tem el

Çeviri Editörleri Luiz C a r l o s

Prof. Dr. Yener Aytekin
JUNQUEIRA
Doç. Dr. Seyhun Solakoğlu Jose
CARNEIRO

tıp kitabevleri
 I

'
tem el

T e x t & A tla s
Luiz Carlos Junqueira, MD, PhD Jose Carneiro, MD, PhD
Professor Emeritus Professor Emeritus
Medical School Institute of Biomedical Sciences
University o f Sdo Paulo University ofSâo Paulo
S5o Paulo, Brazil Sao Paulo, Brazil
Honorary Research Associate in Biology Formerly Research Associate
Harvard University Department o f Anatomy
Boston, Massachusetts McGill University Medical School
Formerly Research Associate Montreal, Canada
University o f Chicago Medical School Formerly Visiting Associate Professor
Chicago, Illinois Deportment o f Anatomy
Honorary Member University o f Virginia Medical School
American Association o f Anatomists Charlottesville, Virginia
Emeritus Member
American Society o f Cell Biology

Çeviri Editörleri:
Prof. Dr. Yener Aytekin Doç. Dr. Seyhun Solakoğlu
Istanbul Üniversitesi İstanbul Üniversitesi
Istanbul Tıp Fakültesi İstanbul Tıp Fakültesi
Histoloji ve Embriyoloji ABD Histoloji ve Embriyoloji ABD

NOBEL TIP KITABEVLERI

© 2006
NOBEL TIP KİTABEVLERİ

Tem el H istoloji

Çeviri Editörleri: Prof. Dr. Y e n e r Aytekin, D o ç. Dr. Seyhun Solakoğlu

ISBN: 975-4 2 0 -4 6 7 -5

Basic Histology, Tenth Edition, 2003

Luiz Carlos Junqueira, MD, PhD
Jo se Carneiro, MD, PhD
ISBN: 0-07-141365-0
McGraw-Hill Companies

Bu kitabın Türkçeye çeviri hakkı McGraw-Hill Companies tarafından NOBEL TIP KİTABEVLERİ'ne verilmiştir. 5846
ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası gereği herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısı-
nın yazılı izni alınmadan tekrarlanam az, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşı­
yabilecek hiçbir işlem yapılamaz.

NOBEL TIP KİTABEVLERİ LTD. ŞTİ.

Merkez:
Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17
Şube:
Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58
Şube:
Kadıköy Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08 Fax: (0216) 345 58 25

Ankara: MN Medikal & Nobel Tıp Kitabevi Bursa: Güneş & Nobel Tıp Kitabevi
Halk Sok. No: 5 Sıhhiye-Ankara Altıparmak Cad. Burç Pasajı, Bursa
Tel: (0312) 431 16 33 Tel/Fax: (0224) 224 60 21
Fax: (0312) 432 21 85
Adana: Nobel Tıp Kitabevi
İzmir: Güven & Nobel Tıp Kitabevi
Adnan Kahveci Bulvarı 31/C Adana
168. Sok. No: 10/1 Bornova-İzmir
Tel: (0322) 233 00 29
Tel: (0232) 339 16 96
Fax: (0322) 234 99 56
Fax: (0232) 339 17 54

İzmir: Güven & Nobel Tıp Kitabevi Samsun: Nobel Tıp Kitabevi
SSK İş Hanı P/36 Konak-izmir Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Samsun
Tel: (0232) 425 27 58 Tel: (0362) 435 08 03
Fax: (0232) 483 57 02 Fax: (0362) 435 04 90

www.nabeit.ifi.cam

Sayfa Düzeni : Nobel Tıp Kitabevleri — Hande Dalsaldı

Baskı / Cilt : Nobel Matbaacılık

iv
 Katkıda Bulunan Yazarlar

Luiz Carlos Junqueira, MD, PhD

Professor Emeritus
Medical School University of Sâo Paulo
Sâo Paulo, Brazil

Jose Carneiro, MD, PhD

Professor Emeritus
Institute of Biomedical Sciences University of Sâo Paulo
Sâo Paulo, Brazil

Paulo Alexandre Abrahamsohn, MD, PhD

Professor
Department of Histology and Embryology
Institute of Biomedical Sciences
University of Sâo Paulo
Sâo Paulo, Brazil
Bölüm 1: Histoloji ve Çalışma Yöntemleri; Bölüm 20: Hipofiz; Bölüm 21: Böbrek Üstü Bezleri, Langerhans
Adacıkları, Tiroid, Paratiroid ve Pineal Bez; Bölüm 22: Erkek Üreme Sistemi; ve Bölüm 23: Dişi Üreme
Sistemi

Marinilce Fagundes dos Santos, DDS, PhD

Assistant Professor
Department of Histology and Embryology
Institute of biomedical Sciences
University of Sâo Paulo
Sâo Paulo, Brazil
Bölüm 15: Sindirim Sistemi ve Bölüm 16: Sindirim Sistemi ile İlişkili Bezler

Telma Maria Tenorio Zorn, MD, PhD

Professor
Department of Histology and Embryology
Institute of Biomedical Sciences
University of Sâo Paulo
Sâo Paulo, Brazil
Bölüm 5: Bağ Dokusu ve Bölüm 11: Dolaşım Sistemi
 ÇEVİRENLER

Çeviri Editörleri
Prof. Dr. Yener AYTEKİN - Doç. Dr. Seyhun SOLAKOĞLU
İstan bu l Üniversitesi, İstan bu l Tıp F akü ltesi
I-Iistoloji ve E m briyoloji ABD

Çevirenler

Dr. Bülent AfflSHALI Dr. Erdoğan GÜRSOY

İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi
Histoloji ve Em briyoloji ABD Histoloji ve Embriyoloji ABD

Dr. Oktay ARDA Dr. Şahin SIRMALI

İstanbul Üniversitesi, C eırahpaşa Tıp Fakültesi Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi
Histoloji ve Embriyoloji ABD Flistoloji ve Embriyoloji ABD

Dr. Y en er AYTEKİN Dr. Seyhun SOLAKOĞLU

İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi
Flistoloji ve Embriyoloji ABD Histoloji ve Embriyoloji ABD

Dr. Attila Dağdeviren Dr. Mustafa TAŞYÜREKLİ

Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi İstanbul Üniversitesi, Ceırahpaşa Tıp Fakültesi
Histoloji ve Embriyoloji ABD Histoloji ve Embriyoloji ABD

Dr. Yeşim UĞUR

Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi
Flistoloji ve Embriyoloji ABD

Çevirici isimleri, soyaclına göre alfabetik olarak yazılmıştır.

 İçindekiler
Ç e v i r e n l e r ............................................................................................................................................................................................................. vii
Çeviri Editörlerinin Ö n s ö z ü .........................................................................................................................................................................xv
Ö nsöz ................................................................................................................................................................................................................... xiii

1. H İSTO LO Jİ VE ÇALIŞMA YÖN TEM LERİ ..................................................................... 1

D okuların M ik rosk o p ik İn ce le m e İçin D oku K esitlerinin O toradyografisi 7
H azırlanm ası 1 H ücre ve D ok u Kültürü 9
Işık M ikroskobu 3 H ü crenin B ö lü m lerin e Ayrılması 9
Faz Kontrast M ikroskobu v e D ifeansiyel Girişim H istokim ya ve Sitokim ya 9
M ikroskobu 4 M o lek ü ller A rasındaki Y ü k se k Çekim li
Kutuplaştırm a M ikroskobu 4 Etkileşim lerin Kullanıldığı Saptam a
K onfokal M ikroskobu 4 Y ö n tem leri 13
Fliioresan M ikroskobu 5 Doku Kesitlerinin Yorumlanmasında Karşılaşılan
Elektron M ikroskobu 6 Sorunlar 18

S IT O PLAZM A............................................................................................................................. 2 3
H ücre Farklılaşm ası 23 H ücre B ile şe n leri 23
H ücre Ekolojisi 23 H ücre isk eleti 43

HÜCRE Ç E K İR D E Ğ İ.............................................................................................................. 53
H ücre B ö lü n m esi 59 A p optoz 66
H ücre D öngü sü 60

EPİTEL D O K U S U .................................................................................................................... 6 9
Epitel H ücrelerin in Şek il v e Ö zellik leri 69 Epitel T ip leri 74
H ücre Y üzeyi Ö zelleşm e le ri 73 Epitel D ok u ların G e n e l B iy o lo jisi 83

BAĞ D O K U S U .......................................................................................................................... 95
B ağ D oku su nu n H ü creleri 95 Ara M adde 113
Lifler 106 B a ğ D o k u su n u n T ip leri 113

YAĞ D O K U S U ....................................................................................................................... 1 2 9
Ü niloküler Yağ D ok u su 129 M ültiloki'ıler Yağ D ok u su 131

7. K IK IR D A K : ................................................................................................................................ 1 3 5
Hiyalin K ıkırdak 136 Fibröz K ıkırdak 139
Elastik Kıkırdak 139 O m u rlar Arası D isk ler 139

8. K E M İ K ......................................................................................................................................1 4 1
Kem ik H ü creleri 142 K em iğin B ü y ü m esi ve Y en id en Ş ekillenm esi 151
Kem ik Matriksi 144 K em iklerin İç Y apısı 152
Periyost ve E n d osteu m 145 K em ik D o k u su n u n M etabolik Rolü 152
Kem ik Tipleri 145 E k lem ler 156
H istogenez 148
x / İÇİNDEKİLER

9. SİNİR DOKUSU VE SİN İR SİSTEM İ . . . ...................................................................161

Sinir D oku su nu n G elişim i 162 M eninksler 175
N öronlar 1Ğ3 K oroid P lek su s v e B ey in O m urilik Sıvısı 176
H ücre G övd esi 164 P eriferik Sinir Sistem i 178
D endritler 165 Sinir Lifleri 178
A ksonlar 165 Sinirler 180
M em bran P otansiyelleri 166 G ang liy o nlar 181
Sinaps İletişim i 167 O to n o m Sinir Sistem i 182
Glia H ücreleri ve N öron Etkinliği 168 Sinir D ok u su n u n D eje n era sy o n u ve
M erkezi Sinir Sistem i 171 R ejen erasy o n u 187

10. KAS DOKUSU ................................................. ...................................................................191

İskelet Kası 191 D üz Kas 207
Kalp K ası 206 Kas D ok u su n u n Y en ilen m esi 221

11. DOLAŞIM S İ S T E M İ ........................................ ...................................................................2 1 5

Belli B ir Çapın Ü zerind eki Karotis Cisim leri 224
Kan D am arları 219 Karotis Sinüsleri 225
Vaza Vazom m 220 A rteriy ovenöz A n asto m o z 225
Sinir Ağı 220 P ostk ap iler V eniiller ve K apilerler 225
Arteriyolier 220 V enler 225
Orta B o y (M üsküler) A rterler 220 Kalp 226
Büyük Elastik A rterler 222 Lenf D am ar Sistem i 230
Arterlerin D eje n era tif D eğ işik likleri 223

12. KAN H Ü C R E L E R İ........................................... ...................................................................2 3 3

Plazm anın B ileşim i 233 E ozin ofiller 239
Kan H ücrelerinin B o y a n m a sı 2 3 4 B azofiller 2 4 0
Alyuvarlar 234 Len fositler 2 4 2
Akyuvarlar 236 M onositler 243
Nötrofiller (P o lim o rf Ç ekird ekli L ökositler) 238 T ro m b o sitler 246

13. HEMAT O P O E Z ................................................. ...................................................................2 4 9

Kök H ücreleri, B ü y ü m e Faktörleri v e Farklılaşm a 249 G ra n ü lo p o ez 256
K em ik İliği 251 G ranü lositlerin olg u n laşm ası 258
Kök hü crelerin ve b aşk a d ok u ların kaynağı N ötrofil Ü retim inin K inetiği 259
olarak kem ik iliği 252 L enfositlerin v e M onositlerin O lgu nlaşm ası 260
Eritrositlerin O lgu nlaşm ası 253 T ro m bo sitlerin K aynağı 26l

14. BA Ğ IŞIK LIK SİST EM İ VE LEN FOİD ORGANLAR .............................................. 2 5 6

O rgan Transp lantasyon u 271 D alak 284
Tinuıs 273 M ukozaya Eşlik E d en Lenfoid D oku 288
Lenf D üğüm leri 278 T o n siller 289

15. SİNDİRİM K A N A L I........................................ ................................................................... 29i

Sindirim K analının G e n e l Y apısı 291 İn ce B a ğ ırsa k 307
Ağız B oşlu ğu 292 Kalın B ağ ırsak 320
Ö sofagus 299 A p end iks 322
Mide 299

ı6 . SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER . ...................................................................3 2 5

Tükürük B ezleri 325 Safra Y olları 344
P ankreas 328 Safra K e sesi 345
K araciğer 332
 İÇİNDEKİLER / xi

17. SO LU m JM SİSTEM İ 349

B u a ın Boşlu ğu 350 A kciğerlerin Kan D am arları 366
Paranazal Sinüsler 353 A kciğerlerin L en f D am arları 367
N azofarinks 353 Sinirler 367
Larinks 353 Plevra 3 6 7
T rakea 354 Solu n u m H areketleri 3 6 7
Bronş Ağacı 354 Savunm a D ü z en ek leri 367

18. D E R İ ..................................... ................................................................3 6 9

Epiderm is 369 D am arlar ve D erid ek i D uyu R eseptörleri 376
D erinin B ağışıksal Etkinliği 375 Kıllar 377
D erm is 375 T ırn ak lar 379
Deri Altı D oku 376 D eri B ez leri 379

19- ÜRİNER SİSTEM 383

B ö b rek le r 387 M esane ve idrar Yolları 399

20. H İPO FİZ .................................................................................................................................. 4 0 3

H orm onlar 403 A d en o h ip o fiz 404
H ipofiz 403 N örohipofiz 408

21. B Ö B R E K ÜSTÜ BEZ LER İ, LANGERHANS ADACIKLARI, T İR O İD ,

PARA TİRO İBLER VE PİNEAL B E Z .............................................................................. 4 1 3
Böbrek Üstü Bezleri 4 1 3 Paratiroid Bezleri 4 2 8
Langerhans Adacıkları 4 2 0 Pineal Bez 4 0 8
Tiroid 423

22. ER K EK ÜREM E SİSTEM İ ............................................................................................... 4 3 1

Testis 431 Y ardım cı G enital B e z le r 443
Testis İçi G enital K an allar 442 P enis 446
G enital B oşaltım K analları 442

23. D İŞİ ÜREM E SİST EM İ ................................................................4 4 9

O varyum lar 4 4 9 D ökü ntü H ücre Sitolojisi 464
Oviclukt 456 Dış G enital O rg an lar 464
Uterus 458 M em e B ez leri 465
Vajina 63

24. GÖRME VE İŞİT M E SİSTEM LERİ 469

G örm e: Işık Alıcı Sistem 469 İşitm e: Ses A lgılam a Sistem i 482

İndeks .489
 Önsöz
Temel Histoloji1nin onuncu baskısı temel bilgilerin ortaya konması ve mikroskopik anatominin yorum­
lanmasına yönelik öz ve iyi görsel materyalle desteklenmiş bir kaynak olmayı sürdürmektedir. Bu ki­
tabın yazarları biyolojik bilim alanlarında çalışanların ortak amacının, canlıdaki moleküller, hücreler,
dokular ve organlarda yapı ile işlevin nasıl bütünleştiğini kavramak olduğunu bilmektedir. Histoloji or­
ganizmadaki hücre ve dokuların biyolojisi üzerine odaklanan ve bu yüzden patoloji ve fizyopatoloji-
nin alt yapısını oluşturan bilim dalıdır. Bu baskıda da işlevleriyle canlı bir organizmanın dokumasını
oluşturan hücre ve dokuların yapısı ile ilgili kavram ve ilişkiler üzerinde durmaya devam etmekteyiz.
Temel H istolojiyi yeniden baskıya hazırlarken, okurlarımıza olası en güncel ve yaralı kaynak kita­
bı sunmayı amaçladık. Bu amacımızı iki şekilde gerçekleştirdik: ilk olarak histolojiyi ilgilendiren bilim
dallarındaki en önemli ve en son gelişmeleri anlattık, ikinci olarak da sınırlı bir zaman dilimi içinde
giderek artan bilgiyi giderek azalan bir sürede öğrenmek durumunda olan okuyucularımızın durumu­
nu göz önünde bulundurduk. Bu nedenle bu kaynak kitapta bilgileri, öğrenmeyi kolaylaştıracak şe­
kilde mümkün olduğunca öz bir biçimde sunmak için her şeyi yaptık.

KİMLER YARARLANACAK:
Bu kitap, tıp, veterinerlik ve diş hekimliği fakülteleri ile hemşirelik ve sağlık meslek yüksek okulu öğren­
cilerine yönelik olarak hazırlanmıştır. Bu kitap aynı zamanda mikroskopik anatomi ve biyolojik bilimler
alanlarındaki lisans öğrencileri için kolay ulaşılır ve yararlı bir kaynak belge özelliği de taşımaktadır.

DÜZENLEME
Histoloji biliminin, sağlam bir hücre biyolojisi temeline dayanması gerektiğinden, Tem el Histoloji kita­
bının girişinde, hücrelerin ve hücre ürünlerininin yapı ve işlevleri güncel bilgilere göre doğru bir şe­
kilde açıldanmakta ve hücrenin moleküller biyolojisine kısaca değinilmektedir. Bu temelin ardından,
vücudun dört ana dokusu açıldanmakta ve bu dokuların temel işlevlerini yerine getirmek için hücre­
lerin nasıl özelleştikleri üzerinde durulmaktadır. Son olarak insan vücudunun her bir organ ve organ
sistemi ayrı bir bölüm halinde anlatılmaktadır. Burada vurgulanan temel dokuların üç boyutlu düzen­
lenişi, her organın işlevinin anlaşılmasında anahtar rolü oynamaktadır. Bu açıdan, yapı ve işlevin araş­
tırılmasında en temel yaklaşımın hücre biyolojisi olduğunu yeniden vurgulamaktayız.
Daha iyi öğrenmeyi sağlamak amacıyla, kitabımız çok sayıda ışık mikroskop fotoğrafı ve elektron
mikroskop fotoğrafı ile donatılmakta ve okuyucuya histolojik çalışmaların kıboratuvar temeli anımsa­
tılmaktadır. Bunlara ek olarak hücre, doku ve organların biçimsel ve işlevsel özelliklerini özetlerken
özellikle çok renkli şemalar, üç boyutlu çizimler ve tablolar kullanılmıştır.

BU BASKIDAKİ YENİLİKLER
• Bütün bölümler yeni bulguları ve yotumları yansıtacak şekilde yeniden gözden geçirilmiş ve özel­
likle insan histolojisi üzerinde durulmuştur.
• Mikroskopik yöntemler ve teknikler üzerine yazılan bölümde molekül, hücre ve doku araştırma­
larında kullanılan çağdaş teknolojiler açıklanmaktadır.
“ Hücre çekirdeğinin anlatıldığı bölüme genomun moleküler biyolojisi ve düzenlenişi ile ilgili yeni
bilgiler eklenmiştir.
• Bağ dokusunu anlatıldığı bölüm ara maddenin düzenlenmesi ve molekül bileşimi ile ilgili yeni bil­
gileri içermektedir.
• Hücrenin anlatıldığı bölümde öğrencinin doku düzenini anlamasına katkıda bulunmak üzere hüc­
reler arası iletişimde sinyal aktarma düzeneklerine ilişkin bilgiler sunulmaktadır.
° Nöronlar, glia hücreleri ve bunların arasındaki etkileşimler üzerine edinilen son kavramları ve bil­
gileri sunabilmek amacıyla sinir dokusu ve sinir sisteminin anlatıldığı bölüm ayrıntılı bir biçimde
yeniden yazılmıştır.
• Bağışıklık sistemiyle ilgili bölüm çağdaş bilgileri içerecek şekilde ve materyelin kolay uyarlanabilir
bir bilgi topluluğu halinde düzenlenmesi için yeniden yazılmıştır.
° Kitapta yer alan 600’den fazla şekil arasında yeni doku örneklerinden hazırlanan, her biri ilgili
yapıyı ayrıntılı olarak gösteren açıklayıcı işaretlerle bezenmiş çok sayıda renkli ışık mikroskop
fotoğrafı bulunmaktadır. Plastik reçineye gömülü örneklere ait bu yeni mikroskop fotoğrafları hüc­
re ve doku düzenlenmesini daha net olarak ortaya koymaktadır,
• Kitaptaki tüm çizimler renkli olarak yeniden çizilmiş ve metnin yararlılığını artırmak için yeni,
renkli şekiller eklenmiştir.
 1

xiv / ÖNSÖZ

TEŞEKKÜR
Bu kiabın çeşitli bölümlerini gözden geçiren aşağıda isimleri bulunan öğretim üyelerine teşekkür et­
mek istiyoruz. Edna T Kimura (tiroid bezi), Nancy Amaral Rebouças Cin situ hibridizasyon), Sirlei Daff-
re (protein ayrıştırması) ve Wolfgang G. W. Zorn (kan damarları). Bağışıklık sistemi bölümü Profesör
Flavio Alvim Braga’nın yardımıyla hazırlandı. Ayrıca McGraw-Hill çalışanları, Janet Foltin, Harriet
Lebowitz, Charissa Baker, Plil GAlea, Peter Boyle ve Jim Halston’a ve aynı zamanda baskı desteği için
Mary McKeney’e şükranlarımızı sunarız.
Temel Histoloji'nin bu güne dek İtalyanca, İspanyolca, Flamanca, Endonezce, Japonca, Türkçe,
Korece, Almanca, Sırp-Hırvatça, Fransızca, Portekizce, Yunanca ve Çince çevirilerinin yayınlanmış ol­
duğunu açıklamaktan mutluluk duymaktayız.

Luiz Carlos Junqueira, MD

Jo se Carneiro, MD
Kasım, 2002

xiv
 Çeviri Editörlerinin Önsözü
Temel histoloji, başarısını kanıtlamış bir kitap. İlk defa 1993 yılında, 1992’de basılan 7. Uluslararası bas­
kısından Türkçe’ye çevirisini yapmıştık. Barış Kitabevi aracılığıyla yaptığımız çeviriye, histoloji ve emb­
riyoloji anabilim dallarında Türkiye’nin birçok üniversitesinde çalışan öğretim üyeleri katkı yaptılar. Ki­
taptaki yanlışlıklar belirlendikçe düzeltildi ve yeni baskılar yapıldı. Çeviride özellikle terimlerin uygun
karşılıklarının bulunması çok önemli. Çeviri editörü olarak bu konuda giderek daha dikkatli olmamız
gerektiğini anladık. Elinizdeki baskıda elden geldiğince yanlış yapmamaya çalıştık.
Dil bilimciler, dilin ulusal bilincin güçlendirilmesinde ne denli önemli olduğunu açıklıyorlar. Biz-
ler dilimizin kirlenmesi sürecini endişeyle izliyoruz. Özellikle ‘tıp dili’ olarak yerleştirilmeye çalışılan
Osmanlıca benzetmesiyle, kuralsız ve anlam kargaşası oluşturan bir konuşma ve yazma aracı, dilini ve
ulusunu sevenleri tedirgin etmektedir. Çeviri dili bu sebeple çok önemli. Bilimin-tekniğin dışardan gel­
diği ülkemizde, çevirirken çoğunlukla okuyucuya aktarılan karşılıkların ne kadar önemli etkisi oldu­
ğunu kavrıyoruz. “Fanatizm”e kaçmadan Bedia Akarsu’nun işaret ettiği gibi “belli bir konuda çok yön­
lü ayrıntılı düşünen bir kimse, kendi yaratmamış bile olsa uğraş verdiği konunun kavramlarının karşı­
lığını mutlaka bulur. Konusuna egemense gerçekten anlamış ve içine girmişse ve ayrıca düşünce tem­
beli değilse...”
Çeviriye katılan kıymetli arkadaşlarımızın kullandıkları bazı sözcüklerde kitabın bütünlüğünü sağ­
lamak için değişiklikler de yaptık. Umarız başarıya yaklaşabilmişizdir. Geçen baskılardaki önsözde be­
lirttiğimiz gibi okuyuculardan katkılar bekliyoaız. Bu katkılar bilim dilimizin birliği bakımından çok
önemli yararlar sağlayacaktır. Bilim terimlerinin Türkçe karşılıklarının bulunarak benimsenmesi dilin
evrimiyle olanaklı. Bunu da dili kullanan bizler sağlayabiliriz. Tıp dilinde, ileri ülkelerin, özellikle de
Latince ve İngilizce’nin baskısından kaçınılamaz görünmektedir. Histoloji ve Embriyolojide kullandığı­
mız terim ve sözcüklerin değişik disiplinler içerisinde farklı kullanılması, karmaşanın önemli sebeple­
rinden biridir. Ulusal dilimizin -ana dilimizin- kendi elimizde hırpalanmasına yardım etmek, ya da uğ­
raş verdiğimiz konuda tıp dilinin gelişmesine katkıda bulunmak bizim elimizde.
Elinizdeki baskıda elden geldiğince yanlış yapmamaya çalıştık. Bu çeviri Temel Histoloji’nin
Uluslararası onuncu baskısından yapıldı. Basım ve dağıtımı Nobel Kitabevi üstlendi. Çeviri tamamen
yenilendi. Eski çeviriye yardımcı olan birçok arkadaşımız yine katılımlarını esirgemediler. Onlara editör
ve okuyucular adına teşekkür ediyoruz. Ayrıca İstanbul Tıp Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji Anabilim
Dalından Dr. Cem Gazi, Dr. Gülden Kaya Tunalı, Dr. Sezgin Hacıoğlu, Dr. Umut Kasapoğlu, Dr. İsmail
Gönen, Dr. Betili Duran’a ve ayrıca Dr. Aslı Beşer’e, Nobel Tıp Kitabevi’nden Ersal Bingöl, Hande
Dalsaldı, Hakkı Çakır’a teşekkür ediyomz. Onlar bizi kolaylamasalardı biz bu işi belki de düzeye
getiremezdik.

Prof. Dr. Yener AYTEKİN

Doç. Dr. Seyhun SOLAKOĞLU
 Histoloji ve Çalışma Yöntemleri
Histoloji (Yun. hist o, zar yu da doku + logos, bilim) vücut do­
kularını ve lıu dokuların organları oluşturacak şekilde nasıl
düzenlendiğini araştıran bilimdir. Dört temel doku belirlen­
miştir: bunlar epitel dokusu, bağ dokusu, kas dokusu ve si­
nir dokusudur.
Dokular, hücrelerden ve hücre dışı matı iksten oluşur. Bu
iki bileşen önceleri ayrı yapılar olarak kabul edilmiştir. Hüc­
re dışı matriks, bazıları yüksek düzeyde organize olan ve ko-
lajen lifçikleri ve bazal membranlar gibi karmaşık yapılar
oluşturan çok çeşitli moleküllerden meydana gelir. Daha ön­
celeri hücre dışı matriksin ana işlevinin hücrelere mekanik
destek sağlamak, besinleri hücrelere taşımak, katabolitleri
ve salgı ürünlerini uzaklaştırmak olduğu düşünülmekteydi.
Yapılan son çalışmalar hücre dışı matriksi hücrelerin yapma­
sına karşın, matrikste bulunan moleküllerden etkilendikleri­
ni ve bazen bu moleküller tarafından kontrol edildiklerini
göstermiştir. Bu yüzden, hücrelerle matriks arasında yoğun
bir etkileşim bulunmaktadır. Üstelik, matrikste bulunan bir
çok molekül hücreler tarafından tanınmakta ve hücre yüze­
yindeki reseptörlere bağlanmaktadır. Bu reseptörlerin çoğu
hücre zarını boydan boya kat eden ve sitoplazmadaki mole­
küllere bağlanan moleküllerdir. Bu yüzden hücrelerle hücre
dışı matriks birlikte işlev gören ve uyaranlara ve baskılayıcı­
lara birlikte yanıt veren bir bütün oluşturur.
Temel dokuların her biri birkaç çeşit hücreden ve tipik
olarak hücrelerle hücre dışı matriks arasındaki özgül ilişki­
lerden oluşur. Bu tipik ilişkiler öğrenicilerin pek çok doku
alt tipini tanımasını kolaylaştırır. Merkezi sinir sistemi dışın­
da, organların çoğu birkaç dokunun düzenli bir biçimde bir
araya gelmesiyle oluşur. Merkezi sinir sistemi ise neredeyse
sadece sinir dokusundan meydana gelir. Bu dokuların hata­
sız bir biçimde bir araya gelmesi her organın ve organizma­
nın bir bütün olarak işlev görmesini sağlar.
Hücrelerin ve matriks bileşenlerinin boyutunun küçük
olması histolojiyi mikroskop kullanımına bağımlı kılmakta­
dır. Kimya, fizyoloji, immünoloji ve patoloji gibi bilim dalla­
rında kaydedilen ilerlemeler ve bu bilim dalları arasındaki
etkileşimler doku biyolojisinin daha iyi anlaşılmasında çok
önemli bir yer tutar. Bilimin herhangi bir dalında, konunun
tam olarak anlaşılması için, aletleri ve yöntemleri tanımış ol­
mak gerekir. Bu bölümde hücre ve doku çalışmalarında yay­
gın olarak kullanılan yöntemler ve bunların uygulama ilke­
leri gözden geçirilmektedir.
MİKROSKOPİK İNCELEME İÇİN
DOKULARIN HAZIRLANMASI
Dokuların incelenmesinde kullanılan en yaygın yöntem, ışık
mikroskobunun yardımıyla çalışılabilecek histolojik kesitle­
rin hazırlanmasıdır. İşık mikroskobu altında dokular, içinden
ışık geçecek şekilde aydınlatılarak incelenir. Genelde doku­
1
1
lar ve organlar ışığın içinden geçişine olanak tanımayacak
kadar kalın olduklarından, ince ve ışığa geçirgen kesitler el­
de etmek üzere çeşitli teknikler geliştirilmiştir. Bununla bir­
likte, canlı hücreler, çok ince doku tabakaları ya da canlı
hayvanların saydam zarları (ör., mezenter, kurbağa larvası
kuyruğu, hamster yanak kesesi duvarı) kesit yapılmaksızın
ışık mikroskopla doğrudan incelenebilir. Bu yapıların, uzun
süre ve değişik fizyolojik ve deneysel koşullarda çalışılması
mümkündür. Yine de çoğu zaman, dokuların incelenmeden
önce, ince dilimler halinde kesilmesi ve lam üzerine alınma­
sı gerekir. Önceden hazırlanmış olan organ ya da dokunun
doğru bir biçimde kesilmesi için (Tablo 1-2) mikrotom adı
verilen aletler kullanılır.
En iyisi, mikroskopik inceleme için lam üzerine alınan
dokunun vücuttaki dokuyla aynı yapıyı ve moleküller bileşi­
mi korumasıdır. Bu bazen mümkün olmakla birlikte -uygu­
lama açısından ender olarak gerçekleştirilebilmelere ve pre-
paratın hazırlanış yönteminden ötürü hemen her zaman ha­
zırlama kusurları (artefakt) ve bozulmalar oluşmaktadır.
Tespit
Kesitin kalıcı olması için dokuların tespit edilmesi
gerekir. Dokuların bakteriler ya da hücre içi enzim-
ierce parçalanmasını (otoliz) önlemek ve fizyolojik
yapıyı korumak için, organ parçaları deney hayva­
nının vücudundan kuralına uygun olarak alındıktan sonra,
mümkün olan en kısa süre içinde, hızla ve yeterli süre bo­
yunca işleme tabi tutulmalıdır. Bu işleme, tespit (fiksasyon)
denmektedir ve tespit işlemi, kimyasal ya da daha seyrek
olarak fiziksel yöntemlerle gerçekleştirilir. Kimyasal tespitte,
dokular genellikle fiksatif adı verilen tespit edici ya da çap­
raz bağlar oluşturucu maddeler içine konur. Tespit edicinin
dokular içine tam olarak dağılabilmesi için belli bir süre ge­
rekliğinden, tespitten önce dokular küçük parçalara bölü­
nür. Bu şekilde fiksalifin doku İçine yayılması kolaylaştırılır
ve doku yapısının korunması garanti altına alınır. Tespit edi­
ciler, damar içi geçişme yoluyla da kullanılabilir. Bu durum­
da fiksatif kan damarları aracılığıyla hızlı bir biçimde doku­
lara ulaşacağından tespit işlemi çok daha iyi olur.
Alışılmış ışık mikroskopisinde kullanılan en iyi tespit edi­
cilerden birisi tamponlanmış izolonik içinde %4’lük formal­
dehit çözeltisidir. Fiksasyon işleminde yer alan yöntemlerin
kimyasal nitelikleri karmaşık olup, çok iyi anlaşılamamıştır.
Bununla birlikte, formaldehit ve yaygın olarak kullanılan
başka bir fiksatif olan glutaraldehitin doku proteinlerindeki
amin grupları (NH2) ile reaksiyona girdiği bilinmektedir.
Glutaraldehit, bir dialdehit olması sayesinde çapraz bağlan­
ma ile dokuyu güçlü bir biçimde tespit etmektedir.
Elektron mikroskopunun sunduğu yüksek çözümleme
gücü sayesinde görebildiğimiz ince yapı düzeyindeki ayrıntı-
2 / BOLUM 1
İlerletme kolu
Blok tutucu
Parafin blok
Doku
Çelik bıçak
ları korumak için tespitin daha büyük bir dikkatle yapılması
gerekmektedir. Bu nedenle ince yapı düzeyinde alışılmış tes­
pit yöntemi olarak tamponlanmış glutaraldehit çözeltisinin ar­
dından, ikinci bir kez tespit için yine tamponlanmış osmiyum
tetroksit çözeltisi kullanılır. Osmiyum tetroksitin etkisi ile lipit­
ler ve proteinler korunmakta ve boyanmaktadır.
Gömme
Dokular, ince kesitler alınabilmesi için katı bir or-
tam içine gömülürler. Mikrotomla ince kesitler aia-
bilmek için, tespitten sonra dokuya sertlik kazandı­
ran gömme maddelerinin doku içine İşlemesi sağ­
lanmalıdır. Gömme maddeleri olarak parafin ve plastik reçi­
neler kullanılır. Parafin genel olarak ışık mikroskopi, reçine­
ler ise hem ışık, hem de elektron mikroskopi için kullanılır.
Gömme ya da dokunun doyurulmasından (impregnas-
yon) önce, dokular genellikle iki işlemden geçirilir: Suyunu
alma (dehidratasyon) ve şeffaflaştırma. Gömülecek parça­
ların suyu, ilk olarak değişik derecelerdeki etanol-su karışı­
mı serilerinden (genelde %70’den %100 elanole doğru) ge­
çirilerek alınır. Daha sonra etanol, gömme materyaliyle de
karışabilen bir çözücü ile yer değiştirir, (Örneğin: parafin
gömme maddesi için kullanılan çözücü ksilendir). Kullanı­
lan çözücü dokuların içine işlerken dokular genellikle şeffaf­
laşırlar. Doku, çözücüye doyduğunda, tipik olarak 58-60
°C’deki etüvde parafin içinde bekletilir. İsının etkisiyle çözü­
cü buharlaşır ve onun yerine parafin dolar. İçine parafin iş­
leyen doku etüvden çıkarıldığında parafinle birlikte katılaşır.
Plastik reçineye gömülecek dokular da etanol ile dehidrate
edilir ve ardından doku içine plastik çözücülerin işlemesi
sağlanır. Doyurulma ya da gömme İşlemi esnasında bu çö­
zücüler, çapraz bağ oluşturmak suretiyle polimerize edilen
ve bu şekilde sertleştirilen plastik çözeltilerle yer değiştirir­
ler. Plastiğe gömme işleminde, parafine gömme için gereken
yüksek ısının dokuyu küçültücü etkisinden kaçınılmış olur
ve bu şekilde çok daha iyi sonuçlar alınır.
İçinde dokuların bulunduğu ufak bloklar mikrotomda,
çelik ya da cam bir bıçak kullanılarak 1-10 pim kalınlığında
kesilir. Anımsayacak olursak, 1 mikrometre (l/ırn)
= 0.001 mm = 10'6 m; 1 nanometre (1 nııı) = 0.001
//m = 10‘6 mm = 10'9 m.dir. Alınan kesitler ılık su
üzerinde yüzdürülür ve boyanmak üzere lam üze­
rine alınır.
Doku kesiti hazırlamanın tamamen farklı bir başka yolu
da dokunun hızla dondurulmasıdır. Bu işlemde dokular
Şekil 1-1. Işık mikroskobu için parafin ve
reçine içine gömülmüş dokuların kesilme­
sinde kullanılan mikrotom. Aletin sağ tara­
fında görülen kol yardımıyla çark döndürü­
lür ve doku bloğunu tutan kısım, aşağı-yu-
karı doğru hareket eder. Çarkın her bir dö­
nüşü, doku örneğini tutan kısmı kontrollü
bir biçimde (genellikle 1.0-10 jum arasında)
ilerletir. Her ileri hareketten sonra, doku­
nun kesilecek olan yüzeyi bıçağın keskin
kenarı üzerinden geçerken doku kesilir.
(İzin alınarak Microm.).
dondurularak (kimyasal değil, fiziksel olarak) tespit edilir ve
bu sırada doku, kesit alınacak kadar sertleşir. Bu iş için,
dondurma mikrotomu-kriyostat (Yun. kıyas, soğuk + status,
duran)-adı verilen cihaz geliştirilmiştir. Bu yöntem, uzun sü­
ren gömme işlemleri uygulanmaksızın, çabuk bir şekilde ke­
sit alınmasına olanak sağladığından hastanelerdeki cerrahi
uygulamalar sırasında yaygın olarak kullanılır. Çok duyarlı
enzimlerin ya da ufak moleküllerin histokimyasal olarak ça­
lışılmasında da etkilidir; çünkü dondurma işlemi pek çok
enzimi işlev dışı kalmaktan korur. Dokular ksilen gibi çözü­
cülere daldırıldığında, doku lipidleri eridiğinden, bu bileşik­
lerle çalışılacak ise dondurm a kesitleri alınması önerilir.
Boyama
Kesitlerin mikroskopta incelenebilmesi için genel-
Jikle boyanması gerekir. Birkaç aykırılık dışında,
Çoğu doku renksizdir ve boyamadan, ışık mikros­
kopta incelemenin yararı yoktur. Bu nedenle çeşit­
li doku bileşenlerini fark edilir hale getirmenin yanında, ara­
larında karşılaştırma yapılmasını da sağlamak üzere, çeşitli
boyama yöntemleri geliştirilmiştir. Bu işlem, doku bileşenle­
rini az çok seçici olarak boyayan boya karışımları kullanıla­
rak yapılmaktadır. Boyalar, doku bileşenlerini az çok seçici
boyar. Histolojik çalışmalarda kullanılan pek çok boya, asi-
dik ve bazik bileşikler gibi davranırlar ve dokuların iyonize
olabilen radikalleri ile elektrostatik (tuz) bağları oluşturma
eğilimindedirler. Bazik boyalarla daha kolay boyanan doku
bileşenleri bazofilik (Yun. basis, baz + p h ileo , sevmek); asit
boyalara ilgisi olanlar ise asidofilik olarak adlandırılır.
Bazik boyalara örnek olarak toluidin mavisi ve metilen
mavisi verilebilir. Hematoksilen, bazik boya şeklinde davra­
nır; yani, bazofilik doku bileşenlerini boyar. İyonize olan ve
bazik boyalarla tepkimeye giren ana doku bileşenleri yapı­
larındaki asitler (nükleoproteinler ve glikozaminoglikanlar)
sayesinde boyanır. Asit boyalar (örn. oranj G, eozin, asid
fuksin) mito-kondri, salgı granülleri ve kolajen gibi asidofi­
lik doku bileşenlerini boyar.
Tüm boyalar içinde en sık kullanılanı hematoksilen ve
eozin (H&E) karışımıdır. Hematoksilen, hücre çekirdeğini
ve diğer asidik yapıları (sitoplazmanın RNA’dan zengin kı­
sınılan ve hyalin kıkırdak matriksi gibi) maviye boyar. Buna
karşılık eozin sitoplazmayı kırmızıya ve kolajeni pembeye
boyar. Trikrom boyalar gibi (Mallory boyası, Mason boya­
sı) diğer pek çok boya, farklı histolojik işlemlerde kullanılır.
Trikrom boyalar çekirdek ve sitoplazmayı çok iyi gösterme­
nin yanında, kolajeni düz kastan ayrımsamayı sağlar. Kolaje-

ni ayrımsamada özellikle polarize ışıkta incelendiğinde iyi
sonuç veren bir başka yöntemde p ik r o siritts kullanılır (bkz.
Polarizasyon Mikroskopi).
Doku boyaları farklı doku bileşenlerinin görünür hale ge­
tirilmesinde yararlı olmalarına karşın, çalışılan dokunun kim­
yasal özelliklerinin yeterince aydınlatılmasını sağlamamakta­
dır. Dokuların boyalarla boyanmasının yanında, özellikle si­
nir sistemi çalışmalarında daha çok, gümüş ve altın gibi me­
tallerle doyurulma (impregnasyon) sık kullanılmaktadır.
Tespitten ışık mikroskopta incelemeye dek gerçekleştiri­
len tüm işlemler dokunun boyutuna, kullanılan tespit sıvısı­
na ve gömme ortamına bağlı olarak 12 saat ile 2 1/2 gün ka­
dar sürebilir.
IŞIK MİKROSKOP
Geleneksel ışık, faz kontrast, değişimli (diferansiyel)
girişim, polarizasyon, konfokal ve floresan mikros-
kopların tümü, ışık ile doku bileşenlerinin etkileş­
mesi remeline dayanır. Işık mikroskopta, boyalı pre-
paratlar genelde arkadan aydınlatma ile İncelenmektedir.
Mikroskop hem mekanik hem de optik bölümlerden oluşur
(Şekil 1-2). Optik parçalar, üç mercek sisteminden oluşur:
Kondansatör, objektif ve oküler. Kondansatör incelenen nes-
Şekil 1-2. Işık mikroskobun ana bileşenlerini ve ışık kayna­
ğı olarak kullanılan lambadan gözlemcinin gözüne gelince­
ye kadar ışığın izlediği yolu gösteren şema. (Carl Zeiss Co.
İzni ile)
HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 3
neyi aydınlatan bir ışık demeti oluşturacak şekilde ışık kay­
nağından gelen ışığı toplayıp odaklar. Objektif, incelenen
nesnenin aydınlatılan görüntüsünü okülere doğru büyütür ve
izdüşümünü oluşturur. Oküler, bu görüntüyü daha da büyü­
tür ve gözlemcinin retinası ya da bir fotoğraf plakası üzerine
düşürür. Toplam büyütme ise, objektif ve oküler mercekleri­
nin büyütme güçlerinin çarpımı ile elde edilir.
Çözümleme Gücü
Mikroskopta ayrıntılı net bir görüntü elde edilmesini sağla­
yan en önemli etken, iki parçacığın ayrı nesneler olarak gö­
rülebildiği en küçük mesafe anlamına gelen çözümleme
gücüdür (rezoliisyon). Işık mikroskoplarının en yüksek çö­
zümleme gücü yaklaşık 0.2 pm.dir; bu özellik 1000-1500 kez
büyütmede iyi görüntü sağlar. 0,2 pm.den daha küçük nes­
neler (zar ya da aktin filamanı gibi) bu aletle seçilemezler.
Aynı şekilde, aralarında 0.2 pm.den daha yakın mesafe olan
iki mitokondri ya da iki Iizozom gibi nesneler de tek bir nes­
ne olarak seçilir. Görüntünün niteliği ve ayrıntılarının zen­
ginliği mikroskopun çözümleme gücüne bağlıdır. Büyütme
ise, yüksek çözümleme gücüyle beraber olduğunda değer
taşır. Bir mikroskopun çözümleme gücü, objektifinin kalite­
sine bağlıdır. Oküler merceği, objektifin sağladığı görüntüyü
büyütür, çözümleme gücünü etkilemez. Bu nedenle farklı
büyütme gücündeki objektifler karşılaştırılırken, yüksek bü­
yütme yapabilen objektiflerin, aynı zamanda yüksek çözüm­
leme gücüne de sahip olduğunu göz önünde tutmak yerin­
de olur.
Yüksek duyarlıklı video kameralar ışık mikroskobun gü­
cünü artırır ve bilgisayara aktarılarak, görüntü analizi yap­
maya ve baskı çıkışı almaya elveren sayısal görüntülerin el­
de edilmesini olanaklı kılar.
Işık mikroskobun sınırları ışığa karşı yüksek düzeyde
duyarlı video kameraların kullanılmasıyla yeniden tanımlan­
mıştır. Okülerden doğrudan bakıldığında görülemeyecek ka­
dar küçük olan nesneler, kameralar ve görüntü iyileştirici
programlar kullanılarak video ekranında görünür hale geti­
rilebilir. Bu video sistemleri canlı hücrelerin uzun süreyle
gözlenmesinde yararlı olabilir çünkü, düşük ışık düzeyinde
görüntü alabilirler, bu şekilde yoğun ışığın oluşturacağı hüc­
re hasarı önlenmiş olur.
Video kameralarla alınan elektronik görüntüler kolaylık­
la sayısal görüntüye dönüştürülebilir ve bilgisayar program­
ları aracılığıyla deneyin gerektirdiği uyarlamalar gerçekleşti­
rilebilir. Sözgelimi, örnek doğrudan ışık mikroskop altında
incelenirken o anda seçilemeyen yapı bilgisayar üzerinden
kontrast artırma tekniği ile görünebilir hale getirilebilir. Gö­
rüntü analizi için geliştirilen yazılımlar mikroskobik yapıla­
rın ölçülmesine olanak sağlar.
FAZ KONTRAST MİKROSKOP
Bazı optik düzenlemeler boyanmamış hücrelerin
ve doku kesitlerinin incelenmesine olanak sağlar.
Boyanmamış biyolojik örnekler genellikle saydam­
dır ve biyolojik örneğin tüm bölümleri hemen aynı
optik yoğunluğa sahip olduğundan ayrıntılı olarak görüntü­
lenmesi güçtür. Ancak faz kontrast mikroskobu, geçirgen
nesneden seçilebilir görüntüler elde edebilen bir mercek sis­
temine sahiptir (Şekil 1-3).
4 / BOLUM 1

Şekil 1-3. Kültürde çoğaltılmış olan nöral kabartı (krista) hücreleri­

nin farklı optik tekniklerle görünüşü. Hücreler boyanmamıştır ve her
üç fotoğrafta da aynı hücreler görülmektedir. Her fotoğrafta görün­
tüye uyum açısından pigmentli iki hücreye dikkat edin. A: gelenek­
sel ışık mikroskobu. B: faz kontrast mikroskobu. C: Nomarski dife-
rensiyal girişim mikroskobu. Büyük büyütme (S. Rogers’ın izniyle}.

Faz kontrast mikroskobunun temel ilkesi ışığın, farklı kır­

ma indislerine sahip hücre ve hücre dışı yapılardan geçerken,
hızını ve yönünü değiştirmesine dayanır. Bu değişiklikler, bir­
ikiriyle bağlantılı olarak, yapıların daha açık ya da daha koyu
görünmesine sebep olur. Boyanmamış hücrelerin ve doku ke­
sitlerinin gözlemlenmesinde kullanılan başka bir yol da canlı
hücre ve dokuların iiç boyutlu olarak görünmesini sağlayan
Nomarski değişimli girişim mikroskobudur (Şekil 1-3).

POLARİZASYON (KUTUPLAŞTIRMA)
MİKROSKOBU
Kutuplaştırma mikroskobu yüksek düzeyde düzen­
lenmiş moleküllerden oluşan yapıların tanınmasını
sağlar. K u tup laştıncı bir filtreden geçen normal ışık
sadece bir yönde titreşerek filtreden çıkar. Mikroskop­
taki bu filtrenin üzerine ikinci bir filtre, ana ekseni ilk filtreye

Ş ekil 1-4. Kutuplaştırma ışık mikroskobu. Sıçan mezente-

rinden alınan küçük bir parça kolajen liflerine yönelik olarak
pikrosirius yöntemiyle boyandı. Daha sonra mezenter lam
üzerine kondu ve alttan aydınlatma ile incelendi. Kutuplaş­
tırılmış ışık altında, kolajen lifleri yoğun çift kırınma sergiler
ve parlak ya da sarı görünür. Orta büyütme.
 HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 5

dik olacak hiçimde yerleştirildiği zaman ışık geçmez ve hu du­

rumda karanlık alan etkisi oluşur. Bununla birlikte polarize edi­
ci iki l’iltre arasına, belli bir yöne doğru yönlenmiş moleküller
(örneğin selüloz, kolajen, mikrotiibiiller, mikrofilamanlar) içe­
ren doku yapıları yerleştirilmiş ise, belli bir düzende yinelenen
moleküller yapılar, pokırizörden çıkan ışığın eksenini saptırırlar.
Sonuç olarak koyu zemin üzerinde yapılar parlak görünür (Se­
kil 1-4). Kutuplaştırılmış ışığın titreşim yönünü saptırma yetene­
ğine çift kırma denir ve bu özellik, kristalli maddeler ya da
yönlenmiş moleküller içeren maddelerde mevcuttur.

KONFOKAL MİKROSKOP
f =\ -, Konfokal mikroskop bir hücre ya da kesitin çok in-
ce bir düzlemine tam olarak odaklanabilmeyi ola-
nakli kılar. Işık mikroskoptaki odak derinliği, özel­
likle küçük büyütme objektiflerinde, oldukça uzun­
dur. Bu durum, örnek üzerinde oldukça derin bir bölgenin
net görünmesi, sonuçta 3 boyutlu bir nesnedeki görüntüle­
rin üst üste gelmesi sonucunu doğurur. Konfokal mikrosko-
pun en önemli özelliklerinden birisi, odaklanan bölgede çok
ince bir düzlemin net görünmesidir. Bu sonucu yaratan tek­
niğin dayandığı ilkeler şu şekilde sıralanır: (1.) örnek çok in­
ce bir ışık demetiyle aydınlatılır (oysa ışık mikroskopta ör­
nek üzerine geniş bir ışık demeti düşmektedir); (2) örnekten
gelen görüntü küçük bir delikten geçer. Bunun sonucunda
yalnız odaklanan düzlemdeki görüntü algılayıcıya ulaşması­
na karşın, bu düzlemin önünde ve arkasında kalan görüntü­
ler engellenir (Sekil 1-5). Odak dışında kalan nesnelerin ka­
Şekil 1-6. Konfokal mikroskobun pratik düzenlemesi. La­
rışan görüntüleri ortadan kalkar ve bu şekilde, odaktaki nes­
zer kaynağından gelen ışık, örnek üzerine düşer ve yansır.
nenin görüntüsü ışık mikroskoptakinden daha net ve yeri
Huzme ayırıcı ile yansıyan ışık deliğe ve algılayıcıya yön­
daha kesin görülebilir.
lendirilir. Odaklanılan düzlemin altında ya da üzerinde bu­
Uygulamaya dönük nedenler yüzünden, çoğu konfokal
mikroskopta aşağıda belirtilen düzenleme kullanılmaktadır
lunan örnek bileşenlerinden gelen ışık engellenir. Daha bü­
(Şekil 1-6): (1) ışık kaynağı olarak lazer kullanılır; (2) ışık yük alanları incelemek üzere örnek, lazerle taranır.
kaynağı çok küçük bir nokta halinde olduğundan, daha ge­
niş alanları gözlemlemek için örnek üzerinde hareket etıiril- indidir (tarama); (3) incelenecek olan örneğin floıesan bir
molekülle İşaretlenmesi gerekir (bu, rutin kesitlerle çalışıla-
maz anlamına gelmektedir); (4) örnekten yansıyan ışık, gö­
Olası odak rüntünün oluşturulmasında kullanılır; (5) yansıyan ışık, bu­
düzlemleri lucu tarafından yakalanır ve işaret, elektronik olarak alıcıda
As görülebilecek hale getirilir.
Her seferinde çok ince bir düzlem odaklanabildiğinden,
birkaç net düzlemi birleştirmek ve bu şekilde 3 boyutlu gö­
rüntüye dönüştürmek olasıdır. Bu özellikler, konfokal mik­
roskobu bilgisayara bağımlı bir teknik haline getirmektedir.

Şekil 1-5. Konfokal mikroskobun ilkesi. Bir kesit düzlemin­
den gelen çok küçük bir ışık demeti iğne deliğinden geçiri­
lerek algılayıcıya ulaşırken, başka düzlemlerden gelen de­
metler engellenir. Bu sayede her seferinde örneğin yalnız­
ca çok ince bir düzlemine odaklanılır.
FLORESAN MİKROSKOP
Belli floresan maddeler uygun dalga boyundaki ışık altına
tutulduğunda daha uzun dalga boyunda ışık yayarlar. Bu
olaya floresans denir. Floresan mikroskopta doku kesitleri,
genelde yayılan ışık yelpazesinin görülebilir kısmında yer
alacak şekilde morötesi ışık altına tutulur. Floresan madde­
ler karanlık bir zemin üzerinde parlak, ışıltılı parçacıklar şek­
linde izlenir. Güçlü bir morötesi ışık kaynağının kullanıldığı
bir mikroskopla araştırıcının gözlerini korumak için objektif
merceklerinden sonra morötesi ışığı süzecek olan özel filtre­
ler bulunmaktadır.
Hücrelerin iri moleküllerine karşı çekiciliği olan floresan
bileşikler, floresan boyalar olarak kullanılmaktadır. Fn yay-
6 / BÖLÜM 1
Şekil 1-7. Kültürde çoğaltılarak akridin turuncusu ile boya­
nan böbrek hücrelerinin mikroskop fotoğrafı. Floresan mik­
roskopta DNA (çekirdeklerin içinde) sarı, RNA’ dan zengin
sitoplazma kırmızı-turuncu renkte görünmektedir. (A. Geral-
des ve JMV Costa'nın izniyle).
gın kullanılan boya DNA ve RNA ile bileşik oluşturabilen ak­
ridin turuncusudur. Floresan mikroskopta incelendiğinde
DNA-akridin turuncusu kompleksi sarımsı-yeşil ışık yayar­
ken, RNA-akridin turuncusu kompleksi kırmızı-turuncu ışık
yayar. Bu şekilde hücrelerin içindeki niikleik asitleri belirle­
mek ve yerlerini saptamak mümkündür (Şekil 1-7). Floresan
mikroskobun başka bir kullanım alanı da floresan maddele­
rin (flöresem izotiyosiyanat gibi) doku bileşenlerine özel
olarak bağlanacak olan belirteç moleküllerle birleştirilmesi
ve bu sayede söz konusu bileşenlerin mikroskopta saptan­
masıdır (bkz. Moleküller Arasındaki Yüksek Çekimli Etkile­
şimlere Dayalı Saptama Yöntemleri).
ELEKTRON MİKROSKOP
Hem transmisyon hem de tarama (scanning) elekt­
ron mikroskopları, elektronlarla doku bileşenleri­
nin etkileşmesi temeline dayanır.
Transmisyon Elektron Mikroskobu
Elektron mikroskobu, yüksek çözümleme gücü ile inceleme­
ye olanak veren (0.1 nm) bir görüntüleme sistemidir. Bunun­
la birlikte, uygulamada kaliteli cihazların çoğunda çözümle­
me gücü 3 nm. civarındadır. Bu çözümleme gücü, görüntü
ayrıntılarının -400.000 kez büyütülerek görülebilmesini sağlar.
Ne yazık ki, bu büyütme yalnız yalıtık molekülleri ya da par-
tikiilleri görüntülemede kullanılr. Çok ince doku kesitlerinin
ayrıntıları yaklaşık 120.000 büyütmede görülebilmektedir.
Transmisyon elektron mikroskobunun çalışması, ışığın
cam merceklerdeki sapma davranışının benzeri olan, elekt­
ron demetinin elektromanyetik alanlarda sapma ilkesine da­
yanır. Elektronlar, vakum ortamında metal (genelde tungs­
ten) bir Ulamanın (katot) yüksek derecede ısıtılmasıyla elde
edilir. Elektronlar salıverildikten sonra, katot ile anot arasın­
da yaklaşık öü-100 kV ya da daha fazla gerilime sokulur.
Anot, merkezinde ufak bir delik olan metal bir plakadır.
Elektronlar katottan anoda doğru ivme kazanarak hızlanır,
anodun merkezindeki açıklıktan geçer ve tüpün içine gire­
rek kesintisiz bir elektron akımı (demeti) oluştururlar. Bu
demet, kabaca optik mikroskopta olduğu gibi, elektrik bo­
binleri tarafından saptırılır, çünkü elektromanyetik alana gi­
ren elektronlar yön değiştirir. Bu nedenle elektron mikros­
kopların elektrik bobinlerine elektromanyetik mercek denir.
Elektron mikroskobun parçaları, optik bölümler genel­
likle üstte yer almasına karşın, optik mikroskopla çok ben­
zeşmektedir (Şekil 1-9). Birinci mercek, elektron demetini
kesit üzerine odaklayan bir kondansatörden oluşmaktadır.
Bazı elektronlar kesitteki atomlarla etkileşime girerek yolu­
na devam ederken, diğerleri etkileşmeksizin, örneğin için­
den geçer. Elektronların büyük bir bölümü büyütülmüş gö­
rüntüyü oluşturan ve daha sonra bu görüntüyü başka bir bü-
yütücü merceğe gönderen objektife ulaşır. İnsan gözü elekt­
ronlara karşı duyarlı olmadığından, görüntü son aşamada
floresan bir ekrana ya da fotoğraf plakalarına veya elektro­
nik kameraya düşürülür. Transmisyon elektron mikrosko­
bunda elde edilen görüntülerin büyük bölümü floresan ek-
Vy
I •\
f
Şekil 1-8. JEM-1230 modeli elektron mikroskobun fotoğra­
fı (JEOLA.B.D. Inc., Peabody, MA izni ile).
 HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 7

Bu mikroskop, örnek üzerinde bir noktadan başka bir nok­

taya sırayla hareket ettirilen (tarama) çok ince bir elektron
demeti oluşturur. Transmisyon elektron mikroskobundan
farklı olarak, elektronlar örneğin içinden geçmez (Şekil 1-
10). Elektronlar, daha önceden doku üzerine kaplanan çok
ince bir metal tabaka üzerine çarpar ve yansır ya da saçılır.
Bu elektronlar bir algılayıcı tarafından yakalanarak yükselti­
cilere ya da başka cihazlara aktarılır ve oluşturulan sinyalin
son biçimi bir televizyon monitörüne aktarılır. Oluşan gö­
rüntüler siyah beyazdır. Sonuçta çekilen fotoğraflar kolayca
anlaşılır. Çünkü, tıpkı olağan yaşamımızda olduğu gibi yu­
karıdan aydınlatma sonucu oluşan aydınlık ve gölgeli alan­
larla dolu bir görüntü elde edilir. Tarama elektron mikrosko­
bu yalnız yüzeyleri gösterir. Organların içi, dondurulmaları
ve iç yüzeylerini ortaya çıkarmak üzere kırılmalarıyla incele­
nebilir.

DOKU KESİTLERİNDE OTORADYOGRAFİ

Otoradyografi, doku kesitlerindeki biyolojik olayla­
rın radyoaktivite ile araştırılmasıdır. Otoradyografi-
de, yayılan radyasyonun fotoğraf emülsiyonları
üzerindeki etkileri ile dokulardaki radyoaktif mad­
delerin yeri belirlenir. Emülsiyondaki gümüş bromür kristal­
leri tıpkı normal fotoğrafta ışığa karşı olduğu gibi, radyoak­
tiviteyi saptayan mikro algılayıcılar işlevini görür. Çalışmanın

Şekil 1-9. Transmisyon elektron mikroskobunun mercekle­

rinin ve elektron demetinin izlediği yolun şeması. CCD,
akım yüklenmiş cihaz

rantı çarpan elektronlarla, mikroskobun tüpü içinde kalan

elektronlar arasındaki dengeye bağlı olarak oluştuğundan,
ortaya çıkan görüntü daima siyah beyazdır. Elektron mikros­
kop fotoğrafının koyu alanları elektron yoğun, açık renkli
alanlar ise elektron geçirgen olarak adlandırılır.
Elektron mikroskopta örnek ile elektronlar arasında uy­
gun bir etkileşim oluşturmak için kesitlerin çok ince (40-
90nm) olması gerekir; bu yüzden örnek ep oksi p la stik içine
gömülür. Bu şekilde hazırlanan bloklar ancak cam ya da el­
mas bıçaklarla kesilebilecek kadar sert olur. Çok ince alıntın
kesitler küçük metal ağlar üzerinde toplanır ve analiz için
mikroskobun içine konur.
Elektron mikroskopta kullanılan dondurma teknikleri
yöntemi dokuları tespit etmeye ve gömmeye gerek olmaksı­
zın incelemeyi olası kılar. Bu teknik güç olmasına karşın, or­
taya çıkan hatalar başka yöntemlerdekinden daha azdır.
Dondurulmuş dokular kesilebilir ve bunların üzerinde histo-
kimya, ya da imünohistokiıııya çalışılabilir veya dokular, zar­
larının iç yapısı incelenmek üzere dondurulduktan sonra kı­
rılabilir (dondurma-kırma).

Tarama Elektron Mikroskobu

Tarama elektron mikroskobu hücrelerin, dokuların ve or­
ganların yüzeyine ait yakıncı 3 boyutlu görüntüler oluşturur. Şekil 1-10. Taramalı elektron mikroskobunun'şeması.
8 / BÖLÜM 1

Şekil 1-11. Öldürülmeden

8 saat önce 3H fukoz en­
jeksiyonu yapılmış fare
submandibüler bezinden
hazırlanan otoradyograf-
lar. Üstte: Radyoaktif böl­
geleri belirten siyah gü­
müş granüllerini gösteren
mikrograf. En çok radyo­
aktivite salgı kanalı hücre­
lerinin granüllerinde görül­
mektedir. Büyük büyütme.
Altta: Elektron mikrosko­
bik otoradyografi için ha­
zırlanan aynı dokudaki
hücreler. Büyük büyütme­
de, çoğunlukla granüller
(G) üzerinde ve bez tüme­
ninde (L) yer alan sarmal
yapılar şeklindeki gümüş
tanecikleri (T.G. Lima ve
H.Haddad'ın izniyle).

amacına göre çok larklı moleküller (radyoaktif aminoasitler,
radyoaktif nükleotidler ve radyoaktif .şekerler) kullanılabilir.
Bu moleküller, protein, niikleik asit ya da polisakkarit ve gli-
koprotein gibi daha büyük moleküllerin sentezinde kullanıl­
dıklarından işaret olarak adlandırılırlar. Doku kesitleri hazır­
lanır ve fotoğraf emülsiyonu ile kaplanır. Lamlar, ışık geçir­
meyen kutularda bekletilir ve yeterince pozlama yapıldıktan
sonra, fotoğraf banyosunda geliştirilerek incelenir. Radyas­
yon alan gümüş bromiir kristalleri küçük, siyah gümüş me­
tal tanecikleri haline indirgenir. Radyoaktif moleküller içe­
ren yapılar bu tanecikler tarafından örtülür. Bu işlem hem
ışık, hem de elektron mikroskopta uygulanabilir (Sekil l-
11).
Doku bileşenlerinde radyoaktivitenin yerini göstermek­
le daha fazla bilgi elde edilebilir. Yani, radyoaktif bir amino-
asit kullanılıyorsa, dokudaki hangi hücrelerin proteini daha
fazla, hangilerinin daha az sentezlediğini belirlemek olasıdır,
çünkü, hücrelerin üzerinde yoğunlaşan gümüş grandilerinin
sayısı ile protein sentezinin yoğunluğu doğru orantılıdır.
Radyoaktif bir DNA işareti (ör., radyoaktif tiroidin) kullanıl­
dığında, hangi hücrelerin (ve kaç tanesinin) bölünmeye ha­
zırlandığını belirlemek olasıdır. Sözgelimi, bir hücre prote­
ininin hücrenin neresinde sentezlendiğini ve salgılanıp sal­
gılanmadığını ve salgılanırken hangi yolu izlediğini araştır­
mak isteyen bir araştırmacının yapması gereken, çok sayıda
hayvana radyoaktif aminoasit enjekte ederek, bunları deği-

Şekil 1-12. 3H timidin enjekte edilen bir fareden alınan doku
kesitlerinin otoradyografisi. A: otoradyografi çok uzun süre
pozlandığından radyoaktif çekirdekler yoğun olarak işaret­
lenmiştir ve taneciklerden oluşan koyu bir bulutla kaplı ola­
rak görülmektedir (ok başları). Yüksek büyütme. B: Bağır­
sak salgı bezlerinin tabanındaki pek çok hücre bölünmek­
teydi (ok başları) ancak pankreasta bölünen hücre bulunma­
maktaydı (uzun ok). Küçük büyütme. C: lenf düğümünden
alınan kesitte hücrelerin daha çok yapının germinal merkez­
lerinde bölündüğü görülmektedir (ok). Küçük büyütme. (TMT
Zorn, M Soto-Soazo, CMR Pellegrini ve WE Stumpf’un izniyle).
şik zamanlarda öldürmektir. Deney sırasında farklı zaman
dilimlerinde öldürülen hayvanlardan hazırlanan kesitlerin
otoradyografileri radyoaktif proteinlerin göçünü ortaya ko­
yacaktır. Bir organın hangi bölümünde yeni hücre sentezi­
nin gerçekleştiğini ve bu hücrelerin nereye göç ettiğini araş­
tıracak olan bir araştırmacının yapması gereken de yine bir­
çok hayvana radyoaktif timidin enjekte ettikten sonra, farklı
zamanlarda bu hayvanları öldürmektir. Hazırlanan kesitlerin
otoradyografisi hücrelerin nerede bölündüklerini ve (eğer
öyleyse) nereye göç ettiklerini gösterecektir.
HÜCRE VE DOKU KÜLTÜRÜ
Canlı hücreler vücut dışında da çoğaltılıp, üzerinde
çalışılabilir. Karmaşık bir organizmada, dokular ve
organlar birkaç çeşit hücreden oluşur. Bu hücreler,
yüzlerce farklı molekül içeren kan plazması içinde
yıkanmaktadır. Hücre ve doku kültürü bir molekülün tek bir
hücre ya da doku üzerindeki etkilerini belirlemede çok ya­
rarlı olmuştur. Aynı zamanda canlı hücrelerin davranışlarını
mikroskop altında doğrudan gözlemlemeye olanak tanır.
Canlı hayvanda gerçekleştirilemeyen birçok deney in vitro
gerçekleştirilebilir.
Hücreler ve dokular belli bileşimlerin (tuzlar, aminoasit-
ler, vitaminler) çözeltisi içinde çoğaltılır ve buna sık olarak
serum bileşenleri eklenir. Bir doku ya da organdan kültür ha­
zırlanırken, ilk olarak hücrelerin mekanik olarak ya da doku­
yu enzimlerle işleyerek ayrıştırılması gerekir. Hücreler yalıtıl­
dıktan sonra, süspansiyon halinde ya da bir Petri kutusu ve­
ya lam gibi üzerine genellikle tek tabaka halinde yayılabile­
cekleri bir zeminde çoğaltılırlar (Şekil 1-13). Bu yolla yalıtılan
hücre kültürlerine birincil hücre kültürleri denir. Normal
ve patolojik dokulardan bu şekilde yalıtılan pek çok hücre ti­
HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 9
pi ölümsüzleştirilerek, bunlardan in vitro olarak sonsuza dek
çoğaltılabilen kalıcı birer hücre hattı oluşturulmuştur. Normal
dokulardan elde edilen hücrelerin büyük bir bölümü genetik
olarak programlanmış olan sınırlı bir yaşam süresine sahiptir.
Bununla birlikle, belli değişiklikler (esas olarak onkogenler-
le ilişkili; bkz., 3. Bölüm) hücrenin ölümsüzleşmesini sağla­
yabilir, bu sürece dönüşüm (transformasyon) denir. Dö­
nüşüm ve kültür teknolojisinde sağlanan başka ilerlemeler
sayesinde günümüzde çoğu hücre tipi laboratuarda sınırsız
biçimde elde edilebilmektedir. Canlı hücreler ve dokularla
gerçekleştirilen işlemlerin tümünün mikropsuz bir bölümde,
steril çözeltiler ve gereçler kullanılarak yürütülmesi gerekir.
i KLİNİK BİLGİ
Hücre kültürü normal hücrelerin ve kanserli hüc­
relerin metabolizma çalışmalarında ve yeni ilaç­
ların geliştirilmesinde yaygın biçimde kullanılmış­
tır. Bu teknik, virüsler, mikoplazma ve bazı proto-
zoonlar gibi yalnız hücre içinde çoğalan parazit­
lere yönelik çalışmalarda da yararlı olmaktadır
(Şekil 1-13). Sitogenetik araştırmalarda, insan
karyotiplerinin (bireyin kromozomlarının sayı ve
morfolojisinin) belirlenmesi, deri fibroblastlarının
ya da kan lenfositlerinin kısa süreli kültürü ile
gerçekleştirilir. Genetik bozukluklar olarak adlan­
dırılan çok sayıda hastalığa tanı koymak için, do­
ku kültüründeki hücreler mitoz bölünme anında
incelenerek, bu hastalıklarla ilişkili olduğu göste­
rilmiş olan kromozom sayıları ve morfolojilerinde­
ki anormallikler saptanabilmektedir. Buna ek ola­
rak, hücre kültürü moleküler biyoloji ve rekombi-
nan DNA teknolojisinde kullanılan çağdaş teknik­
lerin temelinde yer almaktadır.
HÜCRENİN BÖLÜMLERİNE AYRILMASI
Hücrelerin ve dokuların organelleri ve diğer bileşenleri hüc­
re parçalanması ile ayrılabilir. Bu işlem, organelleri ve hüc­
re bileşenlerini çöktürme katsayılarına göre ayrıştırmak için
merkezkaç gücünün kullanıldığı fiziksel bir yöntemdir. Bir
partiküliin çöktürme katsayısı, büyüklüğüne, şekline, yo­
ğunluğuna ve ortamın kıvamına bağlıdır. Bu tekniklerle el­
de edilen organellerin saf olup olmadığı elektron mikros­
kopta araştırılabilir (Şekil 1-15), kimyasal bileşimleri ve işlev­
leri in vitro çalışılabilir.
HİSTOKİMYA VE SİTOKİMYA
Histokimya ve sitokimya terimleri esas olarak doku kesit­
lerindeki farklı maddelerin yerini saptamaya yarayan yön­
temleri ifade etmektedir. Bu tür bir bilgiyi elde etmek için
birçok yöntem kullanılmaktadır, bu işlemlerin büyük bölümü
özgün kimyasal tepkiye ya da makromoleküller arasındaki
yüksek çekimli etkileşimlere dayanmakladır. Her iki yöntem
de çoğunlukla ışık ya da elektron mikroskobu ile özgün
maddelerin yerinin saptanmasını sağlayan, çözünmeyen
renkli ya da elektron yoğun bileşiklerin oluşmasını sağlar.
10 / BÖLÜM 1
Şekil 1-13. Doku kültüründe üretilerek, trypanosoma cruzi ile
enfekte edilen tavuk fibroblastlarmın ışık mikroskop fotoğrafı.
Hücrelerin sınırları belirgin görünmese de çekirdekleri (N) ko­
laylıkla seçilebilmektedir. Her hücrede pek çok trypanosom
bulunmaktadır (oklar). Büyük büyütme (S.Yoneda'nın izniyle).
İyonlar
Birçok iyonun (ör. demir, foslat) dokudaki yeri koyu renk,
çözünmez bir ürün oluşturan kimyasal tepkimelerin gerçek­
leştiği bu yöntemlerle belirlenmiştir (Şekil 1-16).
Nükleik Asidler
Hücre çekirdeği içindeki DNA’nın yeri ve miktarı DNA var­
lığında kırmızı renk oluşturan Feulgen tepkimesi ile sapta­
nır. DNA ve RNA, doku kesitlerinin bazik bir boya ile bo­
yanmasıyla da analiz edilebilir. Nükleik asillerin varlığına
bağlı bazofİÜ, kesitlerin DNAaz ya da RNAaz enzimi ile ön­
ceden sindirime tabi tutulmasıyla ortadan kaldırılabilir.
Proteinler
Doku kesitlerinde proteinleri saptamaya dönük genel yöntem­
ler bulunmasına karşın, histomyasa! yöntemler, hücre ve doku­
lardaki özel proteinlerin yerlerinin belirlenmesine genelde ola­
nak tanımazlar. Bu bölümün son kısımlarında da görüleceği gi­
bi, bunun yapılabilmesi imınünlılstokimya ile olasıdır.
Bununla birlikte, büyük bir protein grubu olan enzim­
leri az çok özgül biçimde göstermek üzere kullanılan birkaç
lıistokimya yöntemi bulunmaktadır. Söz konusu yöntemler­
de genellikle enzimlerin özgül kimyasal bağlarla tepkime
oluşturma sığalarından yararlanılır. Histoenzimatik yöntem­
lerin çoğu şu biçimde iş görür: (1) doku kesitleri çalışılmak
istenen enzimin alt katmanını (siibstrat) içeren bir çözeltiye
batırılır; (2) enzimin alt katmanla etkileşmesi sağlanır; (3)
yöntemin bu aşamasında ya da daha sonra, kesit üzerine be­
lirteç bileşik konur; (4) bu bileşik alt katmanın bozunnıası
ya da dönüşmesi sonucu oluşan molekülle tepkimeye girer;
(5) enzimin bulunduğu bölgenin üzerinde, çözünmez olma­
sı gereken ve renkli ya da elektron yoğun olması durumun­
da ışık ya da elektron mikroskop ile görülebilen son tepki­
me ürünü çökeltileri oluşur. Bu tür bir kesit mikroskopla in­
celendiğinde, hücreler (ya da organeller) renkli ya da elekt­
ron yoğun bir madde ile kaplı olarak görünür.
Saptanabilen bazı enzim örnekleri şu şekilde sıralanabilir:
Fosfatlar, vücutta yaygın olarak bulunan enzimlerdir.
Fosforillenmiş moleküllerde fosfat grubu ile alkol kökü ara­
sındaki bağı koparırlar. Fosfatazların renkli, çözünmez tep­
kime ürünü genellikle kurşun fosfat ya da kurşun siilfittir. En
yüksele işlevini alkali pH’da gösteren alkali fosiatazlar sapta­
nabilir (Şekil 1-17). Asit fosiatazlar sık olarak, asit fosfataz
içeren sitoplazma organelleri olan lizozomları göstermek
için kullanılır (Şekil 1-18).
Dehidrojenazlar, hidrojeni bir alt katmandan alıp, bir
başkasına aktarır. Vücutta birçok lıidıojenaz bulunmaktadır
ve bunlar, metabolik işlemlerde önemli rol üstlenirler. De­
hidrojenazlar histokiıııyasal olarak, tespit edilmemiş doku
kesitlerinin hidrojeni alıp, çözünmeyen, renkli bir bileşik ha­
linde çöküntü oluşturan bir molekül içeren katman bileşi­
ğinde inkübe edilmesiyle saptanabilecektedir. Bu yöntemle
siiksinat dehidrojenazm-sitrik asit (Krebs) döngüsünde
önemli bir enzim-mitokondri içindeki yeri belirlenebilir.
Bir çok hücre tipinde bulunan peroksidaz, hidrojen iyon­
larını hidrojen perokside aktararak belli substratların oksitlen­
mesini ve su moleküllerinin oluşmasını sağlayan bir enzimdir.
Bu yöntemde, yeterince tespit edilmiş olan doku kesitle­
ri hidrojen peroksit ve 3,3-dİaminobenzidin içeren bir çözel­
tide bekletilir. Diaminobenzidin peroksidazın varlığında ok­
side olarak, ışık ve eleklronmikroskopta peroksidaz aktivite-
sinin bulunduğu yeri belirlememizi sağlayacak olan kahve­
rengi, çözünmez, elektron yoğun bir çökelti oluşturur. Kan
hücrelerindeki peroksidaz etkinliği lösemilerin tanısı açısın­
dan önemlidir ve bu yöntemle saptanabilmekteclir.
Peroksidaz çok aktif olduğu ve çok kısa sürede büyük
miktarda çözünmez çökelti oluşturduğundan, başka bileşik­
lerin işaretlenmesi uygulamasında önemli bir kullanım akını
bulmaktadır. Peroksidaz molekülleri saflaştırılabilir, yalıtıla-
bilir ve başka bir molekülle eşleştirilebilir. Bu bölümün ile­
risinde moleküllerin peroksidazla işaretlenmesi uygulamala­
rı açıklanmaktadır.
Polisakkaritler ve Oligosakkaritler
Vücuttaki polisakkaritler ya serbest ya da proteinlerle ve li­
pitlerle birleşik halde bulunurlar. Birleşik oldukları durumda
aşırı karmaşık farklı cinsten bir grup oluştururlar. Bunlar, şe­
kerlerde bulunan 1,2 glikol gruplarını aldehiti köklerine dö­
nüştürmeye dayanan periyodik asicl-Schİff (PAS) tepkimesi
ile gösterilebilir. Daha sonra bu kökler Schiff belirteci ile or-
 HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 11

Bütünlüğü bozulmamış hücre

Şekil 1-14. Hücrenin bölümlerine ayrıl­

ması işlemi, diferansiyel santrifüj ile hüc­
reyi oluşturan yapıların ayrılmasını olası
kılar. Sağdaki çizimler merkezkaçla ayır­
dıktan sonra her tüpün altında çöken
hücre organellerini göstermektedir. Mer­
kezkaç kuvveti yerçekimi kuvvetine kar­
şılık gelen g ile ifade edilmektedir. ( 1)
Doku parçası jilet ya da makas ile doğ­
ranır ve benzerleri ayıran aygıt (homoje-
nizatör) ya da ultrason ile ayrıştırılır. (2)
Ayrıştırılan doku yaklaşık 20 dakika bek­
letilir. Hücre kümeleri ve hücre dışı mat-
riksin lifleri dibe çöker (3) Üstte kalan sı­
vı 1000 g ile yaklaşık 20 dakika çevrilir.
Çekirdekler çöktürülür. (4) Üst sıvı
10000 g'de 20 dakika süreyle çevrilir.
Mitokondriler ve lizozomlar çöktürülür.
(5) Üst sıvı 105000 g’de 120 dakika sü­
reyle çevrilir. Mikrozomlar çöktürülür. (6)
Üst sıvıya önce sodyum deoksikolat ek­
lenip, daha sonra 105000 g’de 120 daki­
ka süreyle çevrilirse, mikrozomlar ayrışır
ve endoplazma retikulumu zarları ve ri-
bozomlar halinde ayrı olarak çöker. (İzin
alınarak yeniden çizim ve çoğaltım, Bloom W.
Fawcett DW: A Textbook of Histology, 9. bas­
kı, Sounders, 1968.)
12 / BOLUM 1
taya konur, .söz konusu belirteç kesitte, polisakkaritlerin top­
landığı bölgelerde mor ya da kırmızı renk verir.
FAS tepkimesi ile, vücutta çok yaygın ve bol olarak bulu­
nan serbest bir polisakkarit olan glikojen karaciğerde, iske­
let kasında ve biriktiği başka dokularda gösterilebilmektedir.
Glikoproteinler, küçük, dallanmış şeker zincirleriyle
(oligosakkaritler) ilişkili protein molekülleridir. Protein zin­
ciri oligosakkarit zincirinin ağırlığında ve hacminde etkin rol
oynar. Bazı glikoproteinler asit grubu içermeyip (nötral gli-
Şekil 1-16. Kalsiyum iyonlarını göstermek üzere histokim-
yasal işlem gerçekleştirilen kemik kesitinin mikroskop fo­
toğrafı. Kemikleşmiş dokudaki koyu renk çökelti kalsiyum
fosfatın varlığını göstermektedir. Kesitin üst bölgesinde re-
tepkimeye girmemiş kıkırdak dokusu (pembe boyalı) görül­
mektedir. Orta büyütme.
Şekil 1-15. Yoğunluk düzeyi
oluşturacak şekilde santrifüj-
lenerek ayrılan üç hücre kat­
manının elektron mikroskop
fotoğrafları. A: mikrozomlar-
la bulaşmış mitokondri bölü­
mü, X 13.000, B: mikrozom
katmanı, x 42,500, C: lizo-
zom katmanı, x 25.000. (Ba-
udhin’den.)
Resim 1-17. Alkali fosfataz enzimini göstermek üzere Go-
mori yöntemine göre işlem yapılan sıçan böbrek kesitinin
mikroskop fotoğrafı. Bu enzimin bulunduğu bölgeler (hücre
yüzeyi) yoğun olarak siyah boyanır (oklar). Orta büyütme.
koproteinler), FAS pozitif iken, diğerlerinde sınırlı miktarda
karboksil ya da sülfat kökleri bulunur. Hem glikojen, hem
de nötral glikoproteinler FAS pozitif olduklarından, FAS tep­
kimesinin özgüllüğünü değerlendirmek için normal kesitler­
deki boyanma ile glikojeni parçalayan bir enzimle (ör., tü­
kürük amilazı) ön işleme tabi tutulan kesitlerdeki boyanma
karşılaştırılabilir. Glikojen içeren yapılar FAS tepkimesi ile
yoğun olarak boyanır, ancak amilazla ön işlem yapıldığında
boyanma olmaz. Şekil 1-19’da FAS tepkimesi ile boyanan ya­
pı örnekleri gösterilmektedir.
Glikozaminoglikanlar güçlü anyonik özellik gösteren,
aminli monosakkaritler (amino şekerleri) içeren dallanma­
mış uzun zincirli polisakkaritlerdir. Çok sayıda glikozami-
noglikan zinciri, düzgün aralıklarla bir protein özdek boyun­
ca dizilerek proteoglikanları oluşturur. Bağ dokusu mat-
 HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 13

Şekil 1-18. Asit fosfatazın

saptanması. Sıçan böbrek
hücresinde çekirdeğin (Ç)
üzerinde yer alan 3 adet li-
zozomu (li) gösteren elekt­
ron mikroskop fotoğrafı.
Yapılardaki koyu çökelti
asit fosfatazın bulunduğu
yerlere çökmüş olan kur­
şun fosfattır. X 25000 (E.
Katchburian’ın izniyle).

riksinin önde gelen yapılarından bazılarını proteoglikanlar MOLEKÜLLER ARASINDAKİ YÜKSEK

oluşturur (5. ve 7. Bölümlere bakınız). Glikoproteinlerin ak­
sine, proteoglikanlardaki karbonhidrat zincirleri molekülün
esas bileşenini oluşturur. Glikozaminoglikanlar ve asidik gli-
koproteinler karboksil ve sülfat gruplarının çokluğu nede­
niyle güçlü anyonik özelliğe sahiptir. Bu nedenle, bunlar al-
siyan mavisi boyasıyla kuvvetli tepkime verirler.
ÇEKİMLİ ETKİLEŞİMLERE DAYALI
SAPTAMA YÖNTEMLERİ
Bir doku kesitinde bulunan özgül bir molekül, o molekül ile
özel olarak etkileşen bileşikler kullanılarak saptanabilir. Mo­
lekülle etkileşecek olan bileşiklerin ışık ya da elektron mik-

Lipitler
Lipitler en iyi şekilde, lipit içinde çözünebilen boyalarla gös­
terilirler. Bu yöntemde, dondurulmuş kesitler, uygun boya­
larla doyurulmuş alkolik çözeltiler içine daldırılır. Sonra bo­
ya, alkolden hücresel lipid damlacıklarına doğru göç eder.
Bu amaçla en çok Sudan IV ve Sudan siyahı boyaları kulla­
nılır. Boya hücredeki lipit damlacıkları içinde çözülerek kır­
mızı ya da siyaha boyar. Kolesterol ve kotesterol esterleri,
fosfolipler ve glikolipidlerin belirlenmesi için kullanılan ek
yöntemler, farklı tür lipidterin hücre içine biriktiği nıetabolik
hastalıkların tanısında yararlıdır.

ims
k l in ik b il g i

Laboratuvar tamda demir için Perls reaksiyonu,

glikojen ve glikozaminglikanlar için PAS-amilaz ve
alsiyan mavisi tepkimesi gibi pek çok histokimya-
sal yöntem sık olarak kullanılır. Lipitlere yönelik
tepkimeler rutin olarak dokularda demir (hemok-
romatoz, hemosideroz, glikojen (glikojenoz), gli­
kozaminglikanlar (mukopolisakkaridoz) ve sfingo- Şekil 1-19. PAS ile boyanmış olan ince bağırsak vilusunun
lipidler (sfingolipidoz) birikimine yol açan bir has­ mikroskop fotoğrafı. Hücre yüzeyindeki fırçamsı kenar (ok­
talığı bulunan hastalardan alınan doku biyopsile­ lar) ve goblet hücrelerinin salgı ürünündeki boyanma yük­
rinde lipit reaksiyonları rutin olarak kullanılır. sek düzeydeki polisakkarid içeriği yüzünden yoğundur.
Karşıt boya hematoksilen. Büyük büyütme.
14 / BOLUM 1
Şekil 1-20. Başka bir moleküle karşı çekim gücü bulunan
bileşikler bir belirteçle işaretlenip, o molekülü göstermek
için kullanılabilir. (1) A molekülü, B molekülünün bir bölü­
müne karşı yüksek ve özgül bir çekim gücüne sahiptir. (2)
A ve B karıştırıldığında, A molekülü B molekülünün tanıdı­
ğı bölümüne tutunur. (3) A molekülü ışık ya da elektron
mikroskopta görülebilen bir belirteçle işaretlenebilir. Bu be­
lirteç, floresan bir bileşik, peroksidaz gibi bir enzim, altın
parçacığı ya da radyoaktif bir atom olabilir. (4) İşaretlenmiş
A molekülü ile kuluçkalanan (inkübasyon) hücrede ya da
hücre dışı matrikste B molekülü varsa, B molekülünü sap­
tamak olasıdır.
roskopu ile belirlenebilecek olan bir belirteçle işaretlenmesi
gerekir (Şekil 1-20). En sık kullanılan belirteçler floresan bi­
leşikler (floresan ya da lazer mikroskopu ile görülebilir),
radyoaktif atomlar (otoradyografi ile saptanabilir), peroksi­
daz molekülleri (hidrojen peroksit ve 3,3-diaminobenzidin
ile enzim gösterildikten sonra saptanabilir) ya da başka en­
zimler (ilgili sübstratlarıyla saptanabilir) ve ışık ve elektron
mikroskopunda görülebilen metal (genellikle altın) parça­
cıklarıdır. Bu yöntemler genellikle şekerleri, proteinleri ve
nükleik asitleri saptamada kullanılır.
Diğer moleküllerle özgül olarak etkileşen bileşiklere örnek
olarak falloidin, protein A, lektinler ve antikorlar gösterilebilir.
Bir mantardan (Amanita phalloides) elde edilen falloidin,
aklinle güçlü bir biçimde etkileşim gösterir ve genellikle mik-
rofilamanları göstermek için floresan boyalarla işaretlenir.
Staphylococcus aureus’tan elde edilen bir protein olan
protein A immünglobulin molekülünün (antikor) Fc bölge­
sine bağlanır. Protein A bir belirteçle işaretlendiğinde im-
münglobulinler saptanabilir (bkz. İmmünohistokimya).
Lektinler, esas olarak bitki tohumlarından türetilen pro­
teinler ya da glikoproteinlerdir ve yüksek bir çekim ve öz­
güllükle karbonhidratlara bağlanırlar. Farklı lektinler özgül
şekerlere ya da şeker kalıntı dizilerine bağlanırlar. Lektinler,
glikoproteinlere, proteoglikanlara ve glikolipitlere bağlanır­
lar ve özgül şeker kalıntı dizilerini içeren zar moleküllerini
betimlemek için yaygın olarak kullanılırlar.
İmmünohistokimya
Moleküller arasında yüksek düzeyde özgül etkileşimlerden
birisi de antijen ile antikor arasında gerçekleşir. Bu nedenle
özgül proteinlerin yerini belirlemede en büyük yararı işaret­
li antikorların kullanıldığı yöntemlerin sağladığı kanıtlanmış­
tır. Vücutta, kendi (öz) moleküllerini yabancı moleküllerden
ayırt edebilen hücreler bulunmaktadır. Vücut, yabancı mole­
küllerle— antijenlerle — karşılaştığında, bunlarla özgül ola­
rak etkileşen ve antijene bağlanan proteinler— antikorlar—
üreterek yabancı maddenin ortamda etkisiz kılınmasına yar­
dımcı olur. Antikorlar, immünglobulin olarak adlandırılan
büyük bir aileye ait proteinlerdir.
İmmünohistokimyada, belli bir proteini barındırabileceği
düşünülen doku kesiti (ya da kültürde çoğaltılmış olan hüc­
reler) bu proteinin antikorunu içeren bir çözelti içinde ku-
luçkalanır (inkübasyon). Antikor, özgül olarak bu proteine
bağlandıktan sonra, antikoru işaretlemek üzere kullanılan
bileşiğin tipine bağlı olarak, ışık ya da elektron mikroskop
ile söz konusu proteinin yeri belirlenebilir.
İmmiinhistokimya için gereken en önemli koşullardan biri­
si, belirlenecek olan proteine karşı bir anlikomn bulunmasıdır.
Yani, proteinin daha önceden saflaştırılarak ayrılması, bu şekil­
de antikorların üretilebilmesi gerekir. Şekil 1-21 ve 1-22’de pro­
teinlerin ayrılmasına ilişkin bazı yöntemler gösterilmektedir.
POLİKLONAL VE MONOKLONAL ANTİKORLAR
Amacımızın, belli hayvan türlerinin (örneğin sıçan ya da in­
san) x proteinine karşı antikorlar üretmek olduğunu varsa­
yalım. X proteini daha önce yalıtılmış ise, başka bir türe (ör.,
tavşan ya da keçi) enjekte edilir. Söz konusu protein bu hay­
van için yabancı— yani antijen— olarak algılanacak kadar
farklıysa, hayvan, bu proteine karşı antikorlar üretecektir
(ör., sıçan x ’ine karşı tavşan antikoru ya da insan x ’ine kar­
şı keçi antikoru). Bu antikorlar, hayvanın plazmasından top­
lanır ve immünohistokimya için kullanılır.
X proteini enjekte edilen hayvanların birkaç lenfosit gru­
bu (klonu) x proteininin farklı bölgelerini tanıyabilir ve her
bölüme karşı farklı antikor üretebilir. Bu antikorlar poliklo-
nal antikorlardan oluşan bir karışım oluştururlar.
Bununla birlikte, x proteinini hücre kültüründe yaşatılan
lenfositlere (aslında tümör hücrelerine tutunmuş lenfositler)
yönelik olarak elde etmek de olasıdır. Farklı lenfosit klonla-
rı x proteininin birkaç bölümüne karşı farklı antikorlar üre­
tecektir. Her klon, x proteinine karşı farklı antikorlar ayrı
olarak toplanabilecek şekilde birbirinden ayrı olarak yalıtıla-
bilir ve kültürde yaratılabilir. Bu antikorların her biri bir mo-
noklonal antikordur. Monoklonal antikor kullanımının,
poliklonal antikor kullanımına göre bir çok avantajı bulun­
maktadır: söz gelimi, belirlenmek istenen proteine karşı
yüksek düzeyde özgül ve buna güçlü bir biçimde bağlana­
cak monoklonal bir antikor seçilebilir. Bu yüzden, özgül ol­
mayan başka proteinlerin, x proteininin saptanmasını güç­
leştirebilecek biçimde bağlanması engellenmiş olur.
 HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 15

Doğrudan immünohistokimya yönteminde, antiko­
run (ister monoklonal, isler poliklonal) uygun bir etiketle
işaretlenmesi gerekir. Doku kesitleri, x ’e karşı işaretlenmiş
antikorla kuluçkalamr, antikor özgül olarak etkileşime girer
ve x proteinine bağlanır. Bağlanmayan antikoru uzaklaştır­
mak amacıyla kesit yıkanır (Şekil 1-23). Kullanılan işaretleyi­
ci
0 kobik teknik kullanılarak saplanabilir. Avidin-biyotin tekniği
ciye (lloresan bileşik, enzim ya da altın parçacıkları) bağlı
olarak, kesit ışık mikroskobu veya elektron mikroskobu ile
incelenir. İşaretleyici olarak peroksidaz ya da başka bir en­
zim kullanılması durumunda doku kesiti mikroskopla ince­
lenmeden önce enzimin saptanması gerekir (bkz. Histokim-
ya ve Sitokimya). Doku kesitinde x proteinini içeren alanlar
belirteç enzimin varlığına bağlı olarak lloresan özellik kaza­
nacak ya da üzeri altın parçacıklarıyla veya koyu renk bir
çökelti ile kaplanacaktır.
Dolaylı immünohistokimya yöntemi daha duyarlıdır
ancak daha fazla basamak içerir. Sıçanlarda bulunan bir x pro­
teinini saptamak istediğimizi varsayalım. İmmiinohistokimya-
sal reaksiyona yönelmeden önce iki işlemin gerçekleştirilme­
si gerekir: (T) öncelikle başka bir hayvan türünde (ör., tav­
şan), sıçan x proteinine karşı antikorların üretilmesi gerekir;
(2) bu işleme koşut olarak, normal (enjeksiyon yapılmamış)
bir tavşandan alınan immiinglobulinin üçüncü bir hayvan tü­
rüne (ör., koyun ya da keçi) enjekte edilmesi gerekir. Tavşan
immünglobulinleri koyun ya da keçi tarafından yabancı ola­
rak benimsenir ve bu nedenle o hayvanda antikor (anti-anti-
kor ya da anti-immünoglobulin) oluşturma niteliğine sahiptir.
Dolaylı immiinohistokimyasal saptama yönteminde ilk
olarak x proteini içerdiğine inanılan sıçan dokusu kesiti tav­
şan anti-x antikoru ile kuluçkalamr. Yıkamadan sonra doku
kesitleri tavşan antikorlarına karşı işaretlenmiş koyun ya da
keçi antikorları ile kuluçkalamr. Anti-antikorlar x proteinini
tanımış olan tavşan antikorlarını tanıyacaktır (Şekil 1-24). X
proteini, ikincil antikorda kullanılan belirtece uygun mikros­
gibi diğer ara moleküllerin kullanıldığı başka dolaylı yön­
temler de bulunmaktadır.

> | k l in ik b il g i

İmmünositokimya, hücre biyolojisindeki araştır­

malara ve tıbbi tanı yöntemlerinin geliştirilmesine
somut olarak katkıda bulunmaktadır Şekil 1-
25 ’ten 1-28'e dek molekülleri immünohistokimya-
sal olarak saptama yöntemlerine ilişkin örnekler
gösterilmektedir. Tablo 1-1’de klinik uygulamada
kullanılan immünositokimyasal yöntemlerin bazı
alışılmış uygulamaları gösterilmektedir.

Şekil 1-21. Protein yalıtma yöntemleri olan ultrasantrifüj (A) ve kromatog-

rafi (B). A: Homojenize edilen hücrelerden ya da dokulardan elde edilen
protein karışımı birkaç saat boyunca yüsek hızda çevrilir. Proteinler mole­
küllerin büyüklüğüne ve yoğunluğuna bağlı olarak birkaç banda ayrılır. Ult­
rasantrifüj medyumu süzülerek daha sonra analiz edilebilecek biçimde
farklı proteinleri içeren birkaç fraksiyon halinde toplanır. B: Homojenize
edilen hücrelerden ya da dokulardan elde edilen protein karışımını içeren
çözelti, farklı kimyasal özelliklere sahip parçacıklarla dolu olan bir kolon
içine konur. Sözgelimi bu parçacıklar farklı elektrostatik yüklere (proteinle­
ri yüklerine göre çeken) ya da farklı boyda gözeneklere (farklı boy mole­
külleri geçiren elek işlevi gören) sahip olabilir. Proteinlerin sütundan geçi­
şi sırasında parçacıklarla etkileşimlerine göre hareketleri yavaşlar. Akış ta­
mamlandığında, farklı protein grupları ayrı olarak toplanabilir.
16 / BÖLÜM 1

In Situ Hidridizasyon Teknikleri maktadır. Hibridizasyon, tamamlayıcı olması durumunda

birbirini tanıyan iki niikleik asit dizisini (DNA ile DNA, RNA
Modern hücre biyolojisinde uğraşılan temel işi, moleküller
ile RNA ya da RNA ile DNA) arasında bağlantı oluşturulma­
düzeyde hücrelerin işlevlerini anlamak oluşturmaktadır. Bu
sıdır. Niikleik asit dizilimleri arasındaki benzerlik ne denli
amaca ulaşmak için, DNA’dan proteine bilgi akışı işlemine
fazlaysa, tamamlayıcı dizilerden çift sıralı “hibrid” molekül­
katılan moleküllerin analizine olanak tanıyan tekniklere ge­
lerin oluşması o denli kolaydır. Bu durumda hibridizasyon-
reksinim vardır. Bu tekniklerin çoğu hibridizasyona dayan­
la, özgül DNA ve RNA dizilerini saptamak olasıdır.

İN SiTU HİBRİDİZASYON

Söz konusu teknik hücrelere ve doku kesitlerine, yaymalara

A ya da mitozda dağılmış kromozomlara doğrudan uygulandı­
ğında, in situ hibridizasyon adını alır. Bu teknik hücrede öz-

Tablo 1-3. Hastalıkların immünohistokimyasal yöntemlerle

tanısı ve sağaltımı açısından önem taşıyan ve yaygın olarak
kullanılan proteinlerden (antijenler) bazıları.

A ntijenler Tam

Ara filam an proteinleri

Sitokeratinler Epitel kökenli tümörler:

Glial fibriler asit proteini Glıa hücreli bazı tümörler
Vimentin Bağ dokusu tümörleri
Desmin Kas tümörleri

Diğer proteinler

Protein ve Protein ya da polipeptid

polipeptid hormonlar hormon üreten tümörler

Karsinoembriyonik antijen (CEA) Salgı bezi tümörleri, esas

olarak sindirim sistemi ve
meme tümörleri

Prostata özgü antijen Prostat bezi tümörleri

B Steroid hormon reseptörleri Meme kanal epiteli

tümörleri
O
Virüsler tarafından yapılan Özgül virüs enfeksiyonları
antijenler

Şekil 1-22. Jel elektroforezi: Protein ayırma yöntemidir. A:

Proteinlerin ayrılması. (1) Homojenize edilen hücrelerden
ya da dokulardan protein karışımları elde edilir. Protein alt
f birimlerini açmak ve birbirinden ayırmak için genellikle güç­
lü bir deterjan (sodyum dodesil sülfat) ve merkaptoetanol
M ™ “ ile işlem yapılır. (2) Örnekler elektriksel alan oluşturulan
---- ► poliakrilamid jel havuzlarına konur. Proteinler boyutlarına
OD «=* czd
ve şekillerine göre jel içinde hareket eder. (3) Jel üzerine,
diğer proteinlerin molekül kütlesini belirlemek üzere olarak
^_________ J molekül ağırlığı bilinen (referans) proteinlerden oluşan bir
Jel X-ışmı filmi karışım eklenir. B: Proteinlerin saptanması ve belirlenme­
si. (1) Boyama. Tüm proteinler aynı renk boyanır. Renk yo­
O ğunluğu protein derişimi ile doğru orantılıdır. (2) Otorad-
yografi. Radyoaktif proteinler otoradyografi ile saptanabilir.
Jel üzerine belli bir süreyle röntgen filmi konur ve sonra bu
film banyo edilir. Radyoaktif proteinler film üzerinde koyu
renk bandlar biçiminde görünecektir. (3) İmmün işaretle­
me. Proteinler jelden, nitroselüloz bir zar üzerine aktarıla­
Nitroselüloz bilir. Bu zar, örnekte bulunabilecek antijenlere karşı oluştu­
zar rulan antikor ile inkübe edilir.
 HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 17

Şekil 1-23. Doğrudan immünhistokimya yöntemi. (1) İmmünglobulin molekülü (Ig). (2) Poliklonal antikor üretilmesi. Sıçan­
dan elde edilen x proteini tavşana enjekte edilir. X proteinine karşı bir miktar tavşan Ig’si oluşturulur. (3) Antikorun işaret­
lenmesi. Tavşan Ig'leri bir belirteçle işaretlenir. (4) immünhistokimya tepkimesi. Tavşan Ig’leri x proteinini farklı bölümleri­
ni tanır ve buralara bağlanır.

gül bir DNA dizisi (bir gen ya da genin bir bölümü) bulun­
ması durumunda, özgül bir genin okunduğu hücrelerin han­
gileri olduğunu belirlemek ya da özgül bir kromozomda bu­
lunan bir genin yerini saptamak için idealdir. İlk olarak hüc­
re içindeki DNA’nın ısı ya da doğasını bozucu maddeler kul­
lanılarak denatüre edilip, iki DNA iplikçiğinin birbirinden
ayrılması gerekir. Daha sonra bu iplikçikler, tek iplik üzerin­
de belirlenmek istenen dizinin karşılığını taşıyan DNA ya da
RNA parçacığı ile “hibridleştirilmeye" hazır hale gelir. Bu di­
ziye prob adı verilir. Prob, klonlanarak, hedef diziyi PCR ile
çoğaltarak ya da istenen dizi kısaysa sentezleyerek elde edi­
lebilir. Probun, genellikle radyoaktif bir izotop (otoradyog-
rafi ile saptanabilir) ya da immiinohiztokimya ile belirlene­
bilen değiştirilmiş bir nükleotid (digoksigenin) gibi bir işa­
retleyici ile işaretlenmesi gerekir.
İn situ hibridizasyonda, doku kesiti, kültürde çoğaltılan
hücreler, yaymalar ya da mitoz sırasında patlatılmış olan
hücrelerin kromozomlarının ısıtılarak çift sıralı DNA’larının
ayrılması gerekir. Daha sonra örneğin üzerine hibriclizasyon
için gereken süre boyunca probu içeren çözelti konur. Pro­
bun fazlası yıkandıktan sonra, taşıdığı işaret aracılığıyla tu­
tunmuş olan probun yeri belirlenir (Şekil 1-29).
Hibridizasyon, katı ortamlarda saflaştırılmış DNA ya da
RNA ile de gerçekleştirilebilir. Niikleik asit karışımları ağar
jeli ya da poliakrilamid jeli içinde elektrolorezle ayrılır. Poli-
akrilamid jeli daha yüksek düzeyde çözümlemeye olanak ta­
nır. Eiektroforezden sonra, farklı boylardaki nükleik asit mo­
lekülleri naylon ya da nitroselüloz yaprağına aktarılır: kapi-
ler etkiyle, jel ile zar arasından naylon ya da nitroselüloz
yaprağına yeğin bir biçimde tutunacak olan nükleik asit mo­
leküllerini taşıyan bir tampon geçirilir. Nükleik asitler bu

Şekil 1-24. Dolaylı immünhistokimya yöntemi. (1) Birincil poliklonal antikorun üretilmesi. Sıçandan elde edilen x proteini
tavşana enjekte edilir. X proteinine karşı bir miktar tavşan Ig’si oluşturulur. (2) İkincil antikorun oluşturulması. Bağışık ol­
mayan bir tavşandan alınan Ig’ler keçiye enjekte edilir. Tavşan Ig’lerine karşı keçi Ig’leri oluşturulur. Daha sonra keçi Ig’le­
ri yalıtılır ve bir belirteçle işaretlenir. (3) İmmünhistokimya tepkime’nin ilk basamağı. Tavşan Ig’leri x proteinini farklı bölüm­
lerini tanır ve buralara bağlanır.
18 / BÖLÜM 1

Şekil 1-25. in vitro çoğaltılan

fare desidua hücresinin mik­
roskop fotoğrafı. Ara filaman-
ları oluşturan desmin proteini
dolaylı immünfloresan tekni­
ğiyle saptanmıştır. Sitoplaz-
manın büyük bölümünü flo-
resan ara filamanlardan olu­
şan bir ağ kaplamaktadır.
Çekirdek (Ç) mavi boyan­
mıştır. Yüksek büyütme. (İzin
alınarak, Fabiano G. Costa)

yapraklar üzerinde ayrıntılı olarak analiz edilebilir. Bu DNA

saptama tekniğine Southern belirtimi adı verilir. RNA elekt-
roforezi gerçekleştirildiğinde, teknik Northern belirtimi adı­
nı alır.
Hibridizasyon teknikleri yüksek düzeyde duyarlıdır ve
araştırma, klinik tanı ve adli tıp alanında rutin olarak kulla­
nılmaktadır.

DOKU KESİTLERİNİN YORUMLANMASINDA

KARŞILAŞILAN SORUNLAR
Doku Takibine Bağlı Görüntü Bozuklukları ve
Kusurlar
Mikroskop preparatlarında, boyanmış doku kesitlerinin çalı­
şılması ve yorumlanması sırasında incelenen örneğin, esas
olarak tespit ile başlayıp, boyama ile sona eren bir dizi iş­
lemden sonra elde edilen en son ürün olduğu unutulmama­
lıdır. Doku takibi işleminin bir çok basamağı dokuların gö­
rünümünü bozarak canlı haidekinden daha farklı görünüm
oluşmasına neden olabilir. Bu bozulmaya yol açan nedenler­
den biri tespit edici, etanol ve parafine gömme için gereken
ısıtma işlemine bağlı büzülmedir. Doku örnekleri reçineye
gömüldüğünde bu olumsuzluklar azaltılabilir.
Bu uygulamaların bir sonucu olarak çoğu kez yapay ola­
rak hücreler ve diğer doku bileşenleri arasında boşluklar or­
taya çıkar. Yapay boşluklarını oluşturan başka bir neden de
tespit maddesinin doku İçinde düzgün biçimde tespit ede­
mediği moleküllerin kaybolması ya da su alıcı ve saydamlaş­
tırıcı sıvılar tarafından bulunduğu yerden uzaklaştırılmasıdır.
Kesitlerin doku takibi işlemleri sırasında yapay olarak or­
Şekil 1-26. Makrofajlardaki ve Paneth hücrelerindeki lizo-
taya çıkan tüm bu boşluklara ve diğer bozuk görüntülere ar-
zomları göstermek amacıyla lizozim enzimine karşı antikor
tefakt (kusur) denir. Başka kusurlar arasında kesitin katlan­
uygulanmış olan ince bağırsak kesitinin mikroskop fotoğra­
ması (kılcal kan damarı ile karıştırılabilir), boya çökeltileri
fı. Kahverengi renk ikincil antikora bağlanmış olan peroksi-
(sitoplazmik graniillerle karıştırılabilir) ve başkaları sayılabi­
dazı göstermek üzere gerçekleştirilen tepkimeden kaynak­
lir. Öğrencilerin, kesitlerde kusur olabileceğini bilmeleri ve
bunları yanılmaksızın tanımaları gerekir.
lanmaktadır. Çekirdeklere hematoksilen ile karşıt boyama
yapılmıştır. Orta büyütme.
 HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 19

Şekil 1-27. Karsinoembriyonik antijen başta meme ve

bağırsaklarda ortaya çıkanlar olmak üzere bazı kötü huy­
lu tümörlerde bulunan bir proteindir. Bu mikroskop fotoğ­
rafında kalın bağırsak adenokarsinomu kesitinde immün-
histokimya ile gösterilen karsinoembriyonik antijen görül­
mektedir. Antikor, peroksidazla işaretlenerek, hematok-
silen ile karşıt boyama yapılmıştır. Orta büyütme.

Şekil 1-28. Antiamilaz anti­

koru ile kuluçkalamada, al­
tın parçacıklarıyla birleştiril­
miş protein A ile boyanmış
olan pankreas asinüs hüc­
resi kesitini gösteren elekt­
ron mikroskop fotoğrafı.
Protein A’nın antikor mole­
küllerine karşı ilgisi yüksek­
tir. Altın parçacıkları olgun
salgı granüllerinin üzerinde
çok küçük siyah noktalar
şeklinde görülmekte ve
Golgi kompleksi üzerinde
granüller oluşturmaktadır.
(İzin alınarak, M Benayan)
20 / BÖLÜM 1

Dokunun Bütünlüğü Bir organın üç boyutlu yapısını anlayabilmek için deği­

şik düzlemlerde alınmış kesitlerle çalışmak gerekir. Karma­
Histolojik kesitlerin çalışılması sırasında karşılaşılan başka
şık bir organın yapısının anlaşılabilmesi, bazen seri kesitler
bir güçlük de tüm doku bileşenlerinin sadece tek bir lam
üzerinde çalışmayı ve bunların 3 boyutlu olarak bir araya
üzerinde farklı olarak boyanmasının mümkün olmamasıdır.
getirmeyi gerektirir.
Işık mikroskopta incelenen hücrelerin çekirdeklerini, mito-
kondrilerini, Iizozomlarım ve peroksizomlarım, hücreleri
çevreleyen bazal membranın yanı sıra kolajen, elastik ve re-
tiküler lifleri görmek neredeyse olanaksızdır. Herhangi bir
dokunun tüm bileşimi ve yapısı hakkında genel bir fikir el­
de edinmeden önce, her biri farklı yöntemle boyanmış bir­
kaç preparatm incelenmesi gerekmektedir. Öte yandan,
transmisyon elektron mikroskobu hücreyi tüm organelleriy-
le, inklüzyonlarıyla ve çevresindeki hücre dışı matriks bile­
şenleriyle gözlemleyebilmemizi sağlar.

İki boyutlu ve üç boyutlu yapı

Üç boyutlu bir yapı çok ince kesildiğinde, kesitler en ve boy
olarak yalnızca iki boyuta sahip gibi gözlenir. Bu durum, ke­
site bakan kişinin dokuda küre şeklindeki bir yapının kesit­
te daire, tüp yapısının ise halka şeklinde göründüğünü an­
lamaması durumunda yanıltıcı olur (Şekil 1-30). Mikroskop­
ta bir kesit incelenirken, pek çok yapı kesitten daha kalın ol­
duğundan, kesitin arkasında ya da önünde bir şeylerin göz­
den kaçabileceği düşünülmelidir. Aynı zamanda, bir doku­
nun içindeki yapıların gelişigüzel kesildiğini de unutmamak
gerekir.

Şekil 1-30. İnce kesitte 3 boyutlu farklı yapıların görünü­

Şekil 1-29. İn situ hibridizasyon uygulanmış olan iyi huylu
epiteliyal tümör (kondilom) kesiti. Kahverengi bölgeler in­
san papiloma virüsü DNA’sının bulunduğu yerlere karşılık
gelmektedir. Karşıt boyama hematoksilenle yapılmıştır. Or­
ta büyütme. (JE Levi'den izinle).
mü. A: içi boşluklu bir küre ya da tüpten geçen farklı kesit­
ler. B: Sarmal şeklini taşıyan tek bir tüpten geçen kesit çok
sayıda ayrı tüp gibi görünebilir. C: İçi dolu bir küreden (üst­
te) ve içi dolu bir silindirden (altta) geçen kesitler.
 HİSTOLOJİ VE ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ / 21

KAYNAKLAR
Alberts B et al: Molecular Biology o f the Cell, 3rd ed. Garland, 1994. M eek GA: Practical Electron Microscopy f i r Biologists. Wiley, 1 976.
Bancroft JD , Stevens A: Theory and Practice o f Histological Techniques, 2nd ed. Pease A G E: Histochemistry: Theoretical and Applied, 4 th ed. Churchill Living­
Churchill Livingstone, 1990. stone, 1980.
Cuello A CC: Immunocytochemistry. Wiley, 1983. Rochow T G , Tucker PA: Introduction to Microscopy by Means o f Light, Elec­
Darnell J, Lodish H, Baltimore D : Molecular Cell Biology, 2nd ed. Scientific trons, X Rays, or Acoustics. Plenum Press, 1 994.
American Books, 1990. Rogers AW: Techniques o f Autoradiography, 3rd ed. Elsevier, 1 979.
Hayac MA: Stains and Cytochemical Methods. Plenum, 1993. Rubbi C P : Light Microscopy. Essential Data. Wiley, 1994.
James J: Light Microscopic Techniques in Biology and Medicine. Martinus Spencer M : Fundamentals o f Light Microscopy. Cambridge Univ Press, 1982.
Nijhoff, 1976. Stoward PJ, Polak J M (editors): Histochemistry: The Widening Horizons o f Its
Junqueira LC U et al: Differential staining o f collagen types I, II and III by Applications in Biological Sciences. Wiley, 1 981.
Sirius Red and polarization microscopy. Arch Histol Jpn 1 9 7 8 ;4 1:267.
 Sitoplazma

Hücreler tüm canlı organizmaların yapısal birimleridir. Te­ Vücutta, temel hücresel işlevleri gerçekleştiren özelleş­
melde iki larklı tip hücre vardır; ancak, bunlar arasındaki miş hücreler Tablo 2-1’de gösterilmiştir.
birçok biyokimyasal benzerlik, kimi araştırmacıları, bir gru­
bun diğer gruptan geliştiği yargısına yöneltmiştir. HÜCRE EKOLOJİSİ
Prokaryotik hücre (Yun. p ro, önce + kcıtyon, çekirdek)
Vücut, çevresel değişikliklere (ör; normal ve patolojik koşul­
yalnızca bakterilerde bulunur. Bu hücreler küçüktür (1-5 pm
lar) ayak uydurma konusunda oldukça deneyimli olduğu
uzunluğunda), tipik olarak plazmalemmanın dışında bir
için; aynı hücre tipi, farklı bölgelerde ve farklı durumlarda,
hücre duvarı bulunur ve genetik materyali (DNA) hücrenin
farklı özellik ve davranışlar gösterebilir. Böylece, makrofaj-
diğer elemanlardan ayıran bir çekirdek zarları yoktur. Bun­
lar ve nötrofiller (her ikisi de fagositik savunma hücreleri­
dan başka, prokaryotların DNA’larına bağlı histonları (spesi­
dir), oksijensiz ve iltihaplı alanlarda oksidatif metabolizma­
fik bazik proteinler) da bulunmaz ve genellikle membranlı
dan glikolize kadar farklı işlevleri gerçekleştirebilirler. Yapı­
organellere de sahip değillerdir.
sal olarak benzer görünen hücreler, işaret molekülleri (hor­
Bunun aksine, ökaryotik (Yun. eıı, iyi, gerçek + karyon,
monlar ve hücre dışı matriks makromolekülleri gibi) için
çekirdek) hücreler daha büyüktür ve bir zar ile çevrilmiş ay­
farklı reseptörlere sahip olduklarından, farklı reaksiyonlar
rı bir çekirdeğe sahiptir (Şekil 2-1). Histonlar genetik mater­
verebilirler. Ya da; kimi hücreler (meme fibroblastları ve ute­
yale bağlıdır ve sitoplazmada membranla çevrelenmiş çok
rus düz kas hücreleri gibi) farklı hücreler oldukları halde, sa­
sayıda organel bulunur. Bu kitapla, hemen hemen tümüyle
hip oldukları reseptörler nedeniyle dişi seks hormonlarına
ökaryotik hücreler anlatılmaktadır.
karşı aynı duyarlılığı gösterirler.

HÜCRESEL FARKLILAŞMA HÜCRE BİLEŞENLERİ

İnsan organizması yaklaşık 200 farklı hücre tipinden oluş­
Hücre, iki temel bölümden oluşmuştur: sitoplazma (Yun.
muştur. Bu hücrelerin tümü, zigot denilen ve oosit ile sper­
kytos, hücre + p la sm a , şekillenmiş şey) ve çekirdek (Lat.
min döllenmesiyle oluşmuş tek bir hücreden türemiştir. Zi­
mix, fındık). Sitoplazma bileşenleri, hematoksilen ve eozin
gotun ilk hücre bölünmesi sonucunda, bir erişkinin tümünü
boyasıyla hazırlanmış preparatlarda; genellikle, belirgin ola­
yapabilme yeteneğinde olan ve blastomer denilen hücreler
rak ayırd edilemezler. Buna karşın, çekirdek yoğun olarak
oluşur. Hücre farklılanması denilen bu işlem sırasında,
koyu mavi ya da siyah boyanmış olarak gözükür.
hücre özgül proteinler sentezler, şeklini değiştirir ve belli iş­
levlerde oldukça etkili olmaya başlar. Örneğin; kas hücresi
öncüleri, uzayarak miyofibril proteinlerini (aktin, miyozin)
Sitoplazma
sentezleyen ve biriktiren iğ biçiminde bir hücre şeklini alır­ Sitoplazmayı hücre dışındaki çevreden ayıran hücrenin en
lar. Bu değişimin sonucunda ortaya çıkan hücre, kimyasal dış bileşeni plazma membranı (plazmalemma)’dır. Plaz­
enerjiyi kasılma gücüne etkili bir şekilde dönüştürür. ma membranı (zarı) hücreyi dıştan sınırlamış olsa bile, hüc-

| Hidrofilik
Temel fosfolipid
j bölüm
grubu
İndirgenmiş Fosfolipidlerin
osmiyum fosfat grubu
çökeltisi 1 Hidrofobik
Yağ asitleri zinciri
J bölüm
oü o o o Kolesterol
o o o
nm nm nm nm

Şekil 2-1. Hücre membranının ince yapısı ve moleküler (sağ) organizasyonu. Soldaki koyu çiz­
giler, elektron mikroskobunda görülen iki yoğun tabakayı göstermektedir; bu görüntünün nedeni,
osmiyumun fosfolipit moleküllerinin hidrofilik bölümünde çökelmesidir.

23
24 / BÖLÜM 2

Tablo 2-1. Bazı özelleşmiş hücrelerdeki hücresel işlevler. tabakalı görünmesinin nedeni, indirgenen osmiyumun, lipit
tabakasının her iki tarafında bulunan hidrofilik gruplarda çö­
İşlev Ö zelleşm iş Hücre(ler) kelmesidir.
Hareket Kas hücresi Fosfatidilkolin (lesitin) ve fosfatidiletanolamin (sefalin)
gibi membran fosfolipitleri; elektriksel olarak yüklü (hidrofi­
Enzimlerin sentezi ve Pankreas asinüs hücreleri
lik) bir baş bölümü ile buna bağlanmış nonpolar (hidrofo-
salgılanması
bik) iki uzun hidrokarbon zincirinden oluşmuşlardır. Koles­
Müköz maddelerin sentezi Müköz bez hücreleri terol de hücre zarının bir bileşenidir. Zar İçindeki lipitlerin
ve salgılanması en kararlı oldukları durum, hidrofobik (nonpolar) zincirleri
Steroidlerin sentezi ve Adrenal bez, testis ve zarın merkezine, hidrofilik (yüklü) baş bölümleri ise dışa
salgılanması ovaryumun kimi hücreleri doğru olacak şekilde oluşturdukları çift tabaka düzenidir
(Şekil 2-1). Kolesterol, sıkıca paketlenmiş olan uzun fosfoli­
İyon taşınması Böbrek ve tükürük bezi
pit zincirlerini kırar; bu bozulma, zarı daha akışkan yapar.
kanallarının hücreleri
Hücre, kolesterol miktarı aracılığıyla zar akışkanlığını kont­
Hücre içi sindirim Makrofajlar ve kimi rol eder. İki tabakanın her birindeki lipit yapısı farklıdır. Ör­
akyuvarlar neğin; eritrositlerde fosfatidilkolin ve sfingomiyelin ölçüsü
Fiziksel ve kimyasal Duysal hücreler zarın dış yarımında, fosfatidilserin ve fosfatidiletanolamin
uyarıların sinirsel miktarı ise iç yarımında daha çoktur. Glikolipitler denilen ve
uyarılara dönüşümü oligasakkarit zincirlerine sahip olan kimi lipitler, hücre zarın­
dan dışarı uzanarak lipitlerdeki asimetrik yapıya katkıda bu­
Metabolit emilimi Bağırsak hücreleri
lunurlar (Şekil 2-3A ve 2-)).
Zarların başlıca moleküller bileşeni olan proteinler (plaz­
ma zarında yaklaşık %50 ağırlık/ağırlık) iki gruba ayrılabilir­
ler. Bunlar; doğrudan lipit tabakası içinde gömülü olan in­
tegral proteinler ve zar yüzeyine gevşek olarak bağlanmış
renin içi ile dışardaki makromoleküller arasında bir geçişim periferik (çevresel) proteinlerdir. Gevşek olarak bağla­
vardır. Plazma membranı, integrinier denilen proteinler nan periferik proteinler tuz çözeltileri ile hücre zarlarından
içerir. İntegrinier, sitoplazmik iskelet flamentlerine ve hücre kolayca çıkartabilirler, integral proteinler ise ancak deter­
dışı moleküllere bağlıdır. Bu bağlantılar yoluyla, sitoplazına janların kullanıldığı daha etkili yöntemlerle çıkartabilirler.
ile hücre dışı matriks arasında, her iki yönde, sürekli bir alış­ Kimi integral proteinler zarı bir taraftan diğer tarafa bir ya da
veriş sağlanır. Sitoplazmanın kendisi bir sitozol ya da mat- birkaç kez geçer. Bu nedenle de bunlara; bir geçişli ya da
riksten oluşmuştur. Sitozola gömülü durumda; organeller, çok geçişli transm em bran proteinleri (zarı kateden pro­
hücre iskeleti (sitoskeleton) ile karbonhidrat, lipit ve pig­ teinler) denir (Şekil 2-4).
ment kalıntıları bulunur.
Ökaryotik hücrelerin sitoplazması, zarlar tarafından bir­
birinden kesin bir şekilde ayrılmış, iyon ve moleküllerin
hücre içi trafiğini düzenleyen, çok sayıda bölmelere ayrılır.
Bu bölmeler, enzimleri ve ilgili maddeleri yoğunlaştırarak,
hücrenin etkinliğini artırırlar.

Plazma membranı (zarı)

Tüm ökaryotik hücreler, fosfolipitler, kolesterol, proteinler
ve oligosakkarit zincirlerinden (fosfolipit ve protein mole­
küllerine kova lent bağlarla bağlı) oluşmuş sınırlayıcı zarlarla
çevrilmiştir. Hücre ya da plazma zarı, belli maddelerin hüc­
re içine ve dışına geçişini düzenleyen seçici bir engel olarak
işlev görür ve özgül moleküllerin taşınmasını kolaylaştırır.
Hücre membranının önemli bir rolü de, hücre dışındaki sı­
vıdan farklı olan hücre İçi ortamı sabit tutmaktır. Zarlar aynı
zamanda, çok sayıda özgün tanıma ve düzenleme işlevini de
(daha sonra tartışılacaktır) yürüterek, hücrenin çevresiyle
ilişkisi yönünden önemli bir rol üstlenirler.
Zarların kalınlığı 7.5-10 nııı arasında değişir ve bu ne­
denle yalnızca elektron mikroskobunda görülebilirler. Elekt­
ron mikroskobik fotoğraflar, pkızmalemmanın -ve bunun gi­
bi hemen hemen tüm diğer organel zarlarının- osmiyum tet-
roksitle tespit edildikten sonra üç tabakalı bir yapı gösterdi­ Ş e k il2-2. Bir epitel hücresinin yüzey kesitinin elektron mik­
ğini ortaya koymaktadır (Şekil 2-1). Tüm zarlar bu görünüm­ roskop fotoğrafında, ünit membranın (birim zar) dışta iki ko­
de oldukları için, bu üç tabakalı yapıya ünit membran yu ve içte bir açık bant şeklindeki görüntüsü. Zar yüzeyin­
(birim zar) (Şekil 2-2) denir. Elektron mikroskobunda üç de görülen tanecikli yapı, glikokaliks’dir. X 100 000.
 SİTOPLAZMA / 25

A Lipit ve proteinlere bağlı karbonhidrat zincirleri

Giikolipitin Glikoproteinin
zinciri

Dış kenar proteini

Transmembran protein
Lipit

Şekil 2-3. A: Zar yapısının sıvı mozaik modeli. Zar çift fosfolipit tabakasından oluşmuştur. Bu tabakaya pro­
teinler ya gömülmüşlerdir (tamamlayıcı proteinler) ya da sitoplazmik yüzeye tutunmuşlardır (dış kenar prote­
inleri). Tamamlayıcı zar proteinleri lipit tabakaya sıkı bir şekilde gömülmüşlerdir. Bu proteinlerin kimileri, lipit
tabakasını boydan boya geçerken (transmembran proteinleri), kimileri lipit çift tabakanın ya iç ya da dış yap­
rağına gömülmüştür. Tamamlayıcı zar proteinlerinde noktalı çizgi alanları; hidrofobik amino asitlerin, zarın
hidrofobik bölümleriyle etkileşime girdikleri yerlerdir. Birçok protein ve lipit, dış tarafta oligosakkarit zincirleri­
ne sahiptir. B: Bir hücre dondurulup kırıldığında (kryofraktür), zar yarıklanması olur. Zar partiküllerinin (1) ço­
ğu, zarın sitoplazmaya komşu yarımına (zarın P ya da protoplazmik yüzü) bağlı kalmış proteinler ya da pro­
tein kümeleridir. Daha az sayıda partikül zarın dış yarımına (E ya da hücre dışı yüz) bağlı olarak bulunur. Her
protein partikülünün yüzeylerden birinde yaptığı çıkıntıya denk gelen, karşı yüzeyde bir çöküntü (2) görülür.
Zar fosfolipitlerinin yağ asidi kuyruklarının uç uca geldiği yer zayıf bir bölge oluşturduğundan, zarın yarılma­
sı bu çizgi boyunca olur. Bu bölgenin zayıf olmasının nedeni; yağ asidi kuyruklarının uç uca gelmesini sağ­
layan, yalnızca zayıf bir sudan kaçan etkileşimdir. (Krstfc RV: Ultrastructure o f the Mammalian Cell. Spinger-Verlag,
1979'dan izinli alınmış, değiştirilmiş ve yeniden çizilmiştir.)

Donciurnva-kırma yöntemiyle yapılan elektron mikrosko­
bik çalışmalar, birçok tamamlayıcı proteinin lipit molekülle­
ri arasına yerleşmiş küremsi moleküller şeklinde dağıldığını
göstermiştir (Şekil 2-3B). Bu proteinlerin kimileri çift tabaka­
lı lipit içine kısmen gömülmüşlerdir; bu nedenle ya iç ya da
dış yüzeyde çıkıntı yaparlar. Diğer proteinler ise iki lipit ta­
bakasını da boydan boya geçecek kadar büyüktürler ve her
iki yüzeyde de çıkıntı oluştururlar (transmembran proteinle­
ri). Glikoprotein ve glikolipitlerin karbonhidrat bölümleri,
plazma zarının dış yüzeyinden uzanırlar; bunlar, reseptör
(alm aç) denilen özgül moleküllerin önemli bir bileşenidir­
ler. Reseptörler, hücrelerin yapışması, hücre tanınması ve
protein hormonlara yanıt verme gibi önemli etkileşimlere
katılırlar. Lipitlerde olduğu gibi, proteinlerin de hücre zarı­
nın her iki yüzeyindeki dağılımı farklıdır. Bu nedenle, hüc­
redeki tüm zarlar asimetriktir.
Çift tabakalı lipit içinde proteinlerin integrasyonu; başlı­
ca, lipitler ile tamamlayıcı proteinlerin dış kabuğundaki
nonpolar amino asitler arasındaki hidrofobik etkileşim so­
nucu sağlanır. Kimi integral proteinler bulundukları yere
çok sıkı bir şekilde bağlanmamıştır ve hücre membranında
hareket edebilir (Şekil 2-5). Ancak, lipitlerin tersine, memb­
ra n proteinlerinin çoğunun yanlara doğru yayılması, kendi­
lerine bağlı olan hücre iskeleti elemanları nedeniyle sınırlı­
dır. Epitel hücrelerinin çoğunda, sıkı bağlantılar (Bölüm -ı’e
bakınız) tamamlayıcı proteinlerinin yanlara doğru yayılma­
sını ve halta dış yaprağın zar lipitlerinin de yayılmasını en­
geller.
26 / BÖLÜM 2

Glikolipitin şeker zinciri Glikoproteinin şeker zinciri

Şekil 2-4. Plazma membranının

moleküler yapısının şematik çi­
zimi. Bir geçişli ve çok geçişli
(transmembran) proteinlerine
H ü c re d ışı o rtam dikkat ediniz. Şekilde kenar pro­
teinler membranın dış yüzeyin­
de gösterilmiştir; ancak, bu pro­
teinler, Şekil 2-3’de gösterildiği
gibi, başlıca sitoplazmik yüzde
bulunurlar. (Junqueira LC, Came-
iro J: Biologia Celular e Molecular,
6th ed. Editora Guanabara,
S ito zo l 1997'den izinli alınmış, değiştirilmiş
ve yeniden çizilmiştir.)
Hücre zarı

Zar geçen protein Zar geçen protein

Zar proteinlerinin mozaik şeklindeki düzenlenişi, çift

katlı lipit tabakasının sıvı özelliği ile birlikte, membran yapı­
sının Şekil 2-3A’da gösterilen sıvı mozaik modeli’nin teme­
lini oluşturur. Zar proteinleri granüllıı endoplaznıa retikulu-
munda sentezlenir; molekülleri Golgi kompleksinde olgun­
laştırılır ve veziküller içinde hücre yüzeyine taşınırlar (Şekil
2- 6 ).
Elektron mikroskobunda hücrenin dış yüzeyinde gliko-
kaliks denilen, karbonhidrattan zengin tüysü bir bölge bu­
lunur. Bu tabaka, membran lipit ve proteinlerine bağlı kar­
bonhidrat zincirleri ile hücreden salgılanan glikoproteinler
ve proteglikanlardan oluşmuştur. Glikokaliks, hücrenin ta­
nınması ile hücrenin başka hücrelere ya da hücre dışı mole­
küllere tutunmasında rol oynar. Plazma zarı hücre ile çevre­
si arasında karşılıklı madde alışverişinin yapıldığı yerdir.
Na+, K+ ve Ca-+ gibi kimi iyonlar, tamamlayıcı zar proteinle­
ri sayesinde, adenozin trifosfat (ATP)’ın yıkımıyla sağlanan
enerjiyi kullanarak, hücre membranı boyunca taşınırlar.
Maddelerin kütlesel taşınması da plazma zarı aracılığı ile
olur. Maddelerin kütle şeklinde hücre içine alınışı eııdosi-
toz (Yun. enclon, içinden + kytos) olarak bilinir. Buna karşı­
lık, maddenin aynı kütle şeklinde dışarıya salınmasına ekzo-
sitoz denir. Bununla beraber, moleküler düzeyde ekzositoz
ve endositoz, farklı protein moleküllerini kullanan farklı
olaylardır.

Şekil 2-5. Deney, proteinlerin hücre içindeki akışkan doğasını göster­

mektedir. Plazmalemma, içine proteinlerin gömülü olduğu iki paralel çiz­
❖ gi (lipit bölümlerine denk gelen) şeklinde gösterilmiştir. Bu deneyde, do­
ku kültüründen elde edilmiş iki tip hücre (biri flüoresan işaretli [sağ] öbü­
rü değil), Sendai virüsünün etkisiyle birleştirilmiştir (A -> B). Membranla-
rın birleşmesinden hemen sonra, işaretli hücrenin flüoresan işaretleyici­
leri, birleştiği hücrenin tüm yüzeyine yayılır (C). Bununla beraber, birçok
hücrede zargeçen proteinlerin çoğu, hücre iskeletine bağlı olarak yerle­
rinde sabit kalırlar.
 SITOPLAZMA / 27

Ş ekil 2-6. Hücre zarının proteinleri granüllü endoplazma retikulumunda sentezlenir ve veziküller içinde Golgi kompleksi­
ne taşınır. Burada gerekiyorsa değiştirilir ve hücre zarına taşınır. Bu örnek, zarın bir tamamlayıcı proteini olan glikoprote-
inin sentezini ve taşınmasını göstermektedir. (Junqueira LC, Carneiro J: Biologia Celular e Molecular, 6th ed. Editora Guanabara,
1997‘den izinli alınmış, değiştirilmiş ve yeniden çizilmiştir.)

SiVl-FAZ PİNOSİTOZ gül bölgelerde toplanarak kaplı çukurlar denilen bölgeleri

Sıvı-faz pinositozda, hücre zarında küçük bir icekıvrım olu­
şur ve bu içekıvrılma hücre dışı sıvıyı ve içindeki eriyikleri
içine alır. Pinositotik veziküller (yaklaşık 80 nm çapında),
hücre yüzeyinden koparak ayrılırlar (Şekil 4-24) ve genellik­
le lizozomlarla birleşirler (bu bölümün daha sonraki lizo-
zomlar alt bölümüne bakınız). Bununla beraber, kapillerleri
döşeyen hücrelerde (endotel hücreleri) pinositotik vezikül­
ler, oluştukları yüzeyden ayrıldıktan sonra, karşı yüzeye do­
ğu hareket edebilirler. Burada plazma membranıyla birleşir
ve içeriklerini hücre yüzeyine salarlar; böylece, maddelerin
kütle halinde hücre boyunca taşınması sağlanmış olur (Şekil
11-4).
R e s e p t ö r A r a c il i E n d o s İt o z
Hücre yüzeyinde, düşük yoğunluklu lipoproteinler ve prote­
in hormonlar gibi birçok madde için reseptörler vardır. Re­
septörler aslında tüm yüzeye yayılmış durumdadır; ancak, öz­
oluştururlar. Ligant (reseptöre karşı büyük bir birleşme eğili­
mi olan moleküD’ın reseptörüne bağlanması, yayılmış durum­
da bulunan reseptörlerin kaplı veziküllerde toplanmasına ne­
den olur (Şekil 2-7). Zarın sitoplazmik yüzeyindeki kılıflaşma
birkaç polipeptitden oluşmuştur, bunların en önemlilerinden
birisi de kialrin dir. Kaplı çukur, sitoplazmaya doğru çöker ve
hücre zarından koparak ayrılır ve ligant ile reseptörü hücre
içine taşıyan kaplı vezikiilü oluşturur.
Daha sonra, kaplı veziki'ıl klatrin kılıfını kaybeder endo-
zom (Şekil 2-7) ile birleşir. Endozom, sitozolde yerleşik hüc­
re yüzeyine yakın (genç endozom) ya da sitoplazmanın de­
rinlerinde (yaşlı endozom) bulunan vezikül ve tübiil sistemi­
dir. Bunlar birlikte endozomal kom partıman’ı oluşturur­
lar. Genç ve yaşlı endozomların ayrı bölmeler mi olduğu;
yoksa, birinin diğerinin öncüsü mü olduğu hala soru işare­
tidir. Tüm endozomların zarında, endozomun içinin asidite-
sini sağlayacak, ATP-güdülü H+ pompası bulunur. Klatrin
28 / BÖLÜM 2
Şekil 2-7. Endositik yol ve zar trafiğinin şematik gösteril­
mesi. Hormon ya da büyüme faktörleri gibi ligantlar, özgül
yüzey reseptörlerine bağlandıktan sonra, klatrin ve diğer
proteinlerin kapladığı pinositotik veziküllerin içine alınırlar.
Kaplayan moleküllerin ayrılmasından sonra pinositotik ve-
zikül endozomal bölmeyle birleşir. Bu bölmenin düşük
pH’sı, ligantın reseptöründen ayrılmasına neden olur. Re-
septörlü zar yeniden kullanılmak üzere hücre yüzeyine ge­
ri döner ve ligantlar da lizozomlara taşınırlar. Tüm bu vezi-
kül hareketini sağlayan, motor proteinlere sahip hücre iske­
letidir.
molekülleri kaplı veziküllerden ayrılırlar ve yeni kaplı çu­
kurların oluşumuna katılmak için hücre zarına geri dönerler.
Endozomlara geçen moleküller birden çok yol izleyebi­
lirler (Şekil 2-7). Endozomun asidik pH’sı tarafından ligant-
lanndan ayrılmış olan reseptörler, yeniden kullanılmak için
hücre membranına dönebilirler. Örneğin; düşük yoğunluklu
lipoprotein reseptörler (Şekil 2-8) birçok defa yeniden kul­
lanılırlar. Ligantlar genellikle yaşlı endozomlara taşınırlar.
Bununla beraber, kimi ligantlar, yeniden kullanılmak için,
hücre dışı ortama dönerler. Demir-taşıyan protein olan trans­
ferin, bu olaya bir örnektir.
Sözcük anlamı “hücrenin yemesi” olan fagositoz, “hücre­
nin içmesi" anlamına gelen pinositoza benzetilebilir. Makro-
faj ve polimorfonüklear lökosit gibi belli hücre tipleri; ya­
bancı bakteri, protozoa, mantar, haraplanmış hücre ve hüc­
re dışı gereksiz maddeleri alıp, yok etmek için özelleşmiş
hücrelerdir. Örneğin; bir bakteri makrofajın yüzeyi ile temas
ettikten sonra makrofajın sitoplazmik uzantıları bakteriyi tü­
müyle sarmalar. Bu uzantıların kenarları kaynaştığında, bak­
teri hücre içi fagozoma hapsedilmiş olur.
Ekzositoz, membranla çevrili bir yapının plazma memb-
ranı ile kaynaşmasını ve içeriğini, plazma membranının bü­
tünlüğü bozulmaksızın, hücre dışı aralığa boşaltmasıyla so­
nuçlanan işlemi tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Ek-
zokrin pankreas ve tükrük bezlerinde olduğu gibi, salgı ya­
pıcı hücrelerde biriktirilen ürünlerin boşaltımı bu işlemin ti­
pik bir örneğidir (Şekil 4-26). Ekzositozda membranların
kaynaşması karmaşık bir olaydır. Hücre membranları yüksek
yoğunlukta negatif yüklü (fosfolipitlerin fosfat rezidüleri) ol­
duğundan, birbirlerine çok yakınlaşan membranla çevrili ya­
pılar birleşmezler; hatta, birleşmeyi kolaylaştıracak özgül bir
etkileşim olmadıkça birbirlerini iterler. Bu nedenle, ekzosi­
tozda çok sayıda özgül protein aracılık yapar. Bu işlemi ge­
nellikle, Ca2+ düzenler. Örneğin; sitozolde Ca2+ miktarının
artması, ekzositozu tetikler.
Endositoz sırasında, hücre zarının bu bölümü endosito-
tik vezikül oluşturur; ekzositoz sırasında ise membran hüc­
re yüzeyine geri döner. Bu olaya m embran trafiği denir
(Şekil 2-7 ve 2-8). Birçok sistemde, zarlar korunur ve endo-
sitozun tekrarlanan döngüsünde birkaç kez yeniden kullanı­
lırlar.
Sinyallerin (İşaretlerin) Alınması
Çok hücreli organizmalarda hücreler; doku içindeki gelişmele­
rini düzenlemek, büyümeleri ile bölünmelerini kontrol etmek
ve işlevlerini sürdürmek için birbirleriyle haberleşmek zorun­
dadırlar. Birçok hücre; komşu hücreyle birleşen, iyon ve kü­
çük moleküllerin karşılıklı alışverişine izin veren haberleşme
bağlantıları kurar (4. Bölüme bakınız). İşaretler, aralıklı bağlan­
tı da denilen bu kanallardan, hücre dışı sıvıyla temas etmeden
doğaldan hücreden hücreye geçer. Bunun olmadığı durumlar­
da; hücre, diğer hücreleri doğaldan fiziksel temasla etkileyen,
membaına bağlı işaret moleküllerini kullanır.
Hücre dışı işaret molekülleri ya da haberciler, hücreler
arasında üç tip haberleşmeye aracılık ederler. Endokrin
işarette, hormonlar kanla tüm vücuttaki hedef dokulara ta­
şınırlar; parakrin işarette, kimyasal aracılar hızla metaboli­
ze olduklarından yalnızca yakın çevredeki hücrelere etki
ederler; sinaptik işarette ise, nörotransmiterler yalnızca si-
naps denilen özel temas bölgeleri üzerinden komşu sinir
hücrelerini etkilerler (9. Bölüme bakınız). Kimi durumda;
parakrin sinyal, haberci molekülü üreten aynı hücre tipi üze­
rine etki eder. Bu olaya otokrin işaret denir. Vücuttaki her
hücre tipi, önceden özel bir şekilde programlanmış ve ken­
disine gelen işaretlere farklı şekilde yanıt verme yeteneğin­
de olan reseptör proteinleri içerir (Şekil 2-9).
İşaret moleküllerinin sudaki eriyebilirlikleri de farklıdır.
Steroid ve tiroid hormonları gibi küçük hidrofobik işaret
molekülleri, hedef hücrenin plazma membranını difiizyon-
la geçerler ve hücre içindeki reseptör proteinlerini etkinleşti-
rirler. Bunun aksine, nörotransmiterler, çoğu hormonlar, ye­
rel kimyasal aracılar gibi hidrofilik haberleşme molekül­
leri, hedef hücrelerin yüzeyindeki reseptör proteinlerini et-
kinleştirirler. Hücre zarında yer alan bu reseptörler; haberi,
 SİTOPLAZMA / 29

QYL-<1_0 DYL reseptörleri

v Zm I vv
a Kaplı çukur
(başlıca klatrin) |

Kaplı proteinler hücre Kaplı vezikül

yüzeyine geri döner

Şekil 2-8. Düşük-yoğunluklu lipoproteinlerin (DYL) içeriye alınması, vücut sıvılarındaki DYL mik­
tarını azaltmak açısından önemlidir. Kolesterolden zengin olan DYL, hücre membranındaki re­
septörlere çok yüksek bir afiniteyle bağlanır. Bu bağlanma, kaplı çukurlardan pinositotik vezikül
oluşumunu aktive eder. Daha sonra, bu veziküller plazmalemmanın iç yüzeyine dönecek olan
kaplarını kaybederler ve kapsız vezikül endozomla birleşir. Sonraki evrede; DYL, hücre tarafın­
dan kullanılması için, sindirilmek ve bileşenlerine ayrılmak üzere lizozomlara taşınır.

varacağı en son noktaya (ya sitoplazma ya da çekirdek) ilet­ Hücre İçi Reseptörler Aracılı İşaretleşme
mek için, bir dizi hücre içi aracıya aktarırlar. Çok sayıda hüc­
reler arası hidrofilik haberci, işareti reseptörden hücrenin ge­
ri kalan tümüne aktarabilmek için membran proteinlerine ge­
rek duyar. Bunlar içinde en iyi bilineni, guanin nükleotidine
bağlandığı için, G proteinleri denilen proteinlerdir. Birincil
haberci (hormon, nörotransmitter, parakrin işaret) reseptöre
bağlandığında, reseptörün yapısında, bu duruma uyum sağ­
layacak yönde, bir değişiklik olur ve değişime uğrayan re­
septör, G protein-guanozin difosfat kompleksini etkinleştirir
(Şekil 2-10). Guanozin difosfat, guanozin trifosfat ile yer de­
ğiştirir; bu değişim sonucunda, G proteininin a alt birimi ser­
bestleşir. a alt birimi de efektör denilen membrana bağlı di­
ğer aracılar üzerine etki eder. Genellikle, etkisi İşlevsiz öncül
molekülü işlevli ikincil haberciye dönüştüren bir enzimdir.
İkincil haberci, tüm sitoplazmaya yayılabilir ve işareti hücre
membranının ötesine taşır; böylece, hücre davranışında deği­
şime neden olacak bir dizi moleküler etkilenme başlatır. Ör­
neğin; Tablo 2-2’de verilen örnekler çeşitli dokularda bulu­
nan G proteinlerinin farklılığını ve önemli hücre işlevlerini
düzenlemedeki rollerini göstermektedir.

KLİNİK BİLGİ

Hatalı reseptörlere bağlı olarak ortaya çıkan bir­
çok hastalık gösterilmiştir. Örneğin; yalancı- hipo-
paratirodizm ve bir tür cüceliğin nedeni, paratiro-
id ve büyüme hormonu reseptörlerinin işlev gör­
memesidir. Her iki durumda da bezler gerekti hor­
monu ürettikleri halde, normal reseptörleri olma­
dığından hedef hücreler normal yanıt vermezler.
Şekil 2-9. Hücreler kimyasal işaretlere sahip oldukları re­
septörlere göre yanıt verirler. Bu şematik çizimde, farklı re­
septöre sahip üç hücre gösterilmiştir. Hücre dışı çevre ise
uygun reseptör ile etkileşecek olan çok sayıda ligant içer­
mektedir. Hücre dışı çevrede molekül kalabalığı vardır; an­
cak, reseptör ile ligant arasında bir etkileşimin olabilmesi
için, her ikisinin de birbirlerini tamamlayıcı yapıya sahip ve
aralarında büyük bir çekimin olması gerektiği düşünülmek­
tedir.
30 / BOLUM 2

t >
(1) Alfa (a), beta (P) ve gamma (y) alt
birimlerinden oluşan G proteinleri,
dinlenme durumunda guanozin di-
fosfat (GDF) nükleotidine bağlıdır
ve reseptörle bir teması yoktur.
—
(2) Bir hormon ya da başka bir birincil
haberci reseptöre bağlandığında;
reseptör, G proteinin GDF’sinin, G
proteini etkili kılacak olan guano-
zin trifosfat (GTF) nukleotidi ile yer
değiştirmesine neden olur.

Şekil 2-10. G proteinlerin efek-

(4) Birkaç saniye sonra, a alt
birimi GTF'yi GDF’ye dö­
nüştürür ve böylece kendi
kendini etkisizleştirir. Daha
sonra, a alt birimi p-(komp-
leksiyle yineden birleşir.
(3) G protein bileşenlerine ayrılır; bun­
dan sonra, GTF’ye bağlı a alt birimi
membran boyunca yayılır ve bir efek-
töre bağlanarak onu etkinleştirir. Düğ­
me açılmıştır.
törleri açma-kapama durumuna
nasıl getirdiği gösterilmektedir.
(Linder M, Gilman AG: G prote­
ins. Sci Am 1992;267:56’dan izinli
alınmış, değiştirilmiş ve yeniden çi­
zilmiştir.)

Steroid hormonlar, küçük hidrofobik (yağda eriyen) mole­
küllerdir ve plazmadaki taşıyıcı moleküllere geri dönüşümlü
olarak bağlanarak kan içinde taşınırlar. Taşıyıcı proteinlerin­
den ayrıldıktan sonra, hedef hücrenin plazma membranının
lipitlerini geçerler ve sitoplazma ya da çekirdekteki özgül
steroid hormon reseptör proteinlerine geri dönüşümlü ola­
rak bağlanırlar. Hormonun bağlanması reseptörü etkinleşti­
rerek, onun özgül DNA dizisine yüksek bir çekimle bağlan­
masını sağlar. Yüksek afiniteli bu bağlanma; genellikle, öz­
gül genlerin yaptıkları transkripsiyon miktarını artırır. Her bir
steroid hormon, homolog reseptör protein ailesinin farklı bir
üyesi tarafından tanınır. Tiroid hormonları, hücre içi resep­
törler üzerine etki eden değişmiş yağtutan amino asitlerdir.
Mitokondri
Mitokondrilerin (Yun. mitos, iplik + cbonclros, graniti), uzun­
luğu 10 mm’den fazla, genişliği 0.5-1 mm olabilen ipliksi ya
da küresel organellerdir (Şekil 2-11). Hücrenin enerji tüketi­
minin daha fazla olduğu bölgelerinde; örneğin, titrek tüylü
hücrelerin üst yüzünde (Şekil 17-3), spermlerin orta parça­
sında (Şekil 22-9) ya da iyon transferi yapan hücrelerin ba­
zal yüzünde (Şekil 4-24) toplanma eğilimindedirler.
Bu organeller, sitoplazmada var olan metabolitlerin kim­
yasal enerjisini, hücrenin kolayca kullanabileceği enerjiye
dönüştürürler. Bu enerjinin %50’si, ATP moleküllerinde yük­
sek enerjili fosfat bağlan şeklinde depolanır. Geri kalan
%50’sinden elde edilen ısı, vücut sıcaklığını sürdürmek için
kullanılır. Hücrenin ozmotik, mekanik, elektiriksel ya da
kimyasal bir iş yapması gerektiğinde, ihtiyaç duyulan enerji,
ATPaz enziminin aktivitesiyle ATP tarafından salınır.
Elektron mikroskobunda, mitokondrinin tipik bir yapıya
sahip olduğu görülür (Şekil 2-12 ve 2-13A). Dış ve iç mito-
kondriyal zardan oluşmuştur. İç zar, mitokondrinin içine
doğru, krista denilen uzantılar yapar. Bu zarlar iki kompar­
tımanı çevreler. İki zar arasındaki kompartımana, inter-
membran aralık denir. İç zar, interkrista aralığı ya da mat-
riks aralığı denilen diğer kompartımanı çevreler. Mitokoncl-
riyal zarlar, diğer hücre zarları ile karşılaştırıldığında, çok
fazla protein molekülü içerirler. Mitokondrilerin çoğu, yassı
ve raf şeklinde kristalara sahipken (Şekil 2-12 ve 2-13A), ste­
roid salgılayan hücreler (ör; siirrenal bezi, Bölüm 4’e bakı­
nız) genellikle tiibüler kristalar içerirler (Şekil 4-37). Krista-
lar, mitokondrilerin iç yüzeyini çoğaltırlar, enzim ve oksida-
tif fosforilasyon ile elektron transport sisteminin diğer bile­
şenlerini içerirler. Adenozin difosfat (ADP)’ı ATP’ye fosforla-
 SITOPLAZMA / 31

Tablo 2-2. G Proteinlerin aracılık ettiği fizyolojik etkilere örnekler.

Uyarı Etkilenen Hücre Tipi G Protein Efektör Etki

Epinefrin, glukagon Karaciğer hücreleri Gs Adenil siklaz Glikojeni yıkar

Epinefrin, glukagon Yağ hücreleri Gs Adenil siklaz Yağı yıkar

Luteinizan hormon Ovaryum folikülleri Gs Adenil siklaz Östrojen ve projesteron

sentezini artırır

Antidiüretik hormon Böbrek hücreleri Gs Adenil siklaz Böbrekte suyun geri emilimi

Asetilkolin Kalp kası hücreleri Gj Potasyum kanalı Kalp vurumunun yavaşlatılması

ve pompalama gücünün azaltılması

Enkefalinler, Beyin nöronları Gj/Go Kalsiyum ve potasyum Nöronların elektiriksel etkinliğinin

endorfinler, opioidler kanalları, adenil siklaz değişmesi

Anjiotensin Kan damarlarındaki Gq Fosfolipaz C Kas kasılması; kan basıncının

düz kas hücreleri yükselmesi

Kokular Burundaki nöroepitelyal Golf Adenil siklaz Kokuların algılanması

hücreler

Işık Retinadaki koni ve Gt Siklik GMF Görsel işaretlerin algılanması

basil hücreleri fosfodiesteraz

Feromon Hamur mayası GPA1 Bilinmiyor Hücrelerin çoğalması

Linder M, Gilman AG: G proteins. Sci Am 1992;267:56.’dan izinli alınmıştır.

yan sistem, silindirik bir sapla iç membrana bağlanmış olan
küresel yapılarda yerleşiktir (Şekil 2-12), Küresel yapılar,
ATP sentetaz (ADP ve inorganik fosfat ile enerji varlığında
ATP yapar) etkinliği gösteren protein bileşikleridir. Kemİoz-
motik teori, ATI3 sentezinin bu küresel birimden proton ge­
çişiyle olduğunu desteklemektedir (Şekil 2-14).
Mİtokondri sayısı ve her bir mitokondrideki krista sayısı, bu­
lunduğu hücrenin enerji etkinliğiyle ilgilidir. Bu nedenle, yük­
sek enerji metabolizmasına sahip hücreler (ör; kalp kası hücre­
leri, böbreklerin kimi tübiillerinin hücreleri) fazla miktarda, sıkı­
ca paketlenmiş çok sayıda kristali, mitokondriye sahiptirler. Dii-
şiik enerji metabolizmasına sahip hücrelerde ise az sayıda mito-
kondri bulunur ve bu mitokondrilerin kristaları kısadır.
Kristalar arasında amorf bir matriks vardır. Proteinden
zengin olan matriks, sirküler DNA molekülü ve üç çeşit RNA
içerir. Birçok hücrenin mitokondriyal matriksinde, Ca+2’den
zengin yuvarlak ve elektron yoğun grandiler bulunur. Bu
katyonun mitokondrideki işlevi tam olarak anlaşılmamışsa
da, mitokondrideki kimi enzimlerin etkinliğini düzenlemede
önemli olabilir; bir başka işlevsel rolü, Ca+2’nin sitozolik
konsantrasyonunu düşük tutmaktır. Mİtokondri, Ca+2’nin si-
tozoldaki konsantrasyonu yüksek olduğunda onu pompalar.
Matriks aralığında, sitrik asit (Krebs) döngüsü ve yağ asiti
b-oksidasyonu enzimleri bulunur.
Mitokondriyal matriksten yalıtılan DNA çift sarmallıdır ve
bakteri kromozomlarına çok benzer. Bu çift sarmal mito-
kondride sentezlenir; çiftleşmesi (dublikasyon), çekirdeğin
DNA kopyalanmasından (replikasyon) bağımsız olarak ger­
çekleşir. Mİtokondri üç tip RNA içerir: ribozomal RNA
(rRNA), haberci (messenger) RNA (mRNA) ve taşıyıcı (trans­
fer) RNA (tRNA). Mitokondriyal ribozomlar, sitozolik ribo-
zomlardan daha küçüktür ve bakteri ribozomlarına benzer­
ler. Mitokondride protein sentezi olur; ancak, mitokondriyal
DNA az miktarda olduğu için, mitokondriyal proteinlerin
yalnızca küçük bir bölümü yerel olarak üretilir. Mitokondri­
yal proteinlerin büyük bir bölümünün kodu çekirdek
DNA’sında hazırlanır ve sitozoldekİ poliribozomlarda sen­
tezlenir. Bu proteinler, mitokondriye gideceklerinin işaretini
taşıyan kısa bir aminoasit dizisine sahiptir ve enerji gerekti­
ren bir mekanizmayla mitokondriye taşınır.
Karbonhidrat ve yağların yıkımı sitoplazmik matrikste
başlar. Mİtokondri dışındaki bu metabolik yolun son ürünü,
daha sonra mitokondriye girecek olan, asetil koenzim A’dır.
Mİtokondri içinde asetil koenzim A, okzaloasetat ile birleşir
ve böylece sitrik asit oluşur. Sitrik asit siklusıında, çok sayı­
da dekarboksilasyon reaksiyonları sonucunda, CO-, üretilir
ve dehidrogenaz tarafından katalize edilen özgül reaksiyon­
lar sonucunda da 4 çift H+ iyonu açığa çıkar. H+ iyonları,
okijen ile reaksiyona girip H0O yaparlar. Mitokondrinin iç
membranında bulunan elektron transport sistemi, sitok-
rom cı, b ve c ile koenzim Q ve sitokrom oksidazın etkin­
leşmesiyle, ATP’den ADP ve inorganik fosfat oluşturarak, bu
sistemin üç noktasında tutulmuş olan enerjiyi açığa çıkartır.
Aerobik koşullarda; mitokondri dışındaki glikoliz, sitrik asit
siklusu ve elektron transport sistemi birlikte, bir glikoz mo­
lekülü başına 36 molekül ATI3 verir. Bu, yalnızca glikolitik
yolun kullanılabildiği anaerobik koşuldan 18 kat daha fazla
enerji sağlanması elemektir.
Mitoz sırasında, her bir oğul hücre ana hücredeki mito-
kondrillerin yaklaşık yarısını alır. Oğul hücrelerde yeni mito­
kondri oluşumu, varolan mitokondrilerin büyümesi ve son­
ra kendi kendine mitozla bölünmesi sonucu oluşur.
Aslında, mitokondrilerin kimi özelliklerinin bakterilerin-
kiyle çok benzer olması; mitokondrilerin evrimin bir döne­
minde, aerobik bir prokaryot olarak bir ökaryot konakçı
hücrenin içinde endosimbiyotik bir yaşama uyum sağladığı
hipotezinin geliştirilmesine yol açmıştır.
32 / BÖLÜM 2
KLİNİK BİLGİ
Mitokondriyal yetmezliğe bağlı çok sayıda hasta­
lık tanımlanmıştır ve bunların çoğu kas yetmezli­
ği ile karakterizedir. İskelet kası lifleri, enerji me­
tabolizmalarının çok yüksek olması nedeniyle,
mitokondriyal defektlere karşı çok duyarlıdırlar.
Bu hastalık tipik olarak üst göz kapağının düş­
mesiyle başlar, yutma zorluğu ve ekstremitelerde
güç kaybıyla devam eder. Bunların nedeni, mito-
kondriler ya da hücre çekirdeğindeki DNA mutas-
yonlan ya da kusurları olabilir. Zigotun içine sper­
me ait mitokondriler giremez (girse bile bu çok az
sayıdadır); bu nedenle, mitokondriyal kalıtım an­
neden gelir. Çekirdek DNA’sı kusurlarında, kalı­
tım ya anneden ya babadan ya da her ikisinden
olabilir. Genelde, bu hastalıkta mitokondri morfo­
lojik değişiklik gösterir (Şekil 2-13B).
Şekil 2-11. Midenin döşeyici epitelinin mikrofotoğrafı. Bü­
yük hücrelerin sitoplazmalarında çok sayıda yuvarlak ve
uzamış mitokondriler görülmekte. Merkezî yerleşik çekir­
dekler de açıkça görülmekte. Büyük büyütme.
Şekil 2-12. Matriks aralığına girmiş kristaiarıyla bir mito-
kondrinin üç boyutlu çizimi. Bir zarlar arası aralığı çevrele­
yen 2 zarın mitokondrinin duvarını oluşturduğuna dikkat
ediniz. Kristalar, ATP yapımına katılan küremsi birimlerle
döşeli.
Ribozomlar
Ribozomlar, 20 X 30 nm boyutlarında küçük elektron yoğun
partiküllerdir. Bunlar 4 tip rRNA’dan ve yaklaşık 80 farklı
proteinden oluşurlar. Ribozomlar iki sınıfa ayrılır; bunlardan
birisi prokaryot, kloropkıst ve mitokondride diğeri ise ökar-
yotik hücrelerde bulunur. Her iki sınıf ribozom da iki farklı
büyüklükte alt birimden oluşmuştur.
Ökaryotik hücrelerde, her iki alt birimin de RNA mole­
külleri çekirdekte sentezlenir. Çok sayıdaki protein molekül­
leri ise sitoplazmada sentezlenir ve çekirdeğe girerek
rRNA’tara bağlanırlar. Alt birimler çekirdek gözenekleri yo­
luyla çekirdekten ayrılıp sitoplazmaya geçerler ve protein
sentezine katılırlar.
Ribozomlar, rRNA’da polianyon gibi davranan çok sayı­
da fosfat grubu bulunması nedeniyle yoğun olarak bazofilik
görünürler. Bu nedenle, sitoplazmada ribozomların bol bu­
lunduğu bölgeler, metilen ve toluidin mavisi gibi bazik bo­
yalarla yoğun boyanırlar. Bu bazofilik alanlar hematoksilen
ile de boyanır.
Ribozomlar (Şekil 2-15A), poliribozom (polizom) lan
yapmak üzere mRNA şeridi ile birbirlerine tutunurlar. mRNA
tarafından taşınan mesaj, hücre tarafından sentezlenecek
olan proteinin amino asit dizisinin kodunu taşır. Ribozomlar,
protein sentezi sırasında bu mesajın çözülmesi ya da çeviıil-
mesinde kritik bir rol oynarlar. Hücre içinde kullanılmak için
üretilmiş ve sitozol içinde kalmasına karar verilmiş protein­
ler (ör; olgunlaşmamış eritrosit içindeki hemoglobin), sitop-
lazma içinde ayrı kümeler halinde bulunan poliribozomlarda
sentezlenirler. Endoplazmik retikulumun membranına, bü­
yük alt birimleriyle, tutunmuş olan poliribozonılar, retikulu­
mun sisternalarında yalıtılacak olan proteinlerin kodunu ta­
şıyan mRNA’ları çevirirler (Şekil 2-15B). Bu proteinler salgı­
lanabilir (ör; pankreatik ve tiikriik enzimleri) ya da hücre
içinde depolanabilirler (ör; lizozomların enzimleri, akyuvar
[lökosit] granüllerinin proteinleri). Ayrıca, plazma membranı-
nın integral proteinleri de endoplazma retikulumu membra-
nına tutunmuş polizomlarda sentezlenirler (Şekil 2-6).
 SITOPLAZMA / 33

Ş e kil 2-13. Mitokondrinin

yapısal değişkenliği. A: Sı­
çan pankreası kesitinin
elektron mikrografı. Ortada,
kristası (C) ve matriksi (M)
ile bir mitokondri görülmek­
te. Ayrıca, sitoplazmik yüze­
yinde ribozomlar bulunan
granüllü endoplazma retiku-
lumu (GER) un çok sayıda
sisternaları da görülmekte.
X50,000. B: Mitokondriyal
miyopatili bir hastanın çizgi­
li kasının elektron mikros­
kop resmi. Önemli derece­
de değişikliğe uğramış mito­
kondri matriksinde belirgin
şişkinlikler görülmekte.

Dış mitokondri membranı

Küremsi birim proton akışından

sağlanan enerjiyi kullanarak
ATP sentezler

Şekil 2-14. Mitokondride enerji uyumunun kemiozmotik teorisi. Orta: Protonların akışı matriksten iç zarlar arasına doğru­
dur. Bu akış, enerji gerektirir ve enerji iç zarda yerleşik olan elektron transport sistemden sağlanır. Sol: Proton akışından
kaynaklanan enerjinin yarısıyla ATP üretilir, geri kalanı ısı olarak açığa çıkar. Sağ: Multiloküler yağ dokusunda bulunan
termojenin proteini, proton akışı için bir geçit oluşturur. Enerjiyi ısı olarak dağıtan bu akış, ATP üretmez (Bölüm 6'ya ba­
kın).
34 / BÖLÜM 2

A Proteinleri sitoplazmada kalacak olan B Bağlı ribozomlarda, protein sentezi ve

serbest poliribozomlar endoplazma retikulumu içinde yalıtımı

Ş e k il2-15. (A) Sitoplazmada bulunan serbest poliribozomlarda (endoplazma retikulumuna bağlı olmayan)
protein (burada spiral şeklinde gösterilmiştir) sentezinin şematik çizimi. B’de endoplazma retikulumu için­
de yalıtılmış proteinler gösterilmiştir. Bu proteinler en sonunda sitoplazmadan dışarıya verileceklerdir (ih­
raç proteinleri). Poliribozomlar, granüler endoplazma retikulumu membranına tutunmakla kalmazlar; aynı
zamanda, ürettikleri proteini zardan içeriye sokarlar. Bu yolla, sitoplazmada İstenmeyen bir etki gösterebi­
lecek proteinler (özellikle ribonukleaz ve proteaz gibi enzimler), sitoplazmadan ayrı tutulurlar.

Endoplazma Retikulumu
Ökaryotik hücrelerin sitoplazmasmcla; sistem a (sarnıç) deni­
len bir boşluğu çevreleyen kesintisiz bir zar tarafından oluştu­
rulmuş, birbirleriyle bağlantılı kanal ve keselerin yaptığı anas-
tomozlaşan bir ağ bulunur. Kesitlerde, sistemalar birbirlerin­
den aynymış gibi görünürler; aslında, hücrenin tümü yüksek
çözümlü mikroskoplarda incelendiğinde, sistemalann kesinti­
siz olduğu görülür. Bu membran sistemine endoplazma retiku­
lumu (Şekil 2-16) denir. Bu zar sisteminin sitozolik tarafının
birçok bölümü, protein moleküllerini sentezleyen poliribo­
zomlar tarafından örtülmüştür. Bu poliribozomlar sentezledik-
leri proteini sistemalar içinde enjekte ederler. Bu durum, en­
doplazma retikulumunun granüllü ve granûlsüz olmak üze­
re ikiye aynlmasma neden olur.

G r an üllü E n d o p l a z m a R e t İk u l u m u

Granüllü endoplazma retikulumu (GER); pankreas asinus

hücreleri (sindirim enzimleri), fibroblasdar (kollajen) ve
plazma hücreleri (immünglobülinler) gibi protein salgılamak
için özelleşmiş hücrelerde fazla miktarda bulunur. GER, ke­
semsi ve raf benzeri yassılaşmış sisternalardan oluşur (Şekil
2-13). Sisternalan, çekirdeğin dış zarıyla devam eden bir zar
çevreler. Zann sitozolik tarafında poliribozomlar bulunduğu
için “granüllü endoplazma retikulumu” denir (Şekil 2-16 ve
Ş ekil 2-16. Endoplazma retikulumu, birbirleriyle bağlantılı
2-17). Polİribozomlann bulunuşu, bu organelin ışık mikros­
kanal ve keselerin kesintisiz bir zar oluşturduğu, ağızlaşan
kobunda bazofilik boyanmış alanlar olarak görülmesine ne­
(anastomoz) bir ağdır. Granûlsüz endoplazma retikulumda
den olur.
(ön tarafta) ribozomların olmadığına dikkat ediniz. Küçük
GER’in esas işlevi, proteinleri sitozole ulaşmadan yalıt­
maktır. Buna ek olarak, glikoproteinlerin merkezi glikozlan- koyu noktalar granüllü endoplazma retikulumunda (arka ta­
ması, fosfolipitlerin sentezi, çok zincirli proteinlerin birleşti­ rafta) bulunur. Granüllü retikulum sistemaları yassı kese
rilmesi ve yeni yapılmış polipeptitlerin belli translasyon (çe­ şeklindeyken, granülsüz retikulumun sistemaları tüp şek­
viri) sonrası değişiklikleri de işlevleri arasındadır. lindedir.
 SITOPLAZMA / 35

külünden oluşmuş bir bileşikle etkileşime girer. SRP,

Şekil 2-17. Granüllü endoplazma retikulumun küçük bir
bölümünün şematik çizimi. Sisternalarımn şekli ve poli-
zomların parçası olan çok sayıda ribozom gösterilmiştir.
Elektron mikroskop kesitlerde birbirlerinden ayrıymış gibi
görünen sisternaların; aslında, sitoplazmada kesintisiz tü­
neller oluşturduğu unutulmamalıdır.
SRP-poliribozom bileşiği GER’in zarlarında bulunan ve ke­
netlenme proteini (docking protein) denilen reseptöre
bağlanana kadar, polipeptit büyümesini durdurur. Kenetlen­
me proteinine bağlanınca, SRP poliribozomdan ayrılır; böy-
lece, çevirim (translasyon) devam eder (Şekil 2-18).
Polipeptit zinciri GER lümenine girince, GER’in iç yüze­
yinde yerleşik işaret peptidaz adlı özgül bir enzim, işaret di­
zisini ayırır. Protein yapımı devam eder ve bununla birlikte
sisterna içi ikincil ve üçüncül yapısal değişiklikler olur; ayrı­
ca, hidroksilleme, glikozkıma, sülfatlama, fosforluma gibi çe­
virim sonrası belli değişiklikler gerçekleşir.
GER’de sentezlenen protein çeşitli yerlere gidebilir: hüc­
re içinde depolanabilir (ör; lizozomlarda ve lökositlerin öz­
gül granüllerinde), hücre dışına verilecek proteinler hücre
içinde geçici olarak depolanabilir (ör; pankreas ve kimi en­
dokrin hücreler) ve diğer zarların bir bileşeni olarak kullanı­
labilir (ör; integral proteinler). Şekil 2-19’da sentezledikler
proteini verdikleri yerler açıkça farklı olan çeşitli hücre tip­
leri gösterilmiştir.
G r an ü lsü z/D üz E n d o p l a z m a R e t İk u l u m u

Granülsüz/düz endoplazma retikulumu (SER) da hüce içinde

Tüm proteinlerin sentezi endoplazma retikulumuna bağ­
lı olmayan poliribozomlarda başlar. Endoplazma retikulumu
İçinde tutulacak olan proteinlerin mRNA’sı, 5’ucunda ek bir
baz dizisi içerir. Bu baz dizisi, işaret dizisi denilen ve çoğu
hidrofobik olan yaklaşık 20-25 amino asiti kotlar. Çevirim sı­
rasında; işaret dizisi, işaret tanıyan partikül (SRP) denilen
ve 6 tane henüz tanımlanmamış poüpeptit ile 7S RNA mole­
membranlı bir ağ yapısı oluşturur; bununla beraber, ince ya­
pısı iki yönden GER’den farklılık gösterir. Birincisi, SER’de,
GER’in karakteristiği olan poliribozomlar bulunmaz. Bu ne­
denle; SER membranları granüler değil, düz görünür. İkinci­
si, sisternaları daha tubülerdir; ayrıca, sisternaların görünüşü
yassı ve üst üste dizilmiş raflar gibi değildir, birbiriyle bağlan­
tılı değişik şekil ve büyüklükte kanallar şeklinde görünürler
(Şekil 2-16 ve 4-37). SER, GER ile devam eder (Şekil 2-16).

SRP ribozomu
SRP işaret GER’deki kenetlenme Çevirim SRP

Şekil 2-18. Proteinlerin granüllü endoplazma retikulumu (GER) zarından taşınması. Ribozomlar
mRNA’ya bağlanırlar ve başlangıçta işaret peptidi işaret tanıyan partiküle (SRP) bağlanır. Ribozomlar,
SRP ve ribozomal reseptörler aracılığıyla GER’e bağlanırlar. Daha sonra, işaret peptit sinyal peptidaz
tarafından çıkartılır (şekilde gösterilmemiştir). Bu etkileşim, proteinlerin GER içine gireceği bir gözenek
açılmasına neden olur.
36 / BOLUM 2

Şekil 2-19. Serbest poliribozomlarında protein sen-

tezleyen (ancak salgılamayan) bir hücrenin ince ya­
pısı (A); protein sentezleyen, ayıran ve organellerin-
de depolayan bir hücre (B); protein sentezleyen, ayı­
ran ve doğrudan dışarıya veren bir hücre (C); prote­
in sentezleyen, ayıran, çekirdek üstü granüllerde de­
polayan ve dışarıya veren bir hücre (D).

C Plazma hücresi

SER, çeşitli özelleşmiş işlevleri yerine getirir. Steroid .sen­ (Şekil 4-30) gibi ileri düzeyde kutuplaşmış hücrelerde, Gol­
tezleyen hücrelerde (ör; sürrenal korteks hücreleri), sitoplaz- gi kompleksi tipik olarak, çekirdek ile üst plazma membra-
manın büyük bir bölümünü SER doldurur ve steroid sentezi nı arasında yerleşmiştir.
için gerekli olan enzimlerin kimilerini içerir (Şekil 4-7). SER
karaciğer hücrelerinde bol miktarda bulunur. Bu hücrelerde­
ki SER, oksitleme, sınıflama ve metilleme işlevlerini gerçek­
leştirir. Bu işlevlerle, karaciğer belli hormonları ayrıştırır; al­
kol ve barbitüratlar gibi zararlı maddeleri yansıziaştırır. SER’in
başka bir önemli işlevi, tüm hücre membranİarı için fosfoli-
pit sentezlemektir. Fosfolipit molekülleri SER’den diğer
membranlara: (1) SER’den ayrılan ve motor proteinlerin etki­
siyle sitoskeletal elementler boyunca hareket eden veziktil-
lerle, (2) GER ile doğrudan iletişimle ya da (3) taşıyıcı prote­
inlerle taşınırlar (Şekil 2-20). SER glükoz-6-fosfataz enzimi
içerir. Bu enzim, karaciğer hücrelerinde glikojenden elde
edilen glikozun kullanılmasıyla ilgilidir. Bu enzimin GER’de
de bulunması, endoplazma retikulumunun her iki tipinin isş-
levlerinin kesin sınırlarla ayrılmadığının bir göstergesidir. SER
kas hücresinde kasılma olayına katılır ve buradaki özelleşmiş
SER’e sarkoplazmik retikulum denir. Sarkoplazmik retiku-
lum, kalsiyum iyonlarını sisternasında tutarak ve sitoplazma-
ya vererek kas kasılmasını düzenler (Bölüm 10’a bakınız). SER membranı Sitozol Fosfolipitden yoksul
(fosfolipitden varsıl) membran
Golgi Kompleksi (Golgi Apareyi)
Golgi kompleksi, hücrenin sentezlediği ürünlerin; Şekil 2-20. F osfolipit taşıyan am fip atik proteinin şem a tik ç i­
çevirim sonrası değişikliklerini tamamlar, paketler zim i. F osfolipit m olekülleri, lipitden varsıl m em branlardan
ve gideceği yere göre adresler. Bu organel granül- (SER) lipitden yoksu l m e m b ran lara taşınır. (Junqueira LC,
siiz zarla çevrilmiş sisternalardan oluşmuştur (Şe­ Carneiro J: Biologia Celular e Molecular, 6th ed. Editora Guanaba-
kil 2-21, 2-22 ve 2-23). Mukus salgılayan goblet hücreleri ra, 1997’den izinli alınmış, değiştirilmiş ve yeniden çizilmiştir.)
 SİTOPLAZMA / 37

trans (m a tü r) y ü z inleri, daha ileri işlemler için Golgi kompleksine taşırlar. Bu

Şekil 2-21. Golgi kompleksinin üç boyutlu görünümü. Taşı­
yıcı veziküllerin Golgi’nin cis yüzüyle birleşmesiyle; karma­
şık, granüllü endoplazma retikulumu (GER) da yapılan bir­
çok tipte molekülü alır. Bu moleküller, Golgi’deki işlemler­
den sonra, Golgi'nin trans yüzünden daha büyük veziküller
şeklinde salınırlar. Bu veziküller; salgı vezikülü, lizozom ya
da sitoplazmanın diğer bileşenleri olabilirler.
Çoğu hücrede, Golgi’nin yapısında ve işlevinde bir ku­
tuplaşma vardır. Golgi kompleksinin yakınında, kimi zaman
GER’den koparak ayrılmış küçük veziküller (taşıyıcı vezikül­
ler) görülebilir. Taşıyıcı veziküller, yeni sentezlenmiş prote­
noktaya yakın Golgi sisternalarına; oluşan, dışbükey ya da
cis yüz denir. Bu yüzün karşı tarafında, büyük Golgi vakuol-
lerinin biriktiği; olgun, içbükey ya da trcıns yüz bulunur (Şe­
kil 2 -2 1). Bu vakuollere yoğunlaştırıcı vakuoller de denir.
Bu yapılar, tomurcuklanmayla Golgi sisternalarından ay­
rılarak, proteinleri çeşitli yerlere taşıyacak olan vezikülleri
oluştururlar. Sitokimyasal yöntemler ve elektron mikrosko­
buyla; Golgi sisternalarının farklı cis-lran s düzeylerinde
farklı enzimler içerdiği ve Golgi kompleksinin, glikozlatna,
sülfatlama, fosforlama ile sınırlı protein proteolizinde önem­
li olduğu gösterilmiştir. Ayrıca, Golgi kompleksi salgı ürünü­
nün paketlemesi, yoğunlaştırılması ve depolanmasını başla­
tır. Şekil 2-23’de, ürünün Golgi kompleksi boyunca geçişini
açıklamada, günümüzde kabul gören kavramların genel gö­
rünüşü şematize edilmiştir.
Lİzozomiar
Lİzozomlar hücre içi sindirimin ve hücre bileşen­
lerinin döngüsünün yapıldığı yerlerdir. Lİzozomlar
(Yun. lysis, eriyik + s o m a , cisim), çok sayıda
(40’taıı fazla) ve çeşitte hidrolitik enzim içeren,
zarla çevrili veziküllerdir (Şekil 2-24, 2-25 ve 2-26). Bu en­
zimlerin temel görevi, hücre içi sindirimdir. Lİzozomlar,
özellikle fagositoz yapan hücrelerde (ör; makrofajlar, nötro-
filik lökositler) bol miktarda bulunurlar. Lizozomların yapısı
ve etkinliği hücre tipine göre değişmekle birlikte; enzimle­
rin çoğunu, asit fosfataz, ribonükleaz, deoksiriboniikleaz,
proteazlar, sülfatazlar, lipazlar ve [3-glikuronidaz oluşturur.

Şekil 2-22. Müköz bir hücre­

nin Golgi kompleksinin elekt­
ron mikroskop fotoğrafı. Sa­ GER
ğında okla gösterilen ve gra-
nüler materyal içeren, bir gra­
nüllü endoplazma retikulumu
sisternasıdır. Ona yakın olan,
bu ürünü içeren küçük vezi­
küllerdir ve burası aygıtın cis SER
yüzüdür. Ortadakiler, Golgi
aygıtının yassılaşmış raf şek­
lindeki sisternalarıdır. Sister-
naların uçlarından uzanan
genişlemeler görülebilir. Bu
Hücre
genişlemeler, sistemalardan zarı
ayrılıp birbirleriyle birleşerek
salgı grandilerini (1, 2 ve 3)
yaparlar. Burası trans yüzü­ Hücre
dür. İki komşu hücrenin plaz­ zarı
ma zarına yakın, endoplazma
retikulumu granülsüz (SER) trans
ve granüllü (GER) bölümleri yüzü
görülmekte. X30,000. K ü ç ü k
ş e k il: Gümüşleme yapılmış 1
gm kalınlığındaki bir kesitte,
epididimis hücresindeki Golgi
aygıtı. X1200.
38 / BOLUM 2

Zar Salgılama

Salgı granülü

Lizozom

trans Golgi
ağı

Taşıyıcı
veziküller

cis Golgi
ağı

GER’den Golgi’ye
taşıma yapan vezikül

Poliribozom

Şekil 2-23. Proteinlerin Golgi kompleksi boyunca ilerlemesi ve düzenlenmesi sırasında oluşan başlıca olaylar şe­
matik olarak gösterilmiştir. Solda numaralandırılmış olanlar, işaret edilen bölmede gelişen başlıca moleküler olay­
lardır. Lizozomal enzimlerin işaretlenmesinin, cis Golgi ağının başlangıcında başladığına dikkat ediniz, trans Gol­
gi ağında, glikoproteinler gidecekleri yeri belirleyen özgül reseptörlerle karışım oluştururlar. Çizimin sol tarafında,
zar akışının Golgi’den endoplazma retikuluma geri dönüşü gösterilmiştir (Junqueira LC, Carneiro J: Biologia Celulare
Molecular, 6th ed. Editora Guanabara, 1997'den izinli alınmış, değiştirilmiş ve yeniden çizilmiştir.)

Ş ekil 2-24. Lümeni ortada uzun bir yarık şeklinde görülen
bir böbrek tübülünün mikroskop fotoğrafı. Çok sayıdaki ko­
yu boyalı sitoplazmik granüller lizozomlardır (L), böbrek
hücrelerinde bol miktarda organel bulunur. Kimilerinde çe­
kirdekçiğin de ayırt edildiği hücre çekirdeği (N), fotoğrafta
koyu boyalı bir cisim şeklinde görülmekte. Toluidin mavisi
boyası. Büyük büyütme.
Bu listeden de görülebileceği gibi, lizozomlar birçok biyolo­
jik iri molekülü parçalayabilecek yetenektedir. Lizozomal
enzimlerin en iyi etkinlik gösterebileceği ortam, asidik
pH’dır.
Lizozomlar genellikle yuvarlaktır ve çaplan 0.05-0.5 pm
dir. Elektron mikroskobunda, birbiçimli graniiler ve elektron
yoğun bir şekilde görünürler. Makrofajlar ve nötrofilik löko-
sitler gibi çok az hücrede, primer lizozomların çapı 0.5
pm’tlan daha büyüktür ve bu nedenle ışık mikrokobuyla bi­
le görülebilirler.
Çevreleyici zar, çözücü enzimleri sitoplazmadan ayıra­
rak, lizozomal enzimlerin sitoplazma bileşenlerine saldırıp
sindirmesini engeller. Lizozomal enzimler pratik olarak sito-
zol pH’ında (-7 .2 ) etkisizdir. Bu da, lizozomal enzim sızıntı­
sına karşı ek bir koruma sağlar.
Lizozomal enzimler, GER’de sentezlenip izole edilirler ve
daha sonra Golgi kompleksine taşınırlar. Burada, enzimler
SITOPLAZMA / 39
değişikliğe uğrar ve lizozom olarak paketlenirler. Bu enzim­
ler; fosfolransferaz ile 6' pozisyonunda fosforlanmış bir ya
da birkaç mannoz kalıntısıyla kendisine tutunmuş oligosak-
karitlere sahiptir. GER ve Golgi kompleksinde mannoz
6-fosfat içeren proteinler için reseptörler vardır. Bu reseptör­
ler, bu proteinlerin ana salgılanma yolundan ayrılarak lizo­
zomlar içinde izole edilmesini sağlarlar.
Bir sindirim olayına karışmamış lizozomlara birincil li­
zozomlar denir.
Lizozomlar, hücrenin çevresinden içerisine aldığı mater­
yalleri sindirebilirler. Materyal, fagozom ya da fagositik va-
kuol içerisine alınır (Şekil 2-27); daha sonra primer lizozom­
lar fagozomun zarıyla birleşir ve hidrolitik enzimlerini valcu-
ole boşaltırlar. Sindirim devam eder ve bu bileşik yapıya
ikincil/sekonder lizozom denir.
Sekonder lizozomlar genellikle 0.2-2 pm çapmdadırlar
ve çok çeşitli maddeleri sindirdikleri için, elektron mikros­
kobunda düzensiz görünürler.
Sekonder lizozomun içeriği sindirildikten sonra, besin
maddeleri geçişme ile lizozomu sınırlayan zarı geçerek sito-
zola ulaşır. Sindirilemeyen bileşikler vakuol içinde kalır ve
bunlara artık cisimler denir (Şekil 2-27 ve 2-28). Kimi uzun
ömürlü hücrelerde (ör; nöronlar, kalp kası), fazlaca miktar­
da artık cisim birikir ve bunlara lipofuskin ya da yaşlılık
pigmenti denir.
Lizozomların başka bir etkinliği sitoplazmik organellerin
döngüsüyle ilgilidir. Belli koşullar altında, bir membran or-
ganelleri ya da sitoplazmanın bir bölümünü çevreleyebilir.
Primer lizozomlar bu yapıyla birleşir ve çevrili olan sitoplaz-
manın sindirimini başlatırlar. Bu olayın sonucunda oluşan
sekonder lizozoma otofagozom (Yun. dittos, kendi + p h a -
gein, yemek + som a) denir ve içeriğinin hücre içi kökenli ol­
duğunu belirler. Otofagozomlarla hücre içi sindirim, salgı
hücrelerinde de salgı ürünü aşırı miktarda biriktiğinde, gö­
rülür. Lizozomal hidrolizin sindirilmiş ürünleri, sitoplazmada
tekrar kullanılması için hücre tarafından yineden devreye
sokulur.
k l in ik b il g i
Kimi olgularda, primer lizozom içeriğini hücre dı­
şına salar ve enzimleri hücre dışı ortamda etki
gösterir. Bunun bir örneği; normal kemik dokusu
oluşumunda; osteoklastların kollajenaz sentezle-
mesi ve salmasıyla kemik matriksin yıkımıdır (8.
Bölüme bakınız). Lizozomal enzimlerin hücre dı­
şı ortamda etki göstermesi, iltihap ya da incinme­
ye yanıtta da önemli rol oynar. Lizozom etkinli­
ğiyle ilgili olası çeşitli yollar, Şekil 2-27’de şema­
tik olarak gösterilmiştir.
Lizozomlar, insan vücudundaki çeşitli maddelerin meta­
bolizmasında önemli bir rol oynarlar; bu nedenle, lizozomal
enzim yetmezliği birçok hastalığın nedeni olarak görülür.
Meta kromatik lökodistrofide, lizozomal sülfatazlar bulunma­
dığı için sülfatlı serebrositlerin hücre içi birikimi söz konu-
40 / BOLUM 2

Şekil 2-25. Bir makrofajın

elektron mikrografı. Çok
sayıda sitoplazmik uzantı­
ya dikkat ediniz (oklar).
Merkezde, Golgi sisterna-
ları (G) tarafından çevril­
miş bir sentriyol (C) görül­
mekte. Sekonder lizozom-
lar çok sayıdadır (L).
X15,000.

sudur. Bu hastalıkların çoğunda, özgül bir lizozomal enzim birikerek, hücrenin normal işlevini olumsuz etkiler. Etkile­
yoktur ya da etkin değildir ve belli moleküller (ör; glikojen, nen hücre tipindeki bu çeşitlilik, lizozomal hastalıklarda gö­
serebrositler, gangliyositler, sfingomiyelin, glikozaminogli- rülen klinik işaretlerin çeşitliliğini açıklar (Tablo 2-3).
kanlar) «indirilememiştir. Sonuçta, bu maddeler hücre içinde Klinik olarak, kusurlu fiziksel gelişme ve zeka geriliği ile
tanımlanan ve normalde Golgi kompleksinde bulunması ge­
reken fosforlayıcı bir enzimin olmaması nedeniyle ortaya çı­
kan l-hücre hastalığının (inklüzyon hücre hastalığı), kalıtsal
Tablo 2-3. Farklı hücre tiplerinde lizozomal enzim yetmezliği olması nadirdir. GEK’den gelen lizozomal enzimler, Golgi
ve sindirilmemiş madde birikimi nedeniyle görülen hastalıklara
kompleksinde fosforla namaz. Fosforlanmannş protein mole­
örnekler.
külleri lizozomları yapmak üzere ayrılmak yerine, genel sal­
Hastalık Hatalı Enzim Etkilenen Temel gılama yolunu izlerler. Bu hastaların lizozomları bostur, ama
Organlar kanlarında salgılanan lizozomal enzimler bulunur. Bu hasta­
ların hücrelerinde, normal hücresel metabolizmayı olumsuz
Hurler a L-iduronidaz İskelet ve
etkileyen büyük inklüzyon grandileri görülür.
sinir sistemi

Sanfilippo Heparan sülfat İskelet ve Proteazomlar

A Sendromu sülfamidaz sinir sistemi
Ubikuitin bağlanarak yıkım için hedeflenmiş prote­
Tay-Sachs Hekzaminidaz-A Sinir sistemi inleri sindiren çoklu proteaz bileşikleridir. Fazla en­
Gaucher b D-glikozidaz Karaciğer ve dalak zim ve normal işlevini yaptıktan sonra artık gerek­
siz olan ya da hatalı kıvrılmış proteinlerin uzaklaş­
l-hücresi hastalığı Fosfotransferaz iskelet ve tırılmasına, proteinin ayrıştırılması denir ve bu temel olaylar­
sinir sistemi
dan biridir. Virüs tarafından kodlanmış proteinler de yıkılır.
42 / BÖLÜM 2

Artık cisim

Lipofuskin granülü,
kısmen sindirilmiş
f j f f i materyal
\\*v£j

Şekil 2-27. Lizozomların işlevle­

riyle ilgili güncel kavramlar. En­
zimlerin sentezi, granüler endop-
lazma retikulumu (GER), paket­
Hidrolitik lenmesi Golgi kompleksinde olur.
enzimlerin Bakterilerin yok edildiği heterofa-
salgılanması
gozomlar ile GER ve mitokondri-
(ör; osteoklastlar
nin sindirildiği otofagozomlara
tarafından)
dikkat ediniz. Heterofagozomlar
ve otofagozomlar sekonder lizo-
zomlardır. Sindirimlerinden geri­
ye kalanlar hücre dışına atılabilir;
ancak, kimi zaman sekonder li-
zozom sindirilmemiş moleküllerin
kalıntılarından oluşan bir artık ci­
sim yaratabilir. Osteoklast gibi ki­
mi hücreler, lizozomal enzimleri
hücreler arası çevreye salgılar­
lar. Nu, çekirdekçik.

Şekil 2-28. Otofagozomların

görüldüğü pankreas asinus
hücresinin kesiti. Üst sağ:
Bir zarla sitoplazmadan ay­
rılmış iki granüllü endoplaz-
ma retikulumu bölümü. Orta:
Mitokondri (ok) ve granüllü
endoplazma retikulum içe­
ren bir otofagozom. Sol: sin-
dirilememiş materyali içeren
bir artık cisim. Ok başı, kaplı
vezikül kümesini göstermek­
te.

Şekil 2-26. Elektron mikrografta, çok sayıda mitokondri ile
çevrilmiş 4 koyu sekonder lizozom görülmekte.
Proteazomlar, birincil olarak doğrudan protein molekülleriy­
le İlgili işlev görürken; lizozomlar genel olarak hücre içinde­
ki maddeleri ya da bir organel ve vezikülün tümünü sindi­
rirler.
Proteazom, 4 çemberli fıçı şeklinde merkezî bir bölüme
sahiptir. Bu bölümün her iki ucunda, ATPaz içeren ve ken­
disine bağlı olan ubikuitin molekülüyle proteinleri tanıyan
bir düzenleyici parçacık bulunur. Ubikuitin, tüm hücrelerde
bulunan, evrim sırasında çok iyi korunmuş -bakterilerden
insana kadar hemen hemen aynı yapıya sahip, küçük (76
aminoasitli) bir proteindir. Ubikuitin, proteinleri yıkılmak
için şu şekilde hedefler (işaretler): Bir ubikuitin molekülü,
ayrıştırılacak proteinde lizin kalıntısına bağlanır. Sonra, diğer
ubikuitin molekülleri birinciye bağlanır; bileşik düzenleyici
parçacık tarafından tanınır; protein kıvrımı ATP'den enerji
kullanarak ATPaz tarafından açılır; protein merkezî parçacı­
ğın içine taşınarak yerleştirilir ve burada, her birinde yakla­
şık 8 aminoasit bulunan peptitlere parçalanır. Bu peptitler,
henüz bilinmeyen bir işlemle sitozole taşınır. Ubikuitin, ye­
niden kullanılmak üzere düzenleyici parçacık tarafından ser­
best bırakılır.
8 aminoasitli peptitler, sitozol enzimleri tarafından aıııi-
noasitlere parçalanabilir ya da başka bir işte (ör; kimi hüc­
relerde immün yanıta katılmak) kullanılabilirler.
SİTOPLAZMA / 41
Peroksizomlar ya da Mikrocisimler
Peroksizomlar (peroksit + s o m cıjçapı 0.5-1.2 ptn arasında de­
ğişen, küre biçimli ve membranla çevrilmiş organellerdir (Şe­
kil 2-39). Bunlarda mitokondrilergibi oksijen kullanırlar; an­
cak, ATP üretmezler ve hücresel metabolizmaya doğrudan
katılmazlar. Peroksizomlar, özgül organik maddelerden hid­
rojeni çıkartarak, onları okside ederler. Çıkarılan hidrojen,
moleküller oksijene ( 0 2) taşınır. Bunun sonucunda, hücre
İçin çok zararlı bir madde olan hidrojen peroksit (H20 2) olu­
şur. Bununla beraber, H2Ö 2 peroksizomda bulunan katalaz
enzimi tarafından elimine edilir. Katalaz H20 2’nin hidrojen
atomlarını çeşitli bileşiklere transfer eder ve ayrıca, l UCU’yi
II2Ö ve 0 2’ye ayrıştırır (2H20 2 —> 2I UO + 0 2). Katalaz, kli­
nik olarak da olumsuz etkilere sahiptir: Özellikle karaciğer ve
böbrek peroksizomlar], çeşitli toksik molekülleri ve ilaçları
indirger. Örneğin; sindirilen etil alkolün %50’si, karaciğer ve
böbrek peroksizomları tarafından, asetaldehide indirgenir.
Karaciğer ve böbrek peroksizomlarının enzim içeriği, diğer
organlardaki peroksizomların enzim içeriğinden oldukça
farklıdır. Homojen ıııairikslerinde, D- ve L-amino oksidaz, ka­
talaz ve hidıoksiasit oksidaz bulunur. İnsan hariç kimi türler­
de, üırat oksidazdan oluşmuş bir kristalin nüıkleotid bulunur.
Peroksizomlar lipit metabolizmasıyla ilgili enzimler içe­
rirler. Böylece, uzun zincirli yağ asitlerinin (18 karbonlu ve
daha uzun) /Toksidasyonu, mitokondriyal karşılığından
farklı olan peroksizomal enzimler tarafından gerçekleştirilir.
Safra asitleri ve kolesterol oluşmasına yol açan belli reaksi­
yonlar da, oldukça saflaştırılmış peroksizom fraksiyonların­
da yerleşiktir.
Peroksizomal enzimler, serbest sitozolik poliribozomlar-
da sentezlenirler ve karboksil uçlarında içine alma işareti gi­
bi işlev gören küçük bir aminoasit dizisi bulunur. Bu işarete
sahip olan proteinler, peroksizomların zarında yerleşik re­
septörler tarafından tanınır ve organel içine alınırlar. Perok­
sizom sığa olarak büyür ve henüz tam olarak bilinmeyen bir
düzenekle ikiye bölünür.
k l in ik b il g i
Bu organel, birçok metabolik yolla ilgili olduğu için;
çok sayıda yetmezliğin nedeni, kusurlu peroksizo­
mal proteinlerdir. Olasılıkla, en yaygın peroksizo­
mal yetmezlik, X-kromozomuna bağlı adrenolöko-
distrofi dir. Bu yetmezliğin nedeni, çok uzun zincir­
li yağ asitlerini [3-oksidasyon için peroksizoma ta­
şıyan integral membran proteinlerinin defektli ol­
masıdır. Bu yağ asitlerinin vücut sıvılarında birik­
mesi, sinir dokusunda miyelin kılıfların haraplan-
masına ve sonuçta, ciddi nörolojik semptomlara
neden olur. Peroksizomal enzimlerdeki yetmezlik;
ciddi kas bozulması, karaciğer ve böbrek lezyon-
ları ile sentral ve periferik sinir sisteminde organi­
zasyon bozukluklarıyla karakterize ölümcül Zell­
weger sendromuna neden olur. Elektron mikros­
kobunda, bu hastaların karaciğer ve böbrek hüc­
relerindeki peroksizomların boş olduğu görülür.

âmâ
Ş ekil 2-29. Sıçan pankreas
asiner hücrelerinin elektron
mikroskop fotoğrafı. Çok sa­
yıda olgun salgı granülünün
(S), yoğun vakuollerle (C) ve
Golgi kompleksiyle (G) ilişki­
si görülmekte. X18,900
Salgı Vezikülleri ya da Granülleri
Salgı vezikülleri; metabolik, hormonal ya da nöral bir İşaret
(düzenlenmiş salgılama) gelmedikçe ürünü salmayan, depo­
layan hücrelerde bulunur. Bu veziküller bir membranla çev­
rilidirler ve salgı ürününün yoğun bir şeklini gösterirler (Şe­
kil 2-29). Kimi salgı vezikiillerinin içeriği, GER’in sisiernala-
rında olduğundan 200 kez daha yoğundur. Sindirim enzim­
lerini içeren salgı vezikiillerine zimojen granüller denir.
HÜCRE İSKELETİ
Sİtoplazmik iskelet; mikrotübüller, aktin filamanları (mikro-
niamanlar) ve ara fîlamanların oluşturduğu karmaşık bir ağ­
dır. Bu yapısal proteinler hücrenin şekillenmesini sağlar ve
organeller İle hücre içi vezikiillerin hareketinde önemli bir
rol oynar. Hiicre iskeleti hücrenin tümüyle hareket etmesine
de katılır.
Mikrotübüller
Ökaryotik hücrelerin sitopkızmik matriksi içindeki tübüler
yapılara mikrotübüller (Şekil 2-30, 2-31 ve 2-32) denir. Mik­
rotübüller sil (Şekil 2-33) ve flagellum denilen sitopkızmik
uzantıların içinde de bulunurlar. Çapı 24 nm’dir. 5 nm
kalınlığında yoğun bir duvarı vardır ve merkezinde l-ı nm
genişliğinde bir boşluk bulunur. Mİkrotübüllerin boyu değiş­
SITOPLAZMA / 43
M m
kenlik gösterir ve birkaç mikrometreye ulaşabilir. Nadiren,
bir ya da daha çok tiibiilü birbirine bağlayan kollar ya da
köprüler bulunur (Şekil 2-3-î).
Bir mikrotübüliin alt birimleri, a ve [3 tübülin molekül­
lerinden oluşmuş bir heteıodimerdir. Bu moleküllerin ami-
noasit bileşimleri birbirine çok yakındır ve her birinin mole­
küller kütlesi yaklaşık 50 kDa kadardır.
Uygun koşullar altında (in vivo ya da in vitro), tübülin
alt birimleri mikrotübülleri yapmak için tekrarlayan kümeler
oluşturur. Özel boyama yöntemleri kullanıldığında, tübülin
lıetorodimerleri spiral şeklinde dizilmiştir. Tamamlanmış bir
spiral dönüşte toplam 13 birim bulunur (Şekil 2-3-i).
In vivo, tübıilinlerin mikrotübülleri yapmak için dizilme­
si, tümüne mikrotübül organizasyon merkezleri denilen
çeşitli yapılar tarafından yönlendirilir. Bu yapılar; siller, bazal
cisimler ve sentrozomlardır. Mikrotübül büyümesi, var olan
mikrotübiilün bir ucundan alt birimlerin polimerizasyonuyla
daha hızlı olur. Bu uç pozitif (+), diğeri ise negatif (-) uç ola­
rak bilinir. Tübülin düzenlenmesi, Ca2+ ve mikrotiibiile bağ­
lı proieinler (MAPs) in kontrolü altındadır. Mikrotübül karar­
lılığı değişkendir; örneğin, titrek tüylerin mikrotübülleri ka­
rarlıyken, mitoz mekiğinin mikrotübüllerinin kararlılığı kısa
sürelidir. Antİmitotik bir alkaloid olan kolşisin özgü! olarak
tübiiline bağlanır ve tübiilin-kolşisin bileşiği mikrotiibiile
bağlandığında, onun artı (+) ucuna daha fazla tübülin bağ-
44 / BOLUM 2
Ummasını engeller. Mİtotik mikrolübüller, eksi (-) uçlarında
dizilimin çözülmesinin devam etmesiyle yıkılır ve ayrılan
tübülin birimlerinin yerini yenisi almaz. Mitotik mikrotübiil-
lerle etkileşime giren bir başka alkaloid, mikrotiibiil oluşu­
Protofilaman
Şekil 2-30. Bir mikrotübülün moleküler organizasyonu. Bu
polarize yapıda, tübülin molekülünün iki alt birimi (a ve (3)
birbirini izler. Tübülin molekülleri, çizimin üst tarafındaki
enine kesitte görüldüğü gibi, 13 protofilaman yapacak şe­
kilde düzenlenir.
munu hızlandıran ve aynı zamanda kararlı kılan, taksol’dür.
Tüm sitozolik tübiilinler kararlı mikrotübCillerde kullanılır ve
tübülinin mitoz mekiğinin yapımına katılmasına izin veril­
mez. Bir başka alkaloid olan vinblastin, oluşmuş mikro-
tiibCilün tekrarlayan kümelerini çözer ve ikinci basamakta,
parakristalin düzeni oluşturmak üzere tübüliııleri toplar.
! k l in ik b il g i
I
Antimitotik alkaloidler hücre biyolojisinde (ör; kol-
şisin kromozomların metafaz evresinde tutulma­
sında ve karyotiplerin hazırlanmasında kullanılır)
ve kanser ilaç sağaltımında (kemoterapisi) (ör;
vinblastin, vinkristin ve taksol tümörlerde hücre
çoğalmasını durdurmada kullanılırlar) yararlı
araçlardır. Tümör hücreleri hızlı çoğaldıkları için,
antimitotik ilaçlardan normal hücrelere oranla da­
ha çok etkilenirler. Bununla beraber, kemoterapi
birçok istenmeyen yan etkiye sahiptir. Örneğin;
kimi normal kan yapıcı hücreler ve sindirim kana­
lını döşeyen hücreler de hızlı çoğalırlar ve ilaç
sağaltımından olumsuz etkilenirler.
Sitoplazmik mikrolübüller, hücre şeklinin gelişmesi ve
sürdürülmesinde önemli bir rol oynayan katı yapılardır. Ge­
nellikle, hem hücresel bakışımsızlık (asimetri) geliştirilme­
sinde ve hem de oluşturulmuş bu bakışımsızlığın sürdürül­
mesinde etkili olabilmek için doğru bir yönlenme içindedir­
ler. Mikrotiibüllerin bozulmasına neden olacak bir işlem,
hücresel bakışımsızlığın da bozulmasına neden olur.
Mikrolübüller, organel ve veziküllerin hücre içi taşınma­
sına da katılırlar. Nöronlarda aksoplazmik taşıma, pigment
hücrelerinde melanin taşınması, mitoz mekiğiyle kromozom
taşınması ve çeşitli hücre kompartımanları arasında vezikiil
hareketi, bunun örnekleridir. Bu örneklerin her birinde ha­
reket karmaşık mikrotübül ağının bulunmasıyla ilgilidir ve
mikrotiibüllerin bozulması bu hareketlerin durmasına neden
olur. Mikrotiibüllerin kılavuzluk ettiği taşıma; molekül ile ve-
ziküllerin hareketinde enerji kullanan ve m otor proteinler
denilen özgiil proteinlerin kontrolü altındadır.
Mikrotübüller; sentrioller, bazal cisimler, siller ve flagel­
lum gibi çok sayıda kompleks sitoplazmik bileşenin temel
yapısını oluşturur. Sentriyoller silindirik yapılardır (0.15 pm
çapında ve 0.3-0.5 pm uzunluğunda), başlıca kısa ve olduk­
ça düzenli mikrotiibiillerden oluşmuşlardır (Şekil 2-3-1). Her
sentriyol triplet (üçlü) şeklinde düzenlenmiş 9 set ıııikro-
tübül’den oluşmuştur. Mikrotiibiil üçlüleri birbirine çok ya­
kındır ve bitişik oldukları yerlerde aynı duvarı paylaşırlar.
Bölünmeyen hücrelerde çekirdeğe yakın konumda, bir çift
sentriyolden oluşmuş ve etrafı graniiler bir materyalle çevri­
li, sentrozom (Şekil 2-35) bulunur. Her bir çiftte, sentriyol-
lerin uzun ekseni birbirlerine dik konumdadır. Hücre bölün­
mesinden önce, daha özgül olarak inieıfazın S evresinde,
her sentrozom eşini yapar; böylece, her sentrozom iki çift
sentriyole sahip olur. Mitoz sırasında sentrozomlar ikiye bö-
 SİTOPLAZMA / 45

Şekil 2-31. Fibroblast sitop-

lazmasının elektron mikrog-
rafı. Mikrofilamanlara (MF)
ve mikrotübüllere (MT) dik­
kat ediniz. X60.000. (E
Katchbııriarı'm izniyle.)

lüniirler, hücrenin karşı kutuplarına hareket ederler ve mitoz

mekiğinin mikrotübiillerinin organizasyon merkezi olmaya
başlarlar.
Titrek tüy ve flagellum (kam çı), hücre membranıyla
çevrili, merkezlerinde oldukça düzenli mikrotübiiller bulu­
nan hareketli uzantılardır. Titrek tüylü hücreler tipik olarak,
her biri yaklaşık 2-3 pırı uzunluğunda olan çok sayıda titrek
tüye sahiptirler. Flagellumlu hücreler, uzunluğu 100 pm’ye
varan yalnızca bir kamçıya sahiptirler. İnsanda sperm, kam­
çısı olan tek hücredir. Titrek tüyün ana işlevi, sıvıyı hücre ki­
llimin yüzeyinden siipürmektir. Titrek tüy ve flagellum esas­
ta aynı düzene sahiptirler.
Bu düzen, 2 merkezi mikrotübiilü çevreleyen 9 çift mik-
rolübüiden oluşur. Bu mikrotübiil demeti, aksonem (Yun.
ax on , eksen + nem a, iplik) denilen 9 + 2 düzenine sahip­
tir. 9 peri ferik çiftin her biri aynı duvarı paylaşır (Şekil 2-34).
Merkez çiftteki mikrotübiiller bir merkezi kılıf ile çevrilidir­
ler. Bitişik çevredeki çiftler birbirine neksin denilen protein
köprülerle, merkez kılıfa da ışınsal uzantılar ile bağlanmış­
lardır. Her çiftteki mikrotübiiller A ve B olarak isimlendirilir­
ler. A, 13 heterodimerli tam bir mikrotiibül iken; B, yalnızca
10 heterodimerlidir (enine kesit). A mikrotübüliinün yüze­
yinden, ATPaz etkinliği gösteren dinein proteininden yapıl­
mış bir çift kol uzanır.
Her titrek tüyün ve kamçının tabanında, temelde sentri-
yole çok benzeyen ve aksonemin kurgusunu kontrol eden
bazal cisim bulunur.

t â 0
i KLİNİKBİLGİ

Titrek tüy ve flagellumdaki proteinlerde çeşitli de­

ğişinimler tanımlanmıştır. Bu değişinimler, işaret­
leri immotil sperm, erkek infertilitesi ve kronik
respiratuvar enfeksiyon (siller hareketsiz oldukla­
rı için solunum yollarını temizleyemez) olan,
hareketsiz titre k tüy sendromundan sorumlu­ Şekil 2-32. Işığa duyarlı retina hücresi kesitinin elektron
dur. mikrografı. Enine kesilmiş mikrotübüllerin (oklar) birikimine
dikkat ediniz. Yaklaşık X80,000.
46 / BOLUM 2

Şekil 2-33. Solunum yolla­

rının iç yüzeyini döşeyen
epitelin fotomikrografı. Bu
epitelin birçok hücresinin
üst yüzünde (lümene ba­
kan serbest yüz) çok sayı­
da titrek tüy bulunur. N,
hücre çekirdeği; M, bu pre-
paratta koyu görünen si-
toplazmik mukus salgısı.
HE boyası. Büyük büyüt­
me.

Aktin Filamanları Ara Filamanlar

Kas hücresindeki kasılma, birincil olarak aktin ve miyozin İnce yapı ve immünohistokimyasal araştırmalar, ökaryotik
adlı iki proteinin etkileşimi sonucu gerçekleşir. Aktin kas hücrelerde üçüncü bir esas ipliksi yapının varlığını göster­
hücresinde ince (5-7 nm çapında) bir filaman şeklinde bulu­ miştir. Hücre, ince (aktin) ve kalın (miyozin) filamantlardan
nur. Bu filaman, ikili sarmal şeklinde düzenlenmiş kiiremsi başka, ara büyüklükte (ortalama çapı 10-12 nm) olan bir
alt birimlerden oluşmuştur (Şekil 2-36). Yapısal ve biyokim­ grup filaman daha içerir. (Şekil 2-37 ve Tablo 2-4). Ara
yasal çalışmalar, çeşitli aktin tiplerinin olduğunu ve bu pro­ filamanları yapan çok sayıda protein hem ayrılmış ve hem
teinin tüm hücrelerde bulunduğunu göstermiştir. de hücre içindeki yerleşimi immünohistokimyasal olarak
Mikrofilamanlar hücre içinde çeşitli şekillerde organize gösterilmiştir.
olabilirler. (1) İskelet kasında, kalın (16 nm) miyozin Keratinler (Yun. kercıs, boynuz) epitelde bulunan yak­
filamanlarıyla birlikte bir kristal öncüsü yapı oluştururlar. (2) laşık 20 protein içeren bir ailedir. Bir gen ailesi tarafından
Çoğu hücrede, mikrofilamanlar plazmalemmanın hemen al­ kotlanırlar ve farklı kimyasal ve immünolojik özelliklere sa-
tında hücre korteksi denilen ince bir kılıf oluştururlar. Bu
filamanlar; endositoz, ekzositoz ve hücre hareketi gibi zar
etkinlikleriyle ilgili gibi görünürler. (3) Mikrofilamanlar, çe­
şitli sitoplazmik organeller, veziküller ve grandilerle çok ya­
kın ilişkidedirler. Fİlamanların, sitoplazmik bileşenlerin hare­ Tablo 2-4. Ökaryotik hücrelerde bulunan ara filamanlara
ketinde ve kaydırılmasında (sitoplazma akışı) önemli rol oy­ örnekler.
nadığına inanılmaktadır. (4) Mikrofilamanlar miyozinle bir­ Filaman tipi Hücre tipi Örnekler
likte mitotik hücrede bir kese kaytanı gibi büzülmeye neden
olarak yarıklanmayı başlatırlar. (5) Çoğu hücrede, sitoplaz­ Keratinler Epitel Hem keratinize olan
ma içinde, mikrofilamanlar dağınıktır ve organize olmamış ve hem de keratinize
olmayan epitel
bir düzende görünürler (Şekil 2-31).
Aklin filamanlar kas hücrelerinde yapısal olarak kararlı Vimentin Mezenkim Fibroblastlar,
iseler de, diğer hücrelerde kolayca ayrılır ve tekrar bir araya hücreleri kondroblastlar,
gelirler. Aktin filamanların polimerizasyonu, Ca2+ ve siklik makrofajlar,
AMP düzeylerindeki hassas değişikliklerin doğrudan kontro­ endotel hücreleri,
damar düz kas hücreleri
lü altındadır. Çeşitli hücrelerde çok sayıda aktin bağlayan
protein gösterilmiştir ve günümüzde birçok çalışma, bu pro­ Desmin Kas Çizgili ve düz
teinlerin aktin filamentin, tekrarlanan yapısal birimlerin bir­ kas (damar düz
leşme evresini ve yan birikimini nasıl düzenlediği konusuna kası hariç)
odaklanmıştır. Hücre aktininin yaklaşık yarısının nıikro- Glial fibriller Glial hücreler Astrositler
fikıman seklinde olması, aklin filamentin önemini açıklar. asidik proteinler
Olasılıkla, aktin filamanla ilgili etkinliklerin çoğu, miyo­
Nörofilamanlar Nöronlar Sinir hücresi gövdesi
zinle aletinin etkileşimi sonucu olur. (Kalın miyozin filamen­
ve uzantıları
tin yapısı ve işlevi kas dokusunda anlatılmıştır.)
 SİTOPLAZMA / 47

A Mikrotübül aTübülin----- Ç)
p Tübülin----- ö
24 nm
ı---------------- 1

„ , Tübülin dimerleri
Bo''unakes" (heterodimerler)
(Boyanmamış alt birimler)

Yukarıda yapısal
özellikleri gösterilen
mikrotübüllerin
elektron mikroskop
fotoğrafı

Protein
bağları
B Sil
Paylaşılmış

Merkezi Işınsal
kılıf uzantılar

Aksonem (9 + 2 düzeninde)

Şekil 2-34. Mikrotübül, sil ve sentriolün şematik çizimi. A: Mikrotübüllerin, tannik asitli gluta-
raldehitte fikse edildikten sonra elektron mikroskobunda görünüşü. Boyanmayan tübülin alt
birimleri yoğun tannik asit tarafından görünür duruma gelmiştir. Tübülün enine kesitinde, sar­
mal şeklinde düzenlenmiş dinlerlerin 13 alt biriminin oluşturduğu halka görülmekte. Mikro-
tübülün boyunun uzaması ya da kısalması, tübülin alt birimlerinin eklenmesi ya da çıkartıl­
masıyla gerçekleşir. B: Bir titrek tüyün enine kesitinde aksonem denilen merkezî mikrotübül-
ler görülmekte. Aksonem, 9 mikrotübül çifti tarafından çevrelenmiş 2 sentral mikrotübülden
oluşmuştur. Çiftlerde, A mikrotübülü tamdır ve 13 alt birimden oluşmuştur, B mikrotübülü ise
2 ya da 3 heterodimeri A ile paylaşır. Dinein kolları ATP ile aktive edildiğinde karşısındaki
tübüle bağlanır ve çiftlerin birbirine karşı kaymalarını sağlar. C: Sentriyoller, birbirine bağla­
narak araba tekerleği şeklinde düzenlenmiş 9 mikrotübül üçlüsünden oluşur. Üçlüde A mik­
rotübülü tam ve 13 alt birimden oluşurken, B ve C tübülin alt birimlerini paylaşırlar. Normal
koşullar altında, bu organel birbirine dik açıyla yerleşmiş bir çift olarak bulunur.
48 / BÖLÜM 2
Şekil 2-35. Birbirine dik yerleşmiş bir çift sentriyoiü ve on­
ları çevreleyen tanecikli protein malzeme ile birlikte bir
sentrozomun şematik şekli. Her bir sentriyol, her demetin­
de 3 mikrotübül bulunan 9 mikrotübül demetinden oluş­
muştur.
hiplirler. Keratinin çeşitliliği bu proteinin; epidermis, tırnak,
toynak, boynuz, tüy, pullarda oynadığı değişik görevlerle ve
benzer şekilde hayvanlarda aşınma, su ve ısı kaybından ko­
rumayla ilgilidir.
Vimentin mezenşim (mezenşim embriyonik bir doku­
dur) kökenli hücrelerin tipik filamanlarıdır. Vimentin tek bir
proteindir (56-58 kDa) ve desmin ya da glial fibriller asidik
protein ile kopolimerize olabilir.
Desmin (skeletin) düz kas ile iskelet ve kalp kasının Z
diskinde bulunur (53-55 kDa).
Glial filamanlar (glial fibriller asidik protein) astro-
sitlerin tipik yapısıdır; ancak, nöron, kas, mezenşim hücre­
leri ya da epilelde bulunmaz (51 kDa).
Nörofilamanlar en az 3 yüksek molekül ağırlıklı poli-
peptitden (68, 1-iÜ ve 210 kDa) oluşur. Ara filaman protein­
leri farklı kimyasal yapıdadır ve hücresel işlevlerde farklı rol­
lere sahiptir.
KLİNİK BİLGİ
Tümörlerde özgül tip ara filamanların bulunuşu,
tümörün hangi hücreden kökenlendiğini bilmemi­
zi sağlar; bu bilgi, tanı ve sağaltımda önemlidir
(Tablo 1-1’e bakınız). Ara filaman proteinleri rutin
bir işlem olan immünositokimyasal yöntemlerle
gösterilebilir.
Sitoplazmik Birikintiler
Bunlar genelde sitoplazmanın geçici bileşenleridir, başlıca
birikmiş metabolitler ya da diğer maddelerden oluşmuşlar­
dır. Birikmiş moleküller çeşitli şekillerde olabilir. Bunlardan
birisi, yağ dokusu, sürrenal korteks hücreleri ve karaciğer
hücrelerinde görülen lipit damlacıklarıdır (Sekil 2-38). Kar­
bonhidrat birikimi de birçok hücrede glikojen şeklinde gö­
rülür. Kurşun tuzlarıyla yapılan boyamada glikojen elektron
yoğun birikimler şeklinde görülür (Şekil 2-39). Proteinler
bez hücrelerinde salgı granülleri ya da salgı vezikülleri
içinde depolanırlar (Sekil 2-29). Bu proteinler uyarı altında
tekrarlayarak olarak hücreler arası ortama salınırlar.
Hücre içinde renkli maddelerin birikintileri -pigm ent­
ler- de bulunur (Şekil 2-İ0). Hücre tarafından sentezlenebi-
Iirler (ör; derideki melanositler) ya da vücudun dışından ge­
lebilirler (ör; karoten). En yaygın görülen pigmentlerden bi­
risi de, sarımsı kahverengi lipofuskin pigmentidir. Lipofııs-
kin özellikle larklılanmasını tümüyle tamamlamış hücrelerde
bulunur ve yaşla birlikte arlar. Kimyasal yapısı karmaşıktır.
Lipofuskin grandilerinin sekonder lizozomlardan geliştiğine
ve sindirilemeyen maddelerin birikintileri olduğuna inanıl­
maktadır. Geniş bir alana yayılmış bir pigment olan mela­
nin, epidermis ve retinanın pigment tabakasında oldukça
fazla bulunur ve yoğun hücre içi membranla çevrili grandi­
ler şeklindedir.
CD
cP <90
CD
CD CD
cP & 9b
Sb
CD cD
cP (90
9}J\b &^
* g o ~
Şekil 2-36. Sitozolik aktin filamanları. Aktin dimerleri artı
(+) ucundan eklenir ve eksi (-) ucundan çıkartılır. Böylece
aktin etkin olarak uzar ya da kısalır ve böylece hücrenin
gereksinimi sağlanmış olur. (Junqueira LC, Carneiro J; Bioio-
gia Celular e Molecular, 6th ed. Editora Guanabara, 1997’den izin­
li alınmış, değiştirilmiş ve yeniden çizilmiştir.}
 SITOPLAZMA / 49

Ş ekil 2-37. Deri epitel hücresinin elektron mikroskop

fotoğrafında desmozomlara bağlı keratin ara filamanları
görülmekte.

Ş e k il2-38. Böbrek üstü bezi kesitinde lipit damlacıkları (L)

ve çok sayıda anormal mitokondri (M) görülmekte.
X19,000.

Sitozol sıvı) organeller ayrıldıktan sonra geriye kalana, sitozol de­

nir. Sitozol hücrenin toplam oylumunun yaklaşık yarısını
Eskiden, belirgin organeller ve birikintiler arasında bulunan
oluşturur. Hücrenin homojenize edilmesi sonucunda, ince
sitoplazmanın belli bir şeklinin olmadığına inanılıyordu. Bu
bir mikrotübüler kafes ayrılır. Bu kafes, yapısal sitozoliin
inanış, tanımlanmış zarla çevrili organelleri içeren bölüntü­
bileşeni olan; aktin mikrofilamanlar, mikrotübüller, ara
leri elde etmek için, karışımın karıştırılması ve ayrılması yön­
filamanlar, enzimler ve diğer erimiş maddeleri bir araya ge­
temleri kullanılmaya başladığında yıkıldı. Bu yöntemler kul­
tirir. Sitozol, organellerin hücre içi hareketini düzenler ve si-
lanıldığında elde edilen siipernatantdan (yüzeyde kalan üst
50 / BOLÜM 2

Şekil 2-39. Bir karaciğer

hücresinin elektron mik­
roskop fotoğrafında, elek­
tron yoğun parçacıklar
şeklinde kümelenmiş gli­
kojen birikintileri görül­
mekte (oklar) İçersinde
koyu bir merkezî bölüm
bulunan yapılar peroksi-
zomlardır. Mitokondrile-
ronlar (M) da görülmekte.
X30,000.

Ş e k il 2-40. Hem suda

hem karada yaşayan bir
canlının karaciğer kesitin­
de, sitoplazmada pig­
ment birikintileri (PD), bir
makrofaj (M), hepatositler
(H) ve bir nötrofil lökosit
(N) görülmekte. Bu reçin­
eye gömülmüş materyal­
de hepatosit sitoplazma-
sında, mitokondri (soluk
kırmızı) ve lizozom (mavi)
görmek de olası. Bu yapı­
ların tümü, yalnızca reçi­
neye gömülmüş prepa-
ratlarda görülebilir. Giem-
sa boyası. Orta büyütme.
 SİTOPLAZMA / 51
İ

Tablo 2-5. Hücre bileşenlerindeki değişikliklerin neden olduğu kimi insan ve hayvan hastalıkları.

Etkilenen Hücre /
Bileşeni Hastalık M oleküler Defekt Morfolojik Değişiklik Klinik Belirti

Mitokondri Mitokondriyal Oksidatif fosforilasyonda Kas mitokondrilerinip Hipertiroidi olmadığı halde

sitopati defekt büyüklük ve sayısında artış yüksek bazal metabolizma

Mikrotübül Hareketsiz titrek Sil ve flâgellumda Çift mikrotübüllerde kolların Erkek sterilitesi ve kronik
tüy sendromu dinein bulunmayışı yokluğu solunum yolu enfeksiyonuyla
birlikte hareketsiz sil ve flâgellum

Fare (Acomys) Pankreas b hücrelerinde (î-hücrelerinde mikrotübül Kan şekerinin artması

diyabeti tübülin azalması azalması (diyabet)

Lizozom Metakromatik Lizozomal sülfataz Dokuda lipit birikimi

lökodistrofi yokluğu (serebrosit) Motor ve mental bozulma

Hurler hastalığı Lizozomal a -L - Dokuda dermatan sülfat Büyüme ve mental gerilik

iduronidaz yokluğu birikimi

Golgi kompleksi l-hücresi Fosfotransferaz Birçok hücrede inklüzyon Fizikomotor gerilik, kemik
hastalığı yetmezliği partiküllerinin depolanması anormallikleri

lopUızmanın kıvamının açıklanmasını sağlar. Eriyebilen KAYNAKLAR

(membrankı çevrili olmayan) enzimler maddelerin rastgele Afzdiııs BA, Eliassun R: Flagellar mutants in man: on the heterogeneity o f
birleşmesi yerine, glikolitik yolda olduğu gibi, düzenli bir sı­ the im m otile-cilia syndrome. J Ultrastruct Res 1 9 7 9 :6 9 :4 3 .
ra izleyecek şekilde düzenlenmiş olduklarında daha etkili Aridor M , Balch W E : Integration o f endoplasmic reticulum signaling in health
olurlar. Sitozol bu düzenek için bir ağ oluşturur; ayrıca, bü­ and disease. Nat Med 1 9 9 9 :5 :7 4 5 .

yük moleküller için yapı blokları üreten, enerji elde etmek
için küçük molekülleri parçalayan binlerce enzim içerir. Si-
tozolda protein sentezlemek için gerkeli tüm araçlar (rRNA,
mRNA, tRNA, enzimler ve diğer faktörler) bulunur.
Özgül Hücre Bileşenleri ve Hastalıkları
KLİNİK BİLGİ
Birçok hastalık, özgül hücre bileşenlerindeki mo-
leküler değişiklikler sonucu ortaya çıkar. Bu has­
talıkların çoğunda, ışık ya da elektron mikrosko-
pik olarak ya da sitokimyasal yöntemlerle yapısal
değişiklikler saptanır. Tablo 2-5’de, birçok hücre
bileşeninin biyopatolojideki önemini anlamak
için, kimi hastalıklar ve önemi verilmiştir.
Barrit G J: Com munication W ithin A nim al Cells. Oxford Univ Press, 1992.
Becker W M et al: The World o f the Cell, 4th ed. Benjamin/Cummings, 2 0 0 0 .
Bretscher M S: T h e molecules o f the cell membrane. Sci Am 1 9 8 5 :2 5 3 :1 0 0 .
Brinkley B R : M icrotubule organizing centers. Annu Rev C ell Biol 1 9 8 5 :1 :1 4 5 .
Brown M S et al: Recycling receptors: the round-trip itinerary o f migrant mem­
brane proteins. Cell 1 9 8 3 :3 2 :6 6 3 .
Cooper, G M : The Cell: A M olecular Approach. ASM Press/Sinauer Associates,
Inc., 1997.
D eDuvc C: A G uided Tour o f the Living Cell. Freeman, 1984.
DeDuve C: M icrobodies in the living cell. Sci Am 1 9 8 3 :2 4 8 :7 4 .
Dustin P: M icrotubules, 2nd ed. Springer-Verlag, 1984.
Farquhar M G : Progress in unraveling pathways o f Golgi traffic. Annu Rev
Cell Biol 1 9 8 5 :1 :4 4 7 .
Fawcett D : The Cell, 2nd ed. Saunders, 1981.
Krsric RV: Ultrastructure o f the M am m alian Cell. Springer-Verlag, 1979.
Mitchison T J , Cram er LP: Actin-based cell motility and cell locom otion. Cell
1 9 9 6 :8 4 :3 7 1 .
O sborn M , W eber K: Intermediate Filaments: cell-type-specific markers in dif­
ferentiation and pathology. Cell 1 9 8 2 :3 1 :3 0 3 .
Pfeifer SR , Rothm an J E : Biosynthetic protein transport and sorting in the en­
doplasmic reticulum. Annu Rev Biochem 1 9 8 7 :5 6 :8 2 9 .
Rothman J: T h e compartmental organization o f the Golgi apparatus. Sci Am
1 9 8 5 :2 5 3 :7 4 .
Simons K, Ikonen E: How cells handle cholesterol. Science 2 0 0 0 :2 9 0 :1 7 2 1 .
Tzagoloff A: M itochondria. Plenum, 1982.
Weber K, Osborn M : T h e molecules o f the cell matrix. Sci Am 1 9 8 5 :2 5 3 :1 1 0 .
I

Hücre Çekirdeği

Çekirdek, bir hücrenin tüm yapılarının ve etkinliklerinin
kromozomun DNA’sında kodlanmış olduğu mavi boyalı bir
yapıdır. Ayrıca, DNA’sını kopya ederek 3 tip RNA’yı -ribozo-
mal (rRNA), haberci ve transfer- sentezleyecek ve işleyecek
moleküler düzeneklere de sahiptir. Mitokondri küçük bir
DNA genomuna sahiptir ve kendi kullanımı için RNA’lar üre­
tir; ancak, genomu o kadar küçüktür ki, üretilen RNA mito-
konclrinin kendi gereksinimine bile yetmez. Ayrıca, çekirdek
protein üretmez. Çekirdeğin etkinliği için gerekli olan çok
sayıda protein molekülü sitoplazmadan alınır.
Çekirdek genellikle yuvarlak ya da uzamış bir yapı ola­
rak hücrenin merkezinde görülür (Şekil 3-1). Ana bileşenle­
ri; çekirdek kılıfı, kromatin (Şekil 3-2 ve 3-3), çekirdek­
çik ve çekirdek matriksi’dir. Çekirdeğin büyüklüğü ve
morfolojik özellikleri, normal özgül dokularda genellikle ay­
nı biçimdedir. Bunun aksine, kanser hücrelerinde çekirdek
düzensiz şekillidir, büyüklüğü değişkendir ve kromatin dü­
zensizdir.
Çekirdek Kılıfı
Elektron mikroskobunda çekirdeği 2 paralel iinit (tek tip ya
da birim) zarın çevrelediği görülür. İkisinin arasında peri-
nükleer sisterna (çekirdek çevresi sarnıç) (Şekil 3-2 ve 3-4)
denilen dar bir (40-70 nm) aralık bulunur. Bu bir çift zar ve
aralık birlikte çekirdek kılıfını oluştururlar. Çekirdek kılıfının
iç zarına sıkıca bağlanmış ve onun kararlılığına yardımcı olan
protein yapıya fibröz lamina (Şekil 3-4) denir. Fibröz lami­
na, lamin A, B ve C denilen 3 temel proteinden oluşmuştur.
Bölünmeyen hücrelerde kromozomlar fibröz lamina ile bağ­
lantılıdır (Şekil 3-5). Bağlantının düzeni aynı dokudaki hüc­
reler arasında fazla değişmez; bu da, kromozomların çekir­
dek içindeki yerleşiminin belirli olduğu görüşünü destekler.
Dış zara poliribozomların bağlı olması, çekirdek kılıfının en-
doplâzma retikulumu bir parçası olduğunu gösterir. Çekir­
dek kılıfına bağlı olan poliribozomlarda sentezlenen protein,
geçici olarak perinükleer sisternada izole edilir. Çekirdek kı­
lıfının iç ve dış zarının birleştiği yerlerde çekirdek gözeneği
ya da nükleer gözenek denilen, çekirdek ve sitoplazma
arasında kontrollü geçiş sağlayan bir aralık bulunur (Şekil
3-6 ve 3-7). Gözenekler açık değildir, 100’den çok protein­
den oluşmuş sekiz köşeli oktogonal bir gözenek kompleksi
bulunur (Şekil 3-8). Çekirdek kılıfı her boyuttaki iyon ve mo­
leküle geçirgen olmadığı için, çekirdek ve sitoplazma arasın­
daki madde alışverişi yalnızca nükleer gözeneklerden olur.

Şekil 3-1. Karaciğer hücre­

leri (hepatositler). Çok sayı­
da koyu boyanmış çekirdek
görülmekte. Kromatinin yü­
zeye yoğunlaşması nede­
niyle belirgin olarak görülen
çekirdek zarına dikkat edin.
Çekirdek içinde, hücrenin
yoğun bir şekilde protein
sentezlediğine işaret eden,
çok sayıda çekirdekçik gö­
rülmekte. Bir hepatosit 2 çe­
kirdekçik içerir. Pararozani-
lin-toluidin mavisi (PT) bo­
yası. Orta büyütme.

53
54 / BOLUM 3

Çekirdek Çekirdekçik

Şekil 3-3. Hücre çekirdeğinin üç boyutlu çizimi. Çekirdek

gözeneklerinin dağılımı, heterokromatin (koyu bölgeler), ök­
romatin (açık bölgeler) ve çekirdekçik gösterilmiş. Gözenek­
lerin olduğu yerde kromatin bulunmadığına dikkat edin. Gö­
zeneklerin sayısı hücreden hücreye büyük ölçüde değişir.

Şekil 3-2. Hücre çekirdeğinin şematik çizimi. Çekirdek kılı­
fı, endoplazma retikulumu çekirdek çevresi sarnıcını çevre­
leyen 2 zardan oluşmuştur. İki zar birleşerek çekirdek gö­
zeneklerini oluşturur. Ribozomlar dış çekirdek zarına tutun­
muşlardır. Heterokromatin kümeleri çekirdek tabakasına
bağlanmışken, ökromatin (ÖK) çekirdeğin iç tarafında da­
ğılmıştır. Çekirdekçikte, bağlı kromatin (oklar), hetero kro­
matin (Hk), pars granüloza (G) ve pars fibrozaya (F) dikkat
edin.
Çapı 9 nnı olan iyon ve moleküller nukler gözenekler­
den enerjiye gerek olmadan serbestçe geçebilir. Ancak, 9
nm'den büyük olan molekül ve molekül bileşikleri aktif bir
yöntemle taşınırlar. Bu yöntem, adenozin trifbsfattan (AİT)
enerji kullanan reseptörler aracılığıyla olur ve 2 evreden olu­
şur. Birinci evrede, bir ya da çok sayıda çekirdek işareti böl­
gesine sahip proteinler, özgül sitozol proteinlerine bağlan­
maya başlayarak, bir bileşik oluştururlar. Bu bileşik enerjiye
gerek olmadan, geçici olarak çekirdek gözeneği kompleksi-

lim

■VVKffrfîi.

Şekil 3-4. Çekirdeğin elektron

mikroskop fotoğrafında, hete­
rokromatin (HK) ve ökromatin
(ÖK) gösterilmiş. Oklar çekir­
dekçik (Ç) etrafındaki çekir­
dekçiğe bağlı kromatini, ok
başları ise perinükleer sister-
nayı işaret etmekte. Sisterna-
K * •'v*-' nın altındaki heterokromatin
/ a i* tabakasıdır. Işık mikroskobun­
- j ' da da görülen bu tabakaya
ran.
çekirdek zarı denir. X26,000.
 HÜCRE ÇEKİRDEĞİ / 55

Şekil 3-5. Çizimde çekirdek tabakasının yapısı, yerleşimi

ve kromozomlarla ilişkisi gösterilmiştir. Çizimde ayrıca,
çekirdek gözeneğinin karmaşık sekizgen düzenlenmiş 2
protein halkasından oluştuğu da gösterilmiştir. Sitoplaz-
mik halkadan çıkan uzun filamentler sitozole geçerler.
Çekirdek içi halkadan çıkan filamanlar ise sepet şeklinde
bir yapı oluştururlar. Çekirdek gözeneğinde merkezi bir
silindirik granülün bulunduğu tüm araştırmacılarca kabul
edilmemektedir.

Çekirdek

Şekil 3-6. Çekirdeğin elekt­

ron mikroskop fotoğrafında
2 zardan oluşmuş kılıfı ve
çekirdek gözenekleri (ok­
lar) görülmekte. Üstteki iki
fotoğraf enine; alttaki ise
teğet kesittir. Kromatin, sık
olarak çekirdek kılıfın altın­
da yoğunlaşmıştır. Göze­
neklerin olduğu alanlarda
böylesi bir yoğunlaşma
yoktur. X80.000.
56 / BOLUM 3
ne tutunur. İkinci evrede, çekirdek sinyali taşıyan proteinler,
ATP’den elde edilen enerjiyle çekirdeğe taşınır ve sitozolik
proteinler sitoplazmada kalır. Olasılıkla, ATP enerjisinden en
azından bir bölümü; gözeneklerin, büyük moleküllerin ge­
çebileceği kadar açılmasında kullanılır. Bazı ribozomların alt
birimleri kadar büyük olan molekül ya da molekül bileşik­
lerinin, çekirdekten sitoplazmaya geçiş mekanizmasıyla ilgi­
li bilgiler çok azdır.
Kromatin
Kromatin aslında; bölünmeyen çekirdekte bulunan ve farklı
yoğunlukta kıvrımlar yapan kromozomdur. Kromozom yo-
Şekil 3-8. İki çekirdek gözeneğinin basit çizimi. Bu model­
de, çekirdek bölümünün sonu bir halka şeklinde ve kesinti­
siz bir yapı olarak gösterilmiştir.
Ş e k il3-7. Sıçan bağırsak
hücresinin dondıırup-kır-
ma (kriyofraktür) yönte­
minden sonraki elektron
mikroskop fotoğrafında
çekirdek kılıfının iki bile­
şeni ve çekirdek göze­
nekleri görülmekte. (İzin
alınarak, P Pinto da Silva.)
ğunluğunun şiddetine göre, hem ışık ve hem de elektron mik­
roskobunda 2 tip kromatin ayırt edilir (.Sekil 3-2 ve 3-4). Elekt­
ron mikroskobunda elektron yoğun ve kaba graniiller, ışık
mikroskobunda ise bazofilik kümeler şeklinde görülen lıete-
rokromatin (Yun. heteros, diğer + ebru m a, renk). Ökroma-
tin, kromozomun daha az kıvrım yapan bölümüdür. Elektron
mikroskobunda ince graniiler bir yapıda, ışık mikroskobunda
ise açık bazofilik boyanmış alanlar şeklinde görülür. Heıerok-
romalinin ökıomatine oranı; doku kesitlerinde ışık ve elektron
mikroskopik olarak, çekirdeğin koyu ya da açık boyanmasına
neden olur. Kromatinin, dolayısıyla çekirdeğin açık ya da ko­
yu boyanması, sık olarak ışık mikroskopik olarak farklı doku
ve hücre tiplerinin ayırt edilmesinde kullanılır.
Kromatin, başlıca sarmal yapan DNA şeritleri ile bu sar­
malın bağlandığı temel proteinlerden (histonlar) oluşmuştur.
Yapısı Şekil 3-5’de şematik olarak gösterilmiştir. Kromatinin
temel yapısal birimi niikleozomdur (Şekil 3-9). Nükleozomun
merkezinde; H2A, H2B, 1-13 ve H4 histonlarından birer çift ol­
mak üzere, 4 tip fusion bulunur ve bu histonlar 166 DNA baz
çifti tarafından sarılmıştır. Kırksekiz baz çiftinden oluşmuş
DNA şeridi ise komşu nükleozomları birbirine bağlar ve bu
bölüme başka tip histon (İTİ ya da H5) bağlanmıştır. Kroma­
tinin bu düzenlenişi “boncuk dizisi” olarak tanımlanır. Kro­
matine bağlı olarak histon olmayan proteinler de bulunur; fa­
kat, bunların düzenlenişi tam olarak anlaşılamamıştır.
Kromatinin bir üst düzeni, 30 nm’lik bir liftir (Şekil 3-10).
Bu yapıda, nükleozomlar bir eksen etrafında spiral şeklinde
kıvrılırlar. 30 nm’lik kromatin lifini yapmak için, her dönüşte 6
nüldeozom bulunur. Özellikle, mitoz ve mayoz sırasında kro­
matinin yoğunlaşması için kıvrım sayısı artar.
Çekirdeğin kromatin düzeninin, hücre etkinliğini yansıttı­
ğı kabul edilmektedir. Genelde, soluk boyalı bir çekirdeğe sa­
hip hücreler, koyu boyalı çekirdeğe sahip hücrelerden daha
aktiftir. Soluk boyalı çekirdek (heterokromatini az), genetik
 HÜCRE ÇEKİRDEĞİ / 57

Kromozom çalışmaları; hücre bölünmesine neden ol­

Sekiz histon molekülünün özü:
H1 histon mak, mitoz bölünmenin metafaz evresinde durdurulması ve
hücre parçalanmasının sağlanması konularında yeni yön­
temlerin geliştirilmesiyle, oldukça ilerlemiştir. Mitoz, hücre
kültüründe, fitohemaglıitinin ile uyarılabilir ve kolşisin ile
metafaz evresinde durdurulabilir. Hücreler, şişmelerine ne­
den olacak hipotonik bir sıvıya konduklarında şişme tamam­
landıktan sonra, bir lâm ve lamel arasında ezilerek hücre za­
rının yırtılması sağlanabilir.
Bir insan hücresinden elde edilen kromozomların bo­
yandıktan sonraki görünümü Şekil 3-12’de gösterilmiştir. X
ve Y kromozomlarına ek olarak geri kalanlar, büyüklükleri­
ne ve yapısal özelliklerine göre, sırasıyla 22 çift halinde
gruplandırılmıştır.

XXXXX I 2 nm
Şekil 3-9. Nükleozomun şematik çizimi. Yapının merkezin­
de, her tipinden 2 kopya olmak üzere, 4 tip histon (H2A,
H2B, H3 ve H4) ve bulunur. Bir molekül H1 ya da H5, DNA 11 nm
filamanmm dışına yerleşmiştir.

bilginin kopyalanması için daha çok DNA yüzeyine sahiptir.

Koyu boyalı çekirdek (heterokromatini çok), kromatini sıkı
bir şekilde paketlendiği için daha az DNA yüzeyine sahiptir. -Trr
Memeli hücre çekirdeğinde yapılan ayrıntılı çalışmalar, 30 nm
bir heterokromatin kütlesinin dişilerde bulunduğunu; ancak,
erkeklerin tümünde bulunmadığını göstermiştir. Bu kroma­ j;k.
tin kümesine seks kromatini denir ve dişi hücrelerinde bu­
lunan iki tane X kromozomundan birisidir. Seks kromatinini
oluşturan bu X kromozomu, yoğun bir şekilde sarmal yapar
ve mikroskopta görülebilir, diğer X kromozomu ise sarmal ■ar
yapmamıştır ve mikroskopta görülemez. Kanıtlar, seks kro­
matininin genetik olarak inaktif olduğunu göstermektedir. 300 nm
Erkeklerde bir X ve bir Y kromozomu vardır. X kromozomu
-iL
sarmal yapmadığı için, erkeklerde seks kromatini görülmez.
İnsan epitel hücrelerinde, seks kromatini çekirdek kılıfına
tutunmuş küçük bir graniil şeklinde görülür. Genellikle, ya­
nağın içini döşeyen hücreler seks kromatini çalışmalarında
kullanılırlar. Ayrıca, kan yaymaları da bu iş için kullanılır.
Seks kromatini, nötrofil lökositlerin çekirdeğine tutunmuş
davul tokmağı şeklinde bir yapı olarak görülür (Şekil 3-11).

i .. . .
> | k l in ik b il g i

Seks kromatini çalışmaları; hermafroditizm ve

psödohermafroditizm’de olduğu gibi, kişinin dış
genital organlarından cinsiyetinin saptanamadığı
durumlarda, hastanın genetik cinsiyetinin belir­
lenmesini sağlar. Seks kromatini, seks kromo­
zomlarından kaynaklanan diğer anomalilerin
saptanmasında da yardımcıdır. Örneğin; testis
anomalileri, azoospermi (sperm yokluğu) ve XXY
kromozomuna bağtı diğer belirtilerle ortaya çı­
kan, Klinefelter sendromunda olduğu gibi.
Şekil 3-10. Kromatinin paketlenmesinin metafaz kromozo­
munda olduğuna inanılmaktadır. Yukardan başlayarak; 2 nm’-
lik DNA ikili sarmalı görülmekte. Sonrakinde, DNA’nın histon-
lara bağlanarak 11 nm’lik filamanı yaptığı ve bu filamanın da
sarmal yaparak 30 nm'lik filamanı oluşturması gösterilmekte­
dir. Daha ileri yoğunlaşmada, çapları 300 nm ve 700 nm olan
filamanlar oluşmaktadır. Son çizimde ise, DNA’nın maksimum
paketlendiği metafaz kromozomu gösterilmektedir.
58 / BOLUM 3

Yanak epiteli Çekirdeği çok

I KLİNİK BİLGİ

Bir kişiye ait kromozom sayısı ve kromozom

özelliklerine karyotip denir (Şekil 3-12). Karyotip
değerlendirmesi; tümör, lösemi ve çeşitli genetik
hastalıklara bağlı kromozom değişikliklerini orta­
ya koyar.
Kromozomların enine bantlanmasını ve bu
Seks kromatini
bantların farklı renklerde boyanmasını sağlayan
tekniklerin gelişmesiyle, her bir kromozomun daha Şekil 3-11. Bir kadının ağız (yanak) epitelindeki ve çok şe­
hassas tanımlanması ve gen delesyonları (gen­ killi çekirdeği (polimorf çekirdekli) lökositindeki seks kroma­
den bir parça eksilmesi) ile translokasyonlarının tininin morfolojik özellikleri. Epitelde seks kromatini çekir­
(yer değiştirmeler) daha hassas saptanması müm­ dek kılıfına bağlı, küçük ve yoğun bir granül şeklinde görü­
kün olmuştur. Bu teknikler temelde, önce kromo­ lür. Lökositte davul tokmağı şeklindedir.
zomlara tuz ya da enzim çözeltileri uygulaması;
daha sonra, floresan boyalarla ya da Giemsa kan
boyama tekniğiyle boyanmasından oluşur. In situ
hibridizasyon teknikleriyle de, kromozomlardaki dekçikteld rRNA’lara bağlanmaya başlarlar; daha sonra, ribo-
DNA dizilerinin (genler) yerleşimi gösterilebilir. zom alt birimleri sitoplazmaya göç ederler. Şıklıkla çekirdek­
çiğe bağlı bulunan heterokromalinin (çekirdekçiğe bağlı
kromatin) işlevsel önemi henüz bilinmemektedir. rRNA'lar,
çekirdekle sentezlenir ve değiştirilir. Çekirdekçikle ise pro­
Çekirdekçik teinler eklenir ve küçük ve büyük ribozomal alt birimler
seklinde organize olurlar. Alt birimler çekirdek gözenekle­
Çekirdekçik, rRNA ve proteinden zengin, çapı 1 mm’den da­
rinden geçerek sitoplazmaya göç ederler.
lla büyük olan küremsi bir yapıdır (Şekil 3-13). Hematoksi-
len ve eozin ile genellikle bazofilik boyanır. Elektron mik­
roskobunda 3 farklı bileşenden oluştuğu görülür: (1) Çekir­
dekçik düzenleyici DNA. Bir ya da daha çok sayıda soluk
k l in ik b il g i
boyalı olarak görülen bu bölgeler (Şekil 3-1-1), rRNA kodla­
yan baz dizilerinden oluşmuştur. İnsan genomunda, 5 çift
kromozomda çekirdekçik düzenleyicisi bulunur. (2) Pars Büyük çekirdekçik; bölünmekte olan embriyonik
libroza. Çekirdekçik düzenleyicileri çok yakın yerleşiktir ve hücreler ile etkin olarak protein sentezleyen ve
başlıca rRNA genlerinin kopyalanmasını (transkript) yapan, hızla büyüyen kötü huylu tümörlerin hücrelerinde
5-10 nın büyüklüğünde, sıkıca paketlenmiş ribonukleopro- görülür. Çekirdekçik hücre bölünmesinin profaz
tein liderinden oluşur. (3) Pars granüloza. 15-20 nm bü­ evresinde kaybolur ve mitozun telofaz evresinde
yüklüğündeki grandilerden (olgunlaşan ribozomlar; bkz. Şe­ yineden görülür.
kil 3-1-1) oluşur. Sitoplazmada sentezlenen proteinler, cekir-

V. f
U ,<r- « t
v - t/ g
H n
£ -a-» t tf
* 4
‘•y
rl u
fe* M ı u !*W
k t i M
1 2 3 4 5

. V \l 'T ft» t -1
İH * .
V» t-.’ ry a C7 TJ
«J Cf t'
f î â ► m M b-
Ö P M M *• > • +)
p $ M
i ■> I
t j U 1 1 Şekil 3-12. Bantlama tekniği ile
hazırlanmış insan karyotipi.
6 7 8 9 10 1 1 12 K
Her kromozom belli bir bant dü­
*1 *~ı zenine sahiptir; böylece, tanın­
H H r— İŞ £
** Kt
ması ve bantlanma düzeni ile
genetik anomaliler arasındaki
13 14 15 16 17 18
bağlantının kurulması kolayla­
* F-
şır. Kromozomlar, morfolojik
A fİA “ r
t\
tJ özelliklerine göre numaralan­
19 20 21 22 Y mış çiftler halinde gruplanır.
 HÜCRE ÇEKİRDEĞİ / 59

Şekil 3-13. İki adet birincil

oosit fotoğrafı. Her ikisi de
soluk boyalı sitoplazmaya ve
yuvarlak, koyu boyalı çekir­
değe sahip. Her iki çekirdek­
te de, çok koyu boyanmış çe­
kirdekçik açıkça görülmekte.
Kromozomlar da yoğunlaş­
mış olduklarından görülebili-
yorlar. Primer oositler, birinci
mayoz bölünmede bekleyen
hücrelerdir. Mayoz ovulas-
yondan (oositin ovaryumdan
dışarıya atılması; Bkz. 23.
Bölüm) hemen önce tamam­
lanır.

Çekirdek Matriksi liğiyle hücrenin orta kuşak düzlemine göç eder ve burada
her biri boyuna yarılarak, yavru kromatid denilen 2 kromo­
Çekirdek matriksi, çekirdek içinde kromatin ve çekirdekçik
zom oluşturur. Kromalidler mitoz mekiğinin mikrotubülleri-
arasındaki boşlukları doldurur. Başlıca, proteinlerden (kimileri
ne, kinctokor (Yun. kiııetos, hareket etme + cfoonı, merke­
enzimatik etkinlikte), metaboliller ve iyonlardan oluşur. Niik-
zî bölge) denilen bölümleriyle tutunurlar (Şekil 3-1H ve
leik asitleri ve diğer eriyen bileşenleri çıkartıldığında geriye ke­
sintisiz ipliksi bir yapı kalır; buna, çekirdek iskeleti (nukleos-
keleton) denir. Çekirdek kılıfının l'ibröz laminası, nükleer mat-
riksin bir bölümüdür. Nukleoskelelon olasılıkla, DNA ilmekle­
rinin bağlandığı protein bazlarının oluşumuna katılır.

HÜCRE BÖLÜNMESİ
Hücre bölünmesi ya da mitoz (Yun. mitos, İplik) ışık mikros­
kobuyla görülebilir. Bu olay sırasında, ana hücre bölünür ve
yavru hücrelerin her biri, ana hücreninkiyle aynı olan bir
kromozom takımı taşır. Temelde, kromozomların boyuna
çiftlenmesi gerçekleşir ve boyuna eslenen kromozomlar
yavru hücrelere eşit olarak dağılır. İki m itoz arasındaki evre­
ye interfaz denir. Bu evrede çekirdek mikroskopik olarak
normal görülür. Mitoz süreci, üzerinde çalışmayı kolaylaştır­
mak için alt evrelere ayrılır (Şekil 3-15, 3-16 ve 3-17).
Profaz evresi, kromatinin (sarmal yapmamış kromo­
zom) yavaş yavaş sarmal yapmaya başlamasıyla özellik ka­
zanır. Sarmallaşmanın sonunda; çok sayıda, çubuk ya da saç
tokası şeklinde (sarmal yapmış kromozomlar) ve koyu bo­
yanan cisimler oluşur. Profazın sonunda, çekirdek kılıfı nük­
leer kimin proteinlerinin fosforlanması (PO.,^ eklenmesi) so­
nucu parçalanır. Parçalar veziküller şeklinde sitoplazmaya
dağılır. Sentrozomlar, sentriyolleri ile birlikte hücrenin ku­
tuplarına göç ederler. Sentrozom ve sentriyollerin eşlenme­
si, mitozdan önce interfaz evresinde baslar. Sentrozom gö­ Şekil 3-14. Çekirdekçiğin elektron mikroskop fotoğrafı. Çe­
çüyle birlikte, iki sentrozom arasında mitoz mekiğinin mik- kirdekçik düzenleyici DNA (ÇD), pars fibroza (PF), pars
rotübülleri görülmeye başlar ve çekirdekçik parçalanır. granüloza (PG), çekirdekçiğe bağlı kromatin (ÇBK), çekir­
Metafaz evresinde, kromozomlar mikrotübüllerin etkin­ dek kılıfı (ÇK) ve sitoplazma (S) gösterilmiş.
60 / BÖLÜM 3
P re p ro fa z Profaz
Mitoz mekiği
Kromozomların çekirdek Kromozomların belirginleşmesi,
içi yoğunlaşması______ mitoz mekiğinin oluşmaya baş­
laması, çekirdek kılıfının yırtılması
T elo fa z
r -\
Çekirdeğin şekillenmesi, çekir­ Kromozomların kutuplarda toplan­
dek kılıfı ve çekirdekçik oluşu­ ması, hücre ayrılmasının başlama-
mu, hücre bölünmesinin bitimi . sı, yarıklanma oluğunun oluşması
Y -
Şekil 3-15. Mitozun evreleri.
3-19). Kinetekor, her kromatidde sentrom ere (Yun. kent-
ron, merkez + som a, parça) çok yakın yerleşik, elektron yo­
ğun, DNA-protein plağıdır.
Anafaz evresinde yavru kromatidler birbirlerinden ayrı­
lırlar ve mikrotubüller tarafından çekilerek karşı kutuplara
göç ederler. Bu olay sırasında, kromatidin ortasında bulunan
sentromer de merkezden uzaklaşır ve kromozomun geri ka­
lanını çeker. Sentromer mitoz kromozomunun büzülmüş
bölgesinde bulunur ve anafaz başlayana kadar iki yavru kro-
matidi birarada tutar.
Telofaz evresi yavru hücrelerde çekirdeğin yeniden gö­
rülmesiyle karakterizedir. Kromozomlar yarı dağınık durum­
larına dönerler. Çekirdekçik, kromatin ve çekirdek kılıfı yi­
neden görünür. Bu nükleer değişiklikler olurken, ana hücre­
nin ekvator düzleminde bir büzülme başlar ve sitoplazma ile
organelleri tümüyle ikiye ayrılana kadar devam eder. Bu bü­
zülme, hücre zarının hemen altında bir kemer gibi yerleş­
miş, miyozin ile birlikte aktin mikrofilamanları tarafından
gerçekleştirilir.
Dokuların çoğunda, hücre bölünmesi ve hücre ölümü
sürekli olduğu için, sabit bir hücre yenilenmesi söz konusu­
dur. Sinir dokusu ve kalp kası hücreleri bunun dışındadır.
Çünkü, bu hücreler doğumdan sonra çoğalmazlar; bu ne­
denle, bu dokular yenilenemezler. Hücrelerin yenilenme
oranı dokudan dokuya çok değişir. Sindirim kanalı epiteli ile
epidermiste hızlı, pankreas ve tiroitte yavaştır.
M e ta fa z
Kromozomların orta kuşak düzleminde
düzenlenmesi, mekik oluşumunun
tamamlanması, çekirdek kılıfı ve
çekirdekçiğin kaybolması
r
Kromozomların
boyuna yarılması
ve kutuplara göçü
HÜCRE DÖNGÜSÜ
Hücre bölünmesi ya da mitoz, hücre bölünme döngüsünün
ışık mikroskobuyla bile belirgin olarak görülebilen bölümü­
dür; ancak, hücre çoğalmasında çok önemli rolü olan süre­
cin diğer bölümü kolayca görülmez. Bu sürecin en önemli
olaylarından biri DNA kopyalanmasıdır (replikasyon). DNA
kopyalanması, hücre içinde radyoaktif işaretli DNA öncüle­
rinin (ör; 3H-timidin) gösterilmesi ve bunların biyokimyasal
ve otoradvografik yöntemlerle izlenmesiyle çözümlenebilir.
DNA kopyalaması interfaz sırasında olur ve gerçekleşen
olaylar mikroskopla görülemez. Mitoz ve interfazdaki bu de­
ğişimlere, hücre döngüsü denir ve hücre yenilenmesiyle
birlikte tüm dokularda görülür. Hücre döngüsü ikiye bölüne­
bilir: daha önce tanımlanan 4 evreden (profaz, metafaz, ana­
faz ve telofaz) oluşan mitoz ve interfaz (Şekil 3-20 ve 3-21).
İnterfaz da 3 evreye ayrılır: G! (sentez öncesi), S (DNA
sentezi) ve G2 (DNA eşlenmesi sonrası). Bu evrelerin sıra­
sı ve yaklaşık süreleri, Şekil 3-20 ve 3-21’de gösterilmiştir.
S evresi, DNA sentezi ve sentriollerden sentrozom eşlenm e­
sinin başlamasıyla özellik kazanır. G] evresinde yoğun bir
şekilde RNA ve protein sentezi olur. Bu proteinler arasın­
da; hücre döngüsünü kontrol eden, hücre hacmini (mitoz-
dan sonra yarıya inmiştir) normal büyüklüğüne ulaştıran
proteinler bulunur. Sürekli olarak bölünmeyen hücrelerde,
 HÜCRE ÇEKİRDEĞİ / 61

_ İl__ “ ~~•

Ş e k il3-16. Hücre kültüründe hücre bölünmesi. Pikrosirius-hematoksilen boyası. Orta büyütme. A: İnterfaz çekirdeği. Her
çekirdeğin içindeki kromatin ve çekirdekçiğe dikkat ediniz. B: Profaz. Belirgin bir çekirdek kılıfı ve çekirdekçik yok, yoğun­
laşmış kromozomlar görülmekte. C: Metafaz. Kromozomlar hücrenin orta kuşak düzlemine yerleşmiş. D: Geç anafaz. Kro­
mozomlar, DNA'nın yavru hücreler arasında eşit dağılmasını sağlamak için, her iki hücre kutbuna yerleşmiş.
62 / BÖLÜM 3

Şekil 3-17. Kültürü yapılmış hücrelerin konfokal lazer taramalı mikroskopla elde edilmiş
fotoğrafları. Bir interfaz çekirdeği ile mitozun değişik evrelerine ait çok sayıda çekirdek
görülmekte. DNA kırmızı, sitoplazmadaki mikrotübüller mavi boyanmış. Orta büyütme.
A: İnterfaz. Bölünmeyen bir hücre. B: Profaz. Çekirdeğin üst tarafındaki mavi yapı sent-
rozomdur. Kromozomların yoğunlaşması nedeniyle fark edilebilir olduklarına dikkat edi­
niz. Sitoplazma, mitozdaki hücrenin tipik şekli olan, yuvarlaklaşmaya başlamıştır. C:
Metafaz. Kromozomlar ekvator düzleminde düzenlenir. D: Anafaz. Kromozomlar, mikro-
tubüller aracılığıyla, hücre kutuplarına çekilir. E: Erken telofaz. İki kromozom seti, iki
yavru hücreyi yapmak üzere hücre kutuplarına varır. Her yavru hücrede, ana hücrede-
kinin aynısı olan kromozomlar bulunur. F: Telofaz. Sitoplazma, ekvator düzlemindeki bir
büzülmeyle birlikte, bölünmeye başlar. Yavru hücrelerin, ana hücreden daha yuvarlak
ve küçük olduğuna dikkat ediniz. Daha sonra büyüyecek ve uzamaya başlayacaklardır.
(İzin alınarak, R Manelli-Oliveira, R Cabado ve G Machado-Santelli).

hücre döngüsü etkinlikleri geçici ya da kalıcı olarak askıya
alınabilir. Bu hücreler (ör; kas, sinir), G() evresinde olarak
kabul edilirler.
Memeli hücre siklusunun düzenlenmesi oldukça karma­
şık bir olaydır. Hücre kültüründe, kültür ortamı serumdan
yoksun bırakılırsa, hücreler çoğalmayı durdurup G0 evresi­
ne girerler. Serum tarafından sağlanan temel bileşen; büyü­
me faktörü denilen ve çok az miktarda gerekli olan, olduk­
ça özelleşmiş bir proteindir.
KLİNİK BİLGİ
Kimi büyüme faktörleri tıpta kullanılmaktadır. Ke­
mik iliğindeki eritrositlerin çoğalmasını, farklılan-
masını ve yaşamını sürdürmesini sağlayan erit-
ropoietin, buna bir örnektir.
Hücre döngüsü, siklus süresince ilerlemeyi baskılayan
çeşitli sinyaller tarafından da kontrol edilir. DNA hasarı, hüc­
re döngüsünü yalnızca G2 değil, G j kontrol noktasında da
durdurur (Şekil 3-21). Gj kontrol noktasındaki durdurma,
hücre S evresine girmeden önce hasarın tamirine olanak sağ­
lar. Bu olmazsa, hasarlı DNA eşlenmiş edilmiş olur. Memeli
hücrelerinde, G | kontrol noktasında durdurma, p53 denilen
protein aracılığı ile gerçekleşir. p53 proteinini kodlayan gen;
genelikle, insan kanserlerinde değişmeye (mutasyona) uğra­
mıştır. Bunun sonucunda, hücrenin hasarlı DNA’yı tamir et­
me yeteneği azalır. Hasarlı DNA’nın kalıtımla yavru hücrele­
re geçmesi, değişmelerin hızla çoğalmasına ve genomun ka­
rarsızlığına; bu da, kanser gelişmesine neden olur.
G2 evresinde gelişen olaylar; mitoz sırasında kullanılacak
enerjinin biriktirilmesi, mitotik mikrotiibüllere katılacak olan
tübülin sentezi ve kromozomal lıiston olmayan proteinlerin
sentezidir. G2 evresinde de bir kontrol noktası vardır. Hücre,
bu kontrol noktasında hatalı sentezlenmiş olan tüm DNA’ları
düzeltilene kadar bekler. G2 evresinde MPF (olgunlaşma baş­
latan faktör) adlı bir protein bileşiği birikmeye başlar. Bu bile­
şik, mitozun başlamasına, kromozomların yoğunlaşmasına, çe­
kirdek kılıfının yırtılmasına ve mitozla ilgili diğer olayların ger­
çekleşmesine neden olur.
 HÜCRE ÇEKİRDEĞİ / 63

"

Şekil 3-18. Metafaz evresindeki bir horoz spermatositi-

nin elektron mikroskop fotoğrafı. Şekilde her bir kutupta
iki sentriyol, mikrotubüllerin oluşturduğu mitoz mekiği ve
ekvator düzlemindeki kromozomlar görülmekte. Oklar
mikrotubüllerin sentromerlere sokuluşunu göstermekte­
dir. 19,000 büyütmeden küçültülerek basılmıştır, (izin alı­
narak R Mcintosh).

Şekil 3-19. Hücre kültü­

ründe metafaz evresindeki
bir insan akciğer hücresi­
nin elektron mikroskop
resmi. Yoğun boyanmış
kromozomlarda mikrotü-
büllerin sentromere soku­
luşuna (oklar) dikkat edi­
niz. 50,000 büyütmeden
küçültülerek basılmıştır.
(İzin alınarak, R Mcintosh).
64 / BOLUM 3
Şekil 3-21. Hücre döngüsünün 4 evresi. G-ı evresinde hüc­
re ya siklusa devam eder ya da G0 denilen durağan evre­
ye girer. Birçok hücre bu evreden döngüye geri dönebilir;
ancak, kimileri uzun süre hatta tüm yaşamları boyunca bu
evrede kalabilir. G-ı evresindeki kontrol ya da sınırlama
noktası (R), koşulların hücre için uygun olmadığı durumlar­
da döngüyü durdurur. Hücre bu kontrol noktasını geçtikten
sonra, sentez (S) evresine, G2 evresine (G2 evresinde baş­
ka bir kontrol noktasında -burada gösterilmemiştir- durdu­
rulmadıkça) iki yavru hücrenin oluşacağı mitoz (M) evresi­
ne devam eder.
Prof az
(± 1 saat)
Ş ekil 3-20. Kemik doku­
sunda hücre siklusunun
evreleri. G-ı evresinin (pre-
sentez) süresi, çok sayıda
faktöre bağlı olarak (bu do­
kuda hücre bölünmesinin
sıklığı) değişkenlik gösterir.
Kemik dokusunda; G-j 25
saat, S evresi (DNA sente­
zi) yaklaşık 8 saat, G2 ve
mitoz birlikte 2.5-3 saat sü­
rer. (Belirtilen süreler RW Yo-
ungtan alınmıştır.)
KLİNİK BİLGİ
Hızla yenilenen dokularda (ör., bağırsak epiteli)
mitoz evresinde çok sayıda hücre görülürken,
yavaş yenilenen dokularda bu duruma rastlan­
maz. Tümörlerde, mitoz şekillerinin sayısı artar
ve anormal mitoz görülür. Bu, kötü huylu (malin)
tümörleri iyi huylu (benin) tümörlerden ayırt et­
mede önemli bir ölçüttür. Organizma; mitozu ge­
rektiğinde baskılayıp gerektiğinde uyararak hüc­
re çoğalmasını kontrol altında tutan oldukça has­
sas bir düzenleyici sisteme sahiptir. Normal hüc­
re bölünmesi ve farklılanması, protoonkogen
denilen bir grup gen tarafından kontrol edilir. Bu
genlerin yapısındaki bir değişiklik ya da etkin du­
ruma geçmeleri, tümör oluşumunu başlatır. De­
ğişmiş protoonkogenler, tümör oluşturan virüsler­
de de bulunur ve olasılıkla hücrelerden gelişmiş­
lerdir. DNA dizisindeki bir değişiklik (mutasyon),
gen sayısındaki bir artış (gen amplifikasyonu) ya
da etkin durumdaki bir başlatıcı bölgeye yakın
konumda yeniden yerleşen genlerde yeni bir dü­
zenlenişin olması; değişmiş onkogen etkinliğini
uyarabilir. Değişmiş onkogenler, çeşitli tümör ve
hematolojik neoplazilerde görülmüştür. Çeşitli
hücre tiplerinde mitozu uyaran proteinler; epitel
büyüme faktörü, fibroblast büyüme faktörü ve
eritrosit öncüleri büyüme faktörüdür (eritropoie-
tin). Listedeki bu tip proteinlerin sayısı giderek
artmaktadır (Bkz, 13. bölüm).
Hücre çoğalması, oldukça duyarlı mekaniz­
malar tarafından düzenlenir. Bu mekanizmalar;
organizmanın gereksinimine göre, mitozu uyara­
bilir ya da baskılayabilirler. Birçok faktör (ör; kim-
I
yasal maddeler, belli tip radyasyon, viral enfeksi­
yonlar) kontrollü büyümenin normal düzenini sağ­
layan düzenekleri atlayarak, DNA hasarına, mu-
tasyona ve anormal hücre çoğalmasına; bunun
sonucunda, tümör oluşumuna neden olabilir.
Tüm ör terimi başlangıçta, vücutta yangı ya
da anormal hücre çoğalması sonucu oluşan ye­
rel bir şişkinliği tanımlamak için kullanılırdı. Şim­
di ise, sinonim olarak neoplâzma (Yun. neos,
yeni + plasma, oluşan şey) kullanılmaktadır. Ne-
Şekil 3-23. Hızlı büyüyen kötü
huylu epiteliyal deri tümöründe
mitoz evresindeki hücre sayı­
sında artış ve çekirdek yapı­
sındaki büyük değişiklik görül­
mekte. PT boyası. Orta büyüt­
me.
HÜCRE ÇEKİRDEĞİ / 65
Şekil 3-22. Kötü huylu epiteii-
yal deri tümörü (yassı hücreli
karsinom). Mitoz evresindeki
hücrelerin çokluğu ve çekirdek
yapısındaki değişiklik kötü huy
işaretleridir. PT boyası. Orta
büyütme.
oplazma, düzensiz hücre çoğalmasının oluştur­
duğu anormal doku kütlesi olarak tanımlanabilir.
Neopiazmaiar, kötü ya da iyi huylu olabilirler. İyi
huylu olanlar yavaş büyürler ve yayılmacı (inva-
ziv) değillerdir; kötü huylu olanlar ise; hızlı büyür­
ler ve diğer doku ve organları istilâ etme kapasi­
teleri oldukça yüksektir. Kanser tüm kötü huylu
tümörler için yaygın olarak kullanılan bir terimdir
(Şekil 3-22 ve 3-23).
66 / BÖLÜM 3

APOPTOZ Apoptoz ilk clela, gelişen embriyoda keşfedilmiştir. Emb­

riyonun şekillenmesi (morfogenez) için programlı hücre
Hücre çoğalmasının, yenilenme ve büyüme için önemli bir
ölümü temel bir olaydır. Daha sonraki araştırmacılar, apop-
fizyolojik olay olduğu açıktır. Vücut işlevleri ve sağlık için en
tozun normal erişkin dokularında da yaygın bir olay oldu­
az hücre çoğalması kadar önemli olan bir başka olay; apop-
ğunu göstermişlerdir.
toz denilen programlı hücre ölümüdür. Birkaç apoptoz ör­
Apoptozda, hücre ve çekirdeği, hacmini küçülterek yo­
neği, ne kadar önemli olduğunu gösterir.
ğunlaşmaya başlar. Bu evrede apoptotik hücrenin çekirdeği,
Timustan gelişen T lenfositlerin çoğu, vücut bileşenleri­
ışık mikroskobunda bile görülebilecek şekilde koyu boyanır
ne saldırma ve haraplama yeteneğine sahiptirler; bunlar, kan
(piknotik çekirdek) (Şekil 3-25). Sonra, kromatin DNA endo-
dolaşımına girerlerse, çok ciddi harabiyete neden olabilirler.
nukleaz tarafından parçalara ayrılır. Apoptoz sırasında sitop-
Timusun içinde, T lenfositler kromozomlarında kodlanmış
laznıik büyük veziküller (kabarcıklar) oluşur ve bunlar hüc­
olan apoptotik programı etkinleştirecek sinyaller alırlar. Bu
re yüzeyinden ayrılırlar (Şekil 3-25). Bu ayrılmış parçalar
T lenfositler, timustan ayrılmadan önce apoptozla yıkıma uğ­
plâzma zarı ile çevrilidir; böylece, tüm hücre kalıntıları, baş­
rarlar (14. Bölüme bakınız).
lıca makrofajlar tarafından kolayca yutulurlar ya da fagosite
edilirler. Bununla beraber, apoptotik parçalar makrofajda
yangı olayını başlatacak moleküller üretilmesine neden ol­
mazlar (aşağıya bakınız).

k l in ik b il g i KLİNİK BİLGİ

Vücuttaki hücrelerin çoğu, DNA’larında büyük bir
değişiklik olduğunda apoptoz programlarını etkin-
leştirebilirlerler. Örneğin; bir tümör görülmeden
hemen önce, DNAda çok sayıda mutasyon birik­
mişse program etkinleşebilir. Bu yolla, DNA’da
mutasyonların birikmesi sonucu gelişebilecek kö­
tü huylu hücrelerin çoğalması apoptozla engel­
lenmiş olur. Kötü huylu hücrelerin, bir klon oluş­
turması ve tümör geliştirmesi için, apoptotik süre­
ci kontrol eden genleri de etkinleştirmeleri gerekir.
Hücrenin kazara ölümüne nekroz denir ve pato­
lojik bir olaydır. Mikroorganizmalar, virüsler, kim­
yasallar ve diğer zararlı ajanlar nekroza neden
olabilirler. Nekrotik hücre şişer, organellerinin
hacmi artar ve sonuçta; patlayarak içeriğini hüc­
re dışı aralığa boşaltır. Makrofajlar nekrotik hüc­
renin kalıntılarını fagositozla yutarlar ve diğer im-
mün hücrelerin yangıyı başlatmasına yol açacak
olan moleküller salgılarlar.

Şekil 3-24. Laktasyonu 5

gün önce kesilmiş bir me­
melinin meme bezinin kesi­
ti. Epitel hücrelerinde atro-
fiye ve alveol lümenindeki
genişlemeye dikkat ediniz.
Lümen içerisinde, apoptoz
sonucu oluşmuş ve çekir­
dekleri değişikliğe uğramış
çok sayıda hücre parçası
görülmekte. PT boyası. Or­
ta büyütme.
 HÜCRE ÇEKİRDEĞİ / 67

Ş ekil 3-25. Apoptozdaki

bir hücrenin elektron mik­
roskop fotoğrafı. Sitoplaz-
ma parçalanma sürecin­
de. Parçalanma sonucu
oluşan kabarcıklarda plaz­
ma zarı korunmuş durum­
da. Bu kabarcıklar makro-
fajlar tarafından fagosite
edilirler; ancak, bunun so­
nucunda yangısal cevap
gelişmez. Hiçbir sitoplaz-
mik madde hücre dışı ara­
lığa verilmez.

KAYNAKLAR
Cooper G M : The Cell: A M olecular Approach. ASM Press/Sinauer Associates, Kornberg R D , Klug A: T h e nudeosom e. Sci Am 1 9 8 1 ;2 4 4 :5 2 .
İne., 1997. Krstlc RV: U ltrastructure o f the M am m alian Cell. Springer-Verlag, 1979.
Doye V, H urt E: From mıcleoporins to nuclear pore complexes. Curr Opin Lloyd D et al: The Cell D ivision Cycle. Academic Press, 1982.
Cell Biol 1 9 9 7 :9 :4 0 1 .
Melese T, X ue Z : T h e nucleolus: an organelle formed by the act o f building
Duke R C et al: Cell suicide in health and disease. Sci Am 1 9 9 6 ;2 7 5 (6 ):4 8 . a ribosome. Curr O pin Cell Biol 1 9 9 5 :7 :3 1 9 .
Fawcett D : The Cell, 2nd ed. Saunders, 1981. Trent R J: M olecular M edicine. An Introductory Text fo r Students. Churchill
Goodman SR : M edical Cell Biology. Lippincott, 1994. Livingstone, 1993.
Jordan E G , Cullis CA (editors): The Nucleolus. Cambridge Univ Press, 1982. Watson J D eta l: Recombinant D N A, 2nd ed. Scientific American Books, 1992.
 Epitel Dokusu

Karmaşıklığına karşın insan vücudu yalnızca 4 temel doku­
dan meydana gelir. Bunlar, epitel, bağ, kas ve sinir dokula­
rıdır. Hücrelerin ve hücre dışı matriks moleküllerinin oluş­
turduğu bu dokular yalıtılmış alt birimler olarak değil, birbi-
riyle ilişkili durumda ve değişik oranlarda vücudun çeşitli
organ ve sistemlerini oluştururlar. Bu ana doku tiplerinin
temel özellikleri Tablo 4-1 gösterilmektedir. Kan ve lenf gi­
bi vücut sıvılarında serbest halde bulunan hücreler de işlev­
sel açıdan büyük öneme sahiptir.
Bağ dokusu, kendi hücreleri tarafından üretilen hücreler
arası maddenin bolluğu ile özellik kazanır; kas dokusu özel­
leşmiş kasılma işlevine sahip olan uzamış hücrelerden mey­
dana gelir ve sinir dokusu hücre gövdesinden çıkan, sinir
uyartılarını taşımak, yaymak, iletmekle görevli uzantılara sa­
hip hücrelerden oluşur. Organlar kendisine özgü ana işlev­
leri yürütmekten sorumlu hücrelerin oluşturduğu parenkim
ve destek dokusu olan strom a bölümlerine ayrılabilir. Be­
yin ve omurilik dışında, stroma bağ dokusundan oluşur.
Epitel dokuları sıkıca bir araya gelmiş çok yüzeyli hüc­
reler ve çok az miktarda hücreler arası maddeden oluşur. Bu
hücreler arasındaki bağlantı güçlüclür ve vücut yüzeyini ör­
ten ve boşluklarını döşeyen hücre tabakaları oluştururlar.
Epitel (Yun. epi, üst + thele, meme başı) dokusunun
başlıca işlevleri yüzeyleri örtmek ve döşemek (örn. deri),
Tablo 4-1. Dört ana doku tipinin temel özellikleri
emilim (örn. bağırsaklar), salgılama (örn. bezlerin epitel
hücreleri) duyu algılama (örn. nöroepitel) ve kasılma (örn.
miyoepitel hücreleri) yönündedir. Epitel hücreleri vücudun
dış ve iç tüm yüzeylerini örttüğünden, vücuda giren ve çı­
kan her şey, epitel yaprağından geçmek zorundadır.
EPİTEL HÜCRELERİNİN BİÇİM VE
ÖZELLİKLERİ
Epitel hücrelerinin biçimleri ve boyutları yüksek prizmatik-
ten, kübiğe ve yassı epitele dek değişir. Bunların sık gö­
rülen çok yüzeyli biçimleri, hücre tabakaları ya da kitleleri
halinde bir araya gelmeleri sonucu oluşur. Buna benzer du­
rum, çok sayıda şişirilmiş balonun dar bir alana sıkıştırılma­
sı durumunda da gözlenebilir. Epitel hücre çekirdeklerinin
görünümü yuvarlak, uzun ya da oval gibi farklı biçimlerde
olabilir. Çekirdeğin şekli genelde, az çok hücre şekline uyar,
bundan ötürü kübik hücreler yuvarlak çekirdekli, yassı hüc­
reler yassılmış oval çekirdeklidir. Çekirdeğin uzun ekseni
her zaman hücrenin ana eksenine koşuttur.
Hücreler arasındaki sınır ışık mikroskobu ile genellikle
ayırt edilemediğinden hücrelerin sayısı ve şekli hakkında
ipucu vermesi açısından hücre çekirdeği şekli önem taşır.
Çekirdek şekli, epitel sınıflanması açısından başlıca morfolo­
jik ölçütü oluşturan tabakalar halinde düzenlenip düzenlen­
mediğini ayırtetmek açısından da değerlidir.

Hücre Dışı Bazal Lamina ve Bazal membranlar

Doku Hücreleri Matriksi İşlevleri Bütün epitel hücreleri, altlarında bulunan bağ dokusu ile
Sinir Çatallaşan Yok Sinir ilişkilidir, bunların alt yüzeyindeki, yaprağa benzer hücre dı­
uzantılara uyartılarının şı yapı, bazal lamina olarak isimlendirilir. Bu yapı yalnızca
sahip aktarılması elektron mikroskobu ile görülebilir. İnce lifçiklerin oluştur­
duğu ince bir ağdan meydana gelen, 20-100 nm kalınlığın­
Epitel Bir araya Az Vücut
da yoğun bir tabaka (lamina densa) olarak belirir. Lamina
toplanmış boşluklarının
çok yüzlü örtülmesi,
densanın yanışını bazal laminadaki yoğun tabakanın tek ya
hücreler bez salgısı da her iki yanında elektron geçirgen tabakalar bulunabilir,
Bunlar lamina rara ya da lamina lusida olarak isimlendi­
Kas Uzun Orta Hareket rilir. Bazal laminanın ana bileşenleri tip IV kolaj en ile lami­
kasılabilir düzeyde
nin denen bir glikoprotein ve proteoglikandır (ör., perla-
hücreler
kan adı verilen heparan sülfat proteoglikanı). Bazal lamina,
Bağ Sabit ve Çok Destek ve altındaki bağ dokusuna kolajenin özel bir tipi olan (tip VII)
hareketli koruma tutturucu liflerle ve yüzeysel dermişin elastik bileşenlerin­
birkaç tip den olan mikro lifçik demetleri ile tutunur (Şekil 4-1 ve
hücre
4-2).

69
70 / BÖLÜM 4

Şekil 4-1. A: İnsan derisi­

nin, epitel-bağ dokusu bir­
leşme hattındaki hemides-
mozomları (H) gösteren ke­
siti. Tutturucu lifler (oklar)
belirgin biçimde bazal lami-
naya (BL) girer. Bu liflerin ti­
pik biçimde düzensiz aralık­
larla yerleşmiş olması onla­
rı kolajen liflerden ayırır. x
54.000 (İzin alınarak FM Gu­
erra Rodrigo'nun izniyle) B:
Bazal lamina (BL) ve hemi-
desmozomları (oklar) gös­
teren deri kesiti. Bu, bazal
lamina ve retiküler lamina-
nın oluşturduğu bazal
membran için tipik bir ör­
nektir (fotoğrafta bazal lami-
nanın sağında). x 80.000.

Bazal lamina yalnızca epitelli dokularda değil, aynı za­
manda bağ dokusu ile temas eden diğer hücre tiplerinde de
bulunur. Kas, yağ ve Schwann hücrelerinin çevresindeki ba­
zal laminalar, bağ dokusu ile diğer dokular arasında makro-
moleküllerin değiş tokuş edilmesini kısıtlayan ya da düzen­
leyen bir engel oluşturur. Bazal lamina, akciğer alveolleri ve
böbrek glomerüliinde olduğu gibi komşu epitel tabakaları
arasında da bulunur (Şekil 4-2 A). Buralarda, her iki epitel
hücre tabakasına ait bazal laminalann kaynaşması sonucu
bazal lamina daha kalındır.
Bazal laminanın bileşenleri, epitel, kas, yağ ve Schwann
hücreleri tarafından salgılanır. Bazı durumlarda retiküler lif­
ler bazal lamina ile sıkı bir ilişki içinde olan ve retiküler la­
mına adı verilen bir tabaka oluştururlar (Şekil 4-1B ve 4-
2B). Bu retiküler lifler bağ dokusu hücreleri tarafından üre­
tilir.
Bazal laminanın birçok işlevi bulunur. Basit yapısal des­
tek ve süziilmenin yanında, hücre kutuplaşmasını etkileye­
bilir, büyüme faktörlerine bağlanarak hücre çoğalmasını ve
farklılaşmasını düzenleyebilir, hücre metabolizmasını etkile­
yebilir, komşu plazma zarındaki proteinleri düzenleyebilir
(sinyal aktarımını etkileyerek) ve hücre göçü için yol oluş­
turabilir. Bazal lamina görünüşe göre, sinirinden ayrılan kas
liflerinin yeniden sinire kavuşturulması gibi belli hücreler
arasındaki etkileşimler için gerekli bilgileri de İçermektedir.
Yeni nöromüsküler bağlantıların kurulması için kas hücrele­
ri etrafında bazal laminanın bulunması gerekir.
Bazal m em bran terimi, epitel altında, böbrek glomerül-
leri (Şekil 4-3) ve akciğer alveollerincle ışık mikroskobu ile
periyodik asit-Schiff (PAS) pozitif olarak görülebilen tabaka­
yı betimlemek için kullanılır. Bazal membran genellikle 2
bazal laminanın kaynaşması (Şekil 4-2A) ya da bir bazal la­
mina ile bir retiküler laminanın birleşmesi (Şekil 4-213) ile
oluşur ve bu yüzden daha kalındır. 13u terimlerin kullanılma­
sı konusunda bütün araştırmacılar fikir birliği içinde değildir,
söz konusu terimlerin çoğu kez keyfi kullanılması kanşıklı-

Hemi----------- v
desmozom .O O O
Lamina densa İ l * ' 1I * )_____ J
Bazal
lamina
Tutturucu Mikrolifçikler
lifçik
Lamina lusida Retiküler lamina

Şekil 4-2. Bazal membranın iki tipi. A: Bu tip bazal membranın kalın olması biri epitel ve diğeri endotel hüc­
re tabakasınca oluşturulan iki bazal laminanın böbrek glomerülünde (burada gösterilen) ve akciğer alveoile-
rinde olduğu gibi kaynaşmasına bağlıdır. Bunlar kalın, merkezi bir lamina densa (koyu renkli hat) ile her iki
yanındaki lamina lusidadan (lamina rara; açık renkli hat) oluşmaktadır. B: Epitel ve bağ dokularını birbirin­
den ayıran ve bağlayan daha yaygın bazal membran tipi, bazal ve retiküler laminaların bir araya gelmesi ile
oluşur. Tıp VII kolajenden oluşan ve bazal laminayı, altındaki kolajene bağlayan tutturucu lifler görülmektedir.

Ş ekil 4-3. Glomerül ve tübül bazal membranlarının (oklar)
tip IV kolajenini gösteren böbrek kesiti. Glomerüllerdeki ba­
zal membran destek işlevinin yanında, önemli bir süzgeç
görevi de görür. Pikrosirius-hematoksilen (PSH) boyası.
Orta büyütme.
ğıı neden olmaktadır. Bu kitapta b a z a l tam im i terimi genel­
likle elektron mikroskop ile görülen lamina densa ve deği­
şebilen oranda bulunan lamina rara yapılarını ifade etmek­
tedir. Işık mikroskobu ile görülen daha kalın yapıları ifade
etmek için b a z a l m em bra n terimi kullanılmaktadır.
Hücreler arası Bağlantılar
Zarla ilişkili çeşitli yapılar, hücreler arasındaki tu-
tunma ve iletişime katkıda bulunur. Epitel hiicrele-
ri birbirlerine sıkıca yapışmış durumdadır, onları
ayırmak için oldukça büyük bir mekanik güç gere­
kir. Hücreler arası yapışma özelliği daha çok çekme kuvve­
tine ve basınca maruz kalan epitelli dokularda (örn. deri)
belirgindir. Tutunma, kısmen plazma zarının kadherin adı
verilen zarı kaleden (transmembran) glikoproteinler ailesin­
den kaynaklanır. Kadherİnler ortamda kalsiyum bulunmadı­
ğında yapışkanlıklarını yitirirler.
EPITEL DOKUSU / 71
Hücrelerarası makromolekiil ve iyonların yapıştırıcı etki­
sine ek olarak, çoğu epitel hücresinin yan yüzey zarları,
hücreler arası bağlantı yapılarını oluşturan çeşitli özelleş­
meler gösterir. Bu bağlantılar yalnızca yapışma bölgeleri ola­
rak görev yapmakla kalmaz, aynı zamanda hücrelerarası ara­
lıktan madde geçişini önler ve komşu hücreler arasında ile­
tişim düzeneğini oluşturur. Bazı epitellerde çeşitli bağlantılar
çoğu kez hücrenin tepesinden tabanına doğru belirli bir dü­
zen içinde bulunurlar.
Bağlantıların en tepede olanı sıkı bağlantılar ya da zo-
nulae okludens’tir (tekili zonula okludens). Latince ter­
minoloji, bağlantının geometrisi hakkında önemli bilgiler ve­
rir. “Zonula”, gerçekte bağlantının bir bant şeklinde hücreyi
tamamen sardığını ifade ederken oklu den s, zarların hücrele­
rarası alanı kapatacak şekilde kaynaşmış olduğunu belirtir.
Uygun biçimde boyanmış ince kesitler elektron mikroskop­
ta İncelendiğinde komşu zarların bitişik dış yapraklarının
birbirine kaynaşmış olduğu görülür ve bu da o bölgede beş
tabakalı bir görünüme sebep olur. İncelenen epitelin türüne
bağlı olarak bir ya da daha fazla kaynaşma yeri gözlenebilir
(Şekil 4-4 ve -i-5). Dondurma kırma yöntemi ile kesit alın­
dıktan sonra aynı bölgeden hazırlanan (Şekil -i-6) olağan in­
ce kesitlerde İzlenen kaynaşma bölgelerinde, ağa benzer bir
Mikroviluslar
Zonula
okludens
Zonula
adherens
Aralık
bağlantıları
Zar
katlanmaları
Şekil 4-4. Epitel hücreleri arasındaki bağlantıda yer alan
ana yapılar. Çizim İnce bağırsak epitelindeki 3 hücreyi gös­
termektedir. Zarın iç yüzeyini göstermek üzere ortadaki
hücrenin içeriği boşaltılmıştır. Zonula okludens ve adhe­
rens hücre tepesi çevresinde kesintisiz bir bant oluşturur­
ken, desmozom ve aralık bağlantılarının noktaya benzer
plaklar oluşturdukları gözlenir. Karşılıklı gelen zarların dış
laminalarınm birbirlerine kaynadığı bölgelerdeki çoklu kat­
lanmalar zonula okiudensi oluşturur. (İzin alınarak yeniden
çizim ve çoğaltma, Krstic RV Ultrastructure of the Mamma­
lian Cell. Springer, Verlag, 1979).
72 / BÖLÜM 4
yapı oluşturacak şekilde katlanma ve kıvrılmalar izlenir. Ka­
bartı ve olukların sayısı ya da kaynaşma yerleri epitelin sıvı
geçirgenliği ile yakından ilgilidir. Bir ya da çok az sayıda
bağlantı kompleksine sahip epitelin (örn., böbrek proksimal
tübülii) su ve eriyik geçirgenliği, çok sayıda bağlantı komp­
leksine sahip epitelden (örn. idrar kesesi) daha fazladır. Do­
layısıyla sıkı bağlantının esas işlevi epitel hücreleri arasından
(parasellüler yol) her iki yöne doğru (tepeden tabana ya da
Şekil 4-5. Kalın bağırsak epitel hücrelerinin elektron mikros­
kop fotoğrafında, zonula okludens (ZO), zonula adherens
(ZA) ve desmozomu (D) görülen bir bağlantı kompleksi. Ay­
rıca bir mikrovillus da (MV) görülmektedir. x 80,000.
tabandan tepeye) madde akışını engelleyecek şekilde ol­
dukça sıkı bir tutunma meydana getirmektedir (Şekil 4-25).
Birçok epitelde karşılaşılan ikinci bağlantı tipi zonula
adherens'dir (Şekil 4-4 ve 4-5). Bu bağlantı, hücreyi çepe­
çevre sarar ve hücrenin komşusuna yapışmasını sağlar. Bu
bağlantının önemli bir özelliği, bağlantı bölgesindeki zarla­
rın sitoplazmaya bakan yüzünde bulunan yoğun plakların
içine girmiş olan çok sayıdaki aletin fİlamanıdır. Filamanlar,
aletin filamanlarından, ara filamanlardan ve spektrinden olu­
şan bir ağ olan term inal ağdan kaynaklanır.
Aralık bağlantıları (Gap Junction) ya da neksus, epi-
tel hücrelerinin çoğunda yan yüzey zarları boyunca hemen
her yerde bulunabilir. Aralık bağlantıları neredeyse tüm me­
meli dokularında bulunur. Olağan elektron mikroskop fo­
toğraflarında komşu hücre zarlarının çok yakın (2 nnı) ko­
numda bulunması ile nitelik kazanır (Şekil 4-7A ve C). Don­
durup kırma işleminin ardından plazma zarındaki zar içi
parçacıklar dairesel yamalar halinde kümeler oluşturur (Şe­
kil 4-7 B).
Aralık bağlantısının koneksin adı verilen protein birimle­
ri, merkezlerinde yaklaşık 1.5 nnı çapında hidrofilik bir delik
içeren altıgenler oluşturur. Bu birim, konekson olarak ta­
nımlanır ve komşu hücre zarlarındaki koneksonlar, iki hücre
arasında hidrofilik kanal oluşturacak şekilde karşı karşıya ge­
lirler (Şekil 4-7A). Moleküller klonlama çalışmalarında konelc-
sinlerin farklı biçimlerde dağılmış ve farklı fizyolojik özellik­
lere sahip kanallar oluşturan akraba proteinler ailesi olduğu
gösterilmiştir. Aralık bağlantıları, hücreler arasında, molekül
ağırlığı 1500'ün altındaki moleküllerin alışverişine izin verir.
Ayrıca, bazı hormonlar, döngüse! AMP ve GMP ve iyonlar gi­
bi işaret molekülleri, aralık bağlantıları üzerinden dolaşabilir
ve pek çok dokuda hücrelerin bağımsız birimler şeklinde de­
ğil, eşgüdümlü hareket etmelerini sağlar, Bunun tipik bir ör­
neği kalp kası hücreleridir, buradaki aralık bağlantıları büyük
ölçüde kalbin düzenli olarak atmasından sorumludur.
Daha önce yalıtılan hücreler arasında aralık bağlantıları
süratle oluşturulabilir. Metabolik engelleyiciler - özellikle ok-
sidatif fosforillenmeyi durduranlar- bağlantıların oluşmasını
engeller ya da hücreler arasında varolan bağlantıları çözer.
Bununla birlikte protein sentezi olmadığında da yeni bağlan­
tılar oluşabilmektedir. Bu durumda koneksinler plazma zarın­
da dağınık halde bulunan alt birimlerden meydana gelir.
Son bağlantı tipi desmozom (Yun. Desmos, bant, + so­
ma, gövde) ya da maküla adherenstir (Şekil 4-4 ve 4-5).
Desmozom hücre yüzeyinde disk şeklindeki karmaşık bir
yapıdır, komşu hücrenin yüzeyinde buna özdeş bir yapı ile
bağlantı kurar. Bu bölgede hücre zarları oldukça düzdür ve
genellikle birbirleri arasındaki uzaklık (>30 nm) olağan me­
safe olan 2ü nm'den fazladır. Her iki hücre zarının sitozol ta­
rafında, zardan kısa bir mesafe uzakta en az 12 proteinden
oluşan dairesel bir plaka şeklinde tutunma plağı olarak
isimlendirilen yapı bulunur. Epitel hücrelerinde ara keratin
filamanları tutunma plağı içine girer ya da u dönüşlerle kıv­
rılarak sitoplazmaya geri dönerler. Hücre iskeletinin ara fila-
manları çok dayanıklı olduğundan, desmozomlar hücreler
arasında sağlam bağlantılar oluşturur. Epitel oluşturmayan
hücrelerde desmozomlara tutunan ara filamanlar keratin de­
ğil, desmin ya da vimentin gibi başka proteinlerdir. Kadlıe-
rin ailesinden proteinler de desmozomların oluşturduğu
bağlantıya katılır. Bu tutunma, ortamdaki Ca+2 uzaklaştırıldı­
ğında sona erer.
 EPİTEL DOKUSU / 73

Şekil 4-6. İnce bağırsak epi-

tel hücresinin dondurup kır­
ma işleminden sonraki elekt­
ron mikroskop fotoğrafı. Üst
bölümde mikroviluslar enine
kırılmıştır; alt bölümde kırık
hattı, bağırsak epitel hücre­
sinin sitoplazmasından geç­
mektedir. Aslında plazma
zarlarının lipit (orta) tabaka­
sında yer alan oluklar, bitişik
iki hücrenin, zonula oklu-
densler ile tutunduğunu orta­
ya koymaktadır.

Epitel hücreleriyle bazal laminanın temas ettiği yüzeyde
çoğunlukla hemidesmosomlar (Yun. herni-yctnnı + cles-
nıos-banl, som a -g öv d e) gözlenir. Morfolojik olarak bu yapı­
lar, epitel hücresinin plazma zarı üzerinde bir yarı desmo-
zom seklinde izlenir ve epitel hücrelerin hemen alttaki bazal
laminaya tutunmasını sağlar (Şekil 4-1B). Bununla birlikte,
desmozomlardaki tutunma plakları kadherin içerirken, hemi-
desmozomlardaki plaklar hücre dışı makromolekiiller olan
laminin ve tip IV kolajen için reseptör bölgeleri oluşturan
transmembran proteinleri olan integrinlerden oluşmaktadır.
İşlevsel açıdan bakıldığında hücreler arasındaki bağlan­
tılar, tutturucu bağlantılar (zonulae adherensler, hemides­
mosomlar ve desmosomlaı ), geçirgen olmayan bağlantı­
lar (zonula okludensler) ve iletişim sağlayan bağlantdar
(aralık bağlantısı) biçiminde sınıflandırılabilir.
HÜCRE YÜZEYİ ÖZELLEŞMELERİ
Bazı epitel hücrelerinin serbest yüzeylerinde hücre yüzey
alanını artırmaya ya da yabancı parçacıkları uzaklaştırmaya
yönelik özelleşmeler bulunur.
Mikroviluslar
Elektron mikroskopta incelendiğinde bazı dokular­
daki hücrelerin çoğunun tepeye bakan yüzeyinde
sitoplazma uzantılarına sahip oldukları görülür. Bu
uzantılar kısa ya da uzun, parmağa benzer çıkıntı­
lar ya da birbirini takip eden kıvrıntılı katlanmalar biçiminde
izlenir. Bunlar az ya da çok sayıda olabilir. İnce bağırsağı dö­
şeyen epitel ya da böbreğin proksimal tübiil hücreleri gibi
emilirn yapan hücrelerde düzgün olarak sıralanmış yüzlerce
mikrovilus (Yun. m ikros, küçük + L. vilıts saç demeti) bulu­
nur (Şekil 4-8 ve 4-9). Her bir mikrovilusun boyu yaklaşık 1
fini, eni 0.08 pın'dir. Emici hücrelerdeki glikokaliks, çoğu
başka hiicredekinden daha kalındır. Mikroviluslardan ve gli-
kokaliksten oluşan kompleks ışık mikroskobunda kolayca
görülür ve fırçamsı ya da çizgili kenar olarak isimlendirilir.
Mikrovilıısların içinde birbirine ve çevresindeki plazma
zarına başka proteinlerle bağlanmış olan aklin filaman kü­
meleri bulunur (Şekil 4-9).
Stereosilyumlar
Stereosilyıımlar, epidiclim ve dııkttıs deferens hücrelerinin
uzun ve hareketsiz olan çıkıntıları olup esasen uzun ve dal­
lanmış mikroviluslarclir, bunlar gerçek titrek tüyler (silyum-
larla) ile karıştırılmamalıdır. Stereosilyumlar hücre yüzeyini
artırarak moleküllerin hücre içine girişini ve hücreden çıkı­
şını kolaylaştırır.
Titrek Tüyler ve Kamçılar
Titrek tüyler epitel hücrelerinin yüzeyinden uzanan, boyu 5-
10 pm ve çapı 0.2 pm olan hareketli yapılardır, Hücre zarı
ile çevrilidir ve çevresinde 9 mikrotübül çifti bulunan mer­
kezi bir çift mikrotübül içerir. Periferik çiftlerin mikrotübül-
leri birbirine bağlanır (Şekil 4-10).
Titrek tüyler, apikal kutupta hücre zarının hemen altında
bulunan, elektron yoğun yapılı bazal cisimciklere tutunur
(Şekil 4-10). Bazal cisimcikler sentriyollerle özdeş yapıya sa­
hiptir (bkz. 2. Bölüm).
74 / BOLUM 4
A B
Canlı organizmalarda titrek tüyler hızla ileri-geri hareket
etler. Titrek tüylerin hareketi çoğunlukla sıvı ya da parçacık
içeren maddelerin titrek tüylü epitel üzerinden bir yöne
doğru akış düzenini sağlar. Titrek tüylerin hareketi için kul­
lanılan enerjinin kaynağı ATE'dir.
Soluk borusundaki titrek tüylü bir hücrenin yaklaşık
250 titrek tüye sahip olduğu tahmin edilmektedir. Kamçı, in­
sanda yalnızca spermatozoonlarda bulunur, Titrek tüylere
benzer yapıdadır, ancak çok daha uzundur ve çoğunlukla
her hücrede bir tane olmak üzere sınırlı sayıdadır.
EPİTEL TİPLERİ
Epitel geleneksel olarak yapı ve işlevine göre 2 ana gruba
ayrılır: örtü epiteli ve bez epiteli. 13u mutlak olmayan bir
ayırımdır, çünkü bütün hücreleri mııkus salgılamasına kar-
Şekil 4-7. A: Bir aralık bağlantısı modelinde (çapraz görü­
nüm) hücreler arası alana madde kaybı olmaksızın besin
maddeleri ve uyarı alışverişine izin veren yapısal bileşen­
ler tanımlanmaktadır. İlişkiyi sağlayan borular baş başa
vermiş parçacık çiftlerinden oluşur; bunlar her bir hücre
zarının çift sıralı lipit tabakası boyunca uzanan halter şek­
lindeki 6 adet protein alt biriminden ibarettir. Silindirik köp­
rülerin içinden geçen kanalın çapı 1,5 nm'dir, bu çap, için­
den geçebilecek moleküllerin büyüklüğünü sınırlar. Hücre­
ler arası alanda sıvılar ve onları izleyen maddeler protein
köprülerinin etrafından akarak aralık bağlantısından geçe­
bilirler. (izin alınarak yeniden çoğaltılma Staehelin LA, Hull BE
Junctions between living cells. Sci Am (May) 1978;238: 41). B:
Dondurup kırma preparatında aralık bağlantısı görünümü.
Zar içi protein parçacıklarının plak gibi kümelenmesi şek­
linde görülmektedir. x 45.000 (izin alınarak, P Pinto da Silva)
C: 2 sıçan karaciğer hücresi arasında aralık bağlantısı.
Bağlantıda iki komşu zar 2 nm genişliğinde elektron yoğun
bir boşluk ya da aralık ile ayrılmaktadır. x 193.000 (İzin alı­
narak, MC Williams).
şın örtücü olan epitel de vardır (örn. midenin yüzey epite­
li) ya da örtücü hücreler arasına dağılmış bez hücreleri de
bulunur (örn. ince bağırsak ya da soluk borusundaki ıııu-
kus hücreleri).
Örtü Epiteli
Örtü epiteli, hücreleri tabaka halinde vücudun dış yüzeyini
örten ya da iç boşlukları döşeyen dokulardır. Morfolojik ola­
rak hücre kat sayısına ve yüzey katmanındaki hücrelerin
şekline göre sınıflandırılır (Tablo 4-2 ). Tek katlı epitel (ba­
sit epitel) yalnızca tek hücre tabakasına sahiptir (.Şekil 4-11),
Çok katlı epitelde ise birden daha fazla hücre tabakası bu­
lunur. (Şekil 4-12).
Tek katlı epitel hücre şekline göre yassı, kübik ya da
prizmatiktir (Şekil 4 -13 ile 4 -16 arası). Kan damarlarını dü-
 EPİTEL DOKUSU / 75

Terminal aq Mikroviluslar Hücre örtüsü

Ş ekil 4-8. Bağırsak epitel

hücresinin tepe bölgesinin
elektron mikroskop fotoğrafı.
Başlıca aktin mikrofilamanla-
rını içeren yatay ağ yapısın­
dan oluşan terminal ağ gö­
rülmektedir. Mikrovilusların
çekirdeğini oluşturan düşey
mikrofilamanlar açıkça gö­
mülmektedir. Hücre dışı bir
hücre kılıfı (glikokaliks) mik-
rovilusların plazma zarına
tutunur. x 45.000.

Mikroviluslar Mikrofilamanlar

Şekil 4-9. Bağırsağı döşeyen hücrelerden birinin tepe böl­

gesinden alınan kesitin elektron mikroskop fotoğrafında
mikrovilusların enine kesitleri görülmektedir. Bunların iç kı­
sımlarında enine kesilmiş mikrofilamanlar dikkati çekmek­
tedir. Çevresindeki birim zar açıkça görülebilir ve o da gli­
kokaliks ya da hücre kılıfı tabakası ile örtülüdür. x 80.000. Hücre kılıfı
76 / BOLUM 4

Şekil 4-10. Titrek tüylü epitel

hücrelerinin tepe bölgesinin
elektron mikroskop fotoğrafı.
Titrek tüylerin uzamına kesiti
görülmektedir. Solda, ok
başları aksonemin merkezi
ve çevresel mikrotübüllerini
göstermektedir. Sağdaki ok
başı titrek tüyleri çevreleyen
plazma zarını göstermekte­
dir. Her bir titrek tüy, kendisi­
ni oluşturan bir bazal cisimci­
ğe (B) sahiptir. Şekilde mik-
roviluslar (MV) da görülmek­
tedir. Her bir titrek tüyde mik-
rotübüllerin 9+2 düzeni göze
çarpmaktadır. x 80.000. (İzin
alınarak yeniden çoğaltma Jun-
qeira LCU, Salles LMM. Ultra-
Estrutura e Funçao Celular. Ed-
gard Blucher, 1975.)

Tablo 4-2. İnsan vücudundaki örtü epiteli tipleri.

Hücre Tabakalarının Sayısı Hücre Şekli Dağılım Örnekleri İşlevi

Basit (tek katlı) Yassı Damarların iç yüzeyi İç organların (mezotel)

(Endotel) İç boşlukların hareketini kolaylaştırma,
seröz örtüsü: perikard, pinositoz ile aktif aktarım
plevra, periton (Mezotel) (mezotel ve endotel)

Kübik Ovaryum örtüsü, tiroid epiteli Örtme, salgılama

Prizmatik Bağısak ve safra kesesini Koruma, kayganlaştırma,

döşeyen örtü emme, salgılama

Yalancı çok katlı (hücrelerin çekirdekleri farklı düzeylerde, bütün Trakea, bronşlar ve burun Koruma, salgılama,
hücreler yüzeye erişmez fakat hepsi bazal laminaya tutunur) boşluğunu döşeyen örtü Titrek tüyler aracılığıyla
mukusun yakaladığı
parçacıkları hava yollarından
dışarıya taşıma

Çok katlı (iki veya daha fazla kat) Yassı keratinleşmiş Epidermis Koruma, su kaybını önleme
(Kuru)

Yassı keratinleşmemiş Ağız, özofagus, larinks, Koruma, salgılama, su

(ıslak) vajina, anal kanal kaybını önleme

Kübik Ter bezleri, ovaryumun Koruma, salgılama.

gelişen follikülleri

Değişici İdrar torbası, üreterler, renal Koruma, basınç karşısında

kaliksler gerilme, esneme

Prizmatik Konjunktiva Koruma

 EPITEL DOKUSU / 77

A Tek katlı yassı epitel B Tek katlı kübik epitel

Epitel Epitel

Bazal membran Bazal membran

Lamina propriya Lamina propriya

Kılcal damarlar

C Tek katlı prizmatik titrek tüylü epitel

Titrek tüy
Cilia
Epitel

Bazal membran Şekil 4-11. Tek katlı epitel dokusu çizimleri. A: Tek
katlı yassı epitel, B: Tek katlı kübik epitel, C: Tek kat­
Lamina propriya lı prizmatik titrek tüylü epitel. Hepsi hemen alttaki
bağ dokusundan bir bazal membranla ayrılır. C'deki
çizimde ışık mikroskopunda, bağlantı kompleksinin
Kılcal damarlar zonula okludens ve zonula adherensine karşılık ge­
len terminal çubuklar görülmektedir.

A Çok katlı yassı epitel B Değişici epitel

Epitel
Epitel
Yüzey epiteli
(kenar hücreleri)

Bazal membran Bazal epitel

Lamina propriya Bazal membran

Lamina propriya

C Yalancı çok katlı titrek tüylü epitel

Titrek tüyler

Terminal çubuklar

Epitel hücresi

Goblet hücreleri
Şekil 4-12. Çok katlı ve yalancı çok katlı epitel dokusu­
Bazal hücre
nun şekilleri. A: Çok katlı yassı epitel. B: Değişici epitel.
Bazal membran C: Yalancı çok katlı titrek tüylü epitel. Mukus salgılayıcı
Goblet hücreleri titrek tüy tabakasının üzerinde kesintisiz
Lamina propriya bir müköz tabaka meydana getirir.
78 / BOLUM 4

miş epitel, yüzeyinde çekirdeklerini korumuş canlı hücrele­

rin oluşturduğu yassılaşmış bir tabaka ile özellik kazanır. Bu
epitelin keratinleşmiş türünde ise bu durum gözlenmez, yü­
zeydeki hücreler ölüdür ve çekirdekler görülmez.
Çok kadı prizmatik epitel seyrektir, İnsan vücudunda
yalnızca gözün konjunktivası ve büyük bezlerin boşaltım ka­
nalları gibi sınırlı alanlarda bulunur.
Değişici epitel, idrar kesesi, üreler ve üretranm üst kıs­
mını döşer. Yüzeyinde ne yassı ne de prizmatik olmayan,
kubbe gibi şişkin hücrelerin varlığı ile özellik kazanır (Şekil
4-18 ve 4-19). Hücrelerin şekilleri idrar kesesinin dolmasına
bağlı olarak değişir. Bu epitel, 19. Bölümde ayrıntılı olarak
anlatılmaktadır.
Yalancı çok katlı epitel bu ismi çekirdeklerin değişik
seviyelerde yer alması nedeniyle alır. Bütün hücreler bazal
laminaya tutunmalarına karşın bazıları yüzeye erişemez. Bu
dokunun en iyi bilinen örneği solunum yollarında bulunan
yalancı çok katlı titrek tüylü prizmatik epiteldir (Şekil 4-12).
Epitelin iki başka tipinden de kısaca söz etmek gerekir.
Nöroepitel hücreleri, duyu alımı için özelleşmiş epitel kö­
kenli hücrelerdir (örn. tat tomurcuklarının hücreleri). Miyo-
epitel hücreleri, miyozin ve çok sayıda aletin mikrofilama-
nı içeren dallanmış hücrelerdir. Bunlar kasılma için özelleş-

Şekil 4-13. Bir verıin kesiti. Tüm kan damarları endotel (ok
başları) adı verilen tek katlı yassı bir epitelle örtülüdür. Ven
duvarındaki düz kas hücreleri oklarla gösterilmektedir. Pa-
rarozanilin-toludin mavisi <PT) boyası. Orta büyütme.

şeyen endotel ve plevra ve periton gibi belli vücut boşluk­

larını döşeyen mezotel tek katlı yassı epitele örnek oluştu­
rur (Şekil -i—13 ve 4—14).
Kiibik epitel için ovaryumun yüzey epiteli ve prizmatik
epitel için ince bağırsağı döşeyen epitel örnek verilebilir.
Çok katlı epitel, en iist tabakasındaki hücre şekline göre
sınıflandırılır.
Çok katlı epitel (Şekil 4-17, 4-18 ve 4-19) yüzeyindeki
hücrelerin şekline göre yassı, kübik, prizmatik ve değişi­
ci olarak sınıflandırılır. Ayrı bir grup oluşturan yalancı çok
katlı epitel ileride anlatılmaktadır.
Çok katlı yassı keratinleşmiş epitel esas olarak deri­
de bulunur. Hücreleri çok sayıda tabaka oluşturur, alttaki
dokuya yakın olan hücreler genellikle kübik ya da prizma-
tiktir. Yüzeye yaklaştıkça hücreler düzensiz şekil alır ve git­
tikçe yassılaşarak ince ve yassı hale geçerler (ayrıntılı bilgi
için İH. Bölüme bakınız).
Çok katlı yassı keratinleşmemiş epitel (Şekil 4 -1 7 ) Şekil 4-14. Peritonu örten tek katlı yassı epitel (mezotel).
yüzeyi kuru olan derinin aksine ıslak boşlukları (örn. ağız, Bazı kılcal kan damarları oklarla gösterilmektedir. PT boya­
yemek borusu, vajina) döşer. Çok katlı yassı keratinleşme­ sı. Orta büyütme.
 EPITEL DOKUSU / 79

Ş ekil 4-15. Böbrek toplayıcı tübüllerinin tek katlı kübik

epiteli. Bu tübüllerdeki hücreler antidiüretik hormona du-
yarlıdır ve glomerül süzüntüsünden su emilimini kontrol
ederek idrar yoğunluğunu değiştirir, böylece vücuttaki su
miktarının korunmasına yardım eder. PT boyası. Orta
büyütme.

Ş ekil 4-16. Uterus boşlu­

ğunu örten tek katlı priz-
matik epitel. Epitelin lami­
na propriadaki gevşek bağ
dokusu üzerine oturduğu
dikkati çekmektedir. Epitel
ve lamina propria mukoza­
yı oluşturmaktadır. HE bo­
yası. Orta büyütme.
80 / BOLUM 4

oluşur, çok hücreli bezler ise hücre gruplarından meydana ge­

lir. Tek hücreli beze örnek ince bağırsak epitelinde (Şekil
-1- 20 ) ya da solunum yollarında yer alan goblet hücresidir.
Bununla birlikte bez terimi, tükürük bezi ve pankreasta oldu­
ğu gibi çoğunlukla bez epiteli hücrelerinin büyük ve karmaşık
kümeler halinde düzenlenmiş Ssekli için kullanılır.
Bezler daima örtücü epitelden, hücre çoğalması ve altın­
daki bağ doku içine göçü ile bunu takip eden değişimlerden
sonra ortaya çıkar (Şekil 4 -21). Dış salgı (eksokrin) (Yun.
e x o, dış, + krin ein , ayırmak) kökenini aldığı yüzey epiteli ile
bağlantılarını sürdüren bezlerdir. Bıı bağlantı, bezin salgıla­
rının kanallardan geçerek yüzeye eriştiği, epitel hücreleriyle
döşeli tübiiler kanal yapısı şeklinde karşımıza çıkar. İç salgı
bezleri (endokrin) (Yun. en don , içinde k rin ein ) gelişim es­
nasında köken aldıkları yüzey ile bağlantıları kesilmiş olan
bezlerdir. Bundan dolayı bu bezler kanalsızdır ve kanal sis­
teminden farklı olarak bunların salgıları kan akımı tarafından
toplanarak etki edeceği alana taşınır.
Hücre gruplamasına göre endokrin bezlerin iki tipi ayırt

Şekil 4-17. Yemek borusunun çok katlı yassı keratinleşme-

miş epiteli. PT boyası. Orta büyütme.

mistir, başlıca meme, ter ve tükürük bezlerinin «sinüslerinde

bulunur.

Bez Epiteli
Bez epiteli, salgı üretmek üzere özelleşmiş hücrelerin oluş­
turduğu dokulardır. Salgılanacak olan moleküller genellikle
hücre içinde salgı granülü adı verilen zarla çevrili, küçük
keseciklerde depolanır.
Bez epiteli hücreleri, proteinleri (örn., pankreas), lipitle­
ri (örn., adrenal ve yağ bezleri), ya da karbonhidrat ve pro­
tein bileşimlerini (örn., tükürük bezleri) sentezleyebilir, de­
polayabilir ve salgılayabilir. Meme bezleri her üç maddeyi
de salgılar. Daha seyrek görülen bazı bez hücreleri düşük
sentez aktivitesine sahiptir (örn., ter bezleri) ve bunlarda sal­
gının çoğu kandan, bezin lümenine aktarılan maddelerden
oluşur.

Bez Epitelinin Tipleri Ş ekil 4-18. İdrar torbasının çok katlı değişici epiteli (yuka­
Vücudun bezlerini oluşturan epitel, çeşitli ölçütlere göre sınıf­ rıda) ve birkaç fibroblastın görüldüğü lamina proprianın
landırılabilir. Tek hücreli bezler yalıtılmış bez hücrelerinden bağ dokusu (aşağıda). PT boyası. Orta büyütme.
 EPİTEL DOKUSU / 81

Şekil 4-19. Üretranın çok

katlı değişici epiteli. Epitel-
le alttaki gevşek bağ doku­
sunun arasında yer alan
bazal membran oklarla
gösterilmektedir. PSH bo­
yası. Orta büyütme.

Şekil 4-20. Hücre dışı boşluğa mukus salgılayan goblet

hücrelerini gösteren kalın bağırsak kesiti.
82 / BÖLÜM 4

Hücre çoğalması ve alttaki

bağ dokusu içine doğru
hareketi

Bazal lamina -
Bağ dokusu

Dış salgı bezi İç salgı bezini oluşturan Kovuklu iç salgı

oluşumu hücre kordonları bezi oluşumu

t - Kanal Kanal hücrelerinin

ortadan kalkması

Kılcal
damarlar

Salgılayıcı
kısım
Salgılayıcı
kısım

Şekil 4-21. Örtücü epitelden bezlerin oluşması. Epitel hücreleri çoğalır ve bağ dokusu içine gi­
rerler. Bunlar yüzey ile bağlantılarını koruyabilir ya da sürdürmeyebilir. Bağlantı sürdürülürse
dış salgı bezleri meydana gelir, korunmazsa iç salgı bezleri oluşur. Bu bezlerin hücreleri kor­
donlar ya da kovuklar şeklinde düzenlenir. Kovukların lümenlerinde çok miktarda salgı birikir,
kordonların hücreleri ise az miktarda salgıyı sitoplazmaları içinde tutarlar. (İzin alınarak yeni­
den çizim ve çoğaltma, Ham AV Histology 6th ed. Lipincott 1969.)

edilebilir. Birinci tipte, kümelenen hücreler ağızlanan kor­
donlar şeklinde, genişlemiş kan kapilleri arasına dağılmıştır
(örn. böbrek üstü bezi, paratiroid, hipofiz ön lobu; bkz. Şe­
kil 4-21). İkinci tip hücreler, hiicresiz materyal ile dolu olan
follikül ya da vezikülleri döşer (örn. tiroit bezi; Şekil 4-14).
Eksokrin bezler salgı yapımından sorumlu bir salgı yapı­
cı kısma ve salgıyı bezin dışına taşıyan kanallara (Şekil 4 -2 2 )
sahiptirler. Basit bezler yalnızca bir tane dallanmamış kana­
la sahip iken bileşik bezler defalarca dallanmış olan kanal­
lara (çatallanmış kanallar) sahiptir. Bezler, salgı yapıcı kıs­
mındaki hücresel organizasyona göre de ayrıca sınıflandırı­
lır. Basit bezler tübüler, kıvrıntılı tiibüler, dallanmış tiibüler
ya da asiner olabilir. Bileşik bezler ise tübüler, asiner ya da
tubııloasiner olabilir (Şekil 4-22). Bazı organlar hem endok­
rin hem de eksokrin işleve sahiptir ve bir hücre tipi her iki
yönde fonksiyon görebilir. Örn. karaciğerde hücreler kanal
sistemi içine safra salgılarken aynı zamanda bazı başka
ürünlerini de kana verirler. Başka organlarda bir kısım hüc­
reler eksokrin işlev için özelleşmiştir, bazıları ise yalnızca
endokrin salgı ile ilgilidir, örn. pankreasta, asiner hücreler
sindirim enzimlerini ince bağırsak tümenine salgılarken,
adacık hücreleri insiilin ve glııkagonu kana salgılar.
Salgı ürününün hücreyi terk etme biçimine göre bezler
m erokrin (Yun. nıeros + krinein, ayrılmak) ya da holokrin
(Yun. halos, tüm + k rin ein ) olarak sınıflandırılabilir. Merok­
rin bezlerde (örn pankreas) salgı grandileri ekzositoz yoluy-

la hücreyi terk eder ve hücresel materyal dışında kayıp ol­
maz. Holokrin bezlerde (örn. derideki yağ bezleri) salgı ürü­
nü hücrenin bütünü olarak atılır. Bu işlemde salgı dolu hüc­
renin yıkımı söz konusudur. Ara tipte, yani apokrin (Yun.
cipo, uzaklaşmak + krin ein ) bezde salgı ürünü üst sitoplaz-
manın bir kısmı ile birlikte atılır.
Çok hücreli bezler genellikle bağ dokusundan oluşan bir
kapsül ile sarılıdır ve bağ dokusundan oluşan bölmeler or­
ganı lopçuklara ayırır. Lopçuklar da daha küçük bölümlere
ayrılır, bu şekilde bağ dokusu bez yapısını ayırır ve ayrılan
bölümleri birbirine bağlar. Kan damarları ve sinirler de be­
zin içine girer ve dallanır.
EPİTEL DOKULARININ GENEL BİYOLOJİSİ
Vücut boşluklarını döşeyen örtü epitelinin altında bir bağ
dokusu tabakası olan lamina propriya, bazal lamina ile bir­
likte epitele tutunur. Lamina propriya epiteli desteklemekle
kalmayıp, komşu dokulara tutunmasını da sağlar. Epitel ve
Şekil 4-22. Dış salgı bezlerinin başlıca tipleri. Bezin, salgı hücreleri içeren kısım­
ları siyah olarak gösterilmiştir, diğer bğlümler kanalları göstermektedir. Bileşik bezler dal­
lanmış kanallara sahiptir.
EPITEL DOKUSU / 83
lamina propriyanın temas yüzeyindeki düzensizlikler, papil­
lae (Lat., papııhı'nm küçüğü, meme başı, tekil, papilla) ola­
rak İsimlendirilen oluşumları meydana getirir. Bunlar çoğun­
lukla deri ve dil gibi dış etkilere açık epiteliyal dokularda
oluşur.
Polarite (Kutupluluk)
Epitelin önemli bir özelliği onun kutupluluğu, yani bir ser­
best ya da üst yüzeyi ve bir de bazal laminaya oturan taban
yüzeyi olmasıdır. Normalde kan damarlarının epitele girme­
mesi yüzünden bütün besinlerin, lamina propriyanın altında
bulunan kılcal damarlardan çıkarak epitele geçmesi gerekir.
Bu besinler ve epitel hücresi ürünlerinin öncülleri bazal la-
minadan difüzyonla geçerek epitel hücrelerinin taban ve
yan yüzeylerinden, genellikle de enerji gerektiren bir işlem­
le hücre içine alınır. Epitel hücrelerinin işlevlerini etkileyen
kimyasal ulakların (örn. hormonlar, nörotransmiterler) re­
septörleri de taban ve yan zarda toplanırlar. Emici epitel
84 / BÖLÜM 4
OjlBBSL •» cUf
Ş ekil 4-23. Meme bezinin salgı bölümü kesiti; apokrin sal­
gı, özelliğini sitoplazmanın bir bölümünün salgılanan ürün­
le birlikte atılmasından alır (oklar). PSH Boyası. Orta bü­
yütme.
hücrelerinde lepo-zarı yapısında zara bütünleşik proteinlerin
yanı sıra emilecek okın moleküllerin sindirilmesini tamamla­
yan disakkaritler ve peptidazlar gibi enzimler de bulunur. Sı­
kı bağlantılar, çeşitli hücre zarı bölgelerindeki esas zar pro­
teinlerinin birbirine karışmasını önlemeye yardımcı olur.
Sinir dağılımı
Epitel dokularının çoğu, lamina propriyadaki sinir birleşme­
lerinden zengin duyusal sinir uçları alırlar. Hepimiz gözün
ön yüzünü örten korneanın çok duyarlı olduğunu biliriz. Bu
duyarlılık, çok sayıdaki duysal sinir lifinin kornea epitelinin
hücreleri arasına dallar uzatmış olmasından kaynaklanmak­
tadır.
Epitel Hücrelerinin Yenilenmesi
Epitel dokuları hücrelerinin, miloz aktivitesi ile sürekli ola­
rak yenilendiği dayanıksız yapılardır. Bu yenilenme hızı de­
ğişkendir. Her hafta yenilenen incebağırsak epiteli gibi do­
kularda hızlı ya da karaciğer ve pankreasta olduğu gibi ya­
vaş olabilir. Çok katlı ve yalancı çok katlı epitel dokularında
mitoz, bazal laminaya en yakın kök hücrelerin bulunduğu
germinal tabakada meydana gelir.
Metaplazi
KLİNİK BİLGİ
Belirli normal dışı koşullar altında, bir epitel tipi
değişime uğrayarak başka bir epitel tipine dönü­
şür. Bu durum m etaplazi olarak adlandırılır (Yun.
metaplasis, dönüşüm). Aşağıdaki örnekler bu
değişimi açıklamaktadır.
Aşırı sigara içen tiryakilerde bronşları döşe­
yen yalancı çok katlı titrek tüylü epitel, çok katlı
yassı epitele dönüşebilir.
Uzun süreli A vitamini eksikliği olan kişilerde,
bronş ve idrar kesesinin bulunan epitel tiplerinin
yerini giderek çok katlı yassı epitel alır.
Metaplazi, epitel dokusuna özgü değildir, bağ
dokusunda da oluşabilir. Metaplazi geri dönüşlüdür.
Salgı Etkinliğinin Kontrolü
Bezler genellikle sinir ve endokrin denetime karsı duvarlıdır.
Bununla birlikte, bir denetim biçimi çoğu kez diğerinden
daha baskındır. Örneğin, pankreasın eksokrin salgısı esas
olarak sekretin ve kolesistokinin (Yun. Chole, safra, + kys-
tis, kese, + kincin, kıpırdamak) hormonlarının oluşturduğu
uyartıya bağlıdır. Bunun aksine, tükürük bezleri temel ola­
rak sinirsel denetim altında çalışır.
Bezlerin sinirsel ve endokrin kontrolü kimyasal haber­
ciler olarak adlandırılan kimyasal bileşiklerin etkisi ile ger­
çekleşir.
İyonları Taşıyan Hücreler
Bütün hücreler enerji kaynağı olarak ATP’yi kullanarak, de­
rişime ve elektriksel güç sabitine karşı belirli iyonları taşıma
yeteneğine sahiptirler. Düşük derişimde oluşan edilgin yayı­
lımdan (pasif difiizyon) ayırmak için bu olaya etkin taşıma
denir. Memelilerde sodyum iyonunun (Na+) hücre dışı sıvı­
daki derişimi l it) mrnol/L iken, hücre içi sıvıdaki derişimi
5-15 mmol/L'dir. Buna ek olarak hücrelerin iç kısmının
elektriksel yükü hücre dışı ortama göre eksidir. Bu koşullar
altında artı yüklü sodyum iyonu hem elektrikse! hem de de­
rişim sabitine doğru yayılma eğilimindedir. Hücre Mg+“ ara­
cılığıyla Na+/K+ ATPazı (sodyum pompası) etkinleştirip,
enerjinin depolandığı ATP'yi kullanarak Na+ıu aktif şekilde
hücre dışına atar, bu sayede düşük olması gereken hücre içi
sodyum derişimi korunur. Bazı epitel hücreleri (örn. böbrek
proksimal ve distal tiibülleri, tükürük bezlerinin çizgili kanal­
ları) sodyumu epitel hücresinin tepesinden tabanına taşımak
üzere bu düzeneği kullanır; bu durum hücre boyu tasıma
olarak adlandırılır.
Proksimal tübül hücresinin tepe (apikal) yüzeyi Na+u
serbest geçirir. Elektriksel ve ozmolik dengeyi sağlamak
üzere ekimolar miktarda kloriir ve su, Na+ iyonunu takip
ederek hücre içine girer. Bu hücrelerin taban yüzeylerinde
I
Lizozomlar tarafından
protein sindirimi
Na+
Şekil 4-24. Böbreğin proksimal toplayıcı tübül hücrelerinin
ince yapısı. Hücre zarının taban girintileri uzun mitokondri-
yumlarla dolu bölgelerin sınırını oluşturur. Bu tipik düzen
iyon aktarımı yapan hücrelerde bulunur. Komşu hücrelerin
katlanmaları bu hücredekilerle kenetlenme yapar. Şeklin
sol üstünde pinositoz ile emilen ve lizozomlarla sindirilen
protein gösterilmektedir. Sodyum iyonlarının böbrek epitel
hücrelerin tepe zarları boyunca difüzyonu pasif olarak ger­
çekleşir. Bu iyonlar daha sonra hücrenin yan ve taban zar­
larında bulunan Na+ / K+ -ATPaz ile aktif olarak hücre dışı­
na taşınırlar. Bu "sodyum pompası" için gereken enerji çev­
redeki mitokondrilerden sağlanır. Bu, birden fazla görevi
olan hücreye örnektir, hücre protein sindirimi görevinin ya­
nı sıra iyon aktarımı da yapar.
çok sayıda kıvrım bulunur (Şekil -i—24); elektron mikroskop­
la taban plazma zarında çok sayıda uzun girintiler görülür.
Buna ek olarak komşu hücreler arasında taban uzantıları
aracılığıyla kenetlenme mevcuttur. Mg+,un etkin kıldığı Na+
/ K+ -ATP’azın taban plazma zarının girintilerinde yer aldığı,
aynı zamanda yan zarlarda da bulunduğu gösterilmiştir. Bu
girintiler arasında Na+'un hücre tabanından aktif olarak atılı­
şı için gerekli enerjiyi (ATI5) sağlayan dikey yönde dizilmiş
mitokondı iler yer alır. Klor ve su yeniden edilgin olarak sod­
yumu izler. Bu yüzden sodyum dolaşıma geri döner ve id­
rarda çok miktarda sodyum yitirilmez.
İyon taşınmasında sıkı bağlantılar önemli rol oynar.
İyonlara, suya ve iri moleküllere karşı nispeten geçirgen ol­
mayışı nedeniyle, epitelden geçen maddelerin geriye d ifüz­
yonunu önler. Aksi durumda çok büyük oranda enerji yiti­
rilmesi söz konusudur.
İyon taşınması ve onu izleyen sıvı akışı çeşitli epitel hüc-
EPİTEL DOKUSU / 85
relerinde zıt yönlere (örn. tepeden tabana, tabandan tepeye)
olabilir. Bağırsakta, böbreğin proksimal toplayıcı tiibüllerin-
de, tükürük bezlerinin çizgili kanallarında, safra kesesinde,
v.b. akını, hücrenin tepesinden taban bölümüne doğrudur.
Koroid pleksus ve siliyer cisim gibi diğer epitelyal tabakalar­
da akis zıt yöndedir. Her iki durumda da sıkı bağlantılar
hücrenin tepe kısmını kapatarak iç ve dış doku bölmelerini
oluşturur (Şekil i-25>.
Pinositozla Taşıma Yapan Hücreler
Vücudun çeşitli hücrelerinde plazma zarının yüzeyinde olu­
şan çok sayıda pinositoz keseciği, büyük moleküllerin plaz­
ma zarından geçirilerek taşınmasını sağlar. Bu etkinlik, kan
damarlarını (endotel) ya da vücut boşluklarını (mezotel) dö­
şeyen tek katlı yassı epitelde belirgin olarak gözlenir. Bu
hücreler, hücre yüzeyinde ve sitoplazma içinde bol miktar­
da bulunan pinositoz kesecikleri dışında az sayıda organele
sahiptir. Bu gözlemlerin yanında elektron yoğun koloidal
parçacıkların (örn. ferritin, koloidal altın, toryum) enjeksiyo­
nunun ardından elektron mikroskobik inceleme bulguları,
keseciklerin, enjekte edilen maddeyi hücre içinden her iki
yöne de taşıdığını ortaya koymaktadır.
Seröz Hücreler
Pankreasın asiner hücreleri ve goblet hücreleri, salgıladıkla­
rı ürünlerinin moleküller yapısı ve yoğunluğundan ötürü sı­
rasıyla seröz ve miiköz hücreler olarak tanımlanan hücrele­
re tipik örnek oluştururlar. Bunlar ortada yuvarlak bir çekir­
deği bulunan, belirgin kutupsallık sergileyen çok yüzeyli ya
da piramid şeklindeki hücrelerdir. Seröz hücrenin tabanına
yakın bölgede yoğun, birbirine koşut sıralar halinde, poliri-
bozomlarla kaplı kaba endoplazma retikulumu sarnıçları
toplandığından, yoğun bazofili izlenir (Şekil 4-26). Tepe böl­
gesinde iyi gelişmiş bir Golgi yapısı ve çok sayıda yuvarlak,
proteinden zengin, zara tutunan ve salgı grandileri adını alan
kesecik bulunur. Sindİrici enzimler üreten hücrelerde (ör.
Pankreasın asiner hücreleri) bu keseciklere zimojen gra­
ndiler denir (Şekil -t-26, 4-27 ve 4-28). Golgi sarnıçlarından
zara bağlı büyük; ham salgı grandileri oluşur (Şekil 4-28).
Suyu çekildikçe, daha koyulaşarak hücre salgılayıncaya dek
biriken olgun salgı grandilerini oluştururlar. Hücreler salgı
ürünlerini salıverdiklerinde salgı grandilerinin zarları hücre
zarına tutunur ve graniti içeriği eksositoz adı verilen bir iş­
lemle hücre dışına boşaltılır. Zarların lipit tabakaları aynı
elektrik yüküne sahip olduğundan birbirini iter. Bu yüzden,
hücre zarlarının kaynaşması proteinler tarafından kolaylaştı­
rılıp, denetlenen oldukça karmaşık bir işlemdir. Diğer sitop­
lazma yapılarında olduğu gibi salgı grandilerinin hareketi de
hücre iskeletinin ve sitozoldeki motor proteinlerin etkisi al­
tında gerçekleşir. Işık mikroskopta, seröz salgı yapan hücre­
lerin sitoplazmasınm taban bölümünde büyük bölümü kaba
endoplazma retikulumuna tutunan çok sayıda ribozom yü­
zünden, belirgin bazofili izlenir (Şekil d—29). Sİtoplazmanm
tepe bölümü açık renk boyanan salgı kesecikleriyle doludur.
Mukus salgılayan hücreler
Üzerinde en çok çalışılan mukus salgı hücresi, bağırsaklar­
daki g o b le t hücresidir. Bu hücrenin İçinde, müsin adı veri­
len güçlü su sever glikoproteinleri içeren açık renk boyalı
86 / BOLUM 4

Bazal lamina

Kılcal kan
damarı endoteli

Şekil 4-25. İyon ve sıvı aktarımı, ilgili olduğu dokuya bağlı olarak farklı yönlerde gerçekleşebilir. A: Taşı­
ma yönü safra kesesi ve bağırsakta olduğu gibi lümenden kan damarına doğrudur, Bu işlem emilim ola­
rak adlandırılır. B: Aktarım koroid pleksusta, siliyer cisimde ve ter bezinde olduğu gibi aksi yöndedir. Bu
işleme salgılama denir. Taşıma işlemlerinde hücreler arası boşluğun kullanıldığına ve tıkayıcı bağlantıla­
rın bölme oluşturarak, iyon dağılımı üzerindeki kontrolün devamlılığını sağladığına dikkat edin.

çok sayıda graniil bulunur. Salgı grandileri hücrenin tepe
bölümünü büyük ölçüde doldurur ve çekirdek genellikle
hücre tabanında yer alır. Bu bölgede kaba endoplazma reti-
kulunuı fazladır (Şekil 4-30 ve 4-31). Çekirdeğin hemen üze­
rinde yer alan Golgi yapısı başka hücrelere göre çok daha
iyi gelişmiştir ve bu durum hücrenin işlevindeki önemini
göstermektedir. Otoradyografi çalışmalarından elde edilen
veriler, bu hücrede proteinlerin kaba endoplazma retikulu-
munun yoğun olduğu hücre tabanında sentezlendiğini dü­
şündürmektedir. Özdek protein monosakaritleri endoplaz­
ma retikulumu ve Golgi aygıtında bulunan enzimler olan
gükoziltransferazlar tarafından eklenir. Müsinler hücreden
sahverikliğinde, aşırı derecede su çeker ve kıvamlı, elastik,
koruyucu kaygan bir pelte biçimindeki mukusu oluşturur.
Bağırsaklardaki goblet hücreleri (Şekil 4 -3 2 ) müsin gli-
koproteinlerini sentezleyen birkaç hücre tipinden yalnızca
birisidir. Diğerleri, midede, tükürük bezlerinde, sulunum
yollarında ve üreme sisteminin iletici yollarında bulunur. Söz
konusu miiköz hücreler, morfolojik özellikleri ve salgılarının
kimyasal bileşimi açısından büyük çeşitlilik sergiler. Örne­
ğin, tükürük bezlerindeki mukus salgılayan hücreler farklı
yapıya sahiptir (Şekil 4-3 3 ) ve çoğunlukla aynı asiniis için­
de seröz salgı yapan hücrelerle birlikte bulunur (Şekil 4-34).
aktivitesi gösterme yeteneğine sahiptir. Bu özelliklerin baş harf­
lerinin birleştirilmesiyle bu grubun bilinen adı APUD (amine
precursor uptake and decarboxylation) ortaya çıkar. Bu hücre­
lerin bazılarının gümüş tuzları ile boyanması nedeniyle argen-
tafin ve argirofil hücreler olarak da adlandırılırlar.
Bu hücrelerin tümü amin öncüllerini toplamadıkları için
APUD adı büyük ölçüde yerini DNES'ye (difüz nöroendok­
rin sistem) bırakmıştır. DNES hücreleri, immünohistokimya-
sal yöntemlerle ya da özgül aminler için kullanılan diğer his-
tokimyasal tekniklerle tanınabilir ve yeri saptanabilir. DNES
hücreleri organizmada yaygın olarak dağılır ve bu hücrele­
rin solunum ve sindirim sistemlerinde, tiroid, hipofiz ve
prostatta yer alan yaklaşık 35 tipi saptanmıştır. Bazı DNES
hücreleri parakrin hücrelerdir, çünkü bunlar bazı kimya­
sal işaretler üreterek bunları çevrelerindeki hücre dışı sıvı
içine verirler, bu sinyaller damar sistemine geçmeksizin
komşu hücrelerinin işlevini düzenler. DNES hücrelerinde
üretilen çoğu polipeptid hormon ve aminler sinir sistemin­
deki kimyasal aracılar olarak da hareket ederler. Polipeptid
salgılayın hücreler genellikle taban kutuplarına yerleşmiş
olan 100-400 nm çapındaki grandilerle ayırt edilirler (Şekil 4-
35).

Dlfüz (Yaygın) Nöroendokrin Sistem (DNES)

Sindirim sistemine ilişkin ilk çalışmalar, bu sistemde endokrin
olmayan hücrelerin arasında dağılmış halde endokrin hücrele­
rin bulunduğunu göstermiştir. Bu endokrin hücrelerin sitoplaz-
malarında ya polipeptid hormonlarını, ya da biyojenik aminler
olan epinefrin, norepinefrin ya da 5-hidroksitriptamin (seroto­
nin) bulunur. Bazı durumlarda, birden fazla bileşik aynı hücre­
de bulunur. Bu hücrelerin tümü olmasa da büyük bir çoğunlu­
ğu amin öncüllerini biriktirebilme ve amino asit dekarboksilaz
k l in ik b il g i
Apudoma, DNES'in polipeptid salgılayan hücre­
lerinden türeyen tümörlerdir. Klinik belirtiler, içer­
dikleri özel hormonun aşırı salgılanması sonucu
ortaya çıkar. Tanı, genellikle bu tümörden alınan
biyopsi örneklerinin kesitlerinde immünohisto-
kimyasal yöntemlerin uygulanmasıyla doğrulanır.
 EPITEL DOKUSU / 87

Miyoepite! Hücreleri kutbu arasında yer alırlar. Buna ek olarak birbirlerine ve

Bazı eksokrin bezler (örn. ter, gözyaşı, tükürük, meme)
yıldız ya da iğ şekilli miyoepitel hücreleri içerirler (Şekil 4-
36). Bu hücreler bez asinüslerini, ahtapotun yuvarlak kaya
parçasını sardığı şekilde sarar. Kanallar boyunca ise, daha
çok, uzamına düzenlenme gösterirler. Miyoepitel hücrele­
ri, bazal lamina ile salgı ya da kanal hücrelerinin taban
epitel hücrelerine aralık bağlantıları ve desmozomlarla tu­
tunurlar. Sitoplazma miyozinin yanı sıra, çok sayıda aktin
mikrofilamanları da içerir. Miyoepitel hücreleri, keratin ai­
lesinden ara filamanlara sahiptir, bu da onların epitel kö­
kenli olduklarını kanıtlar. Miyoepitel hücrelerinin görevi
bezin salgı yapıcı ya da salgı iletici kısımlarının çeperinde

> Birkaç dakika

r Yaklaşık 1 saat

Birkaç
dakika

r: ;V:‘ :: .,
Epitel bazal laminası Epitel bazal laminası

- 7 ) ---------------- 7J---------- ------- 75----------^ n i y e l e r

O 0
S I.
fe n ttim

Kılcal damar lümeni

Amino asitler

Şekil 4-26. Seröz bir hücrenin (pankreas asinüsü hücresi) çizimi. Çok sayıdaki bazal, kaba endop-
lazma retikulumu ile belirgin kutupluluk görülmektedir. Golgi kompleksi ve zimojen granülfer çekir­
dek üstü bölgede yer almaktadır. Salgılama süreci metinde anlatılmıştır. Sağdaki ölçek her bir ba­
samak için gerekli olan yaklaşık süreyi göstermektedir.
88 / BOLUM 4

Şekil 4-27. Kurbağaya ait iki

pankreas asinüs hücresinin
elektron mikroskop fotoğrafı.
Çekirdek, mitokondriler, Golgi
kompleksi, yoğunlaşmanın çe­
şitli basamağında salgı (zimo-
jen) granülleri ve kaba endop-
lazma retikulumu gözlenmek­
tedir. x 13,000 (İzin alınarak,
KR. Porter.)

Şekil 4-28. Pankreas asinüs hücresinin bir kısmını

gösteren elektron mikroskop fotoğrafında Golgi komp­
leksinden (G) az miktarda salgı ürünü (ok) aldığı tah­
min edilen, yoğunlaşmakta olan vakuol (Y) görülmekte­
dir. M, mitokondriyum; GER kaba endoplazma retikulu­
mu; S, yoğunlaşmış olgun salgı (zimojen) granülü. x
40,000.

Şekil 4-29. Pankreasta asinüs içinde yığılmış seröz salgı
hücreleri. Hücrelerde RNA'nın yoğun olduğu bazofilik ta­
ban bölgesi ve salgı keseciklerinin bulunduğu açık renk bo­
yanan tepe kısmı dikkati çekmektedir. PT boyası. Orta bü­
yütme.
kasılmak ve böylece salgı ürününün dışarıya doğru itilme­
sine yardımcı olmaktır.
Steroid Salgılayıcı Hücreler
Steroid salgılayan hücreler vücudun çeşitli organlarında
(örn. teslisler, ovaryumlar, böbrek üstü bezleri) bulunurlar.
Bunlar steroidieri hormonal aktivite olarak salgılayan ve
sentezleyen özelleşmiş endokrin hücrelerdir. Aşağıdaki özel­
likleri sergiler (Şekiller 4-27 ve ı-28):
1. Bunlar çekirdeği merkezde, çok yüzeyli ya da yuvarlak
eozinofilik hücrelerdir ve siloplazmalarında değişebilen
miktarlarda lipit damlacıkları bulunur.
2. Steroid-salgılayıcı hücrelerin sitt»plazmaları cok miktarda
granülsiiz endoplazma retikulumu içerir, bunlar ağızla­
şan lübüller şeklindedirler. Granülsiiz endoplazma reti­
kulumu asetattan ve diğer bileşiklerden kolestrol sentez-
lemekte kullanılan enzimleri içermesinin yanı sıra, mito-
kondrilerde üretilen pregnenolonu androjen, östrojen ve
EPİTEL DOKUSU / 89
progestojenleıe çevirmek için gerekli olan enzimlere de
sahiptir.
3. Yuvarlak ya da uzun şekilli olan mitokondriler, diğer
epitelyal hücrelerin miiokondıilerinde yaygın olarak bu­
lunan lameller ya da raf benzeri kristalann aksine genel­
likle tübüler tipte kıistalara sahiptir. Hücre işlevi için
enerji üretiminin esas yeri olmasının yanında bu organel-
ler gerekli enzimatik donanıma da sahiptirler, bu enzi-
matik donanım yalnızca kolesterol yan zincirini ayırmak
ve pregnenolon üretimini yapmakla kalmayıp, sonuçta
steroid hormonun oluştuğu bir dizi tepkimeye de katılır­
lar. Graniilsüz endoplazma retikulumu ve mitokondriler
arasındaki yakın işbirliği sonucu steroid sentezi işlemi
gerçekleşir, bu durum hücre içi organeller arasındaki iş­
birliğine çarpıcı bir örnek oluşturur (Şekil 21 - 1 ). Aynı za­
manda bu durum steroid salgılayıcı hücrelerde bu iki or-
ganel arasında gözlenen sıkı yapısal ilişkiyi de açıklar.
-~60 dakika
-~30 dakika
-Saniyeler
monosakkaridler ve sülfat
Şekil 4-30. Mukus salgılayan bağırsak goblet hücresinin çi-
ziminde, mitokondriyumlar ve kaba endoplazma retikulu-
munun (RER) yer aldığı tipik, daralmış hücre tabanı görül­
mektedir. Glikoprotein kompleksinin bir parçası olan prote­
inin sentezi endoplazma retikulumunda gerçekleşir. Geliş­
miş Golgi kompleksi çekirdek üstü bölgede yer alır. (İzin alı­
narak yeniden çizim Gordon ve çoğaltma Ham AW. Histo­
logy 6th ed. Lippincott, 1969.)
90 / BÖLÜM 4

Şekil 4-31. İnce bağırsaktaki bir goblet hücresinin elektron mikroskop fotoğrafı. Kaba en-
doplazma retikulumu (R) esas olarak hücrenin taban kısmında yer alırken, hücre tepesi
açık renk salgı granülleri (SG) ile doludur. Golgi kompleksi (G) çekirdeğin hemen üstünde
bulunur. Tipik prizmatik emici hücreler, mikroviluslu (M) kenarları ile Goblet hücresine kom­
şu olarak yer almaktadır. (İzin alınarak yeniden çoğaltma Junqueira LCU, Salles LMM. Ult-
ra-Estrutura e Funçao Celular, Edgard Blucher, 1975.)

Villusun
özdeği
Goblet
.
hücresi

Fırçamsı
kenar

Şekil 4-32. Bazı polisakaridleri saptamada kullanılan bir işlem olan PAS tekniğiyle boyan­
mış bağırsak villusları. Goblet hücrelerinin ve mikrovilusların oluşturduğu fırçamsı kenarın
pozitif tepkime verdiği görülmekte. Hematoksilen ile karşıt boyama. Orta büyütme.
 EPİTEL DOKUSU / 91

Şekil 4-33. Yemek borusunda mukus salgılayan bezin tipik

düzensiz, saydam sitoplazmalı ve çekirdeği tabanda yer
alan hücreleri. Salgı kanalını gevşek bağ dokusu sarar.

Şekil 4-34. Bileşik tubııloasiner bezde yer alan 2 salgı epi-

teli tipinin görüldüğü çene altı tükürük bezi. Açık renkli hüc­
reler müköz, koyu renkli hücreler ise serözdür. PT boyası.
Orta büyütme.
92 / BÖLÜM 4

Şekil 4-35. S in d irim s is te m in d e k i y a y g ın n ö ro e n d o k rin s is ­

te m h ü c re s in in e le k tro n m ik ro s k o p fo to ğ ra fı. S a lg ı g ra n ü lle -
rin in , h ü c re n in b a z a l b ö lg e s in d e b irik tiğ i d ik k a t ç e k m e k te ­
dir. F o to ğ ra fın ü s t b ö lü m ü n d e g ö rü le n G o lg i k o m p le k s in d e
ba zı s a lg ı g ra n ü lle ri iz le n m e k te d ir, bu b ö lg e s ö z k o n u s u
g ra n ü lle rin ilk o lu ş tu ğ u y e rd ir. O k b a z a l la m in a y ı g ö s te r­
m e k te d ir.

Epitel Hücresinden Gelişen Tümörler

KLİNİK b il g i

Pek çok epitel hücre tipinden hem iyi huylu hem

de kötü huylu tümörler ortaya çıkar. Karsinom
(Yun. k a rk in o s , kanser + o m a , tümör) epitel kö­
kenli kötü huylu bir tümördür. Bez epiteli doku­
sunda gelişen kötü huylu tümörlere genellikle
adenokarsinomlar denir (Yun. a d e n o s , bez +
karkinos), bunlar erişkinlerde en yaygın olan tü­
mörlerdir 10 yaşına kadar çocuklarda tümörlerin
çoğu giderek azalan görülme sıklığı sırasına gö­
re hematopoietik organlardan, sinir dokularından,
bağ dokularından ve epitel dokularından gelişir.
Karsinomlar, özgül morfolojik özellikleri ve
davranışları (örn. özgül sitokeratin, müsin ve hor­
mon üretimi) yansıtan farklılaşmış hücrelerden
oluşur Farklılaşmamış karsinomlara, yalnızca
morfolojik yöntemlerle tanı koymak çoğu zaman
zordur Bu karsinomların genellikle sitokeratin
içermesi yüzünden immünohistokimya ile prote­
inlerinin saptanması yalnızca kesin tanı konma­
sına yardım etmekle kalmaz, aynı zamanda sa­
ğaltıma da yardımcı olur.

Şekil 4-36. T ü k ü rü k b e z in in e le k tro n m ik ro s k o p fo to ğ ra fın ­

d a s o l ü s tte s a lg ı h ü c re le ri, sa ğ a ltta ise s a lg ı a s in ü s ü n ü
s a ra n m iy o e p ite l h ü c re s i g ö rü lm e k te d ir. M iy o e p ite l h ü c re s i­
n in k a s ılm a s ı a s in ü s ü s ık ış tırır v e s a lg ıla n a n ü rü n le rin d ı­
şa rı a tılm a s ın a y a rd ım e d e r.
 EPITEL DOKUSU / 93

Şekil 4-37. Steroid salgılayıcı hücre ince

yapısının varsayıma dayalı çizimi. Çok
miktarda düz endoplazma retikulumu
(SER), lipid damlacıkları, Golgi kompleksi
ve lizozomlar görülmektedir. Çok sayıda
mitokondride esas olarak tübüler kristalar
bulunur. Bunlar yalnızca hücre işlevi için
gerekli enerjiyi üretmekle kalmaz aynı za­
manda steorid hormon sentezinde de rol
oynar. Çizimde kaba endoplazma retiku­
lumu (GER) da gösterilmiştir.

KAYNAKLAR
Balda M S, M atter K: Transmembrane proteins o f tight junctions. C'cl! Dev Jamieson ID , Pal.ule, G E : Intracellular transport o f secretory protein in the
Biol 2 0 0 0 :1 1 :2 8 1 . pancreatic exocrine cell. 4. Metabolic requirements. J Cell Biol
Bertram JS : Cellular com m unications via gap junctions. Sci & Med 1 9 6 8 :3 9 :5 8 9 ,
2 0 0 0 :7 (2 ): 18. Ketalides NA: Biology and Chemistry o f Basement Membranes. Academic Press,
Darnell J et al: Molecular Cell Dialog)', 2nd ed. Scientific American Books, 1978.
1990. Krstic RV: Illustrated Encyclopedia o f Human Histology. Springer-Verlag, 1984.
Farquhar M G , Palade G E : Junctional complexes in various epithelia. | Cell Mooseker M S: Organization, chemistry, and assembly ol the cytoskeletal
Biol 1 9 6 3 :1 7 :3 7 5 . apparatus o f the intestinal brush border. Annu Rev Cell Biol 1985;
Fawcett D: The Cell, 2nd ed. Saunders, 1981. 1:2(>9.

Hall PF: Cellular organization for steroidogenesis. Ini Rev Cytol 198‘i;8 6 :5 3 . Simons K, Fuller SD : Cell surface polarity in epithelia. Annu Rev Cell Biol
1 9 8 5 :1 :2 4 3 .
Hertzberg EL et al: Gap junctional com m unication. Anno Rev Plm io l
1 9 8 1 :4 3 :4 7 9 . Staehelin LA, Hull BE: Junctions between living cells. Sci Am 1978:2 3 8 :4 1 .

I lull BE, Staehelin LA: T h e terminal web: a reevaluation of its structure and
function. J Cell Biol 1 9 7 9 :8 1 :6 7 .
 Bağ Dokusu

Bağ dokuları vücut şeklinin verilmesinden ve bakımın­ dokusu içinde kalır; lökositler gibi başka bazı hücreler ise
dan sorumludur. Bağ dokuları mekanik bir işlev üstlenerek diğer bölgelerden gelir ve geçici yerleşim gösterebilir (Şekil
hücre ve organları birbirine bağlamaya yarayan bir matriks 5-1). Bağ dokusunda bulunan hücre tipleri şu şekilde sırala­
oluştururlar ve sonuçta vücuda destek sağlarlar. nabilir: fibroblastlar, makrofajkır, mast hücreleri, plazma
Bağ dokusunun yapısı hücreler, lifler ve ara madde ol­ hücreleri yağ hücreleri ve lökositler. Bu hücrelerin değişik
mak üzere 3 bileşenden oluşmaktadır. Esas olarak hücrele­ işlervleri Tablo 5-1 'de özetlenmektedir.
rin oluşturduğu diğer doku tiplerinden (epitel, kas ve sinir)
farklı olarak bağ dokusunun ana bileşeni hücre dışı mad­ Fibroblastlar
dedir. Hücre dışı madde, protein lifleri (kolajen, retiküler
Fibroblastlar kolajen, elastin, glikozaminoglikan-
ve elastik), şekilsiz bir temel madde ve doku sıvısının
kır, proleoglikanlar ve çok yönlü yapıştırıcı glikop-
farklı bileşimlerden oluşur. Temel madde, hücrelerin yüze­
roteinleri sentezler. Fibroblastlar bağ dokularında
yindeki reseptör proteinlerine <integrinler) ve diğer mat­
en fazla bulunan hücredir (Şekil 5-2) ve hücre dı­
riks bileşenlerine bağlanarak matriksin dayanıklılığı ve sert­
şı matriks bileşenlerinin sentezlenmesinclen sorumludur.
liğine katkıda bulunan anyonik makromoleküller (glikoza-
Bun hücrelerde etkinlik açısından, aktif ve sessiz olmak
minoglikanlar ve proteoglikanlar) ve çoklu yapışkan glikop-
üzere iki evre gözlenir. Yoğun sentez evresindeki hücreler,
roteinlerden (laminin, fibronektin ve başkaları) oluşan yük­
daha önce sentezlediği matriks içerisinde dağılmış olarak
sek düzeyde su sever (hidrofilik) akışkan bir komplekstir.
bulunan durgun fibroblastlardan morfolojik olarak ayrılır.
Bağ dokusu molekülleri, yapısal işlevlerinin yanında, hücre
Bazı histologlar fibroblast terimini aktif hücreyi ifade et­
çoğalmasını ve farklılaşmasını kontrol eden hormonlara yö­
mek için kullanıp, durgun hücreyi fîbrosit olarak adlandı­
nelik bir depo oluşturmak gibi, başka önemli biyolojik işlev­
rırlar.
leri de gerçekleştirir.
Aktif fibrobiastm bol ve düzensiz dallanmış bir sitoplaz-
Bağ dokusu matriksi hücrelerle kan arasında besin ve
ıııası vardır. Ovoid, büyük ve mat boyanan ince kromatin-
metabolik atıkların değiş tokuşunu sağlayan bir ortam ola­
li ve belirgin çekirdekçik barındıran bir çekirdeği bulunur.
rak da işlev görür.
Sitoplazma kaba entioplazma retikulumu yönünden zen­
Vücuttaki bağ dokusu tiplerinin çok fazla oluşu, bağ do­
gindir ve Golgi kompleksi iyi gelişmiştir (Şekil 5-3, 5-4 ve
kusunun yapısal, işlevsel ve patolojik farklılıklarından so­
5-5).
rumlu olan 3 bileşeninin (hücreler, üfler ve ara madde) ka­
Sessiz fibroblast ya da başka bir deyişle fibrosit (Şekil 5-
rışımlarında ve ölçüsündeki farklılıkları yansıtmakladır. Ağır­
3), aktif fibroblasttan daha küçüktür ve çoğunlukla iğ şeklin­
lıklı olarak kolajenden oluşan lifler tendonkırı, aponevrozla-
dedir. Uzantılarının sayısı fibroblasttan daha azdır; çekirdek­
rı, organ kapsüllerini ve merkezi sinir sistemini saran zarları
leri daha küçük, daha koyu renkli ve uzuncadır; sitoplazma-
(meninksler) meydana getirir. Çeşitli organların içyapısın- sı asidofiliktir; az miktarda RER bulunur.
daki trabekülleri ve duvarları da oluşturarak, stromanın ya Fibroblastlar kolajen, retiküler ve elastik lifleri oluşturan
da başka deyişle organların destek dokusunun en sağlam bi­ kolajen ve elastin ile amorf hücreler arası maddenin gliko-
leşenini ortaya çıkarır. zaminoglikanlarını ve glikoproteinlerini sentezler. Fibrob­
Bağ dokuları, uzun şekilli mezenkim hücreleri tarafından lastlar, hücre büyümesini ve farklılaşmasını etkileyen büyü­
oluşturulan embriyonik bir doku olan mezenkimden kö­ me faktörlerinin üretiminde de rol oynarlar. Erişkin bireyler­
ken alır. Mezenkim hücreleri oval bir çekirdek, belirgin de, bağ dokularındaki fibroblastlar ender olarak bölünürler;
bir çekirdekçik ve dağınık kromatin ile tanınır. Bu hücrele­ bununla birlikte mitozlar, sadece organizma ek fibroblasta
rin çok sayıda, ince sitoplazmik uzantısı bulunur ve az sayı­ gereksinim duyduğunda gözlenir.
da lif içeren bol ve ağdalı (viskoz) bir ara madde içine gö­
mülü durumda izlenirler. Mezenkim dokusunun büyük bir
bölümü embriyonun orta tabakası olan mezodermden geli­
şir. Mezoderm hücreleri bulundukları yerden çevreye doğru
göç ederek gelişmekte olan organlara yerleşirler. Bu hücre­ i KLİNİK BİLGİ
ler, tüm bağ dokusu hücre tiplerinin kökenini oluşturmanın
yanında, kan hücreleri, endotel hücreleri ve düz kas hücre­
Bağ dokusunun yenileme yeteneği dokular yan­
leri gibi başka yapıları da meydana getirir.
gı ya da vuruklara bağlı zedelenme sonucu ha­
sar gördüğünde belirgin olarak izlenir. Hücreleri
BAĞ DOKUSUNUN HÜCRELERİ bölünmeyen bir doku (ör. kalp kası) zedelenme­
Bağ dokusuna ait bazı hücreler yerel olarak çoğalır ve bağ sinin ardından ortaya çıkan boşlukları yara iyileş-

95
96 / BOLUM 5

B -le n fo sit T -L e n fo sit

L a n g e rh a n s hücresi
i M ikro glia

F ib ro b la st

Can ç i f t l i

A d ip o sit
(Yağ hücresi)

Şekil 5-1. Bağ dokusunun birden fazla hücreye değişebilir embriyonal mezenkim hücresinden türeyen hücre hattını gös­
teren basitleştirilmiş çizim. Kesikli çizgiler belirtilen örnekler arasında yer alan hücre tiplerini göstermektedir. Çizimler ger­
çek boyuta oranlı değildir; ör., yağ hücresi, megakaryosit ve osteoklast hücreleri çizimdeki diğer hücrelerden belirgin ola­
rak daha büyüktür.
 BAG DOKUSU / 97

Tablo 5-1. Bağ dokusu hücrelerinin işlevleri

Hücre Tipi Ürünü ya da etkinliği İşlevi

Fibroblast, kondroblast, Liflerin ve ara maddenin üretimi Yapısal

osteoblast, odontoblast

Plazma hücresi Antikorların üretimi Bağışıksal (savunma)

Lenfosit (birkaç tip) Bağışısal olarak yeterli hücrelerin üretimi Bağışıksal (savunma)

Eozinofilik lökosit Allerjik ve damar etkin tepkimelere katılım, Bağışıksal (savunma)

mast hücresi etkinliklerinin ve yangısal
işlemin düzenlenmesi

Nötrofilik lökosit Yabancı maddelerin, bakterilerin fagositozu Savunma

Makrofaj Sitokinlerin ve başka moleküllerin Savunma

salgılanması, yabancı maddelerin ve
bakterilerin fagositozu, antijenin işlenmesi
ve başka hücrelere sunulması

Mast hücresi ve bazofilik Farmakolojik olarak etkin moleküllerin Savunma (allerjik tepkimelere katılım)
lökosit (ör., histamin) salıverilmesi

Adipöz hücre (yağ hücresi) Nötral yağların depolanması Enerji deposu, ısı üretimi

me dokusu doldurur. Ameliyat kesilerinin iyileş­
mesi, bağ dokusunun yenileme yeteneğine bağ­
lıdır. Onarımda esas olarak fibroblastlar rol üstle­
nir.
Yara iyileşmesinde olduğu gibi uygun biçim­
de uyarıldığında, fibrosit, fibroblast haline dönü­
şür ve sentez etkinliği aktifleşir. Bu gibi durumlar­
da hücre, şeklini değiştirerek fibroblast görünü­
mü kazanır. Yara iyileşmesi sırasında hem fib-
roblastların hem de düz kas hücresinin özelliğini
gösteren bir hücre olan m iyo fibro blast ortaya
çıkar. Bu hücreler morfolojik açıdan fibroblast
özelliklerine sahiptir ancak yüksek miktarlarda
aktin ve miyozin mikrofilamanları içerir. Doku ha­
sarından sonra yaraların kapanmasından bu
hücrelerin aktivitesi sorumludur, bu işlevin adına
yara kontraksiyonu denir.

Makrofajlar ve Mononükleer Fagosit Sistemi

Makrofajlar ilk olarak fagositoz yetenekleriyle ile keşfedilmiş
ve ortaya konmuştur. Bu hücrelerin morfolojik özellikleri iş­
levsel etkinliklerine ve yerleştikleri dokulara uygun olarak
çok çeşitlilik gösterir.
Tripan mavisi ya da Çini mürekkebi gibi yaşamla bağda­
şır boyalar hayvana enjekte edildiğinde söz konusu hücre­
ler bu boylan tutarak sitoplazmaları içinde biriktirirler ve
bunlar ışık mikroskobu ile graniiller ve vakuoller şeklinde
görülür (Şekil 5-6).
Elektron mikroskopla aktif pinositotik ve lagositik akti-
vitelerinin morfolojik karşılığı olan girintili, çıkıntılı ve çen­
tikli düzensiz yüzeyleri ile ayrımsanır. Genellikle iyi gelişmiş
bir Golgi kompleksi, çok sayıda lizozom ve belirgin kaba
endoplazma retikulumu bulunur (Sekil 5-7 ve 5-8).
Makrofajlar kökenini kemik iliğinden alan ve bölünerek
dolaşımdaki ınonositleri oluşturan öncül hücrelerden alır
(Yun. m onos, tek + kytos, hücre). İkinci aşamada bu hücre­
ler veniillerin ve kapilerlerin duvarlarını aşarak, içinde ol­
gunlaşıp makrofaj özelliklerini kazanacak oldukları bağ
dokusuna göç ederler. Bu yüzden monositler ve makrofajlar
olgunlaşmalarının farklı aşamalarında olan aynı hücrelerdir.
Şekil 5-2. Sıçan derisi kesiti. Bağ dokusu tabakasında
Doku makrofajları gittikleri bölgede çoğalabilirler ve kendi­
(dermiş), uzun şekilli hücreler olan birkaç fibroblast (F) gö­
leri gibi birçok hücre oluştururlar.
rülmektedir. H-E boyası. Orta büyütme.
Vücutta bir çok organa dağılmış olan makrofajlar m ono­
nükleer (tek çekirdekli) fagosit sistemi oluştururlar
98 / BOLUM 5

Şekil 5-3. Sessiz fibroblastlar

ince sitoplazma uzantılarına
ve koyulaşmış kromatine sa­
hip uzun şekilli hücrelerdir.
Pararozanilin-toluidin mavisi
(PT) boyası. Orta büyütme.

Fibrositler

'

Şekil 5-4. Aktif (sol) ve sessiz (sağ) fibrob­

lastlar. Her hücrenin dış morfolojik özellik­
leri ve ince yapısı gösterilmektedir. Aktif
olarak sentez yapan fibroblastlar mito-
kondri, lipid damlacıkları, Golgi kompleksi
ve kaba endoplazma retikulumu açısından
sessiz fibroblastlara (fibrositler) göre daha
zengindir.
 BAG DOKUSU / 99

çekirdekli dev hücreleri oluşturmak üzere birkaç

tanesi birleşebilir. Her iki hücre tipi de yalnızca pa­
tolojik koşullarda ortaya çıkarlar (Şekil 5-9).
Makrofajlar savunma elemanları olarak dav­
ranır. Hücre artıklarını, hücre dışı matriksin anor­
mal bileşenlerini, neoplazik hücreleri, bakterileri
ve organizmaya giren yararsız elemanları yutar.
Makrofajlar aynı zamanda, antijenlerin kıs­
men sindirilmesi ve başka hücrelere sunulması
işlemine katılan antijen sunan hücrelerdir (Bkz.
14. Bölüm). Antijen işleyen hücrelerin tipik örne­
ğ i deri epidermisindeki, Langerhans hücresi ola­
rak adlandırılan makrofajlardır (Bkz. 18. Bölüm).
Makrofajlar, esas antijen sunan hücreler olmala­
rına karşın, belli koşullarda fibroblastlar, endotel
hücreleri, astrositler, ve tiroid epitel hücreleri gibi
başka pek çok hücre de bu işlevi gerçekleştirebi­
lir. Makrofajlar, bakterilerin, virüslerin, protozoon-
ların, mantarların ve metazoonların (ör. parazit
solucanlar) oluşturduğu enfeksiyonlara karşı
hücresel dirençte; tümörlere karşı hücresel di­
rençte; ve karaciğer dışı safra yapımında, demir
ve yağ metabolizmasında ve yaşlanan alyuvarla­
rın parçalanmasında da görev alır.
Makrofajlar enfeksiyon ya da yabancı mad­
delerin enjeksiyonu ile uyarıldıklarında, morfolojik
özelliklerini ve metabolizmalarını değiştirir. Bu
aşamadan sonra etkinleşmiş (aktive) m akrofaj­
lar olarak adlandırılırlar ve etkin olmadıkları dö­
nemde taşımadıkları özellikler edinirler. Etkinleş-

Şekil 5-5. Tıkız bağ dokusunda birkaç yassı fibroblastın

bölümlerini gösteren elektron mikroskop fotoğrafı. Mito-
kondriyumların, kaba endoplazma retikuiumunun ve vesi-
küllerin çok sayıda olması bu hücreleri, daha az aktif olan
fibrositlerden ayırır. Fibroblastların arasında çok sayıda ko-
lajen (C) lifçiği katları yer alır. x30,000.

(Tablo 5-2). Bunların yaşam süresi uzundur ve dokularda

aylarca yaşayabilirler. Makrofajlar vücudun belirli bölgelerin­
de özel isimlerle anılır; örnek olarak, karaciğerdeki Kupffer
hücreleri, merkezi sinir sistemindeki mikroglia hücreleri, de­
rideki Langerhans hücreleri ve kemik dokusundaki osteok-
lastlar sayılabilir. Monositten makrofaja dönüşme sürecinde,
protein sentezi ve hücre boyutu artar. Golgi kompleksinde
ve lizozomların, mikrotübüllerin ve mikrofilamanların sayı­
sında belirgin bir artış gözlenir. Makrofajın boyutu 10-30 pırı
arasındadır genellikle merkezden uzakta yer alan oval ya da
böbrek şekilli bir çekirdeği bulunur.

% i ., . .
™ j KLİNİK b il g i
Şekil 5-6. Vital bir boya olan tripan mavisi enjekte edilen
Yeterli düzeyde uyarıları makrofajların boyutları
sıçanın pankreas kesiti. Üç makrofajın (oklar) boyayı içle­
büyüyebilir ve kümeler oluşturarak e pite lio id
rine aldıkları ve granülier halinde topladıkları görülmekte­
hücreleri (epitel hücrelerine benzemeleri yüzün­
dir. H-E boyası. Küçük büyütme.
den bu isim verilir) meydana getirirler ya da çok
100 / BÖLÜM 5

Şekil 5-7. Bir makrofajın

elektron mikroskop fotoğra­
fı. İkincil lizozomlar (L), çe­
kirdek (Ç) ve çekirdekçik
(Çk) görülüyor. Oklar fago-
sitik vakuolleri göstermek­
tedir.

miş makrofajlar, fagositoz ve hücre içi sindirim ye­
teneklerindeki artmanın yanında, yüksek düzeyde
metabolik ve lizozomal enzim aktivitesi sergilerler.
Fizyolojik gerileme işlemi sırasında hücre ar­
tıklarının ve hasar gören hücre dışı bileşenlerin
ortadan kaldırılmasında da makrofajların önemli
rolü vardır. Sözgelimi gebelik sırasında boyutu
büyüyen uterusun bazı dokuları doğumdan he­
men sonra makrofajlar tarafından parçalanır.
Makrofajlar aynı zamanda, savunma ve onarım
işlevlerine katılan enzimler, (ör. kolajenaz) ve si-
tokinler dahil, oldukça fazla nicelik ve çeşitlilik
gösteren maddeleri yapan salgı hücreleridir ve
tümör hücrelerinin öldürülmesi konusunda yük­
sek bir yetenek sergilerler.

Şekil 5-8. Bir tümör yakı­

nında birkaç makrofaj ve 2
eozinofili gösteren elektron
mikroskop fotoğrafı. Bu şe­
kilde dokunun tümöre karşı
gösterdiği tepkide makro-
fajların rolü gösterilmekte­
dir.
 BAG DOKUSU / 101

Tablo 5-2. M ononükleer fakositik sistem hücrelerinin dağılımı ve işlevleri

Hücre Tipi Yeri Ana İşlevi

Monosit Kan Makrofajların öncülü

Makrofaj Bağ dokusu, Sitokinlerin, kemotaktik faktörlerin ve yangı sürecine

lenf organları, akciğerler, kemik iliği katılan başka birkaç molekülün üretilmesi (savunma),
antijenin işlenmesi ve sunulması

Kupper hücresi Karaciğer Makrofajla aynı

Mikroglia hücresi Merkezi sinir sisteminin sinir dokusu Makrofajla aynı

Langerhans hücresi Deri Antijenin işlenmesi ve sunulması

Dendritik hücre Lenf düğümleri Antijenin işlenmesi ve sunulması

Osteoklast Kan (makrofajların birleşmesi) Kemiğin sindirilmesi

Çok çekirdekli dev hücre Bağ dokusu (birkaç makrofajın birleşmesi) Yabancı cisimlerin ayrıştırılması ve sindirilmesi

Mast Hücreleri
Mast hücreleri şekli oval ile yuvarlak arası, çapı 20-30 |im,
Kas hücresi
siioplazması bazofilik salgı grandileriyle dolu olan bağ do­
kusu hücreleridir. Nispeten daha küçük ve küre biçimli çe ­
kirdek ortada yer alır ve çoğunlukla sitoplazma grandileri ta­
rafından örtülür (Şekil 5-10).

Şekil 5-10. Sıçan dilinin kesiti. Bağ dokusu İçinde kas hüc­
relerini ve kan damarlarını kuşatan birkaç mast hücresi gö­
rülmektedir. PT boyası. Orta büyütme.

Salgı grandileri 0.3-2.ü pırı çapındadır. Bunların içi hete­

Şekil 5-9. Sıçan derisinde makrofajiar tarafından kuşatılan
çok hücreli dev hücreleri gösteren kesit. H-E boyası.
rojen görünümlüdür ve histamin, proteoglikanlar gibi aracı
ün oluşumları içeren, yumağa benzer belirgin bir iç yapıya
sahiptir (Şekil 5 -İ l). Mast hücrelerinin esas işlevi, yangısal
yanıtta kullanılacak olan kimyasal aracıları depolamaktır.
Mast hücresi grandileri glikozaminoglikanların içeriğinde
bulunan asit köklerinin çok sayıda olması yüzünden metak-
romatiktir. Metakroınazi, belli moleküllerin bazı bazik ani­
lin boyaların (ör, toluidin mavisi) rengini değiştirme özelliği­
dir. Metakromatik moleküller içeren bir yapı uygulanan bo­
yanın renginden (mavi) farklı bir renk (morlarınızı) alır. Mast
hücresi grandilerinin diğer bileşenleri, enllamasyonda önem
 102 / BÖLÜM 5
kazanan damar geçirgenliği artışını sağlayan histamin, nötral
proteazlar ve anaflaksinin eozinofil kemotaktik faktörüdür
(ECFA). Mast hücreleri lükotrienleri (C4, D4, E4), ya da ana-
filaksinin yavaş etkiyen maddesini (SRSA) de salgılar, ancak
bu maddeler hücre içinde depolanmaz. Bunlar daha çok
hücre zarı fosfolipidlerinden sentezlenir ve fibroblastlarla et­
kileşim gibi uygun bir uyartının hemen ardından salıverilir.
Mast hücreleri tarafından yapılan moleküller parakrin salgı
ile yerel etki gösterir.
Aynı morfolojiye sahip olmalarına karşın, bağ dokuların­
daki mast hücrelerinin en az iki grubu vardır. Tiplerden bi­
risi, deri ve periton boşluğunda bulunan bağ dokusu mast
hücresidir. Diğeri ise bağırsak mukozasında ve akciğerler­
de bulunan mukozal mast hücresidir. Söz konusu iki hüc­
re grubunun grantil içerikleri de farklılık göstermektedir.
Mast hücreleri, kemik iliğindeki öncül hücrelerden kö­
ken alır. Bu öncül hücreler, kanda dolaşır, veniillerin ve ka-
pilerlerin duvarlarını aşar ve çoğalarak iarklıalaşacak okluk­
ları dokulara girer. Pek çok yönden bazofil lökositlere ben­
zemelerine karşın, kök hücreleri ayrıdır.
Mast hücrelerinin yüzeyinde plazma hücreleri tarafından
üretilen bir immiinoglobulin tipi olan IgE’ye özgü reseptör­
ler bulunmaktadır. Çok sayıda IgE molekülü mast hücreleri­
nin ve kandaki bazofillerin yüzeyine bağlanır; pek azı plaz­
mada kalır.
^ I . . .
^ | k l in ik b il g i
Mast hücreleri içinde depolanmış kimyasal aracı­
ların salıverilmesi sonucu ani gelişen aşırı du­
yarlılık reaksiyonları adı verilen alerjik reaksi­
Ş ekil 5-11. İnsan mast hüc­
resinin elektron mikroskop
fotoğrafı. Granüller (G) he­
parin ve histamin içerir. Gra-
nüllerin içinde tipik rulo ben­
zeri yapılar görülmektedir.
M, mitokondriyum; K, kola-
jen lifçikleri; E, elastik lifçik;
Ç, çekirdek. x14,700. İç şe­
kil: Yüksek büyütme mast
hücresi granülünün görünü­
mü. x44,600 (MC Williams'in
izniyle).
yonlar ortaya çıkar. Bu reaksiyonlar daha önce
aynı ya da çok benzer bir antijenle karşılaşmış ve
duyarlılaşmtş bir bünyeye girdikten birkaç dakika
sonra başlar. Aşırı duyarlılık reaksiyonuna ait çok
sayıda örnek bulunmaktadır: Çarpıcı bir örneği,
potansiyel olarak ölümcül bir durum olan anafi-
laktik şo k oluşturmaktadır. Anafiltaksi gelişimi şu
sırayı takip eder: Bir bireyin arı zehiri (alerjen) gi­
bi bir antijenle ilk karşılaşması sonucunda plazma
hücreleri tarafından IgE sınıfı immünglobülinler
(antikorlar) üretilir. IgE, mast hücrelerinin yüzeyi­
ne sıkı bir şekilde bağlanır. Antijenle ikinci kez
karşılaşıldığında, antijen mast hücresi üzerindeki
IgE’y e bağlanır. Bu olay mast hücresindeki gra­
ndilerin salıverilme düzeneğini tetikler ve hista­
min, heparin, lökotrienler ve ECFA hücre dışına
bırakılır (Şekil 5-12). Mast hücrelerinin degranü-
lasyonu 14. Bölümde anlatılan bağışıksal reaksi­
yonda yer alan kompleman moleküllerinin etkisi­
ne bağlı olarak da gerçekleşmektedir.
Histamin düz kasların (özellikle bronşiyoller-
dekilerin) kasılmasına neden olur ve kan damar­
larında (özelikle postkapiler venüİlerde) genişle­
me ve geçirgenlik artışına neden olur. Ortama bı­
rakılan histamin salıverildikten hemen sonra etki­
sizleşir. Lökotrienler düz kasta yavaş kasılmalar
yapar ve ECFA kandaki eozinofilleri kendine çe­
ker. Heparin bir kan pıhtılaşma engelleyicisidir,
ancak anafilaktik şok esnasında insanlarda kan
pıhtılaşması normal kalır. Mast hücreleri insan
vücudunda çok yaygın olarak bulunur. Özellikle
dermişte, sindirim ve solunum yollarında boldur.
 BAG DOKUSU / 103

Şekil 5-12. Mast hücresinin salgısı. 1: IgE molekülleri yüzey reseptörlerine bağlanır. 2: Antijenle (ör., arı zehiri)
ikinci kez karşılaşıldığında, yüzey reseptörlerine bağlı IgE molekülleri antijen tarafından karşılıklı olarak birbirine
tutturulur. Bu durum adenilat siklazı etkinleştirir ve sonuçta belli proteinler fosforillenir. 3: Aynı anda, Ca2+ hücre
içine girer. 4: Bu olaylar özgül granüllerin hücre iç zarına kaynaşmasına içeriklerini dışarıya boşaltmalarına ne­
den olur. 5: Bunlara ek olarak, fosfolipazlar hücre zarı fosfolipidleri üzerine etkiyerek lökotrienlerin üretilmesine
yola açar. Hücre zarındaki bu dışa çevrilme işlemi hücreye zarar vermez, hücre yaşamını sürdürür ve yeni gra­
ndiler sentezlenir. ECF-A, anafilaksinin eozinofil kemotaktik faktörü.

Plazma Hücreleri sine yol açan tek bir antijene özgüdür ve benzer
epitoplara sahip moleküllerle özgül olarak etkile­
Plazma hücreleri büyük ve oval biçimli hücreler olup, gra-
şir (Bkz. 14. Bölüm). Antikor antijen tepkisinin so­
nüllii endoplazma retikulumıı bakımından zengin olıışu ne­
nuçları değişkendir. Tepkimenin, antijenlerin ne­
deniyle bazofilik sitoplazıuaya sahiptir. (Şekil 5-13, 5-14 ve
den olduğu zararlı etkileri ortadan kaldırma yete­
5-15). Çekirdek yakınındaki Golgi kompleksi ve semboller
neği önemlidir. Toksin özelliği taşıyan bir antijen
normal histolojik preparatkırda soluk boyanan bir bölge
(ör. tetanoz, difteri) kendisine karşı oluşturulan
oluşturur.
antikorla birleştiğinde zararlı etki oluşturma özel­
Plazma hücrelerinin çekirdeği küre şeklindedir ve mer­
liğini yitirebilir.
kez bölgenin dışında yerleşmiştir. Çekirdek içinde bütüncül,
kaba heterokromatin, yaklaşık eşit büyüklüklerde açık ve
koyu sahalar şeklinde yan yana dizilim gösterir. Bu dizilme
şekli bir saatin kadranını andırır, heterokromatin kümeleri
Yağ Hücreleri
kadrandaki numaralara karşılık gelmektedir. Kısacası, plaz­
ma hücresi çekirdeği genelde saat kadranına benzer görünü­ Yağ hücreleri (adipositler; Lal. cıcleps, yağ + Yun. ky(os) nöt-
müyle tanınır. Bağ dokularında az sayıda plazma hücresi bu­ ral yağların depolanması ya da ısı üretilmesi için özelleşen
lunur. Ortalama yaşamları 10-20 gün gibi kısa bir süredir. bağ dokusu hücreleridir. Çoğunlukla yağ hücreleri olarak
adlandırılan bu hücreler ayrıntılı olarak 6. Bölümde anlatıl­
mıştır.

KLİNİK BİLGİ Lökositler

Plazma hücreleri B lenfositlerden türer ve anti­
korların sentezinden sorumludur. Antikorlar, vü­
cuda giren antijenlere karşılık olarak üretilen öz­
gül bağışıksa! globulinlerdir. Her antikor üretilme­
Normal bağ dokusunda diapedez ile kandan göç
eden lökositler bulunur. Lökositler (Yun. leukos,
nm * cık + kytos) ya da akyuvarlar bağ dokusunun gez­
gin hücreleridir. Kapilerlerin ve postkapiler veniil-
lerin duvarlarını aşarak kandan bağ dokusuna geçerler. Bu
104 / BÖLÜM 5

Şekil 5-13. Kronik yangılı ba­

ğırsak villusunun bir bölümü.
Plazma hücreleri boylan ve
yoğun bazofilik sitoplazmaları
(granüllü endoplazma retiku-
lumu) ile ayrımsanmakta ve
antikor sentezlemektedir. Bü­
yük Golgi kompleksinde (ok­
lar) antikorların (glikoprotein-
ler) son glikozillenmesi ger­
çekleşir. Plazma hücreleri ba­
ğışıklık yanıtında önemli olan
antikorları üretir. PT boyası.
Orta büyütme.

işlem yangılanma sırasında büyük ölçüde artar (Şekil 5-16).
Yangılanma, çoğu olguda patojen bakteriler ya da tırmalayı­
cı kimyasallar olmak üzere yabancı maddelere karşı oluşan
damarsal ve hücresel bir tepkidir. Yangılanmanın bilinen
belirlileri ilk kez Celsus tarafından (İ.S. birinci yüzyıl) ağrılı
ve sıcak kızarıldık ve şişme (rubor et tumor cum calore et
dolore) biçiminde tanımlanmıştır. Çok sonraları bunlara be­
sinci ana belirti olarak işlev kaybı (functio laesa) eklenmiş­
tir.
Yangılanma, yangıya özgü olaylardan bazılarını, sözgeli­
mi kan akımı ve damar geçirgenliği artışını, kemotak-
siyi ve fagositozu başlatan farklı kaynaklı (esas olarak hüc­
reler ve kan plazma proteinleri) değişik maddeler olan kim­
yasal aracıların yerel olarak salıverilmesiyle baslar.

Şekil 5-14. Plazma hücresinin ince yapısı.

Hücrede immünglobulinler (antikorlar) içeren
geniş sarnıçlarıyla iyi gelişmiş bir granüllü
endoplazma retikulumu bulunur. Plazma
hücrelerinde salgılanan proteinler salgı gra­
ndileri şeklinde toplanmaz. Çk, çekirdekçik.
(Yeniden çizim ve basım, izinle, Ham AW: Histo­
logy, 6th ed. Lippincott, 1969.)
 BAG DOKUSU / 105

Şekil 5-15. Çok miktarda kaba

endoplazma retikuiumu bulu­
nan bir plazma hücresinin
elektron mikroskop fotoğrafı.
Endoplazma retikuiumu sar­
nıçlarının (R) çoğu genişlemiş
durumdadır. Çekirdeğin (Ç) ya­
nında Golgi kompleksinin (G)
dört ayrı görünüşü görülmekte­
dir. M, mitokondriyumlar. (İzin
alınarak, P. Abrahamsohn)

lik (ödem), kızarıklık ve sıcaklıktan, kan akımın­

KLİNİK BİLGİ
Mast hücrelerinden ve bazofii lökositlerden salı­
verilen histamin gibi damar etkin maddeler da­
mar geçirgenliğinde artmaya yol açar. Yerel şiş­
daki artış sorumludur. Ağrı ise esas olarak, kim­
yasal aracıların sinir uçları üzerindeki etkisine
bağlıdır. Kem otaksi (Yun. Chemeia, birleşim, +
taxis, düzenli toplanma), özgün hücre tiplerinin
bazı moleküller tarafından ortama çekilmesi ola-

Ş ekil 5-16. Yangılı bir bağır­

sağın lamina propria kesiti.
Yangıya, nematod parazitozu
yol açmıştır. Bir araya topla­
nan eozinofiller ve plazma
hücreleri esas olarak bağ do­
kusunda işlev görerek yangı-
sal süreci ayarlar. Giemsa
boyası. Düşük büyütme.
106 / BÖLÜM 5
yıdır ve bu olay çok sayıda özgül hücre tipinin
yangı bölgelerine göç etmesinden sorumludur.
Kemotaksi sonucunda, lökositler diapedez ile ve-
nüllerin ve kapilerlerin duvarlarını aşarak yangılı
bölgelere yerleşirler.
Vücudun çeşitli bölmelerinde (kan, lenf, bağ dokuları,
lenfatik organlar) sürekli dolaşan lenfositler hariç, lökositler
bağ dokusuna yerleştikten sonra tekrar kana dönmezler. Lö-
kositlerin işlevleri ve yapısına ilişkin ayrıntılı bir çözümleme
12. bölümde yer almaktadır.
LİFLER
Bağ dokusunun liflerini uzun yapılar biçiminde
"sîsçd a polimerleşmiş (zincir oluşturan) proteinler oluştu­
k ta rur. Bağ dokusunun üç ana lif tipi kolajen, reti-
küler ve elastik [illerdir. Kolajen ve retiküler lifle­
ri kolajen proteini, elastik lifleri ise esas olarak elastin pro­
teini oluşturur. Bu lifler farklı tip bağ dokuları arasına eşit ol­
mayan şekilde dağılmıştır. Aslında kolajen ve retiküler [iller­
den oluşan kolajen sistemi ve elastik, elaunin ve oksitalan
liflerden oluşan elastik sistem olmak üzere iki lif sistemi bu­
lunur. Çoğu kez baskın olan lif tipi dokuya özgü niteliklerin
oluşturulmasından sorumludur.
Kolajenler evrim sürecinde birkaç (esas olarak
yapısal) işlevi yerine getirmek üzere seçilmiş pro-
\ t a teinlerden oluşan bir ailedir. Çok hücreli organiz­
maların evrimi sırasında, çevre etkilerine ve işlev­
sel gereksinimlere göre kıvamı, esnekliği ve dayanıklılığı de­
ğişik derecelerde olan bir yapısal proteinler ailesi gelişmiş­
tir. Bu proteinler topluca kolajen olarak adlandırılır ve be­
lirgin olarak deri, kemik, kıkırdak, düz kas ve bazal lamina-
da çeşitli tipleri bulunur.
Kolajen, insan vücudunda en bol bulunan proteindir,
kuru ağırlığın % 30’unu oluşturur. Omurgalıların kolajenleri
birkaç hücre tipi tarafından üretilir ve bunlar, moleküller bi­
leşimleri, morfolojik özellikleri, dağılımları, işlevleri ve pato­
lojileri ile birbirlerinden ayrılır. (Tablo 5-3). Kolajenler yapı
ve işlevlerine göre aşağıdaki gruplara ayrılır.
U z u n Lİ f ç İk l e r O l u ş t u r a n K o l a j e n l e r
Uzun lifçik oluşturan kolajen molekülleri elektron mikros­
kopla net olarak görülebilen lifçikler halinde bir araya gelir
(Şekil 5-17). Bunlar, tip I, II, III, V ve XI kolajendir. Tip I ko­
lajen miktarı ve dağılımı en fazla olan tiptir. Dokularda kla­
sik olarak kolajen lifler olarak adlandırılan ve kemik, den­
tin, tendon, organ kapsülleri ve dermiş gibi yapıları oluştu­
ran bieşenler halinde bulunur.
LiFÇİKLE İLİŞKİLİ KOLAJENLER
Lifçikle ilişkili kolajenler, kolajen lifçiklerini birbirine ve hüc­
re dışı matriksin başka bileşenlerine bağlayan kısa yapılar­
dır. Bunlar tip IX, XII ve XIV kolajenlerdir.
Ağ O l u ş t u r a n Ko la je n le r
Ağ oluşturan kolajen, molekülleri bazal laminanın yapısal
bileşenini oluşturan bir ağ şeklinde toplanmış olan tip IV ko­
lajendir.
T u t t u r u c u L îf ç İk K o l a j e n l e r İ
Tutturucu kolajen, kolajen liflerini bazal laminaya bağlayan
tip VII kolajendir.
Eskiden fibroblastlar, kondroblastlar, osteoblastlar ve
odontoblastlarla sınırlı olduğuna inanılan kolajen sentezi­
nin lxı proteini üreten pek çok hücre tipinde yaygın gerçek­
leştiği bugün bilinen bir gerçektir. Kolajeni oluşturan esas
aminoasitler glisin (%33,5), prolin (%12) ve hidroksiprolindir
(%10). Kolajenin yapısında, bu proteine özgü hidroksipro-
lin ve hidroksilizin olmak üzere iki amino asit bulunur.
Kolajen lifçiklerini meydana getirmek üzere polimerize
olan protein birimi, boyu 280 nnı, eni 1.5 nııı olan ve tro-
pokolajen ismini alan uzun bir moleküldür. Tropokolajen
üçlü bir sarmal halinde örülmüş üç polipeptid zinciri altbiri-
minden oluşur (Şekil 5-5). Kolajenin değişik tiplerinin orta­
ya çıkmasından bu polipeptid zincirlerinin kimyasal yapısın­
daki farklılıklar sorumludur.
Tip 1, II, III kolajenlerde tropokolajen molekülleri mikro-
lifçik alt birimleri halinde kümelenerek lifçikleri meydana ge­
tirmek üzere paketlenirler. Bu birimlerin paketlenmesi ve bir­
leşmesinde hidrojen bağları ve hidrofobik etkileşimler önem­
lidir. Bir sonraki adımda bu yapı lizil oksidaz enzimi etkinliği
ile kolaylaştırılan kovalent çapraz bağlarla güçlendirilir.
Kolajen lifçikleri, çaplan değişken (20-90 nnı arasında
değişir), boyları birkaç mikrometre olabilen ince uzun yapı­
lardır. Tipik olarak, aralıkları 64 nm olan enine çizgilenme-
ler gösterir (Şekil 5-18). Kolajen lifçiklerinin enine çizgilen-
ıueleri alt birimi oluşturan tropokolajen moleküllerinin üst
üste düzenlenmesi ile oluşur (Şekil 5-19). Koyu bantlar
elektron mikroskop araştırmalarında kullanılan kurşunlu bo­
yayı daha iyi tutarlar, çünkü bunlarda açık bantlara göre sa­
yıca daha fazla bulunan serbest kimyasal gruplar kurşun çö ­
zeltisi ile daha yoğun reaksiyona girerler. Tip I ve III kola-
jeııde bu lifçikler, lifleri oluşturacak şekilde bir araya gelir.
Tip l kokıjende lifler, demetler oluşturacak şekilde birleşir
(Şekil 5-19). Tip II kolajen (kıkırdakta bulunur) lifçikler şek­
linde oluşur ancak lif ya da demet meydana getirmezler (Şe­
kil 5-20). Tip IV kolajen bazal laminada bulunur, lifçik ya da
lif oluşturmaz. Moleküler yapılanması yüzünden tip IV kola­
jen kümes teli yapısı gösterir.
Tip I Kolajenin Biyosentezi
Tip I kolajen vücutta yaygın dağılım gösterdiğinden, sentezi
üzerinde ayrıntılı araştırmalar yapılmıştır. Kolajen sentezi Şe­
kil 5-21’cle özetlenen biçimde birkaç basamakta gerçekleşir:
1. Polipeptid a zincirleri kaba endoplazma retikulumu zar­
larına bağlı poliribozomkır üzerinde bir araya getirilir ve
endoplazma retikulumu sarnıçları içine preprokolajen
molekülleri halinde aktarılırlar. Sinyal peptidi kırpılarak
ayrılır ve bu şekilde prokolajen oluşturulur.
2. Prolin ve lizin polipeptid zincirlerinin yapısına katıldıktan
sonra bu aminoasitler hidroksilleşir. Hidroksilleşme, peptid
zinciri belirli en az uzunluğa ulaştıktan sonra ve henüz ri-
bozomlara bağlı iken başlar. Burada rol alan 2 enzim pep-
tidil prolin hidroksilaz ve peptidil lizin hidroksilazdır.
3- Hidroksilizin, hidroksilleştirildikten sonra glikozille.ştiri-
lir. Değişik kolajen tiplerinde hidroksilizine galaktoz ya
da glikozilgakıktoz şeklinde bağlı değişik miktarlarda
karbonhidrat bulunur.
4 . Her a zinciri, hem amino ve hem de karboksil uçlarında
kayıt peptidleri adı verilen fazladan peptid uzantılarıy-
 BAG DOKUSU / 107

Tablo 5-3. Kolajen tipleri

Molekül Işık M ikroskop Bulunduğu

Tipi Bileşimi Yapısı Ö zellikleri Dokular Ana İşlevi

L ifçik o lu ş tu ra n kolajen

I [a1 (l)]2 [a2 (1)j 300 nm boyunda molekül, Kalın, pikrosirius ile Deri, tendon, Gerilmeye karşı
67 nm kalınlığında şeritli lifçikler yüksek düzeyde çift kemik dentin direnç
kırıcı, argirofil olmayan
lifler
II [od (lOJa 300 nm boyunda molekül, Gevşek lifçik toplu­ Kıkırdak, Basınca karşı
67 nm kalınlığında şeritli lifçikler lukları, çift kırıcı camsı cisim direnç
III [od (Hl)]3 67 nm kalınlığında şeritli lifçikler İnce, zayıf çift kırıcı, Deri, kas, kan Genleşebilen
argirofil lifler damarları, genelde organlarda ya­
tip I ile birlikte pının korunması
V [od (V)]3 390 nm boyunda, N-ucunda Çoğunlukla tip I ile Fetal dokular, deri, Tip I kolajenin
globüler bölge birlikte lif oluşturur kemik, plasenta, işlevine katılma
bağırsak dokularının
büyük bölümü
XI [a1 (XI)] [a2 (XI)] 300 nm boyunda molekül Küçük lifler Kıkırdak Tip II kolajen
[oc3 (XI)] işlevine katılma
L ifç ik lere l ilişkili kolajen

IX [a1 (IX)] [a2 (IX)] 200 nm boyunda molekül Görünmez, Kıkırdak, camsı Glikozaminogli-
[a3 (IX)] immünohistokimya cisim kanları bağlama
ile saptanır. tip II kolajenle
ilişkili
XII [od (Xll)]3 N ucu bölgesi büyük; Görünmez, immüno­ Embriyo tendonu Tip I kolajenle
haç şeklinde molekül histokimya ile saptanır. ve derisi etkileşme
XIV [od (XIV)]3 N ucu bölgesi büyük; Görünmez, immüno­ Fetus derisi ve
haç şeklinde molekül histokimya ile saptanır. tendonu
T u ttu rcu lifç ik le r o lu ş tu ra n k o la je n

VII [od (XIV)]3 450 nm boyunda her iki Görünmez, immüno­ Epitel Derinin epitel
ucunda globüler bölge histokimya ile saptanır. bazal laminasını
alttaki stromaya
tutturma
Ağ o lu ş tu ra n k o la je n

IV [a1 (Vll)]2 iki boyutlu ağ Görünmez, immüno­ Tüm bazal Kırılgan doku­
[o1 OV)] histokimya ile saptanır. membranlar ları destekleme,
süzme

la semerlenirler. Kayıt pepliclleri muhtemelen uygun al­
fa zincirlerinin ( a l ve a 2 ) düzgün bir üçlü sarmal halin­
de bir araya gelmesini sağlar. Ayrıca, başka peptidler de
bu işlem sonucunda ortaya çıkan prokolajen molekü­
lünü çözünür hale getirir ve hücre içinde erkenden top­
lanarak kolajen [ipçikleri halinde çökelmesini önler. Pro­
kolajen bu haliyle hücre dışına aktarılır.
5. Hücre dışında prokolajen peptidazlar adı verilen özel
proteazlar kayıt peplidlerini ortadan kaldırır. Bu değişti­
rilmiş protein tropokolajen olarak adlandırılır ve poli-
merik kolajen lifçikleri halinde toplanabilirle yeteneğine
sahiptir. Hidroksiprolin kalıntıları polipeptid zincirleri
arasında hidrojen bağları meydana getirerek üçlü tropo­
kolajen sarmalının dayanıklılığına yardımcı olur.
6. Kolajen lifçikleri lifleri oluşturmak üzere kendiliğinden
birleşir. Tropokolajenin lifçikleri oluşturmasında ve lif-
çiklerden liflerin oluşturulmasında proleoglikanlar ve ya­
pısal glikoproteinler önemli bir rol oynar.
7 . Tropokolajen molekülleri arasında kovalen bağların
oluşmasıyla lifçik yapısı güçlendirilir. Bu işleme hücre dı­
şında da etki gösteren bir enzim olan lizil oksidaz ara­
cı olur.
Diğer lifçik kolajenleri de çok az farklılık bulunsa da, bü­
yük olasılıkla tip I kolajen için açıklanan kalıba göre sentez-
lenir.
Kolajen sentezi kapsamında orijinal prokolajen polipep-
tidi üzerinde translasyon sonrası kendine özgü bir dizi biyo-
108 / BÖLÜM 5
KLİNİK BİLGİ
Kolajen sentezi pek çok genin okunmasına ve
çevrilme sonrası birçok olaya bağlıdır. Bu neden­
le yetersiz ya da anormal kolajen sentezi ile doğ­
rudan ilgili çok sayıda patolojik durumun bulun­
ması şaşırtıcı değildir.
oc1 (!) ya da a2 (I) genleri osteogenesis im-
perfektaya yol açar. Osteogenesis imperfekta ol­
gularının çoğunun nedeni cc1 geninin tümünde
ya da bir bölümünde ortaya çıkan delesyonlardır.
Bununla birlikte bir aminoasit değişikliği bile,
özellikle de glisin ile ilgili mutasyonlar bu hastalı­
ğın ortaya çıkması için yeterlidir. Kolajen üçlü
sarmalının oluşabilmesi için her üç aminoasitten
birinin glisin olması gerekir.
Bu bozukluklara ek olarak, kolajenin aşırı bi­
rikmesine bağlı birkaç hastalık bulunmaktadır.
İlerleyici sistem ik sklerozda hemen hemen tüm
organlarda aşırı bir kolajen birikimi görülür (fibro-
zis). Bu, özellikle deri, sindirim kanalı, kaslar ve
böbreklerde ortaya çıkarak ilgili organların sert­
8.6 nm
Şekil 5-18. Kolajenin en fazla bulunan tipi olan tip I kolajende, her molekül (tropokolajen) her birinin
molekül kütlesi 100 kDa olan ve hidrojen bağları ve hidrofob etkileşimlerle tutunarak sağa sarmal
oluşturan, iki a1 ve bir a2 peptid sincirinden oluşur. Sarmalın her bir turu 8,6 nm boyundadır. Her tro­
pokolajen molekülünün boyu 280 nm, eni ise 1,5 nm’dir.
Ş ekil 5-17. Elektron mik­
roskop fotoğrafında insan
kolajen lifçiklerinin enine
ve uzamına kesitleri. Her
lifçik düzenli bir dönüşümle
dizilen koyu ve açık bant­
lardan oluşur ve bunlar eni­
ne çizgiler oluşturur. Ara
madde lifçikleri çepeçevre
sarar. x100,000.
leşmesine ve işlevlerinin bozulmasına neden olur.
Keloid derinin yara iyileştirilmiş kısmında oluşan
anormal miktarda kolajen tarafından oluşturulan
yerel bir kabarıklıktır. Özelikle Afrika kökenli birey­
lerde sık görülen keloidler şekil bozuklukları olu-
şabilmelerinin yanında, cerrahi olarak çıkarılma­
ları hemen her zaman tekrarlanma ile sonuçlandı­
ğından, başağrıtan bir klinik sorun olabilir.
C vitamini eksikliği bağ dokusunun bozunma-
sıyla özellik kazanan bir hastalık olan skorbüte
yol açar. Fibroblastlar, C vitamini eksikliğinde ha­
talı kolajen sentezler ve hatalı lifler yenilenemez.
Bu işlem özellikle kolajen yenilenmesinin daha
hızlı olduğu bölgelerde ön planda olmak üzere
bağ dokusunda genel bir bozulmaya yol açar.
Dişleri yuvalarında tutan periodontal bağdaki ko­
lajen yenilenmesi oldukça hızlıdır; sonuçta bu
bağ skorbütten belirgin biçimde etkilenir. Askor-
bik asit normal kolajen sentezi için çok önemli
olan prolin hidroksilazın bir kofaktörüdür. Tablo
5-4'de kolajen biyosentezibozukluğuna bağlı bo­
zukluklara ait örnekler görülmektedir.
 BAG DOKUSU / 109

Şekil 5-19. Kolajen molekül­

Boşluklu b ö lü m -| Örtüşen bölge
lerinin (tropokolajen), lifçikle-
rinin, liflerinin ve demetleri­ ^.Tropokolajen
nin şematik çizimi. Her biri­
nin uzunluğu 280 nm olan
çubuk şeklindeki tropokola­
jen alt birimleri basamaklar Kolajen lif
demeti
biçiminde üst üste gelmekte­
dir (1). Bu düzenleme, ardı­
Kolajen lifi
şık olarak yinelenen kovuklu
ve üst üste binen bölümleri A -
oluşturarak (2), elektron mik­
roskopta kolajen lifçiğine öz­
gü 64 nm’lik açık ve koyu
0 I 1 -1 i.
bantları ortaya çıkarır (3).
Lifçikler (4), kolajen lifleri .T
ı Kolajen lifçiği
olarak adlandırılan demetleri
oluşturmak üzere toplanır Boşluklu bölüm İ-7 Örtüşen bölge (Tropokolajen
(5). Tip III kolajen genelde uzunluğun yaklaşık % 10’u)
demetler oluşturmaz. 64 nm

kimyasal değişiklik gerçekleşir. Bütün bu değişiklikler nor­

mal olgun kolajenin işlevinde ve yapısında çok büyük bir
öneme sahiptir. Kolayen biyosentezinde çok sayıda basa­
mak bulunması nedeniyle, işlemin enzim hataları ya da has­
talıklar taralından kesintiye uğradığı birçok nokta bulunur.
Kolajen yenilenmesi genelde çok yavaş süren bir işlem­
dir. Tendonlar ve bağlar gibi bazı organlarda kolajen çok du­
rağan iken, periodontal bağ dokusu gibi organlarda kolaje­
nin yenilenme hızı çok yüksektir. Kolajenin yenilenmesi için
öncelikle parçalanması gerekir. Parçalanma işlemini kolaje-
nazlar adı verilen özgül enzimler başlatır. Bu enzimler ko­
lajen molekülünü ikiye böler ve ardından özgül olmayan
proteazlar (proteinleri parçalayan enzimler) bölünen kısım­
ları parçalar.

Tip I kolajen Lifleri

Tip I kolajenden oluşan kolajen lifleri bağ dokusunda sayı­
ca en fazla bulunan lif tipidir. Taze kolajen lifleri renksiz di­
ziler oluşturmalarına karşın, sayıları çok fazla olduğunda,
bulundukları dokuya (ör., tendonlar, aponevrozlar) beyaz
renk verirler.
Kolajen liflerindeki uzun tropokolajen moleküllerinin
yönelimi ışığı çift kırıcı özelliğini verir. Kolajen içeren lifler
kolajen moleküllerine koşut seyreden ışınsal dizilime göre

Şekil 5-20. Hyalin kıkırdak matriksinde yaygın ara madde

içine dağılmış ince tip II kolajen lifçiklerini gösteren elektron
mikroskop fotoğrafı. Lifçiklerdeki enine çizgiler kolajenin
kondroitin sülfatla etkileşimi yüzünden belirgin biçimde se-
çilememektedir. Ortada bir kondrosit parçası yer almakta­
dır. Bu lifçiklerin görünümü ile fibröz kıkırdaktaki liflerin gö­
rünümünü karşılaştırınız (Bkz. 7. Bölüm Şekil 7-8).
110 / BOLUM 5

[Her tip a zincir için mRNA oluşumu

Kayıt peptidli preprokolajen a zincirlerinin

sentezi. İşaret peptidlerinin kırpılması

Endoplazma retikulumunda özgül prolil ve lizil

köklerinin hidroksillenmesi

Özgül hidroksilizil köklerine çözünür galaktozil

ve glukozil bağlanması

Prokolajen moleküllerinin bir araya toplanması

(üçlü sarmal)

Kayıt peptidleri

Aktarma Çözülebilir prokolajenin Golgi kompleksine

0 kesecikleri
I aktarılması
I
/ .
-
I Golgi-
Çözülebilir prokolajenin salgı vezikülleri halinde
paketlenmesi
_Yyv |
it—- Centrioles
. ,'^_A
4.ft* ' , l^ Salgı ------ Mikrotübüller ve mikroiifçikler tarafından
/ kesecikleri desteklenen salgı veziküllerinin çözülebilir
V prokolajen moleküllerini hücre yüzeyine aktarması
H ücre dışı
ortam

Prokolajen moleküllerinin hücre dışına boşaltılması.

> ; t Prokolajen peptidazlar sarmal oluşturmayan kayıt
,v Prokolajen Prokolajen peptidlerinin büyük bölümünü kırparak,
peptidazlar peptidazlar prokoiajeni, çözülemeyen tropokolajene dönüştürür
ve tropokolajen de kolajen lifçiklerini oluşturmak
üzere bir araya toplanır.

Tropokolajen
ıf Mikrotübûl ışınları

Lizil oksidaz enzimi tarafından tropokolajen

molekülleri arasında karşılıklı oluşturulan
kovalan bağlarla lifçik yapısı güçlendirilir.

Şekil 5-21. Kolajen sentezi. Üçlü sarmalın bir araya gelmesi, hidroksillenmesi ve glikozillenmesi, 3 zin­
cirin granüllü endoplazma retikulumu (GER) zarını geçmesiyle başlayan ve eş zamanlı olarak gerçek­
leşen işlemlerdir. Kolajen sentezi birden fazla genin ifadesine ve post translasyonel olaya bağlı oldu­
ğundan, çok sayıda kolajen hastalığı tanımlanmıştır.

bağlanan uzun moleküllere sahip asit nitelikli bir boyayla
(ör., Sİrİus kırmızısı) boyandığında, kolajenin normal ışığı
çift kırıcılığı belirgin biçimde artar ve güçlü bir sarı renk
oluşturur (Şekil 5-22). Işığı çift kırıcılık artışı, yalnızca kola­
jen gibi molekülleri düzenli yönelime sahip yapılarda ortaya
çıkması nedeniyle, kolajenin saptanması için özgül bir yön­
tem olarak kullanım alanı bulur.
Kolajen lifleri, vücudun pek çok bölümünde birbirine
koşut olarak düzenlenerek kolajen demetlerini oluşturur
(Şekil 5-23). Kolajen demetleri uzun ve büklümlü olduğun­
dan, morfolojik özellikleri histolojik kesitlerden çok, yayma
preparatlarda daha iyi incelenebilir. (Şekil 5-24). Bu amaçla
çoğu kez mezenter kullanılır; bu yapı lam üzerine yayıldı­
ğında, ışığı geçirecek kadar ince olduğundan boyanarak
 BAG DOKUSU / 111

Tablo 5-4. Kolajen sentezindeki kusurlardan ileri gelen klinik Retiküler Lifler
hastalıklara ait örnekler
Retikiiler lifler esas olarak tip III kolajenden olu­
Hastalık Kusur Semptomlar şur. Retiküler lifler, çapı 0,5-2 pin olan ince lifler­
dir ve belli organlarda yaygın bir ağ oluştururlar.
Ehlers Danlos Tip lll’ün hatalı trans­ Aort ve/veya bağırsak
Hematoksilen-eozin (HE) preparatlarında görüle­
Tip IV kripsiyonu veya yırtılması
translasyonu mez ancak, gümüş tuzlarıyla siyaha boyanarak kolayca gö­
rülebilir. Gümüş tuzlarına karşı sergilediği eğilim yüzünden
Ehlers Danlos Lizinin hatalı Derinin esnekliğinin bu lifler a rg iro filik (Yun. argyros, g ü m fis + p b ilein = sev­
Tip VI hidroksillenmesi azalması, göz küresi m ek) olarak adlandırılırlar (Şekil 5-25).
yırtılması
Retiküler lifler aynı zamanda PAS pozitiftirler. Hem PAS
Ehlers Danlos Prokolagen peptidaz Eklemlerin pozitif ve hem de argirofilik özellikleri bu liflerin yapısında­
Tip VII aktivitesinde azalma hareketliliğinde artış, ki glikoprotein içeriğinin yüksek miktarda olmasıyla açıklan­
habitüel çıkıklar madadır. Kolajen liflerde %1 olan heksoziarın oranı retikü­
Skorbüt C vitamini (prolin Dişeti ülserleşmesi, ler liflerde % 6-1’dir. İmmünohistokimyasal ve histokimyasal
hidroksilaz kofaktörü) kanaması kanıtlar retiküler liflerin (tip I kolajenden yapılmış kolajen
eksikliği liflerin aksine) diğer tip kolajenler, glikoproteinler ve prote-
oglikanlarla birlikte, esas olarak tip III kolajenden meydana
Osteogenezis Tip 1kolajen genlerinde Kendilğinden kırıklar,
geldiğini göstermiştir. Retiküler lifler gevşek olarak paket­
imperfakta bir nükleotidin kalp yetersizliği
değişmesi lenmiş bol miktarda küçük, muhtemelen proteoglikan ve
glikoprotein içeren, lifçikler arası köprülerle bir araya top­
lanmış ince (ortalama 35nm) lifçikten oluşur (Şekil 5-26).
Retiküler lifler, çaplarının küçük olmasından ötürü, Sirius
kırmızısı ile boyanarak polarize mikroskopta bakıldığında,
doğrudan ışık mikroskop ile incelenebilir. Mezenter, orta yeşil renk sergiler.
kısmındaki bağ dokusunun iki yüzeyi tek katlı yassı epitelle Retiküler lifler özellikle düz kas, endonöryum ve hema-
(mezotel) örtülü bir yapıdır. Yayma preparatlardaki kolajen topoetik (ya da hemopoetik) organların iskeletlerinde (ör.,
lifler çapları 1 ile 2ü pm, boyu belirsiz olan uzun ve kıvrım­ dalak, lenf düğümü, kırmızı kemik iliği) bol miktarda bulu­
lı silindirik yapılar şeklinde görülür. nur ve parenkimal organların (ör., karaciğer, endokrin bez­
Işık mikroskopta, kolajen lifleri asidofildir; eozinle pem­ ler) hücreleri etrafında bir ağ oluşturur. Retiküler liflerin çap­
be, mallory üçlü boyasıyla yeşil ve Sirius kırmızısıyla kırmı­ larının küçük ve dağılımlarının gevşek olması atardamarlar,
zı boyanır. dalak, karaciğer uterus ve ince bağırsak kas tabakası gibi şe­
kil ve hacim değişikliğine uğrayan organlarda esnek bir ağ
oluşturmaktadır.

Tunika medya

Şekil 5-22. Pikro-sirius ile bo­

yanarak polarize ışıkta incele­
nen müsküler arter kesiti. Üst­ Tunika adventisya
teki tunika medya (müsküler
tabaka) esas olarak tip III ko­
lajenden oluşan retiküler lifler
içermektedir. Alt tabaka (tuni­
ka adventisya) tip I kolajen­
den oluşan kalın lifler ve de­
metler içerir. Tip III kolajen
hastalıkları arter duvarının Yag dokusu
yırtılmasıyla sonuçlanabilir.
Orta büyütme.
112 / BOLUM 5
i KLİNİK BİLGİ
Kolajen tip III eksikliğine bağlı bir hastalık olan
Ehlers Danlos tip IV (Tablo 5-4), retiküler liflerden
zengin yapılar olan arterlerde ve bağırsaklarda
yırtılmalar ile özellik kazanır.
Elastik Lif Sistemi
Elastik lif sistemi 3 tip liften (oksitalan, elaunin ve elastik)
oluşur. Elastik lif sisteminin yapıları pespese 3 evrede ger­
çekleşir (Şekil 5-27 ve 5-28). Birinci evrede fibrilin adı veri­
len büyük moleküllü başta olmak üzere, çeşitli glikoprotein-
lerin oluşturduğu 10 nm'lik mikro lifçik demetlerinden olu­
şan bir lif olan oksitalan ortaya çıkar. Fibrilin elastinin top­
lanması için gereken katlanma ile ilişkili bir proteinler aile­
sidir. Hatalı fibrilin, parçalı elastik lifçiklerin oluşmasına yol
açar. Oksitalan (Yun. oxys, ince) lifler gözün zonula liflerin­
de ve dermişin elastik sistemi bazal kıminaya bağladığı böl­
gede bulunabilir. Oluşumun ikinci aşamasında oksitalan
mikro lifçiklerinin arasına elastin proteininin düzensiz olarak
birikerek elaunin (Yun. ekıunem, yönlendirmek) liflerini
oluşturduğu görülür. Bu yapılar dermişteki ter bezlerinin
çevresinde bulunur. Üçüncü aşamada elastin, lif demetleri­
nin ortasını dolduruncaya dek artarak birikir ve daha sonra
bunları ince bir mikro lifçik kılıf sarar. Bu şekilde oluşan
elastik lifler, elastik lif sisteminin en yaygın bileşenidir.
Oksitalan lider elastik değildir ve çekme güçlerine karşı
oldukça dayanıklıdır. Oysa elastin proteininden zengin olan
elastik lifler, gerilme karşısında kolaylıkla esnerler. Elastik lif
sistemi, farklı oranlarda mikro lifçik ve elastin ile yerel doku
Kollajen
gereksinimlerine uygun olan değişken işlevsel özelliklere sa­
hip bir lif ailesi oluşturur.
Proelastin, bağ dokusundaki fibıoblastlar ve kan damar­
larındaki düz kas hücreleri tarafından sentezlenen küre bi­
çimli (molekül kütlesi 70 kDa) bir moleküldür. Proelastin
polimerleşeıek, olgun liderde daha fazla miktarda bulunan
ve şekilsiz kauçuğa benzeyen bir glikoprotein olan elastini
oluşturur. Elastin kaynamaya, asil ve alkali ile işleme ve ola­
ğan proteazlarla sindirime karşı dayanıklıdır. Pankreatik
elastaz ile kolayca hidrolize edilir.
Elastinin aminoasit bileşimi kolajene benzer, çünkü her
ikisi de glisin ve prolinden zengindir. Elastin desmozin ve
izodesmozin olmak üzere 4 lizin kökü arasında kovalen tep­
kime ile oluşturulan, olağandan farklı iki aminoasit içerir. Bu
tepkimeler elastinle etkin bir biçimde karşılıklı bağ oluşturur
ve söz konusu proteinin kauçuk benzeri niteliğini bu bağla­
rın oluşturduğu düşünülür. Elastik liderin esnekliği kauçuk­
tan 5 kat daha fazladır. Şekil 5-29 elastinin esnekliğini gös­
teren bir model görülmektedir.
Elastin bazı kan damarlarının duvarında pencereli zarlar
(elastik lamina) olarak lifsel olmayan biçimde bulunur.
^ i
^ i KLİNİK BİLGİ
;
Fibrilin genindeki mutasyonlar Marfan sendro-
muna yola açar. Bu hastalık elastik liften zengin
dokuların dayanıksızlığı ile özellik kazanır. Bü­
yük arterler elastik sistem bileşenlerinden yana
zengin ve aort içindeki kan basıncı yüksek oldu­
ğu için hastalarda yaşamı tehlikeye sokan bir du­
rum olan aort yırtılması görülür.
j ' t 0
Şekil 5-23. İnsan dermi­
şinde, kalın kolajen demet­
leri, fibroblast çekirdekleri
(ok başları) ve birkaç kü­
Fibroblast çük kan damarı (kd) içeren
tıkız düzenli bağ dokusu.
çekirdeği H-E boyası. Orta büyütme.
 BAG DOKUSU / 113

ARA M ADDE mı renksiz ve saydamdır. Bağ dokusunun hücreleriyle lifle­

Hücreler arası ara madde, yüksek oranda su içe­
ren, glikozaminoglikanlar, proteoglikanlar ve çok­
lu yapışkan glikoproteinlerden oluşan karmaşık bir
karışımdır. Ara maddenin karmaşık molekül karışı­
rinin arasındaki boşluğu doldurur ve kıvamlı olduğundan
kayclırıcı ve dışarıdan gelen saldırganlara karşı engel görevi
görür. Histolojik analiz için uygun biçimde tespit edildiğin­
de, bileşenleri doku içinde granüllü bir madde biçiminde
çöker. Bu haliyle elektron mikroskopta elektron yoğun fila-

Şekil 5-24. A: Pikrosirius boyası ile kırmızı boyanan anastomoz yapmamış kolajen lifleri­
nin bulunduğu genç sıçan mezenteri preparatı; orsein boyasıyla boyanan elastik lifler ise,
anastomoz yapan, ince, koyu renkli lifler halinde görülmektedir. Kolajen lifler mezenterin
yapısal desteğini, elastik lifler ise esnekliğini sağlar. Otra büyütme. B: Aynı preparatın po­
larize mikroskop altındaki görüntüsü. Değişken kalınlıktaki kolajen demetleri görülmekte­
dir. Üst üste gelen bölgelerde kolajen demetleri koyu renklidir. Orta büyütme.
114 / BOLUM 5

Ş ekil 5-25. Bübrek üstü

bezi korteksi kesitinde reti-
küler lifleri göstermek üze­
î * y j( A \» t|İ re gümüş boyası yapılmış­
tır. Tip III kolajenden olu­
rn İ M İ şan bu liflerin meydana
getirdiği ağı daha iyi gös­
■v\ 7 ^ . * "
termek için, kesit kalın
ıJİL * ' alınmıştır. Çekirdekler si­
yah, sitoplazma boyanma­
mıştır. Orta büyütme.

Ş ekil 5-26. Retiküler (solda) ve kolajen (sağda) liflerin enine kesitinin görüldüğü elektron mikroskop fo­
toğrafı. Retiküler lifçiklerin (R) çapı kolajen liflerdeki kolajen lifçiklerin çapından çok daha azdır (C; bkz.
iç şekildeki histogram); ayrıca, retiküler lifleri oluşturan lifçiklerin yüzeyinde olağan kolajen lifçiklerinde
bulunmayan, yoğun bir granüler görüntü bulunmaktadır (sağda). x70,000.
 BAG DOKUSU / 115

Ş e kil 5-27. Derinin, seçici

olarak elastik liflere yönelik
olarak boyanmış olan dermis
bölümü. Soluk kırmızı kolajen
lifleri ile birlikte koyu renkli
elastik lifler dağınık durumda
izlenmektedir. Elastik lifler de­
rinin elstikliğinden sorumlu­
dur. Orta büyütme.

manlar ya da granüller halinde görülür (Şekil 5-30 ve 5-31).
Ara madde esas olarak 3 bileşenden oluşur: glikozaminog-
likanlar, proteoglikanlar ve çoklu yapışkan glikoprote-
inler.
Glikozammoglikanlar (ilk zamanlarda asit mukopoli-
sakkaridler olarak adlandırılırdı) genellikle bir üronik asit
ve bir heksozaminden meydana gelmiş, yinelenen disakka-
rid birimlerin oluşturduğu doğrusal polisakkaridlerdir. Hek-
sozamin yapısı glukozamin ya da galaktozamin olabilir ve
üronik asit yapısı da glukuronik ya da iduronik asittir.
Hyaluronik asit dışında, bu doğrusal zincirler bir protein öz-
değe kovalen bağlarla bağlanarak (Şekil 5-32), bir proteog-
likan molekülünü oluşturur. Çoğu glikozaminoglikanın
karbonhidrat kökünde çok miktarda hidroksil, karboksil ve
sülfat grubu bulunduğundan, glikozaminoglikanlar yoğun
su sever özellik gösterirler ve polianyonlar olarak davranır­
lar. Hyaluronik asit dışındaki tüm olgun glikozaminoglikan­
lar bir miktar sülfat içerir. Proteoglikanların karbonhidrat kıs­
mı bu makromoleküliin ağırlığının %80-90’ını oluşturur. Pro­
teoglikanlar, bu özellikleri yüzünden çok sayıda katyona
(genellikle sodyuma) elektrostatik (iyonik) bağlarla bağlana­
bilir. Proteoglikanlar yoğun su içeren yapılardır ve molekü­
lün çevresinde kalın bir tabaka halinde çözelti suyu bulunur.
Suya tam doyduğunda, proteoglikanlar susuz durumlarında-
kinden çok daha büyük hacim (alan) kaplar ve hayli kıvam­
lı olur.

A. Oksitalan B„ Elaunin C. Elastik lifler

Şekil 5-28. Gelişmekte olan elastik liflerin elektron mikroskop fotoğrafları. A: Oluşumun ilk evrelerinde lifler çok sayıda
küçük glikoprotein mikrolifçikleri içerir. B: Gelişim sürdükçe, mikrolifçiklerin arasına amorf elastin kümeleri yerleşir. C:
Amorf elastin giderek artar, en sonunda elastik lifte, mikrolifçiklerle sınırlı bir bölgenin ortasını doldurur. Enine kesitleri gö­
rülen kolajen lifçikleri dikkati çekmektedir. (GS Montes’in izniyle.)
116 / BÖLÜM 5
Gerilmiş Gevşemiş
Tek elastin molekülü
Çapraz bağ
Şekil 5-29. Elastin molekülleri kovalen bağlarla bağlana­
rak, yaygın bir ağ oluşturur. Ağdaki her elastin molekülü ge­
lişigüzel bir sarmal halinde genleşip, küçülebileceği için,
tüm ağ lastik bir bant gibi esneyip, toplanabilir. (İzinle yeni­
den basım: Alberts B ve ark: Molecular Biology of the Cell. Gar­
land, 1983.)
Proteoglikanlar, 4 ana glikozaminoglikan olan derm a­
tan sülfat, kondroitm sülfatlar, keratan sülfat ve hepa­
ran sülfatla ilişkili bir protein özden oluşur. Tablo 5-5’te gli-
kozaminoglikanların ve proteoglikanların kimyasal bileşimi
ve dokudaki dağılımı görülmektedir. Proteoglikan, şişe te­
mizleme fırçasına benzetilebilecek 3 boyutlu bir yapıdır. Bu
yapının tel sapını protein öz, buna tutunan fırça tellerini ise
glikozaminoglikanlar oluşturmaktadır (Şekil 5-32). Kıkırdak­
ta, proteoglikan moleküllerinin hyaluronik asil zincirine tu­
tunarak büyük molekülleri-proteoglikan kümelerini oluştur­
dukları gösterilmiştir. Proteoglikanların asidik grupları bu
moleküllerin kolajenin bazik aminoasit köklerine tutunması­
nı sağlar. Proteoglikanlar farklı özellikleriyle birbirinden ay­
rılır ve hücre yüzeyi ve hücre dışı matriks makromolekülle-
ri ailesi oluştururlar. Matriks, birkaç farklı tip öz proteini içe­
rebilir ve her biri farklı boy, bileşim ve sayıda değişik gliko­
zaminoglikanlar banndırabilir. En önemli hücre dışı matriks
proteoglikanlarından birisi, kıkırdakta baskın olan “agre-
kan”dır. Agrekanda birkaç proteoglikan molekülü (kondro-
itin sülfat zincirleri içeren) kovalen olmayan bağlarla prote­
ininden hyaluronik asit molekülüne bağlanır. Hücre yüzey
proteoglikanları, başta epitelyum hücreleri olmak üzere bir­
çok hücre tipinin yüzeyine bağlıdır. Bunlara örnek olarak
sindekan ve fibroglikan sayılabilir. Hücre yüzey proteog-
Iikanlarının proteini plazma zarını boydan boya kat ederek,
hücrenin sitozolüne kısa bir uzantı yapar. Öz proteinin hüc­
re dışı uzantısına glikozaminoglikanlann heparan sülfat ya
da kondroitin sülfat zincirleri bağlanır (Şekil 5-33).
Hücre dışı ve yüzey proteoglikanları hücre dışı matriksin
yapısal bileşenini oluşturmalannın ve hücreleri matrikse tut­
turmalarının yanında, birçok protein yapılı büyüme faktörü­
nü de (ör., TGF-P, fibroblast dönüştürücü büyüme faktörü)
bağlamaktadır.
Proteoglikanların sentezi kaba endoplazma retikulumun-
da (RER) molekülün protein kökünün sentezlenmesiyle baş­
lar. Glikozillenme kaba endoplazma retikulumunda başlar
ve aynı zamanda sülfatlamanın da gerçekleştirildiği Golgi
kompleksinde tamamlanır (Bkz., 2. bölüm).
Şekil 5-30. Bağ dokusu mat-
riksinin yapısal düzenini gös­
teren elektron mikroskop fo­
toğrafı. Kolajen (K) ve elastik
(E) liflerin arasındaki boşluk­
ları dolduran, fibroblastları
ve uzantılarını (F) saran ara
madde, küçük granüller ha­
linde görülen bir maddedir.
Ara maddenin granüllü özel­
liği glutaraldehit-tannik asit
tespit işleminin sonucu orta­
ya çıkan bir yöntem hatası­
dır. x100,000.
 BAG DOKUSU / 117

Bağ dokusndan birkaç glikoprotein ayrılmıştır ve bunlar

birbirine komşu erişkin ve embriyonal hücreler arasındaki
etkileşimin yanı sıra, hücrelerin sübstratlarına tutunmasında
da önemli rol oynar. Fibronektin (Lal. Film i, lif, + nexus,
ara abğlantı) fibroblastlar ve bazı epitelyum hücreleri tarafın­
dan sentezlenen bir glikoproteindir. Kütlesi 222-240 kDa
olan bu molekülde hücreler, kolajen ve glikozaminoglikan-
kıra yönelik bağlanma bölgeleri bulunur. Bu bölgelerle etki­
leşim, normal hücre tutunması ve göçünün düzenlenmesine
katkıda bulunur (Şekil 5-34 ve 5-35). Laminin, epitel hüc­
relerinin lamininden zengin bir yapı olan bazal laminaya tu­
tunmasında görev alan büyük bir glikoproteindir (Şekil 5-34
ve 5-36).

Ş ekil 5-31. Fare endometriyumunun Safranin O varlığında

tespit edildikten sonraki hücre dışı matriksi. Hücreler arası
boşlukları proteoglikanlardan oluşan bir ağ doldurur. Prote-
oglikan moleküllerinden bazıları hücre yüzeyi ile yakın te­
mas halindedir (oklar). Orta büyütme. (C. Greca ve T. Zorn’un
izniyle.)

KLİNİK BİLGİ

Proteoglikanlarırı bozunması işlemini birkaç hüc­

re tipi gerçekleştirir ve bu işlem lizozomal enzim­
lerin varlığına bağlıdır. Lizozomal enzimlerin gli-
kozaminoglikanları parçalamasının engellendiği
ve bunun sonucunda dokuda bu bileşiklerin birik­
tiği bazı hastalıklar tanımlanmıştır. İnsanlarda
Hurler sendromu, Hunter sendromu, Sanfilippo
sendromu ve Morquio sendromu gibi hastalıklar­
da nedenin lizozomlardaki özgül hidrolazların bu­
lunmaması olduğu belirlenmiştir.
Hücreler arası madde oldukça kıvamlı oldu­
ğundan, bakterilerin ve başka mikroorganizmala­
rın girişine engel oluşturur. Hyaluronik asit ve di­
ğer glikozaminoglikanları hidrolize eden bir en­
zim olan hyaluronidazı üreten bakterilerin yayıl­ Şekil 5-32. Proteoglikanların ve glikoproteinlerin molekül
ma yeteneği, bağ dokusundaki ara maddenin kı- yapısı. A: Proteoglikanlar glikozaminoglikan (GAG) mole­
vamlılığını azalttıkları için oldukça yüksektir. küllerinin kovalen bağlarla bağlanacağı bir öz protein (çi­
zimdeki dikey çubuk) içerir. Bir GAG bileşenlerinden biri
amino grup şekeri, diğeri de üronik asit olmak üzere yine­
lenen disakaridlerden oluşan dallanmamış bir polisakarid-
Çoklu yapışkan glikoproteinler karbonhidratların dir. Proteoglikanlar, glikoproteinlerden daha fazla karbon­
bağlanacağı bir protein kökü içerirler. Proteoglikanların ak­ hidrat içerir. B: Glikoproteinler globüler protein molekülle­
sine, protein kökü genellikle belirgindir ve bu moleküller yi­ ridir ve bunlara dallı monosakaarid zincirleri kovalent bağ­
nelenen hekzozaminli disakaridlerin oluşturduğu doğrusal larla tutunur. (İzinle yeniden basım: Junqueira LCU, Carneiro J:
polidakaridlerden oluşmanıaktadır. Bunun yerine, glikopro- Biologia Celular e Molecular, 7a ed. Editora Guanabara Koogan.
teinlerin karbonhidrat kökü genelde dallı bir yapıdır. Rio de Janeiro, 2000.)
118 / BÖLÜM 5

Tablo 5-5. Glikozaminoglikanların bağ dokusundaki bileşimi, dağılımı ve kolajen lifleriyle etkileşimler

Tekrarlayan Disakkaridler

Kolajenle Elektrostatik
G likozam inoglikan Heksuronik Asid Heksozam in Dağılım Etkileşim

Hyaluronik asid D-glukoronik asid D-glukozamin Göbek bağı sinovya sıvısı,

vitreum sıvısı, kıkırdak

Kondroitin 4 sülfat D-glukuronik asid D-galaktozamin Kıkırdak, kemik, kornea, Esas olarak tip II kolajen ile
deri, notokord, aort yüksek düzeyde etkileşim
Kondroitin 6 sülfat D-glukuronik asid D-galaktozamin Kıkırdak, göbek bağı, deri, Esas olarak tip II kolajen ile
aort (media) yüksek düzeyde etkileşim
Dermatan sülfat L-idüronik asit veya D-galaktozamin Deri, tendon, aort Esas olarak tip I kolajen ile
o-glukuronikasid (adventisya) düşük düzeyde etkileşim
Heparan sülfat D-glukuronik asid veya D-galaktozamin Aort, akciğer, karaciğer Esas olarak tip III ve tip IV
L-iduronik asid bazal lamina kolajen ile orta düzeyde
etkileşim

Keratan sülfat (kornea) D-galaktoz D-galaktozamin Kornea Yok

Keratan sülfat (iskelet) D-galaktoz D-glukozamin Kıkırdak, nükleus Yok

pulposus annulus fibrosus

Hücreler, hücre dışı matriks bileşenleriyle kolajene, fib-
ronektine ve lanıinine bağlanan hücre yüzey molekülleri
(ınatriks reseptörleri) aracılığıyla etkileşir, Bıı reseptörler
hücre zarını kat eden bağlaç proteinleri ailesinden integrin-
lerdir. (Şekil 5-37 ve 5-38). İntegrinler, hücre dışı matriks
içindeki ligandlarma nispeten düşük ilgi ile bağlanır ve böy-
lece hücrelerin, bağı koparmaksızın ya da bu bağa yapışıp
kalmaksızın çevrelerini yoklamalarını olanaklı kılar. İntegrin-
lerin, başta aklin mikrofilamanları olmak üzere hücre iskele­
tiyle etkileşmesi gerekir. İnlegrİnierle hücre dışı madiksin ve
hücre iskeleti elemanlarının etkileşimini paksilin, vinkülin
ve talin gibi birkaç hücre İçi protein düzenler. İntegrinlerin
düzenlediği hücre dışı matriks ile hücre iskeleti arasındaki
etkileşimler iki yönlü işler ve hem dokulardaki hücrelerin,
hem de hücre dışı matriksin düzenlenmesinde önemli rol
oynar (Şekil 5-37).

KLİNİK BİLGİ

Hem embriyo gelişiminde, hem de kanser hücre­

lerinin başka dokulara yayılma yeteneğindeki ar­
tışta fibronektinin ve Iamininin rolü üzerinde du­
rulmuştur. Fibronektini etkisizleşen farelerin
embriyogenez sürecinin başında ölmesi fibro­
nektinin önemini vurgulamaktadır.

Bağ dokusunda, ara maddeye ek olarak, iyon ve dağı­

Şekil 5-33. Hücre yüzey proteoglikam olan sindekanın şe­
matik çizimi. Öz protein plazma zarını katederek sitoplaz-
mik bölümünü hücre içine uzatır. Sindekan proteoglikanla-
rında 3 heparan sülfat zinciri ve bazen kondroitin sülfat bu­
lunur.
labilir madde içeriği olarak kandaki plazmaya benzeyen
çok az miktarda sıvı - doku sıvısı olarak adlandırılır - bu­
lunur. Doku sıvısı, az bir oranda, kanın hidrostatik basıncıy­
la clamar duvarlarından geçen düşük molekül ağırlıklı plaz­
ma proteinleri içerir. Plazma proteinleri, bağ dokusunun az
bir bölümünü oluşturmasına karşın, yaygın dağılımı yüzün­
den, vücuttaki plazma proteinlerinin üçte birinin bağ doku­
sunun hücreler arası matriksinde depolandığı hesaplanmış­
tır.
 BAG DOKUSU / 119

A F ib ro n e k tin İkizi ^SK3

k l in ik b il g i

Ödem hücre dışı boşluklarda su birikmesi sonu­

cunda oluşur. Bağ dokusunun hücrelerarası
maddesi içindeki su, kandan dokunun hücrelera­
rası bölgesine kapiler duvarlardan geçerek gelir.
Kapiler duvarı makromoleküllere karşı az geçir­
gen olmasına karşın düşük molekül ağırlıklı pro­
teinler, su ve küçük moleküllerin geçmesine ola­
nak verir.

Kan, bağ dokularına hücrelerin gereksinim duyduğu çe­

şitli besin maddelerini getirir ve metabolik atık ürünleri arı­
tan ve dışarı atan karaciğer, böbrekler gibi organlara götürür.
Kapiler içinde bulunan suya etki eden iki kuvvet vardır:
Suyun kapiler duvarlardan geçmesini sağlayan, kalbin pom­
palayın etkisine bağlı kanın hidrostatik basıncı; ve kanı tek­
rar kapilerlere döndüren kan plazmasının kolloid osmotik
basıncı (Şekil 5-39). Osmotik basınç esas olarak plazma pro­
teinlerinden kaynaklanır. Kapiler duvarlardan kolayca geçen

Şekil 5-34. A : Fibronektinin yapısı. S -S gruplarıyla bağlı

bir ikiz (dimer) olan fibronektin tip I kolajene, heparan sül­
fata, başka proteoglikanlara ve hücre yüzey reseptörlerine
bağlanan dizi halinde kıvrılmış bölgelerden oluşur. B: Haç
şeklinde iç içe geçmiş 3 polipeptid tarafından oluşturulan
lamininin yapısı. Şekilde, molekül üzerindeki hücre yüzey
reseptörlerine ve bazal laminanın bileşenleri olan tip IV ko­
lajene ve heparan sülfata karşı yüksek ilgisi olan bölgeler
gösterilmektedir. Bu yüzden laminin, hücrelerin bazal lami-
naya tutunmasını aracılık eder. (İzinle yeniden basım: Junqu-
eira LCU, Carneiro J: Bioiogia Celular e Molecular, 7a ed. Editora Şekil 5-35. Fare endometriyumunun enine kesiti. Immüno-
Guanabara Koogan. Rio de Janeiro, 2000.) histokimyasal boyama endometriyum stromasındaki fibro­
nektinin dağılımını göstermektedir. Orta büyütme. (D. Tenö-
rio and T. Zorn’un izniyle.)
120 / BÖLÜM 5
Hücre dışı matriks
bağlanma bölgesi
Şekil 5-37. Integrin hücre yüzeyi matriks reseptörü. İnteg-
rin, matriks proteinine ve hücre içi aktin iskeletine (alfa ak­
linin aracılığıyla) bağlanarak membran aşan bir bağlantı iş­
levi görür. Molekül, alfa ve beta zincirleri bulunan bir hete-
rodimerdir. Baş kısmı hücre yüzeyinden dışarıya doğru,
hücre dışı matriks içine 20 pm’ye dek uzanabilir.
Şekil 5-36. Dil enine kesiti.
Immünohistokimyasal boya­
ma epitel tabakasında, kapiler
kan damarlarında, sinir liflerin­
de ve çizgili kasta laminin ba­
zal membranlarmın dağılımını
göstermektedir.
iyon ve düşük molekül ağırlıklı bileşiklerin derişimleri, bu­
radaki kan damarlarının İçinde ve dışında aşağı yukarı aynı
olduğundan, bunların uyguladıkları osmotik basınçlar kapi-
lerlerin her iki tarafında eşittir ve birbirlerini dengeler. Buna
karşılık kapiler duvarlarından geçemeyen protein makromo-
leküllerin oluşturduğu kolloidal osmotik basınç, dışarıdaki
basınç tarafından dengelenemez ve suyu tekrar kan damarı
içine çekmek ister.
Normal olarak su, kapilerin arteriyel ucundaki çevre do­
kulara kapiler duvarlardan geçer. Bunun nedeni buradaki
hidrostatik basıncın kolloidal osmotik basınçtan daha yük­
sek olmasıdır. Buna karşılık hidrostatik basınç venöz uca
doğru kapiler boyunca azalır. Kapilerlerden suyun geçmesi
sonucu, protein derişimindeki sürekli artış yüzünden bura­
daki hidrostatik basınç düşerken, osmotik basınç yükselir.
Protein derişimindeki bu artış ve hidrostatik basınçtaki dü­
şüş sonucunda osmotik basınç kapilerin venöz ucundaki
hidrostatik basınçtan daha fazla olur ve su tekrar kapilere
geri çekilir (Şekil 5-39).
Geri dönen su miktarı kapilerlerden dışarıya çıkan sudan
daha azdır. Bağ dokusu içinde kalan su lenfatik damarlarla
kana geri döner. En küçük lenf damarları bağ dokularında
kör bir uç şeklinde doğan lenfatik kapilerlerdir. Lenfatik da­
marlar boynun tabanında venlere boşalır (Bkz., Bölüm 11).
Bağ dokusunun hücreler arası maddesine giren ve çıkan
su arasındaki mevcut denge nedeniyle dokularda çok az ser­
best su bulunur.
Bazı patolojik durumlarda doku sıvısı önemli ölçüde ar­
tarak ö d e m e neden olur. Bu durum, doku kesitlerinde sı­
vı artışı nedeniyle bağ dokusu bileşenleri arasındaki geniş­
lemiş boşluklar şeklinde izlenir. Makroskopik olarak ödem,
o bölgelere basınç uygulandığında kolaylıkla oluşan ve ya­
vaş kaybolan çukurluk ile özellik kazanır (gode bırakan
ödem).

Şekil 5-38. Fare endometriyumundaki integrin a2’nin flore-
san mikroskop fotoğrafı. İntegrin ct2 (yeşil) uterus bez epi-
teli hücrelerinin sitoplazmasında görülmektedir. Çekirdek­
ler (kırmızı) floresan propidyum iyodür ile boyanmıştır. Or­
ta büyütme. (F. Costa ve P. Abrahamsohn’un izniyle.)
Şekil 5-39. Bağ dokusu içindeki sıvı hareketi. Kan kapilerlerinin arter ucundan ven ucuna doğru (çizimin üst bö­
lümü) hidrostatik basınçta azalma ve ozmotik basınçta artma söz konusudur. Sıvı arter uçtan kapileri terk eder
ve venöz uçtan kana geri döner. Sıvının bir bölümü lenf kapilerleri aracılığıyla uzaklaştırılır.
BAG DOKUSU / 121
Ödem, venöz tıkanıklık ya da venöz kan akışındaki bir
azalmanın sonucunda (ör., konjestif kalp yetersizliği) mey­
dana gelebilir. Bu durum, parazit ya da tümör hücre tıkaçla­
rına bağlı olarak lenf damarlarının tıkanması ya da kronik
açlık sonucunda ortaya çıkar; protein yetersizliği, plazma
proteinlerinin azalmasına ve kolloidal osmotik basınçta düş­
meye neden olur. Büylece su bağ dokusunda toplanır ve ka-
pilerlere tekrar geri döndürülemez.
Ödemin olası bir başka nedeni de, vücut içerisinde üre­
tilen (histamin gibi) belirli maddelerin salıverilmesi ya da
mekanik ya da kimyasal yaralanmalar sonucu kan kapiler
endotelinin geçirgenliğindeki artmadır.
BAĞ DOKUSUNUN TİPLERİ
Buraya kadar anlatılan lifler, hücreler ve temel madde ana
bileşenlerinden oluşan birkaç tip bağ dokusu bulunur. Çe­
şitli tiplere verilen isimler ya doku içinde etkin bileşeni ya
da dokunun yapısal özelliğini ifade etmektedir. .Şekil 5-40’ta
bağ dokusunun ana tipleri görülmekledir.
Esas Bağ Dokusu
Gevşek ve tıkız bağ dokuları olmak üzere iki tür esas bağ
dokusu vardır (Şekil 5-41).
Gevşek bağ dokusu normalde basınca ve ha­
fif sürtünmeye maruz kalan yapıları destekler. Bağ
dokusunun çok yaygın bir tipidir; kas hücre grup­
larının arasındaki boşlukları doldurur, epitel doku-
122 / BOLUM 5

metlerine ve bu demetlerin arasına giren az miktarda hücre­

Gevşek (areolar)
ler arası şekilsiz maddeye sahiptirler. Fibrositlerin, liflere pa­
Esas ralel uzayan çekirdekleri ve kolajen demetlerini sarmalayan
I Düzenli
bağ dokusu Tıkız kıvrımlı sitoplazma uzantıları vardır. Bu fibrositlerin sitoplaz-
[_Düzensiz ması, hem seyrek olması, hem de liflerle aynı renge boyan­
ması yüzünden hematoksilen ve eozin boyası ile zor seçile­
Yağ dokusu bilir (Şekil 5-45, 5-46 ve 5-47).
(Bölüm 6) Tendonların kolajen demetleri (birincil demetler) daha
büyük demetler (ikincil demetler) halinde bir araya gelir­
Bağ Elastik doku ler ve her ikisi de kan damarları ve sinirler bulunan gevşek
Özelleşmiş
dokusu Hemopoetik bağ dokusu ile sarılır. Dış görünüşü ile tendon tıkız bağ do­
bağ dokusu
(lenfatik ve kusu kılıfı ile çevrilmiştir. Bazı tendonlarda bu kılıf, mezen-
myeloid) doku kim kökenli tek katlı yassı hücrelerle örtülü iki katmandan
(Bölüm 13) oluşur. Katmanlardan biri tendona tutunurken, diğeri kom­
. Müköz doku şu yapıları örtmektedir. İki kat arasında kıvamlı bir sıvı içe­
ren (sinovyal eklem sıvısına benzer) bir boşluk oluşur. Bu sı­
vı su, proteinler, glikozaminoglikanlar, glikoproteinier ve
Destek f Kıkırdak (Bölüm 7)
iyonları içerir ve tendonun kılıfı içerisinde rahatça kayması­
bağ dokusu
Kemik (Bölüm 8) nı sağlayan bir kayganlaştırıcı olarak görev yapar.
Elastik Doku
Ş e k il5-40. İlgili bölümlerde anlatılan, bağ dokusunun esas
hücrelerini sınıflandıran basitleştirilmiş şema.

sunu destekler ve lenf ve kan damarlarını kılıf biçiminde sa­

ran bir tabaka oluşturur. Gevşek bağ dokusu dermişin papil-
ler katında, hipodermiste, periton ve plevra boşluklarının se-
roza örtüsünde, bezlerde ve epitelyum hücrelerini destekle­
yen mukoza zarlarında (içi boş organları döşeyen ıslak
me mb ra n Ia r) bulunu r.
Gevşek bağ dokusu, esas bağ dokusu tiplerinin tüm ana
bileşenlerini barındırır. (Şekil 5-42A). Bu dokuda baskın bi­
leşen bulunmaz. En çok bulunan hücreler fibroblastlar ve
makrofajlardır, ancak tüm diğer bağ dokusu hücreleri de
mevcuttur. Bu dokuda orta miktarda kolajen, elastik ve reti-
kıiler lif bulunur. Gevşek bağ dokusu, dayanıksız bir yapıya
sahiptir, esnektir, damardan zengindir, gerilmeye karşı çok
dayanıklı değildir.
*5=5^ Tıkız bağ dokusu, direnç ve koruma sağlama-
ya uyarlanmıştır. Gevşek bağ dokusunda bulunan
ana bileşenlerden oluşur, ancak bariz kolajen lif
fazlalığı gösterir ve daha az hücre İçerir (Şekil 5-
43, 5-44 ve 5-45). Tıkız bağ dokusu daha az esnektir ve ge­
rilmeye diğer gevşek bağ dokusu tiplerine göre daha çok
dayanıklıdır. Belirli bir düzenleme olmadan kolajen lifler de­
metler halinde dizildiğinde tıkız düzensiz bağ dokuları ismi­
ni alırlar (Şekil 5-44). Kolajen lifler, bu doku içinde 3 boyut­
lu bir ağ oluşturarak, her yönden gelecek gerilmeye karşı di­
renç sağlar. Bu tip dokuya dermis gibi bölgelerde rastlanır.
Tıkız düzenli bağ dokularının kolajen demetleri belli bir
modele göre düzenlenmiştir. Bu dokunun kolajen lifleri ay­
nı yönde uygulanan uzun süreli gerilmeye karşı bir tepki Şekil 5-41. Bir lezyonun onarım sürecinde hazırlanan sı­
olarak oluşur, bu nedenle çekme güçlerine karşı büyük di­ çan deri kesiti. Epitelyum altındaki bağ dokusu (dermis)
renç gösterirler.
lezyonun oluşumundan kısa bir süre sonra ortaya çıkan
Tıkız düzenli bağ dokularının en yaygın örneğini ten-
gevşek bağ dokusudur. Bu bölgede çoğ fibroblast olan
donlar oluşturur. Bu, uzamış silindirik yapılar, çizgili kasları
hücreler yoğundur. Dermişin en alt kısmında çoksayıda,
kemiğe bağlar, renkleri beyazdır ve içlerindeki zengin kola­
gelişigüzel dağılmış, kalın kolajen lifleri, az ara madde ve
jen lif miktarının fazla olmasından ölürü çekildiklerinde uza­
birkaç hücre içeren tıkız düzensiz bağ dokusu bulunur. H-
tılamazlar. Birbirine paralel sıkıca paketlenmiş kolajen de­
E boyası. Orta büyütme.
 BAG DOKUSU / 123

Ş ekil 5-42. Gevşek bağ dokusu kesiti. Çok sayıda fibroblast çekirdeği düzensiz kollajen lif­
leri arasına serpiştirilmiş görülmektedir. Küçük kan damarları oklarla gösterilmiştir. H-E bo­
yası. Orta büyütme.

Şekil 5-43. Olgunlaşmamış düzensiz tıkız kolajen dokunun kesiti. Şekilde ince sitoplazma
uzantılı (ok başları) çok sayıda fibroblast (ok) görülmektedir. Kolajen lifler bu hücreleri sı­
kıştırdığında, sitoplazma uzantılarının görünümü kesitin konumuna göre değişir; kesit hüc­
re yüzeyine koşut olduğunda, sitoplazma parçaları görülebilir. PT boyası. Orta büyütme.
124 / BOLUM 5

Şekil 5-44. İçinde gelişigüzel düzen sergileyen çok sayıda

kolajen lif demeti bulunan tıkız düzensiz bağ dokusu. H-E
boyası. Orta büyütme.

Şekil 5-45. Düzenli tıkız bağ dokusunun (tendon) uzamı­

na kesiti. Kolajen lif demetleri uzun fibroblastların arasın­
daki boşluğu doldurur. H-E boyası. Orta büyütme.
 BAG DOKUSU / 125

Elastik doku kalın, paralel, elastik lif demetlerinden oluşur.
Lifler arasındaki boşluk ince koiajen lifler ve yassı fibroblast-
lar tarafından doldurulur. Bu dokudaki elastik liflerin bollu­
ğu tipik sarı rengi ve büyük esnekliği sağlar. Elastik doku sık
görülmemekle beraber omurganın sarı bağlarında ve penisin
aşıcı bağında bulunur.
Çok kırılgan olan retiküler doku, hücreleri des­
tekleyen 3 boyutlu ağlar oluşturur. Retiküler doku,
retiküler hücreler olarak adlandırılan özelleşmiş
fibroblastlarla birlikte bulunan retiküler lifler içe­
ren bir gevşek bağ dokusudur (Şekil 5-48). Retiküler doku
hematopoetik ve lenfoid organlarda (kemik iliği, lenf clü-

Şekil 5-46. Tendondan alınmış düzenli tıkız bağ dokusu kesiti. A: Birbirine koşut, kalın ko-
lajen lifleri fibroblastlar arasındaki hücreler arası boşluğu doldurur. Düşük büyütme. B:
Genç bir hayvana ait tendon kesitinin daha yüksek büyütmesi. Belirgin Golgi bölgeleri ve
RNA’dan zengin koyu sitoplazması ile aktif fibroblastlar görülmektedir. PT boyası.
126 / BOLUM 5
Şekil 5-47. Düzenli tıkız bağ dokusunda yer alan bir fibro-
sitin elektron mikroskop fotoğrafı. Fibrositlerin az görünen
sitoplazması, kolajen lifleri arasına uzanan çok sayıda ince
uzantı şeklinde bölünmüş durumdadır. x25,000.
ğümcııkleri ve düğümleri ve dalak) özel bir ortam oluşturan
mimari iskeleti oluşturur. Retiküler hücreler bu İskelet bo­
yunca dağılır ve sitoplazma uzantılarıyla kısmen retiküler lif­
leri ve ara maddeyi örter. Bunun sonucunda ortaya çıkan
hücreyle döşeli trabekiil sistemi, içinde hücrelerin ve sıvıla­
rın kolayca hareket edebileceği süngersi bir yapı oluşturur.
Retiküler hücrelere ek olarak mononükleer fagositik sis­
tem hücreleri de trabekiiller boyunca stratejik biçimde dağı­
lır. Bu hücreler, maddelerin sinüs benzeri boşluklar içindeki
yavaş akışını izler ve fagositozla istilacıları ortadan kaldırır.
Şekil 5-48. Retiküler bağ dokusunda yalnızca birbirine tu­
tunmuş hücrelerin ve liflerin görünümü (serbest hücreler
gösterilmemiştir). Retiküler lifler, retiküler hücrelerin sitop-
lazması ile sarılmıştır; ancak lifler, hücre dışındadır ve hüc­
re zarı ile sitoplazmadan ayrılır. Sinüse benzer boşluklarda
hücreler ve organların doku sıvıları serbest bir biçimde do-
laşabilmektedir.
Ş e kil 5-49. Embriyonun
müköz dokusunda bulunan
fibroblastlar esas olarak
ara madde moleküllerinden
oluşan çok gevşek hücre
dışı matriks içinde yer alır.
H-E boyası. Orta büyütme.

Müköz doku esas olarak gölsek bağında bulu­
nur. Mü köz dokuda esasen hiyaluronik asitten olu­
şan bol miktarda şekilsiz ara madde bulunur (Şe­
kil 5-49). Az sayıda lif bulunan jöleye benzer bir
dokudur. Bu dokunun hücreleri esas olarak fibroblastlardır.
Müköz doku, göbek bağının W harton peltesi olarak anılan
esas bileşenidir. Bu doku, genç diş pulpasmda da bulunur.
KAYNAKLAR
Deyi Z, Adam M : Connective Tissue Research: Chemistry, Biology and Physiology.
Liss, 1981.
Gay S, Miller EJ: Collagen in the Physiology and Pathology o f Connective Tissue.
Gustav Fischer, 1978.
Grcca CP ec ai: Uitrastructural cytochemical characterization o f collagen-
associated proteoglycans in the endometrium o f mice. Anat Rec
2 0 0 0 :2 5 9 :4 1 3 .
Hay ED (editor): Cell Biology o f Extracellular Matrix, 2nd ed. Plenum, 1991.
Hogaboam C , Kunkel SL ec al: Novel role o f cransmembrane S C F for mast
cell activation and eotaxin production İn mast cell-fibroblast interaction.
J Immunol 1 9 9 8 :1 6 0 :6 1 6 6 .
Jamur M C , Grodzki A C G et al: Im m unom agnetic isolation o f rat bone
marrow derived and peritoneal mast cells. J Histochem Cytocltem
1997:45:1715.
BAG DOKUSU / 127
Junqueira LC U et al: Picrosirius staining plus polarization microscopy, a
specific method for collagen detection in tissue sections. Histochem J
1 9 7 9 :1 1 :4 4 7 .
Junqueira LC U , M ontes G S: Biology o f collagen proteoglycan interaction.
Arch Histol Jp n 1 9 8 3 :6 :5 8 9 .
Kefalides NA et al: Biochem istry and metabolism o f basement membranes.
Int Rev Cyrol 1 9 7 9 :1 :1 6 7 .
Krstfc RV: Illustrated Encyclopedia o f Human Histology. Springer-Verlag, 1984.
Mathews M B : Connective Tissue, Macromolecular Structure and Evolution.
Springer-Verlag, 1975.
Mercalafe D D et al: Mast cells. Physiol Rev 1 9 9 7 :7 7 :1 0 3 3 .
Montes G S et al: Collagen distribution in cissues. In: Ultrastructure o f the Con­
nective Tissue Matrix. Ruggicri A, M otta PM (editors). Martinus NijhofF,
1984.
Montes G S, Junqueira L C U : T h e use o f the picrosirius-polarization method
for the study o f biopathology o f collagen. Mem Inst Oswaldo Cruz.
1 9 9 1 :8 6 (suppl):I.
Prockop D J et al: T h e biosynthesis o f collagen and its disorders. N Engl J
Med 1 9 7 9 :3 0 1 :7 7 .
Sandberg LB et al: Elastin structure, biosynthesis, and relation to disease state.
N Engl J Med 1 9 8 1 :3 0 4 :5 6 6 .
Van Forth R (editor): Mononuclear Phagocytes: Functional Aspects. 2 vols. Mar­
tinus NijhofF, 1980.
Yamada K M , Miyam oto S: lntegrin transmembrane signaling and cytoskele-
tal control. Curr O pin Cell Biol 1 9 9 5 :1 4 3 :2 3 2 3 .
 Yağ Dokusu
Yağ dokusu yağ hücrelerinin (Latince, adeps, yağ) (adipo-
sit) sayıca üstün olduğu özel bir bağ dokusudur. Bu hücre­
ler tek başlarına veya küçük öbekler halinde bağ dokusu
içinde bulunabilir, çoğunluğu büyük kümeler halinde, bütün
vücuda yayılmış yağ dokusunu meydana getirir. Yağ doku­
su, bir anlamda vücuttaki organların en büyüklerinden biri­
sidir. Normal ağırlıktaki erkeklerde, yağ dokusu vücut ağır­
lığının %15-20'sini, normal ağırlıktaki kadınlarda da vücut
ağırlığının %20-25'ini temsil eder.
Yağ dokusu vücudun en büyük enerji (trigliseritler halin­
de) deposudur. Enerji depolayan (glikojen olarak) diğer or­
ganlar karaciğer ve kastır. Yemek yemek aralıklı bir etkinlik
olduğuna göre ve glikojen sağlanması da sınırlı olacağından,
yemekler arasındaki sürelerde yedekte, büyük bir kalori de­
posunun bulunması şarttır. Trigliseıitlerin glikojenden daha
düsiik yoğunlukta olmaları ve daha yüksek kalori değerleri­
ne sahip olmaları (trigliserit değerleri için 9.3 kcal/g karbon­
hidratlar için 4 1 kcal/g), yağ dokusuna çok hızlı ve verimli
olarak çalışan bir depo olmasını sağlar. Devamlı olarak çev­
rilir ve gerek sinirsel gerekse hormonsal uyarılara hassastır.
Deri altı yağ dokusu tabakaları vücut yüzeylerinin şekillen­
mesine yardım eder, oysa taban ve avuç içlerinde basta ol­
mak üzere, sarsıntı emici, yumuşak, koruyucu tabakalar ha­
linde yerleşmişlerdir. Yağ zayıf bir ısı iletkeni olduğu için,
vücudun ısı yalıtımına katkısı vardır. Yağ dokusu diğer do­
kular arasındaki boşlukları doldurur ve bazı organların yer­
lerinde kalmalarını sağlar. Kısa bir süre önce, yağ dokusu­
nun uzaktaki organları etkileyen, kanla taşındığı tahmin edi­
len çeşitli tip molekülleri salgıladığı görülmüştür. Bilinen
farklı yerleşim, yapı, renk ve patolojik nitelik gösteren, iki
tip yağ dokusu vardır. Sarı yağ dokusu (yaygın veya üni-
loküler yağ doku) (tek boşluğu olan hücrelerden yapılı
yağ dokusu), tamamen geliştiklerinde, siloplazmalarının or­
tasında, büyük, sarı bir yağ damlası içeren hücrelerden ya­
pılmıştır. Kahverengi yağ dokusu (veya multiloküler yağ
doku) çok sayıda yağ damlası ve bol miktarda kahverengi
mitokondri içeren hücrelerden yapılmıştır. Her iki tip yağ
dokusu da zengin kan dolaşımına sahiptir.
SARİ YAĞ DOKUSU
Sarı yağ dokusunun rengi, genellikle hücrelerin yağ damla­
cıklarında çözünen karotenoidlerin varlığına bağlı olarak,
beyazdan koyu sarıya kadar değişebilir. Yetişkinlerde görü­
len yağ dokusunun hemen hemen hepsi bu türdendir. İn­
sanda gözkapaklarının, penisin, skrolumun ve kulak meme­
si hariç kulak kepçesinin dışında vücudun her yerinde bu­
lunur. Yaş ve cinsiyet yağ dokusunun dağılımını ve yoğun­
129
6
luğunu belirleyicidir.
Yeni doğan bebek vücudundaki sarı yağ dokusu aynı
kalınlıktadır. Bebek geliştikçe, bu yağ dokusu vücudun bazı
bölgelerinde kaybolmaya ve diğer bölgelerinde de artmama
eğilimi göstermeye başlar. Cinsiyet hormonları ve adreno-
kortikal hormonlar vücuttaki yağ dağılımını kısmen ayarla­
yarak erkek ve dişi vücut hatlarının oluşmasından büyük öl­
çüde sorumludurlar.
Üniloküler yağ hücreleri tek baslarına iken küre şeklin­
dedir ancak, yağ dokusu içinde sıkı sıkıya bir araya gelmiş
çok yüzlü halde görülürler. Her hücrenin çapı 50-150 pırı
arasındadır. Alışılmış histolojik uygulamalarda kullanılan
alkol ve tolüen lipit damlacıklarını ortadan kaldırır. Bu tür
hazırlanan kesitlerde yağ hücreleri ince siloplazmadan olu­
şan bir yüzüğün lipit damlacığı eritildikten sonra geride ka­
lan boşluğunu sarmış gibi görülürler. Bu nedenle hücrele­
rin çekirdekleri yassı ve merkez dışındadır (Sekil 6-1 ). De­
polanmış trigliseritler (nötral yağlar) ortadan kaldırıldıktan
sonra geride kalan sitoplazma kopup çökebilir. Bu olay
yağ dokusunun gerçek yapısını bozar.
Sitoplazmanın en kalın kısmı nüveyi sarar ayrıca Golgi
kompleksini, mitokondrileri, az gelişmiş graniillü endoplaz-
ma retikulum sisternalarını ve serbest poliribozomları içerir.
Lipit damlacığını saran sitoplazıuada düz endoplazma reti­
kulum sisternaları ve çok sayıda pinositotik vezikiil vardır,
i ler yağ hücresinde ışık mikroskobu ile görülen bir büyük
lipit damlacığına İlave olarak çok küçük lipit damlacıkları-
tıında varlığı elektron mikroskobu çalışmaları ile ortaya kon­
muştur. Küçük lipit damlacıklarının etrafında zar yoktur fa­
kat, bolca vimentin ara filamanlar ile çevrelenmişlerdir. Her
yağ hücresinin etrafında bazal lamina vardır.
Sarı yağ dokusu zengin kan yatağı ve sinirleri içeren bir
bağ dokusu ile tam olmayan bölülümlere ayrılmıştır. Her yağ
hücresi ağ yapmış ince retikiiler lifler tarafından desteklen­
miştir ve birbirlerine bağlanmıştır.
Kesitlerde kan damarları her zaman belirgin olmamasına
rağmen, yağ dokusu bolca damarlanmıştır. Eğer yağ hücre­
lerinin sitoplazmaları dikkate alınacak olursa, yağ dokusun­
da kan hacminin siloplazmaya olan oranı çizgili kasınkinden
fazladır.
Lipitlerin Depolanması ve Serbestleşmesi
Sarı yağ dokusu organizma için büyük bir enerji deposudur.
Yağ hücrelerinde depolanan başlıca lipit trigliseritler, yani
yağ asitlerinin ve gliserolün esterleridir. Bu hücrelerin depo­
ladıkları yağ asitlerinin kaynağı besinle alınan yağların “silo-
130 / BÖLÜM 6
Şekil 6-1. Bir genç memelinin sarı yağ dokusunun mikros­
kop fotoğrafı. Oklar yağ hücrelerinin hücre zarına sıkıştırıl­
mış nüvelerini gösteriyor. Çoğu hücre sitoplazmasında tek
bir yağ damlacığı olmasına karşın bazı hücrelerde (yıldız
işareti) farklılaşmanın henüz tamamlanmamış olduğunu
gösteren küçük yağ damlacıklarına dikkat edin. Pararoza-
nilin—toluidin mavi (PT) boyası. Orta Büyütme.
mikron” trigliseritler halinde yağ hücrelerine taşınması, kara­
ciğerde sentezlenip çok düşük yoğunluktaki lipoprotein-
ler(ÇDYL) olarak yağ dokusuna getirilmeleri ve yağ hücre­
leri içinde glikozdan serbest yağ asitleri ve gliserol sentezi­
nin yapılması ile gerçekleştirilir.
Şİlomikronlar (Yunanca, chylos, özsu, + m icros, kü­
çük) bağırsak epitel hücrelerinde yapılan çapları 3 pm kadar
olabilen ve kan ile mezenterik lenf sıvılarında taşınan parça­
cıklardır. Merkezlerinde trigliseritlerden ve az miktarda ko­
lesterol eslerlerinden oluşmuş bir öz, etrafında dengeleyici
tek tabakalı apolipoproteinler, kolesterol ve fosfolipitlerden
ibarettir. ÇDYL yüzey tabakalarındaki lipit şilomikronlarınki-
ne göre daha fazladır çünkü, bunlar daha küçüktürler, yü­
zeylerinde farklı apolipoproteiler vardır ve trigliseritlere na­
zaran daha fazla kolesterol esterleri vardır. Şaylomikronlar
ve ÇDYL yağ dokusu hücrelerince yapılan lipoprotein lipaz
enzimi ile yağ dokusunun kapilerlerinin iç yüzeylerinde hid­
rolize olurlar. Serbest yağ asitleri henüz anlaşılmamış bir yol­
la yağ hücrelerine girer. Bu işle gerek aktif taşımacılık gerek­
se serbest diluzyon ilgilidir. Belki de yağ hücrelerinin yüzey­
lerinde görülen çok sayıdaki pinositoz veziküllerinin bu işle
hiç ilgileri yoktur. Yağ asitleri endotelden yağ hücrelerine
doğru aşağıda sıralanan tabakaları geçerler: (1) Kapiler en-
dotel hücresi (2) Kapiler bazal kurunası (3) Bağ dokusu te­
mel maddesi (bağ dokusu matrisi) (4) Yağ hücresinin bazal
laminası ve (5) Yağ hücresinin zarı. Yağ asitlerinin sitoplaz-
mayı aşarak lipit damlacığı içine geçişleri net olarak anlaşıl­
mamıştır fakat bazı özel taşıyıcı proteinler aracılığıyla olabi­
lir (Şekil 6-2). Yağ asitleri yağ hücresi içinde glikoz metabo­
lizmasının bir ara ürünü olan gliserol fosfat ile birleşerek
trigliseriı moleküllerini meydana getirirler. Bunlar sonradan
trigliserit damlacığı içine yığılırlar. Mitokondriler ve düz en-
doplazma retikulumu lipit alımı ve depolanması sırasında
aktif olan hücre organelleridir.
Yağ hücreleri insülinin hızlandırdığı bir süreçle glikoz­
dan yağ asitlerinin sentezini yapabilirler. İnsülin ayrıca gli­
kozun yağ hücreleri içine alınışını ve lipoprotein lipaz sen­
tezini de hızlandırır.
Depolanmış lipitler vücut sıvıları ve nörolojik mekaniz­
malar ile dolaşıma yeniden katılırlar. Sonuçta yağ asitleri ve
gliserol kan içine serbest halde bırakılır. Doku norepinefrin
ile uyarıldığında horm ona duyarlı lipaz adındaki bir en­
zim adenilat siklaz ile harekete geçirilir. Norepinefrin yağ
dokusunda mevcut olan postganglionik sempatik sinir son­
larından serbest bırakılır. Harekete geçen enzim genellikle
lipit damlacığı yüzeyinde bulunan trigliserit moleküllerini
parçalar. Suda eriyemeyen yağ asitleri diğer dokulara serum
albümini eşliğinde taşınır, oysa suda çözünebilen gliserol
serbest kalır ve karaciğer tarafından tutulur.
Yağ dokusu metabolizmasının çeşitli dönemlerinde bü­
yüme hormonu, glikokortikoidler, prolaktin, kortikotropin,
insülin ve tiroit hormonlarının da etkin rol oynar.
Yağ dokusu salgı yapan bir organ gibi de çalışır. Kan ile
taşınan veya yağ dokusu hücrelernin etrafındaki kapilerlerin
endoteline bağlı durumdaki (örneğin, lipoprotein lipaz) bir­
kaç molekülün sentezini yapar. Yağ dokusu hücrelerinin
yaptığı maddeler arasında 164 amino asitten oluşan leptin
en çok araştırılmış olanıdır. Beyin ve diğer dokulardaki bazı
hücrelerin leptin için reseptörleri vardır. Bu molekülün vü­
cuttaki yağ dokusu ölçüsü ve beslenmenin ayarlanmasında
katkısı vardır. Genellikle hipotalamusu etkileyerek iştahı
azaltır ve enerji tüketimini çoğaltır.
Otonom sinir sisteminin sempatik bölümü gerek sarı ge­
rekse kahverengi yağ dokusuna yoğun olarak dağılmıştır.
Sarı yağ dokusundaki sinir sonlanmaları sadece kan damar­
larının duvarlarında bulunur, yağ hücrelerine kadar ulaşmaz­
lar. Sinirsel uyarı taşıyıcı norepinefrinin serbest bırakılması
yukarıda açıklanan hormona duyarlı lipazı harekete geçirir.
Bu sinir sonlanmaları yağların serbestleştirilmesinde önemli
rol oynar.
Lipitler organizmanın gereksinimlerini karşılayabilmek
için vücudun her yerinden aynı miktarlarda orantılı olarak
harekat ettirilmezler. İlk olarak deri altındaki, mezenterler-
deki ve periton arkasındaki yığılımlar çözülür, eller, ayaklar
ve göz çukurunun arkasındaki yumuşak koruyucu tabakalar
uzun süren açlıklara dayanır. Bu tür uzun süreli açlıklarda
sarı yağ dokusu neredeyse tüm yağını kaybeder ve içlerin­
de çok azalmış lipit damlacıkları olan çok yüzlü veya mekik
şeklindeki hücrelerden ibaret hale gelir.
 YAG DOKUSU / 131

Yağ hücresi Kapiler

Norepinefrin -----------
içeren sinir sonlanması /
Serbest yağ asitlerini
taşıyan aibümin
Albümin

Gliserol

Hormona duyarlı
lipaz Çekirdek
Gliserol fosfat

Trigliserit damlacığı Lipoprotein lipaz

(depolama)

Trigliserit Serbest yağ asitleri

Ş ekil 6-2. Yağ hücrelerinin yağ depolama ve salgılama yöntemi. Trigliseritier ince bağırsaklardan ve kara­
ciğerden şilomikronlar ve çok düşük yoğunluktaki lipoproteinlerle (ÇDYL) kan içinde taşınırlar. Bu lipopro-
teinler yağ dokusu kapilerleri içinde lipoprotein lipaz ile kısmen parçalanarak serbest yağ asitleri ve gliserol
olarak serbest hale gelirler. Serbest yağ asitleri kapilerlerden yağ hücresinin içine yayılır, burada yeniden
esterlenip gliserol fosfatı oluşturarak trigliseri meydana getirir. Sonuçta ortaya çıkan trigliseritier gereksini-
iinceye kadar damlacığın içinde depolanırlar. Sinir sonlanmalarındaki norepinefrin AMP (cAMP) döngü sis­
temini uyararak hormona duyarlı lipazı harekete geçirir. Hormona hassas lipaz depolanmış trigliseritleri hid­
rolize ederek serbest yağ asitleri ve gliserolü meydana getirir. Bu maddeler kan kapilerlerine yayılarak, bu­
rada albuminin suyu sevmeyen bölümüne bağlanarak enerji kaynağı olarak kullanılmak üzere vücudun di­
ğer bölgelerine taşınır.

KLİNİK BİLGİ nemde sayıca artması İleride kişiyi hiperplastik obositeye

Yetişkinlerde Görülen aşırı şişmanlık (obesite) sa­
rı yağ dokusu hücrelerine aşırı yağ yığılması so­
nucu çok büyük hale gelmelerinden kaynaklana­
bilir (hipertrofik obesite). Yağ hücre sayılarının
çoğalması hiperplastik obesiteye sebep olur.
Sarı (Üniloküler) Yağ Dokusunun Histogenezi
Yağ dokusu hücreleri mezenkimden kaynaklanan lipob-
lasclardan gelişir. Bu hücreler fibroblascları andırırlar ama si-
toplazmalarında yağ depolayabilirler. Başlangıçta lipit dam­
lacıkları birbirlerinden ayrıdır, ancak kısa bir süre sonra bir­
leşirler ve sarı yağ dokusu hücreleri için tipik olan tek bü­
yük damlacığı meydana getirir. (Şekil 6-3).
İnsan, gebelik sürecinin 30. haftasında yağ depolamaya
başlar ve yağ depoları ile birlikte doğan az sayıda memeli­
den birisidir. Doğumdan sonra, genellikle farklılaşmamış
mezenkim hücrelerinin bulunduğu küçük damarların etra­
fında yeni yağ hücrelerinin gelişimi sıkça görülür.
Gebelik sonrası sınırlı bir süre için beslenme ve diğer et­
kenler yağ hücrelerinin sayıca artışına neden olabilir ancak,
bu süreç sonunda hücre sayısında bir artış görülmez. Bu
hücreler sadece gereğinden fazla kalorili beslenilirse (obur­
luk) lipit yığılanlarını artırırlar. Yağ hücrelerinin erken dö­
yatkın kılabilir.
KAHVERENGİ (MÜLTİLOKÜLER)
YAĞ DOKUSU
Mültiloküler yağ dokusuna çok sayıda kan kapilerleri ve
renkli sitokromları olan bolca mitokondri içermesi nedeniy­
le kahverengi yağ dokusu da denir. Kahverengi yağ doku­
su vücudun her yerinde bulunan sarı yağ dokusuna oranla
daha sınırlı dağılım gösterir (kış uykusuna yatan hayvanlar­
da daha çok bulunduğundan bir zamanlar "kış uykusuna
yatıran bez” olarak da adlandırılmaktaydı).
Sıçanlarda ve diğer birkaç memelide genellikle omuz et­
rafında bulunur. İnsan embriyosunda ve yeni doğan bebek­
lerde birkaç yerde rastlanan bu doku doğum sonrasında bu
bölgelerde kalır (Şekil 6-ri). İnsanlarda çoğunlukla doğum
sonrasındaki ilk aylarda ısı oluşturarak yeni doğan bebeği
soğuğa karşı koruduğu için önem kazanır. Yetişkin çağa
doğru büyük bölümü giderek azalır.
Sarı yağ dokusu hücrelerine oranla, kahverengi yağ do­
kusunun hücreleri çok kenarlı ve küçüktür. Sitoplazmalarm-
da çok miktarda ve çeşitli boyutlarda lipit damlacığı (Şekil
6 -5 ve 6 -6 ), yuvarlak, merkezde yerleşmiş çekirdek ve bol­
ca uzun kristali mitokondri vardır.
Kahverengi yağ dokusu, kan kapilerlerinin eşlik ettiği
hücrelerinin büyük ölçüde epiteli andıracak tarzda sıkıca bir
132 / BOLUM 6
Şekil 6-3. Yağ hücrelerinin gelişimi. Farklılaşmamış me-
zenkim hücreleri yağ depolayan lipoblastlara dönüşerek
gelişmiş yağ dokusu hücrelerini açığa çıkarır. Vücut tara­
fından çok miktarda lipit seferber edildiğinde, yetişkin yağ
hücreleri lipoblast haline geri dönerler. Farklılaşmamış me-
zenkim hücreleri fibroblastların da dahil olduğu çeşitli hüc­
releri oluşturur. Burada gösterilen yetişkin yağ hücresi gös­
terilen diğer hücrelere nazaran daha büyüktür.
Şekil 6-4. Yağ dokusu dağılımı. Yeni doğan insanda kah­
verengi yağ dokusu vücut ağırlığının % 2-5’ini kapsar ve
görülen bölgelere dağılmıştır. Siyah bölgeler kahverengi
yağ dokusunun tek başına; gölgeli bölgeler sarı yağ doku­
su ile karışık olarak yerleştiği bölgeleri göstermektedir. (İzin
alınarak, kısmen değiştirilerek yeniden çizim. Merklin RJ: Growth
and distribution of human fetal brown fat. Anat Rec 1974;178:637.)
araya gelerek kitleler oluşturduğu bir endokrin bez gibidir.
Bu yağ dokusu sarı yağ dokusuna göre bağ dokusu ile da­
ha belirgin bölmelere ayrılmıştır. Sempatik sinir sistemi bu
dokunun hücrelerini sarmıştır.
Kahverengi Yağ Dokusu Hücrelerinin Görevi
Kahverengi yağ dokusu hücrelerinin ana görevi
ısı meydana getirmektir. Bu dokunun fizyolojisi
en İyi kış uykusuna yatan hayvanlarda anlaşılmış­
tır.
Soğuk ortamla karşı karşıya kalan kış uykusundan çık­
mak üzere olan hayvanlarda veya yeni doğan memelilerde
(insan dahil) norepinefrin sinir uyarıları ile dokunun içine
salıverilir. Bu sinirsel uyarı taşıyıcı, hücredeki hormona du­
yarlı lipazı harekete geçirerek trigliseritlerin yağ asitlerine ve
gliserole hidrolize olmalarını sağlar. Serbest kalan yağ asitle­
ri metabolize olurken oksijen tüketimi de artarak kahveren­
gi yağ dokusunun sıcaklığını yükseltir böylece doku içinden
geçen kan ısınmaya başlar. Isı üretimi artar çünkü, bu doku­
nun hücrelerindeki mitokondriyumların iç zarlarında ter-
mojenin adı verilen zarı geçen bir protein vardır. Termoje-
nin, mitokondri zarları arasına önceden taşınmış protonların
ATP sentetaz sisteminden geçmeksizin geri akışlarını sağlar.
Bu sebeple, proton akışından doğan enerji ATP sentezi İçin
kullanılmaz ama ısı olarak harcanır. Isıtılmış kan dolaşarak
vücudu ısıtır ve yağ dokusunda metabolize olmamış yağ
asitlerini taşır. Diğer organlar bu yağ asitlerini kullanırlar.
Kahverengi Yağ Dokusunun Histogenezi
Kahverengi yağ dokusu sarı yağ dokusundan farklı olarak
gelişir. Bu dokuyu oluşturan mezenkimal hücreleri yağı de-
 YAG DOKUSU / 133

Şekil 6-6. Kahverengi yağ dokusu. Merkezde yerleşik çe­

kirdeğe, yağ damlacıklarına ve çok sayıda mitokondriye
dikkat edin. Alt sağda bir sempatik sinir sonlanması göste­
rilmiştir.

KAYNAKLAR
Angel A et al (editors): The Adipocyte and Obesity: Cellular and Molecular
Mechanisms. Raven Press, 1983.
Forbes G B : T h e companionship o f lean and fat. Basic Life Sci 1 9 9 3 :6 0 :1 .
Matarese G : Leptin and the immune system: how nutritional status influences
the im m une response. Eur Cytokine Nenv 2 0 0 0 ;1 1 :7 .
Matson CA et al: Leptin and regulation o f body adiposity. Diabetes Rev
1 9 9 9 :4 :4 8 8 .
Napolitano L: T h e differentiation o f white adipose cells: an electron m icro­
scope study. J Cell Biol 1 9 6 3 :8 :6 6 3 .
Nedergaard J , Lindberg O : T h e brown fat cell. Int Rev Cytol 1 9 8 2 :4 :3 1 0 .
Schubring C et al: Leptin, the ob gene product, in female health and disease.
Eur J O bstet Gynecol Reprod Biol 2 0 0 0 ;8 8 :1 2 1 .

Şekil 6-5. Tipik özelliklere sahip merkezi yuvarlak çekir­

dekleri ve yağ damlacıkları ile kahverengi yağ dokusunun
mikroskobik fotoğrafı (alt kısım). Karşılaştırma için fotoğra­
fın üst bölümünde sarı yağ dokusu gösterilmektedir. PT bo­
yası. Orta büyütme.

polamadan önce epiteli andırırlar (endokrin bez gibi). G ö­

rünüşe bakılırsa, doğum sonrasında kahverengi yağ dokusu
gelinmemekte ve herhangi bir yağ dokusu diğerine değiş-
memektedir.

Yağ Dokusu Tümörleri

i KLİNİK BİLGİ

Sarı yağ dokusu hücreleri çok sık rastlanan selim

bir tümör olan lipomları meydana getirebilir. Yağ
hücresi kaynaklı kanserler (liposarkomlar) insan­
da nadir olarak görülür.
 Kıkırdak 7

Kıkırdak, glikozaminoglikanlar ve proteoglikanlar Perikondriyum, kıkırdağın büyük bir bölümünü saran,

ile zenginleştirilmiş kolajen ve elastik lifler ile bir­ kıkırdak ile kıkırdağın desteklediği doku arasında ara yüz
birlerini etkileyen makromoleküllerle özellik kaza­ meydana getiren yoğun bağ dokusu tabakasıdır (Şekil 7 -2
nır. Bölgesel biyomekanik gereksinimler doğrultu­ ve 7—4). Perikondriyum damarsız kıkırdağa damar desteği
sunda oluşan farklı matriks elemanları 3 çeşit kıkırdağın or­ sağlar ve ayrıca sinirler ve lenf damarlarını da barındırır. Ha­
taya çıkmasına sebep olur. reketli eklemlerin eklem yüzeylerini saran eklem kıkırdağın-
Kıkırdak, hücreler etrafında oluşan matriksinin sağlamlı­
ğı ile işlevsel gerilimleri kalıcı biçim bozuklukları oluşmak­
sızın göğüsleyen, bağ dokusunun özel bir şeklidir. Kıkırda­
ğın bir diğer görevi de yumuşak dokuyu desteklemektir. Kı­
kırdağın düzgün yüzeyli, dirençli ve esnek oluşu, eklemler­
de oluşan darbeleri emer ve kaygan yüzeyleri ile kemik ha­
reketlerini kolaylaştırır. Kıkırdak ayrıca, gerek doğum önce­
si gerekse doğum sonrası uzun kemiklerin gelişmeleri ve
büyümelerini koşullar.
Kıkırdak kondrosit (Yunanca cbonclros, kıkırdak, +
kytos, hücre) adı verilen hücrelerden ve hücreler dışında­
ki lifler ile temel maddeden yapılmış kapsamlı bir matriks-
ten meydana gelir. Kondrositler matriksi sentezler ve salgı­
larlar ve matriks içindeki lakuna adı verilen çukurcuklarda
yerleşirler. Kolajen, hiyaluronik asil, proteoglikanlar ve az
miktarda birkaç gükoprotein kıkırdak türlerinin matrikslerin-
de bulunan belli başlı makromoleküllerdir. Büyük çapta es­
nekliği ile tanınan elastik kıkırdak matriksinde, önemli mik­
tarda elastin proteini vardır.
Kolajen ve elastin esnek olduğundan, kıkırdağın sağlam,
peltemsi kıvamı kolajen lifler ile glikozaminoglikan yan zin­
cirleri arasındaki elektrostatik bağlara dayanır. Ayrıca bu
bağlanma, suyun merkezdeki proteoglikan proteinlerinden
uzanan eksi yüklü glikozaminoglikan zincirlerine tutunması
ile de (çözücü su) ilgilidir.
Çeşitli işlevsel gereksinimler ile, her biri değişik matriks
içeriğine sahip, 3 tür kıkırdak gelişmiştir. En yaygın tür olan
hiyalin kıkırdağın, matriksine hakim kolajen, tip II kola-
jendir (Şekil 7-1). Daha esnek ve bükiilgen elastik kıkır­
dak matriksinde tip D kolajene ek olarak bol miktarda
elastik lif vardır. Yoğun kaba tip I kolajen lif ağına sahip
matriksi ile tanınan fibröz kıkırdak, kuvvet etkisindeki vü­
cut bölgelerinde bulunur.
Her 3 türde de, kıkırdak kan damarı içermez ve komşu
bağ dokusunun (perikonclriyum) kapilerlerinden veya ek­
lem boşluğundaki sinoviyal sıvıdan difüzyonla beslenir. Ba­
zı durumlarda kan damarları diğer dokuları beslemek için Şekil 7-1. Hiyalin kıkırdağın mikroskop fotoğrafı. Önce pa-
kıkırdağın içinden geçerler, fakat bu damarlar kıkırdağı bes­ painle matriks sindirilerek, kümeler oluşturan tip II kolajen
lemezler. Damarsız dokuların hücrelerinde olduğu gibi, lifçiklerin çeşitli yerleşim şekilleri daha iyi görüntülenmiştir.
kondrositler düşük metabolik işlev gösterirler. Kıkırdakta Bu kümeler siyah bölgeler olarak ortaya çıkar. Pikrosirius
lenfatik damarlar ve sinirler yoktur. boyası - polarize ışık. Orta büyütme.

135
136 / BOLUM 7
da perikondriyum yoktur. Burada oksijen ve Besin maddele­
ri d ifüzyon la sinoviyal sıvıdan sağlanır.
HİYALİN KIKIRDAK
Hiyalin kıkırdak (Şekil 7 -2 ) en yaygın olan ve 3 tür kıkırdak
arasında en iyi incelenmiş olanıdır. Taze hiyalin kıkırdak yarı
saydam mavimsi-beyaz renktedir. Embriyoda zamanla yerini
kemik alıncaya kadar geçici iskelet olarak görev yapar.
Yetişkin memelilerde hiyalin kıkırdak; hareketli eklemle­
rin eklem yüzeylerinde, büyük solunum yollarının duvarla­
rında (burun, gırtlak, soluk borusu, bronşlar), kaburgaların
sternuma eklem yaptıkları ventral uçlarında ve uzun kemik
boylarının uzamasından sorumlu epifiz plakalarında yer
alır (8. bölüme bakın).
Matriks
Hiyalin kıkırdağın kuru ağırlığının %-ı()’ı proteoglikan ve ya­
pısal glikoprotein içeren, su ile karışık pelte içine gömülü
Şekil 7-2. Hiyalin kıkırdağın mikroskop fotoğrafı. Kıkırdak
hücreleri matriks çukurcuklarında yer alır ve pek çoğu izo-
gen gruplar içinde görülür. Şeklin üst ve alt kısımları pem­
beye boyanmış olarak perikondriyumu göstermektedir. Pe-
rikondriyumdan içerilere doğru hücrelerin giderek farklılaş­
tığı dikkati çekmektedir. H&E boyası. Küçük büyütme.
Şekil 7.3. Kıkırdak matriksindeki kolajen moleküllerinin ku­
ruluşunu gösteren şema. Bağlantı proteinleri, çizgi gibi
olan hiyoluronik asit moleküllerini proteoglikanın merkezin­
deki proteine kovalen olmayan biçimde bağlar. Proteogli-
kanın kondriotin sülfattan oluşan yan zincirleri kolajen lif-
çiklerini elektrostatik olarak bağlayarak çapraz bağlantılı
matriksi meydana getirir. Oval halka, büyütülmüş resim bö­
lümünü gösteriyor.
kolajenden meydana gelmiştir. Alışılagelmiş histolojik prepa-
ratlarda, kolajen iki nedenden ötürü görülemez: I- Kolajen
lil'çikleri ışık mikroskobu ile görülemeyecek kadar küçüktür,
2- l.ilçiklerin ışığı kırına ölçüleri, içinde gömülü oldukları te­
mel maddenin ışığı kırma ölçüleri ile hemen hemen aynıdır.
Hiyalin kıkırdak öncelikle tip II kolajen içerir (Sekil 7-1).
Bununla birlikte çoğu kez az miktarda IX, X, XI ve diğer ko­
lajen tiplerine de rastlanır.
Kıkırdak proteoglikankırı merkezdeki proteinlere kova­
len olarak bağlanmış kondroitin -i-siilfat, kondroitin 6-süIfat
ve keratan sülfat içerir. Proleoglikanların 200 kadarı hiyalu-
ronik asitin uzun moleküllerine kovalen olmaksızın bağlanır
ve kolajen liflerle etkileşen proteoglikan kümelerini mey­
dana getirir. Bu kümelerin uzunluğu ı pm kadar olabilir.
Broteoglikanlar yapısal olarak sise temizliğinde kullanılan
fırçaları andırırlar.
Negatif yüklü glikozaminoglikanlara bağlanmış çok'm ik­
tardaki çözücü su, darbeleri emici veya biyomekanik bir yay
gibi davranır. Bunun özellikle eklem kıkırdağında eok bü­
yük işlevsel önemi vardır.
Tip II kolajen ve proteoglikuna ek olarak, kıkırdak matrik-
sinin önemli bir kısmı olan kondronektin, özellikle glikoza­
minoglikanlara ve tip II kolajen liflerine bağlanır. Kondrositle-
ri kıkırdak matriksine bağlayan bu molekül, yapısal birglikop-
roteindir. Her kondrositin etrafını saran kıkırdak matriksi gli-
koaminoglikanlardan zengin ve kolajenden yoksuldur. Teri-
toryal matriks (kapsül matriksi) adı verilen bu çeper kuşağı,
matriksin diğer bölgelerinden farklı boyanır.
Perikondriyum
Eklem kıkırdakları dışında tüm hiyalin kıkırdaklar perikond­
riyum adı verilen tıkız bağ dokusu tabakası ile kuşatılmıştır.
Perikondriyum kıkırdağın büyüyebilmesi ve bakımı için ge­
reklidir. Kolajen tip I liflerinden zengindir ve pek çok l'ibrob-
 KIKIRDAK / 137

Perikondriyumdaki
fibroblast

Perikondriyum

Kondroblast

Kıkırdak

Şekil 7-4. Perikondriyum ve hiyalin kıkırdak ara­ İnterteritoryal

sındaki geçişin şeması. Perikondriyumun hücre­ matriks
leri kondrosit haline gelirken, düzensiz yüzeyleri
ile yuvarlak şekil kazanır. Kıkırdak matriksi (inter-
teritoryal alan), kıkırdak hücrelerinin dış sınır çiz­
gisi etrafında kalan matriksin haricinde, pek çok Kondrosit
ince kolajen lifçiği içerir. Kondrositlerin sınır çiz­
gisi etrafında kalan matrikslerinin büyük bölümü­
Teritoryal
nü glikozaminoglikanlar oluşturur. Bu bölgeye te-
matriks
ritoryal alan veya kapsül matriksi denir.

last içerir. Perikondriyumun iç tabakasındaki hücreler lib-
roblastları andırsa da bunlar kondroblastlardır ve kolayca
farklılaşarak kondrosit olurlar.
Kondrositler
Hiyalin kıkırdağın çevresindeki gene kıkırdak hücreleri oval
biçimdedir ve uzun eksenleri yüzeye koşut olarak yerleşmiş­
tir. İçerilere doğru yuvarlak hale gelirler ve bölünerek sayı­
sı <S'e kadar çıkabilen izogen gruplar denen (Yunanca, isos,
eşit, ± fjcııos, aile) hücre gruplarını meydana getirirler.
Alışılagelmiş histolojik uygulamalar sırasında kıkırdak
hücreleri ve matriks su kaybeder, kondrositler düzensiz ha­
le gelir ve kapsülden ayrılarak, merkeze doğru büzülürler.
Canlı dokuda ve uygun hazırlanmış parçalarda kondrositler
lakünaların içini tamamen doldururlar (Şekil 7-5 ).
Kondrositler kolajen ve diğer matriks moleküllerini sen­
tezler.

Şekil 7-5. Genç bir hayvanın

fibröz kıkırdağının elektron
mikroskop fotoğrafı. Lakünala-
rı içinde 3 kıkırdak hücresi gö­
rülmektedir. Granüllü endop-
lazma retikulumunun çokluğu­
na dikkat edin. Kondrositler kı­
kırdak matriksini sentezler.
Farklı konumlarla kesilmiş in­
ce kolajen lifler, kondrositler
etrafında dikkati çekmektedir
x3750.
138 / BÖLÜM 7
Kapilerlerin bulunmaması nedeniyle kıkırdak hücreleri
düşük oksijen basıncında solurlar. Hiyalin kıkırdak hücreleri
son iiriin olan laktik asiti meydana getirebilmek için glikozu
daha çok oksijensiz glikoliz yoluyla metabolize ederler. Kan­
daki besin maddeleri daha derinlerde yer alan kıkırdak hüc­
relerine gidebilmek için perikondriyumıı geçer. Kıkırdağa
suda çözünmüş maddelerin taşınma şekli, aralıklarla kıkırda­
ğın sıkıştırılmasından sonra serbest bırakılması sonucu orta­
ya çıkan pompalama işlemleri ile oluşan difüzyonclur. Bu ne­
denle, kıkırdağın ulaşabileceği en fazla kalınlık sınırlı kalır.
Kondrosillerin işlevi hormon dengesinin tam olmasına
bağlıdır. Büyüme hormonu, tiroksin ve testosteron, sülfath
glikozaminoglikanların sentezini hızlandırır ve kortizon, hid-
rokortizon ve östracliol yavaşlatır. Kıkırdak büyümesi daha
çok hipofizin büyüme hormonu olan som atotropin’e bağ­
lıdır. Bu hormon doğrudan doğruya kıkırdak hücrelerini et­
kilemez, ancak karaciğerde somatomedin C nin sentezini
başlatır. Somatomedin C de kıkırdak hücrelerini etkileyerek
büyümelerini uyarır.
k l in ik b il g i
Kıkırdak hücreleri selim (kondrom ) veya habis
(kondrosarkom ) tümörlerini oluşturabilir.
Histogenez
Kıkırdak mezenkimden meydana gelir. (Şekil 7-6). Gözlem­
lenen ilk değişiklikler, mezenkim hücrelerinin uzantılarını
Şekil 7-6. Hiyalin kıkırdağın histogenezi. A: Her tür kıkırdak için başlangıç dokusu mezenkimdir. B: Me­
zenkim hücrelerinin bölünerek çoğalmaları hücrelerden zengin bir doku oluşturur. C: Çok miktarda matriks
oluşumuyla kondroblastlar birbirlerinden uzaklaşır. D: Kıkırdak hücrelerinin bölünmesi ile birlikte izogen
gruplar meydana gelir. Her birinin etrafı teritoryal matriks (kapsülün matriksi) yoğunlaşması ile kuşatılır.
geri çekerek yuvarlak hale gelmeleri ve hızla çoğalarak
kondroblastlardan oluşan mezenkim yoğunlaşmalarını oluş­
turmalarıdır. Mezenkim hücrelerinden farklılaşarak artık
kondroblast denen bu hücrelerin bazofilik sitoplazmaları
ribozomlardan zengindir. Matriksin sentezlenip yığılısı kond-
roblastları birbirlerinden uzaklaştırır. Gelişim sürecinde kı­
kırdak farklılaşması merkezden çevreye doğru olduğu için,
merkezdeki hücreler kondrosit niteliğine sahipken, çevrede­
kiler tipik kondroblasttır. Yüzeydeki mezenkim de peri-
Icondriyuma dönüştir.
Büyüme
Kıkırdak büyümesi mevcut kondrositlerin bölünerek çoğal­
maları (intertisyel büyüme) ve perikondriyumdaki hücre­
lerin farklılaşmasıyla (apozisyonel büyüme) 2 şeklide
olur. Apozisyonel büyümeye göre intertisyel büyümenin
rolü daha azdır. İntertisyel büyüme sadece kıkırdak oluşu­
munun erken dönemlerinde matriksi içeriden genişleterek
doku kitlesini artırır. İntertisyel büyüme uzun kemiklerin
epifiz plakalarında ve eklem kıkırdağında da görülür. İnter-
tisyel büyüme, uzun kemiklerin boylarının uzaması için
epifiz plakalarında ve kıkırdaktan oluşan kemik modelin
yapılabilmesi için de endokondral kemikleşmede önemli
rol üstlenir. Perikondriyum olmadığı için eklem kıkırdağı­
nın eklem yüzeyine yakın yerlerinde zamanla yıpranan
hücreler ve matriksin yenilenebilmesi apozisyonla gerçek­
leşmez, yenilenme elbet içten sağlanmalıdır. Vücudun baş­
ka yerlerindeki kıkırdak, çapraz bağlantılar yapan matıiks
molekülleri ile giderek sertleşir, burada İntertisyel büyüme­
den daha az söz edilir. Bu durumda kıkırdak sadece apo­
zisyonla çevresel olarak büyür. Perikondriyumdaki kond-
 KIKIRDAK / 139

roblastlar çoğalarak etraflarını matriksle sardıklarında
kondrosit haline gelirler ve mevcut kıkırdağa katılırlar (Şe­
kil 7 -2 ve 7 -4 ).
Dejeneratif Değişiklikler
KLİNİK BİLGİ
Diğer dokuların aksine, dejeneratif yaşlanma sü­
reci hiyalin kıkırdağı daha kolay etkiler. Matriksin
kireçlenmesi, öncelikle kondrositlerin boyut ve
hacimlerinin büyümesini takiben ölmeleri, bazı
kıkırdaklarda görülen normal işleyiş tarzıdır. Sık
olarak yaşlanmış kıkırdakta görülen asbestiform
dejenerasyon, lokal, kalın anormal kolajen lifçik-
lerin meydana gelmesiyle özellik kazanır.
koşut olarak konum alırlar. Buna göre liflerin çevreye uyu­
mu, fibröz kıkırdak üzerinde etki eden güçlere dayanmakta­
dır. Fibröz kıkırdakta tanımlanabilecek herhangi bir peri-
kondriyum yoktur.
OMURLAR ARASI (İNTERVERTEBRAL)
DİSKLER
Her intervertebral disk iki omur arasında yerleşmiş ve bağ­
lar ile omurlara tutunmuştur. Diskin annulus fibrosus ve
nükleus pulposııs olmak üzere 2 elemanı vardır, interverteb­
ral diskler, omur hareketleri sırasında komşu omurlar arasın­
da oluşan aşındırıcı güçlere kaygan yastık işlevi görerek en­
gel olan yapılardır. Nükleus pulposus karşılıklı iki omurun
çarpışma sırasında oluşan aşındırıcı güçlerine engel olur.
Annulus fibrozus yoğun bağ dokusundan oluşmuş bir
dış tabakaya sahiptir, fakat daha çok kolajen demetlerinin
komşu tabakalarda ortogonal (sıralamada düz, tersine dön­
müş) olarak yerleştiği, üst üste binen yapraklardan oluşan

Kıkırdak Dokusunun Yetersiz Rejenerasyonu

Küçük çocuklar dışında, hasara uğrayan kıkırdağın yenilen­
mesi güç gerçekleşir. Perikondriyum hasara uğramış alan içi­
ne girerek yeni kıkırdağı güçlükle ve çoğu zaman eksik ola­
rak yapar. Yaygın hasara uğramış bölgelerde -v e seyrek te
olsa küçük bölgelerde- perikondriyum yeni kıkırdağı mey­
dana getireceğine yoğun bağ dokusundan oluşan nedbe
(yara iyileşme) dokusunu yapar.

ELASTİK KIKIRDAK
Elastik kıkırdak, kulak kepçesinde, dış kulak kanalı duvarın­
da, östaki borusunda, epiglotta ve gırtlağın küneiform kıkır­
dağında bulunur.
Elastik kıkırdak tip II kolajen liflerine ilave olarak, balık
ağı gibi ince çok sayıda elastik lifçik bulundurması dışında,
hiyalin kıkırdağa birebir benzer. Taze elastik kıkırdak, elas­
tik liflerdeki elastin nedeniyle sarımtırak renktedir.
Çoğu zaman elastik kıkırdak, giderek hiyalin kıkırdağa
dönüşür. Hiyalin kıkırdakta olduğu gibi, elastik kıkırdakta
da perikondriyum vardır.

FİBRÖZ KIKIRDAK
Fibröz kıkırdak tıkız bağ dokusu ile hiyalin kıkırdak arası bir
dokudur. Omurlar arasındaki disklerde, belirli bağların kikir-
dağımsı kemik yüzeylerine bağlandıkları yerlerde ve pubis
simfizinde bulunur. Fibröz kıkırdak her zaman tıkız bağ do­
kusu ile ilişkidedir.
Fibröz kıkırdak ya tek başına veya izogen gruplar halin­
de, genellikle birbirlerinden kaba tip I kolajen lifler ile ayrıl­
mış, uzun sıralar halinde dizilmiş, kıkırdak hücrelerini içerir.
Fibröz kıkırdak matriksi tip I kolajenden zengin olduğu için
asidofildir.
Fibröz kıkırdakta, pek çok kolajen lif ya kıkırdak hücre Şekil 7-7. Elastik liflerin boyandığı elastik kıkırdak matrik-
grupları arasında düzensiz demetler meydana getirir veya kı­ sinin mikroskop fotoğrafı. Hücreler boyanmamıştır. Kulak
kırdak hücre sütunlarına paralel olarak aynı hizadadırlar. kepçesi, epiglot bu esnek kıkırdağın bulunduğu yerler ara­
Kolajen demetleri etki altında kaldığı güçlerin doğrultusuna sındadır. Rezorsin boyası. Orta büyütme.
140 / BOLUM 7

II kolajen lifçiklerinden yana zengin yapışkan bir matriks içi­

ne gömülmüş az sayıda yuvarlak hücre içerir. Çocuklarda
niikleus pulposus büyüktür, lakal yaş ilerledikçe giderek kü­
çülür ve kısmen fibröz kıkırdak şeklinde değişime uğrar.

Omurlar Arası Disk Fıtığı

-r-

KLİNİK BİLGİ

Genellikle daha az kolajen demetin bulunduğu

arka bölgede gerçekleşen annulus fibrozus yırtıl­
ması, nükleus pulposusun dışarı çıkmasına ve
ardından disk yassılmasına sebep olur. Sonuçta,
çoğu zaman disk yer değiştirir veya vertebraların
arasındaki yerinden kayar, eğer omuriliğe doğru
giderse, sinirlere baskı oluşturarak ciddi ağrı ve
nörolojik bozukluklara sebep olur. Kaymış diske
eşlik eden ağrı sıkışan sinir liflerinin dağıldığı
bölgelerde de algılanabilir.

KAYNAKLAR
Chakrabarti B, Park JW : Glycosaminoglycans: structure anti interaction. C R C
C rit Rev Biochem 1 9 8 0 ;8 :2 2 5 .
Eyre D R , M uir H: T h e distribution o f different molecular species o f collagen
in fibrous, elastic and hyaline cartilages o f the pig. Biochem J
1 9 7 5 :5 1 :5 9 5 .
Hall BK (editor): Cartilage, Vol 1: Structure, Function, and Biochemistry. Aca­
demic Press, 1983.
Şekil 7-8. Kolajen liflerle birbirlerinden ayrılmış kondrosit-
Jasin, H E: Structure and function o f the articular cartilage surface. Scand J
lerin oluşturduğu sıralara dikkat edin. Fibröz kıkırdak ço­ Rheumatol 1 9 9 5 :1 0 1 :5 1 .
ğunlukla tendonların epifiz kıkırdağına girdiği yerlerde bu­ Junqueira L C U et al: Q uantitation o f collagen-proteoglycan interaction in tis­
lunur. Pikrosirius-hematoksilen boyası. Orta büyütme. sue sections. Connect Tissue Res 1 9 8 0 :7 :9 1 .
Perka C et al: Matrix-mixed culture: new methodology for chondrocyte cul­
ture and preparation o f cartilage transplants. J Biomed M ater Res
2 0 0 0 ;4 9 :3 0 5 .
fibröz kıkırdaktan meydana gelmiştir. Komşu tabakalarda 90
Reddy AH (editor): Extracellular M atrix Stnicture and Functions. Liss, 1985.
derecelik açı ile yerleşmiş tip I kolajen lifleri olan çok sayıda
Stockwell RA: Biology o f Cartilage Cells. Cambridge Univ Press, 1979.
yaprak, meydana gelen baskılara karşı omurlara olağanüstü
Zam brano N Z et al: Collagen arrangement in cartilages. Acta Anat
direnç kazandırır. 1 9 8 2 :1 1 3 :2 6 .
Niikleus pulposus, annulus fibrozusun ortasındadır.
Embriyonun notokordundan türer ve lıiyaluronik asit ve tip
 Kemik

Yetişkin iskeletinin ana yapısını oluşturan kemik dokusu,

yumuşak yapıları destekler, kafatasının üst kısmı ve göğüs
kafesi boşluklarında olduğu gibi, hayati önem taşıyan organ­
ları korur ve kan hücrelerini yapan kemik iliğini barındırır.
Kemik ayrıca kalsiyum, fosfat ve diğer iyonlara ait bir depo
olarak iş görür ve bu önemli iyonların vücut sıvılarındaki de-
rişimlerini sabit tutabilmek için, kontrollü olarak salıverilme­
sini ya da tutulmasını sağlar.
Buna ek olarak kemikler, iskelet kası kasılmaları ile olu­
şan kuvvetleri çoğaltarak, bunları vücut hareketlerine dö­
nüştüren bir kaldıraç sistemi oluştururlar. Bu mineralleşmiş
doku, iskelete mekanik ve metabolik işlevler yükler.
Kemik; hücreler arası kireçlenmiş materyal olan kemik
matriksive 3 tür hücreden; matriks (Şekil 8 -1 ) içinde lakü-
na adı verilen boşluklarda bulunan osteositler (Yunanca.
osteon, kemik, + kytos, hücre), matriksin organik kısımlarının
sentezini yapan osteoblastlar (osteon + Yunanca, blastos,
tohum), kemik erilerek emilmesi ve yeniden modellenmesi
ile ilgili, çok çekirdekli dev hücreler olan osteoklastlardan
(osteon + Yunanca, Ucıstos, kırılmış), yapılı özel bir bağ do­
kusudur.
Metabolitler kemiğin kireçlenmiş matriksinden sızarak
geçemeyeceklerine göre osteositler ve kan kapilerleri arasın­
daki değişim ince silindirik boşluklar halinde matriksi delen

Şekil 8-2. Öğütülerek çok inceltilmiş kuru kemiğin mikros­

kobik fotoğrafı. Hava ile dolu, ışığın yönünü değiştirerek
karanlık görünen Lakuna ve kanalcıklar, birbirleri arşındaki
ilişkileri ve kan damarlarından alınan besin madde akışını
gösteriyor. Orta büyütme.

kanalcıklara (kanaliküli) (Latince, ccınalis, kanal) bağlıdır.

Şekil 8-1. Sitoplazma uzantıları ile birlikte, kemik matriksi-
nin sardığı bir osteositi gösteren kemik doku kesiti. Hücre
çekirdeği ile sitoplâzmanın ince yapısı, düşük seviyeli pro­
tein sentezi ile uyumlu.
(Şekil 8 -2 ).
Bütün kemiklerin iç ve dış yüzeyleri, kemik yapan ve ta­
mir eden hücreleri içeren, iç yüzeylerde endosteum, dış
yüzeylerde periyost’un oluşturduğu, doku tabakaları ile ör­
tülüdür.

141
142 / BÖLÜM 8
Sertliği nedeni ile kemik mikrotom ile zor kesilir ve in­
celenmesinde mutlaka özel teknikler kullanılmalıdır. Hücre­
ler ve organik matriksin incelenebilmesini mümkün kılan
alışılagelmiş bir teknik, standart tespit eriyikleri ile korun­
muş kemiğin kalsiyumunun ortadan kaldırılmasına dayalıdır.
Kalsiyum tutan bir madde içeren sıvılar içine daldırarak (ör­
neğin: etilenediaminatetraasetik asit [EDTA]). mineral orta­
dan kaldırılır. Kalsiyumu ortadan kaldırılan doku sonra göm­
me ortamına alınır, kesilir ve boyanır.
KEMİK HÜCRELERİ
Osteoblastlar
Osteoblastlar kemik matriksinin organik kısımlarının üretil­
mesinden (Tip I kolajen, proteogılikanlar, ve gılikoprotein-
ler) sorumludurlar. Kemik inorganik kısımlarının çökebilme­
si, yaşayabilecek durumda olan osteoblastların varlığına
bağlıdır. Osteoblastlar özellikle kemik yüzeylerinde, yan ya­
na, tek katlı epiteli andıracak şekilde bulunurlar (Şekil 8-3).
Aktif olarak matriks sentezi ile uğraşırken osteoblastlar kü­
bik şekilden prizmatiğe kadar değişik şekle ve bazofilik si-
toplazmaya sahiptirler. Üretim işlevleri azalmaya başladığın­
da, yassılaşırlar ve sitoplazmadaki bazofilik özellik azalma­
ya başlar.
Bazı osteoblastlar gittikçe yeni meydana gelmiş matriks
ile kuşatılarak osteosit haline gelirler. Bu işlem sırasında la-
küna adı verilen boşluklar oluşur. Lakünaların içinde oste­
osit ve uzantıları, bunlarla birlikte giden az miktarda kireç­
lenmemiş matriks vardır.
Matriksin sentezi esnasında osteoblastlar, aktif protein
sentezi yapıp salgılayan hücrelerin ince yapısına sahiptir.
Osteoblastlar kutuplaşmış hücrelerdir. Matriks elemanları
daha eski kemik matriksi ile teması olan hücre yüzeylerin­
den salgılanarak osteoid adı verilen yeni ancak henüz ki­
reçlenmemiş matriks tabakasını osteoblastlar ile daha önce
meydana gelmiş kemik arasında oluşturur (Şekil 8 -3 ). Bu
yöntem, kemik apozisyonu (m evcut kemik dokusu üze­
rine depolanma) henüz meydana gelmiş matriks üzerine
kalsiyum tuzlarının tortulanmasının ardından tamamlanır.
Osteoklast Mezenkim Henüz meydana gelmiş
Osteoblast Kemik matriksi matr'ks (osteoid)
Osteositler
Osteoblastlardan türeyen Osteositler matriksin kanalcıkları
(Latince Lamellae, laminanın minicik hali) arasındaki boş­
luklarda (lakıina) (Şekil 8 -3 ) bulunurlar. Her boşluk (lakü-
na) içinde 1 osteosit bulunur. İnce silindirik matriks kanal­
cıkları, osteosit uzantılarını barındırır. Komşu hücre uzantıla­
rı hücreler arası bağlantılarla, birbirleri ile ilişkiyi sağlar ve
bu yapılar aracılığı ile moleküller hücreden hücreye geçer.
Osteositler ile kan damarları arasındaki bazı moleküler deği­
şim, ostesitler (ve uzantıları) ile kemik matriksi arasında bu­
lunan az miktardaki hücreler arası madde aracılığı ile de ya­
pılır. Bu değişim yaklaşık 15 hücre zincirini besler.
Osteoblastlar ile karşılaştırıldığında, yassı, badem şeklin­
deki osteositler epeyce azalmış granüllü endoplazma retiku-
lumu, (Şekil 8 -1 ) Golgi ve daha koyulaşmış kromatin sergi­
lerler. Bu hücreler aktif olarak kemik matriksinin bakımın­
dan sorumludurlar ve ölümlerini takiben matriks erimesi gö­
rülür.
> ; k l in ik b il g i
i
Flöresem an tibiy otik tet ras iki in, h e n ü z m i ttercil ize
olm u ş k em ik m atriksi için ç o k çekicidir. Bit etkile­
şim e d ay alı, k em ik ap ozisy on b ız ıra ölçm ek için
b ir y ön tem geliştirilmiştir. Bu y ön tem k em ik bü yü ­
m esi ve h asta lık la rın ın tan ısın d a ö n em li b ir p a r a ­
m etreyi oluşturur. Tetrasiklin h a sta la ra 5 g ü n a r a
ile 2 k e z uygulanılır. S on ra k em ik biyopsisi y a p ılır
ve kesitler flöresem m ikroskop ile incelenir. 2 flo re-
sa n ta b a k a a r a s ın d a k i m esa fe k em ik apozisyon u
ile orantılıdır. B u m etot m in eralizasy on u n z a y ıf­
lad ığ ı o s t e o m a l a z i d e , osteoklast işlevlerinin a rt­
m ası so n u cu k em ik m atriksi ve J'ibröz y o z la ş m a ­
nın m e y d a n a g eld iğ i o s t e i t i s f i b r o z a s i s t i k a m n
ta n ısın d a ön em lidir.
Şekil 8-3. Zar içinde kemikleşme sırasın­
da ortaya çıkan olaylar. Osteoblastlar
hücreleri hapseden kıyı şeridi gibi bir mat­
riks yaparak kolajen sentezler. Bu oluşur­
ken osteoblastlar giderek farlılaşıp oste­
osit haline gelir. Çizimin alt kısmı, bir oste-
oblastın yeni meydana gelen kemik matri­
si içinde hapsolduğunu göstermekte.
 KEMİK / 143

Osteoklastlar
Osteoklastlar çok büyük, dallanmış, hareket edebilen hücre­
lerdir. Genişlemiş hücre gövdesinde (Şekil 8—i) 5 ila 50 (ve­
ya daha fazla) çekirdeği vardır. Osteoklastlar, kemiğin eritile­
rek emildiği yerlerinde Howship laküııası adı verilen, en­
zimler ile oyulmuş, çukurlara yayılırlar. Osteoklastlar kemik
iliğinden elde edilen hücrelerin kaynaşması ile ortaya çıkar­
lar.
Aktif osteoklastlarda, kemik matriksine bakan yüzey, dü­
zensiz çoğu kez tekrar bölünen uzantılı kıvrımlar ile düzensiz
katlanarak büzgülü kenarı meydana getirir. Büzgülü kenarı,
hücre organlarını içermeyen, aktin filamanlarından zengin bir
sitoplazma kuşağı -saydam kuşak- çevreler. Bu kuşak oste-
oklastların kemik matriksine yapıştığı yerdir ve kemik erime­
sinin meydana geldiği mikro çevreyi yaratır.
Osteoklastlar bölgesel kolajen sindirimini ve kalsiyum
tuz kristallerinin eritilerek emilmesini başlatan kolajenaz ve
diğer enzimleri salgılarlar ve protonları hücre altındaki cebe
pompalar (yukarıda bahsedilen mikro çevreye). Osteoklast
işlevi sitokinler (yerel arabuluculuk rolünü yapan küçük sin­
yal proteinleri) ve hormonlar ile kontrol edilir. Osteoklastla-

Ş ekil 8-4. Kemik dokusunu sindiren 3 osteoklast (oklar)

Osteoklast birden çok çekirdeği ve kemik matriksine karşı
büzgülü sınırı olan büyük bir hücredir. Kemik aşınmasının
meydana geldiği saydam bölmeye dikkat edin. Bu bölge
osteoklast zarında yer alan proton pompası ile asitlenmek-
te. Burası kalsiyumun ortadan kaldırılıp, matriks sindirimi­
nin yapıldığı yerdir ve hücre dışı dev bir lizozoma benzeti­
lebilir. Kireçlenmiş epifiz kıkırdağın aşınmış kısımlarındaki
kondroklastlar şeklen osteoklastlara benzerler.

Ş ekil 8-5. Kemiğin eritilerek emili-

şi. Golgide paketlenmiş lizozom en­
zimleri ve üretilmiş hidrojen iyonla­
rı, kemik matriksi ile osteoklast’ın
saydam kuşağı arasında hapsedil­
miş mikro ortam içine serbest bıra­
kılır. Hapsedilmiş bu boşluğun asit-
lenmesi kalsiyum fosfatın kemikten
ayrılmasını kolaylaştırır ve lizozom
hidroliz aktivitesi için en uygun
pH’yı oluşturur. Böylece kemik mat­
risi ortadan kaldırılır ve eritilerek
emilen kemik ürünleri osteoklastla-
rın sitoplazmaları içine alınır, belki
de daha öte sindirilir ve kan kapiler-
lerine nakledilir.
144 / BÖLÜM 8

rın tiroitten salgılanan bir hormon olan kalsitonin için resep­

törleri vardır, ancak paratiroit hormonu reseptörlerine sahip
değildirler. Bununla birlikte, osteoblasllarda paratiroit hor­
mon reseptörü vardır ve bu hormon ile uyarıldıklarında os-
teokkıst uyarıcı faktör denen sitokini üretirler.
Büzgülü-kenarlar osteoklastların aktivitesi ile ilgilidir.
KEMİK MATRİKSİ
İnorganik madde kemik matriksinin kuru ağırlığının %50 si­
ni oluşturur. Özellikle kalsiyum ve fosfor boldur, ancak bi­
karbonat, sitrat, magnezyum, potasyum ve sodyum da bulu­
nur. X-isin difraksiyon çalışmaları kalsiyum ve fosfor
Cai()(l, 0.j)f)(O H )2 bileşiminde, hidroksiapatit kristallerinin
oluştuğunu göstermektedir. Bununla birlikte bu kristaller ek­
KLİNİK BİLGİ
Yoğun, ağır kemikler ("mermer kemikler") ile ayırt
edilen özellikte bir genetik hastalık olan oste-
opetrosisde, osteociastlar dalgalı kenarlardan
yoksundur ve kemik eritilip emilmesi kusurludur.
siklikler gösterir ve kaya minerallerindeki hidroksiapatit
kristalleri ile özdeş değildir. Önemli miktarlarda şekilsiz
(kristal olmayan) kalsiyum fosfat da mevcuttur. Elektron
mikroskop şekillerinde, kemiğin hidroksiapatit kristalleri ko-

iç dairesel
lameller

Periyost

Şekil 8-6. Kemiğe ait lamelleri gösteren uzun kemik diyafiz duvarının şematik çizimi: Havers sistemi, dış
ve iç dairesel lameller. Ara (intertisyel) lameller için şekil (8-10 bakın). Sol taraftaki çıkıntı yapmış Havers
sistemi, her lamel içindeki kolajen liflerin yerel uyumunu göstermekte. Sağ tarafta ise lamellerin, merkezde­
ki kılcal kan damarı gösterilmiş (küçük sinirler de var) ve uzantıları ile birlikte çok sayıda osteositi gösteren
bir Havers sistemi.

J v Süngerimsi
Kompak
kemik
7ı t kemik
Ş ekil 8-7. A: Kortikal kompak kemiği ve süngerimsi kemiğin tra-
beküler kafes yapısını gösteren kalın kemik kesiti (DW Fawcett’in
izni ile). B: Tipik, gelişigüzel kolajen lif dağılımı sergileyen sünge­
rimsi kemik kesiti. Pikrosirus boyası-polarize ışık (PSP). Küçük
büyütme.
lajen lilçiklerin yanına yatmış tabakalar halinde, ancak etraf­
ları ara madde ile sarılı halde görülürler. Hidroksiapatit kris­
tallerinin yüzeyindeki İyonlar su ile karışıktır ve kristalin et­
rafında su ve iyon tabakası oluşturur. Bu tabaka, yani, hid-
ratasyon kabuğu, kristaller ile vücut sıvıları arasındaki iyon
değişimini kolaylaştırır.
Matrİksin organik maddesi Tip I kolajen ve proteoglikan
agregasyonları İle birkaç özel yapısal glikoproteini içeren te­
mel maddedir. Kemik glikoproteinleri, matriks kalsil’iksyo-
nunun başlatılmasından sorumlu olabilir. Tip l kolajen içe­
ren diğer dokular normal olarak kireçlenmezler ve bu gli­
koproteinleri de içermezler. Çok miktardaki kolajen içeriği
nedeni ile, kalsiyumu ortadan kaldırılmış kemik matriksi,
kolajen boyalarını yoğun olarak tutarlar.
Minerallerin kolajen liflerle ilişkisi, kemik dokusunun
sertliği ve direncinden sorumludur. Kemiğin kalsiyumu orta­
dan kaldırıldığında, şeklini korur, ancak tendon kadar esnek
bir hale gelir. Çoğu kolajenden oluşan matriksin organik kı­
sımları çıkarıldığında, kemik yine orijinal şeklini korur, ama
kırılgan hale gelir, dokunulduğunda kırılır ve ufalanır.
PERİYOST VE ENDOSTEUM
Kemiğin iç ve dış yüzeyleri, periyost ve endosteum diye ad­
landırılan, tabakalar halinde, kemik yapan hücreler ve bağ
dokusu ile örtülüdür.
KEMİK / 145
Periyost kolajen lif ve fibroblastlardan oluşan dış taba­
kaya sahiptir (.'şekil 8-6 ). Periyost un kolajen lif demetlerin­
den oluşan, Sharpey lifleri, matriks içine girerek peryostu
kemiğe bağlar. Peryostun İçteki, hücreden daha zengin taba­
kası, fibroblastlara benzeyen, bölünüp farklılaşarak osteob-
lastları meydana getirme potansiyeline sahip, osteoproge-
nitor hücrelerden oluşmaktadır. Otoradyografik çalışmalar
bu hücrelerin, 3H-Timidini aldıkları, daha sonra da bu mad­
deye osteoblastlarda rastlandığını, kanıtlamaktadır. Osteop-
rogenitor hücreler kemik büyümesinde ve onanırımda
önemli rol oynarlar.
Endosteum (Şekil 8 -6 ) kemik içindeki bütün boşlukla­
rı astarlar ve tek tabaka halinde yassılaşmış osteopıogenitor
hücreler ile çok az miktardaki bağ dokusundan oluşur.
Peryostun ve endosteumıın, kemiksi dokunun beslen­
mesi ve devamlı olarak yeni osteoblast sağlayıp, kemik bü­
yüme ve onarımı için önlem alması ana işlevleridir.
KEMİK TÜRLERİ
Çıplak gözle kemik kesitlerine bakıldığında, bosluk İçerme­
yen yoğun alanlar kompak kemik ve çok sayıda birbirine
açılan boşluklar süngerimsi kemik görülür (Şekil 8-7).
Ancak mikroskop altında, gerek kompakt kemik gerekse
süngerimsi kemiğin boşluklarını ayıran kemik bölmelerinin
histolojik yapısı temelde aynıdır.
146 / BÖLÜM 8
Havers Kanalcık Laküna Sement
Şekil 8-8. İki osteosit ve Havers sisteminin şematik çizimi.
Komşu kanalcıkların kolajen lifleri farklı açılarla kesilmiş.
Lakünalar ile Havers kanalları arşındaki iletişimi sağlayan
çok sayıda kanalcığa dikkat edin. Basitleştirilmiş bu şema­
da belli olmamasına rağmen, her lamel çok sayıda paralel
sıralanmış kolajen liften oluşur. Komşu lamellerde, kolajen
lifler farklı yönlerde sıralanmışlardır. Hafif olmasına rağ­
men çok sayıdaki kanalcığın farklı yönlerdeki lifleri, kemiğe
büyük güç sağlar. (İzin alınarak yeniden çizim: Leeson IS, Le-
eson CR: Histoloji 2. baskı, Saunders, 1970.)
Uzun kemiklerde, epiilz olarak adlandırılan küremsi
uç kısımlar, ince bir tabaka kompak kemik ile örtülü sünge­
ri m.si kemik den oluşur. Diyaliz (Yunanca, ciictphysis, arasın­
da büyüyen), silindirik kısımdır, hemen hemen tamamı, ke­
mik iliği boşluğuna bakan iç yüzeylerinde az miktarda sün-
gerimsi kemik içeren, kompak kemikten oluşur. Kısa kemik­
ler, genellikle etrafı kompak kemik ile çevrelenmiş sünge-
rimsi kemik merkezine sahiptirler. Kafatasının üst kısımları­
nı oluşturan düz kemikler, plaka adı verilen 2 tabaka kom­
pak kemik, diploe adı verilen süngerimsi kemik tabakası ile
birbirlerinden ayrılmıştır.
Mikroskobik olarak 2 tür kemik vardır: Birincil, ol­
gunlaşmamış veya örgü kemik ile ikincil, yetişkin veya
lamelli kemik. Birincil kemik, embriyonun gelişiminde ve
kırık iyileşmesi ve diğer onarım aşamalarında beliren ilk ke­
mik dokusudur. İkincil kemiğin düzgün lameller halinde dü­
zenlenmiş kolajeninin aksine rasgele dağılmış ince kolajen
lifleri vardır.
Birincil Kemik Dokusu
Genellikle birincil kemik dokusu geçicidir ve yetişkinlerde
vücutta birkaç yer, örneğin kafatası düz kemik eklemlerinin
civarı, diş sökellerinde (alveol) ve bazı tendonların kemiğe
girdiği yerler dışında, ikincil kemik dokusu ile değiştirilir.
Kolajen liflerinin düzensiz sıralanışına ilave olarak, daha
az mineral içerik (X ışınları daha kolay geçer) ve ikincil ke­
miğe nazaran daha fazla osteosit içermesi, birincil kemik do­
kusunun diğer özelliklerindendir.
İkincil Kemik Dokusu
İkincil kemik genellikle yetişkinlerde bulunur. Tipik olarak,
ikincil kemik dokusu, kanalcıklar içindeki kolajen liflerin (3-
7 pm kalınlığında), birbirlerine paralel olarak veya bir damar
Şekil 8-9. Kolajen liflerin bir­
birlerine paralel olabilecekleri
(solda) ya da osteon (Havers)
sistemini oluşturabilmek için
sinir-damar (nöro-vasküler)
kanalları etrafında dairesel
olarak düzenlenebildikleri ia-
melli (ikincil) kemik (resmin
çoğunluğunda olduğu gibi).
Pek çok Havers sisteminin
arasında, ara (intertisyel) la­
meller. PSP boyası. Küçük
büyütme.
 KEMİK / 147

Ara lameller
(intertisyel lameller)

Şekil 8-10. Diyafiz kemiğinin yeniden

modellenişini gösteren, Havers siste­
minin 3 kuşağını, bunların ara lamelle­
rin (intertisyal) oluşturulmasındaki peş
peşe katkılarını gösteren şematik çi­
zim. Yeniden modellenme özellikle
büyüme sırasında kemik uyumundan
Birinci nesil İkinci nesil Üçüncü nesil
sorumlu aralıksız bir yöntemdir.
Havers sistemi Havers sistemi Havers sistemi

kanalı etrafında dairesel olarak düzenlendiklerini gösterir.

Kan damarlarını, sinirleri ve gevşek bağ dokusunu içeren bir
kanalın etrafını saran dairesel kemik kanalcıklarından oluşan
tüm komplekse (karmaşık sisteme) Havers sistemi veya
osteon adı verilir (Şekil 8 -6 ve 8 -8 ). Osteosit içeren laküna-
lar, lamellerin arasında ve nadiren içlerinde bulunur. Her la­
melde, kolajen lifler birbirlerine paraleldir. Her Havers siste­
mini çevreleyen, amorf madde çökeltisinden oluşan, içinde
az miktarda kolajen lif içeren minerallenmiş matrikse, yapış­
tırıcı madde (sem ent) adı verilir.
Kompak kemik lamelcikleri (örneğin, uzun kemiklerin
diyalizleri), Havers sistemi, dış dairesel lamelcikler, iç
dairesel lamelcikler ve ara (intertisyel) lamelciklerden
ibaret tipik bir düzen gösterir.
İç dairesel lameller kemik iliği boşluğunun etrafında ve
dış dairesel lamelcikler hemen periyosttun altında yer alırlar.
Dıştaki lameller içtekilerden daha fazladır.
İki dairesel sistem arasında, pek çok Havers sistemi, üç­
genimsi veya düzensiz şekillenmiş paralel lamelciklerden
oluşan ara lameller (intertisyal) olarak adlandırılan grup­
lar vardır. Bu yapılar kemik büyüme ve yeniden modellen­
me sürecinde, yıkılmış Havers sistemlerinin lamelciklerindan
arda kalanlardır (Şekil 8-10).
Her Havers sistemi uzun, sık dallanan, diyalizin uzun ek­
senine paralel bir silindirdir. Etrafı -i-20 dairesel lamelcik İle
sarılı merkezi kanaldan meydana gelir (Şekil 8-11). Endos­
teum ile örtülü her kanalda, kan damarları, sinirler ve gev­
şek bağ dokusu vardır. Havers kanalları kemik iliği boşluğu,
periyost ve birbirleri arasında, enine veya çapraz Volkmann
kanalları ile ilişkilidir (Şekil 8-6 ). Volkmann kanalları daire­
sel lamel İçermez bunun yerine lamelleri deler. Kemik do­
kusu içinde bulunan tüm damar kanalları, önceden var olan
kan damarları etrafına matriksin oluşumu ile ortaya çıkarlar.
Havers sistemi polarize ışık ile incelendiğinde, parlak
anizotropik tabakaların, karanlık izotropik tabakalar ile peş
peşe birbirlerini izledikleri görülür. Kolajen liflerin boylarına Ş ekil8-11. Havers sistemi veya osteonun kesiti. Kolajen lif
dik açıda polarize ışık ile bakıldığında, kolajen lifler anizot- yönlerinin birbirlerini sıra ile takip etmesinden oluşan par­
ropiktirler. Birbirlerini sıra ile izleyen parlak ve karanlık ta­ lak ve karanlık dairelerin sıralanışına dikkat edin. Kolajen
bakalar, lamelciklerdeld kollajenin yönünü değiştirmesinden lifler uzamına kesildiklerinde parlak, enine kesildiklerinde
kaynaklanır. Her lamelde, lifler birbirlerine paraleldir ve sar­ karanlık gözükürler. Osteonun merkezinde bir kanal vardır.
mal halinde seyrederler. Bununla birlikle, sarmalın eğimi de- PSP boyası. Orta büyütme.
148 / BÖLÜM 8
ğişik lameller için farklıdır, böylece herhangi bir noktada,
komşu lamelciklerin lifleri birbirleri ile aşağı yukarı dik açı­
larda kesişirler (Şekil 8-6).
Kemik dokusu sürekli yeniden modellendiği için, Havers
kanallarının çapları büyük değişkenlik gösterir. Her sistem
ardı ardına, çevreden içeriye doğru lamellerin tortulanması
ile meydana gelir, böylece henüz oluşmaya başlamış sistem­
lerin kanalları daha büyüktür. Yetişkin Havers sistemlerinde,
merkezdeki kanala en yakın lamel, en yeni oluşmuş olandır.
HİSTOGENEZ
Kemik 2 yolla şekillenir: osteoblastların salgıladık­
ları matrikse doğrudan minerallerin çökmesi ile, -
zar içinde kem ikleşm e (İntram em branöz
kemikleşme) - veya önceden mevcut kıkırdak
matriks üzerine tortulanarak, - kıkırdak içinde kemikleş­
me (endokondral kemikleşme).
Her iki yolda da, meydana çıkan ilk kemik, birincil veya
örgü kemiktir. Birincil kemik geçici bir dokudur ve kısa sü­
rede tam lameller, veya ikincil kemikle yer değiştirir. Kemik
büyümesi esnasında, birincil kemik alanları, rezorbstyon
(eritilip emilen) alanlar ve ikincil kemik sahaları yan yana
görülürler. Bu kemik yapımı ve ortadan kaldırılış (yeniden
modellenme) bileşimi, büyüyen kemiklerin yanısıra yetiş-
kininkilerde de hayat boyu meydana gelir ama yetişkinler­
deki değişim hızı epeyce yavaştır.
Zar içinde kemikleşme
(İntramembranöz kemikleşme)
Zar içinde kemikleşme, çoğu yassı kemiğin kaynağıdır, böy­
le adlandırılmıştır, çünkü mezenkim dokusu yoğunlaşması
içinde yer alır. Kafatasının frontal ve pariyatal kemikleri ya­
nı sıra - oksipital, temporal mandibula ve maksilla kemikle­
rin - bazı kısmaları zar içinde kemikleşme ile oluşur. Bu
yöntemin, kısa kemiklerin büyümesinde ve kemik kalınlaş­
masında da katkısı vardadır.
Mezenkimal doku yoğunlaşması tabakasında, başlangıç
noktasına birincil kemikleşme merkezi denir. Yöntem,
bir grup hücrenin osteoblasta dönüşmesi ile başlar. Osteob-
lastlar kemik matriksini yaparlar ve bunu kireçlenme izler,
Mezenkim Kemik blasteması Osteoblast Birincil kemik
dokusu
sonuçta bazı osteoblastlar kireçlenmiş matriks ile kuşatılarak
osteosit olur. (Şekil 8-12). Gelişen bu kemik adacıkları kıl­
cal kan damarları, kemik iliği hücreleri ve farklılaşmamış
hücreleri içeren uzamış boşlukların duvarlarını oluşturur.
Böyle birkaç grup kemikleşme merkezinde hemen hemen
aynı zamanlarda ortaya çıkar, bunların duvarları kaynaştığın­
da kemik süngerimsi yapıya kavuşur. Büyüyen kan damar­
ları ve ek farklılaşmamış mezenkim hücreleri, kemik duvar­
ları arasında kalan bağ dokusu içine girerek kemik iliği hüc­
relerini ortaya çıkarır.
Kemikleşme merkezleri ışınsal (radyal) olarak büyür ve
sonunda birbirleri ile kaynaşarak asıl bağ dokusunun yerini
alır. Örneğin, yeni doğan bebeklerin bıngıldakları (fontanel-
leri) henüz kemikleşmemiş bir kısım bağ dokusuna karşılık
gelen, kafatasının yumuşak bölgeleridir.
Kafatasının üst kısmını oluşturan düz kemiklerin gerek iç
ve gerekse dış yüzeylerinde kemik eritilip emilen bölgeleri­
nin üzerine kemik yapımının belirgin üstünlüğü vardır. Böy­
lece 2 tabaka kopmak kemik (İç ve dış plakalar) belirirken
merkezdeki kısım (diploe) süngerimsi özelliğini korur.
Bağ dokusu tabakasının kemikleşmeyen kısımları zar
içinde gelişen kemiğin iç ve dış zarlarını (endosteum ve pe-
riyost) yapar.
Endokondral (Kıkırdak İçi) Kemikleşme
Endokondral (Yunanca, eıulon, içeride, + cbonclros, kıkır­
dak) kemikleşme meydana getirilecek kemiğin şeklini andı­
ran küçük bir hiyalin kıkırdak model içinde meydana gelir.
Bu tür kemikleşme (Şekil 8 -1 3 ve 8 -1 4 ) daha çok kısa ve
uzun kemiklerin meydana getirilmelerinden sorumludur.
Bir uzun kemiğin endokondral kemikleşme ile meydana
gelişinde şu olaylar birbirini izler. Başlangıçta ilk beliren ke­
mik dokusu kıkırdak modelin orta kısmını saran içi boş ke­
mik silindiridir. Kemik halkası adı verilen bu yapı, o böl­
gedeki perikondriumun içinde zar içi kemikleşme ile mey­
dana getirilir. Bir sonraki aşamada, bu bölgedeki kıkırdak,
hücre büyümesi (hipertrofi) ve matriks kireçlenmesi gibi
programlanmış hücre ölümleri ile yıkım sürecine girer, so­
nuçta kireçlenmiş kıkırdak matriksinden oluşan 3 boyutlu
yapı açığa çıkar (Şekil 8-15). Bu süreç, kıkırdak modelin
merkezinde (diyafiz) bir süre önce osteoklastlar tarafından
Şekil 8-12. Zar içi kemikleşmenin başlangıcı. Mezen­
kim hücreleri yuvarlak hale gelerek, birincil kemiği ya­
pacak osteoblastların farklılaştığı blastemayı oluşturur.
 KEMİK / 149

Endokondral
kemikleşme

Zar İçinde Kireçlenmiş kıkırdak

kemikleşme matriks

İkincil
kemikleşme

Epifiz
kıkırdağının
kaybolması

Kompak
kemik

Süngerimsi
kemik

Olgun kemik

Şekil 8-13. Hiyalin kıkırdak model üzerinde bir uzun kemiğin meydana gelişi. Hiyalin kıkırdak noktalı, ki­
reçlenmiş kıkırdak siyah ve kemik yatay çizgilerle gösterilmiştir. Orta sıradaki beş küçük çizim, üst sırada
gösterilen şekillerin ortalarından geçen kesitleri gösteriyor. Kemik halkası, birincil ve ikincil kemikleşme mer­
kezlerinin meydana gelişlerine dikkat edin. Aynı kemik epifiz kıkırdağın ortadan kalkması ile epifiz - diyafiz
kaynaşması, farklı zamanlarda olur. (Bloom W, Fawcett DW: A Textbook of Histology 9. baskı Saunders, 1968. den
İzin ile yeniden çizilmiş ve oluşturulmuştur.)
150 / BOLUM 8

ğı. Epifiz kıkırdağı kemiğin uzunlamasına büyümesinden so­

rumludur ve yetişkinlerde ortadan kalkar. Bu nedenle kemik
büyümesi yetişkinde sona erer.
Epifizlerin kapanışları her kemiğe uygun kronolojik bir
sırayı takip eder ve aşağı yukarı 20. yaslarda tamamlanır.
Büyüyen iskeletin röntgen fotoğrafları ile hangi epifizlerin
açık hangilerinin kapalı olduğunu işaret ederek, bir gencin
“kemik yası”nı tayin etmek mümkündür. Epifizlerin kapan­
ması ile kemiklerin uzunlamasına büyümesi olanaksız hale
gelse de, genişleme süregelebilir.
Epifiz kıkırdağı 5 kuşağa bölünmüştür, kemiğin epifiz
tarafından başlayarak: (1) Dinlenme kuşağı, hücrelerinde
yapısal değişiklikler olmayan hiyalin kıkırdakdan meydana
gelir. (2) Çoğalma kuşağında, kondrositler hızla bölünür
ve kemiğin uzun eksenine koşut sütunlar halinde yığılırlar.
(3) Hipertrofik (h ü cre) kıkırdak kuşağı sitoplazmaların-
da glikojen birikmiş büyük kondrositlerİ içerir. Kondrositler
arasındaki eritilerek emilmiş matriks ince bir duvar haline

Eklem kıkırdağı

Epifiz "

Şekil 8-14. Endokondral kemikleşmeyi gösteren epifiz pla­

kasının bir kısmı. Kireçlenmiş kıkırdak matriks kalıntıları
(koyu pembe), açık boyalı kemik dokusu ile kaplanmış ola­ Epifiz
rak görülüyor, Yeni şekillenmiş bu kemik, osteoblastlar ile kıkırdağı
çevrilidir. Kemiksi matriks içinde kalan bazı osteoblastlar
osteosit haline dönüşürler (ok başı). Pararosanilin-toluidin
mavisi ile boyanmış. (PT). Orta büyütme. Diyafiz

kemik halkasında açılan delikten, kan damarlarının içeri gir­ Birincil

diği bölgeden, osteoprogenitor hücrelerine taşıyarak başlar. kemikleşme
Daha sonra, osteoblastlar kireçlenmiş kemik matriksine ya­
merkezi
(kemik iliği
pışırlar ve devamlı birincil kemik tabakalarını yaparak kıkır-
boşluğu)
da^ımsı kireçlenmiş matriksi sararlar. Bu aşamada, kireçlen­
miş kıkırdak bazofilik görünür. Birincil kemik ise eozinofi-
liktir. Bu şekilde birincil kemikleşme merkezi ortaya çı­
kar (Şekil 8-13). Sonra ikincil kemikleşme merkezleri kı­
kırdak modelin uçlarındaki şişkinliklerde (epifizler) ortaya
çıkar. Bunların genişlemesi ve yeniden biçimlenmesi esna­
sında, birincil ve ikincil kemikleşme merkezleri giderek ke­ Şekil 8-15. Epifiz plağı sahasında kemiğin 3 boyutlu şekli­
mik iliği ile dolan boşluklar yaratır. ni gösteren şematik çizimler. Hiyalin kıkırdak noktalı; kireç­
İkincil kemikleşme merkezlerinde, kıkırdak 2 bölgede lenmiş kıkırdak siyah ve kemik dokusu sarı paralel çizgili
kalır: yaşam boyu kalıcı olan ve uzunlamasına büyümede olarak gösterilmiştir. Üsteki çizimde gösterilen bölge, altta
katkısı olmayan eklem kıkırdağı ve her iki epifizi cliyafize 3 boyutlu olarak çizilmiştir. (İzin alınarak yeniden çizim: Ham
bağlayan epifiz plağı olarak da adlandırılan epifiz kıkırda­ AW: Histology 6. baskı. Lippincott, 1969.)
 KEMİK / 151

Dinlenme
kuşağı

Hücre
çoğalması
(üreme)
kuşağı

Hipertrofik
hücre
kuşağı

Kireçlenmiş
kıkırdak
Şekil 8-16. Epifiz plağının 5 kuşağını, kı­ kuşağı
kırdak içinde gerçekleşen değişiklikleri ve
Kemikleşme
kemiğin oluşumunu gösteren mikroskop fo­
kuşağı
toğrafı. PT ile boyanmış. Küçük büyütme.

gelmiştir. (4) Kireçlenmiş kıkırdak kuşağındaki kondro- Kireçlenmenin işleyişi

sit ölümleri ile eş zamanlı olarak, kıkırdak matriksinin ince
duvarları hidroksiapatit birikmesi ile kireçlenir (Şekil 8 -15
ve 8-16). (5) Kemikleşme kuşağında endokondral kemik
dokusu belirir. Kan kapilerleri ve periyosttan köken alan
hücrelerin mitoz bölünmeleri ile ortaya çıkan osteopıogeni-
tor hücreler kondrositlerden geriye kalan oyukları doldurur.
Osteoprogenitör hücreler, kesintili bir tabaka halinde kireç­
lenmiş kıkırdak matriksin duvarcıldarı üzerine dağılarak os-
teoblastları meydana getirir. Eninde sonunda, osteoblastlar
3 boyutlu kireçlenmiş kıkırdak matriks üzerine kemik mat-
riksini tortular. (Şekil 8 -1 7 den 8-20).
Özel olarak, uzun kemiğin boyunun büyümesi, epifize
komşu epifiz plağındaki kondrositlerin çoğalmaları ile mey­
dana gelir. Aynı zamanda plakanın diyafize bakan tarafında­
ki kondrositler irileşerek; matriksleri kireçlenir ve hücreler
ölür. Osteoblastlar birincil kemiği, kireçlenmiş kıkırdak mat­
riks üzerine döşer. Karşılıklı gerçekleşen bu iki olayın (hüc­
re çoğalması ve ölümü) oranları tahminen eşit olduğundan,
epifiz plağının kalınlığı değişmez. Bunun yerine, diyafizin
ortasından uzaklaşarak yerini değiştirerek, kemiğin uzunla­
masına büyümesine sebep olur.
Henüz, kemik matriks üzerine kalsiyum foslat tortulanması
sırasında cereyan eden olayları anlatan, genel kabul görmüş
herhangi bir varsayım mevcut değildir.
Kalsiyum tuzlarının kolajen fibrillerin üzerine çökmeye
başlaması ile kireçlenmenin meydana geldiği bilinmektedir.
Belkide kalsitim tuzlarının yığılımı, osteoblastların hücre içi
keseciklerinde bu maddeyi depolama yetenekleri ve gerek­
tiğinde bu kesecikleri hücre dışı ortama (matriks vesikülleri)
salıvermeleri ile hızlanclırılmaktadır.
Kireçlenmeye, bilinmeyen bir yolla osteoblastlar tarafın­
dan üretilen ve kemikleşme yerlerinde mevcut alkali fosfa-
taz yardım etmektedir.
KEMİK BÜYÜMESİ VE YENİDEN
MODELLENME
Kemik büyümesi genel olarak önceden meydana getirilmiş
dokunun eritilerek yıkılması ve eş zamanlı olarak yeni kemi­
ğin döşenmesi ile ilişkilidir. Bu yöntem kemik büyürken
şeklinin korunmasına olanak sağlar. Yeniden kemik model-
152 / BÖLÜM 8
lenmesi (kemik döngüsü) oranı çocuklarda, yetişkinlerde
görülenin 200 katı daha hızlı olabilir. Yetişkinlerdeki yeni­
den modellerime iskeletin birçok yerinde eşzamanlı olarak
gerçeklesen devingen fizyolojik bir yöntemdir, kemik büyü­
mesi ile benzerliği yoktur.
Kafatasının üst kısmını oluşturan kemikler aralarındaki
eklemlerdeki ve dış yüzeylerindeki periyost tarafından mey­
dana getirilen kemik dokusu ile büyürler. Aynı zamanda iç
yüzeylerinde de erime olur. Kemik son derece biçimlenebi-
len bir doku olduğundan, beynin büyümesine cevap verir
ve kafatasının yeterli büyüklükte şekillenmesini sağlar. Eğer
beyin tamamen gelişmez ise kafatası küçük kalacak; anor­
mal beyin omurilik sıvısı (BO S) birikimi ve beyin karıncıkla­
rının genişlemesi ile nitelenen hidrosefali hastalığında ise
normalden daha büyük olacaktır.
Şekil 8-17. Kıkırdak içinde oluşan kemikleşmenin ayrıntı­
larını gösteren epifiz plağının büyük büyütmesi. Kıkırdak
matriks (pembe) kısa bir süre önce şekillenmiş kemik do­
kusu ile örtülüdür (kırmızı). Yeni kemiğin oluşturduğu boş­
lukları kemik iliği ve yağ hücreleri doldurur. Pikrosirius-he-
matoksilen (PSH) ile boyanmış. Orta büyütme.
Kırık İyileşmesi
%
i k l in ik b il g i
Kemik kırıldığında, kemik matriksi yıkılır ve kırığa
bitişik kemik hücreleri ölür. Hasara uğrayan kan
damarları bölgesel kanamaya yol açar ve kan
pıhtısını meydana getirir.
İyileşme sürecinde kan pıhtısı, hücreler ve
hasarlanmış kemik matriksi makrofajlar tarafın­
dan ortadan kaldırılır. Kırık etrafındaki periyost
ve endosteum hızlı ve yoğun hücre çoğalması ile
yanıt vererek kırığı saran bir doku hazırlar ve kı­
rığın uçları arasına göçer. (Şekil 8-21).
Daha sonra endokondra! ve zar içinde kemik­
leşme yoluyla birincil kemik meydana gelir. Birin­
cil kemikten oluşmuş düzensiz şeritler, geçici
olarak kırık uçlarını birleştirerek hızlı bir biçimde
kem ik kallusunu oluşturur (Şekil 8-21).
Kemik onarımı sürecinde ve hastanın giderek
daha fazla hareket etmesi sırasında, kemik üze­
rine uygulanan kuvvetler, kemik kallusunun yeni­
den modellenmesine yarar. Eğer bu kuvvetler
kemik büyümesi sırasında gerçekleşenler ile ay­
nı ise kemiğin yapısını etkileyecektir. Kallusun bi­
rincil kemik dokusu kademeli biçimde eritilip emi­
lerek ikincil doku ile yenilenecek, kemiğin yeni­
den modellenmesi ile ilk yapısına yeniden kavu­
şacaktır. Kemik dokusu diğer bağ dokularından
farklı olarak, nedbe dokusu meydana getirmeden
iyileşir.
KEMİKLERİN İÇ YAPISI
Kemik, sertliğine rağmen, karşılaştığı çeşitli kuvvetler doğ­
rultusunda içyapısını değiştirebilme yeteneğine sahiptir. Ör­
neğin dişlere, ortodontik aygıtlar ile uygulanan yan kuvvet­
ler, çene kemikleri içindeki yönlerini değiştirebilir. Çekme­
nin uygulandığı tarafla kemik yapılır ve basıncın uygulandı­
ğı yerlerde de erime görülür. Böylece, alveol kemiği yeniden
modelleniıken dişler de çene kemiği içinde hareket ederler.
KEMİĞİN YAŞAMSAL/METABOLİK ROLÜ
İskelet vücuttaki kalsiyumunun %99'unu içerir. Kan ve ke­
mik arasında devamlı olarak kalsiyum değişimi yapıldığı
için, dokular ve kan arasındaki kalsiyum yoğunluğu tam
olarak dengededir.
Kemik kalsiyumu iki yolla çekilir, biri yavaş diğeri hızlı­
dır. Birincisi iyonların hidroksiapatit kristallerinden hücreler
arası sıvıya basit nakli ki, sırasıyla kalsiyum buradan kana
geçer. Bu saf fiziksel mekanizma genellikle siingerimsi ke­
mik için geçerlidir. Olgun kemikte bile, daha genç, hafifçe
kireçlenmiş lamelcikler (devamlı yeniden modellenmeden
 KEMİK / 153

Şekil 8-18. Endokondral ke­

mikleşmenin ışık mikroskop
fotoğrafı. Üst kısımda glikop-
rotein (kolajen) sentezi yapan
hücrelerde görülen bir özellik
olan, sitoplazmanın yoğun ba-
zofilik özelliği, bir sıra halinde
yerleşmiş osteoblastlarda gö­
rülmektedir. Kemik matriks
içinde yerleşmiş osteoblasta
dikkat edin (ok). Osteoblast
tabakası ile kireçlenmiş kemik
matriksi arasında osteoid adı
verilen kireçlenmemiş pembe
kemik alanı bulunur. PT boya­
sı. Orta büyütme.

Kemik |
*
matriksi ).
A i*

Şekil 8-19. Endokondral kemikleşme kesiti. Tip I kolajen-

den zengin kemiksi matriksi, kesin ve belirgin pikrosirus-
hematoksilen ile boyanmış. Kolajen içeren kıkırdağımsı
matriks, çok fazla kondroitin sülfat içerdiğinden, hematok-
silen ile maviye boyanmaktadır. Orta büyütme.
154 / BOLUM 8

Kemik

Cıkırdak matriksinde
lereceli azalma ve
;emik dokusunda artm;

Şekil 8-20. Bir uzun kemiğin epifiz plağını ve henüz şekil­

lenmiş kemik dokusunu gösteren uç kısmı. PSP boyası.
Küçük büyütme.

Periyost Periyostal hücre çoğalması Kemik Yeni meydana gelmiş birincil kemik

İyileşmiş kemik {ikincil kemik)

Şekil 8-21. Periyosttan ve endosteumdan hücre çoğalması ile yeni bir kemik dokusunun oluşumu sayesinde kırık bir ke­
miğin onarılması.

ötürü), kalsiyumu kolaylıkla alır ve verir. Bu lamellerin kan­
daki kalsiyum derişiminin korunmasındaki rolleri, daha çok
destek ve koruma görevi üstlenen, oldukça eski, fazlası ile
kireçlenmiş lamelciklerden daha önemlidir.
Kan kalsiyum düzeylerinin denetimindeki ikinci meka­
nizma hormonların kemik üzerindeki etkilerine bağlıdır. Pa-
ratiroit horm onu kemik matriksinin osteoklastlar tarafın­
dan eritilerek emilmesini teşvik eder, bu nedenle kalsiyum
serbest bırakılır. Bu hormon öncelikle osteoblast reseptörle­
rini etkiler. Harekete geçen osteoblastlar kemik yapımını dur­
durur ve osteoklast uyarıcı faktörü salgılamaya başlarlar.
Bir diğer hormon, kalsitonin, büyük ölçüde tiroit parafo-
liküler hücrelerinde senlezlenir, matriksin eritilip emilmesi­
ne ket vurur (engel olur). Kalsitoninin osteoklast işlevlerini
engelleyici etkisi vardır.
ij KLİNİK BİLGİ
Dokulardaki ve kandaki kalsiyum derişiminin
sabit tutulması gerektiğinden kalsiyum beslen­
me bozukluğu kemiklerin kalsiyum kaybetmesi­
ne sebep olur ve kalsiyum kaybetmiş kemikler
kırılgan ve x ışınlarına daha geçirgen hale gelir­
ler.
Aşırı paratiroit hormonu üretimi (hiperparati-
roidizm) kemiğin kalsiyum kaybetmesine neden
olur, sonuçta osteoklastların işlevleri kemiğin yo­
ğun olarak eritilip emilmesine sebep olur, kan
Ca+2 and P043 düzeyleri yükselir ve çeşitli organ­
larda özellikle böbreklerde ve arter duvarlarında
anormal kalsiyum çökelmesi olur.
Bunun aksi, osteoklast işlevinin bozularak,
kemiklerin aşırı büyümesine, kalınlaşmasına ve
sertleşmesine neden olan osteopetrosis (Latin­
ce. p e tra , taş) rahatsızlığında meydana gelir. Bu
hastalık, kemik iliği boşluklarının yok olmasına,
kan hücreleri yapımını baskılanmasmı takiben
kansızlığa ve hatta ölüme sebep olacak iltihap­
lanmalara neden olur.
Beslenme Bozukluklarının Kemik Dokusu
Üzerine Etkileri
Özellikle büyüme esnasında kemik beslenme et­
kenlerine duyarlıdır. Kalsiyum yetersizliği organik
kemik matriksinin eksik kireçlenmesine sebep
olur, bu ya beslenme biçiminde kalsiyum bulun­
mamasından, ya da ince bağırsaklar tarafından
Ca2+ ve P043' emilimi için önemli Steroid hormon
D eksikliğinden olur.
Çocuklardaki kalsiyum eksikliği kemik matrik­
sinin normal olarak kireçlenemediği ve vücut ağır­
lığının normal baskıları ve kas işlevleri karşısında
epifiz plakaların biçimlerinin bozulduğu raşitizm
hastalığına sebep olur. Dolayısı ile bu seviyede
kemikleşme engellenir ve kemikler sadece yavaş
büyümekle kalmaz ayrıca şekli de bozulur.
Kalsiyum eksikliği yetişkinlerde, yeni oluşmuş
kemiğin yetersiz kireçlenmesi ve kireçlenmiş mat-
riks kalsiyumunun kısmen ortadan kaldırılması ile
KEMİK / 155
nitelenen osteomalazinin (o s te o n + Yunanca
yumuşaklık), başlamasına sebep olur.
m a la k ia ,
Osteomalazide, kemik matriksi birimine düşen
kalsiyum miktarında azalma vardır. Osteoporoz
kemik erimesi ve emiliminin kemik yapımını geç­
tiği, iskelet yenilenme döngüsü dengesizliğidir,
sıklıkla kımtldayamaz duruma gelen hastalarda
ve menopoz sonrası kadınlarda görülür.
Kemik Dokusuna Etki Eden Hormonlar
Paratiroit ve kalsitonin hormonlarına ek olarak, di­
ğer bazı hormonlar da kemik dokusu üzerine etki
eder. Hipofizin ön lobu, somatomedin üretimi için
karaciğeri uyaran, büyüme hormonunu sentezler.
Bu, sırası ile özellikle epifiz plağı üzerinde olan
kapsamlı büyümeyi etkiler. Bu nedenle, büyüme
hormonu eksikliği, büyüme çağında h ipofiz cü­
celiğine, bu hormonun fazlalığı ise uzun kemikle­
rin gereğinden fazla uzaması sonucu aşırı büyü­
meye (deviiğe) sebep olur. Yetişkin kemikler,
epifiz kıkırdağı yokluğu nedeni ile artan somato-
medinler ile uyarıldıklarında uzunluklarını arttıra­
mazlar, ancak periyostsal büyüme ile enleri artar.
Yetişkinlerde, büyüme hormonu artışı, kemiklerin
genellikle uzun olanların çok kalın olduğu akro-
m egali hastalığına sebep olur.
Cinsiyet hormonları, gerek erkek (androjen-
ler) gerekse dişi (östrojenler), kemikleri karmaşık
olarak etkilerler ve genel olarak kemik yapımını
uyarıcıdırlar. Kemikleşme merkezlerinin ortaya
çıkması ve gelişme zamanlarını etkilerler ve epi-
fizlerin kapanmalarını hızlandırırlar.
Cinsiyet hormonları üreten tümörlerin sebep
olduğu erken cinsel olgunlukta, epifiz kıkırdağı­
nın yerini süratli olarak kemik alacağından vücut
büyümesi gecikir. Cinsiyet bezlerinin anormal
gelişimlerinin sebep olduğu hormon bozuklukla­
rında, epifiz kıkırdağı daha uzun bir süre işlevsel
kalarak, uzun boyluluğa sebep olur. Kretinizim
de olduğu gibi, çocuklardaki tiroit hormonu bo­
zuklukları, cücelikle ilişkilidir. Bulunan yeni ka­
nıtlar, ergin sıçanlarda merkezi sinir sisteminin,
yeniden kemik modellemesinde kemik yapımının
düzenlenmesine katıldığını göstermektedir. Bu
düzenleyici işleyiş, yağ dokusu tarafından üreti­
len leptin hormonuna gereksim duyar ve belki de
bu şekilde, anormal şişman insanların daha yük­
sek kalsiyum derişimi içeren kemiklerindeki kitle
artışı açıklanabilir.
Kemik Tümörleri
Kemik tümörleri ender olmalarına karşın (tüm
kanser ölümlerinin %0.5’i), kemik hücreleri nor­
mal kontrolün dışına çıkıp çoğalarak iyi huylu (ör­
neğin osteoblastom a, osteoklastom a) veya
kötü huylu tümörlere (örneğin osteosarkoma)
sebep olabilir. Osteosarkomalar pleomorfik (Yu­
nanca p le io n , daha çok, + m o rp h e , şekil) (çeşitli
şekillerde) ve aktif hücre bölünmesi gösteren os-
teoblastları osteoid içinde gösterirler. Bu saldır­
gan kanser vakalarının çoğu, henüz erginliğe gir-
156 / BOLUM 8

EKLEMLER
P e riyo sl Eklemler, kemiklerin bağ dokusu taralından örtii-
İtip, sarılarak, kemiklerin bir arada tutulduğu ve
aralarındaki hareket türü ve derecesinin tayin edil­
diği bölgelerdir. Eklemler, serbest kemik hareket­
S in o viya zarı lerine izin veren diartroz ve çok sınırlı veya hiç hareketin
olmadığı sinartrozlar (Yunanca, syn, birlikle, + arthrosis,
K ap sülün fibrö z
eklem), olarak sınıflandırılabilirler. Kemik yüzeylerini birbi­
tab akası
rine bağlayan doku türüne göre, 3 tiir sinartroz vardır: si-
Eklem bo şlu ğu nostoz, sînkondroz ve sindezmoz.
Eklem kıkırdağı Sinostozlarda (syn + osteon + Yunanca, osis, durum), ke­
mikler kemik dokusu ile birbirlerine bağlıdırlar ve hiç hare­
S ü n g e rim si kem ik ket olmaz. Yaşlı yetişkinlerde, bu tür sinartrozlar kafatası ke­
miklerini birbirlerine bağlar, çocuklar ve genç erginlerde ise
K om p ak kem ik bu bağlantı yoğun bağ dokusu ile olur.
Sinkonclrozlar (syn + ch ou d ros), hiyalin kıkırdak ile bir­
birlerine bağlanmış eklemlerdir. Büyüyen kemiklerdeki epi-
K em ik iliği b o şlu ğu
fiz plakalar buna bir örnektir ve yetişkin insanda, sinkond-
roz, birinci kaburgayı sternuma bağlar.
Sinkonclrozcla olduğu gibi, sindezmoz da belirli ölçüde
Şekil 8-22. D ia rtro z u n ş e m a tik ç iz im i. K a p s ü l 2 k ıs ım d a n
harekete izin verir. Kemikler birbirlerine tıkız bağ dokusun­
m e y d a n a g e lm iş tir: d ış fib rö z ta b a k a v e k ık ırd a ğ ım s ı b ö lg e ­
dan yapılı, kemikler arası bağlar ile bağlanmıştır (örneğin,
le r (m a v i) d ış ın d a , e k le m b o ş lu ğ u n u d ö ş e y e n s in o v iy a l ta ­
pubis sinfizİ).
b a k a (s in o v iy a l z a r)
Diartrozlar (Şekil 8 -2 2 ve 8 -2 3 ) genellikle uzun kemik­
leri birbirlerine bağlayan ve dirsek, diz gibi büyük hareket
açıklığına sahip eklemlerdir. Diartrozlarda, ligamanlar ve
bağ dokusu kapsülü kemik uçlarındaki teması sağlarlar.
Kapsül renksiz, saydam, yapışkan bir sıvı olan sinoviyal sı­
me çağında olanlarda ve yetişkinlerde görülür. vıyı içeren eklem boşluğunu çepeçevre sarar. Sinoviya sıvısı
Femurun alt ucu, tibianın üst kısmı ve humeru- sinoviyal tabakanın hücreleri tarafından üretilen, yoğun hi-
sun üstü en sık rastlanan bölgelerdir. Kemik hüc­ yaluronik asit içeren bir kan diyaliz sıvısıdır. Hiyalin kıkırdak
relerinden kaynaklanan tümörlerin yanı sıra, is­ ile örtülü yüzeylerin birbirleri üzerinde kayabilmesi (Şekil
kelet diğer organlardan kaynaklanan kanserlerin 8 -22), perikondriyımum olmaması ve yağlayıcı sinoviyal sı­
de metastaz yaptığı yerdir. En sık görülen kemik vı ile kolaylaştırılmıştır.
metastazları, meme, akciğer, prostat, böbrek ve Eklem yüzeyi kıkırdağının kolajen lifleri, gotik kemer ya­
tiroit tümörleridir. pıları gibi, bu dokuda meydana gelen kuvvetleri dağılabil­
mek için uygun düzenlemeyle yerleşmişlerdir (Şekil 8-24).

Endokondra!
Sinoviya
kemikleşme zan
Eklem
kıkırdc

Şekil 8-23. D ia rtro z u n ış ık m ik ­

ro s k o p fo to ğ ra fı. K o b a y ın d iz
k e s iti. B o y a : P S H . D ü ş ü k b ü ­
Kapsül y ü tm e .
 KEMİK / 157

kadan oluşmuştur, dış fibröz tabaka ve iç sinoviyal taba­

ka (Şekil 8-26).
Sinoviyal tabaka iki tür hücreden meydana gelmiştir. Bi­
ri fibroblastları andırır ve diğeri makrofaj görünüş ve davra-
nışındadır. Fibröz tabaka yoğun bağ dokusundan yapılıdır.

KLİNİK BİLGİ

Şişmanlık eklem kıkırdağında önemli derecede

zorlamaya sebep olarak, yıkım hızını artırır. Ek­
lem sorunları aşırı şişman bireylerde çok sık gö­
rülür.

Şekil 8-24. D ia rtro z u n e k le m y ü z e y le ri p e rik o n d riy u m iç e r­

m e y e n h iy a lin k ık ırd a k ile ö rtü lü d ü r. Ü s te k i ç iz im bu k ık ır­
d a k ta , k o la je n lifle rin ö n c e d ik v e s o n ra g ittik ç e k ıv rıla ra k
k ık ırd a k y ü z e y in e k o ş u t u z a n d ık la rın ı g ö s te rm e k te d ir. D e ­
rin d e y e rle ş m iş k o n d ro s itle r to p a rla k ç a d ır v e d ik s ıra la r h a ­
lin d e y e rle ş m iş le rd ir. Y ü z e y d e y e r a la n k o n d ro s itle r y a s s ı­
la ş m ış la r; g ru p la r h a lin d e d iz ilm e m iş tir. S o l a ltta k i ç iz im 3
b o y u tlu o la ra k e k le m k ık ırd a ğ ın ın k o la je n lif y e rle ş im in i
g ö s te rm e k te d ir.

Dirençli eklem kıkırdağı da verimli olarak pek çok ekle­

min uğradığı orta derecedeki mekanik baskıları emer. B en ­
z e r b ir işleyiş tarzı om u rilik k em ikleri a r a s ın d a k i disklerd e
d e y ö r iilü r (Şekil 8-25). Protoglikan molekülleri, tek basları­
na kalmış olarak veya bir şebeke içinde toplanarak, çok mik­
tarda su içerir. Oldukça fazla dallanmış suya haris glikozaıni-
nogılikanlardan zengin bu matriks elemanları, biyomekanik
yay gibi görev yaparlar. Basınç uygulandığında, kıkırdaktaki
su sinoviya sıvısı içine itilir. Su atıldığında, kıkırdak direnci
için bir başka işleyişin katkısı olur. Bu glikozaminoglikan
moleküllerinin iki taraflı elektrostatik negatif yüklü karboksil
ve sülfat gruplarının geri tepkisidir. Bu şarjlar ayrıca glikosa-
minogılikan dallarını ayırmaktan sorumludur ve böylece su­
yun oturması gereken boşluklar meydana getirilmiş olur. Ba­
sınç serbest bırakıldığında, su glikosaminogılikan dalları ar­
Şekil 8-25. B ir ö z e l tü r e k le m ö rn e ğ i. O rta d a , o m u rla r a ra ­
şına geri çekilir. Bu su hareketleri eklemin kullanılışı ile mey­
sı d is k in , n ü k le u s p u lp o z u s u n u s a ra n , fib rö z k ık ırd a k ta n
dana gelir. Bunlar kıkırdağın beslenmesi ve O ,, CO, ve di­
o lu ş m u ş d a ire s e l ta b a k a la rın ı (a n u lu s fib ro z u s ) g ö s te re n s ı­
ğer moleküllerin sinoviyal sıvı ve eklem kıkırdağı arasındaki
ç a n k u y ru ğ u n u n k e s iti. N ü k le u s p u lp o z u s o ld u k ç a y a p ış k a n
değişimlerini kolaylaştırmak için gereklidir.
h ü c re le r a ra s ı m a trik s iç in e d a ld ırılm ış , n o to k o rd d a n a rtık
Diartroz kapsülünün yapısı (Şekil 8 -2 2 ) eklemin cinsine
h ü c re le rd e n m e y d a n a g e lir. P S H b o y a s ı. K ü ç ü k b ü y ü tm e .
göre değişir. Bununla birlikte genel olarak bu kapsül 2 taba­
158 / BOLUM 8

Şekil 8-26. H ü c re le ri e p ite l g ib i d ü z e n le n m iş s in o v iy a l z a rın h is to lo jik y a p ıs ı. S ın ırla y ıc ı h ü c re le r ile a ltla ­

rın d a k i b a ğ d o k u s u a ra s ın d a b a z a l la m in a y o k tu r. B u d o k u k ılc a l ka n d a m a rla rın d a n z e n g in d ir ve d e ğ iş k e n
s a y ıd a y a ğ h ü c re s i iç e rir (a d ip ö z h ü c re ) (İzin alınarak yeniden çizim: Cossermelli W: Reumatologia Basica, Sarvi-
er, 1971.)
 KEMİK / 159

M a kro fa ja
b e n ze ye n hücre

A ra m ad de

F ib ro b la sta
b e n ze ye n hü cre

P e n cere li kılcal
kan da m arı

K olajen lifçikleri

F ib ro b la st

Şekil 8-27. S in o v iy a l z a r in c e y a p ıs ın ın ş e m a s ı. 2 tü r ö rtü c ü h ü c re a z m ik ta r b a ğ d o k u s u ile b irb irle rin d e n

a y rılm ış tır. S ın ırla y ıc ı h ü c re le ri b a ğ d o k u s u n d a n a y ıra n h e rh a n g i b ir b a z a l la m in a g ö rü lm e m e k te d ir. K ılca l
k a n d a m a rla rı, k a n v e s in o v iy a s ıv ıs ı a ra s ın d a m a d d e d e ğ iş im in i k o la y la ş tıra n , p e n c e re li tip te d ir.

KAYNAKLAR
Demers C, Handy R C : Bone morphogenetic proteins. Sci & Med 1 9 9 9 ;6 (6 ):8 .
Ducy P ei al: T h e osteoblast: a sophisticated fibroblast under central surveil­
lance. Science 2 0 0 0 :2 8 9 :1 4 2 1 .
Ducy P et al: Lcptin inhibits bone formation through a hypothalamic relay:
a centra! control o f bone mass. Cel! 2 0 0 0 :1 0 0 :1 9 7 .
Mundy G R et al: T h e effects o f cytokines and growth factors on osteoblastic
cells. Bone !9 9 5 ;1 7 :7 1 S ,
Roach H I, Clark N M : Physiological cell death o f chondrocytes in vivo is not
confined to apoptosis. New observations on the mammalian growth
plate. J Bone Join t Surg Br 2 0 0 0 ;8 2 :6 0 1 .

Ghadially FN: Fine Structure o f Synovial Joints. Butterworth, 1983. Ross PD et al: Bone mass and beyond: risk factors for fractures. Calcified T is­
sue International 1 9 9 3 ;5 3 :S 1 3 4 .
Gunness M, H ock JM : Anabolic effect o f parathyroid hormone on cancellous
and cortical bone histology. Bone 1 9 9 3 :1 4 :2 7 7 . Teltelbatim SL: Bone resorption by osteoclasts. Science 2 0 0 0 :2 8 9 :1 5 0 4 .
LevickJR: Synovial fluid hydraulics. Sci & Med 1 9 9 6 :3 (5 ):5 2 . Urist M R : Fundamental and Clinical Hone Physiology. Lippincotr, 1980.
!
 Sinir Dokusu ve Sinir Sistemi 9

İnsan sinir sistemi insan vücudunun en karmaşık yapısıdır
ve 100 milyondan fazla sinir hücresinin (n öron ) oluşturdu­
ğu bir iletişim ağından kuruludur. Her nöron diğer nöronlar­
la ortalama olarak en az bin bağlantıya sahiptir, bu yapı ile­
tişim için çok karmaşık bir sistem oluşturur.
Nöronlar devreler şeklinde gruplar oluşturur. Elektrik
devrelerinde olduğu gibi, nöron devreler de farklı boyutlar­
da ve karmaşıklıkta sistemler oluşturan yüksek düzeyde öz­
gül birimlerin birleşiminden oluşur. Nöron devresi tek ola­
bilmesine karşın, çoğu durumda bir işlev yürütmek üzere et­
kileşen iki ya da daha fazla devrenin bileşimi şeklinde kar­
şımıza çıkar. Sinirsel bir İşlev, belli bir sonuç oluşturmaya
yönelik eşgüdümlü İşlemler grubudur. Bir dizi elementer
devre daha üst düzenlenme gösteren sistemleri ve bunlar
daha da üst düzenlenişe sahip sistemleri oluşturmak üzere
bir araya gelebilir.
Sinir dokusu, bütünleşik bir iletişim ağı halinde vücuda
dağılmıştır. Anatomik olarak sinir sistemi, beyin ve omurilik­
ten oluşan merkezi sinir sistemi ile sinir lifleri ve küçük
sinir hücre kümeleri olan sinir gangliyonlarmdan oluşan
çevresel sinir sistemine ayrılır (Şekil 9-1 )•
Yapısal olarak sinir dokusu 2 hücre tipi içerir: Uzun sinir
lifleri içeren sinir hücreleri ya da nöronlar ile nöronları ko­
ruyan ve destekleyen, nöron etkinliğine katılan, nöron beslen-

SİNİR SİSTEMİ
Çevresel Merkezi Çevresel
sinir sistemi sinir sistemi sinir sistemi
Getirici Götürücü
nöronlar nöronlar

Şekil 9-1. Merkezi ve çevresel sinir sisteminin genel işlevsel düzenlenişi.

161
162 / BÖLÜM 9

Sinir sistemi bilgiyi yaratıp, analiz edip, tanımlayıp, bir­

leştirerek iki ana işlevi yerine getirir: İçerlikli koşulların (söz­
gelimi kan basıncı, 0 2 ve C 0 2 içeriği, pH, kan glikoz düzey­
leri ve hormon düzeyleri) durağan kılınması ve davranış ka­
lıplarının (sözgelimi beslenme, üreme, savunma, başka can­
lılarla etkileşimi) oluşturulması.

SİNİR DOKUSUNUN GELİŞMESİ

Sinir dokuları, altındaki notokord tarafından büyüme ve
farklılaşmaya yönelik olarak harekete geçirilen embriyonal
ektodermden gelişir. Önce nöral plak şekillenir; daha sonra
plağın kenarları kalınlaşır nöral oluk oluşur. Yarığın kenarla-

Piramidal hücre Purkinje hücre Optik bölge

(Beyin korteksi) (Beyincik) nöronu

Şekil 9-2. M o to r n ö ro n u n . M iy e lin k ılıf ç e v re s e l s in ir s is te ­

m in d e S c h w a n n h ü c re le ri, m e rk e z i s in ir s is te m in d e o lig o -
d e n d ro s itle r ta ra fın d a n o lu ş tu ru lu r. S in ir h ü c re g ö v d e s i g e ­
n e ld e o la ğ a n ü s tü b ü y ü k , ç e k ird e ğ i ö k ro m a tik v e ç e k ird e k ç i­
ği iyi g e liş m iş o la ra k izlenir. P e rik a ry o n d a v e d e n d ritle rin g e ­
niş k ıs ım la rın d a N is s l c is im c ik le ri b u lu n u r. S a ğ ü s tte b a ş k a
b ir n ö ro n d a n g e le n b ir a kso n g ö rü lü y o r. B u a k s o n u n , biri n ö ­
ro n la s in a p s o lu ş tu ra n 3 so n d ü ğ m e c iğ i va rd ır. S in ir u y a rtıs ı­
nı ç iz g ili is k e le t kası lifle rin e ile te n 3 m o to r s o n p la ğ a d ik k a t
e d in . O k la r s in ir u y a rtıs ın ın g id iş y ö n ü n ü g ö s te rm e k te d ir.

mesi ve merkezi sinir sisteminin savunmasını sağlayan glia

h ü creleri, ya da n ö ro g lia (Yun. neuron, sinir. + glia, tutkal).
Sinir dokusu ile ilgili çalışmalar nöronları ve glia hücrele­
rini saptamaya yönelik belirteçlerin ve nöron devrelerinin da­
ha doğru olarak çalışılmasını olanaklı kılan geriye doğru
akan moleküllerin kullanımı ile son yıllarda hızla ilerlemiştir.
Nöronlar çevresel değişikliklere (uyarılara), zarlarının iç
ve dış yüzeyleri arasında bulunan elektriksel potansiyel fark­
larını değiştirerek tepki gösterirler. Bu özelliğe sahip olan
hücreler (nöronlar, kas hücreleri, bazı bez hücreleri gibi),
uyanlabilir ya da irkilebilir olarak adlandırılırlar. Nöron­
lar ya uyarının alındığı noktayla sınırlı kalan ya da zarlar ara­ Ş ekil 9-3. N ö ro n tip le ri ş e m a tik o la ra k g ö rü lü y o r. N ö ro n la ­
cılığıyla nöronların her tarafına yayılabilen elektriksel potan­ rın m o rfo lo jik ö z e llik le ri ç o k k a rm a ş ık tır. B u ra d a g ö rü le n
siyelin değiştirilmesi ile uyarılara anında yanıt verebilir. Ak­ tü m n ö ro n la r, s in ir d o k u s u n d a o l-d u k ç a a z s a y ıd a o la n y a ­
siyon potansiyeli ya da sinir uyartısı denilen bu yayılma, la n cı ç o k k u tu p lu v e ç ift k u tu p lu n ö ro n la r h a riç ç o k k u tu p lu
bilgiyi diğer nöronlara, kaslara ve bezlere aktarır. ş e k ild e d irle r.

rı birbirine doğru büyür ve sonuçta birleşerek nöra! tüpü ya­
par. Bu yapı, nöronları, glia hücrelerini, ependim hücreleri­
ni ve koroid pleksusun epitel hücrelerini kapsayan tüm mer­
kezi sinir sistemini oluşturur.
Nöral oluğun yan kısımlarındaki nöral kristayı yapan
bir grup hücre toplu şekilde göç ederek bir takım diğer ya­
pıların yanında çevresel sinir sisteminin büyük bir bölümünü
oluşturur. Nöral kristadan köken alan yapılar şunlardır; 1.
Böbrek üstü bezi medüllasının kromafin hücreleri (bkz Bö­
lüm 21), 2. Deri ve derialtı dokularındaki melanositler (bkz
Bölüm lS), 3- Odontoblastlar (bkz Bölüm 15), 4. Piamater ve
araknoid hücreleri, 5. Kafa ve omurilik duyu gangliyonlarının
duyu nöronları, 6. Sempatik ve parasempatik gangliyonların
gangliyon sonrası nöronları, 7. Çevresel aksonların Schwann
hücreleri, 8. Çevresel gangliyonların uydu hücreleri.
NÖRONLAR
Sinir hücreleri ya da nöronlar, karmaşık yapısal
özellik gösteren bağımsız anatomik ve işlevsel bi-
rimlerdir. Uyarıları almak, iletmek ve ilerletmek,
belli hücresel etkileri başlatmak, nörotransmiterleri
ve diğer bilgisel molekülleri salgılamaktan sorumludur.
Nöronların çoğu 3 bölümden oluşur: (Şekil 9-2) Dend-
ritler, uyarıyı çevreden, duyu epitel hücrelerinden diğer nö­
ronlardan almak üzere özelleşmiş çok sayıda uzantılardır.
Hücre gövdesi ya da perikaryon (Yun. p e n , çevre + kat­
yon çekirdek), tüm hücrenin beslenmeyle ilgili merkezidir
ve uyarıyı alır. Akson ise (Yunanca anlamı eksen) tek bir
uzantıdır, sinir uyartısını diğer hücrelere (sinir hücresi, kas
ve bez hücreleri) yaymak ve iletmek üzere özelleşmiştir. Ak­
sonlar, başka nöronlardan da bilgi alabilir ve bu bilgi esas
olarak aksiyon potansiyellerinin başka nöronlara aktarımını
değiştirir. Aksonun gövdeden uzak bölümü çoğunlukla dal-
Çift kutuplu
Ş ekil 9-4. Üç ana nöron tipinin morfo­
lojik özelliklerine göre basitleştirilmiş
görünümleri.
SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 163
lanmıştır ve uç dallanmayı meydana getirir. Bu uç dallan­
ma kısımlarındaki her bir dal, bir sonraki hücre üzerinde son
düğme adı verilen genişlemeler şeklinde biter ve başka nö­
ronlarla ya da nöron olmayan hücrelerle etkileşen sinapsı
oluşturur. Sinapslar, bilgiyi zincirdeki son hücreye aktarır.
Nöronlar ve uzantıları, boyut ve şekil olarak son derece
değişkendir (Şekil 9 -3 ). Perikaryonlar küre şeklinde, oval ya
da köşeli olabilir, bazılarının çapı, çıplak gözle görülebilecek
bir büyüklük olan 150 nm'ye ulaşabilir. Diğerleri küçük hüc­
relerdir; örneğin beyincikteki granül hücrelerinin perikar-
yonlarının çapı yalnızca 4—5 nm'dir.
Uzantılarının şekil ve büyüklüğüne göre nöronların ço ­
ğu aşağıdaki kategorilere ayrılır; (Şekil 9-3 ve 9-4) Çok ku­
tuplu nöronların ikiden fazla uzantısı vardır. Bunlardan bi­
ri akson, diğeri dendritlerdir. Çift kutuplu nöronlarda bir
dendrit ve bir akson bulunur. Yalancı tek kutuplu nöron ­
lar tek bir uzantıya sahiptir. Uzantı perikaryondan çıktıktan
kısa bir süre sonra (T) şeklini alır, bir dal çevresel uca uza­
nır, diğeri merkezi sinir sistemine gider (Şekil 9-4). Yalancı
çok kutuplu hücrelerde dendritler tarafından alınan uyarı,
perikaryona uğramadan doğrudan aksona iletilir.
Olgunlaşma süreci sırasında yalancı çok kutuplu nöron­
lardaki merkezi (akson) ve çevresel (dendrit) lifler kaynaşa­
rak tek bir lif haline gelirler. Bu nöronlarda çevresel liflere
göç eden nörotransmiterler dahil olmak üzere pek çok mo­
lekül sentezlenmesine karşın hücre gövdesinin uyartı ileti­
sinde görev almadığı düşünülmektedir.
Vücuttaki nöronların büyük kısmı çok kutupludur. Çift
kutuplu nöronlar, retina ve koku mukozasında, ayrıca kok-
lea ve vestibiil gangiiyonlarında da bulunur. Yalancı çok ku­
tuplu nöronlar omurilik sinirlerinin arka köklerinde yerleş­
miş duyu gangliyonları olan omurilik gangliyonlarda ve ka­
fa gangiiyonlarında bulunur.
Başlıca nöron tipleri
Çok kutuplu Yalancı çok kutuplu
Dendritler
164 / BOLUM 9

Nöronlar, işlevsel rollerine göre de sınıflandırılır. Motor
(götürücü) nöronlar; kas lifi, eksokrin ve endokrin bezler
gibi organları kontrol eder. Duysal (getirici) nöronlar;
çevreden ve vücuttan gelen duysal uyarıları alır. Ara nöron­
lar; retinada olduğu gibi karmaşık işlevsel zincirler oluştura­
rak diğer nöronlarla bağlantı kurar.
Memeli evrimi sırasında ara nöronların sayısı ve karma­
şıklığı büyük ölçüde artmıştır. Sinir sisteminin ileri düzeyde
gelişmiş işlevlerini basit nöron devrelerinin görmesi olası de­
ğildir, tersine birçok nöronun iç içe geçmiş işlevinden olu­
şan karmaşık etkileşimlere bağlıdır.
Merkezi sinir sisteminde, sinir hücre gövdeleri yalnızca
gri maddede bulunur. Ak madde nöron uzantılarını içerir,
ancak perikaryon içermez. Çevresel sinir sisteminde, peri-
karyonlar gangliyonlarda ve bazı duyu bölgelerinde (örn.,
koku mukozasında) bulunur.
HÜCRE GÖVDESİ
Perikaryon olarak ta adlandırılan hücre gövdesi, nöronun
çekirdek ve çevresindeki sitoplazmasını kapsayan bölümdür
(Şekil 9-2). Algılama yetenekleri bulunmasına karşın esas
olarak beslenmeyle ilgili bir merkezdir. Birçok nöronun pe-

Sinaps

Glia

Cisimciği

Şekil 9-5. B ir n ö ro n u n in ce y a p ıs ı. S in ir h ü c re y ü z e y i d iğ e r s in ir h ü c re le rin in s in a p s u ç la rıy la y a d a g lia h ü c re le rin in u z a n ­

tıla rıy la ta m a m e n ö rtü lü d ü r. S in a p s b ö lg e le rin d e s in ir h ü c re za rı k a lın d ır v e s in a p s s o n ra s ı z a r a d ın ı alır. A k s o n te p e s i
(ş e k lin a ltın d a ) o la ra k a d la n d ırıla n n ö ro n u z a n tıla rı rib o z o m iç e rm e z . D iğ e r u z a n tıla r bu h ü c re n in d e n d ritle rid ir.

rikaryonu diğer sinir hücreleri tarafından üretilen uyarıcı ve
engelleyici uyartıları aktaran çok sayıda sinir ucu alır.
Birçok sinir hücresi yuvarlak, olağanüstü büyük, ökro-
matik (açık renk boyanan) belirgin bir çekirdekçiğe sahip
bir çekirdek taşır. İki çekirdekli sinir hücreleri sempatik ve
duysal gangliyonlarda görülür. Kromatin ince taneciklidir,
bu da hücrelerin yoğun sentez aktivitesini yansıtır.
Hücre gövdesi (Şekil 9 -5 ), birbirine koşut sarnıç küme­
leri şeklinde düzenlenmiş, oldukça gelişmiş kaba encloplaz-
ma retikulumu içerir. Sitoplazmada sarnıçlar arasında bulu­
nan çok sayıda poliribozom, bu hücrelerin hem yapısal,
hem de taşıyıcı proteinleri sentezlediğini düşündürmekte­
dir. Uygun boyalar kullanıldığında, kaba endoplazma reti­
kulumu ve serbest ribozomkır ışık mikroskobu altında NissI
cisim cikleri denen bazofilik granüllü alanlar şeklinde görü­
lür (Şekil 9-2 ve 9-6). Nissl cisimciklerinin sayısı nöron ti­
pine ve işlev duruma göre değişir. Motor nöron gibi büyük
sinir hücrelerinde sayıca fazladır (Şekil 9-6 ). Golgi komp-
Şekil 9-6. O m u rilik te ç o k b ü y ü k b ir h ü c re ş e k lin d e iz le n e n
m o to r n ö ro n . S ito p la z m a d a ç o k s a y ıd a N is s l c is im c iğ i b u ­
lu n m a k ta d ır. B ü y ü k h ü c re u z a n tıs ı b ir d e n d rittir. B ü y ü k , y u ­
v a rla k , b o y a n m ış d u ru m d a k i h ü c re ç e k ird e ğ i v e o rta s ın d a
k o y u re n k li ç e k ird e k ç ik g ö rü lm e k te d ir. P a ra ro z a n ilin -to lu d in
m a v is i (P T ) b o y a s ı. O rta b ü y ü tm e .
SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 165
leksi hücre gövdesinde yer alan çekirdek çevresinde sıra­
lanmış, birbirine koşut çok sayıda düz sarnıç içerir (Şekil
9-5 ). Nöronlarda, özellikle de akson uçlarında çok sayıda
mitokondri bulunur. Bunlar, tüm hücre gövdesinin sitoplaz-
ması içine dağılmıştır.
Nörofilamanlar adı verilen 10 nm çapındaki ara fila-
manlar perikaryonda ve hücre uzantılarında bol miktarda
bulunur. Nörofilamanlar, belli tespit maddelerinin etkisi ile
gruplar yaparlar ve gümüşle doyurulduğunda ışık mikrosko­
bu ile görülebilen sinirlifçikleri oluşturur. Sinir hücreleri
içinde ara sıra lizozomlarca sindirilmiş madde kalıntısı olan
lipofuskin gibi pigment içeriği de görülür.
DENDRİTLER
Dendritler (Yun. clenclron, ağaç) genellikle kısadır ve bir
ağacın dalları gibi çatallanır (Şekil 9-4). Dendritler çok sayı­
da sinaps alır ve nöronlarda sinyalin alındığı ve işlendiği
bölgelerdir. Birçok sinir hücresi, hücrenin almaç alanını artı­
ran birkaç dendrite sahiptir. Dendritlerin dallanması nöro­
nun diğer sinir hücrelerinden çok sayıda akson ucu alması­
nı ve bütünleştirmesini olası kılar. 200.000 üzerindeki akson
sonlanmasının, beyincikte bulunan Purkinje hücrelerinin
dendritleri ile işlevsel bağlantı kurdukları tahmin edilmekte­
dir (Şekil 9-3). Bu sayı başka sinir hücrelerinde daha yük­
sek olabilir. Tek dendritli çift kutuplu nöronlar enderdir ve
yalnızca özel yerlerde bulunur. Baştan uca kadar sabit bir
çapı koruyan aksonlardan farklı olarak dendritler dallara ay­
rıldıkça incelirler. Dendritin nöron gövdesine yakın olan ta­
ban bölümündeki sitoplazmanın bileşimi perikaryondakine
benzer; bununla birlikte dendritlerde Golgi kompleksi yok­
tur. Nöronlara tutunan sinapsların çoğu, mantar biçimli
(dendrit gövdesine ince bir boyunla bağlanan geniş bir baş),
boyu 1-3 pırı ve çapı 1 pın’den küçük yapılar olan dendrit
dikenlerinde yer alır. Bu dikenler birbirleriyle ilintili işlevler
sergiler ve çok fazla olabilir, insan beyin korteksinde İO1'*
kadar olabilecekleri hesaplanmaktadır. Dendrit dikenleri nö­
rona ulaşan sinaps sinyallerinin işlendiği ilk bölgedir. İşleme
aygıtı sinaps sonrası zarın sitozole bakan yüzeyine tutunmuş
olan protein komplekslerinde yer almaktadır. Bunlar elekt­
ron mikroskopta görülebilir ve işlevi ortaya çıkarılmadan
çok önce sinaps sonrası zarı adını almıştır. Dendrit dikenle­
ri uyum, öğrenme ve bellek işlevlerinin alt yapısını oluştu­
ran şekil değişikliklerine katılır. Hücre iskeleti proteini olan
aletine bağlı olarak sinapsların oluşması ve erişkinlerde işlev­
sel uyum ile ilişkili morfolojik değişmeler sergileyebilen de­
vingen yapılardır.
AKSONLAR
Nöronların çoğu tek bir aksona sahiptir; çok az bir kısmın­
da hiç akson bulunmaz. Akson, nöronun tipine göre deği­
şen uzunluk ve çapta silindirik bir yapıdır. Bazı nöronlarda
kısa aksonlar bulunmasına karşın aksonlar çoğunlukla çok
uzun yapılardır. Örneğin, ayak kaslarına uzanan omuriliğin
motor hücrelerinin aksonlarının boyu 100 cm'ye ulaşır.
Tüm aksonlar, çoğunlukla perikaryonda oluşan akson te­
pesi denilen, kısa piramid şekilli bir bölgeden çıkar (Şekil
9 -5 ). Aksonun plazma zarına aksolemma (Yun. a k so n +
eilem cı, kılıf) denir. İçeriği ise aksoplazma olarak adlandı­
rılır.
166 / BÖLÜM 9
Miyelinli aksona sahip olan nöronlarda, akson tepesi ve
miyelinleşmenin başladığı nokta arasındaki bölüme başlan­
gıç parçası denir. Bu İsim, nörona gelen etkinleştirici ve en­
gelleyici değişik uyarıların cebirsel toplamının gerçekleştiği,
bir aksiyon potansiyeli ya da sinir uyartısı üretilip, üretilme-
mesine karar verilen kısımdır. Bu ilk parçada birkaç tip iyon
kanalı yer alır. Bu kanallar aksiyon potansiyelini oluşturan
elektriksel potansiyel farkının üretilmesinde önemlidir.
Dendritlerin tersine, aksonların çapı sabittir ve çok dallan­
mazlar. Çoğu kez, akson sinir hücre gövdesinden ayrıldıktan
hemen sonra sinir hücre gövdesinin bulunduğu alana dönen
bir dal verir. Bu dallar, yan bağlantı dalları olarak adlandı­
rılır (Şekil 9-2). Akson sitoplazması (aksoplazma) birkaç mi-
tokondri, mikrotübül, nörofilaman ve grantilsüz endoplazma
retikulumu sarnıçlarını içerir. Poliribozomların ve graniillü
endoplazma retikulumunun olmaması aksonun gereksinim­
lerini karşılama konusunda perikaryona bağlı olduğunu gös­
terir. Eğer akson kesilecek olursa kesiğin çevresel bölümü
bozunur ve ölür.
Akson boyunca küçük ve büyük moleküller hızlı bir bi­
çimde iki yönlü olarak aktarılmaktadır.
Büyük moleküller ve organeller hücre gövdesinde sen-
tezlenirler ve aralıksız bir biçimde akson boyunca ileriye
akım ile aksondan uçlara aktarılırlar.
İleriye akım üç ayrı hızla gerçekleşmektedir. Yavaş akım
(günde birkaç mm) proteinleri ve mikrofilamanları aktarır.
Orta hızlı bir akım mitokondrileri, yüksek hızlı akım (100
kez daha hızlı) ise sinirsel aktarım sırasında akson ucunda
gereksimin duyulan veziküller içindeki maddeleri aktarır.
Sinaps öncesi ucu
İleriye akım ile eş zamanlı olarak, endositozla alınan
maddeleri (virüsler ve toksinler dahil) kapsamak üzere pek
çok molekülü taşıyan karşıt yönde bir akım da bulunmakta­
dır. Bu işlem nörolojide akson uçlarının bulunduğu bölgele­
re peroksidaz ya da başka bir işaretleyici enjekte edilip bel­
li zaman dilimlerindeki yayılımları izlenerek gerçekleştirilen,
nöron yolaklarını belirleme çalışmalarında kullanılır.
Akson akımı ile ilintili motor proteinler arasında mikro-
tübüllerde bulunan, ATPaz aktivitesi sergileyen bir protein
olan dinein (geriye akımla ilintili); veziküllere bağlandığın­
da aksondaki ileriye akımı uyaran mikrotübiilün aktive etti­
ği bir ATPaz olan kinezin yer almaktadır.
ZAR POTANSİYELLERİ
Sinir hücrelerinin zarlarında iyonları sitoplazma içine ve dışı­
na taşıyan pompa ve kanal işlevine sahip moleküller bulunur.
Akson zarı ya da başka bir deyişle aksonu saran zar Na+ iyo­
nunu aksoplazma dışına pompalayarak hücre içi sodyum de-
rişimini hücre dışı derişimin onda biri düzeyinde tutar. Bunun
aksine, hücre içi K+ derişimi, hücre dışındaki derişiminclen
kat kat fazladır. Bu yüzden, akson zarının içi ile dışı arasın­
dan iç kısım -65 mV daha negatif olacak şekilde potansiyel
farkı bulunmaktadır. Buna dinlenmedeki zar potansiyeli de­
nir. Nöron uyarıldığında, iyon kanalları açılır ve hücre dışı
sodyum (hücre dışındaki derişimi sitoplazmadaki derişimden
çok daha yüksektir) aniden hücre içine girerek dinlenme po­
tansiyelini -65 mV’den +30 mV’ye yükselecek şekilde değişti­
rir. Hücre içi ortam, dış çevreye göre pozitif olarak aksiyon
Şekil 9-7. S in a p s ın iki b ö lü m ü n ü n te m e l
iş le v s e l ö z e llik le ri: B u n la r s in a p s ö n c e s i
a k s o n u cu ve d e v re y i o lu ş tu ra n b ir s o n ­
ra k i n ö ro n u n s in a p s s o n ra s ı b ö lg e s id ir.
R a k a m la r e tk in lik s ıra s ın d a g e rç e k le ş e n
o la y la rın s ıra s ın ı g ö s te rm e k te d ir. S E R ,
d ü z e n d o p la z m a re tik u lu m u .

Şekil 9-8. Sinaps tipleri. Akson sonlan-
maları genelde sinir uyarısını bir dend­
rite ya da sinir hücre gövdesine aktarır,
daha seyrek olarak da bir başka akson­
la sinaps yapar (izin alınarak yeniden çi­
zim, Cormack DH: Essential Histology Lip-
pincott, 1993).
potansiyeli ya da sinir uyartısının başlamasını tayin eder. Bu­
nunla birlikte, +30 mV’lik potansiyel sodyum kanallarını ka­
patır ve akson zarı yeniden bu iyona karşı geçirgenliğini yiti­
rir. Aksonlarda birkaç milisaniye içinde potasyum kanalları­
nın açılması iyonlarla ilgili bu durumda değişiklik oluşturur.
Hücre içi potasyum derişiminin yükselmesi sonucu potasyum
iyonu diftizyonla aksonu terk eder ve zar potansiyeli -65
mV’ye döner. Bu olayların süresi çok kısadır (yaklaşık 5 ms)
ve çok sınırlı bir zar bölgesinde gerçekleşir. Bununla birlikte,
aksiyon potansiyeli zarda ilerler; yani elektriksel düzensizlik
komşu sodyum kanallarını ve ardından da potasyum kanalla­
rını açar. Bu yolla aksiyon potansiyeli akson boyunca yüksek
bir hızla ilerler. Aksiyon potansiyeli sinir ucuna ulaştığında,
ya başka bir nöronu ya da kas veya salgı bezi hücresi gibi nö­
ron olmayan hücreyi uyaran ya da engelleyen, depolanmış
durumdaki nörotransmiterin boşaltılmasına yol açar.
|ı KLİNİK BİLGİ
I Nörotransmiterler genelde hücre gövdesinde sentezlenir;
Yerel anestezikler sodyum kanallarına bağlana­
rak sodyum taşınmasını ve bunun sonucunda si­
nir uyarılmasından sorumlu aksiyon potansiyelini
engelleyen su sevmez moleküllerdir.
SİNAPS İLETİŞİMİ
Sinaps (Yun. synapsis, birlik) sinir uyartılarılan-
11111 te^ y^niü aktarımdan sorumludur. Sinapslar
nöronların kendi aralarındaki ya da nöronlarla diğer
efektör hücreler (kas ve bez hücreleri) arasındaki te­
mas bölgeleridir. Sinapsın işlevi sinaps öncesi hücreden gelen
elektrik işaretini (uyartı) sinaps sonrası hücrede etkili olacak
olan kimyasal işarete çevirmektir. Sinapslann büyük bölümü
işaretleşme işlemi sırasında akson uçlarında nörotransmiterler
salgılayarak uyartıyı iletirler. Nörotransmiterler bir almaç pro­
teiniyle birleştiğinde iyon kanallarını açan ya da kapayan ve­
SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 167
Sinaps tipleri
dendrit
ya ikinci ulak tepkimelerini başlatan kimyasal maddelerdir.
Nöromodiilatörler sinapslar üzerine doğrudan etki gösterme­
yen, ancak sinaps uyarısına ya da engellenmesine karşı nöron
duyarlılığını değiştiren kimyasal ulaklardır. Nöromodiilatörler-
lerden bazıları sinir dokusunda üretilen nöropeptidler ya da
steroidlerdir, diğerleri ise dolaşımdaki steroidlerdir. Sinaps ya­
pısı, işareti alan bir akson ucundan (sinaps öncesi ucu); yeni
bir impulsun üretildiği bir başka hücrenin yüzeyindeki bir böl­
geden (sinaps sonrası ucu); ve sinaps yarığı denen ince bir
hücreler arası boşluktan ibarettir (Şekil 9-7). Akson, hücre ve
gövdesiyle sinaps yaptığında aksosomatik sinaps; dendritle
sinaps yaptığında aksodendritik sinaps; ya da bir aksonla si­
naps yaptığında aksoaksonik sinaps adını alır (Şekil 9-8).
Sinapslann büyük bir bölümü kimyasal sinapslar olma­
sına ve kimyasal ulaklar kullanmalarına karşın az sayıda si­
naps, uyarıyı sinaps öncesi ve sinaps sonrası zarlar arasında
yer alan aralık bağlantıları aracılığıyla aktarır, yani nöron işa­
retlerini doğrudan iletir. Bunlara elektriksel sinapslar denir.
Sinaps öncesi ucu her zaman için nörotransmiterleri ta­
şıyan sinaps kesecikleri ve çok sayıda mitokondri içerir (Şe­
kil 9 -7 ve 9-9).
daha sonra sinapsın sinaps öncesi bölümünde kesecikler için­
de depolanırlar. Sinir impulsunun iletilmesi sırasında, eksositoz
yoluyla sinaps yarığına boşaltılır. Sinaps veziküllerinin eksosi-
tozu sonucu sinaps öncesi bölgede toplanan fazla zar endosi-
tozla yeniden kazanılır. Yeniden kazanılan zar, sinaps öncesi
bölmedeki düz endoplazma retikulumu ile birleşir ve yeni
sinaps keseciklerinin yapılmasında kullanılır (Şekil 9-7). Bazı
nörotransmiterler akson üzerinden taşınarak getirilen enzimler
ve öncüller kullanılarak sinaps öncesi bölmede sentezlenir.
Tanımlanan ilk nörotransmiterler asetilkolin ve norepi-
nefrindir. Norepinefin salıveren bir akson ucuna ait elektron
mikroskop fotoğrafı Şekil 9-10'da gösterilmektedir. Nörot-
ransmiterlerin büyük bölümü aminler, aminoasitler ya da
küçük peptidlerdir (nöropeptidler). Nitrik oksid gibi inorga­
nik maddelerin de nörotransmiter olarak davrandığı gösteril­
miştir. Nörotransmiter olarak davranan çok sayıda peplid
vücudun başka yerlerinde de kullanılır, buna örnek olarak
sindirim kanalındaki hormonlar verilebilir. Nöropeptidler,
ağrı, haz, açlık, susuzluk ve cinsellik gibi duyguların ve gü­
dülerin düzenlenmesinde önemlidir (Şekil 9 -11).
168 / BOLUM 9

Şekil 9-9. D o n d u ru p -k ırm a y ö n ­

te m iy le h a z ırla n a n ö rn e k te si-
n a p s ın e le k tro n m ik ro s k o p fo ­
to ğ ra fı. Akson ucundaki m ito -
k o n d riy u m u n (M ) ç e v re s in d e si-
n a p s k e s e c ik le ri g ö rü lm e k te d ir.
x 2 5 ,0 0 0 (İzin alınarak yeniden ba­
sım, Heuser JE, Salpeter SR, Orga­
nization of acetylcholine receptors
in quick-frozen, deep-etched and
rotary-replicated Torpedo postsy-
naptic membrane. J.Cell Biol 1979;
82; 150).

Kimyasal Sinaps Aktarımındaki

Olayların Sırası
Bu olaylar Şekil 9-7'de gösterilmekledir. Hücre zarı boyunca
hızlı bir biçimde (milisaniyeler içinde) yayılan sinir uyartıla­
rı, hücre zarı boyunca giderek artırılan, patlama şeklindeki
elektriksel aktiviteyi (depolarizasyonu) başlatır. Bu uyartı si­
naps öncesi bölgedeki kalsiyum kanallarını kısa bir süre için
açar, bu da sinaps vezikülerinin eksositozunu tetikleyen kal­
siyum girişini başlatır. Eksositoz bölgelerinde salgılanan nö-
rotransmiterler sinaps sonrası zarında bulunan almaçlarla re­
aksiyona girerek geçici bir elektriksel aktivite (depolarizas-
yon) başlatırlar. Sinaps sonrası hücre zarında uyartı başlatan
aktiviteleri nedeniyle bu sinapslara uyarıcı sinapslar adı
verilir. Bazı sinapslarda, nörotransmiter-almaç etkileşimi si­
nir uyartısı geçişi olmaksızın zıt yönde bir etki göstererek hi-
perpolarizasyon başlatır. Bunlara engelleyici sinapslar adı
verilir. Yani sinapslar uyartı aktarımını harekete geçirebilir ya
da engelleyebilir ve bu şekilde sinir etkinliğini düzenleyebi­
lirler (Şekil 9-12).
Nörotransmiterler kullanıldıktan sonra enzimatik parçalan­
ma, difuzyon ya da sinaps öncesi zar üzerindeki özgün al­
maçlar tarafından düzenlenen endositoz yoluyla çabucak or­
tamdan uzaklaştırılırlar. Bu olay işlev açısından önemlidir,
çünkü bu şekilde sinaps sonrası nöronun istenmeyen biçim­
de uyarılması önlenmiş olur.

GLİA HÜCRELERİ VE NÖRON ETKİNLİĞİ

Şekil 9-10. A d re n e rjik s in ir u c u . B u ra d a y a k la ş ık 5 0 n m ç a ­
Glia hücrelerinin sayısı memelilerin beyninde nöronlardan on
p ın d a e le k tro n y o ğ u n ö z e s a h ip , n o re p in e frin iç e re n , ko yu
kat daha fazladır; nöron aralıklarında yerleşerek hem sinir hüc­
v e z ik ü lle r g ö rü lm e k te d ir. X 40.000 (İzin alınarak A. Machado).
resinin gövdesini, hem de akson ve dendrit uzantılarını sanır.
 SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 169

P maddesi (A rç )(P ro )(L ^ ^ Ağrı?

Anjiyotensin II (A sp)(A rg )^^ Susama?

Luteinizan-hormon-
salgılatıcı hormon @ @ (T r|^ ^ Seks?
(LHRH)

Kolesitokinin-8 (A s p )(T y r)(f^ ^ Acıkma?

|i-endorfin Keyif?

Şekil 9-11. B a zı n ö ro p e p tid le rin a m in o a s it d iz ilim i v e m u h te m e le n e tk ili o ld u k la rı d u y u v e d ü rtü le r. (İzin alınarak yeniden ba­
sım Alberts B ve ark; Molecular Biology of the Cell 2. baskı. Garland Press, 1993.)

Sinir dokusunun hücreler arası maddesi çok azdır, giia Astrositler, destekleme işlevine ek olarak nöronların iyo­
hücreleri (Tablo 9 -1 ) nöron etkinliği İçin gereken uygun nik ve kimyasal ortamını kontrol eder. Bazı astrositlerde en-
mikro çevreyi sağlar. dotel hücresine tutunan geniş uçlu bir uzantı bulunur. Bu
uç-ayaklar aracılığıyla astrositlerin molekülleri ve iyonları
Oligodendrositler kandan nöronlara taşıdıklarına inanılmaktadır. Genişlemiş
uzantılar merkezi sinir sisteminin dış yüzeyinde de bulunur,
Oligodendrosİtler (Yun. oligos, küçük + clenclron + by tos)
merkezi sinir sistemindeki nöronların elekuiksel yalıtımını
sağlayan miydin kılıfı yaparlar (Şekil 9-13 ve 9-H ). Bu hüc­
relerin, aksonların etrafına sarılan uzantıları bulunmaktadır
ve bu uzantılar Şekil 9-15'te gösterildiği gibi miyelin kılıfı
oluşturur.

Schwann Hücreleri
Bu hücreler oligodendrositlerle aynı işleve sahiptir, ancak
çevresel sinir sistemindeki aksonların etrafında yer alırlar.
Bir Schwann hücresi bir aksonun çevresinde miyelin oluştu­
rur, oysa oligodendrositlerin birden fazla nöron ve bunların
uzantıları etrafında kılıf oluşturacak şekilde dallar verme ye­
teneği bulunmaktadır. Şekil 9-27’de Schwann hücre zarının,
aksonun etrafını nasıl sardığı gösterilmektedir.

Astrositler
Astrositler (Yun. astron, yıldız + kytos) çok sayıdaki uzantı­
ları nedeni ile yıldız şeklinde İzlenen hücrelerdir. Bu hücre­
lerin, yapılarını güçlendiren glial fibriler asit proteininden
yapılmış ara filamanları bulunur. Astrositler nöronları kılcal
kan damarlarına ve pia ma tere (merkezi sinir sistemini örten
ince bir bağ dokusu; aşağıya bakınız) bağlar. Az sayıda,
uzun uzantılara sahip astrositlere fibröz astrositler denir ve
bunlar ak madde içinde yer alır; çok sayıda kısa dallar ve­
ren uzantılara sahip olan protoplazmik astrositler gri Şekil 9-12. B ir m o to r n ö ro n d a k i u y a rıc ı v e e n g e lle y ic i si-
madde içinde yer almaktadır (Şekil 9 -1 3 , 9-1-1 ve 9-16). Ast­ n a p s ö rn e k le ri (G a n o n g W F : Review of Medical Physido-
rositler, glia hücreleri İçinde sayısı en fazla olanıdır; morfo­ logy. 1 5 'in c i b a s k ı. A p p le to n & L a n g e , 1 9 9 T d e n iz in li y e n i­
lojik ve işlevsel açıdan kendine özgü farklılıklar sergiler. d e n ç iz im .)
170 / BOLUM 9

Tablo 9-1. Nöroglia hücrelerinin kökeni ve ana işlevleri.

Glia Hücre Tipi Kökeni Yeri Temel İşlevleri

Oligodendrosit Nöral tüp Merkezi sinir sistemi Miyelin yapımı, elektrik yalıtımı

Schwann hücresi Nöral tüp Çevresel sinirler Miyelin yapımı, elektrik yalıtımı

Astrosit Nöral tüp Merkezi sinir sistemi Yapısal destek, onarım işlemleri,
Kan-beyin engeli, metabolik değiş tokuş
Ependim hücresi Nöral tüp Merkezi sinir sistemi Merkezi sinir sisteminin boşluklarının döşenmesi

Mikroglia Kemik iliği Merkezi sinir sistemi Makrofaj aktivitesi

burada kesintisiz bir tabaka oluşturur. Ayrıca merkezi sinir
sistemi hasar gördüğünde astrositler çoğalarak hücresel ya­
ra iyileşme dokusu oluştururlar.
Astrositler merkezi sinir sisteminin (MSS) pek çok işlevi­
nin düzenlenmesinde de rol oynarlar. Astrositler in vitro ad-
renerjik almaçları, aminoasit almaçlarını (sözgelimi gama
aminobütirik asit [GABA]) ve pepticl almaçlarını (natriüretik
peptid, anjiyotensin II, endotelinler, vazoaktif intestinal pep-
tid ve tirotropin salgılatıcı hormon dahil) bulundururlar. Bu
ve başka almaçların astrositler iize-rinde bulunması astrosİ-
te, pek çok uyartıya yanıt verme özelliği kazandırır.
Astrositler nöronun canlılığı ve aktivitesini de etkileyebi­
lir ve bunu sadece hücre dışı ortamdaki etkenleri düzenle­
yerek değil, metabolik siibstratları ve sinir etkin molekülleri
salgılayarak ta gerçekleştirir. Sinir etkin moleküller arasında
anjiyotensinojen ailesindeki peptidler, vazoaktif endotelin­
ler, opioid prekürsörleri (enkefalinler) ve potansiyel olarak
sinir besleyici somatostatin yer almaktadır. Öte yandan ast­
rositlerin enerjisi fazla bileşikleri kandan alarak nöronlara
aktardıklarına, hatta glikoz ve laktati metabolize ederek nö­
ronlara verdiklerine ilişkin bazı bulgular mevcuttur.
Son olarak astrositler birbirleriyle aralık bağlantıları ara­
cılığıyla doğrudan temas etmektedir ve bu şekilde bilgi uzak
mesafeler arasında bir noktadan bir başka noktaya akabil-
mektedir. Örneğin, astrositler aralık bağlantıları ve çeşitli si-
tokinlerin salgılanması sayesinde hem normal, hem de anor­
mal koşullarda miyelin yenilenmesini etkilemek üzere oligo-
dendrositlerle etkileşebilmektedir.

Ependim Hücreleri
Bu hücreler, beyin ventriküllerini ve omurilik orta kanalını
döşeyen alçak prizmatik epitel hücreleridir. Bazı yerlerde
ependim hücreleri beyin omurilik sıvısının hareketini kolay­
laştıracak olan titrek tüylere sahiptir.

Şekil 9-13. M e ta l d o y u rm a te k n iğ i ile b o y a n m ış n ö ro g lia
h ü c re le rin in ş e m a s ı. Y a ln ız c a a s tro s itle rin d a m a r d u v a rın ı
ö rte n u ç -a y a k la rı g ö rü lm e k te d ir.
Mikroglia
Mikroglia (Yun. m icros, küçük, + glicı) kısa uzantılara sahip,
uzun, küçük hücrelerdir. Rutin hematoksilen eozin (HE) pre-
paratlarında, diğer glia hücrelerinin küre şeklindeki çekir­
deklerinin aksine yoğun ve uzun şekilli çekirdekleriyle tanı­
nabilirler. Mikroglia, sinir dokusunda tek çekirdekli fagositik
sistem kapsamına giren fagositik hücrelerdir ve kemik iliğin­
deki öncül hücrelerden köken alırlar. Erişkin MSS'de infia-
masyon ve onarımda görev alırlar ve nötral proteazlar ve ok-
sidatif radikaller üreterek bunları salgılarlar. Mikroglia hücre­
leri etkinleştiklerinde, uzantılarını geri çeker makrofajların
morfolojik görünümüne bürünerek, fagositik ve antijen su­
nan hücreler olarak davranırlar (bkz. 14. Bölüm). Bağışıklığı
düzenleyici bir dizi sitokin salgılarlar ve merkezi sinir sistemi
lezyonlarının yol açtığı hücresel artıkları uzaklaştırırlar.
 SINIR DOKUSU VE SINIR SİSTEMİ / 171

Ş ekil 9-14. Beyin kodeksin­

deki glia hücrelerinin (Golgi
boyası ile hazırlanan preparat-
ta) ışık mikroskop fotoğraf gö­
rüntüsü. A: Kan damarlarını
(KD) gösteren fibröz astrosit-
ler x10 00 B: Beyin yüzeyini
(ok) gösteren protoplazmik
astrositler. x1900. C: Mikroglia
hücreleri x1700 D: Oligodend-
rositler x1900. (İzin alınarak E.
Cowan WM. The Nervous Tissue.
In: Histology: Cell and Tissue Bi­
ology 5th ed. Weiss L. (editor) El­
sevier 1983.)

tümör nekroz faktörü-alfa gibi bir dizi sitokin mik­

KLİNİK BİLGİ roglia içinde HIV-1 replikasyonunu aktive eder ve
kolaylaştırır.

Mültipl sklerozda miyelin kılıf bilinmeyen bir dü­

zenekle, ağır nörolojik sonuçlar doğuracak şekil­
de hasar görür. Bu hastalıkta, mikroglia, almaç
tarafından düzenlenen fagositoz ve lizozomal et­
kinlikle miyelin artıklarını fagosite ederek parça­ MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ
lar. Buna ek olarak MSS'nin HIV-1 enfeksiyonu MSS beyin, beyincik ve omurilikten ibarettir. Gerçek anlam­
AIDS demansı kompleksine yol açar. Çok sayıda da bağ dokusu bulunmaz ve bu nedenle göreceli olarak yu­
deneysel bulgu mikroglianın HIV-1 tarafından muşak ve pelte kıvamında bir organdır.
enfekte edildiğini göstermektedir. İnterlökin-1 ve
172 / BOLUM 9

Ş ekil 9-15. M e rk e z i s in ir s is te m in in m iy e lin kılıfı. A y n ı o li-

g o d e n d ro s it 3 - 5 0 k a d a r s in ir lifin in m iy e lin k ılıfın ı o lu ş tu r­
m a k ta d ır. M e rk e z i s in ir s is te m in d e R a n v ie r b o ğ u m la rı b a ­
z e n d iğ e r h ü c re le rin u z a n tıla rıy la ö rtü lü r y o k s a o ld u k ç a
fa z la h ü c re d ış ı a ra lık (H D A ) v a rd ır. A k s o le m m a o lig o d e n d -
ro s itin h ü c re z a rı ile te m a s e ttiğ i y e rd e k a lın la ş m a g ö s te rir.
Bu d u ru m m iy e lin k ılıf ile a k s o n a ra s ın d a k i a k s o n ç e v re s i
a ra lığ ın a m a d d e d ifü z y o n u n u k ıs ıtla r. S o l ü s tte : b ir o lig o -
d e n d ro s it h ü c re s in in y ü z e y g ö rü n ü m ü , S it, g lia h ü c re s in in
s ito p la z m a s ı, A , a k s o n (İzin alınarak yeniden çizim ve basım
Bunge ve ark: J. Biophys Biochem Cytol 1961 ;10:67).

Kan daman

Şekil 9-16. R io H o rte g a g ü ­

m ü ş b o y a s ı ile h a z ırla n a n b e ­
yin k e s itin d e u z a n tıla rı k a n d a ­
m a rla rın ın y ü z e y in d e s o n la n a n
fib rö z a s tro s itle r. O rta b ü y ü tm e .
 SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 173

Kesit alındığında beyin, beyincik ve omurilikte beyaz (ak

madde) ve gri (gri madde) bölgeler görülür. Bu farklılığı, mi-
yelinin MSS'deki dağılımının farklı olması yaratır. Ak madde­
nin ana bileşeni miyelinii aksonlar ve miydin yapan oligo-
dendrositlerdir. Ak maddede nöron hücre gövdesi bulun­
maz.
Gri maddede nöron hücre gövdeleri, dendritler ve ak­
sonlarla, glia hücrelerinin başlangıç bölümündeki miyelinsiz
kısımları bulunur. Burası sinapsların oluşturulduğu bölgedir.
(Şekil 9-18, 9-19 ve 9-20). Gri madde beynin ve beyinciğin
yüzeyinde belirgin olup, beyin ve beyincik korteksini oluş­
tururken beyaz madde daha merkezi bölgelerde bulunur,
Nöron hücre gövdelerinin oluşturduğu topluluklar beyaz
maddeye gömülü olan ve çekirdekler olarak adlandırılan
adalar oluşturur. Beyin korteksinde gri madde, farktı boy ve
şekillerde hücrelerden oluşan altı tabaka oluşturur. Beyin
korteksindeki bazı bölgelerde bulunan nöronlar getirici
(duysal) uyarılara yöneliktir; başka bölgelerde götürücü
(motor) nöronlar istemli hareketleri kontrol eden motor uya­
rıları oluşturur. Beyin korteksindeki hücreler duysal bölge-

Şekil 9-18. P İra m id ş e k illi u z a n tıla rı b u lu n a n ç o k s a y ıd a

n ö ro n u n v e a z s a y ıd a g lia h ü c re s in in g ö rü ld ü ğ ü g ü m ü ş b o ­
y a s ı y a p ılm ış b e y in k o d e k s i k e s iti. O d a b ü y ü tm e .

nin bütünleştirilmesi ve istemli motor yanıtların başlatılması

Ş ekil 9-17. O m u riliğ in g ri m a d d e (a ş a ğ ıd a ) ile a k m a d d e
(y u k a rıd a ) g e ç iş in d e k i e n in e k e s iti. G ri m a d d e d e s in ir h ü c ­
re g ö v d e le rin in v e ç o k s a y ıd a h ü c re u z a n tıs ın ın v a rlığ ı d ik ­
k a ti ç e k e rk e n , a k m a d d e e s a s o la ra k m iy e lin k ılıfı h is to lo jik
iş le m le r s ıra s ın d a e rim iş o la n s in ir lifle rin d e n o lu ş m a k ta d ır.
P T b o y a m a s ı. O rta b ü y ü tm e .
ile ilişkilidir.
Beyincik korteksinde üç tabaka bulunur. (Şekil 9-19 ve
9-20): Dışta moleküller tabaka, ortada büyük Purkinje hücre­
lerinden oluşan bir tabaka ve içte grantiler tabaka. Purkinje
hücrelerinin hücre gövdesi belirgindir ve dendritleri yelpaze
görüntüsü oluşturacak şekilde çok gelişmiştir. (Şekil 9-3). Bu
dendritler büyük ölçüde moleküller tabakayı doldurur ve bu
tabakada çekirdeklerin seyrek olmasının nedeni de budur.
Grantiler tabaka çok küçük nöronlardan oluşmuştur (vücut­
taki en küçük hücreler), bunlar hücre yoğunluğu daha az
olan moleküler tabakanın aksine daha derli toplu bir düzen­
leniş gösterirler (Şekil 9-18).
Omuriliğin enine kesitlerinde ak madde çevrede, gri
madde ise H harfini andıracak şekilde merkezde yer alır (Şe­
kil 9-19). Bu H harfinin yatay çizgisinde bir açıklık vardır, bu­
rası merkez kanalıdır, bu yapı embriyonal nöral tüp lümeni-
nin kalıntısıdır. Bu kanalı ependim hücreleri döşer. H harfi­
nin bacaklarında yer alan gri madde ön boynuzları oluşturur.
Bunlar spinal sinirlerin ventral köklerini yapan aksonlara sa­
hip olan motor nöronları içerir. Gri madde aynı zamanda ar­
ka boynuzları da (ITnin kolları) oluşturur, burası spinal gang-
liyonlardaki nöronlardan (dorsal kökler) duysal lifleri alır.
174 / BÖLÜM 9

Moleküler tabaka.'
'‘Purkinje hücre
1 tabakası

m •
%

tabaka

Granüler*
Ş ekil 9-19. Beyinciğin ışık mikroskop fotoğrafı. Kullanılan
tabaka f, boyama yöntemi (HE) Şekil 9-3’te görülen Purkinje hücrele­
rinin olağanüstü fazla dallanma özelliğini tam olarak ortaya
koymamaktadır. Küçük büyütme.

Moleküler
tabaka

Purkinje hücresi

Ş ekil 9-20. Belirgin Purkinje

hücrelerinin bulunduğu beyin­
cik kesiti. Bir Purkinje hücre­
sinde yoğun dendrit dallanma­
sının bir bölümü görülmekte­
iranüler tabaka dir. HE boyası. Orta büyütme.
 SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 175

Glia hücresi Sinir

Şekil 9-21. O m u riliğ in e n in e k e s iti.

Omurilikteki, özellikle de büyük motor nöronların bu­

lunduğu ön boynuzlardaki nöronlar büyük ve çok kutuplu­
dur (Şekil 9-22 ve 9-23).

MENİNKSIER (BEYİN ZARLARI)

Merkezi sinir sistemini kafatası ve omurga ile korur. Aynı za­
manda meninks denen bağ dokusu zarları ile sarılmış du­
rumdadır (Şekil 9-24). En dış tabakadan başlamak üzere
meninksler dura mater, araknoid ve pia mater şeklinde taba-
kalaşır. Araknoid ve pia mater, birbirine bitişiktir ve genel­
likle pia-araknoid adı verilen tek bir zar olarak kabul edilir.

Dura Mater
Dura mater dıştaki katmandır (meninks), tıkız bağ dokusun­
dan oluşur ve kafatasının periosteumu ile devam eder.
Omuriliği saran dura mater, omurganın periosteumundan
epidural boşluk ile ayrılır, burası ince duvarlı venler, gevşek
bağ dokusu ve yağ dokusu içerir.
Dura mater her zaman için ince bir dura altı aralıkla
araknoidden ayrılır. Dura materin iç yüzeyi, omuriliğin dış
yüzeyinde olduğu gibi mezenkim kökenli tek katlı yassı epi-
telle örtülüdür.

Araknoid
Araknoidin (Yun. a ra ch ııo eid es, örümcek ağına benzer) iki
bileşeni vardır. Biri dura materle temas halindeki tabaka, di­
ğeri ise pia mater ile bu tabakayı birbirine tutturan trabekül
sistemidir. Tnıbeküller arasındaki boşluklar beyin omurilik
sıvısı ile dolu olan ve dura altı aralıktan tamamen ayrı olan
araknoid altı aralığı yapar. Bu aralık merkezi sinir sistemi­
ni travmadan koruyan hidrolik bir yastık oluşturur. Arakno­
id altı aralık beynin ventrikülleri ile bağlantılıdır. Ş ekil 9-22. O m u rilik g ri m a d d e s in in k e s itin d e b a z o filik g ö v ­
Araknoid, içinde kan damarı bulunmayan bağ dokusun­ d e le riy le (N is s l c is im c ik le ri) b irk a ç m o to r n ö ro n g ö rü lm e k ­
dan oluşur. Yüzeyi, dura mated örtenle aynı tip tek katlı yas­ te d ir. B a zı ç e k ird e k le rd e ç e k ird e k ç ik le r g ö rü lm e k te . S in ir
sı epitelle örtülüdür. Omurilikteki araknoidin trabekül sayısı h ü c re le rin in ç e v re s in d e n ö ro n v e g lia u z a n tıla rın d a n b ir ağ
daha az olduğundan pia materden daha kolay ayrımlanabilir. b u lu n m a k ta d ır. P T b o y a m a s ı. O rta b ü y ü tm e .
176 / BOLÜM 9
Şekil 9-23. Omurilik gri maddesinin kesiti. Nöron ve glia
uzantılarından oluşan ağ belirgin olarak izlenebilmektedir.
Küçük çekirdekler glia hücrelerine aittir. Bu hücrelerin sayı­
sının nöronlardan daha fazla olduğu dikkat çekmektedir.
HE boyası. Orta büyütme.
Bazı bölümlerde araknoid dura mater içindeki venöz si­
nüslerde sonlanan kıvrımlaşmalar oluşturacak şekilde dura
materi delerek geçer. Bu kıvrımlaşmalar venlerin endotel
hücreleri ile örtülür ve araknoid villuslar adını alır. İşlev­
leri beyin omurilik sıvısını, venöz sinüslerde bulunan kana
geri çekmektir.
Pia Mater
Pia mater, çok sayıda kan damarı içeren gevşek bir bağ do­
kusudur. Sinir dokusuna oldukça yakın yerleşmesine karşın
sinir hücreleri ya da sinir lifleri ile temas etmez. Pia mater ile
nöral elemanlar arasında pia materi sıkıca tutturan ve
MSS'nin periferinde, MSS ile beyin omurilik sıvısını birbirin­
den ayıran nörogliaların uzantılarından oluşan fiziksel bir ta­
baka yer alır (Şekil 9-24).
Pia mater merkezi sinir sisteminin yüzeyindeki tüm girin­
ti çıkıntıları takip eder ve kan damarları boyunca bir ölçüde
yüzeyden içeri uzanır. Pia materi mezenkim kökenli yassı
hücreler örter.
Kan damarları pia mater ile örtülü tüneller boyunca mer­
kezi sinir sistemine girerler, bu tünellere damar çevresi
aralığı denir. Kan damarları kılcal haline dönüşmeden önce
pia mater kaybolur. Merkezi sinir sistemindeki kılcal kan da­
marları genişlemiş nöroglia hücre uzantıları ile tamamen ör­
tülmüş durumdadır (Şekil 9-24).
Kan-Beyin Engeli
Kan-beyin engeli antibiyotikler, kimyasal ve bakteriye! zehir­
li maddeler gibi kimi maddelerin kandan sinir dokusuna
geçmesini önleyen işlevsel bir barikat oluşturur.
Kan-beyin engelini, sinir dokusundaki kılcal kan damar­
larında görülen bir özellik olan azalmış geçirgenlik oluştu­
rur. Süz konusu engelin ana yapısal bileşenini, bu kılcal kan
damarlarının endotel hücreleri arasındaki devamlılığı sağla­
yan tıkayıcı bağlantılar oluşturur. Bu endotel hücrelerinin si-
toplazınasında başka pek çok yerdeki hücrelerde bulunan
pencereler yer almamakta ve çok az sayıda pinositoz kese­
ciği gözlenmektedir. Kılcal kan damarlarını saran nöroglia
uzantıları kısmen düşük geçirgenlikten sorumludur.
KOROİD PLEKSUS VE
BEYİN OMURİLİK SIVISI
Koroid pleksus ventriküllerin iç kısmına sokulan pia mate-
rin, genişlemiş pencerelere sahip kılcal kan damarlarından
zengin girintili çıkıntılı katlanmalarından oluşur. Üçüncü ve
dördüncü ventriküllerin tavanında ve yan ventrikül duvarla­
rının bir bölümünde bulunur.
Koroid pleksus pia materin gevşek bağ dokusundan olu­
şur, tek katlı kübik ya da alçak prizmatik epitelle örtülüdür
(Şekil 9-25). Bu hücreler iyon taşıyıcı hücrelerin özellikleri­
ne sahiptir (bkz. 4. Bölüm).
Koroid pleksusun ana işlevi çok az miktarda katı madde
içeren ve ventriküllcri, omurilik merkez kanalını, araknoid
altı aralığı ve damar çevresi aralığını tamamen dolduran be­
yin omurilik sıvısını yapmaktır. Merkezi sinir sistemi metabo­
lizmasında da önemlidir ve mekanik darbelere karşı koruyu­
cu bir araç olarak iş görür.
Beyin omurilik sıvısı berrak, yoğunluğu düşük (1004-1008
g/ml) ve protein içeriği çok az olan bir sıvıdır. Mililitrede birkaç
döküntü epitel hücresi ve 2-5 lenfosit bulunur. Beyin omurilik
sıvısı araknoid altı aralığa girdiği noktadan itibaren ventriküller
içinde dolaşır. Burada araknoid viluslar beyin omurilik sıvısının
venöz dolaşıma geri emiliminde ana yolu oluşturur (sinir doku­
sunda lenf damarları bulunmamaktadır).
k l in ik b il g i
Beyin omurilik sıvısının emiliminde bir azalma ya
da ventriküllerden dışarı çıkışta bir engelleme ol­
duğunda hidrosefali (Yun. hydro, su, + kephale,
baş) olarak bilinen durum oluşur, bu durumda
baş sürekli olarak büyür ve bunu zeka geriliği ve
kas güçsüzlüğü izler.
 SINIR DOKUSU VE SINIR SİSTEMİ / 177

Pia mater Kılca! kan damarları

Dura altı boşluk

j- Dura mater

Araknoid

* Araknoid altı
boşluk

Astrosit

Kılcal kan
damarı

Ş ekil 9-24. Meninkslerin yapısı, üst üste pia mater, araknoid ve dura mater görülmektedir. Astrositler,
nöronların çevresinde üç boyutlu bir ağ oluşturur (gösterilmemekte). Astrosit uzantılarının, kan-beyin
engeline katkıda bulunan ve kan damarlarını saran kesintisiz bir tabaka oluşturduğu dikkati çekmekte­
dir. (İzin alınarak yeniden çoğaltım, Krstic RV: Microscopic Human Anatomy, Springer Verlag, 1991.)
178 / BÖLÜM 9

Ş ekil 9-25. Koroid pleksus ke­

siti. Koroid pleksusun ortasın­
da kılcal kan damarlarından
(KD) zengin gevşek bağ doku­
su özdek, yüzeyinde ise tek
katlı kübik epitel (ok başı) bulu­
nur. HE boyası. Orta büyütme.

ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ
Çevresel sinir sisteminin (PSS) ana bileşenleri sinirler,
gangliyonlar ve sinir uçlandır. Sinirler, bağ dokusu kılıf­
ları ile sarılmış sinir lifi demetleridir.
SİNİR LİFLERİ
Sinir lifleri ektoderm kökenli hücrelerden türeyen özel bir
kılıfla sarılmış aksonlardan oluşur. Sinir liflerinin oluşturdu­
ğu gruplar beyine, omuriliğe ve çevresel sinirlere ait yolları
oluşturur. Sinir lifleri merkezi ya da çevresel sinir sisteminde
yer almasına göre kendilerini saran kılıf açısından farklılık­
lar sergilerler.
Erişkindeki sinir dokusunda bulunan aksonların büyük bir
bölümünü kılıf hücresinin yaptığı tek ya da birden fazla kat
örter. Kılıfı yapan hücre çevresel sinir liflerinde Schwann
hücresi, merkezi sinir sisteminde ise oligodendrosittir.
Küçük çaplı aksonlar genelde miyelinsiz sinir lifleridir
(Şekil 9-26, 9-28 ve 9-29). Aksonlar kalınlaştıkça kılıf hücre­
si giderek daha fazla sayıda kat yapar ve miyelin kılıfları
oluşturur. Bu liflere miyelinli sinir lifleri adı verilir (Şekil 9-
27, 9-28 ve 9-29).
Miyelinli Lifler
Çevresel sinir sistemindeki miyelinli liflerde Schwann hücre­
sinin plazma zarı akson etrafında dönerek, onu sarar (Şekil

Schwann hücresi
çekirdeği

Mezakson

Ş ekil 9-26. Üstte: Yalıtık aksonları bir Schwann

hücresi ile sarılan ve her aksonun kendi mezakso-
Schwann hücresi nu bulunduğu miyelinsiz sinir lifinin en sık karşıla­
sitoplazması şılan tipi. Altta: Bazen, çok ince bir çok akson
Schwann hücresi tarafından sarılır. Bu gibi durum­
Schwann hücresi larda birkaç akson için tek bir mezaksonun bulun­
çekirdeği ması söz konusudur.
 SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 179

Mezakson

Ş ekil 9-27. Çevresel sinir liflerinde miye-

lin oluşumunun ardışık dört evresi. mezakson

9-27, 9-28 ve 9-30). Kılıfı yapan hücrenin zar katmanları bir­
leşir ve içindeki lipit bileşeni standart histolojik işlemlerde
kısmen kaybolabilen beyazımsı bir lipoprotein kompleksi
olan miyelini oluşturur.
Miyelin çok sayıda değişmiş hücre zarı tabakasından
oluşur. Bu zarların lipit oranı diğer hücre zarlarındakinden
daha yüksektir. Miyelin kılıfta, izlediği yol boyunca Ranvi-
er boğumları denilen boşluklar bulunur (Şekil 9-28 ve 9-
31); bunlar, akson boyunca komşu Schwann hücrelerinin
arasındaki boşluklardır. Schwann hücrelerinin iç içe geçmiş
olan uzantıları kısmen bu boğumu örter. İki boğum arasın­
daki mesafe boğum arası adını alır ve burasını bir

Ş ekil 9-28. Miyelinli (A) ve miyelinsiz (B) sinir lifleri­

nin ince yapısı. (1) Schwann hücresinin çekirdeği ve
sitoplazması, (2) Akson, (3) Mikrotübül, (4) Nörofila-
man (5) Miyelin kılıf, (6) Mezakson, (7) Ranvier boğu­
mu, (8) Ranvier boğumundaki Schwann hücre girinti­
leri, (9) Miyelinsiz bir aksonun yandan görünüşü. (10)
Bazal lamina. (İzin alınarak ve çok az değiştirilerek
yeniden basım, Krstic RV: Ultrastructure of the Mam­
malian Cell. Springer-Verlag, 1979.)
180 / BÖLÜM 9
Schwann hücresi oluşturur. Boğum arası mesafe 1-2 mm
arasında değişir.
Merkezi sinir sisteminde Schwann hücresi bulunmaz;
buradaki miyelin kılıfı oligodendrositlerin uzantıları oluştu­
rur. Oligodendrositler Schwann hücrelerinden daha farklıdır,
çünkü tek bir hücre birkaç akson parçasını saracak şekilde
farklı dallar uzatabilir (Şekil 9-15).
Miyelinsiz Lifler
Hem merkezi hem de çevresel sinir sistemlerindeki aksonla­
rın tümünde miyelin kılıf bulunmaz. Çevresel sinir sistemin­
de tüm miyelinsiz aksonlar Schwann hücrelerinin yaptığı ba­
sit yarıklar içinde yer almaktadır (Şekil 9-26). Miyelinli ak­
sonlarla olan ilişkisinden farklı olarak her bir Schwann hüc­
resi çok sayıda miyelinsiz aksonu içine alabilir. Miyelinsiz si­
nir liflerinde Ranvier boğumu bulunmaz, çünkü Schwann
hücreleri kesintisiz bir kılıf oluşturacak şekilde birleşmiştir.
Çevresel sinir sisteminden farklı olarak, merkezi sinir sis­
teminde miyelinsiz aksonların sayısı fazladır, bu aksonlar kı­
Ş ekil 9-29. Miyelinli (M) ve mi-
yelinsiz (U) lifleri içeren çevre­
sel bir sinir lifinin elektron mik­
roskop fotoğrafı. Endonöryuma
ait enine kesitte retiküler lifler
(RL) gözleniyor. Şeklin merke­
zine yakın bir Schwann hücre
çekirdeği (S), perinöral hücre­
ler (P [çekirdek üzerinde] oklar)
görülmektedir. Bunlar sinir do­
kusuna madde girişini kontrol
eden bir engel oluşturur x
30.000. İç şekil: Aksondan bir
bölüm, enine kesitte çok sayıda
mikrotübül ve nörofilaman göz­
lenmektedir x 60.000.
lıfla örtülmemiştir. Beyinde ve omurilikte akson uzantıları di­
ğer nöron ve glia uzantıları arasında serbestçe uzanmaktadır.
SİNİRLER
Çevresel sinir sisteminde, sinir lifleri sinirleri oluşturmak
üzere demetler halinde gruplar oluşturur. Az sayıda miyelin­
siz liften oluşan çok ince sinirler hariç sinirler, miyelin ve
kolajen içeriği nedeniyle beyaz, homojen, parlak bir görü­
nüm sergiler.
Sinirler (Şekil 9 -3 2 ile 9 -36 arası) dıştan, epinöryum adı
verilen ve tıkız bağ dokusundan oluşan fibröz bir örtü ile sa­
rılmış durumdadır, epinöryum aynı zamanda sinir lifi demet­
leri arasındaki boşluğu da doldurur. Her demet, yassılaşmış,
epitele benzer hücrelerin yaptığı tabakalardan oluşan ve pe-
rinöryum adını alan bir yaprak ile sarılmıştır. Perinöryum
yaprağındaki her tabakada bulunan hücreler kenarlarından
sıkı bağlantılarla birbirlerine tutunmuştur. Bu şekildeki dü­
zenleniş perinöryumu, pek çok makromolekülün geçmesini
önleyen bir engel haline getirir ve bu yapıya, sinir liflerini
 SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 181

dışarıdan gelebilecek saldırılara karşı koruma gibi önemli bir
işlev yürütür. Perinöryum kılıfının içinde Schwann hücresi
tarafından sarılmış aksonlar ve bunlara ait gelişmekte olan
bağ dokusu, yani endonöryum yer alır (Şekil 9-33). Endo-
nöryurn, Schwann hücrelerinin yaptığı retiküler liflerden
oluşan ince bir tabakadan oluşur.
Sinirler, beyin ve omurilik merkezleri ile duyu organları
ve efektör organlar (kaslar, bezler, vb.) arasında iletişim ku­
rar. Merkezi sinir siteminden gelen ve merkezi sinir sistemi­
ne giden getirici ve götürücü liflere sahiptir. Getirici lifler
vücudun iç bölgelerinden ve çevreden gelen bilgiyi merke­
zi sinir sistemine taşır. Götürücü lifler merkezi sinir siste­
minden gelen uyarıları, bu merkezlerin yönettiği efektör or­
ganlara taşır. Yalnızca duysal liflere sahip sinirlere duysal si­
nirler denir; yalnızca uyarıları efektöre taşıyan liflerden olu­
şan sinirlere ise m otor sinirler adı verilir. Çoğu sinirde hem
duysal hem de motor lifler bulunur, bunlara karışık sinir­
ler denir; bu sinirlerde hem miyelinli, hem de miyelinsiz ak­
sonlar yer alır (Şekil 9-29).
GANGLİYONLAR
Ganglİyonlar bağ dokusu tarafından desteklenen nöron hüc­
re gövdeleriyle glia hücrelerini içeren oval yapılardır. Sinir
uyarılarının aktarımında dağıtım İstasyonu olarak iş gördiik-

Schwann
hücresi
sitoplazması

Miyelin

Mezakson

a ra l

Ş ekil 9-30. Miyelinli bir sinir l i ­

finin elektron mikroskop fotoğ­
rafları Üst Şekil: x 20.000 Alt mam
Şekil: x 80.000. Dış mezakson
182 / BOLUM 9
lerinden, her gangliyona bir sinir girerken bir başkası çıkar.
Sinir uyarısının yönü gangliyonun duysal ya da otonom ol­
masını belirler.
Duysal Gangliyonlar
Duysal gangliyonlar merkezi sinir sistemine giden getirici
uyarıları alırlar. İki tip duysal gangliyon vardır. Bazıları kafa
sinirleriyle ilişkilidir (kafa gangliyonları); diğerleri omurilik
sinirlerinin dorsal kökü ile ilişkilidir ve bunlara da omuri­
lik gangliyonları denir. Omurilik gangliyonları oldukça be­
lirgin, küçük Nissl cisimcikleri içeren ve çevresinde, uydu
hücreleri olarak adlandırılan çok sayıda, küçük glia hücre­
si bulunan, iri nöron hücre gövdelerinden oluşur (Şekil
9-37).
Gangliyon hücrelerini, bağ dokusundan oluşan bir iske­
let ve kapsül destekler. Bu gangliyonların nöronları yalancı
çok kutupludur ve bilgiyi bir gangliyonun sinir ucundan, ye­
rel nöronlarla kurulan sinapslar aracılığı ile omuriliğin gri
maddesine gönderir.
Otonom Gangliyonlar
Otonom gangliyonlar otonom sinirlerde ampul şeklindeki
genişlemeler olarak görülür. Bazıları belli organların içinde,
Ş ekil 9-31. Ortadaki çizim ışık mikroskobunda miyelinii
bir çevresel sinir lifini göstermektedir. Bu uzantı,
Schwann hücrelerinin sitoplazması ve miyelin kılıfıyla sa­
rılan bir aksondur. Bir Schwann hücre çekirdeği Schmidt
Lanterman yarıkları ve Ranvier boğumu gösterilmektedir.
Miyelin oluşumu sırasında Schwann hücresi sitoplazma-
sının çevreye doğru yer değiştirmeyen kısmı bu yarıkları
oluşturur. Alttaki çizimde bir Ranvier boğumunun ince
yapısı görünmektedir. Schwann hücresi sitoplazmasmın
(SH) dış yaprağının gevşek biçimde kenetlenmiş uzantı­
ları ve aksolemmanın sıkı teması dikkati çekmektedir. Bu
temas aksolemma ile Schwann hücre zarı arasındaki ak­
son çevresi aralığın dışına ve içine madde hareketini kı­
sıtlayan seçici bir engel şeklinde davranır. Bazal lamina
Schwann hücresi etrafında kesintisizdir. Sinir lifleri, çev­
resel sinir liflerinin endonöral kılıfını oluşturan retiküler lif­
lerden zengin bir bağ dokusu tabakasıyla çevrilidir.
özellikle de intramural gangliyonları oluşturdukları sindirim
kanalında yer alır. Bu gangliyonlarda bağ dokusundan olu­
şan kapsüller bulunmaz ve hücreleri, içinde bulundukları
organın stroması tarafından desteklenir.
Otonom gangliyonlarda genellikle çok kutuplu nöronlar
bulunur. Kraniyospinal gangliyonlarda olduğu gibi otonom
gangliyonlarda da ince Nissl cisimcikleri bulunan nöronal
perikaryonlar yer almaktadır.
Otonom gangliyonların nöronları çoğunlukla uydu hüc­
relerin oluşturduğu bir tabaka ile sarılı durumdadır, intramu­
ral gangliyonlarda, her nöronun etrafında yalnızca birkaç
uydu hücresi görülür.
OTONOM SİNİR SİSTEMİ
Otonom (Yun. autos, kendi başına + ııonıos, kural) sinir siste­
mi düz kasların kontrolü, bazı bezlerin salgı yapması ve kalp
ritminin düzenlenmesi ile ilişkilidir. İşlevi sabit bir iç ortamın
(homeostaz) devamlılığını sağlamak üzere vücudun belli et­
kinliklerinde düzenlemeler yapmaktadır. Otonom sinir sistemi
tanım olarak motor bir sistem olmasına karşın, organizmanın
iç bölgelerinden gelen duyuları alan lifler eşlik eder.
“Otonom” terimi doğru değildir - çok yaygın kullanıl­
masına karşın - çünkü otonom sinir sisteminin işlevlerinin
 SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 183

Şekil 9-32. Bir sinir ve refleks yayının şeması. Bu örnekte deride başlayan duysal uyarılar, dorsal kök gangli-
yonu yoluyla omuriliğe geçer. Daha sonra duysal uyartı, iskelet kasına ait motor nöronu harekete geçirir. Bu
refleksin çalışmasına sıcak bir yüzeyden elin geri çekilmesi ve diz tendon refleksi örnek verilebilir. (İzin alınarak
ve çok az değiştirilerek yeniden basım Ham AW: Histology, 6th ed. Lippincott, 1969.)

Ş ekil 9-33. Bir sinir enine kesitinin elektron mikroskop fo­

toğrafında epinöryum, perinöryum, endonöryum görülü­
yor. Epinöryum fibroblast (ok) ve kolajen liflerden (kol)
zengin, tıkız bir bağ dokusudur. Perinöryum, makromole-
küllerin sinire girişine engel oluşturan, birbirine sıkıca
bağlanmış birkaç tabaka yassı hücreden oluşmuştur. En­
donöryum, Schwann hücresi tarafından (SH) sentezle-
nen ve başlıca retiküler liflerden (RL) oluşan bağ dokusu­
dur, x1200.
184 / BÖLÜM 9
büyük bir bölümü tamamen otonom değildir; bu işlevler
merkezi sinir sisteminde düzenlenir ve sıralanır. Otonom si­
nir sistemi kavramı esasen işlevseldir. Anatomik olarak mer­
kezi sinir sisteminde yer alan sinir hücresi topluluklarından
oluşur ve sinir gangliyonları bu liflerin yollan üzerinde yer­
leşir. Otonom terimi viseral işlevlerle ilgili bütün sinir ela­
manlarını kapsar. Aslında “otonom" olarak tanımlanan işlev­
ler, en az kas kasılmalarını tetikleyen motor nöronlarda ol­
duğu kadar merkezi sinir sistemine bağımlı olarak gerçek­
leşmektedir.
Otonom sinir sistemi iki - nöronlu bir ağdır. Otonom zin­
Şekil 9-35. Kolajen yapılarını
göstermek üzere boyanan kalın
bir sinirin enine kesiti, pikrosiri-
us-polarize ışık boyası. Orta
büyütme.
Şekil 9-34. Epinöryum, perinör-
yum ve endonöryumun görüldü­
ğü kalın bir sinirin kesiti, her ak­
sonu saran miyelin kılıf histolojik
tekniğe bağlı olarak kısmen orta­
dan kalkmıştır. PT boyaması.
Orta büyütme.
cirin ilk nöronu merkezi sinir sisteminde yer alır. Aksonu
çevresel otonom sistemini gangliyonunda bulunan ve zinci­
rin ikinci nöronunu oluşturan çok kutuplu nöronla sinaps
yapar. Birinci nöronun sinir liflerine (aksonlar) gangliyon
öncesi lifler denir; ikinci nöronun efektör organlara -kas ya
da bez- uzanan aksonlarına ise gangliyon sonrası lifler
adı verilir. Bütün gangliyon öncesi uçlarda bulunan sinaps
vezikülleri içindeki kimyasal düzenleyici asetilkolindir, bu
madde sinir uyanları ile uçlardan salgılanır.
Adrenal mediilla (böbrek üstü bezi meclüllası) gangliyon
öncesi lifleri alan tek organdır, çünkü hücrelerin büyük bir
 SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 185

Ş ekil 9-36. ince bir dış örtüye

sahip iki küçük sinirin enine ke­
siti. schwann hücre çekirdekleri
(ok başları) ve aksonlar (oklar)
dikkati çekmektedir. PT boya­
ması. Orta büyütme.

Ş ekil 9-37. Gümüşle doyurulmuş yalancı tek kutuplu nöron­

lardan oluşan duysal gangliyon. Orta büyütme.
186 / BOLUM 9

bölümü beze göç ettikten sonra gangliyon hücresi yönünde Sempatik Sistem
değil bez hücresi olarak farklılaşır.
Sempatik sistemin çekirdekleri (sinir hücresi gövdelerinin
Otonom sinir sistemi hem anatomik, hem de işlevsel ola­
bir araya gelmesi ile oluşur) omuriliğin torasik ve lomber
rak birbirinden farklı iki bölümden oluşur; bunlar sempatik
parçalarında yer alır. Bu yüzden sempatik sistem, otonom si­
sistem ve parasempatik sistemdir (Şekil 9-38). Asetiikolin sa­
nir sisteminin torakolom ber bölümü olarak da anılır. Bu
lıveren sinir lifleri kolinerjik lifler olarak adlandırılır. Koliner-
nöronların aksonları - gangliyon öncesi lifler - merkezi sinir
jik lifler arasında, tüm gangliyon öncesi otonom lifler (hem
sistemini ventral kökler ve torasik ve lomber sinirlerin beyaz
sempatik, hem parasempatik) ve düz kaslara, kalbe ve ek-
bağlantı dallan aracılığıyla terk eder. Sempatik sisteme ait
sokrin bezlere giden gangliyon sonrası parasempatik lifler
ganglion sonrası liflerin kimyasal düzenleyicisi norepinef-
bulunur (Şekil 9-38).

Şekil 9-38. Götürücü otonom yolların şeması. Düz çizgiler gangliyon öncesi nöronları, kesintili çizgiler gangliyon sonrası
nöronları göstermektedir. Kalın çizgiler parasempatik lifler, ince çizgiler sempatik liflerdir (İzin alınarak ve çok az değiştirilerek
yeniden basım Youmans W: Fundamentals of Human Physiohgy, 2nd ed. Year Book 1962.)

rindir, bu madde böbrek üstü bezi medüllası tarafından da
üretilir. Norepinefrin salıveren sinir liflerine adrenerjik (no-
repinefrin için kullanılan başka bir terim olan noradrenalin-
den türetilen bir terim) lifler denir. Adrenerjik lifler, ter bez­
lerine ve iskelet kasının kan damarlarına dağılır. Adrenal
medülla hücreleri ganglion öncesi sempatik uyarıya yanıt
olarak epinefrin ve norepinefrin salgılar.
Parasempatik Sistem
Parasempatik sistemin çekirdekleri medülla ve orta beyin ile
omuriliğin sakral bölümünde yer almaktadır. Bu nöronların
gangliyon öncesi lifleri MMS’yi dört kafa siniri (III, VII, IX,
X) ve ikinci, üçüncü ve dördüncü sakral omurilik sinirleri ile
terk eder. Bu nedenle parasempatik sisteme otonom siste­
min kraniyosakral bölümü de denmektedir.
Parasempatik dizinin ikinci nöronu sempatik sistemcle-
kinclen daha küçük gangliyonlarda bulunur; her zaman için
efektör organların içinde ya da yanında yer alır. Bu nöron­
lar genelde organların duvarlarında (ör. mide, bağırsaklar)
bulunur, bu organlarda gangliyon öncesi lifler organlara gi­
rer ve orada zincirdeki ikinci nöronla sinaps oluşturur.
Parasempatik sistemin gangliyon öncesi ve gangliyon
sonrası sinir uçlardan salıverilen kimyasal düzenleyici olan
asetilkolin, asetilkolinesteraz tarafından hızlı bir biçimde
etkisiz hale getirilir - parasempatik uyarının sempatik uyarı­
dan daha farklı ve daha yerel etki göstermesinin nedenlerin­
den birisi de budur.
Dağılımı
Otonom sinir sistemi tarafından sinir dağıtılan organların bü­
yük bir bölümü hem sempatik, hem de parasempatik lifleri
alır (Şekil 9-38). Genellikle organlarda bir sistem uyarıcı, di­
ğeri engelleyici etki gösterir.
SİNİR DOKUSUNUN BOZULMASI
VE ONARILMASI
ı lara girebilen lifler büyümeye devam ederek
İ KLİNİK BİLGİ
Erişkin kuşların beyninde bulunan nöronların bö­
lünebildiği gösterilmesine karşın, memelilerdeki
nöronlar genellikle bölünmez ve hasarı kalıcı ka­
yıp anlamına gelir. Merkezi sinir sistemindeki nö­
ron uzantıları çok dar sınırlar içinde perikaryonla-
rmın sentez aktivitesi aracılığı ile büyüyerek, ye­
nilenebilir. Çevresel sinir lifleri de perikaryonları
hasar görmediği sürece yenilenebilir.
Sinir hücresinin ölümü perikaryon ile buna ait
uzantılarla sınırlıdır. Tek bir bağlantısı olanlar dı­
şında, ölü nörona işlevsel olarak bağlı olan nöron­
lar ölmez. Tek bir bağlantısı olan nöronlarda ise
yalıtık nöron transnöronal bozunmaya uğrar.
Sinir hücrelerinin aksine merkezi sinir siste­
minin nöroglia hücreleri ve çevresel sinir sistemi­
nin Schwann hücreleri ile gangliyonun uydu hüc­
SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 187
releri mitozla bölünme yeteneğine sahiptir. Bir
hastalık ya da hasar sonucu yitirilen sinir hücre­
lerinin merkezi sinir sisteminde bıraktığı boşluk­
lar nöroglia tarafından doldurulur.
Sinirler vücuda yaygın biçimde dağıldıkları
için, sık olarak hasar görürler. Bir sinir aksonu
kesildiğinde önce bozunma değişiklikleri, ardın­
dan onarım fazı izlenir.
Yaralı bir sinir lifinde sinir gövdesine yakın
parçada (aksonun beri parçası) oluşan değişiklik­
leri fark etmek, uzak parçadakileri (aksonun öte
parçası) saptamaktan daha önemlidir. Yakın par­
ça trofik merkezle (perikaryon) bağlantısını sür­
dürür ve çoğunlukla onarılır. Sinir hücresinin göv­
desinden ayrılan öte parça bozunur (Şekil 9-39).
Akson yaralanması perikaryonda bazı deği­
şikliklere yol açar: Bunlar arasında krom atoliz,
yani sitoplazmadaki bazofilliğin azalması ile so­
nuçlanan Nissi maddesinin dağılması; perikaryon
hacminde artış; çekirdeğin perikaryonda kenara
çekilmesi yer almaktadır. Aksonun beri parçası­
nın yaraya yakın bölümü kısa bir mesafede bozu­
nur, ancak artıklar makrofajlar tarafından temizle­
nir temizlenmez büyüme başlar. Makrofajlar,
Schwann hücrelerini sinir büyümesini kolaylaştırı­
cı maddeler salgılamaya iten interlökin-1’i üretir.
Hasarın öte tarafında kalan sinir uzantısında hem
akson (trofik merkezinden ayrılmış) hem de miye-
lin kılıf tamamen bozunur ve artıkları, bağ dokusu
ve nöron çevresindeki kılıflar dışında makrofajlar
tarafından temizlenir. Bu olumsuz değişiklikler
gerçekleşirken, Schwann hücreleri kalan bağ do­
kusu yaprağı içinde çoğalarak sert hücre sütunla­
rı oluşturur. Schwann hücrelerinin oluşturduğu bu
diziler onarım fazı sırasında gerçekleşen akson
uzamasına yol gösterici işlev üstlenir.
Gerileyici değişikliklerden sonra aksonun be­
ri parçası büyür ve dallanarak, Schwann hücrele­
rinin oluşturduğu sütunlar doğrultusunda ilerle­
yen birkaç filaman oluşturur. Yalnızca bu sütun­
efektör organa ulaşabilir (Şekil 9-39).
Öte ve beri parçalar arasında çok geniş bir
boşluk olduğunda ya da öte parça toptan yok ol­
duğunda (kol ya da bacağın kesilmesi durumun­
da), yeni büyüyen sinir lifleri bir kabarıklık, ya da
nörom oluşturabilir, bu yapı kendiliğinden oluşan
ağrı kaynağı olabilir (Şekil 9-33).
Onanmın işlevsel açıdan etkin olması için lif­
lerin ve Schwann hücrelerinin oluşturduğu sütun­
ların doğru yere yönelmesi gerekir. Yine de yeni­
lenen her lif birkaç uzantı oluşturduğundan ve
her bir Schwann hücresi sütunu yenilenen birkaç
liften uzantı aldığından, onarılma olasılığı yük­
sektir. Bununla birlikte hasar görmüş karışık bir
sinirde, yenilenen duysal lifler, motor liflerin bu­
lunduğu motor son plağa bağlı sütunlara doğru
büyüdüğünde kasın işlevi geri dönmeyecektir.
188 / BÖLÜM 9
E Beş-altı
ay
Nöronların Değişebilirliği
Genel durağanlığına karşın sinir sistemi erişkinlerde bir ölçü­
ye kadar değişebilme özelliği sergiler. Değişebilirlik düzeyi
embriyo gelişimi sırasında çok yüksektir. Fazladan oluşan si­
nir hücreleri ve başka nöronlarla doğru sinapslar oluşturama-
yan hücreler ortadan kaldırılır. Erişkin memelilerde gerçek­
leştirilen çalışmalarda hasar ertesinde nöron devrelerinin nö­
ron uzantılarının büyümesiyle yeniden düzenlenebildiği ve
hasar sonucu yitirilen sinapsların yerine yenilerini oluştura-
bildiği gösterilmiştir. Dolayısıyla, bir ölçüde işlevsel iyileşme
sağlayan yeni sinapslar oluşturulur. Sinir dokusunun bu özel­
liği nöron değişebilirliği olarak adlandırılır. Sinir sisteminde­
ki yenilenme işlemi nöronlar, glia hücreleri, Schwann hücre­
leri ve hedef hücreler tarafından üretilen birkaç büyüme fak­
törü tarafından denetlenir. Bu büyüme faktörleri nörotropin-
ler olarak adlandırılan molekül ailesini meydana getirir.
Sinir Kök Hücreleri
Erişkin organlarındaki bazı dokularda sürekli ya da hasara ya­
nıt olarak yeni hücreler oluşturabilen bir kök hücre gaıbu bu­
lunur. Bu hücre grubu dokularda sabit kalır: hücre bölündük­
ten sonra, kardeş hücrelerden yalnızca bir bölümü farklılaşır­
ken, bazıları kök hücre olarak kalmaya devam eder; böylece
kök hücre havuzu sabit tutulur. Sinir hücreleri, kaza ya da has­
talık sonucu yitirilen nöronların yerine yenilerini oluşturmak
üzere bölünmediğinden, sinir kök hücreleri konusu yoğun ola­
rak araştırılmaktadır. Sinir kök hücresi havuzu doğru uyarılarla,
yitirilen nöronların yenilenmesini sağlayacak önemli bir yedek
oluşturabilir. Erişkin memeli beyninin ve omuriliğinin bazı böl­
gelerinde astrositleri, nöronları ve oligodendrositleri oluşturabi­
len kimi bölgeler bulunmaktadır. Son yıllarda, sinir kök hücre­
lerinin sinir dokusuyla ilişkili olmayan hücreleri bile oluşturabi­
leceği gösterilmiştir. Bu gözlem, sinir kök hücrelerinin büyük
bir farklılaşma potansiyeline sahip olduğunu göstermektedir.
Ş ekil 9-39. Zedelenen bir sinirde oluşan temel
değişiklikler. A: Normal sinir lifinin perikaryonu ve
efektör (çizgili iskelet kası) hücresi. Sinir hücresi
çekirdeğinin konumuna ve Nissl maddesinin da­
ğılımına dikkat ediniz. B: Lif zedelendiğinde, sinir
hücresinin çekirdeği hücre çeperine doğru yer
değiştirir ve Nissl cisimciklerinin sayısı büyük öl­
çüde azalır. Hasarın ötesinde kalan sinir lifi miye-
lin kılıfı boyunca bozunur. Artıklar, makrofajlar ta­
rafından fagosite edilir. C: Kas lifinde belirgin si­
nir yokluğu atrofisi görülür. Schwann hücreleri
çoğalarak, içine yeni oluşan aksonun sokulduğu
bütüncül bir kordon oluşturur. Akson günde 0,5-3
mm hızla büyür. D: burada sinir onarımı başarılı
olmuştur. Kas lifinin de onarıldığına ve sinir uya­
rısı almakta olduğuan dikkat ediniz. E: Akson,
Schwann hücrelerinin oluşturduğu kordona gire­
mezse, büyümesi düzenli gerçekleşmez. (İzin alı­
narak yeniden çizim ve basım, Willis RA, Willis AF: The
principles of Pathology and bacteriology, 3rd ed. Butter-
worth, 1972.)
Sinir Sisteminin Tümörleri
k l in ik b il g i
Aslında sinir dokusunun bütün hücrelerinden tü­
mör oluşur. Yani, glia hücrelerinden gliomlar, ol­
gunlaşmamış sinir hücrelerinden m edülloblas-
tomlar, Schwann hücrelerinden schw annom lar
oluşur. Olgun nöronlar bölünmediğinden, bunlar
tümör oluşturmazlar.
KAYNAKLAR
Bothwell M : Functional interactions o f neurotrophins and neurotrophin
receptors. Annu Rev Neurosci 1 9 9 5 :1 8 :2 2 3 .
Clarke D L et al: Generalized potential o f adult neural stem cells. Science
2 0 0 0 :2 8 8 :1 6 6 0 .
Com pagnone NA, M ellon S H : Neurosteroids: biosynthesis and function of
these novel neuromodulators. From Neuroendocrinol 2 0 0 0 ;2 1 :1 .
Gage FH : M am m alian neural stem cell. Science 2 0 0 0 ;2 8 7 :l4 3 3 .
Giulian D , Carpuz M : Neuroglial secretion products and their im pact on the
nervous system. Adv Neurology 1 9 9 3 :5 9 :3 1 5 .
Halpain S: Actin and the agile spine: how and why do dendritic spines dancer
Trends Neurosci 2 0 0 0 ;2 3 { 4 ) :l 4 l .
Hâusser M et al: Diversity and dynamics o f dendritic signaling, Science
2 0 0 0 :2 9 0 :7 3 9 .
Hcuser J E , Reese T S : Structural changes after transmitter release at the frog
neuromuscular junction, J Cell Biol 1 9 8 1 ;8 8 :5 6 4 .
Kahn M A, de Vellis J: Growth factors in the C N S and their effects on oligo-
dendroglia. Prog Brain Res 1 9 9 5 :1 0 5 :1 4 5 .
 SİNİR DOKUSU VE SİNİR SİSTEMİ / 189

Kempermann G , Gage FH : New nerve cells for the adult brain. Sci Am
1 9 9 9 :2 8 0 :3 8 .
Kennedy M B : Signal-processing machines at the postsynaptic density. Science
2 0 0 0 ;2 9 0 :7 5 0 .
Lancaster IC Jr: N itric oxide in cells. Am Sci 1 9 9 2 ;8 0 :2 4 8 .
Matus A: Actin-based plasticity in dendritic spines. Science 2 0 0 0 :2 9 0 :7 5 4 .
McKay R: Stem cells and the cellular organization o f the brain. J Neurosci
Res 2 0 0 0 :5 9 :2 9 8 .
Reichardt LF, Kelly R B : A molecular description o f nerve terminal function.
Annu Rev Biochem 1 9 8 3 :5 2 :8 7 1 .
Rodgers R J et al: Animal models o f anxiety: an ethological perspective. Braz
J Med Biol Res 1 9 9 7 :3 0 :2 8 9 .
SafFell J L et al: Axonal growth mediated by cell adhesion molecules requires
activation o f fibroblast growth factor receptors. Biochem Soc Trans
1 9 9 5 :2 3 :4 6 9 .
Sears TA (editor): Neuronal-Glial Cell Interrelationships. Springer-Verlag, 1982.

Momma S et al: G et to know your stem cells. Curr O pin Neurobiol T hoenen H: Neurotrophins and neuronal plasticity. Science 1 9 9 5 :2 7 0 :5 9 3 .
2 0 0 0 :1 0 :4 5 . Tsutsui K et al: Novel brain function: biosynthesis and actions o f neurosteroids
Morell P, N orton W T : Myelin. Sci Am 1 9 8 0 ;2 4 2 :8 8 . in neurons. Neurosci Res 2 0 0 0 :3 6 :2 6 1 .

Murphy S (editor): Astrocytes: Pharmacology and Function. Academic Press, Waxman SG : T h e neuron as a dynamic electrogenic machine: modulation o f
1993. sodium-channel expression as a basis for functional plasticity in neu­
rons. Philos Trans R Soc London B Biol Sci 2 0 0 0 :3 5 5 :1 9 9 .
Patterson PH : Cytokines in Alzheimers disease and multiple sclerosis. Curr
Opin Neurobiol 1 9 9 5 :5 :6 4 2 . ZigovaT, Sanberg PR: Neural stem cell for brain repair. Sci & Med 1 9 9 9 ;6 :1 8.
 Kas Dokusu 1 0

Kas dokusu kasılabilir proteinler içeren farklılaş­
mış hücrelerden oluşur. Bu proteinlerin biyolojik
yapısı belli başlı organlarda ve bir bütün olarak
vücutta, hareketi sağlayacak hücresel kasılma için
gerekli olan güçleri oluşturur. Kas hücrelerinin çoğu mezo­
dermden kökenlenir ve miyofibriler proteinlerin senteziyle
eş zamanlı olarak gerçekleşen aşamalı bir uzama süreciyle
farklılaşır.
Morfolojik ve fonksiyonel özelliklerine göre memelilerde
üç tip kas dokusu tanımlanabilir (Şekil 10-1). Kas dokusu­
nun her bir tipi onun fizyolojik görevine uygun bir yapıya
sahiptir. İskelet kası enine çizgilerime gösteren çok çekir­
dekli, silindirik, çok uzun demetlerden oluşur. Kasılmaları,
hızlı, kuvvetli ve genellikle istemlidir. Buna, moleküler yapı­
ların birbirleri üzerinde kaymalarına olanak veren, kalın mi-
yozin filamanları ve ince aletin filamanlarının karşılıklı hare­
keti neden olur. Kayma için gerekli olan güçler aklini miyo-
zine bağlayan köprülerdeki zayıf etkileşimlerle oluşturulur.
Kalp kası da enine çizgilenmeler gösterir ve birbirine para­
lel uzanan dallanmış özel hücrelerden meydana gelir. Uç
uca geldikleri bölgelerde, sadece kalp kasında bulunan ya­
pılar olan interkalar disklerle birbirlerine bağlanırlar. Kalp
kası istemsiz, güçlü ve ritmik kasılır. Düz kas, ışık mikrosko­
bunda çizgilerime göstermeyen iğ biçimli hücre grupların­
dan meydana gelir, bunların kasılması yavaştır ve istem dışı
çalışır.
Kas hücrelerinin bazı organelleri diğer hücrelerdeki kar­
şılıklarından farklı isimlere sahiptir. Kas hücre sitoplazması
(kas lifçikleri dışında) sarkoplazma, (Yun. sarkos, et + p la s ­
m a, nesne), düz endoplazma retikulumu sarkoplazma re-
tikulumu olarak adlandırılır. Sarkolemma (Yun. sa rk o s +
lem m a, örtü) hücre zarı ya da plazmalemmadır.
İSKELET KAS!
İskelet kası demetler halinde uzayan, çok uzun (30 cm ’nin
üzerinde) silindirik, 10-100 /n m çapında çok çekirdekli hüc­
relerin oluşturduğu kas liflerinden oluşur. Çok çekirdeklilik,
embriyonik tek çekirdekli miyoblastların (kas hücresi öncü­
lü) birleşmesi sonucunda meydana gelir. Oval çekirdekler
genellikle perifercle, hücre zarının hemen altında bulunur.
Bu tipik çekirdek yerleşimi iskelet kasını, çekirdekleri mer­
kezde yer alan kalp ve düz kastan ayırmaya yarar.

Kas tipleri İşlevi

İskelet kası Çekirdekler
Güçlü, hızlı,
süreksiz
istemli
kasılma

Şekil 10-1. Üç kas tipinin yapısı.

Güçlü, hızlı
Sağdaki çizimlerde bu kasların eni­
sürekli
ne kesitleri gösterilmektedir. İskelet
istemsiz
kası büyük, uzun, çok çekirdekli lif­
kasılma
lerden oluşur. Kalp kası liflerini bir­
birlerine interkalar disklerle uzunla­
masına tutunan, düzensiz dallar /
Enine Kesitler
oluşturan hücreler oluşturur. Düz
Zayıf, yavaş
kas, iğ biçimli hücre kümelerinden istemsiz
oluşur. Hücrelerin bir araya geliş yo­ kasılma
ğunluğu ara bağ dokusunun miktarı­
na bağlıdır.

191
192 / BÖLÜM 10
KLİNİK BİLGİ
İskelet kası liflerinin çaplarındaki çeşitlilik yaş,
cinsiyet, beslenme durumu ve bireyin fiziksel eği­
timine bağlıdır. Egzersizin kas yapısını geliştirdi­
ği ve yağ depolarını azalttığı konusunda ortak
görüş bulunmaktadır. Kasta bu artma yeni miyo-
kas lifçiklerinin oluşumu ve her bir kas lifinin ça­
pının artmasına bağlıdır. Özelliğini hücre hacmi­
nin artışından alan bu olaya h ip e rtro fi denir
(Yun. hyper, aşırı + trophe, beslenme). Hücre sa­
yısındaki artışa bağlı doku büyümesine hiperpla-
zi denir. (Hyper, + Yun. plasis, şekillenme). Hi-
perplazi, mitoz bölünme özelliğini kaybetmemiş
olan düz kasta görülmesine karşın, gerek iskelet
kasında, gerekse kalp kasında izlenmez. Hem hi-
perplazi, hem de hipertrofi, gebelik sırasında ute-
rusta olduğu gibi birçok organda sık ortaya çıkar.
Sarkolemma
sınırı)
Kas lifçikleri
(Kasılma)
Kılcal damar (Beslenme)
Endomisyum
(Kas liflerini
birbirinden
Şekil 10-2. İskelet kasının yapısı ve işlevi. Sağdaki çizimde geniş bir segmentte kasın ayrıntıları
görünmektedir. Renkli çizgiler endomisyum, perimisyum ve epimisyumdur.
İskelet Kasının Düzenlenişi
Değişik tiplerdeki kasları oluşturan kas lifi kütleleri gelişigü­
zel değil, düzenli demetler halinde dizilirler ve epimisyum
(Yun. epi, üst + ınys, kas) adı verilen tıkız bağ dokusu bir kı­
lıf ile dıştan tümüyle sarılırlar. (Şekil 10-2, 10-3 ve 10-4). Epi-
misyumdan içeriye doğru ince bağ dokusu bölmeleri uzana­
rak bir kasın içindeki lif demetlerini sarar. Kas liflerinden
oluşan her bir demetin etrafındaki bağ dokusuna perimis-
yum (Yun. peri, çevre + mys, kas) denir. Her kas lifi ise ba­
zal lamina ve retikiiler liflerden oluşmuş ince bir bağ doku­
su tabakası olan endomisyum (Yun. enclorı içinde, + nıys)
ile sarılıdır.
Bağ dokusunun en önemli ödevlerinden biri, kasılan kas
hücrelerinin oluşturduğu güçleri mekanik olarak iletmektir.
Çünkü çoğu kez kas hücreleri tek başına kasın bir ucundan
diğer ucuna uzanmaz.
Kan damarları kasa bağ dokusunun oluşturduğu bölme­
ler içinde girer ve kas lifleri arasında, onlara koşut olarak zen­
gin bir kılcal damar ağı oluşturur. Kılcal damarların endoteli
kesintisiz tiptedir ve bağ dokusunda lenfatikler de bulunur.
Bazı kaslar kas tendon bileşkesinin oluştuğu uçlarda or­
tadan kalkar. Elektron mikroskobik bulgulara göre bu geçiş
Kas lifi {Kasılma)
Perimisyum
(Kas lifi
demetlerini içerir)
Epimisyum
(Kası sarar)
Kılcal damarl
(Beslenme) ,
 KAS DOKUSU / 193

Ş ekil 10-3. İskelet kasının enine kesitinde tip I ve tip III kolajen ile hücre çekirdekleri gö­
rülmektedir. Endomisyum ok başlarıyla, perimisyum oklarla gösterilmektedir. Solda epimis-
yumun bir bölümü yer almaktadır. Pikrosirius-hematoksilen boyası. Yüksek büyütme.

Şekil 10-4. İskelet kasının, endomisyumda bulunan bir protein bileşeni olan laminine yö­
nelik immünhistokimya boyası yapılmış kesiti. Laminin kahverengi gölgeler halinde izlen­
mektedir. Sağ üst köşede küçük bir sinirin hafif çapraz kesiti bulunmaktadır. Sinir liflerinin
çevresinde de laminin bulunur.
194 / BOLUM 10

Ş ekil 10-5. İskelet kasının

uzamına kesiti. Doku alın­
madan önce kan damarla­
rına plastik madde veril­
miştir. Kas lifleri çevresin­
deki çok yoğun kılcal kan
damarları görülmektedir.
Giemsa boyası. Polarize
ışık altında düşük büyüt­
me.

Şekil 10-6. İskelet kasının uzamına (altta) ve enine (üst­

te) kesiti. Özellikle enine kesitte, hücrenin kenarında,
hücre zarının hemen altında çekirdekler görülebilir. H-E
boyası. Orta büyütme.
 KAS DOKUSU / 195

Şekil 10-7. İskelet kasının

uzamına kesiti. Solda kola-
jen liflerinin kasa girişi açık
olarak görülmektedir. Pikro-
sirius-polarize ışık (PSP)
boyası. Orta büyütme.

bölgesinde tendonun kolajen liflerinin, kas liflerinin pkızma-
lemmasındaki karmaşık kadanaların içine gömüldükleri gö­
rülür.
İskelet Kası Liflerinin Düzenlenişi
Işık mikroskobunda gözlendiği gibi, uzamına kesiti alınan
kas lifleri açık ve koyu bantlar halinde ardışık sıralanan eni­
ne çizgilenmeler gösterir (Şekil 10-6’dan 10-9’a). Koyu ola­
rak gözlenen bantlar A bandı (anizotrop) olarak isimlendi­
rir; açık gözüken bantlar ise I bantları (izotrop, yani pola­
rize ışık altında değişmeyen) olarak adlandırılır. Elektron
mikroskopta her I bandının Z çizgisi denilen enine koyu bir
çizgiyle ikiye ayrıldığı gözlenir. Kasılabilir yapının yinelenen
en küçük parçası olan sarkom er (Yun. sa rk o s + m ere, bö­
lüm) bir Z çizgisinden diğer Z çizgisine uzanan kısımdır (Şe­
kil 10-10 ve 10-11) ve dinlenme halindeki kasta yaklaşık 2.5
pm. uzunluğundadır.

Ş ekil 10-8. İskelet kası lif­

lerinin uzamına kesiti. Ko­
yu renkli A bantları ve orta­
sında Z çizgileri bulunan
açık renkli I bantları görül­
mekte. Giemsa boyası. Bü­
yük büyütme.
196 / BOLUM 10

Şekil 10-9. İskelet kasının

uzamına kesiti. Kas hücre­
lerindeki çizgilenme ve orta
düzeyde kolajen (sarı) mik­
tarı görülmektedir. PSP bo­
yası. Büyük büyütme.

Şekil 10-10. İribaş (kurbağa

larvası) iskelet kasının elekt­
ron mikroskop fotoğrafı. A, I,
H bantları ve Z çizgisiyle sar-
komer yapısı görülmektedir.
Sarkomerdeki kalın ve ince
filamanlar şeklin alt bölü­
münde şematik olarak gös­
terilmektedir. Burada da gö­
rüldüğü gibi, hem suda, hem
karada yaşar (amfibi) canlı­
ların kaslarındaki triadlar her
sarkomehn Z çizgisi hizasın­
da yer almaktadır. Memelile­
rin kaslarında ise her sarko-
merde A-l bantlarının kesi­
şim hizasında yer alan karşı­
lıklı 2 adet triad bulunur (bkz.
Şekil 10-16). X 35 .0 0 0 . (KR
Porter’in izniyle.)
 KAS DOKUSU / 197

Şekil 10-11. S a rko m erd eki kalın ve ince fila m an ların yapısı ve konum u. Bu bileşe nlerin m olekül ya­
pısı sağ da gö sterilm e ktedir. (Çizim, Sylvia Colard Kene. Alıntı, izin alınarak, Fawcett DW A Textbook of His­
tology 9th ed. Saunders. 1968.)
198 / BOLUM 10
Kas lifinin sarkoplazması kas lifçiği adı verilen uzun, si-
lindirik, fılamanlı demetlerle doludur. 1-2 pm çapında olan
ve kas lifinin uzun eksenine koşut olarak uzanan kas lifçik-
leri ucuca zincir biçiminde düzenlenmiş sarkomerlerden
oluşur (Şekil 10-10 ve 10-11). Bitişik kas lifçiklerindeki sar-
komerlerin kenarlara yerleşik tutunma düzeni tüm kas lifinin
enine çizgilenmeler gösteren karakteristik bir yapı gösterme­
sine neden olur.
Elektron mikroskobik çalışmalar aslında sarkomerin bu
düzeninin kalın ve ince olmak üzere 2 tip Ulamanın, kas lif­
çiklerinin uzun eksenine koşut olarak simetrik dizilimiyle
meydana geldiğini göstermiştir (Şekil 10-10 ve 10-11). Kalın
filamanların boyu 1,6 pm, eni 15 nm’dir; sarkomerin orta bö­
lümünde, A bandını oluştururlar. İnce filamanlar, kalın fila-
manlar arasında bir uçları Z çizgisine tutunmuş şekilde, on­
lara koşut olarak uzanır. (Şekil 10-10 ve 10-11). İnce Elaman­
ların boyu 1,0 pm, eni 8 nm’dir. Bu düzenleniş sonucunda i
bandları, ince filamanların kalın filamanların üzerine gelme­
yen kısımlarından meydana gelir. A bandı ise, esas olarak
kalın ve ince Elamanlarla kalın Elamanların üst üste gelen
kısımlarından oluşur. A bandının ortasında II bandı olarak
İsimlendirilen daha açık bir alan vardır. Burası sadece miyo-
zin molekülünün çubuk benzeri kısımlarından oluşmuş bir
alana karşılık gelir. M bandı M çizgisiyle ikiye ayrılır. Burası
Ş ekil 10-12. İskelet kası
kas lifçiklerinin enine kesi­
tinde Şekil 10-11’de göste­
rilen özelliklerden bazıları
seçilmektedir. I, I bandı; A,
A bandı; H, H bandı; Z, Z
çizgisi x36,000.
komşu kalın filamanlar arasında yan bağlantıların bulundu­
ğu bölgedir. (Şekil 10-11). M çizgisinin esas proteini kreatin
kinaz’dır. Kreatin kinaz, bir fosfat grubunun fosfokreatinden
(fosfat grupları şeklindeki yüksek enerji deposu) ADP’ye ak­
tarımında kolaylaştırıcı görevi görür. Böylece kasın kasılma­
sı için gerekli ATI3 sağlanır.
İnce ve kalın filamanlar A bandında üst üsle binerler. Bu
bölgenin enine kesitinde, her kalın Elamanı bir altıgen oluş­
turacak şekilde 6 ince Elaman kuşatır (Şekil 10-10 ve 10-11).
Çizgili kas Elamanları birkaç protein içerir; başlıca -i pro­
tein aklin, tropomyozin, troponin ve miyozindir. İlk üçü in­
ce Elamanları oluştururken, miyozin kalın Elamanı yapar.
Aletin ve miyozin çizgili kasın toplam proteininin %55’ini
oluşturur.
AJktin çift sarmal şekilde birbiri etrafına dolanmış 5,6 nm
çapında 2 sıra globiiler monomerden (G aklin) oluşan uzun
Elaman oluşturan polimerlerden (E aktin) ibarettir (Şekil 10-
11). G-Aktin moleküllerinin önemli bir özelliği de yapısal
asimetri göstermesidir. G-Aktin molekülleri F-aktini oluştur­
mak üzere polimerize olduğunda, belirgin kutupsallık gös­
teren filamanlar oluşturarak arkadan öne bükülürler (Şekil
10-13). Her bir G-aktin monomeri miyozin için bağlanma
bölgesi içerir (Şekil 10-1-1). Z çizgisi üzerinde dik açıyla tu­
tunan aktin Elamanları çizginin her iki tarafında karşıt ku-
 KAS DOKUSU / 199

İnce filamanı oluşturan bileşenler dağılmış durumda

Şekil 10-13. Şematik çizimde, ince filamanın 3 ana prote­

ini olan aktin, tropomiyozin ve troponinin üç boyutlu düz­
lemdeki ilişkisi görülmektedir. Şeklin üst kısmında bileşen­
ler tek, alt kısmında ise zincirleşmiş şekilde izlenmektedir.
Globüler aktin molekülleri tek bir yöne doğru kutuplaşır ve
zincirleşir. Her tropomiyozin molekülü yedi tane aktin mole­
külünün üzerinde uzanır. Tnl, TnC, TnT troponinin alt birim­
leridir.

Şekil 10-14. Troponinin TnC birimine Ca+2’un bağlanmasıyla aktin

üzerindeki miyozin bağlayıcı bölüm açığa çıkar ve kas kasılması
başlar. İkinci basamakta, miyozin başı aktine bağlanır ve ATP
ADP’ye parçalanır, üretilen enerji miyozin başının hareketini sağlar.
Miyozindeki bu değişiklik sonucu ince filaman bantları kalın filaman
üzerinde kayar. Tek bir kasılma sırasında birçok kez yinelenen bu
olay aktin ve miyozinin üst üste binmesini sağlar ve tüm kas lifinin kı­
salmasıyla sonuçlanır (İzin alınarak basım, Ganong WF: Review of Medi­
cal Physiology, 14th ed. Appleton & Lange, 1989).
 200 / BÖLÜM 10
tupsallık gösterir (Şekil 10-11). Z çizgisinin ana bileşeni olan
a-aktinin proteininin, aklin filamanlarına bu bölgede tutun­
duğu düşünülmektedir. a-Aktinin ve desminin (bir ara fila­
nlan proteini) komşu sarkomerleri birbirine bağladığına ve
bu şekilde bu kas lil'çiklerini belli bir düzen içinde tuttuğu­
na inanılır.
Tropomiyozin 2 polipeptid zincir içeren -i() nm uzun­
luğunda ince uzun bir moleküldür. Hu moleküller birbirine
dolanmış iki aklin uzantısı arasındaki oluğun dıs kenarları
boyunca aktiniti alt birimleri üzerinde lilamanlar oluşturarak
bastan sona kadar uzanan moleküllerdir (Şekil 10-13).
Troponin, tropomiyozine giiclü bir şekilde tutunan
TnT, kalsiyum iyonlarını bağlayan TnC ve aktin-miyozin
ilişkisini bozan Tnl olmak üzere 3 alı birimden oluşan bir
komplekstir. Bir troponin kompleksi her tropomvozin mole­
külü üzerinde belirli bir noktaya tutunur (Sekil 10-13).
İnce lilamanlarda, her bir tropomiyozin molekülü yedi
tane G-Akıin molekülüne uzanır ve bunun yüzeyine bir tro­
ponin kompleksi tutunur (Sekil 10-13).
Miyozin çok daha büyük bir komplekstir. (MA-500.000).
Mİyozin, birbirine eş iki ağır zincir ve İki çift hafif zincire ay-
rıstırıhıbilir. Miyozinin ağır zincirleri birbirine sarmalanmış iki
ağır zincirden meydana gelen ince, çubuğa benzer molekül­
lerdir (150 nm uzunluğunda 2-3 nm kalınlığında). Her ağır
zincirin bir ucundaki küçük globüler uzantılar, ATP bağlama­
nın yanışını ATP’yi hidrolize edecek enzimatik kapasiteye sa­
hip basları oluşturur ve aklin bağlama özelliği sergiler. Hu ı
hafif zincir bas ile ilişkilidir (Sekil 10-11). Her bir kalın Ula­
mandaki yüzlerce miyozin molekülü çomağa benzer kısım­
ları üst üste gelecek ve globüler başları bir diğerinin ucuna
yönelecek şekilde düzenleniş gösterir (Şekil 10-11).
Çizgili kasın ince kesitlerinde kas lifleri ince ve kalın fi-
T -
m m i ip,-
-'-y Vr 1.
). V-
'» Z 'ifV u .' V.
5 -/ ./A . ç
: ' 7
2-
ws.
' vk’/V:.,.;
V
IfflBmtvlBaaSlE a
ı . - • .» V ı.
m m m
lamanlar arasında karşılıklı köprülerin bulunduğu görülür.
Hu köprüler miyozin molekülünün baş kısmından ve çubu­
ğa benzeyen parçasının kısa bir bölümünden meydana ge­
lir. Hu köprüler kimyasal enerjiyi doğrudan mekanik enerji­
ye çevirmede rol üstlenir (Sekil 10-1 -i).
Sarkoplazma Retikulumu ve Enine
Tübül Sistemi
Sarkoplazma relikulum zarının depokırizasyonu kas hücresi­
nin yüzeyindeki özelleşmiş kas-sinir bağlantısında başlar ve
Ca+- iyonlarının salıverilmesi ile sonuçlanır. İçerideki sar­
koplazma retikulumu sarnıçlarından Ca+~'un salıverilmesini
etkilemek için depolarizasyon sinyallerinin tüm hücre bo­
yunca dalga halinde ilerlemesi gerekir. Periferik kas lifçikle-
ri merkezde yerleşik kas lifciklerinden daha önce kasılır. Dü­
zenli bir kasılmanın sağlanması için, iskelet kası enine (T)
tiibüUere sahiptir (Şekil 10-15). Sarkolemmanın parmağa
benzeyen bu girintileri kompleks bir tübül ağı meydana ge­
tirir ve kas lifçikleri içindeki her sarkomerin A-l bantlarının
sınırlarını kuşatır (Şekil 10-16 ve 10-17).
Sarkoplazma retikulumunun T lübüle komşu karşılıklı
iki kenarı genişleyerek terminal sarnıçları yaparlar. T tübül
ile birlikte iki yandaki sarkoplazma retikulumu bölümünden
oluşan bu özelleşmiş komplekse triad denir (Sekil 10-10, 10-
16, 10-17). Triadda sarkolemmanın oluşturduğu T tübüllerin
depokırizasyonu, sarkoplazma retikulumu membramna ak­
tarılır.
Yukarıda anlatıldığı gibi ortamda Ca-+ iyonları varsa kas
kasılır, bulunmadığında gevşer. Sarkoplazma retikulumu hızlı
kasılma ve gevşeme döngüleri için gerekli olan kalsiyum akı-
'■::••;•.V. i : .v-'.T-'
* . : HıjyV%•••
•i'ASk'v/,ç*ö3ç;.ş ?;•'.*/îf.tl
idvWv-vfYv’ • iV jt Z . V . ilt r ii
■ -Skv.' :
Şekil 10-15. Balık kası eni­
ne kesitinin elektron mik­
feîi'S roskop fotoğrafı. Hücreler
arası boşluğu sınırlayan iki
hücrenin yüzeyi gözleniyor.
Sarkolemma girintileri T sis­
teminin tübüllerini (oklar)
oluşturur. Sol altta sitoplaz-
: •
ma içinde görülen koyu ka­
ba granüller, glikojen parti-
külleridir. A bandından ge­
çen kesitte kalın ve ince fi-
lamanlar sağ üstte görül­
mektedir. Sol alttaki I bandı
kesitinde sadece ince fila-
\ manlar izleniyor x 60.000.
(İzin alınarak, K.R.Porter.)

Şekil 10-16. Maymun iske­
let kasının enine kesitinin
elektron mikroskop fotoğra­
fı. Komşu kas lifçikleri ara­
sında mitokondriyumlar (M)
görülmektedir. Ok başları
bu kasta, her bir sarkomer
için 2 tane olmak üzere, A-l
bantlarının iki yanlı birleşim
hizasında bulunan triadları
göstermektedir. A, A bandı;
I, I bandı; Z, Z çizgisi x
4 0 ,0 0 0 . (Alıntı, Junqueira
LCU, Salles LMM’nin izni ile
Ultra-Estruture e Funçao Cel­
lular. Edgard Blücher, 1975.)
sim düzenler. Sarkopkızma retikulıımu sistemi her bir kas lif-
çiğini kuşatan düz endoplazma retikulıımu sarnıçlarının mey­
dana getirdiği dallı bir ağdan ibarettir. Sarkopkızma retikulu-
mu zarının sinirler aracılığı ile depolarizasyonunun ardından,
sarkopkızma retikulıımu içinde yoğunlaşmış Ca~+ iyonları ka­
lın ve ince filamankırın üst üsle bulunduğu bölüme pasif ola­
rak bırakılır ve burada troponiııe bağlanıp aklin ve miyozin
arasında köpriilesmeye neden olur. Hücre zarı depolarizasyo-
nu sona erdiğinde, sarkopkızma retikulıımu Ca-+ deposu ola­
rak davranarak Ca+-'u aktif transportkı sarnıçlara geri gönde­
rir ve bu da kasılma işleminin sona ermesiyle sonuçlanır.
Kasılma Düzeneği
Dinlenme halindeki sarkomerler kısmen üst üste binmiş ka­
lın ve ince lîlamankırdan oluşmaktadır. Kasılma sırasında
hem ince hem de kalın l'ilamanlar kendine özgii boylarını
korurlar. Kasılma bu filamanlardaki kısalmaya bağlı olmadı­
ğı için filamankırın üst iiste binme ölçüsünün artmasına bağ­
lanabilir. Kas kasılmasında kayan filaman hipotezi yaygın
olarak benimsenmiştir.
Aşağıda, kasılma döngüsü sırasında aklin ve miyozin fi-
lamankırı arasındaki etkileşim kısaca tanımlanmaktadır. Din­
lenme sırasında ATI1 miyozin başındaki ATP-az kısmına bağ­
lanır. Ancak hidroliz hızı çok yavaştır. Miyozinİn ATP’yi hız­
lı olarak parçalayarak enerjinin ortaya çıkmasını sağlamak
için bir kofaktör olarak aklinin varlığına gereksinimi vardır.
Dinlenme durumundaki kasta miyozin aklin ile bağlantı ku­
ramaz, çünkü aklin molekülleri üzerinde miyozin başlarının
bağlanması için uygun olan kısımlar F-aktin filamanı üzerin­
deki iroponin-tropomiyozin kompleksleriyle örtülmüş du­
rumdadır (Şekil lO-l-ı üstte). Cai+ iyon derişimi yeterince
yüksek olduğunda bunlar iroponinin TnC alt birimine bağ­
lanırlar. Üç troponin alt biriminin konumları değişir ve tro-
KAS DOKUSU / 201
pomiyozin molekülünü aklin sarmalı oluğunun İçine doğru
iter (Sekil 10-14). Bu, globüler aklin bileşenleri üzerindeki
miyozin bağlayan bölgeyi açığa çıkarır, böylece aklin, miyo­
zin molekülünün başı ile birleşmek üzere serbest kalır.
Kalsiyum iyonlarının TnC birimine bağlanması, miyozin-
ATP’nin aktif komplekse dönüştüğü döneme karşılık gelir.
Miyozin bası ve ince Ulamanın G-aktin ak birimi arasındaki
bağlanmanın sonucu olarak ATP, ADP ve Pi'ye dönüşerek
enerji açığa çıkar. Bu akıivite miyozin başının ve çubuk ben­
zeri bölümün bir parçasının (bükülme bölgesi) bükülerek
biçim değiştirmesine sebep olur (Şekil 10-1-i). Aktiniti miyo-
zine bağlı olması nedeniyle miyozin basının harekeli aklini
miyozin üzerinde çeker. Sonuç olarak ince filaman A bandı
içine ileri itilir.
Çok sayıda miyozin basının kalın Ulamandan uzanması­
na karşın kasılma anında az sayıda bas, mevcut aklin bağla­
yan kısımlarla karsı karşıya gelir. Bağlı miyozin başları akli­
ni hareket ettirirken, yeni aktin-miyozin bağlantılarının kar­
sı karsıya gelmesini de sağlar. Eski aktin-miyozin bağlantıla­
rı, yalnızca miyozin yeni bir ATP molekülü bağladıktan son­
ra çözülür. Bu işlem aynı zamanda miyozin başını serbest­
leştirir ve onu başka bir kasılma döngüsüne hazırlar. Eğer
ortamda hiç ATP yoksa, aktin-miyozin kompleksi durağan
hale geçer. Bu durum, ölümden sonra ortaya çıkan asın kas
sertliğine (ö lü sertliği - rigor mortis) neden olur. Tek bir kas
kasılması yüzlerce bağlantının kurulma ve koparılma döngü­
leri sonucu ortaya çıkar. İnce ve kalın filamankırın tam ola­
rak üst üste binmesiyle oluşan kasılma aktivitesi Ca~+ iyon­
larının troponinden ayrılmasına ve iroponin-tropomiyozin
karmasının miyozin bağlayan kısımları tekrar örtmesine ka­
dar devam eder.
Kasılma sırasında ince l'ilamanlar A bandına girdikçe I
bandının boyu kısalır. İnce l'ilamanlar kalın filamanlarla ta-
202 / BOLUM 10

Kas lifçikleri

T tübülü

T tübülü

Triad

Sarkoplazma
retikulumu

-— Sarkoplazma
retikulumu

T tübülü

Retiküler
lifler

Şekil 10-17. Memeli iskelet kasının bir parçası. Kısmen kesiti görünen sarkolemma ve diğer kas
lifi elemanları: T sisteminin girintileri her sarkomerde 2 adet olmak üzere, A ve I bantları arasında­
ki geçiş hizasında gözlenir. Sarkoplazma retikulumunun terminal sarnıçları ile ilişkisi triadları oluş­
turur. Kas lifçikleri arasında çok sayıda mitokondri bulunur. Kas lifçiklerinin kesit yüzeyinde ince ve
kalın filamanlar görünmektedir. Sarkolemmayı bir bazal lamina ve retiküler lifler sarar. (Alıntı, Krstic
RV’nin izniyle Ultrastructure of the Mammalian Cell. Springer Verlag 1979.)
 KAS DOKUSU / 203

maınen örtüştüğünde H bandının (A bandının yalnızca kalın
Okunanları içeren kısmı) eni kısalır. Sonuçta her sarkomer ve
buna bağlı olarak tiim hücre (lif) büyük oranda kısalır (Şe­
kil 10-18).
Sinir bağlantısı
Miyelinli motor sinirler perimisyuma ait bağ dokusu içinde
dallanır ve sonlandıkları bölgede çok sayıda ince dal oluştu-
rur. Sinir bağlantısı bölgesindeki sinir, miyelin kılıfını yitirir
ve kas hücresi yüzeyine oturan geniş bir uç oluşturur. Bu ya­
pı m otor son plak ya da miyonöral bağlantı olarak isim­
lendirilir (Şekil 10-18). Bu bölgede akson Schwann hücrele­
rine ait ince bir sitoplazma tabakası tarafından sarılır. Akso­
nun ucunda çok sayıda mitokondri ve sinaps keseleri bulu­
nur. Bu keseler asetilkolin nörotransmiteri (sinir aktargaç-
ları) İçerir. Akson ve kas arasında sinaps yarığı denilen bir
boşluk vardır. Bu boşluğun içinde şekilsiz bir bazal lamina
matriksi bulunur. Kas sinir bağlantısında, sarkolemma deri­
ne uzanan bağlantı kıvrımları şeklinde katlanmalar yapar.
Sarkolemma katlanmalarının altında çok sayıda çekirdek,
mitokondri, ribozomlar ve glikojen granülleri bulunur.
Motor son plak uyarıldığı zaman akson terminalinden
asetilkolin salıverilir, yarık boyunca dağılır ve bağlantı kıv­
rımlarının sarkolemması üzerindeki asetil kolin reseptörleri­
ne tutunur. Transmiterİerin bağlanması sarkolemmayı sod­
yuma geçirgen hale getirir. Bu da zar depolarizasyonu ile
sonuçlanır. Sinaps yarığının bazal laminasına tutunan koii-
nesteraz enzimi asetilkolin! hidrolize eder. Transmitterin sar-
kolemmadaki reseptörlerle uzun süre temas etmesinin ön­
lenmesi açısından asetilkolinin parçalanması gerekir.

H T H H I H
S S
Kasılmış Gevşemiş

Şekil 10-18. Motor son plağın ince yapısı ve kasın kasılma mekanizması. Sağ üstte, küçük bir sinirin dal­
lanmasıyla oluşan her bir kas lifi için oluşan motor son plağın dalları gösterilmektedir. Ortadaki çizimde ol­
dukça geniş motor son plak bağlantılarından birinin yapısı yer almaktadır. Sinaps kesecikleri içeren akson
ucu tomurcuğu gözleniyor. Kas hücre zarının bağlantı katlanmaları olarak adlandırılan bölgesi, girintili çı­
kıntılı akson tomurcuğu ile örtülür. Akson miyelin kılıfını yitirir, genişler ve kas lifiyle düzensiz ve sıkı bir bağ­
lantı kurar. Son plağın sinaps keseciklerinden asetilkolin salıverilmesi ile kas kasılması başlar. Nörotrans-
mitter sarkolemmanın geçirgenliğinde artışa neden olur. Bu, hücre içine doğru girintiler uzatan sarkolem-
manın (bu girintilerin tümü T sistemini oluşturmaktadır) kalan bölümüne yayılır ve sarkoplazma retikulumu-
na aktarılır. İnce filamaniar kalın filamanlar arasında kayar ve Z çizgileri arasındaki mesafe azalarak, A
bantları dışında, tüm bantların boyutunda bir azalma oluşturur. H, H bandı; S, sarkomer.
204 / BÖLÜM 10

Motor son plakta başlayan depolarizasyon kas hücresi­ nu sağlar ve yürüme gibi motor aktivitelere katılan antago­
nin yüzeyi boyunca ve enine tübiil sistemi aracılığıyla lifin nist kas gruplarının aktivitesini düzenler.
derinliklerine doğru yayılır. Her triadda. depolarizasyon sin­ Tendonlarda ise kas liflerinin tendona tutunduğu bölge­
yali sarkoplazma retikulumuna geçer ve sonuçta kasılına nin yakınında bağ dokusu kılıfı çok sayıda kalın kollajen lif
döngüsünü başlatan Ca2+ serbestlenmesi ile sonuçlanır. De­ demetini sarar. Bu demetler miyotendinöz bağlantıyı oluştu­
polarizasyon sona erdiğinde Ca2+ aktif olarak sarkoplazma ran kollajen lifler olarak devam eder. Duysal sinirler bağ do­
retikulumıı sarnıçlarına geri alınır ve kas gevşer. kusu kapsülüne girer. Bu yapılar tendonlardakİ gerilme de­
ğişikliklerini algılayarak proprioseptör görevini üstlenir ve
bunlara Golgi tendon organları adı verilir (Şekil 10-20).
Bu yapılar gerilme artışına duyarlı oldukları için, değişik
k l in ik b il g i düzeylerde kas gücü gerektiren hareketleri gerçekleştirmede
harcanacak güç miktarını kontrol eder.
M iyastenia gravis, sinir kas bağlantısında sar-
kolemma içindeki işlevsel yönden aktif asetilkolin Enerji Üretim Sistemi
reseptörlerinin sayıca azalmasının neden oldu­ İskelet kası hücreleri, kimyasal enerji ile aralıklı olarak ger­
ğu, ilerleyici kas güçsüzlüğü ile kendini gösteren çekleştirilen yoğun mekanik ise yüksek derecede uyum gös-
otoimmün bir hastalıktır. Bu azalma dolaşımdaki
antikorların bağlantı kıvamlarındaki asetil kolin
reseptörlerine bağlanarak, normal kas sinir ilişki­
sini inhibe etmesine bağlıdır. Vücut bu durumu
düzeltmeye kalkıştığında, etkilenmiş reseptörleri
içeren zar parçaları hücre içine alınır, lizozomlar
tarafından sindirilir ve yerine yeni reseptörler ko­
nur. Ancak yeni reseptörler de aynı antikorlar ta­
rafından asetil koline yanıt veremez hale getirilir
ve hastalık ilerlemeye devam eder.

Tek bir sinir lifi (akson) bir kas lifini uyarabilir ya da

dallanarak 160 ya da daha fazla sayıda kas lifinin uyarılma­
sını sağlayabilir. Birden fazla uyarımın gerçekleştirildiği du­
rumlarda, bir sinir lifi ve onun uyardığı tüm kaslara motor
birim adı verilir. Çizgili kas lifleri aşamalı kasılmazlar. Ya tü­
mü kasılır ya da hiç kasılmazlar (hep ya da hiç kuralı). Ka­
sılmanın gücünü değiştirmek için bir kas demeti içindeki lif­
lerin tümünün aynı anda kasılmamaları gerekir. Kaslar mo­
tor birimlere ayrıldıkları için tek motor aksonun uyarımı bu
akson tarafından uyarılan kas liflerinin sayısıyla orantılı bir
gerilme yaratır. Motor birimlerin sayısı ve her birimin boyu­
tunun değişken olması kasın kasılma gücünü kontrol eder.
Bir kasın duyarlı hareket oluşturma yeteneği, o kasın motor
birimlerinin boyutuna bağlıdır. Örneğin, göz kaslarının iyi
kontrol edilmesi gerektiğinden bu kasların her lifi farklı bir
sinirden bağlantı alır. Kol ve bacak kasları gibi daha kaba
hareketleri gerçekleştiren büyük kaslarda, tek bir sinir lifi
100’den fazla kas lifini uyarır.

Kas İğcikleri ve Golgi Tendon Organı

İnsandaki bütün çizgili kaslarda kas iğciği adı verilen kap-
süllü proprioseptörler (Lal. propriııs, kendine ait + ccıpio, al­
mak) bulunur (Şekil 10-19). Bu yapılar içi sıvı dolu bir boş­
luğu saran bağ dokusu kapsülünden ibarettir. Bu sıvı dolu
alanın içinde az sayıda uzun ve kalın kas lifi ile bir miktar
kısa ve ince lif bulunur. Bunlara topluca intrafüzal lifler
denir. Kas iğciğinin içine birkaç duysal sinir lifi girer ve bu­
rada ekstrafüzal kas liflerindeki uzunluk (gerilme) değişimi­
ni tespit ederek bu bilgileri omuriliğe iletir. Omurilik te de­
ğişken karmaşıklıktaki refleksler etkinleşerek vücut durusu­
Şekil 10-19. İntrafüzal liflerle (yapısı değişmiş kas lifleri) si-
naps yapan aferent ve eferent sinir liflerinin görüldüğü kas
iğciği. İntrafüzal lifler üzerindeki karmaşık sinir uçları dikka­
ti çekmektedir. Bu çizimde biri küçük çaplı, diğeri çekirdek­
lerle dolu, genişlemiş olmak üzere iki tip intrafüzal lif göste­
rilmektedir. Kas iğcikleri bedenin duruşunun sinirsel kontro­
lünde rol üstlenir ve karşıt etkili kasların hareketinin eşgü­
dümlü olmasını sağlar.
 KAS DOKUSU / 205

lif tiplerinin karışımından oluşur.

Kasın, kırmızı, beyaz ya da ara lif tiplerine farklılaşması­
nı sinir dağılımı kontrol eder. Kırmızı ve beyaz liflerin sinir­
lerinin kesilerek çapraz olarak ucuca getirilip İyileşmeye bı­
rakıldığı deneylerde kas lifleri morfolojik ve fizyolojik du­
rumlarını onları uyaran sinire göre değiştirirler. Kasın dener-
vasyonu (sinirlerini yitirmesi) lif atrofisine ve felce yol aça­
caktır.

Sarkoplazmanın Diğer Elemanları

G lik o jen , sarkoplazmada kaba grandiler şeklinde bol olarak
Şekil 10-20. Golgi tendon organının çizimi. Bu yapı, tendon-
bulunur (Şekil 10-15). Kas kasılması sırasında hareketi sağ­
lar arasındaki gerginlik farklılıkları hakkında bilgi toplar ve
layacak enerjiyi depolamaya yardımcı olurlar.
verileri merkezi sinir sistemine gönderir. Merkezi sinir siste­
Sitoplazmanın başka bir bileşeni de, bazı kaslarda koyu
mi bu verileri işler ve hassas kas kasılmalarını düzenler.
kırmızı rengin asıl sorumlusu olan hemoglobine benzer ok­
sijen bağlayan bir protein olan m iy og lob in d ir. Miyoglobin
bu tip liflerde yüksek düzeyde oksidatif fosforilasyon için
tender. Bu aktivite dalgaları ile baş edebilmeleri için enerji gerekli olan oksijeni depolayan bir pigmenttir. Bu nedenle
depolamaları gerekir. Gerekli enerjinin çoğu, her ikisi de de derin suda yaşayan memelilerin (örn., fok, balina) kasla­
enerjiden zengin fosfat bileşikleri olan fosfokreatin ve ATI3 rında büyük miktarlarda miyoglobin bulunur. Akıivitesini
şeklinde depolanır. Kimyasal enerji aynı zamanda kas ağırlı­ uzun süre korumak zorunda olan kaslar genelde kırmızıdır
ğının yaklaşık % 0,5-1’ini oluşturan glikojen depolarında ve yüksek yoğunlukta miyoglobin içerir.
mevcuttur. Kas dokusu fosfokreatin ve ATİ3 şeklinde depo­ Olgun kas hücreleri bu dokularda gözlenen düşük sevi­
lanan enerjiyi, glikoz ve yağ asitlerini yıkarak üretir. Yağ asit­ yedeki protein sentezine uygun olarak, az miktarda graniil-
leri mitokondriyum matriksinde bulunan jî-oksidasyon en­ lii endoplazma retikulumu ve ribozomlar barındırır.
zimleri ile asetata parçalanır. Asetatın sitrik asit döngüsü yo­
luyla okside olmasıyla ATİ3 şeklinde depolanan enerji orta­
ya çıkar. İskelet kası kısa süreli egzersizde glikozu (esas ola­
rak kastaki glikojen depolarından elde edilir) hızlı bir şekil­
de laktata metabolize ederler; bu da toparlanma dönemi sı­
rasında giderilen bir oksijen açığına neden olur. Bu tür eg­
zersizlerde oluşan laktat, kramplara ya da İskelet kası ağrıla­
rına neden olur.
Morfolojik, histokimyasal ve işlevsel durumlarına göre is­
kelet kası lifleri tip I (yavaş) ve tip II (hızlı) lifler şeklinde sı-
nıllandırılabilir. Tip I lifle r miyoglobin içeren sarkoplazma
açısından zengindir (koyu kırmızı renkten sorumlu, aşağıya
bakınız). Sürekli kasılma ile ilişkilidir ve enerjilerini yağ asit­
lerinin oksidatif fosforilasyonıından alırlar. Tip II lifle r hız­
lı, sürekli olmayan kasılma ile ilişkilidir. Bunlar daha az mi­
yoglobin içerirler (açık kırmızı renklidir). Tip 11 lifler de ak-
tivitelerine ve kimyasal özelliklerine (esas olarak içerdikleri
aktomiyozin-ATPaz’ın dayanıklılığına) göre tip HA, tip IIB ve
tip 11C şeklinde gruplara ayrılabilirler. Bu lifler arasında
uyartıyı en hızlı ileten grup tip lIB'clir ve bu lifler enerji kay­
nağı olarak glikolize diğer liflerden daha fazla bağımlıdır.
Kas liflerinin sınıflandırılması kas hastalıklarının, ya da mi-
yopatilerin (Yun. mys + p a th o s, dertli olmak) tanısı açısından
klinik önem taşır. İnsanlarda İskelet kasları çoğu kez farklı

Şekil 10-21. Çizgili iskelet kası liflerinin yoğun bulunduğu

bir organ olan dilin kesiti. Bu lifler, miyoglobini göstermek
amacıyla immünohistokimya boyaması yapıldığından kah­
verengi görülmektedir. Kas liflerinin arasında ve üzerinde
bulunan açık renkli bölgelerde bağ dokusu bulunur. Kesitin
daha üst bölümünde, çok katlı yassı keratinleşmiş epitel
seçilebilmektedir. Çekirdekler hematoksilenle boyanmıştır.
Küçük büyütme.
206 / BÖLÜM 10
Şekil 10-22. Merkezdeki çekirdekleri, enine çizgileri ve interkalar diskleri gösteren kalp kası kesiti
çizimi.
KALP KASI
Embriyonun gelişimi sırasında ilkel kalp tüpünün splanknik
mezoderm hücreleri zincire benzer sıralar halinde dizilirler.
Kalp hücreleri, iskelet kasındaki birleşik hücreler gibi kay­
naşmak yerine, uzantıları arasında kompleks bağlantılar
oluştururlar. Zincirdeki hücreler çoğunlukla dallanır ve kom­
şu zincirdeki hücrelere tutunurlar. Bu şekilde kalp, sıkı bir
örgü demeti halinde düzenlenmiş olan hücrelerden oluşur,
böylece kalp karıncıkları derinlemesine etkileyen tipik kasıl­
ma dalgasının oluşması sağlanır.
Olgun kalp kası hücrelerinin çapı yaklaşık 15 pm, boyu
ise 85-100 pm’dir. Bunlar iskelet kasında olduğu gibi enine
çizgiler şeklinde bantlaşma gösterir. Çok çekirdekli iskelet
kasının tersine her kalp kası hücresinin yalnız 1 ya da 2 ta­
ne, merkezde yerleşmiş, soluk boyanan çekirdeği vardır. Kas
hücrelerini, zengin bir kapiler ağ içeren endonıisyuma ait in­
ce bir bağ dokusu kılıfı sarar.
Kalp kasını diğerlerinden ayıran tek tipik özellik kalp
hücrelerinin oluşturduğu, zincirleri düzensiz aralıklarla ke­
sen koyu boyanmış enlemesine çizgilerin bulunmasıdır. (Şe­
kil 10-22 ve 10-23). Bunlar interkalar diskler olarak bili­
nen, birbirine komşu kalp kası hücreleri arasındaki bitişik
yüzeylerde bulunan oldukça kompleks bağlantılardır (Şekil
10-24, 10-25 ve 10-26). Bağlantılar düz bir hat şeklinde ya da
basamak biçiminde gözlenebilir. Basamaksı bağlantılarda 2
bölge ayırt edilebilir; enine bölüm lideri dik açı ile keser­
ken, yan bölüm miyofilamanlara koşut uzanır. Disklerde
başlıca 3 bağlantı yapısı vardır. Fasya adherens, diskin eni­
ne bölümlerindeki hücre zarı özelleşmeleri olup, terminal
sarkomerlerin aklin filamanları için tutunma bölgesi işlevi
görürler. Bunlar aslında, yarı-Z bantlarına karşılık gelir. Ma-
küla adlıerensler (desmozomlar) sabit kasılma aktivitesi sı­
rasında kalp kası hücrelerini, ayrılmayacak biçimde birbirle­
rine bağlarlar. Diskin lateral bölümünde yer alan aralık bağ­
lantıları (neksus) komşu hücreler arasında iyon bütünlüğü­
nü sağlar (Şekil 10-26). İyon eşleşmesi, tek tek hücrelerden
oluşan bu zincirin bir bütün olarak davranmasını koşullaya-
rak, kasılma sinyalinin hücreden hücreye bir dalga halinde
yayılmasını sağlaması açısından önemlidir.
Aslında, kalp kası hücrelerindeki kasılma proteinlerinin
yapısı ve işlevi, iskelet kasındaki gibidir. Ancak T tübiil sis­
temi ve sarkoplazma retikulumu, kalp kası hücrelerinde çok
düzenli değildir. 1' tübülleri kalp karıncığı kaslarında iskelet
kasındakinden daha fazla ve daha büyüktür. Kalp kasının T
tübülleri memeli iskelet kasındaki gibi A-I bağlantısında de-

Şekil 10-23. Kalp kasının ışık mikroskop fotoğrafı. Enine
çizgiler ve interkalar diskler dikkati çekmektedir. Pararoza-
nilin-toluidin mavisi (PT) boyası. Büyük büyütme.
ğil Z bandı hizasında yer alır. Sarkoplazma retikulumu çok
iyi gelişmemiştir ve miyofilamanlar boyunca gelişigüzel ya­
yılırlar. Sonuç olarak kalp kasında birbirinden ayrı kas lifçi-
ği demetleri bulunmaz.
Kalp kası hücrelerinde triadlara sık olarak rastlanmaz.
Çünkü T tübülleri sadece sarkoplazma retikulumu sarnıcının
tek yanlı genişlemesi ile birlikte izlenir. Yani kalp kası bir T
tübülii ve bir sarkoplazma retikulumu sarnıcından oluşan
d iyad lar İle özellik kazanmaktadır.
Kalp kası hücreleri çok sayıda mitokondri içerir. Bunlar
sitoplazma hacminin %40’mdan fazlasını doldurur (Şekil 10-
19). Bu durum, kalp kasının sürekli biçimde oksidatif meta­
bolizmaya duyduğu gereksinimi yansıtmaktadır. Karşılaştır­
ma açısından, iskelet kasında bu oran yalnızca %2’dir. Kal­
bin ana yakıtı olan yağ asitleri lipoproteinlerle kalp kası hüc­
relerine taşınır. Yağ asitleri, kalp kası hücrelerinde gözlenen
çok sayıda lipit damlası içinde trigliseridler halinde depola­
nır. Çok az miktarda glikojen de bulunur ve bunlar stres du­
rumunda enerji üretimi için glikoza yıkılabilirler. Uzun yaşa­
KAS DOKUSU / 207
yan hücreler içinde çok rastlanan lipofuskin pigment grandi­
leri (yaşlılık grandileri) kalp kası hücrelerinin çekirdek
kutuplarının yakınında bulunur.
Kalp kulakçığı kaslarıyla, kalp karıncığı kasları arasında
yapısal açıdan bazı farklar vardır. Kalp kasının her iki tipin­
de de miyofilamanların düzenlenişi birbirinin aynıdır. Ancak
kalp kulakçığındaki kaslarda T tübiillerinin sayısı dikkati çe­
kecek kadar azdır ve hücreler daha küçüktür. Kalp kası çe ­
kirdeğinin her iki kutbunda, her biri yaklaşık 0.2-0.3 pm ça­
pında, zarla sarılı ve bu bölgedeki Golgi kompleksi ile bağ­
lantılı grandiler bulunur. Bu graniiller (Şekil 10-28) sağ kalp
kulakçığındaki kas hücrelerinde daha fazladır (yaklaşık
6ü0/hücre), ancak sol kalp kulakçığı, kalp karıncıkları ve vü­
cudun başka değişik yerlerinde de bulunurlar. Kalp kulakçı­
ğındaki bu grandiler atrial natriüretik faktör olarak bili­
nen polipeptid bir hormonun, molekül ağırlığı yüksek öncü­
lünü içerir. Bu hormon sodyum ve su tutulmasına neden
olan aldesteron ve antidiüretik hormonun böbrekler üzerin­
deki etkilerine karşıt yönde etki gösterir.
Kalbin zengin otonom sinir sistemi ve dizemli (ritmik)
uyartı oluşturan ve bunları ileten yapılarına 11. bölümde de­
ğinilmektedir.
DÜZ KAS
Düz kaslar her biri bir bazal lamina ve retiküler lif ağı ile ku­
şatılmış (Şekil 10-29), çizgilerime göstermeyen, uzunlaması­
na hücrelerden oluşmaktadır (Şekil 10-30, 10-31 ve 10-32).
Bazal lamina ve retiküler lif ağı her bir düz kas lifinin oluş­
turduğu gücün toplu bir harekete, örneğin, bağırsaklardaki
peristaltik hareketlere dönüşmesinde rol oynar.
Düz kas hücreleri iğ şeklindedir; yani, en geniş yeri or­
talarıdır ve uca doğru incelirler. Boyları, küçük kan damar­
larında 20 pm ile gebedeki uterus damarında 500 pm’ye dek
değişebilir. Gebelik sırasında uterus düz kas hücreleri gerek
boy, gerekse sayı olarak belirgin bir artış gösterir. İ ler bir
hücre en geniş bölümü olan orta kısmında merkezi yerle­
şimli tek bir çekirdeğe sahiptir. Sıkı bir şekilde bir hücrenin
ince kısmı diğer hücrenin geniş kısmıyla komşuluk yapar.
Bu düzenleniş nedeniyle enine kesitte, yalnızca geniş çaplı
olan yerleri çekirdek içeren bir dizi değişik çaplı kas hücre­
si görülür (Şekil 10-29). Düz kas kasıldığı zaman hücre ke­
narları katlanır ve çekirdek tirbuşon görünümü alır (Şekil 10-
33).
Mitokondri, poliribozomlar, kaba endoplazma retikulu-
mu sisternaları ve Golgi kompleksi çekirdek kutuplarında
yoğunlaşmıştır. Hücre yüzeyine yakın bölgelerde sıkça pino-
sitoz vezikiilleri bulunur (Şekil 10-32).
Çizgili kasın sarkoplazma retikulumuna benzer kapalı
bir zar sistemi oluşturan iyi gelişmemiş bir sarkoplazma
retikulumu bulunur. Düz kas hücrelerinde T tübülii yok­
tur.
Düz kasın tipik kasılma aktivilesi aktin ve miyozin fila-
manlarının yapısına ve organizasyonuna bağlıdır. Bunlar is­
kelet kasında olduğu gibi açtk-koyu görünüm sergilemez.
Düz kas hücrelerinin miyofilamanları hücre boyunca çapraz
kesişmeler yapan, kafese benzer bir ağ oluştururlar. Bu
lıantlar 5-7 nm kalınlığında tropomiyoz.İn ve aktin filamanla-
rından ve 12-16 nm kalınlığında miyozin filamanlarından
oluşur. Yapısal ve biyokimyasal çalışmalar düz kaslardaki
208 / BOLUM 10

Şekil 10-24. Kalp kasına

ait iki hücrenin uzamına
kesilmiş bölümleri. İnterka-
lar diskin enine görülen kı­
sımlarında fasya adherens
ve çok sayıda desmozom
izlenmektedir. Uzamına iz­
lenen bölümler (ok) gap
junctionları içerir. Bu hüc­
relerde çok sayıda mito-
kondri bulunur (M). İki hüc­
re arasında retiküler lifler
yer almaktadır. x 18.000.
(Junqueira LCU, Salles LMM:
Ultra-Estrutura e Funçao Ce-
lular. Ed-gard Blücher'den
Retiküler Interkalar izinle çoğaltılmıştır, 1975.)
lifler disk

aletin ve miyozinin çizgili kaslardakine benzer şekilde kayan
filanlan düzeneği ile kasıldığını göstermiştir.
Düz kas hücrelerinde kasılmanın başlatılması için hücre
içine Ca+“ girişi gerekir. Düz kastaki miyozinin hafif zinciri
fosl'orillendiğinde sadece aklinle karşılıklı etkileşimde bulu­
nur. Hu nedenden ötürü ve troponin bulunmaması yüzün­
den düz kaslarda kasılma mekanizması iskelet ve kalp ka­
sından farklılık gösterir. Düz kaslarda Ca-+ yine kas olmayan
hücrelerin kasılmasında yer alan bir Ca2+ bağlayıcı bir pro­
tein olan kalmodülin ile birleşir. Ca2+-kalmodiilİn komp­
leksi, miyozin hafif-zincir kinaztnı aktive eder. Hu miyozinin
fosforilasyonundan sorumlu olan enzimdir.
Kalsiyumdan başka faktörler de miyozinin hafif-zincir
akıivitesi üzerine etkilidir ve bunlar düz kas hücrelerinin ka­
sılma derecesini etkiler. Kasılma ya da gevşeme döngüsel
AMP (cAMP) üzerinden hormonlarla düzenlenir. cAMP sevi­
yeleri arttığında, miyozin hafif-zincir kinazı aktive edilir, mi­
yozin fosfoıillenir ve hücreler kasılır. cAMP'deki azalma kar­
şıt etki gösterir, kasılma azalır. Sinirsel olmayan kontrolün
başka bir örneği seks hormonlarının uterus düz kasları üze­
rindeki etkisidir. Östrojenler cAMP’yi artırır, miyozinin fosfo-
rilasyonunu uyarır ve uterus kaslarını kasar. Progesteron
karşıt yönde etki gösterir. cAMP’yi azaltır, miyozinin tiefos-
forilasyonunu başlatır ve uterus kası gevşer.
Düz kas hücrelerinin sitoplazmasım boydan boya kale­
den 10 nm’lik ara filamanlar düzenli bir dizilimine sahiptir.
Desmin (skeletin) tüm düz kaslardaki ara filamanların ana
proteini olarak tanımlanmıştır. Damar düz kaslarında ek bir
 KAS DOKUSU / 209

Mitokondriler
Şekil 10-25. Kalp kasının in-
terkalar disk bölgesindeki ince
yapısı. Enine kesit bölgesinde
hücrelerin teması girintilerle
tamamlanır; uzamına düzlem­
de (UD) ise temas yüzeyi düz­
Sarkoplazma
dür. (Marshall JM. The heart, İn:
retikulumu
Medical Physiology, 13th ed, Vol
2, Mountcastle VB [editor]. Mosby,
1974’den izinle yeniden basılmış­ interkalar disk;
tır. Fawcett DW, McNutt NS: J Celi gap junction bölgesi
Biol 1969;42:1 sonuçlarına göre,
Roche R Lindner E: Zellforsch İnterkalar disk;
Mikrosk, Anat 1955;43:104'den tutturucu bağlantı
değiştirilerek.) bölgesi

yapı da vim cntindir. Diiz kaslarda iki tip yoğu n c isim göz­
lenir (Şekil 10-33). Birisi zara bağlı, diğeri ise sitoplazmiktir.
Her ikisi de ot-aktinin içerir ve bu açıdan çizgili kasların Z
bantlarına benzer. İnce ve ara filatnanların her ikisi de kasıl­
ma gücünü bitişik düz kas hücrelerine ve bu hücrelerin çev­
resindeki retikiiler lif ağına aktaran yoğun cisimlerin içine
sokulurlar.
Bir düz kas demetinde sinir dağılımının derecesi kasın
işlevine ve büyüklüğüne bağlıdır. Düz kaslar otonom sinir
sisteminin sempatik ve parasempatik sinirleri ile uyarılır. İs­
kelet kaslarındaki nöromüsküler bağlantılar düz kaslarda
bulunmaz. Çoğunlukla otonom sinir aksonları endomisyuma
ait bağ dokusunda bir dizi genişleme ile son bulur.
Genelde düz kaslar viseral boşluklu organların, örneğin
bağırsakların, uterusun ve üreterlerin duvarlarında geniş taba­
kalar halinde bulunur. Hücrelerde çok sayıda aralık bağlantı­
sı (gap junction) vardır ve sinir desteği bakımından nispeten
zayıftırlar. Bunlann kasları toplu (sinsisyal) biçimde işlev gö­
rürler ve viseral düz kaslar olarak adlandırılırlar. Bunun ak­
sine, çok birimli düz kaslar zengin bir sinir ağına sahiptir ve
böylece gözün irisinde olduğu gibi kasılmaların derecesi çok
kesin bir biçimde düzenlenebilir.

Maküla
Zonula adherens

Şekil 10-26. Diskus interkalarisi oluşturan bağlantı özelleşmele­

ri. Diskin enine bölümlerindeki fasya (ya da zonula) adherensler
(A), uçlardaki sarkomerlerin aktin filamanlarım plazma zarına tut­
turur. Makula adheresler yada desmozomlar (B), diskin enine bö­
lümünde bulunur ve hücreleri birbirine bağlayarak kasılma dön­
güleri sırasında ayrılmalarını önler. (C), Diskin uzamına bölü­
münde - baskıya en az maruz kalan bölgesi bulunan aralık bağ­
lantıları, hücreleri iyon içeriği açısından eşleştirir ve kasılma de- Aralık
polarizasyonunun yayılmasını sağlar. bağlantısı
210 / BOLUM 10

Şekil 10-27. Kalp kası uzamına kesitinin elektron mikroskop fotoğrafı. Çizgilenme düzeni­
ne, kas lifçiklerinin değişmeli durumuna ve kristaları bol mitokondriler dikkat çekmektedir.
Fotoğrafta kalsiyum depolama yönünde özelleşmiş düz endoplazma retikulumu olan sar-
koplazma retikulumu (SR) izlenmektedir. x 30.000.

’f t ' / A-'

mm*

Ş ekil 10-28. Çekirdek kutbunda toplanmış natriüretik

granüllerin görüldüğü kalp kulakçığındaki kas hücresinin
&mrn elektron mikroskop fotoğrafı, (izin alınarak J.C.Nogueira).
 KAS DOKUSU / 211

Ş ekil 10-29. Düz kas hüc­

relerinin uzamına (üstte)
ve enine (altta) kesitlerini
gösteren ışık mikroskop
fotoğrafları. Çekirdeklerin
merkezde olduğu görül­
mektedir. Çoğu hücrede
çekirdekler kesite girmez.
PT boyası. Orta büyütme.

Düz kaslar genellikle sinir uyartısı olmaksızın kendiliğin­
den aktive olabilir. Bu yüzden sinirleri iskelet kasında oldu­
ğu gibi kasılmayı başlatmaktan çok düzenleme işlevi görür.
Düz kaslar, aktiviteyi uyarıcı ve baskılayıcı olmak üzere bir­
birinin antagonisti olarak işlev gören hem adrenerjik vehem
de kolinerjik sinir sonlanmaları alırlar. Bazı organlarda, koli-
nerjik sonlanmalar harekete geçirirken adrenerjik sinirler
baskılar; başkalarında ise tersi söz konusudur.
Kasılma aktivitesine ek olarak, düz kas hücreleri normal­
de fibroblastların işleviyle ilişkili hücre dışı ürünler olan kol-
lajen, elastin ve proteoglikanları da sentezlerler.
KAS DOKUSUNUN YENİLENMESİ
Erişkinlerdeki 3 kas tipi hasardan sonra yenilenme konusun­
da farklı özellikler gösterir.
Kalp kasının çocukluk çağının ilk dönemlerinden sonra
gerçek anlamda bir yenilenme kapasitesi yoktur. Hasar gö­
ren ya da yıkım geçiren bölümün yerini bağ dokusunun mi-
yokard nedbeleri oluşturan bağ dokusu artışı alır.
İskelet kasında, çekirdeklerin mitoz yeteneği bulunma­
masına karşın, doku sınırlı ölçüde onarılabilir. Onarıcı hüc­
relerin kaynağının uydu (s a te llit) hücreler olduğuna inanıl­
maktadır. Bunlar, her bir olgun kas lifi etrafındaki bazal la­
mina altında yer alan iğ şeklinde tek çekirdekli hücrelerdir.
Kas liflerinin yüzeyine çok yakın olduklarından yalnızca
elektron mikroskop ile görülebilirler. Bunların, kasın farklı­
laşmasından sonra burada kalan inaktif miyoblastlar olduk­
ları kabul edilir. Zedelenmeden ya da bazı başka uyartılar­
dan sonra sessiz duran normal uydu hücreler harekete ge­
çebilir, çoğalabilir ve yeni iskelet kası liflerine dönüşebilirler.
Uydu hücrelerin benzer bir aktivitesi de yoğun egzersizden

Şekil 10-30. Bir düz kas parçasının çizimi. Bütün hücreler retiküler lif­
lerden oluşan bir ağ ile sarılır. Enine kesitte, bu hücreler değişik çap­
larda izlenir.
212 / BOLUM 10

Şekil 10-31. Retiküler lifleri boyamak için gümüşle bo­

yanmış düz kasın enine kesiti. Retiküler lifler bu yöntem­
le boyanmayan kas hücrelerinin çevresini ağ biçiminde
sarmaktadır x 300.

Ş e kil 10-32. Düz kasın

enine kesitine ait elektron
mikroskop fotoğrafı. Kesit­
teki hücreler değişik çap­
larda görülür ve yüzeyin
hemen altında çok sayıda
vezikül bulunur. Kalın ve
ince filamanlar kas lifçikleri
şeklinde düzenlenmemiştir
ve mitokondri (M) sayısı
azdır. Retiküler lifler ve
hücreler arasında küçük
miyelinsiz sinirler (N) dik­
kat çekmektedir. x 6650.
 KAS DOKUSU / 213

Gevşemiş düz kas hücresi

Kasılmış düz kas hücresi

Şekil 10-33. Gevşemiş ve kasılmış durumdaki düz kas

hücreleri. Hücre yüzeyinde ve sitoplazma içinde bulunan
yoğun cisimlere, sitoplazmik filamanlar tutunur. Bu fila-
manların kasılması sonucu, hücrenin boyu kısalır ve tüm
kas bu şekilde kasılmaya başlar. Kasılma sırasında hüc­
re çekirdeğinin şekli bozulur.

sonra hücrelerin kendi ana hücreleriyle birleşerek kas kitle­ Düz kas etkin bir yenilenme sığasına sahiptir. Yaralan­
sini artırma işlevidir. Bununla birlikte majör kas incinmesi ya manın ardından tek çekirdekli canlı düz kas hücreleri ve kan
da dejenerasyonun ardından iskelet kasının yenilenme sığa­ damarlarının çevresindeki perisitler (bkz. 11. Bölüm) mitoz-
sı çok sınırlıdır. la çoğalarak zedelenmiş dokunun yenilenmesini sağlar.

KAYNAKLAR
Campion D R: T h e muscle satellite cell: a review. In t Rev Cytol 1 9 8 4 :8 7 :2 2 5 . Huxley H E: M olecular basis o f contraction in cross-striated muscles and rel­
Cantin M, Genest J: T h e heart as an endocrine gland. Sci Am 1 9 8 6 :2 5 4 :7 6 . evance to m odle mechanisms in other cells. In Stracher A (editor): Muscle

Cohen C: T he protein switch o f muscle contraction. Sci Am 1 9 7 5 :2 3 3 :3 6 .

and Nonmuscle M otility, Vol 1. Academic Press, 1983.
Vierck J et al: Satellite cell regulation following myotrauma caused by resistance
Grounds M D : Age-associated changes in the response o f skeletal muscle cells
exercise. Cell Biol Inti 2 0 0 0 :2 4 :2 6 3 .
to exercise and regeneration. Ann N Y Acad Sci 1 9 9 8 :8 5 4 :7 8 .
 Dolaşım Sistemi ıı

Dolasım sistemi kan ve lenf damar sistemini kapsamakladır.
Kan damar sistemi aşağıdaki yapılardan oluşur:
Kalp, işlevi kanı pompalamak olan bir organdır.
Arterler, dallandıkça çapı küçülen götürücü damarlardır
ve işlevi dokulara kan, oksijen ve besin sağlamaktır.
Kapilerler, (kılcal kan damarları) dokularla kan damar­
ları arasındaki alışverişin gerçekleştiği yerdir ve birbiriyle
çok sayıda anastomoz yapan yaygın ince tübiiilerden oluşan
karmaşık bir ağ oluşturur.
Venler, kapilerlerin daha büyük kanallardan oluşan bir
sisteme dönüşmesiyle ortaya çıkar. Bu kanallar kanı tekrar
pompalanmak üzere getirdikleri organ olan kalbe yaklaştık­
ça genişlerler.
Lenf damar sistemi lenfatik kapilerlerde kör uçlu tii-
biiller şeklinde başlar, çapkın giderek genişleyen anasto-
mozkışan damarlar oluştururlar; bunlar kalbe açılan büyük
venlere dökülerek kan damar sisteminde sonlamdan Lenfa­
tik sistemin görevlerinden biri dokular arası sıvıları kan do­
laşımına tekrar döndürmektir. Kan ve lenf damar sistemleri­
ni oluşturan bileşenlerin tümünün iç yüzeyi endotel adı ve­
rilen, tek katlı yassı epitel ile döşelidir.
Dolaşım sistemi tipik olarak, çapı 0.1 mm’den daha ge­
niş olan büyük damar ağı (büyük arteriyoller, müskiiler ve
elastik arterler ve müskiiler venler) ve yalnız mikroskopla
görülebilen damarlar olan küçük damar ağı (arteriyoller, ka-
pillerler ve postkapiler veniiller) biçiminde bölümlere ayrılır
(Şekil 11-1). Küçük damar ağı, normal koşullarda ve yangı-
sal süreçlerde kan ile çevre dokular arasındaki değiştokuşun
gerçekleştiği bölge olması açısından özellikle önemlidir.
Kılcal kan damarları, kan ile çevre dokular ara­
sındaki metabolik değiştokuşun farklı düzeylerde
gerçekleşmesini olası kılacak yapısal değişiklikler
sergilerler. Kapilerler bir tüp biçiminde kıvrılmış
endotel hücrelerinin oluşturduğu tek bir tabakadan ibarettir.
Kapilerlerin ortalama çapı 7 ile 9 mm arasında değişmekte
olup, uzunlukları genelde 50 mın’yi geçmez. İnsan vücu­
dundaki kapilerlerin toplam uzunluğu 96.000 km ( 60.000

Şekil 11-1. Mikro damar ağın­

daki küçük damarlar (arteriyol­
ler ve venuller) ve çevresinde­
ki bağ dokusu bileşenleri. Ok
başları fibroblastları göster­
mektedir. HE boyası. Küçük
büyütme.

215
216 / BOLUM 11
Bazal lamina
Şekil 11-2. Duvarında pencere (fenestra) bulunan bir kapi-
lerin üç boyutlu resmi. Bu örnekteki enine kesitte, kapiler
duvarını iki endotel hücresi oluşturmaktadır. Endotel hücre­
lerinin çevresinde bazal lamina görülmektedir.
mil) olarak hesaplanmıştır. Enine kesildiğinde, duvarlarında
1-3 hücreye ait kısımlar görülür. Çoğunlukla bu hücrelerin
dış yüzeyleri endotel tarafından yapılan bir bazal lamina
üzerine oturur.
Genelde endotel hücreleri çok köşelidir ve kanın akış yö­
nünde uzunlamasına yerleşmiştir. Çekirdek yüzünden hiicre-
kapiler liimenine doğru bombeieşmiş durumdadır. Sitoplaz-
masında küçük bir Golgi kompleksi, nıiıokondriler, serbest
ribozomlar ve birkaç kaba endoplazma retikulumu olmak
üzere az sayıda organel bulunur (Şekil 11-3). Endotel hücre­
lerinin büyük bir bölümünde zonula okludens tipi bağlantı­
lar bulunur ve bu bağlantılar fizyolojik açıdan büyük öneme
sahiptir. Bu tip bağlantıların makromoleküİlere karşı değiş­
ken düzeylerde geçirgenlik sağlaması hem normal, hem de
patolojik koşullarda önemli rol oynamaktadır.
Kapiler lümeni
k l in ik b il g i
Kan damarlarının endotel hücreleri arasındaki
bağlantıların en gevşek olduğu bölüm venüllere
ait endotel hücreleri arasında bulunan bağlantı­
lardır. Burada, yangı yanıtı sırasında tipik olarak
dolaşım sisteminden sıvı kaybı ödeme yol açar.
Kapilerler ile postkapiler venüller boyunca değişik yer­
lerde endotel hücrelerinin etrafını kısmen saran uzun sitop-
lazmik uzantılara sahip mezenkim kökenli hücreler bulunur.
Bu hücrelere perisit (Yun. Peri, çevre, + kytos, hü cre) adı
verilir. Perisitler kendi bazal laminaları ile kuşatılmıştır ve bu
bazal lamina endotelin bazal laminası ile birleşebilir. Perisit-
lerde miyozin, aletin ve tropomiyozin bulunması büyük öl­
çüde, söz konusu hücrelerin kasılma işlevi bulunduğunu dü­
şündürmektedir. Doku yaralanmalarından sonra, perisitler
yeni kan damarları ve bağ dokusu hücreleri oluşturmak üze­
re sayıca çoğalıp, farklılaşarak onarım sürecine katılır.
Kan kapilerleri endotel tabakasının ve bazal laminanın
sürekliliğine göre 4 tip olarak gruplandırılabilir.
1. Sürekli ya da somatik kapilerler (Şekil 11-4) duvarla­
rında pencere (fenestra) bulunmaması ile özellik kaza­
nır. Bu tip kılcal kan damarları, her çeşit kas dokusunda,
bağ dokusunda, ekzokrin bezlerde ve sinir dokusunda
bulunur. Sinir sistemi dışındaki yapıların bazı bölgelerin­
de endotel hücrelerinin her iki yüzeyinde de çok sayıda
pinositoz vezikülü bulunur. Pinositoz vezikülleri söz ko­
nusu hücrelerin sitoplazmasında yaktık vezikiiller biçi­
minde de görülür ve makromoleküllerin endotel sitop-
lazmast içinde her iki yönde taşınmasından sorumludur.
Şekil 11-3. Sürekli bir kapile-
rin elektron mikroskop gö­
rüntüsü. iç yüzeyi kıvrımlı
görünmekte, sitoplazmada
küçük pinositoz vezikülleri ve
çok sayıda mikrofilaman iz­
lenmektedir. Oklar bazal la-
minayı göstermektedir. Orta
büyütme.
 DOLAŞIM SİSTEMİ / 217

Ş ekil 11-4. Sürekli bir kapi-

lerin enine kesitinin elekt­
ron mikroskop fotoğrafı.
Hücre çekirdeği (Ç) ve
komşu hücreler arası bağ­
lantılar {ok başları) görül­
mektedir. Çok sayıda pino-
sitoz vezikülü mevcuttur
(küçük oklar). Büyük oklar
endotel hücre zarının ge­
niş yapraklar şeklindeki
katlanmalarının oluşturdu­
ğu büyük vezikülleri gös­
termektedir. x10,000.

2. Pencereli ya da viseral kapilerler: Endotel hücreleri­
nin duvarlarında, hücre zarından daha ince bir perde
(diyafram) ile örtülü büyük pencerelerin bulunması ile
özellik kazanırlar (Şekil 11-2 ve 11-5). Bu diyaframda bi­
rim membranın üç tabakalı yapısı bulunmaz. Pencereli
kapilerlerin bazal laminası süreklidir. Pencereli kapiler­
ler, böbrek, bağırsak, endokrin bezler gibi kan ile doku
arasında madde değişiminin hızlı gerçekleştiği dokular­
da bulunurlar. Deney amacıyla damara enjekte edilen
makromoleküller bu pencerelerden kapiler duvarını ge­
çerek doku boşluklarına girer.

Şekil 11-5. Böbrekte bulu­

nan pencereli bir kapiler.
Oklar perde (diyafram) ile
kapatılmış pencereleri gös­
termektedir. Bu hücrede,
Golgi kompleksi (G) çekir­
dek (Ç) ve sentriyoller (S)
görülebilmektedir. Endotel
hücresinin dış yüzündeki
bazal lamina kesintisiz ola­
rak izlenmektedir. (Çift ok)
Orta büyütme. (J.Rhodin'in
izni ile).
218 / BÖLÜM 11
3. Kapilerlerin üçüncü tipi böbrek glomerülii için tipiktir.
Bu kapilerler, diyaframsız pencerelidir. Bu tip kapilerde
kan ile doku arasında kapiler penceresinin hemen altın­
da bulunan kesintisiz ve çok kalın bir bazal lamina bu­
lunur (Bkz. 19. Bölüm).
4. Dördücıi tip kapiler aralıklı sinüzoidal kapilerclir ve
şu özelliklere sahiptir:
a. Dolaşımı yavaşlatacak şekilde dolambaçlı ve büyük
çaplıdır ( 30-dü mm).
b. Endotel hücreleri kesintili bir tabaka oluşturacak şe­
kilde birbirlerinden geniş boşluklarla ayrılmış du­
rumdadır.
c. Endotel hücrelerinin sitoplazmasıncla çok sayıda, di-
yaframsız pencere bulunur.
d. Endotel hücrelerinin arasında ya da dışında makro-
fajlar bulunur.
e. Bazal lamina kesintilidir.
Sinüzoidal kapilerler ağırlıklı olarak karaciğerde ve ke­
mik iliği ve dalak gibi hemopoietik organlarda bulunur. Ka­
piler duvarının yapısı kan ile dokular arasındaki değiş toku-
şu büyük ölçüde kolaylaştırır.
Kapilerler arter ve venler arasında bağlantı kuran anas-
tomozlar (ağızlaşmalar) yaparlar (Şekil 11-6). Arteriyoller de­
vamlılık göstermeyen düz kas tabakası ile sarılı küçük dallar
olan metarteriyollere ayrılırlar. Metarteriyoller de kapiler-
leri oluşturacak şekilde dallanır. Metarteriyollerin büzüşmesi
dokunun tüm kapiler ağdan kan alması gerekli olmadığında
dolaşımın düzenlenmesine yardım eder. Bazı dokularda ar-
teriyollerin doğrudan venüllere boşalmasını sağlayan arteri-
yovenöz ağızlaşmalar bulunur (Şekil 11-6). Kapiler dolaşı­
mın düzenlenmesine katkıda bulunan bir başka mekanizayı
Prekapiler Kapiler
sfinkter
Arteriyol
Postkapiler
venül
M e ta rte riy o lle r^ p ' q Arteriyovenöz
anastomoz
Glomerül
kapilerleri
Şekil 11-6. Küçük damarların oluşturduğu mikrodolaşım
tipleri. (1) Olağan arteriyol metarteriyol -> kapiler ve­
nül sırası. (2) Arteriyovenöz anastomoz. (3) Böbrek glome-
rülündeki arteriyel portal sistem, (4) Karaciğerdeki venöz
sistem. (Krstic RV’in izni ile, Encyclopedia of Human Histology.
Springer. Verlag 1984’den almmıştır).
da bu özellik oluşturur. Sözkonusu bağlantılar iskelet kasın­
da, el ve ayak derisinde yoğun olarak bulunur. Arteriyove­
nöz anastomoz damarları büzüştüğünde tüm kan kapiler ağ­
dan geçmek durumunda kalır. Genleştiğinde ise, kanın bir
bölümü kapiler dolaşıma uğramadan, doğrudan vene akar.
Kapiler dolaşım sinir ve hormon uyarısı ile kontrol edilir. Ka­
piler ağın yoğunluğu, dokunun melabolik aktivitesi ile iliş­
kilidir. Böbrek, karaciğer, kalp ve iskelet kası gibi metabo­
lizma hızı yüksek olan dokularda kapiler ağ yoğun olarak
bulunur; düz kas ve tıkız bağ dokusu gibi metabolizma hızı
düşük olan dokularda ise bunun aksi geçerlidir.
Kapilerlerin toplam çapı, aort çapından yaklaşık 800 kat
daha büyüktür. Aort içindeki kanın hızı ortalama 320 nım/sn
iken, kapiierlerdeki kanın hızı yaklaşık 0.3 mm/sn.’dir. Du­
varlarının ince olması ve içindeki kanın yavaş hareket etme­
si yüzünden kapilerler dokularla kan arasında su, çöziintü
ve makromoleküllerin değiş tokuşu açısından en uygun bu­
yer oluşturmaktadır.
Endotel hücreleri işlev olarak döşedikleri da-
manı göre farklılıklar gösterir. Kapilerler, oksi-
jen, karbondioksit, sübstratlar ve metabolitlerin
kandan dokuya ve dokudan kana aktarıldığı böl­
geler olduğundan, yaygın olarak değiş tokuş damarları şek­
linde adlandırılır. Kan ile doku arasındaki madde değişimin­
den sorumlu olan düzenekler tam olarak bilinmemektedir.
Bu değişimler, molekülün tipine ve endotel hücrelerinin ya­
pısal özellikleri ve düzenine bağlıdır.
İster suyu seven (hidrofilik), ister sudan korkan (hidro-
fobik) olsun, küçük moleküller (ör., oksijen, karbondioksit
ve glikoz) kapiler endotel hücrelerinin plazma zarından
difüzyonkı (yayılmayla) ya da aktif olarak geçer. Daha son­
ra bu maddeler endotel sitoplazması içinde difiizyonla karşı
taraftaki hücre yüzeyine aktarılırlar ve buradan hücre dışı
aralığa boşaltılırlar. Suyun yanı sıra, çapı l.Şnm ’den küçük,
molekül kütlesi 10 kDa’dan daha düşük olan başka bazı hid­
rofilik moleküller difüzyonkı hücreler arası bağlantılardan,
hücreler arası aralığa geçebilir (paraselüler yolak). Pencere­
li kapilerlerin delikleri, sinüzoidal kapilerlerin endotel hüc­
releri arasındaki aralıklar ve pinositoz vezikülleri, büyük
moleküllerin geçişi için kullanılan diğer yolakları oluşturur.
Endotel hücreleri, kan ile dokular arasındaki değiş tokuş iş­
leminde üstlendikleri rolün yanında, başka işlevler de yürütür:
Anjiyotensin I’in (Yun. cıngeion, damar etenelere, germek),
anjiyotensin H’ye dönüştürülmesi (Bkz. Bölüm 19).
Bradikİnİn, serotonin, prostaglandinler, nörepinefrin,
trombin v.s.’nin biyolojik olarak tepki vermeyen bileşik­
lere dönüştürülmesi.
Lipoproteinlerin, endotel hücrelerinin yüzeyindeki en­
zimler tarafından trigliseridlere ve kolesterole (steroid
hormon sentezi ve zar yapısı sübstratları) lipolizi (par­
çalanması).
Endotelinler, damar büzücü maddeler ve gevşetici bir fak­
tör olan nitrik oksit gibi damar gerginliği üzerine etkili ba­
zı maddeler olan damar etkin faktörlerin üretilmesi.
Vaskiiler endoteliyal büyüme faktörü (VEGF) gibi büyü­
me faktörleri embriyonun gelişimi sırasında damar sistemin
oluşmasında, erişkinlerdeki normal ve patolojik koşullarda
kapiler büyümesinin düzenlenmesinde ve normal damarla­
rın bakımında çok önemli rol oynar.
 DOLAŞIM SİSTEMİ / 219

İç elastik lamina Endotel

Endoîel, kan pıhtılaşmasını önleyici antitrombo-

jen etkiye de sahiptir. Endotel hücreleri, sözgeli­
mi aterosklertik lezyonlar sonucunda hasar gör­
düğünde, açığa çıkan endotel altı bağ dokusu
trombosit kümelenmesine neden olur. Bu küme­
lenme kandaki fibrinojenden fibrin oluşturan bir
dizi olayı başlatır. Damar içinde, o bölgedeki kan
akışını tamamen durduruncaya dek büyüyebilen Şekil 11-7. Orta boy müsküler bir arterin tabakalarını gös­
bir pıhtı, ya da trom büs (çoğul, trombi oluşur. Bu teren çizim. Olağan histolojik preparatlarda tabakalar bura­
trombüsten, em boli (tekil, embolus) adı verilen da gösterildiğinden daha kalın görünmesine karşın, çizilen
katı parçalar kopabilir ve bu parçalar trombüsten şekil damarın in vivo yapısını aynen yansıtmaktadır. Ölüm
uzakta, farklı bir bölgede bulunan damarları tıka­ anında arter yoğun bir biçimde kasılır; bunun sonucundalü-
yacak şekilde kanda taşınabilir. Her iki durumda men daralır, iç elastik lamina kıvrımlı şekil alır ve müsküler
da kan akımı yaşamı tehlikeye sokacak biçimde tabaka kalınlaşır.
durabilir. Dolayısıyla, trombositlerle endotel altı
bağ dokusunun birbiriyle temas etmesini engelle­
yen endotelin bütünlüğü önemli bir antitrombojen
düzenek oluşturmaktadır. dan, ya da başka bir deyişle katmanlardan Ctunİka) (Latince
tu n ica, katman) oluşmaktadır (Şekil 11-7 ve 11 - 8 ).

TUNİKA İNTİMA

Morfolojik olarak aynı olmasına karşın, farklı kan damar­
larındaki endotel hücrelerinin farklı işlevsel özellikleri bu­
lunduğu dikkati çekmektedir.
Belli Bir Boyutun Üzerinde Çapı Olan
Kan Damarları
Çapı belli bir ölçünün üzerinde olan tüm kan damarları or­
tak bazı özelliklere ve genel bir yapıya sahiptir. Bununla bir­
likte, aynı tip bir kan damarı belirgin yapısal farklılaşmalar
sergileyebilir. Öte yandan farklı tipler arasındaki sınır, bir
tipten diğerine geçiş kademeli olarak gerçekleştiğinden, çok
Tunika inhinayı, altında tek tük düz kas hücresi barındıran
gevşek bağ dokusu üzerinde tek kat endotel hücreleri oluş­
turur. Arterlerin inhinası, en dıştaki intima bileşeni olan iç
elastik lamina ile medyadan ayrılır. Elastinden oluşan bu
laminada damar duvarının derin kısımlarında yer alan hüc­
releri besleyecek olan maddelerin difüzyonunu olası kılacak
şekilde aralıklar (fenestralar) bulunur. Ölüm durumunda kan
basıncı söz konusu olmadığından ve damar kontraksiyonu
yüzünden doku kesitlerinde arterlerin tunika inhinası genel­
likle kıvrımlı görünür. (Şekil 11-8 ve 11-12).
T u n İk a M e d y a

keskin değildir. Başlıca sarmal biçiminde dizilmiş düz kas hücrelerinin oluş­
Kan damarları genel olarak aşağıda sıralanan katmanlar- turduğu üst üste gelmiş tabakalardan oluşur (Şekil 11-8). Bu

Şekil 11-8. HE boyası ile boyanmış

müsküler bir arterin (solda) ve We-
igert boyası ile boyanmış elastik bir
arterin (sağda) çizimi. Müsküler ar­
terin tunika mediası baskın olarak
düz kas içermesine karşılık, elastik
arterin tunika mediası elastik lami-
nalar arasına gömülü düz kas taba­
kalarından oluşur. Adventisyada ve
medianın dış kısmında küçük kan
damarları (vasa vasorum) ile elastik
ve kolajen lifler bulunur.
220 / BÖLÜM 11
kas hücreleri arasında değişken çoklukta elastik lifler ve la­
meller, retikiiler lifler (tip III kolajen) proteoglikanlar ve gli-
koproteinler vardır. Düz kas hücreleri bu hücre dışı matriksin
hücresel kaynağıdır. Arterlerde medya katmanını adventisya
tabakasından ayıran ince bir dış elastik lamina mevcuttur.
T u NİKA ADVENTİSYA
Esas olarak uzamına dizilim gösteren kolajen ve elastik lif­
lerden oluşur. (Şekil 11-7 ve 11-8). Adventisyada, tip-1 kolla-
jen bulunur; Adventisya tabakası genellikle içinden geçtiği
organın etrafını saran bağ dokusu ile giderek kaynaşır.
Vasa Vasorum
Büyük damarlarda, adventisyada ve medyanın dış kısmında
çok sayıda dal yapan arteriyol, kapiler ve venüller şeklinde
vasa vasorumİar (d a m a r d a m a rla rı) bulunmaktadır. Büyük
arterlerde beslenme damarın tümeninden yalnızca diffüz-
yonla zor olacağından adventisya ve medyanın beslenmesi
için gerekli metabolitleri vasa vasorumİar sağlar. Bu damar
damarları venlerde arterlerdekinden daha fazla sayıda görü­
lür. (Şekil 11-8 ve 11-13). Orta ve büyük boy arterlerde inti-
ma ve medya tabakasının en iç bölümünde vasa vasorum
bulunmaz. Bu tabakalar oksijen ve besinlerini damar lüme-
ninden difiizyonla alırlar.
Sinir Dağılımı
Duvarlarında düz kas taşıyan birçok kan damarının sinir ağı­
nı, transmiter olarak norepinefrin kullanan miyelinsiz sem­
patik sinir lifleri (vasom otor sinirler) oluşturur. Norepinef-
rinin bu sinirlerden boşalması vasokonstriksiyonia sonuçla­
nır. Bu eferent sinirler arterlerin media tabakasına ulaşama­
dığından, nörotransmiterin medianın düz kas hücrelerine et­
ki etmesi için birkaç mikrometre boyunca difüzyonu gerek­
mektedir. Mediadaki düz kas hücreleri arasında yer alan
“gap junctior”Iar gelen uyarıyı iç bölümlerdeki kas hücrele­
Düz kas tabakası
Arteriyol
Venül
rine ileterek yanıt verilmesini sağlar. Venlerde sinirler hem
adventisiya hem de medyada sonlanır ancak sinir ağı dağılı­
mının yoğunluğu arterlere oranla daha düşüktür. İskelet ka­
sındaki arterlerin sinir ağında aynı zamanda damar genişle­
ten kolinerjik sinirler de bulunmaktadır. Bu damar genişle­
ten sinirler tarafından salıverilen asetilkolin endotel hücrele­
ri üzerinde etki göstererek, düz kas hücrelerine dağılarak
hücre içi ulakların döngüsel GMP sistemini harekete geçiren
nitrik oksit yapımına yol açar. Kas hücreleri daha sonra gev­
şer damar lümeni genişler.
Öğretici amaçlar doğrultusunda kan damarları çaplarına
göre arteriyoller, orta çaplı arterler (müşküller arterler) ve da­
ha büyük (elastik) arterler olarak sınıflandırılır.
Arteriyoller
Arteriyollerin çapı, genellikle 0.5 mm’den daha küçüktür ve
liimenleri göreceli olarak dardır (Şekil 11-9 ve 11-17). Endo­
tel altı tabakası çok incedir. Çok küçük arteriyollerde iç elas­
tik lamina bulunmaz ve medya genellikle sarmal şeklinde
düzenlenmiş bir ya da iki kat düz kas hücresinden ibarettir;
dış elastik lamina bulunmaz (Şekil 11-9 ve 11-17). Arteriyol­
lerin berisinde yer alan küçük arterlerin lümeni arteriyolle­
rin tümeninden daha geniştir (Şekil 11-10, 11-11 ve 11-12).
Hem arteriyollerde, hem de küçük arterlerde tunika adven­
tisya çok incedir.
Orta boy (Müsküler) Arterler
Müşküller arterler tunika medyadaki düz kas hiic-
relerinin kasılması ya da gevşemesiyle organlara
giden kan akımını kontrol edebilir. Intimanın en­
dotel altı tabakası, arteriyollerdekinden biraz daha
kalındır (Şekil 11-7 ve 11-13). İnhinanın en dış bölümü olan
iç elastik lamina belirgindir (Şekil 11-13) ve tunika medyada
40 katmana dek varabilen düz kas hücreleri bulunabilir. Bu
Şekil 11-9. Fare uterusu-
nun miyometriyumundaki
bir arteriyol ve ona eşlik
eden venülün enine kesiti.
Venül duvarının çeperinde
yer alan bir perisitin uzun
ve büyük çekirdeği (ok ba­
şı) görülmektedir. Boya: To-
luidin mavisi. Yüksek bü­
yütme.
 DOLAŞIM SİSTEMİ / 221

Şekil 11-10. Küçük bir arter ve ona eşlik eden müsküler ve-
nin enine kesiti. Vazodilatasyon nedeniyle arteriyol olağan
dışı biçimde kanla doludur. Bu aşamada iç elastik lamina
ayrımsanamaz. Çevredeki bağ dokusunda çok sayıda kü­
çük artere ait başka dallar ve kapilerler görülebilmektedir.
Boya: Pararozanilin-toluidin mavisi (PT). Orta büyütme.

Şekil 11-11. Mezenterde

yer alan küçük bir arterin
çapraz kesiti. Mediadaki
düz kas hücreleri ve lüme­
ni örten endotel tabakası
(ok başlan) görülmektedir.
Boya: PT. Orta büyütme.
222 / BOLUM 11

hücreler, kendileri tarafından sentezlenen elastik lamellerle Büyük Elastik Arterler

(damar ölçüsüne bağlı olarak), retiküler liflerle ve proteog-
Büyük elastik arterler kan akışının kararlı olması­
likanlarla desteklenmiştir. Medyanın son bileşeni olan dış
na yardımcı olur. Elastik arterler aort ve büyük dal­
elastik lamina, sadece daha büyük müşküller arterlerde bu­
larını kapsar. Medyada elastin yoğun olduğundan
lunur. Adventisyada lenf kapilerleri, vasa vasorum ve sinir­
sarı renkte görülür (Şekil 11-8 ve 11-14). İntima,
ler bulunur ve bu yapılar medyanın dış kısmına doğru soku­
müşküller arterdekine göre daha kalındır. İç elastik lamina
labilir.
bulunmasına karşın, diğer tabakadaki elastik laminalara

Ş ekil 11-12. Küçük arterlerin enine kasiti. A: Elastik lamina

boyanmamış ve endotelin hemen altında kıvrımlı bir biçim­
de görülmektedir (ok başı). Orta büyütme. B: Küçük bir ar­
terde belirgin bir biçimde boyanmış olan iç elastik lamina
(ok başı). George Gomori preparatı. Düşük büyütme.
 DOLAŞIM SİSTEMİ / 223

Endotel

İç elastik
lamina

Tunika
media

Tunika
adventisya

Küçük kan damarları

Şekil 11-13. Müsküler bir arte­

rin (orta boy çapa sahip) enine
kesitinde damarın bir bölümü
görülmektedir. Tunika adventis-
yada kan damarları (vaza va-
zorum) gözlenmektedir.

benzediğinden ayrımsa namaz. Medyada yaşla beraber sayısı
artan, üst üste yerleşmiş ve delikli bir dizi elastik lamina kat­
manı mevcuttur (yeni doğanda 40, erişkinde 70 adet bulu­
nur). Elastik laminalar arasında diiz kas hücreleri, retikiiler
lifler, proteoglikanlar ve glikoproteinler bulunur. Tunika ad­
ventisya, göreceli olarak az gelişmiştir.
Elastik laminalar kan akımının daha düzenli olması gibi
önemli bir işlevin yerine getirilmesine katkıda bulunur. Vent-
rikül kasılması (sistol) sırasında büyük arterlerin elastik la-
minaları gerilir ve basınç değişim miktarını azaltır. Ventrikiil
gevşemesi (diyastol) sırasında ventrikiil basıncı düşük bir
düzeye iner, ancak büyük arterlerin elastik yapısı arter içi
kan basıncının sürekliliğinin sağlanmasına yardım eder. So­
nuçta, arter İçi kan basıncı ve hızı kalbe olan uzaklık arttık­
ça düşer ve daha az değişim gösterir (Şekil 11-15).
Arterlerdeki Bozulmalarla İlgili Değişiklikler
Arterler doğumdan ölüme kadar aşamalı ve sü­
rekli ilerleyen değişimler geçirir. Normal gelişimin
ne zaman sona erdiğini ve gerilemenin ne za­
man başladığını söylemek zordur. Her arterin
kendine özgü bir yaşlanma süreci vardır.
Aterosklerotik berelenmeler intimada odaksal
kalınlaşma, düz kas hücrelerinde ve bağ dokusu­
nun hücre dışı öğelerinde proliferasyon ve düz
kas hücreleri ile makrofajlarda kolesterol birikimi
ile özellik kazanır. Bu hücreler aşırı lipit yüklen-
224 / BÖLÜM 11
diklerinde köpük hücrele ri olarak adlandırılırlar
ve ateroksleroza özelliğini veren yağlı çizgiler
ve plaklar biçiminde gözle görülebilirler. Söz ko­
nusu değişiklikler, tunika medyanın iç bölümleri­
ne doğru ilerleyebilir ve kalınlaşma damarı tıka­
yacak kadar büyük olabilir. Ateroskleroza en açık
damarlar koroner arterlerdir. Intimanın düzenli bi­
çimde kalınlaşmasının yaşlanma ile ilişkili normal
bir olay olduğuna inanılmaktadır.
Belli bazı arterler özgül organların belirli kısım­
larını besler, bunların tıkanması sonucu nekroz
(metabolit yoksunluğuna bağlı olarak dokuların
ölümü) oluşur. Bu enfarktüsler, çoğunlukla kalp,
böbrek, beyin gibi organlarda ortaya çıkar. Vücu­
dun başka bölümlerinde (deri gibi) tıkanıklık olsa
bile arterler arası sık anostomozlarla kan akımının
sürekliliği sağlandığından doku nekrozu olmaz.
İç elastik
lamina
Tunika
media
Bir arterin medyası embriyonial bir hata, has­
talık ya da lezyon sonucu zayıfladığında, arterin
duvarı aşırt genişleyebilir. Eğer süreç ilerlerse
anevrizma oluşur. Anevrizma yırtılması ciddi so­
nuçlar yaratır ve ölüme neden olabilir.
Karotid Cisimler
Ortak karotis arterlerinin çatallanma yeri yakınında
görülen karotid cisimler, kandaki oksijen ve kar­
bondioksit değişimlerine duyarlı kemoreseptörler-
dir. Bu yapılara, tip 1 ve tip II hücrelerini saran pen­
cereli kapilerler tarafından bolca kan getirilir. Tip II hücreler
destekleyici özellik taşır, tip I hücrelerde ise dopamin, seroto­
nin ve adrenalin içeren çok sayıda ortası koyu görünen vezi-
Şekil 11-14. İyi gelişmiş olan tu­
nika medyasında çok sayıda
elastik laminanın yer aldığı bü­
yük bir elastik arterin enine kesiti
görülmektedir. Boya: PT. Orta
büyütme.
226 / BOLUM 11

Şekil 11-16. Çok sayıda damar içeren ve oksijensizliğe (hipoksiye) karşı duyarlı bir yapı olan karotid cismin fotomikrog-
rafı. Glia benzeri destekleyici hücreler tarafından çevrelenen esas hücrelerde katekolamin içeren ortası koyu granüller bu­
lunmaktadır. Boya:PT. A: Düşük büyütme. B: Orta büyütme

Kalp dışta perikardiyum (Yun. p e r i + karclio, kalp) olmak üzere

3 tabakalı bir duvar yapısı vardır. Kalbin merkezinde bulu­
Kalp, ritmik kasılmalarla kanı dolaşım sistemine pompala­
nan ve çok doğru olmasa da fîbröz iskelet olarak adlandı­
yan kas kitlesinden oluşmuş bir organdır. Aynı zamanda at-
rılan fibröz bölge, kalp kası hücrelerinin kökenini aldığı ve
riyal natriûretik faktör denen bir hormonun üretiminden
yerleştiği bir bölüm olmanın yanı sıra kapakçıkların da te­
sorumludur. İçte endokardiyum, ortada miyokardiyum,
melini oluşturur.

Şekil 11-15. Kan damarı yapısı (altta) ile
kan dolaşımı (solda) arasındaki ilişkiyi gös­
teren grafik. Kalpten uzaklaştıkça kan ba­
sıncı ve akım hızı azalmakta ve daha sabit
bir özellik kazanmaktadır. Bu durum, arter­
lerde elastik liflerin azalması ve düz kasla­
rın artması ile uyumlu bir seyir gösterir.
Grafikte damarların yapısındaki kademeli
değişimler ve biyofiziksel özellikler gösteril­
mektedir. (Cowdry EV'nin izni ile Textbook of
Histology. Lee&Febiger, 1944'ten alınmıştır).
kül bulunur (Şekil 11-16). Karotid cisimdeki sinirlerin çoğu
getirici liflerden (impulsları merkezi sinir sistemine taşıyan si­
nirler) oluşur. Karotid cisimler düşük oksijen basıncına, yük­
sek karbondioksit değişimine ve düşük arteriyel kan pH’sına
duyarlıdır. Esas kemoreseptür öğelerin afferent sinir sonlan-
maları mı yoksa glomus hücreleri mi olduğu halen tartışmalı­
dır. Aort kavsinde yer alan aortik cisimler yapı olarak karotid
cisimlere benzer ve işlevlerinin aynı olduğu düşünülür.
Karotid Sinüsler
Karotid sinüsler arterya karotis internadaki hafif genişleme­
lerdir. Bu sinüsler kan basıncındaki değişiklikleri saptayan
ve merkezi sinir sistemine bilgi gönderen basınca duyarlı re­
septörler (baroreseptörler) içerir. Sinüs bölümündeki arterin
media tabakası sinüs duvarının kan basıncındaki değişiklik­
lere yanıt vermesine olanak tanıyacak biçimde daha incedir.
Intima ve adventisyada çok fazla sinir ucu bulunur. Aferent
sinir uyartıları damar daralmalarını kontrol etmek ve normal
kan basıncını korumak üzere beyinde işlenir.
Arteriyovenöz Anastomozlar
Arteriovenöz anastomozlar, arteriollerle veniiller arasında
doğrudan iletişim sağlayarak vücudun belli bölgelerinde kan
akımının düzenlenmesinde rol üstlenirler. Anastomoz da­
marlarının liimen çapı organın fizyolojik durumuna göre de­
ğişir. Bu damarların çapında oluşan değişiklikler kan basın­
cını, kan akışını ve sıcaklığını düzenler ve ısının belli bölge­
lerde tutulmasını sağlar. Bu doğrudan bağlantılara ek olarak,
esas olarak parmak uçlarında, tırnak yataklarında ve kulak­
larda daha karmaşık yapılar olan glomera (tekili glomus)
bulunur. Glomusun bağ dokusu kapsülü içine sokulan arte-
riyolün iç elastik laminası ortadan kalkar ve kalın bir kas du­
varı ile dar bir lümen oluşur. Arteriyovenöz anastomozların,
yerel kan akımı ve kan basıncı düzenlenmesinde rol aldığı­
na inanılmaktadır. Arteriovenöz anastomozların tümünde,
sempatik ve parasempatik sinir sistemlerine ait sinir lifleri
yoğun bir biçimde bulunur.
DOLAŞIM SİSTEMİ / 225
Büyük Orta Arteriyol Kapiler Venül Ven
arter boy
arter
Postkapiler (Kapiler Sonrası) Venüller
Kapiler sonrası venüller ve kapilerler, kan ile do-
kular arasındaki değiş tokuşta rol üstlenir. Venül-
lerin çapı 0.2-1.1 mm.dir. Tunika intima endotel ve
çok ince bir endotel altı tabakadan ibarettir. Küçük
venüllercleki medya yalnızca, kasılabilen perisitleri içerebilir.
Bu damarlara postkapiler venüller ya da perisitli venül­
ler denir. Liimenlerinin çapı en fazla 50 mm.dir. bununla
birlikte, venüllerin büyük bölümünü duvarlarında en az bir­
kaç düz kas hücresi bulunan müşkül er venüller oluşturmak­
tadır (Şekil 11-1 ve 11-9). Postkapiler venüllerin kapilerlerle,
yangılanma süreçleri ve kan ile dokular arasında hücrelerin
ve moleküllerin değiş tokuşu gibi ortak bazı özellikleri bu­
lunur. Venüller geçişme ile dağılabilen maddeler üretip sal­
gılayarak arteriyollerdeki kan akımını da etkileyebilir.
Venler
Venlerin büyük bir bölümünü çapı 1-9 mm arasında olan
küçük ya da orta boy venler oluşturur (Şekil 11-10 ve 11-
17). İntimada genellikle ince bir endotel altı tabaka bulunur,
hatta bazen bu tabaka bulunmayabilir. Medyayı retiküler lif­
lerle karışık halde düz kas hücrelerinin oluşturduğu küçük
demetler ve ince elastik liflerden oluşan bir ağ meydana ge­
tirir. Kolajen içeren adventisya tabakası iyi gelişmiştir.
Kalbe yakın olan büyük ven yapılarını geniş venler oluş­
turur. Geniş venlerde tunika intima belirgindir, ancak birkaç
tabaka kas hücresi ve yoğun bağ dokusundan oluşan medya
çok daha incedir. Venlerde en kalın ve en belirgin tabaka
genellikle uzamına yerleşim gösteren düz kas demetleri içe­
ren adventisyadır (Şekil 11-18). Başta geniş venler olmak
üzere bu damarların iç yüzeyinde kapakçıklar bulunur (Şe­
kil 11-19). Bu kapakçıkları, Iumene doğru yarım ay şeklinde
uzanan 2 adet tunika intima kıvrımı oluşturur. İçeriğinde
elastik liflerden yana zengin bağ dokusu ve her iki taraftan
üzerini örten endotel bulunur. Özellikle kol ve bacak venle-
rinde sayıca fazla olan kapakçıklar, venöz kanı kalbe doğru
yönlendirir. Kalbin pompalama gücü bu venlerin çevresin­
deki iskelet kaslarının kasılmasıyla pekiştirilir.
 DOLAŞIM SİSTEMİ / 227

*1

Arleriyoller '
Şekil 11-17. Enine kesitte 2
adet venül ve 4 adet arteriyol
görülmektedir. Arterlerin du­
varları venlerin duvarından
daha kalındır. Üstte bir lenf da­ O - y
marı izlenmektedir. Damarla­ 4
rın çevresinde düz kas hücre­
lerinin enine kesiti ve gevşek
bağ dokusu alanları görülmek­
tedir. Boya: Toluidin mavisi.
Orta büyütme.

Endokardiyum, damarlardaki imima ile aynı yapıdadır. da subendokardiyal tabaka olarak adlandırılan bir bağ do­
Tek katlı yassı endotel hücreleri, düz kas hücrelerinin yanı kusu vardır, bu tabaka sinir, damar ve kalbin uyarı İletim sis­
sıra elastik ve kolajen liflerden oluşan gevşek bağ dokusu temi hücrelerini (Purkİnje hücreleri) içerir.
tabakası üzerine oturmuştur. Endokard ile miyokard arasın­

Şekil 11-18. Müsküler bir arter (solda) ile ven (sağda) yapısının karşılaştırıldığı çizim. Tu-
nika intima ve tunika mediya arterde çok gelişmiş olarak izlenmesine karşılık, vende çok
gelişmemiştir.
228 / BÖLÜM 11
Miyokard kalpteki tabakaların en kalın olanıdır. Kalp
boşluklarını, karmaşık bir spiral biçiminde saran kalp kası
hücrelerinden oluşan bir tabakadır (Bkz. 10. Bölüm). Bu şe­
kildeki çok sayıda tabaka fibröz kalp iskeleti içine gömülür.
Bu hücrelerin yerleşimleri o denli farklıdır ki, küçük bir
alandan yapılmış histolojik preparatta bile değişik yönlere
uzanan hücrelere rastlanır. Kalbin dış yüzeyini, ince bir bağ
dokusu tabakası ile desteklenen tek katlı epitel (mezotel) ör-
Şekil 11-20. Kalpteki uyartı üreten ve ileten sistemlerin
gösterildiği çizim.
Şekil 11-19. Kesitte büyük
bir venin bir bölümü görül­
mektedir. Venin tunika med­
yası çok ince olmasına karşı­
lık, tıkız bağ dokusundan
oluşan adventisya kalındır.
Kesitte ven kapakçığı da gö­
rülmektedir. Boya: PT. Orta
büyütme.
ter ve bu yapı eplkardındaki oluşturur. Gevşek bağ doku­
sundan oluşan epikard altı tabakada venler, sinirler ve sinir
ganglionları mevcuttur. Kalbi çevreleyen yağ dokusu bu ta­
bakada birikir. Epikard, kalbi saran seröz bir zar olan peri-
kard viseral tabakasına karşılık gelir. Viseral tabaka (epikar-
diyum) ile pariyetal tabaka arasında kalbin hareketlerini ko­
laylaştıran, az miktarda sıvı bulunur.
Kalbin fibröz iskeleti tıkız bağ dokusundan oluşur. Baş­
lıca bileşenleri septum membranaseum, trigona fıbroza
ve anuli flbrozi’dir. Bu yapılar değişik yönlere doğru gi­
den kalın kolajen liflere eşlik eden yoğun bağ dokusundan
oluşmaktadır. Belli yerlerde fibröz kıkırdak nodülleri bulu­
nur.
Kalp kapakçıklarının ortasında, her iki tarafından endo-
tel tabakası ile döşenmiş, yoğun fibröz bağ dokusu (elastik
ve kollajen liflerden oluşur) bulunur. Kapakçıkların tabanı
fibröz İskeletin anulus fibrozuslarına tutunmuştur.
Kalp, tüm miyokard yayılacak olan ritmik bir
uyartı oluşturmak üzere özelleşmiş bir sistemdir.
Bu sistem, atriyumda yer alan sinoatriyal düğüm
ve atriyoventrilcüler düğüm ile atriyoventrikü-
ler dem etten oluşur (Şekil 11-20 ve 11-21). Atriyoventrikü-
ler demet, aynı adı taşıyan düğümden çıkarak her iki ventri-
küle dallar uzatır (Şekil 11-15). Uyarı üreten sistemin hücre­
leri aralık bağlantıları aracılığıyla işlevsel olarak bütünlük
sergiler. Sinoatriyal düğüm, atriyal kas hücrelerinden daha
küçük ve içlerinde daha az sayıda miyofibril bulunan, iğ şek­
linde değişmiş olan kalp kası hücrelerinin oluşturduğu bir
kiüeden ibarettir. Atriyoventriküler düğümdeki hücreler si-
noartiyal düğüm hücrelerine banzer, ancak sitoplazma uzan­
tıları ağ oluşturacak biçimde farklı yönlere doğru dallanır.
Atriyoventriküler demetteki hücreler, atriyoventriküler
düğümdeki hücrelere benzer. Ancak, distalde (ötede) bu
hücreler olağan kalp kası hücrelerine göre daha büyük ha­
le gelir ve tipik bir görünüm kazanır. Purkinje hücreleri
olarak adlandırılan bu hücrelerin bir ya da iki çekirdeği bu-
 DOLAŞIM SİSTEMİ / 229

Şekil 11-21. Uyartı iletim sistemine ait Purkinje hücreleri. Bunlar, kas hücresinin periferin-
de az sayıda miyofibril bulunması ile özellik kazanır. Çekirdeklerinin etrafındaki açık renk­
li bölgeyi yerel glikojen birikimi oluşturmaktadır. Boya: H-E.
230 / BOLUM 11
Şekil 11-22. Lenfatik kapilerin elektron mikroskop düzeyin­
deki yapısı. Endotel hücrelerinin serbest kenarları üst üste
gelmekte, bazal laminası süreklilik göstermemekte (oklar)
ve tutturucu lifçiklerle (TL) tabana bağlanmaktadır (J. Ja-
mes’in izni ile).
lunur ve sitoplazmalarında çok sayıda mitokondri've bol gli­
kojen bulunur. Miyofibriller sitoplazmanın çevresinde, çok
az sayıda bulunur (Şekil 11-21). Endokard altındaki tabaka­
da yol alan bu hücreler, daha sonra ventriküle sokularak mi-
yokard içine uzanır. Bu düzen, uyarının ventrikül kaslarının
en iç katmanlarına aktarılması açısından önemlidir.
Kalbin sinir ağına, otonom sinir sistemin hem sempatik
hem de parasempatik bölümleri katılır ve kalbin tabanında
geniş bir pleksus yaparlar. Sinoatriyal ve atriyoventrikiiler
düğümlerin yakınında ganglion sinir hücreleri ve sinir lifleri
bulunur. Bunlar sinoatrial düğümün görevi olan kalp atım
uyarısının oluşmasını etkilememelerine karşın, kalp ritmini
etkiler. Parasempatik (vagus siniri) uyarı kalp atım hızını ya­
vaşlatırken, sempatik sinirler uyarı odağının ritmini hızlandı­
rır.
Miyokardın kas lifleri arasında duyu ve ağrı ile ilişkili
çok sayıda aferent sinir ucu bulunur. Koroner arterlerin kıs­
mi olarak tıkanması miyokard gelen oksijen miktarını azaltır
ve ağrıya neden olur (angina pektoris). Yine aynı duysal si­
nir uyarımı, düşük oksijen düzeyleri yüzünden çok sayıda
kalp kası lifinin ölmesi nedeniyle çok ağrılı olan kalp krizi
sırasında da ortaya çıkar.
Lenfatik Damar Sistemi
. Lenf damar sistemi hücre dışı sıvıyı kan akımına
geri getirir. İnsan vücudunda kan damarlarına ek
olarak endotelyumun döşediği, doku aralıkların­
dan gelen sıvıyı toplayarak kan dolaşımına ileten
ince duvarlı kanallardan oluşan bir sistem vardır. Bu sıvıya
lenf sıvısı denir, kanın aksine dolaşımı tek yönlü olarak kal­
be doğrudur. Lenfatik kapilerler çeşitli dokular içerisinde
ortaya çıkan ince, kör uçlu, tek tabakalı endotelyum ve
kesntili bir bazal laminadan oluşan yapılardır. Lenfatik kapi­
lerler elastik lif sistemine ait çok sayıda mikrofibril ile açık
tutulur; fıu sistem aynı zamanda lenf kapilerlerini çevresin­
deki bağ dokusuna sıkıca tutturmaktadır (Şekil 11-17,11-22
ve 11-23).
İnce lenf damarları birleşerek ilerler ve en sonunda sol
internal juguler ve sol subklavian venin kesiştiği yer ile sağ
internal jügiiler ve subklavian venin kesiştiği yerlere açılan
iki büyük damar gövdesi - torasik kanal ve sağ lenfatik
Şekil 11-23. İki lenf damarı
(LD). Uzamına kesilmiş olan
üstteki damarda lenf sıvısının
tek yönlü akmasından sorumlu
yapı olan ven kapakçığı görül­
mektedir. Kesksiz ok lenf akış
yönünü, kesik oklar ise, lenfin
geri akışının nasıl önlendiğini
göstermektedir. Alttaki küçük
damarın duvarının çok ince ol­
duğu izlenmektedir. Boya: PT.
Orta büyütme.

kanal- oluşturur. Lenf damarlarının yolu üzerinde morfolo­
jik özellikleri ve işlevleri 14. bölümde anlatılan lenf düğüm­
leri bulunur. Merkezi sinir sistemi ve kemik iliği gibi ayrıca­
lık taşıyanlar dışında lenfatik sistem tüm organlarda bulunur.
Lenf damarları, daha ince duvarlı ve üç tabaka (intima,
media, adventisya) arasında belirgin sınır bulunmaması dı­
şında venlere benzer. Hatta venlerdekinden daha fazla sayı­
da iç kapakçıkları bulunur (Şekil 11-23). Lenf damarları iki
kapakçık arasında genişleyerek nodül veya dizili boncuk
görünümü verir.
Lenfatik dolaşım da, venlerde olduğu gibi duvarları üze­
rine etki eden dış güçlerden destek alır (etrafındaki kasların
kasılması gibi). Bu güçler aralıklı olarak etki gösterir ve bu
damarlarda bulunan çok sayıda kapakçık sayesinde lenf akı­
mı tek yönlü olarak gerçekleşir. Ayrıca büyük lenf damarla­
rının duvarındaki düz kasların kasılması lenf sıvısını kalbe
doğru ilerletmede yardımcı olur.
Büyük lenf kanallarının (lorasik kanal ve sağ lenfatik ka­
nal) yapıları venlere benzer, orta tabakasında bulunan düz
kaslar yapıyı güçlendirir. Bu tabakada kas dizilimi, ağırlıklı
olarak uzamına ve daha az olmak üzere dairesel biçimde iz­
lenir. Adventisya nispeten az gelişmiştir. Büyük lenf kanalla­
rı arter ve venlerde olduğu gibi zengin bir sinir ağı ve vaso
vasorumlara sahiptir.
Lenf sisteminin işlevi, doku boşluklarındaki sıvının kan
dolaşımına geri getirilmesidir. Lenf kapilerlerine giren bu sı­
vı lenfin sıvı bölümünü oluşturur; lenfoid organlardan geçiş
sırasında lenfositlerin ve başka bağışıksa! etmenlerin dolaşı­
mını sağlar.
DOLAŞIM SİSTEMİ / 231
KAYNAKLAR
Boegehold M A : Shear-dependent release o f vcnular nitric oxide: effect on
arteriolar tone in rat striated muscle. Am J Physiol 1 9 9 6 ;2 7 1 :H 3 8 7 .
Cam in M er at: Im m unocytochem ical localization o f atrial natriuretic factor
in the heart and salivary glands. Histochemistry 19 8 4 ;8 0 :113.
Challice C E , Viragh S (editors): Ultrastructure o f the M am m alian Heart.
Academic Press, 1973.
C liff W J: Blood Vessels. Cam bridge Univ Press, 1976.
Johnson PC : Peripheral Circulation. Wiley, 1978.
Joyce N E et al: Contractile proteins in pericytes. J Cell Biol 1 9 8 5 :1 0 0 :1 3 8 7 .
Leak LV: Normal anatom y o f the lymphatic vascular system. In: Handbuch
der Allgemeine Pathologic. Meessen H (editor). Springer-Verlag, 1972.
Li X , Erickson U: Novel V E G F family members: V E G F -B , V E G F -C and
V E G F -D . Int J Biochem Cell Biol 2 0 0 1 :3 3 :4 2 1 .
Masuda H, Kalka C , A saharaT: Endothelial progenitor cells for regeneration.
Hum Cell 2 0 0 0 ; 1 3 :1 5 3 .
Rhodin JA G : Architecture o f the vessel wall. In: Handbook o f Physiology.
Section 2: Cardiovascular System. Vol 2. American Physiological Society,
1980.
Richardson JB , Beaulines A: T h e cellular site o f action o f angiotensin. J Cell
Biol 1 9 7 1 :5 1 :4 1 9 .
Simionescu N : Cellular aspects o f transcapillary exchange. Physiol Rev
1 9 8 3 :6 3 :1 5 3 6 .
Thorgeirsson G , Robertson AL J n T h e vascular endothelium: pathobiologic
significance. Am J Pathol 1 9 7 8 :9 3 :8 0 2 .
Wagner D , Marder J : Biosynthesis o f von W illebrand protein by human
endothelial cells: processing steps and their intracellular localization.
J Cell Biol 1 9 8 4 :9 9 :2 1 2 3 .
I
 Kan Hücreleri 12

Kan (erişkin bir erkekte 5,5 It), hücrelerden ve kapalı do­ Plazmanın bileşimi
laşım sisteminde tek yönde düzenli olarak akan bir sıvıdan
Plazma, hacminin % 10’luk kısmını oluşturan yüksek ve dü­
oluşur. Kan esas olarak kalbin düzenli kasılmalarıyla pompa­
şük molekül ağırlıklı maddeler içerir. Bunun %7’sini, plazma
lanır ve 2 kısımdan oluşmuştur: şekilli elemanlar ya da kan
proteinleri %0.9’unu inorganik tuzlar oluşturur. Geriye kakın
hücreleri ve bu hücrelerin içinde yüzdüğü plazma (Yun. p la s­
kısım ise amino asitler vitaminler, hormonlar, lipoproteinler
m a, oluşum). Şekilli elemanlar eritrositler (alyuvarlar),
gibi değişik kökenli organik bileşikleri içerir.
trombositler (kan pulcukları) ve lökositler (akyuvarlar) dir.
Kılcal damarların duvarları aracılığıyla, plazmanın düşük
Kan dolaşım sistemi dışına çıkarsa pıhtılaşır. Bu pıhtı, şe­
molekül ağırlıklı bileşenleri dokuların interstisyel sıvısı ile
killi elemanları ve pıhtıdan ayrılan ve serum adı verilen sa­
bir denge içindedir. Bu nedenle, plazmanın bileşimi, genel
rı renkli berrak bir sıvıdan oluşur.
olarak hücre dışı sıvının ortalama bileşiminin bir göstergesi­
Alınan kan pıhtılaşmasını önleyici maddeler (heparin,
dir.
sitrat) eklenerek santrifüj edildiğinde tabakalara ayrılır. Bu
Başlıca plazma proteinleri albümin, alfa, beta ve gama
durum, kanın birbirinden farklı yapısını yansıtır (Şekil 12-1).
globulinler, lipoproteinler ve kan pıhtılaşmasında yer
Bir birim hacim kan içinde kümelenmiş alyuvarların hesap­
alan protrom bin ve flbrinojen gibi proteinlerdir. Albümin
lanan hacim değerine hematokrit adı verilir. Normal hema-
toktrit değeri erkeklerde %40-50, kadınlarda ise %35-45’dir.
Tam kan santrifüj edildiğinde, santrifüj tüpünün üstünde
kalan şeffaf, sarımsı ve hafifçe kıvamlı sıvı plazmadır. Kanın
şekilli elemanları kolaylıkla ayırt edilebilen iki katman oluştu­
rur. Alttaki katman, hematokrit tüpündeki tüm kanın yaklaşık
olarak %-i2—i7’sİni oluşturur. Alyuvarları içerdiği için kırmızı
renklidir. Bunun hemen üstündeki beyaz ya da grimsi katman
(tüpteki kanın % 1 ’i) sarımtırak örtü olarak adlandırılır ve
akyuvarları içerir. Alyuvarlar akyuvarlardan daha yoğun oldu­
ğu için bu hücreler iki ayrı katman oluşturur. Akyuvar katma­
nının üzerinde kan pulcuklarıntn oluşturduğu, çıplak göz ile
görülemeyecek kadar ince bir katman bulunur. Plazma
Farklı İşlevler gören akyuvarlar (Tablo 12 - 1 ) enfeksiyon­
lara karşı vücudun başlıca savunma düzeneklerinden biridir.
Bu hücreler, kan damarları aracılığıyla vücutta dolaşırlar, an­
cak kan dolaşımındayken yuvarlak ve etkisizdirler. Venülle-
rin ve kılcal damarların duvarlarını aşarak dokulara geçebi­
lir ve burada savunma yeteneklerini sergileyebilirler. Kan, Akyuvarlar
diğer maddelerin yanı sıra oksijen (Şekil 12-2), karbondiok­
sit (C 0 2), metabolitler ve hormonları vücuda dağıtan bir
araç olarak işlev görür. Oksijen esas olarak alyuvarlardaki
Alyuvarlar
hemoglobine bağlanırken, C 0 2 alyuvarlardaki çeşitli prote­
inlere (başlıca hemoglobin) bağlanmanın yanı sıra plazma­
da çözünmüş şekilde CO? ya da HCO3" olarak taşınır.
Plazma, besinleri emildikleri ya da sentezlendikleri böl­
gelerden alarak organizmanın çeşitli bölgelerine dağıtır. Ay­
rıca, metabolik artıkları da, onları kandan alarak temizleyen
boşaltım organlarına taşır. Kan, hormonları dağıtılmasını Şekil 12-1. Kanla dolu hematokrit tüpleri. S o ld a : Santrifüj­
sağlayan taşıyıcı araç olarak, olağan hücresel işlevlerin sür­ den önce. S a ğ d a : Santrifüjden sonra. Alyuvarlar santrifüj
mesi için uzak organlar arasında kimyasal mesajların değiş edilmiş tüpteki kan hacminin %43’ünü oluşturur. Çökelmiş
tokuşunu sağlar. Bunların yanı sıra kan, vücut sıcaklığının alyuvarlar ile üstteki açık renkli plazma arasında sarımtırak
ayarlanması, asit-baz dengesinin sağlanması ve ozmotik örtü olarak adlandırılan ince bir akyuvar tabakası bulunur.
dengenin düzenlenmesinde de işlev görür.

233
234 / BÖLÜM 12

Tablo 12-1. Kan hücrelerinin ürünleri ve işlevleri.

Hücre Tipleri Temel Ürünleri Temel İşlevleri

Alyuvarlar Hemoglobin C 0 2 ve 0 2 taşınması

Akyuvarlar Özgül granüller ve farklılaşmış Bakteri fagositozu
Nötrofil (olgun hücre) lizozomlar (azurofilik granüller)

Eozinofil (olgun hücre) Özgül granüller, farmakolojik Parazit ve helmintlere karşı savunma;
olarak aktif maddeler yangısal süreçlerin düzenlenmesi
Bazofil (olgun hücre) Histamin ve heparin içeren özgül Histamin ve diğer inflamatuar mediatörlerin
granüller salınması

Monosit (olgunlaşmamış hücre) Lizozomal enzimler içeren granüller
B lenfosit İmmünoglobulinler
T lenfosit Hücreleri öldüren maddeler. Diğer
akyuvarların işlevlerini kontrol eden
maddeler (interlökinler)
Dokularda mononükleer fagositik sistem
hücrelerinin üretilmesi; protozoaların, virüslerin
ve yaşlı hücrelerin fagositozu ve sindirilmesi
t
Antikor üreten olgun hücrelerin (plazma
hücreleri) üretilmesi
Virüslerle enfekte hücrelerin öldürülmesi

Doğal katil hücreler (T ve B Önceden uyarılmaksızın virüsle bulaşmış Bazı tümör hücreleri ve virüsle bulaşmış
hücresi göstergelerini içermez) hücrelere ve kanser hücrelerine saldırır hücrelerin öldürülmesi
Kan pulcukları Pıhtılaşma etmenleri Kan pıhtılaşması

plazmada en bol bulunan protein olup kanın ozmotik basın­
cının ayarlanmasında temel bir rol oynar.
Kan hücrelerinin boyanması
Kan hücreleri, bir damla kanın mikroskop lamı üzerine ince
bir tabaka halinde yayılmasıyla hazırlanan yaymalar ile ince­
lenir. Kan lam üzerine düzgün olarak yayılmalı ve havada
kurutulmalıdır. Bu tür ince yaymalarda kan hücreleri belir­
gin olarak ve ayrı ayrı görülebilir. Hücrelerin sitoplazmaları
yayıldığından çekirdekleri ile sitopiazmik yapılarının gözlen­
mesi kolaylaşır.
Kan yaymaları rutin olarak kırmızı (asidik) ve mavi (ba­
zik) boyaların özel karışımları ile boyanır. Bu karışımlar kan
hücrelerindeki azurofil (azure + Yun. p b ilein , sevmek) ola­
rak bilinen bazı yapıları boyayan azurları da içermektedir.
Bu özel karışımların bazılarına (örn. Giemsa, Wright, Irish ­
man), ilk karışımda kendi değişikliklerini uygulayarak kulla­
nan araştırıcıların adları verilmiştir.
Eritrositler (Alyuvarlar)
/ Eritrositler (alyuvarlar) çekirdeği bulunmayan ve
oksijen taşıyıcı proteini hemoglobin olan hücreler-
clir. Olağan koşullarda bu hücreler kesinlikle dola­
şım sistemi dışına çıkmazlar.
Çoğu memelinin alyuvarları çekirdek içermeyen bikon-
kav (içbükey) diskler biçimindedir (Şekil 12-3). İzotonik sı­
vı bir ortamda hazırlanan alyuvar süspansiyonunda alyuvar­
ların büyüklüğü 7.5 pm, kalınlığı kenar bölgelerinde 2.6 pm,
orta bölgelerinde ise 0.8 pm’dir. Biçimlerinin bikonkav ol­
ması alyuvarların yiizey-hacim oranının yüksek olmasını
sağlar, böylelikle gaz alışverişi kolaylaşır.

Kandaki alyuvarların normal sayısı kadınlarda 3.9-5.5

milyon/jjl, erkeklerde 4.1-6 milyon/pl’dir.

't ö s

Kandaki alyuvarların sayısının azalması genellik­

Venöz Akciğer Arter Kılcal Venöz i le anem i adı verilen duruma yo! açar. Alyuvar sa­
kan kılcal kanı dam arlar kan ' yısının artması (eritrositoz ya da p olisitem i) fiz­
damarları yolojik bir uyum tepkisi olabilir. Örneğin, 0 2 ba­
Şekil 12-2. Farklı türde kan damarlarında kanın 0 2 içeriği. Ok­ sıncının düşük olduğu yüksek yerlerde yaşayan­
sijen miktarı (0 2 basıncı) arterlerde ve akciğer kılcal damar­ larda görülür. Genellikle değişik şiddette hasta­
larında en yüksek düzeyde olup kan ile dokular arasında gaz lıklar sonucu ortaya çıkan polisitemi (Yun. polys,
alışverişinin gerçekleştiği doku kılcal damarlarda azalır. çok + kytos, hücre + haima, kan), kanın kıvamı-
 KAN HÜCRELERİ / 235

dir. Alyuvarlar sert yapılı (rijid) olmadıklarından, kanın kıva­

mı normalde düşüktür.
Alyuvarlar iç kısımlarında çözünmüş durumda %33 he­
moglobin içerir. Hemoglobin oksijen taşıyıcı bir proteindir
ve alyuvarların asidofilik özelliğinden sorumludur. Alyuvar­
larda ayrıca glukoz metabolizmasının glikoliz ve heksoz mo-
nolosfal yolu için gerekli enzimler de bulunur.

Hemoglobin molekülündeki kalıtsal değişiklikler

bazı patolojik durumlara yol açar. Bu durumlara bir
örnek olarak orak h ücreli anemi verilebilir. Bu ka­
lıtsal bozukluğa hemoglobinin beta zincirinin yapı­
sından sorumlu genin DNA’sında bir nükleotid mu-
tasyonu (nokta m utasyonu) yol açar. Bu mutas-
yon, glutamik asidi kodlayan GAA üçlüsünün yeri­
ni valini kodlayan GUA üçlüsünün almasına ne­
den olur. Sonuçta, sentezlenen hemoglobinde
Şekil 12-3. Normal insan alyuvarlarının tarama elektron
normal hemoglobinden farklı olarak glutamik asit
mikroskobu görüntüsü. İki taraflı içbükey biçimlerine dikkat
yerine valin amino asidi yer alır. Ancak, bu tek bir
ediniz. X3300
amino asit değişikliği çok önemli sonuçlara yol
açar. Değişime uğramış bu hemoglobin (HbS ola­
rak adlandırılır), venöz kılcallarda olduğu gibi oksi­
nı artırır. Polisitemi ağır olduğunda, kılcal damar­
jensiz ortamda potimerleşerek, alyuvarların bu
larda kan dolaşımını bozabilir. Polisitemi, hema-
hastalığa özgü orak hücresi biçimini almasına yol
tokrit değerlerinde artış ile, yani alyuvarlar tara­
açan sert kümelenmeler oluşturur (Şekil 12-4).
fından kaplanan hacimdeki bir artış ile daha iyi
Orak biçimini alan alyuvarların esnekliği azalmış
ortaya konabilir.
ve kırılganlıkları artmış; yaşam süreleri de anemi­
Çapları 9 pm ’den büyük olan alyuvarlar mak-
ye yol açacak biçimde kısalmıştır. Orak biçiminde­
rosit, çapları 6 pm ’den küçük olan alyuvarlar ise
ki alyuvarlar kanın kıvamını artırır ve kan damar­
m ikro sit olarak adlandırılır. Boyutları arasında
larının duvarlarının zarar görmesine neden olabi­
büyük farklılıklar bulunan alyuvarların yüzdesinin
lir; sonuçta pıhtılaşmalar ortaya çıkar. Kılcal kan
yüksek olması a nizositoz (Yun. aniso, eşit olma­
damarlarında kan akışı yavaşlar, hatta durur ve
yan + kytos, hücre) olarak adlandırılır.
dokularda şiddetli oksijen yetersizliğine (anoksi)
yol açar.
Alyuvarlar oldukça esnektir ve bu özellikleri sayesinde
kılcal kan damarlarının düzensiz şekillerine ve küçük çapla­
rına uyum sağlayabilirler. İn vivo incelemeler, normal erişkin
hemoglobini (Hb A) içeren alyuvarların kılcal damarların ça­
tallarıma bölgelerinden geçerken kolaylıkla şekil değiştire­
rek, çoğunlukla bir çanak biçimini aldıklarını göstermektedir.
Alyuvarların en dışında bir plazma zarı (plazmalemma)
bulunur. Kolaylıkla elde edilebildiğinden, organizmanın di­
ğer hücreleriyle karşılaştırıldığında, yapısı en iyi bilinen zar
budur. Yaklaşık %40 lipid (örn. fosl ol ip idler, kolesterol, gli-
kolipidler), %50 protein ve % 1 () karbonhidrat içerir. Protein­
lerin yaklaşık olarak yarısı ikili lipid katmanı içinde bulunur
ve bütünleşik zar proteinleri olarak adlandırılır (bkz. Bö­
lüm 2). Bazı çevresel proteinler de alyuvar zarının iç yüzü ile
ilişkilidir. Bu proteinlerin alyuvarın biçimini belirleyen bir
zar iskeleti işlevi gördükleri düşünülmektedir. Alyuvar zar
proteinlerinden biri hücre iskeletinde yer alan spektrindir ve
hücre zarındaki çeşitli bileşenlerin hücre iskeletinde yer alan
diğer öğeler ile bağlantısını sağlar. Bu yapı alyuvar zarını
güçlendiren bir ağ oluşturur. Bu ağ, hücre zarının esnekliği­ Şekil 12-4. HbS geni homozigot olan (orak hücre hastalığı
ni de sağlar ve bu esneklik, alyuvarlar kılcal damarlardan ge­ bulunan) bir bireyde oraklaşma gösteren bir alyuvarın tara­
çerken şekillerinde oluşan büyük değişiklikler için gerekli­ ma elektron mikroskobu görüntüsü. X6500
236 / BOLUM 12
Diğer bir alyuvar hastalığı olan kalıtım sal sfe-
rositoz kümeleşme ve makrofajiaria parçalanma­
ya yatkın küre biçimli eritrositlerle özellik kazan­
mıştır. Bunun sonucunda anemi ve başka hasta­
lık belirtileri ortaya çıkar. Bazı olgularda sferitoz,
spektrin molekülündeki eksiklik ya da bozuklukla
ilişkilidir. Ameliyatla dalağın çıkarılması vücuttaki
makrofajların büyük bir bölümünü uzaklaştırdığın­
dan kalıtımsal sferoz belirtilerinde azalma oluşur.
Hemoglobin oksijen ile bağladığında oksihemoglobin,
karbondioksit ile bağladığında karbaminohemoglobin
oluşur. Bu bağlanmaların geri dönüşlü olması, hemoglobi­
nin kan gazlarını taşıma yeteneğinin temelini oluşturur. An­
cak, hemoglobinin karbonmonoksit ile bağlanması (kar-
boksihemoglobin) geriye dönüşlü değildir ve oksijen taşı­
ma kapasitesini azaltır.
KLİNİK BİLGİ
Anemi, kandaki hemoglobin konsantrasyonlarının
normal değerlerin altına düştüğü patolojik bir du­
rumdur. Anemilerde çoğunlukla alyuvar sayısı
azalmakla birlikte, alyuvar sayısının normal olduğu
ancak her alyuvarların içerdiği hemoglobin mikta­
rının azaldığı durumlar da (hipokrom anemi) gö­
rülebilir. Anemi, kan kaybı (hemoraji), kemik iliğin­
de yetersiz alyuvar yapımı, genellikle demir alı-
mındaki eksikliğe bağlı olarak alyuvarların hemog­
lobin içeriğinin yetersiz olması ya da kan hücrele­
rinin yıkımında artış gibi nedenlerle gelişebilir.
Kemik iliğinde yapıldıktan kısa bir süre sonra kana veri­
len genç alyuvarlar genellikle ribozomal RNA (r-RNA) kalın­
tıları içerirler. Kan, bazı supravital boyalarla (örn. parlak kre-
zil mavisi) boyandığında, bu kalıntılar çökelir ve boyanırlar.
Bu durumda, retikülosit adı verilen genç alyuvarların sitop-
lazmalannda az sayıda granül ya da ağsı bir yapı görülebilir.
Retikülositler, normal olarak dolaşımdaki toplam alyuvar
sayısının yaklaşık % 1’ini oluşturur. Bu sayı, alyuvarların ke­
mik iliği tarafından günlük yenilenme oranını yansıtır. Reti-
kıilositlerin sayısındaki bir artış, oksijen kapasitesinin artışı­
na gereksinim duyulduğunu gösterir. Bu durum, kanama ya
da kısa bir süre önce deniz düzeyinden yükseğe çıkılması
gibi nedenlere bağlı olabilir.
Retikülositler olgunlaşırken mitokondrilerini, ribozomla-
rını ve pek çok sitoplazma enzimini kaybederler. Alyuvarlar
için gerekli olan enerjinin kaynağı anaerobik yolla laktata
dönüştürülen glukozdur. Alyuvarlarda çekirdek ya da prote­
in sentezi için gerekli diğer organeller bulunmadığı için he­
moglobin sentezleyemezler.
İnsan alyuvarları dolaşımdaki kanda yaklaşık olarak 120
gün yaşar. Yaşlanan alyuvarlar, başlıca kemik iliği ve dalakta­
ki makrofajlar tarafından ortadan kaldırılırlar. Yaşlanan alyu­
varların zarlarındaki integral proteinlere bağlı bozuk ve kar­
maşık yapılı oligosakkaritlerin görülmesi, bu alyuvarların or­
tadan kaldırılması için bir sinyal işlevi görmektedir.
Bazen, özellikle hastalık durumlarında, alyuvarlarda, ge­
lişimlerinin son evrelerinde çekirdek atılırken, DNA içeren
çekirdek parçacıkları alyuvar içinde kalır (Bölüm 13).
Akyuvarlar (Lökositler)
Akyuvarlar (lökositler) dokulara göç ederek çok
yönlü işlevlerini yerine getirirler ve çoğu apopto-
zis ile ölür. Sitoplazmalarında grandilerin tipine ve
çekirdeklerinin şekline göre akyuvarlar iki gruba
ayrılır: granülositler (çok çekirdekli akyuvarlar) ve agra-
nülositler (tek çekirdekli akyuvarlar). Kan dolaşımında
iken granülositler de agranülositler de küre biçimindedir
(Şekil 12-5), ancak bazıları kan damarlarını terk edip doku­
lara geçtiklerinde amipsi bir şekil alır. Hücrelerin aşağıda be­
lirtilen boyutları kan yaymalarına göre saptanan boyutlardır
ve yaymalarda hücreler yayıldıklarından, kanda olduğundan
daha büyük görünmektedir.
Granülositler (Lat. granulum, g r a n ü l + Yun. kytos, hüc­
re) iki tür granül içerirler. Kullanılan boyanın nötral ya da
asidik bileşenlerini bağlayan ve özel işlevleri olan grandile­
re özgül granüller adı verilir. Bazik boyalar ile mor renkte
boyanan granüller ise azurofilik granüllerdir ve bu granül­
ler lizozomlara karşılık gelmektedir. Özgül ve azurofilik gra­
nüller Tablo 12-2’de sıralanan enzimleri içerir. Granülositler
iki ya da daha fazla loblu bir çekirdek içerirler ve nötrofil-
ler, eozinofiller ve bazofiller olmak üzere üçe ayrılırlar
(Şekil 12-5). Tüm granülositler yaşam süresi birkaç gün olan
ve bölünmeyen terminal hücrelerdir; bağ dokusunda apop-
tozis (programlanmış hücre ölümü) ile ölürler. Erişkin bir in­
sanda her gün milyarlarca nötrofilin apoptozis ile öldüğü
tahmin edilmektedir. Ortaya çıkan hücre kalıntıları makrofaj­
lar tarafından ortadan kaldırılır ve bir inflamatuar yanıta yol
açmaz. Bölünmeyen hücreler olarak granülositler fazla pro­
tein sentezlemezler. Bu hücrelerde Golgi kompleksi ve gra-
nüllü endoplazma retikulumu gelişkin değildir. Az sayıda
mitokonclri içerirler (düşük enerjili metabolizma) ve metabo­
lizmaları daha çok glikolize dayanır. Bu nedenle, glikojen
içerirler ve inflamasyonlıı alanlar gibi oksijenin az olduğu
bölgelerde işlev görebilirler.
Agranülositlerde özgül granüller yoktur, ancak azur bo­
yalar ile boyanan azurofilik granüller (lizozomlar) içerirler.
Çekirdekleri yuvarlak ya da çentikli ve tek lobludur. Lenfo-
sider ve m onosiüer bu hücre grubunda yer alır (Şekil 12-5).
Akyuvralartn sayısal oranları Tablo 12-3’te yer almaktadır.
Akyuvarlar vücudun yabancı maddelere karşı hücresel
ve hümoral savunmasından sorumludur. Dolaşımdaki kanda
küre biçiminde ve hareketsiz hücrelerdir, ancak yabancı bir
nesne İle karşılaştıklarında şekil değiştirerek yassılaşabilir ve
hareketlenebilirler. Akyuvarlar endotel hücrelerinin bağlantı
yerlerinden geçerek venülleri ve kılcal damarları terk eder­
ler ve diapedez (Yun. dia, içinden + pedesis, atlamak, geç­
mek) yoluyla bağ dokusuna geçerler. Bu süreç, graniilositle-
rin ve monositlerin kandan dokulara tek yönlü akışını içerir.
(Lenfositler tekrar dolaşıma dönebilir.) Mikroorganizmalarla
enfekte olanlarda diapedez artar. İnflamasyonlıı bölgelerde,
esas olarak hücresel ve mikroorganizma kökenli kimyasal
maddeler salınır ve bu maddeler diapedezi artırır. Kimyasal
mediatörler aracılığıyla özgül hücrelerin bölgeye çekilmesi
kemotaksis olarak adlandırılır. Bu olay, inflamasyon duru­
munda akyuvarların hızla koruyucu özelliklerine gereksinim
duyulan yerlerde toplanmasını sağlar.
238 / BOLUM 12

Tablo 12-2. İnsan granülositlerindeki granüller Dişilerde, inaktif X kromozomu çekirdeğin loblarından
birine bağlı olarak davul tokmağı biçiminde görülür (Şekil
Hücre Tipi Özgül Granüller Azurofilik Granüller
12-5). Bununla birlikte, bu özellik bir yaymadaki tüm nötro-
Nötrofil Alkalen fosfataz Asit fosfataz fillerde belirgin değildir. Nötrofillerin sitoplazmasında iki tür
graniil bulunur. Bunlardan daha çok sayıda olanı özgül gra­
Kolajenaz Alfa-Mannosidaz
ndilerdir. Bu granüller küçük, ışık mikroskobunun çözü­
Laktoferrin Arilsülfataz
Lizozim Beta-Galaktozidaz nürlüğü sınırlarına yakın boyutlardadır (Şekil 12-6).
Çeşitli enzim Beta-Glukuronidaz Nötrofillerde bulunan diğer graniil türü ise 0.5 pm çapın­
olmayan antibakteriyel Katepsin daki lizozomların oluşturduğu azurofllik granüllerdir. Bu
bazik proteinler 5’-Nükleotidaz grandileri lizozomlar oluşturur. Nötrofillerin sitoplazmasında
Elastaz glikojen de bulunur.
Kolajenaz Glikojen glukoza parçalanır ve glukozun glikoliz yoluy­
Miyeloperoksidaz la yiikseltgenmesiyle (oksidasyonuyla) enerji sağlanır. Bu
Lizozim hücrelerde mitokondrilerin sayısının azlığı göz önünde bu­
Katyonik antibakteriyel
lundurulduğunda, beklenebileceği gibi sitrik asit döngüsü
proteinler
daha az önem taşır. Nötrofillerin anaerobik ortamlarda ya­
Eozinofil Asit fosfataz şamlarını sürdürebilmeleri, bu hücrelere büyük avantaj sağ­
Arilsülfataz lar. Çünkü inflamasyonlu (iltihaplı) ve nekrotik dokularda
Beta-Glukuronidaz olduğu gibi oksijenin yetersiz olduğu bölgelerde bakterileri
Katepsin
öldürebilir ve artıkların ortadan kaldırılmasını sağlayabilirler.
Fosfolipaz
Nötrofillerin yaşam süreleri oldukça kısadır; kan dolaşı­
RNaz
Eozinofilik peroksidaz mındaki yarı ömürleri 6-7 saattir, apoptozis ile yaşamlarının
Majör bazik protein sonladığı bağ dokusunda ise 1-4 gün süreyle yaşamlarını sür­
dürürler. Nötrofiller bakterileri ve küçük partikülleri fagosite
Bazofil Eozinofilik ederler. Nötrofiller kan dolaşımında iken inaktif ve küre biçi­
kemotaktik faktör
mindedir, ancak ekstraseliiler matriksteki kolajen gibi solid
Heparin
bir substrata yapıştıklarında aktif amipsi hareketler sergilerler.
Histamin
Peroksidaz

Kunchıki akyuvralann sayısı yaşa, cinsiyete ve fizyolojik ko­

şullara göre değişir. Normal erişkin bir insanın kanında mikro-
litrede yaklaşık 6 000- 10 000 akyuvar bulunur (Tablo 12-3).
Nötrofiller (Polimorf çekirdekli akyuvarlar)
Nötrofiller dolaşımdaki kanda bulunan akyuvarların % 6ü-
70’ini oluştururlar. Çaplan 12-15 (.im (kan yaymalarında)
olup, ince kromatin iplikleri ile bağlanan 2-5 loblu (genel­
likle 3 loblu) bir çekirdek içerirler (Şekil 12-5, 12-6 ve 12-7).
KLİNİK BİLGİ
Nötrofiller bakterileri bulduklarında psödopodla-
rıyla sararlar ve bakterileri, nötrofil zarının oluş­
turduğu, fagozom olarak adlandırılan bir vakuol
içinde hücre içine alırlar. Bakterinin sitoplazma
içine alınmasından hemen sonra özgül granüller
fagozom ile kaynaşır ve içerdikleri enzimler fago-
zoma boşalır. Fagozom zarındaki proton pompa­
sı aracılığıyla vakuol içindeki pH yaklaşık 5.0'e
düşürülür; bu pH değeri lizozomal enzimlerin ak-

KUNIK BİLGİ
Tablo 12-3. Kan hücrelerinin sayıları ve yüzde oranları

Kan dolaşımına yeni katılan olgunlaşmamış nöt- pLa Başına Yaklaşık

rofillerin çekirdeği loblanma göstermez ve at na­ Hücre Tipi Yaklaşık Sayıları* Yüzdeleri
lı biçimindedir (band formu). Kanda band for­ Alyuvar Kadında:
mundaki nötrofillerin sayısının artması, muhte­ 3.9-5.5 x 106/pl
melen bir bakteriyel enfeksiyona karşı nötrofil Erkekte:
4.1-6 x 106/pl
üretiminde artış olduğunu gösterir.
Çekirdekleri beşten fazla loblanma gösteren Retikülosit Alyuvar sayısının
nötrofillere fazla parçalı n ö tro fille r denir ve %1’i
bunlar genellikle yaşlı nötofillerdir. Normal koşul­ Akyuvar 6000-10 000
larda nötrofillerin olgunlaşması ile çekirdeklerinin Nötrofil 5000 %60-70
loblanması arasında bir koşutluk bulunmakla bir­ Eozinofil 150 %2-4
likte, bazı patolojik durumlarda 5 ya da daha faz­ Bazofil 30 %0.5
la sayıda loblu çekirdek içeren genç nötrofiller Lenfosit 2400 %28
Monosit 350 %5
görülmektedir.
Kan pulcuğu 300 000
 KAN HÜCRELERİ / 237

°o
O O'- * a O
L'o 0 o

Nötrofilik granülosit Eozinofilik granülosit

c?®** • *•_

Bazofilik granülosit Lenfosit

Monosit Monosit

Şekil 12-5. Akyuvarların 5 tipi. Nötrofiller, eozinofiller ve bazofiller belirli boyalarla boyanan
özgül granüller içerirler ve granülosit olarak adlandırılırlar. Lenfositler ve monositler agranü-
lositlerdir; diğer akyuvarlarda da bulunan azurofilik granüller içerebilirler.

tivitesinin en üst düzeyde gerçekleştirilmesi için
uygundur. Daha sonra, azurofilik granüller en­
zimlerini asit ortama boşaltırlar ve mikroorganiz­
malar öldürülerek sindirilir.
Fagositoz sırasında oksijen kullanımındaki ar­
tış süperoksit anyonları (0 2~) ve hidrojen peroksit
( H M oluşumuna neden olur. Süperoksit kısa
ömürlü bir serbest radikaldir ve 0 2 molekülünün
bir elektron alması sonucu ortaya çıkar. Nötrofiller
tarafından fagosite edilen mikroorganizmaları öl­
düren son derece reaktif bir radikaldir. Miyelope-
roksidaz ve halid iyonları ile birlikte güçlü bir öldü­
rücü sistem oluşturur. Diğer kuvvetli oksitleyici
maddeler (örneğin hipokrit) proteinleri inaktifleşti-
rebilir. Lizozim bazı gram pozitif bakterilerin hücre
duvarını yapan peptidoglikan bağlarından birini
kopararak ölmelerine neden olur. Laktoferrin seçi­
ci olarak demiri bağlar, çünkü demir bakterilerin
beslenmesinde çok önemli bir elementtir ve bu
elementin yokluğu bakterilerin ölmesine yol açabi­
lir. Fagositik vakuollerdeki asit ortamda belirli ba­
zı bakterilerin ölmesine neden olabilir. Bu meka­
nizmalar bir arada mikroorganizmaların çoğunun
ölmesini sağlayacakatır. Ölü mikroorganizmalar
daha sonra lizozom enzimleri tarafından sindirilir.
Ölmüş nötrofiller, bakteriler ve yarı sindirilmiş ya­
pılar ve doku sıvısı kıvamlı, çoğunlukla sarı renkli
bir sıvının oluşmasına neden olur. Biriken bu sıvı
cerahat ya da irin (pü) olarak adlandırılır.
Nötrofillerde bazı kalıtsal işlev bozuklukları
tanımlanmıştır. Bunlardan birinde aktin normal
bir şekilde polimerize olmaz ve nötrofiller atıl ka­
lır. Bir başka bozuklukta süperoksit, hidrojen pe­
roksit ve hipoklorit üretimi yapılamaz ve mikrobi-
Şekil 12-6. Üç nötrofilin ve bir­
kaç alyuvarın görüldüğü kan
yaymasının ışık mikroskop fo­
toğrafı. Her nötrofil lob sayıları
değişik olmakla birlikte yalnız­
ca bir çekirdek içermektedir.
Giemsa boyama. Büyük bü­
yütme.
KAN HÜCRELERİ / 239
yal öldürücü güç zayıflar. Bu bozukluk NADPH
oksidaz eksikliğinden kaynaklanır ve oksijen kul­
lanımında yetersizliğe yol açar. Bu işlev bozuk­
lukları bulunan çocuklarda ciddi bakteriyel enfek­
siyonlara yatkınlık görülür. Nötrofil ve makrofaj
işlev bozuklukları aynı anda görüldüğünde daha
ciddi enfeksiyonlar ortaya çıkar.
Eozinofiller
Eozinofillerin sayısı nötrofillere oranla çok daha azdır ve nor­
mal kandaki akyuvarların sadece %2-4’ünii oluştururlar. Kan
yaymalarında bu hücre nötrofillerle yaklaşık aynı boyutlarda­
dır ve tipik iki loblu bir çekirdek içerirler (Şekil 12-8 ve 12-9).
Başlıca ayırt edici özellikleri, eozin ile boyanan ve çok sayıda
(yaklaşık 200) büyük ve uzun refraktif granüller içermeleridir.
Granüllerin uzunluğu 0.5-1.5 pm, genişliği de 0.3-1 pm’dir.
Eozinofilik granüller, granüiün uzun eksenine paralel
olarak yerleşmiş bir kristalimsi özdelc (internum) içerir (Şe­
kil 12-10). Çok sayıda arginin kalıntısı içeren bir protein olan
m ajör bazik protein içerir. Bu protein, total graniil prote­
ininin %50’sini oluşturur ve granüiün eozinofilik boyanma­
sından sorumludur. Majör bazik proteinin Schistosomlar gi­
bi parazitik solucanların öldürülmesinde işlev gördüğü dü­
şünülmektedir. İnternumu çevreleyen daha az yoğun kısım
ise eksternum veya matriks olarak adlandırılır.
i l
i KLİNİK BİLGİ
ı
Kanda eozinofillerin artması (eozinofili) alerjik
reaksiyonlar ve helmintik (parazitik) enfeksiyon-
240 / BÖLÜM 12

Şekil 12-7. Peroksidaz boya­

sı ile boyanmış bir insan nöt-
rofilinin elektron mikroskop
fotoğrafı. Sitoplazma küçük,
soluk ve peroksidaz negatif
özgül granüller ile daha bü­
yük, yoğun ve peroksidaz po­
zitif azurofilik granüller içer­
mektedir. Çekirdek lobiu, Gol­
gi kompleksi küçüktür. Bu
hücre, farklılaşmasının termi­
nal evresinde olduğundan
granüllü endoplazma retikulu-
mu ve mitokondriler çok sayı­
da değildir. x27 000. (Bainton
DF: Selective abnormalities of
azurophil and specific granules of
human neutrophilic leukocytes.
Fed Proc 1981 ;40:1443’den izinie
alınmıştır.}

lar ile ilişkilidir. Eozinofiller dokularda bronşlar,

sindirim sistemi, uterus ve vajina gibi organların
epitelleri altındaki bağ dokusunda bulunurlar ve
parazitik solucanların çevresini kuşatırlar. Bu­
nun yanı sıra eozinofiller, diğer hücreler tarafın­
dan salgılanan lökotrienler ve histamini etkisiz
bırakarak yangıyı kontrol eden maddeler salgı­
larlar.
Böbreküstü bezinin (adrenal bez) kodeksin­
den salgılanan kodikosteroidler, büyük olasılıkla
bu hücrelerin kemik iliğinden kana verilmesini
engelleyerek, dolaşımdaki kanda eozinofil sayı­
sının ani bir şekilde düşmesine yol açar.

Bazofiller
Bazofiller kandaki akyuvarların % 1’inden daha azını oluştu­
rurlar ve bu nedenle normal kan yaymalarında bulunmaları
oldukça güçtür. Çaplan yaklaşık olarak 12-15 pm’dir. Çekir­ Şekil 12-8. Bir eozinofilin ışık mikroskop fotoğrafı. Tipik iki
dekleri düzensiz loblara bölünmüştür ve genellikle, bazofi- lobiu çekirdeğe ve kaba sitoplazmik granüllere dikkat edi­
lik boyanan granüller nedeniyle bunun seçilmesi güçtür. niz. Giemsa boyama. Büyük büyütme.
I

KAN. HÜCRELERİ / 241

••T#6*'

R U S

Ş e kil 12-10. Bir eozinofilin ü w

elektron mikroskop fotoğrafı.
Tipik eozinofilik granüller açık­
ça görülmektedir. Her granül-
de elektron yoğun kristalimsi
bir özdek bulunmaktadır. Bu
özdek bir birim zarla sarılı bir
matriksle çevrelenmiş şekilde
görülmektedir. EG, eozinofil
mm
granülü; N, çekirdek; M, mito-
kondri. x 20 000.
242 / BÖLÜM 12
Bazofilik özgül granüller (çapları 0.5 pm) kan yaymala­
rını boyamakta kullanılan olağan boyaların içerdiği bazik
boyalar ile metakromatik boyanma gösterirler (kullanılan
boyanın rengini değiştirirler) (Şekil 12-11 ve 12-12). Bu, gra­
ndilerin içerdiği heparinden kaynaklanır. Bazofillerin özgül
granülleri diğer granülositlere göre hem daha az sayıdadır
hem de çap ve şekil olarak daha fazla düzensizdir (Şekil 12-
13). Bazofilik granüller histamin ve heparin içerir. Bazofiller
aşırı duyarlılık reaksiyonlarında bağ dokusuna göç ederek
(özel koşullarda) mast hücrelerinin işlevlerine katkıda bulu­
nabilir.
Bazofillerin granülleri ile mast hücrelerinin granülleri
arasında bazı benzerlikler vardır. Her iki granül türü de ba­
zik boyalar ile metakromatik olarak boyanırlar ve her ikisi
Şekil 12-12. Hücre çekirdeğini örten çok sayıda granülle
birlikte bir bazofil. Bu, çekirdeğin açıkça görülmesini zorlaş­
tırmaktadır. Yayma preparatının hazırlanması sırasında ba­
zı alyuvarlar deforme olmuştur. Giemsa boyama. Büyük
büyütme.
Şekil 12-11. İki akyuvar ve
birkaç alyuvar. Sağdaki hücre
bir bazofil, soldaki hücre ise
bir nötrofildir. Bazofilde çekir­
değin üzerinde pek çok sitop-
lazmik granül bulunmaktadır.
Giemsa boyama. Büyük bü­
yütme.
de histamin ve heparin içerir. Bazofiller de mast hücreleri gi­
bi belirli antijenlere karşı yanıt olarak grandilerini dış orta­
ma salarlar (bkz. Bölüm 5). İki hücre arasındaki bu benzer­
liklere rağmen bazofiller ile mast hücreleri aynı hücreler de­
ğildir; aynı tür canlıda bile yapıları farklıdır ve kemik iliğin­
de farklı kök hücrelerden gelişirler.
İNİK BİLGİ
Kutanöz b azo fil aşırıduyarlılığı olarak adlandı­
rılan deri hastalağında, inflamasyon bölgesinde
görülen başlıca hücre tipi bazofillerdir.
Lenfositler
Lenfositler benzer morfolojik özellikler gösteren küre biçi­
mindeki hücrelerin oluşturduğu bir gruptur. Bu hücreler be­
lirleyici yüzey moleküllerine göre birkaç gruba ayrılırlar. Bu
yüzey molekülleri (belirteçler) immünositokimyasal yöntem­
ler ile ayırt edilebilirler. Lenfositler, ayrıca, tümü de istilacı
mikroorganizmalara, yabancı makromoleküllere ve kanser
hücrelerine karşı savunmada gerekli olan bağışıklık reaksi­
yonları ile ilişki çeşitli işlevlere sahiptir (bkz. Bölüm 14).
Çaplan 6-8 pm arasında olan lenfositler küçük lenfosit­
ler olarak adlandırılır. Kan dolaşımında az sayıda orta boy
lenfosit ile çapları 18 pm’ye ulaşabilen büyük lenfositler
de bulunmaktadır (Şekil 12-14). Lenfositlerin boyutlarındaki
bu farklılığın işlevsel bir önemi bulunmaktadır ve büyük
lenfositlerin özgül antijenler ile uyarıldığı düşünülmektedir.
Kan dolaşımında baskın olarak bulunan küçük lenfositlerin
(Şekil 12-15) çekirdekleri yuvarlaktır ve bazen çentikli olabi­
lir. Çekirdek kaba yığınlar olarak görünen yoğun kromatin
içerir ve bu nedenle olağan yaymalarda oldukça koyu boya­
nır. Çekirdeğin bu özelliği lenfositlerin tanınmasına yardım­
cı olur. Kan yaymalarında lenfositlerin nükleolusu izlene-
 KAN HÜCRELERİ / 243

Şekil 12-13. Bir tavşan bazo-

filinin elektron mikroskop fo­
toğrafı. Loblu çekirdeği (N) 3
ayrı kısım halinde görülmek­
tedir. Sitoplazmada görülen
bazofilik granül (B), mito-
kondriler (M) ve Golgi komp­
leksine (G) dikkat ediniz. x 16
000 (Terry RW et al: Lab Invest
1969;21:65’den izinle alınmıştır.)

mez, ancak özel boyama yöntemleri ve eleklron mikrosko- doplazma retikulumu, poliribozomlar ve çok sayıda mito­
pu ile görülebilir. kondri bulunur. Lizozomal granül sentezinden sorumlu Gol­
Küçük lenfositlerin sitoplazması çok azdır ve yayma pre- gi kompleksi de sitoplazmada izlenebilir. Hücre yüzeyinde
paratlarında çekirdeği çevreleyen ince bir kenar halinde gö­ çok sayıda mikrovillüs ve pinositik vezikül bulunur (Şekil
rülür. Hafif bazofiliktir ve boyanmış yaymalarda açık mavi 12-18).
renk alır. Birkaç azurofilik granül içerebilir. Küçük lenfosit­
lerin sitopkızmasında az sayıda mitokondri ve küçük bir
Golgi kompleksi bulunur, çok sayıda serbest ribozom içerir
(Şekil 12-16).
Lenfositlerin yaşam süreleri farklılık gösterir. Bazı lenfo­
sitler sadece birkaç gün, bazıları da kan dolaşımında birkaç
yıl yaşar. Lenfositler diapedez sonrasında dokulardan kan
dolaşımına dönen tek akyuvar türüdür. Farklı lenfosit türle­
ri ve bağışık yanıtındaki ayrı ayrı rolleri Bölüm 14'te yer al­
maktadır.

Monositler
Monositler çapları 12 pm’den 20 pm’ye kadar değişen, ke­
mik iliği kökenli agranülositlerdir. Monositlerin çekirdekleri
oval, at nalı ya da böbrek biçimindedir ve genellikle bir ke­
nara yakındır (Şekil 12-17). Çekirdeğin kromatin içeriği di­
ğer akyuvarlara göre daha az yoğunluktadır. Bu kromatin
yapısı nedeniyle monositlerin çekirdekleri büyük lenfositle­
rin çekirdeklerine göre daha soluk boyanır.
Monositlerin sitoplazması bazofiliktir ve çoğunlukla çok
küçük azurofilik grandiler (lizozomlar) içerir. Bu grandilerin
bazıları ışık mikroskopunun çözünürlük sınırlarındadır. Gra-
niiller bütün sitoplazmaya dağılmıştır ve boyanmış yayma­ Ş ekil 12-14. Bir büyük lenfositin ve birkaç alyuvarın görül­
larda sitoplazmanın mavimsi gri bir renk almasına neden düğü ışık mikroskop fotoğrafı. Bu hücrenin çekirdeği yuvar­
olur. Elektron mikroskobunda çekirdek içinde bir ya da iki laktır ve sitoplazması pesifik granüller içermemektedir. Gi-
niikleolus görülebilir. Sitoplazmada az miktarda graniillü en- emsa boyama. Büyük büyütme.
244 / BOLÜM 12

Şekil 12-16. İnsan kanın­

daki bir lenfositin elektron
mikroskop fotoğrafı. Bu
hücrede az sayıda granül-
lü endoplazma retikulumu
ve bir miktar serbest poliri-
bozom bulunmaktadır.
Çekirdek (N), nükleolus
(Nu) ve mitokondriler (M)
görülmektedir. x 22 000
(küçültülmüştür).
 KAN HÜCRELERİ / 245

Şekil 12-17. Bir monositin ışık mikroskop fotoğrafı. Bu

hücre türünde soluk boyanan kromatin içeren böbrek biçi­
minde bir çekirdek bulunmaktadır. Sitoplazması hafif ba-
zofiliktir. Giemsa boyama. Büyük büyütme.
I

m m

Şekil 12-18. Bir insan mono-

i mmâ
sitinin elektron mikroskop
fotoğrafı. Golgi kompleksi (G),
mitokondriler (M) ve azurofilik i#?:
granül (A) izlenmektedir. Gra-
nüllü endoplazma retikulumu
iyi gelişmemiştir. Bazı serbest
ribozomlar (R) vardır. x 22
000 (DB Bainton ve MG Far-
quhat’m izniyle.)
246 / BOLUM 12

Kan pulcukları bulunur. Hiyalomer bölgesindeki aklin ve miyozin molekülle­

ri, kan pulcuklarının hareket etmesi ve birbirlerine yapışma­
Kan pulcukları (tromfoositler) 2-4 pm çapında, çekirdek
sında (irombosit agregasyonu) işlev gören bir kontraktil sis­
içermeyen, disk biçiminde hücre parçacıklarıdır. Kan pul-
tem oluşturmak üzere bir araya gelebilir. Kan pulcuğu zarının
cukları, kemik iliğindeki polipoid dev hücreler olan mega-
dış yüzünde glikozaminoglikan ve glikoproteinlerden zengin,
karyositlerden köken alırlar. Kanın pıhtılaşmasını sağlar ve
15-20 nm kalınlığında bir hücre örtüsü bulunur. Bu örtü kan
kan damarlarındaki çatlakların onarılmasına yardımcı olarak
pulcuklarının yapışmasından (adezyon) sorumludur.
kan kaybına engel olurlar. Normal kan pulcuğu sayısı bir
Merkezi granülomer bölgesinde zara bağlı çeşitli graniil-
mikrolitre kanda 200 000-400 000 arasındadır. Kan pulcukla-
ler, az sayıda mitokondri ve glikojen partikülleri bulunur
rının yaşam süresi yaklaşık 10 gündür.
(Şekil 12-19). Yoğun cisimler (delta grandileri) 250-300
Boyanmış kan yaymalarında genellikle kümelenmiş ola­
nm çapındadır ve kalsiyum iyonları, pirofosfat, ADP ve ATP
rak görülürler. Kan pulcukları, perilerde soluk mavi renkte
içerir. Bu grandiler, ayrıca, plazmadan serotonini (5-hidrok-
boyanan ve hiyalom er adı verilen şeffaf bir bölge ile gra-
sitriptamin) alarak depolarlar. Alfa grandileri biraz daha
nülomer adı verilen mor renkli graniilleri içeren bir merke­
büyüktür (300-500 nm çapında) ve fibrinojen, kan pulcuğu
zi bölgeden oluşur.
kökenli büyüme faktörü ve kan pulcuklarına özgü başka ba­
Kan pulcukları, plazma zarının invajinasyonlarıykı (sitop-
zı proteinleri içerirler. Çapları 175-250 nm arasında olan kü­
lazma içine doğru uzanan parmak biçiminde girintiler) bağ­
çük vezikiillerin yalnızca lizozomal enzimleri içerdiği göste­
lantılı açık kanaliküler sistem olarak adlandırılan bir kanal
rilmiştir ve bunlar lambda grandileri olarak adlandırılır.
sistemi içerir (Şekil 12-19). Bu sistem büyük olasılıkla, kan
İşık mikroskopu ile granülomerde gözlenen azurofilik gra-
pulcuklarında depolanan aktif moleküllerin serbest bırakılma­
niillerin çoğu alfa grandilerdir.
sını kolaylaştırma işlevi görmektedir. Kan pulcuklarının peri-
ferik kısmında mikrotübüllerin kenar demeti bulunur; bu
K a n PULCUKLARININ İŞLEVLERİ
demet kan pulcuklarının ovoid biçimlerini korumalarını sağ­
lar. Hiyalomer bölgesinde de yoğun tübüler sistem adı ve­ Kan pulcuklarının kanamayı durdurukımasında oynadıkları
rilen elektron yoğun düzensiz tüplerin oluşturduğu bir sistem rol aşağıdaki gibi özetlenebilir.

Mikrotübüller Açık
Hücre kanalikül 'p f Şekil 12-19. İnsan kan pul-
örtüsü. sistemi
cuklarının elektron mikroskop
fotoğrafı. x 40,740 (M. Harri-
son'ın izniyle.)

Birincil kümelenme — Kan damarlarındaki hasar sonucu
endotel hücrelerinin devamlılığının bozulmasının ardından
açığa çıkan kolajen üzerinde, kan pulcuğu zarındaki kolajen
bağlayıcı protein aracılığıyla kan pulcukları kümelenir. Böy­
lelikle, kanamanın durdurulmasında ilk adım olarak bir kan
pulcuğu tıkacı oluşur.
İkincil kümelenme — Oluşan trombotik tıkaç içindeki kan
pulcukları ortama bir yapışıcı glikoprotein ve ADP salarlar.
Her iki madde de kan pulcuğu kümelenmesi için güçlü bir
uyarandır ve kan pulcuğu tıkacının büyümesini sağlar.
Kan pıhtılaşması— Kan pulcuklarının kümelenmesi sıra­
sında kan plazmasından, hasarlı damar duvarından ve kan
pulcuklarından kaynaklanan etmenler, yaklaşık 13 plazma
proteininin ardışık olarak birbirini aktifleştirmesini sağlar. Bu
zincirleme tepkiler sonucu, içine alyuvarlar, akyuvarlar ve
kan pulcuklarının hapsolduğu üç boyutlu bir lif ağı oluştu­
ran bir polimer olan fibrin oluşur. Oluşan bu yapıya kan
pıhtısı ya da trombüs adı verilir.
Pıhtının çekilmesi— Başlangıçta damar lümeni içine doğru
çıkıntı yapan pıhtı, kan pulcuklartnda bulun aletin, miyozin
ve ATP’nin etkileşmesiyle büzüşür.
Pıhtının atılması— Pıhtı ile korunan damar duvarı yeni do­
ku oluşmasıyla onarılır. Pıhtı daha sonra, başlıca, proteolitik
bir enzim olan plazmin aracılığıyla ortadan kaldırılır. Plaz-
min, plazmada bulunan proenzim plazminojenin endotel ta­
rafından üretilen plazrninojen aktivatörlerinin eyleme ge­
çirilmesi ile oluşur. Kan pulcuklarının lambda grandilerinden
açığa çıkan enzimler de pıhtının eritilmesine katkıda bulunur.
KLİNİK BİLGİ
Hemofili A ve B klinik olarak aynı olmakla birlikte,
iki hastalıkta eksik olan etmen farklıdır. Her iki
durum da cinsiyet kromozomuyla aktarılan çeki­
nik kalıtsal bozukluklar sonucu görülür. Hemofili
bulunan hastalarda kan pıhtılaşması normal de­
ğildir; pıhtılaşma zamanı uzamıştır. Bu hastalığı
KAN HÜCRELERİ / 247
taşıyan kişilerde deride oluşan kesikler gibi hafif
yaralanmalardan sonra bile şiddetli kanamalar
görülür ve daha ciddi yaralanmalarda oluşan ka­
namalar ölüme yol açabilir. Hemofili A bulunan
hastalarda, plazmada bulunan ve fibrin oluşu­
munda rol oynayan plazma proteinlerinden biri
olan pıhtılaşma faktörü VII eksiktir ya da yapı­
mında bozukluk vardır. Hemofili B ’de ise faktör
IX'da bozukluk vardır. Şiddetli vakalarda kan hiç
pıhtılaşmaz. Büyük eklemler ve üriner sistem gi­
bi vücut boşluklarına spontan kanamalar olur.
Genel olarak hemofili A yalnızca erkekleri etkiler,
çünkü faktör VII'i etkileyen çekinik gen X kromo­
zomunda yer alır. Kadınlarda bozuk geni taşıyan
bir X kromozomu bulunabilir, ancak diğer X kro­
mozomu çoğunlukla normaldir. Kadınlarda, yal­
nızca her iki X kromozomunda anormal gen bu­
lunduğunda hemofili gelişir ki, bu oldukça ender
rastlanan bir durumdur. Bununla birlikte, bozuk
geni taşıyan X kromozomu bulunan kadınlar,
hastalığı erkek çocuklarına aktarabilirler.
KAYNAKLAR
Bainton D F : Sequential degranulacion o f the 2 types o f polymorphonuclear
leukocyte granules during phagocytosis o f microorganisms. J Cell Biol
1 9 7 3 :5 8 :2 4 9 .
Collins T : Adhesion molecules in leukocyte emigration. Sci & Med 1 9 9 5 ;2 :2 8 .
Com enzo, RL, Berkman E M : H em atopoietic stem and progenitor cells from
blood. Transfusion 1 9 9 5 :3 5 :3 3 5 .
Gompertz S, Stocldey RA: Inflam m ation— role o f the neutrophil and the
eosinophil. Sem in Respir Infect 2 0 0 0 ;!5 :1 4 .
Sampson AP: T h e role o f eosinophils and neutrophils in inflammation. Clin
Exp Allergy 2000;30(su p p l 1):22.
W illiam s W J et al: Hematology, 5th ed. M cGraw-Hill, 1995.
Zucker-Franklin D et al: Atlas o f Blood Cells: Function and Pathology. Vols 1
and 2 . Lea & Febiger, 1981.
 Kan Yapımı (Hematopoez)
Olgun kan hücreleri göreceli olarak kısa yaşam döngüsüne
sahip olduğundan hücre topluluğunun yerini sürekli olarak
kan yapıcı, Iıematopoetik (Gr. h a im a, kan, + p oiesis, bir
yapım) organlarda üretilen kök hücre soyunun alması ge­
rekmektedir. Embrİyogenezin en erken evrelerinde, kan
hücreleri ViLelius kesesi (yolk sae) mezoderminden geliş­
mektedir. Bir süre sonra, karaciğer ve dalak geçici hemato­
poetik dokular olarak görev yapar, ancak ikinci aydan itiba­
ren klavikula kemikleşmeye ve içinde kemik iliğini oluştur­
maya baslar. İskeletin geri kalanının doğum sonrası kemik­
leşmesi hızlandıkça, kemik iliği giderek artan ölçüde önem­
li bir hematopoetik doku haline gelir.
Doğumdan sonra ve çocukluk çağına kadar, eritrositler,
graniiler lükositler, monositler ve trombositler kemik iliğine
yerleşmiş olan kök hücrelerden oluşurlar. Bu hücrelerin
oluşması ve olgunlaşması, sırasıyla, eritropoez, (Gr. eryth-
ros, kırmızı + poiesis), granülopoez, monositopoez ve
megakaryositopoez olarak adlandırılır. Kemik iliği ayrıca
Ienfoid organlara göç eden hücreleri de üreterek, 14. Bölüm’
de tartışılan çeşitli lenfosit tiplerini oluşturur.
Olgunluğa erişmeden ve dolaşıma salınmadan önce, kan
hücreleri özel farklılaşma ve olgunlaşma basamaklarından
geçer. Bu olaylar sürekli olduğundan, çeşitli basamaklar ara­
sında kalan, tipik özellikleri bulunan hücrelerle kan veya ke­
mik iliği yaymalarında sıklıkla karşılaşılır.
KÖK HÜCRELER, BÜYÜME ETKENLERİ VE
FARKLILAŞMA
Kök hücreler kendini yenileme yeteneğine sahip çok yöne
değişebilen pluripotent hücrelerdir. Bunların yavru hücre­
lerinin bazıları özel, geri dönüşümsüz olarak farklılaşan hüc­
re tiplerini oluşturur ve diğer yavru hücreler kök hücre ola­
rak kalır. Sabit bir sayıda (pluripotent) kök hücre bir havuz­
da korunur ve farklılaşma için toplanan hücrelerin yerini ise
havuzda •yavru hücreler alır.
Hematopoetik kök hücreler, özel hücre yüzey antijenle­
rini işaretlemek için floresan etiketli antikorlar ile ve bir flo-
resanla uyarılmış, hücre ayırıcı alet ile ayrılır.
İn vivo teknikler; normal verici farelerin kemik iliğini,
hematopoetik hücreleri ortadan kaldırılmış olan, öldürücü
düzeyde radyasyon uygulanan farelere enjekte etme şeklin­
dedir. Bu hayvanlarda, nakledilen kemik iliği hücreleri, da­
lakta hematopoetik hücre kolonileri meydana getirir.
İn vitro teknikler; kemik iliği stromasından köken alan
bir hücre tabakası ile yapılan bir yarılattı doku kültürü med­
yumunun kullanımı şeklindedir. Bu aracı hematopoez için
uygun mikroçevre koşullarını oluşturur. Bir dizi kapsamlı
deneyden elde edilen veriler, bu uygun mikroçevrese) ko­
249
şullar altında, büyüme ekenleriyle uyarılmanın çeşitli kan
hücresi tiplerinin gelişimini etkilediğini göstermektedir.
PLURİPOTENT HEMATOPOETİK KÖK HÜCRELER
Bütün kan hücrelerinin kemik iliğinde tek bir hücre tipinden
geliştiğine inanılmaktadır. Bu hücre tüm hücre tiplerini oluş-
turabildiğinden, pluripotent kök hücre olarak adlandırılır
(Şekil 13-1). Bu hücreler çoğalırlar ve lenfositler haline ge­
lecek olan bir hücre dizisini ve kemik iliğinde gelişen miye-
loîd hücreleri (gnınüiositler, monositler, eritrositler ve mega-
karyositler) oluşturacak olan bir başka seriyi oluştururlar. Ge­
lişimlerinin erken döneminde, Ienfoid hücreler kemik iliğin­
den, çoğaldıkları Limusa, lenf düğümlerine, dalağa ve diğer
Ienfoid yapılara göç ederler (bakınız Bölüm 14).
P r o g e n it o r ve P rekü r sö r H üc r eler
Çoğalma yetenekleri yüksek olan kök hücreler, bu yetenek­
leri kısıtlanmış yavru hücreleri oluştururlar. Bu unipotansi-
yel veya bipotansiyel progenitor hücreler, morfolojik
özellikleri ilk defa dönüşecekleri olgun hücre tiplerini dü­
şündürecek biçimde farklılık gösterdiği öncü, prekürsör
hücreleri (blastlar) oluştururlar (bakınız Şekil 13-1 ve 13-
5). Bunun tersi olarak, kök ve progenitor hücreler yapısal
olarak ayırt edilemez ve lenfositleri andırırlar. Kök hücreler
göreceli olarak küçük olan sayılarını sürdürecek kadar ye­
terli bir hızda bölünürler. Hücre bölünme hızı progenitor ve
öncü hücrelerde artar ve çok sayıda farklılaşmış, erişkin hüc­
reler üretilir (insan kemik iliğinde 3 X 109 eritrosit ve 0.85 X
1()9 graniilosit/kg/gün). Progenitor hücreler bölünebilir ve
hem progenitor hem de öncü hücreleri oluşturabilirken, ön­
cü hücreler İse sadece erişkin kan hücrelerini oluşturur.
O halde kan yapımı ( hematopoez), farklılaşma ilerledik­
çe yetenekleri azalan kök hücrelerden oluşan hücrelerin eş
zamanlı, sürekli çoğalması ve farklılaşmasının sonucudur.
Bu olay çeşitli yeteneklere sahip kök hücrelerden köken
alan hücre soylarının (koloni) ortaya çıktığı gerek in vivo,
gerekse in vitro çalışmalarda gözlenebilir. Bir miyeloid kök
hücreden köken alan soylar, hepsi aynı soydan olmak üze­
re; eritrositleri, graniilositleri, monositleri ve megakaıyositle-
ri oluşturabilirler.
Bu deneylerde, bazı türler sadece kırmızı kan hücreleri­
ni (eritrositler) oluştururlar. Diğer soylar graniilositleri ve
monositleri oluşturur. Koloniler oluşturan hücreler koloni-
oluşturan hücreler (CFC) veya koloni oluşturan birim­
ler (CFU) olarak adlandırılırlar. 13u çeşitli hücre soylarını
isimlendirmede gelenek, her soyun ürettiği hücrenin baş
harfini kullanmaktır. Buna göre; MCFC, bir monosit oluştu­
ran koloniyi belirtir, ECFC eritrositleri oluşturur, MGCFC mo­
nositleri ve graniilositleri oluşturur, vs.
250 / BOLUM 13

Erken Morfolojik olarak Morfolojik Belirgin morfolojik

morforojik ayırt edilemez; lenfositlerin farklılaşmanın farklılaşma
genel görünümüne sahiptir başlaması

Miiolik etkinlik Düşük mitotik canlılık Mitotik canlılık yok; Yüksek mitotik etkinlik; Mitotik canlılık yok;
kendini yenileme; kendini yenileme, kemik iliğinde kendini yenileme yok; kemik kanda ve kan yapıcı
kemik iliğinde ve lenfoid organlarda yaygın; iliğinde ve lenfoid organlarda organlarda bol
tek- veya çift etki yaygın; tek dönüşüm

Lenfosit-koloni- B ve T
Lenfoblast
oluşturan hücre (LCFC) lenfositler

Eritrosit-koloni-
Eritroblast Eritrosit
oluşturan hücre (ECFC)

Megakaryosit
Megakaryoblast Megakaryosit
oluşturan hücre

Monosit-
f lu H ) koloni-oluşturan Promonosit
hücre (MCFC)
MGCFC
Granulocyte-
Nötrofilik Nötrofilik
koloni oluşturan
m miyelosit granülositler
hücre (GCFC)

Eozinofil koloni- Eozinofilik Eojinofelik

oluşturan hücre miyelasit granülositler
m (EoCFC)

m Bazofil koloni oluş­

turan hücre (BCFC)
Bazofilik
miyelosit
Bazofilik
granülositler

Şekil 13-1. Çok yöne değişebilen (pluripotent) kök hücrelerinin, kan yapımı süresince farklılaşması. Ayrıca bakınız Şekil 13-5.

Kan yapımı uygun miniçevresel koşullara ve büyüme et­
kileyicilerinin varlığına bağımlıdır. Miniçevresel koşullar ye­
terli hücredışı matriks üreten, kanyapıcı oraganlartn stroma
hücreleri ile donatılmıştır. Kan yapımına genel bir bakış, bu
olay ilerledikçe, gerek farklılaşma yeteneğinin gerekse baş­
langıç hücrelerin kendini yenileme gücünün giderek azaldı­
ğını göstermektedir. Bunun tersi olarak, büyüme etmenleri­
ne verilen mitotik yanıt giderek artarak, olayın ortasında en
yükseğe erişir. Bu noktadan itibaren, mitotik yetenek düşer,
yapısal özellikler ve işlevsel yeti gelişir ve olgun hücreler
oluşturulur (Tablo 13-1). Gerekli çevresel koşullar bir kez
mevcut olduğu anda, kan hücrelerinin gelişimi hücre çoğal­
ması ve farklılaşmasını etkileyen etmenlere bağımlı olur. Bu
maddeler büyüme faktörleri, koloni-stimüle edici fak-

Tablo 13-1. Hematopoetik kök hücrelerin farklılaşması sırasında özelliklerinde gözlenen değişiklikler.

Kök hücreler Progenitor Hücreler Öncü Hücreler (Blastlar) Erişkin Hücreler

Yetkinlik

Mitotik canlılık

Tipik yapısal özellikler

Kendini yenileme yeteneği

Büyüme etkenlerinin etkisi

Değişmiş etkileyici '

fonksiyon canlılık

törler (CSF), veya hem atopoetinler (poetinler) olarak
adlandırılır. Farkılılık gösteren kimyasal yapılara ve karma­
şık, üst üste binen etkenliklere sahip olan büyüme faktörle­
ri, başlıca olgunlaşmamış (çoğunlukla progenitor ve öncü)
hücrelerin çoğalmasını uyararak (mitoza yönlendirme), eriş­
kin hale gelen hücrelerin farklılaşmasını destekleyerek ve
erişkin hücrelerin etkinliklerini artırarak işlev yapar.
Az önce sözü edilen üç etkinlik aynı büyüme etmenin­
de var olabilir, ancak farklı büyüme etmenlerinde farklı yo­
ğunluk seviyeleriyle de belirtilebilir. Çeşitli büyüme etmen­
lerine ait genlerin izolasyonu ve klonlanması hem yoğun
büyüme faktörü üretimine hem de bunların in vivo ve in vit­
ro etkilerinin çalışılmasına olanak tanır. En iyi özelliği belir­
lenmiş beş büyüme etmeninin başlıca özellikleri Tablo 13-
2’tle sunulmuştur.
KLİNİK BİLGİ
Büyüme etmenleri klinikte kemik iliği hücrelerinin
içeriğini ve kan hücre sayımlarını artırmak için kul­
lanılmaktadır. Büyüme etmenlerinin lökositlerin ço­
ğalmasını artırmak için kullanılması klinik sağaltım
açısından geniş yeni uygulamalara kapı açmakta­
dır. Büyüme faktörlerinin gizli iyileştirici kullanımla­
rı düşük kan sayımlarına neden olan hastalıklarda
veya uyarılmış durumlarda (örn, kemoterapi, rad­
yasyon) kan hücrelerinin sayısını artırmayı; hücre
çoğalmasını artırarak ilik aktarımının (transplantla-
rının) etkinliğini artırmayı; kötü huylu kanserleri,
enfeksiyöz ve immün yetmezlikli hastalıkları olan
hastalarda konak savunmalarını artırmayı ve para-
ziter hastalıkların sağaltımını artırmayı kapsar.
Hematopoetik hastalıklara genellikle, hema-
topoetik hücrelerin azalmış ya da aşırı üretimi ile
Tablo 13-2. En iyi bilinen beş kan yapıcı büyüme etmeninin (koloni-oluşturan maddeler) başlıca özellikleri.
İnsan Gen Yerleşimi
İsim ve Oluşan Hücreler
Granülosit (G-CSF) Kromozom 17
Makrofajlar
Endotel
Fibroblastlar
Granülosit + makrofaj (GM-CSF) Kromozom 5
T lenfositler
Endotel
Fibroblastlar
Makrofaj (M-CSF) Kromozom 5
Makrofajlar
Endotel
Fibroblastlar
İnterlökin 3 (IL-3) Kromozom 5
T lenfositler
Eritropoetin (EPO) Kromozom 7
Böbrek interstisyel hücreler (dış kodeks)
KAN YAPIMI (HEMATOPOEZ) / 251
sonuçlanan, bazı farklılaşmamış hücrelerin üreti­
minin baskılanması veya artırılması neden olur.
Bununla birlikte; bazı hastalıklarda, birden fazla
kök hücre tipinin çoğalmasının baskılanması ve
artırılması, ardışık ya da eş zamanlı olarak mey­
dana gelebilir. Bu tip durumlarda, bazı hücre tip­
lerinin sayılarında azalma (örn, kanyapıcı hücre­
lerin azalmış üretimi İle ayırt edilen bir hastalık
olan aplastik anemi) ve aynı anda diğerlerinin sa­
yılarında artış (örn, lökositlerin anormal protife-
rasyonu olan lösemi) söz konusudur.
Öldürücü düzeyde radyasyon uygulanan fa­
relere nakledilen normal kemik iliği ile yapılan
başlangıçtaki deneyler, artık bazı kan yapıcı hüc­
re büyümesi hastalıklarını iyileştirmek için sıkça
kullanılan kemik iliği aktarılmasının (transplan­
tasyonunun) temelini ortaya koymuştur.
KEMİK ILIĞI
Normal şartlar altında, kemik iliği tarafından kan
hücrelerinin üretimi, çok kısa bir sürede etkinliği-
ni 7 katına çıkarmak suretiyle, vücudun gereksi­
nimlerine göre ayarlanır. Kemik iliği uzun kemik­
lerin medııller kanallarında ve siingersi kemiklerin boşlukla­
rında bulunur (Şekil 13-2). Kaba incelemede, görünümleri­
ne göre iki tip kemik iliği tanımlanmıştır; rengi kan ya da
kan yapıcı hücrelerin varlığı ile oluşturulan kırmızı veya
hematojenöz kemik iliği ve rengi çok sayıda yağ hücresi­
nin varlığı ile oluşturulan sarı kemik iliği. Yenİdoğanlarda,
tüm kemik iliği kırmızıdır ve bu nedenle kan hücrelerinin
üretimi açısından aktiftir. Çocuk büyüdükçe, kemik iliğinin
çoğu giderek sarı tipe dönüşür. Ciddi kanama veya oksijen­
sizlik (hipoksi) gibi belirli koşullar altında sarı kemik iliğinin
yerini kırmızı kemik iliği alır.
Başlıca Biyolojik Etki
Granülositlerin oluşumunu (in vitro
ve in vivo) uyarır.
Granülositlerin metabolizmasını adırır.
Kötü huylu (lösemik) hücreleri uyarır.
Granülositlerin ve makrofajların in vitro
ve in vivo üretimini uyarır.
Makrofajların in vitro oluşumunu uyarır.
Makrofajların tümör karşıtı işlevini
adırır.
Tüm miyeloid hücrelerin in vivo ve
in vitro üretimini uyarır.
Kırmızı kan hücresi oluşumunu in vivo
ve in vitro olarak uyarır.
252 / BÖLÜM 13

olarak üretilen serbestleştirici etmenler taralından kontrol

edilir. Komplemanın (immünolojik olarak aktif bir dizi kan
proteini) C3 parçasını, hormonları (glukokortikoidler ve and-
rojenler) ve bazı bakteriye! toksinleri kapsayan, serbestleştiri­
ci etkinliğe sahip çeşitli maddeler tanımlanmıştır. Hücrelerin
ilikten salimim Şekil 13-4’ te gösterilmiştir.
Kırmızı kemik iliğinin başlıca işlevleri, kan hücrelerinin
üretimi, haşatlanmış kırmızı kan hücrelerinin yok edilmesi
ve hemoglobinin yıkımından elde edilen demirin (makrofaj-
larda) depolanmasıdır.

DİĞER DOKULAR İÇİN BİR KÖK HÜCRE

KAYNAĞI OLARAK KEMİK İLİĞİ

Şekil 13-2. Erişkinde kırmızı kemik iliğinin (kanyapımı etki­

li) dağılımı. Bu kemik iliği tipi süngersi kemik dokusunda
bulunma eğilimindedir. (Krstic RV: Humarı Microscopic Ana-
tomy/İnsan Mikroskobik Anatomisi. Springer-Verlag, 1991’ den
izinle kopyalanmıştır.)
Kırmızı Kemik İliği
Kırmızı kemik iliği (Şekil 13-3) bir strom a (Yunancadan, ya­
tak anlamına gelir), kan yapıcı sütunlar hematopoetik
kordonlar ve sinüzoidal kapillerlerden oluşmaktadır.
Stroma 3 boyutlu bir retikiiler hücre ağı ve kanyapıcı hücre­
leri ve makrolajları içeren ince bir retiküler lif ağıdır. Kemik
iliğinin matriksi kollajen tip 1 ve III, fibronektin, laminin ve
proteoglikanları içerir. Laminin, fibronektin ve bir başka
hücre- bağlayıcı madde olan hemonektin, hücreleri matrik-
se bağlamak için hücre reseptörleri ile etkileşirler. Sinüzoicl-
ler bir endotelyal hücre tabakası tarafından oluşturulur.
Dıştan kesintili bir retiküler hücre tabakası ve gevşek bir
retiküler lif ağı sinüzoidal kapillerleri destekler. Olgun kan
hücrelerinin ilikten salimini organizmanın ihtiyaçlarına yanıt
KLİNİK BİLGİ
Önceki gözlemlerin tersine, kırmızı kemik iliği sa­
dece kan hücreleri değil, çeşitli dokuları oluştura­
bilen kök hücrelerden de zengindir. Büyük farklı­
laşma yetenekleri ile, bu hücreler aynı kişinin iliği­
ne ait kök hücrelerden üretilmelerinden dolayı vü­
cut tarafından red edilmeyen özelleşmiş hücreler
meydana getirmeye olanak sağlar. Yöntem, kemik
iliği kök hücrelerini toplamak, farklılaşmalarını
transplantasyon amacıyla gereken hücre tipine
yönlendirmek için onları uygun ortamda geliştir­
mek ve daha sonra doku kültüründen kaynakla­
nan hücreleri hastanın gereksinimi olan hücrelerin
yerini atmaları için kullanmaktır. Bu durumda veri­
ci ve alıcı aynı kişidir ve histokompatibilite (doku
uyumu) red olasılığını dışlayacak biçimde tamdır.
Bu çalışmalar yeni başlamakta olmasına karşın,
şimdiye kadarki sonuçlar umut vericidir.

Ş ekil 13-3. Canlı kemik iliğinin

(kırmızı kemik iliği), komponentle-
rinden bazılarım gösteren kesiti.
Birçok eritrosit içeren beş adet
kan sinüzoid kapilleri ok başları ile
gösterilmektedir. Kan kapiller du­
varının inceliğine dikkat ediniz. Gi-
emsa boyası. Orta büyütme.
 KAN YAPIM! (HEMATOPOEZ) / 253

Megakaryosit
Şekil 13-4. Eritrositlerin, lökositlerin ve trombositlerin kırmızı kemik iliğinde bir sinüzoid kapille-
rinden geçişini gösteren çizim. Eritrositlerin, sinüzoid duvarını geçmek için yeterli hareketliliğe
sahip olmamaları sebebiyle, sinüzoid, duvarında bulunan bir basınç farklılığı aracılığıyla sinizo-
ide geçebildiklerine inanılmaktadır. Lökositler, serbestleştirici maddelerin etkisinin ardından, si­
nüzoid duvarını kendi canlılıklarıyla geçerler. Megakaryositler sinüzoid duvarını geçen ve uçlar­
da parçalara ayrılarak trombositleri serbestleştiren ince yollar oluştururlar.

ERİTROSİTLERİN OLGUNLAŞMASI Farklılaşma

Erişkin bir hücre tüm özgül görevlerini yerine getirme ye­
teneğine sahip olduğu aşamada farklılaşmış olan hücredir.
Olgunlaşmada temel olay hemoglobin sentezi ve çekirdek­
siz, bikonkav, küçük gövdenin; eritrositin oluşumudur. Erit­
rositin olgunlaşması sırasında çeşitli önemli değişiklikler yer
alır (Şekil 13-5’ ten 13-9’ a kadar). Hücre hacmi azalır ve
nükleolusların boyutları ışık mikroskobunda görünür duru­
ma gelene kadar küçülür. Çekirdek çapı azalır ve kromatin,
çekirdek yıkılmış bir görünüm sergileyene kadar giderek da­
ha yoğun hale gelir (Şekil 13-10) ve sonunda hücreden çı­
kar (bakınız Şekil 13-18). Sİtoplazma içerisinde hemoglobin
(asidofilik bir protein) miktarında eş zamanlı bir artış ile bir­
likte, poliribozomların sayısında kademeli bir azalma (bazo-
fili azalır) söz konusudur. Mitokondri ve diğer organeller gi­
derek kaybolur (Şekil 13-6).
Proeritroblast ile erişkin eritrosit arasında, araya giren
3-5 adet hücre bölünmesi vardır. Eritrositin, serinin ilk fark
edilebilir hücresinden retikülositlerin kana salınımına ka-
darki gelişimi yaklaşık 7 gün sürer. Eritropoetin hormonu,
demir, folik asit ve siyanokobalamin (vitamin B l2) eritrosit­
lerin üretimi için gereklidir. Eritropoetin, böbreklerde üre­
tilen, hemoglobin molekülünün protein komponenti olan
globine ait mRNA’ nın üretimini uyaran bir glikoprotein-
dir.
Eritrositlerin farklılaşması ve olgunlaşması, proeritrobkıstla-
rın, bazofilik eritroblastların, poiikromatofilik eritroblastla-
rın, ortokromatofilik eritroblastların (normoblastlar), retikü­
lositlerin ve eritrositlerin oluşumunu içerir (Şekil 13-5).
Eritroid serideki ilk fark edilen hücre proeritroblasttır.
Bu gevşek, danteliinsi kromatini ve net olarak görülebilen çe­
kirdekleri ile büyük bir hücredir; sitoplazması bazofiliktir. Son­
raki evre güçlü bir bazofilik sitoplazma ve görünen nükleolu-
su olmayan koyu bir çekirdek ile, bazofilik eritroblast
( e/ythros + Gr. hlastos, germ) tarafından temsil edilir. Bu iki
hücre tipinin bazofilisine, hemoglobin sentezinde rol alan çok
sayıdaki poliribozom neden olur. Sonraki evre sırasında, poli-
ribozomlar azalır ve sitoplazma alanları hemoglobin ile dol­
maya başlar. Bu evrede boyama, hücrede çeşitli renklerin or­
taya çıkmasına neden olur-polikromatofilik (Gr. polys, çok,
+ chrom a, renk, + pbilein , sevmek) eritroblast. Bir sonraki
evrede çekirdek koyulaşmaya devam eder ve sitoplazmik ba-
zofili belirgin değildir, ki bu da tek biçimli asidofilik bir sitop-
lazmaya neden olur-ortokromatofilik (Gr. orthos, doğru,
ch ro m a + pbilein ) eritroblast. Bir an gelir, bu hücre bir dizi
sitoplazmik çıkıntı verir ve ince bir sitoplazma tabakası ile
kaplı olan çekirdeğini dışarı atar. Geride kalan hücrenin hala,
brilliant cresyl blue boyası uygulandığında boyanmış bir ağ
oluşturmak üzere birleşen az sayıda poliribozomu bulunur.
Bu hücre, poliribozomlarını hemen kaybeden ve olgun bir
eritrosit haline gelen retikülosittir.
254 / BOLÜM 13

Miyeloblast

Promiyelosit
Bazofilik
eritroblast

Erken nötrofilik Erken bazofilik

miyelosit miyelosit

Erken eozinofilik
Polikromatofilik miyelosit
eritroblast
Geç nötrofilik
miyelosit

Geç eozinofilik Geç bazofilik

Ortokromatofilik miyelosit miyelosit
eritroblast
Nötrofilik
metamiyelasit

Eozinofilik
Band hücresi metamiyelosit

Ş ekil 13-5. Eritrositlerin ve

Eritrosit Erişkin nötrofil granülositlerin gelişimindeki
Erişkin eozinofil Erişkin bazofil
aşamalar.
 KAN YAPIMI (HEMATOPOEZ) / 255

20 saat

Proeritroblast

Bazofilik
eritroblast

Şekil 13-6. Eritrosit olgunlaş­ 80 60 40 20 0

masının özeti. Sitoplazmanın Olgunlaşma (um2 cinsinden
çekirdek alanı)
noktalı boyanmış bölümü (sol­
daki) proeritroblasttan eritrosite
kadar hemoglobin yoğunlaş­
Polikromatofilik Bu safhalarda mitoz
masındaki sürekli artışı göster­ eritroblast meydana gelir
mektedir. Ayrıca çekidek hac­
minde kademeli bir azalma ve Bu safhalarda mitoz
meydana gelmez
kromatin koyulaşmasında bir
artış, bunu takiben bir yıkılmış
Ortokromatofilik
çekirdeğin dışarı atılması da eritroblast
söz konusudur. Zamanlar, her
hücre tipinin ortalama yaşam 3 gün
döngüsüdür. Grafikte, % 100 îslar Retikülosit 120 gün
hemoglobin ve RNA’ nın kay­
dedilen en yüksek yoğunlaş­
Piknotik
masını temsil etmektedir.
nükleus Eritrosit

Eritropoez

Ş ekil 13-7. Kırmızı kemik iliği­

nin, üst sağ köşede bir olgun­
laşmamış megakaryositi göste­
ren kesiti. Ayrıca büyük bir erit-
roid hücre (kesikli çizgi ile sınır­
landırılmış) ve seyrek olgunlaş­
mamış nötrofil grubu (ok başla­
rı) da bulunmaktadır. Pararosa-
nilin-toluidin mavisi (PT) boyası.
Büyük büyütme.
256 / BÖLÜM 13

Şekil 13-8. Uyarılmış kırmızı

kemik iliği kesiti. Dört adet mito-
tik şekle (oklar) ve bir plazma
hücresine (ok başları) dikkat
ediniz. Ayrıca eritropoez ve gra-
nülopoez bölgeleri de belirgin­
dir. İmmatür granülositlerin ço­
ğu miyelosit safhasındadır: si-
toplazmaları, büyük, koyu bo­
yanmış azurofilik grandiler ve
küçük, koyuca boyanmış spesi­
fik grandiler içerir. Giemsa bo­
yası. Büyük büyütme.

GRANÜLOSİTLERİN OLGUNLAŞMASI proteinlerin üretimi ile sentez etkinliğinde bir değişiklik

Granülositlerin olgunlaşma işlemi 2 organelde; azurofilik
ve spesifik granüllerde toplanmış olan bir miktar prote­
inin sentezi ile ayırt edilen sitoplazmik değişiklikler ile mey­
dana gelir. Bu proteinler art arda 2 evrede kaba endoplaz-
mia retikulumu ve Golgi kompleksinde üretilir (Şekil 13-11).
İlk evre Wright veya Giemsa yöntemlerinde bazik boyalarla
boyanan azurofilik grandilerin üretimine neden olur.
İkinci evrede, spesifik granüllerde toplanmış olan çeşitli
meydana gelir. Bu graniiller granülositlerin üç tipinin her bi­
rinde farklı proteinler içerir ve graniilositin her tipinin çeşit­
li etkinliği için kullanılırlar. Bu olayda, gen ekspresyonunda
belirgin biçimde bir kayma meydana gelerek nötrofillerin
bakterileri ortadan kaldırmada özelleşmesine ve eozinofille-
rin ve bazofillerin yangısının ayarlanmasında rol oynamala­
rına olanak tanır. Olgunlaşmanın farklı evreleri ve bu olay
süresince meydana gelen morfolojik değişiklikler Şekil 13-5,
13-8 ve 13-9’ da gösterilmektedir.

Eritropoez

Şekil 13-9. Bir eritropoetik hüc­

re grubu (üst sağ) ve bir nötrofi-
lopoetik hücre grubu (alt sol)
bulunan kırmızı kemik iliği kesi­
ti. Gösterilen immatür granülo­
sitlerin sitoplazmalarında en
çok azurofilik granüller ve dola­
yısıyla miyelositler bulunmakta­ Nötrofilopoez
dır. PT boyası. Büyük büyütme.
 KAN YAPIMI (HEMATOPOEZ) / 257

Şekil 13-10. Kırmızı kemik iliğinin elektron mikroskop resmi. Olgunlaşmanın ardışık safhalarındaki dört eritroblast görül­
mektedir (E1, E2, E3 ve E4). Hücre olgun duruma gelirken, kromatini giderek koyulaşır, hemoglobin birikimi sitoplazma-
nın elektron yoğunluğunu artırır ve mitokondriler (M) sayıca azalır. X 11.000.

f \ /* S, ( s \
Sitoplazmik Golgi zonunda Ortalama sayıda Bol miktarda
granüller yoktur salgılanan ilk azunofilik özel granül ve az
v._________________ y
azunofilik granüller ve sayıda azunofilik
granüller özel grandilerin granüller
Gelişmiş Golgi Golgi zonunda ilk AtrofikGolgi
kompleksi salgılanması kompleksi
Gelişmiş Golgi
kompleksi

Şekil 13-11. Granülositlerin olgunlaşmasındaki gen anlatım dizisini gösteren çizim. Azurofilik granüller mavi; özel granül­
ler ise pembedir.
258 / BÖLÜM 13

G R A N Ü LO SİTLER İN O LG U N LAŞM ASI tamamlanmadan önce, nötrofilik granülosit, nükleusunun

eğri bir çubuk (band hücre) şeklinde olduğu bir anı safha­
Miyeloblast miyeloid serilerdeki en olgunlaşmamış tanına­
dan geçer.
bilir hücredir (Şekil 13-5). İnce olarak dağılmış bir kromati­
ni mevcuttur ve nükleoluslar görülebilir. Sonraki safhada,
promiyelosit (L. p ro, önce, + Gr. myelos, ilik, + kytos, hücre)
bazofilik sitoplazması ve azurofilik granüllerle tanınır. Bu
granüller lizozomal enzimler ve miyeloperoksidaz içerir.
Promiyelosit, bilinen üç granülosit tipini meydana getirir. i k l in ik b il g i
I
Farklılaşmanın ilk belirtisi, özel granüllerin miktar bakımın­
dan giderek arttığı ve sonunda sitoplazmanın çoğunu kapla­ Çok sayıda olgunlaşmamış nötrofilin (band hüc­
dığı miyelositlerde ortaya çıkar. Bu nötrofilik (Şekil 13-11 ve reler) kandaki görünümü sola kayma olarak ad­
13-12), bazofilik ve eozinofilik (Şekil 13-13) miyelositler landırılır ve klinik olarak belirgin olup, bakteriye!
nükleusun daha ileri koyulaşması ve özel granül içeriklerin­ bulaşmayı gösterir.
deki kaydadeğer artış ile erişkin hale gelirler. Olgunlaşmayı

Ş ekil 13-12. Normal insan kemik iliğinden peroksidaz ile işlem görmüş nötrofilik miyelosit. Bu
aşamada, hücre promiyelositten daha küçüktür ve sitoplazma 2 tip granül içermektedir: büyük,
peroksidaz-pozitif azurofilik granüller (AG) ve peroksidaz ile boyanmayan daha küçük özgül gra­
nüller (ÖG). Peroksidaz tepkime ürününün sadece azurofilik grandilerde bulunduğuna ve kaba
endoplazma retikulumda (GER) ya da sentriollerin (S) çevresinde yerleşmiş olan Golgi sarnıçla­
rında (GS) görülmediğine dikkat ediniz. Ç, çekirdek. X 15,000.
 KAN YAPIMI (HEMATOPOEZ) / 259

Şekil 13-13. Nötrofilik (ok baş­

ları) ve eozinofilik miyelositler
ile kemik iliği. Giemsa boyası.
Büyük büyütme.

NÖTROFİL ÜRETİMİNİN KİNETİĞİ

Bir miyeloblastın dolaşımda erişkin bir nötrofil olarak ortaya
Kemik iliği
çıkması için geçen toplam süre 11 gün civarındadır. Normal
şartlar altında, gelişimin miyeloblast, promiyelosit ve nötrofi­ Mitoz:
lik miyelosit safhalarında 5 mitotik bölünme meydana gelir. Kök hücre
Nötrofiller çeşitli işlevsel ve anatomik kompartmanlar- Miyeloblast
Promiyelosit
dan geçer (Şekil 13-14). Miyelosit
Medüller oluşum kom partmanı bir mitotik kompartı­
man (~ 3 gün) ve bir olgunlaşma kompartmanı ( - 4 gün) ol­ Olgunlaşma:
Metamiyelosit
mak üzere alt bölümlere ayrılabilir.
Band hücresi
Medüller depo kompartmanı, gerektiğinde çok sayıda Erişkin granülosit
olgun nötrofil salıverme yeteneği olan bir tampon sistemi gi­
bi etki eder. Nötrofiller yaklaşık 4 gün bu kompartımanda
kalırlar.
Dolaşım kompartmanı, plazmada asılı olan ve kan da­
marlarında dolaşan nötrofillerden meydana gelir.
Marjinasyon kompartmanı, kanda mevcut olan fakat
dolaşmayan nötrofillerden oluşur. Bu nötrofiller kapillerler-
dedir ve vazokonstriksiyon ile geçici olarak dolaşımdan dış­
lanırlar, ya da-özellikle akciğerlerde- endotelyuma yapışarak,
ana kan akımında değil, damarların çevresinde olabilirler.
üs MU
i " S " ;
Marjinasyon ve dolaşım kompartımanları yaklaşık olarak
eşit büyüklüktedir ve aralarında sabit bir hücre değişimi söz
konusudur. Nötrofilin bu iki kompartımandaki yan-ömrü 6-7
saattir. Medüller oluşum ve depo kompartımanları birlikte do­
laşım ve marjinasyon kompartmanlarının 10 katı civarındadır. Doğal boşluklara Bağ dokularına
göç etme göç ve burada ölüm
Nötrofiller ve diğer granülositler kapillerlerin endotelyal
hücreleri ile postkapiller veniiller arasındaki intersellüler
(hücreler arası) bağlantılardan geçerek (diapedez) bağ do­
kuya girerler. Bağ dokuları nötrofiller için beşinci bir kom­ Şekil 13-14. Nötrofillerin işlevsel kompartmanları. 1: Me­
partıman oluşturur, ancak bunun büyüklüğü bilinmemekte­ düller oluşum kompartmanı. 2: Medüller depo (rezerv)
dir. Nötrofiller burada 1-4 gün kalır ve daha sonra, majör kompartmanı. 3: Dolaşım kompartmanı. 4: Marjinasyon
fonksiyonları olan fagositozu yapmış olsalar da olmasalar kompartmanı. Her kompartmamn büyüklüğü hücrelerin sa­
da, apoptozis ile ölürler. yısı ile kabaca orantılıdır.
260 / BÖLÜM 13
Kandaki nötrofillerin sayısındaki değişiklikler tüm
bu kompartmanlar dikkate alınarak değerlendiril­
melidir. Buna göre, dolaşımdaki nötrofillerin sayı­
sında bir artış olan nötrofilinin, nötrofil üretimin­
deki bir artışı ifade etmesi gerekmez. Yoğun
müsküler aktivite veya epinefrin uygulanması,
marjinasyon kompartmanındaki nötrofillerin dola­
şım kompartmanına hareket ederek, nötrofil üre­
timi artmamış olmasına rağmen belirgin bir nöt­
rofiliye neden olmasına sebep olur. Ancak, glu-
kokortikoidler (adrenal bez hormonları) ilikteki
nötrofil prekürsörlerinin mitotik aktivitesini ve nöt­
rofillerin kan sayımını artırırlar.
Nötrofili ayrıca daha büyük sayıda nötrofilin
medüller depo kompartmanından serbestleşme­
si sonucu da meydana gelebilir. Bu nötrofili tipi
geçicidir ve bunu nötrofillerin salınmadığı bir iyi­
leşme dönemi takip eder.
Bakteriyel enfeksiyonların seyri esnasında
ortaya çıkan nötrofili nötrofillerin üretimindeki bir
artışa ve bu hücrelerin medüller depo kompart-
manında bulundukları sürenin daha kısa olması­
na bağlıdır. Bu tip durumlarda, kan akımında
band hücreler, nötrofilik metamiyelositler ve hat­
ta miyelositler gibi olgunlaşmamış formlar mey­
dana gelir. Bulaşma sırasında ortaya çıkan nöt­
*
rofili, yoğun kas etkinliğinin bir sonucu olarak
meydana gelenden daha uzun sürelidir.
LENFOSİTLERİN VE MONOSİTLERİN
OLGUNLAŞMASI
Lenfositlerin ve monositlerin öncü hücrelerinin çalışılması, bu
hücrelerin her ikisi de granülositlerin genç ve erişkin formla­
rı arasındaki ayrımı güçlendiren özel sitoplazmik granüller ve­
ya çekirdek boğumlanması içermediklerinden dolayı, güçtür.
Lenfositler ve monositler, başlıca yayma praparatlarda büyük­
lük, kromatin yapısı ve nükleolusların varlığı temel alınarak
ayırt edilirler. Lenfosit hücreleri erişkin duruma geldikçe, kro­
matinleri sıkı, çekirdekleri görünür hale gelir, ve hücrelerin
büyüklüğü azalır. Ek olarak, lenfositlerin alt gruplan farklılaş­
ma sırasında, immiinositokimyasal tekniklerle saptanabilen
ayırt edici hücre yüzey reseptörleri kazanır.
Lenfositler
Dolaşımdaki lenfositler esas olarak timustan ve periferik
lenfoid organlardan (örn, dalak, lenf nodları, tonsiller.) kay­
naklanırlar. Bununla birlikte, tüm öncül lenfosit hücreleri
kemik iliğinden kaynaklanır. Bu lenfositlerin bazıları T len­
fositlerinin bütün niteliklerini kazandıkları timusa göç eder­
ler. T lenfositleri periferik lenfoid organların özel bölgeleri­
ne yerleşirler. Diğer kemik iliği lenfositleri kemik iliğinde B
lenfositlerine farklılaşırlar ve kendi özel bölmelerinde yer­
leştikleri ve çoğaldıkları periferik lenfoicl organlara göç
ederler.
Lenfoid hücrelerin ilk saptanabilen progenitörü, ^H-timi-
din ile birleşme ve prolenfositleri oluşturmak üzere 2 ve­
ya 3 kere bölünme yeteneğine sahip büyük bir hücre olan
leııfoblasttır Prolenfositler daha küçüktür ve göreceli ola­
rak daha sıkı kromatine sahiptir, fakat prolenfositleri T veya
B lenfositleri olarak işaretleyen hücre yüzey antijenlerinin
hiçbiri yoktur. Kemik iliğinde ve limusta, bu hücreler köken­
lerinin özelliğini oluşturan hücre yüzey reseptörlerini sen-
tezlerler, fakat rutin histolojik işlemlerde ayrı B veya T len­
fositleri olarak tanınamazlar.
Monositler
Monoblast morfolojik özellikleri bakımından neredeyse mi-
yeloblastın eşi olan bir öncü progenitor hücredir. Daha ileri
farklılaşma, bazofilik bir sitoplazması ve büyük, hafifçe gi­
rintili bir niiklusu olan büyük bir hücre f i 8 //m çapına ka­
dar) olan prom onosite neden olur. Kromatin dantelimsi,
niikleoluslar belirgindir. Promonositler monositlere geli­
şimlerinin seyri esnasında iki kere bölünürler. Büyük miktar­
da kaba endoplazma retikulumu, aynı zamanda granül yo­
ğunlaşmasının meydana geldiğinin görüldüğü geniş bir Gol­
gi kompleksi mevcuttur. Bu granüller kan monositlerinde in­
ce azurofîlik granüller olarak gözlenen prim er lizozom-
lardır. Erişkin monositler kan dolaşımına girer, yaklaşık 8
saat dolaşır ve daha sonra makrofajlara olgunlaşırlar ve
birkaç ay görev yaptıkları bağ dokularına girerler.
k l in ik b il g i
Anormal kemik iliği, o dokudan köken alan hüc­
relere dayanan hastalıklar oluşturabilir. Lösem i­
le r lökosit öncülerinin kötü huylu soylarıdır. Len­
foid dokuda (le nfositik lösem iler) ve kemik ili­
ğinde (m iyelojenöz ve m o n o sitik lösem iler) or­
taya çıkarlar. Bu hastalıklarda, genellikle çok sa­
yıda olgunlaşmamış hücrenin kana salınımı söz
konusudur. Lösemilerin belirtileri, bazı hücre tip­
lerinin eksikliği ve diğerlerinin (fonksiyon açısın­
dan sıklıkla anormal olan) aşırı üretimi ile birlikte,
hücre çoğalmasındaki bu kaymanın bir sonucu­
dur. Hasta genellikte kansız ve bulaşmalara yat­
kındır.
Lösemilerin ve diğer kemik iliği bozukluklarının
çalışılmasında yardımcı olan bir klinik teknik kemik
iliğ i aspirasyonudur. Kompak kemikten (genellik­
le sternumdan) bir iğne geçirilir ve ilik örneği çeki­
lir. Örnek bir mikroskop lamına yayılır ve boyanır.
Öncü kan hücrelerinin zarlarındaki proteinlere özel
etiketli monoklonal antikorların kullanımı, bu kök
hücrelerden köken alan hücre tiplerini saptamada
yardımcı olur ve çeşitli lösemi tiplerinin daha kesin
tanısına katkıda bulunur.
 KAN YAPIMI (HEMATOPOEZ) / 261

TROMBOSİTLERİN KAYNAĞI
Erişkinlerde, trombositler, sırayla megakaryoblastların
değşmesi ile meydana gelen erişkin megakaryositlerin
(Gr. nıegas, büyük + katyon , nükleus + kytos) sitoplazması-
nın parçalanması ile kırmızı kemik iliğinden kaynaklanırlar.

Megakaryoblastlar
Megakaıyoblast 15-50 //m çapındadır ve sayısız çekirdekçiği
olan ovoid veya böbrek şeklinde bir çekirdeği bulunur (Şe­
kil 13-15). Çekirdek, trombositler oluşmaya başlamadan ön­
ce büyük ölçüde poliploid hale gelir (yani, normal bir hüc­
renin 30 katı kadar fazla DNA içerir). Bu hücrenin sitoplaz-
ması düzenli ve yoğun olarak bazofiliktir.
Megakaryoblast
Megakaryositler
Megakaryosit (Şekil 13-15’ ten 13-19’ a kadar) düzensiz bo­
ğumlu bir çekirdek, kaba kromatin ve görünür çekirdekçik­
leri bulunmayan dev bir hücredir (35-150 //m çapında). Si-
toplazma sayısız mitokondri, iyi gelişmiş bir kaba endoplaz-
ma retikulumıı ve geniş bir Golgi kompleksi içerir. Trombo-
siılerin, Golgi kompleksinden köken alan, trombosit kay­
naklı büyüme faktörü, fibroblast büyüme faktörü, von \Vil-
lebrand faktörü (trombositlerin endotelyal hücrelere adez-
yonunu artırır) ve trombosit faktör IV (kan pıhtılaşmasını
uyarır) gibi biyolojik olarak aktif maddeler içeren dikkat çe­
kici grandileri bulunmaktadır. Megakaryosİtin olgunlaşması
ile, plazma zarının çok sayıda içe kıvrımları siLoplazmanın
her tarafına dallanarak demarkasyon mem branlarım
oluşturur. Bu sistem trombositleri, dolaşıma atarak döken
megakaryosit sitoplazması alanlarını tanımlar.

|ı KLİNİK BİLGİ

Kan trombositlerinin sayısının azaldığı bir hasta­

lık olan trom b o sito p e n ik purpu ra nın belirli
formlarında trombositler megakaryositlerin sitop-
lazmasına bağlı görünür, ki bu da bu cisimcikle­
rin serbestleşme mekanizmasındaki bir bozuklu­
ğu gösterir. Trombositlerin yaşam döngüsü yak­
laşık olarak 10 gündür. « dr f

Trombositler

Şekil 13-15. Bir kemik iliği yaymasında gösterilen mega­

karyosit seri hücreleri. Megakaryosİtin alt ucunda trombo­
sitlerin oluşumuna dikkat ediniz.
262 / BÖLÜM 13

Şekil 13-16. Megakaryosit geli­

şiminin çeşitli safhalarını, birkaç
yağ hücresini ve kan sinüzoidle-
rini gösteren kemik iliği kesiti (1-
4). PT boyası. Orta büyütme.

Şekil 13-17. Bir erişkin mega-

karyositi ve birkaç tane granülo-
siti, esas olarak birçok azurofilik
granülü olan miyelosit safhasın­
daki nötrofilleri ve az miktarda,
daha az koyu boyanmış özel
granülleri bulunan kemik iliği
kesiti.
 KAN YAPIMI (HEMATOPOEZ) / 263

Şekil 13-18. Bir mitotik şekil

içeren eritropoetik hücrelerle
(ok başı) çevrili, mitozdaki (mer­
kez) bir megakaryosit. Ok, çe­
kirdeğini atmakta olan bir eritro­
siti göstermektedir. Giemsa bo­
yası. Büyük büyütme.

Ş ekil 13-19. Bir kırmızı kemik

iliği kesitindeki bir megakaryo­
sit. Bu hücrenin sadece bir çe­
kirdeği vardır. Çekirdeğin küçük
bir kısmı düzensiz şekilli çekir­
dek iki parçaya ayrıldığından
dolayı ayrı görünmektedir. Bu
hücre tipinin karakteristik olan
büyüklüğüne ve granüler sitop-
lazmasına dikkat ediniz. Giem­
sa boyası. Büyük büyütme.
264 / BOLUM 13

Şekil 13-20. Bir megakaryositin, boğumlu çekirdeği (Ç) ve sayısız sitoplazmik granülü gösteren elekt­
ron mikroskop resmi. Demarkasyon membranları tübüler profiller olarak görünmektedir. X 4900. (Jungu-
eira LCU, Salles LMM: Ultra-Estrutura e Funçâo Celular. Edgard Blücher, 1975’ ten izinle kopyalanmıştır.).

KAYNAKLAR

Becker RP, DcBruyn PP: T h e rraıusımıral passage «t blood cells into myeloid Plcischmann RA et al: Totipotent hematopoietic stem cells: normal sell-
sinusoids and the entry of platelets into the sinusoidal circulation. Am renewal and differentiation alter transplantation between mouse fetuses.
J Anat 1 9 7 6 :1 4 5 :1 8 3 . Cell 1 9 8 2 ;3 0 :3 5 1.
Berman I: T h e ultrastructure o f erythroblastic islands and reticular cells in Foucar K: Bone Marrow Pathology. American Society o f Clinical Pathologists
mouse bone marrow. J Ultrastruct Res 1967; 17:291. (ASCP) Press, 1995.
Brazelton T R et al: From marrow to brain: expression o f neuronal phenotypes Krstlc RV: Human Microscopic Anatomy. Springer-Verlag, 1991.
in adult mice. Science 2 0 0 0 ;2 9 0 :1 7 7 5 . Pennington D G : T h e cellular biology o f megakaryocytes. Blood Cells
Chandrasotna P, Taylor C R : Concise Pathology. 3rd ed. Originally published 1 9 7 9 :5 :5 .
by Appleton & Lange. Copyright © 1998 by the M cGraw -H ill C o m ­ Sim m ons PJ et al: T h e mobilization o f primitive hemopoietic progenitors into
panies, Inc. the peripheral blood. Stem Cells 19 9 4 ; 12:187.
Evaıt BL et al: Megakaryocyte Biology anti Precursors: In Vitro Cloning anti Tavassoli M , YofFeyJM : Bone Marrow Structure anti Function. Liss, 1983.
Cellular Properties. Elsevier/North-Holland, 1981. Williams W J et al (editors): Hematology, 5th ed. M cGraw-Hill, 1995.
 Bağışıklık Sistemi ve
Lenfoid Organlar
Bağışıklık sistemi (imimin sistem) tüm vücuda yayılmış, bi­
rincil işlevi organizmayı mikroorganizmaların ve yabancı
maddelerin yayılmasından ve zararlı etkilerinden korumak
olan çeşitli hücre ve yapılardan oluşur. Bağışıklık sistemi
hücreleri organizmanın kendi makromolekiiilerini (self) ya­
bancı makromoleküllerden ( n on self) ayırt etme yeteneğine
sahiptirler ve yabancı maddelerin (bağımsız moleküllerin),
mikroorganizma parçalarının, hatta organizmada gelişen
kanser hücrelerinin yıkımını ya da etkisizleşmesini ayarlar.
Seyrek olarak İmimin sistem kendi organizmasının makro-
moleküllerine karşı tepkime geliştirip otoimmün hastalık­
lar' m ortaya çıkmasına neden olabilir. İmmun sistem içinde
hem lenf düğümleri, dalak gibi bağımsız yapılar, hem de im­
imin tepkimelere katılan kan, lenf ve bağ dokularında bulu­
nan lenfositler, graniilositler ve mononiikleer fagosit sistem
hücreleri gibi serbest hücreler yer alır. Bağışıklık sisteminin
diğer önemli bir bileşeni, sadece lenfoid organlarda değil
deri gibi yabancı antijenlerle yoğun olarak karşılaşan organ­
larda da bulunan antijen sunucu hücreler’dir. Bağışıklık
sistemi hücreleri birbirleri ve diğer sistemlerin hücreleriyle,
esas olarak sitokinler adı verilen sinyal proteinleri aracılı­
ğıyla haberleşirler.
Lenfoid Organlar
Bağışıklık yanıtında yer alan başlıca yapılar tiımıs, dalak ve
lenf düğümü gibi lenfoid organlardır. Esas olarak nodıiler yı­
ğılmayla oluşan ve lenfoid nodiil adı verilen daha küçük
lenfoid doku birikimleri sindirim (tonsiller, Peyer plakları,
apendiks), solunum, üriner ve üreme sistemleri mukozala­
rında mukoza-ilişkili lenfoid dokuyu (MALT) oluşturur. Ge­
niş lenfoid yapı dağılımı ve lenfoid hücrelerin kan, lenf ve
bağ dokularındaki sabit dolaşımı (resirkülasyonu), immüno-
kompetan hücreler yardımıyla vücut için etkin bir gözetim
ve savunma sistemi oluşturur. (Şekil 14-1).
Tüm lenfositler kemik iliğinden köken alırlar; ancak T
lenfositler ileri olgunlaşmalarını timusta gerçekleştirirken, B
lenfositleri kemik İliğini olgun hücreler olarak terk ederler.
Bu nedenle kemik iliği ve timus birincil (prim er) veya mer­
kezi (santral) lenfoid organlar olarak tanımlanırlar. Lenfo­
sitler bu organlardan, kana ve* çoğalıp farklanmalarını ta­
mamladıkları periferik lenfoid organlara (dalak, lenf dü­
ğümü, lenfoid nodiiller, tonsiller, apendiks, ileumun Peyer
plakları) göç ederler.
Bağışıklık Tepkimelerinin Temel Tipleri
Hücresel bağışıklıkta (Şekil 14-2) hücreler mikroorganizma­
lara, yabancı (tümör v e transplantlar) ve virüsle enfekte hüc­
265
14
relere karşı tepkime verir ve öldürürler. Bağışıklığın bu tü­
ründe başlıca T lenfositler ya da T hücreleri etkindir. Humo­
ral (salgısal) bağışıklık, yabancı maddeleri etkisiz hale ge­
tirip ortadan kaldıran, antikor adı verilen dolaşan glikopro-
teinlerin varlığıyla ilişkilidir (.Şekil 14-2). Antikorlar, B lenfo­
sitler veya bu hücrelerden köken alan plazma hücreleri ta­
rafından üretilirler.
Bağışıklık yanıtı aynı zamanda doğal ve edinilmiş (adap-
tif, kazanılmış) bağışıklık şeklinde ayrılabilir. Doğal bağışık­
lık; yanıtı en hızlı, özgül olmayan ve patojen ile daha önce­
ki bir temastan bağımsız en basit tepkimedir. Doğal bağışık­
lık yanıtında görevli başlıca hücreler (Şekil 14-3) fagositler
(makrofaj ve nölrofiller) ve doğal öldürücü (NK) hücrelerdir
(daha sonra değinilecektir). Bağışıklık sisteminin bir parçası
olmamalarına karşın, vücut içi boşlukları döşeyen örtü epi-
teli hücrelerinin ve derinin oluşturduğu engel, organizmayı
yabancı molekül ve mikroorganizmaların girişine karşı ko­
rur. Edinilmiş bağışıklık daha ilkel olan doğal yanıtın geliş-
miş-özgülleşmiş biçimidir. Edinilmiş bağışıklık daha etkin ve
özgül olup bir belleğe sahiptir. Aynı patojenle ikinci kez kar­
şılaşıldığında, birinci saldırıdan daha hızlı ve etkin bir tepki­
me oluşturulur. Edinilmiş bağışıklık tepkimesi, yalnız doğal
bağışıklığın hücrelerini değil antikor yapımını da içerdiğin­
den daha yavaş gelişir,
İmmünojenler ve Antijenler
Bağışıklık sisteminin karşılaştığı yabancı madde immüno-
jen olarak davranır yani organizmada bir tepkimeye yol
açar. Yanıt; hücresel, hümoral veya sıklıkla her iki tipi de
içeren tarzda olabilir. İmmünojenler; bakteri, tümör hücresi
gibi bütünlüğünü koruyan hücreler içinde veya protein, po-
lisakkarid, nükleoprotein gibi makromoleküllercle bulunabi­
lirler. Daha özgül bir tanımlamayla; bir bağışıklık yanıtı oluş-
turamasa bile, bir antikorla tepkime veren immünojene an­
tijen (Yunanca; rm//-karşı, + g en in ) denir. Çoğu immünojen
aynı zamanda antijen olduğu İçin bu kitapta antijen terimi
kullanılacaktır. Hümoral bağışıklık yanıtının özgüllüğü, an-
tijenik determ inant veya epitop denilen, antijenin küçük
moleküler parçacıkları tarafından belirlenirken, hücresel ya­
nıtın özgüllüğü, antijen sunucu hücrelerin zarındaki majör
doku uyumu kompleksi (MHC) molekülleriyle ilişkili küçük
peptidler tarafından belirlenir. Bakteri hücresi gibi pek çok
epitopu olan bir antijen, geniş bir hümoral ve hücresel yanıt
yelpazesi sergiler.
Antikorlar
Antikorlar veya diğer adlarıyla immünoglobulinler, ya­
pımlarına neden olan antijenik epitop ile özgül olarak etki-
266 / BÖLÜM 14

ile kompleks oluşturarak fagositik hücrelerce tutulmasını

sağlarlar.
Tonsiller
İnsanda beş çeşit immunoglobulin (Tablo 14-1) tanım­
lanmıştır:
İÇ
juguler ven IgG, serum immiinoglobulinlerinin %75’ini oluşturan, en
Subklavyan fazla bulunan sınıftır. Diğer sınıflar için bir örnek oluşturdu­
ven ğundan ayrıntıyla tanımlanacaktır. IgG, disülfid bağlan ve
Kalbin üstündeki
Toraks kovalen olmayan güçlerle birbirine bağlı, eş yapıda 2 hafif
timus
kanalı ve 2 ağır zincir (Şekil 14-4) içerir. Ayrıldıklarında, ağır zincir­
Toraks (göğüs) Aksiller nodes lerin karboksil uçları kolayca kristalize olduklarından Fc
kanalı Dalak
(fragment crystallizable) olarak adlandırılır. Farklı immünog-
Kalın bağırsak lobulinlerin Fc bölgeleri pek çok farklı hücrenin reseptörüy­
le tepkime verir. Dört adet amino ucu (ikisi hafif, ikisi ağır
ince bağırsak Lenf
zincire ait) immiinoglobulinlerin Fab (fragment antigen-bin-
damarları
Büyümüş ding) parçasını oluşturur. Fab parçalarının amino asit diziliş­
inguinal lenf leri değişken olduğundan bağışıklık yanıtının sıradışı özgül­
düğümleri
lüğünden sorumludurlar. IgG, plasenta engelini aşarak fetu-
sun dolaşım sistemine ulaşan ve yenidoğanı enfeksiyonlar­
dan koruyan tek imırıünoglobulindir.
IgA, kanda az miktarda bulunur. Gözyaşı, ağız (kolost-
Lenf damarları rum), tükrük ve burun, bronş, barsak, prostat, vajina salgıla­
rında bulunan ana immiinoglobulindir. Salgılarda, salgısal
(sekretuvar) IgA adında, 2 monomerik IgA molekülünün
protein J adlı bir polipeptid zinciriyle birleşmesi ve diğer
Büyümüş lenf
bir protein olan, salgısal ya da transport parçasıyla bü­
düğümleri (sağ
tünleşmesi ile oluşan bir dimer biçiminde bulunur. Sekretu­
ayak başparmağındaki
enfeksiyon nedeniyle)
var IgA, enzimlere dirençli olması nedeniyle mikroorganiz­
maların vücut sıvılarında çoğalmasını önler. IgA monomerle-
ri ve protein J; sindirim, solunum, üriner yolların mukozala­
rındaki plazma hücrelerince salgılanırken, sekretuvar parça
mukoza epitel hücreleri tarafından sentezlenir.
Yaralı sağ ayak IgM, kan immünoglobulinlerinin %10’unu oluşturur ve
baş parmağı sıklıkla 900kDa ağırlığında bir beşli yapı (pentamer) şeklin­
dedir. IgD ile birlikte B lenfositlerinin yüzeyinde bulunan
Şekil 14-1. Vücutta lenfoid organların ve lenf damarlarının başlıca immiinoglobulindir. Bu iki sınıf immiinoglobulin
dağılımı. Lenfatik sistemin işlevlerine bir örnek olarak, ayak hem hücre zarına bağlı hem de dolaşan formlarda bulunur­
başparmağında oluşan bir bulaşma ve bu bulaşma bölge­ lar. Lenfosit hücre zarına bağlı IgM ve IgD özgül antijenler
sinden gelen lenf sıvısının toplandığı lenf düğümlerini bü­ için reseptör görevi görürler. Bu etkileşimin (zardaki Ig re­
yümesi gösterilmiştir. Bu büyüme esas olarak B lenfositle­ septörlerinin antijenle bağlanmasının) sonucu, B lenfositle­
rin çoğalması ve antikor salgılayan plazma hücrelerine rin çoğalıp, antikor salgılayan plazma hücrelerine farldan-
farklanmasına bağlıdır. Ayak başparmağı kızarık, sıcak, masıdır. Dolaşımdaki IgM aynı zamanda, karaciğer tarafın­
ağrılı ve şiş hale gelir. dan sentezlenen bir grup proteinden oluşan kompleman
sisteminin uyarılmasında da etkilidir.
IgE, sıklıkla monomer şeklinde bulunur. Bu immiinoglo­
leşen dolaşan plazma glikoproteinleridir. Antikorlar, B lenfo­ bulin, mast hücreleri ve bazofillerin hücre zarlarında bulu-
sitlerinin çoğalıp ve farklanmasıyla oluşan plazma hücreleri nan reseptörlere yüksek ilgi gösterir. Plazma hücreleri tara­
tarafından salgılanırlar. Antikorun önemli bir işlevi, tanıdığı fından salgılanmasının hemen ardından, IgE bu hücrelere tu­
epitop ile özgül olarak birleşmesi ve bağışıklık sisteminin di­ tunarak dolaşımdan uzaklaşır. Özgül bir IgE üretimine neden
ğer üyelerine, bunun yok edilmesi gereken bir yabancı iş­ olmuş bir antijen ile yeniden karşılaşıldığında, mast hücresi
galci olduğunu bildirmesidir. Bazı antikorlar, hücreleri bira- veya bazofilin yüzeyinde oluşan antijen-antikor kompleksle­
raya toplama ve çözünmüş antijenleri çöktürme yeteneğine ri; bu hücrelerin histamin, heparin, lökotrienler, anaflaksinin
sahiptirler. Mikroorganizmaların ve zararlı moleküllerin bi­ eozinofil kemotaktik faktörü (ECF-A) gibi biyolojik aktif
rikmesi, işgalciyi odaklayarak fagosite edilmelerini kolaylaş­ maddelerin üretim ve salınmasını uyarır. Bir allerjik tepki­
tırır. İmmünoglobulin-M (IgM) veya G’ye (IgG) bağlı antijen­ me, IgE ve onun üretimini uyaran antijenler (allerjenler) ta­
ler, bir plazma proteini grubu olan kompleman sistemini rafından düzenlenir (bkz. Bölüm 5, mast hücreleri).
uyararak mikroorganizmaların parçalanmasına yol açarlar. IgD'nin özellik ve işlevleri tam olarak anlaşılamamıştır.
Uyarılmış kompleman aynı zamanda bakteri ve diğer yayıl­ Molekül ağırlığı 180 kDa olup kan plazmasındaki immünog-
macıların fagositozunu da uyarır. Nötrofil ve makrofajlar an­ lobulinlerin sadece %0.2’sini oluştur. IgD, IgM ile birlikte, B
tijene bağlı IgG’nin Fc bölgesini tanıyan reseptörlere sahip­ lenfositlerinin hücre zarlarında bulunur ve bu hücrelerin
tirler ve bu nedenle özgül antikorlar antijen ya da yayılmacı farklanmalarında görev alır.
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 267

Hümoral Bağışıklık Sistemi Hücresel Bağışıklık Sistemi

Mikroorganizmadaki Uyarılmamış B Virusla enfekte

antijen lenfosit hücre

Şekil 14-2. Hıimoral ve hücresel

bağışıklık yanıtlarının karşılaştır­
ması. Sol: Mikroorganizmadaki an­
tijen, B lenfositlerin yüzeyindeki an­
tikorlarla (reseptörlerle) etkileşerek
onları uyarır. Bu uyarılmış B hücre­
leri çoğalıp farklanır ve bellek hüc­
releri ile mikroorganizmayı nötrali­
ze eden antikorları salgılayan plaz­
ma hücrelerini oluşturur. Sağ: Sito-
toksik T lenfositler, viral antijenleri
yüzeyindeki MHC-I molekülleri ile
oluşturduğu karmaşık yapılar ara­
cılığıyla sunan virüsle bulaşık hüc­
reler ile temas edince uyarılır. Bu
uyarı bellek T hücreleri ve bulaşmış
hücreyi parçalayan sitotoksik T len­
fositlerin gelişimiyle sonuçlanır.

B ve T Lenfositler yapılara kanla taşınırlar. B hücreleri, her biri özgül antijenler

Farklarıma yerleri ve hücre zarlarındaki ayırt edici reseptör­
lerin varlığıyla, lenfositler 2 ana sınıfa ve çeşitli alt sınıflara
(Tablo 14-2, Şekil 14-5, Şekil 14-6) ayrılırlar. Bu reseptörler;
B lenfositlerinde immünoglobulinler, T lenfositlerinde ise T
hücre reseptörleri (TCR) adı verilen özel moleküllerdir. B
lenfositler kemik iliğinden köken alarak orada olgunlaşırlar
ve uyarılınca çoğalıp antikor salgılayan plazma hücreleri­
ne farklanmak üzere yerleştikleri ikincil (sekonder) lenfoid
için reseptör işlevi gören 150.000 IgM molekülüyle donatıl­
mıştır ve dolaşımdaki lenfositlerin %5-10’unu oluştururlar.
Bazı uyarılmış B hücreleri, plazma hücrelerine dönüşmek
yerine, aynı antijene ikinci kez maruz kalma durumunda
hızlı tepkime veren bellek B hücrelerine (B memory7) fark-
lanırlar.
T hücreleri kan lenfositlerinin %65-75’ini oluştururlar.
Kemik iliğinden köken alarak çoğaldıkları timusa göç eder-
268 / BÖLÜM 14

Doğal Bağışıklığa Katılan Hücre Grupları

L ö k o s itle r
____ A____________________________
M ast h ü c re le ri A g ra n ü lo s itle r

NK (doğal
Monosit Makrofaj
öldürücü) hücre

Şekil 14.3. Doğal bağışıklığa katılan başlıca hücre grupları. Mast hücrelerinin granüllerini boşaltması, yangıyı uyaran ara­
cıların serbestleşmesini sağlar (bkz. Bölüm.5). Nötrofiller başlıca bakterileri fagosite edip ortadan kaldırarak etkili olurlar.
Eozinofiller allerjik olaylara ve parazit (kurtçuk) enfestasyonları ile savaşıma katılırlar.

*
Ier ve kan yoluyla diğer lenfoid dokulara taşınırlar. T hücre­
lerinin; yardımcı (helper), sitotoksik (cytotoxic) ve bellek k l in ik b il g i
( memory) T hücreleri olmak üzere üç ana alt grubu vardır.
Yardımcı 'I' hücreleri, B hücrelerinin plazma hücrelerine
AIDS olarak bilinen im m ün yetmezlik send romu­
kırklanmalarını uyarırlar. Sitotoksik T hücreleri, yabancı ve
na yol açan retrovirüs (HI V: human immunodefi­
virüs ile enfekte hücrelere karşı 2 yolla savaşırlar. Birincisin­
ciency virus), yardımcı T lenfositlerin ölümüne
de, perforin adı verilen proteinler üretip, hedef hücre za­
neden olur. Bu virüsle bulaşmış hastaların bağı­
rında delikler oluşturarak hedef hücrenin parçalanmasına
yol açarlar. İkincisinde ise, programlanmış hücre ölümünü
şıklık sistemi bu nedenle zayıfladığından, bu
ya da apoptozisi (bkz. Bölüm 3) başlatan bazı genleri uya­
hastalar, sağlıklı insanlarda bulaş oluşturmayan
rarak hedef hücreyi öldürürler. Bellek T hücreleri, yeniden mikroorganizmaların yol açtığı fırsatçı infeksi-
karşılaşılan antijenlere (patojenlere) hızlı bir yanıt vererek si­ yonlara karşı duyarlı hale gelirler.
totoksik T hücrelerinin oluşumunu uyarırlar.

Tablo 14-1. Antikorların sınıflandırılm asının özeti

igG igM IgA igD igE

V/
ı uu v ^4
4 v/
/ v
vt 4 ,5=
TT

t r
Yapı Monomer Pentamer Salgılayıcı parçayla Monomer Monomer
bağlı

Serumdaki antikor %80 %5-10 %10-15 %0.2 %0.002

yüzdesi

Bulunma yeri Kan, lenf, B lenfositlerin Lamina propriyadaki Yalnızca B Mast hücreleri
bağırsak yüzeyi (monomer B lenfositler tarafından hücrelerinin ve bazofillerin
lümeni olarak) üretilir ve salgılarda yüzeyinde yüzeyine bağlı
(tükrük, süt, gözyaşı vb.) bulunur olarak bulunur
dimer olarak bulunur

Bilinen işlevleri Fagositozu uyarır, Bağışıklık yanıtının Proteolize dirençli B hücre aktivas- Allerji ve parazit
antijenleri nötralize ilk döneminde olduğundan mukozal yonunu uyaran kurtçuklarının
eder, yenidoğanı salgılanan antikordur yüzeyleri korur antijenler için öldürülmesine
korur reseptör işlevi katılır
görür

Antijen bağlama
bölgeleri
Zar reseptörüne bağlanma bölgesi
Şekil 14-4. Antikor molekülünün şematik yapısı. Molekülün
antijeni bağlayan değişken bölümleri hafif zincir ve ağır zin­
cirin bir bölümünden oluşmuş olup NH2 ucuna yakın yerleş­
miştir. Karboksil ucu ise hücre yüzey reseptörleri ile bağla­
nabilen bölümdür.
B ve T hücrelerinin lenfoid sistemde eşit olarak dağılma­
mışlardır (Tablo 14-3) ve timus dışında kalan lenfoid yapı­
larda özel bölgelerde yerleşmişlerdir. B ve T hücreleri, ışık
ve elektron mikroskobu düzeylerinde morfolojik olarak bir­
birlerinden ayırt edilememelerine karşın immiinositokimya-
sal yöntemlerle tanımlanabilirler. Alt gruplarının tespit ve ta­
nımlanmalarını sağlayan farklı yüzey proteinleri (işaretleyici­
leri) taşırlar. Antijen ile uyarılma sonucunda, B ve T hücre­
leri, klon seçimi ve genişlemesi adı verilen bir dizi mitoz bö­
lünme geçirerek çoğalırlar.
B ve T hücrelerine ek olarak, tipik B ve T hücre işaret­
leyicilerini taşımayan doğal öldürücü hücre (natural killer
cell, NK) adı verilen lenfositler vardır. Dolaşan kandaki len­
fositlerin %10-15’ini doğal öldürücü hücreler oluştururlar.
Daha önceden bir karşılaşma ve uyarılma olmadan virüs ile
bulaşmış hücrelere ve kanser hücrelerine saldırdıkları için
doğal öldürücü hücre adını almışlardır.
Antijen Sunucu Hücreler
Antijen sunucu hücreler (APC) dokuların çoğunda bulu­
nurlar. Kemik iliğinden köken alarak; dendritik hücreler,
makrofajlar, derinin Langerhans hücreleri ve B lenfositleri içe­
ren heterojen bir hücre popülasyonu oluştururlar. Proteinler,
antijen işleme adı verilen bir süreçle küçük peptidlere par­
çalanır ve majör doku uyumu kompleksine (MHC) bağlanır­
lar. Antijen sunucu hücreler, sınıf II majör doku uyumu mo­
leküllerini (MHC-1I) taşımaları ile karakterizedirler. Sadece
antijen sunucu hücrelere özel olmayan antijen işleme, T hüc­
relerinin uyarılabilmesi için bir ön gereksinimdir, çünkü bu
hücreler organizmanın kendine ait proteinler ve diğer antijen­
lere karşı henüz kördür. T hücreleri sadece majör doku uyu­
mu molekülleri ile birlikte peptidleri tanıyabilirlerken, B hüc­
releri doğrudan protein, peptid, lipid, polisakkaridler ve pek
çok küçük molekülü tanıyarak bunlara karşı tepkime verirler.
Endositoz ile alınmış yabancı proteinler (Şekil 14-7) en-
dozom-lizozom sisteminde sindirilir ve açığa çıkan küçük
peptidler (10-30 amino asit) sınıf il majör doku uyumu
kompleksi ile birleşirler. Enfekte hücrelerde yaşayan pato­
BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 269
jenlerden (virüs, bazı bakteri ve protozoalar) kaynaklanan
proteinler, sınıf I majör doku uyumu kompleksi molekülleri
ile birleşmek üzere endopkızma retikulumunun sisternaları-
na taşınacak küçük peptidlere (8-11 amino asit) kadar pro-
teazomlarda (Bölüm 2 de tanımlanan multikatalitik proteaz-
lar) parçalanırlar (Şekil 14-7). Daha sonra, hem sınıf I hem
de sınıf II kompleksler, T lenfositleri tarafından tanınacakla­
rı hücre zarına taşınırlar. CD4+ T hücreleri sınıf II molekülü-
peptid kompleksi ile, CD8+ T hücreleri ise sınıf I molekiilü-
peptid kompleksi ile etkileşirler. CD4 (yardımcı) ve CD8 (si-
totoksik), bazı T hücrelerinde bulunarak bu T hücre tipleri­
nin tanımlanmalarını sağlayan yüzey protein mollekiileridir.
Dendritik Hücreler
Dendritik hücreler bulundukları yere göre farklı isimler
alırlar. Pek çok organın aradokusunda, lenfoid organların T
hücre bölgelerinde ve Langerhans hücreleri adıyla epider-
miste bulunurlar. Dendritik hücre öncülleri, olgunlaşmamış
dendritik hücreler olarak yerleştikleri lenfoid ve lenfoid ol­
mayan organlara kan yoluyla ulaşırlar. Bu hücreler, antijen­
leri yakalama ve işleme yeteneklerinin yüksek olmasıyla ta­
nınırlar. Yangı, dendritik hücrelerin, kemik iliğinden kan ve­
ya lenf yoluyla T hücre bölgelerine yerleştikleri periferik
lenfoid organlara göç etmelerini uyarır. Dendritik hücreler
bu yolla, periferik dokularda yakalamış oldukları antijenleri
T hücrelerine sunarlar. Dendritik hücrelerin antijenin yaka­
landığı bölgeye çekilme ve buradan periferik organlara ta­
şınma yeteneği bu hücrelerin temel bir işlevsel niteliğidir.
Örneğin, deri yoluyla organizmaya giren antijenler, Langer-
hans hücreleri tarafından yakalanır ve lenf damarlarıyla ba­
ğışıklık tepkimesinin gerçekleştiği uydu (satellit) lenf dü­
ğümlerine taşınırlar. Diğer organlardaki dendritik hücreler
de antijenleri yakalayıp kan yoluyla dalağa taşıyabilirler.
Tablo 14-2. Lenfosit alt grupları ve başlıca işlevleri
Tip Başlıca İşlevi
B lenfosit Hücre zarında yerleşmiş reseptörleri (IgM) vardır.
Özgül antijenlerle uyarıldıklarında mitozla çoğalıp
büyük miktarlarda antikor sentezleyen plazma
hücrelerine farklanırlar
Bellek Aynı antijenle tekrar karşılaşıldığında hızlı ve
B hücresi daha güçlü bir yanıt geliştiren uyarılmış B
hücreleridir.
Sitotoksik T hücre reseptörü (TCR) taşır. Diğer hücrelerin
T lenfosit zarında MHC-I ile sunulmuş antijenleri tanımak
üzere özelleşmişlerdir. Yabancı, virusla enfekte
ve tümör hücrelerini öldürmek üzere perforinler
ve diğer proteinleri üretir.
Yardımcı T hücre reseptörü (TCR) taşır. Diğer B ve T
T lenfosit hücrelerini uyararak işlevlerini düzenler
Bellek T hücre reseptörü (TCR) taşır. Aynı antijenle
T hücresi tekrar karşılaşıldığında hızlı ve daha güçlü bir
yanıt geliştiren hücrelerdir.
NK hücresi T hücre reseptörü yoktur. Daha önceki bir uyarı­
ya gerek olmaksızın virusa bulaşmış hücreler ya da
kanser hücrelerine saldırır. TCR: T cell receptor,
*T hücre reseptörü; MHC-I: Major histocompatibility complex- Class-I,
Sınıf-I major doku uyumu kompleksi; NK: Natural killer; doğal öldürücü
270 / BÖLÜM 14

K a n d a k i a n a le n fo s it tü rle rin in köken i v e

b a ğ ış ık lık y a n ıtla rın d a k i b a ş lıc a işlevleri

Olgunlaşmamış lenfoid hücre

K em ik iliği

Doğal öldürücü
B lenfosit T lenfosit
hücre (NK)

Şekil 14-5. Lenfositlerin başlıca gruplarının

kökeni, gelişmesi ve etkinlikleri. Dolaşımda­
ki NK hücrelerinin kemik iliğinden köken al­
dıklarına ve enfekte hücreleri öldürerek do­
S ı >'—
O '*o„*or ı ,v — / *
o„‘ o r '
ğal bağışıklıkta rol oynadıklarına dikkat edi­
'- . - f ”*0 ; , - ' '- / 'P -0°,-' niz. Olgunlaşmamış T hücreleri gelişmelerini

XY Bulaşmış hücrenin Bulaşmış hücrenin

parçalanması parçalanması
tamamlamak üzere kemik iliğinden kan yo­
luyla timusa taşınırlar. B lenfositler ise lenf
düğümleri ve dalak gibi sekonder lenfoid or­
İmmün kompleks Fagositoz Edinilmiş Doğal ganlara yerleşmek üzere kemik iliğini olgun­
ve antijen Bağışıklık Bağışıklık
laşmış olarak terkederler.

Lenf düğümü, dalak ve diğer lenfoid dokularda follikü-
ler dendritik hücreler denilen benzer morfolojik fakat
farklı işlevsel özellikleri olan hücreler de bulunur. Folikiiler
dendritik hücreler kemik iliği kökenli değildir ve antijenleri
endositozla alıp işleme yetenekleri yoktur. Ancak antikorlar­
la karmaşık yapılar oluşturmuş antijenleri yakalama yetenek­
leri çok fazladır. Bu antijenleri hücre zarlarında uzun süre
tutarak, B hücreleri tarafından tanınmalarını ve bağışıklık
belleğinin devamlılığını sağlarlar.
Majör Doku Uyumu Kompleksi
Bağışıklık sistemi kendine ait veya yabancı olanların ayrımı­
nı hücre yüzeylerindeki majör doku uyumu kompleksi
(MHC) moleküllerinin varlığı ile gerçekleştirir. İlk olarak lö-
kositlerde saptandıkları için insan lökosit antijenleri (HLA:
human leukocyte antigen) olarak da anılırlar. Bu moleküller
2 sınıftır (Şekil 14-8); majör doku uyumu kompleksi I (MHC-
I) tüm hücrelerde bulunurken, majör doku uyumu komplek­
si II (MHC-II) daha kısıtlı bir dağılımla sadece antijen sunu­
cu hücrelerde bulunur. Majör doku uyumu kompleksi mole­
külleri, T hücreleri tarafından tanınmak üzere majör doku
uyumu molekülü-işlenmiş antijen kompleksini hücre zarına
yerleştiren hücreiçi bir sistem oluşturur. B lenfositleri serbest
antijenler tarafından direkt olarak uyarılırlar. Bu lenfositler
işlevlerini yerine getirmek için majör doku uyumu komp­
lekslerinin yardımına gereksinim duymazlar. Majör doku
uyumu kompleksi molekülleri, yapısı bireye özgü bazı gen­
lerin ekspresyonu ile sentezlenir. Aynı molekülleri taşıma­
yan bireyler arasında yapılan doku veya organ transplantla-
rının atılımı (rejeksiyonu) bu nedenledir.
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 271

i Plazma I Bellek B
| hücreleri | lenfosit
* ^ Antikorlar
•<V" 4y4
Şekil 14-6. Bir yardımcı T lenfosit, makrofaj zarında sunulan işlenmiş bir antijenle etkileştiğinde uyarılır. Uyarılmış T len­
fosit, B lenfositlerin aktivasyonunu, çoğalmasını ve farklanmasını sağlayan interlökinleri salgılar. Sonuçta bellek B hücre­
leri ve antikor üreten plazma hücreleri oluşur.

Diğer bütünleyici zar proteinleri gibi, majör doku uyumu
kompleksi I ve II proteinleri de poliribozomlarda sentezlen-
dikten sonra granüllü endoplazma retikulumuna tasşınırlar.
Zincirler tamamlandıktan sonra, karboksii uçlan retikulu-
mun zarına gömülü kalacak şekilde granüllü endoplazma
retikulumu sisternalarına sarkarlar (Şekil 14-7). Bundan son­
ra, 2 sınıfın majör doku uyumu kompleksi proteinleri hücre
zarına ulaşmak üzere farklı yollar izlerler. En önemli fark,
majör doku uyumu kompleksi I proteinlerinin endozom-li-
zozom sisteminden geçmemesi, majör doku uyumu komp­
leksi II proteinlerinin ise bu yola girerek işlenmiş antijenler­
le kompleks yapabilmeleridir (Şekil 14-7). Majör doku uyu­
mu kompleksi I proteinlerini içeren veziküllere proteazom-
larda işlenmiş polipeptidler eklenebilirler ve bu veziküller
işlenmiş antijenlerini sunmak üzere hücre zarına katılırlar.
Tablo 14-3. Lenfositlerin lenfoid organlar ve kandaki yaklaşık
oranları.
ORGAN TRANSPLANTASYONU
Transplant (aktarım) edilen doku veya organ bireyin kendi­
sinden alındığında otograft, tek yumurta ikizinden alındı­
ğında izograft, aynı türden alındığında homograft, farklı
bir türden alındığında ise heterograft olarak sınıflandırılır.
Organizma etkili kanlanma sağlandığı sürece otograft ve
izograftlan kabul eder. Transplant edilen hücreler, alıcının
hücreleri ile genetik olarak aynı oldukları ve yüzeylerinde
aynı majör doku uyumu kompleksi moleküllerini taşıdıkları
için bu vakalarda atılım (rejeksiyon, doku reddi) olmaz. Or­
ganizma, transplant edilmiş hücreleri kendinin olarak tanır
ve hücresel veya hümoral bir tepkime geliştirmez.
Homograft ve heterografdarda ise, alıcıya yabancı olan
majör doku uyumu kompleksi I molekülleri taşıyan hücreler
vardır ve durumlarına uygun tanımlama ve işleme tabi tutu­
lurlar. Transplant atılımı esas olarak, transplanta giren ve
transplant hücrelerini ortadan ktflciıran doğal öldürücü hüc­
reler ve sitotoksik T lenfositlerinin aktivitelerine bağlıdır.

Lenfoid Organ T Lenfosit B Lenfosit

Sitokinler
%'si %’si Bağışıklık sisteminin karmaşık işlevleri, sitokinler adı veri­
len, düşük molekül ağırlıklı (8 ve 80kDa ağırlığında) çok sa­
Timus 100 0
yıda peptid ve glikoprotein ile hassas bir biçimde düzenle­
Kemik iliği 10 90 nir. Sitokinler hem hücresel (Şekil 14-9) hem de hümoral
Dalak 45 55 mekanizmaları etkilerler. Sitokinler sadece bağışıklık sistemi
hücrelerine değil, sinir sistemi ve endokrin sistem hücreleri
Lenf düğümleri 60 40
gibi kendileri için reseptör taşıyan pek çok hücre üzerine et­
Kan 80 20 ki ederler. Başta makrofajlar ve lökositler bağışıklık sistemi
272 / BÖLÜM 14

MHC-I ve hücreiçi kökenli MHC-II ve dış kaynaklı

antijen yapılarının antijen yapıların hücre
hücre yüzeyinde sunulması yüzeyinde sunulması

Şekil 14-7. Solda: Konakçı hücrelere bulaşan mikroorga­

nizmaların (viruslar, bazı bakteriler, bazı protozoa) işlendi­
ği ve Golgi kökenli keseciklerde MHC-l'e bağlandığı ve
kompleksler olarak hücre yüzeyinde sunulduğu olaylar di­
zisi. (1) Hücre içine girmiş parazitlerden türemiş proteinler
proteazomlarda parçalanır ve orada sentezlenen MHC-I ile
bağlanmak üzere granüllü endoplazma retikulumuna taşı­
nır. (2) MHC-I kompleksi (Ş MHC-I ve antijen) Golgi bölge­
sine taşınır. (3) Golgi kesecikleri, sitoplazmik mikroorganiz­
ma (^) kökenli antijen (°) ile MHC-l’in oluşturduğu komp-
lekslerii, lenfositlere sunulmak üzere hücre zarına taşır.
S a ğ d a : Fagositozla hücre içine alınmış ve endozom-lizo-
zom sisteminde işlenmiş antijenlerin hücre zarında sunul­
ması. Bu yolla antijenler MHC-II ile kompleksler oluşturur.
( 1) MHC-II (Ijf) ve Li { 1 , sabit zincir) proteinlerinin sentez­
leri ve birbirlerine bağlanmaları (Ş) gerçekleşir. (2) MHC-II
ve Li proteinlerinin Golgi'ye taşınması Golgi keseciklerinin
oluşmasını sağlar. (3) Golgi keseciğinin lizozomlarla birleş­
mesi, Li proteininin MHC-ll’den ayrılmasını sağlar. Bu ay­
rılma daha önceden işlenmiş antijenlerin MHC-Il’nin resep­
tör bölgesine bağlanmasına olanak verir. (4) MHC-II anti­
jen kompleksi T lenfositlere sunulmak ve onları aktive et­
mek üzere hücre zarına taşınır, (a ) Mikroorganizmaların
endositozu birfagozom oluşturur, (b) Golgi kaynaklı lizozo-
mal enzimlerin fagozoma taşınması bir sindirim keseciğinin
(sekonder lizozomun) gelişmesiyle sonuçlanır, (c) işlenmiş
antijen Golgi keseciğiyle kaynaşır.

hücreleri olmak üzere endoiel hücreleri ve fibroblastlar gibi

Antijen Bağlayıcı diğer hücre tipleri tarafından da sentezlenebilirler. Lökosit-
Bölge lerle etkileşen sitokinlere interlökinler (Tablo 14-4) denir.
Bunlar lökositleri uyararak çoğalma ve farklanmalarınt sağ­
larlar. Lenfokin terimi lenfositler tarafından üretilen sitokin-
leri ifade eder. Monosit ve makrofajlar tarafından üretilen si-
tokinler monokin olarak anılırlar. Çoğul etkileri olan pek
çok sitokin tanımlanmıştır. Bu hücreler arası sinyal molekül­
leri, sadece lokal ve sistemik bağışıklık yanıtlarını değil; yan­
gı, yara iyileşmesi, hematopoez gibi diğer biyolojik süreçle­
ri de düzenlerler.
Sitokinler otokrin düzenekle kendilerini üretmiş olan
hücreler üzerinde, parakrin düzenekle kısa mesafedeki hüc­
reler üzerinde ve endokrin düzenekle de uzaktaki hücreler
üzerinde etki gösterirler (Şekil 14-9).
Kemotaksinler ya da kemokinler, lökositleri yangı
COOH COOH
bölgesine çekmek üzere uyaran sitokinlerdir.
MHC-I MHC-II İnterferonlar, virüs ile bulaşmış herhangi bir hücre ta­
rafından üretilen glikoprotein yapısındaki sitokinlerdir. İn­
Şekil 14-8. İki tür MHC molekülünün şematik görünümü. terferonlar komşu makrofaj, fibroblast ve lenfositlerin resep­
MHC-I molekülünün tek bir transmembran zinciri bulundu­ törleri ile tepkimeye girerek virus çoğalmasını engelleyen
ğuna dikkat ediniz. maddeler üretmelerini sağlarlar.
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 273

tünleştirmesinden gelmektedir.
Sitokinlerin Bağışıklık Sistemi Hücrelerine Etkileri İki yolla başlatılalabilen kompleman sistemi uyarılma sü­
reci, başlangıç parçası yapısının değiştirilerek, tepkimenin
Otokrin etki Parakrin etki diğer bileşenlere ilerleyici olarak aktarılmasıyla işleyen bir
olaylar dizisi biçiminde gerçekleşir (Şekil 14-12).
Uyarılmış tamamlayıcı sisteminin önemli bir özelliği,
makrofajlar üzerinde reseptörleri bulunan molekülleri bakte­
rilerin yüzeyine bağlamasıdır. Bu olay, işgalci bakterilerin fa­
gositozunu ve yok edilmelerini kolaylaştırır. Bakteriyi, mak-
rofaja daha kolay tutunmak üzere hazırlayan bu işleme op-
sonizasyon denir (Şekil 14-11). Kompleman sisteminin di­
ğer bir görevi, bakteri hücre zarına hasar veren bir komp­
leks üretmesidir (Şekil 14-12).

Bağışıklık Sistemi Hastalıkları

M akro fa j
Şekil 14-9. S İto k in e tk ile rin d e n ik is i (o to k rin v e p a ra k rin ).
S ito k in le r a y n ı z a m a n d a u z a k ta k i h ü c re le r ü z e rin d e d e e t­
kili o lu rla r (e n d o k rin e tk i)
Tümör nekroz faktörü (Şekil 14-10) denilen sitokin,
çoğu kez lokal ve genel etkilere sahiptir. Bu etken; adezyon
moleküllerinin, makrofajlar tarafından kemokin salgılanma­
sını, hedef hücrelerin apoptozisini uyarır ve ateş gibi siste-
mik etkilere yol açar.
Kompleman Sistemi
Bağışıklık sistemi, pek çok hücre tipi ve sinyal molekülünü
İçeren, çok yaygın ve karmaşık düzeneklerle işler. Bu, ta­
nımlanmış bağışıklık sistemi hastalıklarının çeşitliliğini açık­
lar. Bu hastalıklar 3 tip olarak sınıflandırılabilirler:
1. Hastalık, bazı antijenlerin etkilerinin nötralize edilmeye
çalışıldıkları esnada meydana gelen anormal ve şiddetli
tepkimenin sonucunda ortaya çıkabilir. Bu abartılmış da­
yanıksızlık, değişik aUerjik tepkimelere yol açar.
2. Kompleman sistemi parçalarında veya makrofaj ve nöt-
rofillerin fagositoz yeteneklerinde bozukluk, B ve T len­
fositlerindeki anormallikler, antijenlere karşı olan tepki­
menin baskılandığı, immün yetmezlik denilen patolo­
jiye yol açarlar.
3- Organizmada kendi antijenlerine saldıran T lenfositleri­
nin bulunması otoimmün hastalıklara yol açar. Bu du­
rumda, organizmanın kendisi tarafından üretilen T lenfo­
sitleri dokuları etkiler hatta yok eder.

Kompleman sistemi; esas olarak karaciğer tarafından sentez-

TİÜV3US
lenen, herbiri bir C harfi ve takip eden bir sayı ile tanımlan­
mış, ortalama 20 adet proteinin oluşturduğu bir havuzdur. Timus, gelişiminin üst sınırına gençlik çağlarında erişen, me-
Adı, bu sistemin, bazı bağışıklık işlevlerini tamamlayarak bü­ diastinumda yerleşmiş bir lenfoepiteliyal organdır.

Tablo 14-4. İnterlökinler

Kökenleri Bazı İşlevleri

IL-1* Makrofajlar, keratinositler, vb Yangı öncesi endojen pirojen; fibroblastların, granülositlerin, osteoklastların
etkinliği; T lenfositlerin uyarılara karşı yanıt verebilmesini sağlar
IL-2 T lenfositler T, B ve doğal öldürücü lenfositlerin çoğalması
IL-3 T lenfositler Erken hematopoietik hücrelerin çoğalması (muiti-CSF)*
IL-4 T lenfositler, mast hücreleri B-Ienfositlere !gG1 ve IgE izotiplerini sentezlemeleri emri verir
IL-5 T lenfositler, mast hücreleri, olasılıkla Eozinofil çoğalması ve farklılaşması; IgA üretimi
B lenfositler
IL-6 Makrofajlar, T lenfositler, fibroblastlar Yangı öncesi sitokin; B-lenfosit farklılaşması; timosit büyümesi
IL-7 Kemik iliği stroması B lenfosit farklanması ve olgunlaşması
IL-8 Keratinositler, fibroblastlar,monositter Nötrofil kemotaksisi ve aktivasyonu
IL-9 T lenfositler T lenfositler, timositler, mast hücrelerinin çoğalması;
IL-10 T lenfositler, mast hücreleri, Değişik hücrelerde sitokin sentezinin baskılanması; mast hücresi çoğalması
olasılıkla B lenfositler
‘ İL: İnterlökin; *CSF= Koloni-uyarıcı faktör (colony-stimulating factor)
274 / BO LU M U

Tüm ör Nekroz Faktörleri

Makrofaj Yardımcı T
lenfosit

I C^ V /
I
'ı

Şekil 14-10. Makrofajlar ve yardımcı T hücreleri tarafından

salınan ve tümör hücrelerini öldüren iki tümör nekrozis faktö-
Tümör hücresi parçalanması Tümör hücresi parçalanması rünün etkileri

Organizmayı korumak üzere antikorlar ve

komplemanın antijenlere bağlanması

Şekil 14-11. Antijenleri etkisizleştirerek organizmayı koruyan mekanizmalardan bir kaçının şematik
olarak görünümü. ( 1) Agglütinasyon: Serbest antijenlerin miktarını azaltmak üzere antikorların anti­
jenlerle bağlanarak kümeler oluşturmaları; (2) Opsonizasyon: antikorların mikroorganizmalara bağ­
lanarak fagositozlarını uyarması; (3) Nötralizasyon: Antikorların mikroorganizmalara bağlanarak
hücrelere tutunmalarını engellemeleri ve toksinlerin durdurulması; (4) hücreler tarafından yönlendi­
rilen sitotoksisite: kurtçukların yüzeyine bağlanmış antikorların bağışıklık sistemi hücrelerini (makro­
fajlar ve eozinofiller) uyarması ve bunların parazitin yüzeyine saldıran kimyasal maddeler üretmesi­
ni sağlaması; (5) kompleman canlandırması: kompleman sisteminin başlangıç proteinlerine antikor­
ların bağlanarak sistemi etkinleştirmesi ve hedef hücrelerin parçalanması.
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 275

Kompleman sistemi
Klasik yolak Alternatif yolak

Kompleman aktivasyonu

Opsonizasyon 0

J o
m m 0 o
o

Bakterinin
parçalanması O

Şekil 14-12. Kompleman etkinleştirilmesinin iki yolağı. Seçenekli yolakta, mikroorganizmalar doğrudan C3 bileşeni üze­
rinden etkinleşme ve dizi tepki başlatır. C3 etkileşimi, mast hücrelerinin salgılarını boşaltmasına ve yangıyı yönlendiren
mediyatörlerin serbestleşmesine neden olur. C3 etkileşimi ile mikroorganizma yüzeyine moleküller tutunur ve bu opsoni­
zasyon adı verilen, mikroorganizmaların fagositozunu hızlandıran bir süreci başlatır. C5 etkileşimi ise nötrofillerin (bakte­
ri öldüren lökositlerin) enflamasyon bölgesine göçünü (kemotaksis) uyarır. C6-C9 kompleksinin etkileşimi ise bakteri par­
çalanmasını gerçekleştirir. Etkileşim yolak doğal bağışığın bir bileşenidir, zira etkinleştirme için mikroorganizmanın yalnız­
ca varlığı yeterlidir. Klasik yolak ise edinilmiş bağışıklık yoluyla etkinleşir, zira mikroorganizmadaki antijene bağlanan da­
ha önceden sentezlenmiş bir antikorun varlığına gereksinim gösterir. C3’ten sonraki basamaklarda her iki yolağın oluştur­
duğu etki ortaktır. Kompleman sisteminin etkileşimi bakterilerin ölümüne ve enflamasyon gelişmesine yol açan bir kaç çe­
şit süreci harekete geçirir. Bunların başlıcaları: (1) Mast hücrelerinin salgılarını boşaltmasıyla yangının yönlendirilmesi; (2)
Nötrofillerin yangı bölgesine göçünün uyarılması (kemotaksis); (3) bakterilerin fagositoza daha duyarlı hedefler haline ge­
tirilmesi (opsonizasyon); (4) bakteri duvarlarında hasar oluşturulması (lizis)’dır.

Timus haricindeki lenfoid organlar mezenkimclen (m e­
zoderm) köken alırlarken, timusun çift embriyonel kökeni
vardır. Üçüncü ve 4. yutak ceplerinin endoderminden kay­
naklanan timusun lenfositleri bir epiteliyal taslağa yayılan
mezenkimal hücrelerden köken alır.
Timus, parankima içine dalan ve onu lobüllere bölen bağ
dokusundan bir kapsüle sahiptir (Şekil 14-13). Her lobiil;
korteks adı verilen periferik, koyu renkli bir bölge ve me­
dulla adı verilen merkezi, açık renkli bir bölgeye sahiptir.
Kortekste (Şekil 14-14); yoğun bir T lenfosit popiilasyo-
nu, aralarında epiteliyal retikiiler hücreler ve az sayıda mak-
rofaj vardır. Korteks, küçük lenfositlerden zengin olduğu
için medulladan daha koyu boyanır. Epiteliyal retikiiler hüc­
reler, açık renkli oval çekirdekleri olan yıldız biçimli (stella­
te) hücrelerdir. Sıklıkla, benzer komşu hücrelerle desmo-
zomiarla bağlanmışlardır (Şekil 14-15). Sitoplazmalarındaki
intermediyer keratin filaman demetleri (tonofibriller) epitel
kökenli olduklarının kanıtıdır.
Bazı araştırıcılar, epiteliyal retikiiler hücreleri yerleşim ve
yapılarına göre tiplere ayırmışlardır. Epiteliyal retikiiler hüc­
relerin her tipinin işlevi heniiz tanı olarak anlaşılamamıştır.
Lenfositler kortekste çoğaldıklarından, bu bölgede çok
sayıda olgunlaşmamış T lenfosit oluşur ve toplanır. Bu len­
fositlerin pek çoğu apoptozis ile kortekste ölüp makrofajlar
tarafından ortadan kaldırılmalarına karşın, az bir kısmı me-
dullaya göç ederek ve venül duvarlarından kan akımına gi­
rerler. Bu hücreler timus dışındaki lenfoid yapılara göç ede­
rek özel bölgelerde T lenfositler olarak yerleşirler.
276 / BOLUM 14

Şekil 14-13. Lobülleri göste­

ren bir timus kesitinin mikros­
kop fotoğrafı. Lobüllerden iki­
sinde koyu renkli kortikal ve
daha açık renkli medüller böl­
geler görülmektedir. Sol üst
köşede bağ dokusu kapsülü
içinde kan damarları vardır.
Pararozanilin- toluidin mavisi
(PT) boyası. Küçük büyütme.

Medulla (Şekil 14-16), bu bölgeye özgü olan Hassall ci­
simcikleri (korpüskülleri) içerir (Şekil 14-17). Bu yapılar;
halkasal tarzda düzenlenmiş, yassılaşmış epiteliyal retiküler
hücrelerin keratin filamanları ile dolması, dejenere ve bazen
de kalsifiye olmasıyla oluşmuştur. İşlevleri bilinmemektedir.
Medulla korteksle aynı hücre popülasyonlarını barındırmak­
la birlikte daha fazla epiteliyal retiküler hücre içerir.
Damarlarıma
Timusun arterleri organa kapsülden (Şekil 14-18) girer, bağ
dokusu bölmeleri (septa) içinde dallanır ve derine ilerler. Ar-
teriyoller parankime dalmak üzere korteks-medulla sınırı
boyunca bölmeleri terk eder. Bu arteriyoller kortekse, yay
şeklinde bir yol izleyen kapiller dallar verir, daha sonra me-
dullaya ulaşarak venüllere dökülürler. Medulla, korteks-me­
dulla sınırındaki arteriyollerin kapiller dallarıyla beslenir.
Medullanın kapillerleri de, korteksten dönen kapillerlerin
açıldığı venüllere dökülürler.
Timus kapillerlerinin penceresiz bir endoteli ve çok ka­
lın bir bazal laminası vardır. Bu kapillerler özellikle protein­
lere karşı geçirgen değildir ve dolaşan antijenlerin, T lenfo­
sitlerinin üretildiği timus korteksine ulaşmalarını engeller.

Ş e kil 14-14. Çekirdekçikleri

seçilen (ok başı) epiteliyal reti­
küler hücreleri ve bunları kuşa­
tan koyu boyanmış T lenfosit­
leri içeren korteks bölgesi. PT
boyaması. Orta büyütme.

Şekil 14-15. Epitelyal retiküler hücrelerle timus lenfositle­
ri arasındaki ilişki. Epitelyal retiküler hücrelerin lenfositler
arasında uzanan uzun uzantıları ve desmozomların varlı­
ğına dikkat ediniz.
Medulla venleri bağ dokusu bölmelerine girer ve kapsül­
den geçerek timusu terk ederler. Medullada kan-timus enge­
li bulunmamaktadır.
Timusun getirici (afferent) lenf damarı yoktur, lenf dü­
ğümleri gibi, lenf için bir filtre oluşturmaz. Timusta bulunan
az sayıda lenf damarı; kan damarlarının duvarlarında, bağ
dokusu bölmeleri ve kapsülde bulunan götürücü (efferent)
lenf damarlarıdır.
Histofizyoloji
Timus, vücut ağırlığına göre en fazla gelişimi doğumdan he­
men sonra gösterir, ergenlikten sonra geriler (Şekil 14-19).
\ f(&
BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 277
Epitelyal
retiküler hücre
Lenfositler
Desmosom
Sürekli, kemik iliği kaynaklı hücrelerin akınma uğrar. T hüc­
relerini oluşturacak olan kök hücreler, kemik iliğinden kö­
ken alarak, hem fetal hem de yetişkin hayatta timusa göç
ederler. Timusa girdikten sonra, gelişen T hücreleri ya da di­
ğer adıyla timositler, önce kortekste yerleşirler.
Timus, T hücrelerinin son farklanma ve seçilme yeridir.
Bu işlem esnasında timus lenfositleri pek çok mitoz bölün­
me geçirirler. Buna karşın bu hücrelerin % 95’den fazlası
apoptozis ile ortadan kaldırılırlar. Ortadan kaldırılanlar, anti­
jenlere yanıt vermedikleri için işe yaramayanlar ve organiz­
manın kendi antijenleri ile tepkime veren lenfositlerdir. Or­
ganizmanın kendi antijenleri ile tepkime veren lenfositler or­
tadan kaldıramazlarsa otoimmün hastalığa yol açarlar.
Şekil 14-16. Timus medüllası-
nın mikroskop fotoğrafı. İri ve
soluk boyanan çekirdeği bulu­
nan çok sayıda epiteliyal reti­
küler hücrenin varlığı medulla-
nın soluk görünümünden so­
rumludur. Bu bölge aynı za­
manda olgun T lenfositler içe­
rir. PT boyası. Orta büyütme.
278 / BÖLÜM 14

Şekil 14-17. Koyu boyanma­

sıyla ayırt edilen korteks bölge­
si (sağda) ve soluk boyanması
ile ve Hassall cisimciğinin var­
lığı ile ayırt edilen medulla (sol­
da) bölgelerine ait mikroskop
fotoğrafı. Hassall cisimcikleri
yalnızca medullada bulunur.
PT boyası. Orta büyütme

Sonuçta timusta üretilen lenfositler, yabancı antijenlere
karşı yanıt geliştiren edinilmiş bağışıklık için için temel öne­
me sahip T hücreleridir.
Memelilerde, başlıca timus bağımlı alanlar (T lenfositler­
den zengin bölgeler); lenf düğümlerinin parakorteksi, [foyer
plaklarının bazı bölümleri ve dalağın periarteriyal lenfatik
kılıfı (PALS)’dır.
Timus, T lenfositlerin çoğalma ve kırklanmasını uyaran
bir kaç protein faktör salgılar. Bunların timusta etkili olan
parakrin salgılar olduğu düşünülmektedir. Tanımlananuş
olan dört faktör: timozin-a, timopoietin, timolin ve timus
hiimoral faktördür. Timus ayrıca bazı hormonlardan etkile­
nir. Adrenal kortikosteroidler, lenfosit sayılsının azalmasına
ve mitoz hızının düşmesine ve kortikal dokunun bozulması­
na neden olur. Adenohipofizden salgılanan adrenokorti-
kotropik horm on adrenal korteksi uyararak benzer bir et­
kinin ortaya çıkmasına neden olur. Erkek ve dişi seks hor­
monları da timus gerilemesini hızlandırır; kastrasyonun etki­
si ise ters yöndedir.
LENF DÜĞÜMLERİ
Lenf düğümleri, lenf damarları boyunca vücutta dağınık ola­
rak yerleşmiş, kapsüllü, yuvarlak ya da böbrek biçimli len-

Şekil 14-18. Kapsülden uza­

nan bağ dokusu bölmesini
gösteren timus korteksi. Bağ
dokusunda yerleşmiş bir arter
ve ven görülmektedir. PT bo­
yası. Küçük büyütme
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 279

Şekil 14-19. Yaşlı birinden alı­

nan timus kesiti. Parankimada,
kısmen yağ dokusuyla yer de­
ğiştirmiş olan belirgin atrofi iz­
lenmektedir. PT boyası. Küçük
büyütme.

foid doku içeren organlardır. Lenf düğümleri koltuk altında,
kasıklarda, boyundaki büyük damarlar boyunca yerleşmiş­
lerdir; göğüs boşluğunda ve karın boşluğunda, özellikle me-
zenlerlerde çok sayıdadırlar. Lenf düğümleri, başlıca mikro­
organizmalara ve tümör hücrelerinin yayılmasına karşı orga­
nizmayı savunan ardarda dizilmiş bir seri filtre gibidirler. Do­
ku sıvısı kökenli lenf, dolaşıma girmeden önce en az bir lenf
düğümünden süzülür. Lenf düğümlerinde dışbükey bir yü­
zey İle arterler ve sinirlerin girdiği, venler ve lenfatiklerin or­
ganı terkettikleri hilum (hilus) adı verilen içbükey bir çu­
kurluk vardır (Şekil 14-20). Organı dıştan saran bağ dokusu
kapsülü organın içine trabekıila denilen bölmeler gönderir.
Her lenf düğümünün dış korteks, iç korteks ve medülla
adlı bölümleri vardır (I3kz. Şekil 14-21).
Dış K o r t e k s
Dış koıteksin çevresinde, dıştan kapsül içten dış korleksle sı­
nırlanmış olan, subkapsüler sinüs vardır (Şekil 14-22). Sub-

Afferent lenf Lenf Düğümü

damarları Lenf damarının
kapakçığı
Dış kodeksteki
B hücreleri
İç kodeksteki
T hücreleri
Kan kapillerleri
Şekil 14-20. Bir lenf dü­
ğümünün yapısının şe­
Medulla matik görünümü. Dış ve
iç kodekse, medüllaya,
Kortikal ve kan ve lenf dolaşımı­
Lenf düğümcüğü na dikkat ediniz. Getirici
nodul
(nodülü) çevresindeki lenfatiklerin organın dış­
lenf kapillerleri bükey yüzünden girip
Kapsül ve hilusundan çıktığını da
trabekül gözleyiniz. Lenf düğüm­
Kapakçık cüklerden süzülürken
içeriğini savunma hüc­
relerine (makrofajlar,
lenfositler, antijen sunu­
Efferent Arter
cu hücreler) bırakır.
lenf damarı
280 / BOLUM 14

iç Medülla
Dış korteks
korteks
Medülla
Lenf sinüsleri
nodülü

Küpsül Medülla
kordonları

Şekil 14-21. Lenf düğümünü

korteks ve medulla yapısını
gösteren bir kesiti. Medulla
kordon ve sinüsları kolayca
ayırt edilmektedir. Küçük bü­
yütme.

kapsüler sinüs makrofajlar, retiküler hücreler ve retiküler lif­
lerin oluşturduğu gevşek bir ağ yapısı gösterir. Subkapsüler
sinüs kapsüler (kortikal) trabeküllere paralel olarak uzanan
ara (intermediyer) sinüslerle medülladaki mediiller sinüs­
lere bağlanır. Dış korteks retiküler hücre ve liflerin oluştur­
duğu ağ yapısı içinde yerleşmiş B lenfositlerden oluşmuştur.
Kortikal lenfoid doku içindeki küresel yapılara lenf düğüm­
sit adı verilen belirgin çekirdekçikti bazofilik iri hücrelere dö­
nüşen B lenfositlerden zengindir (Şekil 12-24). Bazı nodülle-
rin ortasında soluk boyanan germinal merkez adlı bölgeler
vardır. Germinal merkezlerde mitoz evrelerinde bir kaç hüc­
re bulunur ve immünoblastlardan zengindirler. Bu hücreler
antikor sentezleyen plazma hücrelerine kırklanırlar.
İç K o r t e k s

cükleri ya da nodülleri denir (Şekil 14-23). Bu düğümcük­ Yapısal olarak dış korteksin devamı olan iç korteks çok sa­
ler, antijenle tepkimeye girerek mitozla çoğalan ve İmnüino- yıda T lenfosit ve eğer varsa az sayıda nodül içerir.

Yağ hücreleri^

Kapsül

2
Retiküler ıPi Makrofajlar
* hücreler

Şekil 14-22. Kapsül, subkap­

süler sinüs ve dış korteksin
küçük bir bölümünü gösteren
lenf düğümü kesiti. Kapsülün
dışında bir miktar yağ dokusu Dış korteks
izlenmektedir. PT boyaması.
Orta büyütme.
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 281

Şekil 14-23. Antijen enjekte

edilerek uyarılmış bir lenf dü­
ğümünün kodeksinde bir lenf
nodülünün görüldüğü kesit. B
lenfositlerle çevrelenmiş çok
•sayıda makrofajın (soluk ya­
pılar) varlığına dikkat ediniz.
PT boyaması. Orta büyütme.

M edü lla

Medülla, medülla kordonları denilen, B lenfositler ve KLİNİK BİLGİ

plazma hücrelerini İçeren, kordon şeklinde, dallanmış iç
korteks uzantılarından oluşur. Medülla kordonları, genişle­ B ve T lenfositlerin işlevleri en belirgin olarak, B
miş kapiller benzeri yapılar olan medüller lenf sinüsleriy­
hücreleri, T hücreleri ya da her ikisinin birden ha­
le birbirlerinden ayrılmıştır (Şekil 14-25). Medüller sinüsler talı olmasınından kaynaklanan immün yetmezlik
lenfle dolu düzensiz boşluklardır; subkapsüler ve ara sinüs­
hastalıklarında ortaya çıkar. Şekil 14-28'de bu
ler gibi duvarları kısmen retiküler hücreler ve makrofajlarla
patolojik durumların ilişkisi ve lenf düğümlerinde
döşelidir. Retiküler hücreler ve lifler gevşek bir ağ örgüsüy­
izlenen değişiklikler gösterilmiştir.
le sinüs lümeninde köprüler oluştururlar.

Makrofajlar

Şekil 14-24. Antijen enjeksi­

yonuyla uyarılmış bir lenf dü­
ğümünün kodeksine ait kesit.
Başlıca hücre grupları, anti­
Immünositler jenleri tutup işleyen makrofaj­
lar ile immünosit olarak da
adlandırılan uyarılmış B len­
fositlerdir. İmmünositler ba-
zofilik sitoplazmalı, antikor
Mitoz 4 Apoptoz sentezleyen plazma hücrele­
rini üretmek üzere kendini
eşleme aşamasındaki büyük
çekirdekçikli, iri hücrelerdir.
Bazı hücreler apoptozla öl­
mektedirler (oklar). PT boya­
sı. Büyük büyütme.
282 / BO LU M U

' Medülla sinüsleri &l /

Medülla
kordonları

Şekil 14-25. Lenf düğümü me-

düllasının mikroskop fotoğrafı;
medülla kordonları medülla si­
nüsleriyle ayrılmıştır. PT boya­
sı. Orta büyütme.

Lenf ve Kan Dolaşımı
Afferent (getirici) lenfatik damarlar, lenf düğümünün
kapsülünü geçtikten sonra içlerindeki lenfi subkapsüler si­
nüse boşaltırlar. Lenf buradan, kapsül trabeküllerine paralel
olarak uzanan ara (kortikal) sinüsler aracılığıyla lenf düğü­
münün derinlerine iner ve medülla sinüslerine ulaşır. Gerek
subkapsüler, gerekse medüllar sinüsler karmaşık yapılarıyla
lenf düğümünden süzülmekte olan lenfin akış hızını yavaş­
latır ve yabancı maddelerin makrofajlar ve dendritik hücre­
ler tarafından alınıp sindirilmesini kolaylaştırırlar. Bu antijen
sunucu hücreler çok sayıda sitoplazmik uzantılarının varlığı
ile tanınırlar. Bu hücreler kemik iliğinde gelişip kan yoluyla
lenf düğümlerine ulaşırlar. Lenfoid dokuda süzülüp korteks-
ten mediillaya yavaşça akan lenf, hilumdaki efferent (götü­
rücü) lenfatik damarlarda toplanıp organı terkeder. Hem
afferent hem de efferent lenf damarlarında bulunan kapak­
çıklar lenfin tek yönde akmasını sağlar (Şekil 14-20).
Lenf düğümlerine ulaşan kan damarları, hilumdan giren
ve lenf nodıiİleri içinde kapillerleri oluşturan küçük arterler­
le sınırlıdır. Küçük venler de yine lenf nodüllerinde oluşur­
lar ve hilumdan organı terkederler.

Makrofaj

ı i| Makrofaj

Şekil 14-26. Bir lenf düğümü­

V «*F# Lenfositler
nün medülla sinusuna ait mik­
roskop fotoğrafı. Başlıca hüc­ Retiküler hücreler
reler, makrofajlar, retiküler
hücreler ve lenfositlerdir. PT
boyası. Büyük büyütme.
o ^
M â
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 283

Şekil 14-27. Bir lenf düğümü­

nün medülla bölgesine ait ke­
sitinin, pikrosirius ile boyan­
mış ve polarizasyon mikros­
kobunda çekilmiş mikroskop
resmi. Tip-lll kollajen lif yapı­
sındaki retiküler liflerin yay­
gınlığına dikkat ediniz. Orta
büyütme.

Histofizyoloji KLİNİK BİLGİ

Lenf, dolaşım sistemine geri dönmeden önce lenf düğümle­
rinden geçerken yabancı partikiillerden temizlenir. Lenf dü­ Her lenf düğümü organizmanın sınırlı bir bölge­
ğümleri tüm organizmaya dağılmış olduğundan dokularda sinde oluşan lenfi süzer. Ve bu nedenle uydu
oluşan lenf, dolaşıma katılmadan önce en az bir lenf düğü­
(satellit) le n f düğümü adını alır. Malign tümörler
münün içinden geçer.

N o rm al Di G e o rg e s e n d ro m u

B hücreleri
ile dış korteks \
T hücre zonu ve
T hücreleri ile İç korteks yok
İç korteks

Plazma hücreleri ile

Medulla

Hümoral ve hücresel yanıtlar

A g a m m a g lo b u lin e m i K o m b in e im m ü n y e tm e zlik

B hücresi Makrofajlar
yok Şekil 14-28. Bir lenf düğü­
münün medülla sinusuna
B hücresi yok ait mikroskop resmi. Başlı­
ca hücreler, makrofajlar,
T hücresi yok retiküler hücreler ve lenfo­
/ / sitlerdir. PT boyası. Büyük
Hücresel yanıt var büyütme.
hümoral yanıt yok
284 / BÖLÜM 14
bu lenf düğümleri yoluyla metastaz yaparlar.
Lenf, sinüslerden geçerken içindeki antijen ve di­
ğer artıkların yaklaşık % 99'ü makrofajların fago-
sitik aktivitesi ile ortadan kaldırılır. Bulaşma ve
antijenik uyarı, aktif hücre çoğalması gösteren
pek çok germinal merkezin (Şekil 14-14) oluşma­
sına ve lenf düğümünün büyümesine neden olur.
Uyarılmamış lenf düğümlerinde plazma hücrele­
ri, hücre popülasyonunun %1-3’ünü oluşturur­
ken, uyarılmış lenf düğümlerinde bu hücreler sa­
yıca önemli ölçüde artar ve bu artış lenf düğümü­
nün büyümesine kısmen katkıda bulunur.
Lenfositlerin Geridolaşımı (Resirkülasyon)
Bir İletişim Sistemi
Vücutta oluşan tüm lenf sonunda kan dolaşımına geri dön­
düğünden, efferent lenfatiklerle lenf düğümünü terkeden
lenfositler de sonuçta kan dolaşımına ulaşırlar. Lenfositler
postkapiller ya da yüksek endotelli venül (Şekil 14-29)
adı verilen özel kan damarlarıyla kandan ayrılarak lenf dü­
ğümüne geri dönerler. Bu venüller alışılmışın dışında, lenfo­
sitlerin aralarından geçtiği, yüksek boylu kübik hücrelerden
oluşmuş bir endotel yapısı gösterirler. Yaşama süresi uzun
olan bazı lenfositler bu şekilde defalarca dolanırlar. Yüksek
endotelli venüller ayrıca appendiks, tonsiller ve Peyer plak-
lan gibi diğer lenfoid organlarda da bulunur ancak dalakta
bulunmaz. Resirkülasyon diğer lenfoid organlarda bir oran­
da gerçekleşmekle birlikte lenf düğümlerinde en belirgindir.
Lenfositlerin özel olarak yüksek endotelli venüller aracı­
lığıyla lenfoid organlara girmeleri, lenfositlerle yüksek boy­
lu endotel hücrelerinin yüzey moleküllerinin birbirlerini ta­
mamlayıcı özellikte olmalarıyla gerçekleşir. Lenfositlerin re-
sirkülasyonuykı, uydu lenf düğümlerinde lokal olarak uyarıl­
mış lenfositler (örneğin enfekte bir parmakta), diğer lenfoid
organları da olaydan haberdar edip, organizmayı infeksiyo-
na karşı genel bir immün yanıt oluşturmaya hazırlarlar. Len­
fositlerin sürekli resirkülasyonu immün sistemin vücuttaki
tüm yabancı antijenlerin varlığını izlemesini olanaklı kılar.
Lenfositler lenfoid organlardan geçişleri sırasında, bulaşmış
bölgeden göçederek gelmiş olan antijen sunucu hücrelerin
zarlarında yerleşmiş tüm antijenlerle karşılaşırlar.
i KLİNİK BİLGİ
Şekil 14-28’de immün yetmezliklerin, lenf düğü­
mü yapısını nasıl etkiledikleri ve bağışıklık yanıt­
ları üzerindeki etkileri görülmektedir.
D A LAK
Dalak vücuttaki en büyük lenfoid doku topluluğudur. Dola­
şımdaki kanla yakın temasta bulunan çok sayıda fagositik
hücre içermesi nedeniyle dalak, dolaşıma girmiş tüm mikro­
organizmalara karşı önemli bir savunma bölgesidir. Dalak
aynı zamanda yaşlanmış eritrositlerin dolaşımdan uzaklaştı­
rıldığı bölgedir. Diğer lenfoid organlar gibi, dalak da kana
verilen uyarılmış-lenfositlerin bir üretim bölgesidir. Dalak
kanda taşınan antijenlere karşı hızla reaksiyon geliştiren
önemli bir immünolojik filtre ve antikor üretici organdır.
Genel Yapı
Dalak, sıkı bağ dokusu yapısında, parenkimi ya da dalak
pulpasım birbiriyle devamlılık gösteren bölümlere ayıran
trabekülaların uzandığı bir kapsülle sarılıdır (Şekil 14-30).
Dalağın orta çizgi hizasındaki hilumda kapsül, dalak pulpa-
sına sinirleri ve arterleri taşıyan çok sayıda trabekiila oluştu­
rur. Parankimada oluşan venler ve trabekülaların bağ doku­
su içinden başlayan lenfatik damarlar, hilumdan organı ter-
kederler. Dalak pulpasmda lenf damarı bulunmaz.
Şekil 14-29. Lenf düğümün­
deki bir yüksek endotelli ve-
nülün mikroskop fotoğrafı. Ok
başları endotel hücrelerini
göstermektedir. Lenfositler
venülü duvarından geçmek­
tedirler (oklar). PT boyası.
Büyük büyütme.
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOID ORGANLAR / 285

Ş ekil 14-30. Organın içine

bölmeler (trabeküller) gönde­
ren kapsülün görüldüğü dalak
kesiti. Arteriyolleri ile beyaz
pulpaya dikkat ediniz. Mikros­
kop alanının büyük bölümünü
kırmız pulpa doldurmaktadır.
Pikrosirius boyası. Küçük bü­
yütme.

İnsanda kapsül ve irabekülaların bağ dokusu içinde sa­
dece bir kaç düz kas hücresi bulunur. Dalak diğer tüm len-
foid dokular gibi retiküler dokudan oluşan bir ağ içine yer­
leşmiş lenfoid hücreler, makrofajlar ve antijen sunan hücre­
lerden oluşmuştur.
Dalak Pulpası
Tesbit edilmemiş taze dalağın kesit yüzeyinde parankima
içinde beyaz noktalar görülür. Bunlar lenf düğümcükleri
(nodülleri) dir ve beyaz pulpamn bir bölümünü oluşturur­
lar. Lenf nodülleri, koyu kırmızı renkte, kanla dolu bir doku
olan kırmızı pulpa ile çevrelenmiştir (Şekil 14-30 ve 14-31).
Mikroskopta küçük büyütme ile incelendiğinde kırmızı pul-
panın sinüzoidler arasında uzanan dalak kordonlarından
(Billrotlı kordonları) oluştuğu görülür (Şekil 14-34).
Kan Dolaşımı
Hilumdan organa giren splenik arter, dallanarak bağ doku­
su trabekülalarında seyreden değişik boyutlardaki trabekü-
ler arterleri oluşturur. Trabekiiler arterler bağ dokusunu ter-
kedip parankimaya girince damarın çevresi, T lenfositlerden
oluşmuş periarteriyel lenfatik kılıf (PALS) adlı bir kılıfla
sarılır. Bu damarlar, santral arterler ya da beyaz pulpa ar­
terleri olarak bilinir (Şekil 14-32). Lenfositik kılıf (beyaz
pulpa) damar çevresindeki seyri boyunca yer yer lenf nodül­
leri içeren genişlemeler gösterir ve santral arter adı verilmiş
olmasına karşın lenf nodülleri içinde bu damarlar çevresel
bir yerleşim gösterir (Şekil 14-31 ve 14-32). Santral arter be-

mm Nodül
Ş ekil 14-31. Dalak kesiti. Sol­
da arteriyol ve bir nodül içeren
Beyaz pulpa * Trabeküla beyaz pulpa vardır. Sağda ise
kırmızı pulpa ve bağ dokusu
bölmesi (trabekül) görülmekte­
dir. PT boyası. Küçük büyüt­
me.
286 / BOLUM 14

Majinal PALS Kapalı dolaşım Trabeküla

zon sinüsleri (T hücreleri)
Penisiller
Periferik arteriyol
Beyaz Pulpa
(B hücreleri)
Sinuzoid

Trabeküler
ven

Pulpa veni

Trabeküler
arter
Marjinal zon sinüsleri Açık dolaşım

Şekil 14-32. Dalağın kan dolaşımın şematik görünümü. Açık ve kapalı dolaşım teorileri şematize edil­
miştir. Dalak sinüsleri (S) belirtilmiştir. PALS: Periarteriyal lenfatik kılıf. (Greep RO, Weiss L: Histology, 3rd
ed. McGraw-Hill, 1973' ten izinle, yeniden çizilerek üretilmiştir).

yaz pulpa içindeki seyri boyunca, çevredeki lenfoid dokuyu reler başlıca T lenfositlerdir ve bunlar periarteriyel lenfatik
besleyen ışınsal düzenlenmiş yan dallar verir (Şekil 14-32). kılıfları (PALS) oluştururlar (Res 14-32). Lenf nodülleri ise
Beyaz pulpayı terkeden santral arter dallanarak dış çapı başlıca B lenfositleri içerir.
yaklaşık 24 jım olan düz penisiller arteriyolleri oluşturur. Beyaz ve kırmızı pulpa arasında, sinüslerin bol bulundu­
Bazı penisiller arteriyoller sonlanmalarına yakın bölümde, ğu gevşek bir lenfoid doku uzanır. Bu bölge marjinal zon
ıeliküler hücreler, lenfoid hücreler ve makrofajlardan oluşan olarak bilinir. Burada bol miktarda aktif makrofaj ve az sayı­
bir kılıfla sarılmışlardır. da lenfosit bulunur. Kandaki antijenlerin yoğunlaştığı bu
Kılıfı geçtikten sonra penisiller arteriyoller kanı sinüzoid- bölge dalağın immünolojik aktivitesinde önemli bir role sa­
lere (kırmızı pulpa sinüslerine) taşıyan basit arteriyel kapi- hiptir.
lerler olarak devam ederler. Bu sinüzoicller kırmızı pulpa
kordonları arasında bulunan alanı doldurur (Şekil 14-17).
Dalak kordonu Sinüzoid (açık dolaşım)
Kırmızı pulpanın arteriyel kapillerlerinden sinüzoidlerin içi­
ne doğru olan kan akımının ne şekilde gerçekleştiği henüz
tam olarak açıklığa kavuşmamıştır. Bazı araştırmacılar kapil-
lerlerin doğrudan sinüzoidlere açıldığını iddia ederlerken,
diğerleri kanın önce kırmızı pulpa kordonlanndaki hücreler
arasındaki boşluklardan süzülüp sinüzoidlerde toplandığını
ileri sürmektedir (Şekil 14-33). Birinci görüş kapalı dolaşım
olarak bilinir; yani kan daima damarların içinde seyreder.
İkinci görüş açık dolaşımı savunur. Bu görüşe göre dola­
şım kırmızı pulpa parankiması (Billroth kordonları) içine
açılır ve kan sinüzoidlere ulaşmak için hücreler arasındaki
boşluktan geçer. Bugünkü bilgiler insan dalağında dolaşımın
açık türden olduğunu destekler yöndedir.
Kan sinüzoidlerden kırmızı pulpa venlerine doğru ilerler.
Kırmızı pulpa venleri birbirleriyle birleşerek parankimayı
terkedip trabekiilaların bağ dokusu içine girerler ve trabe­
küler venleri oluştururlar (Şekil 14-32). Trabeküler venlerin
birleşmesiyle oluşan splenik ven hilumdan organı terkeder.
Trabeküler venlerin duvarında kendilerine ait bir kas taba­
Şekil 14-33. Dalak kırmızı pulpasının, sinüzoidler ile retikü-
kası yoktur, duvarları trabeküler dokudan oluşmuştur. Bun­
ler hücreler ve makrofajlar (bazıları fagosite edilmiş tane­
lar trabeküler bağ dokusu içinde yerleşmiş endotelle döşeli cikler içermekte olan) dalak kordonlarını gösteren yapısı.
kanallar olarak düşünülebilirler. Kırımızı pulpadaki retiküler lif dağılımı gösterilmiştir. Bunlar
kordonlarda üç boyutlu bir ağ oluştururken, sinüzoidlerde
Beyaz Pulpa uzun ekesene dik yerleşmişlerdir. Açık ve kapalı dolaşım
Beyaz pulpa santral arterleri ve kılıflara ilişik lenf nodiilleri- teorilerinin ikisi de gösterilmiştir. Oklar kan akımının ve kan
ni saran lenfoid dokudur. Santral arterleri saran lenfoid hüc­ hücrelerinin olası hareket yönlerini göstermektedir.

Şekil 14-34. Dalak kırmızı pulpası-
nın tarama (scanning) elektron mik­
roskobundaki genel görünümü. Si-
nüzoidler (S) ve dalak kordonlarına
(K) dikkat ediniz. X360. (Miyoshi M,
Fujita T: Stereo-fine structure of the
splenic red pulp. A combined scanning
and transmission electron microscope
study on dog and rat spleen. Arch Histol
Jpn 1971;22:225’ten izinle yeniden dü­
zenlenmiştir)
Perİarteriyel lenfatik kılıfın artere yalcın iç bölgelerindeki
lenfositler timus-bağımlr (T) lenfositlerdir. Buna karşılık
marjinal zon ve nodüllerde yani periferik beyaz pulpada
ise B lenfositler yerleşmiştir
Kırmızı Pulpa
Kırmızı pulpa dalak kordonlarını ve venöz sinüzoidleri içe­
rir (Şekil 14-3-1 ve 14-35). Dalak kordonları retikiıler liferle
* Sinü'Z© id
BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOID ORGANLAR / 287
(tip-III kollajen) desteklenmiş gevşek bir retikiıler hücre
ağından oluşmuştur . Kordonlar bunlara ek olarak makrofaj-
ları, lenfositleri, plazma hücrelerini ve çok sayıda kan hüc­
resini (eritrosit, trombosit ve granitlosiiler) içerir.
Dalakta sinüzoidler, uzun eksenleri siniizoidin uzun ek­
senine paralel yerleşmiş yassı endotel hücreleriyle döşelidir.
Bu hücreler dıştan tıpkı bir fıçının kasnakları gibi enine dü­
zenlenmiş retikiıler liflerle sarılmıştır (Şekil 14-33). Enine ve
Şekil 14-35. Dalak kırmızı pulpa-
sının, sinüzoidler, kırmızı pulpa
kordonları ve makrofafları (M)
gösteren tarama elektronmikrog-
rafı. Sinüzoid endotelindeki çok
sayıda pencerenin varlığına dik­
kat ediniz. X1600. (Miyoshi M, Fuji­
ta T: Stereo-fine structure of the sple­
nic red pulp. A combined scanning
and transmission electron microscope
study on dog and rat spleen. Arch His­
tol Jpn 1971 ;22:225’ten izinle yeniden
düzenlenmiştir)
288 / BOLUM 14
uzunlamasına lifler birleşerek ağsı bir yapı oluşturarak kom­
şu endotel hücreleri arasındaki boşlukları dolduran makro-
p
fajları ve sinüzoid hücrelerini çevreleyip sararlar. Siniizodin
çevresinde kesintili bir bazal lamina vardır.
Sinüzoidleri döşeyen hücreler arasındaki aralıklar 2-3//»/
çapında ya da daha dar olduğundan (Şekil 14-35) ancak es­
nek hücresel elemanlar, kırmızı pulpadan sinüzoid liimeni-
ne geçebilir.
Daha önce değinildiği gibi sekonder lenfoid organlarda
(yapılarda) T ya da B lenfositlerin daha yoğun olduğu böl­
geler vardır.
Histofizyoloji
Dalağın en iyi bilinen işlevleri lenfosit üretimi, eritrositlerin
yıkımı (Şekil 14-36), kan dolaşımına giren yayılmacılara kar­
şı organizmanın korunması ve kanın depolanmasıdır.
LENFOSİT ÜRETİMİ
Dalağın beyaz pulpası içinde üretilen lenfositler kırmızı pul-
paya göç edip sinüzoidlerin lümenine ulaşarak dolaşıma ge­
çerler.
KLİNİK BİLGİ
Lösemi gibi bazı patolojik durumlarda, dalak mi-
ye lo id metaplaziye (kemik iliği dışındaki bölge­
lerde miyeloid dokuların görülmesi) uğrayarak fe­
tal dönemdeki gibi eritrosit ve granülositleri üret­
meye yeniden başlayabilir.
ERİTROSİTLERİN YlKIMI
Yaklaşık 120 günlük bir yaşam süresi olan eritrositler bunun
sonunda başlıca dalakta olmak üzere ortadan kaldırılırlar.
Esnekliklerinin azalması ve zarlarındaki değişiklikler ortadan
kaldırılmaları için bir sinyal oluşturuyor görünmektedir. Yoz­
laşmakta olan eritrositler kemik iliğinde de ortadan kaldırı­
lırlar.
Dalak kordonlarındaki makrofajlar ekstraselüler aralıkta
parçalanan eritrositleri fagosite ederek ortadan kaldırırlar.
Hemoglobinin parçalanmasıyla ortaya çıkan protein (globin)
aminoasitlere kadar hidrolize edilerek yeni protein yapımın­
da kullanılır. Hemoglobinin hem bölümünden açığa çıkan
demir, transferrin ile birleşip kan yoluyla kemik iliğine taşı­
narak, eritrosit yapımında tekrar kullanılır. Hem’İn demir ay­
rıldıktan sonra kalan bölümü ise bilirubine dönüştürülüp,
karaciğer hücrelerince safraya atılır. Dalağın cerrahi olarak
çıkarılmasından (splenektomi) sonra, periferik kanda şekil
bozuklukları gösteren, anormal eritrositlerin sayısı artar. Ay­
nı zamanda, dalağın yaşlanmış trombositleri (plateletleri)
dolaşımdan uzaklaştırdığı savına destek olur biçimde perife­
rik kanda trombosit sayıları da artar.
ORGANİZMANIN SAVUNULMASI
Dalak, T ve B lenfositleri, antijen sunucu hücreleri ve mak-
rofajları içerdiğinden organizmanın savunmasında önemli
bir görev üstlenir. Tıpkı lenf düğürmlerinin lenfi süzmesi gi­
bi, dalak da kanı süzen bir filtre olarak işlev görür. Kana ka­
rışmış bakteri ve virüs gibi canlı ya da yapısı bozulmayan
cansız partiküllerin fagosite edilmesinde, dalak makrofajları
organizmada bulunan tüm fagositik hücreler arasında en ak­
tif olanlarıdır.
MUKOZAYA EŞLİK EDEN LENFOİD DOKU
Sindirim, solunum ve genitoıiriner yollar dış ortama açık olduk-
lanndan mikrop yayılmasının en sık görüldüğü bölgelerdir. Vü-*
cudu koaımak için bu yollann mukoza ve submukozasında ton­
sil ve ince bağısaklardaki Peyer plakları gibi (Şekil 14-37 ve 14-
40) belirgin yapılan da oluşturan lenf nodülleri (lenfoid küme­
ler) ve yaygın lenfoid doku birikimleri izlenir (Bkz. 15. bölüm).
Deri de imnuin sistemin pek çok hücresini (lenfositler,
makrofajlar, Langerhans hücreleri) barındırır. Deri ve muko­
zalardaki lenfoid dokular, çevreden gelen patojenler için ki­
lit yerleşimde etkin bir savunma sistemi oluştururlar.
Ş ekil 14-36. Eritrositleri aktif ola­
rak fagosite etmiş 5 dalak makro-
fajının mikroskop fotoğrafı. Mak-
rofajların sitoplazmalarında bulu­
nan eritrositlerin farklı yıkım ev­
relerinde olduğuna dikkat ediniz.
PT boyası. Büyük büyütme.
 BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ VE LENFOİD ORGANLAR / 289

> Akciğer: İV !: /; MALT

!■./•alveollerh'Vi/
''* .• /7 -4
V V ıV ^irr,
f V J?»' rz- . , i-

Şekil 14-37. Broşiyol mukoza t*1*. , y

bağ dokusunda, mukoza ba­ ^«•,5
ğımlı lenfoid dokunun (MALT)
bir örneği olarak lenfosit toplu­
luğu içeren bir akciğer kesiti.
PT boyası. Küçük büyütme.

TONSİLLER (BADEMCİKLER)
Tonsiller sindirim kanalının başlangıç bölgesinde epitel al­
tında ancak epitelle ilişkili olacak şekilde yerleşmiş, kesinti­
li bir kapsülle çevrelenmiş lenfoid organlardır. Yerleşim yer­
lerine göre ağız ve larinks bölgesindeki tonsiller p alatin , fa-
rin g e al ve lin g u al to n s ille r olarak adlandırılır. Tonsillerde
çoğu epitel içine girmiş olan lenfositler üretilir.
Palatin Tonsiller (Damak Bademcikleri)
Farinksin ağız bölümünün yan duvarlarına yerleşmiş sağlı
sollu bir çift palatin tonsil bulunur. Bu tonsillerdeki yoğun
lenfoid doku, çok katlı yassı epitelin altında, genellikle ger­
minal merkezler içeren lenf nodüllerinden oluşan bir bant
şeklinde izlenir. Her bir tonsilde sayıları 10-20 arasında de­
ğişen, lümeninde dökülmüş epitel hücreleri, canlı ya da ölü
lenfositler ve bakterilerin bulunduğu k rip ta adı verilen de­
rin epitel girintileri vardır. Bu bölgeler tonsillitte ufak iltiha-
bi noktalar şeklinde izlenir. Lenfoid dokuyu altındaki diğer
yapılardan ayıran k ap sü l adı verilen bir sıkı bağ dokusu ta­
bakası vardır. Kapsül tonsil bulaşıcılarının çevre dokulara
yayılmasını önleyen bir engel oluşturur.
Faringeal Tonsil (Yutak Bademcikleri)
Farinksin arka üst bölümüne yerieşmiş tek bir tonsildir. Or­
gan solunum yollarının tipik yalancı çok katlı silyalı prizma-

Goblet< ı
M hücresi ^-Phücresi
çekirdeği
«8 * . t?

Şekil 14-38. İnce bağırsaktaki

Peyer plaklarına ait kesitte,
\ Lenfositler enterositlerve goblet hücrele­
rinden oluşan epitel örtüsü
(sağda), bağırsak lümeni (or­
tada) plağın bir sıra M hücresi
ve lenfositlerden (solda) oluş­
muş örtüsü görülmektedir. Kü­
çük koyu çekirdekler B ve T
lenfositlere; iri soluk boyan­
mış çekirdekler M hücrelerine
V aittir. PT boyaması. Orta bü­
___I__L_ yütme.
*
290 / BOLUM 14

Ş ekil 14-39. Peyer plağındaki

bir lenf düğümü. Sindirim deği­
şik aşamalarındaki bakterileri
içeren bir grup makrofajın bu­
lunduğuna dikkat ediniz. Mak-
rofajların çevresinde lenfosit­
ler görülmektedir. PT boyası.
Büyük büyütme.

tik epiteliyle örtülü olup yer yer çok katlı yassı epitel alan­
ları da içerebilir.
Mukoza pililerinden oluşan bir yapıya sahip faringeal
tonsilde diffüz lenfoid doku ve nodüller bulunur. Kriptası
yoktur ve kapsülü palatin tonsilden daha incedir. Faringeal
tonislin kronik iltihap nedeniyle hipertrofısi ad en oid olarak
adlandırılır.
Dil Bademcikleri
Dildeki tonsiller diğerlerinden küçüktür ve daha çok sayıda­
dır. Dil kökünde yerleşmişlerdir (Bkz. Bölüm 15) ve çok kat­
lı, yassı epitelle örtülüdür. Her dil tonsili tek bir kriptaya sa­
hiptir.
KAYNAKLAR
Abbas A K et al: Cellular and M olecular Immunology, 2nd ed. Saunders, 2000.
Alberts B et al: T h e immune system. In: M olecular Biology o f the Cell, 3rd ed.
Garland, 1994.
Austyn JM , W ood K J: Principles o f Cellular and M olecular Immunology. Oxford
Univ Press, 1993.
Celia M ct al: O rigin, maturation and antigen presenting function o f dendritic
cells. Curr O pin Im m unol 1 9 9 7 :9 :1 0 .
Parslow T G et al: M edical Immunology, 10th cd. M cGraw-Hill, 2 001.
Rajewsky K: B-cell differentiation: clonal selection and learning in the
antibody system. Nature 1 9 9 6 :3 8 1 :7 5 1 .
Sainte-M arie G , Peng FS: High endothelial venules o f the rat lymph node, a
review and a question: Is their activity antigen specific? Anat Rec
1 9 9 6 :2 4 5 :5 9 3 .
Tough DF, Sprenr J : Lifespan o f lymphocytes. Immunol Res 1995:14:252.

Şekil 14-40. Bağırsaktaki mukozal ba­

ğışıklığın genel görünümü. Lümendeki
antijenler Peyer plaklarını örten, kubbe
biçimli M hücreleri tarafından yakalana-
larak komşu lenfosit, makrofajlar ve
dendritik hücrelere taşınır. Makrofaj ve
dendritik hücreler komşu lenf düğümle­
rine göç ederek, oradaki B ve T lenfosit­
leri uyarırlar ve bunlar önce lenf sonra
kan dolaşımına katılırlar (lenf kana bo-
şaldığndan). Uyarılmış lenfositler, plaz­
ma hücrelerinin ciddi miktarda IgA üret­
tiği mukozaların lamina proriyası da da­
hil olmak üzere diğer dokulara göçeder-
ler. Bağısak mukozasının lenfoid hücre­
leri ana bir antikor üretici grubu oluştu­
rur çünkü sindirim kanalına ulaşan anti­
jenlerle yakın temastadırlar.
 Sindirim Kanalı
Sindirim sistemi, sindirim kanalı (ağız boşluğu, özofagus,
mide, ince ve kalın bağırsaklar, rektum ve anüs) ve buna
bağlı bezlerden (tükürük bezleri, karaciğer ve pankreas)
meydana gelir. Sindirim sisteminin işlevi, alınan besinlerden
vücudun büyüme ve enerji gereksinimleri için gerekli mole­
külleri sağlamaktır. Proteinler, yağlar, bileşik karbonhidratlar
ve nükleik asidler gibi büyük moleküller sindirim kanalı yü­
zeyinden kolaylıkla emilen küçük moleküllere ayrıştırılır.
Alınan besinlerden ayrıca su, vitaminler ve mineraller de
emilir. Bunlara ek olarak, sindirim kanalının iç tabakası, ka­
nal lümeninin içeriği ile vücudun iç ortamı arasında koruyu­
cu bir engel oluşturur.
Sindirim olarak bilinen bu karmaşık olaydaki ilk aşama
ağızda gerçekleşir. Yiyecekler tükürük ile ıslatılır ve dişler ta­
rafından öğütülerek küçük parçalar haline getirilir; tükürük
aynı zamanda karbonhidratların sindirimini de başlatır. Sin­
dirim midede ve ardından yiyeceklerin ana bileşenlerine
(aminoasitler, monosakkaritler, serbest yağ asitleri, monogli-
seridler, v.b.) ayrıştırılarak emilcliği ince bağırsaklarda de­
vam eder. Kalın bağırsakta suyun emilmesi ile sindirilmeyen
artıklar yarı katı hale getirilir.
SİNDİRİM KANALININ GENEL YAPISI
Gastrointestinal kanalın tamamı ortak bazı genel yapısal
özellikler gösterir. Ortasında değişen çaplarda bir liimen içe­
rir. Bu lümen dört ana tabakadan oluşan bir duvarla çevrili­
dir; içten dışa doğru sırasıyla mukoza, submukoza, raus-
kularis ve seroza. Bu tabakaların yapısı aşağıda özetlenmiş
ve Şekil 15-1’de gösterilmiştir.
Mukoza; epitel örtüsü, lamina propria ve muskula-
ris mukozadan oluşmuştur. Lamina propria, kan ve lenf da­
marları ile düz kas hücrelerinden zengin bir gevşek bağ do­
kusudur. Ayrıca bazen bezler ve lenfoid doku içerir. Musku-
laris mukoza ise mukozayı submukozadan ayıran içte ince
dairesel, dışta uzamına düz kas hücrelerinin oluşturduğu ta­
bakalardan oluşur. Mukoza sıklıkla müköz m embran ola­
rak isimlendirilir.
Submukoza çok sayıda kan ve lenf damarları ve sub-
mukozal sinir pleksusu (Meissner pleksusu olarak da
isimlendirilir) içeren tıkız bağ dokusundan oluşmuştur. Aynı
zamanda bezler ve lenfoid doku da içerebilir.
Muskularis sarmal olarak düzenlenme gösteren kas hüc­
relerinin yönüne göre belirlenen iki tabakadan oluşmuştur.
Lümene yalcın iç tabakada kasların yönü genellikle dairesel,
dış tabakada ise çoğunlukla uzanımadır. Bu iki kas tabakası
291
15
arasında miyenterik (ya da Auerbach) sinir ağı ile bağ
dokusu içinde kan ve lenf damarları bulunur.
Seroza, ince bir gevşek bağ dokusu tabakasıdır. Kan ve
lenf damarları ile yağ dokusundan zengindir. Tek katlı yassı
epitel (mezotelyum) ile örtülüdür. Karın boşluğunda seroza,
mezenterler (her iki yanı mezotelyum ile döşeli ince zarlar)
ve periton (karın duvarını döşeyen seröz membran) ile de­
vamlılık gösterir. Sindirim organının diğer organ ya da yapı­
lara bağlandığı bölümlerde serozanın yerini kalın bir adven-
tisya alır. Adventisya, içinde damar ve sinirlerin yer aldığı bağ
dokusundan meydana gelir, ancak mezotelyumu bulunmaz.
Sindirim kanalını döşeyen epitelin başlıca işlevleri; kanal
içeriği ile vücut dokuları arasında seçici geçirgen bir bariyer
oluşturmak, yiyeceklerin sindirimi ve taşınmasını kolaylaştır­
mak, sindirilmiş maddelerin emilimini sağlamak ve sindirim
sisteminin aktivitesini etkileyen hormonları üretmektir. Bu
tabakadaki hücreler kayganlaştırıcı ve koruyucu etkisi olan
mukus salgısı üretirler.
Lamina propria ve submukoza tabakasında bulunan çok
sayıdaki lenf nodülleri epitelle birlikte organizmayı bakteri-
yel invazyondan korur. Bu immünolojik destek gereksinimi
ağız boşluğu, özofagus ve anal kanal hariç tüm sindirim ka­
nalının tek katlı, ince ve zedelenebilir nitelikte bir epitelle
döşeli olmasından kaynaklanmaktadır. Epitelin hemen altın­
da bulunan lamina propria, bazıları aktif olarak antikor üre­
ten lenfoid hücreler ve makrofajlardan zengindir. Bu anti­
korlar başlıca immünglobulin A (IgA)’dır; bunlar bağırsak
epitel hücreleri tarafından üretilen bir salgılayıcı proteine
bağlanırlar ve bağırsak lümenine salgılanırlar. Oluşan bu
kompleks viral ve bakteriyel yayılımına karşı koruyucu bir
işlev sağlar.
Solunum yolları, sindirim kanalı ve idrar yollarında bu­
lunan IgA proteolitik enzimlere dirençlidir. Bu sayede lümen
içinde proteazlardan etkilenmeden kalabilir.
Muskularis mukoza, sindirim kanalının diğer hareketle­
rinden bağımsız olarak mukozanın hareketini sağlar ve böy-
lece yiyeceklerle olan temasını artırır. Muskıılarisin kontrak-
siyonları sinir pleksusları tarafından yönetilir, böylece sindi­
rim kanalındaki yiyecekler karıştırılır ve ileriye doğru itilir.
Bu pleksuslar küçük parasempatik gangliyonları oluşturan
sinir hücresi topluluklarından (multipolar viseral nöronlar)
oluşmuştur. Otonom sinir sisteminin pre- ve postgangliyonik
liflerinin oluşturduğu zengin bir ağ ile bu gangliyonlardaki
bazı viseral duysal lifler kendi aralarında iletişim sağlarlar.
Bu gangliyonların sayısı sindirim kanalı boyunca değişken­
lik gösterir ve motilitenin fazla olduğu bölgelerde artar.
292 / BÖLÜM 15

Mezenter (sindirim kanalının

karın duvarına tutunması)
Mezotel
Salgı bezi kanalı
(salgı aktarımı) Mezotel (koruyucu
örtü; sürtünmenin
Lamina propria
azaltılması)
(destek)
iç sirküler tabaka
Submukoza (motilite)
(destek)
Seroza (destek)
Muskularis mukoza
(mukoza hareketi) Dış uzamına
kas tabakası
Submukozal pleksus
(hareket)
(kas aktıvitesi
kontrolü)
Lenf nodülü
Vilus (mukoza (bağışıklık yanıtı)
yüzeyi artışı)

Lamina propria
bezleri (salgı)

İç sirküler kas Submukoza

tabakası (hareket) bezleri (salgı)

Miyenterik pleksus (kas

kontraksiyonlarının kontrolü)

Şekil 15-1. Sindirim kanalının bir bölümünün şematik yapısı, çeşitli elemanları ve bunların işlevleri.
(G. Bevalender’in izni ile: Outline of Histology, 7. baskı, Mosby, 1971’den alınmıştır.)

KLİNİK BİLGİ derinin keratinleşmiş epiteline geçiş gözlenir.

H irchsprung hastalığı (konjenital megakolon)
ya da Chagas hastalığı (Trypanasoma cruzi
infeksiyonu) gibi bazı hastalıklarda, sindirim ka­
nalı pleksusları ciddi olarak zarar görür ve bunla­
rın nöronlarının çoğu harabiyete uğrar. Bu du­
rum, sindirim kanalı hareketliliği bozukluklarıyla
sonuçlanır ve bazı bölgelerde sık genişlemeler
görülür. Sindirim kanalı otonom sinir sisteminden
aşırı derecede fazla sinir alır. Bu durum psikoso-
matik tıpta önemli bir olgu olan duysal bozukluk­
ların sindirim sistemi üzerindeki etkilerine anato­
mik bir açıklama getirmektedir.
AĞIZ BOŞLUĞU
Ağız boşluğu çok katlı yassı epitelle örtülüdür. Bu epitel bu­
lunduğu kesime göre keratinleşmiş ya da keratinleşmemiş
olabilir. Keratin tabakası çiğneme sırasında ağız mukozası­
nın hasar görmesini önler; çoğunlukla diş eti ve sert damak­
ta bulunur. Bu bölümlerdeki lamina propria birkaç papilkı-
ya sahiptir ve doğrudan kemik dokusu üzerinde yerleşmiş­
tir. Yumuşak damak, dudaklar, yanak içleri ve ağız tavanı ise
keratinleşmemiş yassı epitel ile örtülüdür. Lamina propria
derinin dermis tabakasındakine benzeyen papillalara sahip­
Yumuşak damakta içte iskelet kası ve submukozada çok
sayıda müköz bez ve lenf nodülleri bulunur.
Dil
Dil, yapısı bölgelere göre değişen bir müköz membranla ör­
tülü çizgili kas kitlesidir. Kas lifleri birbirleriyle kesişen 3
düzlem boyunca genellikle bağ dokusuyla ayrılan demetler
halinde gruplaşmışlardır. Lamina proprianın bağ dokusu kas
demetleri arasına uzandığı için, müköz membran kas doku­
suna sıkı bir biçimde yapışmıştır. Müköz membran dilin alt
yüzeyi üzerinde düzdür. Dilin üst yüzeyi düzensizdir ve ön
bölüme doğru p a p illa adı verilen çok sayıda küçük çıkıntı­
larla örtülüdür. Dilin üst yüzeyinin 1/3 arka bölümü, 2/3 ön
bölümünden V şeklinde bir sınırla ayrılmıştır. Bu sınırın ge­
risinde, dilin yüzeyi başlıca 2 tip küçük lenfoid topluluklar­
dan oluşan küçük çıkıntılar gösterir: küçük lenf nodülü top­
lulukları ve lingual tonsiller. Lingual tonsillerdeki lenf nodül­
leri müköz membranın girintileri (kriptaları) çevresinde kü­
melenmeler gösterir (Şekil 15-2).
Papillalar
Papillalar farklı biçimlerde olan ve farklı işlevler üstlenen,
ağız epiteli ve lamina proprianın birlikte yaptığı yükseltiler­
dir. A tipi vardır (Bkz. Şekil 15-2):
İPLİKSİ (FİLİFORM) PAPİLLALAR

tir ve yaygın küçük tükürük bezleri içeren submukoza ile İpliksi papillalar uzun, koni biçimindedir. Çok sayıdadırlar
devam eder. Dudaklarda keratinleşmemiş ağız epitelinden ve dilin bütün yüzeyi üzerine yayılmışlardır. Epiteli tat gon-
 SİNDİRİM KANALI / 293

Filiform

Fungiform
papilla

Sirkumvallat
papilla
Lamina
propria
Tat
Şekil 15-2. Dilin ön ve arka bölümleri arasın­ tomurcukları
daki sınıra yakın V biçimli bölgesinin yüzeyi.
Lenf nodülleri (lingual tonsiller), bezler ve pa-
Seröz Müköz Bez kanalları Lenf Kripta
pillalar dikkati çekmektedir. bezler bezler nodülleri

çaları içermez ve keratinleşmiştir. lar. Bu hücrelerin çoğu gerçek tat hücreleridir, geri kalan di­
ğer hücreler ise tat deliği içindeki mikrovilusları saran şekil­
M a n t a r s i ( F u n g If o r m ) PAPİLLALAR
siz bir madde salgılayarak destek işlevi görürler. Farklılaşma­
Man tansı papillalar dar sapları ve yukarıda düzgün yüzeyli mış bazal hücreler tüm hücre tiplerinin yenilenmesinden so­
genişlemiş bölümleri ile mantara benzerler. Bu papillalar üst rumludur. Tükürük sıvısı içinde çözünmüş tat uyarıcılar de­
yüzeylerinde tat goncaları içerir ve filiform papillalar arasına lik yoluyla tat hücrelerine ulaşarak hücrelerin yüzeyindeki
düzensiz olarak serpiştirilmiştir. tat reseptörleri (tatlı ve acı tat uyarıları) ya da iyon kanalları
YAPRAKSI (FOLİAT) PAPİLLALAR (tuzlu ve ekşi tat uyarıları) ile etkileşime girerler. Bunun so­
Yapraksı papillalar insanda az gelişmiştir. Dilin üst yan yü­ nucunda tat hücreleri kutuşlaşması kaybolur, nörotransmi-
zeyinde iki ya da daha fazla sayıda paralel kabartılar ve terler salınır ve tat hücrelerine bağlanmış afferent sinir Hile­
oluklar oluştururlar ve çok sayıda tat goncası içerirler. li uyarılır (Şekil 15-3). Bu bilgi merkez tat alıcı nöronlar ta­
rafından işlenecektir. Her tat uyarımının geniş bir nöron top­
SIRKUMVALLAT PAPİLLALAR
luluğu boyunca kendine özgü bir canlılık örneği gösterdiği­
ne inanılmaktadır. Bu durum tat ayrımsanmasına da bir açık­
Sirkumvallat papillalar oldukça büyük, dairesel papillalardır
lama getirmektedir. Son zamanlarda tanımlanan acı tat re-
ve yassılaşmış yüzeyleri diğer papillaların üzerine doğru
uzanır. Sayıları 7-12 arasında olan bu papillalar dilin arka
kısmındaki V bölgesinde yer alır. Çok sayıda seröz von Eb-
ner bezleri salgılarını her bir papilkının çevresini saran derin Tat deliği
oluklar içine boşaltır. Bu hendek biçimindeki düzenlenme,
papilkının kenarları boyunca yer alan çok sayıdaki tat gon­ Mikrovilluslar
caları üzerinde sürekli sıvı akımı sağlar. Bu bezler aynı za­
manda, tat goncaları üzerinde işlevlerini engelleyecek nite­
likte bir hidrofobik tabakanın oluşmasını önleyen lipaz en­ Destekleyici
zimi salgılar. Bu salgı akımı tat goncalarının çevresinden yi­ hücre
yecek partiküllerinin uzaklaştırılmasında önemlidir, böylece
yeni tat uyarımları alınıp işlenebilir. Bu yerel işlevin yanı sı­
Tat hücresi
ra lingual lipaz midede de etki göstererek diyetle alınan trig-
liseridlerin % 30’unu sindirebilir. Ağız boşluğunun epiteli bo­
yunca saçılmış başka küçük müköz bezler de vardır. Bunlar
da sirkumvallat papilladaki seröz bezler gibi iş görerek yu­
Bazal hücre
muşak damak ve dilin ön bölümü gibi ağız boşluğunun di­
ğer kısımlarındaki tat goncalarını, tat uyarımına karşı yanıt
oluşturması için hazırlar. Afferent sinir
İnsanda en az -i farklı nitelikte tat algılama söz konusu­ lifi
dur: tuzlu, ekşi, tatlı ve acı. Bu tatların hepsi, dilin tat tomur­
cukları içeren tüm bölümlerinde algılanabilir. Tat tomurcuk­
ları, tat uyarıcıları algılayabilen tat hücrelerinin bulunduğu Şekil 15-3. Tat hücrelerinin ve tat deliğinin gösterildiği bir
soğana benzer şekilli özelleşmiş yapılardır. Bunların her bi­ tat goncası çizimi. Çizimde ayrıca bazı hücre tiplerine (ba­
rinde yaklaşık 50-100 hücre bulunur. Tomurcuk bazal lami­ zal, tat ve destekleyici) ve uyarılması durumunda duysal
na içine gömülüdür ve uç bölümde tat hücrelerinden uza­ bilgileri merkez tat alıcı nöronlara aktaracak olan afferent
nan mikroviluslar tat deliği denen bir açıklık içine sokulur­ sinir liflerine de yer verilmiştir.
294 / BOLUM 15
septörleri 40-80 üyesi olan bir reseptör ailesi içinde yer alır.
Yakın gelecekte başka tat reseptör ailelerinin de tanımlana­
cağına mutlak gözüyle bakılmaktadır.
Y utak (F a rin ks)
Yutak, ağız boşluğu ile solunum ve sindirim sistemleri ara­
sında bir geçiş alanıdır. Buaın bölgesi ile gırtlak arasında bir
geçit oluşturur. Farinks, özofagus ile devam eden bölümde
çok katlı yassı keratinleşmemiş epitelle döşelidir. Buaın boş­
luğuna yalcın bölümlerini silyalı, yalancı çok katlı, goblet
hücreli prizmatik epitel örter.
Farinkste tonsiller de bulunur (14. Bölüm’de açıklandı).
Farinks mukozasının tıkız bağ dokusundan oluşan lamina
propriasında çok sayıda küçük mülcöz bezler yer alır. Fa-
rinksin uzamına ve büzücü kasları bu tabakanın dış tarafın­
da yerleşmiştir.
D iş le r ve D iş le re B a ğ lı Y a pılar
Erişkin bir insanda, maksilier ve mandibuler kemiklerdeki
iki taraf simetrik kavis içine yerleşmiş 32 sürekli diş bulu­
nur. Bunlar her kadranda 8 tanedir: 2 kesici, 1 köpek, 2 ön
öğütücü ve 3 sürekli azı dişi. Yirmi sürekli dişin öncesinde
süt dişi bulunur. Sürekli azı dişlerin ise süt dişi yoktur.
Her diş, diş etinden yukarı uzanan bir kuron (taç) ile diş
etinin altındaki bir ya da daha fazla kökten oluşmuştur. Kök­
ler, her diş için bir tane bulunan ve alveol adı verilen ke­
miksi cepler içinde dişin tutunması sağlar (Şekil 15-4). Ku­
ron çok sert olan mine İle, buna karşılık kökler diğer bir mi­
neralize doku olan sem ent ile örtülüdür. Bu iki örtü dişin
serviks kısmında birleşirler. Dişin kitlesi dentin adı verilen
başka bir kalsifiye materyal içerir. Dentin, pulpa kavitesi
olarak bilinen, yumuşak bağ dokusuyla dolu bir boşluğu
çevreler (Şekil 15-4). Pulpa kavitesinde bir koroner bölüm
(koroner kamara) ve bir kök bölümü (kök kanalı) bulunur.
Kök kanalı kökün ucuna kadar uzanır; uçta apikal fora­
men adı verilen bir delik bulunur ve pulpa kavitesi içinde­
ki kan damarları, lenfatikler ve sinirlerin giriş-çıkışını sağlar.
Periodontal bağ fibröz bağ dokusudur ve yapısında bulu­
nan kolajen lif demetleri sement ve alveolar kemiğe tutuna­
rak dişin kemiksi cep (alveol) İçine sağlam bir şekilde otur­
masını sağlar.
Dentin
Dentin, daha çok kalsiyum tuzu içermesi (kuru ağırlığın %
70’i) nedeniyle kemikten daha sert bir kalsifiye dokudur.
Başlıca tip I kolajen fibriller, glikozaminoglikanlar, fosfopro-
teinler, fosfolipitler ve hidroksiapatit kristalleri biçiminde­
ki kalsiyum tuzlarından oluşmuştur. Dentinin organik mat-
riksi odontoblastlar tarafından salgılanır; bu hücreler dişin
İç yüzeyini döşeyen pulpa hücreleridir (Şekil 15-5 ve 15-7).
Odontoblast ince uzun, kutuplu bir hücredir ve sadece elen­
tine bakan yüzeyde organik matriksi oluşturur. Bu hücreler
uç sitoplazmalarında bulunan salgı grandileri ve bazal nük-
leuslarıyla kutuplaşmış protein salgılayan hücre yapısında­
dır. Odontoblastlar ince uzun, dallanmış sitoplazmik uzantı­
lara sahiptir. Denlin genişliği boyunca dik olarak devam
eden bu uzantılara odontoblast uzantdan (Tomes lifleri)
adı verilir. Bu uzantılar dentin kalınlaştıkça giderek uzar,
dentin kanalları adını alan ve dentin-mine birleşme yeri­
nin yalcınlarında aşırı derecede dallanan küçük kanallar için­
de uzanır (Şekil 15-6). Odontoblast uzantıları hücre gövdesi
yakınında 3-4 //m çapındadır, ancak mine veya sement ya­
kınlarında distal uca doğru giderek incelirler.
Odontoblastlar tarafından salgılanan matriks başlangıçta
mineralize olmamıştır ve predentin adını alır (Şekil 15-7).
Gelişmekte olan dentinin mineralizasyonıı, odontoblastlar
tarafından üretilen zarla sarılmış veziküllerin (matriks vezi-
külleri) görünmesiyle birlikte başlar. Vezikiiller yüksek kal-
Şekil 15-4. Mandibular kemik içinde yerleşik bir kesici diş­
ten alınan sagital bir kesitin çizimi. (T.S. Leeson ve C.R. Le-
eson’ın izni ile: Histology, 2. baskı, Saunders, 1970 alınarak yeni­
den çizilmiştir).
 SİNDİRİM KANALI / 295

Ameloblastlar

Mine

Dentin

Şekil 15-5. Olgunlaşmamış bir dişte dentin

ve minenin izlendiği bir kesitin mikroskop fo­
Predentin
toğrafı. Ameloblastlar {mine salgılayan hüc­
reler) ve odontoblastlar {predentin salgıla­
yan hücreler) karşılıklı olarak dizilmişlerdir. Odontoblastlar
Pararosanilin-toludin mavisi (PT) boyası. Or­
ta büyütme.

siyum ve fosfor içeriği sayesinde ince hidroksiapatit kristal­ Mine

lerinin oluşmasını kolaylaştırır. Bu kristaller büyür ve çevre­
Mine, insan vücudunun en sert dokusudur. Yaklaşık % 96’sı
deki kolajen lifçikler üzerine mineral birikimi için çekirdek
mineral, %1’e varan bir bölümü organik madde ve geri ka­
bölgeler oluşturur.
lanı sudur. Diğer mineralize dokularda olduğu gibi minede
Dentin sıcak, soğuk, travma ve asidik pH gibi bazı uya­
de inorganik materyalin çoğunluğunu hidroksiapatit kristal­
rılara karşı cluyarlıdır; bu uyarıların hepsi ağrı oluşturur. Pul-
leri oluşturur. Mine sentezi sırasında ortamda stronsiyum,
pamn sinir desteği oldukça fazla olmasına karşın, elentinde
magnezyum, kurşun ve florür gibi diğer iyonların bulunma­
bulunan birkaç miyelinsiz sinir lifi ilerleyerek iç bölümlerine
sı durumunda, bu iyonlar da kristallerin yapısına katılır ya
(pulpa bölümü) uzanır. Hidrodinamik teoriye göre, çeşitli
da içine geçerek emilir.
uyarılar elentin kanalları içindeki sıvıların hareketine yol aça­
rak odontoblast uzantılarının yakınındaki sinir liflerini uyar­
maktadır.
KLİNİK BİLGİ

Minede bulunan kristallerin asidik p H ’da çözün­

KLİNİK BİLGİ
Dentin, odontoblastların harabiyetinden sonra da
uzun süre mineralize bir doku olarak kaldığı için
kemikten farklıdır. Bu nedenle pulpa ve odontob­
lastlar bulaşıcılarla hasara uğrasalar bile dişler
kalabilir (kanal tedavisi). Erişkinde, kullanımdan
dolayı ya da diş çürüğü nedeniyle erozyona uğ­
rayan minenin yıkımı odontoblastlarda dentin bi­
leşenlerinin yeniden sentezlenme sağlayan bir
yeni işlev başlatır.
mesi diş çürümesinin temelini oluşturur; bu kris­
tallerden bazılarının (ör. floropatit) çözünmeye
karşı hidroksiapatitten daha dayanıklıdır.
Mine ekıodermal kökenli hücreler tarafından salgılanır,
oysa dişin diğer yapılarının çoğu mezoderm ya da nöral
krista hücrelerinden köken alır. Organik mine matriksi kola­
jen fibrillerden oluşmamıştır, bunun yerine a m elo g en in ve
e n a m e lin adı verilen en az iki tip farklı protein içerir. Bu
proteinlerin, minenin mineral yapı taşlarının birliktelikteki
rolleri yoğun bir şekilde araştırılmaktadır.
296 / BÖLÜM 15
B
Mine, mine prizmaları adı verilen uzun sütun ya da çu­
buklardan oluşmuştur. Bunlar birbirlerine interprizmatik
mine ile bağlanır. Hem interprizmatik mine hem de mine
prizmaları hidroksiapatit kristallerinden yapılmıştır; sadece
kristallerin yerleşim yönü farklıdır. Her bir prizma mine ta­
bakası kalınlığı boyunca uzanır ve dalgalı bir yol izler. Priz­
maların gruplar halinde düzenlenmesi minenin mekanik
özellikleri açısından büyük önem taşır
Mine matriksi ameloblastlar tarafından salgılanır (Şekil
15-5). Bu uzun prizmatik hücreler nükleıısun altındaki böl­
gede çok sayıda mitokondrİ içerirler. Niikleusun üzerinde iyi
gelişmiş bir Golgi kompleksi ve kaba endoplazma retikulu-
mu bulunur. Her bir ameloblast Tomes uzantısı adı verilen
apikal bir çıkıntıya sahiptir. Bu çıkıntılarda mine matriksinin
oluştuğu proteinleri içeren çok sayıda salgı grandileri bulu­
nur. Ameloblastlar mine sentezini tamamladıktan sonra ko­
ruyucu bir epitel oluştururlar ve diş sürmesine dek kuronu
yüzeyini örterler. Bu koruyucu işlev bazı mine bozuklukla­
rının önlenmesinde önemlidir.
Pulpa
Diş pulpası gevşek bağ dokusundan oluşmuştur. Asıl ele­
manları odontoblastlar, fibroblastlar, ince kolajen fibriller ve
glikozaminoglikan içeren temel maddedir (Şekil 15-7).
Şekil 15-6. Odontoblast uzantılarının uzandığı dentin
kanallarını gösteren bir diş kesitinden alınmış bir foto-
mikroskop fotoğrafı. A: Başlangıç parçası, mine yakınla­
rında. B: Orta parça. Bu uzantılar ince uzantılar halinde
dallanır. Büyük büyütme.
Pulpa, sinir ve damardan zengin bir dokudur. Kan da­
marları ve miyelinli sinir lifleri uç delikten (apikal foramen)
girer ve çok sayıda dallara ayrılır. Bazı sinir lifleri miyelin kı­
lıflarını kaybeder ve kısa bir yol izleyerek elentin kanalları
içine doğru uzanır. Pulpa lifleri dişte algınabilen tek duyu ti­
pi olan ağrıya karşı duvarlıdır.
Periyodontiyum
Periyodontiyıım dişin maksiller ve mandibuler kemik içinde
tutunmasını sağlayan yapıları içerir. Bu yapılar sement, peri-
yodontal bağ, alveoler kemik ve diş eti (gingiva)dır.
S em ent
Bu doku kök dentininin yüzeyini örter ve yapısı kemiğe
benzer ancak havers sistemi ve kan damarları yoktur. Kökün
apikal bölgesinde daha kalındır ve osteosit görünümündeki
sem entositler içerir. Bu hücreler osteositler gibi lakünalar
içinde bulunur; ancak osteositlerin aksine sementositler bir­
ikirleriyle kanaliküller yoluyla bağlantı kurmazlar ve peri­
odontal bağ yoluyla beslenirler. Sement, kemik dokusu gibi
değişebilen bir yapıya sahiptir ve karşılaşılan dış etkenlere
yeni doku yapımı ya da eski dokunun emilmesi şeklinde
tepki gösterir. Sürekli sement yapımı ile dişlerin fizyolojik
olarak uğradığı aşınma karşılanır ve diş kökleri ile kemiksi
cepler arasında yakın bir ilişki sağlanır.

Ş ekil 15-7. Fibrobiastların çok sayıda
bulunduğu diş pulpasından alınan mik­
roskop fotoğrafı. Üst bölgede odontob-
lastlar ve bunlardan çıkan odontoblast
uzantıları görülmekte. Predentin tabaka­
sı mavi, dentin kırmızı renkte görülmek­
tedir. Mallory boyası. Üst: Orta büyütme;
A lt: Büyük büyütme.
KLİNİK BİLGİ
Sement kan damarları içermediği için kemiğe kı­
yasla daha düşük bir metabolik aktivite gösterir.
Bu özelliği sayesinde, ortodontik girişimlerde diş­
ler önemli kök kaybına yol açmaksızın hareket
edebilir.
P e r İo d o n t a l B a ğ
Periodontal bağ özel bir tip tıkız bağ dokusudur. Lifleri bir
taraftan dişin sementine girip onu kemiksi cebin duvarına
bağlarken, diğer taraftan dişin sınırlı bir şekilde hareket et­
mesine izin verir (Şekil 15-BA ve B). Bu lifler çiğneme ba­
sınçlarını destekleyecek şekilde düzenlenmiştir. Böylece ba­
sıncın doğrudan kemiğe yansıması ve bunun yol açacağı
madde kaybı önlenmiş olur.
Perİodontal ligamentin kolajeni olgunlaşmamış dokular­
daki kolajene benzer özellikler taşır. Yüksek protein döngü
oranına sahiptir (otoradyografiyle gösterilmiştir) ve çözüle­
bilir kolajen içeriği yüksektir. Liflerin arasındaki boşluğu gli-
koza m inogl İka n lar dol du rur.
SİNDİRİM KANALI / 297
Dentin
Predentin
Odontoblastiar
Pulpa
Odontoblast
uzantıları
Odontoblast
çekirdeği
KLİNİK BİLGİ
Perİodontal bağdaki bu yüksek kolajen yenilen­
me hızı yüzünden, protein ya da kolajen sentezi­
ni etkileyenler (örn. protein ya da C vitamini ek-
sikliği-skorbüt) bu ligamentin görev kaybına ne­
den olur. Bunun sonucu olarak dişler alveoler ke­
mik içinde sallanır ve ileri vakalarda düşer. Perİ­
odontal ligamentin bu esnekliği, bozuk duruştaki
dişlerin ağız içindeki durumunu değiştirebilen or­
todontik girişimlere izin vermesi bakımından
önemlidir.
A l v e o l a r K e m Ik
Alveoler kemik periodontal bağla çok yakın temas halinde­
dir. Olgunlaşmamış kemik (primer kemik) tipindedir ve ko­
lajen lifleri erişkin kemikteki gibi tipik lamellar biçimde dü­
zenlenmemiştir. Perİodontal ligamentin kolajen liflerinin ço­
ğu demetler halinde düzenlenmiştir. Bu demetler alveoler
kemik ve sement içine girerek bu iki yapı arasında bir köp­
rü oluştururlar (S h a rp ey lifle ri) (Şekil 15-8B). Köklere en
yakın konumdaki kemik bir cep oluşturur. Damarlar alve­
oler kemik içinden geçerler ve kök boyunca periodontal ba-
298 / BÖLÜM 15

Alveolar
kemik Periodontal ligament

Fibroblast

Sement
Osteoblast
Sementoblast

Osteosit

Arteriyol

Alveolar
kemik

Periodontal
bağ

Sharpey
lifleri

Şekil 15-8. A: Bir dişin alveolar kemiğe periodontal bağ aracılığıyla tutunduğu bölümü gösteren bir kesit. Bu materyal
genç bir hayvandan alındığı için kemik diş sürmesine uyum sağlamak üzere sürekli bir yeniden yapım göstermektedir; bu
durum osteoklastların varlığını açıklar. Ligamenti düzgün bir yönlenme gösteren fibroblastlar oluşturur. PT boyası. Orta
büyütme. B: Alveolar kemiğe tutunmuş düzgün yönlenimli kolajen demetlerinin (sarı) bulunduğu periodontal ligamentin
pikrosirius polarizasyonu. Orta büyütme.

ğın içine uzanarak delici (perforan) damarları oluşturur­
lar. Bazı damarlar ve sinirler kökün apikal foramenine ula­
şarak pulpa içine girerler.
(Diş Eti) Gİngİva
Diş eti, maksiller ve mandibular kemiklerin periostuna sıkı
biçimde tutunmuş bir müköz zardır. Çok katlı yassı epitel ve
çok sayıda bağ dokusu papillaları içeren lamina propriadan
meydana gelir. Bu epitelin oldukça özelleşmiş bir bölümü
bağlantı epiteli adını alır. Bağlantı epiteli kalın bir bazal la-
minaya benzeyen ve Gottlieb epitel bağlantısını oluşturan
bir kütikül ile diş minesine bağlıdır. Mine ile epitel arasında
kuronu çevreleyen ve diş eti oluğu adı verilen yaklaşık 3
mm’lik küçük bir çöküntü yer alır.
Klinik muayenede diş eti oluğunun ölçülen derin­
liği önemlidir ve periodontal hastalığa işaret ede­
bilir.
Lamina
propria
Düz
kas
Özofagus
bezleri
Şekil 15-9. Özofagusun üst bölümünden alınan
bir kesitin mikroskop fotoğrafı. Submukozada
müköz özofagus bezleri, muskulariste çizgili is­
kelet kasları gözlenmektedir. PAS ve PT boyası. İskelet
kası
Küçük büyütme.
SİNDİRİM KANALI / 299
YEMEK BORUSU (ÖZOFAGUS)
Gastrointestinal kanalın özofagus adını alan parçası müskü-
ler bir borudur ve yiyecekleri ağızdan mideye taşıma işlevi
görür. Keratİnleşmemiş çok katlı yassı epitel ile örtülüdür (Şe­
kil 15-9). Genellikle, sindirim kanalının geri kalan bölümüyle
aynı katmanları taşır. Submukozada mukus salgılayan küçük
bez grupları, özofagus bezleri vardır; bunların salgısı yiye­
ceklerin taşınmasını kolaylaştırır ve mukozayı korur. Mideye
yakın bölümün lamina propriasında gruplar halinde bulunan
özofageal kardiya bezleri de mukus salgılar. Özofagusun
distal ucunda müsküler tabaka sadece düz kas hücrelerinden
oluşur, orta parçada çizgili ve düz kas hücreleri; proksimal
ucunda ise sadece çizgili kas hücreleri vardır. Yemek borusu­
nun sadece periton boşluğundaki kısmı seroza ile kaplıdır.
Geri kalanı gevşek bağ dokusu tabakası ile örtülüdür. Adven-
tisya adı verilen bu tabaka çevre doku içine karışır.
MİDE
Mide, ince bağırsak gibi yiyecekleri sindiren ve hormon sal­
gılayan hem dış salgı hem de iç salgı yapan bir organdır. Sin­
dirim kanalının genişlemiş bir bölümüdür. Ana işlevleri;
ağızda başlayan karbonhidrat sindirimini devam ettirmek,
mideye gelen besinlere asidik bir sıvı eklemek, bunları müs-
Çok katlı yassı
epitel
300 / BÖLÜM 15

killer aktiviteyle viskoz bir kitle (kimus) haline dönüştür­
mek ve pepsin enzimi ile protein sindirimini başlatmaktır.
Mide ayrıca lingual lipazın da yardımı ile trigliseridleri sindi­
ren bir gastrik lipaz üretir. Makroskopik olarak 4 bölgeden
oluşur: kardiya, fundus, korpus ve pilor (Şekil 15-10).
Bununla birlikte fundus ve korpus mikroskopik olarak aynı
yapıda olduğundan histolojik olarak sadece 3 bölge ayırt
edilebilir. Boş midenin mukoza ve submukozası ruga denen
uzamına kıvrımlar oluşturur. Mide yiyecekle dolu olduğun­
da bu kıvrımlar yassılaşır.

Çukurcuk

Çukurcuğun
tabanı ile bezin
birleşme veri

Lamina
propria
Bezler
Muskularis
mukoza

Lamina
propria

Pilor Korpus
Ş ekil 15-10. Midenin bölgeleri ve histolojik yapıları.

Mukoza
Mide mukozasında, değişik uzunluklarda lamina propria içi­
ne uzanarak mideye ait çukurcuklar, g astrit çukurcukları
oluşturan bir yüzey epiteli bulunur. Midenin her bölgesi
için özel bir yapı gösteren (kardiyak, gastrik ve pilorik) dal­
lanmış lübüler bezler mide çukurcuklarma açılır. Lamina
propria gevşek bağ dokusundan oluşmuştur. İçinde düz
kas hücreleri ve lenfoid hücreler serpilmiş olarak bulunur.
Mukoza, altındaki submukozadan bir düz kas tabakası olan
muskularis mukoza ile ayrılır.
Midenin lümene bakan yüzeyi küçük büyütme ile ince­
lendiğinde, çok sayıda küçük halkamsı ya da ovoid epitel
girintileri gözlenir. Bunlar mideye ait çukurcukların delikle­
ridir (Şekil 15-10 ve 15-11). Yüzeyi ve mideye ait çukurcuk-
lan örten epitel tek katlı prizmatik epiteldir ve hücrelerinin
tümü alkalen bir mukus salgılar (Şekil 15-11 ve 15-12). Sal­
gılanan mukus kalın bir jel tabakası oluşturarak hücreleri mi­
de tarafından salgilanan kuvvetli asitin etkisinden korur. *Epi-
tel yüzeyine sıkıca yapışmış olan mukus oldukça etkili bir
koruma sağlar. Lümene yakın yiizeyel müköz tabaka daha
çözünür bir yapıdadır; pepsin ile kısmen sindirilir ve liimen
içeriğine karışır.
Yüzey ve çukurcuk hücrelerinin etrafındaki sıkı bağlan­
tılar da aside karşı engelin bir parçasını oluşturur. Hidroklo-
rik asit gibi pepsin, lipazlar (lingual ve gastrik) ve safranın
da epitel örtüsüne yönelik yıkıcı endojen maddeler olarak
düşünülmeleri gerekir.
Şekil 15-11. Mide fundusunda gastrik bezlerden alı­
nan bir kesitin fotomikrografı. Mukus salgılayan yüzey
epiteline dikkati çekmektedir. Pariyetal hücreler {açık
boyanmış) bezlerin orta ve üst bölümlerinde, esas (zi-
mojen) hücreler bezin alt bölümünde daha fazla sayı­
dadır. MM, muskularis mukoza. PT boyası. Küçük bü­
yütme.
SİNDİRİM KANALI / 301
KLİNİK BİLGİ
Stres ve diğer psikosomatik etmenler; aspirin,
nonsteroid anti-inflamatuvar ilaçlar ya da etanol
gibi ağızdan alınan maddeler; yemeklerin yol aç­
tığı hiperozmolarite; ve bazı mikroorganizmalar
(ör. Helicobacter pylori) bu epitel tabakasını bo­
zarak ülserasyona yol açabilir. Başlangıçta ülse-
rasyon iyileşebilir, ya da lokal olarak yıkıcı mad­
delerin etkisiyle daha da şiddetlenerek başka mi­
de ve duodenal ülserler oluşturur. Yeterli kan akı­
mı midenin fizyolojik işlevini destekler. Bunun gi­
bi bazı etmenler mide mukozanın yüzeyel hasa­
rı hızla onarmasını sağlayarak savunma düze­
neğinde çok önemli bir rol oynar. Yıkıcı ve koru­
yucu etkiler arasındaki dengede herhangi bir bo­
zukluk patolojik değişikliklere yol açar. Örnek
olarak aspirin ve etanol mukozal kan akımını kıs­
men azaltarak mukozaya zarar verir. Bazı anti-
inflamatuvar ilaçlar, müköz tabakanın alkalini-
zasyonu ve sonuçta koruyucu etki için çok
önemli olan E tipi prostoglandinlerin üretimini
baskılar.
302 / BÖLÜM 15
Şekil 15-12. Mukus salgılayan yüzey epiteli (A) ve gastrik bezin orta bölümünde pariyetal hücreler arasına sokulmuş mü­
köz boyun hücrelerini (B) gösteren mikroskop fotoğrafları. Bol miktarda kapiler görülmektedir. PT boyası. Orta büyütme.
Kardlya
Kardiya, özofagus ile mide arasındaki geçiş bölgesinde 1,5-3
cm genişliğinde dar, halkasal bir banttır (Şekil 15-10). Mukoza­
sı, basit ya da dallanmış tübüler kardiyak bezler içerir. Bu bez­
lerin son kısınılan genellikle kıvrımlıdır ve geniş bir lümene sa­
hiptir. Salgı yapan hücrelerin çoğu mukus ve lizozim (bakteri
duvannı yıkan bir enzim) üretir, ancak arada hidroklorür salgı­
layan birkaç pariyetal hücre bulunabilir. Bu bezler yapı olarak,
özofagusun son parçasındaki kardiyak bezlere benzer.
Taban ve Gövde (Fundus ve Korpus)
Fundus ve korpusun lamina propriası dallanmış, tübüler
gastrik bezler (fundus bezleri) İle doludur. Bunların 3-7’si
birlikte bir mide çukurcuğunun dibine açılır. Mide bezlerin­
deki epitel hücrelerinin dağılımı düzenli değildir (Şekil 15-10
ve 15-11). Bezlerin boyun parçasında kök, müköz boyun ve
okzintik (pariyetal) hücreler (Şekil 15-12B); tabanında ise pa­
riyetal, esas (zimojen) ve enteroendokrin hücreler bulunur.
Okzintik hücre Kılcal kan damarı
Müköz
boyun
hücresi
K ö k H üc reler !
Kök hücreleri boyun bölgesinde az sayıda bulunur. Alçak
prizmatik hücrelerdir. Oval nükleusları hücre bazaline ya­
kındır. Bu hücreler yüksek mitotik aktiviteye sahiptir; bazı­
ları çukurcuk ve yüzeydeki müköz hücrelerin yerini almak
üzere yüzeye doğru hareket eder. Müköz hücrelerin döngü
(turnover) süresi 4-7 gündür. Diğer yavru hücreler bezlerin
daha derin kısımlarına göç ederler ve müköz boyun hücre­
leri ile pariyetal, esas ve enteroendokrin hücrelere farklıla­
şırlar. Bu hücreler yüzeydeki müköz hücrelerden çok daha
yavaş yenilenirler.
M üköz Bo yun H üc reler !
Müköz boyun hücreleri mide bezlerinin boyun parçalarında­
ki pariyetal hücreler arasında kümeler halinde ya da tek ola­
rak bulunur. Bu hücrelerin müköz salgısı yüzeydeki müköz
epitel hücrelerinin salgısından oldukça farklıdır. Şekilleri dü­
zensizdir; nükleusları hücre bazalinde bulunur ve uç yüze­
ye yakın salgı grandileri vardır.

O k z In t İk (P a r İy e t a l ) H ü c r e l e r
Pariyetal hücreler, daha çok mide bezlerinin üst yarısında
bulunur, tabanında çok seyrektir. Yuvarlak ya da piramidal
hücrelerdir. Merkezi yerleşimli, yuvarlak tek nükleusları var­
dır ve sitoplazmaları oldukça eozinofiliktir (Şekil 15-11, 15-
12B ve 15-13). Elektron mikroskop ile incelendiğinde, aktif
olarak salgı yapan hücrenin en belirgin özellikleri çok sayı­
da bulunan mitokondri (eozinofilik) ve apikal plazma
membranının yaptığı derin sirküler girintilerdir (hücre içi
kanalcıklar) (Şekil 15-13, 15-14 ve 15-15). Dinlenme halin­
deki hücrenin uç bölgesinde plazmalemmanın hemen altın­
da çok sayıda tübüloveziküler yapılar görülebilir (Şekil 15-
15, sol taraD. Bu aşamada hücre az sayıda mikrovillusa sa­
hiptir. Hidroklorik asit salgısı için uyarıldığında, tiibülovezi-
kiiller hücre membranı ile kaynaşır ve daha fazla kanalikül
ve mikrovilus oluşur. Böylece hücre membranı yüzeyinde
büyük bir artış sağlanmış olur (Şekil 15-15, sağ taraD.
Pariyetal hücreler 0.16 mol/L hidroklorik asit (esas ola­
rak H+ ve Ck), 0.07 mol/L potasyum klorür, eser miktarda
diğer elektrolitler ve mide imrensek faktör (aşağıda açıklan­
mıştır) salgılar. Bu hücrelerde bol miktarda bulunan karbo­
nik anhidraz enziminin etkisiyle oluşan H2C 0 3’in ayrışması
sonucu H+ ortaya çıkar. H2C 0 3 oluştuktan hemen sonra si-
toplazmada H+ ve H C 03*’e ayrışır (Şekil 15-16). Aynı zaman­
da aktif durumdaki hücre tarafından kanalikül içine salgıla­
nan KCİ de, K+ ve Ch’ye ayrışır; HVK+ pompasının etkisiy­
le K+ ile H+ yer değiştirirken Ch iyonundan HC1 oluşturulur.
Pariyetal hücrelerde bol miktarda mitokondri bulunması
bunların metabolik süreçlerinde, özellikle H+/K+ pompası­
nın işlevinde enerji gereksiniminin oldukça yüksek olduğu­
na işaret eder.
SİNDİRİM KANALI / 303
KLİNİK BİLGİ
Atrofik gastrit vakalarında pariyetal ve esas hüc­
reler çok daha az sayıdadır ve gastrik sıvının asit
ya da pepsin aktivitesi çok azdır ya da hiç yoktur.
İnsanda, pariyetal hücreler intre nse k faktörün
üretim yeridir. Bu faktör B12 vitaminine bağlanan
bir glikoproteindir. Diğer canlılarda bu madde
başka hücreler tarafından üretilebilir.
B12 vitamini ile intrensek faktörün oluşturdu­
ğu karışım pinositoz yoluyla emilerek ileumdaki
hücrelerin içine alınır; bu nedenle, intrensek fak­
tör bulunmaması B 12 vitamin eksikliğine yol aça­
bilir. Genellikle a tro fik gastritin neden olduğu
bu durumda eritrositlerin oluşumundaki meka­
nizma bozulur ve pernisyö z anem i gelişir. Va­
kaların belirli bir yüzdesinde, pernisyöz anemi
otoimmün bir hastalık olarak değerlendirilir, çün­
kü bu hastaların kanında sıklıkla pariyetal hücre
proteinlerine karşı gelişen antikorlar saptanmak­
tadır.
Pariyetal hücrelerin salgısal aktivitesi çeşitli mekanizma­
larla ortaya çıkar. Bunlardan biri kolinerjik sinir sonlanmaları
yoluyla olur (parasempatik uyarım). Histamin ve polipeptid
yapısındaki gastrin, mide mukozasından salgılanır ve hicl-
Şekil 15-13. Fundusta, gastrik bezin bazal bölümünün
mikroskop fotoğrafı. Bu kesitte mitokondriden zengin ve
karakteristik hücre içi kanalcıkları (ok başları) olan pariye­
tal hücreler görülmektedir. Esas hücrelerin sitoplazmasın-
da kırmızı salgı granülleri izlenmekte. Pararosanilin tolu-
din boyası.
304 / BÖLÜM 15

M m
Lümen

m ı0 m

öWS

m i h
: ; V , f ■; i
fess*

Ş ekil 15-14. Aktif bir pariyetal hücrenin elektron mikroskop resmi. Hücre içi kanalcıkların içine uzanan
mikroviluslar (MV) ve bol miktarda mitokondri (M) gözlenmekte. X10,200 (S. Ito'nun izni ile).

roklorik asit yapımını güçlü bir şekilde uyarır. Gastrin ayrıca 18). Mide fundusıında, 5-hidroksitriptamin (serotonin)
mide mukozasında büyümeyi uyararak trofik bir etki gösterir. önemli salgı ürünlerinden biridir. Gastrointestinal kanaldaki
enteroenclokrin hücrelerin diğer ürünleri Tablo 15-1’de gös­
E s a s (Z İ m o j e n ) H ü c r e l e r İ
terilmiştir.
Esas hücreler tübiiler bezlerin alt bölümünde daha fazladır
(Şekil 15-13). Protein sentezi yapan ve salgılayan hücrelerin
bütün özelliklerine sahiptir. Sitoplazma kaba endoplazma re-
tikulumundan zengin olduğu İçin bazofiliktir. Sİtoplazmala-
k l in ik b il g i
rındaki granüllerde inaktif pepsinojen enzimi bulunur. Ön­
cül bir enzim olan pepsinojen midenin asit ortamına salgılan­
dıktan sonra hızla oldukça aktif bir proteolitik enzim olan Bu hücrelerden çıkan ve ka rsino id adı verilen
pepsine dönüşür. İnsanda gastrik sıvı içinde farklı yapıda 7 tümörler serotonin aşırı üretimine bağlı klinik
pepsin enzimi bulunur; pH<5 ortamda aktif olan bu aspartat semptomlar verir. Serotonin bağırsak hareketleri­
endoproteinazlar nispeten geniş bir özel etkinlik gösterir. İn­ ni artırır, ancak bu hormon/nörotransmiter düze­
sanda esas hücreler ayrıca lipaz enzimini de üretirler. yindeki artış mukoza vazokonstriksiyonu ve ha­
sarında rol oynar.
E n t e r o e n d o k r İn H ü c r e l e r

Enteroendokrİn hücreler (aşağıda detaylı olarak açıklana­

caktır) gastrik bezlerin tabanında bulunur (Şekil 15-17 ve 15-
 SİNDİRİM KANALI / 305

Hücre içi

Şekil 15-15. Pariyetal hücrenin dinleme durumunda (sol)

ve aktif durumda (sağ) arasında sergilediği ultrastrüktü-
rel farklara ait şematik çizim. Dinlenme durumundaki
hücrenin sitoplazmasında bulunan tübüloveziküller (TV)
intraselüler kanalikülleri (IC) dolduran mikrovilusları (MV)
oluşturmak üzere kaynaşmışlardır. G, Golgi kompleksi;
M, mitokondri. (S. Ito ve G.C. Schofield çalışmalarına göre. J
Cell Biol 1974;63;364'den alınmıştır).

Şekil 15-16. Hidroklorik asit sentezindeki başlıca evreleri gösteren pariyetal hücre çizimi. Düz oklar ATPaz aracılığıyla ak­
tif transports kesintili oklar difüzyonu göstermektedir. Kandaki C 0 2'den karbonik anhidrazın etkisiyle karbonik asit oluşur.
Karbonik asit bir bikarbonat iyonu ve bir protona (H+) ayrışır ve H+ mide lümenine K+ ile yer değiştirmek üzere pompala­
nır. Na+, K+ ATPaz sayesinde intraselüler K+ yüksek konsantrasyonda tutulurken H C 03" ile Cl‘ değişimi aksi yönde ger­
çekleşir. Hücre apeksindeki tübüloveziküllerin sayısının pariyetal hücre stimülasyonundan sonra azalması bu tübülovezi-
küllerin hidroklorik asit salgısıyla ilişkili olduğunu gösterir. Bikarbonat kana geri döner ve sindirim sırasında kan pH ‘sında
ölçülebilir bir artışa neden olur.
306 / BOLÜM 15

Ş ekil 15-17. Mide fundusunda bir mide bezi kesitinden alınan elektron mikroskop resmi. Lümen,
pariyetal hücrelerde bol mitokondri, esas hücrelerde yaygın kaba endoplazma retikulumu ve en-
teroendokrin hücrelerde salgı grandileri görülmektedir. X5300.
 SİNDİRİM KANALI / 307

Tablo 15-1. Gastrointestinal kanaldaki başlıca enteroendokrin

hücreler.

Hücre Tipi Üretilen

ve Yerleşimi Horm on Başlıca Etkisi

A-mide Glukagon Hepatik glikojenoliz

G-pilor Gastrin Gastrik asit sekresyonunun

uyarılması

S-ince Sekretİn Pankreas ve safra

bağırsak yoluyla bikarbonat ve
su sekresyonu

K-ince Gastrik inhibitor Gastrik asit sekresyonunun

bağırsak polipeptid inhibisyonu

L-ince Glukagon- Hepatik

bağırsak benzeri madde glikojenoliz
(glisentin)

l-ince Kolesistokinin Pankreatik enzim

bağırsak sekresyonu, safra
kesesi kontraksiyonu

D-pilor, Somatostatin Diğer endokrin hücrelerin

duodenum lokal inhibisyonu

Mo-ince Motilin Bağırsak motilitesinin

bağırsak artırılması

EC-sindirim Serotonin, Bağırsak motilitesinin

kanalı substans P artırılması

Şekil 15-18. İnsan duodenumunda bir enteroendokrin hüc­ Dr sindirim Vazoaktif İyon ve su sekresyonu,
renin {açık tip) elektron mikrografı. Hücrenin apeksinde kanalı intestinal bağırsak motilitesinin
mikroviluslar gözlenmekte. X6900 (A.G.E. Pearse’ın izni ile.) polipeptit artırılması

Pilor İNCE BAĞIRSAK

Pilor (I.at. kapıcı) elerin gastrik çukurcuklara sahiptir ve bun­
ların içine dallanmış, tübüler pilor bezleri açılır. Kardiyak
bölgenin bezleriyle karşılaştırıldığında, pilor bezlerinin daha
uzun çukurcukları ve daha kısa kıvrımlı salgılayıcı bölümle­
ri bulunur (Şekil 15-19). Bıı bezler dikkate değer miktarda li-
zozim enzimi yanı sıra mukus salgılar. Gastrin salgılayan
gastrin (G) hücreleri pilor bezlerinin müköz hücreleri ara­
sında bulunur. Gastrin, mide bezlerinin pariyetal hücrelerin­
den asit salgılanmasını uyarır ve mide mukozasında trofik
etki gösterir. Diğer enteroendokrin hücreler ( D hücreleri)
somatostatin salgılar. Bu hormon gastrin gibi diğer bazı
hormonların salgılanmasını baskılar.
Midenin Diğer Tabakaları
Submukoza, kan ve lenf damarları içeren tıkız bağ doku­
sundan oluşmuştur. Bol miktarda lenfoid hücre, makrofaj ve
mast hücresi bulunur. Muskularis, 3 ana yönde düzenlen­
miş düz kas liflerinden meydana gelir. Dış tabaka uzamına,
orta tabaka çevresel, iç tabaka çaprazdır. Filorda, orta taba­
ka oldukça kalınlaşarak pilor sfinkterini oluşturur. Mide
ince bir seroza tabakası ile örtülüdür.
İnce bağırsak son besin sindiriminin, metabolil
emiliminin ve endokrin sekresyonun yapıldığı yer­
dir. Sindirim olayı sindirim ürünlerinin epitel hüc­
releri tarafından emildiği ince bağırsakta tamamla­
nır. İnce bağırsak yaklaşık 5 m uzunluğundadır ve üç bö­
lümden oluşur: 12 parmak barsağı (duodenum), jeju­
num ve ileum. Bu bölümlerin birçok ortak özellikleri bu­
lunduğundan bir arada bahsedilecektir.
Müköz Membran
Çıplak gözle incelendiğinde ince karsağın iç yüzü çok sayı­
da kalıcı katlanmalar gösterir. Bunlara çevresel plikalar
(Kerckring valileri) denir; mukoza ile submukozanın bir­
likte yaptığı çevresel, sarmal ya da yarımay şeklinde katlan­
malardır. fllikalar en çok jejunumda gelişmiştir; bu yüzden je-
junumun karakteristik bir yapısıdır. Duodenum ve ileumda
da sıklıkla görülmesine karşın, önemli bir özellik oluşturmaz­
lar. intestinal viluslar mukozanın (epitel arlı lamina prop­
ria) liimene doğru yaptığı 0.5-1.5 mm uzunluğunda çıkınlılar­
dır. Bunlar duodenumda yaprak biçimindedir. İleuma doğru
giderek parmaksı bir biçim alırlar (Şekil 15-20 ve 15-27).
 308 / BÖLÜM 15

Ş ekil 15-19. Midenin pilor

bölgesinden alınan bir kesitin
mikroskop fotoğrafı. Lamina
propriada kısa pilor bezleri
içeren derin gastrik çııkur-
cuklar görülmekte. H&E bo­
yası. Küçük büyütme.

Villus

ntestinal
bezler

Submukoza

Kas

Şekil 15-20. İnce barsağın mikros­

kop fotoğrafı. Viluslar, intestinal bez­ Seroza
ler, submukoza, kas tabakaları ve se-
roza görüllmekte. PT boyası. Küçük
büyütme.

Viluslar arasında basit tübüler bezlerin küçük delikleri
vardır. Bu bezlere intestinal bezler (ayrıca uygun olmaya­
rak kriptalar da denir) ya da Lieberkühn bezleri denir
(Şekil 15-20 ve 15-27).
Vilusların epiteli, bezlerin epiceli ile devanı eder, intesti­
nal bezlerde kök hücreler, bir miktar emici, abzorbtif hücre,
goblet hücreleri, Paneth hücreleri ve enteroendokrin hücre­
ler bulunur.
Emici hücreler, uzun prizmatik hücrelerdir. Her birinin
bazal yarısında tek bir oval nükleus bulunur. Her hücrenin
ucunda fırçamsı (çizgili) kenar adı verilen homojen bir ta­
baka vardır (Şekil 15-21). Elektron mikroskopta incelendiğin­
de, lirçaııısı kenarın yoğun bir mikrovilus tabakasından oluş­
tuğu görülür (Şekil 15-22 ve 15-23). Her mikrovilus uç sitop-
lazmanın yaklaşık 1 fim uzunluğunda ve 0.1 fim çapında si-
lindirik bir çıkıntısıdır; aletin mikrofilamanlan ile diğer hücre
iskeleti proteinlerinin oluşturduğu bir nüveyi saran hücre
membranından meydana gelir (Şekil 15-22 ve 15-24). Emici
hücrelerde ortalama 3000 mikrovilus bulunduğu belirlenmiş­
tir. Mukozanın 1 mm2’sincle bu yapıların sayısı 200 milyonu
bulur. Mİkroviluslar bağırsak yüzeyi ile besinler arasında iliş­
ki yüzeyini oldukça artırdıkları için önemli fizyolojik işleve
sahiptir. Plika, vilus ve mikroviluslarm bulunmasıyla ince
bağırsakta örtünün yüzeyi büyük ölçüde artar. Bunlar yoğun
bir emilim işleminin gerçekleştiği bir organda görülen önem­
li bir özelliktir, filikalar bağırsak yüzeyini 3 kat, viluslar 10 kat
ve mikrovilushır 20 kat artırır. Böylece bu oluşumların hepsi
birlikte bağırsak yüzeyinde 600 kat artış sağlar ve sonuçta
toplam yüzey 200 m-’ye ulaşır.
firizmatik intestinal hücrelerin daha önemli bir işlevi ise
sindirim olayının sonunda ortaya çıkan metabolitlerin emili-
mini gerçekleştirmektir. Emici hücreler tarafından salgılanan
disakkaridaz ve peptidazlar fırçamsı kenardaki mikrovilusla-
ra bağlanırlar. Bunlar disakkarit ve dipeplitleri hidrolize ede­
rek sekonder aktif transport ile kolaylıkla emilebilen mono-
sakkaritler ve amino asitlere dönüştürür. Lipit sindirimi baş­
lıca pankreatik lipaz ve safranın etkisiyle olur. İnsanda lipit
emiliminin çoğu duodenumcla ve jejunumun üst bölümünde
gerçekleşir. Şekil 15-25 ve 15-26’da emilim olayı üzerine gü­
nümüzde geçerli görüşler yer almaktadır.
k l in ik b il g i
İnsanda sindirim bozukluklarıyla özellik kazanan
bazı hastalıklarda disakkaridazların eksik olduğu
gösterilmiştir. Bu enzim eksikliklerinin bazdan
genetik kaynaklıdır.
Enfeksiyonlar ya da beslenme bozukluklarına
bağlı olarak ince bağırsak mukoza atrofisi gelişen
hastalıklarda besinlerin emilimi büyük ölçüde engel­
lenir ve malabzorbsiyon sendromu meydana gelir.
Goblet hücreleri, emici hücrelerin arasına serpiştirilmiş
olarak bulunur (Şekil 15-21 ve 15-27). Sayıları duoclenumda
daha azdır ve ileuma doğru giderek artar. Bu hücreler musin
tipinde asit glikoproteinleri üretir. Bunlar sulu olup çapraz
bağlantılar yaparak başlıca işlevi bağırsak yüzeyini korumak
ve kayganlaştırmak olan mukusu oluştururlar.
SİNDİRİM KANALI / 309
Paneth hücreleri, ince bağırsak bezlerin bazal bölü­
münde bulunur. Uç sitopkızmalarında salgı grandileri bulu­
nan dış salgı hücrelerdir. İmmiinositokimyasal yöntemler kul­
lanılarak yapılan araştırmalarda, bu hücrelerin büyük eozino-
filik salgı grandileri içinde bazı bakterilerin hücre duvarını
eriten bir enzim olan lizozim içerdiği görülmüştür (Şekil 15-
27’den 15-30’a kadar). Lizozim antibakteriyel işleve sahiptir
ve bağırsak florasının kontrol edilmesinde rol oynayabilir.
M (mikro katlantı) hücreleri, fieyer plaklarındaki lenf
folikiillerini örten özelleşmiş epitel hücreleridir. Bu hücrelerin
özelliği çukurculdar oluşturan çok sayıda bazal zar girintileri
göstermesidir. Bu çukurcuklarda intraepitelyal lenfositler ve
antijen-sunan hücreler (makrofajlar) bulunur. M hücreleri en-
dositozla antijenleri alıp alttaki makrofajlara \'e lenfoid hücre­
lere taşırlar. Makrofajlar ve lenfositler daha sonra yabancı an­
tijenlere karşı immünolojik yanıtların başladığı lenfoid siste­
min diğer bölümlerine (lenf düğümlerine) göç ederler, intes­
tinal immünolojik sistemde M hücrelerinin önemli bir yeri var­
dır (Şekil 15-31, 15-32 ve 15-33). Bazal membran M hücrele­
rinin altında devamlılığını kaybeder, böylece lamina propria
ile M hücreleri arasında geçiş kolaylaşmış olur (Şekil 15-33).
Mide-bağırsak kanalının oldukça geniş olan mu koza 1 yü­
zeyi birçok potansiyel yayılan mikroorganizmayla karşılaşır.
IgA sınıfı sekretuvar immünglobulinler (daha önce bahsedil­
di) savunmadaki ilk hattı oluşturur. Diğer bir koruyucu ay­
gıt, hücrelerarası sıkı bağlantılardır. Bu bağlantılarla epitel
hücreleri mikroorganizma girişine karşı bir engel konumuna
gelir. Bunlara ek olarak asıl koruyucu bariyeri muhtemelen
gastrointestinal kanalda mukoza ve submukozaya yerleşmiş
antikor salgılayan plazma hücreleri, makrofajlar ve çok sayı­
daki lenfositler oluşturmaktadır (Şekil 15-31 ve 15-33). Bu
hücrelerin hepsine birden sindirim sistemi ile ilişkili lenfatik
doku (gut-associated lymphatic tissue -GALT) denir.
Gastrointestinal (Mide-bağırsak) Kanalın
Endokrin Hücreleri
Yukarıda bahsedilen hücrelere ek olarak, gastrointestinal ka­
nal diffüz nöroendokrin sistem özelliklerini taşıyan yay­
gın hücreler İçerir. Bu hücreler hakkında şimdiye dek edinil­
miş bilgiler Tablo 15-1’de özetlenmiştir.
Bu hücreler uyarıldıklarında salgı ürünleri ekzositoz yo­
luyla salınır. Ardından bu hormonlar parakrin (lokal) ve en­
dokrin (kan yolu ile) etkiler gösterir. Sindirim kanalının poli-
peptid salgılayan hücreleri iki tiptir: açık tip hücrenin uç kıs­
mında mikroviluslar vardır ve organın liimeniyle temas halin­
dedir (Şekil 15-18); kapalı tip hücrenin uç kısmı diğer epitel
hücreleri ile örtülüdür (Şekil 15-17). İnce bağırsakta açık tip
endokrin hücreler komşu emici hücrelerden daha ince bir gö­
rünümdedir; uç yüzeyinde düzensiz mikroviluslar, sitoplaz-
mada küçük salgı grandileri bulunur. Sindirim kanalındaki
kimyasal içeriğin açık tip hücrelerin mikroviluslarını etkileye­
bileceği ve böylece hücre salgısında bir artışa yol açabileceği
ileri sürülmüştür. Gastrointestinal endokrinoloji bilgileriyle ha­
la bazı olayların açıklanamamasına karşın, sindirim sistemi et­
kinliği sinir sistemi tarafından kontrol edildiği, lokal olarak
salgılanan peptid hormonların oluşturduğu karmaşık ve etkin
bir sistem tarafından düzenlendiği açıklık kazanmıştır.
Lamina Propria-Seroza
İnce barsağın lamina propriası kan ve lenf damarları, sinir
lifleri ve düz kas hücreleri içeren gevşek bağ dokusundan
meydana gelir.
Lamina propria, ince bağırsak viluslarının içine kan ve
lenf damarları, sinirler, bağ dokusu ve düz kas hücreleriyle
310 / BÖLÜM 15

Goblet hücresi Vilus içinde düz kas hücresi

Abzortif prizmatik epitel

Epitel içi lenfosit

Goblet
hücresi

Emici prizmatik hücre

Şekil 15-21. İnce barsağı döşeyen epitelin mikroskop fotoğrafı. A: Fırçamsı kenarlı (ok başı) prizmatik epitel hücreleri ve
bunların arasına serpiştirilmiş goblet hücreleri. PAS-hematoksilen boyası mukus ve fırçamsı kenarda bulunan glikoprote-
inler için pozitif reaksiyon verir. Orta büyütme. B: Fırçamsı kenarlarıyla çok sayıda abzortif hücre ve net olarak izlenen
hücre sınırları. PT boyası. Büyük büyütme.
 SİNDİRİM KANALI / 311

Mitokondriler Mikroviluslar Çekirdek

|tv ~>V l-'\ , -v

V'V/K

m m :

îMtı-1 i .• v : ?• >>*i * - » i L >

H k & V £ * K rV v&\.
*• r. ■■*%■ "■■■ r •-v.Uv i

V $ *;i

■■'VSCjilîfe
■ ! ' ■■■/ :
^ â ® ;;

;;$igİjfSî?:*
m
; ;• m

£ek/7 75-22. İnce bağırsakta bir emici epitel hücresinin elektron mikroskop fotoğrafı. Hücrenin
apeksinde mitokondri birikimi gözlenmektedir. Lümene bakan yüzey mikroviluslarla örtülüdür (sağ
üst köşedeki enine kesit). Enine kesilmiş aktin filamanları mikrovilusların merkezindeki başlıca ya­
pısal özelliktir. X6300 (K.R. Porter’in izni ile).
312 / BÖLÜM 15

Şekil 15-23. İnce bağırsak epitelinin elektron mikros­

kop fotoğrafı. Hücre apeksinde bulunan çok sayıdaki
mikrovilusların fırçamsı kenarı oluşturduğu görülmek­
tedir. Solda epitel içine göç eden 2 lenfosit gözlenmek­
tedir. Ortada, bazal salgı granülleriyle bir enteroendok-
rin hücre (E) izlenmektedir. X1850.

Villin

Aktin filamanı

Fibrin
Hücre zarına
bağlanma

Hücre
Şekil 15-24. Mikrovilus yapısı. Aktin filamanları ve buna zarına
bağlı diğer proteinlerden oluşan bir hücre iskeleti ile
mikrovillusun şekli korunur. Aktin filamanları içinde ara
filamanlar bulunan terminal ağın <bkz. Bölüm 4) mikrofi-
lamanlarıyla süreklilik gösterir. Bu yerleşimde aktin fila-
manları yapısal bir rol oynar, genellikle söz knusu oldu­
ğu üzere hareket ile ilişkileri yoktur. Aktin destekleyici
görevi tam olarak gerçekleştirebilmek üzere mikrofila-
manları bir arada tutan fibrine, hücre membranına ve
mikrovilus ucunda yer alan özel bir protein olan villine
bağlayan başka proteinlerle de ilişki kurar. Ara filaman
 SİNDİRİM KANALI / 313

Safra asitleri---------- Lipitler^—;----------- Lipaz

Gliserol Yağ asitleri Monogliseridler

I I I

Ş e kil 15-25. İnce bağırsakta lipit emilimi. Lipaz,

bağırsak lümeninde lipitlerin monogliseridler ve yağ
asitlerine hidrolizini sağlar. Bu bileşikler safra asitlerinin
etkisiyle emülsiyon haline getirilir. Hidroliz ürünleri mik-
rovilus membranını pasif olarak geçer, düz endoplazma
retikulumu (SER) sisternalarında toplanır ve burada
tekrar trigliseridlere sentezlenir. Bu trigiiseridler ince bir
protein tabakası ile örtülür ve bu partiküller şilomikron
adını alır (0.2-1 pm çapında). Şilomikronlar Golgi komp­
leksine taşınır, buradan lateral membrana doğru göç
ederler ve membranı füzyon yoluyla geçerek (ekzosi-
toz) kan ve lenf damarları yönünde ekstraseiüler aralı­
ğa akar. Şilomikronların çoğu lenfe, az bir bölümü de
kan damarlarına gider. Uzun zincirli lipitler (>C12) esas
olarak lenf damarlarına gider. Karbon atom sayısı 10-
12’den az olan yağ asitleri trigliseridlere reesterifiye ol­
mazlar, bunun yerine hücreyi doğrudan terk ederek kan
dolaşımına katılırlar. RER, kaba endoplazma retikulu­
mu. (H.l. Friedman ve R.R. Jr CardelPin izni ile Anat Rec.
1977; 188: 77’den alınmıştır.)
314 / BOLUM 15

.‘ m*tr;rmı
•*'' *>
*i» ,' - - “ -**ıwjM
r\ \

Şekil 15-26. Lipit-emilİmi fa­

zındaki ince bağırsak epiteli-
nin elektron mikroskop resmi.
Düz endoplazma retikulumıı
veziküllerinde lipit damlacıkla­
rının birikimi gözlenmektedir.
Bu veziküller çekirdek yakı­
nında kaynaşır, yanlara doğru
göç eden daha büyük lipit
damlacıklarını oluşturur. Bun­
lar hücre membranlarını ge­
çerek hücreler dışı aralığa atı­
lır (oklar). X5000 (H.l. Fried-
man’ın izni İle).
 SİNDİRİM KANALI / 315

mukoza propria bezleri

Şekil 15-27. İnce barsağın yapısını gösteren şematik çizim. A: Küçük büyütme ile ince bağırsak. Soldaki vilusta epitel
hücrelerinin deskuamasyonu gözlenmektedir. Bezlerin kör uçlarında yer alan hücrelerin sürekli mitotik aktivitesi ve bu hüc­
relerin yukarıya doğru göçü sayesinde (kesik çizgiler) intestinal epitel sürekli olarak yenilenir, intestinal Lieberkühn bezle­
ri gözlenmektedir. B: intestinal bezlerde intestinal epitel örtüsü vS goblet hücreleri (üst kısım) bulunur. Daha aşağıda ol­
gunlaşmamış epitelyal hücreler mitoz aşamasında görülmektedir; Paneth hücreleri ve enteroendokrin hücrelerin bulun­
ması da dikkati çekmektedir. Olgunlaşmamış hücreler yukarıya doğru ilerledikçe farklılaşır ve ışık mikroskopunda gözle­
nen fırçamsı kenarı oluşturan mikroviluslar gelişir (bkz Şekil 15-22). Bu bezlerin kör uçlarında, hücre proliferasyonu ve
farklılaşması aynı anda meydana gelir. C: Fırçamsı kenarlı prizmatik örtü epiteli ve goblet hücreleriyle bir villusun tepesi.
Villusun içindeki bağ dokusunda kan kapilerleri, bir lenfatik kapiler, düz kas hücreleri ve lenfositler izlenebilmektedir. Epi­
tel tabakasında lenfositler çok sayıdadır. Hücreler villusun tepesinden dökülür. (A.W. Ham'in izni ile, Histology, 6. baskı, Lippin-
cott, 1969'den alınarak yeniden çizilmiştir.)
316 / BOLUM 15

Şekil 15-28. İnce bağırsaktaki Paneth hücreleri (okbaş-

lart) içinde ve bağ dokusundaki makrofajlarda (M) lizo-
zim varlığını göstermek üzere immünhistokimya uygu­
lanmış kesit. Orta büyütme.

Şekil 15-29. Paneth hücresinin elektron mikroskop resmi. Belirgin nükleoluslu bazal nükleus,
bol miktarda kaba endoplazma retikulumu ve polisakkaritten zengin materyalin oluşturduğu bir
halka ile çevrili bir protein özdekten oluşan iri salgı granülleri gözlenmektedir. Bu granüller in­
testinal bakteri popülasyonunun düzenlenmesini sağlayan litik bir enzim olan lizozim içerir.
 SİNDİRİM KANALI / 317

Şekil 15-30. İnce bağırsakta yer alan 2 bezin (kriptanın) bazal kesiminin mikroskop fotoğrafı. Enteroen-
dokrin hücre, paneth hücresi, goblet hücresi ve mitoz geçiren bir hücre görülmekte.

M hücrelerinin
M hücre M hücre Lenfoid Bazal yüzeyel

Şekil 15-31. Bir lenf nodulünün intestinal mukoza ile örtü olduğu bağırsak bölgesinden alınan bir elekt­
ron mikroskop resmi. Lenfoid hücreler içeren özel bir kompartman oluşturan M hücreleri gözlenmektedir.
Bu kompartmanda yarıca bir makrofaj da (antijen sunan bir hücre) bulunmaktadır. (M. Neutra'nın izniyle).
318 / BÖLÜM 15

Resim 15-32. Mukoza epitelinin kaldırılmasını takiben bağırsak yüzeyinin taramalı elektron mikroskop
fotoğrafında bazal membran gözlenmektedir, intestinal vilusların arta kalan kısımlarını örten bazal
membran kesintisiz, buna karşın Peyer plakları üzerindeki lenf foliküllerini örten bazal membran kevgir
görünümündedir. Bu durum immünojenik maddelerin alttaki lenfoid dokuya kolayca ulaşabilmesini sağ­
lar. (S. McCluagage'nm izni ile.)

birlikte girer. Düz kas hücreleri, vilusların enıilim için önem­
li olan tekrarlayan hareketlerini sağlar (Şekil 15-27 ve 15-
3-i’e bakınız).
Muskularis mukoza önemli bir özellik göstermez. Sub-
mukoza cluodenumun ilk bölümlerinde, intestinal bezlerin
içine açılan dallanmış kıvrımlı tiibüler bez grupları içerir.
Bunlara duodenal bezler (ya da Brunner bezleri) denir
(Şekil 15-35). Bu bezlerin hücreleri müköz tipte ve salgıları
alkali (pH 8.1-9.3) özelliktedir. Bu salgı cluodenumun mü­
köz zarını asit mide sıvının etkilerine karşı korur ve ince ba­
ğırsak içeriğini pankreatik enzimin etkisi için optimum
pH’ya getirir.
İnce barsağın lamina propria ve submukozası Peyer
plakları denen ve sindirim sistemi ile ilişkili lenfatik doku­
nun önemli bir parçasını oluşturan lenf nodülü toplulukları
içerir. Her plak 10-200 nodülden oluşur ve ince barsağın an-
timezenterik tarafında çıplak gözle oval bir alan olarak gö­
rülebilir. İnsanda yaklaşık 30 plak vardır ve bunların çoğu
ileumda bulunur. Liiminal yüzeyden bakıldığında her Peyer
plağı vilussuz kubbe biçimli bir alan olarak görülür (Şekil
15-32). Bunların yüzey epiteli emilim hücreleri yerine M
hücrelerinden oluşur (Şekil 15-31). İnce bağırsaklarda mus­
kularis iyi gelişmiştir ve içte çevresel, dışta longitu uzamına
dinal tabakalardan meydana gelir (Şekil 15-36). Histolojik
kesitlerde bu tabakalardaki düz kasların enine ya da uzamı­
na görünümü kesit yüzeyinin açısına göre değişir.
Damarlar ve Sinirler
İnce barsağı besleyen ve emilmiş sindirim ürünlerini taşı­
yan kan damarları, muskularisi geçip submukozada geniş bir
pleksus oluşturur (Şekil 15-34). Submukozadan başlayarak
muskularis mukoza, lamina propria ve vilus içine doğru dal­
lanır. Her vilus boyutuna göre bir ya da daha fazla dal alır ve
vilus epitelinin hemen altında bir kapiler ağ oluşur. Vilusla-
rın uçlarında, bu kapilerlerden çıkan bir ya da daha fazla sa­
yıda venül karşı yönde seyreder ve submukozal pleksusun
venlerine ulaşır. İnce barsağın lenf damarları vilusların orta­
sında kör tüpler olarak başlar. Bu kapilerler (laktealler) kan
kapilerlerinden daha geniş olmasına karşın gözlenmesi zor­
dur, çünkü duvarları birbirine o kadar yakın bir konumda
bulunur ki adeta büzüşmüş gibi görünür. Laktealler musku­
laris mukozanın üzerindeki lamina propriaya doğru seyreder
ve burada bir pleksus oluşturur. Buradan submukozaya ge­
çerek lenf nodiillerini kuşatır. Laktealler defalarca anastomoz
yapar ve kan damarları ile birlikte ince barsağı terk ederler.
Laktealler özellikle lipitlerin emilimi açısından önemlidir,
çünkü bu düzeyde uzun prizmatik hücreler tarafından üreti­
len lipoproteinler kolaylıkla kan dolaşımına giremez.
 SİNDİRİM KANALI / 319

B Mukusla
Goblet hücreleri karışmış
Goblet tarafından üretilen Sıkı Epitel içi yabancı M hücre
hücresi mukus tabakası bağlantı lenfosit materyal sitoplazması

Altta yer alan bir nodüle

ve sindirim kanalının
diğer bölümlerine
göç eden lenfosit

Kesintili bazal
lamina

Plazma hücreleri Makrofaj Sürekli Lenfositler Malrofaj

(başlıca bazal lamina
IgA-salgılayan)

Şekil 15-33. Bağırsakta immünolojik korunmanın bazı özellikleri. A: Bu durum barsağın jejunum gibi
yukarı bölümlerinde görülür. Birçok IgA salgılayan plazma hücreleri, dağılmış lenfositler ve bazı makro-
fajlar bulunur. Döşeyici epitelde bulunan lenfositler epitel hücrelerinin dışında ve sıkı bağlantıların altın­
da yer almakta. B: Bu durum M hücrelerinin altında lenfosit kümelerinin bulunduğu ileumda sık görü­
lür. M hücreleri yabancı maddeleri (mikroorganizmalar ve makromoleküller) oluşturdukları kavitelerin
içinde derinlerde yerleşmiş olan lenfositlere iletir. M hücrelerinin altında lenfosit toplulukları gözlenir.
Lenfositler yabancı maddelerden alınan bilgileri kan ve lenf yoluyla sindirim kanalının diğer bölgelerine
ve muhtemelen diğer organlara dağıtır.

Düz kas

Lamina
propria
Muskularis
mukoza
Submukoza Submukozal
pleksus
Muskuler —
tabaka (iç) Miyenterik
pleksus
Muskuler — Seroza
tabaka (dış)

Şekil 15-34. İnce barsağın kan dolaşımını (sol), lenf dolaşımını (orta) ve innervasyonunu
(sağ) gösteren çizim. Vilus kontraksiyonu için gerekli düz kas sistemi sağdaki vilusta gösteril­
miştir.
320 / BOLUM 15
nTİJ//
■A
------Kas
İnce bağırsak görevi için önemli olan başka bir olay vi-
luslarm döngiisel hareketidir. Bu hareket muskularis muko­
za ile villusun ucu arasında vertikal olarak seyreden düz kas
hücrelerinin kasılması sonucu gelişir (Bkz. Şekil 15-34 sağ­
daki vilus). Bu kasılmalar dakikada birkaç kez gerçekleşir.
Bu tekrarlayan kasılmalar ile viluslar üzerinde pompalayın
bir etki oluşur ve lenf mezenterik lenfatiklere doğru itilir.
İnce bağırsakların sinir desteği bir intrensek ve bir de
ekstrensek sinir desteği unsurları ile sağlanır. İntrensek un­
sur, muskularisin dış uzamına ve İç halka şeklinde tabakala­
rı arasındaki miyenterik (Auerbach) sinir pleksusunu (Şekil
15-3-1 ve 15-37) ve subnuıkozadaki submukozal (Meiss­
ner) pleksusu oluşturan nöron gruplarını içerir. Pleksuslar,
epitel tabakasının yakınında ve düz kas tabakası içinde bu­
lunan sinir sonlanmalarından bağırsak içeriğinin bileşimine
(kemoreseptörler) ve bağırsak duvarının genişleme derecesi­
ne (mekanoreseptör) ilişkin bilgileri alan bazı duysal nöron­
lar içerir. Diğer sinir hücreleri effektörlerdir; kas tabakalarını
ve hormon salgılayan hücreleri sinirlendirir. Bu pleksuslar ta­
rafından oluşturulan dış kaynaklı sinirlenmenin hiç bulun­
maması durumunda meydana gelen ince bağırsak kasılmala­
rından sorumludur. Dış kaynaklı sinirlenme ince bağırsak
düz kas aktivitesini uyaran parasempatik kolinerjik sinir lif­
leri ve ince bağırsak kasılmalarından clüz kas aktivitesini
azaltan sempatik adrenerjik sinir lifleri tarafından oluşturulur.
KALIN BAĞIRSAK
Kalın bağırsak mukozası distal (rektal) kısmı hariç katlanma
göstermez. Kalın bağırsakta vilus yapısı bulunmaz (Şekil 15-
38). İnce bağırsak bezleri uzundur ve bunlarda çok sayıda
Kriptalar
Muskularis
mukoza
Duodenum
bezleri
Şekil 15-35. Duodenumun mikroskop fotoğra­
fında Viluslar ve submukozada duodenal bezler
görülmektedir. H&E boyası. Küçük büyütme.
goblet hücresi ve emici hücre ile az sayıda enteroendokrin
hücre bulunur (Şekil 15-38 ve 15-39). Emici hücreler prizma-
tiktir ve kısa, düzensiz mikroviluslara sahiptir (Şekil 15-10).
Bu organ başlıca fonksiyonları olan su emilimi, dışkı oluştu­
rulması ve nuıkus üretimi için çok uygun bir yapıya sahiptir.
Mukus oldukça sulu bir jeldir ve sadece bağırsak yüzeyini
kayganlaştırmakla kalmaz, bakteri ve partikiillerin üzerini de
örter. Epitel hücrelerinin bazal yüzünden sodyumun aktif ge­
çişini takiben su pasif olarak emilir (Şekil 15-10).
Lamina propriada bol miktarda bulunan lenfoid hücreler
ve nodüller çoğunlukla submukozanın içine dek uzanır.
Lenfoid dokunun oldukça fazla olması kalın bağırsakta aşırı
derecede yüksek bir bakteri popiilasyonu bulunmasına bağ­
lıdır. Muskularis tabakası longitudinal ve sirküler düz kas de­
metlerinden oluşur. İnce bağırsaktan farklı olarak dış longi­
tudinal tabaka tenya koli denilen üç adet kalın uzunlama­
sına bant halindedir. Kolonun intraperitoneal kısımlarındaki
seröz tabakada apandiks epiploika denen yağ dokusun­
dan oluşmuş küçük asılı uzantılar bulunur.
Anal bölgede, miiköz membran rektal Morgagni sü­
tunları denilen bir dizi uzunlamasına katlanma gösterir.
Anüsün yaklaşık 2 cm yukarısında uzunlamasına mukozası­
nın yerini çok katlı yassı epitel alır. Bu bölgenin lamina
propriasmda büyük venlerin oluşturduğu bir pleksııs bulu­
nur. Bu venler aşırı derecede genişleyip variköz bir hal aldı­
ğında hemoroidler oluşur.
Gastrointestinal Kanalda Hücre Yenilenmesi
Tiim mide-bağırsak kanalının epitel hücreleri sürekli olarak
dökülmekte ve kök hücrelerin mitozuyla oluşan hücreler ta­
rafından yemlenmektedir. Bu kök hücreler, özofagus epite-
 SİNDİRİM KANALI / 321

Şekil 15-36. İnce barsağın enine kesitinde kik

düz kas tabakası ve seroza görülmektedir. İç­
teki tabaka çoğunlukla halkasal dıştaki tabaka
Seroza
uzunlamasınadır. İnce bir bağ dokusundan
meydana gelen seroza mezotelyum ile örtülü­
dür. PT boyası. Orta büyütme.

Şekil 15-37. İki düz kas ta­

bakası arasına yerleşmiş
miyenterik pleksusu oluş­
turan nöron grupları (büyük
nükleuslar) ile satellit hüc­
relerin (küçük nükleuslar)
mikroskop fotoğrafı. Kırmı­
zı boyanmış kolajen lifler
dikkati çekmektedir. Pikro-
sirius-hematoksilen. Orta
büyütme.
322 / BOLUM 15
Miyenterik pleksus
Şekil 15-39. Kalın bağırsakta bir bez kesitinde abzortif
hücreler ile müköz goblet hücreleri görülmektedir. Goblet
hücrelerinin salgı yaptıkları ve slagılarının bezin lümenini
doldurmaya başladığı izlenmektedir. Emici hücrelerin mik-
rovilusları su emilim işlemine katılır. PT boyası. Büyük bü­
yütme.
Şekil 15-38. Kalın barsağın tabakalarını gösteren mik­
roskop fotoğrafı. Viluslann bulunmaması dikkati çekmek­
tedir. M, mukoza; MM, muskularis mukoza; SM, submu-
koza; ME, muskularis eksterna. PT boyası. Küçük büyüt­
me.
linin bazal tabakasında, mide bezlerinin boyun bölgesinde,
ince bağırsak bezlerinin alt yarısında (Şekil 15--i 1) ve kalın
bağırsak kriptalarının alt 1/3’ünde yerleşmiştir. Hücreler bu
yanilenici bölgelerden olgunlaşma alanına doğru hareket
ederler. Bu alanda yapısal ve enzimatik olgunlaşma sonu­
cunda işlevsel hücre topluluğu oluştururlar. İnce bağırsakta­
ki viluslann ucunda, hücreler apoptoza uğrayarak ölürler.
3
KLİNİK BİLGİ
Bu yüksek yenilenme hızı, kanser tedavisinde ol­
duğu gibi antimitotik ilaçların verilmesi ile bağır­
sakların hemen etkilenmesinin nedenini açıkla­
maktadır. Epitel hücreleri viluslann tepesinden
dökülmeye devam eder, ancak bu ilaçlar hücre
yenilenmesini baskılar. Bu baskılanma epitelde
atrofiye yol açar ve sonunda besinlerin emilimin-
de bozukluk, aşırı sıvı kaybı ve (diyare) ile so­
nuçlanır. İnce bağırsak bezlerindeki Paneth hüc­
relerinin yenilenmesi çok yavaştır; bu hücrelerin
yaşama süresi yaklaşık 30 gündür.
APENDİKS
Apendiks, çekumun oluşturduğu bir keseleşmedir (evajinas-
yon). Duvarında bol miktarda lenf nodülii bulunduğu için
 SİNDİRİM KANALI / 323

Golgi

Ş e kil 15-40. Kalın bağırsakta

epitel hücrelerinin elektron mik­
roskop resmi. Lümene bakan yü­
zeyde mikrovilusiar, iyi gelişmiş
Golgi kompleksi ve aktif su taşın­
masının belirtisi olarak kenetlen­
me gösteren zar yaprakçıkları ile
dolu genişlemiş hücreler arası
aralıklar görülmektedir. X3900.

Mide İnce barsak

İki yönlü hücre akımı Tek yönlü hücre akımı
Dökülen hücreler

Hücre
yenilenmesi Goblet hücrelerinin
(3-6 gün) ve abzorptif hücrelerin
ilk olarak görünmesi
Mitozlar

Kök hücreleri
Paneth hücreleri

Ş ekil 15-41. Mide ve ince bağırsak epitelinin yenilenmesi. Kök hücreierinin yerleşim bölgeleri ara­
sındaki farklar gözlenmekte.
324 / BÖLÜM 15
nispeten küçük, dar ve düzensiz bir lümene sahiptir. Genel
yapısı kalın barsağa benzemesine karşın daha az sayıda ve
daha kısa ince bağırsak bezleri içerir, tenya koli bulunmaz.
k l in ik b il g i
Apandiks kör bir şekilde sonlandığı için, içeriği
çabuk yenilenemez ve sıklıkla yangı gelişir
(apandisit). Bu yangı ilerleyip apandiksin yıkımı­
na yol açabilir ve sonuçta periton boşluğunda en­
feksiyon meydana gelir.
KAYNAKLAR
AJlen A, Flemström G , Garner A, Kivilaakso E: Gastroduodenal mucosal
protection. Physiol Rev 1 9 9 3 :7 3 :8 2 3 .
Cheng H , Leblond C P: Origin, differentiation and renewal o f the four main
epithelial cell types in the mouse small intestine. 5. Unitarian theory o f
the origin o f the four epithelial cell types. Am J Anat 1974; 141:5 3 7 .
Forte J G et al: Mechanism o f gastric H + and C l " transport. A nnu Rev Physiol
1 98 0 :4 2 :1 1 1 .
Friedman H L, Cardell R R Jn Alterations in the endoplasmic reticulum and
Golgi complex o f intestinal epithelial cells during fat absorption and
after termination o f this process: a morphological and m orphom etric
study. Anat Rec 1 9 7 7 :1 8 8 :7 7 .
Gabella G : Innervation o f the gastrointestinal tract. Int Rev Cytol 1 9 7 9 :5 9 :1 3 0 .
Grube D : T h e endocrine ceils o f the digestive system: amines, peptides and
modes o f action. Anat Embryol (Berl) 1 9 8 6 :1 7 5 :1 5 1 .
Hoedemseker PJ et al: Further investigations about the site o f production o f
Castles gastric intrinsic factor. Lab Invest 1 9 6 6 :1 5 :1 1 6 3 .
Jankowski A et al: M aintenance o f normal intestinal mucosae: function, struc­
ture and adaptation. G ut 1 9 9 4 ;3 5 :S 1 .
Ş ekil 15-42. Başlıca sindi­
rim kanalı ve memenin kötü
huylu tümörlerinde bulunan
karsinoembriyonik antijeni
(CEA) saptamak üzere im-
münhistokimyasal işlem uy­
gulanmış kalın bağırsak ke­
siti. Boyanmamış normal
müköz bez hücresi görünü­
münden boyanmış tümör
hücresine (okbaşları) geçiş
dikkati çekmektedir. Hema-
toksilen zıt boyası. Orta bü­
yütme.
Sindirim Kanalının Kanseri
KLİNİK BİLGİ
Sindirim sisteminin kötü huylu tümörlerinin yaklaşık
% 90-95’i ince bağırsak ya da mide epitel hücrele­
rinden köken alır. Kalın barsağın kötü huylu tümör­
leri hemen hemen daima bez epitelinden köken alır
(adenokarsinomlar) ve Amerika Birleşik Devletle­
rinde, kansere bağlı ölümlerinin ikinci en sık nedeni­
ni oluşturur. Özellikle kötü huylu hücreler tarafından
üretilen karsinoembriyonik antijen gibi bazı protein­
ler kanser tanısında çok önemlidir (Şekil 15-42).
Klockars M , Reitam o S: Tissue distribution o f lysozyme in man. J Histochem
Cytochem 1 9 7 5 :2 3 :9 3 2 .
Madara JL , Trier JS : T h e functional morphology o f the mucosa o f the small
intestine. In Johnson L R (editor): Physiology o f the Gastrointestinal Tract,
Voi 2. Raven Press, 1994.
McCIugage S G et al: Porosity o f the basement m em brane overlying Peyer’s
patches in rats and monkeys. Gastroenterology 1 9 8 6 :9 1 :1 1 2 8 .
M oog F: T h e lining o f the small intestine. Sci Am 1981 ;2 4 5 :154.
M ooseker M S , Tilney L G : Organization o f an actin filament-membrane com­
plex: Filam ent polarity and m em brane attachm ent in the microvilli of
intestinal epithelial cells. J Cell Biol 1 9 7 5 :6 7 :7 2 5 .
Owen D : N orm al histology o f the stomach. Am J Surg Pathol 1986; 10:48.
Pabst R: T h e anatomical basis for the im m une function o f the gut. Anat
Em bryol (Berl) 1 9 8 6 ;1 7 6 :1 3 5 .
Pfeiffer C J et al: G astrointestinal Ultrastructure. Academic Press, 1974.
Sachs G : T h e gastric H + ,K + ATPase: regulation and structure/function of the
acid pump o f the stomach. In Johnson L R (editor): Physiology o f the
G astrointestinal Tract, Vol 2 . Raven Press, 1994.
Sm ith DV, Margolskee R F : M aking sense o f taste. Sci Am 2001 ;284(3):33.
 Sindirim Kanalına
Bağlı Bezler
Sindirim kanalına bağlı bezler tükürük bezleri, pankreas, ka­
raciğer ve safra kesesidir. Tükürük bezlerinin başlıca işlevle­
ri alınan yiyecekleri ve ağız mukozasını ıslak ve kaygan tut­
mak, karbonhidrat ve lipit sindirimini (sırasıyla amilaz ve lin­
gual lipaz sayesinde) başlatmak ve IgA, lizozim ve laktofer-
rin gibi koruyucu mikroplara karşı etkili maddeleri salgıla­
maktır. Tükürük ayrıca çok önemli bir tampon işlevi görür
ve içerdiği kalsiyum bağlayıcı prolinden zengin proteinler
sayesinde dişler üzerinde koruyucu bir tabaka oluşturur. Ba­
zı canlılarda (insanda söz konusu değil) buharlaşma ile se­
rinlemede tükürük çok önemlidir.
k l in ik b il g i
Büyük tükürük bezlerinin hastalıklara ya da rad­
yoterapiye bağlı düşük etkinliğinde diş çürümesi,
ağız mukozasının körelmesi ve konuşma güçlük­
leri gelişir.
Pankreasın başlıca işlevleri ince bağırsakta etkili olan sin­
dirim enzimlerini üretmek ve kan dolaşımı içine İnsiilin ve
glukagon gibi hormonları salgılamaktır. Bu hormonların her
ikisi de alınan besinlerin metabolize edilmesinde çok önemli­
dir. Karaciğer yağların sindiriminde önemli bir sıvı olan safra­
yı üretir. Bundan başka lipit, karbonhidrat ve protein metabo­
lizmasında önemli loir rol oynar. Birçok toksik maddeyi ve
İlaçları işlevsizleştirir ve metabolize eder. Karaciğer ayrıca de­
mir metabolizmasına, kan proteinlerinin ve kanın pıhtılaşması
için gerekli etmenlerin sentezine de katılır. Safra kesesi safra­
dan suyun emilimini sağlar ve safrayı yoğunlaştırarak depolar.
TÜKÜRÜK BEZLERİ
Ağız içindeki bu dış salgı bezleri sindirici, kaygan-
laştırıcı ve koruyucu işlevleri olan tükürüğü üretir.
Ağız boşluğunun her yanına dağılmış olan küçük
bezlere ek olarak üç çift büyük tükürük bezi bulu­
nur: parotis, submandibuler (submaksiller) ve sublin­
gual bezler. İnsanda küçük tükürük bezleri toplam tükürük
hacminin %10’unu salgılarken, mukus salgısının yaklaşık
%70’ini oluşturur.
Büyük tükürük bezleri kolajen liflerden zengin bir bağ
dokusu kapsülü ile sarılmıştır. Bezlerin parankiması dalla­
nan bir kanal sistemi ve salgı yapan uç kısımlardan oluşur.
325
16
Bu yapı, kapsülden çıkan bağ dokusu bölmeleri ile birbirin­
den ayrılan lopçuklar halinde düzenlenmiştir. Salgı yapan uç
kısımlarda 2 tip salgı hücresinin -seröz ve müköz (Şekillö-
1)- yanı sıra salgısal işlevi olmayan miyoepitelyal hücreler de
(4. bölümde bahsedilmiştir) bulunur. Bu salgılayıcı bölümün
ardından gelen kanal sisteminin öğeleri tükürük içeriğinde
değişimler oluşturarak ağız boşluğuna iletir.
Seröz hücreler genellikle piramidal şekillidir. Geniş ta­
banlarıyla bazal lamina üzerine otururlar. Dar üst yüzeylerin­
de kısa, düzensiz ve lümene bakan mikroviluslar vardır (Şe­
kil 1Ğ-2). Bu hücreler protein salgılayan kutuplu hücre özel­
likleri gösterirler. Komşu salgı hücreleri birbirlerine bağlantı
araçlarıyla bağlanırlar. Bu şekilde asinüs adı verilen ve or­
tasında bir lümen bulunan küresel hücre toplulukları oluşur
(Şekil 16-1). Bu yapı, sap kısmına bağlanmış bir üzüm tane­
sine benzetilebilir. Sap kısmı kanal sistemine karşılık gelir.
Müköz hücreler genellikle kübik ya da pirizmatiktir.
Nükleusları ovaldir ve hücre tabanına doğru basıktır. Mukus
salgılayan hücrelerin özelliklerini taşırlar (Şekil 16-1, 16-3 ve
16-4) ve tükürüğün ıslatıcı ve kayganlaştırıcı etkilerinde
önemli olan glikoproteinleri içerirler. Bu glikoproteinlere
müsin adı verilir ve yapılarında %70-80 oranında karbonhid­
rat bileşenleri taşırlar. Müköz hücreler, genellikle bir lümen
çevresinde silindirik olarak dizilerek tübüUer oluştururlar.
İnsanda submandibuler bezde seröz ve müköz hücreler
özel bir dizilim gösterirler. Müköz hücreler tübülleri oluştu­
rurken, bunların son kısımları seröz hücreler tarafından örtü­
lür ve seröz yarunaylar oluşur (Şekil 16-1 ve 16-4).
4. bölümde tanımlanan miyoepitelyal hücreler, kanal
sisteminin başlangıç bölümünü oluşturan salgılayıcı uç kı­
sımlar ile duktus interkalarislerin (nispeten daha az) bazal
laminası içinde bulunur (Şekil 16-1). Salgılayıcı kısımları sa­
ran miyoepitelyal hücreler iyi gelişmiş ve dallanmış hücre­
lerdir ve bazen sepet hücreleri olarak isimlendirilir; oysa
duktus İnterkalariste bulunanlar iğsi şekildedir ve kanalın
uzunluğuna paralel olarak uzanırlar. Miyoepitelyal hücrele­
rin kasılması tükürük salgısını hızlandırır; buna karşın bu
hücrelerin esas olarak salgılama sırasında uç kısımlarda ar­
tan lümen içi basınca bağlı gerginliği önlemede rol oynadı­
ğı düşünülmektedir.
Kanal sisteminde salgı yapan uç kısımlar, kübik epitel
hücreleriyle döşeli olan duktus interkalarise (interkalar ka­
nala) açılır. Bu kanalların birkaç tanesi birleşerek çizgili ka­
nalı oluştururlar (Şekil 16-1). Çizgili kanallara özelliğini hüc­
relerin tabanından niikleuslarına kadar uzanan ışınsal çizgi-
lenmeler verir. Elektron mikroskop ile gözlendiğinde, bu çiz-
gilenmelerin taban plazma membranı katlanmaları ve bu kat­
lanmalara paralel olarak dizilmiş çok sayıda uzun mitokond-
326 / BOLUM 16

Miyoepitelyal hücreler Hücre ici Miyoepitelyal hücreler

Müköz tübül

Şekil 16-1. Submandibüler (submaksiller) bezin yapısı. Salgı yapan bölümler, piramidal seröz (açık ma­
vi) ve müköz (açık sarı) hücrelerden oluşur. Seröz hücreler yuvarlak çekirdekleri, hücrenin üçte bir alt bö­
lümünde belirgin kaba endoplazma retikulumu birikimi ve proteinden zengin salgı granülleri ile dolu üst
bölümleriyle tipik protein salgılayan hücrelerdir. Müköz hücrelerin yoğun kromatinli yassı çekirdekleri
hücrelerin alt bölümünde yerleşmiştir. Kısa duktus interkalarisler kübik epitelle döşelidir. Çizgili kanallar
prizmatik hücrelerden oluşmuştur ve bu hücreler bazal membran iç kıvrımları ve mitokondri birikimleri gi­
bi iyon taşıyıcı hücre özellikleri gösterir. Miyoepitelyal hücreler seröz salgı yapan uç kısımlarda görülmek­
tedir.

riden oluştuğu görülür; bu yapı iyon taşınmasını sağlayan içeriği az, bol miktarda sulu bir salgılamaya neden olur.
hücrelerin tipik bir özelliğidir. Duktus interkalaris ve çizgili Sempatik uyarım ise organik gereçten zengin, az miktarda
kanallara, lopçuk içi yerleşimleri nedeniyle intıalobüler kanal­ ağdalı bir tükürük salgılanmasını sağlar.
lar adı da verilir.
Her lobüliin çizgili kanalları birleşir ve lopçukları ayıran
bağ dokusu bölmeleri içindeki kanallara açılarak interlobü-
ler kanallar ya da boşaltım kanalları adını alır. Boşaltım I KLİNİK BİLGİ
kanallarının epiteli başlangıçta çok katlı kübik epitel iken, Iı
daha uzaktaki kısımları çok katlı pirizmatik epitelle döşeli­ Bu son bahsedilen tükürük salgısı genellikle
dir. Her büyük tükürük bezinin ana kanalı, sonunda ağız "ağız kuruluğu" hissedilmesine yol açar.
boşluğuna açılır ve keratinleşmemiş çok katlı yassı epitelle
örtülüdür.
Damarlar ve sinirler büyük tükürük bezlerinin içine hi-
lumdan girer ve lopçuklar içine doğru giderek dallanır. Her
lobüliin salgılayıcı ve kanal yapılarının çevresinde zengin
Parotis Bezi
damar ve sinir pleksusları bulunur. Salgı yapan uç kısımları
çevreleyen ve otonom sinir sistemi ile uyarılan kapillerler tü­ Fa rot is bezi dallanmış, asiner bir bezdir. Salgı yapan kısım­
kürük üretiminde çok önemlidir. Genellikle yiyeceklerin tat ları tamamen seröz hücrelerden oluşmuştur (Sekil 16-2). Sal­
ve kokusuyla oluşan parasempatik uyarım, organik madde gı granülleri proteinlerden zengindir ve yüksek amilaz et-
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 327

Ş ekil 16-2. Parotis bezinin mikros­

kop fotoğrafı. Salgılama kısım ami­
laz üreten seröz hücrelerden oluşur.
Bu enzim hücrelerde salgı grandile­
ri şeklinde biriktirilir. Ayrıca intralo-
büler kanallar da (duktus interkala-
ris ve çizgili kanallar) izlenmektedir.
Pararosanilin-toluidin mavisi (PT)
boyası. Orta büyütme.

Ş ekil 16-3. İnsan sumandibüler bezindeki karışık

bir asinüsün elektron mikroskop resmi. Seröz (alt
bölüm) ve müköz (üst bölüm) salgı granülleri ara­
sındaki fark görülmektedir. X 2500. (J.D. Harrison’un
izni ile).
328 / BOLUM 16
Çizgili
kanal
Şekil 16-4. Submandibüler bezden alınmış mikroskop resmi. Yarımayları oluşturan koyu seröz hücreler ve
bu tübüloasiner bezin tübüler parçası boyunca gruplaşmış soluk boyanan müköz hücreler gözlenmektedir.
Orta büyütme.
kenliği sahiptir. Bu etkinlik besinlerle alınan karbonhidratla­
rın hidrolizinde büyük ölçüde sorumludur. Sindirim ağızda
başlar ve midede kısa süre devam eder. Ardından mide sıvı
besinleri asiclik hale getirir ve böylece amilaz aktivitesini bü­
yük ölçüde azaltır.
Diğer büyük tükürük bezlerinde olduğu gibi bağ doku­
su çok sayıda plazma hücresi ve lenfosit içerir. Plazma hüc­
releri IgA salgılar. IgA seröz asiner hücreler ile duktus inter-
kalaris ve çizgili kanal hücreleri tarafından sentez edilen
sekretuvar komponentle bir karma oluşturur. Tükürük içi­
ne salınan IgA’dan zengin bu salgı karışımı enzimatik sindi­
rime dirençlidir ve ağız boşluğunda bulunan patojenlere
karşı immünolojik bir savunma düzeneği oluşturur.
Çene altı (Submandibuler-Submaksiller) Bez
Çenealtı bezi dallanmış tübüloasiner bir bezdir (Şekil 16-3 ve
16-4). Salgı yapan kısımları hem müköz hem de seröz hüc­
reler içerir. Bu bezin ana bileşenini oluşturan seröz hücreler
yuvarlak çekirdekleri ve bazofilik sitoplazmaları ile müköz
hücrelerden kolaylıkla ayırt edilebilir. İnsanda çenealtı bezi­
nin salgı yapan uç bölümleri %90’ı seröz asiner yapıdadır;
%10 oranında seröz yanmaylı müköz tübüller bulunur. Da­
marlı yatağa doğru aşırı yan ve bazal membran katlanmala­
rının bulunması iyon taşınması yapan yüzeyi 60 kat arttırır,
böylece elektrolit ve su taşınması kolaylaşır. Bu katlanmalar
nedeniyle hücre sınırları ayırt edilemez. Seröz hücreler, bez­
de ve salgıladığı tükürükte bulunan zayıf amilolitik işlevden
soaımludur. Çenealtı bezde yarımayları oluşturan hücreler
Müköz
hücre
Seröz
yarı may
lizozim enzimi salgılar. Bu enzimin asıl işlevi belli bazı bak­
terilerin duvarını hidrolize etmektir. Büyük tükürük bezle­
rinde asiner hücreler ve duktus interkalaris hücrelerinden
ayrıca laktoferrin de salgılanır. Laktoferrin bakteri büyümesi
için gerekli olan demiri bağlar.
Dil altı (Sublingual) Bezi
Dil altı bezi, çene altı bezi gibi, seröz ve’müköz hücrelerden
oluşan dallanmış tübüloasiner bir bezdir. Bu bezde müköz
hücreler daha fazladır, seröz hücreler sadece müköz tübül-
lerin yarımaylarında bulunur (Şekil 16-5). Çene altı bezinde
olduğu gibi yarımayları oluşturan hücreler lizozim salgılar.
PANKREAS
Pankreas, sindirim enzimleri ve hormonlar üreten karışık dış
salgı ve iç salgı bezidir. Enzimler asiniisler halinde düzenlen­
miş dış salgı kısmın hücreleri tarafından depolanır ve salınır.
Hormonlar Langerhans adacıkları olarak bilinen iç salgı epi-
telyal hücre toplulukları tarafından sentezlenir (Şekil 16-6;
ayrıca bkz. Bölüm 21). Pankreasın dış salgı kısmı bileşik asi­
ner bir bezdir (Şekil 16-6) ve yapısı parotis bezine benzer.
Histolojik kesitlerde bu iki dokunun ayırımı pankreasta çiz­
gili kanalların olmaması ve Langerhans adacıklarının bulun­
masına dayanarak yapılabilir. Başka bir karakteristik ayrıntı
da pankreasta duktus interkalarisin başlangıç parçasının asi-
nüslerin lümeni içine penetre olmasıdır. Duktus interkalari­
sin bu intra-asiner kısmını oluşturan hücrelere santroasiner
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 329

Çizgili
kanal

Müköz
tübül

. ■s7 V ö p *1 i
•< ! ' * V ? *' . ı

. - i ’ '» 9 k : : -*V ı> •. .J

Şekil 16-5. Müköz hücrelerin çoğunlukta olduğu dil altı bezin mikroskop fotoğrafı. H&E boyası.
Küçük büyütme.

Seröz
asinus
(ekzokrin)

Langerhans
adacığı
(endokrin)

Şekil 16-6. Pankreasın dış salgı (asinuslar)

Kapiler
parçası ve iç salgı (Langerhans adacığı) bö­
lümlerini gösteren mikroskop fotoğrafı. Asi-
nuslarda bazofilik sitoplazmalı salgı hücrele­
ri bulunur. Adacıkta farklı tiplerde iç salgı ya­
pan hücreler görülür. PT boyası. Orta büyüt­
me.
330 / BOLUM 16

hücreler denir (Şekil 16-7 ve 16-8). Sadece pankreas asi-

niislerinde bulunan bu hücrelerin çekirdekleri açık bir sitop-
lazmayla çevrilidir. Duktus interkalarisler, prizmatik epilelle
örtülü daha geniş lopçuklar arası kanallara açılır. Pankreatik
kanal sisteminde çizgili kanallar bulunmaz.
Ekzokrin pankreatik asinüs, bir lümeni saran birkaç se-
röz hücreden oluşmuştur (Şekil 16-7 ve 16-8). Bu hücreler
oldukça kutuplaşmıştır, nükleusları yuvarlaktır ve tipik pro­
tein salgılayan hücrelerdir. Her bir hücrede bulunan zimojen
graniillerin sayısı sindirim fazına bağlı olarak farklılık göste­
rir, hayvanlarda açlık sırasında en fazla düzeye ulaşır (Şekil
16-9 ve 16-10).
Pankreas, ince bir bağ dokusu kapsülü ile örtülüdür.
Kapsülden organın içine giren bağ dokusu bölmeleri pank­
reası lopçuklara ayırır. Asinüsler ince bir retiküler lif kılıfı ile
desteklenen bazal laminayla çevrilidir. Pankreasta ayrıca sal­ Şekil 16-7. Pankreas asinüsünün yapısını gösteren şema­
gılama işlemi için gerekli olan zengin bir kapiler ağı bulunur. tik çizim. Asiner hücreler piramidaldir, üst kısımlarında gra­
İnsanda ekzokrin pankreas su ve iyonlara ek olarak ba­ ndiler ve bazallerinde kaba endoplazma retikulumu bulu­
zı proteazlar (tripsinojen 1, 2 ve 3, kimotripsinojen, nur. Duktus interkalarisin bir kısmı asinüsün içine girmiştir.
proelastaz 1 ve 2, proteaz E, kallikreinojen, prokarbok- Bu kanal hücrelerine santroasiner hücreler denir. Miyoepi-
sipeptidaz Al, A2, B1 ve B2), amilaz, lipazlar (triglise- telyal hücrelerin bulunmaması dikkati çekmektedir.
rid lipaz, kolipaz ve karboksil ester hidrolaz), fosfoli-
paz A2, ve nükleazlar (deoksiribonükleaz, ribonükle-
az) salgılar. Bu enzimlerin çoğu asiner hücrelerin salgı gra­
ndileri içinde proenzim olarak depolanır; salgılandıktan son­
ra ince bağırsak lümeninde etkinleştirilir. Bu durum pankre­
asın korunmasında çok önemlidir.

Duktus Asinus
interkalaris lümeni

Santroasiner
hücreler

Seröz
hücre

Şekil 16-8. Ekzokrin pankreasın başlıca bölümlerini gösteren bir kesit. PT boyası. Orta büyütme.
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 331

Şekil 16-9. Sıçan pankreasındaki bir asi-

ner hücrenin elektron mikroskop resmi.
Hücre tabanının yakınında bol miktarda
kaba endoplazma retikulumu (GER) sis-
ternaları ile çevrilmiş nükleus (Ç) gözlen­
mektedir. Golgi kompleksi (G) nükleusun
üst kutbunda yerleşmiştir ve yoğunlaşan
birkaç vakuol (K) ve çok sayıda olgun sal­
gı (zimojen) (S) granülü ile birliktedir. Lü-
mende (L) hücreden ekzositozla henüz
atılmış olan proteinler bulunmaktadır.
X8000.

dik chym c’i (kısmen sindirilmiş besin) nötralize eder; bu

KLİNİK BİLGİ
Akut pankreatitte proenzimler harekete geçebilir
ve pankreasının tümünü sindirirerek çok ciddi
sorunlara yol açabilir.
sayede pankreatik enzimler optimal nötral pl i sınırları için­
de fonksiyon görebilirler. Kolesistokinin daha az miktarda,
ancak enzimden zengin bir sıvının salgılanmasını sağlar. Bu
hormon esas olarak zimojen granüllerin hücreden atılmasın­
da etkilidir. Bu iki hormonun birlikte etkimesi enzimden
zengin pankreatik sıvının bol miktarda salgılanmasına ola­
nak sağlar.

Pankreas salgısı başlıca iki hormon tarafından kontrol

edilir. Bunlar duodenum mukozasındaki enteroendokrin
hücreler tarafından üretilen ve önceleri pankreozimin ola­
rak isimlendirilen kolesistokinin ve sekretindir. Vagus si­
K w ashiorkor gibi aşırı beslenme bozukluğunun
nirinin uyarılması da (parasempatik uyarım) pankreatik sek-
olduğu durumlarda, pankreatik asiner hücreler ile
resyonu sağlar.
diğer aktif protein salgılayan hücreler körelir ve
Sekretin, bikarbonattan zengin, enzim aktivitesi yönün­
kaba endoplazma retikulumlannın çoğu ortadan
den fakir, bol miktarda bir sıvı salgılanmasını sağlar. Küçük
kalkar. Sindirim enzimlerinin yapımı da durur.
loblar arası kanal hücreleri tarafından salgılanan bu sıvı asi-
332 / BOLUM 16
m S m ti çekmektedir. L, asinüs lüme-
KARACİĞER
Karaciğer, vücudun deriden sonra en biiyiik organı ve en
büyük bezidir. Ağırlığı yaklaşık 1,5 kg’dır. Diyafragmanın al­
cında abdominal boşlukta yerleşmiştir. Karaciğer, sindirim
kanalından emilen besinlerin işlendiği ve vücudun diğer kı­
sımları tarafından kullanılmak üzere depolandığı bir organ­
dır. Bu yüzden sindirim sistemi ile kan arasında bir geçiş
bölgesi oluşturur. Organa kanın %70-HÜ’i portal venden ge­
lir; geri kalan az bir bölümü hepatik arterle sağlanır. İnce ba­
ğırsaklardan emilen maddelerin çoğu portal ven yoluyla ka­
raciğere ulaşır, sadece kompleks lipitler (şilomikronlar)
lenf damarlarıyla taşınır. Karaciğerin dolaşım sistemindeki
konumu, metabolitleıin bir araya getirilmesi, dönüştürülme­
si, biriktirilmesi ve toksik maddelerin etkisizleştirilmesi ve
elenmesi için çok uygundur. Bu elenme karaciğerin lipit sin­
dirimi için önemli bir dış salgılaması olan safrada gerçekle­
şir. Karaciğerin ayrıca albümin ve diğer taşıyıcı proteinler gi­
bi plazma proteinlerinin üretilmesi gibi çok önemli bir işle­
vi de vardır.
Stroma
Karaciğer, hilumda kalınlaşan ince bir bağ dokusu kapsülü
(Glisson kapsülü) ile örtülüdür. Hilumda, organa portal
Şekil 16-10. Sıçan pankre­
asında 2 pankreatik asinüs
hücresi (A) ile bir santroasiner
hücrenin (S) apeks bölgesinin
elektron mikrografı. Asinüs
hücreleriyle karşılaştırıldığın­
da, sentroasiner hücrelerde
salgı granüllerinin bulunmadı­
ğı ve kaba endoplazma retiku-
lumunun çok az olduğu dikka­
ni. X30,000.
ven ve hepatik arter girer, sağ ve sol hepatik kanallar ve len­
fatikler çıkar. Bu damarlar ve kanallar, klasik karaciğer lop­
çukları arasında sonlandıkları (ya da köken aldıkları) portal
alanlara dek bağ dokusu ile çevrilmiştir. Bu noktadan itiba­
ren karaciğer lopçuklarındaki hepatositlere ve sinüzoidal
endotel hücrelerine destek sağlayan ince bir retikiiler lif ağı
oluşur.
Karaciğer Lobülü
Karaciğerin temel yapı elemanı karaciğer hücresi ya da he-
patosittir (Yun. hepcır, karaciğer + kytos, hücre). Bu epitel-
yal hücreler birbirleriyle bağlantılı plaklar halinde gruplaş­
mışlardır. Işık mikroskobu kesitlerinde, karaciğer lobülü
olarak isimlendirilen yapısal birimler görülebilir (Şekil İd­
i l ) . Karaciğer lobülü 0,7 x 2 mm boyutlarında poligonal bir
doku kitlesidir (Şekil 16-11 ve 16-12). Bazı hayvanlarda (örn.
domuz), lopçuklar birbirlerinden bir bağ dokusu tabakası ile
ayrılır. İnsanda bu söz konusu değildir; lopçuklar çoğu bö­
lümlerinde birbirleriyle yakın temasta oldukları için kesin sı­
nırlarını belirlemek oldukça güçtür. Bazı kenar bölümlerde,
lopçuklar safra kanalları, lenfatikler, sinirler ve kan damarla­
rı içeren bağ dokusuyla sınırlanmıştır. Portal alanlar adı ve­
rilen bu bölgeler, lopçukların köşelerinde bulunur. İnsan ka-
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 333

Hepatik arter

Safra kanalı

Portal vein

Şekil 16-11. Karaciğer yapısının

şematik çizimi. Ortadaki karaci­
ğer lobülü portal alanla {bu çi­
zimde açıklayıcı olması için ge­
niş tutulmuştur) çevrilmiştir. Por­
tal alanlarda arterler, venler ve
safra kanalları yer alır. Ayrıca si­ Sinüzoidler
nirler, bağ dokusu ve lenfatik da­
marlar da bulunur, ancak bu çi­
zimde (yine açıklayıcı olması
için) yer verilmemiştir. Lopçukda
hepatositlerden oluşan plakların
Santral ven
ışınsal dizilişi görülmektedir; bu
plaklar sinüzoidal kapilerlerle
ayrılır. Hepatositlerin arasında Portal alan
safra kanalikülleri görülebilir.
Lopçuklardan gelen kan sublo- Sublobüler ven
büler (interkalar) venler tarafın­
dan boşaltılır (G. Bourne’nin izni
ile. An Introduction to Functional
Histology, Churchill, 1953'den alına­
rak yeniden çizilmiştir).

raciğer lobülünde 3-6 portal alan bulunur ve her bir portal or mezenterik venler ile dalak veninden gelen kanı içerir.
alanda bir venül (portal venin bir dalı); bir arteriyol (hepa­ Arteriyoldeki kan abdominal aortun çölyak dalından gelir.
tik arterin bir dalı); bir kanal (safra kanalı sisteminin bir par­ Kübik epitelle örtülü olan kanal parenkima! hücrelerden
çası) ve lenfatik damarlar bulunur. Venül superior ve inferi­ (hepatositler) gelen safrayı taşır ve sonunda hepatik kanal

Santral ven Karaciğer

plakları

Safra
Kupffer kanalikülü
hücreleri
Yağ depolayıcı
Sinüzoidlerin hücre
endotel Sinüzoidal
hücreleri kapiler
Yağ depolayıcı Şekil 16-12. Normal karaciğerin
hücreler üç boyutlu görünümü. Üst orta
Hering kanalı bölümde santral ven, alt orta bö­
Giriş arteriyolü — lümde portal ven görülmektedir.
Giriş venülü Safra kanalikülleri, karaciğer
Giriş venülü
plakları, Hering kanalı, Kupffer
Dağıtıcı ven
Hepatik arter hücreleri, sinüzoid, yağ depola-
yıcı hücre ve sinüzoid endotel
Portal ven
Safra kanalı hücresi gözlenmektedir (M. Mu-
Dağıtıcı ven to’nun izni ile).
334 / BÖLÜM 16
içine boşaltır. Lenf, bir ya da daha fazla lenfatikle taşınır ve
sonuçta kan dolaşımına geçer. Bu yapıların hepsi bir bağ
dokusu kılıfı içinde bulunur (Şekil 16-13B).
Karaciğer lobiilü içindeki lıepatositler ışınsal olarak dizil­
miş ve bir duvarın tuğlalarına benzer biçimde düzenlenmiş­
tir. Bu hücre plakları lobülıin perilerinden merkezine doğru
yönlenmişlerdir. Labirent şeklinde ve sünger benzeri bir ya­
pı oluşturacak biçimde serbestçe anastomozlasırlar (Şekil
16-12). Bu plaklar arasındaki boşlukta k a ra ciğ er siniizoid-
leri adı verilen kapilerler bulunur (Şekil 16-11, 16-12 ve 16-
13A). Bölüm 11’de de bahsedildiği gibi sinüzoidal kapilerler
sadece kesintili bir pencereli endotel tabakasından oluşan
düzensiz olarak genişlemiş damarlardır. Pencereler yaklaşık
100 nm çapındadır ve kümeler halinde gruplaşmıştır (Şekil
16-14).
Endotel hücreleri altlarında bulunan lıepatositlerden ke­
sintili bir bazal lamina (canlı türüne bağlı değişiklik gösterir)
ve D isse aralığ ı adı verilen endotel altı bir boşlukla ayrıl­
mıştır. Bu aralıkta lıepatositlerin mikrovilusları bulunur (Şe­
kil 16-14, 16-18 ve 16-21). Sonuç olarak kan sıvısı endotel
duvarından kolayca geçer ve hepatosit yüzeyi ile temas
eder. Böylece siniizoid liimeniyle karaciğer hücreleri arasın­
da makromolekül alışverişi kolaylıkla sağlanır. Bu geçiş sa­
dece çok sayıda büyük molekülün (örn. lipoproteinler, albu­
min, fibrinojen) lıepatositler tarafından kana verilmesi nede­
niyle değil, aynı zamanda bu makromolekiillerin çoğunun
hepatositlerce alınıp çözülmesi nedeniyle de fizyolojik bir
önem taşır. Siniizoid ince bir retikiiler lif kılıfıyla sarılıp des­
teklenmiştir (Şekil 1 6 -1 3 0 . Endotel hücrelerine ek olarak,
sinüzoidler K u p ffe r hücreleri adı verilen makrofajları da
içerir (Şekil 16-15). Bu hücreler endotel hücrelerinin liime-
ne bakan yüzeyinde bulur. Başlıca fonksiyonları yaşlı eritro­
sitleri metabolize etmek, hemoglobini sindirmek, immüno­
lojik olaylarla ilgili proteinleri salgılamak ve kalın bağırsak­
tan portal kana geçen bakterileri ortadan kaldırmaktır. Kara­
ciğer hücre topluluğunun %15'ini KuplTer hücreleri oluştu­
rur. Bu hücrelerin çoğu fagositozda çok aktif oldukları peri­
portal lopçuk bölümlerinde yerleşmiştir. Disse aralığında
(perisinüzoiclal aralık) İto hücreleri olarak da bilinen yağ de-
polayıcı hücreler yer alır. Bu hücrelerde A vitamininden zen­
gin lipit çökeltileri bulunur. Sağlıklı karaciğerde bu hücreler,
retinoidlerin alınması, depolanması ve salınması, bazı ekst-
raselüler matriks proteinlerinin ve pıoteoglikanların sentezi
ve salgılanması, büyüme faktörlerinin ve sitokinlerin salgı­
lanması ve çeşitli düzenleyici maddelere (örn. prostoglan-
dinler, tromboksan A2) yanıt olarak siniizoid lümen çapının
düzenlenmesi gibi bazı işlevler görür.
Şekil 16-13. Karaciğerin mikroskop fotoğrafı.
A: Bir santral (santrolobüler) ven. Birbirleriyle
serbestçe ağızlaşan karaciğer plakları sinü-
zoidlerin yer aldığı boşlukları sınırlamaktadır.
PT boyası. Orta büyütme. B: Karakteristik
olarak küçük bir arter, ven, lenf damarı ve saf­
ra kanalı içeren, bağ dokusuyla çevrili portal
alan. PT boyası. Orta büyütme. C: Lopçuk
içinde karaciğer dokusu için bir çatkı oluştu­
ran kolajen III retiküler lifler. Gümüşleme. Or­
ta büyütme.
 Sinüzoid

Ven

Safra
kanalı
Lenf
damarı

Hepatositler

jr * j Retiküler
Sh lifler
\ K yf

1' \ Yy
£

335
336 / BOLUM 16
Şekil 16-14. Sıçan karaciğerinde sinüzoidal kapilerin endotel örtüsünün taramalı elektron mikroskop resmi. Kapiler duva­
rında gruplaşmış pencerelenmeler görülmektedir. Endotel hücrelerinin sınırlarında, Disse aralığı içine uzanan villuslarıy-
la izlenen hepatosit uçlarının kesitleri gözülmekte. X6500 {E. Wisse'nin izni ile).
KLİNİK BİLGİ
Kronik karaciğer hastalığında İto hücreleri çoğa­
lırlar, yağ damlacığı içererek ya da içermeden
miyofibroblast özellikleri kazanırlar. Bu koşullar­
da İto hücreleri hasarlı hepatositlerin yakınına
yerleşirler ve alkolik karaciğer hastalığında da ol­
duğu gibi fibrozisin gelişmesinde önemli rol oy­
narlar.
Kan Dolaşımı
Karaciğer, kanı alışılmışın dışında bir şekilde iki kaynaktan
alır; kanın %80’i abdominal organlardan gelen oksijenden
fakir, besinden zengin kanı taşıyan portal venden, % 20’sİ
ise oksijenden zengin kanı sağlayan hepatik arterden gelir
(Şekil 16-11 ve 16-12).
P o r t a l V e n S Is t e m I
Portal ven defalarca dallanarak portal alanlara küçük portal
venüller gönderir. Portal venüller dallanarak, lobülün çev­
resini dolaşarak seyreden dağıtıcı verileri oluşturur. Dağıtı­
cı venlerden çıkan küçük giriş (inlet) venülleri, sinüzoid-
lere açılır. Sinüzoidler ışınsal olarak seyreder ve birleşerek
lobülün merkezinde santral ya da santrolobüler veni
oluştururlar (Şekil 16-11 ve 16-12). Bu damar sadece çok az
miktarda koiajen lifle desteklenmiş endotel hücrelerinden
oluşan ince duvarlara sahiptir (Şekil 16-13A). Santral ven
lopçuk boyunca ilerledikçe daha fazla sinüzoid alır ve çapı
giderek artar. Sonunda lobülii terk eder ve daha büyük olan
lopçuk altı venle birleşir (Şekil 16-11). Lopçuk altı venler
giderek birbirlerine yaklaşarak kaynaşırlar ve sonunda iki ya
da daha fazla sayıdaki büyük hepatik venler oluşur. Bu
venler de vena kava inferiora açılır.
Portal sistem pankreas ve dalaktan gelen kan ile bağır­
saklardan emilen besinleri içeren kanı taşır. Besinler karaci­
ğerde biriktirilir ve dönüştürülür. Ayrıca karaciğerde toksik
maddeler de etkisizleştirilir ve elenir.
ARTERİYEL SİSTEM
Hepatik arter defalarca dallanır ve lobüller arası arterleri
oluşturur. Bu arterlerden bazıları portal yapılara akarken
bazıları da portal alanlardan farklı uzaklıklarda, doğrudan
sinüzoidler içine sonlanan arteriyolleri (giriş arteriyollerİ;
bkz. Şekil 16-12) oluşturur. Bu sayede sinüzoidler içinde ar-
teriyel ve portal venöz kan karışır. Arteriyel sistemin başlı­
ca işi karaciğer hücrelerine yeterli miktarda oksijen sağla­
maktır.
Kan, karaciğer lobülünde çevreden merkeze doğru
akar. Sonuç olarak oksijen ve metabolitler ile bağırsaklardan
emilen diğer bütün toksik olan ve olmayan maddeler önce
lobülün çevresindeki hücrelere, daha sonra merkezindeki
hücrelere ulaşır Bu kan akım yönü perilobüler hücrelerin
santrolobüler hücrelerden farklı davranmasının nedenini
kısmen açıklayabilir (Şekil 16-16). Karaciğer hücrelerinin bu
ikili davranışı, özellikle lobülün santral ya da periferal hiic-

Hepatosit
Sinüzoid
Şekil 16-15. Karaciğer kesitinde hepa-
tositlerin yakınında yer alan endotel
hücreleriyle sinüzoid kapilerleri görül­
mektedir. Hepatositler ile endotel ara­
sındaki küçük boşluk Disse aralığıdır.
Sinüzoid içinde Kupffer hücreleri görül­
mektedir PT boyası. Büyük büyütme.
relerinde değişikliklerin görüldüğü patolojik dokıı örnekle­
rinde daha da belirgindir.
Karaciğer Hücresi (Hepatosit)
Karaciğer hücreleri polihedral, 6 ya da daha fazla yüzeyli ve
20-30 jım çapındadır. Hematoksilen eozinle (H.E.) boyanmış
kesitlerde, çok sayıda mitokondri ve bir miktar düz endop-
lazma ıetikulumunun bulunması nedeniyle hepatositin si-
toplazması eozinofiliktir. Portal triadlardan farklı uzaklıklar­
da bulunan hepatositler, yapısal, histokimyasal ve biyokim­
yasal farklılıklar gösterirler. Her bir hepatositin yüzeyi, diğer
hepatositlerin yüzeyi ve Disse aralığı boyunca sinüzoidleıin
duvarıyla temas halindedir. İki hepatositin bitişik olduğu her
yerde, hücrelerin arasında safra kanalikülü olarak bilinen
tübüler bir aralık bulunur (Şekil 16-12, 16-17, 16-18 ve 16-
19).
Safra kanal sisteminin ilk kısımları olan kanalikiiller, 1-2
//m çapında tübüler boşluklardır. Bu alanlar sadece 2 karaci­
ğer hücresinin plazma zarlarıyla sınırlıdır ve içinde az sayıda
mikrovilus bulunur (Şekil 16-18 ve 16-19). Bu kanalikiillerin
çevresindeki hücre zarları sıkı bağlantılarla (4. Bölümde bah­
sedildi) sıkıca birleşmişlerdir. Hepatositler arasında aralık
bağlantılarına sık rastlanır. Bunlar hücrelerin fizyolojik işlev­
lerinin ayarlanmasında önemi olan hücrelerarası iletişim böl­
geleridir. Safra kanaliktilleri karaciğer lobülünün plakları bo­
SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 337
Disse
aralığı
Endotel
hücresi
Kupffer
hücresi
Eritrosit
yunca anastamoz yapan karmaşık bir ağ oluştururlar ve por­
tal alanlarda sonlanırlar (Şekil 16-11 ve Şekil 16-12). Bu ne­
denle safra kanın ters yönünde, yani lobiilün merkezinden
çevresine doğru ilerler. Çevrede safra, kübik hücrelerden
oluşmuş safra kanalcıkları ya da Hering kanallarına girer.
(Şekil 16-12 ve 16-20). Kanalcıklar kısa bir mesafe kat ettik­
ten sonra lopçuk sınırındaki hepatositleri geçerek portal
alanlardaki safra kanallarında sonlanır (Şekil 16-11, 16-12
ve 16-20). Safra kanalları kübik ya da prizmatik bir epilelle
örtülüdür ve belirgin bir bağ dokusu kılıfına sahiptir. Bu ka­
nallar giderek genişleyip birleşerek sağ ve sol lıepatik ka­
nalları oluştururlar ve sonunda karaciğeri terk ederler. He-
patositin Disse aralığına bakan yüzeyinde bu aralığa doğru
uzanan çok sayıda mikrovilus bulunur, ancak bu hücreler ile
sinüzoid duvarının hücreleri arasında her zaman bir boşluk
vardır (Şekil 16-18 ve 16-21). Hepatosit, bir ya da iki tipik çe­
kirdekçik içeren bir ya da iki yuvarlak çekirdeğe sahiptir. Çe­
kirdeklerin bazıları poliploiddir: yani haploid kromozom sa­
yısının çift katlarında kromozom içerirler. Poliploid çekirdek­
lerin boyutları ploidileriyle orantılı biçimde daha büyüktür.
Hepatosit bol miktarda endoplazma retikulumuna (hem ka­
ba hem de düz) sahiptir (Şekil 16-18 ve 16-22). Hepatositte
kaba endoplazma retikulumu sitoplazma içine saçılmış kü­
meler oluşturur, bunlar bazofîlik cisimler olarak isimlendi­
rilir. Bu yapılardaki poliribozomlarda birkaç tip protein (örn.
338 / BOLUM 16

_______ _________________________________________ Anahtar glikoliz enzimleri

Glukoz serbestleyici anahtar enzimler o

Yağ asidi oksidasyon anahtar enzimleri ~~=ı

______________________ _______________ Yağ asidi sentezleyici anahtar enzimler

Ş ekil 16-16. Perilobüler bölgeden santrolobüler bölgeye doğru karaciğer

hücrelerinin gösterdiği farklılık. Perilobüler bölgedeki hücreler gelen kana ilk
etkiyen ve ondan ilk etkilenen hücrelerdir. Bunun ardından orta bölgedeki
hücreler kana yanıt oluşturur. Santrolobüler bölgedeki hücreler ise ancak
daha önceki bölgelerde bulunan hücrelerin etkidikleri portal ven kanıyla kar­
şılaşır. Örneğin, beslenme sonrası, ilk olarak periferik lobüler hücreler gelen
glukozu alıp glikojen (şekilde üçlü noktacıklarla gösterilmiştir) olarak depo­
layacaktır. Bu hücrelerden geçen glukoz ise sonraki bölgede yer alan hüc­
reler tarafından tutulacaktır. Açlık durumunda perilobüler (periferik) hücreler
glukozdan fakir kana karşı glikojeni parçalayıp glikoz şeklinde salarak ilk ya­
nıtı oluşturacaktır. Bu durumda orta ve santrolobüler bölgelerdeki hücreler,
periferik hücrelerde glikojen tükeninceye kadar açlık durumuna yanıt verme­
yecektir. Zonlara göre yapılan bu düzenleme, hepatositlerin çeşitli zararlı
ajanlar ya da hastalıklar karşısında seiektif olarak hasar,görmelerindeki ba­
zı farklılıkların nedenini de açıklayabilir (A. Brecht’in izni ile).

kan albumini, fibrinojen) sentezi yapılır. Sitoplazma içinde
yaygın olarak dağılmış düz endoplazma retikulumunda çeşit­
li bir takım önemli işlevler gerçekleştirilir. Bu organel, çeşitli
maddelerin vücuttan atılmadan önce etkisizleştirilmesi ya da
zehirlenmeyi önlemek için gerekli oksidasyon, metilasyon ve
konjugasyon işlemlerinden sorumludur. Düz endoplazma re-
tikulumu, karaciğer hücresi tarafından alınan moleküllere
hemen reaksiyon oluşturan kararsız bir sistemdir.
k l in ik b il g i
Düz endoplazma retikulumunda gerçekleşen
önemli olaylardan biri, hidrofobik (suda çözün­
meyen) toksik bilirubinin glukuronil transferaz ta­
rafından birleştirilmesi sonucunda suda eriyen ve
toksik olmayan bilirubin glukuronid oluşmasıdır.
Bu bileşik karaciğer hücreleri tarafından safra içi­
ne atılır. Bilirubin ya da bilirubin glukuronid ahla­
madığında sarılıkla karakterize çeşitli hastalıklar
meydana gelebilir (Şekil 16-25).
Yenidoğanlarda sarılığın en sık nedenlerin­
den biri de, karaciğer hücrelerinde düz endoplaz­
ma retikulumunun az gelişmiş olmasıdır (neona­
ta l hiperbilirubinem i). Bu vakaların tedavisinde
floresan tüplerden çıkan mavi ışık uygulaması
yapılır. Bu işlem birleştirilmiş bilirubini böbrekle
atılabilen suda çözünebilir bir fotoizomere dö­
nüştürür.
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 339

Şekil 16-17. Taramalı elektron mikroskop­

la karaciğerde dallanan bir safra kanalikü-
lü görülmektedir. İç yüzeyi örten mikrovi-
luslar dikkati çekmektedir. (P. Motta ve ark.
The Liver: An Atlas of Scanning Electron Mic­
roscopy. Igaku-Shoin, 1978’den izin alınarak
basılmıştır).

Safra
£ /k a n a lik ü lü

Sıkı
(tıkayıcı)
| bağlantılar

Desmozom

Ş ekil 16-18. Karaciğer hücresinin ince yapısını

Hücrelerarası gösteren çizim. GER, kaba endoplazma retikulu-
aralık
mu; SER, düz endoplazma retikulumu. X10,000.
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 341

Sinüzoid

Nükleus Safra kanalikülü

Şekil 16-21. Karaciğerin elektron mikroskop resmi. Aralarında safra kanalikülü bulunan iki kom­
şu karaciğer hücresine dikkat ediniz. Karaciğer hücreleri çok sayıda mitokondri (M) ile düz ve ka­
ba endoplazma retikulumu içermektedir. Safra kanalikülü yakınında belirgin bir Golgi kompleksi
(G) görülmektedir. Sinüzoid geniş ve açık pencereleri olan endotel hücreleriyle döşelidir. Disse
aralığı (D), hücrelerden çıkan çok sayıda mikroviluslarla doludur. X9200 (D. Schmucker’in izni iie).

Hepato.sk muhtemelen vücudun çok yönlü özelliği en
fazla olan hücresidir. Bu hücreler hem iç hem de dış salgı­
lama işlevlidir; bazı maddelerin sentezini yapar ve biriktirir,
bazılarını detoksifiye eder, bazılarını da taşır.
Hepatosit, kendisi için gerekli proteinlere ek olarak, sal­
gılamak üzere çeşitli plazma proteinlerini de (albumin, prot-
rombin, (ibrinojen ve lipoproteinler) sentezler. Bu proteinle­
rin sentezi kaba endoplazma retikulumuna bağlı poliribo-
zomlarda gerçekleşir. Genellikle hepatositler proteinleri sal­
gı grandileri halinde sitoplazmasında depolamaz, sürekli
olarak kan dolaşımına verir (Şekil 16-23). Karaciğer tarafın­
dan dışarıya verilen proteinin yaklaşık %5’i makrofaj sistemi­
nin hücreleri (Kupffer hücreleri) tarafından üretilir, geri ka­
lan bölüm hepatositlerde sentezlenir.
Safra salgılanması, hepatositlerin kandaki maddeleri alıp,
dönüştürerek safra kanalikiilleri içine salgılamaları nedeniy­
le bir anlamda ekzokrin bir fonksiyondur. Safra, su ve elekt­
rolitlere ek olarak birkaç ana bileşene daha sahiptir; bunlar
safra asitleri, fosfolipitler, kolesterol ve bilirubindir. Safra
asitlerinin salgılanması Şekil 16-24'te gösterilmiştir. Bu mad­
delerin yaklaşık % 90’ı uzak barsak epilelinden emilim yoluy­
la alınır ve hepatositler aracılığıyla kandan safra kanalikiille-
rine taşınır (enterohepatik resirkiilasyon). Safra asitlerinin
yaklaşık % 10’u hepatositin düz endoplazma retikulumunda
kolik asidin (karaciğerde kolesterolden sentezlenir) glisin ya
da taurin aminoasitleri ile birleşmesi yoluyla sentezlenir ve
sonuçta giikolik ya da taurokolik asit meydana gelir. Safra
asitleri sindirim sisteminde lipitlerin emülsiyon haline getiril­
mesinde önemli bir işlev görerek bunların lipaz ile sindiril­
mesini ve ardından emilmesini kolaylaştırır.
3
| KLİNİK BİLGİ
Safra asitleri oranının anormal olması safra taş­
larının oluşmasına (kolelityazis) neden olabilir.
Safra taşları safra akımını engelleyebilir ve safra
kanaliküİleri çevresindeki sıkı bağlantıların par­
çalanmasıyla sarılığa (kanda safra pigmentleri
bulunması) yol açabilir.
Büyük bir bölümü hemoglobinin parçalanması sonucu
meydana gelen bilirubin, mononiikleer fagosit sistemde (bu
sistem karaciğer siniizoidlerinin Kupffer hücrelerini de İçe­
rir) oluşur ve hepatositlere taşınır. Hepatositin düz endop­
lazma retikulumunda, hidrofobik bilirubin, glukuronik asitle
konjuge edilir ve suda çözıınebilen bilirubin glukuronid olu-
342 / BOLUM 16

Şekil 16-22. Hepatositin elektron mik­

roskop resmi. Sitoplazmada, nükleusun
altında mitokondri (Mi), kaba endoplaz-
ma retikulumu (GER), glikojen (Gl), lizo-
zomlar (Li) ve peroksizomlar (P) görül­
mektedir. X6600

Şekil 16-23. Karaciğerde protein sentezi ve karbonhid­

rat depolanması. Karbonhidratlar genellikle düz endop-
lama retikulumuna (SER) bağlanmış glikojen şeklinde
depolanır. Glukoz gereksinimi olduğunda glikojen yıkılır.
Bazı hastalıklarda glikojen yıkımı baskılanır ve sonuçta
hücre içinde aşırı glikojen birikir. Karaciğer hücreleri ta­
rafından üretilen proteinlerin sentezi kaba endoplazma
retikulumunda (RER) gerçekleşir. Bu yüzden, karaciğer
hücreleri berelenmesi olduğunda ya da uzun süreli açlık
durumunda hastaların kanında albumin, fibrinojen ve
protrombin miktarları azalır. Protein sentezinin bozulma­
sı bazı sorunlara yol açar, çünkü bunların çoğu taşıyıcı
proteinlerdir ve kanın ozmotik basıncı üzerinde ve pıhtı­
laşmada önem taşırlar.
340 / BOLUM 16
Şekil 16-19. Sıçan karaciğerinde safra kanalikülünün elektron mikrografı. Kanalikül lüme-
nindeki mikroviluslar ve kanalikül boşluğunu hücre dışı boşluktan ayıran bağlantı komp­
leksleri (oklar) dikkati çekmektedir. X54,000 (S.L. Wissig’in izni ile).
Hepalosit sıklıkla glikojen içerir. Bu polisakkarit elektron
mikroskobunda, genellikle sitozolde düz endoplazma reti-
kulumıı yakınında toplanmış, kaba, elektron-yoğun grandi­
ler halinde görülür (Şekil 16-18 ve 16-22). Karaciğerde bulu­
nan glikojenin miktarı günlük (diurnal) bir ritme uyar; aynı
zamanda kişinin beslenme durumuna da bağlıdır. Karaciğer
glikojeni glukoz için bir depodur ve kandaki glikoz düzeyi
normalin altına düşerse mobilize olur. Bu şekilde hepatosit-
ler, vücut tarafından kullanılan enerjinin ana kaynaklarından
biri olan kan glikozunu sabit bir düzeyde tutar.
Safra kanalikülü
Hepalositler Safra kanalcığı
Şekil 16-20. Safra kanalikülleri ile safra kanalcıklarının bir­
leştikleri alanlar. Kanalcıklar kübik epitelle döşelidir ve por­
tal alanlarda safra kanalları ile birleşir.
Her bir hepatositte yaklaşık 2000 mitokondri bulunur.
Sık görülen diğer bir hücresel yapı da sayıları büyük farklı­
lıklar gösteren lipit damlacıklarıdır. Hepatosit lizozomları
hücre içi organellerin yıkımı ve dönüşümü için önemlidir.
Peroksizomlar da lizozomlar gibi enzim içeren ve hepatosit-
lerde bol miktarda bulunan organellerdir. Peroksİzomların
işlevlerinden bazıları, fazla yağ asitlerinin oksidasyonu, bu
oksidasyon sonucunda oluşan hidrojen peroksitin yıkılması
(katalaz aktivitesi yoluyla), pürinlerin (AMP, GMP) fazlasının
ürik aside yıkılması, kolesterol, safra asitleri ve miyelin yapı­
mında kullanılan bazı lipitlerin sentezine katılmaktır. Karaci­
ğerde Golgi kompleksleri de bol miktardadır; sayıları hücre­
de 50’ye varır. Bu organelin işlevi arasında lizozomiarın
oluşturulması ve plazma proteinlerinin (örn. Albumin,
kompleman sisteminin proteinleri), glikoproteinlerin (örn.
transferrin) ve lipoproteinlerin (örn. çok düşük dansiteli li-
poproteinler) salgılanması vardır.
KLİNİK BİLGİ
İnsanda az rastlanan çok çeşitli kalıtsal peroksi-
zom fonksiyon bozuklukları görülür; bunların ço­
ğunda peroksizom içindeki enzimlerin mutasyo-
nu söz konusudur. Örneğin, X ’e bağlı adrenolö-
kodistrofide (X-ALD) yağ asitleri düzgün metabo­
lize edilemez ve sonuçta nöronların miyelin kılıf­
larında yıkım görülür. 1992 yılında Lorenzo'nun
Yağı filminde etkin bir tedavi bulmaya çalışma
konusu işlenmiştir.
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 343

KLİNİK BİLGİ

Laboratuvar hayvanlarına barbitüratların veril­

mesi sonucunda hepatositlerde düz endoplazma
retikulumu hızla gelişir. Barbitüratlar ayrıca glu­
kuronil transferaz sentezini de artırır. Bu bulgu
sayesinde glukuronil transferaz eksikliğinin sağ
altımında barbitüratlar kullanılmaya başlanmıştır.

asitlerinin geri emilimi

Şekil 16-24. Safra asitlerinin salgılanma şekli. Safra asitle­

rinin yaklaşık %90’ı ince bağırsak epitelinden gelir ve kara­
ciğere taşınır. Geri kalan %10’luk bölüm ise karaciğerde
kolik asidin glisin ve taurin amino asitleriyle birleşmesi yo­
luyla sentezlenir. Bu olay düz endoplazma retikulumunda
(SER) gerçekleşir.

şur (Şekil 16-25). Daha ileri aşamada, bilirubin glukuronid

safra kanalikiilleri içine salgılanır.
Lipitler ve karbonhidratlar, karaciğerde trigliserid ve gli­
kojen şeklinde depolanır (Şekil 16-23). Bu metabolit depo­
lama kapasitesi, vücudun öğünler arasındaki enerji gereksi­
nimini karşıladığı için önemlidir. Şekil 16-23 karbonhidratlar
nasıl depolandığını göstermektedir. Karaciğer, vitaminler
(özellikle A vitamini) için de en büyük depolanma yeridir. A
vitamini kaynağı alınan besinlerdir ve besinlerle alınan diğer
lipitlerle birlikte şilomikronlar halinde karaciğere ulaşır. Ka­
raciğerde A vitamini İto hücrelerinde depolanır.
Hepatosit ayrıca lipitlerin ve aminoasitlerin glukone-
ogen ez(Y u n . glykys, tatlı, + neos, yeni + genesis, üretim) adı
verilen karmaşık bir enzimatik olayla glukoza dönüştürül­
mesinden de sorumludur. Ayrıca ürenin meydana gelmesiy­
le sonuçlanan aminoasit deaminasyonunun da gerçekleştiği
başlıca yerdir. Üre kan yoluyla böbreklere taşınır ve bu or­
gan yoluyla vücuttan atılır.
Çeşitli ilaçlar ve maddeler oksidasyon, metilasyon ve bir­
leşmeyle etkisiz kılınabilir. Bu olaylara katılan enzimler baş­
lıca düz endoplazma retikulumunda bulunur. Glukuronik
asidi bilirubine birleştirilen bir enzim olan glukuronil trans-
feraz, steroidler, barbitüratlar, antihistaminikler ve antikon-
vıilzanlar gibi başka bileşiklerin de beraberliğini sağlar. Bel­
li koşullarda, karaciğerde etkisizleşen ilaçlar hepatositte bu­
lunan düz endoplazma retikulumunda artışa yol açarak or­
ganın zehirden arındırma sığasını artırır.
Şekil 16-25. Bilirubin salgılanması. Bilirubinin suda çözün­
meyen formu, hemoglobinin makrofajlarda metabolize edil­
mesi sonucu meydana gelir. Hepatositlerdeki glukuronil
transferaz aktivitesi, bilirubinin düz endoplazma retikulu­
munda glukuronidle bağlanmasına neden olur ve suda çö-
zünebilen bir bileşik oluşur. Safra salgılanması bloke oldu­
ğunda, sarı bilirubin ya da bilirubin glukuronid atılamaz,
kanda birikir ve sarılığa yol açar. Hepatositlerdeki bazı bo­
zukluklar sarılık oluşturan hastalıklara neden olabilir: Hüc­
renin bilirubini tutma ve yutma gücündeki eksiklik (1), glu­
kuronil transferaz eksikliği nedeniyle hücrenin bilirubini bir-
leştirememesi (2), ya da bilirubin glukuronidin safra kanali-
külü içine aktarılması ve atılmasındaki problemler (3). Sa­
rılığın en sık nedenlerinden biri, hepatosit aktivitesiyle ilgi­
siz olarak, safra akımının safra taşları ve pankreas tümör­
leriyle engellenmesidir.
344 / BÖLÜM 16
Karaciğer Yenilenmesi (Rejenerasyonu)
Hücreleri yavaş yenilenmesine karşın, karaciğerin olağanüs­
tü bir yenilenme yeteneği vardır. Karaciğer dokusunun cer­
rahi yolla çıkarılması ya da toksik maddelerin etkisiyle kay­
bı, karaciğer hücrelerinin bölünmesini başlatan ve dokunun
esas kitlesi oluşuncaya kadar devam eden bir düzeneği te­
tikler. İnsanda bu yetenek oldukça sınırlı olmasına karşın yi­
ne de önemlidir, çünkü karaciğerin bir bölümü cerrahi kara­
ciğer aktarımında (transplantasyonunda) kullanılabilir.
IH nİM j
^ iı KLİNİK BİLGİ
ıI
Yenilenen karaciğer dokusu, genellikle iyi düzen­
lenmiş bir görünümde tipik lobüler düzenlenme
gösterir ve hasar gören dokunun işlevlerini yeni­
den sağlar. Eğer hepatositlere gelen bozukluk
uzun bir süre boyunca tekrarlanır ya da sürekli
olursa, karaciğer hücre çoğalmasının ardından
belirgin bir bağ dokusu artışı gelişir (Şekil 16-26).
Normal karaciğer dokusunun yerine çoğu çıplak
gözle görülebilen çeşitli boyutlarda nodüller geli­
şir. Bu nodüllerin ortasında bozuk bir düzenlen­
me gösteren karaciğer hücreleri ve bunun etra­
fında kolajen liflerden çok zengin fazla miktarda
bağ dokusu bulunur. Siroz olarak isimlendirilen
bu hastalık ilerleyici ve geri dönüşümsüz bir sü­
reç gösterir ve karaciğer yetmezliğine yol açarak
genellikle ölümle sonuçlanır. Bu tip fibrozis yay­
gındır ve tüm karaciğeri tutar. Siroz karaciğerin
yapısal düzenini bozan bazı hastalıkların sonu­
cunda gelişir.
Siroz etanol, ilaçlar ve başka kimyasal mad­
deler gibi çeşitli ajanların, hepatit virüslerinin
(başlıca B, C ya da D tipleri) ve otoimmün kara­
ciğer hastalığının karaciğer hücrelerinde oluştur­
duğu kalıcı ve ilerleyici hasarın bir sonucudur.
Dünyanın bazı bölgelerinde bağırsaklarda bulu­
nan Schistosoma paraziti sirozun sık görülen bir
etkenidir. Parazitin yumurtaları venöz kan yoluy­
la taşınır ve karaciğer sinüzoidlerinde tutularak
hepatositlere hasar verir.
Siroz olgularının çoğunda alkole bağlı karaci­
ğer hasarı sorumludur, çünkü etanol başlıca ka­
raciğerde metabolize edilir. Alkole bağlı karaci­
ğer hasarının patogenezinde ileri sürülen meka­
nizmalar arasında oksijen radikali oluşması
(muhtemelen lipit peroksidasyonuna bağlı) ve
asetaldehit ile proinflamatuvar ve profibrinojenik
sitokinlerin üretilmesi yer alır. Etanol ayrıca bilin­
meyen bir düzenekle karaciğer yenilenmesini et­
kileyerek siroz gelişmesini kolaylaştırır.
S A F R A Y O LLA R I
Hepatosit tarafından üretilen safra, safra kanalikülleri, saf­
ra kanalcıkları ve safra kanalları yoluyla akar. Bu yapılar
giderek birleşmek suretiyle bir ağ oluşturur ve bir araya ge­
lerek' hepatik kanalı meydana getirir. Hepatik kanal safra
kesesinden çıkan sistik kanalla birleştikten sonra ana saf­
ra kanalı (koledok kanalı) olarak duodenuma devam eder.
Hepatik, sistik ve ana safra kanalları, tek kattı prizıuatik
epitelii bir müköz membranla örtülüdür. Lamina propria in­
cedir ve çok ince bir düz kas tabakasıyla çevrilidir. Bu kas
tabakası duodenum yakınında kalınlaşır ve sonunda, intra­
mural kısımda safra akımını düzenleyen bir kas halkası
(sfinkter) oluşturur (Oddi sfinkteri).
Şekil 16-26. Bir nematodun
(Schistosoma) yumurtalarının
neden olduğu lokal enflama-
tuvar etkiye bağlı gelişen si­
rozlu bir insan karaciğer kesi­
ti. Kolajen içeriği birkaç kat
artarak ve dolaşım bozuklu­
ğuna yol açmıştır. Pikrosirius
boyası ve polarizasyon mik-
roskopi. Orta büyütme.
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 345

Ş ekil 16-27. Safra kesesinden alınan bir kesitin

mikroskop fotoğrafı. Prizmatik epitel ve düz kas
tabakası (M) gözlenmektedir. PT boyası. Küçük
büyütme.

SAFRA KESESİ tokinin salgılanması ise ince bağırsakta besinsel yağların bu­
lunması ile uyarılır.
Safra kesesi karaciğerin alt yüzüne bağlanmış, armut biçi­
minde içi boş bir organdır. 30-50 mL safra depolayabilir. Saf­
ra kesesinin duvarı şu tabakalardan oluşur: tek katlı prizma­
Sindirim Bezlerinin Tümörleri
tik epiLel ve lamina propriadan oluşan mukoza, düz kas ta­
bakası, perimiisküler bağ dokusu tabakası ve seröz memb­
ra n (Şekil 16-27).
Mukoza özellikle boş kesede belirgin olan çok sayıda KLİNİK BİLGİ
kıvrımlar içerir. Epitel hücreleri mitokondriden zengindir
(Şekil 16-28). Bu hücrelerin tümü az miktarda mukus salgı­
lama yeteneğine sahiptir. Kese kanalı yakınında bulunan tii- Karaciğerin kötü huylu tümörlerinin çoğu hepatik
büloasiner bezler safrada bulunan mukusun büyük bölümü­ parankima ya da safra kanalının epitel hücrele­
nün üretiminden sorumludur. rinden köken alır. Hepatoselüler karsinomların
Safra kesesinin başlıca işlevi safra depolamak, suyun patogenezi tam olarak anlaşılamamış olsa da
emilimi İle safrayı yoğunlaştırmak ve gerekli olduğunda sin­ kronik viral hepatit (B ya da C) ve siroz gibi çeşit­
dirim kanalı içine akıtmaktır. Bu olay safra kesesi epitelinde- li edinsel hastalıklarla ilişkili olduğuna inanılmak­
ki aktif bir sodyum taşıma mekanizması ile olur. Su emilimi tadır. Ekzokrin pankreasın çoğu tümörü kanal
sodyum pompasının ozmotik bir sonucu olarak gerçekleşir. epitel hücrelerinden köken alır; pankreas tümör­
Safra kesesinin düz kaslarının kasılması kolesistokinin ile lerinde ölüm oranı yüksektir.
uyarılır. Bu hormon ince bağırsak epitelinde bulunan ente-
roendokrin hücreler (I hücreleri) tarafından üretilir. Kolesis­
346 / BOLUM 16

Şekil 16-28. Kobay safra kesesini elektron mikroskop fotoğrafı. Hücre yüzeyindeki mikroviluslar (MV) ve
mukus içeren salgı granülleri (G) dikkati çekmektedir. Oklar hücreler arası aralıkları göstermektedir. Bu
epitelyal hücreler sodyum klorüru lümenden alttaki bağ dokusuna taşırlar. Su pasif olarak geçer ve saf­
ra konsantre olur. X5600.
 SİNDİRİM KANALINA BAĞLI BEZLER / 347

KAYNAKLAR
Pankreas ve Tükrük Bezleri G erber M A , Swan N T : H istology o f the liver. A m J Surg Pathol 1 9 8 7 ; I
Ito T , Shibasaki S : Electron m icroscopic study on the hepatic sinusoid,
C o o k D I et al: Secretion by the m ajor salivary glands. In: Joh n so n L R (editor):
and the fit-sto rin g cells in the hum an norm al liver. Arch Hist<
Physiology o f the G astrointestinal Tract, Vol 2 . Raven Press, 1 9 9 4 . 1 9 6 8 :2 9 :1 3 7 .
Lowe, M E : T h e structure and function o f pancreatic enzymes. In : Joh n so n
Jon es A L, Faw cett C W : H ypertrophy o f the agranular endoplasm ic red
L R (editor): Pltysiology o f the G astrointestinal Tract, Vol 2. Raven Press,
in ham ster liver induced by phenobarbital. J H istochem Cytt
1 9 9 4.
1 9 6 6 :1 4 :2 1 5 .
M ason D K , C hisholm D M : Salivary G lands in H ealth a nd Disease. Saunders, M addrey W C . A lcohol-induced liver disease. C lin Liver D is 2 0 0 0 ;4 :1 1
1 9 7 5.
M in ato Y et al: T h e role o f fat-storing cells in D isse space fibrogem
M cD aniel M L et al: Cytokines and n itric oxide in islet in flam m ation and
alcoholic liver disease. H epatology 1 9 8 3 :3 :5 5 9 .
diabetes. Proc S o c Exp Biol M ed 19 9 6 ;2 1 1 :24.
R ouiller C (editor): The Liver: M orphology, Biochem istry, Physiology, h
A cadem ic Press, 1 9 6 3 , 1 9 6 4 .
Karaciğer ve Safra Yolları T rutm an M , Sasse D: The lym phatics of the liver. A n at En
Geerts A et al: Fat-storing (Ito) cell biology. In : Arias IM et al (editors): The 1 9 9 4 :1 9 0 :2 0 1 .
Liver: Biology a n d Pathobiology. Raven Press, 1994.
 Solunum Sistemi 17

Solunum sistemi dış ortamla gaz değişiminin gerçekleştiği İkinci en sık bulunan hücre tipi ise müköz goblet hüc­
bölümler arasındaki bağlantıyı sağlayan tüp sistemi ile akci­ releridir (Şekil 17-2). Bu hücrelerin tepe bölümü (4. B ö­
ğerleri içerir. Ayrıca göğüs kafesi, kaburga arası kaslar, diyaf­ lümde anlatılmıştır) glikoproteinlerden oluşan müköz dam­
ram ve akciğerlerin elastik ve kolajen yapılarından oluşan lacıklar içerir. Geri kalan prizmatik hücreler tepeye bakan
soluma düzeneği havanın akciğerlerin iletici ve solunum yüzeylerinde çok sayıda mikrovillus içermeleri nedeniyle,
bölümlerine doğru hareket ettirilmesinde önemlidir. Solu­ fırça hücreleri olarak bilinirler (Şekil 17-3 ve 17-4). Fırça
num sistemi genellikle iki temel bölgeye ayrılır (Şekil 17-1).
İletici bölüm, burun boşluğu, nazofarinks, bronşlar (Yun.
bron chos: soluk borusu), bronşiyoller ve sonlandırıcı (termi­
nal) bronşiyolierden; solunum bölümü (gaz değişiminin
gerçekleştiği bölüm) ise, solunum (respiratuvar) bronşiyol-
leri, alveol kanalları ve alveollerden oluşur. Alveoller akciğe­
rin büyük bölümünü oluşturan kese şeklinde özelleşmiş ya­
pılardır. Bunlar akciğerlerin başlıca işlevi olan, solunan ha­
va ile kan arasında karbondioksit ve oksijen değişiminin
gerçekleştiği esas bölgelerdir.
İletici bölüm iki önemli işlev görür; bunlar: içinden hava­
nın akciğerlere gidip gelebildiği bir kanal sağlamak ve solu­
nan havayı uygun hale getirmektir. Kıkırdak, elastik ve kola-
jen lifler ve düz kas sayesinde iletici bölüme sert bir yapısal
destek sağlanırken, bükülebilme ve uzayabilirle yeteneği ile
hava iletiminin kesintisiz olması güvence altına alınır.
İletici
Solunum Epiteli bölüm

İletici bölümün büyük bir bölümü goblet hücrelerinden zen­

gin yalancı çok katlı prizmatik titrek tüylü solunum epiteliy-
le döşelidir (Şekil 172). Tipik solunum epiteli (elektron mik­
roskopta görüldüğü üzere) beş tip hücreden oluşur. Priz­
matik titrek tüylü hücreler en bol olan hücre tipidir. Her
hücrenin tepeye bakan yüzeyinde yaklaşık 300 titrek tüy bu­
lunur (Şekil 17-2, 17-3 ve 17—4); titrek tüylerin altında bazal
cisimciklere ek olarak çok sayıda küçük mitokondri bulu­
nur. Yapılan deneysel çalışmalarda titrek tüy hareketi İçin
adenozin trifosfatın (ATP) gerekli olduğu gösterilmiştir. Bu
gözlem mitokondrilerin tepeye yerleşmesiyle de uyum gös­
termektedir.

Solunum
Bölümü
k l in ik b il g i

Hareketsiz titrek tüy sendrom u, erkekte kısır­

lık, her iki cinsiyette ise kronik solunum yolları
enfeksiyonları ile seyreden bir hastalıktır. Bu
hastalıkta normal titrek tüy yapısında bulunan di-
nein adlı bir proteinin eksikliği söz konusudur. Bu
durum titrek tüylerin ve kamçıların hareketsiz
kalmasına neden olur. Dinein titrek tüy hareketin­
de rol üstlenir (Bkz. 2. Bölüm).
ucu)
Şekil 17-1. Solunum yolunun temel bölümleri. Bu yapıdaki
doğal oranlar, anlatım kolaylığı açısından değiştirilmiştir.
Örneğin solunum bronşiyolü gerçekte kısa bir geçiş yapısı­
dır.

349
 350 / BÖLÜM 17
hücrelerinin taban yüzlerinde getirici sinir uçları bulunur ve
bu hücreler duyu reseptörü olarak kabul edilirler. Bazal (kı­
sa) hücreler, bazal lamina üzerine oturan ve epitelin iüme-
ne bakan yüzeyine kadar uzanamayan küçük, yuvarlak hüc­
relerdir. Bunların mitozla çoğalıp diğer tip hücrelere farklıla­
şan üretken hücreler olduklarına inanılır. Başka bir hücre ti­
pi de bazal hücrelere benzeyen, ancak çapı 100-300 nm,
merkezi bölümünde çok sayıda yoğun granüller bulunma­
sıyla bazal hücrelerden ayrılan, küçük granüllü hücreler­
dir. Histokinıyasal çalışmalar, bu hücrelerin yaygın nöroen-
clokrin sistemin elemanları olduklarını göstermektedir (Bkz.
4. Bölüm). Yalancı çok katlı titrek tüylü prizmatik epitelin
bütün hücreleri taban zarına temas eder (Şekil 17-2).
tö s
k l in ik b il g i
Epitel, burun boşluğundan gırtlağa doğru yer yer
çok katlı yassıdır. Bu tip epitel doğrudan hava akı­
mına ya da fiziksel aşınmaya uğrayan bölgelerde
izlenir (örn., orofarinks, epiglot, ses telleri). Bu epi­
tel aşınmaya karşı tipik solunum epitelinden daha
koruyucudur. Hava akımı değişir ya da yeni aşın­
ma bölgeleri gelişirse, etkilenmiş bölgelerde tipik
yalancı çok katlı titrek tüylü prizmatik epitel, çok
katlı yassı epitete dönüşebilir. Benzer şekilde siga­
ra içenlerde sayısı artan parçacıklar ve gaz kirliliği­
ni (örn, CO, SO2) temizlemek amacıyla, titrek tüylü
hücreler ile goblet hücreleri arasındaki oran deği­
şebilir. Sigara içenlerde kirlenmenin daha çabuk te­
mizlenmesini sağlamak üzere goblet hücre sayısı­
nın artmasına karşın, aşırı CO miktarının titrek tüy­
lü hücrelerin sayısında azalmaya yol açması, mu-
kus tabakasının hareketini azaltır ve buna bağlı
olarak küçük çaplı hava yollarında tıkanma oluşur.
Şekil 17-2. Solunum epitelinin
ana bileşenlerini gösteren ışık
mikroskop fotoğrafı. Pararoza-
nilin-toludin mavisi (PT) boyası.
Büyük büyütme.
BURUN BOŞLUĞU
Burun boşluğu dışta vestibül ve içte burun çukurları ol­
mak üzere iki yapıdan meydana gelir.
Vestibül
Vestibül, burun boşluğunun en önde bulunan ve en geniş
bölümüdür. Burun dış yüzeyinin derisi, burun deliklerinden
içeri girer ve vestibüle kadar kısmen devam eder. Burun de­
liklerinin iç yüzeylerinde çok sayıda yağ ve ter bezi ile so­
lunan havadaki iri parçacıkları tutan, burun kılları adı ve­
rilen kısa kıllar vardır. Vestibüldeki epitel keratin yapısını yi­
tirir ve burun çukurlarına girmeden önce tipik solunum epi-
teline dönüşür.
Burun çukurları
Kafatası içinde, kemiksi bir yapı olan burun bölmesiyle ay­
rılmış iki kavernöz odacık yer alır. Her bir odacığın yan du­
varında konka denen raf şeklinde üç kemiksi çıkıntı var­
dır. Üst, orta ve alt konkadan sadece orta ve alt konkalar
solunum epiteli ile döşelidir. Buna karşılık üst konka özel­
leşmiş koku epiteli ile döşelidir. Konkalar tarafından oluş­
turulan dar şerit şeklindeki yolaklar, solunum epiteli içeren
yüzey alanının artmasına ve hava akımında dalgalanmaya
yol açarak solunan havanın uygun hale getirilmesine kat­
kıda bulunur. Sonuçta hava akımı ile nıüköz tabaka arasın­
daki temas artar. Konkaların lamina propriasında erektil
cisim cikler olarak bilinen geniş ven pleksusları vardır.
Her 20 -3 0 dakikada bir, burun çukurlarından birinin duva­
rında bulunan erektil cisimcikler kanla dolar ve böylece
konka mukozası kabarır ve aynı anda geçen hava akımın­
da azalma olur. Bu sırada havanın büyük bölümü diğer bu­
run çukurundan geçer. Bu dönemsel kapanma aralıkları ile
hava akımı azaltılır ve böylece kuruyan solunum epitelinin
toparlanması sağlanır.
 SOLUNUM SİSTEMİ / 351

Titrek tüyler

Bazal cisimler

Bağlantı
kompleksi

Mitokondriler

Şekil 17-3. Akciğerde titrek tüylü prizmatik epitelin elektron mikroskop fotoğrafında titrek tüylerin mikro-
tübüllerinin enine ve çapraz kesitleri görülmekte. Hücrenin tepesinde, titrek tüy aksonemlerinin kaynak­
landığı ve tutunduğu, U şeklindeki bazal cisimcikler (B) bulunmakta. Mitokondrilerin bölgesel birikimi tit­
rek tüylerin hareketi için enerji üretimine bağlıdır. Bağlantı komplekslerine ve titrek tüylerin köklerinin ara­
sından çıkan mikroviluslara dikkat ediniz. X 9200.

rina komşu olarak oluşturduğu sıkı bir örgü biçimindeki damar

KLİNİK BİLGİ
Alerjik tepkimeler ve yangı her iki çukurdaki erek-
til cisimciklerin anormal bir şekilde dolgunlaşma­
sına yol açarak hava akımının aşırı derecede
azalmasına neden olur.
ağlarından gelen damarlar kemer şeklinde yüzeye doğru yayı­
lırlar. Bunlardan dallanan daha küçük damarlar ise yüzeye dik
olarak uzanırlar. Bu küçük damarlar epitelin altında zengin bir
kılcal yatağı oluşturur. Kan, arkadan öne doğru her iki çukura
dağılır. Kemer şeklindeki arter dallarında kan akımı, solunan
hava akımına ters yöndedir. Bunun sonucu olarak, giren hava,
karşıt yönde akan kan sistemi ile etkin bir biçimde ısıtılır.

Koku
Erektil cisimciklerin yanı sıra, burun boşluğu zengin ve kar­ Koku kemoreseptörleri burun boşluğu tavanında bulunan
maşık bir damar sistemi içerir. Büyük damarların kemik dış za- üst konkanm miilcöz zarının özelleşmiş bir bölümü olan ko-
352 / BOLUM 17

Şekil 17-4. Solunum mukozası yüzeyinin taramalı elektron mikroskop fotoğrafı. Üstte:
Yüzeyin büyük bir bölümü titrek tüylerle kaplıdır. G, goblet hücreleri. X2500. Altta: Goblet
hücrelerinin yüzeyindeki mukus birikimi belirgindir (ince oklar). Fırçamsı hücreler kalın oklar­
la İşaretlenmiştir. x 3000. (İzin alınarak yeniden basım Andrews P: A scanning electron microscopic
study of the extrapulmonary respiratory tract. Am. J. Anat. 1974; 139:421.)

ku epitelinde yer alır. İnsanda bu epilelin alanı yaklaşık 10
cm-'dir ve kalınlığı 10ü pm'ye ulaşır. Üç tip hücreden oluşan
yalancı çok katlı prizmatik bir epiteldir Şekil 175).
Destek hücrelerinin tepeleri geniş, silindir şeklinde, ta­
banları ise dardır. Serbest yüzeylerindeki mikrovilluslar bü­
tün epitel yüzeyini örten bir sıvı tabakanın içinde bulunur.
İyi gelişmiş bağlantı kompleksleri destek hücrelerini bitişik
koku hücrelerine bağlar. Hücrelerde koku mukozasına ren­
gini veren açık sarı bir pigment bulunur.
Bazal hücreler küçüktür; küre ya da koni şeklindedir ve
epitelin tabanında tek bir kat oluşturur.
Bazal hücreler ile destek hücreleri arasında koku hüc­
releri bulunur. Çift kutuplu nöronlar olan bu hücreler des­
tek hücrelerinden çekirdeklerinin konumu ile ayırt edilir; çe­
kirdekleri destek lıücrelenin çekirdeklerinden daha aşağıda
yer alır. Tepelerinde (dendritleri) 68 titrek tüy içeren yüksek
ve geniş alanlar bulunur. Bu titrek tüyler çok uzun ve hare­
ketsizdir ve kokulu maddelere karşı reseptör potansiyeli
oluşturarak yanıt verirler. Bunlar reseptör yüzeyini önemli
ölçüde artırır. Bu bipolar nöronların getirici aksonları birle-
şerek merkezi sinir sistemine doğru yönelen küçük demet­
ler oluşturur ve burada beyindeki koku lobunda bulunan si­
nir hücreleriyle sinaps yapar.
Koku epitel inin lamina propriasında Bowman bezleri
bulunur. Salgıları koku titrek tüylerinin çevresinde titrek tü­
yü yıkayarak yeni kokulu maddelerin ulaşmasını kolaylaştı­
racak olan sıvı bir ortam oluşturur.
Havanın Uygun Hale Getirilmesi
İletici bölümün başlıca görevi solunan havayı uygun hale
getirmektir. Solunan hava akciğerlere girmeden önce temiz­
lenir, nemlendirilir ve ısıtılır. Bu işlevlerin yürütülebilmesi
için, iletici bölümün mukozası özelleşmiş bir solunum epi-
teli ile döşenmiştir ve lamina propriada çok sayıda mü köz
ve seröz bezler ile zengin bir yüzeysel damar ağı bulunur.
Hava burundan girdiğinde büyük burun kılları (özel­
leşmiş kıllar) kaba parçacıkları tutar. Hava burun çukurları­
na ulaştığında küçük parçacıklar ve gaz halindeki kirler nıu-
Şekil 17-5. Koku mukozasındaki 3 tip (destek, koku ve ta­
ban ) hücre ve bir Bowman bezi.
SOLUNUM SİSTEMİ / 353
kus tabakası tarafından tutulur. Aynı zamanda bu mukus, se­
röz salgı ile birlikte solunan havayı nemlendirerek ince alve-
ol epitelinin kurumasını önler. Ayrıca, solunan hava zengin
bir yüzeysel damar ağı tarafından ısıtılır.
BURUN ÇEVRESİ (PARANAZAL) SİNÜSLERİ
Paıanazal sinüsler frontal, maksiller, etmoid ve sfenoid kemik­
lerin içindeki kör boşluklardır. Az sayıda goblet hücresi İçe­
ren, normalden daha ince bir solunum epiteli ile döşelidir. La­
mina propria sadece birkaç küçük bez içerir ve alttaki perios-
teumla devam eder. Burun boşluğuyla bağlantı ufak delikler
aracılığı ile sağlanır. Bu boşlukta üretilen mukus, titrek tüylü
epitel hücrelerinin etkinliği ile burun boşluğuna boşaltılır.
I
| KLİNİK BİLGİ
t
Sinüzit , sinüslerin akaç deliğinin tıkanmasına
bağlı olarak uzun sürebilen yangısal bir olaydır.
Kronik sinüzit, titrek tüy hareket bozukluğu ile
özellik kazanan, hareketsiz titrek tüy sendromu-
nun bileşenleridir.
NAZOFARİNKS
Nazofarinks, yutağın ilk bölümüdür ve aşağıya doğru yuta­
ğın ağza ait bölümü olan orofarinksle devam eder. Yumuşak
damakla temas ettiği bölümde solunum epiteliyle döşelidir.
GIRTLAK (LARİNKS)
Gırtlak, yutağı soluk borusuna bağlayan düzensiz bir tüptür.
Lamina propriada birtakım gırtlak kıkırdakları bulunur. Bü­
yük kıkırdaklar (tiroid, krikoid ve aritenoid kıkırdakların ço­
ğu) hiyalin kıkırdaktır ve bunların bazıları yaşlılarda kireçle­
nir. Küçük kıkırdaklar (epiglot, küneiform, kornikulat ve ari-
tenoidin uçları) ise elastik kıkırdaktır. Kıkırdaklar, destek
sağlamanın yanı sıra (hava yolunu açık tutulması), katı ve sı­
vı besinlerin yutulması sırasında bunların soluk borusuna
kaçmasını önleyen bir kapak görevi üstlenirler. Ayrıca ses
oluşturulmasına katkıda bulunurlar.
Epiglot, gırtlağın kenarından yutağa uzanır. Hem dile,
hem de gırtlağa bakan yüzü vardır. Dile bakan yiiziin tama­
mı ve gırtlağa bakan tarafın tepe bölümü çok katlı yassı epi-
telle döşelidir. Laringeal yüzde epiglotun tabanına doğru
epitel titrek tüylü yalancı çok katlı prizmatik epitele dönü­
şür. Epitel altında karışık seröz ve nıiiköz bezler vardır.
Epiglotun altında, mukoza gırtlağın liimenine uzanan iki
çift katlanma yapar. Üstteki çift, yalancı ses tellerini (ves-
libiiler katlanmalar) oluşturur. Bunlar solunum epiteli ile dö­
şelidir ve epitelin altındaki lamina propriada çok sayıda se­
röz bez bulunur. Alttaki çift katlanma ise gerçek ses telle­
ridir. Vokal bağı oluşturan iri demetler halinde, birbirine
koşut elastik lifler, çok katlı yassı epitelle döşeli vokal kat­
lanmaların içinde yer alır. Bağlara koşut olarak, katlanma ve
bağlardaki gerilimi düzenleyen ve iskelet kası demetlerin­
354 / BÖLÜM 17
den oluşan ses kasları yer alır. Hava katlanmalar arasında sı-
kıştırıldığı zaman, bu kaslar değişik frekanslarda seslerin
oluşmasını sağlar.
SOLUK BORUSU (TRAKEA)
Soluk borusu (Şekil 17-6), tipik solunum epiteliyle döşelidir
(Şekil 17-2 ve 17-4). Lamina propriada trakeanın lümenini
açık tutmaya yarayan C harfi şeklinde, 16-20 adet hiyalin kı­
kırdak halkası ve daha akışkan mukus salgılayan çok sayıda
serömüköz bez bulunur. Kıkırdak halkaların serbest uçları
trakeanın arka yüzünde bulunur. Bu serbest uçlar birbirleriy-
le perikondriyuma bağlanmış bir fibroelastik bağ ve düz kas
demeti ile birleştirilir. Bağ lümenin aşırı gerilmesini önler­
ken, kas liimen genişliğini ayarlar.
Ş ekil 17-6. Goblet hücreleri ile titrek tüylü prizmatik hücre­
lerin yer aldığı solunum epitelini gösteren nefes borusu ke­
siti. Lamina propriadaki seröz bezler ve hyalin kıkırdak da
görülmektedir. Goblet hücreleri ve bezler tarafından üreti­
len müköz sıvı titrek tüylerin hareketiyle yabancı parçacık­
ların solunum sistemi dışına atılmasına olanak tanıyan bir
tabaka oluşturur. PT boyası. Orta büyütme.
Kasın kasılması ile trakea liimeninin daraltılması, öksü­
rük refleksinde kullanılır. Kasılma sonucu trakea çapının
azalması, dışarı verilen havanın hızını artırır; bu da hava yo­
lunun temizlenmesine yardım eder.
BRONŞ AĞACI
Trakea, hilumdan akciğerlere giren iki adet birincil bronşa
ayrılır (Şekil 17-1). Her iki hilumdan arterler akciğere girer­
ken, venler ve lenf damarları organı terk eder. Akciğere gi­
ren ve çıkan bu yapılar, tıkız bağ dokusuyla sarılıdır ve pul-
m oner kök denen birimi oluştururlar.
Birincil bronşlar akciğere girdikten sonra aşağı ve dışa
doğru inerek sağ akciğerde üç, sol akciğerde iki bronşa ay­
rılırlar (Şekil 17-1). Bunların her biri bir akciğer lobunu do­
natır. Bu lober bronşlar defalarca dallanarak daha küçük
bronşları oluştururlar. Bunların sonlandırıcı dallarına bron-
şiyol denir. Her bronşiyol bir akciğer lopçuğuna girer ve
burada da dallanarak beş ila yedi adet sonlandırıcı bron­
şiyol oluşturur.
Akciğer lopçukları, tepesi hiluma dönük bir piramit şek­
lindedir. Bağ dokusundan ince bir bölme her lopçuğu sarar.
Bu septum fetusta daha belirgindir. Erişkinde bu septumlar
genellikle tam değildir. Bu da lopçuk sınırlarının belirlenme­
sini güçleştirir.
Birincil bronş, genellikle trakeayla aynı histolojik görün­
tüyü sergiler. Solunum bölümüne doğru gidildikçe, epitel ve
altındaki lamina proprianın histolojik düzeni basitleşir. Bu
yapısal sadeleşme kademeli olarak izlenir; bronşlardan
bronşiyollere ani bir yapısal geçiş gözlenmez. Bu nedenle
solunum yollarının bronş, bronşiyol v.s. şeklinde ayrılması,
bir ölçüde yapay olsa da öğretici ve pratik değer taşır.
Bronşlar
Her birincil bronş ikiye ayrılarak 9 -1 2 defa iki uç çatallanır
(dikotomi) ve böylece her dal çapı yaklaşık 5 mm oluncaya
dek İncelir. Bronş mukozası kıkırdak ve kasların düzenleni­
şi dışında, yapısal olarak trakea mukozasına benzer (Şekil
17-6). Bronşlarda kıkırdakların şekli trakeaya oranla daha
düzensizdir; ancak büyük bronşlarda kıkırdak halkaları tü­
meni tam sarar. Bronş çapı azaldıkça kıkırdak halkaların ye­
rini yalıtık hiyalin kıkırdak plakları ya da adaları alır. Epite-
lin altında, bronşun lamina propriasında birbirini çaprazla-
yan spiral düz kas demetleri yer alır (Şekil 17-7 ile 17-9 ara­
sı). Solunum bölgesine yaklaştıkça iletici bölümün duvarın­
daki düz kas demetleri daha da belirginleşir. Ölümden son­
ra bu kasların kasılması, histolojik kesitlerde bronş mukoza­
sına kıvnntılı bir görünüm verir. Lamina propria elastik lif­
lerden zengindir ve boşaltım kanalları bronş lümenine açı­
lan çok sayıda seröz ve müköz bezler içerir (Şekil 17-9). La­
mina proprianın içinde ve epitel hücreleri arasında çok sa­
yıda lenfosit bulunur (Şekil 17-10 ve 17-11). Ayrıca lenf dü­
ğümcükleri de vardır ve bunlar özellikle bronşların dallan­
ma noktalarında çok sayıda bulunurlar.
Bronşiyoller
Bronşiyoller, çapı 5 mm ya da daha az olan lopçuk içindeki
hava yollarıdır (Şekil 17-7). Mukozalarında kıkırdak ya da
bez içermezler, sadece başlangıç parçalarında epitel içine
 SOLUNUM SİSTEMİ / 355

Kıkırdak

Bağ dokusu

Düz kas
Bezler

Bronşiyol

Ş ekil 17-7. Bronş yapısı. Düz kaslar solunum

bronşiyolü de dahil olmak üzere tüm bronş ağa­
cında bulunur. Kasların kasılması mukozada Elastik lif
Düz kas
katlantılar yaratır. Bronştaki elastik lifler bronşi-
yolde de devam eder. Bu şeklin alt kısmında
Mukoza
elastik liflerin ve düz kasın görülebilmesi için bağ katlanmaları
dokusu çizilmemiştir. Çizimde adventisya yer al­ ------r~
mamaktadır. Bronş

dağınık goblet hücreleri bulunur. Büyük broşiyollerde, epi-
tel yalancı çok katlı prizmatik titrek tüylü epiteldir. Daha kü­
çük sonlandırcı bronşiyollerde bu epitelin boyu ve kar­
maşıklığı azalır, titrek tüylü tek katlı prizmatik ya da kübik
olur. Sonlandırıcı bronşiyol epiteli aynı zamanda Clara hüc­
relerini de içerir (Şekil 17-12 ve 17-18). Bu hücrelerin tit­
rek tüyleri yoktur, tepe sitoplazmalarında salgı granülleri bu­
lunur ve bronşiyol yüzeyini oksitleyici artıklardan ve yangı­
dan koruyan proteinleri salgıladıkları bilinmektedir.
Bronşiyollerde nöroepiteliyal cisimcikler adı verilen
özelleşmiş bölgeler de bulunmaktadır. Bu yapılar, salgı gra­
nülleri içeren ve kolinerjik sinir uçları alan 80-100 hücreden
oluşmuş gruplardır. İşlevleri çok anlaşılamamıştır ancak, ola­
sılıkla hava yolundaki gaz bileşimine tepki veren kemore-

Solunum
epiteli

Seröz Ş ekil 17-8. Goblet hücreleri ve

bezler yalancı çok katlı titrek tüylü
prizmatik hücreleriyle solunum
epitelyumini gösteren bronş du­
varı kesiti. Lamina propriadaki
Hyalin bağ dokusu içinde seröz bezler
kıkırdak ve düz kas (DK) bulunur. Fotoğ­
rafın alt yarısında büyük bir
hyalin kıkırdak parçası yer al­
maktadır. PT boyası. Orta
büyütme.
356 / BÖLÜM 17

Şekil 17-9. Büyük bronş. Solu­

num sistemi içinde hava akışını
denetleyen ayrı bir düz kas ta­
bakasının varlığı dikkat çek­
mektedir. PT boyası. Orta bü­
yütme.

Şekil 17-10. Mukozaya eşlik eden yaygın lenfoid dokunun

(MELD) bir bileşeni olan bronşa eşlik eden lenfoid dokuyu
(BELD) barındıran bronş duvarı kesiti. MELD dağılımı 14.
Bölümde anlatılmaktadır. PT boyası. Orta büyütme.
 SOLUNUM SİSTEMİ / 357

Ş ekil 17-11. Şekil 17-10’daki kesitin daha büyük büyütme­

deki görüntüsü. Solunum epiteli ve titrek tüyleri daha belir­
gindir. Şeklin alt kısmında çoğu antijen sunan makrofajlar-
dan oluşan açık renk boyanmış etkin bölge (germinal mer­
kez) görülmektedir.

Clara hücreleri

Ş ekil 17-12. Bir sonlandırıcı

bronşiyol epitelindeki Clara
hücreleri. Bu hücrelerde salgı
granülleri bulunur ve tepe si-
Kılcal kan toplazması bombeli görünür.
damarları PT boyası. Büyük büyütme.
358 / BÖLÜM 17
septörlerdir. Ayrıca görünüşe göre hasar gören hava yolu­
nun onarmanda da rol üstlenirler.
Bronşiyolün lamina propriası büyük ölçüde düz kas ve
elastik liflerden oluşur. Bronşların ve bronşiyollerin kasları
vagus sinirinin ve sempatik sinir sisteminin kontrolü altında­
dır. Vagusun uyarılması bu yapıların çapını daraltırken, sem­
patik uyarı ters yönde etki oluşturur.
k l in ik b il g i
Sempatik sinir sisteminin uyarımına yanıt olarak
bronşiyol çapında izlenen artış, astım atakların­
da, düz kasların gevşemesi için neden epinefrin
ve diğer sempatomimetik ilaçların kullanıldığı so­
rusuna açıklama getirir. Bronş ve bronşiyol duva­
rının kalınlığı karşılaştırıldığında, bronşiyolde
kas tabakasının bronştakine göre daha iyi geliş­
miş olduğu görülür. Astımda hava yolu direncin­
de izlenen artışın, esas olarak bronşiyol düz kas­
larının kasılması sonucunda oluştuğuna inanıl­
maktadır.
Solunum Bronşiyolleri
Her sonlandırıcı bronşiyol (Şekil 17-13), solunum sisteminin
iletici bölümü ile solunum bölümü arasında geçiş bölgesi
olan iki ya da daha fazla solunum bronşiyolüne ayrılır (Şe­
kil 17—14 ve 17—15). Solunum bronşiyollerinin mukozası,
duvarında gaz değişiminin gerçekleştiği çok sayıda kese
şeklinde (sakkiiler) alveol bulunması dışında sonlandırıcı
bronşiyol mukozası ile aynı yapıdadır. Solunum bronşiyolii
bölümleri titrek tüylü kübik epitel ve Clara hücreleri ile dö­
şelidir, ancak alveollerin açıldığı bölümde bronşiyol epiteli
Alveol
Sonlandırıcı
bronşiyol
yassı alveol epiteli hücreleriyle (tip I alveol hücreleri) devam
eder. Bu bronşiyoller boyunca öteye doğru alveol sayısı bü­
yük ölçüde artar ve alveoller arası mesafe önemli ölçüde
azalır. Alveoller arasında, bronşiyol epiteli titrek tüylü kübik
epiteldir, ancak daha ileri kısımlarda titrek tüyler bulunma­
yabilir. Solunum bronşiyolii epitelinin altında düz kas ve
elastik bağ dokusu vardır.
Alveol Kanalları
Solunum bronşiyolleri boyunca öteye doğru bronşiyol duva­
rına açılan alveol sayısı artarak, duvarda alveolden başka bir
yapı bulunmaz hale gelir ve tüp artık alveol kanalı adını
alır (Şekil 17-16). Hem alveol kanalları hem de alveoller (Şe­
kil 17-17 ve 17-18) çok ince yassı alveol hücreleriyle döşe­
lidir. Lamina propriada alveollerin kenarları boyunca düz
kas hücrelerinden oluşan bir ağ bulunur. Büzücü kas benze­
ri bu düz kas demetleri bitişik alveoller arasında yumrular
şeklinde görülür. Düz kas alveol kanallarının öte uçlarında
kaybolur. Buralarda kanal ve alveoller sadece elastik ve kol-
lajen 1illerle desteklenir.
Alveol kanalları, alveol keseleri ile bağlantılı olan atri-
yumlara açılır. Her atriyumdan iki ya da daha fazla alveol
kesesi çıkar. Atriyumların ağızları, alveol keseleri ve alveol­
ler, elastik ve retikiiler liflerden oluşan karmaşık bir ağ ile
sarılıdır. Elastik lider soluk alma ile alveollerin genişleyebil­
mesini ve soluk verme sırasında edilgin olarak büzülebilme-
sini sağlar. Retikiiler liderin sağladığı destekle ince kan ka-
pilerleri ile alveol bölmelerinin aşırı gerilmesi ve zarar gör­
mesi önlenir.
Alveoller
Alveoller solunum bronşiyolleri, alveol kanalları ve alveol
keselerinde bulunan kese şeklinde (çapı yaklaşık 200 pm)
çıkıntılardır. Akciğerlerin siingerimsi yapısını oluşturur (Şekil
17-15). Yapısal olarak alveoller bal peteklerine benzeyen,
tek tarafı açık küçük cepler halindedir. Bu kadeh biçiminde-
Şekil 17-13. Sonlandıra bron­
şiyol duvarı kesitinin ışık mik­
roskop fotoğrafı. Kıkırdak yok­
tur, ancak tam olmayan bir düz
kas halkası bulunmaktadır. PT
boyası. Küçük büyütme.
 SOLUNUM SİSTEMİ / 359

Şekil 17-14. Alveol kanalı ve

çok sayıda alveol ile devam
eden solunum bronşiyolünün
küçük bir bölümüne açılan bir
sonlandırıcı bronşiyol kesiti. PT
boyası. Küçük büyütme.

ki yapılarda hava ile kan arasında 0 2 ve C 0 2 değişimi ger­
çekleşir. Alveol duvarının yapısı, dış ve iç ortanı arasında da­
ğılmasını arttıracak şekilde özelleşmiştir. Genelde her duvar
iki komşu alveol arasında yer alır ve bu nedenle alveoller
arası bölme ya da duvar olarak isimlendirilir. Alveoller ara­
sı bölme (septum) (Şekil 17—19 ile 17-23 arası), arasında kıl­
cal kan damarları, fibroblastlar, elastik ve retiküler lifler ile
makrofajlar bulunan iki ince yassı epilel tabakasından olu­
şur. Kılcal kan damarları ile bağ dokusu matriksi interstisyu-
mıı oluşturur. Alveol bölmesinin interstisyıımunda organiz­
manın en zengin kılcal kan damar ağı yer alır.
Alveollerdeki hava ile kılcal kan damarlarındaki kan üç
bileşenden oluşan bir kan-hava engeli ile birbirinden ayrı­
lır. Bu bileşenler, alveollerin yüzey epiteli ve alveol hücrele­
rinin sitoplazmasi; birbirine çok yakın konumdaki alveol ve
endotel hücrelerinin kaynaşmış bazal kurunası ve endotel
hücrelerinin sitoplazmasıdır (Şekil 17-20). Bu tabakaların
toplam kalınlığı 0,1-1,5 pm arasında değişir. Alveoller arası
bölme içinde ağızlaşmalar yapan akciğer kılcal kan damar­
ları, retiküler ve elastik liflerin oluşturduğu bir ağla destek­
lenir. Alveol duvarının daralıp genişlemesine uygun bir bi­
çimde düzenlenmiş olan bu lifler alveollerin temel yapısal

Sonlandırıcı bronşiyol

Ş ekil 17-15. Akciğerin kalın

kesitinden alınan ışık mikros­
kop fotoğrafında içinde alveol­
Arteriydi lerin görüldüğü iki solunum
Alveoller
bronşiyolüne ayrılan bir sonlan-
dırıcı bronşiyol görülüyor. Akci­
ğerin süngerimsi görünümü al­
veollerin ve alveol keselerinin
sayıca fazla olmasından kay­
naklanır. H&E boyası. Küçük
Solunum bronşiyolü Alveol kesesi büyütme.
360 / BÖLÜM 17

Şekil 17-16. Bronş ağacının bir bölümünün

şeması. Alveol kanalında bulunan ve alveol-
lerde ortadan kalkan düz kas yapıları dikka­
ti çekmektedir. (Yeniden çizim, Baltisberger.)

îTi

Iveolleı

Şekil 17-17. Farklı boylardaki Kıkırdak

bronşiyollerin dallanmasını, bü­
yük kan damarlarını ve alveolle-
ri gösteren akciğer kesiti. PT bo­
yası. Küçük büyütme.
Şekil 17-18. Sonlandırıcı bron-
şiyolün alveol kanalına (ok) dö­
nüşmesi. Clara hücreleri (ok
başları) görülmektedir. PT boya­
sı. Orta büyütme.

Kaynaşmış Liimen içindeki Retiküler lifler Elastik lifler Kılcal kan damarı
bazal lamina alveol makrofaiı
J___ ____ A,—

Endotel
hücresi

Epitel
hücresi

Bölme içindeki
makrofaj

Alveol deliği

Tip II (bölmeye
ait) hücreler

Tip I hücre Endotel hücresi Bölmeyi terk eden Alveoller arası

alveol makrofajı bölme

Ş ekil 17-19. Alveoller arası bölme yapısını gösteren, pulmoner alveollerin üç boyutlu şematik çizimi. Kılcal kan damar­
ları, bağ dokusu ve makrofajlar gösterilmektedir. Makrofajlar alveol lümeni içinde ya da lümene geçme aşamasında
görülebilirler. Çok sayıda alveol deliği bulunur. Tip II hücreler bol miktardaki tepe mikrovilusları ile ayırt edilir. Alveoller, tip
I hücrelerden oluşan kesintisiz bir epitel tabakasıyla döşelidir.

361
362 / BOLUM 17

eritrositlerde bulunan karbonik anhidraz enzimi ile kataliz­

Çekirdek
(endotel hücresi)
Sudaktan
(yüzey örtüsü)
Alveol
epiteli
Kaynaşmış
bazal lamina
Endotel
0 .1 -1 .5 |tm
Şekil 17-20. Kan-hava engelinin izlendiği alveol septumu-
nun bir bölümü. 0 2 alyuvara ulaşmak için, yüzey örtüsünü,
alveol epiteli sitoplazmasını ve plazmayı geçer. Bazı yer­
lerde, epitelle endotel arasında gevşek bağ dokusu vardır.
(İzin alınarak değiştirme ve yeniden çoğaltım, Gonong WF Revi­
ew for Medical Physiology 8th ed. Lange. 1977.)
desteğidir. Bölmenin interstisyumunda taban zarı, lökositler,
makrofajlar ve fibroblastlar da bulunur (Şekil 17-19). Alveol
duvarının epitel (alveol) hücreleri ile endotel hücreleri tara­
fından üretilen iki bazal lamina kaynaşarak bazal zarı oluş­
turur (Şekil 17-20, 17-21 ve 17-23).
Alveoller içindeki havadan gelen oksijen kılcal kan da­
marları içindeki kana bu tabakaları geçerek ulaşır; C 0 2 yayı­
lımı ise ters yönde gerçekleşir. C 0 2'in LUCCh'den ayrılması
lenir. Akciğerlerde bulunan yaklaşık 300 milyon alveol akci­
ğerlerin iç değişim yüzeyini önemli ölçüde artırır. Bu yüzeyin
yaklaşık 140 m2 olduğu hesaplanmıştır (Şekil 17-17 ve 17-20).
Kılcal kan damarlarının endotel hücreleri çok incedir
ve kolaylıkla tip I alveol epitel hücreleri ile karıştırılabilir.
Kılcal kan damarlarının endoteü pencereli değildir ve kesin­
tisiz olarak kapilerleri döşer (Şekil 17-21). Çekirdek ve diğer
organellerin bir araya toplanması, hücrenin geri kalan bölü­
münün gaz değişimini kolaylaştırmak için ileri derecede in­
celmesine olanak verir. Hücrenin yassılaşmış kısmının sitop-
lazmasında görülen en belirgin özellik çok sayıdaki pinosi-
totik veziküllerdir.
Yassı alveol hücreleri olarak da isimlendirilen tip I hüc­
reler alveol yüzeyini döşeyen ileri derecede incelmiş hücre­
lerdir. Tip I hücreler alveol yüzeyinin % 97'sini kaplar (geri ka­
lan % 3'ü tip II hücreler örter). Bu hücreler o denli incedir ki
(bazen yalnız 25 nm) tüm alveollerin epitelle döşendiğini gös­
termek için elektron mikroskop incelemesi gerekir (Şekil
17-19 ve 17-21). Golgi kompleksi, endoplazma retikulunuı ve
mitokondri gibi organeller çekirdek çevresinde kümelenerek
kan-hava engelinin kalınlığını azaltır ve organelden tamamen
yoksun geniş sitoplazma alanları oluştururlar. İnce kısmın si-
toplazmasında, sürfaktan dönüşümünde (aşağıda açıklandı)
ve yüzeyin küçük parçacıklardan temizlenmesinde rol oyna­
yabilen çok miktarda pinositoz keseciği bulunur. Bütün tip I
epitel hücrelerinde desmozomların yanı sıra, doku sıvısının al­
veol hava boşluğuna sızmasını önleyen zonula okludensler
bulunur (Şekil 17-24). Bu hücrelerin başlıca görevi gazların
geçişine uygun kalınlığı en az olan engeli oluşturmaktır.
Tip n hücreler, tip I alveol hücreleri arasına serpilmiş
olarak bulunurlar ve tip I hücreler ile aralarında desmozomlar
ve zonula okludensler vardır (Şekil 17-25 ve 17-26). Tip II
hücreler yuvarlak yapıdadır ve genellikle alveollerin birleştik­
leri ve birbirleriyle açılar oluşturdukları noktalarda iki ya da üç
hücreden oluşan gruplar halinde bulunurlar. Taban zarı üzeri­
ne oturarak epitelin bir bölümünü oluşturan bu hücreler alve­
ol duvarını döşeyen tip I hücrelerle aynı kökenden gelir. Ken-

Fibroblast

Tip I hücre

Alveol boşluğu

Endotel hücresi

Kılcal kan daman lümeni

Ş ekil 17-21. Alveol duvarının elektron

Kaynaşmış bazal lamina mikroskop fotoğrafı. Kılcal kan damarı lü­
meni, alveol boşlukları, tip I alveol epitel
hücreleri, kaynaşmış bazal laminaları ve
Tip I hücre
fibroblast görülmektedir. X 30.000 (İzin alı­
narak MC Williams).
 SOLUNUM SİSTEMİ / 363

Şekil 17-22. Tip I ve Tip II hüc­

releri, kılcal kan damarlarını ve
alveol içi makrofajları (oklar)
gösteren alveol ve alveoller ara­
sı bölmeyi gösteren ışık mikros­
kop fotoğrafı. PT boyası. Orta
büyütme.

dilerinin ve tip I hücrelerin sayısını korumak üzere mitozla
bölünürler. Histolojik kesitlerde, sitoplazmaları keseye benzer
ya da köpüksü tipik bir görüntü sergiler. Bu keseler elektron
mikroskop için hazırlanan dokularda iyi koaınmuş ve belirgin
olarak görülen lameller cisimcikler (Şekil 17-25 ve 17-26) ta­
rafından oluşturulur. Ortalama 1-2 jam çapında olan ve üst üs­
te ya da birbirine koşut lameller içeren bu yapılar birim zarla
sarılıdır. Histokimyasal çalışmalarda fosfolipidler, glikozami-
noglikanlar ve proteinler içeren bu cisimciklerin hücrelerde
sürekli sentez edilip hücrenin üst yüzeyinden salgılandığı sap­
tanmıştır. Bu lamelli cisimcikler alveol yüzeyine yayılarak hüc­
re dışı bir alveol örtüsü meydana getiren ve yüzey gerilimini
düşüren pulmoner sürfaktanı oluşturur.
Sürfaktan tabakası başlıca dipalmitoyil fosfatidilkolin ve
fosfatidilgliserolden oluşan tek moleküllü ince bir fosfolipid
tabakasıyla kaplı, sulu, proteinsi bir hipofazdan oluşur. Ay­
rıca birkaç tip protein de içerir. Pulmoner sürfaktanın akci­
ğerde birkaç önemli işlevi vardır. Öncelikle, alveol hücrele­
rinin yüzey geriliminin azaltılmasına yardımcı olur. Yüzey
geriliminin azaltılmasının anlamı, alveollerin havayla dolma­
sı için daha az soluk alma gücü harcanması ve böylece so­
lumanın kolaylaştırılmasıdır. Ayrıca sürfaktan olmaksızın so­
luk verme sırasında alveollerin kendi üstüne kapanması söz
konusudur. Fetus gelişiminde sürfaktan, tip II hücrelerde la­
melli cisimciklerin görülmeye başlamasıyla birlikte gebeliğin
son haftalarında belirir.

TV

Tip II hücreler
(sürfaktan)
i />

Kılcal kan Şekil 17-23. Alveol içine tespit

damarı sıvısı enjekte edilerek tespit
M
edilen akciğer dokusu kesiti. Al­

* $ veoller arası bölmenin ortada

bazal zar ve çok ince 2 sitoplaz-
Endotel < ma tabakasından oluşan 3 kat­
manlı yapısı (ok başları) görüle­
Alveol içi bilmektedir. Bu tabakalar tip I
b* & makrofaj epitelyum hücresinin sitoplaz-
H
İK r v
m
ması ve kılcal kan damarı en-
doteli hücrelerinin sitoplazması
tarafından oluşturulur. PT boya­
U sı. Büyük büyütme.
364 / BÖLÜM 17

Şekil 17-24. Alveolleri döşeyen iki

adet tip I epitel hücresi arasındaki tı-
kayıcı bağlantıyı gösteren, dondur­
ma kırma yöntemiyle hazırlanmış
preparat. X 25.000 (izin alınarak yeni­
den çoğaltım, Schneeberger EE: Lung
Liquids. Ciba Foundation Symposium
No 38. Elsevier/ North-Holland,1976).

Sürfaktan ! Sulu hiP°laz Lipoprotein keseciğinden

L Lipit katmanı bırakılan sudaktan

Lipoprotein vezikülüyle kaynaşan

küçük bir lamelli cisim

Çok kesecikli cisim (protein)

Tip I, Tip II hücreleri

örten süriaktan

Tip I hücre/

Taban zarı Kılcal kan damarı endoteli Kolin Amino asitler Tıkayıcı bağlantı

Şekil 17-25. Tip II hücrelerden sürfaktan salgılanması. Sürfaktan kaba endoplazma retikulumu ve Gol­
gi kompleksinde sentez edilip lamelli cisimciklerde depolanan bir protein-lipit kompleksidir. Sürekli ola­
rak ekzositozla salgılanan sürfaktan alttaki sulu hipofazın üzerini kaplayan tek moleküllü bir lipit film ta­
bakası oluşturur. Epitel hücreleri arasındaki tıkayıcı bağlantılar doku sıvısının alveol lümenine sızmasını
önler.
 SOLUNUM SİSTEMİ / 365

Mikroviluslar Alveol
lümeni
Çok kesecikli
cisim

Tipi
hücre

Şekil 17-26. Alveol lümenine çıkıntı yapmış bir tip II hücre. Oklar, yeni sentez edilmiş pulmoner sür-
faktan içeren lamelli cisimcikleri göstermektedir. GER, kaba endoplazma retikulumu; G, Golgi kom­
pleksi; RL, retiküler lifler. Tip II hücrelerin mikroviluslarına ve tip I epitei hücreleri ile yaptığı bağlantı
komplekslerine (BK) dikkat ediniz. x17.000 (İzin alınarak, MC.Williams).
 366 / BÖLÜM 17
e
3
KLİNİK BİLGİ
Yeni doğanın solunum güçlüğü sendromu, yaşa­
mı tehlikeye sokan, sürfaktan eksikliğine bağlı bir
akciğer hastalığıdır. Esas olarak erken doğum­
larda gözlenir ve erken doğan çocuklarda morta-
litenin önde gelen nedenini oluşturur. Solunum
güçlüğü sendromunun görülme sıklığı gebelik
süresiyle ters orantılıdır. Olgunlaşmamış akci­
ğerde sürfaktanın niceliği ve bileşimi eksiktir.
Normal bir yeni doğanda solumanın başlamasıy­
la depolanmış durumdaki sürafkat topluca salı­
verilerek alveollerin yüzey gerilimi azaltılır. Bu
sayede alveolün şişirilmesi için daha az soluk al­
ma gücü harcanır ve sonuçta soluma işi azaltıl­
mış olur. Mikroskopta alveoller kapalı görünür ve
solunum bronşiyolleri ile alveol kanalları genişle­
miş ve ödem sıvısı ile dolu olarak izlenir. Alveol
kanallarını hyalin zar denilen fibrinden zengin
eozinofilik bir madde kaplar. Bu durum, sıkıntılı
solunum sendromunun önceleri neden hyalin zar
hastalığı olarak anıldığını açıklamaktadır. Neyse
ki, sıkıntılı solunum sendromu bulunan olgularda
kullanılan bir ilaç olan glikokortikoidler verilerek
sürfaktan sentezi uyarılabilir. Son zamanlarda,
sürfaktanın bakterisid bir etkisi olduğu ve alveol-
lere ulaşan potansiyel olarak tehlikeli bakterilerin
ortadan kaldırılmasına yardım ettiği ileri sürül­
müştür.
Sürfaktan tabakası durağan değildir; sürekli olarak yeni­
lenir. Yüzeydeki lipoproteinler yassı epitel hücrelerinin pi-
nositoz vezikülleri, makrofajlar ve tip II alveol hücreleri ta­
rafından aşamalı bir biçimde ortadan kaldırılır.
Alveol yüzeyindeki sıvı, titrek tüylerin aktivitesi ile de
iletici yollardan uzaklaştırılır. Salgı hava yolundan geçerken
bronş mukusu ile karışarak brondkoalveoler sıvıyı oluştu­
rur. Bu sıvı, solunan havadaki parçacıkların ve zararlı bile­
şenlerin uzaklaştırılmasına yardım eder. Bu sıvı içinde muh­
temelen alveoler makrofajlardan kaynaklanan, parçalayıcı
bazı enzimler (ör. lizozim, kollajenaz, fi-glikuronidaz) vardır.
Akciğer Makrofajları
Toz hücreleri de denen alveol makrofajları alveoller arası
bölmenin iç tarafında bulunur ve çoğu kez alveol yüzeyin­
de görülür (Şekil 17-23). Büyük damarlar çevresindeki bağ
dokusunda ya da plevrada çok sayıda bulunan karbon ve
toz yüklü makrofajlar muhtemelen hiçbir zaman epiteli aş­
mamış olan hücrelerdir. Bu hücrelerdeki fagositoz artıkları
da alveol lümeninden interstisyuma büyük olasılıkla tip I
hücrelerin pinositoz etkinliği ile geçmektedir. Epitelin dış
yüzünde, sürfaktan tabakası içinde temizleyici görev üstle­
nen fagositik makrofajlar gırtlağa doğru gönderilirler ve bu­
radan yutulurlar.
s -)
3
KLİNİK BİLGİ
Konjestif kalp yetmezliğinde, akciğerler kanla do­
lar ve alveol içine geçen alyuvarlar alveol makro-
fajları tarafından yutulur. Bu olgularda, akciğer ile
balgamda rastlanması durumunda sözü edilen
makrofajlara kalp yetm ezliği hücreleri denir ve
bu hücreler demir pigmentine (hemosiderin) karşı
pozitif histokimyasal tepkime vermesiyle tanınır.
Kolajen sentezi artışı sık görülür ve sıkıntılı
solunuma yol açan birçok hastalığın akciğer fib-
rozuyla ilişki gösterdiği bilinmektedir. Bu patolojik
koşullarda tip I kolajen oluşur.
Alveol Delikleri
Alveoller arası bölme, komşu alveolleri birleştiren 10—15 pm
çapında bir ya da daha fazla sayıda delik içerebilir (Şekil
17-19). Bunlar alveollerdeki basıncı eşitler ve bir bronşiyol tı­
kandığında yan bağlantılardan hava dolaşımı sağlayabilirler.
Alveol Epitelinin Yenilenmesi
N 0 2 solunması, alveolleri döşeyen hücrelerinin çoğunun (tip
I ve tip II hücreler) hasar görmesine neden olur. Bu bileşiğin
ya da aynı etkiyi gösteren diğer zehirli maddelerin oluşturdu­
ğu hasardan sonra sağlam kalan tip II hücrelerinin mitoz et­
kinliği artar. Tip II hücrelerin günlük yenilenme hızının nor­
malde % 1 olduğu belirlenmiştir. Bu sayede hem bu hücre­
ler, hem de tip I hücreler sürekli olarak yenilenmektedir.
KLİNİK BİLGİ
Alveol duvarının hasar görmesi ve ardından ak­
ciğerlerin solunum bölümlerinin azalmasına am ­
fizem denir. Amfizem genellikle yavaş gelişir ve
solunum yetmezliği ile sonuçlanır. Amfizemin
başlıca nedeni içilen sigaradır. Sigara içmeyen­
lerde orta dereceli amfizem bile ender görülür.
Sigaraya bağlı tahriş olasılıkla, alveoller arası
bölmeyi oluşturan elastik liflerin ve başka bile­
şenlerin parçalanmasına ya da yeniden sentezi­
nin azalmasına neden olur.
AKCİĞERLERİN KAN DAMARLARI
Akciğerlerdeki dolaşım, hem besleyici (sistemik) hem de iş­
levsel (pulmoner) damarları kapsar. İşlevsel dolaşımı pulmo-
ner arterler ve venler oluşturur. Pulmoner arterler, akciğer
dolaşımında düşük basınçla karşılaşan (sistolik 25 mm Hg,
diyastolik 5 mm Hg) ince duvarlı damarlardır. Bu arterler,
pulmoner venlerden daha fazla düz kas hücresi ve elastik lif
içerirler. Arterlerde iç elastik zar vardır; bu yapı pulmoner

Şekil 17-27. Bir akciğer lopçuğunda kan ve lenf dolaşımı.
Damarlar ve bronşiyoller bu çizimde orantısız biçimde bü­
yütülmüştür. Lopçuklar arası bölmede sadece bir ven (sol­
da) ve bir lenf damarı (sağda) gösterilmiştir ancak gerçek­
te bu bölgelerde her ikisi birlikte bulunur. Sol altta plevra-
nın büyütülmüş resminde mezotel örtüsü görülüyor. (İzin
alınarak değiştirme ve yeniden çoğaltma, Ham AW. Histology, 6th.
ed. Lippincott, 1969.)
venlerde bulunmaz. Akciğerlerde pulmoner arter dalları,
bronş ağacına eşlik ederek dallanır (Şekil 17-27). Bu dallar
bronş ve bronşiyollerin adventisyası ile sarılıdır. Alveol ka­
nalı seviyesinde bu arter dalları alveoller arası bölmede al­
veol epiteliyle yalcın temasta bulunan bir kılcal kan damarı
ağı oluşturur. Akciğerler organizmanın en iyi gelişmiş kılcal
kan damarı ağına sahiptir. Solunum bronşiyollerinde bulu­
nanlar da dâhil olmak üzere tüm alveollerin arasında kılcal
kan damarları bulunur.
Kapiler ağlarından çıkan veniiiler parenkimde hava yol­
larının uzağında tek başlarına izlenirler. Bunlar ince bir bağ
dokusu örtüsü ile desteklenerek lopçuklar arası bölmeye gi­
rer (Şekil 17-27). Lopçuğu terk eden venler bronş ağacını iz­
leyerek hiluma doğru ilerlerler.
Besleyici damarlar bronş ağacını izleyerek, kanı solunum
bronşiyollerine kadar akciğerlerin büyük bölümüne dağıtır­
lar. Solunum bronşiyolleri pulmoner arterlerin küçük dalla­
rıyla ağızlaşır.
AKCİĞERLERİN LENF DAMARLARI
Lenf damarları (Şekil 17-27) bronşları ve pulmoner kan da­
marlarını izler; bunlar lopçuklar arası bölmede de bulunur
ve tümü hilum bölgesindeki lenf düğümlerine açılır. Bu len­
fatik ağı, viseral plevradaki lenf damarlarını içeren yüzeysel
ağdan ayırt etmek için d e rin ağ adı verilir. Yüzeysel ağın
lenf damarları hiluma doğru ilerler. Bunlar ya plevrayı boylu
boyunca kat eder ya da lopçuklar arası bölmeden akciğer
dokusuna girer.
Lenf damarları bronş ağacının son bölümlerinde ve alve­
ol kanallarının ilerisinde bulunmazlar.
SOLUNUM SİSTEMİ / 367
SİNİRLER
Akciğerlerin sinir ağını hem sempatik hem de parasempatik
götürücü lifler dağıtır; ayrıca yeri kesinleştirilemeyen ağrı
duyularını taşıyan genel viseral getirici lifler de vardır, Sinir­
lerin çoğu geniş hava yollarının etrafındaki bağ dokusu için­
de bulunur.
PLEVRA
Plevra (Şekil 17-27) akciğerleri saran seröz bir zardır. Hİlum
bölgesinde de devam eden pariyetal ve viseral iki tabakadan
meydana gelir. Her iki zar da kolajen ve elastik lifler içeren
ince bir bağ dokusu üzerinde yer alan mezotel hücrelerin­
den oluşur. Viseral plevranın elastik lifleri, akciğer parenki-
minin elastik lifleri ile devanı eder.
Parietal ve viseral tabakalar, tümüyle yassı mezotel hüc­
releriyle örtülü bir boşluğu kuşatır. Normal koşullarda, bu
plevra boşluğunda solunum hareketleri sırasında karşılıklı
İki yüzeyin birbiri üzerinde kolayca kaymasını sağlayan in­
ce bir sıvı tabakası bulunur.
Bazı patolojik durumlarda plevra boşluğu, içinde sıvı ya
da hava bulunan gerçek bir boşluğa dönüşebilir. Diğer se­
röz boşluklar (periton ve perikard) gibi plevra boşluğunun
da duvarı, su ve diğer maddelere karşı oldukça geçirgendir.
Bu nedenle, patolojik koşullarda bu boşlukta sık olarak sıvı
toplanması (plevra efiizyonu) olur. Bu sıvıyı, kan plazmasın­
dan geçen sıvı oluşturur. Tersine, bazı koşullarda, plevra
boşluğunda bulunan sıvı ve gazlar hızla emilebilir.
SOLUNUM HAREKETLERİ
Soluk alma sırasında kaburgalar arasındaki kasların kasılma­
sı ile kaburgalar yukarı çekilir ve diyaframın kasılması İle gö­
ğüs boşluğunun tabanı aşağı itilir. Böylece göğüs boşluğu­
nun çapı artar ve sonuçta akciğerler genişler. Bronş ve bron­
şiyoller, soluk alma sırasında uzar ve genişler. Solunum bö­
lümü de başlıca alveol kanallarının hacminin artmasıyla ge­
nişler; alveoller ise çok az genişleme gösterir. Bu genişleme
ile pulmoner parenkimin elastik lifleri gerilir. Soluk verme
sırasında akciğerlerin büzülmesi edilgin bir edimdir. Kasların
gevşemesi ve gerilmiş elastik liflerin etkisiyle, akciğerler tek­
rar eski durumunu alır.
SAVUNMA DÜZENEKLERİ
Iı KLİNİK BİLGİ
lı
Solunum sistemi, dış ortam ve kanla ilişkili son
derece geniş bir alana sahiptir. Bu şekilde, solu­
nan havadan gelen bulaşıcı ve tahriş edici ajan­
ların etkisine oldukça açıktır. Bu nedenle, solu­
num sisteminin iyi gelişmiş savunma mekaniz­
maları sergilemesi doğaldır. 10 pm'den daha bü­
yük parçacıklar burun içi yollarda, 2 ile 10 pm'lik
parçacıklar ise mukusla kaplı titrek tüylü epitelde
tutulurlar. Bu parçacıklar öksürük refleksi ile bal­
gam çıkarılarak ya da yutularak ortamdan uzak­
laştırılır. Daha küçük parçacıklar ise alveol mak-
 368 / BÖLÜM 17
rofajları tarafından ortadan kaldırılır. Bu gibi öz­
gül olmayan düzeneklerin yanı sıra bronşların
lenfoid dokusunda, özellikle akciğer makrofajla-
rıyla birlikte etkiyen T ve B lenfositlerinin bulun­
duğu lenf düğümcüklerinde, kapsamlı ve duyarlı
bağışıksal olaylar gelişir.
Akciğer Tümörleri
tö s
k l in ik b il g i
Akciğer tümörleri erkeklerde yüksek oranda gö­
rülür, ancak günümüzde sigara yüzünden kadın­
larda da sıklığı artmaktadır. Başlıca akciğer tü­
mörü olan yassı hücreli karsinomun, sigaranın
bronş ve bronşiyolleri döşeyen epitelde yarattığı
etki ile oluştuğuna ilişkin kesin kanıtlar bulun­
maktadır. Süreğen olarak içilen sigara solunum
epitelinin çok katlı yassı epitele dönüşmesini hız­
landırır; bu durum, tümöre dönük farklılaşmanın
ilk adımıdır.
KAYNAKLAR
Arsalane K et al: Clara cell specific protein ( C C l6 ) expression after acute lung
inflammation induced by incratracheal lipopolysaccharide administra­
tion. Am J Rcspir C rit Care Med 2 0 0 0 ; 1 6 1 :1 6 2 4 .
Breeze RG , W heeldon E G : T h e cells o f the pulmonary airways. Am Rev Rcspir
Dis 1 9 7 7 :1 1 6 :7 0 5 .
C am ncr P et ai: Evidence for congenital nonfunctional cilia in the tracheo­
bronchial tract in two subjects. Am Rev Respir D is 1975:1 1 2 :8 0 7 .
Cummings G (editor): Cellular Biology o f the Lung. Ettore Majorana Interna­
tional Science Service, 1982.
Elia J ct al: Response o f bronchiolar Clara cells induced by a domestic
insecticide. Analysis o f C C 1 0 kD a protein content. Histochem Cell Biol
2 0 0 0 :1 1 3 :1 2 5 .
G ehr P et al: T h e normal human lung: ultrastructure and morphometric
estimation o f diffusion capacity. Respir Physiol 1 9 7 8 :3 2 :1 2 1 .
Kikkawa Y, Sm ith F: Cellular and biochemical aspects o f pulmonary surfactant
in health and disease. Lab Invest 1 9 8 3 :4 9 :1 2 2 .
Reynolds SD et al: Neuroepithelial bodies o f pulmonary airways serve as a
reservoir o f progenitor cells capable o f epithelial regeneration. Am J
Pathol 2 0 0 0 :1 5 6 :2 6 9 .
Takashima T: Airw ay Secretion: Physiological Bases fir the Control o f Mucous
Hypersecretion. Marcel Dekker, 1994.
Thurlbeck \VM, Abell RM (editors): The Lung: Structure, Function, and Dis­
ease. W illiam s & W ilkins, 1978.
 Deri 18

Deri vücudun en ağır tek organıdır, toplam vücut ağırlığının sitler, Langerhans hücreleri ve Merkel hücreleri. Kerati­
%16’sını oluşturur ve erişkinlerde dış çevreye açık olan ala­ nize edici epidermal hücreler keratinositlerdir. Alışılagel-
nın 1,2-2,3 m2 kadarını oluşturur. Ektoderm kökenli bir epi- diği üzere avuç içi ve ayak tabanında bulunan kalın deri
tel katmanı olan epidermisden ve mezoderm kökenli bir (glabröz, ya da düz ve kılsız) ve vücudun diğer yerlerinde
bağ dokusu katmanı olan dermisden oluşur. Epidermisin bulunan ince deri (kıllı) arasında ayrım yapılır. “Kalın" ve
göreli kalınlığına dayanarak kalın ve ince deri ayrımı yapı­ “ince” tanımlaması ile epiderm tabakasının kalınlığı belirtilir.
labilir (Şekil 18-1 ve 18-2). Dermis ve epidermisin bileşme
yeri düzensizdir ve dermişin papilla adı verilen uzantıları
epidermisin epidermal çıkıntılar olarak bilinen kabartıları
ile iç içe geçerler. 3 boyutlu düşünüldüğünde bu iç içe geç­
meler fiş ve priz (ince deri) şeklinde olabilir yada çıkıntı ve
oluklardan oluşabilirler (kalın deri). Epidermal türevler kıl­
ları, tırnakları, yağ ve ter bezlerini içerir. Dermişin altında hi-
podermis (Gr. Hypo, altta, + derma, deri) yada bir yağ hüc­
re yastıkçığı olan panniculus adipozusu içeren deri altı
doku yer alır. Derinin bir parçası kabul edilmeyen lıipoder-
mis, deriyi komşu dokulara gevşekçe bağlar ve makrosko-
bik anatomideki yüzeyel fasyaya benzer.
Derinin suya göreceli geçirgen olmayan dış katmanı ter­
leme ile su kaybını önler ve karasal yaşama olanak sağlar.
Deri çevre ile devamlı iletişim halinde olan reseptör organ
olarak davranır ve organizmayı çarpma ve sürtünme sonucu
oluşabilecek hasarlardan korur. Epidermis hücrelerinde üre­
tilen ve biriktirilen bir pigment olan melanin, güneşin UV
ışılarına karşı koruyucu bir etki oluşturur. Deri, kan damar­
ları ve dokunun bezleri ısı ayarlanmasında, vücut metaboliz­
masında ve çeşitli maddelerin salgılanmasında görev alırlar.
Güneş ışınının etkisi altında organizma tarafından sentezle-
nen öncüllerden D3 vitamini elde edilir. Deri elastik olduğu
için ödem ve gebelik gibi şişmenin eşlik ettiği durumlarda
geniş alanları kaplayacak şekilde genişleyebilir.
Yakından gözlemlendiğinde derinin belli bölgeleri özgün
şekiller halinde yerleşmiş kabarıklık ve oluklar gösterir. Bu
kabarıklıklar ilk olarak uterus içi hayatta 13. haftada parmak
uçlarında ve daha sonra ellerin ve ayakların taban yüzeyle­
rinde ortaya çıkarlar. Kabartılar ve araya giren olukların oluş­
turduğu varsayılan bu şekiller dermatoglifik olarak bilinir.
Her bireyin kendisine özgüdür, halkalar, arklar, yumaklar ya­
da bu formların bileşkeleri şeklinde ortaya çıkarlar. Kişilerin
belirlenmesi için kullanılan bu şekiller (parmak izleri) muh­
temelen birden fazla gen tarafından belirlenmektedir; der­
matoglifik önemli düzeyde tıbbi ve antropolojik olduğu ka­
dar yasal ilgi alanı haline de gelmiştir.

Şekil 18-1. Kalın deri kesitinin ışık mikroskop fotoğrafı.

EPİDERMİS Dermal papilladaki kan damarları kaim epitel tabakasının
Epidermis esasen çok katlı yassı keratinli epitelden oluşur, beslenmesine yardım eder. Pikrosirius-hematoksilen boya­
ama bol bulunan en az 3 adet hücre tipi de İçerir: melano- sı. Orta büyüme.

369
370 / BÖLÜM 18
Bu kalınlık ince deri için 75 ve 150 |im arasında ve kalın de­
ri için 400 ile 600 |im arasında değişir. Toplam deri kalınlığı
(epidermis + dermis) bölgeye göre değişiklik gösterir. Örne­
ğin sırt derisi yaklaşık 4 mm kalınlığındayken, kafatası deri­
si 1,5 mm kalınlığındadır.
Dermişten dışarıya doğru, epidermis keratin üreten hüc­
relerin (keratinosit) oluşturduğu 5 katmandan kurulmuştur.
B a z a l K a t m a n {S t r a t u m G e r m In a t Iv u m )
Bazal katman dermal-epidermis birleşme yerinde bazal
membran üzerine oturmuş bazofilik prizmatik ya da kübik
hücrelerden oluşan tek bir hücre tabakasından meydana ge­
lir (Şekil 18-1). Desmozomlar bu tabakanın hücrelerini yan
ve üst yüzeylerinden bağlar. Bazal hücre zarında bulunan
hemidesmozomlar bu hücrelerin bazal laminaya bağlanma­
sına yardım eder. Kök hücreler içeren bazal katman yoğun
mitoz aktivitesi ile özellik kazanır ve bir sonraki tabakanın
başlangıç bölümü ile birlikte epidermal hücrelerin sürekli
yenilenmesinden sorumludur. İnsanda epidermis yaşa, vü­
cutta bulunduğu bölgeye ve başka etmenlere bağlı olarak
yaklaşık her 15-30 günde bir yemlenmektedir. Stratum baza-
ledeki bütün hücreler 10 nm çapında intermediate keratin
yapılı ara filamanlar içerir. Hücreler yukanya doğru çıkarken
filamanlann miktan stratum korneumun toplam proteininin
yarısını oluşturacak kadar artar.
S p İn o z u m K a t m a n i
Spinozum katmanı (Şekil 18-1, 18-3 ve 18-4) çekirdeği mer­
kezde bulunan ve sitoplazm uzantıları keratin filaman de­
metleri ile dolu kübik, ya da hafif yassılaşmış hücrelerden
oluşur. Bu filaman demetleri biraraya gelerek çok sayıda kü­
çük hücresel çıkıntı oluşturur ve bu dikensi çıkıntıların
ucunda yerleşmiş olan desmozomlarla sonlanırlar (Şekil 18-
Şekil 18-2. İnce deri kesitinin
ışık mikroskop fotoğrafı. Kor-
neum katmanı kalın deride ol­
duğundan daha incedir ve ke­
ratin plakları daha bütünleşik
biçimde düzenlenmiştir.
5). Bu tabakadaki hücreler birbirleriyle içi filaman dolu di­
kensi sitoplazmik çıkıntılar ve yüzeyi delerek hücreye di­
kenlerle kaplı bir görünüm veren desmozomlarla sıkıca bağ­
lanmıştır. Işık mikroskop altında görülebilen bu keratin fila­
man demetlerine tonofüam anlar denir; desmozomların si­
toplazmik yoğunluğu içinde girintilerde sonlanırlar. Filaman­
lar hücreler arasındaki yapışmayı sürdürmede ve yıpranma
etkilerine karşı dayanıklılıkta önemli bir rol oynarlar. Sürek­
li sürtünmeye ve basınca maruz kalan bölgelerde (ayak ta­
banları gibi) epidermis daha bol tonofibril ve desmozom
içeren daha kalın bir stratum spinozuma sahiptir.
Bütün mitozlar bazal katman ve spinozumun birlikte
oluşturduklan malpighi tabakasında olur. Yalnızca malpig-
hi tabakası epidermal kök hücreler içerir.
G r an ü lo zu m K atmani
Granulozum katmanı (bkz. Şekil 18-1) sitoplazması kerato-
hiyalin granülleri denen kaba bazofilik granü İlerle dolu 3-
5 yassılaşmış poligonal hücre tabakasından oluşur. Bu gra­
ndilerin proteinleri sistin içeren proteinlerin yanı sıra fosfo­
rik histidinden zengin bir protein de içerir. Membranla çev­
rili olmayan keratohiyalin granüllerin yoğun bazofilik görü­
nümünün nedeni bol miktarda bulunan fosfat gruplarıdır.
Epidermisin granüler tabakasındaki hücrelerde elektron
mikroskop ile ortaya konan diğer bir karakteristik yapı ise
çift tabakalı lipidden oluşmuş lameller diskler İçeren, oval ya
da çubuk şeklinde, küçük (0.1-0.3 pm), membran kaplı la­
meller granüldür. Bu grandiler hücre membranı ile kayna­
şarak içeriklerini stratum granülozumun hücrelerarası boşlu­
ğuna boşaltıp burada lipid içeren tabakalar halinde depolar­
lar. Boşaltılan bu madde yabancı maddelerin penetrasyo-
nunda bir bariyer gibi görev yapması ve deride çok önemli
yapıştırıcı bir etki oluşturması ile hücreler arasında yer alan
 DERİ / 371

Ş ekil 18-3. Ayak tabanı derisi­

nin (kalın deri) spinosum ka­
tında aşınmayı önlemek ama­
cıyla, hücrelerin bu tabakayı
güçlü bir şekilde bağlayan di­
kensi çıkıntıları görülmektedir.
Pararosanilin-toluidin mavisi
boyası. Orta büyütme

Şekil 18-4. Spinosum tabakasındaki hücrelerin büyük bü­

yütmede görünümü. Bu bölüm keratini belirlemek için im-
mün histokimya ile belirtilmiş. Hücrelerdeki ve dikensi çı­
kıntılardaki (hücreler arası köprüler) keratin filaman demet­
lerini (tonofilamanlar) göstermektedir.
372 / BOLUM 18
Şekil 18-5. insan derisinde spinozum katmanının elektron
mikroskop fotoğrafı. A: Melanin grandileri ve tonofilaman-
larladolu sitoplazması olan spinozum katmanı hücresi. Ok­
lar desmosomlarıyla dikensi çıkıntıları gösteriyor. x8400. B
ve C: A ’daki desmozomların ayrıntıları. Hücre zarları ara­
sındaki yoğun maddeye, desmosomlar üzerine tutunmuş
sitoplazmik tonofilaman demetlerine (F) dikkat ediniz. B,
X36.000 C, X45.000 (C. Barros’un izni ile).
bir çimento gibi işlev görür. İlk olarak sürüngenlerde ortaya
çıkan bu engelin oluşması, karasal yaşamın gelişimine ola­
nak sağlayan önemli evrimsel olaylardan biri olmuştur.
L u s İd u m K a t m a n i
Kalın deride daha belirgin olan stratum lusidum son derece
yassılaşmış eozinofilik hücrelerin oluşturduğu yarı saydam
ince bir tabakadır (Şekil 18-1). Organeller ve nükleuslar ar­
tık belirgin değildir ve sitoplazma öncelikle elektron-yoğun
bir matriks içine gömülü sıkıca paketlenmiş filainanlardan
meydana gelir. Komşu hücreler arasındaki desmozomlar ha­
la belirgindir.
K o r n e u m K atm ani
Bu tabaka (Şekil 18-1) hücrelerin sitoplazması keratin deni­
len ışığı çift-kırıcı (birefringent) filamentöz bir skleroprotein
ile dolu olan niikleus içermeyen, yassılaşmış keratinize 15-
20 hücre tabakasından meydana gelmiştir. Keratin, molekül
ağırlıkları 40-70 kDa arasında değişen en az altı değişik po-
lipeptid içerir. Epidermal hücreler farklılaştıkça tonofilaman-
Iarın içerikleri değişir. Bazal hücreler daha düşük molekül
ağırlıklı polipeptidler içerirken daha farklılaşmış hücreler
molekül ağırlığı daha yüksek polipeptidler sentezler. Tono-
filamanlar keratohiyalin grandilerinin de içinde bulunduğu
bir matriks içinde paketlenmiş olarak yer alır.
Keratinizasyondan sonra, hücreler yalnızca fibriler ve
amorf proteinler ve kalınlaşmış plazma membranlarından
oluşurlar; bunlara boynuzsu hücreler denir. Keratinizas-
yon sırasında sitoplazmik organellerin ortadan kalkmasında
lizozomal hidrolitik enzimler önemli rol oynar. Bu hücreler
stratum korneum yüzeyinden sürekli olarak dökülürler.
Epidermisin bu tanımı en çok yapısal karmaşıklık göster­
diği ayak tabanı gibi çok kalın olduğu bölgeleri için söz ko­
nusudur. İnce deride stratum graniilozum ve stratum lusi-
dum çoğu kez daha az gelişmiştir ve stratum korneum ol­
dukça ince olabilir (Şekil 18-2).
k l in ik b il g i
Sık görülen bir deri hastalığı olan sedef hastalı­
ğında (psoriyazis), stratum bazale ve startum
spinosumda yenilenen hücrelerin sayısında bir
artış olduğu kadar bu hücrelerin döngü zamanın­
da da azalma vardır. Bu epidermal kalınlığın da­
ha fazla olması ve epidermisin daha hızlı yenilen­
mesi ile sonuçlanır.
Melanositler
Derinin rengi bir kaç faktör tarafından belirlenir, en önemli­
leri, melanin ve karoten içeriği, dermişteki kan damarları­
nın miktarı ve bu damarlar içinde akan kanın rengidir.
Ömelanin (eumelanin), stratum bazale hücrelerinin al­
tında ya da arasında ve kıl foliküllerinde bulunan özelleşmiş
epidermis hücreleri olan melanositler (Res 18-6 ve 18-7)
tarafından üretilen koyu kahverengi bir pigmenttir (Şekil 18-
3 ve 18-4) Kırmızı saçta görülen pigment ise feomelanin-
dir (Yun. phcıios, koyu + m elas, siyah) ve yapısı sistein içe­
rir. Melanositler nöral kristadan köken alırlar. Bunların yu­
varlak hücre gövdelerinden çıkan uzun ve düzensiz uzantı­
lar epidermis içine doğru dallanarak bazale ve spinozum ta­
bakalarındaki hücreler arasında uzanırlar. Bu uzantıların uç­
ları bu iki tabakadaki hücrelerin girintileri içinde sonlanır.
Elektron mikroskopunda melanositler çok sayıda küçük mi-
tokondri, iyi gelişmiş Golgi kompleksi, kısa kaba endoplaz-
ma retikulum sisternaları içeren ve soluk boyanan hücreler
olarak izlenir. Melanositler komşu keratinositlere desmo-
zomlarla bağlanmasa da bazal laminaya hemidesmozomlar
ile bağlanırlar (Şekil 18-7).

Tomurcuklanmış Melanin granüleri Gelişmekte olan
Şekil 18-6. Bir melanositin şematik resmi. Melanositlerin
kolları keratinositlerin arasına uzanmakta. Melanin granül-
leri melanositlerde sentezlenir, uzantılara göç eder, kerati­
nositlerin sitoplazmasına aktarılır.
Şekil 18-7. Melanosit ve keratinosit içeren insan derisinin elektron mikroskop resmi. Sağ köşede­
ki keratinositin içeriğindeki melanin grandilerinin diğerlerinden fazla olduğuna dikkat ediniz. Alt
bölgede dermal kolajen belirgin olarak seçiliyor. x1800
DERI / 373
Melanin melanositte sentezlenir ve bu süreçte tirozinaz
önemli rol oynar. Tirozinaz aktivitesi sonucu olarak tirozin
önce 3,4-dîIıidroksifenil-alanine (dopa) ve daha sonra
dopakinona dönüştürülür. Dopakinon ise bir dizi dönüşü­
me uğrar ve melanin oluşur. Tirozinaz ribozomlarda sentez­
lenir, melanositlerin kaba endoplazma retikulumunun lüme-
nine taşınır ve Golgi kompleksinde oluşan vezikiillerde bi­
riktirilir (Şekil 18-8). Olgun melanin graniilünün gelişmesin­
de dört evre izlenir:
Evre I
Vezikiil bir membranla çevrilmiştir; tirozinaz aktivitesinin ve
ince granüler materyal oluşumunun başladığını gösterir; ve-
ziküliin çevresinde perilerinde elektron-yoğun bantlarda
protein matriks üzerinde düzenli dizilimli tirozinaz molekül­
leri bulunur.
E v r e II
Vezikiil (m elanozom ) ovaldir ve iç tarafında yaklaşık 10
nm’lik düzenli aralıklarla seyreden birbirine paralel filaman-
lar ya da yaklaşık aynı aralıklarla izlenen çapraz çizgilenme-
ler içerir. Melanin protein matrikste depolanır.
E v r e III
Artan melanin yapımı periyodik ince yapının net görülmesi­
ni engeller.
E v r e IV
Olgun melanin granülü ışık mikroskopunda görülebilir ve
melanin vezikülü tamamen doldurur. Ultrastrüktürel yapı iz­
lenemez. Olgun grandiler 1 mm uzunluğunda, 0/1 mm ça­
pında ve elips şeklindedir.
Oluştuktan sonra melanin grandileri melanositin sitop-
lazmik uzantıları içinde göç eder ve buradan epidermisin
374 / BOLÜM 18

melanin ünitesi denen bir düzenin söz konusu olduğu

gösterilmiştir. İnsanda temel katmandaki dopa pozitif mela­
nositlerin keratinositlere oranı her vücut bölgesi içinde sabit­
tir, ancak bu oran bölgeden bölgeye farklılık gösterir. Örne­
ğin uyluk derisinde 1000 melanosit/mm2, skrotum derisinde
2000 dir. Birim alana düşen melanosit miktarı cinsiyet ya da
ırka bağlı olarak değişiklik göstermez; deri rengindeki fark­
lılıklar başlıca keratinositte bulunan melanin grandilerinin
miktarına bağlıdır.
Derinin güneş ışığında (dalga boyu: 290-320 nm) koyu­
laşması (bronzlaşma) iki basamaklı bir yolla gerçekleşir. Ön­
ce fizikokimyasal bir tepkime olur; önceden var olan mela-
ninin rengi koyulaşır ve melanin hızla keratinositlere geçer.
İkinci aşamada melanositlerdeki melanin sentez hızı ve böy­
lece melanin pigment sayısı artar.

Şekil 18-8. Melanosit çiziminde, melanogenez sürecinde

görülen başlıca işlemler gösterilmiştir. Tirozinoz, kaba en-
doplazma retikulumunda sentezlenir ve Golgi kompleksi
vesiküllerinde olgunlaştırılır. Buradan ayrılan serbest vesi-
küller melanozom adını alır. Melanin sentezinin ikinci döne­
mi melanozomlarda olur. Buradaki birikmeden sonra 3. dö­
nem melanozomları oluşur. Sonra bu yapı tirozinaz etkinli­
ğini kaybadarak melanin granülünü oluşturur. Melanin gra-
nülleri melanositlerin kollarının uçlarına göçer ve malpiyi
katındaki keratinositlere aktarılır.

germinativum ve spinozum tabakalarındaki hücrelerine ak­

tarılır. Bu geçiş derinin doku kültürlerinde doğrudan gözlen­
miştir.
Melanin grantiİleri aslında keratinositlere aktarılır. Kera-
tinosit içine girince, melanin granülleri sitoplazmada supra-
nükleer bölgelerde birikir, böylece hücrelerin nükleusları
güneş ışığının zararlı etkilerinden korunmuş olur (Şekil 18-
9).
Her ne kadar melanini melanositler sentezlerse de, de­
polayan epitel hücreleridir ve bunlar melanositlerden daha
fazla melanin içerirler. Keratinositlerde melanin granülleri li-
zozomlarla kaynaşır. Bu yüzden melanin üst kısımlardaki
epitel hücrelerinde kaybolur. Derinin pigmentasyonuna yol
açan ve keratinosit ile melanosit arasında gerçekleşen bu et­
kileşimde önemli olan faktörler, melanositlerdeki melanin
grandilerinin oluşma hızı, grandilerin keratinositlere aktarımı
ve sonunda keratinositlerde grandilerin yerleşmesidir. Mela­
nosit ve keratinositler arasında bir geribildirim mekanizması Şekil 18-9. Spinosum katmanında hücre çekirdeğinde ye­
olabilir. rel melanin çöküntülerini gösteren bir kesit. Melanin DNA’yı
Melanositler epidermis parçalarının dopaya yatırılmasıy­ güneşin UV radyasyon ışınlarından korur. Bu, açık renk de­
la rahatlıkla görülebilirler. Dopa melanositlerde tirozinaz en­ riye sahip insanların koyu tenli olanlara göre kanser olma
ziminin katalizlediği bir tepki ile koyu kahverengi melanin sıklığının neden daha yüksek olduğunu açıklar. Melanin
birikintilerine dönüşür. Bu yöntem kullanılarak epidermiste yoğunluğu fazla olan hücreler daha derinde yerleşmiştir.
birim alana düşen melanosit sayısı hesaplanabilir. Bu şekil­ Bu hücreler daha etkin şekilde bölünürler (Daha yoğun bir
de yapılan çalışmalarla bu hücrelerin keratinositler arasında şekilde bölünme yapan hücrelerin DNA’ları, zararlı oluşum­
rastgele dağılmış olmadığı; aksine dağılımında epidermal- lara karşı özellikle duyarlıdır).
 DERI / 375

KLİNİK BİLGİ rır ve güçlendirirler. Embriyolojik gelişim sırasında dermis,

İnsanda adrenal kodeksten salgılanan kodizolun
eksikliği, derinin pigmentasyonunu adtıran
ACTH'nun fazla üretilmesine yol açar: Buna ör­
nek adrenal bezlerin işlev bozukluğunun sebep
olduğu A ddison hastalığıdır.
Melanositlerin melanin sentezlemesinde ka­
lıtsal yetersizlik durumu olan Albinizm , tirozinaz
aktivitesinin yokluğu yada tirozinin hücrelere alı­
namaması ndeniyle oluşur. Neticede deri mela­
nin tarafndan güneş ışınma karşı korunamaz ve
bazal ve skuamöz hücreli karsinom sıklığı adar
(deri kanseri).
Dejenerasyon ile tüm melanositlerin odadan
kaybolması, vitilig o adı verilen depigmentasyon
bozukluğuna yol açar.
Langerhans Hücreleri
Esas olarak epidermisin stratum spinozum tabakasında bu­
lunan yıldız şekilli hücreler olan Langerhans hücreleri epi­
dermal hücrelerin %2-8’ini oluşturur. Bunlar kemik iliğinden
köken alırlar, deriye kan yoluyla taşınır ve antijenleri bağla­
ma, işleme ve T hücrelerine sunma yeteneğine sahiptirler,
böylece bu hücreleri uyarabilirler. Sonuç olarak immünolo­
jik deri tepkimelerinde önemli bir rol oynarlar.
üzerindeki epidermisin gelişim şeklini belirler. Ayak taba­
nından alınan dermis, epitel hücrelerinin köken aldığı böl­
geden bağımsız olarak daima aşırı derecede keratinize bir
epidermis oluşmasını uyarır.
Dermişin papiller tabakası ile stratum germinativum ara­
sında her zaman bir bazal lamina bulunur ve bu iki tabaka­
nın iç içe geçtiği hat boyunca uzanır. Bazal laminanın altın­
da ince bir retiküler lif ağı olan lamina retikülaris yer alır.
Bunların birleşerek oluşturdukları yapıya bazal m embran
denir ve bu yapı ışık mikroskobu ile görülebilir.
KLİNİK BİLGİ
Dermal-epidermal bağlantıdaki bozukluklar vezi-
küllü bir deri hastalığı tipine yol açabilir kabarcık­
lı gece yanığımsı (b ullöz pem figoid). Bir diğer
veziküllü hastalık tipi gece yanığı (pem figus) ke­
ratin ositler arası bağlantıların kaybolmasına bağ­
lı olarak odaya çıkar.
Dermis sınırları pek ayırt edilemeyen iki tabaka içerir -
en dışta bulunan papiller tabaka ile daha derinde yerleşmiş
retiküler tabaka. İnce papiller tabaka gevşek bağ dokusun­
dan oluşur; fibroblastlar ile en çok makrofaj ve mast hücre-

Merkel Hücreleri
Genel olarak el ayalarında ve ayak tabanlarındaki kalın de­
ride bulunan Merkel hücreleri biraz epidermal epitel hücre­
lerine benzer, ancak bu hücrelerin sitoplazmasında küçük
yoğun graniiller bulunur. Bu granüllerin içeriği bilinmemek­
tedir. Merkel hücrelerinin tabanında genişlemiş terminal bir
disk oluşturan serbest sinir sonlanmaları bulunur. Bu hücre­
ler duysal mekanoreseptörler olarak iş görebilir, ancak bun­
ların yaygın nöroendokrin sistemle ilişkili İşlevlerinin oldu­
ğuna dair kanıtlar da mevcuttur.

DERİNİN BAĞIŞIKSAL İŞLEVİ

Büyüklüğü nedeniyle deride etkileyici sayıda lenfosit ve an­
tijen sunan hücre Langerhans hücreleri) bulunmaktadır ve
yerleşimi nedeniyle pek çok antijenik molekülle yakın ilişki
içindedir. Bu nedenlerle epidermis bazı immun yanıt tiple-
irnde önemli rol oynar. Deride bulunan lenfositlerin çoğu
epidermis içinde yerleşmiştir.

DERMİŞ
Dermis, epidermisi destekleyen ve subkütan dokuya (hipo-
dermis) bağlayan bağ dokusudur (Kes 18-2 ve 18-10). Der­
mişin kalınlığı bulunduğu bölgeye bağlı olarak değişkenlik
gösterir ve sırt bölgesinde 4 mm ile en fazla kalınlığa ulaşır.
Dermis yüzeyi oldukça düzensizdir ve epidermisin uzantıla­
rı (epidermal mahmuz ya da kabartılar) ile iç içe geçen çok
sayıda uzantılara (dermal papillalar) sahiptir (Şekil 18-1). Şekil 18-10. Derinin retiküler tabakasının kesitinde yoğun
Dermal papila basınca sık olarak maruz kalan deri bölgele­ bağ dokuları içinde kalın düzensiz tip I kollajen lifleri
rinde daha fazla bulunur; dermis-epidermis bağlantısını artı­ Pikrosirius-Polarize ışık (PSP) boyası. Orta büyütme.
376 / BÖLÜM 18

si olmak üzere diğer bağ dokusu hücreleri bulunur. Damar V)

dışına çıkmış lökositler de görülür. Papiller tabaka adını der­

mal papillanın büyük bir kısmını oluşturması nedeniyle al­
mıştır. Bu tabakadan bazal laminaya özel kollajen fibriller gi­
rer ve dermişe uzanır. Bunlar dermişi epidermise bağlar ve
tutturucu fibriller olarak isimlendirilir. Retiküler tabaka
daha kalındır, ve düzensiz yoğun bağ dokusundan (başlıca
tip 1 kollajen) oluşur ve bu nedenle papiller tabakaya göre
daha bol lif ve daha az hücreye sahiptir. Başlıca glikozami-
noglikan dermatan sülfattır. Dermişte elastik sisteme ait lif
ağı içerir (Şekil 18-1 ve 18-12), lifler karakteristik olarak re­
tiküler tabakada bulunur. Bu bölgeden çıkan lifler giderek
incelir ve bazal lamina içine doğru sokularak burada sonla­
nır. Lifler bazal laminaya doğru ilerledikçe giderek amorf
elastin bileşenini kaybeder (bkz Bölüm 5) ve bazal lamina­
ya sadece mikrofibriler bileşeni sokulur. Bu elastik ağ deri­
nin esnekliğinden sorumludur.

j KLİNİK BİLGİ
t

Yaşla beraber kollajen lifler kalınlaşır ve kollajen

sentezi azalır. Elastik lifler sayı ve kalınlık olarak
kararlı bir şekilde artar böylece insan derisinin
elastin içeriği erişkinlikte fetustakinin beş katına
ulaşır. Yaşlılıkta kolajen liflerin çapraz bağlarının
çok sayıda olması, elastik lif kaybı ve aşırı güneş
ışığı etkisi nedeniyle liflerin yozlaşması (solar
elastosis) derinin daha ince olmasına, esnekliği­
ni kaybetmesine ve kırışıklıkların oluşmasına yol
açar.
K utis laksa ve Ehlers-Danlos sendromu gi­
Şekil 18-11. Elastik sistemin lifleri için boyanmış ince derinin
bi (Tablo 5-4) bazı hastalıklarda kollajen liflerin
mikroskop fotoğrafı. Liflerin çapının epidermise yaklaştıkça
hatalı işlenmesi sebebiyle deri ve bağ esnekliğin­
aşamalı olarak azaldığı dikkat çekici. Kalın lifler elastik liflerdir.
de önemli düzeyde artış görülür.
Büyük çaplılar elaunin lifleridir. Çok ince yüzeysel olanlar ok-
sitalan liflerdir. Bunlar bazal membran içine girmiş mikrofibril-
ler tarafından oluşturulmuştur. Weigert boyası. Orta büyütme.
Dermişte zengin bir kan ve lenf damarı ağı vardır. Deri­
nin bazı bölgelerinde kan, arterlerden venlere doğrudan ar-
teriyovenöz anastomozlar ya da şantlarla geçebilir. Bunlar
DERİNİN DAMARLARI ve
vücut ısısı düzenlenmesinde çok önemli bir rol oynarlar.
Bu yapılara ek olarak dermişte kıl folikiilü ile ter ve yağ
DUYSAL RESEPTÖRLERİ
bezi gibi epidermal yapılar da bulunur. Dermis sinir bakı­ Bağ dokusu zengin bir kan ve lenf damar ağı içerir. Deriyi
mından zengindir ve derinin etkileyici sinirleri paravertebral besleyen arteriyel damarlar iki pleksus oluşturur. Biri papiller
zincirin sempatik gangliyonlarının postgangliyonik lifleridir. ve retiküler tabakalar arasında; diğeri ise dermis ile sııbkiitan
Parasempatik innervasyon yoktur. Afferent sinir sonlanmala- doku arasında yerleşmiştir. Bu pleksuslardan çıkan ince dal­
rı, serbest sinir sonlanmaları, bir kıl folikiilü ağı ve kapsiillü lar dermal papillaları damarlandırır. Her papilla sadece bir çı­
duyu organlarının innervasyonu ile yüzeyel bir dermal ağ kan arteriyel ve bir inen venöz dala sahiptir. Venler, ikisi ar­
oluştu aır. teriyel damarlar için tarif edilen konumda ve üçüncüsü de
derinisin orta kısmında olmak üzere üç pleksus halinde dü­
zenlenmiştir. Deride glomeruli arteriyovenöz anastomozlara
DERİALTI DOKUSU
(Bkz. Bölüm 11) sık rastlanır, vücut ısısının düzenlenmesine
Derialtı doku tabakası deriyi alttaki komşu organlara gev­ katkıda bulunurlar. Lenfatik damarlar dermişin papillasında
şekçe bağlayan ve onların üzerinde kayabilmesini sağlayan kör kesecikler olarak başlar ve arteriyel damarlarda tarif edil­
bir gevşek bağ dokusudur. Hipodermiste, sayısı bulunduğu diği gibi iki pleksus oluşturmak üzere birbirlerine sokulurlar.
bölgeye boyutları ise kişinin beslenme durumuna göre de­ Derinin en önemli ödevlerinden biri geniş yayılımı ve
ğişen yağ hücreleri bulunur. Bu tabaka yüzeyel fasya olarak bol miktarda duysal sinir dağılımı ile çevreden gelen uyarı­
da isimlendirilir ve yeterince kalın olduğu bölgelerde panni- ları almaktır. Deri en ileri duysal reseptördür. Epidermis, kıl
kulus adiposus adını alır. folikülleri ve kütanöz bezlerde çok sayıda bulunan serbest

Elam in
lifleri
Şekil 18-12. Elastik sistemin
liflerine yönelik olarak boyan­
mış derinin kalın kesiti, fotoğ­
raf kontrastını artırmak için sa­
rı filtreyle çekilmiştir. Bu uygu­
lama elastik, elaunin ve oksi-
talan liflerin görünürlüğünü ar­
tırır. Weigert boyası. Orta bü­
yütme.
sinir sonlanmalarına ek olarak dermişte ve subkııtan doku­
da enkapsiile ve yaygın reseptörler mevcuttur; bunlar daha
sık dermal papillada bulunurlar. Serbest sinir uçları dolcun-
ma-basıncma (basınç sürekli dokunmadır), dokunsal algıya,
yüksek ve alçak ısılara, ağrı, kaşınma ve diğer uyaranlara
duyarlıdır. Genişleyen sonlanma Ruffîni uçlarını ve enkap-
süle sonlanma Vater pacini, Meissner ve Krause korpus-
kiillerini içerir (Şekil 18-13). Expanded ve enkapsüle kor-
piisküllerin deri suyusu için gerekli olmadığına dair kanıtlar
Serbest uçlar Pacini
Ş ekil 18-13. Birkaç algılayıcı sinir hücresi sonlanması.
(Ham AV: Histology. 6. ed. 1969’dan değiştirilerek izinle alınmıştır.)
DERİ / 377
Epidermis
Oksitalan
lifleri
Elastik
lifleri
bulunmaktadır. Dağılım düzensizdir, derinin pek çok alanı
yalnızca serbest sinir uçları içerir. Ancak bulunduklar zaman,
genişlemiş ve enkapsüle sinir uçları dokunsal uyaranlara ya­
nıt vererek mekanoresotörler gibi davranırlar. Vater-Pacini
cisimciği ve Ruffini uçları aynı zamanda vücutta derinlerde
yerleşmiş olan organların bağ dokusunda da bulunurlar, bu­
rada belkide iç organların hareketlerine ve bir organın diğe­
rine yaptığı basınca cluyarlıdırlar.
KILLAR
Kıllar (Şekil 18-14), epidermal epitelin girintilerinden köken
alan, uzun, keratinize yapılardır. Renk, boyut ve yerleşimi
ırk, yaş, cinsiyet ve bulunduğu vücut bölgesine göre değişir.
Kıllar, el ayaları, ayak tabanları, dudaklar, glans penis, klito­
ris ve labia minör hariç vücudun her yerinde bulunur. Yüz­
de yaklaşık 600 kıl/cm2 diğer vücut bölgelerinde ise 60
kıl/cm2 vardır. Kılların büyümesi süreklilik göstermez; bü­
yüme dönemlerini dinlenme dönemleri izler. Bu büyüme
tüm vücut bölgelerinde ve hatta aynı bölgede bile eşzaman­
lı olmaz, daha çok kısım kısım gelişir. Büyüme ve dinlenme
dönemlerinin süresi vücut bölgeleri arasında farklılık göste­
rir. Bu yüzden, kafa derisinde büyüme dönemleri (anajen)
birkaç yıl sürebilirken, dinlenme dönemleri (katajen ve telo-
jen) ise ortalama 3 aydır. Kafa derisi, yüz ve pubis gibi böl­
gelerde kılların büyümesi sadece seks hormonlarının (özel­
likle androjenler) değil aynı zamanda adrenal ile tiroid hor­
monlarının da etkisindedir.
Her kıl bir epidermal girintiden, kıl folikülünden (Şekil
18-14 ve 18-15) çıkar; büyüme dönemi sırasında kd soğanı
(bulbus) denilen terminal bir genişleme görülür. Kıl soğanı
tabanında bir derm al kabarcık (papilla) gözlenir. Dermal
kabarcık kıl folikülü için hayati önemi olan bir kapiller ağ
içerir. Dermal kabarcığın kan akımı durur ya da canlılığı kay­
bolursa folikül ölümü İle sonuçlanır. Dermal kabarcığı çevre­
leyen epidermal hücreler deriden dışarı uzanan kılın gövde­
sini oluşturarak devam edecek olan kıl kökünü oluşturur.
378 / BÖLÜM 18
Büyüme dönemi sırasında, soğanı oluşturan epitelyal hüc­
reler, derideki germinativum tabakası hücrelerinin eş değeri­
dir. sürekli bölünür ve özel hücre tiplerine farklılaşırlar. Bazı
kalın kıl tiplerinde, dermal kabarcığın apeksinde yer alan kö­
kün merkezi bölgesinin hücreleri kılın medüliasını oluşaıran
büyük, vakuollü ve az çok keratinize hücreler üretir (Şekil 18-
14). Kök hücreleri çoğalır ve kıl korteksini oluşturan oldukça
keratinize, sıkıca gruplaşmış iğsi hücrelere farklılaşır.
Kıl soğanının yarısına kadar kübik daha sonra ise yük­
sek prizmatik bir hücre tabakası olan kıl kütiküliinü oluştu­
ran hücreler ise daha dışta yer alır. Daha yukarıda, bu hüc­
reler yatay konumdan dikey konuma geçerler, bu nokta kor-
teksi saran yassı, oldukça keratinize, çakıl benzeri hücreler
oluştururlar. Bu kütikül hücreleri kıl folikülünde farklılaşan
son hücre tipidir.
En dıştaki hücreler kıl gövdesinin başlangıç kısmını ta­
mamen saran iç kök kınını meydana getirir. İç kın geçici bir
yapıdır ve hücreleri yağ bezlerinin düzeyinin üzerinde deje-
Şekil 18-14. Kıl folikülü. Folikülde dermal papillayı
da içeren soğan şeklinde genişleme bulunur. Papil­
la kılcal damarlar içerir, burada kıl gövdesini çevi­
ren, kıl kökünü oluşturan hücreler gelişmiştir. Mer­
kezdeki hücreler (A) kıl medüliasını oluşturan ge­
niş, vakuollü orta derecede keratinize hücreler üre­
tirler. Kıl korteksini oluşturan hücreler, yanal yerleş­
miştir (B). Sonraki katta kıl kütikülünü oluşturan
hücreler vardır (C). Yanlardaki epitel hücreleri, iç
ve dış kınını geliştirir. Dış kök kını epidermisle de­
vam eder, iç kök kını ise yağ bezi kanallarına (gös­
terilmemiş) açılacak bölgede görülemezler.

Şekil 18-15. Deri, kıl foliküiü, kıl dikleştirici kas, yağ bezi
arasındaki ilişkiler. Kıl dikleştirici kas, kıl folikülünün bağ do­
kusu kılıfından kaynaklanır, dermişin papillar katı içine son-
landığı yere girer.
nere olup kaybolur. Dış kök kını epidermal hücreler ile de­
vam eder ve yüzeye yakın bölgede epidermisin bütün taba­
kalarını gösterir. Dış kök kını dermal papilla yakınında daha
incedir ve epidermisin germinatuvum tabakasına karşılık ge­
len hücrelerden oluşmuştur.
Kıl foliküllerini dermişten, bazal laminanın bir kalınlaş­
ma göstermesi sonucu oluşan cam sı m embran denen hüc-
resiz bir hiyalin tabaka ayırır (Şekil 18-14). Foliküiü saran
dermis daha yoğundur ve bağ dokusundan bir kın oluşturur.
Bu kına tutunan ve onu dermişin papiller tabakasına bağla­
yan düz kas demetleri dikleştirici, arrektor pili kaslarıdır
(Şekil 18-15). Bu kaslar oblik olarak seyreder ve kasılmaları
kıl gövdesinin daha dik durmasına yol açar. Arrektor pili
kaslarının kasılması aynı zamanda bu kasların dermişe bağ­
landığı bölgedeki deride çöküntüye neden olur. Bu halk ara­
sında tüylerin diken diken olması denen durumdur.
Kıl rengi kıl kökünün epitelyal hücreleri ile papilla ara­
sında yerleşmiş olan melanositlerin etkinliğine bağlıdır (Şe­
kil 18-7). Epitelyal hücreler kıl kınının medüller ve kortikal
hücrelerinde bulunan pigmenti üretirler (Şekil 18-14). Mela-
nositler epidermis için tarif edilene benzer bir yöntem ile
melanin üretir ve epitelyal hücrelere aktarırlar.
Epidermiste ve kılda keratinizasyon birbirine benzer görün­
se de, bunlar birkaç noktada birbirlerinden farklılık gösterir:
DERİ / 379
1. Epidermisi deriye gevşekçe tutunmuş olan ve sürekli dö­
külen nispeten yumuşak keratinize ölü bir dış hücre ta­
bakası oluşturur. Kılda ise bu durum tam tersidir, sert ve
sıkı bir keratinize yapı oluşur.
2. Epidermisteki keratinizasyon sürekli olarak ve tüm yü­
zeyde gerçekleştiği halde kılda bu durum sürekli değil­
dir ve sadece kıl kökünde izlenir. Kıl kabarcığının bağ
dokusu, papillayı saran epitelyal hücreleri üzerinde etki­
lidir, bunların çoğalmasını ve farklılaşmasını başlatır. Der­
mal kabarcığın hasarı bu nedenle kıl kaybına yol açar.
3* Bütün hücrelerin aynı yönde farklılaşması ile sonunda
keratinize bir tabakanın meydana geldiği epidermiste
olanların aksine, kıl kökündeki hücreler ince yapılara,
histokimyaları ve işlevleri farklı olan çeşitli hücre tipleri­
ne farklılaşırlar. Kıl foliküllerindeki mitotik aktivite and-
rojenlerin etkisi altındadır.
TIRNAKLAR
Tırnaklar uzak parmak kemiklerinin üst yüzünde bulunan
keratinize epitelyal hücre plaklarıdır. Tırnak oluğunun içine
gizlenmiş olan tırnağın parmak kemiğine yakın kısmı tırnak
köküdür. Tırnak kökünü kaplayan deri kıvrımının epiteli
olağan hücre tabakalarından meydana gelir. Bu epitelin kor-
neum tabakası eponişyum ya da kütikülü oluşturur. Deri­
nin korneum tabakasına karşılık gelen tırnak plağı, tırnak
yatağı denilen bir epidermis yatağı üzerine oturur. Tırnak
yatağında sadece bazal ve spinozum tabakaları mevcuttur.
Tırnak plağı epiteli tırnak matriksinden gelişir. Matriksin
proksimal ucu derine, tırnak köküne doğru uzanır. Matriks
hücreleri bölünür, distale doğru hareket eder ve sonunda
kornifiye olarak, tırnak plağının proksimal kısmını oluşturur.
Tırnak plağı tırnak yatağınının üzerine doğru kayar (tırnak
yatağının plağın oluşmasına hiçbir katkısı yoktur). Plağın
distal ucu tırnak yatağından serbestleşerek yıpranır ya da ke­
silir. Hemen hemen saydam olan tırnak plağı ile tırnak yata­
ğının ince epiteli dermal damarlardaki kanın rengini göster­
diğinden kandaki oksijen niceliğini göstermede yararlıdır.
DERİ BEZLERİ
Yağ Bezleri
Yağ bezleri vücut yüzeyinin hemen her tarafında dermis
içinde gömülü olarak bulunmaktadır. Vücudun çoğu kısmın­
da santimetre karede 100 kadar yağ bezi vardır, fakat yüz,
alın ve kafa derisinde sıklığı 400-900/cm2 kadar artar. Ayak
tabanı ve el ayasının kılsız derisinde bulunmayan yağ bezle­
ri genellikle kısa bir kanala açılan birkaç asinüsü olan asiner
bezlerdir. Bu kanal genellikle bir kıl folikülünün üst kısmın­
da sonlanır (Şekil 18-15); penis başı, klitoris başı ve dudak­
lar gibi bazı bölgelerde ise doğrudan epidermis yüzeyine
açılır. Asinüsler bazal lamina üzerine oturan ve farklılaşma­
mış yassı epitelyal hücrelerden oluşan bazal bir tabakadan
meydana gelir. Bu hücreler çoğalıp farklılaşırlar ve asinüsler,
sitoplazmalarında bol miktarda yağ damlacığı bulunan yu­
varlak hücrelerle dolar (Şekil 18-16). Nükleusları giderek kü­
çülür ve bu sırada hücreler yağ damlacıkları ile dolup pat­
lar. Bu olayın ürünü olarak yağ bezlerinin salgısı olan ve gi­
derek derinin yüzeyine doğru hareket eden iç yağı ya da ka­
rın yağı (sebum) oluşur.
380 / BÖLÜM 18

İnsanda iç yağının işlevi fazla bilinmemektedir. Zayıf an-

tibakteriyel ve antifungal özelliği olabilir. İç yağı su kaybının
önlenmesinde herhangi bir öneme sahip değildir.

Ter Bezleri
Ter bezleri (18-17 ve 18-18) deride glans penis gibi bazı böl­
geler haricinde yaygın olarak dağılmışlardır.
Merokrin ter bezleri, kanalları deri yüzeyine açılan basit,
kıvrıntılı tübüler bezlerdir (Şekil 18-15). Kanalları dallanma
göstermez ve bunların çapları salgıkıyıcı kısmın kanalların­
dan daha incedir (Şekil 18-12). Bezin salgılayıcı kısmı der­
mişe gömülmüştür; çapı yaklaşık 0.4 mm’dir ve miyoepitel
hücreleri (açıklanmıştır) tarafından sarılmıştır. Bu hücrelerin
kasılması salgının atılmasına yardımcı olur. Ter bezlerinin
salgılayıcı kısmında iki tip hücre tarif edilmiştir. Koyu hüc­
reler bezin bu kısmının lümene bakan yüzeylerinin büyük
bir bölümünü döşeyen piramidal hücrelerdir. Glikoprotein
içeren salgı granülleri apikal sitoplazmada boldur. Bazal yü­
zeyleri bazal laminaya dokunmaz. Apikal sitoplazmalarıncla
glikoprotein içeren salgı granülleri boldur. Berrak hücreler
salgı granüllerinden yoksundur. Bazal plazmalemma epitel
üzerinden tuz ve sıvı geçişini gerçekleştiren hücrelerin özel-

Şekil 18-16. Yağ bezi. Bu holokrin bir bezdir. Çünkü salgı­

lama ürünü ölü hücrelerin kalıntıları ile birliktedir. Bezin ta­
banındaki kök hücreleri (oklar) ölen hücreleri yenilemek
için çoğalırlar. Kollajen fibriller kırmızıya boyanmıştır. PSP
boyası. Orta büyütme.

Yağ bezlerinin yaptığı sekresyon ölü hücre artıkları ile

birlikte salındığından, bu holokrin beze iyi bir örnektir. Bu
ürün trigliseridler, parafinler, skualen, kolesterol ve esterle­
rini içine alan kompleks bir lipid karışımı içerir. Yağ bezle­
rinin görevi ergenlikte başlar. Erkekte yağ bezlerinin salgıla­
rını kontrol eden başlıca faktör testosterondur; kadında ise
ovaryumdan ve adrenallerden salgılanan androjenler birlik­
te etkirler.

k l in ik b il g i

Karın yağının akışı süreklidir ve bunun akışında

ve normal salgılanmasındaki bozukluk tıkalı yağ
bezlerinin kronik bir yangısı olan akne gelişiminin
sebeplerinden biridir. Genellikle ergenlikte görü­
lür.
Şekil 18-17. Ter bezi kesitinin küçük büyütmede mikroskop
fotoğrafı. Basit halka şeklinde tubuler bez.

Myoepitel
hücreleri
Kanal
Salgılaıfıa
"bölümü
İti A i
Şekil 18-18. Ter bezinden bir kesit. Çok katlı kübik epitel ile
döşeli kanala dikkat. Salgı bezini boşaltmaya yarayan ka­
sılmaları sağlayan miyoepitel hücreleri salgılayıcı bölümü
çevreler. H + E boyası. Orta büyütme.
liği olarak çok sayıda girintilere sahiptir. Bu bezlerin kanal­
ları çok katlı kübik epitel ile döşelidir (Şekil 18-17 ve 18-18).
Bu bezler tarafından salgılanan sıvı akıcı değildir ve çok
az protein içerir. Sıvının ana bileşenleri su, sodyum kloriir,
üre, amonyak ve ürik asittir. Sıvının sodyum içeriği 85
mEq/L'dir ve bu miktar kandakinden (144 mEq/L) belirgin
şekilde düşüktür ve ter kanallarında bulunan hücreler bu
iyonun aşırı kaybını önlemek İçin sodyum emiliminden so­
rumludur. Bezin salgılayıcı kısmının ltimenindeki sıvı kan
plazmasının ince süziintüsüdür (ultrafiltrat). Bu ince siizün-
tıi her bezin sekretuvar kısmını sıkıca kuşatan kapiller ağla­
rından sağlanır. Ter, derinin yüzeyine salınmasını takiben
buharlaşarak geriye serin bir yüzey bırakır. Önemli serinle­
tici etkilerinin yanı sıra, ter bezleri ayrıca organizma için ge-
DERİ / 381
rekli olmayan bir kaç maddeyi saf dışı eden destekleyici dış
salgı yapan (ekskretuar) organ olarak da iş görürler.
Tanımlanmış olan merokrin ter bezlerine ek olarak kol­
tuk altı (aksiller) memebaşı (areolar) ve kıç (anal) bölgeler­
de apokrin bez denen diğer bir tip ter bezi bulunmaktadır.
Apokrin bezlerin çapı (3-5 mm) merokrin bezlerden daha
büyüktür. Dermis ve hipodermise gömülüdürler ve kanalla­
rı kıl follikiillerine açılır. Bu bezler başlangıçta kokusuz olan
ancak bakteriyel bozulma sonucu belirgin bir koku salabilen
yoğun bir salgı üretirler. Apokrin bezler adrenerjik sinir son-
lanmaları ile sinir desteği alırken, ekrin bezler kolinerjik lif­
ler alırlar. Göz kapaklarının kenarlarındaki Moll bezleri ile
kulağın seruminöz bezleri ise değişmiş ter bezleridir.
Derinin tümörleri
i KLİNİK BİLGİ
Erişkinlerde görülen tüm tümörlerin üçte biri deri
tümörleridir. Bunların çoğu bazal hücrelerden,
stratum spinozumun yassı epitel hücrelerinden
ve melanositlerden kaynaklanır. Sırasıyla bazal
hücreli karsinom, skuamoz hücreli karsinom ve
melanoma neden olurlar. İlk iki tümör tipi erken
tanınıp çıkarılabilir ve bu nedenle nadiren ölüm­
cüldür. Deri tümörlerinin sıklığı güneş ışını fazla
olan bölgelerde yaşayan açık tenli bireylerde da­
ha fazladır. Malin melanom melanositlerin yayı­
lan tümörüdür. Hızla bölünerek kötü huyluya de­
ğişmiş melanositler bazal laminayı geçer, dermi­
şe girer ve vücutta dağılmak üzere kan ve lenf
damarlarına yayılırlar.
KA YN A K LA R
Edelson R L, Fink J M : T h e im m unologic function o f the skin. Sci Am
1 9 8 5 :2 5 2 :4 6 .
Goldsm ith LA (ed): Biochemistry and Physiology o f the Skin. Vols 1 and 2.
Oxford University Press, 1983.
Green H et a!: Differentiated structural com ponents o f the keratinocyte. Cold
Spring H arbor Symp Q u an t Biol 1 9 8 2 ;4 6 (P t 1):293.
Hentula M et a!: Expression profiles o f cell-cell and cell-matrix junction pro­
teins in developing human epidermis. Arch D erm atol Res 2001 ;2 9 3 :2 5 9 .
M illington PF, W ilkinson R : Skin. Cam bridge Univ Press, 1983.
M ontagna W : The Structure a nd Function o f Skin, 3rd ed. Academic Press,
1974.
Strauss J S et al: T h e sebaceous glands: twenty-five years o f progress. J Invest
D erm atol 1 9 7 6 :6 7 :9 0 .
W inkelm ann RK j T h e Merkel cell system and a comparison between it and
the neurosecretory or A P U D cell system. J Invest Derm atol 1 9 7 7 :6 9 :4 1 .
 Uriner Sistem
Üriner sistem bir çift böbrek ve üreter ile tek mesane (idrar
torbası) ve tek üretradan oluşur. Bu sistem vücut dengesinin
(homeostaz) devamına; süzülme, eylemli emilim, eylemsiz
emilim ve salgılamayı içeren karmaşık bir süreç ile katkıda
bulunur. Sonuç, içinde çeşitli artık ürünlerin seçilerek atıldı­
ğı idrarın üretimidir. Böbreklerde üretilen idrar üreterden id­
rar torbasına doğru geçer, burada kısa süre için depolanır ve
sonra iiretra aracılığı ile dışarıya atılır. İki böbrek dakikada
yaklaşık 125 mİ süzülme ürünü üretir; bu miktar içinden,
124 mİ organda emilir ve yalnızca 1 İt idrar olarak üreterle-
re salgılanır. Her 24 saatte yaklaşık 1500 mİ idrar oluşur.
Böbrekler vücudun sıvı ve elektrolit dengesini de düzenler­
ler ve kan basıncının düzenlenmesinde görev alan reninin
de üretim yerleridir. Eritrosit üretimini uyaran ve 30 kDa bü­
yüme faktörü glikoproteini olan eritropoietin de böbrekler­
de üretilir. Eritropoietin aynı zamanda bir steroid önhormon
olan D3 vitaminin de etkin biçimine hidroksile eder.
BÖBREKLER
Her bir böbreğin iç bükey yapılı ic kenarında sinirlerin gir­
diği, kan ve lenf damarlarının girip çıktığı ve üreterin çıktığı
yer olan hilumu ile dış bükey dış kenarı vardır (Şekil 19-1).
Üreterin genişlemiş üst kısmı olan böbrek pelvisi iki ya da
üç büyük, m ajör kalise bölünmüştür. Her majör kalisten bir
kaç küçük, m inör kalis dallanır.
Böbrek dışta korteks ve içte medülla olmak üzere iki
bölüme ayrılabilir (Şekil 19-1 ve 19-2). İnsanda böbrek me-
düllası 10-18 adet konik ya da piramidal şekilli yapılar olan
medüller piramitlerden oluşur. Her bir medüller piramidin
tabanından kortekse uzanan birbirine paralel tiibül demetle­
ri olan, medüller ışınlar çıkar (Şekil 19-1).
Her böbrek 1 ila 4 milyon nefron (Yun. n ephros, böb­
rek) içerir. Her nefron genişlemiş bir bölüm olan renal ci­
simcik (veya böbrek cisim ciği), proksim al kıvrımlı tü-
bül, Henle kangalının ince ve kalın uzantıları ve distal
kıvrımlı tübülden (Şekil 19-1) ve toplayıcı tübül ve ka­
nallardan oluşmaktadır. Bazı araştırmacılar toplayıcı tübi'ıl-
leri nefronun bir parçası olarak kabul etmezler. Nefron
böbreğin işlevsel birimidir.
Böbrek Cisimcikleri ve Kanın Süzülmesi
Her renal cisimciğin çapı yaklaşık 200 jım ’dir ve kapiller bir
yumak olan glomerülden oluşmuştur. Bu yumak Bowman
kapsülü olarak adlandırılan iki tabakalı epitelyal bir kapsül­
le sarılmıştır (Şekil 19-1,19-2 ve 19-3). Kapsülün iç tabakası
(viseral tabaka) glomerülün kapilerlerini içine alır. Dış ta­
383
19
baka renal cisimciğin en dıştaki sınırını oluşturur ve Bow­
man kapsülünün pariyetal tabakası adını alır (Şekil 19-2,
19-3 ve 19-4). Bowman kapsülünün iki tabakası arasında,
kapiier duvarından ve viseral tabakadan süzülen sıvının top­
landığı idrar boşluğu bulunmaktadır. Her böbrek cisimci­
ğinde, getirici aferent arteriyollerin girdiği ve götürücü
eferent arteriyollerin çıktığı bir damar kutbu (Şekil 19-3)
ve proksimal kıvrımlı tübiillerin başladığı bir idrar kutbu
bulunur (Şekil 19-3). Aferent arteriyol renal cisimciğe girdik­
ten sonra genellikle her biri kapilerlere bölünerek böbrek
glomerüliinü oluşturan iki ile beş primer dala ayrılır.
Bowman kapsülünün pariyetal tabakası ince bir retiküler
lif tabakası ve bazal lamina ile desteklenen tek katlı yassı
epitelden oluşur (Şekil 19-3 ve 19-4). İdrar kutbunda epitel,
proksimal tübül için tipik olan tek katlı prizmatik ya da tek
katlı kübik epitele değişir (Şekil 19-3).
Embriyonik gelişim sırasında pariyetal tabakanın epiteli
nispeten değişmeksizin kalırken içteki viseral tabaka büyük
ölçüde değişir. Bu iç tabakadaki hücrelerin gövdelerinden
birkaç birincil uzantı şekillenir ve bu hücreler ayaklı hüc­
reler (podositler) (Şekil 19-3, 19-5, 19-6 ve 19-7) adını alır.
Her bir primer uzantı ayakçık (pedisel) denen glomerülün
kapilerlerini saran çok sayıda ikincil uzantı oluşturur (Şekil
19-5, 19-6 ve 19-7). İkincil uzantılar, 25 nm’lik sabit bir me­
safede, bazal lamina İle doğrudan temas halindedirler. An­
cak podositlerin hücre gövdeleri ve birincil uzantıları bazal
laminaya değmez (Şekil 19-5 ve 19-7).
Podositlerin sekonder uzantıları birbirleriyle aralarında
25 nm’lik aralık olacak şekilde kenetlenirler; bu aralıklar sü­
zülme ya da filtrasyon yarıklarını oluşturur. Komşu uzan­
tıları bağlayan (bu şekilde filtrasyon yarıkları arasında köp­
rü kuran) 6 nm kalınlığında bir perde bulunur. Podositlerin
sitoplazmasında bunların kasılabilmesini sağlayan aktin mik-
rofilaman demetleri vardır (Şekil 19-7 ve 19-8).
Glomerül kapilerlerindeki endotel hücreleriyle, bunların
dış yüzeyini örten podositler arasında kalın (~ 0,1 gm ) bir
bazal membran bulunur (Şekil 19-8 ve 19-9). Bu tabakanın
kapilerlerdeki kanla idrar boşluğunu birbirinden ayıran bir
süzülme engeli oluşturduğu düşünülmektedir. Bu bazal
membran kapilerin ve podositin oluşturduğu bazal lamina-
ların kaynaşmasından meydana gelmiştir. Elektron mikros­
kop yardımıyla ortada elektron yoğun bir tabaka (lamina
densa) ve her iki yanda daha fazla elektron geçirgen bir ta­
baka (lamina rara; Şekil 19-8) fark etmek mümkündür. Her
iki elektron geçirgen lamina rara, hücrelerin tutunmasına ya­
rayabilecek olan fibronektin içerir. Lamina densa ise negatif
yüklü bir proteoglikan olan ve katyonik moleküllerin geçişi-
384 / BÖLÜM 19

Böbrek Proksimal kıvrımlı Distal kıvrımlı

cisimcik tübül

Korteks

Nefrona bağlanan
toplayıcı tübül

Medülla
Glomerül

Korteks
Toplayıcı kanal
Renal Medülla
pelvis

Medüller Piramit

Medüllar ışınlar
Üreter
Bertin böbrek
sütunları

Şekil 19-1. Sol: Böbreğin genel düzenlenmesi. Sağ: Medulla yanındaki nefronun ve buna bağlı toplayıcı kanal ve tübülün
bölümleri.

ni engelleyen heparan sülfat içeren bir matriks içinde tip IV
kolajen ve [amininin oluşturduğu ağ şeklinde bir yapıdır. Ya­
ni glomerül bazal laminası, lamina densanın fiziksel bir filt­
re olarak iş gördüğü, lamina raradaki anyonik bölgelerin ise
elektriksel bir engel oluşturduğu seçici bir makromoleküler
filtredir. 10 nm’den daha büyük partiküller bazal laminadan
geçemez; molekül ağırlığı albiiminin molekül ağırlığından
(69 kDa) fazla olan negatif yüklü proteinler ise membrandan
eser miktarda geçmektedir.
Erişkin bir kişide her iki böbreğe gelen kan dakikada
1.2-1.3 lt’yi bulur. Bu durum vücutta dolaşan bütün kanın
her 4-5 dakikada bir böbrekten geçmesi anlamını taşır. Glo-
merüllerde bulunan arteriyel kapiler içindeki hidrostatik ba­
sınç -yaklaşık 45 mm Hg- başka kapilerlerdeki hidrostatik
basınçtan daha yüksektir.
Kanın hidrostatik basıncına yanıt olarak glomerül süzün-
tüsü oluşur. Bu basınç, kolloidlerin oluşturduğu onkotik ba­
sınç (20 mm Hg) ve Bowman kapsülü içindeki sıvıların hid­
rostatik basıncı (10 mm Hg) ile dengelenmektedir. Glomerül
kapilerlerinin getirici ucundaki net süzülme basıncı 15 mm
Hg’dir.
Glomerül süzüntüsünün kimyasal bileşimi kan plazması­
na benzer ancak makromoleküller glomerül duvarını geçe­
mediği için hemen hiç protein içermez. Glomerül süzüntü-
süne geçebilen en büyük proteinin molekül ağırlığı 70 kDa
civarındadır ve filtratta az miktarda albümin görülür.
i k l in ik b il g i
Diabetes mellitus ve glomerüionefrit gibi hasta­
lıklarda glomerüller filtre değişir ve proteinlere
karşı daha geçirgen hale gelir, sonuç olarak pro­
tein idrara geçer (proteinüri).
 ÜRİNER SİSTEM / 385

pariyetal yaprağının tek katlı yassı epiteli proksimal kıvrım­

lı tübüllerin kübik ya da alçak prizmatik epiteli ile devam
eder (Şekil 19-1, 19-3 ve 19-9). Bu kısım distal kıvrımlı tii-
büllerden daha uzundur ve bu yüzden korteks içindeki
böbrek cisimciklerinin yanında daha sık görülür.
Proksimal kıvrımlı tübüllerin hücreleri çok sayıdaki uza­
mış mitokondrisi nedeniyle asidofilik sitoplazmaya sahiptir
(Şekil 19-12, 19-13 ve 19-14). Hücrenin tepesinde firçamsı
kenarı oluşturan yaklaşık 1 (im uzunluğunda, çok sayıda
mikrovillus bulunur (Şekil 19-14, 19-15 ve 19-16). Hücrele­
rin büyük olması nedeniyle her enine kesitte, üç ile beş adet
küre biçiminde çekirdek bulunur.
Canlı hayvanlarda proksimal kıvrımlı tübüllerin lümeni
geniştir ve bunlar tübüller dışındaki kapilerler tarafından sa­
rılmış durumdadır. Alışılmış histolojik örneklerde ise fırçam-
sı kenar genellikle düzensizleşmiş, tübüllerin lümeni büyük
oranda küçülmüş ve daralmıştır.
Bu hücrelerin uç sitoplazmalarında, mikrovillusların ta­
banları arasında çok sayıda kanalcık bulunur; bu kanalcıklar
proksimal tübül hücrelerinin makromolekülleri emme yete­
neğinde etkin rol oynarlar. Uç zarların içe doğru yaptığı gi­
rintiler pinositotik vezikülleri oluşturur ve bu vezikiiller için-

Distal tübül
makula densası

Götürücü arter

Şekil 19-2. Korteksin dış bölümünde bulunan bir nefronun Jukstaglome-

rüler hücreler Damar kutbu
damarlanmasınm şematik resmi. Arter ve kapilerler kırmızı, (Değişmiş düz
venler mavi. kas hücreleri)
Bowman Bowman
kapsülü kapsülü
Glomeriil kapilerlerinin endotel hücreleri pencereli tür­ (pariyetal '\ \ (Podositlerin
yaprak) oluşturduğu
dendir ama diğer pencereli kapillerlerin açıklıklarını kapla­ viseral tabaka)
yan ince perdeye sahip değillerdir (Şekil 19-7).
Endotel hücreleri ve podosit ayaklarının yanı sıra glome­ Pariyetal
riil kapillerlerinin duvarlarına tutunan mezengiyal (Gr. Me- tabaka
sos, orta, + angeion, damar) hücreleri vardır (Şekil 19-10, ve
19-11). Mesangiyal hücreler basılabilirdir ve anjiyotensin ii
reseptörleri vardır. Bu reseptörler etkinleştiğinde, glomeriil
alcımı azalır. Mezangiyal hücrelerin kalbin atriyumu hücrele­ İdrar boşluğu
idrar kutbu
ri tarafından üretilen natriüretik faktör için de reseptörleri
vardır. Bu etken, damar genişleticidir ve mezangiyal hücre­
leri gevşeterek muhtemelen kan akımını ve süzülme için bu­ Firçamsı kenar Proksimal
(mikroviluslar) kıvrımlı
lunan etkin yüzey alanını artırır. Mezangiyal hücrelerin baş­
tübül
ka birkaç işlevi daha vardır: glomeriile yapısal destek verir­
ler, hücre dışı matriksi sentezler, endositoz gerçekleştirir ve
glomeriil bazal membranı tarafından yakalanmış olan nor­
mal ve patolojik (immiinkompleks) molekülleri uzaklaştırır Şekil 19-3. Böbrek cisimciği. Resmin üst kısmında getirici
ve belki de sitokinler ve prostoglandinler gibi kimyasal ara­ ve götürücü arteriyoller ve maküla densa ile damar kutbu
cıları üretir. Damar kutbunda yer alan ancak glomerülün dı­ gösterilmiştir. Getirici arteriyo! duvarında yerleşmiş jukstag-
şında, jukstaglomeriiler aygıtın bir kısmını oluşturan glome­ lomerüler hücreler dikkati çekmekte. Glomerül kapilerieri
riil dışı mezangiyal hücreler de vardır (aşağıda tanımlanmak­ dışından podosit uzantıları ile sarılmıştır. Podosit, çekirde­
tadır). ğinin bulunduğu kısımda idrar boşluğuna doğru çıkıntı
oluşturur. Bowman kapsülünün pariyetal yaprağındaki yas­
Proksimal Kıvrımlı Tübüller sı hücrelere dikkat edin. Resmin alt bölümünde idrar kutbu
Böbrek cisimciğinin idrar kutbunda, Bowman kapsülünün ve devamında proksimal kıvrımlı tübül bulunmaktadır.
386 / BÖLÜM 19

Pariyetal Peritübüler Viseral Glomerül İdrar Proksimal

Ş ekil 19-4. Sıçak böbreğine ait bir böbrek cisimciğinde Bowman kapsülü pariyetal yaprağı, idrar
boşluğu, alyuvarlarla dolu glomerül kapileri, Bowman kapsülü viseral yaprağı, peritübüler kapiler
ve proksimal tübül ayrıntılarının izlendiği elektron mikroskop resmi. x2850. (SL. Wissig'in izni ile).

de glomerül süzgecinden geçen makromoleküller (esas ola­
rak molekül ağırlığı 70 kDa’dan düşük olan proteinler) bu­
lunur. Makromoleküllerin parçalandığı yer olan lizozomlarla
pinositoz vezikülleri kaynaşırlar ve oluşan monomerler do­
laşıma geri döner. Bu hücrelerin taban bölümlerinde yoğun
iç girintiler ve komşu hücreler arasında yan kenetlenmeler
bulunmaktadır. Sodyum iyonlarının aktif olarak hücre dışına
atılmasından sorumlu olan Na+/K+ -ATPaz (sodyum pompa­
sı) adı geçen bazolateral zarlarda bulunur. Mitokondriler
hücrenin tabanında yoğunlaşmıştır (Şekil 19-4) ve hücrenin
uzun eksenine koşut dizilim gösterirler. Mitokondrilerin bu
şekilde yerleşimi ve hücrenin tabanında zarın yüzey alanını
arttıran bu düzenlenme, aktif iyon taşınmasında rol üstlenen
hücrelere özgüdür (Bkz. 4. Bölüm). Yan membran kenetlen­
melerinin yaygınlığı nedeniyle (ışık mikroskobunda) incele­
nen proksimal tübül hücreleri arasındaki hücre sınırları be­
lirgin olarak seçilemez.
Böbrek cisimciğinde oluşan glomerül süzüntüsü, emili-
min başladığı yer olan proksimal kıvrımlı tübüllere geçer.
Proksimal kıvrımlı tübüller süzüntiideki glikoz ve aminoasit-
lerin tümünü, suyun ve sodyum klorürün %85’ini ve ayrıca
fosfat ve kalsiyumu emer. Glikoz, amino asitler ve sodyum,
proksimal tübül hücreleri tarafından bazolateral zarları üze­
rinde bulunan Na+/K+ -ATPaz etkinliğini (sodyum pompa­
sı) içeren aktif bir süreç ile emilirler. Su ise ozmotik gradya-
nı izleyerek edilgin olarak emilir. Süzüntiideki glikoz mikta­
rı proksimal tübülün emme yeteneğini aştığında, idrar mik­
tarı artar ve idrar glikoz içerir.
Bütün bu etkinliklere ek olarak proksimal kıvrımlı tübül­
ler kreatinin gibi maddeleri ve paraaminohippurik asit ve
penisilin gibi vücuda yabancı olan maddeleri idrara geçirir­
ler. Bu olay tübiiler salgılama olarak tanımlanan aktif bir iş­
lemdir. Bu maddelerin salgılanma hızlarının incelenmesi
böbrek işlevinin klinik değerlendirmesinde yararlıdır.
Henle Kangalı
Menle kangalı, proksimal kıvrımlı tübüllere yapıca çok ben­
zeyen bir kalın inen kol; bir İnce inen kol; bir ince çıkan
kol ve bir kalın çıkan koldan oluşan U-şeklinde bir yapı­
dır. Kalın çıkan kol yapıca distal kıvrımlı tübüllere çok ben­
zer (Şekil 19-16). Medüllanın dış kısmında, dış çapı 60 |im
olan kalın inen kol birdenbire 12 p.m’ye dek daralarak inen
kolun ince bölümü olarak devam eder. Nefronun bu bölü­
münün lümeni geniştir çünkü duvar epitelinin çekirdekleri
yalnızca çok hafif şekilde lumene doğru çıkıntı yapan yassı
epitel hücrelerinden oluşur. (Şekil 19-16, 19-17 ve 19-18).
 ÜRİNER SİSTEM / 387

Bazal lamina Endotel

Endotel Bazal

Süzülme
yarığı
Birincil
uzantı

İkincil
uzantı
(pedisel)

Birincil Podosit
uzantı gövdesi

İkincil
uzantı
(pedisel)

Ş ekil 19-5. Bowman kapsülü podositlerinin oluşturduğu viseral yaprak ile glomerül kapileri ilişkisini gösteren
şematik resim. Kapiler endoteli pencereli, bazal lamina ise kesintisizdir. Solda bir podosit kesiti gösterilmiş­
tir. Podosit, çekirdeğinin bulunduğu yer idrar boşluğuna çıkıntı yapar. Her podositin çok sayıda birincil uzan­
tısı ve kapiler bazal laminası ile temas eden birçok ikincil uzantısı vardır (Gordon'dan izin alınarak ve değiş­
tirilerek yeniden çizilmiştir. Ham AW: Histology 6. Ed. Lippincott, 1969).

Bütün nefronların yaklaşık yedide biri kortikomedüller
sınırın yakınında bulunur, bu yüzden jukstamedüller nef-
ron lar adını alırlar. Diğer nefronlara ise kortikal nefron-
lar denir. Bütün nefronlar süzme, emilim ve salgılama işlem­
lerinde rol alırlar. Ancak jukstamedüller nefronların medülia
interstisyumunda hipertonik gradyanı sağlama konusunda
özel bir önemi vardır, medülia interstisyumundaki hiperto­
nik ortam böbreğin hipertonik idrar üretme yeteneğinin te­
melini oluşturur. Jukstamedüller nefronların Menle kangalı
çok uzundur ve medüllanın derinliklerine dek inerler. Bu
kangallar kısa bir kalın inen kol, uzun ince inen ve çıkan
kollar ile kalın çıkan koldan oluşmuştur. Öte yandan korti­
kal nefronlarda inen ince kollar çok kısadır ve çıkan ince kol
bulunmaz (Şekil 19-2).
Henle kangalı su tutma işleminde rol oynar; sadece böb­
reklerinde bu tür yapılar bulunan hayvanlar hipertonik idrar
üretebilir ve vücut suyunu koruyabilir. Henle kangalı, topla­
yıcı kanallardan geçen idrarın yoğunluğunu etkileyen me-
dülla interstisyumundaki hipertonik gradyanı oluşturur.
Kangalın inen ince kısmının suya geçirgen olmasına kar­
şın çıkan bölümün tümü su geçirmez. Medülia interstisyum­
unda idrarın yoğunlaşmış hale gelmesi için gereken medül-
ler hipertonisite gradyanının sağlanması için çıkan kalın kol­
da sodyum klorür aktif olarak tübülden dışarı atılır. Medül-
ler piramidlerin uçlarındaki interstisyumun ozmolaritesi kan­
dan dört kat yüksektir.
Distal Kıvrımlı Tübül
Henle kangalının çıkan kalın kolu kortekse girer; belli bir
yolu katettikten sonra, büklümlenir ve distal kıvrımlı tübül-
leri oluşturur. Bu tübül çıkan kol gibi tek katlı kübik epitel-
le döşelidir (Şekil 19-16, 19-17 ve 19-19).
Distal kıvrımlı tübüller proksimal kıvrımlı tübüllerden
(her ikisi de kortekste bulunur) fırçamsı kenarlarının ve api-
kal kanallarının olmaması ve hücrelerinin daha küçük olma­
sı ile ayrılır. Distal tübül hücreleri proksimal tübül hücreleri­
ne göre daha düz ve daha küçük olduğu için distal tübiilde
388 / BÖLÜM 19

Şekil 19-6. Böbrek glo-

merül kapilerlerini saran
viseral yaprağın epitel
hücreleri, yani podositle-
ri (P). Podositlerin birin­
cil uzantıları (1) ve ikincil
uzantıları (2) yani pedi-
seller açıkça görülmek­
tedir. Bitişik uzantıların
aralarındaki boşlukların
arasında bulunan aralık­
lar süzülme yarıklarını
oluşturmaktadır (oklar)
xs.560

Glomerül İdrar
kapileri Podositler boşluğu

Şekil 19-7. İki podo-

sit gövdesi ve ikincil
uzantıları görülüyor.
Farklı gövdeden ge­
len ikincil uzantılar
biribirleri ile değişim­
li olarak bazal lami­
na üzerinde sonlanır
(oklar). İdrar boşlu­
ğu ve glomerül kapi-
leri gösterilmiştir x
7200. (İzin alınarak
SL Wissig).
 ÜRİNER SİSTEM / 389

Şekil 19-8. Böbrek cisimciğinde süzülme bariyeri­

ni gösteren elektron mikroskop fotoğrafı. Pencere­
li (ok başı) endotelin yanı sıra (E), epitel ve endo-
tel hücrelerinin kaynaşmış bazol laminası (BL) ve
podositlerin uzantıları iyi seçiliyor. Bazal membran
(taban zarı), orta bölgesinde lamina densa ile iki
yanında uzanan açık renkli lamina raradan oluş­
muştur. Oklar filtrasyon yarıklarını sınırlayan ince
perdeleri yani, diyaframları gösteriyor. x 33600 (İzin
alınarak SL Wissig).

proksimal lübülde olduğundan daha fazla sayıda çekirdek
görülür. Distal kıvrımlı tübiildeki hücreler iyon geçişinde iş­
lev gösteren daha incelikli bazal membran içe kıvrımlarına ve
bunlara eşlik eden mitokondrilere sahiptirler (Şekil 19-16).
Distal kıvrımlı tiibüller kortekste izledikleri yol boyunca
kendi nefronlarına ait böbrek cisimciğin damar kutbu ile te­
mas halindedirler. Bu yakın temas noktasında distal tübiil
aferent arteriyol gibi farklılaşır. Distal kıvrımlı tübiil hücrele­
ri bu jukstaglomerüler bölgede genellikle prizırıatik hale dö­
nüşür ve çekirdekleri de biraraya toplanır. Çoğu hücrenin
bazal bölümünde Golgi kompleksi bulunur. Mikıoskopik
örneklerde çekirdeklerin yakın yerleşimi yüzünden daha ko­
yu renkli görünen bu distal tübiil segmenti makiila densa
olarak adlandırılır (Şekil 19-3, 19-20 ve 19-21). Makiila den­
sa hücreleri tiibiil içi sıvıdaki kloriir iyon içeriğine ve su hac­
mine duvarlıdır, dolaşıma renin salgısını başlatan moleküller
sinyaller üretirler.
Distal kıvrımlı tübiillerde aldosteron yoğunluğu yeterin­
ce yüksek olduğunda iyon değişimi gerçekleşir: sodyum
emilir, potasyum iyonları dışarı verilir. Bu düzenek vücudun
toplam su ve tuz içeriğini etkiler. Distal tiibiil aynı zamanda
tübüldeki idrara hidrojen ve amonyum iyonlarını salar. Bu
etkinlik kandaki asit baz dengesinin korunmasında çok
önemlidir.

Şekil 19-9. Böbrek kodeksin­

de 2 böbrek cisimciği, maküla
densa, distal ve proksimal kıv­
rımlı tubülleri gösteren mik­
roskop fotoğrafı. Glomerül ka-
pilerlerinin bazal membranın-
da tip IV kolajeni açıkça görü­
lüyor (oklar). Bowman kapsü­
lünün pariyetal katının ve dis­
tal tübülün bazal membran
kolajeni sağdaki ok başıyla
gösterilmiştir. Pikrosirius bo­
yası orta büyütme.
390 / BOLUM 19

Podosit

Şekil 19-10. Bazal membranla örtülü ka-

pilerler arasında yerleşmiş mezangiyal
hücreler.

Şekil 19-11. Mezangiyal hücre, çevresinde bazal membran bulunmayan kısımlarda şekilsiz me­
zangiyal matriksin görüldüğü bölgeler, çevrede kapilerleri gösteren elektron mikroskop resmi.
Mezangial hücrelerin bazı uzantıları endotel hücreleri arasından geçerek (oklar) kapiler lümeni-
ne (yıldızlar) ulaşır. Orta solda kapiler içinde bir eritrosit ve lökosit görülüyor. BM, bazal memb­
ran; EH, endotel hücresi, L, Lökosit; Pd, Pedisel PÇ, Podosit çekirdeği; AL, Alyuvar; İ, İdrar boş­
luğunu göstermektedir.
 URINER SİSTEM / 391

Şekil 19-12. Böbrek korteksi-

nin kuşbakışı görünümde, yay­
gın proksimal (P) ve distal (D)
kıvrımlı tübüller ile böbrek glo-
merülleri (G) seçiliyor pararo-
sanilin-toluidin mavisi (PT) bo­
yası. Orta büyütme

Toplayıcı tübül ve kanallar
Distal kıvrımlı tübüllerden geçen idrar, birbirlerine bağlana­
rak daha büyük, düz toplayıcı kanalları oluşturan toplayıcı
tübiillere boşalır. Bu kanallar modüller piramidlerin ucuna
yaklaştıkça genişler (Şekil 19-1).
Küçük toplayıcı tübüller kübik epitelle döşelidir ve çap­
ları ortalama 40 jim ’dir. Bu tübüller medüllanın derinlikleri­
ne doğru indikçe hücrelerin boyu priztnatik olana kadar
uzar. Piramitlerin ucuna yakın bölümlerde toplayıcı kanalın
çapı 200 pm’ye ulaşır.
Toplayıcı tübüller ve kanallar katettikleri bütün mesafe
boyunca alışılmış boyalarla zayıf boyanan (Şekil 19-22)
hücrelerden oluşmuşlardır. Sitoplazmaları az sayıda orga-
nel içerir ve elektron geçirgendir (Şekil 19-23). Toplayıcı
tübiillerde ve korteksteki toplayıcı kanallarda koyu boya­
nan ara bir hücre tipi de görülmektedir; bu hücrelerin
önemi anlaşılamamıştır. Işık mikroskopu ile bakıldığında
toplayıcı tübül ve kanal hücrelerinin hücrelerarası sınırları
net olarak seçilebilir (19-22). Kortekste bulunan toplayıcı
kanallar, her modüller ışını boşaltan birkaç küçük toplayı­
cı tübül aracılığı ile dik açılarla birbirine bağlanır. Mediil-
lada idrar yoğunlaştırma işleminde en önemli rolü toplayı­
cı kanallar oynar.

ffflm
Şekil 19-13. Böbrek kodek­
sinde proksimal (P) ve distal
(D) kıvrımlı tübüller. 3 böbrek
cisimciğinin damar kutbu bo­
yunca, renin salgılayan juks-
toglomerüler hücreler iyi bo­
yanmış olarak seçiliyor (kesik
çizgiler) PT boyası. Orta bü­
yütme.
392 / BOLUM 19

Kapiler
Kapiler

Sitoplazma

Fırçamsı kenar

Şekil 19-14. Böbrek kor-

teksi kesitinde proksimal
kıvrımlı tübül (PKT), çok
sayıda mikrovilinin oluştur­
duğu tırçamsı kenarı, ge­
niş kübik hücreleriyle izle­
niyor. Kesitte distal kıvrımlı
tübül (DKT) de görülmek­
tedir. PT Boyası. Orta bü­
yütme.

Şekil 19-15. Proksimal kıvrımlı tübül epitelinin şematik çizimi. Kübik hücrelerin üst yüzünde,
çok sayıda fırçamsı kenar ya da mikrovilus görülüyor. Mitokondrilerin dağılımına ve hücre za­
rının tabanındaki iç kıvrılmalarla ilişkisine dikkat edin. Bu hücrelerde iki çeşit yan yüz uzantısı
vardır. Birisi hücrenin bütün kenarını kuşatır, diğeri ancak bazal bölgede bulunur. Çizimde an­
laşılması kolay olsun diye boşluklar abartılmıştır (Bulger R: Amer. J. Anat 1965; 116:237’den
değiştirilerek alınmıştır).
 ÜRİNER SİSTEM / 393

Şekil 19-16. Nefrondaki hücrelerin ince yapısına ait şematik çizim. Distal tubulün epitel
hücreleri ile Henle kangalının çıkan kalın kolunun hücreleri ince yapı olarak benzerlik
gösterse de tamamen farklı işlev görürler.
394 / BÖLÜM 19

Şekil 19-17. Distal kıvrımlı tü-

büller (DKT) fırçamsı kenarın
olmaması ile tanınıyor. Henle
Kulpunun inen ince bölümü
(İHK) ve kan kapileri (ok başı)
izleniyor. PT boyası. Orta bü­
yütme.

Toplayıcı kanalların epiteli arka hipofiz tarafından salgı­ Jukstaglomerüler Aygıt

lanan arginin vazopresin ya da antidiüretik hormona tepki
Böbrek cisimciğinin hemen bitişiğinde getirici arteriyolün
verir. Eğer su alımı sınırlı ise, antidiüretik hormon salgılanır
orta tabakasında (tunika media) değişmiş düz kas hücreleri
ve toplayıcı kanalların epiteli glomerül süzüntüsünden emi­
bulunmaktadır. Bu hücrelere jukstaglomerüler (JG) hüc­
lip kan kapillerlerine aktarılan ve böylece vücutta tutulmuş
reler adı verilir (19-3, 19-13, 19-24 ve 19-25). Bunların sitop-
olan suya geçirgen hale gelir. Antidiüretik hormon varlığın­
lazmalan salgı granülleri ile doludur. Jukstaglomerüler hüc­
da, li'ımen zarında yer alan zar içi tanecikler su emilimi için
relerin salgısı kan basıncının korunmasında rol oynamakta­
kanallar oluşturabilecek şekilde toplanırlar.
dır. Distal kıvrımlı tübüllerde bulunan maküla densa, juks­
taglomerüler hücrelerin yer aldığı getirici arteriyol kısmına
çok yakındır; getirici arteriyolün bu kısmı ile maküla densa
birlikte jukstaglomerüler aygıtı oluşturur (Şekil 19-3 ve 19-
24). Jukstaglomerüler aygıtın bir bölümünü de işlevleri iyi
anlaşılamamış açık renk boyanan hücreler oluşturur. Bu
hücrelere ekstraglomerüler mezangiyal hücreler veya
lacis hücreler adı verilir. Af'erent arteriyolün iç elastik
membranı JG hücrelerin bulunduğu bölgede kaybolur.
Elektron mikroskopla incelendiğinde JG hücreleri bol
miktarda kaba endoplazma retikulumu, iyi gelişmiş Golgi
kompleksi ve çapları yaklaşık 10-40 nm olan salgı granülleri
dahil protein salgılayan hücrelere özgü özellikler sergilerler.
JG hücreler, anjiyotensinojen denen plazma proteinini
inaktif bir dekapeptid olan anjiyotensin I’e dönüştürecek
olan renin hormonunu üretirler. Anjiyotensin I, akciğer en-
dotel hücrelerinde yüksek yoğunlukta bulunan dönüştürücü
bir enzimin etkisiyle iki aminoasitini kaybederek etkin va-
zopresif bir oktapeptid olan anjiyotensin H’ye dönüşür.

k l in ik b il g i

Önemli bir kanamadan sonra (azalan kan hacmi

kan basıncında düşme oluşturur) renin salgısı
Şekil 19-18. Henle kangalının (H) ince bölümünü gösteren
artar. Üretilen anjiyotensin II, hem arteriyolleri
elektron mikroskop resminde yassı epitel hücreleri, pence­
daraltır hem de adrenal kodekste üretilen aldos-
reli kapilerlerde (K) alyuvarlar, interstisyumda (İ) kollagen
teron salgısını adırır. Aldosteron, böbrek tübül
fibril demetleri dikkati çekmektedir x 3300 (J. Rhodin’den).
hücrelerine (en çok distal tübüllere) etki ederek

Ş e kil 19-19. Distal kıvrımlı
tübüllerin (DKT) yoğunlukta
olduğu, Henle kulbunun ince
bölümler halinde (yıldızlar) gö­
rüldüğü böbrek bölgesi. Kanla
dolu kapilerler kırmızı boyan­
mış. PT boyası. Orta büyütme
glomerül süzüntüsünden sodyum ve klorür iyon­
larının emilimini artırır. Buna karşılık sodyum ve
klorür iyonlarındaki bu artış sıvı hacmini çoğaltır
(özellikle kan plazma hacmini), kan hacminde ar­
tışa bağlı olarak kan basıncında da artış olur.
Kan hacmini düşüren başka nedenlere bağlı
olarak (örn. sodyum kaybı, dehidratasyon) kan
basıncının düşmesi de kan basıncının korunma­
sına katkıda bulunan renin anjiyotensin ll-aldos-
teron düzeneğini devreye sokar.
ÜRİNER SİSTEM / 395
Kan dolaşımı
Böbrek, kanı böbrek arterinden (renal arter) alır. Renal ar­
ter organa girmeden önce genellikle iki dala ayrılır. Dallar­
dan birisi böbreğin ön bölümüne giderken, diğeri arka kıs­
ma uzanır. Bu iki dal girişte (hilumda) tekrar dallanarak
böbrek piramitleri arasında yer alan interlober arterleri
oluşturan dalları yapar (Şekil 19-26). Kortikomediiller bileş­
ke düzeyinde interlober arterler arkuat arterleri oluşturur.
Arkuat arterlerden dik açılarla dallanan interlobüler arter­
ler böbrek kapsülüne dik şekilde korteks içinde ilerler. Bu
arterler, bir medüller ışın ve bitişiğindeki kortikal labirentten
Şekil 19-20. Böbrek kodeksin­
de distal kıvrımlı tübülde sıkı
sıkıya bir arada bulunan epitel
hücrelerinin oluşturduğu (ke­
sikli çizgi) şekli belirgin bir ma-
küla densayı gösteren ışık
mikroskop fotoğrafı. Bu yapı
distal tübüldeki süzüntünün
iyon derişimine karşı oldukça
duyarlıdır, bunun glomerüldeki
süzülmeyi etkilediğine inanılır.
PT Boyası. Orta büyütme.
396 / BÖLÜM 19

Şekil 19-21. Böbrek korteksi-

nin mikroskop fotoğrafı. Böb­
rek cisimciğinin damar kut­
bunda makülan densa belirgin
olarak seçilmektedir (ok). Pik-
rosirius-hematoksilen (PSH)
boyası. Orta büyütme.

oluşan renal lobiillerin sınırını çizerler (Şekil 19-26). Glome-
riil kapilerlerine kan taşıyan getirici (aferent) arteriyoller,
interlobüler arterlerden ayrılır. Kan buradaki kapilerlerden
götürücü (eferent) arteriyollere aktarılır. Arteriyoller,
proksimal ve distal tübiilleri besleyecek ve düşük molekül
ağırlıklı maddelerle iyonları dolaşım sistemine taşıyacak olan
tiibüller çevresinde, peritübüler kapiler ağı oluşturmak
üzere dallanır. Jukstanıediiller nefronlarla ilişkili olan elerent
arteriyoller ince, uzun kapiler damarları oluşturur. Mediilla-
da düz bir yol izleyen ve sonra yeniden korteks-mediilla sı­
nırına doğru geriye kıvrılan bu kapiler damarlara vaza rek-
ta (düz damarlar) adı verilir. İnen damar aralıksız tip kapil-
ler özelliği gösterirken, çıkan damarın endoteli pencerelidir.
Giomerülden süzülen kanı taşıyan bu damarlar meclüllayı
besler ve oksijen gereksinimi karşılar. Kangal biçimindeki
yapıları yüzünden bu damarlar Menle kangalının ara doku­
da, (interstisyum) oluşturduğu yüksek ozmotik gradyanı or­
tamdan uzaklaştırmazlar.
Dış korteksteki ve böbrek kapsülündeki kapilerler inter­
lobüler venlere boşalan yıldızsı (stellat) venleri oluştur­
mak üzere birleşirler (bu isim böbreğin yüzeyine bakıldığın­
da gözlenen konumlanmalarına bağlı olarak verilmiştir).

Şekil 19-22. Böbrek medülla-

sının mikroskop fotoğrafında,
iki toplayıcı kanalın kübik hüc­
releri ve belirgin bazal memb-
ranı. Böbreğin bu hipertonik
bölgesinde hipofizin anti diüre-
tik hormonunun etkisiyle su ge­
ri emilir, vücudun su dengesi
kontrol edilir. PT boyası. Orta
büyütme.
 ÜRİNER SİSTEM / 397

Golgi
r^ k .W ' kompleksi

Bazal'
lamina

Pencereli kapiler
endoteli

Şekil 19-23. Toplayıcı böbrek tübülü epitelinin elektron mikroskop fotoğrafı. Mitokondri (M),
Golgi kompleksi ve çekirdek (Çk) görülmektedir. x12.000.

Glomerül
kapilerleri

Şekil 19-24. Böbrek cisimciği­

ne giren aferent arteriyolün
mikroskop fotoğrafı. Bu arteri-
yolun duvarında renin üreten Arteriyol
jukstaglomerüler hücreler gö­
rülüyor (kesikli çizgiler). Sağ
üstte çok sayıda uzamış mito­
kondri taşıyan distal kıvrımlı
Endotel
tübül bulunmaktadır (DKT).
PT boyası. Büyük büyütme
398 / BÖLÜM 19

Maküla densa

Şekil 19-25. İki farklı böbrek cisimciğinin mikroskop fotoğrafı, (s o ld a ) maküla densanın çekirdekleri
biribirine bitişik izleniyor. Distal tübülün epitel hücreleri daha küçük görülüyor. S a ğ d a , getirici arteriy-
ol duvarında (ok başları) jukstaglomerüler aparatın bir kısmı ve renin içeren salgı granülleri.

Venler arterterle aynı yolu izler (19-26). Kan lobülier a-

rası venlerden arkuat venlere ve oradan da loblar arası yen­
lere akar. Loblar arası venler böbrek yenini oluşturmak üze­
re birleşir, buradan kan böbreği terkeder.

Böbrek Ara Dokusu

İdrar tübülleri ile kan ve lenf damarları arasındaki boşluk
böbrek interstisyumu adını alır. Kortekste çok küçük bir
alan tutar ama medüllada artar. Böbrek interstisyumu fibrob-
lastlar, kollajen lifleri ve esasen medüllada proteoglikandan
zengin yüksek düzeyde su tutan ara madde içeren az mik­
tarda bağ dokusu içerir. Medüllada ara hücreler denen salgı
yapıcı hücreler bulunur. Bunlar sitoplazmalarında lipit dam­
lacıkları içerirler ve prostaglandin ve prostasiklin sentezinde
görev alırlar.

Böbrek üstü steroidlerinin etkileri

Esas olarak aldosteron olmak üzere böbrek üstü bezi kor-
teksinin steroid hormonları, süziintüdeki sodyumun distal tü-
büllerden emilimini artırır ve böylece idrarla sodyum kaybını
azaltır. Aldosteron aynı zamanda potasyum ve hidrojen iyon­
larının atılmasını da kolaylaştırır. Vücuttaki elektrolit dengesi­ Ş e kil 19-26. Böbreğin kan dolaşımı korteks-medülla
nin korunmasında bu hormonun çok önemli bir rolü vardır. arasındaki sınırda arkuat arterler görülüyor.
 ÜRİNER SİSTEM / 399

İDRAR TORBASI (MESANE) VE

KLİNİK BİLGİ
Böbrek üstü bezleri çıkarılan hayvanlarda ve A d ­
dison hastalığı bulunan insanlarda görülen al-
dosteron eksikliği sonucu idrarla aşırı sodyum
kaybı gerçekleşir.
İDRAR YOLLARI
İdrar torbası ve idrar yolları böbreklerde üretilen idrarı de­
polar ve dışarı taşir. Kulisler, renal pelvis, üreter ve torbanın
histolojik yapısı aynıdır, üreterlerin duvarları idrar torbasına
doğru yaklaştıkça kalınlaşır.
Bu organların mukozası çok katlı değişken epitel (Şe­
kil 19-27 A ve B) ve gevşekten tıkıza doğru değişen bağ do­
kusunun yaptığı lamina propriadan oluşur. Bu organların la­
mına propriyası yoğun düz kas tabakası ile örülmüştür.

Ş ekil 19-27. İdrar torbasının

dolu (A) ve boş (B) olduğu
durumlardaki değişici epitelin
yapısı karşılaştırılmaktadır.
İdrar torbası dolu olduğunda
epitel hücrelerinin biribirinin
üzerinden kayma yeteneği
epitelin kalınlığını azaltır. So­
nuç olarak idrar torbasının iç
yüzeyi artar. Resim B de gö­
rülen düz kas hücre demetle­
rini ayıran ince, kolajen lif de­
metlerine dikkat ediniz. PHS
boyası. Orta büyütme.
400 / BÖLÜM 19

İdrar torbasının çok katlı değişken epiteli torba gevşek

durumdayken 5-6 sıra hücreden oluşur; yüzeydeki hücreler
yuvarlaktır ve lümene doğru çıkıntı yapar. Bu hücreler ge­
nellikle poliploid ve çift çekirdeklidir. Epitel, torba idrarla
dolu olduğu zamanki gibi gerildiğinde kalınlığı 3-4 hücre sı­
rasından oluşur ve yüzeydeki hücreler yassılaşır.
Çok katlı değişken epitelin yüzeyindeki hücrelerin idrar­
la doku sıvıları arasında ozmotik bir engel oluşturduğu dü­
şünülen, daha ince ve dar zar bantları ile ayrılmış kalın plak­
lardan oluşan özel bir zarı bulunur. Torba kasıldığında zar
ince bölgelerinden katlanır ve kalın plaklar iğ şeklinde si-
toplazmik küçük boşluklar oluşturacak şekilde içeri çöker.
Bu boşluklar boş torbada bulunan hücrelerin sitoplazması
içinde saklanabilen kalın plakların yerleştiği depolar olarak
iş görürken dolu torbada artan hücre yüzeyini kaplar. Bu lü-
men zarı, Golgi kompleksinde toplanır ve olağan dışı bir
kimyasal bileşimi oluşturur. Bunlar, serebrozid polar lipid
fraksiyonunun esas bileşenidir.
Kalisler, renal pelvis ve üreterlerdeki kas tabakaları yay
sarınalı biçiminde düzenlenmiştir. Üreterdeki kas hücreleri
torbaya ulaştığında uzamına dizilim gösterirler. Torbadaki
kas lifleri (belli bir tabaka oluşturmazlar) Torba boynuna
ulaşıncaya dek her yöne dağılırlar. Torba boynunda üç ayrı
tabaka seçilebilir: Torba boynunun distalinde yer alan iç
uzamına tabaka erkeklerde prostatik üretra ve prostat paren-
kimi çevresinde sirküler hale geçer. Kadınlarda dış meatusa
dek uzanır. Kas lifleri gerçek istemsiz üretra sfinkterini oluş­
turur. Orta tabaka mesane boynunda sona erer ve dıştaki
uzamına tabaka erkekte prostat sonuna dek devam ederken
kadınlarda dış üretra meatusuna dek ilerler.
Üreterler (19-28) torba duvarından çapraz olarak geçer­
ler; idrarın geri akışını önleyen bir kapakçık oluşturacak bi­
çimde oblik olarak girerler. Üreterin intravezikal kısmında
yalnız uzamına kas lifleri bulunur. Şekil 19-28. İdrar torbasının ana kısımlarını gösteren mik­
İdrar yolları seröz peritonla sarılmış olan idrar torbasının roskop fotoğrafı. Bu kısımlar; iç katta değişici epitelden çok
üst kısmı hariç adventisya zarı ile sarılmıştır. damarianmış bağ dokusundan, düz kas katından ve dışta
bağ dokusu katmanından oluşmaktadır. PT Boyası. Küçük
Üretra büyütme.
Üretra idrarı idrar torbasından dışarıya aktaran bir tüptür. Er­
kekte ejakükısyon sırasında sperma da buradan geçer. Üret­
ra, kadınlarda tümüyle (iriner bir organdır. bölümdeki bu istemli çizgili büzgüsü, istemsiz üretra büzgü­
sünün oluşturduğu sıkma kuvvetine ek bir kapatıcı kuvvet
E rkek Ü retrasi yaratır. İstemsiz üretra büzgüsü, torbanın uzamına iç kas ta­
Erkekte üretra dört bölümden oluşur. Bunlar prostatik, bakasının devamı ile ortaya çıkan büzgüdür.
membranöz, bulböz, pendülöz bölümlerdir. Prostatın ko­ Üretranın Bulböz ve pendülöz kısımları penisin kor-
numu (Bkz. 22. Bölüm) idrar torbasına çok yakındır, (iretra- pus spongiyozumunda yer alır. Üretra liimeni distalde ge­
nın başlangıç bölümü prostatın içinden geçer ve prostat sal­ nişleyerek fossa navikularisi oluşturur. Üretranın bu kısmı­
gısını taşıyan kanallar üretranın prostatik bölümüne açılır. nın epiteli büyük oranda yalancı çok katlı prizmatik epitel-
Prostatik üretranın dorsal ve distal kısımlarında veru- dir, aralarda çok katlı yassı epitel içeren alanlar da bulunur.
montanum (Lat. dağ zirvesi) denen bir yükselti içine doğ­ Üretra boyunca bulunan müköz salgı bezleri olan Littre
ru uzanır. Prostatik iıtrikül denen kör bir tüp verumontanu- bezleri en çok pendülöz kısımda yoğunlaşmıştır. Bu bezler­
nıun ucuna açılır; bu tüpün işlevi bilinmemektedir. Ejaküla- den bazılarının salgı bölümleri doğrudan doğruya üretranın
tör kanallar verumontanumun kenarlarına açılır. Ejakülas- epitel yüzeyine açılır; diğer kısımların boşaltım kanalları var­
yondan hemen önce seminal sıvı bu kanallardan geçerek dır.
depolanmak üzere proksimal üretraya girer. Prostatik üretra
çok katlı değişken epitel ile döşelidir. Dişi Ü r e t r a s i
Membranöz üretra, yalnızca 1 cm boyundadır ve çok Kadınlardaki üretra, arada yalancı çok katlı prizmatik epitel
katlı prizmatik ya da yalancı çok katlı prizmatik epitelle dö­ içeren alanlar bulunan çok katlı yassı epitelle döşeli olan, 4-
şelidir. Bu kısmın çevresini üretranın dış büzgüsü (dış 5 cm. uzunluğunda bir tüptür. Dişi üretrasının orta kısmı dış­
sfinkteri) denen çizgili kastan oluşan bir sfinkter sarar. Dış tan istemli büzücü çizgili kas ile sarılmıştır.
 ÜRİNER SİSTEM / 401

KAYNAKLAR
Barger A C, Herd JA : T h e renal circulation. N Engl J Med 1 9 7 t;2 8 4 :4 8 2 . Hicks RM : T h e mammalian urinary bladder: an accom m odating organ. Biol
Bulger RE, Dobyan D C : Recent advances in renal morphology. Annu Rev Rev 1 9 7 5 :5 0 :2 1 5 .
Physiol 19 8 2 ;4 4 :147. Levy B ], W ight T N : T h e role o f proteoglycans in bladder structure and
Farquhar M G : T h e glomerular basement membrane: a selective macromo- function. Adv Exp Med Biol 1 9 9 5 :3 8 5 :1 9 1 .
lecular filter. In: Hay E D (editor): Cell Biology o f Extracellular Matrix. Maunsbach AB (editor): Functional Ultrastructure o f the Kidney. Academic
Plenum Press, 1981. Press, 1981.
Friis U G et al: Rxocytosis and endocytosis in juxtaglomerular cells. Acta Staehelin LA eta l: Luminal plasma membrane o f the urinary bladder. 1. Three-
Physiol Scand 2001 ;1 6 8 :9 5 . dimensional reconstruction from freeze-etch images. ] Cell Biol
G anong W F : Formation and excretion o f urine. In: Review o f Medical 1 9 7 2 :5 3 :7 3 .
Physiology, 20th ed. M cGraw -H ill, 2 0 0 1 .
 Hipofiz 20

HORMONLAR x 6 mm boyutkırındadır. Önemli bir radyolojik belirtme nok­

tası olan ve sfenoid kemikte bulunan bir boşluk - sella tur-
Hormonlar vücutta kimyasal belirtilerle çalışan moleküller­
sika- içinde yer alır. Embriyogenez sırasında, hpofiz kısmen
dir. Bir vücut boşluğuna ya da vücut yüzeyine doğru salgı
oral ektodermden kısmen de sinir dokusundan gelişir. Nöral
yapan dışsalgı (ekzokrin) hücrelerin aksine içeriye salgı yap­
komponent diensefalonun tabanından bir çıkıntı şeklinde
tıkları için içsalgı (endokrin) hücreler denen özel hücreler
gelişir ve beyinden ayrılmadan kaudale doğru bir sap olarak
tarafından salgılanırlar. İçsalgı hücreleri tipik olarak hücre
uzar. Oral komponent embryonun primitif ağzının tavanın­
kordonları .şeklinde düzenlenerek içsalgı bezleri oluşturacak
dan ektodermin cep gibi çıkıntı yapması ile ortaya çıkar ve
şekilde toplanırlar. Kayda değer bir kuraldışılık hücrelerin
kraniyale doğru büyüyerek Rathke kesesi adı verilen yapı­
folikiiller halinde düzenlendiği tiroid bezidir. Bezlerin yanı
yı oluşturur. Daha sonra, bu kesenin altındaki bir büzülme
sıra vücutta sindirim sisteminin içsalgı bezleri gibi pek çok
ile ağız boşluğundan ayrılır. Aynı zamanda, ön duvarı kalın­
ayrılmış içsalgı hücre de vardır. İçsalgı hücreler salgılanan
laşır ve Rathke kesesinin lümeni küçük bir yarık haline ge­
hormonları alan ve organizmaya dağıtan kan damarlarına
lir (Şekil 20-1).
çok yakındırlar. Böylece pek çok hormon salgılandığı yer­
Farklı ikili kökeni nedeniyle hipofiz aslında iki bezden
den uzak bir yerde etkisini gösterir. Ancak pek çok içsalgı
oluşur -nörohipofiz ve adenohipofiz- anatomik olarak
hücre, yakın yerde etki gösteren hormonlar üretirler. Buna
birleşiktirler ama işlevleri farklıdır. Hipofizin, sinir dokusun­
parakrin salgılama adı verilir. Bu hormonlar etki yerlerine
dan gelişen kısmı olan nörohipofiz, pars nervoza ismi ve­
kısa kan damarı kangalları ile ulaşabilirler. Parakrin salgıla­
rilen büyük ve infundibulum ya da nöral sap ismi verilen
maya iyi bir örnek esasen pilorusda yer alan G hücreleri ta­
daha küçük kısımlardan meydana gelir (Şekil 20-2). Nöral
rafından salgılanan gastrin hormonudur. Gastrin fundus bez­
sap, kök ve mediyan eminensten oluşmaktadır. Oral ekto­
lerine ulaşarak hidroklorik asit üretimini uyarır. Bir diğer sal­
dermden gelişen hipofiz kısmı adenohipofiz olarak bilinir
gılanma yöntemi jukstakrin salgıdır, molekül hiicreclışı do­
ve üç parçaya ayrılır: büyük bir pars distalis ya da anteri­
kuya salgılanır, matriks içinde dağılarak çok kısa mesafede­
o r lob; nöral sapı saran kranyal bir kısım olan pars tubera-
ki hücrelere etki eder. Langerhans adacıklarında, insulin sal­
İİS; ve pars intermedia (Şekil 20-1 ve 20-2).
gılanmasının aynı adacık tarafından üretilen somatostatin ile
baskılanması jukstakrin salgılamaya örnektir. Otokrin salgı­
lamada, hücreler kendileri üzerinde ya da aynı tip hücreler Kan dolaşımı
üzerinde etki gösteren moleküller üretirler. Bir kaç hücre ti­
Hipofizin işlevini anlamak için, ilk olarak kan dolaşımını in­
pi tarafından üretilen insulin benzeri büyüme faktörü (IGF)
celenmesi önemlidir. Hipofizin kan dolaşımı, arteria karotis
kendisini üreten aynı hücreler üzerinde etki gösterebilir.
İnternadan gelen iki grup kan damarından kaynaklanır. Üst­
Hormonların etki ettikleri doku ve organlara hedef do­
ten, sağ ve sol superior hipofiz arterleri mediyan eminens
ku ya da hedef organ adı verilir. Bu doku ve organlar hor­
ve nöral sapı kanlandırır; alttan, sağ ve sol inferior hipofiz
monlara tepki verirler çünkü hücrelerinin hormonları özel
arterleri nöral sapa küçük bir dolaşım kanlanma sağlamak­
olarak tanıyan ve onlara karşı tepki veren reseptörleri var­
la birlikte esas olarak nörohipofizi kanlandırır. Superior hi­
dır. Bu nedenle hormonlar kanda dolaşabilir ve ayrım yap­
pofiz arterleri, sap ve mediyan eminensi sulayan ve pence­
madan vücudun tüm hücrelerini etkilemezler. Reseptörlerin
reli kapillerlerden oluşan prim er kapiler pleksusu oluştu­
bir diğer avantajı hedef hücrelerin ilgili hormonlara tipik ola­
rurlar. Daha sonra bunlar birleşerek adenohipofizde sekon-
rak oldukları gibi kanda çok düşük yoğunlukta bulundukla­
der pleksusu geliştiren venleri oluştururlar (Şekil 20-2). Bu
rında dahi yanıt vermesidir. İçsalgı bezler de hedef organlar­
portal hipofiz sistemi, adenohipofizin hücrelerinin İşlevle­
dır. Bu şekilde vücut hormon salgısını bir başa tepki (feed­
rini kontrol eden nörolıormonları mediyan eminensten nö-
back) mekanizması ile kontrol edebilmekte ve kan hormon
rohipofize taşıdığı için son derece önemlidir.
düzeylerini kesin sınırlar içinde tutabilmektedir.

HİPOFİZ Hipotalamo-Hipofizer sistem

Hipofiz (Gr. Hypo, alt, + fizis, büyüme) ya da pituiterbez Embriyolojik kökeni nedeniyle hipofiz beynin tabanında bu­
yaklaşık Ü.5 gr ağırlığındadır ve insanlarda yaklaşık 10 x 13 lunan ve önemli anatomik ve işlevsel ilişki kurduğu lıipota-
lamus ile birleşiktir.

403
404 / BÖLÜM 20
Şekil 20-1. Ağız tavanının ektoderminden ve diensefelonun tabanından adenohipofizin ve nörohipofizin gelişimi.
Hipotalamo hipofizer sistemde 3 bilinen hormon üretim
yeri vardır ve 3 gurup hormon salgılarlar:
1 . İlk gurup hipotalamusdaki salgılayın yoğun nöron top­
lulukları (nukleus) tarafından oluşturulan peptidlerden
oluşur: bu nukleuslar supraoptik ve paraventriküler nuk-
leuslardır. Hormonlar bu nöronların aksonları boyunca
taşınırlar ve nörohipofizde yer alan aksonların sonların­
da toplanırlar (Şekil 20-2).
2 . İkinci hormon gurubu (peptidler) hipotalaınusun ona
sırt, orta karın ve infidubular çekirdekleri tarafından
oluşturulur. Bu hormonlar depolanıp salgılandıkları me­
dian eminense gelene kadar aksonlar boyunca taşınırlar.
Bu hormonlar median eminensin kan damarlarında son-
lanırlar ve adenohipofize hipofiz portal sisteminin ilk
uzantısı aracılığı ile taşınırlar (Şekil 20-2).
3 . Üçüncü hormon gurubu pars distalis hücreleri tarafından
oluşturulan ve taşıyıcı sistemin ikinci uzantısının kan ka-
pillerlerine salgılanan proteinlerden ve glikoproteinler-
den oluşur. Bu kapillerler salgılayıcı hücreleri çevreler ve
hormonları genel dolaşıma dağıtırlar (Şekil 20-2).
ADENOHİPOFİZ
Distal bölüm
Pars distalisin esas unsurları kapillerlerde dağılmış olan epi-
telyal hücre kordonlarıdır (Şekil 20-3 ve 20-4). Bu hücreler
tarafından üretilen hormonlar salgı graniiller olarak depola­
nırlar (Şekil 20-5 ve 20-6). Var olan birkaç fibroblast tarafın­
dan hormon salgılayan hücre kordonlarını destekleyen reti-
küler lifler üretilir. Pars distalis hipofiz kütlesinin %75'ini
oluşturur. Yaygın olarak kullanılan boyalar ile pars distalis-
de 3 hücre tipi tanımlanabilir: kromofoblar (Gr. Kroma,
renk, + fobos, korku) ve sırasıyla bazik ve asidik boyalara
eğilimine güre bazofil ya da asidofil denen 2 tip kromofll
(Gr. Kroma + Philein, sevmek) (Şekil 20-6). Bazidofil ve asi­
dofil hücrelerin alı tipleri ürettikleri hormonlara göre adlan­
dırılır (Tablo 20-1). Kromofoblar yoğun olarak boyanmazlar
ve elektron mikroskop ile incelendiklerinde 2 hücre toplu­
luğu görülür. Bir tanesinde az sayıda graniil bulunurken di­
ğerinde hiç bulunmaz. Hiç salgı granülü olmayan gurup
muhtemelen farklılaşmamış hücreleri ve foliküler hücreleri
içermektedir. Foliküler hücrelerin uzun dallanan uzantıları
diğer hücreleri destekleyen bir ağ oluşturur. 2 hormon üre­
ten gonadotropik hücre dışında diğer hücreler yalnızca bir
tane hormon salgılar. 5 tip hormon salgılayan hücreyi birbi­
rinden ayırt etmek için pek çok boya kullanılmış ama çok
başarılı olunamamıştır. Bu hücre tiplerini ayırt etmede bu
gün en güvenilir teknikler immunositokimyasal yöntemler
ve elektron mikroskobisidir (Şekil 20-5). Hipofiz tarafından
üretilen hormonların yaygın fizyolojik işlevi vardır (Şekil 20-
7 ve Tablo 20-1); neredeyse tüm diğer içsalgı bezleri, süt sal­
gısını ve kas, kemik ve yağ doku metabolizmasını düzenler­
ler.
Distal bölümünün kontrolü
Pars distalis hücrelerinin işlevi birden fazla düzenek ile
kontrol edilir. Esas düzenek nörosekretuar hücrelerin oluş­
turduğu hipotalamik toplam üretilen ve median eminensde
depolanan peptid hormonları kullanır (Tablo 20-2). Bu hor­
monların çoğuna hipotalamik salgılatıcı horm onlar adı
verilir, açığa çıktıklarında kapiller pleksuslar ile pars distali-
se taşınırlar (Şekil 20-2). Bu hormonlardan pars distalisin
spesifik hücreleri üzerinde etkilerini gösteren ikisi hormon­
ların salgılanmasını inhibe ederler (hipotalamik inhibe
edici horm onlar; bakın Tablo 20-1). Hipotalamik nöronla­
rın elverişli konumu ve hipofiz üzerinde ve pek çok vücut
işlevi üzerinde gösterdikleri kontrol nedeniyle pek çok dış
kaynaklı uyarı gibi beyinden kaynaklanan uyarılar da hipo­
fiz işlevini ve bunun sonucu olarak da pek çok organ ve do­
kunun işlevini etkileyebilir.
İkinci kontrol düzeneği, uyarılan içsalgı hücrelerden sal­
gılanan hormonların mediyan eminens ve pars distalisten
peptidlerin salgılanması üzerinde oluşturdukları direkt etki­
dir (Şekil 20-7). Şekil 20-8’de tiroid bezi örnek alınarak bu
düzenekler gösterilmiş ve aynı zamanda nöronların hipota­
lamik nukleuslardaki nörosekretuvar hücreler üzerinde oluş­
turdukları etki ile başlayan ve dizideki son hormonun etkisi

Ş e k il20-2. Hipofiz-hipotalamus düzeneğinin damarlanması, hormon üretim, depolanma ve salıveril­
me yerleri.
ile işi yapan hücreler üzerinde sonlanan karmaşık olaylar
zinciri gösterilmiştir. Gonadlarda üretilen transforming beta
ailesinin üyeleri peptidler olan inhibin ve aktivin gibi hor­
monal olmayan moleküller foliküI uyarıcı hormonun salgısı­
nı kontrol eder. Tüm bu düzenekler pars distalisin hücreleri
tarafından gerçekleştirilen hormon salgısının hassas bir şe­
kilde ayarlanmasına olanak sağlar.
Tuberalis bölümü
Pars tuberalis nörohipofizin infundibulumunu kuşatan huni
HİPOFİZ / 405
şeklinde bir bölgedir (Şekil 20-2). Pars tuberalisin hücreleri­
nin çoğu gonadotropinleri (folikül stimule edici hormon ve
lutenizan hormon) salgılar ve kan damarları boyunca kor­
donlar halinde dizilmişlerdir.
Ara bölüm
Ratlıke kesesinin dorsal bölgesinden gelişen pars intermedia
(Şekil 20-1 ve 20-3), insanda küçük salgı grandileri içeren ha­
fif bazofil hücre kordonları ve foliküllerinden oluşan körelmiş
bir bölgedir. Bu hücrelerin fonksiyonu bilinmemektedir.
406 / BÖLÜM 20

"
'f î w m Şekil 20-3. Hipofizin sinirsel
» > '0 •', fr l? i bölümü, ara bölümü ve distal
■S bölümünü gösteren kesiti. Sa-
rı-boyalı eritrositler kan damar­
larının düzenini gösteriyor.
Malory trikrom boyası. Küçük
Sinirsel Ara Distal bölüm büyütme.
bölüm bölüm

M to .' . ı ■ *

- im

Şekil 20-4. Distal bölüm içinde endokrin hücreler sıralar

halinde dizilmiş. Gomori trikrom boyası. Küçük büyütme.
 HİPOFİZ / 407

Golgi kompleks

Salgı
grandileri

Şekil 20-5. Kedi ön hipofizinde somatotrop (büyüme hormonu-salgılayıcı hücre) hücrenin elektron
mikroskop resmi. Çok sayıda salgı granülü, uzun mitokondriyumlar, kaba endoplazma retikulumu
sarnıçları ve Golgi Kompleksi dikkati çekmektedir. x10.270

Asidofiller

Kromofob

Bazofiller

Şekil 20-6. Bazı boyalar distal bölümlerin

hücre tiplerini ayırt etmemizi sağlar. Kromo-
filler (asidofil ve bazofiller) ve kromofololar.
Gomori. Trikrom boyası. Büyük büyütme
408 / BÖLÜM 20

Tablo 20-1. Distal bölümdeki salgılayıcı hücreler

Esas İnsanda Hipotalam ik Hipotalam ik

Hücre Tipi Boya Üretilen Fizyolojik Salgı Salgılatıcı Baskılayıcı
Eğilimi Hormon Etkenlik Granülleri Horm onlar Horm onlar

Somatotropik Asidofilik Somatotropin Karaciğerde sentezlenen Çok sayıda Somatotropin- Somatostatin

hücre (büyüme somatomedinler yolu ile yuvarlak veya salgılatıcı
hormonu) uzun kemiklerin büyümesi oval 300-400 nm hormon
üzerine etkir. çapında (SRH)

Mamotropik Asidofilik Prolaktin Süt salgılanmasını 200 nm; gebelikte Prolaktin- Prolaktin baskı­
hücre sağlar ve süt verme döne­ salgı latıcı layıcı hormon
minde büyüklüğü hormon (PIH)
adar (600 nm (PRH)
çapında

Gonadotropik Bazofilik Aynı tip FSH kadında ovaryumda Gonadotropin

hücre hücrede folikül gelişimini ve salgılatıcı hormon
folikül östrojen salgılanmasını (GnRH). İki
uyarıcı sağlar, erkekte sperma- salgılatıcı hormon
hormon togenezi baskılar. olabilir: FRH
(FSH) ve LH kadında ovaryumda 250-400 nm (folikül-salgılatıcı)
luteinizan folikülün olgunlaşmasını çapında. ve LRH (lutein-
hormon (LH) ve progesteron salgılatıcı hormon)
salgılanmasını sağlar.
Erkekte Leydig hücresinin
uyarılması ve androien
salgılanmasını sağlar

Tirotropik Bazofilik Tirotropin Tiroid hormonu sentezini, Küçük granüller Tirotropin-

hücre (TSH) depolanmasını ve 120-200 nm salgılatıcı
serbestlenmesini uyarır çapında hormon (TRH)

Kortikotropik Bazofilik Kortikotropin Adrenal kodeks Büyük granüller, Kodikotropin-

hücre (ACTH) hormonlarının 400-550 nm salgı latıcı
salgılanmasını uyarır. çapında. hormon (CRH)

SİNİRSEL BÖLÜM (Nörohipofiz)
Nörohipofiz pars nevroza ve nöral saptan oluşur. Sinirsel
bölüm, adenohipofizden farklı olarak salgılayıcı hücreler
içermez. Supraoptik ve paraventriküler çekirdeklerde yer
alan 100,000 kadar salgılayıcı nöronun myelinize olmamış
aksonundan oluşur. Salgılayıcı nöronlar tipik nöronların ak­
siyon potansiyeli iletmek dahil tüm özelliklerine sahiptirler
ama nörosekretuar materyalin üretilmesi ile ilişkili daha iyi
gelişmiş Nissl cisimcikleri vardır. Nörosekresyonlar (Gonıo-
rinin krom hematoksilen boyası gibi özel tekniklerle çalışı­
labilirler) aksonlar boyunca iletilir ve pars nevrozadaki uç­
larda toplanırlar. Burada ışık mikroskobunda görülebilir
olan Herring cisimleri denen yapılar oluştururlar (Şekil 2ü-
9). Elektron mikroskop ile Herring cisimlerinin 100-200 nm
çapta nörosekretuar ganiiller içerdiği ve bir zar ile çevrelen­
diği ortaya çıkarılmıştır. Grandiler salgılanır ve pars nervoza-
da çok sayıda bulunan pencereli kapillerlere girerler; hor­
monlar sonra genel dolaşıma dağıtılırlar.
Nörosekretuar ürün iki hormondan oluşur, her ikiside
9 aminositten oluşan tekrarlayan peptidlerdir. Hormonların
aminoasit içeriklerinde ayrı işlevlere neden olan küçük fark­
lılıklar vardır. Bu hormonlar arginin vasopresin başka bir
adla antidiüretik horm on ve oksitosindir. Her hormon,
bağlayıcı bir proteine bağlanır (nörofızin). Hormon nörofi-
zin kompleksi uzun bir peptid olarak sentezlenir. Öncüsü­
nün proteolizi hormonu ve özel bağlayıcı proteini açığa çı­
karır. Vazopresin ve oksitosin nörohipofizde depolanır ve
kana hipotalamusdaki sinir liflerinden gelen uyaranlar ile
salgılanır. Supraoptik çekirdekten gelen lifler esasen vazop­
resin salgısından sorumluyken, paraventriküler çekirdekten
gelen liflerin çoğunun oksitosin sekresyonıından sorumlu
olduğunu ortaya koyan kanıtlar bulunmaktadır.
Nörohipofiz hücreleri
Her ne kadar nörohipofiz esas olarak hipotalamus nöronla­
rının aksonlarından ouştnuşsa da, bu yapının hacminin yak­
laşık % 25 ’i pituisit denilen ileri derecede dallanmış özel bir
tip glia hücresinden oluşmuştur (Şekil 20-9).
Nörohipofiz hormonlarının etkileri
Vazopresin ve antidiüretik hormon kan ozmotik basıncı yük­
seldiğinde salgılanır. Kan bundan sonra ön hipotalamusda
 HIPOFIZ / 409

Şekil 20-7. Çeşitli hipofiz hormonlarının hedef hücreleri üzerine etkileri ve onların salgılanmalarının kont-
rolunda başa tepki yöntemleri. Daha fazla bilgi için Tablo 20-1 ve 20-2’ye bak.

ozmoreseplör hücreler üzerinde etkisini gösterir ve supraop-
tik nöronlardan hormon sekresyonunu uyarır. Esas etkisi
böbreğin toplayıcı tubullerinin suya geçirgenliği artırmaktır.
Sonuç olarak su bu tubuller tarafından emilir ve idrar hiper-
tonik duruma gelir. Böylece vazopresin iç ortamın ozmotik
dengesini düzemlemede yardımcı olur. Yüksek dozlarda, va­
zopresin kan damarlarının düz kaslarının kasılmasını tetikle-
yerek kan basıncını artırır. Esasen küçük arter ve arteriyolle-
rin kas tabakaları üzerinde etki gösterir. Salgılanan içsel va­
zopresin miktarının kan basınç dengesi üzerinde hissedilir
etki göstermeye yeterli olduğu şüphelidir.
410 / BOLUM 20

Tablo 20-2. Nörohipofizin hormonları

H ip o ta la m u s S in irs e l B ö lüm
H o rm on İşlev H o rm o n İşlev

Tirotropin-salgılatıcı Tirotropin ve prolaktin Vazopressin/ Böbrek toplayıcı kanallarının suya

hormon (TRH) salgılanmasını uyarır
Gonadotropin-salgılatıcı Folikül uyarıcı hormon
hormon (GnRH) ve luteinizan hormon
baskılar
antidiüretik geçirgenliğini artırır ve damar düz
hormon (ADH) kaslarında kasılmaya yol açar.
Oksitosin Uterus düz kasının ve meme
bezlerindeki miyoepitel hücrelerinin
kasılması üzerine etkilidir.

Somatostatin Büyüme hormonu (GRH)

ve tirotropin salgılanmasını
inhibe eder.

Büyüme-hormonu- Büyüme hormonu

salgılatıcı hormon (GRH) salgılanmasını uyarır.

Prolaktin - baskılayıcı Prolaktin salgılanmasını

hormon (PIH) baskılar
Dopamin

Kortikotopin -salgılatıcı B lipotropin ve kortikotropin

hormon (CRH) (ACTH) salgılanmasını uyarır.

KLİNİK BİLGİ

Okistosin cinsel ilişki ve doğum sırasında uterus

duvarının düz kaslarının ve emzirme sırasında
meme bez kanallarının çevresini saran miyoepi-
tel hücrelerin kontraksiyonunu uyarır. Oksitosin
sekresyonu vajina, uterus serviks gerilmesi ya
da emzirme ile uyarılır. Bu hipotalamus üzerinde
etki eden sinir yolları aracılığı ile gerçekleşir. Em­
zirme ile tetiklenen nörohormonal refleks sü t
ejeksiyon refleksidir (Şekil 20-7).
Antidüretik hormon üreten nörosekretuar
hücrelerin bozulmasına neden olan hipotalamus
berelenmeleri böbreğin idrarı yoğunlaştırmasın­
da kapasite kaybı ile ortaya çıkan diyabetes in-
sipidusa neden olurlar. Sonuç olarak, hastalıklı
birey günde 20 litreye kadar idrar çıkarabilir (po-
liüri) ve aşırı miktarlarda sıvı alabilir.

Ş ekil 20-8. Hipotalamus, hipofiz ve tiroid bezleri arasındaki ilişki. Tirot-

ropin serbestleştiren hormon (TRH) tirotropin salgılanmasını uyarır. Bu
sentezin ayarlanması ile birlikte T3 ve T4 hormonları salgılanır. Hedef
doku ve organların üzerindeki etkilerine karşın bu hormonlar negatif ba­
şa tepki ile distal parçadan ve hipotalamustan, TSH ve TRH salgılan­
masını kontrol eder. Oklar uyarma yolunu, çizgili oklar ise baskılanma-
yı gösteriyor.

Şekil 20-9. Sinirsel bölgeden kesit. Dokuların
çoğu aksonlar tarafından oluşturulmuştur.
Herring cisimciği ve pituisitlerin çekirdekleri,
kılcal damarlar içindeki eritrositler (sarı) ko­
laylıkla seçiliyor. Malory Trikrom boyası. Bü­
yük büyütme.
Hipofiz Tümörleri
KLİNİK b il g i
Hipofiz tümörleri çoğunlukla iyi huyludur. Yakla­
şık üçte ikisi klinik semptomlara neden olan hor­
monlar üretir. Bu tümörler büyüme hormonu, pro-
laktin, adrenokortikotropin ve daha az olarak tiro-
id uyarıcı hormon üretirler. Bu tümörlerin klinik
tanısı cerrahi olarak çıkarıldıktan sonra immüno-
sitokimyasal yöntemlerle ile doğrulanabilir.
HİPOFİZ / 411
Kılcal kan
damarları
cisimcikleri
KAYNAKLAR
Bhatnagar AS (editor): The Anterior Pituitary Gland. Raven Press, 1983.
Braunwald E et a!: Harrison's Principles o f Internal Medicine, 15th ed. McGraw-
Hill, 2 0 0 1 .
Brownstein M J er at: Synthesis, transport, and release o f posterior pituitary
hormones. Science 1 9 8 0 :2 0 7 :3 7 3 .
Cross BA, Lcng G (editors): T he neurohypophysis; structure, function and
control. Prog Brain Res 1 9 8 2 :6 0 :3 .
Daniel PM : T h e blood supply o f the hypothalamus and pituitary gland.
Br Med Bull 1 9 6 6 ;2 2 :2 0 2 .
Pelletier G et al: Identification o f human anterior pituitary cells by immuno-
electron microscopy. J Clin Endocrinol Merab 1 9 7 8 ;4 6 :5 3 4 .
Phifer RF et al: Immunohistologic and histologic evidence that follicle-
stimulating hormone and luteinizing hormone are present in the same
cell type in the human pars distalis. J Clin Endocrinol Metab
1 9 7 3 :3 6 :1 2 5 .
Phifer RF et al: Specific demonstration o f the human hypophyseal cells which
produce adrenocorticotropic hormone. J Clin Endocrinol 1970:3 1 :3 4 7 .
Reichlin S (editor): The Neurohypophysis: Physiological and Clinical Aspects.
Plenum, 1984.
 Adrenaller, Langerhans Adacıkları,
21
Tiroid, Paratiroidler ve Pineal Bez

ADRENAL (BÖBREK ÜSTÜ) BEZLER Böbrek Korteksi Bezi

Böbrek üstü bezler, yağ dokusu içerisine gömülü olarak Böbrek korteksi bezi, hücrelerinin dağılımındaki ve görünü­
böbreklerin üst kutuplarının yanında uzanan çift organlardır mündeki farklılıklardan dolayı, sınırları insanlarda genellikle
(Şekil 21-1). Yarımay biçiminde yassılaşmış yapılar olup, in­ çok net tanımlanmayan üst üste 3 tabakaya bölünmektedir
sanda, yaklaşık boya 4-6 cm eni, 1-2 cm genişliğinde ve ka­ (Şekil 21-3): zona glomerüloza, zona fasikülata ve zona
lınlığı 4-6 mm’dir. Birlikte 8 g civarındadırlar, ancak ağırlık­ retikülaris. Bu tabakalar, böbrek üstü bezlerinin toplam hac­
ları ve büyüklükleri bireyin yaşına ve fizyolojik durumuna minin sırasıyla; %15, %65 ve %7’sini kaplamaktadır.
göre değişkenlik göstermektedir. Böbrek üstü bezin taze bir Bağ dokusu kapsülünün hemen altındaki tabaka, kılcal
kesitinde tıkız bir kollajen bağ dokusu kapsülü ile örtülü ol­ kan damarı tarafından sarılan sıkı bir şekilde paketlenmiş,
duğu görülür. Bez üst üste iki tabakadan oluşmaktadır: sarı
çevresel bir tabaka olan böbrek korteksi bezi ve kımızım-
sı-kahverengi merkezi bir tabaka olan böbrek medüllası
bezi (Şekil 21-1 ve 21-2).
Böbrek korteksi bezi ve böbrek medüllası bezi, embri­
yo gelişimi sırasında birleşen, ayrı kökene işleve ve biçim
özelliklerine sahip iki organ olarak düşünülebilir. Bunlar
farklı germ tabakalarından gelişir. Korteks solom ara mezo­
derminden oluşmaktadır; mediilla, aynı zamanda sempatik
gangliyon hücrelerinin de köken aldığı nöral kabartıdan
kaynaklanan hücrelerden meydana gelmektedir. Böbrek üs­
tü bezinin genel histolojik görünümü; içerisinde hem kor­
teks, hem de mediilla hücrelerinin kılcal kan damarları bo­
yunca kordonlar halinde gruplandığı tipik bir endokrin bez
şeklindedir (bakınız 4. Bölüm).
Böbrek üstü bezini saran kollajen bağ dokusu kapsülü
bezin içerisine trabeküller biçiminde ince septalar gönderir.
Stroma esas olarak, salgı hücrelerini destekleyen zengin bir
tetiktiler lif ağından meydana gelmektedir.

Kanlanma
Böbrek üstü bezleri, çevrelerindeki çeşitli noktalardan giren
birkaç arter aracılığıyla beslenirler (Şekil 21-2). Arteriyel dal­
lar 3 damar grubunun meydana geldiği kapsül altı bir ağ oluş­
turur: kapsül arterleri; bez hücreleri arasında medüller kılcal­
lara boşalan kılcalları oluşturarak tekrarlayan biçimde dalla­
nan korteks arterleri ve medüllanın yoğun kılcal kan damarı
ağının bir bölümünü oluşturmak üzere ayrılmadan önce, kor-
teksin İçinden geçen mediilla arterleri (Şekil 21-2).
İkili kanlanma böylece medtiliaya hem arteriyel (medül­
ler arterler aracılığıyla) hem de venöz (kortikal arterler Şekil 21-1. İnsan böbrek üstü bezleri. Böbrek üstü bezi kor­
aracılığıyla) kan getirir. Kılcal kan damarları endoteli ince teks dokusu noktalı olarak gösterilmiştir; böbrek üstü bezi
zarlar ile örtülen küçük pencerelerle ileri derecede incelmiş medüller dokusu siyah olarak gösterilmiştir. Böbrek üstü bez­
ve kesintiye uğramıştır. Endotelin altında sürekli bir bazal la­ lerinin her bir böbreğin üst kutbundaki yerleşimine dikkat edi­
mina bulunmaktadır, medüllanın kılcalları, korteksi besleyen niz. Ayrıca zaman zaman kortikal ve medüller dokuların sap­
kılcal kan damarlarıyla birlikte böbrek üstü bezi ya da ad­ tandığı böbrek üstü dışı kısımlar da gösterilmektedir (Textbo­
renal veni oluşturmak üzere birleşen mediiller venleri oluş­ ok of Endocrinology/ Endokrinoloji Ders Kitabı, 4. Baskı, Williams
turur (Şekil 21-2). RH (editör). Saunders, 1968'den Forsham’ın izniyle kopyalanmıştır.)

413
414 / BOLUM 21
Kapsül
Subkapsüler
arter ağı
Böbrek üstü
bezi veni
Şekil 21-2. Böbrek üstü bezinin genel yapısı ve kan dolaşımı.
yuvarlak, ya da kavisli kordonlar içerisinde prizmatik ya da
piramidal hücrelerin yerleştiği zona glomerülozadır.
Sonraki hücre tabakası, hücrelerin, bir ya da iki hücre
kalınlığında olmak üzere, organın yüzeyine karşı dik açılar­
la seyreden ve aralarında kılcal kan damarlarının bulundu­
ğu, düz kordonlar içerisinde yerleşmesinden dolayı zona fa­
sikülata olarak adlandırılır (Şekil 21-3C). Zona fasikülata
hücreleri, sitoplazmalarında çok sayıda lipid damlacıkları
bulunan, çok yüzeyli hücrelerdir. Dokunun kesite hazırlan­
ması sırasında lipidlerin çözülmesi sonucu, fasikülata hücre­
leri çoğu histolojik preparatta vakuollıi olarak görünür. Va-
kuolizasyonlarından ötürü, fasikülata hücreleri sünger hüc­
releri olarak da adlandırılmaktadır.
Korteksin en iç tabakası olan zona retikülaris (Şekil 21-
3D), zona fasikülata ile mediilla arasında yer alır; bir anasta-
moz ağı oluşturan düzensiz kordonlar içerisinde yerleşmiş
hücreler içermektedir. Bu hücreler diğer iki tabakada bulu­
nan hücrelerden daha küçüktür. Hücrelerdeki lipofuskin
pigment grandileri büyük ve oldukça fazla sayıdadır. Bu ta­
bakada piknotik çekirdekli düzensiz şekilli -hücre ölümünü
düşündüren- hücreler sık bulunmaktadır.
Böbrek korteksi bezi hücreleri salgı ürünlerini grandiler­
de depolamazlar; daha ziyade sadece ihtiyaç olduğunda ste­
roid hormonları sentezler ve salgılarlar. Steroidler, yağda çö-
ziinebilen düşük molekül ağırlıklı moleküller olarak, plazma
zarından serbestçe geçebilirler ve sarıverilnıe için özelleşmiş
ekzositoz işlemlerini gerektirmezler. Böbrek korteksi bezi
hücreleri (Şekil 21-4) steroid salgılayan hücrelerin tipik ince
yapısına sahiptir (bakınız A. Bölüm).
Kortikal Hormanlar ve Etkileri
Korteks tarafından salgılanan steroidler, temel fizyolojik
etkilerine göre 3 gruba ayrılabilirler: glukokortikoidler,
m ineralokortikoidler ve androjenler (Şekil 21-5). Zona
^ona
retikülaris fasikülata glomerüloza
glomerüloza başta aldosteron olmak üzere, elektrolit (örne­
ğin; sodyum ve potasyum) ve su dengesini sağlayan mine-
ralokortikoidleri salgılarlar. Zona fasikülata ve muhtemelen
zona retikülaris, kortizon ve kortizol, ya da bazı hayvanlar­
da kortikosteron olmak üzere, glikokortikoidleri salgılarlar;
bu glikokortikoidler ayrıca androjenleri (başlıca dehidroepi-
androsteron) ve belki az miktarda östrojenleri üretmektedir.
Asetattan kolesterol sentezi endoplazma retikulumunda
ve kolesterolün pregnanolona dönüşümü mitokondride ger­
çekleşir. Pregnanolondan progesteron ve deoksikortikoste-
ron sentezlenmesi ile ilişkili enzimler düz endoplazma reti-
kulumuda bulunur; deoksikortikosteronu aldosterona dö­
nüştüren enzimler mitokondride yerleşmiştir- bu da iki hüc­
re organeli arasındaki işbirliğinin açık bir örneğidir.
Başta kortizol ve kortikosteron olmak üzere glikokorti­
koidler, proteinlerin ve lipidlerin olduğu kadar, karbonhid­
ratların metabolizması üzerinde de belirgin bir etki oluştur­
maktadır. Karaciğerde, glikokortikoidler yağ asitlerinin
(enerji kaynağı), amino asitlerin (enzim sentezi) ve karbon­
hidratların (glikoz sentezi) alimini ve kullanımını artırır. Gli­
kokortikoidler ayrıca glikoneojenez olarak adlandırılan bir
işlem olan, karbonhidrat olmayan öncüllerden glikojen sen­
tezini ve glikojenez olarak adlandırılan, glikoz molekülleri­
nin glikojene katılmasını da uyarmaktadır. Glikokortikoidler
glikoz sentezini, sonuçla ortaya çıkan yüksek kan düzeyleri
diyabetes mellitusa benzer bir durum oluşturacak kadar çok
uyarabilir. Ancak, karaciğerin dışında, glikokortikoidler çev­
re organlar (örneğin; deri, kas, yağ dokusu) üzerinde zıt, ya
da katabolik bir etki oluşturmaktadır. Bu yapılarda, gliko­
kortikoidler sadece sentez aktivitesini azaltmakla kalmayıp,
aynı zamanda protein ve lipid parçalanmasını da artırabilir­
ler. Parçalanma yan ürünleri olan amino asitler ve yağ asit­
leri, kandan uzaklaştırılmakta ve hepatositler tarafından kul­
lanılmaktadır.
 t rv a p ö u ı - - . ^ "\ .

I
Glomerüloza
( ^ I n m n n 'ı l n ı o ' > v ''* /p “ ı ‘ ‘' Z > . » ...

* 'S

. o * c ■> v ,o ° o ° * ' Jf
t 6 ° ü ■ , *, -.’. ’ O*» ° v °* '■ •° :o f
t • 4» ' S ı0 /0C 0ıiV »> »
<3° •*•' o •/ ° ° 'o O o !' • u t ' 1' o O

0 ■ ,r, ’ o <> r c « jp •- f< •••i,'*'

. e» - P n. n OO /v -r f, * O ^

w i t
:■■. • > ;• * ;,'■ S ; ,’ * i

Ş e k il21-3. Böbrek üstü bezi korteksinin çeşitli bölgelerinin ışık mikroskop fotoğrafı. A: Bezin tabakalarını gösteren genel
görünüm. Küçük büyütme. B: Kapsül, zona glomerüloza ve zona fasikülatanın başlangıcı. Bu tabakanın kavisli kordonla­
rından birinin taslağı çizilmiştir. Orta büyütme. C: Hücrelerin paralel kordonlarını gösteren zona fassikülata. Orta büyüt­
me. D: Zona retikülaris ve böbrek medüllası bezi. Orta büyütme. HE boyası.

415
416 / BÖLÜM 21

Şekil 21-4. İnsan böbrek üstü bezi kodeksinin zona fasikülatasından 2 steroid salgılayan hücre­
nin ince yapısı. Lipid damlacıkları (L) kolesterol esterleri içermektedir. M, karakteristik tübüler ve
veziküler kristaları olan mitokondri; SER, düz endoplazma retikulumu; Ç, çekirdek; G, golgi komp­
leksi; Li, lizozom; P, lipofuskin pigment granülü. x 25,700.

Glikokortikoidler ayrıca dolaşımdaki lenfositleri yok
ederek ve lenfosit oluşturan organlardaki mitoz etkinliğini
engelleyerek bağışıklık yanıtını baskılarlar.
Mineralokortikoİdler, esas olarak böbrek tübülleri ve
yanı sıra mide mukozası ve tükürük bezlerinde sodyum emi-
linıini uyarıcı yönde etki gösterir. Kas ve beyin hücrelerinde
potasyum derişimini artırabilir ve sodyum derişimini azalta­
bilirler.
Bununla birlikte, böbrek korteksi bezi tarafından üreti­
len steroidierin glikokortikoidlere ve mineralokortikoidlere
ayrılması, glikokortikoidlerin çoğunun iyon taşınmasında da
rol oynamalarından dolayı, biraz yüzeysel olmaktadır.
Kortizolün, akyuvarlar ve sitokinlerin baskılanması aracı­
lığıyla anti-enflamatuvar ve ayrıca bağışıklık baskılayıcı özel­
liklere sahip olması nedeniyle, vücudun savunma sistemi ile
böbrek korteksi bezi yakın ilişki içindedir.
 ADRENALLER, LANGERHANS ADACIKLARI, TİROİD, PARATİROİDLER VE PİNEAL BEZ / 417

Beze etki eden Salgılanan

faktörler horm onlar

Zona glom eruloza —

Anjiyotensin ve Mineralokortikoidler
kortikotropin {ACTH) (aldosteron)

Kapillerler

Glukokortikoidler
(kortizol ve
kortikosteron)

Androjenler
(dihidroepiandrosteron;
androstenedion)

Şekil 21-5. Böbrek üstü bezi kodeksinin yapısı ve fizyolojisi.

Dehidroepiandrosteron, böbrek korteksi bezi tarafın­

dan belirgin fizyolojik milctalarda salgılanan tek cinsiyet hor­
monudur. Androstenedion, 11 p-hiclroksiandrostenedion ve
testosteron gibi diğer androjenler de daha küçük miktarlarda Bu düzenekten dolayı, kortikoidler ile uzun süre
salgılanmaktadır. Dehidroepiandrosteron ve androstenedion tedavi edilen hastalar bu hormonları almayı ani­
zayıf androjenlerdir ve etkilerini vücudun diğer bölümlerin­ den bırakmamalıdır: Bu hastalarda ACTH salgı­
de testosterona dönüştükten sonra gösterirler. Diğer endok­ lanması baskılanır ve böylece kodeks kodikoid-
rin bezlerde olduğu gibi, böbrek korteksi bezi mediyan emi- leri üretmek üzere uyarılmayacağından, sodyum
nenste depolanan kendisiyle ilgili salgılatıcı hormonunun sa­
ve potasyum düzeylerinde şiddetli düşüşler olu­
lıverilmesi aracılığıyla kontrol edilmektedir. Bunu, hipofizin
şacaktır.
distal bölümünden salgılanan, kortikal hormonların (örneğin,
glukokortikoidler) sentezini ve salgılanmasını uyaran adre-
nokortikotropik hormonun (ACTH), ya da kortikotropinin
salgılanması izler. O zaman serbest glukokortikoidler ACTH
salgılanmasını inhibe edebilir. I-Iipofiz inhibisyonun derecesi,
dolaşımdaki glukokortikoidlerin derişimi ile orantılıdır; inhi-
Fetal veya Geçici Korteks
bisyon hem pituiter hem de hipotalamik düzeyde gerçekleş­ İnsanlarda ve diğer bazı hayvanlarda, yenidoğanın böbrek
mektedir (Şekil 21-6 ve 21-7). üstü bezi oran olarak erişkininkinden daha büyüktür. Bu er-
418 / BOLUM 21

Çeşitli uyaranlar ren aktif androjenler ve östrojenlere dönüştürülen androjen-

i
/ ------------- Hipotalamus
lerin sülfat konjugatlarının salgılanmasıdır.

Böbrek Medüllası Bezi

Böbrek medüllası bezi kordonlar veya kümeler içerisinde
yerleşmiş olan çok yüzlü parenkimal hücrelerden oluşmak­
tadır ve bir retikiiler lif ağı ile desteklenmektedir (Şekil 21-
3). Komşu kordonlar arasına bol miktarda kılcal kan dama­
rı girmektedir ve az mitarda parasempatik gangliyon hücre­
leri bulunmaktadır. Mediiller parenkim hücreleri, sempatik
ve parasempatik gangliyonların gangliyon sonrası nöronları
gibi nöral krest hücrelerinden meydana gelir. Böbrek üstü
bezlerin parenkim hücreleri, embriyonik gelişim sırasında
aksonlarını ve dendritlerini kaybetmiş ve salgı hücreleri ha­
line gelmiş değişmiş sempatik gangliyon sonrası nöronlar
olarak kabul edilebilir.
Mediiller parenkim hücreleri, 150-350 nm çapında bol
miktarda zarla sınırlı elektron yoğun salgı granüllerine sa­
hiptir. Bu graniiller, katekolaminler olan epinefrin ya da no-
repinefrinden birini içermektedir. Salgı grandileri ayrıca ATP,
kromogranin adı verilen (katekolaminler için bağlayıcı pro­
teinler olarak görev yapabilen) proteinler (enkefalinler) de
içerir (Şekil 21-8).
Çok sayıda kanıt, epinefrin ve norepinefrinin medüllada
iki farklı hücre tipinden salgılandığını göstermektedir. Epinef­
rin salgılayan hücreler daha az elektron yoğun olan daha kü­
çük grandilere sahiptir ve içerikleri granülü doldurmaktadır.
Norepinefrin salgılayan hücrelerin daha elektron yoğun olan
daha büyük grandileri vardır; içerikleri şekil bakımından dü­
zensizdir ve çevresindeki zarın altında elektron geçirgen bir
tabaka bulunmaktadır. Böbrek üstü bezi venin katekolamin
Şekil 21-6. ACTH ve glukokortikoid salgılanmasının geri
çıktısının yaklaşık olarak %80’i epinefrindir.
bildirim düzeneği. İçi dolu oklar uyarılmayı, kesikli oklar
Bütün böbrek medüllası bezi hücreleri ganglion öncesi
baskılanmayı göstermektedir. CRH, kortikotropin salgılatı-
nöronlann kolinerjik uçlarından sinir alır. Steroidleıi depola­
cı hormon, ACTH, kortikotropin.
mayan korteksin aksine, medüllanın hücreleri hormonlarını
biriktirmekte ve graniillerde depolamaktadır.

ken yaşta, medülla ile ince kalıcı korteks arasında fetal, ya

da geçici korteks olarak bilinen bir tabaka bulunmaktadır.
Bu tabaka oldukça kalındır ve hücreleri kordonlar arasında
yerleşmiştir. Doğumdan sonra, kalıcı korteks- başlangıçta ka­
lın olan tabaka - gelişerek yukarıda tarif edilen 3 tabakaya
(zonlara) farklılaşırken, geçici korteks geriler. Fetal korteksin
başlıca işlevlerinden biri, plasentada, maternal dolaşıma gi-
\KLİNİK BİLGİ
Epinefrin ve norepinefrin yoğun duygusal tepkile-
re (örneğin, korku) yanıt olarak büyük miktarlar-
da salgılanır. Bu maddelerin salgılanmasına me-

B eze etki eden Bezin

faktörler tepkisi

Hipofizektomi Korteks atrofisi

Stres—»Hipotalamus -> Korteks hipertrofisi

Hipofiz-»
Kortikotropin (ACTH)

Şekil 21-7. Azalmış veya artmış uyarının böbrek korteksi bezi üzerine etkileri.
 ADRENALLER, LANGERHANS ADACIKLARI, TİROİD, PARATİROİDLER VE PİNEAL BEZ / 419
Kaba endoplazma retikulumu Golgi kompleksi
Prokromogranin ve Proenkefalinin enkefaline
enkefalin sentezi dönüşümü
Ş e k il21-8. Çeşitli organellerin salgı granitlerinin yapı taşlarını sentezlemedeki rolünü gösteren bir böbrek üstü bezi me-
dülla hücresi şeması. Norepinefrinin sentezi ve epinefrine dönüşümü sitozolde gerçekleşir.
düller hücreleri innerve eden gangliyon öncesi lif­
ler aracılık etmektedir. Vazokonstriksiyon, hiper­
tansiyon, kalp hızındaki değişiklikler ve artmış
kan glikozu gibi metabolik etkiler dolaşan kana
katekolaminlerin salınımı sonucu meydana gel­
mektedir. Bu etkiler organizmanın strese karşı
savunma reaksiyonunun bir parçasıdır (savaş ya
da kaç yanıtı). Normal aktivite sırasında, medüi-
la sürekli olarak bu hormonları küçük miktarlarda
salgılamaktadır.
Medüller hücreler ayrıca çeşitli organlarda oldıığu kadar
paragangliyonlar (otonom gangliyonlara komşu olan kateko-
lamin salgılayan hücre toplulukları) içerisinde de bulunmak­
tadır. Paragangliyonlar yaygın bir katekolamin kaynağıdır.
Böbrek üstü bezi işlev yitimi
k l in ik b il g i
Böbrek medüllası bezine ait bozukluklardan biri,
hücrelerinin bir tümörü olup, hiperglisemiye ve
kan basıncında geçici yükselmelere neden olan
feokromasitomadır. Bu tümörler ayrıca medülla
Tirozin
dışı bölgelerde de gelişebilmektedir.
Böbrek kodeksi bezi bozuklukları aşırı işlev ve­
ya düşük İşlev olarak sınıflandırılabilir. Böbrek kor-
teksi bezi tümörleri aşırı glikokortikoid (Cushing
sendromu) ya da aidosteron (Conn sendromu)
üretimi ile sonuçlanabilmektedir. Cushing sendro­
mu, en sık (%90) aşırı ACTH üretimi ile sonuçlanan
hipofiz adenomuna bağlıdır; nadiren böbrek üstü
bezi hiperptazisi ya da böbrek üstü bezi tümörü ne­
deniyle gelişmektedir. Böbrek üstü bezi androjenle-
rinin aşırı üretiminin erkeklerdeki etkisi azdır. Kadın­
larda hirsutizm (anormal kıl büyümesi) görülmekte
ve puberte öncesi çocuklarda erken puberteye (er­
kek çocuklarında) ve viriiizasyona (kız çocukların­
da) rastlanmaktadır. Bu adrenogenital sendromlar
steroid metabolizmasında böbrek üstü bezi kor-
teksinden artmış androjen üretimine neden olan bir­
takım enzimatik kusurların sonucudur.
Adrenkortikal yetersizliğe (Addison hastalığı)
böbrek üstü bezi kodeksin bazı hastalıklarda yıkı­
mı neden olmaktadır. Belidi ve semptomlar, böbrek
kodeksi bezinden glikokodikoidlerin ve mineralo-
kodikoidlerin salgılanamadığını düşündürür.
Böbrek kodeksi bezi karsinomları seyrektir,
ancak çoğu yüksek oranda kötü huyludur. Bu tü­
mörlerin yaklaşık olarak %90’ı endokrin bezle
ilişkili steroidleri üretmektedir.
420 / BÖLÜM 21

LANGERHANS ADACIKLARI (insülin üreten) hücreleri çinko ile birleşik yapı halindeki
düzensiz insülin kristallerinden oluşan bir çekirdek içeren
Langerhans adacıkları pankreasın çok hormonlu endokrin
düzensiz grandilere sahiptir. İnsülin sentezinin temel basa­
mikroorganlandır; ekzokrin pankreas dokusunun içerisine gö­
makları Şekil 21-14’de gösterilmiştir.
mülü yuvarlak hücre demetleri olarak görünürler (Şekil 21-9).
Adacıklarda bulunan 4 hücre tipinin göreceli miktarları
Adacıkların birçoğu 100-200 pm çapında olmalarına ve
bir örnek değildir; bunlar adacığın pankreastaki yerleşimine
birkaç yüz adet hücre içermelerine karşın, pankreatik ek­
göre oldukça değişkenlik göstermektedir. Tablo 21-1 adacık
zokrin hücreler arasına serpiştirilmiş küçük endokrin hücre
hücreleri tarafından üretilen hormonların tiplerini, nicelikle­
adacıkları da bulunmaktadır. Kuyruk bölgesinde biraz daha
rini ve işlevlerini özetlemektedir.
fazla olma eğilimi ile birlikte, insan pankreasında 1 milyon­
Sinir liflerinin adacık hücrelerindeki sonlanmaları ışık
dan fazla adacık bulunabilmektedir.
veya elektron mikroskobu ile gözlemlenebilmektedir. Gerek
Kesitlerde, her adacık bir kan kılcal kan damarı ağı ile ay­
sempatik, gerek parasempatik sinir uçlarının A, B ve D hüc­
rılan kordonlar içerisine yerleşmiş açık renk boyanan çok kö­
relerinin yaklaşık olarak % 10 ’u ile yakın ilişki içerisinde ol­
şeli veya yuvarlak hücrelerden oluşmaktadır (Şekil 21-9). Üç
dukları saptanmıştır. Aralık bağlantıları muhtemelen, otono­
boyutlu yapılandırmalarda, Langerhans adacıkları, her tarafına
mi boşaltım ile ilişkili iyonik değişimleri diğer hücrelere ak­
kan kılcal kan damarlarından oluşan bir labirent ağının yayıl­
tarma görevini yapmaktadır. Bu sinirler, insülin ve glukagon
dığı yuvarlak, kompakt sekretuvar epitelyal hücre kütleleri
kontrol sisteminin bir parçası olarak çalışmaktadır.
olarak görülmektedir. Endokrin hücreler ve kan damarlarının
her ikisi de sinir dallarını otonom sinir liflerinden almaktadır.
Retiküler liflerden oluşan ince bir kapsül, her adacığı komşu
ekzokrin pankreas dokusundan ayırmak suretiyle sarar. k l in ik b il g i
Rutin boyalar ve trikrom boyaları asidofillerin (alfa) ve
bazofillerin (beta) tanınmasına olanak vermektedir (Şekil 21-
İnsülin, glukagon, somatostatin ve pankreatik po-
10 ). İmmünohistokimyasal yöntemler kullanılarak adacıklar­
lipeptid gibi hormonları üreten adacık hücrelerin­
da dört hücre tipi- A, B, D ve F bulunmuştur. Şekil 21-11 ve
den çeşitli tümör tipleri meydana gelmektedir.
21-12’de A (glukagon üreten) ve B hücrelerinin (insülin üre­
Pankreas tümörlerinden bazıları bu hormonlar­
ten) immünohistokimyasal gösterimleri izlenmektedir. Bu
dan aynı anda 2 ya da daha fazlasını üreterek,
hücrelerin ince yapısı, polipeplidleri sentezleyen hücrelerin-
kompleks klinik semptomlar oluşturmaktadır.
kini andırmaktadır. Adacık hücrelerinin salgı hücreleri, çalı­
Diyabetin başlıca tiplerinden biri (tip I), B hüc­
şılan türlere göre değişkenlik göstermektedir. İnsanlarda, A
relerine karşı antikorların hücre aktivitesini baskı­
hücreleri bir zar tarafından bağlı şeffaf bir bölge ile çevrili
ladığı otoimmün bir hastalıktır.
yoğun bir çekirdeği bulunan düzenli grandilere sahiptir. B

Kan
kapilerleri

Hücre

Ş ekil 21-9. Bir pankreas kesitinin pankreatik asi-

ner hücrelerle çevrili bir Langerhans adacığını
gösteren ışık mikroskop fotoğrafı. Adacık hücre­
leri, burada beyaz alanlar olarak görülen, kılcal
kan damarları ile ayrılan kordonları oluşturmakta­
dır. HE boyası. Orta büyütme.
 ADRENALLER, LANGERHANS ADACIKLARI, TİROİD, PARATİROİDLER VE PİNEAL BEZ / 421
B-hücreleri•
A-hücrelerh
Şekil 21-10. Alfa (A) ve beta (B) hücrelerini
gösteren bir adacık ışık mikroskop fotoğrafı.
Gomori trikrom boyası. Yüksek büyütme.
Şekil 21-11. Işık mikroskobunda glukagonun A hücrelerin­
deki immünohistokimyasal yerleşimi (kahverengi boyalı).
Orta büyütme.
I *
tJÖİ
*3^
J
-ffc
Şekil 21-12. Elektron mikroskobunda insülinin Langerhans
adacığında bir B hücresindeki immünohistokimyasal yerle­
şimi. Siyah granüller anti-insülini işaretlemek için kullanılan
altın partikülleridir. Bunlar, bu antikorun salgı grandilerinde
insüline bağlandığı bölgeleri göstermektedir. Ayrıca salgı
maddesi ile granül zarı arasındaki saydam bölgeye dikkat
ediniz (M. Bendayan’ın izniyle).
422 / BÖLÜM 21

Bazal laminalar

Desmozom

A
hücresi

Golgi
kompleksi
Ş ekil 21-13. A ve B hücrelerinin, başlıca in­
ce yapı özelliklerini gösteren çizimi. A hüc­
relerinin granülleri yuvarlak ve bir örnek
Kaba endoplazma B hücresi iken, B hücrelerinin granülleri düzensizdir.
retikıılumu

Kılcal kan damarı

Pencere yapısı lümeni Endotel hücresi

Hücre zarı altı

aktin ağı

Salgı granül
(proinsülinin insüline
dönüşümü; yoğunlaştırma
ve depolanma)
Golgi kompleksi
(salgı)

Küçük transfer keseciği

(proinsülinin golgiye
taşınması)

GER (proinsülin
sentezi)
Şekil 21-14. Langerhans adacıklarında bir B
hücresinden insülin sentezi ve salgılanmasının Kolinerjik sinir / Glukoz Amino asitler Endotel
temel basamakları. GER, kaba endoplazma re- ucu / hücresi
tikulumu (Orci L: A portrait of the pancreatic B cell/ Pencere
Pankreatik B hücresinin bir portresi. Diabetologia yapısı
Kapiller lümen
1974;10:163’e dayanmaktadır).
 ADRENALLER, LANGERHANS ADACIKLARI, TİROİD, PARATİROİDLER VE PİNEAL BEZ / 423

Tablo 21-1. İnsan Langerhans adacıklarının hücre tipleri.3

Hücre
Tipi Miktar Pozisyon Üretilen Hormon Horm onal İşlev

A -%20 Genellikle Glukagon Glikojenoliz ve lipoliz yoluyla periferde elde edilen

enerjinin glikojen ve yağ içinde depolanmasını
sağlamak üzere çeşitli dokular üzerinde etki
gösterir; kan glikoz içeriğini arttırır

B -%70 Merkezi bölge İnsülin Glikozun hücrelere girişini sağlamak üzere çeşitli
dokular üzerinde etki gösterir ve kan glikoz
içeriğinin azalmasını koşullar

D <%5 Değişken Somatostatin Lokal parakrin etki ile diğer adacık hücre
hormonlarının salıverilmesini inhibe eder
F Nadir Değişken Pankreatik polipeptid Yeterli yayın bulunmamaktadır

aLangerhans adacıkları kan glikozunu arttıran ya da azaltan hormonları salgılayan çeşitli hücre tipleri içermektedir. Bu düzenek, vücut homeosta-
zında önemli bir faktör olan kan glikoz derişimini net olarak kontrol etmektedir.

TİROİD retikulumundan zengindir. Çekirdek genellikle yuvarlaktır

ve hücrenin merkezinde yerleşmiştir. Tepe kutup ayrı bir
Erken embriyonal yaşamda, tiroid sindirim kanalının endo­
Golgi kompleksine ve foliküler kolloidin morfolojik özellik­
derminin sefalik bölümünden köken almaktadır. Görevi, vü­
lerini taşıyan küçük salgı grandilerine sahiptir. Bu bölgede,
cutta metabolizma hızını uyaran tiroksin (T .j) ve triiyodotiro-
0 .5-0.6 pm çapında bolca lizozom ve bazı büyük fagozom-
nin (T 3) hormonlarını sentezlemektir.
kır bulunmaktadır. Tepe kutbun hücre zarı, ortalama sayıda
Boyun bölgesinde larenksin önünde yerleşmiş olan tiroid
mikroviluslara sahiptir. Mitokondri ve düz endoplazma reti-
bezi, bir boğazın birleştirdiği 2 lobdan oluşmaktadır (Şekil 21-
15). Tiroid dokusu, liimeni kolloid adı verilen jelatinöz bir
madde içeren tek katlı endotel tarafından oluşturulan küresel
cisimlerden meydana gelen binlerce [büküklen oluşmaktadır
(Şekil 21-16, 21-17 ve 21-18). Kesitlerde, folikü hücreleri yas­
sıdan prizmatiğe kadar değişmektedir ve folikıillerin çapı çok
değişkendir. Bez, parenkim içerisine bölmeler gönderen gev­
şek bir bağ dokusu kapsülü ile örtülüdür. Bu bölmeler gide­
rek inceldiğinden, başlıca retiküler liflerden olusşan ince, dü­
zensiz bağ dokusu ile birbirinden ayrılan tüm foliküllere ula­
şırlar. Tiroid, folikiilleri saran büyük bir kan ve lenfatik kılcal
kan damarı ağı ile, ileri derecede damarlı bir organdır. Bu kıl­
cal kan damarları endotel hücreleri, diğer endokrin bezlerde
olduğu gibi pencerelidir. Bu yapı, moleküllerin bez hücreleri
ile kılcal kan damarları arasındaki aktarılmasını kolaylaştır­
maktadır.
Tiroid bezinin anatomik ve işlevsel durumunun başlıca
düzenleyicisi, anterior hipofizden salgılanan tiroid stimülan
hormon (tirotropin) dur.
Tiroid foliküllerinin morfolojik görünümü, bezin bölge­
sine ve bunun işlevsel aktivitesine göre değişkenlik göster­
mektedir. Aynı bezde, prizmatik epitel ile sınırlandırılan fo-
liküllerin yanında, kolloiclle dolu olan ve kübik ya da yassı
epiteli olan daha büyük foliküller bulunmaktadır. Bu farklı­
lığa karşın, foliküllerin genel dağılımı yassı epitel hücreli ol­
duğu zaman, bez hipoaktif sayılmaktadır. Tirotropin tiroid
hormon sentezini uyarmakta, folikiil epitelinin yüksekliğini
arttırmakta kolloid miktarını ve foliküllerin büyüklüğünü
azaltmaktadır. Folikiil hücrelerin taban bölümünün hücre
zarı, tirotropin reseptörlerinden zengindir.
Tiroid epiteli bir bazal lamina üzerine oturmaktadır. Fo-
likıil epiteli, aynı anda proteinleri sentezleyen, salgılayan,
Şekil 21-15. İnsan tiroidinin anatomisi. (Ganong WF: Review
emen ve sindiren bir hücrenin tüm özelliklerini taşımaktadır
of Medical Physiology/ Tıbbi Fizyoloji Derlemesi, 20. baskı,
(Şekil 21-19). Bu hücrelerin bazal kısmı kaba endoplazma
McGraw-Hill, 2001’den, izin alınarak kopyalanmıştır).
424 / BOLUM 21

m i m i
■i .'l [ ~ i . / ' -'"'t

Tiroid

t' #£«
« S » :
- )»*•
« ^ fS C
’ Yi

7* *& ff*J Vl^/t

v ; , *■*,i - -V ' i—

. ı 'V . sfpS u i> hQ P Z

Şekil 21-16. Bir tiroid ve paratiroid kesitinin

ışık mikroskop fotoğrafı. Tiroid, tiroid folikülle-
ri adı verilen binlerce küresel cisim tarafından
Paratiroid
oluşturulmaktadır. Bunlar, bir preperat hazırla­
ma kusuru nedeniyle burada parçalı görünen
| * w ^ bir glikoprotein olan kolloid ile doludur. Parati­

m Sh&w a i s t roid, tiroidden ince bir bağ dokusu kapsülü ile

ayrılmıştır. HE boyası. Küçük büyütme.

\ W

Foliküller

Kolloid

Şekil 21-17. Tek katlı bir epitel tarafından

oluşturulan, kolloid içeren folikülleri gösteren
bir tiroid kesiti. HE boyası. Orta büyütme.
 ADRENALLER, LANGERHANS ADACIKLARI, TİROİD, PARATİROİDLER VE PİNEAL BEZ /
Şekil 21-18. Bir tiroid kesitinin büyük bü­
yütmesi. Kalsitonin üreten parafoliküler
hücreler daha büyük oldukları ve nükle-
usları daha açık boyandığından, foliküler
hücrelerden ayırdedilebilirler. HE boya­
ma. Büyük büyütme.
kulumu sisternaları sitoplazmaya dağılmış halde bulunur.
Bir başka hücre cipi, parafoliküler veya C hücresi folikül
epicelinin bir parçası olarak veya ciroid foliküllerinin arasın­
da ayrılmış hücre kümeleri şeklinde bulunurlar (Şekil 21-18
ve 21-20). Parafoliküler hücreler tiroid folikül hücresinden
biraz daha büyük olup daha soluk boyanırlar. Az sayıda düz
endopkızma retikulumu, uzun mitokondri ve geniş loir Gol­
gi kompleksi barındırır. Bu hücrelerin en çarpıcı özellikleri,
hormon içeren çok sayıdaki küçük (100-180 nm çapında)
grandileridir (Şekil 21-21). Bu hücreler, esas etkisi kemik
emilimini engellerek kan kalsiyum düzeyini düşürmek olan
kalsitonin hormonunun sentez ve salıvermelerinden so­
rumludur. Kalsitonin salgısı salınımı kan kalsiyum derişimin-
deki yükselme ile tetiklenir.
Tiroid hormonlarının sentezi ve salgılanması
Tiroid, salgı ürününün büyük miktarlarda depolandığı tek
endokrin bezdir. Bu birikim hiicredışı kolloidde meydana
gelmesi açısından da farklılık gösterir. İnsanlarda, foüküller-
de organizmaya 3 ay yetecek miktarda hormon bulunur. Ti­
roid kolloidi yüksek molekül ağırlıklı (660 kDa) bir glikop-
roteinden (tiroglobulin) oluşmaktadır.
Tiroid folikül hücresinin etkinliğinin kontrolü Şekil 20-
8’de özetlenmiştir. Bu düzenek organizma içinde yeterli
miktarda T 4 ve T 3 varlığını sürdürür. Tirotropin salıverilme­
si soğuğa maruz kalındığında da artar, ısı ve stres uyarısı ile
azalır.
425
Kolloid
Folikül
hücreleri
Parafoliküler
hücreler
Hormonların Foliküler Hücrelerdeki
Sentezi ve Birikimi
Hormonların sentez ve birikimi 4 evrede gerçekleşir (Şekil
21-19): tiroglobulin sentezi, kandan iyodun alınması, iyodun
aktivasyonu ve tiroglobulinden tirozin kalıntılarının iyodini-
zasyonu.
1. Tiroglobulin sentezi diğer protein salan hiicrelerdeki-
ne benzemektedir (Bölüm 4 ’de bahsedilmiştir). Kısaca,
salgılama yolağı düz endoplazma retikulumunda protein
sentezi, endoplazma retikulumu ve Golgi kompleksinde
karbonhidrat eklenmesi ve hücrenin tepesinde oluşan
keseciklerden folikül lümenine tiroglobulin salıverilme­
sinden oluşmaktadır.
2. Dolaşımdaki iyodun alınması tiroid folikül hücrele­
rindeki bir zar taşıyıcı proteini tarafından gerçekleştiril-
mektedir. Eş zamanlı olarak sodyum ve iyodür şeklinde
iki molekül taşıyan bu protein Na/1 taşıyıcısı olarak ad­
landırılır ve foliküler hücrelerin taban ve yan zarında
yerleşmiştir. İyodin, tiroid işlevlerinin düzenlenmesinde
önemli bir rol oynar, çünkü düşük iyod seviyeleri Na/1
taşıyıcısının miktarını artırır, böylece düşük serum kon­
santrasyonunu kompanse etmek üzere beze iyod alımı
artar.
3- İyod tiroid peroksidaz tarafından okside edilir ve pend-
rin acili bir anyon taşıyıcısı tarafından folikül boşluğuna
taşınır.
4 . Kolloid içerisinde, tiroid peroksidaz tarafından katalizle­
nen tiroglobulinin tirozin rezidülerinin iyodinizasyo-
nu gerçekleşir. Bunun sonucunda T 3 ve T., meydana ge­
lir fakat bunlar, çok daha büyük olan tiroglobulin mole­
külünün birer parçası durumundadır.
426 / BÖLÜM 21

Jiroglobulinin
jyotlânması

Pendrin

Tiroglobulinin
lizozomal İyodür oksidasyonu
enzimler
tarafından Galaktoz
sindirimi eklenmesi

Mannoz
eklenmesi

Tiroglobulin
sentezi

Na/I taşıyıcısı

Şekil 21-19. Tiroglobulin sentez

ve iyodlanma basamakları ve
emilimi ile sindirimi. Bu olaylar
t 3, t 4 Amino asitler İyodür aynı hücrede eş zamanlı olarak
Kapiller lümen meydana gelebilir.

T3 ve T4’ün serbestleştirilmesi Tiroid hormonlarının etkilerinin çoğu bazal metabolik

hız üzerinde oynadıkları rolün sonucudur; bunlar, bağırsak­
Folikül hücreleri tirotropin tarafindnn uyarıldıklarında, kol-
loidi endositoz yoluyla içlerine alırlar. Endositoz kesecikleri­ lardan karbonhidrat emilimini arttırır ve lipid metabolizma­
nin içinde bulunan kolloid lizozomal enzimlerce sindirilir. sını düzenlerler. Ayrıca fetal yaşamda büyümeyi ve sinir sis­
Tiroglobulin molekülü ile iyotlu kökler arasındaki bağlar teminin gelişimini de etkilerler.
proteazlar tarafından kırılır ve T .j, T3, diiyodotirozin ve ıııo-
noiyodotirozin sitoplazma içine bırakılır. Serbest T.j ve T 3
bazolateral hücre zarını geçerek kılcal kan damarları içine
dökülür. Monoiyodotirozin ve diiyodotirozin kan dolaşımı­ Tiroid Bozuklukları
na verilmez, çünkü bu moleküllerin iyotu iy o d o tiro z in de-
h a lo je n a z ın hücre içi etkinliği aktivitesi sonucu uzaklaştırı-
Iır. Bu enzimatik reaksiyonun ürünleri olan iyod ve tirozin,
foliküler hücreler tarafından tekrar kullanılır. T.j daha bol
KLİNİK BİLGİ
miktarda bulunan bileşik olup dolaşımdaki tiroid hormonu­
nun %90’ını oluştururken, T 3 de daha potent olup daha hız­
lı İşlev gösterir. Düşük iyot içeren diyet tiroid hormonlarının sen­
Tiroksin mitokondri solunumu ve oksiclatif fosforillen- tezini engelleyerek hipotiroidizme yol açar. Art­
meyi stimiile eden aşamalı bir etkiye sahip olup bu etkisi mış tirotropin salıverilmesi sonucunda gözlenen
mRNA sentezine bağımlıdır. T 3 ve T .j hem mitokondrilerin tiroid hipertrofisi dünyanın bazı bölgelerinde yay­
hem de kristalarının sayısını arttırır. Mitokondri proteinleri­ gın olarak görülen iy o t yetersizliğine bağlı g u ­
nin sentezi artarken, proteinlerin yıkımı azalır. a tr olarak bilinen bozukluğa yol açar.
 ADRENALLER, LANGERHANS ADACIKLARI, TİROİD, PARATİROİDLER VE PİNEAL BEZ / 427

Koloid

|||S S 1 Foliküler
hücreler

Kılcal kan
Kılcal kan damarları
damarları.

Parafoliküler
hücreler

Ş e k il21-20. 2 Kalsitonin üreten parafoliküler hücre ve tiroid folikülünün bir parçasını gösteren elektron
mikrografı. Parafoliküler hücrelerin her iki yanındaki 2 kan kılcal kan damarlarına dikkat ediniz.

Şekil 21-21. Kalsitonin üreten bir hücrenin

elektron mikroskop fotoğrafı. Küçük salgı
granüllere (SG) ve kaba endoplazma reti-
kulumunu (GER) azlığına dikkat ediniz. G,
Golgi bölgesi.x5000.
428 / BOLUM 21

Erişkin hipotroidizm sendromu olan miksö-

dem, tiroid bezinin bazı hastalıklarının sonucu ola­
bileceği gibi hipofiz veya hipotaiamus yetersizliği­
ne ikincil de olabilir. Bu bezin otoimmün hastalıkla­
rı bezin işlevini bozar ve ardından hipotroidizm
oluşur. Hashimoto tiroiditinde hastanın kanında ti­
roid dokusuna karşı antikor tespit edilebilir. Diğer
otoimmün bozukluklarla birlikte Hashimoto hasta­
lığı da kadınlarda daha sık görülür.
Doğuştan hipotiroidik olan çocuklar kreten
olarak adlandırılır; kretenizm fiziksel ve zihinsel
gelişimin durması ile özellik kazanır.
Hipertroidizm, veya tirotoksikoza, çeşitli tiroid
hastalıkları yol açabilir, bunların en sık görülen
biçimi Graves hastalığı veya ekzoftalm ik g u ­
atrdır. Bu tiroid aşırı işlevi, tiroid foliküler hücre­
lerindeki tirotropin reseptörlerine bağlanan ve ti-
rotropinin etkilerini imleyen immunglobulin üreti­
minin rol oynadığı immünolojik bir işlev bozuklu­ Şekil 21-22. Arkadan görüntülenmiş insan paratiroid bez­
ğudur. Graves hastalığı olan hastalarda kilo kay­ leri. (Nordland’ın izniyle Surg Gynecol Obstet 130;51:449; ve
bı, sinirlilik, göz protrüzyonu, asteni ve artmış Gray's Anatomy of the Human Body/İnsan vücudunun Anatomisi,
kalp hızı gözlenir. 29. baskı, Goss CM (editör)'den yeniden çizilmiş ve kopyalanmış­
tır.)

PARATİROİD BEZLERİ
Paratiroidler, toplam ağırlığı 0.4 gram olan 4 küçük -3 X 6
mm- bezdir. Tiroid bezinin arkasında, her üst ve alt kutbun
ucunda, genellikle de tiroid loblarını örten kapsülün içinde
yer alırlar (Şekil 21-22). Bazen tiroid bezine gömülüdürler
(Şekil 2 1 - 16 ). Paratiroid bezleri, faringeal keselerden gelişir
- iist bezler 4. keseden ve alt bezler 3. keseden. Ayrıca me-
diastende, yine aynı yutak ceplerinden gelişen timusun ya­
nında yer alabilirler.
Her bir paratiroid bez bağ dokusu kapsülü içinde yer
alır. Bu kapsüller, bez içine bölmeler gönderir ve bu bölme­
ler kordon gibi uzanan salgı hücre kümelerini destekleyen
retiküler liflerle birleşirler.
Paratiroidin endokrin hücreleri kordonlar halinde düzen­
lenmiştir (Şekil 21-23). İki tip hücre vardır: esas veya temel
hücreler ve oksifil hücreler.
Esas hücreler, veziküler çekirdek ve soluk boyanan ha­
fif asidofilik sitoplazmalı küçük, çok köşeli hücrelerdir.
Elektron mikroskobu ile sitoplazmalarında düzensiz şekilli
graniiller görülür (200-400 nm çapında). Bunlar, aktif şekli
polipeptid olan paratiroid horm onu içeren salgı grandi­
lerdir. Oksifil hücreler daha küçük bir grubu oluşturur.
(Şekil 21-24). Bunlar daha büyük çok köşeli hücrelerdir ve
t ö s
sitoplazmaları bol miktarda krista ile birlikte pek çok asido­
filik mitokondri içerir. Oksifil hücrelerin işlevi bilinmemek­
ledir.
İlerleyen yaşla birlikte salgı hücreleri ile yağ hücreleri
yer değiştirir. Yaşlı insanlarda yağ hücreleri bezin % 50’sin-
den fazlasını oluşturur.
Paratiroid Hormonun Etkisi ve
Kalsitonin ile İlişkisi
Paratiroid hormon, osteoblastlardaki reseptörlere bağlanır.
Bu, osteoklastların sayı ve etkinliğini arttıran, böylece kalsi­
yum çökmüş kemik matriksinin emilimi ve kana Ca2+ salı­
verilmesini teşvik eden osteoklast stimule eden faktör üre­
timi için bir işaret oluşturur. Sonuç olarak, artmış olan kan
Ca2+ derişimi paratiroid hormon üretimini baskılar. Tiroid
bezinden salgılanan kalsitonin de osteoklastların hem ke­
mik üzerindeki rezorbtif etkisini hem de kalsiyum serbest­
leşmesini engellemek yoluyla osteoklastlar üzerinde etki
gösterir. Kalsitonin böylece kan kalsiyum konsantrasyonu­
nu düşürür ve osteogenezi arttırır; etkisi paratiroid hormo­
nun aksi yöndedir. Bu hormonlar homeostazda önemli bir
faktör olan kan kalsiyum düzeyini düzenlemede ikili bir dü­
zenek oluşturur.
Paratiroid hormon kan Ca2+ konsantrasyonunu arttırma­
nın yanısıra kandaki fosfat konsantrasyonunu azaltır. Bu et­
kisi, paratiroid hormonun böbrek tübül hücresi üzerindeki
aktivitesinin bir sonucudur, fosfatın emilimini azaltarak
ekskresyonunda artışa neden olur. Paratiroid hormon, Ca2+
absorbsiyonu için gerekli olan D vitamini sentezini stimule
ederek Ca2+’un sindirim kanalından emilimini dolaylı olarak
arttırır. Paratiroid hücrelerin salgı işlevi kan Ca2+ seviyeleri
ile düzenlenmektedir.
k l in ik b il g i
H iperparatiroidizm de, kan fosfat konsantras­
yonları azalır, kan Ca+2 konsantrasyonları artar.
Bu durum sık olarak böbrek ve arterler gibi pek
çok organda kalsiyumun patolojik bir biçimde bi­
rikmesine neden olur. Hiperparatiroidizmin ne­
den olduğu, osteoklast sayısında artış ve çok sa­
yıda kemik oyukları ile karakterize kemik hastalı­
ğı, k is tik fib rö z o ste it olarak bilinmektedir. Kis-
 ADRENALLER, LANGERHANS ADACIKLARI, TİROİD, PARATİROİDLER VE PİNEAL BEZ / 429

Kan
kapillerleri

Hücre
kordonu

Şekil 21-23. Bezin kılcal kan damarı ay­

rılan kordonlar halinde yerleşmiş şef hüc­
relerini gösteren bir paratiroid bez kesiti.
H&E boyası. Orta büyütme.

tik fibröz osteitli hastaların kemikleri daha az di­

rençli ve kırıklara yatkındır.
Hipoparatiroidizm de, kan fosfat konsantras­
yonları artar ve kan Ca+2 konsantrasyonları aza­
lır. Kemikler daha yoğun ve daha mineralize bir
hal alır. Bu durum, tetani olarak adlandırılan is­
kelet kasında spastik kontraksiyonlar ve yaygın
nöbetlere yol açar. Bu semptomlar kanda Ca+2
eksikliğine bağlı oluşan sinir sisteminin uyarılabi- Oksifil
lirliğinin aşırı artışı nedeniyle ortaya çıkar. Hipo- hücreler
paratiroidizmli hastalar kalsiyum tuzları ve D vita­
mini ile tedavi edilir.

PİNEAL BEZ
Pineal bez, s e re b ra l ep ifiz veya p in e a l c isim olarak da bi­
linir. Erişkinde yaklaşık olarak 5-8 mm uzunluğunda, en ge­
niş yeri 3-5 mm ve yaklaşık 120 mg ağırlığında yassı konik
bir organdır. Üçüncü ventrikülün arka ucunda, diensefalon
çatısının üzerinde kısa bir sapa bağlı olarak bulunmaktadır.
Pineal bez pia mater ile örtülüdür. Bağ dokusu bölmele­ Şekil 21-24. Bir paratiroid bezi kesitinin ışık mikroskop fo­
ri (kan damarları ve myelinsiz sinir lifleri içerir) pia mater- toğrafı. Sağdaki büyük, asidofilik hücre grubuna dikkat edi­
den köken alır ve pineal dokuya sokulur. Kılcal kan damar­ niz. Orta büyütme. (J James’in nezaketi.)
ları boyunca hücre kordonlarını ve foliktilleri sarar, düzen­
siz lobüller oluşturur.
430 / BÖLÜM 21

Pineal bez pek çok hücre tipinden, esas olarak da pine- KAYNAKLAR
alositler ve astrositlerden oluşur. Pinealositler, geniş düzen­ Böbrek Üste Bezleri
siz veya loblu çekirdeğe, belirgin çekirdekçiğe birlikte hafif
bazofilik sitoplazmaya sahiptir. Gümüş tuzlan emdirildiğin- Braunwald E et al: Harrisons Principles o f Internal Medicine, 15th ed. McGraw-
H ill, 2 0 0 1 .
de, pinealositlerin uzun ve kıvrımlı dallarının olduğu ve bu
Christ)' N P (editor): The H um an Adrenal Cortex. Harper &C Row, 1971.
dalların damarlı bağ doku septalarına ulaşıp düzleşmiş ge­
Jam es V H T (editor): The Adrenal Gland. Raven Press, 1979.
nişlemeler şeklinde sonlandığı görülür. Bu hücreler m e la to ­
Neville A M , O ’Harc M J: The Hum an Adrenal Cortex. Springer-Verlag, 1982.
n in ve bazı pineal peptidleri üretir.
Pineal bezin astro sitleri, diğer parenkimal hücrelerde Langerhans Adacıkları
olduğundan daha yoğun boyanan uzamış çekirdekleri ile ni­
Cooperstein SJ, W atkins D (editors): The Islets o f Langerhans. Academic Press,
telenen özel bir hücre tipidir. Pinealosit kordonlarının ara­ 1 981.
sında ve damar çevresi alanlarda gözlenir. Bu hücreler, 10 Ganong W F : Review o f M edical Physiology, 20th ed. M cGraw-H ill, 2 0 0 1 .
mm çapında çok sayıda ara filaman içeren uzun sitopkızma Gruppuso PA: Familial hyperproinsulinemia due to proposed defect in con­
uzantılarına sahiptir. version o f proinsulin to insulin. New Engl J Med 1 9 8 4 :6 2 9 :3 1 1 .
O rci L ct al: T h e insulin factory. Sci Am 1 9 8 8 ;2 5 9 :8 5 .

Sinir Ağı Tiroid Bezi

Sinir lideri pineal beze girdiklerinde myelin kılıflarını kaybe­
derler; myelinsiz aksonlar, bazıları sinaps yaparak pinealo-
siılerin arasında sonlanırlar. Bu sinir sonlanmalarında nore-
pinefrin içeren çok sayıda küçük vezikiiller görülmektedir.
Serotonin de hem pinealositlerde hem de sempatik sinir
sonlanmalarında bulunmaktadır.
Pineal Bezin Biyolojik Döngüleri Kontrol
Etmedeki Rolü
Braunwald E ct al: Harrisons Principles o f Internal Medicine, 15th ed. McGraw-
H ill, 2 0 0 1 .
D unn JT , D unn A D : Update on inrrarhyroida! iodine metabolism. Thyroid
2 0 0 1 ;1 1 :4 0 7 .
Kohn LD et al: ElFects o f thyroglobulin and pendrin on iodide flux through
the thyrocyte. Trends Endocrinol M etab 2 0 0 1 :1 2 :1 0 .
Nilsson M : Iodide handling by the thyroid epithelial cell. Exp Clin Endocrinol
Diabetes 2 0 0 1 ; 1 0 9 :13.
Nunez EA, Gershon M D : Cytophysiology o f thyroid parafollicular cells. Int
Rev Cytol 1 9 7 8 :5 2 :1 .

Pineal bez, hem günlük (2-1 saat) hem de mevsimsel biyo- Paratiroid Bezleri
ritmde yer alır. Beyin korteksine yayılan ve pineal beze ile­
tilen ışığa melatonin ve pek çok peptid ile cevap verir. Ka­ Gaillard PJ et al (editors): The Parathyroid Glands. Univ o f Chicago Press,
1965.
na salıverilen bu peptidlerin sayısı 24 saatlik günlük döngü­
nün karanlık saatlerinde oldukça artar. Salıverilen bu mole­ Pineal Bez
küller, gonadların ve diğer organların salgı etkinliğinde rit­
Sugden D : M elatonin: binding site characteristics and biochemical and cellu­
mik değişikliklere yol açarlar. Böylece pineal bez bir nöro-
lar responses. Neurochem Int 1 9 9 4 :2 4 :1 4 7 .
endokrin iletici görevi yapmakta, sinirsel girdiği çeşitli hor­ Tapp E, Huxley M : T h e histological appearance o f the human pineal gland
monal çıktılara dönüştürmektedir. from puberty to old age. J Pathol 1 972; 1 0 8 :1 3 7 .
 Erkek Üreme Sistemi 22

Erkek üreme sistemi testisler, genital kanallar yardımcı TESTİSLER

bezler ve penisten oluşur. Testisin başlıca iki görevi hormon
ve spermatozoon üretmektir. Testiste üretilen başlıca hor­
mon testosteron olmakla birlikte, erkek fizyolojisi için hem
testosteron hem de metaboliıi dihidrolestosteron gereklidir.
Testosteron spermatogenez, embriyo ve fetıisiin gelişimi sı­
rasında cinsel farklılaşma ve gonadotropin salgısının kontro­
lü için önemlidir. Dihidrotestosteron, ergenlik (puberte) ve
erişkinlik çağlarında pek çok organ ve doku üzerinde (örne­
ğin kaslar, ktllanma) etkilidir.
Genital kanallar ve yardımcı bezler, düz kas kasılmaları­
nın da yardımı ile spermatozoonları dışarıya doğru sürükle­
yen salgılar üretir. Bu salgılar aynı zamanda erkek üreme sis­
temi içinde bulunan spermatozoonlara gerekli besinleri sağ­
lar. Spermatazoonlar ile birlikte genital kanallar ve yardımcı
bezlerin salgısı, penis yoluyla dişi üreme sistemine bırakılan
s e m e n ’i (Latince, tohum) oluştuaır.
Testisler, tunika albuginea adı verilen yoğun bağ dokusun­
dan oluşan kalın bir kapsül ile çevrilidir. Tunika albuginea tes­
tisin arka yüzünde kalınlaşarak mediastinum testis adı veri­
len yapıyı oluşturur. Buradan bezin içine giren fibröz uzantılar
(septum), bezi testiküler lobüller/bölmeler denilen yaklaşık
250 adet piramidal bölmeye ayırırlar (Şekil 22-1). Bu uzantılar
tam değildir ve bölmeler çoğunlukla birbiriyle ilişkilidir. Her
lobiilde gevşek bağ dokusu ile sarılı 1-4 seminifer tübül yer
alır. Bu bağ dokusu bol miktarda kan ve lenf daman, sinirler
ve interstisyel hücreleri (Leydig hücreleri) içerir. Seminifer
tübiiller erkek üreme hücreleri olan spermatozoonları üretir­
ken, interstisyel hücreler de testiküler androjenleri salgılar.
Testisler, karın boşluğunun arka duvarında retroperito­
neal olarak gelişirler. Fetüsi'ın gelişmesi sırasında göç eder­
ler ve skrotum içinde spermatik kordonların uçlarında asılı
olarak bulunurlar. Skrotuma doğru gerçekleştirdikleri bu göç
nedeniyle her testis tu ııik a v a jin a lis adı verilen ve periton-

Mesane
Prostat
Membranöz üretra
Ampulla
Seminal vezikül
Ejakülator kanal
Bulboüretral bez

Duktus deferens

Üretranın korpus Duktus epididimis

kavernozumu
Duktus efferentler
Prepisyum
Glans penis
Epididim

Şekil 22-1. Erkek genital siste­ Testiküler lobüller

mi. Testis ve epididimis üreme Mediyastinum testis
Tunika albuginea
sisteminin diğer kısımlarından
farklı ölçekte gösterilmiştir. Tes­ Tunika vajinalis
tiküler lobüller arasındaki ilişki
Tubuti rekti Rete testis
düzenine dikkat ediniz.

431
432 / BÖLÜM 22

dan gelişmiş olan seröz bir kese taşır (Şekil 22-1). Tunika va-
jinalis dışta paryetal, içte ise viseral bir tabakadan oluşur ve
testisin ön ve yan kısımlarında tunika albugineayı örter.
Skrotum, testislerin karın içindekinden daha düşük bir ısıda
tutulmalarında önemli bir rol oynar.

Seminifer Tübüller
Spermatozoonlar seminifer tübiillerde üretilir. Her
tesliste yaklaşık 250-1000 seminifer tübül bulunur.
Her seminifer tübül karmaşık yapıda çok katlı bir
epitel ile döşeli olup, yaklaşık 150-250 //»/çapın­
da ve 30-70 cm uzunluğundadır. Bir teslisteki tübüllerin top­
lam uzunluğu yaklaşık 250 metredir. Tübüller kıvrımlıdır ve
başlangıçta kör uçludur. Sonlanırken liimen daralır ve düz
tübüller ya da tubuli rekti olarak anılan kısa segmentler
halinde devam eder. Bu düz tübüller, seminifer tübüllerin
rete testis denilen, epitel ile döşeli kanalların oluşturduğu
bir labirente bağlanmasını sağlar. Anastomoz yapan rete tes­
tis kanalları, yaklaşık 10-20 duktuli efferentes ile epididi-
misin baş kısmına bağlanmıştır (Şekil 22-1).
Seminifer tübüller fibröz bir bağ dokusu kılıfı, belirgin
bir bazal lamina ve karmaşık bir germinal ya da seminifer
epitelden oluşur (Şekil 22-2). Seminifer tiibülü saran fibröz
tunika propria birkaç fibroblast katmanından oluşmuştur.
Bazal laminaya yapışık olan en içteki katman, düz kas özel­
Şekil 22-2. Seminifer tübülleri ve soluk
likleri de gösteren yassılaşmış miyoid hücreler içerir (Şekil
renkte boyanmış interstisyel (Leydig) hücre­
22-2 ve 22 - 3).
lerini (okla işaretli) gösteren testis kesiti. Pa-
rarosanilin-toluidin mavisi (PT) boyama. Or­
ta büyütme.

Bağ
dokusu

hücreler

Miyoid
hücreler

Şekil 22-3. Miyoid hücrelerle çevrili seminifer

tübülleri içeren epitel. Tübüller arasındaki boş­
luk bağ dokusu, kan ve lenf damarları ve in­
terstisyel hücreleri içermektedir. PT boyama.
Orta büyütme.

Şekil 22-4. Çevreleyen dokuyla birlikte seminifer tübülün bir parçası. Seminifer epitel iki tip hücreden oluş­
muştur: Spermatogenİk seri hücreleri ve destek ya da Sertoli hücreleri.
Seminifer epitelde iki tip hücre vardır: Sertoli ya da des­
tek hücreleri ile spermatogenezdeki seriyi oluşturan hücre­
ler (Şekil 22-4). Spermatogenİk seri hücreleri 4-8 tabaka ha­
linde düzenlenmiştir; işlevleri spermatozoonları üretmektir.
Spermatozoon üretimi sperm atogenez olarak adlandırılır.
Bu süreç, mi toz ve mayoz hücre bölünmeleri içerir ve hüc­
reler sonunda spermatozoidlere farklılaşır; bu aşama sper-
miyogenez olarak adlandırılır.
Spermatogenez
Spermatogenez, spermatozoon üretim sürecidir.
Süreç ilkel primitif bir germ hücresi olan sperma-
togonyum ile başlar (Yun. S p erm a + g on e, üreme,
kuşak). Spermatogonyum, yaklaşık 12 pırı çapın­
da, bazal laminantn hemen üstünde yer alan görece küçük
bir hücredir (Şekil 22-4, 22-5 ve 22-6). Cinsel olgunluk ça­
ğında spermatogonyum hücreleri mitoz bölünmeyle çoğal­
maya başlar ve yeni hücreler oluşur. Yeni oluşan hücreler iki
yoldan birini izleyebilir: A tipi sperm atogonyumlar olarak
da adlandırılan kök hücreler olarak bölünmeyi siirüdürebilir
ya da süregiden mitotik sikluslar boyunca farklılaşarak B ti­
pi spermatogonyumları oluştururlar (Şekil 22-7). B tipi
spermatogonyumlar prim er sperm atositlere farklılaşan
öncül (progenitor) hücrelerdir (Şekil 22-7). Primer sperma-
tositler 46 kromozom {44 +XY) ve 4N DNA içerir (N haplo­
id kromozom sayısını [insanlarda 23 kromozom] ya da bu
kromozomlardaki DNA miktarını gösterir). Oluşmalarından
hemen sonra bu hücreler birinci mayoz bölünmenin profa-
zına girerler. Bu bölünmenin profaz aşaması yaklaşık 22 gün
sürdüğünden, kesitlerde görülen spermatositlerin çoğu bu
aşamada olacaktır. Primer spermatositler Spermatogenİk se­
rinin en büyük hücreleridir ve nükleuslarıncla kangal oluş­
ERKEK ÜREME SİSTEMİ / 433
turma sürecinin değişik safhalarında kromozomların bulun­
ması ile tanınırlar (Şekil 22-5, 22-6 ve 22-8).
Birinci mayoz bölünmeden sonra sekonder spermato-
sltler olarak adlandırılan ve yalnızca 23 kromozom (22+X
veya 22+Y) içeren daha küçük hücreler oluşur (Şekil 22-4 ve
22-7). Kromozomlardaki bu sayıca azalmaya (46’dan 23’e)
her hücredeki DNA miktarının eksilmesi (4N’den 2N’ye) eş­
lik eder. Testis kesitlerinde sekonder spermatositlerin göz­
lenmesi zordur, çünkü bunlar interfazda çok kısa süre kalan
ve çabucak ikinci mayoz bölünmeye giren kısa ömürlü hüc­
relerdir. Sekonder spermatositlerin bölünmesi 23 kromozom
içeren iki hücrenin, sperm atidlerin oluşmasıyla sonuçlanır
(Şekil 22-7). Spermatositlerde birinci ve ikinci mayoz bölün­
meler arasında S fazı (DNA sentezi) görülmediği için, ikinci
bölünmeden sonra her hücredeki DNA miktarı yarıya iner
v e haploid (İN ) hücreler meydana gelir. Böylece, mayoz bö­
lünme sürecinin sonunda haploid sayıda kromozom içeren
hücreler oluşur. Döllenmeyle bunlar normal diploid sayıya
dönerler.
Spermiyogenez
Spermiyogenez spermatozoon üretiminin son aşa-
ması ve spermatidlerin, erkek DNA'sını ovuma ak-
tarmak için son derece özelleşmiş hücreler olan
spermatazoona dönüşme sürecidir. Bu süreçte
hücre bölünmesi gerçekleşmez.
Spermatidler, küçük boyutları (7-8 pm çapta), yoğunlaşmış
kromatin bölgeleri içeren nükleusları ile ayırt edilebilirler. Se­
minifer tübiillerde lümen yakınında (jukstaluminal) yerleşmiş­
lerdir (Şekil 22-4, 22-5 ve 22-6). Spermiyogenez, akrozom
(Yun. akron , ekstremite + som a, gövde) oluşumunu, niikleus
yoğunlaşmasını ve uzamasını, flagellum gelişmesini ve sitop-
434 / BÖLÜM 22

Olgun spermatidler

Genç spermatidler

Primer spermatositler
Şekil 22-5. Seminifer tübül du­
varının bir parçası. Spermatoge-
nez serisinin çeşitli hücreleri gö­
Sertoli hücresi
rülmektedir: bir spermatogon­
yum, primer spermatositler, ol­
Spermatogonyum
gun ve genç spermatidler. Sper-
matidleri içeren Sertoli hücresi­
nin yaklaşık sınırları gösterilmiş­
tir. Boya: HE. Büyük büyütme.

Miyoid hücre

Spermatosit

Şekil 22-6. Seminifer tübül epite-

linde spermatositler ve sperma­
tidler. Tübül miyoid hücreler ile ör­
tülmüştür. Boya: Pikrosirius-he-
matoksilen (PSH). Orta büyütme.
 ERKEK ÜREME SİSTEMİ •/ 435

Tip A spermatogonyum
(kök hücreleri)

-ı_Tip B spermatogonyum
J (öncül/progenitor hücreler)

Mitoz bölünme

Şekil 22-7. Germ hücreleri­ A IY V .

nin kional özelliğini göste­ a k ....
ren çizim. Yalnızca başlan­
gıçtaki spermatogonyumlar
bölünür ve birbirinden ayrı Primer spermatositler j— Birinci mayoz bölünme
yavru hücreler üretir. Fark­
Sekoncler spermatositler j— ikinci mayoz bölünme
lılaşmaya başlayan hücre­
ler, daha sonraki bölünme
aşamalarında hücre içi si-
Artık cisimcik
toplazmik köprüleri aracılı­
ğıyla bağlantılı kalır. Ancak
)>Spermatidler
kalıntı gövdelerinden ayrıl­
dıktan sonra, spermatozo- V-Spermiyogenez
onlar ayrı ayrı hücreler ola­
rak değerlendirilebilir. (Blo­
om W, Fawcett DW: A Textbo­
O V V T V A A A A A A A A T V V A A ^
-Artık cisimcik
ok of Histology, 10th ed. Saun­
ders, 1975’ten değiştirilerek -Spermatozoonlar
alınmıştır.) J

Primer spermatositler

Sertoli hücreleri

Kan damarları

Spermatogonyum

Ş ekil 22-8. İnterstisyel hücreler ve

İnterstisyel hücreler seminifer epitelin hücreleri. Boya:
H&E. Büyük büyütme.
436 / BÖLÜM 22

Şekil 22-9. Üstte: Spermiyogenez süresince spermatidlerde ortaya çıkan başlıca değişiklikler. Sper-
matozoonun esas yapısal özelliği olan baş kısmı, esas olarak yoğunlaşmış nükleer kromatinden olu­
şur. Nükleus hacminin azalması, spermin daha hareketli olmasını sağlar ve yumurtaya girerken geno­
mun zarar görmesini engeller. Spermatozoonun geri kalan bölümü, yapısal olarak hareketli olmasını
sağlayacak şekilde düzenlenmiştir. Altta: Olgun spermatozoonun yapısı.

kızmanın çoğunun kaybolmasını içeren karmaşık bir süreçtir.
Sonuçta, daha sonra seminifer tübül liimenine salınan olgun
spermatozoon oluşur. Spermiyogenez iiç faza ayrılabilir:
G o l g İ F a zi
Spermatic! sitoplazması, niikleusun yakınında yer alan belir­
gin bir Golgi kompleksi, mitokondriler, bir çift sentriyol, ser­
best ribozomlar ve düz endopkızma retikulumu tübiillerini
içerir (Şekil 22-9). Proakrozomal graniiller olarak adlandırı­
lan küçük PAS-pozitif graniiller Golgi kompleksinde birikir
ve daha sonra birleşerek membranla sınırlı bir akrozomal
vezikülün içinde yer alan tek bir akrozomal granülü oluş­
tururlar (Şekil 22-9). Sentriyoller göç ederek oluşan akrozo-
mun karşı tarafında hücre yüzeyine yakın bir konuma gelir­
ler. Flagellar aksonem oluşmaya başlar, sentriyoller yeniden
nükleusa doğru göç ederken hareket ettikçe aksonemal bi­
leşenleri çevresine sarar.
lar. Bu işlem akrozomal reaksiyon olarak bilinir ve döllen­
menin İlk basamaklarından biridir.
Spermiyogenezin bu fazı sırasında, spermatid seminifer
tübülün tabanına doğru yönelir ve aksonem lumene doğru
uzanır. Ayrıca, nükleus uzar ve daha yoğun bir hale gelir.
Aynı zamanda sentriyollerden bir tanesi gelişerek flagellu-
mu oluşturur. Mitokondriler de flagellumun proksimal kısmı
etrafında toplanarak orta parça adı verilen kalınlaşmış böl­
geyi oluşturur. Bu bölge, spermatozoon hareketlerinin ener­
ji kaynağını oluşturur (Şekil 22-9).
Mitokondrilerin bu şekilde yerleşmesi, bu organellerin
hücre hareketi ile ilgili ve yüksek enerji tüketimi olan böl­
gelerde yoğunlaşmasının bir başka örneğidir. (Flagellumla-
rın yapısı ve işlevleri Bölüm 2’de anlatılmaktadır). Flagellum
hareketi, mikrotübüller, ATP ve dinein denilen ATPaz akti-
vitesine sahip bir proteinin etkileşmesi sonucunda oluşur.

A kr o zo m al Faz

Akrozomal vezikül ve granül, yoğunlaşan niikleusun ön ya­ k l in ik b il g i

rısını kaplayacak şekilde yayılır ve bundan sonra akrozom
adını alır (Şekil 22-9 ve 22-10). Akrozom, hiyalüronidaz, nö-
raminidaz, asit fosfataz ve etkisi tripsine benzer bir proteaz
gibi bazı hidrolitik enzimler içerir. Akrozom bu yüzden lizo-
zomun özelleşmiş bir tipi gibi iş görür. Bu enzimlerin, oosit­
leri çevreleyen korona radyata hücrelerini birbirinden ayır­
dığı ve zona pellusidayı sindirdiği bilinmektedir. Spermato-
zoonlar bir oositle karşılaştığında, akrozomun dış membranı
birçok bölgede spermatozoonun plazma membranı ile kay­
naşarak akrozomal enzimlerin hücre dışına boşalmasını sağ­
İm m o til (hareketsiz) silya sendromunda (Karta-
gener sendrom u), hareketsiz spermatozoonlar
ve sonuçta infertilite görülür. Bu, hastanın sper-
matozoonlarmda dinein ya da flagellar hareket
için gerekli olan diğer proteinlerin eksikliği söz
konusudur. Bu bozukluk genellikle kronik solu­
num yolu enfeksiyonları ile birlikte görülür. Çün­
kü solunum sistemindeki epitel hücrelerinin sili-
yer aksonemlerinde hareket bozukluğu bulunur.
 ERKEK ÜREME SİSTEMİ / 437

V.tv'N
'Akrozom.

■M

£ « £ > ,rTV vCA

mjŞMmmi pİRrötûbûller

a !W : ?'

Ş ekil 22-10. Fare spermatidinin elektron mikrografı. Merkezde akrozom ile örtülmüş nükleus.
Flagellumun nükleusun alt bölgesinden çıktığı görülebiliyor. Mikrotübüllerin oluşturduğu silindir
şeklindeki bir demet olan manşet, nükleusu yanlardan sınırlamaktadır (KR Porter’in izniyle).

M a t ü r a s y o n (O l g u n l a ş m a ) F a z i Germ Hücrelerinin Klonal Özelliği

Geriye kalan artık sitoplazma Sertoli hücreleri tarafından fa­ Tip A spermatogonyumların bölünmesiyle ortaya çıkan hüc­
gosite edilir ve spermatozoonlar tübüliin liimenine salınırlar. reler, bu hücrelerden biri B tipi spermatogonyuma dönüşe­
Olgun spermatozoon Şekil 22-9 ve 22-1 l ’de gösterilmiştir. ne dek ayrı kalır. Bu andan sonra, bu hücrelerin bölünme-
438 / BOLUM 22

Şekil 22-11. Taramalı elektron mikros­

kobuyla elde edilen görüntüde bir ke­
mirgenin uterus boşluğundaki sperma­
tozoon görülmektedir. Saçaklı yapılar
silyalı epitel hücreleridir. x 2000 {Motta P
et al: Microanatomy of Cell and Tissue Sur­
faces: An Atlas of Scanning Electron Micros­
copy. Lea and Febiger, 1977 Copyright ©
Societa Editrice Libraria [Milan] izniyle basıl­
mıştır.)

sinden kaynaklanan hücreler tamamen ayrılmaz ve sitoplaz- Sertoli Hücreleri

mik köprülerle birbirlerine bağlı kalırlar (Şekil 22-7). Hücre­
Sertoli hücreleri teslislerin işlevi açısından çok
ler arasındaki köprüler, tek bir spermatogonyumdan oluşan
önemlidir. Bu hücreler spermatogenik serideki
primer ve sekonder spermatositler ve spermatid arasında
hücreleri saran uzamış piramidal hücrelerdir. Ser­
ilişkiyi sağlar. Bu köprüler, hücreden hücreye bilgi aktarımı­
toli hücrelerinin tabanları bazal laminaya tutunur,
na olanak tanıyarak spermatogenezdeki olaylar zincirinin
apikal uçları ise sıklıkla seminifer tübiilün lümenine uzanır.
ilişkilerinde önemli bir rol oynar. Bu ayrıntı, aşağıda açıkla­
Işık mikroskobunda, spermatogenik seri hücrelerini çevrele­
nan seminifer epitel siklusunun anlaşılmasında önemli bir
yen çok sayıda yan uzantı nedeniyle, Sertoli hücresinin sı­
rol oynayabilir. Spermatogenez süreci tamamlandığında si-
nırları iyi belirlenemez (Şekil 22-4, 22-5 ve 22-12). Elektron
toplazma ve sitoplazmik köprülerin artık cisimcikleri olarak
mikroskobu ile yapılan çalışmalarda, bu hücrelerin çok sa­
atılmasıyla olgun spermatidler arasında bir ayrılma olur.
yıda düz endoplazma retikulumu, az granüllü endoplazma
Spermatozoonlar, epididime testis sıvısı olarak adlandırı­
retikulumu, iyi gelişmiş Golgi kompleksi ve çok sayıda mi-
lan ve Setoli hücreleri ve rete testis tarafından üretilen uygun
tokondri ile lizozomkır içerdiği gösterilmiştir. Sıklıkla üçgen
bir sıvı aracı ile aktarılır. Bu sıvı sterodiler, proteinler, iyonlar
biçiminde olan uzamış niikleusunda çok sayıda girintiler,
ve testosteronla ilişkili androjen bağlayan protein içerir.
belirgin nükleolus ve az miktarda heterokromatin bulunur
Teslislere deneysel H3-timidin injeksiyonu ile gönüllüler
(Şekil 22-8).
üzerinde yapılan araştırmalarda, insanda spermatogonyum
Yan yana bulunan Sertoli hücreleri, hücrenin alt yan yüz­
aşaması ile spermatozoon oluşumu arasındaki sürenin yak­
lerinde (bazolateral) engelleyici sıkı ilişkiler ile birbirlerine
laşık 6-i gün olduğu gösterilmiştir. Sürecinin yavaş olmasının
bağlanarak kan-testis bariyeri oluştururlar. Spermatogon-
yanı sıra, spermatogenez, tüm seminifer tübüllerde ve her
yumlar, bu bariyerin altında yer alan bazal kompartmanda
seminifer tiibül içinde aynı anda ya da eşzamanlı olarak ger­
yerleşmiştir. Spermatogenez sırasında, spermatogonyumların
çekleşmez. Bu durum, tiibül duvarının ayrı ayrı her bölge­
bölünmesi sonucu oluşan bazı hücreler bu bağlantı noktala­
sinde spermatogenezin komşu bölgelerden az ya da çok ba­
rından bir şekilde geçerek, bariyerin üzerinde yer alan ad-
ğımsız olarak ilerlediği anlamına gelir. Bu nedenle, bir tiibül
luminal kom partm ana ulaşırlar. Spermatositler ve sperma­
kesitinin farklı alanlarında ve farklı tübiil kesitlerinde, spre-
tidler, bariyerin üzerinde, Sertoli hücrelerinin yan ve üst ke­
matogenezin farklı aşamaları izlenebilir. Bu, aynı zamanda,
narlarındaki derin girintilerde yerleşmişlerdir. Spermatidlerin
spermatozoonIarın neden seminifer tiibüllerin bazı bölgele­
flagellar kuyrukları geliştikçe, bunlar Sertoli hücrelerinin üst
rinde bulunduğunu, diğer bölgelerinde de yalnızca sperma-
uçlarından çıkan saçaklar halinde görülürler. Sertoli hücrele­
tidlerin görüldüğünü açıklar. Bu durum, seminifer epitel
ri “gap junction" adı verilen birleşmelerle de bağlanmıştır bu
siklüsü olarak adlandırılmaktadır.
yolla hücrelerin iyonik ve kimyasal alışverişi sağlanır. Bu da,
yukarıda söz edilen seminifer epitel döngüsünün ilişkilerin­
de önemli olabilir.
 ERKEK ÜREME SİSTEMİ / 439

Şekil 22-12. Sertoli hücreleri kan-testis bariyerini oluşturur. Komşu Setoli hücreleri engelleyi­
ci bağlantı noktalarından birbirieriyle bağlanarak seminifer tübülleri iki kompartmana ayırır.
Kompartmanlar arasında madde geçişi engellenmiştir. Alt kısım bazal kompartmandır, inters-
tisyel boşlukları ve spermatogonyumların bulunduğu bölgeleri kapsamaktadır. Adluminal
kompartman, tübül lumenini ve aşağıdaki tıkayıcı bağlantılar (TB) düzeyine kadar hücreiçi
boşlukları kapsar. Bu kompartmanda spermatositler, spermatidler ve spermatozoonlar bulu­
nur. Spermatidlerin sitoplazmik artık cisimcikleri Sertoli hücreleri tarafından fagosite edilir ve
lizozomal enzimlerce sindirilir. Miyoid hücreler seminifer epiteli sarar.

Sertoli hücrelerinin çeşitli işlevleri vardır;
Gelişmekte olan sperm atozoonların desteklenmesi,
korunması ve beslenmesinin düzenlenmesi. Yukarı­
da anlatıldığı gibi spermatogenik seri hücreleri birbirleri­
ne sitoplazmik köprülerle bağlanmışlardır. Bu hücre ağı,
Sertoli hücrelerinin yaygın sitoplazmik dallanmaları ile
fiziksel olarak desteklenir. Spermatositler, spermatidler
ve spermatozoonlar kan-testis bariyeri ile kan akımından
izole edildiği için, bu spermatogenik hücreler besin
maddelerinin ve metabolitlerin alınıp verilmesinde Serto­
li hücrelerine muhtaçtır. Sertoli hücre bariyeri gelişen
sperm hücrelerini immünolojik saldırıdan da korur (aşa­
ğıda ele alınmaktadır).
Fagositoz. Spermiyogenez sırasında fazla spermatid si-
toplazması artık cisimcikler şeklinde atılır. Bu sitoplaz­
mik parçacıklar Sertoli hücrelerindeki lizozomlar tarafın­
dan fagosite edilir ve sindirilir.
Sekresyon. Sertoli hücreleri sürekli olarak seminifer tii-
bûiİlere genital kanallar yönünde akan ve spermlerin taşın­
ması için kullanılan bir sıvı salgılar. Androjen-bağlayıcı
protein üretimi Sertoli hücreleri tarafından folikül uyarıcı
hormon (FSH) ve testosteron kontrolü altında gerçekleşti-
440 / BÖLÜM 22

rilir ve seminifer tiibül içinde spermatogenez için gerekli

olan testosteronun yoğunlaştırılmasını sağlar. Sertoli hüc­
releri testosteronu cistradiole çevirebilir. Bu hücreler aynı
zamanda, ön hipofiz bezinden FSI I sentezini ve salınma­
sını önleyen inhibin adı verilen bir peptid salgılar.
• Anti-Müllerian horm on üretimi. Ayrıca Müller kana-
knı baskılayıcı horm on olarak da adlandırılan bu hor­
mon embriyonik gelişme sırasında erkek fetusta Müller
(paramezonefrik) kanallarının gerilemesini sağlayan bir
glukoproteindir. Testosteron ise Wolf (mezonefrik) ka­
nallarından köken alan yapıların gelişmesini sağlar. Ser­
toli hücreleri insanda ve diğer hayvanlarda üreme çağı
süresince bölünmezler. Enfeksiyon, kötü beslenme, X-
ışınlarına maruz kalma gibi olumsuz koşullara karşı ol­
dukça dayanıklı hücrelerdir ve bu zararlı etkilere maruz
kaldıklarında sağ kalım oranlan spermatogenik seri hüc­
relerine göre çok daha yüksektir. Memelilerde spermato-
zoonkır, büyük olasılıkla, Sertoli hücresinin üst sitopkız-
masında bulunan mikrotübiiller ve mikrofilamentlerin
katılımıyla, hücresel hareketler sonucu salınırlar.
• Kan-testis bariyeri. Seminifer tübüllerin iç kısmıyla kan
arasında bir bariyerin bulunması, testisküler sıvıda kan­
dan gelen çok az madde bulunmasına yol açar. Testikü-
ler kapillerler pencereli tiptedir ve büyük moleküllerin
geçişine izin verir. Spermatogonyumlar kanda bulunan
maddelere kolayca ulaşabilir. Ancak, Sertoli hücreleri
arasında bulunan engelleyici bağlantılar, bir bariyer oluş­
turarak büyük moleküllerin Sertoli hücreleri arasındaki
boşluğa taşınmasını engeller. Böylece, spermatogenezin
daha ileri aşamalarındaki germ hücreleri, kandaki zarar­
lı maddelere karşı korunmuş olur.
Şekil 22-13. Erkek üreme sisteminin hipofiz tarafından
kontrolü. Luteinizan hormon (LH) Leydig hücreleri üzerinde
etki eder, folikül uyarıcı hormon (FSH) ise seminifer tübül-
ler üzerinde etkilidir. Testislerde üretilen bir hormon olan in­
hibin, hipofiz bezinde FSH salgısını baskılar. ABP: andro-
KLİNİK BİLGİ
jen bağlayıcı protein (Bloom W, Fawcett DW: A Textbook of His­
tology, 10th ed. Saunders, 1975'ten değiştirilerek alınmıştır.)
Spermatogonyum hücrelerinin farklılaşması
sperme özgü proteinlerin oluşmasını sağlar. Cin­
sel olgunluğa bağışıklık sisteminin gelişmesin­
den çok sonra erişildiği için, farklılaşan sperm
hücreleri yabancı olarak algılanabilir ve germ
hücrelerini yok edebilecek bir bağışıklık yanıtına FHS’nin Sertoli hücreleri üzerinde etkili olduğu ve adenilat
yol açabilir. Kan-testis bariyeri, gelişmekte olan siklazı uyararak cAMP düzeylerini artırdığı bilinmektedir. Ay­
sperm ve bağışıklık sistemi arasındaki herhangi rıca, androjen bağlayıcı protein sentezini ve salgısını da
bir etkileşimi engeller. Bu bariyer immünoglobu- uyarır. Bu protein, testosteronu bağlayarak seminifer tübül­
linlerin seminifer tübüllere geçişini önler ve se­ lerin tümenine taşır (Sekil 22-13). Spermatogenez testoste­
rumlarında yüksek düzeyde sperm antikorları ron aracılığıyla uyarılır ve östrojenler ve progestojenler tara­
içeren erkeklerde üreme yeteneğinin zarar gör­ lından baskılanır.
mesini engeller. Dolayısıyla, Sertoli hücrelerinin Ortalama vücut sıcaklığının (37 °C) altındaki sıcaklıklar­
oluşturduğu bariyer, seminifer epiteli otoimmün da gerçekleşen spermatogenezin düzenlenmesinde sıcaklık
bir davranışa karşı koruma işlevi görür. çok önemlidir. Testislerdeki sıcaklık yaklaşık 35 °C’dir ve çe­
şitli mekanizmalar aracılığıyla kontrol edilir. Tesıiküler arteri
zengin bir venöz ağ (pam piniform pleksus) sarar ve tes­
Spermatogenezi etkileyen faktörler tislerdeki sıcaklığın korunmasında önemli olan, kanın karşı
Spermatogenez üzerinde en büyük etkiyi hormonlar ya­ yönde işleyen bir sıcaklık değiş tokuşu ile soğutulmasıdır.
par. Spermatogenez, hipofİzden salgılanan FSH ve lutenizan Diğer etkenler, terin skrotumdan buharlaşmasıyla ısı kaybı
hormonun (LU) testis hücreleri üzerindeki etkisine bağlıdır. ve spermatik kordonun kremaster kaslarının kasılmasıyla
Bu hormonlar, spermatogenelik seri hücrelerinin normal ge­ teslislerin daha yüksek sıcaklıklarda kalabileceği inguinal
lişimi için gerekli olan testosteron üretimini uyarırlar. kanala çekilmesidir.

KLİNİK BİLGİ
Testisin skrotuma inişindeki bozukluk olan krip-
torşidizmde (Yun. kryptos, gizli + orchis, testis),
testisler 37 °C sıcaklıkta kalır ve spermatogenez
engellenir olur. Çok ileri olmayan vakalarda tes­
tisler cerrahi olarak skrotuma indirilirse sperma­
togenez normal olarak oluşabilir. Bu nedenle, ye-
nidoğan erkek bebekler testislerin skrotumda
olup olmadığının anlaşılması için muayene edil­
melidir. Karın içi sıcaklığında kalan teslislerde
germ hücrelerinin çoğalması engellenir, fakat
testosteron sentezi devam eder. Bu da kriptoor-
şidizmli erkeklerde, steril olmalarına karşın yine
de sekonder seks karakterlerinin gelişmesinin ve
ereksiyon oluşmasının nedenini açıklar.
Kötü beslenme, alkolizm ve berlirli ilaçların
etkisiyle spermatogonyumlarda değişiklikler ve
sonuçta spermatozoon yapımında azalma ortaya
çıkar. X-ışınlarına maruz kalma ve kadmiyum
tuzları spermatogenik seri hücrelerinde oldukça
toksiktir ve bu hücrelerin ölümüne sebep olarak
hayvanda steriliteye yol açarlar. Busulfan germi­
nal hücreler üzerinde etkilidir, gebe dişi sıçanlara
verildiğinde bunların yavrularının germinal hüc­
relerini öldürür. Bu nedenle yavru steril olur ve
seminifer tübüllerinde yalnızca Sertoli hücreleri
bulunur. Androjen üreten interstisyel hücre tü­
mörleri de erkeklerde erken puberteye yol açabi­
lir.
Şekil 22-14. Sıçan testisinde bir interstisyel hücre kesitinin elektron mikroskop fotoğrafı. Çok sayı­
da mitokondri ve düz endoplazma retikulumu görülmektedir. Orta büyütme.
ERKEK ÜREME SİSTEMİ / 441
İnterstisyel doku
Testisin interstisyel dokusu, andorojen üretimi açısından
önemlidir. Testislerde seminifer lübiiller arasındaki boşluklar
bağ dokusu, sinirler, kan ve lenf damarlarıyla doldurulmuş­
tur. Testiküler kapillerler pencerelidir ve kan proteinleri gibi
makromolekülleıin geçişine izin verir. İnterstisyel alanda
lenf damarlarının oluşturduğu yoğun ağ, bu organdan.alınan
interstisyel sıvı ile lenf sıvısının bileşimindeki benzerliği
açıklamaktadır. Bağ dokusu çeşitli tipte hücreler içerir; bun­
lar arasında iibroblastlar, farklılaşmamış bağ dokusu hücre­
leri, mast hücreleri ve makrofajlar bulunur. Ergenlikte (pu-
berte) bir hücre tipi daha işlevsel olarak belirgin hale gelir.
Bu, yuvarlak ya da poligonal şekilli, merkezi bir nükleusu
ve küçük lipid damlacıklarından zengin eozinofilik bir sitop-
kızması bulunan bir hücredir (Şekil 22-3 ve 22-14). Bu hüc­
reler, testisin interstisyel ya da Leydig hücreleridir ve ste­
roid salgılayan hücre özelliklerini (bölüm 4'te açıklanm ada­
dır) gösterir. Bu hücreler, sekonder seks karakterlerinin ge­
lişmesinden sorumlu erkeklik hormonu olan testosteronu
üretirler. Testosteron sentezi mitokondrilerde ve düz endop-
lazma retikulumunda bulunan enzimleıce gerçekleştirilerek,
hücre organelleri arası işbirliğine bir örnek oluşturur.
İnterstisyel hücrelerin hem işlevsellikleri ve hem de sa­
yıları hormonal uyarılara bağlıdır. İnsanda hamilelik sırasın­
da plasentadan üretilen gonadotropik hormon, anne kanın­
dan fetiıse geçer ve androjenik hormonları üreten bol mik­
tardaki fetal testiküler interstisyel hücreleri uyarır. Bu hor­
monların varlığı, erkek genital organlarının embriyonik fark­
lılaşması için gereklidir. Embriyonik interstisyel hücreler ha­
mileliğin 4. ayına kadar tamamen farklılaşmış olarak kalırlar
ve sonra testosteron sentezinde bir azalmayla birlikte geri­
lerler. Daha sonra gebeliğin geri kalanı boyunca ve hipofiz-
den salgılanan LH hormonu uyarısı altında testosteron sen-
442 / BÖLÜM 22

tezini yeniden yapmaya başladıkları puberte öncesi döneme
kadar dinlenmede kalırlar.
TESTİS İÇİ GENİTAL KANALLAR
Testis içi genital kanallar tubuli rekti, rete testis ve duktu-
li efferentestir (Şekil 22-1). Bu kanallar, seminifer tübüller-
den gelen sıvıyı ve spermatozoonları duktus epididimise ta­
şır.
Seminifer tübüllerin çoğu kangal biçiminde kıvrılmıştır
ve her iki uçtan rete testise tubuli rekti olarak bilinen düz
tubullerle bağlanırlar. Spermatogenik hücrelerin giderek or­
tadan kaybolduğu bu tübüllerin başlangıç bölümünde duvar
yalnızca Sertoli hücrelerinden oluşur. Bu başlangıç bölümü,
tıkız bağ dokusu kılıfı ile desteklenen ve silindirik epitel
hücrelerini içeren ana kısımla devam eder.
Tubuli rekti rete testisin içine boşalır. Rete testis, tunika
albugineanın kalınlaşması ile oluşmuş mediastinum içinde
bulunur. Rete testis silindirik epitel ile döşeli ve oldukça faz­
la anastomoz içeren bir kanallar ağıdır.
Rete testisten 10-20 kadar duktuli efferentes çıkar (Şekil
22-1). Bu kanallar, epididimis yönüne doğru hareket sağlayan
silyalı hücrelerle değişimli olarak silyasız kübik hücre grupla­
rından oluşan bir epitele sahiptir. Bu, epitele deniz tarağı bi­
çimindeki karakteristik görünümünü verir. Silyasız hücreler
seminifer tübüllerden salgılanan sıvının çoğunu emer. Silyalı
hücre aktivitesi ve sıvı emilimi, spermatozoonların epididimi­
se doğru süpürülmesini sağlayan bir sıvı akımı sağlar. Epitelin
bazal laminasının dışında sirküler olarak dizilmiş düz kas hüc­
relerinden oluşan ince bir katman vardır. Duktuli efferentes gi­
derek birleşip epididimisin duktus epididimisini oluşturur.
GENİTAL BOŞALTIM KANALLARI
Testiste üretilen spermatozoonları penise doğru taşıyan ka­
nallar duktus epididimis, duktus deferens (vas defe­
rens) ve üretradır.
Duktus epididimis, yaklaşık 4-6 m uzunluğunda, tek
ve oldukça kıvrıntılı bir kanaldır (Şekil 22-1). Bu uzun ka­
nal, çevresini saran bağ dokusu ve kan damarları ile birlik-

Mikroviluslar

Spermatozoonlar

Bazal hücre

Prizmatik hücre

Bağ dokusu
ve düz kas

Ş e k il22-15. Çok kıvrımlı olan duktus epididimisin kesite birkaç kez girdiği görülmektedir. Du­
varları bağ dokusu ve düz kas ile kuşatılmış olan yalancı çok katlı epitelden oluşur. PSH bo­
yası. Orta büyütme. İç resim: Epitel hücrelerinin uzun mikroviluslarını (stereosilya) gösteren
büyük büyütme.

Şekil 22-16. Duktus deferensin stereosil-
yalar ve lamina propria ile birlikte yalancı
çok katlı silindirik epitelden oluşan muko­
zasını gösteren kesiti. Kalın dış duvar düz
kas hücreleri (kahverengi) ve kolajen lifler­
den (mavi) oluşmuştur. Trikrom boyama.
Küçük büyütme.
te epididimisin kuyruk ve gövdesini oluşturur. Yuvarlak
bazal hücreler ve silindirik hücrelerden oluşan yalancı çok
katlı silindirik epitel ile döşelidir (Şekil 22-15). Bu hücreler,
peristaltik kasılmalarıyla spermin kanallar boyunca ilerleme­
sine yardım eden düz kas hücreleri ve kapiller damarlardan
zengin bağ dokusu ile çevrelenmiş bir bazal lamina üzerine
oturur. Epitel hücrelerinin yüzeyleri stereosilya adı verilen,
uzun, dallanmış düzensiz mikrovilluslar ile kaplanmıştır.
Duktus epididimis epiteli spermatogenez süresince oluşan
artık cisimciklerin ortadan kaldırılması ve sindirilmesine ka­
tılır.
Epididimisten duktus (vas) deferens adı verilen kalın
muskiiler duvarlı düz kanal devam ederek prostatik üretra-
ya açılır (Şekil 22-1). Bu kanalın tipik olarak dar bir lümeni
ve kalın bir düz kas tabakası vardır (Şekil 22-16). Mukozası
uzunlamasına kıvrımlar oluşturur; çoğunlukla stereosilyalara
sahip yalancı çok katlı silindirik epitel ile kaplıdır. Lamina
propria elastik liflerden zengin bir bağ dokusu katmanıdır.
Kalın kas tabakası, sirküler bir katmanla ayrılan, içte ve dış­
ta yer alan uzunlamasına (longitudinal) katmanlardan oluş­
muştur. Bu kalın düz kas katmanı, ejekülasyon sırasında
spermatozoonlann fışkırtılmasını sağlayan güçlü peristaltik
kas 11ma la r ol uşturur.
Duktus deferens, spermatik kordonun bir parçasını oluş­
turur. Bu kordon testiküler arter, pampiniform pleksus ve si­
nirleri içerir. Duktus deferens prostata girmeden önce geniş­
ler ve ampulla denilen bölümü oluşturur (Şekil 22-1). Bu
alanda epitel kalınlaşır ve oldukça fazla kıvrımlanır. Ampul-
lanın son kısmında seminal vezikıiller duktusa katılırlar.
Bundan sonra duktus deferens prostata girer ve prostatik
iiretraya açılır. Prostata giren segmente ejakülatuvar duk­
ERKEK ÜREME SİSTEMİ / 443
Mukoza •
Uzunlamasına
kas
katmam
Sirküler
düz kas
katmanı
tus denir. Duktus deferensin mukoza katmanı ampulla bo­
yunca ejakülatuvar duktusun içine kadar devam ederken,
kas katmanı ampulladan sonra bitmektedir.
YARDIMCI GENITAL BEZLER
Yardımcı genital bezler, erkeklerde üreme işlevi­
nin sürdürülmesi için gerekli salgıları üretir. Bu
bezler seminal veziküller, prostat bezi ve bul-
boüretral bezlerdir.
Seminal veziküller, uzunlukları 15 cm olan iki adet ol­
dukça kıvrımlı kanaldır. Organdan kesitler alındığında aynı
kanal farklı yönlerde gözlenebilir. Salgılayıcı grandilerden
zengin, kübik ya da yalancı çok katlı silindirik epitel ile dö­
şeli kıvrımlı bir mukozası vardır. Bu granüllerin ultrastrüktü-
rel özellikleri protein sentezleyen hücrelere benzer (Bkz.
Bölüm 4). Seminal veziküllerin lamina propriası elastik lifler­
den zengindir ve ince bir düz kas katmanı ile çevrilidir (Şe­
kil 22-17). Bu seminal veziküller spermatozoonlar için depo­
lanma yeri değildir. Seminal veziküller viskoz, sarımsı renk­
te, sitrat, inozitol, prostaglandinler ve çeşitli proteinler gibi
spermatozoonları aktive eden maddeleri içeren bir salgı üre­
tir. Erkek üreme sistemi ile ilişkili bu bezler tarafından üre­
tilen ve seminal sıvısıya salınan karbonhidratlar, sperm ha­
reketi için enerji kaynağını oluştururlar. Fruktoz, bu kar­
bonhidratlar içinde en fazla bulunan monosakkariddir. İnsan
ejekülatının % 70 ’i seminal veziküllerden kaynaklanır. Semi­
nal veziküllerdeki epitel hücrelerinin boyutları ve salgılama
süreçlerinin işlevsellik derecesi testosteron düzeylerine ba­
ğımlıdır.
Prostat 30-50 adet dallanmış tübiiloalveoler bezden olu­
şur. Bu bezlerin kanalları prostatik üretraya boşalır (Şekil 22-
444 / BÖLÜM 22
1, 22-18 ve 22-19). Prostatta üç ayrı bölge bulunur: Birincisi
merkezi bölgedir (central zone) ve bezin hacminin %25'ini
kaplar. Yalancı çok katlı bir epiteii vardır ve bezin hacminin
% 25'ini oluşturur. Bezin % 70’ini periferik bölge (periphe­
ral zone) oluşturur ve burası prostat kanserinin geliştiği baş­
lıca bölgedir. Geçiş bölgesi (transition zone), prostat hasta­
lıkları açısından önemlidir, çünkü burası selim prostat hi-
perplazilerinin büyük bir bölümünün kaynaklandığı bölge­
dir.
Şekil 22-18. Üç bölgede bezlerin dağılımını gösteren pros­
tat kesiti. Bezlerin kanalları üretraya açılmaktadır.
Epitel
Düz kas
Lamina propria
Şekil 22-17. Seminal vezikül. Bu, bezin tübül-
lerden oluştuğu izlenimini veren ve oldukça kat­
lanmış bir mukoza içeren, kıvrımlı tıibüler bezin
bir kesiti. PSH boyama. Orta büyütme.
Prostatın tuboalveoler bezleri kübik ya da yalancı çok
katlı siiindirik epitel içerir. Bezleri son derece zengin bir lib-
romüsküler stroma çevreler (Şekil 22-20). Prostat bezi, düz
kas liflerinden zengin bir fibroekıstik kapsül ile örtülüdür.
Kapsülden çıkan septumlar bezin içine doğru uzanırlar ve
bezi bölmelere ayırırlar; bu bölmeler erişkin erkekte kolay­
ca seçilemez.
Prostat bezi, prostat sıvısını üretir ve ejekülasyon sırasın­
da fırlatma gücü sağlamak üzere bunu biriktirir. Seminal ve-
zikiilde olduğu gibi, prostatın yapısı ve işlevi testosteron dü­
zeylerine bağlıdır.
KLİNİK BİLGİ
50 yaşın üstündeki erkeklerin %50'sinde, 70 ya­
şın üzerindeki erkeklerin ise %95'inde selim
p ro s ta t h ip e rtro fis i bulunur. Vakalann yalnızca
%5-10’unda üretra obstrüksiyonuna yol açarak
klinik semptomlar verir.
M align p ro s ta t tüm örü erkeklerde en sık
görülen ikinci kanser türüdür ve kansere bağlı
ölümlerin önde gelen üçüncü nedenidir. Prostat
bezinin ürettiği prostat spesifik antijen (PSA) ka-
I

ERKEK ÜREME SİSTEMİ / 445

Prostatik
üretra

Bezler

Bağ
dokusu

Düz
kas
Şekil 22-19. Prostatik üretrayı ve bağ do­
kusu ve düz kas hücreleriyle çevrili tuboal-
veoler bezleri gösteren prostatın merkezi
bölümünün kesiti. PT boyama. Küçük bü­
yütme.

Glandüler
epitel

Bağ
dokusu

Düz
.kas
Şekil 22-20. Bağ dokusu ve düz kas hücre­
leriyle çevrili prostat bezleri. PT boyama.
Küçük büyütme.
446 / BÖLÜM 22

na salgılanır. Malign durumlarda serumdaki yo­
ğunluğu genellikle arttığından, tümör tanısında
ve tedavinin izlenmesinde yararldtr.
Prostat bezlerinin lümeninde sıklıkla 0.2-2 mm çapında,
glııkoprotein yapısında küçük küresel cisimcikler bulunur.
Bunlar prostat taşları ya da korpora amilasea olarak adlan­
dırılır. Önemi anlaşılamamış olmakla birlikte, sayıları ilerle­
yen yaşla birlikte artmaktadır.
Bulboüretral bezler (Cowper bezleri), çapları 3-5 mm
olan ve iiretranın membranöz kısmının proksimalinde yerle­
şerek buraya boşalan bezlerdir (Şekil 22-1). Mukus salgıla­
yan tek katlı silindirik epitel ile döşeli tübüloalveoler bezler­
dir. Her bezi loblara ayıran septumlarda iskelet ve düz kas
hücreleri bulunur. Salgısı, kayganlaştırıcı işlevi gören berrak
bir mukustur.
PENİS
Penis başlıca üç silindirik erektiI doku kitlesi ve üretrayı
içermekte olup, dıştan deri ile sarılmıştır. Bu silindirlerden
ikisi penisin korpus kavernozumlan olarak adlandırılır
ve dorsal olarak yerleşmiştir. Üretranın korpus kaverno-
zumu ya da korpus spongiyozum olarak adlandırılan
üçiincüsü ventral olarak yerleşmiştir ve üretrayı çevreler. Bu
yapı en sonunda genişleyerek glans penisi oluşturur (Şekil
22-1). Penil üretranın büyük bölümü yalancı çok katlı silin­
dirik epitel ile döşelidir; glans peniste bu, çok katlı yassı epi-
tele dönüşür. Mukus salgılayan Littre bezleri penil tiretra
boyunca bulunur.
Prepusyum (sünnet derisi), içinde düz kas lifleri ile bağ
dokusu içeren geriye çekilebilir (retrakti)l bir deri katlamışı­
dır. Glansı çevreleyen deride ve katlantı içinde yağ bezleri
bulunur.
Korpus kavernozumlar, tunika albuginea denilen ve tı­
kız bağ dokusundan oluşan dayanıklı bir katman ile örtülü­
dür (Şekil 22-21). Penisin ve üretranın korpus kavernozum-
kırı erektil dokudan oluşmuştur. Erektil doku, endotel hüc­
releri ile döşeli ve bağ dokusu lifleri ile düz kas hücrelerin­
den oluşan trabekülalarla ayrılan çok sayıda venöz boşluk­
lar içerir.
Penisin arteriyel kan akımı internal pudental arterlerden
gelir, bunlardan da penisin derin arterleri ve dorsal arterleri
çıkar. Derin arterler, besleyici ve helisin arterleri oluşturmak
üzere dallanır. Besleyici arterler trabekiilalara gerekli oksijen
ve besin maddelerini sağlarken, helisin arterler doğrudan
kavernöz boşluklara (erektil doku) açılırlar. Helisin arterler
ve derin dorsal venler arasında arteriyovenöz santiar vardır.
Penisin ereksiyonu hemodiıramik bir olaydır ve peniste­
ki vasküler boşlukların duvarlarındaki düz kaslar ile arteri­
yel kasların aldıkları sinirsel uyarılarla kontrol edilir. Yumu­
şak durumda iken peniste en az kan akımı vardır. Ereksiyon-
da olmadığında, kas gerginliği hem penil düz kasın içsel
gerginliği, hem de sürekli duysal (sempatik) uyarılar tarafın­
dan dürtüklenen gerginliği sağlanır. Parasempatik kaynaklı
vazodilatatör uyarılar penil damarların ve kavernöz düz ka­
sın gevşemesini sağladığında, ereksiyon oluşur. Vazodilatas-
yon, aynı zamanda penil dokuya gelen sempatik vazokonst-
riktör uyarıların baskılanmasını sağlamaktadır. Penil arterler­
de ve kavernöz boşluklardaki genişleme, kan akımında artı­
şa yol açarak bu boşlukların kanla dolmasını ve sonuçta pe­
nisin sertleşmesini sağlar. Korpus kavenozumların kasılması
ve gevşemesi hücre içi kalsiyum düzeylerine bağlıdır ve bu
da, guanozin monofosfataz tarafından denetlenir.
Ejakülasyon ve orgazmdan sonra parasempatik aktivite
azalır ve penis önceki yumuşak durumuna döner.
KLİNİK BİLGİ
Boşalma kusurlarının sağaltımı için geliştirilen
yeni ilaçlar, korpus kavernozumda bulunan ve
guanozin monofosfat gibi siklik nükelotidleri dü­
zenleyen fosfodiesteraz enzimi üzerinde etki
göstermektedir.

Derin dorsal Yüzeysel

arter' dorsal arter

Dorsal arter Dorsal arter

Tunika
albuginea

Derin arter
Penisin
korpus
kavernozumu Üretra
Üretranın
korpus
Erektil doku kavernozumu Ş ekil 22-21. Penisin enine kesiti.
 ERKEK ÜREME SİSTEMİ / 447

KAYNAKLAR
Afeeiius BA et al: Lack o f dynein arms in im m otile human spermatozoa. Hafez ES E , Spring-M ills E (editors): Accessory Glands o f the Male Reproduc­
J Cell Biol 1 9 7 5 :6 6 :2 2 5 . tive Tract. Ann Arbor Science Publishers, 1979.
BonkhofF H , Remberger K: M orphogenetic aspects o f normal and abnormal Johnson A D , Gom es W R (editors): The Testis. Vols 1 - 4 . Academic Press,
prostatic growth. Pathol Res Pract 1 9 9 5 :1 9 1 :8 3 3 . 1 9 7 0 -1 9 7 7 .
Bruunwald E et al: Harrisons Principles o f Internal Medicine, 15 th ed. M cGraw- McNeai JE : Normal histology o f the prostate. Am J Surg Pathol 1988; 12:619.
Hill, 2 0 0 1 . Tindall D J et al: Structure and biochemistry o f the Sertoli cell. Int Rev Cy-
Dait W G : A utonom ic control o f penile erectile tissue. In: Experimental Brain tol 1 9 8 5 :9 4 :1 2 7 .
Research. Series 16. Springer-Verlag, 1987. Trainer T D : Histology o f the normal testis. Am J Surg Pathol 1 9 8 7 :1 1 :7 9 7 .
Fawcett D W : T h e mammalian spermatozoon. Dev Biol 1 9 7 5 :4 4 :3 9 4 .
 Dişi Üreme Sistemi
Dişi üreme sistemi iki iletim kanalı, ovaryum, iki oviclııkt
(tuba uterina), uterus, vajina ve dış genital organdan oluşur
(Şekil 23-1). İşlevleri dişi cins hücreleri olan gametlerin (o o­
sitler) üretimi ile embriyo ve fetiis evrelerinden doğuma ka­
dar döllenmiş oositi taşımaktır. Ayrıca, üreme sisteminin or­
ganlarını kontrol eden ve vücudun diğer organları üzerinde
etkileri olan cinsiyet hormonlarını da üretir. İlk menstriias-
yon (aybaşı) kanamalarının oluştuğu m enarşta (ilk adet)
başlayarak üreme sistemi yapı ve işlevsel etkenlik bakımın­
dan döngüse! (siklik) değişiklikler geçirir. Bu değişiklikler
hormonlarla kontrol edilir. Menapoz, döngüsel değişiklikle­
rin clüzensizleştiği ve sonunda tümüyle ortadan kalktığı de­
ğişken bir süreçtir. Menapoz sonrası dönemde üreme siste­
minde yavaş bir gerileme görülür. Meme bezleri üreme sis­
teminin dışında olsa da, üreme sisteminin işlevsel durumu­
na doğrudan bağlı olarak değişiklikler gösterdiklerinden, bu
bölümde ele alınacaktır.
ÖVERLER
Överler yaklaşık 3 cm uzunluk, 1.5 cm genişlik ve 1 cm ka­
lınlıkta badem biçiminde yapılardır. Yüzeyleri basit yassı ya
da kübik epitel ile kaplıdır; bu epitel germinal epitel ola­
rak adlandırılır. Germinal epitelin altında, ovaryum un beya­
zımsı rengini veren ve tunika albuginea olarak adlandırılan
tıkız bir bağ dokusu katmanı bulunur. Tunika albugineanın
altında oositleri içeren ovaryum folikiillerinin bol miktarda
Döllenme Tuba uterina Uterus fundusu
449
bulunduğu dış kısımda (kortikal bölge) yer alır. Foliküller,
kortikal bölgenin bağ dokusu (strom a) içinde gömülüdür.
Bu stroma tipik iğ biçiminde fibroblastlar içerir, ve bu fib-
roblastlar, hormonal uyanlara diğer organların fibroblastla-
rından farklı yanıt verir. Ovaryumun en iç kısmı gevşek bağ
dokusu içinde zengin bir damar yatağı içeren medüller böl­
gedir. Korteks ile mediilla bölgeleri arasında kesin bir sınır
yoktur (Şekil 23-2 ve 23-3).
Ovaryumun gelişimi
Embriyonik yaşamın yaklaşık birinci ayında, primordiyal
germ hücrelerinden oluşan küçük bir hücre topluluğu vitel-
lüs kesesinden gonad taslağına göç eder. Gonadlarda bu hüc­
reler bölünerek oogonyumlara dönüşür. Bölünmeler o ka­
dar yoğundur ki, uterus içi yaşamın ikinci ayında yaklaşık 600
000, beşinci ayı dolaylarında da 7 milyonun üzerinde oogon-
yum vardır. Üçüncü aydan başlayarak oogonyumiar birinci
mayoz bölünmenin profaz evresine girmeye başlar, ancak
bölünme diploten evresinde durarak mayoz bölünmenin di­
ğer evrelerine ilerlemez. Bu hücreler prim er (birinci) oosit­
lerdir (Yun. oon, yumurta + kytos, hücre) ve foliküler hüc­
reler olarak adlandırılan yassı hücrelerle çevrilidir. Gebeliğin
yedinci ayına ulaşıldığında, oogonyumların çoğu primer oo­
sitlere dönüşmüştür. Ancak, primer oositlerin çoğu, atrezi
olarak adlandırılan bir yıkımla (dejeneratif süreçle) yok olur.
Sonuç olarak, puberte (ergenlik) dolaylarında överler yakla­
şık 300 000 oosit içerir. Atrezi, kadının üreme çağı boyunca
Over bağı
Ş ekil 23-1. Dişi üreme sisteminin iç
organları.
450 / BÖLÜM 23
Arterler Germinal
ve veriler- epitel
Medüller
bölge
Kortikal bölge
Şekil 23-2. Doğurganlık çağında bir
kadının, içerdiği başlıca yapılarla bir­
likte ovaryumu: germinal epitel, tuni-
ka albuginea, kortikal bölge ve me­
düller bölge.
sürer ve 40-45 yaşlarında yaklaşık 8000 oosit kalır. Her ayba­
şı döngüsünde (ortalama süre 28 gün) genellikle tek bir oo­
sit serbest bırakıldığından ve kadının doğurganlık çağı yakla­
şık 30-40 yıl sürdüğünden, yalnızca 450 kadar oosit salınmış
olur. Tüm diğer oosider atrezi yoluyla ortadan kaldırılır.
Ovaryum Folikülleri
Bir ovaryum folikülü, bir ya da daha fazla folikül hücresi
ya da granüloza hücresi katmanıyla çevrili bir oosit içerir.
Fetal yaşam sırasında oluşan foliküller (primordiyal foli­
küller) ise tek sıralı yassı folikül hücreleriyle çevrili bir pri­
mer oosit içerir (Şekil 23-4, 23-5 ve 23-6). Bu foliküller, kor­
tikal bölgenin en üst katmanında yer alır. Primordiyal folikü-
lün içindeki oosit yaklaşık 25 pm çapında, küre biçiminde
bir hücredir. Büyük bir nükleusu ve yine büyük bir nükle-
olusu vardır. Bu hücreler, mayoz bölünmenin birinci profaz
evresindedir. Kromozomlar çoğunlukla çözülmüş haldedir
bölge bölge
Şekil 23-3. Bir ovaryumun kortikal bölge ve medüller böl­
gelerini gösteren fotomikrografı. H&E boyama. Küçük bü­
yütme.
Tunika albuginea Primordiyal
foliküller
Ovulasyon
öncesindeki folikül
Korpus Korpus Büyümekte olan
luteum albikans foliküller
ve koyu boyanmazlar. Sitoplazmadaki organeller nükleusa
yakın bir küme oluşturma eğilimi gösterirler. Sitoplazmada
çok sayıda mitokondri, birkaç Golgi kompleksi ve endoplaz-
ma retikulumu sarnıçları bulunur. Folikül hücrelerinin altın­
da bir bazal lamina bulunur ve folikülleri, çevreleyen stro-
madan ayıran sınırı oluşturur.
Ergenlik çağından (puberte) başlayarak, küçük bir pri­
mordiyal folikül grubunda, foliküler büyüme olarak adlandı­
rılan bir süreç başlar. Bu süreç oositler, granüloza hücreleri
ve bu folikülleri çevreleyen stromadaki fibroblast hücrelerin­
deki değişiklikleri kapsar. Büyüme sürecine giren folikiille-
rin, çok sayıda primordiyal folikül arasından nasıl seçildiği
bilinmemektedir.
Foliküler Büyüme
Foliiküllerin büyümesi, iıipofizden salgılanan folikül uyarıcı
hormon (FSH) tarafından uyarılır. Oosit büyümesinin en hızlı
olduğu dönem foliküler büyümenin birinci evresidir; bu sıra­
da oositin çapı maksimuma (125-150 pm) ulaşır. Nükleus bü­
yür, mitokondrilerin sayısı artar ve sitoplazmada eşit olarak
dağılırlar; endoplazma retikulumu genişleme (hipertroPı) gös­
terir. Golgi aygıtları da hücre yüzeyinin hemen altına göç eder.
Folikül hücreleri mitoz bölünmeyle çoğalırlar ve tek katlı bir
kübik hücre katmanı oluştururlar. Bu aşamadaki folikül, tek
katmanlı (ünilaminer) prim er folikül olarak adlandırılır
(Şekil 23-4 ve 23-6). Folikül hücreleri çoğalmayı sürdürür ve
çok katlı foliküler epiteli ya da granüloza tabakasını oluştu­
rurlar. Buradaki hücreler “gap junctionlar” aracılığıyla iletişim
kurar ve bu durumdaki folikül çok katmanlı (mültilaminer)
primer folikül ya da preantral folikül olarak adlandırılır
(Şekil 23-4 ve 23-7). Oositler kalın, amorf bir örtü olan örtü
olan zona pellusida ile çevrilidir ve bu katman en az üç fark­
lı glikoprotein içerir (Şekil 23-8). Zona pellusidanın sentezine
hem oositlerin hem de folikül hücrelerinin katkıda bulunduğu
düşünülmektedir. Folikül hücrelerinin uzantıları (filopodlar)
ve oositlerin mikrovillüsleri, zona pellusida içine uzanırlar ve
birbirleriyle “aralık bağlantıları” aracılığıyla iletişim kurarlar.
Foliküller esas olarak granüloza hücrelerinin boyut ve
sayıca artmasıyla büyüdükçe kortikal bölgenin daha alt böl­
gelerine göç eder. Folikül hücreleri arasında sıvı (likör foli-
küli) toplanmaya başlar. Sıvıyı içeren ufak boşluklar birleşe-
 DIŞI ÜREME SİSTEMİ / 451

reler, folikül duvarında belirli bir yerde yoğunlaşır. Bu hüc­

Primordiyal Oosit relerden küçük bir tepecik oluşturur; antrumun İç kısmına
folikül Stroma hücresi doğru uzantı yapan ve oositi de içeren bu yapıya kümülüs
ooforus ismi verilir (Şekil 23-10). Bir grup granüloza hücre­
Folikül hücresi si oositin çevresinde yoğunlaşır ve korona radyata oluştu­
rur. Bu granüloza hücreleri, ovaryumu terk ederken oosite
Tek katmanlı Bazal lamina eşlik eder (Şekil 23-10).
primer Oositte ve granüloza tabakasında bu değişiklikler olu­
folikül şurken, foliküliin hemen bitişiğindeki stromada yer alan fib-
Zona pellusida oluşumu roblastlar teka foliküli (teka Yunanca, kutu) oluşturmak
üzere farklılaşır. Bu katman daha sonra teka intem a ve te­
ka eksterna olarak farklılaşır (Şekil 23-4, 23-10 ve 23-11).
Çok ^ ^ ^ - Z o n a pellusida Teka internanın hücreleri tamamen farklılaştığında steroid
katmanlı
üreten hücreler ile benzerince yapı gösterir. Bu özellikler
primer ( Granüloza hücreleri
arasında bol miktarda düz endoplazma retikulumu, tübüler
folikül '
‘ -i— Teka interna kristaya sahip mitokondriler ve çok sayıda lipid damlacıkla­
rı yer alır. Bu hücrelerin, granüloza tabakasına taşman bir
steroid hormon olan androstenedion sentezlediği bilin­
mektedir. Granülozadaki hücreler, folikül uyarıcı hormonun

Sekonder
(antral) Tunika Germanal
folikül Antrum
f b
albuginea epitel

£ Teka intema
i
Teka eksterna

Granüloza hücreleri

Ovaryum
stroması
Teka eksterna
Teka interna
Antrum
Granüloza a\ Primordiyal
hücreleri
^ foliküller
Korona radyata

Kümülüs
ooforus
Folikül
iV hücreleri

Ş ekil 23-4. Primordiyal folikülden olgun foliküle doğru geli­ %

m .
şen ovaryum folikülleri. Foliküllerin görece oranları bu çi­
Oosit 1 Sitoplazma
zimde korunmamıştır.

rek daha büyük bir boşluk (antrum ) oluşturur (Şekil 23-4
ve 23-9). Bu foliküller artık sekonder ya da antral folikül
olarak adlandırılır. Folikül sıvısı plazma bileşenlerini ve foli­
kül hücreleri tarafından salgılanan ürünleri içerir; sıvıda gli-
kozaminoglikanlar, steroid-bağlayıcı proteinler de dahil ol­
mak üzere bazı proteinler ve yüksek konsantrasyonda stero-
idler (progesteron, androjenler ve östrojenler) bulunur.
Granüloza hücrelerinin antrumu oluşturmak üzere yeni­
den düzenlenmesi sırasında, bu katmanda yer alan bazı hiic-
Çekirdek
fe rz s e ?
Ş ekil 23-5. Ovaryumun dış (kortikal) bölgesini gösteren fo-
tomikrograf. Ovaryum germinal epitel ve tunika albuginea
ile örtülüdür. Her biri bir yassı folikül hücresi katmanıyla
çevrili bir oosit tarafından oluşturulan primordiyal folikül
grupları ovaryumun bağ dokusunda (stroma) görülmekte­
dir. Giemsa boyama. Küçük büyütme.
452 / BÖLÜM 23

ler yıkıma uğrar. Baskın olan folikül, foliküler büyümenin en

son aşamasına ulaşabilir ve ovulasyonu gerçekleştirebilir.
Olgun folikül ya da graaf folikülü olarak adlandırılan bu
ovulasyon öncesi folikül son derece büyüktür (yaklaşık 2.3
cm çapında), ovaryum yüzeyinden dışarı doğru şişkinlik ya­
par ve ultrasonografik inceleme ile saptanabilir. Sıvı toplan­
masının bir sonucu olarak, folikül boşluğunun boyutlarında
bir artış olur ve oosit, granüloza hücrelerinden oluşan bir
sap (pedikül) ile folikül duvarına bağlanır. Granüloza hücre­
leri folikülün büyümesiyle orantılı bir biçimde çoğalmadı­
ğından, granüloza tabakası daha ince bir hale gelir. Bu foli­
küller son derece kalın bir teka katmanına sahiptir.
Primordiyal folikülden olgun folikülün oluşumuna dek
tüm büyüme süreci yaklaşık 90 gün sürer.

Folikül Bozulması
Ovaryum folikülierinin çoğu atreziye uğrar, folikül hücreleri
ile oositler ölür ve ortadan kaldıran (fagositoz) hücreler ta­
rafından sindirilir. Gelişiminin herhangi bir aşamasındaki fo­
likül (primordiyal, primer, preantral ve antral) atreziye uğra­
yabilir (Şekil 23-12). Bu süreç, granüloza hücrelerinde mitoz
bölünmenin durması, granüloza hücrelerinin bazal latnina-
dan ayrılması ve oositin ölümü ile belirginleşir. Hücre ölü­
münden sonra kalıntıları fagosite etmek üzere folikülü mak-

Şekil 23-6. Ovaryumun dış (kortikal) bölgesi. Bir oosit ve

yassı folikül hücrelerinden oluşan primordiyal foliküllerin
yanı sıra büyümenin ilk aşamasında olan foliküller (tek kat­
manlı primer foliküller) de bulunmaktadır. Bu foliküller, bir
oosit ve tek sıralı kübik granüloza hücrelerinden oluşmak­
tadır. Pararosanilin-toluidin mavisi (PT) boyama. Küçük bü­
yütme.

etkisiyle androstenedionu östrojene dönüştüren aromataz

enzimini salgılar. Östrojen, folikülii çevreleyen stromaya dö­
ner, kan damarları aracılığıyla kana geçer ve tüm vücuda ya­
yılır. Teka eksterna, başlıca, teka internayı çevreleyen orga­
nize fibroblast katmanlarından oluşur. İki teka katmanı ara­
sındaki sınır belirgin değildir. Buna karşılık, teka interna ve
granüloza tabakası arasındaki sınır, hücrelerinin morfolojik
olarak farklı olmasından ve aralarında kalın bir bazal memb-
ran bulunmasından dolayı iyi belirlenmiştir (Şekil 23-11).
Endokrin işleve sahip tüm organlar gibi teka interna da
damardan zengindir; küçük kan damarları teka İnternaya gi­
rer ve bu bölgenin salgısal hücrelerinin çevresinde zengin
bir damar ağı oluşturur. Foliküler büyüme aşamasında, gra­ Şekil 23-7. Bir oosit ve birkaç sıralı granüloza hücrelerin­
nüloza tabakasında kan damarı bulunmaz. den oluşan (preantral) ovaryum folikülünün ışık mikroskop
Her aybaşı dönemi sırasında, genellikle bir folikül diğer­ fotoğrafı. Oositi çevreleyen zona pellusida görülmektedir.
lerinden daha fazla büyür ve baskın hale gelir. Diğer folikül­ Pikrosirius-hematoksilen (PSH) boyama. Orta büyütme.

Oosit
Şekil 23-8. Ovaryumun elektron tarama mikrografı; folikül hücreleri tarafından çevrilmiş bir oosit gö­
rülmektedir. Oositi örten ve düzensiz bir ağ gibi görünen yapı zona pellusidadır. x 2950 (C. Barros’un
izniyle).
rofajlar istila eder. Daha ileri bir evrede, fibroblastlar folikii-
lün bulunduğu alanı kaplar ve kolajen içeren bir nedbe (ya­
ra iyileşme dokusu) oluşturur; bu doku uzun süre kalabilir.
Folikiil atrezisi doğum öncesinden menapozun birkaç yıl
sonrasına dek görülmesine rağmen, özellikle yoğun olduğu
bazı dönemler vardır. Anne hormonların etkisinin ortadan
kalktığı doğumdan hemen sonraki dönem ile nitelik ve ni­
celik açısından hormonal değişikliklerin görüldüğü ergenlik
(puberte) ve gebelik sırasında oldukça belirginleşir.
Ovulasyon
Ovulasyon, olgun folikül duvarının yırtılması ve oositin ser­
best kalmasıdır; serbest kalan oosit oviduktun genişlemiş
ucu tarafından yakalanır. Bu olay aybaşı döngüsünün orta­
larında, yani 28 günlük döngünün yaklaşık 14. gününde ger­
çekleşir. İnsanda çoğunlukla her döngüde ovaryumdan yal­
nızca bir oosit serbest bırakılır, ancak bazen ovulasyon ger­
çekleşmeyebilir (anovulatuar siklüs). Bazen de aynı anda iki
ya da daha fazla oosit atılabilir ve bunların hepsi döllendiği
takdirde birden fazla fetiis oluşabilir.
Ovulasyon için uyarıyı oluşturan, büyüyen folikül tara­
fından üretilen dolaşımdaki yüksek östrojen düzeylerine ya­
nıt olarak ön hipofizden salgılanan luteinizan hormondaki
DİŞİ ÜREME SİSTEMİ / 453
Folikül hücreleri
(LH) ani bir artıştır. Kan LH düzeylerindeki artıştan sonra
birkaç dakika içinde ovaryumun kan akımında bir artış gö­
rülür ve plazma proteinleri kapiller ve postkapiller veniiller-
den sızarak ödeme yol açar. Lokal olarak, prostaglandinler,
histamin, vazopressin ve kolajenaz salıverilir. Granüloza
hücreleri daha fazla hiyaluronik asit üretir ve gevşek bir hal
alırlar. Folikül duvarının küçük bir kısmı, tunika albugine-
aclaki kolajen yıkımı, iskemi ve bazı hücrelerin ölmesi nede­
niyle zayıflar. Foliküler sıvı basıncındaki artış ve büyük ola­
sılıkla düz kas hücrelerinin kasılmasıyla birlikte bu zayıfla­
ma, folikül dış duvarının yırtılmasına ve ovulasyona yol açar.
Ovulasyonun yakın olduğunun bir göstergesi, folikül yüze­
yinde stig m a n ın görülmesidir; bu, kan akımının durması
sonucu folikül duvarının renginde ve saydamlığında oluşan
lokal değişikliktir.
Birinci mayoz bölünme ovulasyonclan hemen önce ta­
mamlanır (bu ana kadar oositler, fetal yaşam sırasında baş­
layan birinci mayoz bölünmenin profaz evresindedir). Kro­
mozomlar yavru hücreler arasında eşit olarak bölünür, an­
cak sekonder oositlerden biri sitoplazmanın hemen hemen
tümünü alırken diğeri birinci kutup cismi haline gelir. Bi­
rinci kutup cismi, niikleus ile çok az miktarda sitoplazma
içeren çok küçük bir hücredir. Birinci kutup cisminin atılma-
454 / BÖLÜM 23
Ş e k il23-9. Antral folikülün bir kısmını gösteren fotomikrog-
raf. Granüloza tabakasında görülen boşluklar (A) birleşe-
rek daha büyük bir boşluk (antrum) oluşturacaktır. Oosit
zona pellusida ile çevrilidir. Granüloza hücreleri (G) oositi
çevreler ve folikül duvarını örter. Folikülün çevresinde bir
teka görülebilir. H&E boyama. Orta büyütme.
Granüloza
hücreleri
Antrum
Korona
radyata
Oosit Kümülüs
ooforus
sından hemen sonra, oositin niikleusu ikinci mayoz bölün­
meye başlar; bu bölünme metafaz evresinde durur.
Folikül duvarının yırtılmasıyla, oosit ve birinci kutup cis­
mi, zona pellusida, korona radyata ve bir miktar folikül sıvı­
sıyla birlikte ovaryumu terk eder ve tuba uterinanın açık
ucundan içeri girer. Oosit burada döllenebilir. Döllenme
ovulasyon sonrasında ilk 24 saat içinde gerçekleşmezse, oo­
sit bozulur ve ortadan kaldırılır.
Korpus Luteum (Sarı Çizim)
Ovulasyondan sonra, folikülün granüloza ve teka interna
hücreleri, korpus luteum (sarı cisim) olarak adlandırılan ge­
çici bir içsalgı bezi oluşturmak üzere yeniden düzenlenir
(Şekil 23-8). Korpus luteum ovaryumun korteks bölgesinde
yerleşir.
Folikül sıvısının boşalması ile folikül duvarı kıvrımlı bir
hal alır (Şekil 23-13)- Folikül boşluğuna bir miktar kanama
olur; bu kan burada pıhtılaşır (koagulasyon) ve daha sonra
yerini bağ dokusu alır. Bu bağ dokusu ile birlikte giderek or­
tadan kaldırılan kan pıhtısı artıkları korpus luteumun en iç
kısmını oluşturur.
Ovulasyondan sonra granüloza hücreleri bölünmemesi­
ne rağmen, boyutlarında büyük bir artış görülür (20-35 pm
çapında). Bunlar korpus luteum parenkimasıntn yaklaşık %
80’ini oluşturur ve granüloza lutein hücreleri adını alırlar
(Şekil 23-14). Bu hücreler steroid salgılayan hücrelerin özel­
liklerine sahiptir. Bu durumları, protein salgısı yapan hücre­
ler gibi göründükleri ovulasyon öncesi foiiküldeki yapıların­
dan tümüyle farklıdır.
Teka internanın hücreleri de teka lutein hücrelerini
oluşturarak korpus luteumun oluşumuna katkıda bulunurlar
(Şekil 23-13). Bu hücreler granüloza lutein hücrelerine ben­
zer yapıda, ancak daha küçüktür (yaklaşık 15 pm çapında)
ve daha koyu boyanırlar. Bu hücreler korpus luteum duva­
rının kıvrımlarında yerleşirler.
Teka internanın kapiller ve lenfatik damarları korpus lu­
teumun iç kısmına doğru gelişir ve bu yapının zengin damar
ağını oluşturur.
Şekil 23-10. Bir antral folikü­
lün ışık mikroskop fotoğrafı.
Korona radyatanın granülo­
za hücreleriyle çevrelenmiş
olan ve kumulus ooforusun
hücreleriyle desteklenen oo­
sit görülmektedir. Geriye ka­
lan granüloza hücreleri foli­
kül duvarını oluşturur ve bü­
yük antrumu çevreler. Bütün
folikülü bir teka sarar. PT bo­
yama. Orta büyütme.
 DİŞİ ÜREME SİSTEMİ / 455

Şekil 23-11. Bir antral folikül

duvarının küçük bir kısmını
gösteren fotomikrograf. Ant­
rum, granüloza tabakası ve
tekalar görülmektedir. Teka
interna folikülü çevreler ve si-
toplazmaları, steroid üreten
hücrelere özgü lipid damla­
cıkları içerdiğinden açık renk
boyanır. Teka internayı teka
eksterna çevreler; bu katman
ovaryum stroması ile birleşir.
Granüloza hücreleri teka in-
ternadan bir bazal membran
ile ayrılır. PT boyama. Büyük
büyütme.

Yumurtayı atan folikülün hücrelerinin yeniden düzen­
lenmesi ve korpus luteumun oluşumu, ovulasyon öncesinde
salgılanan LH’nin uyarısı sonucu gerçekleşir (Şekil 23-15).
Yine, LH uyarımıyla korpus luteum hücrelerinin enzimlerin­
de değişiklik olur ve korpus luteum progesteron ve östro-
jenleri salgılamaya başlar.
Korpus luteumun kaderi gebeliğin oluşup oluşmamasına
bağlıdır. LH uyarımının ardından, korpus luteum 10-12 gün
süreyle hormon salgılamak üzere programlanmıştır. Bunun
dışında hormonal uyarı olmaz ve gebelik oluşmazsa, korpus
luteum hücreleri doğal ölüm (apoptozis) ile dejenere olur.
Progesteron salgısındaki azalmanın sonuçlarından biri mest-
ruasyondur. Menstruasyonda uterus mukozasının bir kısmı
dökülür. Östrojen, hipofizden folikül uyarıcı hormonun sal­
gılanmasını baskılar. Korpus luteum bozulduktan sonra, ste­
roid hormonların kandaki konsantrasyonları azalır ve folikül
uyarıcı hormon salgılanır. Folikül uyarıcı hormon da başka
folikiillerin büyümesini uyarır ve bir sonraki menstrüel sik-
lüs başlar. Yalnızca menstrüel sikliisün bir kısmı süresince
kalan korpus luteum, menstruasyon korpus luteumu ola­
rak adlandırılır ve hücresel kalıntıları makrofajlar tarafından
yutulur. Korpus luteumun bulunduğu yer fibroblastlar tara­
fından kaplanır ve tıkız bağ dokusundan oluşan bir yara izi
gelişir. Bu dokuya korpus albikans adı verilir (“beyaz ci-

Antrum
Oosit

Olü granüloza hücreleri

Şekil 23-12. Atreziye uğrayan

bir folikülün ışık mikroskop fo­
ranüloza tabakası toğrafı (1) Granüloza hücreleri­
nin ölümü, pek çoğu antrumda
gevşek bir şekilde görülmekte­
dir;. (2) Korona radyata hücre­
lerinin kaybı; (3) Antrumda ser­
best olarak yüzen oosit görül­
mektedir. PT boyama. Orta bü­
yütme.
456 / BÖLÜM 23

stromada çoğu kez tek tek ya da küçük gruplar halinde ka­

lır. Bu hücreler interstisyel hücreler olarak adlandırılır.
Çocukluk döneminden menapoza dek izlenen bu hücreler,
LH tarafından uyarılarak steroid salgılar.

OVİDUKT (FALLOP TÜPLERİ)

Fallop tüpleri (yumurta geçiti) (tuba uterina), yaklaşık 12 cm
uzunluğunda, büyük hareketliliğe sahip kaslı bir kanaldır
(Şekil 23-1). infundibulum olarak adlandırılan bir ucu ovar-
yum yakınında periton boşluğuna açılır ve fimbriya adı ve­
rilen çok sayıda parmaksı uzantılardan oluşan bir saçaklan-
nıa gösterir; diğer ucu uterus duvarını geçer ve bu organın
iç kısmına açılır.
Ovicluktun duvarı 3 katmandan oluşur: (1) mukoza, (2)
kalın düz kası tabakası (müskülaris) içte bir dolanan ya da
spiral katman ve dışta yer alan bir uzunlamasına katman bi­
çimde düzenlenmiş ve (3) seroza, viseral peritondan oluşur.
Mukoza, en çok ampullada olmak üzere uzunlamasına
kıvrımlar içerir. Enine kesitlerde ampullanın liimeni bir labi­
rente benzer (Şekil 23-17). Tubanın uterusa yalcın bölümler­
de katlanmalar küçülür, intramural bölümde, katlanmalar
azalarak lümene doğru uzanan küçük çıkıntılara dönüşür ve
iç yüzeyi neredeyse dümdüz bir hale gelir.
Mukoza tek katlı silindirik epitelden ve gevşek bağ do­
kusundan oluşan bir lamina propriadan oluşur. Epitel iki tip
hücre içerir. Bunlardan birinde silyalar bulunurken, diğeri
salgı yapıcı özellik gösterir (Şekil 23-18 ve 23-19). Silyalar
Teka Granüloza Bağ dokusu
lutein hücreleri lutein hücreleri

Şekil 23-13. Korpus luteumun bir kısmı. Hücrelerin büyük

bir kısmını oluşturan granüloza lutein hücreleri, granüloza
tabakasından köken alır. Bunlar, teka internadan kaynakla­
nan teka lutein hücrelerine göre daha büyüktür ve daha
açık renk boyanır.

sim" anlamına gelir ve çok miktarda kolajen içermesi nede­

niyle böyle adlandırılır) (Şekil 23-16). Korpus
Gebelik oluşursa, uterus mukozası dökülmez; çünkü dö­ luteum
külürse uterusa yerleşen embriyo ölür ve gebelik sonlanır.
Embriyonun trofoblastik hücreleri tarafından sentezlenen bir
hormon olan insan koriyonik gonadotropin horm onu
(HCG) korpus luteumu uyaran sinyaller gönderir. HCG’nin
etkisi LH’ye benzerdir, böylece korpus luteumun bozulması
engellenir, bu endokrin bezin daha da büyümesini sağlar ve
progesteron salgısını uyarır (progesteron uterus mukozası­
nın gebelik boyunca korunmasını sağlar). Progesteron, ute­
rus mukozasını korumasının yanı sıra uterus bezlerinin sal­
gısını da uyarır; bu bezlerin salgısının, plasenta işlev görme­
ye başlamadan önce embriyonun beslenmesi açısından
önemli olduğu düşünülmektedir. Bu korpus luteuma gebe­
lik korpus luteumu denir, 4-5 ay kalır, daha sonra bozulur
Ovaryum stroması
ve yerini menstruasyon korpus albikansından çok daha bü­
yük bir korpus albikans alır.

İnterstisyel Bezler Şekil 23-14. Korpus luteumun küçük bir kısmını gösteren
Foliküler atrezi esnasında granüloza hücreleri ile oositler çö­ fotomikrograf. Burada görülen hücrelerin çoğu granüloza
zülüp bozulmasına rağmen, teka interna hücreleri kortikal lutein hücreleridir. PT boyama. Büyük büyütme.
 DİŞİ ÜREME SİSTEMİ / 457

Hipotalamus Döllenmiş oosit zigot (Yun. zygotos, yumurtalanmış) ola­

rak adlandırılır ve hücre bölünmesi başlar. Zigot yaklaşık 5
gün sürecek bir yolculukla uterusa taşınır. Ovidukt mukoza­
sını kaplayan ince sıvı tabakasının hareketi ile birlikte kas ta­
bakasının kasılmaları, oositin ya da döllenmiş zigotun uteru­
sa doğru taşınmasına yardım eder. Bu hareket aynı zaman­
da ulerustan vücut (periton) boşluğuna mikroorganizmaların
geçişine engel olur. İmmotil silya sendromu bulunan ka­
dınlarda da oosit ya da zigotun uterusa taşınması normaldir
ki, bu da, taşıma için silya hareketine gereksinim olmadığı­
nı göstermektedir.

KLİNİK BİLGİ

Anormal yuvalanma durumlarında embriyo ovi­

1 14
Foliküler evre
dukt içinde tutunabilir (ektopik gebelik). Bu gibi
durumlarda, lamina propria endometriyuma ben­
zer bir tepki göstererek çok sayıda desidua hücre­
si oluşturur. Ancak ovidukt, çapının küçük olması
nedeniyle, büyüyen embriyoyu tutamaz ve patla­
28 gün yarak, hemen müdahele edilmezse ölümcül olabi­
Luteal evre len şiddetli kanamalara yol açar.

Şekil 23-15. Hipofiz hormonları ovaryum fonksiyonlarının

çoğunu kontrol eder. Folikül uyarıcı hormon (FSH), folikü-
lün büyümesini ve granüloza hücrelerinde östrojen sentezi­
ni uyarır. Luteinizan hormon (LH) ovulasyonun oluşmasını
sağlar, granüloza tabakası ve teka internayı aktif olarak
hormon sentezleyen bir bez olan korpus luteuma dönüştü­
rür. Ovaryumda üretilen östojen ve progesteron hipotala­
mus üzerinde etki göstererek gonodotropin salgılatıcı hor­
mon (GnRH-Gonodotropin releasing hormone) salınmasını
uyarır ya da baskılar.

S y flü r : >• a . ' * V

uterusa doğru hareket ederek oviduktun yüzeyini örten in­
ce ağdalı sıvı tabakasının hareketini sağlar. Bu sıvı esas ola­ î . Korpus
rak titrek tüylü (silyalı) hücreler arasına serpiştirilmiş salgıla­ albikans
yın hücrelerin ürünlerinden oluşur.
Ovulasyon sırasında, ovidukt aktif olarak hareket eder.
Huni biçimindeki ucu (çok sayıda l'imbriyadan oluşan saçak­
lı uç) ovaryum yüzeyine doğru yaklaşır. Bu, ovaryumdan
serbest bırakılan oositin tubaya taşınmasını kolaylaştırır. O o­
sit, kasların kasılması ve silyalı hücrelerin hareketiyle des­
teklenerek oviduktun infinclubulumuna girer. Tuba epiteli-
nin salgısı oosit için besleyici ve koruyucu işlevlere sahiptir. Kolajen $ £
Döllenmediği takdirde, oosit yaklaşık 24 saat canlı kalır. Sal­ ı-s r i
gı aynı zamanda spermatozoonun etkinliğini (kapasitas-
yon) de sağlar.
Döllenme genellike ampullackı gerçekleşir ve türe özgü
diploid kromozom sayısına ulaşılır. Ayrıca, oositin ikinci ma-
yoz bölünmeyi tamamlaması için bir uyaran oluşturur. An­
cak bu anda primer oosit sekonder oosite dönüşür. Sperma­
[foÇ; Ovaryum stroması
tozoon oositi döllediği sırada korona radyata genellikle dur­
maktadır ve oositin ovidukttan geçişi sırasında bir süre daha
korunur. Döllenme gerçekleşmezse oosit ikinci mayoz bö­ Şekil 23-16. Korpus luteumun gerilemesinden sonra yerini
lünmesini tamamlamadan otolize uğrar. alan bağ dokusu iyileşme izi korpus albikans
458 / BÖLÜM 23
Şekil 23-17. Ovidukt duvarının bir kısmını gösteren foto-
mikrograf. Son derece kıvrımlı mukoza, bu bölgenin ovar-
yuma yakın olduğunu göstermektedir. PT boyama. Küçük
büyütme.
UTERUS
Uterus armut şeklinde bir organ olup, bir gövde (korpus),
aşağıda uterus kavitesinin daraldığı iç ağız (internal os) ile
iç ağızdan aşağıya doğru uzanan silindirik bir yapı olan ser-
viksten oluşur. Uterus gövdesinin kubbe biçimli kısmına
fundus ismi verilir (Şekil 23-1).
Uterus duvarı nispeten kalındır ve üç katmandan oluşur.
Dışta, uterusun farklı bölümlerine göre ya seroza (bağ do­
kusu ve mezotelyum) ya da adventisya (bağ dokusu) yer
alır. Diğer uterus katmanları ise kalın bir düz kas tabakası
olan miyometriyum ile endometriyum ya da uterus mu­
kozasıdır.
Miyometriyum
Miyometriyum (Yun. mys, kas + m et m , uterus) bağ dokusu
ile ayrılmış düz kas demetlerinden oluşan uterusun en kalın
tabakasıdır. Düz kas demetleri sınırları iyi belirlenemeyen
dört tabaka oluşturur. Birinci ve dördüncü tabaka esas ola­
rak longitudinal, yani organın uzun eksenine paralel yerleş­
miş liflerden oluşur. Orta tabakalar ise daha büyük kan da­
marlarını içerir.
Gebelik sırasında, miyometriyum hem lıiperplazi (düz
kas hücrelerinin sayısında artış) hem de hipertrofi (hücre­
nin boyutlarının artması) sonucu çok büyür. Gebelik sırasın­
da pek çok düz kas hücresi protein salgısı yapan hücrelerin
ince yapı özelliklerini gösterir ve aktif olarak kolajen sentez­
ler. Böylece uterusun kolajen içeriği önemli ölçüde artar.
Gebelik sonrasında, bazı düz kas hücrelerinde bozulma­
lar görülür, bazılarının boyutları azalır ve kolajen enzim et­
kisiyle yıkılır. Böylece uterusun boyutları gebelik öncesinde-
kine yakın ölçülere iner.
Endometriyum
Endometriyum, epitel ile basit tiibüler bezler içeren lamina
propriadan oluşur. Bezler miyometriyuma yakın alt bölüm­
lerinde bazen dallanmalar gösterir. Endometriyum epileli tek
katlı silyalı ve salgılayıcı silindirik epiteldir. Uterus bezlerinin
epiteli yüzey epiteline benzese de, bezlerde silyalı hücreler
çok azdır.
Lamina propriada bağ dokusu fibroblastlardan zengindir
ve bol miktarda temel madde içerir. Bağ dokusu lifleri ço­
ğunlukla tip III kokıjenden oluşmuştur.
Endometriyum tabakası iki bölüme ayrılabilir: (1) baza-
lis, miyometriyuma komşu olan en alttaki bölümdür; lami­
na propria ve uterus bezlerinin başlangıç kısmını içerir. (2)
fonksiyonalis, lamina propria ve bezlerin geri kalanı ve yü­
zey epitelini içerir. Fonksiyonalis aylık döngüler sırasında
büyük değişiklikler geçirirken, bazalis hemen hemen değiş­
meden kalır.
Endometriyumu besleyen kan damarları bu tabakanın
büyük bir bölümünün periyodik olarak dökülmesinde özel
bir öneme sahiptir. Arkuat arterler miyometriyumun orta
tabakalarında dairesel olarak yerleşmiştir. Bu damarlardan
endometriyumu besleyen iki grup damar çıkar: Bazalisi bes­
leyen düz arterler ve fonksiyonalise kan taşıyan kıvnm-
lı/spiral arterler.
Şekil 23-18. Oviduktu döşeyen epiteli gösteren ışık mikros­
kop fotoğrafı. Epitel silyalı hücreler ve daha koyu boyanan
silyasız salgı hücrelerinden oluşmaktadır. Titrek tüylü hücre­
ler, oositin ya da döllenmiş yumurtanın uterusa doğru hare­
ket etmesine katkıda bulunur. PT boyama. Büyük büyütme.
 DİŞİ ÜREME SİSTEMİ / 459

Şekil 23-19. Oviduktu döşeyen epiteli gösteren elektron tarama fotomikrografı. Bol miktarda silya bulun­
duğuna dikkat ediniz. Ortada, kısa mikrovillüslerle kaplı bir salgılayıcı hücrenin üst kısmı görülmektedir.
X8000. {KR Porter'ın izniyle.)

Aybaşı Döngüsü monların sentezinde görülen azalma, üreme organlarında

genel bir gerilemeye neden olur.
Östrojen ve progesteron dişi üreme sisteminin organlarını
Puberte sonrasında, hipofizin ön lobunun uyarısıyla
kontrol ederler. Epitel hücrelerinin ve bağ dokusunun çoğal­
ovary um hormonları menstrüel sikliis sırasında endometri-
ması ve farklılaşması bu hormonların etkisiyle gerçekleşir.
yumun döngüsel yapısal değişiklikler geçirmesine neden
Doğumdan önce bile bu organlar anne kanında bulunan ve
olur. Aybaşı süresi ortalama 28 gün olmakla birlikte değiş­
plasenta yoluyla fetiise ulaşan östrojen ve progesteron tara­
kenlik gösterir.
fından etkilenir (Şekil 23-20). Menopozdan sonra bu hor­

Vajina e p ite li löl®

Endometriyum ’ o ooö

Yeni doğan Bebek Menstrüel siklüs Menopozdan sonra

Şekil 23-20. Bir kadının tüm yaşamı boyunca vajina epitelinin ve endometriyumun yapısı ve işlevleri ovaryum
hormonlarına bağlı olarak değişiklik gösterir.
460 / BÖLÜM 23

P r o u f e r a t İf (Ç o ğ a l m a ), F o ü k ü l e r ya d a Ö s t r o j e n İk F a z

Aybaşından sonra, uterus mukozası görece incedir (yaklaşık

0.5 mm). Yenilenme fazının başlangıcı ovaryum folikülleri-
nin arasından küçük bir grubun hızla büyümesine denk ge­
lir; bu foliküller siklüsün başında belki doğum öncesi (pre-
antral) folikülden antral folikiil aşamasına geçiş aşamasında
olan folikiillerdir. Teka internaları geliştiğinde bu foliküller
aktif olarak östrojen salgılamaya başlar ve östrojenlerin plaz­
madaki birikimleri giderek artar.
Östrojenler endometriyum üzerinde etki ederek hücre
çoğalmasına yol açar ve menstrüasyon sırasında kaybedilen
endometriyumun yeniden oluşmasını sağlar. (Östrojen üre­
me sisteminin diğer bölümleri üzerinde de etki ederek, ör­
neğin oviduktun epitel hücrelerinde silya üretimini sağlar.)
Yenilenme fazı sırasında endometriyum tek katlı silindi­
ri k epitel ile kaplıdır (Şekil 23-21). Tek katlı silindirik epitel-
den oluşan bezler, dar lumenli düz tübüller oluşturur (Şekil
23-22). Bu hücrelerde salgılama aktivitesine hazırlık olarak,
granüllü endoplazma retikulumu sisternalarının sayısı ve
Golgi kompleksi boyutları giderek artar. Yenilenme fazı so­
nunda endometriyum 2-3 mm kalınlığa ulaşır.

S a l g il a m a / S ek r e t u v a r ya da L uteal Faz

Sekretuar faz ovulasyondan sonra, korpus lııteum tarafından

salgılanan progesteronun etkisiyle başlar. Porgesteron, öst-

ililip
.v"
r IJ/ ■ '
Ş e k il23-21. Yenilenme fazı sırasında endometriyumun yü­
zeysel tabakasının fotomikrografı. Yüzey epiteli ve uterus :fe% f 'fc 'S tm ğ
bezleri, gevşek bağ dokusundan oluşan bir lamina propria
W m & S m
içine gömülüdür. PT boyama. Orta büyütme.

'ğ?mmmBm
Aybaşı döngüsü genellikle 12-15 yaşlar arasında başlar
ve 45-50 yaşına kadar devam eder. Döngüler, oosit üretimi
ile ilişkili ovaryumda oluşan değişikliklerin bir sonucu ola­
rak ortaya çıktığından, dişi sadece menstruasyon gördüğü
yıllar boyunca doğurgandır. Bu, seks yetisinin menapozla
W^mwŞ*ZÎ
sonlanması anlamına gelmez, sadece doğurganlık sona er­
miştir.
Pratik nedenlerle aybaşı döngüsünün başlangıcı aybaşı
kanamasının görüldüğü gün olarak alınır. İlgili akıntı, deje­
nerasyona uğrayan olan endometriyumun yırtılan kan da­
marlarından gelen kanla karışımından oluşur. Aybaşı
(menstrüel faz) ortalama 3-4 gün sürer. Aybaşından sonra­
ki fazlar çoğalma (proliferasyon) ve salgılanma/sekretu-
ar (ya da luteal) evresi olarak adlandırılır. Sekretuar faz
(salgılanma) ovulasyonla başlar ve yaklaşık 14 gün sürer.
Yenilenme fazının süresi değişkendir, ortalama 10 sürer. Ay­ Ş ekii 23-22. Proliferasyon evresi sırasında endometriyu­
başı döngüsü sırasında görülen yapısal değişiklikler kade­ mun derinlerinde yer alan düz uterus bezlerinin fotomikrog-
meli olarak gerçekleşir. Burada değinilen fazlar arasındaki rafı. Miyometriyumun düz kasları da görülmektedir. H&E
belirgin ayrımlar esasen eğitim amaçlıdır. boyama. Orta büyütme.
 DİŞİ ÜREME SİSTEMİ / 461

A y b a ş i D ö n g ü s ü _____________________________________________________

Oositin döllenmesi ve embriyonun tutunması gerçekleşme­

diği zaman, korpus luteuımın işlevi yaklaşık 14 gün sonra
sona erer. Bunun sonucunda kandaki progesteron ve östro-
jen düzeyleri hızla düşer. Bu, spiral arterlerde kasılmalara
neden olur, kan akımı engellenir ve oluşan iskemi damar
duvarının ve endometriyumun işlevsel tabakasının bir kısmı­
nın ölümiine/nekrozuna neden olur. Kasılmaların yukarısın­
da bulunan kan damarları yırtılır ve kanama başlar. Endo-

Şekil 23-23. Uterus bezlerinin ışık mikroskop fotoğrafı.

Salgılama fazı sırasında uterus bezleri kıvrımlı bir hale ge­
lir ve lumeni salgıyla dolar. Bağ dokusunda biraz ödem iz­
lenmektedir. H&E boyama. Orta büyütme. Üstte: Büyük bü­
yütme.

rojenin etkisi ile gelişmiş olan bezler üzerinde etki göstere­

rek bezleri daha da uyarır. Epitel hücreleri çekirdeğin altın­
da glukojen depolamaya başlar. Daha sonra glikojen mikta­
Çoğalma Salgılama Salgılama 0.5 pm
rı azalır ve glikoprotein salgı ürünleri bezlerin lumenini ge­ fazının başlangıç fazının geç
fazının
nişletir. Bu fazın önemli özelliklerinden biri bezlerin son de­ sonu evresi evresi
rece kıvrımlı bir hale gelmesidir (Şekil 23-23 ve 23-24). Bu
fazda endometriyum, salgıların birikmesi ve stromadaki öde­ 14 gün 15-21 gün 22-28 gün
min sonucu maksimum kalınlığa (5 mm) ulaşır. Sekretuar faz
sırasında mitoz bölünmeler enderdir.
Şekil 23-24. Uterus bezlerinde ve bez hücrelerinde aybaşı
Döllenme gerçekleşmişse, embriyo uterusa taşınır ve yu­
murtlamadan yaklaşık 7-8 gün sonra salgılama evresinde bu­
döngüsü sırasında ortaya çıkan değişiklikler. Çoğalma ev­
lunan uterus epiteline tutunur. Uterus bezlerinin salgısının, resinde bezler düz tübüller halindedir ve hücrelerinde sal­
tutunmadan/implantasyondan önce embriyonun gereksi­ gılanma görülmez. Salgılama fazının başlangıç evresinde
nimleri için başlıca beslenme kaynağını oluşturduğu düşü­ bezler kıvrımlanmaya başlar ve hücreleri bazal bölgelerin­
nülmektedir. de glukojen depolamaya başlar. Salgılama fazının geç ev­
Pıogesteron miyometriyumun düz kas hücrelerinde ka­ resinde bezler son derece kıvrımlıdır ve hücreleri üst kı­
sılmaları baskılar, yoksa embriyonun implantasyonu tehlike­ sımlarında salgı aktivitesi gösterir. (Krstic RV: Human Micros-
ye girebilir. kopic Anatomy, Springer, 1991'den izinle alınmıştır.)
462 / BOLUM 23

metriyumun işlevsel tabakasının bir kısmı ayrılır ve endo-
metriyumun geri kalanı, interstisyel sıvı kaybına bağlı olarak
büzüşür. Dökülen endometriyum miktarı ve kan kaybı ka­
dınlar arasında, hatta aynı kadında bile değişik zamanlarda
farklılık gösterir.
Aybaşı döngüsü sonunda endometriyum genellikle ince
bir tabaka haline gelir. Hücreleri, mukozayı yeniden oluştur­
mak üzere bölünmeye başlar ve endometriyum yeni bir sik­
likse hazır hale gelir. Tablo 23-1’de menstrüel siklüsün başlı­
ca olayları özetlenmektedir.
GEBELİKTE ENDOMETRİYUM
Tutunma/implantasyon gerçekleşirse embriyonik trofoblast
hücreleri HCG üretmeye başlar ve bu hormon korpus lute-
umu progesteron salgılamayı sürdürmesi için uyarır. Gebe­
lik oluştuğunda menstriiasyon gelişmez ve gebelik boyunca
ay döngüsü ertelenir. Progesteron uterus bezlerini daha ge­
niş, daha kıvrımlı ve salgılama evresine göre daha fazla sal­
gı üretebilir hale getirir.
İmplantasyon, Desidua ve Plasenta
İnsan oositi döllenmesi tuba uterinanın üçte bir ön kısmın­
da olur ve zigot pasif olarak uterusa doğru taşınırken yarık-
lanmaya başlar. Ardı sıra gerçekleşen mitozlarla, yoğun bir
hücre topluluğu olan morula oluşur. Zona pellusida ile ör­
tülü olan morula, döllenmiş oositle yaklaşık aynı büyüklük­
tedir. Zigotun segmentasyonu sonucu ortaya çıkan hücrele­
re blastomer denir (Yun. blcıstos, tohum + m eros, bölüm).
Zigotun boyutları büyümediği için, her bölünmede blasto-
merler daha da küçülür.
Morulanın merkezinde bir boşluk oluşur. Bu, blastosist
olarak adlandırılır ve embriyonun uterusa ulaştığı evredir.
Blastomerler periferik bîr tabaka (trofoblast) şeklinde dü­
zenlenirken, birkaç blastomer boşluğun içinde toplanır (iç
hücre kitlesi). Bu evre, ovulasyondan sonra yaklaşık dör­
düncü ya da beşinci güne rastlar. Blastosit uterus boşluğun­
da 2-3 gün kalır ve endometriyum bezlerinin salgısı içinde,
endometriyum yüzeyiyle temas eder. Zona pellusida çözülür
ve trofoblast hücrelerinin uterus yüzey epitelinin hücreleriy­
le etkileşimine olanak sağlar.
Tutunma (ya da nidasyon), embriyonun epitel hücreleri­
ne tutunması ve uterus epiteline penetrasyonu yoluyla ger­
çekleşir. Bu tip tutunma interstisyel olarak adlandırılır ve
insanda ve diğer bazı memelilerde görülür. Tutunma süreci
yedinci gün dolaylarında başlar; ovulasyondan sonraki yak­
laşık dokuzuncu günde embriyo, gebelik boyunca kendisini
koruyup besleyecek olan endometriyum içine tümüyle gö­
mü Imüş durumdadır.
Embriyonun impkıntasyonundan sonra, endometriyu-
mun bağ dokusu büyük değişiklikler geçirir. Lamina propri-
anın fibroblastları genişler ve poligonal bir hal alarak prote­
in sentezleyen hücrelerin özelliklerini gösterir. Bu hücreler
artık desidua hücreleri olarak adlandırılır, endometriyumun
bütünü de desidua adını alır. Desidua, embriyo ile miyo-
metriyum arasına yerleşmiş desidua bazalis, embriyo ile
uterus lümeni arasına yerleşmiş desidua kapsüllaris ve de-
siduanın kalan kısmını oluşturan desidua pariyetalis ola­
rak ayrılabilir (Şekil 23-25).
Plasenta (Döleşi)
Plasenta geçici bir organdır ve anne ile fetus arasında fizyo­
lojik değiş tokuşun gerçekleştiği yerdir. Bir fetal (çocuktan)
kısım (koriyon) ile bir maternal (anneden) kısımdan (desi­
dua bazalis) oluşur. Dolayısıyla, plasenta genetik olarak
farklı iki bireyden kaynaklanan hücrelerden oluşmuştur.
Desidua bazalis, plasenta içinde bulunan boşluklara an­
neden arteriyel kanı sağlar ve bunlardan venöz kanı alır. Pla­
senta ayrıca bir endokrin organdır; HCG, koriyonik tirotro-
pin, koryonik kortikotropin, östrojenler ve porgesteron gibi
hormonları üretir. Laktojenik özellik gösteren ve büyümeyi
uyarıcı bir etkisi olan koryonik somatomammotropin adı ve­
rilen, protein niteliğinde bir hormonu da salgılar.
Gelişen embriyo ile plasentanın oluşumu ve yapısıyla İl­
gili daha ayrıntılı bilgi için embriyoloji kitaplarına başvurul­
malıdır.

Tablo 23-1. Aybaşı döngüsü sırasında gelişen olayların özeti

Döngü Evresi
Proliferasyon Salgılam a ya da Luteal M enstrüel

Hipofiz Folikül uyarıcı hormon, Salgılama evrenin başlangıcında, östrojen uyarısıyla salgı­
hormonlarının ovaryum foliküllerinin lanan luteinizan hormon en yüksek düzeyindedir ve
başlıca etkileri hızla büyümesini uyarır ovulasyonun oluşmasını ve korpus luteumun gelişmesini sağlar

Ovaryumda Ovaryum foliküllerinin Ovulasyon Korpus luteumun Korpus luteumun

oluşan başlıca büyümesi; baskın olan folikül gelişimi bozulması
olaylar ön ovulasyon evreye ulaşır

Baskın Büyümekte olan foliküller Korpus luteum tarafından üretilen Progesteron

ovaryum tarafından üretilen östrojenler progesteron başlıca uterus üzerinde üretimi durur
hormonu vajina, ovidukt ve uterus etki gösterir
üzerinde etki eder

Endometriyum- Menstrüasyondan sonra Mukoza daha da gelişir, uterus bezleri kıvrımlı bir hal alır, Ovulasyondan
daki başlıca mukozanın gelişmesi salgı işlevi başlar yaklaşık 14 gün
olaylar sonra mukozanın
bir kısmı dökülür
 DİŞİ ÜREME SİSTEMİ / 463

Desidua bazalis
Koriyon
Vitellüs kesesi villüsleri Desidua Göbek kordonu
Koryon villüsleri
bazalis

Miyometriyum Vitellüs kesesi

Desidua kapsulari

Desidua paryetalis—
Amniyon boşluğu
Miyometriyum

Serviks Uterus boşluğu

Vajina Koryonik boşluk
(ekstraembriyonik solom)
Servikal mukus
tıkacı

Ş e k il23-25. Gebelik sırasında endometriyumun bağ dokusu hücreleri desidua hücrelerine dönüşür. Endometriyum
bundan sonra desidua olarak adlandırılır ve mukozasında 3 bölge izlenebilir: desidua bazalis, kapsülaris ve pari-
etalis.

Servikal salgılar oositin dlöllenmesinde önemli bir rol oy­

KLİNİK BİLGİ nar. Ovulasyon sırasında müköz salgılar sulanır ve spermin
uterusa girmesine olanak sağlar. Luteal fazda ya da gebelik­
Em briyo ilk ö n c e uterus g ö v d esin d e çoğ u n lu kla te, progesteron düzeyleri mükoz salgıları değiştirerek daha
d orsal y a d a ventral du v ara, b a z e n d e os in ie m a ­ viskoz bir hal almasına neden olur ve böylece uterus gövde­
y a y a k ın b ir y e r e tutunur. B u d u ru m d a p la s en ta sine spermlerin ve mikroorganizmaların geçişi engellenir.
fe tu s ve v ajin a a r a s ın a y erleşecek ve doğu m sıra ­ Doğumdan önce serviks te görülen genişleme ise, şiddetli
sın d a Jetu su n g eçişin i engelleyecektir. H ekim in kolajenolizi.se ve bunun yol açtığı yumuşamaya bağlıdır.
p la sen ta p re v ia o la r a k a d la n d ırıla n bu d u ru m u n
fa r k ın a varm ası ve fetü sü n se z a ıy en o p erasy o­ I
nuyla a lın m ası gerekir; a k si ta k d ird e fe tü s ö leb i­ i KLİNİK BİLGİ
t
lir. E m briyo bazen , d a h a ö n c e s ö z ettiğim iz gibi, ı
t l T - j Mi r . - A l i » . - JVf s aarittiâV T. r . S mW ı I

tu ba u terin a epitelin e tutunabilir. Ç ok e n d e r o la ­ Serviks kanseri (servikal karsinom), serviksin

ra k d a, zigot k a m ı boşlu ğ u n a girebilir, p erito n a
tu tarak o r a d a gelişebilir.
Serviks Uteri
Serviks, uterusun alttaki silindirik kısmıdır (Şekil 23-1) ve
histololik olarak uterusun geri kalan kısmından farklıdır. Yü­
zeyde mukus salgısı yapan tek katlı silindirik epitel bulunur.
Serviks az sayıda düz kas lifi içerir ve esas olarak tıkız bağ
dokusundan (%85) oluşur. Vajina lümenine doğru çıkıntı ya­
pan serviksin dış kısmı İse çok katlı yassı epitel ile örtülü­
dür.
Serviks mukozası oldukça dallanmış, müköz servikal
bezler içerir. Bu mukoza aybaşı döngüsü sırasında büyük
değişiklikler geçirmez ve menstrüasyon sırasında dökülmez.
Gebelik sırasında, servikal müköz bezler çoğalarak daha bol
miktarda ve daha ağdalı bir mukus salgılar.
çok katlı yassı epitelinden köken alır. Sık görül­
mesine karşın, mortalite oranı düşüktür
(100.000'de 8). Bu düşük oran, serviksin yapılan
yıllık fizik muayeneleri ve servikal epitelden alı­
nan örneklerin yayma preparatlarının (smear) si-
tolojik incelemesi (Papanicolaou testi) ile kanse­
rin erken dönemde ortaya konmasına bağlıdır.
VAJİNA
Vajina (Latince k ıl ıf anlamına gelir) duvarı bezlerden yok­
sundur ve üç tabakadan (tunika) oluşur; mukoza, müskü-
ler tabaka ve adventisya. Vajinanın lumeninde bulunan
mukus, serviks uterideki bezlerden gelir.
Erişkin bir kadında vajina mukozasının epiteli çok katlı
yassı epiteldir ve 150-200 pm kalınlığındadır. Hücreleri az
miktarda keratohiyalin içerebilir. Bununla birlikte, tipik ke­
ratinize epitellerde olduğu gibi, hücrelerin keratin plaklarına
464 / BÖLÜM 23
dönüşmesi ile izlenen aşırı keratinizasyon burada görülmez
(Şekil 23-26). Östrojen uyarısıyla, vajina epiteli büyük ölçü­
de glukojen sentezleyip biriktirir. Vajinal hücrelerin dökül­
mesiyle, bu glikojen vajina lumeninde depolanır. Vajinadaki
bakteriler glukojeni dönüştürerek vajinanın genelde düşük
olan pH’sından sorumlu laktik asidi oluşturur. Vajinadaki asi-
dik ortam bazı patojen mikroorganizmalara karşı koruyucu
bir etki sağlar.
Vajina mukozasının lamina propriası elastik liflerden çok
zengin olan gevşek bağ dokusundan oluşur. Burada bulu­
nan hücreler arasında lenfositler ve nötrofiller nispeten çok
sayıdadır. Menstriiel sikliisun belli fazlan sırasında bu iki tip
lökosit, epitele yayılır ve vajina lümenine geçer. Vajina mu­
kozası neredeyse duyusal sinir sonlanmalarından yoksun­
dur, bulunan birkaç çıplak sinir sonlanması ise muhtemelen
ağrı algılayan sinir lifidir.
Vajinanın kas/müsküler tabakası esas olarak uzunlaması­
na düz kas lifi demetlerinden oluşmuştur. Özellikle en iç kı­
sımda (mukozaya yakın) bazı çevresel demetler de vardır.
Ş e k il23-26. Vajinanın tıkız bağ dokusuyla desteklenen çok
katlı yassı epitelini gösteren ışık mikroskop fotoğrafı. Bu
hücrelerin sitoplazması glukojen birikimi nedeniyle berrak
görünmektedir. PSH boyama. Orta büyütme.
Müsküler tabakanın dış tarafında bulunan, kalın elastik
liflerden zengin tıkız bağ dokusu örtüsü adventisya, vajinayı
çevre dokularla birleştirir. Vajinanın oldukça elastik olması,
vajina duvarındaki bağ dokusu içinde elastik liflerin bol mik­
tarda bulunmasına bağlıdır. Bu bağ dokusunda yaygın bir ve-
nöz pleksus, sinir demetleri ve sinir hücresi grupları vardır.
DÖKÜNTÜ/EKSFOLYATİF SİTOLOJİ
j KLİNİK bilg i
i
Eksfolyatif sitoloji, vücudun çeşitli yüzeylerinden
normalde dökülen hücrelerin özelliklerinin ince­
lenmesini içerir. Vajinadan toplanan hücrelerin
sitoiojik incelemesi önemli klinik bilgiler sağlar.
Tam olarak olgunlaşmış vajina mukozasında
beş tip hücre kolaylıkla tanımlanabilir: bazal taba­
kanın iç tarafındaki hücreler (bazal hücreler), bazal
tabakanın dış kısmındaki hücreler (parabazal hüc­
reler), ara tabakada ara hücreler, boynuzlaşma ön­
cesi, prekornifiye hücreler ve boynuzsu kornifi-
ye hücreler. Bir vajinal yaymada (smear) görünen
hücre tiplerinin sayılarına dayanarak, hastanın hor­
monal durumu (östrojen ve progesteronun etkisi)
hakkında değerli bilgiler elde edilebilir. Vajinal yay­
ma serviks kanserinin erken tansında da yararlıdır.
DIŞ GENİTAL ORGANLAR
Dişide dış genital organlar ya da vulva; klitoris, labia mi­
nörler, labia m ajörler ve labia minörler tarafından çevrili
bir boşluk olan vestibuluma açılan bazı bezlerden oluşur.
Üretra ve vestibüler bezlerin kanalları vestibuluma açılır.
Vestibuiumun her iki yanında birer adet majör vestibüler
bezler (glandula vestibulares majores) ya da Bartholin
bezi bulunur. Bu bezler erkekteki bulboüretral bezlerle ( kö­
kenleri de) benzerdir. Bu bezlerde sıklıkla yangı gelişir ve
son derece ağrılı kistler oluşur. Daha fazla sayıda olan mi­
n ör vestibüler bezler (glandula vestibulares minores)
dağınık olarak bulunur ve üretra ve klitoris çevresinde daha
sıktır. Tüm vestibüler bezler mukus salgılar.
Klitoris ve penis embriyonik köken ve histolojik yapı ba­
kımından benzerdir. Klitoris körleşmiş/rudimenter glans
klitoridis içinde sonlanan iki erektil cisimcik ile bir prepus-
yumdan oluşur. Klitoris çok katlı yassı epitel ile örtülür.
Labia minörler içinden elastik liflerin geçtiği süngerimsi
bağ dokusundan bir nüve içeren deri kıvrımlarıdır. Bunları
örten çok katlı yassı epitelin yüzeyinde ince bir keratinize
hücre katmanı bulunur. Labia minörlerin iç ve dış yüzeyle­
rinde yağ ve ter bezleri bulunur.
Labia majörler, bol miktarda yağ dokusu ve ince bir düz
kas tabakası içeren deri katlantılarıdır. İç yüzeyleri labia mi-
nörlerinkine benzer bir histolojik yapıya sahiptir. Dış yüzey
kaba, kıvrımlı kıllar içeren deriyle örtülüdür. Yağ ve ter bez­
leri her iki yüzeyde de çok sayıda bulunur.
Dış genital organlarda, cinsel uyarılma fizyolojisine katkı­
da bulunan Meissner ve Pacini cisimcikleri gibi duyusal taktil
(dokunma ile ilgili) sinir sonlanmaları bol miktarda bulunur.

MEME BEZLERİ
Her meme bezi bileşik tübiiloalveoler tipte 15-25 lobdan
oluşmuştur: bunlann işlevi yenidoğanın beslenmesi için süt
salgılamaktır. Her bir lob tıkız bağ dokusu ve bol miktarda
yağ dokusuyla diğerlerinden ayrılır ve kendi süt boşaltım
kanalı ile başlı basına bir bezdir (Sekil 23-27). Bu kanallar
2-1.5 cm uzunlukta olup, her biri yaklaşık 0.5 mm çapında
15-20 adet açılma yerinin bulunduğu meme basında bağım­
sız bir şekilde sonlanır. Süt bezlerinin histolojik yapısı cinsi­
yete, yaşa ve fizyolojik duruma göre değişiklik gösterir.
Memelerin Gelişimi
Ergenlikten önce, meme bezleri laktiferöz sinüslerden
(siit sinüsleri) ve bu sinüslerin süt kanalları adı verilen bir­
kaç dalından oluşur (Sekil 23-27).
İşlevsiz
ve kaslar dokusu
Şekil 23-27. Kadın memesinin aktif ve aktif olmayan meme
bezlerini gösteren şematik çizimi. Eşlik eden daha küçük
kanallarla birlikte her süt kanalı kendi başına bir bezdir ve
bezin lobüllerini oluşturur.
DİŞİ ÜREME SİSTEMİ / 465
Ergenlik sırasında dişilerde memelerin boyutlun büyür
ve meme bası belirginleşir. Buna karşılık erkeklerde meme­
ler yassı kalır.
Ergenlik sırasında meme büyümesi, ovaryumdan salgıla­
nan ösirojenlerin miktarındaki artışa bağlı olarak, yağ doku­
su ile kolajenöz bağ dokusunun birikmesiyle birlikle süt ka­
nallarının gelişmesi ve dallanması sonucunda gerçekleşir.
Erişkin dişide tipik bir bez yapısı olan lobül en kiicük
kanalların (Şekil 23-27) uçlarında gelişir. Lobül bir son kanal
içine açılan birkaç kanaldan oluşur. Her bir lobül, gevsek bir
bağ dokusu içine gömülmüştür. Daha tıkız, daha az hücre
içeren bir bağ dokusu ise lobülleri ayırır.
Meme uçlarının açılış yerine yakın, süt kanalları genişleye­
rek süt sinüslerini oluşturur (Şekil 23-27). Süt sinüsleri dışa
açıldığı yerlerde çok katlı yassı epitelle döşelidir. Bu epitel
hızla çok katlı silindiıik ya da kübik epilele değişir. Süt kanal­
ları ile uç kanallar, sıkı bir .şekilde bir araya gelmiş miyoepi-
tel hücreleri ile sarılmış tek katlı kübik epitel ile döşelidir.
Alveolleri saran bağ dokusu, lenfositleri ve plazma hüc­
relerini içerebilir. Plazma hücrelerinin sayısı gebeliğin sonu­
na doğru önemli ölçüde artar; bu hücreler yenidoğanda pa­
sif bağışıklık sağlayan immiinglobulinlerin (IgA) salgılanma­
sından sorumludur.
Bu bezlerin histolojik yapısında aybaşı döngüsü sırasın­
da, ovulasyona yakın dönemde kanal hücrelerinin çoğalma­
sı gibi küçük değişiklikler oluşur. Bu değişiklikler dolaşım­
daki östrojenin doruk yaptığı zamana denk gelir. Aybaşı ön­
cesi fazda (premenstrüal faz) bağ dokusunun su içeriği arta­
rak memenin büyümesine yol açar.
Meme başı koni biçiminde bir sekle sahiptir; pembe,
açık ya da koyu kahverengi renkte olabilir. Dışta, bitişiğin­
deki derinin epiteli ile devam eden keratinize çok katlı yas­
sı epitel ile örtülüdür. Meme başının etrafındaki deri, are-
olayı oluşturur. Areolanın rengi gebelik esnasında lokal me­
lanin birikimi nedeniyle koyulaşır. Doğumdan sonra areola-
nm rengi açılabilir, ancak ender olarak asıl tonuna döner.
Meme başının epiteli düz kas liflerinden zengin bir bağ do­
kusu katmanının üzerine oturur. Bu düz kas lideri, daha de­
rindeki süt kanalları etrafında sirküler ve süt kanallarının
meme başına girdiği yerlerde onlara paralel dizilir. Meme
başı bol miktarda duyusal sinir sonlanması içerir.
Gebelik ve Laktasyonda Memeler
Meme bezleri, gebelik sırasında başlıca östrojen, pıogesteron,
prolaktin ve insan pkısental laktojen honnunu gibi çeşitli hor­
monların (beraberce çoğalan) sonucu çok fazla büyür. Bu
hormonların etkilerinden biri terminal kanalların uçlarında al-
veollerin çoğalmasıdır. Alveoller, sililenme esnasında aktif
süt salgılayın bir yapı kazanan epitel hücrelerinin oluşturdu­
ğu küresel topluluklardır (Şekil 23-28 ve 23-29). Alveol hüc­
relerinin iist sitoplazmalarında birkaç yağ damlacığı ve süt
proteinlerinin oluşturduğu bir ya da birkaç kümelenme içeren
membıanla çevrili salgı vakuolleri görülebilir. Salgı vakuolle-
rinin ve yağ damlacıklarının sayısı emzirme döneminde bü­
yük ölçüde artar (aşağıya bakınız). Alveoler epitel hücreleri
ve bazal lamina arasında yıldız biçiminde (stellat) miyoepilel-
yal hücreler bulunur. Bağ dokusu ve yağ dokusunun miktarı,
sütlenme sırasında parenkimaya göre önemli ölçüde azalır.
Sililenme sırasında, süt, alveollerin epitel hücreleri tara­
fından üretilir (Şekil 23-29) ve alveollerin İnmelilerinde ve
süt kanallarının içinde toplanır. Sekretuvar hücreler küçülür,
alçak kübik hücreler haline gelir ve sitoplazmalarında esas
466 / BÖLÜM 23

A Gebelik dışında Etkin olmayan
kanal sistemi
B Gebelik sırasında Kanalların uçlarında
alveollerin çoğalması
ve daha fazta protein içerir ve yeni doğana, özel­
likle barsak lumeni içinde bir dereceye kadar pa­
sif bağışıklık sağlayan antikorlardan (başlıca sal­
gı lay ıcı IgA) zengindir.
Bir kadın emzirmeye başladığında, çocuğun
emmesi ile meme başındaki dokunsa! reseptörler
uyarılır. Sonuçta arka hipofizden oksitosin hor­
monu salınır. Bu hormon alveollerde ve kanallarda
bulunan miyoepitelyal hücrelerin kasılmasına ne­
den olarak sütün boşaltılmasına yol açar (süt bo­
şaltma refteksi). Düşkırıklığı, korku ya da öfke­
lenme gibi olumsuz duyusal uyarılar oksitosin sa-
lınımını baskılayarak bu yansımayı önleyebilir.

Sütverme Bitiminde Memenin Geridönüşü

Meme yoluyla süt vermenin kesilmesiyle (sütten kesme), ge­
belik sırasında gelişen alveollerin çoğu apoptozis (program­
lanmış hücre ölümü) yoluyla bozulur (bkz. Şekil 3-24). Bu
C Laktasyon Alveol lumeninde
bozulma hücresel bileşenlerin otofajik abzorbsiyonu biçi-
süt salgısı ve
birikimi

Şekil 23-28. Meme bezlerindeki değişiklik A: Gebe olma­

yan kadınlarda bezler durgundur, farklılaşmamıştır ve ka­
nal sistemi işlevsizdir. B: Gebelik sırasında kanalların uçla­
rında alveoller çoğalır ve süt salgısına hazırlanır. C: Sütlen-
mede alveoller tamamen farklılaşmıştır ve bol miktarda süt
salgılanır. Süt verme sona erdikten sonra, bez gebelik ön­
cesi konumuna geri döner.

olarak nötral trigliseridleri içeren, çeşitli boyutlarda küre

şeklinde damlacıklar içerirler. Bu lipid damlacıklan hücreler­
den çıkarak Iumene geçer ve bu süreç içinde apikal hücre
membranının bir kısmıyla çevrelenirler. Lipidler insan sütü­
nün %4’ünü oluşturur.
Salgılayıcı hücrelerde lipid damlacıklarının yanı sıra ka­
zein ve diğer süt proteinlerinden oluşan granüller içeren
membranla sanlı çok sayıda vakuol vardır (Şekil 23-30). Süt
proteinleri arasında çeşitli kazeinler, alfa-laktalbumin ve
plazmositler tarafından üretilen immünglobulin A yer alır.

Ijr
Proteinler insan sütünün yaklaşık %1.5’ini oluşturur. Süt şe­
keri olan laktoz, glukoz ve galaktozdan sentezlenir ve İnsan
sütünün yaklaşık %7’sini oluşturur.

Şekil 23-29. Sütlenmede meme bezinin fotomikrografı.

k l in ik b il g i
Pek çok alveol, granül biçiminde görülen süt ile doludur.
Doğumdan sonra meme bezlerinin ilk salgısına Lumendeki vakuoller ve alveoler hücrelerin sitoplazması
kolostrum adı verilir. Normal sütten daha az yağ sütün lipid kısmını içerir. PT boyama. Orta büyütme.
 DİŞİ ÜREME SİSTEMİ / 467

minele olabileceği gibi hücrelerin bir büciin olarak dökülme­

si şeklinde de gerçekleşebilir. Ölü hücreler ve kalıntılar Lipitler Proteinler Proteinler Sütyağları
makrofajlar tarafından ortadan kaldırılır.
/ftV® JJ7\ 1♦
Memenin Senil (Yaşlılığa Bağlı) İnvolüsyonu
/L
Menopozdan sonra meme bezlerinin gerilemesi, boyutları­
nın küçülmesi ve salgılayıcı kısımların ve bir dereceye kadar
kanalların gerilemesi/atrofisi ile gerçekleşir. Gerileme deği­
şiklikleri, bağ dokusunda da ortaya çıkar.

Meme Kanserleri

KLİNİK BİLGİ

Amerika Birleşik Devletleri’nde tüm kadınların

yaklaşık %9’unda, yaşamlarının bir döneminde
Miyoepitel hücresi
meme kanseri gelişir. Bu kanserlerin çoğu süt
kanallarının epitet hücrelerinden kaynaklanır.
Eğer bu hücreler akciğerlere, beyne ve kemiğe Ş ekil 23-30. Meme bezlerinin salgı yapan hücreleri. Sol­
metastaz yaparsa, meme kanseri başlıca ölüm dan sağa lipitlerin ve proteinlerin birikimine ve dışarıya atıl­
nedenlerinden birini oluşturur. Erken tanı (örn. masına dikkat ediniz. Proteinler ekzositoz yoluyla hücre dı­
kendi kendine muayene, mamografi, ultrasonog- şına bırakılmaktadır.
rafi ve diğer teknikler ile) ve bunun sonucunda
erken iyileştirme, meme kanserinde ölüm oranını
önemli ölçüde azaltmıştır.

KAYNAKLAR
Brenner R M , Siayden O D : Cyclic changes in the primate oviduct and en­
dometrium. In Knobil E et a! (editors): The Physiology o f Reproduction.
Raven Press, 1994.
Gosden RG : Ovulation 1: oocyte development throughout life. In Gudzinskas
JG , Yovich JL (editors): Gametes— The Oocyte. Cambridge University
Press, 1995-
Hillier SG : H ormonal control o f folliculogenesis and luteinization. In Findlay
JK (editor): M olecular Biology o f the Female Reproductive System. Acade­
mic Press, 1994.
Kenisgsberg D et al: Ovarian follicular maturation, ovulation, and ovulation
induction. In D eG root LJ et al (editors): Endocrinology. Saunders, 199 5 .
Mishell D R Jr: Contraception. In D eG root LJ et al (editors): Endocrinology.
Saunders, 1995.
Peters H , M cN atty KP: The Ovary: A Correlation o f Structure and Function in
M ammals. Granada Publishing, 1980.
Pitelka D R , H am am oto ST : Ultrastructure o f the mammary secretory cell. In
Mepham T B (editor): Biochemistry o f Lactation. Elsevier, 1983.
Tsafiri A, Dekel N ; M olecular mechanisms in ovulation. In Findlay J K (editor):
M olecular Biology o f the Female Reproductive System. Academic Press,
1994.
Vorherr H : The Breast: Morphology, Physiology and Lactation. Academic Press,
1974.

Ledger W L , Baird D T : Ovulation 3 : endocrinology o f ovulation. In Gudzin­ W ynn R M (editor): Biology o f the Uterus. Plenum Press, 1977.
skas J G , Yovich J L (editors): Gametes— The Oocyte. Cambridge Univer­ Zuckerman S, W eir BJ (editors): The Ovary, 2nd ed. Vol. 1. General Aspects.
sity Press, 1995. Academic Press, 1 977.
“
 Görme ve
İşitme Sistemleri

Dış dünyadan gelen bilgiler merkezi sinir sistemine resep­ olan camsı cisim doldurur.
tör (am aç) adı verilen duyu birimleri tarafından iletilir. Bu Dış ve iç terimleri gözün anatomik yapısını anlatmak
bölümde ışık ve ses dalgalarının algılanmasından sorumlu için kullanılır. İç terimi ile göz küresinin merkezine ve dış te­
sistemler İncelenmektedir. rimi ile de göz küresinin yüzeyine yakın bölgede bulunan
yapılar tanımlanır.
GÖRME: IŞIK ALICI SİSTEM
Dış Tabaka ya da Tunika Fibroza
G öz
Gözün dış tabakasının mat beyaz, altıda beş arka bölümünü
Göz (Şekil 24—1) karmaşık ve oldukça gelişmiş, ışığa duyar­
sklera oluşturur (Şekil 24-3); sklera insanda yaklaşık 22 mm
lı, şekli, nesnelerden yansıyan ışık şiddetini ve renkleri çö­
çapındaki göz küresinin bir bölümüdür. Sklera, değişik yön­
zümleyen bir organdır. Kafatası içinde koruyucu kemik ya­
lerde kesişen ancak her zaman yüzeye koşut seyreden, yas­
pılar olan göz çukurlarında yer alır. Göz, ona biçimini ve­
sı kolajen lif demetleri ile bir miktar ara madde ve az sayıda
ren dayanıklı, fibröz bir küreden, görüntüyü odaklayan bir
fibroblast içeren, sert yapılı tıkız bağ dokusundan oluşur.
mercek sisteminden, ışığa duyarlı bir hücre tabakasından ve
Skleranın episklera olarak adlandırılan dış yüzü, ince kolajen
görüntü bilgisini toplayan, işleyen ve merkezi sinir sistemi­
lifler taşıyan gevşek bir lif sistemi ile tıkız bağ dokusundan
ne aktaran hücrelerden ve sinirlerden oluşan bir sistemden
oluşmuş Tenon kapsülüne bağlıdır. Episklera kornea ile
meydana gelir. Göz yapısı (Şekil 24-2), iç içe üç tabakadan
skleranın birleştiği yerde gevşek konjunktiva stroması ile
kurulmuştur. Bunlar, dışta sklera ve kornea tabakası, orta­
ilişkidedir. Tenon kapsülü ile skleranın arasında Tenon ara­
da damarlı tabaka ya da uvea alanı da denilen ve koroid,
lığı bulunur. Bu aralık sayesinde, göz küresi dönme hareket­
siliyer cisim ve İristen oluşan bir tabaka ve retina adı ve­
lerini yapabilmektedir, Sklera ile koroid arasında melanosit-
rilen, dışta pigment epiteli ve içte retinanın kendisinden olu­
lerden, fibroblastlardan ve elastik liflerden zengin suprako-
şan bir iç sinir dokusu tabakasıdır. Işığa duyarlı olan retina
roidal lamina adında gevşek bağ dokusundan oluşan ince
görm e siniri (Şekil 24-1 ve 2 4 -2 ) aracılığıyla beyin ile ile­
bir tabaka bulunur. Sklera nispeten damarsızdır.
tişim kurar ve önde ora serrataya doğru uzanır. Görme si­
Gözün arka 5/6'sının aksine, ön 1/6'sı, yani kornea,
nirleri embriyoda prosensefalonun dışa uzantısı biçiminde
renksiz ve saydamdır (Şekil 24-1 ve 24-2). Korneanın enine
ortaya çıkar. Bu yüzden diğer kafa çiftleri gibi gerçek perife-
kesitinde epitel, Bowman zarı, stroma, Descemet zarı ve en-
rik sinir olarak benimsenmezler. Merkezi sinir sistemi uzan­
dotel olmak üzere beş tabakadan meydana geldiği görülür
tısı olduğundan, sinir liflerinin miyelin liflerini Schwann hüc­
(Şekil 24-4). Kornea epiteli beş ya da altı sıra hücreden olu­
releri değil, oligodendrositler yapar. Bu durum merkezi sinir
şan çok katlı yassı keratinleşmemiş epiteldir. Epitelin taban
sisteminin miyelinsizleştirici hastalıklarından biri olan mül-
kısmındaki hücrelerde korneanın olağanüstü yenilenme
tipl sklerozda görme işlevinin neden bozulduğunu açıklar.
yeteneğinden sorumlu olan çok sayıda mitoz görüntüsü bu­
Mercek, bulunduğu yere dairesel bir lif sistemi olan zo­
lunur. Bu hücreler yaklaşık 7 günde bir yenilenir. Kornea
nula ile tutturulmuş olan, iki yüzü dışbükey, saydam bir ya­
hücrelerinin yüzeyinde bunları örten ince kornea üstü göz­
pıdır. Zonula, mercekten orta tabakanın kalınlaşmış bir böl­
yaşı tabakasına doğru uzanan mikrovilluslar bulunur. Bu
gesi olan siliyer cisme uzanır ve arka bölümünde camsı ci­
epitel yaklaşık 7 pırı kalınlığında lipit ve glikoproteinden
sim ile komşudur (Şekil 24-1 ve 24—2). Merceğin ön yüzü­
oluşan koruyucu bir tabaka ile örtülüdür. Kornea gözdeki
nün bir bölümünü orta tabakanın mat, pigmentli bir uzantı­
bütün dokular içinde en zengin duysal sinir ağına sahip ya­
sı olan iris örter. İrisin ortasındaki yuvarlak deliğe pupilla
pılardan biridir.
denir (Şekil 24-7). Gözün üç bölmesi vardır: ön oda kornea,
Kornea epitelinin altında 7-1 2 pm kalınlığında kalın homo­
iris ve mercek arasındaki boşluktur; arka oda iris, siliyer
jen bir tabaka bulunur. Burada gelişigüzel çaprazlaşan kolajen
uzantı, zonula bağlantıları ve mercek arasındaki boşluğu içe­
lifler ile yoğun bir hücreler arası madde vardır; hücre bulun­
rir; camsı boşluk ise merceğin ve zonula bağlantılarının ar­
maz (Şekil 24-4). Bowman zan denen bu tabaka korneanın
kasında bulunur ve retina ile çevrilidir (Şekil 24-1 ve 24-2).
dayanıklılığına ve sağlamlığına büyük ölçüde katkıda bulunur.
Hem ön, hem de arka odada proteinden yoksul bir sıvı olan
Stroma ise birbirleriyle dik açılarla kesişen paralel kola­
aköz hum or bulunur. Camsı boşluğu jelatinsi bir madde
jen demetlerinden oluşmuş çok sayıda tabakadan meydana

469
470 / BÖLÜM 24

Pupil Ön oda Kornea İris

Konjunktiva

Arka oda
Schlemm kanalı
Siliyer cisim
Zonül

Orta rektus
kası
Yan rektus
Ora serrata
kası

Retina

Koroid
Skiera
Vorteks veni
Camsı cisim

Pigment epiteli

Retina arteriyolleri
ve venleri

Uzun arka siliyer arter ve Skleranın delikli laminası

uzun siliyer sinir
Görme siniri papillası Dura Pia Görme siniri Arakooid

Retinanın orta arteri ve veni

Şekil 24-1. İnsan gözünün iç yapıları. (Lederle Laboratuarları'nın izni ile Paul Peck'in orijinal çiziminden (Anatomy of the
Eye) alınıp yeniden çizilmiştir]

gelir. Her tabaka içinde kolajen lifler birbirlerine paralel bi­
çimde ve korneanın tüm eni boyunca uzanırlar. Bu tabaka­
lardan birkaçının arasında fibroblastların sitoplazma uzantıla­
rı kelebek kanadı gibi yassılmış biçimde görülür. Stromanın
hücreleri ve lifleri glikoproteinlerden ve kondroitin sülfattan
zengin bir madde içinde bulunur. Stromada damar bulunma­
masına karşın korneada, göç eden lenfoid hücrelere rastlanır.
Descemet zarı üç boyutlu bir ağ şeklinde düzenlenmiş
ince kolajen filamanlardan oluşan kalın (5-10 pm) homojen
bir yapıdır.
Kornea endoteli tek katlı yassı epiteldir. Bu hücrelerde
olasılıkla Descemet zarının sentezi ve bakımı için gerekli
olan, salgıya yönelik protein sentezi ve aktif transporta iliş­
kin bütün tipik organeller mevcuttur. Kornea epiteli ve en­
doteli, korneanın saydamlığından sorumludur. Her iki taba­
ka da sodyum iyonlarını tepeye bakan yüzeylerine doğru ta­
şıyabilir. Klor iyonları ve su pasif olarak sodyumu izler, böy-
lece kornea stroması nispeten susuz bir ortamda tutulur. Bu­
nun yanısıra çok ince kolajen lifçiklerinin düzgün bir biçim­
de yönlenmeleri, korneanın saydam olmasını sağlar.
Kornea skiera bağlantısı ya da limbus korneanın say­
dam kolajen demetlerinden skleranın beyaz mat liflerine ge­
çiş bölgesidir. Bu bölgede damar ağı oldukça fazladır ve bu­
radaki kan damarları kornea ile ilgili yangısal olaylarda
önemli rol oynar. Damarsız bir yapı olan kornea metabolit-
leri yakınındaki damarlardan ve ön oda sıvısından difüzyon
ile alır. Stroma tabakasının limbus bölgesinde ise endotel ile
döşeli düzensiz kanallar birleşerek Schlemm kanalını oluş­
turur (Şekil 24—1 ve 2 4 -2 ) ve bu yapı ön oda sıvısının akaç-
lanmasını sağlar. Schlemm kanalı dış taraftan venöz sistem
ile bağlantılıdır.
Orta Tabaka ya da Damarlı Tabaka
Gözün orta (damarlı) tabakası üç bölümden oluşur: koroid,
siliyer cisim ve İris (Şekil 24-1). Bu bölümlere toplu halde
uvea alanı denir.
 GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 471

Ş ekil 24-2. Sağ gözün üst­

ten görüntüsünün çizimi.
Gözün yapısı, retina, fovea
ve siliyer cisim görülmekte­
dir. Ön odadaki oklar aköz
humorun akım yönünü gös­
termektedir. Sağ alt tarafta
foveanın büyütülmüş çizimi
görülmekte: ( 1) gangliyon
hücrelerinin aksonları, (2)
bipolar hücreler, (3) çomak­
lar, (4) koniler. (Alıntı, değiş­
tirilerek Ham AW: Histology,
6. ed., Lippincott.)

Sklera

Ş ekil 24-3. Koroid ve skle-

ranın kesiti. Koroid, gelen
ışığın yansımasını engelle­
yen melanositlerin bulun­
duğu, yoğun damarlı (ok
Koroid başları) bir bağ dokusu ta­
bakasıdır. Retina besinleri­
nin büyük bölümü koroid-
deki kan damarlarından
gelir. Sklera, koşut demet­
ler halinde düzenlenmiş tip
I kolajen demetlerinin bol
Melanositler ^ bulunduğu tıkız bağ doku­
su tabakasıdır. Pararozani-
lin-toluidin mavisi (PT) bo­
yası. Orta büyütme.
472 / BOLUM 24

plazma hücreleri, kolajen ve elastik liflerden zengin gevşek

bağ dokusu bulunan bir tabakadır. Bu tabakada çok sayıda
melanosit bulunur ve yapıya tipik siyah rengini verir. Koro-
idin iç tabakası d us tabakasına oranla küçük damarlardan da­
ha zengindir ve bu nedenle koryokapiler tabaka olarak ad­
landırılır. Koryokapiler tabaka retinanın beslenmesinde
önemli rol oynar ve bu dokuda oluşan hasar retinaya da za­
rar verir. İnce (3—ı pırı) amorf bir lıiyalin zar koryokapiler
Epitel tabaka ile retinayı birbirinden ayrılır. Bu yapıya Bruch zarı
denir ve optik papilladan ora şeriata ya kadar uzanır. Op­
tik papilla, görme sinirinin göz küresine girdiği bölgedir
(Şekil 24-2).
Bowman
Bruch zarı beş tabakadan meydana gelir. Orta tabaka
zarı
elastik liflerin oluşturduğu bir ağdır. Bu ağın her iki yüzü ko­
Sinir lifi
lajen lif katmanları ile kaplıdır. Bu katmanları bir yüzde kor­
yokapiler tabaka kapilerlerinin bazal kurunası diğer yüzde
ise pigment epitelinin bazal laıuinası sınırlar (pigment epite-
linin tanımı için bkz, R etina). Koroid. melanosiıi bol gevşek
bağ dokusu olan suprakoroidal lamina ile skleraya bağla­
Fibroblast nır.

SİLİYER CİSİM

Şekil 24-4. Korneanın üç boyutlu çizimi. (Hogan MJ, Alvara­
do JA, Weddel JE: Histology of the human eye, Saunders, 1971
izinle çoğaltım).
K o r o İd
Da ma rlan ması oklukça fazla olan ve kan damarlarının ara­
sında fibroblast kır, makrofajlar, lenfositler, mast hücreleri,
Koıoidin mercek hizasında öne doğru yaptığı bir genişleme­
dir ve skleıanın ön bölümünün iç yüzeyinde yer alan kalın
bir halka olarak görülür (Şekil 2-1-1 ve 2-1-2); üçgen olarak
oluşturur. Bir yüzü camsı cisim, İkincisi sklera, üçüncü yüzü
ise mercek ve gözün arka odası ile temas eder. Siliyer cis­
min histolojik yapısını temel olarak s iliy e r kası saran ve
elastik lif, damar ve melanositten zengin okın bir gevşek bağ
dokusu oluşturur (Şekil 2-t-2). Siliyer kas ise önden sklera­
ya ve arkadan siliyer cismin farklı bölgelerine bağlanan iki

Bağ dokusu

Siliyer cisim

Siliyer
uzantılar
Şekil 24-5. Merceğe tutunan zonulaların
bulunduğu siliyer uzantıların önden görü­
nüşü. Zonula lifleri elastik lif sisteminden
mikrofilaman demetleridir (oksitalan lifle­ Zonül
ri). Zonüler siliyer uzantıların (B) her iki lifleri
tarafında sütunlar (A) oluşturur. Bunlar
merceğe bağlanırken tek bir noktada top­
lanırlar (C). (Alıntı, Hogan MJ, Alvarado JA, Mercek
Weddel JE: Histology of the human eye, Saun­
ders, 1971).
 GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 473

Şekil 24-6. Pigmentli ve

pigmentsiz epitel hücreleri­
nin oluşturduğu iki tabaka­
nın bulunduğu siliyer uzan­
tıların kesiti. Bağ dokusun­
dan oluşan özdek de görül­
mektedir. PT boyası. Orta
büyütme.

düz kas demetinden meydana gelir. Bu demetlerden biri ko-
roidi germe işlevini gerçekleştirir, diğeri de ise kasıldığı za­
man mercek üzerindeki gerilimi azaltır. Bıı kas hareketleri
görme uyumunda (akomodasyon) önemlidir (Bkz. M ercek).
Siliyer cismin camsı boşluğa, arka odaya ve merceğe bakan
yüzeyleri retinanın ön uzantısı ile örtülüdür (Şekil 2-İ-2). Bu
bölgede retina sadece iki hücre tabakasından oluşur. Siliyer
cismin bitişiğindeki tabaka melaninden zengin tek katlı priz-
matik epitelden meydana gelir ve retinanın pigment tabaka­
sının ("ine doğru yaptığı bir uzantıya karşılık gelir. Birinci ta­
bakayı örten ikinci tabaka ise retinanın sinir tabakasından
türer ve pigmentsiz tek katlı prizmatik epitelden meydana
gelir (Şekil 2-1-1IA).
S il iy e r U z a n t il a r
Siliyer cismin pile seklindeki uzantılarıdır (Şekil 2-Î-5). Gev­
sek bağ dokusu ve çok sayıda pencereli kılcal damardan
(Bkz. 11. Bölüm) oluşan iç bölgeyi yukarıda tanımlanan tek
katlı iki epitel tabakası örter (Şekil 2-ı-6 ve 2-İ-7). Bu uzan­
tılardan zonula lifleri denilen oksitalan lifler çıkar ve bun­
lar mercek kapsülüne girerek merceği yerine kenetler (oksi-

Şekil 24-7. Siliyer uzantı­

nın kesiti. İçteki epitel hüc­
relerinin sitoplazmasında
yer alan melanin grandileri
görülmekte. Dış epitelde
melanin bulunmamaktadır.
PT boyası. Büyük büyütme.
474 / BÖLÜM 24
talan lifler 5. Bölüm’de anlatılmıştır). Pigmentli ve pigment­
siz hücrelerin birleştiği bölgede bu epitel hücrelerinin üst
(apikal) uçları bulunur ve böylece bu hücreler baş başa ge­
lir. Zonula lifleri kökenini içteki pigmentsiz hücrelerin taban
zarından alır. Epitel hücrelerinin üst uçları desmozomlarla
bağlanır ve her iki tabakanın epitel hücrelerinin tepe yüzey­
leri çevresinde düzenli sıkı bağlantılar bulunur. Pigmentsiz iç
hücre tabakasının taban yüzeyi iyon aktaran hücrelere özgü
katlanmalara ve girinti çıkıntılara sahiptir (bkz. 4. Bölüm).
Bu hücreler aktif taşıma ile plazmadan bazı maddeleri arka
odaya taşıyarak aköz huraoru oluşturur. Bu sıvının iyon içe­
riği plazmaya benzer ancak %0.1'den daha az protein içerir
(plazma ortalama %7 protein ihtiva eder). Aköz humor mer-
KLİNİK BİLGİ
Aköz humorun dışarı boşalmasını sağlayan ka­
nallardaki herhangi bir tıkanıklık sonucu boşal­
masının engellenmesi, göz içi basıncının artma­
sına yol açar ve glokom a neden otur.
ceğe doğru akar, mercek ile iris arasından ön odaya geçer
(Bkz. Şekil 24-2). Ön kamaraya geçtikten sonra kornea ile
irisin bazal bölümü arasındaki açıya doğru yönelir. Labi­
rente benzer alanlardan (trabeküler alan) geçerek limbus
dokusuna girer ve sonunda endotel ile döşeli Sclılemm ka­
nalına ulaşır (Şekil 24-1 ve Şekil 24-2). Bu yapı skleranın
küçük venleri ile bağlantılıdır ve aköz humor bu venlerden
Şekil 24-8. Belli bölgeler­
de çok damarlı (ok başları)
bağ dokusu özdekten olu­
şan bir yapı olan irisin ke­
siti. Dış örtü tabakası göz
içini aşırı ışıktan korumak
için fazlasıyla pigmentlidir.
Bunun aksine, iç tabakada
pigment içermeyen hücre­
ler bulunmaktadır. Pupilla-
nın genişletici ve büzücü
(sfinkter) kasları pupilla
çapını denetler. PT boya­
sı. Orta büyütme.
dolaşıma geçer.
İRİS
Merceği kısmen örten koroid uzantısı olup, merkezinde pu-
pilla denen yuvarlak bir açıklık bırakır (Şekil 24-1). İrisin
ön yüzü düzensiz ve pütürlüdür. Pigment hücrelerinden ve
fibroblastlardan oluşan kesintili bir tabakadan meydana ge­
lir. Bu tabakanın altında, içinde çok az lif, çok sayıda fibrob­
last ve melanosit bulunan ve az sayıda damar içeren bir bağ
dokusu bulunur. Bundan sonraki tabaka gevşek bağ doku­
su içine gömülmüş damardan zengin bir tabakadır (Şekil
24-8). İrisin düz arka yüzü, aynı zamanda siliyer cisim ile
uzantılarını da kaplayan iki tabaka epitel ile örtülüdür. Arka
oda ile temasta olan iç epitel melanin granülleri ile yoğun
pigment içerir. Dış epitel hücreleri bazal bölgede dil şeklin­
de ışınsal uzantılar gösterir; bu uzantılar irisin genişletici
pupilla kasını oluşturan üst üste yığılı miyofilamanlarla do­
ludur. Yoğun pigmentasyon, ışığın pupilladan başka bölge­
den göz içine girmesini engeller.
Gözün bazı bölgelerinde fazla sayıda bulunan melanosit-
lerin ve melanin içeren pigment hücrelerinin görevi dağınık
ışık ışınlarının görüntü oluşumunu bozmasını önlemektir.
İrisin stromasındaki melanositler göze rengini verir. İrisin iç
bölgesindeki pigment tabakasının sadece birkaç hücreden
oluşması durumunda, irisin arka yüzündeki siyah pigment
epitelinden yansıyan ışık mavi olur. Pigment miktarı arttıkça
iris yeşilimsi-mavi, gri ve sonunda kahverengi tonlarını alır.
Akşın (albino) olanlarda hemen hiç pigment yoktur; bunla­
rın pembe olan iris rengi, irisin kan damarlarından yansır.
İriste pupillanın çevresi boyunca iç içe daireler halinde
yerleşmiş bulunan düz kas demetleri pupillanın büzücü
kasını oluşturur. Genişletici kaslar sempatik, büzücü kaslar
ise parasempatik liflerden sinir alır.
 GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 475

Mercek nesnelere göre odaklanma sağlanır. Göz dinlenme halinde

İki yüzeyi de dışbükey olan bu yapı oldukça esnektir, ancak
bu özelliği yaşla kaybolur ve sertleşir. Mercek üç ana bölüm­
den oluşur:
M ercek K apsülü
Mercek, epitel hücrelerinin dış yüzeyini örten kalın 0 0 -2 0
pm), homojen, ışığı kıran, karbonhidrattan zengin bir kapsül
ile çevrilidir (Şekil 24-9). Bu oldukça kalın bir bazal memb-
randır ve başlıca tip IV kolajen ile amorf glikoproteinden ^ j
ibarettir.
ya da uzağa bakar durumda iken mercek gözün optik ekse­
nine dikey konumda zonula ile gergin durur. Yakındaki bir
nesneye odaklanmak İçin siliyer kaslar kasılarak, koroid ve
siliyer cismi ileri doğru hareket ettirir. Zonulanın oluşturdu­
ğu gerilme ortadan kalkar ve mercek kalınlaşarak nesneye
odaklanmayı sürdürür.
: . .
“ i k l in ik b il g i
I

K a p s ü l A lti E p ît e l
Yaş ilerledikçe mercek esnekliğini yitirir ve yakın
Sadece merceğin ön yüzünde bulunan tek katlı kübik epitel
nesnelere uyum zorlaşır. Bu normal bir yaşlılık
hücrelerinden oluşur. Orta kuşağında yerleşmiş hücrelerden
sürecidir (presbiyopi) ve dışbükey mercekli göz­
gelişen yeni mercek lifleri sayesinde, mercek yaşam boyun­
lük takılarak düzeltilir. Yaşlılarda mercek liflerin­
ca büyür ve boyutu artar. Bu epitelin hücreleri mercek lifle­
de kahverengi bir pigment birikir ve merceğin
ri ile çok sayıda kenetlenme gösterir.
saydamlığı azalır. Mercek iyice matlaşırsa bu du­
ruma katarakt adı verilir. Katarakt morötesi ışın­
M e r c e k Lİ f l e r İ
lara aşırı maruz kalanlarda da görülür. Diabetes
Bunlar uzun, yassı ve ince yapılar olarak görülürler. Kapsül mellitusta ise yüksek glikoz seviyelerinin katarak­
altı epitel hücrelerinden köken alan ileri derecede farklılaş­ ta neden olduğu düşünülmektedir.
mış hücrelerdir. Bunlar zamanla çekirdeklerini ve diğer or-
ganellerini kaybeder ve aşırı derecede uzayarak boyu 7 -1 0
jjın, eni 8-10 pm ve kalınlığı 2 pm’ye ulaşır. Bu hücreler Camsı Cisim
kristalinler denilen bir gaip protein ile doludur. Mercek lif­
Camsı cisim merceğin arkasındaki alanda bulunur. Su (%
lerinin üretimi ömür boyu sürse de üretim hızı giderek aza­
99), kolajen ve esas bileşeni hyaluronik asit olan, oldukça
lır.
sulu glikozamingolikanlardan oluşan saydam bir jeldir.
Mercek ışınsal dizilim gösteren bir grup lif olan zonula
sayesinde yerinde durur. Zonula bir tarafta mercek kapsülü­
ne diğer tarafta da siliyer cisme tutunur (Şekil 24-5). Zonu­ Retina
la lifleri elastik liflerin mikrofibrillerine benzer. Bu sistem Göz küresinin iç tabakası olup iki bölümden oluşur. Arka
akomodasyon (görm e uyumu) işleminde önemlidir. Ako- bölüm ışığa karşı duyarlıdır; ışığa duyarlı olmayan ön bölüm
modasyonda merceğin eğriliği değiştirilerek uzak ve yakın ise siliyer cisim ile irisin arka bölümünün iç yüzünü örter

Şekil 24-9. Merceğin ön

kısmının kesiti. Kapsül altı
epitel kırmızı boyanmış
olan mercek kapsülünü
salgılar. Mercek kapsülü tip
IV kolajen ve laminin içe­
ren kalın bir bazal zardır.
Kapsül altı epitelin altında
çekirdeklerini ve organelle-
rini yitiren, incelerek uza­
mış saydam yapılara dönü­
şen hücrelerin oluşturduğu
mercek lifleri görülmekte­
dir. Pikrosirius-hematoksi-
len. Orta büyütme.
476 / BÖLÜM 24
(Şekil 2-İ-2). Retina proensefalon ya da ön sefalik veziküliin
ters yüz olarak dışarı doğru yaptığı çıkıntıdan türer. Böylece
oluşan optik vezikül yüzey ektodermi ile temas eder, mer­
kezinde giderek içeri doğru ilerleyen bir girinti oluşur ve çift
çeperli göz kadehi meydana gelir. Erişkinde dış duvar pig­
ment epiteli denen ince zarı yapar; retinanın optik ya da iş­
levsel bölümü olan nöral retina ise iç tabakadan köken
alır.
Pigment epiteli, çekirdekleri tabanda yer alan prizmatik
hücrelerden meydana gelir. Hücrelerin bazal bölgeleri Bruch
zarına sıkıca yapışıktır ve hücre zarları çok sayıda bazal gi­
rintiler gösterir. Bu girintilerin yakınındaki sitoplazmada çok
daha fazla mitokondri bulunur. Bu özellik sözü edilen böl­
gede iyon aktarımının gerçekleştiğini düşündürür. Hücrele­
rin yan zarlarının tepesinde ise zonula okludensler ve zonu­
la adherensler şeklinde belirgin hücre bağlantıları bulunur;
ayrıca desmozomlara ve aralık bağlantılarına da rastlanır. Bu
morfolojik ayrıntılar epitel tabakasının tepe ve taban bölüm­
lerinin tıkalı olduğunu ve hücreler arası iletişimin bulundu­
ğu gösterir. Söz konusu epitelin iki yüzeyi arasında iyon ak­
tarımı sonucu oluşan bir elektriksel potansiyel farkının bu­
lunması bu özelleşmiş bağlantılarla açıklanabilir.
Hücre tepesinde çok sayıda, iki uzantı tipi vardır: ince
mikroviluslar ve fotoreseptörlerin uçlarını kuşatan silindirik
kılıflar.
i KLİNİK BİLGİ
ı yon tabakasını, sonra da bipolar tabakayı geçer. Aşağıdaki bö­
Bu uzantıların hiçbiri anatomik olarak fotoresep-
törlere bağlı olmadığından, bu bölgeler retina de-
kolmanında görülen biçimde ayrılabilirler. Sık gö­
rülen ve ciddi olan bu hastalık günümüzde lazer
cerrahisi ile etkili bir biçimde tedavi edilmektedir.
Gangliyon hücreleri
■i ) "/44f
İç çekirdek
tabakası
Dış çekirdek
tabakası
Çomaklar
ve konileri
Koroid
damarl
Pigment epiteli hücrelerinin sitoplazmasında çok sayıda
düz endoplazma retikulumu bulunur; burada A vitamininin
esterleşmesinin ve fotoreseptörlere taşınmasının gerçekleşti­
ği sanılmaktadır. Üstte, sitoplazmanın üst bölgesinde ve mik-
roviluslarda melanin grandilerinin sayısı fazladır. Melanin bu
hücrelerde derideki mekanizmaya benzer bir düzenekle
sentez edilir (Bkz. 18. Bölüm). Bu koyu pigment fotoresep-
törler uyarıldıktan sonra ışığı emme özelliğine sahiptir.
Hücrenin tepesinde değişik şekilli çok sayıda yoğun ve­
zikül bulunur. Bunlar fotoreseptör dış segmentlerinin uçları­
nın fagositoz ve sindirimindeki değişik evrelerin göstergesi­
dir. Pigment hücresinin yapısı ve işlevleri Şekil 24-16'da gös­
terilmiştir.
Retinanın optik kısmı-arka ya da ışığa duyarlı kısım- en
az 15 tip nöron içeren karmaşık bir yapıdır ve bu hücreler
birbirleri ile en az 38 değişik türde sinaps oluştururlar. Op­
tik retina, ışığa duyarlı hücreler olan konilerden ve ço­
maklardan (Şekil 24-2, 24-10 ve 24-11) oluşan bir dış ta­
baka, koni ve çomakları gangliyon hücreleri ile birleştiren
bipolar nöronlardan oluşan bir orta tabaka ve beyine ak­
sonlarını gönderen ve dendritleri aracılığıyla bipolar hücre­
lerle temas sağlayan gangliyon hücrelerinden oluşan bir
iç tabakadan meydana gelir. Bu aksonlar optik papillada
toplanarak görm e sinirini oluştururlar.
Koni ve çomak tabakasıyla bipolar hücreler arasında, si-
napsların gerçekleştiği dış pleksiform (ağsı) ya da sinaps
tabakası bulunur. Bipolar hücreler ile gangliyon hücreleri ara­
sında sinapsların kurulduğu tabakaya ise iç pleksiform (ağ­
sı) tabaka denir (Şekil 24-11 ve 24—12). Retinanın tersyüz bir
yapısı vardır, ışık koni ve çomaklara ulaşmadan önce gangli­
lümde retinanın yapısı daha ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.
İsimlerini şekillerinden alan koni ve çomaklar polarize
nöronlardır; bir kutupta tek bir ışığa duyarlı dendrit diğer
kutupta ise bipolar tabaka hücreleriyle kurulmuş sinapskır
görülür. Koni ve çomak hücreleri (Şekil 24-13, 24-14 ve
24-15) çekirdek ve sinaps bölgeleri olmak üzere bir dış ve
bir iç bölüme ayrılır. Dış bölümler değişime uğramış silyum-
Şekil 24-10. Retina bileşen­
lerinin çoğunu gösteren kesit.

Amakrin hücreler
Müller hücreleri
Yatay hücre
Koni ve çomakların
dış parçası
Çomak
Şekil 24-11. Retina nöronlarının oluşturduğu üç tabaka. Oklar ışık hüzmelerinin yönünü göstermek­
tedir. Çomaklar ve konilerin üzerine düşen ışığın oluşturduğu uyarı, karşıt yönde ilerler (Boycott ve
Dowling’in izniyle yeniden çizilerek çoğaltılmıştır: Proc R Soc Lond [Biol] 1966;166:80).
kırdır ve düz, plak şeklinde yassı, zar ile sınırlı kesecikler
içerirler. Retinanın ışığa duyarlı pigmenti bu keseciklerin
zarlarında bulunur. Koni ve çomak hücreleri d ı ş sınırlayıcı
z a r denen ince bir tabakayı geçerler; bu zar fotoreseptörler
ile retinanın glia hücreleri (Müller hücreleri) arasında bulu­
nan bir dizi bağlantı kompleksinden oluşur. Konilerin çekir­
dekleri genellikle sınırlayıcı zara yakın, çomakların çekir­
dekleri ise iç bölümün ortasına doğru yerleşmiştir.
Ç om ak H ü c r eler İ
iki parçadan oluşan ince, uzun (50 x 3
Ç o m a k h ü c r e le r i
pm) hücrelerdir (Şekil 24-11 ve 24—13). Dışta yer alan ço­
mak şeklindeki ışığa duyarlı parça bozuk para dizisi gibi üst
üste sıralanmış çok sayıda (600-1000) yassı zarsı plaktan
oluşur. Çomaklardaki bu plaklar plazma zarı ile devam et­
mez. D ı ş p a r ç a , dar bir bölüm ile i ç p a r ç a d a n ayrılmıştır.
Bu darlığın tam altında bir silyumun oluşarak dış parçaya
geçtiği bazal bölüm bulur. İç parça glikojenden zengin olup
daralma yerinin yakınında belirgin bir mitokondri yığılımı
gösterir (Şekil 24-13 ve 24—14). Bu yerel mitokondri yığılımı
görme işlemi ve protein sentezi için gereken enerji üretimi
ile bağlantılıdır. İç parçadaki mitokondri bölgesinin altında
bulunan çok sayıdaki poliribozom protein sentezine katılır.
Bu proteinlerin bazıları çomak hücrelerinin dış parçasına
GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 477
G elen ışık
I
İç sınırlayıcı zar .Gangliyon hücrelerinin
aksonları
Gangliyon hücreleri
ağsı tabaka
Bipolar hücreler
ağsı tabaka
i ve çomakların
Dış sınırlayıcı
zar
Pigment
epiteli
Koni
göçerler ve burada zarsı plaklarla birleşirler. Çomak hücre­
lerinin yassı plakları ışık ile solarak beyazlaşan ve görme
uyarımını başlatan g ö r m e m o r u pigmenti ya da başka İnil­
deyişle r o d o p s i n pigmenti barındırır. Bu madde küre şek­
linde olup yassı zarsı plakların çift katlı lipit tabakasının dış
yüzünde bulunur.
İnsan retinasında yaklaşık 120 milyon çomak hücresi bu­
lunur. Bunlar ışığa çok duyarlı olduklarından alacakaranlık
ya da gece gibi ışığın düşük seviyelerde olduğu saatlerde
kullanılan reseptörler oldukları düşünülür. Dış parça, ışığa
duyarlılığın olduğu bölgedir; iç parçada ise bu hücrelerin bi-
yosentez ve enerji üretim süreçleri için gerekli metabolik do­
nanını bulunur.
Otoradyografi çalışmaları, çomak veziküllerindeki prote­
inlerin bu hücrelerin poliribozomlardan zengin iç bölgele­
rinde sentez edildiğini göstermiştir. Bu proteinler buradan
dış parçaya göç ederek taban kısımlarda kümelenirler. Bu
kısımlarda çift katlı fosfolipidden oluşmuş zarlarla birleşerek
yassı plaklar oluştururlar (Şekil 24—13 ve Şekil 24-14). Bu
yapılar aşamalı biçimde hücre tepesine ilerleyip buradan dö­
külürler ve pigment epitel hücreleri tarafından fagosite edi­
lip, sindirilirler (Şekil 24-15 ve 2-i—16). Maymunda günde
hücre başına yaklaşık 90 vezikiil oluştuğu hesaplanmıştır.
Bazal hücre bölgesindeki yığılmadan tepedeki dökülmeye
kadar olan tüm göç süreci 9 ile 13 gün almaktadır.
478 / BÖLÜM 24

Koniler sadece, çomakları uyarmak için gerekli olandan da­

ha yüksek şiddette ışığa duyarlı olup, çomaklardan daha iyi
bir görme keskinliği sağlar.

D İğ e r H ü c r e l e r

Bipolar hücre tabakası iki tip hücreden oluşur (Şekil 24-11);

bunlardan difüz bipolar hücre adını alanlar iki ya da daha
fazla fotoreseptör ile sinaps yaparken, monosinaptik bipo­
lar hücreler sadece bir koni fotoreseptörünün ve tek bir
gangliyon hücresinin aksonu ile sinaps oluşturur. Bu yüzden
uyarıları doğrudan beyine ulaştıran belli sayıda koni hücre­
si bulunur.
Gangliyon tabakasındaki hücreler bipolar hücrelerle yap­
tıkları bağlantıya ek olarak aksonlarıyla retinanın belli bir böl­
gesine uzanırlar. Bu aksonlar burada birleşerek görme sini­
rini oluşturur (Şekil 24-11). Reseptör içermeyen bu bölge re­
tinanın kör noktası, görm e sinirinin papillası ya da gör­
me sinirinin baş kısım olarak adlandırılır (Şekil 24-2).
Gangliyon hücreleri, büyük ökromatik bir çekirdek, bazofi-
lik Nissl cisimcikleri içeren tipik sinir hücreleridir. Bipolar hüc­
reler gibi bu hücreler de diğer hücrelerle yaptıkları bağlantı­
lara göre difüz ya da monosinaptik olarak da sınıflandırılır.
Bu üç ana hücre tipine (ışık algılayan hücreler, bipolar
hücreler ve gangliyon hücreleri) ek olarak retina tabakaların­
da daha dağınık olarak yayılmış başka tip hücreler de vardır.

Şekil 24-12. Müller hücreleri ile duysal retinadaki nöral bi­

leşenlerin yakın ilişkisini gösteren çizim. Müller hücreleri
(koyu fibröz hücreler) retinadaki nöron ve sinir uzantılarını
örüp desteklediklerinden yapısal ve işlevsel olarak merke­
zi sinir sistemindeki astrositlere eşdeğer görünmektedir.
(İzin alınarak çğaltım, Hogan MJ, Alvarado JA, Weddel JE: Histo­
logy of the human eye, Saunders, 1971).

İÇ
parça
KONİ HÜCRELERİ
Mitokondriler
Koni hücreleri de uzun (60 x 1,5 pm) nöronlardır. İnsan
retinasında yaklaşık 6 milyon koni hücresi vardır. Yapı ola­ Silyum
rak, iç ve dış parçaları, silyumlu bazal cisimleri, mitokondri
yığışımları ve poliribozomları ile çomaklara benzerler. Koni­
ler, şekilleri (konik) ve dış parçalarının yapısı ile çomaklar­
dan ayrılırlar. Dış parça çomaklarda olduğu gibi zarsı plak
yığınlarından ibarettir ancak dış plazma zarından bağımsız Dış
olmayıp, bunun içe doğru yaptığı girintilerden oluşmuştur parça
(Şekil 24—13). Konilerde, yeni sentezlenen protein, çomak­
larda olduğu gibi yeni toplanan plaklarda yoğunlaştırılmaz;
dış parçanın her yerine eşit olarak dağılır. Şekil 24-13. Sağda çomak ve solda konilerin ince yapısı.
Konilerin morfolojik olarak tespit edilemeyen en az üç Çerçeve içine alınan alan Şekil 24-17'deki elektron mikros­
işlevsel tipi vardır. Her tip iyodopsin denen değişik bir ko­ kop fotoğrafında gösterilmiştir. (Chevremont M'nin izniyle yeni­
ni fotopigmenti içerir ve bunun en fazla duyarlılığı, görüle­ den çizilerek çoğaltılmıştır: Notions de Cytologie et Histologie.
bilen spektrumda kırmızı, yeşil ya da mavi bölgelerdedir. S.A. Desoer Editions [Liege] 1966).

Ş ekil 24-14. Retina kesitinin elektron mikroskop fotoğrafı.
Resmin üst bölümünde dış parçalar bulunmaktadır. Bu ışı­
ğa duyarlı bölge paralel zarsı yassı plaklardan oluşur. Mito-
kondri yığılmaları iç parçada olur (bkz. Şekil 24-13). Res­
min orta kısmında daha sonra dış parçaya dönüşecek olan
bir silyumu oluşturan bazal cisim görülüyor.
Yatay hücreler (Şekil 24-11), kırklı fotoreseptör hücre­
ler arasında bağlantı kurarlar. İşlevleri tam olarak bilinme­
mektedir ancak bu hücreler uyarımların bütünlüğünü sağlı­
yor olabilirler.
Amakrin hücreler (Şekil 24-11), gangliyon hücreleri
arasında bağlantı sağlayan çeşitli tipte nöronlardır. Bu hüc­
relerin de işlevleri bilinmemektedir.
Destek hücreleri, astrosit ve mikroglialara ek olarak
bazı büyük, çok sayıda dallanma gösteren, Müller hücresi
adını alan hücreleri de içine alan nöroglia hücreleridir. Bu
hücrelerin uzantıları retinanın iç sınırlayıcı zarından dış sınır­
layıcı zarına doğru uzanır ve retinanın nöral hücrelerini bir­
birine bağlarlar (Şekil 24-11). Dış sınırlayıcı zar fotoreseptör-
ler ve Müller hücreleri arasındaki birleşme (sıkı bağlantılar)
bölgesidir. Müller hücreleri, retina nöronlarını ve liflerini ya­
lıtmaları, beslemeleri ve desteklemeleri açısından işlevsel
olarak nörogliyaya eşdeğer hücrelerdir.
Retinanın Histofizyolojisi
Işık retinanın tabakalarını geçerek koni ve çomaklara ulaşır
ve burada emilerek görme dediğimiz olağanüstü duyarlı bir
GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 479
süreç ile sonuçlanan bir dizi tepkimeyi başlatır. Çomakta re­
septör potansiyeli oluşumunu başlatmak için tek bir fotonun
yeterli olduğunu düşündüren deneysel bulgular vardır. Işık
görme pigmentlerinin rengini soldurup beyazlatıcı bir etki
yapar. Bu fotokimyasal olay, yerel yanıtların oluşmasına yol
açan düzeneklerle güçlendirilir. Bu yanıtlar daha sonra mer­
kezi sinir sistemine iletilir.
Çomaklardaki görme pigmenti olan rodopsin, A vitami­
ninin opsin denen özel proteinlere bağlanmış bir aldehid
biçiminden (retinal) oluşur. Çomakların (ışık şiddetinin az
olduğu zaman kullanılan reseptörler) çözümleme gücü dü­
şük olduğu için bu hücreler net bir görüntü sağlayamaz ve
renklere karşı duyarlı değildir. Öte yandan koniler daha
yüksek bir eşiğe sahiptir ve keskin ve renkli görüntülerden
sorumludur. Koniler insanda renkli görme için klasik üç
renk teorisine kimyasal bir temel oluşturabilecek olan, tam
olarak nitelenememiş üç pigment (iyodopsin) içerir.
Işık rodopsin moleküllerine çarptığı zaman retinal izo­
merleşerek 11-cis biçiminden tam-trans biçimine dönüşür.
Bu değişim sonucunda retinal opsinden ayrılır; bu reaksiyo­
na solma adı verilir. Zar plaklarında bulunan görme pig­
mentinin solması, plak zarındaki kalsiyum iletisini artırıp fo-
toreseptörlerin dış parçasındaki hücre içi aralığa kalsiyum
yayılmasını sağlar. Kalsiyum, hücre zarını etkiyerek, sodyu­
ma karşı geçirgenliğini azaltır ve hücrenin hiperpolarizasyo-
nunu başlatır. Sodyum kanallarının kapanmasıyla oluşan
elektrik sinyalleri, iç parçaya ve gap junctionlar aracılığıyla
komşu hücrelere yayılır.
İkinci aşamada, görme pigmenti yeniden bir araya geti­
rilir ve kalsiyum iyonları enerji gerektiren bir işlemle plakla­
ra geri taşınır. Koni ve çomakların ışığa duyarlı bölgelerinde
çok miktarda mitokondri bulunmasının nedeni yüksek ener­
ji gereksinimi gibi görünmektedir. Aksiyon potansiyelinin,
hücre depolarizasyonu yoluyla oluştuğu diğer reseptörlerde
gerçekleşen olayların tersine, koni ve çomaklar ışıkla hiper-
polarize olurlar. Bu sinyal bipolar, amakrin ve horizontal
hücrelere ve daha sonra da gangliyon hücrelerine aktarılır.
Sadece gangliyon hücreleri aksonları boyunca aksiyon po­
tansiyeli oluşturarak beyine bilgi iletimini sağlar.
*■)
Klinikte dekolman olduğu zaman retina hasarı­
nın görülmesi, ışığa duyarlı hücrelerin metabolit-
lerini koryokapiler tabakadan sağladıklarını dü­
şündürmektedir. Retinadaki damarların yüzeysel
yerleşimi oftalmoskopla kolaylıkla gözlenebilme-
lerini sağlar. Bu muayene, diyabet ve hipertansi­
yon gibi kan damarlarını etkileyen hastalıkların
tanı ve değerlendirmesinde çok büyük değer ta­
şır.
Optik eksenin arka kutbunda, merkezindeki retinanın
çok ince olduğu sığ bir çöküntü biçiminde izlenen fovea yer
alır. Foveanın merkezinde retinanın ince olmasının nedeni,
bipolar hücrelerin ve gangliyon hücrelerinin bu çöküntünün
480 / BÖLÜM 24

Şekil 24-15. Retinanın ışığa duyarlı ve pigment tabakaları arasındaki yüzeyin elektron mikroskop fo­
toğrafı. Alt kısımda iki pigment epiteli hücresi ve yan yüzleri arasındaki özel bağlantılar (J) görülmek­
tedir. Pigment hücrelerinin üstünde, pigment epitelinin (P) apikal uzantıları ile iç içe geçen çomak hüc­
relerinin birkaç dış parçasının uçları yer almaktadır. Yassılaşmış zarlar içeren büyük vakuoller (oklar)
çomakların uçlarından ayrılmıştır. L, lizozom kesecikleri.

clı.ş tarafında toplanmış olmaları ve hu yüzden merkezde sa­
dece koni hücrelerinin bulunmasıdır (Şekil 2-İ-2). Foveada-
ki koni hücreleri, çomak hücrelerine benzer şekilde uzun ve
incedir. Bu, konilerin sıkı bir şekilde yerleşmesini sağlamak,
dolayısıyla görme keskinliğini artırmak için gerçekleştirilmiş
bir uyumdur. Bu bölgede kan damarları ışığa duyarlı hücre­
lerin üstünden geçmez. Işığın doğrudan foveanın merkezin­
deki konilerin üzerine düşmesi, bu bölgedeki görme keskin­
liğinin tam olmasını sağlar.
Gözün Yardımcı Yapıları
Konjunktiva
Konjunktiva, gözün korneaya kadar olan ön kısmını ve göz
kapaklarının iç yüzeylerini kaplayan ince saydam bir miiköz
zardır. Çok sayıda Goblet hücresi içeren cok katlı prizmatik
epiteli vardır ve lamina propriası gevsek bağ dokusundan
oluşur.
Kirpikler
Göz kapaklan (Şekil 2-1—17), gözü koruyan hareketli doku
kıvrımlarıdır. Kapakların derisi gevşek ve elastiktir. Aşırı şiş­
meye ve yeniden normal şekil ve büyüklüğe dönmeye elve­
rişlidir.
Göz kapaklarında üç tip bez vardır: Meİbomius, Moll ve
Zeis bezleri. Meibomius bezleri tarsal plakta bulunan uzun
yağ bezlerdir. Kıl fölikülieri ile ilişkileri yoktur. Meibomius
bezleri ince gözyaşı tabakasının yüzeyinde yağlı bir tabaka
oluşturan yağlı bir madde üreterek normal gözyaşı tabakası­
nın çabuk buharlaşmasını önler. Zeis bezleri kirpik Iblikül-
 GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 481

RER, Golgi aygıtı ve

melanozomlar tarafından
melanin sentezi. Melanin
reseptörü duyarlılaştırdıktan
sonra ışığı emer.

Mitokondriler ve zar girintileri

aracılığıyla iyon taşınması.

Şekil 24-16. Retinadaki pigment epiteli hücresinin işlevleri. Üst bölgede ışığa duyarlı hücrelerin dış bölümleri
arasındaki aralıkları dolduran çok sayıda hücre uzantısı ve bazal bölgedeki zarın sitoplazma içine yaptığı girinti­
ler görülmektedir. Bu hücre, göz odasındaki ışığı emen (18. bölümde tarif edilen bir düzenekle) melanin grandi­
lerinin sentezi gibi birkaç işlevi olan bir hücre tipidir. Melanin sentezine katılan organeller çizimin sağında göste­
rilmiştir. Çizimin solunda ise, kaba endoplazma retikulumunda (GER) sentezlenen enzimleri içeren lizozomlar, fo-
toreseptörlerin fagosite edilmiş tepe kısımları ile birleşerek bunları sindirmektedir. Bu görevlere ek olarak, bu hüc­
reler epitel zarının iki yüzeyi arasındaki elektrik potansiyelini durağan tuttuğundan, olasılıkla iyon transportunda
aktif rol oynamaktadır. Oldukça gelişmiş düz endoplazma (SER) retikulumu A vitamini esterleşmesinde rol oynar.

leri ile bağlantılı, değişikliğe uğramış küçük yağ bezlerdir.
Moll ter bezleri, sıradan ter bezleri gibi glomeriil şeklinde
değil, basit spiral şeklinde başlayan dallanmamış kıvrımlı
tiipçüklerdir. Bu bezler salgılarını kirpik folikiillerine boşal­
tırlar.
Gözyaşı Sistemi
Gözyaşı (lakrimal) sistemi, gözyaşı bezi, kanalcıklar, gözyaşı
kesesi ve burun gözyaşı kanalı (nazolakrimal kanal) içerir.
Gözyaşı bezi (Şekil 24-18 ve 24-19), göz çukurunun ön-iist
temporal bölgesinde yer alan, gözyaşı salgısı yapan bir bezdir.
Bezin 6-12 boşaltıcı kanalını üst konjunktiva forniksine bağ­
layan, birkaç ayrı salgı lobu içerir. (Forniksler göz kapakları ile
göz küresi arasında konjunktiva ile döşeli girintilerdir.) Genel­
likle şişkin liimenleri olan bu tübüloalveoler bez, parotisin asi-
ner hücrelerine benzeyen prizmatik seröz hücrelerden oluş­
muştur. Açık renk boyanmış salgı grandileri içeren bu hücre­
ler, çevredeki bağ dokusundan bir bazal lamina ile ayrılır.
Bezin salgı kısımlarını iyi gelişmiş miyoepitel hücreleri
sarar. Bezin salgısı kornea ile bulbar ve palpebral konjunk­
tiva üzerinden aşağı doğru iner ve bu yapıların yüzeylerini
ıslak tutar. Üst ve alt kapak kenarlarının orta kısmında bulu­
nan, yaklaşık 0.5 mm çapındaki yuvarlak gözyaşı noktala­
rı aracılığı ile gözyaşı kanalcıklarına boşalır (Şekil 24-22).
Kanalcıklar 1 mm çapında, 8 mm uzunluğundadır ve gözya­
şı kesesine açılmadan hemen önce ortak bir kanalcık oluş­
turmak üzere birleşirler. Kanalcıklar kalın çok katlı yassı epi-
telle döşelidir. Ortak kanalcığın çıkmaz kıvrımları normal ya­
pının bir parçası da olabilir ve bunlar çoğunlukla enfeksi­
yonlara karşı duvarlıdır.
Gözyaşı kesesi, belli bakteri türlerinin hücre duvarını
hidrolize ederek parçalanmasını kolaylaştıran bir enzim olan
lizozimden zengin bir sıvı salgılar.
482 / BÖLÜM 24

dalgalarını alır; orta kulak, ses dalgalarının havadan kemi­

ğe ve kemik aracılığı ile iç kulağa iletildiği yerdir; iç kulak,
bu titreşimlerin akustik sinir yoluyla merkezi sinir sistemine
geçen özgün sinir uyartılarına çevrildiği yerdir. İç kulak ay­
nı zamanda dengeyi sağlayan vestibüler organı içerir.

Dış Kulak
Kulak kepçesi (pinna, aurikül), her tarafından sıkıca yapış­
mış deri ile kaplı, düzensiz şekilli bir elastik kıkırdak plaka­
sından oluşur.
Dış kulak yolu, yüzeyden temporal kemiğin içine doğ­
ru uzanan az çok yassı bir kanaldır. Kanal içte kulak zarı ile
sonlanır. Kanalı, derinin devamı olan çok katlı yassı epitel
döşer. Submukozada kıl folikülleri, yağ bezleri ve serümen
bezleri (değişikliğe uğramış bir tür ter bezi) bulunur. Serü­
men bezleri kahverengimsi, yarı katı bir yağ ve mum karışı­
mı olan serümeni (kulak kiri) üreten, kıvrımlı tübüler bez­
lerdir. Kıllar ve serümen olasılıkla koruyucu bir görev üstle­
nir. Dış kulak yolunun duvarı dış üçte birinde elastik kıkır­
dak ile desteklenirken, kanalın iç kısmına desteği temporal
kemik sağlar.
Dış kulak yolunun bitiminde oval timpan zarı (kulak
zarı) yer alır. Bunun dış yüzeyi ince bir epidermis tabakası
ile, iç yüzeyi ise timpan boşluğunun epiteli ile devam eden
tek katlı kübik epitelle örtülüdür (aşağıya bakınız). İki epi­
Kirpikler tel örtü arasında kolajen ve elastik lifler ile fibroblastlardan
oluşan sert bir bağ dokusu tabakası vardır. Kulak zarının ön
Şekil 24-17. Göz kapağının yapısı. üst kadranı gevşek ve daha saydamdır, çünkü burada bağ
dokusu tabakası çok daha incedir. Bu bölge Schrapnell za­
rı olarak bilinir. Kulak zarı ses titreşimlerini orta kulak ke­
mikçiklerine ileten yapıdır (Şekil 24-20).
İŞİTME: SES ALGILAMA SİSTEMİ
Kulak (Vestibülokoklear Aygıt) Orta Kulak
Vestibülokoklear aygıtın (Şekil 24-20) işlevleri denge ve işit­ Orta kulak ya da timpan boşluğu, temporal kemiğin içinde,
meyle ilgilidir. Bu organ üç bölümden oluşur: dış kulak, ses kulak zarıyla iç kulağın kemiksi yüzeyi arasında yer alan dü-

Salgı
Kan
damarları
bölümü

Kanallar
__ 1
Şekil 24-18. Gözyaşı bezi
kesitinin ışık mikroskop fo­
toğrafı. Tubuloalveoler sal­
gı bölümleri, boşaltım ka­
nalları ve kan damarları
görülmektedir. Salgı hücre­
leri sadece az sayıda RNA
(bazofili) içerir. Proteinden
yoksul salgı ürünü sentez-
lerler. H&E boyası. Orta
büyütme.
 GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 483

Kan r
^damarlarf

Salgı
bölümü

Bağ
dokusu
Şekil 24-19. Gözyaşı bezi Kanallar
kesitinin ışık mikroskop fo­ ı K an ...*
damarları
toğrafı. Üç adet küçük bo­
şaltım kanalı, iki kan da­
marı ve çok sayıda tubulo-
alveoler salgı birimi görü­
lebilmektedir. PT boyası.
Orta büyütme.

zensiz bir boşluktur. Ön tarafta östaki borusu aracılığıyla
yutak ile, arkada temporal kemiğin mastoid çıkıntısının içi
hava dolu boşlukları ile bağlantı kurar. Orta kulak alttaki ke­
mik zarına sıkıca yapışık ince bir lamina proprianın üstünde
yer alan tek katlı yassı epilel ile döşelidir. Östaki borusunun
yakınlarında ve iç kısımlarında, orta kulağı döşeyen tek kat­
lı epitel giderek titrek tüylü yalancı çok katlı prizmatik epi-
tele dönüşür. Östaki borusunun duvarları genellikle kapalı
olmasına rağmen, boru yutkunma işlemi sırasında açılır ve
orta kulaktaki hava basıncını atmosfer basıncı ile dengeler.
Orta kulağın iç taraf kemiksi duvarında, iki tane kemiksiz,
zarla kaplı dikdörtgen şeklinde bölge vardır. Bunlar oval ve
yuvarlak pencerelerdir (Şekil 24-20).
Kulak zarı, malleus (çekiç), inkus (örs) ve stapes
(üzengi) adı verilen üç küçük kemikten oluşan bir dizi İşit­
me kemikçiği ile oval pencereye bağlanır (Şekil 24-20).
Bunlar timpan zarında oluşan mekanik titreşimleri iç kulağa
iletir. Malleus timpan zarına, stapes de oval pencerenin za-

Subdural aralık
Subaraknoid aralık
Endolenf kesesi
Endolenf kanalı

Şekil 24-20. Dış, orta

Skala vestibüli ve iç kulakta vestibülo-
koklear organ ve ses
Skala media dalgalarının yolu. İç ku­
lak bileşenleri renkli
Skala timpani
gösterilmiştir. Çerçeve
içine alınan bölgedeki
kokleanın enine kesiti.
Şekil 24-24’te gösteril­
miştir. (İzinle tekrar çizim
Best CH, Taylor NB: The
Physiological Basis of Me­
Mastoid Dış kulak Timpan Östaki borusu dical Practice, 8th ed. Wil­
boşlukları yolu zarı
liams & Wilkins. 1966).
484 / BÖLÜM 24

rina yapışır. Bu kemikler sinovyal eklem oluşturur ve bu
boşluğun bütün yapıları gibi, tek katlı yassı epiteile örtülü­
dür. Oıta kulakta, malleus ve stapese yapışık iki küçük kas
vardır. Bu kaslar ses iletiminin düzenlenmesinde rol oynar­
lar.
İç Kulak
İç kulak iki labirentten oluşmuştur. Kemiksi labirent, içinde
zarsı labirenti barındıran temporal kemiğin petrüz bölümün­
deki bir dizi boşluktan oluşur. Zarsı labirent ektoderm kö­
kenlidir ve epiteile örtülü, kesintisiz bir dizi boşluktan iba­
rettir. Söz konusu labirent, embriyoda başın yan kısım ekto­
derminden gelişen işitme keseciğinden kökenlenir. Embri-
yonal gelişim sırasında bu vezikiil altındaki bağ dokusuna
girinti yapar, baş ektodermiyle ilişkisini yitirip ve gelecekte­
ki temporal kemik taslaklarına doğru uzanır. Bu süreç sıra­
sında bir dizi şekil değişikliğine uğrar ve zarsı labirentin iki
özelleşmiş bölgesi olan ütrikül ve sakkülü oluşturur. Yan
dairesel kanallar iitrikülden köken alırken, daha karmaşık
olan koklea kanalı sakkiilden oluşur. Bu bölgelerin her bi­
rinde epitel örtüsü, ütrikül ve sakkülün makülası, yarı da­
iresel kanalların kristası ve koklea kanalının Corti organı
gibi duysal yapıları oluşturmak üzere özelleşir.
Kemiksi labirent, temporal kemikteki boşluklardan olu­
şur. İçinde sakkül ile ütrikülün bulunduğu vestibül denen
düzensiz bir merkezi boşluk bulunur. Bunun arkasında yarı
dairesel kanalları saran yarım daire kanalları bulunur; ön
yan konumdaki koklea içinde ise koklear kanal yer alır (Se­
ldi 2-4—20).
Koklea yaklaşık 35 mm uzunluğundadır ve modiolus
adıyla bilinen kemik dayanak etrafında 2.5 sarmal yapar.
Modiolus içindeki boşluklarda, 8. kafa sinirinin akustik dalı­
nın hücre gövdeleri ve uzantıları (spiral gangüyon) ile kan
damarları bulunur. Modiolustan yanlara doğru uzanan ke­
40 -8 0 uzun, sert stereosilya ve bir silyum ile özellik kazanır
(Şekil 24-21). Aslında ileri derecede özelleşmiş mikrovillus-
lar olan stereosilyumlar, bir silyuma bitişik olarak yerleşmiş,
uzunlukları giderek artan ve en uzunu yaklaşık 100 pm olan
sıralar halinde düzenlenmiştir. Silyumun bir bazal cismi ve
proksimal kısımda 9+2 yerleşimli mikrotübülleri vardır, an­
cak merkezdeki iki mikrotübül daha sonra yok olur. Bu sil­
yum genellikle kinosilyum olarak adlandırılır ancak, olasılık­
la hareketsizdir. Getirici sinir dallarının şekline göre ayırt
edilen iki tip tüy hücresi vardır. Tip I hücreler, hücre taba­
nının büyük kısmını saran, büyük kadeh şeklinde sonlanma-
ya sahipken, Tip II reseptörler çok sayıda getirici sonlanma-
lar içerirler. Her iki tip hücre de, muhtemelen inhibitor etki
gösteren götürücü sinir sonlanmalarına sahiptir.
Reseptörlerin arasında yerleşmiş destek hücreleri priz-
matik şekildedir. Çekirdekleri hücrenin tabanında yer alır;
tepeye bakan yüzeyde mikroviluslar bulunur (Şekil 24-20).
Bu nöroepiteli örten kalın jelatinimsi, glikopıoteİn tabaka
olasılıkla destek hücreleri tarafından salgılanır ve yüzeyde
otolitler ya da otokoniler (kulak taşı) adı verilen, kalsi­
yum karbonat içeren kristal birikintileri yer alır (Şekil 24-21
ve 24-22).
Y a r i D a İr e s e l K a n a l l a r
Yarı dairesel kanallar da kemiksi labirentin karşılık gelen bö­
lümleriyle aynı genel yapıya sahiptir. Ampullalarındaki
(Şekil 24—20) reseptör alanları uzamış çıkıntılar şeklinde bu­
lunur; bunlara krista ampullarisler denir. Bu çıkıntılar, ka­
nalın uzun eksenine diktir. Kristalar yapı olarak makülalara
benzer, ancak glikoprotein tabakası daha kalındır, kupula
adı verilen konik bir yapı bulunur ve otolitlerle kaplı değil­
dir. Kupula, ampullaların içinden karşıya doğru uzanarak,
karşı duvarla temas kurar (Şekil 24—23).
E nd o len f K anali ve K esesİ

miksi bir çıkıntı, kemiksi spiral lamina vardır. Bu yapı Endolenf kanalı başlangıçta tek katlı yassı epitel ile döşeli­
koklea içinden karşı tarafa doğru tabanda, tepecleldnden da­ dir. Endolenf kesesine yaklaştıkça epitel giderek yüksek
ha ileri uzanır (Şekil 24-24). prizmalik hale gelir ve iki tip hücreden oluşur. Bunlardan bi­
Kemiksi labirent, diğer bölgelerdeki hücre dışı sıvıların rinde bol miktarda pinositoz vezikülii ve vakuol ile tepeye
bileşimine benzeyen, ancak protein içeriği çok düşük olan
perilenf ile doludur. Zarsı labirent düşük sodyum, yüksek
potasyum içeriği ile nitelik kazanan endolenf içerir. Endo-
lenfin protein derişimi düşüktür.

Zarsı Labirentin Histolojisi

S akkül ve Ü t r İk ü l

Sakkül ve ütrikül tek katlı yassı epiteile döşeli ince bir bağ
dokusu kılıfından oluşur. Zarsı labirent kemiksi labirentin
kemik zarına, zarsı labirentin epitelini besleyen kan damar­
larını da içeren ince bağ dokusu uzantılarıyla bağlanır. Sak­
kül ve ütrikülün duvarında vestibiiler sinirin dallarını alan,
farklılaşmış nöroepitel hücrelerinden oluşan ve maküla de­
nen küçük bölgeler gözlenebilir (Şekil 24—21). Sakkülün ma-
kükısı tabanda bulunurken ütriküldeki maküla yan duvarda
yer alır; yani makülalar birbirlerine dik açı yapacak şekilde
yerleşmiştir. Her iki konumdaki makülalar temelde aynı his­
tolojik yapıya sahiptir. Duvardaki kalınlaşmadan oluşurlar ve
iki tip reseptör hücresi, bir miktar destek hücresi ile getirici
ve götürücü sinir sonlanmaları içerirler.
Reseptör hücreleri, (tüy hücreleri) üzerlerinde bulunan Şekil 24-21. Makülanın yapısı.
 GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 485

organı denir. Corti organı değişik ses frekanslarına yanıt oluş­

turan tüy hücreleri içerir. Bu organ şekilsiz kalın bir ara mad­
de tabakası olan bazılar zarın üzerinde yer alır. Organın ta­
banına olan uzaklığa bağlı olarak üç ila beş sıra dış tüy hüc­
resi ve tek sıra iç tüy hücresi görülür. Her iki tip tüy hücre­
si de prizmatiktir, çekirdeği tabanda yerleşmiştir, çok sayıda
mitokondri ve yanlardaki plazma zarı altında sıralanmış belir­
gin düz endoplnzma retikulumu sarnıçları içerirler. Bu hücre­
lerin en belirgin özelliği, W şeklinde (dış tüy hücreleri) ya da
doğrusal (iç tüy hücreleri) stereosilya sıralarının olmasıdır, ve
stereosilya yüksekliği sıranın bir ucundan diğerine doğru artar
(Şekil 2-1—25). Sitoplazmada en uzun stereosilyaya bitişik ola­
rak bir bazal cisim bulunur. Vestibiiler reseptörlerin aksine ki-
nosilyum bulunmaz. Kİnosilyumun olmaması, tüy hücresinde
duyu iletiminde önemli olan bir simetrinin oluşmasını sağlar.
Dış tüy hücrelerinin en uzun stereosilyumlarının uçları, spi­
ral limbusun belli hücreleri tarafından salgılanan glikoprotein-
den zengin tektoryalzar içinde gömülüdür (Şekil 2-1-2-i).

Şekil 24-22. Kulak taşlarının (otolit) bulunduğu güvercin

makülası yüzeyinin taramalı elektron mikroskop fotoğrafı.
(İzinle DJ Lim).

bakan yüzeyde mikrovilluslar bulunur. Bu hücrelerin endo­

lenfin içindeki hücresel artıkların ve yabancı maddelerin en-
dositozu ile endolenfin emiliminden sorumlu oldukları öne
sürülmüştür.

K o k le a Kanali

Sakkiile ait bir divertikül olan bu yapı bir ses reseptörü ola­
rak özelleşmiştir. Yaklaşık 35 mm uzunluğundadır ve özelleş­
miş perilenf boşluklarıyla sarılıdır. Histolojik kesitlerde ince­
lendiği zaman kokleanın (kemiksi labirent içinde) üç boşluğa
ayrıldığı görülür; skala vestibüli (üstte), ortada skala media
(koklea kanal) ve skala timpani (altta; bkz. Şekil 2-4-2-i).
İçinde endolenf bulunan koklea kanalı, kokleanın tepesinde
kör olarak sonlanır. Diğer iki skala ise perilenf içerir ve bun­
lar aslında oval pencerede başlayıp yuvarlak pencerede
sonlanan tek bir uzun tüptür. Helikotrema adı verilen bir
delik ile kokleanın tepesinde birbirleriyle bağlantı kurarlar.
Koklea kanalı, aşağıdaki histolojik yapıya sahiptir (Şekil
Yarım daire Ampulla
2-İ-2-İ). Vestibül (Reissner) zarı, birisi skala mediadan, di­ kanalı
ğeri skala vestibiilinin örtü epitelinden kaynaklanan iki taba­
ka yassı epitel içerir. Her iki tabakanın hücreleri çok sayıda
sıkı bağlantı ile birbirine bağlanmıştır. Bu durum vestibül za­
rının iki yüzü arasında bulunan çok yüksek iyon derişim far­
kının sürdürülmesine yardım eder. Stria vaskülaris, kokle-
ar kanalın yan duvarına yerleşmiş, olağanüstü damarlı bir Dinlenmede Hızlanmada
epiteldir. Üç tip hücre içerir: kenar, ara ve taban. Kenar hüc­ Şekil 24-23. Krista ampullaris. Üstte: Krista ampullarisin
relerinin bazal plazma zarlarında pek çok derin katlanma yapısı. A ltta: Dönüşsel hızlanma sırasında krista ampulla­
görülür ve bu bölgelerde çok sayıda mitokondri yer alır. Bu ris içindeki kupulanın hareketleri. Oklar sıvı hareketinin yö­
özellikler kenar hücrelerin iyon ve su aktarımı yapan hücre­ nünü göstermektedir. (İzin alınarak yeniden çizim ve çoğaltma,
ler olduğunu gösterir ve genellikle bu hücrelerin endolenfin Wersall J: Studies on the structure and innervation of the sensory
özgün iyon bileşiminden sorumlu olduğuna inanılır. epithelium on the cristae ampullaris in the guinea pig, Acta Oto­
İç kulağın özel işitme reseptörleri içeren yapısına Corti laryngol [Stockh] Suppl 1956;126:1).
486 / BÖLÜM 24

Vestibüler zarı

Skala vestibuli

Orütücü zar
Stria
vaskülaris n A
Skala media Spiral limbus
İç spiral tünel

Dış
tüy
hücreleri

Spiral gangliyon
Bazilar Mertek hücreleri İç tüy hücreleri
zar Kemiksi spiral lamina
'İç tünel

Skala timpani

Şekil 24-24. K oklea nin yapısı (İzin alınarak tekrar çizim ve çoğaltma, Bloom W, Fawcett DW: A Textbook of Histology 9th ed.
Saunders 1968).

Destek hücreleri arasında özellikle mertek hücreleri­
nin üzerinde durmak gerekir. Mertek hücreleri, dik dur­
malarını sağladığı sanılan çok sayıda mikrotübiil içerir. 13u
hücreler dış ve iç tüy hücreleri arasında üçgen şeklindeki
hoşluk olan iç tüneli çevrelerler (Şekil 2-i—2-i). 13u yapı ses
iletiminde önemlidir.
Hem dış hem iç tüy hücreleri getirici ve götürücü sinir
sonlanınaları içerirler. İç tüy hücreleri daha fazla getirici si­
nire sahip olsa da bunun işlevsel önemi anlaşılamamıştır.
Coıli organının bipolar getirici nöronlarının hücre gövdeleri
modiolusta yer alır ve spiral gangliyonu oluşturur (Şekil
24-24).
İç Kulağın Histofizyolojisi
V e s t İb û l e r İş l e v l e r
Dairesel hareket hızında artma ya da azalma (açısal hızlan­
ma ya da yavaşlama), endolenfin durağan haline bağlı ola­
rak yarım daire kanallarına doğru sıvı akışına neden olur. Bu
sıvı akışı krjsta ampullaris üzerindeki kupulayı hareket etti­
rir ve bunun sonucunda duyu hücrelerindeki sterosilyumlar
bükülür. Vestibüler sinir lifleri boyunca yapılan elektriksel
akım ölçümleri, kupulanın kinosilyum yönünde hareket et­
mesinin reseptörlerde uyarılmaya ve beraberinde vestibüler
sinir liflerinde aksiyon potansiyellerinin oluşmasına yol açtı­
ğını göstermektedir. Ters yönde hareket ise nöron etkinliği­
ni engeller. Tek yönlü harekete geri dönüldüğünde hızlan­
ma durur, kupula normal pozisyonuna geri döner ve resep­
törlerin uyarımı ya da inhibisyonu artık gerçekleşmez (Şekil
24-23).
Yarım daire kanalları sıvıların yer değiştirmesine ve bu
yüzden açısal hızlanmanın ardından vücut pozisyonuna
karşı yanıt oluşturur. Sakkülün ve ütrikülün makülaları
doğrusal hızlanmaya duvarlıdır. Yoğunlukları daha fazla ol­
duğu için otolitler baş pozisyonunun değişmesiyle birlikte
yer değiştirirler. Bu yer değiştirme alttaki tüy hücrelerine je-
lûtinimsi otolit zarı aracılığıyla aktarılır. Tüy hücrelerinin
sterosilyumlarının şekil değiştirmesi aksiyon potansiyelleri­
nin oluşmasına neden olur ve bunlar 8. kafa sinirinin ves­
tibüler dalı aracılığıyla merkezi sinir sistemine taşınır. Bu
yüzden makülalar otolitler üzerindeki yerçekimi kuvvetine
duyarlıdır. Vestibüler organ, hareketin ve boşluktaki konu­
mun algılanması ve dengenin korunması bakımından ü-
nemlidir.

B
Ş ekil 24-25. Kedi koklea kanalının orta kıvrımında (A) üç
sıra dış tüy hücrelerini, (B) tek sıra iç tüy hücrelerini göste­
ren taramalı elektron mikroskop fotoğrafı. x2700 {İzin alına­
rak P Leake).
İŞİTME İŞLEVLERİ
Ses dalgalarının timpan zarına çarpmasıyla işitme kemikçik­
leri titreşir. Timpan zarı ile üzengi kemiği tabanı arasındaki
alan farkı mekanik hareketin havadan iç kulaktaki sıvılara
iletimini kolaylaştırır. Orta kulakta tensor timpani kası (çe­
kiç kemiğine tutunur) ve stapedius kası (üzengi kemiğine
tutunur) olmak üzere iki adet çizgili iskelet kası vardır. Yük­
sek sesler bu kasların tepki olarak kasılmasına yol açar ve
bunun sonucunda timpan zarı ile üzengi kemiği hareketi sı­
nırlanır; bu da iç kulağın hasar görmesini önler. Ancak bu
tepkiler silah sesi gibi ani ve şiddetli seslere karşı zarı koru­
yamayacak kadar yavaştır.
Aşağıdaki basamaklarda ses dalgalarının nasıl elektriksel
uyarılara çevrildiği açıklanmaktadır (Şekil 24-20). Ses dalga­
ları kompresyon ve rarefaksiyon evreleri olan uzamına
dalgalardır. Kompresyon evresi üzengi kemiğinin içe doğru
GÖRME VE İŞİTME SİSTEMLERİ / 487
hareket etmesini sağlar. İç kulaktaki sıvılar sıkıştırılamadığın-
dan, basınç değişikliği vestibıiler zar ve bazilar zardan ileti­
lerek, bu zarların skala timpaniye doğru aşağı bükülmesine
yol açar. Bu basınç değişikliği aynı zamanda yuvarlak pen­
ceredeki örtünün dışa doğru bombe yapmasına yol açar ve
basınç azalır. Mertek hücrelerinin uçlan bir denge noktası
oluştururlar ve böylece bazilar zarın aşağı bükülmesi tüy
hücrelerinin stereosilyaiumrının örtücü zarın karşısına dön­
mesine neden olur. Stereosilyumların uçları bazal cisimden
uzağa modiolusa doğru bükülür.
Ses dalgasının rarefaksiyon fazında her şey tersine dö­
ner; stapes dışarı doğru hareket eder, bazilar zar yukarıya,
skala vestibüliye doğru hareket eder ve tüy hücrelerinin ste-
reosilyumları stria vaskülarise ve bazal cisme doğru eğilir.
Bu yöndeki bükülme, tüy hücrelerinde depolarize edici je­
neratör potansiyeller oluşturur. Bunun sonucunda, spiral
gangliyondaki bipolar nöronlarda aksiyon potansiyeli oluş­
masına yol açan (eksitasyon) ve kimyasal yapısı bilinme­
yen bir nörotransmiter salıverilir.
Sesin frekansına karşı bazilar zarın oluşturduğu yanıta
dayanarak frekans ayrımı yapılır. Bu zar frekansa bağlı ola­
rak, uzunluğu boyunca değişik noktalarda maksimum yer
değiştirmeler göstererek yanıt oluşturur. Yüksek frekanslar
zarın bazal ucunda saptanırken düşük frekanslar Corti orga­
nının tepesinde bazilar zarın maksimum harekeline neden
olur. Bu tonotopik yerleşim bazilar zarın genişliği ve sertli­
ği ile ilişkili olabilir. Yüksek frekanslı seslere en iyi yanıtı ta­
banda daha sert olan, dar bazilar zar verir.
KAYNAKLAR
Göz
Bok D , Hall M O : T h e role o f the retinal pigment epithelium in the etiology
o f inherited retinal dystrophy in the rat. J Cell Biol 1 9 7 1 ;4 9 :6 6 4 .
Bocelho SY: Tears and the lacrimal gland. Sci Am 1 9 6 4 ;2 1 1:78.
Dowling JE : Organization of vertebrate retinas. Invest Ophthalm ol
1 9 7 0 ;9 :6 6 5 .
Hogan M J et ah Histology o f the H itm an Eye. Saunders, 1971.
M cD evitt D (editor): Cell Biolog}' o f the Eye. Academic Press, 1982.
Nguyen LJ, Hicks D : Renewal o f photoreceptor outer segments and their
phagocytosis by the retinal pigment epithelium. Int Rev Cytol
2 0 0 1 :1 9 6 :2 4 5 .
Young RW: Visual cells and the concept o f renewal. Invest Ophthalm ol
1 9 7 6 :1 5 :7 0 0 .
Kulak
Dallos P: T h e active cochlea. J Neurosci 1992; 12 :4 5 7 5 .
Hudspeth AJ: T h e hair cells o f the inner ear. Sci Am 1 9 8 3 :2 4 8 :5 4 .
Kimura RS: T h e ultrastructure o f the organ o f C o tti. Int Rev Cytol
1 9 7 5 :4 2 :1 7 3 .
Lim D J: Functional structure o f the organ o f Corti: a review. Hear Res
1 9 8 6 :2 2 :1 1 7 .

NOT: Kalın yazı ile yazılmış sayfa numaraları sözcüğün anlatıldığı ana konuyu göstermektedir. Sayfa numaralarından sonraki t harfi
çerçeve içini, f harfi şekli, b harfi ise teknik bilgi kutucuğunu ifade etmektedir.
A bantları (anizotrop bantlar), 195, 195f
196f 197f 198, 198f 202f
A vitamini
görmede, 479
karaciğerde depolanması, 343
A-Aktinin
düz kasta, 209
iskelet kasında, 200
Açık dolaşım, dalakta, 286, 286f
Açık kanalcık sistemi, trombosit, 246, 246f
ACTH (adrenokortikotrop hormon), 408t
etkileri, 409f
aşırı üretimi, 419b
böbrek üstü bezi korteksi etkileri, 409f
417, 4 l8 f
deride pigmentleşmeye etkisi, 375 b
salgılayan hücreler, 408*
timustaki etkisi, 278
Addison hastalığı, 375b, 399b, 419b
Adenohipofiz, 403, 404-407
hormonkın, 404, 408t, 409f
oluşması, 403, 404f
Adenoidler, 290
Adenokarsinom, 92b. Bkz. Kanser, 324b
Adenozin difosfat (ADP) fosforilleyici
sistem, mitokondride, 30-31, 32f
ADH. Bkz. Antidiiiretik hormon
Adipöz (yağ) hücreleri (adipositler), 103,
129, 130f Bkz. Adipöz doku
gelişimi, 131, 132f
işlevleri, 97l
kökeni, 96f
paratiroid bezlerde, 428
tümörleri, 133b
Adipöz doku, 129-133. Bkz. Adipöz (yağ)
hücreleri (adipositler)
miiltiloküler (kahverengi), 129, 131-133,
132f133f
tümörleri, 133b
iiniloküler (yaygın/sarı), 129, 129-131,
130f 131f 132f
yağ depolanması/serbestleştirilmesi ve,
129-130, 131b, 13ir
Adltıminal bölme, 438, 439f
ADP (adenozin difosfat) fosforilleyici sis­
tem, mitokondride, 30-31, 32f
Adrenal (böbreküstü) veni, 413, 4131
Adrenerjik lifler, 187
Adrenogenital sendromlar, 419b
Adrenokortikotrop hormon. Bkz. ACTH
Adrenolökodistrofi, X’e bağlı, 416, 340b
Adventisya
kan damarında, 219f 220
arteriyollerde ve küçük arterlerde, 220
büyük elastik arterde, 223, 224f
orta boy (müsküler) arterde, 219f 222,
223f 227f
vende, 225, 227f 228f
lenf kanalındaki, 231
uterustaki, 458
vajinadaki, 463, 464
İndeks
Aferent (getirici) (duysal) nöronlar, 164,
173
Aferent (getirici) aıleriyoller, böbrek, 383,
385f 396, 398f
Aferent (getirici) lenfatikler, lenf
düğümünde, 279f 282
Aferent (getirici) sinir lifleri, 181
Agamaglobülinemi, lenf düğümü patolo­
jisinde, 283f
Ağartma, görme pigmentinin, 479
Ağır zincirler
immünglobulin, 266, 269f
miyozin, 197f 200
Ağız boşluğu, 292-299. Bkz. özgül yapı
Ağız. Bkz. Ağız boşluğu
Ağ-olıışturan kolajen, 106, 107 t
Agranülositler, 236, 237f
Agrekan, 116
Ağsı tabaka, retinanın, 476, 476f 477f 478f
AIDS demans kompleksi, mikroglia enfek­
siyonu ve, 171b
AIDS. Bkz. HIV enfeksiyonufAIDS
Alt madde, 173, 173f 175f
Akciğer lopçukları, 354
Akciğer venleri, 366, 367, 3ö8f
Akciğerler, 349, 349f Bkz. başlık altında
Akciğer ve Solunum
gelişimi, sürfaktan, 363, 366b
makrofajlar, 366
mukozaya eşlik eden lenfoid doku, 289f
sinirleri, 367
tümörleri, 368 b
Akne, 380b
Aköz humor, 469, 474
Akroınegali, 155b
Akrozom evresi, spermiyogeneze ait, 436,
436f 437f
Akıozom granülü, 436, 436f
Akrozom keseciği, 436, 436f
Akrozom reaksiyonu, 436
Akrozom, 436, 43öf 437f
Aksiyon potansiyeli (sinir uyartısı), 162,
167
Aksoaksonik sinaps, 167, l67f
Aksodendritik sinaps, 167, I67f
Aksolemma, 165, 166
Akson tepesi, l62f l64f 165
Akson, l62f 163, 165-16
bozunmast ve yenilenmesi, 187b, 188f
motor nöron, l62f 203f 204
Aksonem, 45
Aksonun başlangıç segmenti, 166
Aksoplazma, 165, 166
Aksosomatik sinaps, 167, 167f
Aktin/aktin filamanlan, 45f 46, 48f
düz kasta, 207-208
iskelet kasında, 197f 198-200, 199f
kasılma ve, 199f 201
mikroviluslarda (fıçamsı kenarlarda), 73,
75f 309, 311 f 312f
Aktivin, distal parçanın kontrolünde, 405
489
Akyuvarlar. Bkz. Lökositler
Albinizm, 375b
Aibümin, 233, 234
karaciğerde sentezlenmesi, 341, 342f
Aldosteron
böbrek üstü bezi salgısı of, 414, 417f
aşırı, 4 19b
böbrekte düzenleme
elektrolit su dengesinin ve, 389, 398,
399b
kan basıncının ve, 394-395b
Alerjenler, 266
Alerjik tepkimeler (ani aşırı duyarlılık tep­
kimeleri), 102b, 273
IgE, 102b, 266, 268t
mast hücreleri, 101-102, 1026, 103f
etkilenen burun erektil cisimleri, 351b
a-L-İduronidaz, eksikliği/kusuru, 40t, 51t
a (alfa) hücreleri, pankreas, 420, 421 f 422f
423f
Alfa (A) hücreleri, pankreasta, 420, 421f
422f 423t
Alfa (A) tübülin, mikrotübüllerde, 43-44,
44f47f
Alfa globülinler, 233
Alfa grandileri, trombositlerde, 246
Alfa-aktinin
düz kasta, 209
iskelet kasında, 200
Alkali fosfatazlar, yeri, hücrelerdeki ve
dokulardaki, 10, 12f
Altın, antikor işaretleme için, 15, 19f
Alveol delikleri, 36lf 366, 3ö7f
Alveol hücreleri
kan hava bariyerinde, 359, 362f
tip I (yassı alveol hücreleri), 36lf 362,
362f 363f 364f
tip II (septal alveol hücreleri), 36lf 362-
363, 363f 364f 365f
yenilenmesi, 366
Alveol kanalları, 349f 358, 360, 36lf
Alveol keseleri, 349f 358, 359f 360f
Alveol
meme, 465, 466f
gebelikte, 465, 466f
süt yapımında, 465-466, 466f
solunum, 349, 349f 358-366, 358f 359f
3601' 361 f
yenilenmesi, 366
Alveolar kemik/alveol (diş yuvası), 294,
294f 297-299, 298f
Alveolar makrofajlar, 3 6 if 366, 368 b
Alveoller arası bölme/duvar, 359, 360f 361 f
3ö2f 363f
amfizemde, 366b
kan-bava bariyerinde, 359, 362f
Alyuvarlar (kırmızı kan hücreleri), 233,
233f 234-236, 234t, 235f
eşlik eden hastalıklar, 234-235b, 235-
236b
sayısı ve yüzdesi, 234, 238t
490 / İNDEKS
kökeni/farkltlaşması/olgunlaşması, 9öf f
250f f 253-254, 254f 255f 256f 257f
ürünleri ve işlevleri, 23-it
orak, 235b, 235f
ortadan kaldırılmasında dalak, 288, 288f
Amakrin hücreler, retinada, 477f 479
Ameloblastlar, 295f 296
Anıelojeninler, 295
Amf'izem, 366b
Amilaz, 330
Amin prekiirsör alımı ve dekarboksilasyonu
(APUD) hücreleri, 86
Ampulla
duktus deferens, 431f443
yarı dairesel kanal, 483f 484, 485f
Anafaz, 60, 60f 6 lf 62f
Anafilaksi
eozinofil kemotaksi faktörü (ECF-A),
mast hücresinden salgısı, 102, 1024
103f
yavaş etkiyen maddesi, mast hücresinden
salgılanması, 102
Anafilaluik şok, 102b
Anajen, 377
Androjen-bağlayıcı protein, 439-440
spermatogenezde, 440, 440f
Anclrojenler
böbrek üstii bezinden salgılanması, 414,
417, 417f
aşırı, 419 b
kemikteki etkisi, 155b
Androstenedion, sentezi/salgısı
böbrek üstü bezi, 417, 4 l7 f
over, 451-452
Anemi, 234b 256b
pernisyöz, atrofik gastritte, 303 b
Anestezik maddeler, lokal, etki düzenek­
leri, 167 b
Anevrizma, 224 b
Angina pektoris, 230
Ani aşırı duyarlılık tepkimesi (alerjik
tepkime), 102b, 273
burun erektil cisimleri üzerine etkisi,
351b
IgE, 102b, 266, 268t
mast hücreleri, 101-102, 102b, 103f
Anizositoz, 235 b
Anizotrop bantlar (A bantları), 195, 195f
196f197f 198, 198f 202f
kas kasılmasında, 201, 203f
Anjiyotensin I, üretimi
jukstaglomerüler hücreler ve, 394
kapiler endotel hücreleri ve, 218
Anjiyotensin II, l69f
kan basıncının düzenlenmesinde, 394-
395 b
kapiler endotel hücrelerinde anjiyotensin
I’den dönüştürülmesi ve, 218
Anjiyotensin
G proteinlerinin düzenleyici etkileri, 31c
jukstaglomerüler hücrelerde anjiyotensin
I’e dönüştürülmesi ve, 394
Anjiyotensinojen, 394
Anoksi, orak hücreli anemide, 235 b
Anovıılatuvar döngü, 453
Anticliüretik hormon (vasopresin), 408,
41 Ot
etkileri, 408-409, 409f 4l0t
G proteinlerinin düzenleyici etkisi, 311
Antijen işleme, 269, 272f
Antijen-antikor etkileşimi, 103 b
imünohistokimyada, 14
Antijenik belirleyiciler, 265
Antijenler, 14, 265, 267f 270f büyük elastik, 219f 222-223, 224f
saptanmasında imünohistokimya, löt elastik lif kusurları ve, 112b
Antijen-sunan hücreler, 265, 269 dejeneratif değişiklikleri, 223-224f
dendritik hücreler, 269 orta boy (miisküler), 219f 220-222, 223f
makrofajlar, 99 227f
Antikorlar, 14, 265-266, 2ö7f 268t; 269f Artık cisimcikler, 39, 42f
270f spermiyogenezde, 435f
işaretleme, imünohistokimyada, 13-14, Asbestiform dejenerasyon, hyalin
14F15 kıkırdağın, 139b
plazma hücreleri tarafından üretimi, ASC'ler. Bkz. Antijen sunan hücreler
103b, 265, 266 Asetilkolin, 167, 184, 185
Antimitotik ilaçlar G proteinlerinin düzenleyici etkileri,
gastrointestinal kanala etkili, 322 b 311
mikrotiibüllere etkili, 44, 44b kas sinir bileşkesinde, 203
Anti-Müller hormonu, Sertoli hücresinin miyastenia gravis ve, 204 h
üretmesi, 440 parasempatik sinir sistemi tarafından
Antral (ikincil) folildiller, 451, 451 f 454f gerçekleştirilen, 184, 185
455f Asidofil dokular, 2
Antrum, over folikiilü, 451, 45If 454f 455f Asidofil
Anulus fibrozus (anulus fibrozuslar) Distal bölümde, 404, 407f 409f
kalbin fıbröz iskeleti, 228 Langerhans adacıklarında (alfa/A
omurlar arası disk, 139, 157f hücreleri), 420, 421 f
yırtılması, 140b Asiner bezler, 82, 83f
Aort cisimcikleri, 225 pankreasta, 328, 329f
Aort, 222-223 yağ bezlerinde, 379
Apandisit, 324 b Asiniisfasiner hücreler
Apendiks, 322-324, 324b pankreas, 36f 42f 43f 87f 88f 89f 328-
Apikal foramen, 294, 294f 330, 329f 330f 331 f 3321'
Apokrin bezler, 83, 84f tükürük bezleri, 325, 326f 327T
ter bezleri, 381 yağ bezleri, 379
Apoptoz (programlı hücre ölümü), 66, Aşırı duyarlılık
66b, 66f 67f 268 ani, 102b
korpus luteum bozunması, 455 deri bazofili, 242b
Apozisyon, kemik, 142 Asit fosfatazlar, yeri, hücrelerde ve
araştırılmasında tetrasiklin, 142 b dokularda, 10, 13f
Apozisyonel kıkırdak büyümesi, 138-139 Asit mukopolisakaritler. Bkz.
APUD hücreleri, 86 Glikozaminoglikanlar
Apudomalar, 86 b Asit-baz dengesi, korunmasında distal
Ara (interstisyel) lameller, l46f 147, 147f kıvrımlı tiibül, 389
Ara filamanlar, 46-48, 46t, 49f Askorbik asit eksikliği. Bkz. C vitamini
düz kasta, 208-209 eksikliği (skorbiit)
tümörlerde, 48b Astım, bronkokonstıiksiyon, 358 b
Ara madde, 95. 113-121, llö f 117f Astrositler, 169-170, 170f 170t, 171f 172f
kemik matriksinde, 145 pineal bezlerdeki, 430
Ara nöronlar, 164 Ateroskleroz, 223-224b
Ara sinüsler, lenf düğümü, 280 ATI3
Aıaknoid altı boşluk, 175, 177f kas kasılması için, 199f 201, 205
Araknoid viluslar, 176 mitokonclrideki sentezi, 30-31, 32f 33f
Aıaknoid, 175-176, 177f Atrezi, folikiil, 449-450, 452-453, 455f
Aralık bağlantıları, 71f 72, 74f Atrial natriüretik faktör, 207, 226
astrosit iletişiminde, 170 Atrioventrikiilar düğüm, 228, 228f 230
kalp kasında, 206, 209f Atıioventriküler demet, 228
Areola, 465 Atrofik gastrit, 303 b
Argentafin hücreler, 86 Auerbach (miyenlerik) sinir ağı, 291, 319f
Alginin vazopresin (anticliüretik hormon), 320, 32lf
408, 41 Ot Aziir boyaları, 234
etkileri 408-409, 409f4l0t Azürofil graniiller, 236, 238, 238ı
G proteinlerinin düzenleyici etkileri, 31t granülopoezde, 256, 257f
Argirofil hücreler, 86 monositlercle, 243, 245f 260
Argiıofil retikıiler lifler, 111, 114f Azürofiller, 234
Aıitenoid kıkırdak, 353
Arka kamara, gözün, 469, 470f 471f B lenfositler, 234t, 267-269, 269t
Aıkuat arterler dağılımı, 269, 271f
böbrek, 385f 395, 398f eksikliği/kusurları, lenf düğümü
uteaıs, 458 patolojisi ve, 281b, 283f
Arkuat venler, böbrek, 385f 398, 398f işlevleri, 234*, 265, 267f 269*. 270f
Artefakllar, doku takibi sonucu, 18 kökeni/farldılaşması/olgunlaşması, 96f
Arter çevresi lenfatik kılıfarı, 285, 286, 286f 25Of 260, 267, 270r
Arteriyoller, 215f 220, 220f 227f Bkz. özgül ürünleri, 234t
tip B12 vitamini eksikliği, intrensek faktör
Arteriyovenöz ağızlaşmalar, 225 eksikliği ve, 3036
Arterler, 215 Bağ dokusu mast hücresi, 102
küçük, 220, 221f 222f Bağ dokusu özelliksiz, 121-124, 122f

Dağ dokusu, 69, 69t, 95-127
ara madde, 95, 113-121
C vitamini eksikliğinde, 108-109b
elastik, 125-127, 126f
gevşek, 121-122, 1221' 123f
hücreleri, 95-106, 96l'911
lifleri, 95, 106-112, 1071, 113f 114F 115f
116f
nötrofil kompartmanı olarak, 259
sıvı (ödem), 119b, 120-121
sıvı hareketi, 119-120, 121f
tipleri, 121-127, 122f
yoğun, 122, 122f 123f 124f 125f 126f
ilişkili fibrözkıkırdak, 139
Bağırsağa eşlik eden lenfatik doku (BELD),
309, 317f 319f 320. Bkz. Mukozaya
eşlik eden lenfoid doku
Bağırsak bezleri
ince bağırsak, 308f 309, 315f
kalın bağırsak, 320, 322f
Bağırsak vilusları, 307, 308f 315f
Bağışıklık (bağışıksal yanıt). Bkz.
Bağışıklık sistemi
antijenler, 265
antikorlar, 265-266, 267f 268t, 269f
bozuklukları, 273
dalak, 288
doğal, 265, 268f 270f
hücresel, 265, 267f
humoral, 265, 267f
immünojenler, 265
kompleman, 273, 274 f 275f
tipleri, 265
uyuma dönıik/edinsel, 265, 270f
Bağışıklık eksikliği, 273, 281b
bileşimi, lenf düğümü patolojisi, 283f
edinsel. Bkz. HIV enfeksiyonu/AIDS
Bağışıklık sistemi, 265-290. Bkz. özgül
bileşen ve bağışıklık
hastalıkları, 273
hücreleri
antijen-sunan hücreler, 265, 269
B ve T lenfositler, 234t, 267-269, 2ö9f,
271f
dendritik hücreler, 1Olt, 269-270
doğal bağışıklıkta, 265, 268f 270f
lenfoid organlar, 265, 266f
lenf düğümleri, 230, 265, 266f 278-
284, 279f 280f
dalak, 265, 266f 284-288, 285f 286f
2871 288f
timııs, 265, 266f 273-278, 276f 277f
2781' 279f
bademcikler, 289-290
majör histokompatibilite kompleksi, 265,
269-271, 272f
organ nakli ve, 271-273
sitokinler ve, 265, 271-273, 273f 273t,
274 f
Bağlantı epiteli, gingiva, 299
Bağlantı kıvrımları, 203, 2031
Bakteri enfeksiyonları, kontrolünde
nötrofillerin rolü, 239b
BALD. Bkz. Bağırsağa eşlik eden lenfatik
doku
Bant şekilleri/hücreleri, 238b, 2541' 258
bakteri enfeksiyonlarında, 258b
Barbitiiratlar, glukuronilltransferaz eksikliği
için, 343b
Baroreseptörler, 225
Bartholin, bezleri, 464
Basit bezler, 82, 83f
Bazal bölme, 438, 4391
Bazal cisim, 45, 73
Bazal hücreler
koku epiteli, 353, 353f
solunum epiteli, 350, 351f
Bazal hücreli karsinomlar, 381b
Bazal lamina, 69-71, 70f 7 lf
dermal, 375
Bazal membran, 70-71, 7017lf
dermal, 375
glomeri.il, 383-384, 389f
Bazal, uterus, 458
Bazilar zar, Corti organında, 485, 4R6f 487
Bazofilik cisimcikler, 337
Bazofilik dokular, 2
Bazofilik eritroblastlar, 253, 254f255f
Bazofilik miyelositler, 250f 254f 258
Bazofil-koloni-oluşturucu hücre (BCFC),
2501'
Bazofiller, 234t, 236, 237f 240-242, 242f
243f
distal kısımda, 404, 407f 409f
eşlik eden bozukluklar, 242b
işlevleri, 97t, 234t, 242
kökeni/farklılaşması/olgunlaşması, 9öf
250f 254 f
Langerhans adacıklarında (betafB
hücreleri), 420, 421f 422f 423t
sayısı ve yiizdesi, 238t, 242
ürünleri, 234t
BCFC (bazophil-koloni-oluştıırucıı hücre),
250f
BELD. Bkz. Bronşa-eşlik eden lenfatik
doku
Bellek B hücreleri, 267, 269t
Bellek T hücreleri, 268, 269t
Beta (b) hücreleri, pankreastaki, 420, 421f
4221' 423b
diabetes mellitusta, 420b
Bela (b) tiibülin, mikrotübüllerde, 43-44,
44 f 47f
(3 D-Glikozidaz, eksikliği/kusum, 40t
Beta globülinler, 233
Beta-endorfin, 169. Bkz. Endorfinler
Beta-oksidasyon, peroksizom enzimleri,
41
eşlik eden bozukluklar, 41b
Beta-Oksidasyon, peroksizomal enzimler,
41
ilişkili bozukluklar, 41*
Beyaz pulpa (merkezi) arterler, 285-286,
285f 286r
Beyaz pulpa, 285, 285f 286-287, 286f
Beyin (beyin korteksi), 171, 173, 173f
Beyin omurilik sıvısı (BOS), 176
Beyin zarları, 95, 175-176, 177f
Beyincik (beyincik korteksi), 171, 173,
174f
Bez epiteli, 80-83
Bezler, 80-83, 83f
Bartholin, 464
Bowman, koku epitelinde, 353, 353f
kontrolü, 84
Lieberkühn (ince bağırsak bezleri), 308f
309, 315f
Littre, 400, 446
Moll, 481
oluşumu, 80, 82f
Zeis, 481
Bileşik bağışıklık eksikliği, lenf düğümü
patolojisi, 283f
Bileşik bezler, 82, 83f
Bilirubin glukuronid, 338b, 341, 343f
Bilirubin, 288, 341-342
İNDEKS / 491
konjugasyonu, karaciğerde, 338b, 341-
342, 34 3f
Billroth kordonları, 285, 286
Bipolent progenitor hücreler, 249
Birim zar, 24, 24f
Birinci kutup cismi, 453-454
Birinci ulaklar, sinyal algılamada, 29, 30f
Birincil bronşlar, 349f 354
Birincil demetler, 122
Birincil folikiil
çok tabakalı (preantral), 450, 451f 452f
tek tabakalı, 450, 451f 4521*
Birincil kapiler ağ, hipofizer, 403, 405f
Birincil kemik, 146. Bkz. Kemik
Birinci] kemikleşme merkezi, 148, I49f 150
Birincil lizozomlar, 39, 39*, 260
Birincil oositler, 449
Birincil spermatositler, 433, 433f 434f 435f
Birincil uzantılar, podositin, 383, 387f 388f
Biyoritimler, pineal bezlerin rolü, 430
Bkıstlar (prekürsor hücreleri), 249, 250f
250t
Blastomerler, 23, 462
Blastosist, 462
Böbrek arteri, 395
Böbrek cisimciği, 383-385, 385f
Böbrek interstisyunnı, 398
Böbrek halisleri, majör ve minör,
383, 384f
Böbrek korteksi, 383, 384f 385f 391f 392f
Böbrek medüliası, 383, 384f 385f
Böbrek pelvisi, 383, 384f
Böbrek tiibülleri
distal kıvrımlı, 383, 384f 385f 387-389,
391f 392f 393f 394f 395f
proksimal kıvrımlı, 383, 384f 385-386,
385f 386r 389f 3 9 lf 392f 393f
hücreler üzerinen taşınma ve, 85, 85f
385-386
toplayıcı, 383, 384f 391-394, 397f
Böbrek üstü (böbrek üstü bezi) veni, 413,
4 l3 f
Böbrek üstü (suprarenal) bezleri, 413-419,
4 l3 f 4 l4 f Bkz. Böbrek üstü bezi
korteksi; Böbrek üstü bezi medül-
lası
Kan damarları, 413, 4 l4 f
İşlev görmemesi, 4 19b
Böbrek üstü bezi korteksi, 413-118, 4l3f
4 l4 f 4 l5 f 4 l6 f 4 l7 f
düz endoplazma retikulumıı, 36
etkilenen böbrekler, 398, 3991")
fetal, 417-418
işlev görmemesi, 4 19b
karsinomu, 419b
tarafından salgılanan hormonlar, 414-
417, 4 l7 f
Böbrek üstü bezi mediillası, 413, 4 l3 f 4 14f
4l5f 418-419, 4191"
gangliyon öncesi lifleri, 184-185
işlev görmemesi, 419b
salgıladığı hormonlar, 418
Böbrek üstü bezleri. Bkz. Adrenal bezler
Böbrekler, 383-398, 384r Bkz. başlık
altında Böbrek ve Nefronlar
böbrek üstü bezi steroidlerinin etkisi,
398, 399b
kan süzülmesi, 383-385
kan basıncının düzenlenmesinde, 394,
394-395 b
kan dolaşımı, 395-398, 398f
interstisyel hücreleri, 398
Boğumlar arası, 179-180
492 / İNDEKS
Boşaltım kanalları
erkek genital, 431f 442-443, 442f 443f
süt, 465, 465f
tükürük bezlerini lobüller arası, 326
Bowman (glomerül) kapsülü, 383, 385f
• 386f
Bowman bezleri, koku epitelinde, 353
Bowman zarı (korneada), 469, 472f
Boyalar (doku), 2-3
Boynuz hücreleri, 372
Boyutlar, iki ve üç, doku kesitlerinin
yorumlanması ve, 20, 20f
Bronkoalveolar sıvı, 366
Bronş ağacı, 349f 354-366. Bkz. özgül
yapısı
Bronşa eşlik eden lenfatik doku (BELD),
356f 357f 368b
Bronşiyoller, 349f 354-358
sempatik uyarı etkisi, 358b
solunum, 349f 358, 358f 359f 360f
uç, 349f 354, 358f 359f 3 6 lf
Bronşlar, 349f 354, 355f 356f 357f
Bruch zarı, 472
Brunner (duodenumda) bezleri, 318, 320f
Bulboiiretral (Cowper) bezleri, 431f 446
Bulböz üretra, 400
Büllöz pemfigoid, 375b
Burun bölmesi, 350
Burun boşluğu, 350-353, 353f
Burun çukuru, 350-351, 350b, 353
Burun delikleri (nostriller), 350
Burun kılları, 350, 353
Burun. Bkz. Burun boşluğu
Büyük damarlar, 215
Biiyiik elastik arterler, 219f 222-223, 224f
Bkz. ayrıca Arterler
Büyük lenfositler, 242
Büyük vestibüler bezler (Bartholin bezleri),
464
Büyüme faktörleri, 62
fibroblastlarca üretilen, 95
hematopoezde, 250-251, 251t
tedavi amaçlı kullanımı/ilişkili
bozukluklar, 251b
timusca üretilen, 278
tıp alanındaki kuilanmı ve, 62b
Büyüme hormonu (somatotropin), 408t
etkileri, 409f
kemik üzerine etkisi, 155*
kıkırdak büyümesinde, 138
salgılayan hücreler, 407f 408t
Büyüme hormonu-salgılatıcı hormon
(GRH) (somatotropin-salgılatıcı
hormon), 408t, 410t
Büyütme
elektron mikroskopla, 6
ışık mikroskopla, 3
C (parafoliküler) hücreleri, tiroid, 425, 425f
427 r
C vitamini eksikliği (skorbüt), 108-109,1 l i t
bağ dokusu üzerine etkisi, 108-1096
periodontal bağ üzerine etkisi, 108-109,
297
C3. Bkz. Kompleman,
hematopoezde, 252
cAMP (döngüsel AMP), düz kas
kasılmasında, 108
Camsı cisim, 469, 470f 471f 475
Camsı zar, 378f 379
CCK. Bkz. Kolesistokinin
CEA. Bkz. Karsinoembriyonik Antijen
Çekirdek çevresi sarnıcı, 53, 54f
Çekirdek delikleri komplelisi, 53-56, 55f 56f
Çekirdek delikleri, 53-56, 54f 55f 56f
Çekirdek iskeleti, 59
Çekirdek kılıfı, 53-56, 54f 55f 56f
Çekirdek laminası (fibröz lamina), 53, 54f
55f
Çekirdek matriksi, 59
Çekirdek. Bkz. Çekirdekler
Çekirdekçik düzenleyici DNA, 58, 59f
Çekirdekçik, 54f 58, 58*, 59f
Çekirdekçikle ilişkili kromatin, 54f 58
Çekirdekler
hücre, 23, 53-67, 53f 54f Bkz. Başlık
altında Çekirdek
epitel hücrelerinin, 69
piknotik, apoptozda, 66, 66f
nöronal, 173
Çembersi plikalar (Kerckring kapakçıkları),
307
Çevresel beyaz pulpa, 287
Çevresel bölge, prostatın, 444, 444f
Çevresel proteinleri, 24, 25f 235
Çevresel sinir sistemi, l6 l, lö lf l62f 178-
182
CFC/CFU (koloni-oluştumcu hücreler/
birimler), 249
Chagas hastalığı, 292 b
Çift kırıcılık, kutuplaştırma mikroskobunda,
4 Damak tonsilleri, 289
Cinsiyet hormonları
böbrek üstü bezi salgısı, 417, 417f
kemik üzerine etkisi, 155*
Cinsiyet kromatini, 57, 58f
genetik cinsiyeti saptama ve, 57*
cis (oluşma) yüzü, Golgi kompleksi, 37,
37f 38f
Çizgili kanallar, tükürük bezleri, 325-326,
326f
Çizgili kenar. Bkz. Fırçamsı (çizgili) kenar
Clara hücreleri, 355, 357f
Çok birimli düz kas, 209
Çok çekirdekli dev hücreler, 99, lOlf 101
Çok düşük-yoğunluklu lipoproteinler
(VLDL), 130, 131f
Çok katlı epitel, 74, 76*, 77f 78, 80, 81f
değişici, 76*, 77f 78, 80f 81f
kübik, 76*, 78
prizmatik, 76*, 78
yassı, 76*, 77f 78
keratinleşmiş, 76*, 78
keratinleşmemiş, 76*, 78, 80f
solunum sisteminde, 350
Çok katlı yassı keratinleşmemiş epitel, 76,
78, 80f
Çok parçalı nötrofiller, 238b
Çok tabakalı birincil (preantral) folikül,
450,45ir 452f
Çoklu tutturucu glikoproteinler, 115, 117,
117f 119f 120f
Çöküntü bırakan ödem, 120
Çomaklar, 471f 476, 476f 477, 477f 478f
479f
histofizyoloji, 479
Conn sendromu, 419
Corti organı, 484, 485, 486, 487
Cowper (bulboüretral) bezleri, 431 f 446
Çöziinürliik/çözme gücü
elektron mikroskobunun, 6
ışık mikroskobunun, 3
CRH (Kortikotropin-salgılatıcı hormon),
408t, 4l0t
Crigler-Najjar sendromu, 343f
C-şeklinde kıkırdak, 354
CSF. Bkz. Beyin omurilik sıvısı;
Koloni-uyarıct faktörler
Cücelik, 428b
Cücelik, 428b kemik tutulumu, 155b
Cücelik
lıipofizer, 1556
tiroid hormonu eksikliğinde, 1551ı
Çürükler (diş), 2951ı
Cushing sendromu, 419
D hücreleri, 307
pankreatik, 420, 423t
Dağıtıcı venler, karaciğer, 333f 336
Dalak arteri, 285
Dalak kordonları, 286f 287, 287f
Dalak pulpası, 285, 285f
beyaz, 285, 285f 286-287, 286f
kırmızı, 285, 285f 286f 287-288, 287f
Dalak, 265, 266f 284-288, 285f 2861' 287f
288f
dolaşımı, 285-286, 286f
histofizyolojisi, 288, 288f
lenfosit dağılımı, 271*
pulpası. Bkz. Dalak pulpası
Dalgalı kenar, 143, I43f 144
bulunmaması ile ilişkili bozukluklar 144*
Dallanma, uç, 163
Dallanmış tübüler bezler, 82, 83f
Damak, yumuşak, 292
Damar çevresi boşluk, 176
Damar endotel büyüme faktörler (VEGFs),
218
Damar geçirgenliği, artışı, yangıda, 104,105
Damar kutbu, böbrek cisimciğinin, 383,
385f
Damar sistemi. Bkz. Kan damarları;
lenfatik damar sistemi
Değişici epitel, 76f, 77f 78, 80f 81f
idrar kesesi ve idrar yollan, 399-400,
399f400f
Değiş-tokuş damarları, 218. Bkz. Kapilerler
Delıidratasyon, doku gömmek için, 2
Dehidroepiandrosteron, böbrek üstü bezi
salgısı, 414,417, 417f
Dehidrojenazlar, hücre ve dokulardaki
yerleşimi, 10
Dejenerasyon
sinir dokusu, 187*, 188f
transnöronal, 187*
Delik kompleksi (çekirdek), 53-56, 55f
56f
Delikler (çekirdek), 53-56, 54f 55f 56f
Delikler, gözyaşı, 481
Delikli kapilerler
glomerül, 218, 384, 385, 386f
viseral, 2 l6 f 217, 217f
Delikli zarlar, 112. Bkz. Elastik lamina
Delta granülleri, trombositlerde, 246
Demarkasyon membranları, 261, 264f
Demir iyonları, yeri, hücrelerdeki ve
dokulardaki, 10
Dendrit çıkıntıları, 165
Dendrit hücreleri, 101ı, 269-270
Denclritler, l62f 163, l63f 165
Dentin tübü İleri, 294, 296f
Dentin, 294-295, 294f 295*, 295f 296f 297f
Deoksigenin, nükleik asit probıınun
saplanması için, 18
Deoksiribonükleaz, 330
Depigmentasyon, cilt (vitiligo), 375*
Depolarizasyon, l66f 168
kas hücresi, 203-204

Deri, 369-381, 369f 370f
bağışıksa! etkinliği, 375
bezleri, 379-381, 380f 381f
damarları, 376-377
duysal reseptörleri, 376-377, 377f
elastikliği, 376, 376*. 376f 377f
ince, 369, 370, 370f
kalın (glabröz), 369, 369f 370
pigmentleşmesi, melanositler ve, 372-
374, 373f
tabakaları, 369. Bkz. Dermis; Epidermis
tümörleri, 381*
Derialtı doku, 369, 376
Deride bazofil aşırı duyarlılığı, 242*
Derinin kabartılı bozuklukları, 375b
Dermal papilla, 369, 369f 375, 376
damarları, 376
kıl folikülü, 377, 378f
Dermatan sülfat, 116, 118t, 376
Deımatoglifik (parmak izi), 369
Dermis, 370f 375-376, 375f
ter bezleri, 379f 380-381, 380f 381f
yağ bezleri, 379-380, 379f 380f
Descemet zarı, 470
Desidua (bazalis/kapsıilaris/pariyetalis),
462, 463f
Desmin (skeletin), 46t 48
düz kasta, 208
iskelet kasında, l6t 200
saptanmasında imiinohistokimya, l6t 18f
Desmozin, 112
Desmozomlar (maküla adherensler), 71f
72, 72f
kalp kasında, 206, 209f
timus korteksinde, 275, 277f
Destek hücreleri
olfaktör epitel, 353, 353f
retina, 479
seminifer tübüllerde (Sertoli hücreleri),
433,433f 434f 435f 438-440, 439f
Dev hücreler, çok çekirdekli, 99, lO lf lOlt
Devlik, 155b
Devreler, sinir, l6 l
Diabetes insipidus, 410b
Diabetes melliuıs
B hücreleri, 420 b
fare (Acomys), 51?
katarakt, 475b
Diartrozlar, 156-157, 156fl57f
DiGeorge sendromu, lenf düğümü patolo­
jisi, 283f
3,4-Dihidroksifenilalanin (dopa),
melanincle sentezi, 373, 374
Dil altı bezler, 325, 328, 329f
Dil, 292-293, 293f 294f
tat tomurcukları, 293, 294f
Dinein, 45, 47f 166
eksikliği, hareketsiz titrek tüy sendro-
munda, 51t, 349b, 436b
kamçı hareketinde, 436
Dinlenme bölgesi, epifiz kıkırdağının, 150,
151f
Dipalmitoyil fosfatidilkolin, siirfaktanda,
363
Diploe, 146
Dış (eksternal) göz, 469. Bkz. Göz
Dış ağız
servikal, 449f
vajinal, 449f
Dış ağsı (sinaptik) retina tabakası, 476,
477f 478f
Diş çürüğü, 295*
Dış daireseli lameller, I44f 147
Dış elastik lamina, 220, 222
Dış gebelik, 457b
Dış genitaller, dişi, 464
Dış göz, 469. Bkz. Göz
Dış kök kını, kıl, 378f 379
Diş kökü, 294, 294f
Dış korteks, lenf düğümü, 279-280, 279f
280f 281f
Dış kulak yolu, 482, 483f
Dış kulak, 482, 483f
ses dalgalarının izlediği yol, 482, 483f
Diş kuronu, 294, 294f
Dış mitokondri zarı, 30, 33f
Dış segmentler, 476-477, 477f 478, 478f
Dış sfinkter, üretra, 400
Dış sınırlayıcı zar, 477, 477f 478f
Dış tüy hücreleri, 485, 486, 486f 487f
Diş. Bkz. dişler
Disakaridazlar, eksiklikleri, 309b
Dışarlıklı bileşen, ince bağırsak sinir
ağının, 320
Dişeti epitel hücreleri, 299
Dişeti oluğu, 299, 299b
Dişetleri. Bkz. Gingiva
Dişi üreme sistemi, 449-467, 449f Bkz.
özgül yapı
değerlendirilmesinde döküntü hücre
sitolojisi, 464b
dış genitaller, 464
meme bezleri, 465-467
överler, 449-456, 449f
oviduktlar, 449f 456-457
uterus, 449f 458-463
vajina, 449f 463-464
Diskler
interkalar, 191, 206, 206f 207f 208f 209f
omurlar arası, 139-140, 157f
fıtığı, 140b
Dişler, 294-299
Disse aralığı, 334, 3361' 337f 339f 34lf
Disse, aralığı, 334, 336f 337f 339f 34lf
Distal bölüm, 403, 404, 404f 405f 406f 409f
kontrolü, 404-405, 405f 408*, 409f 4 l0 f
salgılayıcı hücreleri, 381*, 404, 407f 408f
Distal kıvrımlı tübül, 383, 384f 385f 387-
389, 391f 392f 393f 394f 395f
Diyadlar, kalp kası hücrelerinde, 207
Diyafiz, 146, 148, I49f
Diyapedez, 103-104, 105f 236, 259
Diyastol, büyük elastik arterler, 223, 225f
DNA
çekirdekçik düzenleyici, 58, 59f
hasarı/mutasyonu
apoptoz ve, 66b
hücre çoğalması ve, 64b, 65b
hibridleştirme çalışmalarında, 16-18, 20f
kromatin, 56-57
mitokondri, 31
sentezi (S fazı), 60, 62, 64f
yeri, hücreler ve dokularda, 10
DNES. Bkz. Difüz nöroendokrin sistem
Doğal katil hücreler, 2341, 269, 269t
doğal bağışıklıkta, 265, 268f 270f
işlevleri, 234t 2691, 270f
kökeni, 270f
ürünleri, 234t
Doğmalık megakolon (Hirschsprung
hastalığı), 292b
Doğum öncesi (fötal) korteks, 418-419
Doku kültürü, 9, lOf
tıptaki uygulama alanları ve, 106
Doku nakli, organ, 271-273
reddi ve, 270, 271
İNDEKS / 493
Doku reddi, 271
MHC molekülleri ve, 270, 271
Doku sıvısı, 118
Dokular
kesitlerin yorumlanmasında karşılaşılan
sorunlar, 18-20, 20f
boyama, 2-3
bütünlüğü, kesitlerin yoaımlanması ve,
20
dondurma, 2, 7
gömme, 2, 2f
hazırlama, mikroskopi için, 1-3
bozulmalar ve kusurlar, 18
elektron mikroskopi için, 7
otoradyografi, 7-9, 8f 9f
temel tipleri, 69, 69fl Bkz. Bağ dokusu;
Epitel dokusu; Kas dokusu; Sinir
dokusu
tespit, 1-2
Döküntü hücre sitolojisi, vajinal, 464 b
Dolaşım bölmesi, nötrofil, 259, 259f
Dolaşım sistemi, 215-231. Bkz. Kan
damarları; Kalp; Lenfatik damar sis­
temi
Dondurma kırma (kriyofraktür), elektron
mikroskopi için, 7
Dondurma mikrotomu, 2
Dondurma teknikleri, mikroskopi için, 2, 7
Dopa, melanin senthezinde, 373, 374
Dopamin (prolaktin-engelleyici hormon/
PIH), 408t, 4l0t
Dopaquinone, melanin sentezinde, 373
Dorsal arterler, penis, 446, 446f
Dubin-Johnson sendromu, 343f
Düğmeler (son plaklar), 163
Duktuli eferentes, 431f 432, 442
Duktus (vas) deferens, 431 f 443, 443f
Duktus epididimis, 431f 442-443
Duktus koledokus (ortak safra kanalı), 344
Duodenum (Brunner) bezleri, 318, 320f
Duodenum, 307. Bkz. İnce bağırsak
enteroendokrin hücreler, 307t
Dura altı boşluk, 175, 177f
Dura mater, 175, 177f
Düşük yoğunluklu lipoproteinler (LDL),
vücuda alınması, 28, 29f
Duysal (Aferent-getirici)) nöronlar, 164,
173, 183f
Duysal gangliyonlar, 182, 183f 185f
Duysal reseptörler, deride, 376-377, 377f
Duysal sinirler, 181
Duyu organları. Bkz. özgül yapı
deri, 376-377, 377f
Düz arterler, uterus, 458
Düz endoplazma retikulumu (SER), 34f 35-
36, 36f
hepatositlerin, 338, 339f
bilirubin konjugasyonu, 3386, 343f
Düz kas, 191, 191f 207-211, 211f 212f 213r
alveol kanalı, 360f
bronş, 354, 355f 356f
kasılması, 207-208
sinirleri, 209-211
yenilenmesi, 213
Düz tübüller (tubuli rekti), 431f 432, 442
Düz tübüller, 431f 432, 442
ECF-A. Bkz. Eozinofil kemotaktik anafilak-
si faktörü
ECFC (Eritrosit-koloni-oluşturucu hücre),
250f
Edinsel Bağışıklık Eksikliği Sendromu. Bkz.
HIV enfeksiyonu/AIDS
494 / İNDEKS
Efektörler, işaret almada, 29, 30f
Eferent (götürücü) arterivoller, böbrek,
383, 385f 396, 398f
Eferent (götürücü) lenfatikler, lenf
düğümünde, 279f 282
Eferent (götürücü) sinir lifleri, 181
Eferent (motor) nöronlar, l62f 164, 173
Efüzyon, pievra, 367-368
Ehlers-Danlos sendromıı, 11 İt 112b, 376b
Ejakiilatııvar kanal, 431f 443
Eklem boşluğu, 156, 156f
Eklem kapsülü, I56f 157
Eklem kapsülünün fibröz tabakası, 156f
157
Eklem kıkırdağı, 135-137, 150, 156-157,
156f
büyümesi, 138
şişmanlığın etkisi, 157f
Eklemler, 156-157, 156f 157f 158f 159f
Eksoftalmik guatr, 428
Eksokrin bezler, 80, 82, 83f
Eksositoz, 26, 28, 85
ile karaciğerden nürotransmiterler, 167
Eksternum, eozinofilik özgül granülün, 239
Elastaz, 112
Elastik arterler, büyük, 219f 222-223, 224f
elastik lif kusurları ve, 112b
Elastik doku, 125. Bkz. Elastik lifler
Elastik kıkırdak, 135, 139, 139f
Elastik lamina, 112
büyük elastik arter, 223, 224f
dış, 220, 222
iç, 219, 219f
büyük elastik arterde, 219f 222-223,
224f
orta boy (müsküler) arterde, 219f 220,
223f 227f
Elastik lif sistemi, 112, 115f 116f
deride, 376, 376b, 376f 377f
Elastik lifler, 95, 106, 112, 113f 115f 125
adventisyada, 220
deride, 115f
kusurlu, 112, 112b
Elastin, 106, 112, 116f
arterler, 222
kıkırdak, 135
Elastoz, solar, 376b
Elaunin lifleri, 112, 115f
deri, 376f 377f
Elektriksel sinapslar, 167. Bkz. Sinaps
Elektroforez
hibridleşt irmede, 17-18
protein yalıtımı için, l6f
Elektron mikroskobu, 6-7, 6f 7f
doku hazırlama, 7
taramalı, 7, 7f
transmisyon, 6-7, 6f 7f
Elektron taşıma sistemi, 31, 33f
Emboli, 219b
Embriyo, 462
hücrelerindeki çekirdekçikler, 58b
Emici hücreler
ince bağırsak, 309, 31 Of 31 If
kalın bağırsak, 320, 320f 3221' 323f
Enamelinler, 295
Endokard altı tabakası, 227
Endokardiyum, 227
Endokondral kemikleşme, 148-151, l49f
150f 151 f 152f 153f 154f
kırık onanmında, 152b, 154f
Endokrin bezler, 80, 82-83- Bkz. özgül tip
oluşumu, 82, 82f
Endokrin hücreler, gastrointestinal kanalda
(enteroendokrin hücreler), 304,
3061' 307f 307ft 309, 317f
köken alan tümörler, 3046
Endokrin işaretleşme/etki, 28
sitokin, 272
Endolenf, 484
Endolenfatik kanal ve kese, 483f 484-485
Endometriyum, 458
gebelikte, 462, 463f
menstüasyon döngüsünün menstrüel
evresinde, 461-462, 462t
menstüasyon döngüsünün proliferasyon
evresinde, 460,460f 462*
menstüasyon döngüsünün salgılama
evresinde, 460-461, 46lf 462*
üzerine etkili hormonlar, 459, 459f
Endomisyum, 192, 192f 193f
Endonöryum, 181, 183f 184f
Endoplazma retikulumu, 34-36, 34f
düz, 34f 35-36, 36f
hepatositlerde, 337-338, 339f
kaba, 34-35, 34f 35f
zar proteini sentezi, 26, 27f
sarkoplazma, 36
Endorfinler, 169
G proteinlerinin düzenleyici etkileri, 31t
Endositoz, 26, 28f 167
reseptörce düzenlenen, 27-28, 28f
zarın yeniden kazanımı, 28, 29f l66f 167
Endosteum, 141, 1441' 145
Endotel lıücreleri/endolel
antitrombojen etkisi, 219b
kapiler, 215-216, 2l6f 218
alveolar, 3 6 lf 362, 362f
kökenleri, 96f
korneal, 470
Endozoma bölmesi, 27
Endozornlar, 27-28, 28f 29f
Enfarktüs, 224b
Enfeksiyon, nötrofiller, 238-239b, 258b
Enkefalinler, 170
G proteinlerinin düzenleyici etkileri, 31*
Entaktin, 69
Enteroendokrin hücreler, 304, 3061' 307f
307f, 309, 317f
köken alan tümörler, 304 ,£
Enzimler. Bkz. özgül tip
antikor işaretleme için, 15
yeri, hücrelerde ve dokularda, 10, 12f
13f
EoCFC (Eozinofil-koloni-oluştuructı hücre),
250f
Eozinofil kemotaktik anafilaksi faktörü
(ECF-A), mast hücresi salgısı, 102,
102b, 103f
Eozinofili, 239-240b
Eozinofilik metamiyelositler, 254f
Eozinofilik miyelositler, 250f 254f 258, 259f
Eozinofil-koloni-oluştunjcu hücre (EoCFC),
250f
Eozinofiller, 36f 234t, 236, 237f 239, 240r
24 lf
eşlik eden hastalıklar, 239-240b
işlevleri, 971, 234t
kökeni/farklılaşması/olgunlaşması, 96f
250f 254f
sayısı ve yüzdesi, 238t, 239
ürünleri, 234t
Ependim hücreleri, 170, 170t
Epidermal kıvrımlar/mahmuzlar, 369
Epidermal-melanin birimi, 374
Epidermis, 369, 369-375, 379f
bağışıklık yanıtında, 375
tabakaları, 369f 370-372. Bkz. özgül tip,
başlığı altım la Stratum
yenilenmesi, 370
Epididim, 431 f 442f 443
Epifiz kıkırdağı/plağı, 136, 1491' 150-151,
150f 151T 152f 1541'
Epifizler, 146, I49f 150, 1541'
kapanması, 150
Epiglot, 353
Epikardiyum, 228
Epimisyum, 192, 192f 193f
Epinefrin, böbrek üstü bezi medüllası
salgısı, 418, 418-419b, 419f
Epinöryum, 180, 183f 184f
Epipfiz bezi (pineal bezler/cisim), 429-430
Epiploik apendiksler, 320
Episklera, 469
Epitel dokusu, 69-92, 69*, 93f Bkz. özgül
tip or organ ve Epiteliyal hücreler
biyolojisi, 83-92, 93f
örtüsü, 74-80, 7öt
bezler, 80-83
bez etkinliğinin kontrolü ve, 84
sinir ağı, 84
metaplazisi 84 b
kutupsallığı, 83-84
yenilenmesi, 84
tipleri, 74-83
Epitel hücreleri, 69-73. Bkz. özgül tip ve
Epitel dokusu
iyon aktarımı, 84-85, 85f 86f
pinositoz, 85
seröz, 85, 87f 88f 89r
türeyen tümörler, 92b
yenilenmesi, 84
gastrointestinal kanalda, 320-322,
322b, 323f
yüzey özelleşmeleri, 73-74, 75f 76f
Epitelioid hücreler, 99
Epitoplar (antijenik belirleyiciler), 265
EFO. Bkz. Eritropoietin
Eponişyum, 379
Ereksiyon (penis), 446, 4461
Erektil cisimler, 350, 3516
Erektil disfonksiyon, yönelik ilaçlar, 446 b
Erektil doku, penis, 446, 446f
Eritıoblastlar, 3öf 250f 253, 254f 255f 257f
Eritropoez, 96f 249, 250f 253-254, 254f
255f 256f 257f
Eritropoietin (EFO), 25İt, 253
tıp uygulamasındaki yeri ve, 62 .£
Eritrosit-koloni-oluşturucu hücre (ECFC),
250f
Eritrositoz (polisitemi), 234-235*
Erkek üreme sistemi, 431-447, 431f Bkz.
özgül yapı
boşaltıcı genital kanallar, 431 f 442-443,
4421' 44 3f
penis, 431f 446, 446f
testis içi genital kanallar, 43lf 442
testisler, 431-442, 4 3 lf
yardımcı genital bezleri, 431f 443-446,
444f 445f
Erken puberte/erken cinsel olgunluk
aşırı böbrek üstü bezi androjenleri ve,
419*
kemik üzerine etkisi, 155*
Esas hücreler
mide, 30l f 303f 304, 306r
atrofik gastritte, 303b
paratirotd, 428, 4291
Etkin taşıma, 84-85
Etkinleştirilmiş makrofajlar, 99-100

F hücreleri, pankreas, -i20, 423l
Fab parçası, 266
Fagositler
doğal bağışıklıkla, 265, 268f 270f
tek çekirdekli, 97-100. Bkz. Makıofajlar
Fagositoz vakuolii, 39, 239*
Fagositoz, 28
apoptozda, 66, 66*, 67f
nötrofiilerde, 238-239*
Sertoli hücreleri tarafından, 439
yangıda, 104
Fagozomlar, 28, 39, 238
F-aktin, 197f 198, 201
Faktör VIII, eksikliği/lıeınofili A’daki
kusurları, 247b
Faktör X, eksikliği/hemofili B'deki
kusurları, 247b
Falloidin, yüksek ilgili etkileşimleri, 14
Fallop tüpleri. Bkz. Oviduktlar
Fare Mcowi's) diyabeti, 5İt
Farklılaşma, hücre, 23, 24
lıematopoezde, 249-251, 250f 250t
Fasya adherensler, 206
Faz kontrast mikroskopi, 3-4, 4f
Fc parçası, 266
Feokromositoıııa, 419*
Feomelanin, 372
Feromonlar, G proteinlerinin düzenleyici
etkileri, 31 f
Fertilizasyon
akrozom tepkimesi, 436
oviduktlarda, 449f 457
serviks salgıları, 463
Fetal (doğum öncesil) korteks, 418-419
Feulgen tepkimesi, niikleik asitlerin sap­
tanmasında ve niceliğinin belirlen­
mesinde, 10
Fibrilin, 112
kusurları, 112, 112b
Fibrin, 247
Fibrinojen, 233
karaciğerde sentezi, 341, 342f
Fibıoblastlar, 95-97, 97f 98f 99f
gevşek bağ dokusunda, 122, 122f 123f
işlevleri, 95, 97t
kökenleri, 96f
perikondriıımda, 137, 137f
tıkız bağ dokusunda, 122, 123f 124f 125f
yara iyileşmesinde, 95-97b, 122f
Fibroglikan, 116
Fibronektin, 117, 119f
embriyo gelişiminde ve kanserde, 118b
glomerül bazal membmnmda, 383
Fibrositler, 95, 98f
tıkız bağ dokusunda, 122, 126f
Fibröz astrositler, 169, 170f 171f 172f
Fibröz kıkırdak, 135, 139, 140f
Fibröz lamina, hücre çekirdeğinin, 53, 54f
55f
Fibröz tıigon, 228
Fibröz, ilerleyici sistemik sklerozda, 108b
Fimbriyalar, 449f 456
Fırça hücreleri, solunum epitelinde, 349-
350, 3521'
Fırçamsı (çizgili) kenar, 73 Bkz.
Mikroviluslar
ince bağırsak, 309, 310f 31 lf 312f 315f
proksimal kıvrımlı tiibül hücreleri, 385,
385f 392f 393f
Fıtıklaşma, omurlar arası disklerin, 140b
Fluoresan Antikor işaretleme, 14, 15
Fluoresans mikroskopi, 5-6, 6f
Folikül (proliferatif/östrojenik) evresi,
menstrtiasyon döngüsünün, 460,
460f 462t
Folikül atrezisi, 449-450, 452-453, 455f
Folikül büyümesi, 450-452, 451f 452f 453f
Folikül hücreleri. Bkz. Foliküller
dendritik, 270
over (granüloza hücreleri), 449, 450,
451f 452f Bkz. Over folikiilleri
Folikül sıvısı, 450-456
Folikiıl-boşaltıcı hormon (FRH), 408t
Fol ilcii İler
over. B k z . Over folikiilleri
tiroid, 423 , 424f 425f
Folikül-uyarıcı hormon (FSH), 408t
etkileri, 409f
kontrol ettiği işlevler, 457t, 462t
menstrüel döngü üzerine etkisi, 409f
462t
salgılayan hücreler, 405, 408t
spermatogenez ve, 409f 440, 440f
Formaldehit, doku tespit edicisi olarak, 1
Foıniks, konjunktiva, 481
Fosfat iyonları. Bkz. Fosforf fosfat yeri,
hücrelerdeki ve dokulardaki, 10
Fosfatazlar, yeri, hücrelerdeki ve dokular­
daki, 10, 12f 13f
Fosfatidiletanolamin (sefalin), zar, 24
Fosfatidilgliserol, sürfaktancla, 363
Fosfolipaz A2, 330 Fosfolipidler
düz endoplazma retikulumu, sentezinde,
36, 36f
zar, 23f 24, 25f
Fosfor/fosfat
kemik matriksinde, 144
paratiroid hormonun etkisi, 428, 428-
429*
Fosfotransferaz, eksikliği/bozukluğu, 40*,
51*
Fossa navikiılaris, 400
Fotoreseptör sistemi, 469-481. Bkz. Göz
Fovea, 471 f 479-480
Fraksiyonlarına ayırma, hücre, 9, l i f 12f
FRH (folikiil-boşaltıcı hormon), 408t
Fruktoz, seminal sıvıda, 443
FSH. Bkz. Folikül-uyarıcı hormon
Fundus (gastrik) bezleri, 300f 301f 302,
303f 306f
Fundus
gastrik, 300, 300f 301 f 302-304, 302f
uterus, 4491 458
G (gastrin) hücreleri, 307
G proteinleri, 29, 30f 31t
G0 fazı, hücre döngüsünün, 62
G1 fazı, hücre döngüsünün, 60-62, 64f
G2 fazı, hücre döngüsünün, 60, 62, 64f
GAG. Bkz. Glikozaminoglikanlar
G-aktin, 197f 198, 201
Galaktozamin, 115
Gama globülinler, 233. Bkz.
İmmünoglobülinler
Gangliyon hücreleri/sinirler
kalp, 230
retina, 476, 476f 477f 478, 478f
Gangliyon öncesi lifler, 184, 186, 186f 187
Gangliyon sonrası lifler, 184, 186, 186f 187
Gangliyonlar, sinir, 16i, 161 f 181-182, 185f
Gastrik çukurlar, 30üf 301, 301f
Gastrik inhibitor polipeptid (GIP), 307t
Gastrik lipaz, 300, 304
Gastrin (G) hücreleri, 307
Gastrin, 307t
etkileri, 303-304, 307, 307*
İNDEKS / 495
pariyetal hücreler üzerine etkileri, 303-
304
Gastrit, atıofik, 303b
Gastrointestinal kanal. Bkz. Sindirim kanalı
Gaucher hastalığı, 40t
Gaz değiştokuşıı, alveollerde, 359, 362,
362f
GCFC (granülosit-koloni-oluşturucu hücre),
250f
G-CSF (granülosit-koloni-uyarıcı faktör),
25 İt
Gebelik. Bkz. Döllenme; İmplantasyon
dış, 457*
esnasında endometrium, 462, 463f
esnasında memedeki değişiklikler, 465-
466, 466f
hipeıplazisi ve lıipertrofisi, 192*, 458
korpus iuteum, 456
Geçirgen olmayan bağlantılar, 73. Bkz.
Zonula oklu dens
Geçirgenlik, damar, enflamasyonda art­
ması, 104, 105*
Geçiş bölgesi, prostatın, 444, 444f
Genetik cinsiyet, seks kromatini belirlen­
mesinde, 57b
Genital bezler, yardımcı, erkekte, 43lf
443-446, 444f 445f Bkz. özgül yapı
Genital yollar, erkekte
boşaltıcı, 431 f 442-443, 442f 443f
testis içi, 431f 442
Genitaller, dış, dişi, 464
GER. Bkz. Graniillü (kaba) endoplazma
retikulumu
Gerçek ses telleri, 353
Geriye akım, aksonlar ve, 166
Germ hücreleri
klonal doğası, 435f 437-438
primorcliyal, 449
Germinal epitel
over, 449, 450f
seminifer tübül, 432-433, 432f
döngüsü, 438
Germinal merkez, lenf nodülü, 280
Gevşek bağ dokusu, 121-122, 122f 123f
Gilbert sendromu, 343f
Gingiva (dişeti), 294, 294f 299
GIP (gastrik engelleyici polipeptid),
307t
Giriş arteriyolleri, karaciğer, 333f 336
Giriş venülleri, karaciğer, 333f 336
Glabröz (kalın) deri, 369, 369f 370
Glans klitoris, 363
Glans penis, 431f 446
Glia hücreleri, 161-162, 168-170, 170*,
171f
eşlik eden hastalıklar, 171b
sinir bozunması ve yenilenmesi, 187b
türeyen tümörler, 188b
Glial fibriler asidik protein/glial filamanlar,
46t, 48, 169
saptanmasında imiinohistokimya, löt
Glikojen
glikokonikoidlerin sentezi, 414
gösterilmesinde periyodik asit-Schiff
(PAS) tepkimesi, 12
nötrofiilerde, 238
sarkoplazmada, 200f 205
sitoplazmik birikimleri, 48, 50f
karaciğer hücrelerinde, 50f 339f 340,
34 2f
vajina! sentezi/salgısı, 464
Glikojenez, glikokortikoidler, 414
Glikokaliks, 24f 26
496 / İNDEKS
Glikokortikoidler
böbrek üstü bezi salgısı, 414-416, 4 l5 f
aşırı, 4 19b
geri bildirim kontrolü, 417, 4 17f
sürfaktan sentezi ve, 366b
tedavi amaçlı kullanımı, çekilme ve, 417
Glikolipidler, zar, 24
Glikoneojenez, 343
Glikoneojenez, glikortikoidler, 414
Glikoproteinler
çoklu tutturucu, 115, 117, 117f 119f 120f
kemikte, 145
kıkırdakta, 135, 136
yeri, hücrelerde ve dokularda, 12, 13f
Glikoz, glikokortikoidler sentezinde, 414
Glikoz-6-fosfataz, düz endoplazma retiku-
lumunda, 36
Glikozamin, 115
Glikozaminoglikanlar, 115, 117f 118t
parçalanma kusuruyla ilişkili
bozukluklar, 117b
yeri, hücrelerde ve dokularda, 12-13 f 3
Glikoziltransferazlar, 86
Glikuronik asit, 115
Glikuroniltransferaz, 338b, 343, 343f
eksikliğinde barbitüratlar, 343b
Glisentin, 307t
Glisson's kapsülü, 332
Gliyomlar, 188b
Globin, eritropoezde, 253
Glokom, 474b
Glomeriil (Bowman) kapsülü, 383, 385f
38öf •
Glomeriil dışı mezangiyal (lads) hücreler,
385, 394
Glomerül kapilerleri, 218, 384, 385, 386f
Glomeriil süzüntüsü, 38-4
emilimi/boşaltımı, proksimal kıvrımlı
tübül, 386
Glomerül, 383, 384f 385f
geçirgenliği, 384b
Glomerüller (glomus), 225
Glomus (glomera), 225
Glukagon, 307*. 423*
A hücresi salgısı, 420, 421f 423t
G proteinleri düzenleyici etkileri, 31t
Glukagon-benzeri madde. Bkz. Glisentin
Glutaraldehid, doku tespit edicisi olarak, 1
GM-CSF (granülosit-makrofaj-koloni-uyarıcı
faktör), 251t
GnRH (gonadotıopin-salgılatıcı hormon),
408t, 4 lOt
Göbek kurdonu, miiköz bağ dokusu
(Wharton jölesi), 127
Goblet hücreleri, 80, 81f 85-86, 89f 90f
Bkz. Mukııs-salgılayan hücreler
bağırsaklarda, 80, 81f 85-86, 89f 90f 309,
310f 315f
solunum epitelinde, 349, 350*, 350f 352f
Golgi evresi, spermiyogenezde, 436, 436f
Golgi kompleksi (Golgi aygıtı), 36-37, 37f
38f
ilişkili hastalıklar, 51t
nöronlarda, 165
spermatidlerde, 436, 436f
Golgi tendon organları, 204, 205f
Gömme, dokular, mikroskopi için, 2, 2f
elektron mikroskopi için, 7
Gonadotrop hücreler, 408t
Gonadotropinler, 408t
insan koryonik, korpııs luteum üzerine
etkisi, 456
salgılayan hücreler, 405, 408t
Gonadotropin-salgılatıcı hormon (GnRH),
408t, 41 Ot
Görme moru (rodopsin), 477, 479
Görme pigmentleri, 477, 479
Görme, 469-481. Bkz. Göz
Görüntü-işleme programları, ışık
mikroskobu için, 3
Gottlieb epitel bağlantısı, 299
Gottlieb, epitel bağlantısı, 299
Gövde
mide, 300, 300f 301 f 302-304, 302f
uterus, 458
Göz çanağı, 476
Göz çukuru, 469
Göz kapakları, 480-481, 482f
Göz yaşı aparatı, 481, 482f 483f
Göz yaşı bezleri, 481, 482f 483f
Göz yaşı delikleri, 481
Göz yaşı kanalcıkları, 481
Göz yaşı kesesi, 481
Göz, 469-481, 470f 471f Bkz. özgül yapısı
camsı cismi, 469, 470f 471f 475
dış tabakası (tunika fibroza), 469-470,
470f 471 f 472f
merceği, 469, 470f 471f 475, 475f
orta (damar) tabakası (uvea yolu), 469,
470-474, 470f
retina, 469, 475-480, 476f 477f 478f 479f
480f481f
yardımcı yapıları, 480-481, 482f
Gözün damar (orta) tabakası (uvea yolu),
469, 470-474, 470f
Gözün ön kamarası, 469, 470f 471f
Graaf (olgun/ovulasyon öncesi) folikülleri,
451f 452
Graniilomer, 246
Granülopoez, 249, 250f 254f 256-258, 256f
257f 258f 259f
miyeloid metaplazi ve, 288b
Granülosit-koloni-oluşturııcu hücre
(GCFC), 250f
Graniilosit-koloni-uyarıcı faktör (G-CSF),
2511
Granülositler, 236, 237 f. Bkz. Basophils;
Eozinofilier; Nötrofiller
kökeni/farklılaşması/olgunlaşması
(granülopoez), 249, 250f 254f 256 -
258, 256f 257f 258f 259f
miyeloid metaplazi ve, 288b
Granülosit-makrofaj-koloni-uyarıcı faktör
(GM-CSF), 2511
Granüloza (folikül) hücreleri, 449, 450,
451f 452f
Granüloza lutein hücreleri, 454, 456f
Granüloza tabakası, 450
Graves hastalığı, 428b
GRH (büyüme bormonu-salgılatıcı hor­
mon), 408t, 4 lOt
Gri madde, 173, 173f 175f 176f
Guatr
eksoftalmik, 428b
yot eksikliği, 426f
Gündüz-gece biyoritmi, pineal bezlerin
rolü, 430
Güneş ışığı, melanositler üzerindeki etkisi,
374
Güneş ışıması, melanositler üzerine etkisi,
374
H bantları, 196f 197f 198, 198f
kas kasılmasında, 201-203, 203f
Hafif zincirler
imrnünoglobulin, 266, 269f
miyozin, 197f 200
Hareketsiz titrek tüy sendromıı (Kaıtagener
sendromu), 45b, 51t, 349b, 436b
oosit taşınması ve, 457
sinüzit, 353b
Hashimoto tiroiditi, 428b
Hassal cisimcikleri, 276, 278f
Hava, uygun hale getirilmesi, burun
boşluğunda, 350-351, 353
Havers kanalı, I44f l46f 147
Havers sistemi (osteon), l44f I46f 147-148,
I47f
Hb. Bkz. Hemoglobin
HbS, 235b
HCG (insan koriyonik gonadotropin), kor-
pus luteum üzerine etkisi, 456
H-E (hematoksilen ve eozin) boyası, 2
Hedef dokular/organlar, 403
hipofiz hormonlarının etkisi, 409f
Heksosaminidaz-A, eksikliği/kusurunda,
40t
Heksozamin, 118t
Heksuronik asit, 118t
Helikotrema, 483f 485
Hematojen (kırmızı) kemik iliği, 251, 252,
25 2f
tedavi amaçlı kullanımı, 252f
Hematokrit, 233
polistemide, 235b
Hematoksilen ve eozin boyası, 2
Hematopoetik büyüme faktörleri
(hematopoetinler/poetinler), 250-
251, 251t
tedavi amaçlı kullanınu/ilişkili bozukluklar,
251b
Hematopoetik kordonlar, kırmızı kemik
iliğinde, 252
Hematopoetik organlar, 249
Hematopoetinler (hematopoetik büyüme
faktörleri/hematopoelinler), 250-
251, 2511
tedavi amaçlı kullanımı/ ilişkili
bozukluklar, 251b
Hematopoez, 96f 249-264, 250f Bkz. özgül
tip hücrenin
kemik iliğinde, 249, 251 -2 5 2 , 252f
253f
kök hücreleri/biiyüme faktörleri/
farklılaşması, 96f 249-251, 250f
250t, 251t
Hemidesmozomlar, 70f 73
Hemofili A ve B, 247b
Hemoglobin (Hb)
alyuvarlarda, 235
anemide, 236b
gaz-taşıma yeteneği, 236
orak hücre hücre hastalığında, 235b
Hemoglobin S, 235b
Hemonektin, 252
Hemoroidler, 320
Hemostaz, trombositler, 246-247
kusurları, hemofilide, 247b
Menle kangalı, 383, 384f 385f 386-387, 393f
394f 395f
Henle kulbu, 383, 384f 385f 386-387, 393f
394f 395f
Henle kulpu inen kolu, 384f 385f 386, 387,
393f
Henle kulpunun ince kolları, 383 , 384f
386, 387, 393f 394f 395f
369,370,370f
Henle kulpunun kalın kolu, 383, 384f 386,
387,393f

Heparan sülfat sülfamidaz, eksikliği/kusunı,
40
Heparan sülfat, 116, 118f 118t
bazal laminada, 69, 70f
Heparin
ani aşırı duyarlılık tepkimesinde, Î02b
bazofillerde, 242
mast hücre salgısı, 102b, 103f
Hepatik arter, 333f 336
Hepatik kanallar, 337, 344
Hepatik venler, 336
Hepatositler, 332, 334, 334-335f 337-343,
339f 34 l f B kz. karaciğer lopçukları
bilirubin bağlanması, 338b, 343f
hasarı, 336b
glikojen/karbonhidratlar, 50f 339f 340,
342f
lıeterojenliği, 336-337, 338f
Herediter sferositoz, 236b
Hering kanalları (safra kanalcıkları), 333f
337, 34Of 344
Herring cisimleri, 408, 41 lf
Heteıograftlar, 271
Heterokromatin, 34f 56
Hibridleştirme, 16-18, 20f
Hidrasyon kabuğu, 145
Hidrofil (sıı sever) işaretleşme molekülleri,
28-29
Hidrofob (su sevmez) işaretleşme molekül­
leri, 28
Hidrojen peroksit, fagositozda, 239b
Hidroklorik asit, pariyetal hücre salgısı,
303,305f
Hidroksiapatit
deminde, 294, 295
kemik matriksinde, 144-145
minede, 295
Hidroksilizin, kolajende, 106
Hidroksipıolin, kolajende, 106
5-Hidroksitriptamin (serotonin), 304, 307t
üreten karsinoidler, 304b
Hidrosefali, 176b
Hidrostatik basınç, 119-120, 121f
glomerül süziintüsii oluşumu, 384
Hilum
böbrek, 383, 384f
karaciğer, 332
lenf düğümü, 279, 279f
Hiperhilirubinemi, yenidoğan, 338b, 343f
Hiperparatiroidizm, 428-4291)
kemik dekalsifıkasyonu, 155b, 428-429b
Hiperplastik şişmanlık, 131, 131b
Hiperplazi, 192b
gebelikte, 192b, 458
Hiperpolarizasyon, 168
Hipertiroidi (tirotoksikoz), 428b
Hipenrofi, 192b
gebelikte, 192b, 458
Hipertrofik kıkırdak bölgesi, 150-151, 151 f
Hipertrofik şişmanlık, 131b
Hipodermis, 369
Hipofiz (pituiter bez), 403-411.
Adenohipofiz; Nörohipofiz
gelişimi, 403, 404f
hipotalamo-hipofizer sistem ve, 403-
404, 405f 409f
kan dolaşımı, 403, 405f
tiroid ve hipotalamus ile ilişkisi, 4 l0 f
tümörleri, 411b
tümörleri, 411 b Cushing sendromu, 419b
ürettiği hormonlar 404, 408*, 4091
Hipofiz arterleri, 403, 405f
Hipofizer cücelik, 155*
Hipofizer portal sistem, 403, 405f
Hipokrom anemi, 236b
Hipoparatiroidizm, 4291)
Hipotalamik engelleyici hormonlar, 405f
408t, 409f 41 Ot
Hipotalamik salgılatıcı hormonlar, 4051'
408t, 409f 4l0t
Hipotalamo-hipofizer sistem, 403-404, 405f
409f
Hipotalamus
hipofiz ilişkisi ve (hipotalamo-hipofizer
sistem), 403-404, 405f 409f
hormonları, 405f 408f, 409f 41 Ot
distal bölüm kontrolü ve, 404, 405f
408ı
over işlevi ve, 457f
spermatogenez ve, 440, 440f
ilişkisi, hipofiz ve tiroid ile, 4 l0 f
lezyonları, diabetes insipidus ve, 410b
Hipotiroicli, 428b
Hirschsprung hastalığı (doğmalık
megakolon), 292b
Hirsutizm, böbrek üstü bezi
bozukluklarında, 419b
His demeti, 228f
His demeti, 228f
Histamin
ani aşırı duyarlılık tepkimelerinde, 102b
bazofillerde, 242
mast hücresinde depolanması/salgısı,
101-102, 102b,103f
yangıda, 105
Histokimya, 9-13
tıp alanındaki uygulamaları ve, 13b
Histolji, çalışma yöntemleri, 1-21
Histon olmayan proteinler, 56
Histonlar, 56
HIV enfeksyon/AIDS
merkezi sinir sistemi/glial hücre
enfeksyon ve, 171b
yardımcı T hücreleri üzerine etkisi, 268b
Hiyalin kıkırdak, 135, 135f 136-139, 136f
137f, 138f
bozunma değişiklikleri, 139b
büyümesi, 138-139
somatotropin, 138
eklem, 135-137, 150, 156-157, 156f
büyümesi, 138
şişmanlığın etkisi, 157b
lıistogenezi, 138-139, 138f
yenilenme yeteneği, 139
HLA. B kz. İnsan lökosit antijeni
Holokrin bezler, 83
yağ bezleri olarak, 380
Homeostaz, otonom sinir sistemi, 182
Homograftlar, 271
Horizontal hücreler, retinal, 477f 479
Hormona duyarlı lipaz, 130, 131 f
Hormonlar, 403. Bkz. özgül tip
hipotalamo-hipofizer sistem ürünü, 404,
405f
kemik üzerine etkisi, 155b, 428, 428-
429b
metabolizmasında düz endoplazma
retikııiumu, 36
osteoklast etkinliği üzerine etkisi, 143
saptanmasında imünohistokimya, l6t
Howship lakünası, 143
Hücre bağlantıları, 71-73, 71f 72f 73f 74f
Hücre bölünmesi (mitoz), 59-60, 60f 6 lf
62f 63f
sırasında sentrozomlar, 44-45, 59
Hücre dışı matriks, 69, 69t, 95
İNDEKS / 497
hücre etkileşimi ile, 118, 12üf
kıkırdağın, 135
Hücre döngüsü, 60-65, 64f
Hücre gövdesi, nöron (perikaryon), l62f
163, 164-165, l64f l65f
Hücre içi kanalcıklar, 303, 303f 304f 305f
306f
Hücre içi ulaklar. B kz. İkinci ulaklar
Hücre iskeleti, 24, 43-51. B kz. özgül
bileşen
Hücre korteksi, 46
Hücre kültürü, 9, 1Of
Hücre ölümü, programlı (apoptoz), 66,
66b, 66f, 67f, 268
ile oluşan korpus lııteum bozıınması,
455
Hücre zarı. Bkz. Plazma zarı
Hücreler arası bağlantılar, 71-73, 71f 72f
7 3 f 74f
Hücreler arası tutunma adhesion, 71
Hücreler üzerinden taşıma, 85, 85f
Hücreler
aralarındaki bağlantılar, 71-73, 71f 72f
73f 74f
bölümlerine ayrılması, 9, l i f 12f
çekirdeği, 23, 53-67, 53f 54f Bkz. başlığı
altında Çekirdeksel
epitel hücrelerinin, 69
piknotik, apoptozda, 66, 66f
çoğalması, 64-651), 65f
ekolojisi, 23
farklılaşması, 23, 24t
hücre dışı matriks etkileşimi ve, 118,
120f
hücre iskeleti, 43-51
ökaryot, 23
prokaryotik, 23
sitoplazma bileşenleri, 23-43
eşlik eden hastalıkları 51b, 511
Hücrenin bölümlerine ayrılması, 9, 1lfl2 f
Hücresel bağışıklık, 265, 267f
Hiicre-yüzey reseptörleri, lenfosit
farklılaşmasında, 260
Humoral bağışıklık, 265, 267f
Humoral faktör, timııs, 278
Hunter sendromu, 117b
Hurler hastalığı/sendromu, 40t, 51t, 117b
Hyalomer, 246
Hyaluronidaz, bakteriyel, ara madde üzer­
ine etkisi, 117b
Hyalııronik asit, 118t
kıkırdakta, 135, 136, 136f
mü köz dokuda, 127
I bantları (izotıop bantlar), 195, 195f 196f
197f 198f 202f
kas kasılmasında, 201-, 203f
I hücreleri, kolesistokinin salgısı, 345
İç (internal) göz, 469. B kz. Göz
İç ağız, 458
İç dairesel lameller, 144f 147
İç elastik lamina, 219, 219f
büyük elastik arter, 219f 222-223, 224f
orta boy (müskiiler) arter, 219f 220, 223f
227f
İç hücre kitlesi, 462
İç kök kını, kıl, 378-379, 378f
İç koıteks, lenf düğümü, 279, 279f 280,
280f
İç kulak, 482, 483f 484-487
işitme işlevleri, 483f 487
ses dalgalarının yolu, 483f 487
vestibüler işlevleri, 485f 486
498 / İNDEKS

İç mitokondri zarı, 3ü, 33f altında Bağırsak İşaret alma, 28-29, 29f 30f 31*
İç segmentler, 477, 4771 4781 479f damarlar ve sinirler, 318-320, 3191 3211 düzenleyici hücre içi reseptörler, 291 30
İç sınır zarı, 477f 478f enteroendokrin hücreler, 3071 307*. 309, İşaret dizisi, 35
İç tünel, 486, 486f 3171 İşaret peptidaz, 35
İç tüy hücreleri, 485, 486, 486f 4871 epitel hücreleri, 309, 3101 31113121 İşaretleşme molekülleri (ulaklar). Bkz.
İdrar hoşluğu, böbrek cisimciğinin, 383, epiteli, 309, 3101 3111 3121 Kimyasal ulaklar
385f 386f lipit sindirimi, 309, 3131 3141 işaret aktarılmasında, 28— 29, 30f
İdrar kesesi, 399-400, 3991' miiköz zar, 307, 3081 3151 İşaret-tanıma parçası, 35, 351
İdrar kesesi, 399-400, 3991' tabakaları (lamina propriyadan seroza- Isı düzenlenmesi
İdrar kutbu, böbrek cisimciğinin, 383, 385f va), 309-318,3151 3161 3171 3181 derideki, 376
İdrar yolları, 399-400 3191 spermatogenezde, 440
İduronik asit, 115 mukozaya eşlik eden lenloid doku, 2891 spermatogenezde, 440 kriptorşidizm,
IgA, 266, 2681 2901 441
anne sütünde, 466 İnen kolu, Henle kangalının, 3841 3851 Işık mikroskobu, 3, 3f
gebelik sırasında, 465 386, 387, 3931 doku hazırlanması, 1, 21
kolostrumda, 466b İnlerior hipoliz arteri, 403, 4051 Işık
sindirim kanalında, 291, 309 infundibulum (nöral sap), nörolıipofizin, algılanması, 469-481. Bliz. Göz; Görme
tükürükte, 328 403, 4051 G proteinlerinin düzenleyici etkisi, 31t
IgD, 266, 268t İnhibin Işınsal çıkıntılar, 45, 471
IgE, 266, 268t distal bölümün kontrolünde, 405, 440 İşitme algılama sistemi, 482-487. Bkz.
ani aşırı duyarlılık tepkimesinde, 102b, spermatogenezde, 440, 4401 kulak
266, 268t inhibitor sinapslar, 168, 1691 İşitme, 482-487. B kz. Kulak
reseptörleri, mast hücreleri üzerindeki, İnkliizyon hücre (I-hiicre) hastalığı, 40, İskelet kası lifleri, 191, 1921 197f
102 40t, 511 düzeni, 1941 195-200, 195f 1961 1971
IgG, 266, 268t, 2691 İnkus (Örs), 483-484, 4831 19811991
IgM, 266, 268t İnsan bağışıklık eksikliği vinısü. B kz. HIV hipertrofisi ve, 192*
I-hiicre hastalığı, 40, 40t, 511 enfeksionu/AIDS motor birimleri ve, 204
İki boyut, doku kesitlerinin yorumlanması İnsan koriyonik gonadotropini (I-1CG), kor­ tip I ve II, 205
ve, 20, 20f pus luteum üzerine etkisi, 456 İskelet kası, 191, 191-205, 1911 1921
İki kutuplu nöronlar, l62f 163, l63f İnsan lökosit antijeni (ULA), 270. Bkz. düzeni, 192-195, 1921 1931
retinada, 4711' 476, 477r478 ayrıca enerji üretim sistemi ve, 204—205
İkili tespit, 2 Majör histokompatibilite kompleksi hipertrofisi ve, 192*
İkincil (antral) foliküller, 451, 451 f 454f İnsiilin, B hücre sentezi/salgısı, 420, 4211 kan damarları, 192, 1921 1941
4551 4221423* kasılması, 1991201-203, 203f
İkincil bronşlar, 349f integral proteinler, 24, 25, 251 235 sinirleri, 203-204, 2031
İkincil demetler, 122 İntegrinler, 24, 73, 95, 118, 120f 1211 yenilenmesi, 211-213
İkincil kemik, I44f 146-148, I46f 1471' Bkz. İnterlaz, 59-62, 6 lf 621641 İskelet. Bkz. Kemik
ayrıca Kemik İnterleronlar, 272 İşlevsel, uterus, 458
İkincil kemikleşme merkezi, 1491" 150 İnterkalar diskler, 191, 206, 20öf 2071 2081 İyodopsinler, 478, 479
İkincil lizozomlar, 39 2091 İyodotirozin delralojenaz, tiröicl hormonunda
İkincil spermatosit, 433, 43314351 İnterkalar kanallar serbestleştirilmesi, 426
İkincil ulaklar, işaret almada, 29, 301 pankreas, 329-330, 3301 İyodür, tiroicl hormonu sentezi, 425, 4261
İkincil uzantı, podositin (pediseller), 383, tükürük bezleri, 325, 3261 İyon kanalları, açılması, sinir uyartısı ve,
3871 3881 İnterlökin 3, hematopoezde, 251t 166-167
IL-l’den 10’a kadar, 273t İnterlökinler, 272, 273t İyonlar
IL-3, 273t internal (iç) göz, 469. B kz. Göz taşıyıcı hücreler, 84-85, 851 861
hematopoezde, 25İt internum, eozinol'il özgül granülü, 239, yeri, hücrelerde ve dokulardaki,
İle korpus luteum bozunması, 455 2411 10 , 121
İleriye akım, aksonlar ve, 166 İnterstisyel (ara) lameller, 1461147, 1471 İyot eksikliği guatrı, 426b
İlerleyici sistemik skleroz, 108* İnterstisyel büyüme, kıkırdak, 138 İzodesmozin, 112
İletişim bağlantıları, 73. Bkz. Aralık İnterstisyel hücreler İzogen kondrositler, 1361 137
bağlantıları böbrek, 398 İzograftlar, 271
İleum, 307. Bkz. İnce bağırsak over, 456 İzotrop bantlar (I bantları), 195, 195f 1961
İmplantasyon, 462, 463* testis (Leydig hücreleri), 431, 4321433, 1971 1981 2021 kas kasılmasında,
İıııplantasyon, 462, 463* lallop tüp­ 4351 441-442, 4411 201, 203f
lerinde (dış gebelik), 457b İnterstisyel implantasyon, 462
İmünglobülinler, 14, 265, 268t, 2691 B kz. İnterstisyuıu Jejunum, 307. B kz. İnce bağırsak
ay rıca özgü! tip başlığı altın la Ig ve alveoller arası septumun, 359, 362 Jel elektroforezi
Antikorlar böbrek, 398 hibriclizasyonda, 17-18
İmünohistokimya, 10, 14-15, 151 161 171 testisin, 431, 4321433, 4351441-442, protein yalıtımı için, 161
doğrudan yöntemi, 15, 17Î 4411 JG hücreler. Bkz. Jukstaglomeriiler hücreler
dolaylı yöntemi, 15, 171 İntima, kan damarı, 219, 2191 Jukstaglomerüler aparat, 394, 3971
tıp alanındaki uygulamaları ve, 15b, löt, büyük elastik arterin, 2191 222 Jukstaglomeriiler hücreler, 3851 394 , 397f
181 191 orta (miisküler) arterin, 2191 220, 227f 3981
İmiınojenler, 265 venin, 225,227f Jukstakrin salgısı, 403
İmiinositler, 280, 2801 İntrafıızal lifler, 204, 2041 Jukstamedüller nelronlar, 3841 387. Bkz.
İn situ hibridleştirme, 16-18, 201 intramural gangliyonlar, 182 Nefronlar
İnce (aletin) lilamanları, 45146, 481 İmrensek bileşen, bağırsak sinirleri, 320,
düz kasta, 207-208 3211 Kaba endoplazma retikulıırnu İRER), 34-35,
iskelet kasında, 1971 198-200, 1991 İntrensek faktör, 303b 341 351
kasılma ve, 1991 201 İnvoliisyon, makrofajlarda, 100b hepatositlerde, 337-338, 3391 3421
mikroviluslarda, 73, 751 İpliksi papilalar, 292-293, 2931 zar proteini sentezi, 26, 271
İnce bağırsak, 307-320, 3081 Bkz. Başlık İris, 469, 47014711474, 4741 Kadherinler, 71

Kahverengi yağ (miiitiloküler yağ dokusu),
129, 13M 33, 132f 133f
işlevi, 132
histogenezi, 132-133
tümörleri, 133b
Kalbin f'ibröz iskeleti, 226-228
Kalıcı dişler, 29-1
Kalın (miyozin) filamanları, 46
düz kasta, 207-208
iskelet kasında, 1971' 198, 200
kasılma ve, 199f 201
Kalın bağırsak, 320, 322f 323f
Kalın deri, 369, 3691 370
Kallikreinojen, 330
Kallus, kemik, 152, 154f
Kalmodülin, düz kas kasılmasında, 208
Kalp ileti sistemi, 228-230, 228f 229f
Kalp kası hücreleri, 207, 208f" 210f 227-228
Kalp kası, 191, 191f 206-207, 206f 207f
208f 2091' 210f 227-228
yenilenme yetenekleri, 211
Kalp kulakçığı kası, 207, 21 Of
Kalp yetersizliği hücreleri, 366
Kalp, 215, 226-230. Bkz. Kardiyak
Kalpteki iletim sistemi, 228-230, 228f 229f
Kalsitonin, 425
kalsiyum düzeyleri/kemik üzerine etkisi,
155, 425, 428
osteoklastlar üzerine etkisi, 143, 155,
428
parafoliküler hücre salgısı, 425, 425f
4 271
paratiroid hormonu etkileşimi ve, 428
Kalsiyum fosfat, kemik matriksinde, 144,
151
Kalsiyum iyonları, yeri, hücrelerde ve
dokularda,10, 12f
Kalsiyum
eksikliği, kemikteki etkisi, 155b
kan düzeyleri, düzenlenmesi, 152-155,
155b, 428-429b
kas kasılmasında
düz kasta, 208
iskelet kasında, 199f200-201, 203f
kemikte, 144, 152
paratiroid hormonun etkisi, 155, 428,
428-4 29b
Kalsiyum-kalmodiilin kompleksi, 208
Kamçı, spermin, 43, 45, 74, 436, 437f
Kan basıncı
böbreklerin düzenlemesi, 394-395b
kan damar yapısı ve, 225f
Kan clamar sistemi. Bkz. Kan damarları
Kan damarları. Bkz. özgül tip, organ, ya da
sistem
katmanları, 219-220, 219f
sinir ağı, 220
yapısal özellikleri, 219-220, 219f
kan dolaşımı ve, 225f
Kan hücreleri, 233-247. Bkz. özgül tip
alyuvarlar, 233, 233f 234-236, 234t, 235f
boyanması, 234
lökositler, 103-106, 105f233, 233f234t,
236-243, 237f 244f 245f
oluşumu. Bkz. Hematopoez
salıverilmesi, kemik iliğinden, 252, 253f
trombositler, 233, 234ı, 246-247
ürünleri ve işlevleri of, 234c
Kan pıhtısı/pılıtılaşması, 247
kusurları, hemofilide, 247b
Kan sayımı, 238t
Kan yaymaları, 234
Kan, 233, 233f
aktarma işlevi, 233, 234f
lenfosit dağılımı, 238t, 2711
pıhtılaşması
kusurları, hemofilide, 247b
trombositler, 246
plazma, 233-234
şekilli elemanları, 233. Bkz. Kan
hücreleri
Kanalcıklar
gözyaşı, 481
hücre içi, midede 3f 304F 305f 306f
kemik, 141, I42f
safra, 333f 337, 339f 340f 344
KanalikCil sistemi, açık, trombosit, 246,
246f
Kanallar
bezler, 82, 83f
safra, 333f
tükürük bezler, 325-326, 326f
Kanallı (süngersi) kemik, 145, I45f I49f
Bkz. Kemik
Kan-hava engeli, 176
Kan-hava engeli, 359, 3621'
Kanser kemoteıapisi
antimitotik alkaloidler, 44b
gastrointestinal kanaldaki etkisi, 322b
Kanser, 65 b, 65f Bkz. özgül tipi ve etkile­
diği organ ya da yapı
metastazında lenf düğümleri, 283b
mitoz, 64b, 65f
hücrelerinin çekirdekçikleri, 58b
Kan-teslis engeli, 438, 439f440, 440b
Kapakçıklar
lenfatik, 230f 231, 282
venöz, 225, 228f
Kapalı dolaşım, dalak, 286, 286f
Kapasitasyon, f'allop tüpü salgılarının etk­
isi, 457
Kapiler endoteli hücreleri, 215-216, 2 l6 f
218
alveolar, 3611362, 362f
Kaplı çukurlar, 27, 29f
Kaplı kesecikler, 27, 28f 29f
Kapsül (teriıoryal) matriks, 136, 136f 137f
Kapsül altı epitel, göz merceğinin, 475,
475f
Kapsül altı sinüs, lenf düğümü, 279-280,
280f
Kapsül
dalak, 284, 285f
eklem, 156f 157
karaciğer (Glisson), 332
lenf düğümü, 279
tonsil, 289
Karaciğer hücreli karsinom, 345b
Karaciğer lopçukları, 332-334, 333f 334-
3351 336- 337, 336f 337f Bkz.
Hepatositler
Karaciğer sintizoidleri, 333f 334, 334-3351
336
Karaciğer sirozu, 344b, 344f
Karaciğer, 325, 332-344, 3331' 334-335f
Bkz. ayrıca
başlık altın d a Hepatik ve Hepatositler
düz endoplazma retikıılumu, 36
glikojen depolanması, 50f 3391 340, 342f
hastalıkları, 336b, 344b
işlevleri, 325
kan damarları, 336-337
sirozu, 344b, 3441'
stroması, 332
tümörleri, 345 b
yenilenmesi, 344, 344 b, 344f
İNDEKS / 499
Karbaminohemoglobin, 236
Karboksihemoglobin, 236
Karboksil esler hidıolaz, 330
Karbon dioksit taşınması, 233
Karbonhidratlar
karaciğerde depolanması, 342f 343
sitoplazmik birikimleri, 48
Karbonik anhidraz
gaz değiş tokuşunda, 362
pariyetal hücrelerde, 303, 305f
Kardeş hücreler, 60, 62f
Kardeş kromalidler, 59-60
Kardiya (mide), 300, 300f 302
Kardiya bezleri, ösofageal, 299
Karışık sinirler, 181
Karoten, 372
Karotis cisimleri, 224-225, 226f
Karotis sinüsleri, 225
Karşılıklı bağ, iskelet kasında, 1991' 200
Karsinoembriyonik antijen, 324, 324f
saptanmasında imünohistokimya, l6t,
19f 324f
Karsinoidler, 304b
Karsinom, 92b. Bkz. Kanser
Karşıt boyalar, 3
Kaılagener sendronnı (hareketsiz titrek tüy
sendromıı), 45b, 511, 349b, 436b
oosit aktarımı ve, 457
sinüzit, 353b
Karyotip, 57, 58b, 58f
hazırlanmasında doku kültürleri, 9b
Kas dokusu, 69, 69c, 191-213, 191 f Bkz.
özgü l tip
düz, 191, 19ir 207-211, 211 f 2121'213f
iskelet, 191, 191-205, 191f 192f
kalp, 191, 1911206-207, 206f 207f 208f
2091' 21 Of
mitokondriyal kusurların etkisi, 32b,
331'
yenilenmesi, 211-213
Kas kasılması
düz kas, 207-208
iskelet kası
düzeneği, 1991' 201-203, 203f
kalsiyum, 1991' 200-201, 203f
kayan filaman hipotezi, 199f 201-203,
203f
motor birimler ve, 204
Kas kasılmasında, 201, 203f
Kas lifçikleri
iskelet kası, 192f 1961 197f 198, 198f
2021'
kalp kası, 229f 230
Kas lifleri, 191, 192f 197r
düzeni, 194f 195-200, 195f 1961 197f
1981 199f
hipertrofisi ve, 192*
motor birimler ve, 204
tip I ve II, 205
Kas mekikleri, 204, 2041
Kasılma
düz kas, 207-208
iskelet kası, 199f 201-203, 203f
kalsiyum, I99f 200-201, 203f
kayan filaman hipotezi, 199f 201-203,
203f
motor üniteler, 204
kalp kası, kalbin ileti sistemi, 228-230,
2 2 8 f2291
Kas-tendon bağlantısı, 192-195
Katajen, 377
Katalaz, 41
Katarakt, 475b
500 / İNDEKS
Katil hücreler, doğal. B kz. Doğal katil
hücreler
Katlantılar, 300
Kayan filaman hipotezi, 199f 201-203, 203f
Kayıt peptitleri, kolajen .sentezinde, 106-
107, llOf
Kazeinler, salgılayan meme hücreleri, 466,
467f
Keloid, 108b
Kemiğin yeniden şekillenmesi. Bkz.
Kemik apozisyonu, 142
değerlendirilmesinde tetrasiklin, 142b
Kemik dekalsifikasyonıı, 142, 145
hiperparatiroidide, 155*, 428-429*
kalsiyum eksikliği ve, 155*
Kemik hücreleri, 142-144
Kemik iliği aspirasyonıı, 260b
Kemik iliği nakli, 251b
Kemik iliği, 251-252, 252f
eşlik eden hastalıklar, 260b
lıematopoez, 249, 251-252, 252f 253f
kaynaklı lenfısitler, 260, 265, 267, 270f
kök hücre kaynağı olarak, 252, 252b
lenfosit dağılımı, 271b
Kemik kalkıştı, 152, 154f
Kemik kılıfı, 148, I49f
Kemik labirent, 484
Kemik matriksi, 141, 144-145
eşlik eden hastalıklar, 142b
sentezi, 142, 142f
Kemik spiral lamina, 484, 486f
Kemik yenilenme döngüsü, 152
Kemik, 141-156
beslenmenin etkisi, 155b
birincil (olgtınlaşmamış/örgü), 146
büyümesi ve yeniden şekillendirilmesi,
151- 152, 152b, 154f
dekalsifikasyonıı, 142, 145
hiperparatiroidizmde, 155b, 428-429b
kalsiyum eksikliği ve, 155b
emilimi, 143, I44f
eşlik eden hastalıklar, 144b
paratiroid hormonunun etkisi, 155,
428
etki eden hormonlar, 155b, 428, 428-
429b
histogenezi, 148-151, 152f 153f 154f
iç yapıları, 152
ikincil (olgun/lameller), I44f 146-148,
I4 6 fI4 7 f
kalsiyum, 144, 152
kan kalsiyumunun düzenlenmesi ve,
152- 155, 155b
kemikleşme
kemikleşme endokondral, 148-151,
149f 150f I51f 152f 153f 154f
kemikleşme intramembranöz, 142,
142f 148, I48f I49f
kemikleşme kırık onaranında, 152b,
154f
kireçlenmesi
kireçlenmesi düzenekleri, 151
kireçlenmesi kırık onaranında, 152b,
154f
kırık onarımt ve, 152b, 154f
metabolik rolü, 152-156
metastatik hastalığı, 156b
tipleri, 145-148
tümörleri, 155-156b
Kemik, emilimde kemik büyümesi ve
yeniden şekillenme, 143, I44f
eşlik eden hastalıklar, 144b
paratiroid hormonun etkisi, 155, 428
Kemikçikler, kulak, 483-484, 483f
Kemikleşme bölgesi, epifiz kıkırdağının,
151,151f
Kemikleşme merkezleri
birincil, 148, l49f 150
ikincil, l49f 150
Kemikleşme
endokondral, 148-151, I49f 150f 151f
152f 153f 154f
kırık onarmanda, 152b, 154f
zar içi, 142, I42f 148, I48f I49f
Kemokinler, 272
Kemotaksi kuramı, mitokondrideki ATP
sentezinde, 31, 33f
Kemotaksi, 104, 105-106b, 236
koıupleman etkinleştirmede, 275f
Kemotaksinler, 272
Kemoterapi (kanser)
antimitotik alkaloidler, 44b
gastrointestinal sistemde etkili, 322b
Kemolripsinojen, 330
Kenar demeti, 246
Kenara çekilme bölgesi, nötrofil, 259, 259f
Keratan sülfat, 116, 118t
kıkırdakta, 136
Keratinler (sitokeratinlerVkeratin filaman-
ları, 46-48, 46t 49f
bazal katmanda, 370
kornetim katmanında, 372
lusidum katmanında, 372
saptanmasında imünohistokimya, I6t
spinozum katmanında, 370, 371 f 372f
Kenıtinleşme, epideımiste ve kılda
karşılaştırılması, 379
Keratinleşmiş çok katlı yassı epitel, 76t, 78
epidermiste, 78, 372
Keratinositler, 369
epidermal tabakalarda, 369f 370-372
melanin, 373f 374, 374f
Keratohiyalin granülleri, 370
Kerckring kapakçıkları (sirküler plikalar),
307
Kese kanalı, 344
Kesecikler
kaplı, 27, 28f 29f
pipositoz, 27, 85
kapiler endotel hücresinin, 216, 217f
salgı, 43, 49. Bkz. Salgı granülleri
sinaps, l66f 167, l68f
taşıma (Golgi kompleksi), 37, 37f 38f
Kesintisiz (somatik) kapiler, 216, 217f
Kesintisiz sinüzoidal kapilerler, 218. Bkz.
ayrıca Sinüzoidal kapilerler
Kıkırdak, 135-140. Bkz. özgül tip
eklem, 135-137, 150, 156-157, I56f
büyümesi, 138
şişmanlığın etkisi, 157b
elastik, 135, 139, 139f
epifiz (epifiz plağı), 136, 149f 150-151,
150f 151f 152f 154f
fibröz, 135, 139, 140f
hiyalin, 135, 135(136-139, 136fl37fl38f
omurlar arası disklerde, 139-140
tümörleri, 138b
Kıl bıılbusu, 377, 378f
Kıl dikleştirici kaslar, 379, 379f
Kıl folikülleri, 377, 378f 379f
Kıl hücreleri (reseptör hücreleri), 484, 485,
485f
dış, 485, 486, 486f 487f
iç, 485, 486, 486f 487f
vestibüler işlevleri, 486
Kıl, 377-379
rengi, nıelanositler ve, 378f 379
Kılcal kan damarları (kapilerler), 215-219,
216f
akciğer, 367
delikli (viseral), 2l6f217, 217f
glomertil, 218, 384, 385, 386f
iskelet kası, 192, 192f 194f
kesintili sinüzoidal, 218. Bkz.
Sinuüzoidal kapilerler
kesintisiz (somatik), 216, 217f
lenfatik, 230, 230f
timus, 276
Kılıf, çekirdek, 53-56, 54f 55f 56f
Kimus, 300b
etkileyen pankreas enzimleri, 331b
Kimyasal sinapslar, 167. Bkz. Sinapslar
geçiş sırasında gerçekleşen olaylar, l66f
168, I69f
Kimyasal ulaklar
bezlerin kontrolünde, 84
işaret almada, 28-29, 30f 311
sinaps geçişinde, 167-168. Bkz.
Nörotransmiterler
Kinetokor, 60
Kinezin, 166
Kireçlenme
hiyalin kıkırdak, 139b
kemik, düzenekleri, 151
Kireçlenmiş kıkırdak bölgesi, 151, 151 f
Kırık onarımı, 152b, 154f
Kırmızı (lıematojen) kemik iliği, 251, 252,
252f
kök hücre kaynağı olarak, 252, 252f
Kırmızı kan hücreleri. Bkz. Alyuvarlar
Kırmızı pulpa sinüsleri (sinüzoidler), 286,
286f 287-288, 287f
Kırmızı pulpa, 285, 285f 286r 287-288,
287f
Kış uykusu bezleri, 131. B kz. Mültiloküler
yağ dokusu
Kısa hücreler (bazal hücreler), solunum
epitelinde, 350, 351f
Kısırlık, hareketsiz titrek tüy sendromtında,
45b, 349b, 436b
Kistik fibröz osteit, 142, 428-429*
Kıvrımlı tübüler bezler, 82, 83f
Klatrin, reseptör tarafından yürütülen
endositozda, 27, 28f 29f
Klitoris, 464
Koagiilasyon, Kan. Bkz. pıhtılaşma, Kan
Kök hücre nakli, 252
Kök hücreler
kaynak olarak kırmızı kemik iliği, 252,
252b
midenin boyun bölgesinde, 302
nöral, 188
epidermal, 370
gastrointestinal kanalın yenilenmesinde,
320-322, 323f
hematopoetik, 96f 249-251, 250f 250*
eşlik eden bozukluklar, 251 b
Kök kanalı, 294, 294f
Kök kını, Ivı!
dış, 378f 379
iç, 378-379, 378f
Koklea kanalı (skala medya), 483f 484,
485, 486f
Koklea, 483f 484, 486f
Koku alma, 351-353, 353f
Koku epiteli, 350-353, 353f
Koku, duyusu (koku alma), 351-353, 353f
Kokular, G proteinlernin düzenleyici etki­
leri, 31

Kolajen demetleri, 109f 110-111, 1l i f 112f
113f
tıkız bağ dokusunda, 122, 124f 125f
Kolajen lifçikleri, 106, 108f 1091" l l4 f
sentezi, 107, 1lOf
Kolajen lifleri, 95, 106, 109-111, 109f l l l f
112f 113f 114f
fibröz kıkırdakta, 139, 1-ıOf
sentezi, 107, llOf
tıkız bağ dokusunda, 122, 124f 125f
Kolajen, 106, 107t
adventisyada, 220
bazal laminada, 69, 71 f
deride, yaşlanmanın etkisi, 376*
eşlik eden hastalıklar, 108-109*, 11 İt
glomeriil bazal membramnda 383-384
kemik matriksinde, 145
kıkırdakta, 135, 136, 136f 139
sentezi, 106-109, llOf
tipleri, 106, 107t
yenilenmesi, 109
Kolajenazlar, 109
osteoklastlardan salıverilmesi, 39, 42f
143
Kolelityaz (safra taşları), 341b
Kolesistokinin (CCK), 169, 307t, 331b
safra kesesi kasılmasındaki etkisi, 345
Kolesterol
böbrek üstü bezi steroid salgısında, 414
zar, 23f 24
Kolinerjik lifler, 186
Kolipaz, 330
Koioid, tiroid, 423, 424f 425f
tiroid hormonu toplanması, 425
Koloidin ozmotik basıncı, 119-120, 121 f
Kolon. Bkz. Kalın bağırsak
Koloni-oluştıırucu hücreler/birimler
(CFC/CFU), 249
Koloni-uyarıcı faktörler (hematopoietik
büyüme faktörleri), 250-251, 251t
tedavide kullammı/eşlik eden hastalıklar,
251b
Kolostrum, 466b
Kolşisin, mikrotübüiler üzerine etkisi, 44b
Kompak kemik, 145, 145f 149f Bkz. Kemik
Kompleman, 266, 273, 274f 275f
hematopoezde, 252
Kondroblastlar
işlevleri, 97t
kökenleri, 96f 138
perikondriyıımda, 137, 137f
Kondroitin sülfat, 116, 118t
kıkırdakta, 136, 13öf
Kondrom, 138b
Kondronektin, 136
Kondrosarkom, 138b
Kondrositler, 135. Bkz. Kıkırdak
fibröz kıkırdak, 139, I40f
hiyalin kıkırdak, 137-138, 137f
kökenleri, 96f
Koneksinler, 72
Konekson, 72
Konfoal mikroskopi, 5, 5f
Koniler, 471f 476, 476f 477f 478, 478f
foveada, 479-480
lıistofizyolojisi, 479
Konjıınktiva, 470f 480, 482f
Konka, 350
Köpük hücreleri, 224b
Kör nokta, 478. Bkz. Görme siniri başı
Koriyokapiler tabaka, 472
Koriyon, 462
Koriyonik gonadotropin, insan, korpus
luteuma etkisi, 456
Kornea, 469, 470f 471f472f
Korneoskleral bileşke (limbus), 470, 471f
Kornikulat kıkırdak, 353
Koroid pleksus, 176, 178f
Koroid, 469, 470f 471 f 472
Korona radiata, 451, 451 f 454f
Korpora amilasea (prostat taşları), 446
Korpus albicans, 456, 457f
Korpus kavernosum
penis, 431f 446, 446f
üretra (korpus spongiozum), 400, 431 f
446, 446f
Korpus luteum, 454-456, 456f
gebelik, 456
menstrüasyon, 455-456
Korpus uterina, 458
Korteks
böbrek üstü bezi, 413, 413-418, 4l3f
4 l4 f 415f 4 l6 f 4l7f
böbrek, 383, 384f 385f 391f 392f
hücre, 46
lenf düğümü, 279, 279-280, 279r 280f
281 f
ovaryum, 449, 450f
saç, 378, 378f
timus, 275, 276f 277f
Korti, organı, 484-487
Kortikal arterler, böbrek üstü bezi, 413
Kortikal nefronlar, 385f 387. Bkz. Nefronkır
Kortikosteroidler. Bkz. Steroidler
etkilenen eozinofiller, 240 b
Kortikosteron, Böbrek üstü bezi salgısı,
414, 4l7f
Kortikotrop hücreler 408t
Kortikotropin. Bkz. ACTH
Kortikotropin-salgılatıcı hormon (CRH),
408t, 410
Kortizol, Böbrek üstü bezi salgısı, 414,
417f
Kortizon, Böbrek üstü bezi salgısı, 414,
4 l7 f
Kötü beslenme, pankreas hücreleri üzerine
etkisi, 331 b
Koyu hücreler, ter bezleri, 380
Kranial gangliyonlar, 182
Krause cisimcikleri, 377, 377f
Kreatin kinaz, 198
Krikoid kıkırdak, 353
Kriptalar, tonsiller, 289
Kriptorşidizm, 44lb
Krista
ampullares, 484, 485f
vestibüler işlevleri, 485f 486
mitokondrial, 30, 32f
Kristalar arası boşluk (matriks), mitokondr­
ial, 30, 31, 33f
Kristalinler, 475
Kriyofraktiir (dondurup kırma), elektron
mikroskopi için, 7
Kriyostat, 2
Kromatidler, kardeş, 59-60
Kromatin, 54f 55f 56-57, 57f 58f
çekirdekçikle-ilişkili, 54f 58
mitozda, 59
seks, 57, 58f
genetik seks belirtimi ve, 57b
Kromatografi, protein yalıtımı için, 15f
Kromatoliz, 187
Kromofiller, 404, 407f
Kroınofoblar, 404, 407f 409f
Kromograninler, 418, 4 l9 f
Kromozomlar. Bkz. Kromatin
İNDEKS / 501
anormallikleri, 58b
doku kültür çalışması, 9b
fibröz lamina, 53, 55f
karyotipleme, 57, 58s, 58f
eşlenme, mitozda, 59-60, 60f 6 lf 62f 63f
KS Kromozom, 57
inaktif, nötrofillerde, 237f 238
KS-ALD (KS-bağlı lökodistrofi), 41b, 340b
KS-ilişkili adrenolökodistrofi, 4lb, 340b
Kübik epitel, 69
basit, 74, 76ı, 77f 78, 79f
katmanlı, 76t, 78
Küçük arterler, 220, 221f 222f Bkz. Arterler
Küçük granül hücreleri, solunum
epitelinde, 350
Küçük lenfositler, 242-243, 243f 244f
Küçük venler, 221f 225, 227f
Küçük vestibüler bezler, 464
Kulak (östaki) tüpü, 483, 483f
Kulak kemikleri, 483-484, 483f
Kulak kepçesi (aurikül), 482
Kulak kepçesi (pinna), 482
Kulak kiri (seriimen), 482
Kulak kiri, 482
Kulak yolu, dış, 482, 483f
Kulak zarı (timpan zarı), 482, 483f
Kulak, 482-487, 483f
dış, 482, 483f
iç, 482, 483f 484-487
işitme işlevleri, 487
orta, 482-484, 483f
ses dalgalarının izlediği yol, 483f 487
vestibüler işlevleri, 485f 486
Kulakçıklar, alveolar, 358
Kültür, hücre ve doku, 9
tıbbi uygulamaları, 10b
Kümelenme, trombosit, birincil ve ikincil,
247
Kümülüs ooforus, 451, 451f 454f
Küneiform kıkırdak, 353
Kupffer hücreleri, lOlt 333f 334, 337f 341
Kupula, 484, 485f
vestibüler işlevleri, 485f 486
"Kuru ağız," 326b
Kütikiil
saç, 378, 378f
tırnak (eponişyum), 379
Kutis laksa, 376*
Kutup cisimleri, birinci, 453-454
Kııtuplaştırıcı süzgeç, 4
Kutuplaştırma mikroskobu, 4-5, 4f
Kutupsallık, epitel dokularında, 83-84
Kwashiorkor, 331b
Labirent, 483f 484
kemik, 484
zar, 483f 48-4-486, 484f 485f 486f 487f
Labium majörler, 464
Labium minörler, 464
Lacis (glomeıül dışı mezangiyal) hücreleri,
385, 394
Laktalbümin, 466
Laktasyon, 465-466
ertesinde meme gerilemesi, 466-467
sırasında memede oluşan değişiklikler,
465-466, 466f
Laktealler, 318
Laktoferrin, 239b
Laktoz, anne sütünde, 466
Lakünalar
Hovvship, 143
kondrositler, 135
osteositler, 141, 14 lf 142, 1461' 147
502 / İNDEKS
Lambda graniilleri, tromhositlerde, 246
Lamellar (ikincil) kemik, 1441 146-148, 1461'
1471 B kz. Kemik
Lamellar cisimler, tip II hücrelerde, 363,
3ö4f 365f
Lamellar grandiler, 370-372
Lameller, kemik, 1441' 1461 147, 1471
Lamina densa, 69, 701
glomerül, 383-384, 3891
Lamina propria, 83
bronş, 354, 3551 3561
bronşiyol, 358
endometriyum, 458
idrar kesesi ve idrar yollan, 399-400,
3991
sindirim kanalı, 291, 2921
ince bağırsak, 309-318, 3151 3191
kalın bağırsak, 320
mide, 3001 301, 302
vajina, 464
Lamina rara (lamina lusida), 69, 701
glomerül, 383-384 , 3891
Lamina retikülaris, dermis, 375
Laminin, 69, 701 117, 1191 1201
embriyo gelişiminde ve kanserde, 118b
endomysiıımda, 1931
glomerül bazal meınbranında, 383
Laminler A, B, ve C, 53
Langerhans adacıkları, 328, 3291 420, 4211
4221
Langerhans adacıkları, 328, 3291 420, 4211
4221
hücre tipleri, 420, 423t
hücre tipleri, 420, 4231
tümörleri, 420b
tümörleri, 420b
Langerhans hücreleri, lOlt, 369, 375
kökenleri, 961
Larinks (Gırtlak), 353-354
LCFC (lenlosit-koloni-olıışturucıı hücre),
2501
LDL (düşük dansiteli lipoproteinler), vücu­
da alınması, 28, 291
Lektinler, yüksek ilgiii etkileşimler, 14
Lenl damar sistemi, 215, 230-231, 2301
lenl düğümlerinde, 2791 282
pulmoner, 367, 3681
Lenl düğümleri, 230, 265, 2661 278-284,
2791 2801 Bkz. özgü l tip
korteksleri, 279-280, 279128012811
büyümesi, 284b
histoîizyolojisi, 283
bağışıklık eksikliği hastalıklarında, 2831
lenl ve kan dolaşımında, 2791 282
lenfosit dağılımı, 271t
lenfosit dolaşımı, 284, 2841
medüliası, 279, 2791 280f 281, 282f 2831
metastazı ve, 283 b
Lenf kanalları, 230, 231
Lenl nodülleri/folikülleri, 265, 280, 28111
286, 288
Lenlatik kapakçıklar, 2301 231
Lenfatik kapilerler, 230, 2301
Lenfoblastlar, 2501 260
Lenfoid hücreler, 249, 250f
Lenfoid organlar, 265, 2661 B kz. özgü l
organ
bademcikler, 289-290
birincil/merkezi, 265
çevresel, 265
dalak, 265, 2661 284-288, 2851 2861 2871
lenf düğümleri, 230, 265, 2661 278-284,
2791 280f
lenfosit dağılımı, 271t
tiınııs, 265, 2661 273-278, 2761 2771 2781
2791
Lenfokinler, 272
Lenfositik lösemiler, 260 b
Lenfosit-koloni-oluştuaıcu hücre (LCFC),
2501
Lenfositler, 236, 237f 242-243, 2431 2441
267-269, 269t. Bkz. B lenfositler; T
lenfositler
dağılımı, 238t, 271t
işlevleri, 97t, 234c, 242, 265, 2671 269t
kökeni! farklılaşması! olgunlaşması, 961
250f 260, 267-268, 2701 2761 277-
278
dolaşımı, 284, 2841
deride, 375
üretiminde dalak, 288
limusta, 275-276, 2761 277f
timusa-bağımlı, 287
Leptin, 130
kemik üzerine etkisi, 155b
Lesitin, zar, 24
Leydig (interstisyel) hücreleri, 431, 4321
433, 4351441-442, 4 4 lf
LU. B kz. Luteinizan hormon
LHRI-I (luteinizan lıormon-salgılatıcı hormon),
l69f 408t
Lieberki'ıhn, bezleri (bağırsak bezleri), 307,
30813151
Lifçikle ilişkili kolajen, 106, 107t
Lifçikler, kolajen, 106, 1081 1091
sentezi, 107, 11 Of
Lifçik-oluşturucu kolajen, 106, 107t, 1081
Limbus (korneoskleral bileşke), 470, 4711
Lingual bademcikler, 290
Lingual lipaz, 293
Lipazlar, 309, 3131
hormona duyarlı, 130, 1311
lingual, 293
mide, 300, 304
pankreatik, 309, 330
Lipids
ayrılması, 129-130, 131b
depolanması
karaciğerde, 343
yağ dokusunda, 129-130, 131b, 1311
sindirilmesi, ince bağırsakta, 309, 3131
3141
siloplazmik birikimleri (lipid
damlacıkları), 48, 49f
hepatozda, 340
miiltiloküler yağ dokusunda, 131,
1331
yeri, hücrelerdeki ve dokulardaki, 13
tıp alanındaki uygulamaları ve, 13b
Lipoblastlar, 131, 1321
Lipofuskin (yaş pigmenti), 39, 48
kalp kası hücrelerinde, 207
sinir hücrelerinde, 165
Lipolız, kapiler endotel hücrelerinde, 218
Lipomlar, 133b
Lipoproteinler
çok düşük yoğunluklu, 130, 1311
düşük yoğunluklu, vücuda alınması, 28,
291
karaciğerde sentezi, 341, 3421
plazmada, 233
Liposarkomlar, 133b
Littre bezleri, 400, 446
Lizil oksiclaz, kolajen oluşumunda, 107, 1101
Lizin lıidroksilaz, peptidil, kolajen sen­
tezinde, 106
Lizozim, 239b, 309, 3161
belirlenmesinde immiinhistokimya, 18!
göz yaşı bezlerinden salgılanması, 481
Paneth hücrelerinde, 309, 3161
tükürük bezlerinden salgılanması, 328
Lizozomal enzimler, 38-39, 421
eksikliği, eşlik eden bozukluklar, 39-
40,401, 51t, 117b
hücre dışına salıverilmesi, eşlik eden
bozukluklar, 391)
Lizozomlar, 37-40, 39f 401 411 421 Bkz.
Azurofil granüller
birincil, 39, 260
eşlik eden hastalıklar, 39-40, 39b, 40t,
42f51t
ikincil, 39, 401
işlevleri, 37-40, 421
Lober bronşlar, 354
Loblar arası arterler, böbrek, 395, 3981
Loblar arası venler, böbrek, 398, 3981
Lobül ortası (merkezi) ven, karaciğerde,
3331T 334-335! 336
Lobiıller arası (boşaltım) kanalları, tükürük
bezleri, 326
Lobıiller arası arterler
böbrek, 3851 395-396, 398f
karaciğer, 336
Lobüller arası venler, böbrek, 3851 398,
3981
Lokal anestezikler, etki düzeneği, 167b
Lökodistrofi, metakromatik, 5İt
Lökositler, 103-106, 1051 233, 2331 234l,
236-243, 2371 2441 2451 Bkz. özgül
tip
işlevleri, 97t, 233, 234t, 236
sayısı ve yiizdesi, 238, 238t
kökeni, 961
polimorf çekirdekli. B kz. Nötrofiller
ürünleri, 234t
tipleri, 236, 237f
Lökotrienler, mast hücre salgısı, 102, 1031
Lopçuk altı ven, 3331 336
Lopçuklar
akciğer, 354
bezlerin, 83
karaciğer, 332-334, 3331 334-3351 336-
337, 3361 3371
testis, 431, 4311
Lösemiler, 260b
LRH (lutein-salgılatıcı hormon), 1691408t
Luteal (salgılama) laz, menstri'ıasyon
döngüsünün, 460-461,4611 462t
Lutein hücreleri
granüloza, 454, 4561
teka, 454, 456f
Luteinizan hormon (LH), 408t
etkilenen menstrüasyon döngüsü, 4091
462t
etkileri, 4091
G proteinlerinin düzenleyici etkileri, 31t
kontrol edilen over işlevleri, 4091453,
457f 462t
korpus luteum oluşumu ve, 455, 4571
462t
salgılayan hücreler, 405, 408t
spermatogenez ve, 4091 440, 440f
Lutein-salgılatıcı hormon/luteinizan hor-
mon-salgılatıcı hormon
(LRM/LHRH), I69f408t
M (mikro katlantı) hücreleri, 309, 3171 318,
3181 3191
M çizgisi, 1971 198
 İNDEKS / 503

Majör bazik protein, 239 418-419, 4l9f Menstrüasyon. B kz. Menstrüasyon döngüsü
Majör histokompatihilite kompleksi (MHC), böbrek, 383, 384f 3851" korpus luteıım, 455-456
265, 270-271, 272f kıl, 378, 378f Mercek kapsülü, 470f 475, 475f
antijen işlemede, 269, 272f lenf düğümü, 279, 279f 280f 281, 2821" Mercek lifleri, 475, 4751
doku reddinde, 270, 271 283f Mercek, gözün, 469, 470f 4711" 475, 475f
Majör kulisler, 383, 384f over, 449, 450f Merkel hücreleri, 369, 375
Makrofaj-koloni-uyancı faktör (M-CSF), timus, 275, 276, 27öf 277f 278f Merkezi (beyaz pıılpa) arterleri, 285-286,
25lı Medüller aıterler, bölerek üstü bezi, 413, 285f 286f
Makrofajlar, 97-100, 99f lOOf lOlf lOlt 4 l4 f Merkezi (lobıil ortası) veni, karaciğerin,
alveoler, 361 f 366, 368b Medüller depolanma bölgesi, nötıofil, 259, 333f 334-335T 336
apoptozda, 66, 66b, 67f 259f Merkezi bölge, prostatın, 444, AAAf
doğal bağışıklıkta, 265, 270f Medüller ışınlar, 383, 384f 396, 398f Merkezi kanal, 173
etkinleşmiş, 99- 100b Medüller kordonlar, lenf düğümü, 2801" Merkezi kın, 45, 47f
işlevleri, 97t, 99-100b, lOlt 281, 282f Merkezi retina arteri, 4701"
kökeni ve olgunlaşması, 96f 97, 99, 260 Medüller lenfoid sinüsler, 280f 281, 282f Merkezi retina veni, 4701"
iizozomlar, 37, 40f Medüller oluşum bölmesi, nötrofil, 259, Merkezi sinir sistemi, 161, l 6 lf 1621" 171-
Makrositler, 235b 259f 175
Maküla adherens (desmozonılar), 71 f 72, Medüller pinımitler, 383, 384f Mermer kemikler, 144b
72f Medülloblastomlar, 188 b Merokrin bezler, 82-83
kalp kasında, 206, 209f Medya, kan damarı, 219-220, 219f ter bezleri, 379f 380
timus korteksinde, 275, 2771" büyük elastik arterin, 219f 224f Mertek hücreleri, 486, 4861" 487
Maküla densa, 3851" 389, 3891" 395f 396f orta boy (miisküler) arterin, 219f 220- Metabolizma, tiroicl hormonlarının etkisi,
3981" 222, 2231" 227f 423
jukstagloınerül aparatının parçası olarak, venin, 225, 227f 2281" Metafaz, 59-60, 60f 6 lf 621" 63f
385f 394, 397f 398f zayıflaması, anevrizmaları ve, 224 b Metakromatik lökodistrofi, 511
Maküla Megakaryoblastlar, 2501" 261, 2611" Melakromazi, mast hücresi, 101
göz, 470f Megakaryosit oluşturucu hücre, 250f Metaıniyelositler, 2541" 257f
ütrikül ve sakkıil, 484, 484f Megakaryositler, 961" 246, 249, 250f 2 6 l, Metaplazi, 84 b
vestibiil işlevleri, 486 26 lf 262f 263f 264f miyeloid, 288 b
Malabsorpsiyon sendıomu, 309b Megakaryositopoez, 96f 246, 249, 250f Metarteriyoller, 218, 2181"
Mal ignite. Bkz. Kanser 261, 2611" 262f 263f 264f Metastaz, lenf düğümleri aracılığıyla, 283 b
Malin melanom, 381b Megakolon, doğmalık (Hirschsprung Mezakson, 178r 179f
Malleus, 483-484, 483f hastalığı), 292h Mezangiyal hücreler, 385, 390f
Mallory boyası, 2 Meibomian bezleri, 480-481, 482f glomerül dışı (lacis hücreleri), 385, 394
Malpighi tabakası, 370 Meissner (submukozal) sinir ağı, 291, 319f Mezenkim/mezenkimal hücreler
MALT. Bkz. Mukozaya eşlik eden lenfoid 320 bağ dokusu oluşumu, 95
doku Meissner cisimcikleri, 377, 377f kıkırdak oluşumu, 138, 138f
Mammotrop hücreler, 408t Melanin, 369, 372 Mezenter, 291
Mandibüla altı (tnaksilla altı) bezler, 325, kuşum, 375 b kolajen demetleri, 110-111, 1131
326f 3271" 328, 328f retinada, 476 Mezoderm/Mezodermal hücreler, bağ
Mantarsı papillalar, 293, 293f sentezi, 373-374, 3731" 374f dokusu oluşumu, 95
MAPler (ınikrotCibül ile ilişkili proteinler), siloplazmik birikimleri (melanin graniil- Mezolel/Mezoteliyal hücreler
43 leri), 48, 373-374, 374f kökenleri, 96f
Marfan sendıomu, 112b Melanom, malin, 381 b sindirim kanalı, 291, 292f
Marjinal bölge, dalakta, 286, 286f Melanositler MGCFC (ınonosit-granulosit-koloni-
Masson boyası, 2 deride, 369, 372-374, 373f oluştumcu hücre), 250f
Mast hücreleri, 101-102, 101f 102f 103f iriste, 474 MHC. B kz. Majör histokompatihilite kom­
bağ dokusu, 102 kılda, 3781" 379 pleksi
işlevleri, 97ı, 101-102 melanin sentezi, 373-374, 373f 374f Mide (fundus) bezleri, 30üf 301f 302, 3031
kimyasal düzenleyicilerin salıverilmesi, kusuru, 375b 306f
101-102, 102b, 103f Melanozomkır, 373, 374f Mide epiteli hücreleri, 300f 301, 301b, 301 f
kökenleri, 96f 102 Melatonin, 430 3021"
mukoza, 102 Membranüz Ciretra, 400 Mide gövdesi ve fundus, 300, 300f 301f
Matriks kesecikleri, 294 Meme bezleri, 465-467. Bkz. Memeler 302-304, 302f
Matriks reseptörleri (integrinler), 24, 73, Meme lobları, 465, 4651 Mide, 299-307, 300f Bkz. Başlık altında
95, 118, 120f 121f Meme süt, üretiminde, 465-466, 466f 467 Gastrik
Matriks Meme ucu, 465 enleroendokrin hücreler, 304, 306f 307f
çekirdek, 59 Memeler, 465-467 307*
eozinolilik özgül granülii, 239 emzirme ertesinde gerilemesi, 466-467 midede, 299-300, 303, 304
hiyalin kıkırdak, 136, 136f gebelikte ve emzirmede, 465-466, 4661" Mikro cisimler (peroksizomlaı), 41
kalsifiye oluşu, 139* 467f Mikrodamarlar, 215, 215f
hücre dışı, 69, 69, 95 gelişimi, 465 Mikroclolaşım, 218, 2i8f
kemik, 141, 144-145 kanseri, 467b Mikrofilamanlar. Bkz. özgül tip
ilişkili bozukluklar, 142b yaşlılığa bağlı gerilemesi, 467 aklin filamanları, 45f 46, 48f
sentezi, 142, I42f Menarş, 449 ara filamanlar, 46-48, 46*, 491"
mitokondrial, 30, 31, 33f Meniks. B kz. Beyin zarları miyozin filamanları, 46
tırnak, 379 Menopoz, 449 Mikroglia, 101 t, 170, 170f 170t, 171f
MCFC (monosit-koloni-oluşturııcu hücre), ertesinde senile meme gerilemesi, 467 dağılımı, 1011
250f Menstrüasyon döngüsü, 459-462, 459f 460f ilişkili bozukluklar, 171 b
M-CSF (makrofaj-koloni-uyancı faktör) 251t 4 6 lf4 6 2 f işlevleri, lOlf 170t
Mediastinum testis, 431, 431f esnasında memedeki değişiklikler, 465 kökenleri, 9öf 170t
Medulla Menstrüasyon döngüsünün menstrüel evre­ Mikrokatlantı (M) hücreleri, 309, 317f 318,
böbrek üstü bezi, 413, 4 l3 f 4 l4 f 415F si, 460, 461-462, 462f 318f 319f
504 / İNDEKS
Mikrolitler, 235
Mikroskop!
doku hazırlanması, 1-3
doku kesitlerini yorumlanmasında
karşılaşılan sorunlar ve, 18-20, 20f
elektron, 6-7, 6f 7f
tarama, 7, 7f
transmisyon, 6-7, 6f, 7f
faz kontrast, 3-4, 4f
floresan, 5-6, 6f
ışık, 3, 3f
konfokal, 5, 5f
kutuplaştırıcı, 4-5, 4f
Mikrotomlar, 1, 2, 2f
dodurma, 2
Mikrotnıbeküler ağ, 49-51
Mikrotiihül düzenleyici merkezler, 43
Mikrotübiil ile ilişkili proteinler (MAPler),
43
Mikrotübiiller, 43-45, 44f 45f 47f
hastalıklarla ilişkili değişiklikleri, 511
mitozda, 44, 59-60, 63f
Mikrovilııslar, 73, 75f Bkz. Fırçamsı (çizgili)
ince bağırsak, 309, 31 If 312F
kenar kanalcıklar ve hepatositler, 337,
339f 34 lf
Miksödem, 428 b
Mine çubukları (prizmaları), 296
Mine, 294, 294f 295-296
Mine, 296
Mineralokortikoidler, 414, 4l6, 4 l7 f
Minör kalisler, 383, 384f
Mitokondıi eksikliği hastalıkları, 32, 33f 51 1
Mitokondri, 30-31, 32f 33f
ATP sentezi, 30-31, 32f 33f
ilişkili hastalıklar, 32, 33f 511
kalp, 207, 209f 210f
sinaps öncesi uçta, l66f 167, l68f
Mitokondriyal DNA, 31
Mitokondriyal miyopati, 32b, 331
Mitokondriyal RNA, 31
Mitokondriyal sitopati, 51t
Mitokondriyal zarlar, 30, 32f
Mitoz (hücre bölünmesi), 59-60, 60f 6 lf
62f 63f
hücre döngüsünde, 60, 64f
sırasında sentromerler, 44-45, 59
tıp alanındaki uygulamaları ve, 64-65b,
65f
Mitoz mekiği, 59, 60f 63f
Mitozdaki mikrotübüller, 44, 59-60, 63f
Miyastenia gravis, 204s
Miyelin kılıf, l62f 172f 178, 179, 179f
nuiltipl sklerozda, 171*
oluşturan oligodendrositler, 169, 172F
178, 180
oluşturan Schwann hücreleri, 169, 178-
179, 179F
Miyelin, 173, 179, 179f
Miyelinli sinir lilleri, 178-180, 179f 180f
181f182f
Miyelinsiz sinir lifleri, 178, 178f 179f 180,
180f
Miyeloblastlar, 254F 257f 258, 260
nötrofillerdeki üretiminin kinetiği ve,
259
Miyeloid hücreler, 249, 250f
Miyeloid metaplazi, 288*
Miyelojenik lösemiler, 260*
Miyelositler, 250f 254f 257f 258, 258f 259f
Miyenterik (Auerbach) sinir pleksusu, 291,
319f 320, 32lf
Miyoblastlar, 191
Miyoepitel hücreleri, 78-80, 87-89, 92f
tükürük bezleri, 325, 326f
Miyofibroblastlar, yara iyileşmesinde, 97’
Miyofilamanlar, 197f
Miyoglobin, sarkoplazmada, 205, 205f
Miyoid hücreler, 432-433, 432f 434f
Miyokardiyum, 227-228
Miyometriyum, 449f 458
Miyonöral bağlantı (motor uç-plak), l62f
203, 203f
Miyopati, mitokondriyal, 32*, 33f
Miyozin ağır zincirleri, 197f 200
Miyozin başı, kas kasılmasında, 199f 200,
201
Miyozin hafif zincirleri, 197f 200
Miyozin/miyozin filamanları, 46
düz kasta, 207-208
iskelet kasında, 197f 198, 200
kasılma ve, 199F 201
Modiyol, 484
Moll, bezleri, 481
Monoblastlar, 260
Monokinler, 272
Monoklonal antikor, imiinohistokimya ve,
14-15
Monosit-graniilosit-koloni-oluştunıcu hücre
(MGCFC), 250f
Monositik lösemiler, 260 b
Monosit-koloni-oluşlurucıı hücre (MCFC),
250f
Monositler, 97, lOlt, 234t 236, 237f 243,
245f
işlevleri, 1011, 234t, 243
kökenif farklılaşması/olgunlaşması, 96t,
97, 99, 243, 250f 260
sayısı ve yiizdesi, 238t
ürünleri, 234t
Monositopoez, 249, 250f
Mor ötesi (güneş ışığı), maruz kalma,
melanositler üzerine etkisi, 374
Morgagni, rektum sütunları, 320
Morquio sendromu, 117b
Morula, 462
Motilin, 307b
Motor (eferent) nöronlar, l62f 164, 173,
183f
Motor birim, 204
Motor proteinler, 44
Motor sinirler, 181
iskelet kası sinir ağı, 203-204, 203f
Motor uç plak, l62f 203, 203f
MPF (olgunlaşmayı uyarıcı faktör), 62
mRNA. Bkz. lllak RNA
Mühür yüzük (taşlı yüzük) hücreleri, 129,
130f
Mukopolisakaritler asit. Bkz.
Glikozaminoglikanlar Mukoza
(müköz zar)
bronş, 354, 355f 356f 357f
bronşiyol, 358
sindirim kanalı, 291, 292f
safra kesesi, 345, 345f
mide, 300f 301, 301f 302f
kalın bağırsak, 320, 322f
ince bağırsak, 307-309, 308f 315F
trakea, 354, 354f
vajina, 463
Mıiköz boyun hücreleri, 302, 302f
Mü köz doku, 126f 127
Müköz goblet hücreleri. B kz. Goblet
hücreleri
Müköz tiibüller, tükürük bezleri, 325, 326f
329f
Müköz zar. Bkz. Mukoza
Mukoza altı (Meissner) sinir ağı, 291, 319f
320
Mukoza altı, 291, 292f
ince bağırsak, 308f 318, 319f 320f
mide, 300f 307
Mukoza mast hücresi, 102
Mukozaya eşlik eden lenfoid doku
(MELD), 165, 288, 289f 290f Bkz.
Bronşla ilişkili lenfatik doku;
Bağırsağa eşlik eden lenfatik doku
Mukus hücreleri. Bkz. Mukus-salgılayan
hücreler
Golgi aygıtı, 36, 37f
tükürük bezleri, 325, 326f 327f 328f
dil altı bezleri, 328, 329f
çene altı bezleri, 327f 328, 328F
Mukus-salgılayan hücreler, 85-86, 89f 90f
91 f Bkz. Goblet hücreleri; Müköz
hücreler
safra kesesinde, 345, 346f
golgi aygıtı, 36, 37f
kalın bağırsakta, 320, 322f
midede, 301, 301 f 302, 302f
Müller hücreleri, retinal, 477, 477f 479
Miillerian-engelleyici hormon, Sertoli
hücresinde üretilmesi, 440
Mültiloküler yağ dokusu (kahverengi yağ),
129, 131-133, 132f 133f
işlevi, 132
histogenezi, 132-133
tümörleri, 133*
Mültipl skleroz, miyelin kılıf parçalanması,
171b
Mültipolar nöronlar, 163, l63f
Müsinler, 86
Müskülaris mukoza, 291, 292f
ince bağırsak, 315f 319f
mide, 300f 301
Müskülaris, 291, 292f
ince bağırsak, 318, 321 f
kalın bağırsak, 320, 322f
mide, 307
Müsküler (orta boy) aiterler, 219f 220-222,
223f 227f B kz. Arterler
Müsküler tabaka, vajinal, 463, 464
Mutasyonlar, nokta, orak hücre
hastalığında, 235b
Na+/K+-ATPaz (sodyum pompası), aktif
taşımada, 84-85
proksimal kıvrımlı tüllükle, 85, 85f 386
NADPH oksidaz eksikliği, 239b
Nazofarinks, 353
Nefronlar, 383-394, 384f 393r
jukstamedüller, 384f 387
kortikal, 385f 387
Nekroz, 66b, 224b
Neksinler, 45, 47
Neonatal hiperbilirubinemi, 338*, 343f
Neoplazi, 65 b. Bkz. Kanser; Tümör
Nervöz doku. Bkz. Sinir dokusu
Nissl cisimleri, 162f I64f 165, l65f
NK hücreleri. Bkz. Doğal katil hücreler
Nokta mutasyonu, orak hücre hastalığında,
235*
Nöral devreler, 161
Nüral kök hücreleri, 188
Nöral krista, 163
Nöral retina, 476. Bkz. Retina
Nüral sap (infundibulum), nörohipofizin,
403, 405f
Nüral tüp, 163

Norepinefrin, 167, l68f 187
böbrek üstü bezi medülası salgısı, 418,
418-419*. 4 l9 f
sempatik sinir sisteminin düzenleyici
rolü, 187
Normoblastlar (ortokromatfilik eritroblastlar),
253, 254f 255f
Nöroendokrin sistem, yaygın, 86, 92f
enteroendokrin hücreler ve, 304, 306f
3071' 3071, 309, 317f
tümörleri (apııdomalaı), 86 b
Nöroepitel hücreleri, 78
Nöroepitelyal cisimler, bıonşiyollerde, 355-
358
Nörofilamanlar, 46t, 48, 165
Nörofizin, 408
Nöroglia hücreleri, 161-162, 168-170, 170b,
171 f
ilişkili bozukluklar, 171 b
sinir bozunması ve yenilenmesi, 187b
Nörohipofiz, 403, 408-409
gelişimi, 403, 404f
hormonları, 408-409, 409f 410
hücreleri, 408, 4 l i f
Nörorn, 187b
Nöronlar, 161, l6 lf l62f 163-164, l63f
1641'
çift kutuplu, 1621' 163, I63f
retinal, 4711' 476, 477f 478
çok kutuplu, 163, l63f
duysal (getirici)), 164, 173
motor (götürücü), I62f 164, 173
plastisitesi, 188
sinir bozunması ve yenilenmesi ve, 187*
tipleri, l62f l63f
yalancı tek kutuplu, l62f 163, lĞ3f
Nöropeptidler, 167, l69f
Nörotransmiterler, 167-168, l68f l69f
salıverilmesi, l66f 167, 168
uzaklaştırılması, 168
Nörotrofinler, 188
Northern blot, 18
Nostriller (bııaın delikleri), 350
Nötrofil metamiyelositleıi, 254f
Nötrofili, 260 X
Nötıofilik miyelositler, 250f 254f 258, 258f
259f
Nötrofiller (polimorf çekirdekli Iökositler),
234t, 236, 237f 238-239, 239f 24üf
işlev görmemesi, 239*
işlevsel bölümleri, 259, 2591
işlevleri, 97?, 234?, 238, 238-239*
olgunlaşmamış, 238*, 258, 258*
doğal bağışıklıkta, 265, 2681'
sayısı ve yüzdesi, 238, 238?
değişiklikler, 260*
kökeni/farklılaşması/olgunlaşması, 96f
250f 254f
kinetiği, 259
ürünleri, 234t
Nüldeazlar, 330
Niikleik asit hibridleştirme. Bkz.
Hibıidleştirme
Niikleik asit pıobları, 17
Nükleik asitler. Bkz. DNA; RNA yeri,
hücrelerdeki ve dokulardaki, 10
Nükleus pulpozus, 14ü, 157f
yırtılmış omurlar arası diskte, 140b
Objektif merceği
elektron mikroskopta, 6, 7f
ışık mikroskopta, 3, 3f
Oddi, sfinkteri, 344
Ödem, 119b, 120-121
Odontoblast uzantıları (Tomes lifleri), 295,
296f 297f
Odontoblastiar, 294, 294f 295f 297f
işlevleri, 97t
Oftalmoskopi, 479b
Ökaryot hücre, 23. Bkz. Hücreler
Ökromatin, 54f 56
Oksifil hücreler, 428, 429f
Oksihemoglobin, 236
Oksijen taşınması, 233, 234f 236
Oksijen tüketimi, fagositoz sırasında, 239*
Oksintik hücreler (pariyetal hücreler), 301 f
302f 303-304, 303f 304f 305f 306f
atrofik gastritte, 303*
Oksitalan lifler, 112, 115f
deride, 376f 377f
zonül, 472f 473-474, 475
Oksitosin, 408, 409f 410*
etkileri, 4091' 410*, 410*
süt-atma refleksi, 409f 410*, 466*
Öksürük refleksi, 368b
Oküler merceği, ışık mikroskobunun, 3, 3f
Oküler, ışık mikroskobunun, 3, 3f
Olfaktör hücreler, 353, 353f
Olfaktör lob, 353
Olgun (graaf/ovulasyon öncesi) foliküller,
451f 452
Olgun (ikincil/lamellar) kemik, I44f 146-
148, I46f I47f B kz. Kemik
Olgun salgı grandileri, 85
Olgunlaşma evresi, spermatogenezde 436f
437, 438
Olgunlaşmamış (birincil/örgü) kemik, 146.
B kz. aynen Kemik
Olgunlaşmamış salgı granülleri, 85, 88f
Olgunlaşmayı uyarıcı faktör (MPF), 62
Oligodendrositler, l62f 169, 170f 170, 171f
172f
miyelin kılıf yapımı, 169, 172f 178, 180
Oligosakaritler, yeri, hücrelerdeki ve doku­
lardaki, 10-13
Ölüm sertliği, 201
Ömelanin, 372
Omurilik gangliyonları, 182
Omurilik, 171, 173-175, 175f 1761'
Omurlar arası diskler, 139-140, 157f
fıtığı, 140b
Ön boynuzlar, 173
Onarım
fibıoblastlar, 95-97*, 123f
kırık, 152*, 154f
Öncül hücreler (blastlar), 249, 250f 250*
Öncüller, radyoaktif, otoradyografi için, 8-
9, 9f
Onkogenler, 64b
Oogonyumlar, 449
Oositler, 449
atrezisi, 449-450, 452-453, 455f
birincil, 449
Opioidler, G proteinlerinin düzenleyici etk­
ileri, 31t
Opsinler, 479
Opsonizasyon, 273, 274f 275f
Optik disk. Bkz. Optic sinir head
Optik kese, 476
Optik sinir başı (optik papilla/optik disk),
470f 471f 472, 478
Optik sinir papilası (optik sinir başı/optik
disk), 470f 471f 472, 478
Optik sinir, 469, 470f 471f 476, 478f
Ora şeriata, 469, 470f 471f
Orak hücre hastalığı, 235*, 235f
İNDEKS / 505
Organ nakli, 271-273
reddi ve, 270, 271
Organeller, 24
Örgü (birincili olgunlaşmamış) kinik, 146.
Bkz. ayrıca Kemik
Ona boy (müsküler) arterler, 219f 220-222,
223f 227f Bkz. Arterler
Orta boy lenfositler, 242
Orta boy venler, 221f 225, 227f
Orta kulak, 482-484, 483f
ses dalgalarının izlediği yol, 483f
Orta parça, spermin, 436, 436f
Ortak safra kanalı (duktııs koledokus),
344
Oıtokromatofil eritrobiast, 253, 254f 255f
Örtücü epitel, 74-80, 76t
bez oluşumu, 80, 82f
Ösofagus bezleri, 299, 299f
Ösofagus kardiyak bezleri, 299
Ösofagus, 299, 299f
Östaki (işitme) tüpü, 483, 483f
Osteoblastlar, 141, 142, l42f
işlevleri, 97t, 142, 148, 148f
kökenleri, 96f
paratiroid hormon etkisi, 144, 155, 428
Osteoblastom, 155*
Osteogenezis imperfekta, 108*, 11 İt
Osteoid, 142, I42f
Osteoklastlar, 1Olt, 141, 143-144, 143f
ilişkili bozukluklar, 1-44*, 155*
kökenleri, 9öf
lizozomal enzimlerin salıverilmesi, 39,
l42f 143, I43f
paratiroid hormonun etkisi, 144, 155,
155*, 428, 428-429*
Osleoklastom, 155b
Osteoklast-uyarıcı faktör, 144, 155, 428
Osteomalazi, 142, 155*
Osteon (havers sistemi), I44f I46f 147-148,
I47f
Osteopetroz, 144*, 155*
Osteoporoz, 155*
Osteoprogenitör hücreler, 145
Osteosarkom, 155— 156*
Osteositler, 141, I 4 lf 142, 142f
kökenleri, 96f 142
Östrojen
böbrek üstü bezi salgısında, 414
kemik üzerindeki etkisi, 155b
menstrüel döngü üzerindeki etkisi, 459,
460, 462i
üreme organları üzerindeki etkisi, 459,
459f
vajina mukozasına etkisi, 459f
Östrojenik (proliferatif menstrüel) menstru­
al döngü evresi, 460, 460f 462t
Otofagozomlar, 39, 40f
Otograftlar, 271
Otoimmiin hastalık, 265, 273, 277
Otokrin işaıetleşme/etkileri, 28
sitokin, 272, 273f
Otokrin salgı, 403
Otolitler (otokoniler), 484, 484f 485f
vestibüler işlevleri, 486
Otonom gangliyonlar, 182
Otonom sinir sistemi kraniyosakral bölümü
(parasempatik sinir sistemi), 1861’
187
Otonom sinir sistemi, 182-187, 186f
kalbe dağılan sinirleri, 230
Otonom sinir sisteminin torakolomber
bölümü (Sempatik sinir sistemi),
186-187,186f
506 / İNDEKS
Otoradyografi
doku kesitlerinin, 7-9, 8f 9f
nüldeik asit belirlemek için, 17
Oval pencere, 483, 483F 485
Over folikülleri, 450, 450f 451f
atrezisi, 449-450, 452-453, 455f
birincil
çok tabakalı (preantral), 450, 451f
452f
tek tabakalı, 450, 451f 452f
büyümesi, 450-452, 451 f 452f 4531'
ikincil (antral), 451, 451f 454f 455f
olgun (graaff ovulasyon öncesi), 451f
452
primordial, 450, 450f 451f 452f
Överler, 449-456, 449f 450f
gelişimi, 449-450
Oviduktlar (uterus tüpleri/fallop tüpleri),
449f 456-457, 458f 459f
döllenmede, 449f 457
implantasyonda (dış gebelik), 457*
Ovulasyon öncesi (olgun/graaf) folikülleri,
451f 452
Ovulasyon, 453-454
Oyuk (diş), 295b
Özgül granüller, 236, 238*
bazofil, 238*, 242, 242f 243f
eozinofil, 238*, 239, 240f241f
graniilopoezde, 256, 257f
notrofil, 238, 238*. 239f
Ozmotik basınç, 119-120, 121F
P maddesi, I69f 307*
Pacini cisimcikleri, 377, 377f
Paksilin, 118
PALS. Bkz. Alter çevresi lenfatik kılıfları
Pampiniform pleksus, 440
Paneth hücreleri, 309, 315f 3 l6 f 317f
Pankreas, 325, 328-331
asiner hiıcrelerf asinüsü, 36f 42f 43f 87f
88f 89f 328-330, 3291' 330f 331 f 332f
ilişkili bozukluklar, 331 *
Langerlıans adacıkları, 328, 329f 420,
421f 422f
tümörleri, 345*
Pankreatik polipeptid, 423*
F hücresi üretimi, 423*
Pankreatit, 331*
Pankreozimin, 331*
Pannikulus adipozus, 369
Papanicolaou testi, 463*
Papiler tabakası, dermişin, 375-376
Papillalar, 83
dermal, 369, 369f 375, 376
damarları, 376
dilde, 292-293, 294f
Parafin, doku gömmek için, 2
Parafoliküler (C) hücreleri, tiroid, 425, 425f
427*
Paragangliyonlar, 419
Parakrin hücreler, 86
Parakrin işaretleşme etkisi, 28
Parakrin işaretleşme etkisi, 28 sitokin,
272, 273f
Parakrin salgı, 403
Paranazal sinüsler, 353
Parasempatik sinir sistemi, 186f 187
kalbe dağılımı, 230
Paratiroid bezler, 424f 428-429, 428f 429f
Paratiıoid hormonu, 428
kalsitonin etkileşimi ve, 428
kalsiyum düzeylerif kemik üzerine
etkisi, 155, 155*, 428, 428-429*
osteoklast-uyarıcı faktör ve, 144, 155,
428
Parenkim, 69
Pariyetal hücreler (oksintik hücreler), 301 f
302f 303-304, 303f 304f 305f 306f
atrofik gastritte, 303*
Pariyetal pleva, 367, 3ö8f
Pariyetal tabaka, Bowman kapsülünün,
383, 385f 386f
Parmak izleri (dermatoglifiler), 369
Parotid bezleri, 325-328, 327f
Pars fibroza, 58, 59f
Pars granüloza, 58, 59f
Pars intermedia, 403, 404f 405, 406f
Pars nen'oza, 403, 404f 405f 406f 409f
Pars tüberalis, 403, 404f 405
PAS tepkimesi. Bkz. Periyodik asit-Schiff
(PAS) tepkimesi
Pediselier, 383, 387f 388f
Pemfigoid, biillöz, 375*
Pemfigus, 375*
Pendiilöz üretra, 400
Penil iiretra, 446
Penis ereksiyonu, 446, 446*
Penis, 431f 446, 446f
Penisiler aıteriyoller, 286, 286f
Pepsin, 300, 304
Pepsinogen, 304
Peptidil lizin hidroksilaz, kolajen
sentezinde, 106
Peptidil prolin hidroksilaz, kolajen
sentezinde, 106
Peptitler
distal bölümün kontrolünde, 404-405,
409f 41 Of
nörotransmiter olarak, 167
Perfore damarları, 299
Performs, 268
Perikardiyum, 228
Perikary'on (hücre gövdesi), l62f 163, 164-
1 6 5 ,I6 4 fI6 5 f
Perikondriyum, 135-137, 136f 137f
Perilenf, 484
Perilenfatik kanal, 483f
Perimisyum, 192, 192F 193f
Perinöryum, 180-181, 183f 184f
Periodontal bağ, 294, 294f 297, 298f
C vitamini eksikliğinde, 108-109*, 297*
Periodontal hastalık, dişeti oluğu ölçümü,
299*
Periodontiyum, 296-299
Perisitik (kapiler sonrası) venüller, 225
Perisitler, 216
Peritübüler kapiler ağ, 385f 386f 396
Periyodik asit-Schiff (PAS) tepkimesi
ile belirlenen polisakaritler, 10-12, 13f
ile belirlenen retiküler lifler, 111
Periyost, 141, 144 f 145
Perlekan, 69
Pernisyöz anemi, 303*
Peroksidaz
antikor işaretlemesi için, 15
yeri, hücrelerde ve dokularda, 10
Peroksizom proteinleri, 41
kusurlu, eşlik eden bozukluklar, 41 *,340*
Peroksizomlar (mikro cisimler), 41
Peyer plakları, 289f 290f 318 p53
Pia mater, 175, 176, 177f
Pia-araknoid, 175. Bkz. Pia mater
Pigment epiteli, 470f 471f 476, 477, 477f
480f481f
Pigment hücreleri, iriste, 474
Pigmentler
görme, 477, 479
sitoplazmik birikimleri, 48, 50f
PIH (prolaktin-engelleyici hormon), 408*,
410*
Pıhtı çekilmesi, 247
Pıhtı temizliği, 247
Pıhtılaşma dizgesi, 247
Pıhtılaşma faktörleri, eksikliği, hemofilide,
247b
Pıhtılaşma, kan, 247
kusurları, hemofilide, 247b
trombositler, 247
Piknotik çekirdekler, apoptozda, 66, 66f
Pikrosirius, 3
Pilor bezleri, 300f 307, 308f
Pilor sFınkteri, 300f 307
Pilor, 300, 300f 307, 308f
enteroendokıin hücreler, 307, 307’
Pineal bezler/cisim (epifiz), 429-430
Pinealositler, 430
Pinositoz kesecikleri, 27, 85
kapiler endotei hücresinin, 216, 217f
proksimal kıvrımlı tübüliin, 385-386
Pinositoz, 85
sıvı evresi, 27
Piramidal hücreler, l62f
Pituisitler, 408, 41 lf
Pituiter bez (hipofiz), 403— 411. Bkz.
Adenohipofiz; Nöıohipofiz
gelişimi, 403, 404f
hormonları, 404, 408A 409141
Hipotalamo-hipofizer sistem ve, 403-404,
405f 409f
Kan dolaşımı, 403, 4ü5f
tiroidle ve hipotalamusla ilişkisi, 41 Of
tümörleri, 411*
Cushing sendromu nedeni olarak, 419
Plaklar
epifiz (epifiz kıkırdağı), 136, l49f 150-
151, 150f 151f 152f 154f
kemik, 146
Plasenta, 462
previa, 463*
Plastisite, nöron, 188
Plazma hücreleri, 36f 103, 104f 105f 267
işlevleri, 97’ , 103*
kökenleri, 96f
ürettiği antikorlar, 103*, 265, 266
Plazma proteinleri, 233-234
bağ dokusu matriksinde, 118
karaciğerde sentezi, 341, 342f
Plazma zarı (plazmalemma), 23-28
alyuvarların, 235
kas hücrelerinin (sarkolemma), 191, 192f
202f
yapısı, 23f 24, 25f 26f
Plazma, 233, 233f
bileşimi, 233-234
Plazmalemma. Bkz. Plazma zarı
Plazmin, 247
Plazminojen etkinleştiricileri, 247
Plazminojen, 247
Plevıa efüzyonu, 367-368
Plevra, 367, 368f
Plevral boşluğu, 367, 3ö8f
Pliiripotent kök hücreler, 249, 250f 250*.
Bkz. ayrıca Kök hücreler
Podositler, 383, 385f 387f 388f 389f
Poietinler (hematopoetik büyüme
faktörleri/lıematopoetinler), 250-
251,251*
tedavi amaçlı kullanımı /ilişkili
bozukluklar, 251*

Poliklonal antikorlar, imünolıistokimya ve,
14-15, 171
Polikromatofil eritıoblastlar, 253, 254f 2551
Polimorf çekirdekli lökositler. Bkz,
Nötrofiller
Polipeptitler, saptanmasında imünohis-
tokimya, 16*
Poliribozomlar (polizomlar), 32
kaba endoplazma retikuluınunda, 34,
34f 35f
protein sentezinde, 32, 34f 35, 351' 36f
Polisakaritler, yeri, hücrelerdeki ve
dokulardaki, 10-13, 131
Polizomlar. Bkz. Poliribozomlar
Polsitemi (eritrositoz), 234-235*
Poıtal aralık, 332-334, 3331 334-3351
Poıtal sistem, hipolizer, 403, 4051 4091
Poıtal ven, 3331 336
Portal venüİler, 336
Postkapiler (perisitik) veniiller, 225
lenfosit dolaşımında, 284, 2841
Preantra! (çok tabakalı birincil) lolikül,
450, 4511 4521
Predentin, 294, 2951 297f
Prepisyum
klitoris, 464
penis, 4311446
Preprofaz, 601
Preprokolajen, 106, 1101
Presbiyopi, 475*
PRH (prolaktin-salgılatıcı hormon), 408*
Primordial loliküller, 450, 450145H 4521
büyümesi, 450-452, 4511 4521 4531
Primordiya! germ hücreleri, 449
Prizmatik epitel, 69
çok katlı, 76t, 78
tek katlı, 74, 76f, 77f 78, 791
titrek tüylü, solunum sisteminde, 349,
350b, 35013511352f
yalancı çok katlı, 77f 78
Proakrozom grandileri, 436
Pıoblar, nükleik asit, 17
Proelastazlar, 330
Proelastin, 112
Proeritroblastlar, 253, 2541 2551
Proiaz, 59,60f 6 lf 621
Progenitor hücreler, 249-251, 2501 250*
Progesteron
menstrüasyon döngüsü üzerine etkisi,
459, 462*
üreme organları üzerine etkisi, 459, 4591
Programlı hücre ölümü (apoptoz), 66, 66*,
661671268
Prokarboksipeplidazlar 330
Pıokaryot hücre, 23. Bkz. Hücreler
Prokolajen peptidazlar, 107
Prokolajen, 106, 107, 1101
Proksimal kıvrımlı tübül, 383, 3841 385-
386, 3851 3861 3891 39U 3921 3931
hücreler üzerinden taşınma ve, 85, 85f
385-386
Proiaktin, 408*
etkileri, 4091
salgılayan hücreler, 408*
Prolaktin-engelleyici hormon (PIH), 408*,
410*
Prolaktin-salgılatıcı hormon (PRH), 408*
Prolenfositier, 260
Prolilerasyon (folikül/östrojen) evresi,
menstrüasyon döngüsünün, 460,
4601462*
Pıolifeıasyon bölgesi, epifiz kıkırdağının,
150, 151 f
Pıolin hidroksilaz, peptidil, kolajen
sentezinde, 106
Promiyelositler, 2541 2571 258
Promonositler, 2501 260
Prostat bezleri, 431f 443-446, 4441 4451
hastalıkları, 444-446*
Prostat kanseri, 444-446*
Prostat sıvısı, 444
Prostat taşları (korpora amiiasea), 446
Prostata özgü antijen, 444-446
Prostatik iiretra, 400, 443, 44414451
Proteaz E, 330
Proteazomlar, 40-41
Protein A, yüksek ilgili etkileşimlerde, 14,
191
Protein J, 266
Protein lifler, bağ dokusunda, 95, 106-112,
107*. 1131 11411151 116f
Protein, 62
Proteinler
sentezi
Golgi kompleksi ve, 36-37, 371 381
granüllü endoplazma retikulumunda,
34-35, 351 361
hücrelerin çekirdekçiklerinde, 58
karaciğer, 340-341, 3421
mitokondriyal, 31
poiiribozomlarda, 32, 341 35, 351 361
sperme özgü, 440 *
sürfaktan, 363, 364f 366
anne sütü, salgısında, 466, 4671
bağlanma, 35, 351
majör bazik, 239
ınitoz etkinliği üzerine etkisi, 64*
motor, 44
parçalanması, proteazomlar, 40-41
plazma, 233-234
bağ dokusu matriksinde, 118
karaciğerde sentezi, 34i, 3421
saptanmasında imünolıistokimya, 10, 14-
15, 151 l6 f 16*, 171
sitoplazmik birikimler, 48
yeri, hücrelerdeki ve dokulardaki, 10,
14-15, 15f 16116*, 171
tıptaki kullanım alanları ve, 16*
zar, 24-26, 25f 261 27İ 35. Bkz. ayrıca
özgül tip sentezi, 26, 271
Proteinüri, 384*
Proteoglikan kümeleri
kemik matriksinde, 145
kıkırdakta, 136, 1361
Proteoglikanlar, 115-116, 1171 1181
bazal lamina, 69, 701
kıkırdakta, 135, 136, 1361
parçalanmasındaki aksaklıklarla ilişkili
hastalıkları, 117*
yeri, hücrelerdeki ve dokulardaki, 12-13
Proto-onkogenler, 64*
Protoplazmik astrositler, 169, 170f 1711
Protrombin, 233
karaciğerde sentezi, 341, 3421
Psöriyaz, 372*
Pü, 239*
Puberte, erken
aşırı böbrek üstü bezi androjenleri ve,
419*
kemik üzerine etkisi, 155*
Pulmoner arterler, 366-367, 3681
Pıılmoner kan damarları, 366-367, 3681
Pulmoner kapileıler, 367
Pulmoner kök, 354
Pulmoner lenfatik damarlar, 367, 3681
Pulmoner sürfaktan, 363-366, 3631 3641
İNDEKS / 507
eksikliği, 366*
Pulpa boşluğu, 294, 2941
Pulpa kamarası, 294
Pulpa
dalak, 285, 2851
beyaz, 285, 285f 286-287, 286f
kırmızı, 285, 2851 286f 287-288, 2871
diş, 2941 296, 297f
Pupil, 469, 470f 474
Pupilla genişletici kası, 474, 4741
Purkinje hücreleri, 1621 173, 1741 227-230,
2281 229f
Purpura, trombositopenik, 26l*
Radyoaktif maddeler, yeri, otoradyografi
ile, 7-9, 8191
Ranvier boğumlan, 1621 179, 1791 182f
Ranvier, düğümleri, 1621 179, 1791 1821
Rarefaksiyon evresi, ses dalgasının, 487
Raşitizm, 155*
Rathke kesesi, 403, 4041
Red, transplant, 271
MHC molekülleri ve, 270, 271
Refleks yayı, 1831
Reissner (vestibüler) zan, 485, 4861487
Rektal sütunları, Morgagni, 320
Rektus kasları, 4701
Renin
kan basıncının düzenlenmesinde, 394-
395*
üreten jukstaglomeriiler hücreler, 394
Reseptör tarafından düzenlenen endositoz,
26, 28f
Reseptörler, 25, 291 469
bozuk, neden olan hastalıklar, 29*
işaret almada, 28, 291 30, 301
Rete testis, 4311 432,442
Retiküler doku, 125-126, 1261
Retiküler hücreler, 125-126, 126f
lenf düğümünde, 280, 2801 281, 2821
283f
timusta, 275-276, 276f 2771
Retiküler lamina, 70, 70f
Retiküler lifler, 70, 95, 106, 111-112, İ l i l
1141 125-126, 1261
düz kasta, 207, 21 l f 2121
dalakta, 2861 287-288
iskelet kasında, 192, 2021
kalpte, 2081
karaciğerde, 334, 334-3351'
lenf düğümünde, 281, 283f
Retiküler tabaka, derinin, 3751 376
Retikülosiıler, 236, 2541 255f
yi'ızdesi, 238*
Retina arteriyoileri, 470f
Retina arterleri, merkezi, 4701
Retina pigment epiteli, 470f 4711 476, 477,
477f 480f481f
Retina venleri, 4701
Retina, 469, 47014711475-480, 476f477f
4781 4 7 9 f4 8 0 f4811
dekolmanı, 4761
histofizyolojisi, 479
Retinaldehit, 479
Retinanın iç pleksiform tabakası, 476, 476f
4771, 4781
Riboniikleaz, 330
Ribozomal RNA, 32
çekirdekçikte, 58
mitokondride, 31
Ribozomlar, 32, 341
kaba endoplazma retikulumu, 34, 341 351
mitokondriyal, 31
508 / İNDEKS
RNA
mitokondriyai, 31
ribozomal, 32
çekirdekçikte, 58
mitokondride, 31
transfer, mitokondride, 31
ulak
ulak mitokondri, 31
ulak poliribozomlar ve, 32, 34f
yeri, hücrelerdeki ve dokulardaki, 10
Rodopsin (görme moru), 477, 479
Rotor sendromu, 343
rRNA. Bkz. Ribozomal RNA
Ruffıni uçları/cisimcikler, 377
S fazı, hücre döngüsünün, 60, 62, 64f
Safra asilleri
eşlik eden bozukluklar, 34lb
karaciğerden salgılanması, 341, 343f
Safra kanalcıkları (Hering kanalları), 333f
337, 3401344
Safra kanatikülleri, 333f 337, 339f 340f 344
Safra kanalları, 333f 340f 344
Safra kesesi, 325, 345, 345f 346f
Safra taşları (kolelityaz), 341b
Safra yolları, 344
Safra
depolanması, safre kesesinde, 345
salgısı, 341, 343f
Sağ lenfatik kanal, 230, 231
Sakkül, 483f 484
vestibüler işlevleri, 486
Salgı (luteal) evresi, menstrüasyon
döngüsünde, 460-^161,46lf 462*
Salgı (transport) bileşeni, IgA, 266, 268
tükürükte, 328
Salgı bölümü, bezlerin, 82, 84f
Salgı grandileri, 43, 43f 48, 80, 85, 87f 88f
92f
mast hücrelerinde, 101, 102f
olgun, 85
olgunlaşmamış, 85
zimojen, 43, 85, 87f 88f
Salgı kesecikleri, 43, 49. Bkz. Salgı grandi­
leri
Salgılatıcı faktörler, 252
Salgısal IgA, 266, 268*
sindirim kanalında, 291, 309
tükürükte, 328
Sanfilippo sendromu, 40*, 117b
Sarı (yaygm/üniloküler) yağ dokusu, 129,
129-131, 130f 131f 132f
histogenezi, 131, 132f
tümörleri, 133
Sarı kemik iliği, 251
Sarımsı örtü, 233
Sarkolemma, 191
iskelet kası hücresi, 192f 202f
Sarkomer, 195, 196f 197f
Sarkoplazma retikulumu, 36, 191
düz kas hücrelerinde, 207
iskelet kası hücrelerinde, 196f 200-201,
200f 201f 202f 203f
kalp kası hücrelerinde, 206-207, 209f
Sarkoplazma, 191
iskelet kası hücrelerinin, 205, 205f
Sarnıçlar
çekirdek çevresi, 53, 54f
düz endoplazma retikulumu, 34f 35
Golgi kompleksi, 36, 37f 38f
granüllii endoplazma retikulumu, 331 34,
35F
Savaş ya da kaç kuramı, 4l8-4l9b
Saydam bölge, 143, I43f
Saydam hücreler, ter bezleri, 380-381
saydamlaştırma, doku gömme işlemi için,
2 Sferositoz, ailesel, 236b
Schlemm kanalı, 470, 470f 471 f
Schmidt-Lanterman yarığı, 182f
Schwann hücreleri, l62f 169, 170a 178,
178f182f
miyelin km yapımı, 169, 178-179, 179f
sinir bozunması ve yenilenmesi ve, 187*
Schwannomlar, 188*
Sebum, 379-380, 380*
Sedimentasyon sabiti, hücre bölümlerine
ayırma ve, 9
Sefalin (fosfatidiletanolamin), zar, 24
Sekretin, 307*. 331, 331*
Selim prostat hipertrofisi, 444b
Semen, 431
Sement, 294, 294f 296
Sementositler, 296
Seminal kesecikler, 431 f 443, 444f
Seminal sıvı, 443
Seminifer epitel halkası, 438
Seminifer epitel, 432-433, 432f
döngüsü, 438
Seminifer tübiiller, 431-433, 432f 433f
Sempatik sinir sistemi, 186-187, 186f
kalp sinir ağı, 230
Sentriyoller, 44, 47f 48f
mitozda, 59, 60f 63f
Sentroasiner hücreler, pankreasta, 328-330,
330f
Sentromerler, 60, 63f
Sentrozomlar, 44-45, 48f 59
Sepet hücreleri, 325
Septal alveolar hücreler (tip II hücreler),
361 f 362-363, 363f 364f 365f
yenilenmesi, 366
SER. Bkz. Düz endoplazma retikulumu
Serbest sinir uçları, 375, 377, 377f
Serotonin, 304, 307*
üreten karsinoidler, 304*
Seröz asinüs, tükürük bezleri, 325, 326f
327f
Seröz hücreler, 85, 87f 88f 89f
pankreatik (asinüs/asiner hücreler), 3öf
42f 43f 87f 88f 89f 328-330, 329f
330f 331, 332f
tükürük bezler, 325-327, 326f 327f
parotid bezler, 326-327, 327f
çene altı bezler, 327f 328, 328f
Seröz yarımaylar, 325, 326f 328f
Seroza, 291, 292f
gastric, 307
ince bağırsak, 318, 321f
utenıs, 458
Sertoli hücre engeli (kan-testis engeli),
438, 439f 440, 440*
Senoli hücreleri, 433, 433f 434f 435f 438-
440, 439f
Serum, 233
Serümen bezleri, 482
Serviks bezleri, 463
Serviks karsinomu, 463 b
Serviks
diş, 294
utenıs, 449f 458, 463
kanseri, 463 b
Ses bağı, 353
Ses dalgaları, algılanması, 4831' 487. Bkz.
Kulak; İşitme
Ses dalgası kompresyon fazı, 487
Ses kasları, 354
Ses telleri
gerçek, 353
yalancı (vestibüler kıvrımlar), 353
Sfinkter Oddi, 344
Sfinkter pupilla kası, 474, 474f
Sfinkter, iiretra dış, 400
Sharpey lifleri, 145, 297, 298f
Sigara içilmesi. Bkz. Titrek tüy, 43, 45, 46f
47f 73-74, 7öf
fallop tüplerinde, 456-157, 458f 459f
hareketsiz (Kartagener sendromu), 45b,
5 İt, 349b, 436b
oosit transportu ve, 457
sinüzit ve, 353b
solunum epitelinde, 349, 350b, 350f 351 f
352f
Sigara içme
akciğer tümörleri ve, 368X
amfizem ve, 366b
solunum epiteli üzerine etkisi, 350b,368
Sıkı bağlantılar (zonula okludensler), 71-
72, 71 f 72f 73f
taşıma işleminde, 85, 86f
Sıkıntılı solunum sendromu, sudaktan
eksikliği ve, 366*
Siklik AMR, düz kasta kasılma, 108
Siliyer cisim, 469, 470f 471 f 472-473
Siliyer kas, 471 f 472-473
Siliyer uzantılar, 471 f 472f 473-474, 473f
Şilomikron, 130, 13K332
Sinaps aralığı, l66f 167, 203
Sinaps haberleşmesi, 28
Sinaps iletişimi, l66f 167-168, l69f Bkz.
Sinapslar
Sinaps kesecikleri, l66f 167, 1681'
Sinaps öncesi uç, l66f 167
Sinaps sonrası hücre, l66f 167
Sinaps sonrası uç, l66f 167
Sinapslar, 28, l62f 163, l64f l66f 167-168,
l67f l68f I69f
baskılayıcı, 168, l69f
uyarıcı, 168, l69f
Sinaptik (dış ağsı) tabaka retinanın,
476,477f 478f
Sinartrozlar, 156
Sindekan, 116, 118f
Sindesmoz, 154
Sindirim kanalı, 291-324. B kz. özgül yapı
ağız boşluğu, 292-299
apendiks, 322-324
bağışıklık sistemi, 309, 319f
epiteli, 291
yenilenmesi, 320-322, 3226, 323f
hücre yenilenmesi, 320-322, 3226, 3231
ilişkili bezler, 325-347. B kz. özgül bezler
tümörleri, 345b
ince bağırsak, 307-320, 308r 321f
kalın bağırsak, 320-322, 322f 3231'
kanseri, 3246
mide, 299-307, 300f
mukozaya eşlik eden lenfoid doku, 289f
290f
ösofagus, 299, 299f
yapısal özellikleri, 291, 292f
Sindirim
ince bağırsakta, 309, 313f 3l4f
eşlik eden bozukluklar, 309 b
kaim bağırsakta, 320
tükürük bezleri, 328
Sınıf I/sınıf II majör histokopatibilite
kompleksi molekülleri, 265, 270-
271, 272f

antijen işlemede, 269, 272f
nakledilen doku ceddinde, 270, 271
Sinir ağlan, sindirim kanalında, 291
zedelenmesi/işlev görmemesi, 292b
Sinir dokusu, 69, 69f, 161-189
bozunması ve yenilenmesi, 187b. 188f
gelişimi, 162-163
tümörleri, 188b
Sinir düzenleyicileri, 167
Sinir gangliyonları, 161, ]6 lf
Sinir hücreleri. Bkz. Glial hücreler;
Nöronlar
Sinir lifçikleri, 165
Sinir lifleri, 178-180, 178f 179f 180f 181f
182f
Sinir sistemi, 161-189, I 6 lf
çevresel, 16i, lö lf I62f
merkezi, 161, lö lf l62f 171-175
otonom, 182-187
parasempatik, 186f 187
plastisitesi, 188
sempatik, 186-187, 1861'
tümörleri, 188*
Sinir uyartısı (aksiyon potansiyeli), 162,
167
Sınırlayıcı zarlar
dış, 477, 477f 478f
iç, 477f 478f
Sinirler, 180-181, 183f 184f 185f
bozunması ve yenilenmesi, 187*, 188f
Sinkondroz, 156
Sinoatriyal düğüm, 228, 228f 230
Sinostoz, 156
Sinovya sıvısı, 156
Sinovya zarı, 156f 157, 158f 159f
Sinüsler, 353
Sinüzit, 353*
Sinüzoidal kapilerler, 218
karaciğerde, 334, 3361’
kırmızı kemik iliğinde, 252
Sinüzoidler
dalak, 286, 2861' 287-288, 2871'
karaciğer, 333f 334, 334-3351 336
Sirkumvallat papillalar, 293, 293f
Şişmanlık, 131, 131b
eklem sorunları ve, 157b
Sistein, feomelaninde, 372
Sistemik skleroz, ilerleyici, 1086
Sistol, Büyük elastik arterler, 223, 225f
Sitogenetik, doku kültürleri çalışması, 9b
Sitokeratinler. Bkz. Keratinler
Sitokimya, 9-13
Sitokinler, 265, 271-273, 273f 2734 274f
Bkz. ayrıca özgül tip
csteoklast akt ivilesi düzenlenmesi, 143
Sitoloji, eksfoliatif, vajinal, 464*
Sitoplazma, 23-51- Bkz. özgül bileşen
aksonal, 165, 166
Sitoplazmik birikimler, 48, 49f 50f
Sitoplazmik köprüler, germ hücrelerinin
klonal yapısı ve, 435f 438
Sitotoksik T hücreleri, 2ö7f 268, 269*, 270f
Sitozol, 24, 49-51
Sıvı mozaik modeli, zar yapısının, 25f 26
Sıvı-faz pinositoz, 27
Skala media (koklea kanalı), 483f 484, 485,
486f
Skala timpani, 483f 484, 486f
Skala vestibüli, 483f 485, 486f
Skeletin (desmin), 46*. 48
düz kasta, 208
iskelet kasında, 16*, 200
saptanmasında imünohistokimya, 16*,
18f
Sklera, 469, 4701' 471f
Skleranın lamina kribrozası, 470f
Skoıbüt. Bkz. C Vitamini eksikliği
Skrotıım. Bkz. Testisler
Sodyum pompası (Na+ / K+-ATIJase), aktif
taşımada, 84-85
proksimal kıvrımlı tiibülde, 85, 85f 386
Şok, anafikıktik, 102*
Sola kayına, 258*
Solar elastoz, 376
Soluk alma, 368
Soluk yolu iletici kısmı, 349, 349f
havanın iletimi, 350-351, 353
Soluma düzeneği, 349
Solunum bronşiyolleri, 349f 358, 358f 359f
360f
Solunum hareketleri, 367
Solunum sistemi, 349-367, 349f Bkz. özgül
yapı ve başlık altında Akciğer kan
damarları, 366-367, 368f
iletici bölümü, 349, 349f
havanın uygun hale getirilmesi, 350-
351, 353
savunma düzenekleri, 368
bölümleri, 349, 349f
epiteli, 349-350, 349*, 350f 351f 352f 353
sigaranın etkileri, 350, 368*
sinirleri, 367
lenfatik damarları, 367, 3ö8f‘
solunum bölümü, 349, 349f
Soluyarak atma, 368
Somatik (kesintisiz) kapilerler, 216, 217f
Somatomedin C, kıkırdak büyümesinde,
138
Somatostatin, 307, 307f, 408f, 410*, 423*
D hücre salgısı, 307, 307t, 423*
Somatotrop hücreler, 4071" 408f
Somatotropin (büyüme hormonu), 408
etkileri, 409f
kemik üzerine etkisi, 155 b
kıkırdak büyümesinde, 138
salgılayan hücreler, 407f 408*
Somatotropin-salgılatıcı hormon
(SRH/büyüme hormonu-salgılatıcı
hormon), 408*, 410*
Son plaklar (düğmeler), 163
Son-plak, motor, l62f 203, 203f
Southern blot, 18
Spektrin, 235
Sperm. Bkz. Spermatozoonlar
Spermatidler, 433, 434f 4351 439f
Spermatogenez serisi hücreleri, seminifer
tübüllerde, 433, 433f 439, 439f
toksik değişimler
Spermatogenez, 433, 433f 434f 435f
etkileyen faktörler, 440, 4401441
hormon kontrolü, 440, 440f
seminifer epitel döngüsü ve, 438
Spermatogonyumlar, 433, 433f 4341" 435f
Sertoli hücreleri, 438, 439, 439f
tip A ve B, 433, 435f
Spermatositler, 434f 439f
birincil, 433, 433f 434f 435f
ikincil, 433, 433f 435f
Spermatozoidler, 432, 433
Spermatozoonlar, 435f 436, 436f 437, 438f
aktarılmasında boşaltıcı genital kanallar,
442-443
hareketsiz, 436b
Spermiogenez, 433-437, 435f 436f
Sperm-özgül proteinleri, 440 b
Spiral arterler, uterus, 458
İNDEKS / 509
Spiral gangliyon, 486, 486f
Splenektomi, alyuvarlar üzerine etkisi, 288
SRH (somatotropin-salgılatıcı hormon),
408*, 410*
SRP (işaret-tanıma parçası), 35, 35f
SRS-A. Bkz. Anafilaksinin yavaş tepki
veren maddesi
Stapedius kası, 487
Stereosilya, 73
epididimde, 443
tüy hücrelerinde, 484, 487
vestibüler işlevleri, 486
Steroidler
eozinofiller üzerine etkisi, 240 b
reseptörleri, saptanmasında imünohis
tokimya, 16*
salgılayan hücreler, 89, 93f
böbrek üstü bezi, 414-417
böbrekler üzerine etkisi, 398, 399b
düz endoplazma retikulumu, 35
sinyal almada, 30
Stigma, 453
Stratum bazale (stratum germinativum),
3691' 370
Stratum granülozum, 369f 370-372
Stratum kornetim, 369f 372
Stratum lusidum, 369f 372
Stratum spinozum, 3691 370, 371f 3721’
Stria vaskülaris, 485, 486f
Stroma, 69, 95
karaciğer, 332
kırmızı kemik iliği, 252
kornea, 469-470, 472f
over, 449
Su dengesi
distal kıvrımlı tiibülde, 389
Menle kulpunda, 387
proksimal kıvrımlı tiibüde, 386
toplayıcı tübüllerde, 394
Su emilimi, kalın bağırsakta, 320, 322f
Sudan IV boyası, lipit saptamada, 13
Sudan siyahı, lipit saptamada, 13
Süksinat dehidrojenaz, yeri, hücrelerdeki
ve dokulardaki, 10
Sünger hücreleri, 414
Sııngersi (kanallı) kemik, 145, I45f I49f
Bkz. ayrıca Kemik
Siiperoksit anyonlar, fagositozda, 239
Suprakoroidal lamina, 469, 472
Siirfaktan proteinleri, 363, 364f 366
Siirfaktan, akciğer, 363-366, 363f 3641'
eksikliği, 366
Süt (bebek) dişleri, 294
Süt (clesidüöz) dişleri, 294
Süt boşlukları, 465
Süt kanalları, 465, -ı65f
Süt proteinleri, salgılayan meme hücreleri,
466, 467f
Süt-atma refleksi, 409f 4106, 466
Sütten kesme, ertesinde meme gerilemesi,
466-467
Süzme yarıkları, 383, 387f 389f
T (enine) tübüller
iskelet kasında, 196f 200, 200f 201f 202f
2031'
kalp kasında, 206-207
T lenfositler, 234ft 267-269, 269ft 271 f
antijen işlemede, 269, 272f
dağılımı, 269, 27If
eksikliği/kusurları, lenf düğümü patolo­
jisi ve, 281 6, 283f
işlevleri, 234*, 265, 267f 269ft 270f
510 / İNDEKS

kökeni/farklılaşması/olgunlaşması, 96f T-hücre reseptörleri, 267 albinizm ve, 375

250f 260, 267-268. 270f 27öf 277-278 Tıkız bağ dokusu, 122, 122f 123f 1241 125f Titrek tüylü prizmatik hücreler, solunum
timusta, 275-276, 276f 277f 126f epitelinde, 349, 350b, 350f 351 f
ürünleri, 234 düzenli, 122, 122f 124f 125f 126f 352f
T3. Bkz. Triiyodotironin düzensiz, 122, 122f 123f 124f TnC, 199f 200
T4. Bkz. Tiroksin fibrözkıkırdak, 139 kas kasılmasında, 199f 201
Taksol, mikrotühüllere etkisi, 44, 446 Timolin, 278 TNF (tiimor nekroz faktörü), 273, 2741'
Talin, 118 Timopoetin, 278 Tnl, 1991' 200
Taramalı elektron mikroskobu, 7, 7f Timozin-A, 278 TnT, 199f 200
Taşıma (salgı) bileşeni, IgA'nın, 266, 268 Timpan boşluğu (orta kulak), 482-484,4831' Tomes lifleri (odontoblast uzantıları), 294,
Taşıma kesecikleri, Golgi kompleksi, 37, ses dalgalarının izlediği yol, 483f 295, 296f 297f
37f 38f Timpan zarı (kulak zarı), 482, 483f Tomes uzantıları, 296
Taşıma, etkin, 84-85 Timus, 265, 266f 273-278, 2761' 277f Tonofılamanlar, stratum spinozumda, 370,
Tat delikleri, 293, 294f histofizyoloji, 277-278, 279f 37l f 372f
Tat hücreleri, 293, 2941' lenfosit dağılımı, 271 Tonotoptik ses, 487
Tat tomurcukları, 293, 294f T lenfosit olgunlaşması, 260, 265, 267- Tonsiller (bademcikler), 289-290
Tat, duyusu, 293 268,270f 27ör 277-278 damak, 289
"Tavuk derisi," 379 T lenfosit olgunlaşması, 260, 265, damar dil, 290
Tay-Sachs hastalığı, 40ft ağı, 276-277, 278f yutak, 289-290
TCR (T-hücre reseptörleri), 267 Timusa bağımlı lenfositler, 287 Tonsilliı, 289
Tek çekirdekli fagosit sistemi, 97-99, 101 b Timusıın humoral faktörü, 278 Toplayıcı kanallar, 383. 384f 385f 391-394,
Bkz. ayrıca Makrofajlar Tip A spermatogonyumlar, 433, 435f ' 3931' 3961'
Tek katlı epitel, 74-78, 76*, 77f 78f 79f Tip B spermatogonyumlar, 433, 435f Toplayıcı tübiiller, 383, 384f 391-394, 397f
kübik, 74, 76*. 77f 78, 79f Tip 1 hücreler Toıasik kanal, 230, 231
prizmatik, 74, 76*, 77f 78, 79f alveol (yassı), 3ölf 362, 362f 3ö3f 364f Toz hücreleri (alveolar makrofajlar), 36lf
yassı, 74, 76*, 77f 78, 78f karotid cisim, 224-225, 226f 366, 368b
Tek sinapslı bipolar hücreler, retinal, 478 Tip I kas lifleri, 205 Trabeküler arterler, 285, 286f
Teka eksteına, 451, 451 f 452, 454f 455f Tip II hücreler Trabekiiler venler, 286, 286f
Teka folikiili, 451 alveolar (büyük/septal), 3 6 lf 3631 364f Trakea, 349f 354, 354f
Teka interna, 451-452, 451 f 454f 455f 365f trans (olgunlaştırma) yüzü, Golgi kom­
Teka lutein hücreleri, 454, 456f yenilenmesi, 366 pleksinin, 37, 371’ 38f
Tektoıyal zar, 485, 486f karotid cisim, 224 Transfer RNA (tRNA), mitokondride, 31
Telofaz, 60, 60f 62f Tip II kas lifleri, 205 Transmisyon elektron mikroskobu, 6-7, 6f
Telojen, 377 Tıptaki uygulamaları ve, 10* 7f
Tendonlar, 122-123, 124f 125f Tırnak kökü, 379 Transnöronal dejenerasyon, 187
Tenon aralığı, 469 Tırnak matriksi, 379 Transvers (T) tübiiller
Tenon kapsülü, 469 Tırnak plağı, 379 iskelet kasında, 196f 200, 200f 201f 202f
Tensor timpani kası, 487 Tırnak yatağı, 379 203f
Tenya koli, 320 Tırnaklar, 379 kalp kasında, 206-207
Ter bezi kanalları, 379f 380f 381, 381f Tiroglobulin, 425 TRH. Bkz. Tirotıopin-salgılatıcı hormon
Ter bezleri, 379f 380-381, 380f 381f sentezi, 425, 426f Triadlar, iskelet kası hücrelerinde, 1961
Ter, 381 Tiroid bezleri, 423-428, 423f 424f 425f 426f 200, 20l f 202f
Teritoryal (kapsüler) matriks, 136, 136f 4271 Bkz. Tiroid hormonları bozuk­ Trigliserit lipaz, 330
137f lukları, 426-4286 Trigliseritler
Terminal ağ, 72, 75f Tiroid folikülleri, 423, 424f 4251 taşınması, 130, 131f
Terminal bıonşiyoller, 349f 354, 358f 359f Tiroid hormonları yağ hücrelerinde, 129-130
36 lf distal bölümün kontrolünde, 404, 4 l0 f Triiyodotironin (T3), 4101' 423, 426
Terminal dallanma, 163 düzenlenmesi, 41 Of 425, 426 sentezi/biriktirilmesi/salgısı, 425-426,
Terminal sarnıç, 200 kemik üzerine etkisi, 1556 426f
Termojenin, 132 sentezi/biriktirilmesi/salgısı, 425-426, düzenlenmesi, 41 Of 425, 426
Tespit ediciler, 1 426f Trikrom boyalar, 2-3
Tespit, doku, 1-2 Tiroid kıkırdağı, 353 Tı ipsinojenler, 330
ikili, 2 Tiroidit, Hashimoto, 428 tRNA (transfer RNA), mitokondride, 31
Testis içi genital kanallar, 431f 442 Tiroid-uyarıcı hormon (TSH/tirotropin), Trofoblast, 462
Testis lopçukları, 431, 431f 408, 423 Trombosit kümelenmesi
Testis sıvısı, 438 etkileri, 409f 4 l0 f 425, 426 birincil, 247
Teslisler, 431-442, 431f salgılayan hücreler, 408fı ikincil, 247
etkili faktörler, 440, 440f 4416 Tiroksin (T4), 41 Of 423, 426 Trombosit tıkacı, 247
gelişimi, 431— 432 sentezi/biriktirilmesi/salgısı, 425-426, Trombositler, 233, 234*. 246-247
inmemesi, 4416 426f ilişkili bosukluklar, 2474 261 *
inteıstisyel (Leydig hücre) dokuları, 431, düzenlenmesi, 4101'425, 426 işlevleri, 234s 246-247
432f 433.435F 441-442,44lf Tirotoksikoz (hipertiroidi), 428 kökeni/farklılaşması/olgıınlaşması, 96f
mediastinum, 431, 431f Tirotıop hücreler, 408 246, 249, 250f 26 i, 261 f 262f 263f
rete, 431f 432, 442 Tirotropin (TSH), 408t, 423 264f
seminifer tübiiller, 432-433, 433f etkileri, 409f 410f 425, 426 sayısı ve yüzdesi, 238*
Sertoli hücreleri, 433, 433f 434f 435f salgılayan hücreler, 408f ürünleri, 234*
438-440, 439f Tirotıopin-salgılatıcı hormon (TRH), 408f, Trombositler. Bkz. Kan pulcukları
spermatogenez, 433, 433f 434f 435f 41Of 410* Trombosiiopenik purpura, 2 6l6
spermiyogenez, 433-137, 436f Tirozin Tıombiis, 2196, 247
Testosteron, inteıstisyel (Leydig) hücrede melanin sentezinde, 373, 374f Tropokolajen, 106, 107, 108f 109f
üretimi, 441 tiroid hormon sentezinde, 425, 4261" Tropomiyozin, 199f 200
Tetani, 429 Tirozinaz, melanin sentezinde, 373, 374, Troponin, 199f 200
Tetrasiklin, ile ölçülen kemik apozisyonıı, 142 374f kas kasılmasında, 199f

Trypanosoma cruzi enfeksiyonu (Chagas
hastalığı), 292
TSH. Bkz. Tirotropin
Tübiiler bezler, 82, 83f
Tübiiler sistem, yoğun, 246
Tiibülin
eşlik eden hastalıklar, 511
mikrotübiiller, 43-14, 44f 47f
Tübiiller, müköz, tükürük bezleri, 325,
326F 329f
Tübüloasiner bezler, 82, 83f
Tükürük bezleri, 325-328. Bkz. özgül
bezler
işlev düşüklüğü, 325 £
işlevi, 325
mucus salgı hücreleri, 86, 91f
Tükürük, 325, 326
kıvamlı, "ağız kumluğu" ve, 326 *
Tümör nekroz faktörü (TNF), 273, 274f
Tümör, 656
iyi huylu, 656
malin. Bkz. Kanser
mitozlar, 64b, 65f
Tunika adventisya, 219f 220
arteriyoller ve küçük arterlerin, 220
büyük elastik arterlerin, 223, 224f
oıta boy (miisküler) arterlerin, 219f 222,
223f 227f
venin, 225, 227f 228f
Tunika albuginea
over, 449, 450f
penis, 446, 446f
teslis, 431, 431f
Tunika fibroza, 469-470, 470f 471f 472f
Tunika intima, 219, 219f
büyük elastik arterlerin, oıta boy
(miisküler) arterlerin, 219f 220, 227f
venin, 225, 227f
Tunika medya, 219-220, 2191’
büyük elastik arterlerin,, 219f 223, 224f
orta boy (miisküler) arterlerin, 219f 220-
222, 223r 227f
venin, 225, 227f 228f
zayıflaması, anevrizmalar ve, 2246
Tunika propria, 432
Tunika vajinalis, 431-432, 431f
Tiirk eyeri, 403
Tutturucu bağlantılar, 73. Bkz.
Desmozomlar; Hemidesmozomlar;
Zonula adherens
Tutturucu kolajen, 106, 107ı
Tutturucu lifçikler, 69, 70f 376
kolajen oluşturan, 106, 107t
Tutturucu madde, I46f 147
Tutturucu plak, 72
Tutunma, hücreler arası, 71
Ubikuitin, 41
Üç boyut, doku kesitlerinin yorumlanması
ve, 20, 2üf
Uç-ayaklar, 169
Ulak RNA (mRNA)
milokondride, 31
poliribozomlarda ve, 32, 34f
Ulaklar. Bkz. Kimyasal ulaklar; İşaretleşme
molekülleri
Ülserler, mide, 3016
Ultrasantrifüj, protein yalıtımı için, 15f
Unilaminar birincil folikül, 450, 451 f 452f
Ünilokiiler yağ dokusu (yaygın/sarı adipöz
doku), 129, 129-131, 130f 131f 132f
lıistogenezi, 131, 132f
tümörleri, 133
Ünipotent progenitor hücreler, 249
Üreme sistemleri. Bkz. Dişi üreme sistemi;
Erkek üreme sistemi
Üreterler, 400, 4ö0f
Üretra, 400
dişide, 400
erkekte, 400, 431f 443, 446, 446f
Üriner sistem, 383-401. Bkz. özgül yapı
böbrekler, 383-398, 384f
mesane ve idrar yolları, 399-400
Üst hipofiz arteri, 403, 405f
Uterus bezleri
menstrüasyon döngüsünün proliferasyon
evresinde, 460, 460f
menstrüasyon döngüsünün salgılama
evresinde, 460-461, 4 6 lf
Uterus sen'ilesi, 449f 458, 463
kanseri, 463
Uterus tüpleri. Bkz. Ovidukllar
Uterus, 449f 458-463
oksitosinin etkisi, 409f 4106, 4l0f
Ütrikiil, 483f 484
vestibüler işlevler, 486
Uvea yolu, 469, 470-474, 470f Bkz. Koroid;
Bkz. Koroid; Siliyer cisim; İris
Uyarıcı sinapslar, 168, l69f
Uyarılabilir hücreler, 162
Uyarılabilir hücreler, 162
Uyarılma, ses dalgasının neden olduğu,
487
Uyartı oluşturulması, kalpte, 228-230, 228f
229f
Uyartılar, nöronal yanıt, 162
Uydu düğüm, 283 b
Uydu hücreleri, 182, 211-212
Uyum (görme), 475
Üzengi (stapes), 483-484, 483f 487
Vajina, 449f 463-464, 464F
over hormonlarının etkisi, 459, 459f 464
Vakü oiler
fagositik, 39, 239
Golgi (yoğun), 37, 37f
Vas (duktu.s) deferens, 43lf 443, 443f
Vater-Pacini cisimcikleri, 377, 377f
Vaza rekta, 396, 398f
Vaza vazonun, 219f 220, 223f 228f
lenfatik kanal, 231
Vazoaktif faktörler, üreten kapiler endotel
hücreleri, 218
Vazoaktif intestinal polipeptid (VIP), 307
Vazomotor sinirler, 220
Vazopresin (antidiüretik hormon), 408, 41
etkileri, 408-409, 409f 4l0f
G proteinlerinin düzenleyici etkileri, 31 f
VEGF'ler (vasküler endotel büyüme faktör­
leri), 218
Venler, 215, 221f 225, 227f 228f
Venöz kapakçıklar, 225, 228f
Venüller, 215f 220f 225, 227f
Verumontanum, 400
Vestibıil
burunda, 350
kemik labirentte, 483f 484
Vestibiiler (Reissner) zar, 485, 486f 487
Vestibüler aparat, iç kulağın, 485f 486
Vestibüler kıvrımlar (yalancı ses telleri),
353
VestibülokoklKulak aparat, 482-487, 483f
Bkz.ayrıca Kulak
Video kameralar, ışık mikroskobu için, 3
Vilııslar, bağırsak, 307, 308f 315f 319f 320,
320f
İNDEKS / 511
Vimentin, 46, 48
damar düz kasında, 208— 209
saptanmasında imünohistokimya, l6t
Vinblastin, mikrotübiiller üzerine etkisi, 44,
44
Vinkristin, mikrotübüller üzerine etkisi, 446
Vinkülin, 118
VIP (vazoaktif intestinal polipeptid), 307
Virilizasyon, böbrek üstü bezi androjen-
lerinin aşırı üretimi ve, 419
Virüs antijenleri, saptanmasında
imünohistokimya, 16*
Viseral (delikli) kapilerler, 2 l6 f 217, 217f
Viseral düz kaslar, 209
Viseral plevra, 367, 368f
Viseral tabaka, Bowman kapsülünün, 383,
385f 386f 388f
Vitiligo, 375
Vitreııs boşluğu, 469
VLDL (çok düşük-yoğunluklu
lipoproteinler), 130, 131f
Volkmann kanalları, 144f 147
von Ebner bezleri, 293
Vulva, 464
Wharton jölesi, 127
Y Kromozomu, 57
Yağ asitleri
taşınması, 130, 131f
yağ hücrelerinde, 129-130
Yağ bezleri, 379-380, 379f 380f
tıkanması, aknede, 3806
Yağ hücreleri (adipöz hücreleı/adipositler),
103, 129, 130f Bkz. Adipöz doku
gelişimi, 131, 132f
işlevleri, 97ı
kökeni, 96f
tümörleri, 133b
Yalancı çok katlı epitel, 76*, 77f 78
titrek tüylü prizmatik, 77f 78
Yalancı ses telleri (vestibüler katlantılar),
353
Yalancı tek kutuplu nöronlar, 162f 163, l63f
Yan dallar, akson, l62f 166
Yanaştırma proteini, 35, 35f
Yangı/yangısal yanıt, 104, 105-106b, 105f
burun ereklil cisimleri üzerine etkisi,
351*
kimyasal düzenleyicileri, 104
mast hücresinde depolanması/salıver-
ilmesi, 101-102, 102b, 103f
9 + 2 yapısı (aksonem), 45
Yapraksı papilalar, 293, 294f
Yara büzülmesi, 976
Yara iyileşmesi, fibroblastlar, 95-976, 123f
Yardımcı genital bezler, erkekte, 431(443-
446, 444f 445f
Yardımcı T hücreleri, 268, 269t, 270f 271f
HIV etkisi, 268b
Yarı dairesel kanallar, 483f 484
vestibüler işlevleri, 485f 486
Yarım daire kanalları, 484, 485f
Yarı-Z bantları, 206
Yaşlılık pigmenti. Bkz. Lipofuskin
Yassı alveol hücreleri (tip I hücreler), 36i f
362, 362f 363f 364f
Yassı epitel, 69
çok katlı
keratinleşmemiş, 76*, 78, 80f
keratinleşmiş, 76f, 78
solunum sisteminde, 350 b
tek katlı, 74, 76*, 77f 78, 78f
512 / İNDEKS
Yassı hücreli karsinomlar, elerinin, 381
Yavaş etkili anafilaksi maddesi (SRS-A),
mast hücre salgısı, 102, 103f
Yaygın çift kutuplu hücreler, retinal, 478
Yaygın nöroendokrin sistem, 86, 92f
enteroendokrin hücreler ve, 304, 306f
307f 307t 309, 317f
köken alan tümörler (apudomalar), 866
Yaygın yağ dokusu (ünilokiiler/sarı yağ
dokusu), 129, 129-131, 1301' 131f
1321'
histogenezi, 131, 132f
tümörleri, 133*
Yeniden şekillendirme, kemik. Bkz.
Kemik, büyüme ve yeniden şekil­
lendirilmesi
Yenidoğan
kırmızı kemik iliği, 251
sıkıntılı solunum, sürfaktan eksikliği,
366b
yağ dokusu, 131, 132f
Yenilenme
hiyalin kıkırdakta, 139
karaciğerde, 344, 344*, 344f
kas dokusunda, 211-213
pulmoner alveolar hücre, 366
sinir dokusunda, 187*, 188f
Yetersiz beslenme, kemik üzerine etkisi,
155b
Yıldızsı venler, 396, 398f
Yoğun cisimcikler
düz kasta, 209, 213f
trombositlerde, 246
Yoğun tiibüler sistem, 246
Yoğunlaştırıcı vaküoller, 37, 37f
Yoğunlaştrıcı lens
elektron mikroskobu, 6, 7f
ışık mikroskobu, 3, 3f
Yüksek endotelli veniiller, lenfosit
dolaşımında, 284, 2841’
Yüksek ilgili etkileşimler, kullanılan sapta­
ma yöntemleri, 13-18
hibridleştirme, 16-18, 20f
imünohistokimya, 14-15, 15f löf 17f
tıp alanındaki uygulamaları ve£l56,
16ı, 18f 19f
işaretleme bileşikleri, 14, l4 f 1
Yumuşak damak, 292
Yutak (Farenks), 294
Yutak tonsilleri, 280-290
Yuvarlak pencere, 483, 483f 485
Z çizgisi, 195, 195f 1961' 197f 19^ 1 9 8 f
Zar geri kazanımı, endositozda, 28, 29f
Zar potansiyelleri, 166-167 ‘
Zar proteinleri, 24-26, 25f 26f 27f 235. Bkz.
özgül tip
sentezi, 26, 27f
Zar trafiğinin düzenlenmesi, 28, 28f 29f
Zarı kaleden çok geçişli proteinler, 24, 26f
Zarı kaleden proteinler, 24, 25f 26f
Zarı kateden tek geçişli proteinler, 24, 26f
Zarın dinlenme potansiyeli, 166
Zarlar arası boşluk, mitokondri, 30, 32f 33f
Zarlar arası kemikleşme, 142, 142f 148,
I4 8 fI4 9 f
kırık onaıımında, 152b, 154f
Zarlar. B kz. özgü l tip
birim, 24, 24f
depolarizasyonu, 166f 168
kas hücresinde, 203-204
pencereli. B kz. Elastik lamina
plazma. B kz. Plazma zarı
yapısı, 23f 24, 25f 26f
Zarsı bijİme,-^228
Zarsûlablrent, 483f 484-486, 484f 485f 486f
487f
Zeis, bezleri, 481
Zellweger sendromu, 41 b
Zimojen granıiller, 43, 85, 87f 88f
Zimojen hücreler (esas hücreler), 301 f 303f
304, 306f
Zincir, pıhtılaşma/koagülasyon, 247
Zona fasikiilata, 413, 414, 414f 4 l5 f 4 l6 f
salgılanan hormonları, 414, 4 l7 f
Zona glomerüloza, 413-414, 4l4f 4l5f
salgılanan hormonları, 414, 417f
Zona pelusida, 450, 451f 452f 453f 454f
Zona retikiilaris, 413, 414, 4l4f 415f
salgılanan hormonları, 414, 4l7f
Zonül lifleri, 472f 473-475
Zoniil, mercek, 469, 470f 471f 472f 475
Zonula adherensler, 71f 72, 72f
kalp kasında, 209f
Zonula okludensler (sıkı bağlantılar), 71-
72, 71 f 72f 73f
taşıma işleminde, 85, 86f
Zygote, 23, 457, 462