DERS 11

Şekil Bilgisi-I

HAZIRLAYAN
Dr. Yasemin BULUT*
Dr. Nurgül YILDIZ*

*
Marmara Üniversitesi Öğretim Görevlileri
 BÖLÜMDEKİ KONULAR

Bu ünitede öğrenilecek konular:

1. Şekil bilgisi.

2. Kelime yapımı.

3. Yapım ekleri.

ÖĞRENİLECEK KAVRAMLAR

Kelime yapımı :

Tarama :

Derleme :

1
 Bir dilin köklerini, eklerini, bu köklerle eklerin birleşme yollarını, eklerin anlam ve
görevlerini, türetme ve çekim özelliklerini ve şekille ilgili diğer özellikleri inceleyen dilbilgisi
dalıdır. Şekil bilgisinin iki ana konusu vardır:

1. Kelime yapımı.
2. Kelime çekimi.

KELİME YAPIMI

Kelime yapımı, değişmeyen, sabit kelime köklerinden yapım ekleri aracılığıyla kelime
gövdeleri yapılması demektir. Kök, bir kelimenin ayrılamayan, temel anlamı taşıyan, anlamlı
en küçük dil birimidir. Dilde kökler hazırdırlar, önceden yaratılmışlardır ve köklerin yeniden
meydana getirilmeleri söz konusu değildir.

Köklerin yaratıldığı başlangıç devresinde nesneler ve hareketler sınırlı olduğu için her
dilde yaratılan köklerin sayısı da bu ihtiyaca uygun olarak sınırlıdır. Ancak gelişen dünya ile
birlikte yeni varlık ve kavramlar ortaya çıkmış ve bunların adlandırılması ihtiyacı doğmuştur.
Yeni varlık ve kavramları adlandırmanın dört yolu vardır:
a. Yabancı kelime almak
b. Kelime grubu yapmak
c. Kelime derlemek veya diriltmek
d. Kelime türetmek

a. Yabancı kelime almak

Nesnenin veya kavramın geldiği yerden ismini de almak demektir. Alınan yabancı kelime
ya dilde karşılığı olmayan yeni bir kelime ya da karşılığı olan fazladan bir kelimedir. Örneğin
Kur’an,, cami, gazel, sone, tren, telefon, televizyon, metro, tramvay; Tanrı-Allah, ak-beyaz,
etki-tesir, siyaset-politika, teminat-garanti… Eğer kavramın ya da nesnenin adı önceden
hazırlanmamışsa, bunların kendi adlarını beraberinde getirmelerine engel olmak zordur.
Doğrusu hazırlıklı olmak da kolay ve olası değildir. Dilde gümrük olamaz. Tabii ki en iyisi
dilin kendi kaynaklarından beslenmesidir, fakat bu gerçeği de kabul etmek gerekir. Dünyada
yüzde yüz saf dil yoktur, alınan her yabancı kelime alındığı dilin yapısına uygun hâle getirilir.
Artık yabancı asıllı kelime, yabancı kelime değildir.

b. Kelime grubu yapmak

Dilde var olan kelimeleri birleştirerek bir grup yapmak demektir: akarsu, belgegeçer,
bilgisayar, demiryolu, …

c. Kelime derlemek ve diriltmek

Ağızlarda yaşayan bazı kelimelerin yazı diline kazandırılmasına derleme, eski kaynak
metinleri tarayarak oradaki kelimeleri kullanım alanına çıkartmaya diriltme adı verilir.
Derleme yoluyla dile kazandırılan bazı kelimeler: abartmak, albeni, güney, kuzey (kuz:
gölgede kalan (yan)), ivedi (acele, acil), yoz, yozlaşmak… Diriltme yoluyla dile kazandırılan
başlıca kelimeler ise: kamu (hep, bütün), savcı (sav: söz), subay (sü-beyi sü:asker), oran
(nispet), yanıt (cevap)…
Kelime derlemek veya diriltmek çok da kolay bir iş sayılmaz. Derlenecek ve diriltilecek
kelimeler ölmüş olduğu ve kullanıldıkları zamanın ses özelliklerini taşıdığı için bugünkü dil
için işlenmiş değildir. Bu kelimeleri yeniden canlandırmak için halka yeni bir kelime
öğretiyormuş gibi çaba sarf etmek gerekir.

2
 Bu konuyla ilgili olarak Türkçenin iki önemli sözlüğü vardır. Bunlardan biri Türkiye’de
Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (6 cilt), diğeri XlII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle
Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü'dür (12 cilt).
Derleme Sözlüğü’nde halk ağzından derlenmiş Türkçe ya da Türkçeleşmiş sözler
bulunmaktadır, Tarama Sözlüğü’nde ise XIII. yüzyıldan XIX. yüzyıla değin Türkiye
Türkçesiyle yapıtlardan taranan kullanımdan düşmüş ya da anlamı ya da yapısı değişmiş
Türkçe kelimeler yer almaktadır. 42 yıl süren bir çalışmanın ürünüdür.

d. Kelime türetmek
Kelime türetmek daha önce de dile getirdiğimiz gibi köklerden yapım ekleri ile gövdeler
yapmak demektir. Dilin en doğal, en işlek, en geniş kelime kazanma yöntemidir. Kelime
türetmek kolay bir iş değildir. Yapılan kelimenin yapay görünmemesi gerekir, kelime sanki
kendiliğinden ortaya çıkmış gibi olmalıdır. Durum, verim, sayım, bilgisayar, veri gibi
kelimeler sonradan yapılmalarına rağmen uzun süredir kullanılıyormuş gibi kabul
edilmişlerdir.

Kökleri ve ekleri gelişigüzel birbirine eklemek anlamına gelmeyen kelime türetmenin bir
yolu yordamı, uyulması gereken kuralları vardır. Kelime türetme şartları şunlardır:
a. ihtiyaç, b. kök, c. ek, d. yapım biçimi, e. karışıklıktan kaçınma, f. yerleşme.

a. İhtiyaç
Kelime türetmek için öncelikle bir ihtiyacın bulunması gerekir. Değişen ve gelişen dünya
beraberinde yeni ihtiyaçları da getirir. Kavramın karşılığının bulunmaması, dildeki
karşılığının yetersiz olması yeni kelimeye ihtiyaç duyulduğunun bir göstergesidir. Örneğin
bildiri (manifesto), tanıtım (lancement), okutman (lecteur), veri (data), yasal (legal) gibi
kelimeler ihtiyacı karşılamak üzere türetilmiştir.

b. Kök
Kelime türetilirken kökün sağlam, canlı olmasına dikkat etmek gerekir. Anlamı herkes
tarafından bilinen, kullanılan kök canlı ve sağlamdır. Anlamı herkesçe bilinmeyen kökten
türetilen kelimeler zihinde bir çağrışım yapmadığı için tutulması zordur. Örneğin, dil, söz,
dur-, ver-, bil- işlek; sü (asker), al (hile) ölü köklerdendir. “Huzur” kelimesi için önerilen
“iley” kelimesi zihinde çağrışım yapmadığı için kabul görmemiştir.

3
 c. Ek
Ek de kök gibi işlek olmalıdır. İşlek ekin köke kattığı anlam kolayca anlaşılır ve işlek ek
hangi köke gelirse gelsin o kelimeden bir anlam çıkar. Örneğin -şın eki sarışın, gökşin gibi
birkaç örneği bulunan işlek olmayan isimden isim yapma ekidir. Bu eki kara kelimesine
getirip karaşin yapamayız. Buna karşılık -lı eki işlek eklerdendir. Hangi köke getirilirse bir
anlam taşır: evli, okullu, bahçeli, inançlı, kararlı, beyazlı, düdüklü gibi bu ekle türetilen
kelimelerdendir.

d. Yapım biçimi
Yapım biçimi, kökle ekin birleşmesi demektir. Meydana gelen yeni kelimenin dilin ses
yapısına uygun olmalı ve kulağa hoş gelmelidir. Örneğin -gıç ekiyle başlangıç, bilgiç, dalgıç
gibi kelimeler türetebilirken çizgiç kelimesi kulağa hoş gelmemektedir.

e. Karışıklıktan kaçınma
Yapılan yeni kelimenin başka bir şekille karışmaması gerekir. Türkçe açıklık isteyen bir
dildir. Örneğin bir taşınmazın üstündeki mülkiyet hakkını gösteren belge ve tapu işlerinin
yürütüldüğü kuruluş anlamına gelen tapu kelimesi, eski metinlerde huzur anlamına gelse de
bugün huzur kelimesi yerine kullanılamaz, karışıklığa yol açar.

YAPIM EKLERİ

İsimden İsim Yapma Ekleri

+ca/+ce Almanca, Özbekçe, Çamlıca, Çatalca, kokarca, insanca. (Aslında eşitlik,

benzerlik ve karşılaştırma görevinde kullanılan +ca/+ce isim çekim ekinin kalıplaşarak yapım
eki dönüşmesiyle oluşur.)
+cağız/+ceğiz adamcağız, evceğiz, oncağız. (Sevgi, acıma anlamı veren bu ek küçültme
adları türetir.)
+cak/+cek yavrucak, sıcak (ısı-cak), ailecek.
+cı/+ci/+cu/+cü aşçı, boyacı, politikacı, ezberci, yatırımcı, Sirkeci. (Meslek, görev, huy,
sahiplik, yer isimleri yapar.)
+cık/+cik/+cuk/+cük Alicik, dağarcık, kızılcık, arpacık, maymuncuk, Kuzguncuk,
Mehmetçik. (Küçültme, sevgi, acıma bildirir; hastalık, bitki, alet ve yer isimleri de yapar.)
+cıl/+cil/+cul/+cül, +çıl/+çil/+çul/+çül bencil, ölümcül, balıkçıl, etçil, otçul. (Düşkünlük,
alışkanlık, bağımlılık, benzerlik bildirir.)
+ç anaç, ataç. (Kuvvetlendirme bildirir.)
+daş/+deş, -taş/-teş sırdaş, çağdaş, yurttaş, sesteş. (Beraberlik, ortaklık ifade eder.)
+lı/+li/+lu/+lü ağlamaklı, Ispartalı, Denizli, ikili üçlü, derli toplu, kararlı, düdüklü.
(Sahiplik, yer, gruplama, ikileme, nitelik ifade eden kelimeler türetirler.)
+ka/+ke, +ga/+ge başka, genelge, özge.
+kan/+ken, +gan/+gen başkan, erken, üçgen, altıgen.
+kek erkek.
+leyin akşamleyin, geceleyin, sabahleyin.
+lık/lik, +luk/lük kömürlük, kumluk, çöplük gözlük, önlük, gençlik, Türklük, öğretmenlik,
müdürlük güzellik, iyilik, dostluk, günlük, yemeklik, yazlık (Yer, alet, topluluk, meslek, makam
ismi, soyut isim ve sıfat yapar.)
+man/+men kocaman, evcimen, uzman. (Abartma aşırılık anlamı katar.)
+msı/+msi kadifemsi, pembemsi, acımsı, ekşimsi. (Benzerlik, andırma anlamı taşır, tat
bildiren sıfatlar yapar.)

4
 +mtırak ekşimtırak, acımtırak, mavimtırak. (Yakınlık, benzerlik ifade eden sıfatlar yapar.)
+ncı/+nci/+ncu/+ncü altıncı, birinci, ikinci, sonuncu (Sıra ve derece bildirir.)
+sal/+sel açısal, anıtsal, bilimsel, doğrusal, duygusal, kurumsal.
+sak/+sek bağırsak, kursak, dirsek, tümsek.
+sı/+si kadınsı, erkeksi, çocuksu.
+sız/+siz/+suz/+süz sınırsız, düzensiz, evsiz, işsiz güçsüz. (Yokluk, azlık ifade eder.)
+şın/+şin karaşın, sarışın. (Yakınlık, benzerlik bildirir.)
+t eşit, yaşıt.
+z altız, beşiz, dördüz, ikiz.

İsimden Fiil Yapma Ekleri

İsim kök veya gövdelerinden fiil türeten eklerdir.

+a-/+e- ada-, benze- (<beniz-e-), oyna- (<oyun-a-), türe-, tüne- (tün: gece), yaşa-. (Geçişli
ve geçişsiz fiiller türeten ektir.)
+al-/+el- azal-, boşal, çoğal-, dikel-, körel-. (Sıfatlardan edilgenlik bildiren fiiller türetir.)
+ar-/+er- ağar-, başar-, morar-, onar-, ever-, göğer- (gök-er). (Renk isimlerinden
geçişsiz, diğer isimlerden geçişli ve geçişsiz fiiller yapar.)
+da-/+de- çatırda-, fısılda-, horulda-, ışılda-, kütürde-. (Ses taklidi kelimelerden fiil
türetir.)
+k- açık->acık-, birik-, geçik->gecik-, gözük-. (Geçişsiz fiiller yapar.)
-kır- fışkır-, haykır-, kışkırt-, püskür-, tükür-. (Ses yansımalı kelimelerden genellikler
geçişsiz fiiller türetirler.)
+la-/+le- avla-, bağla-, başla-, noktala-, yokla- demle-, demirle-, dişle-, yaşlan-, dinçleş-,
iyileş-, kirlet-. (Geçişli ve geçişsiz fiiller yapar.)
+l- doğrul-, incel-, kısal-, sivril-.
+msa-/+mse- azımsa-, benimse-, kötümse, küçük-ümse> küçümse-.
+r- delir-, hapşır-.
+sa-/+se- susa-, umursa-, mühimse-, garipse-, önemse-.

5
 Fiilden İsim Yapma Ekleri

Fiil kök veya gövdelerinden isim türeten eklerdir.

-a/-e çevre (<çevir-e), sapa, oya, yara, dize, geçe, süre.
-aç² kaldıraç, sayaç, büyüteç, güleç, süreç.
-ağan/-eğen durağan, olağan, yatağan.
-ak/-ek barınak, batak, bıçak, durak, kaçak, kayak, konak, sapak, tutak, yatak, dönek,
sürek, ürkek. (Sıfat ve isim türeten bir ektir.)
-alak/-elek yatalak, çökelek.
-amak/-emek basamak, kaçamak.
-anak/-enek olanak, tutanak, gelenek, görenek, seçenek. (Soyut ve somut isimler türeten
ektir.)
-ca/-ce sakınca, dinlence, düşünce, eğlence, güvence. (Soyut adlar türeten ektir.)
-ç gülünç, iğrenç, inanç, kıskanç, korkunç, sevinç, bağlaç, tümleç.
-ga/-ge dalga, bilge, dizge, gösterge, sömürge, önerge.(Sıfat ve adlar türeten ektir.)
-gaç/-geç, -kaç/-keç solungaç, utangaç, ilgeç, süzgeç, üşengeç, yüzgeç, kıskaç.
-gan/-gen alışkan, kaygan, sıkılgan, sürüngen, çalışkan, yalıtkan, değişken, üretken.
-gı/-gi/-gu/-gü, -kı/-ki/-ku/-kü çalgı, saygı, bilgi, dergi, sergi, görgü, sürgü, atkı, ilişki,
keski. (Soyut ve somut isimler türeten ektir.)
-gıç/-giç başlangıç, dalgıç, bilgiç, sorguç.
-gın/-gin/-gun/-gün, -kın/-kin/-kun/-kün azgın, dalgın, bezgin, bilgin, olgun, yorgun,
üzgün, yatkın, etkin, geçkin, pişkin, seçkin, tutkun, küskün. (Büyütme ve aşırılık ifade eden
ektir.)
-ı/-i/-u/-ü anı, başarı, batı, çarpı, kazı, sayı, sıkı, yazı, beğeni, bildiri, dizi, gezi, doğu,
dolu, korku, pusu, soru, sunu, ölü, örtü.
-ıcı/-ici/-ucu/-ücü akıcı, alıcı, kurtarıcı, yazıcı, çekici, gezici, tüketici, üretici, verici,
tutucu, güldürücü, sürücü. (Eklendiği kelimeye aşırılık ve süreklilik anlamı katar.)
-ış/-iş/-uş/-üş alış, anlayış, bakış, satış, yağış, yaratılış, giriş, söyleyiş, duyuş, sunuş, görüş.
(Fiil ismi yapan ektir.)
-k açık, birleşik, bozuk, delik, dilek, donuk, ezik, istek, kesik, kırık, sökük, tarak, uyuşuk.
-l ışıl, koşul, kurul.
-m alım, bakım, basım, bilim, çizim, eğitim, ekim, geçim, giyim, ölüm, satım, seçim, sunum,
takım, tanım, tadım, tüketim, uçurum, üretim, verim, yudum.
-ma/-me okuma, sulama, soruşturma, bekleme, gitme, gezme, görüşme, ayaklanma.
(Fiilleren hareket ismi yapar.)
-maca/-mece atmaca, bulmaca, çekmece, düzmece, kesmece, seçmece.
-maç/-meç bulamaç, çığırtmaç, yırtmaç.
-mak/-mek açmak, ağlamak, kazmak, oflamak, utanmak, yalvarmak, bilmek, derlemek,
gülmek. (Fiilleren hareket ismi yapar.)
-man/-men danışman, okutman, öğretmen, çevirmen.
-mık/-mik/-muk/-mük kıymık, ilmik, kusmuk.
-n basın, dizin, sayın, tütün, yayın, yığın. (Hareketle ilgili kalıcı isim yapar.)
-t anıt, geçit, yoğurt, kesit.
-tı/-ti/-tu/-tü alıntı, bunaltı, çarpıntı, çıkıntı, kabartı, karartı, kaşıntı, kızartı, sığıntı, sıkıntı,
uzantı, belirti, tiksinti, ürperti, görüntü.

6
 Fiilden Fiil Yapma Ekleri

Fiil kök veya gövdelerinden fiil türeten eklerdir.

-a-, -e- dola-, tıka-.
-ala durala-, kakala-, kovala-, şaşala-, ovala- eşele-, gezele-, itele-.
-ar-/-er- kopar-, çıkar-. (Ettirgenlik ekidir.)
-dır/-dir/-dur/-dür yıldır-, bildir-, dedir-, giydir-, dondur-, açtır-, astır-, çektir-. (Geçişli
ve geçişsiz fiillerden geçişli fiiller türetir.)
-ı-,-i-,-u-, -ü- kazı-, sürü-, sancı-. (Bu kelimeleri isim hâliyle karıştırmamak gerekir:
Hastanın sancısı arttı. Ayaklarım sancıyor.)
-k- burk-, kalk-, silk-.
-l- açıl-, boğul-, üzül-, yorul-, anıl-, basıl-. (Edilgenlik ve dönüşlülük ekidir.)
-ma-/-me- duyma-, kaçma-, sorma-, uyuma-,bilme-, çekme-, görme-. (Olumsuzluk ekidir.)
-n- bakın-, çekin-, giyin, yetin-. (Dönüşlülük ve edilgenlik ekidir.)
-p- kırp-, serp-.
-r- aşır-, bitir-, doğur-, duyur-, geçir-.(Ettirgenlik ekidir.)
-ş- atış-, bakış-, dönüş-, dövüş-, görüş-, gülüş-, kalkış-, kokuş-. (İşteşlik ekidir.)
-t- acıt-, azıt-, benzet-, boyat-, düzelt-, kapat-. (Ettirgenlik ekidir.)

7
 DESTEKLEYİCİ OKUMALAR

http://www.turkceciler.com/Dersnotlari/yapim_ekleri.html

http://www.yenimakale.com/yapim-ekleri.html

http://www.edebiyol.com/yapim_ekleri.html

http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/yap%C4%B1m_ekleri

http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/erhan_solmaz_turkiye_turkcesi_bicimbilgisi_b
ibliyografya_deneme.pdf

KAYNAKLAR

Aksan, Doğan (2000), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK Yayınları.
Ergin, Muharrem (1988), Türk Dil Bilgisi, 17. Baskı, İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
Ergin, Muharrem (2001), Üniversiteler için Türk Dili, İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
Karahan, Leyla (2008), Türkçede Söz Dizimi, 13. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.
Korkmaz, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yayınları.
Korkmaz, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara: TDK
Yayınları.
Özkan, Mustafa, Osman Esin ve Hatice Tören (2001), Yüksek Öğretimde Türk Dili Yazılı ve sözlü
Anlatım, İstanbul: Filiz Kitapevi.
Sağol Yüksekkaya, Gülden Ed. (2010), Türk Dili Kitabı, İstanbul: Piya Yayıncılık.
TDK (2000), Güzel Yazılar Oğuz’dan Bugüne, Ankara: TDK Yayınları.
TDK (2000), Güzel Yazılar Hikâyeler 1, Ankara: TDK Yayınları.
TDK (2000), Güzel Yazılar Hikâyeler 2, Ankara: TDK Yayınları.
TDK (2000), Güzel Yazılar Şiirler, Ankara: TDK Yayınları.
TDK (2000), Güzel Yazılar Röportajlar, Ankara: TDK Yayınları.