Professional Documents
Culture Documents
zrwnowaonego rozwoju
w Polsce
i
Autorzy
TOMASZ BERGIER, Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie
Rozdzia: 12. Narzdzia: 12.N1, 12.N2. Studium przypadku: 12.P1.
Wyzwania
zrwnowaonego rozwoju
w Polsce
Fundacja Sendzimira
Krakw 2010
c
Recenzenci
Prof. dr hab. Ryszard Janikowski
Dr hab. Leszek Preisner, prof. AGH
Opracowanie graficzne
Anna Wojtunik
Fotografia na okadce
Pawe Modkowski
Korekta
Anna Kronenberg
ISBN 978-83-62168-00-2
Fundacja Sendzimira
www.sendzimir.org.pl
d
Spis treci
Spis rysunkw ..................................................................................................................... x
Spis tabel ........................................................................................................................... xiii
Przedmowa Jana Sendzimira ............................................................................................ xv
Podzikowania ............................................................................................................... xviii
Wstp .................................................................................................................................. 2
Cz I. Podstawy ......................................................................................... 5
Rozdzia 1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska ............................ 8
1.1. Wprowadzenie............................................................................................................ 8
1.2. Gospodarka i spoeczestwo jako systemy zalene od rodowiska ..................... 10
Narzdzie 1.N1. Nierynkowe metody wyceny ................................................................ 14
1.3. Efekty zewntrzne .................................................................................................... 16
Narzdzie 1.N2. Internalizacja kosztw zewntrznych ................................................... 19
1.4. Brak wiedzy .............................................................................................................. 21
1.5. Instytucje i kapita spoeczny ................................................................................... 24
Narzdzie 1.N3. Partycypacja spoeczna.......................................................................... 26
1.6. Podsumowanie ......................................................................................................... 27
rda praktyczne .................................................................................................................... 28
Pytania .................................................................................................................................. 29
Studium przypadku 1.P1. Ile warta jest Puszcza Biaowieska?........................................ 30
Studium przypadku 1.P2. Polskie poowy dorsza na Batyku......................................... 34
Studium przypadku 1.P3. Zakad produkcji pyt wirowych a rodowisko
i spoeczno lokalna ........................................................................................................ 39
e
Cz II. Biznes...................................................................................................... 87
Rozdzia 4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem ........................... 95
4.1. Wprowadzenie.......................................................................................................... 95
4.2. Faza przygotowawcza .............................................................................................. 97
4.3. Wizja.......................................................................................................................... 98
4.4. Program zrwnowaonego rozwoju ....................................................................... 99
4.5. Wdraanie ............................................................................................................... 103
4.6. Ewaluacja ................................................................................................................ 104
4.7. Proces innowacji..................................................................................................... 105
4.8. Dialog z interesariuszami ....................................................................................... 106
4.9. Raport zrwnowaonego rozwoju ........................................................................ 110
4.10. Podsumowanie ..................................................................................................... 111
rda praktyczne .................................................................................................................. 113
Pytania ................................................................................................................................ 113
Studium przypadku 4.P1. Wdraanie Wytycznych do raportowania kwestii
zrwnowaonego rozwoju GRI w BRE Banku ............................................................ 114
Studium przypadku 4.P2. Opracowanie Strategii zrwnowaonego rozwoju
i odpowiedzialnego biznesu w Grupie Kapitaowej PGNiG ....................................... 119
vi
7.3. Odbiorca dyktuje warunki dostawy ...................................................................... 183
Narzdzie 7.N2. Zielone zamwienia publiczne .......................................................... 185
Narzdzie 7.N3. Eko-etykietowanie ............................................................................... 190
7.4. Podsumowanie ....................................................................................................... 192
rda praktyczne .................................................................................................................. 193
Pytania ................................................................................................................................ 194
Studium przypadku 7.P1. IKEA: niskie ceny, ale nie za wszelk cen ..................... 195
vii
Narzdzie 11.N3. Zintegrowane wzy przesiadkowe ................................................. 276
11.4. Zrwnowaona mobilno jako proces ............................................................. 283
11.5. Podsumowanie..................................................................................................... 286
rda praktyczne .................................................................................................................. 286
Pytania ................................................................................................................................ 287
Studium przypadku 11.P1. System komunikacyjny Krakowa ...................................... 288
Studium przypadku 11.P2. Most lsko-Dbrowski w Warszawie .............................. 292
viii
15.3. Znaczenie kapitau spoecznego i wzajemnego zaufania.................................. 370
15.4. Znaczenie sektora obywatelskiego w Polsce ..................................................... 372
Narzdzie 15.N1. Internet a dziaania obywatelskie .................................................... 374
15.5. Przedsibiorczo spoeczna, wartoci postmaterialne i kreatywno ............. 376
15.6. Podsumowanie: dziaania obywatelskie w czasach sabych wizi ................... 377
rda praktyczne .................................................................................................................. 378
Pytania ................................................................................................................................ 378
Studium przypadku 15.P1. Grupa Pewnych Osb ....................................................... 379
Studium przypadku 15.P2. Wioski tematyczne w Polsce ............................................. 384
Bibliografia....................................................................................................................... 392
Indeks .............................................................................................................................. 410
ix
Spis rysunkw
1.1. Gospodarka a rodowisko ................................................................................... 11
1.2. Koszty zewntrzne transportu pasaerskiego i towarowego ............................ 18
1.3. Ograniczanie wydobycia zasobw jako strategia zapobiegania odpadom
i zanieczyszczeniom............................................................................................. 23
1.4. Piramida zrwnowaonego rozwoju .................................................................. 28
1.5. Poowy dorsza na Batyku w latach 19212008 ................................................. 35
x
6.3. Bioklimatyczny wieowiec New National Library Building ........................... 159
6.4. Projekt wityni Opatrznoci Boej autorstwa M. Budzyskiego ................... 162
6.5. Plan rdmiecia Szczecina z 56 kwartaami mieszkalnymi przeznaczonymi
do renowacji w ramach opracowanej strategii (rok 1992) .............................. 167
6.6. Trzy poziomy renowacji ekologicznej w Kwartale Turzyskim...................... 169
6.7. Kwarta Turzyski z lotu ptaka ......................................................................... 171
6.8. Dom z prasowanych beli somianych w Przeomce ........................................ 173
8.1. Rodzaje innowacji i zwizany z nimi umowny poziom eko-efektywnoci .... 202
8.2. Wicej ni jedno ycie produktw w firmie Xerox ...................................... 205
8.3. Czytelnicy bibliotek publicznych w Polsce wg zajcia (2008 r.) .................... 210
8.4. Opinie o bibliotekach wyraane przez mieszkacw mniejszych
miejscowoci w Polsce (2008 r.) ....................................................................... 211
xi
11.7. Zurych, Bellevue jeden z kilku zintegrowanych wzw
przesiadkowych w obrbie centrum ................................................................ 278
11.8. Strasburg zadaszony wze przesiadkowy w reprezentacyjnej strefie
pieszej na terenie rdmiecia........................................................................... 280
11.9. Helsinki platforma przystanku tramwajowego dostpna poprzez
przejcia naziemne prowadzce do obu kracw platformy .......................... 281
11.10. Obsuga komunikacyjna osiedla Retkinia (d) ............................................. 282
11.11. Model obsugi transportowej centrum Krakowa .............................................. 289
Autorzy rysunkw
Jeli w podpisie nie zaznaczono inaczej, rysunek stanowi opracowanie wasne autora
tekstu, w ktrym zosta wykorzystany. Autorami zdj s: Pr Aronsson, SLU (12.3); Bo
Bjrkdahl (12.11); Tomasz Buaek (11.3, 11.6, 11.8, 11.9); Tom Chance (10.7); Jakub
Damurski (12.12); Andrzej Dunajski (12.9); Gizmo23 (6.2); Sabina Jaromin (12.10);
Tomasz Jeleski (6.3, 10.4, 10.5, 10.6); Tymoteusz Lekler (zdjcia na stronach tytuowych
czci); Bobby Bogdan Mrozowski, Dubbletten (12.4); Andrea Rota (10.8); Paulina
Wojciechowska, www.ehah.org (6.8). Autorami wizualizacji s: Marek Budzyski (6.4);
Maciej Mycielski (10.9, 10.10, 10.11).
xii
Spis tabel
1.1. Usugi ekosystemw ........................................................................................... 13
1.2. Niedoskonaoci instytucjonalne i ich konsekwencje dla rodowiska ............ 25
xiii
12.4. Zalety i wady moliwych sposobw rozwizania problemu ciekw
w Dziewinie ...................................................................................................... 320
13.1. Przykady podziau ryzyka w wybranych projektach PPP w Europie ........... 327
13.2. Rodzaje wsppracy publiczno-prywatnej a procedura wyboru partnera
prywatnego wedug polskich przepisw ........................................................ 334
xiv
Przedmowa Jana Sendzimira
Na pierwszy rzut oka, na przestrzeni dziejw mia miejsce oczywisty rozwj spoeczny
i gospodarczy. Patrzc przez pryzmat urednionych globalnych tendencji, obserwujemy
cigy wzrost PKB, co najmniej od czasw rewolucji przemysowej. Jednak jeli przyj-
rzyjmy si uwaniej konkretnym regionom, narodom i poszczeglnym okresom to
zauwaymy, e procesy rozwoju cywilizacyjnego s zdecydowanie bardziej zoone.
Dostrzeemy rozwarstwienie ekonomiczne, spoeczne i polityczne midzy pastwami
bogatej Pnocy i biednego Poudnia, ktre przyczynia si do migracji milionw ludzi,
szukajcych miejsca do lepszego ycia. Nawet rozwj pastw Pnocy przechodzi
okresy oywienia i zapaci. Dodatkow trudno w ocenie rozwoju sprawia fakt, e nie
wiemy, jak mierzy dobrobyt i dobrostan.
Obecny poziom ycia ludzkoci jest moliwy dziki eksploatacji kapitau przyrodni-
czego na niespotykan wczeniej skal. Zaspokojenie popytu 7 miliardw mieszkacw
Ziemi wie si z rosnc ingerencj w stan planety. Dziaalno czowieka jest obecnie
jednym z najwaniejszych czynnikw wpywajcych na globalne cykle obiegu wgla
i azotu. Powoduje to wzrost niepewnoci co do przyszoci naszej planety. Nie wiemy
na przykad, jak bdzie zmienia si klimat i produktywno biologiczna Ziemi.
Dodatkowo niektre decyzje na poziomie regionalnym, dotyczce gospodarowania
zasobami naturalnymi, prowadz do katastrof, takich jak: wyeksploatowanie owisk,
degradacja obszarw rolnych, zaamanie w gospodarce lenej. Wszystko to pokazuje, e
nie jestemy w stanie przewidzie przyszych kierunkw rozwoju i kontrolowa efektw
naszych dziaa.
Koncepcja zrwnowaonego rozwoju pojawia si ponad dwie dekady temu, jako
prba stworzenia ram dla zarzdzania rozwojem. Zrozumiano, e bdy przeszoci
spowodowane byy przez zbyt ograniczone wizje i cele. Rozwj skoncentrowany na
maksymalizacji zyskw ekonomicznych i politycznych doprowadzi do kryzysw rodo-
wiskowych, spoecznych, a nawet gospodarczych. W odpowiedzi spoeczestwa szukaj
rozwiza, ktre maj prowadzi do zagodzenia bezporednich objaww problemw,
koncentrujc si jedynie na odbudowaniu gospodarki lub biornorodnoci. Tym
samym wpadaj w puapk, poniewa dziaania zorientowane na krtkoterminowy
efekt rzadko kocz si sukcesem w dalszej perspektywie. Ostatecznie wywouj
podobny albo nowy kryzys, sprawiajc, e spoeczestwo w popochu wpada w kolejn
puapk tymczasowego rozwizania.
Zrwnowaony rozwj pozwala na ominicie powyszych puapek, dziki integro-
waniu trzech dziedzin: gospodarki, spoeczestwa i rodowiska. Chocia koncepcja ta
brzmi przekonujco, trudnoci pojawiaj si na etapie jej upowszechniania i wdraania.
Znacznie czciej wybierane s bowiem te rozwizania, ktre zapewni szybki zysk
ekonomiczny lub polityczny oraz prowadz do natychmiastowych efektw. W porw-
naniu z nimi, koncepcja zrwnowaonego rozwoju, oraz zwizane z ni podejcie zinte-
growane i dugofalowe, moe wydawa si zbyt nieprecyzyjna i niekonkretna.
Dodatkowym wyzwaniem we wdraaniu zrwnowaonego rozwoju jest zmiana naszych
przyzwyczaje, zwizanych z istniejcymi strukturami spoecznymi (instytucjami),
psychologicznymi (przekonaniami) i fizycznymi (infrastruktur). Zrwnowaony rozwj
wymaga zmiany modeli mylowych, ktre nas ograniczaj oraz umiejtnoci wieego
spojrzenia. Czsto przed wykorzystaniem innowacyjnych narzdzi i metod powstrzy-
muje nas inercja i schematy mylowe (przyzwyczajenie do tego, jak si to zwykle
robi).
xv
Rozumienie i wdraanie zasad zrwnowaonego rozwoju napotyka na caym wiecie
liczne przeszkody. Otwarta pozostaje na przykad kwestia skali i poziomu, na ktrym
powinny by podejmowane dziaania z tego zakresu. Niektre organizacje, takie jak
ONZ czy Bank wiatowy, dziaaj przede wszystkim na poziomie krajowym i midzyna-
rodowym, prbujc wywoa podane efekty w skali globalnej, jednak wdraanie ich
nastpuje bardzo powoli. Zwaszcza na poziomie globalnym tempo podanych zmian
jest zbyt wolne w stosunku do tempa zachodzcych obecnie procesw: klimatycznych,
gospodarczych, politycznych. Jeli utrzyma si dotychczasowe ocieplanie klimatu, to za
70 lat w Europie nie bdzie ju lodowcw. Musimy wic zwikszy tempo uczenia si
i wycigania wnioskw z naszych eksperymentw.
Ta ksika odwouje si przede wszystkim do budowania podstaw zrwnowao-
nego rozwoju na poziomie lokalnym, poniewa tu tempo uczenia si moe by wiksze,
dziki bezporedniej wsppracy z lokalnymi spoecznociami i pojedynczymi ludmi.
Nie powinno nas dziwi, e takie ambitne zamiary podejmowane s wanie w Polsce.
Na przestrzeni wiekw Polacy zyskali na wiecie saw innowatorw, dostrzegajcych
szanse nawet w sytuacjach pozornie beznadziejnych. Dziaanie w niepewnych okolicz-
nociach byo codzienn praktyk w politycznej i ekonomicznej zawierusze Europy
rodkowej, a take w wielu innych krajach, do ktrych Polacy wyemigrowali. Skuteczne
przystosowanie si wymagao czsto polskiej zdolnoci do dokonywania cudw
wyjtkowej magii tworzenia z bezuytecznych rzeczy funkcjonalnej caoci.
Osobicie dowiadczyem tej magii w trakcie mojej pierwszej wizyty w Polsce
jesieni 1970 roku. W sklepach nie byo nic, oprcz masa i kapusty. Zamieszki wywoane
brakiem ywnoci spowodoway upadek rzdw Gomuki. Pomimo kryzysu gospodar-
czego, miliony Polakw radziy sobie dziki nieoficjalnym formom wsppracy. Ja,
Amerykanin przyzwyczajony do nowoczesnych budynkw i samochodw, byem zdru-
zgotany widokiem miast niemale pozbawionych kolorw, neonw i innych ladw
ycia. Dopiero po kilku tygodniach odkryem, e prawdziwe bogactwo Polski to odwaga
i mdro ludzi, objawiajca si w ich wzajemnej wsppracy i eksperymentowaniu,
pozwalajca na godne ycie, pomimo tak ograniczonych zasobw. Szczeglnie poru-
szony byem inteligencj, wspczuciem i poczuciem humoru spotykanych Polakw,
ktre skaday si na tak charakterystyczny dla wczesnej polskiej rzeczywistoci twrczy
ferment. Te umiejtnoci pozwalaj mie nadziej, e uda si znale rozwizania
rwnie w obecnej sytuacji, w ktrej historyczne zasoby, np. paliwa kopalne, nie bd
ju dostpne. Jeli zmiany klimatu zmusz nas do dekarbonizacji gospodarki, bdziemy
musieli szuka substytutw dla paliw oraz dla technologii i idei z czasw rewolucji prze-
mysowej. Innowacyjna samodzielno cechujca Polakw to prawdziwe bogactwo,
ktre pomoe budowa now ciek rozwoju.
Ta ksika oferuje wiele przykadw polskich innowacji w zakresie zrwnowaonej
architektury, planowania przestrzennego, energooszczdnych urzdze, systemw
transportowych oraz systemw inynierii ekologicznej, ktre usuwaj zanieczyszczenia,
wykorzystujc energi soneczn. Pierwszym krokiem w kierunku ich wdraania jest
zmiana modeli mylowych i spojrzenie na rzeczywisto z perspektywy systemowej. Nie
mog bowiem rozwiza problemw idee, ktre wywodz si ze wiatopogldu, ktry
te problemy spowodowa. Rozpatrzmy przykad internetu: jeli jego rozwj motywo-
wany jest wycznie przez XX-wieczne denie do zysku, moe nie doprowadzi do
wykorzystania potencjau olbrzymiego wzrostu naszej mocy przechowywania, przetwa-
rzania i dzielenia si informacjami. Spoeczestwo zostaje wcignite we wszechogar-
niajc sieciow rozrywk, zamiast zainspirowane tym wirtualnym forum, by wsplnie
xvi
tworzy nowy porzdek na wiecie. Jeeli innowacyjno jest ograniczana przez nasze
wczeniejsze wyobraenia i przyzwyczajenia, to transformacja do zrwnowaonego
rozwoju przebiega wolniej.
Polacy doskonale znaj wyzwanie, jakim jest pielgnowanie alternatywnych idei
w sytuacji, gdy dziaania spoeczno-gospodarcze zdominowane zostay przez jeden
paradygmat. Ponad sto lat okupacji obcych mocarstw nie zniszczyo polskiej tosamoci.
Chocia w szkoach uywanie jzyka polskiego byo zakazane, to prawdziwa edukacja
odbywaa si przy kuchennym stole i wbrew obowizujcym reguom. Podobnie dzi,
paradygmat wzrostu gospodarczego cigle dominuje nad koncepcj rozwoju, pomimo
e jego skutki uboczne niszcz spoeczestwo i rodowisko oraz przyczyniaj si do
zmian klimatu. Powoli, w cieniu tego paradygmatu, dziki cierpliwym eksperymentom,
zbieraniu dowodw legitymizujcych alternatywny wiatopogld uksztatoway si
nowe idee. Gdy upadnie stary, dominujcy paradygmat, koncepcja zrwnowaonego
rozwoju przetrwa.
W ksice opisanych zostao wiele nowych pomysw dotyczcych gospodarki,
spoeczestwa i rodowiska, ze szczeglnym naciskiem na wzajemne interakcje midzy
nimi. To spojrzenie otwiera nowe horyzonty, ukazuje wiat przyszoci, ktry moe
kwitn nie rosnc i prosperowa nie zanieczyszczajc. Prezentowane koncepcje
wywodz si z dziesicioleci bada prowadzonych za granic i w Polsce. Mog zainspi-
rowa kadego, gdy pokazuj moliwoci dziaania na rzecz bezpiecznego ycia
w wiecie, w ktrym tempo zmian jest wiksze ni kiedykolwiek wczeniej.
Zrwnowaony rozwj to nie jest credo, ktre trzeba przyj. To raczej inspiracja do
testowania nowych idei i cigego eksperymentowania i uczenia si. Polskie dowiad-
czenia pokazuj, e warunkiem przeycia jest podjcie wyzwania, zaryzykowanie popy-
nicia na fali zmian, a jeli trzeba pod prd. Kilkusetletnia tradycja narodu polskiego
pokazuje, e tkwi w nim potencja i odwaga do wdraania nowatorskich rozwiza.
xvii
Podzikowania
Niniejsza ksika jest elementem wikszego projektu Wyzwania zrwnowaonego
rozwoju w Polsce, realizowanego przez Fundacj Sendzimira i Centrum Rozwiza
Systemowych. Projekt obejmuje rwnie publikacj magazynw Zrwnowaony Rozwj
Zastosowania, stworzenie portalu spoecznociowego dla profesjonalistw zrwno-
waonego rozwoju, a take organizacj flagowego przedsiwzicia Fundacji Sendzimira
midzynarodowej szkoy letniej z tego zakresu. Osob odpowiedzialn za koordy-
nacj wymienionych dziaa, bez ktrej zaangaowania rwnie publikacja tej ksiki
nie byaby moliwa, jest Karolina Maliszewska. Realizacja tego projektu jest moliwa
dziki dofinansowaniu ze strony Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska
i Gospodarki Wodnej oraz Deutsche Bundesstiftung Umwelt.
Sama ksika jest rezultatem pracy i zaangaowania wielu osb. Autorom jestemy
przede wszystkim wdziczni za udzia w tym przedsiwziciu i przygotowane teksty.
Szczeglne podzikowania skadamy tym z nich, ktrzy dodatkowo czytali i omawiali
z nami inne rozdziay, a zwaszcza Annie Lewandowskiej i Tomaszowi Jeleskiemu.
Recenzentom dzikujemy za krytyczne uwagi, ktre miay znaczny wpyw na osta-
teczn zawarto ksiki. Na rnych etapach jej przygotowywania zasigalimy
rwnie rad szeregu innych osb, wobec ktrych jestemy gboko zobowizani.
Wrd nich wymieni chcielibymy zwaszcza Agnieszk Wodyk-Bergier, Ann
Kronenberg, prof. Andrzeja Rudnickiego, prof. Stanisawa Juchnowicza, Jana
Sendzimira, Patrycj Romaniuk, Macieja Mycielskiego, Zbigniewa Karnickiego, Emili
Skrzypek, Dawida Pieko, Kajetana Czya, Agnieszk Czachowsk i Iwon Maciejczyk.
Podzikowania kierujemy rwnie pod adresem prof. Tomasza ylicza, prof. Tadeusza
Borysa i Anny Kalinowskiej za wsparcie okazane na etapie wstpnych prac koncep-
cyjnych nad ksik.
xviii
Wstp
Zrwnowaony rozwj dotyczy kadego z nas. Odnosi si do zwizkw midzy rnymi
elementami naszego otoczenia: gospodark, spoeczestwem i rodowiskiem. Wywierajc
wpyw na te zwizki w pracy lub yciu prywatnym, wspdecydujemy o charakterze
rozwoju, jaki staje si naszym udziaem. Wiadomoci dotyczce zrwnowaonego
rozwoju, a take skadajcych si na zagadnie ochrony rodowiska oraz spraw spoecz-
nych, docieraj do nas ze rodkw masowego przekazu. Do koncepcji tej odwouj si
niemal wszystkie wane krajowe i midzynarodowe dokumenty (w tym Konstytucja RP
i Traktat o Unii Europejskiej). Mwi te o niej coraz czciej przedsibiorcy, zwracajc
uwag na swe odpowiedzialne zachowania.
To jednak, czego w praktyce dotyczy zrwnowaony rozwj oraz jakie znaczenie ma
on dla kadego z nas, szczeglnie dobrze pokazuje niniejsza ksika. Nie chodzi tylko
o tre przedstawion w kolejnych rozdziaach, ale te o potraktowanie ksiki jako
produktu majcego wiele cech wsplnych z innymi towarami dostpnymi na rynku.
Podobnie jak w przypadku dowolnego produktu, stworzenie tej ksiki wymagao
pozyskania ze rodowiska zasobw. Posuyy one midzy innymi do wytworzenia
papieru i farb ich produkcja wizaa si z emisjami substancji zanieczyszczajcych,
ktre trafiy do rodowiska i tam, w drodze procesw naturalnych, poddawane s neutra-
lizacji. Rwnie ta ksika, jak kady inny produkt, stanie si w kocu odpadem. Jako
autorw z jednej strony nas to martwi, ale z drugiej strony mamy nadziej, e papier, na
ktrym zostaa wydrukowana, zostanie poddany recyklingowi, ograniczajc bezporedni
negatywny wpyw na rodowisko. Oprcz rodowiska przyrodniczego, w przygotowaniu
tej ksiki wan rol odegrao te spoeczestwo tworzylimy j z myl o czytelni-
kach, korzystajc z produktw, wytworzonych przez innych ludzi z zasobw naturalnych
(komputerw, innych ksiek, sieci komputerowych). Szerzej o zwizkach gospodarki,
spoeczestwa i rodowiska piszemy w rozdziale 1.
Na wpyw ksiki na otoczenie powinnimy jednak spojrze szerzej, postrzegajc j
jako element zoonego systemu zalenoci czcych autorw z czytelnikami, ktrzy
mog w rny sposb z niej korzysta. Szerok perspektyw zapewnia mylenie syste-
mowe (rozdzia 2), ktre suy poszukiwaniu przyczyn i konsekwencji naszych dziaa,
a take wzorcw mylenia. Omawiajc poszczeglne zagadnienia z zakresu zrwnowao-
nego rozwoju, staralimy si umotywowa nasze wzorce mylenia, opierajc je na teore-
tycznych podstawach zrwnowaonego rozwoju, ktre przedstawiamy w rozdziale 3.
Szersze spojrzenie na ksik wymaga zastosowania perspektywy cyklu ycia produktu
(rozdzia 5). Proces produkcji wymaga nie tylko wspomnianych zasobw i innych usug
rodowiska, ale siga znacznie dalej. Przygotowujc swe rozdziay, spdzilimy wiele
godzin przed monitorami komputerw, zuywajc energi. Konieczne byy spotkania,
w czasie ktrych tre ksiki podlegaa szczegowym uzgodnieniom, co byo rdem
zanieczyszcze zwizanych z transportem. Potrzebne byo wreszcie owietlenie budynkw
i same budynki, w ktrych odbywaa si praca (jak przekonamy si w rozdziale 6, rwnie
w tym obszarze moliwe jest ograniczenie negatywnego wpywu na otoczenie, np. przez
wykorzystanie materiaw budowlanych o odpowiednich waciwociach, bardziej efek-
tywne wykorzystanie wiata dziennego, lepsze skomponowanie budynku z otoczeniem).
Proces produkcji wymaga take wsppracy z innymi podmiotami w acuchu dostaw
(rozdzia 7). Przygotowujc ksik staralimy si wsppracowa z dostawcami lokal-
nymi, ktrzy byli w stanie zapewni odpowiedni standard usug lub dostarczanych
2
towarw. Wybierajc papier, zwracalimy uwag na zwizany z nim wpyw na rodo-
wisko ksika zostaa wydrukowana na papierze w 100% pochodzcym z recyklingu,
a jej okadka nie jest pokryta plastikow foli.
Z dwch powodw postanowilimy wreszcie wyda t ksik rwnie w wersji elek-
tronicznej: aby zapewni do niej jak najszerszy dostp, w tym czytelnikom, dla ktrych nie
wystarczy nakadu drukowanego; ale take, aby ograniczy opisany powyej wpyw na
rodowisko zwizany z produkcj. Elektroniczne wydanie ksiki pozwala na ograni-
czenie zuycia zasobw niezbdnych do jej produkcji (na etapie uytkowania wymaga
jednak energii pobieranej przez komputer i monitor). Inn form zwikszania efektyw-
noci wykorzystania zasobw i usug rodowiska na potrzeby produkcji ksiki moe by
zwikszenie intensywnoci jej uytkowania. Ksika trafi m.in. do bibliotek, gdzie jeden
egzemplarz bdzie uywany przez wielu czytelnikw kady bdzie mg z niej skorzy-
sta, nie posiadajc jej na wasno. Zastpowanie produktw usugami znajduje zastoso-
wanie rwnie w przypadku innych przedmiotw (rozdzia 8).
Dotychczas zwrcilimy uwag na tzw. aspekty bezporednie zasoby i usugi rodo-
wiska bezporednio wykorzystane do produkcji ksiki lub zwizane z jej utylizacj.
W przypadku produktu takiego jak ksika, a ta w szczeglnoci, znacznie waniejszy jest
jednak wpyw poredni zwrcenie uwagi czytelnikw na wyzwania zrwnowaonego
rozwoju i dostarczenie narzdzi realizacji tej koncepcji rozwiza.
Ksika czy cechy poradnika dla profesjonalistw zrwnowaonego rozwoju
i podrcznika dla zainteresowanych studiowaniem tego tematu. Liczymy, e nie tylko
wyjani i zilustruje omawiane zagadnienia, ale bdzie te wykorzystywana przez prak-
tykw w biznesie, samorzdach lokalnych i organizacjach pozarzdowych, a take przez
indywidualnych ludzi, chccych podj dziaania na rzecz zrwnowaonego rozwoju. Jeli
okae si przydatna i zainspiruje do dziaa, jej poredni pozytywny wpyw prawdopo-
dobnie zneutralizuje negatywne konsekwencje produkcji.
Zarwno w biznesie, jak i w samorzdach lokalnych, dziaania na rzecz zrwnowao-
nego rozwoju powinny by oparte na przejrzystej strukturze zarzdzania, okrelajcej
programy i wskaniki ich realizacji, a take akcentujcej wspprac z lokaln spoeczno-
ci. Tego typu systemy zarzdzania opisujemy w odniesieniu do firm (rozdzia 4) i samo-
rzdw lokalnych (rozdzia 9). W biznesie taki system odnosi si moe midzy innymi do
opisanych powyej aspektw bezporednich i porednich, zwizanych z wpywem
produktu na rodowisko. W samorzdach wie si z innymi obszarami planowania
np. planowaniem przestrzennym, ktre z powodw rodowiskowych i spoecznych
powinno uwzgldni wiksze zagszczenie i wykorzystanie oraz rewaloryzacj istniej-
cych zasobw (rozdzia 10). Planowanie przestrzenne jest cile powizane z organizacj
systemu transportowego (rozdzia 11). Ich uzupenieniem jest gospodarka komunalna,
wykorzystujca rozwizania dostosowane do lokalnych potrzeb i warunkw, w tym usugi
ekosystemw (rozdzia 12). Dla podniesienia efektywnoci realizacji zada publicznych
w powyszych obszarach, mona w nie angaowa sektor prywatny w ramach partner-
stwa publiczno-prywatnego (rozdzia 13). Podkrela to znaczenie wsppracy midzysek-
torowej dla realizacji zada z zakresu zrwnowaonego rozwoju, obok wsppracy
biznesu i samorzdw ze spoecznoci lokaln oraz indywidualnymi ludmi.
Z ekonomicznego punktu widzenia kady czytelnik jest konsumentem ksiki. Jako
konsumenci decydujemy o zakupach, a zatem o tym, co bdzie dostarczone na rynek.
Wybieramy wydawnictwa w wersji papierowej lub elektronicznej (zdematerializowanej),
i to od nas jako indywidualnych uytkownikw zaley, co stanie si z produktem po
zakoczeniu jego uytecznego ycia (rozdzia 14). Ze spoecznego punktu widzenia,
3
czytelnicy i autorzy s te obywatelami. Jako obywatele yjemy w otoczeniu skadajcym
si z innych ludzi. Nasze powizania z nimi to kapita spoeczny, ktry umoliwia nam
podejmowanie wsplnych dziaa (rozdzia 15).
Praca nad przygotowaniem tej ksiki w duej mierze opieraa si na wykorzystaniu
i budowaniu naszego kapitau spoecznego. Obecno wrd autorw specjalistw
z rnych dziedzin, czcych teori i praktyk, pokazuje jednoczenie interdyscyplinarny
charakter zrwnowaonego rozwoju. Zgodnie z tym podejciem, rwnie kady czytelnik
moe si wypowiedzie i wsptworzy przysze wersje tej ksiki. Zachcamy wic
kadego, kto dostrzega potencja zrwnowaonego rozwoju, do kontaktu z nami, zarwno
w sprawie komentarzy dotyczcych zawartoci samej ksiki, jak i inicjatyw na rzecz
szeroko rozumianego zrwnowaonego rozwoju. Efekty ewentualnych dziaa podjtych
przez czytelnikw zadecyduj o tym, czy pozytywne aspekty porednie przewa nad
negatywnymi aspektami bezporednimi produkcji tej ksiki.
Przed zaproszeniem do lektury dalszych czci ksiki, czujemy si w obowizku
przedstawi jej zawarto w bardziej tradycyjny sposb. Jak wynika z powyszego opisu,
skada si ona z czterech czci. W pierwszej prezentujemy podstawowe zagadnienia,
kluczowe dla waciwego zrozumienia idei zrwnowaonego rozwoju. W kolejnych
odwoujemy si do praktycznych aspektw wdraania tej koncepcji w przedsibiorstwach
(cz II), samorzdach i spoecznociach lokalnych (cz III) oraz przez indywidualne
osoby (cz IV). Powyszy podzia jest do pewnego stopnia arbitralny, a niektre tematy
mogyby pojawi si w innej czci (zwracaj na to uwag liczne odniesienia do treci
przedstawionych w innych miejscach w ksice).
Poszczeglne rozdziay skadaj si z wymienionych poniej elementw.1
Tre rozdziau omawia podstawowe zagadnienia z danego zakresu tematycznego,
identyfikujc gwne wyzwania i rozwizania. Wzbogacaj j liczne przykady
zagraniczne i krajowe.
Narzdzia (symbol N, przedstawione w ramkach w treci rozdziau) przedstawiaj
rozwizania wspierajce praktyk zrwnowaonego rozwoju, stosowane zarwno
w Polsce, jak i za granic.
rda praktyczne stanowi potencjaln pomoc we wdraaniu opisanych rozwiza.
Pytania maj pobudza do przemylenia omwionych tematw i odniesienia ich do
wasnego kontekstu.
Studia przypadku (symbol P, umieszczone na ciemniejszych stronach na kocu
rozdziau) to pochodzce z Polski (z wyjtkiem studium przypadku 2.P2), obszernie
omwione przykady. Ilustruj adekwatno wyzwa zrwnowaonego rozwoju
w polskim kontekcie oraz mnogo i charakter wypracowanych w tym zakresie
rozwiza. Kade studium przypadku zwieczone jest 23 pytaniami.
Nasz uwag skoncentrowalimy na Polsce. Przykady zagraniczne wykorzystywa-
limy tylko po to, by pokaza szczeglnie istotne aspekty zrwnowaonego rozwoju lub
przykady jego zastosowa, ktrych dotychczas brakowao w naszym kraju. 23 studia
przypadku i liczne drobne przykady w tekcie pokazuj jednak, e mamy ju na tym polu
istotne osignicia mog one inspirowa kolejne dziaania. Stanowi rwnie argument
dla tych, ktrzy jeszcze nie s przekonani, czy zrwnowaony rozwj w naszym kraju jest
w ogle moliwy.
1
Wyjtkami s rozdziay 2, 4, 8 i 13 o charakterze praktycznym, bez wyrnionych narzdzi oraz rozdzia 4 o charakterze teore-
tycznym, bez wyrnionych narzdzi i studiw przypadku.
4
I.
cz
Podstawy
5
Wprowadzenie do czci I
Tak jak budow jakiejkolwiek struktury zaczyna si od fundamentw, tak i my
w trzech pierwszych rozdziaach przyjrzymy si podstawowym koncepcjom
i problemom, zwizanym z realizacj zrwnowaonego rozwoju. Posu one do
stworzenia szczegowych wizji, odnoszcych si do wybranych obszarw naszej
dziaalnoci, gdy bdziemy si do nich odwoywa w kolejnych czciach ksiki.
Rozdzia 1 dotyczy zwizkw gospodarki, spoeczestwa i rodowiska trzech
systemw, ktrych interesy rwnoway koncepcja rozwoju zrwnowaonego.
Odwoamy si w niej do usug, jakich rodowisko dostarcza gospodarce i spoecze-
stwu; kosztw zewntrznych; niedostatecznej wiedzy na temat zwizkw tych
systemw; instytucji, kapitau spoecznego i partycypacji spoecznej. Poznamy
rwnie podstawowe zasady, ktrymi naley si kierowa realizujc koncepcj
rozwoju zrwnowaonego. Jedn z nich jest przyjcie systemowego podejcia do
badania i ksztatowania wymienionych zwizkw, czemu w caoci powicimy
rozdzia 2.
Podejcie (lub mylenie) systemowe pozwala nam dostrzec zwizki midzy
wymienionymi systemami i dostarcza narzdzi, za pomoc ktrych moemy te
zwizki przedstawia i analizowa. Jedn z najwaniejszych koncepcji, na jak
zwrcimy uwag w rozdziale 2, a do ktrej bdziemy odwoywa si wielokrotnie
w dalszych czciach ksiki, s modele mylowe. Tak nazywamy schematy mylenia
lub przekonania, ktre odzwierciedlaj nasze rozumienie wiata. Narzdzia, ktrymi
bdziemy si posugiwa, takie jak diagramy przyczynowe, pozwalaj na prezentacj
naszych modeli mylowych. Jeli podobny diagram stworzymy z grup rnych inte-
resariuszy, dostrzeemy jak rni si nasze punkty widzenia i gdzie s one zbiene.
Moemy zacz wypracowywa wspln wizj rozwoju, uwzgldniajc interesy
wszystkich trzech wymienionych systemw.
W rozdziale 3 nawiemy do drugiego kluczowego aspektu zrwnowaonego
rozwoju trwaoci. Zgodnie z najpowszechniej stosowan definicj, rozwj ten
powinien uwzgldnia potrzeby obecnego i przyszych pokole. Stwarza to sytuacj
jeszcze trudniejsz, ni uwzgldnianie interesw trzech systemw istniejcych
obecnie modeli mylowych przyszych pokole nie znamy, nie mamy rwnie ich
reprezentantw. W tym kontekcie zastanowimy si, w jaki sposb moemy zadba
o interesy przyszych pokole, dysponujc dostpnymi obecnie zasobami kapitaw:
ekonomicznego, spoecznego i przyrodniczego, oraz jakimi wskanikami powin-
nimy si kierowa, by oceni, czy nam si to udaje.
Dla ilustracji podstawowych zalenoci posuymy si przykadami: wyceny
wartoci Puszczy Biaowieskiej (studium przypadku 1.P1), polskich pooww dorsza
na Batyku (studium przypadku 1.P2) i zakadu pyt wirowych, dziaajcego
w atrakcyjnym przyrodniczo miejscu (studium przypadku 1.P3). Zorientujemy si,
jakie znaczenie z punktu widzenia gospodarki i spoeczestwa odgrywa rodowisko,
a take dlaczego tak wane jest przyjcie dugoterminowej perspektywy dziaalnoci
czowieka. Przyjrzymy si wreszcie, jak istotne jest uwzgldnienie w dziaaniach
gospodarczych opinii spoecznoci, na ktre te dziaania bd oddziaywa. Pierwsze
trzy studia przypadku ilustruj problemy, z ktrymi borykamy si, prbujc reali-
zowa w Polsce koncepcj zrwnowaonego rozwoju.
Studia przypadku w rozdziale drugim, dotyczce zarzdzania dolinami rzecz-
nymi: Baryczy (studium przypadku 2.P1) i Cisy na Wgrzech (studium przypadku
6
2.P2) poka, jak zoone s zalenoci, ktre naley bra pod uwag, mwic
o zrwnowaonym rozwoju. Przyjrzymy si rwnie, jak rol odegra w obu sytu-
acjach dialog midzy mieszkacami i ekspertami. Program rozwoju, w ktrego
tworzenie nie byliby zaangaowani mieszkacy, a ktry byby narzucony przez
ekspertw z zewntrz, nie byby programem rozwoju zrwnowaonego. Nacisk na
partycypacj spoeczn i tworzenie warunkw dla angaowania spoecznoci lokal-
nych w procesy podejmowania dotyczcych ich decyzji, bdziemy kadli rwnie
w dalszych czciach ksiki.
7
Rozdzia 1.
Zwizki gospodarki, spoeczestwa
i rodowiska
1.1. Wprowadzenie
Ju od wczesnych lat ycia poznajemy naturalne (przyrodnicze) bariery rozwoju spoe-
czestw ludzkich. Dowiadujemy si, e gospodarki rolnej nie mona prowadzi wysoko
w grach, ani na dalekiej pnocy; dostrzegamy granice, jakimi dla ludzkich spoe-
czestw byy wielkie zbiorniki wodne, rzeki czy nieprzebyte lasy. Kiedy zastanowimy
si nad tym gbiej, dostrzegamy e owe warunki naturalne ksztatoway rozwj poszcze-
glnych spoeczestw, wrcz wpyny na ksztat wspczesnego wiata. Ostatecznie
jednak losy spoeczestw zaleay nie tylko od rodowiska, ale i od ich wasnej zdol-
noci do jego wykorzystania i do obrony przed negatywnymi skutkami ich wasnego
wpywu na rodowisko.
Zanim przejdziemy do wspczesnych zalenoci midzy omawianymi systemami,
warto przyjrze si im w ujciu historycznym. Diamond (1997) zauway, e o prze-
wadze poszczeglnych spoeczestw decydoway czsto militarne i morskie techno-
logie, scentralizowana organizacja spoeczna, pismo pozwalajce na wykorzystanie
tysicy lat dowiadcze, a take zarazki, na ktre poszczeglne spoeczestwa zdyy
si uodporni. Zdaniem Diamonda, ostatecznie o rozwoju ludzkich spoeczestw
i wspczesnego wiata decydoway jednak warunki naturalne, ktre umoliwiy prze-
chodzenie od trybu ycia owcw zbieraczy do osiadego rolnictwa i idc za tym
zmian organizacji spoecznej. Czynniki te umoliwiay zwikszenie liczby ludnoci,
zwikszenie potencjau militarnego i wyksztacenie si nowych grup spoecznych.
Miejscem, w ktrym ta zmiana nastpia po raz pierwszy, okoo 12 000 lat temu, by tzw.
yzny Pksiyc, kolebka pierwszych miast, imperiw i wielkich cywilizacji Bliskiego
Wschodu. Dlaczego wic to miejsce nie stao si centrum wspczesnego wiata?
O przewadze yznego Pksiyca nad innymi terenami o podobnym klimacie zade-
cydoway kolejne czynniki naturalne wielko tego terenu oraz jego zrnicowanie
klimatyczne, topograficzne i biologiczne. Przeoyo si to na wiksz rnorodno
moliwoci do wykorzystania przez czowieka. Ostatecznie jednak yzny Pksiyc sta
si suchym, pustynnym i ppustynnym terenem, zacofanym gospodarczo i spoecznie,
jakim znamy go obecnie. O tym take zadecydoway czynniki naturalne, poczone tym
razem z czynnikiem ludzkim. yzny Pksiyc okaza si ekosystemem wraliwym na
zmiany wprowadzone przez czowieka. Niskie opady ograniczay moliwo odtwa-
rzania lasw (wycinanych na potrzeby rolnictwa, budownictwa i produkcji energii),
a take innych terenw zielonych (nadmiernie eksploatowanych przez wypas kz).
Uboeniu szaty rolinnej towarzyszya erozja i zamulanie rzek, a irygacja przyczyniaa
si m.in. do wzrostu ich zasolenia.
Spoeczestwa zamieszkujce teren yznego Pksiyca, niewiadome konse-
kwencji swych dziaa, popeniy ekologiczne samobjstwo niszczc ekosystem,
dziki ktrego bogactwu powstay. Polityczne i ekonomiczne centrum stopniowo prze-
nosio si na zachd i pnoc, gdzie ekosystemy okazay si bardziej wytrzymae na
wpyw czowieka, a dalsze etapy rozwoju spoecznego (wyksztacenie klasy kupcw,
kapitalizm, ochrona patentowa, badania naukowe) przypiecztoway znaczenie Europy
jako centrum wiata.
8
Podobnie jak w przypadku yznego Pksiyca, liczne spoeczestwa same pozba-
wiy si moliwoci dalszego rozwoju degradujc rodowisko, od ktrego te moliwoci
zaleay. Po dokonaniu przegldu kilkudziesiciu przykadw (w tym tak znanych, jak
Wyspa Wielkanocna lub cywilizacja Majw), Diamond (2005) zidentyfikowa osiem
gwnych powodw niezamierzonego ekologicznego samobjstwa. Dotycz one
nadmiernej eksploatacji rodowiska (degradacja ekosystemw, np. przeowienie) oraz
wzrostu wielkoci populacji ludzkich i wpywu na rodowisko w przeliczeniu na miesz-
kaca. Oczywicie w wikszoci przypadkw czynniki te dziaay cznie wzrost
demograficzny wywiera nadmiern presj na rodowisko, ostatecznie prowadzc do
1.
niedoborw ywnoci i konfliktw o dostp do zasobw.
Opisywane spoeczestwa nie zdaway sobie jednak sprawy, e przekraczaj
dostpn skal ekosystemu zasoby wci wydaway si nieskoczone; inne
zmiany w rodowisku ukryway najbardziej istotne zjawiska; kluczowe zmiany
w rodowisku byy maskowane przez ich wasn zmienno (sezonow, coroczn
lub nastpujc w jeszcze duszych okresach). W wielu przypadkach, rwnie dzi,
zoono ekosystemw uniemoliwia przewidzenie skutkw ingerencji ludzkich.
Tym trudniejsze byo to dla niepimiennych spoeczestw, ktre nie mogy odwoa
si do podobnych dowiadcze z przeszoci. W niektrych przypadkach brakowao
moliwoci podejmowania decyzji lub byy one podejmowane przez ludzi nie znaj-
cych lokalnych warunkw. W innych, paradoksalnie, o upadku decydowao ekono-
micznie racjonalne zachowanie wskiej grupy rzdzcej, ktra moga wiele zyska
na degradacji rodowiska. Brakowao sprzeciwu ze strony zwykych ludzi, ktrzy
tracili relatywnie znacznie wicej, ale ktrym brakowao wiedzy lub moliwoci
organizowania si, by broni wasnych interesw.
Ostatecznie o upadku spoeczestw przesdzay wic ich wasne dziaania (lub ich
brak) w odniesieniu do problemw ekologicznych, ktrych owe spoeczestwa dowiad-
czay. Te dziaania zaleay od politycznych, gospodarczych i spoecznych instytucji
wytworzonych przez poszczeglne spoeczestwa, a take od wyznawanych przez nie
wartoci. O ich upadku decydowaa niska jako instytucji i kapitau spoecznego, prze-
kadajca si na niedoskonao prawa, rynku czy spoecznej kontroli.
Spoeczestwa, ktre dokonay niezamierzonego ekologicznego samobjstwa,
naleay do najbardziej rozwinitych i zoonych w swoich czasach. Dzi moemy uczy
si nie tylko w oparciu o nasze wasne, ale i o ich dowiadczenia. Mona zreszt dostrzec
wiele podobiestw midzy sytuacjami spoeczestw analizowanych przez Diamonda
(2005) i wspczesnego wiata. W tym kontekcie, w biecym rozdziale przyjrzymy si
bliej zwizkom gospodarki, spoeczestwa i rodowiska, aby w nastpnym pozna
podejcie systemowe, ktre jeszcze lepiej pozwoli nam analizowa zwizki midzy tymi
systemami.
Historyczny przegld pozwala nam dostrzec szereg kluczowych zjawisk z punktu
widzenia zwizkw gospodarki, spoeczestwa i rodowiska. Odwoamy si do nich
w kolejnych podrozdziaach, powiconych:
zalenoci gospodarki i spoeczestwa od rodowiska (podrozdzia 1.2);
efektom zewntrznym dziaalnoci czowieka (1.3);
problemowi niewiedzy (1.4);
roli instytucji i kapitau spoecznego w rozwoju zrwnowaonym (1.5);
znaczeniu rozwoju zrwnowaonego (1.6).
10
1.1a
1.
1.1b
1
Najwikszym dotychczas przedsiwziciem majcym na celu zidentyfikowanie dbr i usug rodowiska byo badanie Millennium
Ecosystem Assessment, zwieczone publikacj trzytomowego opracowania: Hassan i in. (2005); Carpenter i in. (2005); Chopra i in.
(2005). Dobra i usugi rodowiska bywaj rwnie nazywane wiadczeniami ekosystemw.
12
Tabela 1.1. Usugi ekosystemw (Daily, 1999)
Leki
Zioa
Energia Biopaliwa
Energia wodna
Produkty Tuszcze
przemysowe Oleje
Wosk
Guma
Perfumy
Barwniki
Wzr do stworzenia analogicznych substancji syntetycznych
Narzdzie 1.N1.
Nierynkowe metody wyceny
rdem wartoci ekonomicznej dbr jest przedmiotem obrotu na rynku). Te metody
gotowo konsumentw do wymiany na bazuj na poznaniu preferencji konsu-
nie innych dbr. Warto dobra jest mentw, dotyczcych badanych dbr.
w istocie kursem, po jakim taka wymiana Mona je podzieli na dwie kategorie:
mogaby si odby. W szczeglnoci, na 1. metody oparte na preferencjach
dane dobro mona wymieni pienidze. ujawnionych;
Jest to oczywiste dla typowych dbr 2. metody oparte na preferencjach
konsumpcyjnych, ktrych ceny (czyli kurs deklarowanych.
wymiany na pienidze) s oglnie znane. Pierwsza grupa metod wykorzystuje dane
Sprawa znacznie si jednak komplikuje z rynkw powizanych z danym dobrem, na
w przypadku dbr, na ktre nie ma ktrych ceny s znane, aby wnioskowa na
rynkw i ktrych cen nie da si obser- temat wartoci dobra rodowiskowego.
wowa takich jak dobra publiczne Dostarczaj one z reguy dolnego oszaco-
i rodowiskowe (np. czyste powietrze, wania wartoci, tym niemniej nawet takie
park miejski, zagroony gatunek). oszacowanie moe by w wielu przypad-
Brak istnienia ceny rynkowej nie kach wartociowe. Druga grupa metody
oznacza, e takie dobro nie posiada oparte na preferencjach deklarowanych
wartoci. Zawsze, gdy konsumenci gotowi opiera si na stawianiu konsumentw przed
s wymienia jakie posiadane dobra hipotetycznymi sytuacjami wyboru. Na
(pienidze) na obecno lub dostp do podstawie wyborw, jakich konsumenci
dobra rodowiskowego, to dobro posiada dokonuj w hipotetycznych scenariuszach,
pewn warto ekonomiczn. Tym mona wnioskowa na temat ich preferencji,
niemniej, oszacowanie tej wartoci moe a w rezultacie na temat wartoci dbr nieryn-
by trudne, poniewa adne transakcje kowych. Poniej krtko scharakteryzowano
wymiany nie s w praktyce realizowane, a te metody.
wic nie mona obserwowa kursu tej Metoda produktywnoci
wymiany.7
W niektrych przypadkach, gdy dostp-
Nauki ekonomiczne dysponuj kilkoma
no lub jako dobra rodowiskowego ma
metodami, ktre pozwalaj na oszacowanie
znaczenie dla produkcji dbr rynkowych,
wartoci dbr nierynkowych (nie bdcych
7
Warto dobra publicznego nie ma zwizku z kosztem jego dostarczenia. Warto wynika z gotowoci do zapaty konsumentw.
Koszt dostarczenia dobra moe by wyszy lub niszy ni warto dobra. W niektrych przypadkach dostarczenie bardzo wartocio-
wych dbr moe kosztowa niewiele, w innych koszt dostarczenia dobra moe znacznie przewysza to, ile konsumenci byliby
cznie gotowi za nie zapaci.
14
daje si okreli, w jaki sposb dobro rodo- oszacowanie, jaka jest warto czystego
wiskowe przyczynia si do tej produkcji, jeziora (tj., w jaki sposb przyczynia si
a zatem jaka jest jego warto. Na przykad, ono do zwikszenia wartoci nierucho-
dolnym oszacowaniem wartoci poprawy moci w okolicy). Inne przykady wykorzy-
jakoci wody w rzece moe by warto stania tej metody obejmuj np. rnice
zwikszonych pooww lub zmniejszenie w wynagrodzeniu spowodowane ryzykiem
kosztw oczyszczania wody, jeli jest ona wypadkw w pracy oraz rnice w cenie
wykorzystywana do produkcji np. sokw.
Metody: kosztu substytutw, kosztu
produktw ekologicznych i produkowa-
nych tradycyjnymi metodami.
1.
odtworzenia, uniknitych szkd Metoda kosztu podry
Te metody opieraj si na oszacowaniu Niektre dobra rodowiskowe, ktre mog
kosztu odtworzenia lub zastpienia dobra stwarza dobre warunki do rekreacji,
rodowiskowego, jeli miaoby ono ulec dostpne s za darmo, ale nie oznacza to, e
zniszczeniu. Na przykad, jeli mokrada pozbawione s wartoci. Odwiedzenie
i tereny zalewowe wzdu rzek dostarczaj takiego miejsca zwykle oznacza koniecz-
ochrony przeciwpowodziowej, zniszczenie no poniesienia pewnego kosztu, nawet
ich musiaoby by zastpione przez budow jeli nie jest pobierana opata za wstp. Aby
umocnie brzegw i zbiornikw retencyj- dosta si do okrelonego parku, lasu, lub
nych lub odtworzenia mokrade w innym, aby wybra si na grsk wycieczk, trzeba
nadajcym si do tego miejscu. Alternatywnie, najpierw w te miejsca dotrze. Podr
naleaoby uwzgldni moliwo wyst- oznacza poniesienie pewnych kosztw
pienia szkd, ktre mogyby powsta benzyny, biletw kolejowych, czasu spdzo-
w wyniku powodzi. Warto mokrade nego w podry, ktry mgby by wyko-
zapewniajcych ochron przeciwpowo- rzystany w inny sposb. Jeli konsument
dziow mona zatem ustali na poziomie gotowy jest ponie te koszty, aby przy-
minimum z trzech opisanych kategorii (stwo- jemnie spdzi czas w okrelonym miejscu,
rzonych przez czowieka substytutw, oznacza to, e pobyt tam ma dla niego
odtworzenia mokrade w innym miejscu, wiksz warto ni koszt, ktry musi
wartoci oczekiwanej potencjalnych szkd). ponie. Ta zaleno pozwala na oszaco-
Metoda ceny hedonicznej wanie wartoci tego miejsca (dobra) obli-
czajc koszt przecitnej wizyty odwiedzaj-
W przypadku, gdy obecno lub jako
cych i mnoc go przez liczb wizyt mona
jakiego dobra rodowiskowego wpywa na
oszacowa doln granic wartoci np. parku
ceny innych dbr, mona oszacowa
narodowego.
w jakim stopniu dobro rodowiskowe przy-
czynia si do zwikszenia cen tych dbr. Ta Metoda wyceny warunkowej
metoda jest najczciej wykorzystywana Uzyskanie wiarygodnej odpowiedzi na
w poczeniu z danymi z rynku nierucho- pytanie o gotowo do zapaty za pewne
moci. Na przykad, ceny domw mog dobro rodowiskowe (np. ochron jakiego
zalee od tego, czy w okolicy jest czyste gatunku wielorybw) wymaga skonstru-
jezioro lub las. Jeli dysponuje si odpo- owania odpowiedniego kwestionariusza.
wiedni iloci danych, istnieje moliwo Respondentom przedstawia si skrupu-
uwzgldnienia wszystkich pozostaych latnie przygotowany scenariusz dostar-
rnic pomidzy dwoma typowymi domami, czenia okrelonego dobra, w tym koszt,
z ktrych jeden zlokalizowany byby nad ktry trzeba byoby ponie. Nastpnie
czystym, a drugi nad brudnym jeziorem. prosi si ich o odpowied na pytanie, czy
Rnica w cenie domu pomnoona przez gdyby taki scenariusz mia by zrealizo-
ilo takich domw w okolicy pozwala na wany, gosowaliby za czy przeciw niemu.
16
wczajc w to przysze pokolenia.2 Taka sytuacja doprowadzia do upadku wielu spoe-
czestw, w tym zamieszkujcych tereny yznego Pksiyca. Dugoterminowe koszty
zewntrzne ilustruj jedn z przeszkd w realizacji zrwnowaonego rozwoju brak
moliwoci ochrony swych interesw przez przysze pokolenia (por. podrozdzia 3.2).
Koszty zewntrzne nie znajduj wic odzwierciedlenia w cenach dbr i usug,
bdcych przedmiotem obrotu na rynku. Tym samym ceny, najwaniejszy element
mechanizmu rynkowego, zawieraj sygnay, w oparciu o ktre odbiorcy produktw
i usug podejmuj decyzje potencjalnie niezgodne z ich faktycznymi preferencjami.
Koszty degradacji rodowiska, zwizane z dziaalnoci gospodarcz (w tym produkcj
1.
i konsumpcj), ponosi spoeczestwo jako cao, wczajc w to mieszkacw innych
krajw3 oraz przysze pokolenia.
Rzeczywisto gospodarcza, ksztatowana przez taki niedoskonay system cen, jest
wic po prostu kosztowna (Coase, 1937). Std jedn z najwaniejszych zasad zrwno-
waonego rozwoju staa si zasada zanieczyszczajcy paci kosztami zewntrznymi
powinni by obciani ci, ktrzy je powoduj. Jako narzdzie 1.N2 przedstawiamy
wybrane instrumenty polityki, suce internalizacji kosztw zewntrznych.
Aby doprowadzi do internalizacji kosztw zewntrznych, trzeba najpierw osza-
cowa ich warto. Ekonomici podejmuj takie prby w odniesieniu do rnych form
dziaalnoci gospodarczej. Jak wynika z bazy danych Review of Externality Data,
najwicej bada powicono kosztom zewntrznym produkcji energii, transportu
i gospodarki odpadami.4 Dla przykadu, w 2000 r. koszty zewntrzne transportu w 15
krajach Unii Europejskiej oraz Norwegii i Szwajcarii wyniosy 650 mld euro, co odpowia-
dao 7,3% PKB tych krajw (Schreyer i in., 2004). 83,7% tych kosztw zwizane byo
z transportem drogowym, 14% z lotniczym, 1,9% z kolejowym i 0,4% z eglug rdl-
dow. 67% kosztw powodowa transport pasaerski, a 33% towarowy. Przecitne
koszty dla poszczeglnych rodzajw transportu przedstawiono na rysunku 1.2.
W badaniu uwzgldniono koszty zewntrzne zwizane z wypadkami, zanieczyszcze-
niem powietrza, zmianami klimatycznymi, haasem, zniszczeniem krajobrazu i przyrody
oraz degradacj przestrzeni miejskiej. W porwnaniach nie uwzgldniono kosztw
korkw drogowych (kongestii), ktre charakteryzuj jedynie transport drogowy.
T sam metodologi zastosowano do wyceny kosztw zewntrznych w krajach Europy
rodkowej i Wschodniej (OECD, 2003). Cakowite koszty zewntrzne transportu wyniosy 40
mld euro (w 1995 r.), co odpowiadao 14% PKB badanych krajw.5 Transport drogowy
odpowiada za 87% kosztw, w tym samochody osobowe za ok. 40%. Przecitne koszty
poszczeglnych gazi transportu wykazyway podobn struktur, jak koszty dla krajw
Europy Zachodniej przedstawione na rysunku 1.2, ale byy od nich nisze:
1. transport pasaerski (euro na 1000 pasaerokilometrw):
drogowy 26,4;
kolejowy 12,1;
lotniczy 5,5;
2
Zjawisko to spopularyzowa Hardin (1968) formuujc koncepcj tragedii wsplnego pastwiska.
3
Wiele problemw ekologicznych ma charakter ponadnarodowy, co uzasadnia midzynarodowe dziaania na rzecz ich rozwizy-
wania. Dla przykadu, zanieczyszczenia powietrza wytwarzane przez polsk gospodark przenoszone s przez powietrze na pnoc
i wschd od Polski. Aby im przeciwdziaa, Szwedom opacao si w latach 1990. inwestowa w ochron rodowiska w Polsce.
Ograniczanie zanieczyszcze w Polsce byo bardziej efektywne ekonomicznie, z uwagi na wczesny brak zastosowania w naszym
kraju skutecznych technologii.
4
Baza danych RED powstaa w wyniku projektu realizowanego w latach 20022003 i obejmuje badania opublikowane do tego
czasu. Jej wersja internetowa <www.isis-it.net/red> zawiera ponad 1600 przykadw. Metodologi szacowania kosztw zewntrz-
nych dla energetyki opracowano w ramach projektu badawczego Externe <www.externe.info>.
5
Badaniem objto 14 krajw: Albani, Biaoru, Boni-Hercegowin, Bugari, Chorwacj, Czechy, Macedoni, Modawi, Polsk,
Rumuni, Sowacj, Soweni, Ukrain, Wgry. W przypadku Polski koszty zewntrzne wyceniono na 12,6 mld euro.
1.2a
1.2b
Rysunek 1.2. Koszty zewntrzne transportu pasaerskiego (1.2a) w euro na 1000 pasaerokilome-
trw i towarowego (1.2b) w euro na 1000 tonokilometrw (dane za rok 2000 dla 15 krajw UE,
Szwajcarii i Norwegii; Schreyer i in. 2004)
18
Jednym z wanych dziaa UE w obszarze zrwnowaonego rozwoju jest urealnienie
kosztw transportu i ograniczenie zwizanej z tym sektorem presji na rodowisko.
Opracowano podrcznik zawierajcy najlepsze praktyki i wskazwki dotyczce liczenia
kosztw zewntrznych transportu (Maibach i in., 2008), ktrego zalecenia stanowi
podstaw zmian prawnych, m.in. w unijnym prawie dotyczcym odpatnoci za korzy-
stanie z infrastruktury transportowej. Jednak wiadomo koniecznoci uwzgldniania
w rachunku ekonomicznym kosztw zewntrznych, powodowanych przez sektory inne
ni energetyka, transport i gospodarka odpadami, pozostaje niewielka.
Zrwnowaony rozwj wymaga powszechnego wykorzystania kosztw zewntrz-
1.
nych jako miary efektywnoci dziaa podejmowanych w dziedzinie ochrony rodo-
wiska, a tym samym jako podstawy dla ustalania celw i instrumentw polityki w tym
zakresie (Graczyk, 2005). Internalizacja kosztw zewntrznych wymusza wiksz efek-
tywno gospodarki jako caoci biorc pod uwag jej zwizki ze rodowiskiem.
Degradacja rodowiska, tosama z ograniczaniem moliwoci rozwoju w przyszoci,
staje si wtedy po prostu nieopacalna.
Narzdzie 1.N2.
Internalizacja kosztw zewntrznych
20
Regulacja bezporednia cych waciwoci produktw (np.
Pomimo wzrostu popularnoci instru- efektywnoci energetycznej lub spo-
mentw ekonomicznych, wci najbardziej sobu ich projektowania).
rozpowszechniona pozostaje regulacja W skrajnym przypadku standardy mo-
bezporednia, polegajca na administra- g przyjmowa posta zakazw lub na-
cyjnym ograniczaniu dziaalnoci powodu- kazw, takich jak zakaz wykorzystania
niektrych substancji w produktach, np.
1.
jcej koszty zewntrzne. Ogra-niczenia
najczciej formuowane s w formie: rtci w termometrach.
1. standardw imisji, dotyczcych ja- Dobrowolne porozumienia
koci rodowiska (np. maksymalne Rosnce znaczenie odgrywaj dobrowolne
stenie dwutlenku siarki w atmos- porozumienia zawierane midzy rzdem
ferze); i przedsibiorstwami. Porozumienia pozwa-
2. standardw emisji, okrelajcych laj na osignicie tych samych celw,
maksymalne dozwolone iloci wpro- ktre mogaby wymusi regulacja, ale
wadzanych do rodowiska zanie- ze wzgldu na ich charakter umoliwiaj
czyszcze (np. pozwolenie wod- przedsibiorstwom przedstawianie swej
no-prawne, wskazujce dopusz- dziaalnoci w lepszym wietle (wype-
czalne iloci i stenia wybranych nianie wsplnie ustalonych z rzdem celw
zanieczyszcze w ciekach odpro- brzmi lepiej ni spenianie wymogw regu-
wadzanych do wd lub do ziemi); lacji). Zapewniaj te wiksz elastyczno
3. standardw technicznych wymu- i zmniejszaj niepewno, co do przyszych
szajcych na podmiotach gospodar- wymogw regulacji. Wywizaniu si przed-
czych stosowanie procesw i apara- sibiorcw z porozumie suy groba
tury o okrelonych parametrach (np. zastosowania w innym przypadku regulacji
wskazujce na obowizkowe para- bezporedniej (przykadem mog by poro-
metry techniczne procesu spalania zumienia zawierane przez Komisj Euro-
odpadw); pejsk z producentami samochodw doty-
4. standardw produktowych dotycz- czce standardw emisyjnych).
6
Szczegowe omwienie roli niewiedzy, z punktu widzenia zrwnowaonego rozwoju, przedstawili Faber i in. (1992a,b).
Niewiedz podzielili na zamknit (gdy nie jestemy jej wiadomi) i otwart (ktr staramy si ogranicza). Niewiedza otwarta
obejmuje jednak zarwno niewiedz, ktr mona ograniczy (przez nauk i badania), jak i t, ktrej ograniczy si nie da (wyni-
kajc ze zoonoci otaczajcego nas wiata i nieustannie zachodzcych w nim zmian).
22
ywnoci, ochrony konsumentw i rozwoju technologicznego. W 2000 r. Komisja
Europejska wydaa komunikat na temat zasady przezornoci, w ktrym zapropono-
waa zalecenia dotyczce jej przestrzegania. Odwoujc si do niej, UE podejmowaa
radykalne dziaania, majce na celu ograniczenie ryzyka dla zdrowia i rodowiska,
zwizane ze stosowaniem okrelonych substancji, np. substancji powodujcych zabu-
rzenia ukadu hormonalnego (w 1999 r.) lub ftalanw (w 2005 r.).
Potrzeba wykorzystania zasady przezornoci mogaby zosta zredukowana, gdyby
szerzej stosowano zasad prewencji zapobiegania problemom zanim powstan.
Jedn z jej form jest zapobieganie (przeciwdziaanie) odpadom i zanieczyszczeniom.
1.
Przeciwstawia si je ograniczaniu uciliwoci ju wytworzonych odpadw i zanieczysz-
cze (tzw. rozwizaniom koca rury). Podejcie prewencyjne (zapobiegawcze) utosa-
miane jest z podejciem zintegrowanym, poniewa aby by naprawd skutecznym, musi
w kompleksowy sposb podchodzi do rozwizywania problemw degradacji rodo-
wiska oraz musi by zintegrowane z caoksztatem dziaa podmiotw gospodarczych.
Ograniczanie nakadw, wykorzystywanych w okrelonym procesie przemysowym,
automatycznie ogranicza rwnie negatywne efekty. W konsekwencji, jak zobaczymy
w rozdziale 5, ograniczanie zuycia zasobw i bardziej efektywne ich wykorzystanie
stanowi najbardziej oczywist form realizacji podejcia prewencyjnego (rysunek 1.3).
Dalsze badania, uwzgldniajce mylenie systemowe oraz zasady przezornoci
i prewencji, uatwiaj realizacj strategii rozwoju zrwnowaonego, poniewa sprzy-
jaj podtrzymaniu podstaw dla tego rozwoju. Spoeczestwa s jednak nieustannie
zaskakiwane zoonoci ekosystemw i nieprzewidywalnymi zmianami, ktre w nich
zachodz. W skrajnych przypadkach brak wiedzy w tym zakresie (i w konsekwencji
stosownych dziaa) mg doprowadzi do upadku caych cywilizacji. Niewiedza jest
ograniczeniem, z ktrym nawet bardzo rozbudowany kapita spoeczny nie jest
w stanie do koca sobie poradzi. Jednak to wanie budowanie kapitau spoecznego
stanowi by moe najlepsz odpowied na problem niewiedzy.
Rysunek 1.3. Ograniczanie wydobycia zasobw jako strategia zapobiegania odpadom i zanieczysz-
czeniom (Bringezu, 2002, s. 199)
24
Tabela 1.2. Niedoskonaoci instytucjonalne i ich konsekwencje dla rodowiska (Opschoor, 1996,
s. 334338)
Niedoskonao wdroenia
zawodowego, stowarzyszenia, klubu, koa gospody wiejskich, partii lub stronnictwa poli-
tycznego). Poziom zaufania do instytucji publicznych take jest w naszym kraju szczeglnie
niski. W 2007 r. Polacy ufali przede wszystkim czonkom swych rodzin (83%), ssiadom
i znajomym (69%), a w znacznie mniejszym stopniu wadzom lokalnym (26%) (CBOS, 2008).
Diagnoza kapitau spoecznego w Polsce (CBOS, 2008) sugeruje, e potrzebne s
dziaania wspierajce obywatelskie zaangaowanie, organizacje pozarzdowe i lokal-
nych liderw. Potrzeba edukacji, w tym w zakresie zwizkw midzy stanem rodo-
wiska i jakoci ycia (por. rozdzia 9) i na temat moliwoci podejmowania dziaa
spoecznych. Dziaania te mog zreszt by prowadzone przez organizacje pozarzdowe
(por. studium przypadku 14.P1). Potrzeba wreszcie wikszego zaangaowania spoecz-
nego w rozwizywanie problemw m.in. degradacji rodowiska, a z drugiej strony
prowadzenia w wikszym stopniu konsultacji spoecznych i wczania obywateli
w proces decyzyjny.
26
Bardzo pomocne w rozpoczynaniu par- pozwala na zachowanie cigoci polityki
tycypacyjnych procesw moe by zaanga- rozwojowej gminy prowadzonej przez
owanie wadz lokalnych. W przeciwie- samorzd pomimo kadencyjnoci wadz.
stwie do wczeniej wymienionych grup Kolejne ekipy rzdzce czuj si zobowi-
dysponuj bowiem zazwyczaj rodkami zane do utrzymania kierunkw rozwoju,
finansowymi, ktre mog wesprze ten ktre uzyskay szerokie poparcie spoeczne.
proces, mog rwnie zapewni regularne Natomiast przedsibiorcy i mieszkacy maj
nakady pracy ze strony urzdnikw.
Wadze powinny traktowa stron spo-
moliwo spokojnego planowania swojej
dziaalnoci, bo lepiej wiedz, czego mog
1.
eczn jak rwnorzdnego partnera, a nie si spodziewa w przyszoci.
sprowadza jej do roli organu doradczego Na sukces procesu partycypacji spoecznej
(Borys, 1998). Autokratyczna osobowo wpyw ma nie tylko wypracowany produkt
rzdzcych moe stanowi istotn barier plan, strategia, czy rozwizanie problemu.
dla uspoecznienia procesu podejmowania Rwnie wany jest sam proces dochodzenia
decyzji, podobnie jak wczeniejsza historia do porozumienia. Powinien on by oparty
stosunkw z lokaln spoecznoci (np. ist- na deniu do konsensu, tylko w takiej sytu-
niejce konflikty), czy silna identyfikacja acji mamy bowiem do czynienia z wielo-
wadz z jedn z opcji politycznych. Bariery stronnymi korzyciami (winwin). Trady-
te musz zosta przezwycione poprzez cyjnie stosowany kompromis nie gwarantuje,
budow zaufania, w oparciu o efektywn e przyjte rozwizania nie bd napotykay
komunikacj. Powinna ona umoliwia oporu przy ich pniejszym wdraaniu.
obywatelom i innym interesariuszom W zapewnieniu uczestnikom poczucia
dostp do informacji o zamierzeniach, pla- sprawiedliwoci procedury pomaga wspar-
nach i moliwociach zaangaowania si, cie procesu przez wykwalifikowanego facyli-
a nie tylko o podjtych ju decyzjach tatora lub mediatora z zewntrz. Taka osoba
(Kwiatkowski, 2003). pomaga przyj wsplne zasady i stoi na ich
Gwnym zadaniem uformowanego part- stray, dbajc o konstruktywno procesu.
nerstwa lokalnego jest stworzenie wizji spo- Umoliwia sprawiedliwy udzia wszystkich
ecznoci w duszej perspektywie czasowej stron w procesie. Zachowuje cakowit bez-
(np. za 2530 lat). Dziki udziaowi szero- stronno (wobec stron) i neutralno
kiego spektrum interesariuszy moe ona (wobec rozwiza), pomagajc grupie doj
odzwierciedla spoeczne potrzeby i oczeki- do porozumienia i jednoczenie pozostawia-
wania ponad podziaami politycznymi lub jc pen kontrol nad wyborem rozwizania
rnicami interesw. Perspektywiczna wizja w rkach interesariuszy.
1.6. Podsumowanie
Koncepcja rozwoju zrwnowaonego ma doniose znaczenie praktyczne, o czym prze-
konujemy si ledzc losy spoeczestw, ktre tej koncepcji nie przestrzegay. Rozwj
zrwnowaony wymaga zachowania kapitau przyrodniczego i kapitau spoecznego,
od ktrych uzalenione s przysze moliwoci rozwoju. Spoeczestwa, ktre doprowa-
dziy do nadmiernej degradacji rodowiska upady, niezalenie od ich wczeniejszego
znaczenia. Presja wspczenie wywierana na rodowisko stawia pod znakiem zapytania
jego zdolno do dalszego dostarczania usug niezbdnych dla tworzonych przez ludzi
systemw gospodarczych i spoecznych.
Koszty zewntrzne, ktre nie s ponoszone przez tych, ktrzy je powoduj sprawiaj,
e ceny nie odzwierciedlaj faktycznej wartoci towarw i usug, bdcych przedmiotem
Rysunek 1.4. Piramida zrwnowaonego rozwoju (na podst. Daly, 1973, s. 8; Meadows, 1998, s. 4143)
rda praktyczne
<www.externe.info> metodologia szacowania kosztw zewntrznych opracowana
w ramach programu Externe.
28
Champ, P.A., Boyle, K.J., Brown, T.C. (2004), A primer on nonmarket valuation,
Dordrecht: Kluwer. Jedna z podstawowych prac dotyczcych nierynkowych metod
wyceny.
Szczepanowska, H.B. (2008), Wycena wartoci drzew na terenach zurbanizowanych,
Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa. Pierwsza z serii 6
ksiek dotyczcych wyceny drzew w polskich miastach.
<www.ecosystemvaluation.org> strona internetowa nt. wyceny usug ekosystemw
przygotowana z myl o nieekonomistach, pisana przystpnym jzykiem.
<www.evri.ca> Environmental Valuation Reference Inventory baza danych z bada-
1.
niami wyceny usug ekosystemw.
<www.co-intelligence.org> strona internetowa Co-Intelligence Institute zawiera liczne
zasoby, dotyczce metod, modeli i ram teoretycznych zwizanych ze wsplnym
dziaaniem w zgodzie z innymi ludmi i przyrod.
<www.deliberative-democracy.net> strona internetowa Deliberative Democracy Consortium
oferujca m.in. Democracy Helpline, narzdzie internetowe, ktrego celem jest wsparcie
spoecznoci i obywateli w rozwoju partycypacyjnych procesw podejmowania decyzji.
Metoda ISIS (Indicators, Systems, Innovation, Strategy) opracowana przez Alana
AtKissona i wsppracownikw w latach 1990. (por. AtKisson, 2008), suca plano-
waniu i realizacji projektw z zakresu zrwnowaonego rozwoju. Obejmuje
tworzenie wskanikw, podejcie systemowe, zmiany wprowadzane w kluczowych
punktach systemu (tzw. punktach wzmocnienia) oraz formuowanie strategii
planu dziaa, wykorzystujcego poprzednie elementy. Stosowanie metody wspo-
magaj powizane z ni narzdzia. W Polsce licencj na ich wykorzystanie posia-
daj: Fundacja Sendzimira i Centrum Rozwiza Systemowych.
Pytania
1. Z jakich usug rodowiska korzystamy najczciej jako konsumenci, a z jakich, bar-
dziej oglnie jako ludzie?
2. Podaj przykady dbr, ktre maj dla ciebie gwnie warto uytkow i dbr,
o przewadze wartoci pozauytkowej.
3. Podaj przykady innych potencjalnych zastosowa analizy kosztw i korzyci zmian
dbr i usug rodowiska.
4. Podaj przykady dbr nierynkowych i omw, ktra z metod wymienionych w narz-
dziu 1.N1 byaby najlepsza do ich wyceny.
5. Dla dowolnie wybranego dobra lub usugi rodowiska przedyskutuj, za pomoc
jakich atrybutw mona je opisa.
6. Jeli koszty zewntrzne transportu drogowego tak znaczco przewyszaj koszty
zewntrzne transportu kolejowego, to jak wyjani fakt, e transport drogowy
wygrywa konkurencj z transportem kolejowym na polskim rynku?
7. Podaj przykady kosztw zewntrznych zwizanych z wytwarzaniem energii z r-
nych rde.
8. Jakie instytucje odgrywaj najwaniejsze znaczenie z punktu widzenia zrwnowao-
nego rozwoju? Jaki jest poziom ich dziaania w Polsce?
9. Dlaczego rozwj zrwnowaony traktowany jest jako istotny warunek dla rnych
form pomocy finansowej (np. projekty dofinansowywane ze rodkw unijnych,
pomoc midzynarodowa dla krajw sabiej rozwinitych, preambuy rnych doku-
mentw krajowych, unijnych i midzynarodowych)? Jakie znaczenie praktyczne ma
ten warunek z punktu widzenia tych, ktrzy go wprowadzili?
8
Ekwiwalent pieniny zadowolenia, jakie konsument czerpie z odwiedzenia Puszczy Biaowieskiej.
30
spodziewaj si kiedykolwiek zobaczy ich na wasne oczy. Jeli jednak konsumenci s
zadowoleni z ochrony wielorybw oznacza to, e byliby gotowi zapaci pewne kwoty
za ich ochron. Ten sam mechanizm ma miejsce, gdy konsumenci czerpi uyteczno
z faktu ochrony lasu, nawet jeli nigdy nie planuj go odwiedzi. W praktyce konsu-
menci mog by gotowi paci np. za ochron rezerwatw cisych, do ktrych nigdy
nie bdzie im wolno wej.
Aby oszacowa jednoczenie warto uytkow i pozauytkow ochrony Puszczy
Biaowieskiej, w innym badaniu wykorzystano metody oparte na preferencjach deklaro-
wanych. Czajkowski i in. (2009) przeprowadzili badanie ankietowe, ktre miao na celu
1.
wycen wzrostu rnorodnoci biologicznej Puszczy Biaowieskiej w wyniku zwik-
szenia stopnia jej ochrony.
Rnorodno biologiczna zdefiniowana jest jako rnorodno yjcych organi-
zmw i zespow ekologicznych, ktrych s czci. Definicja ta obejmuje zrnico-
wanie wewntrz gatunkw, pomidzy gatunkami, a take pomidzy ekosystemami.
Biornorodno moe by cenna z wielu powodw odgrywa decydujc rol
w zrwnowaonym rozwoju, likwidacji ubstwa, jest wana dla ludzkiego dobrobytu,
rodkw egzystencji oraz integralnoci kulturowej spoeczestw. Biornorodno
uwaana jest take za podstaw funkcjonowania ekosystemw, poniewa zapewnia
dostarczanie przez nie okrelonych usug i funkcji. Jest take istotna dla stabilnoci
ekosystemw i ich odpornoci na szoki zewntrzne. Wreszcie, biornorodno moe
mie warto sam w sobie, jako bezporednie rdo uytecznoci konsumentw (np.
przyjemno z kontemplowania przyrody, polowania) oraz twr o znaczeniu kultu-
rowym i duchowym.
Podejmowano wiele prb kwantyfikacji i ekonomicznej wyceny rnorodnoci
biologicznej. Tym niemniej, ekonomici napotykaj dwa podstawowe problemy przy
prbach przypisania wartoci do zmian biornorodnoci. Po pierwsze, istnieje bardzo
wiele jej kwantyfikowalnych wskanikw i nie jest oczywiste, ktry z nich jest najodpo-
wiedniejszy. Na przykad, moe ona by mierzona za pomoc liczby gatunkw lub
ekosystemw i ich rozkadw albo przy uwzgldnieniu rnic w ich funkcjonalnoci. Po
drugie, wiele wskanikw, ktre byyby najlepsze z ekologicznego punktu widzenia,
moe nie by zrozumiaych dla przecitnego respondenta. A to wanie preferencje
konsumentw maj znaczenie dla analizy kosztw i korzyci jakiego przedsiwzicia.
Czajkowski i in. (2009) poczyli wiele aspektw rnorodnoci biologicznej, ktre
ekolodzy uwaaj za istotne, w jednym badaniu wyceny ekonomicznej, stosujc metod
wyboru warunkowego.
Niektrzy badacze sugeruj, e najwaniejszym priorytetem ochrony Puszczy
Biaowieskiej powinna by ochrona wszystkich form jej rnorodnoci biologicznej,
w tym rnorodnoci krajobrazw, rodowisk i ich komponentw, gatunkw, a take
ekologicznych i biologicznych procesw, ktre tam zachodz. Celem takiej ochrony
jest umoliwienie prowadzenia dugookresowych obserwacji dynamiki flory
procesw sukcesji, regresji, fluktuacji, degeneracji i regeneracji lub zmian sezono-
wych, ktre mog tam zachodzi bez ingerencji czowieka. Wikszo przeksztaco-
nych i aktywnie zarzdzanych przez czowieka lasw w Polsce i reszcie Europy nie
pozwala na takie obserwacje, co sprawia, e Puszcza Biaowieska jest unikalna.
Z drugiej strony, niemal 40% znanych gatunkw yjcych w Polsce (ponad 11 000)
wystpuje w Puszczy Biaowieskiej,9 a szacuje si, e wiele gatunkw nie zostao
9
Powierzchnia Puszczy Biaowieskiej to okoo 62 000 ha, co stanowi zaledwie 0,02% terytorium Polski.
32
Badanie ankietowe przeprowadzone zostao na reprezentatywnej prbie 400 doro-
sych Polakw. Ankieta skadaa si z oglnych informacji na temat Puszczy Biaowieskiej,
jej obecnego stanu i problemw, dokadnego opisu atrybutw, ich potencjalnych
poziomw i znaczenia dla ekosystemw. W ankiecie zawarte zostay take pytania
o dane spoeczno-demograficzne respondentw oraz ich nastawienie do problemw
rodowiska przyrodniczego. Ankieta uzupeniona bya o zestaw kart pomocniczych,
zawierajcych zdjcia i diagramy, ktre miay na celu ilustracj omawianych problemw
i lepsze przedstawienie moliwych do zastosowania rozwiza.
Respondentom przedstawiano wygenerowany w odpowiedni sposb zestaw
1.
wariantw, a nastpnie proszono ich o wskazanie tego, ktry uwaaj za najlepszy.
Na podstawie analizy statystycznej uzyskanych w ten sposb danych moliwe byo
okrelenie, jak wane s poszczeglne atrybuty dla statystycznego Polaka oraz jak duo
byby gotowy zapaci za zwikszony stopie ochrony Puszczy Biaowieskiej.
rednia gotowo do zapaty za ochron naturalnych procesw ekologicznych (15
i 20 z/gospodarstwo domowe/rok odpowiednio za czciow i znaczn popraw, tak
jak opisano to w ankiecie) bya bliska wartoci ochrony komponentw ekosystemu
(odpowiednio 14, 15 i 20 z) i wysza ni gotowo do zapaty za ochron zagroonych
gatunkw (11 z). Wyniki te wskazuj na to, e respondenci przykadali statystycznie
wiksz wag do biernej ochrony naturalnych procesw ekologicznych ni aktywnej
ochrony zagroonych gatunkw.
Na podstawie uzyskanych wynikw moliwe byo oszacowanie pieninego ekwi-
walentu wartoci zwikszonej ochrony Puszczy Biaowieskiej. Wyniosa ona 70 z
rocznie na gospodarstwo domowe. Dla okoo 12 mln gospodarstw domowych w Polsce
oznacza to czn warto na poziomie 840 mln z rocznie.
Oszacowana warto 840 mln z zawiera warto uytkow Puszczy Biaowieskiej,
poniewa niektrzy respondenci mogli by gotowi paci za zwikszenie stopnia
ochrony z uwagi na lepsze moliwoci rekreacji. Uzyskana warto znacznie przewysza
obecne przychody z wyrbu drewna (3,55 mln z). Mona zatem bezpiecznie stwier-
dzi, e spoeczestwo Polski skorzystaoby na zmianie sposobu wykorzystania Puszczy
Biaowieskiej z obecnej mieszanki ochrony i wykorzystania gospodarczego, ku
zwikszonej ochronie i zachowaniu tego ostatniego naturalnego lasu w Europie
w niepogorszonym stanie.
To studium przypadku ilustruje, w jaki sposb argumenty ekonomiczne i nieryn-
kowe metody wyceny dbr pozwalaj podejmowa decyzje efektywne z punktu
widzenia spoeczestwa. Ekonomiczna wycena pozwala na oszacowanie wartoci zmian
dbr rodowiskowych w Polsce, a wartoci te mog nastpnie zosta porwnane
z wartoci alternatywnych zastosowa zasobw. W szczeglnoci warto korzyci
pyncych z poprawy stanu danego dobra rodowiskowego moe zosta porwnana
z kosztem zapewnienia tej poprawy, a wysoko strat powodowanych przez pewn
inwestycj z prywatnymi lub publicznymi korzyciami z niej pyncymi.
Pytania
1. Jakie inne metody wyceny wartoci Puszczy Biaowieskiej mona byoby zastoso-
wa? Jakie byyby ich wady i zalety?
2. Jak wyniki wyceny mogyby zosta wykorzystane dla ochrony wycenianego ekosys-
temu? Jakie moliwoci i zagroenia wi si ze stosowaniem tego typu narzdzi?
10
Obie populacje rni si zarwno wielkoci, jak i cechami naturalnymi. Granica midzy nimi przebiega przez Bornholm.
11
Przegldu gwnych problemw batyckich dorszy dokonali Karnicki i in. (2008).
34
czowieka, w tym zanieczyszcze i pooww innych gatunkw ryb oraz tych, ktre
waciwe s naturalnym procesom, jak czstotliwo wystpowania wleww zasolonych
i natlenionych wd do Batyku z Morza Pnocnego. Nieregularne wlewy oraz wzrost
temperatury wody sprawiaj, e osabionej populacji trudniej jest si odrodzi. Zalenoci
te pokazuj konieczno mylenia systemowego o ekosystemie jako caoci i o powi-
zaniach midzy gospodark, spoeczestwem i rodowiskiem. Ostatecznie jednak za
nadmierne i nielegalne poowy odpowiadaj niedoskonaoci instytucjonalne, przede
wszystkim sabe egzekwowanie rozwiza wprowadzanych dla zarzdzania owiskiem.
W przypadku Polski, ktra obok Danii i Szwecji w gwnej mierze eksploatuje wschodnio-
1.
batyck populacj dorszy, problemy te day o sobie zna szczeglnie dotkliwie.
Rysunek 1.5. Poowy dorsza na Batyku w latach 19212008, cakowite i dokonywane przez
polskich rybakw (Blady i Netzel, 2005 dane do 2003 r.; ICES, 2009 dane po 2003 r.)
12
To wanie rekompensaty i odprawy spotkay si z najwikszym zainteresowaniem i w perspektywie budetowej 20042006
w najwikszym stopniu wykorzystano przeznaczone na nie rodki. W tym samym czasie, w najmniejszym stopniu wykorzystano
rodki dostpne na ochron i rozwj zasobw wodnych (wykorzystano zaledwie 0,5% dostpnych rodkw).
36
protestowao przeciwko ocenom naukowcw i opartym na nich limitom, twierdzc, e
dorszy w Batyku jest bardzo duo. Spr dotyczy rwnie rekompensat (i ich wyso-
koci) za okres bez pooww, ktrych ministerstwo nie przygotowao w terminie.
W Gdyni zorganizowano spotkanie z unijnym komisarzem ds. rybowstwa, ktry
bezskutecznie prbowa rybakw przekona, e ochrona dorsza ley w ich dugotermi-
nowym interesie. Pomimo wypaty rekompensat, po okresie ochronnym zakaz pooww
postanowia respektowa tylko 1/5 rybakw.
Protestom i nielegalnym dziaaniom rybakw towarzyszyy zapewnienia polskiego
rzdu, e bdzie stara si o skrcenie okresu ochronnego do dwch miesicy i wywal-
1.
czenie wyszych limitw poowowych na 2006 r. Te same postulaty polscy urzdnicy zga-
szali rwnie w kolejnych latach, kwestionujc opinie polskich i zagranicznych naukowcw,
do ktrych odwoywaa si KE. Zgodnie z minimalnymi szacunkami ICES (2009, s. 31),
w latach 20002006 nielegalne poowy na wschodnim Batyku wynosiy przynajmniej
3040% oficjalnych wyadunkw, w duej mierze na skutek dziaa polskich rybakw.
W 2007 r., w ktrym KE zakazaa polskim rybakom pooww po zakoczeniu okresu
ochronnego (01.0731.08) w zwizku z przedwczesnym, trzykrotnym przekroczeniem
przyznanego limitu, sam minister (z wczesnego Ministerstwa Gospodarki Morskiej)
publicznie lekceway naoone przez KE zakazy pooww i zapowiada, e nie zadba
o to, by rybacy przestali owi. Cho zdawano sobie spraw z ryzyka negatywnych
konsekwencji tych dziaa dla rybakw i Polski, np. cakowitego zakazu pooww
w nastpnym roku lub wstrzymania pomocy finansowej UE dla polskiego rybowstwa,
podtrzymywano t polityk, nawet kiedy znakomita wikszo rybakw uwaaa ju za
konieczne przestrzeganie decyzji KE. wczesny premier, wraz z kolejnym ju ministrem
gospodarki morskiej, deklarowa we wrzeniu, e bardzo twardo walczy o zmian
decyzji KE zakazujcej pooww dorszy na wschodnim Batyku. Ostatecznie, rzd
wnis skarg na decyzj KE do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci (ETS).
Nielegalne poowy maj miejsce dopty, dopki s opacalne. Jedyn metod ich
eliminacji jest wic podniesienie kosztw takiej dziaalnoci (OECD, 2005), a zatem
internalizacja kosztw zewntrznych wywoywanych przez tych, ktrzy poawiaj niele-
galnie i powoduj te koszty. W normalnych warunkach, rybacy dokonujcy nielegal-
nych pooww naraaj si na dodatkowe koszty (aby unikn zapania, aby przekupi
urzdnikw, tracc reputacj). Jednak w polskich warunkach, gdzie amicy przepisy
rybacy cieszyli si poparciem wadz i gdzie bardzo wysoki odsetek rybakw deklarowa
amanie przepisw, nie naraali si na te dodatkowe koszty. Potencjalnie wan rol do
odegrania w przeciwdziaaniu nielegalnym poowom ma przemys przetwrczy i handel
(por. rozdzia 7), a take konsumenci (por. rozdzia 14), ktrzy mog odmwi zakupu
dorszy nieoficjalnego pochodzenia. Dla tego celu niezbdna jest kampania informacyjna
i edukacyjna (potencjalnie wspprowadzona przez organizacje pozarzdowe, por.
studium przypadku 14.P1), a take system identyfikujcy produkty rybne (w UE trwaj
prace nad takim systemem; por. punkt 7.3.3). Podobne zmiany nastpuj i w Polsce,
jednak dopiero po wystpieniu problemw.
Zmiana stanowiska polskich interesariuszy
Zmiana rzdu w listopadzie 2007 r. przyniosa popraw sytuacji w zakresie zarzdzania
zasobami dorsza. Nowy rzd wycofa skarg wniesion do ETS jeszcze przed jej rozpatrze-
niem. Karne ograniczenie limitw poowowych za przekroczenie z 2007 r. zostao rozo-
one na cztery lata. Cho w 2008 r. poowy rwnie zostay przedwczenie zamknite
z uwagi na wykorzystanie limitu (zakaz pooww obowizywa od 22 maja do koca
38
Studium przypadku 1.P3.
Zakad produkcji pyt wirowych a rodowisko i spoeczno lokalna13
Historia przedsibiorstwa siga poowy lat 1960., kiedy w 40-tysicznym dzisiaj miecie,
pooonym wrd lasw nad malowniczym jeziorem, zaoony zosta Zakad Pyt
Wirowych. Lokalizacja zostaa wybrana ze wzgldu na dostpno surowca koniecz-
nego do produkcji pyt. Po 1989 r. przedsibiorstwo przeszo proces przeksztace
wasnociowych. wczesne wadze aktywnie uczestniczyy w poszukiwaniach inwe-
stora, majc na uwadze zachowanie miejsc pracy, ktre podwczas dawa zakad.
Ewentualne negatywne oddziaywania na rodowisko i zdrowie mieszkacw, zwizane
1.
z produkcj i jej rozwojem, nie byy brane pod uwag. Problem minimalizacji ucili-
woci nie by wic przedmiotem jakichkolwiek negocjacji pomidzy przedsibiorstwem
a wadzami. Ostatecznie firma staa si spk z ograniczon odpowiedzialnoci,
czci midzynarodowego koncernu, ktrego wacicielem jest inwestor zagraniczny.
Dotychczasowa historia relacji midzy miastem a przedsibiorstwem sprawia, e
przyjta pocztkowo przez wadze perspektywa, ignorujca ekologiczne i spoeczne
konsekwencje decyzji o charakterze gospodarczym, jest obecnie oceniana krytycznie.
Oto wypowied jednego z samorzdowcw: Biorc pod uwag funkcjonowanie tego
typu zakadu w dzisiejszych realiach jego oddziaywania na rodowisko i na miesz-
kacw miasta, ktre ssiaduje bezporednio z takim zakadem to wtedy w osiem-
dziesitym dziewitym roku naleao po prostu to wszystko zburzy, zaora i zapomnie
o tym wszystkim. Natomiast by to te okres, kiedy zachystywalimy si tym, e wchodzi
obcy kapita, e chce inwestowa i waciwie te wszystkie sprawy, o ktrych dzisiaj
mwimy (ochrony rodowiska i zdrowia) jako pierwszoplanowych, wtedy praktycznie
nie odgryway adnego znaczenia. Co sprawio, e perspektywa zmienia si tak diame-
tralnie? Jakiego rodzaju dowiadczenia przyczyniy si do tak gorzkich podsumowa?
Poniej zaprezentowana zostanie krtka analiza relacji wzajemnych przedsibiorstwa
i miasta. Przechodzia ona rne etapy.
Etapy rozwoju relacji przedsibiorstwa i miasta
Pierwszym z nich by wspomniany etap inkubatora, w ktrym wadze lokalne,
w imi rozwoju gospodarczego i zachowania miejsc pracy, broniy przedsibiorstwa
przed atakami mieszkacw dotknitych narastajcymi negatywnymi efektami zewntrz-
nymi funkcjonowania rozwijajcego si zakadu. Do efektw tych naleay: emisje
pyw (zarwno drobnych, wdychanych wraz z powietrzem, jak i mniej drobnych,
osadzajcych si i niszczcych wszelkiego rodzaju powierzchnie, poczwszy od szyb
okiennych, parapetw poprzez karoserie samochodw, na praniu skoczywszy), emisje
odoru, emisje ciekw do jeziora i gleby, haas spowodowany prac maszyn oraz trans-
portem materiaw do i z zakadu.
Drugi etap zapocztkoway wybory samorzdowe (1994), w trakcie ktrych wrali-
wo wadz na gosy mieszkacw znacznie wzrosa. Od tego czasu kwestia ucili-
woci powodowanych przez zakad staa si nieodcznym elementem ycia politycz-
nego miasta. Wadze zaczy naciska na zarzd przedsibiorstwa, w celu zmuszenia go
do minimalizacji uciliwoci, ten za zupenie ignorowa powikszajce si niezadowo-
lenie otoczenia spoecznego. Ten etap wzajemnych relacji cechuje mniej lub bardziej
13
Opis przypadku oparty na danych empirycznych zebranych w ramach projektu badawczego nr N11601432/1304 Instytucjonalne
uwarunkowania spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw, finansowanego przez MNiSW, realizowanego w latach 20072010.
W zwizku z poufnym charakterem danych z opisu usunite s wszystkie nazwy wasne (miejscowoci, nazwa przedsibiorstwa itp.).
40
rodowisko, czyli: czyste powietrze (wolne od zapylenia, odorw), czysta woda
w jeziorze (wolna od wyciekw chemikaliw), cisza (przestrze wolna od haasu
maszyn produkcyjnych i transportujcych surowce). Jak stwierdza jeden z samorz-
dowcw: obecno takiego zakadu nie uatwia budowy wizerunku zielonego miasta
nad czyst wod. Co wicej, obecno ta stwarza dylemat charakterystyczny dla sytuacji
walki z trucicielem nagonienie sprawy, chocia przydatne jako narzdzie urucha-
miania krytyki spoecznej, moe sta w sprzecznoci z interesem materialnym danej
spoecznoci. Rozpowszechnianie informacji o chorobach puc i oczu, za ktre odpo-
wiedzialnoci obarczane s zanieczyszczenia powodowane przez zakad, nie naley do
1.
strategii zachcajcych turystw do odwiedzenia tego piknego skdind regionu.
Powysze rozwaania wskazuj, e pocztkowe przyzwolenie wadz na nieograniczony
rozwj zakadu znalazy konsekwencje nie tylko w systemie spoecznym i przyrodni-
czym, lecz rwnie w systemie gospodarczym. Dalekosinym kosztem, ktry nie zosta
uwzgldniony, sta si koszt utraconych moliwoci kreowania rde dochodu ludnoci
dziki rozwojowi nowych gazi gospodarki.
Brak partycypacji spoecznej
W analizowanym przypadku nie mona zaobserwowa wykorzystania narzdzi
partycypacyjnych w planowaniu lokalnego rozwoju. Na adnym z opisywanych
etapw relacji, midzy przedsibiorstwem, wadzami samorzdowymi i lokaln
spoecznoci, ta ostatnia nie zostaa zaangaowana w wybr najbardziej odpowied-
niego rozwizania. W przeprowadzonych wywiadach dominuje przekonanie
o sytuacji braku wyboru albo czyste rodowisko albo miejsca pracy. Ani na
pocztku lat 1990., gdy podejmowano strategiczne decyzje w zakresie polityki
rozwojowej, ani pniej, spoeczno nie wypracowaa wsplnej wizji swojego
miasta i jego otoczenia w duszej perspektywie czasowej. Praca nad tak wizj
mogaby umoliwi przedstawicielom lokalnej spoecznoci ocen alternatywnych
scenariuszy rozwoju i decyzj o tym, co jest dla nich najlepsze. Pomimo faktu, e
podjte przed laty decyzje ograniczaj spektrum moliwych do przyjcia rozwiza,
wczenie spoecznoci lokalnej w planowanie rozwoju maej ojczyzny mogoby
pomc w wypracowaniu rozwiza dajcych wielostronne korzyci (winwin).
Dziesita zasada Deklaracji z Rio de Janeiro gosi, e zagadnienia rodowiskowe s
najlepiej rozwizywane na odpowiednim poziomie, z udziaem wszystkich zaintereso-
wanych obywateli. Towarzyszy jej zaoenie, e im wicej opinii wemie si pod
uwag, tym wicej zostanie rozwaonych aspektw danej sprawy i tym trwalsze bd
przyjte rozwizania. Udzia spoeczny zapewnia bowiem realizacj praw i interesw
stron dotknitych skutkami decyzji. W omawianym przypadku w procesach decyzyj-
nych nie brali udziau wszyscy interesariusze, decyzje dotyczce lokalnego rozwoju nie
byy nawet poddane konsultacjom spoecznym. Mona zaryzykowa hipotez, e przy-
czynio si to do ograniczenia rozwaanych alternatyw i krtkowzrocznoci przyjtych
rozwiza. Wspomniane decyzje podejmowane byy jednak w specyficznych warun-
kach transformacji systemowej, czyli oglnej niepewnoci zwizanej z niestabilnoci
rynku, rosncym bezrobociem, nisk dostpnoci kapitau na inwestycje, z sytuacj
materialn ludnoci. Tym samym zapewnienie bezpieczestwa ekonomicznego stao si
wartoci priorytetow w stosunku do innych wartoci, takich jak oglna jako ycia,
czyste rodowisko, czy nawet bezpieczestwo ekologiczne. Jak ujmuje to niemiecki
socjolog Ulrich Beck (2002), spoeczestwa niedostatku skupiaj si na produkcji
bogactwa, wypierajc spoeczn percepcj ryzyka wobec jawnoci biedy.
42
bd mieli jasno, ktre dziaania przedsibiorstwa wynikaj jedynie z przestrze-
gania obowizujcych przepisw prawnych, a ktre s elementem jego dziaania
w ramach dobrowolnego przyjcia na siebie odpowiedzialnoci za wyrzdzane
szkody.
Do tej pory spoeczno lokalna pozostawaa raczej widzem, ni uczestnikiem
omawianych procesw. By moe to wanie jej upodmiotowienie wniosoby now
jako we wzajemne relacje midzy przedsibiorstwem a miastem. Trudno na ten temat
wyrokowa, poniewa instytucje dialogu spoecznego i partycypacji, zwaszcza
w zakresie problematyki rozwojowej, maj do krtk tradycj w polskim systemie
1.
politycznym (pomimo istnienia chlubnych wyjtkw). Niektrzy badacze twierdz
wrcz, e s one rodzajem ciaa obcego w tkance polskiego ycia spoecznego
(Zalewski, 2005; por. rwnie Hauser i Marody, 2000; Pakw i Gciarz, 2001). Unikanie
przez decydentw rozwiza partycypacyjnych staje si niejednokrotnie przyczyn
konfliktw o charakterze podobnym do wyej opisanego tym bardziej, e uwarunko-
wania w ktrych stworzone zostay jego podwaliny, byy w caej Polsce takie same.
Uwarunkowania te wynikay z transformacji ustrojowej i towarzyszcych jej trudnych
warunkw ekonomicznych, w ktrych obawa przed bied wytworzya syndrom TINA
(there is no alternative), nakazujcy w pierwszej kolejnoci uwzgldnia kwestie gospo-
darcze, po nich za dopiero spoeczne i ekologiczne.
Pytania
1. Jakiego rodzaju wpyw na system gospodarczy, spoeczny i rodowiskowy ma funk-
cjonowanie zakadu?
2. Jakie s moliwe sposoby wyliczenia kosztw ponoszonych przez miasto i jego
mieszkacw na skutek istnienia negatywnych efektw zewntrznych, towarzysz-
cych funkcjonowaniu zakadu?
3. Zamy, e wadze zaplanoway seri spotka z uczestnictwem przedstawicieli
przedsibiorstwa i mieszkacami, celem zagodzenia konfliktu. Uczyniono ci osob
odpowiedzialn za przebieg procesu. Twoim zadaniem jest zaproponowanie kon-
kretnych rozwiza uatwiajcych dialog midzy stronami.
44
2.
Rysunek 2.1. Diagram systemowy ilustrujcy bdne koo globalnego ocieplenia (The Independent,
29.01.2007)
Kade z poj przedstawionych na rysunku 2.1 opisuje zmian i jej kierunek, np.
wysze temperatury. W podrozdziale 2.3 przedstawimy technik ptli przyczyno-
wych, w ktrych nazwy zmiennych nie sugeruj kierunku zmiany, np. temperatura.
Dziki temu, diagramy tego typu mog tumaczy zmiany zachodzce w rnych kierun-
kach (por. tab. 2.2).
Powysze przykady wskazuj na kluczowe elementy podejcia systemowego:
wielo czynnikw, wzajemne powizania i zamknite acuchy przyczyn i skutkw,
tworzcych tzw. sprzenia zwrotne. Sprzenia te mog prowadzi do szybko narasta-
jcych, podanych rezultatw (virtuous cycle) albo te wywoywa efekt znany
potocznie jako bdne koo (vicious cycle).
Systemy s czym wicej ni tylko prost sum ich elementw. Kluczowe dla ich
zrozumienia jest pojcie powiza i relacji pomidzy jego skadowymi. Systemy mona
rozrni ze wzgldu na ich funkcj lub cel (w przypadku systemw zaprojektowanych
przez ludzi). Podzia systemw na elementy zaley od naszej percepcji i moe zosta
przeprowadzony na wiele rnych sposobw. Tworzymy koncepcje, aby odwzorowa
rzeczywisto. Koncepcje mona zdefiniowa jako postrzegane regularnoci w obiek-
tach lub zdarzeniach (Novak i Caas, 2006b). Poczenia pomidzy koncepcjami repre-
zentuj zalenoci systemowe. Rysunek 2.2 podsumowuje podstawowe koncepcje syste-
mowe za pomoc techniki map koncepcyjnych (Caas i in., 2005; Novak i Caas,
2006a). Nowe idee, prezentowane w tym rozdziale, przedstawiamy wanie w ten
sposb.
2. Podejcie systemowe 45
Rysunek 2.2. Podstawowe koncepcje systemowe
46
Jedna przyczyna wywouje jeden skutek. Musi by jedna przyczyna, na przykad
kwanych deszczy, raka lub efektu cieplarnianego. Musimy j odkry i usun; to
wszystko.
Wszelki wzrost jest dobry i moliwy. Wzrost nie zna adnych granic.
Istnieje pewne gdzie, gdzie moemy wyrzuca rzeczy. Jeli si wyrzuci gdzie
dan rzecz, ju jej nie ma.
Technologia jest w stanie rozwiza dowolny problem, jaki si pojawi.
Przyszo mona przewidzie, nie wybierzemy jej ani nie stworzymy. Ona po
prostu nastpi, nie mamy wpywu na jej ksztat.
2.
Problem nie istnieje lub nie jest istotny, dopki nie da si go zmierzy.
Pojedyncze osoby nie mog nic zmieni.
Rysunek 2.3. Struktura systemu okrela jego zachowanie (na podst. Senge, 1990)
2. Podejcie systemowe 47
modeli mylowych (rysunek 2.4). Nawet nasza wasna percepcja informacje zwrotne,
jakie otrzymujemy ze wiata jest ksztatowana przez modele mylowe oraz kultur
(organizacyjn i spoeczn). W nastpnym podrozdziale, w oparciu o rysunek 2.4,
opiszemy ogln struktur praktyki systemowej. Jej celem jest projektowanie i wdra-
anie interwencji systemowych, ktre pozwol na krtko- i dugookresow popraw
sytuacji, minimalizujc jednoczenie szkodliwe skutki uboczne. W podrozdziale 2.3
opiszemy szczegowo jedn z technik podejcia systemowego diagramy przyczy-
nowe. Umiejtno przekazywania spostrzee, wynikajcych z podejcia systemo-
wego, moe by znaczco zwikszona dziki grom i symulacjom uczestniczcym,
ktrym powicimy podrozdzia 2.4.
Rysunek 2.4. Decyzje, strategie i polityki w systemach zoonych (na podst. Sterman, 2000)
48
Metody mylenia systemowego dostarczaj atwych do zrozumienia jzykw graficz-
nych. Jzyki te umoliwiaj nam stworzenie porozumienia pomidzy interesariuszami
o rnych profilach obejmujcych polityk, nauk oraz dziaania lokalne. Umoliwia to
przekucie tych rnorodnych dowiadcze i perspektyw na wsplny model koncep-
cyjny lub rodzin modeli. W przypadkach, w ktrych dostpna jest pogbiona wiedza
na temat relacji pomidzy elementami danego systemu, tworzone mog by modele
ilociowe, ktre pozwalaj na dokadniejsze badanie moliwych przyszych scenariuszy.
Jednym z bardziej obiecujcych podej tego rodzaju jest dynamika systemowa.
Uyteczno modelu zaley od tego, jak dobrze reprezentuje on rnorodno
2.
elementw oraz ich interakcje, dlatego zaleca si wczanie szerokich grup interesariuszy
w ten proces. Na przykad modelowanie partycypacyjne (rysunek 2.5) integruje rnorod-
no dowiadcze poprzez bezporednie zaangaowanie uczestnikw w konstruowanie
oraz sprawdzanie poprawnoci modelu. Jednake, zgodnie z jedn z perspektyw (Vennix,
1996), podstawowym celem modelowania partycypacyjnego nie jest sama budowa
modelu, ale umieszczenie ludzi w sytuacji umoliwiajcej uczenie si o zoonych proble-
mach. Nazywane s one problemami zoliwymi (wicked; Rittel i Weber, 1973), poniewa
odnosz si do sytuacji, ktre nie pozwalaj na atwe rozwizania. Problemy te wyaniaj
si z wielu zrnicowanych czynnikw (ekonomicznych, spoeczno-kulturowych, rodo-
wiskowych), dziaajcych w rnej skali.
2. Podejcie systemowe 49
Rysunek 2.6. Elementy cyklu uczenia si wystpujce w praktyce systemowej: ocena, formuowanie
polityki, wdroenie polityki oraz monitoring
50
Tabela 2.1. Metodologia praktyki systemowej
Analiza istniejcych wyjanie Jakie s obecne teorie, hipotezy lub przekonania co do tego,
problemu dlaczego problem istnieje?
2. Podejcie systemowe 51
2.3. Diagramy ptli przyczynowych
Modelowanie koncepcyjne zostao wypracowane w odpowiedzi na trudnoci pojawia-
jce si przy uyciu metod ilociowych w rozwizywaniu zoonych, interdyscyplinar-
nych problemw. Trudno ta bya szczeglnie dotkliwa w systemach spoecznych,
w ktrych postrzeganie problemu przez przedstawicieli poszczeglnych grup interesa-
riuszy moe by diametralnie rne. Diagramy ptli przyczynowych (diagramy przyczy-
nowe; causal loop diagrams) s jedn z jakociowych metod systemowych, stosowa-
nych podczas procesu modelowania koncepcyjnego. Proces modelowania zaczyna si
od okrelenia zmiennych i powiza przyczynowych pomidzy nimi, po czym prze-
chodzi do identyfikacji sprze zwrotnych zamknitych acuchw powiza
przyczynowo-skutkowych.
W przypadku pracy grupowej, modelowanie koncepcyjne umoliwia wypracowanie
wsplnego jzyka, w celu wzajemnego zrozumienia podzielanego przez wszystkich
czonkw grupy. Jzyk graficzny umoliwia wczenie wielu uczestnikw, o rnym
pochodzeniu i dowiadczeniach, we wspln prac nad modelem. Proces modelowania
koncepcyjnego moe zosta wykorzystany do wydobycia z uczestnikw ich niewiado-
mych zaoe i modeli mylowych oraz ich graficzne wyraenie w formie mapy,
zawierajcej kluczowe elementy i procesy systemu. Model mona traktowa jako
pojemnik wiedzy otwarty i atwo modyfikowalny, poniewa nowe fakty lub idee
ujawnione podczas procesu modelowania mog zosta wykorzystane do jego udosko-
nalenia. Diagramy przyczynowe wspieraj komunikacj midzy aktorami, krych dany
problem dotyczy i mog stanowi pomoc w planowaniu interwencji systemowych.
Rysunek 2.7 oraz tabela 2.2 prezentuj zasady i wytyczne do tworzenia diagramw
przyczynowych. Zamknite cigi przyczyn i skutkw tworz ptle sprzenia zwrotne
(feedback loops), ktre mog mie charakter rwnowacy (balancing) lub samowzmac-
niajcy (reinforcing). Samowzmacniajce sprzenia zwrotne (W) wzmacniaj kad
zmian w tym samym kierunku, w miar jak przechodzimy dookoa ptli. Przy nieobec-
noci innych interakcji, w zamknitej ptli, proces ten powoduje coraz szybszy wzrost
lub spadek wszystkich zmiennych mona sobie to wyobrazi jako spiral skierowan
w gr lub w d. Rwnowace sprzenia zwrotne (R) dziaaj na rzecz rwnowagi
poprzez przyciganie zmiennych opisujcych elementy systemu do okrelonych
wartoci (celw). Przykadami procesw rwnowacych s: utrzymywanie staej tempe-
ratury ciaa przez ssaki i podanego poziomu zapasw magazynowych przez firmy.
Plus przy grocie strzaki oznacza, e obie zmienne zmieniaj si w tym samym
kierunku. Wzrost przyczyny powoduje wzrost skutku.
Minus przy grocie strzaki oznacza, e kierunek zmian jest przeciwny; wzrost
przyczyny powoduje zmniejszenie si skutku.
52
2.
2. Podejcie systemowe 53
Czsto popenianym bdem podczas czytania diagramw przyczynowych jest
dosowne interpretowanie plusw i minusw przy strzakach, jako odpowiednio zwik-
szenie lub zmniejszenie danej zmiennej. Naley pamita, e charakteryzuj one relacj
a nie zmienne; plus przyczyna i skutek zmieniaj si w tym samym kierunku, za
minus przyczyna i skutek zmieniaj si przeciwnych kierunkach. Oznacza to, e
warto zmiennej do ktrej dochodzi strzaka z minusem moe zarwno wzrosn, jak
i zmale, w zalenoci od kierunku zmiany przyczyny.
54
nauczania umiejtnoci interpersonalnych, strukturyzacji problemu oraz przewidywania
decyzji w sytuacjach konfliktowych. Poniej opisujemy dwa przykady symulacji uczest-
niczcych, zastosowanych w edukacji dla zrwnowaonego rozwoju w Polsce oraz na
Wgrzech. Ilustruj one zalety tej metody, odnoszc si do konfliktu wok infrastruk-
tury narciarskiej wewntrz oraz wok Karkonoskiego Parku Narodowego oraz zrwno-
waonego zarzdzania dolin rzeki Cisy (wg. Tisza).
2.
2. Podejcie systemowe 55
Systems Analysis (Austria) oraz Centrum Rozwiza Systemowych we Wrocawiu, we
wsppracy z wgierskimi instytutami badawczymi i organizacjami pozarzdowymi.
Uczestnicy gry wcielaj si w role rolnikw lub lokalnych decydentw. Rzeczywisto
stworzona w tej grze pozwala na przebadanie wielu moliwych scenariuszy rozwoju,
poprzez obserwacj konsekwencji decyzji dotyczcych zrwnowaonego rozwoju
doliny rzecznej. Gra bya rozgrywana przez studentw, rolnikw, przedstawicieli orga-
nizacji pozarzdowych, naukowcw oraz urzdnikw na Wgrzech, w Hiszpanii, Belgii
i Polsce. Uczestnicy byli zaskoczeni tym, e ich decyzje nie mogy by podejmowane
jednostronnie, ani przez rolnikw, ani przez decydentw. Gra ujawnia, w jak duym
stopniu na podejmowane decyzje wpywaj: niedokadna wiedza (por. podrozdzia 1.4),
zmienno czynnikw naturalnych, brak integracji rnych polityk, wzajemne interakcje
midzy rnymi aspektami tych samych zagadnie oraz wczeniejsze ustalenia (doty-
czce np. rozbudowy infrastruktury lub wyboru technologii).
56
rda praktyczne
Sterman, J.D. (2000), Business dynamics. System thinking and modeling for a complex
world, Boston: Irwin/McGraw-Hill. Klasyczna pozycja dotyczca stosowania mylenia
systemowego w wiecie biznesu.
Senge, P.M. (1998), Pita dyscyplina, Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. Ksika
skupiajca si na rozwizywaniu problemw za pomoc metody systemowej, tak by
firmy przeksztacay si w uczce si organizacje.
Vennix, J., (1996), Group model building: facilitating team learning using system
dynamics, New York: Wiley. Poradnik stosowania metody partycypacyjnej do
2.
analizy danych jakociowych.
Road maps: a guide to learning system dynamics jest seri poradnikw stworzonych na
MIT, majcych uatwi uczniom i nauczycielom zdobywanie i przekazywanie wiedzy
o zasadach dynamiki systemowej <www.sysdyn.clexchange.org/road-maps>.
CmapTools jest komputerowym programem, pozwalajcym na graficzne modelowanie
wiedzy w postaci map koncepcyjnych <cmap.ihmc.us>.
System Dynamics Society jest midzynarodow organizacj nonprofit, wpierajc rozwj
i stosowanie idei dynamiki systemowej <www.systemdynamics.org>.
Centrum Rozwiza Systemowych, organizacja pozarzdowa z Wrocawia, specjalizuje
si w stosowaniu podejcia systemowego do dziaa naukowych, edukacyjnych
i doradczych, m.in. przez tworzenie gier symulacyjnych, takich jak Floodplain
Management Game <www.crs.org.pl>.
Pytania
1. Opinia nauczyciela
Pawe ma 13 lat. Twierdzi, e nauczyciel mu dokucza. To sprawia, e chopiec nie
ma motywacji do nauki. Z drugiej strony nauczyciel uwaa, e opinia Pawa opiera
si na jego sabych stopniach. Co jest twoim zdaniem skutkiem, a co przyczyn w tej
sytuacji? Przedstaw t zaleno w formie diagramu.
2. Narysuj diagram przyczynowy samowzmacniajce sprzenie zwrotne
a) Wzrost populacji
Im wiksze s rozmiary populacji, tym wiksza liczba urodze, jako e jest wicej
ludzi w wieku rozrodczym.
b) Wieczna zmarzlina
Uwaa si, e ogromne iloci metanu s uwizione w [pokrywie lodowej] Ark-
tyki. Metan jest jednym z najsilniejszych rde efektu cieplarnianego. Naukowcy
obawiaj si, e zmniejszenie obszaru pokrywy lodowej uwolni metan do atmos-
fery. Moe si on sta przyczyn zwikszonej absorpcji promieniowania, dal-
szego wzrostu temperatury atmosfery i coraz bardziej intensywnego kurczenia si
pokrywy lodowej (Ford, 1999).
3. Narysuj diagram przyczynowy eutrofizacja pytkich jezior
Przedstaw zalenoci opisane poniej jako powizania w pojedynczych ptlach
samowzmacniajcych. Pocz trzy ptle w jeden model. Uwzgldnij dopyw skadni-
kw odywczych.
a) Im wysza jest zawarto glonw w wodzie, tym wyszy poziom mtnoci wody.
Wysoka mtno ogranicza moliwo wegetacji. Wegetacja, w postaci kwia-
tw wodnych i trzciny, jest potrzebna jako schronienie dla zooplanktonu, ktry
z kolei eruje na glonach.
2. Podejcie systemowe 57
b) Wysokie stenie skadnikw odywczych w wodzie stymuluje rozwj glo-
nw. Im wiksza jest obecno glonw w wodzie, tym wysza mtno.
Wysoka mtno ogranicza moliwoci wegetacji. Skadniki odywcze s nie-
zbdne dla wzrostu wegetacji.
c) Unoszcy si w wodzie osad zwiksza mtno. Wysoka mtno ogranicza mo-
liwoci rozwoju wegetacji. Wegetacja utrzymuje osad na dnie, poprzez zwalnia-
nie przepywu wody, powodowanie opadania osadu na dno lub przez uniemo-
liwianie mu uniesienia si.
4. Narysuj diagram przyczynowy rwnowace sprzenie zwrotne
a) Korki uliczne
Tradycyjn metod na zwalczanie korkw i zatorw drogowych byo budowa-
nie drg. [...] Wzrost czasu potrzebnego na dojazdy, korki drogowe bdce norm
i godzina szczytu trwajca od witu do zmierzchu powoduj rosnce naciski ku
tworzeniu nowych drg (Sterman, 2000).
b) Wpyw rolin zielonych na globalne ocieplenie
Drzewa i inne roliny zielone mog reagowa na wysze temperatury powie-
trza wzmoonym wzrostem. Fotosynteza tych rolin spowodowa mogaby
wiksz absorpcj CO2, mniejsz ilo CO2 w atmosferze, mniejsz ilo absor-
bowanego promieniowania i zmniejszenie si temperatury powietrza (Ford,
1999).
5. Odporno systemu na zmiany
Narysuj diagramy, przedstawiajce ponisze scenariusze wedug podanego schematu.
a) Ochrona przeciwpowodziowa
Dowiadczenie uczy, e way i zbiorniki wodne stanowi dobr ochron przed
maymi i rednimi powodziami, lecz nie przed naprawd wysokimi falami
58
powodziowymi. Co wicej, systemy ochrony przeciwpowodziowej powo-
duj bdne poczucie bezpieczestwa na obszarach zagroonych zalaniem. To
z kolei zachca inwestorw do budowy infrastruktury na chronionym obsza-
rze. W sytuacji takiej, gdy nadejdzie naprawd dua powd, straty s o wiele
wysze ni wczeniej. Due straty powoduj dania wzmocnienia ochrony
przeciwpowodziowej. W ten sposb tworzy si bdne koo: ochrona inwe-
stycje straty wicej ochrony wicej inwestycji wicej strat.
Wiele krajw potwierdza, e zwikszone wydatki na ochron przeciwpowo-
dziow nie zmniejszaj strat spowodowanych przez powodzie, lecz zwikszaj je.
2.
b) rodki owadobjcze
Spord wielu gatunkw pasoytujcych na ziemniakach, pewien uk powo-
dowa szczeglnie wysokie szkody. Naukowcy opracowali nowy rodzaj insek-
tycydu, zabjczy dla tego wanie owada. Rolnicy rozpoczli masowe opry-
skiwanie pl. Niedugo po rozpoczciu akcji, ilo ukw znaczco spada.
Niestety, po kilku latach ludzie zauwayli, e liczba szkodnikw tego wa-
nie gatunku zacza rosn i e rodek owadobjczy, cho pocztkowo sku-
teczny, przesta dziaa.
c) Poary
Wbrew oczekiwaniom, amerykaska polityka zapobiegania poarom lasw
doprowadzia do zwikszenia ich dotkliwoci i rozmiarw. W rezultacie tej poli-
tyki, pocztkowo czstotliwo poarw lasw zmalaa. To doprowadzio do aku-
mulacji martwych drzew, co byo przyczyn, dla ktrej z czasem poary stay
si wiksze, gortsze i bardziej niebezpieczne. Te due poary czsto niszczyy
nawet najwiksze i najstarsze drzewa, ktre normalnie s odporne na mae poary
(Sterman, 2000).
2. Podejcie systemowe 59
Studium przypadku 2.P1.
Zrwnowaony rozwj w Dolinie Baryczy1
Rzeka Barycz jest jednym z najwikszych dopyww Odry. Jej paska, nisko pooona
dolina, ze stromymi wzniesieniami otaczajcych wzgrz, wpyna na powstanie zrni-
cowanych siedlisk z mozaik lasw, k i staww, tworzcych due i mae kompleksy
przyrodnicze. Jednym z kluczowych obszarw pod wzgldem ekologicznym s Stawy
Milickie, przycigajce due stada ptakw wdrownych.
Zmieniajce si warunki polityczne i ekonomiczne zaowocoway zwikszonym
bezrobociem, stanowicym rdo wielu zagroe dla biornorodnoci Doliny Baryczy.
Wyzwanie zwizane z zachowaniem biornorodnoci i jednoczesn popraw lokalnej
gospodarki, doprowadzio do stworzenia koalicji aktywnych w regionie organizacji
pozarzdowych. Uzyskaa ona pomoc ze strony zewntrznych ekspertw. Dla rozwi-
zania problemw zastosowano mylenie systemowe oraz modelowanie partycypacyjne.
Aby przedstawi moliwoci rozwoju, opracowano model zrwnowaonego rozwoju
regionu wraz ze wstpnym zestawem wskanikw umoliwiajcych pomiar postpw
(por. rozdzia 9).
Narzdzia mylenia systemowego pomagay lokalnym interesariuszom lepiej wykorzy-
sta ich dowiadczenia przy tworzeniu strategii dziaania, dokonywaniu pomiaru postpw
oraz kontynuacji rozwoju i innowacji w tym zakresie. Przygotowane w ten sposb osoby
mog w lepszy sposb adaptowa midzynarodowe idee i dowiadczenie w swoim
otoczeniu lokalnym, poniewa maj moliwo wykrywania i naprawiania bdw.
Dlatego te celem projektu byo ustanowienie wsplnych ram zarzdzania adaptacyjnego
dla rnych organizacji pozarzdowych, tak aby umoliwiy one dyskusj nad rnymi
wizjami. Ramy te miay rwnie pomc w wypracowaniu celw i wskanikw, za pomoc
ktrych organizacje mogyby mierzy swj postp w kierunku zrwnowaonego rozwoju.
W czasie projektu zorganizowano seri warsztatw dla organizacji pozarzdowych.
Inni interesariusze oraz studenci od czasu do czasu przyczali si do spotka oraz
dyskusji zespou projektowego. Profesjonalni dziaacze lokalnych organizacji pozarz-
dowych wnieli znaczcy wkad w zainicjowanie ram zarzdzania adaptacyjnego.
Pomagali pocztkowo w przyswajaniu nowych idei i metod dziaania, a z czasem dziaali
jako pomost, uatwiajcy zrozumienie procesu lokalnym interesariuszom. Zdobyli u nich
zaufanie, dziaajc dugo na danym obszarze. Organizacje pozarzdowe stay si odpo-
wiedzialne za przekazanie nowej wiedzy lokalnej spoecznoci i tym samym rwnie
zaangaowanie jej w projekt. Bezporednie zaangaowanie wszystkich interesariuszy
sprawioby, e projekt staby si o wiele bardziej kosztowny i czasochonny.
Graficzny jzyk diagramw przyczynowych umoliwi skuteczne poczenie rno-
rodnych dowiadcze i specjalizacji uczestnikw, we wsplnym modelu regionalnych
zagadnie zrwnowaonego rozwoju. W miar jak sie relacji nabieraa ksztatu, a iden-
tyfikacja samowzmacniajcych oraz rwnowacych sprze zwrotnych zacza odsa-
nia makrostruktur systemu, poszczeglne obszary staway si bardziej zrozumiae.
W ten sposb rozlegy gszcz powiza zosta zredukowany do mniejszych zestaww
zmiennych, ktre wykazyway tendencje do wzajemnych interakcji. Diagramy przyczy-
nowe uatwiy uczestnikom wyraanie ich modeli mylowych, a nastpnie graficzn
ekspresj tych zaoe w formie mapy ilustrujcej kluczowe czynniki i procesy zacho-
dzce w regionie. Model, naniesiony na duy arkusz papieru i zawieszony na cianie
1
Bardziej szczegowy opis tego studium przypadku znajduje si w Magnuszewski i in. (2005).
60
podczas kadej dyskusji, jasno wskazywa zoone relacje pomidzy przyrod
i spoecznoci w krajobrazie rolniczym. By zrozumiay nie tylko dla uczestnikw
projektu, ale rwnie dla lokalnych interesariuszy oraz studentw.
Podsumowujc zastosowanie modelu zdyscyplinowao dyskusje grupowe.
Rnice (i podobiestwa) w opiniach wyraano precyzyjniej, za luki w zrozumieniu
byy odkrywane bardziej efektywnie.
Regionalny model zrwnowaonego rozwoju
Model koncepcyjny, dotyczcy zrwnowaonego rozwoju w regionie (rysunek 2.11),
zosta wypracowany w oparciu o cel organizacji pozarzdowych biorcych udzia
2.
w projekcie. Celem tym bya analiza oraz pomiar tego, w jaki sposb ich projekty przy-
czyniaj si do poprawy lub zachowania jakoci rodowiska na obszarze ich dziaania.
Naley podkreli, e ten model, stworzony podczas pierwszego cyklu zarzdzania
adaptacyjnego, zawiera przede wszystkim zaoenia przedstawicieli organizacji pozarz-
dowych, dotyczce analizowanego systemu. Przyjrzymy si im w kolejnych akapitach.
Te zaoenia powinny zosta zweryfikowane i uzupenione podczas kolejnych cykli.
Kiedy jako rodowiska ulega pogorszeniu, spoeczne poparcie dla standardw
rodowiskowych ronie. Widzc z kondycj rodowiska, ludzie s bardziej skonni
wspiera standardy majce na celu popraw jego stanu. To poparcie umoliwia wpro-
wadzenie bardziej restrykcyjnych standardw rodowiskowych, ktre z kolei podnosz
poziom praktyk przyjaznych rodowisku. Po pewnym czasie (z opnieniem) prowadzi
to do poprawy jakoci rodowiska. Te relacje tworz ptl rwnowac (R1 rato-
wanie rodowiska), ktra umoliwia zachowanie jakoci rodowiska w dobrym stanie.
Zakadamy, e bardziej restrykcyjne standardy rodowiskowe zwikszaj poziom
praktyk przyjaznych rodowisku. Jednak jest to prawd tylko wwczas, jeli pozostawimy
liczb oraz powierzchni gospodarstw przyjaznych rodowisku niezmienion.
Natychmiastowym rezultatem wprowadzenia standardw rodowiskowych moe by
spadek zyskw z upraw przyjaznych rodowisku, co moe zniechci cz rolnikw
oraz spowodowa zmniejszenie liczby lub powierzchni gospodarstw przyjaznych rodo-
wisku. To pokazuje, e wprowadzenie nowych standardw rodowiskowych moe
wpyn na poziom praktyk przyjaznych rodowisku na dwa rne sposoby. Nie ma
pewnoci, czy w poziom wzronie czy spadnie. W efekcie moe to spowodowa, e
ptla R1 (ratowanie rodowiska) nie bdzie dziaa w podany sposb.
Kiedy zyski z upraw przyjaznych rodowisku ulegaj zmniejszeniu, spoecznie
postrzegane korzyci, ktre daje rodowisko (usugi ekosystemu dostrzegane przez
spoeczno regionu) rwnie si zmniejsz. To z kolei obniy spoeczne poparcie dla
standardw rodowiskowych i nastpnie utrudni utrzymanie standardw rodowisko-
wych (naszego gwnego narzdzia poprawy jakoci rodowiska). To opisuje kolejn
ptl rwnowac (R2 standardy rodowiskowe powikszaj koszty i pomniejszaj
plony, jako konsekwencja mniejszej produktywnoci), ktra utrzymuje standardy rodo-
wiskowe na niskim poziomie. Ta ptla opisuje opr, jaki bardzo czsto napotykaj orga-
nizacje pozarzdowe, zajmujce si ochron rodowiska. Jego rdem jest model
mylowy, wedug ktrego dobry stan rodowiska oznacza zy stan gospodarki. Kolejne
ptle w naszym modelu pokazuj, dlaczego nie zawsze musi to by prawda, nawet jeli
w pierwszej fazie czsto tak si dzieje.
Powysza analiza pokazuje, e aby rozpocz proces poprawy jakoci rodowiska
przez zwikszanie iloci gospodarstw przyjaznych rodowisku, potrzebny jest impuls
z zewntrz. Taki impuls moe by zapewniony przez organizacyjne wsparcie dla
2. Podejcie systemowe 61
gospodarstw przyjaznych rodowisku. W praktyce jest ono najczciej zapewniane przez
organizacje pozarzdowe, ale moe rwnie pochodzi od wadz lokalnych lub innych
instytucji. Zazwyczaj ci interesariusze ustalaj cel podany poziom praktyk przyja-
znych rodowisku i nastpnie podejmuj dziaania tak dugo, a luka pomidzy aktu-
alnym, a podanym poziomem praktyk przyjaznych rodowisku nie zniknie. Ten
proces stwarza kolejn ptl rwnowac (R3 organizacyjna presja na praktyki przy-
jazne rodowisku), ktra jest niezmiernie istotna dla osignicia celw rodowiskowych.
Jej celem jest doprowadzenie do sytuacji, w ktrej system bdzie dziaa bez wsparcia
zewntrznego, co oznacza, e ostatecznie gospodarstwa przyjazne rodowisku powinny
by samowystarczalne ekonomicznie. Ale by to osign, naley przez pewien czas
zapewni tym gospodarstwom odpowiednie wsparcie.
Naley podkreli, e wsparcie instytucjonalne, udzielane w celu stworzenia gospo-
darstw przyjaznych rodowisku, produkcja i promocja zielonych lokalnych produktw
(ZLP) oraz rozwijanie zielonej turystyki to kluczowe czynniki rozwoju zrwnowaonego
w przypadku analizowanego regionu. Badania nad wdraaniem innowacji (Repenning,
2002) pokazuj, e jedn z gwnych przyczyn niepowodzenia inicjatyw, majcych na
celu popraw sytuacji problemowej, jest zbyt wczesne odcicie wsparcia zewntrznego.
Ptla rwnowaca R3 musi dziaa przez wystarczajco dugi czas, aby pozwoli na
uruchomienie ptli samowzmacniajcych, ktre dziaajc we waciwym kierunku, bd
stymulowa innowacj. Rol organizacji pozarzdowych lub innych instytucji zajmuj-
cych si ochron rodowiska jest utrzymywanie tego procesu tak dugo, a opisane
poniej dziaanie ptli samowzmacniajcych pomoe jednoczenie osign cele ekono-
miczne i rodowiskowe.
Pierwsza ptla samowzmacniajca (W1 przychody z programw rolno-rodowi-
skowych) czy praktyki przyjazne rodowisku z zyskami z upraw przyjaznych rodo-
wisku. Gospodarstwa przyjazne rodowisku staj si bardziej zyskowne, co zachca
innych rolnikw do zwikszenia standardw rodowiskowych i generuje wicej praktyk
przyjaznych rodowisku, ktre ostatecznie umoliwiaj uzyskanie jeszcze wikszych
przychodw z programw rolno-rodowiskowych. Naley rwnie zauway, e zwik-
szenie zyskw z upraw przyjaznych rodowisku uatwia mieszkacom regionu dostrze-
enie korzyci rodowiskowych i wzmacnia spoeczne poparcie dla standardw rodo-
wiskowych. Krtkoterminowy spadek zyskw z upraw przyjaznych rodowisku zosta
skorygowany przez dugoterminowe przychody z programw rolno-rodowiskowych.
Inny dugoterminowy proces zwizany jest z moliwociami w zakresie zielonej tury-
styki, ktre s realne wwczas, kiedy jako rodowiska jest wystarczajco wysoka. Poprawa
jakoci rodowiska wpywa na atrakcyjno turystyczn regionu, ale ze znacznym opnie-
niem. Zwikszona atrakcyjno turystyczna umoliwia uzyskanie dodatkowych zyskw
z zielonej turystyki, co zwiksza spoecznie postrzegane korzyci, ktre daje rodowisko. Ten
proces zamyka kolejn ptl samowzmacniajc (W2 natura przyciga turystw). Wpywa
on rwnie na ptl rwnowac R2 (standardy rodowiskowe powikszaj koszty
i pomniejszaj plony), uatwiajc utrzymanie standardw rodowiskowych.
Standardy rodowiskowe nie tylko okrelaj standardy dla rolnikw, ale mog
rwnie znale zastosowanie we wprowadzaniu marki dla zielonych lokalnych
produktw (ZLP). Jeli produkcja ZLP przynosi zyski, cz z nich moe zosta ponownie
zainwestowana, aby wzmocni lub zrnicowa produkcj, przynoszc jeszcze wicej
zyskw z ZLP. Te poczenia tworz ptl samowzmacniajc W3 wzrost ZLP przez
reinwestowanie. Zyski z ZLP wzmacniaj spoecznie postrzegane korzyci, ktre daje
rodowisko, wic rwnie przyczyniaj si do zaostrzenia standardw rodowiskowych.
62
Na zwizek pomidzy produkcj, a zyskami z ZLP wpywa wiele czynnikw, takich
jak: atrakcyjno ZLP dla konsumentw, wsparcie dla ZLP, lokalne moliwoci przetwr-
stwa ywnoci oraz lokalna tosamo kulturowa. Atrakcyjno marki stanowi kolejny
wany czynnik, poniewa udane wprowadzenie marki na rynek moe znacznie
wspomc sprzeda ZLP.
Gospodarstwa przyjazne rodowisku i ZLP s cile ze sob zwizane. Produkcja
ZLP jest oparta gwnie na zbiorach z gospodarstw przyjaznych rodowisku. Zwikszony
popyt na zbiory z gospodarstw przyjaznych rodowisku prowadzi do wikszych zyskw
z upraw przyjaznych rodowisku. To oznacza, e bycie rolnikiem ekologicznym jest
2.
bardziej atrakcyjne i prowadzi do zwikszenia liczby i/lub powierzchni gospodarstw
przyjaznych rodowisku. Ten proces tworzy kolejn ptl samowzmacniajc W4
gospodarstwa przyjazne rodowisku i lokalne produkty wspieraj si wzajemnie.
Zielone lokalne produkty s rwnie powizane z turystyk. Wiele ZLP bdzie sprze-
dawanych w obiektach zwizanych z zielon turystyk. W ten sposb atrakcyjno tury-
styczna wpywa na zyski z ZLP. To poczenie zamyka kolejn ptl samowzmacniajc
(W5 zyski z lokalnych produktw sprzedanych turystom). Z kolei atrakcyjno tury-
styczna poprawia wizerunek regionu, co sprawia, e lokalna marka jest znacznie
bardziej rozpoznawalna i atrakcyjna. Te poczenia zamykaj ptl samowzmacniajc
W6 przychody z lokalnych produktw dziki zielonemu wizerunkowi.
Podsumowujc, ptla rwnowaca R2 dziaa krtkoterminowo, utrudniajc wpro-
wadzenie standardw rodowiskowych, majcych na celu popraw jakoci rodowiska.
W dugim okresie, ptle samowzmacniajce W1 do W6 sprawiaj, e korzyci, jakie daje
rodowisko, s znacznie bardziej oczywiste dla lokalnej spoecznoci. Oznacza to,
e wprowadzanie standardw rodowiskowych jest procesem wymagajcym cierpli-
woci koszty poniesione w krtkim okresie przynosz dugookresowe korzyci.
Model ten pomaga zrozumie, e rodowisko albo gospodarka jest faszyw dycho-
tomi, jeli ujrzymy sytuacj w wystarczajco dugiej perspektywie czasowej.
Wskaniki zrwnowaonego rozwoju
Podczas wypracowywania modelu koncepcyjnego, zrozumiano zagadnienia zrwnowa-
onego rozwoju. Potem stworzono instrumenty, umoliwiajce pomiar postpw wska-
niki zrwnowaonego rozwoju. Wypracowany model by podstaw do identyfikacji
najwaniejszych zmiennych (wyrnionych kolorem na rysunku 2.11), na podstawie
ktrych stworzono wskaniki (tabela 2.3), ktre mog zosta ulepszone na dalszych
etapach procesu zarzdzania adaptacyjnego.
Wnioski
Koncepcje i metody systemowe, takie jak analiza modeli mylowych oraz diagramy
przyczynowe, posiadaj znaczce moliwoci wyjaniania zoonych procesw, ale
przy pocztkowym zetkniciu si z nimi mog oniemiela. Nauka systemowa
angauje oraz integruje rnorodne dyscypliny i dowiadczenia, a opanowanie jej
zajmuje lata treningu i zastosowa. Jednake z pomoc dowiadczonych facylita-
torw, tego typu metody mog by stosowane w praktyce zarwno przez profesjo-
nalistw, jak i laikw. Celem jest wypracowanie regionalnych strategii i wskanikw
zrwnowaonego rozwoju. Podczas tego procesu, wiele uwagi naley powici
podstawom: specyficznemu jzykowi, analizie systemowej oraz zapewni uczest-
nikom moliwoci zastosowania przekazywanej wiedzy. Diagramy przyczynowe
powinny by wprowadzane stopniowo, zaczynajc od pojedynczej ptli i budujc
wok niej cay diagram.
2. Podejcie systemowe 63
Projekt opisany w studium przypadku 2.P1 sta si podstaw duszej wsppracy
pomidzy naukowcami a organizacjami pozarzdowymi w regionie Dolnego lska.
Podejcie systemowe zostao zastosowane w analizie moliwoci stworzenia zielonych
lokalnych produktw, ktra stanowia przedmiot kolejnego projektu.
64
Tabela 2.3. Kluczowe zmienne i opisujce je wskaniki
Gospodarstwa przyjazne
zielonych)
Poparcie dla ZLP Liczba godzin pracy nad projektami z zakresu ZLP
Wsparcie w oczach producentw ZLP
Pytania
1. Jakie rozwizania w Dolinie Baryczy niosyby ze sob korzyci zarwno dla rodo-
wiska, jak i lokalnej gospodarki? Dlaczego wanie te?
2. Jakie inne czynniki mog wpyn pozytywnie na poziom praktyk przyjaznych
rodowisku? Jakie potencjalnie niepodane skutki mog ze sob nie?
3. Na podstawie studium przypadku Doliny Baryczy wyjanij, dlaczego dychotomia
rodowisko albo gospodarka jest faszywa.
2. Podejcie systemowe 65
Studium przypadku 2.P2.
Wizja alternatywnego zarzdzania dolin rzeki Cisy2
Cisa to jeden z najwikszych dopyww Dunaju, pyncy przez rozleg rwnin
na wschodzie Wgier. Jej rda znajduj si na poudniowych stokach Karpat, za ujcie
w Serbii. Z racji specyficznej topografii, wzdu jej biegu wystpuj powodzie, ktre
nale do najbardziej dramatycznych w Europie. Po obfitych deszczach na zachodniej
Ukrainie i Rumunii poziom Cisy moe podnie si o ponad 12 metrw w cigu 24
godzin (BME ViKK, 2003; Sendzimir i in., 2004). Tego typu fale powodziowe zostawiaj
po sobie toksyczne osady, niszczc rzeczn faun (zwaszcza populacje ryb) oraz tury-
styk w regionie. Powane powodzie maj miejsce przecitnie co 1012 lat (BME ViKK,
2003). Jednake w cigu ostatniego stulecia znacznie przybray na sile pod kadym
wzgldem: poziomu, natenia, czstotliwoci, a co za tym idzie wyrzdzanych szkd
(Sendzimir i in., 2004). Przyczyn tej niepokojcej tendencji mog by liczne zabiegi
hydrotechniczne, ktre w cigu trzech stuleci w znaczny sposb przeksztaciy bieg
rzeki oraz krajobraz doliny (pogbienie koryta, znaczce skrcenie biegu rzeki, obwa-
owanie brzegw itp.). Celem tych zabiegw byo gwnie przystosowanie krajobrazu
na potrzeby upraw, przede wszystkim zboa. Istniejca infrastruktura przeciwpowo-
dziowa okazuje si nieskuteczna w obliczu wikszych fal powodziowych.
Problemy wywoane stojc w dolinie wod, utracon produktywnoci oraz czst-
szymi i bardziej intensywnymi powodziami doprowadziy do zainicjowania w 1871 r.
szeroko zakrojonych prac melioracyjnych i hydrotechnicznych, znanych pod nazw
Planu Vsrhelyiego (Molnar, 2005; Sendzimir i Flachner, 2007). Jego realizacja dopro-
wadzia w cigu stulecia do ochrony 97% powierzchni dorzecza przed ryzykiem
powodzi, przy pomocy ponad 4500 km waw przeciwpowodziowych wzdu Cisy i jej
dopyww. Zgodnie z Planem wzniesiono rwnie obwaowania wok 840 mniejszych
osad oraz 48 miast i duych wsi (Siposs i Kis, 2002). Wykopano take ok. 40 000 km
kanaw, w celu obnienia poziomu wd gruntowych, przyspieszenia procesu osuszania
pl pszenicy i wsparcia systemu irygacji (Szlvik i in., 2000). Rnice pomidzy pier-
wotnym ksztatem doliny, a krajobrazem po realizacji Planu Vsrhelyiego, mona
zobaczy na rysunku 2.12.
W midzyczasie zaszy jednak istotne zmiany (wycinka lasw na Ukrainie na du
skal i postpujce zmiany klimatyczne), ktre spowodoway, e way przeciwpowo-
dziowe coraz czciej nie speniay swojej funkcji. W ostatnich latach, wraz z podwy-
szaniem waw, rosn jednoczenie obserwowane maksymalne stany wd, niweczc
podejmowane dziaania. Rosnce zagroenie powodziowe i zwizane z nim zniszczenia
ograniczaj zarobki i moliwoci rozwoju turystyki, wpywaj na wzrost bezrobocia
i emigracji ludnoci z tych terenw. Oznacza to rwnie wzrost poczucia niepewnoci
wrd spoecznoci lokalnej. Sposb gospodarowania zasobami wodnymi w dolinie
okaza si puapk, uniemoliwiajc wypracowanie trwaych rozwiza w tej stale
pogarszajcej si sytuacji.
Wikszo dziaa podejmowanych w ramach gospodarki wodnej w regionie wci
odzwierciedla tradycyjny paradygmat ochrona krajobrazu przed powodzi oraz jest
odgrnie sterowanych z Budapesztu. Jednak w cigu kilku ostatnich dziesicioleci
uksztatowaa si nieformalna sie wsppracy (shadow network; Olsson i in., 2006)
2
Wicej informacji na temat podali Sendzimir i in. (2007). Jako jedyne w naszej ksice, to studium przypadku nie dotyczy Polski.
Zdecydowalimy si jednak je zaprezentowa, poniewa jest to unikalny w Europie rodkowo-Wschodniej przykad zastosowania
zarzdzania adaptacyjnego do rozwizania zoonego problemu, dotyczcego zwizkw gospodarki, spoeczestwa i rodowiska.
66
pomidzy naukowcami, dziaaczami lokalnymi oraz przedstawicielami administracji
publicznej, zainteresowanymi zgbieniem moliwych alternatyw gospodarowania
w dolinie. Jej uczestnicy zdoali zainicjowa powan debat. Jej celem byo zrozu-
mienie, w jaki sposb zalenoci spoeczno-ekologiczne wpywaj na dotychczasowy
sposb zarzdzania dolin. Lata dyskusji wrd wgierskiego spoeczestwa zaowoco-
way gotowoci do rozwaenia nowych podej. Poniszy przykad opisuje zastoso-
wanie modelowania koncepcyjnego w tej dyskusji.
Gwnym celem przedstawionego modelu jest uwzgldnienie rnorodnych
pomysw na uniknicie puapki dotychczasowego gospodarowania. Okrelono bariery
2.
i moliwoci dawnego sposobu zarzdzania dolin rzeczn. Postanowiono go zmieni
na zintegrowany z naturalnymi procesami przyrodniczymi. Szczeglnie wana bya
odpowied na pytanie, jak prowadzi gospodark wodn, opart na paradygmacie
ycie w harmonii z rzek (Smits i in., 2000). Innowacje zaproponowane przez niefor-
maln sie wsppracy stay si now strategi, opart na zintegrowanym zarzdzaniu
zasobami wodnymi i caym obszarem.
2.12a
2.12b
2. Podejcie systemowe 67
czynnikw i koncentrujc si na sieci zalenoci lecej u podoa obserwowanych
problemw.
Wiele czynnikw, majcych wpyw na transformacj, moe zosta zebranych
w czterech podstawowych grupach (ramki na rysunku 2.13). Przedstawiaj one zbiory
interakcji, uporczywie wzmacniajcych kluczowe paradygmaty i zwizane z nimi
procesy. Stary paradygmat ochrona krajobrazu przed rzek (zwizany z intensyfikacj
gospodarki rolnej), zosta zastpiony przez nowy: ycie w harmonii z rzek (ktry
czy si z produktywnoci obszaru). Nowy paradygmat okrela take w znacznym
stopniu dynamik sytuacji w dorzeczu Cisy. Dlatego rozpoczniemy od opisu kluczo-
wych powiza, stymulujcych interakcj wewntrz wspomnianych powyej grup oraz
pomidzy nimi. Owe powizania tworz ptle wzmacniajce dotychczasowy sposb
zarzdzania opisywanym obszarem.
Dwa samowzmacniajce sprzenia zwrotne (W1a, W1b) napdzaj obecn spiral
wzrostu intensyfikacji rolnictwa. Wzrost zyskw z hektara gospodarstw wielkoobszarowych
wzmacnia presj na intensyfikacj. Ta za przynosi dalszy wzrost popytu na ziemi, wynikaj-
cego z chci zwikszenia obszaru intensywnego uytkowania lub te inwestycji w technologi
rolnicz, umoliwiajc bardziej intensywne gospodarowanie (wikszy i bardziej wydajny
sprzt, chemiczne rodki ochrony rolin oraz nawozy). Owe inwestycje zwikszaj zbiory
gospodarstw wielkoobszarowych, co z kolei przynosi wiksze zyski. Kady z tych cykli
wzrostu moe zosta zagodzony poprzez rwnowace sprzenie zwrotne (R1), czce
inwestowanie zwikszonych zyskw z wyszym poziomem zniszczenia zbiorw spowodo-
wanym powodziami. Obnia to poziom zbiorw i, co za tym idzie, zyski. Jednake potencja
sprzenia R1 do hamowania wzrostu intensywnoci rolnictwa jest neutralizowany ptl samo-
wzmacniajc (W2). czy ona wysze zyski z obydwoma czynnikami (presja na intensyfi-
kacj, jak i moliwoci lobbowania przez rolnikw gospodarujcych intensywnie) zwikszaj-
cymi presj na tradycyjn ochron przeciwpowodziow. Z kolei presja na ochron przeciwpo-
wodziow zwiksza inwestycje w rodki tej ochrony, takie jak: way przeciwpowodziowe oraz
kanay, ktre obniaj poziom zniszczenia zbiorw. Te same dwa czynniki dziaaj rwnie
dwiema alternatywnymi ciekami ptli samowzmacniajcej (W3), ktra neutralizuje procesy
wspierajce paradygmat ycie w harmonii z rzek. Ten za wspzawodniczy z aktualnym
sposobem mylenia lecym u podoa intensyfikacji rolnictwa. Zarwno presja na intensyfi-
kacj, jak i moliwo lobbowania przez rolnikw gospodarujcych intensywnie, ograniczaj
presj na zrwnowaone gospodarowanie dolin rzeczn (sustainable floodplain manage-
ment), w dalszej czci tekstu nazywane rwnie ekstensywnym. Odnosi si ono tutaj do
zbioru alternatywnych strategii zarzdzania oraz zagospodarowania doliny rzeki, wypracowa-
nych przez nieformaln sie wsppracy. Strategie te zakadaj nie tylko mniejsze zuycie
nawozw, pestycydw oraz energii, ale aktywnie eksploruj moliwoci wykorzystania usug
ekosystemw (por. podrozdzia 1.2). Przejawia si to moe w rnorodnoci praktyk rolni-
czych, w dopasowaniu uytkowania ziemi do uksztatowania terenu oraz integracji gospoda-
rowania dolin z naturalnym cyklem podtopie wiosennych.
Niemono wzmocnienia zrwnowaonego gospodarowania dolin rzeczn
zmniejsza moliwoci eksperymentalnych modyfikacji infrastruktury przeciwpowo-
dziowej, w postaci obwaowa oddzielajcych rzek od krajobrazu. Owe modyfikacje
umoliwiayby inteligentne kierowanie wd powodziowych (zdolno sterowania prze-
pywami wodnymi) na obszar caej doliny (kontrolowany przepyw wody pomidzy
rzek a krajobrazem). Nawet niewielkie fale powodziowe, kierowane na obszar doliny,
wyrzdziyby powane szkody w monokulturowych uprawach zb nietolerujcych
nadmiernej wilgoci w gospodarstwach wielkoobszarowych. To w konsekwencji
68
doprowadzioby do zmniejszenia zbiorw, zyskw, a ostatecznie wzrostu presji na
intensyfikacj.
Czynniki wzmacniajce intensyfikacj rolnictwa mog zosta ostatecznie zneutralizowane
(ptla rwnowaca R3a) poprzez skumulowany wpyw na produktywno krajobrazu.
Intensyfikacja technologii rolniczej prowadzi do sprasowania gleby i utraty zawartoci materii
organicznej, a ekspansja gospodarstw wielkoobszarowych obnia zoono przestrzenn
mozaiki krajobrazowej. Skutki tego to obnienie poziomu biornorodnoci poprzez znisz-
czenie siedlisk oraz introdukcj gatunkw inwazyjnych, ktre wypieraj lokalne gatunki flory
i fauny. Spadek zawartoci materii organicznej w glebie oraz poziomu zmiennoci topogra-
2.
ficznej krajobrazu znaczco zmniejsza poziom wody zmagazynowanej w krajobrazie. W ten
sposb zwiksza rwnie wraliwo obszaru na przesuszenie, ktra wraz z pogarszajc si
jakoci gleby moe negatywnie wpyn w duszym czasie na zbiory (R3b), chyba e zostan
zastosowane dodatkowe rda wody (pompy) lub nawozy (ptla rwnowaca R4).
Obecnie w dolinie Cisy sprzenia zwrotne W4 i W5 wzmacniaj zmiany w kierunku
intensyfikacji gospodarki rolnej. Moliwe jest jednak odwrcenie kierunku tych zmian.
Naley zwikszy presj wywieran przez nieformaln sie wsppracy na zrwnowaone
gospodarowanie dolin rzeki. To doprowadziaby (choby w skali pilotaowej) do zwik-
szenia zdolnoci sterowania przepywami wodnymi pomidzy rzek a krajobrazem. Wtedy
zostaaby zwikszona produktywno krajobrazu, zaowocowaaby wikszymi zyskami
maych i rednich gospodarstw. Wynika to z faktu, e prowadzona przez nie ekstensywna
gospodarka jest w stanie przynosi korzyci z uprawy zrnicowanych przyrodniczo,
niewielkich obszarw oraz korzystania ze zmiennej dostpnoci zasobw zarzdzanej
w alternatywny sposb doliny. Konsolidacja prowadzca do powstawania wikszych
gospodarstw zakca zoon mozaik przyrodnicz. Natomiast intensywne praktyki rolne
maj przewag tylko i wycznie w statycznym rodowisku, w szczeglnoci przy braku
regularnego zalewania wodami z rzeki. Zwikszona zyskowno ekstensywnej gospo-
darki, poczona z lepsz jakoci gleby oraz wiksz biornorodnoci, wzmocni dobro-
stan spoecznoci zamieszkujcej dolin. Doprowadzi to do wikszego zaangaowania jej
czonkw i wzmocni alternatywny paradygmat. Te procesy mog z kolei prowadzi do
dalszego zwikszenia produktywnoci krajobrazu (ptla W5) oraz zredukowa oddziay-
wanie dwch gwnych czynnikw, stymulujcych intensyfikacj (W4). Bardziej uwod-
niony obszar dorzecza prowadzi do zmniejszenia obszaru intensywnych upraw.
Wnioski
W cigu ostatniej dekady nieformalna sie wsppracy zainicjowaa i rozwina proces
eksplorujcy alternatywne strategie gospodarowania dolin Cisy. Ten nieoficjalny dialog
zaowocowa dowiadczeniem i wiedz, ktra uwiarygodnia alternatywny paradygmat
gospodarowania ycie w harmonii z rzek. Dowiadczenia z modelowaniem party-
cypacyjnym przyczyniy si do gbszego zrozumienia, jakie struktury przyczynowe le
u podoa procesw. Blokuj one, bd wyzwalaj, transformacj obecnego modelu
gospodarowania dolin w model adaptacyjny.
Pytania
1. Jakie dziaania i dlaczego doprowadziyby do bardziej zrwnowaonego zarzdzania
dolin Cisy?
2. W jaki sposb zmiany klimatyczne mog wpyn na szanse realizacji alternatyw-
nego paradygmatu zarzdzania dolin Cisy?
3. W jaki sposb podniesienie standardw rodowiskowych w dolinie Cisy mogoby
wpyn na tradycyjny i alternatywny paradygmat zarzdzania tym obszarem?
2. Podejcie systemowe 69
70
Rysunek 2.13. Procesy reprezentowane przez ptle przyczynowe, wspierajce tradycyjny lub alternatywny paradygmat zarzdzania dolin rzeki Cisy
Rozdzia 3.
Elementy teorii zrwnowaonego
rozwoju
3.1. Wprowadzenie
Trway rozwj jak mona przetumaczy synn koncepcj sustainable development
robi byskotliw karier. Wprawdzie w jzyku polskim posugujemy si terminem
3.
rozwj zrwnowaony, ktry nawet znalaz si w artykule 5 Konstytucji RP, ale nie
ulega wtpliwoci, e nawizuje on wanie do sustainable development.
Trudno sobie wyobrazi dokument polityczny, albo midzynarodow konfe-
rencj naukow, bez obowizkowego odniesienia do tego pojcia. Jest ono spadko-
bierc modnej w cigu wczeniejszego wierwiecza ochrony rodowiska. Nowe
spojrzenie zaczo czciej przyciga uwag opinii publicznej, odkd ochrona
rodowiska na konferencji Narodw Zjednoczonych, tzw. Szczycie Ziemi, w Rio de
Janeiro w 1992 r. zostaa przekonywujco ukazana jako fragment wikszej caoci,
w kontekcie wiatowych przemian gospodarczych i spoecznych (Folmer i in., 1996,
s. 11). Podejmujc wane uchway i powoujc do ycia pewne ciaa midzynaro-
dowe, konferencja w Rio zinstytucjonalizowaa pojcie trwaego rozwoju.
72
w rzeczywistoci bardziej skomplikowana. Tym niemniej jest on do chtnie uznawany,
poniewa pozwala na zagodzenie mocnej zasady trwaoci bez uciekania si do zasady
sabej, ktra zbyt atwo powica kapita przyrodniczy na rzecz innych jego rodzajw.
Niezalenie od wtpliwoci towarzyszcych prbom operacjonalizacji pojcia
trwaego rozwoju, jest to kwestia poddajca si badaniu empirycznemu. Znacznie
bardziej kopotliwy okazuje si problem racjonalnego uzasadnienia postulatu rwnych
szans, a wic samego fundamentu koncepcji trwaoci.
Zasad sprawiedliwego podziau bogactwa pomidzy pokoleniami wywodzi si
zazwyczaj z kantowskiego imperatywu kategorycznego, zwaszcza w ujciu Johna
3.
Rawlsa (1971). Osi takich rozwaa jest idea hipotetycznej konwencji, w ramach ktrej
dochodzi do spotkania przedstawicieli rnych pokole, ktrzy maj zdecydowa
o podziale bogactwa pomidzy nimi. Zasadnicze znaczenie ma przy tym fakt, e przed-
stawiciele nie powinni wiedzie, do jakiego pokolenia nale, tzn. powinni dziaa za
zason niewiedzy (behind the veil of ignorance).
Oczywiste jest, e nie sposb doprowadzi do tego, by ludzie dziaali tak, jakby
nie wiedzieli kim s; cho w pewnych okolicznociach moliwe jest negocjowanie
porozumienia za zason niewiedzy. Przykadem moe by przygotowanie
i zaaprobowanie konwencji o zapobieganiu zmianom klimatycznym, spowodo-
wanym przez spalanie paliw kopalnych, zanim uczestniczce strony bd posiaday
cakowicie pewn wiedz na temat tego, kto straci wicej a kto mniej, na skutek tych
zmian. (Konwencja taka faktycznie zostaa przyjta przez spoeczno midzynaro-
dow w 1992 r.) Regu jest jednak, e strony s wiadome swych pozycji i wasnych
interesw, tote jest mao prawdopodobne, by instrumenty trwaego rozwoju, takie
jak np. opodatkowanie rde energii lub dotowanie czystych technologii, byy
wprowadzone na skal rzeczywicie uzasadnion ekonomicznie. Albowiem przysze
pokolenia ktre nie s reprezentowane nie mog zabiega o swoje interesy tak
skutecznie, jak czyni to osoby obecnie yjce.
W oryginalnym sformuowaniu Rawlsa porozumiewanie si za zason
niewiedzy oznaczao bezstronno w sensie oderwania si od specyficznych cech
poszczeglnych podmiotw, takich jak zdolnoci, sia, pe, wiek, stan zdrowia,
zamono itp. Sprawiedliwo miaa oznacza oglnie taki rodzaj adu, w ktrym
nikogo a priori nie faworyzuje si, za ewentualne nierwnoci s uprawnione
jedynie o tyle, o ile dziaaj korzystnie dla wszystkich. Pewne nierwnoci mog si
bowiem okaza korzystne nawet dla tych ktrzy maj si relatywnie gorzej. Bdzie
tak wtedy, gdy dziki tym, ktrzy si maj relatywnie lepiej podniesie si redni
poziom bogactwa, poprawiajc pooenie nawet najbiedniejszym, w stosunku do
wariantu egalitarnego.
W kontekcie midzypokoleniowym koncepcj Rawlsa wykorzysta po raz pierwszy
Talbot Page (1977). W jego ujciu bezstronno polega na nie faworyzowaniu jakiego-
kolwiek pokolenia. Jedyny podzia bogactwa, ktry moe by zaakceptowany przez
kadego, niezalenie od tego, do jakiego pokolenia naley, jest to podzia dajcy
kademu rwne szanse: adne pokolenie nie yje wwczas kosztem innego.
Mona formalnie dowie (Buchholz, 1997), e sprawiedliwy podzia bogactwa
(majtku) pomidzy pokoleniami zostanie osignity, jeli decyzje o podziale zapadn
za zason niewiedzy. To twierdzenie nie gwarantuje jednak wcale, e moliwe jest
w praktyce zapewnienie bezstronnoci dziaania zaangaowanych stron. Chocia
wiemy zatem, e istnieje teoretyczne rozwizanie problemu sprawiedliwoci midzy
pokoleniami, by moe nigdy nie bdziemy w stanie wprowadzi go w ycie.
dla pewnej [0,1]; przy tym, jak wyej, ut wyraa uyteczno zapewnion pokoleniu
t, za jest stop dyskonta.
Jeeli decydujc wag w tej kombinacji przypisuje si pierwszemu skadnikowi
(parametr bliski 1), wynik bdzie zbliony do optimum konwencjonalnego, a wic
cieka rozwoju nie bdzie trwaa. Jeeli tymczasem decydujc wag przypisze si
skadnikowi drugiemu (parametr bliski 0), na wynik bdzie wpywa tylko dobrobyt
pokole z odlegej przyszoci, teraniejszo za nie bdzie miaa znaczenia.
Kwintesencja tego podejcia zawarta jest w twierdzeniu (Chichilnisky, 1996), i
kad ciek rozwoju, speniajc jakkolwiek rozsdn definicj trwaoci, da si
74
wyprowadzi z powyszego kryterium po zastosowaniu pewnych wag i 1, ale
stopa dyskonta nie moe by staa: wraz z upywem czasu musi si zblia do
zera. Tak wic w ramach analizy ekonomicznej sprawiedliwo midzypokole-
niowa moe by wprawdzie wyprowadzona, ale tylko jako bardzo szczeglny
przypadek optymalizacji gospodarowania, po przyjciu pewnych niezbyt oczywi-
stych zaoe.
Na gruncie teorii Rawlsa, sprawiedliwo midzypokoleniowa da si osign
jako wynik pewnego porozumienia, ktre nie ma jakichkolwiek szans praktycz-
nego urzeczywistnienia. Na gruncie ekonomii postulatu rwnych szans dla
3.
wszystkich pokole nie da si uzasadni inaczej, jak tylko przyjmujc do arbi-
tralne zaoenia. Kto miaby bowiem decydowa o wartoci wagi ? Kto miaby
wyznaczy tempo obniki stopy ? Ekonomia stara si by nauk empiryczn
i swoje stwierdzenia weryfikuje za pomoc bada opartych na obserwacji rzeczy-
wistoci. Mona sobie ewentualnie wyobrazi test pozwalajcy na oszacowanie
parametru jako wyrazu preferencji dla konwencjonalnego rachunku opartego na
dyskoncie, w przeciwiestwie do preferencji dla dalekiej przyszoci sprzecznej
z zasad dyskonta. Ale szacowanie przyszych stp musi pozosta czyst speku-
lacj; nie istniej bowiem jeszcze na wiecie podmioty, ktrych preferencje miayby
by nimi wyraane.
Dyscypliny naukowe, od ktrych powszechnie oczekuje si dostarczania odpo-
wiedzi na wiele trudnych pyta, okazuj si bezradne wobec problemu sprawiedliwoci
midzypokoleniowej, bdcej podstaw koncepcji trwaego rozwoju. Zarwno w ujciu
Rawlsa, jak i w teorii ekonomii, analiza sprawiedliwoci midzypokoleniowej jest kopo-
tliwa i dla wielu osb wysoce nieprzekonywujca. A jednak cz tych osb akceptuje
postulat trwaego rozwoju jako oczywisty sam przez si.
Dlaczego wiele osb popiera przynajmniej werbalnie postulat sprawiedliwoci
midzypokoleniowej, mimo i rozciga si on na tak odleg przyszo, e trudno go
uzasadni naturaln trosk o wasne potomstwo? Najwyraniej postulat ten jest zgodny
z wewntrznymi przekonaniami, jakie ludzie kultywuj niezalenie od tego, czy mona
dla nich znale naukowe lub polityczne oparcie. Dla wielu rdem przekonania
o potrzebie sprawiedliwoci midzypokoleniowej jest wiara religijna (ylicz, 2001).
76
z ktrego te kartofle pochodz. Dodatkowo, zuycie bielizny bawenianej take wymaga
zajcia jakiego terenu. Podobnie wybudowanie domu, odpoczynek nad jeziorem
itd. Z kolei spalenie wgla w celu ogrzania si lub podry pocigiem cignitym przez
lokomotyw przekada si na hektary, obliczajc powierzchni lasu potrzebnego dla
pochonicia dwutlenku wgla, ktry w wyniku tego spalenia dosta si do atmosfery.
Metodologia wydaje si przekonywujca, dopki poprzestaje si na produkcji w ramach
jednej gospodarki. Natomiast wspczesny czowiek zuywa wiele dbr i usug
z importu. Niestety nie istniej dostpne dane statystyczne, ktre pozwalayby importo-
wane wyroby precyzyjnie skojarzy z miejscem ich powstawania, a wic i z okrelonymi
3.
hektarami. Aby przeama t trudno, przyjmuje si urednione wskaniki, ktre jednak
podwaaj rzetelno rachunkw (Stachowiak, 2001).
Kopoty z obliczaniem ladu ekologicznego s jednak drugorzdne w porwnaniu
z jego znaczeniem praktycznym. Wykonane szacunki zawsze pokazuj, i przecitny
lad ekologiczny obywatela bogatego kraju jest wikszy ni lad ekologiczny kogo
z kraju ubogiego. Albo e lad ekologiczny mieszkacw miast jest wikszy ni zajmo-
wany przez nich teren, a mieszkacw wsi na odwrt. Nie s to frapujce konstatacje,
poniewa od kilku tysicy lat wiadomo, e ludzie si specjalizuj i jedni produkuj to,
co wymaga wikszego nakadu jakiego zasobu i sprzedaj drugim, ktrzy wykorzystuj
dla swojej produkcji gwnie inne zasoby. Nie jest rwnie odkrywcza inna generalna
wskazwka motywowana badaniami ladu ekologicznego: yjc skromniej wywiera
si mniejsz presj na rodowisko. Natomiast badania te nie s w stanie dostarczy prak-
tycznych wskazwek dotyczcych waciwego opodatkowania lub innych regulacji
gospodarczych.
Podobnie maa jest praktyczna rola innych wskanikw kojarzonych z trwaym
rozwojem, jak np. wskanik rozwoju spoecznego (Human Development Index, HDI).
W zamierzeniu mia on zastpi PKB, sigajc po takie wskaniki, jak przecitne trwanie
ycia, analfabetyzm, ilo dentystw przypadajcych na 10 000 mieszkacw, ktre
abstrahuj od transakcji dokonywanych na rynku (UNDP, 2008). W istocie jednak jest on
cakowicie arbitralny, a jego wysokoci mona dowolnie manipulowa dodajc bd
odejmujc poszczeglne skadniki, zmieniajc im jednostki albo przydzielajc wagi.
Nawet jeli w trakcie tych procedur badacz signie po jakie zobiektywizowane
kryteria, to i tak ich wynik bdzie porednio nadawa relatywne wagi poszczeglnym
skadnikom, ktre bynajmniej nie musz odzwierciedla ludzkich preferencji (jak
w ekonomii) albo szans na utrzymanie trwaoci (jak w nauce o trwaym rozwoju).
Jeszcze inne podejcie oparte jest na pojciu krytycznego kapitau przyrodniczego
(Ekins i in., 2003). Tutaj zakada si, e istniej granice substytucji pomidzy rnymi
skadnikami dobrobytu: brak jednego zasobu nie moe by zrekompensowany dostp-
noci innego. Zasadniczym powodem studiowania krytycznego kapitau przyrodni-
czego jest identyfikacja pewnych minimalnych albo bezpiecznych poziomw dostp-
noci zasobw naturalnych istotnych dla zachowania trwaoci gospodarowania. Jest to
obiecujcy kierunek bada, ale upynie jeszcze duo czasu, zanim zostanie uzgodniony
powszechnie akceptowany zbir wskanikw (Ekins, 2003).
Jedynymi wskanikami dobrobytu, ktre mog si obroni jako spjne z teori
ekonomii s te, ktre bazuj na PKB, jak wspomniany zazieleniony PKB. Mianem
takim opatruje si wariant PKB, w ktrym wprowadzono poprawki na rzecz czynnikw
rodowiskowych nieujtych w standardowym PKB. Zanim przyjrzymy si mu bardziej
szczegowo w podrozdziale 3.6, musimy odwoa si do ekonomicznej koncepcji
dobrobytu spoecznego, na ktrej jest oparty.
78
W oparciu o to teoria ekonomii moe dostosowa si do dowolnej relacji pomidzy
rodowiskiem przyrodniczym a dobrobytem spoecznym. Bada mona, jak rodowisko
przyrodnicze wpywa na satysfakcj czerpan ze spoywania dbr prywatnych (xi) oraz
dbr publicznych (G). W szczeglnoci teoria ekonomii nie zajmuje a priori adnego
stanowiska w kwestii prywatyzacji lub uspoecznienia usug czerpanych z zasobw
naturalnych. Na przykad, popyt na czyst wod moe by zaspokojony albo dziki
poprawie jakoci naturalnych zbiornikw wodnych (tj. przez poda dobra publicznego),
albo dziki rozwojowi rynku na pitn wod butelkowan (tj. przed poda dobra prywat-
nego). Pierwsza metoda pozwala dosign wszystkich konsumentw poniewa, z defi-
3.
nicji, kady ma dostp do dobra publicznego. Druga natomiast pozwala zaspokoi
potrzeby przede wszystkim tych, ktrzy najbardziej ceni czyst wod, poniewa popyt
jest zaspokojony w drodze indywidualnego nabywania; a przeto nie wszyscy konsu-
menci musz naby tak sam jej ilo.
Funkcj W upraszcza si czasem tak, by nie bya wraliwa na konsumpcj poszcze-
glnych osb (x1,..., xk), tylko ich sum x1+...+ xk i jaki parametr rozkadu. Czsto w roli
parametru rozkadu przyjmuje si wspczynnik Giniego koncentracji dochodw. PKB
moe by traktowany jako najprostszy wariant wskanika dobrobytu bez uwzgldnienia
rozkadu.
Najbardziej kontrowersyjne zagadnienia zwizane s z badaniem wpywu rodo-
wiska przyrodniczego na dobrobyt w przyszoci. Pewne decyzje s podejmowane na
podstawie aktualnych preferencji, mimo i bd oddziaywa na przysze pokolenia,
ktrych preferencje nie s znane. Na przykad decyzje o zagospodarowaniu prze-
strzennym w szczeglnoci te, ktre determinuj proporcje pomidzy terenem zabu-
dowanym i pozostawionym dzikiej przyrodzie s podejmowane bez wiedzy o tym,
czy s zgodne z preferencjami przyszych pokole (por. rozdzia 10).
Ekonomici spieraj si o to, czy rodowisko jest tak zwanym dobrem luksusowym,
czyli dobrem, na ktre popyt ronie szybciej ni dochody konsumentw. Istniej pewne
dowody, e moe tak w istocie by. Tym niemniej w peni satysfakcjonujca i uniwer-
salna odpowied nigdy nie zostanie udzielona, poniewa nigdy nie bdziemy umieli
przewidzie preferencji przyszych pokole.
80
dobrobyt, ale nie s ani sprzedawane ani nabywane na rynku), za ceny nie zawsze s
wzite bezporednio z rynku. Punktem wyjcia jest zazieleniony PKB stanowicy sum
spoycia, oszczdnoci i tych usug rodowiskowych, ktre s bezporednio konsumo-
wane (nie nabywane na rynku). Zazieleniony PKN jest wwczas obliczany przez
zamian wartoci brutto na netto, a wic zamiast wszystkich oszczdnoci naley wzi
pod uwag tylko te, ktre powikszyy warto kapitau, za od wartoci usug rodowi-
skowych naley odj szkody rodowiskowe, czyli koszty poniesione w celu zrekom-
pensowania utraconych korzyci rodowiskowych.
Naley zwrci szczegln uwag na warto kapitau i oszczdnoci netto. We
3.
wspczesnej teorii ekonomii, do kapitau zalicza si trzy gwne skadniki: wytwo-
rzony przez czowieka, przyrodniczy i ludzki. Kady z nich moe ulega deprecjacji
i kady moe by odbudowywany dziki inwestycjom. Deprecjacja kapitau przyrod-
niczego nastpuje w wyniku takich dziaa jak wydobycie surowcw, utrata rno-
rodnoci biologicznej i zniszczenie rodowiska. Zazieleniony PKN pomija zatem
przychody z tytuu sprzeday kapitau (cznie z zasobami naturalnymi). W myl
wspczesnej teorii ekonomii nie kady dochd, nazwany tak w jzyku potocznym,
jest prawdziwym dochodem (Aronsson, 2000, s. 585). Przynajmniej od czasu opubli-
kowania fundamentalnej pracy Hicksa (1939), przez dochd ekonomiczny rozumie
si strumie przychodw, ktry moe by utrzymany w przyszoci. Innymi sowy,
gotwka pochodzca ze sprzeday domu nie stanowi dochodu, poniewa jest
wynikiem transakcji jednorazowej, za dotychczasowy waciciel po prostu zamieni
pewn form bogactwa na inn. W przeciwiestwie do tego, wynajem domu moe
przynosi dochd.
W kontekcie ochrony rodowiska mona stwierdzi, e dochd jest tym, co wypywa
z trwaego uytkowania zasobw. Jeeli wykorzystanie zasobw nie jest trwae, kapita
przyrodniczy ulega deprecjacji, ktra powinna by wzita pod uwag. Koncepcja zazie-
lenionego PKN ujmuje sedno hicksowskiego dochodu, a zatem uwzgldnia pojcie
trwaoci gospodarowania.
Podsumowujc, PKN zazieleniony w sposb wyjaniony powyej rni si od
tradycyjnego pod trzema wzgldami. Po pierwsze, uwzgldnia bezporednie spoycie
usug rodowiska. Po drugie, dodaje inwestycje w zasoby naturalne, albo odejmuje ich
deprecjacj. Po trzecie, odejmuje straty rodowiskowe. Poprawiony w ten sposb
wskanik odzwierciedla zmiany w dobrobycie lepiej ni PKB, ale nadal jest tylko przy-
blieniem ich prawdziwej wielkoci.
Podjto wiele praktycznych prb obliczenia zazielenionego PKB. Jedn z najbar-
dziej znanych inicjatyw tego typu jest wskanik trwaego dobrobytu gospodarczego
(Index of Sustainable Economic Welfare, ISEW), obliczony dla Stanw Zjednoczonych
przez Dalyego i Cobba (1989). Zasadniczym wnioskiem pyncym z tych oblicze byo
stwierdzenie i w przeciwiestwie do obrazu opartego na tradycyjnej statystyce PKB
amerykaski trway dobrobyt gospodarczy ustabilizowa si na poziomie z lat 1970.
i przesta rosn. Jeli zazieleniony PKN spada, albo ronie w tempie niszym ni
wskanik tradycyjny, to znaczy, e gospodarka nie rozwija si w sposb trway. Innymi
sowy, obecne pokolenie stara si zaspokoi swoje potrzeby ze szkod dla szans na
zaspokojenie takich potrzeb w przyszoci. Posugujc si za wczeniejszym przy-
kadem, jeli kto sprzedaje dom (ktry mgby jeszcze suy nastpnemu pokoleniu),
to wprawdzie moe poprawi swj dobrobyt gospodarczy, ale kosztem dobrobytu
dzieci. Obliczenia Dalyego i Cobba sugeruj, e wanie to stao si w ostatniej wierci
XX wieku w Stanach Zjednoczonych.
82
Poprawa jakiej charakterystyki produktu (np. efektywnoci energetycznej) sprzyja
wzrostowi popytu, ktry sprawia, e finalny efekt jest inny anieli przewidywany.
William Stanley Jevons (1865) by pierwszym ekonomist ktry to zauway, susznie
przewidujc, e poprawa efektywnoci energetycznej maszyny parowej wywoa fal
nowych zastosowa, ktre doprowadz do wzrostu wydobycia wgla.
Dla ilustracji efektu zwrotnego moemy posuy si przykadem samochodu
o napdzie hybrydowym (Kahn i Vaughn, 2009). Toyota jest dumna ze swojego modelu
Priusa, ktry dziki zaawansowanej technologii spala nieco mniej paliwa ni
samochody tradycyjne. Ale dokadniejsze badania nakazuj ostrono w optymistycz-
3.
nych ocenach. Po pierwsze, Prius kupowany w Stanach Zjednoczonych bywa nie przez
przecitnych, tylko przez zamoniejszych uytkownikw, dla ktrych nie jest to pierwszy
posiadany pojazd. Co wicej, zakup samochodu oszczdniejszego w eksploatacji skania
do duszych podry. cznie prowadzi to nie do mniejszego, ale do wikszego zuycia
paliwa. Jest to klasyczny efekt zwrotny. Po drugie i jest to moe nawet bardziej pesy-
mistyczny efekt Prius bywa kupowany z myl o zakwalifikowaniu si do klubu ludzi
cnotliwych i odpowiedzialnych za los planety. Posiadanie Priusa stanowi niejako
widoczny znak ekologicznoci, co powoduje, e jego uytkownicy maj czyste
sumienie i pozwalaj sobie na mniej poprawne zachowania, ni by to byo w prze-
ciwnym razie. Czy tak ma wyglda staranie o trwao rozwoju?
Drobiazgowe badania nad efektem zwrotnym potwierdzaj jego wystpowanie
w praktyce, ale jego sia zaley od wielu czynnikw. Z reguy, im rynek bardziej dojrzay,
tym efekt jest sabszy. By moe z tego powodu, badanie sprzeday Priusa w Szwajcarii
(De Haan i in., 2006) nie potwierdzio efektu zwrotnego, za generalnie jego skala
zaley od bardzo wielu czynnikw, ktre tylko w maym stopniu s moliwe do atwego
przewidzenia (Sorrell, 2007). Tak wic, zwaszcza w krajach sabo rozwinitych gospo-
darczo, nie mona bezkrytycznie polega na wynikach LCA w celu udokumentowania
kroku w kierunku zrwnowaonego rozwoju.
Tym niemniej przedwczesna byaby dyskredytacja wysikw zmierzajcych do
porzdkowania spraw w bezporednim otoczeniu. W nastpstwie wiatowego Szczytu
w Rio de Janeiro w 1992 r. przyjto Agend 21, jako katalog dziaa na rzecz trwaego
rozwoju. Rozwijaj si take lokalne Agendy 21 na poziomie regionw, a nawet
zupenie maych wsplnot (por. rozdzia 9). Dziaaniom z zakresu zrwnowaonego
rozwoju prowadzonym na poziomie lokalnym, przyjrzymy si w czci III ksiki. Ich
rola jest niewtpliwie korzystna dla budzenia troski i odpowiedzialnoci za los planety.
Jednak nie mog one zastpi dziaa na szczeblu pastwowym i globalnym, ktre s
konieczne po to, by nie nastpowao pozorne rozwizywanie problemw przez prze-
niesienie ich gdzie indziej albo przez wywoanie efektu zwrotnego. Zdrowy rozsdek
jest potrzebny, ale nie moe zastpi gbszej refleksji nad zoonymi powizaniami,
ktre cz gospodark, spoeczestwo i rodowisko.
3.8. Podsumowanie
Trwao rozwoju moe by rozumiana na wiele sposobw. Ekonomici preferuj posu-
giwanie si definicj Brundtland, ktra problem sprowadza do zaspokajania potrzeb,
czyli obszaru wszechstronnie zbadanego przez ich dyscyplin. Nie oznacza to bynaj-
mniej ignorowania potrzeb niematerialnych obejmujcych take ycie w niezdegra-
dowanym rodowisku przyrodniczym ktre s nie mniej realne ni potrzeba jedzenia
i schronienia. Najtrudniejszym problemem jest zadowalajce ujcie sprawiedliwoci
midzypokoleniowej. Definicja postuluje bowiem, e zaspokajanie potrzeb biecych
84
spodziewa si powracania fundamentalnych pyta wymagajcych odpowiedzi tak
lub nie. Gdyby wic trzeba byo odpowiedzie na pytanie, czy dana gospodarka
rozwija si w sposb trway, to niezalenie od signicia po cay zbir wskanikw
trwaoci, z ktrych nie wszystkie mog sugerowa ten sam kierunek warto posuy
si wskanikiem zoonym. Mona proponowa wiele takich wskanikw, ale wik-
szo z nich grzeszy arbitralnoci, czy to z powodu wyboru skadnikw, czy te
z powodu przyjtych wag. Pojcie zazielenionego PKN przezwycia problem arbitral-
noci i najbardziej zblia si ku temu, co wiele osb identyfikowaoby z trwaym
dobrobytem.
3.
rda praktyczne
Folmer, H., Gabel, L., Opschoor, H. (red.) (1996), Ekonomia rodowiska i zasobw natu-
ralnych, Warszawa: Krupski i S-ka. Polskie wydanie midzynarodowego podrcz-
nika, w ktrym teoretyczne aspekty zrwnowaonego rozwoju zestawiono z prak-
tycznymi przykadami.
ylicz, T. (2004), Ekonomia rodowiska i zasobw naturalnych, Warszawa: PWE.
Podrcznik zawierajcy liczne pytania i zadania (z rozwizaniami).
Pytania
1. Czym rni si rozwj trway od rozwoju zrwnowaonego i ekorozwoju?
2. Czy koncepcja Hermana Dalyego jest zwizana z siln trwaoci?
3. Czy stosowana w analizie ekonomicznej technika dyskontowania da si pogodzi
z trwaoci rozwoju?
4. Jakie wskaniki trwaoci rozwoju stosuje si w praktyce?
5. Co ekonomici maj do zarzucenia wskanikowi rozwoju spoecznego (Human
Development Index)?
6. Jakie wady tradycyjnego PKB mona wyeliminowa w drodze jego zazielenienia?
7. Co to jest efekt zwrotny (rebound effect) i dlaczego naley si nim interesowa,
badajc trwao rozwoju?
Biznes
Wprowadzenie do czci II
Jeli Ziemia nie ma przed sob przyszoci, to nie mog jej mie rwnie globalne
korporacje. To zdanie, wypowiedziane przez R. Kabu, honorowego przewodnicz-
cego Canon (cyt. za Laszlo, 2008, s. 34), doskonale odzwierciedla zaleno gospo-
darki od rodowiska, o ktrej bya mowa w poprzedniej czci naszej ksiki. Mona
je zreszt rozcign rwnie na inne rodzaje firm, nawet najmniejsze, a take inne
organizacje i indywidualnych ludzi. W studium przypadku 1.P1 zauwaylimy podobn
prawidowo bez ryb nie bdzie i rybakw; w studium przypadku 2.P1 dostrze-
glimy dodatkowo moliwoci, jakie stwarza ochrona rodowiska, zwaszcza jeli
system spoeczno-gospodarczy rozpatrujemy w dugim okresie.
Istot dugoterminowego mylenia o rzeczywistoci gospodarczej, a zarazem zrw-
nowaonego rozwoju, wyrazi ju w 1923 r. John Maynard Keynes w synnym stwier-
dzeniu: w dugim okresie wszyscy bdziemy martwi. Keynes pisa, e kiedy burza
szaleje na morzu, nie wystarczy pociesza si, i za jaki czas morze si uspokoi, gdy
w dugim okresie wszyscy bdziemy martwi. Wzywa do podejmowania dziaa
majcych zabezpieczy nas przed burz, agodzi jej przebieg i skutki, a po jej przej-
ciu cieszy si z osignitego dobrobytu.
Ochrona rodowiska, a take uwzgldnianie w dziaalnoci gospodarczej interesu
spoecznego, to zagadnienia istotne dla przedsibiorcw powanie mylcych
o dugoterminowej dziaalnoci. Rozumiej oni, e do prowadzenia firmy niezbdne
s zasoby naturalne oraz energia, a take zdolno rodowiska do neutralizacji powsta-
jcych w wyniku dziaalnoci gospodarczej zanieczyszcze (rysunek 1.1b). Jeli
w wyniku swej dziaalnoci przedsibiorca zmniejszy dostpno zasobw natural-
nych w przyszoci, albo jeli doprowadzi do zmniejszenia zdolnoci regeneracyjnej
rodowiska, to pogorsz si wyniki jego przyszej dziaalnoci. Cho moliwe pozo-
stanie przeniesienie si do innego sektora gospodarki, wizaoby si to z budowaniem
od podstaw pozycji na rynku, a zatem zwikszaoby koszty i obniao zyski.
Zaleno biznesu od spoeczestwa szczeglnie dobrze opisali Porter i Kramer
(2007). Aby odnie sukces, firmy potrzebuj zdrowego, dobrze wyksztaconego
spoeczestwa, zapewniajcego rwne moliwoci wszystkim jego czonkom.
Bezpieczne produkty i warunki pracy nie tylko przycigaj konsumentw i pracow-
nikw, ale take zmniejszaj koszty dziaalnoci gospodarczej. Wyksztacone spoe-
czestwo jest w stanie stworzy sprawne instytucje, w tym system prawny, ktre s
kluczowe dla tworzenia innowacji i efektywnoci dziaania firm. Zdrowe i zamone
spoeczestwo zgasza wreszcie popyt na dobra i usugi oferowane przez biznes.
Zatem te korzyci firm, ktre wynikaj z dziaa powodujcych koszty spoeczne, s
iluzoryczne i krtkotrwae.
Biorc pod uwag powysze zalenoci, zrwnowaony rozwj w przypadku
przedsibiorstw utosamiamy ze spoeczn odpowiedzialnoci biznesu (Corporate
Social Responsibility, CSR). Obie koncepcje wymagaj od przedsibiorstw dostrzeenia
ich dziaalnoci w szerokiej i dugoterminowej perspektywie. Cho w tej czci ksiki
akcentujemy gwnie argumenty ekonomiczne za ich przyjciem (redukcja kosztw,
presja ze strony opinii publicznej, zaspokajanie potrzeb konsumentw, nowe moli-
woci prowadzenia dziaalnoci gospodarczej), wane jest take ich uzasadnienie
etyczne (por. Chappell, 1998; Chryssides i Kaler, 1999).
Etyk tradycyjnie postrzegano jako jeden z gwnych filarw odpowiedzialnego
biznesu. Wielu menederw deklaruje podejmowanie odpowiedzialnych dziaa
88
w oparciu o wasne przekonania moralne lub religijne, a take prowadzon wczeniej
aktywno spoeczn. Na etyk w biznesie skadaj si przekonania, normy, wartoci
i inne formy nakazw moralnych, o ktrych wiemy, e powinnimy si nimi kierowa.
Do najbardziej elementarnych nale: uczciwo i przejrzysto. To na nich buduje si
zaufanie bdce podstaw dugoterminowego funkcjonowania firm w gospodarce.
W ostatnich latach wyszo na jaw wiele przypadkw nieetycznych zachowa
w biznesie (faszowanie sprawozda finansowych, nieuczciwe kampanie reklamowe,
korupcja, konflikty interesw, zasanianie nagannego postpowania globalnych korpo-
racji w krajach rozwijajcych si dziaaniami budujcymi wizerunek w krajach rozwi-
nitych). W ich wyniku firmy zaczy powszechnie podkrela w swych komunikatach
dotyczcych spoecznej odpowiedzialnoci etyczny wymiar tej koncepcji. Ich dziaania
maj suy zbudowaniu zaufania wrd konsumentw, partnerw biznesowych
i innych interesariuszy. Dziaania te podkrelaj, e postpowanie etyczne w biznesie
opaca si, podobnie jak postpowanie odpowiedzialne w ogle.
Firmy, ktre dostrzegaj powysze wyzwania zrwnowaonego rozwoju i potrafi
je wykorzysta, to liderzy. Ich przykadami posuymy si w tej czci ksiki.
Dla ilustracji wyzwa i moliwoci zwizanych z wdraaniem zrwnowaonego
rozwoju w biznesie, posuymy si diagramem ptli przyczynowych przedstawionym
na rysunku II.1 (narzdziem wprowadzonym w podrozdziale 2.3). Rysunek II.1 jest
oczywicie uproszczeniem i mgby by dalej rozbudowywany, aby odzwierciedli
wiksz ilo zalenoci. Skoncentrujmy si jednak na najwaniejszych.
Konsumenci maj czsto do niskie mniemanie o dziaaniach przedsibiorstw
w dziedzinie zrwnowaonego rozwoju, co wynika z rosncych w ostatnich dekadach
oczekiwa wobec biznesu oraz z rosncej wiadomoci ekologicznej i spoecznej
konsumentw. Zjawiska te przekadaj si na sprzeciw wobec nagannych praktyk,
niejednokrotnie prowadzcy do bojkotu produktw lub usug dopuszczajcych si ich
przedsibiorstw. W odpowiedzi na presj ze strony konsumentw, przedsibiorstwa
podejmuj dziaania na rzecz zrwnowaonego rozwoju, eliminujce problemy rodo-
wiskowe i spoeczne, dziki czemu presja ze strony konsumentw maleje (ptle
rwnowace R1a i R1b).
Biznes znajduje si pod presj nie tylko ze strony konsumentw, ale i innych interesa-
riuszy. Nale do nich: lokalna spoeczno, partnerzy biznesowi, pracownicy, zwizki
zawodowe, banki i inne instytucje finansowe, ubezpieczyciele, analitycy oceniajcy ryzyko
angaowania kapitau w dane przedsiwzicie, media, organizacje pozarzdowe, urzd-
nicy i spoeczne instytucje kontrolujce, konkurenci. Przedsibiorcy musz zidentyfikowa
ich oczekiwania i podj z nimi dialog, co jest niezbdne dla powodzenia systemu zarz-
dzania zrwnowaonym rozwojem (rozdzia 4).1 Wana jest w tym kontekcie partycy-
pacja spoeczna, do ktrej nawizujemy w wielu innych rozdziaach (np. 1, 9, 10 i 15,
a w szczeglnoci studium przypadku 1.P3). W przypadku biznesu polega ona na wspde-
cydowaniu o losach firmy, w tym o jej zwizkach z bezporednim otoczeniem. Partycypacja
moe przyj posta wsplnych komitetw lub komisji sucych konsultowaniu poszcze-
glnych decyzji, tak aby zyska zgod na dziaanie ze strony lokalnej spoecznoci.
W rzeczywistoci, jak zobaczymy w rozdziale 7, wikszo dziaa z zakresu zrwnowao-
nego rozwoju przedsibiorstwa podejmuj wanie w odpowiedzi na presj wywieran
przez interesariuszy, a nie z wasnej nieprzymuszonej woli (Esty i Winston, 2009, s. 68).
1
Analogiczny system zarzdzania zrwnowaonym rozwojem mona zaproponowa dla samorzdw lokalnych (por. rozdzia 9
oraz Borys, 2003, s. 250279).
89
Zdarza si, e w odpowiedzi na dostrzegan przez przedsibiorcw presj ze
strony konsumentw i innych interesariuszy, podejmuj oni tylko dziaania pozorne
(greenwash i bluewash), zilustrowane ptl rwnowac R2. Zamiast znaczco
zmienia swe dziaania, przedsibiorcy zwikszaj wysiki z zakresu public relations,
prbujc przedstawi si w jak najlepszym wietle. Cho dziaania pozorne mog
poprawi wizerunek przedsibiorstwa, wie si z nimi wysokie ryzyko. Jeli zostan
zdemaskowane, wizerunek firmy moe ulec znacznemu pogorszeniu. Przy
powszechnym dostpie do informacji z caego wiata i poszukiwaniu sensacji przez
media i niezalenych bloggerw, a take w obliczu wspomnianej rosncej wiado-
moci ekologicznej i spoecznej, prawdopodobiestwo wykrycia, e nie wypeniaj
swoich deklaracji, ronie. Kilka prostych zasad, na ktre warto zwrci uwag
oceniajc dziaania firm z zakresu zrwnowaonego rozwoju, wymieniamy w narz-
dziu 14.N1. Krytycznego podejcia wymagaj rwnie rankingi odpowiedzialnych lub
zrwnowaonych firm, ktre czsto opieraj si na danych dostarczanych przez
samych zainteresowanych. W szczeglnoci zastrzeenia mog budzi rankingi, stano-
wice rdo utrzymania tworzcych je firm lub organizacji.
Rysunek II.1. Wyzwania i moliwoci dla firm zwizane z podejmowaniem dziaa z zakresu zrw-
nowaonego rozwoju (ZR) (opracowanie Piotr Magnuszewski i Jakub Kronenberg)
90
Coraz czciej jednak firmy podejmuj dziaania z zakresu zrwnowaonego
rozwoju, dostrzegajc zwizane z tym korzyci, a nie tylko w odpowiedzi na presj ze
strony interesariuszy zewntrznych. Jedn z najbardziej oczywistych jest redukcja
kosztw zwizana z oszczdnoci energii i zasobw prowadzca do eko-efektyw-
noci (ptla wzmacniajca W1). Eko-efektywno moe odnosi si zarwno do
produkcji (rozdzia 5), jak i do budynkw wznoszonych i uytkowanych przez firmy
(rozdzia 6). Korzyci ekonomiczne zwizane z efektywnym zagospodarowaniem
zasobw dostrzegano zreszt od pocztku rewolucji przemysowej, a w wielu obsza-
rach dziaalnoci rwnie znacznie wczeniej (Desrochers, 2000). Dziki tym dziaa-
niom, firmy ograniczaj koszty zwizane z wypenianiem przepisw prawa, nie tylko
speniajc je, ale i wyprzedzajc; przewidujc potencjalne zagroenia i przeciwdzia-
ajc im; a take speniajc wymogi odbiorcw (rozdzia 7).
Uznanie dla dziaa z zakresu zrwnowaonego rozwoju, podejmowanych przez
firm prowadzi rwnie do wzrostu jej atrakcyjnoci jako pracodawcy. Zarwno
obecni, jak i potencjalni pracownicy utosamiaj si z wartociami firmy praca dla
firmy przestrzegajcej okrelonych wartoci poprawia ich samoocen. Prowadzi to do
wzrostu produktywnoci pracy, zarwno bezporednio dziki wikszemu zaanga-
owaniu, jak i porednio przez zmniejszenie rotacji pracownikw i kosztw
rekrutacji.
Jak zauwaylimy, zrwnowaony rozwj wymaga przede wszystkim podejcia
dugookresowego. W dugim okresie problemy spoeczne i rodowiskowe mog nega-
tywnie wpyn na dziaalno przedsibiorstw prowadzc do ograniczenia popytu
lub utrudnienia dostpu do zasobw niezbdnych do produkcji. Z drugiej strony,
dobra sytuacja spoeczna i czyste rodowisko sprzyjaj rwnie prowadzeniu biznesu
i tworz dla niego nowe moliwoci. Ilustruje to ptla wzmacniajca W3.
Aby osign korzyci, trzeba jednak najpierw zainwestowa. Przedsibiorstwa
musz ponie koszty zwizane z przestrzeganiem wyszych standardw spoecz-
nych i rodowiskowych. Koszty te mog stanowi barier, zwaszcza z punktu
widzenia presji na osignicie krtkoterminowych zyskw, ktrej wiele firm
dowiadcza ze strony swych wacicieli akcjonariuszy (ptla rwnowaca R3).
Laszlo (2008, s. 35) zauway, e zarzdy wielkich firm rzadko mog sobie pozwoli
na ryzyko zwizane z innowacyjnymi dziaaniami z zakresu zrwnowaonego
rozwoju, z uwagi na zagroenie pozwania ich do sdu przez akcjonariuszy za to, e
nie wypracowuj krtkookresowych zyskw. Cho uwaga ta odnosi si przede
wszystkim do rynku amerykaskiego, pokazuje, e w dziaania z zakresu zrwnowa-
onego rozwoju atwiej mog si zaangaowa mniejsze firmy, przede wszystkim te,
ktre nie s notowane na giedzie, a maj bardziej prywatny charakter (zwaszcza
zarzdzane przez wacicieli). Przykadem firmy, ktrej zaoyciel nie zdecydowa
si na wprowadzenie na gied, obawiajc si, e krtkoterminowe oczekiwania
inwestorw mogyby podway dugoterminowe strategie firmy, jest IKEA (studium
przypadku 7.P1).
Presja na krtkoterminowe zyski jest dodatkowo wzmocniona przez konkurencj
ze strony przedsibiorstw, ktre nie postpuj zgodnie z wymaganiami zrwnowao-
nego rozwoju. Sytuacja ma znaczenie zwaszcza wwczas, gdy wymagania prawne
dotyczce ochrony rodowiska lub spoeczestwa nie s na danym rynku zbyt wysokie.
Firmy, ktre podejmuj dziaania z zakresu zrwnowaonego rozwoju mog si w tej
sytuacji sta mniej konkurencyjne od firm, ktre tych dziaa nie podejmuj, zwaszcza
w krtkim okresie. Ostatecznie moe to ograniczy skonno do zachowa odpowie-
91
dzialnych (ptla rwnowaca R4). Du rol maj wic do odegrania spjne i wyma-
gajce przepisy narzucane odgrnie przez pastwo.
Problemem moe by w tym kontekcie postawa wadz, ktre czsto zamiast
promowa innowacyjne przedsibiorstwa, wspieraj te, ktre goniej wyraaj swe
pogldy. Pod koniec padziernika 2009 r., w czasie dyskusji na forum Unii
Europejskiej, dotyczcej wysokoci skadki na pomoc dla krajw najbiedniejszych
w zakresie efektywnoci energetycznej i walki z globalnym ociepleniem, polski rzd
twardo negocjowa, aby stawka ta w przypadku naszego kraju bya jak najnisza.
Cho zasadniczo odzwierciedlao to stanowisko polskich przedsibiorstw, pojawiy
si z ich strony rwnie gosy krytyki wobec podwaania przez polski rzd prowa-
dzonych przez UE dziaa na rzecz powstrzymania globalnego ocieplenia. W opinii
wydanej 30 padziernika 2009 r. przez Business Centre Club zadano retoryczne
pytanie: czy prawie zawsze zagroenia rodowiskowe w Polsce musz by trakto-
wane jako pasmo nieszcz narodowych, a nie jak wyzwanie dla polskiej
gospodarki?.
Brak wsparcia rzdu dla innowacyjnych przedsibiorstw w ich dziaaniach na rzecz
zrwnowaonego rozwoju nie jest zreszt tylko polsk specyfik. W Wielkiej Brytanii,
14 wrzenia 2005 r. w czasie konferencji, na ktrej spotkali si przedstawiciele biznesu
i rzdu, przedstawiciele firm domagali si zaostrzenia przepisw prawnych, dotycz-
cych ochrony rodowiska, a przedstawiciele rzdu odmawiali. Bardziej restrykcyjne
przepisy pozwoliyby na popraw konkurencyjnoci firm podejmujcych dziaania na
rzecz zrwnowaonego rozwoju rwnie w krtkim okresie. Przedstawiciele rzdu
obawiali si jednak podejmowania takich dziaa, aby nie zaszkodzi innym, mniej
innowacyjnym firmom (The Guardian, 20.09.2005).
W obu powyszych przypadkach postawa rzdu jest jednak sprzeczna z argumen-
tami dotyczcymi budowania dugotrwaej przewagi konkurencyjnej krajw i przed-
sibiorstw, ktre podkrelamy w tej czci ksiki (por. Porter, 1991; Porter i van der
Linde, 1995a,b). Istniej jednak rwnie liczne moliwoci zewntrznego finansowania
innowacyjnych dziaa firm z zakresu zrwnowaonego rozwoju, przede wszystkim
ochrony rodowiska (przykadem takiej innowacji moe by zastpowanie produktw
usugami, ktre omawiamy w rozdziale 8). Ich celem jest podnoszenie konkurencyj-
noci gospodarki UE, z zachowaniem zrwnowaonego rozwoju jako warunku
nadrzdnego. Do najwaniejszych nale:
fundusze strukturalne, a w szczeglnoci Regionalne Programy Operacyjne
(priorytet 3) oraz Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (priorytet 4);
program Eko-innowacje, skierowany gwnie do maych i rednich przedsi-
biorstw, prowadzony przez Agencj ds. Konkurencyjnoci i Innowacji Komisji
Europejskiej;
program LIFE, w ramach ktrego wspierane s m.in. dziaania majce na celu
ograniczenie negatywnego wpywu na rodowisko wywieranego przez
przedsibiorstwa;
programy badawcze UE.
Jednym z kluczowych czynnikw, ktre mog wpyn na wsparcie przestrzegania
zasad zrwnowaonego rozwoju przez firmy, jest wreszcie uznanie i premiowanie
dziaa z tego zakresu przez rynki finansowe. Zjawisko to w rzeczywistoci odgrywa
coraz wiksz rol. Tworzone s indeksy giedowe, w ktrych skad wchodz noto-
wania firm speniajcych okrelone kryteria z zakresu zrwnowaonego rozwoju
(najbardziej znanymi przykadami s Dow Jones Sustainability Index oraz FTSE4Good;
92
podobny indeks w 2009 r. zosta stworzony rwnie na Giedzie Papierw
Wartociowych w Warszawie). Posiadanie przez firm systemu zarzdzania zrwno-
waonym rozwojem, opisanego w rozdziale 4, wiadczy o tym, e zagadnienia z tego
zakresu s uporzdkowane, przez co np. banki mog postrzega tak firm jako mniej
ryzykown. W kontekcie zmian klimatycznych i zwizanych z nimi nietypowych
zjawisk pogodowych, rosnce znaczenie do zagadnie zwizanych przede wszystkim
z przeciwdziaaniem globalnemu ociepleniu przywizuje rwnie sektor ubezpiecze-
niowy. Tradycyjnie sektor ten zwraca rwnie uwag na przeciwdziaanie problemom
spoecznym (np. wypadkom drogowym), co w obu przypadkach wyjani mona
chci ograniczenia patnoci z tytuu ubezpiecze dla ofiar problemw rodowisko-
wych lub spoecznych.
Zalenoci przyczynowe przedstawione na rysunku II.1 mog dziaa z rnym
nateniem, w zalenoci od wielu dodatkowych okolicznoci. Zrozumienie tych
podstawowych zalenoci moe jednak pozwoli przedsibiorcom na sformuowanie
bardziej skutecznych strategii wprowadzania zmian majcych na celu zrwnowaony
rozwj. Moe rwnie pozwoli zewntrznym interesariuszom (klienci, organizacje
pozarzdowe, decydenci) na zrozumienie sytuacji, w ktrej znajduj si przedsibior-
stwa i stworzenie ram, w ktrych dziaania na rzecz zrwnowaonego rozwoju byyby
atwiejsze.
Zanim przejdziemy do szczegowego opisu wybranych zagadnie w kolejnych
rozdziaach, warto przyjrze si powodom, dla ktrych dziaania z zakresu zrwnowa-
onego rozwoju mog skoczy si niepowodzeniem (tabela II.1). Zrwnowaony
rozwj przyniesie firmom korzyci pod warunkiem zrozumienia tych powodw
i odpowiednio wczesnego podjcia dziaa zapobiegawczych. Problemy te omawiamy
w rnych podrozdziaach; odnosz si one jednoczenie do kolejnych ptli przedsta-
wionych na rysunku II.1. Oczywicie w kolejnych rozdziaach poruszamy rwnie
szereg innych zagadnie zwizanych z prowadzeniem biznesu w zgodzie z zasadami
zrwnowaonego rozwoju.
93
Tabela II.1. Powody, dla ktrych dziaania z zakresu zrwnowaonego rozwoju mog koczy
si niepowodzeniem (na podst. Esty i Winston, 2009)
Ptla
Problem Podrozdzia
Sposb przeciwdziaania na rysunku
w ksice
II.1
94
Rozdzia 4.
System zarzdzania zrwnowaonym
rozwojem
4.1. Wprowadzenie
Pod koniec XVIII wieku w New Lanark, niedaleko Glasgow w Szkocji, dziaaa
fabryka baweniana, ktrej wacicielem by David Dale. Kapitalist tego
uznawano za filantropa, poniewa za swj cel stawia popraw losu dzieci
z sierocicw. W tym celu nie tylko zatrudnia dzieci z sierocicw (w szczy-
towym momencie ok. 2000), ale take zapewnia im nauk 1,5 godziny
dziennie. Nauka nastpowaa jednak po 13 godzinach pracy, co jak na owe
czasy i tak byo ewenementem. Kolejnym wacicielem fabryki by utopijny
socjalista Robert Owen. Los dzieci poprawi si jeszcze bardziej obok fabryki
powsta Institution for the Formation of Character, gdzie odbyway si piewy
i inne formy rekreacji, otwarte zostao przedszkole, zamknite gospody i bary,
wprowadzono zakaz picia alkoholu. Czas pracy dzieci skrcony zosta do 10,5
godzin, a dzieci do 12 lat nie pracoway w ogle (Galbraith, 1977, s. 2930).
System ten powszechnie uwaano za bardzo pobaliwy, a obu przedsibiorcw
za wzr spoecznej odpowiedzialnoci.
Dzi spoeczna odpowiedzialno biznesu (Corporate Social Responsibility,
CSR), ktr w odniesieniu do przedsibiorstw utosamiamy ze zrwnowaonym
rozwojem, rozumiana jest znacznie szerzej. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym,
zakaz pracy dzieci sta si jedn z podstawowych zasad CSR, obecnie podkre-
4.
lan zwaszcza w odniesieniu do przedsibiorstw prowadzcych dziaania
w skali globalnej, w tym w krajach rozwijajcych si. Dbao o pracownikw,
zarwno w kontekcie warunkw pracy, jak te edukacji i rekreacji, jest jednym
z czterech filarw spoecznej odpowiedzialnoci biznesu. Pozostae to: minima-
lizacja wpywu na rodowisko, odpowiedzialne i etyczne zachowania bizne-
sowe w odniesieniu do partnerw, dostawcw i klientw oraz bycie tzw.
dobrym ssiadem, czyli odpowiedzialno za wpyw na spoeczno lokaln,
wspieranie jej dobrobytu i rozwoju celem uzyskania i utrzymania tzw. licencji na
dziaanie.
Klasycznym koncepcjom i narzdziom zarzdzania w sferze ochrony
rodowiska, bezpieczestwa i higieny pracy, ryzyka i jakoci brakuje podej-
cia holistycznego. Dodatkowo, czsto cechuje je wybircze i jednostkowe
traktowanie problemu, w zwizku z czym nie jest moliwe ich zintegrowanie
z caociowym systemem strategicznego zarzdzania, monitoringu i kontroli.
Tym samym takie narzdzia i sposoby zarzdzania nie mog zapewni zrw-
nowaonego rozwoju firmy. Bank wiatowy, w raporcie dla polskiego rzdu
(Mazurkiewicz, 2006), wskaza cztery obszary kluczowe dla efektywnego
wdroenia strategii spoecznej odpowiedzialnoci biznesu, a mianowicie:
zintegrowana struktura zarzdzania;
plan realizacji z wskanikami i systemem monitoringu;
zaangaowanie i edukacja pracownikw;
komunikacja z kluczowymi interesariuszami.
1
Nasz opis SMS powsta w oparciu o Strigl i in. (2007).
96
moe by wypracowanie wizji, misji i strategii. Naley podkreli, e dc do zrw-
nowaonego rozwoju, firmy musz by wiadome wagi wszystkich elementw SMS
i interakcji midzy nimi. Biorc to pod uwag, celem powinno by wdroenie caego
systemu.
SMS skada si z elementw pokazanych na rysunku 4.2, ktre kolejno nastpuj po
sobie. Poszczeglne elementy opiszemy w dalszej czci rozdziau, zaczynajc od fazy
przygotowawczej (opisanej w podrozdziale 4.2):
wizja (4.3);
program (4.4);
wdraanie (4.5);
ewaluacja (4.6);
innowacja (4.7);
dialog z interesariuszami (4.8);
raportowanie z zakresu zrwnowaonego rozwoju (4.9).
4.
4.2.2. Ocena
W fazie przygotowawczej konieczna jest inwentaryzacja dotychczasowych dziaa
celem zestawienia i sprawdzenia wszystkich aspektw istotnych z punktu widzenia
zrwnowaonego rozwoju przedsibiorstwa. Proces ten powinien dostarczy waci-
wego obrazu sytuacji wyjciowej. Naley przyjrze si m.in.:
strukturze organizacyjnej;
systemom zarzdzania;
stosowanym wskanikom i systemom kontroli;
procesom decyzyjnym;
komunikacji wewntrznej i zewntrznej;
interakcjom z pracownikami, stopniowi zadowolenia pracownikw;
wykorzystaniu zasobw naturalnych oraz innym formom wpywu na
rodowisko.
Rezultaty analizy stanu wyjciowego stanowi podstaw tworzenia wizji, misji
i strategii ukierunkowujcych przedsibiorstwo na zrwnowaony rozwj. Dokumenty
te stanowi zwieczenie cyklu iteracyjnego wdraania SMS (rysunek 4.2).
4.3. Wizja
Zdefiniowanie orientacji firmy (gwnego kierunku jej rozwoju) wymaga, aby cel
i korzyci spoeczne przez ni generowane byy zrozumiae dla wszystkich interesa-
riuszy. Przedsibiorstwo powinno zaspokaja pewne potrzeby spoeczestwa, takie
jak dostarczenie dbr i usug niezbdnych do zaspokojenia istniejcego popytu. Firma
nie powinna dy do czerpania zyskw z dostarczania produktw lub usug, ktre
nie przynosz korzyci spoeczestwu jako caoci. Co rwnie wane, pracownicy
czerpi wicej satysfakcji i inspiracji z pracy, ktra nadaje sens ich yciu. Spoeczestwo,
a w szczeglnoci klienci, w duszej perspektywie, bd nagradzali firm za realizacj
rwnie innych celw, a nie tylko zysku.
Wizja, misja i wartoci mog zosta sformuowane w oparciu o odpowied na
pytanie jakie korzyci nasza firma przynosi spoeczestwu?. Te trzy elementy
razem mog by traktowane jako konstytucja firmy. Z tego powodu powinny
98
zachowa aktualno w dugiej perspektywie i ukierunkowywa cae zarzdzanie
przedsibiorstwem. Okrelaj wytyczne, ktrymi kieruje si firma.
W procesie wypracowywania ww. trzech elementw konstytucji, mona wyko-
rzysta wiele narzdzi. Pierwsza wersja moe zosta sformuowana przez zesp zada-
niowy, skadajcy si z przedstawicieli wszystkich kluczowych dziaw firmy.
Dokument powinien zosta przekazany do zaopiniowania pracownikom, a nawet
zewntrznym interesariuszom. Dobrze jest robi to, organizujc warsztaty lub konsul-
tacje. Zesp zadaniowy po rozwaeniu zgoszonych uwag bdzie mg wypracowa
ostateczn wizj, misj i wartoci.
Konstytucja firmy bdzie od tego momentu suya jako punkt odniesienia dla
wielu kwestii zwizanych ze zrwnowaonym rozwojem. W cyklu SMS moe ona suy
jako przewodnik do tworzenia programu zrwnowaonego rozwoju lub by wdraana
w jego procesach i podlega ewaluacji w fazie kontroli. Wyniki uzyskane w tej fazie
bd stanowiy podstaw do innowacji w ramach wsppracy z interesariuszami oraz do
tworzenia raportu zrwnowaonego rozwoju. Zaleca si przejcie przez peny cykl raz
do roku. Nie oznacza to potrzeby przeformuowania wszystkich elementw programu,
ale regularn ocen ich aktualnoci i istotnoci.
Jednym z najbardziej znanych przykadw takiej konstytucji jest credo firmy
Johnson & Johnson, ktre ponad 50 lat temu sformuowa dyrektor generalny Robert
Wood Johnson (rysunek 4.3). Okrelio ono obowizki firmy w stosunku do klientw,
pracownikw, spoecznoci i udziaowcw. Nasze credo jest gwn zasad codziennej
pracy dla wszystkich pracownikw firmy. Obszernie potraktowana wizja firmy ilustruje
rne aspekty, ktre mog by uwzgldnione w tego typu dokumencie.
100
Tabela 4.1 pokazuje przykadowy fragment programu zrwnowaonego rozwoju,
z wykorzystaniem perspektywy triple bottom line. Posuymy si zagadnieniami dotycz-
cymi rodowiska, jako wzorem przyjmujc, e gospodarka i spoeczestwo zostayby
opisane w analogiczny sposb. Przedstawione w tabeli przykadowe elementy programu
zrwnowaonego opisujemy poniej dokadniej.
Polityka
Polityka to zwizy zestaw wytycznych dotyczcych konkretnego obszaru. Powinna si
ona wywodzi z konstytucji i by zgodna z zawartymi w niej wartociami.
Spoe-
cze-
stwo
Gospo-
darka
Cele
Sformuowanie celw suy konkretyzacji polityki, czyli przeoeniu jej na konkretne
dziaania do realizacji. W tym kroku naley wzi pod uwag nastpujce zalecenia:
kady z celw powinno cechowa wysokie znaczenie strategiczne i wysoka jako;
celw nie moe by zbyt duo;
powinny istotnie przyczynia si do realizacji polityki;
musz by moliwe do osignicia;
powinny by jasne i zrozumiae;
naley zachowa rwnowag midzy celami krtko- i dugoterminowymi;
naley zachowa rwnowag midzy celami jakociowymi i ilociowymi.
102
realizacji, daleko odsunite w czasie, czsto s ignorowane a do ostatniego momentu.
W nastpstwie zaoone cele czsto nie s osigane albo jako ich realizacji jest niska.
Dlatego zaleca si, by pracownicy, ktrzy realizuj cele dugoterminowe, dzielili je na
cele i dziaania porednie wraz z odpowiednimi terminami ich realizacji. Odpowiedzialno
za realizacj poszczeglnych celw porednich moe by wtedy jasno rozdzielona
midzy czonkw danego zespou.
Czas i zasoby finansowe w firmach s zwykle ograniczone. Dlatego, aby wszyscy
interesariusze zaangaowani w proces wdraania SMS zrozumieli wag, jak przywizu-
jemy do zrwnowaonego rozwoju, na jego wdroenie musz zosta przydzielone
zarwno rodki finansowe, jak i odpowiedni limit czasu. Umoliwi to osobom, odpo-
wiedzialnym za poszczeglne dziaania, wykonywanie ich w odpowiednim momencie
i w sposb profesjonalny.
Jednym z najbardziej znanych na wiecie przykadw programw zrwnowao-
nego rozwoju jest Plan A firmy Marks & Spencer, ktrego nazwa jest wiele
znaczca. Zainaugurowany w 2007 r. plan zakada ambitne cele: 100 zobowiza
odnoszcych si do zmian klimatu, redukcji odpadw, zrwnowaonej gospodarki
zasobami naturalnymi, etycznego handlu, promocji zdrowego trybu ycia.
Zobowizania te maj zosta osignite we wsppracy z dostawcami i klientami
w cigu piciu lat. Firma tumaczy, i zdecydowaa si na podjcie takich dziaa,
gdy tego chcieli klienci oraz ze wzgldu na przekonanie, i tak wanie naley
dziaa. Stwierdzono, i nie ma innej moliwoci prowadzenia biznesu, nie ma
planu B.
4.5. Wdraanie
Jak pokazuje praktyka, dopracowany program zrwnowaonego rozwoju jest
4.
nieodzowny dla reorientacji caej firmy w stron zrwnowaonego rozwoju. Opracowanie
programu nie gwarantuje jednak jeszcze egzekwowania jego postanowie w codziennym
funkcjonowaniu przedsibiorstwa. Aby SMS funkcjonowa, konieczny jest entuzjazm
i identyfikacja z nim wszystkich zaangaowanych pracownikw. Dlatego rzeczywiste
wdroenie i dziaanie SMS wymaga, aby wszyscy interesariusze widzieli jego przydat-
no i rozumieli, dlaczego zosta rozpoczty. Zapewnienie takiej akceptacji wymaga
prowadzenia dziaa majcych na celu podnoszenie wiadomoci. Na takie dziaania
mog skada si wydarzenia edukacyjne, warsztaty, wykady lub inne sposoby otwartej
komunikacji (dyskusje internetowe, moliwo kierowania pyta i uwag do mene-
derw oraz uzyskiwania na nie odpowiedzi).
Dodatkowo warto rozway organizacj krtkoterminowych praktycznych
projektw, ktre nie tylko komunikuj fakty, ale odnosz si do emocjonalnych
aspektw zrwnowaonego rozwoju, tak by idee te trafiy pracownikom do serca.
Przykadowe dziaania angaujce pracownikw, to wczenie ich w dziaania spoeczne
przedsibiorstwa, poprzez wolontariat pracowniczy lub umoliwienie przeznaczania
odpisw od pensji na wsparcie wybranej organizacji pozarzdowej i podwajanie
uzyskanej w ten sposb kwoty przez firm (tzw. pay-roll). Inn moliwoci jest zach-
cenie pracownikw do dziaa przyjaznych dla rodowiska, zarwno w firmie, jak te
w domu, co mona osign przez dziaania edukacyjne powizane np. z konkursem
wiedzy.
Firma moe te zorganizowa wsplny wyjazd w atrakcyjne przyrodniczo miejsce,
a nastpnie wizyt studyjn w innym przedsibiorstwie, ktre rozpoczo proces
reorientacji w kierunku zrwnowaonego rozwoju ju kilka lat wczeniej. Moe te
4.6. Ewaluacja
Ewaluacja zrwnowaonego rozwoju polega na weryfikacji osigania celw (por.
rysunek 4.1). Dla kadego z wskanikw powizanych z poszczeglnymi celami zbiera
si dane, prowadzi obliczenia i analizuje je. W zalenoci od wagi SMS w przedsibior-
stwie,2 kontrola moe dotyczy wszystkich wskanikw dziaalnoci firmy lub tylko
tych, ktre s wymienione w programie zrwnowaonego rozwoju.
Proces kontroli wymaga przejrzystej struktury przepyww informacji i waciwej
komunikacji. Konieczne jest okrelenie, jakie dane, od ktrych pracownikw i w jakich
okresach musz zosta zebrane i przekazane do jednostki kontrolujcej. Naley rwnie
okreli jako i czsto przepywu informacji midzy jednostk kontroln a innymi
dziaami firmy, w szczeglnoci zarzdem.
W przypadku wikszych firm, zalecane jest wprowadzenie automatyzacji tego
procesu przy uyciu sucego mu oprogramowania komputerowego. Moe by ono
wykorzystywane do zarzdzania jakoci, rodowiskiem i zrwnowaonym rozwojem,
moe te wspiera rozwj organizacyjny, poprzez ustanowienie i cige doskonalenie
systemu zarzdzania zorientowanego na proces i opartego na wiedzy. Moe rwnie
uatwia dokumentowanie przebiegu procesw i zarzdzanie wiedz w organizacji,
zbieranie i ewaluacj wanych wskanikw i rnych elementw zwizanych z przygo-
towywaniem raportw.
Ostatnim etapem ewaluacji jest porwnanie jej rezultatw z celami programu zrw-
nowaonego rozwoju i wycignicie wnioskw na przyszo.
Przykadem oceny dziaa w zakresie zrwnowaonego rozwoju moe by dosko-
nalenie standardw zarzdzania w Danone. Suy temu stworzony w 2001 r. program
Danone Way, ktry od 2007 r. ju jako Danone Way Fundamentals stanowi zbir
podstawowych wytycznych w zakresie zrwnowaonego rozwoju. Program z jednej
strony ma stale podnosi wyniki w kluczowych obszarach, z drugiej suy wprowa-
dzaniu innowacji spoecznych do nowych projektw, jako ich stay element. Na Danone
Way Fundamentals skada si 16 kluczowych zasad w piciu obszarach: prawa czo-
wieka, relacje z pracownikami, rodowisko przyrodnicze, konsumenci i zarzdzanie
(tabela 4.2). Dla kadej z zasad zdefiniowane s instrumenty przestrzegania wytycznych,
a take wskaniki suce pomiarowi efektw wdroenia polityki w praktyce. Okrelono
cztery poziomy oceny, z ktrych firma sama wybiera ten, na ktrym si znajduje. Proces
oceny wewntrznej jest integraln czci corocznej kontroli wewntrznej oraz podlega
weryfikacji przez spk matk i audytora zewntrznego. W kadym z wymienionych
obszarw oceniane s zarwno istniejce polityki, procedury i dziaania firmy, jak
i bardzo konkretne wskaniki, dziki czemu ocena oparta jest na obiektywnych i porw-
nywalnych kryteriach. Zakres zagadnie jest taki sam dla wszystkich spek grupy
Danone, co zapewnia porwnywalno wynikw.
2
SMS moe by jednym z systemw zarzdzania, wczonych w oglny system zarzdzania organizacj lub moe peni nadrzdn
funkcj, obejmujc pozostae systemy zarzdzania.
104
Tabela 4.2. Obszary podlegajce ocenie w ramach programu Danone Way Fundamentals
4.8.1. Analiza
Faza ta obejmuje identyfikacj i klasyfikacj interesariuszy. Po zidentyfikowaniu najwa-
niejszych z nich, np. w drodze wewntrznej burzy mzgw, mona ich klasyfikowa
w zalenoci od bliskoci relacji z firm (rysunek 4.4) lub innych cech charakterystycz-
nych. Zazwyczaj kluczowa jest ocena wpywu, jaki poszczeglni interesariusze wywie-
raj na firm oraz wpywu firmy na nich. Inne kryteria, jakie mog by wykorzystanie
do klasyfikacji interesariuszy, to:
ich gotowo do wsppracy;
potencjalne konflikty;
potencja do innowacji;
reputacja interesariuszy.
Rysunek 4.4. Klasyfikacja interesariuszy w oparciu o blisko ich relacji z firm (Strigl i in., 2007, s. 26)
106
Zwizki firmy z interesariuszami, ze wzgldu na charakter powiza, przedstawiamy
na rysunku 4.5 na przykadzie mapy interesariuszy firmy Danone.
Rysunek 4.6 pokazuje wizualizacj przykadowej klasyfikacji, w oparciu o kryterium
innowacji, reputacji i gotowoci do wsppracy. Poza klasycznymi kryteriami, wykorzy-
stywanymi do klasyfikacji, kluczowa jest rwnie identyfikacja wzajemnych potrzeb
i oczekiwa midzy firm a poszczeglnymi interesariuszami. Przykadowo, dla
dostawcw istotna jest terminowa realizacja patnoci oraz oparcie warunkw wsp-
pracy na uczciwych zasadach. Dla klientw kryteria mog obejmowa jako, cen,
przyjazno produktw dla rodowiska oraz powizania midzy firm a regionem,
w ktrym prowadzi dziaalno. Dla pracownikw najwaniejszymi kwestiami mog by
uczciwe wynagrodzenie, przejrzyste zasady zatrudnienia i kultura korporacyjna.
Pracownicy
Dostawcy Klienci
Badanie
satysfakcji
Programy pracownikw Badanie
wspierajce satysfakcji
rozwj klientw
gospodarstw
Edukacyjne
Szkolenia strony
dla dostawcw internetowe
Serwis
Konsumenci
4.
Danone Way konsumencki
rodowisko infolinia
Kontakt ze
przyrodnicze rodowiskiem Program
naukowym grantowy
Program Wsppraca
Dobre z organizacjami
Ssiedztwo pozarzdowymi
Wsppraca
z Rekopolem
Spoecznoci Udziaowcy
lokalne
4.8.2. Koncepcja
Po dokonaniu analizy istniejcych kontaktw z interesariuszami, naley zidentyfikowa
mocne i sabe strony tych kontaktw. Na podstawie takiej oceny i analizy dobrych
praktyk w tym zakresie, naley zaprojektowa now lub ulepszon koncepcj kontaktw
z interesariuszami. W tym procesie mog by pomocne ponisze pytania.
Co chcemy osign tworzc now koncepcj?
Jak duego wysiku bdzie ona wymagaa?
Jak wykorzystamy informacje, ktre uzyskamy od interesariuszy?
Jak czsto bdziemy mie kontakty z kad z grup interesariuszy?
Jak zamierzamy wynagrodzi kadej grupie interesariuszy jej zaangaowanie?
Odpowiedzi na te pytania mog stanowi podstaw szczegowego planu komuni-
kacji z kad z grup interesariuszy. Plan ten powinien skada si z analogicznych
elementw, jak plan zrwnowaonego rozwoju:
cele;
dziaania;
wskaniki;
wartoci docelowe;
terminy realizacji;
odpowiedzialne osoby;
budet.
4.8.3. Wdroenie
Odpowiedzialno za wdroenie powinna spoczywa na wybranych osobach. Bd one
musiay mie zapewniony czas i budet niezbdny do realizacji zaplanowanych dziaa.
Przegld nowego podejcia do dialogu z interesariuszami powinien mie miejsce po
okoo roku. Zaobserwowane koszty i korzyci (wskaniki) powinny zosta poddane
analizie i porwnane z zaoonymi celami, w celu zidentyfikowania koniecznych zmian
i usprawnie.
Ciekawym przykadem dialogu z interesariuszami jest badanie oczekiwa spoecz-
nych przeprowadzone przez firm Vattenfall wiosn 2008 r. Firma poprosia kluczowych
interesariuszy wewntrznych i zewntrznych o okrelenie, jak wag przykadaj do
poszczeglnych oczekiwa, dokonanie wyboru istotnych kwestii zwizanych ze zrw-
nowaonym rozwojem i ustalenie priorytetw. W badaniu wzili udzia interesariusze
108
z poszczeglnych kategorii: finansowej (dostarczyciele kapitau i waciciele), klientw
handlowych i przemysowych, spoecznej (przedstawiciele wadz, organizacje pozarz-
dowe, politycy, potencjalni pracownicy i rodowisko akademickie) oraz wewntrznej
(przedstawiciele pracownikw i wysze kierownictwo). Wyniki mona zaobserwowa
na rysunku 4.7.
4.
110
misja to tworzenie jednolitych, midzynarodowych standardw sporzdzania raportw,
wykorzystywanych w sprawozdawczoci z zakresu sfer: ekonomicznej, spoecznej
i rodowiskowej. Inicjatywa ta ma na celu take wspieranie przejrzystoci dziaalnoci
gospodarczej poprzez podnoszenie jakoci raportw.
Szkic wytycznych GRI po raz pierwszy opublikowano w marcu 1999 r. Nastpnie
w latach 19992000 przeprowadzono faz pilotaow, w ktrej przetestowano 21 przed-
sibiorstw w kontekcie wprowadzanych wytycznych. Wyniki zostay przedyskutowane
przez wielu przedstawicieli przedsibiorstw, jak rwnie przez szerokie grono ekspertw
zewntrznych przedstawicieli wiata akademickiego, organizacji pozarzdowych
i konsultantw. W 2002 r. opublikowano drug wersj wytycznych G2. Po kolej-
nych czterech latach dowiadcze i kolejnej sesji midzynarodowych konsultacji
z udziaem organizacji, ktre ju wdroyy ten standard, w padzierniku 2006 r. ogo-
szono G3 trzeci wersj wytycznych GRI. Od poowy 2009 r. jest dostpne polskie
tumaczenie trzeciej wersji wytycznych.
Wytyczne do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju s przede wszystkim
podstaw sporzdzania raportw. W opinii wielu praktykw, odpowiednio zastosowane
mog rwnie stanowi podstaw strategii czy wrcz biecego zarzdzania zrwnowa-
onym rozwojem. Umoliwiaj zarzdzanie, monitoring i ewaluacj dziaa, za swoj
uniwersalno zawdziczaj prezentacji zarwno wskazwek odnonie do tego, co naley
zawrze w raporcie, jak rwnie tego jak go przygotowa. Wytyczne formuuj zasady
odnoszce si do definiowania zawartoci raportu (zasady: istotnoci, uwzgldniania inte-
resariuszy, kontekstu zrwnowaonego rozwoju oraz kompletnoci) oraz zapewniania
odpowiedniej jego jakoci (zasady: wywaenia, porwnywalnoci, dokadnoci, termino-
woci i przejrzystoci oraz wiarygodnoci). Dostarczaj wreszcie wskanikw, ktre mog
by wykorzystane w ramach programu zrwnowaonego rozwoju. Cytujc wytyczne
4.
(s. 6): raportowanie kwestii zrwnowaonego rozwoju jest dynamicznym procesem oraz
narzdziem i nie zaczyna si ani nie koczy z momentem publikacji dokumentu. Powinno
by czci szerszego procesu tworzenia strategii organizacji, implementacji jej planw
dziaania i oceny wynikw. Przygotowanie raportu uatwia gruntown ocen funkcjono-
wania organizacji, moe te pozytywnie wpyn na stae, rozoone w czasie zwikszanie
efektywnoci. Suy rwnie jako narzdzie angaowania interesariuszy i pozyskiwania
ich cennego wkadu w funkcjonowanie procesw organizacyjnych.
4.10. Podsumowanie
W rozdziale opisalimy, jak powinien wyglda system zarzdzania zrwnowaonym
rozwojem (SMS) w przedsibiorstwie. A jak wygldaa sytuacja w polskich realiach?
Mwic o zarzdzaniu zrwnowaonym rozwojem lub spoeczn odpowiedzialnoci
w polskich przedsibiorstwach, naley pamita o specyficznym kontekcie, na ktry
skadaj si uwarunkowania historyczno-gospodarcze rozwoju przedsibiorczoci oraz
obecno na rynku zarwno midzynarodowych korporacji, jak i polskich firm prowa-
dzonych przez profesjonalnych menederw, ale take samoukw biznesowych.
Polskie firmy coraz czciej na wzr korporacji midzynarodowych zaczynaj
wdraa kompleksowe strategie CSR, jak wynika z badania przeprowadzonego na
zlecenie Harvard Business Review Polska i CSR Consulting w 2008 r. wrd 212 przed-
sibiorstw (Greszta, 2008). Jest to domena firm duych, wrd ktrych istnienie planu
dziaa w zakresie CSR zadeklarowao 32% badanych. 7,6% respondentw stwierdzio,
i ich strategia spoecznej odpowiedzialnoci ma charakter caociowy, kompleksowy
i odnosi si do wszystkich obszarw biznesu.
Rysunek 4.8. Krzywa wzrostu wartoci przedsibiorstwa dziki CSR (Pohle i Hittner, 2008, s. 4)
112
umoliwiajcego zrwnowaony wzrost wartoci przedsibiorstwa. Mamy nadziej, e
niniejsza publikacja stanie si inspiracj oraz pomoc we wdraaniu takiego systemu
zarzdzania.
rda praktyczne
Wytyczne do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju Global Reporting
Initiative dostpne s na stronie <www.globalreporting.org>. Polskie tumaczenie
wytycznych GRI: <www.globalreporting.org/home/languagebar/polishlanguagepage>.
Borys, T., Rogala, P. (red.) (2002), Jak opracowa raport rodowiskowy? Poradnik dla
maych i rednich przedsibiorstw, Jelenia Gra: Fundacja Karkonoska.
Bibliotek polskich raportw mona znale na stronie <www.raportyspoleczne.pl>.
ISO 26000 zalecenia Midzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej dotyczce CSR.
Podobnie, jak w przypadku innych dziaa ISO, rwnie tu chodzi o harmonizacj
i ujednolicenie zrnicowanych dotychczas dziaa <www.iso.org/sr>.
<www.csrinfo.org>, <www.odpowiedzialnybiznes.pl> portale z aktualnymi informa-
cjami dotyczcymi spoecznej odpowiedzialnoci biznesu oraz licznymi przykadami
i praktycznymi wskazwkami z tego zakresu.
Laszlo, C. (2008), Firma zrwnowaonego rozwoju, Warszawa: Studio EMKA. Ksika,
ktra proponuje jak wypracowa trwa warto z uwzgldnieniem efektw spoecz-
nych i ekologicznych.
Smith, N.C., Lenssen, G. (2009), Odpowiedzialno biznesu. Teoria i praktyka, Warszawa:
Studio EMKA. Obszerny zbir tekstw i midzynarodowych studiw przypadku
z zakresu CSR.
Pytania
4.
1. Czy system zarzdzania zrwnowaonym rozwojem powinien stanowi cz ogl-
nego systemu zarzdzania, czy te system nadrzdny wobec wszystkich innych?
Jaki powinien by optymalny model zarzdzania zrwnowaonym rozwojem przed-
sibiorstwa w firmie lub innej instytucji, w ktrej pracujesz, dziaasz lub studiujesz?
2. Departament ds. CSR, kierownik/specjalista ds. CSR, a moe komitet na poziomie
zarzdu, tudzie czonek zarzdu kto i jak powinien odpowiada za wdroenie
SMS/CSR w przedsibiorstwie? Omw wady i zalety umiejscowienia odpowiedzial-
noci na poszczeglnych szczeblach. Podaj kluczowy zestaw obowizkw, moli-
wych do przypisania takiej osobie lub komrce organizacyjnej.
3. Czy dialog z interesariuszami to fanaberia CSR, czy moe wymg konkurencyjno-
ci w dzisiejszych czasach?
4. Czy publikacja raportw nt. zrwnowaonego rozwoju to jedynie dziaanie z zakresu
public relations, czy integralna i niezbdna cz cyklu wdraania SMS?
5. Czytajc kolejne rozdziay zastanw si, jak opisane w nich zagadnienia pasuj do
SMS i ktrym jego elementom odpowiadaj?
3
Przygotowano w oparciu o materiay dostarczone przez BRE Bank.
114
oraz sytuacji na rynku finansowym w obliczu kryzysu), dane jakociowe dotycz okresu
do 31 sierpnia 2009 r. wcznie. Kryzys, spadek zaufania do bankw oraz ch otwar-
tego podejcia do tych tematw wpyny na zawarto oraz temat raportu: Egzamin
z kryzysu. Zrwnowaony rozwj w trudnych czasach.
Publikacja skada si z czterech kluczowych rozdziaw.
1. BRE Bank wizytwka banku: mechanizmy zarzdzania i nadzoru w banku,
wyniki finansowe, oferowane produkty i obsugiwane rynki.
2. Relacje opis konkretnych dziaa i projektw w zakresie relacji z interesariu-
szami, wyszczeglnienie celw i inicjatyw podejmowanych z myl o klientach,
pracownikach, inwestorach, spoeczestwie i rodowisku przyrodniczym.
3. Kompetencje prezentacja zaangaowania BRE Banku w rozwijanie wiedzy
studentw, staystw, pracownikw, przedsibiorcw, uczestnikw rynku.
4. Innowacyjno ilustracja kluczowej wartoci banku. Rozdzia przyblia inno-
wacyjno w trzech aspektach:
produktowym (oferta kierowana do klientw korporacyjnych i detalicznych);
zaangaowania banku w finansowanie innowacyjnych inwestycji;
pobudzania innowacyjnoci wrd polskich przedsibiorcw.
Dotychczasowa metodologia sporzdzania raportw spoecznych zostaa w 2009 r.
wzbogacona o midzynarodowy standard opracowany przez Global Reporting
Innitiative Wytyczne do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju.
Zakres raportu
4.
W porwnaniu do dotychczasowych publikacji, w raporcie za rok 2008 znaczco
rozbudowano cz dedykowan BRE Bankowi, w szczeglnoci dokadnie opisano
mechanizmy zarzdzania i nadzoru. Duo uwagi powicono te zagadnieniom
pozafinansowym, lecz kluczowym dla podstawowej dziaalnoci banku, tj. kwestii
odpowiedzialnoci za produkt i relacji z klientami. Analizie poddano rwnie BRE
Bank jako pracodawc oraz kwestie rodowiskowe w banku. Dodatkow nowoci
jest umieszczenie raportu CSR w kontekcie raportowania organizacji, poprzez poka-
zanie powiza i stworzenie moliwoci pogbienia interesujcych tematw i zagad-
nie. Osignito to poprzez zamieszczanie odnonikw do rde internetowych,
wskazujcych gdzie mona znale szczegowe informacje dotyczce konkretnego
zagadnienia. Mwimy tu przykadowo o stronie internetowej Fundacji BRE Banku
(i sprawozdaniu z dziaalnoci Fundacji), sprawozdaniu finansowym, raporcie z adu
korporacyjnego, blogu mBanku zawierajcym artykuy edukacyjne oraz portalu
<www.innowacyjnefirmy.pl>.
Osignito poziom zastosowania wskanikw GRI na poziomie B+, gdzie + oznacza
weryfikacj raportu przez zewntrznego audytora. Zgodnie z wymogami GRI, przedsta-
wiono wszystkie wskaniki dotyczce firmy, raportu, kwestii nadzorczych i zaangao-
wania BRE Banku. Jak ju wspomniano osignito tu znaczcy postp w porwnaniu
z poprzednimi raportami, co wida na rysunku 4.9. W treci raportu uwzgldniono
rwnie wskaniki z suplementu branowego dla sektora finansowego. Warto zaznaczy,
i brak odwoania do wszystkich wskanikw z danej kategorii np. wszystkich wska-
nikw rodowiskowych jest naturaln konsekwencj specyfiki biznesu danej firmy,
a w szczeglnoci kluczowych obszarw jej wpywu na rodowisko i spoeczestwo.
Proces tworzenia raportu
Raport o odpowiedzialnoci biznesu BRE Banku 2008 jest zwieczeniem pracy zespou
projektowego stworzonego specjalnie na potrzeby publikacji, koordynowanego przez
Rysunek 4.9. Zestawienie wskanikw GRI ujtych w raportach BRE Banku za lata 2007 i 2008 (BRE
Bank, materiay firmy)
116
pozyskanie poparcia i zaangaowania kierownictwa i przedstawicieli kluczo-
wych departamentw;
zyskanie informacji zwrotnej (feedback) odnonie do poprzedniego raportu
w zakresie zawartoci merytorycznej oraz funkcjonalnoci raportu;
wstpne przypisanie zagadnie, zwizanych z konkretnymi wskanikami, do
poszczeglnych jednostek organizacyjnych banku.
Etapem kocowym fazy przygotowawczej bya seria spotka z przedstawicielami
poszczeglnych jednostek organizacyjnych banku celem weryfikacji wstpnej listy
wskanikw i zagadnie do uwzgldnienia w raporcie. Dodatkow intencj spotka
byo poszerzenie tej listy o tematy wczeniej nie zdefiniowane, a kluczowe z perspek-
tywy spoecznej odpowiedzialnoci poszczeglnych jednostek organizacyjnych banku.
Podczas spotka dokonano identyfikacji danych oraz omwiono istniejce systemy
oraz procesy ich gromadzenia, monitorowania i raportowania.
Po zakoczeniu fazy przygotowawczej nastpia faza gromadzenia danych na
podstawie zdefiniowanych wczeniej wskanikw. Dane te zostay przekazane do
koordynatora projektu specjalisty ds. spoecznej odpowiedzialnoci BRE Banku.
Kulminacyjnym momentem prac nad raportem bya faza analizy, agregacji i obrbki
danych na potrzeby kocowej publikacji. Kolejnym krokiem bya praca redakcyjna
nad tekstem i tu po tym stworzenie szaty graficznej na potrzeby raportu.
Kluczow rol w budowaniu dobrych praktyk BRE Banku odgrywaj pracownicy
i partnerzy. Na potrzeby raportu poproszono o komentarz ekspertw, z ktrymi bank
wsppracowa przy wsplnych przedsiwziciach w cigu roku. Moemy tu wymieni
m.in.: przedstawicieli organizacji pozarzdowych i kadry zarzdzajcej banku.
Publikacja raportu poprzedzona zostaa ocen i weryfikacj przez niezaleny
podmiot zewntrzny firm PricewaterhouseCoopers. Celem zapewnienia przejrzy-
4.
stoci procesu przygotowania raportu, jak rwnie jakoci i istotnoci prezentowanych
danych, zagadnienia i wskaniki GRI oraz istniejce procesy gromadzenia, monitoro-
wania i raportowania, poddane zostay badaniu i ocenie. Na kocu publikacji znajduje
si raport audytora, powiadczajcy zgodno istotnych danych oraz opisujcy zakres
zagadnie i proces weryfikacji.
Wnioski
Patrzc z perspektywy czasu mona oceni, i proces przygotowywania raportu
spoecznego oraz zastosowanie globalnych wytycznych s korzystne dla organizacji.
Umoliwiaj dokadne zbadanie kompetencji poszczeglnych jednostek organizacyj-
nych i ustalenie, jakie wystpuj wspzalenoci midzy nimi w kontekcie zagad-
nie zrwnowaonego rozwoju ujtych w raporcie. Zapewnia to rwnie moliwo
weryfikacji funkcjonujcych w banku mechanizmw komunikacji z interesariuszami.
Dodatkowo midzynarodowa metodologia GRI bya bardzo pomocna w zobrazo-
waniu skomplikowanych zalenoci funkcjonujcych w banku, w tym rwnie zale-
noci pomidzy danymi ilociowymi (np. pomiar satysfakcji klientw z usug) a jako-
ciowymi (np. relacje z klientami).
Kluczowe znacznie dla realizacji projektu miao dokadne wdroenie czonkw
zespou w temat i precyzyjne okrelenie oczekiwa wobec publikacji, a nastpnie wsp-
praca poszczeglnych jednostek organizacyjnych. Bezporednie zaangaowanie zespou
w prac nad raportem przeoyo si na akceptacj tego przedsiwzicia wrd pracow-
nikw wzrosa wiadomo nt. odpowiedzialnoci biznesu i potrzeby dziaa w tym
zakresie, a take roli, jak maj do odegrania w tym kontekcie sami pracownicy.
118
Studium przypadku 4.P2.
Opracowanie Strategii zrwnowaonego rozwoju
i odpowiedzialnego biznesu w Grupie Kapitaowej PGNiG4
Polskie Grnictwo Naftowe i Gazownictwo SA jest najwaniejszym uczestnikiem rynku
gazu w Polsce. Dziaalno podstawowa spki obejmuje poszukiwania i eksploatacj
z gazu ziemnego i ropy naftowej oraz import, magazynowanie, obrt i dystrybucj
paliw gazowych i pynnych.
W Polsce PGNiG jest jednym z najwikszych i najstarszych przedsibiorstw.
Przychody firmy oraz jej zysk stawiaj spk w czowce najwikszych i najbardziej
dochodowych podmiotw. PGNiG jest rwnie jednym z najwikszych pracodawcw.
Punkt wyjcia
W listopadzie 2008 r. zarzd PGNiG zaakceptowa Strategi Grupy Kapitaowej PGNiG
w perspektywie roku 2015. Rwnoczenie spka rozpocza prace nad stworzeniem
Strategii zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu Grupy PGNiG. Z zao-
enia strategia miaa zosta zaprojektowana w taki sposb, aby wspiera i uzupenia cele
biznesowe przyjte przez Grup PGNiG na wszystkich polach aktywnoci. Chodzio
o opracowanie konkretnych celw i dziaa w zidentyfikowanych przez firm obszarach
odpowiedzialnego biznesu, tj. miejscu pracy, rodowisku, rynku oraz spoecznoci
lokalnej. W rezultacie dono do stworzenia strategii uzupeniajcej strategi biznesow
o cele i kierunki rozwoju w niej nie uwzgldnione. Podstaw do rozpoczcia prac nad
Strategi zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego wbiznesu bya rwnie misja
PGNiG, obejmujca szereg zagadnie z zakresu spoecznej odpowiedzialnoci biznesu.
Nasz misj jest zapewnienie niezawodnych i bezpiecznych dostaw czystej
4.
i przyjaznej energii dla rodowiska naturalnego z wykorzystaniem konkurencyjnych
oraz innowacyjnych rozwiza energetycznych. Jestemy wierni naszej tradycji,
cenimy zaufanie, ktrym obdarzaj nas klienci, ale pozostajemy rwnie otwarci
na nowe wyzwania i zmiany. Dziaajc w interesie naszych akcjonariuszy, klientw
i pracownikw, chcemy by wiarygodnym i przejrzystym partnerem, realizujcym
rozwj i wzrost wartoci firmy w zgodzie z zasadami zrwnowaonego rozwoju.
Strategiczny priorytet nadao caemu procesowi pozyskanie sponsorw projektu
w osobach prezesa zarzdu oraz wiceprezesa ds. restrukturyzacji i spraw pracowniczych
i przyjte od pocztku zaoenie penej integracji strategii zrwnowaonego rozwoju ze stra-
tegi biznesow firmy. Wybrana metoda prac pozwolia na zaangaowanie duego zespou
pracownikw, reprezentujcych cay zakres dziaalnoci Grupy PGNiG. Zaangaowanie
zarzdu sprzyjao pozyskaniu do projektu rwnie kluczowych osb odpowiedzialnych za
rozwj poszczeglnych obszarw biznesowych Grupy PGNiG. Projekt uzyska struktur
zarzdzania, z udziaem dyrektorw kluczowych departamentw biznesowych spki
w ramach komitetu sterujcego. Powoano take zespoy robocze odpowiadajce za cztery
obszary odpowiedzialnego biznesu, a w kadym z nich znaleli si zarwno przedstawiciele
centrali, jak i spek i oddziaw Grupy. Na poziomie poszczeglnych gazowni, oddziaw
i spek Grupy PGNiG stworzono te now paszczyzn struktury zarzdzania odpowie-
dzialnym biznesem, powierzajc osobom zajmujcym si komunikacj i marketingiem role
koordynatorw regionalnych CSR, pocztkowo jedynie na potrzeby projektu, co nastpnie
zostao utrzymane po zatwierdzeniu strategii. Dodatkowo, cay projekt wspiera zewntrzny
doradca firma PricewaterhouseCoopers (PwC).
4
Przygotowano w oparciu o materiay dostarczone przez PGNiG.
120
w celach strategii PGNiG. Dzie ten by zwieczeniem fazy analizy sucej zdefinio-
waniu stanu obecnego i priorytetowych obszarw wpywu.
Dzie drugi rozpocz etap tworzenia Strategii zrwnowaonego rozwoju i odpo-
wiedzialnego biznesu oraz planu jej wdroenia. Na nowo uformowano zespoy, ktrych
praca tym razem powicona bya kluczowym obszarom zrwnowaonego rozwoju
miejscu pracy, rodowisku, rynkowi oraz spoecznoci lokalnej. W ramach kadego
z obszarw powstay 23 podgrupy zajmujce si bardziej szczegowymi zagadnie-
niami. W ramach podgrup wypracowano konkretne punkty, zaoenia strategiczne oraz
konkretne mierniki sukcesu. Bd one stanowiy punkt odniesienia w ocenie rezultatw
wdraania strategii. W procesie konsultacji z osobami odpowiedzialnymi za poszcze-
glne obszary w centrali, wypracowano szczegowe cele Strategii zrwnowaonego
rozwoju i odpowiedzialnego biznesu Grupy PGNiG i plan ich wdroenia. Warsztaty
stay si naturalnym punktem wyjcia do dalszych prac, ju w ramach przyjtej
strategii.
Wdraanie
Rezultaty analizy oraz ustalenia z warsztatw stay si podstaw do zaprojektowania
caociowej strategii, obejmujcej wszystkie istotne obszary CSR, zakresy odpowiedzial-
noci i relacji z innymi obszarami biznesowymi oraz zawierajcej propozycje dziaa
i projektw oraz wskaniki realizacji. Odpowiedzialno za wypracowanie Strategii
zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu Grupy PGNiG, a nastpnie jej
wdraanie, zostaa take wpisana do rocznych planw zarzdzania przez cele (manage-
4.
ment by objectives, MBO) w PGNiG. Tym samym nastpio jej pene poczenie ze stra-
tegi biznesow Grupy. Dokument ten zosta oficjalnie przyjty przez zarzd PGNiG
20 lipca 2009 r. Rwnoczenie zarzd podj decyzje nt. dalszych krokw, w tym doty-
czce struktury zarzdzania zrwnowaonym rozwojem i odpowiedzialnym biznesem
w Grupie (por. kolejny punkt).
Nastpnie rozpocz si proces szerokiej komunikacji wewntrznej strategii w Grupie
PGNiG odbyo si kilka spotka w rnych miastach Polski. Uczestniczyli w nich
czonkowie zarzdu oraz osoby odpowiedzialne za kluczowe obszary biznesowe
w PGNIG, ktre zarazem s odpowiedzialne za filary strategii, a wczeniej bray udzia
w jej tworzeniu. Nastpny etap prac to przygotowanie indywidualnych planw strate-
gicznych przez poszczeglne spki i oddziay Grupy, zgodnych z caociow strategi,
ale odpowiadajcych lokalnym potrzebom i moliwociom. W procesie tym gazownie,
oddziay i spki Grupy PGNiG podzielone zostay wedug acucha wartoci Grupy, na
cztery sesje strategiczne.
Zaoenia strategii
Strategia zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu Grupy PGNiG
odwouje si do szeciu celw strategicznych (rysunek 4.10):
troska o klienta;
poszanowanie rodowiska przyrodniczego;
tworzenie bezpiecznego i przyjaznego miejsca pracy;
dialog i wsppraca z partnerami spoecznymi i biznesowymi oraz spoeczno-
ciami lokalnymi;
poszukiwanie nowych moliwoci rozwoju biznesu;
spjna, rzetelna i efektywna komunikacja i marketing.
W ramach poszczeglnych celw strategicznych istniej cele operacyjne, ktre realizo-
wane bd w caym acuchu wartoci Grupy PGNiG. Rzetelna komunikacja i marketing
Rysunek 4.10. Cele Grupy PGNiG w zakresie zrwnowaonego rozwoju (PGNiG, 2009, s. 53)
122
Rysunek 4.11. Struktura zarzdzania zrwnowaonym rozwojem w Grupie PGNiG (PGNiG, 2009,
s. 55)
4.
Wnioski
Warto na koniec zaznaczy, e cho sam proces tworzenia strategii to zawsze due
wyzwanie, szczeglnie w organizacjach tak rozbudowanych jak Grupa PGNiG, to projekt
ten zosta bardzo pozytywnie przyjty przez pracownikw oddziaw PGNiG oraz spek
Grupy. Kluczowe znaczenie dla powodzenia caego przedsiwzicia miao zaangaowanie
czonkw zarzdu i najwyszej kadry zarzdzajcej. Wdroenie Strategii zrwnowaonego
rozwoju i odpowiedzialnego biznesu uatwia organizacji mylenie w skali globalnej,
wewntrz i na zewntrz obszarw kompetencji poszczeglnych jednostek i struktur.
Pokazuje nowe perspektywy i uwiadamia, jak wane s nie tylko konkretne zadania i cele,
ale te sposb ich realizacji. Wyniki prac zwizanych z gromadzeniem i analiz danych oraz
tworzeniem strategii we wszystkich podmiotach Grupy wykorzystane zostay do stworzenia
pierwszego raportu spoecznego Grupie PGNiG Odpowiedzialna energia, opracowanego
zgodnie z Wytycznymi do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju GRI.
Pytania
1. Jak oceniasz proces opracowywania strategii w PGNiG? Czy widzisz obszary do
modyfikacji? Co zrobiby inaczej?
2. Co sdzisz o strukturze zarzdzania projektem komitet sterujcy, doradca, regio-
nalni koordynatorzy? Jakie dostrzegasz korzyci z takiej struktury, a jakie ograniczenia?
3. Jak rol odegra doradca, firma PricewaterhouseCoopers w caym procesie? Jakie
dostrzegasz korzyci z zaangaowania profesjonalnej firmy doradczej w takim pro-
jekcie? Jakie s plusy i minusy samodzielnego tworzenia strategii CSR?
5.2. Eko-efektywno
3P to nazwa jednego z najbardziej znanych biznesowych programw ochrony rodo-
wiska. Wprowadzia go w 1975 r. firma 3M, uznawana czsto za jedn z najbardziej inno-
wacyjnych na wiecie. Jego nazwa Pollution Prevention Pays (opaca si zapobieganie
zanieczyszczeniom) sugeruje, e celem jest zapobieganie zanieczyszczeniom zanim
124
powstan. W cigu 34 lat program przyczyni si do oszczdnoci rzdu 1,2 mld dol.
Zrealizowano ponad 6000 projektw polegajcych przede wszystkim na unowoczenieniu
produktw i procesw, wymianie sprztu produkcyjnego oraz ponownym wykorzystaniu
zasobw i recyklingu. Program opiera si na konkursach na pomysy racjonalizatorskie
przeprowadzanych wrd pracownikw.
3P to oczywicie nie jedyny przykad tego typu przedsiwzicia. Podobnie jak
w innych przypadkach, jego filozofia wyprodukowa wicej z mniejszej iloci nakadu
odpowiada pierwotnemu celowi ekonomii, nauki o jak najbardziej efektywnym
wykorzystaniu dostpnych czynnikw produkcji. Bardziej efektywna produkcja, wie
si jednoczenie z ograniczaniem presji na rodowisko, std podobne dziaania okrela
si mianem eko-efektywnoci.
Istnieje szereg zblionych, cile powizanych koncepcji, odnoszcych si do wzrostu
efektywnoci wykorzystania rodowiska przy produkcji (tabela 5.1) i zwizanych z tym
oszczdnociach finansowych. W najwikszym stopniu dotyczy to promowanej przez biznes
eko-efektywnoci i azjatyckiej zielonej produktywnoci.1 Korzyci ekonomiczne pojawiaj si
zwaszcza wtedy, gdy firmy s zmuszone do internalizacji powodowanych przez nie kosztw
zewntrznych (por. narzdzie 1.N2) oraz gdy dopiero rozpoczynaj modernizacj. Ciga
poprawa w zakresie obniania presji na rodowisko uzasadnia uycie okrelenia czystsza
produkcja. Stopie wyszy przymiotnika czysty ma zatem znaczenie symboliczne.2 Dobrze
ilustruje to historia rozwoju podobnych dziaa w Polsce cho sytuacja znacznie si popra-
wia, wci istniej moliwoci dalszej poprawy eko-efektywnoci polskich firm.
1
W jednym z projektw demonstracyjnych zielonej produktywnoci w Korei osignito 3 mln dol. oszczdnoci dziki 50 tys. dol.
nakadw. Okres zwrotu wynis w tym przypadku 2 tygodnie.
2
Warto zreszt zauway, e technologie w peni czyste nie istniej i, biorc pod uwag prawa fizyki (w szczeglnoci pierwsz
i drug zasad termodynamiki), istnie nie mog. W tym kontekcie szczeglnego znaczenia nabiera zagospodarowanie powstaj-
cych w ich wyniku produktw ubocznych, czemu przyjrzymy si w kolejnym podrozdziale (por. te Kronenberg i Winkler, 2009).
3
Jednostka funkcjonalna to ilociowe okrelenie funkcji dostarczanej przez produkt (por. narzdzie 5.N1).
126
5.
Rysunek 5.1. Cykl ycia produktu z perspektywy zarzdzania rodowiskowego (na podst.: Graedel
i Allenby, 1995, s. 114)
Tabela 5.2. Strategie dematerializacji moliwe do zastosowania na rnych etapach cyklu ycia
produktu (na podst.: Mndl i in., 1999, s. 4849)
128
swoim zachciankom, przyczyniajc si do wzrostu zagregowanego wpywu na rodo-
wisko (por. rozdzia 14). Przykadem mog by wspomniane w podrozdziale 3.7 samo-
chody o napdzie hybrydowym, ktre cho zuywaj mniej paliwa, stanowi zacht do
czstszych podry, w zwizku z czym cakowite zuycie paliwa moe wzrosn.
Powysze zjawisko negatywny zagregowany wpyw na rodowisko wywierany przez
produkt, ktry w ujciu relatywnym jest bardziej przyjazny dla rodowiska od swoich
poprzednikw okrelane jest mianem efektu zwrotnego (rebound effect; rysunek 5.2).
Istotnie, cho dematerializacja nastpowaa we wszystkich krajach rozwinitych, towarzyszy
jej zagregowany wzrost zuycia zasobw. Dematerializacja lub eko-efektywno musi wic
by rozpatrywana na poziomie caego przedsibiorstwa, a ostatecznie caej globalnej gospo-
darki. Uzasadnia to systemowe podejcie do wprowadzanych w przedsibiorstwach zmian,
wspprac w ramach caego acucha dostaw (rozdzia 7), a take stosowanie innowacji
systemowych, takich jak zastpowanie produktw usugami (rozdzia 8). Szersz perspek-
tyw koncepcji eko-efektywnoci nadaje ekologia przemysowa.
5.
Narzdzie 5.N1.
Ocena cyklu ycia produktu (LCA)
rodowiskowa ocena cyklu ycia, zwana pozwala na uzyskanie informacji zarwno
w skrcie LCA (Life Cycle Assessment), sta- o rodzaju, jak i wielkoci wpywu na ro-
nowi narzdzie o szerokim spektrum dowisko, wystpujcego w caych cyklach
zastosowa. O uytecznoci i popularno- ycia produktw i usug. Wynik liczbowy
ci tej techniki mog wiadczy liczne uatwia interpretacj i staje si podstaw
przykady firm zagranicznych, w ktrych do przekazania przejrzystego komunikatu
jest ona wykorzystywana, a take aktyw- zainteresowanym stronom (klientom, part-
no w tym zakresie midzynarodowych nerom biznesowym, konkurencji, organi-
organizacji, takich jak: ISO, SETAC, UNEP zacjom zajmujcym si ochron rodowi-
i JRC. ska, spoecznoci lokalnej, pracownikom
Niewtpliw zalet bada LCA jest ich itp.). Ponadto LCA posiada znormalizo-
ilociowy charakter. Analizy prowadz do wan i akceptowan na forum midzyna-
konkretnego wyniku liczbowego, ktry rodowym metodyk, ujt w grup norm
130
rowanie odpadw), przyjmuje si, e bada- Trzecia faza LCA to etap okrelenia
niu podlegaj nie same produkty lub usugi, wpywu na rodowisko, najczciej doko-
ale tzw. systemy wyrobw. nywany na podstawie istniejcych metod
W drugiej fazie nastpuje gromadzenie oceny wpywu takich jak CML2001,
danych i przypisanie ich do zdefiniowa- Impact2002+, Ecoindicator99, EDIP, EPS
nego wczeniej systemu wyrobu. LCA jest i inne. W praktyce faza ta realizowana jest
badaniem procesowym, osadzonym przy uyciu wspomnianych programw
zawsze w okrelonych warunkach tech- komputerowych, ktre prcz baz danych,
nologicznych. Szczegowe badania LCA zawieraj take odpowiednie metody
wymagaj gromadzenia duej iloci infor- LCIA. Efektem kocowym trzeciej fazy
macji zwizanych z zuyciem surowcw, jest uzyskanie informacji o wpywie na
pproduktw, materiaw pomocni- rodowisko analizowanych produktw
czych oraz emisjami do powietrza, wody, i usug. Wpyw ten jest okrelany
gleby i wytwarzanymi odpadami. Im bar- w ramach rnych problemw rodowi-
dziej specyficzne dane (pobrane z danego skowych, takich jak: zmiany klimatu,
miejsca i czasu), tym lepszej jakoci uzy- uboenie warstwy ozonowej, eutrofiza-
skuje si wyniki kocowe. Efektywne cja, zakwaszenie, wyczerpywanie minera-
gromadzenie danych wymaga sporzdze- w i paliw kopalnych, eko-toksyczno,
nia przez wykonawc odpowiednich rakotwrczo itp.
kwestionariuszy, ktre s wypeniane Czwarta faza bada obejmuje szereg
przez jednostki objte badaniem (produ- krokw i technik sucych lepszemu
centa, dostawcw, firmy logistyczne, zrozumieniu uzyskanych wynikw.
uytkownikw, firmy odzysku). Pomocne
s take bazy danych do bada LCA, np.
szwajcarska baza ecoinvent. S one
Tutaj take pomocne okazuj si pro-
gramy komputerowe, umoliwiajce np.
analiz niepewnoci, czy tzw. identyfi-
5.
dostpne w internecie (odpatnie) oraz kacj znaczcych kwestii. Interpretacja
zawarte s w programach komputero- polega nie tylko na analizowaniu wyni-
wych sucych do bada LCA, np. kw, ale take na okreleniu ich wiary-
SimaPro, Umberto, GaBi. godnoci.
Narzdzie 5.N2.
Eko-projektowanie
132
cie do projektowania, rozwino si dw (np. projektowanie z myl o mon-
z szeregu szczegowych koncepcji, ktre tau zastpione jest tu przez projektowa-
wsplnie mona okreli jako kategori nie z myl o demontau). Oglnie
projektowania z myl o X (design for jednak, uzupenia ono inne strategie
X), gdzie X oznacza jakkolwiek po- projektowania z myl o X, z ktrych
dan cech produktu (tabela 5.3). niektre s rwnie istotne z punktu
Eko-projektowanie (projektowanie z myl widzenia zarzdzania rodowiskowego
o rodowisku) stao si wanym rodzajem (zwaszcza projektowanie z myl o prze-
zastosowania projektowania z myl strzeganiu przepisw, niezawodnoci
o X. Do pewnego stopnia eko-projekto- oraz moliwoci wykorzystania jako
wanie odwraca logik poprzednich tren- rodka do wiadczenia usug).
rodowisku
(eko-projektowa-
nie)
Ochrona rodowiska
efektywnoci
energetycznej
nych materiaw
Minimalna kon-
sumpcja energii
5.
produkcji atwo produkcji: integracja trwaoci Wyduanie cyklu
projektowania z innymi funk- ycia produktu
cjami w zakadzie, jak wytwa-
rzanie i monta unowocze- atwo unowo-
nianiu (uaktual- czeniania: kon-
logistyce mate- atwo logistyki i montau: nianiu) strukcja moduowa
riaowej i odpo- atwo zarzdzania materia-
wiednioci kom- ami, odpowiednio kompo- naprawial- Elementy nadaj-
ponentw nentw i materiaw noci ce si do reperacji
lub wymiany
zamawialnoci atwo dystrybucji do osta-
tecznych konsumentw utrzymaniu Naprawialno,
unowoczenianie,
niezawodnoci Niezawodno: odporno na zagospodarowanie
korozj, wyadowania elektro- odpadw powsta-
statyczne, dziaanie w rnych jcych w trakcie
warunkach zewntrznych eksploatacji, brak
toksycznych sub-
moliwoci wy- Odpowiednio z punktu wi- stancji
korzystania jako dzenia wykorzystania przez
rodka do wiad- dostawc usug ponownym atwo ponowne-
czenia usug uyciu go wykorzystania
5.3.1. Zasady
Ekologia przemysowa to stosowanie ekologicznych i biologicznych analogii do
systemw stworzonych przez czowieka, takich jak przemys lub rzdy (Rejeski, 1997,
s. 49). Jej celem jest stworzenie systemu przemysowego, odpowiadajcego koncepcji
zrwnowaonego rozwoju, dziki wykorzystaniu wiedzy na temat struktury i zacho-
wania ekosystemw. Nacisk kadziony jest na optymalizacj przepyww materii
i energii, w tym na zapobieganie odpadom i wykorzystanie ich (produktw ubocz-
nych) jako nakadw wtrnych dla innych procesw. Suy temu badanie i ksztato-
wanie strumieni materii i energii w systemie gospodarczym, zgodnie z koncepcjami
metabolizmu przemysowego i tworzenia ekosystemw przemysowych.
Zaproponowano szereg zasad ekologii przemysowej, wywodzcych si z zasad
panujcych w ekosystemach. Obejmuj one m.in. cige krenie zasobw, rno-
rodno, wzajemne powizanie, lokalno i stopniowe zmiany (por. Kronenberg,
2007a, s. 93109). Krenie zasobw (roundput lub circular flow of matter) przeciw-
stawiane jest ich jednorazowemu przepywowi, charakterystycznemu dla wsp-
czesnych systemw gospodarczych (throughput) i stanowi najczciej wymienian
spord tych zasad; nawizuje take do zapobiegania powstaniu odpadw i zamy-
kania cykli obiegu materii.
Zasady te znajduj zastosowanie w odniesieniu do projektowania systemw
gospodarczych, zarwno na poziomie kraju czy regionu, jak i na poziomie pojedyn-
czego przedsibiorstwa. Ich przeoenia na jzyk praktyki podja si np. organi-
zacja The Natural Step. Przyjmujc zaoenie, e dziaalno czowieka musi by
zintegrowana z cyklami obiegu materii w przyrodzie, The Natural Step promuje
134
cztery zasady zrwnowaonego rozwoju. W praktyce oznaczaj one konieczno
ograniczenia i ostatecznie wyeliminowania:
potrzeby pozyskania zasobw ze rodowiska;
wykorzystania substancji syntetycznych wytworzonych przez czowieka;
fizycznej degradacji przyrody;
dziaa ograniczajcych moliwo zaspokajania przez ludzi podstawowych
potrzeb.
5.3.2. Badanie
Optymalizacja wykorzystania materii i energii w przedsibiorstwie lub gospodarce
wymaga poznania struktury ich przepyww. Opierajc si na metaforze porwnu-
jcej wewntrzne procesy zachodzce w gospodarce do wewntrznych procesw
w organizmie, przepywy materii i energii midzy gospodark i rodowiskiem
nazywa si metabolizmem przemysowym. Badanie metabolizmu przemysowego
pozwala na identyfikacj najwaniejszych problemw, w tym przepyww szcze-
glnie niebezpiecznych dla rodowiska i zdrowia. Moe take informowa decy-
dentw, dla ktrych substancji cykle obiegu mog zosta domknite poprzez zwik-
szanie stopnia ich recyklingu w systemie gospodarczym. Metabolizm przemysowy
moe wreszcie suy jako podstawa oceny efektywnoci dziaalnoci przedsi-
biorstw, acuchw dostaw lub caych sektorw przemysowych z punktu widzenia
ochrony rodowiska.4
Do badania metabolizmu przemysowego stosuje si analiz przepyww mate-
rialnych (Material Flow Accounting, MFA). Oprcz zestawiania nakadw i wynikw
materialnych, zwizanych z danym systemem, uwzgldnia take akumulacj materii
i przepywy porednie (ukryte), nie wykazywane w systemie transakcji rynkowych.
5.
Oglne ramy dla MFA przedstawione s na rysunku 5.3 (por. rysunek 1.1b),
z ktrego wynika, e gospodarka stanowi cz wikszego ekosystemu i zaley od
niego jako rda zasobw i odbiornika odpadw powstajcych w gospodarce.
Rysunek pokazuje, e masa materii na wejciu do systemu musi rwna si sumie
masy materii w nim pozostajcej i opuszczajcej go. Informacje uzyskane na
podstawie analizy przepyww materialnych na poziomie gospodarki i poszczegl-
nych firm pokazuj obszary, w ktrych moliwy jest wzrost efektywnoci wykorzy-
stania zasobw.
Orientacyjnie, posugujc si danymi dla Stanw Zjednoczonych z koca lat
1980. (Ayres i Kneese, 1989, s. 93), kadego roku jedynie 6% cakowitej masy
zasobw wydobywanych ze rodowiska zamienia si w produkty i inne dobra
trwaego uytku (akumulacja). Co najmniej 80% masy rnych rud, traktowane jest
jako niechciane nieczystoci (np. w przypadku miedzi stanowi one ponad 99%). Na
rysunku 5.3 odpowiadaj temu zaznaczone szarym kolorem pola przepyww
porednich, zwizanych z wydobyciem zasobw w kraju i za granic. Na dodatek
adne z paliw lub produktw ywnociowych nie s wykorzystywane w trwaych
produktach. Duy odsetek zasobw przetwarzanych jest na opakowania i inne
produkty jednorazowego uytku (np. baterie lub arwki). Ostateczny rezultat (6%)
byby niszy, gdyby nie substancje mineralne inne ni metale, z ktrych 50% uciele-
nionych zostaje w dobrach trwaego uytku (gwnie cement uywany do produkcji
betonu i glina uywana do produkcji cegie i ceramiki).
4
Moe by rwnie wykorzystany na poziomie miasta. W Polsce takie badania prowadzono dla Poznania (por. Macias i Mizgajski,
1998; Mizgajski, 2000).
136
W oparciu o badania metabolizmu przemysowego mona opracowa dziaania,
ktre posu realizacji wyej wymienionych zasad ekologii przemysowej. W szczegl-
noci wskazuj one na konieczno badania caych cykli ycia produktw i substancji
oraz wsppracy rnych podmiotw w zakresie minimalizacji presji na rodowisko.
5.3.3. Ksztatowanie
Ksztatowanie zwizkw gospodarki i rodowiska, oparte na badaniach metabolizmu
przemysowego, moe przyj posta:
indywidualnych dziaa pojedynczej firmy (np. w drodze eko-projektowania
produktw; narzdzie 5.N2);
wsplnych dziaa w ramach zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw
(rozdzia 7);
wsplnych dziaa podejmowanych przez przedsibiorstwa tworzce ekosystem
przemysowy prosty (np. wymiana odpadw midzy dwiema firmami) lub
zoony (sie powiza okrelana mianem parku eko-przemysowego).
Kady z tych przykadw wymaga przeprojektowywania produktw i procesw
przemysowych, aby ograniczy wymian materii midzy gospodark i rodowiskiem.
Zapobiega to trwonieniu zasobw, poprzez nadanie im postaci umoliwiajcej dalsze
wykorzystanie (np. segregacja i recykling) oraz identyfikacj procesw, ktre mog
w najwikszym stopniu wykorzysta ich waciwoci funkcjonalne. Wymaga to dostoso-
wania moliwoci i potrzeb firm w zakresie wzajemnego wykorzystania odpadw
zamiast surowcw pierwotnych. Zgodnie z podejciem prewencyjnym (zapobieganie
zanieczyszczeniom) i koncepcj ekologii przemysowej, przyczynia si to do upodob-
nienia metabolizmu przemysowego do metabolizmu systemw przyrodniczych (nala-
dowanie efektywnego wykorzystania odpadw w rodowisku przez destruentw).
5.
Poniej przyjrzymy si dziaaniom par i grup firm, tworzcych proste i zoone ekosys-
temy przemysowe.
Wymiana odpadw midzy firmami motywowana jest zwykle moliwoci osi-
gnicia korzyci ekonomicznych: zmniejszeniem kosztw skadowania lub utylizacji
z jednej strony i zmniejszeniem kosztw pozyskania surowcw pierwotnych z drugiej.
Jak zauwaylimy we wprowadzeniu, polityka i konkurencja sprawiy, e w okresie
transformacji gospodarczej w Polsce stopie odzysku odpadw wzrs w stosunku do
okresu gospodarki centralnie planowanej. Wrd przykadw takich wizi wymieni
mona wykorzystywanie: materiaw pochodzcych z rozbirek obiektw budowla-
nych w budownictwie (por. rozdzia 6), wirw drewnianych z tartakw w ogrodnic-
twie lub odpadw z produkcji cukru z burakw cukrowych jako karmy dla zwierzt.
W niektrych przypadkach wyspecjalizowane firmy tworzone s specjalnie dla
odzysku odpadw wytworzonych przez inne firmy, penic funkcj odpowiadajc
destruentom w przyrodzie. Przykadem moe by firma Slag Recycling, utworzona
w 1998 r. w celu przetwarzania odpadw wczesnej Huty im. T. Sendzimira w Krakowie
(obecnie Mittal Steel Poland) na surowiec dla przemysu budowlanego i drogownictwa.
Slag Recycling odzyskuje rwnie mieszanin popioowo-ulow stanowic produkt
uboczny spalania wgla kamiennego w Elektrociepowni Zakadw Azotowych
w Tarnowie.
Jeli w wymian produktw ubocznych zaangaowanych jest wicej firm, tak trwa
sie powiza nazywamy parkiem eko-przemysowym, ktry stanowi kwintesencj
koncepcji ekologii przemysowej. Celem parku jest dziaanie na rzecz minimalizacji
negatywnego wpywu na rodowisko poczone ze wspprac w zakresie zaopatrzenia.
5
W rzeczywistoci mamy tu na myli szczeglny rodzaj symbiozy mutualizm. W potocznym rozumieniu, rwnie w obrbie
ekologii, termin symbioza jest jednak czsto uywany do okrelenia sytuacji takich wanie wzajemnie korzystnych powiza
(Combes, 1999, s. 2627).
138
Dodatkowo dziaania te wspiera mog: restrykcyjne prawo ochrony rodowiska,
instytucje zewntrzne i niedobr zasobw naturalnych, wymuszajcy bardziej efektywne
gospodarowanie nimi. Warto jednak pamita, e tego typu powizania, mniej lub
bardziej zoone, rozwijaj si czsto w drodze racjonalizacji dziaa gospodarczych, od
ktrej rozpoczlimy ten rozdzia.
5.4. Podsumowanie
Celem omwionych w rozdziale koncepcji jest ochrona rodowiska i rozwj gospo-
darczy, czyli rozwj zrwnowaony. Cz z nich ma jednak relatywnie wski, prak-
tyczny charakter (np. eko-efektywno i czystsza produkcja), co wie si ze zbie-
raniem nisko rosncych owocw poszukiwaniem relatywnie atwych obszarw
usprawnie, ktrych wyniki znaczco przewyszaj nakady poniesione dla ich
osignicia.
Szerszych ram dla stosowania tych koncepcji dostarcza ekologia przemysowa,
promujca systemowe podejcie do badania i ksztatowania zwizkw gospodarki
i rodowiska. Odwoujc si do filozofii naladowania systemw przyrodniczych,
ekologia przemysowa wymaga przeprojektowywania procesw i produktw. Chodzi
przede wszystkim o to, by odciy ekosystemy, wytwarzajc w gospodarce cz
dostarczanych przez nie usug (rozkad), co pozwoli na wzrost efektywnoci wykorzy-
stania energii i materii w gospodarce.
Wszystkie wymienione koncepcje postuluj ograniczanie negatywnego wpywu
produktw na rodowisko, czsto jednak utosamiajc to z ograniczaniem wpywu rela-
tywnego, wywieranego przez pojedynczy produkt. Jeli do oceny wpywu produktu na
rodowisko wykorzystamy tak zoone narzdzie jak LCA, a nastpnie zaprojektujemy
go tak, by ten wpyw ograniczy, istnieje ryzyko, e zwikszony popyt przekreli nasze
5.
starania. Wtedy zagregowany wpyw, wywierany na rodowisko przez wszystkie
podobne produkty, wzronie (efekt zwrotny).
Kadc nacisk na mylenie systemowe, ekologia przemysowa dostrzega t zaleno
w wikszym stopniu ni inne wymienione koncepcje. Poszczeglnych procesw prze-
mysowych nie naley rozpatrywa w oderwaniu od innych, co znajduje odzwiercie-
dlenie zwaszcza w parkach eko-przemysowych, projektowanych na podobiestwo
acuchw pokarmowych. Pewne elementy tego sposobu mylenia przejawiaj si
w koncepcji zrwnowaonego budownictwa, zwaszcza jeli rozumiemy przez to
ekologi budownictwa (rozdzia 6). Dostrzeemy to rwnie w koncepcji zrwnowa-
onego zarzdzania acuchem dostaw (rozdzia 7). Innym rozwizaniem, promowanym
w ekologii przemysowej w myl naladowania uytecznoci wszystkich elementw
ekosystemu, jest zastpowanie produktw usugami wzrost intensywnoci wykorzy-
stania funkcji dostarczanych przez owe produkty (rozdzia 8).
Proponowane rozwizania wymagaj innowacyjnoci i wychodzenia poza schemat
(czemu suy stosowanie metafor, takich jak ekologia przemysowa). Wymagaj rwnie
wsppracy, a wic i rozwinitego kapitau spoecznego. Wspiera je moe take
stosowna polityka (wymuszajca internalizacj kosztw zewntrznych), uproszczone
procedury prawne dotyczce obrotu odpadami, w tym unikanie nadmiernego regulo-
wania postpowania z odpadami (co mogoby uniemoliwi twrcze wykorzystanie ich
w przemyle).
Wane s wreszcie aspekty spoeczne zwizane z udziaem spoeczestwa w podej-
mowaniu decyzji dotyczcych wybranych form rozwoju, np. parkw eko-przemyso-
wych. Do aspektw spoecznych naley te udzia pracownikw w tworzeniu rozwiza
rda praktyczne
<www.epa.gov/p2/tools/p2tools.htm> narzdzia suce zapobieganiu zanieczyszcze-
niom i przykady dziaa z tego zakresu, opracowane przez Agencj Ochrony
rodowiska Stanw Zjednoczonych.
<www.eko-spec.pl> narzdzie internetowe Meneder rodowiska, wspomagajce zarz-
dzanie rodowiskowe, skierowane gwnie do maych i rednich przedsibiorstw.
Stworzone w oparciu o dowiadczenia 350 firm zrzeszonych w Klubach Czystego
Biznesu.
<www.naturalstep.org> narzdzia wspomagajce wdraanie zasad The Natural Step.
<lct.jrc.ec.europa.eu> Europejska Platforma LCA, zawiera m.in. europejsk baz danych
LCI dla gwnych materiaw, rde energii, transportu i gospodarki odpadami oraz
linki do kilkudziesiciu stron internetowych nt. LCA.
<www.pre.nl>, <www.umberto.de> i <www.gabi-software.com> darmowe wersje
demonstracyjne programw SimaPro, Umberto i GaBi, powszechnie stosowanych
do prowadzenia LCA.
Normy dotyczce LCA:
PN-EN ISO 14040:2009 Zarzdzanie rodowiskowe ocena cyklu ycia zasady
i struktura;
PN-EN ISO 14044:2009 Zarzdzanie rodowiskowe ocena cyklu ycia wyma-
gania i wytyczne.
Pytania
1. Jakie koszty i korzyci przynosz przedsibiorstwom dziaania na rzecz ochrony ro-
dowiska i szerzej zrwnowaonego rozwoju?
2. Dlaczego balast materialny produktw wytworzonych z rzadkich zasobw jest szcze-
glnie wysoki?
3. Podaj przykady znanych ci rozwiza zblionych do koncepcji parku eko-przemy-
sowego. Jak doszo do ich powstania?
4. Jak oceniasz moliwoci tworzenia parkw eko-przemysowych przy wsparciu
zewntrznych instytucji (lokalnych wadz lub instytucji badawczych)? Jakiego wspar-
cia mogyby one udzieli przedsibiorstwom rozwaajcym utworzenie takiego
parku?
5. Przedsibiorstwa w ekologii przemysowej metaforycznie nazywa si organizmami
przemysowymi. Jakie podobiestwa midzy przedsibiorstwami i organizmami uza-
sadniaj tak metafor?
6. Z jakich faz skada si badanie LCA i co one obejmuj?
7. Badanie LCA dotyczy kwestii rodowiskowych. Czy jest moliwe czenie tej techniki
z podobnymi narzdziami obejmujcymi inne aspekty?
140
Studium przypadku 5.P1.
LCA jako narzdzie wspomagajce eko-projektowanie
Najbardziej rozpowszechnionym obszarem stosowania LCA jest eko-projektowanie.
Analizy LCA mog mie charakter porwnawczy z wyranym systemem alternatywnym
(produkty rnych generacji; produkty konkurencyjne; technologia stosowana
w stosunku do najlepszej dostpnej techniki) lub te nieporwnawczy, gdzie punktem
zainteresowania jest konkretny projekt/wyrb i tylko w jego zakresie poszukuje si
obszarw do dalszego doskonalenia. LCA moe by przeprowadzane w odniesieniu do
technologii, samych produktw i usug lub te tylko ich wybranych elementw (np.
opakowania). Poniej prezentujemy przykad wykorzystania LCA do eko-projektowania
lodwki. Badanie stanowio efekt wsppracy z posiadajcym siln mark polskim
producentem, ktrego udzia w polskim rynku AGD wynosi ok. 13%. Wsppraca reali-
zowana bya w latach 20052008 i obejmowaa opracowanie caej procedury eko-pro-
jektowania, uwzgldniajcej ocen wymaga interesariuszy (Kurczewski i Lewandowska,
2008). Poniej prezentujemy wybrane wyniki LCA.
Okrelenie celu i zakresu
Celem badania byo zidentyfikowanie gwnych rde oddziaywania na rodowisko
w cyklu ycia lodwki oraz okrelenie obszarw do jej dalszego doskonalenia. Analiz
objto dwukomorow chodziarko-zamraark (rysunek 5.4), nalec do grupy sprarko-
wych, o klasie energetycznej A+ (przecitne roczne zuycie energii 252 kWh). Pojemno
komory chodzenia wynosia 226 litrw, natomiast komory zamraania 92 litry. Ukad chod-
niczy skada si z dwch niezalenych obiegw dla komory chodzcej i zamraajcej,
w skad ktrych wchodziy dwa kompresory. Czynnikiem chodzcym by R600a (izobutan).
5.
Wymiary analizowanego sprztu wynosiy: wysoko 1850 mm, szeroko 595 mm oraz
gboko 600 mm, przy masie cakowitej rwnej 94,57 kg (uwzgldniajc opakowanie).
ywotno analizowanej lodwki okrelono na 15 lat, co przy normalnych caodobowych
warunkach eksploatacyjnych, obejmuje okoo 130 tys. godzin pracy.
142
Analiza zbioru wej i wyj (faza LCI)
Dane gromadzono w odniesieniu do poszczeglnych etapw cyklu ycia (produkcja,
dystrybucja, uytkowanie oraz utylizacja), w oparciu o specjalnie opracowane kwestio-
nariusze i ankiety. W tabeli 5.4 wykazano dane konstrukcyjne, natomiast warto zazna-
czy, e w badaniu LCA uyto take dane technologiczne zwizane z produkcj
lodwki. Proces wytwarzania podzielono na nastpujce procesy jednostkowe: cicie
blach, profilowanie paszczy korpusw, profilowanie paszczy drzwi, przygotowanie
powierzchni i lakierowanie, produkcja pyt, termoforming, gniazdo wtryskarek,
gniazdo parownikw, pianowanie drzwi zamraarek, pianowanie drzwi chodziarek,
premonta, pianowanie korpusw, tampodruk oraz monta. Dane dla eksploatacji,
demontau i kocowego zagospodarowania zaprezentowano w tabelach 5.55.6.
Wejcia
6,06
kg
kg
5.
Woda 300,00 l
Detergenty 0,60 l
Wyjcia
cieki 300,60 l
Wejcia
Zuyta lodwka 91,18 kg
Azot 2,88 kg
Tlen 0,92 kg
Zajmowanie powierzchni terenu 1,51 m2rok
Woda 2,75 kg
Gaz ziemny 2,02 m3
LPG 0,0002 kg
Transport ciarwk 16t 19,75 tkm
Energia elektryczna 14,27 kWh
Wyjcia
Emisje do powietrza
CO 0,0004 kg
CO2 1,48 kg
NO2 0,002 kg
H2O 1,21 kg
CH4 0,06 kg
R600a (izobutan) 0,003 kg
Frakcje odpadw do kocowego zagospodarowania
Recykling Stal 43,35 kg
PS 19,90 kg
Aluminium 3,89 kg
Brz 0,05 kg
Mied 4,66 kg
Spalanie PUR 9,62 kg
R 600a (izobutan) 0,32 kg
Farba 6,85 kg
Olej z kompresora 0,22 kg
Skadowanie Szko 6,20 kg
ABS 3,23 kg
Drewno 0,60 kg
Odpady komunalne 1,50 kg
144
Rysunek 5.5. Wyniki oceny wpywu dla caego cyklu ycia chodziarko-zamraarki (na podst.
oblicze w programie SimaPro)
Tabela 5.7. Struktura oddziaywa na rodowisko dla poszczeglnych etapw cyklu ycia analizo-
wanej chodziarko-zamraarki (na podst. oblicze w programie SimaPro)
zaburzenia od-
utylizacja -16,37 -8,84 ABS dechowe wyni-
odpadw PUR kajce z emisji
farba zwizkw nie-
organicznych
146
Tabela 5.9. Zadania eko-projektowe jako potencjalne kierunki dalszego doskonalenia analizowanej
chodziarko-zamraarki (Kurczewski i Lewandowska, 2008)
Zadanie Numer
Opis wariantu
eko-projektowe wariantu
4
5.
Ograniczenie Zamiana czynnika szkodliwego na bardziej przyjazny 3
substancji szkodliwych rodowisku
o 25%
Wycofanie chloroparafinowych rodkw 7
zmniejszajcych palno
Tabela 5.10. Wyniki LCA i LCC dla wybranych wariantw eko-projektowych (Kurczewski
i Lewandowska, 2008)
Kocowe zago-
Etap Produkcja Eksploatacja Cay cykl ycia
spodarowanie
148
problem rodowiskowy tkwi w procesach produkcji oraz w zuyciu energii na etapie
uytkowania chodziarko-zamraarki. Priorytetem powinno by wic dalsze reduko-
wanie energochonnoci, bowiem adne inne elementy (technologia produkcji lodwki,
scenariusze transportowe, utylizacja odpadw) nie maj tak istotnego znaczenia ze
rodowiskowego punktu widzenia.
Pytania
1. W oparciu o powyszy przykad, przedyskutuj jakie s silne i sabe strony badania
LCA?
2. W przypadku jakich innych produktw najwikszy wpyw na rodowisko wywie-
rany jest w fazie uytkowania? Dlaczego?
5.
150
lokalne ekosystemy, krajobraz, relacje midzyludzkie, witalno przestrzeni, wydajno
infrastruktury (te zagadnienia szerzej omwimy w rozdziale 10).
Do inwestora naley te wybr projektantw, ktrzy powinni wykaza zrozumienie
zasad zrwnowaonej architektury i budownictwa. Wikszo kluczowych decyzji,
majcych wpyw na jako przestrzeni i klimat wntrz (a zatem na zdrowie i samopo-
czucie uytkownikw, a rwnoczenie na koszty eksploatacji budynkw), podejmuj
architekci. Do nich naley wybr technologii i materiaw budowlanych, koncepcja
zagospodarowania otoczenia budynku, wpisanie w kontekst miejsca, integracja z prze-
strzeni spoeczn i rodowiskiem przyrodniczym.
Zanim jednak skoncentrujemy si (w podrozdziale 6.6) na zagadnieniach zwiza-
nych ze szczegln, spoeczn i rodowiskow odpowiedzialnoci architektw,
w kolejnych podrozdziaach odniesiemy si do wsplnej dla budownictwa i architektury
potrzeby odpowiedzialnej gospodarki energetycznej, materiaowej i wodnej.
6.2. Energia
Uzalenienie od nieodnawialnych rde energii staje si coraz wikszym finansowym
obcieniem dla uytkownikw i wie si z negatywnym oddziaywaniem na rodo-
wisko. Na obszarze Unii Europejskiej budynki s odpowiedzialne za zuycie 40% energii
i 36% emisji CO2. Energia stanowi najwikszy koszt operacyjny wznoszenia i uytkowania
budynkw (Gaczarczyk, 2010). Podstaw koncepcji budownictwa energooszczdnego
jest zapewnienie w budynkach odpowiedniego, czyli zdrowego i komfortowego mikrokli-
matu, przy minimalnych wydatkach energetycznych (por. podrozdzia 6.4).
Polskie budownictwo naley do najbardziej energochonnych w UE (Loga i in.,
2008). Dostpne na rynku rozwizania projektowe, technologie i materiay pozwalaj
znaczco zmniejszy energochonno budynkw, a koszty wzniesienia energooszczd-
6.
nego obiektu s niewiele wysze ni budynku tradycyjnego.1 Tylko dziki ociepleniu
przegrd zewntrznych, uytkownicy statystycznego domu jednorodzinnego
o powierzchni 120 m2 mog zaoszczdzi ok. 2 tys. z rocznie, wg obecnych cen energii.
Inwestycja w lepsze ocieplenie zwraca si stosunkowo szybko, bo rednio po ok. 9
latach (Kukla i Wojtulewicz, 2009, s. 5).
W listopadzie 2009 r. uzgodniono zmiany w dyrektywie dotyczcej charakterystyki
energetycznej budynkw (Energy Performance of Buildings Directive, EPBD). Wszystkie
budynki stawiane w UE po 31.12.2020 r. bd musiay by energooszczdne, a dostar-
czana do nich energia w duym stopniu powinna by czerpana ze rde odnawialnych.
Ostrone szacunki mwi, e przyjcie w Polsce nowych standardw moe do 2020
roku przynie ponad 13 mld z oszczdnoci (Gaczarczyk, 2010).
Poprawie wydajnoci energetycznej przedsiwzi architektoniczno-budowlanych
mog suy nastpujce rozwizania.
Zwarta brya budynku.
Dobra ochrona cieplna (pogrubione izolacje, eliminacja mostkw termicznych2).
Poudniowa orientacja (oraz, jeeli to moliwe, due przeszklenia od strony pou-
dniowej), energooszczdne szyby i ramy okienne, stosowanie przestrzeni buforo-
wych (cieplarni), cian kolektorowych (magazynujcych energi ciepln).
1
Przyjmujc przecitny koszt standardowego budynku na poziomie 3000 z/m2, wzrost kosztw wynikajcy z zastosowania ponad-
standardowych rozwiza oszczdzajcych energi okrela si na poziomie 0,3% do 4,5% (Kukla i Wojtulewicz, 2009, s. 25).
2
Mostek termiczny to miejsce w przegrodzie zewntrznej, gdzie przewodnictwo cieplne jest znacznie wiksze ni na wikszoci
powierzchni przegrody. Przyczyn mostkw jest wadliwe wykonanie detali budynku, a efektem s powikszone straty ciepa oraz
zawilgocenia i wykwity pleni.
152
Narzdzie 6.N1.
Termomodernizacja i poprawa sprawnoci rde ciepa
Najtaszym sposobem ograniczenia zuy- torw, mona w Polsce w cigu roku zaosz-
cia energii jest izolowanie przegrd czdzi do 60% kosztw podgrzewania
zewntrznych. Popraw izolacyjnoci wody. W domu energooszczdnym, gdzie
warto rozway przede wszystkim w tanim system ogrzewania jest zredukowany
budownictwie mieszkalnym z drugiej do minimum, przygotowanie ciepej wody
poowy XX w. Szacuje si, e mona tam uytkowej moe stanowi najwikszy wyda-
zaoszczdzi do 70% wydatkw na ener- tek energetyczny, std zastosowanie tam
gi. W niektrych przypadkach korzystne kolektorw jest decydujcym krokiem
jest skorygowanie obrysu cian zewntrz- w kierunku energetycznej niezalenoci.
nych, co moe uczyni budynek bardziej Panele soneczne
zwartym, oraz zwikszenie powierzchni
Ogniwa fotowoltaiczne mona stosowa
przeszkle poudniowych elewacji.
na wielu powierzchniach: dachach, cia-
Szczeglne wyzwania wi si z ter-
nach i w oknach (ogniwa transparentne).
momodernizacj obiektw zabytko-
Wysoki koszt pocztkowy i niska efektyw-
wych. Bezrefleksyjne ocieplanie elewa-
no w polskim klimacie sprawiaj,
cji, poprzez pokrycie ich od zewntrz
e korzystanie z paneli jest jeszcze mao
warstw izolacyjn, moe prowadzi
opacalne, ale biorc pod uwag rozwj tej
do utraty walorw kompozycyjnych
technologii, naley powanie rozwaa jej
budynku. Decyzje o metodach termo-
6.
zastosowanie. W Niemczech, gdzie warunki
modernizacji obiektw kulturowo cen-
klimatyczne s nieznacznie korzystniejsze,
nych powinny by oparte na analizie
ogniwa fotowoltaiczne s w powszechnym
rnych aspektw takich dziaa.3
uyciu. Stao si tak dziki spoecznej popu-
Po zastosowaniu odpowiednich warstw
laryzacji paneli sonecznych oraz progra-
izolacji i usuniciu mostkw termicznych,
mowi dopat i promocyjnych taryf za ener-
warto dy do zwikszania sprawnoci
gi odnawialn wprowadzan do systemu
rde ciepa oraz optymalnej regulacji
energetycznego.
i eksploatacji systemw wentylacji po-
mieszcze, ogrzewania i zaopatrzenia Pompy ciepa
w ciep wod. Najtaszym i najczystszym Pompy zamieniaj niskotemperaturow
rdem energii jest promieniowanie so- energi ciepln rozproszon w rodowi-
neczne, ktre w kolektorach wodnych sku na energi uytkow, umoliwiajc
i powietrznych moe by przetwarzane ogrzewanie i pasywne klimatyzowanie.
bezporednio w ciepo, a w ogniwach S urzdzeniami drogimi i wymagajcymi
fotowoltaicznych w prd elektryczny. skrupulatnej kalkulacji kosztw i zyskw.
Kolektory soneczne Zasila si je energi elektryczn, ktr
wykorzystuj w sposb wyjtkowo efek-
W naszym klimacie, w ktrym najczciej
tywny, ale ich wpyw na rodowisko jest
notuje si wartoci promieniowania sonecz-
cile zwizany z typem i wydajnoci
nego bezporedniego w granicach 600800
elektrowni w danym kraju. Fakt, e
W/m2, energia soneczna ma duy potencja.
w Polsce energetyka oparta jest na spala-
Powszechnie dostpne technologie pozwa-
niu wgla, obnia pozytywny efekt stoso-
laj na wykorzystanie take promieniowania
wania pompy ciepa (Miara, 2010).
rozproszonego. Dziki zastosowaniu kolek-
3
Termomodernizacja musi by te prowadzona w zgodzie z przepisami ustawy o ochronie przyrody, w szczeglnoci z poszano-
waniem miejsc lgowych chronionych gatunkw ptakw.
154
powierzchnie budynkw i dziaek. Wykorzystywanie przepuszczalnych nawierzchni,
a take urzdzanie ogrodw na dachach i elewacjach, poprawia gospodark wodn,
klimat i jako krajobrazu, zwaszcza w miastach. Zielone dachy pozwalaj na ograni-
czenie efektu wysp ciepa, dlatego w niektrych miastach stosuje si zachty dla ich wpro-
wadzania (City of Los Angeles, 2006).
Instalacje i urzdzenia wodne w budynkach powinny:
minimalizowa zuycie wody, dziki zainstalowaniu odpowiedniej, sprawnej
armatury;
umoliwia pozyskiwanie, gromadzenie i wykorzystanie wd opadowych;
umoliwia wykorzystanie szarych ciekw, np. do spukiwania toalet;
w uzasadnionych sytuacjach, oczyszcza cieki na miejscu.
Bardzo istotna jest zmiana zachowa uytkownikw, np. korzystanie z natryskw
zamiast wanien, z urzdze oszczdnie gospodarujcych wod, a take dbao o szczel-
no i techniczn sprawno instalacji.
Stosunkowo now, ale bardzo perspektywiczn tendencj, zgodn z zasadami zrw-
nowaonego rozwoju, jest integracja substancji budowlanej z systemami przyrodni-
czymi. Takie poczenie moe zastpi skomplikowane technologie kontrolujce obci-
enia i funkcje budynkw, niektre metody produkcji materiaw, przetwarzania
odpadw, pozyskiwania i wykorzystywania wody deszczowej i oczyszczania ciekw
(por. podrozdzia 12.3).
156
i budownictwa uprzemysowionego, naleaoby wzi pod uwag aspekty konstruk-
cyjne, ekonomiczne, rodowiskowe i kulturowe; dugo ycia budynku, moliwoci
jego konserwacji i adaptacji oraz wpyw na otoczenie. Takie porwnanie jest dzi trudne
do przeprowadzenia. Odgrnie narzucone w drugiej poowie XX wieku uprzemyso-
wienie, niemal na caym wiecie doprowadzio do zaniku wikszoci rzemios budow-
lanych z ich bogatym zasobem wiedzy technicznej.
Czy odrodzenie tradycyjnych metod jest moliwe i potrzebne? Ludzie posiadaj natu-
ralne predyspozycje do rzemios. Ich uprawianie daje poczucie satysfakcji, tosamoci
i niezalenoci. Odrzucenie tradycyjnych technik produkcji ograniczyo moliwoci
rozwoju indywidualnych uzdolnie, zuboajc moliwoci twrczej ekspresji i niezale-
noci wielu ludzi. System edukacyjny, ktry nie naucza rzemios, Krier (2001) obcia
odpowiedzialnoci za problemem strukturalnego bezrobocia. Rozszerzenie moliwoci
dokonywania wyboru cieki ksztacenia i zawodu o autonomiczn wytwrczo rzemiel-
nicz moe doprowadzi do zwikszenia produkcyjnych moliwoci spoeczestwa
w dziedzinie budownictwa i odtworzenia tradycyjnej miejskiej cywilizacji we wspcze-
snym wydaniu. Nie chodzi jednak o dokonywanie kolejnego, dramatycznego zwrotu, ale
o wspistnienie rnych sposobw mylenia o budowaniu oraz rnych metod produkcji.
Wymaga to rezygnacji z paradygmatu postpowoci niektrych nurtw architektonicz-
nych i powrotu do nauczania tradycyjnego jzyka architektoniczno-budowlanego oraz
praktycznej wiedzy rzemielniczej, ktra zostaa wypchnita poza margines profesji i staa
si domen teorii lub amatorskiego samoksztacenia. Olbrzymie zapotrzebowanie na
tradycyjn architektur i budownictwo nie moe by dzi zaspokojone lub jest zaspoka-
jane poowicznie, produktami niskiej jakoci. Jaka wic powinna by dzisiejsza architek-
tura, aby suya rozwojowi dostpnego budownictwa, bya trwaa, odpowiadaa na
zoone potrzeby psychologiczne, spoeczne i nie szkodzia rodowisku?
6.
6.6. Projektowanie architektoniczne
W najstarszym z zachowanych traktatw architektonicznych, Witruwiusz (ok. 25 p.n.e.;
wyd. pol. 1999) opisa zoono celw tej dyscypliny i synergiczne powizania wielu
czynnikw, okrelajc trzy najwaniejsze wartoci i potrzeby dobrej architektury:
trwao, uyteczno i pikno (firmitas, utilitas, venustas). Ich poczenie do dzi
pozostaje wyzwaniem dla architektw, nie da si bowiem zaspokoi jednej z nich, igno-
rujc pozostae.
Dc do trwaoci przedsiwzi architektoniczno-budowlanych, naley mie na
uwadze, e nie wynika ona tylko z zastosowania dobrych materiaw, wytrzymaych
konstrukcji, sprawnych instalacji (por. narzdzie 6.N2). Budynki niewygodne, nieprzy-
jazne lub szpecce krajobraz s porzucane lub wyburzane, zanim jeszcze ich fizyczne
struktury ulegn degradacji. Z kolei obiekty pikne i uyteczne odnawia si, wzmacnia,
adaptuje i rozbudowuje. Ich trwao nie jest ograniczona wytrzymaoci fizycznych
struktur. Zadaniem architekta jest wic denie do trwaoci i pikna, poprzez tworzenie
dzie uytecznych, w harmonii z najszerzej rozumianym otoczeniem spoecznym, przy-
rodniczym i krajobrazowym. Obiekty modernizowane i nowe oraz dziaki, na ktrych
si je stawia, powinny by biologicznie, funkcjonalnie i wizualnie zintegrowane z prze-
strzeni otaczajc. Stopie integracji w istotnej mierze decyduje o zmniejszeniu presji
na rodowisko, o estetyce miejsca oraz bezpieczestwie i komforcie rnych uytkow-
nikw przestrzeni. Do obowizkw architekta zalicza si potrzeb uwzgldniania zasad
tzw. projektowania uniwersalnego, gwarantujcego dostpno i wygod wszystkim
uytkownikom, bez wzgldu na stopie ich sprawnoci.
158
Gwnym elementem systemu regulujcego klimat wntrz jest fasada zoona
z dwch powok, pomidzy ktrymi swobodnie przepywa powietrze. Przez 2/3 roku
mona zrezygnowa z klimatyzacji, wykorzystujc naturalne ogrzewanie i wentylacj
wieowca, co obnia koszty zuycia energii o poow w stosunku do standardowych
budynkw o porwnywalnej powierzchni uytkowej. Wntrze budowli tworzy wype-
nione sonecznym wiatem ogrodowe atrium, ktre spiralnie przebija i czy wszystkie
kondygnacje. Ogrody zajmuj take 1/3 wszystkich poziomw budynku (Ryska, 2004).
Twrcy zielonej architektury maj coraz wicej okazji do eksperymentowania w duej
skali, np. elewacje bioklimatycznych wieowcw Kena Yeanga pozyskuj energi soneczn;
zintegrowane z nimi elementy zacieniajce automatycznie dostosowuj przepuszczalno
wiata, aktywnie reagujc na ruch soca i powietrza. Wielokryterialne oceny LEED (por.
narzdzie 6.N2) wskazuj, e bioklimatyczne budowle Yeanga, takie jak siedziba Biblioteki
Narodowej w Singapurze (rysunek 6.3), speniaj najbardziej cise rygory budownictwa
zrwnowaonego. W najnowszych projektach tego autora (np. EDITT Tower, Singapur czy
West Kowloon Vertical Park i Waterfront Cultural Centre, Hong Kong), budowle przerastaj
zieleni, ktra spiralnie opasujc i przenikajc je, bdzie integrowa si z otaczajcymi zao-
eniami ogrodowymi, tworzc cige systemy. W przyszoci, pozyskiwanie wd opado-
wych i technologie hydroponiczne maj umoliwi produkcj ywnoci w wertykalnych
ogrodach. Rwnoczenie, zasad Yeanga jest najwysza dbao o estetyk przestrzeni.
6.
Rysunek 6.3. Bioklimatyczny wieowiec New National Library Building, projekt TR Hamzah & Yeang,
Singapur (LEED Platinium; 2007 ASEAN Energy Award)
160
a nawet odpadw, takich jak makulatura, opony, butelki, puszki (Koakowski,
2005).
Dlaczego rozpowszechnienie takich metod i technik jest trudne, pomimo ich
ewidentnych zalet? Zgodnie z obowizujcymi obecnie normami prawnymi i orga-
nizacyjnymi, do realizacji procesw budowlanych potrzebny jest szereg osb
i instytucji przygotowanych do opracowania i zatwierdzania projektw oraz
odbiorw technicznych. Wymagane s odpowiednie materiay i kwalifikacje, banki
skonne do kredytowania nietypowych budw, firmy gotowe ubezpieczy niety-
powe obiekty. Rozwj alternatywnych metod ograniczaj obowizujce normy
i wymagania dotyczce bezpieczestwa, dostpu do mediw, infrastruktury
drogowej, komunalnej itd.
Podsumowujc, eco-tech i low-tech mona uzna za wartociowe koncepcje,
ktre czasem owocuj udanymi i inspirujcymi przykadami zrwnowaonego
podejcia do problemw architektoniczno-budowlanych. adna z nich nie przed-
stawia jednak caociowej wizji ksztatowania rodowiska zrwnowaonego.
Kategori, ktra spenia t potrzeb, jest best available, okrelajca rozwizania
najlepsze z moliwych i dostpnych w okrelonym kontekcie. Zrwnowaony
budynek to ten, przy ktrego projektowaniu i budowie uwzgldniono wartoci
uytkowe i estetyczne, oszczdnoci eksploatacyjne oraz nakady inwestycyjne
odpowiednie dla jego otoczenia gospodarczego, spoecznego i kulturowego. Takie
podejcie w praktyce wymaga wysokiej kultury ekologicznej i technicznej, jak te
znajomoci warunkw lokalnych (Ryska, 2004).
162
Narzdzie 6.N2.
Certyfikacja budynkw
Certyfikacja jest rodzajem eko-etykietowa- Budownictwo pasywne
nia (por. narzdzie 7.N3). Jej celem jest Certyfikaty budownictwa pasywnego
dostarczenie zwartej informacji o skali nale do najpopularniejszych w Europie.
oddziaywania budynku na rodowisko: Wydawane s przez Passivhaus-Institut
stopnia energochonnoci, zuycia zaso- w Darmstadt i dotycz projektw architek-
bw, wielkoci emisji, rodzaju i iloci toniczno-budowlanych, rozwiza tech-
generowanych odpadw, integracji z oto- nologicznych, firm i produktw, a przede
czeniem. Certyfikaty przyznaje si obiek- wszystkim kompletnych, wyposaonych
tom, ktre speniaj okrelone kryteria. budynkw, zweryfikowanych pod ktem
Zazwyczaj, na etapie projektowania okre- zgodnoci ze standardem budynku pasyw-
la si standard, jaki budynek ma speni nego. W takim budynku, komfort ter-
i do niego dobiera si waciwe rozwiza- miczny zapewniony jest bez oddzielnego,
nia uytkowe i techniczne. aktywnego systemu ogrzewania i chodze-
wiadectwa energetyczne nia. Wszystkie potrzeby cieplne realizo-
Od 2009 r. wszystkie obiekty oddawane wane s przez pozyskiwanie energii so-
w Polsce do uytkowania, sprzedawane necznej, odzysk ciepa z powietrza zuy-
i wynajmowane nowym najemcom, musz tego i podgrzewanie powietrza wentyluj-
mie wystawione wiadectwa charaktery- cego budynek. Budynek pasywny zuywa
na te cele max. 15 kWh na m2 w cigu
6.
styki energetycznej. Certyfikat okrela m.in.
rednie poziomy zuycia nieodnawialnej roku. Ograniczenie energochonnoci
energii pierwotnej (EP) i kocowej (EK) na ogrzewania nie wystarcza jednak do uzy-
m2 powierzchni uytkowej obiektu w cigu skania certyfikatu. Wane jest czne zapo-
roku. Poziom EP jest porwnywany ze trzebowanie energii pierwotnej na ogrze-
standardem WT2008, ktry ustalono na sto- wanie i chodzenie budynku, ogrzewanie
sunkowo niskim poziomie. W porwnaniu wody oraz dziaanie urzdze domowego
z innymi krajami UE o podobnym klimacie, uytku. W strefie klimatu umiarkowanego,
a nawet na niszym ni uzasadniony eko- to czne zapotrzebowanie dla budynku
nomiczn opacalnoci. Zrezygnowano pasywnego nie moe przekracza 120
z okrelania klas energetycznych, ktre kWh na m2 w cigu roku, czyli powinno
mogyby by bardziej czytelne dla uyt- by omio-dziesiciokrotnie mniejsze od
kownikw. wiadectwa zawieraj jednak standardowego. Wyposaenie w energo-
praktyczne informacje o jakoci osony oszczdne urzdzenia AGD/RTV, o kt-
cieplnej budynku, urzdzeniach grzew- rych wspomnielimy w poprzednim roz-
czych i zapotrzebowaniu na energi uyt- dziale, nabiera tu szczeglnego znaczenia.
kow z podziaem na noniki i cele. Na tej Budownictwo pasywne rozwija si
podstawie mona samodzielnie oszacowa przede wszystkim w Niemczech, Austrii,
roczne wydatki na energi. Szwajcarii, Francji oraz w Skandynawii,
Wedug przytoczonej w tekcie roz- gdzie jest wspierane ulgami i dotacjami.
dziau dyrektywy EPBD, wiadectwo cha- W ramach projektu CEPHEUS (Cost
rakterystyki energetycznej budynku ma do Efficient Passive Houses as European
2020 r. nabra wikszego znaczenia, sta Standards) zrealizowano tam wiele projek-
si powszechne i poprzedzone rzetelnym tw pilotaowych i demonstracyjnych,
audytem systemw ogrzewania, wentyla- ktre pozytywnie wpyny na rozwj
cji, klimatyzacji. rynku budownictwa energooszczdnego.
6.7. Podsumowanie
Celem zrwnowaonego budownictwa jest: zarzdzanie cyklem ycia budynkw,
zdrowe warunki w nich panujce, minimalizacja syntetycznie ujtych kosztw budowy
i eksploatacji. Projektant ma obowizek dobrej wsppracy ze specjalistami rnych
dziedzin, czerpania z dorobku nauki, optymalnego wykorzystania warunkw rodowi-
skowych, dostpnych technologii i spoecznego potencjau.
Architektura zgodna z zasadami zrwnowaonego rozwoju oznacza dziaanie
w kontekcie konkretnego miejsca, poprzez odniesienie do klimatu, krajobrazu i tradycji.
Tym, co szczeglnie odrnia dziedzin architektury od dziedziny budownictwa, jest
zobowizanie do estetycznego ksztatowania przestrzeni i uwzgldnienia szerokiego
kontekstu spoecznego.
Projektowanie architektury jest ksztatowaniem wiata materialnego, czyli aktem
wadzy, ktra zawsze wie si z odpowiedzialnoci. Podstawow wiedz o tym, co jest
uznawane przez zbiorowo za spoecznie doniose, niesie tradycja, ktra w dziedzinie
architektury opiera si na zwizkach typologicznych, morfologicznych i tektonicznych.
164
Inwencja jest we wspczesnej architekturze zbyt czsto celem samym w sobie, albo
przynt wzmagajc popyt na nieruchomo jako kolejny towar konsumpcyjny. Inwencje,
odkrycia i innowacje powinny by traktowane jako rodki do celu, ktrym jest trwaa,
bezpieczna, uyteczna, wygodna, dostpna i pikna przestrze. Szacunek dla wartoci
otoczenia nie ogranicza kreatywnoci architekta. Przeciwnie, stanowi mobilizujce
wyzwanie, dziki ktremu twrca moe osign wyszy poziom artystyczny.
rda praktyczne
Strony internetowe wymienionych poniej organizacji zawieraj studia przypadku
i narzdzia, ktre wspieraj budownictwo zrwnowaone.
<www.bre.co.uk> Building Research Establishment (BRE) z Wielkiej Brytanii jest inicja-
torem metody BREEAM, pierwszego, szeroko uznanego narzdzia oceny wielokryte-
rialnej stosowanego w budownictwie.
<www.cibworld.nl> Conseil International du Btiment (CIB) jest midzynarodow orga-
nizacj badawcz, ktrej czonkowie wywodz si z narodowych instytutw i labo-
ratoriw naukowych, uczelni i korporacji dziaajcych w sektorze budownictwa.
Przez ostatni dekad CIB bya liderem w promowaniu zasad budownictwa
zrwnowaonego.
<www.iiSBE.org> International Initiative for Sustainable Built Environment (iiSBE) jest
midzynarodow organizacja non-profit, ktrej nadrzdnym celem jest aktywne
promowanie i uatwianie przyswajania polityk, metod i narzdzi sucych rozwo-
jowi zrwnowaonego rodowiska zabudowanego w skali globalnej.
<www.usgbc.org> U.S. Green Building Council jest pierwsz organizacj zielonego
budownictwa w USA, propagujc standardy oceny i certyfikacji budynkw LEED
(Lider Projektowania Efektywnego Energetycznie i rodowiskowo).
6.
<www.plgbc.org> Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Zrwnowaonego, akredyto-
wane przez World Green Building Council, stawia sobie za cel promocj zrwnowa-
onego projektowania, budowania i uytkowania budynkw w Polsce.
<www.wbdg.org> The Whole Building Design Guide (WBDG) jest poradnikiem dotyczcym
zasad zintegrowanego projektowania i podejcia systemowego w budownictwie.
<www.ehah.org> serwis internetowy powicony budownictwu low-tech, prowadzony
przez projektantw i budowniczych m.in. domu w Przeomce.
Izba Architektw (2005), Kodeks Etyki Zawodowej Architektw, Zacznik do Uchway
01 III Sprawozdawczego Krajowego Zjazdu Izby Architektw podjtej w dniu
18 czerwca 2005 r. zbir zasad etycznych dotyczcych projektowania architektury
Magazyn Green2 kwartalnik czcy dziedziny architektury i zrwnowaonego
rozwoju. Prezentuje problemy zrwnowaonego projektowania oraz najciekawsze,
nowatorskie projekty. Ukazuje si od 2009 r.
Pytania
1. Jak podnie efektywno energetyczn budynkw?
2. Czy budownictwo zrwnowaone jest drosze od budownictwa standardowego? Jak
oblicza koszty budownictwa?
3. Jak ograniczy zachorowania zwizane z przebywaniem w budynkach?
4. Czy zrwnowaeniu budownictwa bardziej su metody rzemielnicze czy przemy-
sowe?
5. Czym rni si koncepcje eco-tech i low-tech?
6. Czy tradycyjna architektura moe suy zrwnowaonemu rozwojowi?
166
kompleksowej renowacji caych kwartaw, wyrniajc dwa typy finansowania: model
komercyjny, w ktrym atrakcyjnie pooone kwartay odnawiane s przez prywatnych
inwestorw oraz model budetowy finansowany z budetu miasta oraz funduszy
pastwowych (rysunek 6.5).
Na zasadach komercyjnych trwa renowacja jednego z piciu kwartaw pooonych
w handlowym centrum miasta, prowadzona przez Szczeciskie Towarzystwo Renowacyjne
z udziaem kapitau amerykaskiego. W innym miejscu (rejon ulicy Tkackiej) renowacj
poczono z jednoczesnym wprowadzaniem nowej zabudowy uzupeniajcej, a funkcj
gwnych inwestorw przejy lokalne firmy budowlane i deweloperskie.
6.
168
poziom B w 20 mieszkaniach okrelany jako poziom ponad-
standardowy;
poziom C w 4 mieszkaniach okrelany jako poziom eksperymentalny.
6.
Rysunek 6.6. Trzy poziomy ekologicznej renowacji w Kwartale Turzyskim
170
wsppracy z wykonawc, projektantem i doradcami ekologicznego budowania. Brak waci-
wego nadzoru i wybr najtaszych firm wykonawczych w drodze przetargu prowadzi
w pierwszym etapie renowacji w Szczecinie do wielu niepowodze. Realizacj tego typu
inwestycji mog wspomc szkolenia dla projektantw i wykonawcw, prowadzone na
zlecenie inwestora lub inicjowane przez samorzdowe izby zawodowe.
6.
172
Studium przypadku 6.P2.
Dom z prasowanych beli somianych w Przeomce
Jeeli potencja istniejcych struktur urbanistycznych i budowlanych zosta wykorzy-
stany i decydujemy si na realizacj nowej inwestycji, naley rozway skal jej oddzia-
ywania na rodowisko. Musimy mie wiadomo, e w zasadzie kady nowy obiekt,
nawet utrzymany w duchu zaawansowanych technologii i rozwiza przyjaznych dla
rodowiska, wywiera presj na otoczenie. Rol zrwnowaonej architektury jest mini-
malizacja, a nawet neutralizacja oddziaywania nowych form zabudowy na lokalny
ekosystem.
Przykadem ograniczania ingerencji w rodowisko jest may, wiejski dom, zrealizo-
wany przez architekt Paulin Wojciechowsk w Przeomce koo Czarnej Haczy,
w okolicy Suwalskiego Parku Krajobrazowego (rysunek 6.8). Dom wpisuje si w nurt
tzw. architektury low-tech, ekologicznej architektury ziemi. Realizacj budynku rozpo-
czto latem 2000 r., jako pierwszego w Polsce obiektu budowanego z prasowanych beli
somianych, otynkowanego tynkiem glinianym. Dom sw form nawizuje do tradycyj-
nego wiejskiego budownictwa regionalnego i w peni zosta wykonany z materiaw
naturalnych, w wikszoci poddajcych si biodegradacji, pozyskiwanych lokalnie
z najbliszego ssiedztwa placu budowy. Wikszo prac wykonano rcznie, bez anga-
owania cikiego sprztu budowlanego. Do wsppracy wcignito lokaln spoecz-
no, poniewa wiele czynnoci w tego typu budownictwie moe by wykonywane
spontanicznie przez osoby niewykwalifikowane, dozorowane jedynie przez dowiad-
czonego rzemielnika lub kierownika budowy. Mieszkajca w Wielkiej Brytanii Paulina
Wojciechowska zdobya dowiadczenie budowania z materiaw naturalnych, gwnie
z uyciem ziemi i gliny, podrujc po rnych zaktkach wiata, wsppracujc m.in.
6.
z iraskim architektem Naderem Khalili w California Institute of Earth Art and Architecture
i z Billem i Athen Steen z fundacji Canelo Project.
Tabela 6.2. Porwnanie profili ekologicznych domu wzniesionego z prasowanych beli somianych
oraz profilu standardowego domu jednorodzinnego
Fundamentowanie Fundamentowanie
miejscowy kamie polny lub kilka warstw elbetowe awy i ciany fundamentowe,
workw ziemnych, zagbionych w wykopie izolowane przeciwwilgociowo
fundamentowym, obwaowanych cokoem substancjami bitumicznymi, izolacja
z kamieni polnych i otoczakw termiczna z pyt twardego styropianu
ciany zewntrzne, none ciany zewntrzne, none
ze snopkw beli z prasowanej somy ytniej z pustakw betonowych lub ulobetono-
(wym. ok. 45x45x80 cm); w tym projekcie wych, pokrytych tynkiem cementowo-wa-
niesezonowanej, otynkowane od wewntrz piennym, ocieplonych pytami styropianowy-
i z zewntrz trjwarstwowym tynkiem glinianym, mi, pokrytych tynkiem akrylowym
mieszanym z sieczk somian
174
Do budowy domu w Przeomce uyto rozwizania materiaowe i technologiczne
w minimalnym stopniu oddziaujce na rodowisko (low impact house), charakteryzu-
jce si niskim wskanikiem emisji dwutlenku wgla. Wikszo wbudowanych mate-
riaw nie bdzie generowa problemw odpadw budowlanych w momencie przebu-
dowy lub wyburzania budynku, gdy nadaj si do recyklingu oraz ulegaj
biodegradacji.
Budynek posiada do niski poziom tzw. szarej energii,5 poniewa wikszo prac
budowlanych wykonywano rcznie, jednoczenie lokalnie pozyskiwane materiay
budowlane ograniczyy ilo energii zuywanej do prac transportowych.
Architektura bazujca na lokalnych, naturalnych materiaach, okrelana jest rwnie
zdrowym budownictwem. W wielu krajach rozwinitych zdrowe budynki zyskuj coraz
wiksz popularno, przyczyniajc si do wzrostu wykorzystania naturalnych mate-
riaw budowlanych. Dobry mikroklimat wntrz oraz specyficzny klimat pomieszcze
uzyskiwany jest zarwno w tradycyjnie projektowanych wntrzach, jak i we wntrzach
o wspczesnych rodkach wyrazu. W Austrii, Niemczech i Francji powstaj budynki
wzniesione w podobnej technologii, jak wyej opisany budynek w Przeomce, charak-
teryzujce si prost i nowoczesn architektur. Naley wic liczy na to, e z biegiem
czasu rwnie w Polsce budownictwo low-tech, obok rozwiza tradycyjnych, odnaj-
dzie si we wspczesnych formach architektonicznych.
Jako cywilizacja miejska coraz bardziej oddziaujemy na rodowisko przyrodnicze
i coraz bardziej si od niego oddalamy (por. rozdzia 10). Wikszo naszego ycia
spdzamy w zamknitych przestrzeniach, nasyconych substancjami i promieniowaniem
emitowanym przez otaczajce nas wytwory technologiczne, co wie si z syndromem
chorego budynku. Powszechne wprowadzenie materiaw naturalnych, lokalnie dostp-
nych technologii oraz zwikszanie efektywnoci ekologicznej istniejcych ju struktur
6.
budowlanych ograniczy wpyw wspczesnej architektury na rodowisko. Rwnie
w architekturze coraz czciej pojawiaj si opinie, e powinnimy zrozumie i nala-
dowa przyrod. Czas najwyszy odej od mechanistycznej wizji wiata, zamieni
postulat budowania domw maszyn do mieszkania na rzecz kreowania interaktyw-
nych budynkw organizmw, yjcych w symbiozie z innymi elementami
ekosystemw.
Pytania
1. Podaj przykady naturalnych, lokalnych materiaw budowlanych?
2. W jaki sposb mona zwikszy powszechno wykorzystania tych materiaw
w budownictwie?
5
Szara energia to ukryta ilo energii, zuyta w penym cyklu ycia obiektu, tj. w okresie budowy budynku (m.in. dla potrzeb trans-
portu i produkcji zastosowanych w nim materiaw budowlanych), w okresie eksploatacji oraz w czasie przyszej rozbirki budynku
i utylizacji powstaych odpadw.
176
i przyrodniczego. Menederowie ksztatuj zalenoci midzy tymi systemami
wsppracujc z dostawcami, ale i z odbiorcami i innymi interesariuszami (podroz-
dzia 7.2). Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw wymaga identyfikacji
najwaniejszych elementw wpywu na rodowisko i spoeczestwo. Pewne ogniwa
acucha dostaw wywieraj szczeglnie duy wpyw na cay acuch (tzw. liderzy
acucha), w zwizku z czym ograniczanie negatywnego wpywu acucha na
rodowisko i spoeczestwo wymaga ich zaangaowania. Powinni na to zwraca
uwag zewntrzni interesariusze chccy wpyn na acuch dostaw (podrozdzia
7.3). Podsumowujc, w podrozdziale 7.4 zauwaymy, e rozwizania stosowane w
tym zakresie przez globalne korporacje mog by wdraane rwnie przez firmy
dziaajce jedynie w skali kraju.
7.
elementach wpywu na rodowisko i spoeczestwo.
System zarzdzania rodowiskowego (SZ) usprawnia oglny system zarzdzania,
porzdkujc zwizki dowolnej organizacji ze rodowiskiem. Cho kady moe
178
7.2.1. Wpyw wstecz acucha dostaw
Wpyw wstecz acucha dostaw (strategia pull) oznacza wspprac z dostawcami
produktw i usug. Chodzi m.in. o podejmowanie dziaa na rzecz ochrony rodowiska
(w ramach obowizujcych lub bardziej rygorystycznych przepisw) nie zatrudnianie
dzieci, przestrzeganie standardw bezpieczestwa i ochrony zdrowia oraz midzynarodo-
wych standardw prawa pracy. Mog by one ustanawiane w oparciu o wytyczne organi-
zacji midzynarodowych (zwaszcza Midzynarodowej Organizacji Pracy), w tym pozarz-
dowych (np. Fair Labor Organization) lub we wsppracy z nimi. Cho istniej midzyna-
rodowe standardy zakazujce pracy dzieci, w wielu krajach, w ktrych dziaaj dostawcy
midzynarodowych, a w coraz wikszym stopniu i polskich firm, standardy te nie zawsze
s przestrzegane. Audyt przeprowadzany u dostawcy (narzdzie 7.N1, por. rwnie
Preisner i Pindr, 2000) i wsplnie uzgodnione dziaania naprawcze s zwykle w stanie
wyeliminowa ten problem. Rozciganie na dostawcw kryteriw rodowiskowych
i spoecznych stosowanych przez firm zamawiajc, zwykle prowadzi rwnie do zwik-
szenia stabilnoci wsppracy. Z punktu widzenia zamawiajcego, wysokie s koszty
transakcyjne zwizane z potencjaln zmian dostawcy (poszukiwanie, szkolenie, kontro-
lowanie, a nierzadko rwnie pomoc finansowa na dostosowanie si do wymaga).
Z punktu widzenia dostawcy, poniesione koszty mobilizuj do utrzymania uzgodnionych
warunkw wsppracy.
Czsto do zrozumienia potrzeby wpywu na dostawcw potrzebna jest otrzewiajca
wizyta w ich zakadach, zwaszcza w krajach rozwijajcych si. Zdarza si, e pierwsza
taka wizyta ma miejsce przypadkiem, np. w czasie prywatnej podry dyrektora (Laszlo,
2008, s. 3744, 96). Okazuje si wwczas, e firma uchodzca za lidera zrwnowaonego
rozwoju w kraju rozwinitym moe korzysta z produktw lub usug dostawcw wyzy-
7.
skujcych pracownikw lub degradujcych rodowisko za granic. O wiele mniej
korzystna jest dla firmy sytuacja, w ktrej podobne fakty odkryje kto z zewntrz, a infor-
macje przedostan si do mediw, zanim firma zdy dokona zmian w zachowaniu
dostawcw. Podobny skutek moe przynie wydarzenie, takie jak wspomniany we wpro-
wadzeniu kryzys kadmowy Playstation lub katastrofa tankowca. Po kadym wikszym
wycieku ropy, przez media przetacza si fala dyskusji nt. koniecznoci korzystania
z tankowcw o bezpieczniejszym podwjnym kadubie. Wywiera to presj na zmian
zachowa firm wci korzystajcych z usug pywajcych pod tanimi banderami
tankowcw o pojedynczym kadubie.
Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw wymaga zaangaowania pracow-
nikw, przede wszystkim odpowiedzialnych za zamwienia. Bez niego tworzone przez
firm kryteria wyboru dostawcw i kodeksy postpowania nie przynios oczekiwanych
rezultatw. Std w wielu firmach jednym z pierwszych elementw wdraania tej strategii
jest wysyanie wybranych pracownikw do jednego z krajw rozwijajcych si, w ktrym
firma prowadzi interesy lub do jednego z nieprzestrzegajcych standardw dostawcw
(Laszlo, 2008, s. 41, 97). Zanim firma Patagonia, producent odziey sportowej, przestawia
si z produkcji odziey ze zwykej baweny na czyst ekologicznie (organiczn), organi-
zowaa wyprawy dla pracownikw i dostawcw pozwalajce im osobicie dowiadczy
konsekwencji konwencjonalnych metod uprawy baweny. Pomimo pocztkowej nieopa-
calnoci, ostatecznie firma zbudowaa na tej zmianie swoj przewag na rynku. Obecnie
konkurencja wymusza stosowanie podobnych dziaa przez innych producentw.
Wiele innych firm zdecydowao si na dziaania podobne jak w przypadku
Patagonii, upatrujc w nich moliwo uzyskania przewagi konkurencyjnej. W Stanach
Zjednoczonych ju w 1990 r. Heinz publicznie zobowiza si do sprzeday tuczykw
Narzdzie 7.N1.
Audyt dostawcw
Wprowadzenie jako warunku wsppracy mog stanowi podstaw wyboru koope-
z dostawcami przestrzegania zasad zrw- rantw, a take ich okresowej oceny
nowaonego rozwoju ma zabezpiecza (audytu). Oczywicie wsppraca powinna
interesy nabywcw, ale i spoeczestwa polega nie tylko na kontroli, ale rwnie
jako caoci. Niesie jednak ze sob ryzyko cigym dialogu, dotyczcym wymaga
przypadkowego lub celowego zaniecha- zamawiajcego i ich znaczenia.
nia takiego postpowania przez dostawc. Formy kontroli dostawcw s zwykle
Aby zabezpieczy si przed takim ryzy- rnicowane, w zalenoci od oceny zwi-
kiem, tworzone s polityki i kodeksy pre- zanego z nimi ryzyka. Dostawcy elemen-
cyzyjnie okrelajce wymagania, ktre tw, z ktrych produkcj wie si wiksze
180
zagroenie dla rodowiska lub wiksze nieformalnej obserwacji. Takie rozwizanie
ryzyko naduy wobec pracownikw pod- zmniejsza koszty i podnosi wiarygodno
legaj cilejszej kontroli. W takich przy- oceny, jeli dana organizacja moe zacho-
padkach uzasadnione jest najbardziej szcze- wa obiektywizm. Przedstawiciele lokalnej
gowe okrelenie kryteriw wsppracy organizacji lepiej rwnie rozumiej lokalny
i procedur kontroli. Audyt w ramach glo- kontekst kulturowy.
balnego acucha dostaw jest przedsiwzi- Audyt powinien odnosi si do ryzyka
ciem trudnym i kosztownym (z uwagi nieprzestrzegania przez dostawc standar-
na odlegoci, rnice kulturowe, zoo- dw wyznaczonych przez zamawiajcego,
no produktw i rnorodno dostaw- poziomu wydatkw u danego dostawcy
cw). Pozwala jednak unikn jeszcze wy- oraz jego znaczenia i widocznoci w a-
szych kosztw zwizanych z niespenie- cuchu dostaw. Powinien obejmowa ana-
niem wymogw prawa lub utrat zaufania liz dokumentw, wywiady z wytypowa-
lub wrcz bojkotem produktw przez nie- nymi pracownikami i wizyty w zakadzie.
zadowolonych konsumentw, zwaszcza W zalenoci od stopnia zoonoci po-
w sytuacji dostawcw wysokiego ryzyka. danych informacji, mona go rozszerzy
Narzdziem wspomagajcym waciwy o wywiady z dodatkowymi interesariu-
audyt dostawcw, przeprowadzany przez szami (np. przedstawicielami zwizkw
korzystajc z ich produktw lub usug zawodowych, mieszkacami okolicy za-
organizacj, jest udostpniany im kwestiona- kadu lub lokalnymi organizacjami poza-
riusz samooceny. Ocena wypenionego rzdowymi). Kontroli podlega znajomo
kwestionariusza przez personel organizacji wymaga stawianych przez nabywc
zamawiajcej warunkuje zakres i szczego-
wo dalszego postpowania kontrolnego.
W zalenoci od tego, na ile szczego-
(wrd pracownikw i przedstawicieli
zarzdu), stosowanie przez dostawc
podobnych wymaga wobec poddostaw-
7.
wej informacji potrzebuje zamawiaj- cw, nastawienie wobec wymaga, dziaa-
cy, istnieje moliwo przeprowadzenia nia majce na celu spenianie wymaga,
audytu we wasnym zakresie lub zatrud- procedury postpowania na wypadek
nienia wyspecjalizowanych audytorw. pojawienia si problemw ze spenieniem
W pierwszym przypadku, w audycie wymaga, monitoring prowadzony na bie-
powinni uczestniczy menederowie ds. co przez dostawc i system dziaa
zakupw, specjalici zajmujcy si zrw- na rzecz cigego doskonalenia.
nowaonym rozwojem, a take inne Audyt powinien by starannie przygoto-
osoby, w zalenoci od specyfiki dostawcy wany, cznie z sugestiami, jak otworzy
lub planowanego audytu. Druga moli- spotkanie i jak je zamkn, na co zwraca
wo pojawia si zwaszcza wtedy, gdy uwag przegldajc dokumentacj i oce-
chodzi o sprawdzenie zgodnoci postpo- niajc dziaalno dostawcy, a take jak
wania dostawcy z powszechnie uznanym przygotowa raport z audytu. Naley rw-
standardem, w odniesieniu do ktrego nie zapobiega nieuczciwym odpowie-
dziaaj na rynku wyspecjalizowani audyto- dziom, udzielanym np. przez zastraszo-
rzy (np. systemy spoecznej odpowiedzial- nych pracownikw, przymuszonych
noci, takie jak SA8000 lub podstawowe do przedstawiania faszywego obrazu rze-
konwencje Midzynarodowej Organizacji czywistoci. W uzasadnionych przypad-
Pracy). Alternatywne rozwizanie zakada kach, rozwizaniem moe by audyt pro-
zaangaowanie w audyt lokalnej organiza- wadzony z zaskoczenia lub ustalany
cji pozarzdowej, ktra zna specyfik dzia- z krtkim wyprzedzeniem czasowym.
alnoci dostawcy nie tylko z wyrywko- Istotna jest wreszcie staranna interpretacja
wych wywiadw i spostrzee, ale ze staej, uzyskanych odpowiedzi.
182
Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw angauje wic poszczeglne ogniwa
odpowiedzialne za wytwarzanie, zaopatrzenie, odbir produktw od klientw, ich odzysk
(regeneracj, ponowne wykorzystanie, przetwarzanie i recykling), powtrn dystrybucj
i ostatecznie gospodark odpadami. Obok powiza w ramach acucha dostaw, moliwe
s rwnie dodatkowe powizania z instytucjami rzdowymi i innymi interesariuszami.
Niektre przypadki wymagaj wyjcia szczeglnie daleko poza tradycyjne mylenie
o biznesie dostawcach i odbiorcach. Wiele produktw do prawidowego dziaania
wymaga zasobw pochodzcych ze rodowiska, np. wody. Firma Procter & Gamble,
ktrej produkty wymagaj czystej wody, np. do rozcieczania preparatw uzupeniajcych
mineray w organizmie, wsppracuje z konsumentami i innymi interesariuszami
w zakresie zaopatrzenia w wod w Afryce Subsaharyjskiej (Laszlo, 2008, s. 32).
Czci acucha dostaw jest wreszcie, penicy szczegln rol, porednik
handlowy. Ze wzgldu na skal dziaania, wan rol we wprowadzaniu i egzekwo-
waniu wymaga dotyczcych zrwnowaonego rozwoju mog odegra zwaszcza due
sieci handlowe (studium przypadku 7.P1). Dziaania z zakresu zrwnowaonego
acucha dostaw podejmuje coraz wicej globalnych sieci dystrybucji, w tym najwiksza
Wal-Mart czsto krytykowana za wyzysk pracownikw (niskie pace, zakaz zaka-
dania zwizkw zawodowych i ograniczanie ubezpiecze zdrowotnych). Wal-Mart
deklaruje jednak jednoczenie, e ogranicza swj wpyw na rodowisko wsppracujc
z 70 000 dostawcw. Celem tych dziaa jest ograniczenie zuycia paliw i wytwarzania
odpadw. Sie wprowadzia szereg wymogw wobec dostawcw, w tym wymg dostar-
czania informacji dotyczcych zuycia energii na potrzeby wytworzenia i dystrybucji
produktw (Esty i Winston, 2009, s. 85).
Powyszy przykad pokazuje, e duy nabywca wywiera przemony wpyw na cay
acuch dostaw i moe wprowadzi w nim istotne zmiany (czemu przyjrzymy si
7.
w kolejnym podrozdziale). Pokazuje jednak rwnie, e wybrane dziaania firmy, rozpatry-
wane w oderwaniu od innych, mog wytworzy jej niewaciwy wizerunek pomimo
opisanych dziaa trudno stwierdzi, e np. Wal-Mart jest firm zrwnowaonego rozwoju
(por. narzdzie 14.N1). Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw stanie si narz-
dziem w peni kompleksowym dopiero, gdy jego podstaw stanie si zoona ocena cyklu
ycia produktu (LCA), uwzgldniajca na dodatek aspekty spoeczne (SLCA lub LCWE). Gdy
LCA lub przynajmniej mylenie w kategoriach cyklu ycia integrowane jest z systemem
zarzdzania organizacj, mamy do czynienia z zarzdzaniem cyklem ycia (Life Cycle
Management, LCM). LCM wymaga zwikszonej wsppracy midzy uczestnikami poszcze-
glnych acuchw dostaw, ktrzy musz ostroniej wybiera swoich dostawcw i kompo-
nenty wytwarzanych przez siebie produktw. Ze wzgldu na sw szczegowo, stanowi
to najbardziej zaawansowan form zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw.
184
dofinansowywanych ze rodkw publicznych. Z uwagi na skal dziaania,1 instytucje
publiczne mog przyczyni si do zastosowania technologii lub nawet prostych
produktw (np. papieru z recyklingu), ktre w innym przypadku nie mogyby przekro-
czy progu opacalnoci. Zielone zamwienia publiczne s promowane przez Komisj
Europejsk, ktra sama te je stosuje. Jest to zreszt rozwizanie popularne w wik-
szoci krajw rozwinitych: np. komitet organizacyjny igrzysk olimpijskich w Vancouver
(2010 r.) wymaga, aby kady dostawca spenia kryteria zwizane ze zrwnowaonym
rozwojem.
Narzdzie 7.N2.
Zielone zamwienia publiczne
Zgodnie z definicj Komisji Europejskiej, dzone do procedur przetargowych na
zielone zamwienia publiczne (ZZP, green poszczeglnych etapach zamwienia.
public procurement) oznaczaj polityk, 1. Okrelenie potrzeb, zdefiniowanie
w ramach ktrej podmioty publiczne przedmiotu zamwienia dotyczy
poszukuj rozwiza ograniczajcych nega- dziaa przygotowawczych do opraco-
tywny wpyw produktw i usug na rodo- wania specyfikacji technicznej, w tym
wisko, a przez to wpywaj na rozwj oszacowania wartoci zamwienia.
i upowszechnienie technologii rodowisko- Uwzgldnianie aspektw rodowisko-
wych. Szczegowe zalecenia, dotyczce
uwzgldniania aspektw rodowiskowych,
zawarte s w dyrektywie 2004/18/WE
wych, jak i kosztowych, powinno doty-
czy caego cyklu ycia produktu, tzn.
rwnie jego uytkowania i kocowego
7.
w sprawie koordynacji procedur udzielania zagospodarowania. Jest to istotna
zamwie publicznych na roboty budow- zmiana podejcia do oceny produktw
lane, dostawy i usugi. Podobne zasady oraz inwestycji (technologii), bazujca
zostay wprowadzone w dyrektywie na idei cyklu ycia. Dla okrelania
2004/17/WE, koordynujcej procedury potrzeb zamwienia, z punktu widzenia
udzielania zamwie przez podmioty dzia- wpywu na rodowisko, wykorzysta
ajce w sektorach gospodarki wodnej, mona wyniki bada prowadzone tech-
energetyki, transportu i usug pocztowych. nik oceny cyklu ycia (LCA, narzdzie
W preambuach do wymienionych dyrek- 5.N1), a z ekonomicznego punktu
tyw stwierdza si, i podmioty (instytucje) widzenia metod kosztw cyklu
zamawiajce, ktre chc zdefiniowa ycia (LCC). Takie podejcie jest reko-
wymagania dotyczce ochrony rodowiska mendowane w opracowanych przez
w ramach specyfikacji technicznych danego Komisj Europejsk kryteriach dla 10
zamwienia, mog okreli aspekty rodo- wybranych priorytetowych grup pro-
wiskowe, obejmujce na przykad metody duktw i usug. Np. dla robt budowla-
produkcji i/lub specyficzny wpyw grupy nych w opisie przedmiotu zamwienia
produktw lub usug na rodowisko. Mog wyszczeglniono, jako jedno z kryte-
wykorzystywa, lecz nie s do tego zobo- riw kwalifikacji ZZP, dowiadczenie
wizane, odpowiednie specyfikacje okre- architekta w wykorzystaniu narzdzi
lone w eko-etykietach (...). W praktyce LCA i LCC w ramach przygotowania
aspekty rodowiskowe mog by wprowa- projektu (por. rozdzia 6).
1
Warto zamwie publicznych w UE odpowiada ok. 16% cznego PKB krajw czonkowskich.
186
prawy stanu rodowiska (KOM (2008) oferowany % udzia taboru
400 z 16 lipca 2008 r.), w ktrym zapro- zasilanego gazem lub hybryd
ponowano, aby pastwa czonkowskie w ocenianej ofercie
na zasadzie dobrowolnoci dyy x10 pkt.
do osignicia 50% udziau zamwie najwyszy oferowany % udzia
o charakterze zielonym w procedu- taboru zasilanego gazem lub
rach przetargowych od 2010 r. hybryd spord wszystkich ofert
Realizacja postawionych celw, doty-
czcych wysokiego udziau ZZP w pro- Pomimo obaw, e przy tak sformuowa-
cedurach przetargowych, wymaga opra- nych warunkach moe wygra oferta
cowania w Polsce szczegowych wy- o symbolicznym udziale taboru przyjaznego
tycznych i zasad (np. w 2008 r. rodowisku, przetarg przynis bardzo ko-
Ministerstwo Gospodarki przyjo doku- rzystne rozstrzygnicie. Zwyciska okazaa
ment pt. Nowe podejcie do zamwie si oferta Przedsibiorstwa Transportu
publicznych: zamwienia publiczne Samochodowego z Krakowa, zoona zgod-
a MP, innowacje i zrwnowaony roz- nie z ide zrwnowaonego rozwoju, prze-
wj) oraz wprowadzenia tych zasad widujca 100% udzia preferowanego taboru
do wiadomoci spoecznej i edukacji, (napdzanego LNG).
zarwno zamawiajcych, jak i startuj- Tym sposobem, po latach zamwie
cych w przetargach. Jest to znaczce wy- ukierunkowanych wycznie na osiga-
zwanie, gdy udzia ZZP w Polsce nie jak najniszej ceny, doceniono wresz-
w 2005 r. oszacowano na poziomie oko- cie spoeczne znaczenie transportu pu-
o 5%. Zadania zwizane z edukacj
i promocj realizuje m.in. Urzd
Zamwie Publicznych, prowadzc serie
blicznego (por. rozdzia 11) i zdecydowa-
no o wprowadzeniu elementu jakocio-
wego przyjaznoci dla rodowiska
7.
szkole i konferencji oraz poprzez wy- przyrodniczego.
danie w 2009 r. podrcznika pt. Zielone Prezentowany przykad jest wci jed-
zamwienia publiczne. Dodatkowo, n z niewielu inicjatyw w Polsce wpro-
szkolenia e-learningowe w ramach pro- wadzajc dodatkowe kryteria promuj-
jektu Zielone zamwienia publiczne ce rozwizania przyjazne dla rodowi-
od idei do praktyki prowadzi ska. Nawizuj one w pewnym stopniu
Fundacja Promocji Gmin Polskich. do rekomendowanej w ZZP idei kosz-
Ciekawym przykadem realizowania zie- tw cyklu ycia (LCC), gdy umoliwia-
lonych zamwie publicznych jest ogo- j wprowadzenie rozwizania o wy-
szony w maju 2009 r. przetarg szych nakadach inwestycyjnych (przez
na wiadczenie autobusowych usug moliwo zaoferowania wyszej ceny),
przewozowych w komunikacji miejskiej ktre w trakcie eksploatacji mog oka-
w Krakowie. Zgodnie ze specyfikacj za- za si tasze dla zamawiajcego, jak
mwienia, wybr oferty okrelony by i dla spoeczestwa (nisze koszty ze-
dwoma kryteriami: wntrzne).
a) w 90% cen; Na zakoczenie warto podkreli, jak
b) w 10% udziaem taboru zasilanego istotna jest zintegrowana polityka pastwa
spronym gazem ziemnym (CNG) lub w zakresie promowania dziaa na rzecz
napdem hybrydowym (w trakcie prze- technologii dla rodowiska. Albowiem
targu, na wniosek jednego z oferentw, tego typu odwanych i w efekcie korzyst-
doczono do preferowanych napdw nych zamwie mogoby by o wiele wi-
skroplony gaz ziemny LNG), wedug cej, gdyby istnia skoordynowany system
wzoru: zacht ekonomicznych.
188
7.3.3. Rozwizania: identyfikowalno
Przykad dorszy pokazuje, e aby odbiorcy mogli wywiera wpyw na dostawcw,
potrzebna jest moliwo okrelenia pochodzenia nabywanych produktw (identyfi-
kacji) lub uzyskania gotowych informacji nt. ich przyjaznoci dla spoeczestwa lub
rodowiska (do czego su programy etykietowania). Ostatecznie, dziaania poszcze-
glnych ogniw acucha dostaw zale od zaangaowania konsumentw i organizacji
pozarzdowych, ktre jest warunkiem zaangaowania producentw.
Identyfikowalno jest warunkiem dla selektywnych zakupw, zwaszcza w odnie-
sieniu do produktw wystandaryzowanych, ktrych waciwoci s zblione, nieza-
lenie od rda pochodzenia. Nale do nich wymienione w podrozdziale zoto, tytan
i ryby. Identyfikowalno pozwala na przeledzenie losu produktu na przestrzeni caego
acucha dostaw: od pozyskania ze rodowiska, przez przetwrstwo i dystrybucj, do
konsumenta. Pozwala wyeliminowa z rynku produkty pozyskane nielegalnie, a w razie
koniecznoci usun z acucha dostaw produkty pochodzce od niepodanych
dostawcw. Daje to im zacht do dziaania zgodnego z ustalonymi zasadami,
a odbiorcom biznesowym i konsumentom pewno pochodzenia produktw. W UE
trwaj prace nad wprowadzeniem systemu identyfikowalnoci surowcw i produktw
rybnych, a pilotaowy projekt zrealizowano w latach 20052008 rwnie w Polsce.
Identyfikowalno stanowi pierwszy krok na drodze do dostarczania odbiorcom
szczegowych informacji na temat produktu, a ostatecznie potwierdzenia ich przez
niezalenych kontrolerw. Efektem takiego potwierdzenia moe by certyfikacja
ocena i przyznanie produktowi etykiety, zawiadczajcej o spenianiu okrelonych
kryteriw, zwizanych z wpywem na spoeczestwo lub rodowisko. Przykadem
takich dziaa s programy eko-etykietowania, przedstawione jako narzdzie 7.N3. Po
7.
wprowadzeniu identyfikowalnoci dorsza, od 2008 r. Federacja Szwedzkich Rybakw
wprowadzia system eko-etykietowania Nrfiskat potwierdzajcy, e ryba zostaa
zowiona zgodnie z prawem i zgodnie z kodeksem odpowiedzialnego rybowstwa.
Etykieta zawiera take informacj o rybakach, ktrzy j zowili.
Analogiczny system certyfikacji Marine Stewardship Council (MSC) zosta stwo-
rzony w 1997 r. z myl o zrwnowaonym zarzdzaniu owiskami w skali globalnej.
Jeden z dyrektorw firmy Unilever, ktra zainicjowaa ten system wsplnie z organizacj
WWF zauway, e jako jeden z najwikszych nabywcw ryb, firma musi dba o ochron
rodowiska morskiego przed metodami, ktre ostatecznie mogyby doprowadzi do
degradacji zasobw (Esty i Winston, 2009, s. 3132). By moe najpowszechniej znanym
i uywanym programem eko-etykietowania jest stworzony w 1993 r. system Forest
Stewardship Council (FSC), ktrym kieruj si w swych zakupach firmy wytwarzajce
produkty z drewna. Dziki uwzgldnieniu tego standardu przez wanych odbiorcw,
np. firm IKEA (studium przypadku 7.P1), etykiet FSC uzyskaa wikszo dostawcw
drewna w Polsce. FSC oferuje rwnie certyfikat potwierdzajcy stosowanie odpowie-
dzialnych praktyk na przestrzeni caego acucha dostaw (FSC Chain of Custody).
Istniej rwnie systemy etykietowania skoncentrowane na zagadnieniach spoecznych.
Etykiet opart na midzynarodowych konwencjach dotyczcych warunkw pracy
stworzy np. w 2002 r. rzd Belgii.2
Cho uzyskanie etykiety wie si z dodatkowymi kosztami dla dostawcy, poprawia
rwnie jego konkurencyjno poprzez nadanie dodatkowej wartoci oferowanemu
2
Powysze przykady dotycz etykiet uzyskiwanych dobrowolnie. Istniej jednak rwnie etykiety potwierdzajce spenianie przez
produkt wymogw prawa, ktre kady producent musi uzyska (np. znak CE potwierdzajcy zgodno z obowizkowymi normami UE).
Narzdzie 7.N3.
Eko-etykietowanie
Eko-etykietowanie jest jedn z najwaniej- eko-etykiety typu III skadaj si
szych strategii marketingowych dotycz- z bardziej zoonych deklaracji rodo-
cych rnicowania produktw ze wzgldu wiskowych (environmental product
na stopie ich przyjaznoci dla rodowiska declarations), opartych na LCA.
(por. Preisner i Turek, 2005). Najbardziej Etykiety dostarczaj nabywcom informa-
popularne s etykiety potwierdzajce spe- cji uatwiajcych podjcie decyzji o zaku-
nianie przez produkt okrelonych wyma- pie. Jest to szczeglnie wyrane w przy-
ga. Umieszczenie etykiety na produkcie padku deklaracji rodowiskowych, pre-
lub w dotyczcej go dokumentacji moe zentujcych szczegowe informacje
rwnie potwierdza wybran waci- na temat wpywu produktu na rodowi-
wo, np. zawarto surowcw z recy- sko. Informacje udostpniane na eko-ety-
klingu lub zuycie energii w czasie jego kietach s atwo (typ I i II) lub relatywnie
funkcjonowania. atwo (typ III) dostpne i s szczeglnie
Wyrni mona trzy typy eko-etykieto- uyteczne, gdy potwierdzaj je zewntrzni
wania, z ktrych kady powinien spenia eksperci. Z tego punktu widzenia eko-ety-
odpowiednie zalecenia wymienione kiety typu II s najbardziej kontrower-
w normach serii ISO 14020: syjne. Zdarza si, i producenci, korzysta-
eko-etykiety typu I wydaj niezalene jc z mody na produkty ekologiczne,
instytucje (tzw. trzecia strona); umieszczaj na opakowaniach znaki imi-
eko-etykiety typu II to deklaracje tujce oficjalnie uznawane eko-etykiety
wasne producentw; (por. narzdzie 14.N1).
190
Istnieje bardzo dua rnorodno sys- informacji i trudnoci z wyowieniem
temw etykietowania zwizanych najistotniejszych faktw. Zdarza si,
ze zrwnowaonym rozwojem, dotycz- e przedsibiorstwa, ktre nie chc spe-
cych: warunkw zatrudnienia (np. nia wymogw uznanego systemu tworz
Rugmark, Fair Wear, Investor in People), wasny, mniej restrykcyjny, dodatkowo
warunkw produkcji (FSC, MSC, utrudniajc wybr nabywcom. Wiary-
Rainforest Alliance), recyklingu, produk- godne s w zwizku z tym przede wszyst-
tw pochodzenia naturalnego, hodowa- kim dziaajce najduej, uznane systemy.
nych bez nawozw sztucznych (np. Jednak i one, w obliczu konkurencji
unijny znak Rolnictwo ekologiczne), ze strony mniej restrykcyjnych odpowied-
kompleksowego wpywu na rodowisko nikw, nie mog znaczco zaostrza
(np. unijny system eko-etykietowania) swych wymaga (por. van Tulder i van
i jakoci. Istniej rwnie programy odno- der Zwart, 2006, s. 243244). Tymczasem
szce si jednoczenie do kilku z wymie- kryteria powinny podlega cigej weryfi-
nionych aspektw (np. Fair Trade, stu- kacji i aktualizacji, w miar rozwoju
dium przypadku 14.P2). Wybrane ety- wiedzy z danego zakresu.
kiety przedstawione s na rysunku 7.2. Podejmowane s dziaania na rzecz
Rnorodno wie si z nadmiarem integracji poszczeglnych systemw,
7.
Rysunek 7.2. Przykady eko-etykiet: polski Eko-znak, system eko-etykietowania UE, niemiecki
Umweltzeichen, MSC, FSC, system znakowania rolnictwa ekologicznego UE, sprawiedliwy handel
(por. studium przypadku 14.P2)
7.4. Podsumowanie
W rozdziale 1 zwrcilimy uwag, e rozwj zrwnowaony jest czsto stosowanym
kryterium, warunkujcym otrzymanie pomocy ze rodkw publicznych i midzynarodo-
wych. W biecym rozdziale przyjrzelimy si, jak podobne podejcie rozprzestrzenia
si w wiecie biznesu. Ochrona rodowiska, oferowanie godnych warunkw pracy
i poszanowanie dla lokalnych spoecznoci mog decydowa o nawizaniu i utrzymaniu
wsppracy midzy firmami. Wymg wywierania wpywu na dostawcw zapisany jest
w gwnych standardach dotyczcych systemu zarzdzania rodowiskowego, a w bardziej
zaawansowanej postaci wie si ze zrwnowaonym zarzdzaniem acuchem dostaw.
Wymienilimy zarwno relatywnie proste rozwizania, moliwe do wdroenia
w kadego rodzaju organizacji (np. kodeksy postpowania i standardy dla dostawcw),
jak rwnie bardziej zoone narzdzia, ktre wykorzystywane s gwnie przez due
przedsibiorstwa (audyty dostawcw, rozszerzona odpowiedzialno producenta).
Kade z tych rozwiza mona dostosowa do skali dziaania danego podmiotu, mona
rwnie tworzy inne narzdzia, skoncentrowane na zagadnieniach szczeglnie istot-
nych z punktu widzenia danej brany czy przedsibiorstwa.
Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw musi by zintegrowane ze wszyst-
kimi dziaaniami firmy i caego acucha dostaw. Musi dotyczy najwaniejszych
192
aspektw wpywu caego acucha na rodowisko i spoeczestwo. Dziaania te powinny
by jak najbardziej szczegowe, oparte na mierzalnych celach, najlepiej poczone
z oglnym systemem zarzdzania firm lub jej systemem zarzdzania zrwnowa-
onym rozwojem. Wprowadzenie szczegowych wymaga jest atwiejsze w odnie-
sieniu do wpywu na rodowisko i nieco trudniejsze w odniesieniu do wpywu na
spoeczestwo.
Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw znajduje zastosowanie zarwno
w globalnych korporacjach, jak i przedsibiorstwach dziaajcych jedynie w skali lokalnej
lub regionalnej (np. piekarni lub wdzarni ryb). W kadym przypadku firmy podejmuj
takie dziaania przede wszystkim po to, by wyrni sw ofert na tle konkurencji, podkre-
lajc jej dodatkowe cechy (warto dodan) potencjalnie istotne dla ostatecznych konsu-
mentw. Wana jest kontrola dostawcw i wybr tych, ktrzy w najwikszym stopniu
dbaj o rodowisko i spoeczestwo. Wymaga to take przyjcia podejcia zintegrowa-
nego i interdyscyplinarnego (por. cz I) oraz wspierania innowacyjnoci. Kolejnym
etapem takiego postpowania, ktremu przyjrzymy si w nastpnym rozdziale, jest analiza
moliwoci bardziej efektywnego korzystania z funkcji dostarczanych przez produkty.
Zoono produktw i acuchw dostaw, skupiajcych poszczeglne ogniwa
poredniczce midzy wszystkimi uczestnikami cyklu ycia produktu, wywouje
potrzeb nie tylko wsplnych dziaa uczestnikw acucha dostaw, ale rwnie
stosownej polityki. Przykadem mog by zielone zamwienia publiczne i nowe polityki,
takie jak Zintegrowana Polityka Produktowa UE. Wymaga ona podejcia zintegrowa-
nego i interdyscyplinarnego, opartego na zwikszonej wsppracy i wymianie informacji
w ramach acucha dostaw (Kronenberg, 2007a).
rda praktyczne
7.
PN-EN ISO 14001:2005. Norma okrela wymagania i wytyczne stosowania systemu
zarzdzania rodowiskowego, w tym w odniesieniu do wsppracy z dostawcami.
Rozporzdzenie nr 1221/2009 z 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziau
organizacji w systemie eko-zarzdzania i audytu we Wsplnocie (EMAS) rozsze-
rzajce wymagania ISO 14001 o dodatkowe zagadnienia, w tym zwizane ze wsp-
prac z dostawcami.
Rozporzdzenie nr 66/2010 z 25 listopada 2009 r. w sprawie oznakowania ekologicz-
nego UE okrela zasady ustanawiania i stosowania dobrowolnego programu
eko-etykietowania UE.
Poradnik Zielone zamwienia publiczne, wydany przez Urzd Zamwie Publicznych
w 2009 r. (UZP, 2009).
Jednym z przydatnych narzdzi edukacyjnych z zakresu zarzdzania acuchem dostaw
jest tzw. gra piwna, w ktrej grajcy decyduj o wielkoci dostaw piwa (Senge, 1998,
s. 3964). Cho gra nie dotyczy zagadnie zwizanych z wpywem na rodowisko
i spoeczestwo, pokazuje zoony charakter zarzdzania systemem dostaw.
Uwzgldnienie w tych rozwaaniach wpywu na rodowisko i spoeczestwo sprawia,
e system ten staje si jeszcze bardziej zoony i trudny do zarzdzania.
Strony internetowe wymienionych w tekcie organizacji lub programw etykietowania,
na ktrych zainteresowani znajd wicej informacji nt. kryteriw lub sposobw
oceny dostawcw:
Acquisti e Sostenibilit <www.acquistiesostenibilita.org>;
Action Sustainability <www.actionsustainability.com>;
BuySmart Network <www.buysmartbc.com>;
Pytania
1. Podaj inne, ni wymienione w tekcie przykady sytuacji, w ktrych zmian zacho-
wa dostawcw wywoaa: (1) presja ze strony konsumentw; (2) presja ze strony
instytucji publicznych; (3) presja ze strony partnerw biznesowych (odbiorcw).
Dlaczego tak si stao?
2. Jak wspomnielimy w rozdziale, silna i skuteczna kontrola spoeczna przyczynia
si do ograniczenia rynku na produkty uciliwe dla rodowiska i spoeczestwa
i wzrostu konkurencyjnoci firm dziaajcych zgodnie z wymogami zrwnowa-
onego rozwoju. Jaki jest poziom kontroli spoecznej dziaalnoci firm w Polsce?
Z czego on wynika?
3. Organizatorzy wielkich midzynarodowych wydarze sportowych coraz czciej
kad nacisk na przestrzeganie zasad zrwnowaonego rozwoju. Przykadem s
wspomniane w tekcie igrzyska w Vancouver w 2010, ale te w Londynie w 2012
r. Po raz pierwszy do zrwnowaonego rozwoju odwoali si organizatorzy igrzysk
w Lillehammer w 1994 r. Dlaczego podobnego nacisku nie kad na zrwnowaony
rozwj organizatorzy mistrzostw Europy w pice nonej w 2012 r.? Jakie dziaania
mona podj, aby tego typu wydarzenie byo jak najbardziej zgodne z zasadami
zrwnowaonego rozwoju?
4. Jakie bariery utrudniaj wspprac firm w dokonywaniu wsplnych zakupw? Jak
mona je pokona?
5. Wymieniony w punkcie 7.2.2 przykad firmy Procter & Gamble pokazuje, e firmy
mog odnosi korzyci z odpowiedzialnych dziaa w krajach rozwijajcych si.
Nawizuje to do koncepcji Fortune at the Bottom/Base of the Pyramid (por. Praha-
lad, 2005) w krajach rozwijajcych si yje wicej ludzi ni w krajach rozwini-
tych, a wiele z ich podstawowych potrzeb nie zostao jeszcze zaspokojonych. Jakie
konsekwencje ma to dla zrwnowaonego rozwoju i zrwnowaonego zarzdzania
acuchem dostaw w szczeglnoci?
6. Na jakie bariery napotyka stosowanie zielonych zamwie publicznych w Polsce?
Jak mona je pokona?
7. Dlaczego nie kady system eko-etykietowania jest wiarygodny? Czym si kierowa,
przy wyborze programw, ktrym moemy zaufa?
8. Audyt prowadzony u dostawcy moe nie wykaza adnych nieprawidowoci, jeli
dostawca dobrze si do niego przygotuje i korzystnie dla siebie zaaranuje przebieg
wizyty audytorw. W jaki sposb zapewni wiksz skuteczno audytw, tak aby
ich wyniki odzwierciedlay faktyczn sytuacj kontrolowanych firm?
194
Studium przypadku 7.P1.
IKEA: niskie ceny, ale nie za wszelk cen
Przykad firmy IKEA ilustruje schemat, jaki powtrzyo wiele globalnych korporacji. Pod
wpywem oskare o naduycia wobec pracownikw i degradacj rodowiska oraz
wynikajcej z tych oskare presji ze strony spoeczestwa, firma uporzdkowaa wsp-
prac z dostawcami. IKEA wypracowaa modelowe rozwizania w zakresie zarzdzania
acuchem dostaw, ktre obowizuj rwnie w Polsce, przyjte jako element ujednoli-
conego dziaania korporacji. Dodatkowo na uwag zasuguje wsppraca firmy z intere-
sariuszami spoza wsko rozumianego acucha dostaw, majca na celu rozwizywanie
problemw z nim zwizanych.
Pierwsze problemy ze spenianiem przez dostawcw IKEA wymaga konsumentw
i wadz w krajach Europy Zachodniej pojawiy si ju na pocztku lat 1980. W 1992 r. koszty
przestoju produkcji i wykrycia dostawcy, odpowiedzialnego za stosowanie lakieru przekracza-
jcego dozwolon w Niemczech zawarto niebezpiecznych substancji, wyniosy ok. 67 mln
dol. (SPN, 2007, s. 21). Pojawiajce si w kolejnych latach doniesienia nt. wykrycia u dostawcw
IKEA pracy dzieci, niebezpiecznych i zych warunkw zatrudnienia w krajach rozwijajcych
si i w Europie Wschodniej oraz nielegalnego pozyskiwania drewna z lasw tropikalnych
ciyy na wizerunku firmy (van Tulder i van der Zwart, 2006; Esty i Winston, 2009).
Cho IKEA podkrelaa swoj odpowiedzialno i deklarowaa dziaania podejmowane
w tym zakresie wsplnie z dostawcami, co najmniej od lat 1970. (Edvardsson i Enquist,
2008), dziaania te nasiliy si w odpowiedzi na presj spoeczn w latach 1990. W 1999 r.
poczyniono wyrane zobowizania w zakresie zrwnowaonego zarzdzania acuchem
dostaw, a w 2000 r. ustanowiono, jako podstaw dziaa w tym obszarze, system kodeksw
dotyczcych zakupw i dystrybucji produktw IKEA (IKEA Way on Purchasing and
7.
Distributing Home Furnishing Products, IWAY).3 Sformuowane wymogi stosowane s
wobec przedsibiorstw z grupy IKEA oraz wszystkich dostawcw. Zoono problemu
moe ilustrowa fakt, e w 2008 r. IKEA wsppracowaa z 1380 dostawcami produktw
wyposaenia domu (z 54 krajw), 263 dostawcami usug transportowych i logistycznych, 76
dostawcami ywnoci i 50 dostawcami materiaw reklamowych. 17% dostaw IKEA pocho-
dzio z Polski (2 miejsce; na pierwszym miejscu znajdoway si Chiny 21% dostaw, a na
trzecim Wochy 8%).
System kodeksw IWAY
System kodeksw IWAY obejmuje oddzielne dokumenty, okrelajce wymagania wobec
dostawcw produktw wyposaenia domu, usug transportowych i logistycznych, ywnoci
oraz materiaw reklamowych. Szczegowe ramy wsppracy reguluj dwa standardy
IWAY, dotyczce zakupw i dystrybucji. Dodatkowe dokumenty przedstawiaj polityk
IKEA wobec pracy dzieci, zasady identyfikowalnoci pochodzenia produktw drzewnych,
zalecenia dotyczce gospodarowania odpadami niebezpiecznymi i procedur audytu.
Kodeksy IWAY odwouj si do konwencji i deklaracji ONZ i Midzynarodowej Organizacji
Pracy. Okrelaj, jak w praktyce powinny wyglda: przestrzeganie i kontrola wymaga oraz,
jakie konsekwencje zostan wycignite w przypadku ich niespenienia. Dostawcy zobowi-
zuj si do przekazywania wymaga dalej wstecz acucha dostaw (do poddostawcw).
Trzonem kodeksu s podstawowe wymagania przedstawione w tabeli 7.1. Ich przestrzeganie
maj zapewni oferowane przez firm szkolenia, a nawet pomoc finansowa, audyty oraz
3
Polityk wobec dostawcw (wraz z kodeksami IWAY) przedstawia strona internetowa firmy oraz jej raporty nt. zrwnowaonego
rozwoju, np. IKEA (2008).
Tabela 7.1. Podstawowe wymagania kodeksu IWAY (na podst. IKEA, 2008; <www.ikea.com>)
196
W ramach polityki dotyczcej zakupw drewna, IKEA zobowizaa si do:
niekupowania drewna z terenw cennych przyrodniczo;
niekupowania drewna z nielegalnych wyrbw;
kupowania drewna tylko z lasw zarzdzanych w certyfikowany, zrwnowaony
sposb.
Zarzdzanie relacjami z dostawcami przebiega wedug tzw. modelu schodw (rysunek
7.3). Poziomy 1 i 2 odpowiadaj podstawowym warunkom dotyczcym identyfikowal-
noci drewna, zgodnoci z prawem, niepozyskiwania drewna z obszarw chronionych
i innych cennych przyrodniczo, a take niepozyskiwania drewna z plantacji zaoonych
po roku 1994 w miejscu wykarczowanych lasw. Poziom 3 dodaje procedury wsppracy
z dalszymi ogniwami acucha dostaw, a poziom 4 zakada zewntrzn weryfikacj,
obecnie jedynie wg standardu FSC. Zgodnie z planami, do koca 2009 r. 30% drewna
miao pochodzi od dostawcw znajdujcych si na poziomie 4, a 100% od dostawcw
przynajmniej z poziomu 2. Dugoterminowym celem jest pozyskiwanie drewna wycznie
od dostawcw odpowiadajcych poziomowi 4. Za kontakty z dostawcami odpowiada
wspomniany zesp lenikw, ktrych dodatkowym zadaniem jest edukowanie dostawcw
w zakresie znaczenia zrwnowaonej gospodarki lenej. Blisze kontakty z dostawcami
przyniosy rwnie korzyci w postaci eliminacji porednikw.
7.
Rysunek 7.3. Model schodw stosowany przez IKEA w przypadku zakupw drewna (na podst.
IKEA, 2008; <www.ikea.com>)
Wobec dostawcw ywnoci, obok kodeksu IWAY, IKEA stosuje dodatkowe wyma-
gania dotyczce jakoci i wpywu na rodowisko. Przykadem moe by zakaz pozyski-
wania ryb z zagroonych populacji, w tym dorszy z Morza Batyckiego. W 2008 r. po raz
pierwszy przeprowadzono kontrol przestrzegania IWAY przez dostawcw ywnoci.
Cho tylko 13% z nich w peni przestrzegao kodeksu, oczekiwano, e w 2009 r. bdzie
to ju 100%. Dostawcy materiaw reklamowych, obok IWAY, musz spenia szczeg-
owe wymagania dotyczce np. okrelonych waciwoci papieru.
W odniesieniu do dostawcw usug logistycznych i transportowych, IKEA wymaga
stosowania nowoczesnych pojazdw oraz ustanawiania i przestrzegania trzyletnich
celw ograniczania emisji zanieczyszcze. IKEA wspiera wymian najlepszych praktyk
198
przypadku 1.P1). Wymagaoby to od nich jednoznacznego powstrzymania si
od zakupw drewna pochodzcego z tego obszaru. W poczeniu z akcj promujc
tak decyzj w mediach, przyczynioby si to do wzrostu poparcia dla idei rozszerzenia
parku narodowego. Prawdopodobnie, gdyby tak decyzj podjli najwiksi odbiorcy
(np. IKEA), inne firmy poszyby w ich lady, co dostarczyoby ostatecznego argumentu
za rozszerzeniem parku brak popytu na drewno pochodzce z terenu Puszczy
Biaowieskiej.
Wsppraca IKEA z dostawcami wyznacza standardy dla przedsibiorstw na caym
wiecie, warto wic, aby rwnie polskie przedsibiorstwa wzoroway si na podob-
nych dziaaniach. Przyjta polityka oferowania klientom niskich cen, ale nie za wszelk
cen przynosi jednoczenie korzyci w postaci lepszych relacji z dostawcami oraz
poprawy warunkw ycia w krajach, z ktrych pochodz produkty IKEA. Praca audy-
torw nie polega wic jedynie na kontrolowaniu, ale w jeszcze wikszym stopniu
na budowaniu relacji z dostawcami i edukacji. Przykad pokazuje jednak rwnie,
e zarzdzanie acuchem dostaw to praca w toku, wymagajca wsparcia ze strony
najwyszego kierownictwa i cigego doskonalenia, szczeglnie trudna biorc pod
uwag globalny charakter dziaania firmy i rnorodno rodowisk, z ktrych wywodz
si dostawcy. Wprowadzenie analogicznych dziaa w skali regionalnej lub krajowej
powinno by atwiejsze.
Pytania
1. IKEA stosuje podobne zasady dziaania na wszystkich rynkach, na ktrych jest
7.
obecna. Z czego to wynika?
2. W jakich obszarach i na jak skal dziaania podobne do podejmowanych w IKEA
mogyby sta si udziaem polskich maych i rednich przedsibiorstw?
200
umoliwiania konsumentom korzystania z funkcji, jakiej dostarczaj produkty tylko
wtedy, gdy ta funkcja jest im potrzebna; bez posiadania ich na wasno.
Sprzeda produktw to przestarzay biznes takie opinie pojawiaj si zarwno
w literaturze z zakresu zarzdzania, jak i z zakresu eko-efektywnoci i projektowania
rozwiza relatywnie mniej uciliwych dla rodowiska (por. Tukker i Tischner, 2006).
Firmy powinny koncentrowa si na zaspokajaniu potrzeb konsumentw, sprzeday
satysfakcji lub dowiadcze chodzi wic o sprzeda zintegrowanych rozwiza lub
systemw produktowo-usugowych. Jednoczenie podejcie to moe zapewni przewag
konkurencyjn producentom z krajw rozwinitych, ktrzy nie maj szans na wygranie
tradycyjnej konkurencji cenowej z tanimi produktami z krajw takich jak Chiny.
Wypoyczanie nie jest oczywicie jedyn form zastpowania produktw usugami, cho
dobrze ilustruje jego istot. W wielu przypadkach do zaspokojenia potrzeby konsumenta
niezbdny jest nie sam produkt, ale usuga jakiej dostarcza. Usug zaspokajajc dan potrzeb
mona dostarczy udostpniajc produkt konsumentowi, albo wiadczc j we wasnym
zakresie (np. wiercenie jako element usugi remontowej). Rozwj ronych rozwiza tego
typu doprowadzi do powstania zbiorczo okrelajcego je pojcia systemu produktowo-usu-
gowego (productservice system, PSS). Zanim bliej przyjrzymy si systemom produktowo-usu-
gowym i ich przykadom, zastanwmy si nad koncepcj gospodarki opartej na funkcjonal-
noci, w ktr wpisuj si omawiane w tym rozdziale zagadnienia.
Rysunek 8.1. Rodzaje innowacji i zwizany z nimi umowny poziom eko-efektywnoci (Nuij, 2001, s. 50)
1
W pewnym sensie przypomina to outsourcing koncepcj zarzdzania, zgodnie z ktr organizacje powinny specjalizowa si
w swej podstawowej dziaalnoci, a funkcje, ktre nie s trzonem ich dziaalnoci, zleca podwykonawcom (np. sprztanie, ochron,
obsug ksigow lub informatyczn). Wyspecjalizowani podwykonawcy mog wwczas obsugiwa rne podmioty, wiadczc
wobec nich t sam usug. Ich praca jest wic wykorzystywana bardziej efektywnie, ni w pierwszej firmie.
202
Dla ilustracji rnych poziomw innowacji posumy si przykadem dodatkw,
ktre producenci dostarczaj wraz z produktami, aby zwikszy ich atrakcyjno.
W przypadku zabawek dla dzieci dodawanych do posikw McDonalds lub patkw
Kellogg, przykadem udoskonalenia produktu byo zobowizanie firm (dobrowolne
w przypadku McDonalds i wymuszone w przypadku Kellogg) do niestosowania
w zabawkach szkodliwych substancji np. baterii zawierajcych rt (Esty i Winston,
2009, s. 114115). Innowacja funkcyjna mogaby w tym przypadku polega na zmianie
formy dodatku na niematerialn np. bilet na koncert ulubionej przez dzieci
i modzie gwiazdy lub co jeszcze bardziej uytecznego, jak dostp do internetowej
usugi edukacyjnej. Innowacja systemowa, wymagajca wsppracy midzy rnymi
producentami, mogaby dotyczy wsplnej decyzji o zaprzestaniu dodawania do
produktw niepotrzebnych gadetw. Jako najbardziej zaawansowany element strategii
konkurowania, Esty i Winston (2009, s. 197) wymieniaj wic wyobraenie sobie swojej
dziaalnoci na nowo w nowym kontekcie (reimagine).
Jak zauwaylimy w rozdziale 5, innowacja produktowa czsto nie rozwizuje
problemw zwizanych z wpywem produktu na rodowisko. W szczeglnoci moe si
z ni wiza efekt zwrotny. Innowacja funkcyjna przeciwdziaa tym problemom
w wikszym stopniu. Najbardziej zaawansowana jest innowacja systemowa, ktra ma
jednak miejsce stosunkowo rzadko. Rwnie wikszo poradnikw dla biznesu
koncentruje si na pierwszych dwch rodzajach innowacji (w tym Laszlo, 2008; Esty
i Winston, 2009). S jednak i takie, ktre koncentruj si na innowacjach funkcyjnych
i systemowych (Charter i Tischner, 2001; Halme i in., 2004; Tukker i Tischner, 2006).
Zainteresowani czytelnicy znajd w tych ksikach wiele przykadw systemw produk-
towo-usugowych, ilustrujcych moliwoci dokonania innowacji co najmniej funkcyj-
nych. Podobne pomysy wdraane s przez firmy na caym wiecie, zarwno przez
8.
midzynarodowe korporacje, jak i wyspecjalizowane mae i rednie przedsibiorstwa.
204
Rysunek 8.2. Wicej ni jedno ycie produktw w firmie Xerox (opracowanie wasne na podst.
Xerox, 2008, s. 43)
8.
Dziaajca od 1990 r. Wega oferuje przedsibiorstwom kompleksow obsug
w zakresie zaopatrzenia w sprzt ochrony osobistej i akcesoria BHP. Wychodzc
z zaoenia, e funkcj tego sprztu jest zabezpieczenie pracownikw, firma propo-
nuje innowacyjne rozwizania, ktre zapewniaj stay i pewny dostp do sprztu
odpowiedniej jakoci, bez koniecznoci posiadania go na wasno. Do usug firmy
naley m.in. outsourcing zaopatrzenia, magazynowania i zarzdzania sprztem BHP
oraz wynajem i serwis odziey roboczej. W ramach drugiego z wymienionych
rozwiza, Wega dostarcza klientom odzie robocz i cyklicznie j wymienia, doko-
nujc reperacji i czyszczenia. Wega pozostaje wacicielem produktw uywanych
przez klientw, a za uytkowanie pobiera sta opat miesiczn. Odzie jest produ-
kowana w oparciu o indywidualne uzgodnienia z klientami (wczajc w to kody
kreskowe, logo klienta i spersonalizowane oznakowanie uytkownikw), a nastpnie
dostarczana do klienta. Oznakowanie odziey zapewnia moliwo uywania jej przez
tych samych pracownikw oraz sprawnej kontroli usugi przez system komputerowy.
Wega dostarcza rwnie szafki do przechowywania odziey czystej i brudnej, ktre
take mog by wynajmowane.
Interface Inc., najwikszy na wiecie producent dywanw dla firm, w ramach
swych dziaa na rzecz zrwnowaonego rozwoju wprowadzi eksperymentalne
rozwizanie, polegajce na leasingu dywanw. Punktem wyjcia byo stwierdzenie, e
dla klienta wane jest nie posiadanie dywanu, ale pokrycia podogi o odpowiednich
waciwociach. Klienci nie musz zatem kupowa nowego dywanu, jeli tylko mona
sprawi, e stary spenia bdzie wymagane od niego funkcje. Na wybranych rynkach
Interface zaoferowa umow, nazwan Evergreen Services Agreement (ESA), w ramach
2
Angielskie sowo sharing jest czasem uywane do okrelenia wsplnego uytkowania jednego produktu, podczas gdy pooling ma
oznacza wsplne korzystanie z kilku produktw (Oosterhuis i in., 1996, s. 267; Janikowski, 1999, s. 176).
206
do sytuacji, w ktrej produkty pocztkowo stanowice przedmiot leasingu nie pozo-
staj u producentw, ale rozprzestrzeniaj si na rynku, tak jak w przypadku produktw
podlegajcych tradycyjnej sprzeday. Tym samym, aby leasing stanowi rozwizanie
preferowane z punktu widzenia ochrony rodowiska, jego przedmiot powinien po
zakoczeniu umowy powrci do producenta, a nie zosta sprzedanym. Janikowski
(1999, s. 176) wspomina o eko-leasingu, w ktrym opcja kocowego wykupu zosta-
aby wyczona.
Wynajem produktw moe przyj form krtko- i dugookresow. Pierwszy jest
najbliej zwizany z zakupem usug konsument moe wynaj samochd, by wyko-
rzysta jego funkcj transportow tylko wtedy, kiedy jej potrzebuje. Powstay ju zreszt
systemy wynajmu samochodw elastyczne co do czasu (liczonego w godzinach), formal-
noci (moliwo rezerwacji samochodu przez telefon komrkowy) i miejsca (zdecen-
tralizowane punkty udostpniania samochodw), ktrych najbardziej znanym przy-
kadem jest Zipcar. Analogicznie, konsument moe rwnie skorzysta z publicznej
pralni wynajmujc pralk zamiast posiada j na wasno. W tej kategorii mieszcz
si te najbardziej popularne formy wynajmu pyt DVD, ksiek (por. studium przy-
padku 8.P1), narzdzi budowlanych, sprztu sportowego i rekreacyjnego. Wynajem
dugoterminowy jest bardziej podobny do leasingu i rwnie wie si z czasowym
uytkowaniem produktu i unikaniem koniecznoci jego zakupu. W obu przypadkach
waciciel pozostaje odpowiedzialny za utrzymanie i ostatecznie utylizacj produktu, co
stanowi podstawow zalet z punktu widzenia ochrony rodowiska.
Innowacyjnym rozwizaniem jest zastosowanie koncepcji patnoci za wykorzy-
stanie (pay per use) w sektorze nowoczesnych technologii. Stosunkowo atwo moemy
wyobrazi sobie pacenie za wykorzystanie przez godzin roweru wodnego lub za
wypoyczenie na dob pyty DVD. Istniej jednak rwnie przykady stosowania tej
8.
koncepcji w odniesieniu do sprztu komputerowego i oprogramowania. Jedn
z pierwszych firm, ktre stosoway t koncepcj, by Hewlett Packard. Dla klientw
biznesowych HP oferuje usug, w ramach ktrej pac oni jedynie za procent zuycia
procesorw w ich serwerach HP (usuga ta jest dostpna w Polsce od 2001 r.). Pac
w zwizku z tym rne rachunki w zalenoci od tego, czy wykorzystanie procesorw
ronie, czy maleje. W niektrych krajach HP oferuje podobn usug rwnie w odnie-
sieniu do wykorzystania drukarek, urzdze kopiujcych i faksw. W obu przypad-
kach HP pozostaje wacicielem urzdze, obsuguje je i nadzoruje ich prac. Opata
zaley od intensywnoci wykorzystania sprztu.
8.4. Podsumowanie
Rozwaajc zakup produktu warto zastanowi si, w jaki inny sposb moemy
zaspokoi potrzeb, na ktr on odpowiada. Wykorzystujc koncepcj jednostki
funkcjonalnej, porwnywa naley systemy produktw dostarczajce tej samej usugi
(w tym rwnie czyste usugi), a nie dokonywa porwna w ramach wsko rozu-
mianych kategorii produktw. Na przykad rne opcje transportu powinny by
uwzgldniane w tej samej kategorii (w odniesieniu do jednostki funkcjonalnej, takiej
jak dziesiciokilometrowy dojazd do pracy, pi dni w tygodniu), zamiast oddziel-
nego traktowania samochodw osobowych i autobusw. Podobnie porwnywane
powinny by rne sposoby koszenia trawy (kosiarka elektryczna, kosiarka spali-
nowa, kosiarka wykorzystujca si ludzkich mini lub usugi wyspecjalizowanego
przedsibiorstwa), zamiast porwnywania wskiej kategorii kosiarek spalinowych.
Wskie kategorie mogyby by uzasadnione w przypadku produktw zaspokaja-
rda praktyczne
<www.suspronet.org> strona internetowa sieci ekspertw zaangaowanych w inno-
wacje produktowe i systemy produktowo-usugowe. Zawiera materiay z konferencji
i inne zasoby zgromadzone w cigu 5 lat funkcjonowania sieci.
Pytania
1. Jak jednostk funkcjonaln moemy si posuy porwnujc rozwizania pozwa-
lajce na drukowanie kolorowych ilustracji i jakie rozwizania powinnimy porw-
na?
2. Jakie bariery spoeczne naley pokona, aby przekona producentw i konsumen-
tw do sprzeday i kupna funkcji zamiast produktw w ich fizycznej postaci?
3. Dlaczego istniej wypoyczalnie strojw teatralnych i filmowych, sukien lubnych
i odziey roboczej, a nie ubra codziennego uytku?
4. Na co zwrci uwag prbujc oceni, czy bardziej przyjazne dla rodowiska jest
wynajcie wyspecjalizowanej firmy sprztajcej, czy posiadanie wasnego personelu
i sprztu odpowiedzialnego za sprztanie?
5. Podaj przykady produktw wykorzystywanych jedynie przez krtki czas ich uy-
tecznego ycia. Jakie usugi, ktrymi moglibymy te produkty zastpi, s dostpne
na rynku lub dlaczego takie usugi nie s oferowane?
6. Czy istniej rynki, na ktrych produkty s tylko wynajmowane, a nie sprzedawane
na wasno? Jakie to rynki?
7. Jakie inne rozwizania, stosowane w polityce ochrony rodowiska, mog przynie
efekt podobny do PSS?
8. Podaj przykady innowacji produktowej, funkcyjnej i systemowej dla wybranych
produktw: samochodu, suszarki do wosw, ksiki.
208
Studium przypadku 8.P1.
Sytuacja bibliotek publicznych w Polsce
Jednym z najbardziej tradycyjnych przykadw systemu produktowo-usugowego (PSS)
jest biblioteka. Cho biblioteki w Polsce rzadko maj charakter prywatny, zwracamy na
nie uwag w czci powiconej biznesowi ze wzgldu na mechanizm PSS, ktry bardzo
dobrze ilustruj. Biblioteka, zwaszcza publiczna (dostpna dla wszystkich zaintereso-
wanych), oferuje alternatyw dla zakupu ksiki wypoyczenie. W ten sposb korzy-
stamy z tych samych funkcji ksiki, z ktrych korzystalibymy posiadajc j na wasno,
ale tylko wtedy, kiedy faktycznie ich potrzebujemy. Nie gromadzimy nieczytanych
ksiek na pkach wykorzystujemy je bardziej efektywnie, wspkorzystajc z nich
z innymi czytelnikami. Oprcz bibliotek publicznych, w Polsce mamy jeszcze np. biblio-
teki szkolne, uczelniane, naukowe i pedagogiczne moliwo korzystania z nich maj
jednak tylko wybrane grupy czytelnikw. Poniej skoncentrujemy si wic na sytuacji
bibliotek publicznych.
Oprcz korzyci rodowiskowych (wysza efektywno wykorzystania funkcji
rodowiska niezbdnych do wyprodukowania ksiek), biblioteki przynosz rwnie
wane korzyci spoeczne, uzasadniajce omwienie ich w kontekcie zrwnowao-
nego rozwoju. Dla wielu ludzi stanowi przysowiowe okno na wiat umoliwiaj
zapoznanie si z kultur, a take zwykymi codziennymi wiadomociami (dostp do
prasy). S miejscem spotka oraz dodatkowych wydarze spoeczno-kulturalnych
(w Polsce przede wszystkim wystaw lub konkursw dla dzieci), wczaj si rwnie
w oglnopolskie akcje, takie jak Caa Polska Czyta Dzieciom czy Dyskusyjne Kluby
Ksiki. Przeciwdziaaj wykluczeniu lub marginalizacji niektrych grup spoecznych,
np. bezrobotnych lub emerytw oraz zagroeniom cywilizacyjnym, np. uzalenieniu od
8.
telewizji lub gier komputerowych. Stopniowo biblioteki w Polsce urozmaicaj sw
ofert, m.in. o kursy komputerowe i internetowe dla dorosych.
Pomimo powyszych korzyci, a take stopniowego wzrostu atrakcyjnoci oferty
bibliotek publicznych (wzrost iloci nabywanych nowoci, wzrost atrakcyjnoci
bibliotek pod wzgldem zasobnoci infrastruktury technicznej i lokalowej), ich liczba
systematycznie spada, podobnie jak spada liczba czytelnikw i wypoycze (PBIKiC,
2000, 2008, 2009). W 1989 r. istniao w Polsce 10313 bibliotek publicznych i ich filii.
W 1999 r. zostao ich 9046, a w 2008 8420 (w tym tylko 8325 czynnych). Ilo wypo-
ycze na zewntrz w 1989 r. wyniosa 155 mln, w 1999 153 mln, a w 2008 123
mln. W obu przypadkach spadek w cigu 20 lat wynis wic ok. 20%. Ilo czytel-
nikw na 100 mieszkacw spada najwolniej w 1990 r. wynosia 19,2; w 1999
19; a w 2007 17,6 (spadek o 8%).
Cho niemal poow czytelnikw stanowi uczniowie (rysunek 8.3), zmiany struk-
tury wiekowej uytkownikw bibliotek publicznych w Polsce pokazuj, e modzie
korzysta z nich stosunkowo coraz mniej chtnie. Jeszcze w 2003 r. 2/3 czytelnikw
miao poniej 24 lat (uczniowie i studenci), a w 2008 r. w tej grupie wiekowej miecio
si ju tylko 58,7% czytelnikw.
Dla ilustracji powodw spadajcej popularnoci bibliotek w Polsce, posuymy si
badaniem przeprowadzonym na reprezentatywnej prbie mieszkacw wsi i mniej-
szych miast (FRSI, 2008a, s. 7). Wrd powodw, dla ktrych nie korzystaj oni
z bibliotek, 43% wymienia brak czasu, a 22% brak potrzeby (prawie 60% z nich nie
odwiedzio adnej biblioteki w cigu ostatnich 12 miesicy). Z drugiej jednak strony, 1/3
z nich deklaruje korzystanie z bibliotek za porednictwem kogo innego (na wasn
Rysunek 8.3. Czytelnicy bibliotek publicznych w Polsce wg zajcia (2008 r.) (PBIKiC, 2009)
210
zwaszcza urzdze sucych wikszej integracji spoecznej i animacji lokalnej (projek-
torw, kamer) oraz oprogramowania (np. do obrbki grafiki; FRSI, 2008b, s. 7).
Unowoczenienie wymaga dalszej komputeryzacji (w tym szerszego udostpnienia
komputerw uytkownikom bibliotek) i oferowania w bibliotekach szkole, w czym
polskie biblioteki publiczne na wsiach i w maych miastach wspiera Fundacja Billa
i Melindy Gates.
8.
212
III.
cz
Samorzd lokalny
Wprowadzenie do czci III
Myl globalnie dziaaj lokalnie to jedna z najbardziej rozpoznawalnych zasad zwizanych
ze zrwnowaonym rozwojem. Cieszy si ona powszechnym poparciem, wynikajcym
najprawdopodobniej z faktu, e skala lokalna jest najatwiejsza do zrozumienia i najblisza. Dla
wikszoci z nas mae ojczyzny to miejsca, o ktre najbardziej dbamy, dla ktrych mamy
wizj rozwoju i intuicyjnie czujemy co jest dla nich dobre, a co stanowi zagroenie. I zasada
myl globalnie dziaaj lokalnie, chocia stworzona z myl o ochronie rodowiska i rato-
wania dziedzictwa przyrodniczego naszej planety, staje si uniwersaln zasad dotyczc
bardzo wielu aspektw dziaalnoci ludzkiej. Na poziomie lokalnych spoecznoci tworz si
podstawy zrwnowaonego rozwoju, ale take demokracji i spoeczestwa obywatelskiego.
Powysze spostrzeenia potwierdzaj autorzy raportu Samorzdno i demokracja
lokalna (Imioczyk i Regulski, 2007). Stwierdzaj oni, e rozwj samorzdnoci oraz aktyw-
noci lokalnej to jeden z najbardziej zaawansowanych i obiecujcych aspektw rozwoju
spoecznego w naszym kraju. W nim dostrzegaj potencja rozwoju demokracji w Polsce,
zwaszcza w obliczu kryzysu zaufania do partii politycznych i politykw.
Aktywno na rzecz maych ojczyzn jest rwnie domen dziaajcych w naszym kraju
organizacji pozarzdowych: jedna na cztery organizacje z tego sektora deklaruje dziaalno
w bezporednim ssiedztwie, a poowa w gminie lub powiecie (CBOS, 2009). Pokazuje to,
e najbardziej aktywni czonkowie spoeczestwa, ktrzy powicaj swj czas na prac
w organizacjach pozarzdowych, rwnie preferuj dziaania na poziomie lokalnym
i dostrzegaj ich potencja i znaczenie dla poprawy jakoci ycia.
W ostatnich latach w Polsce obserwujemy rwnie przenoszenie coraz wikszego
zakresu zada zwizanych z ochron i ksztatowaniem rodowiska na poziom lokalny,
w rce lokalnych samorzdw. W rezultacie rodowiskowe aspekty zrwnowaonego
rozwoju w rosncym stopniu zalene s od operatywnoci oraz wiadomoci lokalnych
decydentw i liderw. Tym bardziej, e ronie rwnie wysoko rodkw finansowych,
dostpnych dla samorzdw lokalnych i wydawanych przez nie na cele pro-rodowiskowe.
Biorc pod uwag moliwo korzystania ze wsparcia z funduszy europejskich, otwieraj si
przed naszymi spoecznociami lokalnymi nowe moliwoci, ale rwnie pojawiaj si
wyzwania.
Zarwno w Polsce, jak i na wiecie, mona znale wiele niechlubnych przykadw
decyzji i programw, czsto o olbrzymich budetach, ktrych negatywne skutki uboczne
znacznie przewyszay korzyci. Przykadami mog by niekorzystne zmiany w dolinie Cisy
(opisane w studium przypadku 2.P2) lub zakrojony na szerok skal niemiecki program
regulacji rzek, ktry, wbrew oczekiwaniom, przynis wzrost zagroenia powodziowego
i przyczyni si do serii duych powodzi w Niemczech w latach 1990. Te i inne przykady
wskazuj, e brak podejcia systemowego, ignorowanie zasad zrwnowaonego rozwoju
oraz pomijanie w procesie decyzyjnym zainteresowanych interesariuszy i rezygnowanie tym
samym z ich wiedzy i dowiadczenia, czsto przynosi negatywne skutki (por. studium przy-
padku 1.P3).
Z drugiej strony, istnieje wiele spoecznoci lokalnych, ktre wizj rozwoju opary
w duej mierze na zasadach zrwnowaonego rozwoju. Zdarzaj si i takie, ktre stawiaj
w centrum swojej strategii dziaania zasady zrwnowaonego rozwoju, buduj na nich
swoj tosamo, wykorzystuj je do wyrnienia si. Dziki stosowaniu odnawialnych
rde energii, pro-rodowiskowych technologii, zaawansowanych metod partycypacji
i aktywnoci spoecznej, udaje im si pozyskiwa rodki na dalszy rozwj, przyciga zain-
teresowanie turystw i mediw, rozwija gospodark lokaln. Przykadem mog by
214
hiszpaskie soneczne wioski, w ktrych wanym rdem dochodu jest sprzeda energii
elektrycznej wyprodukowanej w zamontowanych na niemal wszystkich budynkach bateriach
fotowoltaicznych, ktre jednoczenie s dodatkow atrakcj pomagajc cign turystw.
Kolejnym przykadem s liczne eko-wioski, ktrych niemiae pocztki zaczynamy obser-
wowa rwnie w naszym kraju, a ktrych zaawansowanym przykadem moe by Hostetin
na Sowacji. Mieszkacy tej miejscowoci w sposb caociowy cz zaawansowane techno-
logie pro-rodowiskowe, naturaln produkcj i przetwrstwo ywnoci, kultur i ochron
dziedzictwa lokalnego oraz rozwj spoeczny (por. studium przypadku 15.P2).
Jednak s to przykady odosobnione, oparte na wyjtkowym pomyle lokalnej spoecz-
noci lub jej liderw i aktywistw. Rwnie inspirujce, a poprzez swoj powszechno
i zwyczajno moe nawet ciekawsze, s przykady spoecznoci i gmin, ktre zasady
zrwnowaonego rozwoju stosuj konsekwentnie w codziennej dziaalnoci. Doskona
ilustracj takiego podejcia moe by Enkping w Szwecji, gdzie, dla komfortu mieszkacw
i w trosce o zasoby naturalne, stworzono kompleksowe rozwizanie produkcji energii zinte-
growane z gospodarowaniem odpadami i ciekami komunalnymi (wicej na ten temat
w punkcie 12.3.2). Osignito dziki temu cakowit niezaleno energetyczn, tak wan
w obliczu rosncych cen energii. Takie rozwizanie jest przyjazne dla rodowiska oraz
jednoczenie rozwizuje szereg problemw gospodarki komunalnej.
Take w Polsce nie brakuje ciekawych tego typu dziaa; bardzo dobrym przykadem
jest projekt rowerowy, zrealizowany z inicjatywy wadz lokalnych w Gdasku. Polega on na
wybudowaniu kilkudziesiciu kilometrw drg rowerowych oraz uspokojeniu ruchu samo-
chodowego na szeregu istniejcych drg samochodowych. Poza polepszeniem warunkw
do podrowania rowerem, projekt przyczyni si do ograniczenia emisji dwutlenku wgla
oraz innych gazw cieplarnianych, poprawy bezpieczestwa ruchu oraz zwikszenia mobil-
noci mieszkacw. Wiele innych, rwnie interesujcych przykadw lokalnych inicjatyw
mona znale w tej ksice, np. dziaania w dolinie Baryczy (studium przypadku 2.P1),
renowacja Kwartau Turzyskiego w Szczecinie (6.P1) oraz eko-miasteczko Siewierz (10.P1).
Znaczenie rozwoju lokalnego sprawia, e w naszych dziaaniach praktycznych bardzo
duy nacisk kadziemy na wspprac z samorzdami i spoecznociami lokalnymi (Bergier
i in., 2009; Damurski i in., 2007), wspierajc ich starania na rzecz zrwnowaonego rozwoju.
To wanie w lokalnych samorzdach, obok biznesu, dostrzegamy najwikszy potencja prak-
tycznej realizacji zasad zrwnowaonego rozwoju w naszym kraju. To podejcie znajduje
rwnie odzwierciedlenie w niniejszej ksice, a szczeglnie w jej czci III. Moe ona stanowi
wsparcie dla lokalnych wadz, aktywistw, liderw, czonkw organizacji pozarzdowych
w procesie tworzenia zrwnowaonego rozwoju lokalnego, budowania samowystarczalnych
i samostanowicych o sobie spoecznoci. Wikszo zawartych w tej czci rozdziaw ma
podobn konstrukcj; z jednej strony zawieraj charakterystyk danego problemu opis
wyzwa, przed jakimi najczciej staj spoecznoci lokalne; z drugiej strony prezentuj
moliwe rozwizania, w formie najciekawszych dostpnych rozwiza i narzdzi oraz dobrych
praktyk, wypracowanych i sprawdzonych zarwno w Polsce, jak i za granic.
Cz dotyczca samorzdw lokalnych skada si z piciu rozdziaw, dotyczcych
zarwno gmin miejskich, jak i wiejskich. W szczeglnoci rozdzia 9, nt. lokalnych strategii
rozwoju, ma bardzo uniwersalny charakter. Zaprezentowane w nim praktyczne narzdzia,
w szczeglnoci Lokalna Agenda 21, przywizuj due znaczenie do wczania wszystkich
interesariuszy spoecznoci lokalnej w procesy podejmowania decyzji i budowania spjnej
wizji rozwoju.
Natomiast rozdzia 10, powicony zrwnowaonemu planowaniu przestrzennemu,
oraz rozdzia 14 o transporcie, traktuj przede wszystkim o sytuacji w miecie, ktrej dotycz
215
rwnie przedstawione w nim narzdzia i studia przypadku. Takie ujcie wynika z wagi
wyzwa, przed jakimi stoj polskie miasta w tym zakresie. Jednak i te rozdziay atwo
moemy odnie do obszarw wiejskich, zwaszcza treci dotyczce wyzwa urbanistycz-
nych oraz metod zrwnowaonego planowania przestrzennego.
Rozdzia 12, powicony gospodarce komunalnej, zawiera treci skierowane zarwno
do gmin miejskich, jak i wiejskich; wrd najwaniejszych naley wymieni metody zago-
spodarowania odpadw komunalnych oraz prowadzenia gospodarki wodno-ciekowej.
Cz propozycji (np. te dotyczce przydomowych oczyszczalni ciekw) ma wiksze zasto-
sowanie dla obszarw o rozproszonej zabudowie. Wynika to przede wszystkim z olbrzy-
mich wyzwa, stojcych przed gospodark wodno-ciekow w obszarach wiejskich.
Interesujcy z punktu widzenia samorzdw moe by zilustrowany w tym rozdziale fakt,
e gospodarka komunalna ma nie tylko kluczowe znaczenie dla ochrony rodowiska, ale
rwnie dla wspierania aktywnoci lokalnej.
Zamykajcy cz lokaln rozdzia 16 dotyczy partnerstw publiczno-prywatnych, ktre
mog znale zastosowanie zarwno na terenach zurbanizowanych, jak i wiejskich. Mog
by one wykorzystane dla rozwoju lokalnego, szczeglnie w celu usprawnienia funkcjono-
wania lokalnej gospodarki i podniesienia jakoci usug komunalnych. Przyjrzymy si w szcze-
glnoci, jak partnerstwo publiczno-prywatne moe zosta wykorzystane na potrzeby zrw-
nowaonego rozwoju. Dostrzeemy rwnie, e leca u podstaw tej koncepcji wsppraca
midzy samorzdem i biznesem stanowi wany element zrwnowaonego rozwoju, dope-
niajc akcentowan w innych rozdziaach wspprac samorzdu i spoecznoci lokalnej.
We wstpie do ksiki zauwaylimy, e zrwnowaony rozwj dotyczy wszystkich
obszarw naszej dziaalnoci i wszystkie jego skadowe s ze sob cile powizane. Dlatego
podzia rozdziaw na poszczeglne czci ma charakter umowny, a treci dotyczce
rozwoju lokalnego mona znale praktycznie we wszystkich rozdziaach. Szczeglnie bliski
temu tematowi jest rozdzia 15, a zawarte w nim studium przypadku 15.P2, powicone
wioskom tematycznym, wietnie obrazuje moliwoci czenia aktywnoci spoecznej
z realizacj zada samorzdowych. Jak wielokrotnie podkrelamy w poszczeglnych
rozdziaach czci III, niezwykle wana dla zrwnowaonego rozwoju lokalnego jest party-
cypacja spoeczna (narzdzie 1.N3). Narzdziem o duym, a wci niewykorzystanym
potencjale ksztatowania zrwnowaonego rozwoju w Polsce, s zielone zamwienia
publiczne (narzdzie 7.N2). Inne rozdziay, ktre wydaj nam si rwnie interesujce dla
osb zajmujcych si rozwojem lokalnym to rozdzia 2 o myleniu systemowym oraz
rozdzia 6 o zrwnowaonym budownictwie.
Wraz ze wzrostem znaczenia i aktywnoci samorzdnoci lokalnej w Polsce, obserwuje
si wiele inicjatyw i projektw w tym zakresie, ktrych tylko cz udao si opisa w niniej-
szej ksice. Inne dziaania skierowane do lokalnych samorzdw i spoecznoci, ktre
warto wymieni, to:
czwarta o priorytetowa Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich (dawny LEADER),
nakierowana na tworzenie lokalnych grup dziaania i wspierania ich autonomicznoci
oraz trwaoci;
liczne szkolenia dotyczce tworzenia i wspierania lokalnych partnerstw na rzecz
rozwoju spoeczno-gospodarczego, skierowane do administracji samorzdowej,
sektora biznesu i organizacji pozarzdowych;
program Szkoy dla Ekorozwoju, prowadzony przez Fundacj Partnerstwo dla
rodowiska z Krakowa;
a take inne dziaania wielu instytucji rzdowych i samorzdowych, fundacji wspierania
rozwoju lokalnego i innych organizacji pozarzdowych, ktrych nie sposb wymieni w tej ksice.
216
Rozdzia 9.
Strategie i wskaniki zrwnowaonego
rozwoju
9.1. Wprowadzenie: zrwnowaony rozwj jako cel
strategiczny
Praktyczna realizacja koncepcji zrwnowaonego rozwoju i konieczno sprostania
wyzwaniom XXI wieku wymagaj nowej filozofii rozwoju globalnego, regionalnego
i lokalnego, przeciwstawiajcej si wsko rozumianemu wzrostowi gospodarczemu.
Zrwnowaony rozwj wymaga integrowania adu gospodarczego, spoecznego (w tym
polityczno-instytucjonalnego), rodowiskowego i przestrzennego.
Podstawowym narzdziem tworzenia nowej wiadomoci spoecznej, opartej na
poszanowaniu zasobw, s strategie (plany strategiczne) rozwoju, zbudowane i realizo-
wane w oparciu o partnerstwo rnych sektorw ycia spoecznego, gospodarczego
i politycznego.1 Przesank wprowadzenia nowej generacji planw jest zapewnienie
przez zrwnowaony rozwj wysokiej jakoci ycia. Zrwnowaony rozwj jest wic
kluczowym celem strategicznym, ktrego realizacja powinna sprzyja rwnowaeniu
wielu sfer jakoci ycia (dobrobytu, dobrostanu i bogostanu),2 jako nadrzdnego celu
rozwoju w skali indywidualnej i zbiorowej (Borys, 2005; Borys i Rogala, 2008).
Uwzgldnienie zrwnowaonego rozwoju jako celu strategicznego rnego typu
dokumentw planistycznych (strategii, programw, polityk itp.) opracowywanych na
poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, jest bardzo wan form konkretyzacji tej
koncepcji rozwoju. Jest to konkretyzacja diagnostyczna i planistyczna poprzez: diagno-
zowanie stanw zrwnowaonego rozwoju, okrelanie celw rozwojowych, ich aktuali-
zacj i monitoring realizacji tych celw. Ma ona swoje oparcie w innych, niezwykle
wanych konkretyzacjach istoty zrwnowaonego rozwoju:
9.
zapisach prawa (art. 5 Konstytucji; zapisy w wielu innych ustawach, np. w ustawie
z 27 kwietnia 2001 r. prawo ochrony rodowiska, w ustawie z 27 marca 2003
r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym itp.);
systemach wartoci odzwierciedlonych w poszczeglnych adach (adzie
spoecznym, adzie gospodarczym, adzie rodowiskowym, adzie przestrzennym)
i w zbiorach zasad okrelajcych istot tych adw;
pomiarze stanu, postpu lub regresu w deniu do rozwoju zrwnowaonego
poprzez tworzenie uzgodnionego i dobrze okrelonego zestawu wskanikw dla
potrzeb monitorowania realizacji tego paradygmatu rozwoju.
W ujciu planistycznym zmiany zachodzce w jednostce samorzdu terytorialnego,
okrelane jako rozwj zrwnowaony, zmierzaj do realizacji celu lub zbioru celw.
W praktyce planowania to ujcie zrwnowaonego rozwoju jest uwzgldniane
w podziale celw strategicznych na nadrzdne, gwne i szczegowe (rysunek 9.1).
Cel nadrzdny to cel najbardziej oglny, podstawowa idea przyszego rozwoju.
Wyraa on w sposb hasowy istot wczeniej sformuowanej wizji przyszoci obszaru
objtego planowaniem. Jest to cel, jaki mamy szans w pewnym (na og w duym)
1
Dokumenty te odpowiadaj analogicznym elementom systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem tworzonemu w przedsi-
biorstwach, ktremu przyjrzelimy si w rozdziale 4.
2
Dobrobyt odnosi si do sfery mie, dobrostan do sfery psychicznej (emocjonalno-mentalnej), a bogostan do sfery uczu/sfery
duchowej; to te trzy sfery stanowi o holistycznej jakoci ycia.
Cel gwny w odrnieniu od celu nadrzdnego to taki cel strategiczny, ktry mamy
osign w caoci i za osignicie ktrego ponosimy w peni odpowiedzialno.
Okrelenie celu gwnego polega wic na odpowiedzi na pytanie: jaki rozwj zapewni
realizacj celu nadrzdnego? Przy budowie strategii rozwoju zrwnowaonego odpo-
wied na to pytanie jest nastpujca: rozwj spoeczno-gospodarczy zharmonizowany
ze rodowiskiem, rozwj, w ktrym granic podejmowanych dziaa jest trwao
zasobw rodowiska lub jeszcze inaczej rozwj realizujcy zasad sprawiedliwoci
midzypokoleniowej (por. rozdzia 3). W budowie planw rozwoju zrwnowaonego
cel gwny jest z gry okrelony przez sam nazw planu (np. strategia zrwnowao-
nego rozwoju gminy). W tym ujciu rozwj zrwnowaony jest rodkiem (narzdziem,
celem II rzdu) realizacji celu nadrzdnego wysokiej, zrwnowaonej i tworzonej
w oparciu o poszanowanie zasobw rodowiska, jakoci ycia.
Czy naley ustala jeden, czy wiele celw gwnych? Odpowiedzi na to wane
pytanie dostarcza sama praktyka planowania, w ktrej dominuje dekompozycja
oglnie sformuowanego celu gwnego (zrwnowaony rozwj) na cele formuo-
wane w ukadzie poszczeglnych sfer (adw), tzn. gospodarczej (cel: zrwnowa-
ony rozwj gospodarczy), spoecznej (cel: zrwnowaony rozwj spoeczny),
rodowiskowej (cel ad ekologiczny), przestrzennej (cel: ad przestrzenny).
Wanym celem, cho rzadko formuowanym na poziomie lokalnym, jest cel w sferze
zarzdzania jednostk samorzdu terytorialnego (cel: ad polityczno-instytucjo-
nalny/dobre rzdzenie).
218
Bardzo wanym etapem w planowaniu lokalnym jest okrelenie szczegowych
celw zrwnowaonego rozwoju. O ile deklaracja wizji, celu nadrzdnego i gwnego
jest przekazem pewnych intencji mieszkacw w odniesieniu do przyszoci, to cele
szczegowe stanowi ju konkretne punkty docelowe. Cele te wynikaj z dwch
analiz:
analizy sytuacyjnej, tzn.:
analizy podmiotw instytucjonalnych i decydentw (analiza interesariuszy),3
analizy stanu obszaru objtego programowaniem, jego mocnych i sabych
stron oraz otoczenia szans i zagroe (analiza SWOT);
analizy problemw, z jakimi dany obszar si boryka; celem tej analizy jest
uzyskanie przyblienia stanu rzeczywistego, obrazujcego gwne przeszkody
i elementy negatywne obecnej sytuacji obszaru i wzajemne relacje pomidzy
tymi elementami z punktu widzenia celu gwnego, tj. zrwnowaonego
rozwoju.
Cele szczegowe stanowi wic odzwierciedlenie konkretnych warunkw zewntrz-
nych, jak i konkretnych wewntrznych moliwoci zrwnowaonego rozwoju danej
jednostki samorzdu terytorialnego. Okrelenie celw uzyskuje si przez przekszta-
cenie problemw na cele; kady z problemw (stanw negatywnych) jest przekadany
na cel (stan pozytywny), ktry ma zosta osignity w przyszoci. A oto typowe dla
strategii lokalnych dwa przykady celw szczegowych:
cel 1 wysoka wiadomo ekologiczna mieszkacw gminy (jako pozytywna
transformacja problemu: niewystarczajca wiadomo ekologiczna miesz-
kacw gminy);
cel 2 gmina ma kompleksowy system gospodarki odpadami (jako pozytywna
transformacja problemu: gmina nie ma kompleksowego systemu gospodarki
odpadami).
Podobnie jak w kadym innym przypadku, podstawow zasad przywiecajc
okrelaniu celw szczegowych jest kierowanie si zdrowym rozsdkiem. Jeli nasze
9.
cele nie bd jasno okrelone, trudno bdzie je realizowa, a take oceni postp
na drodze do ich osignicia. Oprcz uwzgldniania wczeniej wymienionych cech,
przy ich formuowaniu naley pamita, e cele:
to nie dziaania (procesy), lecz obrazy (stany) przyszych sytuacji;
powinny by formuowane na jednakowym poziomie, a nie poprzez relacj
przyczynowo-skutkow.
Przykadem popenienia jednoczenie dwch bdw przy okrelaniu celu jest sfor-
muowanie: zmniejszanie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego poprzez ograni-
czanie ruchu pojazdw. W tym przypadku odnosi si on do dziaania i relacji przyczy-
nowo-skutkowej. Waciwie sformuowany cel powinien dotyczy konkretnych parame-
trw jakoci powietrza.
3
Jest to jedna z metod analizy strategicznej. Analiza interesariuszy (stakeholders analysis) jest analiz potencjalnych zwolennikw
(sojusznikw) i przeciwnikw strategii zrwnowaonego rozwoju. Koncentruje si na dwch gwnych pytaniach: kim s interesa-
riusze? (podmioty instytucjonalne i decydenci) i na ile s wani z punktu widzenia gminy? (powiatu, regionu itp.). Z tego wynika
pytanie trzecie: jakie dziaania moemy podj, aby zapewni sobie moliwie maksymaln wspprac z ich strony?. Poprzez
analiz dokonuje si podziau listy interesariuszy na: podmioty, ktre maj nastawienie pozytywne (wspieraj); podmioty, ktre maj
nastawienie negatywne. Zesp przeprowadzajcy analiz zastanawia si, w jaki sposb (poprzez jakiego rodzaju dziaania) mona:
zwikszy wsparcie ze strony podmiotw pozytywnych, zmniejszy negatywne nastawienie drugiej grupy. Por. z analiz interesa-
riuszy i dialogiem z nimi prowadzonymi w ramach systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem w przedsibiorstwie (podroz-
dzia 4.8).
220
System zarzdzania realizacj strategii zrwnowaonego rozwoju jest bardzo wanym
i czsto niedocenianym elementem procesu rozwoju. Decyduje on, czy w miar upywu
czasu dynamika procesu realizacji strategii bdzie rosn czy sabn. Jeli nie stwo-
rzymy tego systemu, strategia zrwnowaonego rozwoju i dokumenty pochodne stan
si bardzo szybko dokumentami martwymi. Na system ten skadaj si przede
wszystkim instrumenty realizacji strategii oraz podsystemy monitorowania (obserwacji
realizacji celw i zada strategii oraz zmian w warunkach realizacji) oraz aktualizacji
strategii (Borys, 2003, s. 250279).
Tabela 9.1. Struktura wskanikowa programu Urban Audit (w nawiasach liczba wskanikw opisu-
jcych dan poddziedzin)
Dziedziny Poddziedziny
4
Por. <www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_urban_audit.pdf>. Rozpowszechnianie informacji o programie Urban Audit prowa-
dzone jest poprzez stron internetow <www.urbanaudit.org>, ktra umoliwia m.in. uzyskanie informacji o profilu miasta, pokazuje
ranking miast pod wzgldem badanej cechy, umoliwia rwnie porwnanie informacji pomidzy wybranymi miastami. Dane staty-
styczne w ramach projektu Urban Audit dostpne s rwnie w bazie danych Eurostatu. Aktualne informacje o programie oraz wyniki
audytu dla 258 miast europejskich zamieszczono rwnie na stronie <www.ec.europa.eu/regional_policy/themes/urban/audit>.
222
Druga koncepcja monitoringu, czcego pomiar zrwnowaonego rozwoju
z pomiarem jakoci ycia na poziomie lokalnym, to specyficzna i cigle rozwijajca si
inicjatywa statystyczna sektora samorzdowego pod nazw System Analiz
Samorzdowych (SAS) <www.sas.zmp.poznan.pl>. Od 2007 r., obok dotychczas realizo-
wanego badania jakoci usug publicznych, zakres SAS rozszerzono o dwa dodatkowe
moduy wskanikowe: zrwnowaony rozwj i jako ycia mieszkacw. Modu
wskanikw zrwnowaonego rozwoju SAS na tle innych systemw wskanikw
wyrnia si moliwoci obliczania syntetycznych miar zrwnowaonego rozwoju dla
dziedzin i adw (uwzgldnia ad spoeczny, ad rodowiskowo-przestrzenny i ad
gospodarczy). W ramach moduu moliwe s bowiem cztery poziomy analizy wska-
nikw zrwnowaonego rozwoju dostosowane do potrzeb monitoringu realizacji stra-
tegii lokalnych (rysunek 9.3). System oferuje samorzdom take ankiet badania jakoci
ycia wraz z metodyk przeprowadzenia badania oraz struktur raportu. Modu zrwno-
waonego rozwoju liczy ponad 250 wskanikw, wykorzystujcych zasoby Banku
Danych Regionalnych GUS. Struktur moduu wskanikw zrwnowaonego rozwoju
funkcjonujcego w ramach SAS przedstawia tabela 9.2.
Tabela 9.2. Struktura moduu wskanikw zrwnowaonego rozwoju SAS ady i dziedziny
ad rodowiskowo-
ad spoeczny ad gospodarczy przestrzenny
Jak pokazuj przykady systemw Urban Audit i SAS, polskie gminy i powiaty
w procesach realizacji strategii zrwnowaonego rozwoju dysponuj dobrze rozwi-
nitym systemem monitoringu wskanikowego. System ten spenia w duym stopniu
cechy dobrego monitoringu, poniewa jest:
wiarygodny, tzn. zgodny z obiektywnym stanem rzeczy i z dobrze okrelonym
przedmiotem pomiaru (zrwnowaony rozwj) przez kilka sposobw konkrety-
zacji tej koncepcji rozwoju;
adekwatny do potrzeb uytkownika przydatny dla planowania, diagnozo-
wania i do podejmowania lokalnych decyzji strategicznych dotyczcych zrwno-
waonego rozwoju;
zrozumiay dla uytkownika;
aktualny i dajcy niezbdn retrospekcj (coraz dusze szeregi czasowe dla
obserwacji tendencji zmian w jednostce samorzdu terytorialnego);
konsekwentny w formie przekazu regularne stosowanie tych samych wska-
nikw z bardzo ostronym wprowadzaniem zmian wzbogacania lub redukcji
wskanikw;
zbudowany na stabilnej bazie danych statystyki publicznej i atwo dostpny
(przez internet).
Wskaniki te mog wic zosta wykorzystane do planowania zrwnowaonego
rozwoju, do czego suy tworzenie LA-21 (studium przypadku 9.P1), a nastpnie
stanowi podstaw oceny i rewizji tych planw w postaci audytu LA-21 (narzdzie
9.N1).
224
Narzdzie 9.N1.
Audyt Lokalnej Agendy 21
W kontekcie rozprzestrzeniania si wadzany przez pracownikw samorzdo-
w polskich gminach i powiatach strategii wych (audyt wewntrzny).
zrwnowaonego rozwoju, konieczna jest Typowa procedura audytu zrwnowa-
weryfikacja: onego rozwoju, realizowana w ramach
czy opracowane strategie s rzeczywi- standardu UNDP, skada si z czterech
cie strategiami zrwnowaonego roz- etapw przedstawionych na rysunku 9.4.
woju? W trakcie audytu ocenie poddawane s:
jaki jest stan zrwnowaonego roz- plany strategiczne (strategie zrwno-
woju przed budow strategii waonego rozwoju) analizowane
i w wyniku jej realizacji? przez pryzmat:
Odpowiedzi na te pytania udzieli moe - spenienia podstawowych kryte-
audyt LA-21 (por. Rogala, 2003). Audyt jest riw wynikajcych z teorii i dobrej
instrumentem stosowanym w rnych praktyki zarzdzania (struktura stra-
dziedzinach, m.in. w dziedzinie finansw, tegii, czytelno itp.),
jakoci, rodowiska, etyki, marketingu itd. - stopnia uwzgldnienia zasad zrw-
(por. audyt dostawcw; narzdzie 7.N1). nowaonego rozwoju;
Pomys zastosowania tego instrumentu stan rozwoju oceniany na podstawie:
w ramach zarzdzania zrwnowaonym - wartoci wskanikw zrwnowao-
rozwojem na szczeblu lokalnym powsta nego rozwoju, dotyczcych gospo-
w 2002 r. w ramach projektu Umbrella darki, spoeczestwa, rodowiska
realizowanego w programie UNDP. Audyt i zarzdzania jednostek samorzdu
jak dowiody tego zdobyte dowiadcze- terytorialnego,
nia pozwala na uporzdkowanie moni-
torowania realizacji koncepcji zrwnowa-
onego rozwoju. Audyt moe mie cha-
- ich porwnania do wartoci wska-
nikw obliczanych dla innych,
podobnych jednostek samorzdu
9.
rakter zewntrzny lub moe by przepro- terytorialnego.
Cz I Diagnoza
1. INFORMACJE WSTPNE
1.1. Podstawowe pojcia, w tym zasady zrwnowaonego rozwoju
1.2. Informacje o audycie i jego procedurze
1.3. Syntetyczna charakterystyka gminy
4. ANALIZA WSKANIKOWA
4.1. Duga lista
4.2. Krtka lista
4.3. Analizy wskanikowe w ukadzie: przyczynastanreakcja
226
Audyt strategii zrwnowaonego roz- dla czci programowej (tzw. aktualizacja
woju pozwala na cige podnoszenie jako- operacyjna w cyklu rocznym).
ci strategii poprzez wprowadzanie W latach 20022007 audyt zrwnowa-
w dokumencie niezbdnych zmian, wyni- onego rozwoju przeprowadzony zosta
kajcych z nowych uwarunkowa praw- w kilkudziesiciu gminach i powiatach
nych, gospodarczych, politycznych, spo- w Polsce. W ramach transferu polskich
ecznych itp. dowiadcze, audyty zrwnowaonego
Konieczno aktualizacji wynika z ponad- rozwoju przeprowadzono take w 10
kadencyjnego charakteru strategii i zasady jednostkach samorzdu terytorialnego
cigoci planowania, tzn. staego ledze- na Litwie i 10 jednostkach na Ukrainie.
nia zmian i ich biecego uwzgldniania Jest to wic narzdzie sprawdzone prak-
w dokumencie oraz przesuwania hory- tycznie i moe by bez problemw po-
zontu planowania na kolejne lata (plano- czone z baz danych wskanikw zrw-
wanie kroczce). System aktualizacji jest nowaonego rozwoju funkcjonujcego
odmienny dla czci dokumentu okrelaj- w ramach Systemu Analiz Samorzdo-
cej wizj rozwoju oraz cele strategii (tzw. wych Zwizku Miast Polskich.
aktualizacja taktyczna co 4 lata) oraz
9.4. Podsumowanie
Praktyczna realizacja koncepcji zrwnowaonego rozwoju i konieczno sprostania
wyzwaniom XXI wieku wymagaj nowej filozofii rozwoju globalnego, regionalnego
i lokalnego, przeciwstawiajcej si wsko rozumianemu wzrostowi gospodarczemu.
Powinna ona by oparta na integrowaniu adu gospodarczego, spoecznego (w tym
polityczno-instytucjonalnego), rodowiskowego i przestrzennego. Przesank wpro-
wadzenia nowej generacji planw jest zapewnienie, poprzez zrwnowaony rozwj,
wysokiej jakoci ycia.
9.
Uwzgldnienie zrwnowaonego rozwoju jako celu strategicznego rnego typu
dokumentw planistycznych (strategii, programw, polityk itp.), opracowywanych na
poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, jest kluczow form konkretyzacji tej
koncepcji rozwoju. W praktyce planowania to ujcie zrwnowaonego rozwoju jest
uwzgldniane w podziale celw strategicznych na nadrzdne, gwne i szczegowe.
Bez tej konkretyzacji koncepcja zrwnowaonego rozwoju staje si sloganem bez
pokrycia w rzeczywistoci, zwaszcza w yciu spoecznoci lokalnych.
Podobnie jak w przypadku biznesu, system zarzdzania realizacj strategii zrwno-
waonego rozwoju jest bardzo wanym i czsto niedocenianym elementem Lokalnej
Agendy 21 w przypadku samorzadow lokalnych. Brak tego systemu powoduje, e stra-
tegia zrwnowaonego systemu staje si bardzo szybko dokumentem martwym.
Niemono mierzenia i monitorowania wszystkiego i zwizane z monitoringiem koszty
narzucaj konieczno stosowania specjalnie do tego celu opracowanej listy wska-
nikw, jakimi zamierzamy posugiwa si przy ocenie postpw w realizacji tej idei.
Dostosowanie wymiernej obserwacji realizacji strategii do jej struktury, oznacza koniecz-
no poczenia pomiaru zrwnowaonego rozwoju z pomiarem jakoci ycia. Jest to
obecnie najwiksze wyzwanie, jakie stoi przez monitoringiem wskanikowym. W Polsce
funkcjonuj ju dwa systemy pomiaru wskanikowego czce pomiar postpw reali-
zacji nowego paradygmatu rozwoju z monitoringiem celu nadrzdnego tego rozwoju
jakoci ycia.
rda praktyczne
Borys, T. (1998), Jak budowa programy ekorozwoju. Informacje oglne, Warszawa
i Jelenia Gra: Fundacja Karkonoska.
Borys, T. (2008), Wskaniki zrwnowaonego rozwoju w ramach Systemu Analiz
Samorzdowych, Pozna: Zwizek Miast Polskich.
Borys, T., Rogala, P. (red.) (2008), Jako ycia na poziomie lokalnym: ujcie wskani-
kowe, Warszawa: UNDP.
ICLEI (1997), Podrcznik ICLEI w zakresie zarzdzania ochron rodowiska dla wadz
samorzdowych Europy rodkowej i Wschodniej, Fryburg: ICLEI.
Lokalna akcja na rzecz rodowiska, czyli jak wasnymi siami opracowa program
ochrony rodowiska dla gminy lub powiatu (2000), Warszawa: NFOiGW.
Poradnik dla samorzdw. Jak wdraa zasady Agendy 21 w gminie? Fundacja Rozwoju
Demokracji Lokalnej w Szczecinie, Zwizek Gmin Szwedzkich i Gmina Barlinek.
UNDP (2002), Audit zrwnowaonego rozwoju gmin i powiatw: oferta pomocy dorad-
czej, Warszawa: UNDP.
UNDP (2003), Polskie spoeczestwo na drodze do zrwnowaonego rozwoju (Poland
towards sustainable human development), Warszawa: UNDP.
Pytania
1. Jaka jest rola diagnozowania i planowania we wdraaniu zrwnowaonego rozwoju?
2. Jak mona powiza poszczeglne ady zrwnowaonego rozwoju ze struktur
celw planowania lokalnego?
3. Jakie s zalenoci midzy zrwnowaan jakoci ycia a zrwnowaonym rozwo-
jem spoeczno-gospodarczym?
4. Jakie s moliwoci zobiektywizowania procedury okrelania celw szczegowych
zrwnowaonego rozwoju?
5. Jakie rodzaje planw strategicznych, taktycznych i operacyjnych s tworzone w two-
jej gminie i czy wystpuje w nich kategoria zrwnowaonego rozwoju?
6. Jak wag przykada si w twojej gminie do systemu realizacji strategii zrwnowao-
nego rozwoju jak struktur ma ten system?
7. Jakie narzdzia wykorzystywane s w monitoringu strategii zrwnowaonego rozwoju?
8. Jak specyfika miasta, gminy czy powiatu jest uwzgldniania w pomiarze wskaniko-
wym realizacji celw zrwnowaonego rozwoju?
228
Studium przypadku 9.P1.
Lokalna Agenda 21 w Polsce
Podstawowym narzdziem realizacji zasad zrwnowaonego rozwoju na poziomie
lokalnym, cile sprzonym z dziaaniami planistycznymi i wdraaniem tej koncepcji, jest
Lokalna Agenda 21 (LA-21).5 Zgodnie z praktyk polskich gmin i powiatw dziaania
w ramach Agendy tworz uspoeczniony (partnerski), dynamiczny proces realizacji zasad
zrwnowaonego rozwoju, w ktrym spoecznoci lokalne uczestnicz w podejmowaniu
kluczowych decyzji. LA-21 jest bardzo wanym narzdziem budowy spoeczestwa obywa-
telskiego, ktrego cech jest poszanowanie zasobw przyrodniczych.
Oznacza to w praktyce kreowanie w procesie uspoecznionym lokalnej strategii
zrwnowaonego rozwoju, integrujcej polityk ochrony rodowiska z polityk gospo-
darcz, spoeczn i przestrzenn. Samo tworzenie dokumentw strategicznych, bez part-
nerstwa midzysektorowego w procesie budowy i realizacji strategii, nie moe by uto-
samiane z Agend 21. LA-21 jest to wic rwnoczesne:
tworzenie spjnej strategii, opartej na zasadach zrwnowaonego rozwoju;
budowanie zdolnoci samorzdw do partnerstwa;
tworzenie solidnych podstaw dla komunikacji spoecznej w procesie opracowy-
wania, weryfikacji i realizacji wizji rozwoju lokalnego.
W pierwszej poowie lat 1990. znajomo Agendy 21 przez wadze lokalne w Polsce
nie przekraczaa 5% wszystkich polskich gmin. Badania ankietowe duej grupy gmin
(1023 gminy poudniowej Polski, przy 23% zwrotnoci ankiet) przeprowadzone na prze-
omie roku 1999/2000 przez Polski Klub Ekologiczny wskazyway, e sytuacja istotnie
si poprawia, cho nadal wikszoci (okoo 70%) gmin idee LA-21 i zrwnowaonego
rozwoju nie byy znane. Znajomo LA-21 pozostaje na podobnym poziomie do dzi.
Realizacja zasad zrwnowaonego rozwoju poprzez LA-21 w polskich samorzdach
przebiega w sposb bardzo zrnicowany, w zalenoci od sposobu rozumienia Agendy,
co pozwala wyrni trzy poziomy zaawansowania wdraania LA-21 w polskich gminach
9.
i powiatach.
1. Poziom kowbojski, ktry charakteryzuje nieznajomo LA-21 i kontestacja zrw-
nowaonego rozwoju, traktowanie ochrony rodowiska jako bariery rozwoju
gospodarczego, brak uspoecznienia planowania lokalnego, przewaga inwestycji
koca rury, niedocenianie problemu niskiej wiadomoci ekologicznej,
przewaga egocentrycznego podejcia do rozwoju.
2. Poziom ograniczania Agendy do spraw ochrony rodowiska. LA-21 to program
ochrony rodowiska (program dziaa na rzecz rodowiska), cz lokalnej polityki
ekologicznej lub lokalnej polityki przestrzennej. Ten poziom mona nazwa umownie
ma Agend 21. Programy pilotaowe tworzenia tak rozumianej LA-21, realizowane
pod koniec ubiegego wieku, byy istotn inspiracj dla stworzenia standardu budowy
5
Szczyt Ziemi (rodowisko i rozwj) w Rio de Janerio w 1992 r. ukonkretni koncepcj zrwnowaonego rozwoju przede
wszystkim w formie Karty Ziemi (Deklaracja z Rio 27 zasad) oraz Globalnego Programu Dziaa Agenda 21. Rol i zadania
wadz i spoecznoci lokalnych w tworzeniu oraz realizacji zasad zrwnowaonego rozwoju okrela rozdzia 28 Agendy 21,
w ktrym czytamy m.in.: wiele problemw omawianych w Agendzie 21 wymaga dziaa na szczeblu lokalnym, czynnikiem decy-
dujcym o rozwizaniu tych problemw bdzie uczestniczenie w nich i wsppraca wadz lokalnych. (...) Wadze lokalne powinny
podj dialog ze spoecznociami, organizacjami lokalnymi i przedsibiorstwami prywatnymi w celu przyjcia lokalnej Agendy 21.
Podkrela si w nim ju w pierwszych zapisach podany sposb dziaania tych wadz uspoecznienie procesu podejmowania
decyzji, samodzielno, przejawianie inicjatywy, a nie bierne czekanie na wytyczne. W Agendzie zwraca si uwag, e to wanie
spoecznoci lokalne i ich poszczeglne sektory (samorzd, organizacje pozarzdowe, biznes czy lokalni liderzy) tworz, prowadz
i utrzymuj infrastruktur spoeczn i ekonomiczn, gospodaruj przestrzeni, ksztatuj i chroni rodowisko przyrodnicze, kreuj
i realizuj wasne wizje rozwoju oraz wspuczestnicz w realizacji wizji rozwoju lokalnego, regionalnego i kraju.
230
3. LA-21 zakada wykorzystanie metody planowania uspoecznionego (aktywnego,
partycypacyjnego, obywatelskiego; narzdzie 1.N3). W procesie tworzenia planu
i jego realizacji budowany jest system komunikacji spoecznej. Zawiera on m.in.
takie elementy, jak: styl komunikacji, budowanie zaufania i wizi pomidzy uczest-
nikami procesu, w tym ze spoecznoci lokaln, rozwizywanie konfliktw, praca
z grupami. Wanym elementem systemu s ankiety i inne formy badania opinii
publicznej stosowane w procesie planowania. Planowanie partycypacyjne polega
zatem na praktycznej realizacji idei partnerstwa midzysektorowego w procesie
planowania zrwnowaonego rozwoju.
4. Spoeczny charakter procesu tworzenia strategii zrwnowaonego rozwoju jest
niewtpliwie wyzwaniem dla wadz samorzdowych. Oznacza on bowiem: przy-
jcie na siebie penej odpowiedzialnoci organizacyjnej za sprawny przebieg caego
procesu, jednoczesne otwarcie si ku spoeczestwu i przypisanie mu kluczowej
roli w tym procesie. Rol samorzdu jest w tym przypadku: cige wspieranie
i animowanie spoecznego ruchu wok procesu tworzenia planu i jego realizacji,
ledzenie postpu prac i formalne, w drodze uchway rady (gminy, powiatu) lub
sejmiku, akceptowanie wypracowanego przez zesp liderw planu zrwnowao-
nego rozwoju, sposobw jego wdraania i systemu monitorowania postpw.
5. Obserwacja sposobu prowadzenia prac strategicznych w wielu regionach, powiatach
i gminach wiadczy o coraz powszechniejszym preferowaniu partycypacyjnych
metod tworzenia dokumentw planistycznych, a zwaszcza strategii zrwnowao-
nego rozwoju. Na podstawie dowiadcze praktycznych przy wdraaniu standardu
UNDP mona jednak w wielu jednostkach samorzdu terytorialnego zaobserwowa
bariery szerokiego uspoecznienia procesu tworzenia planw rozwoju lokalnego.
Skada si na nie zarwno brak przygotowania wadz samorzdowych do uspoecz-
nienia procesu tworzeniu i realizacji planw, jak i niedostateczne przygotowanie
spoecznoci lokalnej lub regionalnej do udziau w procesie tworzenia planu (por.
studium przypadku 1.P3). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z brakiem
9.
wiedzy na temat moliwych form i technik wczania spoeczestwa w procesy
podejmowania decyzji oraz z brakiem pozytywnych dowiadcze w zakresie zrozu-
mienia przez wadze samorzdowe idei uspoecznienia procesu. Przejawia si to
w czysto formalnym podejciu do zagadnienia oraz traktowaniu udziau spoecznego
w procesie podejmowania decyzji jako niepotrzebnego balastu, ktry utrudnia cay
proces i niepotrzebnie go wydua. W drugim przypadku problemem jest niepene
zrozumienie idei szerokiego udziau spoecznoci lokalnej w caym procesie i trakto-
waniu go nie jako wsppracy z samorzdem lokalnym, lecz jako okazji do torpedo-
wania ich dziaa i tzw. przyoenia wadzy. Dodatkowym problemem jest saba
motywacja do postaw aktywnych wynikajca m.in. z nieznajomoci lub braku prze-
konania do idei zrwnowaonego rozwoju, sceptycyzmu co do celowoci tworzenia
jakichkolwiek planw, niedostrzegania wasnych korzyci, a take braku wiary
w dobre intencje osb angaujcych si spoecznie w cay proces (brak autentycz-
nych liderw spoecznoci lokalnej i regionalnej).
Pytania
1. Co odrnia konwencjonalne planowanie rozwoju lokalnego od procesu budowy
i realizacji Lokalnej Agendy 21?
2. Jakie s bariery szerokiego uspoecznienia procesu tworzenia planw rozwoju lokal-
nego w twojej gminie/powiecie?
232
Poniej przedstawiamy pi gwnych cech opracowanego w ramach Projektu
Umbrella standardu strategii i procesu jej budowy.
1. Przyjcie opisanej na pocztku rozdziau trjpoziomowej struktury celw strate-
gicznych z jasnym umiejscowieniem w tej strukturze koncepcji rozwoju
zrwnowaonego.
2. Wykorzystanie po raz pierwszy w procesie budowy strategii pojcia adu zinte-
growanego. Wspzaleno podstawowych sfer rozwoju zrwnowaonego
oznacza, e musi by on ksztatowany rwnoczenie jako ad gospodarczy, ad
spoeczny i polityczno-instytucjonalny, ad rodowiskowy, ad przestrzenny,
z uwzgldnieniem obiektywnych praw rozwoju gospodarczego, spoecznego
i przestrzennego zagospodarowania oraz naturalnych praw adu ekologicznego.
Wpywa to na ukad strategii oraz przesdza o wielosektorowym skadzie zespou.
W standardzie UNDP ukad adw decyduje o grupowaniu celw szczegowych
strategii i o ukadzie planu operacyjnego (programu dziaa).
3. Przyjcie zasad zrwnowaonego rozwoju jako gwnego sprawdzianu, czy
deklaracja realizacji ZR zawarta w celach strategicznych jest zgodna z istot tego
rozwoju.
4. Uznanie szczeglnej roli systemu zarzdzania realizacj strategii zrwnowaonego
rozwoju (por. opis systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem
w rozdziale 4). W praktyce budowy strategii lokalnych (i nie tylko lokalnych) ten
system jest najbardziej niedocenianym elementem Agendy 21, a przecie ma decy-
dujcy wpyw na dynamik realizacji strategii. Z praktyki planowania lokalnego
wynika, e nie stworzenie tego systemu powoduje, e strategia zrwnowaonego
rozwoju staje si bardzo szybko dokumentem martwym (tzw. pkownikiem).
W standardzie przyjto, e system ten tworz przede wszystkim trzy podsystemy:
instrumenty realizacji strategii;
monitorowanie obserwacja realizacji celw i zada strategii oraz zmian
w warunkach realizacji;
9.
aktualizacja strategii.
5. Uznanie za podstawowy cel procesu tworzenia i realizacji strategii zrwnowao-
nego rozwoju budowy zdolnoci samorzdw do partnerstwa oraz tworzenia
solidnych podstaw dla komunikacji spoecznej w procesie tworzenia, weryfikacji
i realizacji wizji rozwoju lokalnego. Temu su dwa spoeczne filary standardu
UNDP tworzenia LA-21:
budowa strategii w procesie planowania partycypacyjnego;
budowa podstaw instytucjonalnych dla monitoringu spoecznego realizacji
strategii zrwnowaonego rozwoju.
W standardzie przyjto, e grupa planujca to najlepsza forma dla kreowania midzy-
sektorowego partnerstwa dla zrwnowaonego rozwoju. Reprezentatywne forum (Rada
Zrwnowaonego Rozwoju, Lokalna Agenda 21, Komitet Sterujcy itp.), grupujce
przedstawicieli rnych sektorw, powinno poprzez aktywne formy planowania stra-
tegicznego i operacyjnego wypracowa dokumenty strategiczne oraz prowadzi
monitoring spoeczny ich realizacji. Oznacza to, e forum nie powinno by powoywane
tylko dla doranych celw tworzenia dokumentw strategicznych, lecz powinno by
staym elementem instytucjonalnym funkcjonowania ukadw partnerskich na lokalnych
poziomach zarzdzania (powiatu i gminy).
Zgodnie ze statutami takich partnerstw, s one dobrowolnymi porozumieniami
czonkw, zawartymi w celu opracowania i realizacji lokalnej wizji zrwnowaonego
234
Rozdzia 10.
Urbanistyka i gospodarka przestrzenna
10.1. Wprowadzenie: wyzwania urbanizacji
Od pocztku XXI wieku ponad poowa mieszkacw Ziemi yje w miastach.
W 27 krajach Unii Europejskiej wskanik ten osiga 74%, a np. w Holandii lub Anglii
mieszkacy miast stanowi ok. 90% populacji. Miasta zajmuj dzi 2% powierzchni
Ziemi, ale konsumuj 75% jej zasobw.
Na tle coraz szybszych zmian kulturowych, demograficznych i ekonomicznych,
potrzebna jest staa weryfikacja odpowiedzi na pytania o wspczesne modele urbani-
zacji, zasady oraz metody ksztatowania krajobrazu. W ostatnich latach obserwuje si
renesans miejskoci, jako stylu ycia. Cywilizacja postindustrialna i rosnca troska
o jako rodowiska przyczyniaj si do eliminacji wielu zagroe i uciliwoci ycia
w obszarach zurbanizowanych. Miasta, ktre zapewniaj wysz jako rodowiska,
lepiej su mieszkacom. Przycigaj te innych, ktrzy maj moliwo wyboru, czyli
przedstawicieli tzw. klasy kreatywnej (Florida, 2005). W ten sposb miasta dobrze zarz-
dzane zyskuj kolejny impuls rozwojowy.
W tym rozdziale zauwaymy, e odpowiednio zaplanowana urbanizacja, optymali-
zacja intensywnoci i gstoci zagospodarowania, zintegrowane projektowanie i zarz-
dzanie przestrzeni, pozwalaj na pozostawienie poza granicami miast duych areaw
pod uprawy, w stanie zblionym do naturalnego. Rwnoczenie gsto zaludnione,
dobrze zaprojektowane miasta mog by bezpieczne, wygodne i atrakcyjne.
Nie wszdzie niestety udaje si kontrolowa procesy i formy urbanizacji. W krajach
rozwijajcych si dochodzi do dramatycznego przerostu obszarw metropolitalnych
i rozwarstwienia spoecznoci miejskich. W Polsce take nie radzimy sobie z ywio-
owym, chaotycznym rozprzestrzenianiem si zabudowy, zawaszczaniem przestrzeni,
trwa degradacj obszarw pozamiejskich. Zanika specyficzna tosamo rnych
10.
typw krajobrazu, ktry jest wanym dobrem spoecznym i jest zaliczany do zasobw
nieodnawialnych lub trudno odnawialnych.
Ksztat, jaki dzi nadajemy naszym miastom i osiedlom, okreli ich wizerunek,
sposb funkcjonowania i jako ycia mieszkacw na dziesitki, a moe nawet na setki
lat. Dlaczego polski model urbanizacji tak niekorzystnie wyrnia si na tle innych
krajw europejskich? Dlaczego stare miasta s zwykle bardziej atrakcyjne od nowych
dzielnic i osiedli? Jak usprawni gospodark przestrzenn i narzdzia planistyczne?
Prb odpowiedzi na te pytania najlepiej rozpocz od krtkiego przedstawienia genezy
dzisiejszych struktur osiedleczych.
236
10.2.1. Urbanistyka ponowoczesna
Na przeomie lat 1960. i 70. u wielu planistw i architektw dojrzaa wiadomo, e
bezrefleksyjna realizacja modernistycznych zasad planowania i niedostosowana do
naturalnych porzeb czowieka skala wielu powojennych zaoe przestrzennych dopro-
wadziy do obnienia jakoci ycia mieszkacw, pomimo podniesienia standardw
sanitarnych i zwikszenia powierzchni mieszkalnej per capita. Dla ruchu postmoderni-
stycznego charakterystyczny by powrt do przestrzeni o miejskim charakterze, z domi-
nacj wartoci historycznych, neoregionalizmem i tosamoci lokaln. Do projekto-
wania urbanistycznego wczono rne dowiadczenia kulturowe. Powrciy studia
proporcji, miar, znakw, znacze, symboli.
Na pocztku lat 1990. znacznej dynamiki nabra ruch zwany Nowym Urbanizmem.
Dziki opracowaniu skutecznych narzdzi planistycznych i oparciu na prawach wolego
rynku, Nowym Urbanistom udaje si czy wysok jako przestrzeni dla pieszych,
mieszanie funkcji, zwarto i przenikalno struktur zabudowy. Poszukujc ideau prze-
strzeni integrujcej lokalne spoecznoci i ograniczajcej uzalenienie od samochodw,
Nowi Urbanici opieraj si na tradycji, ale podkrelaj te warto wasnych bada nad
istot ssiedztwa i miejskoci. W swoich publikacjach (np. Duany i in., 2000) dziel si
dowiadczeniami z kilkudziesicioletniej walki o zmian planistycznego paradygmatu
i o przeamanie dominacji inynierii drogowej nad humanistyczn urbanistyk.
Nowy Urbanizm wprowadzi innowacyjne, skuteczne metody i narzdzia do praktyk
planistycznych. Wysoka warto rynkowa projektw oraz misyjna dziaalno, poprzez
Congress for the New Urbanism (CNU), zaowocoway do dzi setkami realizacji. Program
Kongresu okrela Karta, podsumowujca zasady zrwnowaonego ksztatowania prze-
strzeni w rnych skalach: od regionalnej, po kwarta zabudowy. Zacznikiem do doku-
mentu jest spis Kanonw Trwaej Architektury i Urbanistyki.1 CNU jest organizacj
midzynarodow i wsppracuje ze rodowiskami o podobnej wraliwoci w Europie,
m.in. Council for European Urbanism, INTBAU, The Princes Foundation for the Built
Environment.
10.
Powrt do tradycji urbanistycznych opiera si na wyborze tych treci, zasad i form,
ktre przechodzc w cigu stuleci ewolucyjn drog rozwoju, speniy kryterium trwa-
oci. Pierwsze due realizacje w tym duchu w Stanach Zjednoczonych Seaside,
Floryda (19841991) i w Europie Poundbury, Dorset (od 1993) s czasem krytyko-
wane za historyzujcy i elitarny charakter, ale przekonuj do siebie spjnoci idei
i konsekwentn realizacj. Warto te zauway, e koszty ich budowy nie odbiegay
znaczco od przecitnych, a 28% zabudowy pierwszego etapu Poundbury to domy
socjalne (przykad Poundbury opisujemy w punkcie 10.4.7).
Nurt modernistyczny te rozwija si w stron pro-rodowiskow. Wybr technologii
sta si znacznie bardziej selektywny, a w obliczu zmian klimatycznych priorytetem stao
si pozyskiwanie energii odnawialnej. Narzdzia informatyczne umoliwiaj maksy-
malne i sprawiedliwe wykorzystanie wiata i energii sonecznej w gsto zabudowanych
dzielnicach miejskich oraz optymalizacj przepywu powietrza i przenikalnoci dla
ruchu. Wizj urbanistyki zrwnowaonej, technicznie zaawansowanej, ale przede
wszystkim przyjaznej czowiekowi i rodowisku, realizuje si poprzez tworzenie caych
osiedli i dzielnic o zerowej emisji CO2 samowystarczalnych energetycznie lub nawet
generujcych nadwyki energii. Prekursorski projekt BedZED opisujemy w punkcie
10.4.7.
1
Oba dokumenty mona pobra ze strony <www.cnu.org>.
238
W efekcie nieskoordynowanych decyzji o warunkach zabudowy, harmonijne formy
charakterystyczne dla europejskiej urbanistyki i ruralistyki zastpowane s beztrosk
rnorodnoci architektury, nasadze i ogrodze. Anarchia w sferze reklamy i infor-
macji wizualnej pogbia zanieczyszczenie krajobrazu.
W ostatnich latach mona zauway te pozytywne zmiany. Odnawiane s stare
centra miejskie. Budowa obwodnic pozwala na odzyskiwanie dla mieszkacw central-
nych przestrzeni rynkowych, ktre kilkadziesit lat temu zmieniano w wzy transportu
samochodowego. Po podniesieniu jakoci infrastruktury technicznej i spoecznej, samo-
rzdy coraz czciej angauj si w dziaania na rzecz bezpieczestwa i wygody miejsc
publicznych. Organizacje spoeczne prowadz dziaania edukacyjne w dziedzinie
kultury przestrzeni i przygotowuj mieszkacw do partycypacji. Zarwno komercjali-
zacja, jak i demokratyzacja s wyzwaniami dla urbanistyki, ktra dotd dziaaa odgrnie,
a nie poprzez negocjowanie, debatowanie i poszukiwanie konsensu. Coraz czciej
dostrzega si konieczno stosowania nowych, skutecznych narzdzi ksztatowania adu
przestrzennego.
Narzdzie 10.N1.
Planowanie i programowanie rozwoju
Denie do trwaego rozwoju wymaga nych struktur, rewaloryzacj i zarzdza-
dziaania strategicznego i skoordynowa- niem dziedzictwem kulturowym, projekto-
nego, uwzgldniajcego dynamik proce- waniem siatki urbanistycznej i sieci transpor-
sw rozwojowych. Kluczowe znaczenie towych, optymalizacj gstoci, promocj
moe mie wskazanie terenw prioryteto- mieszanych funkcji, lokalizacj nowych
wych, najcenniejszych i o kluczowym zna-
czeniu dla porzdkowania struktur miej-
skich: aktywizujcych (obszary inwestycji)
inwestycji, projektami budownictwa dostp-
nego, bliskoci infrastruktury komunalnej
i spoecznej, adaptowalnoci i odnawialno-
10.
i chronionych (gdzie nieplanowany rozwj ci tkanki budowlanej, efektywnoci ener-
inwestycji mgby spowodowa utrat getyczn, zarzdzaniem jakoci, trwaoci,
wartoci i zasobw lub istotne naruszenie okrelaniem standardw urbanistycznych
rwnowagi przestrzennej). Najwaniejsze i architektonicznych. W strategiach rozwoju
decyzje strategiczne, dotyczce wikszoci urbanistycznego coraz czciej uwzgldnia
dzisiejszych miast, zwizane s z wyzna- si te rozwj technologii informacyjnych
czaniem obszarw zakazu zabudowy i komunikacyjnych.
i z polityk transportow. Zajmuje ona Zakres terytorialny planw strategicz-
centraln pozycj w modelach policen- nych powinien by na tyle szeroki, aby
trycznych sieci osadniczych, miast kom- wiza sposb zagospodarowania miejsca
paktowych i inteligentnego wzrostu. z jego dziedzictwem przyrodniczym i kul-
Plany strategiczne i operacyjne turowym. Niektre obszary, np. chronio-
nego krajobrazu czy rewitalizacji, wyma-
Plan strategiczny powinien okrela sytu-
gaj ustale bardziej szczegowych
acj wyjciow, cel, drog dojcia do celu
i rygorystycznych. Dla innych, plany mog
i metody oceny postpw. Podstawowe
mie charakter bardziej oglny. Zawsze
strategie zrwnowaonego rozwoju prze-
jednak powinny ustala niezbdne stan-
strzennego zwizane s z regeneracj
dardy i inspirowa innowacyjno.
i powtrnym wykorzystaniem obszarw
Plany operacyjne su realizacji celw
zurbanizowanych, projektowaniem zielo-
okrelonych w planach strategicznych.
240
przeszkod jest gboko zakorzeniony, tradycyjny pogld, e natura i miasto
znajduj si w opozycji (Whiston-Sprin, 1984, s. 115). Aby mona byo projektowa
miasta jako elementy rodowiska przyrodniczego, potrzebna jest zmiana kulturo-
wo-projektowego paradygmatu.
10.
Rysunek 10.1. Obszary o najwikszej gstoci zaludnienia zlokalizowane wok wzw transpor-
towych, wyrane granice urbanizacji (na podst. Rogers i Power, 2000)
242
10.
Rysunek 10.2. Od osiedla do metropolii podstawowe skadniki ycia spoecznego (na podst.
Rogers i Power, 2000)
Rysunek 10.3. Porwnanie trzech typw zabudowy (na podst. Rogers i Power, 2000)
244
gospodarki. Dziedzictwo kulturowe powinno uzyska rzeczywist rang czynnika
ksztatujcego rozwizania planistyczne, a nie, jak dotd, by traktowane jako okolicz-
no czy przeszkoda (por. studium przypadku 15.P1).
Narzdzie 10.N2.
Zarzdzanie przestrzeni
Tradycyjnie rozumiane planowanie prze- lokalizacj lokalnych centrw i funkcji
strzenne jest narzdziem niezbdnym, ale miastotwrczych;
czsto niewystarczajcym. Gwnym zakaz budowy domw na terenach
wnioskiem z Kongresu INTA (International pozbawionych sieci kanalizacyjnej
Association for Urban Development) 2008 i z dala od utwardzonej drogi publicznej;
byo stwierdzenie koniecznoci przejcia zakaz wygradzania wielorodzinnych
od formuy planowania urbanistycznego terenw mieszkaniowych i ogranicza-
do formuy zintegrowanego zarzdzania nia dostpnoci do drg wewntrz-
urbanistycznego. nych;
Karta lipska na rzecz zrwnowaonych wprowadzenie systemu opat, podat-
miast zobowizuje nas, jako pastwo kw i ulg urbanistycznych, pozwalaj-
czonkowskie UE, do sformuowania cych lokalnym samorzdom na sku-
i konsekwentnej realizacji polityki archi- teczn aktywizacj obszarw zdegra-
tektonicznej. W dokumencie Polityka dowanych;
miejska pastwa opracowanym w 2009 r. preferencje w przydziale rodkw dla
przez Gwn Komisj Urbanistyki projektw zarzdzanych w sposb
i Architektury (Markowski i in., 2009), zintegrowany;
znajduje si wiele propozycji metod wprowadzenie warstwowego prawa
i narzdzi zarzdzania rozwojem urbani- do nieruchomoci, uatwiajcego
stycznym, sucych trwaoci tego roz- rozwj infrastruktury (rwnolege
woju. S wrd nich narzdzia prawne korzystanie z nieruchomoci przez
i fiskalne suce racjonalizacji intensyw- kilku wacicieli uatwi np. budow
noci wykorzystania przestrzeni, wyku- tuneli, mostw, wiaduktw, linii kole-
powi gruntw pod realizacj celw jowych, bez koniecznoci sigania po
publicznych i finansowaniu infrastruktury wywaszczenia i nabywania na wa-
spoecznej. Proponowane narzdzia sno ziemi pod inwestycje);
pomogyby gminom w prowadzeniu wa- wprowadzenie przepisw dotycz-
snej polityki inwestycyjnej, ujednolicaniu cych reklam, jako prawa miejsco-
polityki przestrzennej i budetowej, wiza- wego;
niu planowania przestrzennego z innymi propagowanie i rozwj nowych form
planami rozwoju. zintegrowanego zarzdzania centrami
W Polityce miejskiej pastwa sformu- miast (tzw. Town Centre Management,
owano m.in. nastpujce postulaty: TCM).
przeznaczanie terenw wok przy- Wobec wielkich osiedli mieszkanio-
stankw transportu szynowego na wych potrzebne jest sformuowanie strate-
246
gii krajowej i strategii lokalnych, powiza- podstaw do prowadzenia inwestycji na
nych z lokalnym rynkiem mieszkanio- terenach nieobjtych MPZP, okrelajc
wym. Za konieczne uznano m.in. dziaa- zasady tworzenia zabudowy uzupeniaj-
nia rewitalizacyjne i reurbanizacyjne: uzu- cej. Na ich podstawie mona np. wype-
penianie, transformacj, wymian sub- nia niezabudowane dziaki w centrach
stancji; prowadzenie staego monitoringu miast. Dzi tzw. zabudowa plombowa
spoeczno-przestrzennego i kondycji tech- odbywa si w oparciu o decyzje admini-
nicznej; wsparcie finansowe dla ramo- stracyjne.
wych planw transformacji wielkich osie- Wzorce, wytyczne i kody
dli i zakaz tworzenia nowych monostruk-
Pojcie wzorcw w urbanistyce kojarzy si
tur mieszkaniowych (Markowski i in.,
zazwyczaj z teori Alexandra (1977), ale
2009).
tradycja ujmowania jzyka architektury
Standardy urbanistyczne jako zbioru typowych elementw i wzor-
Jednym z najczciej postulowanych przez cw jest znacznie dusza. Wspczesne
rodowiska urbanistyczne narzdzi pod- prby stosowania takich systemw w pro-
noszenia jakoci przestrzeni i jakoci ycia jektowaniu urbanistycznym przybieraj
s standardy urbanistyczne. Obligatoryjnie formy ksig wzorcw (pattern books),
stosowane standardy uytkowe, kultu- wzornikw i kodw architektonicznych.
rowe i ekologiczne mog okrela zasady Wzorniki, wbrew powszechnej opinii,
i parametry zagospodarowania przestrzeni nie s katalogami projektw gotowych.
oraz ksztatowania zabudowy w zgodzie Ich autorzy i propagatorzy wrcz prze-
z zasadami zrwnowaonego rozwoju. strzegaj przed oderwan od kontekstu
Standardy powinny by odzwierciedle- miejsca architektur z katalogw. Uwaaj
niem programw zintegrowanych. Mog natomiast, e na wspczesn architektur
okrela minima zdrowotne i spoeczne: wpywa powinny miejscowe warunki,
dostp do placwek suby zdrowia,
szk, przedszkoli, obiektw sportowych,
transportu publicznego, przestrzeni otwar-
formy krajobrazu i tradycja budowlana,
zapisana we wzornikach w sposb umo-
liwiajcy indywidualn aranacj i wsp-
10.
tej, terenw zielonych. Mog dotyczy czesn interpretacj.
jakoci infrastruktury, efektywnoci ener- Wzorniki znajduj zastosowanie w kra-
getycznej budynkw i zespow zabu- jach i regionach o ugruntowanej tradycji
dowy, promowa intensywno i gsto, rodzimej architektury, np. w Szwajcarii,
rwnoczenie chronic przed ciasnot Austrii, Bawarii, Prowansji. W Polsce wzor-
i szkodliwym ssiedztwem. Stanowiyby niki przyczyniy si do skrystalizowania
podstaw formuowania polityk prze- stylu narodowego po odzyskaniu niepod-
strzennych i strategii rozwoju oraz sporz- legoci i do uksztatowania krajobrazu
dzania planw i projektw urbanistycz- m.in. Kazimierza Dolnego, Naczowa,
nych. Chema czy oliborza. Ciekawym wsp-
Standardy, ustalane na szczeblu central- czesnym przykadem jest wzornik opraco-
nym lub regionalnym, okrelayby sposb wany dla Janowca n. Wis, ujty w miej-
uchwalania i minimaln zawarto planw scowym Studium uwarunkowa i kierun-
miejscowych (MPZP). Mogyby zawiera kw zagospodarowania przestrzennego
take zapisy o charakterze ochronnym, jako materia pomocniczy. Suy instytu-
obowizujce na obszarach, na ktrych cjom samorzdu i administracji do weryfi-
nie wprowadzono standardw lokalnych. kacji wanych projektw, ale nie ma mocy
Lokalne standardy urbanistyczne powinny prawa lokalnego, jak maj wzorniki
by uzupenieniem planw, ale byyby te w niektrych krajach (Kosiski, 1995).
10.4.6. Partycypacja
W ustroju demokratycznym najwaniejsza jest aktywno spoeczna, poczucie wsplnoty,
zaufanie (por. rozdzia 15). Mieszkacy powinni mie realny wpyw na ksztat swojego
rodowiska. Tylko oni mog narzuci sobie i innym czonkom wsplnoty niezbdne ogra-
niczenia, suce osigniciu adu przestrzennego. Trwaych, uytecznych i piknych
miast nie zbuduj architekci; to jest zadanie dla wszystkich mieszkacw.
Prawdziwa partycypacja nie polega na konsultowaniu gotowych projektw lub na
wyborze jednej z opcji, ale wymaga od interesariuszy zaangaowania w okrelanie idei,
wizji i programw dziaa ju na samym pocztku procesu planowania lub projekto-
wania. Udzia mieszkacw w planowaniu jest czasem dopiero pocztkiem procesu
dojrzewania prawdziwych wsplnot. Czowiek, ktry czuje si wspgospodarzem,
zaczyna dba o swoje otoczenie. Dobrze zagospodarowana przestrze daje miesz-
kacom moliwo spotykania si i komunikowania.
Obecnie zmienia si rola planisty i projektanta, przechodzcych z pozycji przywdcy
i artysty, narzucajcych swoje wizje, do rl doradcw i ekspertw wiadczcych usugi
uytkownikom przestrzeni. Poznanie zachowa i motywacji zmienia perspektyw
projektanta z subiektywnej, zewntrznej i estetycznej na bardziej obiektywn i uwzgld-
niajc zoony kontekst miejsca, m.in. historyczny, psychologiczny i spoeczny (narz-
dzie 10.N3). Rozwj psychologii architektury i wykorzystanie w urbanistyce dorobku
nauk spoecznych zbiegaj si i czciowo stymuluj nowe nurty ksztatowania rodo-
wiska zurbanizowanego, m.in. dziaania pro-rodowiskowe, neotradycjonalizm, regio-
nalizm, kontekstualizm (Lenartowicz, 2004).
Narzdzie 10.N3.
Partycypacja spoeczna w planowaniu przestrzennym
Jednym z podstawowych warunkw zrw- aktywny udzia w yciu lokalnej spoecz-
nowaonego rozwoju jest ludzka kreatyw- noci. Budowa idealnego miasta czy wsi
no, moliwo porozumiewania si oraz stanowi wyzwanie dla wszystkich miesz-
248
kacw. Ci za czsto maj poczucie, e rewitalizacji, projektw odnowy prze-
ulica, plac, park, a nawet podwrko domu, strzeni publicznych, re-urbanizacji moder-
w ktrym mieszkaj, s niczyje. Trzeba nistycznych osiedli i arterii transporto-
da im wiadomo wspwasnoci wych, planowania nowych dzielnic i mia-
i wspodpowiedzialnoci. steczek. W Polsce metoda Charrette
Praca architekta i urbanisty zawsze wyma- zostaa zastosowana m.in. do opracowania
gaa rozstrzygni natury psychologicz- koncepcji eko-miasteczka Siewierz (stu-
no-spoecznej. Praktycznymi konsekwen- dium przypadku 10.P2).
cjami zainteresowania urbanistw rnymi Kreacja miejsca (Placemaking)
nurtami psychologii rodowiska i docenienia
Przestrze publiczna jest bezcennym miej-
wartoci bada terenowych (zwaszcza jako-
scem kontaktw midzyludzkich, komuni-
ciowych), byo rozwinicie warsztatowych
kacji, handlu, wymiany informacji, prze-
metod projektowania. Metody te maj na
strzeni kultury, nonikiem treci symbo-
celu wypracowanie konsensu lub przynaj-
licznych. Na temat poprawy dostpnoci
mniej kompromisu w sytuacjach konflikto-
i odpowiednioci przestrzeni publicznej
wych. Podstawowym problemem jest dobr
pojawia si coraz wicej publikacji,
reprezentatywnych partnerw i znalezienie
zarwno o charakterze akademickim, jak
wsplnego jzyka pomidzy profesjonali-
te popularnym i podrcznikowym (np.
stami i laikami (Pawowska, 2008).
PPS i FPd, 2009). Koncentrujc si na
Warsztaty Charrette potrzebie prowadzenia bada terenowych
Jedn z metod zaangaowania rnych i jak najszerszej partycypacji spoecznej,
interesariuszy w proces planowania i pro- autorzy proponuj narzdzia analizy, dia-
jektowania s warsztaty Charrette logu, obserwacji, oceny i organizacji pro-
(w Wielkiej Brytanii znane te pod nazw cesu zmian.
Enquiry by Design). S to intensywne, kil- Najwiksz instytucj promujc spo-
kudniowe sesje, podczas ktrych przed-
stawiciele samorzdu i administracji,
naukowcy, deweloperzy, mieszkacy
eczny model przeksztacania przestrzeni
jest Project for Public Spaces zaoona
w 1975 r. organizacja non-profit, ktra za
10.
i inni zainteresowani, wsplnie z projek- cel swojego dziaania obraa pomoc lokal-
tantami opracowuj i weryfikuj rozwiza- nym spoecznociom w tworzeniu i utrwa-
nia, prowadzce do okrelenia caociowej laniu uytecznych miejsc publicznych
wizji urbanistycznej. Warsztaty poprzedza i ppublicznych. Metoda PPS pozwala
odpowiednie przygotowanie meryto- lokalnej wsplnocie okreli i wyrazi jej
ryczne. Uczestnicy maj realny wpyw aspiracje, potrzeby i priorytety. Party-
na zaoenia ideowe projektw i uzyskuj cypacja pojawia si na etapie tworzenia
poczucie wspdecydowania, ktre zwik- pierwszej wizji. Rozwizania wynikaj
sza ich zaangaowanie w pniejszym z gbokiej znajomoci i wieloaspektowej
procesie realizacji. Warsztaty s form oceny miejsca. Eksperci peni rol
demokracji bezporedniej, a rwnoczenie pomocnicz przy realizacji spoecznej
skutecznym narzdziem zrwnowaonego idei. Wsplna wizja przyciga partnerw,
planowania, pomagajcym w uporzdko- rodki i nowe inicjatywy. Rozwizania
waniu priorytetw rozwojowych i podno- s dynamiczne i oparte na wczeniej-
szeniu wartoci przestrzeni. szych, z pocztku drobnych sukcesach.
Od koca lat 1980. urbanistyczne Zaangaowanie wzrasta wraz z poczu-
Charrette coraz czciej stosuje si ciem spoecznej kontroli i wasnoci.
w Stanach Zjednoczonych i wielu innych Dziaania opieraj si na cigej ocenie
krajach do opracowywania programw i udoskonaleniach (PPS i FPd, 2009).
Rysunek 10.4. wir na pieszych uliczkach poprawa gospodarki wodnej i klimatu miejsca
250
Rysunek 10.5. Jedna z gwnych ulic Poundbury. Uspokojenie ruchu jest tu realizowane przez prze-
sunicie osi jezdni i wysunicie budynkw z pierzei. Dziki podcieniom, jezdnia nie traci na szero-
koci, ale ulica wydaje si wsza. Delikatne rodki, dziaajce na podwiadomo kierowcw,
okazuj si najskuteczniejsze. 10.
Wszystkie budowle zaprojektowali lokalni architekci, w oparciu o podstawowy kod
architektoniczny (narzdzie 10.N2), okrelajcy dopuszczalne formy, materiay i detale
(widoczne na rysunkach 10.410.6). Zastosowano tradycyjne technologie, ale te
wysokie standardy energetyczne budynkw i podwjne instalacje wodne, umoliwia-
jce korzystanie z szarej wody. Jako projektu i realizacji jest kontrolowana na podstawie
umowy pomidzy wacicielem gruntw i deweloperem. Oddanie budynku nastpuje
dopiero po stwierdzeniu zgodnoci z kodem.
Poundbury zbudowa prywatny deweloper na gruntach nalecych do Ksicia
Karola, ktry promuje zasady trwaej urbanistyki. Cena nieruchomoci w miasteczku jest
o 15% wysza ni w ssiedztwie. Wysze koszty projektw i materiaw s czciowo
rekompensowane przez wysz gsto i zwarto zabudowy. Domy i mieszkania
socjalne s rozrzucone na caym obszarze i nie odrniaj si od prywatnych, ani nie
wpywaj na rynkow warto ssiednich posesji.
BedZED
BedZED [Beddington Zero (fossil) Energy Development], ukoczone w 2002 r., jest
pierwszym zero-emisyjnym, kompletnym, zrnicowanym funkcjonalnie redniej
gstoci osiedlem z lokalnymi usugami i infrastruktur spoeczn, centralnym placem
i parkiem, bezpiecznymi ciekami dla pieszych.
Projekt oparto na najnowszej wiedzy i technologiach, ale autorzy (Bill Dunster
Architects i ZEDfactory Ltd.) uznaj go za wspczesn wersj miastaogrodu. Cay
proces projektowania i realizacji trwa 4 lata. Osiedle zbudowano na publicznym terenie
poprzemysowym, przekazanym stowarzyszeniu Peabody Trust. Plany powizano
z Lokaln Agend 21 (por. rozdzia 9), stosujc szerok partycypacj przy okrelaniu
wizji, a take przy opracowaniu szczegowych projektw, wyborze wykonawcw
i zarzdzaniu realizacj. Zachowano topografi miejsca, starodrzew i zabytkowy rw
melioracyjny ze specyficznym ekosystemem. Materiay budowlane pochodziy od lokal-
nych producentw. 90% stali zuytej na budow pochodzio z odzysku. Zastosowano
technologie pasywnego i aktywnego pozyskiwania energii, wykorzystania deszczwki,
lokalne oczyszczanie wody.
252
Rysunek 10.7. BedZED, Beddington, Surrey, Wielka Brytania
Narzdzie 10.N4.
Certyfikacja
Problematyka zgodnego z natur ksztato- gi dotyczce poprawy efektywnoci ter-
wania przestrzeni bywa rnie rozumiana. micznej i recyklingu budynkw, opisane
Zrwnowaony rozwj urbanistyczny wy- w rozdziale 6, to tylko pierwszy krok w kie-
maga powizania wielu czynnikw.Wymo- runku wdraania w Polsce prorodowisko-
254
wych standardw nowej zabudowy. tworzenie miejsc;
Bardziej zoone systemy certyfikacji zawie- transport;
raj dziesitki kryteriw, odnoszcych si zasoby naturalne;
do jakoci rodowiska. W krajach Europy ekologia;
Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych, zrwnowaony biznes;
obok wielokryterialnej certyfikacji poszcze- budynki.
glnych budynkw, coraz czciej wpro- System zosta ostatecznie dopracowany
wadza si certyfikaty dla caych nowych i uruchomiony w czerwcu 2009 r. Wrd
obszarw rozwojowych miast, obejmujce dziewiciu projektw pilotaowych znala-
problematyk struktury urbanistycznej. zy si: londyska wioska olimpijska wraz
Systemy certyfikacji zawieraj matryce z planem jej rozwoju w dzielnic mieszka-
kryteriw, ktre pozwalaj przyzna niow oraz MediaCityUK nowa siedziba
punkty za rne aspekty przyjaznoci BBC w Manchesterze wraz z kompleksem
zaoenia dla mieszkacw i rodowiska. miejskim o mieszanych funkcjach usugo-
W zalenoci od iloci zdobytych punk- wo-mieszkalno-biurowych.
tw, projekt jest odpowiednio klasyfiko- Bdcy obecnie w kocowej fazie opra-
wany. Certyfikacja stwarza mark, ktra cowania system LEED for Neighborhood
moe by wykorzystana w celach promo- Development jest jedn z najnowszych prb
cyjnych przez deweloperw czy wadze kompleksowego ujcia problemw zrwno-
miejskie. Certyfikacja moe by te waonej urbanistyki <www.usgbc.org>.
zaadaptowana do oceny projektw czy Twrcom systemu przywiecay przede
zapisw regulacyjnych w planach zago- wszystkim idee zahamowania ekspansji
spodarowania przestrzennego. terytorialnej miast, ksztatowania tradycyjnej,
Najstarszym systemem certyfikacji zao- kwartaowej, gstej przestrzeni miejskiej
e urbanistycznych jest BREEAM o mieszanych funkcjach i zrnicowanej
Communities opracowany przez brytyjsk
organizacj Building Research Establishment
<www.breeam.org>. Wywodzi si on od
ofercie mieszkaniowej, a take zasady pro-
mowania ruchu pieszych, rowerzystw
i transportu publicznego (Farr, 2008).
10.
zestaww wytycznych dla wadz miast oraz Wprowadzaniem systemw certyfikacji
deweloperw. Metoda zostaa pniej roz- w realia polskie zajmuje si Polskie
winita w Code for sustainable homes Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicz-
(DCLG, 2006), a nastpnie w kompleksowy nego (PLGBC). Niezalenie od samego
system certyfikacji nowych osiedli i dziel- procesu certyfikacji, z systemw tych
nic. W systemie wyodrbniono podsta- mona czerpa inspiracj do planowania
wowe grupy wskanikw: i projektowania, zwaszcza e kryteria
klimat i energia; i wytyczne s nieodpatnie dostpne na
spoeczno lokalna; stronach internetowych LEED i BREEAM.
10.5. Podsumowanie
Urbanistyka jest dziedzin interdyscyplinarn, ktra zawsze wymagaa syntetyzujcego
ujcia rnych aspektw rozwoju. Biorc pod uwag niezwyk zoono, ale te
dugotrwae skutki procesw urbanistycznych, zrwnowaenie i trwao naley uzna
za podstawowe wyznaczniki jakoci wszelkich dziaa planistycznych i projektowych.
Przestrzenie zurbanizowane staj si coraz bardziej rozlege i skomplikowane. Z tego
powodu tradycyjne planowanie, chocia konieczne, staje si niewystarczajce. Potrzebne s
nowe metody zarzdzania przestrzeni, miejska akupunktura, programy rewitalizacji urba-
rda praktyczne
Dokumenty programowe
Charter of European Cities & Towns Towards Sustainability, tzw. Aalborg Charter
(1994) <www.ec.europa.eu/environment/urban/pdf/aalborg_charter.pdf>;
polska wersja: Karta Miast Europejskich na rzecz Ekorozwoju
<www.sustainable-cities.eu/upload/pdf_files/ac_polish.pdf>.
The European Urban Charter (1985)
<www.sustainable-cities.eu/upload/pdf_files/URBAN_CHARTER_EN.pdf>.
Zielona Karta rodowiska Miejskiego (1990)
<www.ec.europa.eu/environment/urban/pdf/com90218final_en.pdf>.
Istanbul Declaration of Human Settlements (1996) <www.unhabitat.org>.
Charter of the New Urbanism (1996) <www.cnu.org/charter>, polska wersja: Mycielski
i in. (2005).
Europejska Perspektywa Rozwoju Przestrzennego (European Spatial Development
Perspective) (1999)
<www.ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/reports/pdf/sum_en.pdf>.
Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000), Dz.U. z dnia 29 stycznia 2006 r.
<www.lex.com.pl/serwis/du/2006/0098.htm>.
Nowa Karta Ateska: Wizja miast XXI w. (2003)
<www.zabytki-tonz.pl/pliki/karta%20atenska%202003_pl.pdf>.
Charter of Stockholm: The charter for European urbanism (2003)
<www.ceunet.org/charter.html>.
Declaration of Viseu: Architectural education in the 21st century (2004)
<www.ceunet.org/viseu.html>.
Green Cities Declaration (2007) <www.greenercities.co.nz>.
European Charter for Solar Energy in Architecture and Urban Planning (Herzog, 2008)
<www.eurosolar.de/en/images/stories/pdf/Herzog_European_Charter_
Architecture_mar96.pdf>.
Canons of Sustainable Architecture and Urbanism (2009) <www.cnu.org/canons>.
Oslo Declaration: Climate Change and Urban Design (2009)
<www.ceunet.org/oslodeclaration.html>.
256
Powysze dokumenty okrelaj ramowe warunki organizowania zrwnowaonych spoecz-
noci i ksztatowania miejskiego rodowiska. Ich rol jest promocja, zachcanie, doradzanie,
edukacja, czasem organizowanie grup nacisku.
Jednym z najnowszych, krajowych dokumentw programowych jest Karta Przestrzeni
Publicznej, opracowana w procesie dyskusji i konferencji powiconych ksztatowaniu
i ochronie przestrzeni publicznej, ostatecznie przyjta przez III Kongres Urbanistyki Polskiej
w Poznaniu (45.09.2009) <tup.org.pl/download/2009_0906_KartaPrzestrzeniPublicznej.pdf>.
Inne rda praktyczne
Barton, H. (red.) (2002), Sustainable communities: the potential for eco-neighbourhoods,
London: Earthscan.
Barton, H., Davis, G., Guise, R. (1995), Sustainable settlements: a guide for planners, designers
and developers, Bristol: Elsevier Science.
Brownhill, D., Rao, S. (2002), A sustainability checklist for developments. A common frame-
work for developers and local authorities, Watford: BRE
Department of the Environment, Transport and the Regions (1998), Places, streets and
movement, London: Telford.
Department of the Environment, Transport and the Regions (1999), By design: urban design
in the planning system: a guide to better practice, London: Telford.
Department of the Environment, Transport and the Regions (2002), By design: better places to
live: companion guide to PPG3, London: Telford.
English Partnerships, The Housing Corporation (2005), Urban design compendium, London:
Llewelyn-Davies; <www.urbandesigncompendium.co.uk/public/documents/UDC1FULL.
pdf>.
Kent County Council (2000), Kent design: a guide to sustainable development, Canterbury:
KCC.
Project for Public Spaces i Fundacja Partnerstwo dla rodowiska (2009), Jak przetworzy
miejsce. Podrcznik kreowania udanych przestrzeni publicznych, Krakw: FP.
Urban Design Group (2002), Urban design guidance, London: Telford.
10.
US Green Building Council (2009), LEED for neighborhood development rating system pilot
version, <www.usgbc.org>.
Pytania
1. Czy urbanizacja zagraa rodowisku?
2. Jakie procesy towarzysz rozbudowie przedmie? Postaraj si wymieni ich jak najwi-
cej, na podstawie dowiadcze wspczesnych miast polskich.
3. Jak planowanie przestrzenne moe wpywa na koszty miejskiej i wiejskiej infrastruktury
technicznej?
4. Jakie formy urbanizacji sprzyjaj uniezalenianiu mieszkacw od indywidualnego trans-
portu samochodowego?
5. Jakie s cele rewitalizacji urbanistycznej? Czy znasz przykady udanej i nieudanej rewitali-
zacji?
6. Jak gsto i intensywno zabudowy mog wpywa na kontakty ssiedzkie?
7. Scharakteryzuj formy i funkcje przestrzeni publicznej, ppublicznej i pprywatnej.
8. Czy plany zagospodarowania przestrzennego s potrzebne? Dlaczego? Czy mona je
czym zastpi albo uzupeni?
9. Czy miejscowo, w ktrej mieszkasz, ma czytelne granice? Czym s okrelone?
10. Czy nowopowstajce osiedla s dobrze zintegrowane ze starszymi dzielnicami?
11. Jak dowiadczenia historyczne wpywaj na wspczesn myl urbanistyczn?
2
Zesp urbanistw pod kierunkiem Tadeusza Ptaszyckiego: Stanisaw Juchnowicz, Janina Lenczewska, Tadeusz Rembiesa,
Bolesaw Skrzybalski, nie baczc na uwarunkowania polityczne, korzysta z najlepszych i najbardziej aktualnych wzorcw
wiatowych.
258
niewielkim obszarze najwaniejsze obiekty usugowe: handlowe, gastronomiczne, opie-
kuczo-owiatowe, suby zdrowia. Dziki bliskoci i braku kolizji z sieci transpor-
tow, s atwo dostpne dla seniorw i dzieci. Kwartay i jednostki ssiedzkie tworz
sie dobrze zdefiniowanych wntrz placowych, ulicznych, parkowych oraz
dziedzicw.
W nowym miecie wybudowano kinoteatry i Teatr Ludowy, ktry wkrtce zyska
uznanie w caym kraju. Projektanci powicali duo uwagi obiektom sportowym.
W planie przewidziano rozlege tereny zieleni miejskiej i zaoe ogrodowych, do urz-
dzenia ktrych zwoono kilkunastoletnie drzewa.
W powszechnej opinii, budowa miasta pomnika socjalizmu bya symbolem
patologii tamtego okresu. Przymusowa industrializacja i barakowa urbanizacja pierw-
szych lat budowy wizay si ze zrywaniem wizi spoecznych. Czsto dochodzio do
dewastacji mienia, kwita prostytucja i pijastwo, kradziee i korupcja. Dua liczba przy-
byszw ze wsi zadziwiajco szybko przystosowaa si jednak do warunkw miejskich.
Przyjte wielkoci i formy jednostek osiedlowych okazay si po latach uzasadnione.
Pozwalaj na zaspokajanie podstawowych potrzeb mieszkacw i maj istotnie integru-
jcy charakter.
W okresie PRL, mieszkacy dzielnicy i pracownicy kombinatu wielokrotnie udowad-
niali, e stworzyli wsplnot. Ich aktywno uwidocznia si podczas wieloletniej walki
o budow kocioa, wbrew sprzeciwowi wadz komunistycznych. W odpowiedzi na
synn obron krzya, 26.04.1960 milicja uya broni palnej. Zatrzymano kilkaset osb,
wiele z nich uwiziono. Do konsekracji pierwszej nowohuckiej wityni doszo dopiero
w 1977 r. W latach 1980 i 1988 przez Now Hut przeszy kolejne fale strajkw, demon-
stracji i walk ulicznych. Dzielnica i Kombinat naleay do niewielkiej grupy najwaniej-
szych w Polsce orodkw antykomunistycznego oporu.
Nowa Huta dzisiaj
Przez kilkadziesit lat, Nowa Huta stale powikszaa si, ale od lat 1960., po wprowa-
dzeniu tzw. drugiego stopnia uprzemysowienia budownictwa, ju nie tak harmonijnie
10.
jak na pocztku swojego rozwoju. Wraz z wielkoblokowymi osiedlami, ktre wyrosy
w ssiedztwie najstarszej czci, jest najwiksz dzielnic Krakowa, liczc 250 tys.
mieszkacw. Bardzo wyranie wida tu patologie i sukcesy intensywnych przemian
rodowiskowych, spoecznych, ustrojowych, kulturowych i gospodarczych, ktre
przeszy w ostatnich dziesicioleciach przez cay kraj, a w tym miejscu skupiaj si
z niezwyk intensywnoci.
W latach 1990. drastycznie zredukowano produkcj kombinatu metalurgicznego.
Wiele innych firm upado, a prac stracio kilkadziesit tysicy ludzi. Dzielnica w duym
stopniu stracia podstawy swojego funkcjonowania. Na miejscu pozostali mieszkacy,
zniszczone rodowisko i dziedzictwo, ktre dla osb z zewntrz byo symbolem opre-
syjnego systemu. Urbanistyka nowohucka stopniowo zdobywaa jednak uznanie,
w pewnym stopniu pod wpywem zagranicznych turystw, ktrzy dostrzegali jej wyjt-
kowe wartoci. Dla przeamania negatywnych stereotypw i odradzania si podstaw
rozwoju dzielnicy w latach 1990, podstawowe znaczenie mia jednak lokalny patrio-
tyzm. Kolejne pokolenia mieszkacw silnie identyfikuj si z tym miejscem. Wielu
wskazuje na istotne zalety uksztatowania przestrzeni starej Nowej Huty, ktra ma
charakter rwnoczenie wielkomiejski i ludzki.
Dzi Nowa Huta jest znana z wielu inicjatyw spoecznych. Z powodu rozproszenia,
miay one charakter dorany, dlatego w 2000 r. kilkanacie organizacji i instytucji
260
Stworzenie struktury policentrycznej jest dla caego Krakowa szans na dalszy rozwj
przestrzenny, zgodny z zaoeniami zrwnowaonego rozwoju; na zatrzymanie niekon-
trolowanego wzrostu i skierowanie potrzebnych inwestycji na dobrze uzbrojone
i zrekultywowane tereny lece na wschd od starej Nowej Huty. Proponowany ukad
rozwoju aglomeracji cile zwizano z sieci ekologiczn ECONET-PL (Liro, 1995),
uwzgldniajc pooenie obszarw wzowych i korytarzy ekologicznych. Podstawowy,
zielony szkielet aglomeracji stanowi dolina Wisy, wraz z zachowanymi starorzeczami,
z rezerwatami przyrody i obszarami chronionego krajobrazu. Nowohucki Park
Starorzecza Wisy, z uytkiem ekologicznym ki Nowohuckie, jest wg Studium czci
duego systemu parkowego.
Wg koncepcji S. Juchnowicza, ki maj sta si kluczowym elementem nowohuc-
kiego parku krajobrazowego i, dziki swojej funkcji rekreacyjnej oraz kompozycji prze-
strzennej, harmonijnie czy obszar miejski z naturalnymi fenomenami doliny Wisy.
Wyzwaniem pozostaje uformowanie przylegajcej do k poudniowej czci Placu
Centralnego, stanowicej swoist bram pomidzy przestrzeni miejsk i otwart.
Trwajce od lat debaty nad ksztatem Placu i biegncej od niego gwnej osi kompozy-
cyjnej starej Nowej Huty wskazuj na potrzeb rozwinicia programu funkcjonalnego
Placu i Alei R, aby stay si miejscem wzbogacajcym i ogniskujcym ycie nowohuc-
kiej spoecznoci. W Lokalnym programie rewitalizacji przewiduje si takie dziaania,
a konkretna koncepcja ma by wyoniona w drodze konkursu.
Po szedziesiciu latach od zaoenia miasta i dwudziestu latach transformacji
gospodarczej i politycznej, niewiele przypomina o stalinowskim rodowodzie Nowej
Huty. Dobrze zaprojektowana infrastruktura spoeczna i integrujca kompozycja prze-
strzenna miasta stworzyy warunki dla krystalizacji i rozwoju lokalnej spoecznoci. Dzi
Nowa Huta jest najbardziej zielon dzielnic Krakowa, w sensie dosownym
i symbolicznym.
Pytania
1. Jakie s konsekwencje zastosowania w projekcie Nowej Huty koncepcji jednostki
10.
ssiedzkiej?
2. Jakie znaczenie dla integracji spoecznej ma tradycja miejsca?
Eko-miasteczko Siewierz jest inicjatyw spki giedowej TUP SA, ktrej zapropono-
wano kupno gruntu do zainwestowania. Wczeniej rozwaano zbudowanie tam regio-
nalnego centrum logistycznego. Miejsce poone jest w ssiedztwie Siewierza niewiel-
kiego miasta o bardzo bogatej historii, niedaleko metropolii grnolskiej, blisko lotniska
Katowice-Pyrzowice i bezporednio przy trasie KatowiceWarszawa (droga krajowa nr
1). Obszar ma jeszcze inne zalety: jest to pikny, niezagospodarowany teren, pooony
bezporednio nad zalewem Przeczycko-Siewierskim, w ssiedztwie Jury Krakowsko-
Czstochowskiej, przylegajcy do projektowanej linii kolejowej majcej poczy
Katowice z lotniskiem.
Wskutek wczeniejszego zainteresowania inwestorw, samorzd Siewierza zadecy-
dowa ju o zmianie studium uwarunkowa i zagospodarowania oraz przygotowaniu
MPZP dla tego obszaru. Przedstawiona przez TUP SA ambitna koncepcja budowy
nowego miasteczka nie od razu spotkaa si ze zrozumieniem i wsparciem urzdu
miasta.
Opracowanie projektu nowego miasteczka inwestor zaproponowa specjalizujcej
si w zrwnowaonej urbanistyce, warszawskiej pracowni Mycielski Architecture
& Urbanism, ktra przygotowaa i zorganizowaa warsztaty wg metody charrette
(opisanej jako jedno z narzdzi 10.N3). W padzierniku 2007 r., podczas kilkudniowych
warsztatw, udao si okreli wizj nowego zaoenia, a take nawiza lub zacieni
wspprac z wikszoci osb i instytucji wanych dla powodzenia tak zoonego
przedsiwzicia. Istotna bya przede wszystkim zdecydowana postawa burmistrza
262
Siewierza, szukajcego optymalnych rozwiza dla rozwoju gminy, oraz dobra wsp-
praca z gminnym urzdem. Podczas warsztatw, wszyscy partnerzy i konsultanci
wykazali waciwe przygotowanie merytoryczne; stopniowo wzrastao te uznanie dla
projektu ze strony urzdu miasta.
Koncepcja przestrzenna, stworzona przez midzynarodow grup urbanistw
z istotnym udziaem lokalnych interesariuszy, zakada budow zwartego miasteczka
z usugami, biurami, hotelami, przystani, lokalnym ujciem wody i oczyszczalni. Duy
nacisk pooono na zastosowanie rozwiza przyjaznych rodowisku. Zabudowa kilku
samowystarczalnych pod wzgldem energetycznym jednostek mieszkalnych jest skon-
centrowana wok miejskich placw (rysunek 10.10). Dominant przestrzeni miasteczka
ma by koci. W centralnej czci zaoenia przewidziano park z sieci staww i oczek
wodnych. Wzdu zalewu ma powsta pas rekreacyjny z hotelem i duym kompleksem
konferencyjnym, pensjonat, przysta i molo. Wzdu drogi krajowej nr 1 powstanie
zabudowa przemysowo-biurowa, ktrej parawanowy ukad osoni cz mieszkalno-
usugow przed uciliwoci intensywnego ruchu.
10.
Rysunek 10.10. Centralny plac miasteczka Siewierz, projekt MAU
Realizacja projektu rozpisana jest na wiele lat. W cigu dwch lat od charrette
uchwalono studium oraz opracowano plan miejscowy. Realizacji prorodowiskowych
zaoe projektu ma suy kod architektoniczny (narzdzie 10.N2), opracowany przez
firm DPZ Europe. Caociowy biznesplan przygotowaa firma New Broad Street
Companies z Orlando, znana m.in. z realizacji sztandarowych projektw miast w duchu
Nowego Urbanizmu: Celebration i Baldwyn Park.
Nowy Siewierz ma powstawa w kilku etapach; docelowo moe tam zamieszka
7000 osb na 120 ha. Pierwsza dzielnica zajmie 44 ha; ma si tam pomieci 1000
mieszka i domw, oraz okoo 6090 tys. m2 powierzchni biurowych, hotelowych
i innych usug. Gsto zaoenia, znacznie wysza od przecitnej w Polsce, w po-
czeniu z funkcjami i technologiami przyjaznymi dla rodowiska, usprawiedliwia zajcie
pod budow terenu zielonego.
Nie rozwizano jeszcze wszystkich problemw, ktre wynikaj z braku odpowied-
nich instrumentw prawnych i braku krajowych dowiadcze w realizacji podobnych
przedsiwzi. Projekt przewiduje zastosowanie mechanizmw i narzdzi planistycz-
nych, ktre bardzo dobrze sprawdzaj si w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej
264
Rozdzia 11.
Transport miejski
11.1. Wprowadzenie
Aresztowali Boba Dylana. Kto zadzwoni, przyjechaa policja i zgarnli go z ulicy ().
Nie rozpoznali z kim maj do czynienia. () Tajemniczy mczyzna chodzi po ulicy
w maym nadmorskim miasteczku w New Jersey i czego szuka. W dodatku () mczyzna
chodzi po deszczu, zatem na pewno ma jaki niecny cel (). Ba (), zaglda na
podwrko domu z tabliczk na sprzeda. A jaki wczga (tak w krajach wysoko
uprzemysowionych mwi na przechodniw) mgby chcie kupi dom, skoro nie sta
go nawet na tak podstawowe dobro jak samochd? (Przekrj, 27.08.2009, s. 58).
Czy wiat, w ktrym piechot chodz ju tylko wczdzy, a samochd to wyznacznik
pozycji spoecznej to antyutopia XXI wieku, czy raczej wstydliwe dziedzictwo XX
wieku czekajce na obalenie w kolejnej transportowej rewolucji? W poszukiwaniu
odpowiedzi na to pytanie, z perspektywy kilkudziesiciu lat dowiadcze, przyjrzymy
si zjawiskom, ktre day pocztek zasadom zrwnowaonej mobilnoci. Przeanalizujemy
rol transportu w funkcjonowaniu miasta i sprbujemy okreli barier, ktrej przekro-
czenie sprawia, e system transportowy z narzdzia warunkujcego rozwj zmienia si
w rdo strukturalnych problemw. Przyjrzymy si roli twardej infrastruktury oraz
mikkich zmian organizacyjnych, by w kocu zastanowi si nad okolicznosciami
podejmowania decyzji przesdzajcych o ksztacie systemu transportowego. Przez cay
czas bd nam take towarzyszy zagadnienia, z ktrymi zapoznalimy si w poprzednim
rozdziale, bowiem sprawno transportu nie tylko bezporednio zaley od jakoci plano-
wania przestrzennego, ale i determinuje form, jak przyjmuje przestrze miejska.
Ponadto poznamy trzy narzdzia stosowane dla stymulowania zrwnowaonej
mobilnoci po jednym, dotyczcym transportu rowerowego, zbiorowego i samocho-
dowego. Na dwu przykadach jednym szczegowym i jednym zwizanym z cao-
11.
ciowym podejciem do problemw komunikacyjnych miasta zobaczymy take, na
ile skutecznie wdraane s w Polsce zasady zrwnowaonej mobilnoci.
1
Np. na terenie Unii Europejskiej w 2007 r. na transport przypadao 45% emisji tlenkw azotu, 38% emisji tlenku wgla i 1821%
emisji zanieczyszcze pyowych (EEA, 2009, aneks A).
266
i struktury miasta, a jego penym udostpnieniem indywidualnej motoryzacji. W cigu
dalszych 50 lat postrzeganie tego problemu ewoluowao, wrd dysput o wolnoci prze-
mieszczania si, wolnym rynku lub dozwolonym i realnym zaangaowaniu pienidzy
publicznych w kwestie transportu. Jednoczenie nieco na uboczu tej dyskusji niektre
kraje (zwaszcza germaskie) rozwijay technologi transportu zbiorowego, nigdy nie
dopuszczajc do jego upadku, za np. w Holandii konsekwentnie due znaczenie utrzy-
mywa poczciwy rower (por. narzdzie 11.N1). Kombinacja negatywnych i pozytyw-
nych dowiadcze rnych krajw daa podstawy, ktre wspczenie definiuj zrwno-
waon mobilno.
Narzdzie 11.N1.
Rower miejski
System rowerw publicznych w pierwszej z penej dostpnoci, kiedy jego wypoy-
chwili wydaje si czyst utopi. Podobnie czenie wymagao udania si do jednej
jednak, jak samoobsugowe sklepy potra- z nielicznych wypoyczalni? A skoro jed-
fiy si wybroni przed rozkradzeniem ich nolad trzeba wypoyczy na duej
dobytku, a papier toaletowy przesta znika czemu po prostu nie kupi sobie wa-
z publicznych toalet, odkd mona go snego, dostosowanego do potrzeb
kupi w sklepach, tak i rowery pozosta- i upodoba? I w kocu, jak uchroni
wione w przestrzeni miasta do swobod- rower przed kradzie, gdy zgodnie
nego wykorzystywania, staj si przy odro- z zasadami jego uytkowania kady moe
binie wsparcia dobrze funkcjonujcym ele- sobie taki rower w dowolnej chwili wzi?
mentem systemu transportowego. Po kilku prbach system zacz jednak
Jak podaje Wesoowski (2008), pierwszy
system rowerw publicznych pojawi si
ju w latach 1960. w Amsterdamie, miecie
przyjmowa podany ksztat. Zrozumiano,
e istotne jest due nagromadzenie rowe-
rw na maym obszarze. Jednym z pierw-
11.
tradycyjnie przywizanym do podry szych dobrze dziaajcych systemw by
na dwch kkach. Kolejne prby miay wic rower publiczny w Kopenhadze
miejsce w rnych krajach i odstpach (1995), gdzie ograniczono stref, w ktrej
czasowych. W 1975 r. 350 rowerw udo- wolno uywa rowerw do obszaru rd-
stpniono na trzech parkingach w La miecia i wprowadzono na nie kaucj
Rochelle (Francja). Pi lat pniej wadze (automat na monety, niczym w wzkach
fiskiego Joensuu kupiy 200 rowerw, sklepowych). Prawdziwy przeom przy-
ktre pomalowano na to i rozstawiono nioso wykorzystanie kart elektronicznych.
w rnych punktach miasta do dowol- We wspczesnych systemach w stacji
nego uytkowania. Jednak nawet dokowania roweru, po zapaceniu kaucji
w Finlandii, znanej z niskiej przestpczo- kart kredytow, mona pobra kart czi-
ci, pojazdy nie opary si kradzieom. pow, stajc si identyfikatorem uyt-
Wymienione dziaania byy pene kownika zezwalajcym na wypoyczenie
wewntrznych sprzecznoci skoro roweru. Jeli rower nie zostanie zwrcony
bowiem rowery miay by dostpne na czas kaucja przepada, a zalenie
do powszechnego uytku, jak miao si od systemu, mona take potrca z niej
gwarancj, e np. po wyjciu ze sklepu opat za uytkowanie. Aby zapewni
bdziemy mogli kontynuowa podr odpowiedni rotacj pojazdw i unikn
rowerem, ktrym wanie przyjechalimy? ich przetrzymywania, pewien okres
Jak korzysta z zalet roweru pyncych od wypoyczenia (np. p godziny) jest
2
Ruch wywoany zwikszeniem poday infrastruktury transportowej okrela si mianem ruchu indukowanego.
268
samochd i, tym samym, przestaje korzysta ze rodkw komunikacji zbiorowej (W1).
Wszystko to powoduje, e natenie ruchu wzrasta. Tymczasem dochody przedsibiorstw
transportu publicznego malej, a wraz z nimi pogarsza si jako usug (W2). To jeszcze
bardziej zwiksza atrakcyjno uywania samochodu. Wchodzimy w spiral mierci trans-
portu publicznego, a korzyci z wikszej przepustowoci drg zostaj w krtkim czasie
zniwelowane przez wzrost natenia ruchu.
W lad za wzrostem ruchu samochodowego nastpuje, jak w Birmingham, pogor-
szenie stanu rodowiska, a take pojawia si szereg problemw spoecznych, w tym
wypadki drogowe3 i choroby. Udowodniono na przykad, e w uzalenionych od
samochodu dzielnicach miast amerykaskich ludzie czciej cierpi na schorzenia
wynikajce z niewystarczajcej iloci aktywnoci fizycznej, takie jak otyo i choroby
ukadu krenia. Podobne zjawisko zaobserwowano w Johanesburgu, gdzie dominacja
samochodu wie si take z prbami zapewnienia sobie bezpieczestwa osobistego.
Pustoszejce przestrzenie publiczne rodz wzrost przestpczoci, a to dodatkowo
wpycha do samochodu kolejne grupy spoeczne (Low, 2007).
11.
Rysunek 11.1. Spirala mierci transportu publicznego dlaczego budowa nowych drg nie przynosi
spodziewanych efektw? (opracowanie Piotr Magnuszewski na podst. Sterman, 2000, s. 181188)
3
W Polsce w 2008 r. 5437 osoby zabite i 62 097 poszkodowanych (Symon, 2009, s. 7).
Narzdzie 11.N2.
Formy ograniczania ruchu samochodw na terenie miast
Jak wskazuj m.in. Verhoef i in. (2008) portem, zniechcajce do ich powodowa-
i Wesoowski (2008), dziaania majce nia (por. narzdzie 1.N2).
na celu wdroenie zasad zrwnowaonej Rozwizaniem, ktre zyskao ogromny
mobilnoci powinny polega z jednej rozgos, byo wprowadzenie w 2003 r. opat
strony na proponowaniu atrakcyjnej alter- za wjazd samochodem do centrum
natywy ze strony przyjaznych miastu form Londynu. Wywoao ono fal dyskusji
transportu, a z drugiej na stopniowym i prb wprowadzenia podobnych rozwi-
zmniejszaniu atrakcyjnoci tych przemiesz- za. Po kilku miesicach eksperymental-
cze, ktre cechuj najwysze koszty nego dziaania i wygranym referendum
zewntrzne. Okrela si to mianem dziaa w 2007 r., opaty za wjazd do centrum
przycigajcych i odpychajcych (push & wprowadzi Sztokholm, a w 2008 r. opaty
pull). Poniej omwimy wybrane formy zalene od poziomu emisji spalin pojawiy
wypychania z miast indywidualnego si w Mediolanie. Podobne rozwizanie
transportu samochodowego. Przytaczane przyjto w kilku miastach niemieckich.
przykady ilustruj sposoby internalizacji Pierwsze tego typu rozwizanie ju w 1975 r.
kosztw zewntrznych zwizanych z trans- wprowadzi Singapur (Wesoowski, 2003,
270
s. 231), a po nim w latach 1990. m.in. Oslo. w ktrym pewna liczba osb zainteresowa-
Wspczenie rozpatruje si wprowadze- nych poruszaniem si samochodem posiada
nie opat w kolejnych miastach, m.in. tak moliwo, co pozwala na zachowanie
w Zagrzebiu, Nowym Jorku i Warszawie, rnorodnoci funkcji i jednoczesne stymu-
cho z reguy propozycje te napotykaj lowanie nowych. Jednym z krokw
na znaczny opr ze strony mieszkacw. do redukcji ruchu jest eliminacja ruchu tran-
Jeszcze bardziej radykalnym, a jednak sto- zytowego z problematycznego obszaru
sowanym rozwizaniem s rotacyjne zakazy (przewanie chodzi tu o centrum najbardziej
ruchu, wprowadzane przez niektre miasta podatne na negatywne skutki nadmiaru
wobec bezporedniego zagroenia smogiem ruchu samochodowego). Podany efekt
(np. Pekin w czasie igrzysk olimpijskich uzyskuje si ksztatujc ukad uliczny tak,
w 2008 r.). Z reguy sprowadzaj si aby utrudni przejedanie przez obszar
do zakazu wjazdu pojazdw o parzystych na wprost do tego stopnia,4 by ruch skiero-
lub nieparzystych numerach rejestracyjnych wa si na przygotowane obwodnice.
w parzyste lub nieparzyste dni tygodnia czy Niekiedy wystarczajcy okazuje si zakaz
miesica. Dziaania takie maj jednak charak- przejazdu na wprost przez pojedyncze
ter interwencyjny, a nie systemowy. Minusem skrzyowanie, kiedy indziej istnieje potrzeba
tego rozwizania jest losowa eliminacja uyt- np. przecicia kierunkw tranzytowych
kownikw, a nie trwae odwodzenie ich stref piesz (Rudnicki i in., 2005).
od korzystania z samochodu. Kolejnym rozwizaniem jest wprowadze-
Dziaaniem systemowym jest natomiast nie stref ruchu uspokojonego, w ktrych
zmniejszenie liczby samochodw, poprzez wprowadza si fizyczne bariery spowalnia-
zwikszenie liczby ich pasaerw. Systemy jce ruch, takie jak progi poprzeczne, mae
zwane car sharing i car pooling sprowadzaj ronda, przewenia jezdni itp. Dalszym kro-
si do wzajemnego podwoenia si samo- kiem s wspominane ju strefy piesze, wy-
chodami (ilustruj zastpowanie produktw
przez penice t sam funkcj usugi; por.
rozdzia 8). W krajach anglosaskich, silnie
czone z ruchu samochodowego. W zaleno-
ci od lokalnych uwarunkowa i potrzeb,
zakaz ruchu samochodw moe by caodo-
11.
przywizanych do korzystania z samochodu, bowy lub ograniczony do niektrych godzin
takie rozwizania wspiera si wytyczajc i moe nie dotyczy czci pojazdw, np.
na drogach specjalne pasy dla pojazdw mieszkacw, dostaw i sub serwisowych.
wiozcych wicej ni jedn osob. rodkiem wspierajcym uspakajanie ruchu
Za najbardziej efektywne i trwae rozwi- jest te polityka parkingowa sprowadzajca
zanie naley jednak uzna redukowanie si nie tylko do pobierania opat za parkowa-
ruchu poprzez odpowiedni jego organiza- nie, ale take zakadajaca ograniczenie
cj. Jest to zadanie trudne, wymagajce dozwolonego czasu parkowania, a w kocu
bowiem dostosowania do istniejcej struk- limitowanie liczby miejsc parkingowych,
tury miasta, a niekiedy jej czciowej prze- take na terenach prywatnych.5 W praktyce,
budowy. Wymaga take okrelenia maksy- wprowadzajc organizacj ruchu, najczciej
malnej przepustowoci sieci drogowej stosuje si wszystkie wymienione elementy
i pojemnoci miejsc parkingowych, jaka nie jednoczenie, a nierzadko tworzy si system
doprowadzi do przecienia ukadu. ogranicze, ktry stopniowo rozszerza si
Jednoczenie jednak powstaje system, na kolejne obszary.
4
Mona te cakowicie to uniemoliwi; jednym z pionierskich rozwiza byo podzielenie centrum Gteborga, jeszcze w latach 1960
na pi stref, do ktrych mona byo swobodnie wjecha z zewntrz, ale bez moliwoci przejazdu midzy nimi (Wesoowski, 2003, s. 231).
5
Dla przykadu, jak pisze Newman (2007, s. 92) w Kopenhadze przez 30 lat kadego roku zmniejszano liczb miejsc parkingowych
o 2%, rekompensujc to infrastruktur dla ruchu pieszego i rowerowego. Wesoowski (2003) podaje, e w centrum Bazylei na miesz-
kanie o powierzchni do 140 m2 moe przypada najwyej jedno miejsce parkingowe; dla budynkw uytkowych w centrum jest
to jedno miejsce na okoo 7 uytkownikw, nie liczc odwiedzajcych, dla ktrych nie przewidziano parkingw w ogle.
Rysunek 11.2. Formy transportu miejskiego koszty zewntrzne a priorytet w ruchu (na podst.
Low, 2007)
6
Obejmuje on przede wszystkim kolej cik (w tym metro), tramwaj oraz autobus, trolejbus i podobne pojazdy o rnej pojem-
noci i formie napdu, a take formy porednie midzy nimi.
272
Opacalno wykorzystania poszczeglnych rodkw transportu wynika przede
wszystkim z odlegoci, jaka jest do pokonania i popularnoci przemieszcze na danej
trasie. Jedno i drugie wie si z intensywnoci uytkowania terenu, bowiem im wicej
mieszkacw i im wicej aktywnoci gospodarczych na danym obszarze tym wiksza
liczba przemieszcze i tym mniejsze odlegoci do pokonania. Z bada wynika, i
wolniejsze formy transportu staj si popularniejsze przy wikszej gstoci uytkowania.7
I tak wydajny transport zbiorowy funkcjonuje przy gstoci uytkowania rzdu 35005000
osb na km2. Dla transportu rowerowego progow wartoci jest ok. 5000 osb na km2,
za dla przemieszcze pieszych dwukrotnie wicej (Newman, 2007, s. 90).
Przypomnijmy jednak, e jednoczenie na transport jestemy skonni powici
w normalnych warunkach okoo godziny dziennie. Praktyka pokazuje, i wielokrotnie czasy
podry pozostaj dusze. Tumaczy to naley przede wszystkim dodatkowym zagospo-
darowaniem czasu powicanego na przemieszczenia. Dojazd rowerem do pracy moe by
jednoczenie traktowany jako element rekreacji. W czasie jazdy transportem zbiorowym
moemy przeglda pras, czyta ksik, sucha muzyki, uczy si, a w odpowiednich
warunkach w gr wchodz nawet takie aktywnoci, jak sen lub zjedzenie posiku. Dodatkowe
wykorzystanie czasu podry zaley od warunkw podrowania, co czyni je w niektrych
sytuacjach rwnie wanymi co czas jazdy. Jednak w przypadku korzystania z samochodu
moe nawet zachodzi sytuacja odwrotna gdy zamiast chodzi piechot jedzimy samo-
chodem, oszczdzajc czas dziki szybszej jedzie, tak naprawd musimy pniej powici
swj czas wolny na dodatkow aktywno fizyczn (Low, 2007, s. 136).
Aby wybr pomidzy poszczeglnymi rodkami transportu pozostawa w peni
swobodny, niezbdne jest take spenienie pewnych warunkw progowych. Dla trans-
portu niezmotoryzowanego, ktrego uczestnicy s najbardziej naraeni na skutki
wypadkw komunikacyjnych i przestpczo, kluczowe jest zapewnienie komfortu
i bezpieczestwa. Stymulowanie przemieszcze pieszych wymaga wic przede
wszystkim stworzenia przestrzeni publicznej o odpowiednim standardzie. Bezpieczestwo
ruchu nie wyklucza wsplnego wykorzystywania tej samej ulicy przez pieszych i samo-
11.
chody pod warunkiem, e urzdzenie drogi skutecznie ograniczy prdko i uchroni
przed nadmiernym ruchem. Zastrzeenia budzi natomiast bezpieczne podziemne
przejcie dla pieszych, w teorii chronice ich przed kolizj z samochodami, a w praktyce
stanowice barier dla osb o ograniczonej sprawnoci ruchowej, przestrze substan-
dardow i zagroon przestpczoci, czsto tworzon w miejscu, gdzie i tak istnieje
moliwo bezpiecznego przejcia przez jezdni (Wesoowski, 2003).
Podre rowerem wymagaj zapewnienia bezpieczestwa ruchu, a wic przyjcia
rozwiza inynieryjnych, ktre zminimalizuj liczb kolizji z ciszymi pojazdami.
Warunek ten speniaj przede wszystkim odpowiednio zaplanowane cieki rowerowe,
rozwizania dajce rowerzystom pierwszestwo przed ruchem samochodowym oraz
alternatywne trasy przeznaczone wycznie dla rowerw. Odpowiednia infrastruktura
moe uczyni z roweru znaczcy rodek transportu nawet w niesprzyjajcych warun-
kach klimatycznych, jak te panujce w krajach nordyckich (rysunek 11.3).
Na zupenie odmienne kwestie kadzie si nacisk w przypadku transportu zbioro-
wego, od ktrego oczekuje si w pierwszej kolejnoci odpowiedniej prdkoci. Liczy si
jednak nie prdko, z jak porusza si pojazd (prdko ruchu), a raczej czny czas
podry, jaki musimy na ni powici (ktry jest pochodn tzw. prdkoci handlowej).
Znaczenie maj zatem: dojcie do przystanku, oczekiwanie na pojazd i pobr opaty za
7
Gsto uytkowania jest miar iloci mieszkacw i pracujcych na danym obszarze.
Rysunek 11.3. Parking rowerowy przed uniwersytetem w miecie Joensuu (Finlandia) w porze zimowej
274
cz ruchu rozkada si mniej wicej po rwno na transport zbiorowy i przemiesz-
czenia piesze. Na drugim kracu moemy znale Tokio, gdzie mimo sieci miejskich
autostrad transport zbiorowy (przede wszystkim silnie rozbudowana sie kolei miejskich
i metra) w latach 1980. obsugiwa 84% ogu przemieszcze. Na samochd przypadao
zaledwie 6% podry, a miasto zachowuje niezwykle intensywn zabudow. Wrd
mniejszych miast znacznie wiksz rol odgrywa transport niezmotoryzowany, ale
moliwy zakres rozbienoci rwnie pozostaje ogromny. I tak w szwajcarskiej Bazylei,
intensywnie wdraajcej zasady zrwnowaonej mobilnoci, prawie poowa przemiesz-
cze przypada na pieszych i rowerzystw, przy znaczcym udziale transportu zbioro-
wego, ale ju w Strasburgu, przed uruchomieniem tramwaju, ktre miao miejsce w 1994
r., byo to raptem 15%, przy 70% przemieszcze dokonywanych samochodem.9
Jak pokazuj powysze przykady pochodzce z najbardziej rozwinitych gospo-
darczo krajw, zakres moliwych do osignicia wynikw waha si od penego uzale-
nienia od samochodu po jego marginalny udzia w skali miasta. Co wicej, wybr rodka
transportu moe nie by zaleny od zamonoci (Newman, 2007). Sposb obsugi trans-
portowej miasta pozostaje w ogromnej czci nastpstwem politycznych decyzji. Naley
jednak pamita, e wybr ten pociga za sob konsekwencje dla funkcjonowania
caego miasta, a struktura przemieszcze charakteryzuje si znaczn inercj. Zmiany
zachowa transportowych zachodz stopniowo, a ludzie potrzebuj czasu i bodcw,
aby si do nich zaadaptowa (Goodwin, 2007).
11.
Rysunek 11.4. Struktura modalna podry w wybranych miastach (na podst. Wesoowski, 2003,
s. 324325)
9
Po uruchomieniu tramwaju i wprowadzeniu stref pieszych w rdmieciu, udzia samochodu w strukturze przewozw spad do
50% w 2000 r. (Kirkham, 2002, s. 3.17).
276
Czas, jaki trzeba powici na prze- wisk. Z drugiej jednak strony, zyskuje si
siadk, daje si skrci nawet do kilku- w ten sposb ywotny element w prze-
nastu sekund. Wygodne przystanki prze- strzeni miasta i sprawniejszy transport.
siadkowe o rnej skali buduje si Dla zapewnienia naleytego komfortu
w waniejszych wzach w miecie. uytkowania perony s czsto zadaszone,
Optymalnym rozwizaniem pozostaje a zespoowi przystankw towarzyszy
przesiadka w obrbie jednego peronu podstawowa infrastruktura automaty
(rysunek 11.6). Rozwizanie to w naj- z biletami, kiosk, tablice informacyjne.
prostszej formie stosuje si zwaszcza Wze powinien by zaprojektowany
w przypadku autobusw dowocych w na tyle kompaktowej formie, aby odle-
z luniej zabudowanych obszarw do goci do przejcia byy minimalne i aby
sieci transportu szynowego (tzw. feeder drg przej pieszych w obrbie wza,
busses). W przypadku rzadszego kurso- z racji duego obcienia, nie przecina
wania niezbdne jest take skoordynowa- transport indywidualny (rysunek 11.7).
nie rozkadw jazdy i krtkie oczekiwa- Bardzo podobne potrzeby dotycz
nie pojazdw na siebie nawzajem. wzw powstajcych przy dworcach
W przypadku gwnych wzw podsta- kolejowych i lotniskach z t tylko rnic,
wowym problemem jest konieczno e najwiksze z nich posiadaj niekiedy
wygospodarowania czci przestrzeni kilka odrbnych przystankw, obsuguj-
ulicy czy placu dla poszczeglnych stano- cych rne terminale.
11.
Odmian wzw przesiadkowych s par- szone boksy dla rowerw). Ponadto, klu-
kingi parkuj i jed (park & ride dla syste- czowa jest taka lokalizacja parkingw
mw wykorzystujcych samochd i bike i takie opaty za przejazd i parkowanie, aby
& ride gdy wykorzystywany jest rower). przesiadka z wasnego rodka transportu
Sensem ich istnienia jest wplecenie trans- bya opacalna cenowo i pod wzgldem
portu indywidualnego w system transportu czasu podry. Dlatego te system powi-
zbiorowego, tam gdzie intensywno uyt- nien by stosowany przede wszystkim do
kowania terenu jest niewielka i organizacja obsugi obszarw na ktrych transport
transportu zbiorowego powoduje pro- publiczny nie jest w stanie konkurowa
blemy. Z takich obszarw pasaerowie z indywidualnym, a parkingi powinny by
dojedaj do wzw transportu zbioro- lokalizowane przed stref najwikszych
wego, gdzie przesiadaj si do kolei, metra korkw, tak by te dao si omin jadc
lub tramwaju (nieco rzadziej do auto- transportem zbiorowym. Szczegowe roz-
busu). Sprawne funkcjonowanie systemu wizania musz by jednak zawsze odpo-
wymaga infrastruktury do zaparkowania wiedzi na specyfik struktury obsugiwa-
pojazdw (parking dla samochodu, zada- nego obszaru.
278
11.3.2. Transport jako profesjonalny produkt
Zrwnowaony transport wymaga spjnej polityki, aby dziaania w obrbie systemu nie
wykluczay si, a uzupeniay. Pozwoli to na stworzenie profesjonalnego produktu
i uzyskanie efektu synergii. Zarzdzanie transportem powinno wic polega na jedno-
czesnych dziaaniach zniechcajcych do niepodanych form podry i zachcajcych
do przemieszczania si w sposb minimalizujcy koszty spoeczne.
Ciekawych dowodw na korzyci pynce z jednolitego zarzdzania transportem
dostarczya tzw. deregulacja transportu zbiorowego, wprowadzona w latach 1980.
w Wielkiej Brytanii przez rzd M. Thatcher. Zmiana polegaa na obligatoryjnej prywaty-
zacji zarwno przewozw, organizacji tras, jak i warunkw obsugi w caym kraju z wyjt-
kiem Londynu. Skutkiem byo co prawda zmniejszenie bezporednich kosztw funkcjo-
nowania systemu (o ponad 40%), ale nastpio to z jednoczesnym spadkiem przewozw
(30%) i pogorszeniem dostpu do informacji. Brak wsplnej polityki i bezporednia
konkurencja midzy przewonikami doprowadziy te do likwidacji pocze przesiadko-
wych wykorzystujcych autobus i kolej na rzecz bezporednich pocze autobusowych
(Wesoowski, 2003, s. 228). Wszystkie te elementy oznaczay wzrost kosztw zewntrz-
nych, a tym samym cznych kosztw funkcjonowania systemu.
Na drugim biegunie postawi mona zwizki taryfowe, najlepiej rozwinite w krajach
germaskich. Mamy tam do czynienia z autonomicznymi instytucjami komunalnymi,
ktre przygotowuj caociow ofert transportu zbiorowego, a wic kontroluj uka-
danie tras, rozkadw jazdy, ustalanie opat za przejazd oraz prowadz akcje marketin-
gowe i zarzdzaj wpywami z biletw i dotacji samorzdowych. Pasaer otrzymuje
zintegrowany produkt, na ktry skadaj si rne elementy: poczwszy od jednolitej
i wyczerpujcej informacji, przez klarown sie najszybszych do uzyskania pocze
(najczciej z regularnymi odjazdami i skoordynowanymi przesiadkami), po jeden bilet
wany we wszystkich rodkach transportu na obsugiwanym obszarze.10 Przewonicy
za zyskuj prawo do konkurencji nie wzgldem pasaerw, a na zasadzie przetargw
na obsug linii (Wesoowski, 2003). Zwizek taryfowy wraz z wadzami samorzdo-
11.
wymi moe te zajmowa si integracj transportu publicznego i indywidualnego. Takim
dziaaniem s systemy parkuj i jed (park & ride i bike & ride; narzdzie 11.N3).
11
Por. np. Poznaski Szybki Tramwaj w Poznaniu, szybki tramwaj na osiedle Kurdwanw w Krakowie, ukad komunikacyjny
okolic dworca d Kaliska.
280
Rysunek 11.9. Helsinki platforma przystanku tramwajowego dostpna poprzez przejcia naziemne
prowadzce do obu kracw platformy. Ze wzgldu na stacj metra w tym miejscu i tak istnieje przej-
cie podziemne! Dla zwikszenia bezpieczestwa, prdko poruszania si samochodw ograni-
czona do 30 km/h 11.
Tam gdzie to moliwe, przestrze powinna by od razu kreowana ze wiadomoci
tego, w jaki sposb bdzie j mona obsuy. Rozmieszczenie poszczeglnych funkcji,
ich przemieszanie lub segregacja i wewntrzna struktura zadecyduj o tym, czy bdzie
z nich mona atwo skorzysta, jakie przemieszczenia wygeneruj i czy transport bdzie
wymaga dalekich doj (rysunek 11.10). W kocu za decyzj planistw pozostaje, jakie
rodki transportu zostan skierowane do obsugi danego obszaru, do czego odniesiemy
si w kolejnym podrozdziale.
282
11.4. Zrwnowaona mobilno jako proces
Osignicie zrwnowaonej mobilnoci to zoony i dugofalowy proces, na ktry skadaj
si zarwno dziaania infrastrukturalne i organizacyjne, o ktrych ju pisalimy, jak i dzia-
ania o charakterze edukacyjnym i marketingowym. Postaramy si przeledzi, jakie w tym
kontekcie pozostaj moliwoci wyboru i czym moe on by podyktowany. Nastpnie
przekonamy si, z jakimi postawami spoecznymi konfrontowane s dziaania na rzecz
zrwnowaonej mobilnoci, by w kocu pozna niektre z metod jej promowania.
284
nowego odcinka torw. Warto przypomina t histori zwaszcza w obliczu bardzo
podobnych konfliktw na linii mieszkacysamorzd, jakie obecnie tocz si
w niektrych polskich miastach, zwaszcza w Gliwicach, Bdzinie i Pabianicach.
Motywami dziaania mieszkacw bardzo czsto bywaj tylko przyzwyczajenie
i tradycja, a nie wysoka wiadomo ekologiczna lub dostrzeganie potencjau
tramwaju. Sentymenty staj si jednak czsto pierwszym bastionem umoliwiajcym
zachowanie infrastruktury i rezerwy terenowej dla pniejszych inwestycji podykto-
wanych dojrzaymi i w peni wiadomymi wyborami.
11.5. Podsumowanie
Twrcy literatury fantastycznej utrwalili w powszechnej wiadomoci wizj miasta przy-
szoci, jako megastruktury wypenionej ultranowoczesn infrastruktur komunikacyjn.
Tymczasem rzeczywiste miasto przyszoci zdaje si rysowa jako zupene zaprzeczenie
tych wizji.
Prawdziw rewolucj okazuj si nie niezwyke rozwizania inynierskie, a umiejt-
no wykorzystania rozwiza dostpnych od lat. Rozwj miasta dokonuje si wic nie
wskutek ywioowej rozbudowy, a raczej jako nastpstwo racjonalnego wykorzystania
posiadanych ju zasobw. Zielone miasto przyszoci z powodzeniem korzysta ze
wszystkich form transportu, dajc priorytet tym najbardziej tradycyjnym, a zarazem powo-
dujcym najnisze koszty zewntrzne przemieszczeniom pieszym, rowerowym oraz
transportowi publicznemu. Rozwijajce si harmonijnie miasto organizujc system trans-
portowy nie ulega pokusie ograniczania transportu publicznego w imi chwilowych
oszczdnoci, ale jednoczenie optymalizuje jego wykorzystanie poprzez dziaania infra-
strukturalne, organizacyjne i marketingowe. Struktura przestrzenna, infrastruktura trans-
portowa i korzystajcy z niej ludzie tworz sprawnie funkcjonujcy system. Podejmowane
przez miasto decyzje wynikaj z penej wiadomoci ich nastpstw oraz spjnej strategii
rozwoju wykorzystujcej efekt synergii, a nie z doranie artykuowanych potrzeb.
Miasto zrwnowaonego transportu staje si atrakcyjnym miejscem do ycia, wygry-
wajc konkurencj z innymi miastami. Fascynuje wyksztaconych ludzi, przyciga inno-
wacyjnych przedsibiorcw, inspiruje do twrczej pracy. W ten sposb opiera swoj
gospodark nie na wyczerpywalnych surowcach, ale na wiedzy, ktra zapewnia mu
trway rozwj.
rda praktyczne
<www.caravel-krakow.pl> strona internetowa projektu Civitas Caravel Krakw zawiera
krtkie opisy innowacyjnych projektw transportowych, realizowanych przez
Krakw w ramach wdraania zasad zrwnowaonej mobilnoci przy wsparciu Unii
Europejskiej.
<www.mobilityweek.eu> przedstawia informacje o dziaaniach podejmowanych
w poszczeglnych miastach w ramach Europejskiego Tygodnia Mobilnoci.
<www.mpk.krakow.pl> strona internetowa przedsibiorstwa MPK Krakw zawiera
m.in. informacje praktyczne dla uytkownikw autobusu na telefon.
<www.tfl.gov.uk> strona internetowa przedsibiorstwa Transport for London informuje
m.in. o sposobie poboru opat dla osb wjedajacych samochodami do centrum
Londynu.
<www.zm.org.pl> strona internetowa stowarzyszenia Zielone Mazowsze pozwala m.in.
na poznanie argumentw przedstawianych przez stron spoeczn w dyskusji
o zmianach organizacji ruchu na Mocie lsko-Dbrowskim w Warszawie.
286
Pytania
1. Podaj znane ci przykady struktur urbanistycznych zaplanowanych do obsugi przez
transport niezmotoryzowany, publiczny i samochodowy? Jakim przeksztaceniom
podlegay od momentu powstania? W jakim stopniu sprawdziy si w nich pierwotne
rozwizania transportowe? Jak oceniasz ich wspczesn funkcjonalno, ywotno
i walory estetyczne?
2. Jakie znasz przykady i moliwoci minimalizacji kosztw zewntrznych, powodo-
wanych przez rne formy transportu?
3. Jakie korzyci mog pyn ze zintegrowanego zarzdzania systemem transporto-
wym? Odwoaj si do wprowadzonych w rnych miastach rozwiza i ich skutkw.
4. Wymie formy transportu miejskiego i wska, w jakich warunkach s w stanie efek-
tywnie funkcjonowa. Odpowied zobrazuj znanymi ci przykadami.
5. Zaproponuj metody wypromowania wrd obywateli idei zrwnowaonej mobilno-
ci. Jakich kontrargumentw moesz si spodziewa i jak na nie odpowiesz?
6. Jakie dostrzegasz relacje midzy przestrzeni publiczn, a systemem transportowym?
Podaj przykady interakcji pomidzy nimi.
7. Jakie elementy wziby pod uwag, rozwaajc wprowadzenie roweru miejskiego
w twoim miecie? Jakie byyby jego wady i zalety w twojej miejscowoci?
8. Jakie znasz formy ograniczania ruchu samochodowego? Jakie mog by konsekwen-
cje ich wprowadzenia?
11.
288
11.
Rysunek 11.11. Model obsugi transportowej centrum Krakowa struktura sektora obsugi
(Rudnicki i Kollbek, 2007)
290
pamita, e wci s w Polsce miasta, w ktrych dokumenty planistyczne zakadaj
masow likwidacj tras tramwajowych i budow kolejnych arterii w miejscu obecnej
zabytkowej zabudowy i historycznych ukadw urbanistycznych.13
Warto te przytoczy dane na temat skutkw wprowadzenia ogranicze ruchu
w centrum Krakowa. Jak podaj Rudnicki i Kollbek (2007), wprowadzone restrykcje
nawet kilkukrotnie zmniejszyy liczb dojedajcych do Starego Miasta za pomoc
samochodu, znaczco obniajc przy tym poziom haasu. Natenie ruchu wzroso co
prawda na II obwodnicy, by to jednak wzrost relatywnie niewielki. W badaniu prefe-
rencji jedynie 19% uytkownikw w dojedzie do centrum deklaruje korzystanie z samo-
chodu, a a 70% z transportu zbiorowego. Nawet w podrach midzy pozostaymi
dzielnicami Krakowa na samochd przypada jedynie 31% wskaza. Udzia transportu
zbiorowego w podrach jest wysoki w porwnaniu z innymi miastami, a skoro krakow-
skie Stare Miasto wci pozostaje ywotnym elementem miejskiej przestrzeni, mona
zaryzykowa stwierdzenie, e przyjta strategia sprawdza si i wskazuje innym miastom
godny naladowania kierunek zmian.
Pytania
1. Znajc dziaania Krakowa na rzecz wdroenia zrwnowaonej mobilnoci wska, jak
koncepcja zrwnowaonego transportu realizowana jest w innych duych miastach
w Polsce.
2. Jakie mog by najwaniejsze korzyci z udziau Krakowa w projekcie Civitas Cara-
vel? Jakie znaczenie mog mie w skali caego miasta?
11.
13
Por. np. projekt studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta odzi (Miejska Pracownia
Urbanistyczna, 2009).
14
Ciekawym argumentem, nawet jeli opierajcym si na pewnych uproszczeniach, bya prba okrelenia wartoci taboru transportu
publicznego, ktry bezproduktywnie stoi na mocie w zatorze ulicznym zamiast kursowa po ulicach; warto pojazdw, ktre
trzeba byo kupi, aby stay w korku oceniano na 33 mln z.
292
jednoczesne podniesienie prdkoci handlowej dla tramwajw (z 9 do prawie 30 km/h)
i utrzymanie dla samochodw prdkoci rzdu 2030 km/h, co oznacza moe niezbyt
szybki, ale za to pynny przejazd. Tym samym czas przejazdu tramwajem z jednej strony
Wisy na drug mg spa z 17 do 5 minut (Szymaski i Wodarek, 2006, s. 614).
Batalia o sprawny przejazd dla tramwajw Mostem lsko-Dbrowskim to w skali
caego miasta jedynie drobne udogodnienie. To jedno miejsce z pewnoci nie zmienio
Warszawy w zielone miasto. Pozostaje ona miastem o jednej z najbardziej pojemnych
w Europie sieci ulicznych (Wesoowski, 2003, s. 207), a jednak korki wci stanowi
stay element krajobrazu stolicy. Z drugiej jednak strony, jak sygnalizowalimy w treci
rozdziau, zrwnowaona mobilno to proces, i to tyle zoony, co dugotrway.
Batalia o Most lsko-Dbrowski jest jedynie krokiem, ale krokiem w dobrym kierunku,
wiadczcym o stopniowym przebijaniu si zasad zrwnowaonej mobilnoci w wia-
domoci zarwno mieszkacw, jak i urzdnikw oraz wadz samorzdowych.
Pytania
1. Jakie argumenty przedstawiano w dyskusji o wydzieleniu pasw ruchu dla trans-
portu publicznego na Mocie lsko-Dbrowskim? Jakie argumenty zadecydoway
o przyjciu ostatecznego rozwizania?
2. Jakie zmiany w strukturze ruchu na terenie Warszawy mogy nastpi po jego reor-
ganizacji na Mocie lsko-Dbrowskim? Uwzgldnij m.in. takie elementy, jak: struk-
tura modalna, pynno ruchu oraz zachowania komunikacyjne i ich motywy.
11.
294
planowania i realizacji polityki komunalnej daje due szanse na tworzenie trwaych
rozwiza pozbawionych ryzyka negatywnych, czsto opnionych skutkw ubocz-
nych, podnoszc szanse na zrwnowaony rozwj lokalny.
Zasada 3R (Reduce, Reuse, Recycle) jest jednym z najbardziej racjonalnych modeli
ograniczania wpywu na rodowisko i zrwnowaonej gospodarki zasobami (por.
zasada prewencji opisana w podrozdziale 1.4). Chocia najczciej uywana jest ona
w odniesieniu do odpadw staych, to znajduje zastosowanie we wszystkich dziedzinach
gospodarki komunalnej, jak rwnie w odniesieniu do zachowa konsumenckich.
1R: Reduce Redukuj
Pierwszym, najbardziej podanym i racjonalnym rodzajem dziaa jest zmierzanie
do ograniczenia zbdnego zuycia produktw i usug, prowadzce do redukcji
zuycia surowcw naturalnych i energii oraz produkcji odpadw. Oprcz rezygno-
wania z przedmiotw lub usug, moliwe jest rwnie wybieranie trwaych
produktw. Skutkuje to zmniejszaniem iloci odpadw, a tym samym redukcj
zuycia zasobw naturalnych, dziki ich dugiemu okresowi uytkowania. W przy-
padku gospodarki odpadami, dziaania te mog polega na wprowadzaniu narzdzi
i rozwiza ograniczajcych stosowanie wielomateriaowych, duych opakowa.
Zwaszcza te, ktre nie peni roli uytkowej, a jedynie marketingow, natychmiast
zamieniaj si w uciliwy odpad, podobnie jak jednorazowe torby. W przypadku
gospodarki wodnej, pierwsz zasad mona realizowa poprzez promowanie
urzdze wodooszczdnych; w gospodarce energetycznej urzdze energoosz-
czdnych lub zasilanych energi odnawialn produkowan lokalnie; zarwno
w przypadku gospodarowania wod i energi poprzez ograniczanie strat na
etapie produkcji oraz w sieci przesyowej.
2R: Reuse Uyj ponownie
Drugim rodzajem dziaa jest powtrne wykorzystanie produktw, materiaw lub
energii, co zmniejsza zuycie surowcw naturalnych, skal zanieczyszcze rodowiska,
12.
efektw ubocznych produkcji oraz ilo odpadw. Ta grupa odnosi si do moliwoci
ponownego, wielokrotnego wykorzystania towarw, czasem w zupenie nowym zasto-
sowaniu. Zasada ta moe by realizowana np. przez promowanie systemu opakowa
zwrotnych w miejsce jednorazowych oraz toreb tekstylnych zamiast jednorazwek,
powtrnego wykorzystania wody (np. zachcanie do wykorzystania ciekw szarych do
spukiwania toalet), czy te stosowania rekuperatorw, ktre odzyskuj ciepo z wenty-
lacji i zawracaj je do ponownego wykorzystania w pomieszczeniu.
3R: Recycle Poddaj recyklingowi
Trzeci rodzaj dziaa wprowadzamy, gdy nie mona zrezygnowa z produktu, ani nie
da si go wykorzysta ponownie. Taki odpad powinien by poddany selektywnej
zbirce i wykorzystany do produkcji.
Hierarchia wyraona w zasadzie 3R oddaje najbardziej racjonaln kolejno podej-
mowania dziaa. Najwiksze korzyci dla rodowiska niesie ograniczanie nadmiernej
konsumpcji oraz wielokrotne uycie czyli jak najpniejsze uznanie produktu za
odpad. Wreszcie racjonalne przetwarzanie pomaga ograniczy obcienia rodowiska
zwizane z pozyskaniem produktu z surowcw pierwotnych i skadowaniem odpadw.
Zgodnie ze zrwnowaon gospodark surowcami, jedynie w przypadku gdy adne
z dziaa zasady 3R nie jest moliwe, naley dany odpad podda skadowaniu lub
w inny sposb usun.
296
12.2.2. Rozwizania
Recykling odpadw komunalnych
Okoo 52% odpadw komunalnych wytwarzanych w Polsce nadaje si do odzysku
jednak w praktyce jedynie niewielka ich cz jest selektywnie zbierana i poddawana
recyklingowi. Jak wspomniano powyej, w 2007 r. byo to okoo 2,5% (GUS, 2008), co
i tak stanowi znaczcy postp, gdy w 2000 r. wskanik ten wynosi jedynie ok. 0,1%.
Niezbdne jest podejmowanie konsekwentnych, wieloaspektowych dziaa, zmierzaj-
cych do poprawy tej sytuacji. Tym bardziej, e analiza sytuacji w innych krajach bardzo
czsto pokazuje, e wprowadzanie systemowych rozwiza moe przynie znaczce
i trwae korzyci w stosunkowo krtkim czasie. Przykadem moe by Wielka Brytania,
ktrej gospodarka odpadami komunalnymi jeszcze w latach 1990. bya na bardzo niskim
poziomie (rysunek 12.1). Dziki konsekwentnemu czeniu dziaa technicznych,
edukacyjnych, legislacyjnych oraz narzdzi finansowych (Hogg i in., 2007) udao si tam
zatrzyma wzrost iloci wytwarzanych odpadw komunalnych, a take zwikszy
poziom ich recyklingu z 7,5% w 1996/97 do 34,5% w 2006/07, w tym kompostowania
(tzw. zielony recykling) z 1% do 13% (Peattie i Shaw, 2006).
12.
Rysunek 12.1. Udzia odpadw selektywnie zbieranych i kompostowanych w strumieniu odpadw
komunalnych w Wielkiej Brytanii (Peattie i Show, 2006)
298
zowane; jako naszych rzek i jezior ulega sukcesywnej poprawie. Jednak jest wiele
obszarw, w ktrych nie potrafimy wypracowa dobrych rozwiza, albo te stosujemy
metody przestarzae, kosztowne, a nawet generujce wiele dodatkowych problemw.
Tymi wanie aspektami polskiej gospodarki wodno-ciekowej, ktre s najbardziej
niezgodne z zasadami zrwnowaonego rozwoju, zajmiemy si w niniejszym podroz-
dziale. Zaprezentujemy w nim rwnie wybrane propozycje rozwiza, ktre wydaj si
najbardziej obiecujce i ktre sprawdziy si w innych krajach.
12.3.1. Wyzwania
Polska charakteryzuje si jednym z najniszych poziomw zasobw wodnych na miesz-
kaca w Europie (Bodik i Ridderstolpe, 2008), co gorsza stan jakociowy naszych rzek
nie jest dobry, gwnie ze wzgldu na zanieczyszczenie bakteriologiczne oraz podwy-
szone stenia zwizkw biogennych (Obarska-Pempkowiak i in., 2009). Oba te degra-
dujce czynniki wskazuj na niedostatecznie rozwinit gospodark ciekami komunal-
nymi w naszym kraju. Wedug danych GUS (2008), w roku 2007 wrd mieszkacw
miast:
95% byo podczonych do sieci zaopatrzenia w wod;
85% miao dostp do kanalizacji;
87% korzystao z oczyszczalni ciekw;
a w przypadku mieszkacw wsi:
95% byo podczonych do sieci zaopatrzenia w wod;
21% miao dostp do kanalizacji;
24% korzystao z oczyszczalni ciekw.
Obrazuje to, e najwicej do zrobienia w tym zakresie jest na terenach wiejskich.
Nieprawidowoci w gospodarce wodno-ciekowej na tych obszarach potwierdza
rwnie dua dysproporcja midzy dugoci sieci wodocigowej 208 696 km (2 944
992 przyczy), a sieci kanalizacyjnej 46 982 km (787 265 przyczy) (GUS, 2008).
Liczb oczyszczalni przydomowych szacuje si jedynie na 31 000 (Kaca, 2007). Wynika
12.
z tego, e ponad 70% mieszkacw obszarw wiejskich (okoo 11 mln ludzi) nie jest
podczona do kanalizacji, a dominujcym w ich przypadku rozwizaniem jest wyposa-
enie w zbiorniki bezodpywowe (popularnie zwane szambami). Zbiorniki te, nawet
przy prawidowej konstrukcji i eksploatacji, s rozwizaniem przestarzaym, drogim,
nastrczajcym wiele problemw w uytkowaniu. Poza tym, w polskiej praktyce ich
zawarto czsto, zamiast do oczyszczalni, trafia do przydronego rowu, na pole lub do
strumienia. Zreszt zbiorniki te w wielu przypadkach s bezodpywowe tylko z nazwy,
a ich zawarto przez mniej lub bardziej przypadkowo powstae nieszczelnoci wypywa
do gleby, powodujc skaenie gruntu, wd podziemnych i powierzchniowych. Nie ma
wiarygodnych danych w tym zakresie, ale obserwacja praktyki w wielu gminach oraz
powszechne zanieczyszczenie wd wskazuje, e skala zjawiska jest bardzo dua.
Podkreli naley ryzyko przenoszenia na tereny wiejskie rozwiza z miast i innych
obszarw gsto zaludnionych. Stosowany i sprawdzony tam scentralizowany system
transportu zanieczyszcze komunalnych za pomoc wody i oczyszczanie ich w duej
kocowej oczyszczalni jest bardzo trudny do budowy i pniejszej eksploatacji na
obszarach rozproszonej zabudowy. System ten jest te nieracjonalny z punktu widzenia
rodowiskowego, hydrologicznego i ekonomicznego. Znajduje to potwierdzenie
w bardzo wysokich kosztach opat za cieki w niektrych gminach wiejskich, ktre
zrealizoway scentralizowany system. Pomimo dopat z budetu gminy, ceny odprowa-
dzenia i oczyszczenia metra szeciennego ciekw sigaj tam nawet kilkunastu zotych.
Rysunek 12.2. Zuycie wody na cele komunalne na mieszkaca w wybranych krajach europejskich
(UNEP, 2004)
300
12.3.2. Rozwizania
Zrwnowaona gospodarka wodno-ciekowa wymaga stosowania zasady 3R, szcze-
gowo opisanej we wprowadzeniu do tego rozdziau. Obecnie w Polsce wadze
samorzdowe oraz inne instytucje podejmuj wiele dziaa o charakterze eduka-
cyjnym, ekonomicznym, technicznym, ktre s zgodne z pierwszym R, czyli ograni-
czaniem zuycia wody. Najwaniejsze z nich to stosowanie urzdze wodooszczd-
nych na coraz szersz skal; ograniczanie strat w sieci i u odbiorcy (np. usterki
w armaturze) oraz urealnienie cen, prowadzce do oszczdnoci wody i racjonali-
zacji jej zuycia przez uytkownikw. S to dziaania bardzo wane, ktre przynosz
wymierne korzyci w formie oszczdnoci wody. Poniej zaprezentujemy rwnie
moliwoci innych rozwiza, ktre dziaaj czsto na kilku poziomach zasady 3R
i pomagaj rozwiza problemy caociowo i w zrwnowaony sposb. Wczenie
ich do priorytetw wyraonych w strategiach gminnych oraz odpowiednich progra-
mach, jak rwnie dofinansowanie, promowanie czy instalowanie odpowiednich
urzdze moe doprowadzi do rozwizania problemu ciekw komunalnych,
a w przypadku niektrych opisanych rozwiza rwnie do poprawy sytuacji zaopa-
trzenia w wod.
Toalety wodooszczdne
Jak wynika ze struktury zuycia wody przedstawionej w punkcie 12.3.1, najwiksz
nieracjonalnoci obecnego modelu gospodarki jest zuywanie ogromnych iloci
wody pitnej do spukiwania toalet (w warunkach polskich szacuje si, e dziennie
ponad 50 litrw na osob jest zuywane w tym celu). Jest to te obszar, w ktrym
najatwiej osign znaczc popraw i oszczdnoci. W zwizku z tym pojawia si
na rynku bardzo wiele toalet wodooszczdnych, a nawet bezwodnych, ktre pozwa-
12.
laj zaoszczdzi pewn cz z 69 litrw wody spukiwanych w toaletach konwen-
cjonalnych przy okazji kadej wizyty. Wrd najwaniejszych dostpnych rozwiza
wymieni mona nastpujce (Petersens, 2001).
1. Toalety dwufunkcyjne, ktrych zasada dziaania opiera si na zrnicowaniu
zapotrzebowania na wod w zalenoci od sposobu uycia; dla maej wizyty
zuywaj okoo 3 l wody, a dla duej 6 l, pozwalajc tym samym na
oszczdnoci nawet 50% wody zuywanej w toaletach (czyli okoo 1525 l
w warunkach polskich).
2. Toalety cinieniowe, w ktrych dziki wysokiemu podcinieniu udaje si spu-
kiwa zawarto minimalnymi ilociami wody (ok. 0,10,2 l na jedn wizyt).
3. Toalety separujce, ktre opisujemy szerzej ze wzgldu na rewolucyjne podej-
cie do kwestii zagospodarowania ciekw (narzdzie 12.N1).
4. Toalety kompostujce (bezwodne), w ktrych cieki poddawane s na miejscu
kompostowaniu (podgrzewane elektryczne) i nastpnie mog by wykorzy-
stywane jako nawz.
5. Toalety z zaworem, w ktrych, dziki rezygnacji z syfonu oraz uyciu
specjalnej ceramiki, zuycie wody wynosi 0,2 l na ma wizyt i 2 l na du.
Wody deszczowe
Ciekawym rozwizaniem, ktre ma bardzo dugie tradycje w naszym kraju, jest zbie-
ranie wody deszczowej, ktra moe z powodzeniem zastpi w wielu zastosowa-
niach wod wodocigow. Najszerzej jest ona stosowana do podlewania trawnikw
i innych upraw; ze wzgldu na nisk twardo dobrze nadaje si do mycia samo-
chodu, a nawet do prania (Gudelis-Taraszkiewicz i Suligowski, 2008). Na rynku
302
Rysunek 12.3. Park wodny w Enkping (Szwecja) zasilany wod deszczow z obszaru mieszkalnego
Oczyszczalnie przydomowe
Jak zauwaylimy w punkcie 12.3.1, w Polsce ilo oczyszczalni przydomowych jest bardzo
maa. Czsto postp w gospodarce ciekowej jest rozumiany jako przejcie od zbiornikw
bezodpywowych (ktrych sposb eksploatacji odbiega diametralnie od nowoczesnych
metod sanitacji), do zbiorczych scentralizowanych systemw transportu i oczyszczania
ciekw. Jednak gdyby zastosowa w tym zakresie standardy krajw rozwinitych (Suligowski
12.
i Tuszyska, 2008) jednoznacznie okazuje si, e wiele planowanych scentralizowanych
systemw nie ma adnych ekonomicznych ani rodowiskowych podstaw, a co gorsza, wiele
ju zrealizowanych podobnie.
W polskich warunkach dla olbrzymiej czci uytkownikw oczyszczalnie przydomowe
s jedynym racjonalnym i ekonomicznie uzasadnionym rozwizaniem. Tym bardziej, e w tej
dziedzinie dokona si w ostatnich latach ogromny postp. Dziki osigniciom inynierii
ekologicznej, urzdzenia te nie ustpuj efektywnoci i funkcjonalnoci duym obiektom,
a przy tym pozbawione s wielu ich wad. Ich dziaanie, oparte na wysokosprawnym biolo-
gicznym oczyszczaniu ciekw, odrnia je zdecydowanie od prostych systemw przydomo-
wych, ktrych dziaanie polega na infiltracji niemal surowych ciekw do gruntu, a ktre
czsto oferowane s na rynku jako oczyszczalnie przydomowe. Wieloletnie stosowanie
takich rozwiza w szeregu krajw doprowadzio do degradacji gleb i wd podziemnych
(Bodik i Ridderstolpe, 2008), a w konsekwencji do odchodzenia od nich. Przepisy prawne,
wprowadzone w ostatnich latach w Norwegii i Szwecji (Santala i Kaloinen, 2004; SEPA, 2009),
wrcz uniemoliwiaj stosowanie tego typu systemw. Wskazuje to, e promowanie
w Polsce oczyszczalni opartych na infiltracji niedostatecznie biologicznie oczyszczonych
ciekw, jako modelu oczyszczalni przydomowych jest pomysem bdnym i kopiowaniem
zych rozwiza, od ktrych na wiecie ju si odchodzi. Tym bardziej, e jak wspomniano,
istnieje wiele alternatywnych, wietnie dziaajcych technologii przydomowego oczyszczania
ciekw komunalnych (por. narzdzie 12.N2).
304
Tabela 12.1. Porwnanie iloci wody zuywanej niana jedynie raz lub dwa razy w roku
do spukiwania rnego rodzaju toalet i uywana jako nawz. Dziki niskiej licz-
(Petersens, 2001) bie mikroorganizmw chorobotwrczych,
dugookresowemu skadowaniu i niskiemu
Maa Dua pH ciekw tych, w praktyce nie wyst-
wizyta wizyta
puje problem zanieczyszcze bakteryj-
nych (Hoeglund i in., 1998). Wszystkie te
Klasyczna toaleta 9,0 l 9,0 l
cechy sprawiaj, e cieki te s ideal-
Toaleta dwufunkcyjna 3,0 l 6,0 l nym nawozem, a dodatkow korzy sta-
nowi ograniczenie zuycia nawozw
Toaleta separujca sucha 0,1 l 0,0 l mineralnych, ktrych produkcja jest kosz-
towna i uciliwa dla rodowiska.
Toaleta separujca mokra 0,2 l 2,0 l
cieki brzowe, ze wzgldu na wiksz
ilo mikroorganizmw, wymagaj staran-
Jednak nie jest to jedyna i najwaniejsza niejszej obrbki (Hoeglund i in., 1998); naj-
ich zaleta. Jeli przeanalizujemy charakte- lepiej po zebraniu poddawa je komposto-
rystyk poszczeglnych frakcji ciekw waniu (zalecany okres 1 rok, a w duych
(rysunek 12.6) okazuje si, e cieki te, systemach nawet 2 lata). Po takim okresie
ktrych ilociowo jest bardzo mao, gro- mog by rwnie wykorzystywane jako
madz najwicej zwizkw biogennych. nawz. W prostszych systemach mog by
12.
Dodatkowo azot, fosfor i potas wystpuj utylizowane lub usuwane w inny sposb,
w proporcjach doskonaych do zastosowa- ewentualnie oczyszczane w przydomo-
nia uryny jako nawozu (Kvarnstrm i in., wych oczyszczalniach (np. hydrofitowych;
2006). Niska ilo ciekw tych umoli- narzdzie 12.N2), co ze wzgldu na nisk
wia okresowe ich gromadzenie w zbior- zawarto biogenw jest duo atwiejsze
niku, ktrego zawarto moe by opr- ni przy ciekach zmieszanych.
306
Podsumowujc opis toalet separujcych cjonalnych rozwiza, tzn.: duym zuy-
naley stwierdzi, e pomimo wyszych ciem wody, kopotliwymi i kosztownymi
wymaga wobec inwestora oraz koniecz- sieciami przesyowymi, trudnym i energo-
noci pewnych zmian w przyzwyczaje- chonnym wydzieleniem zanieczyszcze
niach uytkownikw, maj one szereg z mocno rozcieczonego medium.
zalet, ktre czyni z nich jedno z najbar- Zagospodarowuj take produkt uboczny
dziej racjonalnych rozwiza problemu procesu oczyszczania, czyli osady cie-
ciekw komunalnych. Poza znacznie kowe, w ktrych skadniki odywcze,
obnionym zuyciem wody, rozwizuj wymieszane z innymi zanieczyszcze-
u rda dwa najpowaniejsze problemy niami, s trudne do gospodarczego
gospodarki ciekowej: zanieczyszczenia wykorzystania. Toalety separujce maj
biogenne i bakteriologiczne. Tworz ele- duy potencja w polskich warunkach
ganckie i zrwnowaone rozwizanie i powinny by rozwaane przy planowa-
oparte o zamknity obieg. Nie s obar- niu gospodarki ciekowej nie tylko na
czone najwikszymi problemami konwen- obszarach wiejskich.
Narzdzie 12.N2.
Oczyszczalnie rolinne
Ciekawym rozwizaniem, ktre cieszy si rzystany. W podstawowej przydomowej
du popularnoci zarwno w krajach konfiguracji zoe rolinne musi by
rozwinitych, jak i rozwijajcych si, s poprzedzone osadnikiem, w ktrym
oczyszczalnie rolinne (hydrofitowe) zachodzi proces mechanicznego oczysz-
(Obarska-Pempkowiak, 2002). S one
jednym z najwaniejszych zastosowa
inynierii ekologicznej (Odum i Odum,
czania ciekw (rysunek 12.7). Wstpnie
oczyszczone cieki przepywaj przez
uszczelnione zoe wypenione wirem
12.
2003; Mitsch, 2003; Mitsch i Jrgensen, lub innym materiaem neutralnym i obsa-
2003). czy ona osignicia ekologii dzone rolinami mokradowymi.
i biologii z naukami inynierskimi, przede Cho oczyszczalnia taka ma stosun-
wszystkim poprzez stosowanie wiedzy kowo prost budow, oczyszczanie
o funkcjonowaniu ekosystemw do kon- zachodzi dziki skomplikowanemu po-
struowania zoonych rozwiza technicz- czeniu procesw mechanicznych, biolo-
nych, ktre przynosz korzyci gospo- gicznych i chemicznych (Bergier, 2003).
darce, a rwnoczenie s przyjazne rodo- Zoe wraz z korzeniami rolin oraz bon
wisku (Kangas, 2004). biologiczn stanowi filtr, ktry ma zdol-
Zasada dziaania oczyszczalni hydrofi- no zatrzymywania rnego rodzaju
towych opiera si na wykorzystaniu zanieczyszcze (na drodze osadzania lub
naturalnych procesw oczyszczania filtrowaniu zanieczyszcze staych
wody zachodzcych w ekosystemach i adsorbowania zwizkw rozpuszczo-
mokradowych. Dziki temu oczyszczal- nych). Zatrzymane zanieczyszczenia s
nie takie zuywaj niewiele energii, cha- rozkadane przez mikroorganizmy bytu-
rakteryzuj si du elastycznoci jce w zou. Dziki transportowi tlenu
i odpornoci na zmiany iloci i jakoci przez roliny do czci korzeniowej
cieku, a powstajcy w wyniku ich dzia- wytwarza si mozaika obszarw o rnym
ania produkt uboczny, w formie bio- stopniu natlenienia, dziki czemu moe
masy rolinnej, moe by atwo wyko- zachodzi wysokosprawne oczyszczanie.
308
Rysunek 12.8. Hybrydowa oczyszczalnia EkoPAN w ce koo Pszczyny
310
12.4. Gospodarka energi
12.4.1. Wyzwania
Obok kwestii wodno-ciekowych i odpadw, energia jest kolejnym obszarem zaintere-
sowania gospodarki komunalnej. Jak wynika z danych statystycznych (GUS, 2009c) oraz
z dokumentw strategicznych (np. Ministerstwo Gospodarki, 2009), rwnie w tym
obszarze mamy wiele do zrobienia w porwaniu do krajw rozwinitych. Jak moemy
zaobserwowa w tabeli 12.2, udzia rde odnawialnych w produkcji energii w Polsce
znacznie odbiega od redniej europejskiej. Jeeli przeanalizujemy priorytetow dla UE
produkcj energii elektrycznej ze rde odnawialnych, nasz kraj wypada jeszcze mniej
korzystnie w 2007 r. jedynie 3,5% produkcji tej energii pochodzio ze rde odna-
wialnych, tymczasem europejscy liderzy osigaj w tym zakresie znacznie wysze
wskaniki, np. Austria 60%, a Szwecja 52% (GUS, 2009a).
Najwiksze wyzwania wobec polskiej gospodarki energetycznej, poza niewielkim
wykorzystaniem rde odnawialnych, to bardzo due uzalenienie od wgla (w 2008 r.
59% energii pierwotnej pochodzio ze spalania wgla kamiennego i brunatnego; GUS,
2009c) oraz niska efektywno energetyczna, ktra jest skutkiem znacznych strat na
etapie produkcji i przesyu, jak rwnie niefrasobliwego gospodarkowania energi
w przemyle (rozdzia 5).
Szukajc rozwiza i sposobw osignicia zrwnowaonego gospodarowania
energi, pamita musimy, e wrd rde odnawialnych wykorzystywanych
w Polsce do produkcji energii pierwotnej dominuje biomasa (ponad 92%) (GUS,
2009a), nastpnie energia wody (3,9%), biopaliwa (2,1%) oraz biogaz (1,3%), a pozo-
stae rda s wykorzystywane w niewielkim stopniu. Pokazuje to ogromny poten-
cja do poprawy i rozwoju, a w poczeniu z ograniczeniem strat energii i nieefek-
tywnoci w jej gospodarowaniu, moe znacznie przybliy polsk energetyk do
standardw zrwnowaonego rozwoju. 12.
Tabela 12.2. Udzia energii ze rde odnawialnych w energii pierwotnej (GUS, 2009a)
Udzia energii ze rde odnawialnych 10,9 10,7 11,7 12,6 13,4 14,7 16,4
w energii pierwotnej ogem w UE [%]
Udzia energii ze rde odnawialnych 5,1 5,2 5,2 5,5 5,8 6,5 7,1
w energii pierwotnej ogem w Polsce [%]
312
Rysunek 12.11. Plantacja wierzby energetycznej w Enkping
problemu, a nawet generuj kolejne. Poza tym, poprzez wczanie wszystkich inte-
12.
resariuszy w proces planowania gospodarki komunalnej, mamy duo wiksz szans
na powszechn akceptacj przyjtego rozwizania. Ma to kolosalne znaczenie dla
pynnego procesu jego realizacji oraz dla przestrzegania ustalonych zasad postpo-
wania i prawidowej eksploatacji urzdze.
Dlatego te, w krajach o rozwinitych tradycjach demokratycznych, kadzie si duy
nacisk na partycypacj spoeczn w procesie planowania i realizowania przedsiwzi
zwizanych z gospodark komunaln. Znajduje to rwnie odzwierciedlenie w przepi-
sach prawnych regulujcych kwestie gospodarki komunalnej. Np. w unijnej Ramowej
Dyrektywie Wodnej szczegln uwag powica si kwestiom spoecznym, w szczegl-
noci partycypacyjnym procesom planowania gospodarki wodnej w dorzeczach.
W krajach skandynawskich, gdzie aktywno obywatelska oraz zaufanie do lokalnej
wadzy s bardzo wysokie (por. podrozdzia 15.3), praktyka partycypacyjnego podejmo-
wania decyzji w obszarze gospodarki komunalnej jest norm.
Jednym z bardzo licznych przykadw takich dobrych praktyk moe by Vadsbro
w Szwecji niewielka osada wiejska, na ktr skada si 40 gospodarstw (okoo 125
osb), gdzie w latach 1990. podejmowano decyzj o modernizacji systemu gospodarki
ciekami. Lokalne wadze przeprowadziy kompleksowy proces podejmowania decyzji,
z silnym udziaem mieszkacw, sub ochrony rodowiska, przedstawicieli firm oferu-
jcych rne rozwizania techniczne. Pierwszym etapem procesu byo szczegowe
zdefiniowanie oczekiwa wobec systemu, w szczeglnoci wymogw:
314
kady z uczestnikw wnosi ze sob wasne wartoci i normy moralne (np. poszano-
wanie przyrody, lokalnych tradycji lub wartoci kulturowych), w oparciu o ktre mog
wsplnie oceni, czy dane rozwizanie bdzie przez nich postrzegane jako dobre.
12.6. Podsumowanie
Dla realizacji zrwnowaonej gospodarki komunalnej przez wadze samorzdowe,
niezbdna jest rnorodno dostpnych rozwiza i urzdze. Podobnie jak w kadej
dziedzinie, rwnie tutaj nie istnieje jedyne, najlepsze rozwizanie, sprawdzajce si we
wszystkich warunkach. Tylko twrczo i wiadomie czc wiele rozwiza i technologii,
mona stworzy zrwnowaony system. Bdzie on jak najlepiej dostosowany do:
danego miejsca, warunkw terenowych i technicznych oraz oczekiwa spoecznych
i moliwoci finansowych odbiorcw. Jak zauwaylimy w podrozdziale 12.4, takiego
procesu nie sposb zrealizowa bez udziau czonkw danej spoecznoci i bez uwzgld-
niania zasad partycypacji.
Oczywicie naszym celem w rozdziale nie byo zaprezentowanie wszystkich istnie-
jcych rozwiza technicznych, bardziej chodzio o pokazanie alternatyw oraz krtkiego
scharakteryzowania najciekawszych z nich. Liczymy, e stan si one inspiracj do
dalszych poszukiwa i realizacji procesw decyzyjnych podejmowanych przez przedsta-
wicieli lokalnych wadz i spoecznoci. W takim przypadku dodatkow wiedz i bardziej
szczegowe informacje mona znale w poniszych rdach praktycznych oraz
w wymienionej w rozdziale literaturze.
rda praktyczne
Bergier, T. i in. (2004), Rolinne oczyszczalnie ciekw. Przewodnik dla gmin. Krakw:
Natural Systems. Pozycja, ktra w przekrojowy i przystpny sposb opisuje moli-
woci oraz uwarunkowania wykorzystania oczyszczalni rolinnych do oczyszczania
ciekw komunalnych i innych.
Bodik, I., Ridderstolpe, P. (2008), Zrwnowaona sanitacja w Europie rodkowej
12.
i Wschodniej: wychodzc naprzeciw potrzebom maych i rednich osiedli ludzkich,
Bratysawa: Global Water Partnership Central and Eastern Europe. Publikacja
w sposb caociowy traktuje o obecnej sytuacji w gospodarce wodno-ciekowej
regionu. Szczegowo opisano w niej ca gam dostpnych rozwiza wraz
z omwieniem ich zalet i ogranicze.
Lenartsson, M., Ridderstolpe, P. (2002), Wskazwki dla stosowania systemw wykorzy-
stujcych cieki w domkach jednorodzinnych, Uppsala: Coalition Clean Baltic, Polski
Klub Ekologiczny. Poradnik pozwala dobra urzdzenia oczyszczania ciekw dla
jednorodzinnego gospodarstwa.
Suligowski, Z., Tuszyska, A. (2008), Alternatywna kanalizacja, w: Suligowski, Z. (red.),
Vademecum dla Przedsibiorcw, Wrocaw: Partnerstwo Budujmy Razem. Szcze-
gowa publikacja na temat nowoczesnych metod rozwizywania problemu ciekw
komunalnych. Zawiera solidnie omwione techniczne, finansowe oraz organiza-
cyjne aspekty problemu.
Gudelis-Taraszkiewicz, K., Suligowski, Z. (2008), Alternatywne zagospodarowanie wd
opadowych w: Suligowski, Z. (red.), Vademecum dla przedsibiorcw, Wrocaw:
Partnerstwo Budujmy Razem. Publikacja na temat moliwoci zagospodarowania
wd deszczowych (aspekty techniczne, finansowe oraz organizacyjne).
Proekologiczna gospodarka odpadami w gminie (2000, wyd. II zmienione), Owicim
i Krakw: Towarzystwo na rzecz Ziemi. Publikacja prezentuje problematyk
Pytania
1. Jakie dziaania, zgodne z poszczeglnymi zasadami hierarchii 3R, podejmowane s
w gospodarce odpadami w twojej spoecznoci? Jakie mona i warto byoby wpro-
wadzi?
2. Czy znasz miejscowoci lub firmy, ktre s zupenie bezodpadowe? Uwaasz, e jest
to w praktyce moliwe?
3. Czy wiesz, skd pochodzi woda w twoim kranie? A co dzieje si z twoimi ciekami?
4. Ile wody zuywa si w twoim gospodarstwie domowym? Na jakie cele zuywana jest
jej najwiksza ilo?
5. Zaplanuj koncepcj domu, ktry nie byby podczony do sieci zaopatrzenia
w wod, ani odprowadzania ciekw.
6. Zakadajc, e jej jako byaby zgodna z obowizujcymi przepisami, czy zgodzi-
by si eby woda w twoim kranie bya produkowana z: a) wody deszczowej? b)
ciekw szarych? c) ciekw komunalnych?
7. Zaplanuj kampani promujc toalety separujce w twojej spoecznoci.
8. Ktre z zaprezentowanych w powyszym rozdziale rozwiza warto byoby zastoso-
wa w gospodarce wodno-ciekowej w twojej miejscowoci? Sprbuj skonstruowa
z nich zintegrowany system.
316
Studium przypadku 12.P1.
Oczyszczalnia rolinna dla Dziewina
Przykad, dotyczcy sposobu rozwizania problemu ciekw w Dziewinie, ilustruje
bardzo ciekawy przebieg procesu partycypacyjnego podejmowania decyzji w zakresie
gospodarki komunalnej, w ktry zaangaowane byy wszystkie grupy interesariuszy.
Drugim interesujcym aspektem jest pokazanie moliwoci zastosowania alternatyw-
nych rozwiza gospodarki ciekowej w maych miejscowociach, a w tym konkretnym
przypadku potencjau oczyszczalni hydrofitowych w tym zakresie.
Opisany projekt by zrealizowany przez Centrum Rozwiza Systemowych, we
wsppracy z Fundacj Sendzimira, Fundacj Zielona Akcja oraz Partnerstwem Doliny
rodkowej Odry. Wanymi partnerami byo rwnie soectwo Dziewin oraz Urzd
Miasta i Gminy cinawa, a take Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie. Projekt
wspfinansowany by przez Wojewdzki Fundusz Ochrony rodowiska we Wrocawiu.
Charakterystyka Dziewina
Dziewin, to wie liczca okoo 150 mieszkacw, znajdujca si na terenie wojewdztwa
dolnolskiego, w odlegoci okoo 5 km od miasta cinawa. W 2003 r. zosta podczony
do wodocigu, bdcego wasnoci Gminy cinawa. Jednak, podobnie jak wikszo
terenw wiejskich w Polsce, Dziewin nie posiada kanalizacji, a plany jej budowy oddalone
s przynajmniej o kilkanacie lat. Sytuacja ta wpywa negatywnie na komfort ycia miesz-
kacw, zagraa rodowisku i obnia walory turystyczne tego rejonu. To szczeglnie wane,
gdy nie brakuje tam bogactw przyrodniczych, z ktrych najwaniejsze to starorzecze Odry
z unikatowymi w Polsce lasami gowymi obszar Natura 2000. Atutem wsi jest rwnie
wyjtkowa aktywno jej spoecznoci, dziaajcej w Partnerstwie Doliny rodkowej Odry,
organizujcej plenery malarskie i rzebiarskie oraz liczne festyny. Udokumentowanym
dowodem aktywnoci Dziewinian jest Plan Rozwoju Miejscowoci Dziewin dokument
opracowany samodzielnie przez mieszkacw przy pomocy zewntrznych konsultantw
i moderatorw. Fakt, e w tym dokumencie pojawia si midzy innymi kwestia zagospoda-
12.
rowania ciekw, wskazuje na obecno tego problemu w wiadomoci mieszkacw.
Pierwsze warsztaty
Najwaniejszymi elementami projektu byy dwa warsztaty, w ktrych uczestniczyo
kilkunastu studentw rnych specjalnoci z caej Polski, mieszkacy Dziewina oraz
przedstawiciele lokalnych wadz samorzdowych. W trakcie pierwszych warsztatw
(kwiecie 2006) przeprowadzono seri wykadw na temat oczyszczania ciekw,
w tym rozwiza i technologii, ktre mogyby znale zastosowanie w przypadku
Dziewina (kanalizacja zbiorcza, zbiorcze lub przydomowe oczyszczalnie hydrofitowe).
Jednak najwaniejsz czci zaj bya szczegowa i wielokryterialna analiza porw-
nawcza przedstawionych rozwiza, w ramach ktrej mieszkacy, ze wsparciem ze
strony studentw, dokonali: wylicze kosztw finansowych, zarwno na etapie inwe-
stycji, jak i eksploatacji (wyniki w tabeli 12.3); porwnania oddziaywania na rodo-
wisko, lokaln gospodark i jako ycia.
Zwieczeniem pierwszych warsztatw bya publiczna debata (rysunek 12.12),
w ktrej licznie uczestniczyli mieszkacy. Obecni byli rwnie przedstawiciele wadz
lokalnych (m.in. burmistrz cinawy oraz sotys Dziewina), a take studenci, instruktorzy
i organizatorzy kursu. W trakcie spotkania zreferowano wyniki dwudniowych analiz
i szczegowo przedyskutowano je na forum publicznym. Dyskusja bya prowadzona
przez niezalenego moderatora.
318
5. W niewielkich miejscowociach wystpuj due nierwnomiernoci godzinowe
i dobowe dopywu ciekw. Poza tym w Dziewinie rozwija si dziaalno agro-
turystyczna, co owocuje dodatkowo zwikszon iloci ciekw w pewnych
okresach, takich jak wakacje lub wita. Oczyszczalnia hydrobotaniczna duo
lepiej znosi zmiany iloci i skadu ciekw, przetrwa nawet czasowy brak
dopywu. Obiekt taki atwo moe by rozbudowany, jeeli zaistnieje taka
potrzeba.
6. To rozwizanie przynosi rwnie korzyci rodowisku powstaje ekosystem
bagienny, ktry moe sta si siedliskiem dla rnych gatunkw rolin i zwierzt.
Procesy rozkadu ciekw s naturalne, oczyszczalnia nie zagraa rodowisku.
Dodatkowo takie indywidualne oczyszczalnie ciekw zapobiegaj lokalnym
deficytom wody i zwikszaj lokaln retencj, co pozytywnie wpywa na sytuacj
hydrologiczn w regionie. Oprcz tego, oczyszczalnia taka stanowi adny element
krajobrazowy.
Zebrane powyej wnioski zwracaj uwag swoj celnoci oraz dogbnym i caociowym
ujciem problemu. Znakomita wikszo z wypracowanych przez uczestnikw debaty ustale
znajduje swoje potwierdzenie w literaturze naukowej zarwno polskiej (Heidrich i Stako,
2007; Gajewska i Obarska-Pempkowiak, 2008), jak i zagranicznej (Vymazal, 2005).
12.
PLUSY
MINUSY
320
kacami i rozwiania rnych wtpliwoci zebranie danych dotyczcych iloci zuy-
wanej wody i produkowanych ciekw. Dane te byy niezbdne do przeprowadzenia
drugich warsztatw (wrzesie 2006). W ich trakcie uszczegowiono koncepcj oczysz-
czalni i oszacowano jej wielko na ponad 2000 m2. Udao si rwnie wybra opty-
malne miejsce pod planowan inwestycj jest to ziemia niskiej jakoci, pooona
w korzystnej lokalizacji, poniej wikszoci budynkw, tu za granic zabudowa
(rysunek 12.13). Co wicej, waciciel zgodzi si j bezpatnie odda na potrzeby
budowy. Przygotowano rwnie solidne podstawy do kontynuacji projektu, w tym
szczegowy plan dziaa, angaujcy wszystkich interesariuszy.
Podjto rwnie decyzj o budowie pokazowej oczyszczalni o rozmiarze odpowia-
dajcym oczyszczalni przydomowej, dla powstajcej wietlicy orodka kultury
w Dziewinie.
12.
Rysunek 12.13. Mapa obrazujca wypracowane w trakcie drugich warsztatw ustalenia (Damurski
i in., 2007)
322
Rozdzia 13.
Partnerstwo publiczno-prywatne
13.1. Wprowadzenie
Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) to termin, ktry w ostatnim czasie coraz czciej
pojawia si w dyskusjach zwizanych z finansowaniem infrastruktury komunalnej czy
te szerzej z inwestycjami publicznymi. Do idei PPP zachca nie tylko Komisja
Europejska, ale te wiele instytucji o charakterze pomocowo-doradczym, takich jak
Bank wiatowy, OECD lub EBOiR. Polski rzd stworzy (kolejn ju) wersj ustawy
o PPP z 2008 r., ktra wesza w ycie na pocztku 2009 r.
Teoria, a przede wszystkim wieloletnia praktyka PPP w szeregu krajw pokazuj, e
dziki niemu podmioty publiczne mog lepiej i szybciej odpowiada na spoeczne ocze-
kiwania. Jednak aby tak si stao, konieczne jest spenienie okrelonych warunkw,
dotyczcych zarwno samego projektu/zadania publicznego, jak rwnie uksztato-
wania wsppracy. Poniewa zadania opisane w poprzednich trzech rozdziaach mog
by realizowane w formule PPP, w niniejszym rozdziale przeanalizujemy kryteria
niezbdne dla uzyskania korzyci spoecznych dziki jej zastosowaniu.
W podrozdziale 13.2 prezentujemy teoretyczne i historyczne rozwaania, dotyczce
przyczyn zainteresowania podmiotw publicznych PPP. Przedstawiamy podstawow
charakterystyk zada publicznych, ktre mog by realizowane wsplnie z innymi
podmiotami, w tym prywatnymi. Rozwaania bd poparte przykadami partnerstwa
w rnych dziedzinach, ze szczeglnym naciskiem na projekty zwizane ze zrwnowa-
onym rozwojem.
W podrozdziale 13.3 prezentujemy dziaania niezbdne do zawizania dobrej
i korzystnej wsppracy. Odwoujemy si do polskich regulacji prawnych dotyczcych
PPP i szerzej moliwoci zawierania wsppracy midzy podmiotami publicznymi
(przede wszystkim samorzdami) i prywatnymi.
13.
Dla ilustracji omawianych treci, przyjrzymy si przykadowi tworzenia PPP przez
Powiat Lidzbarski, dotyczcy budowy i prowadzenia orodka rekreacyjno-balneologicz-
nego, w ktrym maj by wykorzystane zasoby wd geotermalnych (studium przy-
padku 13.P1).
Rysunek 13.1. Formy PPP a wasno i zarzdzanie infrastruktur publiczn (na podst. Akintoye
i in., 2003)
324
Obecnie PPP postrzegane jest jedynie jako jedna z form partnerstwa budowanego
przez administracj publiczn dla poprawy jakoci realizowanych przez ni zada.
Specyfika publicznej dziaalnoci wymaga szerszego zaangaowania spoeczestwa
i jego przedstawicieli w dziaania administracji. Wyrazem tego jest m.in. tworzenie part-
nerstwa spoecznego, w ktrych partnerem sektora publicznego staje si sektor
spoeczny (organizacje pozarzdowe). Uwaa si, e podczas gdy PPP poprawia
podaow stron publicznych dziaa (o czym przekonamy si w kolejnym punkcie),
to partnerstwo spoeczne staje si podstaw dla lepszego szacowania popytu na zadania
publiczne. Dzieje si tak dlatego, e aktywni obywatele, w przeciwiestwie do biernych,
ujawniaj swoje preferencje wobec dbr oferowanych im przez sektor publiczny (Frey
i Eichenberg, 1996).
Najwiksz popularno zyskao PPP w krajach anglosaskich (w Wielkiej Brytanii,
Irlandii, Australii, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych). Jednak rwnie w innych krajach
rozwinitych PPP jest uwaane za wan (ale nie jedyn) metod wykonania publicz-
nych usug. Przede wszystkim, po latach dowiadcze i analiz udanych (ale rwnie
chybionych) przedsiwzi PPP wskazuje si, e aby byo ono korzystniejsze ni inne
sposoby realizacji zadania publicznego, musz by spenione nastpujce warunki:
konkurencja wrd ubiegajcych si o projekt firm prywatnych;
podzia ryzyka midzy partnerw;
moliwo zmierzenia efektw projektu;
moliwo wygenerowania strumienia przychodw, ktry bdzie zwizany
z efektami projektu.
326
a wic byo procesem przejrzystym i zrozumiaym dla mieszkacw. Istotne s
konsultacje spoeczne, w tym uwzgldniajce gos i opinie najbardziej zainteresowanych
grup pracownikw publicznych. Na przykad w projektach edukacyjnych s to
nauczyciele, a w projektach z obszaru suby zdrowia lekarze. Szczeglny wymiar
powinny przyj konsultacje w przypadku przedsiwzi rewitalizacyjnych czy podob-
nych do opisanego w punkcie 13.2.4 przykadu PPP, dotyczcego zarzdzania zasobami
naturalnymi. Spoeczestwo i jego organizacje staj si w tych projektach partnerami
i wspdecyduj o ksztacie projektu w kolejnych fazach jego ycia.
Tabela 13.1. Przykady podziau ryzyka w wybranych projektach PPP w Europie (na podst.: EC,
2004; Edsall, 2005; NAO, 2005; Transport for London <www.tfl.gov.uk>)
* W tabeli opisano podzia ryzyka zgodnie z pierwotnym brzmieniem umw, nie uwzgldniajc
zmian, ktre nastpiy w niektrych z opisanych projektw.
328
gdzie:
ENPV warto bieca netto;
KIi koszty inwestycyjne poniesione w roku i;
KEi koszty eksploatacyjne poniesione w roku i;
KZi koszty zewntrzne w roku i;
i korzyci spoeczne (prywatne i zewntrzne) osigane w roku i;
r stopa dyskontowa.
Naley w tym miejscu podkreli, e w projektach PPP (zwizanych z budow
obiektw infrastruktury, ktre wymagaj zwrotnego finansowania) domknicie
finansowe projektu wymaga zwykle kompozycji kilku lub nawet kilkunastu rde.
Obok klasycznych kredytw i poyczek, jakie zacigane s na cel projektu przez
obie strony partnerstwa (cho najczciej w caoci lub znacznej czci przez part-
nerw prywatnych), wykorzystuje si inne instrumenty finansowe. Wrd nich warto
wymieni tzw. dug podporzdkowany, ktry nie jest zabezpieczony na aktywach,
a np. na strumieniach przychodw. Dug ten moe przyjmowa rne formy, np.
obligacji przychodowych. Rne instrumenty dune pokrywaj zwykle w infrastruk-
turalnych PPP ok. 7080% kosztw projektu. Obok nich partnerzy dodaj wkad
wasny, jednak rzadko jest to wkad gotwkowy, a raczej np. kapita akcyjny lub
udziaowy, aporty rzeczowe.
1
Na podst. <www.urban-matrix.net>.
2 Na podst. <www.ncppp.org/undp/chesapeake.html>.
330
zdecydowao o powoaniu Gdaskiej Infrastruktury Wodocigowo-Kanalizacyjnej Sp.
z o.o. (100% udziaw gminy miasta Gdask) i przekazaniu jej na wasno infrastruk-
tury eksploatowanej przez SNG. Zmienio to relacje midzy stronami PPP. SNG, posia-
dajc nadal kontrakt z miastem na realizacj usugi zbiorowego zaopatrzenia w wod
i odprowadzania ciekw, dodatkowo zawara umow dzierawy eksploatowanego
majtku z jego wacicielem, spk GIWK. Po przeszo 15 latach partnerstwo oceniane
jest pozytywnie. Przede wszystkim jednak pokonano wszystkie wymienione powyej
problemy gdaskich wodocigw.
Z kolei rozwj podwarszawskiego Piaseczna zwizany jest przede wszystkim
z bliskoci stolicy. Spowodowao to, zwaszcza w ostatnich latach, wzrost liczby
mieszkacw tej gminy, a wic konieczno zwikszenia iloci dostarczanej wody.
Dodatkowo miasto i gmina musz wykona szereg inwestycji, zwizanych akcesyj-
nymi zobowizaniami Polski odnonie do gospodarki wodno-ciekowej. W 1992 r.
gmina Piaseczno przeja od MPWiK Warszawa wodocigi i oczyszczalnie ciekw
i utworzya Gminny Zakad Gospodarki Komunalnej. Ta forma organizacji zada
okazaa si jednak mao efektywna i generowaa znaczny deficyt finansowy.
18 grudnia 2003 r. zostaa zawarta na 10 lat umowa pomidzy gmin i dwoma
firmami Aqarius oraz Elmar. Zgodnie z t umow przedsibiorstwa stay si
uprawnione do realizacji zada z zakresu dostarczania wody i odbioru ciekw
(Aquarius na obszarze miejskim gminy, a Elmar obszarze wiejskim) i otrzymay
do eksploatacji komunalne rodki trwae. Gmina pozostaa odpowiedzialna za finan-
sowanie inwestycji w infrastruktur wodno-ciekow. Po roku funkcjonowania
umowa zostaa skrcona do 2008 r., co tumaczono zasadami przyznawania dotacji
na inwestycje wodno-ciekowe w ramach Funduszu Spjnoci. Jednak, jak podkre-
laj przedstawiciele miasta, wsppraca daa pozytywne efekty. Przede wszystkim
zlikwidowano chroniczne deficyty finansowe Gminnego Zakadu Gospodarki
Komunalnej, co pozwolio na wykorzystanie rodkw finansowych na rozwj. 13.
13.3. Przygotowanie dobrego partnerstwa
Partnerstwo publiczno-prywatne zawierane jest czsto na kilkanacie, a nawet kilkadzie-
sit lat. Wieloletnia wsppraca musi by dobrze przemylana i przygotowana. Udane
partnerstwo wymaga zatem przeprowadzenia szeregu analiz, rozmw, konsultacji itp.
Poniej przeledzimy 6 krokw (rysunek 13.2) ktre, jak pokazuj dowiadczenia
midzynarodowe, powinny by pokonane, aby PPP byo dobrym rozwizaniem zarwno
dla podmiotu publicznego, jak i prywatnego (Investment Support, 2009). S one
osadzone w polskiej rzeczywistoci, uwzgldniajc nasz system prawny.
KROK 1. Identyfikacja potrzeb i moliwoci
Kady projekt, niezalenie od tego, czy bdzie realizowany w formule PPP, musi by
przede wszystkim dobrze rozpoznany (ustalone jego zaoenia funkcjonalne) i osadzony
w specyfice danego podmiotu publicznego. Na tym etapie naley te ustali oczeki-
wania wobec wsppracy z podmiotem prywatnym, a take zaplanowa cay proces
zarzdzania projektem.
Podsumowaniem tego kroku powinno by opracowanie wstpnych moliwych
wariantw wsppracy z uwzgldnieniem konsekwencji finansowych (w szczeglnoci
dla budetu podmiotu publicznego) oraz podatkowych, ktre bd dyskutowane
z potencjalnymi inwestorami. Dziaania te maj na celu przygotowanie wyjciowej
pozycji negocjacyjnej w rozmowach z inwestorem.
332
KROK 3. Analizy prawne i finansowo-ekonomiczne
Uzyskane w kroku drugim informacje o faktycznych oczekiwaniach i moliwociach
podmiotw prywatnych stanowi podstaw dla przygotowania studium wykonalnoci
przedsiwzicia i zaoe dotyczcych wsppracy midzy partnerami. Prawo polskie
daje wiele moliwoci realizacji inwestycji z partnerem prywatnym (rysunek 13.3).
Przygotowujc przedsiwzicie publiczno-prywatne, naley przeanalizowa dostpne
prawno-organizacyjne modele jego realizacji i finansowania. Celem tych analiz jest
ocena konsekwencji finansowych i podatkowych rnych form wsppracy. Wana jest
tu rwnie konfrontacja wczeniejszych zaoe funkcjonalnych obiektu (Krok 1)
z oczekiwaniami podmiotw prywatnych.
KROK 4. Wybr modelu realizacji inwestycji
Na podstawie analiz i wariantw wypracowanych w kroku trzecim, podmiot publiczny
musi podj decyzj odnonie do sposobu realizacji inwestycji, ktry z kolei w duym
stopniu determinuje procedur wyboru partnera prywatnego (tabela 13.2). Kolejnym
etapem jest szczegowe przygotowanie procedury wyboru, w odpowiedzi na ktr
zostan zoone merytoryczne oferty. Wane jest, aby wypracowane warunki oraz
kryteria day oferentom moliwo zoenia rnorodnych ofert wsppracy. Tak przy-
gotowujemy si do formalnego wyboru partnera prywatnego.
13.
13.4. Podsumowanie
Partnerstwo publiczno-prywatne jest opart o formaln umow wspprac podmiotw
publicznych i prywatnych w realizacji zada publicznych. Dziki PPP zadania te maj
szans by wykonane lepiej, szybciej i taniej, a podmiot publiczny moe zrealizowa
spoeczne oczekiwania, ograniczajc wasne wydatki inwestycyjne, jednoczenie bez
koniecznoci angaowania si w wieloletni obsug obiektw infrastrukturalnych.
334
Jednak nie do wszystkich przedsiwzi formua PPP pasuje. W niniejszym rozdziale
wyrnilimy te cechy projektw, ktre s podstaw dla ich realizacji we wsppracy
z podmiotami prywatnymi. Jak zauwaylimy, wpisuje si w t charakterystyk szereg
przykadw zwizanych ze zrwnowaonym rozwojem. Wrd przypadkw PPP s
przedsiwzicia z zakresu gospodarki wodnej, rewitalizacji, budowy domw socjalnych,
edukacji, transportu i szpitali. Jednak, aby PPP rzeczywicie przynioso pozytywne
efekty, niezbdne jest jego staranne przygotowanie. Przyjrzelimy si rwnie podsta-
wowym krokom, jakie naley podj, aby zbudowa dobre partnerstwo. Obok analiz
prawnych i finansowych, w przypadku przedsiwzi PPP szczegln rol odgrywaj
konsultacje spoeczne na etapie tworzenia projektu. Tym samym PPP nie tylko jest
sposobem realizacji projektw zwizanych z zrwnowaonym rozwojem, ale samo staje
si jego czci.
rda praktyczne
<www.ncppp.org/undp> strona internetowa Public-private partnerships: case studies for
sustainable development, prowadzona przez UNDP i amerykask National Council
for Public-Private Partnerships. Zawiera przykady PPP, wytyczne do ich realizacji
i odnoniki do innych zasobw z tego zakresu.
Investment Support (2009), Partnerstwo publiczno-prywatne krok po kroku, Warszawa:
Investment Support.
Ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym z dnia 19 grudnia 2008 r. (Dz.U. 2009 nr 19
poz. 100).
Pytania
1. Jakie cechy zadania publicznego powoduj, e moe ono nie pasowa do sche-
matu PPP? Dlaczego?
2. Wymie i omw potencjalne zalety i wady realizacji zada publicznych w formule
PPP.
13.
3. Przeanalizuj rne zadania, przed ktrymi staj polskie samorzdy, z punktu widze-
nia ich realizacji w schemacie PPP.
4. Jakie typy wsppracy samorzdw z podmiotami prywatnymi przewiduj polskie
przepisy?
5. Jakie s etapy przygotowania projektu PPP?
6. Jak dzielone jest ryzyko w projektach PPP?
7. Jakie czynniki z zakresu przygotowania projektu mog zadecydowa o atrakcyjnoci
projektu dla partnera prywatnego i zaangaowaniu si inwestorw?
8. Jakie widzisz szanse rozwoju PPP w Polsce? Ktre brane uwaasz za najbardziej
perspektywiczne?
3
Wwczas na przeszkodzie stany braki formalne w ustawie, zwizane z niewydaniem odpowiedniego formularza, ktry umoli-
wiaby przygotowanie ogoszenia w procedurze wyboru partnera prywatnego.
336
Krok pierwszy
Prace zwizane ze strategi ekoenergetyczn stay si bezporednim impulsem dla
powstania koncepcji Term Warmiskich, gdy to w ramach prac nad ni odkryto zoa
wd geotermalnych (Schneider, 2007). W tym miejscu poznajemy krok pierwszy opisa-
nego w rozdziale schematu budowania dobrego partnerstwa.
W 2006 r. wadze powiatu odbyy wyjazdy studyjne do Sowacji i Austrii, gdzie
ogldano wykorzystanie rde geotermalnych w termach. Zlecono rwnie wykonanie
opracowania obszernego studium badajcego gospodarcze, polityczne i ekologiczne
moliwoci wykonania projektu term. Studium to pokazao, e wybudowanie termy
z hotelem na obszarze powiatu lidzbarskiego jest zasadne. Jednoczenie wskazano
nastpujce zaoenia dla powodzenia projektu (Schneider, 2007).
Termy musz mie odpowiedni wielko, aby mogy zaj na rynku dobr
pozycj i wyrni si pord licznych hoteli z ofert wellness. Planowana pojem-
no term w pierwszej fazie rozbudowy powinna obejmowa 600 goci kpieliska
i 180 ek hotelowych. W drugim etapie, w termach lub te w dalszym ich
otoczeniu powinno powsta zaplecze z hotelami i apartamentami, aby zosta osi-
gnity korzystny udzia ekonomiczny w wysokoci ponad 50% goci
hotelowych.
Termy nie mog by ukierunkowane na jedn grup docelow. Marketing musi
si skoncentrowa na ponadregionalnych wymaganiach przyjedzajcych; jeden
z celw zakada dotarcie do goci z Rosji. W zwizku z tym marketing powinien
mie, zwaszcza w fazie pocztkowej, odpowiedni budet. Poza tym kierow-
nictwo term nie moe wystpowa w roli zarzdzajcego, lecz musi wprowadzi
je na rynek w sposb aktywny. Na rodkowoeuropejskim rynku term mona ju
zauway pewne przeadowanie, ktre sprawia, e starsze, mniej atrakcyjne
termy o niejasnej pozycji i bez sporego, wielkomiejskiego zaplecza znajduj si
w sytuacji, w ktrej musz walczy o przetrwanie.
Termy tylko wwczas bd opacalne, gdy otrzymaj wystarczajce wsparcie
13.
inwestycyjne. Naley przy tym uwzgldni ich pooenie na terenie o wysokiej
stopie bezrobocia i emigracji.
Jak wynika z zaoe projektu term, uzyskanie pozytywnych efektw dla regionu
wymaga po pierwsze profesjonalnej promocji, po drugie wsparcia finansowego (szacun-
kowy koszt projektu to 35 mln euro). Dlatego wrd rozwiza organizacyjnych pojawio
si w opracowaniu partnerstwo publiczno-prywatne. Obok tego wskazywano na
konieczno i moliwo wykorzystania dla realizacji projektu rodkw pomocowych
z Unii Europejskiej.
Uzyskanie dofinansowania z UE zostao zapewnione dziki wpisaniu projektu do
listy kluczowych inwestycji wojewdztwa warmisko-mazurskiego 20 lipca 2006 r.
Naley podkreli, e zostao to poprzedzone podpisaniem listu intencyjnego przez
powiat, samorzd wojewdztwa oraz gminy na terenie ktrych, zgodnie z pierwszymi
zaoeniami, mogyby powsta termy.
Krok drugi
Krok drugi przygotowania dobrego partnerstwa obejmuje rozmowy z potencjalnymi
inwestorami i analiz ich pomysw i rozwiza. Powiat lidzbarski dokona wszech-
stronnej analizy istniejcych w Polsce i zagranic rozwiza w organizacji term. Zebra
dane o potencjalnych inwestorach. Przeprowadzono rwnie wstpne rozmowy
z kilkoma podmiotami (polskimi i zagranicznymi), ktre wskazay na do due
338
partner prywatny przejmie od powiatu prawa i zobowizania wynikajce
z umowy przedwstpnej, dotyczce gwarancji finansowania projektu ze rodkw
Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury 20072013;
powiat udostpni nieruchomo gruntow, na ktrej powstan obiekty termalne
(dugoletnia dzierawa).
Krok pity
Formalny wybr partnera prywatnego, przeprowadzony na podstawie procedur przewi-
dzianych w ustawie z 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym oraz trybu
przetargowego zawartego w ustawie z 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budow-
lane lub usugi, skada si z nastpujcych czynnoci.
1. Ogoszenie o rozpoczciu postpowania.
2. Skadanie wnioskw o zawarcie umowy.
3. Ocena wnioskw od strony formalnej.
4. Negocjacje z kandydatami, ktrzy prawidowo zoyli wnioski. Maj one na celu
dokadne okrelenie warunkw umowy, w szczeglnoci jej aspektw finanso-
wych i prawnych oraz aspektw technicznych inwestycji.
5. Skadanie ofert przygotowanych przez kandydatw na podstawie warunkw
inwestycji okrelonych przez powiat w wyniku wczeniejszych negocjacji
(z punktu 4).
6. Ocena ofert kandydatw.
7. Zawarcie umowy.
Procedura wyboru zostaa rozpoczta w maju. We wrzeniu 2009 r., po ocenie
wnioskw pod ktem formalnej prawidowoci, wyonione zostay dwa konsorcja,
z ktrymi prowadzono negocjacje.
W ogoszeniu przetargowym okrelono nastpujce kryteria wyboru.
Przejcie przez oferenta jak najwikszej iloci i zakresu zada i ryzyk zwizanych
z przedsiwziciem pomidzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym.
Rodzaj wiadcze lub wysoko patnoci, oczekiwana od podmiotu
13.
publicznego.
Podzia dochodw, pochodzcych z przedsiwzicia, pomidzy partnerem
publicznym a partnerem prywatnym.
Stosunek wkadu wasnego podmiotu publicznego do wkadu partnera
prywatnego.
Funkcjonalno, jako, parametry techniczne, poziom oferowanej technologii,
koszt utrzymania przedsiwzicia. Odniesienie si do programu funkcjonalno-
uytkowego i koncepcji. Wasne propozycje, dotyczce zastosowania rozwiza
technicznych i technologicznych, zgodne z najnowszymi trendami wiatowymi,
przyjazne dla rodowiska i gwarantujce niezawodne dziaanie caego obiektu.
Wykorzystanie wd termalnych z jak najszerszym zastosowaniem.
Ilo godzin udostpnianych dzieciom, modziey szkolnej i przedszkolnej
powiatu lidzbarskiego na basenie sportowym, promocja cenowa dla miesz-
kacw powiatu lidzbarskiego na korzystanie z czci basenowej i saunowej,
nieodpatne lub ulgowe udostpnianie sal konferencyjnych dla szkole, konfe-
rencji, uroczystoci realizowanych przez powiat lidzbarski i Urzd Marszakowski
(np. stae upusty cenowe lub ilo godzin rocznie do wykorzystania).
Na koniec prezentacji planowanego PPP dotyczcego Term Warmiskich, naley
podkreli jawno i dostpno informacji, o ktre w kolejnych etapach zadbay wadze
340
IV.
cz
Konsument
i obywatel
Wprowadzenie do czci IV
Jeden z bohaterw Dumy Alberta Camus powiedzia: By moe nie jestemy
w stanie sprawi, by wiat nie by miejscem, gdzie torturuje si dzieci. Ale moemy
ograniczy liczb dzieci poddawanych torturom. Sowa te stanowi esencj myli
pisarza, ktry za wkad w literatur ukazujc znaczenie ludzkiego sumienia otrzyma
Nagrod Nobla.
Bunt przeciwko absurdowi i niesprawiedliwoci moe dotyczy zarwno rzeczy
wielkich, jak i cakiem drobnych. Zamiast torturowania dzieci do powyszego cytatu
wstawi moemy dbao o przestrze publiczn, ziele w miecie, popraw sytuacji
pracownikw wytwarzajcych produkty, z ktrych korzystamy, ochron terenw
cennych przyrodniczo i wiele innych zagadnie zwizanych ze zrwnowaonym
rozwojem. W kadym przypadku moemy cho troch przyczyni si do poprawy
sytuacji. Mog nam przywieca zarwno powody moralne, jak i ekonomiczne,
zwizane z zapewnieniem sobie i innym moliwoci ycia w lepszym wiecie.
W tej czci ksiki zwracamy uwag na fakt, e od nas jako jednostek zaley stan
otoczenia, w ktrym yjemy. Mamy na nie wpyw dokonujc zakupw produktw
i usug, w kontaktach z ssiadami i innymi ludmi, uczestniczc w procesach konsultacji
spoecznych. Decydujemy, co kupi a zatem, ktre przedsibiorstwo wesprzemy.
Jako konsumenci podejmujemy te wiele innych decyzji, w tym najwaniejsz czy
kupi? (rozdzia 14). Decydujemy, czy podniesiemy papierek z chodnika lub ze cieki
w lesie, czy pomoemy ssiadowi lub czy zaangaujemy si w dziaania na rzecz dobra
ogu, wsppracujc z innymi lub nawet samemu je inicjujc (rozdzia 15). Cho brzmi
to idealistycznie, zrwnowaony rozwj znajduje si w naszych rkach.
Problemy nie rozwizuj si same. Nie moemy te oczekiwa, e te z nich, ktre
dotycz nas tylko w niewielkim stopniu lub pozornie nie dotycz w ogle, zawsze
rozwie kto inny. Jeli nie chcemy, by torturowano dzieci, niszczono przyrod lub
inne dobro wsplne, powinnimy reagowa. W przeciwnym przypadku naraeni
jestemy na ponoszenie kosztw zewntrznych powodowanych przez tych, ktrzy
dopuszczaj si zniszcze lub choby wyrzdzania szkd moralnych (por. podrozdzia
1.3). Jako indywidualni ludzie pacimy za mienie publiczne niszczone przez wandali;
cierpimy na choroby powodowane przez zanieczyszczenia; jestemy wspwinni
nieodpowiedzialnych praktyk, ktrych firmy dostarczajce nam produktw dopusz-
czaj si w biedniejszych krajach. Jeli nie reagujemy, prawdopodobnie nie zareaguj
te inni, a wspomniane koszty zewntrzne bd rosy.
W poprzednich czciach ksiki dostrzeglimy liczne moliwoci angaowania si
indywidualnych ludzi w zrwnowaony rozwj spoecznoci lokalnej, firmy, miasta,
regionu, kraju i wiata. Dotyczyy one przede wszystkim partycypacji spoecznej:
wspdecydowania o lokalnym rozwoju wraz z lokalnymi wadzami i przedsi-
biorstwami, dziaajcymi w okolicy naszego miejsca zamieszkania (narzdzie
1.N3; studium przypadku 1.P3; rozdziay 9, 10, 12);
wpywania na zachowania przedsibiorstw (rozdziay 4 i 7) i wspdecydo-
wania o ich rozwoju i dziaaniach.
W tej czci przyjrzymy si kolejnym moliwociom zwizanym z indywidualnymi
i wsplnymi dziaaniami, ktre podj moe kady czowiek. Mamy prawo oczekiwa
informacji od przedsibiorstw i wadz lokalnych (cho musimy do nich podchodzi
z du doz ostronoci, por. narzdzie 14.N1). Mamy te prawo domaga si ewen-
tualnych zmian, w oparciu o uzyskane informacje. W naszych przekonaniach czsto
342
nie jestemy odosobnieni. Wspdziaajc z innymi, w oparciu o formalne i niefor-
malne kontakty, zwielokrotniamy si naszego dziaania. Grupa ludzi dysponujcych
rn wiedz i dowiadczeniem, poczona wsplnym celem, jest w stanie wywrze
istotny wpyw na swe otoczenie (studium przypadku 15.P1). Warto jednak dziaa
rwnie w pojedynk gdyby zaczli wszyscy, ktrzy obecnie nie dziaaj obawiajc
si, e ich mae czyny niewiele zmieni ich wsplna sia wystarczyaby do doko-
nania wielu zmian na wiecie (podrozdzia 14.2). Liderzy czsto zaczynali od skupienia
wok siebie maych grup i wytyczania swoim przykadem drogi dla innych (studium
przypadku 15.P2).
Nasz wpyw nie ogranicza si do bezporedniego otoczenia. Kluczowe jest dostrze-
enie szerszego kontekstu naszych dziaa i zachowa, zgodnie z podejciem syste-
mowym, zaprezentowanym w rozdziale 2. Jako konsumenci nabywamy produkty
pochodzce z caego wiata, a w sytuacji swobodnego wyboru na rynku moemy
wybiera produkty wytworzone w sposb, ktry jest dla nas akceptowalny ze
wzgldw etycznych lub rodowiskowych (rozdzia 7; studium przypadku 14.P2).
Problemw ekologicznych i spoecznych nie rozwiemy importujc produkty, ktrych
uciliwa dla rodowiska czy spoeczestwa produkcja zlokalizowana jest za granic.
Wiele problemw rodowiska ma charakter globalny (np. zmiany klimatyczne),
w zwizku z czym efekty zewntrzne zwizane z produkowaniem za granic towarw
zaspokajajcych nasze potrzeby, prdzej czy pniej odczujemy rwnie w naszym
kraju. Analogicznie, zwizane z produkcj za granic problemy spoeczne przynosz
nam szkody moralne, wi si rwnie z ryzykiem rosncych napi spoecznych
w wiecie, ktre mog sta si rdem konfliktw.
Konieczne jest wic uwiadomienie sobie naszej wspodpowiedzialnoci za
otoczenie, zrwnowaony rozwj i problemy, o ktrych syszymy ze rodkw
masowego przekazu. Na poziomie deklaracji, wiadomo Polakw w tym zakresie
ronie. Dla przykadu, w 1992 r. 25% Polakw zdawao sobie spraw ze swojej odpo-
wiedzialnoci za stan rodowiska, a w 2008 r. ju 51%. 42% twierdzi, e zdaje sobie
spraw ze znaczenia, jakie dla poprawy stanu rodowiska maj zachowania zwykych
ludzi (Botromiuk i Burger, 2008, s. 910). Jak zobaczymy w nastpnych rozdziaach,
powysze deklaracje w niewielkim stopniu odzwierciedlone s w zachowaniach
zwykych ludzi. W swych decyzjach konsumpcyjnych wci w gwnej mierze
kieruj si oni cen i w bardzo niewielkim stopniu ufaj innym, co obnia ich skon-
no do podejmowania wsplnych dziaa na rzecz zrwnowaonego rozwoju.
Przyjrzymy si jednak licznym przykadom dziaa, jakie kady z nas moe podj,
a take tym, ktre zostay ju podjte przez innych. Mottem dla nich mog by nast-
pujce sowa Roberta F. Kennedyego (cyt. za Sachs, 2006, s. 366367).
Niech nikomu nie odbiera odwagi przekonanie, e jeden mczyzna lub jedna
kobieta nie mog nic zrobi przeciwko nagromadzeniu za na wiecie przeciwko
ndzy i ciemnocie, niesprawiedliwoci i przemocy (...). Tylko nieliczni, dziki swej
wielkoci, zmieni bieg historii; ale kady z nas moe si przyczyni do zmiany maej
czci wydarze, a suma tych wszystkich dziaa zapisze si w historii naszego poko-
lenia (...). To wanie niezliczone rnorodne akty odwagi i wiary ksztatuj histori
ludzkoci. Ilekro czowiek staje w obronie jakiego ideau lub dziaa na rzecz polep-
szenia losu innych lub protestuje przeciwko niesprawiedliwoci, wysya mae struki
nadziei, a te, spotykajc si z wszystkimi innymi, wypywajcymi z miliona rnych
orodkw energii i odwagi, cz si w rwcy nurt, ktry moe zmie najpotniejsze
mury ucisku i oporu.
343
Rozdzia 14.
Zrwnowaona konsumpcja
14.1. Wprowadzenie
Przez kilka lat dziaa w odzi sklep z produktami charakterystycznymi dla rnych
regionw Polski i Litwy, czsto wytwarzanymi tradycyjnymi metodami. Pewnego dnia
w jego miejscu pojawi si sklep meblowy. Ten sam waciciel, zapytany dlaczego nie
ma ju sklepu z produktami regionalnymi, z rezygnacj odpowiedzia pytaniem na
pytanie: a dlaczego pan nie przychodzi?.
Jako konsumenci, ksztatujemy otaczajc nas rzeczywisto. Decydujc, co i gdzie
kupujemy, wpywamy na producentw i dystrybutorw. Decydujc, jak konsumujemy,
wywieramy jeszcze wikszy wpyw na to, ile zasobw zostanie pozyskanych ze rodo-
wiska i ile zanieczyszcze do niego wrci.
Skumulowane decyzje wielu konsumentw, a take decyzje pojedynczych konsu-
mentw zebrane na przestrzeni caego ich ycia, wywieraj istotny wpyw na otoczenie,
nawet jeli kada z tych decyzji rozpatrywana oddzielnie niemal nie miaaby znaczenia.
Zjawisku temu, okrelanemu mianem tyranii maych decyzji, przyjrzymy si w podroz-
dziale 14.2. Jako konsumenci, pod wpywem reklam lub kampanii spoecznych, niejed-
nokrotnie kierujemy si emocjami, lecz nawet kierujc si emocjami, moemy post-
powa odpowiedzialnie (podrozdzia 14.3). Jednak dopiero posiadajc odpowiedni
wiedz, a take wystawieni na dziaanie stosownych mechanizmw prawnych i ekono-
micznych, moemy rwnie zachowywa si rozsdnie z punktu widzenia zrwnowa-
onego rozwoju (podrozdzia 14.4).
W tym rozdziale odwoujemy si przede wszystkim do wiadomoci i postaw konsu-
mentw. Jako sposb wpywania na nie, zwracamy uwag na dziaania organizacji
pozarzdowych (studium przypadku 14.P1), do ktrych, zgodnie z przesaniem tej
czci ksiki, moe nalee kady zaangaowany czowiek, nie tylko konsument.
Zmiany postaw konsumentw wywouj rwnie narzdzia prawne i ekonomiczne,
wdraane przez rzdy w celu wspierania zrwnowaonej konsumpcji, o ktrych bardzo
krtko wspomnimy w podrozdziale 14.5 (por. Fiedor i in., 2002; Kronenberg, 2007a,b).
Jako przykad oddolnych dziaa promujcych zrwnowaony rozwj w biedniejszych
krajach, opierajcych si na indywidualnych wyborach konsumpcyjnych, przyjrzymy si
tzw. sprawiedliwemu handlowi (studium przypadku 14.P2).
1
Dla uproszczenia pomijamy zmiany cen i rn warto pienidzy w czasie z punktu widzenia konsumenta. Pomijamy rwnie
fakt, e kupujcy gazet codziennie zwykle decyduj si na prenumerat i za kady egzemplarz pac mniej.
344
Gazeta wymaga zuycia papieru, farb i innych pproduktw, wytworzonych
z zasobw pozyskanych ze rodowiska. Biorc pod uwag prosty wskanik, jakim jest
plecak ekologiczny (por. podrozdzia 5.2), redniej objtoci gazeta wie si z pozyska-
niem ze rodowiska ok. 10 kg zasobw (Mndl i in., 1999, s. 3536). Kupujc codziennie
jedn gazet, przez rok zuyjemy ponad 3 tony zasobw. Cay roczny nakad (300 000
sztuk dziennie) wymaga niemal 1 mln ton zasobw.
W podobny sposb kumuluj si wszelkie decyzje podejmowane przez konsu-
mentw, w tym te, ktrych celem jest minimalizacja negatywnego wpywu na otoczenie.
Alternatyw dla gazet w wersji papierowej s ich wydania elektroniczne. Z perspektywy
cyklu ycia produktu, wydawnictwa dostpne w wersji elektronicznej, w szczeglnoci
za porednictwem internetu, wywieraj mniejszy wpyw na rodowisko w porwnaniu
z wydawnictwami publikowanymi w wersji papierowej (Reichart i Hischier, 2001, 2002;
Hischier i Reichart, 2003; Moberg i in., 2007).
Poniewa gwnym elementem wpywu na rodowisko gazety drukowanej jest produkcja
papieru, zwikszenie iloci uytkownikw jednego egzemplarza gazety moe ten wpyw
zmniejszy w ujciu relatywnym (por. studium przypadku 8.P1). W przypadku mediw elek-
tronicznych, gwnym elementem wpywu na rodowisko jest zuycie energii. Std rnic
wpywu mona dalej zwiksza, stosujc energooszczdne komputery (np. ekrany LCD lub
laptopy) i urzdzenia przekazujce sygna, a take wybierajc, tam gdzie pozwalaj na to
rozwizania prawne, energi ze rde odnawialnych. Wpyw na rodowisko gazety interne-
towej jest tym mniejszy, w im wikszym stopniu wykorzystujemy komputer rwnie do
innych celw i im bardziej precyzyjnie wybieramy informacje, co wie si z ograniczaniem
czasu czytania. Nowoczesne wywietlacze, tzw. papier elektroniczny (e-papier), mog pomc
w dalszym ograniczaniu wpywu na rodowisko zwizanego z odczytem informacji.
Przewaga mediw elektronicznych moe zosta zniwelowana, jeli materiay pozy-
skane z internetu zostan wydrukowane. Zwraca to nasz uwag na zwizane z tyrani
maych decyzji zjawisko nazywane efektem zwrotnym (rebound effect; por. podroz-
dziay 3.7 i 5.2). Klasycznym jego przykadem jest wanie powszechne wprowadzenie
dokumentw elektronicznych. Oczekiwano, e pomoe to ograniczy negatywny wpyw
na rodowisko zwizany z dokumentami papierowymi, a stao si odwrotnie. Powszechny
dostp do dokumentw elektronicznych, wynikajcy z atwoci ich dystrybucji,
w powizaniu z powszechnym dostpem do sprztu komputerowego i drukarek, przy-
czyni si do zwikszenia iloci wydrukw i zwizanej z tym presji na rodowisko.
Podobne zjawisko wystpuje w sytuacji, gdy innowacyjne produkty, relatywnie mniej
uciliwe dla rodowiska, staj si rwnie tasze, a tym samym dostpne dla szerszych
grup konsumentw (np. komputery). Zakup produktu relatywnie mniej uciliwego dla
rodowiska moe czciowo zwolni konsumentw z odpowiedzialnoci i sprawi, e
zaczn uywa go czciej lub mniej efektywnie, ni gdyby nie wiedzieli, e produkt jest
mniej uciliwy od tego, ktrym posugiwali si poprzednio. T drug sytuacj moemy
zaobserwowa np. w przypadku arwek energooszczdnych, ktre czsto pozosta-
wiamy zapalone w miejscach, ktrych wczeniej w ogle bymy nie owietlali.
Szczeglnie wane wybory dokonywane przez konsumentw dotycz:
produktw ywnociowych (ze wzgldu na stopie przetworzenia i zuycie
14.
rodkw chemicznych do ich produkcji oraz ze wzgldu na odlegoci, z ktrych
pochodz);
rodkw transportu (por. rozdzia 11);
materiaw budowlanych (por. rozdzia 6) i sprztu gospodarstwa domowego (ze
wzgldu na zuycie energii i wody).
346
dla dziaa konsumentw w obszarze jak uywa?. Jednym z najdrobniejszych tego
typu przykadw jest zuycie energii przez urzdzenia pozostawione w trybie czuwania
(stand-by). Pobierana w tym trybie moc waha si w granicach od 0,5W do 35W,
a poniewa gospodarstwa domowe w Polsce posiadaj rednio 4 urzdzenia wyposa-
one w t funkcj, ich czny pobr mocy wynosi ok. 20W. W skali kraju daje to
cznie 2,34 TWh rocznie (tyle energii wytwarza elektrownia o zainstalowanej mocy
ok. 400 MW), co kosztuje ponad 830 mln z (tabela 14.1). Ograniczenie korzystania
z funkcji czuwania, przez cakowite wyczenie poowy urzdze znajdujcych si
w tym trybie, przyniosoby kademu gospodarstwu oszczdnoci rzdu 22 z rocznie.
Poczone mae decyzje przyczyniyby si do oszczdnoci niemal 300 mln z w skali
kraju, a take do ograniczenia emisji CO2 o ponad 1 mln ton (Wojtulewicz i Osicki,
2006, s. 16).
14.1a
14.1b
14.
Rysunek 14.1. Motywy zakupw dokonywanych przez polskich konsumentw w odniesieniu do
ywnoci (14.1a) i sprztu AGD i RTV (14.1b) respondenci mogli wybra trzy odpowiedzi
(Botromiuk i Burger, 2008, s. 14)
Wiemy ju, e konsumenci wywieraj wpyw na otoczenie nawet przez swe pozornie
nieistotne decyzje. Wywieranie pozytywnego wpywu utosamiamy z pojciem wyborw
odpowiedzialnych.
14.3. Odpowiedzialno
W drugiej czci ksiki utosamilimy zrwnowaony rozwj ze spoeczn odpowie-
dzialnoci biznesu. Teraz, zdajc sobie spraw z roli konsumentw w zrwnowaonym
rozwoju, moemy odwoa si do ich odpowiedzialnych wyborw. Wpyw konsu-
mentw na otoczenie okrela si czasem jako gosowanie za pomoc portfela; jeli
wybory te s odpowiedzialne, konsumpcj tak mona nazwa zaangaowan.
Odpowiedzialne zachowanie konsumentw polega najczciej na powstrzymywaniu
si od zakupu okrelonych produktw lub usug (czy kupi?) lub wybieraniu
produktw lub usug o konkretnych cechach (co kupi?). W pierwszym przypadku
moemy mie do czynienia z bojkotowaniem przez konsumentw produktw okre-
lonej firmy (np. oskaranej o naduycia wobec rodowiska czy spoeczestwa),
wybranej grupy produktw (np. futer) lub wybranych sposobw produkcji (np. okrut-
nych praktyk wobec zwierzt, ktrych miso przeznaczone jest do konsumpcji, takich
jak zakazany w Polsce tucz gsi na stuszczone wtroby).
W drugim przypadku konsumenci mog wybiera produkty, z ktrymi wie si
dodatkowa warto w postaci moliwoci przyczynienia si do rozwizania okrelonego
problemu spoecznego lub rodowiskowego. Przykadem mog by produkty sprawie-
dliwego handlu majce na celu zapewnienie moliwoci zrwnowaonego rozwoju
dostawcom w krajach rozwijajcych si (studium przypadku 14.P2) lub analogiczne
wybory produktw wytworzonych przez upoledzone spoecznie grupy w kraju (np.
pochodzcych ze spdzielni niewidomych). Zaliczy tu mona rwnie tzw. zakupy
w susznej sprawie, ktrych przykadem jest projekt Snow Leopard Enterprises, prowa-
dzony przez midzynarodow organizacj dziaajc na rzecz ochrony panter nienych,
gatunku zagroonego wyginiciem. W jego ramach spoecznoci yjce w niedostp-
nych grskich rejonach Azji rodkowej uzyskuj moliwo produkcji rkodziea, ktre
nastpnie sprzedawane jest m.in. w ogrodach zoologicznych w Stanach Zjednoczonych.
Warunkiem uczestnictwa w projekcie jest zobowizanie do zaprzestania kusownictwa.
Kady produkt opatrzony jest informacj o projekcie i o tym, e kupujc go wspieramy
bezporednio ludzi yjcych w cikich warunkach i w trudno dostpnych miejscach,
a porednio ochron rzadkich zwierzt. Podobne dziaania mona stosowa do
rozwizywania problemw dotyczcych zrwnowaonego rozwoju rwnie w Polsce.
348
Powysze odpowiedzialne zachowania konsumentw czsto s motywowane
emocjami. Zdarza si, e tego typu decyzje zostaj podjte pod wpywem impulsu, a ich
charakter ogranicza si do wyboru produktw relatywnie mniej uciliwych dla rodo-
wiska i spoeczestwa lub powizanych ze cile okrelonym celem. Impuls moe zosta
wywoany przez informacje podawane do wiadomoci publicznej, ale take przez
emocjonalnie nacechowane kampanie informacyjne prowadzone przez organizacje
pozarzdowe (por. studium przypadku 14.P1). Wraz z mod na zachowania odpowie-
dzialne wobec rodowiska, na przeomie lat 1980. i 90. pojawi si szereg anglojzycz-
nych poradnikw dla zielonych konsumentw. Ilo prezentowanych w nich
pomysw na zachowania przyjazne dla rodowiska gwatownie rosa (rysunek 14.2),
jeszcze bardziej podgrzewajc emocje zwizane z zachowaniem odpowiedzialnym.
Czsto mechanizm ten wykorzystuj rwnie przedsibiorcy, ktrzy umieszczaj
w swoich komunikatach promocyjnych informacje zwizane ze zrwnowaonym rozwojem
niemajce pokrycia w ich rzeczywistych dziaaniach. Zjawisko to okrelone zostao w jzyku
angielskim sowem greenwash lub bluewash, czyli przemywanie wizerunku firmy na zielono
lub niebiesko. Zachowania tego typu s czsto dyskredytowane przez organizacje pozarz-
dowe, konsumentw, a nawet konkurencj. Dziaania pozorne s wic ryzykowne jeli
wyjd na jaw, mog obrci si przeciwko firmie posugujcej si nieuczciwymi komunika-
tami, co w skrajnym przypadku moe skoczy si bojkotem jej produktw. Dla oddzielenia
prawdziwych i pozornych komunikatw konieczna jest przede wszystkim refleksja nad
zawartymi w nich hasami czsto s one na tyle nacigane, e do ich oceny nie s
potrzebne wyspecjalizowane umiejtnoci ani wiedza (narzdzie 14.N1).
14.
Rysunek 14.2. Wzrost iloci pomysw na porady dla zielonych konsumentw na przeomie lat
1980. i 90.
Narzdzie 14.N1.
Ocena komunikatu firmy
Kupujc ten brulion chronisz nasze pol- pozorw. Prost analiz mona oprze na
skie lasy. Cho takie haso, umieszczone najwaniejszych kryteriach, pomagaj-
na opakowaniu zawierajcym trzy zeszyty cych szybko stwierdzi, z jakim charakte-
w twardych okadkach, moe wydawa rem deklaracji mamy do czynienia.
si przekonujce, budzi te podejrzenia. Dziesi podstawowych kryteriw sfor-
W jaki sposb przyczyniamy si do muoway we wsplnym raporcie dwie
ochrony polskich lasw? Czy nie dzieje organizacje promujce odpowiedzialne
si to kosztem lasw za granic? W tym dziaania przedsibiorstw: BSR i Futerra
przypadku zeszyty wyprodukowano (tabela 14.2). Zaobserwowanie ktrego-
w Chinach. W wietle naszych rozwaa kolwiek z wymienionych kryteriw
nad znaczeniem usug rodowiska (roz- powinno wczy u konsumenta poma-
dzia 1), hipokryzja zwizana z ochron raczowe wiato pojawienie si pod-
naszego rodowiska kosztem ich ro- stawowych wtpliwoci, sugerujcych
dowiska jest krtkowzroczna. Jednak konieczno bliszego przyjrzenia si
firmy czsto wykorzystuj podobne nie- komunikatowi.
uczciwe hasa, prbujc wykorzysta Zgodnie z opisan w kolejnym podroz-
skonno konsumentw do zakupw dziale koncepcj konsumpcji rozsdnej,
produktw przyjaznych dla rodowiska zrwnowaony rozwj wymaga od konsu-
i spoeczestwa. Wrd tego typu naci- mentw refleksji nad informacjami, z kt-
ganych dziaa zdarzaj si zarwno rymi stykaj si na rynku. Konieczne jest
przykady drobne, jak i potne kampa- zastanowienie si nad jakoci komuni-
nie reklamowe, ktrych koszty niejedno- katu przekazywanego przez firmy, a take
krotnie przekraczaj koszty promowa- nad podstawowymi aspektami rodowi-
nych w ich ramach przedsiwzi (np. skowymi i spoecznymi jej dziaalnoci.
kampania Ecomagination prowadzona Analiza jakoci komunikatu wymaga
przez General Electric; por. Esty przede wszystkim odpowiedzi na pyta-
i Winstston, 2009, s. 138139). nia: czy jest jasny?, czy zawiera tre?
Cho dostpne s liczne rankingi firm (czyli przede wszystkim, czy zawiera
odpowiedzialnych spoecznie, czsto ich tzw. konkrety wskaniki i dane), czy
obiektywizm pozostawia wiele do ycze- jest przekonujcy?. Na najbardziej ele-
nia. Wasne krytyczne spojrzenie na tego mentarnym poziomie wymaga to zasta-
typu komunikaty pozwala na okrelenie nowienia si, czy uzasadnione jest wyko-
przez indywidualnych konsumentw, czy rzystanie w komunikacie sowa zie-
s to uczciwe zobowizania, czy tylko gra lony, przyjazny dla rodowiska, czy
350
Tabela 14.2. Podstawowe kryteria oceny komunikatu firmy nt. zrwnowaonego rozwoju (Horiuchi
i in., 2009, s. 7)
352
14.4. Rozsdek
wiadome ksztatowanie wiata przez wybory konsumpcyjne wymaga refleksji na temat
wpywu, jaki kady zakup wywiera na rodowisko i spoeczestwo. Chodzi wic
o zgodno z systemem wartoci konsumenta (np. w odniesieniu do pracy dzieci)
i szeroko rozumianym interesem spoecznym (ktry do pewnego stopnia mona utosami
z interesem indywidualnego konsumenta, np. w odniesieniu do stanu rodowiska).
Realizacj koncepcji zrwnowaonego rozwoju wesprze moe konsumpcja
rozsdna (wiadoma, kierowana rozumem; Kronenberg, 2007a,b). Biorc pod uwag
zalenoci przedstawione w rozdziale 1, stosowne zmiany wzorcw konsumpcyjnych
powinny uwzgldnia ograniczone moliwoci dostarczania gospodarce i spoecze-
stwu usug ekosystemw. Konsumpcja rozsdna uwzgldnia fakt, e istnienie gatunku
ludzkiego ostatecznie zaley od dobrej kondycji rodowiska. Bierze pod uwag dugo-
terminowe interesy caego sytemu, w ktrym obracaj si konsumenci. W praktyce
wie si to z potrzeb uwiadomienia sobie przez konsumentw zwizku midzy ich
zachowaniem a degradacj rodowiska, o ktrej dowiaduj si z mediw.
Oprcz wymienionych w poprzednim podrozdziale zachowa odpowiedzialnych,
konsumpcja rozsdna wymaga przede wszystkim:
ograniczania konsumpcji materialnej;
przestawiania si na konsumpcj funkcji zamiast materii.
Jak wspomnielimy w rozdziaach 1 i 3, konieczne jest ograniczenie skali wpywu na
rodowisko. Konsumpcja rozsdna jest form zmniejszania skali wpywu na poziomie
indywidualnego konsumenta. Najwikszego znaczenia nabieraj tu pytania: czy kupi?,
co kupi?, jak uywa? i jak wyrzuci? (por. Janikowski, 1999, s. 165168; por.
z zasad 3R opisan w podrozdziale 12.1). Wymagaj one zastanowienia si:
czy konsument faktycznie potrzebuje danego produktu;
jak inaczej moe zaspokoi potrzeb, dla ktrej go nabywa;
w jaki sposb moe ograniczy swj wpyw na rodowisko, uywajc produktu
bardziej efektywnie i pozbywajc si go w okrelony sposb.
Konsumpcja rozsdna odpowiada rzeczywistym potrzebom. Na pierwszy plan
wysuwa si wic wystarczalno ograniczanie zbdnych zakupw i innych decyzji
konsumpcyjnych. Do najbardziej oczywistych przykadw obszarw, w ktrych
nadmiernej konsumpcji materialnej relatywnie atwo mona zapobiec, nale produkty
jednorazowego uytku, a wrd nich opakowania. Zastpowanie jednorazowych toreb,
sztucw, naczy, dugopisw, baterii produktami wielokrotnego uytku i unikanie
wyrobw sprzedawanych w wielu warstwach opakowa naley do najprostszych
sposobw ograniczania wpywu na rodowisko. Rozsdny konsument korzysta jedynie
z tej iloci energii, wody i innych zasobw, ktrej faktycznie potrzebuje. Analogicznie,
zdajc sobie spraw, e wytworzenie i uytkowanie kadego produktu wie si
z presj na rodowisko, konsumenci powinni zastanawia si, czy potrzebne s im rne
inne produkty, czsto nabywane pod wpywem impulsu lub chwilowej potrzeby,
a nastpnie przez wikszo czasu nieuywane.3
Konsument powinien wic starannie wybiera pomidzy rnymi sposobami zaspoka-
jania potrzeb, a nie wskimi grupami produktw. W wielu przypadkach tych samych funkcji
14.
mog dostarczy produkty, usugi i inne rozwizania, takie jak wsplne uytkowanie.
3
Warto w tym kontekcie wspomnie o ruchach takich jak dobrowolna prostota (Elgin, 2004), promujcych refleksj nad wyznawa-
nymi wartociami, jako podstawow przesank decyzji konsumpcyjnych. Ich zwolennicy nawizuj czsto do pochodzcych z dale-
kiego wschodu koncepcji, takich jak japoskie taru wo shiru wiedzie, kiedy powiedzie do.
354
wysypisku. Ograniczanie konsumpcji staje si mniej potrzebne, jeli konsumpcja
moe by oparta na cigym wykorzystaniu zasobw znajdujcych si w zamknitym
obiegu w gospodarce. Jednak ze wzgldu na zuycie energii niezbdne do przetwo-
rzenia produktu na surowce, recykling nie zawsze jest podany ze rodowisko-
wego i ekonomicznego punktu widzenia, a dodatkowo jego atrakcyjno ogranicza
staa utrata waciwoci funkcjonalnych poddawanych mu materiaw (downcyc-
ling). Std najlepszym rozwizaniem pozostaje przeciwdziaanie problemom, zanim
powstan (podejcie prewencyjne, por. podrozdzia 1.4).
Rozsdna konsumpcja wymaga od konsumentw indywidualnego poszukiwania
informacji nt. wpywu, jaki poszczeglne formy zaspokajania potrzeb wywieraj na
rodowisko i spoeczestwo na przestrzeni caych cykli ycia (rozdzia 5). Oparte na
LCA deklaracje rodowiskowe i eko-etykiety (narzdzie 7.N3) mog pomc konsu-
mentom w podejmowaniu decyzji, lecz interpretacja dostarczanych przez nie danych
wymaga odpowiedniej wiedzy. Istotnym czynnikiem, branym pod uwag przez
konsumentw, s koszty uytkowania produktw i potencjalne oszczdnoci
zwizane z niszymi rachunkami za prd, gaz, wod i wywz odpadw. Wane s
rwnie informacje o wpywie na zdrowie. Rozsdna konsumpcja przynosi korzyci
zdrowotne, w szczeglnoci w kontekcie zdrowego stylu ycia wyboru mniej
przetworzonych produktw ywnociowych. Rozsdne dziaania obejmuj take
decyzje dotyczce miejsca zakupu (gdzie kupi?). Dua cz wpywu na rodo-
wisko wie si z transportem produktw, co uzasadnia wybr produktw lokal-
nych. Zwaszcza w odniesieniu do produktw ywnociowych, w przypadku ktrych
prostym wyznacznikiem lokalnoci jest sezonowo.
Jak zauwaylimy, odpowiedzialne i rozsdne decyzje mog by podejmowane
w oparciu o kryteria ekonomiczne (jeli ceny odzwierciedlaj spoeczn i rodowiskow
szkodliwo produktw) lub zdrowotne (jeli konsumenci dysponuj odpowiedni infor-
macj). Odpowiedzialne i rozsdne postawy wynikaj jednak rwnie z wewntrznych
przekona konsumentw oraz spoecznie przyjtych wzorcw zachowa. Postawy te zale
m.in. od postpowania innych konsumentw. Im mniej mieci ley na ulicy, tym mniejsze
prawdopodobiestwo, e kolejny przechodzie rzuci miecia. Dla zmiany zachowania
czsto wystarcza wiadomo lub postrzeganie zachowania innych konsumentw moe
to by wrcz tylko wraenie, e inni postpuj w dany sposb. Wane jest wic informo-
wanie opinii publicznej o znanych osobach, ktre postpuj w sposb zrwnowaony,
a take pokazywanie, jak wiele osb ju w ten sposb postpuje. Tyrania maych decyzji
zaczyna wwczas dziaa na korzy zrwnowaonego rozwoju poszczeglne pozy-
tywne dziaania agreguj si, wywoujc znaczce pozytywne zmiany. Kontrola spoeczna,
polegajca na egzekwowaniu norm spoecznych, moe by rwnie narzdziem wpywu na
producentw i usugodawcw, wymagajcym od nich odpowiedzialnego zachowania.
Moe to dotyczy wielu innych zachowa, takich jak korzystanie z transportu publicznego,
oszczdne uycie wody, dbao o przestrze publiczn, wolontariat (por. rozdzia 15).
Powysze motywy pokazuj nam, na co zwraca uwag prbujc zmienia nasze
wasne postawy lub wzorce konsumpcyjne innych osb. Moliwe jest rwnie przy-
zwyczajanie si do zmiany postaw przez grupy konsumentw (narzdzie 14.N2).
14.
Konsumpcja rozsdna moe przyczyni si do zrwnowaonego rozwoju, ale
wymaga ingerencji ze strony wadz, przedsibiorstw i organizacji pozarzdowych.
Ich celem powinno by uwraliwianie i informowanie konsumentw, tak aby zadzia-
ay powysze motywy, a take dostarczanie mechanizmw ekonomicznych, ktre
pomog w podjciu decyzji.
14.5. Podsumowanie
Wiedzc, e jako konsumenci wywieramy znaczcy wpyw na otaczajc rzeczywi-
sto i e kada decyzja si liczy mamy moliwo kreowania pozytywnego
i negatywnego wpywu. Konsumenci mog decydowa: czy kupi?, co kupi?,
jak uywa? itd. i swoimi wyborami wpywa na poda. Mog te aktywizowa si
w ruchach konsumenckich lub obywatelskich, czemu przyjrzymy si w nastpnym
rozdziale. Silniejsza kontrola spoeczna uniemoliwiaby konkurowanie przez nisze
standardy spoeczne lub zwizane z ochron rodowiska. Przygldanie si wyda-
wanej zotwce z kadej strony nie musi oznacza wydawania jak najmniej ale jak
najlepiej.
Jak zauwaylimy w rozdziale 1, decyzje konsumpcyjne podejmowane s czsto
w oparciu o system cen, ktry nie uwzgldnia kosztw zewntrznych dziaalnoci
gospodarczej, a na dodatek w warunkach ograniczonego dostpu do informacji.
Zmiany struktury konsumpcji wymagaj wic urealnienia systemu cen i patnoci
(np. patno wg zuycia, a nie ryczatem) oraz doskonalenia przepywu informacji.
Polityka powinna rwnie promowa rne strategie i narzdzia skierowane na
poprawianie jakoci oraz dostpnoci informacji dotyczcej wpywu produktw na
356
rodowisko i najmniej uciliwego dla rodowiska sposobu korzystania z nich.
W tym kontekcie wane s dziaania edukacyjne, podejmowane przez organizacje
pozarzdowe (studium przypadku 14.P1), ale rwnie na rnym poziomie edukacji
formalnej.
W przypadku produktw, ktrych konsumpcji nie da si unikn ani zastpi
usugami, stworzy naley odpowiednie systemy zwrotu i gospodarowania nimi po
zakoczeniu ich uytecznego ycia. W sytuacji, gdy po zakoczeniu eksploatacji
produkty byyby zwracane i poddawane stosownej utylizacji, argumentowa mona, e
wypeniy swoj funkcj (dostarczyy usugi), a zasoby z ktrych byy stworzone wyko-
rzysta mona dla innego celu.
Ostatecznie instrumenty, jakie mona wykorzysta do promowania zrwnowaonej
konsumpcji obejmuj przede wszystkim (Jackson, 2005, s. 128132):
tworzenie warunkw sprzyjajcych podejmowaniu zrwnowaonych decyzji
przez konsumentw, np. atwa dostpno infrastruktury do segregacji odpadw
i informacji na ten temat;
kontekst instytucjonalny, w tym regulacje wymuszajce na producentach spe-
nianie odpowiednich standardw;
kontekst spoeczny i kulturowy, w tym normy i oczekiwania spoeczne oraz kody
etyczne;
dobre przykady promowane przez biznes, lokalne spoecznoci i sektor
publiczny.
W ramach ostatniego z powyszych dziaa, wan rol mogoby odegra przemy-
cenie idei zrwnowaonej konsumpcji do kultury masowej. Dobrym pomysem mogoby
by przedstawienie tej idei w popularnych serialach, ktre wywieraj przemony wpyw
na zachowania konsumentw. Pokazanie postaw i przykadw zawartych w tej ksice
(segregacja odpadw, przemieszczanie si rowerem, dziaalno na rzecz wsplnoty
lokalnej lub na rzecz zieleni w miecie), jako reprezentowanych przez bohaterw
serialu, prawdopodobnie w wikszym stopniu przyczynioby si do ich rozpowszech-
nienia, ni jakiekolwiek akademickie wykady. Podobne metody stosowano w wielu
krajach, m.in. dla rozwizywania wanych problemw spoecznych. Na przykad dzie
po tym, jak w 2000 r. bohater jednego z najbardziej popularnych seriali w Meksyku
zapisa na kurs pisania i czytania, poniewa nie chcia duej pozostawa analfabet,
w caym kraju na podobne kursy zapisao si wier miliona ludzi, a po kilku odcinkach
w sumie 840 tys. (Brown, 2001, s. 227).
rda praktyczne
<www.youthxchange.net> przewodnik po zrwnowaonej konsumpcji przygotowany
przez dwie agendy ONZ (UNEP i UNESCO).
<www.unep.org/themes/consumption> strona internetowa UNEP, zawierajca materiay
nt. zrwnowaonej konsumpcji.
<www.ekonsument.pl> strona internetowa kampanii Kupuj odpowiedzialnie, prowa-
dzonej przez Polsk Zielon Sie.
<www.fairtrade.org.pl> strona internetowa Koalicji Sprawiedliwego Handlu.
14.
<www.greenwashingindex.com> strona internetowa prowadzona przez EnviroMedia
Social Marketing i University of Oregon promujca krytyczne podejcie do komuni-
katw firm dotyczcych zrwnowaonego rozwoju.
Horiuchi, R., Schuchard, R., Shea, L., Townsend, S. (2009), Understanding and preventing
greenwash: a business guide, Londyn: BSR i Futerra.
358
Studium przypadku 14.P1.
Edukacja konsumentw prowadzona przez organizacje
pozarzdowe w Polsce
Jedn z gwnych barier dla rozwoju zrwnowaonej konsumpcji jest brak wiedzy
konsumentw na temat koniecznoci i moliwoci wywierania przez nich wpywu na
otoczenie (por. podrozdzia 1.4). Korzystajc z wzorw wypracowanych przez organi-
zacje dziaajce za granic, a take wytyczajc wasne drogi, polskie organizacje poza-
rzdowe prbuj zwiksza wiedz konsumentw w tym zakresie. Rozpowszechniaj
w tym celu informacje nt. wpywu produktw i zwyczajw konsumpcyjnych na rodo-
wisko, a w szczeglnoci promuj zachowania odpowiedzialne i rozsdne. Najwiksz
aktywno w tym obszarze przejawia Polska Zielona Sie, ktra prowadzi kampani
Kupuj odpowiedzialnie, a take fundacja WWF Polska, realizujca szereg dziaa skie-
rowanych bezporednio do konsumentw. Zanim omwimy te przykady, przyjrzymy
si bardziej oglnie edukacji prowadzonej przez organizacje pozarzdowe, a take
zapoznamy si z szeregiem podobnych dziaa.
We wprowadzeniu do czci II zauwaylimy, e organizacje pozarzdowe wywie-
raj duy wpyw na dziaania przedsibiorstw w obszarze zrwnowaonego rozwoju.
Wpyw ten wynika gwnie z informowania, edukowania i ewentualnej mobilizacji
konsumentw do dziaa przeciwko firmom postpujcym nieodpowiedzialnie.
Dziaalno niektrych organizacji ma charakter konfrontacyjny (kontrola dziaa firmy,
poczona z bezporedni presj i zachcaniem konsumentw do ewentualnego bojkotu
firmy i jej produktw; np. Greenpeace). W innych przypadkach celem jest bardziej
oglne wywieranie wpywu skierowane nie na konkretne firmy, ale na zwyczaje
konsumpcyjne indywidualnych osb (np. Polska Zielona Sie). Wanym obszarem dzia-
alnoci wielu organizacji pozarzdowych jest wreszcie oglna edukacja nt. przyrody
i spoeczestwa oraz ich znaczenia dla zwykego czowieka. Poniej skoncentrujemy si
na dziaaniach o charakterze informacyjnym i edukacyjnym majcych na celu zapro-
ponowanie konsumentom pomysw i zachcenie ich do podejmowania dziaa.
Ponisze przykady (wymienione w kolejnoci alfabetycznej) ilustruj rnorodno
dziaa z zakresu edukacji konsumentw, podejmowanych przez organizacje pozarz-
dowe w Polsce.
Fundacja Aeris Futuro Kalkulator CO2 narzdzie suce konsumentom do
pomiaru emisji CO2 zwizanych z ich stylem ycia, poczone z informacjami na
temat moliwoci ograniczania tych emisji <www.aeris.eko.org.pl>.
GAP Polska pogram Eko-zespow (por. narzdzie 14.N2).
Greenpeace projekt Zagroone gatunki na sprzeda pitnujcy sprzeda
w dziaajcych w Polsce sklepach zagroonych gatunkw morskich i wytworzonych
z nich produktw <www.greenpeace.org/poland/co-robimy/morza-i-oceany>.
Klub Gaja program Czy wiesz co jesz?, zwracajcy uwag na dobrostan
zwierzt hodowlanych, a w jego ramach np. projekt Kupuj jajka z gow doty-
czcy umieszczonych na jajkach oznacze <www.klubgaja.pl/zwierzeta/
czy_wiesz_co_jesz>.
14.
Koalicja na rzecz Sprawiedliwego Handlu dziaania promujce ide i produkty
sprawiedliwego handlu (studium przypadku 14.P2).
Polska Akcja Humanitarna projekt Modnie i etycznie, zwracajcy uwag
konsumentw na to, gdzie, przez kogo i w jakich warunkach zostay wyproduko-
wane noszone przez nich ubrania <www.modnieietycznie.pl>.
360
WWF: Jaka ryba na obiad?, Zrbmy dobry klimat, Ty decydujesz
WWF to najwiksza na wiecie organizacja pozarzdowa zajmujca si ochron rodo-
wiska. Od pocztku okresu transformacji gospodarczej bya aktywna w dziedzinie
ochrony przyrody w Polsce, a w 2000 r. powsta jej polski oddzia. W ostatnich latach
fundacja WWF Polska wczya si rwnie w edukacj konsumentw, czego efektem
s opisane poniej trzy przykady. WWF prowadzi akcje na du skal dziki swej orga-
nizacji pracy, kontaktom z mediami i dowiadczeniom zagranicznym.
Jednym z obszarw dziaalnoci WWF w Polsce jest ochrona Batyku, w tym dzia-
ania na rzecz zrwnowaonego rybowstwa (por. studium przypadku 1.P2). W ramach
tych dziaa WWF dy do uwiadomienia konsumentom, e ich indywidualne decyzje
maj znaczenie z punktu widzenia ochrony morza i jego zasobw. W 2008 r. opubliko-
wane zostay poradniki dla konsumentw Jaka ryba na obiad? i Dania z ryb. Ciemna
strona pozyskiwania darw morza. Pierwszy omawia rne gatunki ryb ze wzgldu na
stopie ich zagroenia, dzielc je na trzy kategorie:
zielone (niezagroone przeowieniem, zalecane do konsumpcji);
te (na temat ktrych informacje s niepene lub ktrych sposb poowu jest
uciliwy dla rodowiska, w zwizku z czym lepiej powstrzyma si od ich
konsumpcji);
czerwone (zagroone i wice si ze szczeglnie uciliwymi dla rodowiska
formami pooww, ktrych konsumpcji naley unika; wrd nich dorsz).
Drugi poradnik ilustruje szkody wyrzdzane w rodowisku i zwizane z tym marno-
trawstwo zasobw, towarzyszce pozyskiwaniu skadnikw szeciu popularnych
w Europie potraw z ryb i owocw morza (filet z fldry, paella z owocw morza, pasta
z homara, smaony dorsz, stek z miecznika, sushi z tuczyka). Zwraca uwag na
problemy, takie jak: przeowienie, nielegalne poowy i szkodliwe metody pooww.
W obu poradnikach wykorzystane zostay materiay publikowane przez WWF rwnie
w innych krajach. Cho ich publikacja zbiega si w czasie z problemami omwionymi
w studium przypadku 1.P2, wymienione poradniki nie powiciy dorszowi wicej uwagi
ni innym gatunkom, ktrych znaczenie w polskiej kuchni jest bez porwnania mniejsze.
Prowadzona od 2006 r. kampania Zrbmy dobry klimat zwraca uwag na powi-
zanie indywidualnych decyzji konsumpcyjnych ze stanem klimatu. Podkrela znaczenie
kadej decyzji i pomaga ogranicza ich negatywne skutki. W jej ramach wydano
poradnik Jak oszczdza energi w domu zawierajcy praktyczne wskazwki doty-
czce wyboru urzdze zuywajcych energi oraz takiego ich uytkowania, aby zuycie
energii ograniczy. Informacje te zostay przedstawione w szerszym kontekcie (porw-
nanie zuycia energii przez poszczeglne urzdzenia), tak aby wiedzie, na ktre naley
pooy szczeglny nacisk. Zawarte w dokumencie wyliczenia pokazuj moliwe do
uzyskania oszczdnoci, dziki zastosowaniu energooszczdnych urzdze. Podobnie
jak w innych krajach europejskich, WWF wspiera w Polsce serwis internetowy <www.
topten.info.pl>, ktry porwnuje efektywno energetyczn rnych produktw
14.
konsumpcyjnych, a take ich dugookresowe koszty eksploatacji.
Trzecim przykadem edukacji Polakw przez WWF jest kampania Ty decydujesz
zachcajca do udziau w konsultacjach spoecznych (por. narzdzie 1.N3 i studium
przypadku 1.P3). Jej celem jest uwiadomienie indywidualnym osobom moliwoci
wpywu na dotyczce ich projekty inwestycyjne i dokumenty prawne oraz zachcenie
do ksztatowania w ten sposb wasnego otoczenia. WWF informuje o prawie do
uzyskania informacji na temat stanu rodowiska oraz do wypowiedzenia si na temat
planowanych dziaa i inwestycji majcych na ten stan wpyw i uzyskania odpowiedzi.
362
Studium przypadku 14.P2.
Rynek produktw sprawiedliwego handlu w Polsce4
Jedn z form bezporedniego zaangaowania konsumentw w krajach rozwinitych na
rzecz poprawy warunkw ekonomicznych, spoecznych i rodowiskowych w krajach
rozwijajcych si jest sprawiedliwy handel. Konsument wiadomie wybiera produkt
wysokiej jakoci, dziki czemu wspiera producentw w krajach rozwijajcych si, otrzy-
mujc jednoczenie warto dodan w postaci wiadomoci odpowiedzialnego zakupu.
Dotychczas sprawiedliwy handel rozwija si przede wszystkim w krajach rozwinitych,
zwaszcza w Europie Zachodniej, jednak popularno tej koncepcji ronie rwnie
w Polsce.
Na czym polega sprawiedliwy handel?
Sprawiedliwy handel (fair trade) definiuje si jako partnerstwo, ktre dy do wikszej
rwnoci w handlu midzynarodowym. W porwnaniu z handlem konwencjonalnym,
oferuje lepsze warunki dla producentw i pracownikw w krajach rozwijajcych si.
Produkt moe by przedmiotem sprawiedliwego handlu, jeli producent zapewni
godne warunki zatrudnienia,5 ochron rodowiska oraz lokalnej kultury. Istniej szcze-
gowe standardy dotyczce poszczeglnych produktw, ich jakoci i sposobw prze-
twarzania. Producentom, ktrzy speni wymagania sprawiedliwego handlu, przysuguj
nastpujce korzyci:
cena pokrywajca koszty oraz zapewniajca zysk;
czciowa zapata z gry;
kontrakty pozwalajce na dugoterminowe planowanie produkcji;
premia na inwestycje wspierajce rozwj lokalny (np. szkoy).
Idea sprawiedliwego handlu odwouje si zatem do koncepcji zrwnowaonego
rozwoju, poprzez powizanie wymogw dla producentw (dotyczcych ochrony rodo-
wiska i kwestii spoecznych) z zapewnieniem rodkw do ich realizacji. rodki pochodz
od konsumentw w krajach rozwinitych, gotowych paci wysze ceny za produkty
tego typu. Decyduj si na to, poniewa sprawiedliwy handel zapewnia warto dodan
w postaci gwarancji, e dostawcy produktw traktowani s uczciwie i z nalenym
szacunkiem. Dodatkow wartoci jest wiadomo przyczyniania si do zrwnowao-
nego rozwoju. Konsumpcj tak okreli mona jako odpowiedzialn i rozsdn.
Od koca lat 1980. nastpowa proces instytucjonalizacji sprawiedliwego handlu.
Pocztkowo w poszczeglnych krajach funkcjonoway oddzielne organizacje, ktre
stopniowo zacieniay wspprac, by ostatecznie uzgodni wsplny system certyfikacji
produktw na zgodno z kryteriami sprawiedliwego handlu. Gwn rol w zakresie
ustalania standardw i certyfikacji produktw odgrywa dziaajca od 1997 r. Fairtrade
Labelling Organisations International (FLO). FLO jest wacicielem najbardziej popular-
nego znaku sprawiedliwego handlu (przykad eko-etykiety; narzdzie 7.N3). Znak spra-
wiedliwego handlu (rysunek 7.2) umieszczany jest na produktach, ktre speniaj
kryteria ustanawiane przez FLO. Na koniec 2008 r. takich produktw byo ponad 6000.
Podobnie jak w przypadku innych programw eko-etykietowania, tu rwnie powstay
systemy alternatywne wobec FLO. Cz produktw, okrelanych jako produkty sprawie-
14.
dliwego handlu, nie posiada oznakowania lub sprzedawana jest ze znakami wasnymi
producentw lub dystrybutorw. Cho przywieca im podobna idea, kryteria nie s tak
4
Tekst jest skrcon i uaktualnion wersj poprzedniej analizy (Kronenberg, 2008).
5
Chodzi przede wszystkim o nie zatrudnianie dzieci, przestrzeganie praw czowieka oraz standardw ustanowionych przez
Midzynarodow Organizacj Pracy (ILO), rwnouprawnienie kobiet i mczyzn oraz uczciw pac.
364
Sprawiedliwego Handlu Trzeci wiat i My. W maju 2009 r. czonkowie koalicji zorgani-
zowali obchody wiatowego dnia sprawiedliwego handlu (w Polsce odbyy si one ju
po raz czwarty). Prowadzone s wsplne dziaania edukacyjne, majce na celu zwik-
szenie wiedzy o sytuacji krajw rozwijajcych si i sprawiedliwym handlu.
Nieliczne produkty sprowadzane s rwnie przez niezalenych dystrybutorw.
Pojawiaj si zwaszcza w sklepach z ywnoci ekologiczn jako produkty atestowane,
ktrych nie moe zaspokoi poda krajowa (np. kakao i jego przetwory lub kawa).
Produkty sprawiedliwego handlu s bowiem czsto certyfikowane jako produkty rolnictwa
ekologicznego. Wynika to z faktu, i spenienie wymogw zwizanych z ochron rodo-
wiska ustanowionych przez organizacje zajmujce si sprawiedliwym handlem niemal
pokrywa si z kryteriami dla rolnictwa ekologicznego. Relatywnie niewielkim nakadem
mona stworzy dodatkow korzy dla ostatecznego konsumenta.
8
Publikacje i materiay edukacyjne przygotowane przez czonkw Koalicji dostpne s na stronie internetowej <www.fairtrade.org.pl>.
366
posiadajce atest rolnictwa ekologicznego. Kiedy jednak osoby, ktre przedtem nie
znay sprawiedliwego handlu, dowiaduj si o obowizujcych w jego ramach zasadach,
ich zainteresowanie ronie.
Trudniejsz do pokonania barier jest niska sia nabywcza polskich konsumentw.
Potwierdzaj to wyniki bada przytoczone w podrozdziale 14.2. Produkty sprawiedli-
wego handlu naley wic kierowa do wiadomych grup spoecznych osb interesu-
jcych si zdrowym stylem ycia i rozwojem osobowoci. Jednak, jak zauwaylimy,
ceny produktw sprawiedliwego handlu w Polsce s obecnie wysze ni w Europie
Zachodniej i w przyszoci z pewnoci ulegn obnieniu na skutek rozwoju rynku
i dziaa Koalicji, majcych na celu bezporedni import do Polski.
Bariera w postaci przekonania, e problemy spoeczne i ekologiczne w Polsce s
blisze krajowym konsumentom i powinny by rozwizane w pierwszej kolejnoci
pojawia si w analogicznej formie rwnie w niektrych krajach Europy Zachodniej.
Aby sprosta temu problemowi, sieci sklepw sprawiedliwego handlu wprowadziy do
obrotu rwnie produkty wytwarzane w krajach rozwinitych. Udzia tych ostatnich nie
mg przekracza 10% iloci produktw sprowadzanych z krajw rozwijajcych si. Od
produktw krajowych wymagano odpowiedniej jakoci oraz spenienia kryteriw ekolo-
gicznych i spoecznych. Powinny by take atrakcyjne dla konsumentw; przede
wszystkim jednak nie mog konkurowa z produktami pochodzcymi z krajw rozwija-
jcych si (Jeudy, 1998, s. 64).
By moe promocj sprawiedliwego handlu mona poczy z akcentowaniem koniecz-
noci i moliwoci rozwizania analogicznych problemw w kraju. Gdyby organizacje
tworzce Koalicj zidentyfikoway marginalizowane i upoledzone spoecznie grupy poten-
cjalnych producentw i wczyy ich produkty do swej oferty, stworzyyby dodatkow moli-
wo dla aktywizacji odpowiedzialnych konsumentw. W wikszoci przypadkw produkty
krajowe i zagraniczne nie konkurowayby midzy sob produkty sprawiedliwego handlu
to w wikszoci produkty egzotyczne, ktrych nie wytwarzaj polscy producenci.
Wymienione bariery, cho istotne, wydaj si traci na znaczeniu. Ronie poziom
wiadomoci polskich konsumentw, w tym rwnie w zakresie sprawiedliwego handlu.
Istnieje grupa konsumentw zaangaowana spoecznie, gotowa paci wysze ceny za
produkty speniajce okrelone kryteria i ci wanie konsumenci inicjuj zakupy produktw
sprawiedliwego handlu. Te dziaania, podobnie jak wymienione w tekcie Snow Leopard
Enterprises, mobilizuj konsumentw do korzystania ze swej siy nabywczej dla zmie-
niania wiata. Problemy spoeczne i ekologiczne w Polsce przesdzaj o tym, e podobny
system ma racj bytu w odniesieniu do produktw krajowych. Produkty pochodzce
z krajw rozwijajcych si mogyby, przynajmniej w pocztkowym okresie, stanowi jedynie
uzupenienie dla produktw wytwarzanych w kraju. Podjte dotychczas inicjatywy, a take
potencjalne naladowanie wzorcw pochodzcych z krajw Europy Zachodniej, prowadz
do rozwoju rynku produktw sprawiedliwego handlu rwnie w Polsce.
Pytania
1. Jakie krajowe produkty mogyby by przedmiotem handlu analogicznego do mi-
dzynarodowego sprawiedliwego handlu? Dlaczego?
2. Jak oceniasz moliwoci podjcia przez polskie szkoy, uczelnie i miasta dziaa, ktrych
14.
zwieczeniem byoby nadanie im tytuw szk, uczelni i miast sprawiedliwego handlu?
3. Producenci i pracownicy w krajach rozwijajcych si powtarzaj, e nie potrzebuj
litoci, a jedynie uczciwego i sprawiedliwego handlu. Jak inaczej konsumenci w kra-
jach rozwinitych mog im pomc, gosujc za pomoc swoich portfeli?
1
R. Putnam wyrnia skonno do protestw politycznych jako jeden z 13 czynnikw pozytywnie skorelowanych z kapitaem
spoecznym.
368
Rosncy na znaczeniu trzeci sektor oznacza form instytucjonalizacji dziaalnoci obywa-
telskiej (podrozdzia 15.4). Organizacje pozarzdowe realizuj coraz wicej zada
publicznych i wywieraj wpyw na polityk spoeczn, kulturaln lub w zakresie ochrony
rodowiska. Wanym czynnikiem, sprzyjajcym rozwizywaniu problemw spoecz-
nych, jest kreatywno, umiejtno niekonwencjalnego spojrzenia na wyzwanie
(podrozdzia 15.5).
Globalizacja i zmiany, jakim podlega spoeczestwo, takie jak nowe formy
pracy lub rozwj nowoczesnych rodkw komunikacji, sprzyjaj okrelonym dzia-
aniom obywatelskim, a utrudniaj inne. Szczeglnie istotna jest wzrastajca mobil-
no ludzi (podrozdzia 15.6) trudno jest budowa silne stowarzyszenia
ssiedzkie w sytuacji, gdy przecitny czowiek kilkakrotnie zmienia miejsce
zamieszkania. Std do coraz bardziej nomadycznych spoeczestw w krajach
rozwinitych pasuje aktywizm internetowy, wykorzystujcy portale spoeczno-
ciowe (narzdzie 15.N1).
15.
nego konstruktywizmu dostrzegli, e ludzie wcale nie yj w jednej obiektywnej
rzeczywistoci, lecz sami nieustannie interpretuj wiat i, rozmawiajc ze sob,
dochodz do wsplnych znacze (por. podrozdzia 2.2). Z punktu widzenia dziaa
na rzecz zrwnowaonego rozwoju, modele mylowe (przekonania o naturze
wiata) i kategorie, jakimi si posugujemy, maj bardzo due znaczenie dla powo-
dzenia naszych dziaa. Zagadnienie opowieci szerzej omwimy w przypadku idei
wsi tematycznych i dziaalnoci Wacawa Idziaka i jego wsppracownikw (studium
przypadku 15.P2).
370
nieznanego nam baru na przedmieciu i w tym momencie spojrz na nas i zamilkn
wawe rozmowy, raczej mamy do czynienia z kapitaem spajajcym. Gdy z kolei
przywitaj nas i zaprosz na piwo, dominuje kapita czcy. Putnam przestrzega
jednak przed negatywnym ocenianiem kapitau spajajcego. Ma on dobre strony,
np. zwiksza poczucie bezpieczestwa, lecz moe prowadzi do antagonizmw
zewntrzgrupowych. Przykadowo, w rdmieciu odzi modzie z jednej ulicy
tworzy bandy oparte na wzajemnym zaufaniu i cementujcej je wrogoci wobec
modziey z ssiedniej ulicy kibicw konkurencyjnego klubu pikarskiego. Sieci
czce lepiej speniaj inne potrzeby ni bezpieczestwo, na przykad su do
wykorzystywania zewntrznych aktyww i rozprzestrzeniania informacji (Putnam,
2008, s. 4041). Kapita spajajcy odwouje si czsto do wzajemnoci okrelonej:
zrobi co dla ciebie, a ty pomoesz mi w przyszoci. Kapita czcy odwouje si
raczej do zasady uoglnionej wzajemnoci: pomagam tobie i oczekuj, e w przy-
szoci kto inny zrobi co dla mnie.
Przykadami sieci spoecznych opartych na uoglnionej wzajemnoci, w ktrych
odwdziczamy si innym czonkom sieci, s: system surfowania po kanapach
(couchsurfing) oferowania noclegw i towarzystwa podrnym i bank czasu
system bezgotwkowej wymiany przysug. Wedle danych z lipca 2009 r., dziki
portalowi internetowemu <www.couchsurfing.org>, szerzcemu wzajemne zrozu-
mienie pomidzy jednostkami reprezentujcymi rnorodne kultury, odbyo si
1,25 miliona udanych wizyt, powstao 1,5 mln nowych przyjani, z czego 90 000
zostao okrelonych jako bliskie. Obecnie w Polsce dziaa okoo 20 bankw czasu
sieci, w ktrych ludzie pomagaj sobie, oferujc rne przysugi: porady prawne
i yciowe, pomoc w remoncie lub nauk jzykw obcych. Inicjatywy maj najcz-
ciej charakter lokalny i su integracji mieszkacw i budowaniu zaufania.
Niestety ostatnio katowicki urzd skarbowy odpowiedzia tamtejszemu bankowi
czasu, e kada udzielona bezpatnie przysuga powinna by opodatkowana wedug
jej wartoci rynkowej (Rzeczpospolita, 14.09.2009). Podejcie to wydaje si tym
bardziej nieuzasadnione, e banki czasu wyrczaj pastwo w budowaniu zaufania,
realizujc wany cel polityki spoecznej.
W przypadku sektora obywatelskiego kluczowe znaczenie ma zaufanie
spoeczne. Jak bowiem ludzie maj dziaa razem, skoro nie s w stanie sobie
zaufa? Zdaniem Daniela Golemana, umiech, wzajemna yczliwo i zaufanie
stanowi spoeczn infrastruktur, ktr trzeba naprawia, podobnie jak napra-
wiamy chodniki czy oczyszczalnie ciekw (Idziak, 2008, s. 151). Socjolog Piotr
Sztompka (2007, s. 263) wyrni dwa rodzaje kultur: cynizmu i zaufania. Kultura
cynizmu to rozpowszechnione w zbiorowoci obowizujce przekonania
o powszechnym braku wiarygodnoci, uzasadniajce nieufno i podejrzliwo jako
waciw postaw. Lekarstwem na bolczki powodowane przez t kultur ma by
wedle Sztompki kultura zaufania, czyli rozpowszechnione w zbiorowoci reguy
normatywne, wymagajce ufnoci i wiarygodnoci, egzekwowane przez sankcje
spoeczne.
Polska jest cigle daleka od wytworzenia kultury zaufania. Zaledwie 7% Polakw
15.
zadeklarowao zaufanie do organizacji pozarzdowych, podczas gdy w Europie
Zachodniej ksztatuje si ono na poziomie 3045%, a w Kenii i Meksyku ponad 50%
(CBOS, 2006). Spord wybranych 20 pastw jedynie Brazylijczycy mieli mniejsze
zaufanie do swego rzdu ni Polacy, a Argentyczycy i Rosjanie do biznesu (CBOS,
2006). Bardziej ni rzdowi, Polacy ufaj wadzom lokalnym, lecz jedynie 21%
372
Rysunek 15.1. Obszary dziaania organizacji pozarzdowych w Polsce w 2008 r.
Narzdzie 15.N1.
Internet a dziaania obywatelskie
Internet, podobnie jak kreatywno, to Mona j okreli jako sie sieci, gdy
narzdzie, ktre moe by wykorzystane grupuje organizacje krajowe, ktre te s
do rnych celw: promocji konsumpcyj- sieciami.
nego stylu ycia, jak i do zwikszania Wizi, wytwarzane przez wirtualne
aktywnoci obywatelskiej. Dziki umie- czonkostwo, warto podda analizie jako-
jtnemu wykorzystaniu internetu, w 1995 ciowej. W wypadku masowych organi-
r. miliony mieszkacw wiata dowie- zacji spoecznych dziaajcych na rzecz
dziay si o wystpieniu Indian z meksy- zrwnowaonego rozwoju, mamy do
kaskiego stanu Chiapas i ich walce czynienia z czonkostwem opartym na
o prawo do wody, ziemi, pracy i kultywo- identyfikacji symbolicznej, ktre Putnam
wania wasnej kultury, co spowodowao (2008, s. 261) przeciwstawia czonko-
powstanie wielu komitetw solidarnoci. stwu opartemu na sieciach osobistych.
Wedle hiszpaskiego socjologa Manuela Ten amerykaski socjolog porwnywa
Castellsa, yjemy w spoeczestwie sieci, popularne w Stanach Zjednoczonych
ktre cechuje rozwj nowoczesnych i wzajemnie antagonistyczne ruchy na
rodkw komunikacji i dominacja usug rzecz prawa do aborcji (pro-choice)
w dziaalnoci gospodarczej. Lokalne i antyaborcyjny (pro-life). Podobnie jak
organizacje obywatelskie cz si w Polsce, ruch pro-life ma siln struktur
w wielkie midzynarodowe sieci, czemu opart na sieciach osobistych i kontak-
sprzyja wykorzystanie internetu. Due tach bezporednich, zbudowan wok
globalne organizacje pozarzdowe maj majcych wysoki kapita spoeczny struk-
miliony czonkw, jak Greenpeace, WWF tur parafialnych. W jego wypadku eks-
czy Friends of the Earth. Greenpeace, perci od kampanii stosuj tzw. strategi
organizacja stawiajca sobie za cel m.in. walki ldowej, kadc gwny nacisk na
zahamowanie zmian klimatycznych, rozpowszechnianie informacji drog kon-
ochron oceanw i lasw, rozwj natu- taktw osobistych i spotka w realnym
ralnych rde energii i zrwnowaonego wiecie. Odmiennie, ruch pro-choice
rolnictwa, jest sieci zrzeszajc 2,6 mln zrzesza gwnie pojedyncze osoby z wiel-
czonkw w ponad 40 pastwach. WWF, kich skupisk miejskich, w zwizku
najwiksza midzynarodowa organizacja z czym stosuje dopasowan do rodowisk
ochrony przyrody, skupia ponad 5 mln mao zasobnych w kapita spoeczny
czonkw i dysponuje 90 biurami na strategi walki powietrznej, gwnie za
5 kontynentach. Midzynarodow sieci, porednictwem mediw. Zazwyczaj
dziaajc w 51 pastwach, jest Ashoka. ludzie, ktrzy s mobilizowani bez uycia
374
osobistych sieci, s bardziej niestali susznych racji, ktrzy dziaaj wedle
w swym czonkostwie i aktywnoci, aksjomatu rynkowego i, podajc za
poniewa sabsza jest kontrola spoeczna modami, pozbywaj si starych produk-
ze strony najbliszego otoczenia i skonni tw, do ktrych rwnie mona zaliczy
s do mniejszych powice. wirtualne czonkostwo (cyt. za Putnam,
Putnam (2008, s. 264) zaproponowa 2008, s. 268).
do opisu Greenpeace i podobnych wiel- Niektre sieci mogy powsta tylko
kich organizacji, posugujcych si mar- dziki rozwojowi i upowszechnieniu
ketingiem bezporednim i czerpicych internetu, jak wspomniany wczeniej
rodki z wpat milionw rozproszonych couchsurfing. Sie Avaaz! specjalizuje
czonkw, kategori organizacji trze- si w internetowym aktywizmie udao
ciego rzdu. Czonkostwo w tego typu jej si zmobilizowa ponad 100 000
organizacjach zdaniem Putnama jest internautw do podpisania apelu, ktry
tylko zaszczytnym okreleniem wyko- wpyn na odwoanie podejrzanego
rzystywanym przy zbieraniu funduszy, o korupcj prezydenta Banku wiatowego
a typ wizi mona okreli jako przyna- Paula Wolfowitza. Organizacje, takie jak
leno opart na ksieczce czekowej Greenpeace lub Amnesty International,
(2008, s. 268). Pionierem marketingu aktywizuj czonkw m.in. przez interne-
bezporedniego bya amerykaska orga- towe listy protestacyjne. Istniej rwnie
nizacja National Audubon Society (NAS), sieci lokalne, takie jak dzka Grupa
ktra wysaa w latach 19651971 milion Pewnych Osb, ktre wykorzystuj
zaprosze do potencjalnych czonkw, internet nie tylko do sania protestw,
dziki czemu odnotowaa czterokrotny ale jako forum dyskusji i koordynacji
wzrost czonkostwa (z 50 do 200 tys.). dziaa (studium przypadku 15.P1).
Zainspirowany t strategi Greenpeace rodowisko osb tworzcych wsie tema-
w 1990 r. wysa 48 mln przesyek. tyczne rwnie ma swoje forum interne-
Jednake czonkostwo koresponden- towe (studium przypadku 15.P2).
cyjne okazao si mniej stae. W porw- Internet suy zatem do koordynacji
naniu z rokiem 1985, liczba czonkw dziaa ludziom, ktrzy znaj si osobi-
w roku 1990 wzrosa trzykrotnie, lecz cie, ale rwnie pozwala angaowa
85% z nich odeszo w cigu nastpnych nieznajomych. Wirtualne sieci spo-
8 lat. Identyfikacja z grup i zaangao- eczne, oparte na czonkostwie natury
wanie korespondencyjnie rekrutowa- symbolicznej, wytwarzaj zapewne sab-
nych czonkw, z ktrych cz otrzy- sz wi ni grupy ludzi znajcych si
maa czonkostwo jako prezent, jest osobicie. Jednak internet pozwala akty-
mniejsza ni osb ktre poznay si wizowa ludzi, ktrzy inaczej nie wzi-
w domu parafialnym, barze czy domu liby udziau w dziaaniach obywatel-
kultury i razem utworzyy organizacj. skich, a ich budet czasu ogranicza si
Christopher Bosso okreli koresponden- do 5 minut dziennie na wysanie inter-
cyjnych czonkw jako konsumentw netowych petycji.
15.
376
technologii i kreatywnoci. Florida zarzuca Putnamowi romantyczn tsknot do wiata lat
1960. wskazujc, i przedstawiciele klasy kreatywnej nie tskni za osiedlowymi klubami
krglarskimi i wsplnotami dawnego typu, jednoczenie uciekajc od zupenej anonimo-
woci i atomizacji spoecznej charakterystycznej dla nowoczesnych centrw wysokich tech-
nologii w Dolinie Krzemowej. Kreatywni, z ktrymi rozmawia Florida, wyraali potrzeb
prawdziwego ycia w prawdziwym miejscu, we wsplnocie nowego typu, bardziej
otwartej, majcej potencja poczenia innowacji i wzrostu gospodarczego z autentyczn
wsplnot i lepszym stylem ycia. Przykad ten pokazuje, e otwarty na migrantw i mniej-
szoci spoeczne kapita spoeczny pomostowy moe by czym podanym przez klas
kreatywn. Jednoczenie wyzwaniem przyszoci jest wiadome tworzenie otwartych
wsplnot i stowarzysze, ktre mog okaza si atrakcyjn alternatyw dla indywidualizmu
i anonimowoci, przycigajc szerokie warstwy spoeczne, rwnie z uwzgldniem ludzi
przedsibiorczych i kreatywnych.
rda praktyczne
<www.petycje.pl> najwikszy zbir petycji obywatelskich w Polsce, tu znale mona
petycje przykadowo w sprawie wprowadzenia do hipermarketw jaj z hodowli ekolo-
gicznych czy przygotowania planu zagospodarowania przestrzennego miasta. Jest to
dobre miejsce dla umieszczenia wasnej petycji.
<www.avaaz.org/pl> internetowe petycje w sprawie problemw globalnych (m.in. zmiany
klimatyczne, rozwizanie konfliktw zbrojnych).
<www.changemakers.com> otwarte, globlane forum do dyskusji i tworzenia rozwiza
programw spoecznych, w myl hasa Ashoki kady sprawc zmian!.
<www.volans.com> globalna sie przedstawicieli trzech sektorw pracujcych nad tworze-
niem innowacyjnych rozwiza wyzwa zwizanych z kryzysem finansowym, proble-
mami spoecznymi i zwizanymi z degradacj rodowiska.
<www.challengesd.eu> portal spoecznociowy skierowany do profesjonalistw zrwnowa-
onego rozwoju; umoliwia planowanie, inicjowanie i realizacj praktycznych projektw,
a take gromadzenie informacji i zasobw na temat zrwnowaonego rozwoju.
Pytania
1. Komu potrafisz zaufa? Ile jest osb, ktrym mgby pozwoli podlewa kwiatki
w twoim mieszkaniu w czasie twojej nieobecnoci? Czy twoje dowiadczenie potwier-
dza, e Polacy ufaj tylko najbliszej rodzinie?
2. Pomyl o sieciach spoecznych, w ktrych funkcjonujesz. Czy dziaasz w jakich orga-
nizacjach? Czy pracujesz? Czy tworzysz sieci z absolwentami twej szkoy, kursw? Czy
korzystasz z portali spoecznociowych? Jak mgby wykorzysta twoje sieci spoeczne
do promocji idei zrwnowaonego rozwoju?
3. Sprbuj skontaktowa si z innymi ludmi zainteresowanymi obywatelsk aktywnoci
i wymyli wsplne dziaanie, uywajc portalu spoecznociowego <www.challengesd.
eu>.
4. Zdefiniuj i opisz podstawowe pojcia: kapita spoeczny, przedsibiorczo spoeczna,
konstrukcjonizm spoeczny, spoeczno lokalna, instytucjonalizacja, grupa niefor-
malna.
378
Studium przypadku 15.P1.
Grupa Pewnych Osb
Kady czowiek ma wpyw na may wiat, w ktrym yje takie haso ogosia grupa
modych ludzi, ktrzy zaczli wsplnie dziaa w odzi na przeomie lat 2006 i 2007. Na
swej stronie internetowej ogosili, e s po prostu Grup Pewnych Osb, do ktrej
naleysz take ty, tylko jeszcze o tym nie wiesz. Wedle jednego z czonkw, s po
prostu grup osb, ktrej zaley na miecie, w ktrym yj. Grupa raczej stroni od
angaowania si w biec polityk, skupiajc si na rozwizywaniu konkretnych
problemw. Wsplnym mianownikiem ich dziaa jest denie, by miasto byo zadbane
(ochrona zabytkw, sprztanie Starego Cmentarza), czyste (np. zwalczanie rozwieszania
reklam na elewacjach budynkw i mazania po elewacjach), zielone (akcje prorowerowe
i ogrodnicze) i ciekawe (promocja idei odzi jako Europejskiej Stolicy Kultury 2016).
Jednym z najwikszych sukcesw GPO jest wzrost patriotyzmu lokalnego sprawienie,
e wicej odzian polubio swoje miasto. Jak uja to Majka z GPO, GPO otwiera
ludziom oczy na rzeczy, o ktrych nigdy wczeniej nie myleli, na problem rowerw
w miecie (i zaniedbania infrastruktury rowerowej). Przypomina ludziom o tym, e
nasze miasto jest jedyne i niepowtarzalne na caym wiecie i e jego historia jest moe
i krtka, ale nie mniej ciekawa ni historia Krakowa, czy jakiegokolwiek innego miasta.
Coraz wicej ludzi zaczyna rozumie, e jest o co dba.
Grupa zdecydowaa si nie formalizowa swej dziaalnoci jako stowarzyszenie lub
fundacja, aby pozosta jak najbardziej otwart na aktywno nowych ludzi. Poniej
omwimy charakter i sposb dziaalnoci grupy, jej najwiksze sukcesy, aby wreszcie
zastanowi si nad moliwoci stworzenia grup podobnego typu w innych miastach.
Cytujemy wypowiedzi aktywnych czonkw GPO, uzyskane drog internetow
w oparciu o sporzdzon na uytek tego tekstu ankiet zawierajc pobudzajce do
swobodnej refleksji pytania otwarte.
Kto dziaa w GPO?
Grup tworz gwnie mode osoby, studiujce lub z wyksztaceniem wyszym,
wykonujce zawody wolne, czsto typowe dla klasy kreatywnej. Jak zauwaa
czonek grupy Becik, wszystkich jednoczy temat odzi. Co ciekawe ta rnorodno
okazuje si bardzo korzystna, poniewa kady z nas lubi, interesuje si lub wie co
innego, co pozwala na wymienianie si wiedz oraz dziaanie na wielu, z pozoru
diametralnie rnych, polach. GPO mona okreli jako ruch postmaterialistyczny,
ze wzgldu na jego nacisk na estetyk miasta, ziele, rozwj infrastruktury rowe-
rowej i atrakcyjno kulturaln, abstrahujcy od kwestii zwizanych z sytuacj mate-
rialn mieszkacw.
Podejmowane problemy
W centrum zainteresowa GPO ley estetyka miasta. Dziki dziaaniom aktywistw
filmowcw, zapany zosta przez policj czowiek od lat plamicy elewacje budynkw,
przeganiano i nagrywano nielegalnych plakaciarzy i osoby mace po murach.
Doprowadzili do usunicia blaszanej budki nielegalnie ustawionej w reprezentacyjnym 15.
miejscu ulicy Piotrkowskiej, organizujc protesty happeningi estetyczne. Grupa
przeprowadzia te kilka akcji guerilla gardening, czyli partyzanckiego, samowolnego
zazieleniania miasta przez sadzenie kwiatw w miejscach zdominowanych przez beton.
W 2008 r. GPO zorganizowaa plebiscyt na miejsca, ktre przynosz wstyd miastu
Czarne Kropy dziury w chodnikach, sypice si kamienice, miejsca po citych
380
komisji opracowujcej standardy budowy cieek rowerowych. Sztab Piotrkowska
wypracowa strategi rozwoju ulicy, obejmujc wysokie standardy estetyczne prowa-
dzenia biznesu lub rozwj zieleni. Jako kolejny konkretny efekt dziaa GPO, Becik
podaje zintegrowanie dziaa kilku organizacji pozarzdowych, ktrych przedstawi-
ciele dziaaj w GPO.
Strategia dziaania i komunikacji
Strategi Grupy jest podkrelanie jej egalitarnego charakteru i umiejtne wykorzysty-
wanie elektronicznych i audiowizualnych rodkw komunikacji. Formalnie grupa nie
ma zarzdu, ani nawet umownych stanowisk w rodzaju koordynatora lub rzecznika
prasowego, lecz kady kto do niej doczy zapewne dostrzee, i istnieje pewna,
jakkolwiek minimalna, nieformalna hierarchia.
Grupa komunikuje si przez oglnodostepny blog <http://gpo.blox.pl> i dwie listy
mailowe: jedn dla mocno zaangaowanych liderw i drug dla szerokiego grona blisko
500 sympatykw, gdzie take dokonuje wielu ustale, dziki czemu cechuje si wysok
przejrzystoci. Za istnieniem dwu list przemawiay wzgldy praktyczne sprawy tech-
niczne i strategiczne omawiane s na licie i bezporednich spotkaniach liderw, lecz
jednoczenie istnieje szerokie forum umoliwiajce sprawny obieg informacji, opinii
i pomysw na akcje wrd wszystkich osb utosamiajcych si z ideami i dziaaniami
grupy. Stanie si czonkiem publicznej listy dyskusyjnej GPO pozwala te na identyfi-
kacj z Grup i umoliwia zorientowanie si w archiwach dotychczasowej dziaalnoci.
Informowaniu o dziaalnoci GPO, oprcz tradycyjnych mediw, suy wykorzysty-
wanie nowych elektronicznych mediw (rozsyany regularnie biuletyn informacyjny
i publikacja informacji w serwisach spoecznociowych: Facebook i GoldenLine).
Czonkowie Grupy dbaj o stworzenie audiowizualnego zapisu swych akcji i szybkie
zamieszczanie fotografii, filmw i zarejestrowanych materiaw medialnych z udziaem
czonkw GPO w internecie. Wanym aspektem dziaalnoci jest strategia medialna
prezentacji grupy, ktra rwnie ma charakter egalitarny. Przemawiajcy w mediach
reprezentanci GPO przedstawiaj si jedynie za pomoc imienia (np. Micha z GPO),
dziki czemu przeciwdziaaj pokusie promowania siebie kosztem grupy.
Dlaczego GPO nie staa si stowarzyszeniem?
Z taktyk medialn GPO cile zwizana jest strategia nie-instytucjonalizowania dziaa.
Jak tumaczy Majka z GPO: Jeli GPO przybierze form stowarzyszenia straci moliwo
zdobywania nowych czonkw na zasadzie zapisz si do grupy dyskusyjnej, zobacz
co si dzieje i zacznij dziaa. Nie bdzie mona ju powiedzie, e kady jest z GPO
tylko czasem jeszcze o tym nie wie. Instytucjonalizacja to groba utraty siy zwizanej
z pewn nieograniczonoci i tajemniczoci inicjatywy, zwizanej z powyszym hasem,
ktre pokazuje, e wszyscy odzianie, ktrzy dbaj o swoje miasto, choby podnoszc
papierek z chodnika, s niewiadomymi czonkami GPO. Ogoszenie zapisw
i obowizku skadek, cho by moe mogoby podnie jako zaangaowania niekt-
rych czonkw, znacznie zredukowaoby ich ilo. Spotkaoby si z oporem wielu osb,
ktre jak Becik uwaaj, i wprowadzanie formalnoci mogoby stworzy pozory
kreowania si na elit, czego chcemy unikn.
15.
GPO pokazuje, e nawet bdc nieformaln inicjatyw, mona sta si powanym
partnerem dla urzdu miasta. Urzdnicy dostrzegli w GPO partnera spoecznego i zapra-
szali przedstawicieli Grupy na konsultacje strategii promocji miasta i rozmowy o ochronie
terenw zielonych. Dobrze kojarzca si odzianom, znana z nieszablonowych pomysw
i szerokich kontaktw spoecznych, Grupa staa si dla wadz miasta podanym part-
382
sienia w kade miejsce, do kadego miasta przede wszystkim w Polsce. Oto jego
opinia: kraje zachodnie maj ju wypracowane narzdzia efektywnej komunikacji
na linii spoeczestwowadza. My dopiero si tego uczymy, a pojcie demokracji
bezporedniej jest dla nas prawie obce. Ucz si take urzdnicy, ktrych postawa,
z negujcej nasze dziaania, powoli zmienia si na postaw akceptujc. Kolejnym
krokiem jest wsppraca. Mamy to szczcie, e cokolwiek w odzi zrobi si pozy-
tywnego od razu zostanie to zauwaone i wiele osb si przyczy. Aby inne GPO
powstay, potrzebnych jest kilku liderw. Potrzebne s te umiejtnoci wystpo-
wania w mediach, rozmowy z urzdnikami w tym jednak mona si wyrobi.
Mwic o demokracji bezporedniej, Szymon zapewne odwouje si do moliwoci
wpywania przez mieszkacw na rzdzenie miastem przez monitoring dziaa
wadz i interwencje obywatelskie oraz oddolne mobilizowanie obywateli do
dbaoci o swe rodowisko ycia.
Przedstawiciele GPO, wraz z innymi lokalnymi grupami i organizacjami z kilku
duych polskich miast, stworzyli inicjatyw Wsplna Przestrze, tworzc platform
wsplnego dziaania na rzecz podnoszenia jakoci ycia i estetyki w miastach. Pomimo
podkrelanej lokalnoci jako wartoci organizacji, pewne problemy, takie jak nieprzy-
chylne rowerzystom prawo drogowe, mona zmieni jedynie na szczeblu krajowym.
Dodatkowo aktywici, wraz z naukowcami, chc si przyczyni do powstania nowego
kierunku studiw: Kultura przestrzeni.
Podsumowujc, GPO dziaajc jako niesformalizowana sie spoeczna, ma osi-
gnicia w promowaniu postawy aktywnego i troskliwego mieszkaca miasta lokal-
nego patrioty. Doprowadzia te do niemal penej eliminacji nielegalnego plakatowania
i wpywa na dziaania wadz, poprzez tworzenie komisji skupiajcych samorzdowcw
i mieszkacw. Mona te spojrze na GPO jako wylgarni inicjatyw spoecznych.
Oprcz wspomnianej wczeniej Fundacji Normalne Miasto Fenomen, jest to te Ruch
Szacunek dla odzi, zmierzajcy do rewitalizacji przemysowego dziedzictwa odzi
i monitorujcy dziaania wyburzeniowe, organizujcy akcje ratowania zabytkw.
Na koniec warto podkreli, e bdca w centrum zainteresowa GPO atrakcyj-
no estetyczna miasta przekada si w prosty sposb na zrwnowaony rozwj.
Bardziej atrakcyjne miejsce do ycia przyciga inwestorw i przedstawicieli klasy
kreatywnej, moe nawet powstrzymywa niekontrolowany rozrost miasta (urban
sprawl). Ludzie chc w nim mieszka, a nie wyjeda, wytwarza si poczucie wizi
z miejscem (por. rozdzia 10). Ponadto Richard Florida, autor pojcia klasy kreatywnej
podkrela, e ludzie kreatywni wol osiedla si w miastach, ktre s bogate w ziele,
cechuj si klimatem tolerancji i dysponuj ciekawymi miejscami, takimi jak rewitali-
zowane fabryki, unikalne butiki czy kluby jazzowe. Natomiast w jego opinii miasta,
ktre niczym si nie wyrniaj, obfituj w due centra handlowe, a gwnymi inwe-
stycjami miejskimi s w nich nowe estakady i wielkie stadiony odstraszaj klas
kreatywn.
Pytania
1. Nawizujc do dowiadcze wasnych i Grupy Pewnych Osb zastanw si czy,
i jeli tak, to w jakich warunkach, warto formalnie rejestrowa stowarzyszenie?
15.
2. Jak oceniasz wpyw internetu na dziaalno spoeczn? Czy internet otwiera nowe
moliwoci poznawania ludzi i czenia potencjaw? Co daj czonkom organizacji
spotkania poza internetem? Czy organizacja dziaajca na obszarach wiejskich moe
rwnie skutecznie korzysta z internetu jak GPO?
384
szkoa, staj si wanymi aktorami rozwoju caej wsi. Tematyzacja wsi wedug Idziaka
powinna mie wiele wymiarw: odnowy opowieci, rl spoecznych, ludzi, spoecz-
noci, pomysw, kontaktw. Mieszkacy zmieniaj opowie o sobie i swej wsi, s
pobudzeni do rozwoju i troski o sw wie i jej wygld.
Koncepcja wsi tematycznych jest zgodna z ide zrwnowaonego rozwoju.
Pobudzenie rozwoju gospodarczego wsi sprawia, e mieszkacy pozostaj na miejscu,
dziki czemu jest wiksza szansa zachowania i wykorzystania potencjau wiejskich insty-
tucji (szkoa, gminny orodek kultury), ktre zdobywaj now, wan rol centrw
wiedzy i aktywnoci sucych wszystkim mieszkacom. Idziak propaguje idee zara-
biania na wartoci niematerialnej, jak stanowi na przykad emocje i przygoda towarzy-
szce udziaowi w grze terenowej (por. rozdzia 8). Celem propagowanego rozwoju
gospodarczego nie jest tworzenie wielkich przemysowych hodowli drobiu czy wi,
lecz rozwj w oparciu o bardziej przyjazne dla rodowiska usugi. Wanym aspektem
tematyzacji wsi jest rozwj zasobw ludzkich, czyli ksztacenie i gwnie samokszta-
cenie mieszkacw wsi z zamiarem wykorzystywania wiedzy na miejscu. Mieszkacy
Sierakowa, biorcy udzia w organizacji gry terenowej, odbyli szkolenia i zdobyli
dowiadczenia praktyczne, stajc si animatorami zabaw. Teraz s zapraszani do innych
wsi jako eksperci. Tematyzacja wsi dostarcza mieszkacom pracy i nowych definicji ich
rl spoecznych. Ponadto, Idziak angauje do pracy nad tematyzacj wsi studentw
i artystw, ktrzy przekazuj swe umiejtnoci i pomysy mieszkacom.
Mieszkacy Sierakowa i innych wsi, aby koordynowa dziaania, zaoyli wasne
stowarzyszenia, dziki czemu stali si aktywnymi czonkami spoeczestwa obywatel-
skiego. Ich stowarzyszenia tworz Partnerstwo Razem, wsppracuj z organizacjami
pozarzdowymi, firmami i samorzdem.
Troska o kultur ludow i rolniczy krajobraz wsi jest innym kluczowym aspektem
tematyzacji. Mieszkacom wsi, sotysom i wjtom, zwraca si uwag na warto
i estetyk krajobrazu wsi. Turysta skuszony ofert wiosek tematycznych bdzie zainte-
resowany moliwoci kupna jaj lub mleka od lokalnych rolnikw, z ktrymi moe
porozmawia. Ponadto, turystyka sprzyja zachowaniu rolnictwa rwnie ze wzgldu na
jego kulturowy i estetyczny charakter. Wie, w ktrej nie ma pastwisk z krowami, traci
na atrakcyjnoci. Idziak przeciwdziaa urbanizacji wsi, rozumianej jako kopiowanie miej-
skiego stylu ycia. Jednoczenie zachca mieszkacw wsi do przejmowania usug
edukacyjnych i zwizanych ze zdrowiem fizycznym i psychicznym. Cz edukacji
szkolnej miejskich dzieci i modziey moe odbywa si w wiejskich gospodarstwach
edukacyjnych. Przykadowo, w Wiosce Koca wiata, Iwicinie gospodynie domowe
prowadz zajcia z tradycji boonarodzeniowych i wielkanocnych dla kilku tysicy
dzieci ze szczeciskich szk. Zwyczaje, ktre przetrway, okazuj si cennym zasobem,
a mieszkacy s zmotywowani, aby wyszukiwa i odtwarza zapomniane tradycje.
Zasobem wsi staje si rzeczywisto, ktra moe by czym niezwykym dla miejskiej
modziey dotknitej wirtualizacj ycia (Idziak, 2008, s. 122). Poznanie i odczucie
realnego wiata sprzyja wyksztaceniu wiadomoci ekologicznej.
Jak stworzy wiosk tematyczn?
Wioska tematyczna ma by przedsiwziciem dugofalowym, wypracowanym w drodze
15.
partycypacji spoecznej, stanowicym zbiorow alternatyw dla indywidualnych wiejskich
biznesw w rodzaju hodowli limakw lub strusi. Podejcie, ktre Idziak przekazuje miesz-
kacom, wymaga mylenia o swojej wsi jak o firmie, ktra musi okreli swoje gwne atuty
i stworzy wyjtkow ofert, eby mc konkurowa na globalnym rynku.
386
uczy, rozwija, wiedz, e sami mog duo zrobi bez czekania na zgod gminy
(rozmowa osobista).
W Iwicinie panie, ktre kiedy bay si odzywa, teraz s nauczycielkami tradycji
witecznych i rkodziea dla tysicy dzieci ze szczeciskich szk. Mieszkacy wsi
tematycznych odbyli wizyty w Anglii i Niemczech, otwierajc si na niekonwencjonalne
pomysy rozwoju wsi. Wioska Hobbitw cieszy si sporym zainteresowaniem tury-
stycznym (12 000 odwiedzajcych rocznie). Udao si zaangaowa miejscow szko
w tworzenie spektaklu o hobbitach, lecz niestety nie udao si uchroni samej szkoy
przed likwidacj. Udao si uruchomi dawn kuni i wyksztaci kowala, zbudowa
od zera, spoecznymi siami Hobbiton zesp budynkw do gry terenowej. Sam fakt,
e tak z pozoru szalony pomys udao si zrealizowa w peryferyjnej i ubogiej wsi
wskazuje, i wiat daje si zmienia. Wioska Hobbitw staa si mark znan w caej
Polsce, a mieszkacy uzyskali prac. Jak opowiada Gandalf, jedna z osb pracujcych
w Hobbitonie: dziki hobbitom wioska si zmienia. I ja si zmieniam. Kiedy cay
wolny czas siedziaam przed telewizorem. Programy na pami znaam. Teraz ju nie
pamitam, kiedy ostatni raz telewizj widziaam (Gazeta Wyborcza, 05.08.2008).
Z kolei Troll wskazuje na rozwj lokalnej gospodarki: Hobbity? Najbardziej mi si
podoba, e wszystkie pienidze zostaj we wsi. Jest festyn nasze panie gotuj, nasz
pan sklepikarz sprzedaje piwo, nasz nauczyciel muzyki gra. Swoi zarabiaj, a nie obcy.
Mieszkacy wsi tematycznych zaczli wykorzystywa internet jako narzdzie
edukacji (np. poznania pomysw nowych zabaw) i forum wsppracy ponadlokalnej
z wioskami i partnerami w kraju i za granic. Sami nabyli umiejtnoci, ktre przekazuj
dalej i zyskali nowe role spoeczne (animatorzy, specjalici od gier terenowych). Naley
pamita, e przedsibiorca spoeczny jest inicjatorem szerszego procesu, bo tworzenie
wiosek to zadanie dla wielu osb. Idziak podkrela, e bez zespou i wsppracy
z wieloma ludmi, takie przedsiwzicia raczej nie s moliwe (rozmowa osobista).
Idziakowi i jego wsppracownikom udao si stworzy oglnopolsk sie osb zaanga-
owanych w rozwj wsi tematycznych, obejmujc naukowcw, samorzdowcw,
studentw, artystw, sucych swym czasem i pomysami wsi. Idea jest tak nona
w Polsce, e obecnie powstaje kilkadziesit wiosek tematycznych w 9 wojewdztwach.
Praca nad tematyzacj wsi sprzyja budowaniu pomostowego kapitau spoecznego
mieszkacy wsi zdobywaj motywacj do uczenia si i otwarcia na szerszy wiat,
chtniej przyjmuj w swych gospodarstwach studentw i praktykantw, ktrzy czsto
wczaj si we wsplne z nimi dziaania.
Pytania
1. Jakie zasoby s dostpne w spoecznoci, w ktrej mieszkasz? Jak oceniasz wyst-
pujcy tam kapita spoeczny? Czy idea specjalizacji tematycznej mogaby zaintereso-
wa twoich ssiadw?
2. Pomyl i porozmawiaj ze znajomymi o tym, jakie specjalizacje i zgodne z zasadami
zrwnowaonego rozwoju atrakcje turystyczne, mogyby mie nastpujce wsie:
Smolnik, Biaa, Moskwa, Lenica czy Ostoja. Zapisuj pomysy metod mapy myli,
spisujc wszelkie skojarzenia. Ktre pomysy maj najwijszy potencja?
3. Gry terenowe i inne gry fabularne rozgrywane na ywo (live action role-playing,
15.
LARP), takie jak Hobbiton w Sierakowie Pomorskim, mog by sposobem przyci-
gnicia ludzi do danej wsi lub miejscowoci. Poszukaj w internecie przykadw gier
terenowych i podyskutuj ze znajomymi na temat ich zalet i wad jako narzdzi zrw-
nowaonego rozwoju. Moe uda si wam stworzy now gr terenow?
389
Wida, e w dziedzinie zrwnowaonego rozwoju, zarwno w biznesie, jak
i na poziomie samorzdu lokalnego, podjto ju wiele inicjatyw. Jednak wiele pozostao
jeszcze do zrobienia. Konieczne jest upowszechnianie dobrych przykadw, wypraco-
wywanie praktyk i metod dostosowanych do lokalnych potrzeb i specyfiki, a take
ksztacenie specjalistw zrwnowaonego rozwoju. Mamy nadziej, e niniejsza ksika
przyczyni si do poprawy w tym zakresie, do pozytywnych zmian w naszym kraju
i do realizacji zrwnowaonego rozwoju w praktyce: w firmach, w spoecznociach
lokalnych, w yciu kadego z nas.
Na zakoczenie, pragnlibymy zwrci uwag czytelnikw na zwizek ksiki
z innymi dziaaniami podejmowanymi przez jej twrcw. Pomys tej ksiki narodzi si
w trakcie midzynarodowego intensywnego kursu letniego Wyzwania Zrwnowaonego
Rozwoju w Polsce. W ramach kursu, podobnie jak w innych naszych dziaaniach,
staramy si czy teori z praktyk. Uczymy studentw, poprzez angaowanie ich
w rzeczywiste sytuacje i wczanie we wspprac z instytucjami funkcjonujcymi
na rynku, w polskiej rzeczywistoci. W ten sposb nasze dziaania staj si platform
wsppracy uczelni wyszych (zarwno w osobach studentw, jak i prowadzcych)
z firmami i samorzdami lokalnymi, okazj do wymiany wiedzy i dowiadcze. Z jednej
strony, umoliwia to popularyzacj osigni naukowych i ich zastosowanie, z drugiej
daje moliwo weryfikacji teorii i narzdzi w najbardziej wiarygodnym rodowisku
w realnych sytuacjach. Logika kursu i stosowane w jego trakcie formy wsppracy
wpyny w wyrany sposb na ksztat tej ksiki. Stanowi ona poczenie wiedzy teore-
tycznej z praktyk, a narzdzia i studia przypadku pomagaj we wdraaniu opisanych
zasad i weryfikowaniu ich uytecznoci w rnych zastosowaniach, szczeglnie
w biznesie i samorzdach lokalnych.
Kolejn cech kursu, ktra rwnie znalaza odzwierciedlenie w niniejszej ksice,
jest interdyscyplinarno. Cecha ta jest kluczowa dla efektywnego prowadzenia wszel-
kich dziaa, ktre maj przynosi trwae i pozytywne efekty, w zgodzie z koncepcj
zrwnowaonego rozwoju. Niestety w ramach formalnej edukacji niewiele jest okazji
do praktykowania interdyscyplinarnoci. Pomimo licznych deklaracji, obserwuje si
pogbianie podziaw i wskich specjalizacji. Skutkuje to pniej trudnociami
w pracy w interdyscyplinarnej grupie lub wrcz brakiem wiadomoci koniecznoci
tworzenia takich zespow. W trakcie kursu staramy si aktywnie zmienia t sytuacj;
rekrutujemy studentw rnych kierunkw, dzielimy ich na wielodyscyplinarne
zespoy, uczymy ich (a przy okazji partnerw z firm i spoecznoci lokalnych) pracy
w takim rodowisku, pokazujemy korzyci pynce ze stosowania interdyscyplinar-
nego podejcia. Logika ta znalaza rwnie odzwierciedlenie w ksice grono
autorw jest bardzo zrnicowane pod wzgldem geograficznym, a przede wszystkim
profesjonalnym; czsto przy pisaniu poszczeglnych fragmentw wsppracowali
specjalici z odlegych dziedzin, tworzc spjn cao. Poza tym z lektury ksiki,
w szczeglnoci studiw przypadku, jasno wynikaj korzyci pynce z uwzgldniania
aspektw ekonomicznych, spoecznych i rodowiskowych oraz kopoty wynikajce
z ignorowania holistycznego podejcia.
W naszych dziaaniach edukacyjnych i praktycznych staramy si stosowa zasady
zarzdzania adaptacyjnego oraz szerokiej partycypacji. Podobn logik stosujemy
w przypadku tej ksiki. Nie uda si to w peni bez udziau najwaniejszych interesa-
riuszy tego projektu czytelnikw, odbiorcw ksiki. Tylko informacje zwrotne,
w formie krytyki, ycze, propozycji uzupenie pozwol rozwija ten projekt. Bd go
doskonali i dostosowywa do oczekiwa rodowiska profesjonalistw zrwnowa-
390
onego rozwoju tworzcego si w naszym kraju. Bardzo bdziemy wdziczni za udzia
w ksztatowaniu tej pozycji, namawiamy do kontaktu z nami, przesyania uwag.
W celu kontynuacji przekazu i lepszego osadzenia w praktyce wiedzy opisanej
w ksice, uzupenia j bd kolejne numery magazynu Zrwnowaony Rozwj
Zastosowania. Te cyklicznie wydawane publikacje bd dotyczy zrwnowaonego
rozwoju w biznesie i lokalnych spoecznociach. Gwn ich rol bdzie dostarczanie
aktualnych studiw przypadku, ewentualnie opisywanie nowych trendw, a tym samym
praktyczne uzupenianie treci ksiki i jej ciga aktualizacja. Pliki zawierajce elektro-
niczn form ksiki (zarwno polsk i anglojzyczn wersj) oraz kolejne numery
magazynw s na bieco udostpniane na stronie internetowej Fundacji Sendzimira
<www.sendzimir.org.pl>.
Z punktu widzenia promowania i rozwijania interdyscyplinarnej wsppracy oraz
wsparcia procesu tworzenia rodowiska profesjonalistw zrwnowaonego rozwoju
wany jest jeszcze jeden projekt portal spoecznociowy <www.challengeSD.eu>.
Jego gwnym zadaniem jest umoliwienie planowania, inicjowania i realizacji projektw,
czcych przedstawicieli rnych dziedzin i instytucji (np. studentw, naukowcw,
przedstawicieli biznesu oraz lokalnych samorzdw i spoecznoci, czonkw organi-
zacji pozarzdowych). Portal stanowi rwnie rdo wiedzy na temat zrwnowaonego
rozwoju i jest miejscem publikowania kolejnych narzdzi i studiw przypadku bdc
tym samym narzdziem uzupeniania i aktualizacji niniejszej ksiki.
391
Bibliografia
Akintoye, A., Beck, M., Hardcastle, C. (red.) (2003), PPP: managing risks and opportuni-
ties, New York: Blackwell Publishing.
Alexander, C. (1977), A pattern language: towns, buildings, construction, New York:
Oxford University Press.
Anink, D., Boonstra, C. (1996), Handbook of sustainable building: an environmental
preference method for selection of materials for use in construction and refurbish-
ment, London: James & James.
Aronsson, T. (2000), Social accounting and national welfare measures, w: Folmer,
H., Landis Gabel, H. (red.), Principles of environmental and resource economics,
wydanie 2-gie, Cheltenham, UK & Northampton, MA, US: Edward Elgar, 564601.
AtKisson, A. (2008), The ISIS Agreement: how sustainability can improve organizational
performance and transform the world, London: Earthscan.
Ayres, R.U. (1998), Rationale for a physical account of economic activities, w: Vellinga,
P., Berkhout, F., Gupta, J. (red.), Managing a material world: perspectives in indus-
trial ecology, Dordrecht: Kluwer, 120.
Ayres, R.U. (2001), Industrial ecology: wealth, depreciation and waste, w: Folmer,
H., Landis Gabel, H., Gerking, S., Rose, A. (red.), Frontiers of environmental
economics, Cheltenham, UK & Northampton, MA, US: Edward Elgar, 214249.
Ayres, R.U., Ayres, L.W. (1998), Accounting for resources, 1: economy-wide applications
of mass-balance principles to materials and waste, Cheltenham, UK & Lyme, US:
Edward Elgar.
Ayres, R.U., Kneese, A.V. (1969), Production, consumption, and externalities, American
Economic Review, 59(3), 282297.
Ayres, R.U., Kneese, A.V. (1989), Externalities: economics and thermodynamics,
w: Archibugi, F., Nijkamp, P. (red.), Economy and ecology: towards sustainable
development, Dordrecht: Kluwer, 89118.
Barreteau, O., Bousquet, F., Attonaty, J.M. (2001), Role-playing games for opening the black
box of multi-agent systems: method and lessons of its application to Senegal River Valley
irrigated systems, Journal of Artificial Societies and Social Simulation, 4(2), art. 5.
Barton, H. (red.) (2002), Sustainable communities: the potential for eco-neighbourhoods,
London: Earthscan.
Barton, H., Davis, G., Guise, R. (1995), Sustainable settlements: a guide for planners,
designers and developers, Bristol: Elsevier Science.
Bauman, Z. (2008), Wsplnota, Krakw: Znak.
Baumann, H., Tillman, A. (2004), The hitch hikers guide to LCA: an orientation in life
cycle assessment methodology and application, Lund: Studentlitteratur.
Beck, U. (2002), Spoeczestwo ryzyka, Warszawa: Scholar.
Begemann, S., Schiechtl, H.M. (1999), Inynieria ekologiczna w budownictwie wodnym
i ziemnym, Warszawa: Arkady.
Begg, D., Fischer, S., Dornbusch, R. (2007), Makroekonomia, Warszawa: PWE. Wydanie
oryginalne: (2005), Economics, wydanie 8-e, New York: McGraw-Hill.
Bergier, T. (2003), Mechanizmy usuwania zanieczyszcze w oczyszczalniach hydrobo-
tanicznych, Inynieria rodowiska AGH, 8(1), 237249.
Bergier, T., Czech, A., Czupryski, P. i in. (2004), Rolinne oczyszczalnie ciekw.
Przewodnik dla gmin, Krakw: Natural Systems.
392
Bergier, T., Damurski, J., Maliszewska K. (2009), Edukacja dla zrwnowaonej gospo-
darki wodnej przez angaowanie studentw w rozwizywanie rzeczywistych
problemw, Problemy Ekologii, XIII(5), 284285.
Bergier, T., Wodyka-Bergier, A. (2009), Aliphatic hydrocarbons C7C30 removal from
motorway runoff on constructed wetlands, Polish Journal of Environmental Studies,
18(2B), 7479.
Bertsche, D., Crawford, C., Macadam, S.E. (1996), Is simulation better than experience?,
The McKinsey Quarterly, 1, 5057.
Blady, W., Netzel, J. (2005), Poowy batyckiego dorsza w polskim rybowstwie
w latach 19212003, Wiadomoci Rybackie, 143, 1215.
BME ViKK (2003), The building of the scientific bases and background of the tasks
serving the improvement of the development of tract, country development, flood
decreasing and the high water carrying for phase I of VTT, Budapest: Budapest
University of Technology and Economy.
Bodik, I., Ridderstolpe, P. (2008), Sustainable sanitation in Central and Eastern Europe:
addressing the needs of small and medium size settlements, Bratislava: Global Water
Partnership Central and Eastern Europe.
Botromiuk, A., Burger, T. (2008), Polacy w zwierciadle ekologicznym: raport z bada
nad wiadomoci ekologiczn Polakw w 2008 r., Warszawa: Instytut na rzecz
Ekorozwoju.
Borys, T. (1998), Jak budowa programy ekorozwoju: informacje oglne, Warszawa
i Jelenia Gra: Fundacja Karkonoska.
Borys, T. (red.) (1999), Wskaniki ekorozwoju, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia
i rodowisko.
Borys, T. (red.) (2003), Zarzdzanie zrwnowaonym rozwojem Agenda 21 10 lat
po Rio, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko.
Borys, T. (red.) (2005), Wskaniki zrwnowaonego rozwoju, Biaystok i Warszawa:
Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko.
Borys, T. (2008), Wskaniki zrwnowaonego rozwoju w ramach Systemu Analiz
Samorzdowych, Pozna: Zwizek Miast Polskich.
Borys, T., Rogala, P. (red.) (2002), Jak opracowa raport rodowiskowy? Poradnik dla
maych i rednich przedsibiorstw, Jelenia Gra: Fundacja Karkonoska.
Borys, T., Rogala, P. (red.) (2008), Jako ycia na poziomie lokalnym: ujcie wskani-
kowe, Warszawa: UNDP.
Brings Jacobsen, N., Anderberg, S. (2004), Understanding the evolution of industrial
symbiotic networks the case of Kalundborg, w: van den Bergh, J.C.J.M., Janssen,
M.A. (red.), Economics of industrial ecology: materials, structural change, and spatial
scales, Cambridge, MA: MIT Press, 313336.
Brown, L.R. (2001), Eco-economy: building an economy for the Earth, New York
& London: W.W. Norton & Company.
Brownhill, D., Rao, S. (2002), A sustainability checklist for developments: a common
framework for developers and local authorities, Watford: BRE.
Brzozowska, K. (2005), Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych przez kapita
prywatny na zasadach Project Finance, Warszawa: CeDeWu.
Buchholz, W. (1997), Intergenerational equity, w: ylicz, T. (red.), Ecological economics:
markets, prices and budgets in a sustainable society, Uppsala: Uppsala University,
1922.
393
Caldecott, J., Lutz, E. (1996), Conclusions, w: Decentralization and biodiversity conser-
vation, Washington, D.C.: World Bank.
Caas, A.J., Carff, R., Hill, G. i in. (2005), Concept maps: integrating knowledge and
information visualization, w: Tergan, S.-O., Keller, T. (red.), Knowledge and infor-
mation visualization, Heidelberg: Springer, 205219.
Carpenter, S.R., Pingali, P.L., Bennett, E.M., Zurek, M.B. (red.) (2005), Ecosystems and
human well-being: scenarios, Washington, D.C.: Island Press.
CBOS (2006), Zaufanie do rzdu, przedsibiorstw, ONZ i organizacji pozarzdowych
w 20 krajach wiata, Warszawa: CBOS.
CBOS (2007a), Stowarzyszeniowo-obywatelski kapita spoeczny, Warszawa: CBOS.
CBOS (2007b), Sytuacje z ycia Polakw w r. 2007, Warszawa: CBOS.
CBOS (2008), Stowarzyszeniowo-obywatelski kapita spoeczny, Warszawa: CBOS.
CBOS (2009), Podstawowe fakty o sektorze pozarzdowym 2008, Warszawa: CBOS.
Champ, P.A., Boyle, K.J., Brown, T.C. (2004), A primer on nonmarket valuation,
Dordrecht: Kluwer.
Chappell, T. (1998), Dusza biznesu, Warszawa: Studio EMKA. Wydanie oryginalne:
(1993), The soul of a business, New York: Bantam.
Charter, M., Tischner, U. (red.) (2001), Sustainable solutions: developing products and
services for the future, Sheffield: Greenleaf.
Chichilnisky, G. (1996), Sustainable development: an axiomatic approach, Social Choice
and Welfare, 13(2), 219248.
Chopra, K., Leemans, R., Kumar, P., Simons, H. (red.) (2005), Ecosystems and human
well-being: policy responses, Washington, D.C.: Island Press.
Chryssides, G.D., Kaler, J.H. (1999), Wprowadzenie do etyki biznesu, Warszawa: PWN.
Wydanie oryginalne: (1993), An introduction to business ethics, Chapham and Hall:
Thomson.
City of Los Angeles (2006), Green roofs cooling Los Angeles: a resource guide, Los
Angeles, CA: Environmental Affairs Department.
CNCS (Corporation for National & Community Service) (2009), Volunteering in America
research highlights, <www.volunteeringinamerica.gov>.
Coase, R. (1937), The nature of the firm, Economica, 4(16), 386405.
Combes, C. (1999), Ekologia i ewolucja pasoytnictwa, Warszawa: PWN. Wydanie orygi-
nalne: (1995), Interactions durables: cologie et volution du parasitisme, Paris:
Masson.
Cooper-Marcus, C., Francis, C. (red.) (1998), People, places: design guidelines for urban
open space, New York: Wiley.
Costanza, R., dArge, R., de Groot, R. i in. (1997), The value of the worlds ecosystem
services and natural capital, Nature, 387(6630), 253260.
Czajkowski, M., Buszko-Briggs, M., Hanley, N. (2009), Valuing changes in forest biodi-
versity, Ecological Economics, 68(12), 29102917.
Czapiski, J., Panek, T. (red.) (2006), Diagnoza spoeczna 2005, Warszawa: Vizja Press & IT.
Daily, G.C. (1999), Developing a scientific basis for managing Earths life support
systems, Conservation Ecology, 3(2), art. 14.
Daly, H.E. (1973), Toward a steady-state economy, San Francisco: W.H. Freeman.
Daly, H.E. (1990), Sustainable development: from concept and theory to operational
principles, w: Davis, K., Bernatam, M.S. (red.), Resources, environment and popula-
tion, New York: Population Council and Oxford University Press, 2543.
394
Daly, H.E., Cobb Jr., J.B. (1989), For the common good: redirecting the economy toward
community, the environment and a sustainable future, Boston: Beacon.
Damurski, J., Bergier, T., Liszka, M. (red.) (2007), Partycypacyjne planowanie gospodarki
ciekowej w Dziewinie, Wrocaw: Centrum Rozwiza Systemowych.
Dasgupta, P., Mler, K.-G. (2001), Wealth as a criterion for sustainable development,
World Economics, 2(3), 1944.
Davey, A., Clist, S., Godley, A. (2008), Home composting diversion: household level
analysis, Banbury: Waste and Resources Action Programme.
De Haan, P., Mueller, M.G., Peters, A. (2006), Does the hybrid Toyota Prius lead to
rebound effects? Analysis of size and number of cars previously owned by Swiss
Prius buyers, Ecological Economics, 58(3), 592605.
DCLG (2006), Code for sustainable homes: a step-change in sustainable home building
practice, London: Department for Communities and Local Government.
Department of the Environment, Transport and the Regions (1998), Places, streets and
movement, London: Telford.
Department of the Environment, Transport and the Regions (1999), By design: urban
design in the planning system: a guide to better practice, London: Telford.
Department of the Environment, Transport and the Regions (2002), By design: better
places to live: companion guide to PPG3, London: Telford.
DeSimone, L.D., Popoff, F. (2000), Eco-efficiency: the business link to sustainable devel-
opment, Cambridge, MA: MIT Press.
Desrochers, P. (2000), Market processes and the closing of industrial loops: a historical
reappraisal, Journal of Industrial Ecology, 4(1), 2943.
Dbczyski, J. (2001), Rola partycypacji spoecznej w tworzeniu wieloletnich planw
inwestycyjnych przez samorzdy, w: Stenka, R., miakowski, D. (red.), Wieloletnie
plany inwestycyjne, Warszawa: LGPP, 6370.
Diamond, J. (1997), Guns, germs, and steel: the fates of human societies, New York &
London: W.W. Norton & Company. Wydanie polskie: (2001), Strzelby, zarazki,
maszyny: losy ludzkich spoeczestw, Warszawa: Prszyski i S-ka.
Diamond, J. (2005), Collapse: how societies choose to fail or succeed, New York & London:
Viking. Wydanie polskie: (2007), Upadek: dlaczego niektre spoeczestwa upady,
a innym si udao, Warszawa: Prszyski i S-ka.
Doniec, A., Reichel, J., Buliska, M. (2002), Assessment of the potential of cleaner
production implementation in Polish enterprises, Journal of Cleaner Production,
10(4), 299304.
Dring, R., Egelkraut, T.M. (2008), Investing in natural capital as management strategy
in fisheries: the case of the Baltic Sea cod fishery, Ecological Economics, 64(3),
634642.
Drzazga, D. (2008), Interaktywny model proekologicznego zarzdzania zintegrowan
gospodark energetyczn i przestrzenn w rozwoju miast, d: Wydawnictwo
Uniwersytetu dzkiego.
Duany, A., Plater-Zyberk, E., Speck, J. (2000), Suburban nation: the rise of sprawl and
the decline of the American Dream, New York: North Point Press.
395
Edvardsson, B., Enquist, B. (2008), Values-based service for sustainable business. Lessons
from IKEA, London & New York: Routledge.
EEA (2009), European Community emission inventory report 19902007 under the
UNECE Convention on Long-range Transboundary Air Pollution (LRTAP),
Copenhagen: EEA.
Ekins, P. (2003), Identifying critical natural capital: conclusions about critical natural
capital, Ecological Economics, 44(23), 277292.
Ekins, P., Folke, C., De Groot, R. (2003), Identifying critical natural capital, Ecological
Economics, 44(23), 159163.
Ekvall, C. (2004), The biogas plant in Uppsala: overview of the process, use of gas and
waste, Proceedings of the dissemination workshop on utilization of market wastes,
Kampala, Uganda.
Elgin, D. (2004), Dobrowolna prostota, w: Hunt Badiner, A. (red.), Uwano na targo-
wisku. Globalny rynek i masowa konsumpcja a wiadome ycie, Warszawa:
Wydawnictwo Jacek Santorski & Co., 279295. Wydanie oryginalne: (2002),
Voluntary simplicity, w: Hunt Badiner, A. (red.), Mindfulness in the marketplace:
compassionate responses to consumerism, Berkley, CA: Parallax Press.
English Partnerships, The Housing Corporation (2005), Urban design compendium,
London: Llewelyn-Davies.
EPA (2002), Onsite wastewater treatment systems manual, EPA/625/R-00/008, US EPA.
Esty, D.C., Winston, A.S. (2009), Green to gold, Hoboken, NJ: Wiley.
Etnier, C., Guterstam, B. (red.) (1991), Ecological engineering for wastewater treatment,
Stensund Folk College.
Eurobarometer (2008), Attitudes of European citizens towards the environment, Special
Eurobarometer 295, Brussels: European Commission.
Eurocommerce (2004), The use of LCAs on plastic bags in an IPP context, Brussels:
Eurocommerce.
Eurostat (2001), Economy-wide Material Flow Accounts and derived indicators. A meth-
odological guide, Luxembourg: Office for Official Publications of the European
Communities.
Eurostat (2004), New decision of Eurostat on deficit and debt treatment of public-private
partnerships, STAT/04/18, Luxembourg: Eurostat Press Office.
Exter, K., Specht, A. (2003), Assisting stakeholder decision making using system dynamics
group model-building, w: Extending extension: beyond traditional boundaries,
methods and ways of thinking!, Proceedings of the 2003 APEN National Forum, Hobart.
Faber, M., Manstetten, R., Proops, J.L.R. (1992a), Humankind and the environment: an
anatomy of surprise and ignorance, Environmental Values, 1(3), 217241.
Faber, M., Manstetten, R., Proops, J.L.R. (1992b), Toward an open future: ignorance,
novelty and evolution, w: Costanza, R., Norton, B.G., Haskell, B.D. (red.), Ecosystem
health: new goals for environmental management, Washington, D.C.: Island Press,
7296.
FAO (2009), The state of world fisheries and aquaculture, Rome: FAO.
Farr, D. (2008), Sustainable urbanism: urban design with nature, Hoboken, NJ: Wiley.
Fathy, H. (1976), Architecture for the poor: an experiment in rural Egypt, Chicago:
University of Chicago Press.
Fiedor, B. (red.) (2002), Podstawy ekonomii rodowiska i zasobw naturalnych,
Warszawa: C.H. Beck.
396
Fiksel, J. (red.) (1996), Design for environment: creating eco-efficient products and
processes, New York: McGraw-Hill.
FLO (2009), Annual report 200809, Bonn: Fairtrade Labelling Organizations
International.
Florida, R. (2004), The rise of the creative class: and how its transforming work, leisure,
community and everyday life, New York: Basic Books.
Florida, R. (2005), Cities and the creative class, New York & London: Routledge.
Folmer, H., Gabel, L., Opschoor, H. (red.) (1996), Ekonomia rodowiska i zasobw natu-
ralnych, Warszawa: Krupski i S-ka. Wydanie oryginalne: (1995), Principles of
environmental and resource economics, Aldershot: Edward Elgar.
Ford, A. (1999), Modeling the environment: an introduction to system dynamics modeling
of environmental systems, Washington, D.C.: Island Press.
FP (2008), Problemy oddziaywania maych i rednich przedsibiorstw na rodowisko,
Krakw: Fundacja Partnerstwo dla rodowiska.
Frey, B., Eichenberg, R. (1996), To harmonize or to compete? Thats not the question,
Journal of Public Economics, 60(3), 335349.
Frosch, R.A., Gallopoulos, N.E. (1989), Strategies for manufacturing, Scientific American,
261(3), 144152.
FRSI (Fundacja Rozwoju Spoeczestwa Informacyjnego) (2008a), Biblioteki publiczne:
opinie, korzystanie, potrzeby. Badanie mieszkacw terenw wiejskich i maych
miast do 20 tys. mieszkacw, Warszawa: FRSI.
FRSI (2008b), Biblioteki w Polsce, Warszawa: FRSI.
Frykowski, M. (2005), Zaufanie spoeczne mieszkacw odzi, d: Wydawnictwo
Uniwersytetu dzkiego.
397
Graczyk, A. (2005), Ekologiczne koszty zewntrzne: identyfikacja, szacowanie, interna-
lizacja, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko.
Graedel, T.E. (1994), Industrial ecology: definition and implementation, w: Socolow,
R.H., Andrews, C.J., Berkhout, F.G., Thomas, V.M. (red.), Industrial ecology and
global change, Cambridge: Cambridge University Press, 2342.
Graedel, T.E., Allenby, B.R. (1995), Industrial ecology, Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-Hall.
Granvoetter, M. (1973), The strength of weak ties, American Journal of Sociology,
78(6), 13681380.
Greszta, M. (2008), Oczekiwania spoeczne zmieniaj zachowania firm w Polsce:
Odpowiedzialny Biznes 2008, Harvard Business Review Polska, wydanie specjalne
2008, s. 15.
Greszta, M. (2009), Agent zmiany w firmie: Odpowiedzialny Biznes 2009, Harvard
Business Review Polska, wydanie specjalne 2009, s. 31.
GRI (2006), Sustainability reporting guidelines, wersja 3, Amsterdam: Global Reporting
Initiative.
Grimsey, D., Lewis, M. (2005), Are Public Private Partnerships value for money?
Evaluating alternative approaches and comparing academic and practitioner views,
Accounting Forum, 29(4), 345378.
Gudelis-Taraszkiewicz, K., Suligowski Z. (2008), Alternatywne zagospodarowanie wd
opadowych, w: Suligowski Z. (red.), Vademecum dla przedsibiorcw, Wrocaw:
Partnerstwo Budujmy Razem, cz C.
Gudmundsson, H. (2004), Sustainable transport and performance indicators, w: Hester,
R.E., Harrison, R.M. (red.), Transport and the environment, Cambridge: Royal Society
of Chemistry, 3564.
Guine, J.B. (red.) (2002), Handbook on life cycle assessment: operational guide to the
ISO standards, tomy 13, Dordrecht: Kluwer.
Gumkowska, M., Herbst, J. (2008), Najwaniejsze pytania podstawowe fakty. Polski
sektor pozarzdowy 2008, Warszawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor.
GUS (2000), May rocznik statystyczny Polski 2000, Warszawa: GUS.
GUS (2008), Ochrona rodowiska 2008, Warszawa: GUS.
GUS (2009a), Energia ze rde odnawialnych w 2008 r., Warszawa: GUS.
GUS (2009b), May rocznik statystyczny Polski 2009, Warszawa: GUS.
GUS (2009c), Ochrona rodowiska 2009, Warszawa: GUS.
Halme, M., Hrauda, G., Jasch, C. i in. (2004), Sustainable homeservices: benchmarking
sustainable services for the housing sector in the city of tomorrow, Wiede: IW.
Hardin, G. (1968), The tragedy of the commons, Science, 162 (3859), 12431248.
Hartwick, J.M. (1977), Intergenerational equity and investing the rents from exhaustible
resources, American Economic Review, 67(5), 972974.
Hassan, R., Scholes, R., Ash, N. (red.) (2005), Ecosystems and human well-being: current
state and trends, Washington, D.C.: Island Press.
Hausner, J., Marody, M. (red.) (2000), Jako rzdzenia: Polska bliej Unii Europejskiej?,
Krakw: MSAP AE i Warszawa: Fundacja im. F. Eberta.
Heidrich, Z., Stako, G. (2007), Leksykon przydomowych oczyszczalni ciekw,
Warszawa: Wydawnictwo Seidel-Przywiecki.
Herzog, T. (red.) (2008), Charter for solar energy in architecture and urban planning,
Munich: Prestel.
398
Hicks, J.R. (1939), Value and capital, wydanie 2-gie, Oxford: Clarendon Press.
Hillring, B. (2000), Cofiring of biomass: evaluation of fuel procurement and handling in
selected existing plants and exchange of information, Enkping: ENA Kraft.
Hischier, R., Reichart, I. (2003), Multifunctional electronic media traditional media,
International Journal of Life Cycle Assessment, 8(4), 201208.
Hoeglund, C., Stenstroem, T.A., Joensson, H., Sundin A. (1998), Evaluation of faecal
contamination and microbial die-off in urine separating sewage systems, Water
Science and Technology, 38(6), 1725.
Hogg, D., Wilson, D., North, J. i in. (2007), Household waste prevention policy, Bristol:
Eunomia.
Horiuchi, R., Schuchard, R., Shea, L., Townsend, S. (2009), Understanding and preventing
greenwash: a business guide, London: BSR i Futerra.
Howard, E. (1898), The three magnets, przedruk w: Wheeler, S.M., Beatley, T. (red.), The
sustainable urban development reader, London: Routledge, 150156.
Huma, M. (2006), Jak kupowa, by nie da si upolowa, Krakw: PZS.
Huma, M., Krzystkiewicz, M. (2007), Kupuj odpowiedzialnie! Twoje pienidze ksztatuj
wiat, Krakw: PZS.
399
Kaca, E. (2007), Infrastruktura wodno-ciekowa na wsi na przeomie wiekw, Problemy
Inynierii Rolniczej, 1, 3545.
Kahn, M.E., Vaughn, R.K. (2009), Green market geography: the spatial clustering of
hybrid vehicles and LEED registered buildings, The B.E. Journal of Economic
Analysis & Policy, 9(2), art. 2.
Kalinka, P. (2003), Wycena walorw turystycznych Puszczy Biaowieskiej w kontekcie
sporu o powikszenie Biaowieskiego Parku Narodowego, praca magisterska,
Uniwersytet Warszawski.
Kalisz, L., Sabut, J. (2007), Dewatering of anaerobically stabilized sludge on reed beds,
Ochrona rodowiska i Zasobw Naturalnych, 30, 105115.
Kanatschnig, D., Resel, K., Strigl, A. (2003), Guidelines: reporting about sustainability.
7 steps to a successful sustainability report, Vienna: Bundesministerium fr Verkehr,
Innovation und Technologie.
Kangas, P.C. (2004), Ecological engineering: principles and practice, Boca Raton, FL:
CRC Press.
Karnicki, Z., Horbowy, J., Radtke, K. (2008), Dorsz batycki: co nas naukowcw
niepokoi?, Wiadomoci Rybackie, 161, 38.
Kent County Council (2000), Kent design: a guide to sustainable development, Canterbury:
KCC.
Kibert, C.J. (1994), Principles and a model for sustainable construction, w: Proceedings
of the First International Conference on Sustainable Construction, 69.11.1994,
Tampa, FL, 19.
Kirkham, D. (2002), Light rail cities: what Perth can learn w: Sustainable cities practicum
and field trip to Europe semester 2-2002, Perth: Murdoch University, 3-13-27.
Klein, N. (2000), No logo, Toronto: Knopf. Wydanie polskie: (2004), No logo, Warszawa:
wiat Literacki.
Kobus, D. (2002), The evaluation of progress towards achieving sustainable development
in countries in transition, doktorat, Manchester: University of Manchester.
Koakowski, M.M. (2005), Rewolucja z beczki Diogenesa, Architektura i Biznes, 6,
3443.
Konopska, B. (red.) (2007), d 1:22 500. Plan Miasta, Warszawa: PPWK.
Kopaska, A., Bartczak, A., Siwiska-Gorzelak, J. (2008), Partnerstwo publiczno-pry-
watne: podmioty prywatne w realizacji zada publicznych sektora wodno-kanaliza-
cyjnego, Warszawa: CeDeWu.
Korze, Z. (2001), Ekologistyka, Pozna: Instytut Logistyki i Magazynowania.
Kosiski, W. (1995), Ksztatowanie krajobrazu kulturowego: miasteczko turystyczne na
przykadzie Janowca n/Wis, Ochrona Zabytkw, 34, 266282.
Kowalski, Z., Kulczycka, J., Gralczyk, M. (2007), Ekologiczna ocena cyklu ycia
procesw wytwrczych, Warszawa: PWN.
Krier, L. (2001), Architektura: wybr czy przeznaczenie, Warszawa: Arkady.
Kronenberg, J. (2007a), Ecological economics and industrial ecology: a case study of the
Integrated Product Policy of the European Union, London & New York: Routledge.
Kronenberg, J. (2007b), Making consumption reasonable, Journal of Cleaner
Production, 15(6), 557566.
Kronenberg, J. (2008), Rynek produktw sprawiedliwego handlu (fair trade) w Polsce,
Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica, 221, 127138.
Kronenberg, J., Clift, R. (2004), Industrial ecology in Poland, Journal of Industrial
Ecology, 8(4), 1317.
400
Kronenberg, J., Winkler, R. (2009), Wasted waste: an evolutionary perspective on indus-
trial by-products, Ecological Economics, 68(12), 30263033.
Krlikowska, K., Kronenberg, J., Maliszewska, K. i in. (2007), Role-Playing Simulation as
a communication tool in community dialogue: Karkonosze Mountains case study,
Simulation and Gaming, 38(2), 195210.
Kuikka, S., Hildn, M., Gislason, H. i in. (1999), Modeling environmentally driven uncer-
tainties in Baltic cod (Gadus morhua) management by Bayesian influence diagrams,
Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 56(4), 629641.
Kukla, P., Wojtulewicz, J. (2009), Analiza potencjau zmniejszenia zuycia energii
w nowych budynkach w wyniku zastosowania wyszych standardw w zakresie
izolacyjnoci przegrd zewntrznych, Warszawa i Katowice: WWF Polska i Fundacja
na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii.
Kurczewski, P., Lewandowska, A. (2008), Zasady prorodowiskowego projektowania
obiektw technicznych dla potrzeb zarzdzania ich cyklem ycia, Pozna: KMB Druk.
Kurowski, M., Rudnicki, A. (2006), Koncepcje rozwoju sieci tramwajowej w Krakowie,
Konferencja Naukowo-Techniczna Miasto i Transport 2006, Warszawa: Koo
Naukowe Inynierii Komunikacyjnej.
Kvarnstrm, E., Emilsson, K., Richert Stintzing, A. i in. (2006), Urine diversion: one step
towards sustainable sanitation, Stockholm: Stockholm Environment Institute.
Kwiatkowski, J. (2003), Partycypacja spoeczna i rozwj spoeczny, Warszawa: Fundacja
Rozwoju Demokracji Lokalnej.
Lantz, M., Svensson, M., Bjrnsson, L., Brjesson, P. (2007), The prospects for an expan-
sion of biogas systems in Sweden: incentives, barriers and potentials, Energy Policy,
35(3), 18301843.
Laszlo, C. (2008), Firma zrwnowaonego rozwoju, Warszawa: Studio EMKA. Wydanie
oryginalne: (2005), The sustainable company, Washington, D.C.: Island Press.
Lehtonen, M. (2004), The environmentalsocial interface of sustainable development:
capabilities, social capital, institutions, Ecological Economics, 49(2), 199214.
Lenartowicz, J.K. (2004), Sownik psychologii architektury, Krakw: Wydawnictwo
Politechniki Krakowskiej.
Lenartsson, M., Ridderstolpe, P. (2002), Wskazwki dla stosowania systemw wykorzy-
stujcych cieki w domkach jednorodzinnych, Uppsala: Coalition Clean Baltic, Polski
Klub Ekologiczny.
Liro, A. (1995), Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET Polska, Warszawa:
Fundacja IUCN Poland.
Loga, T., Knissel, J., Diefenbach, N. (2008), Energy performance requirements for new
buildings in 11 countries from Central Europe, Darmstadt: Institut Wohnen und
Umwelt.
Lokalna akcja na rzecz rodowiska, czyli jak wasnymi siami opracowa program
ochrony rodowiska dla gminy lub powiatu (2000), Warszawa: NFOiGW.
Low, N. (2007), The green city: sustainable homes, sustainable suburbs, w: Thvaites,
K., Porta, S., Romice, R., Greaves, M. (red.), Urban sustainability through environ-
mental design, London: Routledge, 133165.
401
Magnuszewska, J. (red.) (2003), Dynamika zrwnowaonego rozwoju. Region
Karkonoszy i Dolina Odry, Wrocaw: Stowarzyszenie Zielona Kultura.
Magnuszewski, P., Sendzimir, J., Kronenberg, J. (2005), Conceptual modeling for
adaptive environmental assessment and management in the Barycz Valley, Lower
Silesia, Poland, International Journal of Environmental Research and Public Health,
2(2), 194203.
Maibach, M., Schreyer, C., Sutter, D. i in. (2008), Handbook on estimation of external
costs in the transport sector, Delft: CE Delft.
Markowski, T., Gzell, S., Kochanowski, M. i in. (2009), Polityka miejska pastwa: cele,
priorytety, instrumenty, Warszawa: Ministerstwo Infrastruktury.
Mas-Colell, A., Whinston, M.D., Green, J.R. (1995), Microeconomic theory, Oxford:
Oxford University Press.
Mazurkiewicz, P. (2006), CSR implementation guide: non-legislative options for the Polish
government, Washington, D.C. & Warsaw: The World Bank.
McCormick, K., Kberger, T. (2005), Exploring a pioneering bioenergy system: the case
of Enkping in Sweden, Journal of Cleaner Production, 13(1011), 10031014.
McHarg, I.L. (1969), Plight and prospect, przedruk w: Wheeler, S.M., Beatley, T. (red.),
The sustainable urban development reader, London: Routledge, 3437.
Meadows, D.H. (1989), System dynamics meets the press, System Dynamics Review,
5(1), 6980.
Meadows, D.H. (1998), Indicators and information systems for sustainable development:
a report to the Balaton Group, Hartland VT: Sustainability Institute.
Mendler, S.F., Odel, W. (2000), The HOK guidebook to sustainable design, New York: Wiley.
Mentzer, J.T., DeWitt, W., Keebler, J.S. i in. (2001), Defining supply chain management,
Journal of Business Logistics, 22(2), 125.
Miara, M. (2010), Pompy ciepa, Murator, 2, 152158.
Ministerstwo Gospodarki (2009), Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, projekt,
wersja nr 4 z 5 marca 2009 r.
Miszalska, A., Piotrowski, A. (red.) (2006), Obszary adu i anomii. Konsekwencje
i kierunki polskich przemian, d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego.
Mitsch, W.J. (2003), Ecology, ecological engineering, and the Odum brothers, Ecological
Engineering, 20(5), 331338.
Mitsch, W.J., Jrgensen, S.E. (2003), Ecological engineering: a field whose time has
come, Ecological Engineering, 20(5), 363377.
Mitsch, W.J., Lefeuvre, J.C., Bouchard V. (2002), Ecological engineering applied to river
and wetland restoration, Ecological Engineering, 18(5), 529541.
Mizgajski, A. (2000), Cechy ekologicznie podtrzymywalnego rozwoju Poznania
w wietle form metabolizmu miasta i struktury przestrzennej, Biuletyn KPZK PAN,
192, 221244.
Moberg, ., Johansson, M., Finnveden, G., Jonsson, A. (2007), Screening environmental
life cycle assessment of printed, web based and tablet e-paper newspaper, Stockholm:
Royal Institute of Technology (KTH).
Moldan, B., Billharz, S. (1997), Sustainability indicators, Chichester, UK: Wiley.
Molnar, G. (2005), A Tiszanal. Ekvilibrium kiad, Budapeszt.
Mols, C.M.M., Visser, M.E. (2002), Great tits can reduce caterpillar damage in apple
orchards, Journal of Applied Ecology, 39(6), 888899.
Mont, O. (2000), Product-Service Systems: shifting corporate focus from selling products
to selling product-services, AFR-report 288, Stockholm: Swedish EPA.
402
Mont, O., Plepys, A. (2004), What is behind meagre attempts to sustainable consump-
tion? Institutional and product-service system perspective, w: Hubacek,
K., Inaba, A., Stagl, S. (red.), Proceedings of the International Workshop on
Driving Forces of and Barriers to Sustainable Consumption, Leeds: University of
Leeds, 108126.
Mller, B., Thgersen, J. (2008), Car use habits: an obstacle to the use of public trans-
portation?, w: Jensen-Butler, C., Sloth, B., Larsen, M.M., Madsen, B., Nielsen, O.A.
(red.), Road pricing: the economy and the environment, Berlin & Heidelberg:
Springer, 301314.
Mndl, A., Schtz, H., Stodulski, W., leszyski, J., Welfens, M.J. (1999), Ekorozwj
poprzez odmaterializowanie produkcji i konsumpcji, Warszawa: Instytut na rzecz
Ekorozwoju.
Mycielski, M., Choynowski, P., Buczek, G. (2005), Karta Nowej Urbanistyki, Urbanista,
6, 810.
NAO (National Audit Office) (2005), Darent Valley Hospital: the PFI contract in action,
London: NAO.
Newman, P. (2007), Travel time budgets as a tool for sustainable urban design
w: Thvaites, K., Porta, S., Romice, R., Greaves, M. (red.), Urban sustainability through
environmental design, London: Routledge, 8794.
Novak, J.D., Caas, A.J. (2006a), The origins of the concept mapping tool and the
continuing evolution of the tool star, Information Visualization, 5(3), 175184.
Novak, J.D., Caas, A.J. (2006b), The theory underlying concept maps and how to
construct them, Pensacola, FL: Florida Institute for Human and Machine Cognition.
Nuij, R. (2001), Eco-innovation: helped or hindered by Integrated Product Policy,
Journal of Sustainable Product Design, 1(1), 4951.
403
Opschoor, J.B. (1996), Institutional change and development towards sustainability,
w: Costanza, R., Segura, O., Martinez-Alier, J. (red.), Getting down to Earth: practical
applications of ecological economics, Washington, D.C.: Island Press, 327350.
404
PPS i FP (Project for Public Spaces i Fundacja Partnerstwo dla rodowiska) (2009), Jak
przetworzy miejsce. Podrcznik kreowania udanych przestrzeni publicznych,
Krakw: FP.
Prahalad, C.K. (2006), The fortune at the Bottom of the Pyramid: eradicating poverty
through profits, Philadelphia: Wharton School Publishing.
Preisner, L., Pindr, T. (2000), Przegldy efektywnoci przemysu i ochrony rodowiska,
wydanie 3-cie, Krakw: Wydawnictwa AGH.
Preisner, L., Turek, I. (2005), Rola znakw rodowiskowych w strategii przedsibior-
stwa, w: Pindr, T. (red.), Proces wdraania rozwoju zrwnowaonego w przedsi-
biorstwie, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, 216224.
Proekologiczna gospodarka odpadami w gminie (2000, wyd. II zmienione), Owicim
i Krakw: Towarzystwo na rzecz Ziemi.
Putnam, R. (2008), Samotna gra w krgle: upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych
w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne.
Wydanie oryginalne: (2000), Bowling alone: the collapse and revival of American
community, New York: Simon & Schuster.
Quariguasi Frota Neto, J., Bloemhof-Ruwaard, J.M., van Nunen, J.A.E.E., van Heck,
E. (2008), Designing and evaluating sustainable logistics networks, International
Journal of Production Economics, 111(2), 195208.
405
Ryska, E.D. (2004), Architekt w procesie tworzenia harmonijnego rodowiska,
Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.
Sachs, J. (2006), Koniec z ndz, Warszawa: PWN. Wydanie oryginalne: (2005), The end
of poverty, New York & London: Penguin.
Samuelson, P.A., Nordhaus, W.D. (2004), Ekonomia, tom 2, PWN: Warszawa. Wydanie
oryginalne: (1998), Economics, wydanie 16-e, New York: McGraw-Hill.
Santala, E., Kaloinen, J. (2004), New regulation enhances improvement of onsite waste-
water treatment in Finland, Small Water and Wastewater Systems, 6th Specialist
Conference, Fremantle, Australia.
Scharmer, C.O. (2007), Theory U: leading from the future as it emerges, Cambridge, MA:
Society for Organisational Learning.
Schneider, B. (2007), Koncepcja rozwoju regionalnego w oparciu o gospodarcze wyko-
rzystanie wd geotermalnych: Termy Warmiskie, Lidzbark Warmiski: Starostwo
Powiatowe.
Schreyer, C., Schneider, C., Maibach, M. i in. (2004), External costs of transport, Zurich:
INFRAS.
Sendzimir, J., Balogh, P., Vari, A., Lantos, T. (2004). The Tisza River Basin: slow change
leads to sudden crisis, w: Light, S. (red.), The role of biodiversity conservation in the
transition to rural sustainability, Amsterdam: ISO Press, 261290.
Sendzimir, J., Flachner Z. (2007), Exploiting ecological disturbance, w: McNeely,
J., Scherr, S. (red.), Farming with nature: the science and practice of ecoagriculture,
Washington, D.C.: Island Press, 213230.
Sendzimir, J., Magnuszewski, P., Balogh, P., Vari, A. (2007), Anticipatory modeling of
biocomplexity in the Tisza river basin: first steps to establish a participatory adaptive
framework, Environmental Modelling and Software, 22(5), 599609.
Sendzimir, J., Magnuszewski, P., Flachner, Z. i in. (2008), Assessing the resilience of
a river management regime: informal learning in a shadow network in the Tisza
River Basin, Ecology and Society, 13(1), art. 11.
Senge, P.M. (1998), Pita dyscyplina, Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. Wydanie
oryginalne: (1990), The fifth discipline, New York: Doubleday.
Sennet, R. (2006), Korozja charakteru: osobiste konsekwencje pracy w Nowym
Kapitalizmie, Warszawa: Muza. Wydanie oryginalne: (1998), The corrosion of char-
acter: the personal consequences of work in the New Capitalism, New York: W.W.
Norton & Company.
SEPA (2009), Wastewater treatment in Sweden, Stockholm: Swedish Environmental
Protection Agency.
Shechter, M. (2000), Valuing the environment, w: Folmer, H., Landis Gabel, H. (red.)
Principles of environmental and resource economics, wydanie 2-gie, Aldershot:
Edward Elgar, 72103.
Shirley, M., Walsh P. (2000), Public versus private ownership: the current state of the
debate, Washington, D.C.: World Bank.
Siebenhandl, B. (2007), Disposal safety in Vienna, Safe and clean: safety of disposal and
clean city, 8th International Conference on Waste Management, Vienna.
Siposs, V., Kiss, F. (2002), Living with the river, LIFE-nature project in the Tisza Floodplain,
Budapeszt: WWF.
Siuta, J., Wasiak, G. (2000), Kompostowanie odpadw i uytkowanie kompostu, Warszawa:
Instytut Ochrony rodowiska.
406
Slessor, C. (1997), Sustainable architecture and high technology, London: Thames
& Hudson.
Sy, D. (2006), Wykorzystanie wd opadowych w instalacji sanitarnej budynkw
mieszkalnych, Przegld Naukowy Inynieria i Ksztatowanie rodowiska, 33(1),
192201.
Smith, N.C., Lenssen, G. (2009), Odpowiedzialno biznesu. Teoria i praktyka,
Warszawa: Studio EMKA. Wydanie oryginalne: (2009), Mainstreaming corporate
responsibility, Chichester, UK: Wiley.
Smits, A.J.M., Nienhuis, P.H., Leuven, R.S.E.W. (2000), New approaches to river
management, Leiden: Backhuys Publishers.
Sony (2002), Sony Europe press statement on temporary halt of shipments of some
Sony models in Europe, Cologne: Sony Europe GmbH.
Sorrell, S. (2007), The rebound effect: an assessment of the evidence for economy-
wide energy savings from improved energy efficiency, London: UKERC.
SPN (2007), Guide to the business case and benefits of sustainability purchasing,
Vancouver: Sustainability Purchasing Network.
Stachowiak, M. (2001), Ekologiczny odcisk stopy jako wskanik trwaego rozwoju
Polski, praca magisterska na Midzywydziaowych Studiach Ochrony rodowiska,
Uniwersytet Warszawski.
Stave, K.A. (2003), A system dynamics model to facilitate public understanding of
water management options in Las Vegas, Nevada, Journal of Environmental
Management, 67(4), 303313.
Sterman, J.D. (2000), Business dynamics: system thinking and modeling for
a complex world, Boston: Irwin/McGraw-Hill.
Stoczkiewicz, M. (2003), Prawa konsumentw w kontekcie ochrony rodowiska,
Krakw: PZS.
Strigl, A., Bosch, G., Reisinger, H. (2007), Sustainability Management System:
Kennzahlenbasierter Aufbau eines betrieblichen Nachhaltigkeitsmanagements,
Wien: Bundesministerium fr Verkehr, Innovatiion und Technologie.
Suligowski, Z., Tuszyska, A. (2008), Alternatywna kanalizacja, w: Suligowski,
Z. (red.), Vademecum dla przedsibiorcw, Wrocaw: Partnerstwo Budujmy
Razem, cz B.
Symon, E. (2009), Wypadki drogowe w Polsce w 2008 roku, Warszawa: Komenda
Gwna Policji.
Szczepanowska, H.B. (2001), Drzewa w miecie, Warszawa: Hortpress.
Szczepanowska, H.B. (2008), Wycena wartoci drzew na terenach zurbanizowa-
nych, Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Szlvik, L. (2003), Az elmlt msfl vszzad jelentsebb Tisza-vlgyi rvizei s az
rvzvdelem szakaszos fejlesztse, Vzgyi Kzlemnyek Klnszm IV.
Sztompka, P. (2007), Zaufanie: fundament spoeczestwa, Krakw: Znak.
Szulczewska, B., Cieszewska, A., (2006), Ukad przyrodniczy obszaru metropolital-
nego: sie w piercieniu czy piercie w sieci?, w: Kozowski, S. (red.),
ywioowe rozprzestrzenianie si miast: studia nad zrwnowaonym rozwojem,
tom 2, Biaystok i Warszawa: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, 4970.
Szymaski, ., Wodarek, P. (2006), Modernizacja tramwaju na Trasie WZ: prio-
rytet dla tramwajw na Mocie lsko-Dbrowskim w badaniach symulacyj-
nych, Konferencja Naukowo-Techniczna Miasto i Transport 2006, Warszawa:
Koo Naukowe Inynierii Komunikacyjnej.
407
Taff, S.J. (1998), AgLand: the game. Simulating real-life decisions and consequences,
University of Minnesota <www.extension.umn.edu/AgLand>.
Theiss, M. (2007), Krewni znajomi obywatele: kapita spoeczny a lokalna polityka
spoeczna, Toru: Adam Marszaek.
Tischner, U., Charter, M. (2001), Sustainable product design, w: Charter, M., Tischner,
U. (red.), Sustainable solutions: developing products and services for the future,
Sheffield: Greenleaf, 118138.
Tukker, A., Jansen, B. (2006), Environmental impacts of products: a detailed review of
studies, Journal of Industrial Ecology, 10(3), 159182.
Tukker, A., Tischner, U. (red.) (2006), New business for Old Europe, Sheffield: Greenleaf.
UNDP (2002), Audit zrwnowaonego rozwoju gmin i powiatw: oferta pomocy dorad-
czej, Warszawa: UNDP.
UNDP (2003), Polskie spoeczestwo na drodze do zrwnowaonego rozwoju (Poland
towards sustainable human development), Warszawa: UNDP.
UNDP (2008), World Development Report 2007/2008, New York: UNDP.
UNEP (2004), Freshwater in Europe, Chtelaine: UNEP/DEWA Europe.
Urban Design Group (2002), Urban design guidance, London: Telford.
UZP (Urzd Zamwie Publicznych) (2009), Zielone zamwienia publiczne, Warszawa: UZP.
Wackernagel, M., Rees, W. (1996), Our ecological footprint: reducing human impact on
the Earth, Gabriola Island, BC: New Society Publishers.
WCED (World Commission on Environment and Development) (1987), Our common
future, Oxford: Oxford University Press.
Wesoowski, J. (2003), Transport miejski: ewolucja i problemy wspczesne, d:
Wydawnictwo Politechniki dzkiej.
408
Wesoowski, J. (2008), Miasto w ruchu: przewodnik po dobrych praktykach w organizo-
waniu transportu miejskiego, d: Instytut Spraw Obywatelskich.
Wheeler, S.M. (2004), Planning for sustainability: creating livable, equitable, and ecolog-
ical communities, London & New York: Routledge.
Whiston-Sprin, A. (1984), The granite garden: urban nature and human design, New
York: Basic Books.
WHO (1983), Indoor air pollutants: exposure and health effect, EURO Reports and
Studies 78, Genewa: WHO.
Wierzbowska, T., Kuraszko, I. (2006), Odpowiedzialny biznes w Polsce: dobre praktyki,
2006, Warszawa: Forum Odpowiedzialnego Biznesu.
Witruwiusz (1999), O architekturze ksig dziesi, Warszawa: Prszyski i S-ka.
Wojtulewicz, J., Osicki, A. (2006), Oszacowanie potencjau zmniejszenia zuycia energii
elektrycznej w gospodarstwach domowych w Polsce, Katowice: Fundacja na rzecz
Efektywnego Wykorzystania Energii.
Wjcik, A. (2007), Jak powstawaa oczyszczalnia rolinna w Dziewinie, film dokumen-
talny, Krakw: Centrum Rozwiza Systemowych.
409
Indeks
3M 124125 Chichilnisky kryterium 74
3R 294296, 297, 301, 302, 312, 353 cige doskonalenie, cykl PDCA 96, 102, 104,
3T 376 131, 181, 199
3U 296 Cisa 55, 6670, 214
Commerzbank Tower 158, 160
Agenda 21 83, 232, 372 CommunityPlanning.net 380
Allegro 351 Craigslist 354
Amsterdam 267, 328, 329330 cykl ycia produktu 2, 82, 126, 127, 128, 129
analfabetyzm 77, 357 133, 136, 137, 141149, 150, 154, 164, 178,
analiza interesariuszy 26, 106108, 219 182, 185, 193, 200; rola konsumentw 354,
analiza kosztw i korzyci 12, 31, 32, 328329 355
analiza SWOT 219, 336, czystsza produkcja 124, 125, 126, 133, 139
analiza sytuacyjna 219 Czysty Biznes (program Fundacji Partnerstwo
architektura 150175, 239, 244, 246, 279, 352; dla rodowiska) 126, 140
etyczny wymiar 162; potrzeby 157; rodzima
161; wzorce i kody 247248, 251, 263, 264 Danone 104105, 107, 352
Ashoka 374, 376 dematerializacja 125, 126, 128, 129; publikacje
aspekty bezporednie i porednie 3, 4, 351 zdematerializowane 3, 345
audyt dostawcw 180182 destruenci 134, 137
audyt LA-21 225227 Detroit 266, 274275
audyt zrwnowaonego rozwoju 226 diagramy przyczynowe (systemowe) 6, 4445,
autobus na telefon 290 5254, 5758, 60, 6364, 8990, 269; jak czy-
ta 52
balast materialny 128, 136 dugookresowe podejcie 17, 22, 34, 36, 37, 38,
Batyk 20, 3438, 188, 197, 361 42, 63, 84, 8889, 91, 134, 353, 389
bank czasu 371 dobra nierynkowe 1416, 80, 84
Bank Danych Regionalnych GUS 223 dobrobyt 7485; a dobrostan 217; a rodowisko
Barycz 6065 1012, 30, 31; a jako ycia 24; ekonomicz-
Base of the Pyramid (BoP) 183, 194 na koncepcja 7879; zob. te ISEW
BAT (Best Available Technique) 130 dobrostan 28, 217
Bazylea 271, 275 dobrowolne porozumienia 21
BedZED 237, 252254 dolina rzeczna, zob. Barycz, Cisa
BergsonaSamuelsona funkcja dobrobytu spo- dom z bali somianych 173175
ecznego 78, 82 dorsz 20, 3438, 5354, 188, 189, 190, 197, 361
Biaowieski Park Narodowy, zob. Puszcza Bia- dostawcy 107, 131, 132, 176, 192193, 363;
owieska wsppraca z dostawcami 103, 105, 176182,
biblioteka 3, 204, 209212, 245, 329330 195199, 352; wymagania wobec dostawcw
biogaz 298, 311, 312 179180, 184190, 195199; zob. te audyt
biornorodno 3033, 245, 308 dostawcw
bluewash (dziaania pozorne) 90, 94, 349, 373 downcycling 297
bogostan 217 Dubbletten 304, 306
book crossing 354 DuPont 184
BOT (Build Operate Transfer) 324, 327, DVD 200, 207
branowe grupy zakupw 188 dyskontowanie 74, 329
BRE Bank 114118 dystrybucja zwrotna 180, 182
BREEAM 164, 255 dziedzictwo kulturowe 162, 239, 240, 244245,
BREF 186 259, 270, 383; zob. te zabytki
Brundtland definicja 71 Dzie bez samochodu 285
budownictwo 128, 137, 139, 150175, 185, 186, Dziewin 317322
223, 236, 239, 255, 259, 329; pasywne 163,
253, 312; ziemne 161, 174 eco-tech 158161
efekt zwrotny 8283, 129, 134, 139, 203, 345
car sharing/car pooling 253, 271, 354 efekty zewntrzne 10, 1621, 39; a koszty ze-
cele dokumentw planistycznych: strategiczne; wntrzne 16; dugoterminowe 17, 38; po-
nadrzdne; gwne; szczegowe 217219 nadnarodowe 14, 343; zob. te koszty ze-
Centrum Edukacji Obywatelskiej 374 wntrzne
Centrum Rozwiza Systemowych (CRS) 29, 56, efektywno energetyczna 21, 83, 92, 133, 186,
57, 317 361; budynkw 151152, 163, 247; w Polsce
certyfikacja budynkw 163164 311, 346348
Charrette 249, 262 eko-efektywno 91, 124129, 134, 202, 204
410
eko-etykietowanie 130, 163, 185, 186, 189, 190 identyfikowalno 37, 189190
192, 193, 352, 355, 363 igrzyska 185, 194
Eko-innowacje, program UE 92 IKEA 91, 189, 195199
ekologia przemysowa 124, 129, 134139, 201; indeks rozwoju spoecznego, zob. HDI
zasady 134135; metafora 139 indeksy giedowe 9293
ekologiczne samobjstwo 89 innowacyjno 115, 139, 193, 239
eko-miasteczko, zob. Siewierz instrumenty polityki ochrony rodowiska 1921
eko-projektowanie 128, 131133, 137, 141149, instytucje 9, 2425, 38, 40, 88, 196
202, 203204 Instytut na rzecz Ekorozwoju 76, 125
ekorozwj 76 Interface 154, 205206
eko-zespoy 356 internalizacja, zob. koszty zewntrzne
EMAS 178, 193 internet 156, 203, 211, 345, 354, 374375
energetyka 311312 inwestycje koca rury 23, 229, 314
energia 13, 88, 119, 133, 134135, 298, 311312, inynieria ekologiczna 307, 310, 312
345, 347348; dyrektywa dotyczca charak- ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare)
terystyki energetycznej budynkw (EPBD) 8182
151, 163; zuycie w budynkach 151153, ISIS metoda 29
163164, 252 ISO 14001 178, 193
energia odnawialna 223, 237, 264, 295 ISO 14020 190
energooszczdno, zob. efektywno energe- ISO 14040 130, 140
tyczna
Energy Star 186 jako ycia 12, 13, 24, 40, 162, 217218, 240,
Enkping 215, 302303 244; a zaangaowanie obywateli 214, 380;
etyka 8889, 162, 188 wskaniki 223
etykieta spoeczna 189, 194 jednostka funkcjonalna 126, 130, 142, 207
eutrofizacja 57, 131, 302 Johnson & Johnson 99, 100
411
kreacja miejsca (placemaking) 238, 249 przeciwdziaanie 20, 188
krtkoterminowe podejcie 34, 36, 91 niewiedza 2123, 28; otwarta a zamknita 22
krytyczne progi zanieczyszcze 22 Nowa Huta 258261
kumulacja zanieczyszcze 22 Nowa Supia 310
Kurytyba 283, 284 Nowy Urbanizm 237, 263
LCA 82, 129131, 140, 141149, 169, 183, 192, ocena cyklu ycia produktu, zob. LCA
202 oczyszczalnie ciekw 299, 302, 325, 327; przy-
LCC 146, 185, 186, 187, 354 domowe 303; rolinne 12, 302, 307310,
LCM 130, 183 317322
leasing 204, 205, 206207, 208 odpady 10, 12, 144, 182, 295296; budowlane
LEED 159, 164; LEED for Neighbourhood De- 170, 175; komunalne 296298, 312; niebez-
velopment 255 pieczne 195; organiczne 138, 297298, 312;
Lidzbark Warmiski, powiat 336340 radioaktywne 110; kompostowanie 297298;
lodwka 141149, 354 recykling 297; segregacja 169170, 346, 354,
logistyka 133, 176, 180, 195, 197 357; spalanie 21; wykorzystanie 124, 128,
Lokalna Agenda 21 (LA-21) 83, 227, 228, 229 134, 137, 161, 204, 223; zob. te materiay
231, 232234, 252; audyt, zob. audyt LA-21 budowlane z recyklingu; zapobieganie od-
lokalne grupy dziaania 216 padom
lokalne wsplnoty 83, 212, 238, 246, 248, 259, ogniwa fotowoltaiczne 153, 215, 312
377, 386 opakowanie 20, 128, 135, 180, 295, 353
Londyn 194, 255, 270, 279 Organizacja Narodw Zjednoczonych (ONZ)
low-tech 160161 71, 195
organizacje pozarzdowe 25, 26, 37, 6064,
ady zrwnowaonego rozwoju 217, 218, 223, 214, 322, 325, 364, 369, 372, 372374, 381;
224, 230 dziaalno edukacyjna 190, 357, 359362;
acuch dostaw 176199; lider acucha 177, nieformalne 379383; wsppraca z bizne-
184 sem 104, 107, 114, 181; nacisk na biznes 89,
acuch wartoci 120, 121 184, 189, 349, 352; zaufanie do 371
owiska, przeowienie 10, 34, 189
d 280, 282, 284, 344, 365, 369, 371, 379383 park eko-przemysowy 137139
park & ride 278, 279
mapy koncepcyjne 45, 57 Parlament Europejski 364
Marine Stewardship Council (MSC) 189, 190, partnerstwo lokalne 2627, 216, 228, 229, 231,
191 233234
Marks & Spencer 103 partnerstwo publiczno-prywatne 94, 166, 323
Marwad 306 340; formy 323324; korzyci 325326; przy-
materiaochonno 126, 127, 154 gotowanie 325, 331334; zarzdzanie ryzy-
materiay budowlane 151, 154, 168, 169, 174, kiem 326329; zastosowanie 324325
186, 345346; lokalne 252; niskoprzetworzo- Partnerstwo Razem 385, 386
ne 174; z recyklingu 137, 170 partycypacja spoeczna 2627, 3943, 89, 223,
McDonalds 182, 184, 203 230, 239, 248249, 252, 312315, 322, 342,
MFA (Material Flow Accounting) 135136 352, 385; zob. te modelowanie partycypa-
Midzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) 179, cyjne
181, 195, 363 Patagonia 179
mikroklimat 302; w budynkach 151, 155, 175 PDCA, zob. cige doskonalenie
MIPS 126, 127 pesymizm 369
mnonik 4 i 10 125, 126, 202 PGNiG 119123
modele mylowe 6, 4648, 49, 52, 60, 63, 283, Piaseczno 331
369 piesza strefa 237, 250, 253, 266, 268, 271, 275,
modelowanie partycypacyjne 4950, 60, 67; 280, 284, 288
zob. te partycypacja spoeczna plany rozwoju lokalnego 217220, 225, 227,
monitoring spoeczny 226, 233 230231, 232234, 239240
monitoring wskanikowy 221224, 226, 228 plecak ekologiczny 128, 136
Most lsko-Dbrowski w Warszawie 292293 pyty wirowe, wpyw produkcji na rodowi-
sko 3943
Natura 2000 317 Polska Akcja Humanitarna 359, 364
Natural Step 134135 Polska Zielona Sie 359360, 364, 365
niedoskonaoci instytucjonalne 9, 24, 25, 35, Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekolo-
196 gicznego 164, 165
niedoskonaoci rynku 9, 16, 21 poowy nielegalne, zob. nielegalne poowy
nielegalne poowy 3435, 3738, 188, 189, 361; pompy ciepa 153, 312
Portland 283
412
Poundbury 237, 250252 sprawiedliwo midzygatunkowa 74
powierzchnia biologicznie czynna 154155 sprawiedliwo midzypokoleniowa 7475
praca dzieci 95, 179, 195, 196, 198, 353, 363 sprawiedliwy handel 191, 363367
prawa wasnoci 16 sprzenia zwrotne 45, 47, 5253, 60, 6869,
prefabrykacja budowlana 156 294
Prius 83 standardy produktowe 21, 184
Procter & Gamble 183, 194 standardy urbanistyczne 239, 247
produkt krajowy brutto (PKB) 76; a inne wska- stand-by, zob. funkcja czuwania
niki rozwoju 77; a koszty zewntrzne 1718; Stany Zjednoczone 50, 81, 135, 179, 182, 184,
a warto usug rodowiska 12; a warto za- 188, 263, 274, 330, 364
mwie publicznych 185; zob. te zaziele- Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu Trzeci
niony PKB wiat i My 364, 365
program zrwnowaonego rozwoju 99103 strategia zrwnowaonego rozwoju, zob. plany
programy rolno-rodowiskowe 62, 64, 65 rozwoju lokalnego
Projekt Umbrella UNDP 225, 232234 struktura systemu 46, 47, 49
przeciwdziaanie odpadom, zob. zapobieganie Stryszw 306
odpadom symulacja uczestniczca 5455
przeciwdziaanie zanieczyszczeniom, zob. za- syndrom chorego budynku (SBS) 155
pobieganie zanieczyszczeniom System Analiz Samorzdowych (SAS) 223
przedsibiorczo spoeczna 376 system produktowo-usugowy 201, 203207
Przedsibiorstwo Transportu Samochodowego system zarzdzania realizacj strategii zrwno-
z Krakowa 187 waonego rozwoju 227
przestrze spoeczna 245248 system zarzdzania rodowiskowego 177178
przewaga konkurencyjna 92, 126, 189, 201 system zarzdzania zrwnowaonym rozwo-
ptaki 153 jem (SMS) 96112
Puszcza Biaowieska 3033, 198 szara energia 175
Szczecin 166172
Ramowa Dyrektywa Wodna 313 Sztokholm 270, 298, 302, 306
raport zrwnowaonego rozwoju 110111, Szwajcaria 1718, 83, 364
114118; zob. te GRI Szwecja 182, 298, 303, 306, 311
regionalny model zrwnowaonego rozwoju
6163 cieki szare 306
renowacja 166172, 240 lad ekologiczny (ecological footprint) 7677
rolnictwo przyjazne rodowisku 6163 wiadectwa energetyczne 163
ROT (Rehabilitate Operate Transfer) 324,
rower 215, 242, 250, 255, 267268, 271, 272, termomodernizacja 153
273, 274, 275, 278, 290 Termy Warmiskie 336340
rozszerzona odpowiedzialno producentw Tiffany & Co. 184
182 TINA (there is no alternative) 43
rozwizania koca rury 23, 229, 314 toalety: wodooszczdne 310; separujce 304
ruchy spoeczne 368 307
rybowstwo, zob. dorsz Traktat o Unii Europejskiej 2, 22
rzemioso 156157, 386 tramwaj 272, 274, 275, 277, 278, 279, 282, 284
285, 291, 292293; szybki 280, 289290
SA8000 181 transport 263293; decyzje konsumentw 268
samochd 21, 8283, 182, 186, 207, 242, 250, 269, 354; koszty zewntrzne 1719, 268270,
265, 266, 270271, 273275, 278, 346, 352; 272; zob. kolej; rower; samochd; tramwaj
koszty zewntrzne 1719, 268270, 272; trway a zrwnowaony rozwj 71
opaty za wjazd do centrum 270271; zob. turystyka 30, 4041, 66, 215, 222, 223, 242, 317,
te car sharing; Dzie bez samochodu 336, 384387; zielona 6263, 65
Saur 326, 330 Tydzie Mobilnoci 285
seriale 357 tyrania maych decyzji 344346, 355
sie spoeczna 382383
Sierakowo 384387 UNDP, zob. Projekt Umbrella UNDP
Siewierz, eko-miasteczko 236, 248, 262264 UNEP 125, 129
silna i saba koncepcja zrwnowaonego (trwa- Unia Europejska 1718, 35, 92, 112, 151, 186,
ego) rozwoju 7172 235, 265; program eko-etykietowania UE
skala dziaania, problem skali 8283 191192; zob. te fundusze europejskie;
Slag Recycling 137 Traktat o UE; Komisja Europejska
Snow Leopard Enterprises 348, 367 UNICEF 198
Sony 176 Unilever 189
spoeczna odpowiedzialno biznesu a zrw- Uppsala 298
nowaony rozwj 88, 95 Urban Audit 221222, 224
413
Urzd Zamwie Publicznych 187, 193 wypadki 17, 93, 269270, 272, 273
usuga zamiast produktu 200212, 353354 wypoyczalnie sprztu budowlanego 200201
usugi rodowiska/ekosystemw 1214, 34, 68, wypoyczanie 200201, 209211, 267268
81 wystarczalno 353
Uwolnij acha (akcja) 354 Wyzwania Zrwnowaonego Rozwoju w Pol-
uyteczno 3031, 74, 7576, 78, 157, 201, 354; sce, kurs letni 390
uyteczno elementw ekosystemu 139
Xerox 204205
Vadsbro 313314
zabawki 203
Wal-Mart 183 zabytki 153, 252, 288, 379, 383; zob. te dzie-
Warszawa 226, 230, 271, 292293, 336, 354, 365 dzictwo kulturowe
warto pozauytkowa 12, 3031 zapobieganie odpadom 23, 126, 132, 134, 154,
warunki naturalne 8 183, 186, 196
Wega 205 zapobieganie zanieczyszczeniom 23, 132
wzy przesiadkowe 276278 zasada 3R, zob. 3R
Wiede 296 zasada prewencji 23, 28; zob. te zapobieganie
wiara religijna 75 odpadom; zapobieganie zanieczyszczeniom
wiertarka 200 zasada przezornoci 2223, 28
wie tematyczna 384387 zasada zanieczyszczajcy paci 17, 19
wizja 9899, 215, 217, 249, 252, 386 zaufanie 24, 26, 42, 60, 89, 248, 313, 322, 371
woda: czysta w jeziorze lub rzece 15, 16, 41, 72; 372, 378
deszczowa 159, 302303; irygacja 54; wyko- zazieleniony PKB 77, 7982, 84
rzystanie w architekturze 161; zuycie w bu- ziele miejska 12, 159, 245, 342, 357, 379, 381,
downictwie 154155, 186; zob. Barycz; Cisa; 383
geotermalne rda zielone produkty lokalne 6265
wodno-ciekowa gospodarka 298310, 330331 zielona produktywno 125
wolontariat 238, 368, 373, 376; pracowniczy 103 zielone zamwienia publiczne 130, 185187,
wskanik trwaego dobrobytu gospodarczego, 216
zob. ISEW Zintegrowana Polityka Produktowa 193
wskaniki zrwnowaonego rozwoju 63, 65, zoliwe problemy 49
7577, 84, 221224; w biznesie 102, 115, 128; zrwnowaona konsumpcja; zob. konsumpcja
zob. te ISEW; zazieleniony PKB zrwnowaona produkcja 124149
wsplne uytkowanie 206, 353354 zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw
WWF 189, 198, 359361, 374 176199
wycena dbr i usug rodowiska 3033, 84; me-
tody wyceny 1416 ywno 13, 23, 63, 135, 159, 186, 195, 197,
wydawnictwa elektroniczne 3, 345 215, 345346, 347, 355, 365
414