Fiillerin Yapısı
Yapısına Göre Fiiller
Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır:
1-Basit Fiiller:
Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir.
Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire
işareti getirilerek ifade edilir.
Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...
Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi
olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir: Gel! Oku. Yaz!...
2- Türemiş Fiiller
İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.
Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.
Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-,
hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-
r-, sev-in-...
3- BİRLEŞİK FİİLLER
Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri
veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.
Yapılışına göre birleşik fiiller üçe ayrılır:
A)YARDIMCI FİİL İLE KURULAN BİrLEŞİK FİİLLER:
*Kendi anlamının dışında kullanılan “etmek, eylemek, olmak, kılmak,
buyurmak” gibi fiillerle; ad veya ad soylu sözcüğün bir arada kullanılması ile
oluşan birleşik fiillerdir.
İsim+ “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak”
İşi çabuk bitirmek için yardım etti.
Yeni ayakkabım, ayağımı rahatsız etti.
Benimle sürekli alay ediyorlar.
Mevla sana yardım eyleye.
Bizi mutlu kıldınız.
Bana sürekli emir buyurma.
Terli terli soğuk suyu içince hasta oldu.
Birden bire yok oldu.
Not: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi veya ses türemesi yaşanıyorsa,
bileşik fiili oluşturan kelimeler bitişik yazılır.
Hisset-mek, Hallol-mak, Zannet-mek, Reddet-mek Ses türemesi olmuş
Sabret-mek, Kahrol-mak, Devret-mek, Kaybol-mak Ses düşmesi olmuş
Not: Yardımcı eylem olarak kullanılan kelimeler, kimi zaman kendi
anlamında kullanılıp, yardımcı eylem olma özelliği göstermeyebilir.
Bu araba, o kadar etmez. (“Etmez” tek başına basit bir eylemdir.)
(“kadar etmez” yapısının bir anlamı olmadığına dikkat edelim.)
Tamam, şimdi oldu. (“Oldu” tek başına basit bir eylemdir.)
B. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER
Yapılış şekilleri şunlardır: Fiil + yardımcı fiil
Herhangi bir fiille "yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek" yardımcı
fiillerinden oluşur.
Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, "yeterlik, tezlik,
sürerlik ve yaklaşma" olmak üzere dört anlam ifade eder
İki fiil arasına "-a, -e, -ı, -i, -o, -ö, -u, -ü" eklerinden biri girer.
1)Yeterlik Fiili: Fiil + "-E" + bil- şeklinde yapılır.
3)Sürerlik Fiili: Fiil + "-E" + kal-
Ahmet bu işi başarabilir. Başarmaya gücü yeter.
Fiil + "-E" + gel-
Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. Etmesi Fiil + "-E" + dur- şeklinde yapılır.
olası.
Anlam:
Yanınıza gelebilir miyim? İzin verir misiniz? Yeterlik İstek isteme, rica etme Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış
Herkes kendi işiyle ilgilenebilir. Buna izi var yeterlik izin verme Bakakalırım giden her geminin ardından
Olumsuzu şöyledir: Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim
Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa: Eskiden beri böyle anlatılagelmiş.
Başar-a-bil-i-r > başar-a-ma-z Bu birleşik fiil tekrar birleşik fiil yapılabilir.
Oku-y-a-bil-i-r-im > oku-y-a-ma-m Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir
Gel-e-bil-i-r-iz > gel-e-me-y-iz Beni burada alıkoyamazsınız.
Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa: Sürerlik anlamını başka çekimler de verebilir:
Yaz-a-bil-i-r-im > yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im Geçen arabalara bakıp durdu.
Oku-y-a-bil-i-r-ler > oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz.
İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa: Olumsuzu az da olsa yapılır:Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için
Doğ-a-bil-i-r > doğ-ma-y-a-bil-i-r gecikmiş.
Ol-a-bil-i-r > ol-ma-y-a-bil-i-r
4)Yaklaşma Fiili: Fiil + "-E" + yaz-
2)Tezlik Fiili: Fiil + "-İ" + ver- ve Fiil + "-İ" + gel- şeklinde yapılır.
Bana bir çay alıver. Tezlik, çabukluk Anlam:
Birden karşısına çıkıverdi. Apansızın Merdivenden inerken düşeyazdı. Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu /
Onu bir kenara atıvermişler Önemsememe, gelişigüzel yapma Az kaldı ki düşüyordu / Düşmesine az kaldı.
Beklemediğimiz bir anda çıkageldi Apansızın "Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı
Olumsuzu: Mecliste geçen gece yine kan olayazdı" (Baki)
Kapıyı açıvermedi açmadı tezlik
Kapıyı açmayıver açma önemsememe
C. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş)Birleşik Fiiller Deyim Örnekleri:
Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi
ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir. *Bu tür fiillerin çoğu “deyimler”dir. Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
Fakat, her anlamca kaynaşmış birleşik fiil, deyim olmayabilir. Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.
*Bitişik yazılmayabilirler. Her gördüğüne dudak büküyordu.
Öngörmek, Varsaymak, Hoş görmek, Meydana gelmek, Karar vermek… Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
Şu yollarla yapılır: İki genç adam boğaz boğaza geldi.
]Gerçek anlamında bir isim + gerçek anlamının dışında bir fiil Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.
kendini kaybetmek, hoşuna gitmek, para yemek, şehit düşmek, değer Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.
biçmek, deniz tutmak, hasta düşmek, kural koymak, öğüt vermek... Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.
]Gerçek anlamının dışında bir isim + gerçek anlamında bir fiil Matematiği aklım almıyor.
gözünü korkutmak, bileğine güvenmek, ayağına gelmek...
]Tümü gerçek anlamının dışında
tası tarağı toplamak, deliye dönmek, baş kaldırmak, kalp kırmak, elvermek,
varsaymak, öngörmek, başvurmak, vazgeçmek, kan ağlamak, kafa tutmak,
göze girmek, abayı yakmak, feleğin çemberinden geçmek...
*Bu birleşik fiillerin bir kısmını deyimleşmiş olduğu için burada
deyimlerden bahsetmek yerinde olacaktır.
Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan
mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.