C

E P

NIVERSITESI

Eski Msr'da
Y.
DOMINIQUE VALBELLE

Iletiim Yaynlar

PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCE

CATVLLVS
C

Nif

II

SIT

SI

:
l

:
1'

Eski Msr' da Yaan

La vi e dans 1'Egypte ancienne

DOMINIQUE VALBELLE
eviren
CEM MUHTAROGLU

Iletiim Yaynlar

PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCE

CATVLLVS
lletiim Yaylar

E P

PRESSES UNIVERSITAIRES DE fRANCE

N 1 V E R S 1 T E. S 1
llel,im Yaynclk A.. adna sahibi: Mura Belge
Genel Yayn Ynetmeni: Fahri Aral
Yayn Ynetmeni: Erkan Kayl
Yayn Danman: Ahmet lnse/
Yayn

Kurulu:

Fahri Aral, Murat Belge, Tan! B ora, Murat GOnekingil,

Ahmet lnsel, Erkan Kay l, mit Kvan
TuOru Paaogu, Mete Tunay
Grsel Tasarm: mit Kvan

Kapak losrasyonu: Grcan zkan

Dizgl: Maraton Dzglevi

Sayfa Dzeni: Hsn Abbas

Bask:efik Mabaas (i) rAyhan Matbaas (kapak)

975-470-2 32-2
1 Basm. Iletiim Yaynlar, Aralk 1992

lletim YaynclkA. Cep UniverSilesi 103 ISBN

Hazran 1988 arhli 1 basksndan evrilmtir.

aue sas-je? Presses Unverstares de France. 1988

108, Boulevard San-German, 75006, Pars- France
etim YaynclkA., 1992
Klodfarer Cad lletim Han N o 734400
Ca!)aloglu lsanbul, Tel 516 2 2 60-61 -62
.

n sz

Gnmzde bilgi bir yandan en nemli deer haline gelirken di{Jer

yandan da artan bir hzla geliiyor, eitleniyor. Ama katlanarak
byyen bilgi retiminden yararlanmak, zellikle gndelik yaam
kayglarnn basks altnda, zorlayor. Her eye ra{Jmen bilgiye
ulama abasn srdrenler iin de imkAnlar pek fazla de{Jil.
Ayrca, zellikle Trkiye gibi lkelerde bir konuda kendini geli
tirmek ya da srf merakn gidermek iin herhangi bir konuyu {
renmek isteyenlerin ans ok az. niversitelerimiz, toplumumu
zun yetikin blmne katkda bulunmak 'in gerekli imkanlardan
yoksun.

Cep niversitesi kitaplar ite bu olumsuz ortamda, evlerinde

kendilerini yetitirmek, otobste, vapurda, trende harcanan za
mandan kendileri iin yararlanmak isteyenlere sunulmak zere
hazrland.
20. yzyl Fransz kltr hayatnn en nemli rnlerinden olan,

bugn yaklak 3000 kitaplk dev bir dizi oluturan aue sais-je"
(Ne Biliyorum) dizisini Iletiim Yaynlar Trke'ye kazandryor.

Iletiim'in Cep niversitesi, bu bOyk diziden seilmi , Trkiyeli

okurtar Iin zellikle ilgi ekici otabilecek eser1erin yansra, Av
rupa'nn baka yaynevlerinin benzer bir erevede yaymtadO
kitaplar da ieriyor.

Ayrca TOrkiye'nin siyaset, kltr, ekonomi hayatyla ilgili konu

larda zel olarak bu dizi iin yazlm telif eser1er "niversite"nin
"Qrenlm prog,am"n tamamlayacak.
Cep niversitesi'nin her kitab alannn ndegelen bir uzman
tarafndan yazld. Kitaplar, hem konuya ilk kez eilen kiilere hem
de bilgisini derinletirmek isteyenlere sesianebilecek bir kapsam
ve derinlikte. Bilginin yeterli ve anlalr olmas , temel kstas. Cep
niversitesi kitaplarn lise ve niversite Qrencileri yardmc ders
kitab olarak kullanabilecek; retmenler, retim yeleri ve
aratrmaclar bu kitaplardan kaynak olarak yararlanabilecek;
gazeteciler youn i temposu iinde abuk bilgilenme ihtiyalarn
Cep niversitesi'nden karlayabilecek; alt meslek dalnda
bilgisini gelitirmek isteyen, evinde, kendi programlayabilecei
bfr mesleki eitim imkanna kavuacak; ayrca, herhangi bir ne
denle bir konuyu merak eden herkes, kolay okunur, kolay tanr,
ucuz bir kayna Cep Qniversitesi'nden temin edebilecek.
Cep niversitesi kitaplar sk aralklarla yaymlandka, benzersiz
bir genel kltr kitapl oluturacak. Insan Haklar'ndan Gene
tik'e, Kanser'den Ortak Pazar'a, Alkolizm'den Kapitalizm'e, Ista
tistik'den Cinsellik'e kadar uzanan geni bir bilgi alannda hem
zahmetsiz hem verimli bir gezinti iin ideal mekan", Cep ni
versitesi.

ILETIIM YAYlNLARI

Iindekiler

QIAt

...............................................................................................................................

.I6LOU
Toplumsal Snflar ve
Sosyoprofesyonel evreler

....... . ....... ......

:........................................ 12
13
. .
18
.
22
. .
27
.
. 31

Insan Katogorileri ve Toplumsal Snflar .

Saray, Saray evresi ve Kraliyat Kurumlar
Tapnaklar, Yaam Evleri, lliltler ve Araziler
Ordu ve Donanma
.
. .
zgr Insanlar ve Serfler.
. .

...... .. ......... ........................

.. ..............

.. .......................... ... .... . ....... . ... ......

............ .................. ...

.eOLOU

Gndelik Yaam

..

.....

. ..

. ... . . .... .....

.. . . ...

.. . .. ....... . .....

...... ..... . ........

......

.. .. ...... ... . ..... ....

...... ...... . ..

. .

. ............ ....... . .... .... ............ ............... .. . ... ........ .... . . .. .

Kral ve Veziri .
. . . .
. . ..
Memurlar
.
. . . . ..
Iiler ve Zanaatkarlar
.
.
. .
Kyller . .
.. . . . .. .
.
..
.
Hizmetkarlar
. . . . .
. .
. .
. . . .

. ... ...... ...... .. . ........... . ........... . . ...

..... .. ... .................... . . .......... .. ............... . ...... ... ........

46

...........................................

.. .. . .

... ..... .. ... ... .. .

36

37
41

... ....................... ..... .. ..... . .. ... ...... .. .... .... ..... . . ...... .

......... ...............

..

...............

..... ......................... . ........

.. .. ...... . ........

................. ..

.. ... ........ . ... ..... ... ...... ..... .......... ... . ....... .. ... .... ....

lll. BLM

Yaam Dzeyi ve Zenginlik Belirtileri .

. ... . ..........

. ...

52
. 57

. ...........

........

. ......

63

Mezar, Mezar Mobilyas ve Sayg Antlar

..
.
64
Halk .
.
. . .
. . . 68
Gayrmenkuller
.
,................................................................... 71
a
a:: oi:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: j:
............. . ..... . ..... . .. .......

...

. ....... ............... ...

. ......... . .. .. ................... . .....

. ...

......

.......... ........ ............

. ..

.... . .... .... ....... ..... ....

V.BLM

Yaam evresi

.. ........

. . ..

..... ..... . ...... . ....................... . .... .

....

.. ............

. . . .........

80

i
:fe- _:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

ra; ii<j;:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

V. BLM

zel Yaam

...... ..... . .......................... ... ....... ..... . . .

...96
Aile ...
..... ..... .... ........ .. ... ... .. . .. . ........ .... .. . .... ... .
96
Konut...... . .. ............. ... . . ... .. ... ... ......
. .. . ..... .. ... .
...... 100
evre..
.. ...... ..... ........... .......... . .... ...
. .... ..... ..................
1 02
Ibadet.. ... .......... . .. .. . ... . ... . ... .. ...... .... .......... ... .. ..... . . ........ ......... 105
....

..... .....

..... .

Elence ..... ................. . ....................... .............. . . .. . .. ..... ... ... ....... ... 1 08

VI. BLM

Gndelik Yaam Koullar

.
.
.
.
. . ... . . 111
Beslenme.. .......................... ..... ............ ............................................ .... 111
Salk ............................: ................................................... ........................... ......114
Giyim
116
.119
Temizlik ve Sslenme...................... .......................... ... ........... .
.....

.......

.. ........ . . . . .... ... . ..

.. . .

. ..

... .. . ...... .. . ....................... ... ... ........... . . .... ................................... ........ ..

SONU.............. ................. ..
..

..

................... ............. ......... . . ....

.122

GR

Firavunlar dnemi Msr'ndan gunumze ka

lanlar, o alarda yaam olan insaniann lmden
sonraki yaama, dnyadaki yaamlanndan daha
fazla nem vermi olduklarnn hibir kukuya yer
brakmayacak kantlardr. En basit konutlardan ,
zen ii nlerin yaam ol duklan villalara ve saraylara
kadar hemen her in aatta tula kullanlmken,
krallara ve zel kiilere ait mezarlar ya tatan ina
edilmiler, ya da kayalara oyulmulard. Gnm
ze kadar gelebilmi olmalar bundandr. Ne gariptir
ki, o dnem yaayanlarnn gnlk gereksinimle;,
alkanlklan ve dnceleri hakkndaki bilgilerin
yabana atlamayacak orandaki bir blm, lmle
rinden sonra kullandklan mekanlardan elde edil
mektedir.
Geri Antika'n baz ky ve kentlerinde ara
trma yapmak, gnmze kadar gelebilmi baz ar
iv dosyalann incelemek, zamann yoketmeyi baa
ramad hikaye ve bilgelikleri okumak mmkn
dr fakat, mezar duvaranna resmedilmi ya da ka
znm yaz ve eki11erin, hatta kendilerini yamac
lardan kurtarabildikleri lde bu mezarann iin
de bul unanlarn nemini yadsmak mmkn deil
dir. Mstakbel mefta, ebedi evi olacak olan meka
na; zamana, olanaklarna ve konumuna gre; yaa
mnn, aile bireylerinin, emrinde alanlarn ve en
kymetli varlklarnn birer kesitini yerletirir, ha7

yat boyunca yaam olduu nemli olaylardan s

zeder, mesleini anlatr, firavunla ya da kralln
dier nemli kiileriyle girdii devlet ilikilerini bil
dirir, yanna amar, eya, alet-edevat, hatta yiye
cek bile alrd. Duvarlardaki ikonografik antrma
lar Eski imparatorluk'un sonundan, Yeni impara
torluk'un bana kadar geen devreye ilikin inaat,
tarm ve zanaat rnekleriyle tamamlanmaktadr
lar. Bylece, arkeolojinin yorumumuza sunduu
ham veriler bu renkli bilgilerle canlanmaktadr. Yi
ne de bu tr bulgulan incelerken yaratldk lan ba
Iarn ve doann nlerine kard zorluklarla, ge
tirdii kstlamalan unutmamak gerekir. Meslek
gruplarn yanstan ekiller, lye yeraltndaki ya
amnda yardmc olacak bir tr "zel Cenaze Bie
mi" ya da eitli stereotiplerle snrldr. Biyografik
bilgiler ise gereklerden iyice uzak, bkp usanlma
dan yinelenen bbrlenmelerle doludur. Mezar mo
bilyas, bu alanda uzmanlam ustalar tarafndan
zel olarak yaplrd. Bu adan o da, lnn ailesi
tarafndan yaam sresince kullanlm olan mobil
yadan farkl olabiliyordu.
Yine de bazen, Eski Msr'n salam gelenekleri
nin dna kld olmu, bylece de gnmze ba
z gerek ipulan kalabilmitir. rnein fakir)er,
eski kyafetleri ve eski eyalaryla gmlrlerdi.
Eski imparatorluk'un sonu ile Birinci Ara D
nem'de baz tara yneticileri glerini artrrnlar
d. Bu durum enelerine vurmu olsa gerek, nk
gleriyle birlikte gevezelikten de artm, ykle
meleri nkteler ve geirilen zor gnlerle ilgili yo
rumlarla sslenir olmutu. XVIII. Hanedan ve zel
likle de Tell El Amarna blnmesi srasnda ikonog
rafik temalar yenilenmi ve gndelik gerekiere da
ha uygun bir manzara betimlenir olmutu.
8

Bu tablo, tm ekiciliine ramen, aslnda M

srll ar'n kendileri ve evreleri hakknda brakmak
istedikleri izlenirnin ssl bir anlatrnndan baka
bir ey deildir. Tabii bunlann anlatl arnac rne
zarlart her yl ziyaret eden milyonlarca turi sti
memnun etmek deildi. Onlar; soygunlar, kaak
lk, Antika'da pek sk rastlanan el koymalar ve
yeniden kullanmalara karn yine de kendi mezar
Ianna saygszlk edilrneyeceini urnuyorlard. Ken
dilerini anmak isteyenler iin mezarlann yannda
kk tapnaklar bulun ur., llerine adak adamak
isteyenler ibadetlerini buralarda yerine getirirlerdi.
lmden sonra hibir eyin eksikliini ekmernek
iin, yeryznde sahibolunan zenginlikler zet1enir
di. Zaten lm de sonu olarak birbirine olduka ya
kn olan iki yaarn biimi arasnda bir gei an de
il miydi?
Bu durumda Eski Msrllar'n yaamn, varlk
lannn gerek kalntilarna dayanarak oluturmaya
almak bilimsel adan daha gvenli olacaktr.
Fakat acaba bir in sann yaamn, en elverili ko
ullarda bulabileceimiz birka terkedilmi duvar
yknts, pler iinde birka kalmt ve eer gerek
ten ok talibii i sek, birka resmi evrak parasna
dayanarak aratrmak ve anlamak mmkn m
dr? Nil vadisinde yaklak on yldr sren ehir ar
keolojisi artk elle tutulur sonular vermeye bala
mtr. Yardmc biljrnlerin de katksyla evrenin
ekolojik durumunu ve beslenme koul lann sapta
mamz mmkn olmutur. yi-kt, gnmze ka
dar gelebilmi arivlerdeki dosya ve resmi yaz1rna
lan inceleyerek ve karlatrarak, lkenin deiik
dnemlerdeki sosyoekonomik yaps hakkndaki bil
girniz gelimi, bylece de veri eksikliinden kay
naklanan baz boluklar doldurulabilrnitir. Buna
9

ramen, tarihin bize nerdii aratrmalann en zor

fakat en ekicilerinden biri olan, Uygar Dnyann
En Eski Halklanndan Biri'nin, Eski imparatorluk'
un bandan (yaklak .. 2700) Yeni imparator
luk'un sonuna (yaklak .. 1088) kadar yaklak
2000 yllk yaamn yeniden kurma almamaz,
elimizdeki bilgileri gerek deerlerinde kullanarak
ve ok dikkat ederek yrtmemiz gerekmektedir.
"Evrim", engellenebile.cek bir olgu deildir ve
Nil vadisinde yaayanlar da, geleneklerini bt
nyle koruma eilimlerine karn bu gerekten ka
amamlard. Msrl'larn evrimi, kraliyet erki ile
tara iktidar arasndaki dengede meydana gelen
deiikliklere ve Msr ile komulan arasndaki g
dengelerinde zaman zaman oluan oynamalarn t
r ve sonucuna balyd. Bu tr deiiklikler zaman
iinde -hatta bazen ani olarak dncelerin ve al
kanlklarn da bakalamalarma neden olmulard.
Bu yzden de aratrmalarn srekli olarak krono
lojik kaynaklara dayandnlmalar zorunludur.
Msr'da tek bir gcn iktidar olmas, belirleyici
siyasi ve ekonomik kararlar almas ve lke tarihini
skender'in geliine kadar ynlendirecek kurumsal
bir yaplamaya gitmesi ilk iki slale dnemlerinde
gereklemitir.
.. 4500'lerde Nil vadisi ve deltasnda oturan
larn, Mezopotamya'da da olduu gibi byk tanm
sal kasabalarda (burg) toplandklar grlr. Kahn
tilardan anlaldna gre buralarda sosyoprofes
yonel rgtlenmenin ilk rnekleri grlmeye bala
m; zanaat ve mlekilik nem kazanma srecine
girmiti. IV. Binde baz kltrler -ki bunlardan ba
zlar Yakndou'yla iliki iindeydiler- eitli tek
nikleri kullannada ustalamlar, zellikle sert ta
ve fildiinden eya, vazo, toka, heykelcik, bak sa10

p yapmnda ileri gitmilerdi. Bu eyadan kiminin

kalitesi, baz akmak talannn yontulma biimi,
belirli bir ustalm da tesinde, uzmanlk derecesi
ne vanlm olduunu varsaydrmaktadr. Bu du
rumda artk kyl toplumlar iinde grevlerin b
ltrlme aamas balam olmaldr. Bu sre
.. yaklak 3000 yllannda vadi ve deltamn, muh
temelen vadinin stnlyle ve deltarm aleyhine
olarak tek bir gcn ynetimine girdii dneme
rastlamtr.
Bu ada kral, yeni lkenin idaresine daha mer
kezci bir grnm kazandrmak iin, sulama plan
lan ve su yollarnn denetimi, hayvan srlerinin,
tanma elverili alanlann, madenierden elde edilen
altnm saptanmas ve deerlendirilmesi, sava esir
lerinin ve yerli nfusun saym, krsal kesimi terke
den kyllerin topland kentsel yerleim merkez
lerinin kurulmas gibi eitli nlemler almtr. M
sr'da toprak Firavun'a aitti ve halk da onun hizme
tindeydi. Salam ve hiyerarik bir ynetim rgt
vard. O dnemden gnmze kadar gelebilmi baz
belgeler, o adan kalan ve daha sonra da kullanl
m olan eitli memuriyetlerin varlm renme
roize yardmc olmulardr, fakat Msr to plumunun
ilk evrelerine ait kurumsal yapmn temellerini an
lmamz III. ve zellikle de IV. Hanedan zamann
dan itibaren bize ulaan belgelerin okluu sayesin
de mmkndr. Bir sonraki hanedandan itibaren
kralln zyapsmda ve yerel ynetimlerle olan ili
kilerinde nemli deiiklikler olmu ve lke gl
bir merkez ynetim ile basksn giderek arttran
bir blgeselleme eilimi arasnda uyumlu bir uzla
aray iine girmitir.

ll

BRNC BLM

TOPLUMSAL SINIFLAR VE
SOSYOPROFESYONELEVRELER

lkenin ele alnan eitli dnemlerdeki demog

rafisi pek az aratrmaya konu olmu, yaplan ara
trmalar da esas olarak tarmsal retim deerlen
dirmelerine dayanmlardr. Bu yzden nerdiimiz
saptamalar btnyle hipotetiktirler ve Msr bel
gelerinin sunduu rakamlar zerinde dzenli bir
alma ile bile rtlebilirler.
Yeni

Dnemi

Eski

Orta

Blge

irfllaralorluk

irfllaTatorluk

irfllaralorluk

Vadi

ller

600.000
6.000
210.000
50.000

1.040.000
9.000
540.000
25.000

1.120.000
61.000
750.000
25.000

1.620.000
72.000
1.170.000
25.000

Toplam

866.000

1,614.000

1.966.000

2.887.000

Thin is

Fayum
Detta

(K. W. Buozer, Early Civilization in Em>(len alnmtr. Chicago, 976, Tablo 4, s. 83)

Ne var ki bu rakamlar burada anlan deerlen

dirmelerle dorudan karlatnlamazlar, nk
onlar her zaman toplumun belirli bir. kesimini h e
deflemilerdi. rnein sava esirleri, iiler, belli
askeri harekatar iin seferber edilen ordular, Msr
evresindeki llerde bulunan madenlerle ocaklara
gnderilenler szkonusu edilmiti. Bize ulaan ger
ek nfus saymlan ok azdr. Bulabildiklerimiz ise
ne tam ne de geneldirler. ounlukla toplumun be
lirli kesimlerine ynelmilerdir. Bu belgeler idari
sistemin karmakln ortaya koymak asndan
12

da ilgintirler. Msr idari sisteminde gl bir

'merkeziletirici ekirdek' vard. Bu ekirdein ka
lntlan bize ancak dolayl olarak ulamlardr.
Sistem zincirinde ayrca pek ok yerel halka da var
d. Bunlardan gnmze Ramsesler Dnemi'nin
Teb Mezar Kurumu gibi baz somut kahntlan gele
bilmitir. Arkeolajik kalntlarla arivleri birarada
kullanarak belirli bir kyde -rnein- Firavun'un
hizmetinde, her biri 2-6 kiiden oluan 40-60 aile
yaadm, evleri yaklak 70 m2 olduunu bilebili
yoruz. Baka dnemlerin baka yerleim birimleri
hakknda bu kadar karmak olmayan bilgiler de
elde edilebilmektedir. Ne var ki bu bilgiler genel
olarak alt alta toplamakla yetinemeyeceimiz ka
dar ksmidirler.
I. nsan Kategorileri ve Toplumsal Snflar

Herodot, .. 5. yzylda Aratrma adl eserin

de (II, 164); "Msrh'lar yedi snfa aynhrlar" demi
tir. "Dinadamlan, savalar, srtmalar, domuz
obanJar, tccarlar, tercmanlar ve gemiciler. Bun
lardan bakas yoktur ve isimler mesleklerden tre
milerdir. (A. Barguet'nin Pleiade evirisinden aln
mtr). Yunanl tarihinin anlatt ve 6. yzylda
egemen olan feodal rejimin kkeni ok daha eski d
nemlere dayanr. Buna karn baz snflann kimlik
leri bize olduka artc gelmektedir. Bunlar daha
eski alardaki duruma uygun deil gibidirler.
XIII. Hanedan dneminden kalma bir tr ansik
lopedik memorandum olan Amenemope Onomasli
konu tannsal unsur ve kendiliklerden sonra,.kral,
yaknlarn, saray muhasiplerini, resmi grevlilerle
onlann yardmclarn, din adamlanm, iileri, za
naatkarlan ve dier meslek gruplarn inceleyerek
13

belli bah toplumsal snflar, bilinen etnik gruplar

ve dier nemli insan kategorilerini saymtr. Ne
var ki sralamada esas alnan mantk bize pek an
lamh gelmemektedir. rnein dinsel mevkiler idari
grevler arasnda saylmlar, askeri grevler eko
nomik sorumluluklar ar;tsnda grlebilmilerdir.
Bu uzun listeden yine de baz sonulara varmak
ve bu sonulann daha ksa baz metinlerce de do
rulandklarn grmek mmkndr. Msr'n nde
gelen ahsiyeti, tannlarn ayrcalkl bir muhatab
olan hkmdard. Tm yetkiler onda toplanmt.
Btn ayrcalklara o sahipti, fakat ayn zamanda
lkesi ve kullarna kar en ar grevleri de yk
lenmiti. Zaman iinde yava yava iktidarn, ayn
cahk ve sorumluluklarn st dzey sivil, asker ve
din grevlisi memurlarla paylama yoluna gitmi,
bu grevlileri de ounlukla kendi aile bireylerin
den semiti. Bu tr otokratik ynetim eklj zellik
le iin bunalmlar ya da yabanc istilalar izleyen
toparlanma dnemlerinde grlmt. ok abuk
geliir ve refah yeni ilevler dourduu ya da meru
ynetim yetersiz kald zaman, hemen feodal bir
sisteme doru kayard. Bu durumda tara ynetici
leri glerini merkez erkin aleyhine olarak arttnr
lard. Giderek etkinlii ile Devlet'in yaratt bolu
u doldurabilen bir kyaas, bir asker ya da birdi
nadam iktidar ele bile geirebilirdi. Bu yzden
Amenemope Onomastikonu'nda Kralln en nemli
memuriyetlerinin hkmdar ve ailesinden hemen
sonra ele alnm olmasna amamak gerekir. En
st dzeyden en basitlerine kadar tm idari kadro
lara ayrlm olan payn byklk nedenini belki de
bu almay yapm olann kimliinde aramak la
zmdr. Amenope, 'Yaam Evi'nde Tanrsal Eserler
Yazcs" idi. Buradan, szkonusu listenin, idari ya14

pmn lkenin btnne yaylm baskl varl ve

bu yapnn en . bunalml dnemlerde bile salam
kald yolunda bilgiler tayan baka belgelerle e
litii anlam karlmamaldr. Listede din adamla
n, iilerden ve zanaatkarlardan daha st srada
yeralmaktadrlar.

Teb'dek anuni mezarnda br nfus saym sahnesi.

(Kiie Daik-Brock)

Bu tr bir hiyerari, XVIII. Hanedan dnemin

den kalan bir belgede de grlr. Bu, IV. Tutmes
ordusu yazclarndan anuni'nin mezarndaki bir
nfus saym sahnesidir. Sahneyi tamamlayan hiye
roglifk bir aklama burada "Majestelerinin huzu
runda tm lke nfusunun" sayldq, "Herkesin,
15

yani lkedeki btn askerlerin, saf rahiplerin, kra

liyet memurlannn, her trl zanaatkarn, byk
ve kk ba hayvalarla krnes hayvanlarnn
kontrol" edildiini bildirrnektedir. Resimde izlenmi
olan sra ise olduka farkldr. ndeki din adarnla
rnn arkasnda Firavun'un memurlan, askerler,
bykba hayvanlar ve atlar vardr. Yaz c, askerle
ri en bata anarak anuni'yi memnun etmek iste
mi olsa gerektir.
Szn ettiimiz nfus saym her ne kadar l
kedeki tm insan ve hayvan nfusunu kapsadn
ne srrnse de, aslnda sadece toplumun mteva
zi kesimleri ve hayvanlarla snrl kalm gibidir.
stelik Amenemope Onomastikonu'nda st dzey
idari, askeri ve dini memuriyetler arasmda hehan
gi bir belirgin hiyerari de gzlenememektedir. ii
lerle zanaatkarlarn zerinde rahiplerin bulunmas
bir ilahi hukuk devletinde garip deildir. Bu, Hero
dot'un eserinde de grlr. Bu tr metinler gen
katipler tarafndan tapnaklarn Yaarn Evi bolm
lerinde oaltlrlard.
Bunlarn balamlar ne olursa olsun, analizle
rinden, Msr toplumunda bireylerin oluturduklan
kategoriler hakknda baz somut gerekler renile
bilir. rgtl devlet yapsnn bandan itibaren
her Msr vatanda, kendisine angarya yklenebi
lecek bir kle olarak kabul edilmiti. Herkes Kral
iin, evresi ve yetenekleri orannda baz hizmetler
de bulunurdu. Hkmdar sivil, askeri, dini kuru
lulara, cenaze rgtlerine ya da zel kiilere geici
veya srekli grevler iin personel atayabilirdi. Bu
durum, zaman iinde daha esnek bir yapya brn
mt.
Msrl'lar, en eski alardan itibaren belirli top
lumsal statler saptanlard. Asil (p't), halk adan
16

ve kul ( rhyt) ve (hnmmt) gibi. nsan szc (rmt)

bazen herhangi bir insan, bazen bir ii, bazen de
bir serf anlamna getirdi. Asiller, nvanarnn ba
nda konumlarndan szetmeyi hi ihmal etmezler
di. Bunlar kapal kastlar oluturmazlard ve h
kmdar memnun edildii zaman toplumsal aama
lar ok hzl yaplabilirdi. Bu durumun eitli r
nekleri vard. IV. Hanedan zamanmda ise bir soylu
nun, aslnda yine kendisi gibi soylu olan bir kyaa
snn kzyla elenmesinin Firavunluk kurumunun
saygnlna zarar verdiine inanhrd. Firavunluk
kurumunun bu gibi baz mutlak geleri ksa bir s
re sonra balayacak olan Birinci Ara Dnem'de sk
sk tartma konusu edileceklerdi. nceleri Kral ve
ailesi, ait olduklar soylular snfnn zerinde ka
bul edilirlerdi.
Bir kii, ann toplumunda nemli bir yere ge
lince onun hakknda zel antlara, stellere, heykel
lere, mezarlara v.b. birok nvan birden kaznrd.
Bu nvanardan bazlan gemie ait olurlar ve sa
dece onursal bir anlam tarlard. Dier nvanlar
ise, kiinin ardarda veya ayn anda stlendii g
revleri anlatrlard. Bir kiinin ayn anda birbirini
tamamlayc birka grevi birden stlenmesi olduk
a sk rastlanan bir imtiyazd. Kald ki aralarnda
herhangi bir ilinti bulunmayan idari, ekonomik, di
ni hatta askeri sorumluluklardan birkann birden
ayn kiiye verilmesi de olanaksz saylmazd. Ge
nellikle bu tr sorumluluklar iinde bir tanesi di
erlerine nazaran ar basard, fakat Msrl, yap
olarak dzenli bir meslee, byk bir arazinin y
netimine, kral ya da st dzey bir memurca verilen
geici bir greve, zel bir ibadet trne balla
v.b. ayn deeri verirdi. Bu olguyu daha iyi anla
mak iin, zerinde sahibinin atafatl bir biemle
17

belirtilmi gerek mesleinden baka eitli yete

neklerinin de say1d kartvizitleri anmsayalm.
Bu gelenek btn alarda ve pek yaygn olarak va
rolmutur. Yani Devlet'in byk kurumlar arasn
da geilmez snrlar yoktur. Zaten bir i ievin ifade
si, kiinin i verenine gre pozisyonunu veya bal
bulunduu meslek kategorisini ya da yapt i in
somut yap sm vurgulamak isteyiine gre byk
farkl lklar gsterebilir.
II. Saray, Saray evresive Kraliyet Kurunlar

Eski imparatorluk dneminde Kral Saray kav

ramn ve onun asal ilevlerinin deiik gelerini
ifade etmek iin be szck ya da deyim vard . Bun
larm en sk kullanlm ol an, "Byk Ev"di (pr-3).
Bu deyim genellikle bakent Memfs ile ilgili olarak
kullanlr, h kmdann, aile ve yaknlannn yaam
lann simgelerdi. rnein IV. Hanedan'n son kral
lanyla, onlan V. Hanedan'da izleyenierin zdesi
Ptahnotpe, "Kral , ocuklaryla birlikte Kral'n B
yk Ev'inde, Kral'n konutunda ve hareminde by
tlmt. Bu ifadenin kapsad konumlar, idari
h izmet birimlerinin dnda Kral'n gnlk yaa
myla ilgili olan doktorlar, berberler, manikrcler,
eitli hizmetkarlarla zanaatkarlan da ierirdi. Bu
deyimin zgn bir ekonomik birim olarak lke ya
amn etkilemi ol duu sanlmamaktadr. Buna
karlk Krallk kavrarnma o kadar yakmdr ki, k
sa bir sre sonra kral. anlam tamaya balamtr:
"Firavun".
Saray "Stp-s3" kavram, daha ziyade Orta m
paratorluk'tan itibaren grlr. Eski imparator
l uk'ta bu ifade, merkezi iktidarn merkezi anlamn
da kullanlrd ve Kral'n adna grlen . baz h iz18

metlerle dorudan iliki iindeydi: Kraln korunma

s, ona refakat edilmesi ve verdii emirlerin uygu
lanmas gibi...
"Saray!Kraliyet Arazisi" (pr-nsw) .ekonomik ile
vi dorudan doruya hkmdimn denetimi alt;nda
olan bir kurumdu. Buras genellikle cenazeler nede
niyle veya dinsel bir ereve iinde vakflarla zel
kiilere yaplan baiann kaynan salyordu.
Hizmetinde rahipler ve zellikle tarada alan ba
z siviller vard.
Bu szcklerden sadece bir tanesi bina ekilli
kendi zgn ideogramyla ('h) yazlrd. Yalnz bu
szcn Kral'n srekli ikametgah anlamna gel
memi olmas da mmkndr. Sanki bu ifade bir
kkle kk bir tapmak arasnda olan ve hkm
clann ancak gerek duyduunda, zellikle de kutla
ma trenleri iin kullanld bir yap anlamna ge
lir gibidir. Yalnz bu tr kklerden "Isesi Aknilfe
ri (Lots)" ad verilmi olan bir tanesinden Kral'n
mimar Senedjem-ib'e yazd mektupta szedi bii
mi, onun grkemli bir tesis olmu olduu kansn
uyandrma:ktadr. Yap, ayn zamanda konut ile il
gili ekonomik bir iieve de sahipti.
"Mekan" (hnw), genel olarak "Malikane" olarak
evriliyorsa da, aslnda kavram olarak anlam bu
kadar basit deildi. Etkisi, bir ileri Bakanl
'ndan bile fazlayd. Hem bir yaplar btnn
bem de bir rgt ifade ederdi. Birinci derecede
ekonomik bir varlkt ve Kraliyet arazisi gibi doru
dan hkmdara balyd. Kendine ait mallan, ara
zileri, srleri, personeli, hazinesi ve ambarlar
vard. Bir yandan arazilerin ve mezarlklan n yne
timinde merkeziletirici unsur roln oynarken, bir
yandan da vakflann ve personelin ihtiyalar iin
datclk grevini yerine getirirdi. Bylece de lke19

nin ekonomik ynetiminde bir tr denetim ve denge

unsuru olurdu.
dr:

Bu ksa analizden ortaya ana ilev kmakta- Kral ailesinin ikameti ve bakm
- Monarik kurallarn yerine getirilmeleri
- Hkmete merkezlik
Bu ilev, birbirlerine yakn fakat birbirlerin

den farkl birimlerde grlrd. XVIII. Hanedan'n

sonunda,

IV.

Amenofis'in

bakenti

Arnama'nn

merkez kalntlarnda bu durum bugn de aka

grlebilmektedir. Deiik alardan kalma daha
birok saray kompleksinin varl bilinmektedir. Ne
var ki bunlann pek az, saydmz ilevierin ana
lmasna izin verecek derecede kazlmtr. H
kmdarn konutu, Orta imparatorluk ve Ramses'ler
dneminde olduu gibi lkenin iki byk idare
merkezi olan Memfis ve Teb'den uzaklara tand
nda, hkmet kurumlarnn bu merkezlerde ile
rneyi srdrm olmalan bile mmkndr. Saray
erkan ise hkmdan izlerdi. Ve bu evreyi olutu
ran st dzey memurlar onu ancak kendilerine ve
rilen grevleri yerine getirmek iin terkederlerdi.
Otoriter iktidar dnemlerinde tara sorumlular bi
le kendilerini Kral kabri yaknlannda bir mezarla
gmdrrlerdi. Zaman iinde kurumsal yaplar de
iiklie urad ve ,grece nemlerinde farkllklar
meydana geldi. Bazen szck daar da geliti. Fa
kat ilk oluumun pek ok belirleyici unsuru kulla
nlmay srdrd. Bugn elimizde I. Sethi'nin 2. y

lnda Memfis'teki konuta teslim edilen ekmeklerin

hesabnn bulunabilmesi bu sayededir.

Birbirlerini izleyen hkmdarlarn Kraliyet Ku
rumlar, askeri ve sivil kuruluian, din ve cenaze
ileriyle ilgilenen vakflan tm lkede ok sayda
20

o
z

Arnama merkezindeki rosrrl binalarn yerleim plan: 1) Saray, kuzey haram, gOney ha
rem ve personel lomanlan. 2) Kral yolu. 3) Kral'n evini kadnlarn bulunduu blOme
balayan kpr. 4) Kral evi. 5) Ariv. 6) Depolar. 7) Dileri. 8) Yaam evi. 9) Tapnak
lar. 10) Rahip evleri. 11) Kla. 12) Polis merkezi.
21

eleman altnrlard. Personel dorudan doruya

hkmdann emrindeydi. Fakat uygulamada vezir
ler, idari birim amirleri, genera1ler, grev sorumlu
lan, katipler gibi ara unsurlar bulunurdu. Kraliyet
Kurumlan'nn personeli ile memurlara, toplanan
vergilerden elde edilen kardan maa denir, aynca
yararlk gstereniere bizzat Kral tarafndan dl
verildii de olurdu. Vakf personelinin maalan ge
nellikle vakf tarafndan karlanrd. Arazi ilet
melerinden ve hkmdann verdii hayvanlardan .
elde edilen gelir, vergiler dldkten sonra dahi,
alanlara demede bulunulmasna yeterdi.
Tahta, tapnaklara ya da zengin zel kii1ere ait
olsun tm araziler ortak bir modele gre tasarlan
mlard. Bu yzden hepsinde baz ortak ilevler
vard. Tanm, hayvanclk, rnn deerlendiri1me
si ve saklanmas, yiyeceklerin hazrlanmas, efendi
ye hizmet, dokuma atlyeleri, marangoz ve kundu
rac atlyeleri, vazo ve kuyum imal atlyeleri gibi
birok blm bir idari iletme tarafndan ynetilir
di. Baz vakflar, bizzat Kral tarafndan yaynlanan
birtakm kararnameler ile eitli ayncalklardan
yararlamrlard. rnein Devlet'e vergi vermek zo
runda olmayabilirler ya da personelleri merkez y
netimin emirlerine ve angarya taleplerine kar korunmu olabilirdi.

ID.Tapnaklar, Yaam Evleri,

likler ve Araziler
Firavunlar Msn'nda iki tr tapnak vard.
Tann evleri ve lmlerinden sonra tannlaacak
olan krallar iin yaplan ve Yeni imparatorluk d
neminde adianna "Milyon Yl atosu" denmi olan
mezar tapnaklan. ..
22

Msr krallannn ilk dnemlerden balayarak

tanrsal birer kimlik tam olduklan artk herkes
e bilinmektedir. Kral, hyattayken Horus, ldk
ten sonra ise Osiris'ti. Sonsuza kadar yaayacak ol
masnn Dnya, yani Msr'n uyum iinde varl
iin ok nemliydi. Bu yzden cesedinin bulunduu
piramirlin nne bir mezar tapna ina edilirdi.
Bunun da nnde Kral'n arnm, kutsanm, giy
dirilmi ve boyanm be heykeli bulunurdu. Yakn
daki bir sunaa her gn yiyecek brakhrd. Suna
n yannda, lnn diriler dnyasna gelip besle
nebilmesi iin bir sahte kap bulunurdu. Tm bu
unsurlarn aasnda, vadide, onlara bir yolla bal
bir kabul tapna ve bir tr piramitkent olurdu.
Mezar tapnana gelen malzemenin kabul ve yne
timi burada yaplr, personel burada oturur, gnlk
hizmetler burada grlr ve kutlama hazrlklar
buradan yrtlrd.
Daha III. Hanedan zamannda, Sakkara l pla
tosundaki benzersiz bir mezar antnda Kral Co
ser'in sonsuzlua utirlan kutlamalan yaplmt.
Fakat bu ant oluturan hayali binalar ibanda
bir personelden ok bir "Glgeler Ordusu" iin ta
sarlanm gibiydiler.
IV. Hanedan'n bandan itibaren bu tr tesisler
Daur ve zellikle de Gize'de hektarlarca alan kap
lamaya balamlard. Abusir'de V. Hanedan'a ait
mezar tapnaklannn arivleri gnmze kadar
gelmitir. Burada esas olarak bize bu tr kurulula
rn ekonomik yaplar ve bunlarn lke ekonomisin
deki yerleri hakknda bilgi veren muhasebe kaytla
vardr, fakat tapnaklarda yaam ve burada al
an personelin yaamn ieren bilgilere rastlamak

da mmkndr. Kral'n ve baka hkmdarlarn

mezar arazilerince konut ve kraln gne tapna
23

kanalyla salanan erzak ve kuma cinsinden gelir

ler, hem hkmdann post mortem gereksinimlerini,
hem de alan ok saydaki memurun beslenmesini
karlyordu. Gnde iki kez yinelenen hizmetler
arasnda lm hkmdann dnyevi yemeini sun
ma, be heykelin bakmn (tuvaletini, temizliini
veya sslemesini, .n.) yapma, dua etme, eitli
annmalar, tannlarn onuruna yere kutsal svlar
dkme, balar tama ve hazrlama gibi bir dizi
grev vard. Sunulan yiyecekler en az on kmes
hayvan, bir kzn en lezzetli ksmlan, bol mik
tarda ve eitli ekmekler, bira v.b. idi. Daha nce
sunulmu olan yiyeceklerin datlmas, binalarn
ve iindekilerin korunmas, ariv belgelerinin yaz
m da gnlk iler arasndayd. Srekli personel
be ksma ayrlmt. Her birinin bir efi vard. Bize
ulaabilmi olan izelgelerde belirtilen vardiyalara
gre nbet alrlard. Her ksm kendi iinde yakla
k yirmier kiilik iki gruba aynint ve her gru
bun barida bir sorumlu vard. Bunlarn dnda
kalan rahipler, zanaatkarlar, berberler, mleki
ler, alar, amarclar, krekiler, hamallar, dok
torlar, arkclarla birlikte tm alaniann says
yz bulurdu.
Bu tr kraliyet mezar tesislerinin etrafnda,
evre mezarlklarn tapnaklannda saray mensup
lanna, st dzey memurlarla on lann ailelerine,
malzemeyi yakndaki tapnaa braklan adaklar
dan salayarak hizmet veren insanlar bulunurdu.
Hkmdar tarafndan onurlandrlm kiiler, te
mel gereksinimlerini karlarnalanna yetecek bir
tr rant gelirine sahiptiler. Bu gelir onlarn, yuka
rda szn ettiimiz sayg gsterilerinde bulunan
"Ka'nn hizmetkarlan"na demede bulunmalanna
da olanak salard. Gelirin kayna tapnaklannki
24

gibi, lkenin drt bir yanna yaylm olan mezar

arazilerinin iletilmesinden elde edilirdi.
Teb'deki Ramses mezar tapnaklar, Eski ve Or
ta imparatorluk'larn mzar tapnaklar ile tanrsal
tapmaklarn. bir karm idiler. Planlar tanrsal
tapmaklannkine benzerdi. Bnyelerinde kk bi
rer saray bulunurdu. Bu, kutsal mekanda yaplan
kutlama trenleri ve dier trenler iin zorunluydu.
Szkonusu tesislf!r Ramesseum gibi ekonomik a
dan ve Medinet Ebu gibi idari adan birer merkez
durumundaydlar.
Tanrsal tapmaklarn bykleri, eitli giriim
ler iin gerek birer merkez olutururlard. Btn
orta ve byk ibadet yerleri kendi zgn kozmogo
nilerini oluturmular ve kendilerini dnyann ya
ratlm olduu yer gibi gstermilerdi. Yerel ariv
lerle duvarlara kaznm yazlar bu duruma tamk
hk etmektedirler. Her gn yaplan ya da belirli ta
rihlerde yinelenen ayinler tapnma yerinin belli
bal tannlarn onurlandnrlard. Tapnmann yn
temleri, l krallara sonsuz yaam salad ne s
rlen yntemlerden pek farkl deildi. Tek deiik
lik, kral heykelinin yerine tanr heykelinin bulun
mas olurdu. Heykel, tapnan en dip noktasnda,
kaplar sadece yetkin rahiplerce alahilen bir
naosta bulunurdu. Tapnaklarn bu en kutsal b
lmlerine o rahiplerden baka kimse giremezdi. Ra
hipler heykelin temizliini yapar, onu giydirir, ss
ler, ona kokular srer ve gnlk ilahi ibadetlerini
yerine getirerek en taze ve en lezzetli yiyecekleri
sunarlard. Bu srada tapnan deiik blmlerin
de baka ayinler yaplrd: Bir tren alay tanrnn
heykelini ya da kayn getirir, damda ya da avlu
da mzik alnr, ilahiler sylenir, dinsel oyunlar
oynanr, kehanetlerde bulunulurdu. Bu grevler,
25

uzmanlk alanlan ve yetkinlik derecelerine gre e

itli rahip kmelerince stlenilirdi. Baz i lerin ya
plmas iin blge ileri gelenlerinden dind kimse
ler de yardm ederlerdi.
Bu hiyeratik (ayin sel) grevlerin yerin e getiril
melerinde hkmdara vekalet eden eitli din
adamlannca grlen hizmetlerin yansra, kutsal
kitaplarn oaltlmalar gibi bilgi, sanat ve zen
gerektiren i ler de vard . Bunlar Yaam Evi ad ve
rilen mekanlarda yaphrd. Ortaa manastrlann
daki Scriptoria'lann atalar olan bu kurumlar, ba
badan oula meslek devreden katip kuaklan yeti
tirirlerdi. Bunlar dinsel ve dind belgeleri kopya
eder, yeni belgeler dzenler, kutsal arivleri kan
trarak tbbi yntemler, by formlleri ve astrono
mik bilgiler ararl ard. evrelerinde her tr bilima
dam bulunurdu. Ayn yrede kurulmu bulunan la
boratuvarlarda ise baka uzmanlar alr, parfm,
merhem ya da iksir icadetmeye ah rlard.
Bu gizli dnyann yaknnda, ilevleri bakmn
dan hayli farkl konumlarda bulunan yazhaneler,
dkkanlar ve ilikler vard. Bunlann bambaka g
rnmleri vard . Saladklar maddesel destek vaz
geilemeyecek kadar nemliydi. Yazhanelerde esas
olarak tannsal arazilerin karlar gzetilirdi. G
revleri arasnda tm lkeye yaylm topraklann
ynetimi, hayvaniann retilmesi, maden iletme
h aklannn denetimi vard. Hkmdarlann seferler
den sonra tanrlan honut etmek iin getirdikleri
hediye ve ganimetlerle de bu yazhanelerde ilgileni
lirdi. Buralarda, hkmet organlannn sorumlulu
unda bulunan baz grevler de memnuniyetle st
l enilirdi. Bylece yazhanelerin glerine g katl
m olurdu. rnein Ramsesler a'nn sonlanna
doru mezar soygunlanyla ilgili davalar Kar26

nak'taki Amon Tapna'nn yazhanesinde grl

mt. Etkinlikler bazen o kadar artard ki hkm
dar bile meruluunu srekli olarak onlara onayat
mak durumunda kalrd. El1erinde her trl belgeyi
ieren arivler vard. Tannsal arazilerden elde edi
len rnler iin yaplm antrepo ve depolann d
nda tahta ait maliann bulunduu ambarlar da
vard. Devlet buralardan belirlt bir vergi alrd. Ver
gi bazen hatr saylr miktarlara ulard.
Tapnak alanlarnn dnda, tarlalarda ve kasa
balarda kyller, krala ait arazilerde yaptklan i
lerin aynlanyla ilgilenirler, ayn rnleri retirler
ve ayn sanat eserlerini yaratrlard. Yeni impara
torluk'ta Amon arazisi i iikieri o kadar grkemliy
diler ki, oralarda grev alm olan pek ok memur,
kendi mezar tapnann duvarlann orada yaplan
ilerin resimleriyle ssletmitir. III. Ramses dne
minde Amon arazisinde 100.000 kii ahrd.

IV. Ordu ve Donanma

Ordunun, ze1J ikle ok eski dnemlerdeki yap
sn henz kesin olarak bilemiyoruz . . Gerek grev
lerle onursal nvanlar birbirlerine kanm gibidir.
Bu yzden de gerek askeri hiyerariyi anlamak
mmkn olamamaktadr. Askerlerin, zellikle de
subaylann toplum iindeki yerlerini ve yaamlan
nn nemli dnemlerini daha ok otobiyografik metinlerden karabiliyoruz.

'

I. Pepi'nin saray mdrlerinden Uni'ye baklr

sa, Eski imparatorluk'ta srekli ve profesyonel bir
ordu yoktu.
"Hametmeap, Gney Elephantine'den, Aphro
ditopolis sancann kuzeyine kadar tm Yukan
Msr'dan, Aa Msr'n iki idari biriminin her bi27

rinden, Sedjer ve Kensedjeru (?) mstahkem mevki

lerinden (gelen insanlardan) Irtjet, Medja, lam, Ua
vat ve Kaau Nbyelileri'nden ok kalabalk bir ordu
topladktan sonra Hametmeap kurnda yaayan
Aamu'lan pskrtt. Hametmeap beni bu ordula
rn banda gnderdi. Aa Msr Kral'nn yneti
cileri ve hazinedarlar, Byk ato'nun esiz Dost'
l an, Yukar ve Aa Msr'n arazi idarecileri ve
bakanlan, Kervan yneticileri, Aa ve Yukan
Msr'n rahip yneticileri ve idare amirleri Yukan
ve Aa Msr'n, ynettikleri arazi ve kentlerin, bu
blgedeki Nbye'lilerin birliklerinin bandaydlar."
Saflarda ve komuta kademelerinde anlanann
hibiri profesyonel sava deildi. lkenin dou s
nrlann tehdit eden Asyah'larn basksna kar
koymak iin kraln bizzat oluturduu ve Ui'ye
emanet ettii birlikler dnda kalan kuvvetler, halk
Iann her zaman bal olduklar idari sorumlular ta
rafndan toplanm ve ynetilmilerdi. Her iki ordu
biriminde de yabanc askerlerden yararlamlrd.
Giriim byk apl olmakla birlikte, metnin
devamndan da anlalaca gibi byk . lde do
alama kokuyordu:
"Her ne kadar gerek grevim Kral sarayndaki
memurlann mdrl idiyse de hibir (kimse) yol
dayla yumruklamasn (?), hibir (kimse) yol s
tnde bulunabilecek hi kimsenin ekmeini ya da
kundurasn almasn, hibir ehirden elbise ya da
birisinin keisini almasn diye onlar adna kararlar
ben veriyordum. [. ..] Btn birlikleri denetliyor
dum. Baka hibir mfetti tarafndan baka hibir
tefti yaplmamtr."
Daha sonra X. Hanedan dneminde Merikare
in Egitim'de askerlerin Thinis nekropoln ya
malamalan grlr.
28

Birinci Ara Dnem'de kyaal arnn yerel asker

almalar, kraln giri imlerine kyasla ar basmaya
balamt. lke, ittifaklar oluturup birbirleriyle
savaan blge gruplanna aynlmt. O dnem ordu
lannn oluumu ve grnm, Asyut'lu bir kyaa
snn mezarna konmu olan ve bugnk kurun as
kerlerin prototipieri olarak niteleyebil eceimiz tah
ta modellerden renilmektedir: Her biri krk as
kerden oluan iki birlik. . . Mzrakl ve kalkanl M
srl'larla, oku Nbyeli'ler ... Orta imparatorluk or
dularnn rgt ve gleri hakkn daki bilgileri de,
kinci avlan'daki muhteem h isarlar dizisinden
alyoruz: Yaplar her eyden nce, III. binin sonun
da kale ina sanat ve surlar iinde korunan baz
yerleim birimlerinin boyutlar hakknda fikir ver
mektedirler. Ordul arn, Buh en'de bulunan bir genel
komutanla bal, uyumlu bir savunma sistemi
oluturduklarn belirten papirsler de bulunmu
tur. Mirgissa'da ortaya kanlan bir cephanelik, d
zenli bir gamizonun yaps hakknda fikir sahibi ol
mamz salamtr: 35'i mzrak, 35'i oku olmak
zere toplam 70 asker... Baka mstahkem mevki
kazlarndan 50 ila 100 askerlik, yani benzer ra
kamlar kmtr.
XVIII. Hanedan'n afanda, Ahmes adl bir de
niz subay, Hiksoslar'n kovulmas ve bakentleri
Avaris'in el e geirilmesi ile ilgili olarak dolaysz bil
giler vermitir: Ordu ve n ehir donannas birbirleri
ne son derece bamlydlar. Ayrlmalan mmkn
deildi ve arpmalara egdm iinde kathrlard.
Hi kuku yok ki andmz metnin asl amac, ya
zannn kahramanhklann nakletmek ve alm ol
duu dllerden, yiitliinin kendisine kazandrm
olduu altnlardan, toprak varlndan ve esirler
den szetmekti. Konu esirler olunca, yazya onlarn
29

adlannda; oluan 9 erkek ve 10 kadnlk bir liste

nin, esir tapu kayd trnden bir not olarak eklen
mi olduunu belirtelim.
Yeni imparatorluk dneminde Asya ilerine se
ferler dzenlenmeye balannca, ordunun hem ne
mi artt, hem de yaps deiti. Askerlerin banda
genellikle bizzat kral bulunur, komuta kadernesi de
bir general ve onun etrafnda kapsaml bir kurmay
heyetinden oluurdu. Ordu, her biri lke tannlarn
dan birinin korumasna verilmi eitli birliklerden
oluurdu. kinci Ara Dn em'de Msr'da at ve teker
lein kullanlmaya balamasyla iki byk g ku
ruldu: 4-5 takmdan oluan 200-250 kiilik piyade
blkleri ve sava arabalar. .. Blk say s IV.
Ramses z-amannda 20'ye kadar kt -ki bu, 5000
asker demekti. lkenin hemen her yan nda Msr
strateji sanatnn inceliklerini aklayan yazlar
vardr. Tavla, kla, cephanelik, sava araba han
garlarndan oluan askeri s kalntlar hemen her
yerde, zellikle de Teb ve Pi-Ramses'de bulunmak
tadrlar. Ortadou ynnde, Sina yarmadasnn
kuzeyinde ve Libya snnnda da kale zincirleri olu
turulmutu. Ne var ki bunlar daha kk aplyd
lar. Nbye'ye yerlemi olan halk korumak iin ise
gerek kalekentler kurulmutu. Donanmann ne
mi de giderek artt. Gemiler Suriye ve Filistin li
manlanna asker naklinde ve Deniz Halklan'na kar
koymada nemli grevler stlendiler. Drt bir
yandan gelip de orduya katlan paral askerlerin
oran da giderek artt. Pek ok yerde bu paral as
kerlerin terhis olduktan sonra lke halknn aras
na kartn anlatan yazlar bulunmutur. Bun
lar, Msr geleneklerini benimsemi gzkp k
kenlerini anmsatan Msrl isimleri kullanmaya
balamakla birlikte, tannlarn terketmediler. By30

l ece toplum yaamna yeni tannlar katld. Msrh

lar bu tanrlar .ksa zamanda kabul1endiler. ll.
Ramses dneminden sonra eski muhariplere toprak
ve maa da verildi. Bylece asker snf yava yava
iktidar arac olmaya balad. Bu yzden XVIII. Ha
nedan'n sonlarna dora bir generalin firavun ol
masnda alacak hibir yan yoktur.
"niforma"nn bylesine saygnlk kazanmas
ve saygnln giderek arttrmas dier memurlar
arasnda h onutsuzlua neden oldu. Orta mpara
torl uk'ta, kati plik mesleini elemei gerektiren
meslekl ere kar yceltmek amacyla yazlm olan
ve Meslekler Talamas ad verilen edebi tr, Yeni
imparatorluk'tan itibaren askerlik mesleine de yer
vermitir. Ne var ki bu yazlarda askerler hi de se
vimli gsterilmemilerdir. Yal nz bu yaptlarn oku
yucular, rah iplik mesleine kar da uyardklarn
not etmek gerekir. nk asl ama kendisine bir
meslek seme aamasnda olanlara katipliin pro
pagandasn yapmakt. Bu yzden de yanl ifadele
rio kullanlm olmasn doal karlamak gerekir.

V. zgr nsanlar ve Seriler

Buraya kadar ele aldmz sosyoprofesyonel ka
tegoriler, Msr toplumunun neredeyse tamamn
kapsamaktadrlar. Bu i n sanlar i banda incele
meden nce, aa tabaka insanlarnn toplumdaki
yerlerine ve durumlarna da bir gzatmakta yarar
vardr. . . Bu kolay deildir, nk halkn alt tabaka
s, hakknda en az bilgi sahibi olunan kesimdir.
Varhklarndan gnmze die dokunur hibir ey
kalmamtr. Yoksulluk iinde yaayan, okuma yaz
ma bilmeyen bu insanlar, ilkel ve isimsiz mezarlk
larda kaybolup gider, en nemlisi de bu insanlarn
31

'

hibiri kendisinden szetrnezdi. Kendilerini bir e

kilde sonsuzlua ulatlrabilrni olan larla, unutulup
gitmeye mahkum olanlar arasndaki smnn, ala
ra ve mesleklerin tarihsel geliimlerine gre dei
tiini de bu arada belirtrnek gerekir. rnein , ileri
icab llerde yaamak zorunda olanlann rntevazi
kulbeleri, susuzluk yznden kuru tatan ina
edildikleri iin, zamana kar koyrnada, vadideki
zengin viiialanndan d.a ha baanl olmulardr. s
telik tanmsal olarak lkenin etkin yaamnn tam
kalbinde yaayan bu iiler, gnmze kadar gelebilmi kaytlarda nemli bir yer tutarlar. Bu kayt
lar, genel deerlendirmeler eklinde olabildikleri gi
bi, i sim listeleri eklinde de olabilrnekteydiler. Tm
kaytlar ok ciddi tutulur ve sk sk denetimler ya
phrd. Bu insanlar kalabalk olduklarnda efendile
ri iin bir tr vn kayna da olutururlard. Hem
becerikli, h em de sadktlar! Resim ve isimlerinin
efendilerinin mezar duvaranna kaznd bile ol
mutur.
Eski imparatorluk'ta angaryalar yoluyla rgt
l bir tarm ii n gerekli kananarn almas , byk
yerleim merkezleriyle ilk bakent olan Memfis'in
inas, piramitler ve dier nemli mezar tesisleri gi
bi nemli iler gerekletirmi olan halk hakknda
elimize h enz herhangi bir ariv belgesi gemerni
tir. Kyllerle h izmetkarlar ise beBeklerden tarna
men silinrni lerdir. Simgesel varlklann srdre
bilmi ve isimlerini talara kazttrabilrni olanlar
sadece sava esirleridir. Bu erkek ve kadnlarn,
Msr'n niteliksiz ii ve hizmeti gereksinimini
karlarnakta kullanlm olduklan kesindir.
Orta imparatorluk'un balamasyla toplurnun
bahtsz kesimleriyle ilgili kaytlar, daha dzenli tu
tulmaya balad. Vasfsz iiler bir kraliyet ya da
32

din kurumuna, bir belediyeye ya da zel bir kiiye

balandl ar. Bunlarn grevleri, mevsimine gre,
tarlalarda veya inaatlarda almak olabiliyordu.
verenler onlar sk sk bir blgeden tekin e, kamu
binas ya da tapnak i naatlannda almaya gn
derirlerdi. Yol masraflar efendilerce karl anrd.
altklan inaatlarn idare amirleri onlarn ek
mek ve biradan oluan beslenmelerini salard. Bu
insanlan ifade etmek iin rmt, mnyw, hsbw gibi e
itli szckler kullanlrd. hbsw'nin anlam "sayl
mlar"d. Bu, uygul anan sk denetimleri vurgula
mak asndan nemlidir. zel idari birimlerce y
netilen bu igcnn zgr m, kleci mi olduunu
kesin olarak belirlemek kolay deildir.
"Kral Hizmetkarlan" (hmw nsw) diye adiandn
lan geni ve soyut kategori iin de durum ayndr.
Gerekten de "Kral H izmetkarlan" deyimi ok say
gn kiiler iin olabilecei gibi, ok basit kiiler i in
kullanlm da olabilirdi. 'Basit isanlar' dendii za
man h em hizmetile.r, h em de vasfl ii ve zanaat
karlar anlalmaldr. Bunlar, hkmdarn karany
la, zel yetenek gerektiren baz ileri yapmak zere
eitli kurum ve kurululara gnderilebilirler ya da
zel bir kiinin emrine verilebil irlerdi. Konum ola
rak bugnk devlet memurlarna benzerlikleri sy
lenebilir. Verilen bir greve itiraz haklannn bulun
mu olduu ise sanlmamaktadr.
nc bir kategori iin kullanlm olan smdt
szcnn ise, tapnaklar, kraliyet kurumlar, e
itli araziler gibi deiik durumlarda yardmc in
sangc un surlarn ifade etmi olduu sanlmakta
dr. Bunlar, normal i ileri yedeklerierdi ve toplum
sal konumlan muhtemelen pek st dzeyde deildi.
Yeni mparatorluk'ta, duruma gre ii statsne
geebilir olmulard. Bunun tersi de olabilirdi. y33

leyse bunlarn kle olmu olma ihtimalleri tarna

miyle ortadan kalkmaktadr.
zgrlkten yoksun olduklar h akknda hibir
kuku duyulmayan iki kategori daha vard: Sava
esirleri ve adi sulardan hkm giymi olanlarla
bunlarn aileleri . . . Sava esirleri, XVIII. Hanedan'n
bandaki Ahmes rneinde grm olduumuz gi
bi, kendilerini tutsak etmi olan askere veya gerek
bir "i Bulma Kurumu" gibi alan i gc da
tm grevlilerinin emrine verilebil irlerdi. iyerini
izinsiz terkeden, askerden kaan, borcunu deme
yen , h rszlk yapan, cinayet i leyen ve benzer su
lardan ar i cezasna arptrlanlar ise, mahkeme
l erinden sonra "Byk Hapishan e"ye kapatlrlard.
Durumlan klelerinkinden daha iyi saylmazd,
nk miras olarak braklabilirler, devredilebilir
ler, satlabiHrlerdi. Sulular mahkum edildiklerin
de, aileleri de mahkum olmu sayhrd. Mahkum ol
mazdan nce sahip olduklar olas hizmetkarlar ise
baka ivereniere tah sis edilirdi. Bir efendiye veri
len ya da birisi tarafndan sahiplenilen personel,
adn, cinsiyetin, lakabn, yaklak yan (ocuk, er
gen, yetikin, ih tiyar... ) bazen de kkenin, meslein,
aile bireylerinin yazld ok ciddi bir kayt aama
sndan geerdi.
Yeni imparatorluk arivlerinde klelerle ilgili
fazla bilgi yoktur. Bu dnemde kkl kurumsal de
iiklikler meydana gelmemi, fakat klelerin duru
munda belirli bir iyileme olmu gibidir. Eski sava
esirleri kuaklardan beri topluma karm ve ken
dilerine iyi kt bir yer edinmilerdi. Onlarn yeri
ne zaferle sonulanan seferler yoluyla yzlerce yeni
sava esiri gelmi ve i gc a kapatlmt. Fira
vunun hakimiyetine boyun een baz lkeler de ha
ra olarak kle yolluyorlard. Tarm alanlarn ile34

yen kyllerin durumu da pek i ac saylmazd,

fakat onlar hi olmazsa belli bir zgrle sahipti
ler. naatlarda alan memur-ameieierin durumu,
Orta imparatorluk'taki vasfsz iilerinkiyle kar
latrlartaz bile . . . Fakat bundan , kle sat , kle
sahiplii veya kle ba (hm 1 hmt, b3k 1 b3kt) ile
ilgili belgelerin azalm olduklan anlam kanlma
maldr. Bu tr belgeler ii balamlarnda bile d
zenlenebiliyorlard. Sulular kree mahkum edil
meye devam ediyor, kah hkmet kurumlann n,
kah zel kiilerin emrine verilebiliyorlard. Firavu
na ve tapnaklara ait arazilerde alanlarn says
i se her zamankinden fazlayd.

35

KNC BLM

GNDELK YAAM

Eski Msrllar gnce tutmazl ard. Bu yzden

gnlerini nasl geirdiklerini saptamak olduka zor
dur. Fakat baz profesyonel kadrolarla tapnaklara,
inaatlara, ilerin ilerleyiine, ikmale, devamszhk
l arla bunlarn nedenlerine ve h er trl tamamlayc
h esaba ilikin o denli kapsaml ve dzgn izelgeler
yapmlar ve notlar tutmulard ki, bir iiyi ya da
bir rahibi neredeyse sabah uyand andan akam
tekrar yatt ana kadar izlemek olasdr. Aslnda
bu tr bilgilerin mesleki etkinliklerle snrl kalm
olmalan gerekirdi. Ne var ki Eski Msrllar meslek
hayatn, toplumsal etkinlikleri ve aile yaamn
birbirlerinden pek ayrmazlard. Bu yzden de baz
idari kaytlarda tamamyle zel baz bilgilere rast
l ayabilyor ve insanlarn gnlk yaamlarltn bir
birleriyle kyaslayabiliyoruz. Bu durum tm sos
yoprofesyonel kategoriler iin geerli deildir. Ge
nellikle bir kiinin, yaamnn u ya da bu bl
mnde yapm olduu ilerin niteliklerini en
mekle yetinmek zorunda kahrz. Bu bile hi yok
tan iyidir. . . Eksik ve abartl hiemlerine karn
greve atamalan ya da bir meslek yaammn de
ik aamalarn izlemek iin yeterli bilgi salama
l an asndan otobiyografik metinler de deerli
kaynaklar arasndadr. Edebi yaptlar da zaman
zaman kahramanlarnn bir gnn . h ikaye eder
ler. Elimizde devletin en st dzey memurlarnn
36

grevlerinden ya da protokol kurallarndan sz

eden resmi metinler de vardr.

I. Kral ile Veziri

Firavun tannlann olu ve mirassyd. O , tek
ve asald. Yaam nefesinden, yiyeceklerden, krallk
inde ban ve dzenden o sorumluydu. Ayrcalkla
n hem dinsel, hem de maddeseldi. Ne var ki grn
ts (imaj) ynetim becerisine, baarsna ve baa
nszlklarna bal olarak deiebilirdi. Genel ola
rak en byk dini lider, Krallk ilkelerinin doal sa
vunucusu, ayn zamanda da devlet adam ve sava
yd.
Eski imparatorluk'ta Kral'n mezar tapnan
daki heykelinin bakm ve temizlik kurallar, onun
yaam boyunca yapt sabah tuvaJetinin (temiz1i
inin) ilkelerinden esinlenmilerdi. Nedimlerden
Ptahhotep'in mezarndaki ekiller, gerein basit
letirilmi bir tasvirinden baka bir ey deildir. Bu
sahneyi, Versailles Saray'nda her sabah yaanm
olanlarla karlatranlar haksz saylmazlar. Dev
rin krallar yllklanna, o yln kraliyet ileviyle il
gili kutlama trenleriyle dier trenler, dinsel vakf
kurulular, denek ayrma, bata bulunma, tap
nak, saray, kale inas, kral heykeli ya da kraliyet
kay yapm, nfus saymlar, dalmlar, seferler,
esir ve ganimet deerlendirmeleri ve rn iin ok
nemli olan takn miktarlar gibi nemli olaylan
yazarlard. Hkmdarlann temel grevleri, krall
n simgesel temsili, hayr ileri, lkenin ekonomik
ynetimi ve snrlarn korunmasyd. Kraln iradesi
ya karamameler ya da mektuplar yoluyla yaynla
mr ve stellere veya nedimlerin mezar duvarianna
kaznrd. Coser'in, Nebka'nn, Snefru'nun ve onlan
37

IV. Hanedan'da i zlemi olan Keops ile Kefren'in

edebi kiilikleri de vard. Bunlar bo vakitl erinde
aydnca i lerle uramay severlerdi. A posteriari
Orta imparatorluk'ta gerekletirilmi olan Nefer
li'nin Kehaneti, bize saray terifat h akknda fikir
vermektedir:
"Halbuki, Hametli Kral Snefru hakl olarak bu
lkenin tmnn kral iken, o gnlerin birinqe me
murlardan biri saraya girdi -yaam, salk, g-.
Her gnk gelenekleri uyannca selamladlar. Ve
Hametmeap -yaam, salk, g- yann daki hazi
nedara yle dedi: "Git ve buradan (geldikleri yere)
km olan memurlar geri getir ki bu gnde bana
selamlarn sunsunlar." (Onlar) hemen ieri sokul
dular. Yeniden Hametmeap'n nnde yzkoyun
oldular. . . " [G. Lefebvre tarafndan evrilmitir, Ro
mans et Contes Egyptiennes, (M1Slr Roman ve Hika
yeleri), Paris, 1949, s. 96-97].
XII. Hanedan dneminden bir olay nakleden Si
nuhe Hikayesi biraz daha somuttur:
"On kii geldi ve on kii gitti, beni saraya gtr. dler. Sfenkslerin arasnda alnm yere dediriyor
dum. Kral ocuklan giri kapsnn nnde duruyor
ve beni karlyorlard. (Daha nce) salona getiril
mi olan arkadalar beni zel dairelerin yoluna
kardl ar. Hametmeap' bir eyvan ('a yerletiril mi)
elektrom bir taht zerinde buldum. Karnrom ze
rinde uzanmken onun huzurunda kendimi kay
pettim." (G. Lefebvre, a.g.e., s. 2 1).
Orta imparatorluk hkmdarlan tarihe akll,
ahlakl, miraslan yoluyla tm lkede anlatlan bil
gelikler gerekletirmi kiiler olarak gemilerdir.
Yeni imparatorluk'tan -gnmze i se, balan
nn zerin de zafer haleleri tayan, ordulannn ba
nda ilerleyen, tannlara fethedi)en lkelerin zen38

ginliklerini sunan , komu lkelerden hara topla

yan ya da devlete iyi hizmet etmi kimselere deerli
armaanlan trenl e datan komutan-firavunlarn
grnts kalmtr. Horemheb, I. Sethi, II. Ram
ses yeniliki firavunlar olarak bilin irler. IV. Ameno
fis ise XVIII. Hanedan'n son dnemlerinde dinsel
edebiyat , sanat ve dn dnyasn derinden etki
lemi olan natrist (doac) grleriyle nldr.
Vezirlerle st dzey memurlarn grevleri h
kmdannkilere o denli yakndan bahyd ki, ayrn
tl otobiyografil eri n bulunmad durumlarda her
birinin sorumluluklarn ayr ayn saptamak kolay
deildir. Gnmz babakannn yani yrtmenin
bamda bulunan kiininkine benzer bir grev olan
vezirlik makam, IV. Hanedan'dan itibaren kurum
lam ise de bu, daha nceki dneml erde byle
mevkilerin bulunmad anlamna gelmez. Yeni m
paratorluk'ta vezirlik grevi bir kiini n omuzlarn a
yklenemeyecek kadar ar sorumluluklar tama
ya baladnda bazen lkenin kuzeyi iin bir, g
neyi iin de bir olmak zere toplam iki vezir atan
mtr. Vezirler, krallk snrlar i inde ilerin i ste
nil dii gibi yrtlmesinin bir tr gvencesi gibiy
diler ve bu yzden hkmdaro yaknlar, hatta ak
rabalar arasndan seil irlerdi. Dnyadan ayrlan
vezirlerin baanlarn ve yeteneklerini ven pek ok
l;>iyografk yaz vardr. III. Tutmes'in yardmcs
Rekmire'nin mezarnda ise greve balama ann,
hkmdaro bu n edenle verdii sylevi ve vezirlik
grevinin ykledii sorumluluklarl a bu sorumlu
luklarn kapsad etkinlikleri anlatan sahneler
vardr. Mezar, bu zellikleri asndan benzersizdir.
Vezirin h er gn ofisinde yapt grmeler kat
ve deimez kurallara balyd.
"Bir sandalyeye oturmutu. Yere bir h asr (se

39

rilmiti). Bann zerine bir sayvan (glgelik) (yer

letirilmiti). Altnda deri bir yastk vard. Ayakla
rnn altnda da deri bir yastk vard, [. .. ] elinde bir
baston, nnde alm krk parmen rulosu, kar
snda gney desteleriJ!in ileri gelenleri, sanda
mabeynci, solunda gelirler memuru, el altnda ka
tipler (duruyorlard). Biri dieriyle iletiim kurmak
(durumunda kalabilirlerdi) (?). Herkes kendine uy
gun yerde. Herkes kendi srasnda dinlen ir, kimse
ye h ak sahibinin nne geme izni verilmez ..
Vezire ncelikle, kasa daireleri ni atrmas iin
gerekli mhrler teslim edilirdi. Sonra sra, Kuzey
ve Gney'deki kalelerio durumu hakknda bilgi
sunmaya gelirdi. Kraliyet arazil eri ve Konut'a ait
topraklarn gelir ve gider durumu da iletilirdi. Polis
efl eri ve yerel idare amirleri rapor verirlerdi. Tm
bu grmeleri tamamlayan vezir, saraya giderek
hkmdann selamlar ve mhrler amiriyle birara
ya gelerek, her gn iki kere yapt gibi sarayn b
tn kaplann denetleyip almalarn salard.
Bunca i, vezirin bir g!Jnn ancak balangcn
olutururdu.
Kendilerine sulama yneltilen st dzey me
murla ancak o yarglayabilir, Kraliyet arazi sinde
bagsteren anlamazlklan o zerdi . En basitin
den en kdemlisine kadar tm memurlar kendisin
den yardm ve fikir isteyebilirlerdi. Miraslan, sat,
blme snucu el deitiren mal ve mlkn kayt
l arn o tutard. Toprak kull anm ile ilgili bavuru
an dinler, gerektiinde Kral'a ait arazilerde aa
kesilmesine izi verirdi. Bent yaproma karar verir,
hidrografik sistemin durumunu izler, sulann tm
lkeye adil bir ekilde dalmasna zen gsterir,
h asat zaman kyaalanyla arazi amirlerine gerek
l i talimatlan iletirdi. Her ynetim blgesindeki ka.

40

"

zalann tanm sal snrlan ile h er otlak blgesindeki

(?) ayirlan saptard. Akyldz'n (Sirius Yldz - .n.)
ykseliini gzledikten sonra yeni yln balangc
anlamna da gelen sulann kabarn ilan ederdi.
Tm Msr'dan gelen temsilciler tarafndan kendisi
ne grkemli trenlerle teslim edilen vergileri dzen
ler, imparatorluk egemenliindeki lkelerden hara
getiren elileri kabul ederdi. Memurlarn atanmas,
Kral'a refakat edecek askerlerin toplanmas, karar
narnelerin uygulanabilmeleri iin yerel yneticilere
ulak gn derilmesi, emirlerin ordu komutanhklarna
ulatrlmas da vezirin greviydi.
.
Hi ph e yok ki bu i lerin h epsi de h er gn ya
plmyordu. Yine de vezirin bir tek kii iin ok faz
la sorumluluk yklenmi olduu yadsmamaz. Me
zardaki baz sahneler, Amon'a ait arazi ve ambarla
n denetleme grevinin de vezirin omuzlarn da oldu
unu anlatmaktadrlar. Hkmdar mezarnn ve
kral a ait baz binalarn inaatlanyla da bizzat vezi
rin ilgilendiini baka kaynaklardan zaten biliyor
duk. Vezirin grevleri arasmda nemli treniere ve
dini bayram kutlarnalanna katlmak da vard. By
lece vezirin kendisine yardmc olacak karmak bir
brokrasi sistemine neden gereksinim duymu olduu kolaylkla anlalmaktadr.

ll. Memurlar
Burada merkez ve yerel ynetim grevlerinin en
nemlilerine dahi, ksaca bile olsa deinmemize ola
nak yoktur. VI. Hanedan dneminde Gney'e yne
tici olarak atanm .bir yksek memurun anlarn
nakletmekle ve idari mekanizmann ana unsuru
olan katiplik kurumunu inceleyerek, kraliyet buna
lmlanndan ve en acmasz istilalardan bile etkilen41

meyecek kadar iyi rgtlenmi bu memuriyetn g

rev alannn hi olmazsa kk bir blmn irde
lemeye alnakl a yetinmemiz gerekecektir.
I. Pepi'nin ordulan banda yklenmi olduu
ve bizzat hkmdar tarafndan verilmi olaanst
sorumluluklar nedeniyle daha nce szetmi oldu
umuz Saray Memurlar Amiri Ouni, meslek yaa
mnn nemli anl arn bize yl e nakletmitir:
"Ben hametli Teti'nin emrinde (daha) dml
atk (takan) bir ocuktum -ki grevim ambar efli
iydi. Byk Ev'in memurlar amiri [. .. 1 hametli Pe
pi'nin emrinde Ana Saray'n kdemli okuyucu-rah ibi
atandm. Hametmeap beni dostlarna a-yrd bir
memuriyet olan piramitkent kahinler mdrln e
atad. [. .. Hametmeap beni] Nekhen kentine yarg
[atad ] (nk) bana dier hizmetkarlarndan daha
fazla gveniyordu. En gizli davalarda ve Kral adna
Kral haremiyle, Altlar Mahkemesi'yle ilgili (konu
l arda) yalnzca vezirle ben karar verirdik [. ] Kral
Haremi'nde, Kral Kars bagzdeye kar gizli bir
dava oldu. Hametmeap bu davay benim, baka
hibir h ukuku, vezir ya da ileri gelen kimse olma
dan tek bama grmem i istedi. [ .. .]"
Ouni'nin dah a nce anm olduumuz Asya'dan
gelen i stilaclara kar koymak iin toplanan ordu
n un bana getirili hikayesi burada gemektedir.
Gsterdii yararlk karsnda I. Pepi onu ayn d
mana kar savamak zere be kez daha asker top
l amak ve savalar bizzat ynetmekle grevlendir
miti. Pepi, saraya dndnde ise kendisini yeni
sorumluluklarn beklediini grmt:
"Byk Kale'deki san dal tayc subay iken Yu
kar ve Aa M sr'n Kral efendim Merenre -son
suza dek yaasn!- beni Elephantine'in gneyinden
Aphroditopolis'in kuzeyine kadar tm Yukar M..

42

sr'n ynetici Nomarkhes'i atad. [. .. ] Btn i ler

grl d. Yukan Msr'n bu blmnde Konut'a ait
olup da saym yaplacak tm mlkierin saym iki
kere yapld. Yukar Msr'n bu blmnde ok ba
arl bir konsey kuruldu. [. . .] Hametmeap beni ya
ayan "Yaam Efen dileri"nin tabutunu ve onun ka
ptn ve piramit biimin deki deerli ve yce tepeli
ini efen dim "(gerekte ol duu gibi) Merenre" pira
mit iin getirmeye bhat'a gnderdi. Hametmeap
ben i granitten yaplm sahte kapy eiiyle bera
ber getirmeye, granit parmakh ve granit kiri leri
getirmeye, st odann granit kapsn ve deme
talarn efendim "(gerekte olduu gibi) mkemmel
grnen Merenre" piramit iin getirmeye Elephan
tine'e gnderdi. Bunl ar gemi, dzdi pli tekne,
alt mavna ile Nil'den aa "(gerekte olduu gibi)
mkemmel grnen Merenre" (?) pirarnide kadar
bir seferde indirdim. [. . ] Hametmeap beni kay
maktandan byk bir sunu tablasm getirmern
iin Hatnub'a gnderdi. Hametmeap beni be ka
nal anain ve sal ve Uauat akasyasndan dz
dipli tekn e ina ettirm em iin Yukar Msr'a
gnderdi. rjet, Uauat, am ve Meca'nn yabanc
prensl eri gerekli aa malzemeyi saladlar [. . ]."
(A. Roccati, La Litterature Historique Sous L'Ancien
Empire - Eski imparatorluk Msr'nda Tarihsel Ya
zn'den alnmtr. Paris 1982, 19 1- 197).
Ouni , yaam boyunca saray bnyesinde idari
grevlerde, nce tarada sonralar da maiyette ol
mak zere hukuksal grevlerde, askeri grevlerde
ve yeniden idari grevlerde bulunmu, zaman za
man i se ayn anda birka sorumluluk birden ta
m tr. Son idari grevinde Kral'n ve onun Gney
illerinden sorumlu vezirinin dorudan yardmcs
konumuna ykselmi, daha sonra ise, hizmet etmi
.

43

olduu drt hkmdardan sonuncusunun mezann

hazrlatmak gibi son derece zel ve gven isteyen
bir greve atanmt.
Katipler derleme kitaplannda bulunan hesap
kahplann, mektup rneklerini, propaganda metin
lerini kopya ederek yetiirlerdi. Yeni mparator
l uk'ta, Meslekler Talamas'ndan esintenmi baz
yazilar, eserin ufak deiikliklere urayarak da ol
sa yaylmasn srdrmesini salamt. Bunlarn,
baka mesleklere ilgili genleri ve i dei tirmek is
teyen katipleri vazgeirmek iin srarlan garipsene
cek derecededir. Kout olarak, tembel katipiere hi
taben yazlm dsel uyar mektuplarndan oluan
ve ok yaygn olan bir edebi tr daha vard.
Trn en sk rastlanan biimi, "Katip ol!" buy
ruuyla balar, baka bir meslee ynelme hatasn
da bulunabilecek genleri bekleyen ktlklerin
uzun ve ayrntl listeleriyle srerdi. Dier meslek
lerden anlalmas gereken, katiplik dmda akla
hayale gelebilecek her trl uradr. Daha kur
nazca yazlm baz rn ekler, zayf yaradlt kim
seler iin katipliin genel avantajlarn saymakla
yetinmilerdir:
"Katip ol ! Vcudun dz ve kolun (abuk) yoru
l ur. Vcudu btn gcn yitirmi insanlar rne
indeki gibi mum misali yanp bitme nk sende
alacak kemik yok. Uzun ve zayfsn. Bir yk tar
ya da ekersen kersin. v.b .
Baz metinlerde ise meslein maddi avantajla
nyla ve salad ayrcalklarla ilgili daha dorudan
ifadeler kullanlmtr:
"Sana hem ahlaksal hem de bedensel nerilerde
bulunmak istiyorum ki paleti rahatlkla tutahilrnek
(senin iin mmkn olsun) Kral'n gvenini kaza
nabil, hazineye ve amarlara girebil, ambar giriin. ."

44

de (buday) teslim almak (irnkann olsun), bayram

larda tannlara armaan sunabil ecek gcn olsun,
(iyi) giyinebil, atlann olsun ve kayn seni n ehir
kysnda beklerken denetlernelerin srasnda rnu
hafzlar eliinde istediin gibi dolarna zgrl
ne sahibol. Yaadn kentte bir villan olacak ve
Hkmdar sana nemli bir mevki verecek. Etrafn
da uak ve hizmetkarlann olacak ve kyde ve tarla
da ie kotuun insanlar elini skmak isteyecekler.
Bak, seni bir yaarn yardmcs yapyorum. Yazl an
(iyi) kaydet ki kimse seni zor dururnda brakarnasn
ve sonunda mkemmel bir memur ol [. .. ]".
Katiplerin grevleri zel ya da resmi kurulular
emrinde olulanna gre deiirdi. Srekli kentte
ahabildikleri gibi taraya da gidebilirler, bir ku
rum iinde olabildikleri gibi uzak bir garnizona da
atanabilirlerdi. Yine de her zaman kendilerini sra
dma karan sorumluluklar ve parlak bir gelecek
leri olurdu. "Herkes ykselrnek ister". Okuma, yaz
ma, hesap ve hukuk bilmek byk bir ounluu
cahil bir halk iinde insana hatm saylr bir etkin
lik kazandmrd , kukusuz ... stelik Msr toplu
munda katip olabilmek iin stn bir snfa mensup
olmak da gerekmiyordu. Bazen gerek birer "Katip
ler Hanedan" oluuyordu. Bunlardan biri, III.
Ramses'in 16. ylndan Amenope'nin 20. ylna ka
dar, yani aa yukan 150 yl boyunca "Firavun'un
milyon yllk byk ve asil soylu mezar"nda ariv
leri tutmutu.
Birbiri ardnca yedi kiinin stlenmi olduu bu
grev, hkmetin lkede belli bir istikrar ve refah
dzeyini koroyabildii srece kraliyet vakfnda a
h anlann durumunu, ilerin ilerleyiini, inaatlara
gelen ve buralarda kullanlan malzemeyi, merkez
den her ay tahl olarak denen rnaalan, katibin
45

yaad Deir-El Medine kyndeki hukuksal olay

lar son derece ayrntl bir biimde kaydetmekten
oluuyordu. Bu i te katibe iki kii yardm ederdi.
Yardmc katipler ekibin dier unsurlar (smdt) ve
bunlar tarafndan sunulan malzeme ile ilgilenirler
di. Vezirle, ender de olsa hkmdaro kendisiyle,
yerel yneticilerle grme, resmi raporlar ve dier
resmi belgeleri dzenleme sadece "Mezar Kati
bi"nin yetkisindeydi. Maalar giderek denemez
olup da iiler greve bavurduunda uzlama pa
zarhkl ann o yrtrd. Sonralan saylar giderek
artan silahl eteler krsal blgelere deh et samaya
balayp merkezi ynetim acil sorunlarla baa ka
bilme abas iinde nlem alamaz olduunda, devre
d kalan iktidarn yerini nce yerel sonra da bl
gesel olarak bu katipler almt. III. Ram ses'in, tm
blge ynetiminin yrtme merkezine d_nen me
zar tapnann sur duvarlan arasnda kendini em
niyete alarak, kk bir ekiple alm, yeni gre
vine uygun hFle getirdii ma-karnndan tm gney
lkenin ky ve arazilerinden toplanan vergileri de
netlemiti. Bu vergiler, Teb'deki kurumlarn ala
bilmesi ve maalarm denebilmesi iin gerekliydi.
Bu makamda bulunmu olan katipierden biri,
nemli grevler stlenerek Orta Msr'a, hatta M- sr ordusunun lke snrlarn glkle savunduu
Nbye'ye kadar -mektuplarnda yolculuundan
. dehetle bahsetmi olduuna baklrsa istemeye is
temeye- gitmiti.
m. iler ve Zanaatkarlar

Vasfl ii, zanaatkar ve sanat arasndaki

fark btn lkede ayn ekilde alglanmyordu. Ba
z meslek gruplan kiisel becerllerin ortaya konul46

masna daha uygundular. Sarayda ya da Kral'n

zel ol arak ilgilendii bir in aatta veya i likte al
anlarn gze girme, dllendirilme ve ilerleme
. ansl ar daha fazlayd. rnein Nakhebu olarak da
bilinen Mereptankh merire, sradan bir dlgerken,
I. Pepi'nin en sevdii mimar oluvermiti.
"Hametmeap beni basit bir dlger ol arak buldu
ve Hametmeap beni badlgerlie ve mdrle
ykseltti. Hametmeap beni kraliyet marangozu ve
dlgeri olarak atad. Kral'n emrinde kraliyet ma
rangozu ve dlgeri. Hametmeap beni tek dost ve
iki idarede kral iyet marangozu ve dlgeri tayin etti .
LJ iler mdr kardeim ile birlikteyken . . . yazar
dm, tabJetin i tardm, o, dlgerler mfettii olun
ca cetvelini (?) tadm. Dlgerler mdr olunca
nc (yolda) oldum. O, Kral iyet dlgeri ve ma
rangozu olunca ben, i leri onun adna yrttm ve
hib ir i aksamad. O, tek dost ve iki i darenin krali
yet dlgeri v e marangozu atand zaman ben tm
varhnm h esaplarn tuttum . Evinde bulunanlar
herhangi bir nemli kiinin evinde bulunanlardan
daha ok artt. ler amiri atandnda ona vekalet
ettim ve ok memnun oldu. (Bylece) mezar arazi sini
yirmi yl ilettim. [ . .] Hametmeap beni ynetmeye
gnderdi. Hametmeap' Yukar ve Aa Msr'da
honut ettim. Hametmeap beni Delta'ya mezar ta
pna ile ilgili almalan ynetmeye gnderdi. [ ... ]
Hametmea:p beni Horus'un Hemmis Kanal'n iz
meye (?) ve kanal amaya gnderdi. iinde kaz
drdm (?).:. ki su dolmuken konuta dnebileyim.
[ . . . ]" (A Roccati, A.g.e.'den alnmtr, s . 182- 186).
Nakhebu, duvarclk ve dlgerlik mesleklerini
rendikten sonra i l erin altndan tek bana kal
kamamaya balayan aabeyine yardmc olmaya
balad. Bir sre sonra kendisi de ayn yolu i zleye.

47

rek mesleinde yava yava ykseldi. Hem bina,

hem de kanal inaatlanyla ilgileniyordu. Ykselii
tm arpc-lna karn; anlatm olduu ail e orta
m gznne alndnda, toplumsal adan herhan
gi bir deiiklie yolamamt. Nakhebu'nun duru
mu zaten iyiydi. Geri meslek yaamna basit bir
dlger olarak balamt, fakat hibir zaman ii ol
mamt.
Genler daha ocuk yata bir meslek renmeye
balarlard. Kendilerini ynlendirmede ailelerinin
nemi bykt. Babalar ve aabeyler, kendilerin
den sonra gelenlere genellikle kendi mesleklerini
retirlerdi. Baka yerlere baka i l er renmeye
gidenler, sadece ayn ilikte ya da ayn kuruluta
kendilerine yer bulamayanlard.
Herkesin mezar duvanna biyografi resmettirme
ya da kaztma olana yoktu. Bu yzden bulabildi
imiz zyaamykleri bizi ancak zenginlerin yaa
m hakknda bilgilendirmektedirler. Bu edebi trn
toplumun yoksul kesimlerinden szetmi olmas
beklenemez. yklerde genellikle lnn ve yakn
l annn grevleri anlathrd. Bazlarn sanatlanyla
m egulken grmek de olasdr, fakat resimler kiile
ri daha ok i arkadalarnn arasnda, ilikte, in
aatta ya da st dzey bir memurun mezarnda
h erhangi bir belirtici iaret olmakszn gsterirler.
Bu yzden iilerin gnlk yaamn ancak ariv
lerden yararlanarak renebiliyoruz. Ne var ki bu
rendiklerimiz de, Yeni imparatorluk krallannn
Teb'deki Krallar Vadisi'nde gmtlerini kazan ve
ssleyen i ilerden oluan Mezar Adamlan'nn ya
amlanyla snrldr.
Bu insanlar vasfsz i iydiler. efleri ve katip
leri, kendilerini ynetme aamasna gelmeden nce
onlarla birlikte alr, vakti gelince de babalarnn
48

yerine geerlerdi. Bu aileler, karlatrma yapabi

lecek kadar bilgi sahibi olduumuz dier ii toplu
luklarna oranla, birer arpalk say labilecek olan
yerlerine iyice yerlemi gibiydiler. Kutsal kay
grmek iin kadn ve ocuklarl a tm ekibin kortejin
yanna kt bayram gnlerini, resrni erkann ken
di zel trenlerini dzenledii nemli gnleri, vezi
rin an tiyeleri ziyaret ederek onurlandrd gnle
ri, topluluun iinden birini son ikametgahna
uurlad gnl eri , grev yaplan gnleri, buday ve
arpa istihkaklarnn ge datlmas zerine iyerle
rinin igal edil dii gnleri bir yana brakal m.
Alelade bir i gnn inceleyelim. Hkmdar
ya da veziri Krallar Nekropol'ne gelmi, mezar
iin en uygun yeri saptamaya almaktadr. Meza
rn planlar, ekip eflerinden ve dier ileri gelenl er
den oluan kk bir komisyon tarafndan hazr
lan m tr. Oda ve koridorlarn kazm bitmi tir. Or
talk, uzmanlar heyeti iin boaltlmtr. afakla
birlikte kyden yola klr. nlerinde sekiz saatlik
i vardr. Kestirmeden gidilerek Krallar Vadisi'ne
hakim yarn kenarna varlr. Orada bulunan ve k
ye dnlmeyecek akamlar dnlerek kuru ta
tan yaplm kulbelere, len iin hazrlanm ku
manyalar braklr ve antiyeye giden dik patka
dan aa inilir. na edilmekte olan mezarn duvar
ssleme malzemelerini bekleyen nbetiler onlar
belli belirsiz bir ekilde selamlarl ar. Vakit yoklama
vaktidir. Eer katip o anda baka bir yerdeyse yok
lama daha sonraya braklr. O sabah pek kimse
yoktur. Amenakht ile Pased, uzak bir vadiye, kaya
nn przlerini kapatacak malzemeyi h azrlamak
zere alta getirmeye gitmilerdir. Neferenpet su
imeye gitmitir. Senedcem ile Ramoze, komu ky
l erden birine, hasta amcalarn ziyarete gitmiler49

dir. Paramesis ocuunun doumuyla ilgilenmekte,

Amenotep ise Pakharo'nun gzndeki iltihab teda
vi etmektedir. Nahi ile Kenerkepeefi akrep sok
mutur. nerkau ile Kenna, Teb tepelerinin tanra
s Meresger'in yaklaan bayram iin bira hazrla
maktadrlar. Altm kiinin on ikisi yoktur ki bu da
az deildir.
Tnel ilerledike karanlklamakta olduundan
giderek daha ok lamba fitili tketilmektedir. Kul
l anlm fitillerle molozlan dar atmak iin uval
lar hazrlanr. Herkes alet edevatm hazrlar ve he
yecanla kontrol eder, nk gn bitiminde h epsini
katibe iade edeceklerdir. Katip de bunlan, zerinde
denetleme iin tm bilgilerin bulunduu bir mastar
tayla tartacaktr. Artk ie balama vakti gelmi
tir. Bir duvann yontulmas bitirilmek zeredir. Ya
knda boyama ilemine geilebilecektir. Ressamlar,
birka gn ncesinden dalara gidip topl am ol
duklar renklendiricilerle boya h azrlamaktadrlar.
Karda bir h eykeltra, elindeki kk bakr bir ka
lemle, bir ressamn krmz boyayla izip bir katibin
de siyah boyayla dze1tmi olduu ekilleri byk
bir beceriyle kazmaktadr. Koridorun derinliklerin
den kayalar oyan byk tun kazmalann sesleri
gelmektedir. Molozlar, raklar tarafndan uvalla
ra doldurulmakta ve dan atlmaktadrlar. Kapya
yakn bir yerde bir ressam, bir cenaze merasim sah
nesi zerinde al maktadr. Sahne daha sonra b
ytlerek, h azrlanmakta olan bir duvar zerine
resmedilecektir. Kam kalemi, zenle seilmi dz
gn kaya paralar zerinde ustalkla gezinmekte,
yannda bulunan olu ile yeeni i se, ayn sahneyi
acemice kopya ederek biraz deneyim kazanmaya
ahmaktadrlar. Az ilerde, kendisi iin zel olarak
ve zenle kazlm bir kaya kovuunda oturan ka50

tip, kaya paralannn zerine inaatn ilerleyii ile

ilgili notlar dmektedir. Bu notlar daha sonra me
zarlk gnln e geirilecektir almasna gn
iinde sadece bir kere, o da lamba ya ve ftil tesli
matina nezaret etmek iin ara verecek, gelen mal
zemeyi de derhal demirbaa kaydedecektir.
le zeri almalar son bulur. Kazdklan t
nellerden hi kmam olan iiler, ln ortasnda
cehenneme dnm olan bu vadide, h er taraftan
yansyan gne ml arnin iddetinden gzlerini
krptrarak kk gruplar halinde dalrlar. Ki
mi yukandaki dinlenme alanna kar, kimi de ken
dine orada burada h azrlayp giriine kendi adn
kazm olduu kovuklara ekilir. Yemek ve stira
hatten sonra ou yeniden iba yaparak, o gn
1 iin planlanm olan ileri bitirmeye al acaktr.
Ekiplerden sra ile seilen iki sorumlu ise kye d
necek ve iki katiple birlikte dzenli olarak taze gda
getirmekle grevli balklan ve bahvanlan denet
leyeceklerdir. Bazen bu sorumlular btn gn ky
de kalrlard. Byle gnlerde teslim alnan erzan ,
katipler tarafndan ayrntl bir ekilde rgtlenip
kaydedildii ekilde datm yaplrd. Bu ileme
bunca nem verilmesinin nedeni, bylesine kapal
bir evrende kolaylkla patlak verebilecek anlamaz
lklan nlemekti. Yine de bir sorun ktnda er
keklerden ve bazen de kadnlardan oluan bir mah
keme kurulurdu. Eer karar taraflan memnun et
mez i se veya karara uyulmaz ise bu kez, kyn ko
ruyucu ilah, tanrlam I . Amenofis'in kahinine
bavurulurdu. Ramsesler dneminin sonlarnda
meydana gelen ve mezar iilerinin pek ok kez su
landklan nl mezar soygunlan gibi ky snrlan
n aan boyuttaki davalar, daha yetkili olan blge
mahkemelerinde grlrd.
51

Kral mezarndaki yeralt tnellerinin kazm iki

yldan daha fazla srrnezdi. Bundan sonra inaatta
sadece izirnciler, ressarnlar ve heykeltralar kalr
d . Sslernelerin tamamlanmas iki yl daha srebi
lirdi. Baz hkmdarlar tahtta ksa sre kaldn
dan ve inaatlar birbirlerini pek hzl izlediinden
baz mezarlar tarnarnlanarnarntr. Bazen de genellikle 40-60 kiiden oluan- ekipler takviye edi
l ir, h atta m evcutlan iki katna karhrd. iler,
ie gelmeyen arkadalannn bulunmasn a, katipie
rin ve iilerin yaptklar yan ilere -heykel, boyal
l ahit, l Kitaplan v.b.- karn ok ar koullarda
ahrnazlard. Geri bazen blgedeki baka i lere
katkda bulunmak zere gtrlrlerdi, fakat bu ek
iler onlara ek dller salard.
IV. Kyller

Firavunlar Msr'nn kyl dnyas ilgin bir

eliki sergilerdi. Kyller bir yandan tm cenaze
l erde saygyla anlrnken, bir yandan da asal ola
rak tarma bal bu toplumun dnda braklrn
l ard. Mezar sslernelerinde h ep tarm ve hayvan c
lk sahneleri grlr. Bunlarda, ift kz tarafn
dan ekilen saban bamda kyller, tohumlar, top
raa iyice gmlebilrneleri iin nceden eeklere
inetilen tarlalara serpen kyller, soan ve keten
toplayan kyller grlr. Bostanlarda eitli seb
zelerle birlikte iek de yetitirilir, bahvanlar
bunlar zenle sularlard. Her bostann dzenli su
l ama kanallar bulunurdu. Meyveliklerde palrniye
l er ve eitli meyve aalar buJunurdu. ardaklar
asma ile doluydu. Kuzeydeki bataklk arazi, daha
ok bykba hayvan yetitirrneye uygundu. Srt
malar bunlar balk dolu sulardan geirerek otla52

maya gtrrlerdi. Nehir kysnda zanaatkarlar,

srt harnallan tarafndan getirilen sazlardan sepet
rerlerdi. Daha rutubetli blgelerde a kurularak
ku avlanr, avianan kular zel iftliklerde yetiti
rilirlerdi. Gneyde, vadinin orak ksmlannda o
banlar koyun ve kei srlerini gderlerdi.
Yazn hasat zaman geJince yaamn deiik
yanlarna tank olunurdu. Tahllar, tohumlar, sebze
ve meyveler ya nce bir yere istif edilir ya da doru
dan sepetlere doldurulurdu. Dvlen tah llar ta
yabileceklerince yklenmi eeklerin srtnda arn
bariara gtrlrd. Gelen rnler iftlik avlusu
nun revanda ya da silon un atsnda bekleyen ka
tiplerce teslim alnr ve arnbariara gnderilmeden
nce teneke leiyle tartlrd. Tapmak duvarlan
na resmedilen ahrlar daha ziyade Birinci Ara D
nem ile Orta imparatorluk'taki rneklere uygun
dur. Ressamlar, srlere ait deerlendirme sahne
lerini de sk sk ilerlerdi. Hesap gn, eksikleri
olan kyllerin dvlerek cezalandnlmalan da bu
ressamlarn lmszletirmeyi sevdikleri olaylar
dand. Hesap gnleri, tahsildarlarn gn geldiin
de toplayacaklar yllk verginin rn miktarna g
re h esaplanp satpand gnlerdi. Kmesierin bu
lunduu ksmda gen i iler avu avu tahl tanesi
saarlard. Kk kular kmesierde ve kafeslerde,
uzun hacakllar ise itle evrilmi zel bir blmde
beslenirlerdi. Anclar ve kovanlar olduka uzak bir
yerde bulunurlard. iftlikte elde edilen rnler,
hemen orada, yan birimlerde, arnbariann ve ahrla
nn yaknnda, ekmek, bira, arap, taze ve kuru g
da, konserve yapmyla \}raan ve frnclar, bac
lar, kasaplar ile alardan oluan kk bir ii or
dusunca i lenir, keten ise ilenrnek zere evredeki
iiikiere gnderilirdi.
53

Arnama dneminden krsal kesim konulu bir sahne.

eitli metinlerde bulunan ksa deinmelerden

ve arkeolojik istasyonlarda bulunan rn kalntla
rndan eitli tanmsal etkinlikler ve birok kk
zanaat hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Mezar
duvarlanndaki betimlemeler ise belirli konulara
daha fazla nem vermi gibidirler. Bu konulann
balcal an hi kuku yok ki sanatnn hayvan re
simleri konusundaki beenisine ve dgcnn s
nrsz olanaklann kullanabilme eilimine uygun
olanlard.. Sanatlar kyllerle pek ilgilenmemi
l erdi. Resimlerde kyllere._ sonsuzlua aktanlacak
olguyu aklayc geleneksel hareketleri tekrarlat54

makla yetinmilerdir. Amarna dneminde Gne

Tanrs'nn tapnak duvarlan gibi yzeylerde sk
sk Aton (veya Atum - .n.) bata olmak zere kral
ln byk arazilerinden szedilmitir. Buralarda
geleneksel betimlemelerden ayrlmadan baz ayrn
tlar da belirtilmitir. Byk tabl ol arm iinde k
k sahneler, arazinin her bir ksmnda bulunan
bel irleyici unsurlan ele alm ; h er kulbe ve her iti
yerli yerine yerletirmitir.
Kyller hakknda yazn kaynaklanndan elde
edilen bilgiler de olduka ematiktir. Aadaki me
tin onlar neredeyse evrensel bir doa ortamnda
anmaktadr:
"Bir zamanlar ayn ana ve ayn babadan olma
iki karde varm. B ynn ad Bata, k
nn ad npu imi. npu'nun bir evi varm. npu
evliymi. Bata onun yannda onun olu gibi yaar
'm. Kk karde, aabeyi iin elbise diker, hay
vanlar ayra gtrrm. O eker, o bier, tm tar
la ilerini aabeyi iin o grrm. ok glym.
Tm lkede kk karde gibisi yokmu. Onda tan
rsal bir g varm.
"ok gnler gemi. Kk karde her zamanki
gibi alk olduu gibi hayvanlan [gtrp] akam
da tarlalarn tm rnleriyle beraber eve [dner
mi]. St, odun [turfanda] rnleri kars ile birlik
te oturan [aabeyinin] nne brakp sonra iermi,
yermi ve o, ahrda hayvanlaryla birl ikte [geceyi
yalnz geirmek zere karm]. Ertesi gn dnya
[yeniden] aydnlannca [yiyecekleri] piirir ve aa
beyine verirmi. O da tarlaya [gitmesi iin] ekmek
ler verirmi. Sonra inekleri otlatmak iin ayra g
trrm. [. .) Tarla srme mevsiminde aabey de
di: "(kz koulu) bir arabay h azr tut. Toprak
imdi (sudan) dardadr ve srlmeye uygundur.
.

55

Sonra tohumlarla beraber tarlaya gel nk yarn

sabah ciddi olarak i e koyulacaz" v.b. (G. Lefebv
re'den alnm tr, A.g.e., s. 142- 143).
Yeni imparatorluk'tan kalma bir baka metin,
Arap edebiyatn anmsatan doulu bir biemle, i
iin vadiye gelen zavall bir vaha adamnn berabe
rinde getirdii mallarn birer birer nasl alndn,
eiini uzun sre bo yere andrd hakimin so
nunda zalimin mallarn nasl kendisine devrettir
diini anlatmaktadr:
"Ve [yce grevli] Meru'nun olu Rensi iki adam
gnderdi. O getirildi ve [mallarnn ve adamlarnn]
alt kii hari (?) saym yapld. Yukan Msr'daki
arpas, buday [ona ait] eekleri [bykba hay
vanlar] domuzlar ve kkba hayvanlan ve tm
mallan [ile birlikte] bu Cehutinakh [kle olarak]
vaha adarnma (verildi]. [... ]" (G. Lefebvre'den aln
mtr, s. 69).
Garip olan, o dnem yazarlarnn, kyl toplum
l ann geleneksel ikayetlerini iftilerin azndan
deil de, eski meslektalarndan birinin dnyaya
dnmek istemesini dehetle karlayan bir katibin
azndan dil e getirmi olmalardr.
"rnlerinin yansn ylan gtrm, dier ya
rsn da suaygn yemi olan kyllerin vergi bildi
rimi srasndaki durumlarn hatrlamyor musun?
Tarlalar ekirge (igali altnda) ve fare kaynyor.
(Orada) kkba hayvanlar otluyorlar ve krlan
glar reticileri ala mahkum ediyorlar. Dvl
mek zere tarlada kalan tahllar ise yokoluyor ve
hrszlar ekiyor (?). Hibir deeri yok. ki kz (ta
hl) dvp saban ekmekten ld. Katip kyya tam
bu anda kt. rn bildirimlerini kaydetmek isti
yordu. (Yannda) eli sopal kapclar ve palmiye da
mar tayan Nbyeli'ler vard. Onlar: "Buday
56

ver!" Fakat yok. Onlar (onu) ldresiye dvdler. O

sonra baland ve kuyu (iine) atld. Ba aada
daldrld. Kars gzlerinin nnde baland ve o
cuklar baland. Komulan onlar terkettiler, ka
tlar ve buday gitti [. . ]".
Kyllerin kaderi ile ilgili olarak izilen bu ka
ramsar tabloda katibin kendisini bylesine acma
sz bir grevli olarak gstermesi ilgi ekicidir. Hal
buki grne gre mahkumun zavalllndan ku
ku duyulmamaktadr. Bu konuda iyice inandnc ol
mak iin tm olanaklar kullanlmtr. Yant, ey
tanca bir sonu blmyle verilmitir: Bu blmde,
kendisi vergi vermedii iin katibin byle tehlike
lerden uzak olduu anmsatlmaktadr.
Gen katipierin dikkatini ekmek iin yazlan
her metin ayn etkiyi yaratmam tlr. rnek yazlar
dan birinde saray grevlisinin Delta blgesindeki
bir Kral mlknde meyve ve arap flannn dzen
iinde teslim al anlatlmtr. Bir bakasnda ha
zine arivcisinin bir arazinin durumu ve talimatla
rn yerine getirili eklinden grevlilerin tatmin.
oluundan szedilmi, bir dierinde de bir tahl dv
me alannda, bir ay gekin bir sre iinde yaplan
almalann gnl tutulmutur.
XI. Hanedan dneminden bir toprak aasnn
yazs ile vekilharcyla birlikte dnemin alk ve
yokluk dnemi olmasn n zorluklarna karn, her
kesin toplum gereksinimlerini karlamak iin elin
den geleni en iyi ekilde yapmak iin rpmn
nakletmitir.
.

V. Hizmetkarlar
Firavunlar Msn'nda hizmetilerio yapt i
lerden gda ve dokuma gibi bazlan gnmzde za57

Teb'deki Unasankh mezarndan bir sahne: Etendisinin yataQn dzelten hizmet

\)

naatkarlk olarak alglanmaktadr. O dnemde hiz

metkarlarla zanaatkarlar arasnda herhangi bir hi
yerarik ayrm yoktu. S onuta hepsi de ayn efendi
nin adamlanydl ar. il erin toplum iindeki yerle
rini ve bunlann yerine gre kendilerinden daha ba
sit baz hizmetkarlara sahibolma haklanm belirle
yen ana unsur, efen dilerinin mevkiiydi. Bu yzden
ayn nvan, saray personeli, zel ahs h izmetkar
ya da bir kle tarafndan tanm olmasna gre
deiik anlamlara gelebilirdi. Bu ortamda Orta im
paratorluk dneminde yabanclann zellikle de Ke
nanl'lann ayrcalkl bir konumu vard. Meslekleri
sayarken adlann imdiye kadar hi anmadmz,
58

fakat zaman zaman nde gelen siyasi ekonomik ya

da dini mevkilerde bulunan kadnlara bu dzeyde de
sk sk rastlanrsa da bu, ok zel grevlerle ilgilidir.
Eski imparatorluk dneminin bandan itibaren
en nemli bilgi kaynamz mezar resimleri ve ka
bartmalar olmutur. Bunlara Orta imparatorluk
dnemin de ok s yda mezar steli (mezarta) ek
lenmitir. Bulgularda saraydaki ya da taradaki bi
nalarda ve avlularda grlen ve tarm kesimindeki
almal arla yakndan ilgili olan zanaatlar anlatl
maktadr. Silolarn yaknnda deirmenciler, frn
clar ve bjraclar bulunurdu. Kasaplar hayvanl ar
ahrlarn birka metre ilerisinde keser, yzer ve
paralard. Etler bir yandan ipe aslp kurutulur,
bir yandan da zgaralarda ya da kazanlarda piiri
lirdi. Hizm etkarlar, efendilerine yiyecek ve iki ta
rl ar veya ev ileriyle urarlard. rnein yatak
odasn toplarlar, ev yata dzeltirlerdi. Yemek ha
zrlama ve sunma, amar ykama gibi iler i in V.
Hanedan'n mezar tapnaklarnda sivil (dind)
personel kullanlrd. l kral n temizlii ve l
krala yiyecek sunma gibi grevler i se sadece rahip
ler tarafndan yaplabil irlerdi.
Orta imparatorluk'ta efendilerin, kendileri iin
ina edilen antlarda hizmetkarlarndan, isim, g
rev ve rtbe belirterek anmal an gibi, hizmetliler de
efendilerinin onuruna mezar steli dikmeye bala
mlard. Bu dnemde ileri blen iki ana hizmet
kar grubu olumutu: Birinci grup "Ayakta Hizmet
il er"den olumutu. Bunlar malzemeden ve efendi
sinin zel hizmetlerinden sorumluydular. kinci
grubu oluturan "Oturanlar" i se, yiyecek, i ecek ve
giyeceklerle ilgilen irlerdi. Hibir gruba uymayan
hizmetiilere de sk sk rastlanrd. "Ayaktakiler",
genellikle an iman, soluk benizli, balan tral
59

gsterilmilerdir. ze1 dairelerde ya da eve ait ma

den1er ve silah, kap-kacak, alet-edevat gibi madeni
eyann, kumalar ve sandallar dahil eitli giye
ceklerin , merhem ve yalann v.b. deerli eyann
korunduu hazine dairesinde alrlard. Yn r
me, kuma dokuma, kunduraclk ve amarclk
da bu blmde grlen iler arasndayd. Krala ait
mlklerde, tapnaklarda, zengin evlerinde bu tr
den bir "Ayakta Hizmetkarlar" grubu bulunurdu.
Raportrlk, kahyalk, katiplik gibi grevlere, ar
kchk, algclk, falclk, hattathk, sofracbahk
( metrdotellik), uakhk, kapclk ve amarclk gi
bilerle olduka yakn tutulurdu. Kadnl ar, hanmla
rnn temizlikleri ve elbiseleriyle ilgil enirlerdi. le
rinden bazlan hanmlarnn gzel liinden sorumlu
ol arak ayna ve sandk tarlard. Baz kadnlar ise
stannelik, dadlk ve arkclk yaparlard.
Hem erzak saklanan hem de yemek piirilen
yer olan snw, h em ambar hem de mutfakt. inde
mutfak olarak kullanlan blmden baka ekmek
frn, birahane, sthane, arap mahzenleri, su, ba
l k, meyve depolan v.b. de vard . Tam bu birimlerin
ve amarhanenin h esaplan da burada tutulurdu.
Hizmetiler, efendinin sofrasna kacak yiyecekl eri
burada hazrlar, servisi de buradan yaparlard.
mekanlada ilgili sahnelerde ikilerin hazrlanmas
ile ilgili olanlar olduka nemli bir yer tutmaktadr.
kilerle ilgilenen kadnlar genellikle salann rer
ve bir bartsnn altna toplarlard. Bu bir te
mizlik nlemiydi. Kadnlar aynca mutfakta ve fnn
da ahrken, deirmende un yaparken ve elde et
tikleri unu eledikten sonra h amur haline getirip ko
nik kahplara doldururl arken de gsterilmilerdir.
Bu ileri erkek hizmetkarlar da grrd. Bazlar
deiik fnnlarda yass ve yuvarlak ekmekler pii60

rir ya da dev havanlara doldurduklar tah 11an tah

ta havane1leriyle trlerdi.
II. Amenofis dneminde Cehutinefer'in ev kesi
ti, yukanda saydmz ilerden bir ksmn zetle
mektedir. Bodrum katta dokuma ustalan vardr.
lk odada iplik erilmekte, ikinci odada byk do
kuma tezgah lannn banda oturulmakta, nc
odada i se amar ykanmaktadr. Zemin katta h iz
metkarlarn efendiye kap-kacak, yiyecek ve ieek
getirileri grlmektedir. Merdivenl erde st katla
ra sandklar, flar ve et karan hizmetkarlar var
dr. Birinci katta efendi, bir yandan uaklarn sun
duu yiyecek ve iecei alrken, bir yandan da
nnde diz km iki katibe emirlerini yazdnr gi
bidir. Taraada bir muhasip gelen mal larn teslima
tyla ilgilenmektedir. Evin sa ksm tamamiyle yo
kolmu durumdadr. Orada baka ural ar, zel
likle de kadnlara ayrlm ksmlar gsteri lmi olsa
gerekti.
Kralln byk arazileri, buralardan sorumlu
yksek dereceli memurlarn mezarlarndan anlal
dna gre, ambarlarda her tr konserve hazrla
yan, iliklerden gelen amarlan dizen ya da gn
lk gereksinimlerin karlanmasna yarayan malze
meyi salayan kalabalk bir ii kitlesiyle dolup ta
ard.

61

62

NC BLM

YAAM DZEYi VE
ZENGNLK BELiRTLER

Bir Mlsrh'nm elinde zengin olmak iin pek ok

olanak vard. Meslei ne olursa olsun salt maa bile
her trl gereksinimin karlanmasna fazlasyla
yeterdi. Belirli durumlarda, hizmetlere karlk ve
maaa ek olarak efendiden dl ya da zel balar
da alnabilirdi. Arazi ve srleri herkes kendi h esa
bna i letir, fakat kazancyla personeline bakal' ve
ald rnle orantl yllk bir vergi verirdi . Anne
ve babas zenginse, onlann lmyle birlikte eline
servetle ve o srada hayatta olan karde saysyla
orantl bir miras geerdi. Tm bu gelir kaynakla
'
nndan baka bir Msrl'nn grevi dnda kendi
hesabna gerekletirdii iler de hatr say lr bir
kazan salayabilirdi.
Sat, pay, devir gibi h ukuksal il emlerden g
nmze gelebilenler, tme oranla olaanst k
k bir blmdr, ancak yine de birka ailenin ola
naklanm ve mlklerinin altn, gm, bronz gibi
madenler cinsin den karlklarn birinci elden
renmemize olanak vermektedir.
Zengin Msrl'lar keyi fleri iin, rah atlar iin ve
evrelerini etkilemek iin hatn saylr harcamal ar
da bulunmaktan kanmazlard. Para kullamlmad
iin istenilen mal veya hizmetin bedeli, deeri
kadar rn ile denirdi. En byk masraf kaps
hi kuku yok ki ebedi ikametgah idi. Mezar mobil
yasnn yapm, post mortem tapnmann canl tutu63

l ahilmesi iin gerekli masraflar karlayacak me

zar arazilerinin vakfedilmesi, bir tapnak inas ve
Abidos gibi kutsal bir alana yerletirilip ller tan
rs Osiris'in korumasna terkedilen mezarta ve
h eykel gibi daha basit eserlerin yaratlmas nemli
harcamalar gerektirirdi. Bu masraflardan hi kim
se kanmazd, nk mezar ve ona bal tapmma
alanlar en nemli zenginlik belirtileriydi. Kiinin
hayattayken sahibolduu servet hakknda gelecee
mesaj nitelii de tadklarndan, yaam sresinde
ki zenginliin bir aynas olarak alglanrlard.
I. Mezar, Mezar Mobilyas ve Sayg Antlar

Kral mezarlar tm zel mezarlara bir rn ek

olutururdu, fakat onun dnda da, dneme, blge
ye ve toplumsal ortaro lara gre deiik zellikler ta
yan pek ok mezar eidi vard. Dnyad yaam
da kul lanmak iin dnyadaki yaam ortamnn be
l irgin zelliklerini yaatma geleneinin nrnekleri
(prototp) Eski imparatorluk'un ilk dnemlerinden
nce ortaya kmt. Zaten genel olarak Memfis b
yklerinin i tuladan yaplm ilk mezarlar
(mastaba) ile "Saray Cephesi Bieminde" olarak ni
telenen redanl duvar evirmeleri ve onlara ada
prens malikaneleri arasnda yakn benzerlikler ol
duu kabul edilir. Fakat III. Hanedan'dan itibaren
mezar yaplar gerek yaklam, gerekse de kullan
l an malzeme asndan konutl ardan ayrlmaya ba
lamlard. Bu dnemde styap genellikle tatan,
mimari un surlar ise Tur kirecinden, Assuan grani
tinden ve Hatnuh kaymaktandan yaplmt. Bu
malzeme yaplarn grkemlerini daha da arttrrd.
IV. Hanedan'dan itibaren mezarn inaat hikayesi ,
h kmdar tarafndan armaan edilen bir sahte ka64

pnn ya da lahdin teslim ahn , gnlk sunulan

getiren akrabalar ve rahiplerin bilgisi i in dua oda
lannn duvarl anna, hatta kap dikmelerine kazn
maya baland:
" Bu mezara gelince, yerini (bana) Yukan ve
Aa Msr'n Kral Mikerinos -[sonsuza dek yaa
sn]- verdi. [HametmeapJ piramidin yamndaki yol
dan [geerek! "Tanrsal Mikerinos" adl piramidin
ina alm alarm denetlerneye gidiyorkan [Kraliyet
marangozu ve] dlger, Memfis'in iki byk rahibi
ve zunaatkarlar (daha nceden gelerek orada) hazr
bulunuyorkan ve tapnak inaatn denetl iyorken
[ . . 1 ve Hametmeap toprak bir tepenin bu mezar
[inaatna elverili duruma gelmesi iinJ dzeltil
mesini emretti."
Metnin bundan sonraki ksm, eitli eksiklikler
yznden anlalrln byk lde kaybetmitir,
fakat yine de kraln iki tanr sal hazi nedara talimat
verdii, kendi mezar tapn ann duvar svas iin
Tur'dan kire alnmasn, aym zamanda da iki sah
te kap ile Debehem mezannn kap unsurlannn
getirilmesini istedii anlalmaktadr. Kraliyet ka
rarnamesi ile hkmdaro zel mimar tarafndan
ina edilen mastaba, 100 ar boyunda, 50 an
en inde -yaklak 1 .250 m2- ve 8 ar yksekliin
deydi -4 m.'den biraz az-.
Libya yaylas, Dasur, Gize, Abusir ve Sakkara
piramitlerinin evresinde Kral'a yakn aile yeleri
nin cenazelerinin bulunduu gerek mastaba
kentlerle dol arken, tarada baka bir mezar tipi ge
limeye balamt. Toprak aalannn, Nil Vadi
si'ne hakim yariann yamalarna oyularak gerek
letirilmi olan kaya mezarlan tamamiyle deiik
bir plana sahiptiler. Mastabalar stunlu bir iavlu
dan, deiik ilevlere sahip eitli odalardan oluan
.

65

tapnma birimlerinden ve lnn heykell erinin bu

lunduu kapal bir serdabdan oluur, altta da kuyu
l ardan girilen bir ya da birka kie bulunurken, ka
ya mezflrlan arazinin olanak verdii lde bir ya
da iki avlu, bazen de antsal bir merdiven i erirdi.
Bazen esas mezar odasnn cephesi revaklarl a ss
lenirdi. Tapn ma biriminin deiik unsurlan da me
zarn kendisi gibi kayann i ine oyulurdu. Her iki
biem de kral mezarlklan ve lkenin dier mezar
hklarJlda btn dnemlerde hemen hemen ayn
anda benimsenmiti. Zaman iinde iki yaklamn
kanmlanndan oluan deiik biimler de geliti.
Bunlarn anlmaya deer bir tanesi, dua odasnn
zerine kk boyutlu bir piramit .oturtulmas ile
oluturulmutu. Bu biem, XL Hanedan zamannda
Teb'de ortaya km gibidir. Yeni imparatorluk d
neminde ise en mtevazi kesimlere kadar yaylm t.
na edilmi olsun, kayaya oyulmu olsun Dua
Odalan cenaze tren gelenekl erini ieren sahnel er
l e sslenir ya da dneme gre resim destekli ya da
resimsiz olarak lnn anlmaya deer zellikleri
ni, etkinliklerini, yaamnn nemli kesitleri ni, g
cn, katkda bulunduu ya da bizzat katld
olaylar, aile bireylerini, arkadalarm, yardmcla
rn, st ve astlanm anlatrd. Bylece mezar bir
btn olarak boyutlaryla ve kabartmalannn nite
l ikleriyle, resimlerinin grkemiyle kendisini vare
denin servetini anmsatan bir unsur niteliini kaza
mrd. Erdem, baan ve lks gsterisi sadece mima
ri, malzeme ve ssleme alanlan ya da baka bir de
yimle mezarn grlebilir ve ziyaret edilebilir k
smlanyla snrl kalmaz, yapnn en derin noktala
nnda da srer, kendini cenaze mobilyalarmda da
gsterirdi Ne yazk ki bunlardan pek az gnmze
olduklar gibi gelebilmitir. Mezarn styap grke66

mi, altyapsnn ihtiam h akknda da fikir vermek

teydi. Bu yzden soyguncularn itah her zaman
kabark olmu ve kendilerini sadece girileri sak
lanm ya da her naslsa gzden kaybolmu olanlar
koruyabilmilerdir. l zenginse mezar eyas, l a
bit, kanope, uebti, ller Kitab gibi dorudan
doruya cenaze ilevli unsurlardan, mobilya, ama
r, temizlik gereleri, alet-edevat, kap-kacak, yiye
cek gibi gnlk ih tiya malzemesinden ve tahta, ta
veya deerli madenierden heykelcikler, altn, g
m, bronz sofra takml an gibi deerli paralardan
oluurdu. Tm eya, cenazenin peis ra trenle ge
tirilirdi. Mezar eyasnn nitelii, mumyalamann
kalitesi hakknda da bir ipucu nitelii tard.
Mumyalama, kafaii nin all anm asndan, iorgan
larm karl masndan, vcudun kokulu maddelerle
doldurulm asndan, bu ilemlerden sonra vcudun
70 gn doal sodyum karbonat iinde bekletilme
sinden, sadece reineyle kurutnaya kadar eitli
ekillerde olabilirdi. Yntem ne olursa olsun so
nunda vcut, kaln veya ince keten eritlerle sar
malanrd.
Mstakbel lnn amac sadece bedenini rahat
ve gvenli bir ortamda saklatmak deildi kuku
suz ... lmnden sonraki yaamn srdrebilmesi
iin yemesinin ve imesinin de salanmas gereki
yordu. Azna ve burnuna yaamsal etkinlik kazan
drabilmek, zellikle de adn srekli sylenir kl
mak i in eitli yollar ngrlmt. Kendisine ye
mek snarlama olanandan ya da yaknlannn sof
rasndan mahrum kalaca zamanlarda kendisine
hizmet edecek olana ya da olacaklara yeterli gelirin
salanmas gerekiyordu. Dua odalannn girilerine
kaznan tevik edici yazlar hayattakileri gayrete
getirmeyi amalyordu. Daha hayattayken ehirde67

ki ya da kalabalk kafileler halinde hac olmaya gi

dilen Abidos'taki tapnaklara kendisini anmsatan
antlar braklmas ise, rahiplerden ok dotrudan
tannnn ilgisinin arandn gstermektedir. Bu
antlar arasnda tekil kiileri canlandran heyke11er
ve eitli akraba, yakn ve i arkadalanndan olu
an kalabalk gruplan ieren steller saylabilir.
IL Halk

Memurlar mezar duvarlannda hep efendilerinin

hizmetinde, tarlada, iliklerde grev yaparken res
meeliimi olduklanndan, yaamsal konumlann
saptamak olduka gtr. steJik resimlerdeki me
murlarn byk bir ounluu kraln memurlany
dlar. Benzer grevleri sradan kiilerin emrinde
yapan memurlann koullarn henz bilmiyoruz.
Acaba bunlar belli bir grevi yerine getirmek iin
mi tutulurlard, yoksa kraliyet veya dinsel bir vakf
arazisindeki gibi srekli mi ahrlard? Acaba
efendilerinin lmnden sonra onun kans veya b
yk olunun emrine kendiliklerinden girerler miy
di? Bu konuda bizi aydnlatabilecek hibir yasa
metni bulunamamtr, fakat baz zel dururnlar
dan yola karak herhangi kat bir kuraln bulun
madn ve bu hizmetlerin kral lk iindeki dalrn
lannn kendilerinden yararlanan makam ve zengin
ler arasndaki anlamalarla saptanmakta olduunu
ne srebiliriz. Her ne ise, bu insaniann efendileri
nin mal olarak kabul edilmi olmadklan kesindir.
Yarg karanyla zgrlklerinden yoksun brak
lan ya da askeri seferler sonucu tutsak edilerek ge
tirilen yabanclann durumu ise btnyle farkl
idi. Elimizde XIII. Hanedan dneminde tutsak edil
mi 95 kii hakknda, Senebtisi'li soylu bir kadnn
68

haklarn belirleyen bir dosya vardr. Teb'deki b

yk hapishdnenin bir nceki slaleye kadar uzanan
tutuklama tezkere kaytlannda her mahkumun
kimlii, bazen de meslei ve tutuklama nedeni yaz
ldr. Bir tutanak, Haankef arazilerinin sorumlusu
nun erkek ve kadnlardan oluan bir grubu i stedii
gibi kullanabilme hakkna sahibolduunu ve klele
ri karsna devrettiini bildirmektedir. Ayn dnem
de II. Sesotris'in Fayum'daki piramit kent arivleri
eitli devir ilemlerinden szetmektedirler. Bunlar
arasnda ardarda iki veraset dzenini ieren bir tr
noter senedi de vardr:
Gney vilayeti iler amirinin iktisat ve hazi
nedan epeset olu Ankren olarak da tannan h i
seneb tarafndan dzenlenen iyelik senedi: Kentte
ki ve kydeki tm varlklarn, Soped kabilesi rahibi,
dounun efendisi epeset olu Uan olarak da bilinen
hiseneb'e ait olacaklardr. Tm insanlann kardei
me ait olacaklardr. Bunlar gneyin szcsne 44
ylnn ikinci yz ay 13. gnde kaydettirdim.
2 ylnn 2. ilkbahar ay, 18. gn Soped kabile
sinde rahip, dou efendisi Uan tarafndan yazlan
iyelik senedi: Dou blgesi kadn, Satsoped kz,
Teti olarak tannan eim efet'e, kardeim i ler
amiri, iktisat ve hazinedar Ankren tarafndan ba
na braklan tm varlklan devretmek zere bir iye
lik senedi dzenliyorum. [. . . ] Henz yerlerinde du
ran yemek takmlarn, bana vermi olduu ocuk
lardan istediine databilir. Kardeimin bana b
rakm olduu 4 Asyal'y ona devrediyrum ... ; Onla
n ocuklanndan istediine verebilir. Mezarmda be
ni karmla yalmz braksnlar. Orada ondan baka
kimse olmasn. Kardeimin bana brakm olduu
binalarda kanm oturacak ve onu oralardan hi
kimse karamayacak [. .. ] .
69

Kleler, Vahal'nn Hikayesi'nde olduu gibi

ma11ardan sonra saylmlardr. Varislerin anlan
varlklar zerindeki haklann onaylamak zere d
zenlenen iyelik senedinin, bir nceki senedin bir
kopyasn da i eriyor olmas ilgin tir.
Il. Ramses dnemine ait bir tutanak da Suriye'li
gen bir kadnn sat ile, bir klenin bir mezarla
takas ediliini saptamaktadr:
"Ve 15 ylnda, Sa[mut] vilayeti yn eticisiyle ev
lendikten yedi yl sonra satc Raya gelip beni bul
du, yannda Suriye'li kle Gemeniherimentet vard.
"(Onu) Batda buldum", daha ocuktu ve ban a "Bu
kz satn al ve bana deerini ver"; ban a byle hita
betti. Gen kz aldm ve istenen (miktarJ verdim.
imdi inip, dediimi hakimiere sunacam'' .
Bundan sonra denenierin dkm vardr: M
teriye ait yedi kat elbise ya da kuma paras, be
tun kap, dokuz kilo hurda bakr, bir testi bal ve al
t ayn kiiden alman on mintan. Bylece gen kle,
kendisini satn alan kadna 375 gram gmten da
ha ucuza malolmu oluyor. Dier kleye karlk
olarak verilen mezann deeri yazlm olmamakla
birlikte daha sonra, XI. Ramses dneminde bir kle,
kendisinin yaklak 182 gram gm karl satn
alndn belirtmiti. Ayn yl baka bir kadn, yine
3 75 gram gm karl verilmiti.
Aa dneme ait olan bu tanklklann gnm
ze kadar gelebilmi olmalar olaanstdr. Yeni
imparatorluk dneminde az ya da ok sayda kle
n in veraset yoluyla sahip deitirmi olmas , toplu
mun en mtevazi kesimlerinde, bahvanlarda, ba
sit rahiplerde, mezar i ilerinde, yabanclarda bile
kle bulundurulmasn olaan hale getirmiti.

70

m. Gayrmenkuller

Eski i mparatorluk'tan gnmze pek ok ev sa

t szlemesi kalmtr.
Bunlardan biri mlkn yaknlarmda bir stele
kazmmtr. Fakat yapnn ev mi mezar m olduu
konusunda evirmenler arasnda gr ayrh var
dr. Boyutlar yazlmamtr. 10 atilik bedel iki ku
ma ve bir yatak ol arak denmitir. Yukar Msr'da
bir ky olan Gebel ein kkenli ve IV. Hanedan dev
rinden kalan iki szl eme ise papirs'e yazlm tr:
Binalardan biri nin uzunluu 16 ar, genilii ise
15 art -yaklak 56 m2- ve metal karl bilin
meyen 15,5 ar kumaa satlmt. Dier yap, 16 x
l l ar t -yaklak 40 m2 ve Yukar Msr'n bu bl
mnde Konut'a ait olup da dkm yapl acak tm
memuriyetl erin dkm iki kere yapld- ve 24 ar
kuma ile denmiti.
Bu mlklerin mutlak deerleri ni saptayabilecek
karlatrma olan aklarna sahip deiliz.
eitli dnemlere ait metinler, bina inaat ve
yerleim alanlar kurulmasna ilikin bilgilere de
inmektedirler. Metjen Tutanak/ar, mezar amal
vakflarn mal sahiplerinin haklarn belirleyen ve
her birinin alann, corafi konumunu bildiren hu
kuk metinlerinden elimizde bulunanlarn en eskile
ridir. . . Tarihleri III. Hanedan dnemine kadar iner.
Mlklerden biri yle anlatlmtr:
"200 an eninde ve 200 ar boyunda -yaklak 4
Ha- bir arazi . evresi duvarl ve donanml, (iine)
gzel aalar dikilmi ve byk bir havuz yaplm
(ve h avuzun etrafnda) incir aal an ve balar var."
II. Sesotris'in piramit kenti llahun'da bir koru
ma ta, birbirlerin e e 4 evin boyutlarn 30 x 20
ar -yaklak 150 m2- olarak vermektedir. Daha
71

ge bir dnemde, XVIII. Hanedan devrinde, bir top

rak aasnn kahyasna yazm olduu mektup y
ledir:
"[. .] depolarn ve evin arka ksmnn putrelleri
ni ve hasrlanm yerletirt. Duvar 6 an yksekli
inde olacak. Depolarn kap yksekliini 5 an ,
evinkini 6 ar yaptrt. Sonra duvarcya aynen ha
reket etmesini ve evi bitirmekte acele etmesini sy
l e. [. ) Binann toplam yksekliini ve enini daha
sonra bildirecei m. [. . ] Bir ey daha var: Arazi sa
hibine arazinin bedelini det. Geldiim zaman bana
saldrmamas iin gerekeni yap."
Arazinin bedeli ne yazk ki belirtilmemi.
Bu dnemden sonra mezar duvarlarna, evrele
rine, bahe ve parklara evler de resmedilir olmu
l ardr:
rnein I. Amenofs'in ve Tutmes'lerin mimar
neni'nin ev resmi, mezarndaki dua odasnda bir
duvann tamamn kaplamaktadr. n planda ylan
kavi bir toprak duvar vardr. Bunun her devirden
benzerlerine Msr ve Nbye'deki kazlarda ska
rastlanmtr. Duvarda iki kap vardr. Duvar evin
alt ksmlarn, iki tahl deposunu ve bir firavunin
cirinin arkasndaki alak, tonozlu, beyaz bir yapy
iyice grmemizi engellemektedir. Evin kendisi, ki
reta bloklanndan ina edilmi gibidir -ki bu da,
ustann hkmdarlar iin Teb'de ina etmi olduu
binalar ve saraylar gznne alrsak imkansz de
ildir. Ne var ki, o dnemde saraylarn bile i tu
ladan yapld ve mimaride pek az ta unsur kuBa
nld dnlnce, byle bir ihtimali yine de zayf
bir olaslk olarak grmek gerekir. Ta ve tahta g
rntsn boya ile vermek i se pek revatayd. Bu
evde de ayn yntem uygulanm, kirele beyazlatl
m sva zerin e boya ile ta ss verilmi olsa ge.

..

72

Teb'de bulunan mezarndaki br sahneden lnen'nn ev ve bahesi.

rektir. Evde bir st kat vard , fakat hibir taraa
belirtisine rastlanmamtr. kinci planda simetrik
olarak yerletirilmi aalar ara snda bir havuz
vardr. Daha geri planlarda geni bir meyvelik ve
palmiye aalan grlmektedir.
73

Her eitten aa, bir tablo eklinde ele alnm

tr. Toplam 3 70in zerinde aa ve 12 zm asmas
vardr.
Kimileri ematik dahi olsa bulduumuz ve kimi
si cepheden, kimisi de kesit olarak izi1mi dier re
simler; ehirde ve tarada ina edilmi dzayak ve
ya ok katl ve taraal binal arn toprak, tahta veya
kire maketleri, kazlarda ve hafriyatlarda gn
na kan saysz ev kahntsn daha iyi anlamam
za ol anak vermitir.
Bulunan binalardan hangilerinin efendinin hiz
metine girdikten sonra tahsis edilmi lojmanlar,
hangilerinin gerekten zel mlkiyet olduklann
saptamak kolay deildir. Sadece bir kraliyet vakf
nn ya da dinsel bir vakfn arazisine ina edilmi
evl erle, hizmetkarlara aynlm lojmanlar hibir
kukuya yer brakmadan tannmaktadrlar. Fakat
grevinde baanh olmu bir katibe, yaad ehir
de vaadedilen villa iin ne denecektir? Amarna ken
tinin merkez mahallelerini oluturan villalar nasl
niteleneceklerdir? Lojmanlar da zel konutlar ka
dar geni ve lks binalard. stn bir toplumsal ko
numu ve zenginlii belirtirlerdi. Elimizdeki sat
akitlerinde sz edilenler i se gene11ikle bu tr mali
kaneler ve lks binalar deil, kulbeler, depolar, e
itli mtemilatlar, panayr baraka ve pavyonlar
ile deerleri 1-5 deben bakn ( 1-4.5 Kg.) amayan
arsalardr.
IV. Toprak ve Hayvlar

Bu blmde, saraya ya da vakflara ait olma

makla birlikte, dorudan doruya sahipleri tarafn
dan da kullanlamayan geni arazilerle byk sr
l eri birka arurluk (eyrek hektardan biraz daha
74

byk) kk parsenerden ve h erkesin sahibolabil

dii ve kiisel olarak ilgilen dii h ayvanlardan ay
rarak incelemek gerekir. Byk vakf mallanndan
akitlerde ve veraset belgelerinde h i szedilmemi
tir. Elimize geen hukuk metinlerinin hepsi kk
ileri iermektedir. Bazen mezarlarda ya da steller
deki alntlarda daha byk apl arazi ve srler
den bahis vardr, fakat ne var ki fiyat konusu hep
st kapal geitirilmitir. Harris Papirs'nde
kiler gibi kapsaml ba tutan akl arnda bile bedel
den ve deerden szedilmemitir. Aa Dnem n
cesinden bilebildiimiz tek rnek III. Tutmes dne
mine ait bir tarl a fiyatd.r: Bir arur 15 gram gm
e karlk ol arak saptanmt -ki bu, hayvan ve k
le fiyatlan gznne alndnda olduka ucuzdur.
Hayvan alm satmna ait belgelerden gnmze
bol miktarda ulamtr. Ne var ki bunlar da her se
ferinde ok kstl sayda hayvann el deitirdii i
lemleri anlatmaktadrlar. XVIII. Hanedan dne
minde bir boann ya da bir inein ederi 45-60
gram gm arasnda oynam olsa gerekti. Ram
ses dneminde bir dana 27-36 gram gm ediyor,
bir boa ise 128 gram grie alc bulabil iyordu.
Bunlar, kstl bteli kiilerin alm gcn aabi
len rakamlard. Bu yzden bir hayvann ya da bir
srnn birka kii tarafn dan ortaklaa satn aln
mas ol aan bir uygulamayd. Ayn dnemde bir
eein deeri yana ve boyuna gre 23-36 gram g
m, bir domuzunki 4-6 gram gm, bir keinin
kiyse 1-3 gram gmt. Deerlerin dnemler ara
sndaki, hatta ayn dnemin iki yakn devresi ara
sndaki oynamalann karlatrma olana buldu
umuzda bazen byk farkllklar gryoruz. De
erler tahl fyatlan n a uygun olarak deimektey
diler. Tahl deerleri rne, rn ise Nil'in tama
75

derecesine balyd. Sadece Ramses dn eminde bile

h atr saylr fiyat oynamalan olmutu. Bu yzden,
karlatrma yaparken ok dikkatli olmak gerek
mektedir. Kald ki bir hkmdardan dierine eko
nomik durumdaki deiiklikler ok byk fiyat
farkllklarna n eden olabilmilerdi. Tahl rnleri
nin fiyatlan I II. Ramses'le VII. Ramses arasnda
h atta be kat artm, IX. ve XI. Ramses dnemleri
arasnda ise yan yanya azalmt. Ayn i lem iinde
el deitiren mallann deerlerini karlatrmak ise
ok kolaydr. rnein III. Tutmes dneminde
arur toprak, bir inek bedeli olan 45,5 gram gm
karl satlyordu. Elimizde bulunan iki belgeyi
konuyu irdelemek iin yeterli kabul edersek, topra
n deeri IV. Amenofis dneminde deimemi gi
bidir. Tm firavunlar dneminde bir hasat rn
olan ortalama 1 0 uval buday, III. Tutmes dne
minde hep ayn fiyata satlmt. Ramses dnemin
de topran deeri ile salad rn, vergiler, bir
sonraki yln tohum bedel i ve olas bir kira pay
dldkten sonraki getirisi arasndaki oranty
saptamak mmkn deildir, nk bu adaki
rn bedelleri hakkndaki bilginin okluuna kar
n, ekilebilir alaniann deerlerini bildiren bir kay
n ak yoktur.

V. Madenler ve Lks rnler

Her n e kadar baz mal ve gda maddelerinin be
delleri tahl cinsinden h esaplanyor idiyse de, el de
itiren maliann deerlerini saptamak iin kullan
l an gerek lt, ilemin cinsine gre bakr veya g
m gibi madenlerdi. Bu alanda da dikkatli olmak
gerekmektedir, nk zaman iinde madenierin de
erleri de deiikliklere uram , bu yzden de ma76

denler arasndaki parite farkllklar gstermitir.

Yine de muhtemelen , Msr'n Asya'da kazand za
ferlerden sonra lkeye. akan zenginiikierin II. Arne
nofis dneminde altn fiyatlannda yaratt hissedi
lir dle, IX. Ramses devrinde bakr fiyatnn daha dk orandaki- art dnda Orta mpara
torluk'tin bandan Yeni imparatorluk'un sonuna
kadar belli bir istikrardan szetmek mmkndr:
oo gram bakr = gram gm, 2 gram gm de
= gram altn ...
Gnmze kadar gelebilen pazar verilerini in
celediimizde, mterilerin sunulan faturalan de
mede ok eitli aralar kullanm olduklann gr
mekteyiz. Satcnn mal bedeli olarak somut talep
lerde bulunmas ok enderdi . Suriye'li gen kle Ge
meriherimentet'in sat buna bir rnek olarak veri
lebilir. Alc gene11ikle karmakan k deme biimle
ri nermekte, satc da akla gelebilecek h er trl
mal ile yaplan bu demeleri genellikle kabul et
mekteydi. Maliann o gnk deerlerini saptayabil
memiz biraz da bu sayededir. Kapsaml ahveriler
de, elimizdeki bilgil erden anlald kadanyla kul
lamlan takas rn, en eski zamanlardan beri ma
denlerin her eidiyle kuma, bazen de deri, odun
ve mobilyayd.
Madenler ve al amlar i inde hi kukusuz en
ok kullanlm olan bakr ve tun, ncelikle mut
fak malzemesi, silah, alet-edevat ve ayna gibi tu
valet malzemesi olarak, fakat ayn zamanda hurda

olarak da i lem grrd. Altm ve gm l ks kap:.

kacaa ve m cevhere ayrlm t. Kurun ve kala
yn alverite kul1anl mas dah a ender grlrd.
Satlan mal ne olursa olsun eer zel bir sipari
deilse sadece madensel arlna gre deer ka
zanr, el emei ve iilik kalitesi kesinlikle gzn77

ne ahnmazd. Zaten madeni eya, elimizdeki birok

belgeden de anlaldna gre eritilip yeniden e
killendirilirdi. Piyasada yardeerli talarl a ilgile
n ilmezdi. Onlarn deerlerini III. Ramses'in lke
nin nemli tanrlarna yapm olduu sunulardan
reniyoruz.
Kum alar b azen sadece gelecekteki bir alve
rite kullanlmak zere, rnein bir tavl a satmal
mak iin dokunurlard. Fiyatlar hem kalitelerine,
hem de boyutlar na balyd. Genelde Ramsesler
dneminde 1-45,5 gram gm arasnda deiirl er
di. Giysi ve dokuma ei tleri boldu. erit sargdan
arafa, gen -petemal dan omuz atk sna, abadan
keten rtye kadar her ey bul unurdu. Sandal ve
tabure otura yapmaya yarayan ksele, par
men , uval ve tulumlarn fiyatlar cinslere ve boy
l ara gre 18 gram gme kadar kabilirdi. Sade
ce Akasya gibi kk aalarl a, palmiye gibi odu
nu lifl i aalarn yetitii M sr gibi bir lkede
tahta, ender bul unan bir rnd. n aat iskelesi,
saray ve tapnaklarda ince marangozluk ve kak
maclk yapmak iin gerekli abanoz gibi aalarn
ithal edilmeleri gerekiyordu. Bu yzden adi tahta
l evhalarla bu tahtalardan yaplma mobilyalarn bi
le deeri vard. Mobilyalar, eer mezarda kullanl
mak iin zel olarak yaplmamlarsa, Franszlar'n
basit ky mobilyalanna ok benzerlerdi. Samanl
sandalyeler ve banklar, ayakl tabureler, sandk
l ar v.b . . . Elimizde pek ok tahta levh ann, tahta e
yann ve tahta mobilyann fiyatlar vardr, fakat
anlan tahtalarn cinslerini ve szedilen eyalarn
boyutlarn bilmediimizden, deerler anlamlarn
byk lde yitirmektedirler.
Annaya altmz tm rnler ve olabildi
ince greceli ve mutlak olarak vermeye alt78

mz deerler hi kuku yok ki, Msr'da birarada

yaam olan eitl i toplumsal katmanlarn ya
am dzeyi hakknda bilgi sahibi ol mamzn sade
ce ilk admn oluturmaktadrlar. Elimizdeki bil
gilerle bundan fazlas imdilik n e yazk ki mm
kn deildir.

79

DRDNC BLM

YAAM EVRES

Msrl, yaam evresini anl atan bir resim yapt

nda, bir ehirden szettiinde bunun mutlaka bir
nedeni vard. Ya i evresindeki unsurlann simge
sel bir toplamn belirtmek, ya iaret noktalanm
belirlemek veya bir hikayeyi nakletmek ya da ideo
lojik bir temay savunmak istemekteydi. Bu yzden
. kendisine krkrne inan mak, doal ya da yapay
bir ortamda betimledii sahneleri, szde tariflerini
fazla ciddiye almak saflk olur. Bu simgesel sanat,
arkeolojik buluntularn yardmyla bize yine de o
a insannn yaam evresi ve onun bu evreyi na
sl alglad konusunda bilgi vermektedir.
I. Yerleim Merkezleri

Msr, tarih inin en eski dnemlerinden itibaren

kale-kentlerle kaplanmt. Thinisliler dneminden
kalma paletierde bunlar kareye yakn planl, yuvar
lak keli yerleim merkezleriydiler. evrelerinde
mazgall surlar vard. Nil vadisi kentlerinin en es
kilerinden Abidos ve Elephantine'in kahntlan , iko
n ografinin acemi izgilerini dorulamakta ve do
makta olan ehireilik anlaynn ilk verilerini sun
maktadrlar. Bu kentler birer sancak merkezi idi
ler. Abidos gibi olan bazlan nemlerini dinsel ne
denlere, Elephantine gibi bazlan da stratejik ko
numlarna borluydular. Nfuslan hakknda henz
80

ehirlerin kuruluu: ehir paletlerinden detay. Msr M zesi, Kahire.

yaklak bir fikir dahi yrtemediimiz orta boy

kentler arasmda bir tanesi zellikle dikkat ekmek
tedir: Birleik lkenin ilk bakenti Memfs.
Memfis'in kurulu ve gelime dnemlerin den
kalan belgelerde kentle ilgili hibir tarif yoktur.
"Beyaz Sur" olarak anlm olmas, nemli mahalle
lerini evreleyen surlardan tr gibidir. Gerekt:n
de, olduka anzah bir arazi zerine kurulmu olan
kentin, en eski alardan beri belirli bir alanl a s
nrl kalmam olmas gerekir. Nil taknl anndan
bir duvarla korunmu olduunu da biliyoruz. Eski
imparatorluk'un ilk hkmdarlarn barndrm ol
makla nl bu kentin lmszleen ad, aslnda ba
tda; Sakkara Kral Mezarl'nn yannda bulunan
I. Pepi'nin piramit-kentinden gelmekteydi. Kentin
aslnda M en nefer olan ad, Yunanca'da Memfs ol
mutur. Bakentin -hepsi de kendisinden daha el
verisiz konumlu- baka kentlere tanmasyla sk
sk gzden den Memfis, yine de lkenin ilk idare
merkezi olmasyla belirli bir nemi her zaman ko
rumutur. stelik deltann gney kesindeki esiz
'

81

konumu sayesinde limann ve tersanelerini geli

tirmi, geni antrepolannn sayesinde Yeni impara
torluk'ta taktik ve ekonomik adan ayrcalkl bir
duruma gelmiti.
Byk ehirlerin bir nrnei olan Memf s'le sa
dece Teb rekabet edebilmiti. Teb, XI. Hanedan ve
yakn bir kasaba kkenli XVIII. Hanedan zamanla
rnda n plana kmt. Yerleim alanlan hakknda
tapnaklarn kutsal evreleri ve mezarlklar kadar
bilgi yoktur, fakat kalntlar yine de kentin byk
l hakknda fikir vermektedirler.
Nil'in sa yakasnda Kral Saray, ileri gelenle
rin konutlan, Amon, Mut, Konsu ve Montu tap
naklan ol malyd. I. Tutmes, hazinesini Montu ta
pnanm yanna ina ettirmiti. Bl gedeki yksek
memurlarn mezarlar; ok katl, taraal, palmiye
aah ve korkuluklu zengin evlerinden oluan ma
halleleri anlarn gnmze tamlardr. Resim
l erde kydaki mtevazi evlere hi deinilmemitir.
Nehr'in kysnda, kayklarn yanna kurul mu k
k dkkanlar arasnda kouturan kalabalklan
grmek ise mmkndr. Benzer sahneler, btn l
keye yayl m Tanr Arazil eri'nin rnleri geldiin
de Amon Tapna iskelesinde de yaanrd.
Bat kysnda ekili alanlarn ve resmi-zel me
zarlarl a dolu orak tepelerin yanbanda mezar ta
pnaklannn kalntlar vardr. Daha gneyde, III.
Amenofs'in devasa saraynn ve onu besleyen lima
nn kalntlar yannda, l kysna kurulmu bir
askeri karakolun yknt vardr. Ramsesler dnemi
sonundan kalan bir papirsten, Nil'e paral el olarak
kilometrelerce uzanan Bat Teb yerleiminde dinsel
merkezler ve cenaze levazmatlannn yansra, ra
hiplerin, demircilerin, doktorlarn, dier personelin
ve birka yerel sorumlunun konutlannn bulundu82

unu da reniyoruz. Bunlardan bazlar mezar du

varlarnda baheli olarak resmedilmilerdir. Yeni
imparatorluk dnemi sivil mimarisinin en iyi ko
runmu rnekleri nden biri, n eh irden uzak, orak
bir vadi tabanna mezar iileri i in kurulmu olan
bir kydr. Sur duvarlar ve en yeni binalarn ka
lntlar gnmze kadar gelmitir. Sur savunma
amacna deil, asal olarak yerleim biriminin snr
larn belirlemeye ynelikti. Konutlar surlara ve
birbirlerine yaslanm lard. Dar ve derindil er. Bir
birlerin i ezer gibiydiler. Aralannda Kuzey-Gney
ve Dou-Bat ynlerinde sokaklar vard. Ky, uzun
zaman kullanlmt. Son dnemlerinde olduka d
zensizdi. Ne bo alan ne de yeillii vard. Halkn
tahl stoklarnn depoland kilerler, ky meclisle
rinin topland mekanlar ve tapnaklar duvarlarn
dndayd.
Memfs gibi Teb hakkn da da ele hibir edebi
betimlerne gememitir. Halbuki deltann dousun
daki Ramses hkmdar konutlarn vmek isteyen
katipler rnek olarak bu iki kenti almlard:
"Hametmeap, -yaam, salk, g- kendisine
"Zaferlerle Byk" adl bir konut ina ettirdi. O, do
u lkeleriyle Msr arasnda ve gda ve yiyecek
maddeleriyle dolup tayor. Plan Memfs'inkine,
salaml Teb'inkine benziyor. Gn e, onun ufkun-
da doup onun ufkunda batyor. Herkes onun evre
sine yerieebilmek iin kyn terkediyor. Bat ma
hallesi Amon arazisi, gney mahallesi Seth arazisi
dir. Dousunda Astarte var. Vadjit ise kuzeyinde
dir. Oradaki konut gklerin ufku gibidir vb ...
Yukandaki metin istiare bakmndan ne kadar
zenginse, betiml eme b;kmndan da o kadar fakir
dir. Ayn konudaki baka bir rnek daha somuttur.
Ne var ki o da sadece kentin tkenmez kaynakla"

83

Neerhotep'in Der-EI Medine'deki mezarndan bir sahne:

Tanra Anukis'in kutsal ceylanlannn park.

nndan szetmektedir. Yine de bahe ve gletlere, li

mana ve evreye deinmektedir.
Katipler ne demi olurlarsa olsunlar, tm bun
lar, iki bakentteki yerleim merkezlerinin yanna
bile yaklaamamlard. Memfs ile Teb, birer rnek
olmann yansra birer i stisnaydlar da... Msr'da
bulunmu tm yerleim merkezlerinin burada sa
dece adi arm saymaya dahi imkan yoktur. Fakat
sz, yukanda andmz Pi-Ramses vgsnden
almken, hepsinin de tanm dnyasyla yakn ili
kiler iinde bulunmu olduunu belirtelim. Bakent
dahil hibir kent, tarlalardan, bahe ve meyvelik84

lerden btnyle kopukyaayamazd. Gerek kent

lerle ky azmanlann birbirlerinden ayrmak bu
yzden olduka zordur.
IL Krsal Kesim

Edebi metinler krsal kesimden hep bir yiyecek

deposu olarak szetmilerdi. "Glleri balk dolaydu,
bataklklar ku doluydu, ayrlan yemeyild vb ... "
Mezar duvarlanndaki betimleme de hep ayn ilev
leri anmlard. Tarlalar, meyve baheleri ve ba
lar, rn, ayrlar gller ve batklklar av hayvan
laryla balklar anlatmak i in kullanlmlard.
Manzarann , ierdii ekonomik olanaklardan baka
nedenlerle resmedildii de olmutu: rnein res
sam ve izimdierin pek sevdikl eri deniz faunasyla
fl oras, Malgatta ve Arnama saraylannda mitolojik
sahneler i in fon olarak kullanlmt. Dua odalan
nn duvarlannda kutsal h ayvanlar da olabilirdi.
Buna bir rnek, Sehel'deki Anukis ceylanlardr.
l Kitaplar'nn resimli ksmlannda da fon olarak
doa kullanlmtr. Ressam kendine, Ebu-Gurob'
daki Nyus sere gne tapnann "Mevsimler Oda
s"nda ya da III. Tutmes'in Karnak'taki "Botanik
Bahesi"nde olduu gibi bir an siklopedici ss ver
mek i stemi olsa gerektir. Geleneksel tarm, hay
vanclk ve av sahnelerinde zaman sanan sanat
nn bize gz krptn grr gibi oluruz. rnein ilk
bakta kusursuz grnen bir tarlada birka ayr
kotu, bir akasya aacnn zerine konmu renga
renk kular, bir srnn rmak geii srasn da pu
suya yatm bir timsah, bir danann annesini yala
mas vb. , resmi salnelere yaam vermek iin eklen
mi kiisel aynntlardr.
Bazen daha geni fakat topografik adan daha
85

iyi konumda bir evreyi anlatmak iin daha genel

ve daha az rasyonel hiemler kullanlmtr. Genel
olarak toprak, kahverengi bir izgiyle gsterilirdi.
Hat kvrlmaya, tarlalar ve aalar arasndan ba
laynca bu, engebe demekti.
Resimler, birbirlerini kesen akarsular tarafn
dan paralara bldrlerek koropozisyonlara derin
lik katmak istenirdi. Tabii eer Msr'n gnmz
deki arazi yapsn ve jeolojik yntemler kullanarak
yeraltn incelemezsek, bunlara Nil taknlarnn
s eyir aratrmalarn ekleyemezsek, sadece resim
lerdeki doal evre tanmlamalaryla bir fikir sahibi
olamayz. Vadi gneyde yer yer ok genitir... Yer
yer ise, Libya ve Arabistan yaylalanmn arasna s
km gibidir. Bir vil ayetten qierine, ova ortamm
dan dalk koullara geilir. Fakat krsal blgeye
as1l can veren nehir ve kollandr. Eski Msr lkesi
de zaten h er babarda taan sular altnda kalan bl
genin snrlan kadard. Her yl sularn tehdidi al
tnda olan bu topraklarda nerede bir ykselti bulu
nursa orada bir ky ya da bir kent kurulurdu. Yk
seltiler, alvyon tepeleri ya da kanallar boyunca
oluan toprak tepeler olabilirdi. Kyllerin otur
duklar konutlar h akknda baz gzel tasvirlere
karn yine de pek fazla bilgi sahibi saylmay1z:
"Raia kendisine Aphroditopolis'in karsnda
gzel bir villa ina (ettirdi). Onu kyya ina (ettir
di) ... ? Ebedi bir eser olarak ve her yannda aah.
Karsnda bir kanal kazld ve uyku ancak dalga
sesleriyle blnebilir. Gz rahattr. Eik(ten geer
gemez) n eeJi olunur. Salonlannda sarho olunur.
Tura kirecinden gzel kaplan yaz ve heykellerle
ssld'. Ka:h, pencere, dolap kanatlan yenilenmi
ve duvarlar ' lapis lazuli kakmalarla sslenmitir.
. Kilerleri en iyi tahllarla azlarna kadar doludur.
86

Kmes ve kuhanelerde deerli kazlar vardr. Ahr

lar kz doludur. Perde ayakllarn remelen i in
zel h avuzlar vardr. Atlar tavlalarndadr. skelesi
ne hayvanlan nakletmeye yarayan kayklar, sallar
ve gemiler baldr vb . . .
Grld gibi metin, evreyi rahat bir yermi
gibi an latan giri blmnden sonra, ana temay
tamamen terketmi olmamakla birlikte hemen mal
varlnn dkmne gemitir.
Deltann manzaralar vadininkilerden ok fark
lyd. Bu blgede bolca akarsu, hatakhk ve gl var
d . Floras byk lde sazlardan , papirslerden
ve su bitkilerinden oluurdu. Balar, baheler ve
meyvelikler de vard . Akdeniz kysnda o zaman
lardan beri hala kullamlan tuzlalar vard. Morfolo
jinin koullarna boyun emek zorunda kalan yerle
im, da nk kylerden olumutu. Bunlar, takn
lardan korunmak iin Arapada cezire -ada- ad ve
rilen doal tepeciklere ya da su yollannn andr
ma ve kazmasyla yksekte kalan ky kesimlerine
kurulmulard. Byk ehirlerse h em tarihsel, hem
di nsel, hem de ticari nedenlerle Nil'in nemli kolla
n boyunca sral anm lard. Yeni binalar giderek es
kilerin kalntlar zerine ina edildiklerinden bu
kentler yava yava komm veya tell ad verilen bi
rer yapay tepe grnm almaya baladlar.
Deltada olsun , vadide olsun evrenin grnm
btnyle h idrografk ebeke tarafndan biimle
nirdi. Nehir ebekesi balk ve su hayvanlan an
dantkenmez bir kaynak olmaktan baka, l yolla
nndan ok daha nemli bir ulam a da oluturu
yordu. Resimlerde nehrin bu i levi sk sk vurgulan
mtr. Msr'n gl bir nehir filosu vard. Buna
bal olarak liman h avuzlar, iskeleleri, demirierne
alanlar, tersaneleri, ilikleri, depolar ve pazar yer"

87

leri de gelimiti. Nehrin ve kollannn kylar (ko

nografi ikisi arasnda herhangi bir fark belirtme
mitir) kyl halkn baka blgelerden ve baka l
kelerden gelen denizcilerle biraraya gelebildii ok
ekici yerlerdi.
Msrll ar zaman zaman evrelerindeki madde
sel unsurlardan syrlarak dlere dalmay da bil
milerdir. Doal evreden soyutlanmakta en arpc
baary Ak arklar ile Yeni im paratorluk yazar
lan gstermi olsalar gerektir. bu eserlerin konula
r tarada gemektedir. Esin kayna olan aal ar
ve baheler gen insanlarla btnlemi, anlatrnda
ok ince bir dil kullanlmtr.
[. .. ] Dnyaya olduum gibi sana aitim
Dnyaya iekler
Ve her tr gzel kokulu bitkiler ektim
Ve elinin
Kuzey rzgarl annda serinl ememi iin
Gzel bir gezinti yeri olarak kazd
O kanal ne byleyici

(S. Schott Lesi Chants d'Amour de l'Ancienne

Egypte - Eski Msr'da Ak arklar,
Paris, 1956, s. 77'den alnm ve
P. Posener-Krieger tarafndan evrilmi tir).

n. l

Tarmn ancak kk bir blgede yaplabildii

bu lkede l, btn korkunluuna ve yabanll
na karn, gnlk yaamn bir parasyd. nce, su
lar altnda kalabilen topraklann bittii yerde bala
yan, mezarlklarn , dikenli bitkilerin, otsularn buBB

lunduu yakn l . . . Daha sonra Nil'e paralel eski

bir nehir vadisinin n okta anlan olan vahalar ve ni
hayet meskun blgelere az-ok yakn, madensel a
dan zengin dalar. . . Daha da uzakta ise lkenin de
rinliklerindeki, snr boylanndaki, Kzldeniz kyla
rndaki liman blgeleri, kalelerle _ korunan blgeler,
kah Misr ovalarnn cazibesine kaplan, kah mer
kezi iktidara dman_ kesilen gebe topluluklarn
toprakl an vard.
Mezar resimlerinde, konu mezarn kendisi de
ol sa, Hathor ineinin Teb'deki dadan k gbi
simgesel betimlemeler veya hayvan yetitiricilii ya
da av da olsa tm bu orak topraklar iinde sadece
yakn lden szedilir. Kltr dnyasyla gerek l
arasndaki bu gei blgesi bir bozkra ya da Sahel
blgesine, uzaklardaki talk lkelerden daha ya
kndr.
Libya lnn Darfur ynnde, geni bir kn
t alan boyunca Kuzey Gney ynnde uzanan va
halar, insanlarn tarihncesinden beri yaadklar,
Eski imparatorluk'tan itibaren de Msr egemenli
inde olan yrelerdi. Birer vali tarafndan ynetilir
lerdi. Halklarbaclkla urard. araplkta n
yapmlard. Dakh la blgesin dekilerin merkez yer
leimi eski imparatorluk'un sonlarna kadar uza
nrd. Ksa bir sre nce Balat'ta kalntlar bulu
nan kent, kareye yakn planl bir sur ierisindeydi
ve yaklak hektara yaylyordu. Kenar m ah al
lel eri de surlarla evrilmiti. Bulunan mleki i
likleri nden , yerel zanaatlarn gelimi olduklan
sonucu kmaktadr. V ahalarn vazgeilmez unsur
lar arasnda eek srlerini unutmamak gerekir.
Kuzeydeki vahalarda retilen doal sodyum kar
bonat, Msrllar'n cenaze gereksinimleri iin ok
nemliydi.
89

Nil vadisini evreleyen dalk yaylalar roaden

sel adan ok zengindiler. Jeolojik yap bakmn
dan eitlilik gstermeleri buralarda eski dnemler
den itibaren maden ocaklannn almasna neden
olmutur. zel gereksinimler olduunda buralara
seferler bil e dzenlenirdi. Bazlar ise eitli alar
da ol duka dzenli bir biimde iletilmilerdi . . bu
durum biraz da hkmdarlarn kiisel politikalar
na bal ol arak gelimiti . Suralardan ta, maden
ya da dier maddelerin karlm olduunu gste
ren kalntlar; evlerinden, ailel erinden ve tanrla
rndan ayrlmak zorunda kalan asker, ii zanaat
kar gibilerin ina etmi olduklar konut ve tapnak
l arn ykntlar gnmze kadar gelmitir.
Kskn topraklardan gnmze gel ebilen tek
resim, Arabistan ln deki Ramamat vadi blgesi
ne ait bir tr "hazine p1an"dr. Bir papirs rulosu
nun zerine ilenmi bu belge, sal sollu dalar
arasndan yol alan bir patikay gstermekte ve altn
madelerini, gm yataklarn iaretlemekte, ma
denci kulbelerinin, bir lruyunun , tanr Amon tap
nann ve altn madenlerinde almak zere gn
derilen ekiplerin daha rahat yolculuk yapmalarn
salamak zere daha gneydeki bir patika boyunca
pek ok su noktas oluturmu olan Kral I. Set
hi'nin bir stelinin yerlerini belirtmektedir.
Bu blgeler dzenli olarak denetim altnda tu
tulur, gvenlik zel bir kolluk gc tarafndan sa
lanrd.
Daha douda, Kzldeniz'in plak kylarnda,
Sina yanmadasnda, Delta'nn Libya lne bakan
yrelerinde, Aa Nbye'de deiik kkenli bedevi
kabileler hayvan.chk yaparak iyi kt bar iinde
yaarlard. Zaman zaman kiisel nedenlerle veya
d hasklann etkisinde kalarak Msr'n bu strate90

jik blgelerdeki karanna aykr hareket ettikleri

de olurdu. rnein II. Pepi'nin patikalar boyunca
tanan paralan Kzldeniz ky snda birletirerek
kendilerini Punt lkesine gtrecek gemiyi ina et
mek iin gnderdii adamlar, bir gebe grubu tara
fndan katl edilmilerdi. Bu tr saldml ardan ve
bunlardan daha tehl ikeli istilalardan korunmak
iin Orta imparatorluk'tan itibaren snr blgeleri
ne kaleler ina edil mi ti. Bunlar hem gvence sal
yor hem de lkenin komularyla girdii ticaretin
bir tr acenteliini yrtyorl ard. I. Sethi'nin, bu
gnk Svey kanalnda bulunan aru snr kara
kolundan Fil istin ilerine kadar belirli bir dzen
iinde kurdurmu olduu gven lik noktalar, kral n
bu blgedeki bedevi i syanlarn bastrmak iin d
zenlemi ol duu seferler dolaysyla Kamak tapna
kuzey h iposti] duvarmda gsterilmi tir. Yapla
rm genel grnm leri, kuyular ve aalar bu betim
lemede aka belirtilmitir. Mereptah dneminde
kalelerden birinde grevli bir subayn gn l bl
gede bir hareketlil ikten szetmektedir. Bundan an
Jaldna gre Msr 1leri pek o kadar da ho de
ill erdi .
IV. Yabanc lkeler

Msrllar'n komularyla i1ik11eri olduka be

lirsizdi. Bir yandan egzotik bulduu lkelerin cazi
besine kaplrken bir yandan eski alarda uzak l
kelere yaplan yolculuklarn i erdii tehlikelerden
korkarlard. Daha gereki bir adan baklnca ya
banc lkelerin, Msr'n askeri gcyle orantl ola
rak tehlikeli birer tehdit unsuru ya da hatr saylr
birer gelir kayna olarak kabul edildikl eri grlr.
Nbye halknn yaratt tedirginlik ve karkhkla91

ra ramen Eski imparatorluk'un son dnemlerin

den itibaren Elephantineli pek ok yneticinin o
blgelere seferler dzenlediini ve bunlardan birka
nn geriye sa dnememi olduunu biliyoruz. Bu
yneticiler yola hkmdarlann emri zerine bir tr
kaif sfatyla km ve geriye dnebildiklerinde be
raberlerinde Msr'da bilinmeyen yeni rnler ge
tirmilerdi. Zaman zaman savamalan, zaman za
man da deiik etnik gruplar arasndaki atmala
rn arasn bulmalan gerekmiti. Bunlann biro
uyla eitli anlamalar da yapmlardt. Bu yolcu
luklardan szeden zyaamyksel metinlerden ne
yazk ki hibiri gidilen blgelere, burada yaayan
halklann gelenek ve dnce yaplanna deinme
mitir. Msr'n teki komularyla olan il ikileri ile
ilgili durum da ayndr.
Msr'n komulanna stnln belirleyici
bir simge olan "Dmamn ldren Firavun" daha
I. Hanedan dneminde Sina yanmadasnda Magha
ra vadisinin bir kayasna kaznmt. V. Slale'den
itibaren yeni bir dman korkutma yntemi geli- .
miti: Tahtadan, i ya da pimi topraktan , balmu
m undan, mermer veya altandan byl heykel
cikler zerine bir tr hiyeroglif yazyla eitli prens
ve prensesierin isimleri yazlrd. simlerden her bi
ri bir lkeyi simgelerdi. Adlarn altna kfrle kan
k lanetlerneler eklenir, bunlarn kendilerini sim
geleyen yoluyla sahiplerine ulaacaklar, bylece de
onlardan gelecek tehlikelerin hertaraf edilebilecei
ne inanlrd. Heykellerio yerine kaplar kullamld
da olmutur. Baka byler de vard. Antlann te
mel atma trenlerinde knlarak temel ukuruna
atlan tlsmann yapy ya da yaplan h er trl k
t gcn etkisinden korumas umulurdu. En ok
kullanlan malzeme olan balmumundan yaplm
92

tlsmlar yangnlarda eryp yokolmulardr. Bu

yntem Aa Dnem'e kadar srmtr. Paralel
olarak Msr'a boyun een ya da boyun edikleri
varsaylan ehir ve lkelerin i simleri, bir malku
rnun bal olduu oval bir ereve iinde tapnak s
tun ve payandalannn alt ksmlarna yazlarak ye
niklerin dize gel mi grnts tanrlara .sunulmak
istenmitir. Firavun'un evrensel gcn vurgula
mak amacyla alar boyunca pek ok yntem geli
tirilmi tir. Bunlar iin de en bar olan , bal lke
elileri nin krala ya da vezirine klelerden , hayvan
lardan, arabalardan ve lks rnlerden oluan yl
lk vergiyi sunma sahneleridir.
Msr'n I. binden nce pek ok yabanc ulusu
egemenlii altna alm olduu, yukar da anm ol
duumuz tren ve nlemlerden baka pek ok belge
ile de do-ulanmtr.
ok yaygn bir edebi tre baklrsa, yabanc l
kede bir greve atanma yoluyla olsun, siyasal ne
denlerden tr kaarak olsun , lkesini terkeden
her Msrl sla hasreti ekmiti ve kendisini bekle
yen akbet ne olursa olsun gnn birinde yurduna
dnerek yaamn orada n oktalamay dlerdi.
"Kenkenato'da oturuyorum. Hibir eyim yok.
evrede ne tula yapacak adam ne de saman var.
Gereksinimlerini karlamak zere getirdiklerim de
kayboldu. Halbuki alacak eek de yok. Gnl erimi
kulan inceleyerek ve balk tutarak geiriyorum .
Gzro Filistin'e giden yolda. Yenecek meyve ver
meyen bir aaca uzanm durumdaym (?) Ham
hurmalar bile kayboldular. Sabahleyin yeenler (?),
leyin de sivrisinekler var. Srsinei (?) sokuyor
ve damar (iindeki kan) emiyor [. . . ]
Elimizdeki yazlan kaleme alan yalnz bir kaif
de olsa, seferdeki ordunun bir yesi de ol sa gzer,

93

DerEI Bahn'dek Haepsut tapnaQndan br sahne: Pun ulkesnde br kulube.

gahtan , geilen-alan-varlan yerlerin adlarn an

maktan daha ayrntl olarak hi szedilmemitir.
Yabanc lkeler hakkndaki tanmlamalar da ol
duka enderdirler ve Msr'da olduu gibi, ksa bir
giri ten sonra hemen birer yerel kaynak listesine
dnmektedirler:
"Iaa adl mkemmel bir lke. zm ve incir
94

yetiiyor. arab suyundan ok. Bol zeytinya ve

bal var. Aal arnda h er tr meyveyi bulmak
mmkn . Burada da arpa, has buday ve her tr
den bol bol hayvan var." (G. Lefebvre'den alnmtr. A.g.e., s. l l)
Amalar bar da sava da olmu olsa tm se
ferlerden elde edilen yarar tannl ara adanm oldu
u iin, bu seferlere dein betimlemeler de tapmak
duvarlaryla snrl kal mlardr. Punt lkesine ait
elimizdeki tek bilgi Deir-El Bah ari'deki kral ie
Hazhepsut tapnandaki kabartmalmdr. Bu ayn
zamanda Aa Dnem ncesinde bir Afrika kyne
ait bil inen tek rnektir.
Ky, kaplumbaalarn ve balklarn bol olduu
bir akarsu kysna kurulmutu. Kul beler kazklar
zerine oturtul mutu. Giri ve k merdivenlerle
salanyordu. Perspektif yokluu, evler deiik bo
yutlarda gsteril erek almaya allmtr. evre
ye dank ol arak gn lk ve abanoz aalar, vahi
ve evcil hayvanlar serpitirilmitir. Aatan aaca
uan bir ku, " baka bir aacn glgesine uzanm
bir inek, dolaan bir kpek. ..
Bu esiz tabioyla karlatnlabilecek ender
grafik betimlemeler biem asndan ol duka farkl
drlar ve Asur alak kabartmalanna benzer kale
zapt trndedirler. Yine de bu tr saldr ve ykm
resimleri, askerlerin aa kesmeleri ve zaferden
sonra tarl al ardan rn toplama sahneleri dalayl
olarak dahi olsa evre hakknda fikir veren sahne
l erdir.

95

BENCi BLM

ZEL YAAM

Yksek memur olsun, kkeni belirsiz bir arnele

olsun, grevli olarak evinden uzaklamak zorunda
kalan her Msrl lkesine ve kentine ol duu kadar
yuvasna da balyd. Zaten aile, toplum ve i evre
l erinin birbirlerinden tamamyla ayr olduklar da
pek sylenemezdi. evresi genellikle baba, ocuk
l ar, kardeler, kaynbiraderler komular ve arka
dal ardan oluurdu. Kiinin, kendi gibilerinin kal
d bir tr lojman konutta oturuyor olmas hi de
az rastlanr bir durum deildi. Ki i eer iftiyse ve
evini kendi yapmsa, arada kendisiyle birlikte gn
delik yaamn paylaan ve neredeyse ailesinin bi
reyleri durumuna gelmi olan btn personeli de
kalrd. eitli toplumsal kesimlerin zel yaamlan
n anlatan birok kaynak bulunmutur. Bunl arn in
celenmesinden ortaya kan en eksiksiz bilgi, bir ii
topluluuna aittir. Bunu, dier bilgilerle karlatr
ma yapabilmek iin kstas olarak kullanacaz.
I. Aile

Atalan ve ocuklanyla geni anlamda ail e M

srh iin bir gvence olutururdu. Mezarlarda ve di
n i yaplarda aile gururla resimlenmitir. Ne var ki
bu kavram ifade etmek i'in "evdekiler"den baka
terim kullamld bilinmemektedir. Baba ile oul
arasndaki ba ne kadar gl olursa olsun , baba96

nn grevleri arasnda ocuklann gen yata yuva

kurmaya, yani kendisine bir ev yapmaya, eer bir
i e girmi ve kendisine bir ev verilmise o evi yeni
lerneye ve bir kadn almaya ynlendirmek vard.
Toplum byk ailelerden ekirdek ailelere doru
ancak byle ilerleyebilirdi. ekirdek aile, kan-koca,
ocuklar ve bakma muhta yaknlardan oluurdu.
Bunlar, dul anne, ksz kalp henz evlenme ya
na gelmemi kzkarde vb. olabilirdi. Bu, ekirdek
ailenin kaps kimsesiz akrabalara, ze11ikle de yal
nz ve dul kadnlara akt demek oluyor. Aile b
yklerinin rahatn salamak, ocuklar iin ahlak
sal bir grev olmakla birlikte, i in iinde gnmz
de olduku gibi baz miras bekl entileri de bulunabi
lirdi. Birok hak sah ibini mirastan mahrum eden
bir vasiyetname gnmze kadar gelmi tir. Baz
dnemlerde mezarlar, ailenin son bir kez ve bu se
fer son suza kadar biraraya geldikleri yerler halini
almt.
Ramsesler dnemine ait mezarlarda 20 mumya
nn birarada bulunduklan dahi grlmtr. Fakat
gnmzde el srlmemi mezar bulmak son dere
ce g ol duundan arkeologlann aratrmalarmdan
herhangi bir bilgi edinmek n e yazk ki henz mm
kn ol mamtr. Yine de baka baz dnemlerde me
zarlarn sadekce kar-kocaya ait olduklann, ok
gen yataki ocuklann bile baka yerlere gml
dklerini bilebiliyoruz.
Firavunlar Msm'nda, evliliin resmi ya da din
sel h erhangi bir ilerole belgelenmi olduu sanl
mamaktadr. Aa dnem ncesinden gnmze
kadar hibir evlilik akdi gelmemitir. Boanma ise
eierin m alvarlklarnn bllmesini ierdiinden
bir tutanak gerektiriyordu. Herkes evienirken ge
tirdiini geri alr, evlilik sresince edinilen ortak
97

mall ann ise te ikisi erkee, te biri de kadna ve

rilirdi. Evlilik iin herhangi bir tren de yaplnyor
olsa gerekti . Ancak damat aday , kz tarafnn ona
yn alabilmek iin Msr'da bugn de yapld gibi
bir b alk paras demek zorundayd. Eierin evlili
i beraber yaamaya balamakla somutlard. H
kmdar ailesinde, firavunsal gcn yasal ol arak
aktarlabilmesi iin okeliliin ve aile ii evlilikle
rin sk sk uygul anm olmalanna karn , bu gele
n ekler halkn ne yoksul kesimlerince ne de zengin
tabakalannca benimsenmiti . Tecavz ve zina su
olarak kabul edilir ve cezalandnhrd. Ayn hklar ise
zellikle yerli halk tabakalarnda sk sk grlrd.
Boanma ya da dul kalma sonrasnda yen i den ev
l en mek ok doal karlanrd. Hatta bekarlk, top
lumd bir durum olarak grlrd. Ecin sel lik sa
dece mitolojik erevede ele alnm olduu iin top
lumun bu olguyu nasl karlad h enz saptana
rn tr. Yine de. ecineslliin kurumla acak lde
kabul grm olmarnakla birlikte herhangi bir sah
te utangahkla itilrnerni olduunu ne srebiliriz.
Ak arklar, lahilerin lahileri veya Arap iirle
rinde grlen ine cinselliin ncs gibidirler.
"[. .. ] Kalbirn sana adand
Senin iin o ne isterse yapann
Koll annn arasn a yattrn zaman
Onu yapmak iin iimdeki arzu
Gzlerimin parltsdr [. . ]"
.

(eviren P. Rosen er-Krieger, A.g.e., s. 76)

Erotik olarak adlandrdmz resimlerde, hey
kellerde ve bir papirste aslnda saf bir rnstehcen
lik vard.
98

konografya kan koca ilikilerini ilgi ve efkat

arlkl olarak resimlemitir. Ressam ve heykelt
ralar bu geleneksel tutumdan olduka ender ayrl
mlardr. Arnama'lar ve Ramses'ler dneminde
Kral ailesinin zel yaamarna ait baz sahnel er ise
artc bir doallkla ilenmitir.
Edebiyat efkat ve tutkudan ok, kskanlk ve
zina ile ilgilenmiti. Hukuk metinleri ve resmi tuta
naklar ise her trl rekabetin ve entrikann kol
gezdii kraliyet haremine varncaya kadar, dne
min her ailesinde grlebilen ekime, tartma ve
kavgalarm raporlann kapsamaktadr. Daha uyum
lu ve ak dolu ilikilerden szeden yazlar da var
dr. rnek ol arak bir katibin lm olan kansna
yazd u mektubu gsterebiliriz:
.Ey Osiris'in saygdeer tabutu; iinde yatan
Amon arkcs Akh tay'dr! Beni dinle ve (bu) me
saj(m) ilet: Onun yannda olduuna gre ona sor:
'Naslsn? Neredesin?' Ona de ki: 'Akhtay'm artk
hayatta olmamas ne ac.' Kardein, yoldam sana
yle sesl eniyor. Ne byk bir ac. Sen, o denli gzel
ve esiz . . . Sende irkin hibir ey yoktu. (Seni) hep
aryorum. Seni [arana] cevap ver."
Msrl aileler geleneksel olarak ok ocuk ya
parlard, fakat evde ender olarak iki ocuktan fazla
s yaard. nk hem ocuk lm oran yksekti
hem de ocuklar ok kk yalardan itibaren ya
okula ya da rakla gnderilirlerdi. Boanma tuta
naklan ocuklarn kime veri1dii konusun daki gele
nekiere h erhangi bir aklk getirmemi olmakla
birlikte, velayeti hep babann alm olduu sanl
maktadr. En azndan iinde bu konuda bilgi bula
bildiimiz belgelerden bu anlalmaktadr. St o
cuklarnn hi olmazsa birka yl annelerine brakl
m olmalan da mmkndr. Her ne ise, konudan
99

hibir yerde szedilmemi olmas, konunun hemen

hemen hibir zaman sorun yaratmam olduu izle
nimini yaratmaktadr. Ksrlk ise, kaderin bu dar
besini yemi iftler iin nemli bir dert kaynayd.
Dualar, adaklar, byclerin ve sihirbazlann aba
lan sonu vermeyince tek are, ocuk sevgisini bir
b akasnn yavrusuna yneltmek oluyordu. Bu tr
ilemlerin yasal adan velayetle mi snrl kaldkla
n, yoksa gerekten evlat edinmeye kadar m gittik
leri henz anlalamamtr.

ll. Konut
Bu blme gelinceye kadar eitli vesilelerle
kentsel ve krsal alanda konutlann genel grnm
lerlnden, mesleki nedenlerle tah sis edilmelerinden,
deerlerinden szettik. Sra, zel yaamn getii
mekan olarak konutun ilevini incelemeye geldi.
Genel olarak iki ana grup vard. inde ekirdek ai
le ile birlikte hizmetiiierin de yaad byk mali
kaneler ve sadece ailenin oturduu mtevaz, ban
naklar...
Orta apta bir tanm iletmesinin plann, ii ve
hizmetiilerio efendilerine gre yaam koullarn,
yemek yeme geleneklerini ve tm bu kiilerin bir
birleri ile olan ilikilerini bilemediimiz iin ilk
grup h akknda fikir verebilmek iin tek aremiz II.
Sesostris'in paramitkentindeki kon ut planlanna,
IV. Amenofis'in bakentindeki st dzey memurla
rn konut planianna ve Yeni imparatorluk mezarla
n ndaki muhabbet sahnelerine bavurmaktr.
Her biri 2400 m2 kaplayan llahun villalan o
denli belirgin blmlerden oluurlard ki, her bl
mn ilevini bir bakta anlamak olasdr. Mutfak
tarla kilerierin genellikle ayn birer servis kaps
100

olurdu. Bu blmler ortak bir kap ve bir hol ile,

evresinde evin birbirlerinden kesin olarak ayrlm
dairelerinin bulunduu stunlu avluya ahrd.
Ahrlarn kaplan tamamen ayr bir yerdeydi. Tm
tesisi oluturan yaklak 70 odann te biri ortak
kullanma ayrlmt. Dier odalar da bir tr kabul,
buluma ve gei alanlan olan i avlular arasna
dalmlard. Drt stunlu bir blm muhtemelen
evin efendisinin alma odasyd. Aynca bekler
halinde dalm baka odalar da vard. Amarna
villalar daha ufaktlar -ortalama 1200 m2- fakat
kendilerini oluturan eitli yap unsurlar b yk
bir bahe iine -2000-4000 m2- yerletirilmilerdi.
Takap, giri rampas, kap sundunnas, sahanhk,
kabul salonu gibi grkem un surlan hi eksik olmaz
d. Banyo ilk kez bu dnemde kullanlmt. Yine
birbirlerin.den ayr fakat bu kez nceki kadar belir
gin olmayan ksmlardan oluan ana bina burada,
evre duvarianna bitiik yan un surlar olan arkada
ki h izmetkar lojmanlan, mutfaklar, kilerler, ahrlar
v.b. ve ziyaretilerio grebilecekleri ekilde nde
bulunan silo v.b. blmlerden tamamiyle ayn ta
sarlanmt. Bahe iindeki zel tapnaklarn biri
amtsal, dieri de konuta alan kk ve mtevazi
olmak zere ikier kaps vard. Resimlerde, ailele
rin biraraya gelerek yemek yedikleri ziyafet sahne
lerinin yansra, hizmetilerinin yardmyla yka
nan kadnlar gibi olduka zel sahneler de buluna
bilmektedir.
Deir-El Medine kyndeki arkeolojik, etnogra
fik ve epigrafik kahntlar sayesinde bir ii evinin
kuruluu ve evre yaam hakknda da kapsaml
bilgiler elde edilebilmitir.
B evlerin alanlan 40 ile 120 m2 arasnda dei
irdi. Genel grnmleri iie gemi eitli boyut101

larda ve hepsi zemin katta bulunan bir odalar top

luluu eklindeydi. Odalardan yol seviyesinin altm
da kalan birincisi, sadece giri kapsndan k alr
d. Bu oda atalara ve bereketle dourganl koru
yan ruhlara adanmt. inde, nemlerine uygun
olarak sslenmi bir sunakla steller ve Lar bstleri
bulunurdu. Birincisinden daha byk, daha yksek
ve sokakla ayn dzlemde bulunan ikinci oda n
duvarann st ksmlarndaki parmaklkh pencere
l erden alrd. inde bir orta stun , arkahksz bir
kanape ve kyn koruyucusu I. Amenofis'i art
ran kr kaplar bulunurdu. Yaam bu odada geer
di. Misafirler burada arlanr, yemek burada yen ir
ve bugnk fellah evlerinde olduu gibi gece de bu
rada uyunurdu. Merdiven aralnda bir-iki kk
oda daha bulunurdu. Merdiven taraa-atya ve
mutfaa kard. Mutfak bazen erzak depolanan bir
siloyu ve kileri de ierirdi. Mutfak genellikle ak
h avada kurulurdu. inde ekmek frm, tahhn
tld havan, hamur tekneleri ve su kaplan bulu
nurdu. Her odadaki iieve uygun donanmdan ve
duvardaki baz oyuklardan baka ahap ya da ta
tan yaplm tabure, sandalye, baucu masas, ya
tak ve sandk gibi basit mobilyalar, hasr, sepet gibi
birka eya, anak-mlek, araf v.b. bulunurdu.
Ky kadnlan ile onlarn yeni domu bebekleri
gnlerinin byk bir ksmn burada geiriyor olsa
l ar gerekti. Herhalde zaman zaman birbirlerine mi
safirlie gidiyor, fnnn etrafnda birbirierine dedi
kodu aktanyorlard.
n. evre

Elimizde bulunan az sayda belgeden Msrl

l ar'n ev ve aile evrelerinin dnda baka in sanlar102

la da komuluk ve arkadalk ilikileri iinde bu

lunduklar kesin olarak anlalmaktadr. Ne var ki
bu ilikiler genel olarak mesleki ortarnla snrl ka
lyor, toplumsal etkinl ikler alannda pek geli rniyor
gibiydiler. Yine de o dar evrenin d na talan gn
ler vard. Bunlar nemli dinsel bayrarnlarla kralh
n resmi trenl eriydi . Byle gnlerde zaten toplu
rnun btn tabakalarmdan in sanlar biraraya gelir
di . M srl, savalar ve yolculukl arda deiik gele
neklerle karl anca arrnakla birlikte, rnecburen
birarada bulunmak zorunda kald yeni ve geici
evresiyle ksa zamanda yaknlk kurmay bilirdi.
Yerli halk her kkenden insanla pazar yerlerinde
de karlard. Ne var ki bu ekilde kurulan iliki
lerin birer epifenomen (glge olay) mi olduu yoksa
sreklilik mi gsterdii h enz anlalarnamtr.
Her ne ise, Msrl'nn spor, av, belediye hizmetleri,
ibadet ve davetler gibi i d etkinlikleri, mahalle,
ky ya da en ok blge snrlannn dna pek sey
rek taard.
Byle ol aylan canlandran sahneler ol duka en
der ol arak, o da ortam, katlaniann kimliklerini,
etkinl iin gerek anlamn belirtrnek iin kullanl
mlardr. Kaynaklar genel olarak bu tr konular
hi ele alrnarn lardr. Gnmze kalan mektuplar
ise, sadece alcnn anlayabilecei trden baz de
inrnelerle doludur. Geri bu, mektup trnn a
larst bir zelliidir, fakat bu dururnda belgenin
belgesel deeri azalmaktadr. Msr mektuplarnn
bir zellii de, sanki alc e, akraba, srda ya da
her kim i se tm dertlere bir are bulabilirmi gibi,
hem zel, hem de mesleksel sorunlarm birbirlerin
den ayrlmadan sunulmalandr. Zaten zel yaa
mn, gnmzde kabul edilebilir dzeyden ok da
ha aleni olduu sanlmaktadr. Belki de bu durum,
103

Msrllar'n antlarnda szetmeyi uygun grdkle

ri kiilerin zel istekleriydi. Bunl arn bykleriyle,
arkadal aryla ya da hizmetkarlaryla yazmalar
ise, aralarndaki ilikinin yaps ve biimi n e olursa
olsun, geleneksel kalplarn dna pek kmam
l ardr. Bu yzden bize katklan pek azdr.
Demek oluyor ki incelememizde yine sadece
Deir-El Medine'deki ii toplumundan edinebildii
miz bilgilerle yetinmek zorunda kahyoruz. Bu top
lumun dier toplumsal ortarnl ar hakknda h erhangi
bir bilgi veremeyeceini sylemek ise gereksizdir
sanrz. Ky erkekleri vakitlerinin byk bir ksm
n asl ileri ve blgesel yetkililerle ilikiler ile gei
rirlerdi . Gncel olaylardan h aberli ve bu ol aylarn
kendileri iin tadklar nemin bilincinde idiler ve
toplumsal yaamn gerekleri iin zveride bulun
maktan kanrnazlard. efleri erza n adil bir e
kilde datlmasnn salanmas ya da su getiri lme
si, evlerde klelerin alma saatl erinin dzenlen
mesi gibi konularla ilgilenmek, bekilerin, kapcla
rn ve mezar koruyucularnn yardmyla bir inaat
ta veya kyde dzeni salamak ya da gerektiinde
yerel rnahkerneyi toplantya armak durumunda
kaln ca, kadnlar dahi l herkes yardma koard. Ki
mileri vardiyal olarak erzan ekilmesini stlenir,
kirnileri tamann yaplabilmesi iin eek verir ya
da kiralar, kimileri de ie ahnrlarken etmi olduk
l an yemine uygun olarak kurald hareketleri ih
bar eder veya vakti geldiinde yrg kuruluna kat
hrd. Kral mezarlarnda ve bu mezarlarn iinde bu
lunanlarn srekli tahriki altnda yaanlan bu top
lumsal ortamda, belli bir dzeni salamak iin ya
plan tm bu acernice dzenlemeler ve alnan n
lemler sorunlan btnyle ortadan kaldnnaya yet
miyordu. Dierlerinden gl birisinin ortaya kp
104

da sesini ykseltmeye balamasyla da sk sk olay

lar kyordu. Ky halkn biraraya getiren dier n e
denler yerel bayramlar, toplu ibadet, mezarlkta yer
tah sisi, yakmda bulunan eski bir mezann kapsnn
aranmas veya hep birlikte yeni bir mezar yapm
v.b . idi.
Bu insanlarn toplumsal iliki dnyalar h er ne
kadar byk lde kendi kyleri ile snrl idiyse
de, btnyl e kendi ilerine dnk yaam olduk
lann ne srmek de yan l olur. Ailenin baka bl
gelerde oturan dier ylerini ziyarete gidilir, on
lardan gelen misafirler arlanr, doum ve cenaze
lerde komu kylere ve tapnaklara gidilir, nehir k
ysndaki, hatta kar kydaki pazar yerlerinden
al veri yap lr, i takibedilir ya da ufak tefek baz
kaak grevler kabul edi1irdi. Elimizde bu tr i
lemleri kah sipariin cinsini belirleyerek, kah grev
emirlerini iererek, kah teslimattan sonraki ika
yetleri dile getirerek belgeleyen eitli yazma r
nekleri vardr. Baz kyller, zellikle de ky ileri
gelenleriyl e bunlarn eleri eitli din sel nvaniar
onursal olarak tarlar, bylece belirli tapn aklara
balan arak oralarda bayramlarda ve bunun gibi
nemli gnlerde yaplan ibadet ve treniere katl
mak zorunda olurlard. Bu gibi kimselere rnek ola
rak arkclar gsterilebilir.
IV. ibadet

Kral olsun, sarayl olsun, halktan biri olsun, M

srl ibadetine ok nem verirdi. Tanrs bol bir l
kenin vatan da olarak nce, toplumsal konumu
nun lsnde kendi ehrinin tanrlanna ibadet
ederdi. Eer firavunsa, tm Msr'da tapnaklar in
a ettirip onlar cmerte donatrd. Eer bir soyluy105

sa bir dua odas , bir n aos , bir mezar stel i ya da sa

dece bir h eykel yaptnr, eer daha mtevazi biriyse
ayn tr hayrl arda bulunmak iin bakalanyla bi
raraya gelip ortak ol urdu. Dinsel grevler yklendi
i ve bunlan yakndaki bir tapnakta yerine getirdi
i de olurdu. ehrinden ayrld zaman zorunlu
ol arak tanrlanndan da uzaklam olurdu, fakat
ibadetini h emen bulunduu yerin ilahiarna ynel
terek, onlan bir tr arac ol arak kullanrd. Bu tr
uygulamalardan eitli yazmalarda szedilmitir.
M ektup sahibi mektup yazd kimseyi bulunduu
yerin tannlanna emanet etmeden "konuya asla gir
m ezdi. Bu, bizim mektuplarn yazldklar yerleri de
anlamamz asndan son derece sevindirici bir ge
lenekti.
Takvimlerde yeralan nemli bayramlar ve tan
rlarn birbirl erinin tapnaklarn ziyaret ettiklerine
inanlan gnler allmazd. Tm lke ya da blge
h alk en gzel elbiselerini giyer, trenlere kathrd.
Bu tr etkinlikler h er ay dneminde birka kez yi
nelenerek yl boyu srerdi. Kimi bayamlar mev
simlerle i lgil i olur, hatta aylara ad verilirdi -takn,
h asat v.b.-, kimileri tannl ar birbirlerine yaklat
ran ilikileri kutlar, kimileri cenaze zel lii taya
rak Osiris'in yaamndan belirli bir kesiti anar, ki
mileri de en sevilen krallarn doum, ta giyme ya
da lm yldnmlerine rastlard. Tm treniere
ayn lde katlm olmazd. Kimi trenler byk
kalabalklar toplar, kimileri ise kylerde veya kent
l erde yerel olarak yaplrd. Kimi trenlerde arap
iimi, kurban kesimi, adak adama gibi kurallar uy
gulanrken, kimilerinde de ziyafet sofralar kuru
l urdu.
Mahalle ve ky dzeninde ibadet eitlilik kaza
nr ve deiik inaniara temel olutururdu. Bunla1 06

Tanra Anukis'in Deir-El Medine kaynakl simgesi. Louvre Mzesi.

ra kutsal h ayvanlar, tanrlarn simge ve amblemle

ri de kathrd. Ylan, aslan, ebediyen sessiz kalma
ya mahkum Teb doruklan gibi evre unsurlara do
ast nitelikler yaktnlrd. Yabanc mahkum
lar, bir inaattan dierine dolatrlan ii ve za
naatk arlar yoluyla varlklan renilen tm Msr'n
107

hatta yabanc lkelerin tannlan da itenlikle kabul

grrlerdi. Bu inan ve ibadet eitlilii bazen tannlann dualan daha iyi duyrnalann salamak
iin kulak eklindeki steller gibi- sirngeci grntle
re de yolaabiliyordu. Bu tr kutsal eyann, bunla
rn sirngelerinin ve bunlarn adna yaplan kutsal
binala-rm e'll'esinde he-r zaman kk bir nhban

h eyet bulunurdu. Dzenli olarak adaklar adanr,

kurban olarak kesilrnek zere eitli hayvanlar se
rnirtilir, daima soutulmu bira ol urdu. zel ayn
lerde kk topluluklar biraraya gelir, ibadet eder
di. En nemli etkinlikler ayin alaylan ve fald. Bun
lar dorudan dinle ilgili olmayp daha ziyade by
ierirlerdi, fakat byk tapnak evrelerine kadar
sokulrnulard. Falclk, dyorurnculuu (oniro
rnansi), astroloji, byclk kutsal alaniann bir tr
yan rn gibiydi. Aslnda din tapnak ve dua oda
l anyla snrl deildi. Evlerde de resimler, steller ve
heykelcikler bulunur, bylece tannlann, ruhlarn
ve llerin ilgisi ekilmeye allrd. ller klt
her zaman nemli olmutur, fakat -llerin- bat
prensi Osiris'in kenti Abidos'a h ac ziyaretleri ancak
Orta imparatorluk'tan itibaren kururnlamtr.

V. Elenc
Kraln can sklmaktadr. Onu elendirmek iin
oullan sra ile atal annn zamannda geen nemli
olaylan anlatrlar. Westcar Papirs'nn yazan hi
kayelerine byle girilerle balamtr. Hikayenin
birinde III. Hanedan'n kurucusu Snefru'dan sze
der. Snefru'nun can sklmaktadr. Bugnk Paris
revlerinin peygamberi sayl abilecek olan byc
s, Firavunu elendirrnek iin bir yol bulur:
"Harnetrneap sarayn glne gitsin -Yaam,
108

salk, g-. Kendine bir kayk hazrlat ve iine sa

raydaki tm gzel kzlan doldur. Onlara krek ek
tir. Onlan eilip dorulurken gren hametmeapn
yreine nee dolacaktr."
Bu fikir hkmdann houna gider.
" Kendime h emen bir sandal sefas dzenleyece
im. Altn kakmal , sandalaac sapl ve varakl. yir
mi krek getirilsin. Gzel vcutlu, gzel gsl ,
salar rgl, henz ocuk dourmam yirmi de
kadn getirilsin. 20 a getirilsin . Kadnlar soyun
duktan sonra alar kadnlara verilsin."
(G. Lefebvre'de alnmtr, A.g.e., s. 78)
Yeni imparatorluk hkmdarlan daha ziyade
Msr ve Nbye llerinde avla ilgilenmilerdir. Av
clk ve balklk, firavunlarn ve krallarn kt
glere kar zaferlerini simgeleyen sporlard. Fa
yum bataklklarnda ve del tada da av partileri d
zenlenirdi. Oralarda izl enen ve oklarl a vurulan
hayvanlar aslan, antilop ve manda deil, su aygn
ve timsah idi. Bu hayvanlar mzraklarla vurulur,
su kulan, balk gibi avlar iinse a ya da bume
rang kullanhrd. Dv sporlan da byk ilgi g
rrd. Gre ve beceri oyunl an yar malan dzen
lenirdi. II. Amenofis ok atmada o kadar ustayd ki
baarlannn ansna bir stel dikilmiti.
Mzik ve ark gibi dan s da, dind amalarla
kullanld zaman dahi dinsel bir ama tard. Me
zarlardaki resim ve kabartmalara, XVIII. Hanedan
zamanmda yaayan ve ok fakir olan i ilerin me
zarlannda bulunan mzik aletlerine baklrsa, kon
serler ziyafet sofralarnn vazgeilmez elenceleriy
dil er. Tiyatro, Mitolojik dramlarla snrlyd ve kut
sal alaniann dnda pek grlmezdi. Hikaye, des'

109

tan, masal , bilgelik ve iir gibi yazn trleri ise halk

arasnda daha yaygn olarak okunur ve sylenirdi.
Topluluk oyunlar en eski zamanlardan beri bilin ir
lerdi. lnn can sklmasn diye mezarlara dahi
konurlard. Ylan oyunu kaz oyununa, sene oyunu
da tavlaya benzerdi. Sene oyunundan ller Kita
b'nda da szedilmiti. Edebi konulu apraz bulma
calar oluturmak daha aydm bir kesimin . ilgi alam
na giriyordu. Tm bu oyunsal, beden sel, zihinsel ve
ekin sel etkinlikler tm zamanlardan kalan metin
lerden anlaldna gre, Msr'da en sevilen vakit
geirme ekli olan h eyecanl ve bitmez tkenmez
tartmalar iin birer vesileydiler.

1 10

ALTINCI BLM

GNDELK YAAM KOULLARI

I. Beslenme

Firavun'da, h alkn rzkn salayc bir g var

d . -"Bir sz ile yiyecek yaratrd."- Bu, Msrl'nn
gnlk yaammda beslenmeye vermi olduu ne
mi anlatmaya yeter. Msrl, hkmdarnn bu zel
liini ona fazlasyla geri derdi. Firavun iin sn ar
lanan aadaki erzak listesinin , seferden dnen

Fransa krallarnn onuruna h azrl ananlardan h i

d e aa kalr yan yoktur:
nce sepetilere, iek koymak iin 10 tepsi,
500 sele ve 100 elenk smarlanrd. 30.000 ekmek
piirilirdi. Ard ndan 300 sepet kuru et, sakatat, st
ve kaymak, 50 kaz, sebze, meyve ve ate yakmak
iin odunla kmr gelirdi. Dah a sonra bal , salata
hk, keiboynuzu, prasa bulundurulm as salk veri
lir ve nemli kalemler ekmek, bira, et ve rek ola
rak zetlendikten sonra liste srerdi: Ya, sttr eti.,
av kulan, her eit balk, gvercin , yine st, kay
mak ve sebze, zel bir tr bira, arap v.b. Tm mal
ve hizmetlerin sunulu biimleri zenl e saptanrd.
Altn ve gm tabak ve tepsiler, zenle seilmi en
gzel kleler tarafndan tanrd v.b. knt sim
gesi olarak kabul ettiimiz Roma lenleri bunlar
dan pek de farkl dei11erdi. Bylesine muhteem
bir arlaman n nedenlerini ve ev sahibinin konu
munu ise henz bil miyoruz.
lll

Msr yiyecek sknts ekmezdi. D lkelerden

gda maddeleri ithal ediyor olmas sadece kendisine
hak grd bir lks idi. Bu lks deiik oranlarda
toplurnun tm kesimlerine yaylmt. Firavun ii
lerinin yaad kylerde bile yabanc kaynakl a
rap filarna ve ya ielerine rastlanmtr. Ne var
ki bunlar zel gnlerde bizzat hkmdar tarafm
dan verilmi armaanlar da olabilirdi. Temel gda
ekmek ve bira i di. Ekmek has budaydan, bira ar
padan yaphrd. Ekmekle rek arasndaki fark he
nz tam olarak anlalarnarntr. Dzinelerle t
rn arasndan bazlar st, hurma ve bal katksyla
zenginletirilrniti. eitli biralaro yansra hur
madan elde edilen Serernet gibi deiik rnayah iki
ler de vard. arap ise, her ne kadar hazrlanmas
ve iimi ressarnlarla heykeltralarn en sevdikleri
konular arasndaysa da, daha ziyade bayramlarda
ve dier zel gnlerde tketilirdi. Her gn et yen
rnezdi, fakat yakn zamanlarda yaplm olan ara
trmalarn sonular, Msr'da et tketiminin uzun
sre sanldndan daha fazla oldu\lnu ortaya koy
mutur. Daha ziyade tanr sunaklar ve cenaze sof
ralarnda grlen snn, krnes ve av hayvanlar
nn yansra daha ucuz olan koyun , kei ve domuz
eti de yenirdi. Yine de gnlk sofrada etten ok,
Nil, Kzldeniz ve Akdeniz sulannda bol bol bulu
nan balk grlrd. Gerek et ve gerekse balk ya
taze olarak tketilir, ya da kurutulur veya kons erve
edilirdi. Her blgede, yerel dinsel inaniara gre
yenmesi zendirilen veya yasaklanan hayvanlar
vard. Resimlerden , mezar ve evlerde bulunan ka
lntlardan anladmza gre Msr'da bol miktarda
baharat ve sebze yetiirdi. St ve st rnleri de
vard, fakat yaygn olarak tketilmezlerdi. Msr
toplumu hayvansal yalarla bitkisel yalardan her1 12

hangi birini tekine nazaran tercih etmiyor gibiydi .

Eski Msr'da kullanlm olan gda maddeleri
nin adlarn biliyoruz. Fakat ikiimin olaanst ku
rakh sayesinde bazlan gnmze kadar . bozul
madan gelmi kalntilardan bunlarn piirilme gele
neklerini h enz anlayabilmi deiliz. O kadar ki,
birka temel piirme ynteminin dmda, gerek bir
mutfak kltrnn bulunup bulunmad dahi tam
anlamyla bilinmemektedir. Gerekten de baz me
zar resimlerinde bir kuun kzard, bir dana eti
nin piirildii veya iinden birka kemik ucunun
gzkt bir yalninin kaynad grlr. Fakat
hibir yerde ii doldurulmu hayvanlara, rende,
kuba ya da dilim halinde et ve sebzeye rastlan
mamtr. Elimizdeki bulgular arasn da ne bir ye
rnek ne de bir pasta tarifi vardr. Bir sofray ven
ya da bir ziyafeti anlatan metinler, olayn trensel
yan ve yiyeceklerin sunulu biimi ile ilgil enmiler,
abann ya da ev salibesinin yetenekl eri ne hi
deinmemilerdir.
Mutfak kltr sadece szl olarak yayl m da
olabilir.
Ziyafetler, aile arasnda verilmi dahi olsalar,
Msrllar'n gnlk yaamlannn nemli olaylary
dlar. Hepsi de iekler, trl kozalaklar ve konser
lerle renklendiri\irdi -ki bunlar gnmz davetleri

nin iekleri , amdanl ar ve yemek mzikleriyle

karlatrmak mmkndr. Bu ziyafetlerde misa
firler ve ev sahipleri byk bir masa etrafnda top
lanmaz ya da byk bir sininin etrafnda minderle
re bada kurmazlard. Resimlerde herkes yiyecek
dolu servis masalannn, ok sayda hizmetkarn ve
mzisyenin yaknnda sandalyelere veya taburelere
oturmu grlmektedir. Uaklarn ve mzisyenle
.
rin canl ve candan olmalarna karn, davetliler
1 13

daha ok burunlanna tuttuklar aknilfer Oots) i

eini koklamakla ve perukalarnn zerinde koku
l ar saarak eriyen bir ya ktl esini dengede tut
roakla ilgili gibiydiler. O kadar ki yemek yemeyi ya
da yanndakilerle sohbet etmeyi dahi dnmemek
tedirler. Tabii ki bunlar cenaze kkenli trensel zi
yafetlerdir. Sofrada lnn ei ve yaknlan vardr.
Davetiilerio hizmetkarlann n eesine katldklar,
mziin sihrine kapldklan dind ziyafetlerin de
resmedilmi olmasn isterdik. Neeli insanlar gr
meyi umarken kendimizi hep cenaze tren lerinin
ortasnda bulduk...
II. Salk

Msrl, sk sk kulland nezaket dileinin

iinde yaam ve hasta olmama halinden ayr bir ol
gu olarak kabul ettii esenlikle birlikte sal da
sayard. Ortalama beslenme alkanlkianna bak
l nca onun dengeli gda ald dnlmektedir. Ta
hl, balk, yeil sebze ve niastal gdalar, meyve, et
ve bazen de st rnleri ... Beslenme bozukluu
olurdu kukusuz fakat bu, herhangi bir yanln
alkanlk h aline gelmesinden kaynaklanmazd.
Geri belirli dnemlerde taknlarn birka yl s
tste tehlikeli lde az ya da ok gerekletii ol
mutu ve bu durum beraberinde yokluk getirmiti,
fakat genel olarak en fakirleri dahil Msrll ar'n a
lk ekmi o lduklarn varsaymamz i in ortada hi
bir neden yoktur. Belli bir dzeye erimi memurla
rn ikonografyaya yansyan ar imanhklar ise
ok yemekten ve hareketsizlikten kaynaklanyor ol
sa gerekti. Firavun, srekli spor yapt ve iktidan
mn grnts olan fizik gcn korumas gerektii
iin imanlamamaya zen gsterirdi. Antropolog

1 14

lar ve paleopatologlar inceledikleri cesetlerde eitli

hastalklar, asalak kahntlan, oluum bozukluklan,
knklar ve ameliyat izleri bulmulardr. Bu bulgu
lar dnemin salk bilgisi, hastahk tehlikeleri, teda
vi yntemleri konusunda aydnlanmamza yardmc
olmulardr.
XVIO. Hanedan'dan itibaren evlerde temilik
tesisatlarnn basit nrnekleri kullamlmaya ba
land. Bunlar IV. Tutmes'in Teb'deki cenaze tapna
n ina etmi olan ustabann evinde olduu gibi,
aaya doru genileyen yksek bir borusal destek
ve abdest almaya yarayan birka seramik l een,
Deir-El Medine'nin ekip efi Kha'mn eyas arasn
da bulunan ortas delik bir oturak ya da Arnar
na'daki gibi su tahliye sistemli gerek banyolar ola
biliyorlard. Kanalizasyon , Eski imparatorluk'tan
bu yana biliniyordu. Orta imparatorluk dneminde
kinci avlan'daki Buhen kalesinde kullanlm su
lan tahliye etmeye yarayan bir lam sistemi de
vard. Kahun ykntlannda rastlanmam olmakla
birlikte benzer yntemlerin Eski ve Orta impara
torluk dnemlerinde de kullanlm olmalan kuv
vetle muhtemeldir. amar, mezar duvarlarnda
sk sk grld gibi su kenannda pimi toprak
tan tekneler iinde ykamrd. En basit evlerde bile
sprge bulunmutur. Msrllar ve onlann hizmet
ileri ortalk temizliine ok nem verirlerdi. Evle
rin bakm ve onarm da nemliydi. Duvarlarda s
tste kire tabakalar bulunmutur. Bu, duvarlarn
belirli aralklarla kat-kat badana edildiklerini gs
terir. Tm bu salk nlemlerine, cilt temizliinde
doal sodyum karbonat, gz temizliinde galen kul
lanmalarna karn Msrllar yine de h astalanabili
yorlard.
O zaman doktora, Sekhmet rahibine, akrepli ef115

suncuya yani bycye bavurulurdu. Genellikle

sonutan emin olmak iin bunlardan birkama bir
den gidilirdi. Msrllar'n tp bilgisini, kalp ve da
marlar, sindirim hastalklar, d patoloji ve kemik
cerrahisi konularnda bulunmu olan papirslerden
reniyoruz. Gz-kulak gibi konular ele alan belge
ler de bulunmutur. Bunlarda kah kocakan ilala
nndan kah byl efsunlardan szedilmektedir.
Bunlar gnmz insanna elikili gibi gelebilir.
Fakat Msrl iin pekala uyumlu, hatta tamamlay
cydlar. Mumyalama, insan vcuduna uygulanan
eitli ameliyatlar gerektiriyordu. Buna karn M
srh'nn anatomi bilgisinin yine de ok basit bir d
zeyde olduu sanlyor. Hastalklar , oluum bozuk
l uklarn tanmlayan, tedavi neren doktorlarn en
ok ilgilendikleri konular kadn hastalklar ve do
um idi. En sk rastlanan rahatszlklar gz iltihap
lan, ylan, akrep ve dier bcek sokmalar, trl ya
ralanmalar, sindirim bozukluklar ve atelenmeler
di. Doktorluk, Eski imparatorluk dneminden beri
bilinirdi. Doktorlar, nvanlan ve gerek ilevleri ne
olursa olsun, tapnaklarn Yaam Evlerinde bilimle
by aras bir eitim grrler, iksir, merhem, ma
saj v.b. ile hastahn rahatszhn, okuma-fleme,
muska yazma gibi yntemlerle de, kzdnlm olan
tanrnn gnln alarak h astaln nedenini gide
rirlerdi.
m.

Giyim

Msrllar'n giyimlerini tanmlamak iin elimiz

de eitli bilgi kaynaklan vardr. Bu kaynaklar ara
snda bozulmadan kalm giysilerin kendileri, a
mar denetleme tutanaklar, akitlerdeki giysilerle
ilgili blmler ve ikonografya saylabilir. Bu kay116

naklar a priori olarak birbirlerini tamam lamuk du

rumundadrlar. Ne var ki birbirlerini her zaman
tutmazlar. Kesinlikle tanmlanabilmi pek az ku
ma ad ve giysi tr vardr. Resimlerdeki insanla
rn zerafetle tadklan ince ketenden pileli ve say
dam giysilerle baz dnemlerin heykellerinde ve al
ak kabartmalannda grlen giysilerin ve yazl
kaynaklardaki bilgilerin birbirleriyle alakalan yok
tur. plaklk gn mzde ol duundan daha farkl
alglanrd. plaklk ocuklara mahsnstu. Yetikin
erkekler genellikle belden yukar plak gezerlerdi.
Elemei gerektiren ilerde alanlar ksa, dierleri
uzun petemallarla rtnrlerdi. Kadnlar geni as
kh bol bir etek giyerlerdi.' Asklarn arasndan g
sleri gzkrd. stlerine bir giysi aldklar za
man dahi bunun saydam olmasna zen gsterirler,
gs gzelliklerini sergilemekten ekinmezlerdi.
Hizmetiler sadece cinsel organlarrt kapatan bir
bez parasyla yetinirlerdi. Erkekler i amar ol a
rak kk gen bir petemal balarlard . Kadnla
nn ne tr i amarlar kullandklarn ise henz
renemedik.
Tm memurlar gibi mezarlk iilerine de i el
biseleri datlrd. Bunlar gmlek (tnik) (mss), k
sa petemal (rwdw), efler iin de uzun petemal
veya byk aliardan (dziw) oluurdu. Memfis'teki
I. Sethi saraynda kadn klelere ilk anlan iki tr
giysi verilirdi. nc giysi tr ise hanmlar tara
fndan giyilirdi. Basit . giysilerin hem erkekler hem
de kadnlar iin ayn olmalarnn nedenini anlamak
fazla zor olmasa gerektir: Bunlar, deiik durum
larda deiik ekilde giyilebilen eitli byklkler
de keten paralanndan ibarettiler. M srl'nn kul-.
lanm olduu tek gerek giysinin gmlek olduu
sanlyor. Resimlere baklrsa gmleklerin ksa,
117

uzun,. dkml ya da vcuda oturan olmak zere

deiik modelleri olmu olmaldr. Gnmze ka
dar bozulmadan gelebilmi olan giysileri ise genel
olarak iki grupta toplayabiliriz. Birinci gruptaki
giysiler kendinden yakal, kenarlarda kollar iin b
raklan aklk bizasndan dikili giy.silerdi. kinci
gruptakileri ise gerek elbiseler olarak adlandrabi
liriz. Bunlar drtgen eklinde kesilmi yaka ksm
l an , yenleri ve etekleri olan modellerdi. Ayn yakla
mla gerekletirilen uzun ko11u mantolar da giyi
lirdi. Tutankamon'un sandnqa eldiven vard.
Sradan insaniann giysileri pile ve kaytanlarla
sslenmiti. Snefru ayklannn giysilerinde
makrame tekniiyle yaplm rgler vard. Bugne
kadar bilinen en zengin , kumalar ise kral mezarla
rnda bulunmutur. Bunlar dokunmu, boyanm,
ileme ve eklemelerle sslenmi, kenarlan bastn l
m, saaklarla veya tek ya da ok renkli eritlerle
sonianm rneklerdi. Kumalarda ilevleri tam
olarak bilinmeyen ve ketenden yaplm yapay krk
ksmlar da bulunurdu. Yunan-Roma dneminde
yaam olan rahip Sem'in boya ile l eopar derisi s
s verilmi kuma giysisi gnmze kadar gelmi
tir. Msr'n olaanst iklim koullar sayesinde
bozulmadan kalan giysi rnekleri lke tarihinin ilk
slaleler dnemine kadar uzanmaktadrlar. Ne var
ki korunmu olan giysiler her eye karn yine de
trlerinin en salam, baka bir ifadeyle de en kaba
rnekleridir. Narin rnekler yokolmulardr. Bu
yzden Msr halknn giyim gelenekleri hakknda
ki bilgimiz eksiktir. lk bakta modeller birbirlerin
den pek farkl deildiler, fakat deiik dokuma yn
temleri ve pli oyunlaryla yine de belli bir zgrle
me aray vard. Betimlemeler baz bulgulan ta
mamlamaktadrlar. Bylece giyim geleneklerindeki

1 18

grece duragan ln yansra tren ve len kyafet

lerini, Orta imparatorluk'tan itibaren ithal edilme
ye balanan alacal kumalara gsterilen ilgiyi, ha
nmlarla (giyindikleri zaman) kleleri arasndaki
giyim farklarn, tannl ara ve baz rahipl ere _zel k
yafetleri renmek mmkn olmutur. Sandallar
tek bir rnee gre, parmakaas olarak ve ucu kal
kk ekilde, rlm bitkisel liflerden, bazen de be
yaza boyanm deriden yaphrlard. Bu genelleme
ye, Tutankamon'un yrmeye son derece elveri siz
altn sandallar dahil deildir.
IV. Temizlik ve Sslenme

l bir krahn vcut temizlii ve rah ipl erin bir

tapnaa girmeden nce kendi kendilerine uygula
dklan temizlik kural lar, tm halkn gndelik v
cut bakm ve temizliinin bel irleyici rneini olu
tururdu. Bu, ykanmann tesinde abdest almay,
az doal sodyum karbonatla alkalamay, tra ol
may, ada yapmay, vcudu kokulu yalarla ovma
y , ttslenmeyi de ierirdi. Msrllar vcut bakm
anna nem verirlerdi. Kraln ve saray erkammn
hizmetkarlan arasmda berberler, manikr ve pedi.
krcler, gzellik uzmanlarnn bulunmu olmas
bunun en gl kantdr. D grnm dzgn ol
mayan pasakl birisi herkese aalanrd. Temiz
lik, gen kalma ve genleme almalarnn her
gn dzenl i ol arak uygulanm olduunu tesimler
den anlyoruz. Geri resimler h ibir zaman gerek
ykanma, temizlenme, gzelleme sahneleri ierme
mektedirler, fakat sonular zenle yans tmaktadr
lar. Ayrca mezarlarda ve evlerde temizlik eya ve
malzemeleri bulunmutur. Gzellik formlleri ie
ren tp belgeleri de vardr. Bunlardan kimi az ko1 19

Merit'in Deir-EI Medine kaynakl perukas. Msr MOzesi, Torino.

kusunu gidermeye, kimi yz gzelletirmeye, ille

ri ve istenmeyen kzankhklan yoketmeye, kimisi de
kellikle mcadeleye veya kiiyi genletirmeye y
neliktir. nerilen yntemler arasnda gnlk aa
cndan veya sakzaac reinesinden ttsler yak
ma, bal, doal kzl sodyum karbonat, tuz bazen de
kaymakta tozundan veya boyotu kaynatlarak ya
plm merhemlerin srlmesi v.b. de vard._
120

Resimlerden anlaldna gre iki tip allk kul

anlrd: Bakrta ve galen esash olup da bak
keskinletirmeye yarayan srmelerle cildi parlak
gstermeye yarayanlar ... Kullanlan malzeme nce
zel h avanl arda dvlr, sonra da eitli ya ve
merhemlerle kartrlarak cam veya ta kaplara
konur, kullanm ann da ise kk kaklarla alnr
d. Srme ekmek iin kullanlan gereler, klf,
kap, ubuk ve inelerdi. Erkekler de kadnlar da
ustura ve cmbz kull anrlard. Bulunan cenaze ge
releri arasmda ok sayda ince parfm iesi var
dr. Fakat koku srnme gelenekleri hakknda asl
bilgi kaynamz tapmaklarm kutsal laboratuvara
nna kaznm olan metinlerdir. Salar, d grn
n nemli bir un suruydular. Erkekler de salarma
kadnlar kadar nem verirlerdi. Pek ok tarak, sa
maas, toka ve zellikle de peruka bulunmutur.
Erkekler salarn kaztr veya ok ksa keser, ba
zen de uzun peruka takarlard . Kadnlarn kullan
d ve satan ya da yn ipliinden rlm pek ok
peruka gnmze kadar gelebilmitir. M srl g
zelliini ieklerle, aknilfer talarla, yapma ve ger
ek mcevherlerden oluan gerdanhklarla, yaka i
neleriyle, kpe, yzk, bilezik gibi taklarla tamam
l ard. Resimlerin gnmze tadklar muhteem
grne ulap ulamadklarn hizmetilerinden
ya da yaknlarndan renir veya zenle pariatlm
tun aynalarda beliren silik grntlerine bakar
l ard.

121

SONU

Msrl tm tarihi boyunca lkesinin, h kmeti

nin, iinde bulunduu dnemin gelenek ve dnce
lerinin bilincinde olmutur. Yrtt fikirler,
iyimser ya da ktmser olsunlar hep yksek bir
man eviyat ve fel sefeye yaklaan bir dn zenginli
i iinde olmulardr. Tapnaklarn ve onlara bal
binalarn duvarl armda okunabilen yazl ardaki dn
ya gr, felsefi , mitolojik ya da somut irdeleme
l erle bilimsel olgular ve soyutlamalar anlatan din
sel telkinlerdir. Ahlaksal tler buraya kadar ele
aldmz gelenekleri vmekte, yermekte veya stle
rin, ein, evrenin, astlarn , fakirlerin, namussuzla
rn, iddet yanllarnn ve yabanclarn davran la
rn doru ya da yanl olarak deerlendirmektedir
l er. Umutsuz Bir nsann Kendi Ruhuyla Syleisi
Birinci Ara Dnem'den kalmadr ve bir ktmserle
onun lmsz varlndan szeder. lmsz varlk
ktmsere, eer dnya nimetlerinden yararlanmaz
sa kendisini terkedeceini bildirmektedir. Bu, in
sanlk tarihinin ilk iebaksal (entrospektif) ara
trmas olsa gerektir. Eser soyut deildir. Bir ykm
devresi geiren lkedeki genel dnce yapsn
yanstr. Daha sonralar, Orta ve Yeni imparator
l uk'larda Harpnn Trks, en eski biimlerinde
lmden, mezartesj yaamdan szetmitir. br
dnya kukusu belirmeye balam ve hazc (hedo
nist) yapda anlara dayanak oluturmutur. Fa122

kat insan konumunun toplumun her kesimindeki

greceliinin ve olgunlua erimi bir dncenin
en gzel kantm oluturan lmsz eserlerden biri
herhalde aadaki dizelerden olumaktadr:
"[ .. .] Nesi11er geliir ve yokolurlar
Atalarmzn zamanndan beri
onlarn yerini bakalar ahr
Tanrlar bir zamanlar yaamlarken
imdi piramitlerde stirahat etmektedirler
Asiller ve mutlular da ayn ekilde
Yatmaktalar kabirierde
Yaptrdkl ar evlerin bugn yerleri dahi
belli deil
Ne 'oldu onl ara?
Szler duydum
mh otep ve Horcedefi duydum
Onlarn syledikleri artk birer atasz ol du
Bu szler her eyden uzun yaayacaklar

Onlara ait yerlere ne oldu?

D uvarlar kt
Yerleri kayboldu
Sanki hi varolmamlar gibi [. . ]"
.

(eviren P. Rosener-Krieger, A.g.e., s. 75)

123