Aratrma - ncelem e Dizisi

BEKTALK TETKKLER

Hazrlayan
F.H HASLOK

eviren
Rgp HULUS

Yeni Harflere evirip Ksmen Sadeletiren

Yrd.Do.Dr. Kmil AKARSU

M L L E T M B A K A N L I I Y A Y IN L A R I: 5599
B L M ve K LT R I-SER LER D Z S : 121 i
A rasin n a - n celem e D iz isi: H5

Kitabn Ad
B E K T A L K T E T K K L E R i

Yayn Kodu
2000.06. Y.0002.1925
IS B N 975-11-19^7-2

Bask Yl
2000

Bask adedi
5090

Dizgi, Bask, Cilt

M L L E T M B A S IM E V

Yaynkl D airesi B akan l nn 8 A ralk 1999 tarih re 8 8 0 8 sayl y a z la r

ile ikin ci d efa 5 0 0 0 a d et baslmtr.

NDEKLER

Sahfe
Bektalerin Coraf Dalm..................................................................................... 1
ki Tarafl Tapnaklar ve Bekta Propagandas............................................................ 43
Bektalik ve Snn Mslmanlk.............................................................................. 44
Anadoludaki Bektalik ve Hristiyanlk..................................................................... 49
Avrupada Bektalik ve Hristiyanlk......................................................................... 56
Siys Gizli Etkenler............................................................................................... 64
Notlar: Haydar, Hoca Ahmed ve Karaca Ahmed Hakknda...........................................70
Anadoludaki Arap Mezarlar....................................................................................72
-Trk Tarih ve Halk Menkabesine Ait ncelemeler....................................................... 81
Kara Osmanolunun Ortaya k...........................................................................81
Krklar..................................................................................................................86
San Saltk Rivayeti.................................................................................................. 92
Sultanlarn Kl Kuanmas..................................................................................... 97
Konya Sultanlar Zamannda Hristiyanlk ve slmiyet................................................108

NSZ
Bektaliin yayld corafyann ve etkilerinin, batl gzyle tespit ve
deerlendirmesini yapan F.R. HASLOK'a ait bu alma, "en ok yabanc dil bilen
Trk" olan R. Huls ZDEM tarafndan dilimize evrilmi ve M aarif Vekleti
yayn olarak eski harflerle 1928de yaymlanmt.
Dorusu yazl ve bilhassa grsel medyann yllardr ilemeye alt
Bektalik ve Alevlik konusunun, hacim itibryla vasat olsa da fonksiyon itibryla
nemli kaynaklardan biri, elinizdeki almadr. Bu yzden "Bektalik Tetkikleri"
adl bu eserin yeni alfabeyle yaym, mhim bir boluun doldurulmasn
salamtr.
Mtercim ZDEM, elbette bir Trk dili uzmandr. Ama son elli yldr dili
mizde meydana gelen byk deiim, maalesef onun yapt tercmeyi de anlalr
olmaktan bir miktar uzaklatrmtr. Bu yzden geni kitlelere hitb eden bu eserin
alfabesini yeniletirirken diline de hrmet snrlar iinde ksmen mdhale cb etti.
Bu mdhale srasnda, mtercimin dil ve slbunu bozmamaya dikkat ettiimi,
srarla belirtmek isterim. Mdhalelerim, baz uzun ve (bugn iin) kark cm
leleri, bir ka paraya blmek; gnmz okuyucusuna ok ar gelecek baz
kelimeleri, daha anlalr klmak tarznda ifde edilebilir.
Bektalik Tetkikleri, sabrl, merakl ve dikkatli bir aratrma mahsldr.
Anadolu'daki Bekta tekkelerinin taranp tantlmasyla balayan inceleme, Rumeli
ve Msr'a kadar uzanmakta; aratrma, birka harita ve re-simle desteklenmektedir.
Kitapta yer alan makleler, kuvvetli dipnotlarla beslenmitir. Dolaysyla her ne
kadar bir Hristiyan tarafndan yazlmsa da yazar, konuyla ilgili Mslmangayrimslim grlerini, dipnotlar derek gstermitir. Bu yzden kitap, lm
gvenilirlik bakmndan takdire ve gvene yndr.

Eserde tantlan tekkelerin szl krokilerinin izilmesi ve tasvirleri, herhalde

ada aratrmaclar iin de faydal olacaktr. Zr bu tekkelerin bir ksm,
gnmzde harb olmutur. Bu harabeleri, herhalde ancak F.R. HASLOK'un
tasvirleri, haylen de olsa imra imkn verecek gibidir.
Hristiyan azizleri ile Bekta byklerini zletiren ift ynl ziyretghlarla
ilgili aklamalar, sanrm okuyucuyu etkileyecektir. Bu tr ziyretghlann,
Mslman veya Hristiyan olduunu syleyen insanlar tarafndan saygyla ve bir
takm byl-fall murad tedriki vesilesi olarak ziyaret edililerinin mant da
muhtemelen ilgili sayfalarn okunmas ile anlalacaktr.
Bu faydal ve byk emek mahsl aratrmay gnmz okuyucusuna hitb
edecek hle getirirken, bilgisayarmn banda teknik ve formol yanllarm dzelt
memi salayan kzm Deniz'e ve dizgici Sayn Reyhan LKER Hanma teekkrleri
mi sunuyorum.

Dr. K m il A K A R S U

Ankara, 31.01.2000

Bu makalede, Bekta Tarkatinin coraf yaylna ait olarak basl kaynaklarda bulunan dank
kaytlar, u anda ve evvelce mevcut tekkelerinin yerlerini gstermek suretiyle toplamaya al
tm (2). Bundan baka bu konuya ait (1913-1915 senelerinde) Bektaler arasndaki seyahat ve
incelemelerimden elde ettiim bilgileri de kattm: Btn bu bilgiler, dorudan doruya Bekta
kaynaklarndan ve bir oklan bunlann bir oundan alnmtr. Bu suretle imdi en mhim
faaliyet alanlar olan Arnavutluktaki Bekta messeselerinin hemen hemen eksiksiz bir fihristi
ni meydana getirdiim gibi -bugn elimde bulunan fakat kaynaklan istee uygun olmayan Ana
dolu mstesna olmak zere- bu tarkatin bulunduu dier yerlerde de incelemelere devam edil
mesi iin salam bir esas hazrlam olduum midindeyim.
Elimizde bulunan belgelere gre Anadoludaki Bekta messeseleri en ziyade younlukla "K
zlba" veya "i Mslman" blgelerinde; zellikle (1) Ankara ve Sivas vilayetlerinde ve (2) Kon
ya vilayetinin -megul olduklar sanata dayanarak "Tahtac" namn alan- i airetlerinin bulun
duu, gney bat kesinde (Likyada) olmak zere balca iki gurup halinde toplanabilir. Ana
dolu ilerinin nc korunma blgesi olan Harput ve Erzurum, dou vilayetlerindeki Bekta
tekkeleri hakknda ise bilgi yoktur. Bununla beraber "Kzlba'larla "Bekta'ler arasndaki ba
lant ve ilginin mahiyeti, henz bilinmiyor. Biz, yalnz, bunlann slmiyetin "i" ekline bal bu
lunduklarn ve geni bir alana datm bulunan i cemaatlerinin ise Bekta elebilerinin (3)
manevi stnlk ve hakimiyetlerini kabul ettiklerini biliyoruz. Avrupada nisbeten son zaman
larda slamiyete girmi olan Hristiyan halk ile "Gney Arnavutluk", bugn Bektalerin en b
yk kuvvetle mevcut bulunduklar tek memlekettir. Son zamanlara kadar saylarnn epeyce ok
olduu "Girit" ile Makedonyann Kesriye dolaylan, ayn suretle Hristiyan halk zerine alan
m bir Bektalik hadisesini arz etmektedir.
Bundan baka daha baka yerlerde, mesela Avrupada ilk defa grndkleri vakit, ihtimale g
re yar cahil ve tamamen gebe olan, Asyadan gp gelme ky halklan arasnda da, baarl
propaganda izleri grlmektedir. Gney Makedonya ve Teselyann "konyar'lan, Rodoplarn
"yrk"leri ve Dobrucann "Tatar"lar, bu cmledendir. Bilhassa Edirne havlisinde yerleri bi
linen tekkelerin says dnlnce, iki asrdan fazla bir mddet zarfnda yenierilerle Bekta
ler arasnda mevcut sk balantya gre, birtakm asker merkezlerin, ayn zamanda misyoner
faaliyeti hususunda nemli OCAKlar tekil ettiini farz etmek uygun grnmektedir.

(1) ze olarak "Annual of the British School ar Athens (B.S.A) Mecmuas, XXI. Cildinden 1914-1916, s. 84-124
(2) Bektaler ve Tekilattan Hakknda. B.S.A XX, 94 ve devamna baknz.
(3) Aaya baknz.

Anadolu, Rumeli ve Arnavutluk'taki Bekta evliyalarnn tiplerinde her birine mahsus ol

mak zere zel deimeler fark edilebilir (4). Anadoluda ermi tipi, bizzat Hac Bekta ile az ok
balantl bir mrid saylr. Buna dayanarak mitolojik denilecek kadar uzak bir smdr. Rume
lideki ermiler de, Trk hakimiyeti devrine ait olmalar bakmndan yine yle uzak ve eskidir:
Fakat bunlar ilkel mrid olmaktan ok mcahid (cihad eri) saylrd. Bu keyfiyet, on altnc ve
sonraki asrlardaki yenieri-Bekta kark topluluunun basks altndaki blgelerde Bektali
in gelimesini gstermektedir.
Arnavutlukdaki Bekta propagandas, itiraf edildii zere, on sekizinci asrdan sonra ba
lar; ermileri de tarih ahslardr,
Bekta tekkelerinin yerleri hakknda urasn da kaydedebiliriz ki, baka tarikatlerinki, ge
nellikle biiyk iskan merkezleri dahilinde veya civarlarnda bulunduu halde, Bektalerinki, ku
ral olarak ya tamamen uzak yerlerde veya kylerin kenarlarnda bulunmaktadr. Bunun sebebi,
phesiz ki ksmen propaganda ve tesirlerinin en ok kyl halk zerinde etkili bulunmas, ks
men de snn hocalar tarafndan haklarnda dmanlk duygular mevcut olmasdr. Pek hakl
olarak kabul edebiliriz ki (1090 tarihlerinde) Bektalerin yenierileri ellerine aldklar ile bunla
rn 1826 da ortadan kaldrldklar zaman zarfnda, gerek stanbul ve gerek vilayetteki yenieri
ktalarnn klalarnda daim bir Bekta eyhi ve farz edilebileceine gre, yakmlannda bir de
tekke mevcuttu. Bunlar 1826 dan itibaren ortadan kaldrlmtr; fakat bu azizlerin Trk i kale
lerinin iinde veya giriinde mevcut bulunan trbelerinin, bu yenierilerle alakal eski Bekta
messeselerinden arta kalma eserler olmas, pek muhtemeldir.
Bu giriten sonra artk tekkelerin tasnifine giriebiliriz:
ANADOLU
(ekil I) (5)
A. ANKARA VLYET
Hac Bekta (Pr evi). - Tarkatin mehur messisi olan Hac Bekta, orta Anadoluda Kr
ehir civanda, ismini tayan kyde medfun bulunmaktadr (6). Mezarn bitiiinde, "Pr evi
denilen bir tekke vardr ki, Bekta tarkatinin ve mrdlerinin genel toplanma yeridir. Buras, ta-

(4) Evliya elebi Seyahat-namesi, Hammer tercmesi, s. 20 ve devamna baknz. "Bugn, Trkiyede mevcut
yedi yz Bektai tekkesi Hac Bektan yedi yz mridinin eseridir.
(5) Bu makaleyi aydnlatmaya yarayan harita, Msy Haslokun kendisi iin hazrlam olduu bir plandr. Bu
gnk artlara gre yeniden izilmitir. (Yazar)
(6) Evliya, Seyahat-nme, Hammer tercmesi, s.21, trbe hakknda yle diyor: "Hac Bekta, Sultan Orhan za
mannda vefat etmi ve onun huzrunda Krmn payitahtnda defn edilmitir. Burada bir Tatar melikesi, me-

rikat kurucusunun kabrinden baka Balm Sultan diye bilinen ve tarikatin blnd drt dal
dan birinin kurucusu olan pek nemli bir Bekta azizinin de mezarn ihtiva etmektedir: Bu me
zar, tekkenin "mcerred" denilen bekr dervilerine ayrlm olan ksmdadr. Bundan baka,
dikkate deer bir nokta vardr: Snn tarkatlerden Nakibend tarkatine mensup bir hocann
imamlk ettii, minareli bir camii de vardr. Bu, II. Mahmut zamannda (1826) da Hac Bekta
Snn olmak zere ve Nakibend eyhi olarak gsteren anlay uygulayan bir yeniliktir (7).
Bu tekke, vaktiyle, ahlsi Bekta tarkatine mensup 362 kyn mal varlyla geinirdi. Bu
kylerin says, hkmet tarafndan muhtelif vesilelerle yirmi drde indirilmitir (8). Tekkenin
60.000 lira kadar tahmin olunan varidat, tarkatin murkblan olan ah dede" veya "dede ba
ba" ve "elebi" arasnda paylalr.
Bunlardan evvelkisi Hac Bektan manev irad halfesi olduu iddiasndadr. Hac Bekta tekkesinde oturur ve bu buras ile Bekta tekilatnn bir ksm zerine hakimiyet icra eder.
Mesel Arnavutluk ve Girit Bektaleri bunu en yksek balan olmak zere tanrlar; eyhlerinin
tayini, bunun tarafndan onaylanmak durumundadr. Tarkatin bu dal, tamamen Amavutlar
elinde olduu sanlabilir: Son eyh Feyzi Baba Arnavut olduu gibi henz bo bulunan makam
iin gsterilen adaylar da Arnavutluktandr (9).
("Dede baba"nn emri altnda, daha sekiz baba vardr ki her birinin ayr "konak" ( ikamet
gh) olup tekkede grlen ilerin muhtelif dallarna bakarlar. Bunlar, tekkeye yeni girenlerin
almalarn idare ederler. Bu eitli dallar srasyla kiler ii (kilerci baba), frn ii (ekmeki ba
ba), mutfak ii (a baba), ahr ii (at baba), misafir ii (mihmandar baba), Balm Sultan trbe
darl (Balm Evi) ye ba ileri (dede ba, can ba)dir. ?

zan zerine bir ant ina eylemitir. B bina harap bir hale geldiinden Sultan Sleyman zamannda Kayseri Be
yi olan eytan Murad, burasn kurunla rterek tamir edip yenilemitir." Krehir yerine Krm payitaht denil
mesi yanltr. Herhalde Tatar melikesi tabiri bu alntya sebep olmutur. Bugn kasabann grlecek yerlerin
den biri olan tekkenin mutfandaki kazanlarn Tatar han tarafndan verildii sylendii halde garip bir ekil
de bunu Orhan ile bir saymaktadrlar. (Contemp, Review, Terin-i sn 1913-695).
(7) Hac Bektan Tekkesinin Tarifi, P. Lucas, Voyage en Grece (Amsterdam, 1814), I. 124, Levidis,
Arv n(nw.;flot; povut t |? Kan.-ahov.Lc, 98, Guinet,Asie Mineure, i. 841; Naumann, Vom goldenen Horn
z dem Quellen des Euphrat,193 ve devam; Contemp Revietv, Pr. White; Tern-i Evvel 1913,693 ve devamn
da mevcuttur. Keza XX. B.S.A, 102 'ye baknz.
(8) Bu bilgiler "Guine"dendir. Yalnz son rakam mstesnadr ki yazar bunu zaman iin doru olmak zere, 42
olarak gstermektedir.
(9) Makaleyi yazdktan sonra "Mesd" isminde birinin seilmi olduunu haber aldm.

elebi (imdi Cemal Efendidir) Hac Bektan fiilen halefi vedolaysyla hukuken tarkatin
en byk reisi olduunu iddi eder. Bu grev rs ise de veraset babadan oula olmayp len bir
elebinin yerine hayatta bulunan kardei, byk olunun yerini tutmaktadr. Bu kii tekke hri
cinde oturur ve messese mlklerinin idaresinde altrlr. eceresi dede baba gurubu tarafn
dan itiraza uramaktadr. Bunlar Hac Bekta'n olu olmadn syleyerek onu bir sahtekr say
maktadrlar. Kendileri ise neslini ceddi olan Hac Bektan kann imek suretiyle hamile kalan
bir kadndan mucize yoluyla doduuna ait araya giren bir efsane ile aklamaktadrlar (10).
Daha Trkiyede Merutiyetin ilan olan 1909 tarihinde, elebi beyi hkmete bir dileke
vererek tarkatin en yksek reisi sfatyla tannmasn vesik haklarnn iade edilmesini talep et
miti. u anda, mevkii, Anadolu Kzlba halk taralndan tannmakta ve bunian idare eden tekke
lerin eyhleri, onun onay ve dorulamasna uymaktadr. Irs olduklan anlalan (11) bu eyhlerle
kendilerine mensup cemaat, teki Bekta dal tarafndan az ok hafife alnmakta ve bunlar tara
fndan "Sf" diye adlandrlarak tekilatlan gevek ve mezhebleri btl saylmaktadr. Rumeli Hi
sar tekkesinin ve eyhinin olu, bana, aralanndaki bu fark "Kzlbalann Katolik ve hakk Bek
talerin ise Protestan olduklan" tarznda aklamtr. Robert Kolcun eski talebelerinden biri ta
rafndan ileri srlen bu ahitlie gre Bektalerin bir tr "reformasyon" temsil ettikleri ve Ana
doludaki geri dindalannn itikadlarndaki mezhebi ilaveleri, btl saydklan anlalmaldr.
"elebi ile "dede baba arasndaki ilikiler gergindir; fakat bekr derviler gurubu, evli
eyhler tarafndan hrmetle muamele grmektedir.
nanlar konusunda, Bektaler, Kzlbalann hilfna, prleri olmak zere Altnc mam
"Cafer-i Sdk"a ballk iddi ederler. Kzlbalar ise Beinci mam "Muhammed Bkir"den el
alm olduklarn ileri srmektedirler. Dn hayt hususunda da iki mezheb arasnda nemli
bir fark vardr. Dallarnn ruhbn snfn tekil eden Bektaler, neredeyse hi istisnasz,

(10) Guine, Kk Asya, i, 342. Mcerredler (bekrlar) ubesi tarafndan kabul edilen menkabe, kadn bir "hoca"mn zevcesi olmak zere gsteriyor. Ve buna "hatuncuk ana" ismini veriyor. Baka bir menkabe ise Hac Bekta "nefes olu (yani Allah demek olan nefhann olu) olmak zere gstermektedir. (Bunun iin Macaristanl Georgiusu De Moribus Turconmunun XV sonuna baknz). Byle mucizev bir dou bir ok ermileri
hakknda da ileri srlmektedir. zellikle kzlba Krtler "mam Bakir hakknda bu ztn
Bal(?) ekline (haline) gelen Hseyinin ba tarafndan mucizev bir ekilde dllenen bir Ermeni bakiresinden
aksrma yoluyla doduunu sylerler. ( Geog. Joum. Xliv 1914, 64). Daha baka rnekler iin Grenardn
Jorn. Asiat, XV, (1900), 11;Anadol, Skene, 285 teki yazlarna baknz.
(11) J.R. Anthr. Inst., Crotvfoot, XXX., 8,3,312 (Hayders-Sultn ve Haan Dede). eydi Battal tekkesinde de
kural budur. Un mois en Phrygie, Ouvre. 94, Arch. Des miss, Radet; IV, (1895), 445.

mcerred (12) (bekrdrlar. Dier ynden Kzlbalarn rs bir ruhban snf vardr; buna daya
narak eyhleri mecburen evli (miiteehhil)dirler.
nanmamz iin az ok sebepler bulunmas bakmndan Bektaler beden ve rh baskya sahip
bir reisin idaresindeki asl aret zmresini ynetiyorlarsa, bu takdirde "elebf'de, tevarsn, ird bulunduu mcerred (bekr) derviler tekilatnn stnlk ve oluumu zerine mevkiin
den drlm olan asl irs aret reisidir. Onun tarafndan memuriyetleri onaylanan eyhler ve
ya babalar ise, aynen aret ksmlarnn veya akraba airetlerin rs reislerini ynetmek durumun
dadrlar. rs olmalan bakmndan zarur olarak evlidirler. Dier esas kolun bekar dervileriyle
bunlar arasndaki balca fark d budur.
Bektalerin "elebisi hakknda en eski kayt 1526-1527de ortaya kan bir dervi ve Trk
men isyan ile ilgili grnyor (13).
Bu isyann ortaya kp yayld alan, Ankarayd (14). syann, genellikle Kalenderolu namyla
bilinen reisinin "elebi" unvann tad, baz yazarlar tarafndan sylenmektedir. Fakat bunun
soy olarak Hac Bekta Veliye mensubiyet iddia ettii konusunda, hepsi ayn kanaattedirler.
Sonradan Bektalerle yenieriler arasnda ortaya kan balant dikkate alnnca, bu olayda ye
nierilerin elebi zerine yrmekte katiyyen tereddt gstermemi olduklarn sylemek uy
gundur.
Ayn vilayet iinde olmak zere kaydedilen tekkeler, unlardr:
Beypazar civannda - Bu kasabann bat tarafnda, Sakarya boyunda, EMREM YUNUS SULTAN'n
trbesi vardr ki Lejean tarafndan, besbelli cahil bir yerli muhbirin ifadesine dayanlarak kz ve
iki oluyla birlikte defnolunan bir "Konyan Sultan diye tarif edilmektedir (15). Hakikatte Emrem Yunus, Bektalerce kendilerine mensup bir aziz olmak zere iddia edilmektedir. Trbe ye
ri halk tarafndan ziyaret edilmekle beraber burada bir messese olmad zannediliyor (16).

(12) Bu sfatla Bekta dervileri Balm Sultan hakknda zel hrmet ve yceltme duygusu blerler. Bu zat, Hac
Bektatan iki nesil sonra gelmi slahat bir aziz olup pr evinde medfundur. Hac Bektan da evlenmeksizin ya
ad kabul ediliyorsa da Balm Sultan, mcerredler (bekrlar) ubesinin zel pri saylmaktadr.
(13) Hammer- Heller Tercmi, His. Emp, ott., V, 95; Ann, Turc, Leundavius; s.a., 1526 ve lib. Sing, S.222.;
Hist. Des Turcs, de Mezeray, 5020.
(14) syana katlm olan drt airetin ismi saylmaktadr: iekli, Akakoyunlu, Masadl, Bozoklu. Hac Bekta
Tekkesinin kuzey tarafnda bir iekda vardr. Bozok da bu dan bulunduu mntakann ismidir. u halde
zikredilen airetlerden hi olmazsa ikisi bu yre ile ilgili grnyor.
(15) Bull. Soc. Geog. XVII, (1869), 63.
(16) J.H, S: Andersen, 1899,70. Emrem Yunus (Yunus Emre) iin Gibb. Ottoman Poeuy, 1,164e baknz.. O,
bunun tarihini on drdnc asr halannda gsteriyor. Seyahatnme, Hammer Tercmesi, II, 223.

orum civarnda - orumun on kilometre batsnda, Kipertin haritas (yerli bir kaynaktan nak
len) "Seyyidim Sultan" kaydetmektedir. Evliya ise bu yeri zamannda yaln ayak ba plak Bek
taler tekkesinin bulunduu bir yer olarak gstermektedir (17).
Ankara civarnda - Ankarann dousunda yerlemi "Hseyin Da" zerinde Bektaler tarafn
dan mcahid bir ermi olarak kabul edilen bir Arabn, Hseyin Gznin mezar vardr. Ermi, za
mannda burada yz Bekta derviini barndran bir tekke vard ve her sene ok kalabalk bir
yin yaplrd (18). imdi yalnz Ankara "Bayram" dervileri tarafndan idare edilen bir trbe var
dr (19).
Yozgat civarnda - Burada Mucur denilen yerde bir tekke mevcut olduu syleniyor ki haritala
rmzda gsterilmemitir. Fakat buras "Krehir" civarnda ayn ismi tayan kyden bakadr.
Alaca civarnda - Arap mcahidi Hseyin Gznin ikinci bir kabrini ihtiva eden Shamaspur
(ems-i pr olmal) tekkesi, bu tarkate aittir. Fakat u anda terk edilmitir (20).
Krehir - Bana bu mntakada Ah Evren denilen bir tekke bulunduunu bir dervi sylemi
ti (21).
Sultan Osmann silah arkadalar arasnda ayn ismi tayan bir aziz de Hac Halife tarafndan Kr
ehirde medfn olmak zere zikredilmektedir (22). Evliya elebi ise "Ah Evrn" veya "Kayseriyveli Ah Baba" isminde Denizlide medfun nc bir azzin, Trk debba(dabak)lannn pri ol
duunu sylyor. Bu biraz kark menkabe, ismini anlalan "yabani hayvan" mansna gelen "evren"den almaktadr (23). Ankarada bir de "Ak Elven" Tekkesi vardr. Bu kelimenin halk etimo
lojisine maruz kalanlardan biri olduu anlalyor. Kelimenin, asl ah ve eren kelimelerinin bir
lemesiyle olumu olmal. Eren, azz demektir; ah ise Arapada kardeim anlamna gelen bir ke-

(17,18) Evliya, Seyahatname, 11,228; kez Hac Halfe, Cihan-nm, Arman Tercmesi, 703.
(19) Expl. De la Galatie: Perot et Guillaume, 1,283.
(20) Asia Mior, Hamilton, 1, 402 devam; HRoss, Letters from the East, 348; Murrav'n, Asia Minorunda
Wilson, 36; Trans. Victoria inst. XXXIX, 159; Keza B.S.A. X X., 104. Perro 186lde burada bir iki Bekta dervi
i bulmutur. ( Souveirs d'un Voyage. 418).
(21) Jakob tarafndan da (Beitrage, 80 not ,3) 1409-1410 'da Akehirde vefat etmi olan Halveti azizlerinden
bir Ah Mrim zikredilmektedir,
(22) Arman tercmesinde Hadji Ouren; Menasikl-Haccda Hakhi Ouren, 12; Hammer, tto Hellerde; Hist.
Empi. 248ide, Akhi Evern (Baknz Huard, Konia, 112. Burada Seyyid Mahmd hayratnn Akehirdeki tr
besi tasvir edilmektedir).
(23) Sevahatnme, i, 206: Ah Baba Selukler asrnda Kayseriyyede yerlemiti ilh... (stanbul basks, cild 1,
S. 594-595). Btn debba(dabak)lar Ah Evrn pirleri tanrlar. smin son eidinde siren gibi efsanev bir hay
van mansna gelen ehve kelimesiyle oynand zannedilir. (C. White,Constantinople, 1,174).

lime olup daha on drdnc asrda bn-i Batuta'nn Seluklar zamanndaki Anadolu Trkmenleri arasnda ok yaygn bir sosyal birlik (24) ve daha sonra olduka mhim siys bir tekilt (25)
olmak zere tand "ftvve" namyla bilinen mhim cemiyetle ilgili huss bir anlam vardr.
(Bektaler arasnda ah kelimesi Hac Bekta tekkesinin eyhinin unvannda sakldr. Bunlarn
hi olmazsa eskiden "Ahyn- Rm" (yani Anadolu kardeleri) (26) denilen bir yan ubeleri var
d. Herhalde bunlar tarihlerinin bir dneminde Trken ftvvet erbbyla kaynam veyahut da
bunlar temsil etmitir.^
Mucur (Krehir civarnda) - Burada bir Bekta dervii tarafndan beklenen mbarek bir ta var
dr (27).
Panuk Sultan - Bu azz de Krehir mntakasnda bir ky tekkesinde medfundur.
KONYA VLAYET
Nevehir civar - Burada Nureddin isminde bir azizin mezarn ihtiva eden bir Bekta tekkesi
nin varlndan sz ediliyor.
Adalya - Tarkatin burada bir tekkesi varsa da o kadar nemli olmad anlalyor.
Elmal da evvelce Haydar Babann kabrini ihtiva eden bir tekkesi vard; buras 1836da tahrip
edilen tekkelerden biridir. Kasaba veya kaz Abdal Ms isminde pek mehur bir azizin medfun
bulunduu yer olmak zere bilinir (28).
Kasabann on iki kilometre kadar gneybatsnda "Tekke" denilen bir ky vardr. Elmalda tah
tac diye bilinen ilkel i airetlerinin yerletii kazann merkezidir. Fakat tarkatin tekke haricin
deki organlar, bilhassa burada da, Arnavutluk'ta olduu gibi, hli yerinde emlk sahipleri veya
ehir sakinleridir (29).
Cileveci Elmalnn saat kuzeyinde yerlemitir, Abdal Musann mridlerinden Kilerci Baba
(30)nn mezarn ihtiva eden bir tekkesi vardr.

(24) bni Baruta, Lee tercmesi, 68 ve devam; Sanguinetti tercmesi, II, 260 ve devam.
(25) Hammer- Sheller Hist Emp Ott., 21. Keza ftvvet hakknda Zeitschr, Karabashek, f. Numismatik (1877),
213 ve devam.
(26) Ahiyn- Rm (Brown, Dervishes 142); Bunlann yan kollan srasyla unlard; Gaziler (cihad erbab), abdal
lar (zhd erbb) ve Rum baclar (hemireler). Seaman'n Orkhan'nda, S. 108, Ah (frater, Achi) Dervi ce
maatleri arasnda bir rtbe olmak zere gsterilmektedir.
(27) Cholet, Armenie, 48.
(28) Jacob Bektaschije, 28, kez Beitrage, 14,85. Aada (Kahire) maddesine baknz.
(29) Von Luschan, Reisen in Lykien, II, 203.
(30) Yukarya baknz (Hac Bekta).

Finike - Elmalnn limandr. Kf Baha'nn mezarn ihtiva edenbir tekkesi vardr. Buras
Petersen ve Loan taraflarndan Limira nn mevkiinde olmak zere gsterilen tekke olsa gerek
tir. 1884te burada iki dervi vard (31).
Glhisar - Tefenninin otuz kilometre gneydousunda ve bu kazann kuzey tarafnda bulunur.
Yaman Ali Bahann mezar, burada bulunan bir tekkededir.
B. ZMR VLAYET (AYDIN)
zmir - imdi burada ehrin kenarnda Ktip olu Mahallesinde Haan Babamn mezarn barn
dran kk bir Bekta tekkesi vardr. Kalenin bulunduu tepedeki Polycarpn mezannn et
rafndaki ufak kabristanda da Bekta mezar talan grlmektedir (32).
Tire - Burada iki tekke vardr ki birisi Horasanl Ali Babamn trbesini ihtiva eder.
Tavas - Burada Hac Bektan halifelerinden Sar smail Sultan medfundur.
Denizli - Halen veya vaktiyle mhim bir Bekta merkezi olduu anlalyor. Kaz dahilinde
tane Bekta tekkesi olduu syleniyor, ki saatlik bir evre dahilinde Teslim Sultan ile Dede Sul
tan mezarlar bulunmaktadr. Karaaata (33) da Niyazi Baba vardr.
Yataan - (Vilayetin gneyinde Karayk civarnda) - Pol Lukas (Paul Lucas, on sekizinci asrn
ilk senelerinde burasn ziyaret ettii zaman Latagundie (Yataan Dede)nin mezarn ihtiva eden
zengin ve mhim bir tekke vard (34). Buras 1826da tahrip edilen Bekta messeselerinden
biriydi. Fakat o zamandan beri yeniden az ok canlanm grnyor. Yataan Baba, Abdal Mu
sann pri olarak bilinir, Ayn yerde baka bir tekke Abdi Bey Sultann mezarn barndrr.
Menemen - Buradaki tekkede Bekri Bahann kabri bulunur.

(31) Resien in Lykien, II, 204 Not. Yine Finike civannda Halla kyn de kaydedeyim. Bu isim, bize Bekta
topluluklan fikrini dndrr. Mansrl-Hallc, Bektaler tarafndan byk azizleri Fazl- Yezdann pri
(Degrad, Haute Albanie, 229) ve tarkatlerinin ncs olarak iddial bir ekilde kabul edilir.
(32) B.S.A, XX, 82, not 3.
(33) Belki de Sarayky civanndaki Kabaaa, ki Kipertek haritas burada bir tekke iaret eder.
(34) Voyage fait en 1714, II, 171 ve devam... "Un couvent ou lon garde precieusement le corps dn
Mahometan nomme.atagundie, quon dit avoir pere de grads merveilles dans tous le Pais. La mosquee ou il
repose est tres belle & bien entretenue; il ya dedans 60 chandeliers dargent massif de dix pieds de haut & un
fon grand ombre de lampes dor & dargent. Deux cem Dervi sont emploiez au service de cette mosquee;
ls ont une Bibliotheque tres bien fournie... Comme cette mosquee a de revenus immenses, ily, une fondation
pour ourrir et loger tous les passans, & ony exerce lhospitalite avec baucoup de charite." XX. B.S.A. 98.

Manisa - Bektalerin, 1826 dan beri Manisada tekkeleri yoktur. Fakat burada vaktiyle nemli

olduunu ve Ayn- Al ile Niyazi Babalarn trbelerinin kendi tarkatlerine ait bulunduunu iddia
etmektedirler.
Dumlupnar - kasaba hududundan (Dumlupnar istasyonu civarnda, iyice grlen Cafer Baba
(Yafer ?) sonradan yeniden ina edilmi olup Bektalerce, 1826 tarihinden evvel mevcut olan
tekkenin bir ksm olduu syleniyor (35).
C. Bursa (Hdvendlgr) Vilayeti
Bursa. - imdi Bektalerin burada- bir temelleri yoksa da evvelce tarkatin byk bir salam yeri ol
duu kabul edilebilir (36). u sayacamz trbeie (Hakk veya zannolarak) Bekta etmilerine aittir:
Abdal Murad - Bu azzin adna Sultan Orhan tarafndan kurulduu sylenen bir tekke vardr
(37). Kendisi hakknda da on altnc asr tarihisi Saadettin o devrin bilinenlerinden olduunu
sylemekte, fakat Bektalerle bir ilgi ve balants bulunduunu kaydetmemektedir. Bu ilginin
mevcudiyeti, pheli grlyor (38). Evliya elebi ise bunu Hac Bektan yaranndan olmak
zere gsteriyor (39). Bu tekkeye dair mild on yedinci ve on sekizinci asrlarda kaytlar vardr
(40); azzin mezar da u anda mevcuttur (41).
Geyikli Baba - Abdal Muradn ada ve cihad arkada saylr ve onun gibi Hac Bektaa ba
ldr. Ahmed Yesevnin halfelerinden saylr (42). Bunun Hac Bekta ve ona bal olanlarla ba
lants Abdal Mus hakknda olduu gibi sonradan ortaya km bir eydir (43).
Ramazan Baba - Bunu Evliya elebi "Bursada ho bir ayr ortasnda yerlemi Bekta tekke
sinde defi edilmi olmak zere gsteriyor (44). Fakat Esad Efendi bunu Nakibendlere men
sup saymtr (45).
(35) Yukardaki Elmal ve aadaki Kahire maddelerine baknz.
(36) Esad Efendi, Destr, Des Janissaires, 302; 1826da Bektalerin Bursadan srlmelerine ahit olmutur.
(Asie Mineure: laborde, 24).
(37) Evliya elebi, Seyahatname, Hammer Tercmesi, II, 8; II, 24.
(38) Seaman'n Orkhannda, S. 116.
(39) Ayn yerde.
(40) Sestini: Littere Odoporiche, 1,117; Fon Hammer, reise nach Brussa, 57; Cuinet: Asie Mineure, IV, 129.
(41) Kandis, II(iovoq ,153.
(42) Evliya elebi, Seyahatname, II, 21,24. Ahmed Yesev ve bunun Bektalie girmesi hakknda B.S.A, XXye
baknz.
(43) Seaman, Orkhan, ayn yerde.
(44) Seyahatname, II, 28; Fon Hammer, Reise nach Brussa, 56,
(45) Detr, des Janissaires, 300.

eyh G l - Bunun mezarna bal tekkenin kurulmasn Evliya elebi Orhan'a atfediyor (46).
Akbyk Sultan- Bu azz ise ayn yazar tarafndan hem Bekta (47), hem "Bayram " (48) gste

riliyor.
Bursa vilayetinde u aadaki yerlerde de Bekta tekkeleri mevcut veya vaktiyle mevcut olmak
zere bilinirler:
Seyyid Gz - Eskiehirin gneyinde bir kydr. smini kye vermi olan ve tekkede defin edil
mi bulunan azz, Arablar devrinin mehur bir mcahididir. Mezan, daha Seluklular zamann
da kefedilmiti. Bu yap da Bektalerin eline daha on altnc asrda gemitir (49). Tekke halen
mevcut ise de vakf bina harap olmaya yz tutmutur (50). Bunun yaknnda ve batsnda
ceddinin tekkesi vardr ki bu zat Yakub (lakob) tarafndan mhim bir Bekta azzi olmak
zere gsterilmektedir (51). Bu tekkenin koruma altnda olduu sanlabilir. Ayn kaz dahilin
deki Melek Baba ve ryan Baba trbelerinden eser kalmamtr.
Be Kan - (Altnta ile hsaniye istasyonu civarnda). Burada Hac Bektan halfelerinden
Resul Ali Sultan veya Resul Baba defhedilmitir (52).
Receb (Uaktan saat mesafede). Burada Bekta halifelerinde Kolu Ak Hacm Sultan defnedilmitir (53). Tekke imdi ilememekte ve bir mtevelli tarafndan idare edilmektedir; fakat
neminin mahall kald anlalyor.
Balkesir - Bu kaza dahilinde de halifelerden Seyyid Cemal Sultan defhedilmitir (54). Fakat tek
keler hakknda hibir bilgi alnamamtr.
Bursa vilayetinin son asnn ellinci senelerinde Bektaliin salam bir mevkii olduu anlalyor (55).

(46) Evliya elebi, Seyahatname, 11,8.

(47) Avn yer; II, 8,
(48) Ayn yer, II, 26. Burada Hac Bayramn bile Bektaler tarafndan kendilerine mensup olmak zere iddia
edildiini kaydedelim.
(49) Brovvne: J.R.AS, 1907, bu makalede 46-1545te bir Hurfi yazmas yazlm olduu syleniyor; ayn eser
Menavino:Libri cinque delle cose Turchesnche(1548), 60.
(50) Bu tekkelerin ayrnts ve bibliyografyas iin B.SA XIX., 184 ve devamna baknz. Bibliyografyaya ilave ol
mak zere de C. Wulzinger: Drei Bektaschiklster Phrygiens, XX, 103 (Berlin 1913)
(31) Die Bektaschije, 28.
(52) Yakob, Bektaschije, 27.
(53) Ayn eser.
(54) Ayn eser; bu mevki "Kebsud" civanndaki "Tekke Ky" de aranmaldr; nk yaknnda "Bektaler" k
y vardr.
(55) Turkey and her Destiny, C. Mac Fariane, i, 501.

anakkale - (56) - Bugn burada hibir tekke yoktur. Fakat burada bulunan yenierilerin miktanna gre, 1826 tarihinden evvel bir Bekta merkezi olmas muhtemeldir. Rhodius vadisinde Sarayck kynn darsnda harap ve metruk bir tekke vardr ki iinde medfun bulunan azzin n
ce veya ncir Baba ismini tamakta ve halen bir ziyaretgh olmak zere ziyaret edilmektedir (57).
Asnmzn ilk senelerinde valye Gynk ayn olmak zere, galiba bir Bekta tekkesi tarif et
mektedir (58).

D. KASTAMONU VLYET
Kalecik civannda. - "Evliy elebi" bu kaza dahilinde Kou Baba isminde bir ziyretghtan sz
etmektedir. Hac Bektan mrdlerinden biri olan bu zt, ismini tayan bir tekke iinde gm
ldr. "Tekkeden baka bina yoktur. Trbede ssl kandil ve amdanlar vardr. Azzin tabi, alem
(sancak), giyecek ve kilimi, hayatnda olduu gibi korunmaktadr. Trkmenlerin bu ermie b
yk inanlar vardr." (59).
ankn civannda.- Bu kaza iinde Kzlrmak nehrinin kuzeyinde bulunan "Ayrak" kynde Evli
ya elebi yz dervi ve Mehmed ah Dedenin trbesini barndran byk misafirperver bir tekke
bulmutur. Bu azz Hac Bekta ile birlikte Horasandan Birinci Byezdin sarayna gelmitir (60).

V. SVAS VLAYET
Sivas.- ehir iinde, sonradan Beyrut vlsi olmu olan Halil Paa adnda birinin kurduu Maksmlar (Masmlar) Tekkesi (61) denilen yeni bir bina vardr. Elli sene nce bir derviin iki masmun kabrini ilham yoluyla bulmu olduu sylenir. Rivayete gre bunlardan birinin Beinci
mm Muhammed Bkirin olu Ali Ekber, dierinin ise Yedinci mm'n (Ms Kzmn) olu
Salih olduu anlalmur. Bu masm ocuklar ehd saylmaktadr (62). Halil Paann bir ma
sum ocuu da tekkede gmldr.
Amasya. - Burada Pri Bahann kabrini barndran bir tekke vardr.
(56) Dorusu aranacak olursa anakkale Bursa vilyetinden deildir, belki mstakil bir liv (sancak) merkezidir.
(57) anakkalede Mister R. Grechden.
(58) Voyage de le Propontide, 14. "ehrin arkasnda geni bir ova uzanr ki onasnda gayet latif balar ve bah
elerle evrili bir derviler tekkesi vardr. Bu mnzevler (yalnzlk kesinde yaayanlar) civarlanndaki yerlere
en muhabbetli bir misfirperverlik rnei gsterirler. Yorgun yolcuya meyvelerinin ve hcrelerinin en gzeli
ni verirler ve size tam bir masumlukla bunlan kuran devin byk kalnts olan krk admlk tabutu gsterirler."
(59) Seyahatname, II, 226.
(60) Ayn yer, U, 236.
(61) Veya masm pk (temiz).
(62) Buras Molyneux -Seel nin Sivas'ta "Hasann mezan" olmak zere zikr ettii ve Kzlba Krtler iin ziyretgh olan yer olsa gerektir. Hseyin'in yai Haan ile Hseyin'in bu ekilde birbirlerine kantnlm olma
snn sebebi kolay anlalmyor.

Divrii civarnda. - Divriiden saat mesafede Gan Baba adnda lim bir Bekta eyhi tara
fndan kurulan ve Endehr Tekkesi adn tayan bir zaviye vardr (63).
Kuvvetle i olan bu vilyet iinde olmak zere, Evliya elebi on yedinci asrda baka tekke
daha saymaktadr. Herhalde bunlann ikisi mevcuttur. Onlarda unlardr;
Merzifon (Marzuvan) - Hac Bektam dostlarndan Pr Dedenn mezar buradadr.
Evliya elebi zamannda burada yz kii mevcut olup 366 para kyn rdyla geinirdi (64).
Sonradan buraya yeni bir hayat geldii anlalyor. Bunda "Mver-y Kafkas" (Kars dolaylan)
gmenleri mhim bir rol oynamtr.
Osmanck - Hac Bekta ile Horasandan gelen Koyun Babann mezan buradadr. ehrin btn
havalisi, Evliya elebi zamannda Bektalie mensuptular (65). Bu kurumun, imdi baka elle
re gemi olduu ve azzin de Pamuk Baba namyla bilindii anlalyor.
Brgnde (ebinkarahisar civarnda) - Behll Semerkandi ile Al obann mezarlannn bulundu
u yerdir (66). Gibertin haritasnda ebinkarahisar'n epey gneyinde ve Erzincan yolunda gste
rilen tekke herhalde buras olmaldr. Bundan baka Evliya elebi, Amayazn civannda da Mehmed
h adnda bir Bekta tekkesini ksaca zikr etmektedir (67).
Bugn, hibir Bekta tekkesi bulunmayan Anadolu merkezlerinin, eksik de olsa bir listesinin
dzenlenmesi, gelecekteki aratrmaclar iin faydal olabilir: Adana, Antep, Mara (68), Mersin,
Nazilli, Bigi, Tarsus, Trabzon.
Bektalerin Ankarada bulunmay, Bayram tarikatinin stnlyle; Konya, Karaman (69) ve
Manisa'da bulunmaylan da Mevlevi younluunun etkisi ile aklanmaktadr. Adana (70), Ay
dn, Kayseri (71), Bilgi (72), zellikle "azkara Snn ehirlerdir.
(63) Herhalde Kiperet haritasnda Divriinin gneyinde gsterilen Anzagar (Anzaghar)dan
(64) Seyahatnme, 11,215; Hac Halfe, Arman Tercmesi, 681.
(65) Ayn yer, II, 96, Ayn ekilde Yakob, Bektaschije, 28.
(66) Ayn yer, II, 205.
(67) Ayn, II, 125.
(68) Orada 1826 ya kadar bir Bekta tekkesi bulunduu syleniyor.
(69) Davis (Life in Asia Minr, 295te) buradaki flHide Tekkesi ni Bekta olarak gsteriyor. Halbuki buras mu
hakkak ki Mevlevi tekkesidir.
(70) Niebuhr, Reisebeschreibung, IH, 118. Fakat ben bu vilayet dahilinde, (Harput'ta) Cebel-i Berekette lim
bir Bekta babasnn yerletiini iittim. Bu, herhalde oradaki mahall Trkmen airetleri arasnda propagandalannn mevcdiyetini gsterir.
(71) Esad Efendi, Destr. Des Janissaires, 314,317; Baknz (Kayseri iin) Skene, Anadol, 59.
(72) Esad Efendi, ayn yerde; Amasyada 1826 da ayn ekilde bilinirdi, fakat imdi bir Bekta tekkesi vardr. Ayn
ekilde Tire'de yle (bunun iin baknz (Schlechta VVesserd); Denksch. ren. Ak., VII. P.H.C1. (1857,1,47).

emh - Bektaliin dou ynndeki son noktas olup Evliy elebi tarafndan ziyaret edilen Ba
ku civarndaki emhnin mhim tekkesi olmaldr. Buras Pir Mrzdn kabrinin bulunduu yer
olup ounluu bu tarkate mensup 300 kyn vridtyla geinirdi (73).
Dersim Krtleri de Hac Bekta tanyorlar. Bu blgede de bir Bekta tekkesi bulunduu sy
leniyor (74).

II. ELCEZRE VE IRAK (BEYNEN-NEHREYN)

Beynen-Nehreynde (Irakta) i mbarek yerleri civannda Bekta tekkeleri vardr:
Buralar herhalde muntazam tekkeler olmaktan ok Bekta ziyaretileri iin istirahat yerleridir.
Bunlann, iinde Gulgul Baba trbesi bulunan Badat ile (75) mam Msnn mezannn bulun
duu yer olmak bakmndan Badatn iler iin kutsal bir varou olan; Kzmiye, Kerbel, Necef ve Smirdir. Suriyede de buralann ahlsi genellikle dervilerden holanmyor gibidir.

III. MISIR
Kahire - Mukattamda i kale yukarsndaki Bekta zaviyesi bu tarkatin tek kurumudur. Tekke
nin hududu iinde byk bir bodrum, trbe hizmetini grmektedir. Burada gml olan en b
yk azz tekkenin kurucu olarak bilinen Kaygusuz Sultan (76) adndadr. Bunun Abdal Ms mridlerinden olup (77) Bekta inancn Msra getirdii sylenir. Rivayete gre bir hkmdar-zdedir. Binadaki ismi Sultan-zde Gaybdir. Bektaler arasnda byk bir hreti vardr. Bunlar ken
disini drdnc ubenin kurucusu olmak zere tanrlar. Mezann Kaygusuza ait olmas tekkenin
pek eski olmas ile ispatlanamaz. On yedinci asrn ilk yansnda bu Mukattam tepesini dikkatle in
celemi olan Pokok (Pococke) ve Peni (Peny) burada tekkeler deil maaralar kaydetmektedir
ler. kincisi, bu maaralann yerleik olmamalan bu durumu aklar (78). Bu kurum belki on seki
zinci asnn son senelerinde Bektaliin yaylmasyla alkal olduu gibi, o srada Msrda hizmet
eden Arnavut cretli askerler ile de ilgili olabilir. Gerekten o zaman Msrda Mehmed Ali Paa bu
lunuyordu. Baz Bektaler, bunun da kendi tarkatlerine mensup olduunu sylyorlar. Msrda
bir zaman askerlik yapm olan (bir atl) beratl "merViryoni" hakknda da ayn ey sylenmek
tedir. Aadaki tasvir, Kahiredeki Bekta kurumlan hakknda elde mevcut en iyi kaynaktr:

(73) Seyhat-nme II, 60.

(74) Taylor'un eserinden. 186 da Arapgirde bir tekke bulunduu anlalyor. J.R.G.S., 1868,28,312.
(75) Niebuhr, Voyage en Arabie, II, 242,244.
(76) Kaygusuzun Bektaler tarafndan pilav mansna kullanlan bir kelime olduu syleniyor.
(77)Yukardaki Elmal maddesine baknz.
(78)View of the Levant, 234.

"Tekke, tepe zerinde grlr ve uzaktan nndeki koyu yeil yapraklar kitlesi ile fark edilir.
Uzun bir sra basamaklardan karak ufack bir baheden geildikten sonra fark edilir. Sonra
dan Hdiv smail (79) ve birka prenses tarafndan yeniden in edilmi olan Bekta tekkesine
girilir (80). Tekke mensuplarnn det ve geleneklerine mahsus divanhane ile eyhin odalar,
muhteem mutfak grlebilir. Tekkenin st ak, kck avlusu 200 ayaktr. Daha hzla kaya
ierisine giren bir ta ocana alr. Tahta bir parmaklkla kapanm, ii hasr deli bir yol en
ierlek hcreye gider ki burada eyh Abdullah l-Magarav (maaral) medfun bulunmaktadr.
Bunun asl ismi "Kaygusuz" olup Alaiyeli idi. Msra ftvvet propagandas yapmak iin gnde
rilmi ve orada yerleerek Abdullah ismini almtr (81). Bugn Kahiredeki Kaygusuz Tekkesinin Msr ve hatt Kuzey Afrikada tek Bekta zaviyesi olduu grlyor.
Tarkatin, burada hayatn srdrebilmesi, oralara akn akn gelmekte olan Arnavut halk saye
sindedir. imdiki eyhi de Toska cinsi bir Amavuttur.
Tarkatin evvelce eski Kahirede Kasrl-Aynde de bir tekkesi vard. Esad Efendi, burasm esa
sen Nakibendlere ait bir kurum saymak istiyor (82). Bunlardan, ilk nce Pokok sz etmi, fa
kat hangi tarkate mensup olduklarn kaydetmemitir (83). Vilknson ise, tekkenin Bektaler
tarafndan kurulmu olup brahim Paa tarafndan Kdirilere nakl ettirildii tarihe kadar onlara
ait olarak kaldm sylemektedir (84).

IV. STANBUL
Baehirde mevcut tekkelerin u aadaki fihristi, bana Rumeli Hisan yukarsndaki ehidler
Tekkesinden verilmitir (83).

A. Rumeli Tarafi
1. Yedi Kule - (Kazl eme) eyh Abdullah.
2. Topkap - eyh Abdullah.

(79) 1863-1879.
(80) Baedecker, Egvpt, s.53; "Buradaki zarif, yaldzl sandukann Hdv ailesine mensup bir hanma ait olduu
sylenmektedir. Anlalan, tekkeye hayrt dokunmas bakmndan bu kadn buraya gmlm olmal."
(81) Mrray, Egvpt, (1900), 29.
(82) Destriction desJanissaires, 300.
(83) Description of the East, 1,29.

(84) Modem Egypc, 1,287; Baknz J.R. Asiat. Soc..l907,573, ki burada tekkenin 1808 tarihine kadar Bektalee ait olduu grlyor.
(85) Tchudi tarafndan Yakobun Bektaschijesinde, 51 ve devamnda; Depont, Coppolani taraflanndan yazlan
Confreries Musulmanes, 530-531'de buna benzer listeler verilmitir.

3. Kara Aydn - (Eyp srtlannda) eyh Hfz Baba.

4. Stlce - eyh Hseyin Baba.

5. Karaaa - (Kthane civarnda) eyh Mnr Baba.

6. Rumeli Hisar - (ehdler)
Birinci ve ikinci numaralar bekr dervilere mahsustur. Akncnn eyhleri aslen Anadoludandr
ve makamlan irsidir (Babadan oula geer).

B.

Anadolu Taraf

7. amlca
8. Merdivenky - Bektaler, bu nemli tekkenin, Kostantin ile cenk edip buraya gmlen eski
cihad erlerinden h Kulunun mezann barndrdn sylerler. Tekkenin kurucusunun ismini
de Mehmed Ali Baba ve imdiki eyhinin ismini ise Hac Ahmed Baba olmak zere bildirmiler
dir. Tekkenin ayn zamanda Azeb avu'un mezarn da bulundurduunu sylerler. Bu adam,
rivayete gre Msr Efendiyi srgne gtrm ve onun tarafndan yolda ird edilmiti (86).
1826da tarkaderi lavedildii zaman baehirde (87) on drt tekke olup bunlardan dokuzu
tahrip edilmiti (88) ki bunlar da (1-) Yedi Kule, (2-) Eyp, (3-) Stlce, (4-) Karaaa, (5-) ehdlik (89), (6-) amlca, (7-) Merdivenky, (8-) kz Liman ,(90) (9-) skdar (91) tekkeleri
idi.
u halde Bektaler 1826dan sonra stanbuldaki kurumlardan bu kapanm olan dokuz tekke
den yedisini tekrar kurmaya ve bir bakasn (Topkapy) ilve etmeye muvaffak olmulardr
(92).

(86) Bravn, Dervisles, 164; on yedinci ara mensup bir ir ve Bekta telkinlerine meyilli bir zndk olan MsriEfendi hakknda: "Kantemir, Hist. OttomaneJongiyerTercmesi, II, 218,228 ve devam; Hammer-Heller,
Hist. Emp. Ott., XI, 333; ve Gibb: Hist. Of Ottoman Poetry, III, 312.
(87) Rosen, Geschichte derTrkei, 1.19.
(88) Esad Efendi, Dest. Des Janissaires, 326.
(89) Bu tekkenin tahrip edilmi olduu C. Mac. Farlanen Turkey and her Destiny, II, 504'te zikredilmektedir.
C.

Q. Bravn ise (Dervisles, 175) bunu Melmlere mensup olarak gsterir.

(90) Evliy Efendi de, Seyahatnme, 1,81; Hammer, Counstantinopolis, II, 322.
(91) Herhalde, trbesi bugn mevcut olan, Karacaahmedin (Kendisi hakknda B.SA XX, 120 ve devamna ba
knz) mezann banndran tekkedir.
(92) 1850 tarihlerinde Bekta tekkesi vard. (Bravn, Denishes, 530)

stanbul kazasnda Bektaler tarafndan evvelce igl edilmi olan tekkeleri u ekilde sayabili
riz:
Rumeli Hisar - "Birinci Sultan Ahmed" devrinde vefat etmi olup Hisar burnunda gml bir ge

mici azizi olan "Durmu Dede"nin (93) tekkesidir. Tekke imdi Halvetlerin elindedir.
Istranca - Ki stanbul'un kuzey dou tepelerindedir (94).
V. Rumeli (ekil 2)
Bu blgede, zellikle Edirne civarlarnda, Bektalerin bir ok tekkeleri vard ki, bunlann ou
1826 basknlarnda tahrip edilmitir,

A. Gelibolu Yarmadas (95)

Burada u aadaki yerlerde daha iki tekke vardr:
Kilitbahri (anakkale'nin karsnda) Akba (Sestos) - Buras tek bana bir hcre olup Sley
man Paann Avrupaya ilk defa ayak bast srada (96) arkada olan Gz Fzl Beyin trbesi
ni bekleyen tek bir dervi tarafndan igl edilmektedir (97).

B. Edime Kazs
Bu kaz, zamannda Bektaliin byk bir gl yeriydi, Edirnede, Hzrlk denilen tepe ze
rinde bir tekke vard ki fen bir hret kazand iin daha l6 4 lde (98) ilg edilmi ve 1826da
ehir ve kaz dahilinde en aa on alt tekke kapatlp eyasna el konulmutur. Edime etrafn
da, zellikle ehrin bat taralndaki blgede, muhtelif tarihlerde (99) Asyadan hcum etmi olan
kalabalk bir Trk gebe halk, halen, son senelerde iftlik veya ky haline gelmi olan birta
km tekkelerin ismini korumaktadr,

(93) Evliya elebi, Seyahatname, 1,26,70; Bekta dervileri davul ve mealelerle buna nezret ederler. Ayn e
kilde Hammer-Heller, Hist. Emp. Ott,, VIII, 85.
(94) Ayn yerde, 1,88; Bektalerin bir tekkesi vardr; burada padiah iin geyik, sn, karaca avlayp bundan
pastrma yaparlar.
(95) Bugn bamsz olan bu kaz 1826ya kadar bir sra tekkelerle Edirne'ye balyd. Haritalar iki nokta ata
snda bir ok tekkeler gstermektedir ki bunlann bir ou, sylediklerine gre iftlik olmutur,
(96) E.D. Clarkenin zamannda olduu gibi (Travels, III, 86),
(97) Baknz Seaman, Orkhan, 80d e, Saadettin'den naklen.
(98) Yakob, Beitrage, 16; Ayn ekilde Riko Present State of the Turkish Empire, 67,-Covel (loumal, 248) ev
velce burada Aya Yorgi Rum kilisesinin var olduunu syler.
(99) Hammer-Heller, Hist. Emp. Ott., I, 330 (Menemenden Filibe'ye gnderilen Trkler); baknz Baker,
Turkey in Europe, 382.

Edirnenin dousunda u iki tekkenin kalntlar geleneksel bir ekilde mevcuttur:

Eski Baba (Baba Eski) stanbula giden ana yol zerindedir - Burada gml bulunan azzin
hredi Bekta ermilerinden Saltk Baba olduu kabul edilmekte ve trbenin, eski Ayanikola
Kilisesi olduu sylenerek gerek Hristiyan ve gerek Mslmanlar tarafndan ziyaret edilmekte
dir (100).
Pnarhisar, Krkkilisenin birka mil dousundadr - Tekkelerin 1826da kapatlp ortadan kald
rld zannediliyor. Fakat burada azz Bin bir olu Ahmed Babann trbesi, son zamanlara ka
dar Trkler iin bir ziyaret yeri idi. Tekke, imdi iftlik olmutur (101).
Edirnenin gneyinde Sileyd (102) Slade 1830da kinci Sultan Mahmudun emriyle uygulanan
kapatma ve ortadan kaldrma srasnda harap edilmi bir ok tekkelerin yerlerini kaydetmekte
dir.
Ferecek - Kyn yukarsndaki tepede, bir tekke harabesiyle be derviin mezarlann bulundu
ran bir trbe vardr. Bunlarn reisi, kendisine bildirildiine gre, Bekta tarikatine mensup b
rahim Baba idi. Be mil daha ileride Neft Baba isminde baka bir Bekta azzinin trbesi vard.
Bunlarn Geliboludan ilk Trk fatihler ile birlikte gelip burada tekkeler kurmu olduklar syle
niyor. Neft Baba iin de Fas melikinin olu imi deniliyor (103). Birka mil daha ileride Rstem
Babann mezarn banndran bir Bekta tekkesi vardr ki Slayed bunu ziyaret etmemitir (104).
Kean - Burada ehir merkezinde ufack bir tekke bulunup bir baba, bir de (Arnavut) hizmet
iler tarafndan igal ve idare edilmektedir.
Dermuz Dede (Kean civarnda) - Bu tekke de bir eyh ve drt dervi tarafndan idare edil
mektedir. Bunun tarih, zellikle Bektalere yklenme meselesine dair zel bir nemi vardr.
Olduka salam bir yresel sylentiye gre bu tekke, aslnda Ayayorgi isminde ufack bir Rum

(100) B.SA XIX., 205; XX, 108.

(101) B.SA, XX, 108. Buras evvelce ivilere benzer, eski Sryn yazl bir kitabeye sahip bir tekke olmaldr.
Kitabede galiba Dr'nn (Darius) kaynaklanna dayanan kitabeli bir stun olsa gerektir. (I.R.G.S. XXIV (1854),
44; Arch. Anz; 1915,3 ve devam; -Bu stunun Bektaler tarafndan Tekkekydeki (aadaki Makedonya ks
mna baknz) Pnarhisar'daki tekke iin ziyaretileri ekecek bir ek olan ta gibi kabul edilmi olduunu san
yorum. Bunun ivi yazs, ierisinde ivi yazlara pek ok rastlanan Iraktaki i ibadethanelerini ziyaret etmi
olan bir dervi tarafndan eski Srynce olarak tantlmtr.
(102) Travels, 470.
(103) Bu rivayetin isminden alnm olduu apak grlyor (Nefs:Rh)
(104) nzn bir kenar mahallesinde Yava Baba Tekkesi diye bilinen binann da Bekta tekkesi olmas muh
temeldir. Ak/.tt<>v Xr. Ao-/to. Km ipkih ; ,28.

manastryd. Bektaler, buraya civarda iJtik (Hristiyan) ky halk, salgn bir hastalk sonu
cunda krld srada veya bunun sonrasnda girip yerlemilerdir. Bunun altm sene kadar n
ce olduu syleniyor. u halde anlalan 1836 - 1839da (105) ortaya km ve htras yaamak
ta olan byk salgnn Rumelindeki son istils zamannda demek oluyor.
Bugn de Ayavorgi yortusu gn, gerek Rumlar ve gerek Trkler tarafndan ziyaret edilen sos
yal mahiyette bir panayr ile Domuzderede kudanmaktadr. Ancak, burada, her iki dnin temsil
cileri birbirleriyle gerektiinden fazla karmazlar.
Asl Ayayorgi kilisesi pekok blmlere blnm olup bunlarn iinde oturma odas ve eyhle
rin mezarlar iin bir trbe odas vardr. Eski Hristiyan ibadethanesini ihtiva eden blmde mabed (templon)in st ksmn ve kuzey duvan zerinde iki yannda kandiller yanan Ayayorginin
eski resmini (eikon) korumaktadr. Bunu, uzun zaman Kean kazasnda oturmu olan ve tekke
nin dervileriyle teklifsizce mnasebette bulunan bir talyan bizzat grmtr.
Bekta talanna ait bunun gibi yeni ve belgeli bir olay, bu gibi haller hakknda sadece gelenee da
val olan ve sair yerlerde yaygn bulunan rivayetlerin kymetinden pek fazla phelenmeye kar
bir hatrlatma olabilir. Domuzderede gerekleen ey, zamana gre, az ok deimeyle Eski Ba
ha'da (106) gereklemitir. Daha baka bu gibi iki tarafl ibadetghlarda da gerekleebilir. Reni
tekkesinde (107) kskanlkla korunan Hristiyan tasviri, bir masal olsa bile hi olmazsa tarihte ben
zeri olmayan bir masal demektir. Bununla beraber gelenek krkrne kabul de edilmemelidir.
Geri bir ok. Hristiyan kiliselerinin camie dndrlm olduklann bir gerek olarak biliyoruz.
Fakat camilerin Hristiyan mazilerine ait gelenekler, daha ok isbat mmkn olacak ekilde yan
ltr. Ayaslodaki s Bey Camii veya Aya Yani Kilisesi iin olduu gibi. Batda, sylediimiz gibi
Bekta tekkeleri pek sk bir ekilde yerlemiti. Fakat bunlann ou 1826da harap edilmitir.
Koukavak - Edirneden Krcaali ve Gmlcineye giden ana yolun atal noktasnda hlen bir
tekkenin mevcut olduu Bektalerce sylenmektedir. Buras Harbiye Nezretinin haritasnda
kyn tam kuzeyinde gsterilen Evhad Baba tekkesi olsa gerektir.
Dimetoka - Esad Efendi (108) bu kazadaki Kzl Deli Sultan tekkelerini 1826da tahrip edilmi
olanlar arasnda gsteriyor. Bu azzin ismi haritalanmzda Dimetokann ok batsnda gsteril
mektedir. Buras, Bkre Muhadesi gereince Bulgaristana terk edilen Krcaali kazsma baldr.
(105) Edmund Spencer: Travels in Europan Turkey, II, 378 ve devam.
(106) Yukanda, s. 18,
(107) Daha aalara baknz: Teselya.
(108) Destr. Des Janissaires, 314; ayn yazar tarafndan, s.325 ve devamnda, bu tekkelere ait zel talimat ihti
va eden fermnn metni baslmtr. Kzl Deli Sultan iin Bravna baknz. The Dervishes, 325; Yakob
Bekraschije, 28.

IV. BULGARSTAN
Krcaali - Edirneye bat tarafndan snrl olan bir kazadr ki sonradan Bulgaristana braklm
tr. Bekta azizlerinden Seyyid Ali Sultan trbe ve tekkesi, buradadr. Son harpte tekke Bulgarlar tarafndan tahrip edilmi, fakat trbeye dokunulmamtr.
Hasky - Hudutla Filibe arasnda ve Krcaalinin bir gnlk kuzeyinde bulunup iinde Mustafa
Bahann trbesi vardr (veya vard) (109). Her zaman olduu gibi ehirden biraz uzaktadr.
Usturumca (Yeni Bulgaristanda Usturumnitsa) - Bu kazada, Balkan Harbinden nce aziz
smail Bahann mezann ve azzin ayaklarnn etkisine atfedilen scak bir kayna ihtiva eden tek
ke de vardr. Tekke, imdi tahrip edilmitir (110).
Razgrad (civar) - Burada da son zamanlara kadar Haan Demir Baba Pehlivann mezar bulu
nan tek bir tekke vard. Bu zat 400 sene evvel yaam ve bir ok kerametler gstermiti. Tekke
on dokuzuncu asr balarnda Rusuk paas Pehlivan Baba tarafndan kurulmutur (111). Tek
kenin iyi bir resmi, iinde yatann menkabesi ve tekke ile civarlannn kara kalem bir resmi
Kanitiste vardr (112).
Yakob da, Rusuk ile Silistre arasnda bir Mustafa Baba Tekkesi zikr etmektedir (113).
Yine Bulgaristanda, baka bir yerde, Tmova kazasnda bir Bekta topluluu varm. Fakat ba
na bunu bildiren (114) bunlann bir tekkesi olup olmadn bilmiyor. Melan bir Arnavut dervi
i (115) ise, bana Tmovada bir tekke mevcut olduunu ve daha Balkan Harbinden nce tahrip
edilmi bulunduunu sylemitir (115).

VII. ROMANYA
Romanyann bugnk hudutlan ierisinde tane Bekta tekkesi zikr edilmektedir (1-). Baba
dada San Saltkn mezarlarndan birini barndran bir Bekta tekkesi vatd (116).

(109) Quiclet (Voyage, l49)da zikredilen tekke olsa gerektir. Bana bu konuda haber veren bir Arnavut Bekta
i, burada artk hibir kutum kalmadn sylemitir. Halbuki kendisi tarikate dahil olmamakla beraber bir Bek
ta ailesine mensup olan ve bugn Bulgaristan'da bulunan Midhat Bey Firaeri, bunun aksini iddi etmekte
dir.
(110) Melan (Griice) de Usturumcada bulunmu bir Arnavut derviinden.
(111) Jireshek, Frstentum Bulgarien, 411.
(112) Ayn eser, III, 298 ve devam (Franszca tercmesinde 535 ve devam)
(113) Beitrage, 17.
(114) Midhat Bey Fraeri.
(115) Ayn dervi bana imdi Bulgaristanda hibir tekke ve cemaat olmadn sylemektedir.
(116) Evliy elebi, Travels, Hammer Tercmesi, II, 72; ayn ekilde B.SA, XIX, 205 ve devam.

(2-) Kilgara (Klyakra) ( Karadeniz sahili)nde Evliya elebi ayn azzin olmak zere bilinen baka
bir trbesini bulunduran bir tekke ziyaret etmitir (117). Burada, tekkeden bir iz kalmam olma
sna ramen yerin Mslman ve Hristiyanlar taralndan ziyaret edilmekte olduunu haber aldm.
Balk (civarnda) - Burada Rumeli'nin en byk tekkelerinden biri olan mhim bir tekke var
d. Burada yatan azz, Hfz Halil Baba veya Akyazl Baba olup Hristiyanlarca da Aya Atana ola
rak tannmaktadr (118).
VIII. SIRBSTAN
Yeni Srbiya dediimiz Srp Makedonyasnda u aadaki yerlerde tekkeler mevcut olduu ve
ya bulunmu olduu sylenmektedir. Bunlardan bir ou Balkan harbi esnasnda veya ondan
sonra tahrip edilmitir.
Manastr - Burada ehir iinde 1872-73 tarihli, Hseyin Baba isminde bir ehidin kabrinin bu
lunduu ufak bir tekke vardr. 1914 senesine kadar bu tekkeye bir zarar verilmemiti,
Civarda Krova ve Kanatlar kylerinde tekkeler mevcuttur (veya mevcuttu). Ayn ekilde bat
Srbistann Arnavutluk havlisinde Yakova ve Pirzerin Dede tekkeleri vard (119).
skp - Burada harpten nce Mustafa Baba ve Sleyman Baba adlaryla iki tekke vard. Bu so
nuncusu daha yeni bir kurumdur.
Kalkandelen - Burada u anda (1914) Sersem Ali olduu kabul edilen bir azzin mezannn bulun
duu mhim bir tekke vardr. Bu tekke Sersem Alinin mezann, ilham yoluyla kefetmi olan Muharreb Baba (Muharrem Baba)nn tavsiyesiyle 1832de Rza Paa tarafndan kurulmutur (120).
Tekke yksek duvarlarla evrili dikdrtgen eklinde bir alan iinde olup bunlardan her birinden
birer kap almtr (Baknz Levha 1) ve ehrin dndadr. Tekke binalar dervilerin ikmetgahlanyla iki meydan ve Sersem Ali, Muharreb (Muharrem) Baba ve Rza Paann ve sairlerinin ka
birlerini, stunlar zerine dayal hir mescidi, misafir odasn, mutfak ve iftlik binalann ihtiva eder.
Btn bunlar, tessin tarihinden beri mevcut grnyor. Byk bir ksm, manzaras ho ve de
rin hcreleri (odacklar) bulunan ilenmi tahta binalardr (Baknz Levha 1). D duvarlar da
hilinde meyve ve iek baheleri vardr.

(117) Evliya elebi, ayn eser, II, 72; Hac Halife, Rumeli, Hammer Tercmesi, 27; Ard. X, Mitt, Epig, (1886),
188 ve devam; B.S.A XIX, 205; XX, 108.
(118) Kanitz: Bulgarie, II, 211 (Franszca Tercmesi, 474-7); Arch. Epig. Mitth X (1886), 182; B.S.A XX. 109.
(119) Bu tekke Brailsford tarafndan zikredilmektedir: Macedonia, 247.
(120) B.S.A XX, 110,117; Sersem Ali iin: Yakob, Bektaschije, 28.

Kumanovayla skp arasnda Aleksandrovo stasyonu civannda Tekkekyde Karacaahmedin

mezarnn bulunduu bir tekke vardr. Buradaki ibadet hakknda Evans bilgi ve ayrnt vermitir
(121). Burann Hristiyanlara terk edilecei anlalmaktadr.
tip ve Kprlde de tekkeler bulunmaktayd. Ayn ekilde Ohri Gl zerindeki Aya Naum
Manastn Bektaler tarafndan ziyaretgh haline getirilmitir (Baknz: Levha 1).

XI. YUNANSTAN
A. Makedonya
Selanik - ehrin bat kenarlarnda nceleri mevcut olan tekke, Balkan Harbinde tahrip edilmitir.
Kesriye - Tekke, ehrin giriinde ve Florina yolu zerinde bulunur. imdi ufak ve nemsiz olup
tek bir eyh tarafndan iskn edilmektedir. Fakat tekkenin nceleri eski ve nemli olduu sy
leniyor. 1826 takibat srasnda zarar grmtr. Burada gml bulunan balca azz Kasm Ba
ba olup Trk fetihleri devrinde yaam olduu varsaylmaktadr. Vefatndan sonra bir ok ke
rametler gsterdiine dair mahall bir hreti vardr. zerinde bulunduu tepeden Kesriye ge
idinin i tarafna doru kocaman bir kaya yuvarlanp eteindeki kiliseyi dolduran ibadet et
mekte olan halkn iine drmek gibi biraz da zlimce bir usulle Hristiyanlan Mslmanla
soktuu sylenir.
Toplucada (Klalar yannda) canl htralarla dolu ikinci bir tekke vardr ki iinde yalnz San
caktar Ali Babann trbe ve mezan kalmtr. ingene mahallesinin d kenarnda bulunan Ay
dn Baba ismindeki ak trbeye de Bektaler mensubiyet iddi etmektedirler.
Kesriyenin batsnda, Ana Gelitsa panayr mahallinin batsnda Bektalerin nemli bir toplulu
u vardr. Halk arasndaki Mslman unsurunun son zamanlarda slmiyete sokulmu oldukla
r sylenir ve allageldii zere bu zamann yz elli sene evvel kadar olduu tahmin edilir. Bu
nu isbat etmek iin Valahazes dedikleri (122) bu sz konusu Mslmanlarn Rumca konutuklan ve camie evrilmemi olan kiliselere devam etmemekle birlikte bunlara kar byk bir hr
met besledikleri ileri srlyor. Bu kazada bulunan Bekta tekkeleri Anagelitsann iki buuk
saat yaknnda Vudurinada ve Pindus sradalanndan birinin yamac zerinde
Odradadr.

(121) J.H.S, XXI, 202 (3) B.S.A, XX, 110, (4) B.SA XX.
(122) Valahazes hakknda Wace and Thompson: Nomads of the Balkans, 29 ve devam.

bulunan

Her iki tekkede tarih olduu anlalan Emyene (?) Baba ismiyle ilgili 1007 Hicri "1598-9da Bek
taler tarafndan mezheblerinin ilk yaycs ve tarkatin ilk pri saylan Hallc- Mansrun zndk
a fikirlerini yaym olmak sulamasyla Manastrda idm edilmitir (123). Rivyete gre
Emyene (?) idm edildii gece Vudurinadaki evinde bacsna grnm; bacs misafirlerin da
vet edildii bir yemek hazrlyormu. Bunun hazrlannda bacsna yardm etmi ve sonra sof
raya oturmu. Misafirlerden bir ksm bir ey yemediini fark ederek yemesi iin srarl teklifler
de bulunmular. Emyene (?) orulu olduundan yemek istememi. Sonunda fazla srarlarna
dayanamayp yemi. Fakat "Bana bu yemei yedirmemi olsaydnz, her gece ziyarete gelecek
tim." diyerek ortadan kaybolmu (124).
Vudurina.- Buradaki tekke, kyn evlerinden biridir. nceki eyhlerin mezarlan, alld zere
biraz tededir. Bunlar mimr bakmdan nemli deildir. 1826da zarara uram olduu syleni
yor. imdi tek bir eyhi vardr ki bu kazadandr. Bu evin bir odas Emyene (?) Babann lahdini,
hrka ve eyasn ihtiva eder. Bu oda, hastalar tarafndan yalnz bana braklmak suretiyle tedavi
maksatl kullanlmaktadr.Azzin daha baka mezarlannn Kapinistada (Viglita civannda) ve Manastr'da mevcut sylenmektedir (125).
Odra - Burada Vudurina gibi, ufak bir messese olup bir eyh ile iki dervi tarafndan iskn
ve idare edilmektedir. Bunlann hepsi de yerli olup ilerinden yalnz biri Amavuttur. Burada da
n biryank veya ukuru vardr. Bu ukur, bir ok ziyareti eker. Bu, Emyene (?) Babann k
lcyla daa vurmas eklinde gsterdii keramete yorulur.
Mahall Rum gelenei ise burann yerini eski Aya Menasa ait gsterir. Yan ise bu azzin olaans
t haliyle aklar. Emyene'nin pek eski olmayan Vudurinadaki ikmetgh da Aya Menasa it
olarak gsterilir.Bu yorum, bu iki ismin benzerlii ile aklanabilir. Fakat Valahad kylerinden
birounda kilisenin vakfiyesinin, u anda mevcut olduuna inanlmaktadr.

(123) Hicretin drdnc asrnn ilk ksmnda yaam ve fikirlerinden dolay ehid edilmitir..
Hasting: Dict. Of Religion, Halla Maddesi.
(124)Vudurina eyhinden nakil.
(125) Herhalde kastl olarak Hrka Baba ile kantnlmtr. Bu kii Manastr'da Emyene gibi arkasndaki elbise
si ile kaybolmu bir ehl-i snnet eyhidir. Ziyaretiler tarafundan pek ok takdir edilen bu elbise, eyhin haya
tnda yerletii kulede saklanmaktadr. Kendisinin bir kere dalm bulunduu suyun, pek yaygn hastalan ya l
drd veya iyi ettii sylenir. Buraya sz konusu hastalann, haberleri olmakszn kendisini seven veya sabn
tkenen akrabas tarafndan getirildikleri sylenmektedir.

Sargl kazasnda, Koanada drt Bekta tekkesinden oluan bir gurup vardr. Bu kaz tamamen
Anadolu Trkleri (Kpnyariler) tarafndan iskn edilmektedir. Bunlar, buraya ilk fetihler zamann
da getirilip yerletirilmiler ve o zamandan beri lisan ve detlerini olduu gibi korumulardr. Dinle
ri bakmndan Bekta ve ksmen mutaassb Snn Mslmandrlar.
Cuma - Bu gurubun en mhim tekkesi Ayn ismindeki kyn darsnda hafif bir tepe zerin
de yaplmtr, Gayet bakml grnyor. Bir ahsla dokuz on dervi taraufndan iskn edilmek
tedir. Bitiiindeki trbede gml azizler Pr Baba ile Erbey Babadr. Tarihleri bilinmez, fakat
trbe, kitabesine gre iki dervi tarafndan (ki bu bir vakfn mevcudiyetini gsterir) 1143 Hicr
(1830-1)de tamir edilmitir. Bu kaz iindeki birok tekkelerin zddna Cuma, ok mhim bir
dn merkez grnyor. Mays aynda ksrlk iin iflt olmasyla mehur mbarek kayna dola
ysyla (zellikle Perembe Cumartesi gnleri) Mslman kadnlar tarafndan ziyaret edilir. ey
hin dediine gre Hristiyan kadnlar da Pazar gn bu kaynaktan faydalanrlarm. Bu yn Koanann tahsil grm Rumlar tarafndan red ve inkar edilmekteyse de civardaki Bulgar kyle
rinin cahil kadnlar iin, doru olabilir.
Azizlerin trbesi deliler tarafndan yalnzlk iin kullanlmakta olup azizlerin ahs eyasndan
kalma olduklar sylenen bir omak ile baltay ihtiva eder. Bunlar muhtelif hastalklar (hasta uz
va temas ettirilmek suretiyle) ifa iin kullanlmaktadr. Bundan baka trbenin tavanna bir ip
le asl topraktan bir yuvarlak vardr ki bununla fala baklmaktadr. Hacet sahibi, bu yuvarla
kendisinden uzaa doru iter, yuvarlak eski yerine dnerken bu adama arparsa sorulan soru
ya olumlu cevap alnm olur. Sar Gl kazasnn dier tekkeleri de unlardr:
Bahe - Topular Kynn yukarsnda bulunan tepelerde, akarsular ve aalar arasnda bulu
nan, ho bir yerdir (126). Tekkenin binas ise nemsiz bir eydir. Antepli bir dervi ile birka hiz
metkr banndrmaktadr. Ne kadar eski olduu bilinmeyen Gz Ali Baba isminde bir azzin tr
besi de bu sene iinde (1915) yeniden yaplmtr. Etrafnda Bekta tacn tayan bir ok me
zarlar daha vardr.
Bucak - Keler ile Sofular kyleri arasndadr. u anda Cum'aya bal olup eyhi yoktur. Memi
Bey Sultann mezanyla vnldr. inde evli derviler oturur. San Gl kazs ile Kayalar ara
snda Aynalda Gz Babann mezannn bulunduu bir trbe mevcutmu.
Cum'a ve Bucaktaki tekkelerin mlkleri 1826 da el konularak Koaneli bir Rum zengini tarafn
dan satn alnmsa da ad geen buraya gereken saygy gstermedii iin felah bulmamtr.
Bundan krk sene evvel arz tekrar satn alnm ve tekkeler tekrar almtr. Bu messeselerin

(126) Gariptir ki bu ky tamamen Snn olduu halde komusu Aynaova Bektadir.

aslen Hristiyanlara ait olduu hakknda Koana Rumlar arasnda belirsiz rivayetler dolamakta
dr. Bazlar biitn Hristiyan kiliseleri mlklerinin Trk fetihleri zamannda zabtedilmi ve ora
daki manastrlarn tekke yaplm olduunu sylerler. Bazlar ise btn bunlarn sorumlusunun
Ali Paa olduuna kanidirler. Yerlerine tekke yaplan manastrlarn kime vakfedilmi olduklar
da ayn suretle mnakaa edilmektedir. Cuma'nm Aya Yotgi veya Aya lyasn yerinde olduu;
bahenin Aya lyas veya Aya Dimitri; Bucan ise herhalde Aya Yorgi'nin yerini igal ettii gibi
muhtelif kabuller vardr. Bahenin yeri burann bir manastr olduu hissini verir. Fakat bir ma
nastr iin uygun olan yer bir tekke iin de uygundur. Burann eyhi, kendi idaresi altnda yap
trd ziri ve in alma srasnda eski binalara ait hibir iz ortaya kmam olduunu bildir
mitir. Kaz iindeki tekkeleri Cumadan baka yerlerde Hristiyanlarn da dn maksatla ziyaret
ettiklerine dair inandrc ahitler bulamadm. Fakat bu kaz tamamen Trktr. Balkan Harbin
den nce tehlikeli bir mntaka olmasyla tannmt.
Alasonya - Burada tek bir Arnavut eyh tarafndan igal edilen kk vakf bir tekke vardr. eh
rin d kenarnda Serfie yolunun bir taralndadr. Rumlar, burann Tesalya ile Yunanistann il
hak tarihi olan 1882de kurulduunu sylerler. Fakat iindekiler bunu ok eski bir kurum olarak
gstermektedirler. Burada balca azz olarak Salih Baba gsterisiz bir trbe iinde medfundur.
Yannda da tekkenin birbiri ardnca gelen iki eyhi yatmaktadr. Bugn burada mnzev olan
eyh, ncsdr. Trbenin tarihi 1250 (1834-5)dir. Salih Baba ok eski bir tarihe mensup ol
mak zere gsteriliyor (127). Tekke, ilk eyh Necib Bahann tavsiyesi ve birka beyin masrafla
ryla yaplmadan nce ok hreti vard. Burada Bektalerin mahalli, nceleri halkta derin say
glar uyandran bir tapnak imi (128). Herhalde Necib Baba trbedar olarak burada yerlemi
ve iindeki azizden, trbenin ins iin ryasnda talimatlar alm (129).
Katrin - imdi tamamen bir Rum sahil kazas olan bu mntakada bir Bekta tekkesinin bulunu
u, ilk bakta biraz garip grlebilir. Fakat Leake, burann mahall mlk sahiplerinin Mslman
olduklarn ve kyn beyinin soy olarak Al Paann akrabsndan olduunu bildirmektedir
(130).
Tekke, Al'inin Tesalyadaki kurumlan gibi, ayn zamanda bir menzil idi (131).

(127) Trk fetihleri dnemi iin dstur: "Be yz sene evvePdir.

(128) B.S.A, XX, 98.
(129) Buras tamamen mahall bir tapnan bir dervi kurumuna evrilmesinin, Kandiyedeki Rzk Baba me
zarnda olduundan bir adm daha ileri gitmi olduuna dair nmunelik bir misaldir.
(130) N. Greece: III, 515.
(131) Daha aaya baknz.

Elde bulunan btn bilgiler, 1882de Yunanistana katlan bu vilayetteki Bektalik propaganda
snda etkili olan ey Ali Paann zaman ve etkisidir. Bu ahitlik, eitli kaynaklardan gelmesi ba
kmndan kuvvet kazanmaktadr.
Reni - Tesalya'da kalm olan tek Bekta tekkesi Velestino ile Farsala arasnda bulunan Renidedir (132). 1914 senesinde burasn tek bir Arnavut eyh ile birka hizmeti tarafndan idare edi
lir grmtm. Arnavut olduklar anlalan dier derviler ise Balkan Harbinde buradan kp git
milerdir. Tekkenin yeri pek hotur. Gelirinin yerinde olduu anlalyor.
Hepsi de Trk fetihleri devrinin, mehur clad erlerinden olan (133) Torbal Sultan, Cafer ve
Mustafa Babalarla (134) daha baka muhterem baz eyhlerin mezarlarnn bulunduu trbeler,
tekkenin byk kaps nndedir. Trbeler mimar bakmdan dikkat ekicidir. Kaynaklan her
halde on yedinci asra kadar ksa gerektir. Bu hususta grm olduum iddiasz ve ak bir su
rette yeni olan Bekta binalanndan farkl bulunmaktadrlar. Mahall limlerin (133) kivayetine
gre, tekke aslnda Aya Yorgi veya Aya Dimitriye vakf edilen bir Latin manastr idi. On yedinci
asrn balarnda Konyal Mevlev (?) dervileri tarafndan igal edilmiti. Ali Paa burasn Bektalere aktarmtr. Buras 1826 sonralar haydutlann ve dier kt halli kimselerin yata olarak
bilinirdi (134). 1888 tarihlerine kadar burada daim surette 54 dervi yaamaktayd.
Bu vilayette, artk imdi mevcut olmayan, daha baka Bekta tekkeleri, mahall limlerin rivaye
tine gre, AJi tarafndan kurulmu ve 1826da ortadan kaldrlmlard ki yerleri uralar idi.
1) Tatar civarnda hlen Tekke diye bilinen ve servilerle evrili zarif bir mezarn bulunduu bir
yerdir (135). Bugn bir iftlik olan bu yerin sahibi, Msy Y. Apostolides, burann son zaman
lara kadar Mevlevler elinde olduunu (136) ve binalan arasnda sekiz kenarl bir trbenin
iinde, bu kurumun kurucusu olduu varsaylan kiinin yattn bildirmitir. Bunun adn bana
Renide, Ball Baba olarak ifade etmitir. Binalann kalan ksm 1797 harbinde yanmt (137).

(132) B.S.A, XX, 110.

(133) Aada, eklere baknz.
(134) Daha aaya baknz.
(135) Leake tarafndan zikredilmitir. N. Greece, 1,445.
(136) 1826'da Bektalerden Mevlevlere gemi olabilir, aaya baknz.
(137) Tekke 9 Maysta Trk Erkn- Harbiyesinin kararghyd (Bigham: With the Turkish Army in Thessaly,
92.

2) Kpekli Ky civarnda ahin Bahann mezarnn bulunduu bir trbe vard. Her tekke
nin Trk fetihleri devrinde kurulmu olduu sylenmekteydi.
3) Haan Baba Tekkesi Tempe Boaz giriinde olup mahall limlerce geitten geen mhim
ticaret yolunu kontrol iin Ali tarafndan kurulan veya korunan baka bir Bekta tekkesi olmak
zere gsterilmektedir (138). Bu azz, her ne kadar, zannmca Nakibendler taralndan benim
semekte ise de Baba kelimesi daha ziyade bir Bekta azizini gsterir. Haan Babann ise bi
linen Bekta tipinde bir cihd eri olmak zere gsterildii anlalyor. Dier ynden Dodwellin
resmi (1805)te tekkeyi bir cami ve minareyle birlikte gstermektedir. Halbuki minare, Bekta
tekkelerinin bilinen bir zellii deildir. Edvvard Lear, "Ellinci senelerde burada grev yapan
dervileri k serpulu diye tarif ediyor ki bu, o zaman oray igal edenlerin Mevlev oldukla
rna delildir. Bilindii gibi Bektalerin k tarihi olan 1826'da bunlarn ikinci Mahmd katn
da nfuzlan artmaktayd (139).
Btn bu tekkelerin Ali tarafndan siys maksatlarla kullanlm olduu ve yerlerinin bu mak
satla nemli caddeler zerinde veya yaknnda seilmi bulunduklar syleniyor. Alinin tarkatle olan siys iliki ve balants baka bir yerde incelenmitir (140). Tesalya hakknda mahall
oluumlarn ahitleri, zamannda kurulmu bulunan tekkelerdir.
4) Trhle (Trikkale)de Leake, bizzat Ali tarafndan yaplm byk ve bayndr bir tekke bul
mutur (141).
Agva civannda - 1809da Ali Paa tarafndan Ayya (Magnisa)nn mil kuzey batsnda Aydnlda ina ettirilmi bir Bekta tekkesini Layk zikretmektedir (142). Buras Pokovil (Pouqueville)
tarafndan anlan Alkul tekkesinin ayn olduu zannedilebilir.

(138) Dodwell: Vews in Greece, 11,71 (Baknz. Tour, II, 107); Urquart: Spiril of the East, 1,27; Lear, Albania,
396; Chirol, Twixt Greek and Turk, 116.
(139) B .S A , XIX, 216 ve devam.
(140) B.SA , XX, 113 ve devam; ayn ekilde aaya (Epir)e baknz.
(1)1) N, Greece, IV. 284: "Son olarak Ali Paa Trhleyi eski Bekta tekkesinin yani derviler kollejinin yeri
ne yenisini ina ettirmek suretiyle sslemitir. Paa tekkeye daha ok meydan ve hava vermek maksadyla bir
takm eski binalar ortadan kaldrmakla yetinmemi, belki, buna hanlar, dkknlar ve evlerin gelirlerini vakf
olarak temlik ve Letheus kylarndaki tarlalar da ilve etmitir. imdi burada elli kadar Mslman ke mev
cut olup balannda bir reis veya eyhleri vardr. Bu ztn haremi (ei) Yanyaldr. Oturduu yer ve giydii elbi
seler bir paannkinden farkl deildir. Kendi zel dairelerinden baka dervilerin de rahat barnaklar ve yaban
c misafirlerin kabul iin her trl hazrlk ve eyalar vardr."
(142) N. Greece, IV, 413: "imdi Aydnl'da Ali Paa, sevdii Bektaler iin yeni bir tekke kurmaktadr.

Beybeir Larissada Krk Azizler ki bunlarn mezarlan vaktiyle imdi harap olmu olan Krklar Ca-

mii'nde grnmekte ve Bektaler tarafndan kendilerine mensup grlmekte idi (143).

7. GRT
Girit Bektaleri imdi adann balca byk ehrine Kandiye, Resmu ve Hanyaya dalm
lardr. Evvelce Kandiyenin iki saat gneyine yerleen Aya Velasyos kynde bir tekke vard.
Hanyada Bektalie mensup bir zattan bu tarikat etbbnn 1897 kargaasndan nce bu e
hirdeki kuvvetleri hakknda bilgi edindim. O kargaadan sonra Mslman Giritlilerin bir ou
Anadolu, Trablus ve dier Akdeniz adalanna byk bir miktarda gmlerdir. Bu hareket aa
daki istatistikte grlebilir. Fakat kymetleri lyk olduu nispette takdir edilmelidir:
1897den nce

u anda

Kandiye

5000

500 kadar

Resmu....

3000

1000

200

70

Hanya......

Kandiyenin gneyindeki mntaka, Mslmanlarn en gl bulunduu bir yerdi. Mslman Gi

ritlilerin rk bakmndan Giritli olup Trk fetihleri devrinden beri Hristiyanlktan Mslmanla
girmi yerli unsurlann temsil ettiklerini sylemeye pek de lzum olmasa gerektir. Adann mer
kezi ve nemli bir ehir olan Hanyada Bektalerin adedinin azl, burada Mevlevlerin gl
olmas ve ayn zamanda Bingzdek Haliktiden buraya akn eden Trabluslu halkn, Rflerin bulunmas ile aklanmaktadr.
Kandiye - Tekke, ehrin eyrek saat gneyindeki anayol zerinde Knossos mevkiiyle Fortezza Ky arasnda yerlemiti (144). Kandiyenin dme tarihi olan 1669dan nce Horasanl Ali
Dede diye tannan ve burada gml bulunan bir azz tarafndan l50de (145) kurulmutur. Ha
lfe namn tayan bugnk muhterem eyh, Kolonyal bir Amavuttur ve bekrdr. Ondan nce
ki eyh evliydi ve vefatnda yerine bir bekrn geirilmesi tekke iin daha uygun olaca dnl-

(143) Voyage de la Grece, III, 384" Alikulu Trk kalesi ki burann tekkesi Tesalya'nn en zengin bir tekkesi
olup Bekta tarkatinin merkezidir."; eyhleri Ahmed Pokoylun tandklanndand.
(144) Hail: P.S, Bibi. Arch., 1913,147 ve devam ve levha 39'da bu tekkeyi, meydann bir fotorafyla birlikte ta
rif etmekte; Spratt ise (Crete, 80)de zikretmektedir.
(145) Kandivede Bektalie mensup lim bir zat, bana bunun belgelerle ispat edilebileceini syledi. Kandi
yenin uzun muhsaras srasnda Trklerin karargh Fortaada idi.

mt. On iki kadar dervi vardr ki bunlann ou Arnavut olsa gerektir, Tekke gzel bir gelire
ve iyi bir idareye sahip grnyor.
Kandiyenin yeni kapsnn dnda Rzk Bahann mezan vardr ki (Baknz: Levha 2) bal ze
rinde Bektai azizlerine mahsus tala dikkat eker. Kk mezarlnn iindeki aaca ilitirilmi
bir yn bez parasndan anlalyor ki halk katnda ok muteber bir efaatidir. Mezar yannda
yaplm ufak bir kulbe, maasz trbedarn kabridir. Sahibi olan azzin yannda bulunur.
Resmudaki tekkede ise Haan Bahann kabri bulunur. Hanyada Bektalerin g dolaysyla
imdi hibir tekke yoktur (146). Mustafa Gz adnda bir cihad eri, ehrin dnda ak bir trbe
de gmldr. Balnda Bekta tac vardr. Bu trbe 22 Mays gnleri kalabalk haldeki Trabluslular tarafndan ziyaret edilir.

D. Epir (ekil 3)
Burada Bektalik krknc paralelin gneyinde pek kk salamamtr. Ali Paann himayesine
ramen (147) Bektaler blgenin merkezi olan Yanyada hibir tekkeleri olmadm kabul et
mektedirler. Burada brakm olduklantek eser, Ali zamanlarna mensup bir vel olan Haan e
ref Bahann mezaryla bizzat Alinin kabridir. Bunun stununun balna muntazam bir ta i
lenmitir (148). Yanya ile Meova arasndaki yol zerinde, nceleri mevcut olan bir tekke, im
di botur. Burasn, Ali Paann Tesalyaya giden nemli geidi denedemek iin kurduu kabl
edilir (149).
Dier ynden 40 derece paralelin kuzeyinde, Balkan Harbi sonundaki kargaalara kadar on do
kuzuncu asr Bektaliinin en gl bir yeri vardr veya vard. imdi Yunanistann kuzeyi Epir
vilyetiyle Arnavut Prenslii arasndaki sun hudutla iki paraya blnmtr. Bu blgeye Toskala mensup Bektaler Mslman halkn onda dokuzunu mezhebdalarnn tekil ettiini, ku
zeydeki Gegalarda ise aksine bunun onda bir nisbetinde olduunu sylemilerdir.

(146) Burann eskiden grevli olan eyhi Bingz'ye snm olan Giritli Bektaler tarafndan gelip kendileri
ne eyhlik etmesi iin davet edilmiti. Fakat orada bir tekke kuramadan lmt; esasen bu durum biraz da zor
olmalyd. nk oralarda Rf ve Sns tarkatleri stn durumda bulunmaktadr.
(147) B.S.A XX, 216 ve devam.
(148) Bu Walshn Constantinople and the seven Churchesindeki mezann resminde gsterilmi ve olduka ol
gun yata bir Epirli tarafndan Alinin tarkatle olan balantsn ispat iin zikredilmi ve resmi grr grmez ha
trlanmm Mezann bal yerine imdi aatan bir stun konmutur.
(149) Yukardaki Tesalya ksmna baknz.

Epirdeki Bektaliin tarihi hakknda yaptm incelemeler, bana u esasl gerekleri tespit im
kan verdi:
1) Bektaliin buraya girmesi nisbeten ge bir tarihtedir,
2) Burada salam kk tutmas hususu, balca tarkatin yelerinden olan Ali Paann (17591822) tesiriyledir (150). Toskalar Kesriyedeki tekkeyi (151), memleketlerinin en eski kurumu
sayarlar. Halbuki Kesriye, coraf bakmdan Makedonyaya aittir.
Bu tekkenin tarihi belli deildir. Rumelindeki dier yerlerde olduu gibi burada gml azz,
Trk fetihleri dnemine mensup gsterilmektedir. ahsiyeti de tamamen insanstdr. Dier
yandan dalarn Arnavutluk tarafnda azizlerin hayatlarnn tarihi bilinir ve ge dneme aittir.
Bunlar, kemiklerinin konulduu tekkelerin kurucular olmaktan baka bir iddia beslemezler. Es
kilik bakmndan Erkerideki tekkeler Ali Paannkilerden daha eski olduklann iddia ederler.
Fakat bunu ispat edecek hibir delil getiremiyorlar. Grice, Gropi, Konie ve Fraeri'deki nem
li tekke ve daha bazlarnn Ali Paa zamanndaki messeseler olduu aka sylendii gibi da
ha bakalar da ok daha sonraki bir tarihe balanmaktadr.
Pek az istisnalarla Arnavutluk tekkelerinde gml olan azizlerin dn nemleri o kadar byk
deildir. Aksine hayattaki eyhleri, daha fazla hrmet ve itibar grmektedir. Bir ecnebiye yle
grnr ki Arnavut mizac Bektalie dn-hurfev taraftan ok sosyal tekilt tarauf stn bir
ekil vermitir. Bu zellik tekkelerin d grnyle de dorulanmaktadr. Btn bu blgede
ki Bekta tekkelerinin belirli bir almederi ve kesin bir planlan yoktur. Genellikle sde, salam
olarak iyi kr evleri tarznda yaplmlardr. Hepsi de kylerin dlarnda ve Ender olarak byk
ehirlerin civarlarnda bulunmaktadrlar. Azzlerin mezarlar pek sde trbeler iindedir ve sy
lendiine gre shh sebeplere dayanarak esas binlan, biraz uzakta bulunurdu.
Bektaliin Arnavutluk'ta kkletii tarihin, Fransz ihtilali sralar olmas, burada hi olmazsa
teorik bir ekilde olsun, btn insanlarn kardelii ve davrana gre dini kimliin nemsizlii
gibi birtakm liberal dncelere daha fazla kymet verilmeye balandn gsterir. Bu iki fikir
ve bir dereceye kadar buna balanan anlaylar her dervie dncede bir miktar mevcuttur.
Fakat bunlar yenierilerle fetihlerin yapld gnlerde harekete sevkeden slmn klla yayl
mas gibi ilk Bekta azizlerinde insan st din kahramanlar gren anlayn dourduu hain
ideal ile tezat tekil etmektedir.

(150) Bu fikir ok daha evvel gelenein ahitliiyle ileri srlmtr. Gelenek ise bu hususta salam bir reh
ber deildir. nk Ali gibi bir adamn sms, halkn zihninde geni bir yer igl eder ve kendisine ait olma
yan bir ok eyleri zerine eker.
(151) Yukarda Makedonya ksmna baknz.

Sultan Mahmdun 1826daki tekilt, Arnavut Bektaleri zerinde ok etkili olmutur. Arna
vutluk geni bir toprak idi. Buras herhalde takip edilenlerden aslen Arnavut olan Bektaler
iin bir snak tekil ediyordu.
Gney Arnavutlukta Bektalikle rekabet eden tarkatler Leskovikteki Sadiye tarkati ile Halvetiy vedir. Bundan domu olan Haytiyye (152) diye bilinen ikinci bir kolun Tepedelen (yan
mtr), Leskovik (yanmtr), Grice (harp olmutur), Viglita, ankeri, Peruke ve Ohride
messeseleri vardr veya vard. Halvet - Hayatlerin Arnavutlua Bektalerden sonra gelmi
olduklan sylenir. Fakat Veliskodikteki harap olmu tekkelerinin byk kaps zerinde mev
cut (1211=7-1896) tarihi, bunlarn o kadar sonradan buralara girmi olmadklann isbat etmek
tedir.
Sultan Abdulmecidin (1839-1861) yalnz Bektaleri srmekten saknm deil, belki bunlara
dokunulmamas iin emirler vermi olduu syleniyor (153). Abdulhamdin ise bunlardan p
helendii sanlyor. Hatta bunun iin Amavutluka bir zel memur gndererek bu zndkln sa
hasn ve tekkelerin adedini aratrm olduu, fakat bunun sonucunda srgnle ilgili hibir ey
yapmad sylenmektedir. Herhalde bu konuda pheleri, gney Arnavudukun Yunanistan'a
terki konusununu mnakaa olduu 1880-82 tarihindeki mill harekete Bektalerin de itirak
etmi olduu sylentisine baldr. O srada gney Arnavutluk halk, d grnyle Trki
ye nin tehdit edilen vilyetlerin kurtarmak, hakikatte ise mstakil bir Arnavutluk devleti kurma
ya almak maksadyla Abdl Bey Fraer idaresinde ayaklanmt.
Bekta tarkatinin Balkan Harbinden sonra ortaya kan kargaalar srasndaki zayit ok byk
oldu. Bir ok tekkeler yaklarak yerle bir edilmi ve kalanlarn bir ounun btn menkulleri
Epirli gayri muntazam askerler tarafndan yama edilmiti. Bunun iin ne srlen resm sebep
1) Tarkatin mill Arnavut (buna dayanarak Yunan aleyhindeki) harekete giriimde bulunduu,
2) Baz tekkelerin yalnz eteler deil, adliye elinden kurtulmu firarilere de (bu iki snf sulu
lar tamamen tarifin iindedir) yataklk ederek gasbedilen eyay bunlarla birlikte taksim etmele
riydi. Bunlara kar Bektaler herhalde kan ve dilleri dolaysyla Arnavut davsnn tabi mtte
fikleri olduu ve ahsa baklmakszn herkese kar misafirperverlik tarikat kurallanndan bulun
duu yolunda cevap vermi olacaklardr. Fakat aktr ki byle bir blgede iindeki adamlarn

(152) Bu tarikat veya tarikat kolu hakknda yazl kaynaklarda kaytlar bulabiliyorum. Bunlann Pri, Haan Basri olduu syleniyor. Fabt bunlann, Rikonun Present State, 61 de ehlisnnet olan Halvetlere gre Hristiyan
anlaym kabul eden bir zndk tarkati olmak zere gsterdii Hayetti ile ayn ey olmalan, uzak bir ihtimal
dir.
(153) Aravaninos (X oovoyo'P* t 'l; Tl.-tfi'om) (1857), II, 18de kendi zamanndaki Erkeri halknn ou
nun, aktan aa Bekta olduunu, phesiz hayretle kaydetmektedir.

mahiyeti ne olursa olsun sadece tekkelerin bayndr olmas, ete reislerinin tamahlann ekmi
olmaldr. Gerekten bir ok dervilerin var olduu kabul edilen haznelerinin nerede olduklann aklamak istemedikleri veya edemedikleri iin telef olduklar sylenmektedir.
u aadaki fihrist, Balkan Harbinden evvel Epirde bulunan tekkelere aittir. Tekkeleri olan
kyler mensup bulunduklar kasabalarla birlikte guruplara katlmtr. Bu vilayetlerin hartalan,
henz pek kusurlu olduu iin bunlann merkezlere gre mesafe veya ynleri, ancak mmkn
olduu yerlerde gsterilmitir.
Erkeri - Bektaliin burada 150 sene kadar evvel gelip kk sald rivayet edilmektedir. Ali Paann kz kardeini burada kudretli bir yerli beye e olarak vermesi dolaysyla etkisi gl ol
mutur (154). Balca ve imdi tek kalm olan tekke Hac Sleyman Baba tekkesidir ki ehir ci
varnda ufak tek bana bir tepe zerinde ho bir durumdadr (Baknz: levha 2). Hatbden n
ce burada yirmi dervi otururdu. imdi yalnz on kiidir. Bunlardan bir ou da Arnavutluk ve
dier yerlerde harab edilmi olan tekkelerden kap buraya gelmilerdir. Tekkelerin tarihi 70 se
ne ncesinden teye gtrlemiyor. lm eyhlerin mezarlarn banndran drt trbe ancak
1862-63 yllarndan kalmadr. Fakat menkabeye gre Erkeri ne kadar olduu belli olmayan eski
bir zamanda Haan Baba (155) ve Mustafa Baba adl Bekta azizleri tarafndan ziyaret edilmi
olup kincisi burada gmldr. Erkeride daha nce daha iki Bekta messesesi vard ki men
sup bulunduklar azizlerin isminden dolay Ali Baba ve Zeynelbidn Baba tekkeleri diye anlr
d. Bunlardan birincisi ehir iinde, kincisi ise bununla Hac Sleyman Baba tekkesi arasnda idi.
Erkeri civarlarnda drt saat gney douda Nhpervitede ge zamanlarda yaplm bulunan
bir tekke vardr.
Alnin doduu yer olan Tepelen (Tepedelen) de hibir zaman bir Bekta tekkesi bulunma
mtr. Halbuki bu kazann kylerinde harbden ncelerine kadar bir ok tekkeler vard ki isim
leri yledir:
Duka (Yarm saat)
Nrn Azz Ali Baba
Veli Ky (Yarm saat)
Nhmly (bir saat), tekkenin yetmi senelik olduu syleniyor.
Kudan (B ir buuk saat) azzi smail Babadr. Tekkenin 100 sene eski olduu syleniyor.

(154) Leak, N. Greece, 1,40

(155) Yukanya baknz, Tesalya.

Btn bu tekkeler son kargaalarda harb olmutur. Leak Tepelen nehrini geen Tirebouk te
pesinin yamalar zerinde bir tekke veya derviler manastn kaydediyor (156). Durumundan
Bekta kurumu olduu tahmin edilebilir (157).
Ahlsinin drtte Bekta olan Premedide bir tekke vardr ki elli atm senelik olduu sy
leniyor. ehir yukarsndaki (158) tepenin yamac zerinde bulunan Bekta Baba'nn mezar, bu
radadr. imdi (1915) tekke iinde askerler yerletiriliyor, derviler ise ehir iinde gidip yerle
milerdir.
Ali Bostivan - Bu civarlarda Ali Babann mezannn bulunduu bir tekke vard; 1914te yanmt.
Konie - Bu kaz iinde en eski tekke olduu syleniyor. Haydar Babann mezan buradadr.
1915te bir zarara uramamt (159).
Leskurik - Bu bayndr tepe ehrinin nfsunun byk ksm Bektadir (160). Tekke, tam bu
nun dnda Kolonya yolunun yukansndaki tepe zerindedir. Otuz be sene kadar eski olduu
syleniyor. Abidn Babann kabri, buradadr. inde yedi sekiz dervi oturuyordu. imdi, tama
men harb olmutur.
Baka - (gney) Melanl bir zat tarafndan kurulmutur (161). imdi harb durumdadr. Bu ka
z iinde Virepeskada bir ziyaret yeri de vardr.
Fraeri - Burada harbden nce yirmi kadar dervi tarafndan yerletirilen eyh Nasb'nin kab
rinin bulunduu byk ve nemli bir tekke vard. Ali Paann adalanndan olan bu azzin ok
itibn vard. Hatta Toskalarn adaklannda bunun adn Allahmki yerine kullandklar syleniyor.
Asl ismi Muharrem Baba idi, fakat Hac Bekta tekkesini ziyarete gittii zaman tekkenin kaps
ona kendi kendine alm ve eyh, bunda bir kermet grerek Bu senin nasibindir demitir. Na
sibi ile yneticilik yapmad takdirde kendisinin decei akbeti ihtar etmilerdi. Nasbnin
mezarnn bulunduu Fraeri tekkesi 19l4te yanp yerle bir olmutu. imdi ierisine yine bir
ka dervi gelip yerlemektedir.

(156) N. Greece, 1,31

(157) Yukarya baknz, s. 32.
(158) Bu tekkeyi Miss Durlam, Burden of the Balkans, 228de tarif etmektedir.
(159) Konie'de (u halde, ihtimle gre Bekta dervii) bir eyhin olu 1814te Hristiyan olduu iin i
kenceye uratlmt (S. John the Neomatyr of Koritsa), Tercmei hli iin (Burada N kov A kihmvihoi
331'e baknz.).
(160) Durhan, ayn eser, 217. Harbden sonra hli yerinde bir ok Bekta Yanyadan kamlardr.
(161) Aada, s. 32.

Kolonya kazasnn meralk yaylasnda, ki merkezi bilhassa yar harb Herseka ky idi, u aa
daki tekkeler var olup hepsi harbden beri harb olmulardr:
Krova - (Hersekann iki saat kuzeyinde) Haan Babann mezan, buradadr.
Kesaraka - Hac Babann kabri buradadr.
Barma - (Herseka gneyinde) baba Sleymann mezar buradadr. Otuz be sene kadar eski;
harbden nce drt be dervi vard.
starya - Yirmi be sene kadar eski.
Grice kazasnda drt tekke vard:
Melian bunlardan en balcas olup Moshopolis caddesinin yarm saat sanda ayn isimdeki k
yn yukarsnda yksek bir yerde bulunmaktadr. Tekke Rum isyanclan tarafndan yamaya u
ratlmt. Fakat salam ve kullanl binalara dokunulmamt. Kurulu tarihi yz sekiz sene n
ce olarak gsteriliyor. Faliba kurucusu Hseyin Babann lm tarihidir. Bu zat, oturma daire
lerinden uzakta, sekiz kenarl bir trbede gmldr. Trbenin n odas hastalar iin istirahat
yeri olarak kullanlmaktadr. Makam bakmndan btn teki eyhlere stn olan eyhi be der
vi ile birlikte oturmaktadr. Bir cami, yani mescid yoktur. Trbelerden birinin n odas icbn
da bu husus iin kullanlyor.
Getrdm, kk grnmesine ramen yeni (162) bir tekkedir. Gricenin eyrek saat g
neyinde ve ayn isimdeki kyn birka dakika tesindedir. Ayaklanma srasnda tekkenin yama
edildii zamandan beri hibir eyh tayin olunmamtr. inde bir dervi oturuyordu.
Nurn - Gricenin yanm saat gneyinde, kk bir kurumdur; Melana baldr. eyhi yok
tur. Burada gml azz Ali Bahadr.
Makedonya ile Epir arasndaki balant noktasn Ho (Khoutch) tekkesi tekil eder. Viyeglitann
yanm saat tesinde, Griceden Kesriye'ye giden yol zerindedir. Tekke ayn addaki kyn iin
dedir. Ad bilinmeyen dokuz azzin mezarlar bulunan bir ky vardr. Bunlarn alld zere
ok (fakat ne kadar olduu belirsiz) eski bir zamandan kalma olduklar sylenir. Kesriyede bir
eyh bana Ho tekkesinin 1826 srgnnden sonra brahim Baba adnda biri tarafndan kurul
mu olduunu sylemitir. Ba eyhi Hafz Baba, bundan sekiz sene nce lmtr. Hota im
di bir eyh ve iki dervi oturmaktadr. Epirliler tarafndan yama edilmi fakat yaklmamt.

(162) Gricein bu tekkesinin hepsinin de ayn zamanda kurulmu olduklann Melanda birisi sylemi
tir. Sonuncunun otuz be senelik olduu da sylenmitir; Bu son tarih, herhalde o kadar eski olmayan binalar
hakknda doru olsa gerektir.

X. ARNAVUTLUK
Bugnk Arnavut Prensliinde balca Bektalik mntakas gneydeki Malakastradr. Daha yu
karlarda Bektalik Gegalann gl Snni fikirleri ve bunun sonucunda muhalefetleri dolaysy
la dank bir haldedir. Malakastra ve Veyusa nehri ile Berat (Lioumi Beratit) arasnda yerleen
bir Toska mntakasdr. Burann Bektalii Tepedeleninkinin devam olup tamamen sun bir
hudutla ayrlmtr.
Harpten nce Malakastrada bulunan pek ok Bekta tekkeleri, imdi bo ve ykk bir durum
dadr. Epirli Hristiyan gayri muntazam askerlerin elinden kurtulanlar da sonradan Tiranl Esad
Paa'nn Gega taraftarlar tarafndan yklmnr (163). Bu mntakann Bektalii kabul ediinin
tarihi belli deildir. Her ey bunun ksmen ge zamanlarda olduunu gstermektedir, denilebi
lir. Hatt Rum Amavutluundakinden de daha getir. Bana en eski tekkeler olmak zere
Galava, Kapani tekkeleri zikredilmi ve tarihleri srasyla Yz ve otuz be sene evvel olmak ze
re gsterilmitir. Propagandann balangcnda Ali Paa zamanna kadar kmas ok muhtemel
dir. nk tarkatin biraz daha kuzeyde (mesel Karuyada) onun zamannda yerletiini ve ba
z Bektalerin Ali Paann akranlarndan Beratl merViryoni ile Avlonyal Mahmd Bey adn
da birinin bu harekete katldklarn iddi ettiklerini biliyoruz (164). Bektalik izleri gerek
Avlonya ve gerek Tiranda mevcuttur. Fakat ne mer ne de Ali Paa halk sylentisinin btn
olaylann ayrt etmeden kendisine yaktraca byk smlar deildirler.
Malakastra mntakasnda u aadaki tekkeler mevcut idiyse de bunlann bazlannn haritada
yerlerini gsteremiyorum:
Glava
Melani
Dabiya
Aranitasi
Karas, burada medfun azz Muharrem Baba'dr.
Dokasi
Perite - Burasnn nemli bir tekke olduu syleniyor.
Derviiye

(163) Esad, Mimiin, Kanlann, Toron'mn oludur.

(164) Doran (Degrand) bunlarla ada Kovayal brahim Bey adnda birini de bu tarkate mensup olmak ze
re gstermektedir.

Boyneri - Buradaki tekke Epirliler tarafndan yaklmtr.

Kapan

Karamanar
Kuman
Osman Zeza
Maritsn
Garaia
Panarit, yeni tekkedir.
etepmeravin, yani evliy yeri ki bu isim San Saltk'n buray ziyaret ettii hakkndaki menkabeye dayanr.
Pa (Patsh), Avluniyada Bekta azizlerinden Kuum Baba (l6 5 )nn mezarnn ve Hekalda
Bekta talarn bulunduran kabiderin bulunduu bir mezarl kaydetmektedir (166).
Malakastra mntakas dnda, son zamanlara kadar Bekta tekkeleri vardr veya vard. Yerleri de
Gney Arnavutlukta Beratta ve bunun dousunda Devol zerindeki Derizada ve Nomorbetsa
(167) da, gneyinde Trepel'de ve kuzeyde Marteneteydi.
Sylediimiz ekilde, mslman halkn ounluu Snn olan Kuzey Arnavutlukta ise u yerler
de tekkeler vardr.
Elbasan - Burada gml olan ve Mustafa Baba tarafndan kurulmu tekkenin, son zamanlar
da "Gega'lar arafndan ykld syleniyor. Dorann San Saltk menkabesi hakkndaki akla
masndan Drac ve yahta da Bekta ziyaret yerleri olduu karlabilir (168).
Ayn yazar, Tiran halknn da ounun Bekta ve Rufalie mensup bulunduunu sylemekte
(169).
Karnba - Bu kasabann halknn hemen hemen tamamnn Bekta olduu sanlabilir. Burann
Bekta zivretght olmak bakmndan olaanst nemi Dogrann kasaba iinde ve civannda

(165) Berat, II.

(166) Ayn yer, 118.
(167) Bu kazda Tomor tepesinde bir Bekta (?) deti hakknda baknz: Baldacci: Bull.R. Soc. Geog. (Roma)
1915,978.
(168) Haute Albanie, 240
(169) Ayn eser, 194.

mevcut gelenee gre 366 azzin mezarlar hakknda verdii merakl bilgilerle sabittir (170).
Bektaliin buraya on sekizinci asr sonlanna doru, Ali Paann adamlarndan eyh Mimi tara
fndan getirilmi olduu sanlabilir. Bu zat 1807de Karubada bir tekke kurmu ve Yanyal Ali
Paann hasm olan komu kodra paasna kar (171) mahall beylerden Kaplan Paa Topdn ile el birlii etmiti. Sonradan Bekta eyhi herhalde Kaplan Paa kendisine kodra paas ta
rafndan satn alnm olduunu syledii veya belki de kendisi Kaplan Paann Ali Paaya ve
Bektalie kar ayn ekilde sadakatsizliinden phelendii iin Kaplan Paa ile balantsn
kesmitir. Bunun zerine Kaplan Kroyadan kmasna Mimiye emretmi, eyh de bundan inti
kam almak iin paay katle kalkm olsa da o kadar gle Miminin lehinde idi ki Topdn ai
lesi orada daha fazla kalamayarak Tirana gmtr (172). Grdmze gre Topdn ailesi
nin Bektalerle kavgas, bugnk temsilcisi Esad Paa tarafndan yaatlmaktadr.
Karuba Bekta azizlerinden Sar Saltkn sergzederiyle ilgili yerlerden biridir (173).Sahip ol
duu iki tekkeden birisi Ml Karu bu azzin; kincisi (ehirden bir buuk saat mesafede) Fu
Karu ise Ali Babann mezarnn bulunduu yerdir. Bu sonuncusunu ppen aynntlaryla tarif
ediyor (174). kodra'dan Bektaler Ali Paa zamannda siys sebepler dolaysyla srlmler
ve bir daha burada kk tutturamamlardr.
XI. AVUSTURYA-MACARSTAN
A. Bosna
1903ten beri Bosnada hibir Bekta tekkesi yoktu. Fakat tarikat u anda hayatn srklemek
te ve Bekta topluluktan ara sra Arnavutluktaki eyhler tarafndan ziyaret edilmektedir (175).

B. Budapete
Bektaliin en ileri karakolu Trk igali zamanndan kalma Glbaba tekkesidir ki bugn Macar
baehrinin ufak seyir yerlerinden biridir (176).

(170) Ayn eser, 221 ve devam; ppen; Skurari, 71 ve devam Wiss Mitth. Aus Bosnien, VII, 60.
(171) Kaplann on sekizinci asrn sonunda Bekta azizlerinden Hanza Babaya bir trbe ina ettirmek suretiy
le rakibine kar zaferini kutladn gryoruz. (ppen, ayn eser, 71).
(172) Doran.
(173) B.S.A, XIX, 207; XX, 106ve devam: Ben kodra ile Yakova arasnda da Hs denilen bir yerde imdiye ka
dar sz edilmemi bir Sar Saltk mezan hakknda, biraz kapal, bir haber iittim.
(174) ppen, Skutari, 63.

(175) Ayn eser, 73.

(176) Baknz E.Brotvne: Travels (1673), 34, M. Walker: Old Tracks, 289; 96, (III), Ungarn, Die OsterreichUngarische Monardie in wort und Bild; J. P. Brown: The Dervishes, s, 88; Bedeker Ungam: Osterreich ilh.

ekil -1 Bektalerin Anadolu'daki Dalm n gsterir Harita Krokisi

ekil 2-Bektalerin Avrupadaki Dalm larm Gsterir Taslak Harta

TII Kalkandeen Tekkesi ve Tekkenin Camii- III Obri Glnde bir Manastr
Haslok- Bektalerin Corafi Dalm

Tesalyadaki Bekta Tekkelerine Dir Fikir Veren Bir Blm (177)

Bu kyn (Skotosa sancandaki rini ve Rininin) gney dousunda yksek ve glgeli aalar (
nar, bodur mee ve kzlck) arasnda tepelik ve ho manzaral bir yerde bir Bekta tekkesi vardr
ki btn Tesalyada mehur bir kurumdur. Hkmetin istatistiklerine gre, burada otuz dokuz
dervi yaamaktadr. Fakat benim ziyaretim srasnda (1888) hizmetiler hari olmak zere hep
si de cahil ve hurafe dkn Arnavut olarak elli drt kii vard. Aydn bir dervi bana bu tekkenin
vaktiyle bat kilisesine (178) mensup bir manastr olduunu ve Trklerin burasm 1630-40ta zabtettiklerini sylemitir. Burada bir Aya Dimitri kilisesi vard. Fakat derviler bunun Aya Yorgi'ye
adanm olduunu sylediler. nk bu sonuncusuna kar daha byk bir hrmet hissi besler
ler (179). Bir mddet bu tekke Konyadaki Kulakl Baba tekkesine mensup Trk dervileri taraln
dan igal edilmiti (180). Fakat mehur Tepedelenli Ali Paann kat idaresi zamannda (Fonitulau)(181) gazetesine gre Bektalere verilmiti. Ali Paa liberal Bekta taraftan olduunu syle
mekle dne kar hafife aln ispat ediyordu. Bu sralarda Tesalyada birtakm tekkeler kurulmu
tu. Bunlar dn kurumlar olmaktan ok etrafndaki halk iin siys, sosyal merkezler idi. Byle drt
tekke vard. Her biri en ilek yollara hkim, asker evki noktalannda kurulmutu. Bunlar Rini civa
rnda Golostan Farsala ve Kardieye giden yol zerinde Torbal Sultan; Lmiye, Yeniehir ve Farsala arasndaki yol zerinde kurulmu Tatar Ky civannda Bl Baba; Kpekli Ky civannda hn Baba ve Yeniehirden akeziye giden yol zerinde mehur Tempe vdsindeki Baba Tekke
sidir.

(177) Bu blm Golosta kan IIeo|ir)foi> ismindeki gazetenin, 1893 senesi, 55nci says, s. 442 ve deva
mndaki makalenin tercmesidir ki bunu bana gsteren Goloslu Msy Periklis Apostolizistir. Sz konusu ga
zete, Ayoros keilerinden Zosimas tarafndan yazlp yaynlanmaktayd.
(178) Bu nokta hakknda Msy Apostolizis bana ltfen u aadaki tamamlayc bilgileri vermitir: Bana
Reyni tekkesinde bulunan Latin harfli bir yazt tayan bir ta levhann korunmu olduunu sylediler. Bu, bir
Fransz bakeiin mezan olabilir. Makrinyotisa Manastrnn bir yaldzl bertna gre bu kurumun arazsi
Seratsi rini ( Sepat lom t) ye kadar uzanyordu. Buna gre burann yeri Latinler devrinde Franszlar ta
rafndan igal ve zerinde bir manastr ina edilmi olmas pek muhtemeldir. On yedinci asrda Tesalyada bir
Latin manastrnn varl bana tamamen imkansz grnyor. Herhalde hakk veya farz muhal olarak Latince
(Frenke) sanlan harfler ii kartrmtr.
(179) n 0om f. , 1891 (s. 268)de ayn yazar yazyor k i: "Dervilerin bu gne kadar Aya Dimitrinin bir res
mini konduklanna ve nnde kandil yaktklarna dair mahall bir sylenti vardr. Bu mesele hakknda dervi
lerden aratrmada bulundum, fakat resmi grmeme izin vermediler."
(180) Konya byk tekkesi herhalde Mevlev tekkesinden bakas olamaz. Bunun dervileri klah denilen bir
balk giyerler.
(181) Herhalde bu isimdeki Golos gazetesinde (1882-1884) tr. Fakat ben bu yeri aradmsa da bulamadm.

Bu tekkeler civarndaki halk soyup yama eden birtakm canler iin muntazam snaklar veril

miti. 0 ekilde ki 1826da Sultan Mahmud tarafndan yenieriler ortadan kaldnld zaman
Bektalerin ortadan kaldrlmas iin pdih tarafndan bir emir verilmi; bunun zerine Ms
lman ve Hristiyan halk hep birlikte tekkeler zerine hcum ederek iindekileri def etmiler
dir. Bunlardan ikisi Tatar ve Kpekli kylerindeki tekkeler, yaklm; Reynideki ise ya iindeki
lerin daha sert direnileri dolaysyla veya Farsaladan az ok bir mesafede olduu iin zarara u
ramamt. 1833ten sonralar (182) her tr serseriler, hatta haydutlar, ilekelik iddiasyla bura
larda toplantlar yapmaktaydlar. Bu hal Trk hkmetinin son zamanlarna kadar, Mslim
Aann eski hizmetkarlarndan Bayram Aa isminde birinin idaresinde devam etmekteydi. u
anda tekkenin reisi, odur. Bunun zamannda soygunculuk ve yama sistemi son derecesine var
mt: Btn memleket buradaki silahl haydutlann aknlanndan bzr olmutu. Bu adam kurnaz
ve basredi olmak bakmndan katlmadan sonra bu su hareketlerini uydurma belgelerle ispat
etmi ve tekkenin kendi ahs mlk olduu hakknda Trk memurlarndan evrak almtr. Ken
dine yardm eden daha bir iki dervile birka hizmetisi vardr.
Tekkenin Aya Yorgi adna yaplm bir eski Bizans manasurnn yerinde ina edilmi olduuna
dair bir sylenti vardr. Fakat Amavutlar burada kaldka bu aratrmay dorulamak mmkn
deildir. Tekkenin ufak bir istihkm gibi savunma sistemi vardr (183). erisine girmek yasak
tr. lhak (katlma) zamannda tekkedeelli dervi varduimdi yalnz kii vardr. Bir de Bayram
Babann, hepsi de Arnavut olmak zere hizmetkrlar mevcuttur. Vaktiyle burada yaayan der
viler sa kulaklarnda byk bir demir kpe (184) ve gslerinde asl sekiz kenarl bir tala
dikkat ekerlerdi (185)- Acemilerse beyaz bir balk giyerler ve hepsi haftada bir balarn ta
mamen tra ederlerdi."

ki Tarafl Tapnaklar ve Bekta Propagandas (186)

Eski dnyann mehur ibadethanelerindeki tapnma yinlerinin, genellikle mahall mitolojileri
yanstacak bir tarzda dereceli bir ekilde tekili, uzun zamanlardan beri eski tannlar ve dn man
zumelerin yerini yenilerinin aldna ait kesin bir delil olarak kabul edilip yorumlanmaktayd.
Ftih bir rk veya misyoner tekiltna sahip bir ruhban snf tarafndan yabanc memleketlere
getirilen bir dn, ikn gc ile kendisini yerli ynler zerine koyar. Bu olay mitolojik terimle al
tnda, rakib tanrlarn bir mcdelesi veya yeni tannnn eskisi tarafndan kabul eklinde ifade

(182) Yani Tesalyan Yunanistan'a katlmas ki 1882dedir.

(183) Bu sama bir abartmadr. Balca savunma tertibat iki oban kpeidir.
(184) Bu, Bekta tarihlinin bekr dervileri iin simgedir.
(185) Besbelli Bektalerin teslim ta dedikleri ey olacaktr, fakat bu, genellikle on iki kelidir.
(186) B .S A , XX, 94 ve aas.

ediJir (187). Bazen ilahlardan biri veya dieri malup olarak yok olur veya daha aa bir duru
ma drlr. Yahut da her ikisi az ok tamamen birbirlerinin ayn saylarak kaynaabilir.
Eski zaman dnlerinde bu yer deitirmelerin fiilen ne gibi metodlar ve tarzlarla gereklemi
olduuna dair birtakm faraziyelerden baka bir ey yapmak ender olarak mmkn olur. Bu ma
kale , ada bir slam tarknn-Bektaliin- Trkiyedeki kark halkn tapnaklar, zellikle H
ristiyan byklerinin ziyaretghlan zerine etki etmesi eklinde, byle bir sonradan ekleme ola
yna ait bir inceleme tecrbesidir. Grebildiimiz btn durumlarda, Bektaliin Hristiyanlk
aleyhine bir zemin igal ettii yerlerde bu durum zorla olumakszn ya eski dnyaca yeni tan
rnn eskisi tarafndan kabulne benzer bir hareket veyahut iki ahsiyetin birbirlerinin ayn ola
rak temsli eklinde hasl olmutur. Her iki din mensuplar tarafndan mensubiyet iddia ve d
zenli olarak ziyaret edilen bu iki tarafl tapnak, ayr bir gelime mertebesi arz eder, Bu safha, ge
rek Hristiyanlktan Bektalie, gerekse siys ve dier artlar uygun olduu zaman Bektalik
ten Hristiyanla geme eklindedir.

Bektalik ve Snn Mslmanlk

Bektalik en ok bir dervi tarkati olmak zere bilinir. Fakat dier tarkaderde olduu gibi bun
da da tarkatin tekiltn yalnz meslek derviler vcuda getirdikleri halde tarkatin ferdlerini
sadece (muhibb=dost, seven) denilen (188) ve bunlann mezheblerini aka veya gizlice belir
ten dardan birtakm insanlar tekl eder; Her mahall topluluun tabiat, sosyal merkezi ve
mterek ibadet yeri, en yakn bir Bekta tekkesidir. Tekke, duruma gre bir baba veya prin
idaresi altnda bir miktar meslek dervileri ihtiv eden bir hnkh (tekke, zaviye) veyahut ma
hall topluluun manev reisi sfatyla bir babann ve maiyyetinin yerletii bir kulbe olur. Bu
ras daim tarkate mensup bir azzin (genellikle tekke kurucusunun) mezarn ve genel ibdet
iin (meydan denilen) bir oday kapsar. Bekta tarkati hibir millet veya rkn hudutlaryla tpa
tp uygunluk arz etmeyip Iraktan Arnavutluka kadar btn eski Osmanl mparatorluu ev
resinde yaylm bulunur.
Bektalerin dn emirleri, btn zihinlere ve mizlara cevap verebilecek bir tarzda tertiplen
mitir: Mezhebleri, dier dinler gibi baz mertebelerden gemek zere gizli bilgiye (marifete)
eritirecek tedric bir yol gsterme usullerini ihtiv eder. Bunlar byk kavramlara tapnmann
byk bir rol oynad kaba ve miyne dn ile pek serbest ve baz hususlarda aydnca bir felse
fenin arasnda bir sra basamaklar tekil eder. Bektaliin ilhiyt vahdet ve cmertlikten ken-

(187) Son hadise hakknda en gzel rnek Asklepios'un Atinadaki Amunos tarafndan kabuldr. (Ath. Mith.,
XXI, 307 ve aas; Kutsch, Artische Heilgtter und Heroen, 12 ve aas).
(188) Herhangi bir dervi rarkatinin dandan olan mensuplarna verilen bu unvan "l-i Nebi Dostu" veya "Ta
rkatin Dostu" olmak zere eitli tarzda aklanmaktadr.

di varlndan soyutlanmaya kadar gider. Akideleriyle yinlerinin ise bu sonrakiler hakknda bi

lebildiklerimize gre bir taraftan aka itiraf edildii ekilde i' mslmanl ile, dier taraftan
kendisini akraba sayd Hristiyanlkla pek ok balant noktalar vardr. Nihayet Bekta teori
sinde zorlama ve iddetten saknma ve btn insanlara acma ve efkat telkin edilir. yi bir Bek
ta, hareketinde Mslman ve gayrimslmana kar bir fark gzetmez'Gayrimslman dnle
re mensup olanlarda tarkate kabul edilebilir. Bu hkmler o kadar uygulanmaktadr ki geen
asrn ellinci senesinde Antonaki Varsamis isminde bir Rum, Bursa vilayetinde bir mahall
lcenin (tekke binasnn) reisi olmutur/
^Kendisinin bu mevkii kazanmasna sebep ise mahall byk bir nem ve nfza sahip olan (ve
hakkndaki anlatmlara gre herhalde Arnavut olmas lzm gelen) bir Bektanin evvelce sahibi
bulunduu arazyi satn almasdr (189). Zamanmzda da Monsenyr Petit Arnavut Bektaleri
hakknda yle yazyor: "Arnavutluk'taki tekkelerinin ihtiva ettii elli veya altm dervi arasnda
yaplacak ksa bir aratrma bile birtakm Hristiyanlan meydana karacaktr ki bunlara da dier
hlis Mslmanlara olduu gibi tarkatin srlar if edilmi, fakat bunun iin kendilerinden dn
lerini fed etmeleri istenmemitir. Bunlar esasen pek ksa sren -gnde be alt dakikalk grev
lerini f edebilirler (19ff)
Tarkate kabule aday olanlarn hepsi Allha imanl ve gzel ahlka sahip ahslar olmal ve bu
sonuncu zellik gvenilir bir kefil tarafndan kefalet altna alnmaldr.
Bektalik rs deildir ve bir Bekta babann olu akl ve ayrt etme ana geldii zaman Bek
ta veya herhangi bir dier tarkate girip girmemek hususunda tamamen hrdr. Ehli snnet
(Snn) mslmanlar Bektalerin yalnz i inanlanndan deil, her gnki yaptklanndan da
iddetle etkilenirler. Bunlar zellikle Peygamberin evlenme, kadnlarn rtnmesi, muntaza
man namaz ve ikiden kanma hakkndaki emirlerine kar kaytszlklanyla bilinirler. Bu so
nuncu hrriyet, phesiz ki bunlann saflannn hoa gitmez birtakm adamlarla dolmasna mey
dan vermektedir. Bundan baka, zel ibdetleri de cmi deil, zel bir mescid veya tapnak
(meydan)ta ve kaplar kapatlarak icr edilir. Her iki cinse mensup kiiler ibdete itirk eder.
Bu zellik gizli dinler hakknda beslenmesi allagelmi olan birtakm ktlk pheleri dou
rur.

(189) Mac Farlane, Turkey and its Destiny, I, 496 ve devam. Lady Bluntun, People of Turkey, II, 278'inde zik
redilen ahs da herhalde o olmal.
(190) Les Confreries Musulmanes, 17; Monsenyr Peti'nin Bektalik hakknda verdii haber u bakmdan ky
metlidir. O, bunu Bekta mntakasna mensup bir Arnavut olan lim Smi Bey Fraeriden almtr.

Yabanc ibadethanelerin zorla alnmas, daha bandan beri Bektaliin yaylmasnda nemli bir
rol oynam grnmektedir. Bir defe, artk genellikle kabl olunuyor ki tarikat bugnk ismini
bile byle bir gsplk (zorla ele geirme) sonucunda kazanmtr. Anadolu azizlerinden Hac
Bekta Velnin hakikatte ismini tayan tarihtin inanlaryla hibir alkas yoktur. Bektaliin
hakki messisi Fazlullah isminde ranl bir mutasavvf olup tarikatin asl ismi de Hurfyye idi.
Hac Bektan vefatnn gelenee gre nakledili tarihi -pek pheli olmakla beraber* 133738dir. Fazlullah ise kendi dn anlaylannn kurban olarak 1393-4 senelerinde Timur oullannn elinde katledilmitir. lmnden pek az sonra talebeleri, Huruflii (Anadoluda Krehirde
yerlemi olan) Hac Bekta tekkesinin yoldatan arasna bizzat Hac Bekta gizli talimat ola
rak sokmu ve onun nmnn himyesi altnda Huruflik o zamandan balayarak (ehli snnet
mslmanlara kar) ters den inan ve hkmlerini - yaymtr (191). Bu mezheb az ok giz
li kapakl olarak- yaylmaya devam etmi ve on altnc asnn sonlannda resmen tannmak suretiy
le yenierilerle balant hasl ederek byk bir siys nem kazanmtr. O zamanlardan beri
Bektalik, zndklk ve gayri drsdk pheleri altnda kalm, nihayet ikinci Mahmd 1826'da
bir darbede yenierilerle onlann dervi taraftarlarn mahvetmeye teebbs etmitir. Onun et
kisiyle yenieriler, daim yoklua ynelmi; fakat Bektaler yalnz sakatlanmalardr: Son Asnn
ellinci senesinde bunlar, yeniden geni bir oranda canlanmlar (192) ve bugn zellikle Anado
lunun (merkezi ve gney dou ksmlar, Dou Anadolu gibi) hcr taraflanyla Arnavutlukta,
kendilerine bal insanlar arasnda nemli bir etki icr etmekte bulunmulardr (193).
Bu son memlekette Bektalerin says 80.000 mride (194) eritii sylenir. Memleketleri dn
daki tekkelerde de ok kere Arnavut dervileri mevcut bulunurlar. Son zamanlarda Anadoluyu
ziyaret eden bir zat Anadolunun gbeinde yerleen Hac Bekta merkez tekkesinde bile der-

(191) Browne,J.R. Asiat. Soc., 1907,535 ve aasnda; G.Jacob, Beitrage zur Geschichte des Dervischordens der
Bektaschi, Hurufliin Hac Bekta cemaatine eklenmesi konusuna dair dolaan menkabeler hakknda Degrand,
Haute Albanie, 228 ve aasna baknz. Bektaler Hurf akidelerinin kendi mezheblerine esas tekil ettiini
inkr ederler, fakat bir ok Hurflerin Timur devrindeki takibat srasnda kendilerini Bekta ve Mevlev kisvesi
altna soktuklann kabl ediyorlar.
(192) Scarlatos Byzantios, Kwvrrtvuvo3,oX) , III, 496) stanbulun Trk nfusunun bete birinin zama
nnda Bekta ferz edildiini syler. Ayn zaman zarfnda bu tarikatin bat Anadoludaki etkisi hakknda baknz:
Mac Farlane, Turkey and its Destiny, 1,497 ve aas. Bektaler bu genilemeyi Sultan Abdlmecdin (1839*
1861) gsterdii msmahaya yorarlar.
(193) Arnavutluktaki Bektalik iin baknz: Leake, N. Greece, IV, 284; Degrand, Haute Albanie, 230; Duriam,
Burden of the Balkans, 208; Macedonia Brailsforde, 243 ve aas.
(194) (Blunt), People of Turkey, II, 277 Bana Epirde bunu dorulamtr. Bektalerin btn mevcudu kendi
leri tarafndan 3.000.000 takdr edilmektedir.

vilerin ounun Arnavut olduunu haber vermektedir (195)- Bunlann bir oklar, phesizdir
ki kendilerini memleketlerindeki tekkelerin de reisliine aday saymaktadrlar.
Bektalerin Hac Bekta ziyaretghn benimsemek iin kullandklar usul, aktr ki bunlar tara
fndan dier yerlerde de mezheblerini yaymak iin kullanlmtr. Herhalde bunlann, Bektali
in gizli marifetine (bilgisine) az ok tamamen ithal suretiyle temin ettikleri etki ve nfuz saye
sinde, aret veya dier mahall ibdethneleri idare eden ahslan elde etmi olduklann farz
edebiliriz. Bektaler bu tapnclar kendi azizlerini Hac Bekta veya onun halkasna mensup
(196) baka bir azzie ilikili gsteren esrarengiz birtakm menkabelerle veya daha fzla birtakm
kerametler ortaya koymak suretiyle ikn ve tatmn ediyorlar. Ondan sonra ibadethane ve ziya
retileri Bekta tekiltna sokuluyorlar.
Trkiyenin her yerinde olduu gibi az ok isimsiz veya taraftan olmayan azizlerin veya dedele
rin mezarlan sz konusu olduu zaman ise mesele ok daha basit idi. Bu azizlerin sadece hak
ki mahiyetlerini rvda Bekta dervilerine sunmalan (gstermeleri) gerekiyordu. Bunun ze
rine mezarlan ank Bekta talanyla belirginletiriliyordu. Crowfootun Orta Anadolu'daki Ana
dolu i (Kzlba) arederi arasnda yapt incelemeler bu karm aamasnn gei srecini
meydana karmtr (197).
Ankara civarnda bir i ky olan Haydar-es-Sultanda bir lakab sahibi olan azz Haydar belki
aslen bir aret azzi iken, tamamen akla uymayan bir tarzda ve Bektalerin etki ve idaresi altn
da Bekta geleneinde Hac Bektam pri olan Hoca Ahmed Yesev ile veyahut yine ihtimale
gre aslen bir aret azzi iken (198) Bekta evliylan halkasna katlm olan (199) ranl vel
ehzade Karaca Ahmed ile bir saylmtr. Haydar es-Sultan tekkesinin Bektalerle sk mna
sebeti vardr.
Bektaler tarafndan gerekletirilmi byle bir mass (aynlatrma) olayna baka yerlerde de
kolayca rast gelinebilir. Lucas tarafndan (Aydn vilyetindeki Denizli civannda bulunan Yata-

(195) Profesr White, Conten. Porarv Review, Terini Sn, 1913,694.

(196) Nasl ki eski Atinada yeni gelen Asklepiyos (Asclepios)her ikisinin de Chironun talebeleri olduunu sy
leyerek yerli Amunos'un zerine hile ile ilhk edilmitir, Trkiyedeki airetlere ait tapnaklar meselesinde bu
gibi mitolojilerin yaylmas zellikle kolay olur. Airetler, soyguncu ve aknc sfatyla doudan olan glerini
hayal meyal hatrlyorlard. Bekta geleneinin hayli silsilesi ise Hac Bekta ile yrnn ayn taraftan hicret
eden irad erleri gibi gstermektedir.
(197) J.R. Anthr. Inst., XXX (1900), 305 ve aas.
(198) Dersimli (Kzlba) Krtlerine mensup bir aret Haydarl nmn tamaktadr. Geog.Journ., XUV, (1914)
28. Haydar (Arsla) unvan iller arasnda pek zel bir rivyettir; nk Tann Arslan Alinin unvndr.
(199) Haydar es-Sultan hakknda aada 47'inci sayfaya baknz.

anda (200) iki yz dervili byk ve zengin hnkhn (tekkenin) byle bir vakaya misal te
kil etmesi muhtemeldir. Burada Yataundiye denilen bir Mslmann cesedi byk bir dikkat
ve nemle korunmakta olup bunun btn memleket iinde byk kerametler gsterdii syle
niyor (201). Yazar akr olunun gebe Trk airetleri hakkndaki listesi Aydn vilyetlerinde
sk sk dolaan Yataanl isminde bir tanesini kaydetmektedir (202).
Yataanda gml azz, herhalde Haydar gibi Bektaler tarafndan kabul edilmi airetin Yata
an Dedenin unvanyd. Tekkenin bu tarikat dervilerinin elinde bulunduu iddias, grnd
kadar uzak deildir. nk dier tarkatlere mensup tekkeler nadiren byk kasabalarn ke
narlarnda bulunur (203).
Trbedarlklar az ok cahil halkn elinde bulunan bu gibi aret azizlerinin mass (aynlatrma)
ve temsli (birisini, bir bakasna benzetme) nisbeten kolaydr. Gerekten Bektaler, hi olmaz
sa, kar karya bulunduklar insanlarn ifadesine gre rakb tarkatleri de sprmek hususun
da ayn derecede baarldrlar. Fakat Hac Bektan kendisi genellikle Snnler tarafndan Nak
ibend tarkatine mensup bir azz saylr. Bektalerin 1826da yok edilmesinden sonra merkezi
tekkede minareli bir Snn camii in edilmi ve buradaki toplulua ait dn hizmeti f iin bir
Nakibend eyhi yerletirilmitir (204). Ayn suretle nakibendler, Bektalerin Bursadaki Ra
mazan Baba ve Kahirede Kasrul-Ayndaki tekke dahilinde gml azz de dahil olmak zere di
er Nakibend evliyalarnn trbelerini de kaygszca gasbettiklerini iddia ederler (205). Sultan
Mahmdun Bektalere kar at mcadele tarihini yazan Esad Efendiye inanmak lzm ge
lirse bu gibi gasblar oktu-. Baba ve Abdl unvanlarnn sadece Bekta azizlerine dellet ettii

(200) Arundetl, Asia Minr, II, 50.

(201) Voyage dans la Turquie fait en 1714, II. 171.
(202) H e p i l'o u ooinuuv , 15.

(203) Yukardaki sanlan yazdktan sonra Yataan tekkesinin 1826da harab olan Bekta tekkeleri arasnda bu
lunduunu aratrdm. Bugn Yataan Baba trbesi mevcut ise de tekke nemli deildir.
(204) Ben Bekta tekkelerinde daima bir rnescid veya ibadethane buldumsa da hibir zaman lzm gelen tessta sahip bir cmie rast gelmedim. Mescitlerde srf Snnlik d grnn kurtarmak ve Snn ziyaretilere
ho grnmek iin yaplmtr.
(205) Bu azzin Nakibendler tarafndan Molla Ayn isminde bir zar olduu iddia edilmitir. Bektaler ise tek
keyi bugnk Mukattan Bekta tekkesinde gml olan Kaygusuz Sultan tekkesiyle balantl gstermiler
dir. (BaknzBrowne,J.R. Asiat. Soc., 1907, 573).
Kasrul-Ayn tekkesinin ise Wilkinson tarafndan , aslen Bekta sylenir. (Modem Egypt, I, 287) Pokok da bu
nu zikretmekte (Dese. Of the East, 1,29), fakat zamannda hangi tarkate mensup olduunu sylememektedir.
Buras brahim Paa tarafndan Kdirilere nakledilmi (Wilkinson, ayn yerde) olup imdi Rflerin elinde bu
lunmaktadr.

bahanesiyle Bektaler, hukkan nakibend, Kadiri ve dier tarkatlere mensup btn evliylarn mescid ve medfenlerini benimsemilerdir (206).
ANADOLUDA BEKTALK VE HIRSTYANLIK
Bu srede Bektalerin airet ziyretghlann ve dier tarikatlerin mbarek yerlerini gasb ettik
lerine ait deliller bulmu oluyoruz. Hristiyan kilise ve azizlerinin mezarlar hususunda tuttukla
r usl ise daha ziyde ilgi ekicidir.
Bunlar, yalnz Hristiyan ibadethanelerine el koymakla kalmamlar, kendi ibdetghlannn ka
plarn da Hristiyanlara tamamen ak brakmlardr. En ziyade dikkate deen yn de buras
dr. nk Trk memleketindeki Hristiyanlar Nakibend gibi Mslman Snn tarkatlerine
gre ok daha az emniyettedirler.
Bektalik ile Hristiyanlk arasndaki pekok mterek nokta Jakob taralndan ayrntlanyla ak
lanmtr (207). Hristiyanlar arasnda yaplan ak propagandaya ait tek tarih belge, on beinci
asrn ilk senelerine mensup otan Bedreddin Smv (208) isyanyla ilgili rivayetlerde mevcuttur.
Bu rivayetler, imdiye kadar ak ekilde belirtilmemi ve iddia edilmemi olmasna ramen
Bekta-Hurf tarkatiyle pek de ilgisiz olamaz. Bu isyan, ksmen dn, ksmen sosyal bir hare
ketti. Bunun program, dn kaynama ve mterek mallarla ilgili Bekta-Hurf hkmlerini ih
tiva ediyordu. Hristiyan mridler, cokulu bir istekle karlanyor ve Hristiyanlarn dninin de
hak olduunu inkr eden bir Mslmann, asl kendisinin dinsiz olduu aka syleniyordu. Bu
esaslar ihtiva eden bir beyannameyle Sakzda yerlemi bulunan bir Hristiyan keiine gnde
rilmi olan bir dervi heyeti, onu bu dav lehine kazanmay baarmlard (209). Aslerin Hristiyanlar lehine olan eilimleri, Mslmanlarca, elde ettikleri reisleri cezalandrmak iin armha
germek suretiyle aka sylenmi oluyordu.

(206) Esad Efendi, Destruction desJanissaires, (1833), 300. Arnavut Bektaleri ems Tebrz, Akehirli Nasreddin Hoca ve Ankaralt (Bavrmiyye tarkati kumcusu) Hac Bayrama da mensubiyet iddi ederler ( Degrand,
Haute Albanie, 230)
(207) Die Bektaschijje in ihrem Verhalmiss zu venvandten Erscheinungen, XI-XV (1909), (Abh.
D. Philos-Philolog. Klasse d.k. Bavr. Ak. D. Wss.),lII, Abth., 29 ve aas.
(208) Lucas, 112B; Hammer-Hellen, Hist. Ep. Ott., II, 181 ve devam.
(209) Metin Dukas tarafndan kaydedilmitir, silerin reisi Giridliye gnderdii mektupta yle diyordu:
xY<i> o u v a ax i)t' ccru e ju

x u l to > 0 m

w XaT<evEi a iy

x'|v rp o n o iv n av tpEgco'

Bununla Macaistanl Krkinin Sakzda rast geldii Hurf derviinin hareketini karlatnnz: "ntrabat
ecdesiam chrisrianam et signavat se signo crucis et aspergebat se aqua benedicta et dicebat manifesta uestra
Iex est ita boa sicut nostra est." (XX bliim, De Ritu Turcorum).

Bununla beraber byle bir hr teori, kitlelerin hayli zerinde pek o kadar etki edemezdi. Ms
lman veya Hristiyan, tahsilsiz kimseler iin bir mezheb, ancak bir sra yasaklan ihtiva etmek
bakmndan nemlidir: Bunlann canl ve msbet dn azizlere kar tapnmaya bal olup bil
hassa mezarlar, mbarek metrkt (kalntlar) (210) gibi kutsallatnlacak somut konu ve eya
ya ihtiya gsterir. Her eyden nce inancna dayanak olacak mucize ve kerametler ister. Bektalerin Hristiyanlar arasndaki propagandas bilhassa evliyaperestlik alannda en ok iz brak
mtr. Bu hususta kabul edilen esaslar, baka bir yerde arz edilmi olan teorimiz gereince
(211), Konyadaki Mevlevi dervilerinin orta alarda ayn maksatla takip ettikleri usln ayn
veya ona paralel bir eydi, Bir taraftan Mslman tapnaklar iki tarafl veya Hristiyanlar iin de
elverili yaplr ve bunun iin (1-) Msimanlar tarafndan Mslman diye deer verilen evliya
nn gizlice Hristiyanla girmi olduu veya (2-) Mslman evliyann trbesinde bir de Hristiyann bulunduu suretinde birtakm menkabeler ortaya atlr. Dier yandan Hristiyan ibarethanelerine de (3-) Hristiyan azizinin bir Mslman azzi olduu beyanyla Msimanlar iin elve
rili bir mahiyet verilir. Bu safha veya ameliyeye ksa olmak iin ihtida, hull veya tehs de
nilebilir: nk son usln ok kere Msimanlar tarafndan- mesel Konya'daki Efltun gibiaz ok belirsiz bir ahsiyetin eitli Hristiyan azizlerine temsili kbil "hazr manken" gibi kulla
nld olmutur. Trkiyede, zellikle orta kyl zihniyeti ve genel anlayn aa bir seviyede
bulunduu ve Hristiyanlarla Msimanlar arasndaki farkn aka hissedilir bulnmad yerler
de kerametleriyle mehur olan kutsal yerler her iki din mensuplar tarafndan da ziyaret edilir
(212). htida, hull ve tehs olaylar bu tab birleme noktasn kuvvetlendirecek, onu mant
k bir tesviyeye getirecek tarzda tertip edilmitir. Tehste rtl olarak gizli iolan tenash (ruh
g) fikri, Ortodoks Hristiyan dncesine yabanc ise de, slmiyetin i ekillerinde pek ok
yaygndr (213).
Anadolu iin Bektalerin hazr mankeni herhalde Proteen (?) Hzr dr. Hzr, btn Mslmanlar tarafndan byk bir nemle yceltilmekte ve ok kere Hristiyanlann Aya Yorgisine

(210) Halk dninde mezarlar ve evliya trbelerinin byiik nemine, Burkhard tarafndan slm mbrek ma
kamlar bahsinde dokunulmuum Her ne kadar Peygamberin Medinedeki makberini ziyaret ihtiyar ve Mek
kedeki Kabe'yi ziyaret mecbur bulunuyorsa da Peygamberin kabri Medine halkna Kabenin Mekke halkna
yaptndan daha fazla bir etki icr etmektedir. Ziyaretiler evvelki trbeye kincisine olduundan daha ok i
tenlikle komakta ve etrafnda daha fazla ssleme bulundurmaktadrlar. Mekke halk Kabe adna pek kolaylk
la yemin ederler de Eb Tlibin nezan adna edemezler (Arabia, 1,235, II, 195 ve 197).
(211) B.SA XIX., 191 ve devam.
(212) Bu temsilde dil, mhim bir mildir. Bu zikrettiimiz olay, btn rklann Trke konutuu orta Anado
lu ile, btn dinlerin yaad ve halkn Arnavuta konutuu Arnavutlukta, ak bir ekilde meydana gelir.
(213) Acem h Abbs, Ali ile Aya Yorgi ve Compostella daki Ayos Yuannisin ayn ahs olduuna kuvvetle
inanyordu ( P.della Valle, Viaggio, II, 257 ve devam).

benzetilmektedir. Bu ztn Anadolu kzlbalan arasnda (214) zel bir yeri vardr. Bunlarn Bek-

talerle ilgisi ise biraz pheli ve karanlk ise de iyice belgelidir. Dersimdeki Kzlba Krtler Ermenilerin Serciyos dedikleri azzin Hzr olduunu kabul ederler (215) ve aziz Serciyos a mensup Ermeni kiliselerini tapnaklar gibi ziyaret ederler (216). Daha batda azz Serciyosa Ermeniler kadar nem vermeyen Rum halk arasnda Mslmanlarca Hzr ve Aya Yorgi ile Aya Elyas
arasnda genellikle kabul edilen balant, galiba aksine dnmtr. Pontus Karadeniz tarafnda
ki eyh Elvan tekkesinde Hzrn Aya Teodoros'un (217) yerine getii anlalyor. Bu azz ise
atl ve ejder boan bir tip olduu iin Aya Yorgiye yaklar. imdiki halde bu Hristiyanlktan s
lamla gei hususu kesin bir ekilde Bektalere dayandramazsak da buras herhalde nfuz
mntakalar srasnda bulunur/
Sz konusu halk kitlesi ne kadar cahil is bu gibi tehisler o kadar sk yaplabilir. Her trl ihtima
le gre kendilerine nemli bir miktarda Ermeni kan kanm olan Kzlba Krtler Aliyi sya, on
iki imm on iki havariye, Haan ile Hseyini de Petros ile Pavlosa benzetmilerdir (218). Cahil
Hristiyanlarn, daim madd ekimlerin de yardmyla dnlerini deitirmeleri, slmiyetin bu
uyumlu ekillerinin etkisi altnda pek kolay olmaktadr.
Bektalerin etkileri altnda ortaya kan bu gibi dn kaynamalara ait misaller aadaki Anado
lu ziyretghlannda aka grlmektedir.

1. Krehir Cvnnda Hac Bekta Tekkesi

Bekta tarkatine mensup merkez tekkesi Hristyanlar tarafndan ziyaret edilmektedir. Bunlar,
burada vaktiyle Ayos Haralambos unvanl bir Hristiyan manastn mevcut olduunu iddia eder
ler (219). Hac Bektan gml bulunduu trbeye girerken Hristyanlar ha karrlar. Bun
larn mezan Ayos Haralambosa (220) mensup saydklarn sylerler. Halbuki bunun, Kappadok-

(214) White, Trans. Vict. nst., XXXIX (1907), 156; ayn ekilde, Jerphanion, Byz. Zeit., XX, 493. Nasriler hak
knda da ayn ey vardr ( R. Dssaud, Religion des Nosairis, 127-135).
(215) Grenard, Journ. Soc. Asiat, III (1904), 518.
(216) Molieux Seel, GcogJourn, XLIV (1914), 66. Ermenilerin Aziz Serciyos ile Georgios'u kantrdklan sy
leniyor (Viaggio, P. Della Valle, II, 253).
(217) Anderson, Studia Pontica, 1,9 ve devam; Baknz, III, 207 ve devam. Ayn ekilde Gregoire, Byz. Zeit.,
XIX, 59-61; Yerfanyon, ayn yerde, XX, 492.
(218) MolineuK-Seel, ayn yerde.
(219) Levides. A t v |xovok(0o; (loycu Kajt.-ra8ox(a; (s.62.,.Eski yaz kitapta), 98.
(220) Cuine, Asie Mieure, 1,841, tekkeyi ziyaret etmi olan Talal Msy Sirinizese atfen durumu onaylam
tr. Hac Bekta ile Ayos Haralambosun ahsiyetleri o kadar kaynamtr ki bir arslana binen Ahmed Rf'ye
kar Hac Bekta duvan yrtt (Degrand, Haute Albanie, 229) hakkndaki hikye Miser Dowkinse Ana
dolu Rumlar tarafndan Muhammed(?)'e kar Ayos Haralambos'a yaktnlarak nakledilmitir.

ya (Ona Anadolu) ile hi bir ilgisi yoktur. Sonradan byle bir tehisin meydana gelmesi .galiba
Hac Bektain bir salgn esnasndaki mdhalesi sebebiyledir. Bu tr mdhaleler Haralambosun zelliklerindendir (221). "Tehs"in ok eski bir zamana ait olduu, Serpiskopos Kirillos
(1815)un hikyesiyle sabit olmaktadr. Gerekten bu zat Hac Bekta Ayos Haralambosa de
il, Ayos Evestasyosa denk savmaktadr (222). Bu sununcusu ise Synaxaria (223)da Anadolu
ile deil Roma ile ilgili grlmektedir ve dou kilisesinde asla stn rol oynayan bir azz deil
dir (224). Bunun Hac Bekta ile balants hadisesi, herhalde resimlerinde muntazaman gste
rilen hak yola getirme zellii ile ilgilidir. Gy avlanrken boynuzlan arasnda bir ''ha" ta
yan bir erkek geyik grnm ve bir insan sesiyle ona "Beni niin kovalyorsun? Ben Mesh
Isaym." diye barmtr. Bu Hristiyan hikyesi fikri pek yaygndr, Fakat geyiin dervilerle s
k bir ilikisi vardr ve bu itibarla onlardan hrmet grr (225). Mehur Bekta azzi Kaygusuz
Sultan da Ayos Evestasyos gibi yaralanan bir geyiin muhterem bir dervi haline dnmesiyle
avclktan hidyete ermitir. Baka bir rivayette Hac Bekta, bizzat kendisi tarafndan yaralanm
olan geyiin yaralann zerinde gstermek suretiyle bir mnkiri mna getirmitir. Hac Bektan Ayos Evestasyos ile bir saylmas herhalde byle bir hikye zemni zerinde olumutur.

2. Ankara Civarnda Haydar es-Sultan Tekkesi (226)

Burada gml olan Haydar ve Bektalerin etki ve idresi altnda Hac Bekta mrdlerinden
Hoca Ahmed ( Karaca Ahmed) 'e benzetilmitir. Hac Bekta ise Mene isminde Kayserli Hristi
yan zevcesiyle burada yerlemiti. Mahall Mslman rivyeti, burann yeri bir Hristiyan manas-

(221) Baknz, Polites, Ae/Uov thc 'Is . Etapeiu

1,22 ve ayn yazarn IIaoa6uae

numar a

908de; M. Hamilton. C-reek Saits, 71.

(2221

Arui]

ITexT, oxou texf, )['IIeQ Y()0(p xtj; A^oacmma J kov ou [ \]

f it ol :
dti tv

jiovotf|pLOv

JtF.xTd(rScv

S eq P iol5(ov ,

;tapcDvo|iaapivov

dyov Ev m u d o v, X , I I ekt kEypevov ta p attv, tv

rcotov dekouot d x TIV o v T v tuya to avttbv

Bir giizel tesadf olarak kitabnn bir nshasn "Yunan Arkeoloji Cemiyeti Ktphanesinde bulabildiim bu n
dir eserin yazan Konya Bapiskoposu ve sonradan (1815-1818de) Altnc Kirilos namyla stanbul patrii olmutu.
(223) Eyll- 20.
(224) Fakat Ortodokslar tarafndan kendisi adna, mesel Konyada, kiliseler in edilmitir (Ramsay, Cities of
S. Paul,377).
(225) Carnoy ve Nicolaides, Traditions Populaires de Constantinople, 10.
(226) Yukarya s.52'ye ve bu makale sonundaki nota baknz.

tr olduunu kabl ediyor (227). Bektalerle olan balant menkabede ak ekilde grlmek
tedir: Ky Kzlba veya idir. Bu itibarla onlann dn sultas altndadr (228).

3 . Eskiehir Civarnda eydi Battal Tekkesi

Hi olmazsa on altnc asrdan beri (229) Bektaler elinde bulunan bu dervi manastr Arap
kahraman Seyyid Battal Gznin trbesinin bulunduu iddi edilen yerdir, Arkasnda da zev
cesi yatmakta olup gelenee gre bir Hristiyan prensesi idi (230),

4. (Kastamonu Vilyetinde) Alacada emspur Tekkesi

Mahall Mslmanlar bu (Bekta) tekkesinin eski bir Rum manastn olduunu sylyorlar(231). Burada gml olan azz Seyyid Battaln babas Hseyin Gzdir (232). Fakat tekke
nin ismi bunu, Trk geleneinde Krehir civanndaki kalenin kumandan olup eydi Battal maiyyetinde tek bana bir arpmada katledilmi olan emms ile balantl gsteriyor (233). Bu
Seyyid Battal Destanndaki bir olayn halk tarafndan yorum ve hayranldr. Bunda Amuryun
vlisinin kardei emmas, Kahraman tarafndan katledilmi (234) ve ayn destanda Kahraman,
emms isminde bir keii slm yapmtr (235). Btn bu sylentilerden Konya'daki Mevlev

(227) Crowfoot, J.R. Anthr, nst., XXX., 305-320.

(228) Bu nokta hakknda Whiten Trans. Victoria inst., XI, (1908), 231deki yazlarna baknz. Anadolu Kzlbalarm asl Bektaler tarkatlerinin aa bir ubesi gibi sayar ve bunlara aalayc tavrla "sofu" derler. Bunlann eyhleri merkez Bekta tekkesinin babasndan (Ah Dede) den deil, tekke dnda yaayan elebi de
dikleri esrarengiz bir ahsiyetten "el alrlar". Bu Hac Bekta'n hakk halefi ve dolaysyla tarkatin meru
reisi olmak iddiasndadr.
(229) Burada da kronolojik sebeplerle Seyyid Battal kalntlarnn bir Seluklu prensesi tarafndan bulundu
u sylentisi kabul ediliyorsa, yine Bektaler tarafndan yaplm birgasb konusu dnlr. Tekkede Hac
Bektan burasn ziyaret ettii hakknda bir menkabe sylenilir ve bunu glendirmek zere bunann du
varlar zerinde ellerinin ve dilerinin izleri gsterilir. (Mordtmann/naeerrpa tov 0 'thou, Mordtmanu
<I>.oX. SUoyo? K ojv jtXeo XV.), Tekkesinin Hac Bekta ile veya onun eski mridleriyle olan ba
lantsna ait daha baka Bekta menkabeleri Evliya elebiden naklen Jakob tarafndan zikredilmektedir
(Beitrage, 13).
(230) B.S.A., XIX,1186.
(231) Hamilton, Asia Minr, 1,402; H.J. Ross; Letters from the East, 343. Murrayn Asia Minor'unda Wilson.
Profesr Vevayet de Trans Victor. inst., XXXIX, 159da tekkeyi bir tlsml if yeri olmak zere gstermektedir.
(232) Bu sonuncu iin baknz B.TA, XIX, 188.
(233) Ainswoth, Travels, 1,157.
(234) Ethe, Fahrten des Sayyid Batthl, II, 27.
(235) Ayn yerde, 21, ems Arapada "diyakon demektir,

tekkesinde (236) gml keiin veya piskopos gibi bir Hristiyann iml edilerek emspur tek
kesine sokulmu olduu hatra gelebilir.
5. Zilede Nasreddin Tekkesi
Tekke anlalan Sivasn Krk ehidlerinin mezarnn bulunmas bakmndan Hristyanlar tara
fndan hrmetle ziyaret edilmektedir. Buraya nceleri Krklar Tekkesi denilirdi ve Gregovarn
ifadesine gre bu unvan altnda Hristiyan bir mazisi de vardr (237). Tekkenin kuvvetle i bir
mntaka iinde bulunuu bunun Bektalerle ilikili olduu yolundaki ifadeye g kazandnyor.

6. Rum Kalede Sen Nerses

Bu eski Ermeni kilisesi on yedinci asnn sonlarnda Mslmanlar tarafndan igal edilmekteydi.
Bunun da sebebi Msy Fevora gre azizleri ycelttiklerini ve bu kilisenin namna in edilmi
olduu azizin de kendilerine mensup ve onlar gibi olduunu anlatmak istemeleri idi (238).
Rum Kale, yukar Frat zerinde ve Bektalerle dn balantlar olan Kzlba Krtlerin memle
ketinden az mesafededir.

7. Adaliye Mescidi
Savari D Breves Adaliyede iinde halen bir Hristiyan mnzevsinin mezan gsterilen Hristi
yan duvar resimleri ve izlerini tayan maara halinde bir mescid bulmutur. Bu adam, oradaki
Trklerin ifdesine gre lm yatanda Mslmanl kabul etmi ve bundan dolay Mslman
lar ona kendi azizlerine layk hrmeti gstermilerdir (239). Bekta tarkatinin bugn Adali
yede bir messesesi vardr.

8. zmirde Ayos Polikaryos Trbesi

Buradaki ziyaretghn tarihi baka bir yerde uzun uzadya anlatlmtr (240). Ne kadar uzak bir
gemie gidilirse gidilsin eklen Mslmandr ve ilk defa Mslman elleriyle bulunmutur. Polikarposun nceleri bu trbeye bakan derviler tarafndan kendilerine ait bir aziz olduu iddia
edilirdi. Civardaki mezar zerinde grlen Bekta talar bir zamanlar bu tarkatin yelerini gs
termektedir. Azzin olduu farzedilen bir balk, ziyaretilere gsterilmekteydi (241).

(236) B.S.A , XIX, 195.

(237) B.C.H., 1909, 25 ve devam. Baknz Studia Pontica, 111, 243 ve Jerphanion, Mel. Fac. Orient (Beyrut),
1911, XXXVIII.
(2.38) Msy Febvre, Theatre de la Turquie, (1682),40.
(239) Voyage (Paris, 1628), 23. Byle iki tarafl bir azzin bu defa Hristiyanla girmesi hakknda buna benzer
bir gelenek iin baknz: B.SA XIX, 195(240) B.SA , XIX,81 ve devam.
(241) Aada 12 numarada Babaeskiye baknz.

9. Ereli Liman ( Karadeniz Erelisi) Civarnda Ayos Neodoros Trbesi

Ereli limannn birka mil batsnda alayl yukarlarndaki tepe zerinde, azz Teodoros Stratelates (242)in trbesini bulundurmakta olduuna inanlan ve her sene Hristyanlar tarafndan
ziyaret edilmekte olan bir ziyaret yeri vardr. Gelenee gre bu zat Licinius zamannda Erelide
ehid edilmi ve Euchaitada gmlmtr (243).
Trbenin geni bir ahap bina olduu anlalyor. inde Rumlar tarufindan Ayos Neodoros ve m
ridi Varro (244) ya, Trkler tarafndan ise Gz ehid Mustafa unvanl bir mcahide atfedilen, d
grn Mslman iki mezar (243) vardr. Bunlara bir kadn trbedarlk etmekte olup Mslman
ve Hristiyan ziyaretilerin para ve mum eklinde getirdikleri hediyeleri kabul etmektedir (246).
Bu iki tarafl ziyaretghn Bektalerle ilgisi kuvvetle iddia edilemez, fakat civnnda "Bitiler"
(Von Diest) tarafndan Bektaler diye yorumlanan bir ky vardr (247),

10. Nevehir Civarnda Mamasun Tekkesi (Ziyaret Kiilliyesi)

Bu ziyaretgh anlalan her halde son asr iinde (248), bir sra keramet vakalan sayesinde ke
fedilmitir. Mevkii (srf Trk olan) Mamasun kyllerinden birinin anban (249) ile igl edilmek
teydi. Fakat iine konulan kuru ot devaml olarak ate almt.bina ahr yapld halde yine bir-

(242) P. Makris, 'Hcudect to Hovrov (Atine, 1908), 115 ve devam.

(243) Ayaneodoros menkabesi iin baknz Delahaye, Saint Militaires blm, ii.
(244) Vano Oayoov Ayaneodoros Ortodoks menkabesinde yoktur. Makris bu yerde nceleri korunmu
olan eski bir kitabeden sz ediyor. Belki de ismi de vardr.
(245) Makris bunlan yle tarif ediyor: o Zvhva f t o u a iut elve p ey eta ve ilve ediyor: (sarklar)
ti'i n e tp ak i (p eg o u m

x 8 d e

(tebih) ry t pe y o x a l P^7a konpokYOV

(246) PederJirar Cumonta , aynnt vermeksizin sadece Ayos Teodoros ile Pontusta Gaghni denilen bir azize
ait katk bir zivaretghtan sz etmitir (Stud. Pont, II, 143, Not:3).
(247) Von Diest, Petgamon zum Pontus, 81. Betesh yahut Petesh, Bektan asl ekli olduu anlalyor. Macaristanl Grging on beinci asm ortasnda yazlm olariDe Turcorum Moribus (Fasl 15) inde Hartschi Petesth
diye yazlyor ve adiutorus peragrinationis diye tercme ediliyor. Bekta tabiri gbek ile ta kelimesinden m
rekkep yanl bir tremeye dayanm grnyor,
Leake diyor k i: Bektalerin bu unvn alnalan gbei zerinde bir ta tayan kapad ve kayal (orta Anadolu
lu) bir eyhe mensup olmalandr. ( N. Greece, IV, 284).
(248) Ba piskopos Kirillosun neeiYempn Tfj d&umTyflutla; T*oviou
(1815) eserinde olmad gibi genellikle srf Mslman tekkelerini bile gsteren 1812 tarihli haritasnda zik
redilmi deildir.
(249) Nikolayides de yle sylyor, Rottun hikyesinden anlalyor ki kayalara oyulmu bir sra tekkelerden
biri olup bunlar u anda anbar gibi kullanlmaktadr.

takm felketler oldu. indeki hayvanlar birer birer ld. Bu ihtarlar, sonunda sahibini, buras
n pek muhtemeldir ki bir derviin delletiyle ve binay tekinsiz yapan tlsm bulmak maksady
la tahliyeye mecbur etti (250). Bunun zerine kaba ierisinde oyulmu bir Hristiyan mabedi ile
iinde insan kemikleri kefedilmi ve bunlar da galiba kyn ismine atfen Ayos Manas a yak
trlm (251).
Kilis, bugnk iki tarafl ziyaretler iin adapte edilmitir. Dou ucunda seyyar Hristiyan papaslarn etrafnda dn merasim icra etmelerine izin verildii bir mbarek masa ve Ayos Manasm
resmi vardr. Gney duvarndaki mihrabda ise Trk ziyaretileri Mekkeye dnerler. Hristiyan
ve Mslman ibaretiler arasnda hibir fark yoktur, yalnz bu sonuncular, namazlann klarken
resmi gzleri nnden kaldrabilirler. Ziyaretgh derviler tarafindan idare edilmektedir (252).
Anadoludaki bu on tane iki tarafl ziyretghlara ait gereklerin tahlili u sonulan vermektedir:
1) Bunlardan beinde ( 1, 2, 3, 4, 8) Bektalerle ilgi ve balant vardr. Kalan ziyaretghlarda
Bektalerin faaliyet alanlar dahilinde bulunmaktadr ve baka ellerde bulunduktan mehuldr.
2) Hristiyan azizleri Mslmanlarca ihtida veya benzer sebeplerle, drt, belki de be vaka da,
(5 (?), 6,7,8,10) iddia edilmektedir.
3) Aka Mslman azizleri iki vakada (1,9) Hristiyan diye Tehs edilmitir. Mslman ziyaretghlar da Hull vastasyla iki, belki de , halde. (2,3 (?), 4).
AVRUPADA BEKTALK VE HIRSTYANLIK
Bekta propagandasnn Rumeli Hristiyanlan arasndaki "gstermelik"i Sar Saltk (253) olup
buna ait ayrntl menkabe Annualin son cildinde anlatlmtr (254). Tahminimize gre aslnda

(250) Bu tr uygulamalar hakknda Politesin IlaaSoet; inde, 839 numaradaki Papas ile Trk Bycs
masalna baknz.
(251) Mamasun, Mamasn Trke tamlayanna olduka yakn grnyor. Fakat bu azz Paflagonya (Kastamo
nu taraflarnda) ankn'da domu ve Kayseride ikence ekmitir. Kyn ismi galiba eski Momoassosun bo
zulmu ekli olsa gerektir ( Ramsay, Hist. Geog 285).
(252) Tekinsiz yap gelenei ve ziyaretin kayna hakknda baknz Carnoy ve Nicolaidesin Traditions de l'Asie
Mineure, 193; Kilise camii hakknda Levides, A t v povokt fto povat ,130 ve devam; Pharasopoulos,
Ta 2ara ,74 ve devam. Bu yazarlarda bulunmayan birinci elden bilgileri Talal Msy Sirinidese bor
luyum. H. Rott'ta Kleinas Denkmaler, 263nde kilise cmiinin Rumlar, Ermeniler ve Trkler tarafndan ziya
ret edilmekte olduunu kaydediyor.
(253) Hzrn Amavuc Bektaler iin de bugn hududu iyi tayin edilmeyen bir nemi vardr. (Durham, Burden
of the Balkans, 208).
(254) B.S.A XIX, 203 ve devam.

bir airet ermii olan (255) San Saltk, genellikle Aya Nikola ya benzetilir. Rumelinin dou ta
raflarnda bu azizin adna yaplm baz kiliseleri igal ettii anlalmaktadr.
Bunlann hepsi Sar Saltkn Avrupadaki gizli ve esrarengiz sergzetleriyle ilgili en eski mitolo
ji evresiyle ilgili grlebilir. Bu evrenin, nihayet San Saltk lyor ve vcudu mucizev bir ruh
g neticesinde yedi vcuda dnyor ki bunlardan drd Trkiye topranda (Trakya, Bul
garistan, Romanya ve Knmda), de Hristiyan Avrupa'da (Bohemya, Dang, svete) (256)
dir. Doran tarafndan Tiranda bulunan bir yazmada mevcut daha baka bir hikaye de Sar Saltkn vefatndan sonra krk cesedi bulunmutur. Bunlardan biri mucizev tarzda tecrid edilerek
asl vcudu saylyor ve dier otuz dokuzdan mrekkep bir daire iinde gml bulundurulu
yor (257). Byle bir "eit", krklara ait bir ziyretghn gasbedilmesi iin bir bahaneye ihtiya
hissedildii fikrini uyandrmaktadr (258).
Bekta propagandasnn doudakine gre ok daha ge bir tarihte etkilemeye balad bat
blgesinde -ki buras tarkatin Arnavutluktaki en salam kalesini kapsamaktadr- Sar Saltk Naum ve Spyridon ismindeki Hristiyan azizlerine benzetilmidir. Bugn arnavutlukta dolaan Sa
r Saltk efsanesi Amavutluku bu azizin zel bir faaliyet alan haline getirmitir. Bu efsaneye g-

(255) B.S. A XDCda srf bir tecrbe maksadyla ortaya srlen bu fikir ileride dncelerden g almaktadr:
1) Renkler (kara, beyaz, krmz, mavi) ve mesela san, genellikle airet adlanna katlmakt. Herhalde bunlar ai
retin blnen ksmlanm ayrt eden iaretlerdir. 2) bni Batuta, Sanguinetti Tercmesi, ii, 416,445) Knm'da bir
ehli keif adna Baba Saltk unvanl bir kasaba zikredildii gibi Bekta geleneince San Lsaltkn hareket nok
tas olan Babada"a da herhalde Krmdan gelen Tatarlar yerleti. 3) Trakyada Eski Baba (Baba Eski) yresin
de Saltklnn bir ky ad ve Firigyada Sandkl civarndaki Saltkn da bir ky ad olduu anlalyor. 4) Gr
lyor ki Saltk ad da Bete gibi (s. 105, Not 28) alelade Trkler iin hibir anlam tamaz. Nitekim buna ait bir
trev bulmak zere sk sk oluan tespitler, buna delildir. San Saltk u eitli tarzlarda tercme edilin Kumral
mrid (ppen, Scutari,72)
Sen Naum Manastn ba keiinin aklamasna gre ( aada 19 numaraya baknz) ?>t|avov san bedenli,
bal (Bodtiyen Ktphanesindeki Ravlinson yazmas, C.799, Varak 50 arka); Ohri belerinden biri bana San Sal
ta tercmesini gstermitir, Doran ( Haute Albanie, 240)ta yerli bir kaynaa dayanlarak "salmak masdanndan ok daha kank bir trev gsteriyor.
(256) Bu sylenti, on yedinci asr seyyah Evliya Efendi tarafndan Kilgara dervilerinin ifadesine atfen kayde
dilmitir. (Travels, Hammer Tercmesi, II, "-)
(257) Degrand, Haute Albanie, 240. Sz konusu yazmann Hacim Sultan'n Viiyetnme si olduunu Jakop
sylyor (Beitrage 3, Not.4).
(258) Krklar ziyareti iin B.S.A. XIX, 221 ve devamna baknz; s. 224te bahsettiimiz krk kilisedeki krklar zi
yaretine, hatta Arnavutluk7taki Aya Seranda S. Puarantaya da Bektaler hak iddiasna alyorlard. Burada her
biri bir azize mahsus olmak zere krk ltane yer alt odas bulunan harap bir manastr var olduu syleniyor.
Bektaler ve San Saltk ile ilgisinden aada bahsedilecek olan Yanyal Ali Paa, civarndaki kaleyi yenileyip
imar etmitir.....

re saltk kr veya (Aka Hisar)da grnyor. Orada bir ejderi ldryor sonra ikenceden kap
kurtularak mucizev bir ekilde Korfuya geiyor ve orada lyor (259). Menkabenin bu ksm
nn tarih ve nemi bahsine tekrar dneceiz.
Avrupa ktasnda da u aadaki iki tarafl ziyaretghlar zikredilebilir:

11. (Bulgaristanda) Kiigarada San Saltk Tekkesi

(Bugn metruk olan) bu Bekta ziyaretgh, Bulgaristanda Kilgara Burnu zerinde bulunup es
ki dervi oturanlar tarafndan San Saltkn ejderle mcadelesine sahne olmak ve azizin gm
l bulunduu yedi yerden biri bulunmak zere bilinir (260). imdiki yresel Hristiyan ahali bu
rann, Bizans zamanlarnda aralarnda bir birliktelik meydana gelmi olan Aya Nikolann meza
rnn bulunduunu kabul ediyorlar. Trkler iin ise bugn orada sayg gsterilen azz, Hac Ba
hadr (261).

12. (Trakyada) Baba Eskideki Tekke

On yedinci asrda burada grevli Bekta dervileri burada gml azzi kendilerinin San Saltk
ve Hristiyanlarn Aya Nikolasyla bir sayyorlard (262). Tekkenin nceleri bir Hristiyan kilisesi
olduu syleniyor. Bugn bile Hristiyanlar tarafndan ziyaret edilmektedir (263). Aya Nikolaya
ait olduu sylenen bir papas bal ve dier tereke (eyalar), evvelce ziyaretilere gsterilmek
teydi. Fakat Hristiyanlar bunun gerekliine inanmyorlard (264).

I laovunoo; , II, 462; baknz Leake, N. Greece, 1,11). Fakat orada hibir zaman bir Bekta tekkesi olma
mtr. Dier yandan tarikat Yeniehirdeki krklar ziyaretghn kendisine mensup saymaktadr.
(259) Degrand, Haute Albanie, 207.
(260) B.SA. XIX, 205.
(261) Mitth., Arch. Epig, X (1886), 188ve devam:" En sonunda iaret feneri yannda yekdierine oturma oda
lar gibi bal, drt tane ufaka, sanatkarane sslenmi ve oymal krsleri olan kubbeli binalar mevcuttur. Al
ak bir duvarla evrili bir ke vardr ki buras Hristiyanlarca Aya Nikolann (Trklerce Hac Babann) mezar
yeridir.
(262) B.S.A, XIX, 205.
(263) M. Christodoulos, ncuyoctp] Sadvn Kxxa'ov , 47: Ti pyatov >vo|ia avruator
fini to njjKoov ex o\ ctcpou ankmi %ov AfQf)jt|(Bu(i) ^atoovTo 6.-t(ii,i|i[nv.ray
/y o r a v o t; Kti[Bvou ev r nnH Tf] o'j.in e tckfv |iF.mfi7i|rttvt

tf. x a

Nny ro Ayinu Noui

v r /.a -.uTijy.r.

1909da Hristiyanlarn olan burasn ziyaret ettiklerini haber aldm.

(264) S. Gerlach, Tagebuch, 571 "Bu silahlan, Trkler der ki Aya Nikola kullanmtr. Rumlar ise bunlan Trklerin asm olduklann sylerler."

13. (Trkiye'de) Pnarhisarda Binbirolu Tekkesi

Macintosh 1836da Pnarhisarn tam dousunda Aya Nikola adna ina edilmi eski bir Rum kili
sesinin kalnts olduu sylenen bir kubbeyi ihtiva eden, kule eklinde bir bina ile gze arpan
kabristan bulmutur (265). O zaman (837de), artk terkedilmi olan tekkeyi tasvir eden Boue,
azizden sz ederken bunu memleketi fetheden Ahmed Paa unvannda bir zat olarak gsteriyor
(266). Rumelindeki Bekta azizleri ok kere eski "gz"ler olarak takdim edilir. Azizin tam ad
ve tekkenin mensup olduu tarkatin unvan (ki Bektadir) 1847de burasn Ziyaret etmi olan
Joctmus tarafndan kaydedilmektedir (267). Ziyaretghn iki tarafl mahiyeti Arnavutluk ve di
er yerlerdeki benzerlerine gre (268) Macintoshun szlerinden de anlalmaktadr.

14. (Romanyada) Balk Civarnda Akyazl Baba Tekkesi

Bu tekkenin Bektaler elinde bulunduu, ancak imdi ak sylemekte ise de hadise dier bel
li Bekta ziyaetgahlarndakine o kadar benzer ki bu hemen hemen muhakkak gibi grnmek
tedir (269). Aslnda tamamen Mslman olduu anlalan (270) aziz Aya Atanasyos adnda bir
de Hristiyan yn gelitirilmitir. Bugnk artlar altnda mevkiin btn itibar ve erefini ak
tan aa gasbediyor gibidir (271).

17. (Trakyada) Silivride Aya Osabya

Arnavutluktaki bugnk gelimesinden anlaldna gre (272) bir Hristiyan azizinin Bektaier taralndan kabul edilip benimsendiine dair bir olay da Kantemir tarafndan salam koruna-

(265) Military Tour, 1,73.

(266) tineraires dans la Turtjuie dEurope, 1,132: Burada allklarla rtl bir memleketten baka bir ey g
rlmyor. Ortasnda kk bir mescid ve karsnda bir duvarla evrili drt keli birbina vardr. Mescid, sade
ce memleketin fatihi ve akrabasnn kalntlann ihtiva eden bir trbeden baka bir ey deildir. Mezann etra
fnda zerinde namaz klnacak bir hasr vardr. Binann etrafnda bir mezarlk vardr. Buras ziyaretgahtr. Dn
keli bina ise bu dindarlarn isknna yarar. "Tekke herhalde 1726da tahrip edilenlerden biridir ve imdi ift
liktir.
(267) J.R.G.S., XXIV, (1854), 44.
(268) zellikle aadaki 17,18 numaralar.
(269) Sonradan olayn byle olduunu rendim.
(270) Galiba bir airet ermii idi. Akyazl adnda bir ky evvelce Bulgaristanda vard. (Mitth., Arch. Epig, X,
(1886), 101). Bitina (Bursa) vilayetinde Ayyaz ky vardr.
(271) Kanitz, Bulgarie, 473 ve devam; Jireshek, Bulgarien, 533, Baknz Mitth. Epig. Arch. X (1886), 182,
J. Nikolaou, Otoau (Varna, 1894), 248-250. Mahall sakinlerden biri bana, trbe zerindeki hill yerine, bir
Bulgar papas tarafndan ha konduunu sylemitir. Bu ziyaretgahn gelimesi hakknda baka yerde ayrnt
l bilgi verebileceimi umuyorum.
(272) Daha aada numara 19,20ye baknz.

 olan Trakyada kaydedilmektedir. Bu zat diyor ki "Silivride Aya Evfemyann btn brakt

eyalar aynen korunmaktadr. Trkler buna kadd (iskelet) adn verirler ve merak sebebiyle zi
yaret ederler (273). Kantemirin m ettii ey Silivride (274) Meryem Kilisesinde u anda ko
runan Milasl Aya Xene (dn ismi Eusebia)nn cesedidir. Burada da Arnavutluk'ta olduu gibi
eer varsaymmz doruysa, Bektaler halk tarafndan bilinen bir azzin elle tutulabilir kalan e
yasnn bulunduu bir kilise semiler ve bunu yeni bir isim altnda propaganda maksatlar iin
kullanmlardr.
Avrupa Trkiyesinin, bugn Bektaliin en gl ve korunakl mevkii olan Arnavuuku da
kapsayan bat ksmnda bu zikrettiklerimizden baka daha bir ok byle iki tarafl ziyaretghlar
kefedilebilir. Trklerin Arnavutluku ele geilmeleri sonradan ve ksmydi. Burada, Rumelinin
baka yerlerinde olduu gibi memleketin saf Trkler tarafndan bayndr klnmas hi gerek
lememi veya nemsiz kalmt. Bu bakmdan Arnavutluk Mslmanlan eitli tarihlerde, ad
Mslman olan geni bir lde Hristiyan halktan olumu bulunmaktadr (275). Bunlar, ge
nellikle Mslmanlklan bakmndan gevek saylr ve Hristiyan memlekettalarnn bo inanlannn ouna katlrlar. Toskalann byk bir ksm ild ir (276). Arnavut Hristiyanlan iin esa
sen Mslman olmann madd sebepleri daim nemli olmutur, Bekta propagandas iin de
bundan daha uygun bir zemin bulunamazd.
Ban sahasnda aadaki iki tarafl ziyaretghlar zikrolunabilir ki bunlarn hepsinin Bekta pro
pagandas ile ilgili olduklar ispat edilebilir. Bunlarn gelimesinin tarih zemini, daha sonra an
latlacaktr.

(273) Empire Ottoman, Jonkiyer Tercmesi, 1,121, Herhangi tlsml bir sandukay ifa iin Trkler ve Rumlann, din farkna bakmakszn 2iyaret edecekleri tabidir. Burann ad da byle bir olaya tahsis edilmitir. Fon
Hammer ( Hist. Emp. Ott. III, 14) "kadd"i, "mumya" diye tercme ediyor. Fakat ben buna dair belgeli bir ka
yt bulamadm.
(274) S. Xene 24 Knn Sn Synaxariasnda grlmektedir. Silivrideki kalnts daha 1614 te "Tepeteru
Della Vallah" tarafndan zikredilmektedir (Viaggio, i, 47) ve zamanmzda Ortodoks haclan tarafndan sksk ziya
ret edilen bir ekim merkezidir. Baknz 0 cixixt , 1,28; Eronos

Sevotpciv)? , II. 256-322. Azze ait bir

reke ve daha baz eya gsterilmektedir. Bu gibi kalan eya Ortodokslukta ok ender, cahil halk Mslmanl
nda ise son derece boldur.
(275) Amavutlukun din deitirmesi hakknda baknz T. Amold, The Preaching of slam, 152 ve devam.
(276) brahim Manzour, Memoires sur lAlbanie, XVII, 607'de, Arnavutlukta Ali'nin ruh gyle srayan ah
siyeti olduunu iddia eden sahte bir peygamber kmtr (Ambassade dej.de Gontaut Biron, Paris, 1889,138).

16. (Tesalyada) Relestino (277) Civarnda Renide Ali Sultan Trbesi Tekyesi
Buras, eski Yunanistanda kalm olan Bekta tekkesidir. Hristyanlar tarafndan Aya Yorgi Ziyaretgh olarak ziyaret edilmektedir, Burann vaktiyle bu azz adna in edilmi olan bir Hris
tiyan manastnnn yerini igal ettiine dair bir sylenti vardr. Fakat evvelce Hristiyanlar tarafn
dan igal edildiine dair hibir eser yoktur (278).

17. Kalkandelende Sersem Ali Tekkesi

Burada gml olduu var saylan Bekta azzi, mahall Hristiyanlarca Aya Elyas saylmaktadr.
Bunun da sebebi anlalan Ali ile Elyas arasndaki benzerliktir (279). Yapya dair olan rivayet aa
da belirtilecektir.

18. skp Civarnda Karaca Ahmed Tekkesi

Bugnk (skple Komanova arasnda yerlemi olan) Elkasandro ve Vastasyoni civarndaki
Bekta tekkesi Evans tarafndan aynntlanyla tarif edilmitir. Bu zat Trklerin zamannda Hris
tiyanlarn burasn Aya Yorgi gn ziyaret ettiklerini (280) kaydeder.
Karaca Ahmedin (281) Aya Yorgiye benzetilmesi, Hristiyan halk katnda o kadar salam kk
tutmutur ki Balkan Harbi ve Srplann bu yreyi zabtetmelerinden sonra ziyaretgh, zerine bir
ha dikilmesiyle aka Hristiyan olmak zere ekillenmekle beraber iindeki grevli dervile
re yol verilmemitir (282).

19. Ohrl Gl zerinde Aya Nam Manastn

slavlann yedi havrsinden biri olan azzin mezarnn bulunduu bu manastr, yresel Mslmanlarca Hristiyan azzin adet kendisi saylan San Saltk olarak bilinir (283). Snr komusu
olan Grice kazasndaki Bektaler bu trbeyi ziyaret etmektedirler. Daha son asnn yirminci se
nelerinde Walsch "Trklerin Aya Naumu kendi dnlerine mensup bir ermi" (284) olarak be-

(277) Abvali istasyonunun gneinde, Velestino ile Farsala arasnda.

(278) F.W.H.
(279) F.W.H.
(280) J.H.S., XXI, 202, Baknz Archaelogia, XIIX, 110.
(281) Karaca Ahmed de San Saltk gibi bir Bekta "tufeyli smsdr. Aada s.6le baknz.
(282) Yreden bir Mslman haberciden (1914).
(283) Bir Bekta geleneine gre, San Saltk, dnini deitirip manastrda yerlemi, hatt belki de Hristiyan
keiin yerine gemitir, Bu da eski menkabenin akla daha uygun gelen bir ikinci eklidir (B.SA, XIX, 204).
(284) Constantinople, II, 376; Baknz E. Spencer, Travels in Turkey, II, 76,

nimsediklerini yazar. Altmnc senelerinde de Von Hahn, trbede Mslman ziyaretiler iin
hazr bulundurulan bir seccade bulmutur (285). Bu seccde Mslman ibdetinde zaruri bir
art, allagelmi bir unsur olduu iin herhalde azizin brakt eylardan olmak zene sayl
makta veya saylmaya balanmaktadr. Ben 1914te Aya Naumda iken, Bektalerin manastrla
olan ilgileri hakknda kendisinden bilgi aldm Rum papas bana Grice'deki Bekta tekkeleri
eyhlerinden birinin kendisini ziyaret ettiini ve San Saltkn, bu manastra gelirken Hristiyan
papas ile birlikte, bir keramet gsterisi olarak Ohri Glnu bir hasr zerinde getiklerini sy
lediini anlatmtr. Byle seccdeler zerinde yaplm seyahatler dervi masallannda muntaza
man tekrar eden bir motiftir (286). Ohrinin masala katlm bulunmas, Bektaler taraufmdan
bu ehirdeki Ayos Klementisin kilise ve mezarnn benimsenmesine balandna dellet et
mektedir.

20. Korfuda Aya Spridon

Sylediimiz ekilde Aya Spridon, Bektaler tarafndan, kendilerinin ermilerinden San Saltka
benzetilmitir (287). Aya Spridonun cesedinin ba Kilisede korunduu Korfinun San Saltk
menkabelerinde Kruya (Akahisar) evresine tanmas, bunu aklar (288). Arnavut Bektale
rin Korfudaki azzi muntazaman ziyaret ettikleri sylenir (289).
Avrupa tarafndaki bu on tane iki tarafl ziyaretghm tahlili u sonulan meydana kanyor:
1) Sekiz halde (11,12,13,14,15,16,17,18,19,20) Bektalikle balant mevcuttur.
2) Bekta ziyaretghlan be halde (13,14,16,17,18) "tehs" tarafyla Hristiyanlar iin de elveri
li yaplmtr.
3) Dn veyahut be halde (ll,12,15,19,20)'de Hristiyan ziyaretghlan "temsl" (birinin yerine
bir bakasn koyma) yoluyla Bektaler iin elverili klnmtr.

(285) Dri und Wardar, 108 ve devam.

(286) Bu olay San Saltk mekabesinin ilk dzlnde olur. Bunda San Saltk ve yaran Avrupaya bu ekilde
geiyorlar. Ali trbesi tekkesinin eyhi de bana Kroya-Korf evresinde ayn eyi sylemitir. Bu sonuncu hik
yede derviler kendi elbiseleri (hrka = yan) zerinde seyahat ederler. Hristiyan ve dier dinler iin ayn
konup dair baknz: Saintvves, Saints Successeurs des Dieux,254.
(287) Miss Durham bunu Karuyada iitmitir ( Burden of the Balkans, 304). Ben ise skpte gne Arnavutluka mensup Reni tekkesi eyhi olan bir Bektaden ve Ap Naum ba keiinden iittim.
(288) B.SA, XIX, 207. Ki burada iyi aklanmamtr.
(289) Korfu'nun eski sakinlerinden Korfulu bir ngiliz, Mister Weale , kklnde bir ok Mslman Amavttun Aya Spridon ba kilisesini iki yortu zaman ziyaret edip azizin kalntlarna sayg gsterdiklerini syle
mitir. Bunlar, ok kere hediye olmak zere mumve hatta canl hayvanlar getiriyorlard (Korfuda pptm in
celemeler bunu bol olarak tasdikler).

uras kaydedilmelidir ki Bektalerle Hristiyanlarn bu iki tarafl ziyaretghlara kar besledikleri

zihniyetler biraz farkldr. Vahdeti vcd ve tenash fikirleriyle alkanlk kurmu olan aydn Bektaler Hristiyan azizlerini kendilerininkilere temsil etmeyi kolay ve tab bulurlar. Daha basit ruh
lar iin kerametlerin etkileri kfi gelmedii zaman, San Saltkn Sviti Nikolann (290) kisvesine
brnd gibi birtakm masallar aradaki akl kapamak iin ie yarayabilir. Gzleri nnde
Mslman ftihi tarafndan el konmu bir ok kiliseler grm olan Hristiyanlar ise Bekta tek
kelerinin nce Hristiyan geleneinin yerlemi bulunduuu yerleri igal ettikleri fikrini beslemek
le beraber asl Mslman ermilerin trbe odasnda ve Mslman ziyaretghlanndaki alkanlkla
ra uyarak ibdet ve tapnlarn gerekletirirler. Bu husus baz hallerde orada gml azzin H
ristiyan bulunduu ve siys deiimler sonucunda er ge tekkenin Hristiyan olmak zere seil
dii ve Hristiyanla gemesine imkn verecei inanm dourmaktadr (291). Bu uydurma te
hislerin ilan ve kabulnde ilgili guruplarn madd menfaatleri de nemli roller oynamtr. nk
bu suretle iki tarafl ziyaretghlann sahipleri, Hristiyan veya Bekta olsunlar, "mteri bulmu
ve dolaysyla gelirlerini arttrm oluyorlar. Ziyaretiler ise keramet etkisiyle ortaya kan if ve
efaat gibi elle pek tutulmaz fakat kymeti bundan dolay eksilmez birtakm menfaatler salyorlar.
Hristiyanln Bektalie ve Bektaliin Hristiyanla yapt izin veriler, ilk bakta tamamen
uygun gibi grnr. Hristiyan kiliseleri geerli Bekta geleneklerini kabul ederek Bekta ziyaret
ileri elde ediyorlar. Karlk olarak Bekta tekkeleri de Hristiyan geleneklerini kabul ederek H
ristiyan ziyaretileri kazanyorlar. Fakat bu d eitlik grnts, pek yzeyseldir. Bektalerin son
gayesi, Hristiyanl eit artlar dahilinde Bektalie kartrmak deil, belki Hristiyanl Bekta
lik iinde eritip kaynatmaktr. Bektalerin Aya Naum ve Aya Spridon gibi kiliseleri ksmen benim
semeleri hakikatte zellikle Hristiyan mlkiyetinden tamamen Bekta igline kadarki gei saf
halarm gstermektedir.
Arnavutlukta bu uygulamann on sekizinci asrda Ortodoks kilisesinin tekrar canlanmas yzn
den durdurulduunu anlayabiliriz. Trakyada Hristiyan bir kilisenin tamamen Bekta olduu
nu grdmz Baba Eski rneinde daha sonraki bir tarihe ait baanlt bir gei rneini gr
yoruz. Anadoluda da hi olmazsa eski zamanlardave uygulamadan hibir iz brakmapcak bir e
kilde tam bir baaryla ayn usullerin tatbik edilmi olmas mmkndr. Fakat farzedilen Hristi
yan sylentilerinin sahte menkabeleri aklam olmak iin tekkelerin grevli dervileri tarafn
dan kazanca dayal sebeblerle yresel Hristiyanlar tarafndan da milliyetilik fikirleriyle ortaya
kanlm veya sessiz kalnarak kabul edilmi olmalan ihtimalini daima hatrda tutmamz gerekir.

(290) B.SA XIX, 204.

(291) Baknz, yukardaki numara 14 ve 18.

SYAS GZL AVML

Bektalik gibi bir dnin yaylp genellemesi, zellikle bu din ehli snnet Mslmanlar tarafn
dan btl diye telakki edilmesi ynyle mlk, idri makamiann koruma veya msamahasna
dayanmakla byk bir korumaya kavumu olur. Bektalerin etkisi altndaki iki tarafl ziyretghlann bat Arnavuduk gurubunda da ortaa Konyasndaki benzer dn olaylarn aklanma
s srasnda ortaya koyduumuz ekilde, siys bir uyumun izleri kefedilebilir. te Bektaliin
Arnavutluktaki yaylmas da genellikle Yanyal Ali Paa'nn (lm 1822) propagandaclara gs
terdii arka kmaya borlu olduu kabul edilmektedir (292). Bu fikrin salam olduu iddi edi
lebilir. Ayn zamanda Alinin Bektalerle olan mnasebetlerine paralel olarak dier Arnavutluk
ve Rumeli nfuz sahiplerininkilerin de mevcut olduuna dair benzerlikler vardr. Alinin do
duu yer olan Tepedelende hl onun dervilerle olan ilikisinin, bu tarkatin baarsnda m
him bir etken olduu sylenir (293). Alinin kendisi de bu dervilere dindarane inanyordu. Bu
nun da sebebi vard. nk rivayete gre kendisi daha fakir ve sradan bir ocuk iken, kendisiy
le anasnn fakirliklerine ramen evlerine kabul edip arladklar, ermi sanlan bir gezgin, ken
disinin byk bir istikbali olacan m etmiti. Bu ayn ermi ona, uurlu bir yzk vermiti ki
bunu hayatnn sonuna kadar tamt (294). Kendisinin kef hakkndaki btl inanc (sonradan
kilise ileri gelenleri arasna katlan) Rum keii ve Evangelist Kozmos ile temas sonucunda kuv
vet bulmutu. nk bu kii de ona, daha 1778'de bert paas zerine stnlk salayacan
gney Arnavutluk (Epir) beyi olacan, sultan ile harbedeceini ve stanbula krmz sakal (293)
ile gireceini sylemi ve bunlarn hepsi de vakti gelince gereklemiti.
Anlalan, hayatnn son zamanlanndadr ki Ali dne girmitir. phe yok ki onu eken ey Sn
n sofuluk deil belki dervilerin hretli olmayanlannn hogr ve hurafe dknlkleri ile
kudretli siys etkileriydi. Hobhouse 809da yle yazyor: Gen yalarndayken Ali Bey de sk
bir Mslman deildi. Fakat sonradan dindarlap saraynda bir ok dervi besledi (296).

(292) Brailsford, Macedonia, 233, 244. Gney Arnavutluk Bektalerinin genellikle bu fikirde olduklarn gr
dm. lerinden bazlan, her ikisi de Alinin adalarndan olan berrl mer Viryoni ile Avlonyal Mahmd
Beyi de hareketle ilgili gsteriyorlar.
(293) Dudrham, Burden of the Balkans,239.
(294) brahim Manzur, Mem. Sur la Grece et l'Albanie, 271,Yazar bir Fransz mhted (sonradan doru yolu bu
lan kii) olup Ali'nin saraynda birka sene (1816-1819) geirmiti, Miss Durhama da Tepedelen'de buna ben
zer bir hikye sylenmiti.
(293) Zotos, K o o p t A eljucv ttv 'A y u b v Maddesi, 621; Ayn ekilde Sathas NeoeXX . 4k<Aov,491.
Dikkate deen bir husus da u ki Bektaler tarafndan kendilerine mensup daha azz; eyh Mm; eyh Ali
ve Nasbye de buna benzer bir "keif yaktnlyor.
(296) Travels; 1; 124.

Bir Bekta eyhi bana Alinin bu tarkate 1807'de henz sa olan Buhral mehur eyh Mm
tarafndan kabul edilmi olduuunu, kesinlikle sylemiti (297) Hobhozun sz ettii deiim,
bu olsa gerektir.
Hayatnn sonlarna doru paa, derviler topluluuna pek dknleti. Yanya bunlarn iinde
en ziyade kt hret kazanm olanlarn snaktan olmakla hret kazand (298). brahim
Manzur, kendi zamannda Aliden vakfl tekkeler veya dier kurumlan oaltmakla lutuflara ka
vumu olan yediden fazla sekin eyh sayyor (299). Bunlardan birini Ali dzenli olarak siys
memuru gibi kullanyordu. B ir dieri Amavutluku dolar, tarikat iin vergi ve phesiz ayn za
manda efendisi iin haberler topluyordu. stanbuldaki skdar Tekkesinden bir eyh de
Yanya sarayn senede bir gelip dzenli olarak ziyaret ediyordu (300).
Bu konu hakknda kendisiyle grtm yresel (Epirli) bir Bekta, brahim Manzur tarafn
dan kendi tarkatlerine mensup olarak gsterilen eyhlerin isimlerini bilmedi. Bunlardan yalnz
biri, eyh Haan mstesnadr ki o da galiba Yanya dnda gml bulunan Bekta azzi Haan
Babadr (301). Bana bildirilen civardaki yresel halkn mutaassp Snnilii dolaysyla Yanya ve
gneyinde, hi zaman bir Bekta tekkesi bulunmadn kabul ediyorlar. Alinin kendisi bile bu
tarkatle olan ilikisini alenen kabul etmemiti (302). phesiz evresinde bulundurduu d g
rn bakmndan Snn dervilerden bazlar ya Bekta idiler veya (daha sert bir kelime kul
lanmam olmak iin diyelim ki) inanlan konusunda geni merebli idiler (303).

(297) Aaya baknz: Aravantinos; (T<rtoeta AAfj ITaao) , 417) diyor ki Ali Bekta olmakla np ge
zerdi , Yanyal Alinin mezanndaki kitabede bir zamanlar on iki yzeyli bir ba giyimi (ta) vard ki Valein
Constantinople and the Seven Churclesindeki resimlerinden birinde grlmektedir. Unutulmayacak kadar
yakn bir zamanda bu ta kaldrlmtr.
(298) Leake, N. Greece, IV, 285: 'Yunanistanda hibir yer yoktur ki orada bu kanklk sonucunda seyahat ve
dilencilie kan Mslman dervileri, Yanya'da olduu kadar ok olsun."
(299) Memoires; 211.
(300) Ayn eser; 291.
(301) Dier yandan yalnz eyh Bursalnn izini bubabildim ki bu ahsn mezar hl Prevezededir, Fakat Sn
n bitermi saylyor.
(302) brahim Manzur, Memoires, XIX: Alinin oullarndan Muhtar Paa nn i olduunu aka sylyordu;
Bir slav kadndan olan dier olu Selm'in ise bir dervi eyh olduu syleniyor (North, Essay on Ancientand
Modern Greeks, 191).
(303) Bektalikle dier tarikatler arasndaki fark, kesin deildir. Baka tarkatlere mensup baz eyhlerin Bek
talie getikleri hakknda iki yeni olay iittim.

Ali'nin Bektalerle balants, belki de balca siyset konusu idi (304). Fakat kendisinin ahs d
ni, grndne gre hurafelerle deiiklie uram bir mlhidlikle dier din ve mezheblere,
zellikle Hristiyanla kar, Bektaliin aa ekillerinde olduu gibi hogrden oluan kar
k bir eydi.Leake diyor ki "Hristiyanln Fransada gzden dt srada elindeki Fransz esir
lerin dni ve ruhun ebediyeti hakkndaki inanlaryla alay ediyor ve bana Muhammedden sz
ederken -'xa( eya elpa no9 i]TT) et

I<odwva, ben de Yanyada peygamberim," diyordu

(305). Bununla birlikte byclk ve falcla itimd vard. Hristiyanlara kar olan ho grl
davranna gelince... Bunda Kozmasn kefinin etkisi olsa gerektir. Bunun htrasn dorula
mak iin kalntsn bir sandukaya koyup zerine bir manastr in ettirmitir (306) Rum hanm
nn Yanyadaki saraynda zel bir Ortodoks mabedi vard (307). Bir ok Hristiyan kiliseleri izniy
le in edilmiti. Byle bir hogr (308) devrinde erate uygun deilse de istisnydi. Dier
taraftan hibir zaman bir cami in ettirmemi olduu syleniyor (309). Saraynda Hristiyanlar
kt muamele deil, iyi muamele gryorlard (310). Burada da Bektalerle olan dayanmasn
daki gibi -ki bu her iki tarafn menfaatine uygun bir dayanmayd- siys etkenlerde gzden
uzak tutulmamalyd: Hristiyanlar sndrmak ve aksi takdirde kargaalk karabilecek nemli
bir aznlk gsterisini talep etmek.
Alinin Bektalerle balants ve Yanyadaki faaliyeti hakknda syleyeceimiz, ite bu kadardr.
Paann Bektalere kar zel tevecch ve iltifatn bilen Leake, o zaman Epire bal olan Tesalya'da Trhale ve Aydnl (Ayiya civan)nda Alinin harcamalanyla yaplm tekkeler kaydetmekte
dir (311). kodra paal dahilinde bulunan ve bugn kuzey Arnavutlukta Bektaliin en g
l mevkii olan Kroya birka sene Aliyi bu tarikate kabul etmi olan eyh Mmnin yaad yer
di. Mm'nin Kroyadaki mridlik faaliyeti, aka baanlyd. O burada 1807de, anlalan ev
velce mevcut (veya bilinen) bir azzin mezan yannda bir tekke ina etmi ve ehrin mlkiye ba

(304) Leake, N. Greece, IV, 285: Her ne kadar fiilen hrriyet ve eitlik taraftan deilse de Bektalerin d di
rektiflerini kendisine tamamen uygun buluyor."

Ali herkesten alyor ve srf dervilere veriyor. nki bunla-

n phesiz siyseten faydal buluyor." Ayn yer; I ; 407.

(305) Ayn yerde.
(306) Zotos, Belirtilen yer.
(307) Beau Champ, Vie dAli Pacha, 181.
(308) Juchereau, Empire Ottoman; III; 65.
(309) Miller, Ottoman Empire; 64; fakat bu ifade dzeltilmeye muhtatr; Baknz Holland, Travels; I, 412;
Leake, N. Greece; 152.
(310) Beau Champ; Belirtilen yer.
(311) N. Greece; IV; 284,413; Baknz Pouqueville, Voyage de la Grece, III, 1384.

memuruna kar yapt entrikalarn kurban olmutu (312). kodra paasnn da bulunduu
yerdeki btn dervileri Alinin misyonerleri diye ehirden srm olmas olaynn bununla ili
kisi mmkndr (313). te bu ekilde Alinin Paalnan bir ksmn tekil eden Tesalya'daki
Bektalerle balant ve birliktelii hakknda dorudan doruya bir delil elde ediyoruz. Yanyann kuzeyinde (Erkeri, Premdi, Konie, Leskovik, Kolonya, Krice) gibi kazlara mensup ve
bugn Bekta olan Toskalann dne girmeleri de bu trdendir (314). Patsch, Berat kazasndan
sz ederken Toska ve Lap Arnavutlarn ilk nce Ali Paa devrinde yeni bir dne girdiklerini, fa
kat bunlann zahiren uysalar da gerekte cmi ve namaza pek nem vermediklerini sylyor
(315). Bektalerin Kricede gml Aya Nauma ballk iddilan Alinin oralarda hakim bu
lunduu devre ve onun etkilerine balanabilir. Aya Naum manastn 1806da (316) yeniden in
edilmiti. 1809da burasn ziyaret eden Leake de kendisine Ali tarafndan gsterilen zel ltuf
karl kaydediyor (317). geen asrn altmnc senelerinde Fon Hana, manastnn hreti nisbeten geciktii ve mahalli bir Mslman (Bekta) ailesinin (318) resm himyesi altnda bulun
duu sylenmitir ve Trklerin Aya Nauma kar gsterdikleri hrmet Alinin lm sralarnda
"Vale" tarafindan zikredilmektedir (319).
San Saltk- Aya Spiridon paralelliine gelince. Buna ilk defa Kroya evresindeki San Saltk menkabesinde rastlyoruz. Bunun tamam ermiin naklettii en eski rivayete, tamamen yabancdr.
Azizin Kroyadaki menkabeleri Alinin oradaki adam olan misyoner eyh Mm tarafndan asl
menkabeden alnp yerli halkn ihtiyalarna uygun klnmtr. Alinin byk siys emellerinden
biri Ayyonyen adalann, zellirle Ayamavra ve Korfu'yu mlkne katmakt. nk bunlar, yer
leme yeri olan Yanyann limanlann tekil eden Sayada ve Aya Serandann tam karlannda idi
(320). Ayamavra'y hemen hemen almaya muvaffak olabilmiti (321). Korfu ise kesinlikle ina
np gvendii eyh Ali adl bir dervi (vefat 1817) tarafndan keif yoluyla kendisine vaad edil-

(312) Degrand, Haute Albaie, 209; ayn yer ,240,

(313) ppen; Scutari; 36.
(314) Bu yn, gerek Hristiyanlar ve gerek Bektaler kabul etmektedirler.
(315) Das Sandschak Berat.
(316) Atl. Mitth, 1902; 442.
(317) N. Greece, IV, 149.
(318) Drin und Wardar, 108.
(319) Constantinople, II, 376 ( yukanda zikedilmiti).
(320) Beauchamp, Vie dAli Pacha, 163; 194; Holland; Travels; I; 405;450 ilh.
(321) Leake; N. Greece; III, 13. Lake zamannda Ayamavra kadsndaki dzlkte yerleen ve bugn tekke de
nilen kale, fiilen bir dervi zaviyesi idi.

miri (322). Sz konusu olan San Saltk'n mezan da Korfuda menkabenin eski ekliyle, H
ristiyan Avrupann baz taraflarnda da gvenildii gibi, slikleri (dervileri) iin bir dilenme
merkezi tekil ediyordu (323).
Kalkandelen tekkesi (324) de byle deimi bir menkabeye rnek tekil eder. Mahallinde edi
nilen bilgilere gre "Muharrebe" Baba isminde bir Bekta derviinin tavsiye ve iltimasyla Rz
Paa isminde bir zat tarafndan ina edilmitir. Rivayete gre, bu zta stanbuldayken (anlalan
ryada olacak) Kalkandelendeki byk Bekta azzi Sersem Alinin mezanmn yeri mekf ol
mutur (bildirilm itir). Kalkandelen tekkesi imdi dierleri arasnda Sersem Alinin mezan ile
kuruculan olan Muharrebe Baba ve Rza Paann da mezarlarn ihtiva ediyor.
Sersem Alinin on altnc asr ortalarnda (325) vefat etmi olduu kabul edilir. Kendisinin bu
mehur trbesinden baka Arnavutlukta hibir ilgisi yoktur. Rz Paann trbesinin tarihi ise
1237 Hicri (1822-23 Mld) dir. Bu suretle Sersem Ali'nin mezanmn belgeli olduu ye dervi
in ryasnn Arnavutluktaki Bekta propagandas rn olduu anlalyor. Rz Paann lm
tarihine gre karar verilecekolursa (ki Alininkinin ayndr) tekke pekala Alinin hakimiyeti dev
resinden kalma bir sra tekkelerden biri olabilir.
Gerek Kroya ve gerek Kalkandelende eski Bekta igaline ait mevcut olan uydurma deliller,
buralarda Bekta tekkeleri kurulmasn hakl gstermek iin vesile tekil ediyordu, Bunlardan
evvelkinde Ali Paann bilinen adam tarafndan, kincisinde galiba onun etkisi dnda, Kalkan
delen o devirlerde skple birlikte eskiden kalma (326) rs paalar idaresinde idi. Rza Paa
da bunlardan biriydi.
Ayn tarihlerde Rumelindeki yresel paalar da Bekta hareketiyle temastayd. Rusuk paas
Haan Pehlivan Baba drt yzsene nce orada yaad farzolunan bir azzin, Demir Baba'nn
tekkesini kurmutur (327) Tekkenin muhakkak Bekta olduu anlalyor. nk tarikatin
mehur yok edicisi kinci Mahmd (328) zamannda yok olmutur. Paann baba unvan Bek-

(322) brahim Manzur; ayn eser, 234. eyh Aliyi Bektaler kendilerinin sayyorlar.
(323) B.S.A; XIX; 206.
(324) Yukarda numara 17.
(323)Jacob, Bektaschije, 28.
(326) Grisebach, Reise durch Rumelien, (1830), 230 ve devam.
(327) Jireshek, Frstentum Bulgarien, 411; Kanitz, Bulgarien, 535te tekke ve menkabelerine ait tasvirler var
dr. Pehlivan Babann ada tarihinde ( Reiches. Gesch. Des Osm., V, Jorga, 190 ilh.) zikredilmekte olup menkabede tekkenin azizine hayl hikyenin iinde pek kank bir rol vardr,
(328) Kanitz; ayn eser.

ta mertib (mertebeler, dereceler) silsilesinde (zincirinde) yksek bir yer igal etmi olduu
na delil olmakla birlikte kendisinin Sultana sdk olduu grlyor. ada bakanlardan, Bektalere arka kt akla uygun bir ekilde iddi edilebileceklerden biri de mehur Pazvan o
lu'dur (329). Bu nc Selime kar (1899'da) yapt baarl isyan sonucunda (330) Vidin pa
aln elde etmiti (329). Bunun, (Bektaler tarafndan yardm gren) yenierilerin ve eski
idare tarznn (330) gl bir taraftar olduu anlalyor. Krcal dedikleri vah, ba bozuk as
kerlerin devirildii (331) Krca veya Krcaali iftlik ve arazsi Seyyid Ali Babann trbesini bu
lundurmas bakmndan zamannda nemli bir Bekta merkeziydi (332).
Akdenizin Asya tarafuna dnersek, dervi tarkatleriyle yresel beyler arasnda, bu konuda phe
etmek caizse de buna benzer ilgi ve dzenlere ait ak deliller bulamyoruz. Gerek Rumeli tarafn
da ve gerek bat Anadoluda on sekizinci asnn sonunda btn gcn snrl birka aile elinde top
land oktan beri anlalmt. Bu ailelerin balcalan Kara Osman olu, Ellez olu, apan olu'dur.
Kara Osman olu maliknesi bugnk Aydn (zmir) vilyetinin bykbir ksmm igal eder. Yer
letikleri yer de Manisadayd. Buras Mevlev dervilerinin merkezi olduu iin Konyadan sonra
ikinci derecede gelir (333). Ellez oiu'nun arazsi, gneyde bunlannkine paralel olup Bodrum
(Halicamassus) a kadar (334), bugnk Mentee Sancan igal ediyordu. Yerleme yerleri Yozgat
olmak zere daha douda bulunan apan olu ise, byk ksm yan gebe Trkmen arederiyle meskn ve Sivas ile Ankara vilyetlerindeki merkez Bekta tekkelerini kapsayan geni bir ksm
arazye sahip ve hakim bulunuyordu. Bu yan bamsz derebeyliklerinin mnasebetleri henk ve
huzur iinde idareleri, zellikle Hristiyanlara olan davranlan bakmndan kontroll, fakat aydnca
idi. Bunlar her slle zamannda da refah ve gelimeye mazhar olabilmilerdi (333). Bu h-

(329) Pazvan olu hakknda baknz, Ranke, Servia, 487; Jorga, ad geen eer,V,1190,ilh.
(330) Bu devrin siys, dn tekilt ve ilikileri iin baknz B.SA XIX, 216 ve devam.
(331) Son zamanlardaki Rumelinde seyahat edenlerin ou Krcali etelerinin Edirne kazas ve dier yerler
de yaptklar tahribatlardan sz ederler,
(332) F.W .H.. Seyyid Alinin mezannn da Pazvan olu zamannda bir dervi tarafndan kefedilmi olduunu
iittiimiz zaman hayret etmemeliyiz.
(333) Garnett, Women of Turkey, II, 438. Manisa 1826ya kadar Bektaliin de salam bir mevkii idi.
(334) Spectateur Oriental, Numara 297 (8 Knn Evvel 1826).
(335) Kara Osmanolu hakknda bu nokta, genellikle bilinen bir husustur. (Bilhassa baknz Keppel, Journey
across the Balkas, iii, 323). Ellez oiunun Hristiyanlara muamelesi hakknda baknz Cockerell, Travels, 162;
W. Turner, Tour in the Levant, iii, 10, Tchihatchef, Reisen, Kebpert basks, 23; Milas yresindeki Trk beyle
rinin ayn eilimleri hakknda Sevotpdvs , III, 452; W. Turner ad geen eser, III, 67. apanolu zamann
daki Hristiyanlann halleri hakknda: Baknz Perrot, Souvenirs, 386; bunlar hakknda en iyi bilgiler Kinerin
Journey through Asia minr (85 ve devam).

kim ailenin kudretleri, ispat ettikleri sadkat ve balla ramen (336) Anadolu'nun geni mntakalan zerinde ayn zamanda gelien kinci Mahmudun merkez devlet siyaseti sonucunda mem
leketin pek ok zararna olarak krlmt (336).
Bu ahenkli, hogrl ve (Trkiye iin) istikrarl derebeylik hkmetinin arkasnda Yanyal Ali
Paadan daha zek ve basiretli beyler idaresinde Mevlevlik veya Bektalik gibi hr prensipli
dnlere ait serbest tekiltn (337) mevcut olduu var saylabilir.

NOTLAR (338)
Haydar, Hoca Ahmed ve Karaca Ahmet Hakknda
Haydar es-Sultan'daki (339) azz Haydar hakknda Kravfot u yolda bilgiler vermektedir: Hay
dar, ran ahnn olu olup Yesev adndaki ehirde (Yesi olmal) gelmitir. Kendisine Hoca Ah
med de denilirdi. Hac Bekran mrdlerindendi. Bununla birlikte Kayseriye seyahat etmi ve
orada Mini isminde birini e olarak alp (340) beraberinde, trbesinin bulnduu yere gelmi,
orada ocuklan domu ve orada lmtr. Btn ky, kendisinin neslinden olduunu iddia
eder (341).
Yalnz bu ky sz konusu olduu zaman bu son kayt Haydarn ahsiyetini, kim olduunu mey
dana kanyor. O, bunlann ermiletirilmi ceddidir. Kravfonun ortaya koyduu gibi (342)
randaki Safev hanedannn kurucusu olan smailin (olu deil) babas olan Haydarla kart
rlm olup olmad meselesi ise burada konumuz iin nemli deildir.
Bektalerin bu yresel menkabeye yaptklan ek, greceimiz gibi, Haydarn Hoca Ahmed ile
kantrlmasdr. Her iki Ahmed de Bekta halkasna kabul edilmitir. Trkistandaki Yeili Ah-

(336) 1808'de kinci Mahmd (Yenieri-Bekta birleik topluluunun tahta geirdii) Drdnc Mustafa'y
tahttan indirip tahta geince Kara Osmanolu ile apan Olunun yardmlann grmt. ( Times, 13 Terini
Sni, 1808; Juchereau, Hisr. Emp.Ott., II, 247).
(337) on drdnc asrda Ankara Trkmenleri arasnda byle bir hazrln mevcut olduu muhakkaktr (Fr
Numis. Wiener Zeitschr., 1877,213; Hammer - Heller, Hist. Emp. Ott., 1,214).
(338) B.SA XX, 120.
(339) Yukanda, s.70.
(340) Kadnn adnn bilinmesi enteresandr. Ziyaretgahn balca cazibesini tekil eden keif kuyusuna gre bu
yer Hristiyan sakini Aya Menas olsa gerektir. Bu , adnn

rv o

kelimesinden gelme halk tretmesine da

yal , Ortodokslar tarafndan gizli eyleri kefeden bir ahsiyet olarak anlalyor. (Baknz Camoy ve Nicolaides,
Trad. Pop. De l'Asie Mineure, 195.)
(341)J.R.Anth inst, XXX. 309.
(342) Ayn yer. S. 11.

med 1166-67 Mldde (343) veft etmi olup Anadolu ile veya ahsen Hac Bekta ile hibir il
gi ve balants yoktur. nk sonuncusu genellikle kabul olunan rivayetlere gre -bu ztn
lm tarihi 1337dir. Hatt mevcut olup olmad bile meseledir (344). - Hemen hemen iki yz
sene daha sonradr. Bununla birlikte Ahmed Yesev, pek akl d olarak Hac Bektan ve yazlanndan enok etkilenen dier dervilerin (343) (Haydar es-Sultanda sylenildii gibi mrd
deil) pri (manev stad) idi (346). Hac Bektan Ahmed Yesevye kadar kan manev ece
resi (soyu) Bektaler tarafndan Snnliklerinin st rtl ireti olarak deerlendirilip gizle
niyor.
Bekta menkabesinde genellikle Hac Bektan mridi olarak grlen Hoca Ahmed deil, Ka
raca Ahmeddir. Bu zat, Saadeddin tarafndan Orhan devri azizlerinden olarak gsterilmektedir:
"E-eyh Karaca Ahmed Acem ehirlerinde baz hkmdarlarn soyundandr. Cezbe erip Anado
lu ehirlerine geldi. Akhisara (347) yakn yerde yerleti. erefli kabri orada mehur ziyaretghtr. Dualarn kabul edildii bir yer ve temiz toprann hastalklara if olduu Anadolu ehirle
rinde halk arasnda mehurdur (348)."
On yedinci asr gezgini Evliya da Hac Bekta ile Karaca Ahmed arasndaki midlik ve mrdlik ilikisini bir gerek olarak zikretmektedir (349). yle anlalyor ki Karaca Ahmed trbesi de
daha bir oklar gibi Bektalerin ikbal devrinde bu azz prin yaranndan olduu bahnesiyle
bunlar taraufmdan igal edilmitir. Muhtemelen Bektalerin nfz ve etkisiyle Karaca Ahmed
hrmeti Sakarya boylarnda Akhisar civanndaki -ki burada iki, hatt tekke, onun ismini ta
maktadr- asl yerinden ok daha uzaklara yaylmtr (350).

(343) Gibb., Ottoman Poetry, 1.71. Not.

(344) Jacob, Beitrage. 2.
(345) Evliya, Travels. Fon Hammer Tercmesi.11.20, Hac Bekta Hoca Ahmede balayan rhn ilgi iin Ab
di Efendini (Vefat 1783tiir) Turuk Aliyye Silsilesine baknz. ( Mouradja dOhsson. Tableau. 11. S,102).
(346) Bu kronolojik gl Bektaler de kabul ediyorlar. Bunlann yorumuna gre Hoca Ahmed Hac Bektan geleceini nceden haber vermi ve ahdnme gibi kendisine bir kitap mras brakmtr.
(347) Bu iki ehirden k Sakarya boyundadr.
(348) Seaman, Orkhan; 120),
(349) Kendisinden (Haydar es-Sultndaki Haydar gibi) bir ranl ehzade diye bahsedilmektedir. Rivayete g
re Orhann sarayna gelerek Hac Bekta'n mridi olmuve vetnda Akhisarda defnedilmidr, (Travls; II; 21;
Ayn ekilde 214; s 20de). Kan (?) Ahmed Sultanm Ahmed Yesev tarafndan Horasan'dan Rma gnderilmi
dervilerden biri olduu syleniyor.
(350) Sakarya kylannda Pursak (Porsuk) ile birletii yer civannda (Neue Forschungen; Von Diest; 28) (2) Lefke'nin yukansnda, paalarda (Von Diest; Von Tisit nach Angora; 18); (3) tam Taraklnn dousunda (Skene,
Anadol; 275).

Ramsesi (Ramsay) Uak kazasnda (351) defa daha fazla sayda trbe sayyor. Bundan baka
stanbul (352) civarnda skdar, byk mezarlnda da Karaca Ahmed trbesi mevcut oldu
u gibi Rumelinde skp civarndaki Trbe Kynde de bir tane vardr (353).
Haydar es-Suitanda Hoca Ahmed Yesev ile Karaca Ahmed arasnda mevcut olan karklk Evli
ya elebide de vardr. Evliya, kendi ceddi olan Ahmed Yesevnin Hac Bektan mridi oldu
unu, ayn sayfada, Hac Bektan AhmedYesev mrdlerinden biri tarafndan talimat aldn
ve ona kzn verdiini sylyor (354). Bu hat, ayn isimde iki ahsn yani burada biri iddi edi
len pr, biri de Hac Bektan iddi edilen mridi olmak zere iki azz arasnda tabiatyla ortaya
kan benzemeden ileri gelmektedir.

ANADOLUDAK ARAP MEZARLARI (355)

Anadolunun eski dn antlar arasnda sekizinci-dokuzuncu asrlarn mcadeleleri esnasnda l
drlm Araplarn gmldkleri yerler olduu varsaylan trbeler pek ak ve son derece me
rak uyandran bir gurup tekil ederler. Bunlarn belgeleri, genel sebepler dolaysyla pek ok
phelidir. nk Araplarn seferleri daimi bir igale dnmemitir. Belki bir mddet iin fet
hetmi olduklar arz, tekrar Hristiyanlara verilmi veya yabanc rklar eline dmt. Yalnz,
sulh zamanlannda Hristiyanlarla Mslmanlarn eit artlar altnda karlatklar hudut mntakalarnda Arap mezarlarna ait gerek bir gelenek veya bunlarla ilgili devaml bir yceltmenin
geriye kalm olduunu farz ve kabul edebiliriz.
Kaynaklarn, Arap dnemlerine kadar ulatrabileceimizi varsaydmz bu hudut, Mslman
ziyaretghlarmdan yalnz iki tanesini gsterebiliriz. Bunlardan biri Tarsustaki Peygamberin kz
kardeinin mezan, dieri de Kbrstaki mm Haremin kabridir.

(351) (1) Uakn alt saat batsnda; (2) Kbekin(?) saat kuzey batsnda; (3)Likenden bir saat mesafede.
Buras Mehur bir if yeridir ( Ramsay, Pauiine Studies, 171). Tefenni Ky (Tavium)un gneyinde Karaca Ahnedli adnda bir ky vardr. Pek mmkndr ki Kara (siyah) ve Karaca (siyahms) Ahmed; Haydar gibi; Lakabl bir airet reisi olup ayn ismi tayan sonraki reisler eitli yerlere gmlmlerdir. Kzl (krmz) Ahmedli
Kastamonu kazasnda yerlemi bir airetin adyd. Ayn airetin muhtelif ksmlar genellikle renge ait snf
larla ayrt edilmektedirler.
(352) Cuinet; Asie Mineure; IV; 604; Baknz Evliya, Travels; 1.2; 81 (Kara Ahmed Sultan Tekkesi); 83 (Karaca
AlmedSultan Tekkesi); Bugn trbe ile ilgili bir tekke mevcut deildir. Bununla birlikte trbe youn ilgi gr
mektedir. Mezar bakalannn eline gemi olmakla birlikte Bektaler u anda azizi benimsemektedirler.
(353) Yukarya baknz; numara 18.
(354) Travels; 11; 20.
(355) B.S.A. XIX. S. 182-190.

Birincisi Willberand Von Oldenburg tarafndan (1210) Ermeni Hristiyan krallar zamannda bi
le Mslmanlar tarafndan ziyaret edilen bir yer olmak zere zikredilmitir.
Buras Ayos Petros Kilisesi ile Ayasofya arasnda ve ehrin ortasnda bulunur (356). Herhalde bu
mezarn hakikatte Fank vaka-nvisi tarafndan yanl adlandnlan halfe Memnun mezar ol
mas mmkn grnyor. Memn, Mld 833te Podandos (Pozant)ta lm ve o zaman Arap
larn mhim bir snr beldesi olan Tarsusta Cuma Cmiinin sol tarafna defiedilmid (357). Bu
ziyaretghn burada dimletii ve dier hususlar hakknda hibir bilgi edinemedim. imdilk sa
dece Hristiyan hakimiyeti altnda bile Mslman ziyaretghlannn bk kalabilmeleri imknn
gstermi olmak, maksada yeter.
mm Haremin kabri ise, Mister Kobhamn aratrmalar sayesinde daha belgeli bir ekilde an
lalmtr (358). Uzun uzadya zikrettii Arap kaynaklan mm Haremin tarih bir ahsiyet ol
duunu, Araplarn Kbrs seferi srasnda vefat etmi bulunduunu ve Mld 649da orada def
nedildiini isbat iin kfidir. Bunun mezanmn hi olmazs asr daha sonralanna kadar gerek
Araplar ve gerek Hristiyanlarca bilindii anlalyor (359). Fakat adadak kesin yeri tayin edile
memitir. Kbrsn Trkler tarafndan fethinden sonralara kadar bu mezann tarihinde nemli
bir boluk hasl oluyor (1573).
Ondan sonraki asnn ortalarnda, ilk defi olarak bunu azzin ismini vermeksizin zikreden yeni
yazar Hac Halfedir (360). Bugnk mm Harem Trbesini Lamaka civarndaki Tuzl Gl sa
hilinde gsteriyor. Buras bugne kadar Mslmanlar tarafndan ok ziyaret edilen bir yer olup
vakflar kaytl, bir de tekkesi vardr. Bu yn zellikle nemlidir. nk mezar ilek yol dn
da deildir, Gerekten Larnaka'daki Tuzlu gl daim gezginler tarafndan ziyaret edilen gr
lecek yerlerden biridir (361).

(356) Leo Alltius neri, 25|i|nacc ,14: " In angulo quodam extra foris Ecdesiae sepulta est sorar Mahomet;
cuius tomban Saraceni in multo petum tiimore et devotione. Sz konusu olan kilisenin yerinin, bugnk
Ulu Cami tarafndan igal edilmekte olduunu Langlois sylyor (Cilicie, 317).
(357) E. Caphate, Le Strange, 133te Mesdyi zikreder (s.942). Ayn ekilde zikredilen Yakot'un lgati de (1225)
mezann halen grlebildiini sylyor. Anlalan her iki yazar salam mahalli haberlere sahip bulunyorlard.
(358) J.R. Asiat. Soc., The story of Umm Haram, 1897,71 ve aas.
(359) De them, Cosc. Porph., III, 40 ve Koblam tarafndan zikredilen el-Bilzer (593 Mld).
(360) Armain, Tercmesi, Vivien de S.. Martin, Asie Mineure, ii, 667: (Memliha) Burada bir tekke vaya dervi
ler manastn vardr ki bunda Peygamber zamannda yaayan azze bir kadnn kalnts defnedilmi durumda
dr. Eski Trk corafyaclarndan Pri Reis (1550) aday tasvir ederken bu mezar tasvir etmiyor. (Oberhummer,
Cypern, 1,427).
(361) Tuzlu Gl uzun uzadya tasvir eden Kooroyk (1619) mezar zikretmiyor ( Cobham, Ee. Cypr. 191): Bu
na ait en eski yabanc rivayeti Le Bruyn'unkidir. (1683, ayn yerde, 191)i

Bugn mm Harem ismiyle ilgili gsterilen asl mezar dedikleri eyin ise, ayn mntaka iindeki

Faneromen (362) kiliseciine ve Magosa (Famagusta)daki Aya Kanerini kilisesine benzer tarih
ncesi bir yap olduu Kobham tarafndan anlalmtr. Bunlann nn de tarih ncesi yer alt
binalan olup herhalde veya ihtimale gre mezar olmadklan anlalyor,
mm Harem mezar meselesinde Maiyeti (1860-1867) burann kefinin nisbeten ge ve iletil
mesine sebep de bir dervi olduu yolunda Hristiyan kaynandan bir rivayet naklediyor. Mslmanlar arasnda da genellikle esasen yer alt olan binann bilinemeyen bir tarihte, byk ya
murlarla meydana karlm olduuna dair bir rivayet dolayordu. Bu artlar altnda burasn
obanlar kefetmi ve sylentiye gre bunlara ryalarnda grdkleri beyaz elbiseli bir kadn bu
rann ne olduunu aklamt (363). Bylece ortaya tkyorki mezann tarihindeki faslann dol
durulmas mmkn deildir. Buradaki ziyaretler devaml olmam ve mezann belgeli olmas
pheli bulunmutur. Daha baka Arap mezarlannn kefi hikyesi mm Hareminkini bsb
tn pheli bir hale sokuyor.
Anadoludaki mehur Arap mezarlarndan en mhimi eydi Battal Gzninkidir. Eskiehirden
alt saat mesafede yerlemi ve mensup olduu kahramann ismini tayan tekkeye bal bir tr
be iinde gmldr. Tekke vaktiyle Bekta dervilerinin mhim bir durayd: stanbuldan
Mekkeye giden haclarn yolu zerinde bulunmas, halk arasndaki rabet ve itibarn arttrm
t (364).
eydi Battal tekkesinin, Rasmay ve daha baka yazarlar tarafndan daha eski bir Hristiyan mba
rek makamnn yerini igal ettii faiz edilir. Fakat fikrimce bu husustaki delilleri kfi deil. By
le bir kabul net olmayan arkeolojik verilere ve biraz da her mbarek makamn byle bir ey ol
duu hakkmdaki biraz hayal ve uydurma fikre dayanr.
Kabuln lehindeki ahitlik aadadr:
1) Mevki, phesiz bir surette eski Nakolya (365)'dr.
2) Tekke binalanna bir Bizans manastn harbelerinin katlm olduu syleniyor. Hatta Radet,
camiin bir Hristiyan ba kilisesi (366) olduunu sylemeye kadar vanyor. Arkada Ouvre, o ka-

(362) Arch. Zeit, 1881,311. (2) J.H.S., IV. 12.

(363) Travels in Cyprus (Kobhamekin tercmesi), 184.
(364) Tekkeyi bir ok Avrupah gezgin ziyaret etmitir.: Bir batl tarafndan en eski ve ilk elden olarak verildi
ini bildiim haber Bntsh Museum ilave yazmalar katalogu (Add. MS.) 7021 (s. 35) teki ismi bilinmeyen yazannkidir. Herhalde hreti dolaysyla da "Menavino',ca biliniyordu (Cose Turchesche) (1548,60).
(365) Ramsay,J.H.S.,lU,119; Baknz. H'st. Geog., 144.
(366) Arche. Des missi., VI, (1896), 446.

dar emin deildir (367). Baka gezginlerin rivayetleri kapaldr (368). Sonraki bir ziyareti ,
Brandenburg, st kapal olarak bu fikri reddediyor grnmektedir (369). Trk kaynaklan ise
camiin inasn muhteem Sleymana atfediyorlar (370).
3) Cuinet, trbede Hristiyan elinden kma ya mumlan (371), Sir arizoylsen ise bir maraba (372) zikrediyor. Rade, bunlan Acem-Bizans ii olarak gsteriyor (373). Herhalde byle ta
nabilir eyalarn ahitliine aldrlmayabilir.
4) eydi Battaln bir Hristiyan prensesiyle evlenmesi menkabesi Ramsayn eserinde (374) es
ki bir Hristiyan igaline delil gibi gsterilmektedir. Fakat hudut destanlarndan birinin kahrama
nna -esasen eydi Battaln ism etrafnda toplanan menkabeler silsilesi, onu bu snfa sokmak
tadr- dman tarafndan bir kzn "k olmas" karakteristik bir eydir. Kar Bizans hudut kah
raman Oigeres Acritas da emrin kzn kanyor. Fakat bir Hristiyan kahraman sfatyla bundan
dolay bir defa vicdan azb ekmeye mecbur olmutur (375). Bir Mslman ise hikimse tara
fndan ktnanmakszn haremine bir hatun ilave edebilir (376).
Bundan baka bir Mslman erkein Hristiyan ile evlenmesi, Aleddn zamannda kesinlikle bi
linmez deildi. eydi Battalm mezarnn kefi de buna atfedilir (377).
Tekke hakkndaki Mslman rivayetleri ak ve balantldr: Bunun resm ekli Ethenin
Fahrten des Sayyid Batthal (378)nda u tatzda kaytldr "Kasru'l-Mesh Sultn- Rm Aleddn
tarafndan (1219-1236) cenerali Hezaraspa verilmidi. Bu sonuncunun obanlanndan Kutluca (?)

(367) Un Mois en Phrvgie, 89.

(368) H. Barth, Reise, 889; Mordtmann, ayn yerde; Sir C. Wilson, Murrayn Asia Mlnor, 114nde, Ramsay,
Pauline Studies, 168, ilh.
(369) Byz. Zeit. XIX, 106: In der sog. Kirched. H. Dem aleren Teil des Klosters ilh.
(370) Hac Halfe, Arman Tercmesi, Vviyen D. Sen Martin, Asie Mineure, II, 702.
(371) Asie Mineur, IV, 213.
(372) Avm yerde.
(373) Ayn yerde, 447.
(374) Pauline Studies, 168 ve daha baka yederde.
(375) Rambaud, Etudes By'z., 79.
(376) Sevdi Baccal'n herhalde daha iki Hristiyan kars vardr ki birisi imparatorun kz, dieri de veziri Akrates
(herhalde dorudan doruya Akritas)in kzyd. Ethe, Sayyid Batthal, 99,100.
(377) Mesel Aleddnin babas Hristiyan bir kadn almtr (Sarre, Reise, 39 ve aas).
(378) s. 213 ve aas. Bu rivayet ileride dneceimiz asl destan tekil etmez. Morthmann daha baka Trk
e kaynaklar zikreder (AD. Mordtmann. Gelehrte Anzeigen d. Bayr. Akad.,1460,260-295;
TlaciTuna tov Tpou <K n t k e a S v lA o y o XIV ve aas).

Kodlidja isminde biri kaleninn karsnda koyunlann otlatrken orada kermetli bir k gr
m ve bir tlsma uram gibi olarak koyunlann oraya toplamtr, Hezrasp bu kermetden
haberdr olunca civarda bir mescid in ettirmi ve buras ziyretgh olmutur. Bu yer evvelce
eydi Battl ile alkadar deil iken kendisi bir gn, Peygamber sllesinden olan Aleddn ana
sna ryda grnm ve ehd dm olduu Mesh Kalesinde kendisi nmna bir bide in
etmesini ric eylemitir. Bunun zerine Aleddinin anas kasra gitmi, tahkkt yapm ve
baka bir "grnt" rysm tekid etmiti: Bunda yer alarak bir kap grnm, buradan ye
di basamakl bir merdiven vastasyla inince karsnda silahlanyla mcehhez bir halde Arap kah
ramann grmtr. Aleddinin vlildesi bu yeni kefolunan azze bir trbe in ettirdi. Bura
daki binlar da sonradan Mihalolu ailesi ve (379) Osmanl imparatoru Muhteem Sleyman ta
rafndan ilhak edilmitir (380). On altnc asrn son ksmnda eydi Battaln ismi Trk ordular
nn harp narasyd (381).
Tekke kinci Mahmd devrindeki (1826da) Bektalerin dknlemesinden beri bayndrln
dan ok kaybetmitir. Ziyaretghlann okluu da vapur gezileri arttka azalmaktadr. u anda
eydi Battal ile Hristiyan zevcesinin mezarlan trbe iinde, dini btn Kutlucannki ise tam
onun darsnda gsterilmektedir. eydi Battal tekkesinin yan banda, onun silah arkada
olup Akruenosta (382) ehit den Melik Gz (383)nin mezar bulunmaktadr. Herhalde bu
mezar sadece eydi Battalnkine dahil saylmaldr (384). Her ikisi de kaydedilmelidir. nk
nehrin Eskiehir ve karsnda olan Bizans kasabasndan daha tedeki yannda yerlemitir
(385): Vaktiyle Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda bu nehrin hudut tekil etmi olmas, muh
temeldir.

(379) lk Osmanl sultanlar zamannda Bursa civarlarnda yerlemi bir mrted (dinsiz) ailesi.
(380) htimale gre imparatorun Badata giderken mezan ziyareti senesi olan 1534 tarihlerinde (HanmerHeller, Hist. Emp. Ott.,V, 212).
(381) Wann sie Krieg frnemmen, so riiffen vnd schreyen sie zu dem Sedichassi dem Heiligen der Vctori und
dess Sieg. Soll begraben liegen auff (Breuning, Orient, Reyss,)den Grentzen Othomannorum und Caramannorum;
Tekke daha o zaman Bektalerin elinde olup (Baknz J.R. Asiat. Soc. 1907,568) Bunlar da yenierilerle ba
lantl bulunuyorlard.
(382) Radet ve Faugeres taraflarndan 1886 'da ziyaret edilmitir (Arch. Des Miss, VI, 1895'teki haritaya baknz).
40. El-Battl ile birlikte Melik bin uayb da ehd olmutu Kitbl-Uyn ( l l inci asr). Baknz J.H.S. Brooks,
XVIII, 202).
(383-384) Melik Gz tekkeleri (1) Sanmsakl civarndaki Kaleda'da (Kipert haritas, Kayseriyye ksmnda);
Pontusta niksarda (Evliya, Travels, Hammer Tercmesi, II, 18,104; Cumont, Stud. Pontica, III, 261) Galiba bu
isimdeki Danimend prensiyle ilgili saylmak gerekir (1106-1113). Halbuki Niksarda dolaan menkabe Arap
menkabeleri ile kanmtr.
(385) RadeyegreKaracahisar. (Ayn eser, 515).

eydi Battal mezannn byle kerametli bulunuu hikyesi phesiz ki pek ok efsane ile kar
mtr. Fakat azizin ziyaret mahallinin kefi ve yapmnn, daha Seluk zamanlarna kadar gittii
ni kabul etmemek iin elbette hibir sebep yoktur.
Kahramann kendisi Abdullah Ebl-Hseyn el-Entak ismindeki tarih ahs olup el-Battl (kah
raman), bir vn unvandr. Zamanndaki Arap ve Bizans kaynaklarnda sekizinci asrn Arap se
ferlerine katlm ve Mld 74te Akroenos (Afyonkarahisar)da, bugn ismini tayan tekkenin
birka mil gneyinde ehit dmtr.
Toporafik zorluk yn bertaraf edilmi olsa bile mezann Akroenos Muharebesiyle Aleddinin
saltanat arasndaki tarihinde ortaya kan aral kapatmak mmkn deildir. Meer ki (pek
gayri muhtemel bir ekilde) kalntlarla birlikte bir kitabenin bulunmu olduunu farzedelim.
Sevdi Battal, tarihte bilinir: Esrarengiz maceralar, Bizanstaki benzeri Digenes Akritasnki gibi
pek oktur. Destann artk dogmatikleen eklinde mhim bir kitap tekil ermektedir (386).
Destandaki baz olaylara ait rivayetler pek yaygndr. Ksaca kahramann Mesleme tarafndan s
tanbulun kuatlmas srasndaki (Mld 717) sergzetleri, mesel Ayasofyaya kadar sokularak
atla binann iine (387) girmesi; sonradan e olarak ald rahibeye kar davrantan ve kendisi
ni seven Hristiyan prensesinin ihtar iin atm olduu talarla meydana gelen destn lm
ve berikinin rivayete gre belki de vicdan azabndan kendisini ldrmesi, b kabildendir (388).
Bu halk menkabesinin ok geni bir nem ald, Anadoludaki baz yerlerle olan balantsndan
anlalmaktadr. stanbul civarndaki Maltepe'de (389) eydi Battaln kayas; Erdek (390) ve Kapadokyadaki Karacadada (391) kaleleri gsterilmekte; Kayseride (392) kendisinin kurduu
genel olarak rivayet edilen camii; Krehirde (393) ikinci bir mezar-mevcut bulunmakta; niha-

(386) Sevdi Battalin meceralan iin Mordmannin and (ayn yerde) balca yazarlan ve zellikle destann
dogmatiklemi bir ekli olan, Arapa aslna dayanan ve 14-15inci asra ait olup Eteh tarafndan evrilmi Trk
e paray grnz (Farhten des Seyyid Battal), Layipzig, 1871).
(387) Arap kaynaklannda tarih eydi Battalin bu kuatmada hazr bulunduu anlalyor (Brooks, J.H.S,
XIX, 26).
(388) Kahramann yannda gml olan bu prensestir.
(389) Oberhummer, Meyer'in Konstantinopelinde, 332.
(390) Hamilton, Asia Minr, II, 96.
(391) Ramsay, Bell, Thousand and One Churches, 435.
(392) Hac Halife, Anman Tercmesi, 667; Ayn ekilde Lostreni, E. Caliphate, 146.
(393) Lostreni, ayn eser; 152; ayn ekilde Kine, Asia Mineure, 1,332.

yet doum yeri olan Malatva(394) da da avn ekilde bir cmi (kubbe) namn anlatmaktadr.
Bunlar gibi stanbul karsnda Kadky ile (kd ve gazi kelimelerinin sz olarak benzemeleri
(395) birbiriyle ilgili grld gibi Kz Kulesi menkabesinin bir ekli de bunun yapmna sebep
olmak zere Gz'yi gstermektedir. Rum vilsi burasn-phesiz sonusuz olanak- kzn ve ha
znelerini, mthi Arap yiidinden korumak iin tahsis etmitir (396). eydi Battal Tekkesi ya
knndaki Krkkz Da (Krk Bkire Da) herhalde destandaki krk prenses menkabesiyle ilgili
dir (397).
Hseyin Gz adnn etrafnda da buna benzer bir halk gelenei silsilesi meydana gelmitir. Bu
nun merkezi galiba Hac Halifenin (398) Hseyinbd dedii Paflagonya'daki "Alaca" olup bu
kelime Alaca nahiyesinin resmi ad olarak kalmtr (399).
Malatya Seraskerinin kardei olan Hseyin Gz, yresel menkabeye gre, Ankara taarruzunda
kesilmi olan ban, ehrin bir buuk saat dousunda bir tepeye gtrm ve orada lmtr.
Buras zerine bir tekke yaplarak anlm ve on yedinci asrda ok kalabalk bir ziyaretgh ol
mutur (400).
Hseyin'in lmnn intikamn, olu Cafer Hristiyanlardan Krehir yaknndaki kaleyi zapt ve
kumandan emxs teke tek arpmada (mbarezede) Mslman etmek suretiyle almtr
(401). Bu sonuncunun ad da Alacadaki emspor tekkesinde anlmakta olup buras Hseyin'in
daha baka mehur bir mezar yeridir (402). Cafer (kasaba hatt zerinde) adn tayan Tulumpnar tekkesinde gml dan kahraman dsa gerektir (403).

(394) Hac Halife, 660. Ayn ekilde Digenesin de herhalde mezar vardr: Trabzon dvannda, Girit'te, Karpatosa ve Kbns ile Girit'te daha baz bidelerde. ( Polites, napofidmc

"I" 73,74,118-122,132). Girit'i

Aapladan u anda tarihi Hristiyan ftihi Sarandapehis ise o kadar geni bir lde oalyor ki dev anlam
na gelen bir kelime oluyor.
(395) Evliya, Hammer Tercmesi, 12,78.
(396) Evliya, Hammer Tercmesi, 12,78.
(397) Ette, ad geen eser, 89.
(398) Arman Tercmesi, 678.
(399) Murrav'n Asia Minor', 20.
(400) Evliyi U, 228; imdi yalnz Ankara Bayram dervileri tarafndan idare edilen bir ttbe mevcuttur. Perrot,
Gaiatie, 1,283.
(401) Ainsvvonh, Traveis, 1,157; Barth, Reise, 74,78. emms destannda (Ete. zikredileli eser, 61) Battal orafndan Mslman edilen bir kei olmak zere grnyor.
(402) Vlson, Murravn Asia Minor'unda, s. 36.
(403) (F.W.H).

Muhakkak tarihi bir ahsiyet olan baka bir Arap mcahidi de Abdulvehhab'dr ki mezar, Si

vasta ziyaret edilip yceltilmektedir (404). Arap vaka-nvisleri (tarihileri) bunun Mld 730731'de Anadolu ehirlerinde ehit dm olduunu sylerler (405).
Bu ahslarn hemen hemen hepsi eydi Battal destannda zikredilmektedir: Bunda Hseyin
Battaln babas (406) Cafer- ki kahraman unvann (407) almadan nceki Battaln kendisidirAbdulvehhb da srekli anlmaktadr (408). Fakat destanda savalar, genellikle (Hergan Kale) civannda toplanmaktadr. Buras tarih olarak Arap savalan zamannda mehur bir Bizans kalesiydi. 838deki byk kuatmadan sonra Araplar tarafndan tamamen tahrip edildii iin daha o za
manlar tarih sahnesinden silinmiti. Mevkii, Akronenosunki gibi ancak son zamanlarda ve Bat
klar tarafndan bulunmutur. Yukanda grdmz gibi mehur Arap mezarlarndan hi biri bu
civarlarda yoktur. Fakat son zamanlardaki Arap tarihileri galiba Amuryon ile Engri(?)nin birbi
rine benzeyen Arapa isimlerini (409) kantrmlardr. Hseyin Gznin vefat sahnesi, destan
da genellikle gsterilmiyorken mezann Ankara civarnda gstermeleri bununla aklanabilir
(410).
bni Batuta, Anadoluda (Aydn Vilyetindeki) Tavasta (411) ve Sinopta (412) olmak zere Bat
tal menkabesiyle ilgisi olmaz grnen daha birtakm Arap andan anmaktadr. Bunlardan biri
Peygamberin sahbelerinden Suheybin doduu yer, dieri Bill-i Habenin mezanna ait bi
rer anttr. Bill-i Habenin dier bir kabri de herhalde belgeli olmasa bile, hi olmazsa Sinoptakinden daha eski olan amda gsterilmektedir (413). Btn bu imdiye kadar syledik
lerimizden anlalyor ki Anadoludaki Arap mezar ve antlan, her ne kadar bir ok durumda ta
rih ahslarn ve Arap savalan gibi byk olaylann htralann ebedletirmekte ve ayn zaman
da bu savalann gerekletii alan belirsiz bir ekilde gstermektelerse de hemen hemen mu-

(404) Cuine (Kine), Asie Mineure, 1,169.

(405) Kitb'l-Uyn, Brooksun El-Hkt. J.H.S. XVIII, 200: Abdulvehhbn vefat tarihi et-Tayri tarafndan er
tesi sene olmak zere gsteriliyor (Mild 923, ayn yerde)
(406) Ete, ad geen eser, V,
(407) Avn yer, 57; Evliya, 1,27.
(408) Ayn yer, 37 ilh.
(409) Lostreynic, E. Caliphate, 153(410) Ete, ad geen eser, 11.
(411) Sanginetni Tercmesi, II, 277.
(412) Sanginetni Tercmesi, II, 349; Evliya, II, 38.
(413)Lostreni, Palestine, 272.

hakkak bir ekilde uydurmadrlar. Anlaldna gre geleneksel yerler hep ilham yoluyla onaya
karlm ve yazl kaynaklarn gayri lm olarak kullanmyla veya sadece akc ve dalgal gele
neklere dayanarak bulunmulardr (414).
Bu bakmdan bunlar, bize Arap seferlerine ait bamsz toporafk ahitlikler veremezler. Bun
dan baka u yn hatrlanmaldr; bni Batutann daha on drdnc asrda iki Arap antn kay
detmi olmas bu gibi antlarn daha Seluk dneminde aranm ve bilinmi olduklarn gsteri
yor. Bunlann hepsinden en eskisi, Peygamberin adalanndan ImnuT-Kaysm mezardr. Bu
on nc asnn balarna ait corafyaclarndan Yakut tarafndan Ankara yaknnda gsterilmi
tir (415). Gelenein rivayetine inanmak lzm gelirse, eydi Gznin trbesi de ayn devirde bu
lunuyor.
Bu gibi mezarlarn bulnmasma sebep, uurlu veya uursuz bir ekilde siysdir. rak fatihinin ka
fasnn iinde, fethedilecek arazye ait daha eski bir hak iddiasn besleyecek bir fikir yatyordu
(416). stanbulun Araplar tarafndan kuatlmas zamanndaki byk gz Eyp'n mezanmn fi
ilen 1453 kuatmas srasnda rhn bir if yoluyla bulunmu olduu sylenir (417). Ayn ekil
de Sleymann (1534teki) Badat kuatmasnda da -ki burada dn dmanlklar, askeri tevik
iin kullanlabilirdi- i mezhebi elindeki ehrin duvarlan iinde Snn imm mm- Azam'n
mezar bulunmutu (418).
Eypn mezan meselesinde (Herhalde btn bu tr bulularda) bulan kii dindar bir eyhti. Biz do
u leminde ry ve yorumlarn ok etkilerini aklmzda tutarsak dindar ve inanl bir mutasavvfn
doruluk ve samimiyeti konusunun, mnkaa edilemeyeceini iyi biliriz.

(414) Zamanmzda Yozgatla Kayseri arasnda, bir Battal efsanesinin balay Barth tarafndan (Reise, 153) fark
edilmitir. Burada Drdnc Murad (1623-40) devrine mensup ve Battal unvan rapn tarih bir ahs efsane
v kahraman ile kartrmlardr.
(415) H.S. XXI, 6,7 Brooksun katklan.
(416) Gerek bir kabir de byle bir davaya esas olabilir. Halfe Memnun Tarsus hudut ehrinde gmlm
olmas, byle bir maksat dnda anlam tamaz. (Lostreni), E. Chalfate, 132-3).
(417) Hammer-Heller, His. Emp. Ott., II, 595 (Burada Hammer Antakya nnde kutsal mzra bulmalan r
neini kaydeder); Baknz Evliya, 12,35, Fakat bu olay, kuatmaya ait ada eserlerden hi birinde anlmyor.
(Mordtmann, Belagerung Kpels, III) Herhalde biraz sonra gereklemitir (Baknz Kantemir, Jengier Terc
mesi, 1,106, Davson, Tableau, I, 305). Hikyenin yeni bir ekli S, Adamson tarafndan Harperde ( Haziran
1913, s. 30 ve devamnda) Ad geen olup burada, mm Harem ve eydi Battal mezarlar meselelerinde ol
duu gibi bu yerlerin kutsallklarnn ilk kefi , obanlara ykleniyor.
(418) Hammer-Heller; His. Emp. Ott., V, 221.

Fakat mm Harem, SeydiBattal ve Eyp rneklerinde grdmz gibi bu gibi menkabelerden

en iyi gelimi olan rnek, bu gibi keiflerde iki etken ortaya srer: Kendisine mevkiin kudsiyeti
dndan bir keramet ile gsterilen oban ve irfanna gre grd ryay yorumlayp ona gre
davranan rif bir kii. Her ikisinde sonu ruh bakmdan dorudur. Saf gnll ve inanl kyl
iin haller ve artlann tesadfi bir kanm d bir kefe dn bir renk verir. Uzaktan mezara ben
zeyen herhangi bir eyde gml bir azz farz ettirir (419). Ondan sonra limler iin bu azze, bir
isim ve tarih bir temel vermek kalr.

TRK TARH VE HALK MENKABESNE DAR TETKKLER (420)

1. Kara Osmanolunun Ortaya k (421)
1
On sekizinci asnn tamam ve on dokuzuncunun bir ksm zarfinda Anadoluda Saruhan eyle
tinde hkm srm olan Kara Osmanolu sllesi yalnz Trk tarihinde geni bir yresel haki
miyet kazanm ve bunu elde tutmu deil, belki iktidar mevkiini koruduu btn mddete,
aile dayanmasn ve filozofa idareyi akl etmi olmak bakmndan zel bir yer igal etmekte
dir. Sz konusu asrlar ierisnde sultann hakimiyetine kar isyan edip de istiklal iddiasnda bu
lunanlar iinde pek az bu iddialarn rsletirebilmilerdir. lerinden hi biri Kara Osmanoullar kadar, hakl bir ekilde idareleriyle, mliknelerini fakirlik ve perianlktan, Roma mparator
luundan beri grlmemi bir bayndrlk derecesine ykseltmi olmakla gurur duyamazlar.
Bu byk Trk hnedannn (422) gerek veya efsanev, tarih halk geleneinin nasl ortaya k
t ve bunun tarih gerk ile ilkisi hakknda ilgi ekici bir rnek tekil etmektedir. nk bura
da gerekle hayal arasndaki tezatlar kyaslama, hatta efsanenin gelimesinin izlerini bile takip
edebilmek frsatna sahip bulunmaktayz. Bu gn bile henz snmemi olan sllenin ortaya
kndan sonra geen yz elli seneden az bir zamanda gerek kayna tamamen mehul kalm
tr. Bunlarn gerek tarihi yerine birtakm tamamen efsanev olaylar ve kaynamalar konuluyor
ki bunlar sayesinde slale, eskiden olduundan daha aa kalmayan bir itibar ve gce ulayor.

II
Tarih olarak Kara Osmanolunun ortaya knn temeli geni lde yapm olduu baanl
haydutluklar sayesinde on yedinci asr sonlarnda kurulmutu. zmirdeki Flemenk kolonisine

(419) Amasyadaki Hulkat Gz trbesi Cumont, Stud. Pont, II, 169 Kahramann yatmakta bulunduunu sy
ledikleri (eski) lahdin bulunuundan baka bir eye dayal olmasa gerektir. Avn ekilde Karbatosta da iki es
ki lahdin Digenes Akritas ile kansna ait olduklan var saylr (Polites, IlacmSdfra 1,122.
(420) B.SA, XIX, 198-220.
(421) B.S.A, X IX , 198-203.
(422) ir Bayrn, Bryde ofAbydos (1813), Virde bunun adn zikreder (F.W.H)

mensup Rahip Heyman galiba 1707 (423) de Aydn ziyaret etmi ve orada asl Kara Osmanolu'nu vilayetin valisi olarak yerlemi bulmutu. Diyor ki: "Bu paaya Osmanolu diyorlar. Bu
birka sene nce drt bin atldan oluan bir ekya gurubunun reis olarak memleketin her tara
fn istila ile zenginlerden vergi alm ve her tr zorlama ve zulm yaparak btn Anadoluyu tit
retmi olan adamdr. Bununla birlikte padiah, sonunda kendisini herhalde baka bir sebepten
ok korku dolaysyla affetmi ve ona bu pek nemli mevkii balamtr (424)."
Ayn hikye, kk deiikliklerle ve biraz daha kahramanlk erevesi iinde ovazol Gofye tara
fndan sylenmektedir. Altm sene nce, Kara Osman, mahall "aa"nn hizmetinde sradan bir
insan iken bir ondu ve bir mfreze tekil etmi, Bergamay ve gitgide btn vilyeti zabtetmiti.
Baarsna karlk Sultan tarafndan idam edilmi, fakat servesi oullan arasnda slalenin devam
n salayacak bir ekilde kullanlm ve kardei Bergama Aalna kadar ykselmitir (425).
Bu iki rivayetteki mahall deiiklikler hayret uyandmnamaldr. Bu mntakadaki her geni l
deki ekya reisi zmire giden iki byk kervan yolunu -Gedos ile Menderes vadilerini- tutarak
bunlann aralarndaki dalan hareket ss (icbnda smak) edinmeyi dnmtr.
Manisa bakentleri ve Bergama mntakalannn ikinci ehri olduundan, zellikle Kedos (Gediz)
vadisiyle ilgiliydi. Kara Osmanolunun douu hakkndaki ihtilali galiba uvazol Gofyann ve
ya ona haber verenin, Kara Osmanolunun isyanyla Gedik Mahmd Paann 1589daki isyan
n kartrm olmalan ile aklamak mmkndr (426).
Tarih uyumsuzluu ise bundan daha mhim deildir. nk iki kaynaktan hi biri ak deil
(427). Herhalde ilk Kara Osmanolunun ortaya kn mudaka 1697ye doru olmak zere ka
bul edebiliriz. Edmond Chishull 1699'da Manisa taraflarnda dolarken bu ehre Osmanolu ta
rafndan esirler gnderildiini sylyor (428). Bundan, Osmann bu mntakada (Bergamada)
(429) bir sre yerlemi olduu anlamn karabiliriz. O zamana ait Trkiyeden gelen haber
mektuplar 1696-1697 senelerinde Anadoluda cidd bir isyandan sz ederler.
(423) Daha sonraki iki gezginin seyahatnamelerini kendisininkiyle kartrm olmas dolaysyla Heymann se
yahatnamesinden bu sylenen olaylann gerek tarihini bulmaktaki zorluklar hakknda Vvien Dosenmaren'in
Anadoludaki Kitabiyat, Numara 9l e (Dese. De lAsie Mineure, 11ve.lcherin Ge)ehrtenlexikon, 7871e kadar
(s.398) zmirde rahip bulunduu anlalyor): 1708de amda bulunuyordu (s.194).

(424) Travels (Londra, 1759), 1,122: Bu blm Arundell, II, Travels, 220de tamamen nakledilmitir.
(425) Voyage Pittoresque, II, (1809), 37.
(426) Bun iin bkz. Hammer-Heller, Hist. Emp. Ott, XII, 274-276; Rikolt, Hist of the Turks.
(427) ovazol'un kayna I757e kadar yaynlanmam olan Edmondun kitab olsa gerektir.
(428) Travels, s.9.
(429) Bergama halk haydutlukla mehurdu. Rikolet, buraya geldiinde ehir kteydi. (Greek Churth, 65).
Eski akiyi polis mdr yapmak, bugnk Trkiyede bile garip bir i deildir.

Bu tarihlerde Avrupa hudutlarndaki sava Bbl (Babakanlk) iin Anadoluya asker evkini im
kansz klmaktayd. Bu sonuncu senede, slerin reisine -ki ad hibir yerde zikredilmiyor- cephe
de bir kumandanlk verilmek suretiyle bir dereceye kadar yattnlmt (430). Sava 1699da Kariofa Anlamasyla bitmi ve o sene Manisa'da bulunan ihol, Osmanolundan sz etmitir.

III
l671de, herhalde daha Kara Osmanolu'nun ad iitilmezden nce, o zaman stanbulda bir
manastr reisi olan Tlomas Smith yedi kiliseleri dolayordu. Bergamadaki bir hamamda kabart
ma halinde atllarla ssl byk bir mermer vazo grd (431). Bu vazo sonralan naslsa (1837)
Fransa hkmeti tarafndan (432) elde edilmi olup imdi Louvrededir (433).
Bunun naklinden (1828) bir iki sene nce yine hamam binasnda "Mac Ferlane" tarafndan g
rlm ve hamam sahibi tarafndan kendisine, yle bir hikye anlatlmtr:
"Ailemde bulunan bir sylentiye gre bu vazoyu elde eden ceddimiz bununla birlikte daha be
tane bulmu. Bunlarn her biri byk miktarda altn, gm sikkelerle doluymu. Kanunlanmza gre bylece toprakta bulunan btn gizli hazineler hukukan Sultana aittir. Buna gre ced
dim namuslu bir adam ve vatansever bir Osmanl olmak sfatyla, bu bulduu eyleri hkmete
bildirmi. stanbuldan gelen talimatta vazolann beini teslim edip birini kendisine almas bil
dirilmi. Fakat altnc vazonun hibesinde sikkelerden bahsedilmemi. Ceddim bu altncdakilerden alm ve ncekilerin iine ilave etmi. Vazoyla birlikte hzineyi de korumas fikrinde bulu
nan Sultan, bundan o kadar memnun olmu ki ceddime kk bir "tmar" vermi ve bunun
ouldan oula intikali ve o civardaki mntakann rnlerinin resmi rn devlet adna topla
mas hakkn balam. Eer ben bu vazoyu elimden kanrsam mlklerimi ve ayncalm ken
disine borlu olduum bir serveti heba etmi olurum (434).
Bu hikye, folklor bakmndan baz aynntlannda biraz phelidir. Mesel 1.67 apndaki Berga
ma vazosu, gmlm bir hazine iin depo olmaya hi de uygun deildir. Fakat douda itibar
bulmayacak hibir mbalaal define hikyesi yoktur. dil hkmdar ile sadk teba da maalesef
gerek hayattan ok efsanede bol bol tesadf edilen ahslardandr.

(430) Mercure Historique, 1697,264: Anadoludaki isyanlar 1696 Haziran ile 1697 Temmuzu arasndaki eitli
mektuplarda zikredilmektedir. Baknz Rikolet, History, III, 548, Hammer-Heller, XII, 297 (syan 1695te bala
mt).
(431) Septem Ecclesiaruni notitia (Otraht, 1694), 15 vazonun bir sene nce Rikolet tarafndan bulunmu ol
duu anlalyor (Baknz Spon, Voyage, 1,261 (Rikoletin gezisinin tarihi iin B.SA, XII, 210).
(432) Teksiye, Asie Mineure, II, 232.
(433) Reinach, Repertoire, 1,73; Cat. Som. Des Marbres.
(434) C. Mac. Farlane, Constantinople in 1828,1,311.

Hikyenin Teksye tarafndan hamam sahibinin szne dayanarak sylenen ve ksmen inanlan
son ekli, ayn yol zerinde biraz daha ileriye gitmitir. Burada, yalnz sz konusu Sultann ad ve
rilmekle kalmam, hatt Kara Osmanolunun gsteriinin kayna da bu hazne ile aklanmtr.
Teksyenin rivayeti u ekildedir: Yerleme yeri Karaside olan Bergama Beyi Sultan Orhan
(1326-1360) tarafndan katlettirilerek Bergamada mlk alnmt. Fakat bu sralarda Osmanl
Sultanlan byyen imparatorluun byk derebeylerini kolayca yok edemiyorlard. Karasi nes
linden Kara Osman adna biri Bergama civanndaki Berihar arazsinde -ki orada hl ailesine ta
raftar olanlar bulunuyordu - inziva halinde yaamaktayken byk apta tane mermer vazo
bulunmutu. Bunlar, sylentiye gre altn doluydu. O zaman tahtta Birinci Murat (1369-1389)
bulunuyordu. Kara Osman, vazolardan en byk ikisini Sultana gndermi, o da buna karlk
ona, Bergamay "hs" olarak balamt. te son zamanlara kadar Bergama ve Giizelhisar pa
alklarnda lkm sren Kara Osmanoullarnn kayna budur. Sultann iki vazosu tezyntszd. Bunlar, stanbul'daki Ayasofya Cmiine konulmulard. Orada bunlar grmmdr...
Boylan 1.80 metreden biraz fazladr. nc vazo slamiyette yasak olan insan uradan ve hay
vanlarn nakedilmi olmas bakmndan, dn kullanma elverili deildi. Kara Osman bunu,
iinde bulunduu hamamla birlikte evresindeki sadk kullarndan birine vermi ve bu vazo,
onun evld iin bir mlkiyet belgesi olarak kalmtr. (435) Bu son rivayet ekli halk gelenein
deki mantksz uydurmacl gstermektedir. Bu gelenek, hamam sahibine zarar vermeksizin
sekin yresel slaleyi, sekin Bergamadaki vazo ile Ayasofyadaki yine sekin fakat ncekine
hi benzemeyen iki vazoya balyor.
Gerekte ise Bergama vazosu, hi phesiz Yunandir. Ayasofyadaki vazolarn Bizans eserle
rinden olduu Lethaby tarafndan sylenmitir (436). Hafz Hseyin (437), bunlarn nc

(435) Asie Mieure, II, 231. Vazolarn bulunuunu "stanbulun fethinden biraz sonraya Trkede "Pek ok
zaman ewele koyan, buna benzer bir hikye 1826da Proke"e "eraftan bir trk" tarafndan kendi ecdadna
yaktnlarak rivayet edilmitir. ( Denk wrdigkeiten, iii, 327). Vazo hakknda bir rivayet (ki bulunan drdn
c birinin Bergama, birinin Ayasofya ve birinin Bursada olduu" da C.B.Elliott tarafndan zikredilmektedir.
(1838, Travels, II, 128).
(436) S. Soplia, 84; Vazolar Kahire'de abdest iin kullanlan "zer" denen kplere benzetilebilir. (Migeon, Art.
Musulman, 69), Bunlar da Ayasofyadakiler gibi aa ksmlannda "tap"larla mcehhezdir. Letabinin gsterdi
i benzer rneklerin ispat ettii gibi Bizans zamanlarnda da kullanlp KokpPov denilen bu tr Bergama
vazosununkinden ok farkldr. (Neale, E. Church, 1,215). Bu kullanm taz bakmndan funeral banquet tipin
deki "siteP'ler zerinde yksek araklarda duran kraterlere benzer (r.Tazsiteli,Jahrbuch, XXVIII, levha 26).
(437) Jardin des Mosques (XVIII) Hammer-Heller Tercmesi, Hist, Ott. Emp., Gsterilen kelime havuzdur.
Paspatis (B v . M eAstm ; 43)Teksivenin rivayete vakf olup Il o diye tercme eder. Letabiye gre Aya
sofyadaki vazolar ilk nce 1954te kaydedilmitir.

Murad (1584-1595) tarafndan verildiini sylemitir. Bu sonuncusu, bir ok Trk Sultanlar

gibi, tahta gemezden nce, Manisada oturuyordu. Fakat Teksiye bu hikyeyi stanbula ge
tirmezden nce Bergama vazosuyla Ayasolya'daki vazolar arasnda mevcut balant, ak de

ildi (438).
Sultann adna gelince...Anadolu geleneinde (hepsini Aleddn sayan Konya yresi mstesna
olmak zere) btn sultanlarn, Drdnc Muradn (1623-1640) ran seferine giderken Ana
doludan geii srasnda brakm olduu etki dolaysyla Murad ismini almas dettir (439). Saruhan mntakasnda bu ismin iki douu vardr. nk Manisa'daki her iki seltin cmii n
c Murat (440) tarafndan yaptrlm olup onun adn tamaktadr.
Birinci Murat (1360-1389) herhalde tarih Karasi hanedannn yok olu tarihi olan (1355 ten)
pek uzak olmamas bakmndan Teksiye tarafndan olayn kahraman sfatyla tercih edilmitir.
Kara Osman ile Karaman Beylii hanedannn isimleri arasndaki benzerlik sonucu "Karasman"
gibi -ki bundan Karasiye bir admda geilebilir- yanl bir ekle girmi ve Bayrn ile dier ya
zarlar Kara Osmanolu slalesine byk bir uur verme hususunda yanllklara yneltmitir.
Fakat grdmz gibi, hnedann kurucusu, sadece Osmanolu olup 1699 da daha hayatta
idi.
Hikyenin son ekli, bize geldii zaman Kara Osmanoullar, slahat Sultan Mahmd tara
fndan iktidarlar yok edilmi olduu iin artk hkm srmyorlard. Hanedan daha bir iki
sene fazla yaam olsayd bu hazne kpleri, onun cedlerinin birinin Kostantinden nceki
putperestler veya daha eski zamana ait Cenevizler devrinden kalma bir depo olarak grne
cekti (441).

(438) Paspatis tarafndan ayn yerde ve Letab'nin ayn eserindeki eke gre 1487'de Ayasofya'y tamir eden
Fossati tarafndan zikredilmektedir.
(439) brahim Paa 1833te Kilikyay igal ettiinden beri efsanev bir kahraman olmutur. Gerekten Kilikya
kaplan civannda yol boyunca giden hemen hemen btn dzenli ve bayndr bina ve kurumlann sahibi sayl
maktadr: Ramsey, Geog.Journ, XXII (1903), 371 ilh.
(440) Hammer-Heller, Hist. Ott. Emp., II, 315; Gine, Asie Mineure, III, 307.
(441) Ceneviz (Cenevizliler), Trk halk menkabesince galibacin kelimesiyle olan benzerlii sebebiyle Yunan
llar iin Tnvadan nceki nesiller gibi bir eydir.

2. Krklar (442)
Trk corafya terimlerinde baz "yuvarlak" saylar, dzenli olarak kiisel bir anlamda kullanl
maktadr. Bunlardan en nemlileri "saysz" anlamnda "bin bir" ile ayn tarzda "ok" anlamn
da "krk" kelimeleridir (443). Birincilere rnek, stanbuldaki "Binbir Direk sarnc" ve Likaonya
(gney Konya civan)daki "Binbir Kilise"dir. kincisi iin de Krk geit (Rumca Saranda poros)
adndaki pekok nehirlerle, "Krkaa" kasabas; "Krkgz" denilen kaynaklar, Krkin, Krk ev
ve saire gibi bir ok rnekler verilebilir. Bu yukardaki eitlenmeyi krk kelimesini ok anlam
na aldmz zaman kendi kendine anlalan isimlerle yan yana sadece "krklar" (444) (Rumca
saranda) (445) diye adlandrlan baz yerlerde gryoruz. Bunlar zellikle Pontusta (446) pek
oktur. Geri daha baka yerlerde de mevcuttur. Mesel (Misya) Bursa mntakalarnda, ki bu
rada "krklar" isimli hi olmazsa iki ky (447) ve karye (Saruhan taraflan) vardr. Burada da es
ki Lorima (448) yaknndaki kilisenin harabelerinin bulunduu bu isimde bir yer vardr. Niha
yet Knidos (449)un dousunda bir eskmezara bu isim verilmektedir. Ayn ekilde (Krkda
deil) "Krklarda" gibi ncekiler tarznda, krk kii ile ilgi arz eden isimlerde henz tamamen
mehuldr. Bu "krklar"n aklanmas gerekir.
Biz burada zellikle Trkiye ve yakn doudakikrklan dikkate alacaz. Dn ve din d bir ok
hususlarda krk saysna (krk gn ve saire) ve krklar gurubuna (krk kii ve saire) adm ban
da rastlyoruz. Trk halk masallannda kahramann dn enlii dzenli olarak krk gn krk ge-

(442) B.SA, XIX, s.221-228.

(443) Krktan aa saylar iinde "be" garip bir mstesna rakamdr. (Baknz Walpole, Travels, 205 ve
Anndell, Asia Minr, 1,75) Genellikle kesin saysal kymetlerini korurlar. Buna dayanarak "be"in "birka", "iki
" anlamna geldii anlalyor. Krk gzle tabii bir ekilde sayyla bilinenden daha byk bir miktar takdir
eden ve bin bir ise hi saylmas imkan olmayan bir adedi, st rtl olarak ifade eder.
(444) Krklar kelimesinin sonundaki okluk eki, kelimenin sfat deil isim olduunu gsterir.
(445) Yer ad olarak kullanlan krktan baka saylar iin baknz: Konya Civannda, Huart, Konia, 126) Dokuz
ki bunun tam ad dokuz Han Dervend (Dokuz Han Menzili" olduunu, naslsa biliyoruz. Ayaslog ile zmir ara
sndaki Tryanda ( id Tcdmma , Dukas, 193 b) Genellikle Romallar Caddesi zerindeki 30 deirmen ta
nn htrasn dorulad eklinde yorumlanr. Fakat uras da aklda tutulmaldr ki ayn adda Rodos'ta da bir
ky bulunduu halde byle birzh, buras iin mmkn deildir.
(446) B.C.H. 1909,27de Greguvar, Mel. Fac. Orient (Beyrut), 1911, XXXVHldeJerphanion.
(447) l)Bergama civannda, 2) Baljanm batsnda (Philippson, Karte des W. Kleinasiens, Sonuncusu, eski bir
yerdir ( Philippson, Reisen und Forschugen, 1,37).
(448) Chaviaras, Ilapvcmao , XV.; 537 ve devam.
(449) Halliday, Folklore, XXIII, 218.

ce srer. Doum (450), evlenme (4)1) ve lmden (452) sonraki krk gn, buhranl devreler
dir ve 7 Terini sani ile 5 kanunu sani arasndaki krk gn zarfnda fena ruhlar, ok faal bulunur
lar (453). Haramiler, cadlar cinler, periler krk kiilik eteler halinde dolarlar (454). Ayn sav
sihir konulannda tekrar grnr (455).
Gerek Hristiyan ve gerek Mslman dni folklrnde bu sayya srekli rastlanr. Hristiyanlarn
byk perhizleri krk gndr. Halveti dervileri de ayn ekilde nafile oru ve illelerini, krkar
gn olmak yaparlar (456). Mevlevlikte bin bir gnden ibaret olan ilk dervilik krkar gnlk
devrelere blnmtr (457).
Peygamberin krk hadsi (458) ilh. Vardr. ahslar saysna gelince... Bunda da krk cad, krk
cin..ilh gibi dnyayla ilgili guruplara karlk dnde krk velden meydana gelen saysz guruplar
buluyoruz. Hristiyanlar taraufnda bunlarn en nemlisi Sivas (459) Sebaste deki Krkehidlerdir. Bunlar daha on altnc asrda (460) ehir evresinde yeri gsterilen glde lmlerini bul
mulardr. Bunlann ehitlikleriyle ilgili kaplcalar, bugn de gsterilmekte olup (461) mehur
mezarlar da Ermeni kabristanndadr (462).

(450) Camoy ve Nikolaides, Trad. Pop. De lAsie Mineure, 308-310.

(451) Ayn yer, 315.
(452) Avn yer, 324.
(453) Ayn yer, 305.
(454) Mister Helidey'in lutfuyla haberdar olduum Kunosun Trkische Volksmarchen aus Adakale ait iki not
(84,90) Krklann, Trk folklrndeki bir ruhlar gurubu olmak zere tanndn, fazla aynnt vermeksizin ka
bul etmekle biraz ileri gidiyor.
(455) Baknz, Abbott, Macedonian Folklore, 229 (Krk Admlar) Blum, People of Turkey, II, 257. (Krk ocu
un yandan yaplm mum); DOhsson, Tableau, 1,241 (Cenazeyi mezarla kadar tamak krkgnah affetti
rir); ve nceki eserler.
(456) DOhhson, Tableau, II, 308.
(457) Huart, Konia, 203.
(458) DHerbelot, Arbain (Erban)maddesi: Krk saysnn kullanmna eski Yunan yinlerinde de rastlanr. Bu,
Sami bir kaynaktan gelmi grnyor. (Archiw f. Religionsw, 1909,207). Nasl ki ayn eyi bugnk Yunanistan
ve Trkiyede ve bir dereceye kadar Latin hristiyanian da kabul etmitir; Krk gnlk endljanslar Roma kiiisesice pek bilinirdi.
(459) Synax, CP, Man, 9.
(460) Khitrovo, itin. Russes, 245.
(461) Cumont, Stud, Pont, 11,225. Gln kenanndaki hamam, souktan donmu ehitleri kendilerine getirmek
iin kzdnlmt. Buras genellikle Sivas krklan tipinde tasvir edilmektedir.
(462) zmirli Msy Ekisler tarafndan Sivasn krklan Enneniler tarafndan yceltilmekte olup bunlarca Karason
Manog (kilisenin) krk ocuu diye bilinir. Eynsvorsn Sivasta ziyaret ettii (Travels, II, 12) Krklar Manastr

Krk ermie ait daha baka guruplar Sn (463), Edime (464) ve Malatya (465) ile ilgilidir. Mslmaniar tarafnda da yeyzndeki krk ermi (466), krk abdallar (467), krk kurban (468), Ayasofya'da grnen krk azz (469) Kudsteki Mescidel-Aksda yreselletirilmi olan Krk ahid
(470) amdaki Krk Sahabeye (471), Dicle zerinde bulunan Tkritte (472) Remle (473) ve Bo
aziinde Horozky'ndeki (474) krk velye rast gelinir. Ayn ekilde yine Boaziinin Asya ta
rafnda Akbabacivannda krk kadn evliya (krk sultan) ziyaret edilip Kendilerine sayg gsteril
mektedir (475). Krk evliya fikri Mslmanlar iin yabanc olmadndan bunlarn, ayn ad ta
yan Hristiyan tapnclarndan uzak durmalarndan ok, buralara yaklamalar pek tabidir.
Sinadaki krk azizin Hristiyan olduklan halde, mutaassp Birinci Sultan Selim (476) tarafndan
zel bir hrmete mazhar olduklan ve Sivastaki krk evliya adna olup bunlann kalntsnn bulun
duu manastr ve kiliselerden hi olmazsa biri krklar tekkesi adyla siamiyete kabul edilmitir.
Pontus taraflarnda Zile civarnda, ok eski Sarin olan bir kyde yerlemi bu tapnak, gerek H
ristiyan ve gerek Mslman haclar tarafndan ziyaret edilmektedir (477). Ancak 1571de Trkler

herhalde Ermeni idi. Batda bunlar daha Romadaki S. Maria Antiquaedeki eski resimler arasnda grlmekte
dir. (B.S.R., Papers, 1,109).
(463) Baedeker, Syrien, 205; Agnes Levis, Horae Semiticae, III.
(464) Synax, CP. L Temmuz, 10 fakat Sivasn evliyas, dier yerlerde olduu gibi Edirnede de 9 Martta kutsanlmaktadr( 0axxi| Eitetuofe) , 1 .32 VE DEVAMI). zellikle Edime mntakasyla ilgili olan Aynorozdaki Horopotamos Manastr, ayn gnde yortu yapmaktadr.
(465) Procopius (de Aed, 1,7) stanbulda kalntsnn bulunduunu zikrediyor Synamon da 21 Temmuzda
Midillideki aziz zikr edilmektedir. Fakat Malatya'da krklar gelenei ve bunlarn kalntlannm bulunduu
kilise halen mevcuttur. (Texier; Asie Mineure, II, 35). Trkiye ve Romadaki krk Hristiyan azzi iin baknz
Delehave, Culte des Martyrs, 278,281, 319.
(466) D'Ohsson, Tableau, 1,104.
(467) Hammer-HIler. His. Emp. Ott., 1,156.
(468) J.P. Brow, The Dervishes, 163.
(469) Evliya, Travels (Hammer Tercmesi), 11,60.
(470) Syrien, 60.
(471) Ayn yer, 317, Pocock, Descr. Of the East, II, 12.
(472) G.L.Bell, Amurath to Amurath, 217.
(473) Bedeker, Syrien, 13.
(474) Evliy, Travels, 12,73.
(475) F.W.H.
(476) Athos. P.Meyer, 63 ve devam. Sultan Selim , mutaassp Snn bir Mslman idiyse de Hristiyanlara kar
daha fazla (sylendiine gre) Rum einin etkisiyle serbestlik tanycyd. Baknz, zellikle Hist. Pol.(Cnsius,
urcograecia, T)VH|e xat vao; fnetdoov > va-tEO(UAdeaev (i Jran|()auto;
(477) Gregoire, B.C.H. 1909,25 ve devam ve Pont, Stud, III, 243) Ayn ekilde Mel. Fac Orient, 1911, XXXVIII.

tarafndan fethedilen ve halk daima ounlukla Hristiyan bulunan Kbrsta da bir Krklar Tekke
si vardr. Lefkoa (Nicosia) civarndaki bu tapnak da dardan Mslman olmakla beraber ayn
ekilde gerek Hristiyan ve gerek Mslmanlar tarafndan ziyaret edilmektedir (478). Yukanda
zikredilen Mslman krklarndan hi olmazsa bazlarnn buna benzer bir Hristiyan gemileri
olsa gerektir. zellikle Tikrit, onuncu asra kadar (479) yakn bir zamanda byk bir manastn
olan bir Hristiyan merkeziydi. Remledeki krklar da Hristiyanlar tarafndan benimsenmektedir.
Trkiyedeki Krk Kilisede de byle bir gelimenin izleri vardr. ehrin ad, ilk bakta sanlaca
gibi kuvvetle muhtemeldir ki Krk kiliseden deil, belki de civardaki Edime ehriyle balantl
bir Krk Azizler Kilisesinden domutur. Bu varsaylan kilisenin ad ve yeri herhalde bugnk
ve d grnyle Mslman (480) Krklar Tekkesi olarak hatrada kalmtr. ehrin adnn do
ru ve imlas Krk Kilise deil Krk Kimse olduu, nk ehrin, bir zamanlar adlanna kk bir
mescid veya dughn hediye edildii yerden bazzatlann yerleme yeri olmak zere kutsal tu
tulmakta olduu hususundaki Trk sylentisi de anlamldr (481).
Krk Kilisenin dorusu Krklar Kilisesi ise daha baka benzer hallerin ayn tarzda yorumlanabi
lecei aktr. zellikle Bergama civannda bir kasabann ve Truva civannda (482) bir kyn ad
olan Krkaa da sadece krk aa veya krklar aac eklinde kutsal aalar mslman ve Hris
tiyanlarca pek bilinir ve Trakya limanlanndan biri olan Dedeaa (Evliya aac)na byle birisi is
mini vermitir (483). Adalya civarnda Krk Camii (Krklar Camii) denilen kyn ismi de bu Krk
lar Tekkesi snfna dahil olur (484). Burada, bildiime gre hibir Hristiyann doru olduunu
bildirmesi, krk azz gurubunun her iki dnde de pek bilinmesine dayanarak pek gtr. n-

(478) Hacken, Church in Cyprus 421; Lucach, Handbook of Cyprus (1913), 47.
(479) Le Strange, E. Chaliphate, 57; Sachau (An Euphrat und Tigris, 88), 47. Tikritteki krklar gurubunu bir
Hristiyan temele balyor.
(480) (F.W .H.). Krklar tekkesi Msy Christodoulos taaufindan H & c , 245 zikredilmekte ve ehrin ad
nn da bu tarzda tredii belirtilmektedir. Bugnk krk kilise ehri stanbul, umnu ve Rusuk arasnda bir ko
nak yeri olarak ortaya kmtr.; Byranos zamaniannda buraya dair bir ey bilmiyoruz.
(481) 'Talsh, Journey, 147; Frankland, Travels, 1,70te bu kutsal adamlar, halk ermii Santon diye vasflanmak
tadr.
(482) Tchihatcheff, Bosphore, 381.
(483) stanbulda Bykdere civanndaki yedi ktkl nar aac "krkaa" (Byzantios, K w v o ra v tv o w o X
II, 157) ve Krk kardeler adn tamaktadr. Ayn ekilde Eyp civannda Krkserviler denilen bir yer olduu an
lalyor (Hammer, Constantinople, I I 37, Prokesch, Denkwrdigkeiten, 1,43), ehir dahilinde de Krkeme
vardr. (Murray, constantinople, 52). Yaplacak yeni aratrmalar, bunlan gerek bakent ve gerek sair yerlerde
sayg gsterilen Krk ehitler 'le ilgili klnabilir (veya klnamaz). (Ducange, Christiana. PC, IV, s. 134 ve devam).
(484) B.SA, VII, 221: Burada cmiin tamlayan ekli krkn isim olarak kullanldn gstermektedir. Krk
Camii, eski fakat kitabelerden anlaldna gre Hristiyanlk d bir yerdi.

c bir ihtimali de dikkate alabiliriz ki o da krklarla ilgili yerlerin aslen hibir evliya ile ilikisi ol
mayp sadece haramiler, umaclar, cinler, periler ve benzeri dnyap ait ekillerle balantl ol
masdr. Kappadokyada bulunan ncesu'daki krk krk cinlerle ilgili maaralar gibi (485).
Fiiliyatta belge olmadna gre, eitli krklara bakarak isim alan yerleri gerek sahiplerine ya
ktrmak ok kere imkanszdr. Hristiyan Krklad ye ziyaretghlan dierlerine gre bat gezgin
lerinin dikkatini ekmeye daha msaittirler. Baz hallerde, mesel Pontustaki Sarinde, Hristi
yan eceresi (soy kt) ispat edilmi saylabilir. Baka yerlerde, mesel Amasya nn yukarsn
daki Krklar Dandaki Sivas mntakasna dahil eski bir ehir farz edilebilir. Hac Halifenin zik
rettii Bolu civarndaki (486) Krklar Da gibi daha bakalarnda ise yakn denilebilecek merte
bede kesin hibir bilgi elde edilemiyor. Genel esaslara dayanarak belki de Sivas evresindeki
Krklar tercihan Hristiyan sayabiliriz. Ykk kiliseler gibi muhtemel dn yerleri, zellikle Sivasn
Krklarnn ehit olduklar yerler (487) bir gl olduuna gre, gl kenarlarndaki yerleri Hristi
yan azizlerine yaktrabiliriz. Dier yandan maaralar, fakat tamamen tekelletirilerek dnya il
gili ekillere yaktrlabilir. Dalar da her iki trk krklar iin uygundur. Fakat her bireysel zelli
i dorudan doruya kendisinin ahitliinden karabiliriz.
Krk azze ait Hristiyan hrmetinin kayna ve gelimesine gelince... Kappadokyadaki Kayseriyye civannda, bu gibi maddeler de halk geleneinin ne kadar dalgal olduunu ibret verici bir
ekilde gsteren bir rnek vardr. Burada pol Lucasa (488) ilerinden bir ksm, henz r
memi bir ok kemikler bulunan bir yer alt tapna gsterilmitir. Bu gizli tapnan Hristiyanlar tarafndan bulunarak Krk Bkir ehitler gurubuyla balantl klnd anlalyor. Burada er
miliin kemiklerin korunmu kalndan, geleneksel krklar adedinin kemiklerin miktarndan
ve cinsiyetlerinin de herhangi bir, mesel ry gibi (489) bir takm artlar altnda artrd
n var sayabiliriz. Zamanmzda tapnak daha iyi bilinen birtakm gelenek ile balanmakta ve Si
vastaki Krk (erkek) ehidlerin yortu gn burada da yn yaplmaktadr (490). Hristiyanlar iin.

(485) Karnva ve Nikolaidis, Trad. Pop., 557.

(486) Vivien de S.Manin, Asie Mineurenin (Arman Tercmesi), II, 718.
(487) Beyehir Gl, herhalde buna dayanarak ortaalarda bu krk ehit adna iaretlenmitir.
(488) Voyage en Grece (Amsterdam, 1714), 1,139.
(489) Galiba bunun Kayseriyye'deki halkn nemli unsuru olan Ermenilere atfedilmesi gerek. Rikoltun
miyazin Lejand hakknda verdii bilgi (Greek and Amenian Church, 398 ve devam) Ermenistana giden 70
kz misyonerden sz eder. Bunlardan kk yolda lm. (Tavernier, Six Voyages, I, III; Toumefort, XIX. Mek
tup; Tchanich, Hist, Of Amenia, 1,161,
(490) Gine Asie Mineure, 1,310; Murray, Asia Minr, 51; Benardakinin Echos dOrient, XI (1908), 25teki bil
dirileri kz evliya geleneinin halen varln gsterir: "Burada dimdik bir kayann stne oplmu bir ok ha
grlyor. Blge, Hristiyan takibat zamannda krk gen kzn, kardaki kayann kovuklanna saklanp burada
ldklerini rivayet ediyor. Hristiyanlar Sivastaki krk ehitler gn, burasm ziyarete gelirler."

Krklarn bulunduu her yer bir tapnma merkezi olarak civardaki blgelere dal budak salvere
cekti. Bu vn, Sivas meselesinde grlmektedir. Gerekten buradaki Krk Azizin kalnts, geni
bir alanda yaylmtr (491). Misya (Bursa) gurubu iin (492) bu krklar, Hristiyan kaynakl ise
ler de (493) imdiye kadar bunlara bir merkez tayin edemiyoruz. Karya, Mentee taraflar iin u
aadaki aklama yaplabilir.
Grnemberg (1486)in Hacnamesinden rendiimize gre, Rodosta krk deil yirmi lahd bu
lunan bir kubbesi olan Krk ehitler kilisesi vard. Bu husus her lahde iki aziz yaktran halkn
dindarca inanll iin bir engel deildi. Bunlarn kalnts, var sayldna gre, Trkler tara
fndan denize atlmt (494). Kar taraftaki karada oturan krklar da bu merkeze katmak ge
rekiyor. Lorima civarndaki Saranda denilen yerde buna ait bir rivayetle iki tarafl bir mabedin
harabesi var (495). Knidos (496) civanndaki Hristiyan kabri hakknda hibir rivayet nakledilmemitir. Ona a haritaclarnca bizim teorimizle uyumlu bir balant arzeden hibir "Saran
da" (Krklar) bilinmemektedir. Rum azz yannda kullanlan zorlayc sebeplere vakf olan bir
kimse Trklerin kutsallk tanmaz hareketlerinden sonra bu sahillerde denize atlm olan ke
mikleri Hristiyan halkn ne byk bir istekle Rodostaki krk azzle balantl gsterecekleri
ni dnebiliriz.
Ayn zamanda Krklar saygs, byle datm merkezlerinden bamsz da onaya kabilir.
esnolaya Kbrsta Pyla burnunda bir miktar kemikler bulunan bir maara gsterilmi ve reh
beri, bunlarn krk azze it olduunu ve birka sene evveline gelinceye kadar kyllerin, dokuz
mart yl dnmnde (Sivas krklar yortusunda) papaslarla gelip burasn ziyaret ettiklerini, fa
kat Kbrs Rum bapiskoposunun bu ziyaretlerin icrasn emrettiini sylemitir (497).

(491) Delahaye; Le Culte des Martyrs, Delahaye, 73.

(492) Yani yukanda (s.90) zikredilen iki Krklarla, herhalde s.86daki iki Krkaa.
(493) talyan deniz haritalarnda Lectum civarnda Aya Saranda denilen bir sahil ky kaytl olduu hususu bu
kabule az ok bir temel olmaktadr. (Ak. Tomaschek, Wen, Sitzber, CXXIV, VUI, IV).
(494) Goldfriedrich basks, 52: Bunun zerine deniz kenannda oturan ve Krk ehitler denilen bir kiliseye do
ru atlandk. Orada derin bir kuvve iinde daha yirmi lahit vard. Buradaki azizlerse hep ift ift yatyordu. Yak
lak bir ok sene nce Trkler buraya gelmi, mezarlan krk am ve kymetli ermilerin kemiklerini denize
atmlar. Oyma ve boyal resimleri knp veya snglerle delmilerdir."
(495) [Iavacrad , XIV, 537 ve devam.
(496) Folklore, XXIII, 28.
(497) Cvpns, 183

Bir Trk mntakasnda bulunan terkedilmi bir Hristiyan "krklar" tapna, ya dnya ile ilikilendirilerek krk cin ziyretgh saylr veya Sarinde olduu gibi Mslmanlatnlr. Bu hu
sus var saylan igalcilerin Trk halkna kar ( kt veya iyi niyedi) bir tavr aldklarna gre
byk lde deiir (498). Fakat bu teorik dnce daha aslnda Mslman olan bir Krk
Evliya trbe yeri veya daha aslnda dnyayla ilgili olan Krk Cinler sylentisi imknn ortadan
kaldrmaz.
SARI SALTIK RVAYET (499)
I
Evliya elebinin on yedinci asr ortalarnda Varna civarndaki Kalyakra (500) dervileri tarafn
dan kendisine nakledilen aynntya dayanarak tespit ettii San Saltk menkabesi, dn efsanenin
gelimesi hakknda benzeri bulunan Yunan (Rum) hikyeleriyle dier efsanelerin deerlendiril
mesi iin kymetsiz olmayan bir rnektir.
Bu rivayetin temel noktalan unlardr: smi Mehmed Buhar! olup San Saltk adyla da anlan ve me
hur Hoca Ahmed Yesev (.ll66-67)nin mridlerinden ve Hac Bektan (0:1337) yaranndan bu
lunan bir dervi, Osmanl Sltan Orhann (1326-1360) sarayna gelmi ve Bursann fethinden son
ra yetmi mridle birlikte Avrupa tarafna gnderilmitir. Bu yol gsterme (irad) gezisinde San Sal
tk Knm, Moskovya ve Lehistan ziyaret etmi ve Dangda patrik "Syti Nikola"y ldrerek el
bisesini alp bu kisve altnda bir oklarn Mslman etmitir. Ayn ekilde Dobruca lkesini, zel
likle kraln kzn bir ejderden kurtarmtr: Bu keramet sahtekarlkla bir Hristiyan kei tarafndan
iddia edilmi, fakat San Saltk bunun iin yaplan bir ate denemesinde galip ve hakl km, bunun
zerine Dobruca kral slmiyete girmitir. lmeden nce azz cesedinin yedi sandukaya konulma
sn emr etmi. nk yedi kraln ona sahip olmak iin birbiriyle mcadeleye gireceklerini syle
mitir. Azizin kalntsna sahip olmakla kutsallama uman yedi lke olarak unlar kaydedilmektedir:

(498) Mesel bamsz Yunanistan'da, Pylos'ta Delikli Baba denilen Trk "dede"si, aslnda bir Hristiyan azizi ola
rak kabul ediliyor. Halbuki Naupliada bunun ada Rum-Trk folklrnde mterek olan (Polites, ITaoadoe
209,246) muhafz arapn zelletirilmi bir ekli oluyor. Her trl ihtimale gre, her iki aziz de Trkler taafindan
insaniletirilmi Delikli Ta yani maara tapnaklanyd. Bunlardan biri, tekinin aksine phesiz ki faydal sonu
larla Hristiyan ziyaretiler tarafndan da ziyaret edilmekteydi.
(499) B.SA XIX, 203,208.
(500) Travels, Hammer Tere., II, 70-72; 70, 71 231 Kalyakra rivayetinin bir zeti Doran tarafndan (Haute
Albanie, 240) Arnavutluktaki Tirandaki bir yazmadan naklen bildirilir. Jakob (Beitr zur...Bektaschis, 2, Not :4)
Bu yazmann Hacm Sultann Velayetnmesi olduunu sylyor. Bu, Vdin'de gmld sylenen bir Bekra velisidir. Browne, j.RAsiat. Soc., 1907,561.

1) Moskovya : Burada aziz Syti Nikola (Aya Nikola) adyla byk bir itibar grmektedir.
2) Lehistan: Buradaki Dangda bulunan mezan byk kalabalkla ziyaret edilmektedir.
3) Bohemya: Burada Pzzonyada bir tabutu gsterilmektedir.
4) sve: Burada Bivanya"da mezan bulunmaktadr.
5) Edime: Bu ehir civarnda (Babaeski'de) baka bir mezan vardr.
6) Moldavya (Bodan): Burada Baba Danda bir mezan gsterilmekteydi.
7) Dobruca: Yedinci mezan bulunduran Kalyakra tekkesi de burada bulunur.
Bu hakikate uygun hikye, u dnceyle tamamlanyor: "Hristiyan beldelerinde San Saltk, ge
nellikle Aya Nikola ad altnda pek ok hrmet grmekte olup Hristiyan keileri, onun himaye
ve rhniyeti altnda sadakalar toplamaktadrlar.

II
San Saltkm mehur yedi mezanndan drd (Moskovyay eski ve gneydeki Rusyaya katarsak)
fiilen Trkler tarafndan fethedilmi memleketlerde, de Hristiyan avrupa ksmnda yerle
mitir. Bu son gurubun varl efsanesi, San Saltkn Aya Nikola olarak kiiletirilmesinden baka
hibir sebebe dayanmad iin bir anda reddedilebilir (501). Dier drt Trk mezanndan
hakknda da Evliynn naklettii menkabeyi tamamlayp bir dereceye kadar reddedebiliriz.
Varnann kuzeyinde ayn addaki bir burun zerinde yerlemi bulunan, harap bir kalenin iin
de bulunan Kalyakra trbesi u anda yresel Hristiyanlar tarafndan Aya Nikolannki olarak zi
yaret edilmektedir (502). Buras, sahil tarafna pek yalandr. Kalyakra kalesi ise o kadar ge za
manlara kadar (503) Bizans elinde bulunmutur ki ziyaret hususunun burasyla ilikisiz olduu
nu dnmek mkldr.

(501) Bu azz, phe yok ki San Saltk tarafndan igl edilen ziyretghlardan bir ikisi Aya Nikolann olduu
iin deil (aa baknz) belki bunun propagandann ilk yapld ncekilerde, Rusya ve Bulgaristan'da halk
a son derecede bilinen bir isim olmasndan dolayyd. Denildiine gte Bulgar kylleri, Tann ld zaman
Aya Nikolann onun yerine geeceine inanmaktadrlar. ( Slade, Travels; kinci Bask, 344).
(502)Ziyretgh u anda iki tarafldr. nk Trkler "Hac Baba" adnda bir azize sayg gstermektedirler.
(Arch Epig Mitt; 1886,189). Burun baz yeni haritalarda Aya Nikola olarak gsterilmektedir. Orta adaki deniz
haritalannda ise Kalpakra veya bunun bozuk eklini kaydetmektedir.
(503) Baknz Ata Patri, 1,95,528 (1370).

Babaeskideki trbe ise gerek Rumlar ve gerek Trkler tarafndan if maksadyla ziyaret edil
mekte olan mehur bir ziyretght ve hl da yledir. Binann eski bir Aya Nikola kilisesi oldu
u syleniyor (504). San Saltk ile byle bir ekleme konusu, ge zamanlarda ortaya kmtr.
Bu azz, yresinde Kanbur Dede adyla bilinirdi (505).
Avrupadaki hrmet detinin hareket noktas olan Babada, aada anlatlacaktr.
III
Sar Salitknki gibi bir hikye tarih ncesi Yunanllar hakknda Pausanias tarafndan nakledilir
se, ya fetihler gibi bir kavimler hareketinin veya herhalde hi olmazsa bu olay hakknda inanla
bilir saydmz hudutlarn ok tesine geen baskc ve yol gsterici bir faaliyetin yansmalar
gibi yorumlanr.
Hatt sahip olduumuz tarih zemin zerinde bile, hikyenin ihtiva ettii hakikat-hayal kanmn birbirinden ayrmak iddiasnda bulunacak bir yorumunu tecrbe kabilinden saymaya mecbu
ruz. Benim u aadaki maruzatm da bu ekilde ortaya konulmu bir dnceden fazla bir ey
olmak iddiasnda deildir.
Moldavyada bulunan Babada ehri, 1389da kinci Bayezid tarafndan kurulmu ve Tatarlar ta
rafndan bayndr klnmt (506). Kuvvetli ihtimale gre, burada nceleri mevcut bir Hristiyan
ziyretgh, sonradan Mslmanlatrlmtr. Bu yerin adn ald sylenen Mslman azzi,
herhalde, daha yarm asr nceden Krmda Sodakcivarndaki ehre adm veren "Baba Saltuk"
adndaki ermi olmaldr (507). Bu Baba Saltukun Tatarlar tarafndan Babadaa katlan bir ai
ret ermii olduunu var sayabiliriz.

(504)). Covel, Diaries, (1675), 186: "Bu (Aya Nikola) kilisesi tamamen korumutur. Fakat biraz kktr. Fa
kat neredeyse Ayasofya gibi, zerinde byk bir kubbesi bulunan ok zarif bir binadr. Yalnz d duvan oyulnutur. Baknz: Pococe; Dese. Of the East, II, 140; Hammer-Heller Hist. Emp. Ott., VI, 250; Msy Hristodolos,
Ilepr/acpi] 2opdvTaExx).-ouflv , 47. Eski Baba, daha 1553'te ayn isim altnda ve ayn ekilde ziyretgh
olarak zikredilmitir. Jirecek Veratiusun Heerstrasse, 167sinde).
(505) Hammer-Heller, Hist. Emp. Ott., XI, 250 (1667). Civarnda "Saltaklu" kynn bulunuu , San Saltkla
ayn saylmasnda etkili olmu olabilir.
(506) Hac Halfe, Rumeli, Hamer Tercmesi, 28; Hammer-Heller, Hist. Emp. Ott., XVI, 247; Vasf Efendi,
1769-74 Guerre de, 281.
(507) bi Batuta; Sangineteti Tercmesi, II, 416,445." Saltk Buhari" ile Trkistan ham Satuk Bura (9441038) arasnda da bir bulama olay olabilir. Bu sonuncusu, ilk kez slmiyeti kabul etmi bir Trk hkmdar
olarak yar efsnev bir ahstr (Grenard, Jour. Asiat, XV (1900)de ve devam). Krt halk rivayetlerinde "San
Salt" unvanl bir derviin zikredilmesi de ( Jaba, Recueil de Recits Kurdes, 194) Sar Saltk efsanesinin batya
doru olan geiinde bir menzil tekil eder. Yahut da, sadece, Bektalerin Krt blgelerindeki propagandala
rnn eseri olabilir.

Bayezdin Babadadaki kurumlan, Evliya elebinin syledii ekilde, bir cami, bir imaret, bir
medrese, bir hamam, bir han ve bir de azizin trbesinden ibaretti. Kuvvetli ihtimale gre daha
batan beri ziyretgha derviler memur edilmiti. Bunlar ve halefleri (sonra gelenler) tarafn
dan San Saltk, Hac Bekta halkasna katlmtr. Yedi sanduka ve yedi trbe menkabesinin te
meli de herhalde kahramann byk cssesi hakknda dolaan bir halk rivayetinde aranmaldr
(508). Bu menkabe, Bektaler tarafndan kendi dn propagandalan menfaatine kullanlm
olup, herhalde bunlar bu vesileyle Rumeli'ndeki dier iki ziyretgh igal etmiler veya igalle
rini hakl gstermek istemilerdir (509). Menkabenin, sonradan Osmanl lkesi dndaki lke
lerde yaylmas da belki yine mchid derviler (510) sfatyla Bektaler taraufndan "Sleh-y
Mslimni" azzin mehur mezarlarnn bulunduu lkelerin fethine tevik iin yaplan siyas, d
n propaganda sonucu gibi saylsa gerektir (511). San Saltkn Aya Nikola ile ayn ahs olarak
kimlik kazanmas ise, btn dinlerin bir olduu hakkndaki felsef inanlarn ortaya kmasndan
baka bir ey deildir. Kalyakra ile Eski Baba ziyaretghlan, grdmz gibi herhalde eski Aya
Nikola kiliseleriydi.
San Saltk ile Hristiyan keiinin rakib iddialar arasnda taraflardan hangisinin hakl olduunu
anlamak iin bir ate tecrbesi yaplmas olayndan bir Hristiyan azzi yerine bir Mslman ko
nulduunu dnebileceimiz gibi (Kalyakrada gsterilen) ejder menkabesinder de bunun
Aya Yorgi olduunu tabatiyle kartabiliriz, Fakat hemen hemen bunlann ayn olan ve nce
prensesin ejder elinden kap kurtuluunu; ikinci olarak Ejder Boann sahte bir iddiaya kar
kendini savunmasn; nc olarak hkmdarn dnini deitirmesini anlatan Bulgar halk riva
yetinde, bu kahraman lyas Peygamberdir (512).

(508) Digenes Akritas hakknda da (Politis, riaoSdog, I, Numara 131) Buna benzer bir menkabeye baknz:
Sebep ve sonucu ayrt etmek gtr. nk bu tr bir menkabe ayn ekilde kahramann kalntlar hakknda
anmaya giren eitli iddialan uzlatrma arzusundan da doabilir, Dogran"n San Saltk hakkndaki naklin
de ( daha aaya baknz) sandukalann adedi, anlaldna gre San Saltk'n Arnavutluk ve dier yerlerdeki
mehur kabirlerini de kapsamak zere, krka kartmtr.
(509) Bunlarn "Baba" denilen btn azizlerin, kendilerinin olduunu iddia ettikleri sylenir.
(Esad Eefendi, Destr. Des Janissaires, 303).
(510) Yenierilerle olan balantlar genellikle bilinir.
(511) Bununla birlikte Hristiyanlk lemindeki mezar hikyesi de sadece "yedi" saysn tamamlamak iin
cd edilmi olabilir.
(512) L. Shishmanova, Legendes Religieuses Bulgares, 87 ve devam, Bu hikyede ejderin yeri olduu sylenen
yerin Kalyakra deil Babada olduunu gsteriyor, Fakat herhalde her ikisi de Arnavutluk'taki Kraya (Akhisar) ve
Alesyo (Ale) gibi (Daha aaya baknz) rivayete katlm olabilir, Varnada yerli saylan (?) bir Aya Yorgi menkabesi iin baknz: Politis, Aaoypapta , IV, 234.

Herhalde burada bir evliyann yerine dierinin gemesi, o zamann tarihinin bize byle Hristiyan
lktan Mslmanla gei olayn Knm ve Balkanlarda tamamen mmkn gstermekte olmasy
la aklayabiliriz. Buna dayanarak bu hususta bize klavuzluk edecek hibir tarih bilgi bulunmasa
bile, mantken, buna eklen pek yakn olan Dangdaki Syti NikolaV1ldrmesinin, burada slmiyetin zaferi olarak deerlendiriliini farz ve kabl edebiliriz. Buna dayanarak da slmiyetin
bundan sonra Moskovya, Bohemya ve svee kadar baanyla yayldm kabulde devam edebiliriz.

IV
San Saltk menkabesi daha ileriye Amavutluk'a kadar yaylm idi. Burada menkabenin Aya
Yorgi tip i, phesiz ki daha nceden beri mevcuttu ve biliniyordu (513) San Saltk ve ejder hi
kyesinin yeri olmak zere Kroya gsterilmektedir. Kahramann adnn katlmas da phesiz,
Amavutluk'un bu ksmnda bilhassa etkili olan Bekta tarkatine yaktnlmaldr. Kroyada ej
der gndzleri bir maarada, geceleri kilisede yayordu. Mslman kahraman taraufndan
prenses kurtanlm ve ejder "ehlisnnet" usulnce ldrlm, sonra kahraman da maaray
mesken tutmu, sonunda memleket halknn kendi hayatna kast etmek zere fesat kurduklan haberini alm aya kadar maarada kalmtr. Bu sz iitince geni admda uzaklamtr ki
bunlardan her birinden bir ayak izi kalmtr. Bu menzillerin her birinde, veft ettii yer olan
Korluya kadar birer tekke yaplmtr (514).
Burada, ehlisnnet esaslar zerinden ii akliletirirsek San Saltk vastasyla temsil edilen sl
miyetin Kroyada ksa mrl bir zafer kazandn ve sonradan baz sebeplerle dnmeye mec
bur edildiini var sayabiliriz. Fakat bu dn neden hibir zaman Trklerin olmayan Korfuya
ynelik oluyor? Tarihin altnda aka grlyor ki ortaya kanlan "Ejder Boan" San
Saltk olmayp onun Hristiyan bir selefi ( ondan nce gelen) ve herhalde Aya Yorgi nin kendi
sidir. Le Amavutlan, bunun hemehrileri olduunu iddi ederler (515).
Hakikat udur ki en basitinden tutunuz da btn tarih rivayetleri, eitli etkenler tarafndan ta
yin ve icb edilen birtakm eklemeler tarlar. Nisbeten ksa bir zaman sonra bunlarn iinde, ta
rihin alak gnll rehberlii olmasa, asl gerek temeliyle hayal veya menfaat rn eklemele
ri ayrmak, imknszlar. Buna dayanarak halk rivayetleri her ne kadar bir dereceye kadar tarih
olarak yorumlanabilirlerse de bunun aksi bir usul o kadar zorluklarla evrilidir. Bu ekilde elde
edilecek sonular ya pek azdrlar veya tamamen olumsuz bir kymet tarlar.

(513) Bunun dnyev ekli iin baknz, Von Hahn, Alban. Studien, II, 167, Himare blgesinde Ayos Donatos
menkabesi de (M. Hamilton, Greek Saints, 32 ve devam).
(514) Doran, Haute Albanie, 236 ve aas.
(515) W. Wey, lneraries (1462), U9. San Saltk'm zaferden sonra ejderin leini att yer Le'tir. ehrin Arna
vuta ismi olan Le ceset demektir (Doran, ayn eser, 240; Von Hahn, ayn yerde, 1,1)7).

I
Osmanl saraynn hibir treni, sultanlann tahta kmak zere Eypte kl kuanrmlan kadar
insan hayalini etkileyecek bir yapda deildir. Tren, yredeki Mslmanlar iin stanbulun en
kutsal yeri olan Hali sahillerinin eski serviler arasnda bulunan Eyp Camii olup menkabenin
rivayetine gre buras Ftih Mehmedin ordusu henz zafer kazanmamken ve henz kuatl
m ehrin dnda konaklamakta iken yeri bulunan bir Arap mcahidinin kabir yeridir. Bu ge
leneklere daha eski bir maziye ait birtakm rivayetler daha katlmaktadr. Bunlar, Osmanllann
tarihini, selefleri (atalan) olan Rum Seluklannnkine balamaktadr. Anadolu sultanlnn ba
ehri olan Konyadan gelen Mevlevi (dner derviler) ba eyhi, (elebi)sidir ki sultann kl
kuanmasnda, balca hizmeti o grr. Azizin trbegh nnde adm tayan padiahlar slle
sinin ilk temsilcisi olan Osmann Konya'daki sayg duyulal kii tarafndan kuatlm olan kl
cn, yeni hkmdnn beline takan odur. te kl kuanma treninin yaatmaya alt htra
lar, bunlardr.

II
Bu makaleden maksat, gelenein son ksmm - kl kuanma treninin Anadolu Selukileri ile
olan balant ve ilikisini- ve zellikle Konya eyhlerinin bu husustaki ayncaln incelemektir.
Zamanmzda halk arasnda sylenen rivayetler "Sir Charles Elliot" tarafndan u ekilde tesbit
edilmektedir:
Osman fetihlerine balayp da Rumlardan Bursa ve dier ehirleri ald zaman, o zamanlar As
yada en nemli Trk hkmdan olan Aleddine, yaptn aklamak ve rknn en byk reisi
ile iyi ilikide kalmak arzusunu bildirmek zere irfan ve anlay sahibi kiilerden oluan bir eli
heyeti gnderdi. Aleddn, Osmanllann Rumlardan ele geirebilecekleri eyleri almalanna hi
bir diyecei olmad cevabn verdi. Haklarndaki iyi dileklerinin delili olmak zere de (Mevle
vi dervileri tarikatinin kurucusu olan) mehur Celleddn'i Osmana gurur klcn kuatmak
zere gnderdi. Bu tren, bal bir prensin kl kuanma trenine biraz benzemektedir. Fakat
bu rivayette baz zorluklar vardr. Allm kronolojik kaytlara gre Aleddin 1219 dan 1236'ya
kadar saltanat srm; Celleddn 1202de doup, 1273te vefat etmitir. Osman ise 1287den
1328e kadar hkm srmtr (517).

(516) B.SA. XIX, 208-220.

(517) Turkey in Eurape, 183.

Celleddnin Osmanla balants hususunun ihtiva ettii zaman uygunsuzluunu, pek fazla bir
derecede nemli grmemeliyiz. nk Mevlevi tarkatinin daha sonraki eyhleri de kurucu
nun ismini tamlardr: Bununla beraber Cuinetnin tesbit ettii Konya rivayeti, bu zorluklan
berarf etmektedir. Buna gre Konyann nc Sultan Aleddni, hayatta iken kendisine ha
lef (yerine geen kii) olmak zere Osmanllann reisi Erturulu semi, fakat bu kendisinden
nce vefat etmitir. Aleddnin vefatnda (1307) Mevlevlerin o zamanki eyhi, onun temsilci
si sfatyla Erturulun halefi Osmana gelip hkmeti ele almam yazmtr. Osman gazalar
ile megul olduu iin eyhe daha uygun bir zamana kadar Konyada kendisini temsil etmesi
ne izin vermi. Sonra da geleneksel usul gerei eyh tarafndan kendisine kl kuatlmtr
( 518).
Bu tasviri hikye yazk ki tarih temelden tamamen mahrumdur. Besbelli Osmanllann Karaman
ilini allann Osmanl kudretinin ilk devirlerine kadar giden ho grl ve meru bir miras gibi
gstermek maksadyla cd edilmitir. nk gerekte sz konusu ehir 1392'de (519) Birinci
Bayezit zamannda Selik hanednnn halefleri olan Karamanllardan fetih yoluyla alnp mem
leketlerine katlmt, Ayn zamanda hikyede eyhler tarafndan alnan roln, Mevlev tarkati
nin itibar ve nfuzunu glendirecei hesap edilmitir.
1) Karamann fiilen ftihi olan Birinci Bayezid, halfe tarafndan resmen Sultn- Rm (Anado
lu'nun Sultan) olarak tannnca, bunun harbe gittii zaman, klcn kuanma hakkn dmd
Emir Sultan (520) lkabn tayan eyh-i Buhara'ya balad sylenmektedir (521).
2) Karamann baml emri, isyan ettii (1435) ve Konya kinci Murad tarafndan alnd zaman
hasl olan uyuma, Kilikyaya kam olan emr tarafndan bunu imzalayan o zamanki Mevlev
lerin eyhi olup tarkatin kurucusu olan ceddi Celleddnin ismini tayan zatt (522).
Fakat halkn muhayyilesi, gelenei daha telere gtryor. Tarihte Karaman Beyini temsil eden
Mevlev eyhi gelenekte , nce Seluk hnednnn (523) neslen halefi ve nihayet hakk "hal
fe" oluyor. Hatt Sr Charles Elliota "Celebi (yani Konya Mevlevlerinin eyhi)nin stanbula

(518) Cuinet, Asie Mineure, 1,828 ve devamndadr.

(519) Hammer-Heller. Hist. Emp. Ott. 1,308.
(520) Hammer-Heller, ayn eser, 1,321; Hammer de bu blm daha sonraki kl kuanma treniyle balant
l gsteriyor.
(521) Ayn yer, 1,40.
(522) Hammer-Heller, ayn eser, II, 27 ve devam ve not (491).
(523) Cuinet, ayn eser; Byzantios, K(ov<rravtvo 7to?.t .III, 575, aada sz edilmitir; Bluntun People of
Turkev, II, 267sinde karma kark bir rivayet.

ayak bast takdirde "bi-hzihil-emr" sultan ve halfe olaca sylenmitir (524). Konya sultanla

rnn phesiz ki hilfetle ilgili bir iddialar yoktur. u var ki -bu yn gelenein ufack bir noksa
n olabilir- Birinci Aleddn 1219da "Rum" mlknde halfenin temsilcisi unvann almt (525).
Bu gelenek evresinin tamam uydurmadr. Herhalde Osmanl hanedannn Anadoludaki nfu
zunu arttrmak iin yaplmtr. nk orada Aleddn, hlen gelenein ve stanbuldaki Mevlevlerin geneli tarafndan bilinen bir kahramandr. Bu da her eyden nce, en ok Mevlev eyhle
rinin yeni sultana Osmann dedikleri klc kuatma hususundaki geleneksel haklarna baldr.
Halbuki bu geleneksel hak, Osmanl tarih ve kurumlanna dair Doson ve Hammer gibi o kadar
ge dnem ve mkemmel olan eserler yazm yazarlarca bile tamamen mehldr. Bu gveni
lir yazarlarn her ikisi de bu trenin "Nakbl-Erf" (Peygamber neslinden gelen emirlerin
reisi) ve "Silahtar Aa" nn yardmyla "mft" tarafndan gerekletirildiini sylyorlar. ki
yksek memur, iki kazasker vezir ve yenieri aas, hemen hemen gizli gibi olan trene kabul
edilir (526). Acaba Mevlev eyhleri bu ayncal ne zaman ve nasl elde etmilerdir?

III
lk nce kl kuatma menkabesine kar tarihin durumunu incelemeye alalm. Trenin ger
ekletii Eyp Camii 670 kuatmasnda stanbul duvarlar nnde ehit den Arap gzsi
Eypn mezarnn bulunuunu dorulamaktadr. Bu zun kabri fiilen 1453teki Osmanllann
kuatmas srasnda keramet yoluyla eyh Akemseddin'e malm olmutur. En belgeli yazarlar
ise bu buluu kuatmadan sonra olarak gsterirler (527). Ftih tarafndan yaplm olan cmi
1458 tarihini tamaktadr (528). Davson zamanlannda dolaan bir rivayete gre kinci Sultan
Mehmed, kl kuanma trenini kurmu olup kendisine mezarn kifi olan Akemseddin ta
rafndan kl kuatlmtr. Bu zt resm bir makam olmayan Ftihin en yaknndaki ileri ge
lenlerden stn tutulan bir mutasavvfa (529). Bir sultann da tahta kmasyla balantl olarak
Eyiip hakkndaki ilk ada rivayeti Gerlachta buluyoruz. Gerlach, nc Murad'n (1574) tah
ta kmas zamannda bundan sz etmitir. Bunda sultann sadece "more maiorum" camiini zi-

(524) Turkey in Europe, 183 ve aas; ayn ekilde Slade, Travels, 376, aada zikredilmitir.
(525) Sarre, Reise, 40.
(526) DOhsson, Tableau, II, 258,277, VII, 125; Von Hammer, Staatsverfassung, 1,484,486 (kinci Sleymann
1687de tahta kma ait resm bildiriler).
(527) Mordtmann, Belagerung Costantinofpels, III, Doson, Tableau, I, 305.
(528) Jardin des Mosqees, Hammer-Heller, Hist. Ep. O tt., XVIII, 57de.
(529) Davson, Tableau, 1,305.

yaret ettiini sylyor. Fakat kl kuanma trenini anmyor (530). Genel sebeplere dayanarak
muhtemeldir ki tren birinci Bayezidin kl kuanmasnn bir benzeri, yani kinci Mehmedin
yeni durumunun halfe taralndan tannmas htrasnn tesbtiydi. Buna ait daha nceden de
bir rnek vardr. O da Msr sultan Melik Mansrun 1342de tahta getii zaman kendisine ha
lfe Dokuzuncu Ahmed tarafndan kl kuatlmasdr (531). Genellikle Mslmanlar tarafndan
Peygamberin hadsine dayanarak stanbulun fethine yaktrlm olan nem ise pek bilinir
(532).
Herhalde hi olmazsa uras muhakkak grnyor ki kl kuanma treni on yedinci asrda sul
tanlk sfatnn kazanlmas iin tamamlayc bir parayd. Doson ile Hammere gelinceye kadar,
resm tarihiler grdmz gibi genellikle bunlann gerekletiriliini "nakb" ve "silahdr"m
yardmyla "mftye izfe ederler (533). Sandis, kendi zamannda , bu trenin daha ak bir
tarzda yapld fikrini veren girip bir aynnt veriyor: "Bunun (Eyp Trbesinin) nnde bir
"scaffold" vard. Yeni sultanlar burada balca byk rhibleri olan "mft"nn elleryle kl ku
anrlar." Bu aklk, greceimiz gibi detlerden kalkmtr.
Trende kullanlan klca gelince... Bundan, genellikle "Peygamberin klc" olarak sz edilir
(534). Fakat stanbuldaki (535) Peygamberin resm htralan (Emnet-i Mbreke) arasnda,
kl kesinlikle zikredilmiyor. Buna dayanarak biz burada, Eypteki klcn, aslnda dier bir Muhammede, yani Ftih Mehmede yaktnld eklinde bir tahminde bulunmaya cesaret edi
yoruz.

(530) Ap. Crusius, Turcograecia, 67.

(531) Davson, Tablea, , 305.
(532) Hammer-Heller, Hisr. Emp. Ott., 395 ve devam; Avasofya'daki kitabe Museum Worlesyanumda kaytl
dr, II, 50.
(533) Allm muhalifler ba sfatyla mft hakknda baknz Sandys (1610) Travels, 29; dArvieux, Memoires,
17,463; ileler, Joumev, 200; Toumefort, Voyages mektup i, Pococke, Descr. Of the East, II, 128. Nakb, on
sekizinci asr tahta k treninde genellikle grev alm grnyor ( Hammer-Heller, His. Emp. O tt., XIV,
235 (Birinci Mahmd, 1730); ayn yer, XV, 272; Doson, Tableau, VII, 125 (nc Osman,1754); nc Mus
tafa'nn tahta knda (1757 Hammer-Heller, ayn eser, XVI, 5) mft ve nakbin her lcisi de zikredilmekte
dir. Asnn sonunda genellikle muhaliflerin lideri olarak tannmlardr ([ucherean, Rev de Constantinople, I,
252; Emp. Ott, II, 238); (Aada zikredilen Byzantios).
(534) Fon Hammer, Staats verf. 1,484; Hist.Emp. Olt., XV, 138; aada zikredilen de la Motray; Dellvvay (17941796). Constantinople 119.
(535) Bayrak, hrka, diler, sakal re ayak izlerinin bulunduu bu emnet Odoson tarafndan Tableau, 1,261 tasvir
edilmektedir. Ayak izi Eype Birinci Mahmd taraufindan konulmtur. ( Hammer-Heller, ayn eser, XVIII, 57sinde.Iardin des mosquede). kalanlan, eski (Topkap) Saraynda korunmaktadr.

Tarihilerin oy birliine ramen kl kuanma treninin "mft" ve yardmclar olan "nakb"

ve "silahdr" tarafndan gerekletirildii zamanlar olmutur.
nc Ahmed 1703 te bilhassa mft aleyhine olan v yenierilerin adamlanndan birinin le
hine olarak bunun azliyle sonulanan bir yenieri isyan sayesinde tahta gemitir. Resm kayt
lara gre yeni sultan silahdar, nakib ve yenieri aas tarafndan kl kuanmtr (536). Bu ka
yt, bu son memurun trende bulunuuna ait ilk kayt olup Ahmedin tahta geiinin mstesna
artlar, bunu istenildiinden ok aklamaktadr.
Fakat D Lamutreyin (bize syledii gibi) zel bir ltf ve izinle trende hazr bulunmu olan
bi- mhtedden (sonradan Mslman olan baka din mensubu) naklettii rivayet Gsteriyor ki,
burada balca rol oynayan, Yenieri Aas idi (537).
Yenierilerin o sralarda Bekta dervileri (538) tarkatiyle ank sk bir ekilde, hatt resmen
balantl olduklann hatrlarsak, burada bu tarikat tarafndan sultanlar kuatma ayrcalk ve n
fuzunu ele geirmek (539) belki de ve Eyp Cmii'ni ellerine almak iin yaplm bir teebbs
sayabiliriz.
Yz sene kadar daha sonra (1807de) Drdnc Mustafa, nc Selmin slahat, zellikle or
du slahat sonucunda meydana gelen yine byle bir isyan sayesinde tahta kmt. Bu ihtilal,
kendi itiraflar gereince, Bekta tarikati tarafndan tertip ve idare edilmiti (540). Ertesi sene

(536) Hammer-Heller, Hist. Emp. Oltt. X III, 35; Ahmedin selefi, kinci Mustafa (1695) Kamemirin rivayetine
gre, (longiyer Tercmesi, II, 242) yanl olarak eyhi tarafndan Sgaliba eyhl-islm veya mft olacak) k
l kuanmtr.
(537) Travels, 1,246,247: "Burada (Eyp Cmii'nde) eski bir kl bulunduruyorlar ki (buna) Muhammedin
klc diyorlar... Talanma treni bilhassa bu klc pdihn beline takmaktan ibarettir. Trkler ta takma ye
rine peygamber klc kuanma derler. Bu Ac Bekta (Adgi Bektasse)n vazife ve ayncal olup bu zat (baz
Trklerin rivayetine gre) daima bu Yup (Eyp) neslindendir. nk Lob parlak bir kerametle yenierilerin
babas lakabn almnr. Ac Bekta, bhesiz ki "Hac Bektardr ki o zaman yenierilerin baz kumandanlan
pirlerinin isimlerini tayorlard. D Lamotreyin bu zikrettiimiz sayfasndaki blm l,mftnn bu mnase
betle drende hazr bulunduunu gstermektedir.
(538) Baknz. zellikle Rycault, Lpresent State, 65(539) stanbulda bir Bekta dervii, bana, kendi tarkatlerinin sultanlan kuatma ayncaln tarkatin kurucu
su olan Hac Bekta adna talep ettiklerini ve Mevlevleri bu hakk gaspetmi saydklarn sylemitir. Bekta
lerin kemere yaktrdklar srr nem (lacob, Beitrage zur, Bektaschije, 50 ve devam) bu iddiay kuvvetlen
dirmek iin kolaylkla kullanabilirdi.
(540) Esad Efendi, Destr. Des Janissaires, 305.

Mustafa bir ka ihtilalle tahttan indirilmi ve yerine amcazdesi Selm gibi bir slahat olan

kinci Mahmd tahta geirilmiti. te tam bu srada resm olmayan kaynaklardan, Mevlevler
eyhinin kl kuatma treniyle balantsna ait haberler iitmeye balyoruz. Gelenein balan
gc daha on yedinci asrn (541) sonlarna doru grlmektedir. te bundan dolaydr ki n
c Ahmedin yenieri-Bekta ihtill heyeti tarafndan tahtakarlmas ve kendisine yenieri aa
s tarafndan kl kuatlmas mnasebetiyle, Mevlev ve Bektalerin bu kl kuatma trenin
de alacaklan roln salayaca gaye, nfz ve etkiler iin rivayet ve mcadeleye girimi olduklan fara edilebilir demitik (542).
kinci Mahmdun kl kuanmas (1808) srasnda bir ok yorumlara yol aan bir yenilik grl
d. Sadrazam yeni sultan tahta geiren bayraktarn kendisi -det olarak asla silah tanmamas
gerekirken- yz tane iyi silahlanm Arnavut muhafzla birlikte alayda yrd (543). Trene
gelince ... Bir ok kaynaklar, bunun ilk defa olarak mft yerine, Mevlev eyhi tarafndan ger
ekletirilmi olduunu kaydediyorlar. Yukanda sylediimiz kural dnda hareket meselesi de
mmkn bir isyan hareketine karlk alnm bir ihtiyat tedbir olmaldr.
Trendeki bu deiiklik hakknda en eski kaynak, o zaman stanbulda sefir olup (1812-1814)
gerei renmek iin her trl frsat ve imkna sahip bulunan "Andre Ossi"dir. Bu zat, kinci
Mahmdun kl kuanmasndan sz etmedii halde zellikle Mevlev eyhini trende n saf
ta giden ahs olarak gstermektedir (544). Andreossisteki paray bilen Von Hammer, besbel
li Davson ve daha nceki yazarlann szlerine itimad ederek bu ifadeleri kesinlikle reddediyor
(545). Fakat Andreossi, 14 sene sarayda hizmet grm olan efendisinin szne dayanan

(541) Riko, Presem State, 67: "Osman... (Mevlev) dinlerine olan itenlik ve sayglar dolaysyla bunlarn eyh
lerinden birini tahtna oturttu. nk mrebbisi (eitimcisi) idi ve ona (talanma treninde esas olan) klc,
o kuatt. Kendisiyle haleflerine (oullarna) ayn tarikatteki kiilere kar byk bir g balad." (Lebrunun
Vovage, 1,390da da yle). Rikoun stanbul'daki ikameti sralarnda hkm sren sultan Drdnc Mehmed
(1648-1687) ki bunun babas brahim, mft, yenieri aas, sadrazam ve dervi Mehmedin hepsinin katldklan bir ktle kuban olmutur. O zaman daha alo yanda olan Drdnc Mehmede saltanat verildii za
man sadrazam, Mevlev tarikatine ait bir elbise ile alay yaparak Eype yaya gitmitir. (Hammer-Heller, Hist.
Emp. Ott, X, 1872). O zaman memurlannn byklerinin ou Mevlevlie mensuptu. Herhalde mmkn ola
bilirse Dervi mehmedin etkisi, bu tarikate ilk defa olarak sultanlan kuatma ayncaln temin etmi olmal.
(542) Tamamen ayn tarzda, yenieriler Bektalerle resm irtibat kurnazdan nce, tarkatlerini bunlarla ilikili
gsteren bir Mevlev menkabesi buluyoruz. (Davson, Tableau, VII, 325 ve devam):
(543) Jonanin, Turquie, 379.
(544) Constantinople et le Bosphore, 2, Frankland, 1,199da tamamen zikrediliyor.
(545) Hist. Emp. Ott., XV, 272. Juchereau ayn ekilde "Mahmd''un nakb tarafndan kuandn sylyor.
Fakat gerekte Hammerin yapt gibi, sadece ncekilerden belge gstermitir (Emp. Ott, II, 233; Re. De
Constantinople, 1,252).

Frankland (546) (1827-8), Marmont (547) (1834), Pardoe (548) ve Slade tarafndan 'Tinstitutionc
della beretta Uschiuff la qual e bon nota fra i Capi di Janizzari e stata inventata da Suleiman
Rassa Guerriero conquistatore di Bullair, e fu ponata Per segno di grandamore e divotione, che
ponavano a San Gelladino Greco (Mevlevlerin reisi Celleddn-i Rm)

bu Sadeddin'in

(Beratotti Tercmesi, i, 40) Orhann olu Sleyman Paa ile balantl menkabe hakkndaki ri
vayetidir. Davson (Tableau, ii, 313) ve Von Hammer (Hist. Emp. , 21) tarafndan da hafif dei
ikliklerle kaydedilmitir. Yenierilerin tad "skf ile Mevlevlerin aba klah iin baknz:
Davsn (ayn yer) ve C. White (Constantinople, iii, 354). Dier yandan Bektaler de yenierile
rin zel baln, kurucular olan Hac Bektan yeni blkleri kutsamas hususuna balamak
tadrlar. (Jacob, Bektaschi.... Beit. Zur, 3, ilh): Bu menkabenin en eski eklini Leonklavvosta
(Ann. Turc, 313)te tam da Bektalerin resmen yenieri klalarnda yerletii zamanlarda bulu
yoruz. Ayn ekilde Erturulun Konyada Celleddini ziyaret ettii ve olu Osman iin azizin
dulann ald hakknda Walpoleun Travels, 121de Biroveun (1802) zikrettii Mevlevi rivaye
ti; Davsonun Tableau, ii, 313te Osman yerine Sleyman Paa'y koyan dier bir rivayet ekli Or
hann yeni blklerini kutsamak zere Hac Bektaa gtrdn syleyen Bekta menkabesine uymaktadr. Menkabede yenierilerin balndaki "taylesan", kendilerini kutsayan azizin
yeni olarak gsteren ayrntlar dvn erlerinin balklarndaki ayn zellii baz kuruculan tarafn
dan Orhann kutsanmasyla ilikili gsteren Mevlevi menkabesiyle paraleldirler. (Von Hammer,
Stastsverf., II, 409). Btn bu menkabeler, ilgili tarkatlerin nfuzlarn arttrmak ve bazen yeni bir
dava iin kendilerine yol hazrlamak maksadyla kastl olarak uydurulmu cadard. dorulanmaktadr. Bu sonuncusu o kadar aynnt veriyor ki aynen nakletmeye deer. Sz konusu metin,
udur: "(Osmann klcyla) kuatma ii, Molla Hnkr denilen ve Konyada oturan Mevlevi der
vileri eyhi taraufndan gerekletirilir, Bu kii, eceresi bakmndan Abbslere, akrabalk bak
mndan mensup olduu iin ailesinin ayncal olarak bu hizmeti grmektedir. Osmanl sultanla
r zerinde rhn nfuz iddiasndadr. Bunlardan hi biri, Molla Hnkr tarafndan kuatlmadktan sonra, milletin nazannda hukkan hkmdar saylmaz. u anda grev yapan molla, eski
eyh olan babasnn vefat zerine, 1803te daha iki yandayken bu makama gemi ve yedi ya
na gelince kinci Sultan Mahmda kl kuatmak zere stanbula getirilmitir (549). u halde
1828de Mevlev eyhi tarafndan kl kuatlmann bir kurum haline geldii ve bunu aklayan
bir menkabenin dzenlendii aka anlalyor.

(546) Constantinople, 1,146 "Sukanlann saltanata balama treninde halfelerin klcn "eyh dervi elinden
almalan allm bir durumdu.
(547) Turkish Empire, 118.
(548) City of the Sultans, 1,52.
(549) Travels in Turkey, (kinci Bask), 376 ve devam.

Mahmdun olu ve halefi olan Abdlhamd (1839)da tahta kt zaman kendisine Mevlev
eyhi tarafndan kl kuatlmt (550). Mft bu trende hazr bulunmak iin glkle getiril
di. nk bu mnasebetle sultann fes giymi bulunmasn dn balants bakmndan mekruh
grndn sylyordu (551). Bu tarihten sonra artk sultanlar kuatma ii Mevlev eyhinin
tannm bir hakk olarak kurmu grnyor. Skarlatos Vizantyos Abdlazz zamannda bugn
dolaan menkabenin orta bir eklini kaydetmektedir: "Mevlev dervilerinin Molla Hnkr de
dikleri ve Konyada oturmakta olan eyhleri, sultanlara, 1300'de Birinci Osman sultanla
(emirlie) atayan Birinci Aleddin in halefi sfatyla Eyp Cmiiinde kl kuatrlard. Fakat bu
eyh (elebi) genellikle stanbulda bulunmad ( 8v eOmto ) iin onun yerini "nakbIerf veya stanbuldaki Mevlev eyhi alyordu (552). Nakbi Mevlev eyhi iin tab bir ve
kil gsteren Borovayt, on sekizinci asnn sultanlarn bu ncekilerin kuatm olmas olay iin
makbul bir aklama tekil eder (553). Bu srada Peygamberin klc yeni menkabeye uygun
olarak halfelerin klc (554) veya daha genel bir mahiyette "Osmann klc (555) olmutur.
te buraya kadar gelince u sonuca varm oluyoruz:
1) Mevlev eyhlerinin ayncal, eski bir kurucuya deil, belki nisbeten ge dneme ait bir ye
niliktir.
2) Bunun 1808de kinci Mahmdun tahta kmas srasnda meydana geldiini gsteren bir
ok deliller vardr. Fakat bu yeniliin sebebi ne idi?

(550) Lesur, Annuaire Historique, 1839,182: "Bugn Eypte yaplan trenin pek zel tutulduu anlalyor.
Wilkinson bu mnasebetle, (Modem Egypt, 1,285) bu devirde Mevlevlerin tad ayncal zikrediyor.
(551) Joro, Emp. Ott., IV, 228.
(552) KttvoravuvojoM, III, (1869) 575. bare ksmen Sladein tercmesi gibi grnyor. C.1,602de ayn
mellif, trenin ikinci Mehmed ve Akemseddin taraflanndan yapmn zikrederken imdi bunun mft tara
fndan gerekletirildiini sylyor.
(553) Belki de Abdlazz iin de (Aadaki eke baknz): Fakat biz bunun zamannda halen kl kuatma hak
knn Mevlevlere ait olduuyla ilgili ifadelere rastlyoruz. (Bkz.Van Lennep, Asia Minr, II, 235).
(554) Frankland Constantinople, 1,147, Yukarda zikri gemili. Hazne-i Hssada korunup Osmann kuan
d kl olduu sylenen bu kl Hammerce (Hist Emp Ott., 1,105) Halfe Osmann klc olarak bildirilir. (Ay
n yerde, II, 20; v, 138). Bunlar, ayn eyler miydi? Bundan baka, sarayda korunan, Halfe merin kbc da
Tavernye tarafndan zikredilir. (Relation of rhe Seraglio, 1677,75; Hammer-Heller, a.g.e, XV, 138). Bana da
bu sene Eyp Sultan imamlarndan biri bugn kuatma treninde kullanlan klcn, Hz. mer'inki olduunu
syledi. Belki de bu, son (Mevlevi) menkabesinin nce Halfe Osman ve sonra ayn addaki Osmanl sultanna
aktard, Halfeler Klc"nm ayndr.
(555) Zikredilen bugnk rivayet eklinde ve Marmontun Empire Turkish, s.59 da byle. Baedekerin en son
Konsrantinopei (1914)nde de avn.

kinci Mahmd, nc Selmin siysetini takip etmek bakmndan her eyden nce slahat
bir sultan idi. O, zellikle ordunun yeni bir ekle brnmesi ve bunun iin yenieriliin kaldrl
mas gayesini gdyordu. Bu sonrakiler, daha o zaman, SelnVin tahttan indiriliinden ve onu
tahta karan kendi sadrazam bayraktarn lmnden sorumlu olmak bakmndan kendisine
kar kin besliyorlard. Yenieriler byk Bekta dervileri tekilt taralndan arkalanyorlard.
Onun iin Mahmd 1826 tarihine kadar bunlara kar ihtiyatla hareket etmiti (556). O tarihte
bir darbede hem yenieriler ve hem de Bektaler gailesini bandan atmt (557). Bundan baka
herhangi bir slahatnn, dn sebeplere dayanarak daima irtic iin salam bir temel tekil eden
"mft" ve "ulem (limler) gurubu ile anlamas gerekir (558). Ulem gurubu, zellikle Mslmanlann siyset olarak ve hakkat olarak Hristiyanlara kar stn tutulmas taraftaryd. Mahmd
ise saltanatn son zamanlarnda bunu kaldrmak iin baz giriimlerde bulunmutu (559).
Mevlevler, Trkiyedeki herhangi bir Mslman dn tekiltndan ok hogr ve irfan d
knl taraftan olmulardr (560). Mahmd, bunlar destekileri arasna katmt. Hatt bazla
r kendisinin bu tarkate mensup d unsurlardan (561) olduunu sylerler. Bu, ihtimal d

(556) Onlara kar 1814-1816da yapt gizli icraat iin baknz: W. Tmer, Tour in the Levam, III, 390 ve deva
m, 385.
(557) zellikle Esad Efendi'nin Destruction desJanissaires'ine baknz.
(558) kinci Mahmd zamanndaki ulemnn muhalefeti ve zd davranl siyasetleri iin zellikle: Valsh,
Constantinople, II, 300ve devamna baknz; ayn ekilde H. Southgate, Travels, 1840, n, 173; ve aadazikrigeen
Rolland.
(559) Ubicini (Turquie, 1,447) Mahmdun 1826ya kadar aka slahat taraftan olmadn sylyor. Fakat
biz onun yenierilere kar olan nefretinin, bunu aka gsterdiinden ok daha ncelerine dndrlebilece
ini grmtk. Hristiyanlar hakkmdaki hareketi 83dan sonra balam ( Ubicini, II, 111) ve vefatndan bir
ka ay sonra ilan edilmi olan Glhne Hatt- Hmynu ile sonulanmtr.
(560) Elliot, Turkey in Europe, 185 ve devam. Yresel Hristiyanlaria oln ilikilerine gelince... Sir Charles
Elliot 1895-6 Ermeni - Trk muktalesi srasnda Konya Hristiyanlannn korunmalann byk apta Mevlevlerin etkisine borlu olduklarm, salam bir kaynaktan iltmiti. O zamanlardaki Adana'daki atmalar hakkn
da da ayn ey sylenmitir (Ramsey, Revolution of Turkey, 202,208, ki bu rivayet Konyadaki Doktor Post
tarafndan da dorulanmtr). Mevlevlerin yresel Hristiyanlaria olan eski ilikileri hakknda s. 92'deki maka
leme baknz. 1634ten balayarak tarikat, onlara kar resm bir tavr almtr. nk gelirleri Drdnc
Murat tarafndan kendilerine verilen Konya "rey" (halk) sndan geliyordu. (Davson, Tableau, II, 309).
(561) Pardoe, City of Sultans, 1,55; U, 62: Mahmdun Mevlevlerie olan ilikisi, onun kendi iine gelen bir e
yi yapmasn engellemiyordu. Gerekten, eer hikye doruysa, Mahmd, yerinde Dolmabaheyi yapmak iin
bir Mevlev tekkesini ortadan kaldrmtr (Pardoe, ayn eser, 1,22).

bir durum deildir (562). Herhalde veziri Halet Efendi (563) onlarla sk bir temastayd. Gala
tadaki Mevlevhaneyi (564) de yaptran odur. Kendisinin ba da bir mddet iin buraya gml
mt (565). Bundan baka Halet yenieri-Bekta dayanmasnn (566) pervasz bir dmany
d. Kudreti, Arnavutluktaki Bektalerinkine (567) bal grnen Yanyal Ali Paa (568) aleyhi
ne mcdele taraftaryd.
Babas gibi bir slahat olan Abdlhamd de Mevlevlere kar olduka eilimli bulunuyordu
(569). Saltanat zamanndaki Galata Mevlevhanesi eyhi hakknda "Rolan" diyor k i: "Gerekten
imparatorluun kafal adamlarndan biridir. Mahmd'un dostu olan bugnk dner dervilerin
reisi slahatn muzaffer olmas iin en kudretli bir ekilde alan mehul, fakat etkili kiilerin
den biri olmutur. Rahmetli imparatora ulemnn muhalefetini boa karmak ve Kurndaki
engelleri, sz tefsirleri yoluyla dzenlemek hususunda hi kimsenin onun kadar yardm ol
mamtr (570). Bu szler, herhalde 1826da Bektaleri mahkm eden dn toplantda Mevlevleri temsil eden ayn ahsa ynelik olsa gerektir (571). Bu ekilde sultnn (1) yenierilerle des
tekileri olan Bekta dervileri (2), ulem gurubu Aleyhine Mevlevi tarkatiyle siys bir daya
nmaya girmi olduuna dair bir olay meydana karm oluyoruz:
Mevlevi tarikat bu n saftaki mchedelerin her birinden bir zafer kazanmtr. O zamana ka
dar Bektalerin reisi, yenierilerin doksan dokuzuncu odasnda resm bir miralay (albay) rt-

(562) Abdlhandin, eitli ynlerden Bekta, (Elliot, Turkey in Europe, 182); ve Rf tarkatine (rivyet Tms.
Vict. Ist., XI (1908), 235; Ramsey, Impressions, 149) mensup olduu sylenmektedir. Zamanmzdaki sultan
ise (iyi bir yerden renildiine gre) Mevlevlie mensuptur (Lucach, Moming Post, 2 Knn Sn, 1914).
(563) Mahmdun "Nianc"s Hlet Efendi 1820de iktidannn en yksek mertebesinde olup (Upicini, ayn
eser, II, 102) kendi maksatlan iin tavsiye ettii Yunan harbinin baarszlkla sonulanmas zerine ban kay
betmiti. Dmesinin hikyesi, "Walshn Joumeyinde mevcuttur.
(564) R. Walsh, Journey, 70; Burgess, Greece aud Levant, II, 323(565) Pardeu, ayn eser, 1,53; Frankland, Constantinople, 1,133.
(566) Walsh, Constantinople, 1,92;Journey, 72; Mack Ferlan, Constantinople, II, 131 ve devam.
(567) Ali, Bekta olmakla gurur duyuyor (Aravantinos, Iotona AX| Ilaao , 417, 419) ve siys gayeler
iin bu tarkate eilim gsteriyor, istihdm ediyordu. Baknz: Brailsford, Macedonia, 233, 244; Degrand,
Haute Aibanie, 209; Durham, Burden of the Balkeans, 239; lelee, N. Greece, IV, 284, 413; Hobhouse,
Travels, 124; Lamprides

Akn Tlaoo , ve devam; ppen, Skutari, 36.

(568) Walsh, Journey, 70.

(569) Mac Farlane, Turkey and its Destiny, II, 229; 1,200; Abdlhamd'e zmir Mevlevleri tarafindan tekkele
rinin kurucusu sfatyla itibar edilmektedir.
(570) C. Rolland, La Turquie Contemporaine, (1854), 223; Bu haber Prens "Gkadan nakledilmitir.
(571) Esad Efendi, Destr. DesJanissaires, 305: Galatadaki Mevlevi tekkesi bakentteki btn dier tekkelere
stnl olan bir tekkedir, (F.W. H.)

besini tayorken (372), kinci Mahmd, Mevlevlerin reisine, yeni tekil edilen orduda mir
(mareal) rtbesini vermitir (573). Ayn ekilde, sultana kl kuatma hususundaki "mft"nn
ayncal, Mevlevlerin reisine aktarlmtr.kinci Mahmdun gizli kl kuanmas tarihi, belki
hibir zaman bilinemeyecektir: Her ihtimale gre o zamanki mft, korku veya menfaat dola
ysyla, trene itirakten ekinmi ve buna dayanarak onun yerini almas iin Mevlevlerin en
yksek makam sahibi anlmtr. Abdlmecd'e de baarl rakibi kl kuatrken mftnn
ekinmesi 1839da henz durumun gergin bulunduunu gstermektedir denilebilir. Fakat
Mevlevlerin ayrcal .bugne kadar Anadolu Seluklan hanedanyla (nusig) bir balantnn
ebediletirilmesine devam etmi, fakat Mahmdun bunlann yardm sayesinde irticc softalar
gurubuna kar kazand stnlkle bunlann eyhlerinin ald asker rtbe, tarkatlerinin yeni
erilerle Bektalerin temsil ettii irtica askeri gurubuna kar olan mcdeledeki katlmlar h
trasn tespit iin olduu kabl edilebilir.

EK
Abdlmecdden sonraki sultaniann kl kuanmas hakknda, u stanbuldaki Rum matbuat
nn verdii resm (?) bildirilere dayal inceleme, Mevlev eyhlerinin ayrcalnn bir mddet
faslaya urayarak sonra tekrar 1839'dan balayarak geri alnm olduunu gstermektedir.
Abdlazz (1861) le Beinci Murad (1876) nn kl kuanp kuanmam olduklan pheli g
rnyor.
Kuvvetle Snni olan (574) Abdlazz hakknda kl kuanma (eski takvimle) 21 Maysta ve
Mevlev eyhinin temsilcisi olarak nakb taralndan (575) yaplacakt. Bunun gerek ulem ve ge
rek Mevlevlerin hatnn krmamak in bulunmu bir ekil olduu anlalyor. Fakat tren (eski
takvim) 27 Maysa (576) ertelenmitir. Ertesi gnlerdeki gazetelerde zikri gememitir.

(572) Davson, Tableau, 11,313.

(573) Guine, Asie Mineure, 1,829; Jakob, Beitr zur

Bektaschi, 9.

(574) Bu mnasebetle u noktay kaydetmek ilgi ekici oluyor: Abdlazz, Konyada koyu mutaassp Snn Bi
rinci Selm gibi hne bir cmi yaptrmtr. Sonuncunun cmii Mevlev tekkesinin tam karsndadr, Her iki
bina, phesiz derviler arasnda varlndan phe edilen H eilimlerine karyd. Ayn ekilde yine bunun
zamannda Afyonkarahisardaki mhim Mevlev tekkesinin gelirinin yansm kaybettiini gryoruz (Van
Lenep, Asia Minr, II, 235)(575)

Buav 20 Mays,

rVuatv ox id jtoovhiov ro: jrepdAAev T4v veov 2ouAruvov tv

cjafl'v t o O o fu v xTryfcn m x o . yeved u t Txov(ou le v E/Oufla xatUY<Yi)v f;

N a x o v j E aacp . oM .en tn|r|A o p a jio , S a fiiv e ev tfi> te |ie v e to EyotjT.

Yukanda zikri geen Skarlatos Vzantyosun rivayetine baknz.

(576) Neologos, 24 Mays (E.T)

6 a v rn c v n o n o

1876 ihtill senesinde Abdlazzin tahttan indirilmesi zerine tahta gemi olan Beinci Mu
ratn hibir zaman geleneksel ekilde kl kuanmad, muhakkak gibi grlyor. Tren ve 13
Haziran alay iin btn hazrlklar yaplm, fakat "hdv"in (Msr hidivi) hazr olma hususun
daki arzsu yznden ertelenmiti (577). Ayn 23nde (578) gerekletirilmemi, 25inde ise
sultana bir ameliyat yaplmt (579). Austosun 19unda da hastal dolaysyla tahttan indirile
rek yerine Abdlhamd geirilmiti.
Abdlhamd 26 snda, galiba Mevlev eyhi tarafndan kl kuanmtr (580). nceden kaydetmi
olduumuz gibi Mevlev olan bugnk sultan (581) iin de muhakkak ayn durum gereklemi
tir. Bu mnasebetle yaplan trenin aynntlan, hkmdarlarn deimesini cb ettiren siys haller
ve artlar dolaysyla dikkat ekmiti. Ramseyin hikyesi stanbulda trende, kimin grev yapa
ca hakknda hibir phe olmadn gsteriyor: Hatt bir kayk bile bu konuda (582) iyi haber
almt. Bununla beraber 1907 (583) 'de bir Yunan yazan ve 1909da Ramseyin kendisi, bunda Mev
lev eyhinin kaulmn, ihmal ve khne bir adetin yeniden hayata dndrlmesi gibi gryorlard.

KONYA SULTANLARI ZAMANINDA

HIRSTYANLIK VE SLMYET (584)
On nc asnn sonlanna doru, Osmanllann ilk ortaya klar srasnda, Anadolu ierisinde
ve Anadolu Seluk sultanlar idaresindeki Hristiyanlaria Mslmanlar (Trkler) iki asrdan beri
yan yana yaamakta bulunuyorlard. Bu dnemin siys tarihi karanlktan henz kurtulmakta
dr: Sosyal ve dn tarihine ise nceden temas edilmiti. Ancak zaman zaman "diyr- kffrda
bulunan eyaletlerle ilgili olan Bizans tarihileri bize bunlar hakknda birtakm iaret ve imlar
dan baka bir ey vermiyorlar. Bu itibarla elimizde biz en mkemmel ilenm bir "vakyinmenin verebileceinden daha fazla ve sosyal artlan hikye edebilecek ahs ve zel htrat
mahiyetinde bir ey yoktur.
(577) Neologos, 1Haziran (E.T)
(578) Avn yerde, Haziran 23.
(579) Ayn yerde, Haziran 26.
(580) Ayn yerde, Austos 27. Alay tamamen tasvir edildii halde tren hakknda bir sz yoktur. Buna dair yal
nz u kadarlk bir kayt vardr: ee&avvvta t
f>tm tokaytanofl dox<iY<i;
r

to 6

8a66-/ov twv oe).ropxC8wv to Ijcovo ( M ola

X o v v x i q

<ov

o yevy.h?

u x i |0 ? E v v;r<>TeX*i t|Y * n S > v

Bu Elliot ve Guine tarafndan zikredilen son halk menkabesidir.

(581) Ramsey, Revolutio in Turkey, 202 (Yani Beinci Mehmed Read. Mtercim).
(582) Ayn yer, 154.
(583) Antonopoulos, Mutuci Ama ,247.
(584) B.SA XIX. 191-197.

t v

Onyavifijv

Anadolu sultanlnn altn devri phesiz ki Birinci Aleddn (1219-1236) zamandr. Baehir olan
Konya, bugnk k halinde bile, sahip olduu ant ve kitabelerle onun zamannn medeniyet
ve sanat hususundaki gelimesine ahitlik etmektedir. Aleddn , yksek irfanl, bir adam ve ay
dn bir hkmdard. stanbulda srgnde on bir sene geirmi olmak itibanyla, Hristiyanla
kar ainalk ve bilgisi vard (583). Ayn ekilde Hristiyanlk leminde bir srgn devresi geir
mi olan seleflerinden ( kendinden nce gelenlerden) Birinci Keyhsrev de (1192-96,1204-10)
hemen hemen Hristiyan gibi olmu ve Hristiyan bir e almt (586). Bu zt daha sk bir Msl
man olan Halebdeki komusu tarafndan slmiyete kar sadakatsizlikten daha byk bir sula
mayla sulanmt (587). Ayn ekilde Aleddnin torunu ve bir Hristiyan anneden doma olan
zzeddinin Hristiyan olduu, Pisidya bapiskoposu tarafndan sylenmi olduu gibi, bunn oul
lan da stanbulda bulunduklan zaman takds yinine kabl ediliyorlard (588). Buna dayanarak
gerek Aleddn ve gerek slleleri Hristiyanlkla inlk ve gven hasl etmilerdi. Buna kar
fiilen sevgi gstermemi olsalar bile, aleyhinde bir fikir beslemiyorlard.
Aleddnin yannda gze arpacak baka bir sm vard. O da Buharal mutasavvf ir Celleddndir. Bu zt 1233te Konyaya gelmi olup varlk hkmdnnn (Aleddnin) sk ve nfuzlu
bir dostu gibi gsterilmektedir. Ceiieddn, dostu ve felsefede stad olan emseddin Tebriz
ile birlikte Mevlev namyla bilinen derviler tarkatini kurmutur. Bu tarikat, btn tarihi esna
snda Hristiyanlara kar insn ve ho grl olup btn dinlerin felsef bir esas zerinde uyu
abilecekleri dncesindedir (589). Celleddnin kendisi de galiba Rumca biliyor (590) ve
Peygamber olarak sya zamanndaki sk Ehl-i Snnet Mslmanlarn verdiklerinden daha yk
sek bir mevki balamt (591). Gerekten gerek Rum ve gerek Trk sylentilerinde (592) ci
vardaki manastrn Rum keiinin sk bir dostu olarak gsterilmektedir. Hatt baz rivayetlere
gre, bunu kerametleri sayesinde kendi felsefesine ynlendirmitir (593). Gerek, ne trl

(585) Hammer-Heller, Hist. Emp. Ott., 1,131.

(586) Sarre, Reise, 39 ve devam.
(587) C. Huart, Konia, 214 ve devam.
(588) Pahvn, II, 24. IV, 3,6; Hammer-Heller, ayn eser, 1,45-47; Baknz, Pears, Destruction of Greek Empire,
56.
(589) zellikle baknz. Elliot, Turkey in Europe, 185; Ramsay, Revolution in Turkey, 202.
(590) Gibb, Ottoman Poetry, 1,152; Celleddnin olunun Acem harfleriyle yazlm tasavvuf!, felsef mahiyet
te, kafiyeli ve vezinli birka beyri, bize kadar erimitir. (Krumbacher, Litteratur Byz., 811; Meyer, Byz.
Zeitschrift, IV, 401).
(591) C. Field.
(592) Daha aaya baknz Saints and Mystics of slm, 205, s.4.
(593) Redhouseun Meseri tercmesinde 72 (63). Acts of the Adepts.

olursa olsun, uras aka grnyor ki Celleddn, Hristiyanla ve Hristiyanlara kar olan
durumunda uzlamac idi.
Dala nceki bir makalede (594) Konyada Trkler taraflmdan camie evrilmi olan eski Ayos
Amfilohyos kilisesinin on nc asrdan beri Mslmanlar tarafndan "Hakm-i lh Efltunun
lsnn gmld yer (medfen) olarak sayg grdn, kilisenin cami olmasna ramen
devam eden Hristiyan sylentilerinin ise halen oradaki mezann Konya piskoposu Amfilohyosunki olduuna inandn kaydetmitim. T on beinci asra kadar her iki din , bu iki tarafl sayg
gstermeye devam etmekte idi (595).
Herhalde Mevlev dervilerinin veya bizzat Celleddnin etkisine mal edilmesi gereken bu Kon
yadaki Efltna ait Mslman saygs, Hristiyan ve Mslmanlarn eit ardar altnda katlabi
lecekleri bir Hrmet yeri iolarak kasden kurulmu olabilir. Her iki dne mensup limler iin
Efltun felsefi bir soyutlama rn, det "Yostinyanosun "ilm-i kuds ilhsine yakn bir ey
gibi idi. Cahil ve hurfeci Mslmanlar iin byk bir sihir ve keramet ehliydi. Rumlar ve Ermeniler iin ise, hi olmazsa Konyada Ayos Amfilohyos olarak kalmtr.
Efltn saygsnn tad anlam, slamiyetle Hristiyanlk arasnda byle bir yaklama hususu ,
Mevlevlerle Hristiyanlar arasndaki dostane ilikilere ait daha baka ahitlikler bulduumuz tak
dirde, maddeten kuvvetlenmi olacaktr.
Konyann bir saat kuzeyinde, kayalk bir boaz iinde Ayon Hariton adl bir Rum manastn var
dr. te bu manastr, taraftan duvarla, bir taraftan uurumla evrilidir. Bu duvarlar iinde
kilise vardr. Tamamen veya ksmen kayalar ierisine oyulmulardr. Bunlarn yannda ayn tarz
da ina edilmi bir ufack cmi (mescid) de vardr. Mescit, gayet sade ve klfetsiz olup kayalara
oyulmu bir mihraba sahiptir. Dn keli bir odadan ibarettir. Manastra memur Hristiyanlar,
bunun varln, yle bir menkabe ile aklarlar: Celleddni olu manastrn st yanndaki yar
dan dm ve esrarengiz bir pir tarafndan tehlikeden kurtanlmtr. Bu zat, sonradan kilise
deki resim sayesinde Ayon Hariton olarak tehis edilmitir. Bu keramet halen Celleddn 'in ha
lefleri (halfeleri) tarafndan -Mevlev tarikatinin reisi dima kurucunun sllesindendir- her se
ne bir miktar kandil ya (596) hediye getirilmek suretiyle anlmakta ve bundan baka elebi ta
rafndan senede bir gece bu mescidde ibadet edilmektedir.

(594) Plain, Plato in the Folklore of Konia, B.SA, XVIII, 265 ve devam.
(595)Khitrovo, tin. Russes, 256.
(596)Konya civannda bir Rum ky olan Sille Kilisesine de byle bir kandil ya hediyesi gider. Burada da bu
det, Seluk zamanna yorulur. Rumlar bunu bizzat Aleddne (Pharasopoulos, T Zvhata , 132) Mevlevler ise Celleddn-i Rmye yorarlar. (Bugnk Mevlev reisinden byle bir haber alan Sir Edvard Pearstan nakil.

Hristiyan rivayeti, bu ekilde Celleddni Ayon Haritonun kerametiyle, hi olmazsa yar Hris
tiyanla girmi gibi gstermektedir. Dier taraftan Mevlev rivayeti Ayon Hariton keiinin
Celleddnin kerametleri sayesinde, onun felsefesine ynlendirilmi olduunu beyan ve iddi
etmektedir (597). Bundan baka dikkate deen bir husus da Ayon Hariton manastrnn Mevle
vlerin kutsal kitaplannda Efltun Tekkesi olarak gsterilmi olmasdr (598).
Bu suretle araya fuzul olarak iki tarafl bir Efltun ahsiyeti katlmak suretiyle, iki dnin tapn
mas iin adapte edilmi iki tane aslen Hristiyan tapna buluyoruz. Muhakkak ki bu idrei
maslahat ekillerinin birisi (belki de her ikisi) Mevlev dervilerinin eseridir. Acab Msimanlar
tarafndan buna karlk bir msaade durumu var m?
Konyadaki byk Melev derghnda tarkatin kurucusu Celleddn- i Rm yatmaktadr. Meza
r, inanl Msimanlar, zellikle Mevlev tarkati mensuplar iin bir ziyret yeridir. Bunun ya
nnda baka bir mezar vardr ki hakknda garip bir menkabe rivayet edilmektedir. Denildiine
gre bu zat Celleddn'e kar o kadar dostluk edip sadkatle hizmet etmi ki Celleddn, bu
nun kendisiyle yan yana defnolunmasnda srar etmi. Bu sadk dostun hviyeti hakknda en
aa muhtelif rivayet vardr. ki yz sene nce Pol Lucas'a anlatlm bir Ermeni rivayeti, bu
nu bir piskopos olarak gsteriyor ve adm Epsepi (Eusebius) olarak veriyor (599). Rum rivaye
ti, Celleddn ile olan mnasebetini yukanda ad geen kei Ayon Hariton (600) olarak kabul
ediyor. Asl Mevlevler ise, ikinci mezann Celleddn tarafndan eitilmi bir Hristiyan keiine
ait olduunu sylyorlar (601). Bylece menkabenin esas ksm , ki Celleddn ile birlikte bir H
ristiyan rhnsinin defnedildii hususu, btn guruplar tarafndan itiraf edilmektedir. Menka
benin tamam veya bir ksm doru olsun veya olmasn, her ihtimal dahilinde burada, ite bizim
aradmz byle Msimanlar tarafndan gerekletirilmi bir "uyum yeri" gryoruz.
Celleddnden sonra ikinci gelen Konya Mevlevlerinin ycelttikleri zat emseddin-i Tebrizidir.
ehrin baka bir semtinde, ok daha basit bir trbede yatmaktadr. Bu da vaktiyle pek mehur
bir ziyretght. Nibolu savanda (1396) alnan Hristiyan esirlerden biri olan Schiltberger, Kon
yann

btn mehur yerleri iinde, yalnz bunu kaydetmektedir. "Burada azz ems

S. Schoms'un mezar vardr. Bu zat vaktiyle bir Mslman rahibi idiyse de lm deinde Hristipnla girmi ve bir elma iinde kutsal Sakrman almtr." Trbesi hakknda byk kera
metler nakledilmektedir (601). kinici bir mezara hacet brakmayan bu menkabe merkez derg(597) Redhouseun Mesnevsinde, 72 (73), Acrsgthe Adepts (db'l-Mrdn).
(598) Ayn yer, 72, (63) ve 87 (81).
(599) Lucas, Voyage en Grece (Amsterdam, 1714), 1,251.
(600) ifhen (yz yze) (1913te) Prodromos Petrizisten; Ayon Hariton keii Levidesin eserinde mevcuttur.
Levides, A t

ev

|j.ovoMoi Movat , 156 ve devam; N. Rizos, K<una8oxxd ; 130.

(601) Yerinde Prodromos Pretrizis vstasyla.

hnki gibi bir sonu ortaya karmtr. Gerkten Mslmanlar fllozof emseddnin trbesini
ziyaret edip sayg gsteriyorlard. Hristiyanlar ise ayn zatta her ne kadar karanlkta domusa

da sonunda nura dnm ve ermiliinin delili olarak lmnden sonra byk iler gerekle
tirmi bir azz gryorlard.
Bylece, Seluk hanedannn fizik baehri ve Mevlevi dervilerinin manev merkezi olan Kon
yada, ayn ekilde gerek. Hristiyan ve gerek Mslmanlar tarafndan khi bir vicdani endie ol
makszn ziyaret edilebilen drt kutsal yer buluyoruz. Ayn ekilde Aleddnde Hristiyanla
kar hibir maksat beslemeyen aydn ve liberal bir hkmdar, Celleddnde Hristiyanla me
yilli mutasavvf bir filozof, Ayon Haritonun keiinde de -eer tarihi bir kimse idiyse- herhalde
Celleddnin manev ahsiyetine kaplm bir Hrstiyan ruhansi gryoruz.
Hristiyan ve Mslmanlann birbirlerine benzetilmesi, Aleddn iin siyseten, Mevlevler iin
ise felsefi olarak istenmektedir. Hristiyan kilisesi, burada, Anadolu ortasnda sz konusu d
nemde rhn ynden aa bir haldeydi (602). Bu bakmdan Aleddn, Celleddn ve yresel
Hristiyan ruhban arasnda, felsef temele dayal dn bir idare-i maslahat ekli bulunmu ve bu
guruplann hepsi veya bir ksm tarafndan kasten arttrlm olmas mmkndr*!
Bu fikrin baka yerde benzeri yok deildir. Hindistann Mool mparatoru aydn ve filozof bir
hkmdar olan Ekber, zamannda ayn tarzda tebasnm eitli inanlann birletirmek gibi bir
teebbste bulunmutu (603). Konyadaki hareket ise slmiyetin Ehl-i Snnet haricindeki ta
savvuf! tarkatlerinde geni bir lde geerli olup orta a Anadolusunun uyumsuz ve dnen
ilkel ve dkn halk arasnda byk bir zemin bulmaya msait fikirlerin, yresel ve sun bir
ekilde glendirilmi olmalar gibi anlalabilir. On beinci asrdaki Bedreddin Simavi isyannn
da hareket ettirici gc bu tr dn kaynama fikirleriydi (604). Bunlar bir dereceye kadar bu
gn de Arnavutluktaki Bekta tarkatinde kuvvetle mevcuttur. Bu sonunculann mezhebleri ve
tekilt, Yanyal Ali Paa tarafndan siys gayeler iin kullanlmtr (605). Bu gibi dnler, byle
kark halklara mlik memleketlerde, hem tahsilli hem cahil snfa ayn derecede uygun ve ev
velkilere felsef bir dayanak ve sonrakilere bir alay esrar ve hurafe verir. Hepsi iin uygun bir
birleme ekli ve karlkl hogr iin, temel tekil eder.

(602) Bu devrelerdeki Konya rhn dairesi iin baknz: Wachter, Verfall des Griech. Ntums, 167.
(603) Bonet Maury, Rev. Hist. Rel, XI, 156 ve devam; 1,153 ve devam.
(604) Hammer-Heller, Hist. Emp. Ott., II, 181-185 (1414 seneleri).
(605) Bailsford, Macedonia, 233, 244; Degrand, Haute Albanie, 209; Durham, Burden of the Balkans, 239;
ppe, Skutari, 36; Leake, N. Greece, IV, 284.