SABUNCUOLU EREFEDDN (D. 1385 .

1468)
Hayat
Osmanl hekimi, cerrah. 870 (1465) ylnda yazd Cerrhiyye-i lhniyyede seksen ve
873te (1468) kaleme ald Mcerrebnmede seksen be yanda olduunu belirtmesinden hareketle
788 (1386) ylnda doduu sylenebilir. Bu bilgilere gre 1385 ylnda ehzadeler ehri Amasyada
domutur. Bugn Amasyada Sabuncuolu (Hac lyas) denilen bir mahallede ad yaayan nl bir
hekim ailesine mensup olup elebi Sultan Mehmedin hekimbas Sabuncuolu Mevln el-Hc
lyas elebi Beyin torunudur. Dedesi Sabuncuolu Hac lyas elebi ve babas Ali elebi de
hekimbalk yapmtr. Sabuncuolu ailesinde erefeddin ve dedesinde baka hekimlerde
bulunmaktadr. Bu ahslardan baka Hekim sa olarak bilinen ve Miladi 1426 ylnda len Hekim
Ltfullah da Sabuncuolu ailesinin yesiydi. Sabuncuolu erefeddinden sonra hekim olarak nemli
grevlerde bulunan aile yesi de vard. Yavus Sultan Selimin rana kaan olu ehzade Murat
randa tedavi eden hekim Sabuncuolu brahim bunlardan birisidir.
Sabuncuolu erefeddin, Amasya'daki Bimarhane'de Burhaneddin Ahmedten tp eitimi
aldktan sonra yine burada 17 yanda hekimlik yapmaya balamtr. Sabuncuolu erefeddin 14 yl
boyunca da Bimarhane'de almalarn srdrmtr. Candarolu sfendiyar Bey zamannda (13851440) bir sre Kastamonuda bulunmu, Cerrhiyye-i lhniyyeyi yazdnda stanbula giderek
kitabn Ftih Sultan Mehmede sunmu, dnnde de Bolu, Gerede ve Tosyaya uramtr
(Mcerrebnme, vr. 44b).
erefeddin Sabuncuolu, dier birok hekimin aksine zellikle cerrah ile ilgilenmitir. Genel
olarak hekimler cerrahye pek ilgi duymamlar ve hatta cerrah tedavinin gerekli olduu durumlarda
bile, ilala tedaviyi tercih etmilerdir. Bunun sebebi cerrah mdahalede hayat tehlikenin ok yksek
olmas ve bu tehlikeyi asgariye indirecek ve ameliyat kolaylatracak baz teknik imkanlarn
bulunmasdr. Bu tip imkanlarn olumas iin, yani antibiyotik, analjezik, antiseptiklerin ve bunlarn
yan sra anatomi bilgisinin yeterince gelimesi iin 19. yzyl beklemek gerekecektir.
Osmanl bilim dnyasnda yeterince tannmayan Sabunculunun adna ilk defa cerrah
brhim b. Abdullahn 911 (1505) tarihli Alim-i Cerrhn adl eserinde rastlanmaktadr. brhim b.
Abdullah, burada onun adn vererek Mcerrebnmeden ald kadn hastalklarnda kullanlan bir
spozituvarn formln aklamaktadr. Sabuncuolunun rencilerinden Gys b. Muhammed
sfahn de II. Bayezide ithaf ettii Mirts-shha adl kitabnda hocasnn tptaki baarlarn verek
onu rnek aldn belirtmitir. Amasyada yaam olmas ve eserlerini o gnn bilim dili olan Arapa
yerine Trke yazmas Sabuncuolunun yeteri kadar tannmamasnn balca sebepleridir.
Sabuncuolu erefeddinnin nemli zelliklerinden biri deiik deneyleri eitli hayvanlar
zerinde yaparak bilimsel sonular elde etmesidir. Baz deneyleri kendi zerinde de yapm ve bu

deneyimleri de yazmtr. rnein bir panzehirin etkisini denemek iin nce o panzehiri imi,
ardndan kendini bir ylana srtmtr. Kendi deyimiyle Ne parma imi ne de vcudunda bir
belirti gzlenmitir.
Eserleri
Eserlerinde dnemin yaygn bilim dili yerine Trkeyi tercih etmi ve sadece tp alannda
eserler vermi olan Sabuncuolu'nun tp ve cerrahi ile ilgili biri tercme arlkl eserlerinin varl
bilinmektedir.
1. Akrabadin Tercmesi (Akrabazin Tercmesi); II. Beyazt'n valilii dneminde
hekimba ve dier hekimlerin talebi zerine erafeddin Zeyneddin bin smail-l
Crcani'nin "Zahire-i Harzemahi" adl eserindeki Akrabadin (farmakolojik) blmnn
evirisidir. Sabuncuolu tercmeye iki blm eklemitir. Sabuncuolu otuz bir bab olan
bu blm ilveler yaparak otuz baba karmtr. llarn hazrlanma usulleriyle
balayan kitap daha sonra mfred ve mrekkeb ayrmyla ve macun, eyri, cevri,
trfil, kurs, sff, lak, urup, perverde, gargara, ya ve merhem sralamasyla illarn
formllerini verir. Kenan Sveren GATA Tp Fakltesinde bu eserle bn Snnn ayn
adl eserini tp ve bilim tarihi asndan karlatrd bir doktora almas hazrlamtr
(Ankara 1991).
2. Cerrahiyye-i lhaniyye (Cerrahiyyetl-Haniyye); Eserin bilinen kopyasndan ikisi
stanbul Fatih Millet Ktphanesinde dieri de Paris Bibliotheque National'dedir. 11.
yzylda Endls'te yaam olan Eb'l-Ksm Zehrv'nin Kitb'l-Tasrf adl eserinin
cerrah ile ilgili ksmnn tercmesi olduu ileri srlmtr. Eserde 138 resim ve 168 alet
resmi

bulunmaktadr. Kitabn

en

nemli

zellii,

tp

tarihinde

ve

Osmanl

mparatorluunda ilk defa cerrah mdahaleleri gsteren minyatr tekniinde yaplm

eitli resimler iermesi ve sade bir Trke ile kaleme alnm olmasdr. Bu sebeple
hakknda tp tarihi, Trk dili ve resim sanat asndan pek ok alma yaplmtr. Ancak
Sabuncuolu her ne kadar byk lde Kitb'l-Tasrf eserinden yararlanmsa da, eseri
tam olarak tercme ettii sylenemez. Eserde, yer yer kendi gzlem ve deney sonular da
yer almaktadr. Doal olarak, Sabuncuolu kendinden nce yaam belli bal
cerrahlardan olan Zehrv'den yararlanmak zorunda idi, ancak bir hekim, bir cerrah olarak
kendi almalaryla mevcut bilgiyi kaynatrm ve bize bu terkibi sunmutur.
Zehrv'nin eserinde yaplan ameliyatlar ve bu ameliyatlarda kullanlm olan aletler
verilmitir. Halbuki Sabuncuolu'nda gerekten nemli bir katk daha vardr ki o da,
aletlerin yan sra ameliyatn nasl yapldn gsteren temsili resimlerin mevcut
olmasdr. Bu resimlerde hasta ve doktorun pozisyonu ile aletlerin nasl kullanld da
grlmektedir. Bylece kullanlan cerrah tekniini de ak ve seik olarak grmek
mmkn olmaktadr. Gnmzde de zaman zaman yazl aklamalara yardmc olmak
zere bu tip emalar verilmektedir. Eserin tpkbasm ve transkripsiyonu Prof. Dr. lter
Uzel tarafndan geni aklama ve notlarla birlikte iki cilt halinde yaymlanmtr (Ankara

1992). Bu kitabn 3 bab- vardr. 1. Bab da 54 tedavi, 7 alet ve 4 insizyonla, uzuvlarn ve

hastalklarn dalanmas anlatlrken, 2. Bab da 58 tedavi, 131 alet ve 10 insizyon ile
cerahatlerin yarlmas, dikilmesi ve tedavisi anlatlmtr. 3. Bab da 24 tedavi ile 11 alet
krk ve kklarn tedavisi hakknda bilgi vermektedir.
Bu eserin bir dier zellii de sistematik bir metotla kaleme alnm olmasdr. bab
zerinde kaleme ald eserinin her babn fasllarnda ayr hastaln tedavisi izah
edilmektedir.
Bu kitab Trke yazmasnn nedenini ise u ekilde aklamtr; bu devirde Rum
kavimleri Trk dilini kullanmaktadr. Ayrca bu dnemin cerrahlarnn ou okuma yazma
bilmemektedir ve okuma yazma bilseler bile hepsi Trke kitap okumaktadr. Bylece bu
kitab Trke yazmakla bundan daha fazla kii faydalanabilecektir ve bu sayede iin asln
renip, birok sorunlarn zerek kendilerini hatadan ve beladan koruyabileceklerdir.
3. Mcerrebname (Sleymaniye Ktp., Ftih, nr. 3619); Sabuncuolu 873te (1468)
yazd eserin nsznde kitabn Amasyadaki hekim evresinin istei zerine kaleme
aldn syler. lk defa Rusuklu Hakk tarafndan 1920 ylnda kdam gazetesinde
tantlan kitapta eitli hayvanlar, insanlar ve mellifin kendi zerinde denemi olduu
illarn hazrlan ve kullanl anlatlmaktadr. zellikle baz zehirlerle ilgili yapt
hayvan deneyleri n plana kmaktadr. Bu deneylerde denek olarak horozlar
kullanmtr. Bugnk vaka takdimlerine benzer ifadelerin yer ald eser on yedi blm
olup blmler illarn etki ve kullanm alanlarna gre dzenlenmitir; bu sebeple illar
ok kullanlandan az kullanlana doru sralanmtr. Eser Trk tp tarihinde bir hekimin
kendi buluu il ve tedavi metotlarn anlatt ilk monografi olmas bakmndan
nemlidir. Bursal Mehmed Thir, ayrca Mfd (Nazmt-teshl) adl bir eserin
Sabuncuoluna ait olduunu bildirmekteyse de (Osmanl Mellifleri, III, 220) yaplan
incelemeler sonunda kitabn Sabuncuolunun rencisi Muhyiddin Mehye ait olduu
anlalmtr.
4. Haliminin Manzum Eseri (Farsa); eser (863H/1459M) ylnda Farsa olarak
yazlmtr ve 866H/1462M ylnda Sabuncuolu tarafndan istinsah edilmitir. Bu eser
Sabuncuolunun bilinen en eski otograf kabul edilir. Sabuncuolu bu eseri, iyi bir hattat
olmas sebebiyle istinsaf ettii bilinmektedir.
5. Mfid; erefeddinnin bu eser ile ilgili Mehmet Tahir erefeddinin bir de manzum tbbi
eseri vardr ve Sabuncuolu lakab yazldr demektedir. Ancak Prof. Dr. Uzel ad geen
eserin erefeddinnin deil rencilerinden Muhyiddin Mehyi tarafndan yazldn
sylemektedir. Bu eserin rencisi tarafndan yazld ve iyi bir hattat olduu iin
Sabuncuolu tarafndan kaleme alnd fikri kabul edilmektedir.
6. Ftvvetname; Amasyal tabip ve cerrah Sabuncuoluna ait olup olmad hususunu
eldeki veriler ve karmlar dorultusunda objektif olarak tespit edilmeye allmaktadr.
Eserin farkl nshalarnn ortaya kmas ve daha deiik bilgi ve belgelerin altnda,
bu tespit ve deerlendirmelerde farkl sonular elde edilecektir. Eserin banda mellif

knyesini aka belirtilmi olmasna karn, aksi kesin olarak ortaya konulmadka bu
Ftvvetnmeyi Sabuncuolu erefeddinin bugne kadar ortaya kmam bir eseri
olarak kabul etmek en doru yol olacaktr.
Kaynaklar:
-

Baaaolu I, Karaca S, Saliholu Z Anesthesia Techniques in the Fifteenth Century by

Serefeddin Sabuncuolu: Anesth Analg 2006;102:128799

Baaaolu I. Saliholu Z, Karaca S. Anesthesia techniques by Serafeddin Sabuncuoglu. 5 th

international congress, international society for history medicine,25-28 Ekim 2010,stanbul.

Erolu H XV. Yzyl Tabiblerinden erafettin Sabuncuolu ve Amasya Darifas,

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1267/14570.pdf

Kksal F nl Tabip Sabuncuolu erefeddinin Bilinmeyen Bir Eseri (mi?): Ftvvet-name,

http://www.tubar.com.tr/TUBAR%20DOSYA/kksal_m_fatih_227-248.pdf

Saliholu Z, Baaaolu I. Trk Cerrah erafeddin Sabuncuolunun 15. yzyldaki anestezi

teknikleri, 5 .balkan Tp tarihi ve etii kongresi 11-15 Ekim 2011, stanbul

TDV, slam Ansiklopedisi, 35. Cilt

http://www.msxlabs.org/forum/bilim-tr/10350-serefeddin-sabuncuoglu.html