Anadolu Klin / Anatol Clin Orijinal araştırma / Original research

Osmanlı tıp literatüründe Türkçe yazılan

ilk bahnâmenin güncel üroloji açısından
değerlendirilmesi
The evaluation of the first bahnâme written in Turkish
in the Ottoman medical literature concerning current
urology

Muhammet İhsan Karaman1,

Öz Adem Az2
Amaç: Çalışmamız, Musa b. Mes’ud tarafından çevrilen ve bilinen en eski Türkçe bahnâme örneğini 1 İstanbul Sağlık ve Teknoloji
güncel literatür ile mukayeseli olarak incelemektedir. Üniversitesi, Tıp Tarihi ve Etik
Yöntemler: İlk olarak, çevirinin el yazması orijinal nüshası transkribe edildi. Transkribe metnin son Anabilim Dalı
hali bulgular bölümünde analiz edildi. Tartışma bölümünde ise bulgular seksoloji, üroloji ve androlo- 2 İstanbul Üniversitesi Sağlık
Bilimleri Enstitüsü, Tıp Tarihi ve
jinin güncel bilgileri çerçevesinde incelendi ve yorumlandı. Etik Doktora Programı
Bulgular: Eser daha ziyade cinsel sağlık ile ilgili destekleyici ve tedavi edici uygulamalardan bahset-
mekle birlikte cinsellik ve cinsel yaşam ile ilgili tavsiyelerde de bulunmaktadır. Cinsel birleşme şekil-
leri, cinsel birleşme şekillerinin hangilerinin iyi ya da zararlı olduğu, cinsel ilişkinin zamanı ve sıklığı
ile ilgili pek çok konu ele alınmıştır. Cinsel sağlığın korunması ile ilgili olarak da müellif özellikle cinsel
gücün arttırılması ve erektil disfonksiyon konularında pek çok gıda, tekil ya da çoğul ilaç ve merhem
önermektedir. Bunun yanı sıra kadın ve erkeğe yönelik diğer bir takım cinsel sağlık sorunlarına çö-
züm yolları bulmaya çalışmaktadır. Bu konular genel olarak sağlık bağlamında değerlendirilmekte,
gerekli görüldüğü yerlerde dini bir bakış açısı da sağlanmaktadır.
Sonuç: İlginç bir şekilde, yazarın cinsel sağlık ve bitkisel veya hayvansal ilaçlar konusundaki tav-
siyeleri mevcut literatürle tutarlıdır. Bununla birlikte, eserde geçen bazı bilgi ve öneriler tamamen
mantıksız ve bilim dışıdır. Sonuç olarak bu çalışma, Türkçeye ilk tercüme edilen bahnamenin özgün
bir incelemesidir. Bahnameleri bu yöntemle inceleyen başka bir çalışma yoktur. Bu nedenle çalışma-
mızın araştırma literatürüne önemli bir katkı sağlayacağına inanıyoruz.
Anahtar Sözcükler: androloji; bahnâme; cinsel hayat; cinsel sağlık; üroloji

Abstract
Aim: Our study investigates the oldest known Turkish example of the bahnâme, translated by Musa
b. Mes’ud, in comparison with the current literature.
Methods: First, the original manuscript of the translation was transcribed in Latin. The final version
of the text was analyzed in the results. In discussion, findings were examined and interpreted within
the framework of current knowledge of sexology, urology, and andrology.
Results: Although the work mostly mentions supportive and therapeutic practices related to sexual Geliş/Received : 19.02.2022
health, it also provides advice on sexuality and sexual life, discussing several topics regarding sexual Kabul/Accepted: 01.03.2022
intercourse types, explaining which ones are beneficial or harmful, and their timing or frequency. DOI: 10.21673/anadoluklin.1076048
The author recommends many foods and compounds or specific drugs and ointments to enhance
Yazışma yazarı/Corresponding author
sexual stamina and avoid erectile dysfunction. In addition, he also tries to find solutions to some
Adem Az
other sexual health problems related to men and women. These issues are generally evaluated in
Beylikdüzü Devlet Hastanesi, Pınartepe,
the context of health; a religious perspective is also provided when needed. Yavuz Sultan Selim Blv. 253 Sok, No:8,
Conclusion: Interestingly, the author’s recommendations on sexual health and herbal or animal 34500 Büyükçekmece, İstanbul, Türkiye
drugs are consistent with the current literature. Nevertheless, some of the information and sugges- E-posta: adem.aaz@gmail.com
tions are entirely irrational and unscientific. Consequently, this study is an original investigation of
the first translated bahname into Turkish. There is no other study examining the bahnames with this ORCID
method. Thus, we believe that our work will be a significant contribution to the research literature. M. İhsan Karaman: 0000-0001-5700-0835
Keywords: andrology; bahnâme; sexual health; sexual life; urology Adem Az: 0000-0002-7204-6185

173 Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, Mayıs 2022; Cilt 27, Sayı 2
Karaman ve Az Osmanlı tıbbında Türkçe yazılan ilk bahnamenin değerlendirilmesi
GİRİŞ
İslam tıp literatüründe cinsel sağlık konularını ele
alan eserlere bahnâme ismi verilmektedir. Bahname,
Arapça’da cinsi arzu, şehvet, libido anlamına gelen bâh
ile Farsça’da kitap, risale manasında nâme kelimele-
rinin birleşiminden oluşmaktadır. Bazı kaynaklarda
Kitâbü’l-Bâh isminin kullanıldığı da görülmektedir.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) ise
bahname kavramını “Eski tıpta, başta cinsi rahatsızlık-
ların tedavisi olmak üzere cinsi konulardaki her türlü
meseleyle ilgili bilgileri içine alan bir kitap türü” ola-
rak tanımlamaktadır (1).
İslam tıp külliyatının önemli bir bölümünü oluş-
turan Bahnameler genel olarak cinsellik, cinsel yaşam,
cinsel istek / işlev bozuklukları ile bu husustaki koru-
yucu, destekleyici ve tedavi edici uygulamaları konu
edinirler. Diğer yandan bu tür kitaplarda cinsel hayat,
aile kurumu, evlilik (nikah) gibi sosyal konulara ve ha-
milelik, gebe kalmayı kolaylaştırıcı ve engelleyici tedbir-
ler, hamilelik sürecinde yaşanan sorunlar, yeni doğan
çocuklarla ilgili tıbbi bilgiler, hatta çocuk yetiştirme ve
terbiyesi ile ilgili hususlara da değinilebilmektedir (1).
Bahname tarzında yazılan kitaplar İslam tıbbına
özgü değildir. Benzer eserler antik Mezopotamya ve
Yunan metinlerinde de görülebilmektedir. İslam me-
deniyetinde ilk bahnameler Arapça ve Farsça yazıl-
mıştır. Osmanlı kültürünün bu ülke ve dillerle olan
yakınlığından dolayı bahnameler kısa sürede Anadolu
bölgesine tanıtılmış ve içerikleri ihtiyaca göre yeniden
düzenlenmiştir (1).
İslam ve Osmanlı tıp tarihinde farklı dönemlerde
çok sayıda hekim tarafından bu tür eserlerin telif edil-
diği bilinmektedir. Ali Haydar Bayat, İslam Medeniyeti
dönemine ait telif ve tercüme; 21’i Arapça, 6’sı Fars-
ça ve 14 tanesi de Türkçe olmak üzere toplam 45 adet
farklı bahname tespit ettiğini bildirmektedir (2). İlter
Uzel ise Arapça, Farsça ve Türkçe toplam 51 eserden
meydana gelen bir liste vermektedir (3). Bu alanda ka-
leme alınan eserlerden çok sayıda örneği Türkiye’de-
ki büyük kütüphanelerde bulmak mümkündür (4).
Osmanlılarda bilinen ilk bahname örneği ise Mûsâ b.
Mes’ûd tarafından II. Murad adına yapılan tercüme
eserdir (1).
Bu çalışma, Mûsâ b. Mes’ûd’un tercüme eseri
Bahname-i Padişahî ile eserde yer alan cinsellik, cinsel
yaşam, cinsel istek/işlev bozuklukları gibi kavramları
Anatolian Clinic Journal of Medical Sciences, May 2022; Volume 27, Issue 2
ve yanı sıra yine eserde yer alan koruyucu, destekleyi-
ci, tedavi edici uygulamaları güncel literatürle karşılaş-
tırmalı olarak incelemeyi amaçlamıştır.
GEREÇ VE YÖNTEMLER
Çalışmamız, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri
Enstitüsü Tıp Tarihi ve Etik Doktora Programı bitirme
tezi olarak sunulan “Osmanlı Tıbbında İlk Bahname
Örneği: Mûsâ b. Mes’ûd’un Bahname Tercümesi ve
Modern Üroloji Açısından Değerlendirilmesi” başlıklı
tez çalışmasından üretilmiştir.
Çalışmamızda, Mûsâ b. Mes’ûd’un, Bahname-i
Padişahî isimli tercüme eserinin (XV. yüzyıl) bir nüs-
hası olan ve İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakül-
tesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Kütüphanesi’nde
kayıtlı (No. 3378) bulunan el yazması incelendi ve üze-
rinde çalışıldı (Şekil 1-2).
İlk olarak, çevirinin el yazması orijinal nüshasının
bir kopyası mezkur kütüphaneden alınarak transkribe
edildi. Elimizdeki nüshada, zamanla gördüğü hasarlar
sebebiyle okunamayan bazı kısımlar, Süleymaniye Kü-
tüphanesi Şehid Ali Paşa Kitaplığı (No. 2832/4) ve Mil-
li Kütüphane (No. 06 Mil Yz A 4567/1) nüshalarından
okunarak transkripsiyon metnine ilave edildi. Trans-
kribe metnin son hali günümüz Türkçesine çevrilerek
bulgular bölümünde analiz edildi. Tartışma bölümün-
de ise bulgular seksoloji, üroloji ve androlojinin güncel
bilgileri çerçevesinde incelendi ve yorumlandı.
BULGULAR
Uzel’in Şehsuvaroğlu’ndan naklen verdiği fihriste göre
Mûsâ b. Mes’ûd’un bahname tercümesinde toplam 17
bab vardır ve bunlar tablo-1’de gösterilmiştir (3).
Bahnameyi makalemiz konu çerçevesi içerisinde
ele aldığımızda;
1) Cinsellik ve cinsel yaşam ile ilgili konular
2) Cinsel sağlığın korunması için koruyucu, des-
tekleyici ve tedavi edici uygulamalar olarak iki-
ye ayırabiliriz.
1. Cinsellik ve cinsel yaşam ile ilgili konular
Eser daha ziyade cinsel sağlık ile ilgili destekleyici ve
tedavi edici uygulamalardan bahsetmekle birlikte;
cinsellik ve cinsel yaşam ile ilgili tavsiyelerde de bu-
174
 Anadolu Klin / Anatol Clin

Tablo 1. İlter Uzel’in naklettiği Bahname-i Padişahi fihristi kadının erkeğin cinsel organını ağzıyla uyarması ve
Bab’lar Başlık sonra ilişki kurulması halinde doğacak oğlan çocu-
1.Bab Beden Mizaçları ve Belirtileri ğunun zayıf ve nahif olacağı iddia edilmektedir. On
2.Bab Cima’a Kuvvet Veren Gıdalar dördüncü babın devamında ise faydalı ve güzel olduğu
3.Bab Yalın Gıdalar ifade edilen ilişki biçimleri tarif edildikten sonra, yeri-
4.Bab Bileşik Gıdalar len, zarar veren, hastalık/sakatlık yaratan birleşme çe-
5.Bab İçecekler şitleri olarak şunlar sayılmaktadır: Ayakta ilişki, çiftin
6.Bab Macunlar yan üstü yatarak birleşmesi, hamamda cinsel ilişki ve
7.Bab Merhemler kadının üstte olduğu ata biner pozisyon.
8.Bab Haplar Varak 10b’de müellif yine dönemin “cinsel ilişkinin
9.Bab Kuşak ve Kemerler fazlası zararlıdır” genel kabulünün aksi bir söylemle
10.Bab Taban Altlarına Sürülen İlaçlar cinsel ilişki sıklığı ile ilgili bir sınır olmadığını belirt-
11.Bab Cima Lezzetini Artıran İlaçlar mektedir. Devamında dünya lezzetlerinin altı tane ol-
12.Bab Cima’a Kuvvet Veren Hukneler duğunu belirten yazar, bunların beş tanesinin, görme,
13.Bab Tozlar işitme, tatma, koklama ve dokunma duyuları olduğu-
14.Bab Cima Şekilleri nu, altıncısının ise cinsel ilişki olduğunu söylemekte-
15.Bab Zekeri İrileştiren İlaçlar dir. Ve dahi koitusta tüm duyu ve lezzetlerin bir araya
16.Bab Ferci Dar ve Yumuşak Kılan İlaçlar geldiğini ifade etmektedir.
17.Bab Gebeliği Önleyici İlaçlar Varak 6a’dan 8a’ya kadar ise müellif cinsel ilişkiyi
zamanlama yönüyle ele almaktadır. Cinsi münasebet
için bütün mevsimlerin güzel olduğunu ve bunun için
lunmaktadır. Cinsel birleşme şekilleri, cinsel birleşme herhangi bir sınırlama olmadığını fakat bahar ayla-
şekillerinin hangilerinin iyi ya da zararlı olduğu, cinsel rının daha uygun vakit olduğunu ifade etmektedir.
ilişkinin zamanı ve sıklığı ile ilgili pek çok konu fark- Gün içerisinde cinsel ilişkinin zamanı ile ilgili olarak
lı bablarda ele alınmıştır. Bu mevzular genelde tıbbi da çoğu insanın gündüz cinsel ilişki kurmak yerine
olarak değerlendirilirken gerekli görülen yerlerde dini geceyi tercih ettiğini ifade edip bunun hata olduğunu,
yönüyle ilgili de bahisler konu edilmiştir. utanma sebebi haricinde gündüz koit yapmanın gece-
Eserde, cinsel birleşme şekilleri konusunda –net den daha evlâ olduğunu beyan etmektedir. Devamın-
yasaklar haricinde- bir tabu olmadığı görülmektedir. da da müellif cinsel ilişkinin hangi günlerde övülmüş
Varak 5a’da eşlerin ne şekilde isterlerse o şekilde cinsel ve hangi günlerde yerilmiş olduğunu açıklamaktadır.
ilişki kurmalarının dinen caiz ve ruhsatlı olduğu ifa- Eserde bazı günlerde kurulan ilişki neticesinde doğa-
de edilmiş olup ayakta ilişki, oturarak ilişki, çiftin yan cak çocukların değişik hastalıklara maruz kalabileceği
üstü yatarak birlikte olması gibi pek çok farklı cinsel veya kötü huylu/ahlaklı olabileceği, diğer bazı günler-
ilişki biçimi de tanımlanmıştır. Bahsi geçen net yasak- deki ilişkiden de güzel ahlaklı, salih, alim evlatlar vü-
lar ise homoseksüel ilişki ve anal ilişki olarak belirtil- cuda gelebileceği iddia edilmiştir.
miştir. Bununla birlikte müellif Varak 33b’de başlayan Varak 9b’de erkeğin, çok iş gördüğü ve yorgun ol-
on dördüncü babda bazı cinsel ilişki biçimlerinin iyi duğu bir günde cinsel ilişki kurması durumunda kal-
bazılarının ise zararlı olduğunu örneklerle anlatmak- bin çok çalışacağı (muhtemelen taşikardi tarif ediliyor)
tadır. Bu kısımda ilk olarak, ilişki sırasında kadın ve belirtilmiş olup böyle dönemlerde ilişki tavsiye edil-
erkeğin birbirinin organlarına bakmasının şer’an caiz mediği de yine lafzi yoruma göre çıkarılabilmektedir.
olduğu ifade edilmektedir. Fakat şer’an caiz olmakla
birlikte daha önceki sahifelerden varak 8a’nın son kıs- 2. Cinsel sağlığın korunması için koruyucu,
mı ile varak 8b’nin başında, sevişme esnasında erkeğin destekleyici ve tedavi edici uygulamalar
eşinin cinsel organına bakmasının uygun görülmediği, Cinsel sağlığın korunması ile ilgili olarak da müellif
bu durumda cinsi münasebet neticesinde, doğacak oğ- özellikle cinsel gücün arttırılması ve erektil disfonksi-
lan çocuğunun gözsüz olacağı; yine sevişme sırasında yon konularında pek çok gıda, tekil ya da çoğul ilaç ve

175 Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, Mayıs 2022; Cilt 27, Sayı 2
Karaman ve Az
merhem önermektedir. Bunun yanı sıra kadın ve er-
keğe yönelik diğer bir takım cinsel sağlık sorunlarına
çözüm yolları bulmaya çalışmaktadır.
Varak 18a’da, müellif bazı alışkanlıkların erkek cin-
sel sağlığına zarar verdiğini ve erkek cinsel organını
zayıflattığını ifade etmekte ve bunlardan uzak durul-
masını tavsiye etmektedir. Bunlar şöyle sıralanabilir:
ihtiyacı olduğu halde idrarını cinsi münasebet sonra-
sına ertelemek, sürekli koşturmak ve çok fazla yayan
yürümek, hamamda çok terlemek, geceleri çok uyanık
olmak, çok fazla ata binmek, kusma ve ishal hali, sol
taraf üzerine yatarak ilişkiye girmek, ayakta iken iliş-
kiye girmek, ekşi yemekler, çok fazla sıcak su içmek.
Yazar cinsel güçten kesilmek istemeyen kişilerin bu tür
alışkanlıklardan uzak durmasını tavsiye etmektedir.
Ek olarak müellif, takip eden varaklarda cinsel sağ-
lık ve cinsel gücün korunması ile ilgili olarak gıda ve
ilaç önerileri ile hangi gıdanın neye fayda sağlayacağı-
na değinmiştir. Sırası ile; meni miktarı azalması, geç
gelmesi ve sperm zayıflığı gibi haller için varak 16b’de;
safran, zencefil, havlincan ve uzun biber içerikli ma-
cunlar önerilmiştir. Yine meniyi artırmak ve cinsel
organa kuvvet vermek için bazı gıdalar varak 18b ve
19a’da önerilmiş olup bunlar; havuç, nohut, bakla, so-
ğan, zencefil, yabani havuç, dar-ı fülfül, taze süt, hur-
ma, hardal ve pırasadır.
Bahnamede cinsel kuvveti ve sperm üretimini
arttırmak için diğer bir öneri ise hayvansal ve bitki-
sel kaynaklı protein içeren gıdalar ve kuruyemişler ol-
maktadır. Varak 19a’da bu gıdalara örnek olarak kırmı-
zı veya beyaz et çeşitleri, yumurta, süt gibi hayvansal
gıdalar ve çam fıstığı, fındık, badem, Hindistan cevizi
vb. kuru yemişler ve susam görülmektedir. Devamında
varak 19b’de ise cinsel kuvveti arttırmak için muhtelif
tekil ilaçlar/gıdalar sıralanmaktadır. Bunlardan safran,
havlıcan ve tarçın bahnamenin diğer kısımlarında da
önerilmektedir. Bunun yanı sıra anber, karanfil, haşhaş
gibi başka tekil droglara da bahnamede işaret edilmek-
tedir.
Varak 20a ile 22b arasında ise müellif, edviye-i mü-
rekkebe adı altında bileşik droglar tanımlar. Burada ta-
rif edilen karışımlar içerisinde genel olarak daha önce
önerilen tekil gıda, ilaç ve bitkiler farklı terkiplerle yer
almaktadır.
Bahnamede cinsel gücü ve meniyi arttırmak için
oral drog ve gıdaların yanı sıra bitki, hayvan, organ
Osmanlı tıbbında Türkçe yazılan ilk bahnamenin değerlendirilmesi
özütlerinin ve karışımlarının farklı uygulama şekille-
ri de önerilmektedir. Bahnamenin bablar fihristinden
(Tablo-1) kolaylıkla anlaşılabileceği üzere, bu devalar,
katı gıda, oral macun, içecek, ayak tabanına veya cinsel
organa sürülecek krem ve merhem, fitil (suppozituar),
lavman, dilaltı emilen hap gibi akla gelebilecek her tür-
lü uygulama yolu denenerek kişilere tatbik edilmiştir.
Topikal uygulamalara yedinci babda örnek göste-
rilmektedir. Hatta yedinci babın tamamı, ereksiyonu
takviye etmek için kullanılacak merhem, krem, po-
mad, yakı tarzında transdermal (deriden emilme şek-
lindeki) etki mekanizmasıyla çalışan ilaç ve terkiplere
ayrılmıştır. İlaçların verilmesi için birçok yol yanında,
topikal tedavi diyebileceğimiz bu yöntemin de öneril-
mesi dikkat çekicidir. Bu merhem terkipleri içerisin-
de de daha önce bahnamede zikredilen benzer birçok
madde bulunmaktadır. Yine topikal uygulama olarak
“gülsuyu, misk ve tarçın karışımı” ile penise yakı yapıl-
masını müteakip ilişki kurulması halinde hem kadın
hem erkeğin bu ilişkiden aşırı zevk ve haz alacağı ifade
edilmektedir.
Bahnamede topikal tedavi olarak tavsiye edilen
terkiplerin uygulaması için ise genellikle hazırlanan
merhemin penis, kasık bölgesi ve yumurta torbasına
sürülmesi gerektiği belirtilmiştir.
Bahnamenin onuncu babında ereksiyonu takviye
etmek için ürogenital bölgenin dışında bir bölgeye,
ayak tabanına ve parmak aralarına, topikal uygulama
için yapılacak karışımlar anlatılmaktadır. Varak 32b’de
ise penise sürülerek topikal emilimle etki gösterdiği
anlaşılan merhemlerin ne şekilde kullanılacağı tarif
edilmiş olup terkiplerin cinsel ilişkiden bir saat önce
kullanılması önerilmektedir:
Varak 27a’da bir başka ilaç uygulama yöntemine
şahit olmaktayız. Ereksiyon takviyesi için fitil şeklinde
hazırlanan ilaçların üretradan içeri sokulması ile uy-
gulanması tarif edilmiştir. Yine on ikinci ve on üçüncü
bablarda cinsel gücü arttıran fitiller ve lavmanlar ile
farklı bitkisel ve hayvansal terkipler tarif edilmektedir.
Bahnamenin sekizinci babında dikkat çeken bir
ilaç uygulama yolundan, dilaltı ilaç kullanımından
bahsedilmektedir ve bu şekilde dil altına konulan ila-
cın nihai organda etki gösterebileceği işaret edilmek-
tedir.
Cinsel gücün arttırılması ya da erektil disfonksi-
yon tedavisi için oral, topikal ilaç terkiplerinin yanı
Anatolian Clinic Journal of Medical Sciences, May 2022; Volume 27, Issue 2 176
 Anadolu Klin / Anatol Clin
Şekil 1. Bahname-i Padişahi’nin İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp
Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Kütüphanesi’nde kayıtlı
(No. 3378) bulunan el yazmasından örnek görsel-1
sıra müellif, bahnamede değişik materyal, kumaş,
hayvan derileri veya tüy/yünlerinden yapılan kemer
ve kuşaklar da tarif etmektedir. Varak 28b’den 29b’ye
kadar devam eden dokuzuncu babda değişik mevsim-
lerde tavsiye edilen farklı kuşakların bele sarılması ile
böbreğin ısınacağı, penisin ve ilişkinin kuvvetleneceği,
meni miktarının artacağı ifade edilmektedir.
Erektil disfonksiyon veya meninin ve cinsel gücün
arttırılması haricinde bahnamede penisin boyunu bü-
yüten formüller de önerilmiştir. Varak 35b ve 36a’da,
önce penisin yapısı tanımlanmış akabininde ise cinsel
ilişki kurmakla, ovalamakla ve bazı ilaçlarla penisin
boyunun büyütülebileceği iddia edilmiştir.
Bahnamede daha ziyade erkek üreme organına yö-
nelik tedaviler ya da droglar anlatılmış olsa da özel-
likle onlatınca babda kadının cinsel organına yönelik
uygulamalar da tarif edilmiştir. Vajeni sıcak ve yumu-
şak hale getiren ve hatta bakire kız derecesinde daral-
tan bazı devalar olarak tanımlanan bu tarifte birtakım
177 Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, Mayıs 2022; Cilt 27, Sayı 2
ilaçlardan terkip edilen sıvı içine oturma yoluyla ya da
yün fitile emdirilerek vajinaya sokmak şeklinde tatbik
anlatılmaktadır.
Bahnamenin son babı olan on yedinci bab yine ka-
dınlara yönelik olup, burada yüne emdirilip fitil şek-
linde vajinaya uygulanan bazı ilaçların hemen hamile
kalmayı sağlayacağı ifade edilmektedir.
On birinci babda ise cinsel ilişkinin hazzını artıran
maddeler ve terkipler tarif edilmektedir. Müellif, bu
babın başında, burada zikredilen tariflerin cahillerden
ve hayasız kadınlardan saklanmasını, aksi takdirde on-
lara zarar verebileceğini beyan eder. Bu babda anlatılan
bitkisel karışımların ilişki öncesinde tükürükle penise
sürülmek yoluyla uygulanması önerilmiştir. Yine de-
vamında kadınların kendisine mastürbasyon yapmak
için kullandıkları yapay penis tarifi yapılmaktadır.
Bahnamenin yedinci babı ise sertleşmiş olan peni-
sin tekrar yumuşamaması yani “priapizm” konusuna
değinmektedir. Ve bu durumda tedavi olarak sertleş-
miş penisi soğuk su ile yıkamak önerilmektedir.
TARTIŞMA VE SONUÇ
Eserin yaklaşık 13.yy’da yazıldığı ve 15.yy’da Türkçe’ye
çevrildiği tahmin edilmektedir. Günümüzden yakla-
şık 800 yıl öncesinde telif edilmesine rağmen özellikle
önerdiği gıda ve drogların ya da uygulamaların pek
çoğunun günümüzde dahi geçerliliğini sürdürdüğünü
görmekteyiz. Bununla beraber eserde dönemin gözlem
ve inanç değerleri ile kanaat getirilen bazı önerilerin
günümüz bilim dili ile çakıştığını da söylemek müm-
kündür. Yukarıda verilen bazı öneriler ve ilaç-gıda ter-
kipleri takip eden bölümde günümüz tıp literatürü ile
mukayeseli olarak ele alınacaktır.
Öncelikle çarpıcı bir şekilde görülmektedir ki eser-
de şer’an net olarak yasaklanmış kurallar haricinde
cinsel ilişki biçimi ile ilgili bir sınırlama bildirilmemiş-
tir. Karı-kocanın ne şekilde isterlerse o şekilde cinsel
ilişki kurmalarının dinen caiz ve ruhsatlı olduğu da
ifade edilmekte ve bunlara çeşitli örnekler verilmekte-
dir. Bu yönüyle ele alındığında müellifin eserin yazıl-
dığı dönemin Türk-İslam coğrafyasından farklı bir ka-
bule ve düşünceye sahip olduğu görülmektedir. Konu-
yu günümüz bilgi birikimi ile mukayese ettiğimizde;
bahnamemize paralel olarak karı-kocanın birbirlerini
istediği gibi uyarması, tatmin etmesi ve istedikleri po-
Karaman ve Az Osmanlı tıbbında Türkçe yazılan ilk bahnamenin değerlendirilmesi

zisyonları kullanmasının cinsel mutluluk için faydalı

ve bazen de gerekli olduğunu güncel literatür de teyit
etmektedir (5).
Bahnamede cinsel birleşme şekilleri ile ilgili ola-
rak herhangi bir sınırlama bildirilmemesine rağmen
on dördüncü babda bazı pozisyonların çeşitli gerek-
çeler ile zararlı olduğu iddia edilmektedir. Bu bir sı-
nırlama ya da men koyma olmayıp müellif eserinde
tavsiye mahiyetinde bazı birleşme şekillerinin zararlı
olduğunu düşünmektedir. Burada dikkat çekici bir
örneği; erkeğin sırtüstü yatıp kadının ata biner tarzda
onun üzerine çıkarak birleşmeleri oluşturmaktadır. Bu
kısımda, doğabilecek zararlar arasında; kadının cinsel
salgılarının erkeğin penis ve genital bölgesine akma-
sından oluşacak hastalıklar, mesane ağrısı, mesanede
yara oluşması, ciğer şişmesi ve bunların diğer organ-
lara yayılması sayılmaktadır. Bu gerekçe ve bilgilerin
tamamı gerçek dışıdır ve güncel bilgi ve verilerle doğ-
rulanamaz. Aksine tarif edilen bu, kadının ata biner
tarzda cinsel ilişkiye girdiği biçim güncel literatürde
erken boşalma (prematür ejakülasyon) gibi bir işlev
bozukluğunda tedavi amaçlı olarak özellikle tavsiye
edilir (5). Nihayet, cinsel ilişki pozisyonları ile ilgili
Şekil 2. Bahname-i Padişahi’nin İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp
olarak, seksoloji ve cinsel psikiyatri uzmanları, sağlıklı Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Kütüphanesi’nde kayıtlı
bir çift arasında, istenilen ve zevk alınan her biçimin (No. 3378) bulunan el yazmasından örnek görsel-2
uygulanabileceğini, bunların birinin diğerine üstün ol-
madığını ve herhangi bir pozisyonun sağlık açısından lığını bozacağı yahut her erkeğin ömür boyunca belli
zararı bulunmadığını söylemektedir (6-8). sayıda boşalma kapasitesi olduğu gibi safsatalar kabul
Cinsel birleşme ile ilgili diğer bir bahis ise eserde; edilmemektedir (5).
şer‘an caiz olmakla birlikte sevişme esnasında erkeğin Cinsel ilişkinin zamanı ile ilgili olarak ise müellif,
eşinin cinsel organına bakmasının uygun görülmedi- mevsimler ve haftanın günleri arasında ya da günün
ği, bu durumda cinsi münasebet neticesinde, doğacak saatleri içerisinde bir sınır ya da yasak koymamakla
oğlan çocuğunun gözsüz olacağı; yine sevişme sırasın- beraber, eserde bahar döneminin ve sabah saatlerinin
da kadının erkeğin cinsel organını ağzıyla uyarması ve diğer vakitlere kıyasla evla olduğu iddia edilmektedir.
sonra ilişki kurulması halinde doğacak oğlan çocuğu- Günümüz bilimsel verileri ile bu bilgiler ele alındığın-
nun zayıf ve nahif olacağı iddia edilmektedir ki bunla- da erkeğin diurnal ritminde bahar mevsiminde ve gün-
rın da hurafe ve safsatadan öte olmadığı söylenebilir. düz saatlerinde libidoyu sağlayan ve seksüel aktiviteyi
Cinsel ilişki sıklığı konusunda da müellifin tıpkı arttıran androjen ve testesteron hormonlarının artış
cinsel birleşme şekillerinde olduğu gibi dönemin aksi gösterdiği pek çok kaynakta geçmektedir (9,10). Bura-
bir düşüncede olduğu görülmektedir. Eser sahibi ya- dan hareketle, androjen hormonunun diurnal olarak
şadığı kültürün genel kabulü olan “fazlası zararlıdır” yüksek olduğu her iki bahar döneminde ve gündüz
anlayışını tenkit; dahası bunu iddia edenleri cehalet saatlerinde erkeklerin daha fazla ilişki kurma ve daha
ile itham etmektedir. Gerçekten de güncel androloji ve çok haz alma potansiyeline sahip olduğu söylenebilir.
seksoloji bilgilerimiz, eşler arasında cinsel ilişki sayısı- Yine müellifin bahsettiğine paralel şekilde, kışın soğuk
nı tamamen isteğe bırakmakta, herhangi bir sınır tayin aylarında testosteron seviyesinin, cinsellikle ilgili dü-
etmemektedir. Ayrıca, çok cinsel ilişkinin erkeğin sağ- şüncelerin, cinsel aktivite sıklığının ve haftalık boşal-

Anatolian Clinic Journal of Medical Sciences, May 2022; Volume 27, Issue 2 178
 Anadolu Klin / Anatol Clin
ma sayısının azaldığı da gösterilmiştir (11,12).
Varak 6b’den itibaren bahnamede bazı günlerde
kurulan ilişki sonrası doğacak çocukların iyi huylu,
sağlıklı; bazı günlerin neticesinin ise hastalıklı ve kötü
huylu olacağı iddia edilmişti. Bu fasıldaki çıkarımlar
ve öngörülerin temeli dönemin kabul gören tıbbi dü-
şünce yapısı olan dört hılt teorisine ve o çağlarda re-
vaçta olan astrolojik bilgi ve inanışlara ya da münferit
hadiselere dayanmaktadır ve günümüz bilimsel veri ve
birikimleri ile kıyaslandığında, bu fasılda beyan edi-
lenlerin tamamen asılsız ve hurafe kabilinden olduk-
ları söylenebilir.
Varak 18a’da, müellif erkek cinsel sağlığının ko-
runması amacıyla bazı alışkanlıkların terk edilmesini
tavsiye etmektedir. İhtiyacı olduğu halde idrarını cin-
si münasebet sonrasına ertelemek, sürekli koşturmak
ve çok fazla yayan yürümek, hamamda çok terlemek,
geceleri çok uyanık olmak gibi bazı davranışların
mükerrer olarak yapılmasının ve alışkanlık haline
getirilmesinin erkek cinsel organını zayıflattığı ifade
edilmektedir. Burada farklı bir örnek olarak eserin
bir diğer sakınılmasını önerdiği davranışın çokça ata
binmek olduğu görülmektedir. Bahnamenin yazıldığı
ve tercüme edildiği asırlarda rutin olan ata binme ile
günümüzde kıyaslanabilecek eylem bisiklet kullanı-
mıdır. Gerçekten de modern üroloji bilimi, uzun süre
bisiklete binmenin ereksiyon işlevini olumsuz etkile-
diğini göstermektedir. Haftada üç saatten fazla bisiklet
kullanımının orta şiddette erektil disfonksiyon gelişme
riskini­1,72 kat arttırdığı çalışmalarda rapor edilmiş-
tir (13). O devirde, uzun süre at koşturmanın kronik
travma etkisi ile sertleşmeyi azaltacağını tespit etmek,
ancak çok dikkatli bir gözlem ve tecrübeye dayalı ön-
görü ile açıklanabilir.
Yine başka bir kısımda erkeğin, çok iş gördüğü ve
yorgun olduğu bir günde cinsel ilişki kurması duru-
munda kalbin çok çalışacağı belirtilmiş olup böyle dö-
nemlerde de ilişki tavsiye edilmediği anlaşılmaktadır.
Bu ifade, bugünkü bilgilerle, bütünüyle doğru kabul
edilemese de modern üroloji bilimi cinsel aktivite ile
kalp ritmi ve tansiyon arasında sıkı bir ilişki olduğu-
nu göstermiştir. Cinsel aktivitenin, egzersiz ve kalp-
damar sistemi kapasitesi açısından, iki kat merdiveni
10 saniyede çıkmaya eşdeğer olduğu bulunmuştur. Bu
durumda kalp hızı 130 vurunun, sistolik kan basıncı
da 170 mmHg’nın altında kalsa da yaş, obezite, kalp-
179 Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, Mayıs 2022; Cilt 27, Sayı 2
damar hastalığı, aşırı gıda ve alkol tüketimi varlığında
cinsel aktivitede gereken iş yükü daha da artar (14).
Burada yapılabilecek yorum, Bahnamede, cinsel akti-
vitenin efor kapasitesini zorlayan bir eylem olduğunun
saptanmış olması ve koit sırasında yorgun ve güçsüz
olmanın kalp sağlığı bakımından riskine dikkat çekil-
mesidir ki bu da güncel bilgilerle uyumludur.
Cinsel sağlığın korunması, cinsel gücün arttırılma-
sı, meni miktarının arttırılması, erektil disfonksiyonun
tedavisi için bahnamede pek çok tekil ya da çoğul terkip
ilaç ve gıda önerilmektedir. Havuç, nohut, bakla, soğan,
zencefil, yabani havuç, dar-ı fülfül, taze süt, hurma, har-
dal ve pırasa gibi sebzeler; hayvan ve bitki kaynaklı pro-
tein içeren gıdalar (kırmızı veya beyaz et çeşitleri, yu-
murta, süt, baklagiller vb.) ile çam fıstığı, fındık, fıstık,
badem, Hindistan cevizi vb. kuru yemişler; safran, zen-
cefil, havlincan, karanfil ve uzun biber içerikli macunlar
çeşitli bablarda bu gibi faydalar için tarif edilmiştir. Bu
bölümde sayılan gıda maddelerinin hemen tümü hak-
kında güncel literatürde, Bahname müellifini teyid eden
bilgiler ve çalışmalar bulmak mümkündür. Bahsi fazla
uzatmadan birkaç tanesi ile ilgili güncel bilimsel bilgiler
burada aktarılacaktır:
Farklı bölümlerde bahsi geçen havucun (Daucus
carota), kadın ve erkekte seks hormonları düzeyini
artırarak cinsel fonksiyona olumlu katkı yaptığı, ka-
dın cinsel fonksiyonunun arzu, uyarılma, orgazm ve
tatmin gibi tüm parametrelerine fayda sağladığı (15);
erkeklerde testosteron seviyesini artırdığı, sperm üre-
timini indüklediği ve epididim kuyruğundaki sperm
hücre rezervini artırdığı gösterilmiştir (16,17).
Safran’ın (Crocus sativus) erkeklerde ereksiyon
kalitesini arttırdığı (18-20), ayrıca sperm morfolojisi
(yapı) ve motilitesini (hız) olumlu etkilediği gösteril-
miştir (21).
Zencefilin (Zingiber officinale) ise testise kan akı-
mını artırarak afrodizyak etki gösterdiği (19); sperm
sayı ve hareketini, testis hacmini ve serum testosteron
seviyesini artırdığı; orta yaşlı ve yaşlı erkeklerde erek-
siyon kalitesi ve cinsel tatmini anlamlı derecede artır-
dığı gösterilmiştir (22).
Havlincanın (Galanga officinalis) da benzer şekil-
de sperm yüzdesi, canlılığı, hareketliliği ve testosteron
düzeyini artırdığı (23); ağız yoluyla kullanım sonrası
total hareketli sperm sayısını anlamlı oranda yükseltti-
ği güncel literatürde yer almıştır (24).
Karaman ve Az Osmanlı tıbbında Türkçe yazılan ilk bahnamenin değerlendirilmesi
Günümüzde tekrar sıkça gündeme gelen Latince
adı Syzygium aromaticum olan karanfil üzerine Tajud-
din ve arkadaşları tarafından yapılan iki ayrı deneysel
çalışmada, karanfil verilen erkek sıçanlarda seksüel
aktivitenin belirgin ve sürdürülebilir olarak arttığı,
erkek farelerde de cinsel davranışın pozitif etkilendiği
gösterilmiştir (25,26).
Bahnamede yer yer afyûn, bazen de haşhaş olarak
ifade edilen ve Latince adı Papaver somniferum olan
bitki, içinde bulunan ve güçlü bir vazodilatatör (damar
genişletici) olan papaverin ile korpus kavernozum düz
kaslarında gevşemeye ve güçlü bir ereksiyona yol aç-
maktadır (27). Modern üroloji ve androloji biliminde
çığır açan bir gelişme olarak, penisin süngersi dokusu
içine papaverin enjeksiyonu ile ereksiyon sağlama, 80’li
yıllardan beri klinik pratikte yer almaktadır (28). Papa-
verin enjeksiyonu, sadece ereksiyon sağlamakla kalma-
yıp, ereksiyon süresinin normalden daha uzun olması-
na da yol açmaktadır (29). Papaverinin parenteral kulla-
nımının yanı sıra topikal olarak penis ve genital bölgeye
uygulanması ile de fayda görülmüştür (30). Papaverin,
intrakavernozal olarak kullanılan ilk vazoaktif ajanlar-
dan olduğu için, literatürde papaverin ile yapılan çalış-
malar nispeten eski tarihlere uzanır. Bununla beraber,
papaverin enjeksiyonu, sertleşme bozukluğu tedavisiyle
ilgili güncel derlemelerde de üroloji/androlojinin başat
yayın organlarında yer almaktadır (31-34). Bahname
müellifinin önerdiği bitkisel ya da hayvansal özütler ve
terkipler ile ilgili genel bir değerlendirme olarak hemen
hepsinin olumlu etkisinin, çoğunluk itibariyle modern
bilimsel verilerle de örtüştüğü söylenebilir.
Eserde farklı bitki, hayvan, organ özütleri ve karı-
şımları için oral, topikal, sublingual, fitil gibi muhtelif
uygulama yolları önerilmiştir. İlginçtir ki, modern za-
manların medikal tedavi yöntemleri içinde de değişik
etki yolları ve mekanizmalarını devreye sokabilmek
için farklı uygulama metotları denenmektedir. Burada
günümüz bilgileri ile ele alındığında dilaltı uygulama
yolu oldukça dikkat çekicidir. Dilaltı hapların emilimi
ile hedef organda etki göstermesine dayalı bu yönte-
min, fizyolojik emilim ve etki mekanizmalarının bi-
limsel olarak henüz bilinmediği bir çağda bahnamede
önerilmesi, ancak deney, gözlem ve çıkarım yoluyla
ortaya konmuş olsa gerektir.
Yine yedinci babın tamamı, ereksiyonu takviye
etmek için kullanılacak merhem, krem, pomad, yakı
Anatolian Clinic Journal of Medical Sciences, May 2022; Volume 27, Issue 2
tarzında transdermal etki mekanizmasıyla çalışan to-
pikal uygulamalara ayrılmıştır. İlaçların verilmesi için
birçok yol yanında, topikal tedavi diyebileceğimiz bu
yöntemin de önerilmesi dikkat çekicidir. Zira, bugün
modern androloji bilimi de ereksiyon sağlayıcı ilaç
ve tedavi metodları arasında topikal yöntem arayışı
içindedir. 1990’lardan başlamak üzere gerek hasta bi-
reylerde gerekse hayvan deneylerinde penis ve genital
bölgeye aktif ajan içeren topikal jel uygulanarak alı-
nan olumlu sonuçlar yayınlanmıştır. Bunlar arasında
papaverin (30) ve prostaglandin-E1 (35,36) sayılabilir.
Her iki ajanla topikal uygulama sonrasında penis kan
akımının anlamlı şekilde arttığı ve güçlü ereksiyonlar
olduğu gösterilmiştir. Topikal uygulamanın, özellikle
ilaç etkileşimi veya cevapsızlık gibi nedenlerle ağızdan
tedavinin, iğne korkusu veya hazırlık gerektirmesi gibi
nedenlerle intrakavernöz enjeksiyon tedavisinin yapı-
lamadığı hasta grupları için gelecek vadeden bir tedavi
yöntemi olduğu çeşitli derlemelerde ifade edilmekte-
dir (37,38). Bahnamede topikal tedavi olarak tavsiye
edilen bu terkiplerin uygulaması için genellikle penis,
kasık bölgesi ve yumurta torbasına sürülmesi gerek-
tiği belirtilmiştir. Dikkate değer bir benzerlik olarak,
modern transdermal ereksiyon tedavisinde de topikal
jellerin penis, perine ve skrotal bölgelere sürüldüğü
görülmektedir (30,35).
Ereksiyonun desteklenmesi için önerilen dikkat
çekici diğer bir ilaç uygulama yolu da fitil şeklinde
hazırlanan terkibin üretradan içeri sokularak tatbik
edilmesidir. Günümüzdeki ideal ve pratik tedavi ara-
yışları arasında yer alan bu yöntemle Prostaglandin-E1
içeren preparatların idrar yolu içine uygulaması, sert-
leşme bozukluğu tedavisinde 1990’lı yıllardan itiba-
ren MUSE adıyla kullanılmaktadır (39,40). Etkinliği
intrakavernöz uygulama kadar olmasa da kullanım
kolaylığı ve non-invazif olması bu yöntemi tercih edi-
lir kılmaktadır (41). Yine güncel literatürde yer alan
prostaglandin-E1 içerikli bir başka preparat da idrar
deliğinden içeri damlatılarak kullanılmıştır (42).
On altıncı ve on yedinci babda kadınlara yönelik
tavsiyeler bulunmakta olup vajeni sıcak ve yumuşak
hale getiren ve hatta bakire kız derecesinde daraltan
bazı devalar olarak tanımlanan bir tarifte birtakım
ilaçlardan terkip edilen sıvı içine oturma yoluyla ya da
yün fitile emdirelerek vajinaya sokmak şeklinde tatbik
anlatılmaktadır. Güncel tıp bilgileri içinde ve bilimsel
180
 Anadolu Klin / Anatol Clin
literatürde, bu şekilde bir etki gösteren ne farmasötik,
ne de bitkisel bir ilaç bulunmamaktadır. Yine on ye-
dinci babda yüne emdirilip fitil şeklinde vajinaya ile-
tilen bazı ilaçların hemen hamile kalmayı sağlayacağı
ifade edilmektedir. Böyle bir uygulama da modern
bilimde yer bulmamaktadır. İlişkiden önce erkeğin pe-
nisine katran veya susam yağı sürmesi halinde kadının
hamile kalmayacağı, kalırsa da düşüreceği belirtilmek-
tedir. Yine, güncel bilimsel veriler içinde buna benzer
bir bilgi bulunmamaktadır.
Bahnamede dikkat çeken başka bir detay ise ka-
dınların kendilerine mastürbasyon yapmak için kul-
landıkları bizim kültürümüzde zıbık, batı dillerinde
dildo adıyla bilinen yapay penisin bir hikâye içerisinde
bahsedilmiş olmasıdır. Yapay penis günümüz modern
seksoloji biliminde tedavi amacıyla da kullanılmaktadır.
Bu aletin, pilli olarak üretilen ve titreşim yaparak alı-
nan hazzı daha da artıran versiyonu, batı literatüründe
vibratör adıyla kullanılmakta olup, birçok bilimsel ça-
lışmaya konu olmuştur. Bir çalışmada, vibratör ve dil-
do gibi seks aygıtlarının hastalara sıkça tavsiye edildiği
belirtilirken (43), diğer bir güncel makalede vibratörle-
rin, cinsel fonksiyonu artırmak ve hastaların bazı cin-
sel sorunlarına cevap vermek için klinisyenlerin elinde
önemli bir seçenek olduğu ifade edilmiştir (44). Cinsel
fonksiyon bozukluğunda, özellikle kadın orgazm ve
uyarılma bozukluğunda kullanılan tedavi yöntemleri
içinde, dildo ve benzerlerinin de dahil olduğu erotik
materyallerin çözüme pozitif katkı sağladığı günümüz
bilimsel dokümanları içinde yer almaktadır (8,46).
Bahnamenin yedinci babında sertleşmiş olan peni-
sin tekrar yumuşamaması halinde tedavi olarak soğuk
su ile yıkamak önerilmiştir. Bu bilgiyi güncel literatür
ile kıyaslayacak olursak; priapizmin tedavi basamakla-
rından ilki soğuk tatbikidir ve bazı vakalarda bu basit
müdahale ile tekrar yumuşama sağlanabilir (46,47).
Hatta, bazı tedavi algoritmalarında, “hastanın kendisi
veya yardımcı sağlık personeli tarafından uygulanabile-
cek ilk yardım” yöntemi olarak “soğuk kompres veya so-
ğuk duş” gösterilmektedir (48). Yüksek akımlı priapizm
adı verilen diğer priapizm tipinde de ilk konservatif
müdahale olarak perine bölgesine buz/soğuk kompres
uygulanması önerilmektedir (49,50). Altı asır önce bah-
namede bu yöntemin önerilmesi de ilgi çekicidir.
Makalemizde İslam kültür dairesine ait tıp külliyatı-
nın önemli yapıtaşlarından biri olan bahnamelerden bi-
181 Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, Mayıs 2022; Cilt 27, Sayı 2
linen en eski Türkçe bahname; Bâhnâme-i Pâdişâhî’den
Mûsâ b. Mes’ûd tarafından yapılan tercüme incelen-
miştir. Eserde bahsi geçen cinsellik, cinsel yaşam, cinsel
sağlık konuları ile ilgili koruyucu, destekleyici ve tedavi
edici uygulamalar çalışmamızda derlenmiştir. Yaklaşık
altı asır önceki devre ve o devrin bilgi/tecrübe biriki-
mine dayalı veriler, günümüz tıbbi bilgi ve verileri ile
mukayese edilmiş; önerilen tedavi ve tavsiyeler güncel
literatürdeki bilgiler ışığında analiz edilmiştir.
Bahnamemizde cinsel yaşam ve cinsel sağlık ko-
nuları ele alınırken geçmiş dönemin tecrübeleri ile
ampirik bilgi sentezlenmeye çalışılmış; bu mevzular
genel olarak sağlık açısından değerlendirilirken gerek-
li görülen yerlerde dini yönüyle de aktarılmıştır. Tüm
bunların sonunda müellifin özellikle cinsel yaşam
hususunda yaşadığı asrın ve kültürün genel kabul ve
inanışlarının ötesine çıktığı söylenebilir. Özellikle cin-
sel sağlık üzerine öğütlerin ve tavsiye edilen bitkisel ve
hayvansal drogların günümüz modern verileri ile ör-
tüşmesi eserin ve aktarılan bilgilerin çok dikkatli göz-
lem ve derin tecrübeye dayalı öngörü sonucu kaleme
alındığını düşündürmektedir. Fakat yine de telif edil-
diği dönemin bilgi birikimi, münferit tecrübeler, kabul
edilen tıp sistemi ve değerleri etkisinde zikredilen bilgi
ve tavsiyelerin bazılarının güncel literatür ile mukaye-
seli olarak değerlendirildiğinde kabul edilemeyecek
kadar akıl ve bilim dışı kaldığı görülmektedir.
Nihayet olarak bu çalışmada Türk-İslam kültür
dairesinin ve yüzyıllara dayanan yazın birikiminin
önemli bir parçası olmasına karşın, günümüz bilimsel
çalışmalarında yeterince yer verilmeyen “bahnameler-
le ilgili farklı ve özgün içerikte bir inceleme, irdeleme
ve değerlendirme ortaya konmuştur. Bu amaçla, mo-
dern üroloji, farmakoloji, androloji ve seksoloji lite-
ratüründeki yerli ve yabancı kaynaklar taranarak, in-
celenen bahnamedeki verilerle uyuşan ve uyuşmayan
noktalar ortaya konulmuştur. Bugüne kadar, bu metot
ve bakış açısı ile bahnameleri inceleyen herhangi ben-
zer bir çalışma olmadığı ve bu yönüyle çalışmamızın
bilim dünyasına büyük katkıları olacağına inanıyoruz.
Teşekkür
Çalışmanın fikri planlamasını birlikte tartıştığımız ve
her bir adımına ilham kaynağı olan fakat makalenin
kaleme alınmasından önce kaybettiğimiz değerli ho-
camız Prof. Dr. Hakan Ertin’in anısına...
Karaman ve Az Osmanlı tıbbında Türkçe yazılan ilk bahnamenin değerlendirilmesi

Çıkar çatışması ve finansman bildirimi Kamalinejad M, et al. Effects of a food product (based on
Yazarlar bildirecek bir çıkar çatışmaları olmadığını be- Daucus carota) and education based on traditional Per-
yan eder. Yazarlar bu çalışma için hiçbir finansal des- sian medicine on female sexual dysfunction: a randomi-
tek almadıklarını da beyan eder. zed clinical trial. Electron Physician. 2018;10(4):6577-
87.
16. Nouri M, Khaki A, Fathi Azar F, Rashidi MR. The protec-
tive effects of carrot seed extract on spermatogenesis and
KAYNAKLAR
cauda epididymal sperm reserves in Gentamicin treated
1. Özcan A. Bahname. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik-
rats. Yakhteh Medical Journal. 2009;11(3):327-33.
lopedisi; 1991: 489-90.
17. Yu LL, Zhou KK, Parry J. Antioxidant properties of cold-
2. Bayat AH. Türk-İslâm tıbbında Bahnameler ve Tifâşi’nin
pressed black caraway, carrot, cranberry, and hemp seed
Rucû’u’ş-Şeyh ile’s-Sıbâh fi’l-Kuvveti ‘ale’l’Bâh’ı. İstanbul:
oils. Food Chem. 2005;91(4):723-9.
Tıp tarihi araştırmaları; 2002;11:144-62.
18. Hosseinzadeh H, Ziaee T, Sadeghi A. The effect of saff-
3. Uzel İ. Tuhfetü’l-Müteehhilîn evlilik armağanı. Tabip
ron, Crocus sativus stigma, extract and its constituents,
Mustafa Ebu’l-Feyz’den sadeleştirilmiş metin. Ankara:
safranal and crocin on sexual behaviors in normal male
Kebikeç yayınları; 2005:6-15.
rats. Phytomedicine. 2008;15(6-7):491-5.
4. Şeşen R, Akpınar C, İzgi C. Türkiye kütüphaneleri İslami
19. Kotta S, Ansari SH, Ali J. Exploring scientifically proven
tıp yazmaları kataloğu. İstanbul: IRCICA, 1984.
herbal aphrodisiacs. Pharmacogn Rev. 2013;7(13):1-10.
5. Taşçı Aİ. Cinsel Eğitim. İstanbul: Yedirenk kitapları;
20. Shamsa A, Hosseinzadeh H, Molaei M, Shakeri MT,
2001.
Rajabi O. Evaluation of Crocus sativus L. (saffron) on
6. Kokken S. Cinsel teknik. (Çev. Burak A.). 14. Basım. İs-
male erectile dysfunction: a pilot study. Phytomedicine.
tanbul: Yalçın yayınları; 1993.
2009;16(8):690-3.
7. Gillan P, Gillan R. Sex therapy today. London: Open bo-
21. Heidary M, Vahhabi S, Reza Nejadi J, Delfan B, Birjandi
oks publishing Ltd.; 1976.
M, Kaviani H, et al. Effect of saffron on semen parame-
8. Westheimer RK. Encyclopedia of Sex. Newyork: Conti-
ters of infertile men. Urol J. 2008;5(4):255-9.
nuum international publishing group; 2002.
22. Stein RA, Schmid K, Bolivar J, Swick AG, Joyal SV, Hirsh
9. Aslan Y, Atan A. Hormonal Hastalıklar ve Erkek Cinsel
SP. Kaempferia parviflora ethanol extract improves self-
İşlev Bozuklukları. In: Resim S, Kadıoğlu A, editors. Er-
assessed sexual health in men: a pilot study. J Integr Med.
kek ve Kadın Cinsel Sağlığı. İstanbul: Türk Üroloji Aka-
2018;16(4):249-54.
demisi Yayınları, 2016: 296.
23. Mazaheri M, Shahdadi V, Nazari Boron A. Molecullar
10. van Anders SM, Goldey KL, Bell SN. Measurement of
and biochemical effect of alcohlic extract of Alpinia
testosterone in human sexuality research: methodologi-
galanga on rat spermatogenesis process. Iran J Reprod
cal considerations. Arch Sex Behav. 2014;43(2):231-50.
Med. 2014;12(11):765-70.
11. Demir S, Öztürk U, Resim S. Erektil Disfonksiyonlu
24. Fedder MD, Jakobsen HB, Giversen I, Christensen LP,
Hastalarda Yeni Tedavi Yöntemleri. In: Resim S, Kadı-
Parner ET, Fedder J. An extract of pomegranate fruit
oğlu A, editors. Erkek ve Kadın Cinsel Sağlığı. İstanbul:
and galangal rhizome increases the numbers of motile
Türk Üroloji Akademisi Yayınları, 2016:111.
sperm: a prospective, randomised, controlled, double-
12. Fortenberry JD, Orr DP, Zimet GD, Blythe MJ. Weekly
blinded trial. PLoS One. 2014;9(9):e108532.
and seasonal variation in sexual behaviors among ado-
25. Tajuddin, Ahmad S, Latif A, Qasmi IA. Aphrodisiac
lescent women with sexually transmitted diseases. J
activity of 50% ethanolic extracts of Myristica fragrans
Adolesc Health. 1997;20(6):420-5.
Houtt. (nutmeg) and Syzygium aromaticum (L) Merr. &
13. Çakan M, Bozkurt AS. Erektil Disfonksiyonlu Hastalar-
Perry. (clove) in male mice: a comparative study. BMC
da Cerrahi Tedavi¬. In: Resim S, Kadıoğlu A, editors.
Complement Altern Med. 2003;3:6.
Erkek ve Kadın Cinsel Sağlığı. İstanbul: Türk Üroloji
26. Tajuddin, Ahmad S, Latif A, Qasmi IA. Effect of 50%
Akademisi Yayınları, 2016:101.
ethanolic extract of Syzygium aromaticum (L.) Merr. &
14. Acar G, Akkoyunlu M. Erektil Disfonksiyonlu Hasta-
Perry. (clove) on sexual behaviour of normal male rats.
larda Kardiyak Değerlendirme. In: Resim S, Kadıoğlu
BMC Complement Altern Med. 2004;4:17.
A, editors. Erkek ve Kadın Cinsel Sağlığı. İstanbul: Türk
27. Drewes SE, George J, Khan F. Recent findings on natural
Üroloji Akademisi Yayınları, 2016:61.
products with erectile-dysfunction activity. Phytoche-
15. Molkara T, Akhlaghi F, Ramezani MA, Salari R, Vakili V,

Anatolian Clinic Journal of Medical Sciences, May 2022; Volume 27, Issue 2 182
 Anadolu Klin / Anatol Clin
mistry. 2003;62(7):1019-25
28. Virag R, Frydman D, Legman M, Virag H. Intracaverno-
us injection of papaverine as a diagnostic and therapeutic
method in erectile failure. Angiology. 1984;35(2):79-87.
29. Levitt EE, Mulcahy JJ. The effect of intracavernosal in-
jection of papaverine hydrochloride on orgasm latency. J
Sex Marital Ther. 1995;21(1):39-41.
30. Kim ED, el-Rashidy R, McVary KT. Papaverine topi-
cal gel for treatment of erectile dysfunction. J Urol.
1995;153(2):361-5.
31. Lue T, Goldstein I, Traish A. Comparison of oral and int-
racavernosal vasoactive agents in penile erection. Int J
Impot Res. 2000;12 Suppl 1:81-8.
32. Porst H, Burnett A, Brock G, Ghanem H, Giuliano F,
Glina S, et al. SOP conservative (medical and mecha-
nical) treatment of erectile dysfunction. J Sex Med.
2013;10(1):130-71.
33. Khera M, Goldstein I. Erectile dysfunction. BMJ Clin
Evid. 2011;2011:1803.
34. Hafez ES, Hafez SD. Erectile dysfunction: anatomical pa-
rameters, etiology, diagnosis, and therapy. Arch Androl.
2005;51(1):15-31.
35. Kim ED, McVary KT. Topical prostaglandin-E1
for the treatment of erectile dysfunction. J Urol.
1995;153(6):1828-30.
36. Goldstein I, Payton TR, Schechter PJ. A double-blind,
placebo-controlled, efficacy and safety study of topi-
cal gel formulation of 1% alprostadil (Topiglan) for the
in-office treatment of erectile dysfunction. Urology.
2001;57(2):301-5.
37. Yap RL, McVary KT. Topical agents and erectile dysfunc-
tion: is there a place?. Curr Urol Rep. 2002;3(6):471-6.
38. Ohebshalom M, Mulhall JP. Transdermal and topical
pharmacotherapy for male sexual dysfunction. Expert
Opin Drug Deliv. 2005;2(1):115-20.
39. Padma-Nathan H, Hellstrom WJ, Kaiser FE, Labasky RF,
Lue TF, Nolten WE, et al. Treatment of men with erectile
dysfunction with transurethral alprostadil. Medicated
Urethral System for Erection (MUSE) Study Group. N
Engl J Med. 1997;336(1):1-7.
183 Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, Mayıs 2022; Cilt 27, Sayı 2
40. Hanchanale V, Eardley I. Alprostadil for the treatment of
impotence. Expert Opin Pharmacother. 2014;15(3):421-8.
41. Gökçe Mİ, Yaman Ö. Erekt¬il D¬isfonksi¬yonlu Hasta-
larda Cerrahi Dışı Tedaviler. In: Resim S, Kadıoğlu A,
editors. Erkek ve Kadın Cinsel Sağlığı. İstanbul: Türk
Üroloji Akademisi Yayınları, 2016: 69.
42. Padma-Nathan H, Steidle C, Salem S, Tayse N, Yeager J,
Harning R. The efficacy and safety of a topical alprostadil
cream, Alprox-TD, for the treatment of erectile dysfunc-
tion: two phase 2 studies in mild-to-moderate and severe
ED. Int J Impot Res. 2003;15(1):10-7.
43. Herbenick D, Barnhart KJ, Beavers K, Benge S. Vibrators
and other sex toys are commonly recommended to pa-
tients, but does size matter? Dimensions of commonly
sold products. J Sex Med. 2015;12(3):641-5.
44. Herbenick D, Reece M, Sanders S, Dodge B, Ghassemi A,
Fortenberry JD. Prevalence and characteristics of vibra-
tor use by women in the United States: results from a na-
tionally representative study. J Sex Med. 2009;6(7):1857-
66.
45. Yeni E. Kadın Cinsel İşlev Bozuklukları. In: Resim S, Ka-
dıoğlu A, editors. Erkek ve Kadın Cinsel Sağlığı. İstan-
bul: Türk Üroloji Akademisi Yayınları, 2016: 359.
46. McAninch JW. Disorders of the penis and male urethra.
In: Tanagho EA, McAninch JW, editors. Smith’s general
urology 15th ed. Stamford, CT: Appleton & Lange; 2000:
661-75.
47. Korgali E, Asdemir A. Priapizm ve tedavisi. Turkiye Kli-
nikleri J Urology - Special Topics. 2017;10(4), 299-307.
48. Pryor J, et al. Priapizm, peyronie hastalığı, penil rekons-
trüktif cerrahi. In: Lue TF, et al., editors. Seksüel tıp, er-
kek ve kadında seksüel fonksiyon bozuklukları. İstanbul:
İstanbul Medikal Yayıncılık; 2006: 385.
49. Salonia A, Eardley I, Giuliano F, Hatzichristou D, Mon-
cada I, Vardi Y, et al. European Association of Urology
guidelines on priapism. Eur Urol. 2014;65(2):480-9.
50. Ozan T, Orhan İ. Priapizm. Erkek ve Kadın Cinsel Sağlı-
ğı. In: Resim S, Kadıoğlu A, editors. Erkek ve Kadın Cin-
sel Sağlığı. İstanbul: Türk Üroloji Akademisi Yayınları,
2016: 465.