1

TRKEDE NC GRUP (ARA) EKLER

Cahit BADA*

Trkede anlaml kelimelerin yannda, dorudan kavram karl bulunmayan pek ok grevli ses veya ses birlii kullanlmaktadr. Evrendeki nesne, kavram, hareket ve oluun bir blm, kk halindeki kelimelerle ifade edilir. Her kavram karlnda ayr bir kk bulunmadndan, binlerce nesne ve kavram, mevcut kklerden eitli eklerle tretilen kelimelerle karlanmtr. Herhangi bir kavram karlamadklar iin tek balarna dilde kullanlma yeterliine sahip olmayan ancak baka bir kelimeye baml olarak kullanlabilen eklerin bir blm, kelime tretme grevi stlenirken, dierleri kelimeler arasnda geici anlam ilikileri kurarlar. Yap bakmndan eklemeli diller arasnda yer alan Trkede ekler, nemli bir yer tutar. lgili hemen btn kaynaklarda, yapm ekleri ve ekim ekleri olmak zere iki ana balk altnda incelenmitir. Yapm ekleri, genel olarak, mevcut kk ya da gvdelerden yeni fiil veya isim gvdeleri yapan ekler biiminde; ekim ekleri ise, kelimeler arasnda geici anlam ilikileri kuran ekler biiminde tanmlanr. Yani her iki grup arasndaki temel fark, kelimenin anlamn veya trn deitirme ya da deitirmeme olarak dnlmtr. Ancak anlamdaki deiiklik konusunda kesin bir l yoktur. Yapm ekleri arasnda saylan baz ekler, eklendikleri kk veya gvdelerden her zaman szlksel deer tayan yeni bir kelime tretmeyip ilevleri bakmndan ekim eklerine yaklamtr. Ayn ekilde baz ekim eklerinin de eitli sebeplerle kalplat ve kelimeler arasnda iliki kurma ilevini ksmen ya da tamamen kaybettii, yerine gre tretme grevi stlendii grlmektedir. Eklerin eitli kullanl ekilleri ve ek kalplamas olaylar, Hocamz Zeynep Korkmaz tarafndan incelenmiti.1 Burada, eklerin ilevlerini dikkate alarak yeni bir tasnif yapmaya alacaz. Baz ekler, dilin tarih gelime srecinde, eitli bakmlardan deierek gnmze gelmitir. Bir ksmnda fonetik gelimeler dorultusunda, sadece ekil deiiklii meydana gelmi; bir ksmnn hem ekli hem de fonksiyonu deimitir. Hatta baz ekler, baka ekler veya kelimelerle kalplaarak tannmaz hale gelmitir. Bu durum, eklerin tasnifini gletirmektedir. Bilindii gibi yapm ekleri drde ayrlr: 1. simden isim yapan ekler 2. simden fiil yapan ekler 3. Fiilden isim yapan ekler
* 1

Yard. Do. Dr. D.. Fen Edebiyat Fakltesi-DYARBAKIR cbasdas@dicle.edu.tr Z. Korkmaz (1994), Trkede Eklerin Kullanl ekilleri ve Ek Kalplamas Olaylar.

4. Fiilden fiil yapan ekler Birinci ve ikinci maddelerde yer alan ekler, baka bir tasnife tabi tutulmadan sralanrlar. Ancak nc ve drdnc maddelerdeki ekler, dorudan sralanmayp farkl ilevleri dorultusunda, yeniden gruplandrlrlar. nc maddede fiilden isim yapan ekler, genel nitelikleri dikkate alnarak nce ikiye ayrlr: a. Fiilden herhangi bir isim yapan ekler b. Fiilimsi ekleri Fiilimsi ekleri, yeniden snflandrlarak isim-fiil, sfat-fiil ve zarf-fiil ekleri olmak zere grupta incelenir. Fiilden isim yapma eklerinin alt balklar kullanlarak kendi aralarnda yeniden gruplandrlmas, bu eklerin ilevleri bakmndan farkl niteliklere sahip olduklarn gsterir. Fiilimsi bal altnda verilen ekler, adndan anlalaca zere dier isim yapma eklerinden farkl olarak her zaman tek balarna yeterli kavram veya nesne karl bulunan kalc isimler yapmazlar. ounlukla szlksel deer tamayan, fiil ile isim arasnda ayr ve geici bir gramer kategorisi olutururlar: komak, koan, koarak yaplarnda kullanlan -mak, -an ve -arak eklerinin ko- fiilinin anlamnda kesin bir deiiklik yapmadklar, dolaysyla fiil kknden yeni ve ayr bir nesne ad tretmedikleri aktr. Ayrca her kelimede beklenen belirli bir tr deiiklii de gereklememitir. Halbuki uak kelimesinde -ak eki u- fiilinden yeni bir nesne ad yaparak hem anlamda hem de kelime trnde belirli lde deiiklik yapmtr. Hemen btn fiilimsi eklerinin belirli kelime tabanlar zerinde kalplaarak kalc isimler yaptklar bilinmektedir. Mastar ekleriyle: akmak, kaymak, tokmak, dolma, kazma, kavurma, diki, giri, k, yanl; sfat-fiil ekleriyle: ayran, dzen, san, dner, keser,dolmu, yiyecek; zarf-fiil ekleriyle: evre, doa, yara gibi pek ok kalc isim yaplmtr. Drdnc maddedeki fiilden fiil yapan ekler de benzer sebeplerle iki grupta incelenir: a. Fiilden herhangi bir fiil yapan ekler b. at ekleri Fiilin anlamnda belirli lde deiiklik yapanlar, birinci grupta, temel anlamda kkl deiiklik yapmayanlar da ikinci grupta, at ekleri bal altnda deerlendirilir. Zeynep Korkmaz, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi) adl deerli eserinde, konu ile ilgili tartmalara dikkat ektikten sonra, at eklerinin fiilden fiil treten ekler olduunu, ancak fiilden fiil yapan ekleri zelliklerine gre iki alt gruba ayrmak gerektiini belirtmitir. Buna gre birinci gruptakiler tr itibaryla at ekleriyle birleen fakat eklendikleri kk ve gvdelerde kkl anlam deiiklikleri yaparak, eskisinden farkl anlamda yeni fiiller tretmi olan eklerdir. Bunlarn ou kk ve gvde

ile kaynam durumdadr: ayr-, bar-, al-, evir-, vb. Korkmaz, bu tip eklerin at kavram dnda tutulmas gerektiini, bunlarn fiilden fiil yapan ekler grubunda deerlendirilmesinin uygun olacan ifade etmitir. kinci gruptakiler ve at kategorisine girenler ise, eklendii fiilin temel anlamnda kkl bir deiiklik yapmayan, fiilin nesne ve zne ile olan balantsnda ekil ve durum deiiklii meydana getiren eklerdir: i- / i-il-, i-ir-; giy- / giy-in-, giy-dir-; tan- / tan--, tan-tr- vb. (Korkmaz, 2003: 540). levi bakmndan at ekleri arasnda zel bir yere sahip olan itelik eki --, Krgz, zbek, Uygur lehelerinde dorudan, dier lehelerde dzenli olmamakla birlikte, dolayl olarak nc okluk ahs kavram stlenerek ekim eklerine yaklamtr. Olumsuzluk eki -mA, zerine geldii fiilin bildirdii hareket ya da oluun gereklemediini gstererek kelimede belirli lde anlam deiiklii yapar. geldi, gelmedi ekimli fiillerinin birincisinde gelme iinin gerekletii; ikincisinde ise ayn iin gereklemedii ifade edilmektedir. Ancak her iki kelime ayn hareketi ifade eder. Yani -mA eki, gel- fiilini baka bir fiile veya isme dntrmez. O halde olumsuzluk eki, fiilde kkl bir anlam ya da tr deiiklii deil ksm deiiklik yapar. ekim ekleri arasnda saylan pek ok ek, zamanla bilinen asl grevinden ksmen ya da tamamen uzaklamtr. Hatta yerine gre belirli lde anlam deiiklii yaparak grev bakmndan yapm eklerine yaklamtr. Sz konusu eklerin farkl ilevleri, bata Zeynep Korkmaz olmak zere, bilim adamlar tarafndan tespit edilmitir.2 Burada birka rnek vermekle yetineceiz. Eski yn gsterme ekleri (-GArU, -rU): dar, ieri, ileri, yukar, tara gibi kelimelerde; eski vasta eki: (-In): kn, yazn kelimelerinde; eitlik eki (-CA): dnce, elence vb. kelimelerde kalplaarak yapm eki nitelii kazanmtr. ekim ekleri arasnda saylan ve ekimli fiillerde, fiilin bildirdii hareket veya oluun birden fazla kii (nc ahslar) tarafndan yapldn gsteren, bir bakma itelik eki (-) gibi, fiil-zne ilikisini belirleyen -lAr, isimler zerinde kullanldnda, kelimeler arasnda herhangi bir anlam ilikisi kurmaz. Tr deiiklii yapmamakla birlikte anlamda belirli lde genileme yaparak zerine geldii kelimenin birden fazla varl, nesneyi ifade etmesini salar. Kelimenin anlamnda, snrl da olsa, deiiklik yapan -lAr, bu ynyle isimler zerinde yapm eklerine benzer bir grev stlenmitir. Her yapm eki, her zaman anlamda kkl bir deiiklik yaparak yeni ve ayr bir kelime tretmeyebilir. Ayn ekilde her ekim eki de her durumda, sadece ekim ve iletme grevi stlenmeyebilir. Matematiksel bir yaklamla ifade etmek gerekirse, btn yapm ekleri ile ekim ekleri, aralarndaki nitelik farklarndan kaynaklanan sebeplerle, birbirine eit uzaklktaki birer nokta zerinde deil, bir dorunun deiik noktalar zerinde gsterilmelidir.

Fazla bilgi iin bk. Z. Korkmaz (1994), Trkede Eklerin Kullanl ekilleri ve Ek Kalplamas Olaylar; Z. Korkmaz (2003), Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), s. 235; G. Glsevin (1997), Eski Anadolu Trkesinde Ekler.; A. Buran (1996), Anadolu Azlarnda sim ekim (Hl) Ekleri.

Ekleri A ve B noktalarn birletiren bir doru zerinde dnelim (ekil: 1). Yapm eklerini, dorunun A noktasndan orta noktasna kadar olan blm zerinde; ekim eklerini ise orta noktadan B noktasna kadar olan para zerinde gsterelim. Yapm eklerinden nitelik bakmndan ekim eklerine yaklaan eklerle, yapm eklerine benzer grevler stlenen ekim eklerini, dorunun orta noktasnn her iki yannda iaretlenen noktalar arasna yerletirelim. Her iki gruptan, orta noktann yaknnda bulunan ve ilevleri bakmndan gei nitelii tayan bu ara ekleri, nc grup olarak deerlendirebiliriz. 1.Grup: Y a p m e k l e r i A ekil: 1 Ara ekler olarak adlandrdmz nc grup ekler, ekil 1de grld gibi, bilinen iki grubun dnda yer almayp, esas itibariyle yapm ve ekim eklerinin bir blmn kapsar. Konuyu venn emas ile aklamak gerekirse; yapm ve ekim eklerini, ekil: 2deki gibi, belli noktalarda kesien iki kmede gsterelim. A kmesine yapm eklerini; B kmesine ise ekim eklerini yerletirelim. Bu durumda A, B kmelerinin kesien taranm blmnde ara ekler olarak adlandrmay nerdiimiz gei niteliindeki nc grup ekler yer alr. Matematiksel ifade ile; A= Yapm ekleri B= ekim ekleri AB= Ara ekler 2.Grup: e k i m E k l e r i B

3.Grup: Ara ekler

ekil: 2

lev ve kullanllar bakmndan yapm ekleriyle ekim eklerinin kesime noktasnda bulunduunu dndmz balca ara ekler unlardr: sim-fiil ekleri Sfat-fiil ekleri Zarf-fiil ekleri at ekleri Olumsuzluk eki okluk eki Eski yn gsterme eki Eski vasta eki Eitlik eki

(-mA) (+lAr) (-GArU) +(I)n +A

Yukarda balklar halinde sraladmz eklere, benzer fonksiyonlar tespit edilen baka ekler ilave edilebilir. SONU Btn yapm ekleri, kelimenin trnde ve anlamnda ayn oranda deiiklik yapmaz. Btn ekim ekleri de her zaman ve sadece kelimeler arasnda anlam ilikisi kurmaz. Bilinen en eski metinlerde, baz yapm ve ekim eklerinin fonksiyonlar birbirine yakndr. Bir ksmnn ilevi ise, tarih sre iinde birbirine yaklam ve birok noktada kesimitir.Bu sebeple Trkede kullanlan yapm ve ekim eklerini, eit uzaklktaki iki ayr nokta zerinde dnp kesin izgilerle birbirinden ayrmak pek mmkn grnmemektedir. Her iki ek grubun ierisinde ilevleri birbirine yaklaan veya kesien ekleri, ara ekler olarak nc bir grupta deerlendirmek, kanaatimizce daha isabetli bir yaklam olacaktr. KAYNAKLAR
ATALAY, Besim (1941), Trk Dilinde Ekler ve Kkler zerine Bir Deneme, stanbul: TDK yaynlar. BURAN, Ahmet (1996), Anadolu Azlarnda sim ekim (Hal) Ekleri, Ankara: TDK yaynlar. DENY, Jean (eviren: O. ahin, 1995), Trk Dili Gramerinin Temel Kurallar, Ankara: TDK yaynlar. GRNBECH, K. (ev. M. Akaln, 1995), Trkenin Yaps, Ankara: TDK yaynlar. GLSEVN, Grer, (1997), Eski Anadolu Trkesinde Ekler, Ankara: TDK yaynlar.

GLSEVN, G. - Glsevin, S. (1993), Trkede Yapm Ekleri ve Kullanllar I-Fiilden sim Yapan Ekler, Malatya. HATBOLU, Vecihe (1981), Trkenin Ekleri, Ankara, TDK yaynlar. KORKMAZ, Zeynep (1960), Trk Dilinde -a Eki ve Bu Ekle Yaplan sim Tekilleri, DTCF Dergisi, XVII/3-4, s. 275-358, Ankara: DTCF yaynlar. -------------, (1994), Trkede Eklerin Kullanl ekilleri ve Ek Kalplamas Olaylar, Ankara: TDK yaynlar. --------------, (2003), Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), Ankara: TDK yaynlar. ZLFKAR, Hamza (1991), Terim Sorunlar ve Terim Yapma Yollar, Ankara: TDK yaynlar.

I. Uluslararas Byk Trk Dili Kurultaynda sunulan Bildiri, 26-27 Eyll 2006, Bilkent niversitesi, Ankara.