Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen PDF

Prof. dr ing.
Boris Apsen
RIJESENI ZADACI VISE
MATEMATIKE UZ TREe l
DIO REPETITORIJ A
Od dr ing. B. Apsena izala su

Zagreb:
ova izdanja
LOGARITAMSKO RACUNALO
III izdanje 1952. godine
IV izdanje 1957. godine
V izdaRje 1962. godine
vi izdanje 1967. godine
VII izdanje 1969. godine
REPETITORIJ
ELEMENTARNE MATEMATIKE
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
I
II
III
III
izdanje
izdanje
izdanje
izdanje
izdanje
izdanje
izdanje
1950.
1954.
1958.
1960.
1963.
1965.
1970.
godine
godine
godine
godine
godine
godine
godine
nakladi
Tehnike
knjige,
REPETITORIJ
VISE MATEMATIKE, prvi dio
I izdanje 1950. godine
II izdanje 1963. godine
V izdanje 1969. godine
REPETITORIJ
VISE MATEMATIKE, drugi dio
I
II
III
IV
V
izdanje
izdanje
izdanje
izdanje
izdanje
1952.
1958.
1964.
1966.
1970.
godine
godine
gddine
godine
godine
RIJESENI ZADACI
REPETITORIJ
VISE MATEMATGKE
dio 1969. godine
dio 1969. godine
dio 1967. godine
oko 1970. godine
VISE MATEMATIKE, trei dio

I izdanje 1958. godine
II izdanje 1963. godine
Dr ing. BORIS APSEN
R?f~ENI
ZADACI
VIE MATEMATIKE
UZ TREI DIO REPETITORIJA
VEKTORSKA ALGEBRA. ANALITICKA GEOMETRIJA U PROSTORU. FUNKCIJE DVIJU I VISE

PROMJENLJIVIH. VISESTRUKI INTEGRALI I NJIHOVA PRIMJENA NEPRAVI UITBGRALI. INTEGRALI OVISNI O PARAMETRU EGZAKTNI D1FERENCIJALI I NJIHOVO INTEGRIRANJE
EGZAKTNE DIFERENCIJALNE JEDNAD2BE EULEROV MULTIPLIKATOR KRIVULJE U PRO.
STORU. KRIVULJNI I PLOSNI INTEGRALI VEZA IZMEU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA.
VEKTORSKA ANALIZA ELEMENTI SKALARNOG I VEKTORSKOG POLJA OPERATORSKI
RACUN SUSTAVI LINEARNIH 'D1FERENCIJALNIH JEDNAD2BI
TEHNICKA KNJIGA
ZAGREB.
Tisak:
Izdavako-!itamparsko preduzee
"OBOD -
Cetinje
PREDGOVOR
Nastojei
da olakam studij vie matematike u prvom redu onim sluaima tehnikih i

fakulteta, koji nemaju mogunosti pohaati sva predavanja i vjebe
iz matematike, a takoer i onim mnogobrojnim tehnikim radnicima, koji bi u vrijeme slobodno
od terenskih radova htjelisamouno proiriti svoje matematiko znanje, sastavio sam ovu zbirku
2adataka, u kojoj sam rijeio i potanko rastumaio uz mnogobrojne slike preko 800 zadataka.
Dok se veina sluaa relativno lako snalazi u gradiVU, koje sam obradio u I i II dijelu
Repetitorija, mnogo vie tekoa ini razumjevanje i usvajanje gradiva III dijela, pa sam
odluio da kao prvi korak sastavim zbirku zadataka koji bi u stopu pratili gradivo tO& treeg dijela,
odgodivi sastavljanje zbirke rjeenih zadataka za prva dva dijela Repetitorija. Sada radim'
na toj zbirci.
Veina zadataka je uzeta iz poznatih izvrsnih zbirki ruskih autora Bermana, Davidovia,
Gintera i dr., pri emu je preteni dio tih zadataka potanko obraen i rijeen, dok manji dio
. sadri samo sline zadatke i rezultate za samostalno rjeavanje tih zadataka.
Oito je da rjeavanje zadataka navedenih u zbirci pretpostavlja znanje gradiva I i II dijela
Repetitorija i to diferencijalnog i integralnog rauna, pri emu su osobito esti osvrti na tipove
integrala navedenih u II dijelu.
Na poetku svakog poglavlja navedene su formule prema kojima se rjeavaju dotini zadaci.
Formule su oznaene brojevima iz III dijela pa se dotino gradivo lako pronae u Repetitoriju.
Preporuam da se iza studija svakog pojedinog poglavlja III dijela odmah proue i rijee pripadni
zadaci iz zbirke.
'
prirodoslovno-matematikih
Na kraju izrazujem iskrenu zahvalnost lanovima kolektiva Tehnike knjige i Grafi

kog zavoda Hrvatske a u prvom redu uredniku ove knjige Ivanu Uremoviu za susretljivost
i saradnj\l i meteru Emanuelu Dragojeviu koji pri slaganju veoma sloenog gradiva nije
tedio trud i znanje da knjiga bude to preglednija.
Drage itaoce molim da mi saope svoje primjedbe i elje i upozore me na mogue
pogreke koje je teko izbjei kad sam svladava tako golem materijal. Moja adresa: Zagreb,
Voninina ul. 8.
Zagreb, listopada 1966.
B. Apsen
SADRAJ
PREDGOVOR
I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA

A. Vektori i operacije svektorima - formule .
Zadaci 1 do 35 . . . . o . . . o. . o .
B. Vektorske funkcije skalamog argumenta. DerivaciJe vektora po
parametru. Primjene ukinematici - formule o . . . o . . . o
Zadaci 36 do 47 . . . . . . . . . . . . . o o o o o o . o
C. Analitika geometrija u prostoru uz primjenu vektorske metode formule
o o o o ..
.0
Zadaci 48 do 96
11
11
13
IL PLOHE - formule o o o
A. Plohe drugog reda izraene kanonskim jednadbam&. (Elipsoid. ID
perboloidi. Paraboloidi. Eliptini stoac.)
Zadaci 97 do 110
B. Sfera (kuglina ploha) .
Zadaci 111 do 121 o
C. St'>aste i valjkaste plohe
Zadaci 122 do 129
D. Openite plohe Oo o o o
Zadaci 130 do 138 o
60
26
27
32
34
62
62
71
III. FUNKCIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH

A. Parcijalne derivaciJe funkcija dviju i vie nezavisnih promjenljivih
ao Parcijalne derivacije prvog reda o
Zadaci 139 do 147 o o o o o o .
~
bo Parcijalne derivacije viih redova
Zadaci 148 do 156 o o o o o o .
B. Totalni diferencijali fuilkcija
ao Raunanje totainih diferencijala prvog i viih redova - formule
Zadaci 157 do 166 . o . o o . . '. . . o . o o . . o o o o
bo Priblino raunanje pomou totalnog diferencijala - formule
Zadaci 167 do 176 o o o o o o o o o o o o o o., o o o o
C. Parcijalne derivacIje i diferencijali sloenih funkciJa - formule
Zadaci 177 do 190 o o o . o o o o o o o o o
Do Zamjena promjenljivih u diferencijalnim izrazima
Zadaci 191 do 201 o o o o o o o o o o o o o
.71
78
78
82
82
...
87
87
87
87
89
89
91
91
92
94
94
97
98
101
101
E. DerIvacUe fUDkcOa zadanih implicitno lparametarskl - formule o

Zadaci 202 do 221 o o o . . o . . . . o . . o o o o . . o o o
F. Taylorove l Mac Laurlnove formule za funkcije viie promjenljivih
- formule o o . . . o . . . . . o . o o . o . . o o o o
Zadaci 222 do 234 . . . . . o . . . o o o o o o o o
G. Ekstremne vrl.JednoIItl funkol,ja dvi,ju I vile promjenl,jlvih
a. Stacionarne take funkcije o o o o o o
Zadaci 235 do 244 . . . . . . . o o
b. Slobodni ekstremi funkcija - ' formule
Zadaci 245 do 265 o . . o . . o o .
G. Vezani (uvjetni) ekstremi funkcija formule
Zadaci 266 do 285 o o . . . o . o o . o .
do Najvee i najmanje vrijednosti funkCija u zadanim zatvorenim
podrujima
.., o . . o . o o o o . . . . o .
Zadaci 286 do 292 . . . . o . . o o o o . o o o
H. GeoJDetrUske prlm,lene parclja.lnih derivacIja fUDkclja . . o . o . .
ao Singularne take ravnih krivulja - formule . o . o o o . . o .
Zadaci 293 do 301 . o o . o o . o . . . . . o . . o . . . o
bo Ovojnice (anvelope) familija ravnih krivulja ovisnih o jednom
parametru - formule . . . . o . . o . o
Zadaci 302 do 315a . . o . . . o o . o o o . o . o o o o o
o
OO
104
105
112
113
118
118
118
121
122
131
132
142
142
147
147
147
150
150
VISESTRUKI INTEGRALI
IV. DVOSTRUKI INTBGB.ALI . . . . ~ . . .
. ... o
A. PromJena redosll,jeda Integrlran.ta u dvostrukim integralima i raunan,je tih lntegrala - formule . o . o o . o o o . .
Zadaci 316 do 361 o . o . . . . . . o o o o
B. Sredn,ja vrl,jednOBt dvostruko. lntegrala - formule . . o o o . "
Zadaci 362 do 365 . . . . . . . . o . o . . o o . o . . o
C. Zam,jena prom,jenl,jlvih u. dvoetruklm intecralima I raunan,je tih
lntecrala uz tu zamjenu - formule . . . o .
.~ .
ao Dvostruki Integrali ti polarnim koordinatama o . . o . o
Zadaci 366 do 388 . . . o o . . . . . o . . . , . . .
b. Dvostruki Intelran u ellptikim i openitim koordinatama
Zadaci 389 do 396a . o . o . o . . . o . . o
D. PrImJena dvostrukih lntecrala o . . o o o o o . o o
a. Odreivanje volumena zadanih tijela - formule
Zadaci 397 do 422 . . " . . . .
b. Ravni likovi . . . o .'. o . o . o
1. Povriina ravnih likova - formule
.Zadaci 423 do 434 o . . . . . o .
2. Masa nehomogenih ravnih likova - formule
Zadaci 435 do 438 . . . . . . . . . o o . . . . o . . . . "
3. Statiki momenti i koordinate tdita ravnih likova - formule
Zadaci 439 do M6 . . . .'. . .
4. Momenti tromosti ravnih likova - formule
Zadaci 447 do 456 . . . . . o . o . o . .
c. Plohe
........... o . o o . o o .
'0
1. Komplanacija (odreivanje povrAine) ploha - formule
Zadaci 457 do 473 . o o o . . . . . . o . . .
2. Te!ita i momenti tromosti homogenih ploha - formule . o
Zadaci 474 do 478 . o o .'. . . . . o o . . . . . , .
o
'0
'0
158
158
158
179
179
181
181
181
192
192
196
196
196
206
206
207
210
210
212
212
216
216
220
220
220
231
232
~STBUKI
INTEGRALI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
trostrukih Integra.la - formule . . . . . . . . . . . . .
Za9aci 479 do 483 . . .. . . . " . . . .
B. zamjena promjenljivih u trostrukim integralima i nhDaa.le. tih
Intecrala uz tu zamjenu - formule
.
Zadaci 484 do 495 . . . .
.
Co PrImjena trostrukih Iniepala . . . o .
a. Odreivanje obujma tijela - formule
Zadaci 496 do 512 . . . . . .
b. Odreivanje mase nehomogenih tjelesa - formule
Zadaci 513 do 519 . . . . o . .
c. Odreivanje statikih momenata tjelesa - formule
Zadaci 520 do 522 o . . . . . .
d. Odreivanje telita tjelesa - formule . o ... . . .
Zadaci 523 do 534 . . o . . . . . . . . . . .
e. Odreivanje momenata tromosti tjeleSa - formule
Zadaci 535 do 546 o . . . . . . . . . .
A.
Ra1llllUlje
VJ. NEPRAVI VlSESTBUKI INTEGRALI A. Nepravi dvostruki integraIi

. Zadaci 547 do 557 . .
B. Nepravi trostrUki IntegraIt
Zadaci 558 do 561 . .
VIL
formule
237
237
237
23t
240245
24~
245
254
254
25B
258'
25t
280
267
268
276
276
276
282
282:
BRIVIRANJB I INTEGRIRANJE INTEGRALA PO PARAMBTBUformule

........ o ..................... .
Zadaci 562 do 568 . . . . . . . . . . .
285
285
VUI. EGZAKTNI DIFERENCUALI I NJmOVO INTEGRIRANJE - formule

Zadaci 569 do 581 . . . . . . . . . o. . . . . .
28t
290'
GZAKTNE DIFBRENCUALNE JEDNADZBB. EULEROV MULTI..-.............TOR - formule . .

Zadaci 582 do 595 . . . o . . o .
294
29&
'0
300
X. KRIVULJE U ,PROSTORU . . .
A. Jednadlbe tangente inonnalne ravnine- formule
B. DUU1na luka krivuUe - formule . . . . . .'. . .
C. JednadlbaoaJmlacione ravnine u taal ~ parametra to
D. Elementi krlvuUe u wki parametra so - formule . . . . .
E. Prostorna krivulja zadana u vektonkom obliku - formule
F. Primjena uklnematlci - formule . . . . . . . . . ,
.
Zadaci 596 do 627 . . . . . . . . . . . . . . . . .
300
301
301
30%
302
302'
XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRAL! . . . . . . . . . . .

A. KrIvuljni Iniepali po du1jlni 8 krlvuUe k - formule
a. Raunanje krivuljnih integraIa . . .
Zadaci 628 do 843 . . . .

~.
b. Primjena krivuljnih integrala uzetih po duljini krivulje
Zadaci 644 do 660 . . . . . . . . . . . . .
B. KrlvuUni Intepall po koordinatama - formule . . .
'.
a. Raunanje krivuljnih integrala . . . . . . . . .
Zadaci 661 do 678 . : o . .
b. Primjena. Odreivanje radnje sile uzdu! krivuijek
Zadaci 679 do 685 . . ; . . . . . . . . . . . . .
303:
32();
.'
320
322:
322
32'1
327
334
335
335342
342
\J
XI
C. Krivulini iniegrali izraza koji predouju totalne' diferenciJa]e neklIl

funkcija - formule . .
. . . .
Zadaci 586 do '696 . . . . . . . . . . .
347
348
PLOSNI INTEGRALI , . . . . . . . . .
A. Ploni integrali po povrini S plohe - formule
Zadaci 697 do 704
B. PlOni integrali po koordinatama - formule
Zadaci 705 do 717
351
351
352
356
356
'.
.,
VEZA IZMEDU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA

GREENOVA FORMULA
Zadaci 718 do 729
366
366
V STOKESOVA FORMULA
Zadaci 730 do 732
374
375
" FORMULA GREEN-GAUS-OSTROGRADSKOG

Zadaci 733 do 745
o
379
379
VEKTORSKA ANALIZA. ELEMENTI TEORIJE POLJA

XVI~~ALARNO POLJE -
A Gradijent skalarnog polJa

Zadaci 746 do 760
B. Usmjerena derivacija 'o
Zadaci 761 do 777
C. Nivo-plohe polja
Zadaci 778 do 780
D. Kut dviju ploha
Zadaci 781 do 785
385
386
386
formule
o,
390
390
395
395
39.5
395
XVII. VEKTORSKO POLJE

A. Vektorske krivulJe;... formule
Zadaci 786 do 789
B. Divergencija i rotor vektorskoc polja, odnosno polja sUa. Selenoidaina i potencijalna polja - formule . .
Zadaci 790 do 797
C. Odredivanje potencijala "konzenativnih polja. SUDice l ~a polja
SUa - formule .
Zadaci 798 do 811 . . . . . . . . . . . . . .
D.
talni tok i cirkulacija vektonkoc polja - formule
a. Ravno vektorsko polje . . . . . . .'. . . . . .
Zadaci 812 do 817 . . .
b. Prostorno vektorsko polje
Zadaci 818 do 837 . . .
(j
"
400
401
404
404
410
411
411
413
413
424
426
, XVID. OPERATORSKI RACUN - formule

Zadaci 838 do 848 .
SUSTAVI LINEARNIH DIFERENCIJALNIH JEDNADZBI S KON-,

STANTNIM KOEFICIJENTIMA . . . . .'. . . . . . . . . . . . .
Zadac~ 849 do 866 .
10
398
398
399
.'.
'.
429
429
I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA
A. Vektori i operacije svektorima

Formule
(1)
V=V'V o
(2)
+ VXl + yi + Zi
(3)
cosex=r
y.
(4)
cos~=
T
z
cosY=r
cos ex
Skalami produkt
+ cos' ~ + COSi Y =
(~)
;b
--
. ; ; = a b cos cp
bil = b cos cp = ab = ag b;
ab = a cos cp
akoje
;.lb
~11)
-- =
ab
-b-
-bo a
(12)
(l2b) .
(13)
(IS)
11
(16)
(17)
(18)
Vektorski produkt; x
;b
cib .
(19)
a b sin !JI = S paralelograma
(20)
COS !ji
Ia x b I =
-;;xb1.-;;i ;xb1.b;
I; x b I =
-; x
(20)'
a b, ako je -;;
b = O ako
1. b
(22)
b kolinearni
su -; i
(23)
axa=O
(24)
(25)
(26)
(26a)
-i j
;xb=
a", a1/ a.
b
'"
sin !ji
b/I
(27a)
b.
I; X b"1
(28)
ab
Viestruki produkti vektora

a)
(;b) -; == (a b cos !JI) -; = vektor.
b) Trostruki skalarm produkt

(-; x
(; x
b) -; =
b) -; =
a b sin !JI . e cos ljI = V paralelopipeda
O uvjet komplanarnosti vektora ;;
b i -;
(30)
(30)
(30a)
12
(; x
ih';;=
a",
b",
all
bil
a.
b.
c'"
cII
C.
(31)
(; xf)7= (h x 7); = (;x ;)1 = (~17) = ;1-;
(3la)
e) Trostruki vektorski produkt
; x (b x -;)
b(ac) - c(ab)
(32)
;(b~\
(32a)
(bd) -(b7) (;id).
(33)
(; x b) x -; = b(;;-;) -
d) Cetverostruki skalarni produkt
(-; x b) (-; x d) = (-;-;)

e) Cetverostruki vektorski produkt
.
(34)
(39)'
vektor dodijeljen pravcu

x - Xl
Y - YI
Z - Zt
-a- = -b- = -c(47),
.;=A7+B7+Ck
vektor normale za ravninu A
+ By + Cz + D = O.
Zadaci
l. Vektori A B = a i A D
=b
ine
dvije stranice paralelograma AB CD. Izrazi
pomou
a i b vektore M A, M B, M C i M D, gdje je M sjeciite dijagonala paralelograma.

Prema slici 1:
A~;;:--I1--0----="C
Slika l.
AC=a+b, DB=a-b
pa jo
--,-
MA=
;+b
--2--'
-MB
---a-b
= --r-r'.
AM= ;+~,
2
-MD=
-;-b
b-;
--2-=--2-'
13
2. Tri vektora A B
posebno
pomou
= c, B
=a
i CA
ine
stranice 6. A B C. Izrazi
pomou
a, b i c i
a i b teinice trokuta: A M, B N iC P.
Kako je prema slici 2.
BM=~
2
iz 6. A Al B slijedi
-->
-+
AM=c+
ili iz 6.AAIC:
-~
(~a)
AAl=-b+ Z
Iz 6. B C N slijedi:
e
/:-------;.c
A~--------~------~~B
Slika 2.
Slika 3.
Kako je prema slici

odnosno
dobijemo
Prema slici:
-- CP= b
ili kako je
14
.....
e
+2
odnosno
dobijemo
3. U praVilnom lesterokutu A B C D E F poznati su A B = P i B C = q, Izrazi

; i
pomou.
q vektore:
C D, b E, E F,
FA,
Prema slici 3:
Ac'
CD=BS=BA+AS=-p+q
AD
A E.
--
DE=-p; EF=-q; FA=-CD=p-:1l
Slika 4.
~
4. Izraunaj zbroj -;b + b-; + -;;, ako su -;, bi -;tri orta koji zadovoljavaju uvjet -; + b + -; =. O.
Iz uvjeta slijedi da zadani orti zatvaraju istostrani trokut stranica l (vidi sl. 4), pa
sobno zatvaraju kutove = 120, Prema (ll) dobijemo:
.-.-+
ab
...........
-.......
+ b e + e a = 3 . l . l ' cos 12()O = -
3 sin 30
S. Uz uvjet da vektori -;, b i -; zatvaraju trokut pa je -; + b
= -
meu
3
2
-,
+-; = O izraunaj duljinu stranice
e uz pretpostavku da su -; i b poznati.
IS
."".
"
6. Pokai da su vektori
p = ;;(bi> - b ~ ~ i -; meusobno okomiti.

Z Dobijemo:
Vektor -; mnoimo skalamo s
pa suprema (12 b) vektori -; i -;meusobno okomiti.

...
i. zadani su vektori P =
Odredi koeficijent
Raunamo
IX
IX
-..
"..........
-+....
a 17 b i q = 3 a :- b, gdje je a
uz uvjet da
2, b
su vektorlmedusobno okomiti,
==
-to -to
S i ~ (a,'h)
2 TC'
= 3'
p-; prema (17) i (15):
p-; = hai + Sl ~b) =
'.
prema (11)
==
lX~b) - 17 bl = 31X . 4 +'(Sl - 1X)(;;b) - 17 . 2S =

..
2",
~
.
l21X + (Sl -IX) 2 . S . cos - .,.. 42S = l21X + (Sl - IX) 10 cos l20' - 42S
,
3.
.
\
.
1
.
= l2ex - .(Sl
- IX) 10 - - 42S = 17 IX - 680.
' ,
2
-
Prema (12 b):

l71X -
680 = O
<40
IX =
-+
:8; zadani su vektori: .....
a=i-
-~
Zk)i
j + k, b ='i + j +
....-
'~
3 i-k.
Raunam.o:~
.......
-to
....
....
.....
....
.;..,..
a) a + b + e ==- (1 + 1 + 3) i + (- l + l)j + (1 + 2 - 1) k= ., i + 2 k.
b)
2-; - b = (27 - 27 + 2k) - ci +j + 2k) -7- 3j.
e)
;b =
prema (18)
od) ; ; = 1 3
--
e) cos ~ (b, e)
f)
;r==
= 1 . 1 + (-
1) 1 + 1 . 2
+ (- 1) 0+1' (- 1)= 3 -
= 1-
1+ 2
==!.
......
prema (19) i (3)
prema (18)
bc
3":'2'
== 1 . 1 - 1 . O + 1 . O == 1.>
1- 1 + 2
16
.2
Vl + 1 + 4 = vi =
vi
3
,~
,IS
= -b
= JI1+1+4' v'9+1
= .1Lft
== -30
e
9+1
.,60 _
analogno -;j =
g) Ska1arna komponenta vektora -a u smjeru vektora -b
==
=:
- 1. i ak = l
= a/....I .
prema
(12)
= --;-c
b. =
h) Vektorska komponenta vektora b u smjeru vektora -; = bc = bc'
b-; -;
=-'-=
i)
(3 - 2) (3 i - k)
el
(;7)1 - f;1)7 =
=
37-
3~
c;; =
prema (12) j (2) =
1-+
=---=-.--k.
9+1
10
10
prema (18) = (3 - 1)
27 + 27 + 41. - 67 + 2k =
(i +
7+
2k) -
(l - 1+2) (37 -
k)
47 + 21 + 6k.
9. Odredi radnju to je vrj sila Fkojoj su komponente Fs

do B(2,2).
Fil
2 kp na putu s od A(O,l)
!J
-.
- - - - - ......2 - -.
Fi1'%1
I
-""'J;---jFy
I
I
I
I
Slika 5.
Prema slici 5:
~adn;a R
-P7 =
prema (18) = 4
+2=
6 kpm.
10. Odredi skalarnu i vektorsku komponentu (projekciju) vektora ;; =

O p [O (O, o, O), P (1, - 2,3)].
27+ 7+ 2 k u
smjeru
Prema (3):
OP
i - 2j
+ 3 k.
Prema (12), (18) i (3):
ar
2- 2+6
6
3 V14
a =-=
=-=--.
r
l rl
Vl + 4 + 9
V14
7
~--
Prema (l) i (2):

-+ -+
6'
a r =a(ro =V14'
7-
27+ 3 k
v14
3.
6""!
-+
3-+
=1"'-1"J+1"k=1"T.
11. Izraunaj vektorsku komponentu (projekciju) vektora
b = 7+ 3 7+ 4 k
u smjeru vektora
; ~ 107+ 117-2k.
2 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vile matematike
17
12.
Izraunaj
nutarnje kutove
A B
Prema (8) i slici 6:

AB
e (l, -
[A (- l, O, 2), B (2, l, - 1),
--
= e = (2 + l) i + (1 - O) j + (- l - 2) k = 3 i +
e = b = (1
2,2)].
j -:- 3 k
+ 1) i + (- 2 - O) j + (2 - 2) k = 2 i - 2j
eB = a = e-
= (3 -
2) i +
cl +
2) j + (- ,3 - O) k
= i + 3j
- 3 k.
V4 +
4 = 2
Yl.
J'
il
Prema (3):
e=
V9 +
1+ 9
a = Vl + 9 + 9 = V19, pa je y =~, b =
V19,
Prema (19):
cos ()
Pomou
raunala
logaritamskog
(,), '38
1"=_'
--
ea
ea
3
=
+3+9
15
YT9 , V19 = 19'
dobijemo:
N
--'--
~-
1800 -2 38 -- 710, Y __ 71'.

o
Proba:
r:r
ot
6-2
ffs
= 'ci) = 'yT9 , 2V2 = V38 = 19;
ot
== W,
e
)(
Slika 7.
Slika 6.
13. U kocki brida a = 1 izraunaj prema slici 7 kutove cp i ~.
Prema slici:
~OCA:d=j+7;
-o. ....
cos qI = cos ~ (k, D)
~AOB:k=d+D,
kD
k(k -T-l;
prema (19) = k D = -::--'':-i

=========1 V1+1+1
qI
18
pajeD=k-d=k-J-1
== S4,7'.
cos
-.
d D= ci
+ f; (k - } - i5 = - l V2 VJ
VC;
= cos (d, D) = -
.. d a Je
. ~''l'
'
BU duel
l Jatl' k
ut uZimamo
cos cp
.~
VC;
'- 2
VC;
= --- = - -.
6
d D
. ,3
,
3V"6 pa Je
== 35,3
Proba:
14. Odredi kut to ga zatvaraju vektori;; = 27+ 2J +

[cos cp
!~;
cp
== 73,2
l~dredi vektor -; koji je okomit na vektorima -;; = 3i
0]
+7- 2k
i -7 + 3 k.
b=
jrema (27a):
c=
1 -2
4 -1
=7(3-2)-}(9+8)+k(-3-4)=7-17J-7k.
I
Proba prema (18):

~-
1,7 = 4 + 17 - 21 = O.
ac=3-17+14=O;
.4'f"'Ir...
....
{I 6..JVdredi koeficijent a; uz uvjet da su vektori p
.....
..........
xa + 5b i
.....
q = 3 a - b kolinearni, dok
/' vektori -; i b to nisu.

Raunamo
prema (23):
-; x
q = (a; -; +
=
......
5 b) x (3 -; .-.
3 a; (a x a)
b) =
~-
po zakonu distribucije =
--+
+ 15(b.x a)-a;(a
......
b) - 5(b
= prema (24) i (26).<= 3 a; 0- 15 (; X b) (-; X
Kako je -;
b) (-
15 - a;)
b) =
a; (;
"
x b) - S O = O
= O.
b =1= O, jer -; i b nisu kolinearni, mora biti:

- 15 -
ot
ex
'10zraunaj ska1ar a;,= ~ X b)1 + ~b), uzevli

[a;
=O
= - 15.
u obzir (15), (20) i (ll).
= al bl].
19
Izraunaj
/18.
plotinu paralelograma konstruiranog na vektorima
...
=m-3n,
Raunamo
m=5,
gdje je
--
AB
= ;;
+ 2;; i
iD =
7t
~(m,n)=(jI=6"
,,= 3 i
prema (20):
- .....
p= I A B x A D I = A B . A D . sin Iji.
AB x AD
= (;; + 2 n) x (;;; = O
3 n)
= (-; x ;) + 2 e; x ;) -
+ 2 (n x ;) + 3 C;; x ;;;) .....
.....
p = 5 I n x .m I = 5 . " .
III
O= 5
sin
3 (; x
t;) - 6 e; x n) =
e; x -;).
~
(ji
= 5 . 3 . 5 . sin 300 = -2
p = 37,5 kv. jedinica.

,/
19. j i A B e odreden je vektorima A B = 3 p - 4 q i B
e = p + 5 q.
visinu fl baenu iz vrha e na' stranicu A B uz uvjet da su

Prema (20)" (26a) i
PA
Izraunaj
u tom trokutu
Pi qmeusobno okomiti orti.
(~6):
! I AR x BC 1= !
l
-+
-+
.....
19..........
19
-r:{4(P x q) + 15(px q) = 21p x ~ 1=:'2' 1 ~
[3 (p
x ;)B4(q x p)
+ IS eP x ''i>-:- 20(q x q)] =

19
J . sin 900 = 2'
U drugu ruku:
I AB
= 2.
. fl,
fJ
",
20~Izraunaj
.
pa Je
19
V9 + 16
duljinu vektora -; = (37+ 47+
fJ
= A2PB
19 = 3,8.
5,
-
Sk) x (i +67+ 4 k).
'
--
[21].
1!IIzraunaj sinus kuta Ito III zatvaraju dijagonale ,paralelograma konstruiranog na vektorima
;;=27+7-1 i
b=7-3f+k.
prva dijagonala:
d1 ,=-; + b =
Drugadijagonahr: d.
37-2J.
= -; - b= 7+ 4f
-: 2 k.
prema (28)
~;txd.1
.
-+
~ x 1. =
-+
3-2
am tp
k
O
= 7(4 -
-jc-'6 -
O)
+k(12 +
2)
4 -2
sin tp =
20
O)
_ \dsHtt.\
VI6 + 36 + 196
1/248
4 . l + 16 + 4 = , 273'
Y9 +
47+ 67+ 14k
Na drugi
nain
prema (19):
cos, = d'id. = = - tmS

= Vl - cos, = y-;-- 22:3 = y~~.
d1 d.
3-8
V273
sin,
cl IzraUilaj skalarnu projekciju vektora -a = 3 -i - 12i+

- 4.k- na os koja ima smjer vektora
t.:7'
b = (7- 2 k) x (J + 3} -
4 k).
['~.
~izraunaj volwnene V paralelopipeda kons~ranih na vekto~:
\: ---+
a) a = i - 3j
Prema (31):
1 -3 1
2 1 -3
1 2 1
V=
b);; = 3; +
r
i 2-4; Izraunaj
\ - - / -+
-+
=i-
na
-+
,'~
+ S;; = ;
sva su tri zadana vektora komp1anarna, paralelopiped ne
,-
...
visinu paralelopipeda konstruiranog na vektorima ; =

....
+4k
-+
e=
37 + 2 j -
S k,
.....-+
i ~ 3 j + k, ako je za osnovicu uzet p8r9lelogram konstruiran
-+
;i b.
prema (31) V
+ 6) + 3 (2 + 3) + 1 (4 -1) = 7 + IS + 3 =
= 2S kubnih jedinica.
3 ;;;
postoii.,~.e ~
, .....
,..,~.
1(1
S;
b + -;=
Kako je
-+.
= (a
.........
x b) e, dok je u drugu ruku V
= baza
puta visina
= prema (20) =
I;; x bl;:
Odatle slijedi:
21
prema (31):
.....
(a
..... .....
b) c =
--;xb=
I; x bl =
3 2 -S
l -1
4 = 3 . 11 -.2' (- 3) - 5(- 2) = 49
l -3
l., ~
--
7 7 k
=37-177-5k
3 2-5
l -1
4
V9
+ 289 + 25 =
V323
49
v=vm'
vektor;; koji je okomit na ravnini odredenoj takama A (l, O, V,fs)odredi
C(- l, 1,2).
Vektori
AB =
; =
(2 - l) 7+ (- l - 0)7 + (l
AC = b = -
2 -; + + 3 k
+ l) k =
-;
l), B (2, - l, 1) i
-7 + 2 k
[vidi (8)]
lee u zadanoj ravnini pa je prema (27a)
26. Zadana su tri vektora a = 2 i - j + k, b = i + 2j - k i c = i + j - 2 k. Odredi

~u' "ektor Vo
- koji lei u ravnini to je ine vektori b i c, a okomit je na vektoru a.
)
-+
--
-+
-+
-+
...
---+
Traeni vektor ;- = v;t' 7+ v 11 + . v z k lei u ravnini vektora

komplap.arna, pa je prema (30)'
b i Z ta
jedinini
su tri vektora dakle
Odatle prema (31):

v.,
l
v"
v.
2 - 1
-2
3 flz
+ v.Y
.
fl
(a)
;- ..L ;, dakle prema (12b):

(b)
(a)
+ Cb)
daje:
fl.,
O,
v.
pa iz (a) i (b) slijedi

"
22
CC)
Kako je
= 1, prema (3) imamo:
Vo
Vva+
1/
.r
odnosno s obzirom na (c)
Vl
z
1,
V2v
1/
=1,
a odatle je
7"
....
v. = v=2 V + k).
-+
IzraU11aj:
a) -; (b x ~, (;; x~7 i (7 x ~;;.
;;(b x
~ x
prema (31)
"t) 7 =
prema (3la) =
c; x ~;; =
b) (-;
;;(b-X C) =
~ x
\ cr
Isti primjer na drugi
...... -+
-+
+ b) (b +" e)
(b x
+ 4.
raunamo
..L
prema (31):
~ -~ ~ =- 4.
1-1
nain:
......
x e = po zakonu distribucije = (a
prema (24) =
= ;;
=~
izraunavi
I; x ~- :(; x c) =!
(a
1 (3)
dobijemo trostruki skalarni produkt, koji
-+
+ 2 (- 3) +
1 (- 1)
prema (3la) = - -;{(b x ~ =
+ b) (b +
Oznaivi
1 -2
3 O
O 1-1
-+-
+ b) (b
c;; + "t) ch x C) = -; ch x ~ + b ch x
......
-+
x e + e x e) =
prema (30a) =
O = prema a) = - 4.
23
e) {; x
b)
fb +
~(-; +
-;; + -; = 37+
28. Pokai da je
Raunamo
C;;
b)
[prema (3I) uzeVi u obzir da je ;; + h = 47 4 -2 2

-; + -; = 7- jj = 3
l
O = 2 (- 3 - l) = l -1
O
C) =
2J + 2k.
.!:
x -; +(b X
C)
x;
+~
x -;) x b =0.
prema (32a):
C;; x b)
x -; = bC;;C)
- ;(bC)
(b x-;) x-;=-;(b~-b~~
o~
~ x b = ;~b) -
-;C;;b)
29. Pokai da je ;; x
Ch x C)0 = o,
ako je -; l. b
.... ....
a l. c.
Prema (32):
30. Zadana su tri vektora
Izraunaj:
a)
(-;b) -;
i -; (b~.
Prema (18):
(;; h)-~ =
(2 - l + 2) -; ~~ 3 -; = 37+
;; Cb~ = -; (2 +
67 - 3 k
2 - l) = 3-;; = 37- 37+ 6 k.'
Vidimo da je
jer je na lijevoj strani vektor kolinearan s;' a na desnoj strani vektor kolinearan s ;.
b) (-;
x b) x -;
;; x
(h x ~.
Prema (32 a) :
(-; Y.
b)
X -;
= h(7, "J) - -; (b C) = - 3 h - 3 -; = - 3 (b + ~ = - 3 (37+ 3 k) =
=-9U+k)=-97-9k.
24
Prema (32):
-; x
(b x
~:= b(-;~
- Z(-;b) =
- 3 b - 3 Z= - 3 (b + C) = - 3 (37+ 3})
=-9{i+f>=-97-9f
31. Dokai identitete:
-+
-100
-+
-+
"'+
-+-+-+
Uvedemo li oznake a + b = u i a + e = !I, dobijemo u (!I x u) = ~ prema (30 a) ..

lli: ;(;; x ;) = ;;(; X ;) = prema (24) =;;. O =~.
b) ;
x [;i x ~ x b)]:= al (b x ;i).
b ,.,;.; dobijemo -; x ~ x
= -;[;(; x 6)] - (; x b)(-;~ = prema (30 a)
Stavimo li -;x
~ = prema (32) = ; (;;j - ; (-;-;)

i (IS) = - a l (-; X b) = al (b x ~.
; x [-; x C; x 6)]; = prema (32) = -;i" x [;i(-;b) =
[(-;i" b) (-; x ;i) -
d) ~ x
6)
Oznaivi
aa C; X i)f; = prema (24) i (31 a)
C; x d) = O ako su vektori ;, b. ;, i 1
b(-;-;)]; =
=-
al (b x
prema (26 a) i (IS)
;j-;i" =
al; (b X ;j.
komp1amU'ni.
Zx d = 7 dobijemo
(-; x
6)
C; x 1) = (-; x i)
=b[~ x
7= prema (32 a) = b(ld) - ;(bfJ =
J);j ~ -;[b(; x 1)] = ~,
Oba su trostruka skalama produkta jednaka nuli, jer su vektori;'1 i;' a ~oder
b. ;
i 1 komplanarni. [Vidi (30').]
Na drugi
nain:
jer su vektori -;. i
;, b,; i 1.
7kolinearni kao vektori okomiti na istu ravninu u
kojoj su vektori
[Vidi 23).]
~-;X(bX~+bx(;x~+;xC;xi)=~
Uputa: Izraunaj prema (32) vrijednosti zadanih trostrukih vektorskih produkata.
25
f) (; (b x
Uputa:
D]7 + [;:i (b x 7)17 + ~ (b x k)] k = ; x bo

IzraWlaj
prema (31) trostruke skalarne produkte navedene u uglatim zagradama.
g) Dokai da su vektori ;, b i -; komp1anarni, ako je
c;i
b) + b x ;) + (-; x ~ =
O.
Uputa. Zadanu jednakost pomnoi skalamo s -;; pa uzmi u obzir formule (30)' i (30 a).
32. zadani su vektori:
[l; --107- 27 - 12 k; 2; 2 -; + 4
f - 8 kj.
33: Zadan je tetraedar svojim vrhovima A (l, 1, l), B (O, O, 2), C (0,3, O), D (4, O, OI. Odredi
volumen tetraedra i kut to ga ine bridovi A B i A C.
[! ;
34.
Izraunaj
cos
~=
povrinu P trokuta A B C [A (I, -
l
Uputa P = -f
I A- B x A- e
I.
[3
~].
l, O), B (2, l, -
l),
e (- I, 1,2)].
Vi].
35. Odredi jedinini vektor (ort) koji je okomit na vektorima
s7- 3k].
[7-V3s
B. Vektorske funkcije skalarnog argumenta.

Derivacije vektora po par.ametru. Primjene u kine matici.
Formule
Za
;(tl
= ax Ct) -;+ all Ct)f+ a. Ct) k
bet)
bl> (t)
7 + bil (t)f + b. (t) k
d-- -dt b)
--
da
dt
ea
d
-dt (e . a)
~
= e dt
db
dt
Cc = skalarna konstanta)
26
(35)
d -d;;
d
da
dt (a)2 = 2 a dt = ili prema (15) = dt al == 2 a dt
(35)
d- x --b)
-(a
dt
pri
emu
= -a
db - --b xd-;;
dt
dt
X -
je
slino
d ---(ea)
dt
db
dt
= -d-;;
edt
(3S)'
ako je -; konstantan vektor.
ako je -; vektor konstantne duljine.

predouje
U kinematici
-; =
jednadbu gibanja
take,
x(t)7 + y (t)} + z (t) k
tj. gibanje
take
u prostoru (ili u ravnini) zadaje se tako da se toj
pominoj taki dodijeli radijvektor -;, dok je t vrijeme, pa je
vektor brzine, dok je
(35')
vektor akceleracije krajnje
take
vektora r.
Zadaci36. Zadana su dva vektora koji su funkcije skalarnog argumenta (parametra) t:
-;; (t)
Izraunaj
7-} + t k
2
i bct) = sin t 7+ cos t k.
prema (35):
d~b)
a) dt (a
St
d -b) dt (a b)
~
-+
Si + 2 t k
-+
= 5 t cos t
-+
- sin t k
(S
-+
+ cos t) i + (2 t
-+
- sin t) k.
+ tl k) (cos t i =- sin t k) + (sin t i + cos t k) (S i + 2 t k) =

- t 2 sin t + S sin t + 2 t cos t = 7 t cos t + (S - t 2 ) sin t.
-+
(S t i - j
+ cos i i
-+
-+
27
d --
c) dt (a a)
prema (IS)
= dtd
d
4
d) dt (a x b) = (S t i - j
-lo
j
-1
O
St
cos t
= prema (17) = dtd (2S
al
_..
+ tS k) x (cos t i
k
tl
+ l + t~) =
SO t
+ 4 tl.
-+
-+
- s~ t k) - (sin t i + cos t k) x (S i
- sin t
tl
,i
k
cost = Tsint-j{-Stsint-t2 cost)+
2t
j
O
sin it
S
+ 2 t k) =
37. Izraunaj za -; = -; (t).

Raunamo
da) -(r)1
dt
prema (3S):
= 2r-d;
- =
d'
ili prema (IS) = - r l
dt
dt
Izrauna;
! (;)1
, d (- dr)
b) dt r dt
d (- ~)
c) r x dt
dt
dt
prema prvom i drugom rezultatu!

........
dr
= 2r-
-J
-+
- dir dr dr - dir
r (fti + dt . dt, = r (ili
(dr)1
+ dt .
d-; ~.
_. dl;
= -r x -di;
- - X - = s obznom na (24) = r x_o
dt l
dt
dt
dt~
38. Zadan je vektor;:=

konstanta.
;; cos (o) t + b sin (o) t, gdje su ;; i b konstantni vektori dok je (o) skalama
Dokai:
.....
.... dr
a) r x dt
(o) (a x b)
dt =
(a cos (o) t
-dr
-+-
-too
=-
'F
-+
dS,
dt
l
+ b sin (o) t)
........
c; x';;) (o) cos (o) t sin (o) t -
(o) (-;
(b
X ;)
+ b (o) cos (o) t) =

-
(o) sini (o) t
+ &i x b) (o) COSi (o) t +
b').
(o) -r = s obzirom na zadatak a) = - .....

a (0)1 cos (o) t -, -b (0)1 sin (o) t + a- (0)1 cos (o) t
+b(o)lsin(o)t=~
28
x (- a (o) sin (o) t
39. Dokai da za -; = ;e"'t
dir
dt S
..........
= a 6)2 e'" t
6)1 r
+ be-"'t, gdje su;i bkonstantni vektori, vrijedi jednakost
-+
+ b 6)" e- '" t
-+
- a
.-
6)1
e'" t - b 6)s e- '" t
= O.
40. Odredi derivaciju po parametru t volumena paralelopipeda kojemu su bridovi vektori
41. Poloaj take koja se giblje u prostoru odreden je radijvektorom -; = et

t
+e
-+
(t)
a Ct)
-+
cos t k. Odredi brzinu v, ubrzanje a i kut
t-
dir
dr
= dt = e i
-+
t7
= dt = dtl = e
- sin
izmedu v i a u momentu .....

t = O.
+ et (cos t + sin t) j + et (- sin t + cos t) -k,
dv
!p
.
+ et (- sm
t +
r+ et sin t T+
--
a za
=O
cos t
. -7
t
+ COS t + sm
t) J + e (-
COS
t .- sm t -
t + cos t) k = iT+ 2 et cos tT- 2 et sin t k
Prema.(19):
42. Izraunaj za t
= O brzinu v,
radijvektorom -; = ln (tl
akceleraciju a i ~!p c;';;), ako je gibanje take odredeno
+ 1) T+ &,(c ta t T+ Vt' + 1 k.
[cp
= 90'].
29
43. Gibanje take u ramini zadano je jednadbom -; = 3 i cos t

.....
.... -
brzinu v i ubrzanje a gibanja, napose v i a za
tl
= 0,
Iz usporeenja zadane jednadbe gibanja --; = 3 i cos t

vektora --; = x 7 + y
----
t. =
+ 4 T~in t. Odredi trajektoriju,

7r
7t'
4" i ta = 2
+ 47sin t
s opim oblikom radij-
7 slijedi:
x=3cost 1:3
y=4sint 1:4
x
-=cost
3
y
-4 =
Kvadriranje
.
Slnt.
zbrajanje tih jednadbi daje
y2
Xl
9+16=1.
Staza gibanja je elipsa spoluosima 3 i 4.
dr = - 3~
v = dt
z Sin t
za
tl
+ 4~J cos t;
....
a
->-
dv
= -dt = -
....
....
3 i cos t - 4 j sin t
->-
= O:
'Ul
= 4j;
2
va =
Za ta = ;:
Vl7
37;
44. Odredi stazu, brzinu ;, akceleraciju ;, a takoer veliine brzine i akceleracije za moment
tl
= 0, ta = ;
t8
=;
i to za gibanje take koje je zadano jed~dbom
--;= 27coQt + 2isint + 3kt.

Usporeenje s --; = x 7+ y
7+ z k daje stazu gibanja u parametarskom obliku:
x=2cost
a to je cilindrika spirala [vidi formulu(lSS) u dijelu
III Repetitorija
y=2sint
3t
....
->-
dr
dt
...
....
-+
....
= _-..,;;2....i,.;;sIn;;;;.;t;.,.+..:....;2:;.;J~.;.,.cos;..;;., ;t_+.:.,. .;3;.....,.k
-a =dv
- = -2icost-2jsint
dt
JI4 sini f + 4 cos' t + 9 =

a = JI4 cos' t + 4 sini t =1.
-v
30
Vu } v i a imaju konstantne vrijednosti za sve
t.
t.
Za
tl
Za t. =
Za t,
O:
7'c'
3":
~=
27 + 3 k;
i
1/- -+ -+
-+.....
-+
lI-= - V 3 i + j + 3 k; al = - i - V 3 j
-+
'lJ1
2i+ 3 k; .
= ;: .;. = -
45. Zadana je jednaCiba gibanja -; = i cos ~ cos (o) t + sin ~ cos (o) t + k sin (o) t, gdje su
skalarne konstante. Odredi trajektoriju, veliinu i smjer brzine i akceleracije.
Usporeenje zadane jednadbe gibanja s opim oblikom radijvektora -; = x 7 + y

daje jednadbu traene staze:
iX
(o)
7.+ z k
x=cos~cos(o)
y=sin~cos(o)t
sin (o) t.
l:sporedinl.o li dobivenu jednadbu staze s parametarskom jednadbom kugline plohe [vidi

dio III formulu (95) i sl. 75], vidjet emo prema navedenoj slici da je trajektorija krunica
polumjera 1 kojoj ravnina zatvara s ravninom X Z zadani konstantni kut !x.
; = -; =
f)
Na isti
nain
T(o) cos !x sin (o) t -1 (o) sin !x sin (o) t + k (o) cos (o) t
- -;(0)2
(0)2
cos ~ cos
(o)
cos' iX sin" (o) t
-1
(0)1
(0)2
sin !x cos (o) t -
(0)1
sinI !x sin" (o) t
(0)2
sin (o) t
cos' (o) t = ~
dobijemo
46. Zadan' je radijvektor pomine take -;{a sin t, - a cos t, b t'}. Odredi hodografe brzine i
akceleracije (a i b su ska1arne konstante).
Openito se pod hodografom radijvektora -; =-;(t) pomine take razumije krivulja to je

opisuje krajnja taka tog radijvektora. U navedenom zadatku se trae hodografi za radij"ektore brzine -;; i akceleracije ;; gibanja ~eenog zadanim radijvektorom.
Prema zadatku:
-; = i a sin t
Odatle:
....
'lJ
..,..7 a cos t + k b tl.
dr.....
.....
-+
= dt = iacos t +jasint + 2kb t
pa je hodograf brzine
x=acost
y
= asint
= 2bt
-+d!'
cilindrilka
-+
.p_
[vidi fOnnUIU
(''')1
..........
a= dt =-iasint+jacost+2kb
31
X=
hodo.,.,. oI=Ienocij<
y=acost
ili
X2
y2
X2
= a 2 sin2 t
at cos! t
-asint
2b
I+
+ y2 =
z
a2
2b
krunica polumjera a koja je paralelna s

ravninom X Y a udaljena od nje za 2 b.
47. Odredi trajektoriju gibanja odredenog radijvektorom;:: ako taj radij vektor zadovoljava uvjet
--=axr
dt
gdje je -; konstantan vektor.

Zadani uvjet pomnoimo skalarno s ;;
-+
dr- a = (a x r) a
dt
-too
__
a zatim s r:
-+
dr -+
-dt
r = (a x r) r.
Prema (30a) oba su trostruka skalama produkta jednaka nuli, pa. je

d-;' -; =0
d-;' -;=0.
.Integriranje daje:
r a = const.
(;)1 = const.
Prva jednadba predouje ravninu kojoj je vektor -; normala [vidi dio III formtJ.lu (45)J, dok
druga jednadba predouje kuglinu plohu polumjera r. Navedena ravnina sijee sferu u
krunici, koja je traena trajektoI:ija pomine take.
c.
Analitika
geometrija u prostoru uz primjenu vektorske metode

Formule
.Pravac
Parametarski oblik:
x =
+at
+bt
Zl + ct
Xl
y = Yl
Z
.32
(37)
Kanonski oblik:
x - XI
-a-
Y - YI
-b-
Z -
ZI
(38)
= -c-
Kosinusi smjera pravca

a
cos IX
---:-iV'=:al==+====;b::::I=+===;:cl
b
cos ~ = -':J-;:==:=====;'l
Val+bl+c
(39)
Vektor smjera pravca (38):

(39)'
Ravnina
Opi
oblik:
(46)
Ax+By+Gz+D=O
Kosinusi smjera norniale ravnine
cos IX = --:----;)V;:=A7.I;=+==;B;;;I;=+~ea:;;'
cos~=
(47)
..
VAI + BI + ea
G
cos y =
VAl + Bl + G.
Vektor normale ravnine (46):

(47)'
;=A7+B7+Gk
Ravnina (46) u normalnom obliku:
Ax+By+Gz+D=O
VAl + BI + Gl
Udaljenost
take
(47a)
"
TI (XI' YI' ZI) od ravnine:

.d
= A XI + B YI + G ZI + D
, VAl + Bl + Cl
Ravnina kroz taku Tl (x" Yp

A (x -
(48a)
ZI):
xJ + B (y
YI)
+ e (z -
ZI)
Ravnina kroz tri take Tl (x" YI' ZI)' Tl (x" YI' Z.) iT.
x -
Xl
xa -
XI
YI - YI
Z. -
ZI .
Xa -
XI
Y. - y~
Z, -
ZI
YI
3 B. Apsen: Rijeleni zadaci iz Vile matematike
= O.
(SO)
(x" YI' z~:
ZI
= o.
(Sla)
33
Zadaci
G pN!ii
jednadbu rav~ne E koja prolazi takom
-BC[B(l,l, - 1), C(0,0,3)l~ Sl. 8.
A (2, 3, O), a okomita je na pravcu
Oznaivi
s P (x,y, z) bilo koju
XP =
taku
-;
traene ravnine E piemo prema (8)
(x -
2)-;+ (Y
3)} + z k
z . (- 4)
Kako je ;; J. b, prema (12 b) i (18) imamo
-;1 = (x -
2) . 1
+ (y
- 3) . l
ili
x+y-4z-5=0
a to je prema (46) jednadba traene ravnine E.
r~Rijeli isti zadatak, ako je A (2, 1,2),
LJ-
[2 x
a p
=A
+ y + 2 z :-
O [A (2, 1,2); O (O, O, O)].

9= O].
Slika' 8.
E~"-edi udaljenost take

d
Slika 9.
P (l, 2, 2) od pravca p """ A B [A (2, 2, 3); B (2, - 1, O)]. Sl. 9
~"'"
CCma(8):
.BA illi;=- 3j+ 3k

Prema (12):
;b ==
b - -
34
prema (18) i (3)
- 6
= --9 = - - IS .
ffs
ViS.
Prema slici 9:
dO
b2
bl
(1
+ 9 + 4) _
225
18
OI
Jt::3'
,fl "
~r
Y1-.
Sl. Napii jednadbu ravnine E koja prolazi takama A (Xl' YI' ZI)' B (X"YB' z.) i C (xa'YI' za)
Sl. 10.
.
Slika 10.
Neka je P (x, y, z) bilo koja taka traene ravnine E. Znamo da je a x b J.. E, a dakle i na -;
pa prema (30)' bit e
Kako je prema slici 10 i (8):
7+ (Za YI) 7 + (Za -
AB
s;; = (x. - Xl) -; + (YI - YI)
AC
b=
(Xa - Xl)
Xi> =- --; = (X
7" + (Ya -
- Xl) -;
+ (y
- YI)}
+ (Z
ZI)
ZI)
- ZI)
imamo prema (ll):

X - Xl
Y -.YI
x. -
Y. - YI
Xl
Z -
ZI
. Z2 - ZI
= O.
a to je prema (S1a) jednadba traene ravnine E.
-r;;JZadane su etiri take
A(1,2,2);
B(l, 1,2);
Odredi jednadbu pravca p koji prolazi
C(-I,S,2)
takom
D (2, - l, O).
O (O, O, O) a okomit je na pravcima A B
i CD.
Dodijelimo pravcima A B i C D vtktore ;; i
bo
35
Prema (8):
CD h = 3 T-
6} - 2 k
!!!
a traenom pravcu p radijvektor -; = x

-; i
h glasi:
T+ y T+ z k. Vektor -; koji
7=-;xh= 2
3
- 1
= 21+ 47-9k.
-6 -2
c: pa je prema (23)
Kako je prema zadatku -; okomit na -; i'h: bit e ;"
- ..
rxc=O
ili
l
z
4z)
= O.
-9
Odatle
7(- 9y -
+7(2 z + 9x) + k(4x - 2y)
Slijedi:
je okomit na vektorima
=
2.1'+ 9x =
- 9y - 4z
o.
O.
O
4x"":2y=0
Odatle
x=-"9 z =-9
2:
ili
a to je prema (38) traena jednadba pravca p.

@ r e d i udaljenost d
take P (4, 0,3) od ravnine odredene tauma
A(-1,6,3);
B(3,-2,-S)
Kako se vidi iz sl. 11, spojnice

traena udaljenost d. Volumen
zadanihtaaka ine
~etraedra
V=
3V
d=="B .
36
C(O,l,O).
bridove tetraedra kojemu je visina
B d, gdje je B ponina baze, odatle je
(a)
Prema slici i (8):

p
Kako je prema (30)

l
V= -(b x e)p
6
(a)
dobijemo s obzirom na (a) i (20),:

1 .... ....-+
,3' "6 [(b x e)p]
d = -l -.......
----
Tlb
(ix ;)p
Ibx;1
cl
c'
Slika ll.
Prema (31) i (27&):
(b X
;)
- 8
- 8
- 3
- 6
P=
bx-;=
-8
-8
=-
---
104 ili po apsolutnoj vrijednosti 104.
=-167+41-12k
l. '- S - 3
Ib
x e I = Y2S6
d
+ 16 + 144 = V4I6
= _104 = -~
V~16
~;i6.
2'V26 -
Rijeimo isti zadatak na drugi jednostvniji nain i to tako da odredimo duljinu projekcije
vektora -; (ili
CP
ili
BP)
na vektor -;;
= b X -; = -
167+ 4 j
12 k koji je okomit na
...
ravnini A B G.
Prema (12):
d
= V26.
V416-
= p = 1;-; 1_ = 1- 80 - 241 = 104

"n
y'416
S. Odredi udaljenost take O (O, O, O) od ravnine odredene takama A (l, ~

i G (O, 2, I).
fr-\Sj Izraunaj
,[v;'J.
l, 2); B (2, O, - l)
'
visinu piramide kojoj je vrh S (O, 6, 4) dok je baza A A B G [A (3, S, 3);

B(- 2, 1, - S); GCI, - 1,4)],
[3].
37
56. Zadana su dva pravca

Pl
== A
p2 -
B [A (1, 0, - 1); B (- 1,1, O)]
G D [G (3, 1, - 1); D (4, S, - 2)].
Dokai da su ti pravci mimosmjerni i odredi
najkrau meusobnu
a~
udaljenost tih pravaca.
Prema (8) dodijelimo zadanim pravcima vektore
AB=h=-27+7+k
Prema (23) zadani pravci nisu paralelni, jer je
....
....
i
bxd= -2
1
*0.
4 -1
Pokaimo da se ti pravci i ne sijeku, pa

su mimosmjerni. Uvedimovektor
P,
= - 4i
GB == -; =:'
+ k pa raunamo prema (31):

-2
l
Slika 12.
-4
4 -1
=H*O.
b, d i -; nisu komp1anarni pa se pravci Pl i PI ne mogu sijei.

Odredimo vektor 7 = b x d koji je okomit na Pl i PI. Projekcija bilo koje spojnice pravaca,
npr. 7, na 7daje traenu najkrau udaljenost d, pa je
. Prema (30)' vektori
Raunamo:
7=bXd~ -57-7-91
/=
Ima1i smo
(b x d) -; =
y'2S
+ l + 81 =
II pa je
d
Proba. Projicirat emo
= ~....
II y'i07
107
Vi07
DA = -; = - 37- 57+ k
d
= (h X d);
/
3a
y'107.
na
l. Prema (12):
-2
4 -I
'l
- 3
=11
- S
11
d=V107 .
57. Zadan je tetraedar svojim vrhovima A(I,2,2); B(-l,O,O); C(l,O,l) i D(-2,3,0).
Odredi a) volwnen; b) povriinu t::" A B D; e) visinu h tetrardra uzedi B C D za bazu; d) najkrau udaljenost izmedu brodova A B iC D.
2
l .1[ a) T;
b)T y70 ;
c)V46;
1 ]
d)V14
~
okai da se zadni pravci A B [A (7, - 2, 3); B (9, - 2, 4)] i CD [C (5,-1, l); D (S, O, O)]
~eku i odredi jednadbu ravnine koju odreduju.. Sl. 13.
- i
bxd=
2 .. --O
=1=0
-l
Slika 13.
pa prema (23) pravci nisu paralelni.
Prema (31):
(bxd);=
-2
-l
-l
1+0
-2+1
-2+2
-2
2
-1
-1
=0.
Prema (30)' pravci A B i C D su komp1anarni pa se sijeku.
39
Neka je P (x,y, z) bilo koja
taka
ravnine Ito je odreduju pravci A B i G D. Prema (8):
AP = -; = (x -
7)7+ {JI + 2)7+ (z - 3) k
Prema (30),:
Odatle
E
x-7
y+2
z-3
-1
== x
- 2y - 2 z - 5
=0
=O
59. odredi jednad!bu ravnine, koja prolazi pravcima

GD [G(3,0, 3); D (4, -1,2)]. Sl. 14.
A B [A (1, 2, 2); B (2, 1, 1)] i
Slih 14.
CP = -; = (x -
3)7+ y
7 + (z -
3) k.
Prema (30)' i (31):
x-3
-2
-1
-;C;xd) =
z-3
=0
- 1
E "'" x -+- y - 3 = O.
60. odredi udaljenost d
take
P (2, - 3, 4) od ravnine x + 2 y + 2 z - 13
~ y1
= Z ~ ~l
xr
da su ti izrazi posve identini:
cos IX
X
y~+~+~
Zakljuujemo
o.
Sl. 15.
+ y + z k(4), pravca x -a Xl =
(39) i normale ravnine A x + By + G z + D = O (47), opazit emo
Usporedimo li izraze za kosinuae smjera vektora -; =
=y
COS IX
"7F=;;==:=;::==:===:=-
y~+~+~
cos IX =
II A' + ABI + Gl
itd.
da je
(39)'
40
x -
vektor kolinearni s pravcem,
X,
=Y
- YI
b
Z -
zI, dok je
(47)'
vektor normale za ravninu A

Za na sluaj E
+ By + e z + D
== X + 2y + 2 z - 13 =
O.
O prema (47), imamo -; = T+
27 + 2k.
:a
Slika lS.
Da odredimo bilo koju taku Q zadane ravnine E uzmimo probodite osi X (x!, O, O) s ravninom. Uvrtenje daje Xl - 13 = O pa je Q (13, O, O), dok je vektor
Projekcija
Pna -;; daje traenu udaljenost d.

d = P = prema (12)
1;;11-11-6+819
=
n
Vl + 4 + 4 = -3
= --
TO
=_3.
61. Odredi udaljenost

a)
take P (2,0, - ~)
b)
take
od ravnine 4x - 4y
Q (2, 2, 3) od ravnine 2 X
+ 2z + 17 = O
+ 3 ji + 5 z =
O.
62. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi takama A (1, O, - 1) i B (- 1,2, 1) a paralelna je
s presjenicom ravnina El = 3 X + y - 2 z - 6 = O i Es = 4 x - y + 3 z = O.
Dodijelimo li prema (47)' normalama zadanih ravnina vektore
41
bit e vektor -; koji je okomit na ~ i ~, tj.
nl x nl
$.=
- -
1 -2
4 -1
kolinearan s
presjenicom
=:7-17j-7k
tih ravnina.
Traena ravnina E odredena je sad zadanim takama A i B, odnosno vektorom AJj ==
== b=
21 + 2j + 2 k i vektorom:;: dok je vektor

i
;=bx-;=
-2
- 17
-7
= 207- 12} + 32k
okomit na ravnini E (vidi sl. 16).
Slika 16.
Prema (47)' 20, - 12 i 32 su koeficijenti A, B i e traene ravnine. Usmeno li jol u obzir
da ravnina prolazi takom A (1, O, - 1) dobijemo prema (SO)
20 (x - 1) - 12 (y - O)
+ 32 Cz + 1) = O
ili
Sx-3y+8z+3=0
jednadb~
ravnine E.
Prpba. Ravnina E prolazi i "takom B (- 1, 2, 1). Uvrltenje daje

- S- 6
+ 8 + 3 = O.
063. Odredi kosinuse smjera pravca

/.---
2x+
y-
Z-S='0l
x-~y+2z-2=0/~
42
.~
L64~bdredi
x+1
y
z-3.
kut pravca P==-2-=T=-6-1 ravnine E==10x+2y-llz-3=0.
SI. 17.
Slika 17.
Doqijelimo prema (39)' i (47), pravcu -; vektor -;
-; = 10-;+
= 2 -; + 3 T+ 6 k, a: ravnini E vektor
ii - 11 k.
Prema (19):
cos cp
= I-;-; I = I 20 + 6 -
66
V49. Y22S
pn
<ji
I =.! = 0,381
21
900 - cp = 22,4.
~-
6~ Odredi jednadbu ravnine koja prolazi takom P (l, -
El == 3x
Kako je traena ravnina E paralelna sa
(47)' identine vektore normala -; =
__
+y + z ~adanom
1, 3) a paralelna je s ravninom
7 = O.
ravninom El' obje ravnine imaju prema
3I+ T+ k a dakle i iste koeficijente lanova jednadbi:
3, 1 i 1.
Traena ravnina prolazi takom P (1, - 1, 3) pa prema (SO):
3 (x - 1) + (y 1- 1) + 1 (z - 3)
=O
ili
E=='3x+y+z-S=0.
-l
y +1
z - 2
al la
.
66 D a 1lJe pravac P == x
-2- = -3- = -4- par e n s ravninom
E ==
Ako je p
II E,
:lG -
2y
+z
- S = O?
vektor normale ravnine E, tj. prema (47)' ;; = -;-
okomit na vektoru -; = 2 -; + 3
21+ k
mora biti
T+ 4 k, koji smo prema (39)' dodjeliti pravcu p.
Pravac p i ravnina E su medusobni paralelni, jer je prema (12 b):
np
1 2 - 2 . 3
+1.4 ~~
43
67. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi
takrn
A (1, - 2, 1) a okomita je na radijvektoru
;"",OA.
Kako je -; = 7 -
27 + k, a prema zadatku ;"'" r: obzirom na (47)' i (SO) dobijemo:

E
ili
==
+ 2) + 1 (z 2y + z - 6 ,.,;, o.
l (x - 1) - 2(Y
x -
1) = O
68. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi takom A (2,1, - 1) a okomita je na presjenici s
ravnina
El
== 2 x + y
=O i
- z
E2 "'" X
+ 2y + z -
2 = O.
Vektor ;'koji je o~omit na vektorima -;;1 i;2 normala zadanih ravnina

;;. =
paralelan je s
presjenicom
27 +7- k
El i E
2,
tj. na
7 + 21 + k
i ;. =
s tih ravnin9, pa je
.....
.....
i
1 - 1
Kako je presjenica s ravnina okomita na traenu ravninu E, -;.,.;; = vektor normale

ravnine E.
Prema (47), i (SO):
E=:3 (x - 2) - 3 (y - 1)
+ 3 (z + 1) = O
ili
x-y+z=O.
69. Odredi jednadbu ravnine E koja prolazi
ravnini
takama
A (1, 2, 3) i B (3, 2, 1) a okomita je na
E l ""'4x-y+2z-7=0.
Prema slici 18, u kojoj je P (x,y, z) bilo koja
taka
traene ravnine E, a s obzirom na
(47)' i (8) dobijemo:
AB""'b=2i-2k
Xp"", -; =
(x.-
1)7 + (y -
2)} + (z - 3) k.
Prema (30)':
-- -
p(nxb)=O
paje
44
""':lC
x-l
y-2
z-3
-1
-2
+ 6y '+ z -
16 - O.
=0
x-2
70. Odredi udaljenost d take B (1,2, - 3) od pravca p "'" -2-
z+S
. ...:. 6 . SI. 19.
Prema (39)':
Prema (8) uzevi u obzir da pravac p prolazi
--
takom A (2, O, -
S):
- -
B_A"" ......
a = .....
i - 2j - 2 k.
Prema (If):
= -;; =
AB'='a
. p
Prema (3):
2-6+12
9 +36
V4 +
Vl + 4 + 4 =
=.!..
7
3.
Iz "" B B' A slijedi:
= ./9 _ 64 =,'377
49
7'
8
Slika 19.
Slika 18.
71. Lee li
take
A (J, 2, - 3), B'(3, 1, O) i CC - 3,4, - 9) na istom pravcu?
Prema (8):
I
45
- -
-1
-4
-6
Kako je
--
bxc=
72. Da li je
presjenica
El
bi
- 1
-6+3,3
2 - 1 3
-4+2'3
- i
prema (23) vektori
.....
- 1
-1
-; a dakle i take A, B i
lee na istom pravcu.
ravnina
=X +
paralelna s pravcem p
2 y - 2 z -' 5
x+3
y
=-2=3
=O
E.
=5x -
2Y - z
z-l
= -4- ?
Znamo da je presjenica ravnina paralelna s vektorom -; koji je okomit na vektorima

normala zadanih ravnina;l
Presjenica
= -;
+ 21 - 2 k i ;. = 57- 27 -
k,
pa je -; =
;1
je paralelna s pravcem p, jer je vektorski produkt vektQra s
x ;;:.
=
- nl x
fl.
vektora pravca -; = 27+ 31+ 4 k, ti.
(57- 27 -
k) (2
1- 6 - 8) - (7 + 27- 2 k) (10 - 6 -- 4) = ~
73. Zadana su dva pravca:
Pl
==
x-2
y-2
z-3
- 1 - = - 3 - =-1-
x-2
p. = - 1 -
y-3
-4-
z-4
-2-
a) Da li. se ti pravci sijeku?

b) Kako glasi jednadba ravnine E kojaAe
odreena
tim pravcima? Sl. 20.
Slika 20.
a) Pravcima Pl i P., koji prolaze
(39)' vektore
takama
A (2, 2, 3), odnosno B (2, 3, 4) dodijelimo prema
dok je prema (8)
BA =;= -7- k.
RaUlllllDO
plema (31):
- --
(Pl x pJa=
Prema (30)' .vektori;;',
O - 1
-1
=0
p: i ;su komp1anarni, pa se pravci Pl i P. sijeku, jer nisu ni paralelni.
b) Prema slici 20:
BP = b= (x -2) -; + (y gdje je P(x,y,z) bilo koja

Opet
raunamo
taka
3)} + (z - 4) k,
traene ravnine E.
prema (31) pa imamo:
(b x ~;. =
x-2
y-:3
z-4
- l
-1
=0
te je
E=2x-y+z-S=0.
74. Zadana su
etiri
vektora
-eo
-eo
.....
-tr
d=i-j+k.
a) Odredi vektor koji je paralelan s presjenicom ravnina odredenih vektorim.a -;; i
bo
od~osno ;i 1..
-; x
-+
b=
-+
~}
.. su okOInl'u' naraVIWU
, , (su vekt'
orl k OJI
a, -b) , odnosno (-c, -d) te odreduJ'u
cxd=n"
ravninu (fit, nl) koja je okomita na tUn ravninama pa je okomita i na pre-
sjenici tih ravnina. Oito je da ; = ~ x -;. = (; 'x b) x

vektor, koji je okomit na ravnini
e; x ti)
predouje traeni
.
"
(;1'-;.) pa je paralelan s presjenicom
zadanih ravni;'
na (;, b) i C;, ti). Prikai sve to grafiki!

Raunamo
prema (34):
;= (; x t) x (: x 1) == -;{;bi) . . : d(;tc) ==
4 -8
4
..
1 - 2
1 -1
-8
-eo' .....
- (i - j
+ k)
3 - 4
-2
12
= - 170-;+ 14S j + ss k.
47
b) Iz geometrijskog
da slijedi:
znaenja
trostrukog skalarnog produkta kao volumena paralelepipe-
~ + d) (b x C)
= -; (b x C) + d (b + 5.
Prikai grafiki lijevu i desnu stranu te jednakosti i izraunaj posebno njihove

vrijednosti.
[2681.
takama
7S. Odredi pra vac ravnine odredene

takom O a okomit je na pravcu
O (O, O, O), A (2, 2, O) i B (O, l, - 2) koji prolaz

.
x+1 y - I
z
q=--=--=_.
3
.2
l
2"
zadana je ravnina odredena radijvektorima
Traenom pravcu
x
y
z
p=-=-=a
b
1
(a)
dodijelimo vektor
a pravcu q vektor
....
....
1
q = 3 i + 2j + 2" k.
Pravac p lei u zadanoj ravnini pa su vektori -;:1' ;. i -; komplanarni, pa prema OO)' imamo
jednadbu
-; (;.: x ;:;)
= 2
=-4a+4b+2=O
-2
O
ili
2a-2b-I=0.
(b)
Prema (12 b):

-..-..
-+
Ptf=3a+2b+-=0.
2
Rijeiimo li sustav jednadbi (b) i (c) dobijemo
a=-
lO
Uvrtenje u (a) daje
48
b=
-.!
10
(c)
76. zadana! su tri vrha A (1, 2, - 1), B (3, - 1, 4) i
e (2, 6, 2) paralelograma A B e D.
a) Odredi koordinate vrha D.

Kako je prema sl. 21 stranica B e paralelograma, kojoj odgovara vektor
paralelna sa stranicom A D, kojoj odgovara
d=
(x - 1) + (y - 2)7+ (z + 1) k,
gdje su x, y i z koordinate vrha D, bit
x-l="':'l;
z+1=-2
y-2=:=7
"pa je
DeO, 9, - 3).
b) "Odredi povriinu S paralelograma.
AB "'" b = 27- 37+ 5 k;

Prema (27a):
s = lb x dl =
Y963
== 31,03 kv.
jedinica.
Slika 21.
e) Odredi projekcije povriine S paralelograma na ravninu E"", 2 x - 2y' + z "",5
a zatim na koordinatne ravnine X Y, Y Z i X Z.
Projiciranje povriine paralelograma S
= Ib x d I = b d
na projiciranje vektora normale paralelograma, tj.
=O
sin fP na ravninu E 8vodimo
b"x d,
na normalu;;;' ravnine E, pa
prema (12) dobijemo:
(b x
1>110
Kako je za ravninu E
4 B. ApBen: R1jelen1
zaac11z
Vile matemaUke
49
raun
prema (31) daje:

2
1
SB ==3 -1
2
- 3
- 2
- 2
=-
IS
ili po apsolutnoj vrjednosti

SB ~ IS.
Na isti DII1D raunamo projekcije povriine S na' koordinatne ravnine.
Jedinini vektori za koordinatne ravnine X Y, Y Z i Y Z jesu:

2 - 3
=(bx"i/k= -1
S
"'''
pa j~
7 -2
k, 7 i 7.
=11
Proba:
S
Oito
= Vua + 291 + 1 = V963 == 31,03.
je da u
s=b x d
= S",
7 + S"J + S.-;
S"" S" i S. predouju projekcije povrine paralelograma na koordinatne

YZ, XZ i XY.
ravnine
77. Odredi kosinus kuta Ito ga zatvaraju pravac
p==x-!=L=~
-4
-5
. [- 1~]
b)rojile
vektoru -; = 7 +1+ ko
@78. 9dredi vektor
paralelan -II ravninom E
== 2 x -
y - z - 4
= Oa
okomit je na
r-l+k]
79. Odredi kosinus kuta Ito ga
zamra s osi X.
presjenica
ravnina
2x
+y
- z
=O
80. Odredi vektor;duljine 2,koji je paralelan s presjenicom ravnina El

iEI ==x-y+2z+7=0.
x+y+2z=O
== x + 2 y + z - l =
T~i vektor;' koji je paralelan s presjenicom zadanih ravnina, paralelan je i s

-+
.....
-+
.
rom p, koji je okomit na vektorima nl i nl zadanih ravnina, tj. na
vektl>-
p= ;1 x ;;2
Kako je
......
a = 2 Po
,.
7-7 - 3 k,
dok je -; paralelan s ; i ima duljinu 2, dobijemo
- - -
107-27-6k
5 i<- j - 3 k
2 :1='=:======
V25 + 1+9
V35
Odredi jednadbu pravca P koji prolaii takom P(l, 2, 3) i zatvara kutove s osi X 300, a s
osi Y 60".
\
Napiimo jednadbu orta Po koji zatvara s koordinatnim osima zadane kutove pa je

paralelan s traenim pravcem p.
cos IX
= cos
300
VJ
~;
l
2
= cos 600 = -
cos [3
cos Y =
Vl - ~ - -.!..
4
O
'
pa je
VJ-;>-
-I-;>-
PO=T ' +T}'

Vektor
takom
Po a dakle i pravac P paralelan
je s ravninom X Y i lei u ravnini z = 3, jer prolazi
P (1,2, 3)
Prema (38):
p~
y-2
x-l
VJ
z-3
-1-=-0-
x-l
y-2
ili
~V3 =
z-3
-1- =-0-'
Pravac P moemo prikazati i kao presjek ravnina
x-
~.
Pravac P
2
O
I yX-2Z-3=0
z =
1 + 2 VJ
z=3
VJy -
probada ravninu E
+ 3y -
+4
O.
a) Odredi probodite P tog pravca i ravnine.

Vektor; koji je okomit na vektorima normala onih ravnina kojima je pravac p odreden,
tj. na ;;: =
7- 2 k
n:
7- 2 k, paralelan je s pravcem p:
lip =;;: x ;2 =27+ 2} + k.
Uvrtenje z = O u jednadbe ravnina koje odreuju pravac p daje x = 3 i y

prema (38):
x - 3
y
z
= O, pa je
P~-2-=T=T'
Prelazimo na parametarski oblik jednadbe p prema (37):
x- 3
-2-=T=T= t.
Odatle:
x=2t+3;
y =2t
z=t
Sl
Uvritenja u
== x +
3 Y - z + 4 = O daje
t = - Ipa je probodite
P(l, - 2, - 1).
b) Odredi pravac q koji prelazi proboditem P(1, - 2, - 1), lei u ravnini E, a oltomit je
na pravcu p.
T+ 37- k te ravnine, a okomit
Traeni pravac q lei u ravnini E, pa je okomit na ;; =

je i na pravcu p, odnosno vektoru -;.
Dodijelivi pravcu qvektor
q= q",7 + -;"7+ k dobijemo prema (12b):

q;;=q'" +3q11
-1=0
qp = 2 q", + 2 qll + 1 = O
Odade slijedi
5
q=--
'"
11
. 3
=~
pa je
dok je
x-l
y+2
-4"
4"
z+l
q == -5-= -3-=-1-
ili
x-I y+2 z+l

-=s
- -3- = -483. Odredi jednadbu pravca p koji prolazi takom P(3, 2,1), a okomit je na ravnini 2 x - y
+ 2 z + 2 = O, a takoder probodilte Q tog pravca p sa zadanom ravninom.
2)]
Q (!! 26 _
9' 9'
9
84. Odredi jednadbu ravnine E koja je paralelna s ravninom 2 x - y + 2 z + 4 = O, ako su

obje ravnine traena i zadana jednako udaljene od take P (3, 2, - l).
Kako je traena ravnina E paralelna sa zadanom, obje ravnine imaju
njihovih normala
identine
vektore
;;=27-7+2k
pa. prema (47)' jednadba traene ravnine glasi
2x-y+2z+D=0
D =? Da odredimo uvaljenost d
odredimo neku
a vektor .QP
taku
take
P(3, 2, - l) od zadane, a dakle i od traene ravnine,
Q zadane. ravnine.
== -; glasi
za x =
O i z = O dobijemo y = 4 pa je Q (O, 4, O),
prema (8):
Prema (12)
d=p =~= 6+2-2 =2

.
"
n
V4+1-+4
52
(a)
Prema (47 a) napiemo jednadbu (a) traene ravnine u normalnom obliku
2x- y +2z+D=0
-V4+1+4
a prema (48 a) odredimo udaljenost d = 2 te ravnine od
take
P(3, 2, - 1):
2 =2'3-2-2+D
---_--0---'--3
a odatle je D
8 pa je
E=;2x-y+2z-8=0
85. Zadane su
etiri take
A (- 2, O, - 3),
13 26).
( 16
13 )
e ( - 2, - 5'
5 l DS'
- 5'
o .
B (1, - 2, 1),
a) Napii jednadbu ravnine E koja prolazi pravcem A B a paralelna je s pravcem eD.

Kako je
AB=;b=37-fJ+4k
--
26-
26-
eD=;d=si-sk
XP = P=
gdje je P (x, y, z) bilo k?ja
taka
(x
+ 2) i + y T+ (z + 3) k,
ravnine E, dobijemo prema (30)':
ili
x+2
3
26
5
Odatle
E=;2 x
b) Odredi
najkrau
z+3
-2
26
5
+ 7 y + 2 z + 10 =
O.
O.
udaljenost pravaca A B i eD.
Tu udaljenost d odredimo tako da
izraunamo
duljinu projekcije spojnice bilo koje
take ravnine E i take na pravcu e D, npr. spojnice A
e,
u smjeru vektora -;; normale
ravnine E.
Kako je
-- 13 41Ae=c=--j+-k
55
53
dobijemo prema (12):
d=c
cn
= -n- =
fl
_ 91
+ 82
V4 + 49 + 4 =
V57
d=_9_
5V:57
86. Odredi
a) Pl
PI
najkrau
==
udaljenost d zadanih pravaca
x+3 y-6 z-3

-4- = -=3 = -2x-4
y+l
z+7
== -8- = -=-3 = -3-'
Pravac Pl prolazi
A (- 3,6,3) a Pa
takom
takom
B (4, - 1, - 7).
Vektor AH = b = 7 i - 7}- 10 k projicirajmo na normalu -; ravnine to je odreuju

zadani pravci, odnosno vektori
- - -+ Pa = 8 i - 3 j
Prema (12):
..........
bn
d= bR = - n
b) Pl
PI
3k
_13.
== X ~ 9 = y ~ 32 = ;
x
== --=-2 =
y+7
-9-
z-2
= --2[7].
87. -Izvedi uvjet da se sijeku zadani pravci
Uz pr~tavku da su zadani pravci mimosmjerni odredimo na

85 i 86 najkrau udaljenost d tih pravaca. Sl. 22.
pt =aJ+btl+ CIk
pa = a.i + bl} + Cs k
BA == q= (Xl - x.)1 + (YI n = Pl X Pa'.
d dobijemo tako da
54
qprojiciramo na ;.
Y2)} + (ZI -
nain
z.)1
prikazan u zadacima
Prema (12)
ili prema (31) i (27a):

Xl -
d=
To je formula za
najkrau
XI
YI -
Y.
ZI
ZI -
al
bl
Cl
a.
b.
c.
al
bl
Cl
a.
b.
c.
udaljenost mimosmjernih pravaca Pl i PI'
Siika 22.
Ako se pravci sijeku, ta je udaljenost d
O pa je
=0
traeni uvjet da se pravci P, i P2 sijeku.

188. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi krajnjim
takama
radijvektora
OznaiVi s P (x,y, z) bilo koju taku traene ravnine E i uzevi u obzir da su krajnje
zadanih radijvektora A (3, - 1, 1), B (l, 2, - 1) i e (1, l, l) dobijemo
Prema (30)':
x-3
E=
+1
Z -
take
-,2
- 2
-2
=0
55
odatle je
E=. 2 x
+ 2 y + II
S = O.
89. Odredi kut zadanih ravnina

El =. 4 x - S Y
+ 3 II
=O
Ea =.
X -
4y -
II
+9=
O.
Kut dviju ravnina je kut vektora njihovih normala:
Prema (19):
cos
(ji =
meusobno
90. Dokai da su zadane ravnine

El =. 3 x - y
4 + 20 - 3
VSO VIS
+ 2 II +
IS
21
30
0,7
okomite
E."",Sx,+9y-311-1=0
[;:~=O].
91. Takom M (S, 16, 12) prolaze dvije ravnine: jedna od njih sadri os X, a druga os Y. Izraunaj kosinus kuta tih ravnina. Sl. 23.
co
4L----/f~
Slika 24.
Slika 23.
Ravnina El koja sadrti os X okomita je na ravnini Y Z, pa njena jednadba glasi JI = by,

dok ravnina El koja sadri os Y, pa je okomita na ravnini X Z, ima jednadbu JI = ax.
Obje
ra~ne
prolaze
takom
M, pa je
12.= 16b
12
= Sa.
Slijedi:
3
b =-'4
12
a=-
S
Odatle je
El "'" 3 Y - 4 JI
s6
=O
El =. 12 x - S II = O.
Vektori normala tih ravnina glase:
;.= 127 -
Sk.
Prema (19):
~;;:
20
4
cos cp = - - = - - = - .
rit '"
S 13 13
92. Zadan je vrh A (2, - S, 3) trokuta A B C i vektori njegovih strana
Odredi vrhove B i C i vektor -; strane A C.

Prema zadatku i slici 24:
AB = (x - 2)7+ (y + 5)7 + (z gdje su x, y i z koordinate
take
3) k
== 47 +7+ 2 k
B.
Odatle
x-2=4
B(6 - 4,5).
y+S=1
z-3=2
Na isti
nain
dobijemo
C(9, -
6,10)
Proba:
93. Odredi kosinus kuta zadlmih pravaca
_{ 3x-4y-2z=0
2x+ y-2z=0
PI =
_{4X+ Y -6Z-2=O
Y - 3z + 2 = O.
PI =
Pravci su zadani kao presjenice zadanih ravnina. Odredimo
PI i P2.
Za pravac PI vektori normala zadanih ravnina jesu
;;1= 37-41-2k
;;:=~7+7 -2k
PI= ~
Na isti
nain
x;' = 107+ 21 + II k.
dobijemo za pravac PI
Prema (19):
;;P.
98
coscp=--=-
PI PI
195
57
94. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi ishoditem koordinatnog sustava a okomita je na
ravninama
Et ==2x-y+5z+3=0
El
== X + 3 y
- z - 7 = O.
Traena ravnina E okomita je na presjenici s zadanih ravnina El i Es pa je -; vektor normale

traene ravnine E.
Prema (47)':
;;1=27-7+ Sk
;;.=
7+37-k
-; = ;: x ;;. = -
147+ 7 j + 7 k.
Kako traena ravnina E prolazi ishoditem, neposredno dobijemo
== -
E
ili
14 x
+ 7y + 7 z =
O-
2x-y-z=0.
"95. Je li
mogue
takama
poloiti ravninu
A (1, - 1,1), B (0,2,4), C(l, 3, 3) i D (4, O, - 3)?
take,
Ravninu moemo poloiti kroz 4
ako su te
take,
odnosno vektori
Xii b = -7+ 31 + 3 k
Xc == -; = 4j + 2 k
$E
AD$d=37+T-4k
komplanarni.
Prema (30),:
- x -- =
(b
- 4
- l
e) d
18
+ 18 -
36
'vektori su komplanarni pa moemo odrediti jednadbu ravnine koja prolazi zadanim takama.
Vektor normale traene ravnine E glasi:
;; = b X -; = - 67+ 27- 4k.

Ravnina E prolazi
takom
== -
A (1, - 1. 1) pa prema (SO) i (47)'
6 (x - 1) + 2 (y + 1) - 4 (z - 1)
ili
3x - y
'96.
Presjenicom
+2z -
6 = O.
ravnina
E1 ==4x-y+3z-l=0
poloi
a) Ravninu El koja prolazi
EJ
== x + 5y - z + 2 =
takom
O (O, o. O).
Za zadane ravnine El i El vektori normala glase
presjenice
pa je vektor
s tih ravnina
.-; =;;;. x ;. = - 2i+7 + 3 k.

Vektorom Ti takom O ravnina El jo nije odrede
diti jednu bilo koju taku A.
Uvrtenje z
pa moramo na presjenice s odre-
O u jednadbe ravnina El i El daje
4x-
y-I=O
x+5y+2=0
= ~ i
a odatle je x
= - ; pa je A ( ~ , - ; ,
O) taka
presjenice
s (prl?bodite"
s ravninom XY).
Traena ravnina El odredena je sada vektorima
O- A
-a
1i - -3j,
7
7
= -
taka
gdje je P (x, y, z) bilo koja
ravnine Ea.
Prema (30)':
x
1
- 2
O =0
7" -7"
E.e9x+3y+5z=0.
b) Ravninu E, koja prolazi
Na isti
nain
T (l, l, l).
takom
dobijemo
.EI
== 23 x
- 32y
+ 26 z -
17
O.
e) Ravninu E5 koja je paralelna s osi Y.

Traena ravnina E3 okomita je na ravnini X Z pa sadri vektor
J. dok je
- = Pl- ( 7.1)-i + (y + 73)-j + z .k..
AP
X -
Prema (30)':
-:_
(Pl x J) S
x-~
lt
O.
O =0
-2
El
== 21 x + 14 z -
d) E. koja je okomita na ravnini 2 x - y
+ 5 lt -
3 = O.
3 = O.
Traena ravnina E. odredena je opet vek.torima

male -;; =
AZ> = pt
i s, a takoder vektorom nor-
27 -.7+ 3 k ravnine na koju je okomita:

l
7
x-2
-2
Eee 7 x
3
y+7"
lt
- l
l
+ 14 y + 5 =
=O
O.
59
II. PLOH E
Formule
Pravac kroz dvije
take
Y -YI
Y. -YI
(41)
Kut dvaju pravaca
(42a)
Uvjet okomitosti dvaju pravaca

(43)
Ravnina kroz jednu
taku
(50)
Uvjet paraleinosti dviju ravnina

(55)
Pravac i ravnina.
Uvjet paraleinosti
aA
+ b B + e e = o.
(57)
Uvjet okomitosti
(58)
Kuglina ploha ili sfera
x,
(x - m)'
+ Y' + z, -
T'
+ (y
- n)2
+ Cz -
x'
yO
z'
-+-+-=1
a" . bO
eO
60
O
q)O
(60)
TO
(61)
(63)
Hiperboloidi
dvokrilni
x'
y'
z,
-----=1
a'
b'
c'
(64)
jednokrilni
(65)
pravasta
u pararnetarskom obliku kao

tu + 1
x=a t + u ;
t-u
Y - b
-
+ u'.
-'t
ploha
:::=c
t u-l
t+u
(68)
pravocrtne izvodnice
(66)
I susta,v
X,
II sustav
-(;'c=u
~
- ~=
a
c
(,
y)
1'7J
(67)
J...u (I - ~)
b
Paraboloidi
eliptini
(69)
hiperbolni
x'
y2
-b"
-- -
a2
u pararnetarskom obliku kao
x=a(t+u);
2z
(70)
pravasta
y=;=b(t-u);
ploha
(73)
z = 2tu
pravocrtne izvodnice
I sustav
( T+-~=2t
x,
z
(71)
a-7J=T
II sustav
Eliptini
:+~=:'
~
a
- L
(72)
2u
stoac
(70)
61
taki
Tangentna ravnina na plohu u
(~~)l (x
F(x,y,z) = O:
z
=f
(x, y):
( :: )
T, (x" Yl' Z,) plohe
(X - X,)
(~:)l (y
Xl)
(::t
-Yl) +
+ (:~) l (y
- y,)
z -
(z - Z,)
= O
Zl
(76)
(75)
elipsoida:
X Xl
a2
+ Y Y, + Z Zl
= I
(76),
b2
hiperboloida :
dvokrilnog
(76)1T
jednokrilnog
(76)III
paraboloida :
eliptinog
yy,
XX,
----a:;- + -[;2
+ Zl
ao - YY,
---rF
+ zi'
(76)IV
hiperbolnog
XX,
Normala na plohu u
taki
T, (x" y" z,) plohe
(~~[
Y - Yl
=
(::t
Y -Yt
Xl
X -
f(x,y):
X,
Y -y,
Yl
z -
Zl
z - z,
bO
aZ
(78)
- l
q,
Pl
elipsoida:
x -
x,
X -
F(x,y, z) = O:
Zl
CO
A. Plohe drugog reda izraene kanonskim jednadbama

(Elipsoid. Hiperboloidi. Paraboloidi. Eliptini stoac.)
Zadaci
97. Odredi omjer osiju dvaju paralelnih presjeka elipsoida
Y'
25+9+"4=1
i to s ravninom X Z i s ravninom koja je od nje udaljena za 2.
Uvrten~e
= Oi y =
s ravninom X Z
62
2 u jednadbu elipsoida daje presjek
(77a)
(78),
a to je elipsa spoluosima
a=S
c=2,
i s ravninom y = 2
XI
Zi
125+20= l,
9"
opet je elipsa spoluosima
.a'=sVs
c'
a:a'=c:c
ic
yi
Zi
-+-+-=1
16
4
l
a takoder sredite te
presjene
=3:VS:
presjenice
98. Odredi projekciju na ravninu XY
= 2 Vs
elipsoida
i ravnine x+4z-4=O,
krivUlje.
Iz jednadbe ravnine slijedi:
4-x
18'=-4-'
a uvrtenje te vrijednosti za z u jednadbu elipsoida daje nakon
.
Xl-
4x
ili
(x - 2)1
Projekcija
presjene
taki
+ 2y = O
+ 2 y2 = 4 I : 4
krivulje je elipsa spoluosima
a= 2
99. U
ureenja
A ( - 2, l, -
~)
vl
i sreditem
S (2, O).
povuci normalu na elipsoid
Prema (78)' dobijemo

l
y-1
l
18+ 2
l
-2
T
ili
l
x+2
l
y-l
-1
18+ 2
2
traena jednadba normale.
61
100. Odredi tangentne ravnine elipsoida

I
21
~+~+..!..= 1
koje su paralelne s ravninom
2x
+ 2y -
3z
O.
Prema (76)' jednadba jedne od traenih tangentnih ravnina glasi
E =-
X Xl
21
Treba odrediti koordinate diraliita

slijedi prema (SS)
+ Y YI +
1
.
Z ZI =
(a)
Iz paralelnosti. traene i zadane ravnine
Dl (Xl' YI' ZI)'
ili
Cb)
Traena ravnina E prolazi diraliitem Di., dakle
+ -2
+
6
TZl
Xl
Y~
21
ZI
= 1
(c)
Iz (b) slijedi:
Xl =
Uvritenje tih vrijednosti za
Xl
YI U
Cd)
Cc) daje nakon uredenja

Zi
= 1
pa je
z. = - 1
i prema Cd) dobijemo
ra~:
Odatle iz (a) slijede traene jednadbe tangentnih

El
== 2 X + 2y -
3Z
12
= O.
101. Odredi tangentne ravnine elipsoida
x'
+ 2y' + Zi =
x-c-y+2z=0.
[x-Y-i-2Z
V~ =0].
102. Odredi tangentnu ravninu na troosni e1ipsoid

XI
YI Zi
"4+9"+36=1
koja MSjeca jednake odreske na koordinatnim osima.
64
Prema (76)' jednadba traene ravnine glasi

E
= x Xl + Y YI +
4
Z ZI
= 1
(a)
36
gdje su X1> YI i ZI koordinate traenog diralita D. U drugu 0IkU jednadba iste ravnine E
napisana u segmentnom obliku (49) glasi
~+L+3..-=1.
m
m
m
ili
E=x+y+z-m=O
gdje je m duljina odrezaka na koordinatnim osima.

Budui
da oba izraza za E
predouju
istu ravninu imamo prema (SS)
a odade je
Uvrtenje u jednadbu elipsoida daje
Yi =
81
49
pa je
9
Yl=
36
ZI
Iz (a) slijede
konano
= T
obje traene jednadbe tangentnih ravnina
E". =
+~
+Z
T 7
O.
103. Odredi probodite pravca i plohe:

a) elipsoida
i pravca
x-4
-2- =
y+6
z+2
--=--3 = --=-2
Prelazimo na parametarski oblik jednadbe pravca:
Odade dobijemo:
x = 2(t
+ 2);
= -
3(t
+ 2)
5 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Viile matematike
z = - 2(t
+ l).
(a)
65
Uvritenje u jednadbu elipsoida daje nakon uredenja
t l +3t+2=0
paje
tl =
Iz (a) slijede sad
trae~
tl
=-
2.
probodiita
P, (2, - 3, O)
Pa (O, O, 2).
b) dvokrilnog hiperboloida
Xl
yI
Z2
----+-=1
4
l
9
i pravca
z-6
x-3=y-l=--.
3
Prijelaz na parametarsku jednadbu pravca i uvrtenje u jednadbu hiperboloida daje
jednadbu
pa je
Pl (4, 2, 9).
Pravac dira plohu.

c) jednokrilnog hiperboloida
pravca
x-4
y+3
z-l
-4-=-0-=-1-
Postupajui na isti naiIi. .ne dobijemo jednadbu u t, ve identitetu l
da zadani pravac lei potpuno na plohi hiperboloida.
104. Odredi jednadbu ravnine ltoja tangira dvokrilni hiperboloid

Xl
yI
Zi
-+---=-1
914
u
taki
Dl (- 6, 2, 6).
Prema (76)1l dobijemo neposredno
- 6x
2y
6z
== 4 x -
12y
+9z
-9-+T-T=-1
a odatle je
E
66
- 6
o.
= l koja kazuje
105. Na jednokrilni hiperboloid
poloi tangentne ravnine koje prolaze pravcima

a)
+9
-=--=-
Ad a) Izvrimo li prijelaz na parametarski oblik jednadbe zadanog pravca, dobijemo t, = 4

i t2 = 2 nakon u\<ftenja u jednadbu hiperboloida, i dva probodita Pl (12, 3,4) i
P 2 (6, - 3,2) pravca i hiperboloida, a dakle zadanim pravcem prolaze dvije tangentne ravnine El i Ea (Vidi zadatak 103).
Prema (76l 11
El
==
X Xl '-I-
36
.:Y12 _ z ZI
'9
= l
(a)
Traena ravnina El prolazi proboditem Pl (12, 3,4) i takom A (O, - 9, O) kojom

prolazi zadani pravac. Uvrtenje koordinata tih tataka u (a) daje:
Yi = - 1.
Iz tih jednadbi slijedi:

(b)
dok uvrtenje
Xl
= 3 ZI
+4
YI
= - l u (a) daje
zl=T
a prema (b):
Xl
= 6,
El ;:; 3 X
Na isti
nain
Dl
pa je
-
(6, -
l,
2y - 3 z - 18
i-)
= O.
uzevi mjesto Pl probodite Pa (6, - 3,2) dobijemo

El
== X
3z
= O.
ad b) Odredivii na navedeni nain probodite pravca i hiperboloida dobijemo dvostruku

taku Pl (6, - 3,2), pa zadani pravac tangira hiperboloid u PM' Postoji dakle samo
jedna tangentna ravnina koja prolazi tim pravcem, a dira hiperboloid u taki
PM (6, - 3,2). Prema (a) dobijemo
== X -
2y - 3 z - 6
= O.
106. Pravcem p ;:; y = O; z = l poloi tangentne ravnine na dvokrilni hiperboloid
_xl_yl+zl=l
9
16
67
Iz slike 2S vidimo da su traene tangentne ravnine okomite na ravnini Y Z pa njihove jednadbe imaju opcnito oblik
By+Cz+l=O.
U tom
sluaju
jednadba tangcntne ravnine prima oblik
~--------------~p
Slika 25.
prema (76)11. Pravac,a dakle i tangentne ravnine prolaze takom A (O, O, l). Uvrtenje
daje
;6 =
.11'1 = 16.
pa je
Uvrtenje .11'1 = 16 u jednadbu hiperboloida daje uz x

yi
4" =
15 pa je Y1
.1
2 r 15.
Dobijemo:
=r 2 V15 y + 16 z
16
= l
pa je
107. Odredi tangentnu ravninu
El"" -
rEy + 2.11' -2 =
El ==
viS y + 2 z -
eliptinog
2 = O.
paraboloida
Xl
y'
6"+2"=2.11'
koja je paralelna s ravninom
x - y - 2.11'
= O;
Prema (76)1V traena ravnina ima jednadbu
E == x
Xl
6'
Treba odrediti diralite D (Xl' Yl' .11'1)'
68
+ Y 2Yl
= Z
+ zl'
(a)
Prema (SS):
Xl
.YI
6
"2
-1
-1-=-1=-2
pa je
3j
Xl =
.YI
=-
1,
a uvritenje tih vrijednosti u jednadbu paraboloida daje

Iz (a) dobijemo konano
ilE
X -
2 II
)I -
ZI
1. Dakle je D (3, - 1, l).
= o.
108. Zadan je hiperbolni paraboloid
i jedna od njegovih tangentnih: ravnina
10x - 2)1 - z - 21
= O.
Odredi jednadbe pravaca u kojim se oni sijeku.

Zadatak se svodi na odreivanje jednadbi dviju pravocrtnih izvodnica paraboloida koje
pripadaju diralitu zadane tangentne ravnine, jer znamo da je hiperbolni paraboloid pravasta ploha kao i jednokrilni hiperboloid.
Da odredimo diralite D napiemo prema (76/ jednadbu tangentne ravnine u obliku
2 x Xl
)I )11
= z + z,
pa prema (SS) imamo:
Odade
Xl
S,
)Il
= 4, a uvritenje tih vrijednosti u jednadbu paraboloida daje
ZI
= 21
D (S, 4, 21).
Da odredimo prema (71) i (72) traene jednadbe izvodnica
izraunajmo
nosti parametara t i u paraboloida. Uzevi u obzir. da je u naem
vi
prema (73) vriJed-
sluaju a = V~dok
je
dobijemo
Vl (t + u) .}
4 = Vl (t -u)
S=
Proba:
II
pa je
u =
Vl'
= 2 tu = 21.
Uvritenje vrijednosti za t i u u (71) i (72) daje traene jednadbe izvodnica Pl i PI kao presjeci dviju parova ravnina:
Pl
:!!
2:lC
+ )I -
14
=O
14 x - 7 )I ~ 2
II
= O
Prikaimo jednadbu Pl u kanonskom obliku.
P.
== {
2X-)l-6=0
6x+3)1-2z=O.
Iz 1. jednadbe slijedi:
x-7
x = - ~
Y=-l
+ 7.
-2
Uvrtenje te vrijednosti za x u 2. jednadbu daje
z - 49
Y=~
pa je
x - 7
--1-
z - 49
--=7
-2
ili
x - 7
Y
z - 49
P =--=-=---.
l
l
- 2
14
Na isti
nain
dobijemo:
109. Odredi pravce koji prolaze
takom
(6, 2, 8) a lee na plohi
x 2 y'
z
-+---=1
9
16
Budui
da je jednokrilni hiperboloid pravasta povrina, zadatak se svodi na odreivanje

pravocrtnih izvodnica u zadanoj taci hiperboloida. Na nain prikazan u zadatku 108 primijeni formule (68), (66) i (67).
_ y-2 _ z-8. x-6 _ y-2 _ Z-8]

[-X-6
3- - -0- - -4-' -9- - -8- - 20 .
110. Zadan je eliptini stoac z = 2 x 2 + 4 y2. Odredi onu izvodnicu s stoca koja je paralelna s
ravninom 12 x + 14 y + 11 z - 2S = O i onu tangentnu ravninu koja prolazi tom izvodnicom.
Napisavi jednadbu stoca u obliku
x'
y2
Z2
-+--2
l
4
=0
vidimo da je zadna ploha stoac s vrhom u O (O, O, O) kojemu je presjek s ravninom

z = 2 elipsa
x'
y'
-+-= l
2
1
s poluosima a = V2" i b = 1 [vidi formulu (70)' i sl. 26]. Budui da svaka tangentna ravnina zadanog stoca prolazi kroz ishodite-D i dira plohu po jednoj od izvodnica, biti e
prema (SS)
(a)
E"", 12 x + 14y + 11 z = O
jednadba traene tangentne raynine.
Kako je u jednom od diralita Tl (xl' ~i' Zi) tangentne ravnine
( OF)
oz
70
= -~z
2
dobijemo prema (76) jednadbu tangentne ravnine E u drugom obliku:

E
== Xl (X -
Xl)
+ 2 YI (Y -
YI) -
1
"2
ZI (z -
ZI)
= O.
(b)
Iz (a) i (b) slijedi:

pa je
Slika 26.
Jednadbu izvodnice s dobijemo kao pravac kroz
take
O (0,0, O)
TJ prema (41):
B. Sfera (kuglina ploha)

Zadaci
111. Napii jednadbu sfere opisane oko
B (O, 5, O) i e (O, 0, 3).
tetrae.ra
kojemu su vrhovi O (O, 0, O), A (2, 0, O),
Prema (61) jednadba sfere sa sreditem u S (m, n, q) glasi

(x
m)2 +(Y - n)1
+ (;: -
q)1
rl.
Uvrtenje. koordinata vrhova tetraedra. daje etiri jednadbe za odreivanje nepoznanica

m, n, q, i r:
ml + nl + ql = 'rl
(2 - m)1 + nl + ql = rl
ml + (S - n)1 + qI ;,. rl
ml + nl + (3 - q)1 = rl.
71
Iz prve jednadbe slijedi:

nl
+ ql =
rl - ml;
ml
+ ql =
r. - nl
a uvritenje tih jednakosti u ostale tri jednadbe daje:
=O
nl == O
ql = O.
(2 - m)1 - ml
(S - n)1 -
(3 - q)1 Odatle dobijemo:

m
3.
q=2
n=-
1;
a uvrltenje tih vrijednosti u 1. jednadbu daje
38
4
r' = (x - 1)1
+ (y
112. Napili jednadbu sfere koja prolazi

.... { Xl +yl = 16
rucI .11'=0
S)2 + (z -
3)2 ="4
38 .
2"
- 2"
A (O, - 3, 1) a
takom
Sredilte sfere lei na osi Z, jer na toj osi lei sredilte

(61) jednadba sfere glasi
Xl
+ yi + (z -
q)1
presjene
= rl
sijee
ravpinu X Y
u kru-
krunice SI (O, O, O) pa prema
(a>
q=? r=?
Uvritenje
z=
O u ea) daje drugi.oblik
presjene
krunice
XI+yl+qI=rI
pa iz usporedbe tog oblika sa zadanim slijedi:
16
Sfera prolazi
takom
Iz (b) i (e) slijedi
16
=-
(b)
rl.
A (O, - 3, 1) pa prema (a)

9
pa je q
+ ql =
+ (1 -
q)1 = rl.
+ qI = 9 + 1 -
2q
(e)
+ ql
3, dok je rl = 2S. Prema (a):

Xl + yi +
(~
113. U prc>bodiltima pravca

x-l
+ 3)1
2S.
z-l
-1-=~=-2-
i sfere
(x - 2)1 + (y + 1)1 + (Jr - 3)1
=6
poloi tangentne ravnine na sferu.

Prelazimo na parametarski oblik jednadbe zadanog pravca
x-l
Jr-l
-1-=~=-2-=t.
72
Odatle:
x=t+l
y
(a)
z=2t+1.
Uvrtenje u jednadbu sfere daje:

1)1
(t -
+ (- t + 1)2 + (2 t
2)1 = 6
ili
6 tl - 12 t = O
Uvritenje tl
O i ta
pa je
tl
ta
= 2.
2 u (a) daje oba probodita
PI (3, - 2, S).
Pl (1, O, 1)
Raunamo
=O
(b)
prema (76):
iJF
= 2(x - 2)
iJx
'
dok je u Pl:
iJF
iJy = 2(y
+ 1);
iJF
iJz
2(z - 3)
(F,)l = - 2;
(F,,)l = 2
(F,)l = - 4
(F,),
(F,,)I = - 2
(F,). = 4.
2;
(c)
Uvrstivi (b) i (c) u (76) i uredivi dobijemo traene jednadbe tangentnih ravnina, koje su.
paralelne:
meusobno
II
114. Na sferu
(x
x-y+2z- 3=0
x- y
+ 5)2 + (y
+ 2 z-IS =
- 8)1
O.
+ (z + 1)2 =
16
poloi tangentne ravnine koje prolaze kroz os X.
Slika 26 a.
Kako se vidi iz slike 26 a jednadbe traenih ravnina imaju
By
+ Cz =
openito
oblik
O,
odnosno
(a)'
73
Da odredimo
~ uoimo da je udaljenost ravnina od sredita S (- S, 8, p~ (48 a) imamo stavivii ~ = u
l) sfere jednaka
polumjeru 4 te sfere, pa
4=
8,...., l
v' Ul + 1
Odatle dobijemo
u
(B)
~
e a= _ 12'
Uvrtenje u (a) daje traene jednadbe tangentnih ravnina:

I
3y+ 4z=0
II
S y - 12 z = O.
lIS. Na sferu
(x - 4)1 + yi + (z - 2)2 = 225
poloi tangentne ravnine koje su paralelne s ravilinom

10 x - II y - 2 z
+3=
O.
Znamo prema (55) da su koeficijenti od x, y i z paralelnih ravnina proporcionalni ili jednaki,

pa e jednadbe traenih tangentnih ravnina glasiti:
10 x -
II y - 2 z
+D=
O.
Kako je svaka tangentna ravnina na sferu udaljena od sredita sfere za njen polumjer,
odredimo D prema (48a) uzevii u obzir da je u naem sluaju d = T = 15 i S (4, O, 2):
15
10 . 4 - II . O - 2 . 2
v' 100 + 121 + 4
IS
ili
Odatle je Dl
189 i Da
36
+ D.
+D
15 .
=-
261. Dobijemo:
10x-lly-2z+l89=0
II
10 x - II y - 2 z - 261
O.
116. Napii jednadbu sfere koja tangira pravac

Pl
u
taki
taki
x-l
y+4
z-6
- 3 - = -6-- = - 4 -
A (l, - 4, 6) i pravac
P.
u
EO
EO
X -
4 =y
+3 =
1
~
- 6
B (4, - 3,2). Sl. 27.
Sredite S (m, n, q) sfere odredimo kao sjecite ravniD.a El i El koje prolaze takama A i B a
okomite su na pravcima Pl i PI i ravnine E, koja prolazi sredinom e tetive A B okomito na
tu tetivu.
74
Prema (50a)
El
== Al (x -
1)
+ Bl (Y + 4) + (z -
6)
=O
(a)
a prema (58):
3
odatle
pa je prema (a):
El "'" 3 x
Na isti
nain
=-4
Al
.B l = 2-
+ 6y + 4 z
- 3=
o.
dobijemo:
Ez==2x+y-6z+7=0.
'Slika 27.
Koordinate'
take
e:
1+4
5
---:z
= 2;
- 4 - 3
2
6+2
z = - - =4
= -"2;
pa je
Prenia (41)
x-'I
y+4
11-'-6
AB==P==-3-=-1-=~
Na isti
nain
"
kao za El i El dobijemo
E. "'" 3 x
Rijeiimo li sustav Ito ga
S (- 5, 3, O) sfere. .
ine
+y
- 4z
+ 12' = O.
jednadbe dobivene za El' E. i .E., . dobijemo sredite

.
Polumjer sfere
AS~
Prema (61):
(x
=V36
+ 5)'-+ (y -
+ 49 + 36 =
3)1
11.
+ "I =_121.
75
117. Odredi koordinate srediita i polumjer sfere
36x3
+ 36 y s + 36z3 -
+ 24y - 72z -
36x
118. Napiii jednadbu sfere kojoj je sredite u
95
taki
a) S(1,4, - 7) i koja tangira ravninu 6x
+ 6y -
7z
+ 42 =
b) S (6, - 8, 3) i koja tangira os Z.
+ (y - 4)1 + (z + 7)1 = 121;

6)1 + (y + 8)1 + (z - 3)1 = 100].
[a) (x - 1)1
b) (x -
119. Dokai da su sfere

xl+r+zl=ax
x 3 +yl+zl=by
meusobno
ortogonalne, tj. da
Prema (78)
izraunajmo
koeficijente smjera normala zadanih sfera:
oF
al
= -ox =
a.
(a)
se sijeku pod pravim kutom.
2x
Q;
bl
oF
= -oy = 2y;
bl = 2y - b;
2 X;
oF
Cl
= -OZ =
C.
= 2z.
2:r
Kako je kut dviju ploha kut njihovih normala primijenimo uvjet (43) okomitosti dvaju pravaca.
u naem sluaju normala:
Dobijemo:
(2
X -
a) 2 x
+ 2y (2y -
+2z
b)
='2(ax
2z
= 4 (x + yi + zi) -
+ by) -
2(ax
2 (a x
+ by) =
prema (a)
+ by) = ~
Zadane su sfere ortogonalne.

120. Na plohi
X3
odredi
take
+ yi + Z3 -
6y
+ 4.8' -
=O
12
u kojim su tangentne ravnine paralelne s koordinatnim ravninama.
Prema (76) odredimo jednadbu tangentne ravnine E na zadanu plohu u diraliitu

D (Xl' YI> ZI):
oF
ox
-=
== 2 Xl (X
oF = 2y -
2x;
Xl)
iJY
+ (2 YI -
6) (y -
6;
::'=2Z+.4
yJ + (2 ZI + 4 ) (z
ZI) =
O.
(a)
za ravnine koje su paralelne s ravninom X Y kosinusi smjera normala imaju vrijednosti

cos f), = cos 900 = O
cos 'y = cos o' = l
cos ac = cos 900 = O;
pa jednadiba normale u
taki
X -
D plohe glasi
Xl
-0-
76
Y -
YI
Z -
ZI
= -0- = -1-
(b)
Iz (a) i (b) slijedi obzirom na uvjet (58) okomitosti pravca i ravnine:

2Zl
l
Odatle:
Xl
Uvrtenje Xl =
= 0,
2Yl - 6
+4
pa je
YI
= 3.
i YI = 3 u jednadbu zadane plohe daje jednadbu

+ 4z - 21 =
ZZ
11
odatle je
z. = - 7.
take
Traene su
na plohi u kojim su tangentne ravnine paralelne s ravninom XY.

A (O, 3, 3)
Postupajui
na isti
nain
B (O, 3 - 7).
take
dobijemo
C(O, - 2, - 2)
D (O, 8, - 2)
u kojem su tangentne ravnine paralelne s ravninom X Z i. take

E(S, 3, - 2)
F(- 5,3, - 2)
u kojem su tangentne ravnine paralelne s ravninom Y Z.
Do istih rezultata mnogo lake i bre dolazimo i to bez

zadane plohe u obliku
X2
+ (y
- 3)2
+ (z + 2)1 =
rauna,
ako napiemo jednadbu
25
pa uoimo da je to sfera polumjera S sa sreditem u S (O, 3, - 2) pa je

emo.
121.
Takom
grafiki
prika-
M (3,4, 12) sfere
+ yi + Z2 =
X2
169
poloeJle su ravnine okomite na koordinatnim osima X i Y. Napii jednadbu ravnine

koja prolazi tlU1gentama poloenim u taki M na presjenici sfere i ravnina okomitih na
koordinatne osi.
.
Odredimo
presjenico. Sl
S.
M (3, 4, 12).
sfere sa zadanim ravninama koje prolaze

-
zajednikom takom
Ravnina okomita na os X:
,,=3
paje
sl==y l +z2 =160.
Ravnina okomita na os Y:
y
Raunamo
Za
= 4,
pa je. s.
== x' + Z2 =
153.
prema (76) u M (3, 4, 12):
Sl:
( OF)
ay
= 2. 4
8;
.1
( OF)
ox
2.3
( OF)
oz
= 2 . 12
24
6;
77
Jednadbe tangenata glase:

tl "" 8 (y - 4)
l,
ili
== 6 (x
- 3)
+ 24 (z -
12)
=O
+ 24 (z -
12)
+ 3z ti == X + 4 z -
tl "'" Y
Traena ravnina
R = A (x - 3)
+ B(y -
40
51
= O.
4)
+ (z
- 12)
o.
Prema uvjetu (55) paraleinosti dviju ravnina uzevi u obzir da jednadbe tangenata II i 12
predouju dvije ravnine od kojih je prva okomita na ravninu Y Z a druga na ravninu X Z
dobijemo:
1
B
B=~
pa je.
A=3
1
3
4
== 3 x + 4y + 12 z
169
O.
C. Stoaste i valjkaste plohe

Zadaci
122. Koje plohe
;\:2
predouju
+ y'
Z2
jednadbe:
a) - -a-. - - b'- = O;
Xl
b) -,,f - yI
Zi
+ "4 =
x2
O;
x
lj
Slika 28.
Ad a) Napisavi jednadbu zadane plohe u obliku
78
y2
+ Z2
e) -9+~=0
i usporedivi je s jednadbom rotacione plohe x 2

II
II dijelu Repetitorija], vidimo da je f(z)
~
a
a to je pravac kroz ishodite, kojemu je
+ y2 =
[f(z)]2 [vidi formulu (90)
z, ili x = : z, odnosno z = : x-
predouje
tgcp. Zadana ploha
(rotacioni) stoac, kojemu je os Z os rotacije, dok je a polumjer
kruni
poprenog
prt!-
sjeka udaljenog za b od vrha '(vidi sl. 28).

ad b) Prikazavi jednadbu zadane plohe u obliku x 2 + Z2 = (2y)2 zakljuujemo prema (90)
da ona predouje kruni stoac nastao rotacijom oko osi Y pravca z = 2 y (ili
x = 2y) kojemu je vrh u ishoditu koordinatnog sustava. Narii sliku plohe.
ad c)
Postupajui
na isti
nain
zakljuujemo
da zadana jednadba
stoac nastao rotacijom oko osi X pravcu
fl' =
123. Odredi kut to ga zatvara izvodnica s osi rotacije stoca x'
124. Odredi ravninu koja tangira eliptini stoac ~. +~
Raunamo:
+ y'
Z2
- ~
oF
az
TI
(4 1
kruni
Oi sve prikai grafiki
O u taki
-=
au
predouje
x. Narii sliku plohe.
TI
(4, - 6,4) stoca.
.-2z
6,4):
(oF)
ox
= 2;
1
( oF)
ox
( oF)
az
= _ 8.
1
Uvrtenje u (76) daje:
2 (x - 4) - 4 (y
+ 6) -
8 (z - 4)
=O
ili
x - 2y - 4z
O.
125. Napii jednadbu stoca kojem je vrh u ishoditu koordinatnog sustava a ravnalica je zadana
.
{ x' + y. + (z - 5)2 = 9
Jednadbama
z =" 4.
Znamo da se stoastom plohom ili, krae, stocem zove openito ploha to je opisuje pomini
pravac (izvodnica) koja prolazi stalnow. takom (vrh stoca) i sijee neku krivulju (ravnalicu).
(Vidi IS III dijela Repetitorija).
Prema (38) jednadba izvodnice zadane plohe glasi:
jer prema zadatku prolazi ishoditem koordinatnog sustava. Odatle je
x= az}
bz
a= ~)
z
(a)
(b)
b=~
z
79
Da uklonimo x, y i z iz jedJwi!be ravnalice uvrstimo jednakosti (a) u njenu jednadbu:

al Zi
+ fil Zi + (;: -
5)1
= 9
a uz z == 4 dobijemo:
116al +16bl "",8

ili
al
+fII=
1
2"
Uvritcnjcm jednakosti (b) dobivamo tra!cnu jednadbu stolca

1
(-X)1I
+ (y)1
-;: =_.
z
2
126. U ravnini XY lei parabola yi = 4x. Napili jcdnad!bu stolca kojem je ta parabola ravnalica
dok je vrh u taki V (O, O, 8).
Iz jednadbe izvodnice
slijedi:
x
= a(;: -.8)
= b (z _ 8)
(a)
~z,~
'j
(b)
b=-z-8
Uvrtenje (a) u jednadbu ravnalice daje

bl (z - 8)1
= 4a(z -
8)
auzz=O
2f11=-a
a odatle uvrstivIi (b) dobijemo traenu jcdnad!bu stolca
2yl+X;:-8x=0.
127. Pravac
x-:2
~"EJ.-3-=2=6
okree se oko osi
X. odi-edi h:dnadbu nastale rotacionc plohe.
Pravac p sijee os X u taki V (2, 0, O) pa opisuje stofastu plohu s vrhom u V pri emu ta
izvodnica p zatvara s osi X stalni kut a:, kojemu je
cosa: =
Iz slike 29 sc vidi da taj stoac
sijee
V9 + 4 + 36
_o.
= 3
07
ravninu Y Z u krunici polumjera
tu krunicu uzeti kao ravnalicu zadane plohe.

Raunamo:
tga:
pa je
y'_I-a: - 1= ll4O.
3
COSi
2V40
T=--'
. 3
80
T ...
2 tg a: pa
cmo
Jednadba ravnaliee glasi:

yl+ZI=T
160
(a)
x=O
Napisavii jednadbu izvodnice
x-2
11
-3-=-;;=--;
x
OJ--+r--F.-;P--+---
raunamo
,
I
I I
rl I
= .E.. (x
(x - 2) )
(b)
, '/
- 2)
/1
b=2L
x-2 )
Slika 29.
3z
(e)
c = -x---2
Uvritenje (t u (a> daje:
a uvrstivii ovamo (c) dobijemo traenu jednadbu stoca

40 (x - 2)1 - 9 yi - 9 ZI = O.
128. Napiii jednadbu valjka kojemu je' ravnalica krunica
X'
+ yiz =
25
=O
a smjer izvodnice
zadan je razmjerom
a:b:c=S:3:2.
Valjkastu plohu opisuje pravac (izvodnica) koji pri pomicanju ne mijenja svoga smjera i
uvijek sijee odredenu krivulju (ravnalicu). [Vidi IS u III dijelu Repetitorija.]
Jednadbu iz\'odniee napiimo u obliku
x-m
y-n
---5-=-3-=2'
(a>
Tu su (m, n, OJ kordinate taaka u kojim izvodnice probadaju ravninu X Y, m i n su prema

tome promjenljivi parametri.
Iz ea) slijedi:
) ~)
Uvritenje (b) u jednadbu ravnalice daje
m' +n' =25
6 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematike
II
pa je s obzirom na (e)
traena jednadba valjka.

129. Pokai da se
tangiraju stoac
meusobno
XI
+ yi = Zi
i sfera
u
taki
D (O, 1, 1).
. [Izvedi jednadbe tangentnih ravnina na stoac i na sferu u taki D pa e dobiti za obje plohe
istu tangentnu ravninu jednadbe ji - z = O, plohe se dakle tangiraju u taki D.]
Openite
D.
plohe
Zadaci
130. Odredi jednadbe tangentnih ravnina i normala na zadane plohe u zadanim diralitima.
a) z =
Xl -
xy - yi
Raunamo
Tl (1,1, - 1) plohe.
prema (75) i (77 a):

~z
=
Pl =
~x
(~Z)
~x l
~z
q= - = -x-2y
2x -y:
~y
= 2 - 1 = l;
ql = (:;), = - 1 - 2'= - 3.
Tangentna ravnina
== (x -
1) . 1
+ (y
- 1) . (- 3)
ili
.'
E==x-3y-z+l=0
normala
x-l
y-1
z+l
n==--=---=--
b) z
~ arc tg ~
-3-1
u Tl (1, 'l, :) .
Prema (75) i (77):

P = :; =
-7
.(- ~I)
+
1
~z
q = (}y =
82
= -
Xl
XI
------:yi .
1 + x.
x1 =
xa
+ yi ;
~ yi ;
+1
E=x-y+2z-2:..=0
2
Tt'
z-x-l
y-l
4
n=--=--=-1
e) 2::
- 1
+ 2::
8 u TI (2, 2, 1).
Raunamo
prema (76) i (78):
oF -"
1
-=2::ln2_
ox
z'
oF
-"
-Y
- = -2:: ln2--2:: ln2OZ

Zi
Zi
a u T, (2, 2, 1):
(oF)
ox l
(~:)l
= 4ln2;
E =4ln2(x - 2)
= 41n2;
+ 41n2(y -
(oF)
OZ l
= -161n2
-
2) - 16 ln 2(z - 1) = O
ili
E=x+y-4z=0
n=x-2=y-2=z-1
1
1
- 4
d)
x 2) X Y
(Z2 -
yi = S
Z -
oF
ox = (Zi oF
oy =
oF
OZ =
Tl (1, 1,2)
Xl) Y Z -
2 XI y z;
(ZO -
Xl) X Z -
S y';
(Zi -
xl) xy
(Fil)'
+ 2 x Y Zi;
E=2x+y+llz-2S=0
x-l
y-l
z-2
n =-2-=-1-=-1-r-
e)
II
= Y
+ ln ~
z
u
[X
f) z
Vx' + yO -
Tl (1, l, 1)
+y
Y
_ 2z
= O; --=t
x - l _ y - l _ z - l]
- --=t - - 2 -
Tl (3, 4, - 7)
x-3
y-4
Z+7]
[ 17x+lly+Sz=0; -=--=-17
11
S
83
g) S x' - yi
+ Zi + 4 xy + 6 x z + 4 xy + 2 x + 4 y + 6 z [
Sx+ 6y
=O
Tl (O, - 4,4).
X
+ 7z-4=0; =y+4
-6 - =Z-4]
-7-S
S'X +4y +Z -28 ~ O;
131. Pod kojim se kutom sijeku valjak
X -
+ yi = al
Xl
z - 6]
y - 3
-5-=-4-= -1- .
i ploha b z = x y
taki
T. (x., y., z.)?
Kako je kut ploha kut njihovih normala, odredimo prema (78) jednadbe normala zadanih ploha u zadanoj taki T.
za valjak:
= 2xo;
((JP)
iJx o
( iJP') = O.
iJz o
( iJP) =yo;
iJx o
( iJP) =
iJz o
Zabz=xy:
_ b.
Prema (42a):
jer je
x - Xo
Y - Y.
z - z.
nl = = - - = - - = - 2
2yo
Xo
ili
nl
= --x.- = ~ = - 0 - '
_ x - Xo
z - lIio
Y - yo
dok je
nl
==
x - Xo
Y.
= ! - Yo
x.
z - Z,
- b
Uzevi u obzir da je
xl+yl=al
XoYo = b zo,
dobijemo:
132. Odredi one tangentne ravnine plohe
4 x'
+ 6 y' + 4 Zi + 4 x z -
x
Raunamo
prema (76)
oznaivi
8y - 4 z
+3=O
+ 2y + 7 = O.
s xo' y., Zo nepoznate koordinate diralita T,.
Tangentna ravnina
E
== (8 x. + 4 zo) (x
- xJ
+ (l2yo
- 8) (y - Yo)
+ (8 z. + 4 x.
Iz uvjeta (55) paralelnosti dviju ravnina slijedi

8 X.
+ 4 Zo
1
84
12 y. - 8
2
8 Zo
+ 4 x, O
- 4) (z - z.)
= O.
(a)
pa je
16 Xo
+ 811'0 =
12yo - 8
+ 4 Xo -
8 11'0
=O
iJi
4 Xo - 3 Yo
Xo
+ 2 Zo + 2 = O
+ 2 Zo - I = O.
Odatle dobijemo:
xo=- 2zo+1 }
Yo
(b)
= - 211'0 + 2.
Uvritenje (b) i z = z. u jednadbu plohe daje nakon

12 zI
16 z.
+S=
ureenja
O.
Odatle
a prema (b)
Uvrtenje u (a) daje traene jednadbe tangentnih ravnina zadane plohe

El
==
+ 2y =
O;
El
== X + 2y
- 2
= O.
] 33. Pokai da tangentna ravnina na plohu x y z = a' u bilo kojoj taki plohe
ravninama tetraedar stalnog volumena i odredi taj volumen.
Prema (76):
oF
oF
ox = y Z;
taki
Tangentna ravnina u
-=xZ;
oy
oF
:011'
ini
s koordinatnim
= xy.
Tl (xu Yu ZI) plohe:
E==~-~~~+~-~~~+~-~~~=~
Odredimo odreske ito ih

OS X
.
Y ==
==
O '
11'=0
X=O
{
y
11'=0
Spojimo li
volumen
ini
Uvrtenje u (a) daje x
3 YI i na osi Z
tri
take
V = - 3 Xl
6
(a)
ta ravnina na koordinatnim osima:
izraunate
~.
==
3 Xl. Na isti
{X=O
y=O
nain
dobijemo odreske
na osi
z = 3 ZI.
pravcima dobijemo tetraedar (narili sliku l), kojemu je
3 YI . 3 ZI = 2
jer je prema jednadbi zadane plohe
Xl YI ZI
aa = const.
2-
Xl YI ZI = -
= al.
8S
134. Na isti nain pokali da tangentne ravnine na plohu

dinatnim osima odreske kojim je zbroj Q.
= x y. odredi jednadbu
x+2
y+2
z-l
- 2- = - 1 - =
l3S. Zadana je ploha
Vx + V"Y + Vz =
== (x -
+ (:Y -
x,)Pt
sijeku na koor-
tangentne ravnine koja je okomita na pravcu
--=-r- .
prema (7S):
va
YI) fl ...
Ill'
II -
Znamo uvjet okomitosti (S8) pravca i ravnine:
Pt fl
-1
"2-T==l
= 2 i ql =
= X Y slijedi:
pa je Pl
Iz
II
pa je Pl
1.
dz
q ="c):y
= YI = 2 i
ql
= 1, dok uvrltenje u
Xl
=x
= xy daje .1
= 2.
Prema (a) dobijemo:
B==2x+y-z..,-2=0.
J 36.
Takom A.(O,
O, - 1) poloi tangentnu ravninu na plohu :XI - y' - 3 z = O koja. je para-
leIna s pravcem
"2" = T = "2'
Izraunavii
dF
dx
2x,
dF
-= -
c):y
dF ="":3
2y
dz
taki
dobijemo prema (76) jednadbu tangentne ravnine u
== (x -
"1) 2 "l - (:y - YI) 2Yl -
Tl (xuYu .1) plohe:
zJ 3 = O.
(II -
(a)
Znamo uvjet paralelnosti (S7) pravca i ravnine pa je
2
ili
"l . 2 2 Xl
Ravnina E prolazi
takom
2 YI . 1 - 32
-
YI - 3
= O.
(b)
A (O, O, - 1), dakle prema (a):
- 2 xl + 2yi + 3 111 + 3 =
Taka
Tl ("u Yu
ZI)
Iz (e) i (d) slijedi
ZI
Uvrltenje u (a) daje
x, -
YI - 3 ZI
= 1, a iz (b) i (d) uz
.1 ""
= O.
(d)
1 dobijemo
== 4" - 2y -
3Z
137. Poloi tangentne ravnine ~ plohu:xl + 2y' + 3 III
x+4y+ 6z=0.
138.. Na plohi "S + yi - Zi - 2 x
koordinatnim ravninama.
l, O);
(e
"1
= 2 i YI = l.
konano
[(l,
o.
lei na zadanoj plohi, dakle
= O.
21
= O koje su paralelne s ravninom
[" "+ 4 Y + 6z 21 = OJ.

= O odredi
take
u kojim su tangentne ravnine paralelne s
(O, O, O) i. (2, O, O). Tangentne ravnine paralelne s ravninom X Y nema).
DI. FUN,KeIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH
A. Parcijalne derivaclJe funkcija dviju i vile nezavisnih promJenljivih
a. PARCIJALNE OERIVAClJE PRVOO RtOA
Zadaci
139. u
= x yz
ou =
ax
y ,
140. u = arc tg(x -
ou ..U lnxzy,,-l ;
-=x-
/-1 ;
ou
uz
Y)
.
11:'
(x - y)
-=X"
az
ay
lnxyz lny.
yt
_
u :t;
1
l
= -
II
+ (x
- y)
yt-
z(x l
+ (x
IZ
,(
Z X -
)Z-1 _
Z X -
,,-1
- y)ZI'
(x - yt . ln (x - y)
1
141. z = arc tg
+ (x
-yr
VXY
az
1
l
11-1
-=z = - ' - ' - - = ' y x
ax
z
1 +x" 2Vxll
2 (1 '+ XII)
vxi
2 x (1
+ XII)
az
II
~ lnx .
--=z
= -1_ _1_ xlnx=
ay
II
l + XII 2
2 (1 + XII)
V;V
87
"
--1
u~=-XIJ
.!.
l..lnx
x . lnx . -
x IJ -
U.
x""i . lnx. - Y
= _
cos (cp ,- 2.j1) Odred'

='cos(cp+2.j1)"'
1
ulji
143
,,-IJ
Y
=_.",.
"
Ulji U
Zi
"
x -; y lnx .
Zi
T (~ ;')
1
4'; .
+ 2 cos (cp + 2.j1) siri (cp - 2 .jI).+ 2 cos (cp - 2.j1) sin (cp
COSi (~ + 2 . j 1 ) '
2 sin [(cp - 2.j1) + (cp + 2.j1)]
COSi (cp + 2"1j1)
+ 2.j1)
2 sin 2 cp
cos (cp + 2 ~)
[~].
145
=
U
r (2 - cos 2 9)
rI+zI
ur
ue =
U.
146. z
(rl
+ Zi) (2 -
cos 2 9) - 2 rl (2 - cos 2 9)
(r" + ZI)1
2rsin29
rl + Zi
- 2 r z (2 - cos 2 9)
(r" + ZI)1
= lx +COS!
- y
sm x +
c?s x.
smy Odredi z'" i z.
Tl (O, O).
[1;,:-" 1].
147. z
= Ye"'+211 -
yi. Odredi
Zs
i z.
Tl (1,2).
el -2 ]
Vel -4 .
88
(2 - cos 2 9) (Zi
(rl + ZI)1
rl)
b. PARCIJALNE .DERIVACIJE VIIH REDOVA

Zadaci
148.
o';:
03Z
Pokai da je ox (}y = (}y ox'
x".
ZS"
=y
z"s
z 1/ =x"lnx;
149. z = arc tg ~.
Poka' da'
x"-l lnx
x".
!+
oX = oXO'z
(}YI
OIZ
Je (}YI
+ X,,-l = x"-1 (y ln x + l)
lnx' yx"-l
x"-1(y ln x
+ 1).
z =--'-=--;
1/
y' X
Xl + yi
1 + x.
z
= _
=
Zz
- 2 xy .
(x"
1/1/ -
= -
+ y')' '
2 (x' + y")! y - 2 x y (x + yi) 2 x = _
.
~+fl
1
2 y' - 3 x" y
(x' + y")3
1
2 (x!
+ yi) Y
- 4 XI y =
~+fl
2 y (3 x - yi)
(Xl + y')'
-----yo . x. = -
x.
1+Xl
+ yi;
x. - yI
Z ZI/ =
+ y")1 ;
(Xl + yl)1 2 y
(x'
ZI/I/
- (x' - y") 2 (Xl

(x' + y')'
+ yi) 2 y = + 2 x" y + 2 yI + 4 x" y (x' + y')1
4 y'
2y (3xt _ yi)
(Xl
+ yi).
'
Izraunaj
150. z = x ln (xy).
Zs
oz
ox' (}y
X' -
xy
l
zn = xy . y
ZISSI/
151.
U =
xa yi
z'.
Odredi
Us
.y
+ ln (xy) = 1 + ln (xy);
1
-X;
=0.
_
OU
ox oy oz
3 x y' z';
Z"'
105 Xl y' z,,
89
152. Odredi vrijednost konstante a u funkciji u = :x;3 + a x y2 uz uvjet da ta funkcija zadovoljava

, , lnu ,e
. dnad bu ox'
o'u + y'
o'u = O.
Lap laceovu d l1erenCI,a
+ ay';
3x'
U'" =
uz", =
6x;
u llll -,2ax.
u ll =2axy;
Uvrtenje u diferencijalnu jednadbu daje
6x+2ax=O
pa je
+ a)
2 x(3
a = - 3.
153. Pokai da zadane funkcije zadovoljavaju Laplaceovu diferencijalnu jednadbu u prostoru
o'u o'u o'u

u = ox' + ay' + az' =
l::,.
O.
a) u = e3Z + 4 y . cos S z
u = e3 "'+411
x
3 cos S z;
u =iz+ 4 Y'4cos5z;
U
IIII
II
=16iz+ 4 Y'cos5z'
'
- 25 i
u = - e3x + 4Y . S sin S z;
X + 4y
cos S z.
Uvrtenje u l::,. u daje:

e3z +4 11
b) u
c) u
Z3 -
cos S z(9
+ 16 -
25) = O.
3 x, z - 3 y' z;
1.
Vx' + y' + z
y
154. z
.
Pok al d a ,e
155. z = xsiny + y3 sin X.
o'z
-o'Z
ox' = a' ay' .
Izraunaj
o'z
ox' ay' .
x'
156. Pokai da funkcija u =
Vl _
Ttt
4t
. d nadbu ot
ou
d'u
zad ovol',ava ,e
= ox.
x'
u, =
~Tt (_e-i,. ~ t-~ + t-~. e-~. t:.) = ;~: (- 2 ~t' + 4t'x~)

x'
e- 4t
---;:= (x' - 2 t)
8 t' VTt t
90
l
u", = 2 V'n"t
x'
~
4t
2 X ) __
4t
(
o
x e-
4t
4i
v;t
x,
4t
v7tt
( _
e-;;
2x
4t
e-;;) = e- it
8 t2
v7t
(x' _
t)o
--'-----
B. Totalni diferencijali funkcija
ao RAUNANJE TOTALNIH DIFERENCIJALA PRVOG I VIIH REDOVA
Formule
Diferencijali prvog reda
Za funkciju z
=/(x,y):
dz =
Za funkciju u
az
ox
dx
az
+ ay dyo
(80)
=/(x,y, z):
(80)"
DifereOncijali viih redova
za z =/(x,y)o:
d 2z
dSz
Za u
aZ dx + -aZ)'
oz
02 Z
o'z
= ( -ox
ay dy = -ox2dx' + 2 ox ay dx dy + -ay' dy'
aZ
aZ). oSz
oSz
( ox
dx + ay dy = oxs dx' + 3 ox. ay
dx' dy
o'z
+ 3 ox ay'
dx dy'
(82)
oz
+ ay. dy 8
(83)
/(x,y, z):
o
dOu
(OU
OU)"
-ox dx +. -ou
ay dy + -az dz =
o'u
alu
o'u
o'u
o'u
o'u
= ox' dx' + Oy' dy + AZ. dz' + 2 ox oy dx dy + 2 ~ dx dz + 2 ay az dy dzo
(84)
91
Zadaci
157. z
= e"'lI.
Izrauriaj dz i dz.
nain.
Raunamo
prema (80) i (82) parcijalne derivacije zadane funkcije z:

z%=ye%/l;
pa je
= eZII(y dx + xdy)
dz
d"z
= e"'lI [yi dx" + 2 (xy + l) dx dy + x" dy"] =

= e"'II[(ydx
II
+ xdy)' + 2dxdy.
nain.
Raunajui
dz neposredno diferenciramo z
= e"'lI po x
i po y:
dz=ye"'lIdx+xe"'lIdy
a raunajui d"Z diferenciramo izraze ispred dx i dy prvo po x a zatim po y

dx i dy ne ovise o x i y, tj. da su konstante.
d"z
smatrajui
= [yi e"'lI dx + (y x e%1I + e"'lI) dy] dx + [(xy e%/l + e"'lI) dx + x' e"'lI dy] dy =
= e"'ll [(yi dx"
+ 2 xy dxdy + xldyl) + 2 dx dy] =
e"'lI [(y dx
+ X dy)" + 2 dx dy].
158. Odredi na dva naina dz i d"z za funkcije
a) z, = 2 x - 3 xy - y.
[4 dx" - 6 dx dy - 2 dy"]
b) z
lntx +y)
f
l (xa + y)1 [2(y-l
- X") dx" - }
2x dx dy - dy\]
e) u
= sin (X + y + z)
[- sin (x
159. z
= arc sin'=".
Izraunaj
y .
Raunamo
+ y + z) (dx + dy + dz)l].
dz u taki Tl (4, S)
prema (80):
dz = --==1=,,-.
Ir:--;;.
rl-yi
~dx
y
X) dy
1
(
'/1 _ XI
- yi
y"
ydx - xdy
=
U Tl (4,5):
92
dz
Vyo::xt .
= I (S dx -
4 dy).
dx
xdy
Vyl- XI - Y Vyl- XI
da
] 60. z = sin (x y).
Izraunaj
dz
dz u
taki
= cos (xy)y dx + cos (xy) x dy = cos (xy) (y dx + x dy).
Tl (2,3):
= (3 dx + 2 dy) cos 6.
dz
] 6]. i
sin (Xl
Raunamo
Tl (2, 3).
+ y").
Izraunaj
dSz.
prema (83):
+ y').;
Zu = - 2 x sin (x' + yI) 2x + cos (x" + y2) 2= 2 [cos (x' + y') - 2x" sin (x + y')];
ZXH = 2 [- lx sin (x" + yI) - 2 x cos (x' + yi) . 2 x - 4 x sin (x' + yi)] =
= - 2 [6 x sin (x" + yZ) + 4 x' cos (x' + y2)]
Zz =
2 x cos (x"
Na isti
nain
. z""
2y cos (x'
+ y');
= 2 [cos (x' + y") - 2y' sin (x' + y')]
z,,"" ::= - 2 [6 y sin (x'
+ y2)]
(e)
z,,"z
= prema (e) = 2 [ - 2 x sin (x' + yi) - 4 X yi cos (x 2 + y")l.
(f)
2 [ - 2y sin (x"
emo
- 4 x Y cos (x"
nakon uredenja
= - 8 cos (Xl + y2) (x dx + Y dy)8 - 12 sin (x + y") (x dx + y dy) (dx" + dy2).
= x
+ y" -
3 xy (x - y).
Izraunaj
d"z.
[6 (dx" - 3 dx8 dy
163. u
+ yi)
(d)
zzz"
prema (a)
(e)
+ y2) + 4 y. cos (x' + y")]
Uvrstimo li (b), (e), (t) i (d) u (83), dobit
162. z
(b)
dobijemo:
z"
d 8z
(a)
= "etJZ+b,,+cz.
Raunamo
+ 3 dx dy' + dy 3)].
Izraunaj du.
prema (84):
Uz
U" = bu;
u,," = b" U;
a U;
u.
= CU;
UZ"
= abu;
u.,.=acu;
U". = bc u.
Uvrtenje u (84) daje:
d 8u
= etJ:o+b1/+c'(a'dx3 + b3 dy' + c2 dz" + 2abdxdy + 2acdxdz + 2bcdydz)
ili
dOu = etJ:o+b1/+cz.(a dx
164. z
+ b dy + c dz)".
x ln~. Odredi dlZ.

x
93
165. z
sin (2 x
[d 3z
+ y).
Odredi dSz u
takama
cos (2 x + y)(2 dx + dy)3;
166. z = eX cos y.
Izraunaj
d 2z u
taki
Ff [ ~
Tl (O, 7t) i T. ( - ; , ; ) .
Tl d 3 z
(2 dx + dy)S;
TI
dSz = O].
Tl ( ; , ; ) .
1t
(dx2
V3 dx dy ]} .
dy 2) -
b. PRIBLI2NO RACUNANJE POMOU TOTALNOG DIFERENCIJALA
Formule
Za z =/(x,y):
Az= dz
Za u
iJz
iJz
iJx Ax + iJy Ay.
(81)
/(x,y, z):
iJu
iJU
iJu
Au=du = -Ax + -Ay + -Az
iJx
za male
1Ax I, I Ay I i
iJy
iJz
(81)'
lAz I .
Zadaci
e se promijeniti dijagonala i povrina pravokutnika sa stranama x = 6 m i y = 8 m,
ako je prva strana povea za 2 mm a druga se umanji za 5 mm.
167. Za koliko
Budui da je poveanje odnosno umanjenje strana pravokutnika vrlo maleno s obzirom

na duljine strana, promjenu Az duljme dijagonale z i promjenu AS po"rine S pravokutnika
odredimo priblino pomou diferencijala, tj. prema (81).
z = Vx' + y'
Az=dz==
2x
2 Vx'
+ y'
Ax+
Ay= xAx+yAy
Z
2y
2 Vx'
+ y2
Kako je z = V36 + 64 = 10 m dobijemo:

Az =. 6 0,002 -10 8 . 0,005
dijagonala
94
se skratiti za priblino 3 mm.
0,003 m
S=xy
dS == dS"", Y !lx + x dy = 8 . 0,002 - 6 . 0,005 = - 0,014 m' =
= - 0,014 . 10' crnI = - 140 cml .
Povrina
se smanjiti za priblino
140 crn".
168. Priblino izraunaj V(0,98)' + (2,01)' + (1,94)2.
Oznaimo li u =
Vx' +y' + z' = f(x,y, z) gdje

x =
Xo
je
+ dx = l - 0,02
y = Yo + dy = 2 + 0,01
Zo
+ dz =
2 - 0,06
moemo zadani izraz prikazati u obliku u = U o + du, gdje je Uo =

Raunamo
Vl
+ 4 + 4 = 3.
prema (81)':
+y
du == du = x dx
dy
+ z dZ
Vx + yI + z'
du ~ I (- 0,02) + 2(0,01) + 2(- 0,06)= _ 0,04

3
u.= u.
169. Priblino
+du = 3 -
izraunaj
0,04==~
ln (VI,03 + VO,98 - l).

Neka je
J.
z=ln(Vx+Vy-l)
gdj~
(a)
je
x=xo +dx=I+0,03
y = Yo + dy = 1 - 0,02
pa z prima oblik:
z=
Zo
+ dz.
Raunamo:
z. = ln(vt + Vl-I) = ln 1 = O.
Prema (81) i (a):
dz == dz = dz
dx dx
+ dZ
dy dy =
1 (l
+ '.
vx + Vy, _ -
1(1
-.-dx
3
VXi
1)
Vy
dy
l).
= T "3' 0,03 - "4 . 0,02 = 0,005.

z = z. + dz==0,005.
95
170. Izraunaj na isti nain priblinu vrijednost V(3,OI)1
+ (3,97)2
[4,98].
171.
Izraunaj
do
XI
priblinu vrijednost promjene funkcije z

2,S i y
od
YI
=4
do
YI
+ ~y
Y -
pri promjeni x od x,
=2
3,S.
Iz navedenog slijedi:
X
= Xo + b.x = 2 + O,S;
= Yo + b.y =
pa je
z
= Zo
+ b.z,
gdje je
2 + 12
4 _ 6
Zo =
4 - O,S.
7.
Prema (81):
b.z
== dz =
+ 9 y) Ax + (- 9 X
(y _ 3 X)I [(y
10
x) b.y] = (y _ 3 X)I (y b.x - x b.y).
+ 1) =
b.z=="2(2
7,S.
172. Sredinji kut at = 60' krunog sektora poveao se za b.at = 1. Za koliko treba skratiti
polumjer r = 20 cm sektora da se povrina sektora ne promijeni?
.
Odredimo promjenu povrine sektora S
pomou
logaritamskog
b.S-'- dS
dok b.S u
sluaju
= ~
r' at
sluaju poveanja
kuta at za l' i to
raunala.
oS
= -eat b.at = -r
arc 1 = 2
2
pomjene r za b.r bit

b.S== dS
oS
or b.r
3,49
b.r
= 3,49 cml
e:
= r'
skraivanje
Sada moemo odrediti traeno
1
S7,3
rS' - -
arc at . b.r
20'
3"
b.r.
b.r polumjera r sektora:
= 20 . 2:. . b.r
3,49' 3
20 ~
= 0,167 cm =
1,7 mm.
173. Polumjer osnovke uspravnog krunog stOCB iznosi r = 10,2 0,1 cm a izvodnica
s = 44,6 0,1 cm. Odredi obujam stolca i apsolutnu pogreiku dobivenog rezultata.
Raunamo:
b.V==dV
v = ~3 7t r . h = ~3 ~ r' Vs =
OoV b.r
r
+
=
96
oV b.s
s
II
3 s - rl
= 4731 cml
Vsl-r.
~
[(-"s + 2rs [(2 r Sl
3 "s) !l.r
2"s)b.r
+ r' s &].
+ r1s&] =
RaWlanje pomou
= 100
AV -'- 3,14 . 4203

130,2
jer su
ve
raunala
logaritamskog
daje
v = 4731 cm
cm,
100cm3
ili
V= 47 10'cml ,
stotine nisu sigurne za jedinicu.
174. Mjerenjem bridova pravokutna para1elepipeda dobiveno je:
a = 3 m 0,01 m;
b= 4m
0,01
e = 12 m 0,03 m.
Odredi duljinu l prostome dijagonale tog paralelepipeda i apsolutnu pogreku Al dobivene

vrijednosti.
[l = 13 m 3 cm].
= 30 cm i r = 20 cm dok je visina
17S. Polumjeri osnovaka krnjeg stoca iznose R
za koliko e se promijeniti volumen tog stoca, ako se povea R
h = 40 cm.
za 3 mm, r za 4 mm i h za
2 mm?
[2575 cml ].
176. Pri mjerenju polumjera R osnovke i visine H "a1jka dobiveni su rezultati:
H = 4,0 m 0,2 m.
R = 2,5 m 0,1 m
Odredi apsolutnu i procentualnu pogreku
izraunatog
volumena valjka.
[10,2 ml; 13%].
c.
Parcijalne derivacije i diferencijali sioienih funkcija"
Formule
za funkciju
w =
(u, v), gdje su u
=1
== U (x, y, z)
[u(~,y,z);
dw
ow
dw"", ( --- du
ou
i v
= V (x, y, z)
pa je
v(x,y,z)]
aw
aw
+ dfj dv
()u du
aw)1
aw
+ -OV dv + -aw
d'u + ()u
OV
(8S) .
div
(86)
(87)
aw
ox
aw
()u
()u
ox
aw
+ OV
OV
ox
aw
aw ()u aw OV
Oy=ou'oY+Ov'oy
aw
aw
()u
oz = ()u 0%
7 B. Apsen: Rijeieni zadaci iz ViJe matematike
aw
+ OV
OV
oz
(88)
Zadaci
177. u = e'~-211, gdje
je x = sin t
u =/(x,y), x
Odredi :; .
y = tl.
= y (t)
(t)
pa je
= f[x (t), y (t)].
S obzirom na tu shemu prema (87) imamo:

du
dt
dx
c)u
ou dy
= ox . dt + oy . at
pa je
:; =
178. z
= arc sin (x
Prema
slinoj
dz
dt
179.
II
Zi
+y.
= 3t i
- y), gdje je x
shemi i (87)
+ zy,
gdje je z
+ 2 Xl
tg (3 t
Prema shemi z
= 4 tS. Odredi:;.
l
. 12 t'
- (x - y)"
Vl
+ 2 e2t + i
y), gdje je x
t1
iy
3 - 12 t'
.
(3 t - 4 t 3 )'
Vl -
dt =?
(sin t
du
= sin t, y = et.
[sin 2 t
180. z
raunamo:
l
.3_
- (x - y)1
Vl
eX - 211 . cos t - e",-2 11 . 2 . 3 t' = e"lnt-2t' (cos t - 6 t").
+ cos t)].
,/Y t.
dz __ '
dt
f
= / [t, x (t), y (t)] imamo s obzirom na (87):
+ oz . dx
dz = oz
dt
ot
ox dt
oz. dy
dt
+ ay
Raunamo:
dz
dt
4x
cos (3 t
+ 2 x -
cos' (3 t
y)
+ 2 x'
IItJ,
gdje je u
= sin x i
fl
cos' ( 3
II =
ln (e'"
+ eli), gdje
je y =
-.
t + tl - Vt)
= 2x. Odredi :;.
[2 (sin X)2'" (x ctg X

182.
tl - cos' (3 t + 2 x' -
4
l
3----3
t
2 Vc
3 - 4--':--=
tl
2 Vt
cos' (3 t + 2 x' - y)
181. z
- y) .
XS.
+ ln sin x)].
Odredi ::.
Prema shemi u = f[x,y (x)] dobijemo:
e'"
du
-'= - - -
dx
e'"
+ eli
eli
e'"
+ eli
3 x"
e"'. + 3 x' e""
--=----::;;--
e'"
e",1
y) . 2
Vc '
183. z
= arctg(xy), gdje je y = e"'. Q4redi : .
184. z
x1lny, gdje je
Kako je z
=f
X=V
u -
Odredi
(Jz (Jz
. ()u 1 oo'
v.
[x (u, v); y (u, v)] prema (88) imamo:
Raunamo:
()z
()u
- = 2 x lny . ()z
.>.o.
lIV
U
+ -YXl . 3 = 2 -ln
(3 u VO
2 v)
3 Ul
+ -::-:=--.,,v" (3 u - 2 v) .
U
Xl
u'
-2xlny--2-=-2-ln(3u-2v)-
Vl
18S. Pokai da funkcija
z = "arc tg'::',
gdje je x
y
()z
+ ()z =
()u
oo
Kako Je z = f[x (u, ti); Y (u, v)]

zadatku 184.
()z
()u
()z
oo
"Va.
1 (1
Xl
v, zadovoljava relaciju
+ v"
X)
1 - yi' 1
prema formulama navedenim u
y-x
Xl
= _1_ (~ . 1 + .::. . 1) = Y
1+yi
+ v, y = u -
(3 u - 2 v)
u - v
u'
raunat emo
= -~. y'
1+y.
2ul
Vl
yi
Xl
preanjem
-2v
+ yi = 2 (Ul + Vl)
+x =
+ yi
2 u "
2 (Ul + Vl)
pa je
1'86. w = ln (Xl
+ yi + 2 z),
gdje je x = r
+ s,
r-s
z = 2 rs. Odr edi
()w . ()w
()r 1 ji'
w = j[x (r, s); y (r,s); z (r, s)]
pa je
Raunamo:
1
2 (2 r + 2 I)
2 (r + I)
2
()r=x s +yO+2z(2x'I+2 Y 'I+2'2s)=2rl +2s1+4rs == (rf$I)1 =r+s'
()w
Na isti
nain izraunaj
. Dobit
e istu vrijednost.
99
187. z
= arc tg~,
y
gd'Je .
Je x =.
u sm ll, y
dZ l. dZ
cos ll. Odredi du
dV'
[O; 1].
188. z
= x 2 Y - y2 x, gdje je x = u cos ll, Y = u sin v.
Izraunaj
dz.
Prema (85):
dZ
dz = -
dx
+ -dZ
dy
~
(2 xy - yI) dx
+ (x!.
- 2 xy) dy.
Uvrtenje
y = u sin v
x=ucosv
daje:
dz = (2 u' sin v cos v -
sini ll) dx
+ (u 2 COSi V
2 u' sin v cos 'v) dy.
(a)
Prema (80):
dx
dX
.
dx = du du + dt> dv = cos v du - u sm v dv
= ~ du + :
dy
= sin v
dv
du
Uvrtenje tih vrijednosti za dx i dy u (a) daje nakon
dz
189. u
[3 u' sin 'V cos v (cos v - sin v)] du
= x, + y2
+ z',
gdje je x =
cos
!ji,
+ u cos ~, dvo
ureenja:
+ [u (sin v + cos v) (l
Y
sin lP i z
r.
- 3 sin V cos v)] dvo
Odredi du.
Prema (85):
du = 2 x dx
+ 2y dy +
2 z dz = 2 (T cos
!p
dx +rsin lP dy + r dz).
Prema (80):
dx = . - T sin lP dIP + cos lP dr }

dy = r cos lP d!jl + sin lP dr
dz = dr.
Uvrtenje u (a) daje nakon
ureenja.
du = 4rdr.
190.
Izraunaj
a) z
dz za funkcije
ln (ex
+ eli),
gdje je x = u
[
b) z
(x"
+ yi)
(eV+tI
ll,
eV -,,) du
eV + v
y = u-v.
+ (e v + v
+ eV
_ eV-v)
dV] .
x' + yi
e xy .
e xy
[ x" yi' [(y' - x'
100
+ 2 xy') x dy + (x' -
y'
+ 2 XI y)]y dx ]
(a)
D. Zamjena promjenljivih u diferencijalnim izrazima
Zadaci
191. U diferencijalnom izrazu
x'd1y
dx"
2:x:"dy
dx
1
zamijeni nezavisnu promjenljivu x s X=-.
t
dy dy dt
dx = dt . dx
= Jer se dt
.
krati
dy
dy
= dt dx = dt .
dt
d'y
dx"
= ~ (dY )
dx dx
Uvritenje x
dY )
(
d - tl . dt
dx
dy
dy
= - tl dt
= - tl . (iii - dt 2 t dt
(a)
tl
_ ~ dt
tl
t' dly
dt l
+ 2 tl dy
(b)
dt .
= ~, (a) i (b) u zadani diferencijalni izraz daje:

t
d'y
dt l
192. Isto za
dOy
1
--1
Xl y"
- 4 xy'
+y
2 dy
dy
+ t . dt
uzevi da je x
,
dy
dy dz
y - - - - .dx
dz dx
+y
dt
d'y
(iii
+ y.
l.
dy
dz
= -
l
dx
ds
. --
= dy
-- . ds
e"
(a)
(b)
Uvritenje x
= ea, (a) i (b) u

dy
diferencijalni izraz daje:

d'y
dy
- ds
- +ds
-l - 4ds
193 I sto za
d*y
dy
(1 - x I) (ka
- x dx
+ ay
day
[ dt"
d'y
dy
+y==-Sdz'
dz +y.
X
= am t.
+ ay
101
194. Transformiraj izraz y' y'" - 3 y'" uzevii da je y nezavisna promjenljiva a x funkcija od y.
"
dy
l
l
Y =dx= dx =x'
dy
y"
y'"
=
=
dly
dxl
d'y
dx"
Uvrltenje
= ~ (~) =
dx x'
= U
(x'1) = - -x'.1' x"dy

x' dy
dx
d
dx (x'-" . x")
x"
X'I
(x'- a x'" - x" . 3 x'-, x") dy

x'dy
= -
3 x'"
x'"
= - x" +"7'"'
diferencijalni izraz daje:

~ (_ x'"
x"
X'
195. Na isti
nain transformiraj
3 X"I)
izraz y::
y
+y
+ y")
x'"
x" .
uzevAi opet da je x funkcija od y.
[y -
196. Transformiraj izraz y y" - 2 (Y'

l
y =-.
X"I =
x"
X'5
x'1.
uzmi
(I
za novu funkciju uz pretpostavku da je
(I
Drei
na pameti da je y funkcija od
(I,
(I
funkcija od x dobijemo:
1,
--'(1
(II
'll' 'll" - (I' 2 'll (I'

y" = - ---v-:,,-----
Uvrltenje u diferencijalni izraz daje

~. 2 V'2
197. Izrazi u polarnim
dy
dx
d (p sin cp)
d (p cos cp)
2 (.~. + ~) = _
'll 'll" _
'll'
(I
'll"
'll'
Vl
+ 2 'll
'll"
koordina~
Y = x +y .
diferencijalnu jednadbu ddx
, x-y
= P cos cp dcp
rema (80)
p
p cos cp
+ sin cp dp
fl sin cp dcp + cos cp dp
. tog IZraza za dx'

dy
tak d
U vrItenje
a
o er x
,e
= p cos cp
.
- P sm cp
, dp
coscp-- p sin cp
dcp
p cos cp + p sin cp
p cos cp - p sin cp
Nakon pojednostavljenja tog izraza dobijemo:
~dq>
- p.
102'
dp
dp
+ cos cp -d
cp
p sin cp u zadanu jednadbu
daje:
d
sin CP'd P
.+ p cos. cp
cp
+ smcp~
198. z
j~
funkcija od x i y. U izrazu y ijz - x ijz iZVIii zamjenu nezavisnih promjenljivih

ijx
ijy
formula
pomou
x=ueosv
<a)
y = u sinv.
Iz tih formwa slijedi:
~ =tgv,
x
Xl
+y'
= u',
pa je
v=arctg~
x
pa je
(b)
VXl + y' .
Prema <a) z = f(u, v), a prema (b) z =/[u(x,y); v(x,y)], pa prema (88) i (b)
raunamo:
ijz ijz iju iJz oo

-=_._+_.-.
ijy
iju ijy
oo iJy
Kako je
.2x
iju
iju
= 2 VX.+ y' = li;
iJx
~=-;
c}y
.,
dobijemo
ijz
ijz
iJz
-=-'-+-'-.
ijy iju u
oo .,1
(e)
Uvrtenje (e) u zadani diferencijalni izraz daje:

ijz xy
ijz y'
ijz xy
ijz x,
iJz X'+yl
Ul
iju'u-OO' u'-iju'u-OO u'=-OO'
199.
je funkcija od x i od y. U izrazu : : -
uzevi y - a x = r i y+ a x
{ Kako je w
= s,
/[r <x,y); s (x,y)]
a-:
ijz
= - oo
izvri zamjenu nezavisnih promjenljivih
dok je a konstanta.
raunaj
prema (88). Rezultat: - 2 a : : }.
~.
200. Parcijalnu diferencijalnu jednadbu

ijz
x2 ijx
ijz
+ yi iJy
-
. . uzev'l za .nezavisne
.
transtionruraJ
ProJl1.1'enI"
Jive
l
l
W=---.
z
x
Prema (80)
raunamo
du
!ix;
Zi
=O
II =
l - -l
x, v=-Y
x
II
_1. "
za novu ....
l ........elJu
dz
dx
--+-.
Zi
Xl
(b)
diferencijale :
dv
= _
dy
y'
+ dx
Xl
(a);
dw=
103
u drugu ruku uzevli u obzir da je '" =- 1 ('"
fl) pa prema formuli (8S) o invarijabilnosti totalnog
diferencijala imamo
Mo
d", =
c)u
aw
du +' OV dvo
Uvrltenje jednakosti (b) daje:
Mo
"'"
-du+-dfl
c)u
oo
dr+dx
-Zi . Xl
pa je prema (a)
(e)
Kako je
slijedi prema (e):
"z""
.!. _ Mo _.!. . Mo)
= Zi (
XI
c)u
oo
Xl
Uvrltenje tih vrijednosti u zadanu jednadbu daje:

XI zr
ililW::oje
~~O
(...!..XI - c)u
aw _.!.
XI
Mo)
oo
+ ZI M.u _
oo
ZI
z~O
M.u
(jU
O.
201. Izrazi zadanu diferencijalnu jednadbu
"z "z
x"x+ Y ()y-II=O
u novim nezavisnim promjenljivim " i
fl.
ako je " ;. x i fl ,... .!. .

:It
E. Derivaci'e funkci, a zadanih impUcitno i parametarski
za
For1l1ule
funkciju I(x,y) = O
"I
"x
,dy
y=dx=-"/'
za
(90)
()y
funkciju F (x, y, z) = O
(92)
104
Zadaci
202. y x' - e"
= O. Izrauna;
::.
Prema (90):
dy,
.. - =y
....
Uvriten;e
e"
y =
.JI
xl-/r
y Xl daje:
y
203. arc tg x
2xy
=-
2xy
= -
oj
+
y
a
-}'.... s j(x,y):
a
al
= ti'
ox
2y
x(y....,. l)
~ ..
. Odredi :: i
Prema (90) oznaivii arc tg x
XI - y XI
oj
ay = ti
al
+ (x + y)1
[at
] l al +
+ y)1 - l = ti . al +
(x + y)1
(x + y)1
(x
al
y'
moemo
(x
+ y)1
izraunati prema (91), ali" jednostavnije dolazimo
neposredno y' po x pri
emu
do istog rezultata
derlvirajui
pamtimo da je y funkcija od x:
1+
" = - al . 2 (x + y) (l + YJ = _ 2 al
Y
.1 I
204. ln r x
(x + y)'
Y
O
+y' - arctgX-=
.
ay=
y
xI+yl
al
(x + jI)1 = _ 2 al a" + (x + y)1
(x + y)1
(x + y)1
Odred' dy , day
1 dx 1 dx!'
-----yax=
1+Xl
y-x
Xl+yl'
Prema (90):
Ca)
day
dx!
(x - y) (1 +YJ - (x
y)1
ex -
+ y) (l
- YJ
(x - y) 2 x + (x + y) 2y
(x - y)1
= uvrstimo
li (a) =
2 (Xl + yi)
(x - y)1 .
105
20S. xI+yt-4x-IOy+4=0.
geometrijsko
tumaenje
Izraunaj
:; za x=6, y=2
x=6, y=8 i daj
dobivenim rezultatima.
Prema (90):
dy
2x - 4
x - 2
dx = - 2y - 10 = - y - S
4
u Tt (6, 8):
U Tl (6, 2): YI'=J;
y;
= - J.
Prikaemo li zadanu jednadbu u obliku

(x - 2)1
+ (y -
S)t
= lS
vidjet emo da predouje krunicu pa su YI i y; koeficijenti smjera tangenata povuenih na tu

krunicu u takama Tl i T . Napii njihove je~be.
[4x-3y-I8=0;
206. yi/)
+ 1'= o.
dy . dly
OdredI. dx
1 dxt
4x+3y-48=0].
dy
ye#:
= _ _ y_ = _y_
dx=- e#:+ e"
," y-I
1+-Z
"
jer iz zadane jednadbe slijedi da je ez = - y.
(y - I)y' -yy'
dly
dx'
207. yZ = x".
Izraunaj
y'
(y - 1)1
(y - '1)1
---y-
:;.
[ y' (ln x-l) ].
x'(lny - l)
208. 1 + xy - ln (eZ " + e-z,,) =.
o.
Odredi :; i
[ _z..
x'
Z.
2y ]
x' .
x'
y'
209. at + "b" +
CZ
= l. Odredi
az
az
ax i ay' a takoder
dz.
Prema (92):
2x
az
ox = Zz =
as
~ == -
c'x
a'z
c
2y
oz
-=Z
oy"
hZ
c'y
2z
.!!2:.
= ---= --.
Cl
106
(y - 1)' .
Prema (80):
dS' = _
210.
xdx _ cI.v.v,= _CI (~~

al II
bl II
II
al
Cl
~) .
cr
,z - x.v II = O. Odredi dS'.

-.vII
- xy
ll. =;, -
!J
I l .Jer.Je ." ==xy
.vII
= XY'II - 'Xy
, , = X"II-,
t'
l'tJ
-XII
a)
Xl -
::
= _11_ (dx + Y) .
Y
za funkcije
+ III - -4 X + 211 -
2.v1
II
II
ll-l
Izraunaj
'
,z _ xy =---.
Y(II-1)
dS'
,211.
o.
S=
2y l'
[ 2-X
11+1;11+1
b)
212.
III
COIl
+ 3 xy II =
al.
[-x:~ ZI; - x/: ZI}
+ COSi Y + COSi 11 = 1.
orei
dS'.
l.
[ _ sin 2 x ~in+2;in 2y y
213. x
+ y + II = xy z.
Izraunaj
ds.
+ (x z - l) dY ].
l - xy
[ (y 11- l) dx
214. x' + 2 y 8 +
ZI -
3 x.v z - 2;)' + 3 =
3x1 dx
Odredi
nain
Na tom primjeru pokaimo drugi

funkcija.
Diferencirajui
o.
~z
uX
~z,
<lY
Tl (3,2, l).
odredivanja parcijalnih derivacija implicitnih

'
zadanu jednadbu dobijemo:
+ 6yl dy + 3 Zi dS' -
3yzdx - 3xzdy - 3xydS' - 2dy
= o.
Uredimo:
3 (x' - y z) dx
+ (6yl -
3 x z - 2) dy
+ 3 (Ill -
xy) dS'
= o.
Odade
, dS' =
Xl -
xy -
Usporedimo li
Y z dx
111
+ 6yl -
3 x z - 2 dy.
3 (xy - Zi)
formulom (80)
107
vidimo da je
iJz
iJx
XI":""yZ
- Zi
iJz
= xy
iJY =='
6 y l_3xz-2
3 (xy - Zi)
a u T 1 (3,2, 1):
= 13.
( iJZ)
iJY
Rijei na taj drugi
215. u - 3 (x
oba primjera iz zadatka 211 i zadatak 21S koji slijedi.
+ y) u2 + ZS = O.
iJu
nain
IS
Odredi
~,
i ::.
iJU
u
iJy=u-2(x+y);
iJx=u-2(x+y);
iJU
Zi
iJz= 2(x+y)u-ul
216. FWlkcije y (x) i z (x) zadane su implicitno sustavom jednadbi

XI+yl_ZI=O
+ 2 y l + 3 Zi -
x
Odr"'''' dy dz dly. dlz
"'" dx' dx' dx" l dyl
Kako je y = y (x) i z
kako slijedi
4 = O.
T (l O 1)
Ul'
zadane jednadbe moemo prikazati u
z (x),
opem
I[x,y (x), z (x)] ... O.

g [x, y (x), z (x)] ... O.
Derivirajui
te identitete po x dobijemo s obzirom na {SS) i (93):
iJI +iJI.dY+iJI.dz=O
iJx iJY dx iJz dx
iJg
iJx
Odatle
raunamo
y'
=-
Iz
gz
g.
II~
I.
g.
g~
Iv
g~
Derivirajui
po
iJY
dx
iJz dx
\2X
2x
-2z
6z
y' i z':
z'= -
+ iJg dy + iJg . dz = O.
y
!2
4y
Iz
gz
j
1
I
I
- 2z
6z
2Y
4y
2xl
2x
20yz
20yz
= -
108
"
-oo
x izraze dobivene za y' i z' dobijemo y" i z".
4 y - xy'
= - 5"
y~
X
= S ... ;
4xl
"
4x
Sy;
----y.--
4 Y
= - 5"
+ 1y
yi
1 z - x . z'
1 z
=5"
Zi
=5"
4 S yi
= - 2S
Xl
-fi
+ 4 Xl
YI
y;.'
-oo
obliku
217. Funkcije y (x) i z (x) zadane su implicitno sustavom jednadbi xy

+z-b=O.
Izraunaj
tr -
= O, ,,+ y
y' i z'.
[
' = y (z -
x);
x(y - z)
z' = z (x - y) ]
x(y - z)
218. Funkcije u(x,y) i v(x,y) zadane su implicitno sustavom jednadbi u

u - y v = O. Odredi du i dv.
+v
- x
= O,
PrikazaVi zadane jednadbe u .obliku identiteta

j[u(x,y); v (x,y); xj E O
(a)
g [u (x,y); v (x,y); y] "'" O
deriviramo ih po x prema (93):

oj . ou
OU ox
+ oj . OV + oj = O
OV
ox
ox
og.ou+og.Ov+og=O
OU ox
OV ox
ox
a kako je
~=
l;
Z=
l; :
~= -
= l;
:~ = -
y;
og
ox
= O.
dobijemo:
OU
OV
0,,+0,,-1=0
ou
OV
ox-Yox=O.
ou
y
Odatie J e
-=-ox 1 +y
o
Sada deriviramo identitete (a) po y pa
postupajui
na isti
nain
dobijemo:
OU
OV
ey+Oy=O
OU
OV
ey-yey-v=O
a odatle je
OU
ey
-=--
l +y
Prema tome je
du
= - y - dx + _v_ dy
l+y
l+y
dv
=- dx l+y
- - dy.
l+y
219. Funkcije u (x,y) i v (x,y) zadane su implicitno sustavom jednadbi u - x - y = O,

uv - y = O.
Izraunaj ~,
: ' :: i :
u Tl (O, l).
109
220, Funkcija z (x.y) zadana je -parametaraki

x=
+ !II
Ul
2
Ul _ !II
y=
II
Kako je z
==
z [u (x.y).
!I (x,y)]
<a)
== U !I,
prema (88) imamo:
iJz oo
iJU
oo
+ oo.' iJx = !I.iJx + u iJx
iJz
iJz iJU
dz oo
iJU
oo
iJY = iJU iJy + oo . iJY = !I iJY + U iJY ,
iJz
iJz iJU
iJx = iJU iJx
(b)
prema (a):
';1
+ !II
2
- x =f[u(x,y);
!I (x,y);
xl = o,
(c)
Ul -
!II
- y =g [u(x,y);
!I (x,
,,);y] = O.
(c) deriviramo po x, a zatim po y:

po x:
iJJ
iJU
iJJ
oo
iJJ
-'-+-'--+-=0
iJU dx
oo iJx iJx .
(d)
iJg iJU
, - + -dg, -oo
=0
iJU
iJx
oo
iJx
po y:
+ iJJ . oo = O
oo iJY
iJg iJU + iJg . oo + dg =
iJU iJy
oo iJY iJy
iJJ . iJU
iJU iJY
(e)
O
,
Prema (c):
iJJ _
iJU -
U'
iJg == u;
iJu
iJJ
dx
iJJ
oo
= !I;
iJg
- = -1
!I'
00=-'
Uvrltenje u (d) i (e) daje:

iJU
oo
u iJx +!liJx- 1 =0
iJU
oo
U--!l-=O
iJx
iJx
110
pa je
ou
OV
u-+v-=o
oy
oy
ou
Ov'
u--v--l=O
ay
oy
a odatle je
ou
ay
OV
1
ay=-2v
2u
Uvrtenje u Cb) daje
+ u.
oz
ox="2
Vl
oz
1
oy="2
Vl -
uv
u'
= prema (a) = -=-z

= prema (a) =
uv
-z
pa je
dz
x dx - y dy .
z
P r o b a. Prikaimo z kao eksplicitnu funkciju od x i y. Zbroj odnosno razlika prvih dviju
jednadbi (a) daje
x+y=ull
x -y = Vl
izmnoimo
odnosno
jer je
z
Odatle
2 z dz
pa je
dz
221.
Izraunaj
a) x
uv.
= 2 x dx - 2y
, dy
xUx - y dy.
z
::' :; i dz za parametarski zadane funkcije z (x,y) uz probe.
= u + v; y = u - v; z
b) x = u
+ v;
y =" u - v;
uv.
Ul Vl.
[dz
e) x = ucosv; y
u sin v;
=
=
V-Z ex dx -
y dy)].
u2
'[dz = 2 x dx
+ 2y dy].
111
F. Taylorove i Mac Lauriq.ove formule za fUDkeije vile promJeD1Jivih

Formule
Taylorova formula za funkciju dviju promjenljivih.
Prvi
simboliki
.oblik
(96)
gdje je
Drugi
simboliki
oblik
f(x,y)
=f(xo'y~ + ll,. [Ooifx (x -
la)
+ "J
~(y -
k)]
x-x.
+
(96a)
:Y -:YI
+ -211 [Of
-(x ox
la)
+O
-(yf- ]k)2
+ '" + -nl1 [Of
-(x iJY
s-s.
ox
la)
of + -(y
iJY
k) ]"
:Y = :YI
s-s.+&II
:Y - :YI + &, ..
Sline fotmule vrijede za funkCije triju i .vile promjenljivih.
za
Xo
= 0,
Y.
= 0,
la
= x.
i k = y
Mac Laurinova formula

simbolikom obliku.
f(x,y) =f(O, O)
dobijaju se Mac Laurinove formule:
za funkciju dviiu promjenl4ivih
1 (of
of)
1 (of
Of)2
+ 11
oxx + oyy s-O + 21 oxx + iJyy .,-0 +
,,-o
:y-o
1 (of
Of)3
.1 (of
of)"
+-x+-y
+ ... +-x+-y
,
31 ox
iJY s-o
nl ox
iJY s-&s
,,-o
gdje je
112
:y-~:y
(97)
Ako funkcija I(x,y) ima derivacije svih redova i lim R .. (x,y) - O, navedene formule
beskonane
prelaze u
" ... co
konvergentne redove potencija i to Taulerov red (96b) i Mac
Laurinov red (97a):

l [0I
+ -l'
T(x . "x
I(x,y) =/(xo'Yo)
x o)
01
+ T(y
<ly
- Yo) ]
lC -lC.
Y- Y.
Y-,..
+
11
'.\1
x" + 3
ox. oy (x -
l [011 e
3!
ox' x -
)I(
Xo
Y - Yo
+3'1
ox oyl eX - x,)( y
- y,)1
+
(96b)
(97a)
Slini
oblik imaju redovi za funkcije triju i vile nezavisnih promjenljivih.

Zadaci
222. Zadane funkcije razvi; po Taylorovoj formuli u okolilu zadanih

a) I (x, y)
2 Xl
Raunamo
xy - yi - 6 x - 3 y
+ S;
taaka
Tl'
Tl (l; - 2).
prema (96a).. odnosno (96b):

1(1. - 2)
= 2 +2 -
01 = 4x - y ox
01
oy =
olj
OXI
6;
x - 2y - 3;
= 4;
4- 6
+6+S=
= 4 + 2 ..., 6 ( 0I)
ox l
=_ 1 + 4 (0I)
oy l
=O
olj
- = -1,
oXOy
Sve su ostale parcijalne derivacije jednake nuli.

I(x.y)
=S+
=
1
2! [4 (x - 1)1 - 2(x - 1)(Y
+ 2 (x -
1)1 .,.- (x - l) (y
8 B, Apsen: lUjelien1 zadact Iz Vile matematike
+ 2) -
+ 2) -
(y
2(Y
+ 2)1]
+ 2)1.
113
b) I(x,y, z)
= XI + JI' + ZI -
Raunamo
3 xyz;
Tl(l; 1; 1).
prema (96a), odnosno (96b):

Funkcije
Derivacije
u T (x,y, z)
u Tl (l, 1, l)
O
O
I
3xl-3yz
I"
3y' - 3 xz
3z' -3xy
6x
- 3z
- 3y
6y
- 3x
6z
l"
I.
I",,,,
l",,,
I",.
1'"1
l".
I
I",,,,,,, = I""" = I ...

I",,," = - 3,
dok su
O
O
-3
-3
6
-3
6
= 6;
i",,,,,, = i",,,," = i",,,,, = i", = ill,,' = i".z = O
Uvritenje tih vrijednosti u (96b) daje nakon

I(x,y, z)
3 [(x - 1)1
- (y - 1) (z - 1)]
e) i(x,y)
+ (y -
+ (x -
ureivanja:
+ (z - 1)1 - (x - 1) (y - l) - (x - 1) (z - l) 1)8 + (y - 1)8 + (z - 1)8 - 3 (x - l) (y - l) (z - l).

1)1
= - XI + 2xy
[1 -
+ 3y - 6x - 2y (x + 2)2 + 2 (x + 2) (y -
4; Tl(- 2; l).
l)
+ 3 (y -
1)1].
223. Odredi prirast !ll to ga dobije funkcija I(x,y) = x y pri prelazu od x = l, y = 1 na

Xl = l + h, YI = l + R.
!li = 1(1
Raunamo
prema (96) za okoli
take
+ h, l + k) -
i(x,y) = x' y,
i" =
ls" =
2 xy,
i (x,y).
Ti(1; 1):
Cf..)l = 2;
I"" =
il = 1.
i" =
xl, Cf,,)1
iIII/
= O.
+ k) + ~1(2h' + 4hk) + ~13. 2hlk -
1,=
2y, Cf"..)1 = 2;
2 x, Cfs ,,)1 = 2;
Sve se ostale parcijalne derivacije ponitavaju osim l",,,,,,
!ll = 1 + :1(2h
= 1.
2.
=2h+k+h'+2hk+hB k.
114
224. Odredi prirast !l. J funkcije J(x,y)

na 1 + h, - 1 + k.
[!l. J = h - 3 k
+ xy' -
x' y
+ (- h' -
2hk
+ ka) + (hl k + h kB)].
125. Odredi !l.J za J(x,y) = x 3 + y' - 6 xy - 39 x

na x = 5 + h, y = 6 + k.
[!l. J = 15 h2
= sin x cosy
226. Zadanu funkcijujCx,y)

Raunamo
6hk
2 xy pri prelazu od x = 1, y = - I
+ 18y + 4
pri prelazu od x = 5, y = 6
+ k + ha].
2
razvij li red po potencijama 8 uzevi JCx
+ 8,y + 8).
prema (96 b):

fIJI - cos X cosy,
JI/ = - sin x siny;
J",,,, = - sin x cosy,
Jx "
== -
cos x siny,
J"" = - sin x cos y
J"'rt;'" = - cosxcosy, JX%I/ = sinxsiny,
J"'I/I/ = - cos x cos y,
JI/IIII = sin x siny.
J(x
:!
+ 8,y + 8) = sin x cosy + (8 cos x cosy - 8 sin x siny) +

+ ~!(- 8 sinxcosy - 28 cos x siny - 8'sinxcosy) +
2
+ ..!..(8'cosxcosy +
31
= sin x cos y
+ -8l
cos (x
+ y)
227. zadana je funkcija J(x,y) = x 8

i k = 2.
[J(x
+ 83 sin x siny) + ...
383 sinxsiny-38'cosxcosy
~
- 2.-
21
+ xy.
sin (x
+ y)
- 4 .-
31
Razvij u red J(x
cos (x
+ y) + ...
+ h,y + k), a zatim uvrsti h =
+ 1, y + 2) = (x 3 + xy") + (3 x' + y" + 4 xy) + (7 x + 4y) +
5].
228. Razvij po Taylorovoj formuli J(x,y) = y'" do lanova drugog reda ukljuivo u okoliu
take T1
(1; 1).
Raunamo
prema (96a):
J(l,l)=l l =l;
J",,,,
= y l1l lo2 y,
(f"'1JI)1 = O;
J%I/ = yl1l
JIIII = x(x y
111
229. Razvij
take
{l
+ (y
po
- 1)
f 1/
J_=ylJllo
y , (f)
=1ln1=0;
_
% 1
l .
+ 21
. 2 (x - l) (y -
!+
+ ...
Cf)
1/ 1 =1;
Iny xyZ-l (/,1:1/)1 = 1;
l)ylJl-l. (f",). =
l)
=xy"'-t,
"-
o.
+ (y -
l)
+ (x -
l) (y - 1)
+ ....
Taylorovoj formuli J(x,y) = el1l + 11 do lanova treeg reda ukljuivo il okoliu
T. (1; - 1).
+I
TI [(x - l) + (y l
+ l)] + 2 l [(x
- l)
230. Razvij u red potencija funkciju z = el1l lo (1
+ (Y +
1))1 + 3 l [(x - 1)
+ (y +
1)]8
+ ... } .
+ y) do lanova treeg reda ukljuivo.
. Zadatak trai da se zadana funkt:ija razvije u Mac Laurinov red do
lanova treeg
reda
ukljuivo.
115
Raunamo
prema (97a):
1(0, O)
= eli ln 1 =- O
eX
Jx" = l
+y ,
(/z,)o
eX
J"" = -
+ y).;
(1
Ju" = Jz,,'
(1",)0 = -
(JZ%,)o =
JX%X = Jzz'
l;
Jz"" = J"",
1;
(lz",,)o = - 1
2ez
J""" = (l + y)8'
If
=y
1
1
+ -(2xy
-y') + -(3x'y 21
31
3xy
+ 2 y S) +
231. Razvij u red potencija

a)
aS ln (1
+ y)
do lanova drugog reda ukljuivo.

[y
b)
If
=-
YI - Xl -
yi do lanova etvrtog reda ukljuivo.
[1c:)
11 =
+ xy ln a - ~ yI + ... ]
(Xl
cos X cos y do
lanova etvrtog
[1-
~! (Xl + yi) +
232. IZTCdi za funkciju J(x.y)
+ yi) reda
!!
(x'
+ yl)1 + ... ]
ukljuivo.
(x' + 6 Xl yi
+ ye) + ... ].
cos x priblinu formulu

cos y
ako su I x I i Iy I maleni u usporedbi s 1.
Raunamo
tanosti do lanova drugog reda,
prema (97a). tj. razvijemo zadanu funkciju u Mac Laurinov red.
J(O, O)
sin x
1;
- J" = - cos y'
(f,,). = O;
f zs =-~,
cos y
(fs,)' = O;
- cos y cos x
1
f =- cos x siny
(I). = O;
"
COSi y
x sin y
f s, = _ siri.COSi
Y ,
+ 2 cos x sini Y cos Y

cos'y
IIII -
cos x
cos y
116
'
== 1 + '21 (- Xl + yi)
1-
2" (x'
- yi).
233. Izvedi priblinu formulu za funkciju I(a., [) = arc tg

reda uz pretpostavku da su I a.
Raunamo
'(0, O)
I i I [) I maleni
!~ ;
tanou do lanova drugog
u usporedbi s 1.
prema (97a):
== arc tg l
1+
1
1
l-~
(1+a.)I'l-[)=(I-[)I+(I+a.)I;
1_ ~
(l _
[)l
1=
lip =
TC
"4
.
(l - [))I
+ (l + a.)1
l + a.
(l - f))1
== (l
l + a. ,
- [))I + (l
1
1(0,0)=-"2
+ a.)I;
I~ (O, O) -
'2
itd.
234.
Izraunaj priblinu vrijednost zadanih izraza

drugog reda ukljuivo:
pomou
Taylorove formule do
lanova
a) (0,95)1,01
gdje je x = 2, h = 0,01, dok je y = 1, k

(0,95)2,01 = I(x
=-
0,05; slijedi
+ h, y + k).
Funkciju I(x,y) =y%razvijamo po Taylorovoj formuli (96) u okoliu take T 1 (2,l):
1(2,1) -'1'
1.
Dobijemo:
(y
+ kt'+A == 1 + 2k + h k + kl.
Uvritenje vrijednosti za x, y, h i k daje:

(0,95)1.01
= 0,902.
b): VI,03 . VO,98.
[Razvij prema (96) u red I(x,y) =

k = - 0,02. Rezultat je 1,0081.].
Vx' VY
u okoliU Tl (1, 1) uzevi h ... 0,03 i
117
G. Ekstremne vriJednosd funkcija dviju i vie promjenljivih
a. STACIONARNE TACKE FUNKCIJE

To su one take u kojim se ponitavaju sve prve parcijalne derivacije funkcije. Samo u stacionarnim takama funkcija vile promjenljivih moe postii ekstremne vrijednosti, tj. samo
u tim takama ispunjeni su nuni uvjeti za ekstrem. Geometrijsko znaenje tog nunog
uvjeta sastoji se u tome, Ito je u stacionarnoj taki tangentna ravnina na plohu II = I(x, Y)
paralelna s koordinatnom ravninom X Y .
. Zadaci
U zadacima 236-244 uklj. odredi stacionarne
235. z = 2 x 3
take
zadanih funkcija.
+ X yI + 5 X2 + yI
011
-ox = 6 Xl
oz
ay =
+ y' + 10 x =
2 xy
+ 2y = o.
(b)
Kako su obje dobivene jednadbe homogene, rjeenja x

jednadbe, pa je
Sl (O, O) prva stacionarna
Iz (b) slijedi:
2y(x
a odatle je
+ 1) =
= Ou
= O
i y
= O zadovoljavaju
obje
taka.
0-,
x = - l.
y=O
Uvrtenje y
(a)
(a) daje:
6 XI
+ 10 x = O,
odnosno
2 x (3 x
+ s) =
pa je
x.= -"3
S. (- f, O) druga je stacionarna taka.

Uvrtenje x = .- 1 u (a) daje:
6
+ y. -
10 = O,
pa je
Yb2
2.
Slijedi:
S,(- l, - 2)
S.(- 1,2)
takoder su stacionarne take zadane funkcije.
236. z
(2ax - x")(2by -yI)
oz
(a)
xl)(2b - 2y) =
o.
(b)
ox = (2 by - yI) (2 a - 2 x)
011
ay -= (2ax -
118
Iz (b> slijedi:
- x = O
2ax
x (2 a - x) = O
ili
pa je
x.
Xl=O;
= 2 a..
Uvrtenje u (a) daje:

Xl
x. = 2a
2 a (2 by - yI) = O
y(2b - y)
- 2a(2by _yi)
=O
y1
Y1=0;
y.=2b
Sl (O, O);
S. (0,2 b).
= O;
YI
= 2b
,Iz (b) slijedi dalje:

2b - 2y = O
= b,
pa uvrtenje u (a) daje:
bl (2 a - 2 x)
237. a = sin X
= o.
=a
S. (a, b).
+ siny +.cos (:lG + y)
(Jz
(JX
= cos x
_ sin (x +y)
: ; = cosy - sin (x
Iz (a):
cos x
= sin (x
+ y)
(a>
= O.
(b)
+ y).
Uvritenje u (b) daje:
cosy = cos x'pa je
x =y.
To uvrstimo u (a):
sin2x
=O
cos x - 2 sin x cos x
= O
cos x.(1 - 2 sin x)
= o.
COl-X -
Slijedi:
cosx ... O
paje
n;
x 1 =2"'
Ta vrijednost ne odgovara uvjetu
l - 2 sin x = O
pa je
n;
x'=lf;
n;
x=y=6"
119
238. u
+ 2Iny + SIn z + In (22 -
31n x
x - y - z)
ou 3
l
=0
ox=-X- 22-x-y-z
(a)
2
l
=0
ay=y- 22-x-y-z
(b)
ou
(c)
OU
oz
=Z -
l
22 - x - y'- z
= O.
Iz (a), (b) i (c) slijedi:
2x
3
2
S
-:::z_=_,
X
Y
Z
a odade je ( y
""3
(d)
Sx
3
%:::::1--
Uvritenje u (a) daje:
3
x
3
66-3x-2x- Sx
ili
-X
l
66 _ 10 x
p(je x = 6.
Uvrlten;e u (d) daje y = 4 i z = 10.

S(6, 4, 10).
239. z
V l + x + x
~' l
+y
[-~,-~].
240. z
= xy (a
- x - y)
[ (O, O); (O, a); (a, O); ( ; , ;)].

241. u
2 Xl
+ yI + 2 z
- xy - x z
[ S (2, l, 7) l.
242. 2 x'
+ 2 y' + Z2 + 8 x z
- z
+ 8 == O.
Parcijalne derivacije implicitae funkcije
raunamo
prema (92).
4x + 8z
2 z + 8 x-l
(ll)
oz
4y
oy=-2z+8x-1
O.
(b)
pa je
{ yz=-~x
=0.
(c)
4 Xl
+ -2l x + 8 =- O
oz
ox
=-
Iz (a) i (b) slijedi:
4x+8z=0
4y =0
To uvrstimo u zadanu funkciju:
2 Xl
120
l
+ _Xl
4
ili
.
pa Je
Xl
16 I.
= -
X.
=- - 2 1. prema e)
c
Zl
Uvritenjetih vrijednosti u nazivnik 2 z
~) + 8 e- 2) -
2 ( -
pa su staciouame
= - -87
+ 8X -
z. == 1. dok je y == O.
parcijalnih derivacija daje:
16
2'1+8'--1=F0
7
l =F O
take
S.(- 2.0).
243. S X'
+ S yi + S z, -
2 xy - 2 X z - 2 y z - 72
== O
dz=_10x-2y-2z=0
dx
IOz-2x-2y
= O.
dz = _ 10y - 2 x - 2 z
IOz-2x-2y
cry
Slijedi:
IOx-2y-2z=0
IOy-2x-2z=0.
Ishodiite O (O, O, O) nije stacionarna
cijalne derivacije daje
neodreene
taka,
oblike
ea)
.jer uvritenje x =- O, Y
=O
z = O u par-
~.
Oduzmemo li od prve jednadbe sustava ea) drugu jednadbu, dobijemo

y
= X,
pa iz ea) slijedi
z = 4 x.
Uvrtenje tih vrijednosti za y i z u zadanu funkciju daje Xl

dobijemo
s. (- l, - l). 244. XI - yi - 3 x
+ 4y + z + z -
"
l, a kako je y
=x
8- O
[(l, 2); (- 1, 2)).
b. SLOBODNI EKSTREMI FUNKCIJA

Formule
za
= I(x,y).
A. Nuni uvjet za ekstrem u
taki
T,(xo,yJ funkcije:
_O; (Z).- O,
(0I)
ox
odnosno rjeienja sustau jednadbi
~=O
ox
daju koordinate stacionarnih
taaka-
(100)
samo u kojim funkcija moe imati ekstrem.
121
taki
B. Dovoljni uvi,et za ekstrem u
o'J)
(OX.
I. To =
a) To to -
To (xo' Yo) funkcije:
o'i= O
s: =
o"! ' (O,,!)2

( 02J)
ox' o' ( Oy.).
- oxoy o>
funkcija ima ekstrem u taki To (xo' Yo) i to

maksimum, ako je To < O
minimum, ako je To> O
b)
TO to -
So'
<O
funkcija u
c) To to - s:
taki
To (xo' Yo) nema ekstrema

(lOt)
neodluan sluaj
II.
To =
a)
'i= O
So
funkcija nema ekstrema u To (xo' yo)

b)
So =
neodluan sluaj.
Za funkciju triju i vie promjenljivih nuni su uvjeti za ekstrem analogni gore navedenim.
Zadaci
U zadacima 24s do 26s uklj. odredi ekstremne vrijednosti zadanih funkcija.
245. z = 2 xy - 3 x - 2 y'
+ 10.
Prema (100) odredimo'stacionarne
oz
ox =
take:
oz
oy
2y - 6 X;
-=2x-4y
Iz sustava jednadbi:
y-3X=0}
slijedi
x - 2y = O
Xo
= O i Y. = O
pa je
Prema (101)
raunamo
dovoljni uvjet:
02Z
T =-- =
ox'
t =
OIZ
2;
-- =
ox oy
o'z
oyl =
6;
4;
TO
== -
So
= 2
to = - 4
ro = - 6 'i= O sluaj I
122
6.
a)
to je r, =
T.
re = 24 -
- 6 < O.
4 = 20 > O funkcija ima ekstrem u S (O, O) i to maksimum, jer

Uvritenje Xo == O i Yo = O u zadanu funkcijp. daje
zlJI8b
246.
= Xl + xy + y! + X
-10.
+ 1.
Prema (100):
Z",=<a
zI/
2x +y
+1
== X + 2y -
1.
Iz
2x +y + 1
x + 2y -1
= O} s1"ljedi:. xa = - 1,
=
pa je
Y.
==
l,
S( - 1, l).
Prema (101):
ZI/I/= to == 2
TO
a) roto - s'.= 4 -1 = 3
== 2 :p O ...
> Oekstrem u SC-l, l) i to minimum, jer je ro

Zmin
247.
l.
sluaj
=:2
>O
= O.
%=~+y'-2xt+4xy-2yl.
z",=4x1-4x+4y
ZI/=4 y'+4x-4y.
Sta\imo li
Zz
O i zI/ = O dobijemo
x'-x+y==O
yl+X-y=O
(II)
x'+yl=O
ili
pa je
y=-x.
Uvrltenje u (a) daje
x'-2x=0
ili
x l (x-2)=0
pa je
X1=0
y1
=O
xl=V2
YI = -
vl
Dobili smo tri stacionarne take Sl (O. O); SI (Vl,
x.=-Vl
YI = Vl.
- V2);
SI (- V2,
V2).
123
Prelazimo na dovoljni uvjet:
r=12x1-4;
i t-12y'-4
$=4
S.(-
S,(2, - (2)
.... 1 , -
--4
=+: O Sl. l
st = 16 - 16
rl tl
r. = 20
s.... 4
'. = 4
t. = 20
", =+: O oo. sl. I
Cl
Fl
= 20
r,
-4
$1- 4
V2, (2)
t.
= 20
r. =+: O . sl. I
s:
=O
r. t. = 400 - 16 > O
wO'em u S. i S. i to minimum jer je
r. = r. > O.
neodluno
zmin ~~ -
8.
(O, O) dovoljni uvjet nije dao odgovora. Medutim nije teko dokazati da
U Sl
O (O, O, O) funkcija nema ekstrema, jer nema istog predznaka u oKoliiu te
osi X (y ... O) negativna je:
z =:x:' - 2x1
%a male
I x l.
=-
XI (2 - x')
<
take.
U ishodiitu
Npr. uzdu!
dok uzdu! pra\ca y - x pozitivna je:
z=2:x:'>0.
248. z
so
4 (x - y) - x - yi.
[zmab ... 8 u S (2, - .
249. z
XI
+ yi -
6 xy - 39 x
+ 18 y + 20.
[zmin
2S0. z
XI - xy
+ y2 + 2 x + 2y -
Da odredimo stacionarne
"
= X
take,
=-
86 u S (S, 6)].
= - 8
[zmin
J.
x'
u S(- 2, - 2)].
2.)1"
+y.
+ ln (xl + Y')]
stavimo:
<a>
(b?
Iz (a) slijedi: y - O. Uvritenje u (b) daje
ili
2xlnx=0
paje
Inx=O
124
te je
x.=l.
Dobiiemo:
Sl (1, O).
(Taka Xl
Na isti
= O,
nain
YI
= O otpada, jer je toj
taki
O . oo).
= -
dobijemo iz (b) i (a)

S. (O, l).
Iz (a) i (b) slijedi dalje:

2x'
+ ln (x + y2) =
-,..-~
X2 +y'
O
(e)
2y2
---:--=--..,..
x' + yi
+ ln (x' + y') =
O.
Oduzmemo li od pn e jednadbe drugu, dobijemo

=yl
pa je
x.
y =
Uvrtenje u Cc) daje:
+ ln(2X2) =
ln (2 x')
ili
pa je
2 x' = e-l
i
konano
S obzirom na
X =
SI., (
== y dobijemo jo
X =
stacionarne
V~ e)
Y =
etiri
Si (
Raunamo:
X2
T = ZXX
= z XII
U Sl (1, O):
Tl
O. sluaj II;
Sl
V~
J.
+ ln (x' + y")
3 x' + yi
2xy (x" +.yl)1
2
TI
+ ln l = 2 =f. O.
= O i SI
USa.,(x=y=V~e)Ta=2=f.0
- s:
+ 3y'
't'
y'
= 2 ---(x' + y2)"
U S. (O, l) z nema ekstrema, jer je
T.~t.
- y =
= 2xy (Xl +y2)i
z"" =
t =
X =
take
...
U Sl funkcija nema ekstrema.
=f. O.
sluajI;
s,=O i t.=2
4 > O ekstrem u S. i to minimwn, jer je T.
= 2>
O.
1
l
1
z = - , l n - = - - .
...!!2.. 2e
e
2e
U S, ("
= -
y =
b)
T,
= - 2 sl. I,
s, = O
T, ti - S: "" 4 > O.
Ekstrem u S, i to maksimwn jer je
T,
< O.
1
l
l
~=-2e'lne=2e'
125
2:2. z = e-S'-Jl' (2 x-
+ yi).
~
[Zmin=OUS1(O,O); zmaka=
u S .a(l;O); u S,.a(O;l)nemaekstrema.].
253. z=sinxsinysin(x+y) za O<x<'It"; O<y<'It".
+ sin(x + y) ~os xl = siny sin (2 x + y)

z" = sin x [siny cos (x + y) + sin (x + y) cosyl = sinxsin(2y +. x).
Z'"
Iz
= siny [sin x cos (x + y)
slinosti
jednadbi:
z~
= O i z" =
O slijedi:
x=y
pa je
sinx=siny=O
Obje
take
teje
x==y=O
x =y =
'It".
lee izvan zadanog intervala.
Iz sin(2x +y) = O uz y ... x imamo:

sin3x=O
il odade je
3x =
pa je
'It"
Xl
'It"
YI
="3
i 3 x = 2 'It" tla je
X. "'" Y.
Zadana funkcija ima u zadanom intervalu dvije stacionarne
2 'It"
= 3"""
take
Raunamo:
r = 2 ainy cos (2 X
U Sl: rl
rl tl -
=-
s~ =
= ain(2x + 2y)
2 sin X cos (x
+ 2y).
vl
= - Vl; . Sl = - vl
2
2
!>
3-
+ y)
tl
= - V3;
O ekstrem u Sl i to maksimum. jer je rl < O.
'It"
'It"
'. 2 'It"
3 ''3
zmak ='sm-'
8m-
sm=
y. .".
U S.: T. =
Vl;
l.
V;
i t. -=
-8-
sluaj
I.
> O . ekstrem u S. i to minimum, jer je

Zmin
126
vl
r. op O
r. t. ~ s: =
rl op O .
3Vl
--8-'
r. > O.
sluaj
I.
[zmal:s
255. z
256. z
257. XI
JI Xl + yi.
1-
= sin x + cos Y
+ yS + ZS -
RaWWllo
s (O, O)].
1 u
[Zmata = 1 u S (O, O)].
+ cos (x - . y)
za O;;;; x ;;;; '2 j O;;;; y ;;;; '2
2 x -r- 2y - 4 z-lO = O.
prema (92);
{Jz
dx
{Jz
2y. + 2
{Jy=-2z-4'
2x - 2
=
"2% - 4 ;
Iz Zz = O i z" = O slijedi;
pa je
pa je
2x - 2 = O
2y+.2=0
Uvritenje
Xl =
1 i ya
=-
Xl = 1
} S (1, _ 1).
YI =-1
1 u zadanu fWlkciju daje nakon uredenja;
ZI
=O
4z - 12
Zi -
a odatle je
z.
6 i
= -
2.
S obzirom na zadanu implicitnu funkciju i na dobivene vrijednosti za z

i
zmab = 6
(Funkcija
258. u
x2
predouje
+ y2 + ZO -
zmin = -
S (1, - 1).
sferu Ba sreditem u (l, -l, 2) i r

xy
+X
zakljuui.emo:
= 4).
2z
u.,
2x - y
+1
u" = 2j - X
u. = 2z - 2.
Iz
2x - y
+ 1 = 0'1
2y a iz
X =
slijedi
2z - 2 = O
yl=
-3"
taku
Sl ( - ~, - ~ , 1 ) u kojoj
da funkcija u taki S ima
Uvrtenje tih vrijednosti u zadanu funkciju daje
u=-3"'
Kako zadana funkcija u ima
~o
jednu stacionarnu
je negativna, a dalje prima. ,pozitivne vrijednosti,

. .
4
nummum -3"'
zakljuujemo
127
259. u
yi
Zi
== ~ + 4x
- + -y + -z
za x > O, y > O i
z > O.
26V. U ravnini X Y odredi taku T(x,y) za koiu je zbroj kvadrata udaljenosti od pravaca x
Y == O j lC + 2y - 16 - O najmanji.
O,
!I
Je
Slika 30.
Prema sl. 30: dl = x, dl = y, a dl odredimo kao udaljenost
+ 2y
- 16
= O.
take
T (x, y) od pravca
Nakon prijelaza na normalnu jednadbu pravca x
dobijemo
d = x
fs -
+2
16
=O
+ 2~- 16.
VS
Zbroj kvadrata udaljenosti

z = x,
+ yi +
(x
-+- 2y
- 16)1
ili
z = -
+ 9 yi + 4 xy -
32 x - 64 y
1
-(12x
S
+ 4y -
32)
JI" =
S(18y
+4x -
64).
(6 Xl
z :J:
Stavimo li
Zz
= Oi
z"
O pa rijeiimo tako dobiveni sustav linearnih jednadbi, dobit

.
1
zzz =
= =..1.
Sl
i -Z =
"'''
S
""
to minimum, jer je rl
128
tl
+ 256)
= 18,
> O.
rl
rl tl -
Taka
emo
16
YI
=5
1: Osluaj I.
=1=
sl> O funkcija z ima ekstrem u Tl ( 8S ' .156 )
Tl je traena
taka.
261. Odredi najkrau udaljenost take T(l,2, 3) od pravca ;
! 3= ~ .
Prelazom na parametarsku jednadbu pravca svodimo zadatak na

funkcije jedne promjenljive t. .
Odatle
x
= -
t; Y
3t i z
fl"
Dobijemo:
dl
= (x
= (t
- 1)1
- 1)1
+ (y
take
Te vrijednosti uvrstimo u kvadrat udaljenosti

zadanog pravca, tj. u:
+ (- 3 t -
2)1
ekstrema
2 t.
T (1,2, 3) od neke
+ (z -
- 2)1
odreivanje
take
M (x, y, z)
3)1.
+ (2 t -
3)1.
(a)
Odredimo onu vrijednost parametra t za koju je dl a dakle i d minimum:

d(dl ) ,
d t = 2 (t
Stavimo dC:;)
nost d od
= Opa dobijemo
take
T do pravca
Iz (a) dobijemo uvrstivii
- l) - 6 (- 3 t - 2)
to
+ 4 (2 t -
= 1~' a kako je d~~I) =
28
3).
> O, bit e za to = i~ udalje-
najkraa.
~ = I~:
dmin =
1.1-
14 f 2730.
262. Napiii jednadbu ravnine koja prolazi zadanom

ravninama tetraedar najmanjeg obujma.
takom
A (a, b, e) i zatvara
koordinatnim
Napiemo li jednadbu ravnine u segmentnom obliku
-=+ Ln + ~
= l,
m
q
dobit
emo
za obujam tetraedra izraz

l
V="6 mnq
Traimo dakle one vrijednosti segmenata m, n i q za koje je Vmin'
Taka A (a, b, e) lei u ravnini, dakle
a
b
e
-+-+-=
m
n
q
l,
pa je
q=---~
I-~-~
m
(a)
Uvrtenje u V daje:
V=~
mn
6 1-~-!!...
m
n
9 B. Apsen: Bijelieni zadaci
iz V1lIe matematike
129
Rauaamo:
pa iz V.
= O slijedi
2a
fl
1----=0.
Na isti
nain
dobijemo iz
oV ==0
on
l-~-.!!=O.
m
fl
Iz tih jednadbi slijedi:
m= 3a
Uvritenje u (a) daje

q
3b.
3e.
Jednadba traene ravnine glasi
~+L
a
b
Oito je
bi
+-=-e = 3.
da ta ravnina ini s koordinatnim ravninama tetraedar najmanjeg obujma, jer

obujam tako zadanog tetraedra bio neizmjerno velik.
najvei
263. Odredi vanjske dimenzije otvorenog pravokutnog sanduka zadane debljine stijenki 8 i nutarnje
zapremnine V tako da bi se potroilo Ato manje materijala za njegovu izradbu.
[x
=y =
28 +
Y2v;
til
= ;].
264. U pravokutnom koordinat]Jom sustavu X Y iskolene su s istom taDoU tri take A ( - l, 2),
B (O, 1) i C (3, - l) pravca. Odredi u smislu teorije najmanjih kvadrata, tj. uz uvjet da j
suma kvadrata pogreiaka [v v] = minimum, najvjerojatniju jednad!bu pravca.
Da u tra!enoj jednedbi pravca y - a x - b = O odredimo u smilu te metode koeficijente
a i b, uvrstimo redom u tu jednadbu koordinate iskolenih taaka A, B i C. Kako te koordinate sadriavaju sluajne pogreke mjerenja, dobit emo na desnoj strani pogreike v.
A (- 1,2) :
B (O, l) :
- b=
C(3. - l): - l - 3 a - b =
(a)
(II
(I
Kvadriramo:
V:=4+
al
+
+
b'
4a-4b-2ab
bl
-2b
v~ = l
ti=l+ 9a'+ bI+ 6a+2b+6ab
[w] = 6 + lO al + 3 bl + 10 a - 4 b + 4 a b.
Sada odrediDio one vrijednosti koeficijenata a i b za koje je [w] = minimum.
o~V]=20a+l0+4b;
130
O~(I]=6b-4+4a.
Iz jednad!bi:
20a + 4b + 10 = O
4a+6b- 4=0
slijedi:
a
Tl
[v vj....
19
= 20""
30
26
26;
b=-.
O . sluaj I;
sl
Tl tl -
a kako je
Tl
104 > O ekstrem,
> O, [v vj = minimum za
19
a= - 26
30
26.
Proba:
[v] prema (~)
341
26 - 26 26
+ = O.
Traena jednadba pravca glasi

19
y = - 26 x
Prikai
grafiki iskolene take
30
+ 26
ili
19 x
+ 26 y
- 30
O.
i pravac.
265. Odredi u smislu teorije najmanjih kvadrata najvjerojatnije jednadbe

a) pravca y
= ax +b
odreenog takama
A x
+ By + e
A (O, O, O),
e (2, 3).
+ 20 = OJ
[9 x - 12y
b) ravnine z
A (- 2, O), B (O, 2),
odreene takama
B (O, 1, l),
e (1, l, l),
D (1, O, - 1).
[z=-~x+;y-!].
c. VEZANI (UVJETNI) EKSTREMI FUNKCIJA

Formule
vezanih ekstrema funkcije z = f(x,y) uz uvjet q> (x, y)
slobodnih ekstrema Lagrangeove funkcije:
Odreivanje
raunanje
F=f(x,y)
+ A
=O
svodi se na
q>(x,y)
oF =0
ox
(102)
oF =0
iJY
q> (x,y)
Iz tog sustava jednadbi
odreuju
se vrijednosti za x, y i Lagrangeov multiplikator A.
131
Pitanje ima li zadana funkcija z = f(x,y) za tako odredene vrijednosti x, y ii. maksimum
ili minimum, rjelava ile po smislu zadatka ili pomou drugog totalnog diferencijala Lagrangeove funkcije P(x,y) koji prema (82) glasi:
(102),
emu:
taki, dok
pri
ako je dIP < O u izraunatoj

za d"P> O ima minimum.
taki,
funkcija z = f (x, y) ima maksimum u toj
Na isti nain odreduju se vezani ekstremi funkcije bilo kojeg broja promjenljivih uz
vile uvjetnih jednadbi, pri emu broj uvjeta mora biti manji od broja promjenljivih.
Npr. za funkciju
u = j(x,y, z) uz dva uvjeta Pl (x,y,z) = O
P. (x, y, z)
= O.
Lagrangeova funkcija glasi:

P=f~~~+~~~~~+~~~~4
dok se dlP
rauna
prema (84).
Zadaci
266. Odredi stacionarne
take
funkcije
z = a cos x
+ b COSi Y
Tt'
uz uvjet y-x="4.
Prema (102) piemo Lagrangeovu funkCiju

P = a cos x
+ b cos y+ >. (y
-x-
:)
raunamo:
iJP =P = -asin2x->.=0
iJx
.,
iJP
iJy
=P
'= - bsin2y
"
+ >. =
Dobili smo sustav od 3 jednadbe s tri nepoznanice x, yi>'.

Iz 3. jednadbe sustava slijedi y = x
+ : ' a uvrltenje u
pa je
>.
= bcos2x.
To uvrstimo u 1. jednadbu:
-asin2x-bcos2x=0
132
2. jednadbu daje
(102 a)
ili
b
tg2x=-a
2x=arctg
x = -
Uvrtenje x
y -
i- u
(-!)
"'2arctg~.
1. jednadbu daje I.
=a
cos 2 y pa iz druge jednadbe dobijemo
a)
lb
l
S ( - "'2arctg -;J' "'2 arctg b" .
U zadacima 267 do 285 uklj. odredi ekstremne vrijednosti zadanih funkcija uz zadane
uvjete.
267. z = x
+ 2y
uz
Xl
+ yi =
S.
Geometrijski se zadatak svodi na odrehanje kota z najvie i najnie

ravnine z = x + 2y i krunog valjka Xl + yi = S.
Prema (102):
F
= x + 2 y + A(x + yi
take presjenice
zadane
- S).
Raunamo:
F.,
= 1+ 2Ax
F"
= 2 + 21.y.
Iz sustava jednadbi:
1+2Ax=0
2
+ 2AY = O
Xl + .yl = S
slijedi:
Uvrtenje u 3. jednadbu dllje
.
1
1.= "'2
pa je
l
za Al ="'2
a za AI
dobijemo
= -2
F.,.,
Sl (Xl
=-
SI (XI
l; yl
=-
2)
= 1; YI = 2).
F"" = 2 A; F.,,, = O
133
pa prema (102)': d 2F
u Sl (Al
= ~)
2 A dx"
(J.. = -
~)
=-
Il
xy uz x"
1- 4
< O pa z
d"F
= x + 2y
=-
2 A (dx'
-S
dy2):
ima u Sl uvjetni minimwn:

Sl (- l, - 2)
ima u S. uvjetni maksimwn:
= 1 + 4 = 2.
zmab
268.
2 A dy'
d"F> O pa funkcija z
z .
u S.
SI (l, 2).
+ y" = 2 a".
Prema (102):
F
= xy + A(X' + y' - 2 aS)

Fs =y
Fil
+ 2AX = O
+ 2AY = O
+ yi -
2 al
(a)
= O.
Pomnoimo li prvu jednadbu s x, a drugu s y dobijemo

Xy+2AX"=O
xy
pa je
Uvritenje u
treu
+ 2AY" =
daje:
2x'-2a l =0
2y' - 2a"
Slijedi:
x
Time smo dobili 4 stacionarne
aj
= O.
y = a.
take:
Sl (aj a)j S.(-aj-a), SI(aj-a) i

Uvritenje tih vrijednosti u F.,
-= O, odnosno Fil =
S.(-aja).
O daje za A vrijednosti
1..=1...=-'
2
Prva vrijednost uvritenje Ah. =
a to
lU take
Raunajmo
- ~
takama Sl i SJ, dok druga + ~ - takama S. i S., jer

Aw = ~ u prve dvije jednadbe sustava (a) daje y = x' 1 X = y,
odnosno Y = - x i x = - y, a to su take S. i S .
odgovara
i
Sl i SI>
d"y prema (102),. Dobijemo:
F",.,
pa je
134
= FilII =
2 A,
FSll =1
SI (a, - a) premali
za
A,
1
= Aa = 2"
dlF > O pa je u
269.z=6-4x-3y uz
271. "
al.
+yl=l.
111
270. z = - + xy
[ U
XI
=-
xy
S,(- a, a)
S. (a, - a)
1I~
uz -- l=a- '
x+
y
S1(-avl; -aVl) z.
=
mm
_ vl;
a
S, (a
V-2; a ./r 2)
zmaka
avl] .
= x + y + 11
Prema (102a):
F=x+y+z+A ( -1 + -1 + -1 - 1 )
x
y
z
F",=
1-~=0
x'
Iz prve tri jednadbe slijedi
x=y=z
I.
F =1--=0
"
y'
pa iz posljednje imamo
x=y=-II=3
I.
F =1--=0
te je S (3, 3,3) i
prve dobijemo
ll'
111
-+-+-=1
x
y
z
konaDo
iz
1.= 9.
Prema (84) dobijemo
,dlF = 2(dxl
jer je
+ dyl + dzl) >
O,
21.x
F",,,,=F,,,,=F"=--x-,
odnosno 2 za x = 3 i I.
= 9,
dok je
"'If
=F =F =0.
""
U S (3, 3, 3) Ima
"miD
272.
!fl
= 9
. '{x+y+z=S
"= xyz uz uVJete
xy + Xli + yz = 8.
Prema (102 a):
F = xy z + Al (x + y + z - S) + Aa (xy + x z
+" z -
8)
135
=y z +
Fs
;"(y
Z)
+ ),,1 +)"t (X + Z) = O
Fil :. x Z
= xy +
F.
Al
),,1
At (x
+ y) = O
(a)
x+y+z=s
xy
+ xz +yz= 8.
Pomnoimo li prvu jednadbu sustava s x, a drugu s y, dobit

A1X
ili
emo
iz tih jednadbi:
+ >.,.x(y + z) = )"ly + >.,.y(x + z)
+ At z) = o.
(x - y) (),,1
Odade
x - y ... O pa je x = y.
=xu
Uvrltenje y
prvi uvjet daje
=S-
2x
pa iz drugog uvjeta Blijedi:

XI
ili
+ x (S -
+ x (S - 2 x) = 8
10 x + 8 = O
4
XI == YI = 3
2 x)
3 XI -
dok je
.t=3
Uvritenje tih vrijednosti u " = xy. daje
u Sl (2, 2, l) "min
=4
112
4
4 4 7)
u St ( 3'3'3 "mab=2f=4
v.
Iste vrijednosti ekstrema ima funkcija " = xy. i u
takama
S. (2, l, 2) i S. (1, 2, 2) i to
. .
7 34),1 S'3'
(7 '3'
4 34) maks'1mum. D o tl'h mJe
.. dnosn'd0muumum,
a u S , (4
3' 3'
lazimo tako da sada mnoimo prvu jednadbu sustava (a) s x, a
vljamo
daje
itav
take
postupak
S. i S,.
raunanja.
Naini
Dobijemo
take
S. i S,.
Tree
treu
sa pa pona-
ponavljanje postupka
to!
(a> b > e > O).

["maks
=a
u Sl.t ( a, O, O);
274. U ravnini 3 x - 2 = O odredi

A (l, l, 1) i B (2, 3, 4) najmanji.
Neka je T (x,y, .) traena
taka,
(A T)t ...
taku
"min == e u
S .., (O, O, e)].
za koju je zbroj. kvadrata udaljenosti od
tada je
df =
(x - 1)1
+ (y -
1)1
+ (. -
1)1
~n=~=~-~+(y-~+~-~
136
taaka
Prema (102):
= dl +'dl + ), (3 x
= 2 (x - 1) + 2 (x = 2(y -1) + 2(y F. = 2 (z - 1) + 2 (z -
- 2 z)
+ 3 ).. = O
Fs
2)
Fil
3) = O
4) - 2 ),
=O
3x-2z==0.
Iz druge jednadbe slijedi: y
2.
Pomnoimo li 1. jednadbu s 2, a 2. s 3 pa zbrojimo li te jednadbe, dobit

4x
+6z -
Iz posljednje jednadbe slijedi z
! x,
pa uvrltenje u (a) daje:
21
13
.
te Je z
21 =
emo
nakon uredenja
o.
(a)
63
26 .
21
63)
Traena taka T ( 13' 2, 26 .
275. U ravnini x + y - 2 z = O odredi taku za koju je zbroj kvadrata udaljenosti od ravnina
x
3z - 6 = Oi y
3 z - 2 = O najmanji.
Oznaivi s T(x,y, z) traenu

zadanih ravnina:
taku izraunajmo
prema (48 a) udaljenosti te
take
od
Prema (102):
F =
1~ (x + 3 z
1
- 6)1
+ 1~ (y + 3 z -
2)1
6)
+ A=
Fil
= s(y +. 3 z -
2)
+ A= O
F.
= ~
6)
+ ~ (y + 3 z -
T(x
1
(x
+3z -
- 2 z)
'
+3z -
Fs ""
+ A(x + y
2) - 2 A = O
x+y-2z=0.
Iz prve dvije jednadbe slijedi:
x+3z-6=y+3z-2
pa je
x -y
Zbrojimo li prve tri jednadbe sustava, dobit
4.
emo
x+y+6z-8=0
, a kako je x
Iz
+y
2 z, dobijemo z
X+ Y
=2\ slijedix=3
x-y=4
Traena je
taka
1.
y=_1.
T(3, - 1, l).
137
276. Odredi volumen

osi}na a, b i e.
najveeg
pravokutnog paralelepipeda koji se moe upisati u elipsoid s polu-
Oznaimo li s x, y i z koordinate onog vrha A gornje osnovke upisanog paralelepipeda

koji lei u prvom oktantu, glasit e volumen para1elepipeda
2 x . 2y . 2 z = S xy z. (Narii sliku!)
Na je zadatak da odredimo Vmaks

x2
uvjet da vrhovi para1elepipeda lee na elipsoidu
UZ
.+
a
yi
bl
Zi
+.=1.
e
Prema (102):
F
Xi
Z.
= Sxy z + A( -al
+ -yi
+ -..:...
1)
b"
Cl
2A
F",=Syz+aa-x=O
2A
bl
F=Sxz+-y=O
"
2A
F.=Sxy+-z=O
Cl
z, dobit emo:
Pomnoimo li prve tri jednadbe sustava redom s x, y
ili
Odatle:
Cl
Zl==t
Uvrtenje u uvjetnu jednadbu daje
x'
Xl
-+-+-=1
al . al
al
pa je
Na isti
nain
dobijemo:
z=
Uvrtenju u V = S x y z daje:
Sabe
maks
138
= 3V'3'
xt .
277. U zadanu kuglu promjera 2 R upiii pravokutni paralelepiped

[Kocka, Vmaks = 8
V;
najveeg
obujma.
R3 ] .
278. Odredi pravokutni paralelepiped najveeg volumena, ako je zbroj njegovih bridova zadan i
iznosi 12 a.
[VmaIts = aS ima kocka brida a].
279. Odredi pravokutni paralelepiped zadanog volumena V koji ima najmanje oploije.
rv].
I
[Kocka brida
280. Odredi pravokutni paralelepiped zadanog oploija S koji ima
[ Kocka brida
~iVi
volumen.
V~ ].
etiri
281. Pozitivni broj Q prikai u obliku umnoka

bude Ito manji.
najvei
pozitivnih mnoitelja tako da njihov zbroj
traene mnoiteije s x, y, z i u dobijemo:
= xyzu =
umnoak P
+ y + z + u + A(x y z u -
Fili = 1 + Ay z u
a)
F II =l+AXZU=O
F.
F.
Podijelimo li prve
etiri
= l + A xy u = O
== 1 + Axy z = O
Xyzu = Q.
jednadbe sustava
y z ti
A, dobit
emo:
= x z u = xy u = x y z.1 : xy z
~=.!!.=.!!.= 1
x
pa je
u=X=y=z
~
P= xi
= Q;
X= V"a=y=z=u
~
Smin
282.
Va.
Izraunaj najpovoljniji profil kanala oblika istokranog trapeza i zadane protoke Q ml/sec
uz uvjet da trenje bude to manje, tj. uz minimalni omoeni obod O = 2 l + b kanala.
Prema slici 31:
Q =..Jlml
(2b
+ 2x)
lm' = - - - h =(b
2
+ x)hm3,
139
aJtako je
11
x=lcoslX
hin IX
= (b + l cos IX) l sin IX.
Uz taj uvjet traimo 0min'

F
= 2 l + b + A(b l sin a! + II sin IX cos IX FI = 2 + ), (bain CZ + l sin 2 IX) = O

FI) = l + Al sin a! = O
Fti. = ), (b l cos a!
Q = (b
Iz (b) slijedi A =
+ 12 cos 2 or.)
Q)
= O
+ l cos IX) l sin al.
. (a)
(b)
(e)
(d)
- -~.
l SIIl or.
Uvrtenje u (a) daje nakon uredenja:
2_.!._s~2,:,_=O
l
SID a!
pa je
b _ 2
sin 2 a!
T - - sina!'
Slika 31.
Podijelivii (e) s A II dobijemo

pa je
b
cos2a:
T= - cOSa!
2 _ s~2a! = _ cos2a!
sm or.
cos a!
ili
2 - 2 cos a!
ili
UZ
(e)
cos a! - sini a!
= - - -cos
-IX- -
sini or. = l - cos or. dobijemo

pa je
Uvrtenje u (e) daje

2n'
b
cos T
-=---=1
l
n'
cosT
140.
paje
b=l.
Uvritenje b = l
IX
= 3"
u (d) daje
Q=~ll
2
Vl
2
pa je
= 2 (3 VQ == 2,632 VQ.
0lnin
283. Na elipsi
~I
~I =
l odredi
take
koje su najmanje i najvie udaljene od pravca
3x-y-9=0.
Oznaivi s T(x,y) traene
zadanog pravca
take
na elipsi, odredimo prema (48a) udaljenosti tih
d= 3x-y-9
raunamo:
od
(a>
VIO
pa prema (102)
taaka
F= 3x-y-9
vw
Xl
yi
4+9"=L
Pomnoimo li drugu jednadbu sustava s 3 pa je zbrojimo s prvom jednadbom,..dobit
emo
2AX+6AY=0 .aodatleje
4
9
X=-
43y.
Uvritenje u jednadbu elipse daje

y
ls
dok je
x = =t=
VS .
Izrawiamo li preD1.& (a) udaljenosti d za dobivene vrijednosti x i y ili iz grafikog prikaza

zadane elipse i pravca vidjet emo da je
141
najmanje udaljena
najdalja
taka
od elipse, dok je
taka.
284. Na paraboli
3x - 6y
Xl
+ 2 xy + yI + 4 y = O
+ 4 = O.
taku
odredi
najmanje udaljenu od pravca
[-;,-!].
285. Na rotacionom elipsoidu
~ + yi + ~I =
koja je najvie udaljena od ravnine 3 x
taku
1 odredi
+ 4 y + 12 z -
Tl koja je najmanje i
288
taku
T.
= O.
d. NAJVEE I NAJMANJE VRIJEDNOSTI FUNKCIJA U ZADANIM ZATVORENIM

PODRUeJIMA
Ekstremne vrijednosti funkcija odredene na gore navedeni nain ve su prema sVOJOJ
definiciji relativni ekstremi, jer imaju isto lokalni karakter: u taki ekstrema funkcija
prima maksimalnu ili minimalnu vrijednost samo u nekom esto vrlo malom okoliu te
take. U mnogim sluajevima potrebno je odrediti naj,-eu i najmanju vrijednost zadane
funkcije u nekom zadanom zatvorenom podruju. U tu svrhu treba izraunati sve
maksimume i minimume funkcije ne samo u tom podruju ve i na granicama tog podruja,
a zatim izabrati najveu i najmanju vrijednost funkcije.
Na poetku se odrede stacionarne take u nutrini zadanog podruja kao i vrijednosti
funkcije u tim takama, pri emu otpada raunanje dovoljnog uvjeta, a zatim se trae vrijednosti funkcije na medi podruja i to tako da se ta mea podijeli na dijelove jednadbi
y = lP (x) za a < x < b, odnosno x = ljI(y) za e < y < d pa se funkcija od dvije promjenljive
postaje funkcija od jedne promjenljive x iliy.
Zadaci
286. Odredi najveu i najmanju vrijednost funkcije z = Xl - 2 yi + 4 xy - 6 x - l u trokutu
koji jc omeen pravcima x = O, JI = O i x + y = 3. (slika 32).
Odredimo stacionarne
II
take
funkcije z:
..
z =2x+'4y-6=O
Zli
=-
4y
+ 4 x = O.
Odatle dobijemo:
SCI, 1').
Taka lei u nutrini trokuta, pri emu je
z. = - 4.
Na strani a
Slika 32.
142
== x =
z.
O za O;;;; Y ~ 3
=
2yl
l.
= -.!}
u 0(0.0): z.(O)
z~
=-
=O
4y = O, pa je y
=O
Na strani b "'" JI
= -!!.
Taka
z.(O) = - t.
= O,
0(0,0).
6 x - l.
Xl -
A (3, O) z" (3)
Na strani e "'" y
z.(3)
za O ~ x :ii 3
z"
r" = 2 x -
u B(O,3):
x = 3,
z" (3)
= - 10.
= -~.
Taka
A (3, O).
za O ~ x :ii 3
3- x
= XI - 2 (3 - X)I + 4 x (3 - x) - 6 x - l
= - SX! + 18x -19;
z'=-10x+18=0
z (x)
ili
z (x)
pa je
z(f)=-~
x=S;
najvee
Iz dobivenih rezUltata slijedi:

trokuta i to
zmab
287. Odredi
najveu
=-
i najmanje vrijednosti funkcije lee na stranicama
l u O (O, O)
zmin
=-
19 u B (O, 3).
i najmanju vrijednost funkcije z = XI - yi
Odredimo stacionarne
take:
z: = - 2y =
O (O, O) je stacionarna
Prelazimo na medu
obliku
podruja,
= Xl
y2
krugu XI
+ yi ~ l.
u kojoj je
tj. na krunicu kojoj je jednadba u parametarSkom
x=cost
.
JI
taka
z =2x=0
Uvrtenje u z
c(f.f)
O~ t
= sm t
< 2 TC.
daje
ili
cos! t - sini t
z (t)
Odredimo sada stacionarne
take
cos 2 t.
zet):
dz=-2sin2t=0.
dt
Slijedi s obzirom na sliku
jedirune
2 t = O,
krunice koju narii:
tl = O,
Sl (l, O),
S. (O, l),
=1
z. = -
Zl
2t
1800,
t. = 900,
l t
3600,
t.
= 1800,
S.(- l, O),
z.
2 t = 5400,
t,
S, (O, - l),
z, = - t.
2700,
Vidimo da je
zmaks
l u
takama
Sl i S.,
dok'je
zmin = - 1 u
takama
S. i S,.
143
= x + YI -
288. Odredi najveu i najmanju vrijednost funkcije z

O :;a; x ::it 2~ - 1 :;a; y :;a; 2. (Sliku 33).
= x,
pa je 3 x, -
= O, Sl(O,O) u kojoj je
Xl = y l
u pravokutniku
= 3x' - 3y = O
Zli = 3y' - 3 x = O.
3 x = O, II odatle je
Zs
Slijedi y
3 xy
.~
x, = Y. = 1, S. (1, 1) u kojoj je z. = - 1.
y
~
2 D{O,2J
C{2,2J
"
"
C(o,~)
f ---'-----"1S(JJ)
rl
I
I
I
a
-t AlO,-IJ
A (j; O)
Bi2,-f)
l
Slika 34.
Slika 33.
Stranice pravokutnika:
== a ==y =
AB
1,
UA(O,-l)
== b == x
e (2, 2)
z~ =
= 2,
z~
Vl)
+ 3 = o
3 XI
y' - 6 y
= 4; z~ =
%,;=13.
+8
O:;a; x:;a; 2.
za
i.
~
za
- l
o Yl.1
2.
Vl.
Vl = 2,36.
otpada, jer lei izvan pravokutnika.
e D == e == Y = 2,
U D (O, 2) ze
U Dl (Vl, 2)
DA
== d
8.
Z.
ze
= XI
- 6x
+8
za O ~ x
~ 2.
Vl.
~ = 3 x' - 6 = O
== 2,36;
;;;;: x = O,
Zu)
DI (-
= Y' za
z; = 3 y' =
144
- l
X 1 1
3 yi - 6
Vl) z" = 8 -
U Cl (2;
CI (2, -
= XI + 3 x
%,.=-1; u B(2,-J)
z~ =
Be
z,.
O,
Xl
Vl, 2)
- l
Y = O,
otpada.
Y
a to je
taka
= z = O.
SI (O, O) u kojoj je z.
Vidimo da je zmab = 13 u mealnjoj taad B (2, - 1), dok je zmin =

unutra pravokutnika i u medainjoj taad A (O, - 1).
289. odredi
najveu
i najmanju vrijednost funkcije z
kutniku O ~ x ~ ~; O ~y ~ ; . (Slika
= sin x
1 u taki ~. (1, 1)
+ siny + Bin (x + y) VO pravo-
34).
z'" = co8X + cos (x +y) = O
z"
= cosy +
cos (x +y)
=O
cos x + cos2x
=O
ili
2 cos x + cos x-l
=O
pa je
(cos x).
1.
Slijedi:
x.
Posljednje dvije
take
= TC.
otpadaju, jer lee izvan zadanog pravokutnika.
U S
(TC
TC)
3'1""
z=
~ Vi
Sttanice pravokutnika:
O A ;: a ;: ~,.
'" = O,' z
= 2 sin x za
O:S:
- x :s:
- ~.
2
U 0(0,0) z,. =0;
z~
= 2cosx = O;
To je
A Ba b ""!' x
U B (
= ;;
T' T)
ZD
= 1 + siny + COS Y za
ZD
=2-
z~
= cosy - siny = 0i1i
10 B. APsen: RJjelenl zadad1zVile matematike
O:a; y
:a; ; .
tly .. O
145
-i, O)
YI
= O.
YI
= 7t, Bl ( ; , 7t) otpada, jer lei izvan pravokutnika.
BC==c""y=~:
2
Xl
A (
To je opet
= sin x + cos x + 1 za O ;;;; x ;;;; -~ .
Ze
= 2.
cos x - sin x
= O.
To je
e ( O, -i-)
7t
otpada.
Zd
2 siny
ili
tg x
ze = 2,
za
2 cos y = O, Y
Zd =
= 2
Ze
Z~ =
XI =
Zb
7t
2"'
opet
e ( O, -i-)
~ VJ"
Vidimo da je zmaks =
taki
unutra
podruja
290. Odredi najveU i najmanju vrijednost funkcije

pravcima X = O, Y = O i x + y = 6.
[zmaks
= 4u
zmin = -
taki
64 u
Z =
X,
[zmaks
= 17 u
taki
najveu
[zmaks
=4u
taka
taki
sve su te
+ 2 xy -
(2, O) i (- 2, O); zmin
take meanje, taka
4x
(1, O), obje su
S (- 4,6) lei izvan zadanog
i najmanju vrijednost funkcije z

takama
y) u trokutu
X -
omeenom
(2, 1) unutar trokuta,

(4,2)].
(1,2), zmin = - 3 u
Stacionarna
292.. Odredi
Y (4 -
meanjoj taki
najveu i najmanju vrijednost funkcije z = x'

omeenom pravcima x
O; Y
O; x
1; y = 2.
291. Odredi
146
zmin = O u meanjoj
u S ( ;, ;)
O (O, O).
= x2 _
=-
4 u
+ 8y
u pravokutniku
take meanje.
podruja].
y' u krugu x'

takama
+ y2 ;;;; 4.
(0,2) i (O, - 2),
S (O, O) ne daje ekstrema].
H. Geometrijske primjene parcijalnih derivacija funkcija
a. SINGULARNE TAKE RAVNIH KRIVULJA
Formule
Rjeenja sustava jednadbi:
oF
ox
(103)
oF =0
oy
daju koordinate singularne take To (xo' Yo) krivulje F (x, y)

i jednadbu zadane krivulje. U tom je sluaju
O, ako ta rjeenja zadovoljavaju
To (xoYo) dvostruka taka, ako je ro to - s~ < O,

iljak, ako je ro to - s~ = O
izolirana
taka,
ako je ro to -
s~
(104)
> O.
Zadaci
U zadacima 293 do 301
293. x'
+ y' -
8 x' - 10y'
Raunamo
ukljuivo
+ 16 =
odredi singularne
take
zadanih krivulja.
O.
prema (103):
oF
- = 4 x3 -16x=0
ox
oF
oy
(a)
4 y3 - 20 y
O.
Odatle:
x a=
XI=O;
2;
YI=O
i Y 3 =
VS.
Dobili smo tri vrijednosti za x i ni za Y za koje se ponitavaju parcijalne derivacije zadane

funkcije. Medutim, da te take budu singularne, one moraju leati na zadanoj.krWu1ji, tj.
izraunate koordinate moraju zado:yoljavati ne samo jednadbe (a) ve i jednadbu zadane
krivulje.
.
Uvrtavajui u tu jednadbu vrijednosti dobivene za x i Y opaamo da samo dva para
vrijednosti i to Xl = 2 i YI = O, a takoder x. = - 2 i Y. = O zadovoljavaju jednadbu krivulje, pa zadana krivulja ima d"ije singularne take Tl (2, O) i T. (- 2, O).
Sada
raunamo
prema (104):
U
F zz
= 12 Xl
- 16
s=FZli =0
t-= F
U Tl i TI
IIII
12yI - 20
Tl
Sl
Tl (2, O)
= 32
=O
tl=-20
T.
s.
= O
t.
= -
32
20.
rl tl :.. sf -= - 640 < O, pa su obje take dvostruke.
147
294. ~
+ II x' -
6y
+ 36 x' + 27y' -
[Tri dvostruke
295. x'
+ y. =
:Je'
take
81""' O.
Tl (O, 3), T. (- 3, O) i T. (- 6, 3)].
+ y'.
F ex
+yl_~
_yi
Fs
4 x'
F"
= 2.)' -
4yl
O.
2X
=O
Odatle:
l
yl
x."=y'2;
= Vl'
Samo jedan par vrijednosti zadovoljava i -jednadbu zadane krivulje i to (O, O), pa krivulja
taku To (O, O).
ima samo jednu sinplarnu
r=2-12x,>
auTo:
ro=2
s=O
t = 2 - 12yl
r. to Taka
296. yi
To (O, O) je izolirana
$'
=4>
O.
taka.
= sini X
F
== sin" x -
y' = O
Fs = 3 sini X cos X = O
= - 2y = O.
F"
,
o
"
37T
2"
Slika 35.
Odatle:
sini X = O
cosx=O
Xl
= k 71:
71:
XI =
T(2-k
+ l)
= O, 1,2, 3, ...
y =0.
Singularne su
148
take
T (k 71:, 0), jer koordinate (k 71:, O) zadovoljavaju
zadanu funkciju.
+ sin 2x cos x)
r =3(- sinlx
r=O
s=O
t
pa je r t-s
= O.
(k1t. O)
s=O
= - 2
t= -2.
Slijedi: u
takaJna
T je iiljak.
Iz slike 35 vidimo da krivulja ima u takama T (k1t. O) iiljke prve vrate. pri
tangenta za obje grane krivulje.
emu
je os X
zajednika
297. x 3
+ xy3 -
ayl
O.
=
Fil =
Fz
Slijedi:
3,x1
+ yi = O
2xy - 2ay = O.
2y (x - a) = O
y = O
pa je
x = a.
dok iz F", = O imamo za y = O i x = a:

x
Kako vrijednosti Xl = O i
je singularna taka.
=O
YI
= V-
= O zadovoljavaju i jednadbu zadane krivulje. T. (O. O)
r = 6x
S
3 al.
-II U
= 2y
To: ro
= O
So ~
l=2x-2a
to
= - 2a
Taka To (O, O) je iljak prve vrste. zadana krivulja je cisoida (vidi sl. 90 u I dijelu
Repetitorija).
298. ,XI yi -: ,XI - yi
= O.
Slijedi:
y
Fz
Fil
= 2y Xl
=x
2 xyl - 2 x ='0
2y
= O.
= O ili
2 X (Xl - 1) = O
XI ., = YI = 1.
2 ,xI-- 2 x
pa je
Samo koordinate take To (O, O) zadovoljavaju i jednadbu zadane krivulje. pa je To (O. O)

8inguJarna taka krivulje.
,. =
Taka
2yl - 2
r.
s =4xy
So
=O
t=2XI_2
to
;=-2.
T (O, O) je izolirana
taka
oO
ro t. - Sl = 4 > O
krivulje.
149
299. XI
300. yi
+ y3 =
3 a xy
= O.
[Dvostruka
taka
To (O, O), narii krivulju koja se zove Descartesov list].
(x - a)3.
[To (a, O) iljak I vrste. Narii krivulju].
301. (y -
X")I
Xl.
[To (O, O) iljak II vrste. Narii krivulju].
b. OVOJNICE (ANVELOPE) FAMILIJA RAVNIH KRIVULJA OVISNIH

O JEDNOM PARAMETRU
Formule
za zadanu familiju .krivulja F (x, y, a.)

dobije tako da se iz sustava jednadbi
= O,
gdje je a. parametar, jednadba ovojnice se
oF (x, y, a.) = O
Oa.
(105)
F(x,y, a.) = O
ukloni parainetar , ukoliko tako dobivena jednadba ne

singularnih taaka zadane familije.
predouje
geometrijsko mjesto
Zadaci
302.' Odredi ovojnicu familije pravaca y = 2 m x
Prema (105):
+ m",
gdje je m parametar.
+ m" - y =
-om = 2 x + 4 ma = O.
F == 2 m x
oF
Iz druge jednadbe slijedi

3
m=-V;
dok uvrtenje u prvu daje
ili
3
_ixv;
=y
27
- -x'
=y3
16
pa je
27 Xl
150
+ 16 y 3 =
O jednadba ovojnice.
303. Odredi ovojnicu za familiju krunica (x - a)l

F
== (x
oF
ii
- a)1
=-
+ yi =
;1 .
al
+ yi - "2 = O
2 (x - a) - a
= O.
Slika 36.
Iz druge jednadbe slijedi ci = 2 x, a uvrtenje u prvu daje traenu jednadbu ovojnice:
y
= x. (Vidi sl. 36).
304. Odredi ovojnicu familije pravaca zadanih u normalnom obliku x cos ~ + y sin ~ - p
(p je pozitivna konstanta).
F == xcos~ +ysin~ , oF
.
=O
p= O
~= -xsm~+ycos~=:=O.
Iz druge jednadbe imamo:
tg~=1'-,
x
a kako je prema poznatim trigonometrijskim formulama
cos OI;
dobijemo
cos~=----
1/1
+ y'
Uvrtenje u prvu jednadbu
~ustava
daje
Xl
Vxl+y.
yi
=p
Vxt+yl
151
II
ili
x'+yl
Vx'+yl ,:=p
Xl
+ yi = pl.
Kru!nic:a polumjera p je trdena ovojnica, koju pravci zadane familije tangiraju. Nariii slikul
Slika 37.
305. odredi ovojnicu ~je pravaca y
== le x +
gdje je k parametar dok je akonatanta.
a
P=kx+-;;:-y=O
p II ==x-~-O.
",.
Iz druge
jena!be slijedi
le ==
~, dot uvritenje u prvu aje
ili
vax =y II
yi ... 4 a x (vidi sl. 37).
Vidi Repetitorij II dio, 10, 2. f) Tip V.
152
306. Odredi ovojnicu familiie parabola yi = 2 P x
+ pl.
F=2px+pI- yl=0
F, = 2x
+ 2p = O.
Odade:
p=-x
-2xl +xI-yl=0
paje
ili
XI+yl=O.
zadana familija parabola nema ovojnice, jer iz dobivene jednakosti slijedi samo x
i Y = O u realnom podruju, tj. ishodite koordinatDog sustava.
307. odredi ovojnicu familije parabola yi
= a (x
- a).
;=
x - 2a
F=ax-al-yl=O
F.
= O.
Odade:
x
a="2'
pa je
Slika 38.
odnosno
y
=: "2
308. Odredi ovojnicu familije. dipsa :. +

S
Znam
.
o da Je
= a b ~,
~=
a odade J'e b
XI
(vidi sl. 38).
l k9DStaDtne povrine S.
S Sl'edi
= ci7t
lJ
:
al ~Iyl
F=
- - -sa
- - -1 =0
al
pa je
(JF
2xl
(Ja = -
2a~yl
aa + sa
= O.
153
Odatle dobijemo:
al
,
=i
~
Sx
,-.
-ny
Uvritenje u F daje
nyxl
Sxn1yl
- nySl
Sx
ili
S
1
y=-.-.
2n x
odnosno
21t'
xy =
=1
Ovojnica je par konjugiranih istostranih hiperbola.

309. Odredi ovojnicu trajektorija metaka izbaenih u vertikalnoj ravnini s poetnom brzinom 'Vo.
ako se kut izbaaj a ot mijenja od OO do 1800 a otpor zraka zanemari. Vidi sl. 39.
Iz mehanike poznata nam je jednadba trajektorije metka

y=xtgOt-
2 'V~
Xl
COSi IX
'
g Xl sin ot
'V~ cos s ot
gdje je g akceleracija sile tee, ili
Raunamo:
oF
x
Oot - cos
ot
-=-.---;;--
O.
fl
)(
Slika 39.
Parametar
ot
treba ukloniti iz tih jednadbi. Iz druge jednadbe slijedi:
_x_,*, 0,
COSi ot
paje
l_ gxtgOt =O
'V3
a .odatle je
'Vij
gx
tgOt=-.
154
Uvrtenje u prvu jednadbu uz _1_.- = l

cos IX
+ tg2 IX
v' - g x,
v' )
- ( 1+__
g
2v:
g2X'
daje:
-y=O
ili
Y=2-g::--2Vfx"
To je tzv.parabola sigurnosti.
310. Zadan je pramen zraka s vrhom u A (a, O). Odredi ovoj nicu normala
tog pramena u sjecitima tih pravaca s osi Y. Vidi sl. 40.
povuenih
na pravce
Jednadba zadanog pramena glasi: y = k(x - a), gdje je k parametar.
Slika 40.
Napiimo jednadbu normale n na pravac P pramena, koji prolazi bilo kojom
B (O, b) na osi Y:
1
y-b= - - x
k
ili
x
y - b + li" = o.
Taka
t4\kom
(a)
B (O, b) lei na pravcu pramena y = k (x - a), pa je
b = - ak.
Uvrtenje u (a) daje:
F "" y
+ a k + li" = o.
Raunamo:
iJF
x
-'=a--=O
iJk
k2
155
pa je
Uvritenje u F daje:
ili
y
= - H'Q""i1 1
yi = 4ax.
Ovojnica je parabola u vrinom obliku.

311. odredi ovojnicu familije polukubnih parabola
(y - a)1
F = (x - a)1 FIJ
=-
= (x -' a)l.
(y - a)1 = O
3 (x - a)1
+ 2 (y
- a)
= O.'
Odade
y - a
3
= 2(x
-
a)l.
Uvritenje u F daje:
9
4
- (x - a)1 - (x - a)1
=O
ili
(x - a)1 [ : (x - a) - l ] = O.
Odade:
a.=x- g'
Uvritenje u F daje:
za al
x: (y - x)'
=O
pa je
ili
pa je
Prika!i grafiki zadanu familiju polukubnih parabola pa

geometrijsko mjesto
ovojnica.
156
singularnihtaaka
(iiljska)
im
tei
vidjeti da je pravac y
parabola, dok je
pra~'y
,:;. x -
=x
~
31
z.
Odredi ovoj nicu familije pravaca koji zatvaraju s koordinatnim osima trokute konstantne
povriine s.
Znamo jednadbu pravca u segmentnom obliku:
~+~= 1.
m
n
(a)
Kako je
m n
S=-2-'
2S
n=-.
pa je
(b)
Uvritenje (b) u (a) daje jednoparametarslcu jednadbu zadane familije pravaca
x ym
F=m+2S- 1 =O
dF
x
dm = - ml
Odade je m ==
V2: x,
+ 2S
o.
dok uvritenje m u (b) daje n
y2:Y .
Uvrtenje u' (a) daje nakon uredenja
Y=--
2 x
Traena ovoj nica je istostrana hiperbola. Prikai je
grafiki
kao i pravce zadane familije.
313. Odredi ovojnice zadanih familija parabola i sve prikai grafiki

a) a .x
+ aS Y
b)y';"a!(x-a)'
314. Odredi ovojnicu familije elipsa :. +
~: ~
[astroida
l, ako je zbroj poluosiju svake elipse jednak d.
x, + /,. = I',].
31S. Pravac se pomie tako da je zbroj segmenata, tj. odrezaka na koordinatnim osima, ostaje
konstantan i jednak c. odredi ovojnicu te familije pravaca uz grafiki prikaz.
31Sa. Rijei isti zadatak, ako je produkt segmenata, tj. m . n
[Y =
..
= c (konstanta).
!.] .
157
VIESTRUKI INTEGRALI
IV. DVOSTRUKI INTEGRALI
A. Promjena redoslijeda integriranja u dvostrukim integralima

i raunanje tih integrala
Formula
b
JJf(x,y) dx dy
cr
f
a
y,(x)
dx
Jf(x,y) dy Jdy f
=
y,(X)
x,(y)
j (x, y) dx.
x,(y)
Zadaci
1
316.
ukljuivo
promijeni redoslijed integriranja.
V"Y
JJ
dy
f(x,y) dx =
2'
'---y=c
iz zadanog integrala ,"idimo da se najprIje

integriralo u smjeru osi X uz y = e (konstanta) i dy = e (vidi sliku 41) i to od
a zatim
pravca x = y do parabole x =
se integriralo u smjeru osi Y od y = O do
y = l, pa je podruje integracije segment
parabole. Promijenimo li redoslijed integriranja, moramo najprije integrirati u smjeru
osi Y uzevi x = e i dx = e i to od parabole y = x, do pravca y = x, a zatim integrirati u smjeru osi X od x = O do x = l,
Vy,
158
Slika 41.
(106)
kako se to vidi iz slike, pa je
JJ
I
"
dx
f(x,y) dy.
"I,----'
x=c
Vl
317.
JJ
dx
-1
_ "i
f(x,y) dy
o
x=c
IZ zadanog integra1a \idimo da se najprIje integriralo u smjeru osi Y uz konstantne

x i dx i to od y = O do krunice y = + 1 - x' (vidi sl. 42), a zatim u smjeru osi X od
x = - 1 do x = 1.
y
f
Slika 42.
Promijenimo li redoslijed integriranja, moramo najprije integrirati u smjeru osi X uz
y' do x = + 1 - y2; a zatim u smjeru osi
neke konstantne yi dy i to od x = Y i to od y = O do y = 1, pa je
VI -
+Vl- y
-y""f"=Yi
Jdy Jf(x,y) dx.

y=c
318.
V2rx - x'
JJ
dx
f(x,y) dy =
---
...
pri integriranju u smieru osi Y uz neke kon.&tantne x i dx uzet je za donju granicu pravac
y = x, a za gornju granicu krunica y =
r x - x, ili yi = 2 r x - Xl ili x. yi -
V2
159
- 2 T X = O ili (X - T)I + yi = TI (vidi sl. 43), a zatim se integriralo u smjeru osi X od

O do T, pa je podruje integracije segment krUga Nakon promjene redoslijeda integriranja
11 =
____ __-:;0.--7-___
x-:;.I~-g2+r
-~-:.:....... ,
x
y=t21'K-~
III
)(="
)(
Slika 43.
najprije integriramo u smjeru osi X uz neke konstantne y i dy i to od krunice, kojoj je inverzna jednadba x = =F JITI - yi + r, do tetive x = y, a zatim u smjeru osi Y od y = O
do y = r, pa je
r
I I
- Vrl_yl+r
+ ~ V4-xl
.319.
f(x,y) dx.
dy
I I
dx
-2
vl
f(x,y) dy
- Vl V-4-,.1
l
)(
Slika 44.
.kako se vidi iz sl. 44 PQdruje integracije je elipsa spoluosima 2 i
.nadba y =
glasi
X=
=F
.v,. V
4 - x, ili
V4 -
:1 + ~I
2y
Vl + V4-2,."
f J
dy
-V"2
160
vl kojoj
je jed-
l, te u inverznom obliku njena jednadba
f(x,y) dx.
~V4-2yl
320.
2%
I I
dx
'1
f(x,y) dy =
kako se vidi iz zadanog integrala i slike 45, podruje integracije je etverokut A B e D,

Ito ga ine prrici y = !t, y = 2 x, x = l i x =2. Iz slike sc vidi dalje da pri promjeni redoslijeda integriranja moramo podruje integracije, tj. etverokut AB e D podijeliti u dva
trokuta A D B i B e D pa dobijemo dva dvostruka integrala
2
I I
dy
f(x,y) d x
I I
dy
f(x,y) dx.
"
'2
!I
Slika 46.
Slika 45.
2
321.
6-%
Io I
dx
f(x,y) dy =
2s
iz slike 46 se vidi da nakon promjene redoslijeda integriranja treba

ga ini t:.. O A B, podijeliti u dVa trokuta O A e i e A B
"
2'
=
4
322.
I I
dx
Io Io
dy
f(x,y) dx
podruje
intClP"c:ije, Ito
6-"
I Io
dy
f(x,y) dx.
12s
j(x,y) dy=
03s"
podruje integracije omeeno je parabolom y = 3 x, i pravcem y = 12 X; rijelimo li te
dvije jednadbe zajedno, dobit ctno koordinate sjcciita O (O, O) i A (4, 48), te je podruje
11 B. Apsen: R1jelen1 zadael1z Vile matematike
161
integracije segment parabole, kako

tj
se to vidi iz slike 47
-------"""'---
48
rf
48
f ff(x,y)~dx.
K-
dy
y=f2x
!I
12
X=f{
12
dy
y=C
2a
323.
Y4ax-
f f
dx
f(x,y) dy =
!(=c
dx
Y2ax-x l
Slika 47.
podruje integracije omeeno je polukru.nicom y
= a',
=
V4 a x,
parabolom y =
a =t=
Vat -
y" i x
Vza x -
+ y' =
odnosno y' = 4~ x, kojim su inverzne jednadbe x =
y" , i pravcem x = 2 a, pri

4a
x", odnosno (x - a)"
emu za
x = 2 a ordinata parabole
2a12
X =!l-
-~
x=2a
dy
y=c
y=/2ax-x 2
x-+~a
2a
dx
Slika 48.
prima vrijednost y = 2 a
treba
podruje
a-Va'_Y'
f f
dy
f(x,y) dx
4~
162
Iz slike 48 se ,:ii da pri promjeni redoslijeda integriranja
integracije podijeliti 'u tri dijela pa se dobiju tri dvostruka integrala

a
VZ.
2a
f f
dy
f(x,y) dx
a+Yal-y'
2aY2' :Za
f f
dy
f(x,y) dx.
4a
3x
324.
I I
dx
f(x,y) dy ==:
2x
iz slike 49 se vidi da je p'odruje integracije trokut, to ga ine pravciy = 2 x, y = 3 x i x = 1,

i da se taj trokut raspada na dva dijela O A B i B A e pri promjeni redoslijeda integriranja
Y
2"
I dj/J
f(x,y) dx
I I
dy
f(x,y) dx.
'3
fl
3
a
ay
1/=2x
X=~
~
x-f
~~~~----~r---~
dil
'II
III
Xc~
r--------.t-+--r------ --t-t----
dy
ax
x-e dx
ty=Q~X2
Slika SO.
Slika 49.
325.
Val-xl
I I
dx
f(x,y) dy
a"- x"
2'"a
podruje
integracije
= Val -
Xl,
omeeno
je parabolom y
al-xl
2l.I;
kvadrantom krunice y =
~ojim I!u inverzne jednadbe x = II al - 2 a y i x = Va" - y\ i osiju Y.
Iz slike SO vidimo. da promjena redoslijeda integriranja vodi do dva dvostruka integrala

~
<=
~y
Ya
l -
yi
f(x,y) dx
Ya"-2ay
Ya" -
JI
dy
2"
yi
f(x,y) dx.
163
326.
V2a%.-%"
I II(x,!!) dy
dx
2"
Slika Sl.
kako se vidi iz slike Sl podruje integracije omeeno je lukom krufnice y =
= a - JI al a.
. av'3
"2 IZnosi -2-
odnosno x
za x =
yi, i pravcima x
-2- a
dy I
a
2"
I(x,y) dx + IdY II(X,y) dx.

a V3 a - Jlal - yi
"2
Shka S2.
1
327.
1 -y
I dy I I(x,y) dx =
O
-':1 _yi
iz slike S2 vidimo
podruje
integracije koje se raspada na dva dijela
Vl-x"
=I
dx I
-1
164
:xl,
= ; , x = a i y = 0, pri q:mu.ordmata krufnice
aVT
=
JI 2 a x -
I(x,y)dy + I
O
1-%
dx II(X
O
y) dy.
V3 - ,,"
328.
f fYI
/(x JI) d;x =
dJl
!I
Slika S3.
iz slike S3 vidimo
~ je podruje integracije omeeno parabolom x - ~. odnosno JI =
V3 -
kvadrantom krulnice x =
da se zadani integral
ras~
yi. odnosno JI =- . 3 - XI. i pravcima JI - O i JI
f f
dx
pri promjeni redoslijeda integriranja u tri integra1a
. 2
V2 x.
== 1
V2
V2s
/(x.JI) dJl
f f
-i
dx
vl V3-s1
/(x.JI) dJl
f f
dx
/(x.JI) dJl.
V"20
.in s
328a.f di /(x JI) dJl =

O
O
II
.-1
J(-fII'C $IIIV
tJiJ
-~=fl~'===~
11
O
Slika S4.
iz slike s4 se vidi da nakon proI1ljene redoslijeda integracije pri integriranju u smjeru osi X
granice lU X = arc sin JI i x = ,; - arc sin JI
l
=-
,,-arc lin"
f dJl f /(x.JI) dx.

O
arc.in"
165
32C!,
JJ
dy
/(x,y)dx
lay
iz zadanog integrala i slike 55 vidimo da je podruje integracije etverokut to ga ine logaritamskakri~ja x = ln y, odnosno eksponencijahia y = eX, pravac x = y, odnosno y = Je,
i pravci y
.fu.tegrala
= 1 i y = 2 i da pri promjeni redoslijeda integriranja dobijemo tri dvostruka
~2
Jdx I
o
f(x,y) dy
Jdx I
In2
I(x,y) dy
I I
dx
f(x,y) dy.
e
~
dy
x=lny.
~1~~--~~-~
d!l
-J t---'-=-T="""o
Slika 56.
Slika 55.
.x
330.
dx 1
Jdx Jf(x,y) dj' =

o
e-z
= e-x, odnosno x = - lny =

l y = ex ,odnosno x = lny, I. pravac x = l ,pa prema sl'ICI. 56 Imamo
.
= ln-,
podruje integracije omeuju eksponencijalne krivulje y
I I
dy
J(x,y) dx
ln~
I I
dy
f(x,y) dx.
~y
U zadacima ~1 do 335 ukljuivo prOffiljeru redoslijed integriranja pa priklIi zadani

. izraz u obliku jednog dvostrukog integrala.
166
RV"2
-2-
331.
Jdx J
f(x,y) dy
VR'-x'
Jdx I
f(x,y) dy =
RY2 o
-2-
II
II
'RI2
'2
X=~
a-
x=2-y
_f
x=y
X-II
x
Slika 57.
pravac y
Slika 58.
~'R2 -
x i krunica y
Xl
sijeku se u
taki
A (R
slici 57 imamo
RVf
~'2)
te prema
VR'_ y'
-2-
==
rl ,
JJ
f(x,y) dx.
ay
II
f
x=3-2y
X=~'~~~~~C2~~___
o
dxf
fJX
Slika 59.
x
332.
J J
dx
333.
f(x,y) dy
x'
dx
f(x,y) dy
2-y
Jdx J
f(x,y) dy
JJ
O
= prema
slici 58
JJ
dx
f(x,y) dy
JJ
y
= prema slici 59 =
f(x,y) dx.
dy
l
3 " 2 (3:- x)
2-y
3 - 2y
JJ
dy
f(x,y) dx.
v;-
167
334.
,,'1.
1- V.,,-x'-3
Jdx Jf(x,y) dy + Jdx Jf(x,y) dy

o
O
$I
dx
dx
Slika 60.
podruje integracije omeeno je s dvije parabole y = x' I., odnosno x = y'I., y = 1 - V4 x - Xl - 3, odnosno x = 2 - V2y - y2, i osi X, pri emu se obje parabole sijeku
u taki A (l, l), pa prema slici 60 dobijamo
2- V2y-y'
JJ
dy
y'1.
335.
a- Va'-y'
2a
Jdy Jf(x,y) dx + Jdy Jf(x

O
y'
f(x,y) dx.
2a
ji) dx
a+Va'-yI
2a
Jdy Jf(x,y) dx =
a
2a
2a
fl
2a
fI=/2iiX
dfl
dV
x-Itl
O
dx
20
Slika 61.
prema slici 61 iz koje vidimo da je podruje integracije omeeno parabolama x =
x = a 'f
Val -
yi i pravcem x
2 a imamo
2a
JJ
dx
o
168
y'2ax
f(x,y) dy.
y'2a,,-x'
ia i
I
U zadacima 331 do MS ukljuivo promijeni iedoslijcd integriranja

integrale.
2'"
336.
izraunaj
zadane
ll:
IIdxdy=IdxIdY =
o
l'
iz zadanog integrala i slike 62' slijedi da je podruje integracije omeeno pravcima y

2 i krivuljom y = eZ , odnosno" = lny
1,
.
." =
=I dy I dx = Idy I" (=; I (2 -lny) d.r = 2 I dy - Jlny dy = drugi integral lako

...
..
se
parcijalne integracije = 12y - (y lny - y) I = I y(3 - lny) I ==
..
"."
Iny.
....
izrauna nainom
l'
= el (3 - ln el) - 3 = el (3 - 2 ln e)
= !.::1:
y
5
x-{ii+'4-2
)(-t(Y-2/
x
f~-----I
Slika 62.
l
337.
3.:+2
ff
dy dx =
podruje
3.:+2
f I
_2.:"+4x
dx
-2
dy
x"+4x
integracije
,,= Vy + 4 -
Slika 63.
omeeno
2 i pravcem y
i pravac sijeku u
takama
I d~ I dx
- 4
3"
+ 2,
= (" +
2), pri
2)1 - 4 pa je
emu se parabola
A (- 2, - 4) i B (1, S), te prema slici 63 imamo

Vy+4"-2
= "I + 4" ili

odnosno ".=
(y -
je parabolom y
I(V y+ 4 -
.!.(y_ 2)
2-
~ + ~ ) dy =
.!3 y
-4
3
=
I~ V
3
(y
+ 4)1 -
yi -
~.
2
-4-
169
12-VY"
338.
ff
x y dx dy
s obzirom na sliku 64 dobijemo =
f f
x dx
o VY"
x,
= Ix dx
o
ex - 2)"
~21 = ~
I~t I+ f x dx I
01
[f
y dy +
XI dx +
f f
x dx
ex- 2)'
x'2
x (x- 2)4 dx ]
y dy
(! + 370) = ! .
.x=2-{Y
X=VY-
f dx
Slika. 64.
4 2x
339.
ff ~
2x
dx dy
f~f
2x
y dy.= prema slici 65
Slika 65.
"
y dy lIn
y dy
xl;+ f y dy lIn x1:= f y (lny 2"
..
In 2) dy +
y ( In 4 - ln
~)
dy
2 lny
ff
1
170
-2
I
lyl
yi
I+-In4--y~lny+--+-In2
lyl
l
ly!
yI
I'
-yIIny-----In2
=9
2
22
2
2
2
22
2
...:
340.
y dy
..
J f ~ f f~ =
8 . .
eli: dx dy
iny
=.J f
dy
eli: dx
1n2
prema slici 66
hi2
f f =f
l? dx
dy
lt:
eli: dx
Iy
12
=.
~2
~2
= f(2 eX -
2X)
dx=
12ex - ~lX
1= 2e1nl _ ~e21Dl_2+~
=2. 2:....~;n4_
~2 =
2
2
2
2
fl
Slika 67.
Siika 66.
Vl V4-2y'
341.
If
O
1'dx dy
V4-2y'
tIT
V4-2y'
y dy
dx =
f f
o
prema slici 67
- V4-2y'
=~112'X
_
2 .
xii =~.
6
-2 1 1
342.
ff
O
. a
343.
dxdy
V:;
Vi"
ff
dxdy
O O
171

druje
ff
ukljuivo prikai
J (x, y) dx dy, gdje je G
grafiko pr~ano po-
integracije, u obliku sume dvostrukih integrala s najmanjim brojem adenada.
344. Prema slici 68:

Oe
=y =
OA ""'y
~f
2x. odnosno x
A B"", Y - 2
B
e "" y
x, odnosno x
= ~
2Y
= ~
(x - l) ili y
+
x
+; ,
odnosno x = 2y - 3
- 2 = 2 (x - 4) ili y = 2 x - 6, odnosno x
= ~ + 3.
y
fJ
2y
f f
J(x,y) dx dy =
dy
(J
2" + 3
J(x,y) dx
-+
f f
dy
J(x,y) d:l:.
2y-3
2"
fl
fl
I
,
I
I
~ ~~ff~~~
-- A
Slika 69.
Slika .68.

AD ""'y
Be =y = 3
A B "'" y - 3
= 2 (x
eD
=-
"'" y - 3
- 2) ili y
- l, odnosno x
+ 9,
2 (x - 3) ili y = - 2 x
ff
(J
172
= 2x
odnosno x =
f f
dy
~ (y + l)
~ (9-y)
J (x,y) dx dy =
J(x,y) dx.
~(Y+ l)
2
2"
(9 - y)
,O

Krunica
== (x
- l)'
+ V- Xl + 2 x + 3
+ (y -
1)1= 4 ili y = l
Jf
f(x,y)dxdy =
1+ y-",1+2",+3
f dx f f(x,y)dy.
___
1 __0________
S
--1
I
E
4- x
-1
Slika 70.
Slika 71.
+ yi = l, odnosno x = 1 V1 - yi
+ (y - 1)1 = 1, odnosno x-=' 2 II 2 y
3)' + yi = 1, odnosno x= 3 V1 - yi
1. krunica O A
== (x':""
2. krunica A B
e == (x -
3. krunica e E
== (x
ff
1)1
2)1
f(x y) dx dy =
3+YI-yl
f f
dy
f(x,y) dx
1 -Vt=Yi
_ yS
2+Y2y-yI
f f
dy
f (x, y) dx.
:1 -
Y2Y=Yi
U ,zadacima 348 do 381 ukljuivo izriunaj zadane dvostruke integrale prethodno narisavii podruje integracije a.
348.
ff
podruje omeeno
ox dx dy, gdje je a
krunicom _Xl
+ (y -
1)1 = 1
pravcem
y
Narisavii sliku 72 i prikazavii jednadbu krunice u obliku
y = 1+
a ,jednadbu prava kao y = 2 raunamo prema slici:
Vj - x,
I + YI~",I I
I =
x,
I f
. x dx
.
dy =
x dx I y
2--", -
__
I+YI-xl
2-x
-.
= -
)(
Slika 72.
1
J
_I'
. o
__
.
(\11 - %1+ x -1) x dx =
\-"3
1.1
Xl
r(l - xl)l + "3
xii
l':
-"2 ... 6'

O --
173
349.
ff
x dx dy, gdje je
podruje omeeno krumicom (x -
(J
1)1
+ yS = 1
i pravcima y
(J
ix = O.
Prema slici 73:
l
l-VI-yi
I f
x dx
dy
__
dy
1 I: - V
XS
l-yi
O
l
Iy - ! yal - f V1 - yi {iy
'
= -1
(1- - 2
'
Vl - y2 +
1 - y2) dy
prema predtipu
(vidi II dio Repetitorija)
O'
JI
!I
u- '
y=fx
x-fl'
Slika 74.
Slika 73.
350.
ff l "
dx dy, gdje je
(J
omeeno
parabolom y =
vx
i p'ravcima y = 1 i x = O.
(J
Narili sliku
podruja
f I i' I
dx =
dy
351.
ff
(x'
integracije
yi "
(J,
koje je prikaZano na slici 74, pa

"
dy 1 y
i( = f(y JI -
+ y) dx dy,
gdje' je
y) dy
raunaj:
~I I= ~ .
= y JI - eli -
(J
podruje omeeno
parilbo1ama y
= x i x = yS, odnosno
(J
Y=
VX.
Prema slici 75:

,l
1 ""
vx
f f
dx
1-
(x
"I
fI
x, y
+ ~11 dx =
f ( V-X + ; -.
x
x' ) dx =
x' - ; ) dx =
""
f(x"2 + ; - ~
O
174
+ y) 4y =
Vs
I~ x"2 +. :1 - 1~ xi I= 1~
.
O -
352.
JJ;:
podruje omeeno pravcima
dx dy, gdje je a
x = 2, y = x i hiperbolom xy = 1,.
odnosno y = -
1
.
x
Prema slici 76:

x
J J
dy
y'
x, dx
I - IIy I J
x
= -
l
-x
= -
x, dx
(1)
X - x dx
= -
I2"x, -
4x41
49
!J
o
Slika 75.
353.
IJ
x, y'
Vl -
je krivuljom x 3
XS
Slika 76.
-.y .dx dy, gdje je a
+ j' =
podruje koje lei u
prvom kvadrantu a
omeeno
1 i koordinatnim osima.
!J
x
Slika 77.
Prema slici 77:

1
I =
Vl-x
J JV
x, dx
y'
1 - x 3 - y3 dy = [ uz supstituciju
1 - xa - y3
~ t,
pa je
175
y'f=ii
.1
l
yI~---t
3
'J = - -lj
lj %IV(l-:-:eI)lx=
%Ich ,..
V(1-:el-fl ,==9
9.
.
'
O
11'
V
l . IS
= - "9
(1. -:el)'
I==
4
13S
0-
:354.
JJ yi sin %ch dy, ,gdje
je a
podruje omeeno
krivuljom y
== l + cos %od %= O do
eJ
71:
i koordinatnim osima.
"
Slika 78.
Prema slici 78:

1=
f:inxch /;.:"=
o
! J:inXchl:ylI:+COIX = ! JnSinX (1 + cosx)'ch
supstituciju 1
+ cos x =
= [uz
'O
t, pa je -
.
sin % ch
= dt]
= -
1
lli (1
+ cos x)' In ;.. T4 .

0_
!I
x-y.
x-fOy
f
d!l~F-~~~__
.
Slika 79.
"
3SS. JJV%y-y1dxdy , gdjejeatrokut OAB [0'(0,0); ACl,I); B (10, 1)].

eJ
Iz ,like 79 slijedi:
o
176
A "" y = x;A B "" y = 1
OB ""y
10'
te je
I.0Y
J =
J JJI
dy
xy - yi dx
- y'
t, pa je y dx
= dt] =
= [uz supstituciju xy
10y
~ J;IV(XY~YI)81= ~ Jc;V(10y' -
y ,)8=18
JYldY=18'1~'I"'!
y
f
dy~==-=-~""
x=3COSy
-+----~--------~~
Slika 80.
356.
JJ
Xl
sini Y dx dy, gdje je a
podruje omeeno kriV'Uljom
arc cos ;
pravcem
,,= O.
prema slici 80 i uzevi u obzir da jednadba krivulje u inverznom obliku glasi x=-3 COl Y.
raunamo:
'"
'"
l;S~ = ~ J:in Y dy I
1= l:Sinl y dy
XI
ft
-j"
ft
I:
COSY
ft
= 9
J~inl Y cos' Y dy ft
-2"
ft
"2
... 9
J(sini..)' -
sin'y) cos y dy
= 9\ sin' y
.
ft
JJ ~ dx dy, gdje
_ sin1y
S
1_ 12.
S
ft
-2"
3S7.
..,
-"2
-2"
je a
podruje o1lleeno
krivuljom y ... arc sin (x - 2)
pravcima
= 2"lT,
=O
i y
= O.
12 B. Apsen: lUjelenl zadae! iz Vile matematike
177
= 2 + sin y
Prema slici 81 dobijemo uzevi u obzir da je x

inverznom obliku:
f f
2,.
1
1=="2
2+siny
dy
x dx
2,.
4"l
jednadba medanje krivulje u
2,.
dy, xa
'o
2 + siny
4"1
(4
+ 4 siny + sin" y) dy =
o
2r.
1 4y-4cosy+Z--Y
sin-2y
="4
4
I =4'
9
lt
o -!/
x=2+siny
358.
ff
y' dx dy, gdje je a
"
Prema slici 82
podruje omeeno krivuljom y = cos x i pravcima y =
dx
= ; .
ft
"2
f f
l ix
raunamo:
Tr
Slika 82.
Slika 81.
y' dy
.!5
cos:>:
. ..)
R epetJtorl)a
II d lO
dx ,yi
,l
.!5
coSX
prema tipu VIII (,"idi
(1 - cos' x) dx
,.
"2
. I
51
1 (
,x +T
4 cos 2 x + T8 )
l
= 1 I x-S
cos
smx =5
o
15
lt -
16
150
359.
JJ
cos (x
+ y) dx dy,
gdje je a
360. JfVX2-yldxdY, gdje je
"
178
lt
x = ln y i pravcima x
Oi y
x.
eJ
f::,. ABC [A
3.
(0,0); B(l,-l); C(I,l)].
[~ ] .
JJi~
= O, y
[- 2].
"
361.
podruje omeeno pravcima
dx dy, gdje je
(J
podruje omeeno krivuljom
[2, vidi sl. 66 uz zadatak 340].
B. Srednja vrijednost dvostrukog integr,la
Formula
ff
zo = f(~, YD =
j(x,y) dxdy
....:o~_ _
(107)
lJ
Zadaci
zadanom podruju lJ.
362. z
= 12 -
i y
2 x - 3y u
ukljuivo izraunaj
podruju lJ
koje je
srednju vrijednost
omeeno
Zo
zadane funkcije z u
= O, x = O
pravcima 12 - 2 x - 3 y
O.
!I
)(
Slika 83.
Iz slike 83 vidimo da je povrina
z.
= 112
II
podruja lJ
= 64
2 =
= :2
112
dx
-"3,,+4
dx 112 y - 2 xy -
II
-"3,,+4
~ yi I
o
raunamo:
(12 - 2 x - 3 y) dx dy
12 pa prema (107)
(12 - 2 x - 3 y) dy
112
Ig
XI - 8x
+ 24)
dx
o
6
=~I.!x3-4x1+24xl=
4.
12 9
O
179
363. z
= x + 6y
podruja
Iz slike 84 vidimo da je povrina zadanog

pa prema (107)
Z. =
Jf
u trokutu koji je omeen pravcima y
X,
== 6.
5x
1.
O A B jednaka
~ =
raunamo:
(x
+ 6y) dxdy =
le
dx
(J
JI
= T1
(S
Xl
5"
+ 7S Xl -
(x
6y) dy
S le
dxj xy
3yzl =
XI - 3 Xl) dx
le
I3>..3)1 =
38
II 32
--
-+------!"~---'---_+~x
!J-X
dx f
Slika 85.
Slika 84.
364'0 ....: =
VRl -
Xl -
y' U krugu Xl
+ yi ;a; Rl.
Prema slici 8S i formuli (107) imamo:

Zo =
JJV
Rl - x' -yldxdy.
",tRI
(J
Prelazimo na polarne koordinate:

taku e ovog poglavlja):
X =
P cos cp, Y = p sin <p, dx dy
= P dil dcp
2",
Zo
= '" ~I
Jf V
RZ - p' cos' <p - pl sin" <p p dp d<p =
'" ~I
180
= x y'
dcp
_1 . 2", . ( _
",Rl
u kvadratu koji je
~
3
omeen
VO(RI - pl)8
pravcima x
I)
o
O, Y
~
3R'
=
1, x
R" - p' p dp
=
365.
f f t'
(J
R3
= ~R
3'
-=
(vidi dalje
l i y
O.
c. Zamjena promjenljivih u dvostrukim integralima
i raunanje dh
integrala uz tu zamjenu
Formule
Polarne koordinate
x
ff
f (x, y) dx dy =
= p cos
ff
= p.sin (ji; dxdy
(ji;
f f
CP.
f(p cos
p sin (ji) p dp d(jl
(ji,
d(jl
Eliptike
= pdp d(jl
CPI
".(CP)
f(p cos 'fl, p sin (ji) p dp (111)
pl (cp)
koordinate
ff
= a u cos v;
f(x,y) dx dy
ab
b II sin v; dx dy
Jf
= a b u du dv
f(au cos v, businv)ududv
f f
U (tl)
t:,
= ab
dv
'V,
f(a u cos v, b u sin v) u du.
Gornja granica u (v) drugog integra1a rauna se tako da se x = a u cos v i y

uvrste u zadanu jednadbu krivulje koja omeuje podruje integracije a.
Openite
emu
= b u sin v
koordinate.
;~ = x(u,v)J Y =y(u,v): dxdy ~
pri
(113)
iJx iJx
iJu OV
iJy iJy
'iJU OV
du dv,
(112)
se uzima apsolutna vrijednost determinante.
a, DVOSTRUKI INTEGRAL! U POLARNIH KOORDINATAMA
Zadaci
ukljuivo
izrazi
ff
f(x,y) dx dy
u polarnim koordinatama i rastavi granice integrlianja prikazaVi grafiki podrUje integracije a.
181
366.
Podruje tS
je krug:
xl+y';a;;ax.
Napilemo li jednadbu zadane krunice u obliku
na
pravokutni l::. O A B imamo p == a cos
!ji,
(x - ;)1 + yi
:', iz slike 86
s obzirom
pa je preina toj slici i formuli (111): .

ft
1=
ff
2'
!(p cos !jI,- p sin
!ji)
p dp d,
f f
d!jl
o'
367.
Podruje
(1
acoscp
ft
-2'
je krug: x'
+ yi ~ by. Narili
!(peos!jI, p sin !ji) p dp.
ga!
bsiocp
ft
[f d!jl f !(p
o
COS !ji,
p sin !ji) p dp ]
fl
fl
,,
,,
,,
,
",,,.
,,
4
'Slika 86.
Prikazavi jednadbe zadanih krulnica u obliku

'If
!jIl, ="4 i tg !jia
Slika 87.
368. Podruje (1 omeeno je krum1cama XI + yi = 4 x i x,

i nanaavi njihove
"8
s~e
== 2 te
+ yI = 8 x i pravcima y
(x - 2)1 + yi = 4 i (x -
dobijemo prema slici 87: O A

je !jI1
== arc tg 2,
ill
= 2 x.
4)1 + yi = 16
= x i y
ar 4 cos !ji; O B ... PI = 8 cos
!ji;
pa je s obzirom na (ll))
II'CtB 2 8 coa cp
I ....
f
ft
d!jl
!Cp COS
!ji,
p sin !ji) p dp.
4 coa cp
4"
369.
Podruje
(1
zajedniki
je dio dvaju krugova XI
~avi jednadbe zadanih krumica u
+ yi ;li; a x
obliku ( x -
i x"
+ yi ;:a; by.
~ + yi =
:' i
x' +
(y - ~
=o
... : rilemo podruje integracije tS (vidi sl 88), a rijeivli zajedno jednadbe zadanih
1-.."-'
d b"
b
'
a Odati
a a !ji, = arc tgb'
a
~U6Ulca.. o 1Jemo: y - a x, pa Je p EE Y = b x.
e Je tg!jl, "'" b'
182
Iz slike slijedi da1je:O A "'" Pl
= b sin cp;
O B .. PI
f f
dcp
/J
cos cp. Dobijemo:
II
~~Tb.~
1=
!Cp cos cp, P sin cp) P dp
a COl '"
dcp
a
arct&T
f !(p
COS
cp, P sin cp) P dp.
tj
b
~\
x-'
lJ
,
\
st
Slika 88.
370.
Podruje
omeeno
Slika 89.
je pravcima y =
X, X
== 1 i y = O.
Prema slici 89:

l
p=--,
cos cp
kako se to vidi iz pravokutnog t;;, O A B.

'If
"4
f f
dcp
o
371.
l
C08~
(P cos cp, P sin cp) P dp.
Podruje
a je segment Ito ga odsjeca pravac p

Vidi sl. 90.
== x + y =
2 od kru!nice x'
+ yi ... 4-
Jednadba zadanog .pravca p u polarnim koordinatama glasi:

p=
-;--c
d. __
)
sm
cp
CI -
Iz y = - x
[vidi formulu (88 f) u I dijelu Repetitorija].
+ 2 slijedi da je tg ~ == -
l, pa je
CI
= 13S',
odnosno
! ~,
dok je
CI'
= 4S',
183
prema slici:
d
2 sin 45
V2,
Slika 90.
te je
OA=Pl=
sin
(3
"41t -
cp
= 2.
dok je Pt "" O B
JI
'2
JJ
dcp
f(p cos cp, P sin cp) P dp.
v2
cos (q)-f)
372.
Podruje
a odredeno je nejednakostima x;;;; 0, y ;;;; 0, (Xl
Prijelaz na polarne koordinate x'= p cos cp i y

(pl COSi cp
ili
p'
+ yll)3 ;;;; 4 a' xt y'.
p sin cp daje
+ p" sin" cp)3 = 4 al p" cos' cp p. sin" cp
= 4 al p' sini cp COSi cp

'It
"2
ili
= a sin 2 cp
asin2q)
JJ
dcp
f(p cos cp, p sin cp) p dp.
oo
373.
Podruje
a je nutarnji dio desne petlje lemniskate (Xl
+ yl)1 = al (x
2 _
yi)
'It
4"
aYcot2q)
[J Jf
dcp
'It
-4"
184
(p cos cp, p sin cp) p dp, vidi sl. 46 u II dijelu Repetitorija]
U zadacima 374 - 380

. natama.
1
374.
II
dx
ukljuivo'
zadane dvostruke integrale izrazi u polarnim koordi-
fCx.y) dy
Iz slike 91 se vidi da je podruje integracije kvadrat stranice 1. Pri prijelazu na polarne

koordinate treba to podruje raspo1oviti dijagonalom. jer u desnoj polovini iz prav. A O B A
slijedi da je O A ... Pl
Oe
= cos
_1_.
!p
dok u lijevoj polovini iz prav. A O D e slijedi da je
(n:1 ) = in1 !p
== PI =
Dobijemo
cosT-!p
!!.
1-
1=
!!.
2
I I
fCp cos cp, P sin cp) P dp'+
d!p
cos 'p
1
ein 'p
I I
fCp cos cp. P sin !p) P dp.
d!p
ft
.0
"4
!I
!J=-X
!J-X /
o~--------~~~~--~~
8
f
-f
Slika 92.
Slika-91.
1
37S. fclx ff(~)dY.

-1
SI
u slici 92 prikazano je podruje integracije, koje se sastoji od dv-a segmenta parabole

y = XI i A O CD. U'Titenje x = P cos !p i Y = P sin !p u jednadbu parabole daje:
p sin cp = pl C<>S2 cp, pa je il
U D.. O e D radij\'ektor P.
= .
sin.!p = Pl = P. dok je
cos !p
cos ( -n:)
-!p
2
= _._1_.
(L)
x
f (tg !p).
kako se to vidi iz prav. A O A B.
sm!p
185
Uzmemo li U obzir, da pravci y

3n d OIJemo:
b"
T
1=
=x
!!..
sin cp
cooq.
f(tgcp) dcp
iy
x zatvaraju s osi
3"
4
f +f
pdp
= -
f(tg rp) dcp
"
4'
+X
kutove
odnosno
~~
cos' q>
f +J
Sin C p ' X
pdp
4'
f(tg cp) dcp
""4
fl dp.
31t
l.
x
Slika 94.
Slika 93.
2R
376.
Y2Ry-'"
f f
dy
2'
f(x,y) dx
Kako "e vidi iz sl. 93

pravcem y
podnije
= ~I i osi Y. Uvrtenje y = ~ u jednadbu
v3
"ednos R
vrIJ
t "'-2-' pa Je
Iz slike slijedi dalje da je
"2
R
OC=-.-=-.sm cp
186
2smcp
+ (y
= Rl.
krunice daje za apscisu x take A
integracije omeeno je lukom krunice x"
2Rsin(l).
- R)%
Dobijemo:
,.
2"
2Raincp
1= f d(jl f J(p cos

,.
"6
2sincp
(ji, p sin (ji) p dp .
Vl +R'
R"
VR'-x'
377.fd"C fJ(~)dY+fdXfJ(~)dY.
o
Vl+R'
Kako se zadana krunica Y

apscise x
OA
VR' -
podruje
1 + Rl
odnosi na plyi, a desni
Xl
i zadani pravac y
= Rx
sijeku u taki A
integracije cr je sektor O A B kruga, pri
eAB
emu se lijevi
dio
na drugi integral (vidi sl. 94). Ii y = R x slijedi da je
tg 'Po = R, odnosno 'Po = arc tg R. Prema slici imamo:

arctgR
arctgR
1= f p dp f J(tg tp) dtp = ~. f J(tg

o
378.
(ji) d'P.
f J
J(Vx2+ y2) dy.
dx
,.
"4
COS
cp
[f d'P f J(p) P dp ] .
379.
ff
omeen pravcima y
(x, y) dx dy, gdje je cr trokut koji je
3,.
"4
SIDCP
x, y
= -
X,
= 1.
[f dq> f J(p cos tp, p sin 'P) p dp ]

,.
"4
380.
VR,-"I.
dx
J (x' + y2)
f J
o
dy.
R
[; f
J(p') p
dP] .
187
U zadacima 381 do 388 ukljuivo izrazi zadane dvostruke integrale u polarnim koordinatama pa ih izraunaj uz grafiki prikaz podruja integracije.
R
381.
VRo-s'
JJ
ln (1
dx
+ x 2 -:- y2) dy.
o
podruje
Iz granica integracije zadanog integrala slijedi da je
integracije prvi kvadrant
kruga polumjera R (nariii ga!). pa su granice integracije od O do R, odnosno od O do;; ,
+ Xl + yi = 1 + pl (COSI <p + sini <p) = 1 + pl.
dok je 1
Dobijemo prema (111):
7r
"2
1=
JJ
O
+ pl) P dp = [supstituirajui 1 + pl =
ln (1
d<p
'"
"2
= I<p I ~
I(l + p2)[ln
(1
+ pl) -
1]
1-= : {(l + RI)[ln (1 + R') -
382.
t parcijalno integriramo] =
1]
+ l} =
JJV~ ~ ~ ~ ~:
dx dy, gdje je a prvi kvadrant
jedininog kruga. Narili ga!
Nakon prijelaza na polarne koordinate prema (111) dobijemo:

7r
JIr
"211
+
J Jr/!=Pi
d<p
Uz supstituciju pl
pl P dp
7t'
="2
t svodimo
neodreeni
integral
11
tj. na tip II (vidi II dio Repetitorija), pa uz
no integriranje dobijemo
j !=pi
l + pl P dp.
=1
-
DOVU
JVt=t+
--dt,
1 t
supstituciju
V! ~ :=
11
i parcijal-
konano
Il = 1
+11 Zi -
arctgz.
Slijedi:
.JT"=Pi
1=.!:..
2
188
r "f"+Pi
l - pl
1 +-1-'-'
-;- p
- arc tg
1!l=7
r "f+Pi
.!:..
2
(O -
arc tg
O_ .!...2 + .!:..)
= _7t'-,(,-7t'.".-_2.:-)
4
8'
383.
ff
(h - 2 x - 3 y) dxdy, gdje je
podruje
== Xl + y2
a krug
~ Ri.
"
Prema (111):
R
2n
1=
f f
dcp
2n
(h - 2,p cos cp - 3 P sin cp) p dp =
p.
pl
dcp h'"2 - 2 cos cp T
pl
IR
= ~'13 h cp 384.
ff
Rl f2n
T = 6"
3 sin cp .
VRI -
O
2n:
4 R sin cp
yi dx dy, gdje je a krug
Xl -
(3 h - 4 R cos cp - 6 R sin cp) dcp
Io
+ 6 R cos cp = ~.
~ R x.
== Xl + yI
"
fl
Slika 95.
Budui da je integrand, a takoder i podruje integracije, kako se
metrini s obzirom na os X, raunat emo dvostruku vrijednost
za podruje integracije samo gornju polovinu kruga.
to vidi iz slike 95, sizadanog integra!aL uzevii
Prema (111) dobijemo

n
"2
=2
f f
RCOI<p
dcp
v' Rl - pl P dp =
[ u1j
supstituciju Rl - pl
t, P dp
=-
dt ]
oo
n
f l!
2'
= - 2
dcp
RCOS<p"2
v' (R" - pl)'
(v'(;':;R:::-1----;R:::"I-cos--,s=-cp'"<":). - Rl) dIP
189
If
2"
= -
i f
Rl
(sini cp -
n dcp = [vidi tip VIII,
II dio Repetitorija] =
O
If
i RII- !
= -
sinI cp cos cp -
~ (Tt - ~) .
cos cp - cpl
385.
ff
arc tg
dx dy, gdje je a dio ravnine to ga
omeuju krunice
x,
+ yS = 1, x~ + y' =: l)
tJ
.l pravcI. y=TX
Vj .1
,/7;3
y= V.-'X.
Slika 96.
Prema slici 96 i (111) uzevi u obzir da izy
CPI = ~ , i tgcp. =
Vl, pa je cp, =
V; x i y = V3 x slijedi: tg CPI == V;,
pa je
; , a osim toga je arc tg (tg lP) = <II [vidi I dio Repe-
titorija, formula (73a)]. Dobijemo:
ff
.!!.
3
arc tg (tg cp) p dp dcp
tJ
If
ffV
a' -
190
Xl -
cp dcp
p dp
If
yi dx dy, gdje je
If
f f Ii 1! ~'l
"6
386.
"3
podruje
omeeno
"6
desnom
= ~.
petljom lemniskau
Uvrtenje x = p cos lj! i y = p sin lj! daje jednadbu lemniskate u polarnim koordinatama: p' = al p2 cos 2 lj! ili pl = a2 cos 2 lj! (slika i konstrukcija lemniskate prikazana je
u sl. 46, dio II Repetitorija).
Budui
da su integrand i
podruje
integracije
simetrini
.!:.
. a
JJV
a" - p" . p dp dlj!
Vcos2",
f JV
na os X, dobijemo prema (Ill) :
a" - p' p dp
dlj!
1t
= [uz l - cos 2 lj! = 2 sin' lj!]
aa
(V8 sin8lj! - l) dlj!
O
1t
4"
= - ; aS
J v2
(2
n dlj! ,. [prema tipu VIII, dio II Repetitorija] =
sinS lj! -
..
= -
aa \ 2
V2 ( -
sin" lj! cos lj! -
4"
cos lj! ) - lj!
I=
O
387.
JJ
y dx dy, gdje je a polukrug promjera a sa sreditem u
..
2"
[f
o
388.
Jf
(x'
+ yi) dx dy, gdje
je a
dlj!
taki S( ~ ; O) .
acos",
f p. sin lj! dp = ~] .
o
podruje omeeno krunicom x + y. = 2 a x.
191
b. DVOSTRUKI INTEGRAL! U EL!PTICKIM I OPENITIM KOORDINATAMA
Zadaci
U zadacima 389 do 394 ukljuivo izvri prijelaz na eliptike koordinate pa
zadane dvostruke integrale, ukoliko integrand nije zadan openito.
389.
ff
/(x,y) dx dy, gdje je
podruje omeeno elipsom ~' + ~. =
CI
izrauna;
1.
"
Raunamo
prema (113):
= 2 u cos v;
= 3 u sin V;
dx dy
= 6 II dtl dvo
Uvrtenje gore navedenih vrijednosti za x i y u jednadbu elipse daje:
u' cos' V
1= 6
ff
+ u' sin' v
1,
pa je
27t
/(2 u cos v, 3 u sin v) u du dv = 6
o'
f f
dv
__
__
~o
1.
/(2 u cos v, 3 u sin v) u du.
~o~
___________________
!I
2b.---_
Slika 97.
390.
ffV
"
::. + .:~. =
1, a lei u I kvadrantu (vidi sl. 97).
4 - :: -
dx dy, gdje je
dio prstena koji je
CI
omeen elipsama ~ +
f.
Prema (113):
a u cos V; y
b u sin v.
Uvrtenje u jednadbu prve elipse daje u = 1, dok za drugu elipsu dobijemo:
u' cos'.v
4
Kako je dx dy
u' sin' V
4
1,
pa
je u
2.
a b u du dv, iinamo:
7t
"2
I = ab
Jd~ f V
4 - u' u du
191
= - a b
!I
V-:-C4:---U=')=-3
(= __b_;_V_-_3
391.
JJ
podruje omeeno krivuljom (~2 + ~I) 2.. x y.
f(x,y) dx dy, gdje je a
Uvrtenje
x=
II COS
'u
i y
= V3
II
sinv u jednadbu medanje krivulje daje:
(u' cos' tl + u' sin" tl)" = V3 u' cos tl sin tl

a odatle je
u
Kako je dx dy
= V3 cos' tl sin v.
= V3 u du dv prema (113), dobijemo:
VTcos'v sin v
7t
I =
V3
Jdv f
o
, IJ V-xydx
392.
dy, gdje je a
(u cos
V3 u sin v) u du.
tl,
podruje omeeno
krivuljom
(Xi
y2)" = V'6
xy
2" + T
a lei u I
kvadrantu.
Prema (113):
x=V2ucosv;
dx dy =
za
II
Vl; 1/ dil dv
dok uvrtenje navedenih za x i y vrijednosti u jednadbu krivulje daje
graninu vrijednost
y=V3usinv.
V'-c-os-v-'"""si=-n-v.
= V"6
Dobijemo:
fJV
Vl . V 3 u' cos tl sin v . u du dv =
o'
.- 'v- I t,~
2
= ~ 6,
cos
V '
sin v dv
fi
y'eo.v,sinv.
u du
63
-3-
v'
(V cos t'
sin v )2 dv
o
7t
_ V631
--3-
sin'v
--2-
12_- 6V63
'o
393.
ff
x y dx dy, gdje je a
394.
IJ )/r ] o
podruje omeeno elipsom
V6
::
+ ~: =
1 a lei u I kvadrantu
[at ].'
x
y'
Xl
a" - b2 dx dy, gdje je a podruje omeeno elipsom a2
y2
b' = 1.
[2~ab].
13 B, Apllen: lUjelen1 zadaci Iz vte matemaUke
193
ll"
395. Izrazi f dx ff(x,y) dy, gdje je O <

O
~<~
c> O, u novim promjenljivim
II
+ y,
exX
uv =y.
Izrazimo xiy s uiv:
x = u - y = u - u v = u (1 - v)
y = uv.
Prema (112)
izraunajm6
ox ox
OV
iJU
(a)
pripadnu jakobijanu:
-Ul
l-v
ay ay
'u
=u-uv+uv=u.
ov
iJU
Sad odredimo granice integracije:

~
iz zadanog integrala vidimo da se x mijenja od O do e, pa prema (a) imamo:

za x =
za x = e
pa je
zay = or. x: uvrtenje x

~
x do
jer je
u = 0,
1-'0,*0
pa je
e = u (l - v),
za ,,': Kako se y mijenja od
= O,
u (1 - v)
= -,--o
l -
x dobijemo prema (a):
L u x = u(l - v) uz
uv daje ~ =u(l - v), aodat1e
or.
Je v= l+~'
~ x dobijemo na isti nain v =
Za y =
1=
(3 Slijedi:
e
l-v
f f
j!(U-UV,UV)UdudV
dv
!C;'-uv,uv)udu.
ex
I
396. f f (x
p
I+P
+ ex
+ y) dx dy, gdje je podruje omeeno pravcima Pl

(1
ES
+y
= 1; Pt ==
+y =
2;
Pa
== 2 x
- y = 1 i p,
== 2 x
- y = 3 (vidi sl. 98.)
Zadani integral mogli bismo izraWlati na obini nain podijeliVi u tri dijela podruje
tj. paralelogram, kako je to prikazano u slici. Jednostavnije dolazimo do rezultata prijelazom na novi koordinatni sustav U V oznaivi:
(1,
194
+ y = u;
2x - y
= V.
Odatle dobijemo:
U+fI
x =--3-;
pri
emu
Y=
2u 3
fl
(a)
je:
za
x+y=l
za
2x - y
u = 1, a za x
+y =
u=2
dok je
Prema (112)
raWlamo
= 1
fl
= 1, a za 2 x - y = 3
'Ii
= 3.
jakobijanu:
Iz navedenoga slijedi da zadanom paralelogramu a u ravnini X Y odgovara u ravnini U V

pravokutnik a', to ga ine pravci u = l, u = 2, 'Ii = 1 i 'Ii = 3 (vidi sl. 99).
3r-1J_r11----1""""'
ff
j (x, y) dx dy,
u.
Slika 99.
Slika 98.
396a. Pokai da u
gdje je a 1 kvadrant elipse ::
+ ~: =
1, to se podru-
o
je
e preslikava pri prijelazu na
eliptike
V V koje je omeeno pravcima u, = O, u
kootdinate na pravokutno
= 1,
'Ii
= Oi
'Ii
podruje
a' ravnine
= ; .
195
D. Primjena dvostrukih integrala
ODREIVANJE
a.
VOLUMENA ZADANIH TIJELA
Formule
v=
ff
z (x,y) dx dy
v=
(106)
ff
z(p cos ep, p sin ep) p dp dep.
(Ill)
a'
Zadaci
U zadacima 397 do 422 ukljuivo izraunaj pomou dvostrukih integra1a volumene
tijela koja su omeena zadanim plohama uz grafiki prikaz podruja integracije.
Slika 100.
397. Ravninama y - O, z
Slika 101.
= O, a == 3 x + y =
6,
== 3 x + 2y =
U slici 100 prikazano je podruje integracije a, koje je omeeno pravcima a
i .b == x = -
+ 4,
u kojim
dotine ravnine
12 i
sijeku ravninu XY
+y + z =
== x
== z
6.
! y+
= O, i osiju X.
Prema toj slici:
ff
(6 - x - y) dx dy
f f
dy
II
2
-1"),+4
(6 - x - y) dx
-}-+2
f {O
196
4y
+ 24 - ~
( :
y' -
-~)'+4
dy 16 x -
~t
~6 y + 16) + i yi -
Yxl
-}-+2
4y -
- [ - 2y
~ ( ~. - ~ y + 4 ) + ~I -
12 -
f (~I
6
+ 6 ) dy = I~: - yi +
2y
2y ] } dy
6
I= ~
6y
398. Koordinatnim ravninama,

z = x' + y' + l
ravninama
399. Rotacionim paraboloidom z

ic==y=1.
=4
i y = 4
Xl
+ y'
i ravninama z
Prikazavi jednadbe ravnina a i b u obliku

4
dy
(Xl
== y = 2 X;
O, a
= ~, odnosno x = 6 -
6-y
f f
irotacionim
paraboloidom
[186~].
slici 101 uzevi u obzir da se pravci a i b sijeku u
taki
+ yi) dx =
6-
y, dobijemo prema
f dy I ~ + yi I -:
X
z..
== y =
S (2,4):
f[
4
l
=3
yI- - -3
15
(6-y)"+3 y 2 ( 6 - y ) y ] dy =788
2
n'
x=8
!I
li.ll_--t-Y=Yx
dx
Slika 102 a.
Slika 102 b.
400. Rotacionim paraboloidom z
= x' + yi,
koordinatnim ravninama i ravninom x
+y =
[! ].
401. Valjkovitim plohama y =
V-X
i y = 2
V-X
i ravninama z = O i z = 6 - x.
Trai se volumen .tijela, koje je dolje omeeno ravninama XY == z = O, odozgo ravninom z = 6 - x, koja je prikazana na slici 102 b, a sa strana valjkovitim plohama, koje su
okomite na ravnini X Y, a sijeku je u parabolama y =
i y = 2 VX-, i pravcem x = 6,
kako je to prikazano na slici 102 a.
vx
197
2 V%"
JJ
(6 - x) dx dy
(6 - x) dx
dy
y'%"
(6 - x)(2
J(6 fi - x Vx) dx = 14 x" -
~x"'1
=~
V"6.
5
,
5
0---
402. Koordinatnim ravninama, ravninom a

b
== z = ~
Vx - Vx) dx -=
ai
+ 3y
2 :Je
- 12
O i valjkovitom plohom
yi okomitom na ravnini Y Z.
Iz slike 103 se vidi, da se zapravo trai povrina S ravnog lika O B e. Projekcija toga
lika na ravninu X Y je !J. B O e', jer se luk e projicira kao pravac e'. Uzevlii taj trokut kao
podruje integracije CI, dobijemo:
2
-"3%+4
2
--%+4
S=JJ~ y' dx dy =~ Jdx Jyi dy =!Jdx ly310

"
=: J(- ; + 2)"
dx =
.!2.
II
Slika 103.
Odredimo joli jednom S i to tako da plohu O B e projiciramo na ravninu X Z. Da do
.
.
l y t vrlJ"ednost Y = - T
2 x + 4
b IJemo
proJ'ek"
CIJU luka
_ e na tu ravmnu,
~vrstuno
u z = "2
dobivenu iz a. Imamo e"a x
8
JJ
dz dx
,,'
198
- 3
JJ
dz
Yf +
dx
V1+
6 8'
6. Prema slici
_
J(- JI1+
3
raunamo:
6) dz
1- Vl .~ vzi +
6z
~=
o
16.
Rijei sada
slini
zadatak 403:
403. Valjkovitom plohom z

(y ~ O).
+ '4 y
9 - y', koordinatnim ravninama i ravninom 3 x
- 12
[45].
404. Valjkovitom plohom z = 4 - x', koordinatnim ravninama i ravninom 2 x
U slici 104 prikazana je valjkovita ploha A B
=
e == z = 4 -
+y
x' i ravnina A
4 (x
O).
e D == x =
+ 2. Prema toj slici raunamo:
f ( + 2~y3
~2
~) dy =
13
'! .
lj
Slika 105.
Slika 104.
405, Valjkovitom plohom x
Uvrtenje z
2y2
ravninama
~+~+~= 1
4
O.
= O u jednadbu prve ravnine daje jednadbu pravca ~ + ~ = 1, u
kojem ta ravnina sijee ravninu X Y, a rijeimo li zajedno jednadbe toga pravca i parabole,
dobijemo njihova sjecita A (2, l) i B (8, - 2). Vidi sl. 105.
t 4(t -f)
f f
dy
- 2
(1 - ; -
~ ) dx
2y'
fI
x -
~ x' - ~ xy 12Y~Y
-2
f(
t
4(t -f)
2 - 2y -
23
y'
+ y3 + 2Y')
dy
16 5 .
-2
199
406. Hiperbolnim paraboloidom z

y = O i r = O.
xy, valjkovitom plohom y
vx
4y
i ravninama x
+y =
2,
[ ~ ].
407.
Eliptikim
:2 + ~.
valjkom
1 i ravninama z
= 12 - 3 x
:: = 1.
[227t].
408. Valjcima x,
+ yi =
R2 i x'
+ z. =
Slika 106 prikazuje jedan oktant tijela

os Z, odnosno os Y.
RS.
omeenog
V = 8
f f VRZ -
X2
dx dy
"
zadanim valjcima, kojim je os simetrije
VR'-xi
JV
R" -
x" d..x f dy
f (RS -
Xl)
dx = 136 R3.
o
y
x=J
Slika 106.
409. Hiperboinim paraboloidom z
Slika 107.
=
x' - y' i ravninama z = O, Y = O i x =- 3.
Uvrtenje z = O u jednadbu paraboloida daje njegovu projekciju y

X Y. Prema slici 107:
3
V =
=x
3,
f dx f (x' - y2) dy =- fix' y - ;31 dx = : f xa dx ... 27.

O
-x
410. Valjkovitim plohama z = 4 - y' i y
x,
=T
-x
i ravninom z =- O.
Uvrtenje z = O u z = 4 - yi daje y = 2, pa je podruje integracije

pravcem i parabolom x = Vl';;, kako je to prikazano u slici 108.
.
200
na ravninu
o"
omeeno
tim
ff
y'2;
(4 - yi) dxdy
(4 - yi) dy
f f
dx
=2
_y'2;
(4 - yi)
V2 y dy. =
V214 . .!3 VYi - .!7 VY' I=- 12.!

21
o --
Slika 108.
411. Valjkovitim plohama
Xl
= Rl,
-1- yI
11
= ~ i ravninom
a
Podruje integracije a je desna polovica krunice

koordinate (111) dobijemo:
11 ",i O (X
xa + yi =
~ O).
Rl. Uz prijelaz na polarne
ft
ff :.
dx dy =-
!. ff
'2
pl cos' lP P dp dIP =-
o'
~I
COSi
lP dIP
p' dp
ft
-'2
ft
. VIII,10
d' II Repet1torlJa
...
prema t1pU
1 ll'
= al
'3 .SUlIP cosI
I Ipil . .
'2
lP
2.
+ '3
SUl lP
. 5"
ft
-'2
412. Rotacionim paraboloidom 11
i 11==0.
== Xl + yi,
4 Rl
- 15
al
0-
valjkovitom plohom y = x i ravninama y ... 1
[l~S]'
'"...,- val'k
Xl
413 Elipt1UYU.\
J om. Ia
Da nariiemo
podruje
+ .....
Zi = 1"l ravmnamay =-x,
b
e
integracije
lJ,
"> O~J.
y = O1 11 = O CX!so
odredimo desnu medu tog
u jednadbu valjka daje tu traenu medu x
= a,
podruja.
Uvrltenje
II:
=O
pa prikazani jednadbu valjka u obliku
201
z =
3... Val a
X2
dobijemo prema slici 109:

b
-"
a
=~
a
y' a2 -
Xl
dx
dy
lJ
~
y' aS ~
Xl X
dx
= - _c!!..1 y'(a> 3~
XI)8
j= ~
.
3
o --
x-a
Slika ]09.
Slika 110.
= eX,
414. Valjkovitim plohama y
= e -x, z= e' - yi i ravninom z =
O.
Uvrtenje z = O u z = e2 - yi daje presjenicu te plohe s ravninom X Y, tj. y = e.

Budui da je traeni volumen a takoder i podruje integracije a simetrini s obzirom na os Y
(vidi sl. 110), raunamo:
e
Jf
l
dx
(e" - yi) dy =
~81 = 2
dx el y -
i"
= 21 ~
dx ( e8 _ ;3 _ eleZ
+ e: X) =
el x - el e'"
! I
e3X
2(el - 2 ea9+ 1).
= ln x, y = Ini x i ravninama z = O i Y + z = l.
Ravnina z = 1 - y sijee ravninu z = O u pravcu y = ]. Iz slike 111 se vidi, da
prije integrirati u smjeru osi x, pa prelazimo na inverzne funkcije x = elf i
Dobijemo:
.fi
V =
(1 - y) dy
(1 - y) ( i - elf) dy
f /; J
dy -
202
dx =
el'
f f
y i ' dy -
1elf 1:+
f
O
y elf dy.
emo
naj-
= eVi"
V:;; =
Prva dva integrala rijeimo pomou supstitucije

cijom. Imamo:
= , - 10 Vj;" i"Y + 10 iv - 2 Vy3 eli -:-
t, a trei parcijalnom integra-
6y efi + y eli - 2 eli
\1 =
3e
+ 8.
0---
!J- ln2x
~--------~~~!J=mx
Slika 111.
416. Plohom z
Y =
Slika 112.
= cos x easy i ravninom x = O, Y
O, z
=O
+ y =:!!..
2 '
odnosno
x. Prema slici 112:

'It
cos x cos y dx dy
"
.!:.
ff
'It
"l-x
'It
cos x dx , sin y ': -:
cos x dx
o
7t
cos' x dx
cos y dy =
I~ +
s~2
417. Krunim valjkom x'
+ y' =
,2 =
: .
2 lt i ravninama 2 x - Cz
=O
4x - z
O.
Slika 113.
Iz zadatka vidimo da razlika kota z iznosi 4 x - 2 x = 2 x, pa s obzirom na sliku
113 dobijemo prikazavi jednadbu x + y' = 2 x u obliku (x - 1)2 + y' = l:
V
= 2
ff
x dx dy = prema (111) = 2
a '
ff
p cos cp . P dp dcp
o'
203
+-
cos cp dcp
p2 dp
=2
-2
2eos,!,
2eos,!,
ct-s cp dcp
1 ~I I
136
-2
cos' cp dcp
= tip VIII, dio II
-2
n
I
2
.
R epetttorlJa
oo
. 2 cp = -16 . -6 r. = 2 lt'.
= -16 11.
- sm cp cosa cp + -3 cp + -3sm
3
16
16
-2
418. Krunim valjkom x 2 + y2
= 4 i ravninama
=O i
x + y + 10.
= 2 Rl
Xl
[40 lt'].
419. Krunim valjkom XI + y2 = R", paraboloidom Rz
+ yi i ravninom z
420. Krunim valjcima x + y2 = x, Xl + yi = 2 x, rotacionim paraboloidom z =

ravninama y = x, y = - x i z = O.
l--------
Xl
oo:
+ yi
!J=-X
Slika 114.
Raunamo
prema slici 114 uzevi u obzir
ff
G
(x + yi) dx dJ!
prema (111)
ff
zadanog tijela i
(p. cos cp
podruja
!!.
+ p" sinI cp) p dp dcp ""
Jr
'4
f dcp f p' dp = ~ J(16 cos' cp 2 COl !p
cos' cp) d cp "" prema tipu VIII
COl,!,
Jr
'4
3
3
=1511
- -smcp'cos'cp+-cp+-sm2cp
=15
- ( 3"
-+1 )
o
16
204
a:
=2
simetrinost
O.
421. Krunim valjcima x2
+ yi = 2 x.x' + yi = 2y i ravninama z = x +
2y i z
= O.
x
Slika 11S.
Iz slike 115 slijedi: O A = Pl = 2 sin ljI. O B - PI

obzir da se valjci sijeku u ravnini y = x:
II
JJ +
(x
JJ
2y) dx dy =
(Pl cos ljI
o'
2 cos ljI pa dobijemo uzevi u
+ 2 Pl sin <p) Pl dpI d<p +
.,;
-+-
JJ
(Pa COS
ljI + 2 PI sin ljI)
PI
dp. dl'
o;
n
2~~
f d9 1 ~~ cos
<p +
~ p~ sin ljI l
2~~
dljl I
~: cos <p + ~ P: sin <p l
"4
~
[I
(cos <p sina ljI + 2 sin' ljI) dljl +
(cos' ljI
+ 2 sin ,
COSi
ljI) dljl
]:00 ..
"4
ft
"4
1.
3
3Sin2'j +
= 8- [ISin'ljI
----sm1ljlcosljl+-ljI3
O
n
I]
.
2
I .
3
3.
2 cos' ljI
-sm9cos',+-cp+-sm2,... -3 ( -n - 1 )
4
8
16
4
2
2
.
II:
"4
205
422.
Izraunaj
volumen piramide kojoj su vrhovi A (1, O, O), B (l, l, O) i C (O, O, l).
z
f C(o,O,fJ
l'
/1
l'
l'
'h=-'=-:-----"""'8(f,f,Q)
)(
Slika 116.
Prema slici 116
izraunajmo
z l
1 O O 1
1 l O l
O O l 1
a odatle je
II
jednadbu ravnine A B C. S obzirom na (Sl)
= -
x-l y
ili prema 1,S
= O
imamo~
II
O 1 O
-l O l
=0
+ l.
x
-1
V =
(l - x) dx
dy
!.
b. RAVNI LIKOVI
1. Povriina ravnih likova
Formule
ff
dxdy
s=
(121)
ff
(122)
s=
ff
S
206
p dpdcp
abudud'll.
(113)
Zadaci
U zadacima 423 - 434 uklj. odredi povrine zadanih likova.
~23.
Lik je
omeen
pravcima y
X,
Sx
y = l. (Sl. 117).
yI
Y
b
Slika 117.
424. Lik ie
omeen
parabolom yI
Slika 118.
ba
X i pravcem y =.!!..X (Sl. 118).

a
Rijeimo li zajedno zadane jednadbt parabole

pa prema slici imamo:
ll!!.."
fa
S=
JJ
dx dy
pravca, dobit
dy
O~"
a
Oi
X. =
J J = J(y ~J X- ! X)
dx
emo Xl ~
dx =
=1 V-aJ
~.3.v;a-~ xII=~ab-..!..ab =ab.
a 2
3
2
6 .
O
207
42S. Lik je
omeen
parabolama yi = 10 x
+ 2S
i yI = - 6 x
+ 9.
(x
x- : ).
Napisavlii jednadbe parabola u obliku y2 = 10

+ ~) i yI =- - 6'(
opaamlJ
S l x. = "2
3 apsclse
. nJI
hovu.
....L vrh ova, a ZBJ'edDIIto rleaavanJe
x
DJI
"hOVI'h'ed
da su Xl ==: - 2"
J -
y' 15). Vidi sl.
nadbi daje koordinate njihova sjecilita (- 1.
S=
JJ
vi
dxdy
J(-"6+2"-10+2,S)
r_.!
10 2
f (~ l~y2 + 4)
y2
y'
dy=-
-Vi6
Vi
119.
Vi'
-"6+"2
f dy. f dx
-Vi
::I"
41- :~ + YI
dy =
V15
=
136 V15.
-VIS -
-Vi
!I
-;
f )(
Slika 120.
Slika 119.
426. Lik je omed~ krunicama ,xl + y' = 2 x .i x, + y~ = 4 x ~ i pravcima y = x i y = O

(Sl. 120).
Napisavlii jednadbe krunica u obliku (x - 1)1 + y' = 1 i (x - 2)1 + y2 = 4, iz
kojih sada vidimo koordinate sredilita i polumjere. riliemo sl. 120 pa prelazimo na polarne
koordinate. Iz slike slijedi: Pl = 2 cos tp a P. = 4 cos tp.
~ ff
S'
,dpdo -
'TC
f~o {~; ~ ~ {I"I:~: ~ ~ f;,,"". -.",,'

O
2cosq>
o
'TC
==
61 i + Sini tp
I=
O
208
3 (~+
-4-).
,)dp
omeen
427. Lik je
Prelazimo na
krivuljom
eliptike
pa uvrtenje u
koordinate (113):
= aucosfl;
jednad~bu
y=businfl;
= a b u du dv
dx dy
krivulje daje:
(Ul COSI fl
+ Ul sini fI)1 = ~
a b Ul cos fl sin fl
Cl
a odatle je
=.;.
absinflcosfI
pa je
~Vabsinflcosfl.
e
u=
n:
2
2ab
e'\ v
II
dv
abSIDtJcOStJ
u du = 2 a b
f; :.
!!..
2
sin v cos v dv
o
_ al
a:~.
sin fl cos fl dv =
bIl sin'
'"
"2
fl
a' b'
- 7 -2 =TC2'
0--
428. Lik je
omeen
pravcima x
O, Y
Oi x
+y =
1.
[ ~ ].
429. Lik je omeen parabolama y=
Vx
y = 2
Vx i pravcem x = 4
(y ~ O).
[136 ].
430. Lik je
omeen
parabolom y
= Xl + 4 x
i pravcem Y =:' 3 x
+ 2.
[ ~ ].
431. Lik je omeen pravcima x
= O, Y =
O, x
2 i krivuljom y
eS.
[e' - 1].
432. Lik je
omeen
pravcima x
O, Y
= 1 i y = 3 i hiperbolom y = -1 .
x
[ln 3].
433. 'Lik je omeen pravcima y
434. Lik je
omeen
=Oi
= x i krumicom
Xl
+ yi - i x =
O.
Bernoullijevom lemniskatom
(x'
+ yl)1 =
2 al (x' - y').
[2 al].
14
, B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematike
209
2. M .. a n e h o m o g e n i h r a v n i h l i k o v a
Formula
m = ff
fL (x,y) dx
dy.
(123 b)
Tu je fL (x, y) povrinska gustoa lika,

S povrina ravno~ lika.
Zadaci
435. Odredi masu kvadratine ploice stranica 2 a, ako je gustoa materijala ploe razmjerna s
kvadratom udaljenosti od sjecita dijagonala, a" u vrhovima kvadrata jednaka jedinici.
Prema slici 121 i zadatku:
fL = c/ 2 = C (Xl + y'), gdje je e faktor razmjernosti. Kako je za x = y = a fL = 1.
dobijemo
gustoa
1 =c' 2a', pa je e =
2~"
dok je ll
2~'(x' +y').
Prema (123 b):

a
m=
_1
2al
ff(X2+yl)dXdy=_1 fdXlx, y
2a"
S
-a
~ Ia x3 + a3 x
a'
+ysla=~f(ax"+
aS)dx=
3
2a"
3
-a_a
~ a2
3
-a
Y.
II
a
.S
Slika 121.
Slika 122.
436. Odredi masu plosnatog prstena koji je omeen s dvije koncentrine krunice polumjera R i r
(r < R), ako je gustoa materijala obratno razmjerna s udaljenou od sredita krunice, a na
nutarnjoj krunici jednaka je jedinici.
210
= ~ = ./ e ,gdje je e
.
y~+~
1 = - , te je e = r. dok je gustoa !L == .1
faktor razmjernosti, a za 1= r
Prema slici 122 i zadatk-u: !L
... e
1, pa je
r.
y~+~
Prema (123 b):

III =
JJ Vdx+
x"
= prelazimo na poiame koordinate =
dy y.
JJ V
p dp dtp .
p. cos tp + psm2 tp
2"
dtp
dp = 2 1t r CR - T).
437. Odredi masu okrugle ploe polumjera R, ako je gustoa razmjerna s udaljenou od srediAta,
a jednaka je 8 na kraju
ploe.
Slika 123.
omeen elipsom s poluosima a i b masa je raspodjeljena tako, da je njena
razmjerna s udaljenou od velike osi, pri emu je jednaka y u udaljenosti jednakoj
jedinici od te osi. Odredi masu lika.
438. Na liku koji je

gustoa
Prema slici 123 i zadatku:

!L
'; =. y
Jf
= e . y,
y dx dy
prelazimo na
'l(
=e
pa je
elipti1ie koordinate
!L
J f
sin v dv
Ul dU= ralb
1-
cesti
rr;a
o
(=
= Yy.
ff
2
rc
= yal
a za
a u sin v . a b u du dv
~ ralb;
211
3. S t a t i k i m o m e n t i
koordinate teita ravnih likova
Formule za
(.1.=1
U pravokutnim koordinatama
Mz
ff
ydxdy;
ff
My =
(124)
xdxdy
JJ
II
JJ
JI
xdx dy
ydxdy
dxdy
(125)
dxdy
' \U polarnim koordinatama
~M
xt
IJ
JJ
p2 sin t;l dp dq>
p2 cos t;l dp d,?
--:I=-I=-p-d-p-d-9-
(125 a)
JJ
p dp dq>
Zadaci
U zadacima 439 do 441 uklj. izraunaj statike momente zadanih homogenih ravnih
likova (.I. = l).
fl
d!J
"dK
f'
I!J
I
O
)(
f'
Slika 124.
439. Polukruga s obzirom na dijametar (sl. 124).
Prema (124):
M", =
ff
y dxdy = uz priielaz na polarne koordinate =
p sin q> p dp dq>
sin cp dcp
21Z
ff
'r
pt dp
= \- cos q> 1\
O
~a I = ~ ,.a.
0--
440. Kruga s obzirom na tangentu (sl. 125).

Uzevi za tangentu os' Y, dobijemo prema (125 a):
~
My
ff
2r cos ~
2"
p cos cp . p dp dcp
cos cp dcp
p2 dp
r'
-2
= vidi tip VIII,
cos' cp dq>
~
-2
~
dio II Repetitorija = :
r'l !
~ lP + 136 sin 2 cp
sin lP cos 3 lP
'2
'lt'
r3.
-2
y
Slika 126.
Slika 125.
441. Pravokutnika sa stranicama a i b s obzirom na stranicu a.
[a:
442.
].
Ploica
gustoa
ploe
ima oblik pravokutnog trokuta s katetama O B = a i O A = b, pri emu je njena

u bilo kojoj taki jednaka udaljenosti take od katete O A. Odredi statike momente
s obzirom na katete O A i O B.
Prema slici 126:
[J.=Y; AB""~+~=1
b
a
'1'I
I
a + a.
bX
Prema (124):
Mx =
ff
y . y dx dy
f f
-b'x+a
~3 fb( _ a'ba
dx
O
X3
+ 3a
y2 dy
X2 _
bZ
3 a3 x
b
~a
3 )
-b'x+a
dx
I~31 =
dx =
="3 I.
Izraunaj
na isti
nain
a3
4 b3
a3
bZ X3
, .,
My, dobit ces My
3 a3
x'
a 2 b2
= 24 .
213
U zadacima 443 do 446 uklj.
izraunaj
teita zadanih ravnih likova (fL = l).
443. Lika O ln A n O koji je prikazan u slici 127.
y
f
x
Slika 127.
Prema toj slici i formuli (125) dobijemo:
OA==y=n x
lt
"2
ff
ff
f f
xdx
xdxdy
sinx
lt
"2
dy
J (sin x -
2
-x
----~
dxdy
f f
dx
lt
f (Sin x- ~-x)
dy
dx
2
-x
x) xdx
"2
sin x
lt
lt
lt
cos x
+ sin x
2X312
37t
7t'!
1--
12
o
lt
"2
2
l-cosx-: 1
O
Na isti
nain izraunaj Y"~
Dobit
e
7t'
Yt=6(4-7t')
444. Lika koji je omeen krivuljom y = x

Prema slici 128: y t
f f
xdx
+xVl-x'
f f
dx
214
dy
dy
(x;;;;; O).
O, a prema formuli (125):
+xVl-x'
J!1- x
fXIVI-Xldx
o
integral u brojniku rijei kao posebni
J!I-X
dx
sluaj b) tipa III, dio II Repetitorija, a integral u nazivniku uz supstituciju I -
I( ~3
I' l
_ X2
!arc
1=
sin x /1
Jn
16'
---------------------I------~
- ~ IV
X2
X~)31
(l -
Slika 129.
Slika 128.
omeen
445. Lika koji je
kardioidom
T =
a (l
+ cos cp).
Prema slici 129 i formuli (125 a):
II
pl cos t;> dp d9
= O;
XI
cos cp dcp
S
YI
2n:
= -=--I-I-p-dP-d-CP--
2n:
I f
dcp
2n:
a(1+cosq
pl dp
O
a(1 + cosq
p dp
2n:
aBI
"3 cos cp (l
o
+ cos cp)8 dcp

. 2
2n:
alI (l + cos cp)" dt;>

-2
= "3 a
Io
(cos cp
+ J COSi cp + J cosB cp + cos' cp) ""
~-----2=-n:---------------------
(l
+ 2 cos cp + cos" lP) dcp
rijeimo li te integrale prema tipu VIII. dio II Repetitorija. dobit
446. Lika
omeenog
emo = ~
a.
parabolama
y'=4x+4
y2= -2x+4.
[Vrhovi sU: parabola (- l,O)i (2.0). a sijeku se u
takama (0.2) i (O. -
2); YI = O;
XI
;] .
215
4, M o m e n t i tr o m o s t i r a v n i h li k o v a
Formule za
[J.=l
I U pravokutnim koordinatama
I",
JI
II
=:
III
y' dx dy
IZli
x' dx dy
II
II
I JJ = lo =
(126)
x y dx dy
+ y2) dx dy =
(x'
I",
+ I".
II
U polarnim koordinatama
fI
I", =
p3 sin"
!p
ly
dp dIP
II
1"'11 ==
II
p3 cos"
!p
dp dql
(128)
pa sin !p cos ql dp dIP
I JJ
= lo =
II
(129)
p3 dp dIP
Zadaci
447. Odredi moment tromosti pravokutnika O A e B kojemu su stranice O A = a i O B = b
s obzirom na vrh O i stranice O A i O B, ako je gustoa razmjerna s udaljenou od stranice
O B Ck = faktor razmjernosti).
-
!I
s
A
Slika 130.
Prema (127 a) i slici 130:
lo
= k
II
I I
b
x (x'
+ y") dx dy =
dy
I(a' +
4
216
a" yi) dy
2 -
= a2 k
2
(xa
+ X yi) dx
a
=!
dy
I~ + y" ;2 i
Ia"
2
+ y31
= ~b k
3
12
O
(3 a B
+ 2 bl).
-------------
Prema (126):
JJ
f J
a
X yZ
dx dy = k
Izraunaj
na isti
nain
dx
lo
y2
Bk
I . yB = a"b
-6-'
2 i l 3
O
O
dy = k; x
a':
ly' Dobit
k .
448. Odredi moment tromosti kvadrata stranice a s obzirom na je4ian njegov vrh, ako je
razmjerna s y (k je faktor razmjernosti).
.
izraunaj
gusto~
momente tromosti zadanih homogenih likova
(p. = l).
449.
Istokranog
trokuta baze a i visine h s obzirom na vrh.
!I
B..--~,---+_~_...;
Slika 131.
Prema slici 131:
OA =y
kx;
= tg IX = -;;- =
2h
a'
pa je
211
x,
=a
odn.
2
Slino:
OB
==
= - 2ii Y '
Prema (127 a):
Ir
I h
= 2 I"3 Sh3 . '4 + 2 h 4' = 4s (al + 12 h').
I
al
y'
y'
217
450. Kruga polwnjera R s obzirom na tangentu.

Prema slici 132 i (126):
ff fJ
ff ~)' d~ f f
~+
f d~ l ~ ~ ~ + E ~ I f (..!. - ~ ~ + .!:.
~
I,
ZS dx dy. =
(R - X)I dx dy
(R - P cos
p dp
(R2p - 2 R pl cos
df
RS
23
R p. cos
2n:
= R'
COSi
R41 i
ps cos lP) dp
2n:
,=
2n
uz prijelaz na polarne koordinate
23
cos
.
COSi
~) d~'. =
2n:
- ; sin ~ + ! (t + sin: lP) I !
R'.
=.
1t
0--
Ox
Slika 132.
451. Segmenta parabole prema slici 133 s obzirom na vrh parabale.
Izvedimo jednadbu parabole:
daje:
taka A (h,
;) lei
na paraboli. Uvrtenje u y2 = 2
aVx
y=2Vh
Prema (127 a):
218
Px
452. Kruga polumjera r s obzirom na
taku
krunice.
Prema formuli (129) i slici 125 navedenoj uz zadatak 440 dobijemo:

n
10=
JJ
p3 dp dop
2"
2rco8q>
=Jdopl :'1
2"
! !16r'cos'
op dC?
= tipVIII,dioII Repetitori;a=
-2"
-~
= 4 r' 1
sin tp COSi op
2"
.!
+ 136 sin
op
2 op
~ 4 r'
(! ; +! ;) = ;
TC
rt.
-2"
lj
A
dx
a
'2
~dY
l //
//
//
I
IY
Q
2
Slika 133.
453. Segmenta parabole yI
454. Trokuta
omeenog
= a x to ga odsjeca pravac x
pravcima x
+y =
2, x
=2
a s obzirom na
pravac~ = -
2 s obzirom na os X.
+2
s obzirom na os Y.
a.
[41
455. Lika
omeenog
parabolom y
= x' i pravcem y
[~~]
456. Lika
omeenog
kardioidom
a (1
+ cos q
[ lo
s obzirom na pol.
~~ 7t a' ]
219
c. PLOHE
l. Komplanacija
(odreivanje
povrine) ploha
Formule
Traena povrina S plohe projicira se na ravninu:
XY:
ff ~d~ ff Vl +
=
p2
+ q'
(131)
dx dy.
iJz
P = ox;
iJz
iJy
YZ:
(131 a)
XZ:
(131 b)
a,
a,
Kako se yodi iz navedenih formula, pri raunanju povrine S zadane plohe moemo tu
plohu projicirati na bilo koju koordinatnu ravninu, ukoliko je ta projekcija dvodimenzionalni
lik povrine CJ. U svim tim sluajevima dobijemo za traenu povrinu S plohe istu vrijednost
Zadaci
457. Odredi povrinu onog dijela ravnine 6 x + 3 y + 2 z :- 12 = O koji se nalazi u prvom
oktantu projicirajui zadani dio ravnine 1) na ravninu XY; 2) na ravninu Y Z i 3) na ravninu
X Z. (Sl. 134).
ad 1) Kako je z
6 - 3x -
; y,
(Jz
P = iJx
raunamo
prema (131):
= - 3;
pa je
S=
ffv~+: dXdy=~ ff
"
jer je za z
=O
dxdy =
f f
dx
"o
Y
4-2x
dy,
= 4 - 2x
S =
2
2
dx (4 - 2 x)
2, 4 x 2
x2
,2 =
o
14.
o
Izraunaj
220
sada 2) i 3) pr,ema (131 a), odn. (131 b). Rezultat mora biti isti!
458.
Izraunaj povrinu onog dijela plohe Z2 =

z = O omeenog pravcima .x = O, Y
O,
2 x y koji se nalazi iznad pravokutnika u ravnini

x = 3 i y = 6 (sl. 135).
Parcijalne derivacije
P
raunamo
az
ox =
- 2y
2z
y
z
az
J J,.,l
dx
dy
J,. Il '2x ' I,;- + V2x . 3 r--\I

dx
~ y3
~'12 ( ~ +
dy =
\!-
2 ./tI2' T V x'
dy,
459. Odredi povrinu onog dijela plata krunog stoca

X }' a odsjeca ga
l) ravnina z
+ ;v' + z
dx
j'
x'
J J~-ti J f (Vt + Vf'x)

O
x
z
dobijemo:
prema formuli (92):
dx
JI 2 xy,
- 2x
2z
ay
dxdy
= O
q=-=---=-.
--- = -;
a kako je z
- 2 ~y
z~
iz implicitne funkcije
+3
Vl
--I
,V 6' . 2 I x =
x + y2 = z', koji lei iznad ravnine
I)
2) valjkovita ploha z' = 2 P y.
221
sto~
ad l) Odredimo projekciju zadanog dijela plata

integracije o. U
tu
Vl (~ +
svrhu uvrstimo z =
x'
na ravninu X Y, tj.
U Xl
J )
+ yi =
podruje
182 :
1
+ yl =:2(X
+X+l)'2
,4
,
i uredimo:
4X
Xa -
ili
(X - 2)1
(x -
,8
Raunamo
+ 2yl
+ 2y = 8 I : 8
2)1 + yi = l) o je elipsa s poluosima a = 2 V2
i b = 2, dok je sredite u (2, O).
prema (131), a s obzirom na
Zi
= x' + y2 dobijemo
Y
018
oy =-z
S. =
JJ IIr 1 + z. + yi dx dy = Jfllr
Xl
Zi
Zi
+ Zi
Xl + y2
dx dy =
= uz uvrtenje X + y"
= 18 2 =
JJ z ~2 dxdy
vl
fJdxdy
v'l . o
Vl . povrina elipse = Vl .. 2 Vl . 2 = 8 ir.

7t
ad 2) Rijei na slini nain. Rezultat je 2 Vl 7t pl.

460. Dijela plohe yI
+ z' = x,
izraunaj
povrine dijelova zadanih ploha.
koji lei unutar valjka
Xl
+ yi = Rl.
Usporedimo li jednadbu zadane plohe y. + ZI = Xl S jednadbom plohe koja nastaje

rotacijom oko osi X krivulje y = f(x) [formula (90), dio II Repetitorija] yi + 181 = [f(X)]',
vidjet emo da je f(x) = x, tj. zadana ploha predouje plat krunog stoca nastalog rotacijom oko osi X pravca z = X ili y = x. Odredimo projekciju na ravnin.u Y Z zadanog
dijela plata stoca, tj. podruje integracije o:
Iz x
+ yI =
Rl slijedi da je Xl
2yl
+ Zi =
Rl - yi, pa uvrtenje u yi
x daje:
+ Zi = R'I,:R2
yi
Rl
ZI
,+ Rl =
l,
"2
. elipsa
a to Je
ma (131 a):
R Vl
s pol
uosuna
a = -2-'
X =
1~+..lI
r y- -r- T, ,_L._A_
_..........0
ox
2y
oy = 2 Vyi + Zi =
222
. b = ,R Kak'
o Je
ox
-;: ,analogno j)z =
x'
pre-
pa je
V-2
(J
= V2 povrina elipse =
V-2 a b 7t" = V-2 R (2

- . R 7t" = 7t" Rl,
2
odnosno 2 7t" R2, ako uzmemo u obzir plat stoca za x <

461. Dijela plohe y2
i y = - b.
+ Z2 =
Xl isjeenog
o.
valjkovitom plohom x' - y'
= a2 i ravninama
'
Da dobijemo podruje integracije

YZ.
'
presjenicu
projiciramo
(J,
zadanih ploha na ravninu,
"6"
-b
fl
-,a
Slika 136.
+ y',
Iz x - y' = a 2 slijedi X2 = a'

136 predouje podruje (J.
Kako je x
a uvrtenje u y'
oy =-X
Uzevi u obzir oba plata stoca,
ffV
L+
~: +
Vl .
462. Dijela valjkovite plohe Z2

(J
OX
OZ
:: dy dz = 2
ff JP;"
dy dz
= (jer
(J
= prema slici
xy
X2)
:=
Vl . 4 a b =
8 ~'l a b.
= 4 X isjeenog valjkovitom plohom yi = 4 X i .ravninom
S = 136
z"';
'
integracije (J ini u ravnini X Y parabola y. = 4 x

pa prema (131) dobit e
463. Dijela plohe
je y. + Z2
a
=
Narii
a. Slika.
raWlamo
Podruje
x' daje z =
Vy2 + Zi, dobijemo

ox
S= 2
+ Z2 =
isjeenog
valjkom
((8 -
Xl
[ 237t" { V(l
presjeena
x = 1.,
pravcem x
= 1.
1).
+ y. =
+ RI)8 -
R".
1)] .
223,
464. Dijela plohe rotacionog paraboloida x!
465. Dijela kugline plohe x,
+ yI + z'
2z
= a" isjeenog
iJz
iJx
isjeenog
valjkom
iJz
valjkom
X2 + y2
X2 + y'
= R2 (R
< a). Sl.
137.
iJy= --Z
=ff I/ 1+ zx .+ y2
z.
Ss
+ y. =
dx dy =
ffl/Z2+X2+y2
z
dx dy
a
7t
2"
=
P dp
a. dljl -V:-'-a2---'-p-'
o
O
a; Illa. _PB I
= -
a2 (Vas-R2 - a)
'Tt
2a (a
'Tt
- Va -Roj.
2
4 'Tt a (a
Va.--=Rlj.
!J
Slika 137.
466. Dijelakugline plohe x'
+ y' + z = a2, isjeenog
Slika 138.
valjkom x
+ y2 = ax.
U Vivianijevom zadatku, koji je rijeen u 5 take 3. dijela III Repetitorija u'/: slike
116 i 117, odredili- smo kasnije povrinu onog dijela valjka, koji se nalazi u nutrini kugle
(vidi str. 267), a sada se trai povrina kugline plohe u nutrini valjka.
224
az =
zx .I ay
v'
. ax
az = U zevsI
u o b'
zlr d a Je
S4 =
JIv
' sl'k
zy racunamo prema gore navedenun
I ama:
v
x: + Y:dxdy
= II~dXdY = aII
z
z
Va
"
"
7t
COS 'p
aJJ V~~ aj I V
drp
a2
,,'
p2
aI
p dp
=
a 2 - p'
v-a
drp 1-
2c --------:p2
cos 'p
= - a
x. _ y'
"
dxdy
2 -
drp(Va 2
~a
cos' rp - a)
~ a'
(1
--Vl - cos' rp) drp
o
7r
"2
= a
(1 - sin rp) drp = a 2
-,1).
467.
Izraunaj onaj dio povrine Zemlje, koju smatraj da je sferna s R

meridijani Al = 30 i ).. = 60 i paralele rp, = 45 i rp. = 60.
Kako je jednadba sfere x'
-+
y2
+ z,
R2
polumjeri paralela
r ..o
rl
RV}
-2-
R cos 45
az
ax
pa su -
rao'
r.
6400 km, to ga
az
ay
omeuju
dok su
= R cos 60 =
0
dobijemo prema sl. 138:
s= IJ V + x:z + y:z
1
dx dy
=R
=R
dx dy
yi
o'
=R
JV.
P dp
R' - p2
"2
ci
= - R
~ ~ - ~) 1 VR"
\ 3
- p"
V"2
t!. .=
2
7t
"6
1t .( II
6'
RZ
p dp dcp
pl
drp
II VR" -
V"2
7t
- R .
fI. VR" -- x' -
R2
'2 -
I/-~)
RZ - 4'
1t (VR' 12
2-
V-j
3 ='= 3,42
. 108 kml.
468. Osi dvaju jednakih valjaka polumjera baza R sijeku se pod pravim kutom. Odredi onu
povrinu jednog valjka koja lei u drugom valjku.
15 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematlke
225
Neka jedan valjak ima za os simetrije o~ Z, a drugi os Y, pa njihove jednadbe glase:

+ yi = Rl i Xl
RZ, vidi sl. 139. Raunamo prema drugoj jednadbi:
+ .1 _
Xl
az _ o
i}y-'
pa je
! = RIIv
"
dx dy
Rl - x,
RI dcp I V
"
'p
t)
RI dcp \ - VRI cos'

- p' cos cp 1= - RI~(VRZ
- Rl cos'
cos'
cp
'p
"
R2
l - sin cp d
cos'
RI-
R"
(uz supstituciju
'p
"
- p' cos'
P dp
Rl - p' cos"
'p
'p
'p dcp = R21 t

cos' cp
g cp
d'P cos' cp
1_," = 2 R2.
__
cos tp
s=
R)
I" "I.Sin
R'
cp -
SR'.
!I
Slika 139.
Slika 140.
469. Izraunaj potpunu povrinu tijela koje je omeeno sferom XI
paraboloidom x,
+ y' = 2 a z
(z
~ O). Slika 140.
+ y' + z =
3 al irotacionim
Da odredimo polumjer krunice u kojoj paraboloid sijee sferu, a ta krunica

podruje integracije a, uvrstimo x 2 + yi = 2 a z u jednadbu sfere. Dobijemo:
+ 2 a "tl -
3 a"
pa je
Zi =
Zz
=-
omeuje
3a.
Uzmimo z = a, jer je prema zadatku z;?; o. Uvrtenje z = a u jednadbu sfere daje

traenu jednadbu krunice x' + y' = 2 a\ kojoj je r = a Vl, dok je za sferu R = a
fi
Prema slici:
226
za
sferu
~z
....:==
--j
JJII
dy
za paraboloid:
S =
4"
JJII
f 1 + Xl
Zi
yi
+ Z.
fl
dcp
XI
al
yi
al dx dy
p dp
3 al _ pl
+ .!..
a
dcp
Val + pl
P dp
.. Vl
anf 31 V3~1 - pil ; + 2 aI; V

1t
(al
.. Vl
+ pl)1
a 1t V3
2
(a
.!!..
'J JV
O
= _
.. Vl
= a Vl
dx dy
1t.r.;
4
3al l' 3~al)=3nal.
-.ar.1-3)+6a(
16
= Tn a'.
Slika 141 b
Slika 141a.
470. Odredi povdinu onog dijela oplolja valjka
ravnina z = m x i z = n x (m > ;, > O).
Xl
+ yi = Rl (z ~ O)
koji se nalazi izmedu
Kako se vidi iz, slika 141 a i b, obje ravnine sijeku plait valjka u poluelipsama (z !6; O),
koje sc projiciraju na ravninu Y Z takoder kao poluelipse. Da odredimo njihove jednad!be,
a dakle i podruje integracije a, uvrstimo x
= ~,
odnosno x "" ~
m
n
u XI
+ yi = Rl.
Dobijemo:
ZS
-ml + y2 =
Analogno:
y2
Rl 1'11' R'
y2
Rl
Z2
nl Rt.
ZI
f112R"
= l,
pa je
pa je
al = R;
= R;
ba ~ n R.
dok je
oz
az
Kako je prema
ox
~=
-X-
ox
0,
prema (131 a) dobijemo:
Y (ay )2
1+
S =
OX
JJ JI Rl-yI
dy
( -ax )2 =
oz
y--YO _.y'Xl +
1+-=
x
RJ JI Rt-yi
dy
- R
yi
mVR'-y~
dz . =
"
f dz
JI R~ _
y2
R J (m -
nVR'-y'
n)
dy =
2 (m - n)
R'.
-R
471. Kugla polumjera a presjeena je il dva kruna valjka kojim su promjeri baza jednaki polumjeru kugle i koji se meusobno dodiruju uzdu jednog promjera kugle (sl. 142). Odredi
volumen j povrinu preostalog dijela kugle.
yi
Slika 142.
UzeVi u obzir da je jednadba kugline plohe z
Vl obaju valjaka.
Vi = 8 J J
"
228
JI a~ -
JI al - x~ - y. dx dy = 8 J
xi . . ,. y', izraunajmo volumen
Va! - pC P dp dIP =
dcos~
"2
J JJIa' ~
..
p2 P dp = 8
dIP
2"
! JI
dIP! -
o
n
"2
(a' - p2)31
a cos cp
=:
2"
acos,!,
JI-Jl(as-atcos 2 13+a31
O
a 3 J(-Sin3tp +l)dlP
2"
= -8 a3 1 + -l .
smO lP cos 1> + -2 cos lP + 1> = -8 a"
3
(TC
-
2)
.
3
- -
Traeni volumen
V kugle -
Vl
.7t
16
16
"3 TC a3 + 9 a3 = 9 a3
a3 -
Sada odredimo povrinu SIonog dijela kugline plohe, koji su isjekli valjci. Prema
imamo:
az
az
JI l + p2 + q'
pa je
ay= -;;
ax= -;;
JI a 2 -
a
x' _ y2
Sl
JJ 'JI
"2
a' - x' - y2
dx dy
8a
- - pdp
-=:..
dIP
o
n
a' ~ p'
2"
= 8a
J f JI
aCOB,!,
J 1- JI
dIP
"2
acos,!,
= 8a
a' - p'l
f (- JI
aZ -
a' cos' 1> + a) dIP =
2"
= 8 a'
f (-
sin lP + l) dIP = 8 a' ( ; - 1 ) .
412.
Skugle - Sl
TC
a2
TC
a2
+ 8 a' =
8 a'.
Izraunaj povrinu onog dijela valjka x' + y' = 2 a x koji se nalazi

krunog stoca x' + y' = Z2.
izmeu
ravnine XY i
Zadani stoac nastao je rotacijom pravca z = x oko osi z (vidi sl. 143), dok jednadbu
valjka moemo prikazati u obliku (x - a)' + y2 = a 2 (slika l).
Kako se plat valjka projicira na ravninu X Y kao krunica, koja kao jednodimenzionalni
lik ne moe biti podrujem integracije a, projicirat emo dio valjka koji se nalazi izmeu
ravnine X Y i stoca na ravninu X Z.
229
Iz XI + yi = Zi i Xl + yi = 2 a x slijedi
sijeku se u paraboli (v. sl. 143).
Zi
= 2 a x,
tj.
projekcije zadanih ploha
dx a
Za
Slib 143.
Iz XI
+ yi -
2 a x = O slijedi prema (131 b) uzevii u obzir da je
~ = _. 2 x;: 2 a =
a-x . . i J y .
x
V2ax-xl ' dok Je -iJz = O. Kako Je
III + (iJy)B + (iJy )2 = ./1 + (a - X)I '= ~a=====
f
iJx
iJz
f
2a,x - Xl V2ax - xl'
raunamo:
2a
~ = aff V2:X"--
Xl
V2aJe
= af V2a: _ x t '
"
dz
2a
a f V-2-::a2=-~-x-dx =
2a
=a V2af
dx
=-2aV2aIV2a-xI 2a=4a
V2a-x
o
473.
Izrau,naj
povriinu dijela sfere x'

Raunamo prema jednadbi sfere:
+ yi + Zi = a'
iJz
x. iJz= - y
-=-iJx
z 1 iJY
z
Kako
BU
obje plohe, tj. sfera i
tema : ' tj. povrIinu
OnQg
./
paJe y 1 +11 +
e1iptiki.
x'
yI
plohom at + bi
t f=
simetrine
yi
=a
dx
s obzirom na
!..I/a'-r
a
f Val
O
Val-x'-yi
dijela sfere, koji se nalazi u prvom oktantu:
! - aIf Val ~::230
valjak
"
isjeenog
_d:1_
yi =
l.
OS
Z,
raunat
!'Va'-r
=
aJadx \ are sin

o
Va' - x'
,a
J.
a
=a
b
I
.
b
are sIn - d x = a are sIn - .
a
S=8a2aresin~.
a
2. Teita-
momenti tromosti homogenih ploha
Formule
Kako je za homogene plohe gustoe
(J.
= l masa m plohe jednaka njenoj povriini S,
l) formule (134) za koordinate teita homogenih ploha primaju oblik:
f f x (y, z) Vl + (:;
Ml/oZ
xt = - S -
~f;;-;;f:-:V=1- 1-=,=(:y=x
r r
+ (::
dy dz
+=(=::=r:--,dY-d-Z-
(134 a)
)::;::::2
ff
M zo
a.
ex, z) Vl + (~) + (~)

2
If V +(:~r+ (:~r
l
Y = -S- =
dx dz
(134 b)
dx dz
a.
ff zex,y) Vl + (~)\ (~r dx dy
M zolI
,Zt
a,
= -S- =
ff V1+ (::r+ (:;r
(134 e)
dx dy
a,
2) formule (138) za momente tromosti homogenih ploha primaju oblik:
Iz =
Jf
Jf
ff
(yi
+ Vl +(:;r+ (::r dY dz
(138 a)
(x'
+ V1+(ix r +(~ r dx dz
(138 b)
(x'
+y') Vl +(~) +(:;)
(138 e)
ZI)
a,
l" =
Zi)
a,
Iz =
dx dy
a,
231
Zadaci
474. Odredi teiite dijela homogene sfere koji se nalazi u prvom oktantu (IL = l).
Raunamo
prema (134 a) uzevii u obzir da je jednadba sfere

OX
0.1'
= --X
+ yI + ZI - Rl = O:
Xl
V1+-+-=-=
pa je
yI
.1'1
XI
Xl
VRI_yS-zl
"
OI
= R
ff YRl - yi -
xdy dz
.1'1
= Rffp cos lP p dp dIP = RJCOS lP dIPf . pS'dp : =

RB - p"
Rl - p.
= (drugi integral rijeli
S =R
ff VRldy-
nainom
dz
=
y' - ZI
RffVRldp _dIP
P
p~
~~ .
2
ai
Ran.' 2
R
x, = 4 Rl n = T
nain izraunaj
parcijalne integraclje).=
01
Na isti
prema (134 b) i (134 e) y, i
z,.
[~ ].
R )(
Slika 144.
Slika 145.
47,5. Odredi teiit, dijela homogenog paraboloida
Xl
+ yi =
2 z Ito ga odsjeca ravnina .1'= 1
. Iz jednadbe paraboloida vidimo da je ta ploha nastala rotacijom oko osi Z parabole

X
232
V2 z,
odnosno .1'=
~S
(vidi sl. 144), pa os Z je os simetrije plohe.
Slijedi: x t
O, Y t
O, Zt = ? Vidi takoer sl. 146.
z=
Napisavi jednadbu paraboloida u obliku

iJz
-=X
iJx
(x' + y2), raunamo prema (134 c) ~
iJz
-=y,
iJy
te je
MzoII=_~J J(X 2+y2 )Vl +x"+y"dxdy.

o;
M ZOII =
a dalje uz
Vt =
JJ V +
p2
u dobijemo)
p' . p dp dql = (uz supstituciju l
27t"
V2"
J J Vl + X2 +- y2 dx dy = J dql J Vl + p' . p dp =
o,
=
t
2; (V27
+
izraunaj
! IV
2 7t".
(1
V2"
+ p2?1
l).
+
l) . 3 = _1 (55
l)
130
(V27 -
U zadacima 476 do 478 uklj;

emu je m masa svakog dijela.
p2 = t,
21t" (2 Vn
15. 27t" .
I V(1 +5 p2)'
2",
2, pa je a krug polumjera V~
+ y" =
Uvrtenje z = r u jednadbu paraboloida daje x"

Prelazimo na polarne koordinate:
9 V3).
------
momente tromosti zadanih dijelova ploha, pri
476. Plata valjka polumjera baze R i visine H s obzirom na os koja prolazi teitem valjka, a
okomita je na nJegovu os (sl. 145).
Raunamo
prema (138 b) uzevi u obzir da je x 2
+ y'
R' jednadba plata valjka:

iJy _ O
iJz - ,
pa je
1/.1
+ (iJy )2 + (iJy )2 =
ax
iJz
1/1
+ ~2= --~
R2 - x VR" _ x'
H
2"
H
R
III=2RJJ/2+Z2_ dXdZ=2R[JV x2dx JdZ+JV dx JZ2dZ]

. w-~
w-~
w-~
o,
-R
H
-R
H--2"
-2"
= (pni se integral lako rijei nainom parcijalne integracije) =
233
[1- ~ JI
2R
Rl
HI)
=2RH ( -n+
-Tt'
2
12
jer je '" = S
+ ~~ are sin ~
R" - x'
I +I
are sin
H
-R
2nRH( RI+HB)
2
I ~] =
-R
m( R"+lP) ,
=-
2 Tt' R H uz gustou tL = l.
477. Dijela paraboloida x'
+ y'
2 cz, to ga odsjeca ravnina z
e, s obzirom na os Z (sl. 146).
!J
Slika 146.
Uvrtenje z = e u jednadbu paraboloida daje x'+ yi = 2 Cl, a to je
ploha, odnosno podruje integracije a, tj. krug polumjera e
vi
Iz z
2le (x'
+ y' )
presjeniea
s\"Ije d'I:
oz
ox
-=-
/)z
oy
pa prema (138 e) imamo:
I.
! ff(IX" +
yi)
Vc' + x + yi dx dy =
!f f
p.
Vc + p" . P dp dql =
'~
!f
2n
dql
cVT
f V+
p'
p. dp '= (uz supstituciju e
+ pl =
t, a dalje
Vc == u dobijemo)
2 Tt'
= c
I V(c 5+
cVT
pl)'
CI
V(c" + pt). I
3
2 Tt' e'
V=' 15- (12 3 + 2)
tih
Da rezultat 1ZI'1IZimo' s misom m, raunamo uzevli
(J.
l:
,,'
"
cV2"
ln
!f
dql
fV +
e'
= 2; CI (3 Vl - I).
pl P dp
Odade je
2
3m
~e=3V3-1'
Uvrtenje u izraz dobiven za 1. daje nakon uredenja
9Y3'mc.
1 _ SS +
.65
478. Plalta krnjeg stoca polumjera baza R i
1-
i visine H s obzirom na os stolca.
Slika 147.
Odredimo 'jednadbu plata zadanog stoca kao plohe nastale rotacijom izvodni~e l oko
osi Z s obzirom na poznatu jednadbu rotacione plohe:
x'
+ y' =
[J(z)]'.
Prema slici 147:

tg
tg (180' - lt')
=-
tg lt'
=-
R
-w'
-T
dok je
== x =
tg ' z
+R
pa je
J(z)
-T
-~z
+ R.
Jednadba pldta glasi:

Xl
+ yi = ( -
R - T
-wz + R )1
ili
1---
= - - (R - ~
-T
x' + yi)
235
Kako je
o:::
ox
oz
H
=
R - r .
Vx' + y'
oy
H
= - R - r .
Vx' + y2
'
prema (138 c) dobijemo:
JJ(X'
I =
...L
y')
r'CR=r)~ dx dy = ~! (R R-r
r)2
R-r
+ H' JJp .. p dp dtp
'"
=
V~~
R-r
Jd J d
o
2",
tp
p=
1=
VeR -
ji (R --=-T5"-+IF
R-r
Prema slici:
r)'
+ H'.
Uutenje daje:
1
R' - r 4
I =-ltl--;::--z
2
R - r
236
.2
R' lt
1"'
v.
A.
TROSTRUKI INTEGRALI
Raunanje
trostrukih integrala
Formula
I I I fex,y,
z) dx dy dz
y,(%) Z,(%,y)
dx
fdY Jf(x,y,
(109)
z) dz.
z, (%,y)
y, (%)
Zadaci
a
479.
~ f:"
o
navedene trostruke integrale.
I dx I dy Ic x+ y+
o
izraunaj
I I
= dx dyl ex +
z) dz
y) z + ;21 =
k'+Y)d n<IY~'f:"jy+~ +~YI~'(("+~ +.{) ... ~

o
a
=
X2
+ 2b x + 2c
bc I 2
;=
abc
-2- (a
+ b + c).
O
x
480.
I dx I dy I xa yi
O
dz =
Xl
%y
I z dz I x dxI y2 I;: I dy
=
%y
dx yi dy
~ I x, dx Iy2x2 ydy = ~
O
%y
"x
Ix. dx Jy4 dy = ~ I xi I~61 dx = 1~ I x

O
110 t
.
~I:
lO
dx
'0
I= ;;~ .
0-
237
-1 e-%-l %+31+'
t81.
fdxf
o
e-l
f( x-e
In(~(-x+y-e
dy
y) ) dz
X -
f~f
dy
x-e x+y-e
fin (z
==
(UZ supstituciju -
f f
.-1
X -
.-%-1
dx
%+y+e
e-%-l
=;
y) dz
' .
= !zIn(z-x-y) - z+(-x-y)In(z-x-y)!
x-e x+y-e
'
..
O
k i parcijalnu integraciju) =
~C,
dy
-X -
+ 31 + ..
.-1
.-%-1
f~
f
x-e
[InCe - x - y) . (- e + x
+ y) -
(x
+y
- e)] =
. -1
dy
x+y-e
.-%-1
e-l
f~
f[ln(e':"" X -y):- l]dY==f~ !yIn(e x-e
.x-e
O
x -y) - y-
O
e-l
ln(
)
- (e-x)
e-x-y -y
!.-%-l
-2(e-x-l)+(e-x)ln(e-x) dx, x-e

-
-= [uzevii u obzir da je
(e - x -
l) : (x - e) ,= _ l
+ e-x
_1_ ]. =
.-1
= f [2 - e ~ x -
ln (e -
X)]
dx;= I 2 x
21n (e - x) - x ln (e - x)
+x +
+ e In (e -
-e-l
x)
= 2 e - 5.
z
!I
SliIta 147 a.
Slika 147b.
482. f f f xy dx dy dz,gdje je V
v
ravninama x
238
+y =
podruje omeeno
=O
(z ~ O).
hiperbolnim paraboloidom z = xy
prema slic:i 147a i formuli (109) imamo:

I
l-s
sy
1- s
1 -"
1= JXchJYdY J dz= JXdX J ydyxy= JXllchJY1dY = ~JXI(I-X)a~ =

o
! J(xI -
3 XI
+ 3 x' -
xl) ch
1!0'
o
483.
J JJY cos (z + x) ch dy dz, gdje je V podruje

.v .
.
1favnmama .)'=0, z=O
X+Z="2'
omeeno
valjkovitom plohom y =
Vx:
'It
Raunamo
prema (109) a obzirom na sliku 147b.
!!..
2
n-
1"
~ J x(sin ~ - sin x) dx = ~ J(x - xsin x) dx = ~ ~2 + Xcos x- .sin x\

o
=i-(~-f).
B. ZamJCDa promJcDIJivih U trostrukim iDtcgraHma i

iDtegrala uz tu zamjeDu
rauDaDje
tih
Formule
Cilind'rike
koordinate
x=pcoacp
y=psincp
(114)
z=z
dV = dx dy dz = p dp dcp dz
(115)
Jf J f(x,y,z) dxdy dz = JJJ f(p coa cp, p sin cp, z)pdpdcpdz.
(116)
v
239
Sferne ili prostrane polarne koordinate
x = p sin .& cos tp

y
p sin .& sin tp
(117)
z=pcos.&
(118)
dV = dx dy dz = pl sin.& dtp dp d.&
III
=
III
f(x,y,z)dxdydz=
v
f
(119)
(p sin .& cos tp, p sin .& sin tp, p cos .&) p2 sin .& dtp dp d.&.
Zadaci
U zadacima 484 - 488 uklj. izvri prijelaz u
III
l (x, y, z) dx dy dz na
cilindrike,
odnosno sferne koordinate i rastavi granice integriranja.
484. V je
z
podruje
= 0,
= l,
koje se nalazi u I oktantu, a

y = x i y = x J/3,
omeeno
je valjkom
x'
+ y" =
R2
ravninama
Slika 147 c.
Prema slici 147c i furmuli (116) dobijemo uzevi u obzir da je x" = p. COSI tp, y2 =
' 2 tp, pa '
I d ok IZ
' Y = X sli'jed'l da je
, tg tpl = l
1 1a: ,IZ
= PI Sin
je .
x- + y 2 = p,
,pa'je tpl = 4'
y
V3 x
imamo: tg tp.
== V3
pa je tp.
-i- '
,..
I
3'
dz
dtp
III
o
-240
,..
"4
f (p cos tp, p sin tp, z) p dp,
485. V je podruje omeeno vl/ljkom x 2
+- y2
2 x, ravninom z = O i paraboloidom Xl
+ yi =
Z.
z
/
II
/
I
I
I
/'1
/
I /
/
I..--,
x
Slika 148a.
Slika 148b.
Napisavi jednadbu valjka u obliku (x - 1)1 + y' = l, a jednadbu paraboloida u

opaamo da je paraboloid nastao rotacijom parabole x =
obliku x 2 + y2 =
odnosno z = XZ oko osi Z, pa prema slikama 148 a i b i formuli (116) dobijemo uzevi jo u
obzir da je z = Xl + yi = pl cos' cp + pl sin" cp = pz.
(VZ52,
Vz,
7f
2"
2C08<p pl
JJ J
dcp
7f
-2"
486. V je dio kugle Xl
(x;;;; O).v
p dp
f(p cos cp, p sin cp, z) dz.
+ y2 + ZI ;;;; a2 koji lei unutar valjkovite plohe
(x'
+ y')1 = at (Xl _
yi)
Podruje integracije V je podruje omeeno valjkovitom plohom koja je okomita na

ravnini X Y i kojoj je baza desna petlja lemniskate (x' + yl)1 = a" (x - yi), odnosno
p' = a' cos 2 cp u polarnim koordinatama (vidi sl. 46 u II dijelu Repetitorija), dol) je dolje
i gore to podIuje omeeno zadanom s f e r o m . "
Prelazimo na
cilindrike
z=
koordinate uzevi u obzir da prema (114)
Val -
(Xl
+ y2)
prima oblik
a iz
p'
al cos 2 cp
slijedi
= a
z=
Val _
p'
Vcos 2 cp.
Prema (116):
aVcos2<p Val_pl
dcp
p.dp'
JI I
n
-4
f(p cos <p, fl sin <p, z) dz.
_Val_pl
241
487. V je
opi
dio kupla XI
+ yi + Zi
Rl i XI
+ yi + (z -
R)I
Rl. (Sl. 149).
Zadatak najjednOltivnije rije'imo prijelazom na cilindrike koordinate. Odredimo jednadbu presjenice zadanih sfera, odnosno njene projekcije u ravninu X Y.
Iz
VR2- x
z =
l-
y2
z=R-VRI-xl_y.
llijedi
Xl
+ yi =
Rl. a to je krUnica polumjera R
~3
sa sreditem Sl na osi Z.
Slika 149.
Kako je prema (114) Xl + yI = pl, podruje V omeeno je odozdo sferom z'= R Rl - pl a odozgo sferom z =
Rl - pl pa prema (116) i slici imamo:
-V
Ry3
Zn - Z -
VR"-p'
dt:p
f(p
II I
I =
p dp
488.
Podruje
V je dio kugle
TI:
-i
sin & d&
<p, P sin <p, z) dz.
R-VR"_pl
+ yi + Zi ~ Rl koji se nalazi u prvom oktantu.
Xl
TI:
[I
COS
II
dt:p
f(p cos t:p sin &. p sin t:p sin &. p cos &) pl dP] .
U zadacima 489 do 495 ukljuivo

cilindrike, odnosno sreme koordinate.
izraunaj
zadane trostruke integrale
prelazei
na
489.
V:Zx-xi
dx
dy
JJ J
o
z V'X I
+ yi dz.
Iz granica integracije zadanog integrala slijedi da je podruje V tog integrala uspravni

knlni valjak, jer je knlnica y = V2 x' - Xl, odnosno (x - 1)1 + yi = I projekcija tog
valjka na ravninu X Y, taj je valjak omeen ravninama z = O i z = a.
lJ
Slika 150.
Prelazimo na
(114) p
cilindrike
= 2 cos tp,
dok je
koordinate (116) uzewi u obzir da je prema slici I SO i formuli

VXI + yi = p.
ft
ft
"2
1=
2eos-II>
J J Jz
dtp
pl dp
ft
"2
dz =
"2
2 eo, II>
~If I~'I
al
"6
= prema tipu VIn (v. dio n Repetitorija) =
8 cos'tpdtp =
! !
all
ft
"2
sin tp COSi tp
+~
sin fl' = : al.

O
490.
VRI-x' V R'-x'-y'
JJ J
dx
dy
(Xl
-R _ VR"_Xl
+ yi; dz.
Iz granica integracije zadanog integrata vidimo da je

polumjera R. Pre1azimo na sfeme koordinete.
podruje
V gornja PQlukugla
Prema (117):
Xl
+ yi = pl COSi tp sini & + pl sini & sini tp =
pl sini &,
pa prema (119) dobijemo:

n
2n
"2
dtp
sin & dtp
JJ
O
"2
p' sini & dp
= 2 TC
sin' & d&
.j ~. \ =O
"2
=.!TCRI-..!..Sinl&COS&-~COS&1
S
3
3
=.!TCR'
IS'
0--
491. JJJ Vx +dx dy+dzCz -
, gdje je
2)2
y2
Vkugla
yi +
Xl
;2; l.
Z2
V.
Prelazimo na sferne koordinate. Prema (117) dobijemo

x2
+ y" + Cz -
2)1
pl - 4 p cos & + 4
pa je prema (119):
2n
J J
p2 d p
I = Jd tp
~ p' -
sin .& d.&

4 p cos .&
+4
[uz supstitucijU
...
COS
" = t;
dt
'fT
= - sin.& d.&
O
l
Ft - 4 P 1+ 4 = u;
du = - 4 p dt] = 2
11:
I Vp' -
pl. 2lp
7t
4 p cos.&
+ 41
= 7t
J (V
pl
+ 4 p + 4 - Vpl -
4p
+ 4) dp
= 7t
p [(p
+ 2) -
(p -
2)] dp =
= 4 7t
p dp
= 2.2::..
492.
JJJv
dx
Xl
dy <iz
, gdje je
+ y2 + Cz -
2)2
Vvaljak
Xl
y. ; ; l
kojemu su baze u ravninama
z=-1 i z=1.
Prelazimo na
cilindrike
koordinate. Prema (114)
+ y. + (z -
2)1 = p.
+ (z -
2)",
pa .prema (116) imamo:

2n
I=JdtpJdZJ Vpz +P (z-2) =( uz

dp
-1
JIV +
pz
Cz - 2)21 <iz = 2 7t
-1
=
2 7t
P dp
dt)
= 2"
J[V
+ Cz -
2)2 - Cz - 2)] <iz =
0_1
[uz z - 2 = t; <iz = dt dobijemo predtip

Z - -2
-2
= t;
= 2 7t
pt
V(z -
2)1
1 ln (z - 2
1 + "2
e (v.
+ V(z -
dio II Repetitorija)]
Zi + 2 z 'I
2)2 + 1) -"2
=
-1
=
244
7t
(3 V10 + ln ~210 -- 13-
Vl + 8) .
VI-.-
493.
I Id
dx
-Vl-"
dz
a].
[Tr2
Vt="Xi ~i
494.
J Jdy IV
dx
xa
+ ::' + Zi
dz.
[ V je gornja polukugla polumjera 1. ~rije1az na sfeme koordinate daje I
495.
III
(x'
+ yI) dx
dy W:,
[ V je
podruje odreeno nejednakostima
gdje je V
TI ~
XI
zs:;
].
Oi
+ yi + Zi ~ R'.
zajedniki dio dviju polukuga1a polumjera
T i R (R
>
T). I
l; Tr (R' -
rl)]
C. Primjena trostrukih integra1a
ODREIYANJE
a.
OBUJMA TIJELA
Formula
, V =
I I I dy
dx
(109)
dz.
Zadaci
U zadacima 488 - 512 uklj .
496. Va1jkovitim plohama z
izraunaj
4 - yI i z
volumene tjelesa
=
yI
+2
omeenih
zadanim plohama.
i ravninama x,.. - 1 i
X=
2.
Iz 4 - yi = y2 '+ 2 dobijemo y = 1 pa je z = 3. Plohe se sijeku dakle u pravcima

y = l i y = - 1, koji su okomiti na ravnini Y Z. Slika 151a predouje projekcije tih ploha
na tu ravninu i podruje integracije al u toj ravnini, dok slika 151b predouje podruje
integracije az U ravnini X Y.
245
prema tim slikama imamo:
V= f Jf dx dy dz ... f dx f dy f dz = I x I~ i f(4 - yi - yi - 2) dy
2
v'
+1
4-y-
-1_ -I ".+2
= 31 2y
-1
1
- ~ y'l = ~
-I
x=2
x--f
$1='
-f
x
$1=-1
-2
SIib 1Sl b.
Slika 1Sl L
497. Paraboloidima
II
= x' + y'
i == x'
+ 2y'
Napiaavli jcdnad!be paraboloida u obliku x'
i ravninama y,. -l, Y = 2 x i x = l.
+ yi = ( Vi')1
je prva ploha kru!ni paraboloid nastao rotacijom parabole

drugi paraboloid
~ + ~ = ;, vidimo da
II = yi oko osi Z, dok je
c1iptilti.
II
x=f
2
f
Slika 1S2 a.
Slika 152 b.
Slib tS2 a predouje projekcije tih ploha na ravninu Y Z, dok slika tS2 b prikazuie
integracije a u ravnini X Y.
.
podruje
246
2~
s"+2~
2~.
=Idx Idy Idz =Idx I (x' + 2y ~
s"+y'
Xl -
yi) dy
=Idx I;11 ==
=~3 I(8 xa -
2~
XI) dx
=2.13 XI4 1=2..

12
o-
498. Na isti nain izraunaj obujam tijela omeenog paraboloidima z = x' + yi i z

valjkovitom plohom y = x' i ravninom y = x.
.s
2 x' + 2 yi,
[is]'
499. Paraboloidom (x - 1)1 + yi
=z
i ravninom 2 x + z = 2.
Da odredimo projekciju sjecita tih ploha u ravnini X Y, odnosno

(J u toj ravnini, uklonimo z iz zadanih jednadbi. Dobijemo:
x'
II
o
2n
=:- df
p dp (2
2x -
Xl
+ 2 x-l - YI)
dIP
2n
dIP
[1 - (pl cos lP +pl sini lP)] P dp=
dIP
(1 - pl) P dp
= x'
+ YI i ravninom z
(1 - x' - YI) p dp
2n
II
SOO. Paraboloidom z
koordinate pa
. O
II
O
cilindrike
II
integracije
+ YI = 1,
a to je krug polumjera 1 sa sreditem u ishoditu O. Prelazimo na

prema formuli (11S) imamo:
2n
podNje
==
x + y.
Granice integracije u smjeru osi Z vide se iz slike lS3 a, u kojoj su prikazane projekcije
zadanih ploha na ravninu Y Z (x = O). Da odredimo podruje integra<;i.je (J u ravnini X Y,
uklonimo z iz jednadbi zadanih ploha, pa dobijemo
ili
a to je krug sa srediitem u S
(~, ~) polumjera
V;
(sl. lS3 b).
247
bhodiJte
o koordinatnog sustava prenesimo
u S (
~, ~):
=-
II(XI
+ yi
~) dx dy = prelazimo na polarne koordinate =
Vl
= -
2",
II(
pl -
~) p dp d~ =
Id~ I ~' - ~ ~21

O
= - 2n
U6 - !) = ;
y
Z
tJ
~/
/'srJJJ
~~.
/
Slika 153 a.
SOl. Sferom
Xl
+ yi + ZI =
4 i paraboloidom
Slika 153 b.
Xl
+ yi =
3 z.
Uvritenje XI + yi = 3 z u jednadbu sfere daje kvadratnu jednadbu ZI + 3 z, - 4 = O

kojoj je jedan korijen z = l, pa je x + yi = 3 poj ekcija sjecita zadanih ploha na ravninu
X Y (sl. 154), cr je dakle krug polumjera VJ.
Prelazimo na
248
cilindrike
koordinate:
VJ
2,..
JJ
dtp
p dp (
V4 -
xa +
3 ya ) =
x - y" -
l . 2 71'
"3
VJ
(3 V
4-p. -
p") p dp =
271'
T
I-
,J
y(4 -
p'
4"
pl)8 -
IVJ
1971'
=-6-'
y2=JZ
Slika 154.
Slika 155.
Izraunali smo volumen V gornjeg dijela zadanog tijela. Meutim istim zadanim plohama, kako se vidi iz slike 154, omeen je i donji dio, kojemu je volumen
19
15
4
Vl = volumen kugle - V = - 2 3 71' - - 71' = - 71'.
3
6
2
502. Sferom
x'
+ y2 + ZI =
[
Slini
R2 i paraboloidom
X"
Prikaemo li jednadbu sfere u obliku x 2
R CR - 2 z) (z
R, dok je stoac x'
+ y'
ZI =
4 (x
+ yI + (z
O).
= 152 R8 71' ] .
zadatak, cr je krug polumjera R. V
503. Sferom x' + y' + ZI = 4 R z - 3 :RI i stocem

dijela kugle, koji se nalazi u nutrini stoca).
S (O, 0, 2 R) i r
+ y'
+ yi).
(Trai se volumen onog
2 R)' = Rl, opaamo da je
=~ nastao rotacijom pravca z
2 y oko
osi Z (sl. 155). Iz jednadbi sfere i stoca slijedi:

Z2
-+z2=4Rz-3R2
4
ili
5 ZI
16 R z
+ 12 R2 =
249
a odatle je
pa je
Iz slike vidimo da traeni volumen V kugle najjednostavnije dobijemo tako,' da od

volumena kugle
1t
R8 oduzmemo volumen Vl onih dvaju dijelova kugle to ih odsjeca
stoac. Uzevi u obzir da jednadba donje polovine sfere glasi
YRl -
z = -
XI - yi
+ 2 R,
Z=2YX I +yl
dok je
jednadba stolica, dobijemo prema slici:
Vl
fff
p da d<p dz =
V,
2n:
2y,,1 _yi
d<p
p dp
dz
ff f
~R
Y R" -
'" - yi
+ 2R
2 1t (2
Ypl + VRI- pl -
2 R) p.dp
~R
S
= 2 1t
I ; pa -
~ V(Rl -
pl)8 - R pl
8 R'
75 1t
~R
S
4
V =3
8
7t Rl - 75
92
7t Rl = - 7t R8
75'
z=-t+ 3
f
g-tx
Y
Slika 156.
503a. Ravninama y
= ~,
= ;
X,
.[
250
=O
i z
= - ~ + 3.
, vidi sl. 156 ] .
504. Sferama XI + yi + Zi = l, XI + yi
kootdinatnim ravninama x = O, Y
+ ZI =
=O i
16, rotacionim paraboloidom XI

z = O (x ~ O, Y ~ O, z ~ O).
+ YI = Zi
Sl. l S7 predouje projekcije zadanih ploha na ravninu Y Z uzetih u I oktantu. Traeni

volumen V dobit emo tako, da od volumena Vl oktanta kuglina isjeka O A B oduzmemo
volumen Vl0ktanta kuglina isjeka O A' B'. Prelazom na sfeme koordinate (117) i (118a)
dobijemo prema V
III
pl sin .& d.& dcp dp:
n-
V = Vl - VI =
I~I I 1-(.
7t
=64
-..
32
cp (.
cos.&
I-I ~I rI (1cp
1)
Vl ) - -l . 7t (
Vl )
--+1
--+1
l
322
COS'&
(=
O
21 (2-~2
1-)
=-7t
4
4
Slika 157.
Slika 158.
SOS. Osi dvaju jednakih valjaka polumjera baze R sijeku se pod pravim kutom. Odredi vcJlumen
onog dijela valjka koji lei u- drugom valjku.
U slici lS8 prikazan je oktant tijela, Ito ga omeuju valjci Xl + yi = Rl i XI + ZI = Rl

kojim su osi simetrije osi Z i Y. Odredimd etvrtinu traenog volumena uz primjenu cilindrikih koordinata (114) i (lIS a):
: =
III
p dp dcp dz
=-
I IV
VRI-xl
dcp
p dp
dz
II I
O
dcp
Rt -
pl
cos cp . p dp
=[
UZ Rl -
pl COSi cp
t, pa je p dp
= -
2!1 cp ] =
In IV(Rl -
dcp= - -3l COSi cp

O
pl cos' cp)'
IR =
O
- -Rl
3
fn( -sina-cpcp - -I)

-cp dcp =
COSi
COSi
251
= [uz cos cp =
t, pa je sin cp dcp
= -
dt]
= -
Ico!
+ cos cp -
cp
tg cp
I'" =
O
506. Rijei isti zadatak uzevi jednadbe zadanih valjaka u obliku y"
50~.
Valjkom x
+ 4y2 =
4 i ravninama z
+ Zi = R2
X Y: i z
+ 2.
raunanju' volumena
Pri
2 i b
dx dy dz
II I II
II
dx dy
(2 u cos v
+ 2) 2 u du dv =
Ulji dv =
"3 cos v +"2
koordinate, jer je a
+ 2) dx dy =
(x
2n
dv
(u cos v
+ 1) u du =
I2jnUa
508, Paraboloidima
dz
o'
=4
l i ravninama
pa prema (113) imamo:
eliptike
prelazimo na
+~ =
,,+2
III
II
=
=(
+ Zi = R".
= O i z = x + 2.
Trai se volumen tijela koje je omeeno eliptikim valjkom ~

elipsa kojoj je a
i XI
I2(~. '31cos v + 2"1) dv = 4 JIT sin v +"2v j2n = 4

O
8 - x 2 _ yi
7t",
z=xI+3y.
[Kako je projekcija sjecita zadanih ploha elipsa ~
+~ =
1, izvri prijelaz na eliptike
koordinate. J
509. (x
+ y. + Z')2
Budui
~ aS x
(a > O).
da je lijeva strana jednadbe plohe, k?ja'
opeuje
tijelo, pozitivna za sve x, y i z,
tijelo se nalazi u onim oktantima u kojim je desna strana, tj. x, pozitivna, a to su oktanti
I, II, V i VI. Dijelovi tijela, koji se nalaze u tim oktantima, jednaki su, pa
izvrivi prijelaz na sfeme koordinate prema (117) i (118 a):
x.
+ y2 + Z2
p2 sin2 8- cos. cp
p. sin2 8- sini lP
p. cos 8-
= p. [sin2 8- (cos' lP + sini lP) + cos' 8-] = p".

252
raunamo
a --:---=-_ _
p'
ff
+yl + ZI)1
p sin .& cos qI,
al
IrI
dql
sin .& d.&
pa je!
a y'sin& cos <p
510. (x'
~8
= a Vsin .& cos qI.
-TI:2
cos qI dql Isinl .& d.&
axyz (a> O).
Tijelo se nalazi u oktantima I, III, VI l VIII, jer je samo u tim oktantima i desna strana
jednadbe pozitivna, pri emu su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki.
S obzirom na zadatak 509 i formule (117) i (118a) dobijemo:
p'
= a ps sin .& cos qI sin .& sin qI cos .&,
pa je
p
~
7t
: =
ff
dql
= a sin qI cos qI sini .& cos .&

~
a.<p~<p~&~&
sin.& d.& J.pa dp
sins qI coss qI dql
[prema 4) tipa XI, v. dio II Repetitorija] ""
',l.
aa
="3
"4 sm4 qI
1.
(fsml qI
TI:
II
2
(Xl
sin' .& cos3 .& d.&
.!!
511.
as
----w- I = 1440
sins .&
sinlo ,&
-8- -
+ yi + ZS)I =;: al z4.
Budui da su obje strane jednadbe poz!t1vne za sve x, y i z, tijelo se nalazi u svim

oktantima, pri emu su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki.
253
Na
slini nain
kao u zadacima 509 i 510 dobijemo:
= al p' cos' .&,
p'
~
: =
d<p JSin .&d.&
512. (x'
I~'I
+ v' + ZI)1 =
= a eos 2 &
2"
pa je
a COi" &
~I ~
cos'.&sin&d.&
==
7t
1-
2"
= :; 7t.
_CO_;_7_&1
3 xy z.
b. ODREDIVANJE MASE NEHOMOGENIH TJELESA
Form u le
dm = IL (x,y, z) dx dy dz
m=
(135)
JJJ
(136)
IL (x,y, z) dxdy dz
Zadae i
u
513.
zadacima 513-519 uklj.
izraunaj
masu
tijela
>
Koncentrinim sferama polumjera R fr (R

udaljenou od sredita sfera, a jednaka je
omeenih
zadanim plohama.
gustoa materijala obratno razmjerna

u udaljenosti jednakoj jedinici.
r), ako je
Oznaivii
s l udaljenost elementa zadanog tijela od ishodiita O, dobijemo prema slici

159 i zadatku
gustoa IL = ..:. =
l
gdje je e faktor razmjernosti, a kako je za 1= 1 IL
2s4
VXI +.yl +
Zi
= r, dobijemo
IL
= ~ = e pa je
l
Prema (136):
m=
yfff
V
dxdydz
V~+~+~
= uz prijelaz na sferne koordinate =
27<
71:
p dp .sm .& d.& f dq> = 2

fff ,p, sin.& d.&p dp dq> = ff
y
7':
Y (Rl - rl).
514. Sferom polumjera R
a) ako je gustoa razmjerka s kubom udaljenosti od sredita, a na udaljenosti jednakoj

jedinici iznosi y,
b) ako je gustoa obratno razmjerna s kvadratom udaljenosti od sredita kugle (k je zadani
koeficijent razmjernosti).
[~
7':yR';
47':Rk].
z
Slika 159.
Slika 160.
gustoa razmjerna s n-tom

potencijom udaljenosti od ravnine. koja prolazi vrhom stolca paralelno s osnovicon1' stolca,
a u udaljenosti jedan iznosi y (n > O).
515. Krunim. stolcem visine h i kuta ct izmedu osi i izvodnice, ako je
Iz slike 160, koja

IL
predouje
= e . z",
projekciju zadanog stolca na ravninu X Z, slijedi:
z = l IL = y,
a za
pa je
IL
= Y . z".
Znamo jednadbu plohe nastale rotacijom oko osi Z:
Prema slici:
jednadba plata stoca, a odade je
JI
VZI tgl ct -~.

2SS
Prema (136) dobijemo uzevi u obzir i stranju polovicu stoca:

h
Vz1 tgl cx-X'
ztg<x
m= y J J J zn dx dy dz = 2 y J zn dz J dx
v
o
prema predtipu
dy
-ztg<x
e, v. dio II Repetitorija
= 2y
Jz" dz I~2 (zI 18 ex arc sin _x_

ztgex + xV
1
ztg
tgl
ZI
ex -
!i
Xl )
-ztg<x
J zn (
Zi
181
ex ; + z tg2 ex . ;) dz =
7t'
Y . tg 2
ex J zn +
dz =
I
I
1-----
/0
fl
fl
a/
x
Slika 161.
Slika 162.
S16. Krunim valjkom polumjera osnovke R i visine H, ako je gustoa u bilo kojoj
numeriki jednaka kvadratu udaljenosti te take od sredita osnovke valjka
[ Izvri prijelaz na
cilindrike koordinate
= 7t'
R; H (3 R2
taki
tijela
2 HI)].
517. Pravokutnim paralelepipedom omedenim ravninama O ;;;; x :;;; a; O ~ y ;:2; b i O ~ z :;;; e,

ako je !J. (x,y, z) = x + y + z.
Prema slici 161 i formuli 136:

a
m= J J J (x + y + z) dx dy dz = JdX Jdy J (x + y + z) dz =
V
2.56
a
=
J JI
O
+y Z + ;
xz
dx
dy
JJ
(e x
dx
bc
ble
bel I
x + -2- x
+ -2ITr
+ ey + ;) dy =
518. Sferom
u
svakoj
.:ti
+. y2 + Zi =
taki
abc
-2-(a
e i ravninama x = 0, y = 0, z
jednaka koti
dotine take
+ b + e).
------------
tijela (a
<
= Oi":"
a +
e i b
<
yb
= I, ako je gustoa
e),
Prema slici 162:
J[b
Cl
(I - :) - .b x (1 - :) - ~a (1 - :
r]
dx
'o.
el
1
l +-x3
-x-x
a
~
bl
__
bl
bl l
bl)
+-x--x
+3a'
-r
a
al
dx=.
o
ab
= -- (6 el
24
519. Ravninama x
= 0, x = l, y
- al -
bl).
0, y = l, z = 0, z
l, ako je
gustoa
!.L ... x
+ y + z.
[~ l
17 B. Apsen: Rijeeni zada.:! 1% VIJe matematike
257
c. ODREIVANJE STATICKIH MOMENATA TJELESA

Formule
M roz =
IIIJ.fo(x,y,z)
xdxdyd6;
Mxoz
I I I !'-ex,y, z)y dx dy dil;
V
MXOY'"
(137)
I I III. (x,y, z) zdxdy dz.

v
Zadaci
U zadacima SOO - s22 uklj.
izraunaj statike
momente zadanih homogenih tjelesa (II.
S20. Pravokutnog paralelepipeda bridova a, b i e s obzirom na

prema slici 163 i formulama (137)
nain
i osnovice.
CI
=I I IZdxdYdz= IZdz IdYIdx=a~cI.

V
Na isti
1).
raunamo:
~
M OABC
poboke
dobijemo:
albe.
Mocc'o' = - 2 - '
able
MOO'A'A =
-2-;
x
Slika 164.
Slika 163.
521. U8Dravnog krunog stolca
CR, H) s obzirQm
na ravninu koja prolazi bazom stoca.
.
prema slici 164 jednadba izvodnice O B glasi
tJ
= ;
y, odnosno y
z. Uvrtenje u XI
stOl6:
ili.
2s8
11
= ay, a kako je a =
tg IX
H
= R'
+ yi = [f(z)]1 daje jednadbu plata zadanog

H II.. + I
z=1['''''y.
Prema (137) uz prijelaz na
cilindrike
koordinate:
2...
MB =
JJJZPdPdlP:dz= Jd~JPdPI~11
v
J[~
(x'
2 7t
+ yi)
JP dp
7tR~
p'. P dp
omeenog elipsoidom
:. +
~+~=1
i ravninom X Y s obzirom na
:1 -
1/
Napisavii jednadbu elipsoida u obliku z = c y 1 -
C1JJ(
l 2
= -
o
=
prelazimo na
~V%'+yl
R
o
522. Tijela
eliptike koordinate = ;
a belJ df) J(l =-22...
JJ
tu
ravninu.
~I raunamo prema (137):
-X. - -yi) dx dv =
al
bl
-
(l - u cos'
f) -
Ul
sini "II) a b u du dv =
o
.
Ul)
u du
ab .2
=-2Cl
7t
I2" - '4=I
U
u'
7ta
d. ODREIVANJE TE2ISTA TJELESA

Formule
xt
JJJ
JfJ
=;;;JJJ
MyOZ = m
1
= -:--;;-
I'(x,y,z)xdxdydz
Mxoz
1
Yt=-m-=;;;
.I'(x,y,z)ydxdydz
(137)
Zt
= -MXOY
m-
I'(x,y,z)zdxdydz
gdje je
JJJ
l' (x, y, z) dx dy
dz
(136)
za
1'=1
m=V.
259
Zadaci
+ y. + ZI ~ 2 R z u
523. Gustota kugle

ljenosti te
Xl
take od
bilo kojoj taki, numeriki je jednaka kvadratu udaishodiita koordinatnog sustava. Odredi koordinate teita kugle.
Slika 165.
raunamo p~ma
Najprije
165 gustoa tL = II = XI
z = p cos & + R.
f ff
m=
(Xl
(136) masu m zadane kugle uzevi u obzir da je prema slici

dok je S (O, OR), pa je u sfemim kOQrdinatama
+ yi + Zi
+ yi + zi) dx dy dz =
prelazimo na sfeme koordinate =
fff
[pl sini .& COSi cp
pl sini .& sini cp
+ (p cos.& + R)I] pl sin .& d.& dcp dp
ff
2K
dcp
'Tt'
sin.& d.& (
sin.& d.&
~. +
(p.
+ ,2 R p cos .& + Rl) pl dp
= 2
cos.& . Rl
~') =
2 'Tt' R'
f(
185 sin .&
sin 2 .& ) d.& =
=27VRI
I
K
8
l
--cos.&-~cos2.&
15
32
=-'Tt'RS
15
Budui
pa
260
da je zadano tijelo
samo
raunamo
z,.
simetrino
s obzirom na ravnine X Z i Y Z, x, = O i y, = O,
Prema (137):
Mx or =
fff
+ 2 R F cos.&
(pl
~ .& +
+ Rl) (p
R)
PI sin .& d.& df dp =
v
2,.
,.
=JdfJSin & d& p' cos .& + 2 R pl

6
5
COSi
.& + Rl p' cos .& + li. pl + Rl p' cos .& +

4
5
2
o
R
,.
R' p' I =
+ --3
I
2 r.. Rl
(11
- cos .&
12
+ -52
COSi
8 ) .
.& +
. -l!i sm .& d&
zI
. Mxor
=--=-R.
III
4
524. Odredi koordinate teita polukugle XI + yi +

s udaljenou take od srediita.
[ x,
='
O;
Zi
= Rl (z
O) ako je
gustoa
razmjerna
Z=.!R].
5
Y, =0;
z.
525. Odredi teite zajednikog dijela kugala XI +yl + Zi ~ Rl i Xl + y2 + Zi ~ 2 R

obzirom na ravninu X Y. Gustoa u svakoj taki tijela numeriki je jednaka udaljenosti te
take od ravnine X Y. (Vidi sl. 149 kod zadatka 487).
Raunamo
x, =
prema (137) uzevi u obzir da je
O i y,
O.
z,
=oo
Prema (J36):
m=
VR'-x'-y"
JfJ
z dx dy dz = uz prijelaz na
cilindrike koordinate =
v
2,.
v'R"-Ji-y"+R
VRl -
pl - Rl) p dp
7t
-2-
1- ~ V
(Rl - pl)1 -
JI
z dz
R~
RVT
df J(2 R
Mxor =
p dp df
I
O
fI I
~ pil
O
RVT
VRI-x'-y"
p dp df
Zi
dz
-2-
:- VR'-x'-Jl'+R
7f
J[V
(Rl - pI)1 - (-
VRl
- pl
+ R)'] P dp =
261
RVl
-2-
~ 7t
JV
(2
+ 3 R pl + 3 Rl VRI- pl) P dp =
Rl - pl)' - 4 Rl
RVl
-2-
= _2_7t
3
1_ .3..5 V(Rl -
pl)' - 2 R' pl
+ .!
R p'
4
= 480
59 7t Rl
.
- Rl V""'"'(RI=-----,p.=)'1
O
MZOY
=~R
100
ln
U zadacima s26 - 534 uklj. odredi telilta homogenih tjelesa (IL

plohama.
526. Troosnim elipsoidom :. +
~+ ~=
1 i ravninama
,,= 0,
l)
=O
omeenih
zadanim
= O.
i z
Prema (137):
JJ" V
1 - :. -
"
~ dx dy =
prijelaz ua
eliptike koordiuate =
=abc Jau. cOavVl-u'COSIV-ulsinlvududv=
".
ft
'2
=albc J uI Vl-u'du fCOSVdV=albcl(:' O
:)V 1 -u'+
O
ft
are sin u
'2
11 ~in vl = (prvi. integral

o
je rijeien kao posebni
O
II dio Repetitorija>"
.Na isti
= al b c 7t
16
uain izrauD&j
m=v==abc7t
6
paje
262
sluaj
b) tipa III, vidi
527, Valjkovitom plohom z
= ~ i ravninama
= 0,
= 0, z =
2x+3j/-12=O.
---------
II
Slika 166.
Prema (137) i slici 166:
= -l
6.
f(
- -8
27
x' +, -16 XI - 32 Xl
3
+ 64 x ) dx =
Na isti
nain
dobijemo:
M
6
x = - -roz
==_,
,
V
S
Izratunaj takoder
12
Y=,
S
z,
8
==-.
S
96 ,
_
S
VX
vx i ra~nama
i y ... 2
z = O
+z =
6.
Prema slici 167:
2V%" ->1+6 6
M roz
Ixx Idy I = Ix vx - Vx)(-x + 6)x =

dz
(2
v% o
I-,'rx'+Sr
.r.
"-Ixl =
6
.r
.1== (-xlrx+6xrx)x=
Vii
12
864
35
2V%
->1+6
m= V= I I IxdYdz= Ix IdY Idz = na .. na'

Isti
lJ
Izraunaj
na isti
nain Y,
ln
= -485V6
- .
i z"
15V6.
[ ~'
172 ].
,.
Slika 168.
Slika 167.
529. Sferom XI
+ Y + ZI == Rl
istokem
Iz slike 168 slijedi:

r == R sin cz;
264
16
ta cz -
X, ... 0,
JIXI + yi (kuglin isjeak).

Y,
= O.
.,
cilindrike
Prelazimo na
=n
koordinate.
Rain ..
pl
RIT -
p'
4"
-
4 ts' ex p'
nR'ainlex
. (2.- ainl ex - cos ex)
= 4" R' sini ex.
Na isti
nain
dobijemo:
m ... V =
z =
,
530. (xl
+ yi + zi)! =
3R sini ex
8 (1 - cos ex)
T2 n Rl (1
- cos ex)
= 3 R'(I - cos ex) = 3 R (1 + cos ex).

8 (1 - cos ex)
-.;.,8_ _ __
al z (a > O).
Lijeva strana jednadbe plohe, koja omeuje zadano tijelo,. pozitivna je za sve vrijednosti
x, y i z, pa se tijelo nalazi u I, II, III i IV oktantima, u kojim je i II desne strane jednadbe
pozitivan. Kako su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki, x, "'" O i y, = O, raunamo z.
izvrlivi prijelaz na sfeme koordinate. U tim koordinatama zadana .,jednadba prima oblik:
p' = at p cos &,
M zor
III
pa je
p= a
zdxdydz =
III
"2
ft
av'coI&"2
dql sin & cos & d&1
p8 cos &sin&d&d&dp dql =-
.-
II
(v. zadatak S09).
ft
2n
Vcos &
~'I
=~ a' n
o'
f sin &cos & Vci>s-'-& d& =

O
"2
10
1
3'
3
--na' --Vcos & =-na'
2
10
20'
Na isti nain dobijemo m == V
531. Ravninama"
= O,
== O,
II
= ; at.
-O,
= 2,
26
y,
=4
= IS'
i x
z, =
+ y + II = 8 (krnji paralelepiped).
J
265
S32. Paraboloidom z
21a (x'
[ x, =
+ yi)
O;
i sferom x'
y, - O;
+ YI + ZI ==
z, -
!;
(6
3 al (z;;;: O).
V, + s)
Slika 169.
S33. Paraboloidom yi
Slika 170.
+ 2 ZI = 4 x
i ravninom"
= 2.
Napisavi jednadbu paraboloida u obliku

eliptiki
~ + ; - ",
vidimo da je paraboloid
kojemu je os simetrije os X i da je njegova projekcija u ravninu Y Z za x
~~ + :' =
I s poluosima a
VS = 2 Vl i
b = 2 (vidi sl. 169). Slijedi y. = O,
2 elip..
z,
O;
x~ = ?
prijelaz na
eliptike
koordinate
!J J[4 - (8"'~1!I + 4"'~nl!l r]4 Vludud!l == 2 Vl j<4-4U )Uducbl=

o
211
= 8 Vl J d!l J("1
O
Na isti
-u')udu = 136 V1.

7C
nain:
m=V-=47Cy2.
x,
266
== 3".
534. Rotacijonim paraboloidom prikazanim u slici 170.

Napisavi jednadbu parabole u obliku z = a x,, vidimo prema slici da je za x = R
. H
DO'
H.
H I '1'
I/~
z = H pa Je
== a.nte Je a = Rl
1
Z = Rl X
11 X =
H z.
Jednadba paraboloida prema
Xl
+ yi =
Rl
xI+y'=-z
H
[f(Z)]1 glasi:
H
+ yi).
z = R" (Xl
ili
Rezultat:
XI
= O;
y.
= O;
ODREIVANJE
e.
zI
MXOY
V
=--=
MOMENATA TROMOSTI TJELESA
Formule
Momenti tromosti
Aksijalni:
Iz; =
ff f
(YI
+ Zi) (L
(Xl
+ zI)
(xl
+ yi) (L
(x,y, z) dxdy
dz = IXOY
+ Ixoz
I" =
fff
IL (x,y, z)
dx dy dz
= I XOy + IyOZ
(138)
v
I.
ff f
(x,y, z) dxdydz
Ixoz
IyOZ
Centrifugalni :
Iz;. =
ff f
XZdm ;
I~. =
ff fy z
dm.
(138)'
Polarni:
~=~=fff~+~+~(L~~~dx~~
(139)
..
lo =
I. = IXOY
(Iz;
+ I" + I.)
+ Izoz + IyOZ
(143)
(142)
267
Planarni
IXOY =
III z"!L~x,y,z)dxdydz
v
Ixoz =
III
(140)
Y"!L(x,y,z)dxdydz
v
lyOZ =
II I
Xl
!L (x,y, z) dx dy dz.
v
Zadaci
U zadacima &35-548 uklj.
je masa m = V(fL = l).
izraunaj
momente tromosti zadanih homogenih tijela kojim
535. Kugle polumjera R s obzirom na tangentu t.
z
t
T(RAZ)
Slika 171.
Odrcdivii prema (9) kvadrat udaljenosti d bilo koje
take
K (x,y, z) kugle od tangente t
(tl. sliku 171)
raunamo
l,
prema (138):
III[(X -
R)I
+ yi] dxdy dx = Drelazimo
na sfeme koordinate
v
:oo
I II
v
268
(pl sini .& - 2 R p sin .& cos cp
+ Rl) pl sin .& d.& dcp dp =
2..:..:
II
dcp
sin .& d.&
2..:
..:
II
dcp
sin.& d.&
= Rl
2..:
sinl .& - 2 R : sin.& coa cp
+ Rl ~
..:.
IdrI (!
!
16 ( -
:~
I~
I"
o
2..:
+ Rl) pl dp =
(pl sini .& - 2 R p sin .& coa cp
~ sinl..& cos cp + ! sin.& ) d.& =
sin''& -
o
..:
sinl
; cos.& ) - 15 ( ; - Sin42'&) . cos cp - 10 cos .&
.& cos .& -
I=
'0
I(
2n
=Rl
30
15,;
) dcp=-,;RI=-R3,;.
. 28
4
8--coscp+20
15
536. Troosnog elipsoida :. +
~ + ~ = 1 s obzirom na svaku njegovu os .
Uzevli u obzir da je iz jednadbe elipsoida x
1fl:
III
(Yi
+ Zi) dx dy dz =
(y'+zl)dydz
= Za
dx
II
(b'u1coslfl
ari - ~. - :', dobijemo prema
uz prijelaz na
ayl-~-~
II
... 2a
(138):
cilindrike, a zatim eliptike koordinate
II(yl + V
1-
Zi)
~ - ~ dydz =
+ c1u'Sinl fl)
Vl -
u'cosl " - uISin'fI' bcududfl
o'
2n
= Za be
(bl cos fl
+ CI sini fl) d" ua V1 -
= 2 a II e
2n.
(bl cos' fl
u' du
.'
+ CI sml fl) -"3 (1 -
.;
ul)
+ 5" (1 -
i Ildv =
ul)
269
= 2 a b e . -21 bl (fJ
15.
Sin2fJ)
+- + CI (fl
4
Sin2fJ)
- I
2n
47r a
0= -
IS
b e (bl
= ...
m (fil + cl).
3 7r a b e .!..
5 (fil + CI) = .!
~5______
IzramJaj na isti nain
I" i l
[ S1 m (al
1
,m(aI
+ CI);
+ bl) ]
:~
Slika 172.
537. Uspravnog valjka kojemu je baza e1ipsa s poluoaima a i b, dok je visina H:

a) s obzirom na veliku os dl = 2 a baze,
b) s obzirom na veliku os d. = 2 a srednjeg presjeka.
~
a) prema slici 172:
fff
1.. - 1.=
(jII
+ .SI) Ih dJ! .w -
= uz prijelaz na e1iptiko - cliindrike koordinate-
fff +
f.w f f
(fil ul sini tl
.sl) a bu du
dfJ .w ...
.;, a b
(fil ul sin tl
u du
o
270
2K
+ .SI) dtl ...
+ CI) =
riz f I
riz f +
f (:1 +
=ab
u du bl u' ( ; -
=ab
2~
Sin42
Zi
o
H
2 n: zi) u du
(bl ul n:
V) + VI =
= a b n:
f I ~' +
bl
ZI u'
Idr =
O
= a b n:
zi) dr = a b n: (
b~H + ~I) = a bl; H (3 bl + 4 HI) =
n(3
bl
+ 4 HI).
ad b) Par81e1nim pomakom uzdu osi Z prenesi koordinatni sustav u srednji presjek

valjka.
538. Uspravnog krunog valjka (R, H) (obzirom na

a) dijametar baze,
b) dijametar srednjeg presjeka.
+ 4 HI); ~ (HI + 3 Rl) ] .
[ ;'; (3 R'
Slika 173.
539. Uspravnog krunog stoca polumjera baze R i visine H s obzirom na dijametar d baze.
Prema slici 173:
1"
= 1~ =
fff
(YI
+ Zi) dx dy dr = uz prijelaz na cilindrike koordinate =
v
=
fff
(pl sini cp
+ ZI) p dp dcp ds.
271
Kako se p = y mijenja kad integriramo u smjeru osi, Z (vidi sliku), moramo p izraziti
kao funkciju od z, pa prema alici imamo:
pa je
=H
(H - z).
Dobijemo:
.
H
14
JJ J
dz
!!(H-a)
H
2n
p dp
(pl sini cp
!!.(H~
a)
H
+ Zi) dcp =
O
!!.(H - z)
H
~ Jdz J(pl + 2 Zi p) dp = ~ J I:' + Zi pl I

O
dz
H
= ~
f[ "4lR'
R' (H -
z)'
+ ZI
Rl]
HI (H -
Z)I
dz
O
H
~RII
1 Rl (H'-z)'
=- --- '
HI
4HI
S
z, z51
+ - 3- - 2 H 4
-+
- =
5
HI.
ZI
= ~ ~Rl (3 Rl + 2 HI) = fc> (3 Rl + 2 HI).
540. Uspravnog stolca kojemu je visina H a baza elipsa s poluosima a i b, s obzirom na os X.
1. =
JJJ
(yi
+ Zi) dx dy 'dz =
JJJ
+ zi) a b u du dvo
(bl u sini V
Pri integriranju u smjeru' osi Z, tj. UZ Z;= e,

ljivim polUOlima x i y, koje moramo izraziti sa z.
podruje
integracije a je elipsa s promjen-
Iz slike 174 slijedi:

x'
z,
'I =-a + H
= 1,
pa je
b
y =-(H-z)
H
272
a
x= H(H- z).
pri prijeiazu nae1iptikc koordinate
I,.
=I
2n
! (H -
Z)I } dv
o
H
~I
2n
(H - Z)I dz I u du I [
~ (H -
Z)I u sini V
+ ZI ]
dv =
00
abI (H -' Z)2 dz I

= -HI
O
2n
bl (H u du HI
Z)I Ul
(V"2 -
Sin2V)
4-
+ Zi v =
H
=
sin v + ZI];
dz I u du I { [ ; . (H - z)l ut
tim izrazima moramo zamijeniti poluosi a i b.
abTrI
bl
u' Z2UI = abnI[bI(H-Z)'
HI (H-z)ldz HI(H-z)I"4HI
4HI +zI(H-z)1 ] dz=
ab
Tr
HI
1_ 4H1
~ .(H S
z)'
+ HI
ZI _ 2 H ZI
3
4
ZI ~ =
5 I
O
TrabH
60
(3 bl +2]{1)
20(3 bl
+ 2 HI).
z
H
Slika 174
..
XI
541. Ehptikog stolca al
yi
Narili zadani sto4c, pa
Zi
bl = HI s obzirom 118'OS
e vidjeti
x.
daljnji postupak je isti kao u zadatku 540. Rezultat I,.
18 B, Apsen: Rije.eni zadaci iz Vile matematike

~
!.
= e: y = z
= .~ ~~ H (bl + 4 HI).
da su pomosi elipse za z
X=
z,
273
S42. Tijela om~J;lOg stolcem

(z ~ O. H> O).
Zi
= x, + yI i ravninom z =
H s obzirom na koordinatne ravnine'
Slika 174a.
Raunamo prema fon'nuI1 (140) i slici 174a:
Ix oy
fff
Zi
dx dy dz = uz prijelaz na
cilindrike koordinate =
f ff
V
H
ZI
2n.
f .1 f
dz
H.
d. fp dp
I zoz
11t
f zli ~I
Iyo.
dz = 1t
=2
f:
O
xldxdydz
I~"-%I ~
dz
I; I=:
XI dx fd Y
-
Zi -
V.I-xI
XI dx
-It
b) tipa III tv. diolI Repetitorija) =
=2.2fdzl(!X'-:x)V~+:arCSin: I =4f;
O
O
H
= :
!f~
V.... -xI
-z
1t
f: f: V
O
sluaju
= 1t
z' dz
ff
p dp' dtp
a
H
-.
= prema posebnom
H.
=Jff
lxldx Iy
I ; I. = 1t2!S .
0-
274
dz
;dz=
543. Tijela omeenog parabolom z

natnog sustava.
+ y'
Xl
i ravninom z
= 4 s obzirom na ishodite koordi-
Slika 175.
Raunamo pr~ma
lo
formuli (139) i sliCi 175:

4
JJJ
(Xl
JJ J
+ y. + ZI) dx dy dz =
dx dy
+ y. + Zi) dz k
x'+y'
(Xl
4
=
JJ I
dx dy
(Xl
+ yi) Z + 1~
(X"
I JJ
dx dy [ 4 (xl
x'+y'
+ yi)" -
21<
(Xl
+ yl)3 ]
=;
JJ
dIP
+ yi) + ~ -
(4 p.
+ ~ - p~
p' ) p dp
o
2
n
p'
PSI
2 1t I p4 + 3" p. - 6 - 24 =
224 1t
-3- .
0---
544. Kugle polumjera 1 s obzirom na sreaife

[ 451t ]
545. Krunog stoca
x2
+ y2 =
(O
z2
~ Z ~
2) s obzirom na a) os Z; b) osY.
[ l651t; 8 1t ]
546. Piramide
XOY.
omeene
ravninama
+y + z =
1,
X =
O, Y
= O i z = O s obzirom na ravninu
[~] .
275
VI. NEPRAVI VISESTRUKI INTEGRAU

Form ula
Slino nepravim jednostrukim integralima (vidi dio II 8 Repetitorija) pod nepravim
dvostrukim integralom funkcije z = f (x, y) uzetim po itavoj ravnini X Y ili po. njenom
beskonanom dijelu razumije se granina vrijednost tog integrala uzetog po konanom dijelu
cs ravnine X Y, kad taj dio cs tei u beskonanost.
To
znai:
oo
oo
JJ
f(x,y) dx dy =
IJ~
JJ
-60 -oo
f(x,y) dx dy.
(J
Kae se da nepravi integral postoji, odnesno konvergira, ako ta) limes postoji. Ako
limesa nema ili je beskonaan, nepravi integrl\l ne postoji, odnosno divergira. Na slian nain
definira se nepravi dvostruki integral, ako integrand z = f (x, y) tei u beskonanost u konanom podruju integracije cs ravnine X Y.
.
Postojanje prvog nepravog dvostrukog integra1a kazuje geometrijski da valjkovitom
tijelu s beskonano velikom bazom moemo dodijeliti odredeni volumen, dok postojanje
dnlgog nepravog integrala znai geometrijski da. i valjkovitom tijelu s vrhom, koji se protee
u bIskonanost, moemo dodijeliti odredeni volumen.
Slino
se
tumae
i nepravi trostIuki integrali.
A. Nepravi dvostruki integrali

Zadaci
zadacima 547 - SS4

divergentni.
izraunaj
zadane neprave integrale, odnosno dokai da su
JJ
oo
547.1
uklj~
oo
e-XI-y1dxdy.
-oo -oo
I:tra\inajmo taj integral kao pravi
to po krugu. cs (sl. 176 a).
276
Uz prijelaz na polarne koordinate dobijemo:
JI
- 2,.
e- pl p dp dop =
II
dop
e- pl p dp
2,71' \ -
e-
pil =
71' (e- r'
I)
= 71'(1 -
e-rl).
Sada prelazimo na limes uz r -+00:

1=71' lim (I_e-r') =
71'.
Zadani integral l konvergira i 71' je njegOva vrijednost.

1=
71'.
y
y
f'
Of
x
-Q
-a
Slika 1768.
Izraunajmo
Slika 176b.
jo jednom isti integral l, ali kao konano podruje al uzmimo kvadrat
stranice 2 a.
Prema slici 176 b imamo:
-a
-oo
-oo -oo
,
Odatle slijedi Euler-Poissonov integral:
oo
e-x'dx
V-71'.
- oo
277
oo
548. I
oo
I I
dxdy
+ Xl + y .
Prema slici (l76a):

2n
Idql I l---.e.+dp'.pl = 27t ~2 I ln (I + p.). I'O= 7t ln (I + ,-1).

I I - ,:lP_d-+,-P-:dql;.pl
=
"
o
1= 7t lim [In (1
Za4ani nepravi integral divergira,
+ rl)] =00.
odnosno ne postoji.
y
a~------------~
549. I =
II
(Xl
Slika 178.
Slika 177.
oo oo
dxdy
+ yi + aZ)!
oo
Kako je integrand pozitivan za sve x i y, a uzet je samo za z ;;;; 0, za
uzeti emo samo prvi kvadrant kruga, pa prema slici 177 imamo:
I~ -.~
lim (
l
4 '-00 . rl + al
al.) ==4_7t
.-o'
u-
278
konano podruje
(J
ff<X +
oo oo
SSO.
1=
y) ,- (x +.1) dx dy.
O O
Prema slici 178:
ff
=J
(x + y) ,-(X+JI)dxdy
dx
f(X + y) e-(X+JI)dy =
O
= [parcijatna integracija uz' x + y
t] =
dx[- (x + a)e-(x+a) - e-(x+a) + xe- x +e- X] =
. O
=1 (x +
a) e-(x+a) + e- (x+a) + e-(x+a) - x e-x - e-x - ,-xI
2 ae- 2a
+ 2 e-la -
a e-a - 2 e-a - a e-a - 2 ,-~
+ 2.
1= lim .(~+_2__ 2a_.-!.+2)=2.

a ... oo
jer je npr. Ibn 2l a

......00 , a
= lim
e~a
= po L'Hospita1u
,a.
I':
;a
(vidi I dio Repetitorija, IS)
2 lim ~a ... oo e a . 2
!. - O.
(1-+00
ff
oo oo
SSl.
1=
xye - xl -". dxdy.
O O
Prema slici 177 (vidi zadatak 549) uz prijelaz na polarne koordinate dobijemo:
lt
ff
1"
pl cos tp Bin tp e o p dp dtp =
lt
II
="2
2"
cos22 tp
--
sin 2 tp dtp
~.
I'"2
1\ -pie-p' -e
-'I
p
~ p' dp =
p' e
,
l
(,.
. - 7l + 1) =
=-"8(-1-1)
7
O
-~(~+..!...-1).
4 ,rl
,rt
.
"talu lim'"
2r =- ' l'un lPI
Jer.Je prema L'Hotp1
....,. = lim re''''00 ,
''''00"
2r
''''00 ,.
= o:.
279
oo
oo
SS2.
II
dxdy
-oo. -oo
[2 1t].
SS3. I =
IIln
y'
dx dy, gdje je
krug
al
Xl
XI +yl
+ yI ;;;:; I.
Kako je u ishoditu koordinatnog sustava, odnosno u sreditu kruga integrand
prekinut~
jer je
za x = y = O ln ~ = ln oo = oo,
zadani integral je nepravi. Izreemo iz zadanog:
kruga
al
+ yi ;;i rl, gdje je T <
1, pa izraunajmo po preostalom dijelu a pripadni
krug XI
pravi integral.
Slika 179.
Prema sl. 179:
II
ln
y' ~ ~yi
(J
2n
II ! .
ln
p dp dtp
= - 2 1t
pl p - -pil = 2 7t'
-ln
2
= -
II
(1'"
+ -In
4
2
-
ln p . P dp =
dtp
(J'
T -
TI)
4
~ 2 x ~o (
!+~
ln T
~) =
po L'Hospita1ovu pravilu
Zadani integral konvergira i ima vrijednost ; .
280
2 7t'.
!= ;
-'
554. l
Iln
VXl + yi dxdy, gdje je a krug x+ yI ~ Rl.
'"
[konvergira 1= 27:
sss.
(~lnR - ~I)
Izraunaj volumen tijela koje je omeeno plohom
J.
z = x. yi ,- (x" + yI) i ravninom z = o ..
Kako zadana ploha ne sijee ravninu X Y (z = O), jer je Xl yI ,- (x" + yi) ~ O za x ~ O i

Y ~ 0, traeni volumen V tijela izraen je nepravim integra10m
II
oo oo
V=
xly,-(XI+Y'ldxdy.
o o
Uzmimo pripadni pravi integral po krugu a polumjera T sa sreditem u ishoditu 0, tj.
odredimo volumen Vl valjka, kojemu je donja baza navedeni krug u ravnini X Y, dok gornju
bazu ini zadana ploha z:
Vl
II
2n
XI y: ,_(Xl + yi) dxdy
"
cos' <p sini <p d(jl
pl ,- pl dp
2~
= !IsinI2!?d<PI-~ p'e-Pl-pl,-p.-,-~II =
o
I
42
= ~ ~ (<p ~ sin 4 cp )
4
2n
I (- ~2,'"
~ - ~ - -!, + I ) =
tt er
O
=~(-~~-~-~+
4.
2 ,rl
,r'
,r'
Pomou
l).
L' Hospitalova pravila dobijemo:

V= lim Vl = ~.
r .... oo
4
556. Izraunaj volumen tijela koje je omeeno plohom z

z= O.
= (xl + YI) ,- (x" +yI)
ravninom
[tt].
S57.
Izraunaj
volumen. tiJeta koie Je
omeeno
= O, toji lei izvan kruga XI + yi ~

[v
plohom z =
(Xl
+ yl)1
i onim dijelom ravnine
l.
= tt, v. dalje sliku 182].

281
B. Ne.,ravi trostruki integraU

Zadaci
oo oo oo
558.
Izraunaj
I
I
I
/11---/
!I
a~-----
Slika 180.
Kao
podruje
V pripadnog pravog integrala uzmimo kocku brida a (vidi sliku 180).
JfJ
1 -
1 -.
CI
V(1
+dxdydx
x + y+ .8)7
V
CI
dy
dx
CI
V(1
+x
CI
Jdxf.d
"".
O
O
CI
JJ I
=- ;
CI
JV(l:r
.8)1
dx
+ y + .8)7
O
CI
~ y + I= -
CI
J J(
dx
oo
V(1
+x
~ y + a)' .CI
CI
"-=-V!=;(:;:l=+=~=+=y~)7' )
dy =
+ ; .
~ Jdx 1-:-;0;:::(1=+=a=~=x=+=:y)8~ O
V (1
~: + Y)8I-
' .
CI
"=
!J( V(1+2a+x)3
1
-
15
.1
V(1 +a+x)3
1
+
1
) dx=
V(1 +a+x)8 "V(1 + x)'
41
= 15 -
(1
1
2 . Vl + 2 a + x - Vl + a +
CI
'f -
Vl + a + x :- Vl + x =
O
282
.0
359.
JJ
Izraunaj
Jln
0(0,0. O).
~:
~ ~ ZI dx dy ds,
;.
gdje je V kugla polumjera R sa srediitem u
Budui da je integrand prekinut u ishoditu O, izreemo iz zadane kugle kuglicu polumjera, (, <R), kako se to vidi iz slike 181, pa uzmimo pravi integral po volumenu Vl kuglina .
sloja debljine R -'- ,.
Nakon prijelaza na sferne koordinate dobijemo uzevli u .obzir da je u tim koordinatama

Xl+yl + ZI = pl
21t
Il =
JJJ~IP
pl sin & d80 dIP dp =
V,
lt
lt
JJ
J~
dIP sin & d80

O
p dp =
= 2,. I..:. cos & I . I p ln p - p I = 4,. (R ln R- R - r ln,

l
.. le
lim (, .ln)
Jer
"
r--O
9'
= lim ll = 4,. (R ln R r--O
+,)
R),
lim -ln, = l i m
-'- = - I'un, = O.
r-O
I
r--O
r--O l
Slika 18J.
560.
Izraunaj
JJ
ln (xl
+ yi + .r2) dx dy ds.
gdje je V kugla polumjera R sa sreditem u O (O, O, O).
283
561.
Izraunaj
integral funkcije u =
kuglu polumjera l.
. uzet po podruju V, koje okruuje
JI (xl + yi + .;1)1
Slika 282.
Kao konano podruje Vl uzmimo kuglu polumjera r koja okruuje zadanu kuglu pohimjera]. (Vidi sl. 182, koja predouje projekciju podruja Vl na ravninu XY).
II =
IIIv
dx dy dz
= uz prijelaz na sferne koordinate
(xl' + yi + Zi)'
V,
III ;&
p! sin
v,
l}
2n
dp dq>
II
I~~ I _~ I~ -
= dq>
sin & d&
1=-27rlim
r-oo
284
= 4 'Ir
(..!.'-1)=~
r
pl
1t (
~-
l ).
VD. DERIVIRANJE I INTEGRIRANJE INTEGRALA POPARAMETRU

Form ule
f f(x,~)
b
za
F(fx)
dx
-dF
da.
F ~ (a.)
=d- f f(x,a.)dx = f
da.
F(a.)
(144)
dx.
f(x, a.) dx
o (a.)
dF
da.
dO!
b (a.)
za
df(x,a.)
--
b (a.)
F' (a.).=
b (a.)
~ff(X,a.)dX
=
da.
o (a.)
a..
"f(x,'!2 dx
da.
da . (145)
da.
o (a.)
b
da.
+f(b,a.)~
-f(a,a.)
da.
(x, a.) dx
{dx f f
a.,
(146)
(x, a.) da.
a.,
Zadaci
f sin~a.X)
2n
S62. Odredi zakrivljenost krivulje zadane u obliku y (x) =
..
dot u
taki apscise
Xl = l.
prema formuli (144) ra~namo yi i y" smatrajui da je x parametar i to s obzirom na

formulu1- =
y" (x) "/ [vidi (26)" u II dijelu Repetitorija]:
[1
+ y" (x)
2n
yi =
~
dx
sin (a. x) dex

ex
y"
2..
x(2
71:
_a. cos (a. x) dcx =

ex
cos 2 71:"
71:
cos 71: x)
,XI .
2 ..
sin (ex x) : = sin 2 Tt x _ sin Tt x .

x
I
"
"
(sin 2 Tt x - sin Tt x)
285
y~' =
+ 7t' =
2 7t'
3 7t'
oo
563.
Izraunaj
f' (x), ako je I(x)
e-XY'
(x> O)
Smatrajui
raunano
x parametrom
f'(x)
prema (145):
e-~.
y2 e-xy' dy -
U zadacima 584 do 567 uklj. izraunaj Zadane integrale

tj. pomou Leibnizove formule (144).
pomou
deriviranja po parametru
oo
1- e-cxx
564. I
dx, gdje je oc > - I.
xe
Stavimo
J xr
oo
1= F(oc)
l-e- CX %
~'~-
pa dobijemo:
F'(O[) =
'J
oo
J
oo
-CX% =
~,e
xr
oo
e-(cx+l)%dx = _
oc+l
o
dF(oc)
--a;- =
doc
at+l
dF(O[) = - -
ex +' l;
, J+
oc dat 1
= !n (at + 1).
oo
-ax'
565, I = 1 - e.
xr
dx
(a> - 1).
J xl"
oo
I - e-ax'
1= F(a) =
286
__
1_;,
oc+l
Feat) = 1=
f,
I'_e_
-(cx+l)%
__ 1 =
dx =
fX
+ l) x'
(a
dx = (uz SUpstitUCIJU
. . . - a X2
)
= t
-I
-(a+ 1)X'
e2 (a
I=
+ 1)
2 (a
~ .1) .
dF(a)
F(a)
566. I
da
2(a + l)
1
.
1= Zln(a
+ l).
oo
-"X'
- e
-i3x'
dx
(IX> O, [3 > O).
o
Kako je 1= F(a., (3),
aF (a., (3)
--aa.
raunamo:
oo
oo
_e-lXx' x
-----dx=x
xe
-lXx'
dx= (uz supstituciju - a. Xl = t). =
~la. I e-
(xx"
2la. .
Rijeimo parcijalnu diferencijalnu jednadbu:

aF (a., (3)
aa.
=-20('
Integriranje daje:
l
F(a., (3) = - Zlnac
+ C([3)
gdje je C ([3) bilo koja funkcija od ~~.

Da odredimo 0'([3), stavimo ac
=..[3. Tada je
1= F(ac, (3)
= O,
pa je
1
O = - Zln [3
+ C ([3).
Odatle je
C([3)
-ln [3
.2
.
.
l
l
l
[3
1= F(IX,[3) = --lnIX+-In~ = - l n -
_""
IX
287"
oo
567.
1=
.
e-ax -eax .
smmxdx.
o
Kako je 1= F(rI., (3),
raunamo:
oo
oo
iJF(rI., (3) = _ f sinmx e-cu. xdx = - f e-cu sinmxdx =

iJrI.
x
vidi str. 72, odn. 78 II dijela RepetitorIja
oo
= _e-czx
__ [_ ot sin (m x) - m cos (m x)] = _
~+~
Jn
~+~
Integriranjem dobijemo:
F(Ot, (3)
Stavimo li (3
= - arc tg ~
+ C((3).
Ot, dobijemo 1= F (Ot, (3)
=O
pa je
0= - aretg
1+ C((3)
m
1= F(Ot, (3)
== arc tg 1.
.
1/1
(3
ot
arc tg - - arc tg-'- .
m
m
.568. I
C((3)
pa je
f [f XY dy ] dx.
O
Trai se vrijednost tog odredenog integrala.

Raunamo:
xb -xcz
dx.
lnx
cz
o
.
Tilj integral ne moemo izraziti u elementarnim funkcijama.
Stoga prema formuli (146)
izvriimo integriranje zadanog' integrala pod znakom integrala:

b
1=
f [f
a
XY dx ] dy
f I;:: I j !
dy
= ln (b
+ l) -
ln (a
+ l)
1 dy
a
0=
l+b
ln 1 + a '
pa je zadani integral
1
I=fxll-:tdx=lnl+b.
lnx
1+a
O
288
Iln (,
+ 1) ( =
vm.
EGZAKTNI DIFERENCIJALI I NJIHOVO INTEGRIRANJE

Formule
Linearni diferencijalni izraz oblika

p (x,y) dx
+ Q(x,y)dy,
gdje su P(x,y) i Q(x,y) neprekinute f1,mkcije 8 neprekinutim parcijalnim derivacijama,

predouje. totalni diferencijal funkcije U (x, y), tj. predouje dU, ako je
~'p
U tom se
sluaju
~Q
1Y-1X
ili
(147)
=0.
funkcija U(x,y) odreduje prema

x
:JI
P (x,y) dx
Q(xo'Y) dy
+C
(148)
:JI.
X.
gdje su Xo i yo neke konstante.

Praktiki se moe pri raunanju funkcije U (x, y) p(ema formuli (148) postupati jednostavnije:
granice integracije se ne uvrtavaju, a pri raunanju drugog integra1a izostavljaju Je svi la
novi s xo'
Analogno
predouje
linearni diferencijalni izraz oblika
totalni diferencijal funkcije U (x,y, z), tj.
predouje
dU, ako je
~P
~R
~z
~x
-=-;
(149)
dok je
X,
P (x,y, z) dx
:JI
Q (Xo,y, z) dy
R (Xo,Yo, z) dz
+ C.
(ISO)
Y.
Pri raunanju U granice integracije se ne uvrtavaju, a pri

integrala izostavljaju se lanovi s Xo i Yo.
raunanju
drugog
treeg
289
Zadaci
U zadacima 511-581 uklj. dokai da su zadani linearni diferencijalni izrazi totalni diferencijali nekih funkcija U j odredi te funkcije.
.
569. 4 (xl - yi) (x dx - y dy).
Prikuavii taj izraz u obliku
4 (x' - x yI) dx - 4 (Xl Y - yi) dy

p
raunamo
Q.
prema (141):
lJQ
lJP
lJy=-8x y ;
Tx = -
8xy.
Prema (148):
U(x,y)
"
(x' -
X yi)
dx - 4
fCxb
-yI)dy
+O
til.
XI
x'yI)
4(--
U=
570. (x
y'
+4-+0
424
= (XI - f l + O.
+ 2y) dx + y dy .
(x + y)1
Napis.vii zadani izraz u obliku
~dx+-y--d
+ y)1
(x
raunamo
(x
+ y)l
prema (147):
lJP
.lJy
(x
lJQ
+ y)1 . 2 -
+ 2 y)
+ y)'
+ y)
- y . 2 (x
Tx=
. 2 (x
(x
(x
(x +y)'
(x
+ y)
=-
(x
2y
+ y)l
2y
+ y)1
Prema (148):
x+ 2y
(x
+ y)!
f
+
"
dx
x.
(xo
+ y)1 dy + O.
Prvi integral rijeii prema tipu I (v. II dio Repetitorija) rastavljanjem u parcijalne razlomke, dok drugi integral otpada. Dobit. c:
U
571. (2 x cosy dP
dy
290
x y+ y
YI sin x) dx + (2y cos x

'
=...... 2X smy
-
2y sm
' Xj
+ ln I x + y I + O.
Xl
siny) dy.
lJQ
dx
= _
2ysinx _ 2xsiny
u =.
(2 x cos y -
YI
sin x) dx
.s.
(2y cos). -
xl siny):dy + e
JI.
u == XI cosy + YI cos x + e.
572 2 x (l - eli) dx
. ('l+XS)1
+ (~
+ l) dy
l+xI
"p
(jQ
2xe Y
Tx=-(1+xI)I
2xe"
(jy = - (l
+ XI)I;
Y.
%0
573. x dx
+ YI dy
"p
-=0;
(jy
u=
(x
+ (y + y)1
=o
xa
"
XI dx
x.
574. (3 Y - x) dx
(jQ
(jx
yi dy
~ YI + e.
Y.
3 x) dy .
x -y
[ (x + y)l
+ e] .
575. ,s-"[(l + x + y) dx + (l - x - y) dy].

[,s"" JI (x
576. (lny - 2 x) dx
+ (; -
+ y) + e].
2y ) dy.
[xlny - x8- yi = ej.
577. yzdx
+ xzdy + xydz.
l + Xl YI Zi
Napiemo u obliku:
+~Zyl ZI dJe-+
p
+~:.. ZI
Q
xy
dz
1+ XI YI Zi
R
291
pa
raunamo
prema (149):
iJP
z
iJy =
+ :XI YI za - 2:x1y1z'
(1 + x, yi za)1
iJQ
z-xly'za
Tx
Na isti
nain
Z-X1yIZ'
+ x' y. ZI)1
(1
=(1 +:XI YI zI)I ,
dobijemo:
Prema (ISO):
y
"
u=
J+
1
yz
dx
x'y'zl
11
J 1 + x.z
dz+C
x: YI za dy +J.1 +xoYo
Xb~ZI
....
y.
~
yi ZI
J IzI+:xI +
lk
l'
_1_ . y z arc tg (x y z)
y z
u=
578
.
arctg(xy z)
+ C.
dz - y z dx) .
2 (z x dy + xy
(x - YZ)I
Napisavii u obliku
2yz
~-y~
raunamo
dx+
2zx
d
~-y~ y
2xy
~-y~
prema (149):
iJP
X + yz
-iJ = nakon uredenja = - 2 z (
)I
!y
x-yz
o
., d
iJQo.
I stu vnJe
nost do.b"IJemo za Tx'
pa Je
Na isti
292
nain
pokazujemo da je
dz
+C
raunamo
pa prema (I SO)
U -- - 2
(x - y yz z )2 dx
Z Xo
(o
Y z )1 dy
Xo -
+2
(Xo -xoyo
YoZ)1 dz
+e
"I
YI
U=~+C.
x-yz
579. dx - 3 dy
+ 3y -
+ Z8
dz.
Uredimo:
-dx - -3 dy
Raun
(3 y ZI..-x + z ) dz.
daje:
oP -O'
oy - ,
OP
oz
oR
.3
Tz = oy =
Zi
I ~ -I ; + I (~
%
oQ
oR
~ = -
Zi;
ZI
"
dy
Yo z-:
Xo
+ z ) dz + C
"I .
YI
U=~-22..+ ZI+C= x-3y , zI+C

z
z
2
z
T2
.
580.
dx + dy + dz
x+y+z
[U ~ ln I x
581.
(~-~)
y
~
dx
+ y + z I + CJ.
+ (~-~)
dy + (1.. - z..) <D.
z
~
x
ZI
[
xY
Zo
]
U=-+-+-+C
293
IX. EGZAKTNE DIFERENCIJALNE JEDNADBE.

EULEROV MULTlPLIICATOR
Formule
Diferencijalna jednadba toga tipa ima oblik
+ Q (x,y) dy =
P (x, y) dx
Razlikujemo dva
slUaja:
(jP (jQ
(jy ="JX'
.
1 Ako Je
O.
ad'
a Je
"
:Y
Ip~~dx+IQ~~~=U~~+C
(148)
:YI
pa se zadatak svodi na integriranje lijeve strane jednadbe, da se odredi U (x,y).

(~ijei zadatke 569-576 uklj.).
2. Ako je
fl
~~
~~,
mnoimo diferencijalnu jednadbu
Eulerovim multiplikatorom
fl (x,y), da njenu lijevu stranu pretvorimo u totalni diferencijal:
P (x,y) fl dx
+ Q (x,y) IL dy = O.
Zadatak se svodi na odreivanje IL (x,y), a to je, govorei openito, teak problem.

Medutim, Eulerov se multiplikator moe lako odrediti, ako je IL funkcija samo od x,
odnosno samo od y.
U tom
sluaju
IL ex)
raUnamo
iz
d ln fl (x)
dx
((jp _ (j~)
ay (jx
a fL(Y) iz
(152)
Iz (152) slijedi:
= fl ex),
ako je
~((jP
IL = fL(y),
ako je
-l
P
IL
(jy
_ (jQ) = F(x)
(j~
dok je
(152 a)
((jQ
(jP)
---
ox
tj. ako su ti izrazi funkcije samo od x, odnosno samo od y.
294
c)y
=F1 (y)
Zadaci
U zadacima 582-596 uklj. izraunaj opa, odnosno partikularna rjeenja zadanih diferencijalnih jednadbi.
xdy
582. XI + yi
= (x,y
+ yi
- l
dx.
Napisavi tu jednadbu u obliku

y
-l)dx- xdy
( Xl +
x + yi
y'
=O
vidimo, da je
pa prema (147)
oy =
~:
~~ ,
- l,
+ y'
dok je
raunamo:
oP
Kako je
Xl
+ yi - Y . 2 y
(Xl + yl)1
aQ
~
xi_yi
(xl +yl)l
integriramo zadanu jednadbu prema (148):

x
f( ~
x
y. - l ) dx -
xl
~ YI dy = C
Y.
dx
x. +yl - x
l'li
ili
l
x
-yarctg--x=C
y
. y
arc tg=- ;:.. x = C

y
583. y'
ope rjeenje.
+ x V~
VXI + yi) Y
(1 -
Prikazavi y' u obliku

(l
~,
dobijemo
+ x VXI + yI) dx -'(l - VXI +yI)ydy =
Prema (148):
VXI + yi) dx -
(l + x
(1 -
Vx: + yl)y dy = e
Y.
x +"'3
V--yi
(.tl + yI)' - 2" = e
ope
rjeIenje.
584. Odredi partikularno rjeIenje jednadbe

(x
poetne
koje zadovoljava
" dx + ,Y" (l
+ ,Y)
uvjete x = O, y
= 2; 2 =
e,
y2'
ope rjeIenje.
pa je
-"
XI
2.
x ,Y
__ .
YI
XI
-"
2" + y eY = e
za
2" + y ,Y
.x
.
S( - Ism
58.
- - -y cos -y + l )dx
+
y
y
XI
x
2 partikUlarno rjeenje.
(1-x cos -yx -
l) dy = O.
.x
-xsm
YI -Y + -yi
.JI
x
1
m--cos-+x--=
xy
y
586, 2 x.dx
y
+ yi ' -y63 XI
587, 3 XI ,Y
+ (xl eY -
= O.
x
iJP
x
--= -,Y;-= -
iJy
- ; ) dy
e] .
dy = O.'
l) y'
= O.
= l.
Y = e; XI ,Y -
i partikularno rjeIenje za x = O i y
[XI ,Y -
588. (XI
+ y) dx -
= -
l].
x dy = O
(JP
iJy-- l ',
iJQ
iJx
-=
-1.
.
' iJP
iJQ ' li'leva strana zad ane d'fi
"aln'
"al
Kako le
iJy "# Tx
l erenC11
e Jednadbe"
mle totaIni ditierenal
296
Odredimo Eulerov multiplikator IL da lijeva strana jednadibe

(Xl
+ y) IL dx -
=O
x IL dy
(a)
postane totalni diferencijal.

Prema (152 a):
-.!.. (dP _ dQ ) = _ ~(I
Qdy
dx
x
+ l) =
_ ~ = P(x).
x
IL je funkcija samo od x, pa prema (152) dobijemo:
= _ ~ /. dx
d ln IL (x)
dx
din IL
= -..!dx
x
=-
ln IL
1
InIL=ln xl
ili
21nx-
1
=-.
XI
IL
Uvritenje u (a) daje:

1
1
(xl +y). -dx - -dy = O
XI
x
Proba
dP
d;=
1
XI;
:y
(XI
+ y)~ -dx -
f~
+ xy) dx -
xdy
=e
31.
x-
589. y(l
dy
z...x = e
ope rjeienje.
uvjete: x
=2
=o
i partikularno rjelenje uz
poetne
dP
.
--=2xy+ 1;
~
i y
()Q
- = -1
dx
= 1.
pa je
(a)
IL=?
prema (152 a):
-.!.. { dP _ ()Q )
Q~
dx
=_
-.!..(2 xy
x
+ 1+
1)
= - ~(xy +
x
1)
== F(x,y)
IL nije funkcija samo od x.

-.!..
P
(ddxQ _
dP)
~
1
(_ i _ 2 xy _ 1)
y(l+xy)
2 (xy + 1)
y(xy+l)
=_~
y
IL je funkcija samo od y.
291"
Prema (IS2):
dlnll(y)
dy
Prema (a):
2
y , a odatle je II
1 + xy
x
- -y- d x - -dy
=
yi
o.
:JI
:IC
= yi .
+ xy
dx -
Xo
yi
dj'
= G'
Y.
Y1 ( x+y-yX2) =G'
ili uz G = 2G'
Xl
Uvrtenje x = 2 i y
= 1 daje 4 + 4 =
X2
590. (2 xy
+ 2yx == e ope
+ 2!...
=
y
rjeenje.
pa je
partikularno. rjeenje.
+ Xl Y + ~') dx + (Xl + yi) dy = O
oP
oy
oQ
-=2X+XI +y2.
-=2x
'dx
( 2 xy + x 2 Y +
~a) IL dx +
(x2 + y2) II dy
= O.
Prema (I S2 a)
l (OP
-Q
-oy - -oQ)
- -1 ( 2 x + Xl + y2
ox = xI+yl
- 2 x)
= l.
Prema (IS2)
d ln II
dx
= 1
( 2 xy + XI y +
f(
ln II
pa je
~')
=x
eZ dx + (xl + yi) eZ dy = O.
Y
:IC
2 xy
+ Xl Y + ~.) IJz dx +
(xl
+ yI)
,z. dy
=G
Y.
2y.(xeZ
eZ ) +y(xI,z - 2x,z
Nakon uredenja dobijemo:
2ez )
+ ~ eZ =
xllyez+L,z= GIe- z
3
y ( XI +
.298
i-yI )
e ,-z
ope
rjeienje .
G.
591. xdy +ydx
+ YI (x dy -ydx) =
ili
(y - y') dx
1-
:; =
+ (x + X yi) dy =
3y1;~~
(y - yI) IL dx
+ yi
+ (x + xyl) IL dy = O
(a)
Prema (152a):
l(lJP
Q lJY
..!..
(lJQ
p dx
lJQ )
- dX =.x + xyl(1 - 3y1- 1 _ lJP
lJY
yI)
-4y'
x + xy'
F(x,y)
).= _1_(1
+ YI_ 1 + 3ys) = --.L = F (y)
y-yI
. I-yi
1
=4f
In IL
ln IL
=-
2 ln (1 - yI)
1ydy
_yi
IL = (1 _ yi)'
Prema (a):
_y_ dx
1.- YI
x(l +yt) dy = O
(1 - yl)1
Y,
X,
~=e
ili
I -YI
xy=e-eyll:e
yl~ 1 + ~Xy=o
yI- I
S92.
+ e' xy = O
ope
rjeienje.
(Xl + yi + 2 x) dx + 2y dy = O.
[IL -= ,le; (xl +YI)
593 .
ili uz
,le = e].
.!.... dx + (yi - ln x) dy = o.
x
i partikularno rjeienje za x = " i y
[IL=~;
594. (2y
Inyx+~'=e;
+ xyl) dx + (x + XI yI) dy = O.
[IL = x;
595. (xcosy - y siny) dy
l.
3 XI y
~X+~I=~].
+XI y' = e].
+ (xsiny + yoosy)dx = O.
[IL
= .l';
(xsiny +y cosy -liny)
,s = C].
299
x.
KRIVULJE U PROSTORU
A. Jednadibe tangente i normalne ravnine

Form ule
a)
za
krivulju x
= x (t);
= Y (t);. z = z (t)
taki
To (xo, Yo' zo) parametra t
= to:
tangenta
==
Xo zna
l dx
dt
u taki t
x -:- Xo
x.
Y -:- Yo
Yo
~ ~ Zo
Zo
(156)
to, slino Yo i o'
normalna ravnina
&~==~-~~+~-~~+~-~~=~
b)
za
krivulju zadanu kao
presjenicu
dviju
plohaF~,y,
z)
O i
(157)
G(x,y, z) = O u
taki
.To (xo, Yo' zo)
Iz (156) slijedi:
tangenta
_
Je -
Xo
t =~
Y - Yo
= ----ay
dz
Izrazimo li :: i
:~ pomou
t==
Zo
Z -
= --1-'
(156 a)
dz
parcijalnih derivacija funkcija F i G, dobijemo:
x - Xo
Y -Yo
oF oF
oy di
oG oG
oy oz
oF
Z -
oF
oF
Tx" 1y
oG. oG
Tx" 1y
di Tx"
oG
Zo
?JF
OG
Tz Tx"
(156 b)
normalna ravnina
n. r.
x - Xo
Y -Ye
oF
==' Tx"
dF
oy
oG
dG
ox
300
1y
11 -
Ilo
dF
OIl
dG
oz
= O.
(l57 a)
= X (t);
B. Duljina luka krivulje x
Y =y(t); z
= Z (t)
Formule
(160 a)
fV
t.
Xl
+ yi + a dt.
(161)
t,
Masa nehomogene" krivulje

t.
m =
f IL
[x (t), yet), z (t)]
VXl + yi + .tt dt.
(1(>2)
t,
c. Jednadba oskulacione ravnine u
ta~ki To (t = to) krivulje x = x (t),

y =y(t), z =-z(t)
Formula
x-
o. r.
Y -yo
Z - Zo
Xo
Yo
Zo
Xo
yo
Zo
Xo
..
(163)
=0.
Binormala, glavna normala, rektifikaciona ravllina, torzija i

zakrivljenost za krivulju IC = x (s); y = y (s); z = z (s) u taki To (xo'YO' zo)
parametra So
Form ule
Jednadba b"inormale:
z-
y -yo
dz
dx
x - Xo
bin. ;= -d:-y--:dz'--
dx
Zo
dy
dS dS
dS dS
dS dS
dZy
dlz
d1z
d1x
d~
dsl
dsl
dsl
dSZ
dsZ
d1x
dsl O
(172)
O
Jednadba glavne normale

x - Xo
g.
n.
(dIX)
dsl
z - Zo
Y - ".)lo
=
(d~)
dsl o
(d.Z) .
(173)
dsl o
Jednadba rektifikacione ravnine

r. r. _
=
ex -
xo) (dlx)
dsZ 0+ (y - yo) (diY)
dsl o + (z - zo) (dSZ).
dSZ 0= O.
(174)
301
Tonija
dy
dx
dz
dS dS dS
T= -
dx dly dz
dSI dSI dSI
d'x day dSz
dsa ds! dsa
(d.xy
+ (dYY + (d2Zy
dSI
dSIdsz
O
(177)
Zakrivljenost
(164 b)
Eo ProstOrDa krivulja zadana u vektorskom obliku (vidi 9, 10)

Formule
-+
vektor tangente t
d;:"
-+
vektor binormale b
-+
dr
dt;
dt
to
tt
dl;:"
x - a
dt
bx Z
vektor glavne normale ;; =
F. Primjena, u kinematici (vidi 2, 8)

Formule
vektor brzine -fl
ds -to =
dt
.
b rzma
V =ds
-=
dt
vektor akceleracije -;
-+
Vx+y
+ -;"
dv-+
to
tangentna komponenta a,
= dt
normalna komponehta a-
302
= ;,
v- l -no.
v -to
0
+z
Zadaci
U zadacima III do _ uklj. napili jednad!be tangente i nonnalne ravnine za zadane pro;'
stome kriwlje u zadanim takama.
596. x
= at;
y=-atl ;
2
taki T. (6 a,
a t' u
18 a, 72 a).
Da odredimo vrijednOst parametra t" koja odgovara zadanoj

nate take To u parametarsku jednadbu zadane kriwlje:
6a=at;
Oito
YO
x - 6 a y - 18 a
t ==--a-'=
6a
= a cos t;
l,
z - 72 a
dokje ~o
= 6 a.
= aj:Yo = 6a i Zo = 36a
x - 6 a y - 18 a
--1-=
6
l'li
z - 72 a
36
- 6 a) a
k
= a sin t; z = -.2~
- t
ar, :)
U taki
To ( a ~2,
i dokai da" tangenta u svim takama
a Vl
-2Raunamo
iz drugih koordinata take, pa je Jeo
+ (y - 18 a) 6 a + (z - 72 a) 36 a = O
x + 6y + 36 z - 2706 a = O.
":T. == (x
ili
597. x
=6
x= a;:y = at;z=at
="36'Q
To, uvrstimo koordi-
t,-6.
je da emo dobiti istu vrijednost to

18 a i z. = 72 a.
RaUD81DO prema (156) i (157):
taki
cilindrike
spirale zatvara isti kut s osi Z.
cost, =
acosto;
vl
T;
to
="4'
prema (156) l (157):
= - a sin t;
= a cos t;
'.
y.
rl. T.
aY2
"'"---r-;
x -a-Vl
-
'ara
y-'-2-
- -aV2
-aVl
== -
+y +
k
'R' a
z=-
2~
Zo
= 2~
k
z-S
=-k-'
vl ~ -
k'
S;~"'V2
= O.
Prema (39)
gdje j~ 'Y kut Ito ga zatftra oil Z pravac kojemu su a, b i e koeficij~ti smjera.
(a)
Iz (a) vidimo da su koeficijenti smjera tangente u bilo kojoj taki spirale
- a sin t,
k
27t
a cos t
Uvrtenje u (39) daje

cos y
pa tangente spirale
598. yi
Zi
ine
= 25, x + yi
= const. za sve
V 47t'a! + kl
u svim
taki
10 u
takama
take
spirale,
krivulje isti kut y s osi Z.
To (l, 3,4).
Prostorna krivulja zadana je kao presjeniea dvaju krunih valjaka polumjera

s bazom u ravnini Y Z i polumjera TI = 10 s bazom u ravnini X Y.
JI
Raunamo
Tl
= 5
prema (156 b) i (157 a) prikazavi jednadbe ploha u implicitnomobllku:

.F ==y'
+ ZI- 25 =
DF
oG
-=2x;
ox
== XI + yi -
10
DF
1.y = 2y;
-=2z
OZ
oG
oy
oG =0
-=2y;
= O.
oz'
a u taki To (1,3,4):
(oxoF)o=
(:1=
(:t=
O.
'
= 2;
( oG)
ox o
6;
6;
'( DF)
OZ o
=O
( oG)
oz o
x-l
y-3
z-4
t==---=---=---
I~ ~I
x-l
I~ ~I
y-3
I~ ~I
z-4
t=--=-----
- 12
-4
3
n. T. =ii 12 x - 4 y
C99 2XIXI++
3 yi= +
ZI
2yl
Z
.1
elipsoida i
471 U taki T.o ( -
eliptikog
Raunamo p~
2"
1 6)
KrivulJa Je
. zadana kao presJeniea troosnog
.
paraboloida.
(156 b) i (157 a)
DF
-=4x
ox
'
oG
-"-= 2x
ox
'
304
+ 3 z ~ 12 = o.
oznaivi
prvu plohu s F a drugu s, G:
DF
iJF
,~ ,= 6y;
-=2z
OZ
oG
oy
Tz= .... t
-=4y;'
iJG
dok su u
taki
To (- 2, l, 6) pripadne vrijednosti:
- 8,6 i 12, odnosno - 4, 4 i - I
t :=
x+2
y-l
z-6
----rr= ----zs = - 4 - .
n. r. := 27 :IC
t4
= "4'
t2
2"
z =
28 y -!- 4 z
+2
u tac"kl po vol
Jl (parametra t ) .
600.
:IC
601.
x=rcos 2 t; y=rsintcost; z=rsint u To(t o =
r
x--
o.
~).
z -Vl
-r
r
y--
-/2 ;
~=~=
xV2-z=O .
602.x=t-sint; y=l-cost; z=4sin~ uTo(; -1,1,2V2).

[ x -
+l =
603.X2 +y2+ Z "=25,
y;
-V ~V2
x+z=5 u
To (2; 2 Vl; 3).
- 2 y - 2 Vl
z - 3
[X
2Vl=--t--= -2V3;
V3x+y-2
604. Na kri\ryllji-; (cos t, sin t, i), tj. x = cos t, Y = sin t, z =

x + y - 4 = O.
tangenta paralelna s'ravninom
V3
y -sint
cos t
x - cos t
- sin t
y = cos
sin t V3 + cos t
Odatle je
-tgt=T'
'V3
xo=cos
Tt'
taki
T parametra t glasi:
z-et
Z =
Prema uvjetu para1elnosti pravca iravrune (57) a A
= -e-'-
jer je
x = - sin t,
3z=O
odredi taku To, u kojoj je
Prema (156) jednadba -tangente na zadanu krivulju u bilo kojoj

t:=
v-]
t
e.
+ b B + e e = o imamo:
+ et
. O = O.
i't
t=-
paje
V3
=T;
i ).
'20 B. Apsen: RIjelieni zadaci iz V1lie matematike
305
U zadacima 805-607 uklj. odredi jednadbe oskulacione ravnine, glavne normale

binormale za zadane krivulje u zadanim takama.
605. y'
X,
XI = z
II taki
To (l, l, l).
Prostorna krivulja je zadana kao presjenica valjkovitih ploha, kojim su osnovice parabole
ravnini X Y, odnosno X Z. Uzmemo li da je x = t, dobijemo parametarsku jednadbu
zadane krivulje:
II
x =
Vt,
t; Y =
z = tl.
Raunamo prema (163):
x=l;
Y=2Yt;
2t
= - 4 YtI;
a u To (., 1, l), tj. za to = ., jer je t = x
yD
Xo
="2;
1
x-l
z-l
y-l
l
"2
1
ili
O.
r.
z=2
Yo= -4";
O;
== 6 x -
=0
8y - z
+3=
O.
Binormala je okomita na osku1acionoj ravnini, pa prema uvjetu okomitosti pravca i

ravnine (58)
a
b
e
A = B = e' odnosno a = A, b = B.,i e = e
dobijemo:
.
bin.
x-l
== - 6 - =
z-l
-:-=-s = ----=T
.
y-l
Jednadbu glavne normale mogli bismo izraunati prema (173), ali mnogo jednostavnije
dolazimo do te jednadbe, ako se sjetimo da je glavna normala okomita na tangenti i na
binormali.
Prema (156):
_x-l
y-l
z-l
t = - 1 - = - 1 - = -2-'
"2
- l
N ap11lQ1W, li Jednad.bu glavne normalc: u obliku x-aX ___
- 1= z1
- -l
= y-b-
uvjetu okomitosti dvaju pravaca (43):

lit tit
+ bl b. + el e. =
gl. n. -L bin.: 6 a - 8 b - l = O
gl. n. -L t:
dob"IJemo prema
Odatle dobijeJllo:
b=
pa
II
je
x-l
y-l
z-l
=-n= ~ = -=--22.
gl. n.
606. x
-~
= e,t y = e-t, z = t
Iz x
= ,t =,
slijedi
1/-
y 2
to
T. (e, ,- 1,
u taki
II#;
2).
l.
Prema (163):
="
= ,t;
Y
..
Y
Xo
= e,
y = ,-1,
o. r.
Vl
Vl
'y _
=,-t,
,-1
_ ,-1
,-1
x-,
o. r.
= -,-t,
=-,x - ,y -
z-
1/-
z r '2
'
=0
+ 2 = O.
Binorma1a je okomita na oskulacionoj ravnini, pa prema (S8)
x- ,
bin=--=
vl
'V2
y-- e-l
- _.!, .
z-
Prema (156):
x _,
t=
-,-=
y -
,-1
l
Napisavii jednadbu glavne normale u obliku
~ = y - ,-1 Z - Vl
a
b
=--1--
(a)
gl. n. .l bin. - a ..,- J

gl. n .l t:
Iz
simetrinosti
a,
tih jednad!bi slijedi da je a

a(, - ,-1)
+ b . ,+ Vl = O
- b,-l + vl = O.
= b, pa
=-
je
Vl.
307
Kako je sh l
dobijemo 2 a sh l
VI
pa je
V2
a=b=--2 sh 1
1
.1e
.1'- f 2
--.,.=2=- = - 1 y- -
x-e
V2
- 2ah 1
- 2 sh l
ili
_x-e
gl. n. = -1-
x+2
[
"3x-2y+8=0;
Raunamo
izraunaj
z = tl od t = 1 do t = 10.
prema (161):
l
10
1=
f V+
4
:1
+ 4 t2
dt =
J.,.
= ln.t, t = eU,
du
+ ln 10 -
du
l = e1nlOO
take
it -
t parametar, tada je x
Iz Tl (0,0,0)
VTl,
2xy
+ 1)2 du =
100 - l
a za t = 10 u = ln 10) =
leh
+ 14C10 =
+ ~= 99 + 2,30 =
.(3
2.,. t
2t V3t
=--9-
TI (3,3,2) slijedi daje tl
x=-_,
308
2u
Tl (O, O, O) do TI (3,3,2).
.1'=9"
prema (161):
== O,
3 Y, 2 xy = 9 z od
Neka je y
f V(2e
ln 10
+ 4 tl + l . ~t =
= ~t , dok je za t = 1
= fV4e4U + 4e2u + l
609. XI
4 t'
ln 10
lnlO
2t
10
=i
Y=t'
-4---6---13
duljinu bika zadanih prostornih krivulja.
"
= (uz
X+2_ Y -I_Z-2]
2:-2
y-l
-3-=~=-0-;
U zadacima .-813 uklj.
= ln t,
To (-2,1;2).
607.xI=8z, yl=18z u
608. x = 2 t, Y
l
y-.1e
z-v2
--1- = _
2 sh 1
O, a t.
3.
Vl.l-
z=-r"t
3
101,30.
Jl1V 2-
s=
4t
+ 1+
JIIV
!.. dt =
3
t2 t + 3)1 =
12 t
-
J(V3 V
2 t + 3 dt =
3 t
1-
JVV
I) dt = III -V3 . -2V- + -V3 2 V-I

t
== S.
+ -V3
2 ye
ta
2a
--=2-- od
X2, Z = ~In
610. y =. 2a x -
Tl
a-x
V2 a; -
Uz x = t dobijemo: y =
t',
tO, O, O) do T z (x,y, z).
dok je z = a ln -22
a , a. tl =
a-t
t.
== x su
granice integracije.
x= 1,
a- t
Vt (2 a _
JY1+
s=
(a - t)l.
t (2 a - t)
al
(2 a - t)1
t) ,
a
z = 2a -
dt=a v----'
2a-
Z2
= 2ax, 9y
611. r (e cos t, e sin t, e) od
612.
J
x
dt
(2 a - t)
= (uz supstituciju
-+
Tl
Vl = u
(1,0, l) do
i 2 a = k2) = a ln V2a
+ YX
V2a -
take T2
vt ==
Vx
parametra t.
= 16xz od take Tl~O,O,O) do T. ('a, 8;, 2a)

[4 al.
613.y=aarcsin:,z= !aln
:~:
od Tl (O, 0,0) do T.(;, a61t,
:ln3).
[~(~ln3+l)]'
U zadacima 814-818 uklj. odredi jednadbe tangente, normalne ravnine, oskulacione ravnine,
binormale, glavne normale i rektifikacione ravnine za zadane krivulje u zadanim takama.
614. -;(tl
tl - S~o 3 tl + l, 2 tl - 16) u taki p'arllmetra to = 2.
== - 1,
x = 3 tl - 2 t,
..
x =6t-2,
Xo = 8,
Xo == 10,
Xo
Yo = 13'
Zo
Y = bt,
y = 6,
..
z = 6 tl
..
z == 12 t
Yo = 12,
,z:o == 24
o == 24.
YO == 6;
309
Prema (I 56) :
x+ l:
y - 13
12
t=--=---=-
24
ili
t
x+1
y-13
== - 2 - = --3-
Prema (lS7):
"6 .
+ 1)2 +(Y - 13)3 + 6z =

== 2 x + 3 y + 6 z - 37 = O.
n.T. =(x
ili
n.
T.
Prema (163):
O. T.
==
ili
O. T.
+1
y -13
12
6
8
10
== 6 x + 2y
.= O
24
24
- 3 z - 20
O.
Prema uvjetu (S8) okomitosti binormale
x+
:v-13
-a-- = - b - = T
i oskulacione ravnine:
6.=2==3
slijedi
2
b=-3
a= - 2
pa je
b,'n =;x+l =y-13=~ .

. 6
2
-3
Glavna normala
x+l
y-13
z
-a-=-b-=T
okomita je i na tangenti i na binorma1i pa je prema (43):
2a+3b+6=0
6a + 2b - 3= O.
Odade dobijemo: a =
i b
gl. n.
=-
3, pa je
x+l
y~13
== - 3 - = -=6 = "2
Rektifikaciona ravnina okomita je na glavnoj normali, pa je prema (SO) i (58):
4. (x + 1) + B (y - 13) + e z = O
T. T. == 3 (x + 1) - 6(y - 13) + 2 z =
ili
T. T.
Mnogo vie vremena trai
310
== 3 x
raunanje
6y
+ 2 z + 81 =
O.
jednadbe rektifikacione ravnine prema formuli (174).
615. XI + y2 +
sjecite).
Zi
= 3,
Xl
+ yi =
2 u
taki
To (l, l, 1). (Prikai
grafiki
obje plohe i njihovo
Zadana prostorna krivulja je krunica, tt kojoj se sijeku sfera polumjera VJ i kruni

Ta krunica ima polumjer
a lei u ravnini z = l (rijei zajedno
valjak polumjera.
jednadbe zadanih ploha). U parametarskom obliku jednadba krunice glasi:
V2".
Vl,
au
taki
= V2 cos t,
= V2 sin t,
= l,
To (l, 1, 1)
Raunamo:
x=
~
1
V2
.
V"2
= 2 ' pa Je
= sm to =
cos to
Vz sin t;
= -
V2cost;
y = V2 cos t;
y = - Vz ~.in t;
1;
Yo
x~ = - l;
yo
= - 1; o = O.
Xo
Zo
1;
z=O
;. = O
Prema (156):
t
x-l
y-l
-1-
== -
(x - 1) 1
== --=--t =
Prema (157):
n.
T.
z-l
ili
+ (y
+ (z -
n. T.
P~ema
163 nema smisla
raunati
x+y-2=0
z = 1
= -0-
- 1) . 1
== X
1) . O = O
O.
jednadbu oskulacione ravnine:
o. T. ==:
Z =
jer je zadana prostorna krivulja ravna, pa se oskulaciona ravnina podudara s ravninom z = 1

u kojoj lei krivulja.
Binormala je okomita na oskulaciono~ ravnini z
prolazi takom To (l, l, I), njena jednadba glasi:
b,tA.==:
o
1, pa je paralelna s osi Z, a kako
{x
= l
y= l '
Glavna normala je okomita na tangenti, prolazi dakle sreditem krunice O ~.(), 0,1) i
To (1, l, 1); pa je
l
- i x =y
g. n. = \ z = 1
takom
Ista jednadba x - y
glavna normala.
= O slijedi iz jednadbenorma!ne ravnine, jer u toj ravnini lei
Rektifikaciona ravnina sadri tangentu prostome krivulje a kako je u naem sluaju

ravnina krivulje z = l paralelna s ravninom X Y, jednadba rektifikacione ravnine podudara
se s jednadbom tangente:
T. T.
grafiki
==:
+y
.- 2
= O.
prikaz zadane prostome krivulje umetni
izraunate
elemente.
311
616.x=tl , y=l-t, z=tl.utaki

y
z-l
[ X-l
--2- =
=t =
x-l
y
z-l
T = ---=-1;
-3- =
617. ;:'"(sin t, cos t, tg t) u
x-l
3x+3y-z-2=0;
S = O;
z-l
+l
O] .
V2 x - V2y + 4 z = O; V2 x + 3 V2y + z -
= O;
- 8 - = - II = ---9-;
To
V2 y _ V2
V2 2 ;"" _ V~ = z ~
+3z -
2x - Y
-3--;
taki
To(\,O,l).
8 x - II y - 9 z
(V?" V22, l).
X _
[
l ;
V1
V2
V2
x-T y-T z-l
V2 = 3 V2 = - - ;
- 13 x
618.
x = 2t
+ 3,
y-2
-1-3- =
--=-3 =
+ 3 y + 4 V2 z + Vl =
O] .
y = 3 t - l, z = t".
za tu krivulju pokai da ima u svim

geometrijsko tumaenje te injenice.
takama
jednu te istu oskulacionu ravninu uz
Znamo da oskulaciona ravnina sadri tangentu prostorne krivulje, a okomita je na binormalu. Iz toga slijedi da .jednu te istu oskulacionu ravninu u svim takama krivulje moe
imati samo ravna krivL.lja, za koju je oskulaciona ravnina ravnina same krivulje, pa su binormale u svim takama te ravne krivulje meusobno paralelne i okomite na ravnini krivulje.
Odredimo jednadbu ravnine u kojoj lei zadana krivulja, a ta e jednadba biti takoder
jednadba oskulacione ravnine te krivulje. U tu svrhu uklonimo t iz zadanih jednadbi
krivulje:
Uvrtenje t =
Vz daje
x=2Vz+3
y
a uklonimo li
VZ:
= 3
rz-l,
dobijemo
2y -
3x -
o.
II =
U toj ravnini lei zadana krivulja.

Prema (163) izvedimo jednadbu oskulacione ravnine u bilo kojoj
paramatera to = O, tj. u To (3, - l, O):
x= 2, Y = 3,
Y =- O,
X = O,
x-3
O.T.
312
==
z = 2t
2'
O
= 2
y+.l
3
O.
taki
krivulje npr.
Dobijemo istu jednadbu:
= o.
o. r. 5:"3 % - 2J1 - II
619. Pokai da je krivulja,
= l
+ 3 t + 2 tl.
= 2 - 2 t + 5 tl.
JI
11'
1 - tl
ravna i odredi ravninu u kojoj leti.'

[2x
+ 3 JI + 1911 -
27
= O].
620. Odredi polumjer zakrivljenosti krivulje
x = ln ces t,
JI
= ln bin t,
11 ,;"
Vl t
U taki
parametra t i pokai da je torzija u bilo kojoj taki zrd8ne krivulje jedtiaka ,zakrivIje-.
nosti u toj taki.
Raunamo
prema (164 b), odnosno (177):
~=V2.
!:=-tgt,
:'=ctgt,
+ CtgI t + 2, =
.r-t
r COSi t - l _+ 'sinil t '- l + ~ =
Prema (160 a):

ds
dt
.1
V tgl t
2
sin 2 t
Odatle je
dt
sin2r
ds = - 2 -
dx
ds
dx dt
- .dt ds
= - tg t . sm t .
o
t = - smo t
6
cp.i
dJl dJl dt
ds = dt . ds =ctgt ,smt cost
dz <iz dt
ds=dt'ds=
= am t . co&:'
= cos t
V-2'slntcost=T
'vl am. 2 t
'l,
d a%
d (dIX)
dSI =dt
ds!
dt
ds
=.,.... T' ~sm2t. cos2t 2
sin 2 t
o'
= - sml 2t cos 2 t
o
day = _ 2 sin 2 t cos 2 t . sin 2 t = - sini 2 t . cos 2 t

ds 3
d 3z
dSI
.1-
sin 2 t
vl
'
= r 2 . cos 4 t . -2- = T cos 4 t sm 2 t.

o
313-
prema (164 b):
~
=
P
Zakrivljenost K =
=
./ ~ sin' 2 t
f4
+.~
sin' 2 t + ~ sini 2 t COSi 2 t
4
4-
Y2sinl 2t(sinl 2t
+ cos2t) =QSin2t
pa je
Y2
p =iiDfi'
:Sada
raunamo
torziju "t' prema (177):

Nazivnik = KI= .!.:sinl2 t
2
- sini t
brojnik =
...,..
sini 2 t
-:sinI 2t'coS2t
COSI t
V;
~ sini 2 t
Y;
-sinI2tcos2t
sin 2 t
sin 4 t
Y22cos4tSin2t
Nakon razvijanj!'! determinaDte i uredenja dobijemo:

brojnik =
Y2
sini 2 t
4
Y2 .
-sm12 t
1/-
. 4
r 2 . 2
"t'=-l--.-=Tsm t.
--'- sini 2 t
2
Isti izraz smo dobili i za zakrivljenost zadane krivulje, pa je
krivulje.
0621.
Izraunaj zakrivljenost i torziju u bilo kojoj

(hiperbolna spirala).
Raunamo
taki
krivulje
: = prema (160 a) =Y aishit
::=acht;
+ al chi t + al =
jer je
Slijedi
314
svim
1 + ch 2 t = 2 chi t.
<iz
dt
takama
= a ch t, Y = a sh t, z = a t
s obzirom na (164 b) i (177):

dx
dt "" a sh t;
odnosno
:Je
::..:::.lS. u
=a
aY ch2t + 1 = a Y2cht.
sada
raunamo:
Na isti
nain
dobijemo:
dy
ds
Vl
d1xd (dX) dt
1
dsl ~ dt ds ds = V2chi
d1y
ds!
=O
d1z
dsl
=-
sht
V2 chi t . a V2 ch t
d1x _ d (dIX) dt _
ds' - dt ds! ds - d 3y
ds,f
dSz
ds
l
Zakrivljenost K = p
V2a1
1 ah t
2 a chi t
ah t
. chi t
=i
Vl4a1
-. --
ch' t
(l
.
+
shl
..
l
2achl
t) =
prema (177):
brojnik =
tht
vl
~'2
ll2ch t-
l
sh t
-2a'chl t
2a'chl
sh t
V2 al
'T
takama
Chi t
622. Pokai da sU.ZlWivljenost itorzija

konstantne u svim
chi t - 3 shl t
chi t
= - 2 vl al
raunamo
=-
Prema (164 b):
Torziju or
aV2cht = 241' chi
t'
2Y2al
1- 2 ahi t
chi t
2achi t =K.
cilindrike
spirale
=:= r cos t, y = r sin t, z = e t
krivulje.
[,.i
~ c1;,.i ~ CI]'
315
t:,
623. Odredi jedinine vektore tangente

normale;;: i binQrmale ho za krivulju y = Xi, z= 2 x
u taki To (xo = 2). (Cesto se ti jedinini vektori oznauju s masno tampanim grkim slovima T, Y, tJ).
Uzevi da je x = t = parametar, dobijemo jednadbu' zadane krivulje u parametarskom
obliku:
x = t,
Y = t 2,
Z = 2 t
dok je to
= Xo
=2 i
To (2, 4, 4).
Zadanoj krivulji odgovara radijvektor

(a)
kojemu krajnja
z = 2x.
taka
Kako je prema
(35~
opisuje krivulju zadanu kao sjecite valjkovite plohe y = x' i ravnine
...
dr~
dt
x' (t) i
-+
+ y' (t) j + z' (t) k

-lO-
moemo s obzirom na jednadbu tangente (I56) do-dijeliti tangenti vektor

(b)
a binormaJi s obzirom na jednadbu oskulacione

vektor
ravnin~,
na koju je binormala okomita,
(c)
Kako je glavna normala okomita na binormali i na tangenti, njoj odgovara vektor
.........
= b x t.
(d)
/I
Raunamo
za zadanu krivulju
(~):
...
dr
dt
-+
-+
+ 2 tj +
2k
Odatle uz to = 2 dobijemo:
prema Cb):
...t= (d-;)
... ... ...
=i+4j+2k
dt o
prema (c) i (27 a):
......
i
j
b=
O
316
4
2
kl'
~
......
2(2i - k)
prema (d):
-.
j
O
4
-.
i
4
n=
to
=t =
624. Odredi
taki
-.
-.
16 k
-.
+ lOj -
8i
- V21- -
no
-4i+5j-8k
= -; =
V105
i+4j+2k
t:, hu i ;;: za krivulju

x = l - cos t;
=-
2
2
y=sint;
z=t
To (to = ;) .
-.
-.r = (l - cos t) i + sin t j + t k
-.
dr
. ~
"""'t-+
dt = smtl + costJ+ k
-.
dOr
dt'
Za to
'"
cos t
sm tj.
I -
dobijemo:
(dtd;)
-t
= z + k,
pa ie
-.t= (d;)
-. -.
dt .=i+k;
.....
.....
-. dr
d 2r
b=- x
dt"
dt
O - l
;=b xt=
-.
= i,- k
=
-.
i
.....
.....
-.
j
.....
-.
j
k
O - l
- 2j
O
-.
to =
625. Odredi
V2
'"'2
-t
(I
.....
+ k);
.....
bo
v;
(i-k);
.....
no=-j
t: I ;;:, a takoder kosinuse smjera tih vektora s osi Z za sto3stu spiralu

-+
et ci-+cos t
+j
sin t
+ -k ).
317
{ I.
1 [(cos t - sin t) -i + (sin t + cos t) -j + -k];

= V3
-...
no = -
626. Po
cilindrikoj
1-
'.-+
-+
Vl-[ (sin t + cos t) i + (sin t -
cos t)j];
cosye=t/; cosy,,=OI
spirali
-; = r cos t 7+ r sin tl + c t k
pomie
se jednoliko taka s brzinom 'V. Odredi njenu akceleraciju a.
Kako je brzina
konstantna, tangencijalna komponenta akceleracije a.
'v
ojrediti samo normalnu komponentu a =.!.. (vidi 2, 8).
"
Raunamo
prema (164 b) polumjer zakrivljenosti p uzevi u obzir da je
dx
dt
= r cos t,
rsmt;
= r sin t,
:: =
= ct
dz
dt
rcos t;
= c.
Prema (160 a)
ds
dt
1--
-='V=tr2+c!,
dt
ds =-V= Vrs+
pa je
Odatle je
dx
ds
d 2x
dss
dx dt
rsint
= -
rcast
dy
ds
=:' dt . ds = - -'V-;
r cos t
= -'V-;
dly
ds'
-vo-j
=-
r sin t
----;ji;
Prema (164 b)
pa je
'VI
r 'V.
a=
-=
--'
p
rl + c.
627. zadana je jednadba gibanja
Odredi u momente t.
a) zakrivljenost trajektOrije,
b) tangencijalnu i normalnu komponente akceleracije gibanja.
ad a)
Raunamo
prema (164 b) uzevi u obzir da je
= t;
= ).
x
dx
dt
318
'
dy
dt
z=t'
tl
= 2t.
'
dz
dt
= 3 tS.
Cl
0, pa treba
Prema (l60a):
: = Vl + 4 t 2 +
dx
ds
dx dt
dt ds
Vl +
dy
4 t 2 + 9 t'; ds
d 2x
2 (2 t + 9 t2) .
dsl = - (l + 4 tl + 9 t')2'
dt
ds
Pil je
9 t',
2t
l + 4 t2
Vl + 4 t + 9 t'
dz.
9 t'; ds =
l
3 t2
+ 4 t2
+ 9 tl'
d2y
2 (l - 18 t 4)
2 (3 t + 6 t 3 )
. d 2z
dsl = (l + 4 t 2 + 91')11; asI = cl + 4 tl + 9 t')2 .
Uvrtenje u (164 b) daje
K =
1- = 2 Vl
of- 13 tl + 54 t' + 117 t"+ 81

(l
+ 4 tl + 9 1')2
2i
Po
Za to
= O;
Ko = -
Za
t8
tl =
Po
="2
l;
ad b)
dv
aI = =?
dt
Imali smo
pa je
za
to
4t
v
a,. = -P= ?
(a)
,. o
tl
=O
(a t \
za
+ 18 tl
Vl + 4 t + 9 t'
2
a,.
22
V14.
l
+ 4 t Z + 9 t'
P
= - l = 2;
"2
l
(a")1
lm
Yii .
319
XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRALI
A. Krivuljni integrali po duljini s krivulje k

Formule
a) Krivulja je zadana jednadbom y = y (x):
f(x,y) ds =
Vl + y'2 (x) dx.
(183)
x = X ()
(t)}
tl
y=yt
b) krivulja je zadana parametarski:
j[x,y (x)]
~ t ~ t2
t,
f(x,y) ds
f[x(t),y(t)]
Vxs +y2 dt.
(182)
t,
,e) Krivulja je zadana u polarnim koordinatama p = p (<p).
'1',
f(x,y) ds
f(p cos <p, P si!1 <p)
Vpt + p'l d<p.
(182 a)
'1',
x = x (t) }
,d) Krivulja je prostorna, a zadana je parametarski y
=y
(t)
tl ~ t ~ tt pa s obzirom na (161)
z = z (t)
I
k
t.
f(x,y, z) ds
f[x (t),y (t), z (t)]
VXl + yi + za dt.
t,
Krivuljni integrali uzeti po duljini krivulje ne ovise o smislu obilaenja zadane krivulje k .
.320
(182 b)
Primjena.
f(x,y) ds shvatiti kao povdinu S
1. Geometrijski moemo krivuljni integral
plata
va1jkovite plohe, kojoj su izvodnice paralelne s osiZ, kojoj je baza krivulja k, dok su duljine
izvodnica odreene vrijednostima integranda z .;". f (x, y):
S =
(183 a)
f(x,y) ds.
2. Smatramo li da integrand krivuljnog integrala
f(x,y) ds
predouje gustou (Jo(x,y)
'k
krivulje k, tada
a) masa krivulje k:
111
(Jo
(183 b)
(x,y) ds.
dok je masa prostorne krivulje
odreena
formulom (162).
b) koordinate teita krivulje k:
Jx
(Jo
Jy
(x,y) ds
(Jo
(x,y) ds
y,= --111---
x'=--,-n-e) momenti tromosti krivulje k:
aksijalni:
Iz
f
f
y"
(Jo
(x,y) ds;
polarni: lp = lo =
(183 e)
(x
+ yI) (Jo (x,y) ds.
d) povrina S ravne zatvorene krivulje k:
(79)
(80)
za krivulju y =s (x), odnosno

S
za r
.!.. i. rZ (cp) dtjl
21'
(81)
;(cp).
Posljednje tri formule vidi 7, 1. d) dio II Repetitorija.
21 B. Apsen: Rijeleni zadaci iz Vile matematike
321
a .. RACUNANJE KRIVULJNIH INTEGRALA
Zadaci
U zadacima
628.
828-ea uklj. izraunaj
f ~,
gdje je k odrezak pravca
x-y
krivuljne integrale.
izmeu taaka
21 x - 2
A (O, - 2)
lc
Raunamo
prema (183):
UVIitenje y =
2..
x 2
2 u x - y daje:
1= f
O
.!.x+2
2
. F-I
+l
dx
x+.4
=
629.
-VS . 2 fdx
- - = ~r--:=S lin (x + 4) I4 = .
VS (ln 8 -ln4) = VS ln 2.
xy ds, gdje je k kontura pravokutnika A B C D (vidi sl. 183).
"
Prema slici:
dy = O,
dx = O,
dy = O,
dx = O,
AB=y=O;
BC=x=4;
CD=y'=2;
DA =x = O;
ds=dx
ds = dy
ds=dx
ds = dy
Prema (183):
2
630.
O+
f4 + f
y dy
2 x dx
+ O=
41 ~I I+ 21 ~I = ~
Odredimo sjecite parabola:

u yi
XC
=4x
daje:
16 - 64 x = O,
a odatle
pa su YI
322
odsjeen parabolom Xl = 4 y (sl. 184).
y ds;gdje je k luk parabole yi = 4 x
lc
UVIitenje y = :
=O
Xl
= O i
i YI
4.
x. = 4.
B (4, O).
=2
Iz y
vx
f yXV
~}x'
pa prema (183):
f4V!+Xdx;=:3"'V(1+X)I'o=-r(H'-I).
4
4
1/-1
1=2
slijedi y'
1 +-X dx =2.
y
4
-+"''1-
1:\
/ I
/
/""~ II
,,,.
f
A
B
4 x
./
.- /
O
Slika 183.
631.
II
/,
I
I
I
I
/i/
Slika 184.
xy ds, gdje je k luk: elipse ::
+~=
I, koji se nalazi u I kvadrantu.
Prelazimo na parametarsku jednadbu elipse:

x
raunamo
= b sin t
a cos t, y
prema (182):
x = - a sin t,
y'
= b cos t ..
"
"2
I=
a b sin t cos t y' ai sin" t
+ b" cos" t dt = (uzevii COSi t ~ 1 -
sini t)
"
'2
a,.b
2 sin t cos t
y' (al
b~) sini t + bl dt.
o
Uz supstituciju sini t = u
f y'(al -
bl) u
l =
dobijemo 2 sin t cos t
= du, pa integral dobije oblik
+ b" du, koji lako rijelimo uz supstituciju (al ab
2 (al - bl)
I~
3
I ---b~I""")--;si-n::I t--:-+-'b:-:=]I
y'";"[(:-a::-
bl) u
+ bl = II.
Dobijemo:
"
"2
I=
O
= a b (al + a b + bl)
3 (a
+ b)
323
632.
f V2y ds, gdje je k prvi luk cikloide y=a

x = a tl t
-cost.
!lin
lt
Prema (182):
f V2
x= a (1 -
cos t),
= a sin t
~~
1=
2~
a (I - cos t) a V(1 - cos t)'S + sini t dt
=
633.
(x - y) ds,
2a
Vl I t -
gdje je k krunica
X2
2 a Va (l - cos t) dt =
2~
sin t = 4 7t a ~/2.
+ )'2
a x.
lt
!I
Slika 185.
Prelazimo na polarne koordinate: x = p cos <p, y = p sin lP, pa uvrtenje u x 2 + y2 - a x = O daje jednad!bu krunice u polarnim koordinatama:
p2 cos 2 <p + pl sin!
!p. -
a p cos 9
=O
ili
p = a cos <p.
Prema (182 a) i slici 185 dobijemo
izraunawi:
x = fl cos <p = a cost <p

y = p sin <p = asin <p cos !p
p'=-asin!p;
~
2"
1= al
(cos2 lP - sin 9 cos 9)

~
VCOs
lP + sin2.IP d9 =
~
-2"
2
=a!I.!.+Sin2<P+cos2<P1 =a2 7':.
244
2
~--
-'2
324
634.
arc tg
~ ds,
gdje je k dio Arhimedove spirale p = 2 lP koji se, nalazi u krugu polu-
mjera R sa sreditem u ishoditu koordinatnog sustava (u polu).

Raunamo
prema (182 a) uzevii u obzir da je prema
~ = sin tp
2 lP
p'
= tg tp.
cos lP
x
krunice p
2,
Da odredimo granice integracije, odredimo sjecilte spirale p

.
R
R. Dobijemo lP = "2 .
R
R
1=
dok je
= 2 lP
f arc tg (tg tp) V4 tp" + 4 dC? = 2 JlP V1 + IPI dIP

o
o
R
=; I V7:(1-+:--:tp2:;:';;)81 =; (V (1 + ~1)3 - 1)= n

2
___
[R"
+ 4)2_ 8].
635.
yi ds, gdje je k prvi luk cikloide.
[ 256
15
j,636.
(x
+ y) ds, gdje je k desni listi lemniskate p. = a2 cos 2 lP.
[al
637
Zi
ds
-1-.-1 '
al] .
+y
gd"Je Je k prVI. zavoJ cilin'drlke SpI'rale
x = a cos t,
Raunamo
Vl].
y =. a sin t,
=o
a t.
prema (182 b):
x = - asin tj
= a cos tj
z=a
2n
1=
f a::IVal+aldt=aV21~1 =fa7t'V2~
O
638.
x y z ds, gdje je k luk krunice XI
'.
+ y2 '+ Zi = R",
Xl
+ y" = ~I,
koji lei u l kva-
drantu.
Krunica je zadana kao presjenica sfere polumjera R i uspravnog kru!nog valjka polumjera
~,
pa projekcija te 'krunice u ravninu X Y glasi

Rl
XI+yl="2
(narii s1iku zadanih. ploha i krunice).
325
Raunamo
prema (182 b):
R.
R
$-=."lcos tj
y=-81Otj
.
.
R .
"lBInt.
=-
y = "lcost.
ft
"2
1
...
fR-Vl
. l/Rl.. Rl d
-S-o cost B1Dtf "4B~t +"4 cos' t t ~
o
~
ft
2"
-2
==
639.
Rl vi
32
sin 2 t dt
= Ri
Vll_ cos2 2 I = Rl32vl .

t
32
(x + y) ds. gdje je k luk krunice x' + yi +
.1'1
= Rl. Y = x
koji se
nalazi.
u I kva-
J!
drantu.
odredimo projekciju kru!nic:e k. koja je zadana bo sjecite sfere i ravnine y = x. na

ravninu XZ (narili sliku 1). UvrlteDje y ... $ u jednad!bu sfere daje:
ili
i R.
PresjebUca li se projicira kao elips. B poluosima

prelazimo Da parametaraki. oblik:
.1''''
.
$ -
326
R.
v=illDtj
R Bin t.
.,
= .,
= Rcostj
R- .
XI
Zi
=.!!:cos
V2 t ... x
R.
"--Vl Bmt ... x
640.
Vx + yi) ds, gdje je lc prvi zavoj stoaste spirale x .. t cos t, y -
(2 z -
t sin t, z = t.
641.
X2
+ ~ + Z2
'
gdje je k prvi zavoj
cilindrike spirale x=
a cos t, y = a sin t, y = li t.
642.
Val+b l arc tg 2-rrbl

[ '-----:-- .
. ab
a
(x'
+ y2 + Z2) ds, gdje je k prvi zavoj cilindrike spirale
[23-rr Val
643.
V2y2 + Z2 ds, gdje je k krunica
+ bl (3 a' + 4-rr2 b2)]
Xl
+ yI + Zl= a',
y.
b. PRIMJENA KRIVULJNIH INTEGRALA UZETIH PO DULJINI KRIVULJE

Zadaci
U zadacima 844-847 uklj.
izraunaj
masu zadanihnehomogenih krivulja.
644. Odreska logaritamske krivulje y = ln x izmedu taaka apscisa

svakoj taki krivulje jednaka kvadratu apscise te take.
Raunamo
prema (183 b):

(.L
,/- V--1
ds= v1+.y'ldx=
X2;
Xl
X.,
ako je
gustoa (.L
Vl +x
1 +-dx=--dx
XI
x
64S. odreska 1ananicey = a ch..!. izmedu taaka apscisa Xl' = O i
XI
.,
= a, ako je gustoa krivulje
u svakoj njenoj taki obratno razmjerna s ordinatom te take, dok je gustoa u taki
To (O, O)
jednaka 3.
e
14.= -.= - .- , a u
y
ach..!.
T.(O,O)
3= ~,
a
pa je
= a3.
\
327
Slijedi:
IL
y=
dok je
= --,
ch~
a
sli~.
a
Prema (183 b):

ds = '/1 + sh'=' dx = ch
~
dx
a
a
ln
ch"="
a __a dx = 3 a.
ch"="
a
= b sin t, ako je gustoa [J. u svakoj taki elipse jednaka
646. Prvog kvadranta elipse x = a cos t, y

ordinati te
take.
raunamo:
S obzirom na (182)
[J.
= bsint;
=y
x = - a sin t;
ds = Val sin" t + b2 cos" t dt =

a
JIaZ -
ai-b"
l - - - - cos t dt = a
a'
y=bcost
(a" - b")
Yl
!
COSi
t dt =
- e" cos 2 t dt
Tt
"2
m= ab
sin t
Vl
- e2 cos' t dt = (uz supstituciju cos t = u)
O
Tt
=_ a 2be
l -
l arc sin (e cos t)

el
cos t ,/1
VEO -
cos" t I =
O
ab
abV-=-arcsine:+- l!..e 2
2 e:
2'
a"-b"
pauz e;2=--a"
ab
.
b"
In=_arcsme:+-
2~
t;
647. Luka krivulje x = et cos t, y = i sin z = et od take parametra t = O do take parametra

t, ako je gustoa luka obratno razmjerna s kvadratom radijvektora, a u taki (1, o. 1) jednaka
je 1.
648. Zadana je
cilindrika
spirala
= a cos t,
y = a sin t;
z = bt.
Odredi za prvi zavoj spirale:

a) masu, ako je
gustoa
u svakoj
taki
spirale jednaka kvadrantu radijvektora te
take,
b) koordinate teita uz pretpostavku da je krivulja homogena (IL = l) i to za polovicu

prvog zavoja,
328
e) moment tromosti s obzirom na os Z (jJ.

ad a) IL
X2
=-
a sin t,
l).
=b
= a cos t,
ds=Val+b1dt
2n
+ yi + Z2 ,;, a2 + bl tl
(al
+ bl tl) Val + bl dt = V~ ( 2 11: al +
.!f
bl ) .
o
ad b)
prema (137) uzeVi u obzir da je m

i da su integrali jednostruki.
Raunamo
Ixds
= s,
jer je IL = l, pa je dm
ds"
fxds
Mil
i
s
x =-=----=--.
fds
Analogno:
f y ds
f sds
z=_s__
y'=-s-j
za polovicu prvog
zavoja:
..
s, = f Val + bl dt =. 7t Vat + bl
O
x=
I
a
f'costVa'+b'dt=~lsintl=o
r.Vat+b
' i t l
itf
y,
= -af'
smt dt
7t _
O
n
2a
=-j
7t
=!!...ftdt=!'!:.
2
'7t
o
ad e)
Raunamo
pretna (138) uzeVi u obzir da je za IL

gral jednostruk.
l dm = ds, dok je inte-
2n
I. =
f (x + y2) ds = f
(al cos t
+ al sini t) V al + bl dt =
= 2 7t al Vaa:tbi.
649. Izraanaj momente tromosti s obzirom na koordi,patne osi prvog zavoja cilindrike spirale:
:Je
= a cos t,
= a sm t,
z = 2 7t t.
329-
u ZadaCiJPa 8&0-885 .uklj. izraunaj povrtine valjkastih ploha, koje se nalaze izmedu
ravnine X Y i zadanih ploha.
650.
Xl
+ y. =
Rl;
Raunamo
Xl
+ Ii .
=R
prema (183 a):
s ==
f(x,y) ds.
l<
Funkciju z = R
~ integriramo po luku krunice k
== Xl + yi =
Rl. Najjednostav~
nije moemo taj zadatak rijeiti prikazaVi jedIiadbe krunice i plohe u parametarskom
obliku:
X
= R cos t,
x= ds
J+
(1
R sin t
Y= R cos t
R sin t,
Rl
COSi t"
2n
= Rl
VRl sini t + RICOS' t dt = R dt
z=R +
COSi
t) dt
= Rl
= R (1 +
cos t)
2n
+ ~ + Sin42 t
I=
3" Rl.
'65l.y'=2px; z= V2px-4x'.
Raunamo prema (183 a). Imamo Integrirati po paraboli y = V2 P x. Da odredimo

granice integracije, projiciramo zadanu plohu na ravninu X Y. Uz z = O dobijemo
2 P x - -4 Xl = O,
pa je
Xl
P .
= O i x. = 2"
Kako je
dobijemo:
ds
Uzem u obzir da je parabola
Vl + y'l dx = lrfX"+P
r 2x simetrina
s obzirom na os X,
1.
S= 2
JV
2 P x - 4 XI -
}'r~ dx = 2J V(p -
t O
330
raunamo:
2 x) (p
+ 2 x) dx =
"2
= 2
f v'
pS - 4 X" dx = prema predtipu
(vidi dio II Repetitorija)
2"
= ~ ~ arc sin 2pX
I 1t{ .
~ V-;(-~--:-)"2-_-x-1 =
0-
6S2. yi
=;
(x - 1)1;
=2-
V"X
> O).
(Y
Prema (183 a):

3
2"2
y=T(x-I),
ds=
y'=
Vx - l
y 1 + x - l dx = V-X dx.
Granice ~iltegtacije dobivamo prema slici 186 polukubne parabole x.= 1 i iz z = O:
2-Yx=0,
4
S =
(2 -
p~je
x=4
V"X) VX
dx =
(2 V"X
xl dx = 12.
~ yxs _ ~S
1~ .
Slika 186.
653. Osi dvaju krunih valjaka istog polumjeraR sijeku se pod pravim kutom.
onog dijela plalta jednog valjka, Ito ga isjeca drugi valjak.
IzraUDaj
povriinu
Taj zadatak ve smo jednom rijeiili pO~ dvostrukog integrala. Vidi zadatak 468 i
sliku 139. Rijeimo ga sada pomou krivuljnog integraia.
Neka jeo. jeslnog valjka os Z, a drugog os Y, tada su jednadtbe valjaka
odnosno. Xl + Zi = Rl. Iz prve jednadibe slijedi y = VRI - Xl, pa je
Xl
+ yi =
Rt,
331
= JI Rl -
Za oktant plata dobijemo prema (I 83 a) uz z
JVRI -
xl:
S
B
V:iF=Xi
dx
= R I x IR = Rl
o
Xl
Neusporedivo bre i jednostavnije doli smo do istog rezultata.

654. Odredi povrinu onog dijela plata valjka
X2 , yi + 212 = a 2
+ yI = a x,
Xl
koji se nalazi u nutrini kugle
U III dijelu Repetitorija na str. 267 uz sliku 140 (vidi takoer sl. 116) taj je zadatak
rijeen pomou dvostrukog integrala. . Mnogo jednostavnije dolazimo do istog rezultata
pomou krlvuljnog integrala.
Iz
x, + y. '= ax slijedi (x p
= a cos (ji,
~ + yi =
:1 ,
dok prema sl. 185 uz zadatak 633 imamo:
x = acosl.<p
pa je
y=asincpcoscp
p' = - a sin <p.
Prema (183 a):
212
a2
x2
y'
= a.1 sini CP~
pa je
= a sin <p.
Za gornju polovinu plata valjka dobijemo
s = 4 a".
= R2].
[S

omeenih
izraunaj pomou
656. Astroidom (hipocikloidom) x

Raunamo
krivuljnih integrala povrine ravnih likova
zadanim zat\"orenim krivuljama.
= a cosa t,
= a sinS t.
prema (79):
S=
dx
fXdY-Ydx
= - 3 a cos' t sin t dt,
dy
= 3 a sini t cos t dt.
2'11:
S = ; aS
332
~2. aa
2n
(sini t
COS'
+ cos t sin't) dt=
[sini t (1 - sini t)1
+ (1 -
sini t) sin' t] dt =
2n
= ; a2
+ sin' t + sin4 t
- sin' t) dt
(sin2 t - sin' t ) dt, = prema tipu VIII, dio II Repetitorija)
o
J
2n
= ; a"
(sin2 t - 2 sin' t
2n
_I t
sin 2 t
-4-
=T a T -
657. Petljom Dekartova lista x 3
I. 8
4"
sm t cost
+ yi
- J a xy
-"8 t +
J.
3
16 sm 2 t , ="81'1' a".
'o - -
O.
x
Slika 187.
Prelazimo na parametarsku jednadbu krivulje uzevi y

(v.
s~.
X,
pa je t
= X = tg
IX
187).
Raunamo ~
+ t3 x
- Jat
prema (79)
= O, pa je
integrirajui
Jat
= I + ta '
od t,
= tg O = O do
t.
= tg : = I.
I -,2 t 3
'
dx = J a (l
t 3)2 dt;
= (uz
+ = U,
t3
pa je
t3
=u_
S
I)
= - ~ a"
2
1_1_
+ \ ~
l
t3
at
4'
=Ta.
333
658. Bernoullijevom lemniskatom (xl
+ yl)l = al (xl -
yI)
(vidi 7, 1, b) dio II Repetitorija)

Prelazimo na polarne koordinate x = r cos " y = r sin ,.
Dobijemo:
r',(cos. ,
+ sini ,)' == a'l rl (COSi, r'
sini ,)
= al cos 2 ,.
prema (81):
659. Kardioidom x = a (2 cos t - cos 2 t)

y = a (2 sin t - sin 2 t).
660; Petljom krivulje'(ri +
[ IZVlii prijelaz
mi
Vy)lI = xy.
parametarsku jednad!:>u uzevi y =
Je
pa je t = Vtg IX; S =
ti,
3~
B. KrivulJDi iDtegraD po 'koordinatama

Formula
I. Po ravnoj krivulji k =y =y(x), odnosno x
= x(y)
~"
P(x,y)dx+Q(x,y)dy'=
..
P [x,y (x)] dx
Q[x(y),y]dy.
(179)
II
(ct} . tl ~ t ~ t.
Ako je krivulja k zadana parametarsld x = x

.
y-yt
f{
t.
jP (x,y) dx
k
+ Q (x,y) dy =
'
p [x(t),y (t)] x' (t) + Q [x (t),y (t)].)" (t)} dt.
2. Po prostornoj krivulji k koja je zadana parametarsld

x=X(t)}
y = y (t)
tl
z = Z (t)
334
t ~ t.
(180)
tt
P (x,y, z) dx + Q(x,y, z) dy
+ R(x,y, z) dz =
{P[x (t),y (t), z (t)] x' (t)
t,
P r i m j e d b a. U sluaju zatvorene krivulje k obilazit emo krivulju u pozitivnom smislu,

tj. protiv kazaljke na satu (povriina lijevo!); jer krivuljni integrali po koordinatama mijenjaju svoj predznak s promjenom smisla obilaenja krivulje k.
Primjena.
Smatramo li da su funkcije P i Q, odnosno P, Q i R komponente zadane sile F,
tada daje krivuljni integral po koordinatama radnju sile F uzdu krivulje k.
Radnja
A=;
x (x,y) dx + Y(x,y) dy;
(184 a)
A=fx~~~dx+Y~~~~+Z~~~~
k
gdje je k ravna, odn. prostorna krivulja.
a. RACUNANJE KRIVULJNIH INTEGRALA

Zadaci
661.
f d~,
x
izraunaj
zadane krivuljne integrale uzete po ravnim krivuljama~
gdje je k kontura trokuta Ito ga
ine koordinatne osi i pravac p == ~ + ;
=r
u pozitivnom smislu.
Raunamo
!J
3
prema (179) i slici 188:
= O,
jer je y
= O,
pa
dy =0;
OA
f
A
f
Slika 188.
=0, jerje x=O.
BO
335
"OStaje
1
=2
f(
~ ) dy = 2
I -
f
f
~ ) dy = 2/ y - ~! I = ~
I -
x dy, gdje je k kontura trokuta lito ga
ine koordinatne osii pravac
663.
f(
o
AS
662.
+~
= I.
[a2b] .
(x 2
yi) dx, gdje je k parabolay
= X2 od take (O, O) do take (1, 4).
Uvrstimo li u zadani integral y2
= x4, dobijemo
(x! - x') dx
IX;. _ ~51 = - ~~ .
y
2" ..... _____ 8
y
4 D
x
Slika 189.
664 .
C'
+ y2)dy, gdje je
Slika 190.
k kontura
etverokuta
ABCD [ACO, O);
Vidi sl. 189.

l=
f+f+f+f
AB
CD
DA
=0, jerje y=o, paje dy=O.
AB
336
BC
B~2, O); CC4, 4); D (0,4)].
BC
==?
CD ==y
= ~(x
= 4,
=O
dy
ili
- 2)
= 2x - 4
pa je
pa je
= O,
DA ==x=O.
I =
f+f=
BC
J(~I
+ 4 + yi )
2y
dy
DA
I+ I3" I
o
yi dy
S .
12r
+ y2 + 4y
yI = 37 T'
l
4--
(2,2,.)
665.
f-
x cos y dx
+ y sin x dy
uzdu odreska pravca koji spaja
take
A (O, O)
(0,0)
Prema slici 190:

AB
== y =
Uvrstimo te vrijednosti u integral pa
2 x, pa je x
raunamo
2,.
f XCOS2Xdx+f ysin~ dy=
1= -
666.
y dx
prema (179):
,.
= -
= 2!....
o
,.
sin2x
x- + -l cos 2 x
2
4
2,.
I+ I-
y . 2 cos -y
+ 4.sm -y2
=4 'It.
2
+ x dy, gdje je k prvi kvadrant krunice
Prema (180) prelazimo na parametarsku jednadbu zadane krunice:
R cos t,
dx
R sin t,
dy
= - R sin t dt'
= R cos t dt
f (-
Rl sini t
+ Rt cost t) dt = Rl
22 B. Apsen: Bijeien! zadaci iz Vile matematike
f
O
cos 2 t
,.
Y'
dt
= ~I Isin 2 t I =.!
O
337
667.
y2dx-XldY
.
i
2
' adje je k polukrumca [S (O, O), r
x +y
= R].
x = Roost;
y
I (-
= - Rsintdt
dy = Rcostdt
dx
Rsint;
=~
Rl sini t - RS cos' t) dt
= -
(sinS t
+ cos' t) dt =
o
- prema tipu VIII, v. dio II Repetitorija =
n
= -
I.
Rl. --sm
3
2
l.
2
2.
tcost--cost+-smtoos
t+-smt
=
3 .
3
3
O
668.
X2dY - y 2 dx
x
~'
+y
gdje je k kvadrant astroide
x = R cos' t
R. od take (R, O) do
sm t
k
Raunamo
prema (180):
Za x = R
dobijemo
za y =
dobijemo
R = R sini t,
R cos" t,
dx
cos t = l
pa je
sin" t = l
3 R cos' t sin t dt
dy =
3 Rl cOs' t sini t
. ,
pa je
3 R sin' t cos t dt
+ 3 Rl sin' t cos' t
R"3 (COSi t
.
dt = nakon uredenja
+ sini t)
3R
l-I
VR
sini t COSi t dt
3 R
= "4
l_J
VR
3 ~r'll
=-RrR
-2
4
. sini 2 t dt =
2
sin4t)1
3
~/t - -4=-1tRrR
16
.
O
338
take
(O, R)
(1.0)
66~.
2xydx
+ xldy
a) y.== X;
uzdu
b) y
= Xl;
= r;
e) y
d) y'
== x.
(0.0)
[l
670.
yi dx
+ Xl dy,
za sva
gdje je k gornja polovina elipse.
671.
etiri sluaja).
[-:abl].
(x
+ y) dx
- ex X'+yl
y).dy
gdje je k krunica
Xl
+ yi =
Rl.
"+k.
[- 2.n).
672.
f2
XY
dx -
Xl
dy, gdje jek luk parabole x
2 yi od
take O(O, O) do take A (2, 1).
[I;] .

krivuljama.
673.
y z dx
+ z JI Rl -
yi dy
izraunaj
+ xy ,a-,
zadane kriYUljne integrale uzete po prostornim
cilindrike
gdje je k luk
k
y = R sin t, z = 2a nt od sjeciita krivulje
. s ravninom z =
Raunamo,prema
(184):
za
%=0
za
z=a
_ O
2:11: - ,
pa je
tl
=O
at
-=a,
2n
pa je
tl
a~
dx = - Rsintdt;
f (-
spirale x = R coa t.
.
O do sjeciita s ravninom JI = a.
dy
Rcostdt;
dz
2n
= 2n dt.
2n:
I =
a Rl t sini t
2n.
+ ~ VRl 2n'
Rl sini R cos t
a Rl sin t coa
2n
t) dt =
f(
2w
2n:
= aRI
2n
tcoa2t
+ ~
sin2
t) dt = a2.r: I~ sin 2 t + ! coa2t -
coa2t
I= ~
o
339
674.
fV
XI
x dx + y dy + JI dz
8dje je k odrezak pravca
+yl+Z'-x-y+2z
A B [A (I, I, l); B (4,4,4)].
Jednadba pravca prema (41) glasi:

x-l
y-I
z-l
-3-= -3-= -.-3-
ili
x-l=y-I=z-J.
Odatle:
x = Y =
dx = dy = dz
JI;
I -
675.
f
k
Xl
y' dx-+
Z2
+ x,
dy
+ y' = a x
dz, gdje je. k
> O,
(a
3 x dx
V3x l
= VII
x 1= 3 V3.
-
presjenica
sfere
X2
+ y' + Z2 =
a'
valjka
z ;;;; O).
Zadana krivulja k je krunica, u kojoj. se sijeku sfera i valjak
(x _ ~ )2 + y2
~.
Projekcija te krunice na ravninu X Y prikazana je na slici 185 uz zadatak 633. Prema toj
slici :
x == a cos l cp;
p =a cos cp;
y = a cos cp
SlO
cp
= Ta.SlO 2 cp.
Uvrtenje u jednadbu sfere daje:
z, = a2
x, - y2 = a' - aS cos' cp - a' COSi cp sini cp = a2 sin' cp
dz
a sin cp,
a cos cp dcp,
dok je
= - a sin 2 cp dcp
dx
smatrajui
Prema (184)
dy
= a cos 2 cp dcp.
da je cp parametar:
f {- ~a
=2
sin" 2 cp
+ qS sini cp cos 2 cp + aa cos' cp cos cp}
dcp
2a
3 ( -
f sin~
O
340
2 a3
I(
prema tipu VIII, v. dio II Repetitorija
cp d
lj)
f (!
sini 2 cp - sin' cp) dcp
1 sm
. 2 2 cp cos 2 cp
24
"2
COSI cp dcp } =
I
+ -12
cos )
2 cp + -1
8
( cp - sin 4cp )
4
1f
2"
1 . 3
+ ( 4"sm Ijlcos<p
3
-"8<P
3 sin 2
16
<P)
Sl
,.
4.
I
8.)
cos epsm <p + T Sln <p cos <p + Tsm<p ...
O
676.
f
k
x y dx + y z dy + z x dz, gdje je k luk krunice x' + y' +
Zi =
2 R x, z
=x
uz
> O.
Slika 191.
Krunica k je presjenica sfere (x - R)I + y2 + Z2 = R2 i ravnine z = x. Rijeiimo
li zajedno te dvije jednadbe pa uklonimo z, dobit emo projekciju krunice k na ravninu
XY:
2 Xl
2R x
+ yi =
O,
odnosno
yi
Rl
l,
T
a to je elipsa sa
S(~ , O) i poluosima ~ i
:2
(vidi sl. 191).
Raunamo prema
(184)
izvriivi prijelaz na parametarsku jednadbu elipse k':
= ~ cos t
~=
z, jer je
R .
= V2 smt ;
dy
dx
z;
dz
= - ~ sili. t dt
= V2 cos t dt.
I .=
f[
Rl (.
. ).
RI( .
. )
- 4V2
smtcost + smt slnt+4" smtcost+smt cost-
341
Tt
Rl
- 8" (cos t +
2 cos t
1) sin t
dt
Rl [
= -"4
t
t
sin2t
V2 Isini
-3- + 2" - -4---1 +
o
11:
1_ co~'
+ Sin; t
11:
I - ~ 1- ~I
t -
co~
2 t - cos t
(Y - z) dx
+ (z -
= a sin t, z =
y dx
x) dy
+ (x -
y) dz, gdje je k prvi zavoj
b t.
+ z dy + x dz,
V2 - ~ )=
(~+~)R"
[- 21ta(a
678.
~. ( -
o
=
677.
I] = -
gdje je k krunica x
cilindrike spirale x =
a cos t,
+ b)].
= R
cos ex cos t, y
R cos ex sin t; z
R sin ex
(ex je konstanta).
b. PRIMJENA. ODREIVANJE RADNJE SILE UZDu2 KRIVULJE K

Zadaci
679. U svakoj ~aki ravnine djeluje na materijalnu taku konstantna sila F, koja ima smjer
osi + X. Odredi radnju to je vri sila pri pomicanju take uzdu luka krunice
x' + y' = R2 koji lei u I kvadrantu.
!J
y
f R____ ~- ___ 11
Slika 192.
Slika 193.
Raunamo prema (184 a) uzevi u obzir da na taku djeluje sila F. Prema slici 192
imamo za projekcije zadane sile u smjer koordinatnih osi izraze:
X = F;
342
Y = 0,
jer je okomita na F.
= Rcost;.
X = -Rsintdt.
o
A
fx
fp
+ Y dy = -
dx
R sin t dt
1 I: = !!!.
FR coU
Jr
l
680. U svakoj taki ravnine djeluje sila P, kojoj su projekcije u koordinatne osi X = x y i
Y = x + y. Izraunaj radnju sile P pri pomicanju take iz ishodiita koordinatnog sustava
u taku M (l, l) i to:
a) po pravcuy = x;
b) po paraboli y
= Xl;
c) po slomljenoj crti O N M i po crti O R M.
xydx
+ (x +y)dy.
Prema slici 193 imamo:

ad a)
za y
';=
x;
x = Xl,
= 2 x; . dy = dx
Al
(x
2 x) dx
I; + I ~ : .
Xl
ad b) Za y
x';
X
xl,
= x + Xl, dy = 2 x dx
A.
ftxl + (x +
Xl)
2 x] dx
I"~4 + 2
(XI
\ 3
x')
I = 17
4
ad c)
za
ON y
= O,
pa je dy
ZaNM x=l, dx=O;
= O;
X=y,
AI
x
y
== O,
Y - y.
Y=l+y.
I
(l
+ y) dy == 1.)1 + ~ I ==
za O R
za RM
~.
--
= O,dx = O; X = O. y .. y.
= l, dy = O; X = x. ,y - O.
A,
f
O
y dy
f"
I
O'
Iyl xII
"dx ":" "2 +"2 =.!;
o
343
681.
ti nakoj taki M
~+~=
elipse
I djeluje sila F, kojoj je. veliina
numeriki
jednaka
udaljeJlOlti od take M do srediita elipse, a usmjerena je prema tom srediiiu. Izrauna;

radnju sUe F pri pomaku
take:
a) uzdu luka elipse koji leti u I kvadrantu;

b) uzdu
itave
elipse.
ad a) prema slici 194:

F
= VXl + yi
= Fa =
X,
= Fil = - y.
= a cos t, y = b sin t
Y
Napisavli jednadbu elipse u obliku X

dx = - a sin t dt, dy = b cos t dt, dobijemo
izrauoavii
A -
f-
"2
dx - y dy
f (al sin
t cos t - bl sin t cos t) dt
/J
sini t
sini t
a l - - - bl - -
2.
"2
al - bl.
2
=---
ld b)
A -
I=
ln
-al sini t - -bl sini t

2
2
O.
-
!I
3 N
o
Slika 194.
Slika 195.
"y,
682. Projekcije lile na osi koordinatllOl8UItava zadane lU formulama X = 2

Y = xl. Pokati
da radnja zadane lile ovisi jedino od poetne i konane take puta, a ne zavisi od oblika puta
i to za gibanje take od M(I, O) do N(O, 3~. vidi sliku 195.
A ...
2xydx+xldy
/J
344
l)
Taka
se giblje po pravcu M N.
MN
== ~ + ~ =
l, pa je y
A =
f (1
f [2
x - 3x
+ 3) -
3 X2] dx
o
2)
Taka
= - 3 x + 3, a dy = - 3 dx
9 Xl
+ 6 x) dx = , -
3 x3
+ 3 Xl ,l =
O.
o ---
se giblje po alomljenoj crti M O N.
za M O: y
= O,
za O N:
= O, dx = O, pa je . X = O
dy
O, pa je X
Y=O
teje
A=O
= O te je A = O.
683. Sila je po veliini obratno razmjerna s udaljenou njena hvatiita od ravnine X O Y, 8..
usmjerena je prema ishoditu koordinatnog sustava. Izraunaj radnju pri pomicanju take
pod djelovanjem navedene sile po pravcu p ... x = li t, y= b t, z = e t od take M (a, b, e)
do take N (2 a, 2 b, 2 e).
$I
o.
Sli}!-
Uzevi u obzir da je prema slici 196 u 'biJo kojoj
taki
T prostora sila F
k koeficijent razmjernosti, i da parametarska jednadba pravca
pa je u
taki M (a, b, e) tl == 1, dok je
u M (2 a, 2 b, 2 e)
= ~,
11
p glasi:
gdje
e. = 2.
Dobijemo prema slici i formulama (4) i (39):
nain
JIxB + yB + ZB = prema (a) =
11
III
Na isti
= F cos /lC = - -"
et
JIal + bl + CI
- - . ;T=;;:==::::=~
dobijemo:
Y= F = F cos ~ = - -
JI
'
e t a l + bl + e'
1/
dok je
dx
a dt;
dy
b dt
dz = e dt.
34S
Prema (184 a) imamo:
k
= - e
Val + bl. + el .. In 2.
684. Sila je po veliini obratno razmjerna s udaljenoliu njena hvitilita od osi Z, okomita je na toj
osi i usmjerena je prema njoj. Odredi radnju te sile pri pomicanju take pod djelovanjem
sile po kruniQ x = cos t, Y = 1, z = sin t od take M (1,1, O) do take N(O, 1, 1). Vidi
~ln
NtO,f,t}
tf-oo:::--+----r
x
Slika 197.
Uvrlitenje koordinata ta~ M i N u jednacl!bu krunice daje tl = O za taku M i
. tl
= 2~ za taku N, dok je sila P =
prema slici i (4):
X = F",
Na isti
=-
nain
Y=P" = -
oznaivlii
ct
kut
Xl
+ yI
JI k+y. , gdje je k koeficijent razmjernosti.

~I
izmeu
P i osi X:
. cos 11,0 = -
JI x. + y2 JI Xl + yI
= -
Xl
kx
+yi
pobijemo prema (184):
kllSin~. 1; Z
cos t
= 'p. =0, jer je cos y = cos 90'=0; dx = - sin t dt, dy = O.

~
ft
2
A = k
cost
sin t
COSi t + 1 dt,.., (uz cos' t
k'l In (COSi t
l = u) ~ - T
.
+ l)
=- T
(In 1 - !n 2)
= O,H . In 2.
-68S. odredi radnju sile tele pri pomicanju take mase m iz poloaja A (x" YI' ZI) u polQaj
B (x., YI' zJ (os Z usmjerena je vertikalno prema gore).
346
Sila tee F
= nl g, gdje je g akceleracija sile tee.

X = F z = O, jer je F z
okomita na os Z.
S istog je razloga
Y=F/I =0.
A
= -
mg
-I
f'dz = -
Z=F.=. - mg
mg(z. - zJ = mg(1I1 -
z,).
-.
C. Krivu1jni integrali izraza koji predo~uJu totalne dlferenciJale
nekih funkcija
Foormule
l. Uzdu ravnih krivulja
Predouje IUntegrand kcivuljnog integrala totalni diferencijal neke funkcije U (x,y), ti.
ako je ispunjen uvjet integrabilnosti
krivuljni se integral najjednostavnije
dP
dQ
iJY =
dx
ra1lna
tako da se odredi funkcija U (x, y) prema
U=
(147)
JI
P (x,y) dx+
Q(xo,y) dy
(148)
x.
u koju se uvnte granice integracije, jer vrijednost kcivuljnog integrala u sluaju totalnog
diferencijala ne ovisi o putu ve jedino o poetnoj i konanoj taki toga puta, akO put integriranja lei potpuno unutar nekog podruja a, a filDkcije P i Q su neprekinute zajedno sa
svojim prvim parcijalnim derivaci;ama unutar tog podruja !J.
2. Uzdu prostornih krivulja
Analogno se postupa, ako je integrand kcivuljnog integrala totalni diferenciju funkcije
U (x,y, z), ti. ako je ispunjen uvjet integrabilnosti
dP
dQ
iJY
dx
(149)
-==-j
dok se funkcija U (x,y, z) izrauna prema

x
U =
P (x, y, z) dx
XI
JI
Q(X.,y,z) dy
Y.
R(x.,y.,z) dz
+q
(150)
Ir,
pa se uvnte granice integracije.

Rijeii takoer zadatke 569-581 uklj. navedeni
difei'encijali i njihovo integriranje.
VIII poglavlju ove knjige: Egiaktni
347-
Zadaci
U zadacima 881-881 uklj. pokai da su integrandi zadanih krivuljnih integrala totalni
diferencijali i njeli te integrale.
(S; 12)
686. fXdx+YdY.
+ yZ.
Xl
(3;4)
Uz pretpostavku dil ishodiite kOordinatnog sustava ne lei na krivulji po kojoj le. integrira,
jer su u O (O.. O) obje funkcije-P i Q prekinute, raunamo prema (147) i (148):
~P
V_'-
~o
Je
~Q
~x
1=
~Q
2xy
(Xl + yB)B;
oy = -
~x
2xy'
=-
(x 2
+ yl)B'
. grand' dU
= ~P
oy , mte
Je,
pa Je
-1
2
l '
[In (25 + 144) -In(9
2
_ -
(S,12)
"'-I lD. (x. + yI) I
(3;4)
=-
16)]
13
_5_
= ln - .
(3,1)
(x
687. f
+ 2y)dx
+ydy
(x + y)l'
(1~1)
=- x
(za y
.
pn emu se pretpostavlja da put integriranja ne sijee pravac
x integtand je prekinut).
ay
oQ
~x
2y
OP
-(x + y'i
= -
= -
(x
2y
+ y)8
~
" Y
U (x,y)
-=
f'
~:
-t,
x 2f.
Ydx
"
.
+ y = t,
f { y ).dy
x,-rY
(prvi integral lako rijelimo uz supstitUciju
l.
'Y.,
"i
dok drugi integral otpada)
lin
(x
+ y) - ~ ~ y
(3,1)
I=
ln 2
i- .
(1,1)
688. f
v"l dx+ +x. y+dyyi ,gdje je k kvadi-ant

elipse x: + yb: =.1 koji lei u i kvadrantu koordinatnog _
a
+AI
sustava.
~P
ay = ~-
'"
348
Y.
xy
(l
+ x. + yB)I. =
~Q
~x
Kako je integrand totalni diferencijal pa vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi o putu

integriranja, integrirat emo po pravcu A B [A (a; O), B (O; b)], koji spaja krajnje take
prvog kvadranta el ipse :
(O; b)
= Vl + xl + yi
VT+b2 -
JlT+Qii.
(a; O)
Integriraj po kvadrantu elipse (x' = a cos t, y
689.
= b sin t), dobit e isti rezultat.
(3;0)
(x'
+ 4 xy3) dx + (6 x 2y2 -
5yl) dy.
(-2,-1)
[62].
(2; 1)
690.
y dx --:: x dy po putu koji ne

y'
sijee os
X.
(1;2),
[ ~ ].
(1,1)
691.
f (JI
x
X2+y2
+ y)
dx
(JIx2+
y
+ x ) dy.
y2
(0,0)
(3; 2,1)
692.
+ zxdy + xydz.
yzdx
(1;2; 3)
Raunamo
prema (149) i (150):
OP
oQ
oy = z = ox;
yzdx'+
zxody+
(3; 2,1)
= Ix y z I
(1;2;3)
f. JI +
xoyodz+C=xyz+C
z.
Y.
oQ
oR
-=X=oZ
oy
u (x,y, z) =
OP
oR
oz =y = ~;'
= 6 :..... 6 = O.
(3;4; S)
693.
x dx
Xl
+ z dz
+ yI + ZZ
y dy
(0,0,0)
Na isti
oP
oy = -
nain
dobijemo:
xy
(Xl
+ yZ + zll)"'" =
oQ
ox '
a takoder
oQ
oR
oz = ay' Pokai to!
349
f JI
x.
IV
Y
X2
+ y2 + Z2
dx
x~
y
+ yI + ZI
y,
dy
(3;4:5)
I VX-:I,....,+-y-,;:~-.,.+-tr-=-I I
(2;113)
Ix
dx -
y2
dy
+ II dt:.
(11-1;2)
695.
(aibiC)
y tr dx
+ tr X dy + xy dt:.
(1;111)
[a b e -
f.
.
I )
(X;YI-
696.
II
xy
dx
+ tr X dy + x y dt:
xy::
(11111)
(put integriranja nalazi se u I kvadrantu).

[O].
350
1].
xi
(01 010)
694.
+f V
II
....
V2.
--
tr
+ y, + Zi
dt:
+e
XII. PLOSNI INTEGRALI
A. Ploni integrali po povrini S plohe

Formule
1= IIf(X,y, z) dS
fIf[X'y, z (x,y)] dxdy =
..
cos ~
"
= I I f[x,y,z(x,y)]
Vl + (::r + (:;r dxdy
(185)
"
gdje je a projekcija plohe S na ravninu X Y, dok je y kut, to ga normala na dS zatvara s osi
I = I I f(x,y, z) dS = I I f[x(y, z),y, z]
S
= I
+ Z.
?os~z=
".
f j[x(y, z),y, z] Vl + (:;r + (:~ r
dy dz
".
gdje je al projekcija plohe S na ravninu Y Z, dok je
(x
kut normale na dS s osi
(185 a)
X .
1= I I f(x,y, z) dS = I I [X,y(X,Z),Z]'!:sd; ==
S
= I I j[x,y (x,y),z]
'"
Vl +(:~r+ (:~r dxdz
".
gdje je al projekcija plohe S na ravninu X Z, dok je fj kut normale na dS s osi
Pri
raunanju
(185 b)
Y.
kosinusa smjera plone normale treba uzeti u obzir predznak.
Ploha S se projicira na jednu bilo koju koordinatnu ravninu, ukoliko je ta projekcija omeeni dio te ravnine, a ne krivulja ili pravac, pa se rauna kosinus onog kuta, to ga
zatvara normala na zadanu plohu s onom koordinatnom ravninom na koju smo plohu projicirali.
Vrijednost plonog integrala.ne ovisi o izabranoj ravnini projekcije.
351
U zadacima
. ,697.
ff
Zadaci
.7-_
uklj.
izraunaj
x dS, gdje je S dio sfere
XS
zadane ploine integrale po povriinama zadanih ploha.
+ yi + Zi ... Rl, koji sc nalazi u Ioktantu.
s
Raunamo
prema (18S):
1/
1
cos y
= f.
x,
+ z. +
yi
Zi
= .. =
Ispred drugog korijena uzcli smo predznak

+ Z kut y < 90', pa je cos y > O.
s osi
+,
VRI _ XI _ yi
jer normala na sferu u I oktantu zatvara

'.
1 = Rff
xdxdy
VRI-xl_yi'
cr
P~~imo
na polarne koordinate:
"=
p cos CP;
dxdy
p sin CP;
pdpdcp
ft
"2
1= R f f p cos cp pdpdcp = R
Rl - pl
a'
fOSCPdCPf
pldp
VRl _
pi
ft
"2
=
'698,
ff ~~ ,.
Rl sin cp
1"1- ~ JI Rl -
pl
+ ~ arc sin ~ 1= ~ :1 .
gdje je S valjak ,,-
ljenost bilo koje
take
+ yi =
Rl
o~edcn ravninama z = O i z ,.., H, dok je r uda-
T plohe od ishodiita koordinatnog sustava.
Prema slici 198: rl == Zi + Rl, Osim toga vidimo, da je projekcija plaita na ravninu XY
krunica (cos y == cos 90 = OI), pa moramo plait valjka projicirati na ravninu X Z, a ta
je projekcija pravokutnik baze 2 R i visine H, dS je dakIC dx dz.
Raunamo
prema (18S b) uzcvii u obzir da je

dok je
za strdnji dio plaita cos ~,< O, ali za taj dio jc iy .... 352
cly
i)z
YRI- XI < O.
= O.
Uzevii u obzir da moramo projicirati na ravninu X Z prednji i stranji dio plata valjka,
dobijemo
H
I=ZRJJ
(Rl
ZRJ
dxdz
+ Zi) VRl -
Xl'
".
Rl
dz
+ Zi
J )1
dx
Rl - x.
O-R
=21 arc
tg
~ /., arc sin ~ ,

o
=2 7t arc tg if .
-R
RT
I
HI
II
I c:. I I
I I
IZ
II
,~I
lx
R
O"",-t'"-T--
/- '\
R'
!I/
R /
'I
I
/
Y
Slika 198.
699.
JJ~S
s
+ yi =
, gdje je S dio plohe biperbolnog paraboloida z '= x y, Ito ga odsjeca valjak Xl

Rl, dok je r udaljenost bllo koje. take plohe od osi Z.
Raunamo
Za z
prema (185) uzevli 11 obzir da je rl
= xy:
Xl
+ yi.
~z
~=x
1
cosy
- - r=
I =
rl
+ Xl + yi
fJ vJ+Pi p dp dtp = J2ftdtp JRV'

JJ VlV'+XlXl+ +yl
yi dx dy
l + pl dp "'"
,,'
= prema predtipu
27t
.p
=.
,,'
.1-'--
1 ;
Vpl + 1 +
e (v.
dio II Repetitorija) =
.R
ln (p
+ Vpl + 1) I = 7t [R V~ + ln (R + VRi"TI)].
23 B. Apsen: R1jelen1.zadllc11z VlJe matematike
353
700.
II
+ ~S+ Z)I
(1
sdje je S dio ravnine
+y + z =
l, koji se nalazi u I oktantu.
S
Raunamo
prema aUcl199 i (185) uzevi u obzir da je z
oz
-=
ox
_1_ =
-lJ
cl
eos y
+ :C + Z)I = (1 + x + l
1
VJ
dx
+ V 1 + 1 +1 = (3.
- x - y)2
= (2
(2
VJ
f !
(1
- y)2
1
~yy)2 = VJ
l-x
~ I
dx /2 y
l - x - y:
l-x
II (t-d~)2 VJ I f
o
x -
; ) dx
VJ/ln (1 +
x) -
~ I = V3( ln 2 -
-} )
Rl
.1
/~T~~~
r--i--::-Y
I zi I:
I
I
Ilt-_ ':'~.J/
J<---- -
RL:../_~
!J
Slika 200.
Slika 199.
701.
k--.5-t-}---
If V
x' -;1- y. dS, gdje je S plat krunog stoca
(O
< z <
b).
Uzevi u obzir da za z = b stoac se p.rojicira na ravninu X Y kao krug

(prikai grafiki zadani stoac), raunamo prema (185):
oz
'b'x'
-=ox a2 z;
354
cos'( =
Va' Z2 + b' x 2 + ba y2
a2 z
'
Xl
+ y' = a2
Uvrtenje
Z2
I =
bl
a
= --. (x'
Va' a+ b"
+ yI)
JJ V
__ =
daje
Val + ~
a
cos y
JJ
+ y2 dx dy = Val a+ bl
x,
pl dp dIP =
q'
J 'J
,a
2",
Val+b'
a
dIP
702.
pl dp
l
-2na
3 - Va"
b'.
JJ
y dS, gdje je S polusfera z =
VR2 -
x, - y'.
[O].
703.
JJ
(x'
+ y2) dS,
gdje je S sfera
X2
+ y' + Zi =
al.
704. Odredi masu sfere polumjera R, ako je plona

take od nekog vrstog polumjera sfere.
gustoa
u svakoj
taki
jednaka udaljenosti te
Uzevi za taj polumjer onaj, koji lei na osi Z, dobijemo prema slici (200):
+ Vxl +
gustoa fl. = d =
Prema z
=-
VRI iJz
iJx
m=
JJ
,(L
dS
iJz
iJy
--:;;
= R
= 2R
dm=
pa je
V + yi. dS.
Xl
x' - y' i (185):

x
y'
JJ
= - -:;' pa je -cos y =
-_
Vx' + y'
VR"-xi_yi
~:========:
V
R2 - x. - y .
dx dy = uz prijelaz na 'polarne koordinate =

.,
JJ Vl
dp dIP
Rl _ pz
emu smo uzeli u
= pri
obzir i projekciju donje polovine sfere za
.0'
2",
koju je cos
y< O, ali je i z < O. = 2 R
J JV
dIP
= 2 R . 2 11:
p. dp
Rl _ pz
O
R
PV
. R2
.pl
-"2 R2 - p2 + "2 arc sm R I =
355
B. Ploini integrali po koordinatama

Formule
=J
= I I I(x,y~ z) dxdy = I I I(x,y, z) cos y dS

s s
je dx dy = da =o dS cos y = orijentirani element
I
gdje
pa se zadana ploha projicira samo na ravniint
I
(186)
plohe S projiciran na ravninu X Y,
Y.
f I(x,y, z) con dS
== I I I(x,y, z) dy dz = I
S
I j[x,y,z(x,y)] dxdy
=r
I I/[X(Y' z),y, z] dy dz
(189)
G,
gdje je dy dz = dal = dS . cos ot = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu Y Z,

pa se' zadana ploha projicira samo na ravninu Y Z.
1=
I I(x,y, z) dx dz
I l(x'Y1 z) cos [j dS
I I j[x,y ex, z), II] dx dz
(191)
G.
gdje je dx dz = daa = dS . cos (3 = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu X Z,

pa se zadana ploha projicira samo' na ravninu X Z.
Sva tri plona integrala po koordinatama raunaju se uglavnom na isti
povr~ plohe, razlika se sastoji samo u tome da se
nain
kao i ploni integrali
po
J. zadana se ploha ne projicira na bilo' koju koordiruttnu ravninu, ve samo na onu, koja
je u integra1u, Jiaznaena;
.
2. vrijednost kosinusa smjera normale na plohu se ne

predz~ tog kosinusa smjera.
rauna, ve
se uzima u obzir samo
esto se raUnaju ploni integra1i koji predouju zbroj triju navedenih plonih integrala uzetih
od triju razliitih fuIlkcija P (x, y, II), Q (x,y,lI) i R(x,y; II):
I I P(x,y,lI)dydz
+ Q(x,y,z) dxdz + R(x,y,lI)dxdy =
(192)
= I I [P (x,y, II) cos ot + Q(x,y,z)cos~ + R(x,y,z)~sy]dS

s
pri emu pri raunanju prvog dijela tog integra1a zadana se ploha projicira sama na ravninu
Y Z, drugog dijela - samo na ravninu X Z i treeg dijela - samo na ravninu X Y.
Taj . opi oblik plonog integrala po koordinatama
rauna
se 11a gore
navedeni
Zadaci
U zadacima 706-717
70S. I I
s
356
Xl y! II
uklj:.izraunaj
zadane plone integrale po koordinatama.
dx dy, gdje je S vanjska strana donje polovine sfere
Xl
+ yi + Zi = Rl.
nain.
Prema slici 201:
>
y
Raunamo
9()0,
cos y < O,
pa je
dok je
=-
VRl -
yi.
Xi -
prema (i 86):
1=
ff r
yi
VRl -
yi dx dy.
Xl -
"
Prelazimo na polarne koordinate, jer je projekcija polusfere na ravninu X Y krug polumjera R.
1=
ff
2n
pl COSI cp sini cp
VRl -
!f
pl dp dcp
sini 2 cp
II
2n
- R'
3
p'
VRl -
pl dp cicp
= (drugi integral se iako rjeava uz supstituciju Rl

1 c psin
4cp
=-8
4
- pil
= t)
V(RI-pl)l+2 Rl V(RI-pl)l,
"7l V"~---'=
(Rl - pl)7
I
R
=.
2 n R7 .
-10-'-
!I
Slika 201.
706.
ff
z dx dy, gdje je S vanjska strana elipsoida
s
Xl
yi
Zi
-+-+-=1.
al
bl
Cl
Raunamo prema (186) uzevii u obzir da je za goi'nju polovinu elipsoida cos 'i > O, jer
je y < 90', dok je z > O, a za donju polovinu cos y < O, jer je y> 90', dok je z < O, pa
e integral imati za obje polovine elipsoida iste pozitivne vrijednosti.
= 2e
ff V ~
l
; - :: dx dy.
"
357
Kako je projekcija elipsoida na raminu. X Y elipsa s poluosima a i b, prelazimo na elipkoordinate:

.
tike
x
I =2 c a b
a u cos V;
JJV
y = businv;
l - u2 cost V
dx dy
= a b u du dv
u' sin' v u du dv = 2 a b c
JJV
l - u2 U du dv =
21t
=2
ab cl dv I I-!
I f a c.
j/(l - ua). =
7t
A f---+-----t
I
I
I
I
cy:---/
fA'
!I
lj
Slika 202.
707.
JJ
x dy dz
Slika 203.
+ y dx dz + z dx dy,
ine
gdje je S vanjska strana kocke, ito je
ravnine
" = O, Y = O, z = O, x = l, y = l, z = 1 (v. sl. 202).

Rjeiavajui taj integral prema (192) moramo sve plohe kocke projicirati redom 1) na
ravninu Y Z, 2) na ravninu X Z i 3) na ravninu X Y, pri emu e projekcije onih poboaka
kocke, koje su okomite na ravninu projiciranja, biti jednake nuli.
I =
[rjeiavajui
lan
zadanog integra1a projiciramo kocku na ravninu Y Z i to
A' D (x = O, cos ot = cos 1800 = - 1) i

l
;". O + l
JJ
+ [za
~s Is?,o
= - l) i
cos
poboku
dy
dz
II
B' e (x = 1, cos ot = cos O = 1)] =
lan projiciramo na ravninu X Z

A' B (y
==
l, cos
~=
+ [za III lan projiciramona ravninu X Y i to poboku

+ O+
dx
3sa
i to
cos O = l)]
Jf
l
=- - 1) i A B Cz = l, cos y = l)}
poboku
A' e' Cz
dy = 1
poboku loe (r = O,
+
O+
JJ
O, cos y
dz
cos 1800
dx
+ 1 + 1 = 1:
708. f f xzdx dy' + xy dy dz + yzdx dz,

S
od ravnina x
= O,
= O, z = O i x
Rijeimo posebno svaki
lan
gdje je S vanjska strana piramide, koja se sastoji
+ y + z = 1 (v.
zadanog integrala
oznaivi
sl. 203).
ih redom s lu II i I .
sve plohe piramide na ravninu X Y, vidimo prema slici, da su projekcije

ploha A O G i B O G jednake nuli, da je projekcija /:::,. A B G trokut A O B, pri emu je
(;Os y > O, a z = 1 - x - y, dok je projekcija /:::,. A O B sam /:::,. A O B, pri emu je z = O,
dok je cos y < O.
Projicirajui
Dobijemo:
1
Il
l-x
f f x(1 - x- y) dx dy f xdx f (1 - x- y) dy =
=
AOB
I I
x dx y -
xy _ ~'I
o
1.=
ffXYdYdz=?
s
Projicirajui
sve plohe piramide na ravninu Y Z dobijemo: projekcije /:::,. A O B i

/:::,. B O G jednake su nuli, za /:::,. A O G x = O, dok je /:::,. A O G projekcija /:::,. A B G, pri emu
je x = 1 - y - z, a cos IX > O.
1
I.
1-y
f f y(l - Y- z) dy dz f ydy f (1 - y- z) dz ... vidi Il .... ;4 .

=
AOC
la
Jf yzdxdz.
S
Projiciranje ploha piramide na ravninu X Z daje: projekcija /:::,. A O G i /:::,. B O G jednake

su nuli, dok je /:::,. BOG projekcija /:::,. ABG, pri emu je y = 1 - x - z, dok je cos ~ > O.
1
la
1-11
f f z(1 - x- z) dx dz = f zdz f (1 - z- x) dx = ;4 .
BOC
359
709.
ff
+ x z dy dz + x y dx dz,
y. dx dy
I ottantu, sastoji se od valjka x
+ yi =
=
11
gdje je S vanjska straDa plohe, koja
R' i ravnina x
ff
y.fl dx dy
O,y
O,.fI
nalazi u
Oi .fl = H (v. sl. 204).
=?
s
Projekcije sviju ploha na ravninU' X Y jednake su nuli, osim baza valjka. za donju je bazu
pa je 11 ,= O, dok je za gornju b~.fI = H, y = VRIa cos y == cos O = 1.
x,
= O,
II =
ff
VRI-s
y dx dy
f dx f y dy = ~ f (Rl o
AOB
Xl)
dx
~ IRl X- ;
I,
ff
X'.fI
dy dz
I =B3R- .
O
I
A,,~_..,I
I
HI
I
I
OI ______ R
/'r
8 X
/
fl
R/
A
Slika 204.
Projekcije obiju baza na ravninu Y Z jednake su nuli, za A O e A' x

dok je za plait: " = V
yi, a cos IX > O.
Rl -
11
ff
.fl
= O,
pa je 11
= O,
VR' -yi dy dz = prema predtipu e (v. dio II Repetitorija) =
AOCA'
I~I j. ~ IR' arc sin~ -
VR" _y.1
7t
H; Rt
o
1.=
f fXYdxdz =?
S
Imamo slini sluaj kao pri raunanju 11'

y=VR--~.cos~>~
360
za O B B' e y
a;o
O, pa je 1. =- O, dok je za plait
ff
II =
x VR' - x' dx ds
= [uz
supstituciju Rl - x
tj ==
DBB'C
--1
III
= . -
1 Tr(RI-x')1
2.1
HR'
2'
=-3-'
Rijeli isti zadatak na drugi nain i to tako da izraund redom vrijednosti triju integrala
lu I. i II za s~ pojedinu plohu koja omeuje zadano tijelo. Moral dobiti isti rezultat.
1.10.
ff
yi. dxdy +
x. dy <iz + x' y dx <iz, gdje
je S vanjska strana plohe, koja se nalazi u
I oktantu, a sastoji se od rotaciQnog paraboloida

natnih ra~ (v. Il. lOSa).
tl
= :il + y., valjka x + yI = l i koordi.
z
8 f
!I-ff
5
)(
az
.4
Slika 205 b.
slika 20SL
Kako se vidi iz slike, zadano je tijelo omeeno s. pet ploha: plaitevima paraboloida i
valjka (1 i 2), kcji se sijeku za tl ":"'> 1, kvadratnom kruga (3) i dijelovima ravnina X Z i Y Z
~i~
11;=
f jyl
tl
dx dy = ?
Projekcije dviju bonih ploha 4 i S, a takoder plaita valjka 2 na ravninu X Y jednake

su nuli, za bazu (3) = O, pa je 11 =. O~ dok je projekcija plaita (l) baza A O e (3), pri
emu je. = :il + yi, a cos y > O (Vanjska strana plaita!):
11 =='
f f.ya
ADC
(x'
+ yi) dxdy "'"
fJ y~ +
<Xl
yI) dx dy
= uz prijelaz na polarne koordinate =
ADC
361.
ff
=ff
+ sin' p) p dp dp
p'(cos' p Sini p
Aoe
po sin" p dp dp
Aoe
'"
2"
I Pil
I..!.2 - sin42 p2I 4~
6
=
12
ff
= ?
x z dy <iz
s
"Projekcije plohe CO C' (4) i baze (3) na ravninu Y Z jednake su nuli, za A O A' (5)
x = O, paje I. = O. Za plat valjka (2) x = l - y2, dok je cos ex > O, a za plat paraboloida (l) x = z - y', dok je cos IX < O, pri :<emu je- za x = O y =
(v. sl. 20S b).
12
ff V
z
z - y2 dy <iz
OBA'O
IlVa
f fV
f fV
ff V
1 - yi dy dz -
OBA' A
Vz
z dz
1 - y2 dy -
z'<iz
.torija)
= prema predtipu C (v. dio II Repeti-
z - yi dy
I;"/1 ~ (arc sin y -
Vl
- yi )
1-f I~
z
= ; - ;
z arc sin
"Jz + ~ Vz - yi Idz =
zdz
I~I = ~.
= ; - ;
la
Vz
f f x'
:=
y dx dz
S
Projek~e plohe A O A' (5) i baze (3) na ravninu X Z jednake su nuli. za O CC' y = O,
pa je I. = O. za plat viljka (2) y =
l - x', dok je cos ~ > 0, a za plat paraboloida
(l) y = z - x', dok je cos ~ < O.
I. =
ff
XI
Vl
oeaB
f f
1
<iz
362
x' Vl -
dx -
x' Vz
~ x" dx <iz =
oaBO
r.
f f
1
Xl
ff
dx <iz -
Xl
<iz'
x' V
x dx = prema posebnom
sluaju b) tipa III
dio II Repetitorija)
(V.
I(' ~a
; )
JI l
Xl
arc sin x
lo
Rijei isti
711.
ff
zada~ raunajui
x 2 dy dz
Tr
+ II + la = 8" .
Il
redom lu 12 i la za svaku pojedinu plohu zadanog tijela.
+ y2 dx dz + ZI dx dy,
s
Xl
gdje je S vanjska strana polusfere
+ yi + Zi == R2
CZ ~
O).
Slika 206.
Raunamo
na isti
nain
prema slici 2.06:
Il
ff
Xl
dy dz = ?
s
Il
= O,
jer je za desnu polovinu polusfere cos 1X1 > O, a za lijevu cos IX, < O, dok je x' =
= R2 - yi - Z. > O, pa se integral ponitava.

12 =
ff
yi dx dz = O iz
slinih
razloga.
s
la
ff
S
Zi
dx dy
*' O, jer normale na gornjoj polusferi zatvaraju s osi Z kutove y, koji
su manji od 90, pa je cos y > O kao i
z'.
363
Uvrltenje- Zi = R' - x~ - yi U l. i integriranje po krugu, u koji se projicira na ravniau

X Y polusfera daje uz prijelaz na polarne koordinate: -
ff
l.
(Rl -
yi) dx dy
Xl -
ff
2n
f f
(Rl - pl) P dp dcp
dcp
(R" - p') p dp
R'
p' /- =
T pl - 4"
= 2 7t
2 R' .
7t
O
7tR'
1=--
- 2
712. Odredi masu oplolja kocke O ~ x
taki M (x, y, z) jednaka xy z..
l; O ~ y
1, O ~ z
1, ako je plotna
gustoa
prema slici 202 (v. zadatak 707)-gustoit IL iznosi:

na})lohi A' B:
IL
= xz,
= 1):
na plohi A G (z = l):
na plohi B'G(x
jer je
IL =yz,
IL
l,
a na OG
ana A' D
IL
(x = O)
a na A' G' (z = O)
xy,
= O,
jer je
y =-0,
= O,
IL = O.
IL
Dobijemo:
ff
x z dx dz
+ y z dy dz + "X y dx dy,
poboaka kocke, koje ne
gdje je S povrIina
lee na koordinatniin ravninama
ll" =
fI
Z dx dz
OCCD
Na isti
nain dobijemo
l.
f f
x dx
l.
11 =
zdz = /
~' /1 ~'/ =
o
!.
!.
3
m=-
4
713. Odredi moment. tromosti homogenog pl8ita stolca
os Z(IL = l).
Prema slici 207:
364
z = v'x + yi (O <: z <: h) s obzirom na
Uzevi u obzir da su visina i polumjer baza stoca jednaki pa izyodnice stoca zatvaraju s tavninom X Y kutove od 45, dobijemo
do
'dS = 2 p 7r ds = 2 p 7r --'--450 = 2 I 2 7r P dp.
cos
h
Iz
= 2 Vl7r
p3 dp
t~ h~.
J(
y
Slika 207.
714.
JJ
Z2
dx dj', gdje je S vanjska strana elipsoida
x,
a2
y'
b2
Z2
C. =
1.
[O].
715.
JJyzdyd~ +
xzdxdz
+ xydxdy,
gdje je S \'anjska strana oploja tetraedra ome-
enog
ravninama
x
= O,
= O,
z = O
x+y:-z=a.
[O].
716.
JJ
z, dx dy
y' dx dz
+ x' dy dz, gdje je S
vanjska strana dijela sfere Xl
+ y' +
Z2
= R',
koji lei u I oktantu.
717.
JJ
y z dy dz
+ x z dx dz +- x y dx dy, gdje je S vanjska strana trokuta, kojemu su stranice
s
presjenice
ravnine x
+ y +- z
= a
s koordinatnim ravninama.
[ :'] .
365
VEZA IZMEU INTEGRALA RAZLIITm TIPOVA
XIIL GREENOVA FORMULA

Formule
ff(X,Y)dx+Q(X,Y)dY
+k
II (:~-
(193)
::)dXdy
gdje su funkcije P(x,y) i Q(x,y) neprekinute u podruju a, koje je

pri emu se ta krivulja obilazi u pozitivnom smislu (povrina lijevo).
omeeno
krivuljom k,
Ako je
<>Q - <>P - O
ox <>yfp(X'l) dx
+ Q(x,y)dy =
(147)
O.
+k
To znai: ako je P dl- + Q dy totalni diferencijal, vrijednost krivuljnog integraIa po

bilo kojoj zatvorenoj krivulji, koja lei potpuno u podruju a, jednaka je nuli, odnosno vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi o putu integracije, ve jedino o PQetnoj i konanoj tak,i
toga puta.
Zadaci
718. Zadani krivuljni integral uzet po zatvorenoj krivulji k pretvori u dvostruki integI'al po podruju a, koje je omeeno tom krivuljom k.
f (e"Y
+ 2x cos",:) dx +
p
+k
(e"Y - x
Q
siny~dy.
Prema (193):
f=
+k
366
f f[(Ye"Y-2XSin Y )-(Xe"Y-'2XSin Y )]dxdY = I f e"Y(y-x)dxdy.

o '
.....;o~_ _ _ _ _ __
719.
Izraunaj
+ x(l + yi) dy, gdje je k krunica Xl + yi =
(l - Xl)y dx
Rl .
+11
a) neposredno,
pomou
b)
Greenove formule.
ad a) Prelazimo na parametarski oblik jednadbe kruclce:
R cos t,
dx
=-
= R sin t,
dy
= R cos t dt
X =
R sin t dt
2n
f [-
+11
(1 - Rl cos' t) Rl sin' t
+ Rl COSI t (1 + R2 sinI t)] dt =
f(
2n
= Rl
2n
cos 2
t + ~I sini 2 t) dt = Rl I Sin22 t +ti~1 ( t_ sin44 t ) I =
'Tf: : . -
ad b) Prema (193):
(jP
dQ = l +yl.
dx
'
f ff
ff
=
(1
+11
+ yi -
-=I-x'
(jy
+ xl) dx dy = uz prijelaz
2",
(pl COSi cp
+ pl sini cp) p dp dcp =
(xy
+ x + y) dx + (xy + x
~y) dy,
f f
dcp
<J'
720,
na polarne koordinate =
<J
p. dp
= 'Tf: : '
--
gdje je krivulja
+11
Xl
a) k e1ipsa -al
yi
+ -bl = l,
b) k kruJJica x'
+ y' =
i to l. neposredno i 2.
ax
pomou
= a cos t,
dx
y = b sin t,
dy
l. x
Greenove formule.
= - a sin t dt,
= b cos t dt
367
f I [27f
(al b sini t cos t
+ al sin t cos t + a b sini t) +
+k
+ (a b
+ a b cos! t -
sin t COSi t
bl sin t cos t)] dt
=
27f
1_ al b sina3 t _ a bl COSi3- t _ (al + bl) sini2 t + a b sin2-:-=2tI = O

o
2. Prema (193):
~p
-=x+
~y
f II
=
+k
(Y
+1-
x - l) dx dy
eJ
II
(Y - x) dx dy
eJ
= uz prijelaz na
II
eliptiki
koordinate (113 b)
(bu sin v - aucosv) , abududv =
eJ'
27f
= ab
I
l
(b sin v - a cos v) dv
UB du = a b
1-
b cos tl
a Ilin tl
27f
I., ;31
Slika 208.
adb)k::x2 +y2=ax
ili
(x- ;)\y2=~,
1. Prema slici 208:

p
dx
=-
ili
dx
368
a cos cp,
= cos
a
2 a sin cp cos cp dcp;
=-
asin2cpdcp
cp,
dy
y.
paje
= cos
a
= a (cos Bcp
s(;,o);
cp sin cp
- sinI cp) dcp
1'=;
o. '
Uvrsti,mo li navedene vrijednosti za x,y, dx i dy u zadani krivuljIii integral, dobit

elilo
nakon uredenja i integriranja po tipu VIII (v. dio II Repetitorija) od

<p=_2:. do <p =2:.
=-
+k
Naini
~t
--
to!
2. Prema (193):
Imali smo ve
f'= ff
+k
(y - x) dx dy
[uz prijelaz na polarne koordinate x
p cos !p,
y = p sin !p, x = p cos lP, P = a cos lP, dx dy ,.,. p dp d<p (v. sl. 208)] =
'1'1:
2'
aco
= fJ(PSinlP-PCOSIP)PdPdlP= f(liinlP-COSIP)dlPf pldp =

o'
ft
-2'
[prvi integral rijelimo uz supstituciju
cos , = t, a drugi po tipu VIII] =
~a8
=-T
721. Izraunaj pomou G~ve formule razliku integrala:
Il
J+
(x
y)1 dx - (x ..:. y)1 dy
A IIIB
I,
J+
(x
y)B dx - (x - y)1 dy
/-
A.IIB
24 B. Apsen:
lUjeleDl zadaci b: VIle mateJllaUke
369
gdje je A m B odrezak pravca koji spaja

= x 2 (v. sl. 209).
take
A mB
A nB
== y
== y
A (O, O) i B (l, l), dok je A n B luk parabole

.
x,
dy
dx
X2,
dy
2 x dx
Greenova formula vrijedi za zatvorenu krivulju, pa uzmimo, da je

0"1
A CBmA
podruje
A C B n A.
O"a =
Prema (193):
Il - Il =
ff [-
2 (x - y) - 2 (x
ACBmA
=- 4
ff [-
+ y)] dx dy -
2 (x - y) - 2 (x
+ y)] dx dy =
ACBnA
ff
x dx dy
ACBmA
+4
ff
x dxdy
f f
x dx
ACBnA
+4
f f
x dx
dy =
!)=+.
=41_~3+~1=4(! _
l
za probu izraunaj
dy
oba integrala neposredno i odredi njihovu razliku.

lj
3
l
I
I
I
I
/
//
/
o
Slika 209.
722.
Izraunaj
2 (x 2
+ y2) dx + (x + y)1 dy,
+k
i to
a) pomou Greenove formule;

b) neposredno.
370
AI
I
I
I
I
I
2
Slika 210.
gdje je k L A B C [A (1, 1), -B (2, 2), C (1,3)
Iz slike (210) siijedi:
AB =y
= x,
BC=y=-x+4,
CA'=x
1.
ad a) Prema (193):
i)P
:; = 2(x +y);
=f f
(2 x
+ 2y -
4y) dxdy= 2 f ex - y) dxdy
+k 6ABC
-x+4
=2 f Ix.)l-
2 (XS
(x - y) d.)l
1"
~lldx=2f(-2X2+8X-8)dx=21- ~ x3+4X!- 8x I=
-x+4
= 2 f dx f
6ABC
ad b)
-=4y
i)y
+ .)II) dx + (x + .)I)! d.)l =
I AB
+ I BC +
ICA
+k
.2
I AB
= [j = x, x = y] =
4 XZ d't
4.)12 dy = :
Irl =
'36
IBC
= [.)I = -
x + 4. x
4 -.)I]
=2
(2 Xl - 8x + 16) dx
2
3
f(4-.)I+.)I)2dY=21~~-4XS+16x1
2
+16I y
2
l=-:
2
371
723.
Izraunaj "dx
- dy , Idle je k
j x+y
kontura kvadrata
+k
A B
eD
[A (l, O), B (O, l),
e (-
l, O), D (O, - l)].
(vidi sl. 211).
Kako su funkcije P = _+1 . i Q = - _1_ prekinute u 'taki O (O~O) podruja cr, koje
x y
x+y
.
.
je omeeno konturom zadanog kvadrata, jer tee u beskonanost za x = O i y = O, ne smijemo primijeniti Greenovu formulu,
ve
moramo taj krivuljni integral
dy
dx
- - - - - = 1-+ 1-+ 1x
+y
+y
AB
BC
+k
I AB
CD
+ 1_.
DA
y]
dy
BC
=- l - l =- 2
-I
1-=[y=X+l;X=y-l]=f
neposredno:
= =- x +l, x =l - =f dx [y
raUnati
dx
-f
dy
2x + l
2y - l
t
~
-I
=~lln(x+~)I-~I~(Y-~)I=o
o
O
lCD
=[y =- x -
=~ y - l] =- f dx +f dy =- 2
l; x
-I
1
1DA
= =x [y
l; x
=;
-I
+1] =f ~
-f 2y~
2x - l
+ l =O
O
1= - 2 - 2
-I
-
4.
724. Zadani krlvuijni integral po zatvorenoj krivulji k pretvori u dvostruki integral po podruju
cr koje ta krivulja k omeuje
(l - x 2) y dx
+ x (l + y2) dy.
+k
"
72S. Dokai da je vrijednost integrala
(2 xy - y) dx
+ x 2 dy
+k
numeriki
372
jednaka povrini
podruja
cr, koje je
omeeno
krivuljom k.
726.
Izraunaj pomou
Greenove formule
f-
x2ydx
+ xy 2 dy
+k
gdje je k krunica x 2
+ y2 = R2.
[
727.
Izraunaj
(x
+ y) dx -
r] .
7t
(x - y) dy
+k
gdje je k parabola A 111 B, koja prolazi takama A (1, O) i B (2,3), a os joj je os Y, i tetiva
A n B te parabole i to a) neposredno; b) pomou Greenove formule.
[- !] .
!I
f8
-1
-f
Slika 211.
728.
2xydx
Slika 212.
+ x 8 dy.
OA
;,p ,
~P = ux pokai da ei
za sve putove prikazane u sl. 212 od O (O, O) o'A (2, l)
"y
.
dobiti za zadani krivuljni integral istu vrijednost [4], a za zatvorene putove O B A n O,
Kako je
O B A m O itd. nulu.
(prema slici: O n A je luk parabole, kojoj je os simetrije
je luk parabole kojoj je X 08 simetrije).
729.
Izraunaj pomou
OI
Y"O m A je pravac, O p A
Greenove formule
i. x dyXB+yl
+ ydx
'
gdje je k
=(x _ 1)1 + (y -. 1)1 = 1.
+11
Zaito je rezultat O?
373
XIV. STOKESOVA FORMULA
Formule
fP~~~~+Q~~~~+R~~~~=
+k
ff [( ~R - ~Q)
~~.
(194)
cos ex
+ (~P
h
- ~R)
cos ~ + (~Q - ~P) cos Y] dS
k
k
~
s
gdje su funkcije P, Q i R neprekinute, dok su cos ex, cos
na plohu S, koju omeuje zatvorena krivulja k.
i cos Y kosinusi smjera normale
Smisao liDeamog (uzdu! k) i smisao ploinog (po S) integiranja meusobno su vezani.

Ta se veza lako .shvati prema preglednom pravilu koje glasi: ako se kreemo po onoj strani
plohe S, po kojoj se vrii integriranje, a pomiemo se uzdu! mee k te plohe i to u smislu
krivuljnog integriranja, tada moramo plohu S imati na lijevo.
Kako je prema (130):
dS cos ex
dS cos
dy dz
~ = dx~
dS cos Y = dx dy
dobijemo drugi oblik Stokesove formule,
fp(X'y, z)
+k
iju
desnu stranu piiemo u obliku determinante
~ + Q(x,y, z) d>, + R(x,y, z) dz ==
ff
s
dy~
~~
~dy
~
~z
(194 a)
Ako je desna strana Stokesove formule jednaka nuli, tj. ako su ispunjeni uvjeti (149),
a to znai, da je P dx + Q dy + R dz = dU, pa vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi

o putu integriranja, a jednaka je nuli po zatvorenoj krivulji.
.374
Zadaci
U zadacima 730-732 uklj. izraunaj zadane krivuIjne integr~e a) pomou Stoke~ve
formule i b) neposredno.
730.
f
le
Xl
(y - z) dx
+ yi =
ad a)
+ (z .
1 i ravnine x
Raunamo
+ (x -
x) dy
+z
1 (v. sl. 213).
prema (194 a) :
P=y-~
oR
oy
oQ
oz
y) dz, gdje je k elipsa zadana kao sjecite valjka
= -
1- 1
2;
= -
= - 2
R=x-y
OP oR
- -ox= - 2;
oz
f II +
[I I + II
dy dz
OP
oQ
---=-2
ox
dx dz
+ dx dy =
dx dz
oy
le
= -
Q=z-~
dy dz
II
dx dY ] .
Slika 213.
Iz slike vidimo da elipsa k omeuje plohu koja se sasteji od donjeg dijela pluta i
baze valjka pa su projekcije tih ploha:
na ravninu Y Z: krunica polumjera 1, iju jednadbu dobijemo iz x
+ y' = 1 : (1 - z)' + y' = l, pri emu je cos IX < 0,
= 1-
Xl
na ravninu XZ: projekcija jednaka je nuli, je;r je za prednji dio cos (3 > 0, a za
stranji cos (3 < 0, dok su projekcije obaju dijeloVa iste,
na ravninu X Y: projekcija je baza valjka polumjera I, pri
emu
je cos y < O.
375
Dobijemo:
=-
2 (-
7t
+ - 7t) =
42:.:
II
ad b) neposredno.
Iz slike vidimo, da se elipsa k projicira na ravninu X Y kao krufnica polumjera l.

Prelazimo na parametarski oblik:
iz z
x = cos t;
dx
= - sin t dt
=
sin t;
dy
l - x slijedi: z
l - cos t;
dt = sin t dt.
cos t dt
Uvritenje u zadani krivuljni integral daje:
f J[=
II
(sin t - l
+ cos t) sin t + (l
- cos t - cos t) cos t
2,.
+ (cos t -
sin t) sin t] dt =
(sin t
+ cos t
- 2) dt
2 ..
= I-
cos t
+ sin t
- 2t
I = 4 7t.
2 ..
Slika 214.
731. fyldx+ZldY +x1dz,
';fBCA
C (O, 0, a)] (v. sl. 214).
376
gdje je ABCA kontura 6 ABC [A (0,0, O), B(O,a,O),
ad a) Prema (194 a):
dR
dy
dQ
dz
dP
- - - = - 2z;
f II
= - 2
dP
-- =
2y
oy
+ x dx dz + y dy dx
z dy dz
1:..
+ .!.= l,
a
a
.
Prema slici uzevi u obzir da je BG "'"
ABGA
I,
dQ
dx
oR
dz - ox = - 2x;
I I z dy dz = [y
pa je y
a - z:
a - z, cos OI. = cos O = l, jer idemo po nutarnjem stra-o
BOG
a
a-a
= I z dz I dy
nama ploha piramide]
o
Na isti
nain
12
a
=
I (a z -
Z2)
dz =
l~
a
~31
:3 .
dobijemo:
II
f
x dx dz
:3 ;
la
= I I y dx dy =
AOG
:3 .
AOB
= - 2 (l, + I. + lJ = - ~
ABGA
ad b) neposredno:
Prema slici 214:.
AB=y=a-x
BG=z=a-y
GA =x =a - z
ABGA
732.
(y
ea -
O
X)2
dx
I (a :-- y)2 dy
+ z) dx + (z +
+ Ica -
+ (x
x) dy
z)" dz = -
31 la ~ X)81 :=
- as.
+:y) dz, gdje je k krunica x"
+ y. +
Z2
2S, x
= y.
Prema (194 a):
dR _ oQ
dy
di
Slijedi:
1 _ l = O.
'
dP
oR
- - - = 1 - 1 = O;
dz
II
dx
= o, odnosno
oQ
oP
dy
- - - = 1-1 =0.
iJx
= O,
377
tj .
. (y + z) dx + (z + x) dy + (x + y) dil predouje totalni diferencijal neke funkcije U (x,y,z),
pa vrijednost krivuljnog integrala po bilo kojoj zatvorenoj krivulji jednaka je nUli. Pokaimo
to npr. za krunicu k odredenu s Xl + yi + Zi ;;= 2S i z = 3. Uvrtenje daje:
Xl
+ yi =
16,
pa je
= 4 cos t,
= 4 sin t,
z = 3,
= - 4 sin t dt
= 4 cos t dt
dz = O.
dx
dy
Uvrtenje u zadani krivuljni integral daje:

2~
f f [=
16
sin2 t
+ cos2 t) dt =
= Oi
cos 2 t dt
Z!l zadanu krunicu k:
Xl
:378
16
.Pokai da je
2~
+ y2 +
Z2
= 2S;
= y.
8 sin 2 t
I:~= O.
xv.
FORMULA GREEN-GAUS-OSl"ROGRADSKOG
Formule
flp~~~~~+Q~~~~~+R~~~~~=
s
=
III (bP +
bx
bR) ~dlY ~.
()z
Drugi oblik:
II
bQ
()y
(196)
(Pcoscx +
QcOS~ + ~cosy) dS =
III (::
~~ +~~) dxdydz
(196 a)
gdje su cos IX, cos ~ i cos y kosinusi smjeru vanjske normale na plohu S,
Zadaci
; U zadacima 733-738 uklj. zadane plone integrale pretvori pomou Gaussove formule u
tro,struke integrale po volumenu V tijela, koje je omeeno zadanom zatvorenom plohom S.
733.
If.
+ y cos ~ +.1' cos y dS.

VX +y2+ZI
x cos ot
Raunamo
prema (196 a):
Kako je
P=
.(2==
Vxl+y'+zt.
JI Xl +yl.. +
...1
...
.
R.- .. , .
fXI+yl+ ...'
dobijemo :
.
,.
...
Xl + yi :'-.1"
XI+yl+Z'-XI
()P
()x =
(Xl +
=
(XI +yi
y2 + Zi)
yi + ....
..
+ ...1) JI x. +y' + Zi
379
Na isti nain dobijemo:
xl+z
.dQ
bY =
+ yi + Zi)
(Xl
dR
JI Xl + yi +
Xl
-az ~
z= ;
(Xl
+ yi
+ yi + z2)
JI x' + yi +
Zi
paje
.If 'III
=
734.
II JI
(dP + (}Q + (tR'
Xl
(}y
(}x
(}z
}.dx dy dz =' 2.
f'
__
+ cos (n,y) +
+ yi + zs' { cos (n, x)
JJ JI
~v
dx dy dz
+ yi +
Xl
ZS
____________
cos (n, z) } dS gdje je n vanjska normala za
zadanu plohu S.
prema (1968):
P=Q=R= Jlxl+yl+ZI
pa je
(}P
Tx = l' x' + y2 + Z2
73S.
IJ'~
y dx dy
+y
z dy dz
'
(}Q
~=
JI XI +yl +
Zi;
(}R
z
-az=Vxa+ya+zl
+ z x dz dx.
s
Kako je
Q ,;; z x
y z,
~~ = O,
(}Q"
(}P
O
.(}x- ,
R= xy,
..\..=0
VJ
JJ= o.
pa je
s
736.
JJX1
dy dz + yi dx dz
+ Z2 dx dy.
s
[2
JJf
(x
+ y + z) dx dy dz ]
v
737.
IJ
(xl cos
IX
+ yi cos
izraunaj pomou
~ + Zi cos y) d S,
Gaussove formule zadane plone integrale.
gdje je S sfera x' + y' +
Uzevi u obzir da je
= d~dz
dS cos ~ = dxdz
dS . cos y = dx dy
dS cos IX
380
Z2
= aS .
zadani integral piemo u obliku
JJ
XI dy dz
+ yi dx dz + Z3 dx dy
pa ga
raunamo
prema (19b):
(jP
(jx
JJ= JJJ
3
= 3 x2
'
+ yi + z:) dx dy dz =
(Xl
prelazimo na srerne koordinate
= 3
f JJ
pl sini .& cos lP
+ pl sinI .& sinI cp + pl cos! .&) p2 sin .& dl} dp dq> =
v
a
==
2",
J J J
p' dp
dcp
JJ
(sin' .&
sin.&) d.&
'"
cos'.& 1 = -12 'It' aa.

.& cos.& - -2 cos lt - 3
3
S'
+ yi dx dz + Zi dx dy,
x 2 dy dz
+ COSI .&
.
= 3 -alil
2'1t' - - sm
S
3
738.
'"
0--
gdj.e je S vanjske strane ploha kocke O
~ x ~ a,
O <: y <: a i O <: z <: a. (Narii"zadanu kocku!)

Raunamo
prema (196):
JJ = fJJ
2
(x
+ y + zi) dx dy dz =
=2
J J'I
dx
xz
+y z +
dx
dy
(x
+ y +.z) <iz ==
;21 dy = 2 Jdx J(a x + ay. + ~I) d y =

o
381
739.
JJ
(x' cos IX
+ y' cos [) +
S
xSyl
stoca - + -
a"
a'
Zi
- -'bl = O
Z2
cos y) dS.. gdje je S vanjska strana potpune plohe rotacionog
(O ~ z ~ b).
-a
Slika 21S.
S obzirom na
preanji .zadatak
JJ= JJJ
2
(x
738 i prema slici 21S dobijemo:
+ y + z) dxdydz =
[uzevii u obzir da je z
= :
II x, +y' ]
=2
Jf
dx dy
(x + y + z) dz
.!.
Vx' +y'
II
Jf
dx dy x z + y z +
~I I
.!.
Vx' + YI
II
= prelazimo na polarne koordinate =
= 2a"
fJ(
f I
a p cos 94 a p sin <p
+c a2b -
pl cos <p - pl sin <p - 2ba pl) P dp d<p
ln
II
2b
pl
p ' . . a b pl
p.
p. .
b p.,
- a d<p a-cos,<p
+ a-s1O<p +-- - -cos <p - -810 <p - - =
3
3
2 2
4'
4
2a 4
O
O
ln
albf'
=12
[2a(sin<p - cos<p)+3b)dqt
O
382
= T'It' albl
740.
ff
x
+ y dx dz + z dx dy,
x dy dz
+y + z =
a, x = O, Y
=O
gdje je S vanjska strana ploha piramide odredene s-
i z
= O.
[~] .
741.
ff V +
xs
+ Zi (cos IX + cos [) + cos y) dS,
yI
gdje je S sfera x 2
+ yI + Z2 =
Rl.
[O, vidi zadatak 734)].
U zadacima 742-745 izraunaj pomou Gaussove formule plone integrale neposrednorijeene u zadacima 708-710 uklj.
742.
ff
+ xy dy dz + y z dx dz,
x z dx dy
gdje je S vanjska strana piramide x
= O, Y = 0,_
z=o i x+y+z=l.
(Vidi sl. 203 kod zadatka 708).
Prema (196):
Kako je
p
= xy,
Q= y z
R = x z,
dobijemo:
oP oQ oR
-+-+-=y+z+x
ox
oy
oz
ff fff
=
(x
+ y + z) dx dy dz =
l-s
dx
+ y + z) dz =
dy f (x
o
l-s-y
flxz+YZ+~21
o
f f
o
= f dx
l-s l-s-y
dy= f
f[
l-s
dxl~ _~3 ~2Y_X~11

_
1 - x
(1 -2- 6
X)3
xs
2(1 -
x) -
2 (l -
X)2
dx
l
8 .
o
743.
ff
y z dx dy
+ x z dy dz + x y dx dz,
gdje je S vanjska strana plohe x
+ yi =
Rl;
S
X =
O, Y = O, z = O, z = H.

Prema (196):
oP aQ
oR
-+-+-=z+x+y
ox
ay
oz
383
JI = III
S
(x
+ y + z) dx dy dz =
cilindrike
prelazimo na
koordinate
.V
III
CP cos <p + p sin <p + z) p dp d<p dz =
III
p' dp cos <p d<p dz
V
tt
IJ I
III
pZ dp sin <p d<p dz
"2
p dp d<p z dz
~a 11 :sin <pI Iz I +
o
tt
2'
I I-
pSI
+"3
cos <p
o
744.
II
y2 Z dx dy
= x 2 + yI,
II
pZ T'It . T
HI =
+ T'
.H
+ y' =
x,
2R
H R2 ( T
+ 8'It H ) .
+ x z dy dz + Xl Y dx dz,
l; x = O, Y
gdje je S vanjske strane ploha tijela
=O
omeenog s
O.
(Vidi sl. 205 a uz zadatak 710).
Prema (196):
II III
III
+ III
=
Cz + x + y2) dx dy dz .=
cilindrine
prelazimo na
koordinate =
Cz
pcos <p
p' sin2 <p) p dp d<p dz
III
z P dp d<p dz +
pa dp d<p dz = [uzeli smo u obzir da je z = x + y2 = p2 cos 2<p + p' sinI <p
= p"] =
V
tt
II
II
=
pl
p dp d<p
I;2' + II
o'
745.
x dy dz
= Q,
+y
= O,
dx dz
x
1~
pl
pa dp d<p
II
o'
II
p. dp d<p =
=1
1.
[3].
. 384
i I~'I'I I =; .
a'
z dx dy, gdje je S vanjska strana kocke, Ito je

y
"2
<p
00-
ine ravnine x =
O,
VEKTORSKA. ANALIZA. ELEMfiNTI TEORIJE POLJA
XVI. SKALARNO POLJE

Skalarna veliina U, koja prima odredene vrijednosti u svakoj taki T prostora, zove se
skalarna funkcija ili skalarno polje U = U
= U (x,y, z). Npr. polje temperature, potencijala, gustoe u nehomogenom sredstvu itd.
(n
Polje moe biti odreeno i pomou radij vektora take T: U
(h
Formule
I) Za polje U
U (T)
U (x,y, z)
Gradijent
OU7 OU7 oUgrad U = - J + - J + - k
ox
ay
az
(199)
cos IX =
oU
X
'Igrad-:-U=--I '
Derivacija u smjeru
"aU
oU
oU
Tz
cos y = .--~=-=-O
cos~=lgradUI '
I grad Ul
S (IX, ~,y)
-COSIX
oU
oU
oU
+ -cos~
+ -cosy
=
~
grad U
gdje je
'OU
so=-~
(198) i (198 a)
~ = 7cos IX
+ 7cos ~ + k cos y.
Kut dviju ploha
G (x,y, z) = O
cos
qI
H (x,y, z) = O.
grad G . grad H
gr-a-od--;H.....I
= 'I----'gr"--ad-:-G=-I
----'o; 0 - - 1
Nivo-plohe polja
gdje je
U(x,y, z) =
(200)
konstanta.
25 B. Apsen: Rlje!len1.zadacllz V1Ae matematike
385
2) Za ravno polje
z (T)
z (x,y).
Gradijent
grad z
Derivacij a u smj eru s
AZ""!'
= ox '
az""!'
+ ay}
(201)
(tI,~)
oz
'Oz
os
oso
- ' = -=
.....
gradzso
Nivo-krivulje polia
z (x,y)
(201 a)
= C.
A. Gradijent skalarnog polja

Zadaci
U zadacima 748-750 uklj. izraunaj gradijent zadanog polja u zadanoj'taki polja.

746. U
Xl
+ yi +
Z2 U taki
Tl (2; - 2; 1).
Prema (199):
gradU=2x7+2yJ+2zk
(grad U)l";"
I (grad U)l 1=
4
4T- 4J + 2k
V16
+ 16 + 4 = 6
cou="6=T;
cosY=T'
747. U = XI + YI + za - 3 xy z u T l .(2; l; 1). Odredi takoder, u kojim je

dijent okomit na os Z, a u kojim je jednak nuli.
takama
Prema (199):
grad U = (3
(gra U)l
d,
I tgrad U)l I =
Xl -
3y z) i+ (3y2 - 3 xz)J+ (3 Zi
97- 3J - 3 k
VSl
+ 9 + 9= 3 VIT
C08~=COSY=
Ako je gra U okomit na os Z, cos Y = O, pa je
3z - 3xy = O
Zi
grad U .L Z u takama plohe z =
386
= xy,
VX'Y.
---="
yu
3 xy),k
polja gra-
grad U = O, kad je
3~-3yz=0
3 y l_3xz=0
3z - 3xy
= O.
Pomnoimo li jednadbe redom s ; ,~ i f ' dobit emo x' = y. = zi, pa je grad U = O
takama
polja, u kojim je x = y = z.
748. U = xy z u
taki
Tl (1,2,3).
749. z = 3 x:Y - 3 xy
750. U =
+~.
VXI + yi + . . .
1 U
Raunalno
taki
Tl (1,2),
taki T (x,y, z) po volji.
prema (199):
~U
Tx=y'XI+yl+ZI
VXI + yi + Zi
apsolutna vrijednost ili modul I ~I, odnosno r

iJU
x
radijvektora r = xi'+ yj + z k, dobijemo ~ = - . Na isti nain:
Uzmemo li u obzir, da je
-+
-+
-+
-+
uX
iJU
ely
=,
y
pa je
x-+
y-+
z-+
'1
-+
-+
r
gradU= -i+ -j+ - k =-(xi+yj+ zk)= - .
751. Odredi
taku ukojoj
Raunamo
je gradijent polja
r "
z = 'ln
(x + !)
jednak
7- 1: 7.
prema (201):
'Slijedi:
xy
y = l;
+l
y(xy
16
+ 1) ="9.
Iz prve jednadbe slijedi:

xy
+ 1 =y,
a uvritenje u drugu daje
1
.02'=
.JI
16
-9'
pa J'e
"1'
=
J'
--,
4
387
dok je
Xl
Traene
752. Odredi
1
l - -
YI
1
3
X.
= T'
take
take u kojim je modul gradijenta polja

[
753. Odredi kut to ga u
taki
Take
( t
_....
Yx' + y'
+ y2 = ~] .
,+
---J.
Vx + y.
3y
) .... (
iF.
i +
2r3xy
3 ....
3
.
3x )_.
,r:;-- j
2r3xy
4-
(gradz)l
= S i + 1"" j
wad U)l
9= 2 -i - "4
j.
ah
ah;
6
cos 'Il
5-5
= -
1.1/4+81
16
'Il
uspon plohe z
x'
12
--==
-
0,199
5Vl45
= 10130'.
754. Odredi kut to ga zatvaraju gradijenti. polja z
najvei
jednak 2.
u=x-3y+Y3xy.
a u Tl (3,4):
Prema (45): co, 'Il
= (x' + y.)I.
TJ (3,4) zatvaraju gradijenti polja
grad z
grad u
su na krunici x,
z=Vx2 +y'
755. Odredi
= --,
= ln ~ u takama Tl ( ~; ~ )
+ 4 y" u taki
Tl (2; I; 8).
Prema (201):
grad z
(grad
Z)1
= 4 i + 8J;
cosa. =
3!W!
= 2xi + 8yJ
I (grad z)11 =
Y-16 + 64 = Y80=,= 8,94;
4
l
V1
yso,
=V1 = 5=,=0,45
i T. (l; l).
To znai: idemo li iz take TI za l u smjeru koji zatvara kut IX = 63 s osi X, maksimalna

promjena kote z zadane plohe iznosit e priblino 8,94, pa je kut najveeg uspona plohe
tg 'll
8,94
= -1= 8,94:
'll == 8340'.
.756. Odredi za polje U = 2y2 + z"- xy -yz + 2x stacionarne

kojim su derivacije funkcije u svim smjerovima jednake nuli.
take,
tj.
take
plohe, u
Prema (199):
grad U = (-y,
+ 2)7 + (4y
- x - z)J+ (2z -y)k.
Stavimo:
oU
ox
- = -y
oU
+ 2 =0;
oU
Tz=2z-y=0.
i=4 y -x-z=0;
Rijeimo li taj sustav jednadbi, dobijemo:

y
Stacionarna
= 2,
l,
x = 7.
taka:
S(7,2,1).
757. Odredi stacionarne
take
a) z
x'
+ xy + y2
b) z
XI
+ y3
polja
- 4x - 2y
[S (2, O)]
- 3 xy
[Sl (O, O); S, (1, 1)].
758. Pokai da
take
polja U
= ln (Xl
U
+ yi + Zi) zadovoljavaju relaciju
= 2 ln 2. - ln , grad U I".
759. Odredi gradijente zadanih polja

a) U
= -;.
grad U = grad
(xi + yi + z"k>- =
11
= grad (p"
grad U
760. Dokai da je
[prema (IS) (;). = al] = grad

~
+ yi + ZI)1 = grad (Xl + yi + Zi) = 2 x i + 2 y j

= 2(,x7+ y l+ zk) = 2;::-
= gradr = grad Vx' +yl + Zi
:t
U (x,y, z) = grad U .
f,
I xi + y} + z kll =
+2zk =
xi+Yf+ zk
ji x. + yI + Zi
r
r
gdje su x, y i z funkcije od
t,
dok je
;=xi+ y l+zk:
d
d
oU dx
IJU dy
IJU dz
dt U(x,y, z) = dt U [x (t),y (t), z (t)] = prema (87) = bi "dt + ~ . dt + Tz . dt
prema (199) i (J6).:
d-; (U~
6U~ U-+)
dz-+)
I + -} + k . (dx7.
'- I + dy~
-} + dt
- k =
x
y
z
dt
dt
grad U - =
dt
prema (18) =
U dx
U dy
U dz
=_._+-._+-.-.
x
dt
y ,dt
z
dt
B. Usmjerena derivacija
Zadaci
zadacima 781-775 uklj.

smjeru.
761. z = ~ - J x y
RaUDamO
izraunaj
derivaciju zadanog polfa u zadanoj
taki
+ J Xyi + 1 u taki Tl (J, l) u smjeru od Tl prema taki T. (6,5).
prema (20la):
'Oz
"Oz
so
- = -::;; =
-+
So
z.
grad
prema (8):
-+
So
3 ~
37 + 47
V9 + 16
grad z = (3x - 6xy
...
4 ~
T ' + T}
+ J yI) 7+ (- 3 x, + 6 xy)}
(gradZ)1 = 127-97
au T I (3,!):
_=
"0.1
(3"
4 j
-) . (IU-9j
-)
i+-
/Js.55
= prema (18) =J6

- - - 36
=0.
55-
762 - arc 11 x.y il taki Tl (I, I) u smjeru raapolovnice prvog kvadranta.
prema (lOla) i slici 216:
srad.r= I
390
i zadanom
+sly.'+
+x.y=
.
J
(grad %)1
= -l -i
.. 2
+ -1
j
2
fl.
l"
r,
--------
I
I
I
I
To
I
I
I
I
I
I
i"osO(
Slika 216.
763.
.slika 217.
= ln (e z + e") u ishowltu O (O, O) U smjeru cc (sl.

;: =
"0%
~=
764.
%"
= Xl yi
cos f+ &inat
(COSat,"7' +.
smat}"1-)
- xy' - 3 y - l
U Tl
217).
7+j
.--=
COS at
+ sin at .
2
(i l) U smjeru od te take prema O (O, O).

[- VS].
765.
= Xl -
766.
= XI - 2 Xl Y
xy - 2yl
U Tl
+ xyl + 1
(1,2) u smjeru, koji zatvara
osi
+X
kut at - 60'.
U Tl (1; 2) u smjeru od Tl prema TI (4,6).

[1].
~67. z
= ln y' xi of yi
u TI (1, 1) u smjeru raspolovnice prvo, koordinatnog kuta.
768. z
= arc tg
taki
Tl (
~; V2J )
koja lei na krunici x 2
+ y2 -
2x
te krunice.
= O u smjeru
y
Tf _ __
)(
Slika 218.
Iz zadatka se razabire da se derivacija trai u smjeru tangente na krunicu u
l - x
y' = tgex = - - ;
y
Prema slici 218: ex
=
-+
So
1X1
tglX l
VJ
=T
pa je
-+
= cos 210 i
. I)
(1+:'
+ sin 2100 j
-+
~
Xl
VJ'"
= - ~
r+ (
+ yl. u
300.
I)
l+~
taki Tl
1-+
i- - j
2
(gradZ)l
~~= (- V;7_ ~ 1)( - V;7+ ~ 1) =!

769. z = ln (x
1X1
TIkrunice :
+ 180 = 2100
gradz=-
YI
taki
= -
-!
VJ-i + T1jT
(1,2) J.wja lei na paraboli u smjeru te parabole.
[V?J'
770. U = xy' + Z3
600, 45 i 300.
XY Z
taki Tl
(l; l; 2) u smjeru koji
ini
s koordinatnim osima
Iz zadatka slijedi da se trai derivacija zadanog polja U u taki

radij vektora
-+
So
= cos 600 -i
+ cos 45' j + cos 600 lc
Tl
u smjeru jedjnjq
Vl-j + TI -Ic~
= Tl -+i + T
pa prema (198 a) d9l>ijemo uzewi u obzir da je
392
kutov~
pa je
":aU = -I.' grad U = -1(-i + .,...

-.
f 2j + k) (- i + JI k) =
771. U
= Xl yl.1 U
taki
Tl (1; - 1; 3) u smjeru od te
take
prema
taki
s.
Ti (O; 1; l) ..
~(41)
y+1
x-l
.-3
=- = - 2- = - -l
- :
2.
T1TI
tj.
a=-I;
e=
b=2
...:
2,
pa je:
_...
+ 2j - 2 ...k,
dok J'e .'"
s= - i
So
(grad U)l
DU
-::;- =
-.
+ 2j -
2(- i
6 (3
3}+ ~
7-
....
7 + 2}
- 2k
3
....
........
+ k) = - 22.
2 k) (3 i - 3 j
()so
772. U = Xl - 3 y. + S u
dinatnim osima.
taki
Tl (l; 2; - 1) u smjeru koji
;: =
Kako je IX ==
~ = "(,
prema (5) imamo:
= 1,
~
So
= 2x7' -
jednake kutove sa svim koor-
cos7 + cos ~7 + cos "( k.
3 COSi IX
grad. U
ini
pa je
cos IX
V; .
Vl'" ........
= TU +
3 zj - 3Yk;
+ k).
= l i + 3j - 6k
(grad U)l
"a!' = V"3 (7+ T+. k) . (27'+ 3}- 6 k) = _ V3 .

tls.
773. U
2..
= xy + y z + z x
taki
Tl (2,1,3) u smjeru od te take prema taki TI (S, S, 15)-
[~] .
774. U
l,.
= (:xl + YI +.zI) u taki
Tl (1; 1;
........
nu smjeru vektora 2 j-k.
[ ! ViS] .
77S. U
== ln (i' + JI '+ ,z-;
u O (O, 0,.0) u smjeru koji ini s koordinatnim osima kutove
[cos
+ CO; li + cos "(]
IX,
~ i "(..
= x: -\- ~ -\- ~'U bilo kojoj taki T (x,y,z)
'776, Dokazi da je derivacija polja U

od te
=
take
prema ishodiitu
koord~natnog
sustava jednaka 2 U
T
V;q- yi -\- Z2,
Raunamo
prema (198a)
'Ou
......
Tr = Til'
-
grad U
oU
- = -T2
t}T
("1'
"1'"
...... )
XI -\- y J -\- z k
2,X"1'
".777, Dokai da je derivacija polja U

gradijenta,
2y"1'
2z ......
"1'"
Y "1'
J-\--z k-)
b2
c
l-\--
Z2) = -2 U .
= -T2 ( -aX22 -\- -y2
-\- -Cl
b2
T
U(x,y, z) u smjeru njegova gradijenta jednaka modulu
Prema (198 a):

oU
} grad U
= (grad u)o
7"
' grad U
= prema (2) =
prema (15)
ON
1 gd
". pr, za pol'U
Je
= -,
Je Je
T =
T
grad U
grad U _ (grad U) IgradUj'-jgradUI-
dUjl
= I ~ U l = I grad U I
X "1'"
I -\-
k
y J"1'"-\- z ......
, 'tj, za
= -;:- = -:iV=x:::.-\-=y'==.=-\-=Z~I
.dobijemo:
t}
"DU
grad U
t}
grad-
l I
j,grad-;:-I'
:'Izraunajmo
I ! I:
grad
grad
dU....
dx
x.
V(x. -\- yi -\- z.)'
.!..
= grad
1
T
7,V;:x==.=-\-;=y.;=-\-=z=;'
line 1ZI1IZC
'
"-'b"
dU, IJU
,
uu lJemo za T'" 1 T'"' pa Je
,8
l-\-- J -\- --;-k

IfJ
c2
al
I rl
z k),
~
al
' (X
-
T =
grad U
1-......
= -(x
i-\- yj -\T
To
polja u smjeru
gdje je
uy
uZ
.1\
VX-\-yl-\-Z
1
1
\ irad-;:- =V(X'-\-yl-\-ZI)I'= XI-\-yl+ZI = rl'
c.
Nivo-plohe polja
Zadaci
U zadacima 778 i 779 odredi nivo-plohe zadanih polja.
778. U
arc sin
Stavimo U
VXl+yl
z
.
(konstanta), dobijemo
arcslOV
z
.
XI+~1
=,
odatle
.pa je
Nivo-plohe ine familiju krunih stoaca, kojim je os simetrije os

koordinatnog sustava.
779. U =/(r), gdje je r
predouje
t,
dok je vrh u ishoditu

.
1;1 = Vx, + yi + Z2
/eV Xl + y' + Zi) = e
familiju sfera.
780. Odredi smjer normala na nivo-plohe polja

U'= x.
+ y' + Zi.
Nivo-plohe zadanog polja Xl. + yi + Zi = e ine familiju koncentrinih sfera sa sre~

ditem u ishoditu O (O, 0, O). Kako grad U = 2
+2 y + 2 z k = 2 -; stoji okomito.
na nivo-plohi, koja prolazi njegovom poetnom takom, normale na nivo-plohe imaju smjer
i smis~o radijvektora -; u bilo kojoj taki nivo-ploha.
xr
D. Kut dviju ploha

Zada-ci
U zadacima 781 i 782 odredi kut zadanih ploha u zadanim
781. Valjka
Xl
+ yi = Rl
Smatrajui
i sfere (x -R)I
+ yi +- Zi = Rl
takama.
. (R"2' -2-'
RVJ
u taki Tl
O)
zadane plohe kao nivo-plohe polja

G
Xl
+ yi -
Rl
= ex -
R)I
+ yi + Zi -
Rl
395
uz G =0
c= O,.
H = O, tj. uzevi
oG
iJx
-=2x;
,lH
dX = 2ex -
R):
raunamo
prema (200):
iJG
iJy
= 2y,
iJH
iJy
i=
iJG
iJz
= o.
iJH
iJz
-=2z
2y;
a u Tl:
( iJG ) = R;
iJx 1
(iJH)
iJx l
= _ R;
( iJG) = R
iJy 1
(3;
(iJG)=o
iJz l
(~H)
=
iJy l
V3;
( iJH)
az l
O.
Prema (200):
-R2+3RI
cos cp
782. x,
+ y2
VR2 + 3 Rl. VRl + 3 R"
a2 i b z = xy u
taki
Tl (XI'YI ZI).
Smatrajui zadane plohe kao nivo-plohe polja G = x,

prema (200):
iJG
-iJx
2RI
= 4R" ="2
iJG
iJy
-- =
2 x;
iJH
-=Y
iJx . '
+ Y'
- a2 i H = xy - b z, dobijemo
iJG
iJz
2y;
--=0
iJH
iJy
iJH =-b
iJz
-=X;
pa su u T,;
grad H
- - -
= YI i + Xli -
bk
PIema (19):
..
Jer Je
Xl =
b ZI
-,
YI
d k .
o Je Xi
+ yi =
2
a.
U zadacima 783-785 uklj. pokai da su zadane plohe ortogonalne, tj. da

kutom u svim takama njihove presjenice.
783. Sfera x'
+ y' + Z2 =
R2, ravnina y
X tg cp i stoac
Zi
= (x"
+ y2) tg2 <ji.
Prikazavi jednadbe zadanih ploha u obliku skalamih polja uz

gradijente:
.
G = X"
+ y2 + Z" -
l! = x tg cp F
396
R2;
e = O,
grad G = 2 x 7 + 2y} + 2
--
raunamo
njihove
gradH=tgcpi-j
y;
= (x" + yI) tg
se sijeku pod pravim
<ji - Z2;
grad F
= 2 x tg l
<jJi + 2y tg
<ji} - 2 Z k.
Prema (200):
cos 0. ploha G i H
jer je y
x tg 9,
2xtg!p-2y
2
Vx' + yi + z' . Vtg'!p + l
= O,
pa je
cos 0. ploha G
jer iz F slijedi da je 4 (x
4 Xl igO ljI
+ 4 yi tgl ~
4 z'
v' x + yi + Zi 2 VXl tg' ljI + yi 19' ljI + Z2
+ yi) tg
<ji = 4 zi, pa je 0. =
=O
T.
Na isti nain dobijemo da je cos 0 a ploha H i F = O pa je 0 s =
-T. Zadane su plohe
ortogonalne.
784. Sfera x 2
+ y' + 2' =
785. Stoac x' + y2 -
a x i x"
Z2 =
+ yS + Z2 =
by.
O i vaIjkovita ploha arc sin -~

x+y
o.
397
xvu.
VEKTORSKO POLJE
Vektorsko polje odredeno je vektorskom funkcijom
radij vektor te
take
take
T prostora, tj.
T.
U koordinatnom obliku:
gdje su
tl .. , tl II
tl.
skalarne komponente vektora ;, koji je dodijeljen taki T prostora.
A. Vektorske krivulje
Form ule
To su prostorne krivulje, koje imaju za tangentu u svakoj taki zadanog polja -; onaj vektor ;;
koji pripada dotinoj taki polja.
U polju sila vektorske su krivulje silnice tog polja sila.
Prema (221) diferencijalna jednadba vektorskih krivulja za polje -; =

glasi:
a to je sustav od dvije
obine
za dvije traene funkcije y
398
dx
dy
'lJ.
'IJu
<iz
'lJz
diferencijalne jednadbe:
= y (x)
i z
= z (x)
(vidi 14).
v..--; + vI/J + v.'k.

(221)
Zadaci
U zadacima 788-789 uklj. odredi vektorske krivuljt zadanih polja.
786. -; = a
7 + bf + e k
(polje konstantna vclttora).
Prema (221):
(a)
Odatle je
b
y = :
dz =.!....dx.
a
dy= -dx
a
ili
dx +Yo
gdje su Yo i zo konstante integracije.

Dobijemo:
Odatle:
x
Y -Yo
z-zo=~.
--b-=-a
pa je
y-yo
.z-zo
-b-=-c-
(b)
Prema (a)
Nakon integracije i
ureehja
na gore
~vedeni nain
dobijemo
x - xo = z - zo.
(c)
Iz (b) i tc) slijedi:
x - xo
y - YI
--a-
= --b- =
Z-
Zo
--c- .
Vektorske krivulje su pravci paralelni s vektorom ;.

787. -;
(z - y)
7 + (x -
k.
z)f + (y - x)
Prema (221):
~=~=~.
z-y
x-z
y-x
Taj sustav diferenci;alnih jednadbi rijeen je u primjeru 4 (vidi 14), pa je dobiveno

x
+y +z
Ct;
.XI+Y"+ZI=C
Vektorske su krivulje krunice, koje su nastale kao presjenice sfera sa sreditem u ishoditu
koordinatnog sustava i ravnina, koje sijeku na koordinatnim ravninama jednake odreske.
399
788. ;;.= - Cl)Y +
CI)
Prema dx
= dy
v",
v"
x7 (ravno polje), gdje je
CI)
konstanta.
dobijemo:
Iz y dy = - x dx slijedi:
. . Rl ko
.
..
gdJe
Je"2 nstanta integraCiJe.
Slijedi
Vektorske su krivulje
789. ;; = (y
+ z)7 -
:Je
koncentrine
krunice sa sreditem
ishoditu koordinatnog sustava.
7- x k.
B. Divergencija i rotor vektorskog polja, odnosno polja sila.

Solenoida1na i potencijalna polja
Formule
...... oo",
ox
oo"
ov.
oz
divv=-+-+-
.....
.....
"
o
oy
:z
v"
v.
rotv =
ox
v",
oy
(202)
k
= ( :: -
~: ) '7 + ( :'" - ~; ) 7+( ~; - :. )ko
(204)
Vektorsko se polje zove solenoidalno (cijevno), ako je div;; = O u svim takama polja.
Vektorsko je polje potencijalno, ako
fl
'"
potjee
oU
ox'
=-
od potencijala U
v
U (x,y, z), tj. ako je
oU
= -_.
oz
Potencijalno polje je bezvrtlono, tj. rot;; = O je nuni i dovoljni uvjet, da je polje;; potencijalno (lam~o). Polje' sila, koje potjee od potencijala, ini konzervativni sistem .sila.
400
Za ravno vektorsko f'Olje:
.....
oo.. iJv
+iJy
iJx
(202)'
.... = (OOlJ: - OO)

lJ; k.....
(204),
dlVV
lI
rot v
Zadaci
U zadacima 790-.793 uklj. odredi divergenciju i rotor zadanih polja.

790. -; =
xi+ y J+ zk.
Prema (202):
div v
= l + l + l = 3.
Prema (204):
....
i
rot v =
lJ
ax
x
....
j
a
ay
y
k
:z
7(lJZ
- .~) -}(~
ay. az
ax
.....
791'. -; =
+ k(ay
ax
_ ax)
ay
= o.
-
div r
Polje radijvektora je
ax)
az
~zvrtlono
= 3,
rot; =
o.
pa je potencijalno.
cr + Zi) i + (Z2 + x!)} + (Xl + y2) k.
Prema (202):
div v = O.
Zadano je polje solenoidalno.
Prema t204):
rot v
=
y!
= 7(2 y
- 2 z) -}(2x - 2 z)
792. -; = grad (Xl
....;
....
iJ
ax
lJ
+ ZI
iJy
Zi
+ k (2 x -
+ Xl
2y)
2 [(y - z) 7 + (z - x)} + (x - y) kJ.
+ y2 + Z2).
Prema (199):
div v
26 B. Apsen: Rijeeni
zadai
= '] + 2 + 2 = 6.
iz Vie matematike
401
rot II = 2
- i
;,
;,
;'x
oy
o
oz
Polje gradijenta, tj. potencijalno polje, je
[div; =
xy Z;
rot; =
=0.
bc~o!n(;.
+ y (Xl - zr)j + Z(yl -
X (Zi - yi) -:
X2)
k].
794. Vcktorsko 'polje ine sile "fi, koje su obratno razmjerne skvadratom udaljenosti njihovih
hvatiita od ishodiita koordinatnog sustava O i usmjerene su prema O. Odredi divergenciju
i rotor. tog polja sila.
x
Slika 219.
Prema slici 219:

F
F . Fo
k= - -.
ro = ~
k
-(cos ot
~
=- ~
:.. 7+ z..
r l( r
r 7+ !...
r
'I
+ cos ()
'k) = -
Tu je k koeficijent razmjernosti, dok je r

u obzir da je u naiem sluaju
'J
kr
+ cos Y . -k)' = --.
-r =
~
k (:..
,.a 7+
z.. j
~
+ !...
,.a 'k)
VXl + y' + z'. Raunamo prema (202) uzevi
,.a-3xrl
rl
2x
2r
.-
=-k
OO.
r' - 3 z,
'1;=-k
rl
divF= _ k3r'~ 3r' = ~

Zadano polje sila je solenoidalno.
~-3x1
rl
Prema (204):
ov
OV
-'-~= +k
by-
(JZ
nain
Na isti
z.3,.Z
Y3r1."!'
' -k
' =k 3y.r-3y.r =0.
rl
,.
,.
dobijemo:
()V.,
ih1.
.(JIS
(Jx
ih1,
---=0
ih1,.
---=0
ilx
ily
pa je
rotF= O.
polje je i potencijalno (konzervativno) .pa le harmoniko. U takama osi Z polje
sila F nije odreeno. jer je za x = O i y = O F = oo.
Zad~o
795. Odredi divergenciju i rotor ravnog polja sila

zadatku 794.
[-
,.
F= - k - .
div
F= ~.
ako su ,sile odreene na isti nain kao u
F,
F= O.
rot
tu
je
, =
VXI + yi'] .
796. Polje sila ine sile F. koje su obratno razmjerne s udaljenou njihovih hvatiIta od osi Z. okomite su na toj osi i usmjerene prema njoj. odredi div F i rot F.
Prema slici 219 u zadatku 794. u kojoj je ,
F=
F . Fo = -
oznaen
sa r'.
.!.
, . ;:: = ,-.!.
, .(-=" 7+ Z 7) =
VXl + yi.
jer je cos "'( = cos 908 = O. pa je , =

no. jer je za x = O i y = O F = oo.
- k
(-=-,. 7+ Z-j)
rl
U takama na osi Z polje sila .ifnije odrede-
Prema (202),:
il,
....,
,1~x.2r.. ~
IN
~=-k
u~=_k
ilx
---,-:,,.----~
Na isti
,1-2,xr , 1 - 2 ~I
rl
=-k
,.~
nain:
div -F = - rkl [2,1 - 2 (Xl
+ y2)] = ~
Zadano polje slla je solenoidalno.

Prema (204),:
_ (Ov,
ih111J),--- k
rotF=
ih111
~= +'k
y.
2 . X
r T
rl
Polje sila je i potencijIIlno pa je
ilx
2 xy
ily
ih1e
= k-;:a = d;;
rotF = O.
harmoniko.
403
797. odredi divcrgencijU poJJa sila F, koje su obratno razmjerne s udaljeiwlu njihovih hvatita
od ravnine X Y, a uilaJerene su prema ishodiltu O koordonatnog sustava.
x" ,,- z-)
(.
[F=I-r
z,.- i + -,.j + - Ir r ;
C. Odrectivan.c potencijala ~oazervatlvDlh pol.a.

Silnice l radnja !polja slla
Formule
Potencijal U (x,y, z) vektornog polja;: odnosno
polja sila..
.
,
p,= P (x,y,z) i+Q(~,y,z)J+ R(x,y.z) k:
JPdx ~ QdY+Rd.i+(;--{P(X,y,Z)dx +J Q(i.,y,&')dy +

T(;Ii7)
U-
"
~~~~
JI
(20S),
"
.+
JR (x.,y"
z) dz,
+e=
z.
fp;
T.
pri emu Be krivuljni integral uzima po bUo kojem putu, koji polazi iz neke take To polja,
jer njegova 'vrijednost ne zavisi od oblika puta, ve jedino od izbora poetne i konane take
top puta, nataVJlO ako je Polje konzemmvno, tj. potencijalno (rot;; = O).
Ako je polje -; potencijalno, tj. potjee od potencijala U, pa je -; = grad U, funkcija U zadovoljava LapJaceovu jednad!bu .
dlU
i}IU
i)lU
(214 a)
/:::,. U = i}x' + .i)yl + i}zl = O
pa
.Be
zove
harmonika
funkcija.
Radnja sUe ji uzdu! puta l
.A =fPdx+ Qdy+
Ri:
(20S a)
Zadaci
798. Ispitaj da li imaju zadana vektorska polja potencijale pa ih odredi, ako postoje.
a) -; - (y
+ z) 7+ (x + z)} + (x + y) 1.
prema (204) uzevli u obzir. da je

P=y
-clR
-- -clQ
=
c)y
clz
rot -;
= O,
1- 1
+ z;
O;
Q, == x
+z
li == x + y
dP _ clR == O i
clz
clx
polje ima potencijal, konzervativno je.
clQ _ clP = O
i}x
c)y
Prema (205)':
potencijal U
x y .
(y
+ z)dx +
+ ~) dy +
(xt
=.xy+ xz +yz
r:+
(3
(x,
+ y.) dz + c =
al
y.
b) ; ~ (S x! y - 4 xy)
+ C.
1 y)]':
XS -
Prema (204)' uzevii u obzir da je
P=Sx1 y-4xy
Q=3.~1_2y
rot; = lJlJQ - lJiJP = 6x - Sxt
Polje
ne~a
+ 4x =
10x - 5x1 =1= O.
potencijala.
[Ima. U=xyz+C]
d);; =yz(2x +y
+ z)7+ xz(x + 2y + z)} + xy(x +y + 2 z) k.

[Ima. U=xyz(x+y+z)+C].
799. Pokai da vektorsko polje, !ito ga ine konstantni vektori ;; = a -; + b

i odredi ga.
Prema (204) uzeviii u o!:>zir da su P
polje potencijalno.
7+ e i: ima potencijal
= a, Q = b i R = e konstante dobijemo rot -; = O paje
Prema {10S),:
=a
dx
JI
:le
+b
dy
+e
dz
+C =
ax
+ by + cz + C.
a.
JI.
~.
Zadano je polje sila, koje su razmjerne.s udaljenoiiu njihovih hvatiiita od ishodiita O koordinalnog sustava i usmjerene su prema ishodi!itu O. Pokali da je polje sila konzervativno i
odredi njegov potencijal.
Iz zadatka i slike 219 (vidi zadatak 794) slijedi, da zadano polje
F.= -
k.; =' - k (x 7+ y
rt
II
ine
sile
kS.
gaje je Je koeficijent razmjernosti; a -; radijvektor.

Prema (204):
rctF= -k
- - -I
.= o,
~l
i
lJ
lJx
i x
j
lJ
iJY
y
40S
pa je polje konzervatIvno.
Prema (20S),:
J
[J + J + J
=-
Potencijal U
=-
z dz
+e =
:e
x dx
+ y dy +
x dx
+ e] = - -} (Xl + yi + zI) + e
z dz
y dy
Y.
pa je
"fi = grad U.
801. U zadatku 794 pokazali smo da je polje sila
"fi = - .!!..
('.!.. 7 + Lr 7+ ~k)
= ri r
r
k -; ,
rl
gdje je k koeficijent razmjernosti, a -; radij vektor, solenoidalno i potencijalno, jer je div P == O

i rot F = O. Odredi potencijal tog polja i pokai da je potencijal harmonika funkcija, jer
zadovoljava Laplaceovu diferencijalm1 jednadbu
L U=
ijlU
ijxl
~U
(}YI
ijlU
ijzl
= O.
Prema (20S)' odredimo potencijal U (x, y, z): Kako je prema (IS) (r)1 = rl,
tu jednadbu dobijemo
2 -; d-; = 2 r dr,
J-; d; =
U.= - k
=k(
-r'
-;ci: = r dr
pa je
T(s,y,:e)
prema (a)
= -
diferencirajui
-rdr
r'
(a)
T
=-
VXl + y2I + Z2 - Vre + YIl + zI ) ,
-dr
rl
pa je
II I
= + k -r
F=
grad U.
Raunamo:
ijU _ _
V<.x'
ijx -
x
+ y'
~U
+ ZI)"
'
d b"
ijU
Sline 1Z1'aze
o IJemo za Y
ijx
, ijlU
l ijy 2-'
=-
kao'
l
(
l
V +
k .
ijU. ijlU
za hZ l ijzl
Dobijemo
div grad U= A U
ijlU
""' ijxl
ijlU
(}YI
ijlU
ijzl
=-
3~)
yi
(Xl
+ ZI)1 - JI (Xl + yi + zI)'
una' 'h'
zra
Jl
V{~ + yI! + Z)I
_ 3 (Xl
+ yi + zI) ). = O.
JI (Xl + yi + Zi)'
802. Odredi potencijal ravnog konzervativnog polja sila F = - k ~ (prostorno navedeno je u,

zadatku 794 a ravno u 795) i pokai da ne zadovoljava Laplaceovu diferencijalnu jednadbu
ijlU
L U = ~
406
(jiU
ijYI
= O.
803. Odredi potencijal konzervativnog polja sila

796 i pokai da je
harmonika
! ;:
F= -
=-
navedenog u zadatku
funkcija.
Prema (205),:
Kako je prema (1 S) (;)1 = ,., dobijemo 2;d: = 2, d, pa je

T
U= - k
f'
T. .
T.
d, = - le
rl
dr
,
= - k lIn, (
T.
k [(ln (Xl + yi)
- In (xl
+ yI)]
dlU
Xl - yi
dx! = k (Xl + yl)1
(JU __ k
x
.
(Jx Xl
y. '
dlU
yl_ Xl
(}YI = k (Xl + yl)1
U je
harmonika
funkcija.
-.!!...
~ 7+ z..
z(,
, j + ~k)
,
804. Da li je polje sila ji =
za koje smo u zadatku 797 odredili di-
vergenciju, konzervativno?
Uzeni u obzir da je
ky
Q= - - i
kx
P
-'
- - -z,'
z,

(JR _
(}y
oQ=
(Jz
+k~.
~_kY(z.,;-+') =
r
i
Zi ,1
_kL#;o
Zi,
Polje sila nije konzervativno.

805. Da li je konzervativno polje sila, koje su razmjerne I kvadratom udaljenosti njihovih hvatiita
od osi Z, a usmjerene su prema ishoditu O koordinatnog sustava.
Prema zadatku i slici 219 uz zadatak 794 dobijemo:
...F = -
.. = - k ,r (X-, i + -,y'"j + -,z /e... ) .
k . r~"
Tu je
Vx! + yi + Zi.
, =
,1 Z
rfy
Q = _k_o
= _ krfx;
Prema (204):
y
R _ dQ
(}y
az
=_
, . z . 2'1 . -
k'
'1
rl
rfz
R= -/e-o
,_
rfy '0
rl
#;.
Polje sila nije konzervativno.
407
806. Pobli da je polje radij vektora -; =
[~
807. odredi silnice polja sila
lC
(Xl
7+ y 7 + z k potencijalno
i odredi njegov potencijal.
+y-+ zS) +c].
F= x-; + JI.7-
2 II i.
prema (221):
dx
dy
dz
-;=y-= -2a'
Slijedi:
lny = lnx
1
. . ;. T ln a' =
ln x
+ ln Cu
pa je
+ ln CI'
pa je
y = ClX
1
ln
Vz = ln (Cz x)
ili
1
JI;" = C.X,
a odatle je
ji =
808. Odredi radnju polja sila

putovima:
xy
gdje je
r+ y 7+ x
II
II
k pri
pomicanju take po zatvorenim
Z
1
8
f
$I
J(
Slika 220.
a) po odresku pravca x + II = 1; y. = O (C A), po kvadrantu krunice
(AiB) i po odresku pravca y + II = 1; x = O (B,I::). Vidi sl. 220.
b) put kao pod a)
SIlDlt' luk
x~-+
A--;S zamijeni slomljenom crtom, A OB.
e) put kao pod a), zamijeni samo luk A--;B pravcem A B.

ad a) Radnja Al
= ACA + A AftB + ABC
prema (20S a), odnosno (184):

ACA
= [y = O,
dy
= O,
II
x (1 - x) dx
408
=-
dx]
=-
1- x, dil
==
--I ; -; I= !
l
yi = 1;
II
= O
A '"'
AnB.
[z
= 0,
= O;
dz
= V}
f V} -
x]
x:l
dx
l-t
- {.m,,,,,,,dt--I-~r'
O
ABC
= [x = 0, dx = 0, z =}
=-
-yi dz
dy]
=-
y(} -y)dy
Al
+ AOB =[z = 0,
AAO
=-+-+-=-.
6
3
6
3
dz
A.=
= O,
= O,
odnosno x = O]
=O
-+-=-.
663
I
A AB = [z =0; dz
O; y
= l -
x] =
x (l - x) dx =
o
l
l
l
}
Aa =-+-+-=_.
6
662
Vrijednosti dobivene za Al> AI i A. kontroliraj prema Stokesu (194 a).

809. Odredi radnju polja sila if=
y
= a sin t, z =:.2 t pri
Raunamo
Xl
i+ y i. + cos z k uzdu luka A~B cilindrike spirale x = a cos t,
etnu
je za
-asintdt;
= O, a za B t
3
"2
Tr.
x, dx
= a cos t dt;
dy
dz
= 2dt
3
zn
prema (205 a) i (184):
dx
taku
+ y dy + cos z dz =
f (-
al cos' t sin t
~. sin 2 t + 2 cos 2 t) dt =
.a l
ln
cosS t
3
-- -
a" cos 2 t
-2
2
+ sin 2 t
I =-
a2
(3 - 2 a)
6'
409
-+
~10. Izraunaj
-+
radnju ravnog polja sila F = (2 a - y) i

x = a (t - sin t), y = a (1 - cos t), z = O.
+ (y -
-+
a)j uzdu! prvog luka dkIoide
.811. Izraunaj radnju polja sila F" = - (a cos t i.+ b sin t J) uzdu! luka elipse
tl = O od take A (a, O, O) do take B (O, b, O).
:1 +
I
yi
bl = l,
[al~bl].
D. Totalni tok i cirkulacija vektorskog polja

Formule
Ravno vektorsko po-Ije
-; =
P (x,y)
7+Q(x,y)J
Prema formuli Green-Gauss-Ostrogradskog:
Totalni tok T
JJ
fJ(:: + ~~ )
(203 a)
~ + Q (x, y) dy = JJ(~~ - ::) dx dy.
(lOS a)'
gdje je S dio ravnine

Cirkulacija
omeene
dl,
div -; dx dy =
dx dy
fl"
+11
zatvorenom krivuljom k.
prema Stokesovoj (Greenovoj) formuli.
e=
fl t
dl
f;
+k
(x, y)
+k
Prostorno vektorsko polje
Prema formuli Green-Gauss:'Ostrogradskog:
Totalni tok T
JJJ
div; dx dy dz
JJJ(:: + ~ ~ !! )
dx dy dz =
(I
==
JJ
fI"dS-=
410
JJ
Pdydz+Qdxdz+Rdxdy.
(203)'
Prema Stokesovoj formuli:
e=
rot 'll
ff
=: fPdx + Qdy + Rdz =
fVjds
+k
d
dx
d
dy
dz
(rot;)" dS
(20S),
+k
7+ ( dP
_
dz
(dR _ dQ )
dy
dz
dR)
dx
7+( dQ
_
dx
dP)
dy
(204)
a. RAVNO VEKTORSKO POLJE

Zadaci
U zadacima 812-'814 odredi totalni tok
Ti
cirkulaciju
e zadanih vektorskih polja
812. ;; = a -;, gdje je a konstantni skalar, dok je -; radijvektor, uzdu bilo koje zatvorenekriVlilje
k, koja omeuje. dio S ravnine.
Kako je
....
....
....
'lI=axi+ayj,
Q =ay,
P=ax
prema (203 a) dobijemo
T=
ff
(a+a)dydy=2a
ff dxdy=~.
s
Prema
(20~
ay;.
ff
e=
. 813. ;- = (x' - y) 7 + (YI + x)
. natnog sustava.
7 uzdu
(O - O) dx dy
krunice polumjera
?.
T
sa sredltem u ishoditu koordi-
Kako je
dP. _ 3
dx -
x,
dQ
-dz'= 3yl,
dobijemo
T=
ff
(3x'
+ 3 yi) dx dy = 3
(p' COSi 'p
+ p' sini 'P) p dp d'P =
S
2n
= 3
f f
d'P
814. ;- = x 7 - y
ff
pa dp = 3 . 2
~ . ~C = ~ ~ Tt.
7 uzdu bilo koje zatvorene krivulje R.

[T= O;
e = O].
411
81So Odredi cirkulaciju vektora; = - ooy 7 + oo xj pokrunicama:

a)
Xl
+ y' =
aSO
Prema (20S aY:
c=
f f (oo
+ oo) dx dy = 2 oo
S
b) (x - 2)2
fJ
dx dy
= 2 oo S = 2 oo x
alo
+ y' =20
Prenesimo ishodite koordinatnog sustava u sredite krunice (2, O):
; =-
c=
oo y 7 + oo (x
+ 2)7
ff(oo+oo)dXdY=2oooS=2oooX(V2)'=~
S
y
f
Aff,fJ
----------
I
I
I
I
I
f
I
I
I
I
Slika 221.
Slika 2220
8160 Potencijal polja brzina estica tekuine jednak je U = ln T, gdje je T = x 2 + y"o Odredi
protoku, tj o koliinu tekuine koja istjee u jedinici vremena iz zatvorene konture k, koja
obuhvaa oishodite O koordinatnog sustava, a takoer i cirkulaciju, tj koliinu tekuine,
koja u jedinici vremena tee- uzdu te konture ko Kako e se promijeniti rezultat, ako ishodite O lei izvan konture k, ali ne na njoj?
0_
Kako je zadano polje brzina pott1ncijalno
pa je
oU
y
Q=_=_o
oy
Prema (203 a) dobijemo
oP
ox
protoka
TI
izraunavi
y" - x,
= (Xl-+- yI)';
oQ
oy = -
yI-x'
(x. +yl)i
2:. ::.2:
Kako je zadano polje brzina potencijalno, t jo rot; = O, cirkulacija ~ POkai to!
412
ishodite O, u kojem je U = ln x! + y2 =
= ln O = ~ <Xl, pa P i Q nisu definirani. Da pokaemo da je u O taeni izvor, zamislimo
oko take O krunicu polumjera l i izraunajmo protoku T kroz tu krunicu.
za protoku T dobili smo nulu, jer smo izostavili

Prema slici 221 i formuli (203 a) dobijemo:
fl. ds = 21f.
+k
+k
v" ds =
T =
Oito je da je cirkulacija C= O bez obzira na to da li je izostavljeno ishodite O ili ne.
Iz navedenog slijedj da se za protoku T dobije vrijednost 2 7t samo u tom sluaju, kad ishodite O lei u nutrini konture k, lei li ono izvan konture protoka T = O i C = O u oba sluaja.
817. Potencijal polja brzina estica tekuine glasi U = X' - 3 xy2. Izraunaj protoku T, tj.
koliinu tekuine koja protee u jedinici vremena l<roz odrezak pravca, koji spaja taku
A (l, 1) s ishoditem O koordinatnog sustava.
Prema slici 222:
OA =y
x.
Kako je
p
v = grad U,
oU
ox
oe
3 x' - 3y',
Q=-=-6xy
o)'
pa je
-; = 3 (x' -y)7 + (- 6 xy)}.

T=
Pd;!C
Qdy =
3(x2 -y")dx-6xydy=(jerjey=x]=
(x 2
x 2) dx -
y2 dy
61 I = ~
'I
b. PROSTORNO VEKTORSKO POLJE

Zadaci
818. Dokai da je tok T radij vektora -; kroz' bilo koju zatvorenu plohu jednak trostrukom volumenu V tijela omeenog tom plohom.
Prema (203), za -; = x T+ y
T=
fff
(l
7+ z k dobijemo
+ l + l) dx dx dz =
fff
dx dy dz =
21::
819. Izraunaj tok radijvektora -;

a) kroz plat krunog valjka (R, H), ako os valjka pJ:Olazi ishoditem koordinatnog sustava,
b) kroz obje baze valjka.
413
Rezultat kontroliraj na temelju stavka navedenog
U preainjem
zadatku 818.
ad a) Ptema slici 223 i formuli (203), dobijemo
Tl =
ff
S
T" dS
= [T" = T COS cp =
R]
R . S,
gdje je S pJ.at valjka, pa je
Tl
= R .2R~ H =
ad b) Za sve take donje baze

pa je prema (203),:
TI
ff
T"
= O pa i
H dS = H . S
2 ~ Rl H.
O, dok za gornju
T"
H (vidi sliku).
= H ~ R2.'
Tok kroz sve plohe valjka iznQsi:

T
Tl
+ TI
~~
3 ~ Rl H.
Proba:
II
Slika 224.
Slika 223.
820. Odredi tok radijvektora -; = x
a) kroz bazu stoca
Xl
+ yi =
7+ y T+ JI k
Zi,
O<
< h,
b) kroz plait toga stoca

ad a) Kako je P
TJ.
ff
= x,
x dy dz
= yi R = z, dobijemo prema (203)' s obzirom na sliku 224:
+ y dx dz + z dx dy = [prva su dva integrala jednaka nuli, jer
se baza na ravnine YZ i XZ projicira kao odresci pravaca duine 2 h, dok je u
treem integralu JI = h] = II
ff
S
414
dx dy
h S
~ hl = !!!!.:..
ad b) Tok T. kroz plait stolca 'odredimo najjednostavnije tako. da odredimo tok T

kroz potpuno oplolje stoka pa od T oduzmemo Tl'
prema (203),:
T";'
fff
div;-dx dy da-
fff
3 .
~ dy da- = 3 V = 3
dl . h
= dl:,
821. Izraunaj tok radijvektora -; kroz plait krunog stoka (R

ravnini X Y a os se podudara s osi Z.
= 2, H
= 1). kojemu je baza Ue
[4 n].
822. Odredi tok vektora ; = y i + z
x = O. Y = O, z == O, x + y
7+ x k kroz oploJje piramide koja je omeena ravninama,

+z =
a (a
>
O).
[O].
823. Odredi tok vektora; = y z i + x z + x y kroz bone plohe piramide kojoj je vrh S (O,
a bazu ini l::J. O A B [O (O, O, O); A (2, O, O); B (0,1, O)]. (Sl. 22S).
o. 2),.
x
!I
Slika 225.
Zadatak rij elimo tako, da prema (203)' odredimo tok vektora kroz sve plohe piramide, a od.
rezultata T oduzmemo tok Tl kroz bazu.
fff
O dx dy da-
= O.
Tl = [z
~ O, da- = O,
cos y
cos 180
=-
l] = -
ff
x y dx dy
415-
/It
1- 2
-= [ prema slici AB
== ; + ;
I, paje
~]
I -
= -
f x f ydy =
dx
o
2
-I
-2
"
=-~fXIY'1 =-~fX(I-;tdx=-~.
o
o
TI
T - Tl
824. Odredi tok polja vektora -;; = r

(O
o
= O-
( -
!) ! .
=
i + yi j + za ;; kroz
plat stoca x 2
+ yi
R!
Hi
= -
.12
H) (Sl. 226).
x
Slika 226.
Kao u predainjem zadatku 823, tok TI vektora kroz pldt stob odredimo kao razliku
"toka T kroz potpWlo opIoije stolca i toka Tl kroz bazu.
Prema (203),:
-T = 3
f ff
(Xl
+ yi + .81) dx dy dz =
=-3
[ff f rdxdydz+ Jf fYldx~dz+ ff f.8 ldxdY dZ] =3(1'+ 1"+ l"').

V
:Kako iz r
+ yi =
::
Zi slijedi da je
V.8
~ Vr + yi,
l: =
ff f r dxdy dz == f f XI dx dy f
V
416
lJ.
dz
.!!. YX"+YI
R
f f XI (H - ~ VXI + YI )
lJ.
dx dy
"" uz prijelaz na polarne koordinate =
JJ
: p ) p dp d, -=
pl COSi, ( H -
a:
2n
= H
Na isti
nain
1"
J !
cos', d,
p) P dp = H,;
p' (1 -
:~
dobiiemo:
JJJ
Jf
v
1"'=
R'
dz-H,;-
20
a , ! ! yx"+y'
yi dx dy dz
yi dx dy
JJJ
Zi dx dy dz
J J
dx dy
!!Yx"+y'
a,
T = 3 (T' rl- T"
Zi dz "" 120'; HI Rl.
+ T"') = 1-,;
H Rl (Rl + HP).
10
.
Kako se baza stolca projicira u ravnine Y Z i X Z kao pravci, ostaje prema (203)' samo
Tbaza = Tl
JJ
zldxdy = [uzevii u obzir da je z
= ~ VXI + yll =
S
=
82S. Izraunaj tok vektora;; =
HI
Rl
JJ
p' dp dl{)
2 HI Rl.
= "5';
xli + yl7 + ZI k kroz sferu x + y' + Zi =
[ Izvrii prijelaz
BIl
826. Odredi tok vektorskog polja;; =- ~ y

koji se nalazi u prvom oktantu.
Rl.
sfeme koordinate. T ... 1;,; Rl] .
i + y z7+ x z k kroz onaj dio sfere-x + yi + Zi = 1

l
[~:] .
827. Izrauruij cirkulaciju vektora ;; = il ya i
uzevii za plohu polusferu z =
x + yi
JI
Raunamo
krunice
prema Stokesovoj formuli (20S)' uzevii u obzir da je P
JQ
.>y
U~
27 B. Apsen:
+ 7+ z k uzdu
+ z.
~
-
lUjelen1
M.
VJ
-3X'yl;
Xl
+ yi = Rl, Z = O
= x' yI,
l; R
= z:
--Jz
iJxO
- ,
zadact iz vtie matematike
417
Cirkulacija
e=
f f xa
+ y' = Ri.
yi dx dy, gdje je S povrina kruga x,
Uz prijelaz
na. polarne koordinate clobijemo:
e= -
JJ
pl COSi cp . pl sini cp P dp dcp
= -
2",
!J J
4 sin" tp cost tp dcp =
p' dp
o
2",
Rif sini 2 tp dcp

8"
= -
= -
Rl, cp16
o
2",
Sin/tp
l -iR'.
=
x
y
x
Slika 228.
Slika 227.
828. Izraunaj cirkulaciju radijvektora -;uzdu jednog zavoja AB cilindrike spirale x = a cos t,
y = a sin t, z = b t, gdje su A i B take sJ'irale kojim odgovaraju vrijednosti parametra
t = O i t = 27r. (Sl. 227,.
Da dobijemo zatvorenu krivulju k to omoguuje primjenu Stokesove formule (205)',
spojimo take B i A pravcem, kojie biti okomit na ravnini X Y. Raun daje:
e=
Cirkulacija
tl,
dt
+k
p dx + Q dy
+ R dz =
+k
dx
+y
dy
dz
+k
za
-; =
xi+ y } + zk.
Kako je dx = - a sin t dt, dy = a cos t dt i dz = b dt dobijemo:

2",
e=
J(o
2",
al sin t cos t
+ al sin t cos t + b2 t) dt =
bl
I.~ ;=~.
o
Kako je rot -; = O (vidi npr. zadatak 806), polje radijvektora je potencijalno, pa vrijednost
krivuljnog integtaia ovisi jedino o izboru poetne i konane take puta; moramo za cirkulaciju
dobiti po pravcu A B istu vrijednost ali s protivnim predznakom.
418
= a, y =
Kako za pravac AB x
O, dok se z mijenja od O do 2 lt b, dob,ijemo
2nb
J I
= -
z dz
= +
I;21
AB
= -
lt2
bl
2nb
Do istog rezultata dolazimo i bez rauna, ako uzmemo u obzir, da je u polju koje potjee od
potencijala, vrijednost. krivuljnog integrala po bilo kojoj zatvorenoj krivulji jednaka nuli:
2
= o.
2 lt bl
ltl bl -
829. Cvrsto tijelo rotira oko osi Z s konstantnom kutnom brzinom 6). Izraunaj :
a) cirkulaciju e polja obodnih brzina uzdu krunice polumjera R, kojoj je sredite na osi
rotacije". dok' je ravnina okomita na t<.'j osi, u smislu rotacije,
b) divergencije i rotor tog polja brzina.
ad a) Prema slici 228 i formuli (205 a):
VI = tl =
R . 6);
R 6) sin ot;
v'" = -
= R 6) COS:lC
'Og
a kako je
.
SIDot=
R'
= R'
COS:lC
dobijemo:
-+
-+
= - 6) Y i
-+
+ 6) x j,
(a)
pa je
e=
til
ds
+4'
R 6) ds
R 6) s
R 6) . 2 R
lt =
2 lt 6) R2.
+k
Ili prema (194a), odn. (205 ay
e=
dx dy
Jf( Q~)
.
}x
y.
JI
(6)
+ 6)
dx dy
2 6) . s
2 6)
lt
R-.
ad b) Kako je prema (a) P

na (202) i (204):
div tl
-+
rot v
v"
6)Y, a Q =
oo", 0011
= -x + -ay
00 11
=-
.x
oo..,
=;=
= 6) x, dobijemo s obzirom
- . - = 6)
y
VII
+ 6) =
26) .
To znai: rotacija polja brzina vrstog tijela u bilo kojoj taki tog tijela jednaka je
dvostrukoj kutnoj brzini, odade slijede iirazi rotacija "rotor".
830. Izraunaj divergenciju i tok sile privlaenja F =
- m.r
take mase '" smjetene u ishoditu
/.
koordinatnog sustava, kroz bilo koju zatvorenu plohu koja

13, 2. i 3. izvod sile
obuhvaa
ishodite
o.
(Vidi u
F i potencijala U polja gravitacije).

419
Raunamo
prema (202):
div
F=
dP
dx
+ dQ + dR .
tly
tlz
Kako je
dobijemo
tlP
dx-- m
.jer je r =
r-x3rl
tlr
tlx
.-
r'
r =-m
3 r X2
r'
Vr +yl+ Zi
pa je
tlr
tlx
Sline
VXl + yI + Zi
r.
tlQ l. tlR
.
izraze dobijemo za -,--
tlz
(}y
div
F=
_ m 3 r8 - 3 r (Xl
+ y2 + Z2) '=
_ m 3 r' - 3 r = O.
r'--
r'
Polje
F je solenoidalno, pa prema Gaussovoj formuli (203), tok

T
III
div
Fdx dy dz '""
za sve take prostora osim ishodita O. Pokaimo da je u ishoditu O jedini i to taeni

izvor. Da odredimo njegovu izdanost; zamislimo oko O sferu polumjera p po volji i odredimo tok sile privlaenja F kroz tu sferu.
Budui da je takama te sfere F
maP = - ~ = F , jer je p okomit na sferi, dobijemo

p
p.
fl
prema (203)':
T =
II
F dS = fl
II
m
111
-dS = - -:;- . S = ~
til
_. 4 Tt" p. = - 4 Tt" m.
831. Izraunaj tok rotora vektorskog polja ;. = y T+ z + x k kroz plohu rotacionog paraboloida
tl = 2(1 - Xl - yi), koja je odsjeena ravninom z = O.
Prema Stokesovoj formuli (205 aY dobijemo uzevi za zatvorenu krivulju k krunicu u kojoj
ravnina X Y sijee zadanu plohu paraboloida. Uvrtenje z = O daje x' + yI = 1.
II (~~ -~:)
dx dy
U zadacima 832-834 uklj. odredi

polja po zadanim konturama k.
832. -;
=y7 - xi
== zatvorena
(x
420
O, Y
II
(O - I) dx dy
2:;
S
pomou
Stokesove formule cirkulaciju zadanih vektorskih .
krivulja to jc ine os X, os Y i luk astroide x = R cos" t, Y

O, z = O) (Narii sliku).
R sin3 t
Kako je
~~ = -
J, a_
e=-
!;
= + J, prema (205 ay dobijemo
ff s
= -
= +2
. 3
t.
y dx
=-
R sin" t . R cos 2t . sin t dt
833.
izraunati
y (t) . x' (t) dt
r,
6 Rl [
o
(IntegraJi su
ft
'f
sine t dt -
ain' t dt]
136 n Rl.
prema tipu VIII, v. II dio Repetitorija).
7 + ex + 3 y + z)7+ (S x + y) kk je kontura /:::,. A B e [A (J, O, O); B (O, l, O); e (O, O, 1)].
-;= (x
- 2 z)
[- 3].
834. -; = ya 7+ z
k je
7+ x k
presjenica
plohe z
= 2 (1
- X2 - y2)
ravninom z
O.
[- 7\"].
izraunaj
cirkulacije zadanih vektorskih polja
a) po Stokesovoj formuli i
b) neposredno kao krivuljne integrale.
!I
x
Slika 229.
k= {
XI+.II= l - y
x
= O; ji =0;
ad a) prema (205),:
e 1=
ff
== O.
(Sl. :429).
(rot;). dS
s
421
rot 'V.
(rot 'V)"
pa je
C = -2J
(x
- i
ay
dx
yi
= k( -
=k(-2x-2Y)
~z
Zi
Xl
k= -
2 x - 2) .
+ ji) dx dy= [za z= Oy
+ y),
2 (x
= l -
Xl]
= prema slici 229 =
s
1.
= -
l-x
I I
dx
(x
+ y) dy = -
o
1
= -
l-x
. (2 x - 2 x'
I I
dx xy
~II
+ x') dx = -
l - 2 Xl
o
41
30 .
"
ad b) Prema (205)':
C.=
fPdx + Qdy + Rdz.

+k
Prema slici C =
I +I +I '
Bc
AH
= [z
o,
dz =
o,
a kako je P = yI; Q = -
Xl;
= Zi,
GA
y = l -
Xl]
AB
yi dx - x' dy = [dy = - 2 x dx]
Ah
1
'[(1 - Xl)"
+ 2 x"]
41
dx = - - .
30
o
1
I=~=~dx=~Q=m=I~dz=I~dz=~
Bc
f=
dA
BC
[y
= O, dy = O, P = O] =
Zi
eA
dz
I
1
41
l
l
41
.C=--+---=--
.
30
3
3
30
422
dobijemo:
Zi
dz = -
[-
~].
[O].
xvm.
OPBRATORSJaRAUN
Formule
Operator nabla \I
lJ- lJ- lJ\I=-i+-i+-k
lJx
iJY
lJz
Skalarna polja
u=
(206)
V=; V(x,y, z)
U(x,y,z);
Vektorako polje
; = P (x,y, z)
7+ Q(x,y, z)j + R(x,y, z) k

".7+ ,,;j + fl. k
odnosno ; ""
Polje .tadijvektora
(207)
grad (U
+ v) == \I (U + v) =
it) =
grad (U v) -= \I (U '
\I U
+ \I V = grad El + grad V
+ V \I U = U grad V + V grad U
U \I V
grad (k u)
gradf(U)
= \lf(U) =f~(U) \I U =f~(U)grad U
(208)
\I k U = kV U = k.grad U
grad, = \I,
= -,,
(208 a)
== '.
\tiv; _ \I; = lJP + iJQ + lJR

iJX
iJY lJ.
div(k;)
= \I (k;)
dive; +i)
div CU;)
...
(209)
== k \1;= k div;
\1(; + i)
= ,\I; + \Ii-div; + divi

\I W . ;) == U \I; + ; \I U =- U div; + ;
(210)
grad U
(210 a) .
(210 b)
gje;e "kOnstantm vektor.
-= .- =
j
i}
i}
i}x
i}y
i}z
\1 XII
rot II
7+ ( i}P
... ( i}R _ i}Q )

()y
oz
rot (U;)
\1 X (U;)
-to
rot(1I
_ oR )
ox
T+ ( oQ
_
ox
........
\1 X (II
+ t) =
....
\1 X II
==
V X (;U)
V x
= -; x
....
+V
-= -=
rot t:
rot(;U)
oP )
i}y
(211)
Urot; + grad U x ;-= U(\1 x ~ - ; - X \1 U
+ t) ==
i}z
i}
X t
....
(212)
...
= rot v + rot t
(213)
V U
(213 a)
= -; X p-ad U
(i13 b)
;je konstantan vektor.

(213 f}
-+
-+
hv
i}s
--ov-
-+
-+
-+
11(\1 t) - t(\1I1)
....
....
........
+ t-=
oto
-+
~t
-11-=
OO,
......................
(213
(213
Cr
....
= o;'" = So(VII) = (so Vv.)i + (so V v.) j + (so V v,) k =
.
dok je
oU
~U
uS
oso
-+
...,
-.. = --=- = So grad U = So \1 U

Operator delta
(198 a)
V V = VI =
div grad U
V grad U
a=
div grad
= (V V) U = a U =
oU
oxl
(216)
02U
()YI
()lU
OZ2
(214)
425,
Zadaci
:838.
Izraunaj
a) grad F Cr)2
17 F Cr? = prema (208) i (15) = F' (r)2 17 r2 = F' (7)2 . 2 r 17 r =
= prema
(208 a) = 2 F' (-;)2 . r !:. = 2 F' (-;)2 T.
r
b) grad [(;;;)
(b;)] = 17 [(-;;;)
= (-;;;)
prema (18)
(b;)]
17 (b.$ x
= prema (208) = (;;;) 17 ("6;) + (b;) 17 (-;;;) =

b11 y
+ (b;)
bz z)
17 (a z x
a11 y
e) grad
(-;;b;) =
17 (-;;b;) = 17 (;;b) = prema (31) i (31 a) = 17
17 [x (all b. - a. b,,)
= (a
b - azu
b)
1/Z
7+
y (a. bz - az bz)
(a. b
b)
z - azz
1+
all bz)]
z (a", bil -
(a xby - a I/Z
b)
+a
Z.
z)
az a" a.
bz b" b.
prema (207)
= prema (27) = -;;

x ho
__
839. Izraunaj div (a;:), gdje je a konstantan ska1ar.
div(a;) = l7(a;)
840.
prema(210)
a 17; = prema(209) = aCI
+ 1 + 1)
=oo
Izraunaj
,.) div b (;;)

b) div; (;;), gdje su ; i b konstantni vektori.
ad a) 17 b (;;) = prema (18)
=
b 17
(x a",
ad b) 17 ;(-:;)
= 17
r (xa", + yall + za.)
+ y all + z a.) =
prema (207)
'v ;(x a", + y all + z a.)
==
= prema (210
b) =
= b(a", 7+ allJ + a. k)' =
r;,
= prema (210) = (a", x + allY + a .II-) "il;"
+ -; 7(a" x + allY + a,z) = prema (210 a) =
3(-;;;)
+ (;;) = 4(;;).
841. Izraunaj div (; x -;.), gdje je -; konstantan vektor

17(-;
PJemB
(~13
x -;.) = prema (213 f) = ;rot;- -;rot; =.2.
a) i (211).
842. Izraunaj div -; za -; = ;(;;")

"il;
2 ;( ;)1.
prema (210) ". 17 [;(,;;)) - 2 "il
= 4 (;;")
- 2
- 2 ;(2 T "il T)
426
c:. (-; TI) =
(210 b)
prema (208 a)
;(;)1 =
= 4 (-;;) -
= .. (;;:') -
prema b) u zadatku 839 i (15)=
c:. T' = PJemB (208) = 4 (-;;;) -.
2;
4;T;:: = prema (1)
4 (-;;) - 4 (-;;;)
=~
843. Izraunaj rot (<<p
0, gdje je p = p (x,y, z) skalama funkcija.

= prema (212) =
\l x (<<p;)
844.
Izraunaj rot ( T a), gdje je

je;; konstantan vektor.
--
\l x (Ta)
udaljenost ta;ke polja od ishodita koordinatnog sustava, dok
prema (212) = Trota + grad T x
845. Izraunaj rot (;

-
\l x (a x T)
x.;),
p rot -; + grad p x ;:
= prema (208 a) = 0+ -T x
-+
gdje je ; konstantan vektor.
= prema (213 g) =
-+
...
-+
-+
...
-aa-
adivT - Tdiva + T ---=+ -
.- =
~r
a ~
OTo
'Oa o
rXa
=- .
......
...
3 a - a.= 2a.
-
Jer le prema (211) i (2I3e)
();
'O; _ O
-+ OT
div; = O,
a ---=+
oao
= a.
846. Izraunaj divergenciju i rotor zadanog polja; = /(T);;:

div -; = \l [/ (T);j = prema (210) = / (r) \l -; + -; \l / (T) = prema (209) i (208) =
rot; = vl x U(r) ~
-+
r
/'(r)-O +e/'(r) \lT = e/'(T)-.= (e T).
prema (213 b) = -;-x \l fer) = prema (208) = - -; X /,(r) \lr =
= prema (208 a) = - -e x
--T
-;: = f'- (r)

T
J'.(r) - r
-+
(T X e).
.
847. Dokai da e prostorno centralno polje -; = / (T) , -; postati solenoidalno samo ~ tom sluaju,
kad je J(r) =
~,
gdje je k
const.
Izraunajmo div ;;
div -; = \l -; = \l /(T) -; = prema (2fO) = fer) div -; + ;"grad/(r)
'...
= 3/(r)
+ r/'(r) \lT
prema (208 a)
...
prema (210a) i (208) ;.;
r
r
3/(r) + r/'(r)- = 3/(r) + r/,(r).
Polje je solenoidalno, ako je div; = O, pa stavimo
3/ (T)
+ r /' (r) = O
Odatle
427
ili
~f (r) _1_
dr
=_
1.1 . dr
I
fer)
df (r) = _ 3 dr .
fer:
r
Integriramo:
df (r) = - 3
fer)
dr
r
lnf(r) = - 3ln r
Inf (r)
fer)
= r~ ,
gdje je
Prema (210):
rot -; = O prema (213 a).
div; = O, zadano polje j e solenoidalno.
428
+ ln e
= ln (e . r- a)
848. Da li je solenoidalno polje -; = r (-; x;)?
jer je rot -; = O
+ ln e
konstanta.
XIX. SUSTAVI~LINEARNm DIFERENCIjALNm JEDNADBI

S KONSTANTNIM KOEFICIJENTIMA
Vidi 14 u dijelu III
~epetitorija.
Zadaci
849. Odredi x Ct) i y Ct) iz
dx
dt=Y-7X
(a)
:~ =
(b)
(
-
2x - Sy.
Na je zadatak da uklonimo y Ct) iz jednadbi sustava tako, da dobijemo jednu diferencijalnu jednadbu drugog reda u x Ct). U tu svrhu deriviramo (a) po t:
d 2x = dy _ 7 dx .
dtl
dt
dt
Odatle
dy
dx
dZx
=+ 7dt
- .
dt
dt l
Cc)
dok iz Ca) slijedi:
dx
Y = dt
+ 7 x.
(d)
Uvdtenje (e) i Cd) u (b) daje nekon uredenja;
d2x
dt l
ili
dx
+ 12 dt + 37 x =
+ 12 x+ 37 x =
a to je linearna homogena diferencijalna jednadba drugog reda s konstantnim koeficijentima

[vidi dio II Repetitorija, 10, 3. e) formula (lOS)}. Karakteristina jednadba:
rl
C~
e(-6+I)t
C~
e(-8-I)t
+ 12 r + 37 =
= prema(108) =
x = e- 8t (CI
cos t
e -8t
+CI
[C~ (cost
sin t).
isin t) + q (cos t - i sin t)]

(e)
429
Odatle
:: = e-etc - Gl sin t
+ Gl cos t -
(f)
6 Gl cos t - 6 Gs sin t).
Uvrtenje (f) i (e) u (d) daje nakon uredenja

y = e-et [(Gl
850.
+ GJ cos t + (G. -
Gt ) sin t].
dx =Y
.
( dt
. . dy
t-t
dt = X.+ l! + e
Postupamo na isti
nain
(a)
(b)
kao u preda5njem zadatku.
dlx
dt'
dy
= dt
Uvritenje u (b) daje:
ili
..
X-,X=,
t-t
+, .
Nehomogena linearna diferencijalna jednadba s konstantnim koeficijentima [Vidi dio II

Repetitorija, 10,3. e) 4. II. sluaj]. Karakteristina jednadba:
TI -
bl
O;
Xo
Gle'
Tbl
+ G,,-t
= 1 = Tl
t
bl
,t
= - 1=
'2
t ,-c-t
TJ,
TJl =. p' (1)
= p' (_ 1)
P(b) = bl - 1
P'(b) ~ 2b
P'(l) =.2
P'(-1)=-2
t e-t
,. et
TJl = -2-
X=
TJ.
-2-
t
Gle -t +"2e-e
t ( t
-t)
G1'~
.
prema (a):
dx G t e -t
y=dt= 1 ' - le
+ et
1 (t
e
+"2
-,
-I)
t ( t
-t)
+"2'+'.
(a)
dy
, -21
dt = x - 6y +, .
(b)
851. ( :: = 2y _ S x.
Prema (a):
(e)
430
ldx
5
Y="'2dt +"'2 x
lt
(d)'
-T e .
Uvritenje (b) i Cd) u (c) daje nakon uredenja:

d1x
dx
I , -21
dtl + 11 dt + 28 x = 7 e + 2 e
ili
x+ 11 x+ 28 x = 7 et + 2 e-u.
Karakteristina
jednadba:
r l +llr+28=0
bl = 1
4;
xo
el e- 41 + ea e-H
TI'= -
* rl * r.
ba
e'
* *
T
T.
+ 11 b + 28
bl
P(-2)"", 10
PCI) = 40
2 e- 2t
lli = peb.)
III = P (bl)
P(b)
Tl =
e'
2 e-u
lli
III = 40
=10
Odatle
dx
di
= -
Uvritenje izraza za x i :
y
4 e l e-41 - 7 eI e-71
+ 40l e7 eI
- 16 e-2/) .
u (d) daje.
1 e
="'2
l
-41
e
-
-71
e
+ 401 Cet + 12 e-2/)
852. ( dx = x _ 2 Y
dt
dy
dt =y - 2x.
Ca)
Rijeiimo taj zadatak na neto drugi nain.

Neka SU.ll: = A l', y = B erI partikularni integra1i zadanog sustava, dok su A i, B konstante.
Ta partikularna rjeenja zadovoljavaju zadani sustav, pa je
ATerl = A l' - 2Bl'

B T erI = B'e rl - 2 A erI
ili
erI
CA T
-:-
+ 2B) =
er I
CB T
+ 2 A) =
431
A (r - I)
B(r - I)
+ 2 B == O
+ 2A =0.
(b)
Dobili smo sustav od dvije linearne homogene a1gebarske jednadbe s dvije nepoznairlce
A i B. Znamo da taj sustav ima rjeienja razliita od oiglednih A = O i B = O, ako je determinanta sustava jednaka nuli (vidi I, 4.):
2
r-I
I -O
.
pa je
(r - 1)1 - 4 = O
ili
r l -2r-3=0
karakteristin8 jednadba.
Dobijemo
= 1 2.
rl,l
za rl = 3
za rl = -
prema (b)
2A+2B=0 i 2B+2A=0
pa je
pa .je
A
uzet
1 prema (b)
-2A+2B=0 i -2B+2A=O
-B,
A =B,
emo
uzet emo
AI = I;
y = - G1 l'
Rijdi i na predanji
853. { dx
dt
dy
dt
854'1
nain
[x = 2 Gi COl 3 t
8~S. ( dlx
+ Cle-'.
zadatak 852.
+ 2 .t
+ 2 t.
+ 2 ((:1 sin 3 t + tl;
+ dy
+ xi. =
dt.
Y.= (Gl - 3 Gl) COl 3 t
ee
dt'.
+ (G, + 3 GJ sin 3 t + t2].

(a)
+ dly -11
. prema {a):
432
= 12x -Y.
dy
dt = 5 x - y - 4 tl
dx
dt
= x + 2y
dt=x-~+tI
dx
dtl
BI
(b)
...
..
e
x+y+x=e
odatle je
. ....
Uvr!itenje u (b) daje:
"-%-,, ... 1-,
ili
.M
X
=. ,
1.
Sad integriramo tri puta redom posljednju Icdnadlbu:
X=.'-t+01
.
x=.
x
Raunamo
t'
t
tl
O
e - lj +
t'
iz (b):
(c)
-2"+Olt+O.
+ O. t + o.
y ... l-x.
Uvritenje (c) daje:
..
Y =
,t'
1 - . +"2 - Cl t - CI'
Integriramo dvaput redom:
Cl t
e C
+"6" -2
' - .t+
,1
Y= t -e
C.
C
= -t'2 - ee
+l
-24 tc - -Cl
t - - 2 t' + t + C,
6
ili
d 2y
dt.s
dlx
(fti" = y.
[x = Cl .'
8S7. {
+ C. e-, + C. COS t + C, sin t;
Y =- Cl .'
~ = y + S.
d;r
dx
Trak
- C, sin tj.
(a)
(b)
- y - 3
IC
+ C. e-, - C. COS t
Y (x) i (x).
prema (a):
(c)
1 dy
Y
.==---,.....
S dx
S
28 B. Apsen: R1jelen1 zadac11z Vile matematike
(d)
433
Uvrltenje (b) u (c) daje:
Ovamo uvrstimo Cd):
ili
Karakteristina
jednadlba: ,.
y" +2y' + 2y = O,
+ 2, + 2 = O
'It. =
.y
- 1 \i
= CI ,(-IH)~ + C. ,(-I-')~
ili
y = ,-~ (CI cos X + C. sin x),
Odatle:
::: =
,-~e- C18inX + CS cos x) - ,-~(Cl cos X+C.8inX).
Uvrtenje u (d) daje nakon uredenja:

II
8S8. {
'-~[(C. -
2CJcosx - (CI
+ 2C.)sinx].
xdy
- ... y
ea)
"::+"+>'-0.
Traimo y (x) i
(b)
II (x).
Iz (a) slijedi:
dy
dx=-X
'li
1
paje
1ny ... lnx
ili
dy
dx
-y"-x
+ inCI
(c)
Uvritenje y = Cl X
(b)
daje~
a odatle je
II
dil
= (- x - cf x) dx,
pa jc
a kako je prema (c) CI'" ~ dobijemo:
x' + y'
+ ZI = CI'
Geometrijski predouju dobivena rjeenja zadanog sustava diferencija1nih jednadbi

familiju prostornih krivulja, koje su zadane kao prcsjenice ravnina kroz ishodite okomitih
na raVninu X Y i familije kOJlceJltrinih sfera aa sredi!item u ishodi!itu koordinatnog
sustaVL
434
859. ( dy
dx
= _
3y _ z
(a)
dz
(b)
dx=y - z.
Traimo y (x) i z (x).

Prema (a):
dly
dy
dz
-= -3--,dx'
dx dx
dy
z= - dx - 3y.
(c)
(d)
Uvrstimo (b) i (d) u (c):
ili
y"
Karakteristina
+ 4 y' + 4 y == O.
jednadba:
Tl.,
=- 2
+ xG.,-&
y = Gle-I:II
ili
Odatle
2 e -I. 2 e -I. e -I.

-dy
l' - x.'
+.' .
dx ... .
Uvritenje u (d) daje nakon uredenja:

z ... - (Gl
+ e. + x G.) ,-8.,
dy
-=Z
dx
dz
dx
-y.
[y
dly
ii
== Gl cos X + e.ainx;
z - e.cosX - el sin x],
:II
+ 2y + 4 z == e
ea)
d'z
(b)
dx' - y - 3 z ... - x,
Tra!imo y (x) i z (x).

ea) deriviramo dvaput redom:
y(C)
Iz ea) i (b) uklonimo z.
+ 2y" + 4 z" == ,.,
(c)
Dobijemo:
3y"
+ 4.1" + 2y =
3,z - 4x.
Odatle:
Uvrltenje u (e) daje:
l') Karakteristina
y" - 2y
4 x - 2,.
jednad!ba:
r'-r'-2=0
rl., =
y.
Vii
r,.,
= i
= Cl ,. v2 + C, ,-IC Vl + C. cos x + C, sin x
y<" -y" - 2y = 4x
7)1 =
alx
y<" -y" - 2y- _ 2,z
+ /Je
b =t--# rl # r. # ...
= b' -lJI-2
P(l) = 1 - 1 - 2 = P(b)
- 2alX - 2a.
= 4x
=O
- 2,
al = - 2; aG
ljl
Da odredimo
Dobijemo:
=-
= Cl el1l Vl + CI e-S Vl + CI cos X + C, sin x

Z, izraunajmo
2x
+ ,s.
dz
(d)
iz (d) y" pa dobivenu za y" vrijednost kao i (d) uvrstimo u (a).
+ CI + CI x) ,U;
= (Cl + C.x) eU].
--
+ 2y+ z = sinx
dx - 4 y - 2 z
-e
2x
[y ... (Cl
dy
dx
ljl=~=
(a)
= C08 x,
(b)
i odredi partikularno rjeenje, tj. krivulju koja prolazi
takom
Tl (1, 1, - 2).
Da uklonimo y iz zadanih jednadbi, pomno!imo prvu jednadbu s 2 pa joj pribrojimo

drugu jednadbu.
Dobijemo:
2y'
436
+ Z' = 2sinx + cos x
a odatle je
z'
= - 2y' + 2sinx + cos
II
= - y' - 2y
Iz (a) slijedi:
+ sin x
pa je
z'
= _y" - 2y'
(e)
+ cos z
(d)
(c) i (d) uvrstimo u (b) pa nakon uredenja 4obijemo:
y"--2sinx
+ Cl
y= 2 sin x + Clx + C.
'y' =- 2 cos x
(e)
Izraz za y i (e) uvrstimo u (c). Dobijemo nakon uredenja:
U dobivena rjeienja uvedimo
poetni
uvjet Tl (1, l, - 2):
1 = 2 sin 1 + Cl + C.
-2== -3Cl-2C.-2cosl-3sin1
Iz tih jednadbi uklonimo Cl i Ca
2 == 4 sin 1 + 2 Cl + 2 Ca
-. 2 =' - 3 sin 1 .....: 3 Cl - 2 Ca - 2 cos 1
O "" sin 1 - Cl - 2 cos 1

Cl = sin 1
2 cOs l.
Uvrtenje u prvu jednadbu daje
C.=2cosl-3sinl+1.
Vrijednosti dobivene za Cl i C. uvrstimo u opa rjeienja sustava. Dobijemo traeIio partikularno rjeienje :
y = 2 sin x
+ (sin l
- 2 cos l) x- 3 sin 1 + 2 cos 1 + 1
z = - 2 cos x - 3 sin x - 2 (sin 1 - 2 COS l) x
864.
+ S s~ l
dx
(a)
dt =z+y-x
dy
elt
dz
- 2 cos 1 - 2.
= z +x-y
(b)
+ z.
(c)
dt = x+y
. partik uIarno fJe"",nJe

. X_ UZ pocetne
~
x = l}
UVjete
O za t = O.
y=z=
437
(e) dcrviramo pot:

Uvritenje ea) i (b) u
Karakteristina
daje:
jednadba:
z
Iz (a) i (e) slijedi:
' II
Cle
-I
+ e'le.
(d)
x-_ ... -2x
pa kako je
dobijemo:
Ce)
a to je linearna diferencijalna jednadba I reda, koju rje5avamo prema formuli (106) II dijela
Repetitorija:
za y'
+ I(x)y = g (x)
Kako je u na5em
sluaju
I (x)
... 2, a x je t, dobijemo
I(x) dx
==
2 dt
= 2 t,
pa je
a odatle je
X
1 C II C -c C -IC
="2
l' - .' +.e .
Iz <a) slijedi:
y
= dc + X-II.
Uvrtenje (e) daje:
a nakon uvrtenja.(.f) LCd) i Uredenja imamo:
l CIC,,. -I
le - V
,"I '
y ... -3
438
-v.' -u.
,.
(t)
Uvedimo poetne uvjete, tj. uvrstimo x = i
1=
O=
2" Cl 1
2" C, -
O == Cl
i y = z =0 za t = O u Cf), (g) i Cd):
C.
+ C.
C. - C.
+ C
Odatle slijedi:
CI
==-3"
C'=2"'
Uvrtenje u Cf), (g) i Cd) daje traeno partikularno rjeenje:
865. { ~ - z - y = O
y-z+x=O i partikularno rjeenje uz

z-x-y=O
866. {
x- 4 x -_ Yy ++ 362 ett == OO
Y+ 2 x
[x = 10 e2t -
8l t
poetne
x=
uVjete y
=-
-l}
za t = O.
z=O
=O}
i partikularno rjeenje za y ....0
e' + 6 t-l;
20 eSl
pri t
= O.
+ 8,u + 3/ + 12 t + 10].
439
Znak: 7026 Sv
Izdanje:
Prof. dr ing. BORIS APSEN
RIJESENI ZADACI VISE MATEMATIKE
UZ TUCI DIO REPETITORUA
Izdava:
TEHNlCKA KNJIGA, izdavako poduzee

ZAGREB, JuriAieva 10
Za izdavaa odgovara:
Ing. KUZMAN RAZNJEVIC
UreniAtvo
izdanja za sveuUiAte
Glavni urednik:
ZVONIMIR VISTRIC~
Urednik edicije:.
IVAN UREMO"\TIC
Jezina recenzija:
ZVONKO VELJACIC
Korigirao:
AUTOR
Tisak:
IZDAVACKO-STAMPARSKO PREDUZECE ,.OBOD Tisak domen:
LISTOPADA 1970.
CETINJE

Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr ing.

Od dr ing. B. Apsena izala su

VISE MATEMATIKE, trei dio

Dr ing. BORIS APSEN

VEKTORSKA ALGEBRA. ANALITICKA GEOMETRIJA U PROSTORU. FUNKCIJE DVIJU I VISE

da olakam studij vie matematike u prvom redu onim sluaima tehnikih i

Na kraju izrazujem iskrenu zahvalnost lanovima kolektiva Tehnike knjige i Grafi

I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA

III. FUNKCIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH

E. DerIvacUe fUDkcOa zadanih implicitno lparametarskl - formule o

VJ. NEPRAVI VlSESTBUKI INTEGRALI A. Nepravi dvostruki integraIi

BRIVIRANJB I INTEGRIRANJE INTEGRALA PO PARAMBTBUformule

VUI. EGZAKTNI DIFERENCUALI I NJmOVO INTEGRIRANJE - formule

GZAKTNE DIFBRENCUALNE JEDNADZBB. EULEROV MULTI..-.............TOR - formule . .

XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRAL! . . . . . . . . . . .

Zadaci 628 do 843 . . . .

C. Krivulini iniegrali izraza koji predouju totalne' diferenciJa]e neklIl

VEZA IZMEDU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA

" FORMULA GREEN-GAUS-OSTROGRADSKOG

VEKTORSKA ANALIZA. ELEMENTI TEORIJE POLJA

A Gradijent skalarnog polJa

XVII. VEKTORSKO POLJE

, XVID. OPERATORSKI RACUN - formule

SUSTAVI LINEARNIH DIFERENCIJALNIH JEDNADZBI S KON-,

I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA

A. Vektori i operacije svektorima

a b sin !JI = S paralelograma

Viestruki produkti vektora

(;b) -; == (a b cos !JI) -; = vektor.

b) Trostruki skalarm produkt

a b sin !JI . e cos ljI = V paralelopipeda

O uvjet komplanarnosti vektora ;;

(; xf)7= (h x 7); = (;x ;)1 = (~17) = ;1-;

e) Trostruki vektorski produkt

(bd) -(b7) (;id).

d) Cetverostruki skalarni produkt

(-; x b) (-; x d) = (-;-;)

vektor dodijeljen pravcu

dvije stranice paralelograma AB CD. Izrazi

a i b vektore M A, M B, M C i M D, gdje je M sjeciite dijagonala paralelograma.

Kako je prema slici 2.

Kako je prema slici

3. U praVilnom lesterokutu A B C D E F poznati su A B = P i B C = q, Izrazi

DE=-p; EF=-q; FA=-CD=p-:1l

+ b e + e a = 3 . l . l ' cos 12()O = -

S. Uz uvjet da vektori -;, b i -; zatvaraju trokut pa je -; + b

+-; = O izraunaj duljinu stranice

p = ;;(bi> - b ~ ~ i -; meusobno okomiti.

Vektor -; mnoimo skalamo s

pa suprema (12 b) vektori -; i -;meusobno okomiti.

p-; prema (17) i (15):

p-; = hai + Sl ~b) =

lX~b) - 17 bl = 31X . 4 +'(Sl - 1X)(;;b) - 17 . 2S =

Prema (12 b):

2-; - b = (27 - 27 + 2k) - ci +j + 2k) -7- 3j.

prema (19) i (3)

g) Ska1arna komponenta vektora -a u smjeru vektora -b

h) Vektorska komponenta vektora b u smjeru vektora -; = bc = bc'

prema (12) j (2) =

9. Odredi radnju to je vrj sila Fkojoj su komponente Fs

10. Odredi skalarnu i vektorsku komponentu (projekciju) vektora ;; =

Prema (12), (18) i (3):

Prema (l) i (2):