Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti:

Ahmet Hamdi Tanpnarn
Saatleri Ayarlama Enstits
Roman Balamnda Bir Deerlendirme
Engin YILDIRIM*
zet: Bu alma, Ahmet Hamdi Tanpnarn Saatleri Ayarlama
Enstits romanndan hareketle modern zaman disiplini ve alma
zihniyeti arasndaki ilikiyi incelemektedir. Roman, modernitenin
gerekliliini ne karrken, Trk toplumunun henz byle bir
dnme hazr olmadna da dikkati ekmektedir. SAE kapitalizme
hazr olmayan bir toplumsal yapy betimlemektedir. Gemiin
yeniden canlandrlamayacann farknda olan Tanpnar, Trk
toplumunun modernlemek iin zaman anlaynn ve algsnn
deimesi gerektiine inanmaktayd. Tanpnar, zaman disiplini ve
bilincinin alma yaamnda ve hayatta iselletirilmesi gereken
olgular olduunu dnmektedir. Bu alma, Tanpnarn modern
zaman disiplin anlaynn toplumca benimsenmesinin, iktisadi gelime
ve modernleme iin gerekli olan alma zihniyeti ve ahlakndaki
dnmn n koulu olduu dncesini benimsediini iddia
etmektedir.
Yntemsel olarakda alma, sosyal bir olguya anlamada edebi
metinlerin grgl materyal olarak yorumlanmasnn bir rneini tekil
etmektedir.
Abstract: This paper offers a reading of Ahmet Hamdi Tanpnars
Time Regulation Institute novel as a valuable means through which
modern time discipline and work mentality can be understood. The
novel narrates the need for modernity but recognizes a swell that
Turkish society is not yet ready for such a transformation. It is about
the emergence of capitalism in a society which is not prepared for it.
Tanpnar was well aware that the past could not be resuscitated in the
present as it was and the Turkish society needed to change its
temporality and its rhtyme so that it could achieve material
modernization. The understanding of the relation between work, time
*

Anayasa Mahkemesi
alma ve Toplum, 2011/4

25

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

and temporality entails the imposition and eventual internalization of

a specific time discipline and time consciousness to labour and life.
We argue that, for Tanpnar, the inculcation of a modern time
discipline into society was a prerequisite for a transformation of work
ethic and mentality that were, in turn, essential to realize economic
development and modernization.
Methodologically, the paper exemplifies how the readings and uses of
literary texts as empirical materials can provide insight to a social
phenomenon.

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti: Ahmet Hamdi

Tanpnarn
Saatleri
Ayarlama
Enstits
Roman
Balamnda Bir Deerlendirme
Bo zaman ok fazla olan ansl Trk, ucuz Avusturya saatinin doru olmas
iin srekli onu ayarlamakta. Hi kimse zaman doru olarak
bilmemekte...Saatlerini her gn ayarlamadka doru zamandan emin
olamayan Trklerin byle bir yntemi benimsemesi, medeniyet olarak
adlandrdmz eyin en temel unsurlarndan birini skaladklarn
gstermektedir (Fraserdan aktaran Goodwin, 1998: 307).
Grne gre tersanedeki iler azimle, ama ayn zamanda Trklere has ve
bir gn mahvolmalarna neden olacak yavalk ve rahatlkla yrtlyordu
(Ellswort de Kay, 2009: 233).
19.yzyln sonlar ve 20.yzyln balarnda Osmanl mparatorluunu
ziyaret eden baz batl gzlemciler, yukardaki alntlardan da anlalaca zere,
Trklerin modern zaman zihniyeti ve disiplinine sahip olmad izlenimini
edinmiti. Modernlemeyi gerekletiremeyen Osmanl toplumunun modern zaman
anlayndan uzak olmas aslnda alacak bir ey deildi. Yeni bir zaman algs,
bunun lm ve llen zamann evrensel ve dntrlebilir birimler halinde
uyumlatrlmasn gerekli klan modernitenin, kendisini yaln biimde gsterdii ve
hissettirdii en nemli aralardan biri olan saat ve zaman disiplini modern kapitalist
alma anlaynn benimsetilmesinde/benimsenmesinde olmazsa olmaz n
kouldu.
Ahmet Hamdi Tanpnar, Saatleri Ayarlama Enstits (SAE) romannda
Osmanldan Cumhuriyete geite yaanan dnmleri, toplumda zaman
anlaynn deiimi erevesinde ele almaktadr. SAE zerine olan tartmalarda,
romann modernlemeye alan ama bunu bir trl beceremeyen, gemi ve
imdiki zaman arasnda adeta skp kalan bir toplumsal durumun ironi tarznda
eletirilmesi veya hiciv edilmesi olduu yaygn olarak benimsenen bir grtr
(Ouzertem, 1995). Buna karlk, romann tek mesajnn kltrel anlamda
26

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

modernle(e)menin skntlar olmad, bunun yannda rtk olarak modern zaman

disiplinine dayanan bir alma zihniyetinin gerekliliini Trk toplumuna anlatmak
olduu temel iddiamz oluturmaktadr. Tanpnarn dier eserlerinde de bu ynde
dncelerin ortaya konulmas, iddiamz glendirmektedir.
Bir romandan hareketle sosyolojik ve tarihi anlam olan iddialarda bulunmak
sosyal bilim uras iinde ok da yaygn deildir. Bununla birlikte, sosyal
bilimlerde ortaya kan dilsel dnmn bir sonucu olarak, edebiyat rnleri ve
edebi temsil biimleri de bilgi retiminde, sunumunda ve yaylmasnda nemli
roller oynamaya balamtr (Kelemen ve Bunzel 2008, De Cock ve Land 2005,
Hassard 2002, Lee ve Lienebau 1999). Sosyal bilimci bir edebi metne, metnin
ierdii sanatsal ve estetik zelliklerinden dolay deil, aratrd konuyla ilgili bir
veri bulmak iin yaklar. Modernite ile ortaya kan bir edebi tr olan roman,
modernite karsnda insann gerek kendi i dnyasnda gerekse toplumsal
yaamnda ortaya kan byk dnmler karsndaki varolusal abasn
yanstmaktadr. Bu erevede, romanlarn insan eylemi ve davrann tasvir etmede
sosyal bilim aratrmalar ve felsefi yorumlardan daha ayrntl ve zengin olanaklar
sunduu da iddia edilmitir (Patient vd. 2003, Morson 2003, Devault 1990).
Buradan hareketle, almamz Trk toplumundaki zaman olgusunun nasl
yorumlandn ve bunun modern (kapitalist) bir alma disiplini oluturmadaki
etkisini, kltrel bir metin olarak SAE roman zerinden inceleme amacn
tamaktadr.
almada, ilk olarak modern zaman disiplini ve alma zihniyeti arasndaki
ilikinin tarihsel geliimini ksaca aktaracaz. Daha sonra bu ilikinin Osmanlnn
son yllar ve erken Cumhuriyet dnemindeki izdmlerini emek balamnda ele
alacaz. Bu sayede SAE romannn deerlendirilmesi iin gerekli olan arka plan
oluturarak, son blmde eser erevesinden hareketle Tanpnarda alma
zihniyetini tartp, yorumlayacaz.
Modern Zaman Disiplini ve alma Zihniyetinin Douu
ve Geliimi
Modern dnyann zaman lm ve sisteminin, erken Ortaa dneminde
Benedikten manastrlarnda, ibadet ve alma saatlerinin ayrntl dzenlenmesiyle
ortaya kt ne srlmtr (Landes, 2000). nde gelen Hristiyan ulularndan
olan St. Benedictin kendisine bal manastrlardaki keiler iin hazrlad kurallar
kitabnda, zamann nasl geirilecei ve alma disiplini konusunda baz tler yer
almaktayd:
Tembellik ruhun dmandr. Dolaysyla kardeler, belli zamanlarda elii ile
megul olmal, dier zamanlarda dini okumalar yapmaldr Kardeler,
sabah almaya balamal, birinci saatten drdnc saate kadar zorunlu olan
iler yerine getirilmeli. Drdnc saatten sekizinci saate kadar ise okuma
yaplmal (St.Benedict, 1987: 48).
27

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Zaten, St. Benedictin kurduu tarikatn temel dsturunun ora et labora

(ibadet et ve al) olmas bir tesadf deildi. Manastrlardaki zaman disiplini esas
olarak negatifti. Yani burada bo durmamak esast (Thrift, 1988: 82). 1100 ile
1300 arasnda gnlk zaman pratikleri ve zaman bilinci deimeye balam,
zamann daha kesin lm yolunda saat ba alan mekanik saatler gelitirilmiti.
Bu ekilde alma zamann hesaplama ve onu daha verimli hale getirmenin yolu
alyordu (Whitrow, 2003: 53). Nicel, belirli srelerden oluan, nesnel olarak
llebilir modern zaman retmeye balayan ve almay bir dzene balayan
bu saatlerin Kiliseyle dorudan bir ilgisi yoktu. Ortaa kentlerinde Kilisenin
zamanndan, tccarn zamanna doru bir gei artk balamt (Le Goff, 1982:
246). Zaman artk ilahi bir gstergeden, deerli, satn alnan, satlan, mbadele
edilen, dn alnan, tasarruf edilen, boa harcanmamas gereken dnyevi bir
anlama dnyordu.
Bata burjuvazi olmak zere tarih sahnesine yeni kan orta ve st snflar
dakiklik, dzenlilik ve zaman boa geirmeme zihniyetinin en nde gelen
temsilcilerini oluturmakta ve alt snflar tembellik, aylaklk ve zaman amaszca
harcamakla itham etmekteydiler (Landes, 2000: 188). Bilindii zere Max Weber
de, Protestan i ahlak, kapitalist ilkeler ve faydac bir iktisadi zaman anlay
arasnda ilikiyi vurgulayarak, kapitalizmin ruhunun en temel zellii olarak
zamann aklclatrlmasn grmekteydi. Weber, Protestanln zaman anlaynn
dayand maddi, llebilir temellerini, Benjamin Franklinin, vakit nakittir
ifadesiyle zetlemekteydi.
Dini inanlar ve ehir yaamnn gereklilikleri gibi etmenler nedeniyle, zaman
disiplininin ortaya kmasnn kapitalist fabrika sistemini nceledii iddiasndan
farkl olarak, modern zaman disiplini ve alma zihniyetin kapitalist retim tarznn
ortaya kmasyla gelitii iddias da baz aratrmaclar tarafndan dile getirilmitir.
Bu grn nde gelen temsilcilerinden E.P.Thompsona (1967) gre iin ve
almann doasn, biimini deitiren kapitalizm, modern zaman disiplininin
ortaya kmasna neden olmutur. Thompson, ngiliz sanayilemesinde zaman
bilincinin hayati bir neme haiz olduunu gstermiti.1700lerden nce grev/i
odakl alma anlaynn egemen olduu toplumsal yapda kyller ve zanaatkrlar
belli bir ii bitirmek iin gerekli olan zaman kadar alyordu. Zira geleneksel
toplumlarda zamann iktisadi deeri pek yoktu. nsanlar kapitalizmden nce de ok
alrlard ama bu almada zaman kavramsallatrmas nemli deildi (De Grazia,
1994: 300).
Ancak 1800lere gelindiinde fabrika disiplini, iilerin belli bir saatte ie
balamalarn ve belli bir sre boyunca durmakszn almalarn gerektirmiti.
Thompson, ngilterede Protestanln bir tr olan Methodist inancnn fabrika
iilerine zamann deerini retmede etkili olduunu da belirtmeyi ihmal
etmemitir. lk nesil fabrika iilerine zamann nemini sadece ustalar, patronlar
deil, para cezalar, parasal tevikler, kilise anlar, okullar retti (Thompson,
28

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

1967: 85-6). e zamannda gelip gitme, ii zamannda yapma gibi alkanlklarn

kazandrlmas gerekiyordu. Rasyonellemi zaman disiplini erevesinde ynetilen
fabrikalar, oralarda alanlar iin modern olmann renildii bir eit okul olarak
grlebilirlerdi.
Kapitalizm altnda gerekleen mcadelelerin eanl olarak zaman
kullanmnn anlamlandrlmas ve denetim altna alnmas mcadeleleri olduunun
ilk farkna varann Marx olduunu sylemek hatal olmayacaktr. Buharl
makinelerle alan yeni fabrikalarda emein creti retilen rnlerle deil, alarak
harcanan zamanla llyordu. Emek gc de dhil olmak zere tm metalar belli
bir emek zamannn nesnellemesinden baka bir ey deildi. Marx iin emeksermaye mcadelesi bir bakma sermayedarn emekinin zamann kendi kar iin
kullanmas, onu uzatmaya almas kavgasndan baka bir ey deildi. Zamann
metalamas, mallarn retiminin metalamas ile emein igc olarak metalamas
arasndaki ana balant noktasn oluturmaktayd (Giddens, 2000: 141). Engels de
fabrikalardaki saatleri smrnn ve iilerin tahakkm altnda tutulmasn sembol
olarak grmt (Dohrn van Rossum, 1996: 9).
ster kapitalizmin bir sonucu olsun, isterse de kapitalizm ncesi ortaya
km olsun, modern zaman disiplini ve alma zihniyetini genelde topluma,
zelde de alan snflara benimsetmek kolay olmamtr. Sanayilemekte olan bir
toplumda en hayati ve en zorlu dnmlerden biri emein fabrika disiplini ve
alma dzenliliine uyum salamasdr (Kerr, vd., 1962: 193; Pollard, 1963: 254).
lk fabrika sahipleri, kendileri ile rekabet edemeyip ilerini kaybeden esnaf ve
zanaatkrlardan ve krsal kesimden gle gelen kyl iilerden dzenli bir igc
oluturmada byk zorluklarla karlamlardr. Esnaf ve zanaatkrken kimseye
bal olmadan bamsz alan fabrika sanayisinin vasfl yeni iileri ve tarmsal
almann doal ritmine alk kyl iiler, nceden belirlenmi sabit bir sre
boyunca denetim ve disiplin altnda almay son derece onur krc bulmular ve
eski alma adet ve geleneklerini srdrmeye almlard. rnein, fabrika
disiplinine ramen, zanaatkr kkenli ngiliz iileri geleneksel tatil gn olan
pazartesileri (Saint Monday-Aziz Pazartesi) almama geleneini devam
ettirmilerdir (Thompson, 1980: 338). Pazartesilerin normal bir i gn olarak
yaygn biimde kabul edilmeye balanlmas ancak 19. yzyln ortalarna doru
olmutur. Artk iiler saatle yaamay ve almay renmek zorundaydlar.
Fransz ve Rus devrimleri modern zaman disiplinini topluma benimsetmek
iin youn aba harcamlardr. Bir lkenin baarl bir ekilde sanayilemesi bu
disipline dayanan alma etiini gerektirmekteydi (Bendix, 1970: 205). rnein,
Sovyet parti devleti, Protestanln Batda yaptn Rusya koullarnda yapmaya
aba gstermi, 1920 ve 30lardaki emek mobilizasyonunda, SSCBde bir eit
proleter alma etii yaratmaya allmt (Luke, 1983: 588-9). Bu balamda,
Zaman Birlii (Time League- Liga Vremya) adn tayan bir tekilat 1923de Kzlordu
ve fabrikalarda kurulmutu. Birlik iletmelerde, kamu kurumlarnda, niversitelerde
29

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

ve Kzlorduda hcreler eklinde rgtlenerek, yelerini zamann ekonomik

kullanm hakknda eitip, onlar saat sahibi olmalar konusunda tevik ediyordu
(Sochor, 1981: 255). Zaman ve verimlilik konusunda baarl olan emek
kahramanlarna hediye olarak saat veriliyordu. zerinde zaman yazan bir madalya
takan Zaman Birlii yeleri kendilerine datlan zaman kartlar ile gnlk hayatn
her dakikasn lmeye alp, israf nlemeye ve her eyi aklclatrmaya
alyordu (Sochor, 1981: 256). Birlik, belli saatlerde yatma ve kalkma, yemek
yeme, alma ve dinlenme alkanlklarnn kazanlmas olarak tanmlad beyinsel
faaliyetlerin nesnel hijyenini yelerine benimsetmeyi amalamaktayd (Luke, 1983:
597). Birlik zaman hesaplamak daha uzun yaam demektir slogann temel ilke
olarak benimsemiti. Benzer baka sloganlar da Birlik tarafndan kullanlmtr:
Hayatnn mhendisi olmak istiyorsan, zaman anahtarna sahip ol; zamann
l, kontrol et, hereyi tam zamannda yap; zamandan tasarruf et, hzl al;
(Luke, 1983: 598).
zetlemek gerekirse, modern zaman zihniyeti ve alma disiplini hem
kapitalizmin hem de devletiliin adeta temelini oluturmutur. Modern insan, bu
disiplin ve zihniyete sahip olan, iinde ve gndelik hayatnda bunu uygulayan
insandr. E.P. Thompsonun vurgulad gibi, zaman disiplini ister Methodizm,
ister Stalinizm, isterse de milliyetilik biiminde olsun gelimekte olan lkelerde de
yaylacakt (1967: 93).

Osmanl ve Erken Cumhuriyet Dneminde Zaman,

alma ve Emek
Osmanlda modernleme abalarnn balamasyla zaman zihniyetinin de
modernletirilmesi gndeme gelmi ve bu konuda baz admlar da otoriteler
tarafndan atlmt. rnein, 2. Abdlhamit dneminde Anadolu ve Rumelide baz
ehirlerde saat kulelerinin yaptrlmas, hicri takvimin yan sra rumi ve miladi
takvimlerin kullanlmaya balanlmas ve nihayetinde Cumhuriyetle birlikte
zamann lm konusunda tamamen modern dnyaya uyulmas, modern zaman
anlaynn devlet tarafndan toplumda yaygnlatrlmaya allmasnn nde gelen
yansmalar olarak grlebilir.
Osmanl imparatorluunda ilk mekanik saat kulesi 19.yzyln ortalarnda
stanbulda dikilmitir. Saat kuleleri ounlukla vilayet kona, belediye,
kaymakamlk gibi kamu kurumlarnn hemen yanna ina edilmiti. Buradaki
amalardan biri de kamu grevlilerinin alma saatlerini batl zaman disiplinine
gre dzenlemekti (Uluengin, 2010: 20). Posta, demiryolu ve deniz tamacl gibi
bat ile ortak ya da batllarn tekelinde bulunan hizmetler dolaysyla alafranga saat
sistemi Osmanlda ikinci bir zaman olarak ortaya kmt (zdemir, 1993: 88).
Alaturka saate gre dini ve ev hayatn srdren insanlar, teknik yeniliklerden
yararlanmak iin alafranga saatle yaamak zorunluluuyla kar karya kalmlard.
30

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Hicri takvimin yannda resmi ilerde Rumi takvim, d dnya ile olan ilikileri takip
edebilmek iin de Miladi takvim kullanlmaktayd. Ksacas, Osmanl devleti ve
toplumu farkl takvimle zaman lmeye alyordu.
Zaman lmndeki bu eitlilik 26 Aralk 1925de Gnn 24 saat
Taksimine dair 697 numaral kanunun kmasyla son buldu. 1 Ocak 1926da
Miladi (Gregoryan) takvim benimsendi ve 24 saat zaman dilimi hukuken geerli
resmi zaman lm olarak kabul edildi. Cumhuriyetin laiklikten sonra belki de en
nemli reformu olan ve nedense zerinde pek durulmayan, takvim ve saat reformu
kamusal alanda etkili olmaya hemen balarken, zel alanda benimsenmesi zaman
ald. rnein, 1944de Anadoluda bir kyde yaplan aratrmada, kyllerin zaman
tarmsal faaliyetlerin balang ve bitiine gre tanmladklar 10 dilime bldkleri
tespit edilmiti (Kray, 1999: 218).
Modernleme abalarnn bir sonucu olarak Osmanlda ortaya kan ilk
fabrikalardaki iilerin, zaman disiplini gerektiren cret iiliine kolay kolay
alamadklarn gryoruz. Bu durum, denetimleri altnda altklar yabanc
ustalarn ikyetine neden olmaktayd. stanbul ve civarnda 19. yzyln ortalarnda
faaliyet gsteren fabrikalarda alan yabanc ustalar, Osmanl iilerinin
retkenliini dk, ie devamszlklarn yksek, ie giri ve k oranlar korkun
ve tatillerinin saysn inanlmaz olarak deerlendirmilerdir (Clark, 1974: 74). O
dnemde, stanbul ve Bat Anadolu'daki baz ehirleri ziyaret eden ngiliz Charles
Macfarlane yeni iilemekte olan eski zanaatkrlarn i alkanlklar hakknda ilgin
gzlemlerde bulunmutu. Macfarlane, Bursa'daki bir ipek imalathanesinde Osmanl
iilerinin alma tarzn bir gn almak, veya drt gn oturmak yada bir saat
ok alp, saat aylak aylak dolamak biiminde tarif etmitir (1850:145, I .cilt).
Ayn ekilde stanbul'daki Feshane'nin Belikal yneticilerine gre Trk iileri
dzenli almaktan nefret etmekte...daima ii brakp, ttn imek istemekteydi
(1850:451-453, Il.cilt).
i brakp ttn imek veya fabrikada aylak aylak dolamak zaman
disiplinine uymay gerektiren iilemeye kar bir tr bireysel direniler olarak
deerlendirilebilir. Esnaf ve zanaatkrken kimseye bal olmadan bamsz alan
fabrika sanayisinin yeni iileri, nceden belirlenmi sabit bir sre boyunca denetim
ve disiplin altnda almay son derece onur krc bulmular ve zaman nasl
kullanacaklarn kendilerinin tayin etii eski alma adet ve geleneklerini
srdrmeye almlardr.
Modern zaman disiplinine dayanan i ve alma anlaynn oluturularak, ie
devamszl azaltmak, nlemek ve i disiplinini benimsetmek yeni Cumhuriyetin
nndeki en nemli sorunlardan biriydi. Dier pek ok alanda olduu gibi bu
sorunu zmede devlet nc bir rol stlenmiti. Devlet teebbsleri dzenli ve
disiplinli bir igc oluturmak iin cazip alma ve yaam artlar salamaya
almt. O dnemde baz devlet iletmelerini gezen Amerikal Webster,
Smerbankn Kayseri fabrikasnda iilerin dinlenme ve elenme alanlarnn
31

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

fabrika alanndan daha fazla yer kaplamasna dikkat ekmiti (Webster, 1939: 251).
Bununla beraber, devlet fabrikalar dzenli ve istikrarl bir i gc salamakta
zorlanmaktaydlar. rnein, Beykoz deri fabrikasnda yllk ii devri %31e
ulamt (zeken 1948: 58). Yukarda deindiimiz Smerbank fabrikasnda genel
mdr, 2000 kiilik bir igcn salamak iin her yl 3000 ii istihdam etmek
zorunda kaldklarndan ikyet etmekteydi (Webster, 1939: 250). Yksek ii
devrinin yan sra, iletmelerin en byk skntlarndan biri, iiler arasnda yaygn
biimde grlen ie devamszlkt.
Yksek ii devri ve ie gelmeme oranlar genellikle iilerin toprakla olan
balantlarnn srmesi, ar alma koullar ve cretlerin dk olmasyla
aklanmaya allmaktadr (Ko 1994). Bu aklamaya ek olarak, ilk nesil Trk
iilerinin modern sanayi hayatnn gerektirdii i ve zaman disiplininden yoksun
olmalarnn da yksek ii devri ve ie devamszlk oranlarnda etkili olduunu
syleyebiliriz. lk nesil iilerin sanayi toplumunun gerektirdii zaman disiplini ve
alma zihniyetini benimsemeleri kolay olmamtr.

Bir Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti Maceras:

Saatleri Ayarlama Enstits (SAE)
Ahmet Hamdi Tanpnarn SAE roman, modernlemeye alan bir
toplumun zaman alglamasnda ve anlaynda ortaya kan deimeleri bir rgt
zerinden anlatmaktadr. Romanda eski ile yeni arasnda gidip gelen, yeni olann
benimsenmesine inanmakla beraber, yeninin ne getireceinden emin olamayan, bu
nedenle gemiin kesinliklerine de zlem duyan insanlarn durumu ironi ve mizah
kullanlarak tasvir edilmektedir (Demiralp, 2001).
Romann ana kahraman olan Hayri rdal, ocukluunda bir muvakkidin
yannda altndan saatlere ve zamana merakl olan, gndelik yaamnda gemi
ve gelecek arasnda skm, silik kiilie sahip bir ahsiyettir. Hayri rdal bir saat
tamiri vesilesiyle kendisi gibi saatlere ve zamana merakl olan Halit Ayarc adl
biriyle tanr. Memlekette saatlerin farkl ayarlanmas nedeniyle kaybedilen zamann
byk bir israf olduunu dnen Halit Ayarc, bu israf engellemek ve insanlara
zamann kymetini retmek iin SAEyi kurar. Hayri rdal da kendisine yardmc
olarak ie alr. Enstitnn ilk ii zaman ve saatle ilgili zdeyileri toplamak ve
bunlar bastrp, datmak olmutur. Bu zdeyilerden bazlarn Halit Ayarcnn
kendisi bulmutur: Hakiki insan zaman uurudur; Refahn yolu salam bir zaman
anlayndan geer; almak, zamanna sahip olmak, onu kullanmasn bilmektir;
Hakiki insan zaman uurudur; Her i, i deildir. evvela bir zihniyet ve zaman
telakkisidir (Tanpnar 2005a: 131). Hayri rdalda tam olarak inanmasa da
velinimeti Halit Ayarc gibi dnmektedir: nsan, her eyden evvel itir, i ise
zamandr.

32

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Saat bir vasta, bir alettir. Terakki saatin tekmlyle balar. nsanlar
saatlerini ceplerinde gezdirdikleri, onu gemiten ayrdklar zaman medeniyet en
byk admn att. Tabiattan koptu. der Halit Ayarc. Ayarc, insan-doa-toplum
birliini deil, z kendi olmayan bir kltr temsil etmektedir (Demiralp, 2001:
123). Halit Ayarc karakteri romanda yararcl, maddeyi, pragmatizmi, ksaca
modernizmin arasal aklc ksmn temsil etmektedir. Baka bir deyile, aklc,
zaman ve i disiplinine sahip, ynlendirici, kurnaz ve gaza getirici modern bir
giriimci/ynetici tipini temsil etmektedir. Bu karakterin amac insani
makineletirip, ona hkmetmektir (Parla, 2003: 151). Hayri rdal, Halit Ayarcdan
rendiklerini yle zetlemektedir:
Hayat onun gibi bir btn olarak mtalaaya altm. Deime, koordinasyon,
almann tanzimi, zihniyet deiiklii, st dnce, ilmi zihniyet gibi
tabirlerle konumaa, kendi isteksizliime zaruret, imknszlk gibi adlar
koymaa, arkla Garb arasnda lsz mukayeseler yapmaa, ciddiliinden
kendim de rktm hkmler vermee baladm. Onun gibi insanlara
Acaba ne ie yarar? diyen bir gzle bakyor, hayat kendi teknemde
youracam bir hamur gibi gryordum. (Tanpnar, 2005a: 17).
Halit Ayarc, Hayir rdaln Enstit alanlarna ll ve yeknesak
tonlarla hitap etmeyi retme teklifini ok beenir:
Yani bir nevi otomatizm...Asrmzn byk zaaf ve kudretHayri Bey siz
bir dahisiniz. yle bir ey buldunuz ki Tam alar saat gibi konuup,
susacak insanlar, deil mi? Plak insan Harika! (Tanpnar, 2005a: 206).
rdaln ocukken yannda alt Muvakkit Nuri Efendi ise romanda
gemii temsil eden, evliyavari zellikleri olan bir karakterdir. Hayri rdal, eski
ustas Nuri Efendinin kendisine fazla i vermediini syleyerek, verdii iin de
behemehl yaplmasn istemezdi. Aceleye lzum yoktu. O zamann sahibi idi. Ona
istedii gibi tasarruf eder, yanndakilere de az ok bu hakk tanrd (Tanpnar,
2005a: 29). Nuri Efendinin modern anlayla uyumlu olmayan, doann ritimlerine
uygun bir zaman dncesine sahip olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Hayri rdaln
stibdat Dnemine rastlayan ocukluunda insanlar disiplinle alarak, tasarruf
ederek zengin olmaktansa, define bularak veya simya ilmiyle urap altn yaparak,
fazla aln teri aktmadan, kolay yoldan zengin olmay hedefliyorlard. Batl inanlarn
yaygn olduu bir ortamda insanlar by, simya ve tlsamla iktisadi zorluklar
amaya alyorlard (Bayramolu, 2007: 124). Burada, Osmanlda modern
kapitalist anlamda alma disiplini ve zaman zihniyetinin gelimedii bir dzen
tasvir edilmektedir.
SAE stanbulda ve nihayetinde tm Trkiyede saatler arasnda btnl
33

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

salamak amacn tamaktayd. Zaman konusundaki kargaay nleyip, tm

yurttalarn zaman ayn ekilde alglamasn salamak SAEnin ana greviydi.
Zaman konusundaki bu kargaa Halit Ayarcya gre iktisadi ve kltrel sorunlarn
temelinde yatmakta idi. Herkes zaman ayn ekilde alglarsa, ancak o zaman
Trkiye modern olabilirdi.
SAE, bir yan tekilat olarak Saat Severler Cemiyetini kuruyor. Bu cemiyet,
modern zaman anlayn topluma yaymak iin kyleri de iine alacak ekilde saat
ayar ekipleri oluturuyor. Kyl ocuklarna bu zaman anlayn retmek ve
altrmak iin oyuncak saatler datyor. ehrin saatleri hala gerei gibi
muntazaman ilemese bile saate bakma, vakti lme alkanl yerlemitir
(Demiralp, 2001: 124). SAE ve Cemiyet sadece Trkiyede deil, yurt dnda da
zaman standart biimde lme ve zaman israf etmeme amacna dnk olarak
faaliyet gsteriyorlard. ki buuk yl iinde yurt dnda 3 SAE ve 30dan fazla
Cemiyet kurulmutu. Bu rgtler sanayilemi lkelerden ziyade, Latin Amerika
gibi gelimekte olan yerlerde kurulmulard. Zamann kymetini bilen, onu israf
etmekten kanan sanayi hayatnn gelitii toplumlarda SAE ve Cemiyet benzeri
kurululara ihtiya yoktu.
Bir rgt olarak SAE brokratiklemenin kanlmaz sakncalarn da
bnyesinde barndrmaktayd. Kurucusunun da itiraf ettii gibi hi ii olmayan
enstit yava yava kendi varlnn etrafnda bir yn i peydahlam oldu. Bu
ileri yapmak iin de e, dost ve akraba SAEde istihdam edilmeye baland. Halit
Ayarc kendi kendine ileyen bir mkemmel bir messese kurduunu dnyordu:
Bu asra birok ad verilebilir. Fakat o her eyden evvel brokrasi
asrdrBen mutlak bir messese kuruyorum. Fonksiyonunu kendi tayin
edecek bir cihaz. Bundan mkemmel ne olabilir? (Tanpnar, 2005a: 178).
Gelgelelim, yurt dndan gelen bir deneti heyet, SAEnin kurulu amacn
ve ileyiini sorgular. Srf saatin ka olduunu renmek iin byle bir kurulua
gerek olmadn belirten bir rapor hazrlarlar ve bunun zerine SAE kapatlr.
Ancak SAEde alanlar isiz kalmaz nk hepsi SAEnin tasfiye ilemlerini
yrtecek komisyonda almak zere ie alnrlar.

Deerlendirme
Yeni kurulan Cumhuriyetin dnsel arka plannda Aydnlanma pozitivizmi
ve Durkheimdan esinlenen Ziya Gkalpin birlik ve dayanmay glendirmeyi
amalayan dayanmac (solidarist) korporatizm olarak nitelendirilen grler
yatmaktayd. Aslnda burada Cumhuriyeti kuran kadrolar bir paradoksla kar
karya kalmlard. Bir tarafta hzl bir ekilde modernlemek, sanayilemek arzusu,
dier tarafta ise bunlarn yarataca deiimin sonularndan duyulan endie,
dnemin sekinlerinin zihinlerinde nemli bir sorun olarak yer edinmiti. Buna
34

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

zm olarak Fransz filozofu Bergsonun grleri yeni cumhuriyetin aydnlar

arasnda revatayd. Bergson, sreklilik ve gelenee vurgu yaparak, modern laik bir
ahlaki dzenin oluturulabileceini iddia etmekteydi. Zaman, Tanpnarda,
Bergsonun sresine (dure) denk gelmektedir. Bergsona gre olguculuk, aklclk
dnyay akl, saylar ve formller ile kavramaya alrken, onu salt maddi bir varlk
haline sokmaktadr; oysa Varlk, deiimdir, sretir, aktr (Demiralp, 2001: 21).
Bergsonun etkisi altnda kalan Tanpnar da gemii, imdikini ve gelecei bir
btnn sreklilik gsteren paralar olarak grmekteydi. Modernizm ile kltrel
geleneklerin tarihsel bir sreklilik ierisinde nasl birbirleriyle uyumlu hale
getirilebilecei Tanpnarn zerinde en ok durduu sorunlardan biriydi.
20.Yzyln balarnda Action Franaise de bir araya gelen Fransz milliyetileri
ve muhafazakrlar sanayi korporasyonlar eklinde rgtlenmeyi, aile, ky gibi
adem-i-merkezilemi cemaatler eklinde yaamay nererek, sanayilemenin
getirdii derin toplumsal sarsntlar karsnda, bunlardan sorumlu tuttuklar burjuva
snfnn yerini alacak bir cemaat ideali aray iindeydiler. Tanpnara gre bu
cemaat ideali Trk toplumunda salanabilirdi. nk Batda tarihsel ve toplumsal
dnmler burjuva snfnn liderliinde olduundan, cemaat idealinin
gereklemesi zordu (Yavuzdan aktaran Uman ve nci, 2001: 216). Tanpnar iin,
Ortaa Trk toplumunun esnaf loncalar bu cemaat idealinin gereklemesi iin
gerekli altyapy oluturuyord. Ona gre buradan cemaat idealine yani sanayi
korporasyonlarna geilememesinin ana nedeni tasavvuf dncesinin geirdii
dnmlerdi. Weberin Protestan ahlaknn kapitalizmi dourduu iddiasn
Osmanlya uyarlayan Sabri F. lgener de (2006) tasavvuf zihniyetinin dnyevi bir
alma ahlaknn domasn engellediini belirtmiti. Tanpnar, el emeinin
yceliine ve ruh eitimi alanndaki deerine dayanan, lonca tipi alma ahlaknn
yerini tembellie ve dnyadan elini, eteini ekmeyi tleyen ar bir zhdilie
(ascetism) braktn dnmektedir:
Yahya Kemal ka defa bana eer tasavvuf ve Melamilik araya girmese idi,
tpk ngilizler gibi, iinde ve ibadetinde alan insanlarn cemaati olurduk
demiti (Yavuzdan aktaran Uman ve nci, 2002: 217).
Tanpnarn, SAEde kimlik, batllama ve kltr sorunlarna deinmekle
beraber, esas amacnn yeni bir i ve alma zihniyetinin modernlemek iin
gerekliliini vurgulamak olduunu syleyebiliriz. Yeni bir hayat tarz ve deer
sisteminin oluturulmas yeni alma artlarnn ve bunun dayand zaman
disiplininin ve anlaynn ortaya konulmasyla mmkn olacaktr. SAEde ama
Trkiyedeki btn saatleri ayn zamana ayarlayp, saate bakma, vakti lme
alkanlnn tm topluma yaylmasn salamakt. Bu, yeni hayat ve yeni insan
oluturmak iin gerekliydi (Demiralp, 2001: 124).
35

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Tanpnar iin toplumun her kesiminde grlen kltr ikiliinin ortadan

kaldrlmas yeni bir yaam tarz ve deer sisteminin getirilmesiyle mmkn
grnmektedir. Tanpnar, belli bir program dhilinde yeni alma artlarnn ve
bunlardan doacak yeni yaama eklinin mevcut ikilik ve atmay ortadan
kaldracana inanr.
Tanpnara gre kltr ikiliinin almas, yeni bir yaama
ve deer sisteminin getirilmesi, sadece dnsel planda ve manevi dnyada
gerekleecek bir ey deildi. Tanpnar, styapyla ilikili bu sorunlarn altnda
maddi artlarn ve retimin yattn sezmiti(Hilavdan aktaran Uman ve nci,
2001: 201). Marksist terminolojiyle sylersek styapnn deimesi iin altyapnn
yani maddi artlarn ve retimin deimesinin gerekli olduunu fark etmiti.
Tanpnar dncesinde alma kavram nemli bir yere sahiptir. Bize,
almann heyecan lazmdr derken, sadece bireysel ahlak iin deil, kltr ve
medeniyet iin de gerekli olan almann kendi medeniyetimizi yaratmann temel
anahtar olduunu vurgulamaktayd (Tanpnar, 2005b: 295). retken, alan insan
Tanpnar dncesinin en nemli boyutlarndan birini temsil etmektedir:
nsanlar alrken ne kadar mesut oluyorlar. Yaratmann hz onlar
ilerinden kavrayp kurduu zaman bu lm makinesi ne gzel, ne temiz bir
ahenkle iliyor. Hi bir ey kendi aln teri kadar insan tatmin etmez. alan
insan kendi varlnda hkm sren ahengi btn kinata nakleder (2000a:
656).
Tanpnar, emei retimin temel unsurlarndan biri olarak deil, insan ruhunu
eiterek belli bir ahlak oluturan bir ara olarak grr. Buna rnek olarak Erzurum
ahilerinin almasn gstererek, onlar i terbiyesi alm, eli iledii, yaratt iin
nefsine sayg duygusu yerlemi, ahsiyetli ve kendine gvenir insanlardan oluan
bir topluluk olarak nitelendirir (2000a: 67). alma ve ahlak arasndaki ilikiyi
Huzur romannda da yle vurgular: Sonra senin iyi dispanserler, hastaneler
dediin eyler kolay i deil. Hepsi,, alma hznn, yalnz onun getirebilecei bir
ahlak ister (Tanpnar, 2000b: 173).
SAEde modern olmak iin zaman disiplininin kanlmazl vurgulanrken,
bunun getirdii yabanclama ve anlamsz eyleri anlaml hale getirme gayreti de
SAEde eletirilmektedir. Son kertede, Tanpnar sk bir zaman disiplininin topluma
yerlemesi hususunda kararldr ve eskinin gevek, kendi halinde akan, uysal
zamanna istemeye istemeye de olsa elveda demek gerektiinin farkndadr.
nsanda ekonomi fikri olmaynca sade para deil, asl kymetlisi, zaman da
kayboluyor derken de bu hususu vurgulamaktayd (Tanpnardan aktaran Oktrk,
1977: 41).

36

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Tanpnar, modernizmin faydac, arasal ve pozitivist yorumuna katlmamakla

beraber, basit bir romantik geleneki ve muhafazakr da deildi (Sezer, 2010: 434).
Avrupa modernitesini bir ideal olarak benimsemiti:
Trkiye yapclk devrindedir, devlet otoritesine ve Avrupal kafaya
muhtatr. ktisadi vaziyet, alma vaziyeti deiinceye, bir zaman temposu
cemiyete mal oluncaya kadar, idare eden zmre ve kitle birbirinden ayr
kalacak ve zecri hadlere mracaat edilecektir (Demiralp 2001: 97).
Burada, Tanpnarn modernleme ve sanayileme toplumda belli bir dzeye
gelinceye kadar otoriter denebilecek bir yaklam benimsediini gryoruz.
Zaman temposu, kilit bir kavram olarak her eyi ncelemektedir.

Sonu
Geleneksel toplumlarda zamann sahibi Tanr, tanrlar veya tabiatt. nsan
hayat da bu glerin belirlediine inanlan bir zaman anlay iinde kendi halinde
akard. Modernite ve kapitalizm bunu deitirerek, Weberin ho ifadesiyle,
dnyann bysn bozdu. Geleneksel toplumun zaman algs aceleye ve hz
kavramlarna uzak ve tabiatn ritmiyle uyumlu olduu iin, sk bir i ve alma
disiplinini engelleyen bir zellie sahipti. Kapitalizmin geliim srecine
bakldnda, bu byk dnmde insanlar en ok zorlayan hususlardan birinin
belli bir rgtte, belli bir sre disiplin altnda almak olduunu sylemek yanl
olmayacaktr. nsanlarn sanayi toplumunun zaman ve alma disiplinini
benimsemeleri kolay olmam, iktidar sahipleri bu uurda baya bir aba
harcamlardr.
Zaman ahlaki bir olgu olarak gren Tanpnar iin zaman nasl harcadmz
bize ahlaki bir sorumluluk yklemektedir. Tanpnar, SAEde modern olmann en
nemli koullarndan birinin tm bireylerin ve sosyal snflarn ayn zaman
anlayna ve algsna sahip olmalarndan getiini anlatmaktadr. Modernlemeye
alan bir toplumun zaman alglamasnda ve anlaynda ortaya kan deimeler
bir rgt zerinden ele alnmaktadr. Zaman ve alma anlayn modern ilkelere
gre dzenlemeyi ana ama olarak benimsemi olan SAE, saatlerin farkl
ayarlanmas nedeniyle kaybedilen zamann byk bir israf olduundan hareketle, bu
israf engellemeyi ve insanlara zamann kymetini retmeye alan bir rgttr.
SAEde alma disiplini ve ahlakndan yoksun toplumun genel bir durumu ortaya
konulmaya allmtr. Bir bakma SAE, kapitalist moderniteye hazr olmayan bir
toplumsal durumu ele almaktadr.
Tanpnarda i ve almann yceltildii, adeta bir alma ideolojisinin
propogandasnn yapldn grmek mmkndr. alma ahlakndan kastettiinin,
modern zaman anlayyla uyumlu bir alma zihniyeti olduunu syleyebiliriz.
Tanpnar, bir yandan emek sahiplerinin yaptklar iten zevk almalarnnn, baka bir
37

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

deyile ie yabanclamamalarnn nemine vurgu yaparken, bu yabanclamann en

nemli nedenlerinden biri olan modern (kapitalist) alma disiplini ve zaman
zihniyetinin gerekliliini ne karmaktadr.
Hilmi Ziya lken, Tanpnar hakknda yle bir deerlendirmede
bulunmutu: ki Hamdi vard. fade edilemezi yaayan ve gerei mhendis gibi
gren. Ayn eserde iki dnya gr, iki stil birbirini kovalar (lkenden aktaran
Uman ve nci, 2001: 120). Zaman disiplini ve alma zihniyeti konusunda
Tanpnarn gnln eskinin aheste aheste akan zaman dncesi ve bunun
getirdii alma anlayndan yanayken, aklnn modern alma disiplininin ve
zaman dncesinin yaygnlamasndan yana olduunu belirtmek hatal
olmayacaktr.

38

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Kaynaka
Bayramolu, Z. (2007), Huzursuz Huzur ve Tekinsiz Saatler: Ahmet Hamdi
Tanpnar zerine Tezler, stanbul: YKY.
Bendix, R. (1970), Work and Authority Industry: Ideologies of Management in the
Course of Industrialization, New York: Harper and Row.
Clark, Edward C. (1974) "The Ottoman Industrial Revolution", International
Journal of Middle East Studies, cilt 5, s. 65-76.
De Cock, C. ve C. Land (2005), Organization/Literature: Exploring the
Seam, Organization Studies, cilt 27, say 4, ss: 517-535.
De Grazia, Sebastian, (1994), Of Time, Work and Leisure, New York: Vintage
Books.
Demiralp, O. (2001), Kutup Noktas: Ahmet Hamdi Tanpnar zerine Eletirel
Deneme, stanbul: YKY.
Devault, M.J. (1990), Novel Readings: The Social Organization of
Interpretation, American Journal of Sociology, cilt 95, say 4, ss: 887921.
Dohrn-Van Rossum, G. (1996), History of the Hour: Clocks and Modern
Temporal Orders, Chicago: University of Chicago Press.
Ellswort de Kay, J. (2009), 1831-1832 Trkiyesinden Grnmler, ev. Serpil
Atamaz Hazar, Ankara: ODT Yaynclk.
Feldman, W. (1998), Time, Memory and Autobiography in The ClockSetting Institute of Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat, cilt 8, ss: 3761.
Giddens, A. (2000), Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi, ev. mit
Tatlcan, stanbul: Paradigma.
Goodwin, J. (1998), Lords of the Horizons: a History of the Ottoman Empire,
London: Chatto and Windus.
Hassard, J. (2002), Organizational Time: Modern, Symbolic and
Postmodern Reflections, Organization Studies, cilt 23, say 6, ss: 885892.
Hilav, S. (1973) Tanpnar zerine Notlar Uman, A. ve H. nci (der),
(2002), Bir Gl Bu Karanlklarda, stanbul: Kitabevi: 199212.
Kelemen M. ve D. Bunzel (2008), Images of the model worker in statesocialist propaganda and novels-the case of Romania, Culture and Organization, cilt
14, say 1, ss: 1-14.
Kerr, C, J.T.Dunlop, F.H. Harbison, ve C.A. Myers (1962), Industrialism and
Industrial Man: The Problems of Labour and Management in Economic Growth, Middlesex:
Penguin.
Kray, M. (1999), Seme Yazlar, stanbul: Balam.
Ko, Y. (1994), Trkiyede 1923-1950 Dneminde Daimi i Sknts,
Mlkiyeliler Birlii Dergisi, cilt 18, say 168.
39

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Landes, David S. (2000), Revolution in Time, Cambridge, Mass: The Belknap

Pres of Harvard University.
Le Goff, J. (1982), Time, Work and Culture in the Middle Ages, Chicago:
University of Chicago Pres.
Lee, H. ve J. Liebenau (1999), Time in Organizational Studies: Towards a
New Research Direction, Organization Studies, cilt 20, sayi 6, ss: 10351058.
Luke T.W. (1983), The Proletarian Ethic and Soviet Iindustrialization, The
American Political Science Review, cilt 77, say 3 ss: 588-601.
Macfarlane, C. (1850), Turkey and its Destiny, I. ve II cilt, London: John Murray,
Morson, G. S. (1993), Strange Synchronies and Surplus Possibilities:
Bakhtin on Time, Slavic Review, cilt 52, say 3, ss: 477493.
Ouzertem, S. (1995), Hasta Saatler, Bozuk Shhatler: Enstit Sorununa
Babasz bir Yaklam, Defter, say 23, ss: 120134.
Oktrk, . (1977), Ahmet Hamdi Tanpnardan Dnceler, Grler, zdeyiler,
stanbul: Yrk Matbaas.
zdemir, K. (1993), Osmanldan Gnmze Saatler, stanbul: Creative
Yaynclk.
zeken, Ahmet A. (1948), Trkiyede Sanayi cileri, timai Siyaset
Konferanslar, Birinci Kitap, No: 1, ss. 56-81.
Patient D., T.Lawrenece and S. Maitlis (2003), Understanding workpace
through narrative fiction, Organization Studies, cilt 16, say 7, ss: 1015-144.
Parla, J. (2003), Makine Bedenler, Esir Ruhlar: Trk Romannda Araba
Sevdas, Toplum ve Bilim, Bahar 96, ss:146165.
Pollard, S. (1963), Factory Discipline in the Industrial Revolution, The
Economic History Review cilt.16, say.2, ss: 254-271.
Sezer, D. (2010), The Anxiety of Cultural Authenticity in Turkish
Communitarian Thought: Ahmet Hamdi Tanpnar and Peyami Safa on Europe
and Modernity, History of European Ideas, cilt 36, ss: 427-437.
Sochor, Z.A. (1981), Soviet Taylorism Revisited, Soviet Studies, cilt 33, say
2, ss: 246-64.
St.Benedict, (1987), The Rule of Saint Benedict, Kalamazoo, Michigan:
Cistercian Publications.
Tanpnar, A.H. (2005a), Saatleri Ayarlama Enstits, stanbul: Dergah.
Tanpnar, A.H. (2005b), Yaadm Gibi, stanbul: Dergah.
Tanpnar, A.H. (2000a). Bes Sehir, Istanbul: YKY.
Tanpnar, A.H. (2000b), Huzur, Istanbul: YKY.
Thompson, E. P.(1980), The Making of the English Working Class, London:
Penguin.
40

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

Thompson, E. P. (1967), Time, Work-Discipline and Industrial

Capitalism, Past and Present say 38.
Thrift, N. (1988), Vivos Voco: Ringing the changes in the historical
geography of time consciousness, Young, M. ve T.Schuller (der.), The Rhythms of
Society, London: Routledge ss: 53-94.
Uluengin, Mehmet B. (2010), Secularizing Anatolia Tick By Tick: Clock
Towers in the Otoman Empire and the Turkish Republic, International Journal of
Middle East Studies, cilt 42, ss: 17-36.
lgener, Sabri F. (2006), ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas,
stanbul: Derin.
lken, H. Z. (1962), Ahmet Hamdi Tanpnar, Uman, A. ve H. nci (der),
(2002), Bir Gl Bu Karanlklarda, stanbul: Kitabevi, ss: 119-120.
Webster, Donald E. (1939), State Control of Social Change in Republican
Turkey, American Sociological Review, cilt.4, say 2, ss: 247-257.
Whitrow, G.J. (2003), What is Time? Oxford: Oxford University Press.
Yavuz, H. (1975)Ahmet Hamdi Tanpnar ve Marksizm Uman, A. ve H.
nci (der), (2002), Bir Gl Bu Karanlklarda, stanbul: Kitabevi, 213222

41

Zaman Disiplini ve alma Zihniyeti

42