Prof. Dr.

Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

TIP TARH DERSLER

1. Tarih ncesi Tp

2. lkel Tp

3. Eski Uygarlklarda Tp
Mezopotamya Tbb
Msr Tbb
Hint tbb
in Tbb
Yunan Tbb
Mitolojik Dnem Yunan Tbb
Hipokrat Dnemi Tbb
Roma Tbb
Bizans Tbb

4. Ortaa Avrupa Tbb

5. Rnesans ve sonrasnda (16-19.yy) Avrupa Tbb

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 1

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

TIBBIN EVRIMI

nsanlk tarihi iinde hastalklar insanlar iin tehlike oluturmu ve insanlar bununla ba
etmenin yollarn aramtr. Bu nedenle tbbn tarihini insann tarihi ile balatmak yanl
olmayacaktr. Bu balamda tbbn tarihi; tarih ncesinden balayarak, ilkel topluluklarda, ilk
a uygarlklarnda, Ortaa ve Rnesansta hastalklarn nasl algland, nasl tedavi
edildii ve tedavi edenin kim olduu gibi temel sorular erevesinde ele alnarak
sorgulanmaldr. Ardndan Avrupa ve Osmanl tbb yzyllar iindeki yeri ve nemi
gsterilerek irdelenmeli, gnmz tbbnn sahip olduu gelimeleri ve bu gelimeleri
borlu olduumuz kiileri tanmalyz.

1. Tarih ncesi (Prehistorik) Tp

Yazl belgelere dayanmayan tp olarak tanmlanan tarih ncesi dnem tbb; yaznn
bulunduu (I.. 4000) tarihe kadar olan yaklak otuz alt bin yl kapsamaktadr. Bu
dnemin tbb hakknda bilgileri, tek hcreli canllarn var olduu dnemden, ilk insan
olarak kabul edilen Homosapiense kadar uzanan dilimde varolan hastalklardan
edinmekteyiz. Bu hastalklarla ilgili bilgiler; hayvanlarn ve ilk insanlarn iskelet
fosillerinden elde edilmektedir. Bundan baka; maara resimlerinden, kullandklar
silahlardan, aletlerden ve halen ilkelliini koruyan baz kabilelerin inanlarndan,
trelerinden renilmektedir.

Fosillerden, maara resimlerinden elde edilen bilgilere gre; tarih ncesi dnemde sk
grlen hastalklar unlardr: Krklar, arterit, osteomyelit, osteoporoz, enfeksiyon
hastalklar, gut, pnmoni, plrezi, bbrek ve safra kesesi talar, sinzit, tberkloz,
apandisit ve baz tmrler. Tedavi amacyla amptasyon ve trepenasyon yaplmasyla ilgili
maara resimleri de bulunmaktadr.

Prehistorik insann hayat anlay; hareket eden her insan, hayvan ve varlkta hayat vardr ve
canldr. Bu nedenle bir ruhu vardr (Animist Gr). Bu balamda tarih ncesinde insann
hastalk hakkndaki dncesi animist gre dayanmaktadr. rnein; bir madde ya da
kt bir etki, dtan-ie girerek hastalk oluturmakta ya da iten bir kuvvet insann ruhunu
vcudundan ayrarak (iten-da kaar) savunmasz bedene hastalk girmesine neden
olmaktadr.

Prehistorik tpta tedavi yntemleri: Tarih ncesi dnemi insanlarnn hastalklarla ba

edebilmek iin uyguladklar tedavi yntemleri unlardr:
1- Doay gzlemek: Doada olan deiimleri gzleyerek ve hayvanlar taklit ederek
kazandklar tedavi yntemleri; deneysel deneme yanlma yoluyla edinilmi olan-
ve igdsel yntemlerdir. rnein; hangi bitkilerin ifal olduu, hangilerinin zehirli

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 2

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

olduu ayrmn yapmlar, kanayan yaray yalayarak, zerine bastrarak, yara

stnden balayarak, skarak kanamay durdurmulard. Bit, pire, sinek, kene gibi
kendilerine zarar veren haerelerden korunmak ve kurtulmak iin de souk suya
giriyorlard.
2- Cerrahi tedavi: Kanamay durdurma yntemlerinin yan sra, batan diken, ok, gibi
yabanc cisimleri kartmak, krlan kemii bitki lifleriyle ya da amurla svayarak
tespit etmek, irin olan yeri akmak ta ile drene ederek irini boaltmak gibi kk
cerrahi mdahaleler yapmaktaydlar. Trepenasyon (kafatasnda delik amak)
yapmalar, cerrahi mdahale iin kesici aletleri kullandklarn gstermektedir.
3- Mistik tedavi: Ayin ve sihre dayanan bu tedavi ynteminde, doa glerinden medet
umulmaktadr. Ampirizmin geliimine neden olan bu uygulamalar, ilk insann
hekiminin kimlii hakknda fikir vermektedir.

Prehistorik insann hekimi: Sihirbaz hekim kimliinde olan hekim, kabilenin sihirbaz olup,
ruhlarn dilinden anlayan, onlara en yakn olan kiidir. Sihirbaz hekim, ruhlarla iletiime
geebildii ve onlarn nasl yaadn, onlarn nelerden korktuunu, nasl vcuttan
kartlacan en iyi bilen kiidir. Kabile efi, bycs ya da en gls olan hekim;
hastaln - ktln hangi bitki ya da hayvandan geldiine inanyorsa, onun sembol
olan giysi ve ekilleri tamaktayd.

Sihirbaz hekimin tehis yntemi; sihirbaz hekim, hasta olan kiinin hangi tabuyu yktn,
hangi kt ruhun vcuda girdiini dini ayinle renmekteydi.

Sihirbaz hekimin tedavi yntemleri;

1-Sihirbaz hekim, hastann vcuduna giren kt ruhu skp atmak iin beyaz sihir olarak
isimlendirilen byy kullanarak kiiyi kurtaryor,
2- Eer cezalandrlmas gereken kiiyse (tabular ykan kii) ve ceza vermesi gerekiyorsa
tam tersi kara sihir denilen byy kullanarak, kt ruhlar bu cezal kiinin bedenine
gnderiyor ve hasta olmasn salyordu. Tedavi yntemi olarak kulland bu sihirlerden
baka, kurban verme ayinleri, korunma ayinleri, i uzuvlar kesme ve baz uzuvlar yeme
nemli tedavi yntemleriydi. Kurban verme ayinleri; ok hasta ya da lme mahkm olan
dier bir kiiye ya da bir hayvana, iyiletirmek istedii kiinin kt ruhlarn gndererek
onun kurtulmasn, dierinin hastalanmasn salyordu.
3- Kurban verme ayinleri olarak deerlendirilen bu trenlerde, kt ruh baka bir bedene
nakledildii iin hasta kii iyileiyor, onun yerine kt ruhlarn gnderildii kii ya da
hayvan lyordu.
4- Korunma ayinleri; vcuda yaplan dvmeler, tanan muskalar, tlsmlar, nazar boncuklar
ve tts, kt ruhlarn uzaklamasn salyor, bylece hasta olmaktan korunmu
olunuyorlard.
5- uzuvlarn yenmesi; i uzuvlar iinde olduuna inanlan g ve faziletlerin kendilerine
gemesi iin yenmekteydi.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 3

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

6- eitli uzuvlarn kesilmesi; zellikle cinsel organlarn kesilmesi (snnet) ve trepenasyon dini
nedenlerle yaplmaktayd.

2. lkel (Primitif) Tp

lkel topluluklarda hastalk nedeni olarak ileri srlen gerekeler ok farkl olmamasna
karsn, bu nedenleri dini nedenler ve doa-st nedenler olarak ayrabiliriz. Hastalklarn;
hayaletler, ruhlar ve bir tabunun bozulmas sonucu gcenen tanrlar tarafndan
gnderildiine inanlmaktayd. Doa-st gleri kontrol etme yeteneine sahip olduuna
inanlan sihirbaz hekim, cretli olarak hastaln bedenden kartlmas iin
arlabilmekteydi.

lkel toplumlarda hekim: Tarih ncesi dnem hekiminin zelliklerini tayan sihirbaz
hekimin ya kabilenin bycs ya da kabilenin en gls, en irkini, en sakat gibi olaan
d bir fiziksel durumu olmas gerekmekteydi. Veraset yoluyla da geebilen hekimlik, usta-
rak yntemiyle kazanlmaktayd. Eitimini tamamlayan aday, yetenekli kii, kabilenin
nnde gcn kantlamalyd (ruhlar idare etmeli).

lkel toplumlarda tan yntemi: Sihirbaz hekim, ruhlarla iletiime geebildii iin gaipten
haber alabilmekte; fal bakma - kristale veya yere atlan kemie bakarak-, transa geerek
hastalk tans koymaktayd.

lkel toplumlarda tedavi yntemi; doa-st zellik gsteren tedavi yntemlerinin yan sra
ifal bitkiler kullanarak yaplan maddi tedaviler de bulunmaktadr. Hastalk yapan yabanc
cisimler, emilerek ya da hacamatla darya kartlmakta, bu ilemler bir ayin eliinde
yaplmaktayd. Bu yabanc cisimlerin, kt ruhlarn darya kartlmas iin yaplan
ayinlerde; grlt yaplyor (davul almak gibi), hastaya vuruluyor ya da kan alnyordu.
Bylece kt ruhlar korkutularak kartlmaya allyordu. nanca gre, bedenden zorla
alnan, kartlan kt ruh tp adamnn doa-st gcyle avlanm oluyordu. Hastal
nlemek iin alnan nlemler arasnda; muska, vcudun boyanmas; snnet gibi dini
nedenlerle uzuv kesilmesi ve hacamat bulunmaktayd.

Sihirbaz hekimin zelliklerini sraladmzda;

1- Sayg duyulan sihirbaz hekim, ayn zamanda kabilenin sanats ve tarihisidir,
2- Dier insanlara benzemez, elbiseleri, alkanlklar, dnceleri farkldr,
3- Sihirbaz hekimin baarszl affedilmez, ok baarsz olanlar hatalarn hayatlaryla
derdi,
4- Hastalk tedavisi dnda ktlk, susuzluk gibi olaylarn zmyle de grevlendirilirdi,
5- Sihirbaz hekim, ot toplar, basit cerrahi mdahalelerde bulunurdu.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 4

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

3. Eski Uygarlklarda Tp
Dnyann en eski uygarlklarnda tp, en erken gelien kltrlerden biri olmutur. nsanolu
gzleyerek, deneme yoluyla baz yntemler uygulayarak, kuaktan kuaa aktard
bilgilerle kendi tp anlayn oluturmu ve kendini tedavi etmenin yollarn bulmutur.
ounlukla mistik, animist zellik tayan tbbn dnda, maddi tedavi yntemleri (bitkisel,
hayvansal ve madensel drog kullanm, krk-kk yerletirmesi, yaralarn tedavi edilmesi
gibi) konusunda her dnemde gelime gstermitir. Bilgi birikimi yzyllar iinde gnmz
tbbn oluturmutur. Bilinen en eski uygarlklar irdeledike, gnmzde batl inan
olarak deerlendirdiimiz pek ok alkanln nereye dayandn anlayacaz (hastalk
olduunda bunun bir ceza olduunu dnmek gibi).

Mezopotamyada Tp

M.. 40005000 yllarnda blgenin en eski insanlar olan Smerler, Babil ve Asurlarda tpla
ilgili uygulamalar ilkel tpla benzerlik gstermesine karsn, baz gelimeler grlmektedir.
rnein Babilin tbb konusundaki bilgiler Asur kral Assurbanipal arivinde bulunan
(M.. 688626) baz belgelere dayanmaktadr. Sryanice yazlm olan Asur belgelerinde;
Asurlu hekimlerin, Smer formllerinden ve reetelerinden yararlandklar grlmektedir.

Mezopotamya tbbnn zellii; animist gre dayanan tp, dini zellik tamakta ve tp
retimi mabetlerde yaplmaktadr. oktanrl din anlaynn tbba egemen olmas, hastalk
nedeninin tanr -tanrnn cezas- olduu fikrini dourmutur.

Mezopotamyada hastalk nedenleri; dini ve mistik nedenlere dayanan hastalk, insann

iledii gnaha kar verilen bir eit cezadr. nana gre; insan, yasak olan tabuyu bozarsa
salk tanrlar o kiiyi gzlemekten vazgeer.

Mezopotamyada hastalk tans; fal bakma, gaipten haber alma, i organlar inceleme,
zellikle karacier falna bakma nemli tehis yntemleridir. Fal bakma ynteminde; en
alagelmii suya, zeytinya dkmektir. Suya karan yan ald ekle gre yorum
yaplmaktayd. Gaipten haber alma; daha ok ryada (uykuda) grlenlerin yorumu
eklindedir. Din adam zellii tayan hekim ryaya yatarak, hastann hastal hakknda
gaipten bilgi alabilmektedir. organlarn incelenmesi; koyun, kei gibi hayvanlarn mide,
bbrek, kalp, akcier, en nemlisi karacieri kartlarak incelenmekte ve hastann hastal
hakknda fikir ne srlmektedir.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 5

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

Mezopotamyada tedavi; hastann iledii gnah itiraf etmesi, dua ve ayinlerle kurban
kesme trenleri, tanrnn fkesini gidermek iin kullanlan yntemlerdi. Muska ve sihir
hastalk yapan kt ruhlar kartmak iin kullanlmtr. Dini mistik zellik tayan bu
tedavilerin dnda, maddi tedavi yntemleri de kullanlmtr. Kil tabletlerde sz edilen
reetelerden; bitkisel, hayvansal ve madensel droglar kullandklar renilmektedir. Bilinen
en eski farmakope olan bu reetelerde; hardal, pleme, banotu, adamotu, afyon, fstk, st,
su, bira, arap ve baln tbbi drog olarak kullanldklar grlmektedir. lk olarak ilalarn
ambalajlama ve mhrleme gelenei Mezopotamyada balamtr. Tanr Mardukun sembol
olan Rx iareti reetelerde kullanlmtr. Tarihte en eski hekim mhrnn de
Mezopotamyada kullanld ileri srlmektedir. Kazlardan elde edilmi olan bu mhrde
ila kab tayan ifa Tanrs resmi bulunmaktadr. lala tedavinin yan sra jimnastik, masaj
gibi fizik tedavi uygulamalar kullanlmtr. Hijyenik kurallarn bulunduu
Mezopotamyada yaplan kazlarda, kanalizasyon sistemi, tuvaletlere rastlanmaktadr.
Bulama fikrinin varln dndren uygulamalar da grlmektedir. rnein; leprallar
iin karantinalarn olduu, sivrisinekleri uzaklatrmak iin tts kullandklar ve veba ile
fareler arasnda bir iliki olduunu gzlemledikleri ileri srlmektedir.

Babil tbb iin en nemli belge Hammurabi Kanunlardr. M..2. bin yln balarnda
hkmdar olduu kabul edilen Babil kral Hammurabi (M.. 2000-2250); Dnya tarihinde
ilk kez meslek yasas (etik kodu) koyan kiidir.

Msr Tbb

Msr tbb ile ilgili kaynaklardan (papirsler, mumyalar, baroliyefler, tas kabartmalar,
Hermetik kitaplar); bu uygarlktaki hastalklar, hastalk nedenleri, tedavi yntemleri ve
hekim kimlii hakknda bilgi edinmekteyiz. Bu kaynaklara dayanarak;

Msrda hastalk nedenleri; hastalk yaptna inanlan nedenleri su ekilde

snflandrabiliriz:
1- Dini nedenler: Hastaln tanrnn fkesine-gazabna uramak sonucu olutuuna
inanlmaktayd. Tanrlar iin yaplan tapnaklar birer salk yurdu, hatta tp eitimi yaplan
yerlerdi. Msrda adn bildiimiz ilk byk hekim Imhoteptir. M.. 3000 yllarnn
sonunda yaam olan bu kii, vezir, fiziki, mimar ve astronomdu. Daha sonra
tanrlatrlm ve tbbn tanrs saylmtr. Bundan baka M.. 2600 yllarnda yaam olan
risin mezar yaztndan, firavunun bahekimi, sarayn gz uzman, mide ve barsak
hastalklar konusunda mahir olduunu renmekteyiz. Tanrlardan baka cinlerin de
hastalk yaptna inanlyordu. Bunlar kt bir ruhla bedene girerek hastalk meydana
getirebilmekteydi.
2- Metafizik Sihirsel nedenler: llerin almas, by yapmak hastalk nedenleri
arasndayd.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 6

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

3- Doal nedenler: D etkenleri oluturan rzgr, toz, s, nem ve gdalar hastala neden
olmaktayd. Pnma ad verilen havann kalbe ve organlara yayldn, rdnde de
hastalk meydana getirdii sanlmaktayd.

Msrda hastalk tan yntemleri; her lmden sonra lm sebebinin aratrld Msrda
hastalk tehisi iin, elle muayene, kulakla dinleme ve gzle kontrol kullanlmaktayd. Dk
ve idrar tetkiki yaplmakta ve nabz kontrol edilmekteydi.

Msrda tedavi yntemleri; dini, sihirsel ve ilala bitkisel, hayvansal ve madensel

droglarla- tedavinin geerli olduu Msrda; cerrahi ve koruyucu tp da gelimiti.
Trepenasyon, krk-kk yerletirmesi, snnet, el-ayak ameliyatlar, hadmlatrma gibi
cerrahi mdahaleler ok sk uygulanmaktayd. Pierre Memphite-menfis ta ile hastay
uyutarak ameliyat etmekteydiler. Menfis tann zerine dklen sirke karbonik asit ortaya
kartmakta bu da anestezi yaratarak hastann uyumasn salamaktayd. Frtna, toz ve
sineklerin neden olduu gz hastalklar ok grld iin, sihrin yan sra bakr slfat,
kursun slfat ve kkrt kullanlmaktayd. Uterus kanamalarna kar vaginal tampon
uygulamas yapyorlard. Gebelik tehisi, gebelikten korunmak ve bebein cinsiyetini tayin
etmek iin baz yntemler kullanmaktaydlar. rnein gebelikten korunmak iin; akasya
aacnn dikenleri kyldktan sonra, hurma ve balla kartrlyor, liften elde edilen tampon
zerine bu karm srldkten sonra da vajina iine yerletiriliyordu. Gebelik tehisi iin
ise, arpa ve buday zerine kadnn idrar dklyor, eer yeerirse kadnn hamile
olduuna karar veriliyordu. Bunlardan buday yeerdiinde bebein erkek, arpa
yeerdiinde kz olaca syleniyordu. Parazitlere kar; ay yoncas, nar aac kk gibi
bitkiler kullanld gibi, sihirli formller de kullanlmaktayd. Bite kar ise, peruka
tanmakta ve Nil suyunda ykanmaktaydlar.

Msrda hekim; hekimler dier uygarlkta olduu gibi yaptklar ie gre ayrlmaktayd:
Sihirbaz hekim, Rahip hekim, Halk hekimi, Saray hekimi. Tm hekimler bahekimin gzetimi
altnda almaktaydlar ve nl hekimlerin nerdii tedavilerden farkl bir uygulama
yapmamalydlar.

Hint Tbb

Eski Hint uygarl tbb ile ilgili bilgileri din kitaplarndan (Rig-Veda; M..1500, Ay ur-
Veda; M..700) ve araka, Susruta gibi Hindin kutsal kitaplarndan edinmekteyiz.

Hintte hastalk kavram; Susrutada yaplan tanma gre hastalk, insan salnn kabdr
ve insan iin arya, straba neden olan eye denir. Hastalklar; yaralar, i rahatszlklar,
akla ait hastalklar ve olaan hastalklar olarak drde ayrlmaktayd.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 7

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

Hintte tan yntemleri; be duyunun hepsi kullanlmaktayd. drar tat duyusuyla kontrol
ederek diyabet tans koymaktaydlar. Nabz sk kullanlan bir tan yntemiydi. Ate
kontrol, bazen de fal bakma kullanlmaktayd.

Hintte tedavi yntemleri; eitli droglar, telkin, yoga, ok ve eitli cerrahi tedavi
yntemleri kullanlmaktayd. Zehri alnm ylanlarla ok tedavisi; korkutma esasna
dayanmakta ve korkuyla hastay ve onu hasta yapan eyi korkutarak karmak esas
alnmaktayd. Dalama yntemi; yaralarnn tedavisinde kullanlmaktayd. Cerrahi tedavide
karnca balarn diki materyali olarak kullanyorlard. Hacamat, sonda takmak, ponksiyon,
yabanc cisim kartmak, laparotomi, ta kartma, rinoplasti sk kullanlan cerrahi
yntemlerdi. iek asn ve protez kullandklar ileri srlmektedir.

in Tbb

M.. 4000 yllarnda inlilerin resim yazs kullandklaryla ilgili bilgilere rastlanmaktadr.
in tbb ile ilgili bilgileri mitolojiden ve eski kitaplardan edinmekteyiz. M.. 2900da Fu -
Hsi; in tbbnn felsefesini oluturan Yang - Yin prensibini ortaya atmtr. Doann (Tao)
erkek unsuru Yang, dii unsuru ise Yin olarak kabul edilmektedir.

Eski inde hastalk nedenleri olarak mevsimler, rzgrlar, pnma - hava gibi d etkenlerin
yan sra Taoism ile aklanan dini nedenler saylmaktadr. Eski inde tm evren Taoism ile
alanmaktayd. Taoismde yang ve yin olmak zere tanmlanan iki zt prensip
bulunmaktadr. Ztlar Kuram olarak isimlendirilen bu grte Yang; kalp, karacier,
akcier, dalak ve bbreki, Yin; mide, safra kesesi, mesane, ince barsak, kaln barsa
temsil etmektedir. Yang ve Ying arasndaki dengesizlik yang ve yinin temsil ettii
organlarn uyumunu bozmakta ve bir organda hastalk ortaya kmasna neden olmaktadr.
inde sk grlen hastalklar olarak tbc, lepra, iek, tifs, kolera ve veba tanmlanmaktadr.

Eski inde hastalk tans; nabz ve dil kontrolne dayanmaktayd. Bu nedenle 200 eit
nabz tanmlamlar ve nabzn yllardan, mevsimlerden etkilendiini savunmulardr.

Eski inde tedavi; eitli tbbi bitkiler, masaj, jimnastik, moxa ve akupunktur en sk
kullanlan tedavi yntemlerini oluturmaktayd. iekleri renklerine ve ekillerine gre
snflandrmlar ve buna gre hastalk tedavisinde kullanmlardr. rnein; kalp eklinde
yapra ya da iei olan bitkiyi kalp hastalklar iin kullanmlard. Moxa; bedendeki
akupunktur noktalar zerine misk otu konularak yaklmakta ve s etkisiyle o nokta
uyarlmakta ya da uyarlmas nlenmektedir. Akupunktur ise; bedendeki uyarlma noktalar
zerine eitli metal ineler batrmaktr. Hastala neden olan blge zerinde akupunktur
uygulayarak, hastaln ortadan kalkmasna yardmc olunmaktadr. ocuk hastalklarn
ayrabilen inliler, iek asn ilk uygulayanlardandr (M.. 1000den beri). Eski inde

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 8

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

cerrahinin babas olarak kabul edilen Hua - Tuo (M..200), ameliyattan nce hintkeneviri
kullanarak hastaya anestezi uygulamtr. Akcier ameliyatlar, laparotomi, mesane ta
kartlmas, plastik cerrahi giriimleri hatta organ nakilleri yapld bildirilmektedir.
Dou tbbnn en gelimi rneklerine rastlanan in tbbnda; salk hizmetleriyle ilgilenen
alt farkl meslek bulunmaktayd. Bunlar;
1. Saray hekimleri,
2. Simyagerler; hayat iksirini arayanlar,
3. plak ayakl hekimler; ifal bitkilerle hasta tedavisi yapanlar,
4. Kr masrler; masajla hasta tedavi edenler,
5. Akupunkturla tedavi edenler ve
6. Krk-kklardr. mlekilikle ilgilenen bu esnaf, mlek amuru ile krk-kklar
tespit etmektedir. in tbbnda, tedavi etme iinin yapld yere ve ynteme gre gzlenen
bu farkllk uzmanlk dallarnn domasna yol amtr. Bu dnemde hekimi cezalandran
yasalarn bulunduu da bildirilmektedir.

Yunan Tbb
Yunan tbbn daha iyi kavrayabilmek, bu tarihlere kadar elde edilen bilgi ve deneyimlerin
tpta nasl bir gelimeye frsat verdiini grebilmek iin Yunan tbbn Mitolojik dnem ve
bilimsel dnem olarak ele almak yararl olacaktr.

Mitolojik Yunan Tbb: M.. 500 yla kadar tbb etkisi altna alan mitolojik dnem
tbb, Hipokrat ncesi Tp olarak isimlendirilmektedir. Bu dnemle ilgili gvenilir bilgiler
tarihi zmirli Homerosun (Iliada, Odysseia) ve Bodrumlu tarihi Herodotun yaptlarndan
renilebildii iin bu dnem Homeros Devri olarak da anlmaktadr.

Resim 1- Chiron

Tbbn kurucusu olarak kabul edilen tanr Chiron, yar at, yar
insan eklinde bir tanrdr ve hastalk-salk tanrlaryla iliki
iindedir. Chiron; gzelliin sembol olan tanr Apollonun olu
Asklepiosa hocalk eder. Eski Yunan uygarlnn salk tanrs
olan Asklepios adyla anlan salk mabetlerinde (Asklepyon)
hasta tedavi edilmekteydi. Burada hastalarla ilgilenen kiiler de
Asklepiad denilen rahip-hekimlerdi. Rahip hekimler mabetlerde tp renmekteydi.
Asklepiadlar ar olmayan hastalar Asklepyona kabul ediyor ve telkin yntemi ile hastay
rahatlatmaya alyorlard. Bu telkinle hastaya uyumas ve dinlenmesi neriliyor, hasta
uyandktan sonra da grd ryay anlatmas isteniyordu. Rahip hekim bu ryay
yorumlayarak hastal anlamaya ve hastay iyiletirmeye alyordu. Zaman iinde
Asklepyonlarda telkinden baka tedavi yntemleri de kullanlmaya balanmtr. Su ve

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 9

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

gne tedavileri, fizik tedavileri, gda rejimi, hijyen kurallarna itaat ve her trl tbbi bitki
gibi. Cerrahi tedavi yaplmayan Asklepyonlarda; tp eitimi de yaplmaktayd. Sr gibi,
sadece tanrlarn ocuklarna ya da st dzey aile ocuklarna verilmekteyken, Asklepiosun
soyu yeterli olmad iin yabanclara da tp retilmeye balanmtr. Bu rencilere
Asklepios ailesine yakr bir ekilde yaayacana dair yemin ettirilmekteydi. Yunanl
hekim, filozof ve airle denk tutulmasna karn, esnaf olarak kabul edilmekte ve esnaf gibi
dolaarak mesleini icra edebilmekteydi.

Felsefe ve Tp: Felsefi aklamalarla hastaln nedenleri zerinde kuramlarn ortaya

atlmasyla felsefe ve tp arasnda iliki domutur. Bu konuda kuramlar yaratan Milet ve
Kroton Okulu dnrleri evreni ve buna bal olarak insan tanmlamaya almlardr. Bu
tanmlamalarla eitli hastalk nedenleriyle ilgili kavramlar ortaya atlmtr. rnein;
Pisagor (M.. 5.yy); evrenin esasnn saylar olduunu, insan vcudunun matematik
kurallarna gre dzenlendiini savunmutur. Bu balamda kii kendisi ve evreni ile
uyumunu yitirdiinde hasta olmaktayd. Budadan etkilendii anlalan bu gr
taraftarlar, etyemezdi ve tekrar dirileceklerine inanrlard.

Doa Filozoflar:

Empedokles (M.. 504-443); evren makrokozmozun drt unsurdan (ate, toprak, su,
hava) meydana geldiini, her unsurun da belirli bir scaklk, soukluk, nemlilik ve kuruluk
zelliine sahip olduunu ileri srd. Bu balamda, evrenin bir modeli olan insan -
mikrokozmozda drt unsurdan (kan, sar safra, kara safra ve balgam) olumutur.

Thales (M.7.yy) : Milet okulundan, eitli olaylarn kaynanda deimez bir madde olarak
suyun bulunduunu, her eyin var olan bu ana maddeden trediini ve sonunda yine ona
dntn,

Anaximenes (M.6.yy): Evrenin ana maddesinin hava olduunu, havann younlamas-

genlemesi sonucu ate, rzgar, bulut, su, toprak ve talar olduunu
ileri srmtr.

Herakleitos (M. 6.yy): Efesli, yonya Okulu filozoflarndan evrenin temel unsurunun ate
olduunu ve tm maddelerin yanarak bir birine dntn savunmutur.

Unsurlar teorisi (Drt Unsur Kuram): Tm doa filozoflarnn, zellikle Empledoklesin

kuramna dayanan unsurlar kuram yada drt unsur kuramna gre;
Evren: ate, toprak, su, hava
Faktr: Scak, souk, kuru, nemli
nsan: kan, sar safra, kara safra ve balgamdan olumaktayd.

Yaklak 2000 yl tbb etkisi altna alm olan Humoral Teoriye temel tekil eden unsurlar
teorisi; Antik Yunan Iyon uygarlnda domu, gelimi, slam uygarln etkilemi ve

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 10

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

daha sonra Avrupaya geerek, 19.yzyln ortalarna kadar geerliliini korumutur. Tm

uygarlklarda evrenin ve insann ne olduu ile ilgili dnceler ve inanlar, sistemletirilmi
ve unsurlar kuramnn domasna yol amtr. Evrende var olan ve dolaysyla her eyin
temelini oluturan maddenin ne olduu ile ilgili farkl grler ortaya atlmtr.
Makrokosmoz ve mikrokosmoz anlay iinde; evrende var olan denge ve uyum insanda da
olmaldr. nsanda olmad anda yani denge bozulduunda hastalk ortaya kmaktadr.
Beden ve mevsimler arasndaki iliki organ, humor, evrene ait madde ve mevsim arasnda
kurgulanmakta ve bunlarn dengesi gzetilmekteydi. Aralarndaki dengesizlik patolojik bir
durumdu; hastalk sebebiydi.

Humoral Teoriye gre;

Karacier: sar safra (ate), yaz
Dalak: kara safra (toprak), sonbahar
Beyin: balgam (su), k
Kalp: kan (hava), ilk bahar temsil etmekteydi.

Bilimsel Dnem (Hipokrat Dnemi Tbb):

M.. 460 yllarnda Kos (stanky) adasnda domu

olan Hippokrates, ilk tp bilgilerini Heraklides ile
Silivrili (Selymbria) Herodikostan almtr. Kendine
zg hastalk ve tedavi kavramlar ile r am ve bu
yol 19. yzyla kadar geerliliini korumutur.
Epidemi, Antik Tp, Tanrlar, Hava-Su ve Yer ile Kutsal
Hastalk zerine eserleri olduu gibi , aforizmalar ile
birlikte 72 eseri olduu bildirilmektedir. Bu eserler
Hipokrat Klliyat olarak bilinmektedir.

M.. 5.yyda yani Hipokrat (M..460-377) ile balayan

dnemdir. Hipokrat ile birlikte hasta ve hastalk kavram deimeye balamtr. Bu gre
gre; hastalk, normal bir olaydr, hasta ise; kendi bnyesine zg tepki veren kiidir. Tbb
ve hekimlii tanrlardan uzaklatran, tbba pozitif bilim yaklam gsteren Hipokrat;
modern tbbn babas saylmaktadr. M.. 460 yllarnda Kos (stanky) adasnda domu
olan Hipokrat, ilk tp bilgilerini Heraklides ile Silivrili (Selymbria) Herodikostan almtr.
Epidemi, Antik Tp, Tanrlar, Hava-Su ve Yer ve Kutsal Hastalk zerine eserleri olduu gibi,
aforizmalar ile birlikte 12 kadar eseri olduu bildirilmektedir. Bu eserler Hipokrat
Klliyat olarak bilinmektedir.

Hipokratn tbba kazandrd yenilikler;

1. Gzlem ve deneye yer verme (ilk kez Hipokrat ekolnde yer almtr),
2. Hasta banda klinik ders verme -rencilerle hasta banda muayene, belirtileri gzleme
ve tan koyma uygulamas- yntemini getirmitir (klinik tbbn kurucusu oldu),

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 11

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

3. Unsurlar teorisine gre Humoral Teoriyi oluturmu ve vcutta kan, balgam, sevda ya da
kara safra, sar safra olarak isimlendirilen drt humor-svnn bulunduunu, yenilen, iilen
gdalarn bu drt svya dntn, hastaln bu drt sv arasnda dengesizlik sonucu
ortaya ktn savunmutur.
4. Hastalk tedavisi Humoral Patoloji teorisine dayandrlm, tedaviye; drog, diyet, kan
almak, lavman yapmak - boaltm, kusturucu, idrar sktrc ilalar vermek gibi somut
yntemler sokulmutur.

Roma Tbb

Hipokrat tbb tarafndan etkilenmedii dnemde Roma da hastalklar kt ruhlarn ve

tanrnn insana verdii bir ceza olarak kabul edilmekteydi.

nl Romal hekim Dioscorides Adana doumludur (M.S.I.yy). Roma ordusunda askeri

hekimlik yapm, ilalarla ilgili almalar sayesinde pek ok bitkisel ve hayvansal drogu
tbba kazandrlmtr. Yazd farmakoloji kitaplar (Materia Medica) Arapa ve Latinceye
evrilmitir. Adamotunu ve afyonu cerrahi mdahaleler iin kullanan Dioscorides 1500 yl
tbb etkilemitir.

Ayn yzylda yaam olan dier Romal hekim Aulus Cornelius Celcius (M.S. 3-64); berber-
cerrahtr. De re Medicina adl eserinde, iltihabn olu eklini aklam, humma, epilepsi ve
meme kanserini tanmlamtr. Amputasyon ameliyatlar iin yntem gelitirmi olan
Celsius, kendi adyla anlan krk-kk tedavi yntemleri de gelitirmitir.

Efesli Soranus (M.S.I.yy); 17.yya kadar ders kitab olarak kullanlan eserler vermi olan
Soranus, kadn-doum ve akl hastalklar zerinde almtr.

Romann en nl hekimi ise, Bergamal Galen (M..129-200)dir. Kaslar, kemikler ve

dolam sistemi zerine yapt almalar 17.yzyla kadar geerliliini korumutur. D
etkenler adl teorisi, humoral teorinin zddyd. Buna bal olarak tedavi yntemi de
farklyd. Benzeri benzerle tedavi yolunu seen Hipokrata kar, Galen, zdd ztt ile
tedaviyi savunmutur. Tan yntemi olarak, nabz sayma ve idrar muayenesi kullanm,
diyet, fizyoterapi ve zengin ilalar kullanmtr. Polifarmasinin kurucusu olan Galenin 100e
yakn farmakolojik eseri bulunmakta, souk ilalarn-scak hastalklar iin, scak ilalar-
souk hastalklar iin kullanlmasn nermektedir. Kan alma ve boaltm bir tedavi
yntemi olarak kullanmaktayd. Her yarann iyileirken irin oluturduu fikrini
savunmutur. 500den fazla esere sahip olan Galen, byk dolam tanmlam, kann
arterlerden venalara geiinden sz etmitir. Fakat kann akcierlerden sol kalbe geliini
anlayamamtr. Hastalk sigortas uygulamasna benzer salk sistemi kuran Romallar,
hekimi devletin adam olarak kabul etmekteydiler. Su kanallarna, banyolara sahip olan
Romallar, hijyene ok nem veriyorlard.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 12

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

Bizans Tbb

Dou Romann ayrlmasyla Roma imparatoru Constantin (306-357), Bizans imparatorluu

bakenti olarak stanbulu semi ve Yunan kltrne; Romann hukuk dzenini,
Mezopotamya ve Msrn sihir merakn, Anadolunun zengin ileri uygarlk geleneklerini ve
Hristiyan dininin dinamik, birletirici gcn kendine ekleyerek, zgn bir uygarlk ortaya
kmasn salamtr. Hristiyan inancna dayanan Bizans tbb; mitsiz, hasta, talihsiz ve
gnahkrlara hitap eden bir tp anlayna sahipti. Hastalk ve lm tanr ii olarak kabul
edilmesine karn, salgn hastalklarn nasl bulat ile ilgili fikirleri bulunmakta ve nlem
almaktaydlar. Tp, resmi olarak kilise tarafndan kontrol edilmesine karn, byclerin,
muskaclarn yaylmas nlenememitir.

Bizansn en nemli hekimleri: Oribasius (325-403): Sartda domu olan bu hekim (Egeli),
skenderiyede tp eitimi yapmt. mparator Julienin saray hekimliini de yapm olan
Oribasius, jinekolojinin babas saylmakta ve gebelik takibi, stanne seimi, ocuk
hastalklar hakknda nemli 70 eser vermitir. Dier nl hekim Ayasofyay izen mimar
Anthemiosun kardei olan hekim Talesli (Aydn) Iskender (525-605): i hastalklar
konusunda alm ve bu konularla ilgili 12 kitap yazmtr. Arapa ve Latinceye evrilen
bu eserlerde, hemoptizide dinlenmeyi, sirke iilmesini, gse souk kompres uygulanmasn
nermektedir. Bizansn en nemli cerrah ve jinekologu Paul dEgine (625-690) (Aeginal
Paula veya Folus)dir.

4. Ortaa Avrupa Tbb

M..500 ile M..1500 yllar arasndaki bin yllk bir sreyi kapsayan ortaa, bilimin/tbbn
geliimini ok etkilemitir. Karanlk a olarak isimlendirilen Ortaa, Avrupa iin karanlk
olmasna karn Dou iin parlak bir dnem olmutur. Bu yzden ortaa bat (Avrupa
tbb) ve dou (Arap Tbb) tbb olarak ele almak gerekmektedir.

Ortaa Avrupa Tbb

Ortaa Avrupa tbbnn ilk dnemi Manastr Tbb olarak tanmlanmaktadr. Karanlk
alar (M.S.4761453) olarak da tariflenen bu dnemde Yunan klasikleriyle bilim/ tp

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 13

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

srdrlmeye allm ve kei olan din adamlar tp ile ilgilenmitir. 529da kurulan
1944de yklan Monte Cassino Manastr kei denen bu tp adamlarnn yetitii en nemli
yerlerden biriydi. Salk hizmetleri manastr hastanelerinde verilmekte ve bu hizmet daha
ok dini yap tamaktayd.

Hastalk, insann iledii gnahlardan dolay cezalandrma yada by sonucu

olumaktayd. Gnah ve hastalk iliki tekrar kurulmaya balanm, kei denen din
adamlar Tanrya ho grnmek, sevap ilemek iin hasta bakmaktayd. Tedavi ise dua,
efsun, madalyon iine yerletirilen aziz ve azize resimleri ile yaplmaktayd. Din adamlar
mistik tedavilerin yan sra ila verme ve nadiren de olsa kk cerrahi giriimler
yapmaktayd. Ancak baarszlklar nedeniyle kiliseyi aklamak adna 1163de kilise kandan
nefret eder ferman ile kilisenin cerrahi mdahale yapmas engellendi.

Hastalar Manastrlarn bir blmnde bulunan hasta odalarndan rahip hekimler tarafndan
tedavi edilmekte, dini tedaviden (dua, muska, vb.) baka manastrlarn botanik bahelerinde
(hortuli) yetitirilen tbbi bitkiler kullanlmaktayd. Bu dnemde Kutsal Hayalet denen
hastaneler almaya balanm ve sadece hasta deil, sakat, kimsesiz ve yallar iin birer
bakm evi olmutur.

Ortaan balarnda Avrupada bilim dou eserlerinin evrilmesinden ibaretti. Buna karn
gerekleen eviri faaliyetleri Avrupada Skolastik Dnemin glenmesini ve bunun sonucu
olarak bilimsel almalarn ve eitim sisteminin yeniden yaplanmasn da beraberinde
getirmitir. Bu bakmdan 11. yzyln sonlar Ortaa dnce tarihinde nemli bir dnm
noktasdr. nk bu dnemde slam Dnyas, hem bilimsel almalar hem de yetimi
bilim adamlar asndan Avrupadan daha ileri dzeydi. Yunanca, Arapa ve Farsa
eserlerin Latinceye kazandrlmas iin spanyada Tuleylulede (Toledo) bapiskopos
Raymond de Sauvetat tarafndan bir eviri okulu kurulmutur.

niversitelerde okutulan eviri eserlerinden bazlar unlard:

Hippocrates- Aphorisms, Prognostics,
Galen- Ars Medica, Ars Parva, Tegni, Microtechne, Dioscorides- Meteria Medica
bn-i Sina Kanun
Ali bin el-Abbas - el-Magusi
Ebubekir Zekeriya er-Razi- Kitab el-Havi,
Ebu el-Kasm Halef bin Abbas ez-Zahravinin cerrahi almalar

Ortaada Bilimin Gelimesi niversitelerin kurulmas ile balamtr. niversitelerin

ortaya kmas ve yaklak 800 yl boyunca bir kurum olarak varlklarn devam ettirmeleri
bilimde sreklilii salamtr. Bu gelimeler kilise ve kentlerin bamsz olarak
rgtlenmelerini salam, ilk niversiteler de bu idari rgtlenme ierisinde kendilerine
yer bulmutur. Ancak bu niversiteler 12. ve 16. yzyllar arasnda slam, in, Hindistan

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 14

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

yada Antik Gney Amerikadaki uygarlklarn eitim kurumlar ile karlatrlmamaldr.

nk Ortaa Avrupasnda ortaya kan niversitelerin, modern bilimi gelitirmeye
ynelik alt yaplar, ders programlar, kurallar, siyasi hukuksal ayrcalklar ve sra d
faaliyetleri bulunmaktayd. Universitas hkmdarn ya da kilisenin hoca ve
rencilerinden oluan localara tandklar hak ve zgrlklere verilen isimdir.
Ortaada tp eitimi; nceleri Kilise ya da manastrlarn iinde olan tp okullar, birer dini
kurulutu ya da dini bir kuruluun uzantsyd. Ancak 8.yzylda Milanoda, 9.yzylda
Salernoda ve Padovada, 13.yyda Bologna, Paris ve Montpellierde alan tp okullar
balangta bu zellii koruyan tp okullar iken, 1130da Clermont Konsl denen dini
konsln din adamlarnn tp uygulamas yapmasn yasaklamasyla tbbn zerinde dinin
etkisi azalmaya balam ve daha sonraki srete tp laiklemitir.

Salerno Tp Okulu 9. yyda talyada kurulan ilk laik tp okulu yanndaki hastanesiyle
birlikte 11.yyda en parlak dnemini yaamtr. Dzenli bir eitim ve diploma veren okulda
rk, din ve cinsiyet ayrm bulunmamaktayd. renciler 3 yl mantk, 5 yl tp okunduktan
ve 1 yl hekim yannda uygulama yaptktan sonra serbest hekim olarak allabilmekteydi.
Salerno Tp Okulunun hocalarndan olan Afrikal Konstantin 11.yy, Hipokrat, Galen ve Ali
bin Abbasn eserlerini evirmi, Palermolu Roger cerrah, rektum ve uterus kanserleri
hakknda yazm, Parmal Rolando ise Ftk ve pulmoner lobektomi yapmtr.

Din ve bilimin birbirinden ayrlmasyla bamsz bilgi retme yntemi ve bilgi tr ortaya
kmtr. Albertus Magnus (1193-1280) ile balayp Thomas Aquinas (1225-1274) ile yerleen bu
anlaya gre, din ve bilim ayr alanlarda bilgi retmeli ve rettikleri bu bilgileri kendi
yntemleriyle ve birbirlerine mdahale etmeden yorumlamaldr.

Thomas Aquinasa gre inanma ile bilmenin alanlar ayrdr, inanmann dayana inan;
kayna Kutsal Kitap ve din otoriteleri; bilimin dayanak noktas ise akl ve kayna da
doadr. Bu yaklam ile din ile bilimin alma alanlar birbirinden aylmakta, bu iki alann
dorular ve yanllar nceden olduu gibi uzlatrlmaya allmamakta ve sorunlarn
kendi yntemleriyle zmlemeleri ngrlmektedir. Bu anlayn yaygnlamas sonucu
din bilimcisi yalnzca laik bilimsel mfredat kabul etmekle kalmam, pozitif bilimlerin dini
aklayc ve aydnla kavuturucu gerekliliine de inanmtr.

Bu gelimelerin ile ortaan karanlk dnemleri, dolaysyla Manastr Tbb evresi

kapanmtr.

Ortaan ikinci yarsnda balayan gelimeler tbbn uygulannn, hekimin yapsnn

deimesini salamtr. Bu arada balayan salgnlar (veba, skorbt, kolera, vb) tbbi bilginin
retilmesini kanlmaz klmtr. rnein; karantina ve besin kontrol fikrinin olumasna
neden olmutur. Kilisenin kadavra ama yasa nedeniyle geliemeyen tp, Henri de

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 15

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

Mondeville (1260-1320) tarafndan hz kazanmtr. Diseksiyon yapan Mondevillenin

ardndan Mondino de Luzzi anatomide nemli gelimeler salamtr.

5. Rnesans ve sonrasnda Avrupa Tbb

Ortaan karanlndan kurtulmay simgeleyen Rnesans, yzyllarn tabularnn

yklmasn salamtr. Eski inanlardan kurtulmaya balayan insanlk, dinin bilim
zerindeki olumsuz etkisini kaldrmann snrlarn zorlam ve aydnlanma ann (18.yy)
balamasna dayanak oluturmutur. eitli Avrupa lkelerinde alan niversiteler, bilimin
ve sanatn gelimesini salam, sanatta insan figrnn ilenmesi anatomik izimlerin
yaplmasna, bylece insan bedeninin incelenmesine neden olmutur.

15. ve 16.yzyl Avrupa Tbb

Geree uygun, diseksiyona dayanan anatomik izimler yapan Leonardo da Vinci (1452-
1519), anatomi kitaplar yazmtr. Caprili Berengarius (1470-1550), 100 diseksiyona dayanan
anatomik izimler yapmtr. Modern anatominin kurucusu olarak kabul edilen Andreas
Vesalius (1514-1564), Padua tp fakltesi hocasyd ve Galenin anatomi hatalarn
dzeltmitir. De Humani Corporis Fabrica adl anatomi kitabyla baz organlarn
tanmlanmasn salamtr.

Girolamo Fracastora (1478-1553): Hekim, air, jeolog ve astrolog. Bulac hastalk fikri,
semineria adn verdii gzle grlmeyen mikroplarn hastalk yaptn, 1) basit temasla,
2) kullanlan ara-gerelerle, 3) havayla bulatn sylemitir. Her salgnn farkl bir
mikropla olduu tezini ileri srm.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 16

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

TH. Paracelsus (1493-1541) adyla tannan hekim, metal, mineral, simya ve astroloji zerinde
alm. Ordu cerrahl yapm, Galen ve bni Sinann eserlerini yakarak tbbn geliimini
engelleyen tabulardan kurtulmay salam ve eitimi Latince yerine Almanca vermitir.
Deney tbbn esasdr diyerek, tavuklarda eteri denemi, bedendeki olaylar kimyasal
ilemlerle aklam ve bitkisel droglardan ziyade madensel droglarla tedavi nermitir.

Ambroise Pare (1510- 1590): Askeri cerrah. Hotel Dieu hastanesi cerrah, yara tedavisinde
yumurta sars, gl ya, neft ya karm kulland. Yaralarn dalamaya nazaran
iltihaplanmadnda iyiletiini savundu. Kylm soanla ilgili Yara Tedavisi deneyinde
baarl oldu. Baz cerrahi aletleri ve cerrahi diki teknii gelitirmi, silah yaralanmalar
zerine eserler vermitir.

17.yzyl Avrupa Tbb

Bu yzylda fizyoloji alannda yaplan almalar kan dolamnn bulunmasna olanak

salad. William Harvey (1578-1657), kan dolamn tanmlayarak Galenin karacierin
dolamn merkezi olduu ve kalbin sol karncnda kann havayla kart fikrini
rtmtr. Kalbin kas gcyle alan bir pompa olduunu, atmlarda kann dolup
boaldn gstererek damar iine tedavinin ve kan naklinin yaplmasn mmkn kld.

Marcello Malpighi (1628-1694) ise, kapilleri tanmlad ve kapiller dolam hakknda fikir
ileri srd. Kann atardamarlardan toplardamarlara nasl getiini (kapiller dolam) buldu.
Mikroskopla kann ekilli elemanlar hakknda bilgiler ileri srd. Ak, bb., dalak, krc ve
derinin mikroskop altndaki grnts ile farkllklar yaymlad.

Anton von Leewenhoek (1632-1723) ile mikroskobik incelemeler artt ve bakteriler

tanmlanmaya baland. Solunum fizyolojisi zerine yaplan almalar; yaamn havaya
deil, havann bir bileenine bal olduu sonucuna varlmasna yardmc oldu. Sindirim
fizyolojisi zerinde yaplan almalarla da; sindirimin bir dizi fermantasyonlar dizgesi
olduu bulundu.

Thomas Sydenham (1624-1689): ngiliz Hipokrat adyla anlan Sydenham, hasta banda
hekimlik yapm, hastaln sebebinden te hastann hastaln incelemeyi tercih etmi,
atein, arnn vcudun hastalkla savann sonucu olduunu ileri srmtr. Hastaln
prognozu zerinde alm, patolojik-anatomiye gidii salamtr.

18.yzyl Avrupa Tbb

Aydnlanma a olarak deerlendirilen 18. yzyl; bilimsel, teknolojik gelimelerin ve felsefi

almalarn hzland bir adr. Yaam ve hastalklar arasnda ilikiler kurulmaya
balanm ve canlln yeni tanmlar ile hastalklar anlalmaya allmtr. Kimyasal
olaylar dizgesi olarak tanmlanan yaam ve canllk olay, pek ok kimyasal bulua neden

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 17

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

olmutur. rnein; karbondioksit, hidrojen, oksijen nitrojen bulundu. Havann iinde olan
bir bileenin yaam iin nemli olduu fikri 17.yzylda ortaya atlmt, bu yzylda da

Antonie Lavoisier (1743-1794), solunumun oksijen alnmndan ve karbondioksit

retilmesinden ibaret olduunu aklamtr.

Canlln ne olduuna ilikin ortaya atlan grlerden bazlar unlardr:

Animism Canlclk: insan, hayvan, bitki, ta, toprak, tm doann- ruhu olduu ve bu
ruhun canll salad retisidir.

Vitalism Dirimselcilik: canlln bir dizi kimyasal ilemlerin sonucu olduu grdr. Bu
gre gre; organlar birer makinedir, ilevleri kimyasal bir sretir. rein; Kalp-tulumba,
gz optik bir alet, mide bir kimya laboratuar. Bu nedenle yaam fizik ve kimya olaylarnn
fazlasdr.

G.E. Stahl (1660-1734) a gre ise beden pasif bir makinedir ve iine nfuz etmi olan ruh
tarafndan ynlendirilmektedir. Hastalk ruhun yanl yn gsteren etkinliklerin bir
sonucudur ve Tanrdan gelen evrensel ruh, lmcl maddeyi vcuttan atma abas olan
hastala yenilip vcudu terk ederse beden rr. Philogiston Kuram ruh anlamna gelen
filojiston, yani canllk yok olur (Philogiston Kuram).

Ruh anlamna gelen filojiston, daha sonra oksijen olarak kabul edilmitir. Yanma ve
solunumda oksijenin varlnn kantlanmas zerine oksijen gaznn bedenin ilevlerinde
nemi zerinde durulmu, bylelikle bedensel ilevlerin fizikle deil kimya ile
aklanabilecei savunulmutur.

Xavier Bichat (1771-1802): Canll salayann dokular olduunu savunan Bichat kendi
adyla anlan kuram yaratmtr. Bichatn Doku Kuram: Tm organlar dokulardan oluur ve
yaam ikiye ayrlr. lki organik hayat; bireyin i dnyasn oluturur. Dardan alnanlar
beden kullanr ve gereksizi atar. Merkez kalptir. kincisi hayvani hayat; duygu ve isteklerin
yansmalarn salar, merkez ise beyindir.

Salgn hastalklarla mcadelede yol alnm James Lind (1716-1794), skorbtte turungil
kullanarak, susuzlukla deniz suyunu distile ederek mcadele etmitir. Koruyucu tp, meslek
hastalklar gibi konularda yaplan ilerlemeler, antibiyotiklerin ortaya kmasna zemin
oluturmutur.

John Hunter (1728-1793): patolojik anatomideki baarlar cerrahide byk baarlarn elde
edilmesine yardmc olmutur.

Herman Boerheave (1668-1738): 12 yatakl hastanesinde klinik dersi vermi olan Boerheave
fizik, kimya ve iatro mekanik kuramlarn kartrmtr. Tbbn amacnn hastay
iyiletirmek olduunu, doktorun nyargsz karar vermesi gerektiini ileri sren hekimin bu
ynde aforizmalar yllarca deontoloji kural olmutur.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 18

Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

Edward Jenner ( 1749-1823) ngiliz bykelisinin ei olan Layd Montequnun mektuplar ile
Anadolu usul ieklemeyi renir. 20 yl sren deneyler sonucunda ay elde eder.

Philippe Pinel (1745-1826): Eer insanlar eit haklara sahipse akl hastalarnn da bu hakka
sahiptir diyerek akl hastalarn zincirlerinden kurtarmt.

19.yzyl Avrupa Tbb

Deneysel almalarn hz kazand 19.yzyl tbbnda klinik tp anlay genel kabul

grm ve tp hastanelerin etrafnda toplanmtr. Hastane devri olarak tanmlanan bu
yzylda; hastalklarn organlarda deil, dokularda olutuu ileri srlmtr. Klinik
semptomlarn gzlendii ve bunlarn nedenlerinin aratrld vakalar, otopsi ile
deerlendirilmi ve doku deiiklikleri gzlenmitir. Laennec (1781-1826)nin stetoskobu ve
indirek ksltasyonu bulmasyla hastalk tan yntemleri zenginlemi oldu. eitli
hastalklar tanmlanarak, tedavi yntemleri bulunmu, laboratuar uygulamalar nem
kazanmtr. Tpta uzmanlklarn ortaya kmaya balad yzylda, ortopedi, pediatri,
cerrahi, jinekoloji ba ekmitir.

Claude Bernard (1813-1878), laboratuar tbbn mabedi olarak kabul etmi, deneysel tp
anlaynn yerlemesine neden olmutur. Deneysel patoloji ve farmakolojinin geliimini
salayan bu gr; tm hastalklarn farkl mikroorganizmalardan olutuunu ve asnn
olabilecei fikrinin domasn salamtr. Mikroskobik anatomi, fizyoloji, patolojinin
domasn salayan bu durum; patolojinin geliimini salamtr. nl patolog Virchow,
eitli hcreleri tanmlamtr. Virchowa gre her hcre, bir dier hcrenin rnyd.

Bakteriyolojinin kurucusu kabul edilen Louis Pasteur (1822-1895), pek ok bakteriyi

tanmlad gibi, bulularyla tpta bir bulular serisi yapt. Bunlar:
1. Fermantasyonun eitli mikroorganizmalarn ilevi olduunu savundu,
2. Hayvan hastalklarn tanmlad, tedavi yntemi sundu.
3. Kuduz asn buldu.
4. Dezenfeksiyon ynteminden sz etti.

Bakteriyolojinin dier nl kiisi Robert Koch, yara enfeksiyonuna neden olan bakterileri
tanmlamtr. Kochun getirdii yenilikler ise yledir;
1. Mikroorganizmalarn her hastalkta olmas gerektiini,
2. Mikroorganizmalarn izole edilmesini,
3. Mikroorganizmann aland zaman ayn hastal yapmas gerektiini,
4. Mikroorganizmann kltr yaplmas ve
5. Mikroorganizmann alanm hayvandan tekrar elde edilmesi gerektiini buldu. 1882de
tberkloz basilini bulan Koch, 1883de de kolera basilini bularak insanl dnemi iin
lmcl hastalklardan kurtarmtr.

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 19

 Prof. Dr. Nermin Ersoy
Kocaeli niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Bakan

Cerrahi tedavinin baarsn etkileyen asepsi ve sterilizasyon ile ilgili almalar hzlanmtr.
Ignaz Semmelweis (1818-1865)n lohusalk hummasnn nasl yayldn anlamas zerine,
aseptik nlemlerle hastaln bulamasnn nlenebilirliini salad ve klinik asepsinin
gelimesine neden oldu.

Ardndan Joseph Lister (1827-1912)in yara enfeksiyonunu incelemesi ve karbonik asidi

dezenfektan olarak kullanmasyla cerrahinin baars artmtr. Cerrahiyi etkileyen anestezi
de bu yzylda incelenmi ve eter, kloroform bu amalarla kullanma girmitir.

Psikiyatrik hastalklara bak asnda oluan deiiklikler, psikiyatri tedavisinin gelimesine

neden olmutur. Psikiyatrik hastalklar snflandrlm, mental hastalklarn nedeninin
organik olabileceini kabul etmilerdir.

Halk sal, koruyucu tp, meslek hastalklar gibi konularda yaplan ilerlemeler,
antibiyotiklerin ortaya kmasna zemin oluturmutur. 20.yzyl gelimelerini oluturan
farmakolojik bulular, tedavide baary salamtr.

Conrad Roentgen (1845-1922) tarafndan rntgenin tpta kullanlmasyla hastalk tans ivme
kazanmtr.

lgili Kaynaklar:

1. Ali Haydar Bayat. Tp Tarihi. zmir 2003.

2. Erdem Aydn. Dnya ve Trk Tp Tarihi, Gne Tp Kitabevi, 2006
3. Ayegl Demirhan Erdemir. Tbbi deontoloji ve genel tp tarihi, Gne Tp Kitabevi, 1996
4. Tp Tarihi = An illustrated history of medicine / ed. Paul Lewis ; ev. Nilgn Gdc ; yay.haz.
Behice Funda.

lgili internet siteleri:

1. Bergama Asklepionu, zmir I-II. Yzyl http://www.bergama.bel.tr/indexana.php?
islem=menu&id=2
2. Bergama Allianoi, zmir I-II. Yzyl http://www.allianoi.org/main/tr/tarihce.asp
3. Medical History on the web http://web.uct.ac.za/depts/history/medhist.htm
4. History of Medicine at the University of east Anglia
http://www.uea.ac.uk/his/medhis/links/welcome
5. nemli bilim ve tp adamlarnn portreleri http://www.sil.si.edu/digitalcollections/hst/scientific-
identity/CF/group_by_name.cfm

Ltfen izinsiz yaynlamaynz! 20