1.

PREDMET, RAZVOJ I PODELA

KARTOGRAFIJE
PREDMET KARTOGRAFIJE

OSNOVI KARTOGRAFIJE
SA
VIZUALIZACIJOM GEOPODATAKA

Doc. Dr Mirko Borisov, dipl. in.

KARTOGRAFIJA JE nauka KOJA IZUAVA:

- sadraj karte,
- tehnologiju njene izrade, kao i
- nain korienja.
Pod kartografijom se esto razume i celokupna delatnost,
usmerena na izradu raznih vrsta karata, pa imamo sledee nazive:
- (npr. dravna kartografija", vojna kartografija", privatna
kartografija i td.).
Takoe, uzimajui u obzir rezultate kartografske delatnosti
u smislu osnovnih svojstava, imamo sledee nazive:
- (npr. ruska kartografija", amerika kartografija", srpska
kartografija i td.).
Sama re kartografija je sloenica od dve grke rei: ,
(lat. charta) = list hartije, povelja, i , (lat. grafein) = crtati, pisati.

Predmet kartografije je karta kao poseban oblik

predstavljanja objektivne, odnosno prostorne stvarnosti.
Ta stvarnost je najee Zemljina povr, oblici sa
objektima na njoj kao rezultat ovekove i prirodne delatnosti,
a zatim i prirodne i drutvene pojave koje mogu da se dovedu
u vezu sa Zemljinom povri.
Takoe, ta stvarnost moe da bude i povr nekog
drugog nebeskog tela iz Sunevog sistema, npr. Meseca
(karta Meseca), ili deo nebeskog svoda ( zvezdane karte ).

RAZVOJ KARTOGRAFIJE
Najpoznatiji kartograf starog sveta Ptolemej u II v., definisao je
prvobitno geografiju kao linijsko predstavljanje dela Zemlje sa svim
onim to se na nju odnosi.
Kartografija se je razvijala sve do 18. veka, iskljuivo u okviru
Geografije, posebno iz razloga to su geografska otkria bila posticaj za
njen razvoj.
Od XVIII v. problematikom kartografije se bavi i Geodezija.
Posticaj koji je dolazio od strane geodezije, kao primenjene matematike
discipline, naroito za premer zemljita (terena), odnosno potreba za
geodetskom osnovom. Dakle, u geodeziji je krajnji rezultat rada upravo
kartografski prikaz.
Takoe, posticaj je dolazio i od matematike, odnosno
matematiki metod koji je primaran u teoriji kartografskih preslikavanja
povri i projekcija.
Tek krajem XIX i poetkom XX v., KARTOGRAFIJA se
oformljuje u samostalnu (posebnu) nauku.


Takoe,

OBJEKAT ISTRAIVANJA U KARTOGRAFIJI

Kartografija se i od geografije i od geodezije razlikuje

po objektu istraivanja.

Objekt istraivanja Geografije je izgled, sadraj i znaenje

pojedinih delova povri Zemlje.

Objekt istraivanja Geodezije je premer Zemlje.

Objekt istraivanja Kartografije je pretvaranje

stvarnosti u grafiki - VIZUALNI prikaz.

Kartografija je kao primenjena nauka

preuzimala znanja, metode i teorije i od drugih naunih
oblasti.

Koristei spoznaje dobivene vlastitom praktinom
delatnou, stvorila je i svoje metode i teorije.

prostorne

To znai da je objekt istraivanja kartografije

pronalaenje najprikladnije kartografike i vrste kartografskog
prikaza, kako bi taj prikaz ili znakovni model odreenih
spoljanjih i unutranjih obeleja, meusobno vezanih i
poloajno odreenih objekata bio takav da kod korisnika moe
izazvati to bolju predstavu prostorne stvarnosti.

Meutim, jo nema jedinstvenog pogleda na njeno

mesto meu ostalim naukama. Dok je jedni i dalje postavljaju
uz Geodeziju, drugi joj i danas nalaze mesto uz Geografiju.

S obzirom na takav tretman, kartografija moe

pripadati grupi prirodnih nauka. Meutim, kad je re
o matematikoj osnovi i stvaranju karte, treba se
sloiti sa konstatacijom da pripada podruju tehnike,
odnosno grupi tehnikih nauka.
Takoe, pri tretiranju pitanja stila grafikog,
odnosno kartografskog predstavljanja i vizualizacije,
govori se i o umetnikoj strani kartografije, iako sama
karta nije proizvod umetnosti.

U novije vreme kartografija preuzima i odgovarajua

znanja iz drugih naunih podruja, kao na primer:
- Informatike,
- DD, GPS, GIS i drugo,
te nastoji primeniti nova saznanja, kao to su: teorija
informacija, simbola i znakova, teorija modela i td.

DEFINICIJE KARTOGRAFIJE:
Skup naunih disciplina koje se bave izuavanjem geografskih
karata, metodama njihove izrade i umnoavanja, kao i postupcima
njihovog korienja, naziva se KARTOGRAFIJA.
Definicija ICA (International Cartographic Association):
Kartografija je organizacija i komunikacija geografski povezanih
informacija u grafikoj ili digitalnoj formi.

Ili druge definicije:

Kartografija je moan set alata za prikupljanje, skladitenje,
obradu, transformaciju i prikazivanje prostornih podataka iz
realnog sveta (Burrogh).

Kartografija je umetnost, nauka i tehnologija izrade

karata, zajedno sa njihovim prouavanjem kao naunih
dokumenata i umetnikih dela (Robinson S.A.).

P O D E LA

KARTOGRAFI J E

OPTA KARTOGRAFIJA izuava:

MATEMATIKA KARTOGRAFIJA izuava:

- Osnovna svojstva karata;

Matematiku osnovu karte:

- Elemente sadraja karte i nain prikazivanja (kartografski klju);

- Geodetsku osnovu (geodetske, astronomske, referentne take);

- Kartografske projekcije;
- Razmeru.

- Opte probleme izrade karte (generalisanje, automatizacija izrade);

- Istoriju razvoja Kartografije.

Geodetsku kartografiju, odnosno:

METAKARTOGRAFIJA izuava:
- Projekcije za realizaciju glavnih geodetskih zadataka;
- Problem premera dravne teritorije;
- Sraunavanje koordinata trigonometrijskih taaka.

- Teorijsku osnovu Kartografije;

- Objedinjuje sve njene delove u loginu celinu;

Kartometriju:
- Korienje karata ( merenje duina, povrina i uglova ).

TEMATSKA KARTOGRAFIJA izuava:

- Utvruje mesto Kartografije u gnoseolokom sistemu nauka.

2. POJAM I OSNOVNA SVOJSTVA

GEOGRAFSKE KARTE

- Principe izrade tematskih karata;

POJAM
- Specifinosti prikaza tematskog sadraja;
- Odnose izmeu tematskog i optegeografskog sadraja.

PRAKTINA KARTOGRAFIJA izuava:

- Sastavljanje i oblikovanje sadraja karte;
- na osnovu premera;
- na osnovu postojeeg kartografskog materijala.
- Reprodukciju (umnoavanje) karata.

Pod geografskom kartom se razume u odreenom

odnosu smanjena, matematiki konstruisana i uoptena slika
cele Zemljine povri ili njenih pojedinih delova na ravni, koja
na poseban grafiki nain prikazuje raspored, stanje i
meusobne odnose raznih objekata i pojava, odabranih shodno
nameni.
Izraz karta" upotrebljava se u dananjem smislu od
XV v. (Toskanelijeva karta iz 1474. god.) u Portugaliji.
Englezi upotrebljavaju map za sve karte sem pomorskih
i vazduhoplovnih za koje imaju poseban izraz chart.

OSNOVNA SVOJSTVA

Geografsku kartu karakteriu sledee osobine po kojima

se razlikuje od svakog drugog prikaza Zemljine povri:
- odreen odnos pojedinih elemenata sadraja prema
odnosnim elementima u prirodi (razmer),
poseban
matematiki
(kartografska projekcija),
znaci),

zakon

konstruisanja

specijalni metod grafikog predstavljanja (uslovni

- izbor i uoptavanje predmeta i pojava (kartograjsko

generalisanje).

Kada je poznata ova veza, na osnovu karte se moe odrediti

poloaj svake take, a na osnovu toga i razmera i svi drugi odnosi
izmeu predstavljenih objekata ili pojava.

Za predstavljanje Zemljine povri, objekata na njoj i

pojava vezanih za nju koriste se specijalni uslovni znaci
kartografski znaci.
Oni omoguuju:
a) da se slika Zemljine povri smanjuje, a da se pritom zadre
potrebni elementi,
b) da se na ravnoj povri predstave neravnine reljefa zemljita,
c) da se sa karte vide kvantitativne i kvalitativne karakteristike
prikazanih elemenata sadraja i
d) da se predstave i one pojave koje naim ulima nisu
neposredno pristupane, pa i dinamika tih pojava.

Svaka du na karti prikazana je u odreenom odnosu

prema njoj odgovarajuoj dui na Zemljinoj povri. Taj se
odnos zove razmer i on omoguuje da na osnovu vrednosti na
karti doemo do vrednosti na Zemljinoj povri kako u
linijskom tako i u povrinskom smislu.
Prelaz sa Zemljine nepravilne povri na ravnu povr
lista hartije ostvaruje u dve etape:
Prvo se take sa neravne fizike povri projektuju
pomou vertikala na povr Geoida, a ona se onda zamenjuje
povri obrtnog elipsoida ili lopte odreenih dimenzija, i
Drugo, pomou datih matematikih zakona koji
uspostavljaju vezu izmeu poloaja taaka na elipsoidu ili
lopti i taaka na ravni, prelazi se na ravan. Taj matematiki
zakon definie kartografska projekcija.

Na karti kao smanjenoj slici Zemljine povri nemogue

je predstaviti sve objekte i pojave ve se biraju vei ili po
nekom osnovu znaajniji, dok se ostali izostavljaju. Takav
postupak se naziva generalisanjem.
Prema tome, generalisanjem se izostavljaju detalji od
manjeg znaaja, a istie se ono to je najbitnije i opte.
Metodika kartografskog predstavljanja se upravo i
ogleda u generalisanju.
Na kraju, potrebno je istai bitnu razliku izmeu karte i
fotosnimka:
karta je odraz ovekove spoznaje i ostvaruje se na
osnovu te spoznaje, dok je fotosnimak dobijen nezavisno od
oveka i ostvaruje se prosto na osnovu dimenzija predmeta i
osobina samog fiziko-hemijskog procesa.

3.

KLASIFIKACIJA (podela) KARATA kriterijumi

(autor: prof B. BORI):

- Opte karte nebeskog svoda i nebeskih tela

(optekosmike karte).
- Tematske karte nebeskog svoda i nebeskih tela
(tematske kosmike karte).

Primarni (osnovni) kriterijumi za podelu karata:

- SADRAJ,
- GEOGRAFSKA OBLAST,
- RAZMERA,
- NAMENA.
PODELA KARATA prema SADRAJU:
OPTEGEOGRAFSKE (topografske) I TEMATSKE
Na optegeografskim kartama prikazuje se sadraj koji ine prirodni i
izgradjeni objekti na fizikoj povri Zemlje.

Elementi sadraja optegeografskih karata:

- Opte karte Zemlje

(optegeografske karte).
- Tematske karte Zemlje
(tematske geografske karte).

PODELA KARATA prema

GEOGRAFSKOJ OBLASTI KARTIRANJA:

Karte celog sveta,

Karte kopna,
Karte kontinenata i njihovih delova,
Karte polusfera,
Karte okeana i mora,
Karte grupa drava i pojedinih drava,
Karte delova jedne drave (pokrajine, regioni),
Karte gradova i prigradskih podruja.

a) fiziko-geografski elementi:
- hidrografija,
- reljef,
- vegetacija.

b) socijalno-ekonomski elementi:
- naseljena mesta,
- ekonomsko i socijalno- kulturni
objekti,
- komunikacije i veze,
- granice,
- geografski nazivi.

PODELA KARATA prema RAZMERI:

- Karte KRUPNE RAZMERE do 1:200.000
( TK - TOPOGRAFSKE KARTE);
- Karte SREDNJE RAZMERE od 1:200.000 do 1:1.000.000
( PTK - PREGLEDNO TOPOGRAFSKE KARTE);

TEMATSKE KARTE I NJIHOVA PODELA

Optegeografske karte predstavljaju Zemljinu povr sa svim fiziko geografskim i socijalno - ekonomskim objektima koji se na njoj nalaze,
u podjednakom obimu, tj. bez posebnog isticanja nekog elementa
sadraja, dok se kod tematskih karata redukuje optegeografska osnova,
a istie jedna od tema koja je aktuelna.

- Karte SITNE RAZMERE od 1:1.000.000 i sitnije

( PREGLEDNE ili GEOGRAFSKE KARTE).

PODELA TEMATSKIH KARATA prema SADRAJU ( Po PROF. B. BORIU):

a)

PODELA KARATA PREMA NAMENI:

Ova podela nije uvek striktno izvodljiva, jer mnoge karte imaju viestruku
namenu. Ipak je esto od znaaja, jer namena ima uticaj na sadraj i oblikovanje karte,
pa prema nameni je sledea podela.
kolske karte:
- za osnovnu kolu,
- za srednju kolu,
- za visoku kolu.

Vojne karte:
- Topografske,
- Hidrografske,
- Karte prohodnosti,
- Specijalne vojne karte , itd.

Informativne karte:
- za iri krug korisnika,
- za ui krug korisnika.

FIZIKO - GEOGRAFSKE KARTE

1. Opte fiziko-geografske karte
2. Geoloke karte:
2.1 Stratigrafske (istorijske epohe),
2.2 Tektonske,
2.3 Litoloke (petroloke)
-hemijski sastav stena,
2.4 Hidrogeoloke,
2.5 Petrografske,
2.6 Karte korisnih metala,
2.7 Ostale geoloke karte.

6. Hidroloke karte:
6.1 Karte okeana i mora,
6.2 Karte reka i jezera.

3. Geofizike karte
3.1 Seizmoloke,
3.2 Geomagnetske
3.3 Gravimetrijske

4. Karte atmosferskih pojava:

4.1
4.2
4.3
4.4

Meteoroloke
Klimatske
Karte padavina
Temperaturne karte.

5. Karte zemljinih oblika:

5.1 Geomorfoloke
5.2 Vulkanske.

7. Pedoloke i
bonitetne karte

8. Bioloke karte:
8.1 Fitogeografske (flora )
8.2 Zoogeografske (fauna).

b) SOCIJALNO - EKONOMSKE KARTE

1. Opte socijalno - ekonomske karte

2. Karte naseljenosti
2.1 Karte razmetaja naseljenosti,
2.2 Karte sastava stanovnitva (po nacionalnosti, po zanimanju,itd.),
2.3 Karte prirodnih kretanja i zbivanja sa stanovnitvom (prirast
stanovnitva, smrtnost, migracije).
3. Privredne karte
3.1 Karte rudnih bogatstava,
3.2 Karte za umarske potrebe (umarske karte),
3.3 Industrijske karte.
4.
5.
6.
7.

FIZIKO - GEOGRAFSKA KARTA

Karte kulturnih delatnosti

Politiko-administrativne karte
Istorijske karte
Saobraajne karte
7.1 Auto karte,
7.2 eleznike karte,
7.3 Vazduhoplovne karte,
7.4 Karte renog i pomorskog saobraaja.
8. Turistike karte
8.1 Turistike karte,
8.2 Turistiko-saobraajne karte.

c) TEHNIKE KARTE

1. Karte za razne vrste istraivanja

2. Karte za odreene tehnike potrebe
(trasiranje svih vrsta komunikacija, podzemnih ureaja, itd.)
2.1 Karte za potrebe katastra zemljita.

3. Navigacione karte
3.1 Vazduhoplovne karte,
3.2 Pomorske karte.

4. Vojne karte
4.1 Karte fortifikacija i utvrenja,
4.2 Karte tenkoprohodnosti,
4.3 Vazduhoplovne vojne karte.
SOCIJALNO - EKONOMSKA KARTA

PODELA TEMATSKIH KARATA

prema KARAKTERU SADRAJA
ANALITIKE KARTE
Prikazani su podaci koji su neposredni rezultati merenja.
Primer: Temperaturna karta
SINTETIKE KARTE
Prikazane su pojave koje ine jednu celinu dobijenu obradom
vie inilaca.
Primer: Karta srednjih temperatura
KOMPLEKSNE KARTE
Prikazuju dve ili vie razliitih, ali tematski povezanih pojava,
njihove odnose i/ili zavisnost.
Primer: Klimatoloka karta na kojoj se prikazuje jedan elemenat
- KLIMA, a koji je uslovljen i zavisi od vie inilaca: temperature,
padavine, vetar ...

4. ELEMENTI SADRAJA GEOGRAFSKE KARTE

Karta kao oblik predstavljanja objektivne stvarnosti nije

jednostavna i prosta vizualizacija.
Zato onaj koji izrauje kartu i koji se njome koristi mora dobro
da je poznaje.

Radi upoznavanja, sadraj karte se ralanjuje na

pojedine elemente od kojih je sastavljena, kako bi mogao da
se shvati smisao i znaaj svakog elementa i njihove
meusobne veze, odnosno poznavanjem delova upoznaje se i
shvata celina.
Kod optegeografske karte mogu se posebno izdvojiti sledee
etiri grupe elemenata ili delova, od kojih svaka ima posebnu ulogu:

a)

Elementi matematike osnove karte:

-

b)

c)

geodetska osnova,
razmer karte,
kartografska projekcija i koordinatna mrea,
okvir i nomenklatura.

Redakcijski podaci:
-

Elementi geografske osnove karte:

naziv karte,
podaci o projekciji, razmeru itd.
legenda (uslovni znaci i simboli),
grafikoni za merenja na karti,
informacije o izvorima i vremenu izrade,
informacije o autoru i izdavau.

- fiziko - geografski elementi sadraja:

(hidrografija, reljef, zemljite -tlo i vegetacija).
- socijalno - ekonomski elementi sadraja:
(naselja, ekonomski i socijalno - kulturni objekti,
komunikacije i veze, granice i granini objekti).

d)

Dopunski elementi:
- grafiki (sheme, profili, dijagrami),
- tablini i
- tekstualni.

- geografski nazivi.

5. REALANE I VIRTUALNE KARTE

Primena digitalne tehnologije u kartografiji donela je mnotvo
kartografskih proizvoda (npr. slike na zaslonima monitora, digitalni
modeli reljefa, animacije ...), koji izlaze izvan klasinih (uobiajenih)
okvira karte kao trajnog produkta na papiru ili platnu.

TIP VIRTUALNE KARTE

1. TIP
VIRTUALNE
KARTE

Slika na ekranu - monitoru,

(dvodimenzionalna slika - 2D).

KARAKTERISTIKE:

Vidljivost i opipljivost: Predstavljaju dve osnovne karakteristike

na osnovu kojih razlikujemo realnih od virtualnih karata.

2. TIP
VIRTUALNE
KARTE

Podaci sa terena, zapisnik koordinata i

atributa, filmska animacija.

Realne karte: Konvencionalni kartografski proizvodi (karte,

atlasi, globusi) koji imaju vrstu, opipljivu realnost - direktno su vidljivi
kao kartografske slike.

3. TIP
VIRTUALNE
KARTE

Digitalni zapis na CD ili DVD (geopodaci),

videoanimacija, digitalni model terena (DMT).

Virtualne karte: Ostali kartografski proizvodi kojima nedostaje

jedna ili obe navedene karateristike.