Original Article

EREFEDDN SABUNCUOLUNUN CERRAHYET-L HANYE KTABINDA

GZ HASTALIKLARI KONULARI
The Ophthalmological Topics in Cerrahiyet-ul Haniye (Imperial Surgery Book) of
erefeddin Sabuncuolu

H. Kadircan Keskinbora1
1
Prof. MD, PhD, Baheehir University Medical Faculty, Dept. of Medical History and Ethics

ZET ABSTRACT
Amasyal hekim erefeddin Sabuncuolu nun XV. Yzylda Serefeddin Sabuncuoglu wrote a book named Cerrahiyet-
yazd ve farkl ktphanelerde bulunan adet nshas ile ul Haniye (Imperial Surgery Book) in XV. Century. Three
gnmze ulaabilmi bulunan eseri Cerrahiyet-l Haniye copies of this hand-written book are found at three
incelendi. Kitap gerek o dnemde Anadoludaki hekimlerin different libraries. This book gives important data about the
bilgi ve beceri dzeyi hakknda, gerekse o dnemde knowledge and dexterity of the physicians of Anatolia at that
kullanlan Trke hakknda fikir vermektedir. time; besides this, it gives important knowledges about the
Sz konusu kitap el yazmas olup, o dnemdeki bir spoken and written Turkish language at that time.
cerrahn vcuttaki eitli hastalklara yaplacak giriimleri This hand-written book is about the interventions for
anlatmaktadr. Birok giriimin minyatrlerle de izilmi various diseases of human body. Most of the interventions
olmas, kitabn hem yksek bilimsel deerini hem de are shown by miniatures. The surgeon takes graet care in
cerrahn kitab iin gsterdii zeni iaret etmesi asndan writing his book. This indicates the high scientific level of the
manidardr. book.
Kitabn birinci bbnda 57, ikinci bbnda 98 ve nc There are 191 topics in the book totally, 57 topics in the first
bbnda 36 fasldan oluan toplam 191 hastalk konusu part, 98 topics in the second and 36 topics in the third part
bulunmaktadr. bb tan oluan eserin 1.ci bbnda 5 fasl consecutively. 5 topics of the first part (12nd, 13rd, 15th,
(12.ci, 13.c, 15.ci, 16.c ve 17.ci), 2.ci bbnda ise 17 fasl 16th, 17th), 17 topics of the second part (4th, 5th, from 8th
(4.c, 5.ci, 8.ciden 18.ciye kadar olan fasllar ile 20.ciden to 18th, from 20th to 23d) are related to ophthalmological
23.cye kadar olan fasllar), toplam 22 tane gz ile ilgili diseases and treatments. The sum of the ophthalmological
hastalk ve tedavilerine ilikin neriler anlatlmaktadr. topics is 22.
Bu almada, gz kapann eitli hastalklar, kirpikler, In this study, the subjects which tell the diseases and
gzn eitli tabakalarnn hastalklaryla tedavilerinin treatment suggestions about various diseases of the lids,
anlatld fasllar detaylandrlarak incelenmi ve gnmz eyelashes, layers of the eye are scrutinized and compared
bilgileriyle karlatrlmtr. with the current knowledge.
Anahtar Kelimeler: erefeddin Sabuncuolu, Cerrahiyet-l Keywords: Serefeddin Sabuncuoglu, Cerrahiyet-l Haniye,
Haniye, Gz hastalklar, Tp tarihi, Oftalmoloji tarihi Imperial Surgery Book, History of medicine, History of
ophthalmology.

Lokman Hekim Journal, 2013;3(2):16-24

Received: 11.03.2013; Accepted: 12.04.2013
Correspondence Author: Kadircan Keskinbora, Baheehir University Medical Faculty, Dept. of Medical History and Ethics
stanbul Trkiye
kadircan.keskinbora@gmail.com

16
Lokman Hekim Journal 2013;3(2):16-24 http://lokmanhekim.mersin.edu.tr

SABUNCUOLUNUN KTAPLARI, BLMSELL, BLGS

erefeddin Sabuncuolu ( 1386-1470) yaad devirde hastalklara zellikle cerrahi ynden yaklam
gsteren bir bilim adamdr. eitli kaynaklardan ve kendi almalarndan faydalanarak yazd 1-
Cerrahiyet-l Haniye (Cerrahiye-i Haniyye) ve yalnz kendi tecrbelerini toplad 2- Mcerrebname
adl eserleri gnmze eitli nshalaryla ulamtr. nc bir kitab daha vardr ki bu bir tercme
eserdir: 3- Zahire-i Harzemahi.1-3
Dier tbbi dallardan baka geni saylabilecek lde gz hastalklarndan, gz ilalarndan, gzn
tbbi ve zellikle cerrahi tedavilerinden bahsetmitir. Gz sal iin unlar nermektedir: Gz
tozdan, dumandan koruyun, tuzlu yemeyin, tok yatmayn, tok iken ilikide bulunmayn, mide inciten
eyler (soan, sarmsak gibi) yemeyin, perhiz edin. 2
Gz ilalarn Mcerrebname adl eserinde ayrntl olarak yazmaktadr.3 Bunlar srme, toz ve basit
ilalar diye ayrarak anlatmtr. Bunlar kirpik dklmesi, gzn ars, yaarmas, kants, kzarmas,
gzde et, sebel (kornea vasklarizasyonu) iin tavsiye etmektedir. Gene gzn daha iyi grmesi
iin de baz ila formlleri nermektedir. Gze arpan dier bir konu, ocuklar iin gz arsnda
kullanlmasn tavsiye ettii ilaca afyon ilave ederek ilacn gz fazla actmasn nleyin ikazdr.2
Eserlerinde gzn fizyolojisine ve anatomisine deinmemitir. Eserlerinde bu konular ayrca ele alp
yazmamtr. Bu konulardan dorudan bahsetmemesine karn, tbbi ve cerrahi tedavi uygulamalarna
ilikin sk sk yapt ikazlar, onun bu konuda yetkin olduunu gstermektedir.
Bu almann amac, Amasyal hekim erefeddin Sabuncuolunun Cerrahiyet-l Haniye kitabnda
yazd konulardan Gz Hastalklar ile ilgili olanlar tespit etmek, incelemek ve gnmz grleri
ve uygulamalaryla ksaca karlatrmaktr. Bu almada esas alnan nsha, stanbul niversitesi
stanbul Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Mzesindeki nsha1 (Resim 1), transkripsiyonlu
tercme olarak incelenen kaynak, Uzel tarafndan yaynlanan eserdir.2
CERRAHYET-L HANYE KTABI
Cerrahiyet-l Haniye kitab bbdan (blm) olumaktadr. 1. Bbta 57, 2. Bbta 98 ve 3.
Bbta 36 fasl (alt blm) bulunmaktadr (Resim 1).
Sabuncuolu, 57 fasldan oluan 1. Bbta 5, 98 fasldan oluan 2. Bb ta 17 olmak zere toplam 22
faslda gz hastalklar anlatmtr (toplam 191 fasln 22 tanesi). Kitapta geen gz hastalklaryla ilgili
konular aada sunulmaktadr:

Resim 1. Cerrahiyet-l lhaniyenin stanbul niversitesi stanbul Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik

Anabilim Dal Mzesindeki nshas.
17
 The Ophthalmological Topics in Cerrahiyet-ul Haniye - Keskinbora K.

1.Bb (57 fasl)

12. Fasl: Gze inen suyun dann tarikasn bildirir (d.t.b.)
13. Fasl: Gz yaardnn eskimiinin d.t.b.
15. Fasl: Gzlerin tabakalarnn istirhasnn d.t.b.
16. Fasl: Kirpikler eildinn d.t.b.
17. Fasl: Garebn yani sol nasurun kim gzn pnarnda olur.
2.Bb (98 Fasl)
4. Fasl: Damarlardan gze inen issi yan ilacnn tarikasn bildirir (i.t.b.).
5. Fasl: Ban iinden gze inen issi nezlencin ve issi yaun i.t.b.
8. Fasl: ol siillerin mualecelerin bildirir kim gzn kapaklarnda hadis olur
9. Fasl: Kapaklarda arz olan berdelerin i.t.b.
10. Fasl: Kapaklarda arz olan rnakun i.t.b.
11. Fasl: Temirun yni kabak kesmenin t.b.
12. Fasl: Gze batan kirpikleri ine ile dikmenin t.b.
13. Fasl: Kapak ksack olduunun ilacn bildirir (i.b.)
14. Fasl: Alt kapak ksack olduunun i.b.
15. Fasl: Kapak gze yaptnn i.b.
16. Fasl: Gzdeki zaferayi ve gz pnarnda olan eti kesmenin t.b.
17. Fasl: Gzde arz olan verdinecn ve lahm-i zayidun ilacinun t.b.
18. Fasl: Gzdeki sebel kesmenin t.b.
20. Fasl: Gz tomalup tara geldigunun ilacnn t.b.
21. Fasl: Gzn tabaka-i karniyyesi yarlp tabak-i inebiyye tara ktnn i.t.b.
22. Fasl: Gzde arz olan kmne i.t.b.
23. Fasl: Gze inen suyun i.t.b.
3. Bb 36 Fasldan oluur. Gze ait bahis yoktur. 1,2
Sabuncuolunun, genellikle gz kapa, konjunktiva ve kornea zerine younlatna tank oluyoruz.
Bundan baka, gzya kesesi iltihaplar, gz perforasyonu, proptozis (egzoftalmus) ve zellikle
katarakttan da geni olarak bahsetmitir.
Yukarda sunulan 22 konuya ayr ayr deinecek kadar yerimiz olmadndan konular birletirerek
Sabuncuolunun genel yaklamn sunmaya alalm:
Gz Kapa Dkl
Gz kapa dkln (dermato/blefaroalazis veya ptozis) kapak ve ka derisinin te biri
yaklacak ekilde, kontroll dalama yaplp, oluacak doku harabiyeti ve buna bal fibrozisten
yararlanarak tedavisini nermitir (1.Bb 15. Fasl). Kendi ifadesiyle: Gzn kapaklar genilerse,
yani kapaklar uzarsa nem sebebiyle kapak zerine dalama yaplr. Dalama, dalama aleti ile
gerekletirilir. Aadaki resimdeki tabip dalama aletini elinde tutmaktadr. stenirse, her kan
zerine ikier dalama yaplabilir. Dalama, akaklardan uzak tutulup kan uzunluuna doru
yaplmaldr. Dalama aleti elle tutulurken o kadar dnlmeli ki, derinin ksmda biri ayr tutulup
yaplmaldr. 1,2,4,5

18
Lokman Hekim Journal 2013;3(2):16-24 http://lokmanhekim.mersin.edu.tr

Gz Yaarmas in Dalama Yntemleri

Mzminlemi gz yaarmasnn dalanma yntemi: Gz yaarmas mzmin olup devaml akarsa,
atardamar ve toplardamarlardan ya gelse, bu atardamar ki, batadr. Ban dndan, souk yahut
balgam olursa dalayasnz. Ban ortasndan dalayasn. Ayrca iki aka da dalayasnz. Dalama
aleti olan bak gze su inmesinde dalama aleti olarak kullanlr. Ensede bulunan sinirlerin bittii
yerin aasndan iki dalama daha yaplr. ayet, daha ok dalamaya ihtiya duyulursa iki gzn
kuyruundan yanlara bir kk dalama aleti ile bir dalama daha gerekletirilir. 1,2
Gnmzde, kronik dakriyosistit adl bu hastalkta bahsi geen blgeye dalama (koterizasyon)
yapmayz.
Kiisel kanaatim olarak, Acaba, Sabuncuolu byle zel blgeler seerek dalama (koterizasyon) ile
bir nevi akupunktur mu uygulamaktayd? diye dnmekteyim.
Aniden gelien gz yaarmasnn dalanma yntemi: Gzde ani yaarmann dalama ile tedavisini
yle belirtmektedir: nce hastann gzndeki ya arttrc nedenlerden hastay uzaklatrn,
gn pe pee scak hamama sokun ve ban tra ettirin daha sonra ban orta yerine bir da, sulanma
iki gzde ise akaklarda iki da ve iki da da enseye vurun demektedir (1. Bb 13. Fasl). 1,2
Muhtemelen bu blgelere da vurularak gzyana neden olan damar ve sinirlerin kurutulmasn
hesaplamtr. Hastay gzndeki ya arttrc nedenlerden uzaklatrmak olduka mantkldr, ancak
zamanmzda bu tip bir dalanmann tedavide rol olamayacan bilmekteyiz. Burada yine kiisel
kanaatim olarak, Sabuncuolunun byle zel blgeler seerek dalama (koterizasyon) ile bir tr
akupunktur uygulamakta olduu dncemi tekrarlamak istiyorum.
ltihapl gz sulanmas ve imesi olan dakriosistiti ekilde tariflemitir. Gareb diye adlandrd
iltihap, ve gz yaarmas ile birlikte iltihap akan olan akut veya fistlize bir dakriosistitdir. Gard
diye adlandrd kat i de akut dakriosistite uymaktadr. ltihap olmadan sadece gz yaarmas ile
grlen Dema ise kronik dakriosistitdir. Gnmzde, dakriosistiti akut ve kronik dakriosistit olarak
ikiye ayrmaktayz.
erefeddin Sabuncuolu e ayrp inceledii dakriosistitte, tedavi iin verdii ilalarla dzelme
olmad takdirde yle bir tedavi yapmaktadr: Hastay srt st yatrp nce gzne koruyucu olarak
yumurta ak emdirilmi pamuk koymakta sonra da ii bo ya da dolu, ucu sivri bir mili kzdrp i
yere sokmaktadr, eer i patlam ise dalamadan nce iltihab skp boaltmaktadr. Dalamaya,
mil kemie eriene kadar devam etmekte ve daha sonra bu yere yarann kapanmas iin kurutucu
merhemler koymaktadr (1.Bb, 17. Fasl). Bu arada yazdna gre baz hekimler bu yaraya ayrca
ince ulu bir bakla, keseden kalan ksmlar tamamen harap etmektelermi. Tedavinin son ksmnda
ise eer yine iyilemezse, buruna doru delik aarak aknty burna verin demektedir.
Bu anlattklarndan ilki bugn iltihapl kesenin alnarak iltihabn yok edilmesine gidilen bir nevi kese
ablasyonu, sonuncusu ise daha ileri bir teknik olan gzya kesesinin buruna azlatrlmas anlamna
gelen bir konjontivo-rinostomi tekniidir.
Gzdeki Zaferay (Ziyade, Zayf, Nazik, Yufka nce Deri) ve Gz Pnarnda Olan Eti (Pterigium)
Kesme Yntemini Bildirir: 1,2
Zafera iki ksmdr: Birincisi asabidir. Yani, sinirden sfaka (ince alt deri, kln bittii deri, subdermis)
ya benzer, ince ve serttir. kincisi sinirden olumamtr. Donmu rutubete benzer, demir dokunsa
payidar olmaz (demire yapmaz) ve snnar (alet) a tutunmaz. Gzn pnarnda olur, yava yava
yrr, sonra gz bebeini rter. Grmeyi iptal eder.
Bu hastalklar gidermenin metodu udur ki, onu kesmek iin hastann ba ameliyat yapacak olann
dizinin stne konur, sonra hastann gz elle alr, gz kapa yukar kaldrlr. Daha sonra, zafera
kolayca eilmi sinnare ile kaldrlr, sonra bir ineye at kl veya sr kl taklr. ne zaferann
ortasnn altndan geirilerek zafera yukar kaldrlr. Bu klla zafera yzlr. Gzn bebeinden tarafa
doru yzlmeli ki, daha sonra sinnare ile zafera, burularak ltif bir mibza ile alnr, veya makasla
kesilir. Gzn krmz etinin kesilmemesine dikkat edilmelidir. Bu et kesilirse, gzya akmas meydana gelir. 1,2
19
 The Ophthalmological Topics in Cerrahiyet-ul Haniye - Keskinbora K.

nce kitleyi ince bir engel ile tutarak veya altndan ine yardm ile iplik geirerek askya almakta,
sonrada korneadaki yapma yerinden hassas bir neter (2. Bb, 16. Fasl) ya da -daha ilgin bir
yaklamla- at veya sr kl geirerek kitleyi bununla syrmakta ve daha sonra da makasla kesip
almaktadr.
erefeddin Sabuncuolunun bu tedavi yntemi, tarafmzdan 38. Ulusal Oftalmoloji Kongresinde
btn Gz Hekimlerinin dikkatine sunulmutur.6 Aada kitabn orijinalinde sz geen ltif (ince,
narin) mibza nn Sabuncuolu tarafndan izilmi resmi1 (Resim 2) ve hemen arkasnda at veya sr
kl ile nasl syrlabileceinin tarafmzdan yaplm illustrasyonu6 (Resim 3) sunulmaktadr:

Resim 2. Sabuncuolunun zaferay syrmak iin gelitirdii mibza

Resim 3. Sabuncuolunun tarif ettii at klyla zafera syrma yntemi illustrasyonu.

20
Lokman Hekim Journal 2013;3(2):16-24 http://lokmanhekim.mersin.edu.tr

Gzde Sebelin (Damarl Et Paras, Perde) (Korneal Vaskularizasyon, Pannus) Kesilme Yntemi
(2.Bb 18. Fasl)
Sebel yle bir hastalktr ki, gzn zerinde olur, rmcek a gibi kzl damarlardr. Gz grmez
hale getirir ve de grmeyi zayflatr. Bir mddet sonra gze baklr, gz kuvvetli ise ve de sebelden
baka hastalk yok ise sebel kesilir. Sebelin kesilme yntemi:
Hastann ba ameliyat yapacak olan hekimin nne alnr. Yetikin ve maharetli kii tarafndan
hastann gz alr, sinnare ile tabip damarlar yukar kaldrmaldr. Sinnare resimdeki gibi gayet
latif olmaldr. Ya da ift sinnare ile yaplr. Sonra sebel ince bir makasla kesilmelidir. Yava yava kan
silinir. Sebelden arnp kanama bitinceye kadar silme ilemine devam edilir. 1,2
Gzde Meydana Gelen Kmne (Uveit) Hastalnn Tedavi Yntemi (2.Bb 22.Fasl)
Bu bir hastalktr ki, gzn iinde irin olup birikir. Gren kiiler su sanrlar. Bu hastala tabipler
kmme derler. Bu hastaln tedavi yntemi odur ki, hasta bir sandalye stnde oturtulur. Hastann
ba iki elle sarslr, yani alkalanr. rin gzn aasna iner, sabit kalr. Bylece, gzn grmesi
salanm olur. Gz btn eyalar nceki gibi grr. ayet, kmme inmez ise, bu kesin su dur. Bu
yntemle ad geen madde aaya inmezse hasta tedaviyi yapan hekimin nne oturtulur. Bir neter
(mibza) ile tabaka-i karniyye (kornea), tabaka-i nebiyye (sklera) nin bititii yerden ayrlr. O mevziye
iklil (limbus) ad verilir. rin bu ayrlan blgeden kar. Bylece gz temizlenmi olur. Daha sonra gze
balla kartrlm scak su damlatlr. Bylece tedavi edilip hastalktan kurtulunur. 1,2
Gze nen Suyun (Katarakt) Tedavisinde Kullanlan lacn Yolunu Amay Bildirir
erefeddin Sabuncuolu gzn, en popler konusu olan ve gze inen su diye bahsettii katarakttan
kulland neter biimlerinin resimlerinde keskinlik ve ekil ayrntlarna dek olduka geni bir
biimde bahsetmektedir:
Gze inen suyun (katarakt) eit ve cinsleri tedavi bahsinde anlatlmtr. Hasta hekimin nnde
diz kerek oturtulur. Ia kar, gnee yakn yerde hastann gren gz salamca kapatlr. Daha
sonra, alacak gz sol gz ise sol elle st kapak yukarya kaldrlr. ayet sa gz ise sa elle sa st
kapak yukarya kaldrlr. Mikdah (suyu karma aleti - mil) n ucunu gzn ak zerine, iklil (limbus) e
yakn yere alet konur, gzn kuyruk tarafndan mikdah elle tutularak sokulur. Gzn aknda mikdahn
ieriye girdiinin iareti udur ki, sanki mikdah bolua girmi gibi hissedilir. Mikdahn ieriye giren
blmnn uzunluu, gz bebeinden ileri tabakann sonuna kadar girmelidir ki bu blgeye tabipler
iklil, yani tac-l ayn derler. O zaman mil gzn iine girer ve dardan bakan tabaka-i karniyye nin
berraklndan milin rengini grr. Sonra mikdah yukarya kaldrlr ve o mevzi birka defa aaya
baslr. Bylece, tabaka-i nebiyye nin delii arnm olur. Hasta, hereyi grr. Mikdah, gz iinde
bir zaman bekletilir. Bunun sebebi: su yukar karsa tekrar aa indirilmesi iindir. Suyun yerinde
durduu tespit edilirse, mikdah (mil) kartlr. Daha sonra tuzlu su ile gz ii ykanr. Gzn dna
da gl ya ve yumurta ak karm yn paras ile tatbik edilir. Her iki gz balanr. Eer mil gze
kolaylkla girmezse, gzn katlndandr.
Kat gzlere mil uygulamas: Berit denilen neterle tabaka-i mltahime (konjunktiva) delinir fakat
mibzahn ucunu tabaka-i nebiyye ye deirmiyesiniz. Daha sonra mibzah karlr. Mikdah ol berit
yolundan ieri sokulur. Daha sonra aaya gzn hamline yatlr ve mikdah karlr. Hasta iin
bir karanlk yer hazrlanr. Srtst yatrlr, hareketsiz bekletilir, ksrmekten sakndrlr. Gdas
tabiat yumuak tutan yiyeceklerden olmaldr. Hastann ba saa sola hareket ettirilmemelidir.
gn sonra hastann ba zlr, gz alr ve karanlk yerde tecrbe edilir, nesneler gsterilir.
Bundan sonra, hastann gz nceki gibi balanr, yedi gn bal tutulur. Tedavi sresince tecrbe
edilmemelidir. nk sert baktndan su geri gelebilir.
Bu ilem ierisinde gzde s, i arz olursa yedi gn dolmadan ba zlr. Is ve i msekkinlerle
durdurulur. Bundan sonra hastann ba siyah bez (brnck) ile rtlr ki, siyah bez altnda hasta
gnlerce oturtulur. Baz tabipler hasta krk gn karanlk yerde oturtulmaldr demilerdir. Sebebi
de gzn nuru (grme keskinlii) nun zayflamamas iindir. Daha sonra hasta yava yava dar
kartlr.
21
 The Ophthalmological Topics in Cerrahiyet-ul Haniye - Keskinbora K.

Bu gzden su karma iini mutlaka bir stattan grmek ve renmek gerekir. Ve bu retinin stadn
nnde tekrar edilmesi gerekir. Gzden su karma iini Irak halkndan rivayet ettiler ki, bir mikdah aleti
yapmlardr. Bu aletle gzdeki rutubeti emerek alrlarm. Bu mikdahn vasfn duyunca bu mikdah
yeniden dzenledim. stedim ki tekrar kullanaym, fakat o srada Iraktan cahil bir tabip geldi, o aleti
kullanyordu. kiinin gzlerini souttu (ftizis bulbi). Byle olunca, ben de bu aleti kullanmadm ve
de eski tb kitaplarnda da byle bir alete rastlamadm. Bana gre mikdahlar aadaki resimdeki gibi
olmaldr. zellikle de mikdahlarn sivrilii resimdeki gibi olmaldr.1,2,7
Sabuncuolu, kitabn bu faslnda (2.Bb 23. Fasl) Iraktan gelen bir doktorun da katarakt ortas
delik bir mille emerek dar aldndan bahsetmektedir. Kendisinin seyrettii bu ameliyatlardan
sonra hastalarn gzlerinin kaybedildiini belirtmi ve nceden yapmay dnd bu ameliyattan
vazgetiini yazmtr. Ancak bahsettii bu teknik dnyada ok yaygnlaan irigasyon-aspirasyon
tekniinin ok basit, ilkel bir eklidir.
Kirpiklerin Eildiinin (Trikiazis) Dann Tarikasn Bildirir:1,2
Trikiaziste (kirpiklerin ie dnerek gze srtnmesi) tavsiye ettii dalama iki eittir. Bunlarn ilkinde
nce hastann kirpiklerinin normal uzunlua erimesini bekledikten sonra gz kapana gre kttan
mersin yapra eklinde bir para kesip (1. Bb 16. Fasl) iine sabun, snmemi kire tozu koyup
suyla slatmakta ve bunu soumadan gz kapann zerine koyup, hasta ilacn etkisini hissedene
kadar yava yava hareket ettirmektedir. Bu arada gz yumurta ak ile slatlm pamuk koyarak
korumaktadr. lacn acs geene kadar bu ilemi srdrp sonra bu ilac almakta ve sonra gz su ile
ykamaktadr. Ciltte oluan bzlme kirpikleri da dndrmekte, eer istenilen sonu alnmazsa ayn
ilem tekrar yaplmaktadr. Yank cildi ise zerine ya emdirilmi pamuk ve baz merhemler srerek
tedavi etmektedir. kinci dalama metodunda ate kullanlmaktadr. nce kapak hareket etmesin diye
bir bez sarmakta ve gene ayn bezin yardm ile kirpikleri da dndrmektedir. Sonra kapan zerine
kirpiklere yakn yerden mrekkeple mersin yapra eklinde iaret izip kapan altna yumurta
akna bulanm pamuk koymakta ve kapaa izdii ekli azar azar dalayarak kapan gerilmesini ve
kirpiklerin da dnmesini salamaktadr. Bugn orta derecedeki entropion ve buna bal trikiasiste
ayn ekilde koterizasyonla tedavi yaplmaktadr ve mdahale edilecek doku zerine nceden iaret
yaplarak operasyondaki inceliin salanmas, gnmz okloplasti cerrahisinde uygulanmaktadr.
alazyon, Kapak Cildi, Kapak ekil Bozukluklar ve Lezyonlaryla lgili Grleri
Bir para ya olarak kabul ettii rnak (alazyon) halka yapt bir bezle bir noktaya tespit ederek
neterle yarmakta ve iindeki koyulam iltihabi ierii karmaktadr, daha sonra buraya sirke ve
su ile slatlm bez koyarak kalabilecek ksmn erimesini salamaktadr.1,2 Doluculuk ad ile geen
muhtemelen alazyon tipi kapak kitlelerinde de nce palpasyon ile kitlenin kapan d m yoksa i
yznde mi olduunu tespit etmektedir. D yznde ise kapak kenarna paralel bir kesi yapp cildi
diseke ederek kitleyi ciltten iyice ayrmakta sonra da makasla kesip karmaktadr. Cilt kesisi kk ise
olduu gibi brakmakta, byk ise ipek iplikle cildi dikmektedir. Kitle kapan i ksmndaysa kapa
ters evirip kitleyi Sinnare adn verdii bir engelle tutup epeevre kesip almaktadr (2. Bb, 9.
Fasl). Bugn de gerek hordeolum gerekse alazyon tipi kapak kitlelerinde cerrahi yaklamn, ok
ufak deiikliklerle temelde ayn olmas dikkat ekicidir.
Gz kapaklarnda oluan siilleri de kknden kesip yerini dalamaktadr ve tam dalanmazsa
yeniden kar diye uyarmaktadr (2.Bb, 8. Fasl). Zamanmzda da biz de, siil tedavisinde
koterizasyon uyguluyoruz.
Gz kapanda kan ektopik kirpii ya dibinden bir ine ile dorudan kirpiklerin yanna karmakta
veya dalamakta, kirpik dnmesinde ise kapak derisine sinnare (engel) geirip dnen kirpii ciltle
beraber makasla keserek yerini ipekle dikmektedir. Grld gibi burada da izlenen yol, mantkl
olup istenen amac gerekletirmeye yneliktir.
Cildi dikmekte kulland ipek iplik, halen cerrahide ayn amala kullanlmaktadr. Bu arada kesiyi
gereksiz yere byk yapmayn gz kapa narin bir dokudur ikaz da onun gze nasl hassas
yaklatnn bir ifadesidir.

22
Lokman Hekim Journal 2013;3(2):16-24 http://lokmanhekim.mersin.edu.tr

st kapak ksalnda eer neden skatris (nedbe) ise, gz kapandaki iki kapak birbirine deecek
ekilde skatrize yeri kesip, kesi arasna keten bezinden fitil koyarak burann iyilemesini beklemektedir.
Bu yaraya kurutucu ila koymayn, sonra ok daha kt olur diye ikaz etmektedir. phesiz ki bu
kesilen yere eer kurutucu ila kullanrsa yeniden oluacak skatrisin daha da fazla ekintiye neden
olabileceini bilmektedir. Bugn bu kesiyi ayn ekilde yapmaktayz, ancak tm skatrisleri temizleyip
buraya cilt grefti koyarak gerilmeyi tamamen ortadan kaldrmaya almaktayz.
Sabuncuolu, alt gz kapa ksalklarnn ya hastalk nedeniyle ya da doutan olutuunu anlatr.
Hastalk nedeniyle olanlar st gz kapa entropiyonunda anlatld gibi tedavi edileceine iaret
eder. Doutan olan trlerde ise ibriim geirilmi bir ine kapan kuyruundan kesine kadar
geirilip kapan yukar kaldrlmas ve yass bir neter ile kapan eklinin eski ekli gibi olana kadar
bir utan bir uca kesilmesi, zerine mil konularak, kapan birbiri stne devrilmesi ve kapan iinin
de bir-iki yerden kesilerek bu akkn kirpik tarafndaki iki ucunun Yunan alfabesindeki Lamda harfi
gibi bir araya getirilmesi, ondan sonra kesiin arasndaki etin alnmas ve birbirinden ayr olan iki ucun
tiftik ipliiyle dikilerek ilalanmas nerir.1,2 Bu olgular iin nerilen tedavi gnmzdeki yntemlere
uygun bir yaklamdr. zellikle kapan bir iple yukar aslarak kontraktrlerin nlenmesi bu gn de
kullanlan bir tekniktir.
Alt gz kapa ksalnda ayrca, ikinci bir metot tarif etmektedir ki bu halen uygulanan tekniklerden
biridir: Alt kapan i yznden taban kapak kenarnda olan gen para karp, genin karlkl
iki kenarnda olan bir gen para karp, genin karlkl iki kenarn birbirine dikmekte ve bunun
sonucunda kapan yukar ekilerek ie dnmesini salamaktadr. erefeddin Sabuncuolunun setre
derler diye belirttii alt ve st gz kapa ksal, sklkla ektropium ile birlikte olur; dolaysyla, bu
yaklam ektropium tedavisine de yneliktir.
Konjunktivitler
Gzn eitli konjonktivitlerinin nedenini pis kana balamakta ve bu hastalarda Mikdah adn
verdii neter ile alnda kemie kadar inen dikey veya yatay kesiler yapp kan aktmaktadr.1,2 Bunlar,
o alarda kabul gren ve takip edilen 4 hlt teorisine uyan, o zamann, o alarn bilimsel grne
gre yaplan uygulamalardr.
Semblefaron (ltisak) ve Konjunktival Kitleler
ltisak dendiini belirttii semblefaron (kapak konjunktivasnn bulber konjunktivaya yapmas)
tedavisinde nce kapa bir engel ile yukar kaldrmakta sonra ince bir neter ile hassas bir ekilde
yapan yerleri syrmakta tekrar yapmay nlemek iin de araya ketenden fitil koymaktadr (2.
Bb. 15. Fasl).1,2 Gnmzde Orta derecedeki semblefaronlarda ayn uygulamay yapmakta, araya
yapmay nlemede daha etkili olan zel kontakt lensler veya kalplar koymaktayz.
Konjunktivadaki dier baz kitleleri de cmbz veya maa dedii penslerle tutup kknden kesip
eksize etmitir. Konjunktiva kitlelerinde u ikaz yapmaktadr: Sakn kedeki krmz eti (Lahm-
Maab) kesmeyin, kesilirse o kiide gzya aknts olur. 1,2 Karunkl olduu anlalan bu oluumun
kesilmemesine bugn de dikkat edilmektedir. Gzde iltihap varsa neter vurmayn, ta ki gz
kuvvetlenip netere tahamml edebilsin ikaz da cerrahiyi son derece titizlikle uyguladn gsteren
bir baka delildir.
Gzn dar kmas (2.Bb 20. Fasl) diye belirttii egzoftalmus (proptozis) olgularnn tedavisinde
gnmz grlerine uygun dmeyen bir tarz vardr: enseden hacamat iesini koyup emmekle ve
daha sonra dar kk gz ok sk bandaja almakla bu durumunu dzeleceini yazmtr. 1,2 Bu gn
iin, bu tr hastalkta byle bir yntemin geerlilii yoktur.
erefeddin Sabuncuolu, gz ii dokularnn byk oranda dar kt perforasyonlarda, kan
kitleyi dibinden balamakta ve bir sre sonra kendiliinden dmesini salamaktadr. Dier bir yol
olarak da gz kresini parmaklaryla skp, kalan ksmn da neterle iyice kazyarak boaltmaktadr.
Daha sonra yara kapanana kadar gz eitli ilalarla kapal tutmaktadr. (2. Bb, 21.Fasl). 1,2 Gz
ii oluumlarnn byk oranda dar kt perforasyonlarda biz de Evisserasyon adl yntemi
uygulayarak, gz kresinin iini krete edip boaltmaktayz.
23
 The Ophthalmological Topics in Cerrahiyet-ul Haniye - Keskinbora K.

DEERLENDRME VE SONU
Kitabn yazmasnn zerinden be yzyldan uzun bir sre gemi olmasna karn, erefeddin
Sabuncuolunun kulland baz yntemler -kimisi kk deiikliklere uram olmakla beraber-
halen uygulanmaya devam olunmaktadr. Baz yntemler tmyle terk edilmi ise de terk edilen
bu yntemler o zaman iin geerli olan Humoral Patoloji esaslarna uygun tedavilerdi. Bu adan, o
gn iin yrrlkte olan, kabul edilen bilimsel yntemlere gre tedaviler yapm olmasn bilimsel
yaklam olarak deerlendirmemiz gerekir.
Amasya Darifasnn bahekimliini de srdren ve ok youn altn bildiimiz bu hekimin
birikim ve deneyimlerini paylamas, dier hekimlere aktarabilmek amacyla, -ilerlemi yana
ve o gnn kstl koullarna ramen- gayret ve mesai harcayarak yazmas ve resimlerini izmesi
dikkatle deerlendirilmelidir. Yazlarna ayrca grsel katk vermek amacyla, birok ekil ve minyatr
ekleyerek, bugnn cerrahi atlaslarna yaklaan bir eser meydana getirmesi gzden kamamaldr.
rendiklerini retmek, deneyimlerini paylamak ve kalc bir eserle yaynlamak, bugnn takdir
edilen ve istenen bilim adam zellikleri deil midir?
Sabuncuolunun bu kitab sayesinde, o dnemde Anadoluda ulalm olan cerrahi yetenek ve
bilimsel dzeyi anlamaktan baka, o gn kullanlan Trke dil zelliklerini de renme frsatn
yakalamaktayz.

KAYNAKLAR
1. erefeddin Sabuncuolu. Cerrahiyet-l Haniyye. stanbul niversitesi stanbul Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Deontoloji
Anabilim Dal, Kayt no.35.
2. Uzel . Cerrahiyet-l Haniyye, erefeddin Sabuncuolu. Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1992.
3. Uzel , Sveren K. Mcerreb-name, erefeddin Sabuncuolu, 1468. Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999:143-188.
4. Keskinbora H.K. XV. Yzylda Anadoluda st kapak gevemesinin koterle tedavisine ksa bir bak. IV. Lokman Hekim Tp
Tarihi ve Folklorik Tp Kongresi, serbest tebli, Manisa, 11 Mays 2005.
5. Keskinbora H.K. Gzn yukaruki kabaklarnun istirhasn beyan ider (st gz kapa gevemesi hakknda). 39. Ulusal
Oftalmoloji kongresi Program ve zet Kitab, Antalya, 2005:165.
6. Keskinbora H.K., vey D. Anadoluda pterigium tedavisi tarihesine ksa bir bak. 38. Ulusal Oftalmoloji kongresi
Program ve zet Kitab, Antalya, 2004.
7. Keskinbora HK, vey D, Gke AN. Cerrahiyet-l Haniyyede gze inen suyun tedavisi ve katarakt cerrahisi tarihesine
ksa bir bak. T Oft Gaz 2006;36:82-86.

24