TUR101/TLL101 TÜRK DİLİ-I

2022-2023 Güz Dönemi

VII. ÜNİTE

ue.aydin.edu.tr
1
2
 Ara Sınavla İlgili Açıklama

• Ara sınav akademik takvimde belirtilen tarihler

arasında çevrim içi (online) olarak yapılacaktır.
• Sınavda sorumlu olduğunuz konular 1-7.ünitelerdir.

Konu başlıkları şunlardır:

Dil ve Dilin Özellikleri- Dil-Düşünce İlişkisi, Dilin Gücü; Dil ile İlgili
Terimler: Ana Dil/Ana Dili/Yerel Dil/Devlet Dili/Uluslararası Dil/Yapma
Dil; Kültür Çeşitleri: Genel Kültür/Alt Kültür/Popüler Kültür/Kitle
Kültürü/Yüksek Kültür; Dil-Kültür İlişkisi; Türkçenin Dünya Dilleri
Arasındaki Yeri- Dil Aileleri ve Dil Grupları; Türk Dilinin Tarihî
Dönemleri ve Gelişmesi; Ses Bilgisi;

ue.aydin.edu.tr 3
 VII. Ünite
Dersin İçeriği
SES, HARF VE ALFABE
TÜRKÇENİN ÜNLÜ VE ÜNSÜZ SESLERİ
SES OLAYLARI
Ses Türemesi
Ses Düşmesi
Ses Değişmesi
Ünlü Birleşmesi
Ulama
Ünlü-Ünsüz Değişimi

SES UYUMLARI
Büyük Ünlü Uyumu
Küçük Ünlü Uyumu

Türkçenin Ses Özellikleri

ue.aydin.edu.tr
4
 SES, HARF VE ALFABE

Akciğerlerden gelen
havanın ses yolunda
oluşturduğu
titreşime ses denir.

ue.aydin.edu.tr
5
SES, HARF VE ALFABE

1 Kasım 1928’deki Harf İnkılabı

Türk Harfleri
Latin Esaslı Türk Alfabesi

ue.aydin.edu.tr
6
 TÜRKÇENİN ÜNLÜ VE ÜNSÜZ SESLERİ
Türkçenin ünsüz sesleri
Oluşum Yeri Bakımından Çıkış Noktasına Göre
Ünsüzlerin Sınıflandırılması Ünsüzlerin Sınıflandırılması:

ue.aydin.edu.tr
7
TÜRKÇENİN ÜNLÜ VE ÜNSÜZ SESLERİ
Türkçenin ünlü sesleri

ue.aydin.edu.tr
8
 SES OLAYLARI
Ses Türemesi
Ünlü Türemesi
Sözcüğe bir ek eklendiğinde:

biricik öpücük azıcık

soy-u-m çekim eki dar- a- cık yapım eki

türeyen ünlü türeyen ünlü

ue.aydin.edu.tr
9
 SES OLAYLARI
Ses Türemesi
Ünlü Türemesi
Pekiştirmelerde:

sap- a - sağlam çep - e - çevre

Alıntı Sözcüklerde:

akl ak-ı-l station i-stasyon

ömr öm-ü-r

ue.aydin.edu.tr
10
4- SES OLAYLARI 4.1.Ses
SES Türemesi
OLAYLARI
Ses Türemesi

Ünsüz Türemesi

Sözcük İçinde Ses Türemesi:

ortaca > orta-n-ca

ue.aydin.edu.tr
11
 SES OLAYLARI
Ses Türemesi
Ünsüz Türemesi

İkizlemede Ünsüz Türemesi:

aman > am-m-an (ağızlarda)

yedi > ye-d-d-i (ağızlarda)
ana > an-n-e (yazı dilinde)
his (+) et > hisset- (yazı dilinde)

ue.aydin.edu.tr
12
 SES OLAYLARI
Ses Türemesi
Ünsüz Türemesi
Yardımcı Seslerin Türemesi:

masa-y-a > masaya

kapı -y-a > kapıya
eş-i-n-e > eşine
güzellik-i-n-e > güzelliğine

ue.aydin.edu.tr
13
 SES OLAYLARI
Ses Düşmesi
Ünlü Düşmesi

Ünsüz seslerle biten Türkçe kelimeler

ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci
hecede yer alan ünlü ses düşer. sızı-la >sızla

ağız-ı > ağzı

çığır-ı >çığrı ayır-ıl >ayrıl

ue.aydin.edu.tr
14
 SES OLAYLARI
Ses Düşmesi
Ünlü Düşmesi

azmetmek

sabır (+) et > sabret-

devir (+) et > devret- meyletmek

seyretmek

ue.aydin.edu.tr
15
 SES OLAYLARI
Ses Düşmesi
Ünsüz Düşmesi
Sözcük türetirken:

ufak-çık > ufacık

ufak-al > ufal

küçük > küçücük

ue.aydin.edu.tr
16
SES OLAYLARI
Ses Düşmesi
Hece Düşmesi

cumartesi

pazartesi

ue.aydin.edu.tr
17
 SES OLAYLARI
Ses Değişmesi
Ünlü Değişmesi

Geniş ünlünün daralması:

gözle-yor > gözlü-yor

bilme-yor > bil-mi-yor
bekle-yor > bekli-yor

ue.aydin.edu.tr
18
 SES OLAYLARI
Ses Değişmeleri
Ünsüz Değişmesi
Ünsüz Sertleşmesi (Benzeşme)

git-di > git-ti B>P C >Ç

balık-cı > balık-çı

ağaç-dan > ağaç-tan G>K

D>T
şaş-gın >şaş-kın

ue.aydin.edu.tr
19
 SES OLAYLARI
Ses Değişmeleri
Ünsüz Değişmesi
Ünsüz Yumuşaması

ağaç- > ağac-a Ç>C T > D

böcek- > böceğ-i
kitap- > kitab-ı
yiğit- > yiğid-i P > B
K >G

ue.aydin.edu.tr
20
 SES OLAYLARI
Ünlü Birleşmesi

cuma (+) ertesi > cumartesi

kahve (+) altı > kahvaltı

ne (+) asıl > nasıl

ue.aydin.edu.tr
21
 SES OLAYLARI
Ulama

Bir gün bütün günlerin eşidir. (Montaigne, Denemeler, 1574)

Şu anda dersi dinlemekte olan öğrencilerimizin adlarına

ve soyadlarına bakalım. Kimin adı ve soyadı birlikte
okunduğunda ulamaya örnek gösterilebilir?

ue.aydin.edu.tr
22
 SES OLAYLARI
Ünlü-Ünsüz Değişimi

kardeşi + ise > kardeşiyse

sevgi+ile > sevgiyle

yanında + iken > yanındayken

ue.aydin.edu.tr
23
 UYGULAMA
Bütün dünyaya küskündüm, dün akşam pek bunalmıştım;
Nihayet, bir zaman kırlarda gezmiş, köyde kalmıştım.
Şehirden kaçmak isterken sular zaten kararmıştı,
Pek ıssız bir karanlık sonradan vadiyi sarmıştı.
(Bülbül-Mehmet Akif Ersoy)

1. Yukarıdaki şiirde altı çizili kelimelerde gerçekleşen ses

olayları sırasıyla hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir?
A) benzeşme - ünlü-ünsüz değişimi-yumuşama
B) benzeşme - yumuşama-ünlü düşmesi
C) yumuşama - benzeşme - ünlü-ünsüz değişimi
D) benzeşme - ünlü düşmesi - benzeşme
E) yumuşama - benzeşme - ünsüz düşmesi

ue.aydin.edu.tr
24
 SES UYUMLARI

Büyük Ünlü Uyumu

1.HECE 2.HECE
be-şik, bilezik, adım, ağız,
a, ı, o, u a, ı, o, u
ayak, boyun…
e, i, ö, ü e, i, ö, ü

ue.aydin.edu.tr
25
 SES UYUMLARI

Büyük Ünlü Uyumu

 Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz:

fidan, gazete, hamsi, kestane, kiraz, kitap, liman, limon, maden, manifatura…

 Kuralı bozan ekler bulunmaktadır:

gönüldaş, meslektaş; dayımgil, baklagiller; çalışırken,
durmazken; akşamki, yarınki; akşamleyin, sabahleyin; ekşimtırak, yeşilimtırak;
geliyor, gülüyor…

 Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelerde ekler:

adalet-sizlik, anne-si, elma-lı, harita-cılık, hangi-si, içiyor-lar, kardeş-lik

ue.aydin.edu.tr
26
 SES UYUMLARI
1. HECE 2. HECE
Küçük Ünlü Uyumu 1. kural a, e, ı, i a, e, ı, i

2. kural o, ö, u ,ü a, e; u, ü

 Kural 1:
anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek,
bilek, çilek.

 Kural 2:
boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, örgü, özlemek

 Aykırılık:
Geliyor, yürüyor, seviyor

ue.aydin.edu.tr
27
 TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ

Kökeni Türkçe olan kelimelerde uzun ünlü yoktur.

adem (yokluk) âdem (insan)

âmâ (kör) ama (fakat)

Orta hece vurgusuz olduğu için orta hecedeki ünlü düşer ya da

değişebilir.
anla-yor anlıyor
burun burnu

Türkçede iki ünlü yan yana gelmez.

saat, şiir, şair…

ue.aydin.edu.tr
28
 TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ

Bazı sözcüklerdeki sessizler ünlüyle başlayan ek aldığında yumuşamaya uğrar.

yatak > yatağı
ilaç > ilacı

Kimi sözcüklerde bu ses olayı görülmez.

sırt > sırtı

Özel isimlerdeki sert ünsüzler, aynı Bazı alıntı sözcükler bu ses olayın
durumda sadece telaffuz edilirken dışındadır.
yumuşar. Fakat bu yazıda gösterilmez. ahlâk > ahlâkın
Tokat > Tokat’ı hukuk > hukuku
Burak > Burak’ı

ue.aydin.edu.tr
29
 TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ
Türkçede kelime kökünde iki ünsüz yan yana bulunmaz.
kubbe, bakkal, sikke…

Bazı seslerin yan yana gelmesi telaffuzu zorlaştırmaktadır. Bu sebeple seslerden

biri düşer.
küçük - cük > küçücük
ufak-cık > ufacık

Türkçe kelimelerde hece başında çift ünsüz bulunmaz. Telaffuzu kolaylaştırmak için
bu tür kelimelerde ünlü türemesi görülür.
stasyon > istasyon

Başında çift ünsüz bulunan bazı alıntı kelimelerde ise ünlü türemesi görülmez.
tren > tiren (söyleyişte)
kral > kıral (söyleyişte)
ue.aydin.edu.tr
30
 TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ
«Sözlükte» veya «özel çalışmalarda» Türkçeye geçmiş bazı kelimelerde ilk
heceden sonra kesme işareti yazıldığı görülür. Bu, kelimenin aslındaki sesi
yansıtmak için başvurulan bir yoldur. Bugünkü yazımda (imlâda) bu işaret söz
konusu kelimelerde kullanılmaz.
sü’rat > sürat san’at > sanat

Türkçede “o, ö “ sesleri yalnızca ilk hecede görülür.

orman, odun, okul…

“-yor” eki bunun dışındadır.

geliyor, uyuyor, dönüşüyor…

Dilimize geçmiş yabancı kelimelerde ise ilk hece dışında da “o, ö” sesleri kullanılır.
otobüs, kamyon, doktor…

ue.aydin.edu.tr
31
 UYGULAMA
2. Aşağıdaki dizelerin hangisinde birleşik sözcük
oluşurken bir ünlü düşmesi gerçekleşmiştir?
A) İnanılmaz biçimde gönlü bu şehirde kaldı.
B) En yakın arkadaşına devretmişti masadaki yerini.
C) Her şey öyle yeni ki burada, beynin tazelenir.
D) Biliyor musun, şehrin caddelerinde ruhunu bıraktı.
E) Kolunu kaldırırsan bütün sihri uçar gider.

ue.aydin.edu.tr
32
 UYGULAMA
Bir iki gün şehre gitse kır atı (I)huysuzlanıyor,
(II)tepiniyor, yanına gidenleri korkunç bir öfkeyle
(III) ısırıyor, (IV)tekmeliyor ve yem (V)yemiyordu.

3. Yukarıdaki parçada numaralanmış yüklemlerden

hangilerinde ünlü daralması vardır?
A) I. ile II.
B) II. ile III.
C) III. ile IV.
D) IV. ile V.
E) II. ile IV.
ue.aydin.edu.tr
33
 UYGULAMA
4. Aşağıda cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, ek
alırken bu sözcüğün ünsüzlerinden biri düşmüştür?
A) Yılan başını azıcık kaldırıp onlara baktı.
B) Anne, yavrunun ağzına yiyeceği yavaşça verdi.
C) İnsanoğlu hele bir aç kalsın da gör.
D) Küçücük bir dalga kayığı sallasa adam düşecekti.
E) Balıklar al bir çizgide parlayıp suya girdi.

ue.aydin.edu.tr
34
 UYGULAMA

Ufacık bir kaptan bütün dünyayı görebilirdi yüreği.

5. Yukarıdaki cümlede altı çizili sözcüklerde meydana gelen

ses olayları aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru
verilmiştir?
A) ünsüz düşmesi, ünsüz benzeşmesi, ünsüz yumuşaması
B) ünsüz benzeşmesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz düşmesi
C) ünlü düşmesi, ünsüz benzeşmesi, ünsüz yumuşaması
D) ünsüz düşmesi, ünsüz benzeşmesi, ünlü daralması
E) ünsüz benzeşmesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz düşmesi

ue.aydin.edu.tr
35
 KAYNAKLAR

• BANGUOĞLU, Tahsin. 2000. Türkçenin Grameri. TDK Yay., Ankara.

• DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara.
• DOĞAN, Levent- KAYA, Nesrin vd. 2006. Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve
Anlatım, Nobel Yayınevi, İstanbul.
• EDİSKUN, Haydar. 1999. Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• ERGİN, Muharrem. 1993. Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım,
İstanbul.
• KORKMAZ, Zeynep. 2003. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Y.
An.

ue.aydin.edu.tr
36