Türkçe Eleştirel Okuma ve Yazma

Türkçedeki Ek, Kök ve Gövde

Kavramları
 Türkçede Ek, Kök ve Gövde Kavramları

Türkiye Türkçesi’nin yapısal özelliklerinin

başında eklemeli bir dil oluşu gelmektedir.
Türkçe, sabit bir köke farklı görevlere sahip
yapım ve çekim eklerinin eklenmesi ile işleyen
bir dildir. Yani dildeki tüm değişme ve gelişmeler,
kök ek birleşmesine dayanmaktadır. Kök ile
eklerin birleşmesi belli kurallara göre gerçekleşir.
Bu şekilde yeni kelimeler ortaya çıkar ve
Türkçe’nin söz varlığı oluşur.
 Kök
Bir kelimenin anlamı ve yapısı bozulmadan
parçalanamayan şekline kök denir. Kökler, dildeki
varlıkları, kavramları ve eylemleri ifade ederler.
O halde, kök anlamlı en küçük dil birliğidir
diyebiliriz.
Örneğin “kuş” kelimesi kök halindedir,
parçalanamaz ve doğadaki bir varlığı ifade eder.
Türkçede önceden beri var olan kökler tek
hecelidir ve kökler sonradan uydurulamazlar.
 Kökler, tek başlarına veya eklerle birleşerek
kullanılırlar.(Göz, gözlükçü, gözler, gözlerine gibi)

Kökler varlık, kavram ve hareketlerin adlarıdır.

Ancak her varlığın, kavramın, hareketin dilde ayrı bir
adı olmaması nedeniyle yeni bir kelime üretmek için
eklere başvurulur. Köklere getirilen eklerle yeni
kelimeler oluşturulur. Buna bağlı olarak her kökün dil
içinde büyük küçük bir ailesi bulunmaktadır. Kök bu
şekilde bir aile içindeki kelimelerin hepsinde ortak olan
unsurdur.
 Örneğin kök durumundaki “Göz” kelimesi
ailesi içerisinde gözlük, gözcü, gözetleme, göze,
gözetmen, gözet- gibi kelimeler bulunur.
Bu örnekte de görüldüğü üzere, ek alma
sırasında köklerde bir değişiklik meydana
gelmez. Kökün kendisinden türemiş bir aile
içerisinde şekli hep aynı kalır.
 Kelime kökleri isim kökleri ve fiil kökleri
olmak üzere ikiye ayrılır:

İsim Kökleri

Varlık veya kavramları karşılayan kökler

isim kökleridir.

Örn.: Su, göz, dağ, deniz, gök, üst, alt gibi.

 Fiil Kökleri

Eylemleri karşılayan kökler fiil kökleridir.

Örn.: yan- , art-, gül-, sev-, gel-, yağ- gibi.

Not:
Fiil kökleri, buradaki örneklerde olduğu gibi kendilerinden
sonra kısa çizgi çekilerek yazılmalı (al-, bak-) ve bu yazılış almak,
bakmak şeklinde okunmalıdır. Aksi hâlde, emir kipinde teklik
ikinci kişiye göre çekimlenmiş olurlar.
 İsim kökünün ifade ettiği nesne zihinde
düşünülebilir, canlandırılabilir. Fakat fiil kökünün
ifade ettiği hareket bir nesneye bağlanmadan tek
başına düşünülüp canlandırılamaz. Ancak, soyut
ve belirsiz bir şekilde tasavvur edilebilir.
 Ek

Kelime bünyesinde görülen, tek başına bir

anlamı olmayan ve kullanılmayan, ancak köklerle
birleşmek suretiyle kullanılan ve anlamını
getirildiği köke göre kazanan biçimlerdir.
Ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak
üzere ikiye ayrılır.
 Yapım Ekleri

Köklere eklenerek köklerden daha geniş

kökler yani gövdeler yaparlar. Bu şekilde
oluşturulan sözcük gövdeleri köklerle ilgili nesne
ve hareketleri karşılar.
Örn: Su: İsim Kökü
Su-la- : Fiil Gövdesi
Su-lu: İsim Gövdesi
 Bir kelime yapım ekine sahip değilse yapı
olarak “basit” bir kelimedir.

İçerisinde yapım eki bulunan bir kelime ise

“türemiş” bir kelimedir.

Sula- , Sulu, Gözlük, Gözcü, Gözet-, çağ-daş,

kitap-çı-lık : Türemiş kelimelerdir
 Çekim Ekleri

Köklere veya gövdelere eklenirler ve bu kök

veya gövdeler ile diğer kelimeler arasında
durum, iyelik, çokluk, kip, zaman, kişi, sayı vb.
geçici ilişkiler kurarlar. Yani çekim ekleri gramer
işleviyle kelimeye eklenir.
Çekim eklerine işletme ekleri de denir.
 Yapım ekleri çekim ekleri arasındaki
farklardan biri yapım ekleri, eklendikleri kök
veya gövdelerin anlamlarında değişiklik
yaparken çekim ekleri kelimenin anlamında
herhangi bir değişiklik oluşturmaz.

Örn: Çocuk –lar- ın- dan

Burada yer alan –lar çokluk eki, ın
iyelik eki ve –dan çekim ekleri kelimenin
anlamında bir değişiklik yaratmayan eklerdir.
 Gövde
Gövde, kelime köklerine yapım eklerinin
getirilmesiyle oluşturulur. İsim kökleri de fiil kökleri
de kendileri ile ilgili yakın nesne ve hareketler için
genişletilirler. Kökleri genişleterek onları gövde haline
getiren ve bu şekilde yeni kelimeler türeten ise yapım
ekleridir.

Gövde de anlam ve kullanılış bakımından kök

gibi işlev görür. Yalnız şekil bakımından kökten farklı
ve ondan büyük bir dil birliğidir.
 Örnek:
Göz + ler + in + e
İsim Kökü

Göz + lük + ler + in + e

İsim Gövdesi

Görüldüğü gibi isim kökü de isim gövdesi

de üzerlerine aynı çekim eklerini almıştır.
• Örnek:

Yaz –dı- nız Yaz –dır- dı- nız

Fiil Kökü Fiil Gövdesi

Aynı şekilde fiil kökü de fiil gövdesi de

üzerlerine aynı çekim eklerini almıştır.
 İsim köklerinden isim ve fiil gövdeleri; fiil
köklerinden fiil ve isim gövdeleri yapılabilir.
Dört çeşit yapım ekinden dört çeşit gövde
yapılır:
Örnek:

İsimden Fiil: Su+la- Fiil Gövdesi İsimden İsim İsim Gövdesi

Fiilden Fiil : Sus-tur- Fiilden İsim

 Gövdeler de kökler gibi isim gövdesi ve fiil
gövdesi diye ikiye ayrılır. İsim gövdesi isim kökü
gibi nesneyi karşılar ve tek başına kullanılabilir,
fiil gövdesi de fiil kökü gibi hareketleri karşılar.