TÜRK DİLİ II

EĞİTİM MODÜLÜ
6. HAFTA
Okt. Aliye ERGÜL
DEÜ-UZEM
Çatıları Bakımından Fiiller
 Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir.
 Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz.
 Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin
ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar.
 Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir.
 Çatılarına göre fiiller şunlardır:

1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları

 Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır.
 Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:
 Özne fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir.
 Başkasının yaptığı işten etkilenebilir.
 İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir.
 İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir.

a. Etken Fiil

 -Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir.
-Özne gerçek öznedir.
-Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir.
-Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de.
 Yaşlı amca, benden kendisini karşı tarafa geçirmemi istedi.
 Ben de seve seve amcaya yardım ettim.

b. Edilgen Fiil

 Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir.

 Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil
 Bir bildiri okundu. Okuyan belli değil
 *Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır.
 Kapı açıldı

Sayfa 1 / 10
 Araba yıkandı.
 * Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede
özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama
fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır.
 * Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:
 Bu sıcakta uyunmaz.
 Bu söze gülünür.
 Yarın pikniğe gidilecek.
 Burada kalınacak.

c. Dönüşlü Fiil

 Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani eylemi
yapan da ondan etkilenen de öznedir.
 Özne gerçek öznedir.
 Nesne yoktur.
 Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır.
 Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler .
 Örnekler:
 Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi.
 Adam hep kendisiyle övünüyor.

 * Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine
olma" anlamı vardır.
 Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi.
 Havalar ısınınca buzlar çözüldü.
 * Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:
 Sevmek > sevinmek > sevilmek
 Görmek > görünmek> görülmek
 * İsme getirilen "-lEn" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-lEş" eki de dönüşlülük
anlamı katabilir:
 O gün pek içlendim.
 Trafik polisini görünce adam tutuştu.
 Birazdan sakinleşir.
 Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:
Sayfa 2 / 10
 Özgür konferansta oldukça sıkıldı. > dönüşlü
 Sabaha kadar kurşun sıkıldı. > edilgen

d. İşteş Fiil

 -Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı
yaptıklarını bildiren fiillerdir.
"-ş" ekiyle yapılır.
 Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek...
 * Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar.
 Çocuklar gülüştü. birlikte
 Arada bir yazışırız. karşılıklı
 * Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara
anlamca işteş fiiller de denebilir.
Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak...
 * Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler.
Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır.
 Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek...
 Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor.
 Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti.

 Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de
denebilir.
 Sonunda öfkesi yatıştı.
 Daracık bir yere sıkıştı.
 * Bazı fiiller "-lE-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-lEş" şeklinde tek ekle işteş
yapılırlar.
 Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;
 Toka-laş, bayram-laş...
 *Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler.
 Kazandıkları parayı paylaştılar.

2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

 Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde
Sayfa 3 / 10
 tutulur. Bunlar;
 a. Geçişli Fiil
b. Geçişsiz Fiil
c. Oldurgan Fiil
d. Ettirgen Fiil

a. Geçişli Fiil

 Özellikleri:
 Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.
 Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne
bulunur.
 İş, kılış fiilleri geçişlidir.
 Örnekler:
 Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu.
 Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı.
 *Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.
 Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.

b. Geçişsiz Fiil

 Nesne alamayan fiillerdir.

 Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir.
 Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur.
 Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu...
 Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler: Gezmek,
dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,

c. Oldurgan Fiil

 Geçişsiz bir fiile "-dİr, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna
oldurgan fiil denir.
 Yatmak > yatırmak
 Ötmek > öttürmek
 Uyumak > uyutmak
 Gezmek > gezdirmek.
 Kaçmak > kaçırmak
Sayfa 4 / 10
d. Ettirgen Fiil

 Geçişli olduğu hâlde "-dİr, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik
dereceleri artırılmıştır.
 Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur.
 Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir.
 Örnekler:
 Gazete aldı > aldırdı > aldırttı
 Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı
 İçmek > içirmek > içirtmek
 Durdurmak > durdurtmak
 Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak
 Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe
sahiptir:
 * Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti.
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz
 * Alış veriş listesini evde unuttum.
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli

KELİME GRUPLARI

Birden fazla kelimenin ANLAM ve ŞEKİL birliği sağlayarak oluşturdukları dil birliklerine
kelime grubu denir. Anlam birliği, bir araya gelen kelimelerin anlamlı bir yapı
oluşturması yani bir nesneyi veya bir eylemi karşılamasıdır. Şekil birliği ise, bir araya
gelen kelimelerin, dilbilgisi kuralları içinde bir birlik oluşturmalarıdır.
Kelime grubu, tek bir nesneyi veya hareketi birlikte karşılayan kelimeler topluluğu demektir.
Kelime gruplarında bütünlük esastır. Grubu oluşturan bir kelime veya ekin çıkartılması
veya kelimelerin yer değiştirilmesi grubu bozar. Kelime gruplarının diğer kelime veya
kelime gruplarıyla ilişkileri veya cümle içindeki görevleri bir bütün hâlinde olur.

1. İyelik Grubu

İsim tamlamasından tek farkı tamlayan kısmının bir isim değil zamir olmasıdır:
“Ben-im ev-im, sen-in ev-in, o-nun ev-i, biz-im ev-imiz, siz-in ev-iniz, onlar-ın ev-leri.”
Eksik İyelik Grubu
İyelik grubundan farkı, tamlanan ve tamlayan ekinin bu grupta bulunmamasıdır.
“Dün kitap-ınız çarşıdan alındı.”
Bu cümledeki “kitap-ınız” kelimesi aslında “siz-in kitap-ınız” şeklindedir. Ancak dilimizin bize
sağladığı kolaylık gereği “siz-in” kısmını söylemeyiz. Böyle kurulan iyelik grupları, eksik

Sayfa 5 / 10
 iyelik grubu olarak adlandırılır.

2.İsim Tamlaması
 İsim konusunda isim tamlamaları işlenmiştir.
3. Sıfat Grubu (Sıfat Tamlaması)

 Sıfatlar konusunda sıfat tamlamaları işlenmiştir.

4. Aitlik Grubu

Aitlik eki “-ki” ile kurulan bir gruptur. Bu grupta iki öğe vardır. Birincisi
aitlik eki, diğer ise, bu ekin eklendiği kelime veya kelime grubudur. Aitlik eki,
ekleneceği öğeye, yalın, ilgi veya bulunma durumlarında getirilebilir: “yarın akşam-ki,
sizin yolunuzda-ki, amcanın-ki, ”

5. Unvan Grubu

Bir isim ile bir unvan veya akrabalık isminden oluşan kelime grubudur. Eksiz bir birleşmedir,
isim önce, unvan sonra gelir: Hasan Dayı, Osman Çavuş, Leyla Abla, Safiye Nine, Bilge
Kağan, Halil Binbaşı, Serdar Teğmen, Kâzım Karabekir Paşa vb.

Dilimizde unvanların başa getirilmesi de söz konusudur. Bu durumda grup, birleşik isim olur:
Üstat Necip Fazıl, Öğretmen Erdal Kara, Profesör Osman Nedim Tuna vb.

Teğmen Ali, Dayı Hasan, Baba Ali, Paşa Kemal vb. örneklerde vurgu birinci öğede olduğu için
bu gruplar, sıfat tamlaması kabul edilir.

6. İsnat Grubu

Biri diğerine dayandırılan iki isim öğesinin oluşturdukları kelime grubudur. Dayandırılan
sonda, dayandıran önde bulunur. Birinci öğe yalın hâlde veya iyeliklidir : Ayak yalın, saçı
uzun aklı kısa, derdi çok, üst baş perişan, baş açık, ağzı kalabalık, tuzu kuru, işi tıkır vb.

7. Sayı Grubu
 Bu grup için bkz. Asıl Sayı Sıfatları.

8. Ünlem Grubu

Bir seslenme edatı ile bir isim öğesinden oluşur: Be adam!, Bre
Kemal!, Hey delikanlı!, Kızım Ayşe! vb.

9. İkilemeler (Tekrar Grupları)

Aynı veya benzer cinsten iki kelimenin birbiri ardınca tekrarlanması ile meydana gelen
Sayfa 6 / 10
 kelime grubudur. İkilemeler, eksiz bir birleşmedir yani grubun oluşumu için bir
çekim ekine gerek yoktur.

İkilemelerin başlıca üç işlevi vardır:

a. Kuvvetlendirme: kara kara gözler, sırma sırma saçlar, yeşil yeşil .
b. Çokluk: sepet sepet üzüm, kilo kilo armutlar, kasa kasa gazozlar.
c. Devamlılık : yapa yapa bitirdim, döne döne geldi, güle güle çatladı.

İkileme Çeşitleri:

a. Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşan ikilemeler: Bir kelimenin art arda getirilmesi ile
yapılırlar: dolu dolu bardaklar, kısım kısım insanlar, bölük bölük askerler.

b. Eş anlamlı sözcüklerin tekrarıyla oluşan ikilemeler: Aynı anlama gelen veya birbirine
yakın anlamlı olan kelimelerin art arda getirilmesi ile yapılırlar: çoluk çocuk, çelik
çomak, ipsiz sapsız, deli dolu, şöyle böyle, falan filan.

c. Zıt anlamlı sözcüklerin tekrarıyla oluşan ikilemeler : Zıt anlamlı iki kelimenin art arda
getirilmesi ile yapılırlar: var yok, az çok, ileri geri, öne arkaya, düşe kalka, vb.

ç. Eklemeli İkilemeler:

-Kelime Başına Bir Ünsüz (m-) İlavesi İle Yapılanlar: Kelime eğer ünlü ile başlıyorsa,
ilave ünsüz “m-“ doğrudan getirilir, ünsüz ile başlıyorsa ilk ünsüz atılır ve “m-“ ilave
edilir: su mu, yoğur moğurt, süt müt, kalan malan, at mat, et met. Eğer kelime “m”
ünsüzü ile başlıyorsa, o zaman ikileme şöyle olur: masa musa, mısra musra, metin
mütün.

-Kelime Başına Bir Hece İlavesi İle Yapılanlar: Kelimenin ilk hecesi ünlü ile bitiyorsa
doğrudan doğruya, ünsüz ile bitiyorsa bu ünsüz atılarak yerine (m, p, r, s) ünsüzlerinden
biri eklenerek oluşan hece, asıl kelimeye bitiştirilir: beyaz>bembeyaz, yeşil>yemyeşil,
kırmızı> kıpkırmızı, ıssız>ıpıssız, karanlık>kapkaranlık, temiz>tertemiz.
Bazen (p-)’den sonra (-a,-e), (r-)’den sonra (-ıl,-il) getirilerek bu çeşit ikilemeler
genişletilebilir: düpedüz, güpegündüz, sapasağlam
10. Bağlama Grubu

Sıralama edatları “ve, ile, ilâ” ile yapılan kelime grubudur. İki dil birliğinin (kelime, kelime
grubu) kelime grubunu oluştururlar: Kitap ve defter, Abdullah ile Fatih, on ilâ on beş,
bizim Kemal ile ..

Denkleştirme edatları da bağlama grubu yapabilirler: Hem annem hem de babam, yapılan iş
veya hizmet vb.

11.Kısaltma/ Hal Grupları

Sayfa 7 / 10
1. İlgi Grubu
İlgi eki almış bir isim öğesi ile yalın bir isim öğesinin oluşturdukları kelime grubudur: Sizin
ev, bizim araba, teyzemlerin yaramaz, vb.
2. Yaklaşma Grubu
Yaklaşma eki almış bir isim öğesi ile yalın bir isim öğesinin oluşturdukları kelime grubudur:
başa bela, zevkine düşkün, başına buyruk, kafasına uygun, okula uzak, babaya tutkun,
vb.
3. Bulunma Grubu
Bulunma eki almış bir isim öğesi ile yalın bir isim öğesinin oluşturdukları kelime grubudur:
pahada ağır, yükte hafif, tarihte bugün, çantada keklik, elde çanta, görevinde şuurlu, üçte
bir, vb.
4. Ayrılma Grubu
Ayrılma eki almış bir isim öğesi ile yalın bir isim öğesinin oluşturdukları kelime grubudur:
kafadan üşütük, akıldan yoksun, işten bihaber, sonradan görme, dağdan inme, kafadan
atma, cabadan para vb.

12. Edat Grubu

Bir isim öğesi ile bir son çekim edatının oluşturdukları kelime grubudur. İsim öğesi, bir
kelime veya kelime grubu olabilir ve çekim ekleri alabilir: bizim için, yola karşı,
arabadan dolayı, babama göre, alınmasına dair, söylediğin kadar, bizim dediğimiz
yaptığına göre, bir içim su gibi vb.

13.Fiilimsi Grupları
1. İsim-Fiil Grubu
İsim-fiillerle kurulan kelime grubudur. İsim-fiil öğesi grubun sonunda bulunur adeta bir
yüklem gibi işlem görür. Bu grup, bir tür kelime grubuna döndürülmüş cümle gibidirler.
Dilimizin kıvraklığını gösteren en önemli kelime gruplarındandır: Ormanı dolaşmak,
kimsenin gözüne görünmemek, şehrin merkezine yürüyüş, vb.
2. Sıfat-fiil Grubu
Sıfat-fiillerle kurulan kelime grubudur. Sıfat-fiil öğesi grubun sonunda
bulunur adeta bir yüklem gibi işlem görür. Bu grup, fiili sıfatlaşmış bir
cümle gibidir. Dilimizin kıvraklığını gösteren en önemli kelime
gruplarındandır: İnsanı seven, yaptıklarını bilen, kafası yarılası, vb.
3. Zarf-fiil Grubu
Zarf-fiillerle kurulan kelime grubudur. Zarf-fiil öğesi grubun sonunda
bulunur adeta bir yüklem gibi işlem görür. Bu grup, fiili zarflaşmış bir
cümle gibidirler. Dilimizin kıvraklığını gösteren en önemli kelime
gruplarındandır: öne arkaya döne döne, çarşıdan satın aldıklarını
getirip, imtihandan çıkınca, söylediklerimi asla dinlemeden, vb.

14. Birleşik İsim

Bir nesnenin ismi olmak üzere bir araya gelen birden fazla ismin oluşturduğu kelime
grubudur. Doğrudan doğruya eksiz olarak bir araya gelirler. Türkçede birleşik isimler
Sayfa 8 / 10
 hep özel isimlerdir: Yahya Kemal Beyatlı, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Cahit Zarifoğlu,
Afyonkarahisar, vb.

15. Birleşik Kelime

Bir kelime grubu oluşturan kelimelerin, araya herhangi bir kelime veya öğe girmeyecek
şekilde birleşerek oluşturdukları kelime grubudur:
Hanım eli (belirtisiz isim tamlaması), hanımeli (birleşik kelime)
Sivri sinek (sıfat tamlaması), sivrisinek (birleşik kelime)
Kızıl ırmak (Sıfat tamlaması), Kızılırmak (birleşik kelime)
Koca eli (belirtisiz isim tamlaması), Kocaeli (birleşik kelime)
Dikim evi (belirtisiz isim tamlaması), Dikimevi (birleşik kelime)
Kül bastı (sıfat fiil grubu), külbastı (birleşik kelime)
Ateş kes (cümle), ateşkes (birleşik kelime)
Ateş böceği (belirtisiz isim tamlaması), ateşböceği (birleşik kelime)

16. Birleşik Fiil

Üç çeşittir:
1. İsim+ Yardımcı Fiil Şeklinde Olanlar
İsim öğesi bir kelime veya kelime grubu olabilir, yardımcı fiil ise “ol-, et-, eyle-, bulun-, yap-,
kıl- vb.” fiillerinden birisidir: telefon et-, adam ol-, sabreyle-, mahvol-, almış
bulun-, gürültü yap-, namaz kıl- vb.
2. Fiil+Yardımcı Fiil Şeklinde Olanlar
Fiil öğesi bir asıl fiil, yardımcı fiil öğesi ise belli yardımcı fiillerden oluşur. Yardımcı fiiller; bil-,
ver-, gel-, gör-, kal-, dur-, yaz-, koy- vb.dir. Bu grupta yardımcı fiillerin anlamları
yoktur yalnızca çekim için görev alırlar. Çekimde yardımcı fiillerden başka, zarf-fiiller
bulunur. Bu tip birleşik fiiller, yardımcı fiillerin işlevlerine göre dört çeşittir:
a. Yeterlik (İktidar) Fiili: bil-
Asıl fiile; yapma, başarma ve üstesinden gelme anlamları kazandırır: oturabil-, bakabil-,
gidebil-, sakınabil-, götürebil- vb.
Bu fiilin olumsuzu “-AmA-” eki ile yapılır: oturama-, bakama-, gideme-, sakınama-,
götüreme- vb.
b. Tezlik Fiili: ver-
Asıl fiile; tezlik, kolaylık, çabukluk ve beklenmezlik vb anlamları kazandırır: atıver-,
bırakıver-, kaçıver-, gidiver-, iniver-, buluver- vb.
c. Devamlılık Fiili: dur-, kal-, gel-, git-, gör-
Asıl fiile; devamlılık ve süreklilik anlamlarını kazandırır: çalışadur-, yazadur-, kalakal-,
bakakal-, sürüpgit-, düşegör- süregel- vb.

ç. Yaklaşma Fiili: yaz-

Asıl fiile; yaklaşma, az kalma vb. anlamlar kazandırır: düşeyaz-, iteyaz-
kayayaz-, atlayayaz- vb.Bu fiilin olumsuz çekimi yoktur.
3.Deyimleşmiş Birleşik Fiiller
Yukarıda vermeye çalıştığımız birleşik fiillerin dışında ayrıca, bir veya
Sayfa 9 / 10
birkaç kelimenin bir fiille bir araya gelerek oluşturdukları birleşik
fiillerdir. Oluşan bu birleşik fiil, sözlük anlamını kaybetmiş yeni bir
anlam kazanmıştır. Bir düşünceyi güçlü olarak ifade etme özelliği
kazanmış bu birleşik fiiller, dilimizde önemli bir yere sahiptir: Etekleri
zil çal-, diş bile-, dile düş-, kulak misafiri ol-, gözden düş- vb.

Sayfa 10 / 10