SES BİLGİSİ

Uyarı: Bazı yabancı sözcükler büyük ünlü uyumuna

ÜNLÜLER (VOKALLER) uyabilir.
➢ İskele (İtalyanca)
DÜZ YUVARLAK
➢ Sosyal (Fransızca)
Geniş Dar Geniş Dar
➢ Radyo (İngilizce)
Kalın a ı o u
➢ Emniyet (Arapça)
İnce e i ö ü
3. Birleşik sözcüklerde ve tek heceli sözcüklerde büyük
ünlü uyumu aranmaz.
ÜNSÜZLER (KONSONANT) • Kadıköy
ÖTÜMLÜ ÖTÜMSÜZ • Gecekondu
Sürekli Süreksiz Sürekli Süreksiz • Hanımeli
Çift dudak m b p • Ev
Diş-Dudak v f • Dört
Dil ucu-Diş n,z d s t • Türk
Diş eti- j c ş ç 4. Bazı ekler büyük ünlü uyumunu bozar.
Damak • -ki: yarınki, akşamki, arabadaki
Ön damak l,r,y g k • -ken: Yaparken, koşarken
Art damak l,ğ g k • -yor: gidiyor, sevmiyor
Gırtlak h • -leyin: akşamleyin, sabahleyin
• -(i)mtırak: yeşilimtrak, ekşimtrak
1.Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu) • -gil: baklagil, halamgil, turunçgil
Kalınlık incelik uyumudur. İlk hecedeki ünlü kalınsa
sonraki hecelerdeki ünlü de kalın, inceyse ince ünlü 2.Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık
olur.
Uyumu)
a,ı,o,u ➔a,ı,o,u
e,i,ö,ü ➔e,i,ö,ü Düzlük yuvarlaklık uyumudur. İki kuralı vardır;
• Öğütlerimiz 1.Sözcüğün ilk hecesindeki ünlü harf düz ise diğer
hecedeki ünlüler de düz olmalı.
• Öğretmenim
(a-e-ı-i) ➔(a-e-ı-i)
• Öğrenci
• Kapılar
• Koyunlar
• Bağımsızlık
• Konuşmacı
• Çiçeklik
Büyük Ünlü Uyumu İle İlgili Bazı Özellikler • Sıcaklık
1. Türkçe oldukları halde zamanla ses değişikliğine 2.Sözcüğün ilk hecesindeki sesli yuvarlak ise ondan
uğramış kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz. sonra gelecek hecedeki sesli ya dar yuvarlak ya da düz
geniş olmalıdır. (a-e)
• Alma ➔Elma
(o-ö-u-ü)
• Ana ➔Anne
(u-ü)
• Kangı ➔Hangi
• Sonsuzluk
• Kala ➔Kale
• Dürüst
• Karındaş – Kardaş ➔Kardeş
• Öğretmen
2. Türkçemize yabancı dillerden girmiş bazı kelimeler
Uyarı: -yor eki uyumu bozar. Geliyor, yapıyor,
büyük ünlü uyumuna uymayabilir.
• İnsan söylüyor…
• Dünya Uyarı: Yuvarlaklaşma diye adlandırılan ses olayı küçük
• Kitap ünlü uyumunu bozar. Yuvarlaklaşma, “b, m, v”
• Gazete seslerinin kendinden sonra gelen “ı” sesini “u” sesine
• Otomobil dönüştürmesidir.
• Televizyon ➢ Çabık➔Çabuk
➢ Çamır➔Çamur
➢ Kavırma➔Kavurma
3.Kaynaştırma Harfi
Türkçe bir sözcükte iki ünlü harf yan yana gelmez. Sesli 7.Geniş Ünlü Daralması
ile başlayan bir sözcükten sonra sesli ile başlayan ek Son hecesi geniş seslilerle (a-e) biten sözcüklere -yor
getirildiğinde araya “y, ş, s, n” ünsüzlerinden biri gelir. eki getirildiğinde geniş sesliler daralarak “ı, i, u, ü”
Bu harflere kaynaştırma harfleri denir. olur.
• Bahçeye • Anla – yor ➔Anlıyor
• Odanın • Yaşa – yor ➔Yaşıyor
• Kapısı • Ye – yor ➔Yiyor
• İkişer Uyarı: -yor eki almadan ünlü daralmasının görüldüğü
• Anasının kuzusu (tamlama ekleri)
sözcükler de vardır.
• Kaleyi fethettik (-i, -e hal ekleri)
➢ De – y – ecek➔Diyecek
• Okuyacak (gelecek zaman eki, -ecek, acak)
• Altışar (üleştirme eki, -er, -ar) ➢ Ye – y – ecek➔Yiyecek
• Okuyan (fiilden sıfat yapan ek, -en, -an)
8.Ünlü Türemesi
4.Koruyucu Ünsüz Tek heceli bazı sözcüklere küçültme eki getirildiğinde
sesli türemesi olur.
Ek eylemin “-idi, -imiş, -ise, -iken” şekilleri ve “ile”
• Bir – cik ➔Biricik
bağlacı ünlüyle biten sözcüklere eklendiğinde bu
• Gül – cük ➔Gülücük
eklerin başında bulunan “i” sesi düşer ve bunun yerine
• Genç – cik ➔Gencecik
“y” ünsüzü gelir. Bazı türemiş sözcüklerin pekiştirilmesi durumunda
• Masa – imiş➔Masaymış gerçekleşir.
• Para – ile➔Parayla • Yalnız➔Yapayalnız
• Öğrenci – iken➔Öğrenciyken • Gündüz➔Güpegündüz
Uyarı: Kaynaştırmadaki “y” ile karıştırma! Kaynaştırma
• Çevre➔Çepeçevre
ünsüzü mutlaka iki ünlü arasındadır. Ancak koruyucu
ünsüz bir ünlü ile bir ünsüz arasında kullanılır.
9.Ünsüz Türemesi (İkizleşme)
Bazı tek heceli yabancı soylu sözcükler yardımcı
5.Ünsüz Düşmesi
eylemlerle(et- , eyle- , ol- , kıl- ) kullanıldığında
Sonu “k” ile bitten sözcüklere küçültme eki geldiğinde
gerçekleşir.
“k” ünsüzü düşer.
• His – et➔Hisset
• Küçük – cük ➔Küçücük
• Minik – cik ➔Minicik • Red – et➔Reddet
• Ufak – cık ➔Ufacık Bazı tek heceli sözcükler çekim eki aldığında
Uyarı: bazı kelimelerde d,t sesleri düşebilir. gerçekleşir.
➢ Üst – teğmen➔Üsteğmen • Red – i➔Reddi
➢ Ad – daş➔Adaş • Sır – ı➔Sırrı
İki ünlüsü yan yana bulunan sözcüklerde ünlüler
6. Ünlü Düşmesi
arasında “v, y” sesi türeyebilir.
Bazı iki heceli sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek
aldıktan sonra hecelerindeki dar ünlü düşer. • Fiat➔Fiyat
• Karın – ım ➔Karnım • Tual➔Tuval
• Şekil – i ➔Şekli • Zaif➔Zayıf
• Kayıp - ol ➔Kaybol
Uyarı: İki ünlünün yan yana gelmesiyle bir ünlü
düşüyorsa bu duruma “ünlü aşınması” denir.
➢ Kahve – altı➔Kahvaltı
➢ Ne – için➔Niçin
10.Sert Sessiz Yumuşaması (Ünsüz 13.N-B Çatışması (Dudak Ünsüzü Benzeşmesi)
Değişimi/Ötümlüleşme/Tonlulaşma) “b” dudak ünsüzü “n” damak ünsüzüne baskı kurarak
Süreksiz sessizlerle biten bir kelime sesliyle başlayan onu “m” dudak ünsüzüne dönüştürür.
bir ek aldığında sondaki sert sessizler yumuşar. • Canbaz➔Cambaz
p–ç–t–k • Çarşanba➔Çarşamba
Uyarı: Özel adlarda ve birleşik kelimelerde bu kural
b – c – d – g,ğ
dikkate alınmaz.
• Kitap – ım ➔Kitabım
• Ağaç – a ➔Ağaca ➢ Sonbahar
• Yurt – umuz ➔Yurdumuz ➢ İstanbul
• Renk – i ➔Rengi ➢ Onbaşı
• Gelecek – im ➔Geleceğim ➢ Safranbolu
Uyarı: Özel isimlerde yumuşama sadece söyleyişte
olur, yazışta olmaz. 14.Dudaksıllaşma
Yazılış Söyleniş
Yuvarlak ünlüler yanındaki ünsüzlerle dudak ünsüzleri
Gemlik’e ➔Gemliğe
Zeynep’in ➔Zeynebin yanında bulunan ünsüzlerin boğumlanma noktaları
Ahmet’e ➔Ahmede bakımından dudak ünsüzüne dönüşmesi olayı.
• Onurga➔Omurga
11.Sertleşme(Ünsüz Benzeşmesi/Ötümsüzleşme) • Konşu➔Komşu
Türkçe sözcüklerde sert sessizden sonra yine sert • Könlek➔Gönlek➔Gömlek
sessiz gelmelidir. • Konşu➔Komşu
(f – s – t – k – ç – ş – h – p) + (b – c – d – g)
15.Göçüşme (Yer Değiştirme/Metatez)
p ç– t– k
Bazı sözcüklerdeki seslerin yerlerinin söyleniş sırasının
• Sokak – da ➔Sokakta değiştirilmesidir. Daha çok konuşma dilinde ve
• Türk – ce ➔Türkçe ağızlarda görülür.
• Bas – gı ➔Baskı • Toprak➔Torpak
• Diş – ci ➔Dişçi • Kibrit➔Kirbit
Uyarı: Geometrik kavramlarda benzeşme aranmaz. • Kirpik➔Kiprik
➢ Üçgen • Ekşi➔Eşki
➢ Beşgen
➢ Çokgen 16.Aykırılaşma
Bir kelimedeki seslerin çıkış noktası ve söyleniş özelliği
12.Ünlü Değişimi bakımından birbirinden uzaklaşmasıdır. Benzeşmenin
“Ben, sen” zamirleri yönelme hal eki aldığında ortaya tersi bir olaydır.
çıkar. Kökte ünlü değişimi de denir. • Muşamma➔Muşamba
• Ben – e➔Bana • Attar➔Aktar
• Sen – e➔ Sana • Tepme➔Tekme
• Mihekk➔Mihenk
17.Ulama
Ünsüz harfle bitten sözcükten sonra ünlü ile başlayan
bir sözcük geldiği zaman ulama yapılır. İki sözcük
arasında noktalama işareti varsa ulama yapılmaz.
• Türk askeri
• Mehmet Akif Ersoy
• Kapının önü

18.Vurgu
1. Kurallı fiil cümlesinde vurgu yüklemden önceki
sözcüktedir.
• Yarın İstanbul’a annemle gideceğim.
vurgu yüklem
• Annemle İstanbul’a yarın gideceğim.
vurgu yüklem
• Yarın annemle İstanbul’a gideceğim.
vurgu yüklem
2. Devrik fiil cümlelerinde vurgu yüklemdedir.
• Son tren de kalktı ben yetişemeden.
Yüklem, vurgu
• Döndü son kuşlar da yuvalarına.
Yüklem, vurgu
3. İsim cümlelerinde vurgu yüklemdedir.
• Söylediklerinin hepsi güzel.
Yüklem, vurgu
• Çiçeği büyüten sevgidir.
Yüklem, vurgu
4. “mi”li soru cümlelerinde vurgu “mi” soru ekinden
önceki sözcüktedir.
• Sen mi yaptın bütün bunları?
• Ayva çiçek açmış yaz mı gelecek?
5. Diğer soru cümlelerinde vurgu soru bildiren ögenin
üzerindedir.
• Bana ne aldın?
• Kim benimle gelmek ister?