Sinir Sistemi Cerrahisi Derg 2(2):106-118, 2009

zgn Aratrma

Antakyal nl Hekim Dvud

el-Antaknin Nroanatomi Hakknda
Yazdklar ve Bu Bilgilerin slm Tp
Tarihindeki Yeri*
Ahmet Acduman 1, brahim zay 2
Ankara niversitesi Tp Fakltesi, Deontoloji Ana Bilim Dal, Ankara
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi, Yabanc Diller Eitimi Blm, Arap Dili Eitimi Anabilim
Dal, Ankara
1
2

4 Ama: Bu almada Dvud el-Antak (1541?-1599)nin tpla ilgili eserlerinin nroanatomi ile ilgili blmlerinin incelenmesi ve bu bilgilerin tp tarihi ierisindeki yerinin belirlenmesi amalanmtr.
Gere ve Yntem: Dvud el-Antaknin Tezkiret lil-elbb vel-cmi lil-acebil-ucb, en-Nzhetlmbhice f tehzil-ezhn ve tadlil-emzice, Nzhetl-ezhn f slhil-ebdn, Mecmaul-menfiilbedeniyye gibi tpla ilgili eserleri incelenmitir. Eserlerde yer alan nroanatomiyle ilgili olan konular Trkeye
evrildikten sonra bu blmlerdeki bilgilerin bn Sn, sml Crcn, Mansr bin Muhammed bin Ahmed,
Cerrh brhm, Emr elebi ve emseddn el-tk gibi, yazarmzdan nce ve sonra yaam; Trk ve slm
Tp Tarihi ierisinde terh konusunda nemli yerleri olan yazarlarn eserlerindeki ad geen blmlerle karlatrmas yaplarak, Dvud el-Antaknin eserlerindeki nroanatomi bilgisinin slm tp tarihi ierisindeki yeri
belirlenmeye allmtr.
Bulgular: Dvud el-Antaknin en-Nzhetl-mbhice f tehzil-ezhn ve tadlil-emzice ve Nzhetl-ezhn
f slhil-ebdn adl eserlerinde anatomi ile ilgili blmler olup, bunlardan birisi Beyin zerine sz baln tamaktadr.
Sonu: Dvud el-Antaknin yzeysel ve ksa da olsa nroanatomi konusunda her iki eserinde de bilgi vermesi onun anatomi bilgisine ve renimine verdii nemi gstermektedir. Ulaabildiimiz bilgiler Dvud
el-Antaknin nroanatomi konusunda yeni bir bilgi sunmadn ya da bu konuya yeni bir katk yapmadn
gstermektedir.
Anahtar kelimeler: Davud el-Antaki, Nroanatomi, Tp Tarihi
J Nervous Sys Surgery 2009; 2(2):106-118

Famous Physician Daud al-Antaki and His Writings Regarding

Neuroanatomy and Evaluation of Their Significances in the History of
Islamic Medicine
4 Aim: To study chapters related to neuroanatomy in the works of Daud al-Antaki (1541?-1599) and to
determine their significances in Islamic history of medicine were aimed.
Material and Method: Daud al-Antakis Tezkiretu ulil-elbb vel-cmi lil-acebil-ucb, en-Nuzhetulmubhice f tehzil-ezhn ve tadlil-emzice, Nuzhetul-ezhn f islhil-ebdn, and Mecmaul-fevid
(menfi)il-bedeniyye were studied. Chapters related to neuroanatomy were translated Turkish and then compared to neuroanatomic knowledge in the works of important physicians, such as Avicenna, Jorjani, Mansur b.
Muhammed b. Ahmed, Surgeon Ibrahim, Emir elebi and emseddin Itaki, who were predecessors or successors of Daud al-Antaki in the history of Turkish-Islamic Medicine, so neuroanatomy knowledge of Daud was
tried to be determined in historical context.
Findings: Chapters related to neuoranatomy were found under the title of word on brain in en-Nuzhetulmubhice f tehzil-ezhn ve tadlil-emzice and Nuzhetul-ezhn f islhil-ebdn.
Results: Daud al-Antaki demonstrated the importance of anatomy knowledge, writing chapters on anatomy
in his two works named Nuzhet but he did not present any new knowledge on neuroanatomy or did not make
any contribution to neuroanatomy.
Key words: Daud al-Antaki, Neuroanatomy, History of Medicine
J Nervous Sys Surgery 2009; 2(2):106-118
*Bu makale 27-30 Mays 2009 tarihlerinde Antakyada dzenlenen VI. Lokman Hekim Tp Tarihi ve Folklorik Tp Gnlerinde sunulan szl
bildiri temel alnarak hazrlanmtr.

106

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

Antakyal nl Hekim Davut el-Antakinin Nroanatomi Hakknda Yazdklar ve Bu Bilgilerin slam Tp Tarihindeki Yeri

Dvud b. mer ed-Darr el-Antk (1541?-1599)

bir Osmanl tabbi, lim ve airidir. Antakyada
doduu iin Antk, doutan kr olduu iin
ed-Darr ya da el-Ekmeh lakaplar verilen Dvud
b. mer, keskin zeks ve derin bilgisinden
dolay el-Basr lakabyla da tannmtr (4,12).
Antk iin kullanlan Ucbetud-Dehr (zamann harikas) vasf, krlne ramen gerek tp,
gerek astronomi ve gerek fiziksel bilimlerde
stat saylacak dereceye geldiini gstermek
iin kullanlmtr (4). Kendisini tedavi eden
Muhammed erf adl ranl bir tp bilgininden
mantk, fiziksel ilimler ve onun tavsiyesiyle
Yunanca renmitir (4,6,12,18). Muhammed erfin
Antakyadan ayrlmas ve babasnn lm zerine seyahate km ve 976 H. / 1568-69da
amda iken nl eseri Tezkiret ulil-elbb
vel-cmi lil-acebil-ucb adl eserini yazmaya balamtr (12). Kahirede Zhiriyye
Medresesinde ders veren ve hekimlik yapan
Dvud el-Antak, Mekke erfi Hasan b. Eb
Numayn davetiyle 1008 H. / 1599 ylnda
Mekkeye gitmi, bir sylentiye gre ishalden,
bir sylentiye gre zehirlenerek, orada ayn yl
vefat etmitir (4,12).
Advar (4), Osmanl Sultan (Kanuni Sultan
Sleyman, II. Selim ve III. Murad) dneminde
yaam olan Dvud el-Antakden dier TrkOsmanl tezkereleri ve ulema hal tercmelerinin
bahsetmediini tespit etmektedir.
Ktip elebinin okuduu, sahaflarda ve ktphanelerde grd btn eserleri abece dzenine gre sralayarak, ismi olan eserleri, yerinde,
yazar ve yazlma tarihi ile birlikte gsterdii (14)
Kefz-Zunn adl eserinde yazarmzdan eyh
Dvud el-Antak olarak bahsettii ve eserinin
farkl yerlerinde Dvud el-Antaknin kitaplar
hakknda bilgi verdii grlmektedir (18).
Tp, kelm, mantk, felsefe, cebir ve astronomi
konularnda eserler veren Dvud el-Antak, en
ok tp alannda tannmtr. Dvud el-Antaknin
tbbi eserlerinden bazlar unlardr: Tezkiret

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

ulil-elbbvel-cmilil-acebil-ucb;en-Nzhetlmbhice f tehzil-ezhn ve tadlil-emzice;

Nzhetl-ezhn f slhil-ebdn; Mecmaulmenfiil-bedeniyye; et-Tuhfetl-Bekriyye f
ahkmil-istihmmil-klliye vel-cziyye; Elfiye
ft-Tbb; Kifytl-muhtc f ilmil-ilc;
El-Behce ved-drre; Nam- Knnek. Felsefe,
astroloji, mantk, geometri ve ak ile ilgili eserleri arasnda da unlar saylabilir: Risle muhtasara fil-cebr; Gyetl-merm fl-mantk velkelm; Risle ft-tayr vel-ukb; Risle flheye ve El-Kef anil-mkilt, Tezynl-esvk
bi-tafsli Evkul-uk (4,12,13,26).
GERE ve YNTEM
Tezkiret ulil-elbb vel-cmi lil-acebilucb (Akl Sahiplerinin Tezkiresi ve Harika
eyler eren Kitap)
Tezkire-i Dvud ve Tezkire-i Antk adlaryla da
tannmaktadr. eitli basklar da yaplmtr
(4,12)
. Sultan brhimin sadrazam Kemanke
Mustafa Paann istei ile Muhammed b.
Mustaf el-Krn tarafndan 1050 H. /1640-41
ylnda balanan Trkeye evirisi 1052 H. /
1642-43 ylnda tamamlanmtr (12,19).
Kitap bir mukaddime, drt bb ve bir htimeden
olumaktadr (4,12,18). Advar (4), mukaddimede tp
ilminin nemi, gerei ve renim yntemleri
hakknda genel bir bilgi verdikten sonra, Dvud
el-Antaknin kendisinden nce gelen Yunan ve
Arap bilginlerini tek tek andn bildirmektedir.
Birinci bb tbba giri, ikinci ve nc bblar
mfred ve mrekkeb (basit ve birleik) ilalar
hakkndadr (4,12). Advar ve Erdemir (4,12) Dvud
el-Antaknin 1712 ila tarifi verdiini bildirmektedir. Advar (4) bundan sonra Dvud
el-Antaknin ksa bir ekilde terihten bahsettiini ve daha fazla bilgi iin yine kendi eseri,
Nuzhet fi el-terhe bavurmay tavsiye ettiini
bildirmektedir. Drdnc bb hastalklarn ahlt
ve mizca gre tedavi yntemlerini iermekte
olup, bu bbda hastalklar harf sras ile veril107

A. Acduman, . zay

mektedir (4,12). Htimede ise tpla ilgili konular

yannda astroloji, astronomi, geometri ve tlsm
gibi farkl ilim ve konulara yer verilmitir (12).
Ktip elebi (18) Kefz-Zunnda bu eserin
tamamlandn gsteren bilgiler bulunmasna
karn, yazlm ve yaylm olan kitabn drdnc baptaki t harfinden kitabn sonuna kadar

olan ksmnn noksan olduu bilgisi vermektedir.

almamz iin eserin Ankara Milli Ktphanede
bulunan 06 Hk 2750 nolu nshas incelenmitir
(ekil 1).

ekil 1. Dvud el-Antaknin Tezkiret ulil-elbb vel-cmi lil-acebil-ucb adl eserinin Ankara Milli Ktphanede, Ankara
Adnan tken l Halk Ktphanesi Koleksiyonu, No: 06 Hk 2750de yer alan nshasnn kapak sayfas.

108

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

Antakyal nl Hekim Davut el-Antakinin Nroanatomi Hakknda Yazdklar ve Bu Bilgilerin slam Tp Tarihindeki Yeri

en-Nzhetl-mbhice f tehzil-ezhn ve
tadlil-emzice (Zihinleri Keskinletirme ve
Karakterleri Dzeltme Konusunda Keyifli
Yolculuk)

Bu alma iin eserin Ankara Milli Ktphanede

06 Mil Yz A 8531/1 nolu nshas (ekil 2) incelenerek konumuzla ilgili blmleri Arapadan
Trkeye evrilmitir.

Tezkerenin kenarnda baslmtr (4,18). Eserde

genel patoloji konular hikmet ve felsefe yoluyla
yazlmtr. Eserde bilimlerin snflamas ve
nemi, zellikle matematik ve astronomi hakkndaki aklamalardan sonra, terh, mizc ve
ahlttan bahsedilerek, hastalklar organlara gre
snflanm ve aklanmtr (4,13). Katip elebi
(18)
eser hakknda verdii bilgi de unlar sylemektedir: ..bu eserde tbbn hikmetle ilgili bilgilerden ve felsefeden nasl elde edildiini aklamtr, bu eserde aklnn yettii her soru ve
cevap ile yetindi ve bu eserde asla (kendisinden
bakasnn yazd) her hangi kitaba gre hareket etmedi, bu eseri bir giri ksm, sekiz bap ve
bir biti ksm eklinde dzenledi (18).

Nzhetl-ezhn f slhil-ebdn (Bedenlerin

Tedavisinde Zihinlerin Yolculuu)
Kitap bir mukaddime, yedi fasl ve bir htimeden
olumaktadr. Tbbn konusu ve blmleri hakkndadr (9). Ktip elebi (18) de Kefz-Zunnda
kitap hakknda ksa bir bilgi vermekte, Dvud
el-Antaknin tbbn kurallarnn en nemli olanlarn bu eserinde derlediini bildirmektedir.
almamz iin Ankara Milli Ktphanede
bulunan 06 Hk 2753 nolu nshas incelenmi
(ekil 3) ve almamzla ilgili olan blmler
Arapadan Trkeye evrilerek kullanlmtr.

ekil 2. Dvud el-Antaknin en-Nzhetl-mbhice f tehzil-ezhn ve tadlil-emzice adl eserinin Ankara Milli Ktphanede,
Milli Ktphane Yazmalar Koleksiyonu, No: 06 Mil Yz 8531/1de yer alan nshasnn balang varaklar.

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

109

A. Acduman, . zay

ekil 3. Dvud el-Antaknin Nzhetl-ezhn f slhil-ebdn adl eserinin Ankara Milli Ktphanede, Ankara Adnan tken l
Halk Ktphanesi Koleksiyonu, No: 06 Hk 2753de yer alan nshasnn kapak sayfas.

Mecmaul-menfiil-bedeniyye
Faydalarn Topland Yer)

(Beden

almamz iin eserin Manisa l Halk

Ktphanesinde bulunan 45 Hk 1833/1 nolu
nshas incelenmitir (7).
Dvud el-Antaknin nroanatomi hakknda verdii aklamalarn tp tarihindeki yerini belirlemek iin bu almada bn Sn (980-1037) ve
el-Knn ft-Tbb (1,15), sml Crcn (10421137) ve Zahre-i Hrezmh (5), Mansr b.
Muhammed b. Ahmed ve Kitb- TerhlEbdn min et-Tbb (1386) (20), Cerrh brhm ve
110

Alim-i Cerrhn (1505) (2), Emr elebi ve

Enmzect-Tbb (1624) (3) ve emseddn el-tk
ve Terhl-Ebdn ve Tercmn- Kble-i
Feylesfn (1632) (1,17) gibi slm tp tp tarihinde nemli yeri olan hekimlerin eserleri incelenmitir.
BULGULAR
Dvud el-Antaknin eserlerinde nroanatomi ile ilgili blmler
Dvud el-Antaknin Nzhet ismi ile balayan
iki kitabnda da terh ile ilgili bir blm vardr.

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

Antakyal nl Hekim Davut el-Antakinin Nroanatomi Hakknda Yazdklar ve Bu Bilgilerin slam Tp Tarihindeki Yeri

Bu blmlerde alt balklar ayn olup, u alt balklar bulunmaktadr:

Terhul-zm (Kemiklerin anatomisi)
Terhul-Yed (Elin anatomisi)
Terhur-Ricl (Ayak anatomisi)
Terhul-Azil-Basta (Basit organlarn anatomisi)
el-Kavlu fd-Dim (Beyin hakknda sz)
Terhil-Ayn (Gzn anatomisi)
el-Kavlu f Hsseti-emm (Koku duyusu hakknda sz)
el-Kavlu f letis-Sem (itme aleti hakknda
sz)
el-Kavlu f letiz-Zevk (Tatma aleti hakknda
sz)
el-Kavlu f ltil-Lems (Dokunma aletleri hakknda sz)
el-Kavlu f Terhil-Btn (Karn anatomisi
hakknda sz)
el-Fem (Az)
el-Kalb (Kalp)
el-Mery (Yemek borusu)
el-Maide (Mide)
el-Em (Barsaklar)
el-Kebid (Karacier)

et-Thl (Dalak)
el-Merra (Safra)
el-Klyetn (Bbrekler)
el-Mesne (Mesane)
el-Kazb (Penis)
er-Rahim (Rahim)
el-Beyzatn (Yumurtalklar) (9,10)
Beyinle ilgili olan alt balk (ekil 4) bizim inceleme konumuzu oluturmakta ve aada Trke
evirisi sunulmaktadr.
en-Nzhetl-mbhice f tehzil-ezhn ve
tadlil-emzice
el-Kavlu fd-Dim - Beyin hakknda sz

gen eklindedir. ki kenar arka ksmnda

yer alr. Buharlarn nfuz etmesi ve souun
galebe almas iin gevek bir etten yaplmtr. Beyaz [renkli], sinirleri slatmamas
iin yaldr. Senin de bildiin gibi onda
eit damar dokunmutur. ki zarla glendirilmitir. Sert olan kafann ve kafatasnn
kuruluu [nedeniyle] dikilere karr.

ekil 4. en-Nzhetl-mbhice f tehzil-ezhn ve tadlil-emzicede yer alan el-Kavlu fd-Dim - Beyin hakknda sz balkl
blmn yazarlarca yeniden yazlm metni.

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

111

A. Acduman, . zay

Hicbl-aynn altnda kalan tarafa simhk

ismi verilir. kinci ksm ise onun altndadr
ve mmd-dim olarak bilinir. Uygun olsun
diye yumuaktr ve o beyne temas etmez. Ama
kuvvetli bir haykr ve benzeri bir durum
srasnda ifda olduu gibi oraya ykselebilir. Beyin uzunlamasna blme ayrlmtr. Butn olarak isimlendirilir. nde yer
alan, his sinirlerinin ounluu ondan olduundan en genii ve en yumuadr. Biri
alndan derze doru yer alr ve orada kann
dklmesi iin alan bir az vardr; buna
masara derler. Ondan sonra gelen orta
karn iki kulak arasnda yer alr ve menfez ve
ezec olarak isimlendirilir; ve onun iki yannda fazlalk ve katlanm (kat kat olmu) zar
vardr ki damarlar ona dayanr. nk et
gevektir, sanki i ya gibidir. Bu kat kat
olann zerinde bir grup damardan dnen iki
damar vardr, oturma zaman dikleirler ve
srt st yatldnda ierler ve bylece ruhlar hareket eder (canlanr) ve dnceyi
takviye eder. Sondaki karn nc, en sert ve
en dar olandr ve omurgaya giden ilie
dklr, bildiin gibi; ve bu butnlar uzunluk
bakmndan yine iki ksma ayrlr. Onlardan
her birine bir gz, bir kulak ve bir burun
delii paraleldir ve onun artklar bu geitlerden dalr. Daha nce sylediimiz gibi
orta ksm artklarnn ounluu gen
kemikten buruna ve boaza alan szgelere
(misft) der.

Nitekim bir incelik grmek isteyen yksek

yerlere bakar, byle dediler; ve bu aklama
bana gre mantkl deildir. nk su hayvanlarnn ounluunun beyinleri yoktur ve
onlarn omuz zerindeki iki kntda gz
vardr ve ayn ekilde evrelenmitir. Eer en
yksek ve en korunakl yer istenseydi, yengete olduu gibi beyni olmakszn kafa
yeterdi. Demek istediim ey Yce Yaratc
bu terkipte ince hikmetini gstermek istedi.
Kalbi scak olarak yaratt ve dengelemek
istedi ve beyni souk ve nemli olarak yaratt
ve karlk olarak onu krenin iki noktasna
bititirdi. Sonu olarak eer ikisinden biri
ortadan kalkarsa bu terkip bozulmu olur.
Ylan kalpsiz olarak yaratldnda scakln
bana ykseldiini ve yandn ve zehre
dntn grmyor musun? Balk yumurtasnn beyni olmad iin onun yerine kendine su verildi, susuz kaldnda lr. Bu iin
hikmeti budur (yukarda anlattmz gibidir). nsan ayaklar zerine dorulmas eksik
olursa baka eyden ok bu dzeltilmelidir.
Eer dedikleri doru olsayd gzn drt
ayakllarda ban ortasnda olmas gerekirdi.
nk ba iki taraftan daha yksektir. Bunu
syleyen kii insan terihinden (anatomisinden) baka bir eyle ilgilenmemitir (yapmamtr). Bundan dolay hikmetin inceliklerine
erememitir. Dier hayvanlar hakknda
ayrntl bilgi isteyen Tezkirede zikrettiimiz
yere mracaat etsin (10).

Ve beyin o duyularla beraberdir ve biimi de

kafa gibidir. Daha nceki gr ayrl bu
konudadr. Muallim dedi ki: Beyin olmaynca
duyular eksik olur. Bulunduunda bu duyularn tam olaca anlamna gelmez. nk
hayvanlarn birounun azlar nlerindedir, mesela akrep gibi iitmeden yoksundur,
karnca gibi grmeden yoksundur, kularda
olduu gibi kulak knts yoktur. Beynin
faydas gzn beyindeki yerinden kaynaklanmaktadr. nk olmas gereken, gzn en
salam blgede ve en stte yer almasdr.

F Tahkki Evveli Uzvin Yetekevvenu - Oluan

ilk organ hakknda adl blmde beyinle ilgili
olarak, ksa bir bilgi daha verilmitir:
Hipokrata gre ilk olarak beyin olumutur.
nk beyin sinirlerin balangcdr ve
nefsan kuvvetlerin yeridir. His ve harekete
ihtiya olmadndan dolay sinirlerin aslndan nce gelmesi gerekmez. Sadece kalbin
ortaya kard hayvan glerden nce
nefsan kuvvetlerin olmas imknszdr (10).

112

Sinirlerle ilgili olarak ayr bir blm bulunma-

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

Antakyal nl Hekim Davut el-Antakinin Nroanatomi Hakknda Yazdklar ve Bu Bilgilerin slam Tp Tarihindeki Yeri

maktadr. Sadece el-Kavlu f Azi-lMeneviyye - Menev Organlar Hakknda Sz

blmnde isim olarak getii bir cmle aadaki gibidir:
Adale, sinir, damar ve atardamarlar menev
dediimiz organlar snfna girer. Clns
menevden muradn men cevherinden yaratlan ve doumla birlikte ortaya kan ey
olduunu aklad (10).

Buradan yola karak Tezkirenin be harfi

incelendi. Bu blmde bitki ve baz hayvan
isimleri ile karlald. Bunlar arasnda babbag
(papaan), burgs (pire), batt (rdek), bakk
(tahta kurusu), blbl (blbl), bagl (katr) gibi
hayvanlar olup, bunlarn kiminin etinden, kiminin kanndan ya da idrarndan yararlanlacak
durumlar verilmitir. Fazla bir ayrntya girilmemitir (8).

Nzhetl-ezhn f slhil-ebdn

Tezkiret ulil-elbb vel-cmi lil-acebil-ucb

Bu eserin beyinle ilgili blm yukarda

Trkesini verdiimiz en-Nzhetl-mbhice f
tehzil-ezhn ve tadlil-emzicede yer alan
blmle ayn olup, birka yerde szck farkll
vardr. Bunun dnda her iki metin arasndaki en
nemli farkllk ise en-Nzhetl-mbhice f
tehzil-ezhn ve tadlil-emzicede son cmlede yer alan dier hayvanlar hakknda ayrntl
bilgi isteyen Tezkirede zikrettiimiz yere mracaat etsin (10) cmlesi yerine Nzhetl-ezhn f
slhil-ebdnda dier hayvanlar hakknda
ayrntl bilgi isteyen be harfine baksn (9) denmesidir (ekil 5).

Antknin en tannm bu eserinde terih ile

ilgili bir blme ulalamamtr (8). Be duyu ile
ilgili ksa bir blmde ise yle bir aklama ile
karlalmtr: te bunlar, ilme uygun bir
biimde anlattmz bu kuvvetlerin eitleri ve
yerleridir. Kim bu konu hakknda yeterli bilgiye
sahip olmak isterse hikmiyyta baksn (8).
Mecmaul-menfiil-bedeniyye
Bu eserde terhle ilgili herhangi bir blm
olmayp, batan ayaa hastalklarn tedavisi ile
ilgili olarak hazrlanm ksa bir eserdir (7).

ekil 5. Nzhetl-ezhn f slhil-ebdnda yer alan el-Kavlu fd-Dim - Beyin hakknda sz balkl blmn yazarlarca
yeniden yazlm metni. Burada dier metinden farkllk gsteren kelimeler koyu harflerle yazlmtr.

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

113

A. Acduman, . zay

Deerlendirme
Dvud el-Antak beynin eklinin gen, renginin beyaz, yapsnn gevek ve yal olduunu
bildirmektedir. ki zar ile sarldn bunlardan
birisinin kaln (dura mater cerebri) olduunu,
hicbl-aynn altnda kalan ksmn isminin
simhk (periorbita, pericranium), onun altnda
kalan zarn ise mmd-dim (leptomeninx
encephali: arachnoidea encephali et pia mater
encephali) adn aldn belirtmektedir.
Dvud el-Antak beynin uzunlamasna butn
olduunu sylemektedir. Burada batn kelimesinin beynin blmlerini gsterdii, baz szlklerde grld gibi ventriculus cerebri anlamnda kullanlmad dnlmtr. Baz
mellifler beyin boluklar iin batn kelimesini
kullanrken bazlar da cevf (boluk) kelimesini
kullanmlardr.
Bu anlamyla bakldnda n batn prosencephalon (telencephalon ve diencephalon), orta
batn mesencephalon ve arka batnn da rhombencephalona (metencephalon ve myelencephalon)
karlk geldii dnlebilir. Ama gerekte
byle midir? Bu sorunun yantn bulabilmek
iin verilen bilgilerin ada anatomi bilgileri ile
karlatrlmas gerekir.

at (22) anlamna gelmektedir. ada anatomi

bilgilerine gre mesencephalon adn verdiimiz
beyin blgesinin arka blm ile orta-n blm arasnda aquaeductus cerebri (aquaeductus
mesencephali) ad verilen ve beynin III.
Ventrikl ile IV. Ventrikln birletiren bir
kanal vardr. Ama buras bir yark grnmnde
deildir. Ama buna karn ezec tanm olduka
nemli bir tanmlama olup bize yol gstermektedir. Odarn (21) anatomi kitabnda ilgin bir
blm ezec tanmn aklar grnmektedir:
Fornix cerebri (beyin tavan) ad verilen oluumun temel yapsn hippokampus ve gyrus dentatusta bulunan sinir hcrelerinin neuritleri
yapar. Fornix cerebri crus, corpus ve columna
fornicis olmak zere paraya ayrlr(21).
Galen (129-200) de bu yapdan kubbeli binalarda kemer benzeri yap ya da kemer gibi olarak bahsetmektedir (24). Andreas Vesaliusun
(1514-1564) De Humani Corporis Fabrica
(1543) adl eserinin yedinci kitabnda fornix
cerebri iin u szler yer almaktadr: ..ve biz
kemer eklinde yaplm cismin [fornix] st
yzeyinin grnmn aa koyuyoruz (23).

Dvud el-Antak beynin n batnnn snrn derz

(sutura) e kadar izmitir. Bu derz derz-i lm
(sutura lambdoidalis) olmaldr. nk masara
ad verilen yer, dier melliflerin eserlerinde de
grld gibi, confluens sinuum (torcular
Herophili) ad verilen sinus sagittalis superior,
sinus transversus ve sinus rectusun birletii yer
olup, falx cerebri, tentorium cerebelli ve dura
mater yapraklar arasndadr. Topografik olarak
sutura lambdoidalis yaknlarndadr.

O zaman bu tavann olduu yerde aklk ya da

yark var mdr? Bu sorunun cevab da III.
Ventrikln aklamasndadr:
Ventriculus tertius (nc karnck) sagittal durumda, dar ve yksek bir aralk eklindedir. Araln alt paras aaya doru
gittike daralr ve bir huni eklini alr.
Karncn byk paras diensefalonda
bulunur (pars diencephalica). nde bulunan
kk paras telensefalona ait oluumlarla
snrlanmtr. Bundan dolay karncn bu
parasna pars telencephalica derler. nde
yan karncklarla birlemitir. Arkada dar bir
delik (anus) aracl ile aquaeductus mesencephali ile birleir (21).

Orta batn Dvud el-Antaknin metninde menfez

ve ezec olarak isimlendirilmektedir. Menfez
nfuz edecek yer, delik, yark, az (11) anlamna
gelirken, ezec ise uzun kubbeli bir bina ya da

Dvud el-Antak ve onun iki yannda fazlalk

ve katlanm (kat kat olmu) zar vardr ki damarlar ona dayanr. nk et gevektir, sanki i ya
gibidir. Bu kat kat olann zerinde bir grup

114

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

Antakyal nl Hekim Davut el-Antakinin Nroanatomi Hakknda Yazdklar ve Bu Bilgilerin slam Tp Tarihindeki Yeri

damardan dnen iki damar vardr, oturma zaman dikleirler ve srt st yatldnda ierler ve
bylece ruhlar hareket eder (canlanr) ve dnceyi takviye eder aklamasnda byk olaslkla kat kat zar terimiyle pia yapraklarndan
oluan
tela
chorioidea
ve
plexus
chorioideuslardan bahsetmektedir. Odarn (21)
kitabnda III. Ventrikl anlatt blmdeki u
aklamalarla benzerlik gsterdii grlmektedir:
nc karncn tavann veyahut st
duvarn lamina tectora ventriculi tertii ad
verilen ince bir zar yapar. Drdnc karncn arka duvar ile beyincik arasnda olduu
gibi, burada da hemisferlerin fazla bymesi
ve bir kavis eklinde bklerek diensefalonu
rtmesi sonucunda taslaklar rten pia mater,
telensefalon ile diensefalon arasnda derinlere sokulmu durumda kalr. Bu ekilde iki pia
yaprandan meydana gelen oluuma tela
chorioidea prosencephali derler. Tela chorioidea prosencephalinin nc karncn
zerinde bulunan orta parasna tela chorioidea ventriculi tertii ad verilmitir. Drdnc
karnckta olduu gibi, burada da tela chorioideann alt yaprann zengin damar alar
barndran kabart ve uzantlar karnck
boluuna doru sokulur ve plexus chorioideus ventrculi tertiiyi meydana getirirler
(21)
.
Buradaki damarlarla ilgili olarak farkl bir yorum
da yaplabilir ve bu iki damarn tela choroidea
ventriculi tertii ierisinde uzanan Vv. cerebri
internae olduklar da dnlebilir:
Beynin i venlerinden V. septi pellucidi, V.
thalamostriata ve Vv. choroideae denilen
venler talamusun n ucunda birleerek tela
choroidea ventriculi tertii ierisinde uzanan
iki ven meydana getirirler (Vv. cerebri internae). ki V. cerebri internann birlemesinden meydana gelen V. cerebri magna Galeni,
sinus rectusa dklr (21).
Dvud el-Antaknin en sert ve en dar olarak

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

belirttii blm olan son batn ise omurilikle

devam eden cerebellum, pons ve medulla oblongata olmaldr.
Dvud el-Antaknin beyni n, orta ve arka
karnlar eklinde snflamas ada anatomik
bilgiler nda nasl yorumlanabilir?
Dvud el-Antaknin n batn olarak adlandrd
beyin blm telencephalon olup, prosencephalondan gelimektedir. Buna karn Dvud
el-Antaknin orta batn olarak adlandrd yerde
sadece mesencephalonu grmyoruz, III.
Ventrikl evresinde prosencephalondan gelien
talamus, hipotalamus gibi diencephalona ait
yaplar ile fornix cerebri gibi telencephalon ile
diencephalon arasnda balant kuran yaplarn
da orta batn ierisinde deerlendirildiini gryoruz. Son olarak da arka batn olarak adlandrd yerde ada anatominin rhombencephalon
olarak adlandrd ve medulla oblongata, pons
ve cerebellumun gelitii yeri grebiliriz.
Farkl bir bak as ile deerlendirildiinde ise
Dvud el-Antaknin yapt snflandrmada
beyin boluklarn temel aldn ve bu boluklara gre evresindeki yaplar blmlendirdii
grlebilir. Buna gre ventriculi lateralesin iinde bulunduu telencephalonun n batn, ventriculus tertius ve aquaeductus mesencephali evresindeki yaplarn orta batn ve ventriculus
quartusun evresindeki yaplarn da arka batn
olarak adlandrld sylenebilir.
Dvud el-Antak beyin yaplarn uzunluuna
ikiye ayrmaktadr. ada anatomik tanmlamalarmzn iaret ettii anatomik yaplar, hemisferler arasnda fissura longitudunalis cerebri,
medula oblongatada nde fissura mediana anterior, arkada sulcus medianus posterior, ponsta
n yzde sulcus basilaris, arka yzde sulcus
medianus fossae rhomboideae gibi yark ve
oluklar bu grnm salayan yaplar olarak
sylenebilir.

115

A. Acduman, . zay

Beynin artklarnn atlma yeri olarak verilen

misft (szge) adl yer os ethmoidale olmaldr.
Bu kemiin st ksm lamina cribrosa osis ethmoidale adn tamaktadr.
Yaznn ikinci blm diyebileceimiz ksmnda
Dvud el-Antak beynin fonksiyonu ve yaratl
amacn tartmaktadr. Dvud el-Antaknin
Muallim olarak adlandrd kii slm klliyatnda muallim-i evvel olarak adlandrlan
Aristoteles (M 384-322) olarak tahmin edilebilir. Dvud el-Antak Aristotelesin beynin ilevi ve yaratl amac hakkndaki grn verdikten sonra bu gre kar ktn aka
bildirmektedir. Aristotelesin gzn en yksek
ve en salam yerde olmas gerektii iin beynin
yukarda yaratld aklamasn mantksz bulmakta, kalp scak olarak yaratldndan onu
dengelemek iin beynin souk ve nemli olarak
yaratldn, karlk olarak gz kafann iki
noktasna bititirdiini ve hepsinin bir sistem
olarak byle kurulduunu bildirmektedir. Dier
hayvanlar hakkndaki ayrntl bilgilerin
Tezkirede yer aldn aklamaktadr.
Dvud el-Antaknin nroanatomi bilgilerinin tp tarihindeki yeri
Beyin anatomisi ile ilgili olarak bakldnda
Dvud el-Antaknin kendisinden nce gelen
bn Sn (15) ve sml Crcn (5) gibi konu hakknda ayrntl bilgi veren hekimlerin aklamalarn, Cerrh brhm (2) ve Mansr b. Muhammed
b. Ahmed (20) gibi yzeysel ve ksa olarak yanstt grlmektedir. bn Sn anatomisinin
Osmanl hekimleri zerindeki etkisiyle ilgili bir
almasnda Khya (16) da Dvud el-Antaknin
anatomi aklamalarnn daha yzeysel olduu
sonucuna varmtr. Dvud el-Antak duyu sinirlerinin kaynaklanmas nedeniyle beynin n ksmnn yumuak olduu, buna karn beynin arka
ksmnn sert olduu bilgisi bn Sn (1,15), Crcn
(5)
, Cerrh brhm (2) ve Mansr b. Muhammed
b. Ahmed (20) gibi Dvud el-Antakden nceki
hekimlerin eserlerinde grld gibi, Emr
116

elebi (3) ve emseddn el-tk (1,17) gibi kendisinden sonra gelen hekimlerin eserlerinde de
bulunmaktadr. Buna karlk ad geen hekimler
hareket sinirlerinin kaynaklanmas nedeniyle
beynin arka ksmnn sert olduu bilgisini verirken (1,2,3,5,15,17), Dvud el-Antak hareket sinirlerinin beynin arkasndan kt bilgisini vermemektedir. Beyni saran zarn iki kat olduu, bunlardan birisinin kaln-sert ve dierinin yumuakince olduu, beyin sert zarnn kafatas strleri
arasna girdii bilgisi yine dier melliflerin
eserlerinde grdmz bir bilgidir. bn Sn
(1,15)
, Crcn (5), Emr elebi (3) ve emseddn
el-tknin (1,17) verdii ve sert zarn kafatas
kemiinin zerinde bir rtyle devam ettii bilgisini Dvud el-Antakde grememekteyiz.
Buna karn Antkdeki simhk (periostperiorbita, pericranium) tanm ile buna bir
gnderme yaplmtr diye dnebiliriz. Kann
dkld yere masara, orta batna menfez ve
ezec, beyin artklarnn atlma yeri olarak misft
adnn verildii Cerrh brhm (2) ve Mansr b.
Muhammed b. Ahmed (20) dnda ad geen
dier melliflerin eserlerinde grdmz
(1,3,5,15,17)
aklama ve terimlerdir. Beynin n, orta
ve arka batn eklinde blmlenmesi de Cerrh
brhm (2) dnda ad geen melliflerimizin
eserlerinde (1,3,5,15,17) ayn ekilde yaplmtr.
Beynin gen eklinde olduu bilgisi Cerrh
brhmde (2) ve Mansr b. Muhammed b.
Ahmedde (20) de ayn ekilde yer almaktadr.
Dvud el-Antak beynin yaratl amac ile ilgili
olarak muallim lakapl Aristotelese kar kt nokta onun: Beynin faydas gzn beyindeki
yerinden kaynaklanmaktadr. nk olmas
gereken, gzn en salam blgede ve en stte
yer almasdr eklindeki aklamasdr. bn Sn
(15)
da Knnunda Ba ve ksmlarnn zellikleri hakknda adl blmde Galenden alnt
yaparak ban yaratlma amacnn beynin korunmas olmad gibi, iitme, koklama, dokunma
ve tat alma kuvvetlerinin ve bu kuvvetlerinin
yerlerinin korunmas olmadn sylemektedir.
Ban yukarda yaratlmasnn sebebinin gzn

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

Antakyal nl Hekim Davut el-Antakinin Nroanatomi Hakknda Yazdklar ve Bu Bilgilerin slam Tp Tarihindeki Yeri

yumuakl olduunu ve gz korumak iin de

ban kemikten yapldn belirtmektedir. Gzn
bata yaratlma sebebi olarak da ban gz herhangi bir afete kar korumas olduu bildirmektedir (15). Dvud el-Antaknin beynin yaratl
amac ile ilgili olarak Tanr kalbi scak olarak
yarattndan bunu dengelemek amacyla beyni
souk ve nemli olarak yaratt dncesi ve aklamas, bn Snnn Knnu (15) ve Crcnnin
Zahre-i Hrezmhsinin (5) beyin anatomisi
adl blmlerinde bulunduu gibi, emseddn
tknin Terhl-Ebdn ve Tercmn-
Kble-i Feylesfn adl eserinde de bulunmaktadr (17). Mansr b. Muhammed b. Ahmedin (20)
Kitb- Terhl-Ebdn min et-Tbbnda ise
byle bir aklama yer almamaktadr. emseddn
tk (17) de beynin yeri olan ban anatomisi
adl bir blmle insann bann dier hayvanlarn bana oranla niye byk olduunu ve beynin
niye byk olmas gerektiini aklamaktadr.
Bu almada ulalan bir baka bulgu da Tokatl
Mustafa Efendinin (25) 1761-1766 tarihleri arasnda gerekletirdii bn Snnn Knnunun
Trke tercmesinde grlmtr. bn Snnn
konuya dorudan Galenden alntyla balamasna karn, Tokatl Mustafa Efendi evirisine,
hayvanlar ba olan ve olmayanlar olarak snflayarak balam, sonrasnda gzn dier organlara gre olan durumunu, casusun askere olan
durumuyla kyaslam ve bn Snnn yazdklarna zaman zaman yorum katarak evirisini srdrmtr (25).
SONU
Dvud el-Antaknin yzeysel ve ksa da olsa
nroanatomi konusunda her iki eserinde de bilgi
vermesi onun anatomi bilgisine ve renimine
verdii nemi gstermektedir. Beyin konusunda
Aristotelesin verdii bilgileri sorgulamas onun
tad eletirel dnceyi gsterirken, sorgulamann yannda kar kt aklamalarn yerine
yeni bilgiler sunmaya almas, eletirel dncesinin yapc bir zellik tadn gstermekte-

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009

dir. Ulaabildiimiz bilgiler Dvud el-Antaknin

nroanatomi konusunda yeni bir bilgi sunmadn ya da bu konuya yeni bir katk yapmadn
gstermektedir. Khyann (16,27) da vurgulad
gibi, Dvud el-Antaknin insan anatomisinden
bahsederken hayvan anatomisi ile ilgili bilgiler
vermesi, daha nce bu konuda alma yapm
olan melliflerden elde edilmi bilgilerin okuyucuya sunulmasn ve insan anatomisi bilgilerinin
bu bilgilerle karlatrlmasn salamtr.
Dvud el-Antaknin muallim lakab ile
Aristotelesin ismini anarken, bn Sn ve
Crcn gibi hekimleri incelediimiz ksmlarda
anmamas da ilgin bir durum olarak grlebilir.
KAYNAKLAR
1. Acduman, A., Arda B, Kke F. bn Snnn antsal
eseri El-Knn Fit-Tbb ve emseddn tknin resimli anatomi kitab Terhl-Ebdn ve Tercmn-
Kble-i Feylesfnn Beyin Anatomisi blmlerinin incelenmesi. Tp Tarihi Aratrmalar 2006; 14:
191-215.
2. Acduman A, Er U, Belen D. Cerrah brahim ve
Alim-i Cerrhnin nroirrji ile ilgili blmleri.
Trk Nroirrji Dergisi 2007; 17 (3): 170-82.
3. Acduman A. Hekimba Emir elebi ve nl eseri
Enmzect-Tbbda sinir sistemi anatomisi ile ilgili
blmler. Trk Nroirrji Dergisi 2008; 18 (2):
96-103.
4. (Advar) AA. Antk. In: slm Ansiklopedisi, cilt 1.
stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1950: 454-6.
5. Afshar I, Danesh-pajouh MT (eds). El-Crcn,
sml bin Hasan el-Huseyn. Zahre-i Hrezmh.
Cilt 1 ve 2. 3. Bask. Tahran: Elma; 1384 Hicriemsi
/ 2004: 132-41, 158-63.
6. Brockelman C, [Vernet J]. Al-Antaki, Daud B.
Umar Al-Darir. In: Gibb HAR, Kramers JH, LviProvenal E, Schacht J (eds). The Encyclopaedia of
Islam, New Edition, vol 1. Leiden: E.J. Brill, 1960:
516.
7. Dvud b. mer Antk. Mecmaul-menfiilbedeniyye. Manisa: l Halk Ktphanesi, Manisa l
Halk Ktphanesi Koleksiyonu, No: 45 Hk 1833/1,
1128H/ 1715.
8. Dvud el-Basr el-Antk. Tezkiret lil-elbb velcmi lil-acebil-ucb. Ankara: Milli Ktphane,
Ankara Adnan tken l Halk Ktphanesi
Koleksiyonu, No: 06 Hk 2750, 1115 H/1702: 9a, 50a,b51a,b.
9. Dvud el-Antak. Nzhetl-ezhn f slhil-ebdn.
Ankara: Milli Ktphane, Ankara Adnan tken l
Halk Ktphanesi Koleksiyonu, No: 06 Hk 2753:
79a,b.
10. Dvud el-Antak ed-Darr. en-Nzhetl-mbhice f
tehzil-ezhn ve tadlil-emzice Ankara: Milli

117

A. Acduman, . zay

Ktphane, Milli Ktphane Yazmalar Koleksiyonu,

No: 06 Mil Yz 8531/1: 32a, 39a,b-40a, 49b-50a.
11. Develliolu F. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat
Eski ve Yeni Harflerle, 18. Bask (Yayna Hazrlayan:
Gneyal AS.). Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar,
2001: 614.
12. Erdemir AD. Dvd-i Antk. In: TDV slm
Ansiklopedisi, cilt 9. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf,
1994: 26-7.
13. Goetz PW, Katba , Mango A, Tekeli , Yalman
N (eds): Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi.
Davud Antaki. Cilt 7. stanbul: Ana Yaynclk A..,
1986,1987: 23-4.
14. Gkyay O. Ktip elebi, Hayat - ahsiyeti - Eserleri.
In: Ktip elebi. Hayat ve Eserleri Hakknda
ncelemeler, 3. Bask. Ankara: Trk tarih Kurumu
Basmevi, 1991: 3-90.
15. bn Sn. Kanun der Tbb (eviri: Sharafkandi A), 5
Kitap, Kitap 3, Blm 1. Tehran, Soroush Press, 1997:
4-11.
16. Khya E. bn Snnn anatomisinin Osmanl hekimleri zerindeki etkisi. Bilim Tarihi Say 15: 3-6, 1993.
17. Khya E. emseddn-i tknin Resimli Anatomi
Kitab. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
kurumu Atatrk Kltr Merkezi, 1996: 197-204.
18. Ktip elebi. Kefz-Zunn An Esmil-Ktbi velFnn (Arapadan tercme eden: Balc R), 5 Cilt.
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2007: 241, 347,
1240, 1553, 1559.
19. Kzldal E. Hekim Davudu Dariri Antaki. Dirim
1979; 54 (9-10): 309-10.

118

20. Mansur b. Muhammed b. Ahmed. Kitab- TerihlEbdan Min et-Tb (nsz, Giri, ngilizce ve Trke
eviri: Khya E, Bilgen B). Ankara: AKDTYK Atatrk
Kltr Merkezi, 2008: 42-7, 71-2.
21. Odar V. Anatomi Ders Kitab, 12. Bask. Elif
Matbaaclk A. Komandit ti., 1980: 374-5, 409-11,
422-3.
22. Redhouse JW. A Turkish and English Lexicon, New
edition. Beirut: Librairie du Liban, 1996: 79.
23. Saunders JBdeCM, OMalley CD (eds). The
Illustrations From The Works of Andreas Vesalius of
Brussels, 2nd ed. Cleveland and New York: The World
Publishing Company, 1950: 190.
24. Singer C (ed). Galen On Anatomical Procedures,
Translation of the surviving books with Introduction
and Notes. London: Oxford University Press, 1956:
234.
25. Tokatl Mustafa Efendi. Tahbzl-Mathn
Tercemetl-Knn. stanbul: Sleymaniye Yazma
Eserler Ktphanesi, Hamidiye Koleksiyonu, No:
1015, 223a, 224b.
26. Trk Ansiklopedisi. Davut Antaki, Cilt12. Ankara:
Milli Eitim Basmevi, 1964: 355-6.
27. nver AS, Khya E. Terih. In: Advar A, Arat R, Ate
A, Baysun C, Yazc T, Bulu S, Karahan A, Kprl
OF, Gyn N, Ktkolu B (eds). slm Ansiklopedisi,
cilt 12/1. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1974: 197201.

Sinir Sistemi Cerrahisi / Cilt 2 / Say 2, 2009