Türk Dili I

5. Hafta – Öteki Ses Olayları

Prof. Dr. Selahattin DİLİDÜZGÜN
Zorunlu Ortak Dersler

Açık ve Uzaktan Eğitim Merkezi

auzem.iuc.edu.tr auzem@iuc.edu.tr
 Neler
Öğreneceğiz?
• Öteki Ses Olayları
• Ses Düşmesi
• Ses Türemesi
• Ses Değişmesi

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Neler
Öğreneceğiz?
• Ünlü Çatışması
• Hece Yitimi
• Kaynaşma
• Ulama
• Vurgu
• Ton

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
ÖTEKİ SES OLAYLARI

Türkçemizde, bir önceki derste gördüğümüz ünlü uyumları ve ünsüz

değişimlerinden başka birtakım ses olayları daha vardır. Aşağıda bu
ses olaylarını inceleyeceğiz:
A-SES DÜŞMESİ
Dilde kolay söyleme eğilimi gibi nedenlerle, kimi sözcüklerde
seslerden birinin düştüğü görülür. Genellikle konuşma dilinde görülen
ses düşmeleri kimi zaman yazıma da yansır. Burada, daha çok, yazıma
yansımış ses düşmelerini ele alacağız:

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
1- Ünsüz Düşmesi

Ünsüz düşmesi çoğunlukla sonseste görülmektedir. Türkçenin

tarihsel gelişimi içinde içseste ve önseste de ünsüz düşmesi
örnekleri vardır.
a- İçseste Ünsüz Düşmesi
Türkçenin tarihsel gelişimi içinde içseste ünsüz düşmesi örnekleri
gösterebiliyoruz.
Örneğin. "g"nin, içses olarak, pek çok düşme örneği vardır:
esgek eşek tirgek →tirek/direk taşgaru → taşaru/tışarı /
dışarı

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- Önseste Ünsüz Düşmesi
Türkçenin tarihsel gelişimi içinde önseste de ünsüz düşmesi örnekleri
gösterebiliyoruz:
Divanü Lûgat-it-Türk'te Günümüzde
Bile ile
bolmak olmak
cincü ince
yılığ ılık
yırak ırak
yiğne iğne

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünsüz Düşmesi

Türkçemizin tarihsel gelişimi içinde sonseste ünsüz düşmesi

örneklerine daha sık rastlamaktayız. Özellikle "v/w, g/ğ" gibi
sesler sonses olarak kullanıldığında düşme eğilimi gösterirler.
Örneğin, "suw, ekşig, ellig, kuruğ, minğ" (Divanü Lûgat-it-Türk)
sözcükleri, süreç içinde ses düşmesine uğramış, “su, ekşi, elli,
kuru, bin” biçimlerini almıştır.
"Yaylak, kışlak" örneklerinde ise, "k" sesinin düşürüldüğünü
görüyoruz: yayla, kışla.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünsüz Düşmesi

Sonunda "k" sesi bulunan kimi sözcükler, yapısında “k" sesi

taşıyan -cik, -cek, -rek küçültme eklerinden birini aldığında, "k"
sesini düşürür.
Bu düşmede, ses yinelemesinden kaçınma eğiliminin etkisi vardır.
küçük-çük → küçücük
alçak-çık → alçacık
yumuşak-çık → yumuşacık
sıcak-çık → sıcacık
ayak-çık → ayacık;

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünsüz Düşmesi

-cek eki için

büyük-çek →cbüyücek
küçük-çek → küçücek
çabuk-çak →çabucak
sağlık-çak→ sağlıcak
ılık-çak → ılıçak;

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünsüz Düşmesi
-rek için
ufak-rak→ ufarak
küçük-rek → küçürek
Üst, ast, çift, rast gibi sözcükler, bileşik sözcük kurduklarında
sonlarındaki “t” sesini düşürür. Bu düşüş kimi sözcüklerde yazımda
da gösterilir:
üstteğmen → üsteğmen,
astbaşkan → asbaşkan
astteğmen → asteğmen;
rastgele → rasgele

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünsüz Düşmesi

Aşağıdaki sözcüklerde ise, "t" sesi söylenişte düşerken, bu

düşüş, yazımda gösterilmemektedir:
astsubay → astsubay (söylenişte)
üstyapı → üsyapı
üstçavuş → üsçavuş
rast gelmek → rasgelmek

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
2- Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi, daha çok, içseste görülmektedir. Önseste ve

sonseste görülen örnekleri de vardır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- İçseste Ünlü Düşmesi
Son hecelerindeki dar ünlü bulunan organ ya da akrabalık adları, ünlüyle başlayan
bir ekle karşılaşınca, son hecelerindeki dar ünlüyü düşürme eğilimindedir (Baldır,
sinir, topuk gibi organ adlarında ünlü düşmesi görülmez.)
ağız → ağzı
alın → alnı
beniz → benzi
boyun → boynu
karın → karnı
omuz → omzu
oğul → oğlu

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- İçseste Ünlü Düşmesi

Bu sözcüklerin yinelenmesiyle kurulan ikilemelerde de

genellikle dar ünlü düşmesi görülmez:
ağız ağıza (vermek),
burun buruna (gelmek),
göğüs göğüse (gelmek / çarpışmak),
gönülden gönüle...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- İçseste Ünlü Düşmesi

Son hecesinde dar ünlü bulunan kimi eylemlerden ünlüyle başlayan

bir ekle türetme yapılırken de ünlü düşmesine rastlanmaktadır:
Ayır → ayrı, ayrım, ayrıntı, ayrık
Buyur- → buyruk
çağır- → çağrı
çevir- → çevre, çevren, çevrik
kavuş- → kavşak
sıyır- → sıyrık
süpür- → süprüntü...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- İçseste Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi görülen aşağıdaki sözcükler yazımda her iki

biçimiyle kullanılmaktadır:
bağır- → bağırış / bağrış
çağır-→ çağırış / çağrış

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- İçseste Ünlü Düşmesi

İçsesteki dar ünlünün düşmesi, dilimizdeki yabancı kökenli

sözcüklerde de görülür. Bu sözcükler, ünlüyle
karşılaştıklarında, özgün biçimlerine dönerler:
akıl (akl) → aklı
asıl (asl) → aslı,
aslolan
asır (asr)→ asrı
bahis (bahs)→ bahsi, bahsetmek

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- İçseste Ünlü Düşmesi

emir (emr)→ emri, emretmek

fikir (fikr) → fikri
hüküm (hükm) → hükmü, hükmetmek
kahır (kahr)→kahrı, kahrolmak
kayıp (gaib, gayb) → kaybı, kaybolmak
keyif (keyf)→ keyfi, keyfetmek

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- Önseste Ünlü Düşmesi

Önseste ünlü düşmesi, bir iki örnekte görülmektedir

Issıcak (Isıcak) → sıcak
Isıtma → sıtma

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünlü Düşmesi

Sonsesteki ünlü düşmesi, yalın ya da türemiş sözcüklerde pek

görülmez. Bu tür sözcüklerde sonses ünlü düşmesi olayını
güveyi  güvey örneğiyle gösterebiliriz

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünlü Düşmesi
Sonsesteki ünlü düşmen, belirtisiz ad tamlaması biçiminde
kurulmuş bileşik sözcüklerde, ver adlarında rastlanan bir olaydır
Dilbilimi → dilbilim
Toplumbilimi → toplumbilim
Dipnotu → dipnot
Yerküresi → yerküre
Babadağı → Babadağ
Kadıköyü → Kadiköy
Topkapısı → Topkapı

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünlü Düşmesi

Yer belirten kimi sözcüklerin sonsesteki ünlüleri, bulunma ya

da çıkma bildiren durum eklerinden biriyle karşılaşınca düşme
eğilimi gösterir. Yazımda, bu sözcüklerin her ikisi de
kullanılmaktadır:
dışarı → dışarıda / dışarda, dışarıdan / dışardan
yukarı → yukarıda / yukarda, yukarıdan / yukardan
ileri → ileride / ilerde, ileriden / ilerden

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C- Sonseste Ünlü Düşmesi
Sonsesteki ünlü düşmesi, kimi adlardan "le" ekiyle eylem türetirken
de görülmektedir:
yumurta → yumurtla-(mak)
koku kokla- (mak)
sızı → sızla- (mak)
içeri- → içerle-(mek)....
Sonsesteki ünlü düşmesine başka örnekler de verilebilir:
sarı → sararmak
içeri → içerlek

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- SES TÜREMESİ

Bir sözcükte, o sözcüğün aslında bulunmayan bir ünlü ya da

ünsüz türemesi olayıdır. Daha çok, yabancı kökenli sözcüklerin
"en az çaba yasasi doğrultusunda, Türkçe söylenişe
uydurulması sonucu ortaya çıkar. Ses türemesi, az da olsa,
Türkçe sözcüklerde de görülen bir olaydır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
1- Ünlü Türemesi
A- Önseste Ünlü Türemesi

Sözcük içinde birden çok ünsüzün yan yana bulunması

durumuna ünsüz yığılışması denir.
Türkçenin ses düzeni, sözcük başında, ünsüz yığılışmasına
olanak vermez.
Sözcük başında ünsüz yığılışması, daha çok, Batı dillerinde
görülen bir özelliktir.
Bu tür sözcükler, Türkçede kullanılırken, bir ünlüyle, önses ya
da içses türemesi yapılarak Türkçe söylenişe uydurulur.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- Önseste Ünlü Türemesi

Aşağıda, önses türemesiyle Türkçeye uydurulan Batı kaynaklı

sözcükler örneklenmiştir:
scarpina →iskarpin
scarto → iskarta
spinatum → Ispanak
station istasyon
statistique →istatistik
stavros →istavroz

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- Önseste Ünlü Türemesi

Önseste ünlü türemesi. Türkçe sözcüklerin başında "I", "m", "r"

gibi seslerin bulunmaması nedeniyle de görülür.
Aşağıda örneklediğimiz önses türemeleri, yazıma geçmemekle
birlikte, halk ağzının Türkçe söylenişe uydurduğu yabancı
kökenli sözcüklerle ilgilidir:
limon → ilimon ("İlimon ektim taşa halk turkusu)
lazım → ilazım ("Ben askere gidivom neler ilazım" - halk
turkusu)
Rum → Urum ("Su gezdiğim Urum mudur. Sam midir

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A- Önseste Ünlü Türemesi

"l, m, r" gibi seslerle başlayan yabancı kökenli sözcükler, halk

ağzında, bu seslerin, arkalarından gelen ünlüyle yer
değiştirilmesiyle de Türkçeye uydurulabilmektedir:
"Sen kulak ver Urkiye'nin sözüne "Rukiye"
(Aşık Kerem Turk Hulk Suri Antolojisi, Duzenteven Rauf
Mutluay, s.117.)
Önseste ünlü türemesi Türkçe sözcüklerde görülmez.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- İçseste Ünlü Türemesi
Ünsüz yığılışmasının görüldüğü kimi Batı kaynaklı sözcükler,
Türkçe söylenişe uygun olmadığı için, yığılışma gösteren
ünsüzleri arasına bir ünlü getirilerek söylenir:
fren → firen
gram giram
tren → tiren
elektrik elektirik
turizm → turizim...
Bu örneklerdeki içses türemeleri yazımda gösterilmez.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- İçseste Ünlü Türemesi
Türkçeye genellikle Arapçadan girmiş, sonunda iki ünsüz bulunan
kimi tek heceli sözcükler, söz konusu iki ünsüz arasına bir ünlü
getirilerek, Türkçenin söylenişine uydurulmuştur. Bu sözcükler,
yazı dilimizde, değişmiş biçimleriyle kullanılır:
akl → akıl
asl → asıl
asr → asır
bahs → bahis
emr → emir
fikr → fikir

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- İçseste Ünlü Türemesi
"-cik" küçültme ekinin getirildiği kimi Türkçe sözcüklerde de, bu
ekten önce, ünlü türemesi görülür:
az →azıcık
Bir → biricik
dar → daracık
genç → gencecik...
"-cik”li örneklerin dışında kimi pekiştirmeler yine içseste türetilen
ünlülerle gerçekleştirilir. Pekiştirmede kullanılan bu ünlülere
pekiştirme ünlüsü denir:
gepegenç, güpegündüz; sapasağlam, yapayalnız...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
2- Ünsüz Türemesi

a- Önseste Ünsüz Türemesi

Türkçe birkaç sözcükte, önseste ünsüz türemesi vardır:
aşlama → haşlama
örgüç → hörgüç
üyük→ höyük

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
2- Ünsüz Türemesi

urmak → vurmak
utmak →yutmak
üzmek →yüzmek (koyunu) (=soymak)...
Bu değişmeler yazı diline de geçmiştir.
Anadolu ağızlarında yazı diline geçmeyen örnekler de vardır:
avlu → havlu... (bahçe)

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- İçseste Ünsüz Türemesi
Yazı dilinde, içseste ünsüz türemesine pek rastlanmaz.
Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlü ile biten bir sözcük ünlü ile başlayan
bir ek aldığında, iki ünlü arasında bir yardımcı ünsüzden yararlanılır. İki ünlü
arasında kullanılan bu yardımcı ünsüze kaynaştırma sesi denir. Kullandığımız
kaynaştırma sesleri dört tanedir: s, y, n, ş. Kaynaştırma ünsüzlerini içseste ünsüz
türemesi sayabiliriz:

kapı → kapısı
oda → odayı
tarla → tarlanın
elli → ellişer...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- İçseste Ünsüz Türemesi

İçseslerinde iki ünlünün yan yana bulunduğu birçok yabancı

sözcük, dilimizde, söz konusu iki ünlü arasına bir ünsüz
getirilerek kullanılır.
dialogue → diyalog pianiste → piyanist;
acaib→ acayip zaif→zayıf...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- İçseste Ünsüz Türemesi

Türkçe sözcüklerde, sonseste ünsüz türemesi görülmez.

Sonsesi yinelenmiş ünsüzlerden oluşan kimi Arapça sözcükler,
dilimizde, yinelenen ünsüzlerden biri düşürülerek kullanılır.
Ancak bu sözcükler ünlü ile başlayan bir ek ya da "etmek",
"olmak" gibi bir yardımcı eylemle kullanıldıklarında,
sonsesteki ünsüz yinelenir, başka deyişle, sözcük özgün
biçimine döner. Bu oluşum da, dilimize göre, ünsüz türemesi
sayılabilir:
ret (redd)→ reddi, reddetmek zem (zemm) → zemmetmek...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C-SES DEĞİŞMESİ

Tarihsel gelişimi içinde birçok Türkçe sözcük ses değişimine uğramıştır.

Divanü Lûgat-it-Türk'ten de yararlanarak bu değişimleri örnekleyelim:
Barmak → varmak,
kulabuz → kılavuz (b / v dönüşümü)
adgır (ya da azgır) → aygır (d / y ya da z/ y dönüşümü)
boğça → bohça (ğ / h dönüşümü)
küneş → güneş, kemi →gemi, keliş →geliş (k/g dönüşümü)
öpke → öfke (p / f dönüşümü)
temür → demir, tiken → diken, til→dil (t/ d dönüşümü)

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C-SES DEĞİŞMESİ
Ses değişimini, tarihsel gelişimi içinde değil, Türkçede bugün
kullanılan sözcük ve eklerdeki ses değişimleri olarak ele alacağız:
1- Ünlü Daralması
"y" sesi, yanında bulunan ünlüleri daraltma etkisine sahiptir. Aşağıdaki
sözcüklerde görülen ses değişimi, bu etkiyle ortaya çıkmıştır:
beyük → büyük
geymek→ giymek
yokarı → yukarı
yörü → yürü

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C-SES DEĞİŞMESİ
Günümüzde yazı dilimizin de benimsediği daralma, yapısında "y"
sesini barındıran "yor" ekinin etkisiyle oluşmaktadır. "y" sesi, tek
başına, ancak "ye-, de-, ne gibi tek heceli sınırlı sayıdaki sözcüklerde
daraltıcı etkiye sahiptir.
-yor kendisinden önce gelen düz geniş ünlüleri daraltır:
de- → diyor atla- → atlıyor kolla- → kolluyor söyle- →
söylüyor
yor ekinin daraltıcı etkisi nedeniyle, düz geniş ünlüyle biten eylem
olumsuzluk eki -me (-ma) de ses değişimine uğrar.
Atlama- → atlamıyor bekleme- → beklemiyor

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C-SES DEĞİŞMESİ

Tek başıma y sesinin daralmaya yol açtığı yazı dilince de

benimsenen bir iki örnek vardır. Yukarıda da belirtildiği gibi bu
örnekler tek heceli sözcüklerdir.
De- → diye, diyen, diyecek
ye- → yiye, yiyen, yiyici, yiyecek
ne → niye

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
C-SES DEĞİŞMESİ
Konuşma dilinde, "-en" ortaç, "-ecek" gelecek zaman ve "-erek" ulaç
eklerinden önce görülen daralma, yazımda gösterilmez:
söylenişi yazılışı
gelmiyen gelmeyen
kollıyan kollayan
söyliyecek söyleyecek
başlıyacak başlayacak
bekliyerek bekleyerek
solluyarak sollayarak...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
2- Adıllarda Ünlü Değişimi

1. ve 2. tekil kişi adılları, yönelme eki alınca ünlü değişimine

uğrarlar:
ben-e bana
sen-e sana

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
2- Adıllarda Ünlü Değişimi
3- Kimi yabancı kökenli sözcükler, Türkçe söylenişe uydurulurken
ses değişimine uğrarlar:
faide → fayda
taife → tayfa;
divar → duvar
efsun → afsun
haste → hasta
hace → hoca;
gayb → kayıp
muhtac → muhtaç

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
4- n > m benzeşmesi

"Konşı → komşu” örneğinde olduğu gibi, tarihsel süreçte

Türkçemizde de görülen bir ses olayıdır.
Türkçede "nb" ve “np” birlikteliği yoktur. Bu birlikteliğin bulunduğu
yabancı kökenli sözcükler dilimize n>m benzeşmesiyle
uydurulmuştur:
Anbar → ambar
canbaz→ cambaz
cünbüş→ cümbüş
tenbih → tembih
zanbak→ zambak...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
D- ÜNLÜ ÇATIŞMASI

Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz. Gerek dilimizde

kullanılan yabancı kökenli sözcüklerin içinde, gerek ünlüyle
biten bir sözcüğün ünlüyle başlayan bir ek ya da sözcükle
birleşmesi durumunda ünlü çatışması doğar.
Ünlü çatışması, bağlantı ünsüzü (kaynaştırma ünsüzü)'yle ya da
iki ünlüyü tek bir ünlüde toplama yoluyla giderilir. “y” yarı
ünlüsüne dönüştürme de bu çatışmayı gidermenin bir başka
yoludur.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
D- ÜNLÜ ÇATIŞMASI

kale kapı-ı → kale kapısı;

elma-ı → elmayı,
sevgi-e → sevgiye,
gözle-ince → gözleyince;

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
D- ÜNLÜ ÇATIŞMASI

Ünlü çatışması, kimi zaman “kaynaşma" olayına neden olur:

Ünlüyle biten bir sözcük, ünlüyle başlayan bir başka sözcükle
bileşirken doğan ünlü çatışması, sondaki ve baştaki ünlülerin
tek bir ünlüde toplanmasıyla giderilir. Örneğin, "cuma" ve
"ertesi" sözcüklerinin bileşimi olan "cumartesi" sözcüğünde
böyle bir oluşum söz konusudur (bkz. "Kaynaşma").

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
D- ÜNLÜ ÇATIŞMASI

İçseslerinde iki ünlünün yan yana bulunduğu yabancı kökenli

sözcükler de iki ünlü arasına bir ünsüz getirilerek ya da ses
değişimi yoluyla Türkçe söylenişe uydurulabilmektedir:
mai → mavi,
fiat → fiyat,
biologie (Fr.) → biyoloji;

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
E-SESLEM (HECE) YİTİMİ

Bir sözcükte "en az çaba yasası" uyarınca eş ya da benzer

seslerden oluşmuş iki seslemden birinin düşmesi olayına
seslem (hece) yitimi denir. Örneğin, "pazar" ile "ertesi"
sözcükleriyle kurulan "pazartesi" sözcüğünde, "pazar"ın "-
ar"ına benzerliğinden dolayı, "-er" düşürülerek söylenmiş ve bu
söyleniş yazımda da benimsenmiştir.
Başka örnekler:
pekiyi → peki
boyuncuk → boncuk...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
E-SESLEM (HECE) YİTİMİ

Seslem yitimleri, daha çok, konuşma diline özgüdür; yazım

birliğini bozacağı düşünülerek, yazı dilinde pek gösterilmez:
söyleniş alla: sen – Allah’ını seversen
a: bi, a: bey - Ağabey

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
F- KAYNAŞMA

Ayrı hecelerdeki iki ünlünün bir ünlüde toplanması olayına

kaynaşma denir. Kaynaşma, daha çok, bileşik sözcüklerin
oluşumunda görülür. Ünlüyle biten bir sözcük, ünlüyle başlayan
bir başka sözcükle bileşirken, sondaki ve baştaki ünlüler, tek bir
ünlüde toplanır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
F- KAYNAŞMA
bu ara → bura
şu imdi → şimdi
o ara → ora
sütlü aş → sütlaş→ sütlaç
cuma ertesi → cumartesi
kahve altı → kahvaltı
ne için → niçin
ne asıl → nasıl
ne eylersin →neylersin...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
F- KAYNAŞMA

Yazında gösterilmeyen kaynaşma örnekleri de vardır:

babaanne -babanne
anneanne - annanne

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
G-ULAMA

Ünlüler, çok güçlü seslerdir. "Ötümlüleşme" olayı, ünlülerin,

süreksiz sert ünsüzler (p, ç, t, k) karşısındaki gücünü gösterir.
Ünlülerin gücünü, ünlülerin çekim gücü dediğimiz
kendilerinden önceki ünsüzü seslemlerine alma olayında da
görüyoruz:
el-im-in → e-li- min koç-u →ko-çu...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
G-ULAMA

Ünlülerin çekim gücünün bir sonucu olarak, öncül sözcüğün

sonundaki ünsüzle ardıl sözcüğün başındaki ünlünün birbirine
bağlanarak söylenmesine ulama denir. Örneğin, "Sen ar-tık ar-
ka-da-şım ol-dun." tümcesini şöyle söyleriz: "Se-nar-ti-kar-ka-
da-şi-mol-dun."
Başka örnekler:
bin atlı → bi-nat-li çok uzak → ço-ku-zak...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
G-ULAMA

Ulama, yazı diline yansımamakla birlikte, Türkçemizin en

önemli ses olaylarından biridir. Bu ses olayı, Türkçeye akıcılık
kazandırmaktadır.
Ulamanın yapılamayacağı durumlar:
Noktalama imlerinden biriyle ayrılan sözcüklerde ulama olmaz:
Canım anneciğim, artık seni göremeyeceğim.
Sözcüklerin anlamını değiştirecek ulamalar yapılmaz:
sür at → sürat...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
H-VURGU
Konuşma ya da okuma sırasında bir seslemin ya da sözcüğün
ötekilerden daha baskılı söylenmesine vurgu denir.
Vurgu, söze duygu değeri katar. Doğru vurgulama, söylenenin doğru
ve kolay anlaşılmasını sağlar, dinleyicide müzik etkisi bırakır.
Vurgusuz söz tekdüzelik demektir. Tekdüzelik de en candan
dinleyiciyi bile sıkar.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
H-VURGU
Yanlış vurgulamalar ise, anlaşılmayı güçleştirir, dahası yanlış
anlaşılmalara neden olur. Örneğin, Konak ilçesine giden birinin,
"Konağa gittim." biçimindeki vurgulamasından, onun “büyük,
gösterişli bir ev”e gittiğini sanabiliriz.
Vurgunun birçok çeşidi vardır. Bunlar içinde en önemlileri "sözcük
vurgusu" ile "tumce vurgusu"dur.
Vurgulanmak istenen sözcükle ulama yapılmaz:
Sen ot değilsin!

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A-SÖZCÜK VURGUSU

Bir sözcükte, bir hecenin öteki hecelerden daha baskılı

söylenişidir.
Türkçede, genel kural olarak, vurgu son hecede bulunur:
Demek bunu da yapacaktın!
Tek heceli sözcükler vurgusuzdur. Yalnız tümce ya da yeğinlik
(şiddet) vurgusunda tek heceli sözcükler de vurgu alabilir:
"Adını mıh gibi aklımda tutuyorum.
(Ben Sana Mecburum, s. 100.)

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A-SÖZCÜK VURGUSU

Yer adlarında vurgu başa doğru kayar:

“Ankara'nın taşına bak”
Çok heceli yer adlarında, ikinci hecedeki ses sayısı
birincidekinden daha çok ise vurgu, ikinci hecededir:
Antalya, İstanbul.....
Kimi ünlemlerde, belirteçlerde vurgu başa kayar:
Haydi! Aferin!... / şimdi, yarın.....

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A-SÖZCÜK VURGUSU

Pekiştirme seslemi almış sözcüklerde vurgu, bu hecededir:

yemyeşil, sapsarı, tertemiz, masmavi...
Ekler de genel kurala uyarak, sözcük sonlarındaki vurguyu
kendi üzerlerine çekerler:
kemik→ kemiğe, silgi → silgiden...
Vurguyu çekmeyip bir önceki sesleme kaydıran ekler de vardır:
1) Olumsuzluk eki "-me":
konuşmadı, gelmiyor, söylemeyecek.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
A-SÖZCÜK VURGUSU

2) Soru eki -mi:

Geldin mi? Gidiyor mu?
3) Sözcüğe küçültme anlamı katmayan "-ce" eki
Sence yaptığı doğru mu?

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- TÜMCE VURGUSU

Tümcede anlamca en önemli sözcük, vurgu ile belirtilir. Tümce

vurgusunun iki yolu vardır.
Tümce vurgusunun birinci yolu, Türkçenin diziliş ilkelerinden
biri olan, anlamca önemli sözcüğün sona kaydırılmasıdır:
Sen bu kitabı bu gece okumalısın. → zaman
Sen bu gece bu kitabı okumalısın. → nesne
Bu kitabı bu gece sen okumalısın. → kişi

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
B- TÜMCE VURGUSU

Tümce vurgusunun ikinci yolu ise, belirtme vurgusundan

yararlanarak yapılan vurgulamadır:
Ben seni kıyıda gördüm. (Başkası değil, ben.)
Ben seni kıyıda gördüm. (Başkasını değil, seni.)
Ben seni kıyıda gördüm. (Başka yerde değil, kıyıda.)
Ben seni kıyıda gördüm. (Gördüm; yadsıyamazsın.)

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Bileşik Sözcüklerde Vurgu:

Bileşik sözcüklerde vurguyu, genellikle, bileşenlerin ilki

çekmektedir:
başöğretmen, gülkurusu, sivrisinek, hanımeli...
Kimi bileşiklerde vurgu son sesleme kayabilir:
açıkgöz, pisboğaz, kırkayak, kahvaltı, baykuş...

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
ΤΟΝ
Fakat, bu sefer işittiğim aynı ses mi? Aynı sözü, aynı ahenkle mi
söylüyor? Hayır: güfte o eski güfte, lakin beste tamamıyla değişmiş,
bin kat daha derinden, bin kat daha dokunaklı olmuştur.
(Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yaban, s.168.)
Okumada ya da konuşmada sesin duyguları belirtecek biçimde
çıkmasına ton denir.
Sevgi, sevinç, öfke, karamsarlık, yaşama sevinci gibi duygular güzel
bir tonlamayla belirginleşir, etkili olur. Örneğin, bir aşk şiirini, bir
yergi ya da kahramanlık şiiri gibi okuyamayız; aşk şiirini okurken,
aşkın içerdiği sevgiyi, yumuşaklığı, içtenliği, umudu ya da
umutsuzluğu….. yansıtmak gerekir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
ΤΟΝ
Öyleyse, tonlama, duygu ve düşüncelerin etkili biçimde
yansıtılmasına yönelik seslendirmedir, diyebiliriz.
Aşağıdaki iki örneği inceleyelim:
I) "Bu toprağa iki şey yazıldı:
Alın teri ve acı
Ve bir şey yazılmadı bu toprağa:
Öfke.
Çünkü daha
Onun adı konmadı.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
ΤΟΝ

Ey öfke,
Daha senin adın konmadı"
(İsmail Uyaroğlu. Aşktan ve Umuttan Aldım Rengimi, s.13.)
II) Ağlasam sesimi duyar mısınız,
Mısralarımda;
Dokunabilir misiniz,
Gözyaşlarıma, ellerinizle?
(Orhan Veli Bütün Şürleri, s.55.)

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
ΤΟΝ

Birinci örnekte "acı" ve "öfke" var. İkinci örnekte de "acı" var,

ancak bu dizeler "öfke" içermiyor. İşte, bu şiirleri, içerdiği
duyguları ya da düşünceleri yansıtacak biçimde
seslendirdiğimiz zaman tonlama yapmış oluruz.
Güzel bir tonlama okuduklarımızı ya da konuştuklarımızı
dinlenir kılacaktır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Neler
Öğrendik?
• Öteki Ses Olayları
• Ses Düşmesi
• Ses Türemesi
• Ses Değişmesi

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Neler
Öğrendik?
• Ünlü Çatışması
• Hece Yitimi
• Kaynaşma
• Ulama
• Vurgu
• Ton

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi