Bazı Kavram ve Terim Açıklamaları

SOLUK ve SES !!
"A, E, İ, O," vb simgeleri ile yazıda temsil edilen sesbirimlerine (seslik, fonem)
eskiden "sesli", "B, C, D, F," vb simgeleri ile temsil edilenlere ise "sessiz" adı
verilirken, bugün bu terimlerin "ünlü - ünsüz" şeklinde değiştirilmiş olmasının
nedenini düşünmüş müydünüz?

Acaba, "B, C, D, F," vb simgeleri ile temsil edilenler gerçekten "sessiz" olsaydı,
bunları işitebilir miydik? Doğaldır ki, hayır.

Başka bir deyişle, "ünlü" veya "ünsüz", hepsinde "ses" vardır... Ses kirişleri
titreştirilsin veya titreştirilmesin, konuşulsun veya fısıldansın, konuşma yolunda
boğumlama (= artikülasyon) yapılsın veya yapılmasın, ister üflensin ister
"hohlansın", "ses" hep vardır. Ama, Türkçe'de bu sözcükle karşıladığımız olgular
demeti İngilizce'de ise iki farklı sınıfta değerlendirilir: İngilizce'deki "sound" (= ses)
ve "voice" (= insan sesi) ayrımını ne yazık ki Türkçe'miz gözetmiyor. Her ikisi de
"ses" olarak sınıflıyoruz.

Dar anlamda "insan sesini" oluşturan, ses kirişlerinin (eskiden bunlara ses telleri
denirdi) titreştirilmesidir. Titreştirirseniz, "insan sesi" (= voice) elde edersiniz.
Titreştirmiyorsanız, elde ettiğiniz şey "soluk sesi" (= breath) dir.

Larinkste, ses kirişlerinin hemen üstünde yer alan yalancı ses kirişlerini
titreştirirseniz, bu defa da çeşitli fısıltı (= whisper) türlerini elde edersiniz.

O halde, ilk belirleyeceğimiz terimler, "ünlü - ünsüz" (İngilizce'de vowel /

consonant) sınıflamasını ilgilendirir. Bunların hepsinde "ses" vardır. "Sessis ses"
olmaz ve olamaz.

Ardından yaptığımız "titreşimli - titreşimsiz" (voiced / voiceless veya breathed)

sınıflaması ise bu sesin ses kirişlerinden elde edilen ses mi, yoksa doğrudan soluk sesi
mi olduğunu belirler.

"Titreşimli" kavramı için diğer terim önerileri, "ötümlü", "titremli"; ve "titreşimsiz"

karşılığında ise "ötümsüz", "titremsiz" şeklindedir. Akla yatkın önerilerdir. Yeter ki,
Türk dilbilimindeki bu terim kargaşası bir an önce bitsin...

Örnekler:

Ünlü / Ünsüz: /a/, /e/, /i/, /o/ ------ /b/, /c/, /d/, /f/

Titreşimli / Titreşimsiz: /b/, /d/, /v/, /z/ ------ /p/, /t/, /f/, /s/
İşte bu noktada, "ünlü" - "ünsüz" tanımlarını artık açıklamakta yarar var. Aslında
bu terimler de bir yanıltmacayı içlerinde taşıyor; çünkü, nasıl ki gerçek anlamda
"sessiz ses" olamazsa, doğaldır ki "ünsüz ün" de olamaz... Aslında sözkonusu olan,
"ün" varlığı veya yokluğu değil, varolma düzeyidir. Yani, asıl kastedilen, "bol
ünlü" ve buna karşı "az ünlü" olma durumlarıdır.

Ünlü (yani, bol ünlü) sesbirimleri üretilirken, konuşma yolunun hiçbir bölümünde
kayda değer bir daraltma ve engelleme sözkonusu olmaksızın, ciğerlerden gönderilen
sürekli bir hava akımı sözkonusudur. Ayrıca tümü titreşimli seslerdir; yani, ses
kirişleri titreşmektedir. (Ancak, bildiğiniz gibi, bu sonuncu durum, ayırıcı bir özellik
değildir)

Diğer sesbirimleri ise, "ünsüz" (daha doğrusu "az ünlü") konuşma seslerini
oluşturur.

Ünlüler ve ünsüzler arasındaki ayrım, akustik ölçümlerle kanıtlanabilir. Ünlüler

daha "zengin ve gür" seslerdir; daha uzaklara gönderilebilme özellikleri vardır. Bunun
için, uzaktaki kimselere, "hEEEy!" yada "mdAAAAT!!" diye bağırıyoruz da, "dıdıdıdı",
"sıssss" yada "zızzzz" gibi seslerle ulaşmağa çalışmıyoruz.

Bazı Kavram ve Terim Açıklamaları

HECE VURGUSU !!
Türkçe aşağı yukarı "yazıldığı gibi okunduğu" için şanslıyız. Üstelik Türkçede hece
vurgusu, pek az sözcük dışında anlamı değiştirmiyor (GE-lin ve ge-LİN, veya, /BAĞ-
la-MA/ çalgı, /bağ-LA-ma/ emir kipi fiil gibi)... Öyleki, Türkçeyi tamamen
kitaplardan öğrenen bir yabancı, size telefon ederek şu heceleri peşpeşe sıralasa,
eminim ki anlaşılacaktır:

/bu-AK-şamınınkı-RA:-yı-U:-çak-LA:-GE-li-YO:-rum/
Yani, bizler bu şarkıyı "düm-teketek" düzeninde de söyler, "teketek-düm" düzeninde
de anlarız!!!

Biliyorsunuz, İngilizcede işler böyle değil. Sözcüğün yazılışına bakarak (ileri düzey
ingilizce bilenler için bir tahmin mümkün olsa da) okunuşu konusunda kesin birşey
söylemek olanak dışı...

Türkçe öğrenmek isteyen yabancılar için "hece vurgusu" sorun oluşturmaz. Yani,
"yaşamsal" düzeyde bir sorun oluşturmaz. Yanlış hece vurgusu anlamı değiştirmez,
yalnızca "yabancı aksan" olarak algılanır. İstisnalar pek azdır: "Koşun, GE-lin! Ge-
LİN geliyor." örneğinde görüleceği gibi.

"Ne zaman gelecek, gözayaşımı sileceksin?" cümlesini aşağıdaki şekilde söyleyecek bir
yabancıyı, biz yine de anlarız:

/ne-ZA:-mın-GE-licik-gözya-ŞI:-mı-Sİ:-leciksin/
İngilizce'de deneyelim: "Experts say syllabic accent is very important."

Doğru vurgulama:

/EKS-pö:tssei-sı-LÆ-bik-ÆK-sıntis-VE-riim-PO:-tınt/

Yanlış vurgulayalım:

/iks-PÖ:TS-sei-SI-læbisæk-SINT-isve-Rİ:-impı-TANT/
Anlaşılması olanak ve olasılık dışıdır.

A - Demek ki, telaffuz konusunda iki heybetli sorun alanı ile

yüzyüzeyiz:
1. İngilizce'de kullanılan bize yabancı seslikler (fonemler, sesbirimler). Bunları bir
önceki sayfamızda ele alıp irdeledik)

2. Vurgu sorunları

Vurgu konusunda, burada yalnızca hece vurgusu, yani syllabic

stress/accent üzerinde duracağız. Sözcük vurgusu ise, sözcüğün telaffuzundan
çok, "diksiyon", "entonasyon", "etkili konuşma, hitabet sanatı" vb gibi konuları
ilgilendiriyor.

B - Hece vurgusu alanında üç büyük sorunumuz var:

1. İngilizce'de hece vurgusu anlamı değiştirmek gücüne sahiptir: "They decided

not to present (/pri-ZENT/) a present (PRE-zınt/) at present (/PRE-zınt/)"

/pri-ZENT/ -- /PRE-zınt/ -- /PRE-zınt/

2. Yanlış vutgulanan bir sözcüğün anlaşılması çok zor, ve çoğu zaman olanak
dışıdır.
 3. Birden çok heceli sözcüklerde, vurgulu hecenin kaçıncı sırayı alacağı
konusunda bir genelleme yapılamaz. Her sözcüğü ayrı ayrı öğrenmek zorundayız.
İleri derecede İngilizce bilenler, hatta anadil konuşanlar bile ilk defa işitecekleri bir
sözcükteki hece vurguları konusunda emin olamazlar. Sürprizlere herzaman açık bir
konudur. (Bu nedenle, yeni öğrendiğiniz her sözcüğün hece vurgusuna da dikkat
etmeniz, bunu bir kenara not etmeniz büyük önem taşıyor.)

NOT: Vurgulu hecedeki ünlünün "dolu dolu" telaffuz edildiğine, vurgusuz hecelerdeki
ünlülerin ise "schwa" sesine dönüştürüldüğüne dikkat ediniz. Şu örneğe bknz:

Drink a pint of milk a day.

/DRİNK-ı-PAYNT-ıv-MİLK-ı-DEİ/

Dikkat ederseniz, anlamı asıl aktaran, anlamın çözülebilmesi için önem taşıyan öğeler
vurgulanıyor. Yukardaki örnekte diğer öğeler olağan gramer birimleridir.
Karşınızdaki kişi ile aynı grameri paylaştığınıza göre, bunları vurgulamanıza gerek
yoktur.

Bir de şu örneğe bakalım: "Drink your milk." /DRİNK-yı-MİLK/. Cümle

anlaşılmıştır. Karşınızdaki lişinin /y/ sesini işitmesi, sizin "my milk" değil
"your milk" demekte olduğunuzu anlamasına yeter.

Peki, ya şöyle vurgularsak?

/DRİNK-YO:-MİLK/

= Kendi sütünü içsene be? Neden başkasınınkini içiyorsun?

= Drink your OWN milk. Do not drink mine...

veya,

/DRİNK-yı-MİLK/

= Çayını içmesene be; sana sütünü iç diyoruz.

Öte yandan, birden çok heceli sözcüklerde, doğru hecenin vurgulanmasının, anlam
açısından birincil önem taşıdığını söyledik.

"He was an interesting man." /hiwızın-İN-tırıstiN-MÆN/.

Doğru hece vurgulanmıştır.

Peki şöyle vurgularsak:

/HE-wısınintı-REST-iNmın/

Karşımızdaki kişinin cümleyi anlamasının "mümkümatı" yoktur. Şöyle düşünecektir:

"Adam bir yerlerde dinleniyor muymuş, neymiş, pek anlayamadım!"

"Interesting" sözcüğünü yankış hece vurgusuyla söylenmesi Törkiş İngiliş'in deva

bulmaz hastalıklarındandır. Bu sözcüğü yüzde doksanımız yanlış telaffuz ediyoruz:
/intı-RES-ting/ diyoruz. Oysa doğrusu /İN-tırısting/... Yani, "DÜM-teketek"
düzeninde olması gerekiyor. Karşımızdaki İngiliz yada Amerikalının, (Türklerin bu
sözcüğü nasıl telaffuz ettikleri konusunda ön-bilgisi yoksa) bizi anlaması sözkonusu
değil.

1. Bu kitapta, vurgulu hece için, iki kısa tire işaret içinde kalın (bold) yazı ve
büyük (kapital, majiskül) harflerle yazım kullanıyorum. Yani, birincil
vurgu taşıyan heceyi veya heceleri KAPİTAL VE BOLD yazıyorum.

Örnekler:

/pri-ZENT/, /PRE-zınt/, /KÆ-pıtıl/, /sı-SAİ-ti/

Okurken/söylerken bu heceye gelince bir an duraklayınız ve ardından heceyi

patlatınız... Sözcüğün diğer bölümlerini, sanki duyulmasını istemiyormuşsunuz
gibi "tırısıntırıs" ve hızla söyleyiniz.

2. İkincil vurgu taşıyan heceleri ise, yine KAPİTAL harflerle, fakat kalın
yazmaksızın gösteriyorum.

Örnekler:

exercises, /EK-sı-SAY-ziz/
paradise, /PÆ-rı-DAYS/
espionage, /ES-piı-NA:J/
retrograde, /RE-trı-GREYD/

3. Uzun seslikleri : işareti ile gösteriyoruz.

NOT: Telaffuz önerilerimizde "BBC İngilizcesi" ni izliyoruz. Diğer aksanlardaki farklı

ünlü kullanmak veya /r/ sesini telaffuz etmek gibi tercihlerine saygılıyım; fakat
özellikle hece vurgularının yüzde yüze varan ölçekte aynı olacağına dikkatinizi
çekmek isterim.

4. I , ı : (Schwa) : Bu fonemin özellikleri ve tartışılmaz önemi üzerinde

"Farklı Seslikler" Bölümünde uzun uzun durdum. Tekrar olmaması için, burada o
sayfamıza link vermekle yetiniyorum. Okumadıysanız, lütfen TIKLAYINIZ.
 HECE VURGUSU İÇİN ÖRNEK SÖZCÜKLER

Unutmayınız: 1. BBC İngilizcesi'nde söylenmeyen /r/ leri

göstermiyoruz. 2. Vurgusuz heceleri, sanki işitilmesini istemiyormuş gibi sesinizi
düşürerek "tırısıntırıs" söyleyip geçiniz; vurgulu heceyi ise anlık bir duraklamadan
sonra patlatınız!

interesting = /İN-tırısting/ (DÜM-teketek ritminde okunacak)

necessary = /NE-sısıri/ (DÜM-teketek)

necessarily = /nesı-SE-rıli:/ (teke-DÜM-teke)

imagine = /i-MÆ-cin/ (tek-DÜM-tek)

imagination = /i-MÆ-ci-NEY-şın/ (tek-DÜM-tek-DÜM-tek)

imaginative = /i-MÆ-cinıtiv/ (tek-DÜM-teketek)

imaginary = /i-MÆ-cinıri/ (tek-DÜM-teketek)

imagery = /İ-mıcıri/ (DÜM-teketek)

capital = /KÆ-pıtıl/ (DÜM-teke)

veya /KÆP-t(ı)l/ (DÜM-tek)

capitalistic = /KÆ-pitı-LİS-tik/ (TEK-etek-DÜM-tek)

veya /kıpitı-LİS-tik/ (teketek-DÜM-tek)

/kı-Pİ-tı-LİS-tik/ (tek-DÜM-tek-DÜM-tek)

desert (çöl) = /DE-zıt/ (DÜM-tek)

to desert (terketmek) = /di-ZÖ:T/ (tek-DÜM)

dessert (tatlı) = /di-ZÖ:T/ (tek-DÜM)

photograph = /FOU-tı-GRÆ:F/ (DÜM-te-KE:)

photographer = /fı-T@G-rıfı/ (/ı/ ile) (tek-DÜM-teke)

photography = /fı-T@G-rıfi/ (/i/ ile) (tek-DÜM-teke)

photographically = /fıtıg-RÆF-ıkli/ (teke-DÜM-teke)

social = /SOU-şıl/ (DÜM-tek)

socialize = /SOU-şı-LAYZ/ (DÜM-tek-DÜM)

society = /sı-SAİ-ti/ (tek-DÜM-tek)

socialism = /SOU-şılizım/ (DÜM-teketek)

socialist = /SOU-şılist/ (DÜM-tek-tek)

socialistic = /SOU-şı-LİS-tik/ /DÜM-tek-DÜM-tek)