1

Ieke 1

(De) JeeHeejer yeBkee

jevee :
1.0
1.1
1.2
1.3

Gefo<s
efJe<ee Heefjee
yeBkeebes Hekeej
JeeHeejer yeBkeebeer keeex
1.3.1 HeeLeefceke keeex
1.3.2 ogece keeex DeLeJee yeBkeslej keeex
1.3.3 JeeHeejer yeBbkeebeer Flej Deeveg<ebefieke keeex
1.4 JeeHeejer yeBkeebeer ceeueceee Je osCeer
1.5 veHee Je jesKelee
1.5.1 iegbleJeCetkeereer Gefo<s
1.5.2 veHee Je jesKelee eebee Deveesve mebyebOe
1.5.3 oesvner Gef<ebee mecevJee
1.5.4 jesKelesJej HeefjCeece kejCeejs Ieke
1.5.5 veHeeeJej HeefjCeece kejCeejs Ieke
1.6 Heve

1.0 Gefo<s
JeeHeejer yeBkeeeer mebkeuHevee Je keeex mecepetve IesCes.
JeeHeejer yeBkeebeer keeex HeOoleer, leebeer Gef<s Je veHee Je jesKelee ee Gef<e ceOes meceleesue
meeOeCeees lebees Heelve.
1991 Heemetve JeeHeejer yeBkeeveer kesuesueer Jeeeeue mecepetve IesCes.

1.1 efJe<ee Heefjee

yeBke ner Ske efJeeere mebmLee Deens. sJeer mJeerkeejCes Je kepe& osCes Je ee mebyebefOele Flej mesJee
HegjefJeCes ner leeeer cenJeeeer keeex. yeele kejve sJe sJet FefCeeNeeb ke[tve yeBke sJeer mJeerkeejles Je
les Hewmes iejpet JekeleeRvee kepee&ee Hebele HegjefJeles.
JeeKee 1949 ee yeBke mebyebefOele keeeeele yeBkeseer JeeKee Heg{erue HeceeCes kejCeele Deeuesueer
Deens. yeBefkebie kebHeveer cnCepes Yeejleeleerue keesCeleener jepeele yeBkesee JeJemeee kejCeejer kebHeveer
JeeKee iegbleJeCetke kejCeemeeer efkebJee kepe& osCeemeeer peveleske[tve sJeer mJeerkeejCes Je leebvee
eske [eHe Jeiewjs mJejHeele ceeieCeer kesueeJej Hejle kejCes.

1.2 yeBkeebes Hekeej

yeBkeebes Hekeej yeBkeebes Heg{erue HeceeCes JeieeakejCe kejlee esF&ue
1)

keWere yeBke
ner efMeKej yeBke Demetve Flej yeBkeebee keejYeejeJej ue#e sJeles. leebee keeex HeOoleeres
efveeceve kejles lemese osMeeleerue efJee HegjJeeeJej efveebeCe sJeles. meJe& meeOeejCeHeCes ner yeBke
mejkeejee ceeuekeereer Demetve mejkeejee DeeefLe&ke OeesjCeebeer DecebueyepeeJeCeer kejles.
2)

JeeHeejer yeBkee
JeeHeejer yeBke osMeeleerue JeeHeej Geesie Je Flej pevelesuee meJe& Hekeejeer yeBke mesJee
HegjefJeles . ee yeBkee ueeskeebke[tve sJeeree mJejHeele Hewmes ieesUe keve iejpeJebleevee kepee&ee
mJeHeele HegjefJeleele. sJeeroejebvee yeBke DeuHeojeves Jeepe osles Je kepe&oejeke[tve DeefOeke ojeves Jeepe
Iesles.
3)

Deeweesefieke yeBkee
ee yeBkee esee Je ceesee GeesieHeleervee kepe& osleele. ee yeBkee JeeHeej Je Geesie Heleervee
oerIe& cegoleereer kepex HegjefJeleele. Deeed. [er. yeer. Deeed., jepe efJee HegjJee ceb[U (State
Finance Corporations) Deeed. meer. Deeed. meer. Deeed ee Deeweesefieke yeBkee nese.
4)

HejosMeer yeBkee
HecegKe keeee&uee HejosMeele Demeuesuee Deveske yeBkee Yeejleeleerue DeeHeuee MeeKeeceeHe&le
Yeejleele JeJemeee kejleele. ee yeBkee cegKele Hejkeere eueveeee JeJenej kejleele. HejosMeer
eueveebeer Kejsoer Je efJekeer kejCes ne eebee HecegKe JeJemeee Demelees. efmeer yeBke, m[[& ee&j
yeBke F. ee HejosMeer yeBkee Deensle.

3
5)

Deeeele efveee&le yeBke

1982 jespeer Yeejle mejkeejves ee yeBkeseer mLeeHevee kesueer. ner yeBke Yeejleere
efveee&leoejebee De[eCeer mees[efJeles.
6)

HeeosefMeke ieeceerCe yeBkee

ieeceerCe Yeeieeleerue iejerye pevelesee iejpee YeeieefJeCeemeeer cnCetve ee yeBkeebeer Keeme
efveefce&leer kejCeele Deeueer. eebeer mLeeHevee efJeefJeOe JeeHeejer yeBkeeveer kesuesueer Demetve lee lee yeBkeebee
efveeb$eCeeKeeueer ee yeBkee keece kejleele.
7) menkeejer yeBkee
eebes leerve Hekeej Deensle
(De) HeeLeefceke menkeejer yeBkee.- ee yeBkee ieeceerCe Yeeieele Deensle. lee MeslekeNeebvee DeuHe Je ceOece
cegoleereer kepex osleele.
(ye) keWere menkeejer yeBkeeee yeBkee HeeLeefceke yeBkeebvee leebveer efouesuee kepee&Jej kepe& osleele.
eeuee Hegve efJe&e (Refinancing) cnCeleele.
(ke) jepe menkeejer yeBkee - ee yeBkee keWere menekeejer yeBkeevee HegveefJe&e HegjJee kejleele.
8)

Mesleer efJekeeme yeBkee

ee yeBkee MeslekeNeebvee Mesleerle megOeejCee kejCeemeeer DeeJeMeke oerIe& cegoleereer kepex
osleele.

legceeer Heieleer leHeemetve Heene.

De)
ye)

JeeHeejer yeBke cnCepes keee ?

DeeHeuee osMeele keesCe keesCelee Hekeejee yeBkee keece kejerle Deensle?

1.3 JeeHeejer yeBkeebeer keees&

JeeHeejer yeBkeebeer keees&

HeeLeefceke keees&

sJeer
mJeerkeejCes

kepe&
osCes

ogece keeex

eske
JeefJeCes

Hewmes Skee
efkeeCeeJejve
ogmeNee efkeeCeer
HeeefJeCes.

HeefleefveOeer cnCetve
kejeJeeeeer keeces

1.3.1

Flej GHeegkele
keeex.

HeeLeefceke keeex

(De) sJeer mJeerkeejCes

yeBkee Jekeleer, Yeeieeroejer mebmLee efkebJee Flej mebmLeeke[tve sJeer mJeerkeejleele. sJeer nse
yeBkeebee efJee HegjJee Je GlHevve efceUJetve osCeej cenlJeee m$eesle. yeBkee Heg{erue Hekeejee sJeer
mJeerkeejleele.
1)

yeele Keeleeleerue sJeer

meJe& meeOeejCeHeCes jeefJeke GlHevve DemeCeejs Heieejoej yeBkesle yeele Keeleer GIe[leele.
DeMeer Keeleer Lees[s Hewmes Yeve megOoe megj kejlee esleele. leecegUs ceOeceJeieer&eebvee DeMeer Keeleer
GIe[Ces meeseeres jles. eeJej yeBkee cegole sJeerHes#ee keceer ojeves Jeepe osleele. meOee ne oj Hekele
4 SJe{ee Deens.
2)

eeuet Keeleer
meeOeejCeHeCes JeeHeejer ueeske DeeHeuee owvbeefove JeJenej kejCeemeeer DeMeer Keeleer
GIe[leele. leecegUs Oebeeleerue owvebefove JeJenej HetCe& kejCes meeseeres jles. DeMee Keeleele Yejuesueer
jkekece leebvee DeeHeuee meeseer HeceeCes kesJne ner Je efkeleerner JesUe kee{lee esles. DeMee sJeerJej yeBkee
Jeepe osle veeneRle. DeMee sJeerleerue meeOeejCe meJe& jkekece yeBkee jesKe mJejHeele sJeleele.

5
3)

cegole sJeer
FLes ieenke DeeHeueer jkekece jeefJeke cegoleermeeer sJeleele. ner cegole 15 efoJemee Heemetve
Heee Je<ee&Heele Demet Mekeles. ee sJeerJej DeefOeke ojeves Jeepe efoues peeles. eeleerue jkekece cegoleer
DeeOeer Hejle efceUle veener. leMeer cegole mebHeCee DeeOeer kee{tve Ieeeeere Peeueeme sJeer Jejerue Jeepe
yeg[les meOee DeMee sJeer Jej 5 les 10 Heele Jeepe efceUles. Heleske yeBkesleerue Jeepeoj JesieJesieUs
Demeleele. Je pesJe{er cegole peemle Demesue lesJe{e oj DeefOeke Demelees.
4)

DeeJele& sJeer
ee ceOes jeefJeke keeUeves jeefJeke jkekece yeBkesle YejeJeer ueeieles Goe. oj ceefnveeuee
juesueer jkekece Keeleele pecee kejeJeer ueeieles. ee KeeleeJej peJeUHeeme cegole sJeeReee ojeves
Jeepe efoues peeles.
(ye) kepe& osCes.
yeBkee ieenkeebvee DeuHe Je ceOece cegoleereer kepex osleele. ee kepee&Jej yeBkee Jeepe Deekeej leele.
yeBkee DeeHeCe mJeerkeejuesuee sJeerJej DeuHeojeves Jeepe osleele Hejbleg efouesuee kepee&Jej DeefOeke ojeves
Jeepe Deekeejleele. DeMee oesvner Jeepeojeleerue Hejke nee yeBkesee veHee nese. Hejbleg yeBkee
sJeeroejebee HewMeeletve DeMeer kepes& osle DemeueecegUs mJeerkeejuesuee meJe& sJeeReer jkekece leebvee kepe&
cnCetve oslee esle veener. leeleerue keener Yeeie sJeeroejeveer ceeieCeer kesueeJej Hejle kejlee eeJee cnCetve
yeepetuee bkee{tve sJeeJee ueeielees.
kepee&es Hekeej
1) DeefOekees<e (Overdraft facility)
ner meJeuele Hekele eeuet Keeles Oeejkeebvee efoueer peeles. FLes ieenke yeBkesleerue DeeHeuee sJeer
Hes#ee DeefOeke Hewmes yeBkesletve kee{t Mekelees. leemeeer yeBkesMeer yeesueCeer keve ceee&oe DeeOeer jJetve
IeeJeer ueeieles. pesJe{s DeefOeke Hewmes kee{uesues Demeleerue leeJej yeBkesuee Jeepe eeJes ueeieles.
2)

ke@Me kesef[
FLes kepe&oejeefMeJeee DeeCeKeerve SKeeoe peeceerveoej IesTve ceeueeJej efkebJee Jeefkeleiele
HeleerJej kepe& efoues peeles. pesJe{s Hewmes Iesleues Demeleerue lesJn{eeJej Jeepe Deekeejues peelees.
3)

ngb[ee JeefJeCes.
Deepekeeue ueeske ngb[ereer cegole mebHes Hee&ble Leebyele veenerle. yeBkee ee ngb[ee JeJetve ueiese
Lees[s keceer Hewmes osleele. cegole mebHeleee ngb[er mJeerkeejuesuee ke[tve efkebJee ngb[er kee{CeeNee ke[tve
yeBkesuee Hewmes efceUleele. ngb[ee JeefJeCeeJej yeBkee keceerMeve Iesleele.

4)

DeuHecegoleereer kepex
DeMeer kepex yeBkee Deleble DeuHe cegoleermeeer keener leejCe sJetve IesTve osleele. FLes
kepe& Hejle kejCeemeeer juesueer cegole vemeles. yeBkee DeeHeueeuee HewMeeeer iejpe Yeemeleee DeMeer kepex
Hejle ceeiet Mekeleele. meeOeejCeHeCes DeMeer kepex MesDej yeepeejeleerue oueeueebvee efouee peeleele. 24
leemeele efkebJee Ske DeeJe[eele kepe& Hejle kejCeeme meebefieleues peeles. FLes yeBkee juesueer meJe&
jkekece kepe&oejeee kepe& Keeleele pecee kejleele. mebHetCe& jkecesJej yeBkee Jeepe Deekeejleele.

6
5)

jeefJeke cegoleereer kepex

DeMeer kepex Ske les 20 Je<ee&meeer JeeHeejer GeesieHeleer Jeiewjsvee osCeele esleele. 5
Je<ee&Hes#ee DeefOeke cegoleermeeer kepe& Iesleueeme Jeepeees oj DeefOeke Demelees. Hejbleg 1 les 2 Je<ee&meeer
Iesleues lej Jeepeoj keceer Demelees.
Skeef$eleHeCes efouesueer kepex (Participation or consortium loans)
keener JesUe 2 les 3 yeBkee Ske$e esTve Skeee leejCeeJej kepe& osleele. DeMee kepee&vee
Skeef$eleHeCes efouesueer kepex cnCeleele. FLes kepee&eer jkekece ceeser Demeles.

6)

7) ieenke kepe& (Consumer credit)

DeMeer kepex meeceeve ieenkeebvee JeeefMebie ceMeerve, er. Jner, SDej kebef[Mevej Ge efMe#eCe
ceneie[er ke@cesjs, ueive Fleeoer meeer efoueer peeleele. DeMeer kepex juesuee cegoleerle nHleeves Hejle
kesueer peeleele.
Hele efveefce&leer (credit creation)
Hele efveefce&leer ns yeBkeebe Ske HecegKe keee& mecepeue peele. cnCetve Deme vesnceer cnue peele
keer yeBkee Hele efvecee&Ce kejleele. Hele efveefce&leer cnCepes SKeeoer Jekeleer efkebJee mebmLee ogmeNeeuee kepe&
osles.
8)

ke) eske efveefce&leer

ns megOoe yeBkeses Ske cenlJeee keee& mecepeue peele ogmeNeeeer osCeer eskeves osCeeeer
HeOole. jesKe jkekece osCeeHes#ee Hewmes eskeves osCes DeefOeke megueYe Je meeseereer HeOole mecepeueer peeles.
Jeenke eske (Bearer cheque)
Jeenke eske yeBkesle vesTve keesCeerner Hewmes ueiese efceUJet Mekelees. eske meeoj kejCeeNee
keesCeeueener eskees Hewmes efceUleele.

1)

jsKeebefkele eske (cross cheque)

jsKeebefkele eskeceOes eskeee [eJee yeepetee keesHeNeele oesve meceeblej jsIee ceejuesuee
Demeleele. DeMee eskees Hewmes ueiese efceUle veeneRle eske peeee veebJeeves Demesue leeee yeBke
Keeleele lees HeLece YejeJee ueeielees. Hewmes yeBkesee Keeleele pecee nesleele.
2)

[)

Hewmes Skee efkeeCeeJejve ogmeNee ieeJeer HeeefJeCes (Remittance of funds)

JeeHeejer yeBkee [eHe, cesue evmHej, sefueieeefHeke ^evmemHej Jeiewjs HeOoleerves Skee
ieeJeeletve ogmeNee ieeJeeuee Hewmes HeeefJeCeeme ceole kejleele. ee mesJesmeeer yeBkee jeefJeke ojeves
keceerMeve Deekeejleele.
[eHe cnCepes ieenke Hele#e yeBkesle Hewmes Yejve yeBkeske[tve [eHe efceUefJelees Je lees [eHe
peeuee Hewmes eeJeeees Demeleerue leeuee Heesmeves HeeefJelees. leer Jekeleer DeeHeuee ieeJeeleerue yeBkesle
peeTve Hewmes Iesles. cesue ^evmHej cnCepes yeBke mJele les Hewmes HejmHej ogmeNee Jekeleeree Keeleele
Heesmeves efkebJee leejsves HeeefJeles.

7
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
(De) yeBkeseer HeeLeefceke keeex cnCepes keee?
(ye) JeeHeejer yeBkeseer keesCeleerner oesve keeex mebeiee.

1.3.2

ogece keees& efkebJee yeBkeslej keeex-

(De) ieenkeeee HeefleefveOeer cnCetve kesueer peeCeejer keeex (Agency Services):

JeeHeejer yeBkeeb ieenkeebvee lebeee HeefleveerOeer ee veeleebves Deveske mesJee HegjefJeleele leeleerue keener
Heg{erue HeceeCes1)

Hewmes HeeefJeCes- ns keece eske, [eHe Je sefueieeefHeke ^evmeHej Jeiewjs ceeiee&ves kesues peeles.
yeBkee ee mesJeebmeeer veececee$e Meguke Deekeejleele.

2)

ieenkeebveer meebefieleuesueer keener keeces kejCes Goe. efJeceeee nHlee JesUsJej YejCes, keueyeeer Jeie&Ceer
YejCes Fleeoer.

3)

Hewmes ieesUe kejCes pemes YeeieeJejerue ueeYeebMe, kepe& jesKeeJejerue Jeepe ieesUe kejCes Jeiewjs.

4)

Kejsoer Je efJekeer. yeBkee ieenkeebee Jeleerves Yeeieebeer efkebJee kepe& jesKeebeer Kejsoer efkebJee efJekeer
kejleele.

5) efJeMJemLe:- yeBkee efJeemLe cnCetve keece kejleele. lemese SKeeoee ieenkeebee FHe$eeeer
(will) DecebueyepeeJeCeer kejleele. cnCepese ieenkeeee ce=letveblej leeee FsHeceeCes leeee
ceeuecelleseer JeeCeer kejleele. eeceOes ieenkeees efJeefMe< ceeuecelles mebyebOeele keener DeefOekeej
Demeleerue lej leeee JeeCeereener meceeJesMe Deens.
ye ) Flej mesJee
ee efMeJeee JeeHeejer yeBkee ieenkeebvee GHeegkele DeMee efJeefJeOe mesJee HegjefJeleele.
1) mesHe ef[Hee@efpe Jee@u
efJeefJeOe Deekeejees uee@kej ieenkeebvee jeefJeke ceeefmeke Yee[ IesTve HegjefJeues peeleele.
mesHe ef[Hee@efpe Jeeu yengleske efkeeCeer leUIejele sJeuesueer Demeleele. Keesueeree efYebleer Deeie Jeiewjs ve
ueeieCeeNee DeMee Demeleele. cnCepese ieenkeebee ceeuecelleseer megjef#elelee kee#eeves mebeYeeUueer

8
peeles. uee@kej ceOeerue Jemlet ieenkeeee leeyeele Demeleele Hejbleg jeefJeke keee&HeOoleeree DeJeuebye
kejve efkebJee efveeceebes Heeueve kevee ieenkeeuee efleLes HeJesMe efouee peelees.
Hele He$e (Letter of credit)
yeBkee JeeHeeNeebvee HejosMeeletve GOeejerJej ceeue Kejsoer kejCes meeseeres JneJes cnCetve lebevee
Hele He$e (Letter of credit) osleele. ne DeeHeuee osMeeleerue yeBkesves HejosMeeleerue yeBkesuee DeeHeuee
ieenkeebveer efouesues eskeme Je ngb[erJej Hewmes osCeemeeer efouesuee DeeosMe Demelees. ieenkeebuee efkeleer
jkeceWHee&le ner meJeuele GHeueyOe kejve eeJeer eeee GuuesKe Demelees. Hewmes osCeejer HejosMeer yeBke veblej
DeeHeuee osMeeleerue yeBkeske[tve leer jkekece Jemetue kejve Iesles.
2)

3)

HeJeemeer eske
HeJeemeele Hewmes eesjeruee peeT vees cnCetve yeBkee HejosMeer peeCeeNee ieenkeeuee ns eskeme

osleele.
4)

Hejkeere eueve
Hejkeere eueveemeeer yeBkesle mJeleb$e efJeYeeie Demelees. FLes HejosMeer euevee Heeser Yeejleere
Hees efkebJee Yeejleere euevee Heeser HejosMeer eueve efceUCeeeer JeJemLee Demeles.
5)

S. er. Sce. Je kesef[ kee[&eer meJeuele

S.er.Sce kee[&cegUs ieenkeeuee DeeHeuee Keeleeleerue jkekece DeeHeuee meeseer HeceeCes 24
leeme kesJnener kee{lee esles. kesef[ kee[&cegUs ieenkeeuee jeefJeke jkekeces Heeleee ceeue GOeejerJej
Kejsoer kejlee eslees. mebyebefOele JeeHeeNeebvee efkebJee GHenej ie=nebvee yeBke ueiese Hewmes osles Je veblej leer
jkekece ieenkeeke[tve Jemetue kejles.
1.3.3 yeBkeseer Flej keeex :
yeBkeslej mesJee Jeefleefjkele yeBke eenkeebvee Flej Deveske mesJee HegjJet Mekeles.
1)

2.

cee yeBefkebie
DeMee yeBkee Heg{erue efJeefJeOe mesJee HegjefJeleele. Goe.
De) kebHeveeres Yeeie Yeeb[Jeue yeepeejele DeeCeCes Je kebHeveebvee Yeeie Yeeb[Jeue ieesUe kejCeeme
ceole kejCes.
ye) veJeerve ekeuHe leeej kejCes Je leemeeer efJee HegjJee kejCes.
ke) kebHeveebvee meuuee osCes.
[) iegbleJeCetkeermebyebOeer meuuee osCes Fleeoer.

ie=nkepex
Iejeee leejCeeJej ie=nkepe& efoues peeles. ms yeBke, yeBke Dee@He yejes[e Jeiewjs yeBkeebveer ie=n kepe&
osCeemeeer mJeleb$e efJeYeeie meg kesuee Deens. keeneRveer mJeleb$e GHekebHeveebeerner (subsidiary
companies) mLeeHevee kesuesueer Deens.

9
3.

yeerpe Yeeb[Jeue HegjJee (Venturre Capital Fund)

ee efJeYeeieeleHex veJeerve Geespekeebvee Oeboe meg kejCeemeeer yeerpe Yeeb[Jeue HegjefJeues peeles.
SjJeer ee kebHevee veJeerve Je DeHeefjefele DemeueecegUs DeMeevee efJee HegjJee efceUefJeCes DeJeIe[ peeles.
keejCe Hewmes osCeeNeebvee eele ceese Oeeskee HelkejeJee ueeielees. veJeerve leb$e%e DeMee esee kebHeveeeer
mLeeHevee kejleele. DeMee kebHeveebvee lebeee ceeueeee yeepeej efceUJetve osCeeener keece kesues peeles.
ms yeBke Jeiewjs yeBkeebveer DeMee keeceemeeer mJeleb$e GHekebHeveebeer mLeeHevee kesuesueer Deens.

4. He@keefjbie cnCepes DeeHeuee ieenkeebeer esCeer Jemetue kejCeees keece yeBkee kejleele. FLes yeBkee
DeeHeuee ieenkeeuee esCes Demeuesueer essCeer leeeeke[tve Kejsoer kejleele. leecegUs JeeHeeNeeuee
GOeejerJej ceeue efJekeer kejCes meesHes nesles. leeeer GOeejereer jkekece leeeeke[tve Kejsoer keve yeBke
leeuee ueiese jesKe Hewmes osles. Lees[keeele ner Ske kepe&Jemetueereer HeOole Deens. veblej yeBke ieenkeeeer
esCeer Jemetue kejles. ee keeceemeeerner ms yeBke ke@veje yeBke Jeiewjs yeBkeebveer mJeble$e GHekebHeveeeer
mLeeHevee kesuesueer Deens.
5. cegetDeue Heb[ ner Ske efJeeere #es$eeleerue ceOemLe Demetve efJeefJeOe iegbleJeCetkeoejebeer yeeleereer
jkekece Ske$e kejve leeeer efJeefJeOe kebHeveeee YeeieeceOes Je kepe& jesKeeceOes le%eebee meneeeves
iegbleefJeles. ner iegbleJeCetke Skeee kebHeveeree YeeieeceOes ve kejlee Deveske kebHeveeee YeeieeceOes
kejCeele esles. leecegUs iebgleJeCetke yeg[Ceeee Oeeskee jenle veener. Skee kebHeveeruee leese Peeuee lej
ogmeNee kebHeveeruee Heeeoe Peeuesuee Demelees. Demes Heb[ cnCepes HejmHej menkeeee&e GoenjCe Deens
keejCe SketCe meJe& kebHeveeke[tve efceUeuesuee ueeYebeMe Je Jeepeeee jkekecesee HeMeemekeere Kee& Jepee
keve yeekeer meJe& jkekece iebgleJeCetkeoejebceOes Jeeueer peeles. Heb[ ner MesDej yeepeej Je iegbleJeCetkeoej
eebee ceOes ceOemLeeeer Yetefcekee yepeeJeles. iegbleJeCetkeoejebeer yeele Skeef$ele keve iegbleJeCetke kesueer
peeles Je leeletve meJee&efOeke GlHevve efceUefJeCeeee Heelve kesuee peelees.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
(De ) JeeHeejer yeBkeseer cenlJeeeer HeeLeefceke Je ogece keeex keesCeleer?

1.4 JeeHeejer yeBkeeeer ceeuecellee Je osCeer

yeBkesee leeUsyebo (Balance sheet ) cnCepes SKeeoee efJeefMe< efoJeMeeree yeBkesee
ceeuecellee Je osCeer eebeer eeoer. yeBkeseer osCeer cnCepes yeBkeebveer YeeieOeejkeebvee sJeeroejebvee Je Flejebvee
ose Demeuesueer jkekece, yeBkeseer ceeuecellee cnCepes GlHevve efceUefJeCeemeeer efJeefJeOe ceeuecellesle
kesuesueer iegbleJeCetke.

10
ceeueceesletve yeBkesuee GlHevve efceUles. cnCepese ceeueceee cnCepes yeBkeebveer kesuesueer efveOeeree
JeeHej (Sources and application of funds)
yeBkesee osCeercegUs yeBkesuee DeeHeues keee& kejCes meesHes peeles. osCeer cnCepes sJeeroejebvee Je
YeeieOeejkeebvee ( Yeeb[Jeue Je jeKeerJe efveOeer ) ose Demeuesueer jkekece ee osCeerletve yeBkesuee
DeeJeMeke efveOeer HeeHle neslees.
JeeHeejer yeBkesee leeUs yebo.
1
2
3
4
5

osCeer
ieesUe Peeuesues Yeeb[Jeue
jeKeerJe efveOeer Je veHee
sJeer
kepe&
Flej osCeer
SketCe yesjerpe

j.
-

1
2
3
4
5

ceeueceee
jesKe efMeuueke
DeuHe cegoleereer kepex
iegbleJeCetke
efJeefJeOe Hekeejes kepe&
Flej ceeueceee
SketCe yesjerpe

j.

JeeHeejer yeBkeseer osCeer.

eele yeBkee Flej ueeskeebvee ose Demeuesueer meJe& osCeeRee meceeJesMe neslees. ogmeNee Meyoele yeBkesuee
DeeHeuee JeJemeeeemeeer pee pee eesleeletve Hewmes HeeHle Peeuesues Demeleele lee meJeeee GuuesKe FLes
Demelees.
1)

Jemetue Peeuesues Yeeb[Jeue

yeBkesuee YeeieOeejkeebveer efouesuee Yeeb[Jeueeee eeble meceeJesMe neslees. cnCepese eele yeBkesveer
DeeHeuee YeeieOeejkeebvee ose Demeuesueer jkekece oeKeefJeuesueer Demeles.
2)

jeKeerJe efveOeer Je veHee

eeceOes yeBkeeveer YeeieoejkeebceOes Deelee Heele ve Jeeuesuee veHee oeKefJeuee peelees.
DeeHelkeeUele GHeeesieer He[eJes cnCetve yeBkee DeeHeueeuee ojJe<eea Peeuesuee meJe&veHee YeeieoejkeebceOes
Jeetve ve ekelee leeleuee keener Yeeie yeepetuee sJeleele. ns Hewmes cnCepes yeBkeebeer osCeer keejCe leeJej
YeeieOeejkeebee nkeke Demelees.
3) sJeer
sJeer cnCepes yeBkeebveer efJeefJeOe HeOoleeree sJeer cnCetve peveleske[tve ieesUe kesuesueer jkekece.
ner jkekece cnCepes yeBkesee JeJemeee kejCeemeeer efceUeuesuee Hewmee. sJeer ne yeBkese Ske cenJeeee
HewMeeee eesle Deens. eeceOes cegKele oesve Hekeej Deensle.
(De) yeBkesveer ieenkeebveer ceeefieleuee yejesyej Hejle kejeJeeeee sJeer (Demand
Deposits).

(ye) yeBkesveer jeefJeke cegoleerveblej Hejle kejCeees Deeemeve osJetve ieesUe kesuesuee sJeer. (Term
Deposits). ner jkekece yeBkesuee juesuee cegoleerveblej Hejle kejeJeeeeer Demeles.

11
meJe&meeOeejCeHeCes ee ceOes eeuet Keeleeleerue sJeer yeele Keeleeleerue sJeer Je cegoleeree
sJeeree meceeJesMe kesuee peelees.
eeuet Keeleeleerue sJeer
meJe&meeOeejCeHeCes JeeHeejer ueeske yeBkesle DeMee Hekeejeer Keeleer GIe[leele. eebleerue efkeleerner
jkekece efkeleerner JesUe kee{lee esles. cnCepese kee{eJeeeee jkekecesJej Je mebKesJej keesCeleerner yebOeves
vemeleele. cnCetve yeBkee ee DeMee sJeeRJej sJeeroejebvee keesCeleener Hekeeje Jeepe osle veeneRle cnCepese
ns Hewmes cnCepes yeBkesuee efyeveJeepeer efceUeuesues Hewmes.
yeele sJeer
JeeHeejee Jeefleefjkele Flej Jekeleer Je mebmLee DeMeer Keeleer GIe[leele. DeMee sJeerJej yeBkee
DeuHeojeves ( meOeeee oj 4) Jeepe osleele. DeMee Keeleeleerue Hewmes eskeves kee{lee esleele. Hejbleg
Hewmes efkeleer JesUe kee{eJesle eeJej yebOeves Demeleele.
cegole sJeer
ee sJeer juesuee cegoleerveblej Hejle kejeJeeeee Demeleele. ner cegole JesieJesieUer Demet Mekeles
Je pesJe{er cegole peemle lesJe{e Jeepeeee oj DeefOeke Demelees. eeceOes cegole sJeer yejesyej DeeJele& sJeer
FleeboeRee ner meceeJesMe Demelees.
4)

Iesleuesueer kepex
ee ceOes efJeefJeOe mebmLeeke[tve Iesleuesueer kepex Je efjPeJe& yeBkesveer HegvejefJe&e cnCetve
(Refinance) efouesueer jkekece, Flej JeeHeejer yeBkee Je efJeeere mebmLeeveer efouesueer jkekece
meceeefJe< Demeles. lemese yeBkesee osMeer Je HejosMeer MeeKeeveer Iesleuesuee kepeeee ner meceeJesMe Demelees.
5)

Flej osCeer
JeJemeee kejleevee yeBkeebveer Flejebvee eeeee jeefnuesuee jkekeceebee eeble meceeJesMe
Demelees. ee ceOes nbg[ee, [^eH, HeJeemeer eske, Flej yeBkeees eske FleeoeRee meceeJesMe neslees. lemese
Deeekej YejCeemeeer kesuesuee lejletoeReener (Provision for taxation)
meceeJesMe neslees.
JeeHeejer yeBkeebeer ceeueceee (Assets)
yeBkesee eUsyeboeee ceeueceee yeepetuee yeBkesuee GlHevve efceUJetve osCeeNee iees<erbee meceeJesMe
neslees. ee Yeeieeeer efJeYeeieCeer Heg{erue HeceeCes kejlee esF&ue1) jesKe jkekece ner meJee&le peemle ueiese GHeeesie kejlee esCeejer (Liquid) ceeueceee.
eeletve yeBke DeeHeuee ieenkeebee HewMeeee ceeieCeer Hegjer kej Mekeles. meJe&meeOeejCeHeCes efoJemeYejele
ueeskeebke[tve efkeleer HewMeeeer ceeieCeer esF&ue eeee Deeke[e yeBkeebvee DeeHeuee owvebefove DevegYeJeeJejve
jefJelee eslees. ee efMeJeee Lees[er DeefOeke jkekece yeBkee jesKe yeeUieleele. DeMee Hekeejs jesKe mJeHeele
sJeuesueer jkekece 100 ueiese JeeHejlee esles Hejbleg DeMee HewMeecegUs yeBkesuee Metve kekes Heeeoe
efceUlees.

12
2)

ceeieCeer kesueeyejesyej DeuHe keeUele Hejbleg efceUt MekeCeeNee sJeer (Money at

call and short notice)
eeceOes DeleuHe keeueeJeOeermeeer efouesuee kepeeee meceeJesMe neslees. cnCepese 1 les 7
efoJemeeee keeueeJeOeermeeer efouesueer kepex. FLes yeBkesves ceeieCeer kesueeyejesyej kepe&oejeuee Hewmes Hejle
kejeJes ueeieleele. cnCepese eebvee meJee&efOeke jesKelee (Liquidity) Demeles. DeMeer kepex cegbyeF&ee
MesDej yeepeejeleerue oueeueebvee efkebJee meesves yeepeejeleerue JeeHeeNeebvee Jeiewjs osCeele esleele.
kepe&oejeeer Hele Deleble eebieueer Demesue leje DeMeer kepex efoueer peeleele. DeMee kepee&Jej yeBkeebvee
DeleuHe ojeves Jeepe eEkeJee GlHevve efceUles.
3)

iegbleJeCetke (Investments)
meJe&meeOeejCeHeCes yeBkee DeuHe Je ceOece cegoleeree jesKeele DeeHeues Hewmes iegbleefJeleele. yeBkee
mejkeejer jesKeevee HeeOeeve osleele keejCe leeleerue iebgleJeCetke Deleble megjef#ele Demeles Je yeBkee
kesJnener leebvee yeepeejeletve efJeket Mekeleele. ee efMeJeee yeBkee kebHeveeee Yeeieele Je kepe& jesKeele ner
keener HeceeCeele DeeHeues Hewmes iebgleefJeleele. ner iebgleJeCetke meJee&le peemle HeeeosMeerj Demeles. Hejbleg leebeer
jesKelee keceer Demeles. meJe& meeOeejCeHeCes yeBkesee iebgleJeCetkeerle Heg{erue iees<eRe meceeJesMe Demelees.
(De) Yeejle mejkeejes jesKes
(ye) Flej ceevelee HeeHle jesKes
(ke) ceevelee ve efceUeuesues jesKes

Sme. Desued. Deej jesKes Jejerue Hewkeer Heefnuee oesve Hekeejee jesKeevee SLR jesKes cnCeleele.
meOee yeBkeebvee DeeHeueeke[erue efkeceeve 25 jkekece SLR jesKeele iebgefleJeCes keeeeeves
yebOevekeejke Deens. mejkeejer jesKeele Yeejle mejkeejes jesKes, jepe mejkeejes jesKes Je keW Je
jepe mejkeejee GHekeceebes jesKes eebee meceeJesMe neslees. ceevelee HeeHle jesKes cnCepes efvece mejkeejer
kebHeveebes (Semi Government) jesKes. DeMeer ceevelee Heleske kebHeveeree DeeefLe&ke
HeefjefmLeleeree mJeleb$eHeCes efJeeej kejve efoueer peeles.
ceevelee HeeHle ve Peeuesuee jesKeeleerue iebgleJeCetke
eflemeNee Hekeejee jesKeebvee No SLR ceevelee HeeHle ve Peeuesues jesKes cnCeleele. 1985
veblej yeBkeebee iebbgleJeCetkeerJejerue yebOeves keener HeceeCeele efMeefLeue kejCeele Deeueer. eeceOes JeeHeejer
HejHe$es (Commercial Paper) cegegDeue Heb[ mejkeejer Je Keepeieer kebHeveebes Yeeie Je
kepe&jesKes eebee meceeJesMe neslees.
4)

kepex Je DeeOeer efouesueer jkekece (Loans and Advances)

JeeHeejer yeBkeebeer meJee&efOeke cenlJeeeer iegbleJeCetke cnCepes kepe& Je DeeieeT efouesues Hewmes ner
cnCepes yeBkeebeer meJee&efOeke cenlJeeeer Je ceeser ceeueceee. yeBbkee Heg{erue Hekeejeer kepex osleele.

13
ke@Me kesef[ - ner kepex JeeHeeNeebee ceeueeee leejCeeJej efoueer peeleele.
DeefOekees<e (Overdraft) DeMeer kepex eeuet Keelesoejebvee osCeele esleele.
ngb[ee JeefJeCes, JeeHeeNeebvee leebee owvebefove JeJenejele ceole kejCeemeeer leebee
ngb[eeJej JeefJeuee peeleele.
kepex kepex jeefJeke cegoleermeeer efoueer peeleele. kepee&eer Hejle Hes[ juesuee cegoleerveblej
eEkeJee nHleeves kesueer peeles.
5)

Flej ceeueceee
ee ceOes JeJemeeeemeeer Je veeskejebee efveJeemeemeeer Jeiewjs efJekele Iesleuesuee Fceejleer,
Heefve&ej Jeiewjsee meceeJesMe neslees.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
(De) yeBkeebee ceeueceeses Hekeej meebiee
(ye) JeeHeejer yeBkeebee ceeueceeseer eeoer keMeer leeej kesueer peeles? efkebJee ceeueceeseer Jeie&Jeejer
keMeer kesueer peeles?
(ke) meJee&le DeefOeke jesKelee Demeuesueer ceeueceee keesCeleer?
([) yeBkesee efJeefJeOe osCeer keesCelee?

1.5 veHee efJejOo jesKelee efkebJee veHee Je jesKelee eebeeleerue Deveesve mebyebOe
JeeHeejer yeBkee cnCepes veHee keceefJeCeeee Gef<eves megj kesuesuee mebmLee. yeBkeseer veHee
keceefJeCeeeer Mekeleer leebveer kesuesuee efJeefJeOe iegbleJeCetkeerJej DeJeuebyetve Demeles. eeuee Fbiepeerle
Portfolio Management cnCeleele. Hees& Heesefueees JeJemLeeHeve cnCepes yeBkeebveer DeeHeueer osCeer
Je ceeueceee eebeele meJee&efOeke veHee efceUefJeCeeee Gef<eves meeOeuesuee meceleesue.
veHee keceJeerle Demeleeveee yeBkeevee jesKelee Je megjef#eleele eeke[s ue#e HegjefJeCes
DeeJeMeke Deens. leme cnbuelej veHee keceefJeCes, jesKelee mebYeeUCes Je megjef#eleleske[s ue#e HegjefJeCes ee
leervener iees<erbee efJee efJe<eeke OeesjCeeble meceeJesMe neslees.

14
JeeHeejer yeBkeebveer DeeHeuee YeeieOeejkeebmeeer veHee keceefJeCes DeeJeMeke Deens. Hejbleg ns kejerle
Demeleevee ieenkeebvee ueeieleerue leeJesUer leebee sJeer ner Hejle kejCes lesJe{se cenlJeees Deens. ee
oesvener iees<er Skeee JesUer mebYeeUCeeee Gef<eves HewMeeeer ieggbleJeCeske kesueer Heeefnpes. leee JesUer
osMeeee keWere yeBkesee ( peeuee DeeHeCe efjPeJe& yeBke cnCetve mebyeesOeues ) leebveer kesuesuee efveeceebes
ner keeskeesjHeCes Heeueve kesues Heeefnpes.
1.5.1

iebgleJeCetkeer ceeieeer Gef<s

yeBkesee iebgleJeCetke OeesjCeeeer oesve HecegKe Gef<s Deensle.

1)

veHee keceefJeCes (Profitability)

yeBkeses Ske HecegKe Gef< cnCepes YeeieOeejkeebmeeer veHee keceefJeCes. leecegUs HewMeeeer
iebgleJeCetke kejleevee yeBbkee mebYeeJe veHeeee efJeeej DeeOeer kejleele. meJe& meeOeejCeHeCes veHee
DeefOeke HeceeCeele nJee Demesue lej iegbleJeCetke oerIe& keeUemeeer kejCes DeeJeMeke Demeles. Hejbleg DeMee
iegbleJeCetkeerleerue Hewmes sJeeroejeee iejpee YeeieefJeCeemeeer ueiese jesKeeree mJeHeele leebes Heeblej
nesT Mekele veener. cnCepese leebeer jesKelee (Liquidity) keceer Demeles.
2)

megjef#elelee cnCepese jesKeerle ueiese HeefjJele&ve kejCeeeer Mekeelee efkebJee jesKelee

yeBkeebes ogmejs Gef< cnCepes iegbleJeCetkeereer megjef#elelee. yeBke JeJemeee sJeeroejebee
efJeJeemeeJej eeuet Demelees. cnCetve Heleske yeBkesves sJeeroejebvee JesUsJej Hewmes Hejle kejCeemeeer
DeeHeueeke[s vesnceer HegjsMeer jesKe jkekece yeeUieCes DeeJeMeke Deens. jesKelee cnCepes ceeieCeer
Deeueeyejesyej jkekece Hejle kejCeeeer Mekeelee eEkeJee #ecelee.

HeefjJele&veerelee (Shiftability)
HegjsMeer jesKe jkekece peJeU yeeUieCee yejesyej Lees[eee JesUele jesKe jkecesle Heeblej
kejCeeeer Mekeelee Demeuesuee iees<erle kesueer Heeefnpes. HeefjJele&veerelee cnCepes leer ceeuecellee Flej
yeBkeevee efkebJee keWere yeBkesuee osTve ueiese efkebJee DeuHe cegoleerle jesKe jkekece efceUefJeCes Mekee
DemeeJes. (Shiftability) DeMee Hekeejs yeBkesuee DeeHeues Hewmes iegbleefJeleevee HeecegKeeves oesve iees<eRee
efJeeej kesuee Heeefnpes.
3)

1) HewMeeeer iegbleJeCetke DeMeer DemeeJeer keer leeletve YeeieOeejkeebmeeer peemleerle peemle veHee keceefJeCes
Mekee JneJes.
2) HegjsMeer jkekece jesKe jkecesee mJeHeele efkebJee ueiese jesKeerle Heeblej kejlee esF&ue. DeMee
iees<erle iegbleJeeJeer keer sJeeroejebeer ceeieCeer JesUsJej ueiese Hegjer kejCes Mekee JneJes.
1.5.2 jesKelee efJejOo veHee
Jejerue oesvener Gef<s cnCepes jesKelee Je veHee keceefJeCes ee iees<er Skeceskeeee efJeOo
Deensle.
yeBkesuee peemleerle peemle jesKelee jeKeeJeeeeer Demeueeme sJeeroejebes peemleerle peemle Hewmes
jesKe mJeHeele yeeUieCes DeeJeMeke Deens. Hejbleg eecegUs yeBkesuee keenerner veHee efceUCeej

15
veener. cnCepese yeBkesuee megjef#eleles ke[s DeefOeke ue#e HegjJeeees Demeueeme veHeeeJej HeeCeer
mees[eJes ueeiesue.
ee efJeOo yeBkeeveer peemleerle peemle Hewmes kepe& osCeemeeer JeeHejues lej DeefOeke veHee
efceUefJeCes Mekee nesF&ue. Hejbleg sJeeroejebeer HewMeeeer ceeieCeer JesUsJej HetCe& kejCes Mekee nesCeej
veener. DeMee JesUer yeBke yebo kejCeeeer HeeUer esF&ue. cnCepese yeBkeebveer veHeeeuee DeefOeke
cenlJe efoues lej leeuee jesKelee jeKelee esCeej veener.
1.5.3 oesvner Gef<ebceOes mecevJee efkebJee meceleesue meeOeCes.
Gllece yeBkejves DeeHeueer iebgleJeCetke Jesie JesieUee Hekeejee ceeuecellesle DeMee Hekeejs kejeJeer
keer osMeees keseRe yeBkeses (efjPeJe& yeBke) meJe& efveeceebes Heeueve keve DeeHeuee oesvner Gef<ebceOes
(jesKelee Je veHee) meceleesue jeKeuee peeF&ue. cnCetve vesnceer Deme cnbue peele keer, eMemJeer yeBkejveer
HewMeeeer iebbgleJeCetke DeMee Hekeejs kejeJeer keer yeBkeseer oesvener Gef<s meeOe nesT Mekeleerue.
HewMeees JeeHe yeBkeeveer DeMee Hekeejs kejeJes keer oesvener Gef<ebceOes mecevJee meeOeuee peeF&ue.
cnCetve yeBkee DeeHeuee iebleJeCetkeereer eeoer kejleevee keceerle keceer GlHevve osCeejer ceeuecellee HeLece Je
veblej nUg nUg DeefOekeeefOeke veHee osCeejer ceeuecellee Jeiewjs cnCepese jesKelesuee HeLece HeeOeeve Je veHee
efceUefJeCeeuee MesJees HeeOeeve. DeeHeCe ceeuecelleseer eeoer Jeeele iesuees lej Heg{erue ceeuecellee keceer
keceer jesKelee Demeuesueer Hejbleg DeefOekeeefOeke veHee osCeejer Demeles. pee ceeue celleseer jesKelee DeefOeke
leeleerue iebgleJeCetke meJee&le keceer veHee efceUJetve osCeejer Demeles.
1) jesKe efMeuueke
sJeeroejebee HewMeeee ceeieCee JesUsJej HetCe& kejCeemeeer keener Hewmes jesKe mJeHeele sJeueer
peeleele. Hejbleg eecegUs yeBkesuee Deefpeyeele GlHevve efceUle veener.
2) DeuHe cegoleereer kepex
JeeHeejer yeBkee DeeHeueeke[erue efMeuueke jkekece ogmeNee iejpe Demeuesuee yeBkesuee kepe&
cnCetve osleele eeJej yeBkeevee Heej Lees[s Jeepe efceUles Hejbleg iejpe He[ueeme DeeHeues Hewmes ueiese Hejle
efceUt Mekeleele. cnCepese eebvee jesKelee DeefOeke Demeles.
3) mejkeejer jesKeeleerue iebgleJeCetke : yeBkeebvee keener HeceeCeele DeeHeueeke[erue Hewmes mejkeejer
jesKeele iebgleJeCes keeeeeves mekeleeres Deens. eeJej DeleuHeojeves Jeepe efceUles Hejbleg HewMeeeer iejpe
efvecee&Ce Peeueeme yeBkeebvee efjPeJe& yeBkeske[tve DeeJeMeke HeceeCeele eebeeJej kesJnener kepe& efceUt
Mekeles. eebletve veHee ner efceUlees Je eebvee jesKeleener Deens.
4) kepe& - yeBbkeseer meJee&efOeke cenlJeeeer ceeuecellee cnCepes leebveer Flejebvee efJeefJeOe cegoleermeeer
efouesueer kepex. eeletve yeBkesuee meJee&efOeke HeceeCeele veHee efceUlees. Hejbleg eebeer jesKelee meJee&le keceer
Demeles. yeBkee eelener DeuHe cegoleereer kepex keener HeceeCeele osTve jesKelee mebYeeUCeees Heelve
kejleele.
Lees[keeele meebieeees Peeueeme yeBkeebveer iegbleJeCetke DeMee Hekeejs kejeJeer keer jesKelee Je veHee
eeceOes meceleesue jeKeuee peeF&ue.

16
1.5.4 jesKelesJej HeefjCeece kejCeejs Ieke
yeBkee jesKelee jeKeCeemeeer Deveske iees<er efJeeejele Iesleele. yeBkeseer jesKelee Heg{erue IekeebJej
DeJeuebyetve Demeles.
1)

keeeeeleerue yebOeves
yeBkeebveer efkeleer kekesjkekece jesKe mJeHeele sJeeJeer ee yeue efjPeJe& yeBkeseer yebOeves Deensle. ner
kekesJeejer efjPeJe& yeBke JesUes JesUer osMeeleerue DeeeefLe&ke efmLeleer ue#eele IesTve jefJeles.
2) ueeskeebeer yeBkesee JeeHej kejCeeee meJeeer
ner meJee meJe&meeOeejCeHeCes je<^eee DeeefLe&ke HeefjefmLeleerJej DeJeuebyetve Demeles. DeeefLe&ke
o=<ee Heiele je<^ele ueeske eskeee peemle HeceeCeele JeeHej kejleele leecegUs jesKe jkecesee JeeHej
keceer HeceeCeele kesuee peelees. ee Gue efJekemeveMeerue osMeele ueeskeebvee yeBke JeeHejCeeeer meJee keceer
Demeles. leecegUs owvebefove JeJenej Mekeelees jesKe HewMeele kesuee peeleele. leecegUs ueeske yeBkesletve Hewmes
JejeeJej kee{leele. leecegUs DeMee osMeele yeBkee jesKelesJej DeefOeke Yej osleele.
3) SketCe HesMeeee JeJenejebes HeceeCe
jesKe efMeuuekeses HeceeCe ueeske DeeefLe&ke JeJenej efkeleer JesUe Je efkeleer HeceeCeele kejleele
leeJejner DeJeuebyetve Demeles. Goe. meCeeJeejeruee Heerke keeHeCeeree JesUer ceefnveeee megjJeeleeruee Jeiewjs
yeBkeebvee peJeU DeefOeke jesKe jkekece yeeUieeJeer ueeieles.
4) yeBkeseer keee& HeOoleer
pesJne yeBkee veHee keceefJeCeeee Gef<eves DeuHe cegoleereer efkebJee oerIe& cegoleereer kepex osleele
lesJne yeBkeske[s keceer HeceeCeele jesKe jkekece jenles. ee cegUs ieenkeebee yeBkesJejerue efJeeemeeuee le[e
peelees. DeMee yeBkeebveer HegjsMe HeceeCeele jesKe jkekece yeeUietve vebleje iebgleJeCetke kejCes cnCepes kepe&
Jeiewjs osCes efkebJee jesKeele Hewmes iebgleefJeCes Jeiewjs DeeJeMeke Deens. Hekele DeefOeke veHee efceUefJeCee ceeies
OeeJetve eeueCeej veener.
5) veeCes yeepeejeeer efmLeleer
osMeeee veeCes yeepeej Heiele efmLeleerle Demesue lej yeBkee menpeHeCes jesKeebeer Kejsoer Je efJekeer
ke Mekeleele. DeMee JesUer DeefOeke jesKe jkekece yeeUieCeeeer DeeJeMekelee jenle veener.
6)

yeBefkebie HeOoleereer jevee

MeeKee yeBkesee HeOoleerle cegKe keeee&ueeele Skeef$eleHeCes. jesKe jkekece sJelee esles DeeefCe
yeBkesee MeeKeebvee Lees[ee HeceeCeele jesKe jkekece yeeUieCes Mekee nesles. ee Gue mJeleb$e yeBkee peemle
Demeleerue lej Heleske yeBkesuee HegjsMeer jkekece jesKe mJeHeele yeeUieeJeer ueeieles.
7) sJeeRee Deekeej Je mebKee
sJeeReer mebKee Je Deekeej ceese Demesue lej yeBkesuee DeefOeke Hewmes peJeU yeeUieeJes ueeieleele.
8)

sJeeRee Hekeej
yeBkeeke[erue sJeeRee mJeHeeJejner jesKe jkekece yeeUieCeees HeceeCe DeJeuebyetve Demeles. sJeeres
efJeefJeOe Hekeej Deensle. eeuet, yeele cegoleeree sJeer Jeiewjs. eeuet Je yeele Keeleer DeefOeke Demeleerue lej
yeBkesuee DeeHeuee peJeU DeefOeke jesKe jkekece yeeUieeJeer ueeieles.

17
9)

jesKelee jeKeCeeeer Flej yeBkeebeer meJee efkebJee HeOole

DeemeHeemeee Heefjmejeleerue Flej yeBkee pej DeefOeke HeceeCeele jesKe jkekece peJeU yeeUiele
Demeleerue lej meJe&e yeBkeebvee DeefOeke jkekece peJeU sJeCes DeeJeMeke jles. jesKelee DeefOeke Demesue
lej yeBkesee veebJe ueewefkekele Jee{ nesles. ueeskeebee yeBkesJejerue efJeeemeele Jee{ nesles.
1.5.5 veHeeeJej HeefjCeece kejCeejs Ieke
yeBkee veHeeebee efJeeej kejleevee Deveske iees<er ue#eele Iesleele. yeBkesee veHeeeJej Heg{erue
iees<eRee HeefjCeece neslees.
1) yeBkeeveer JeJenejele iebgleefJeuesues Yeeb[Jeue. yeBkeeveer JeJemeeeele DeefOeke jkekece iebgleefJeueer Demesue
lej veHeeele mJeeYeeefJekejerlee Jee{ nesles.
2) Yeeb[Jeue ieesUe kejCeeJej kesuesuee Kee&.
yeBbkesuee JeJemeeeemeeer Hewmes Yeeie Yeeb[Jeueeletve efMeuueke veHeeeletve Je mJeerkeejuesuee sJeerletve
Iesleuesuee kepee&letve Je Flej osCeerJeve GHeueyOe nesleele. Yeeb[JeueeJejerue Kee& cnCepes DeMee jkecesJej
yeBkesuee eeJes ueeieCeejs Jeepe.
yeBkeebveer efJeefJeOe efkeeCeeJejve ieesUe kesuesuee HewMebeee JeeHej mejkeejer efveeceeHeceeCes peJeU
yeeUieCeemeeer Je ueeskeebvee kepe& osCeemeeer neslees. kepe&Heeves efouesuee HewMeeJej yeBkeebvee Jeepe
efceUles. SketCe ceeuecelleseer efJeYeeieCeer keMeer kesueer Demesue leeJej efceUCeeje veHee DeJeuebyetve Demelees.
4) Hejke.
cnCepes efceUCeeNee Je eeJe ueeieCeeNee Jeepeeee jkecesleerue Hejke. DeeefLe&ke JeJenejeleerue
ceOemLe keee&#ece Demeleerue Je yeepeej Hessle mHeOexe HeceeCe keceer Demesue lej ne Hejke DeefOeke
Demelees.
5) HeMeemekeere Kee&
eeuee JeJemLeeHeveeee Kee& Demesner mebyeesOeues peeles. eeceOes JeepeeJejerue Kee& mees[tve Flej
meJe& Hekeejee Keeeee meceeJesMe neslees. Goe. veeskej ceeCemeebee Heieej, yeesveme, DeHeeoeve (ie@eger)
Je Flej Deebveg<ebefieke Kee& pemee msMevejer cegCe, Heesmspe, Yee[s efJeefJeOe ceeuecellesJejerue Iemeeje
Fleeoer.
6) Oeeskeeeee Kee&
Oeeskeeeee Kee& cnCepes ojJe<eea efJeefJeOe ceeuecellesee efkebceleerle nesCeejer Ie. mebYeeJe yeg[erle
kepee&meeer kesuesueer lejleto Jeiewjsee eele meceeJesMe neslees.
7) Jeepeslej GlHevve
eele DeeefLe&ke GlHevvee Jeeflejerkelees GlHevve pemes keceerMeve, oueeueer, Hewmes Skee
efkeeCeeJejve ogmeNee efkeeCeer HeeefJeCeemeeer ieenkeeke[tve Iesleuesuee Deekeej, nceer osCeemeeer
Iesleuesuee Deekeej, Yeeie efJecee (Under writing) Heeser efceUeuesues keceerMeve uee@kejes Yee[s Je
Flej mesJee Meguke Jeiewjsee meceeJesMe neslees.

18
8) yeespee (Burden)
Jeebpeslej Kee& Je Jeepeslej GlHevve eeleerue Hejkeeuee yeespee cnCeleele. pesJne Keee&meke
Jeepeoj jefJeleele. lesJne DeMee Keee&eener efJeeej kesuee peelees. yeespee ee mebkeuHevesle yeBkesee
Jeepeslej GlHevveees cenlJener ue#eele esles. Jeepeslej GlHevve DeefOeke Demesuesueer yeBke meJe&
HeMeemekeere Kee& Jemetue kej Mekeles Je DeeHeuee veeskejebvee DeefOeke Heieej osT Mekeles. HejosMeer
yeBkeees GoenjCeeee eeJesUer efJeeej kejlee esF&ue. HejosMeer yeBkesleerue veeskejebes Heieej ee cegUse
meJee&efOeke Deensle.
9) yeg[erle kepee&es (NPA) HeceeCe
yeBkesee veHee yeg[erle kepee&ee HeceeCeeJej DeJeuebyetve Demelees. yeg[erle kepee&es HeceeCe DeefOeke
Demesue efleLes yeBkesee veHeeele Ie nesles.
10) mHeOexes HeceeCe
mHeOee& peemle Demesue efleLes yeBkeebvee keceer veHeeeJej keece kejeJes ueeieles. efve<ke<e&, eMemJeer
yeBkejveer DeeHeuee HewMeeeer iegbleJeCetke eesie Hekeejs kejCes DeeJeMeke Deens. eesie iebgleJeCetkeeres OeesjCe
DeJeuebefyeueemee yeBkesuee eebieuee veHee efceUt Mekelees.
legcees %eeve leHeemetve Heene. yeBkesee veHee Je jesKelee oesvener meeOe kejCeemeeer keesCelee oesve
lelJeebes Heeueve kesues Heeefnpes ?

1.6 Heve
1.
2.
3.
4.
5.

JeeHeejer yeBkeebeer kele&Jes efJeMeo keje.

JeeHeejer yeBkeseer jesKelee Je veHee cnCepes keee?
JeeHeejer yeBkesee efJeefJeOe osCeeReer eee& keje.
JeeHeejer yeBkeseer ceeuecellee keesCeleer? keesCelee DeeOeejs eebe JeieeakejCe kesues peeles.
JeeHeejer yeBkebsee veHee jefJeCeejs efJeefJeOe Ieke keesCeles?

19

2
yeBke JeJemeeeeleerue megOeejCee.
jevee
2.0 Gef<s
2.1 Yeejleeleerue yeBkeebes mJeHe.
2.2 JeeHeejer yeBkeebeer Jee{.
2.3 1991 Heemetve Yeejleere yeBkeebceOes Peeuesuee megOeejCee.
2.4 yeBefkebie #es$eele megOeejCeebeer DecebueyepeeJeCeer.
2.5 Heve

2.0 Gef<s
Yeejleeleerue yeBkeebeer jevee efkebJee mJeHe mecepetve IesCes .
1991 veblej yeBefkebie #es$eele Peeuesuee megOeejCee mecepetve IesCes.
ee megOeejCeebee yeBefkebie #es$eebJej Peeuesuee HeefjCeece mecepetve IesCes.

2.1 Yeejleeleerue yeBkeebveer jevee

mJeeleb$eesllej keeUele yeBkeebeer keeceefiejer cegKele mejkeejeer keeceefiejer nesleer. yeBkeebes
mejkeejerkejCe Hee Heele kejCeele Deeues. efjPeJe& yeBkeses je<^ereerkejCe 1949 ceOes kejCeele
Deeues. lee HeeesHee 1955 ceOes leeJesUee FbHeerefjeue yeBkeses je<^ereerkejCe kejCeele Deeues.
(meOee eflees veeJe ms yeBke Dee@He Fbef[ee Demes Deens.) Heg{s peguew ]1969 ceOes 14 ceesee JeeHeejer
yeBkeebe (peebeer ceeuecellee 50 keeser Hes#ee DeefOeke nesleer.) je<^erefekejCe kejCeele Deeues Heg{s
1980 ceOes DeeCeKeerve 6 yeBkeebe peebeer leeJesUer ceeuecellee . 200 keeser Hes#ee DeefOeke nesleer

20
leebe je<^ereerkejCe kejCeele Deeue. DeMee Hekeejs Heg{s veJeerve DeeefLe&ke OeesjCeeeer megJeele
nesF&Heele mejkeejer #es$eeeer yeBke JeJemeeeele peJeU peJeU mebHetCe& cekelesoejer jeefnueer.
1. Mes[etu[ yeBkee
Mes[etu[ yeBke cnCepes DeMeer yeBke peees veebJe yeBke efveeb$eCe keeeoe 1965 (Banking
Regulation Act 1965) ee ogmeNee Mes[etueceOes ( eeoerle ) meceeefJe< kejCeele Deeuesues
Deens. DeMee Hekeejs eeoerle veebJe esCeemeeer yeBkeebveer Heg{erue Deer HetCe& kejCes DeeJeMeke Deens.
yeBkeses Jemetue Peeuesues Yeeb[Jeue Je meeeuesuee veHee efkeceeve .5 ueeKe DemeeJee.
leebveer efjPeJe& yeBkesuee HeJetve efoues Heeefnpes keer yeBkesee JeJenej sJeeroejebee efnleeee
HeOoleerves eeueefJeuee peele Deens. cnCepese sJeeroejebee efnleebes mebj#eCe nesF&ue DeMee
HeOoleerves eeueefJeuee peele Deens.
JeeHeejer yeBkee
eeceOes mejkeejer yeBkee, Keepeieer #es$eeleerue yeBkee Je HejosMeer yeBkee ee leervener Hekeejee
yeBkeebee meceeJesMe neslees. ee kebHeveer keeeeeKeeueer veesobCeer Peeuesuee Deensle efkebJee keener mejkeejer
yeBkeemeeer mJeleb$e keeeoe kejCeele Deeuesuee Deens. Goe. ms yeBke.
mejkeejer #es$eeleerue yeBkee :
ceee& 2009 Heele ee #es$eele 27 yeBkee Deensle peebee ceOes ms yeBke Je leebee mene
meuueive yeBkee 19 je<erke=le yeBkee Je Deeed [er. yeer. Deeed ee yeBkeebee meceeJesMe neslees.
#es$eere ieeceerCe yeBkee (R.R.B.S)
1975 ceOes eebeer mLeeHevee kejCeele Deeueer. ceesee JeeHeejer yeBkeebveer DeMee yeBkeebeer
mLeeHevee kesuesueer Deens. eeble keW mejkeejeves 50, jepe mejkeejves 15 Je JeeHeejer yeBkeeveer 35
Yeeie Yeeb[Jeue Ieeleuesue Deens. eebeer Hegvejevee kesueecegUs 2002 03 ceOes 196 Demeuesueer
mebKee 2008 09 ceOes 86 Jej Deeueer.
Keepeieer #es$eeleerue yeBkee :
eeceOes HetJeeaHeemetve Keepeieer #es$eele Demeuesuee yeBkee Je veJeeves Keepeieer #es$eele megj kesuesuee
yeBkeebee meceeJesMe neslees. eebeer mebKee ceee& 2009 ceOes SketCe 22 nesleer. eeHewkeer 15 yeBkee pegvee
Demetve 7 yeBkee veJeeves megj kejCeele Deeuesuee Deensle. ee Keepeieer yeBkee peemle kejve Menjer
efJeYeeieele keece kejleevee efomeleele.
HejosMeer yeBkee
HejosMeer yeBkee cnCepes peebeer veeWoCeer Flej osMeele Peeuesueer Deens DeMee yeBkee eebveer Keeme
Yeejleele yeBke JeJemeee kejCeemeeer mJeleb$e GHekebHeveebeer (Subsidiary Company)
mLeeHevee kesuesueer Deens. ceee& 2009 ceOes eebeer mebKee 31 nesleer. ee yeBkee Hekele ceesee Menjeletve
JeJemeee kejleevee efometve esleele. ieeceerCe efJeYeeieele eebee MeeKee yengleske veenerlee.
2) Mes[etueslej yeBkee efkebJee Mes[etueceOes meceeJesMe vemeuesuee yeBkee

21
1965 ee yeBke efveeb$eCe keeeeeee eeoerle eebee meceeJesMe veener. ceee& 2009 ceOes
DeMee kesJeU 44 yeBkee Yeejleele keee&jle neslee. DeMee yeBkeebvee DeeHeueeke[erue sJeeRee 3 jkekece
mJeleke[s jesKeerle efkebJee efjPeJe& yeBkesle eeuet Keeleele sJeCes yebOeve keejke Deens.

2.2 JeeHeejer yeBkeebeer Heieleer

yeBefkebie #es$eeJej mejkeejeer Deveske yebOeves nesleer. leecegUs sJeeroej Je kepe&oejevee efceUCeejer
mesJee Deleble keceer opee&eer nesleer. DeeefLe&ke #es$eeleerue megOeejCee ceesnercesle ne oes<e otj kejCeees
Heelve Peeues, Deepeee Ie[erue Yeejleele opexoej yeBke mesJee GHeueyOe Deens. yeBefkebie #es$eeveer yejere
Heieleer kesuesueer Deens.
JeeHeejer yeBkeebee MeeKee efJemleej ( petve 30, 2009)
yeBkeebee Hekeej
mejkeejer #es$eeleerue
yeBkee
Keepeieer #es$eeleerue yeBkee
HejosMeer yeBkee
SketCe Mes[etue yeBkee
Mes[etueslej yeBkee
SketCe JeeHeejer yeBkee

MeebKeeeer SketCe ieeceerCe

SketCe MeeKee ceOeerue
mebKee
Yeeieeleerue MeeKee ieeceerCe
MeeKeebeer
kekesJeejer
71196
30688
43.10
8779
295
2270
44
80314

1126
4
31818
11
31829

12.83
1.36
39.68
25
39.63

meboYe& - efJeefJeOe DeeefLe&ke meJex#eCes.

Yeejleele JeeHeejer yeBkeebee eebieueee efJekeeme Peeuesuee Deens. mejkeejer #es$eeleerue yeBkeebee
mebKesle Jee{ Peeuesueer Deens DeeCeer ee yeBkeebveer 43.10 kekes MeeKee ieeceerCe Yeeieele megj kesuesuee
Deensle. Keepeieer Je HejosMeer yeBkeebee Hekele 12.83 Je 1.36 MeeKee ieeceerCe Yeeieele Deensle.
2008 meeuee Heele HejosMeer yeBkebeeer Skener MeeKee ieeceerCe Yeeieele veJnleer.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
De. JeeHeejer yeBke cnCepes keee ?
ye. Mes[etu[ yeBke cnCepes keee?
ke. Mes[etueslej yeBkee cnCepes keee?
[. mejkeejer #es$eeleerue yeBke cnCepes keee?
F. Keepeieer #es$eeleerue yeBke cnCepes keee?
He. HejosMeer yeBkee keesCeeuee cnCeleele?

22

2.3 1991 Heemetve yeBke #es$eeleerue megOeejCee.

Yeejle mejkeejves 1991 ceOes ceepeer efjPeJe& yeBke ieJnve&j eer Sced. vejefmebnve eebee
DeOe#elesKeeueer osMeeee DeeefLe&ke efmLeleeree meKeesue DeYeemekeve leele yeoue megeefJeCeemeeer
Ske meefceleereer efveegkeleer kesueer nesleer. eebee HeeesHee 1998 ceOes DeeCeKeerve Ske meefceleereer
efveegkeleer kesueer nesleer. ogmeNee meefceleeruee 1991 Heemetve 1998 Heele Peeuesuee megOeejCeeee
Heieleeree DeYeemekejve keee& Jeenereer Heg{erue efoMee megeefJeCeeme meebieCeele Deeues neles. eeme yeBke
megOeejCee meefceleer 1998 Demes mebyeesOeues peeles. ee oesve meefceleebee efMeHeejMeerJeje Yeejleere yeBke
HeOoleeree Heg{erue megOeejCeebeer efoMee jueer.
1.

1991 les 1998 ceOeerue megOeejCeebee Heefnuee HHee.

vejefmebnve meefceleerves DeeHeuee Heefnuee DenJeeue 1991 ceOese meeoj kesuee yeBke #es$eele
meefceleerves Heg{erue megOeejCeebeer efMeHeejme kesueer nesleer.
1.
De.
ye.
ke.
[.

yeBke JeJemeeeele eej HHes efkebJee efJeYeeie megeefJeues nesles.

Heefnuee mlejele 3 les 4 Deeblejje<^ere opee&ee yeBkeebee meceeJesMe kejCeele Deeuee.
ogmeNee mlejele yeBke JeJemeeeeleerue meJe& Hekeejee mesJee HegjefJeCeeNee Je osMeYej MeeKee
Demeuesuee 8 les 10 yeBkeebee meceeJesMe kejCeele Deeuee.
eflemeNee mlejbele SKeeeee efJeYeeieele keece kejCeeNee yeBkeebee meceeJesMe kejCeele Deeuee
neslee.
Mesleer Je leeeeMeer mebyebefOele Geesieebvee DeLe&menee kejCeeNee ieeceerCe yeBkeeee eewLee mlejele
meceeJesMe kejCeele Deeuee neslee.

2. keeeeeves mekeleeree jesKeleses (S.L.R. Statutory Liquidity Ratio)

HeceeCe keceer kejCes.
meefceleerves mekeleeree jesKelesee HeceeCeele keHeele megeefJeueer nesleer.cnCepes yeBkesee SketCe
sJeeRes eeuet yeele Je cegoleeree sJeer mejkeejer jesKeele mekeleerves iebgleJeCetke kejCeees HeceeCe
meefceleerves ns HeceeCe 38.5 Jeve Je<e&Yejele 25 Heele Keeueer DeeCeCeeeer efMeHeejme kesueer nesleer.
ee HeceeCeele Ie PeeueecegUs yeBkeebvee kepe& osCeemeeer DeefOeke Hewmes GHeueyOe nesleerue Je Heee&eeves
yeBkesee JeJemeeeele Jee{ nesF&ue.
3. jesKe Hewmes yeeUieCeees HeceeCe (C.R.R. Cash Reserve Ratio) meefceleerves eelener
keHeele kejCeele megeefJeues nesles. CRR cnCepes DeeHeueeke[erue SketCe sJeer ceOetve efjPeJe& yeBkesee
Keeleele jeKeerJe efveOeer cnCetve Hewmes sJeCeees HeceeCe. ner kekesJeejer eslee 5 Je<ee&le 15 Jejve
10 Jej DeeCeCeees megeefJeCeele Deeues nesles. eecegUs yeBkesee neleele kepe& osCeemeeer DeefOeke
efveOeer GHeueyOe nesF&ue.
4.

JeepeojeJejerue yebOeves efMeefLeue kejCes

meefceleerves sJeer Je kepee&Jejerue JeepeojeJejerue efjPeJe& yeBkeseer yebOeves leele[erves efMeefLeue
kejCeeeer efMeHeejme kesueer nesleer. Jeepeoje Jejerue yebOeves efMeefLeue kejCeecegUs Jeepeojele

23
ueJeefekelee esF&ue Je yeBkesee JeJenejele DeefOeke HeejoMe&kelee efometve esF&ue. DeMee Hekeejs
Jeepeojevee yebOe cegkele kesueeves efJeefJeOe yeBkeeceOes mHeOee& Jee{tve yeBkeebee JeJenej DeefOeke keee&#ece
yeveCeeme ceole nesF&ue.
5.

Yeeb[JeueeJejerue yebOeves
C.A.R.Capital Adequancy Ratio cnCepes Oeeskeeoeeke ceeuecellesleerue

iebleJeCetkeeree efkeceeve Yeeb[Jeueeee oj pees leeJesUer Hekele 2 Jej neslee lees nUg, nUg Jee{Jetve
8 Heele DeeCeeJee. C.A.R. cnCepes Oeeskeeoeeke ceeuecellesee leguevessves ieesUekejeJeeeee Yeeie
Yeeb[Jeueees HeceeCe. Lees[keeele Yeeie Yeeb[Jeueele Jee{ kejCes.
6.

ceeuecelleseer Jeie&Jeejer
meefceleerves ceeuecelleseer Jeie&Jeejer eesie HeOoleerves kejCeeeer efMeHeejme kesueer Je yeBkesee
efnMesyeeceOes HeejoMe&kelee DemeeJeer Je leeletve pevelesuee efnMesyee yeue Kejer Kegjer ceeefnleer menpeHeCes
efceUeJeer. meefceleereer ner efnMesyee yeueeer efMeHeejme yeBkes yejesyeje Flej DeLe& efJe<eeke mebmLeebeener
mebyebOeele nesleer.
7.

Yeeb[Jeue yeepeej
meefceleerves veeCes yeepeejelener megOeejCee megeefJeuee. ee megOeejCee Decebueele DeeCeueecegUs
Yeejleere veeCesyeepeejeuee Heeslmeenve efceUsue. ee mebyebOeer megeefJeuesuee keener megOeejCee Heg{erue HeceeCes
neslee (De) Yeeb[Jeue yeepeejele DeeCeCeeNee yeBefkebie kebHeveerves DeeHeuee Yeeieebeer efkebcele mJele jJeeJeer eele
mejkeejee nmle#esHe vekees.
(ye) HejosMeer iegbleJeCetkeoejeveer Yeejleere Yeeb[Jeue yeepeejele iebgleJeCetke kejeJeer.
(ke) mesyeerves (Securities Exchange Board of India) iebgleJeCetkeoejebee efnle
mebj#eCeemeeer HeefjCeecekeejke efveece leeej kejeJesle.
8. A.R.F.(Assest Reconstruction Fund) (ceeuecellee HegvejmebIevee
efveOeer)
meefceleerves efjPeJe& yeBkesuee DeMee Heb[eeer mLeeHevee kejCeeme megeefJeues. ee Heb[eves yeBkeebee
Jemetue ve nesCeeNee kepeeeer Kejsoer keve les kepe& yeBkesee Jeleerves Lekeyeekeer oejeke[tve Jemetue
kejeJes. DeMeeHekeejs yeg[le Demeuesuee (NPA) kepee&ee KejsoercegUs yeBkeevee JeJemeeeemeeer DeefOeke
jkekece GHeueyOe nesF&ue.
eeOeeve #es$eeeer (Priority Sector) JeeKee yeoueCes.
meefceleerves HeeOeeve #es$eeee JeeKesle yeoue megeefJeues. ee #es$eele DeuHe YetOeejke Je esee Je
Deefleesee Geespekeebeener meceeJesMe kejeJee Je DeMee SketCe HeeOeeve #es$eemeeer yeBkebeveer DeeHeuee
SketCe kepee&eer efkeceeve 10 jkekece iebgleJeeJeer.

9.

10. efvecemJeleb$e eb$eCee

24
meefceleerves yeBke Je Flej efJeeere mebmLeeee keejYeejeJej ue#e sJeCeemeeer efjPeJe& yeBkesee
DeeKeleeefjle keece kejCeejer efvece mJeleb$e (Quasi Autonomous) eb$eCesee mLeeHeveseerner
efMeHeejme kesueer nesleer.
11.
(De)
(ye)
(ke)
([)

Flej efMeHeejMeer
Deeed. [er. yeer. Deeed ves Hekele HegveefJe&eeres keece kejeJes.
MeeKeebvee HejJeeveieer osCeees OeesjCe j kejeJes.
ee Heg{s DeeCeKeerve yeBkeebes je<^erkejCe ke vees.
DeLe& #es$eeJejerue efjPeJe& yeBke Je DeLe& ceb$eeueeeee yeBkeefJe<eeke MeeKeses ognsjer efveeb$eCe
mebHeg<ele DeeCeeJes.

2.

1998 veblejee megOeejCeebes ogmejs HeJe&

keW mejkeejves Sced. vejefmebnve eebee DeOe#elesKeeueer DeeefLe&ke #es$eele megOeejCee
megeefJeCeemeeer Hegve ogmejer meefceleer vesceueer. ee meefceleerves DeeHeuee DenJeeue SefHeue 1998 ceOes
mejkeejuee meeoj kesuee. meefceleeree keener cenlJeeee efMeHeejmeer Heg{erue HeceeCes 1. Ske efe$eerkejCe
me#ece yeBkeebes Ske$eerkejCe kejeJes Je Dekeee&#ece yeBkeebee keejYeej iebg[eUeJee.
2. Yeeb[Jeueees HeceeCe (LAR) 8 Jeve 10 kejeJes.
3. vejefmebnve meefceleerves ef$emlejere yeBke HeOoleer megeefJeueer.
De) 2 les 3 Deebleje<^ere mlejeleerue yeBkeebee Heefnuee mlej
ye) osMe HeeleUerJejerue 8 les 10 yeBkeebee ogmeje mlej
ke) Flej mLeeefveke meJe& yeBkeebee eflemeje mlej
4. kepe&Jemetueer eb$eCee
kepee&ee Jemetueermeeer keee&#ece mJeleb$e keeeosMeerj eb$eCeseer mLeeHevee kejeJeer.
5. Jemetue ve nesCeeNee kepee&es (NPA) HeceeCe pes 2000 meeueer 5 nesle les 2002 Heele 3
Jej DeeCeeJes.
6. eebef$ekeerkejCeeee ceoleerves ieenkeebvee DeefOeke Gllece mesJee HegjJeeJeer.
7. yeBkeebvee mJeeleb$e
yeBkeevee DeeHeuee owvebefove JeJenejele DeefOeke mJeeleb$e yeneue kejeJes. yeBke mebeeueke ceb[Ueee
vesceCetkeerle jepekeere nmle#esHe eUtve JeJemeeeeleerue DevegYeJeer Je keee&#ece ueeskeebeer vesceCetke
kejeJeer.
8. HejJeevee HeOole.
veJeerve Keepeieer yeBkeebvee cegkeleHeCes HejJeevee osCeees OeesjCe Heg{sner eeuet sJeeJes.
9. HejosMeer yeBkeebvee osMeele mJeleb$e GHe kebHeveer mLeeHeCeeme efkebJee Yeejleere yeBkebeee Yeeieeroejerle
keece kejCeeme (Joint Venture) HejJeeveieer eeJeer.
10. Skeef$ele efveeb$eCe HeOoleer. yeBke Je Flej efJeeere mebmLeeJej Skeef$eleHeCes efveeb$eCe sJeeJes.

2.4 yeBke #es$eeleerue megOeejCeebeer Hele#e DecebueyepeeJeCeer

25
efjPeJe& yeBkesves vejefmebnve meefceleeree efMeHeejMeerJej yeBefkebie #es$eeleerue efJeefJeOe megOeejCebeee
Heefnuee HHee 1991 ceOes Debceueele DeeCeuee. Heefnuee HHeeleerue keener cenlJeeee megOeejCee Heg{erue
HeceeCes.
1. yeBke #es$eeleerue megOeejCebeee Heefnuee HeJe& (1991 les 1998) meefceleeree efMeHeejMeeRee
DeceueyepeeJeCeermeeer efjPeJe& yeBkesves Heg{erue ke=leer kesuee.
1. meeeseres ceeveob[
yeBefkeie #es$eele JeJemeeeerkejCe (Professionalism) DeeCeCeemeeer meeeseres keener
ceeveob[ jJetve efoues. Goe. yeBkesveer DeeHeue efJeefJeOe Hekeejee GlHevveeeer ceeefnleer mHe<HeCes ceeb[eJeer.
ceeuecelleseer efJeYeeieCeer efkebJee JeieeakejCe eesie HeOoleerves kejeJeer. mebYeeJe yeg[erle kepee&meeer HegjsMeer
lejleto kejeJeer. SketCe yeBkesee efnMesye Hegmlekeeletve yeBkesee DeeefLe&ke HeefjefmLeleere mHe< efe$e GYe
jeneJe.
yeBkeeveer mebYeeJe yeg[erle kepee&ee jkeceseer leHeMeerueJeej ceeefnleer eeJeer. 31 ceee& 2004
veblej NPA mebYeeJe yeg[erle kepe& cnCepes meueie 90 efoJeme pee kepee&ee Jejerue nHles Je Jeepe
Jemetue nesle veener Demes kepe&. HetJeea ner cegole 180 efoJemeebeer nesleer.
2.

kepee&eer Jemetueer
1990 ee megjJeeleeruee Deveske yeBkeebeer DeeefLe&ke HeefjefmLeleer Oeeskeeele Deeueer nesleer. keejCe
yeg[erle kepee&ee HeceeCeele Heeb[ Jee{ Peeueer nesleer. SketCe meJe& Mes[etue JeeHeejer yeBkeebee kepee&Jejerue
yeg[erle kepee&es HeceeCe 10 kekesJej peeTve Heesneues nesles. yeg[erle kepee&ee OeeskeeecegUs Deveske
mejkeejer #es$eeleerue yeBkee leeseele iesuee neslee. ne Heve mees[efJeCeemeeer efjPeJn& yeBkesves
kepe&Jemetueermeeer Keeme veee ceb[Uebeer (Special Recovery Tribunal) mLeeHevee kejve
yeBkeebvee DeeHeuee kepee&eer Jemetueer HeYeeJeerHeCes kejCeemeeer Je lJeefjle kepe& Jemetueer meeer keeeosMeerj
meuuee GHeueyOe keve efouee.
2004-05 meeueeHeele Mes[etue yeBkeebee NPA es HeceeCe pes 1990 meeueer 13 Jej
iesues nesles les 5.2 Heele Keeueer DeeCeCeele Deeues. Mes[etue JeeHeejer yeBkeebee NPA es HeceeCe Heg{s
2008 09 Heele 2.3 Heele Keeueer DeeCeCeele Deeues.
3. jesKeeree (CRR) HeceeCeele Ie : CRR cnCepes SketCe sJeeRee HeceeCeele efjPeJe&
yeBkesee Keeleele mekeleerves sJeeJeeeee jkeceses HeceeCe. ns HeceeCe DeefOeke Demeueeme yeBkesuee
JeJemeeeemeeer keceer Hewmes GHeueyOe nesleele. ns HeceeCe keceer Peeueeme yeBkesuee JeJemeeeemeeer DeefOeke
jkekece GHeueyOe nesles. ns HeceeCe 1991 ceOes 15 nesle. les 2010 meeuee Heele 6 Jej
DeeCeCeele Deeues.
4. SLR ceOeerue Ie - SLR cnCepes sJeerleerue jkekece mejkeejer jesKes efkebJee meesveeee
mJejHeele sJeeeeeer jkekece. ns HeceeCe pes 1991 ceOes 38.5 nesle les Heg{s 25 Heele Keeueer
DeeCeCeele Deeues. SLR Je CRR ceOeerue keHeeleercegUs yeBkesuee DeeHeuee JeJemeeeemeeer DeefOeke
jkekece GHeueyOe Peeueer.

26
5. Jeepeoj yebOeve cegkele :- 1989 Heemetve efjPeJe& yeBkesves JeepeojeJejerue efveeb$eCe GefJeues
Deens. Deelee yeBkee yeele KeeleeJejerue Jeepeoj JeieUlee Flej meJe& Hekeejee sJeerJej lemese
efveee&leermeeer osCeeNee kepee& Jeeflejerkele Flej meJe& Hekeejee kepee&Jej meOee yeBkee DeeHeDeeHeuee
Jeepeoj jJet Mekeleele. yeele KeeleeJejerue Jeepeoj meOee 4 Demetve leesner jefJeCeeee
DeefOekeej yeBkeebvee osCeees meOee Ieele Deens. Hejbleg leeuee Deveske yeBkebeee efJejesOe Deens. Deefueke[s
mejkeejves Demee DeefOekeej yeBkeebvee efouesuee Deens.
JeepeojeJejerue yebOeves GefJeueecegUs yeBkeeee JeJenejele DeefOeke HeejoMe&kelee efometve esles.
leecegUs efJeefJeOe yeBkeeceOes mHeOee& efvecee&Ce nesTve yeBkee ceOeerue veeskej Jeiee&ee keee&#ecelesle Jee{
nesF&ue Je leecegUs ieenkeebvee DeefOeke Gece mesJee efceUt Mekesue.
6. sJeeReer efkeceeve cegole
efjPeJe& yeBkesves yeBkeebee cegole sJeeReer efkeceeve cegole Dee@keesyej 2004 ceOes 15 efoJemeeJejve
7 efoJemeeJej DeeCeuesueer Deens. eeee Heeeoe cegole sJeeroejebvee efceUt Mekesue. les DeeHeuee ke[erue legle&
ve ueeieCeejer jkekece jesKeerle ve sJetve Ieslee 7 efoJemeeee cegole sJeerle yeBkesle sJet Mekeleele Je leeJej
Jeepe keceJet Mekeleele. DeMee HewMeeee, yeBkee DeuHe cegoleeree kepee&meeer JeeHe kej Mekeleele.
efkebJee efjPeJe& yeBkesleerue Keeleele Ye Mekeleele.
7. efkeceeve Yeeb[Jeueeeer De (CAR) vejefmebnve keefceeree celes CRR cnCepes Oeeskeeoeeke
iebgleJeCetke Je Yeeb[Jeue eebes HeceeCe. CRR ceOes Jee{ kesueeme sJeeroebjeee yeBkesJejerue efJeMJeemeele
Jee{ nesles. meOee meJe& yeBkeeveceOetve ner jkekece efkeceeve 9 ee yebOevekeejke oje Hes#ee DeefOeke Deens.
31ceee& 2009 jespeer 72 yeBkeebes ns HeceeCe 10Hes#ee peemle nesles. Hekele Skee yeBkesee 9 les 10
ee ceOes neslee. Heles#eele meJe& mes[etue yeBkeeceOetve ne oj 31 ceee& 2004 jespeer 13.2 SsJe{e
neslee.
8. ceeuecellee Je osCeer eebes JeJemLeeHeve
ceeuecellee Je osCeer eebeele meceleesue jeKeCeemeeer yeBkee Jekeleer, efnbot DeefJeYekele kegbgyeevee
JeieUtve Flejebee ceesee sJeer Hejle kejCeeme vekeej osT Mekeleele. Hejbleg ee yeeyeleerle yeBkeeveer
sJeeroejevee HetJe& metevee osCes yebOevekeejke Deens.
9. HeMeemeveees mJeeleb$e
Mes[etu[ JeeHeejer yeBkee kegsner veJeerve MeeKee megj ke Mekeleele eEkeJee meOeeee MeeKeebee
efJemleej ke Mekeleele. Hejbleg DeMee JesUer yeBkeeveer LAR jeKeCes Je efnMeesyeer HeCeees efveece HeeUCes
DeeJeMeke Deens. cnCepese veHee leeseeee HegjsHegj efJeeej kevee DeMeer HeeJeues GeueCes DeeJeMeke
Deens. lemese yeBkee ieeceerCe MeeKee Jeefleefjkele Flej$e leeseele eeueCeeNee MeeKee yebo ke Mekeleele.
yeBkeeve Jejerue kepe& osCeeefJe<eeeres efveece ner efMeefLeue kejCeele Deeuesues Deensle.
2. 1998 yeBke megOeejCeeee ogmeje HeJe&
efjPeJe& yeBkesveer vejmeernbve meceerleeree efMeHeejMeerJeve 1998 ceOes yeBkeebee megOeejCeeee ogmeNee
HeJee&uee megjJeele kesueer. ee HeJee&le Heg{erue megOeejCeebee meceeJesMe neslee.
1.

ceeueceeseer megjef#elelee

27
mejkeejves 2002 meeueer yeBkebeee ceeueceee megjef#ele les yeue Keeme keeeoe Heeme kesuee.
(Securitisation Reconstruction of Financial Assets and Enforcement
of Security Interest Act 2002) yeBefkeie #es$eele mejkeejves Geuesue ns Ske cenlJeees Je
Dewefleneefmeke HeeTue mecepeues peeles. ee keeeeele ceeuecellee JeJemLeeHeveemeeer mJeleb$e Keeme
ceeuece$ee JeJemLeeHeve kebHeveeree mLeeHevesmeeer Keeme lejleto Deens. (Asset Management
Company) (AMC) DeMeer kebHeveer yeBke Je Flej efJeeere mebmLeeee yeg[erle kepee&ee (NPA)
Heve mees[JeCeees keece kejles.
ee keeeeeKeeueer DeMeer kebHeveer keesCeleeefn yeBkesee efkebJee efJeefee mebmLesee yeg[erle kepee&eer
(NPA) juesuee efkebceleeruee Kejsoer ke Mekeles Je lee mebmLesuee lee yeoueer kepe&jesKes efkebJee
yeeB[med osT Mekeles. Lees[keeele DeMeer kebHeveer yeBkeebeer yeg[erle kepe& Jemetueereer [eskes ogKeer
DeeHeueeJej IesTve yeBkeebvee DeeHeuee Flej JeJemeee JeJeefmLeleHeCes kejCeemeeer ceeskeUerke osT
Mekeles.
2. Menj menekeejer yeBkeeyeueee Gheee eespevee
2001-02 meeueer DeMee yeBkeebee sJeeroej Je meYeemeoebee efnlej#eCeemeeer Heg{erue Gheee
eespevee leelHegjlee mJejHeele megeefJeCeele Deeuesuee Deensle. Goe.
Jeefkelevee Hele#e eEkeJee DeHele#ejerlee kebHeveeee Yeeieebee (Shares) leejCeeJej
kepe& osCeees LeebyeefJeCes.
meOee MesDej oueeueevee efouesueer kepex Je kebHeveeree Yeeieele kesuesueer iegbleJeCetke kee{tve IesCes.
ceeieCeer kesueeyejesyej Hejle kejeJeeeee (Call Money) kepee&eer jkekece ceeieerue
Je<ee&DeKesj yeBkeske[erue SketCe sJeeRee jkecesee 2 Hes#ee DeefOeke ve nesG osCes.
ceee& 2002 Heemetve DeMee yeBkeeee SLR HeceeCe 15 Jeve 20 Heele Jee{efJeCes.
3. Les HejosMeer iegbleJeCetke (Foreign Direct Investment and FDI)
keW mejkeejves yeBkeeceOeerue HejosMeer iegbleJeCetkeereer kekesJeejerle 49 Jeve 74 Heele
Jee{Jeuesueer Deens. eecegUs Yeejleere yeBkeevee DeefOeke HeceeCeele HejosMeeletve Yeeie Yeeb[Jeue ieesUe kejCes
Mekee Peeues. lemese HejosMeer Yeeb[Jeuee yejesyej HejosMeer leb$e%eevener Deeeele kejCes Mekee Peeues. eeee
Keepeieer #es$eeleerue yeBkeebee keee&#ecelesJej Les HeefjCeece nesF&ue.
4. Ske$eerkejCe
ces 2005 ceOes efjPeJe& yeBkesveer Keepeieer #es$eeleerue yeBkeebee Ske$eerkejCee mebbyebOeele veJeerve
ceeie&oMe&ke lelJes Hemlegle kesueer. ee ceOes Ske$eerkejCeeeer keee& HeOoleer, GIe[ kejeJeeeeer ceeefnleer,
HeJeble&keebveer Ske$eerkejCeeDeeOeer Je veblej Yeeieebeer efJekeer kejCes Fleeoer meJe& iees<er yeue efveece
Deensle.
5. keeUe Hewmee efvecee&Ce nesT vees ee mebyebOeeleerue lejletoer
keeUe HewMeeee efveefce&leerJej yebOeve IeeueCeeee Heveeuee nuueer onMeoJeeoer Je yeskeeeosMeerj
ke=leeleerue Jee{ercegUs DeefOeke cenJe HeeHle Peeuesues Deens. cnCetve veesJnWyej 2004 ceOes efjPeJe& yeBkesveer
KYC efkebJee know your customer legceee ieenkeeeer eesie DeesUKe keve Iee ee
mebyebOeeleerue efveece DeefOeke ke[ke kejCeele Deeues.

28
ieenke mJeerkeejCes
ieenke DeesUKeCes
Oeeskeeees JeJemLeeHeve kejCes
mebMeeemHeo JeJenejebee leHeMeerue mejkeejuee HegjefJeCes
6. yeBmesue 2 ee Deer mJeerkeejCes
yeBmesue eebee yeBkesJej ue#e sJeCeeNee meefceleerves 26 petve 2004 jespeer Yeeb[Jeue HeceeCee
yeeyele (Capital Adequacy Basel II ) veJeerve efveece megeefJeues. ee meefceleeree efMeHeejMeer
Jeve efjPeJe& yeBkesves yeBkeebvee yeBmesue 2 ceOeerue Deer HeeUCeeme meebefieleues. ee veJeerve DeeRee
Hetle&lesee efoMesves Heieleer kejCeemeeer efjPeJe& yeBkesves ee meboYee&le Deveske Gheee eespevee kesuesuee
Deensle.
7. mejkeejer #es$eeleerue yeBkeebvee JeJemLeeHeve mJeeleb$e yeneue kejCes. HesyegJeejer 2005 ceOes keW
mejkeejves mejkeejer yeBkeebvee leebee JeJemLeeHeveele DeefOeke mJeeleb$e yeneue kesues cnCepes lee yeBkee
Keepeieer yeBkeeMeer DeefOeke keee&#ece HeOoleerves mHeOee& ke Mekeleerue. mejkeejer yeBke JeJemLeeHeveeuee
Heg{erue iees<erle mJeeleb$e osCeele Deeues.
veJeerve Hekeejee mesJee megj kejCes efkebJee Deens lee megefJeOeebble keHeele kejCeees mJeeleb$e.
eesie yeBkee leeyeele IesCes
leeseele eeueuesuee MeeKee yebo kejCes efkebJee ogmeNeepeJeUee MeeKesle leebes
efJeefueveerkejCe kejCes.
HejosMeele DeeHeueer MeeKee megj kejCes.
GHekebHeveebeer mLeeHevee kejCes
veeskej Yejleer HeefMe#eCe Je ye{leer osCeees mJeeleb$e Jeiewjs
8. ieenke mesJee
JeeHeejer yeBkeebveer ieenkeebvee osle Demeuesuee megefJeOeebceOes megOeejCee kejCeemeeer efjPeJe& yeBkesveer
Deveske Gheee eespevee kesuesuee Deensle. Goe.
(De) Keepeieer Je mejkeejer #es$eeleerue mebeeueke ceb[Ueves ieenke mesJee meefceleereer mLeeHevee kejeJeer Je
lee ejs yeBkesee owvebefove keecekeepeele megOeejCee JneJeer Je ieenkeebvee DeefOeke opexoej mesJee efceUeJeer.
(ye) lekeej DeefOekeejer (Ombudsman) JesieJesieUee jepeeleerue lekeej efveJeejCee
DeefOekeeNeebke[tve Deeuesuee lekeejeReer lJeefjle oKeue Iesleueer peeF&ue eeJej ieenke mesJee efJe<eeke
meefceleerves ue#e IeeueeJes Je lekeej efveJeejCee DeefOekeeNeeee eespevesuee eMe HeeHle nesCeeme ceole
kejeJeer. 2005 meeueer ee meboYee&le HeeGues Geueueer iesueer.
(ke) kesef[ kee[& megefJeOee
efjPeJe& yeBkesves petve 2005 ceOes JeeHeejer yeBkeebee kesef[ eespevee jeyeefJeCeeNee Flej
mebmLeeee kesef[ kee[& eespevee mebyebOeer ceeie&oMe&ke lelJes leeej kesues leeHeceeCes Heleske mebmLesveer ee
mebyebOeeres DeeHeues efveece leeej keve ieenkeebvee HetJe& metevee eeJeer. ns efveece ieenkeebJej Deveee
kejCeejer vemeeJeerle.

29
9. ce=let HeeJeuesuee ieenkeebee sJeer
cejCe HeeJeuesuee ieenkeebee veeJeeJejerue sJeer jkekece leeee Jeejmeebvee osCeeeer keee& HeOole
meesHeer Je meg Je megerle kejeJeer.
10. leb$e%eeve
yeBkesleerue leb$e%eebveees DeeOegefvekeer kejCe kejeJes. leemeeer
Hewmes Skee efkeeCeeHeemetve ogmeNee efkeeCeer HeeefJeCeeme mebieCekeeee JeeHej kejeJee.
cnCepes Fueske^e@efveke Heb[ ^evmHej.
Hewmes HeeefJeCeeee HeOoleeres keserkejCe kejeJes.
DeeefLe&ke ceeefnleer HegjefJeCeeeer mesJee megmegerle kejeJeer.
vesieesefMeSs[ [erefuebie efmeefmce
efjeue eFce iee@me mesueceW
efmeefmce (RTGS)
11. DeLe&HegjJeeeee veJeerve Hekeejee eespevee
efJecee, kesef[ Je [sefye kee[& HewMeebeer iegbleJeCetke, cetueYetle megefJeOeebvee DeLe& HegjJee, ie=n
eespevee vee DeLe& HegjJee, kepe& Jemetueer (He@keefjbie) Oeeskeeoeeke eespeveevee DeLe& HegjJee
(Venture Capital) cegegDeue Heb[ Jeiewjs.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
(De) jesKelesee HeceeCeele kesuesueer Ie yeBkeebvee GHekeejke Deens.
(ye) veJeerve leb$e%eeveeee JeeHej yeBkeebee efnleeee Deens.

2.5 Heve
1) 1991 Heemetve yeBke JeJemeeeele Peeuesuee megOeejCeebee Dee{eJee Iee.
2) 1998 Heemetve yeBke JeJemeeeele Peeuesuee megOeejCee efJeMeo keje.

30

31

3
veJeerve DeeefLe&ke OeesCe mJeerkeejuee veblejee
keeUeleerue yeBkeebeer keeceefiejer
DeeefCe
yeBke JeJemeeeele veJeerve leb$e%eeveeee JeeHej.
jevee
3.0 Gef<s
3.1 veJeerve megOeejCee veblejee keeUeleerue yeBkeebeer keeceefiejer
3.2 yeBke #es$eeleerue veJeerve leb$e%eeveeee JeeHej
3.3 Heve

3.0 Gef<s
veJeerve megOeejCeebee yeBke JeJemeeeeJejerue HeefjCeeceeee DeYeeme kejCes.
JeeHeejer yeBkeebee keeceefiejerJejerue veJeerve leb$e%eeveeee JeeHejeee HeefjCeeceeee DeYeeme
kejCes.

3.1 DeeefLe&ke megOeejCee veblejee keeUele JeeHeejer yeBkeebeer keeceefiejer.

JeeHeejer yeBkeebeer keeceefiejer efkebJee leebe eMe Heg{erue iees<erJeve ceespeueer peeles.
1) veHeeeleerue Jee{
2)GlHeeokelesleerue Jee{
3) DeeefLe&ke efmLeleerleerue megOeejCee
4) ceeuecellesee opee&
1) veHeeeleerue Jee{
yeBkesee veHeeeleerue ceespeoeo yeBkesee efveJJeU (Net) veHeeeJeve kesueer peeles. efveJJeU
veHeeeleerue Jee{ yeBkesee Jeepe, Jeepeslej GlHevve Je Keee&Jeve jles.

32
1)

efceUCeeNee Jeepeees HeceeCe, cnCepes SketCe ceeuece$esee ceeveeves efceUCeeNee Jeepeees

HeceeCe. ns pesJe{ DeefOeke Demesue lesJe{e veHee DeefOeke Je keceer Demesue eflelekee veHee keceer .

2)

eeeee Jeepeees HeceeCe, eeee DeLe& SketCe ceeueceesMeer leguevee kesueeme eeJeeeee Jeepeees
HeceeCe. ns HeceeCe Jee{ues cnCepes veHeeele Ie nesles Je keceer Peeueeme veHeeele Jee{ nesles.

3)

efveJJeU Jeepeees HeceeCe cnCepes SketCe ceeueceesee leguevesle efveJJeU Jeepeees HeceeCe efveJJeU
Jeepeees GlHevve cnCepes eeJeeees Jeepe Je efceUCeejs Jeepe eeleerue Hejke. eeee HeceeCeele
Jee{ nesF&ue lemes veHeeele Jee{ nesles. DeeCeer eeble Ie cnCepes veHeeele Ie DeMee JesUer yeBkesveer
DeeHeuee iebgleJeCetkeeree OeesjCeele eesie lees yeoue kesuee Heeefnpes cnCepese GlHevveele Jee{
nesT Mekesue.

4)

JeJemLeeHeveeee JeepeeJeefleefjkeleee Keee&ee SketCe ceeueceesMeer DemeCeejs HeceeCe. ee

HeceeCeeleerue Jee{ ner JeJemLeeHeveeee Dekeee&#eceleses eesveke mecepeue peele Je veHeeele Ie
nesles.

5)

yeespeeee HeceeCe:- yeespee cnCepes Jeepeslej GlHevve Je Jeepeslej Kee& eeleerue Hejke. eeee
HeceeCeele Jee{ cnCepes veHee Iele Demeuesueer metevee.

6)

SketCe ceeueceesMeer SketCe GlHevveees HeceeCe cnCepes efveJJeU veHeeeee Je SketCe ceeueceesee
leguevesves HeceeCe. ns HeceeCe yeBkesee veHeeees ceeueceesMeer Demeuesues HeceeCe ee HeceeCeeleerue Jee{
yeBkesee veHeeeleerue Jee{ oMe&efJeles.

7) Yeeb[JeueeMeer GlHevveees HeceeCe, eeee DeLe& SketCe YeeieOeejkeebee HewMeeMeer GlHevveees

Demeuesues HeceeCe. ee HeceeCeeleerue Jee{ yeBkeseer veHee keceefJeCeeeer #ecelee oMe&efJeles. ee DeeOeejs
yeBke yeepeejeletve DeefOeke Yeeie Yeeb[Jeue ieesUe ke Mekeles.
8)

MesDej yeepeejeleerue HeceeCe:- MesDej yeepeejeleerue yeBkesee Yeeieeeer keeceefiejer yeBkesee

veHeeeJej DeJeuebyetve Demeles. efkebJee yeBkesee veHee keceeefJeCeeee keee&#ecelesJej DeJeuebyetve
Demeles. ns Heg{erue oesve HeceeCe (Ratios) oeKeefJeleele.

De) EPS HeefleYeeie veHee cnCepes, efveJJeU veHee Je SketCe Yeeie eebes HeceeCe. cnCepese Heleske
Yeeieeuee efceUCeeje veHee.
ye) efkebcele Je veHee eebes HeceeCe (P.E. Price Earning Ratio) cnCepes Yeeieeeer
yeepeejeleerue efkebcele Je HeefleYeeie GlHevve eebes HeceeCe.
2) GlHeeokelee oMe&ke (Productivity Indicator) :
GlHeeokelee oMe&ke ns yeBkesleerue veeskej Jeiee&ee keee&#ecelesJej DeJeuebyetve Demeles. eeeer ceespe
oeo Heg{erue oesve Hekeejs kejCeele esles.
De) Heleske veeskejeceeieerue veHee :- cnCepes SketCe veeskejJeie& Je SketCe veHee eebeeleerue HeceeCe. ee
HeceeCeeleerue Jee{ DeefOeke GlHeeokelee oeKeefJeles.

33
ye) Heleske veeskeje ceeies JeJemeee :- cnCepes SketCe JeJemeee Je veeskejebeer mebKee eeleerue HeceeCe. ee
HeceeCeeleerue Jee{ GlHeeokelesleerue Jee{ oMe&efJeles.
3) DeeefLe&ke mLewee&eer ue#eCes eEkeJee DeeefLe&ke mLewee&eer ceespeoeo. yeBkeseer DeeefLe&ke efmLeleer DeeJeMeke
Yeeb[Jeue DemeCeeJeve efkebJee Yeeb[Jeue Je Oeeskeeoeeke ceeueceee eebee HeceeCeeJejve efometve esles.
cnCepes Oeeskeeoeeke mebHeeer Je yeBkeses Yeeb[Jeue eebeeleuee HeceeCe. ee kemeesermeeer yeBkesee Heleske
ceeueceesleerue Oeeskee jefJeCeele eslees Je lee HeceeCeele cegkele Yeeb[Jeue efkebJee yeespee vemeuesue Yeeb[Jeue
ieesUe kesue peele. Heleske ceeueceesleerue Oeeskee ue#eele IesGve Heleske Deeke[eele ceespeuee peelees.
cnCepese efouesue kepe& Jemetue nesCeees HeceeCe efkebJee iegbleefJeuesues Hewmes Hejle efceUCeees HeceeCe eebeer
ceespeoeo kesueer peeles. ns HeceeCe pesJn{ DeefOeke Demesue lee HeceeCeele sJeeroejebee sJeer megjef#ele
mecepeuee peeleele. Goe. ns HeceeCe 10 Demeueeme Heefle . 1,00,000ee kepee&ceeies yeBkese
Yebe[Jeue 10 cnCepes . 10,000 e Demele. cnCepese yeBkesveer efouesuee kepee&ceOes 10
Heelee kepe& yeg[erle efveIeeue lejerner sJeeroejebee sJeer megjef#ele jenleele. lebevee leebee sJeereer meJe&
jkekece efveefele HeCes JesUsJej Hejle efceUt Mekeles.
4) ceeueceesee iegCeJeeseer ceespeceeHe
yeBkesee ceeueceeseer iegCeJeee yeg[erle kepee&ee (NPA) HeceeCeeJeve jefJeueer peeles.
NPA efkebJee mebYeeJe yeg[erle kepe& cnCepes. pee kepee&eer cegue Je leeJejerue Jeepe 90 efoJemeeHes#ee
peemle keeueeJeOeermeeer efceUuesueer veener. ne HeceeCe peemle DemeCes cnCepes ceeueceeseer iegCeJeee keceer
opee&eer jefJeueer peeles. FLes ceeueceee cnCepes efouesues kepe& Je kesuesueer iegbleJeCetkeereer jkekece. meJe&
meeOeejCeHeCes Heg{erue HeceeCe (Ratio) kee{ues peeleele.
De) {esyeU NPA Je {esyeU kepee&ee jkekeceebe HeceeCe cnCepese SketCe efouesues kepe& Je SketCe
(NPA ) eebeeceOeerue HeceeCes.
(ye) efveJJeU NPA Je efveJJeU kepe& eebes HeceeCe. ns HeceeCe keceer Demeueeme ceeueceesee opee&
meceeOeeve keejke mecepeuee peelees.
mejkeejer #es$eeleerue Keepeieer #es$eeleerue Je HejosMeeer yeBkeebeer keeceefiejer.
DeeefLe&ke megOeejCee (1991) megj nesCeeHetJeeaee keeUele yeBefkebie #es$eele mHeOexee DeYeeJe
neslee. yeBkeebeer keeceefiejer DemeceeOeevekeejke nesleer. ueeeKeesjeruee Tle Deeuee neslee. Yeeb[Jeueeeer
kecelejlee peeCeJele nesleer Je yeBkebeee owvbeefove JeJemLeeHeve Keee&le Jee{ Peeuesueer efometve esle nesleer.
DeeefLe&ke megOeejCeebee HeJe& megj PeeueeJej SketCe peJeU peJeU meJe&e yeBkeebeer keeceefiejer megOeejueer.
mejkeejer #es$e, Keepeieer #es$e Je HejosMeer yeBkee meJeeeee keeceefiejerle megOeejCee efometve Deeueer. ee
leervener Hekeejee yeBkeebeer legueveelceke Heieleer Heg{erue kemeeseeJejve jefJelee esF&ue 1) veHeeeeer Mekeelee efkebJee #ecelee oeKeefJeCeeNee KegCee efkebJee kemeesee - veHeeeeer
kemeeser ueeJeueeme 2000 -2001 Heemetve meieUeee Hekeejee JeeHeejer yeBkeebee keeceefiejerle
megOeejCee efometve esles. Hejbleg HejosMeer yeBkee Je Keepeieer #es$eeleerue veJeerve yeBkee eebeer keeceefiejer
mejkeejer #es$eeleerue yeBkeebee leguevesves KetHee DeefOeke eebieueer Deens.

34
2000-2001 Je 2008 2009 ceOeerue legueveelceke keeceefiejer.
kemeeser

mejkeejer yeBkee
2000- 200801
09
Jeepeee GlHevve 8.8
7.26
efouesue Jeepe
6.0
5.14
Kee& Je ceeueceee 2.7
1.47
(ICAR)
efveJJeU
Jeepe 0.4
0.91
HeceeCe NPAR
SketCe
2.9
2.12

veJeerve Keepeieer yeBbkee

2000- 200801
09
8.2
8.33
6.0
5.55
1.7
2.24

HejosMeer yeBkee
2000- 200801
09
9.3
6.78
5.6
2.87
3.0
2.75

08

1.06

0.9

1.68

2.1

2.79

3.6

3.91

meboYe& Deej. kes GHHeue eebe (Indian Banking in Globalised Word 2008)
De) Jeepeeee GlHevveees HeceeCe . eeee DeLe& Jeepeees SketCe GlHevve Je SketCe ceeueceee eebeHeceeCe. ee HeceeCeeleerue Jee{ veHeeeleerue Jee{ oMe&efJeles. Jejerue lekeleeJeve efometve esles keer SketCe
mejkeejer yeBkeebee meboYee&le ns HeceeCe keceer Peeuesues Deens. 2000-01 ceOes pes 8.8 nesle les
2008-09 ceOes 7.26 Peeue. Keepeieer #es$eeleerue veJeerve yeBkeebee yeeyeleerle ns HeceeCe Lees[
Jee{uesues Deens. cnCepese 8.2 Jeve 8.32 Heele iesuesue Deens. Hejbleg HejosMeer yeBkeebee yeeyeleerle
cee$e eele ue#eCeere Ie Peeuesueer efometve esles. FLes 9.3 Jeve 6.78 Peeuesue Deens.
ye) Jeepe osCeee HeceeCe eeee DeLe& SketCe ceeueceee Je efouesues Jeepe eebeeleue HeceeCe. eeleerue
Jee{ veHeeeleerue Ie oMe&efJeles lej keHeele Jee{ oMe&efJeles. ns HeceeCe meJe&e Hekeejee yeBkeebee meboYee&le
ue#eCeere Ie efometve esles. Hejbleg HejosMeer yeBkeebee meboYee&le ner Ie meJee&efOeke Deens. eeee DeLe&
veHeeeleerue HeceeCeele Jee{ Peeuesueer Deens. mejkeejer #es$eeleerue yeBkesle 6 Jeve 5.14 Peeuesue Deens.
veJeerve Keepeieer yeBkesle 6 Jeve 5.56 Heele Keeueer Deeuesue Deens lej HejosMeer yeBkeebee yeeyeleerle
5.6 Jeve 2.87 Jej iesuesuee Deens. Lees[keeele Jeepeeee GlHevve Je Kee& eebe HeceeCe meJe&$e
Skeee efoMesve veener efcee Deens.
ke) Kee& Je ceeueceee HeceeCe- eeee DeLe& Jeepeslej HeMeemeve Kee& Je SketCe ceeueceee eebeeleerue
HeceeCe. eebeeleerue Ie yeBkesee keeceefiejerleerue megOeejCee oMe&efJeles. 2000-01 Je 2008-09 ee
keeUele mejkeejer #es$eeleerue yeBkeebee Je HejosMeer yeBkeebee yeeyeleerle Ie efometve esles lej veJeerve
Keepeieer yeBkeebee yeeyeleerle Jee{ Peeuesueer efometve esles. mejkeejer #es$eeleerue yeBkeebee yeeyeleerle 2.7
nesleer leer 1.47 Heele Keeueer Deeueer. Hejbleg Keepeieer #es$eeleerue veJeerve yeBkeebee yeeyeleerle 1.7
Jeve 2.24 Heele Jee{ Peeueer DeeCeer meJe& HejosMeer yeBkeeceOes 3 ntve 2.75 Heele Keeueer Deeueer.
[) efveJJeU veHeeees HeceeCe - efveJJeU veHeeees HeceeCe (Net Profit Ratio) cnCepes SketCe
ceeueceesee leguevesves efveJJeU veHeeees HeceeCe. ns HeceeCe cee$e meJe& #es$eeleerue yeBkeebee yeeyeleerle Jee{

35
Peeuesueer efometve esles. eeee DeLe& HewMeeeer eEkeJee ceeueceeseer iebgleJeCetke DeefOeke keee&#ecejerlee kesueer
iesueer. ns HeceeCe mejkeejer #es$eeleerue yeBkeebceOes 0.4 Jeve 0.91 SJn{er Jee{ Peeuesueer efometve esles.
veJeerve Keepeieer yeBkeeceOes 0.8 Jeve 1.06 Peeue DeeCeer HejosMeer yeBkeebceOes 0.9 Jeve
1.68 kekes Fleke Jee{ue.
F&) Hejkeees HeceeCe (Spread Ratio):-Hejkeees HeceeCe cnCepes efveJJeU Jeepe Je SketCe
ceeueceee eebeeleerue HeceeCe Hejke cnCepes HeeHle Jeepe Je efouesues Jeepe eeleerue Hejke. ne Hejke
veJeerve Keepeieer yeBkee Je HejosMeer yeBkeeceOes Jee{uee lej mejkeejer #es$eeleerue yeBkeeceOes keceer Peeuee.
mejkeejer #es$eeleerue yeBkeeceOes 2.9 Jeve 2.12 Heele Keeueer Deeuee. veJeerve Keepeieer
yeBkeeceOetve 2.1 Jeve 2.79 Heele Jee{uee DeeefCe HejosMeer yeBkeebceOes 3.6 Jeve 3.91 Heele
Jee{uee.
He) GlHeeokeleses HeceeCe ns HeceeCe SketCe leerve HeOoleerves ceespeues peeles. (1) Heefle veeskeje
ceeieerue Guee{eue (2) Heefle veeskej ceeieerue veHee (3) Heleske MeeKeseer SketCe Guee{eue
GlHeeokelesee veHeeeMeer Les mebyebOe Deens. GlHeeokelesle Jee{ cnCepes veHeeeleerue Jee{. HeecegKeeves
mejkeejer #es$eeleerue yeBkee Je HejosMeer yeBkee oesvner ceOes GlHeeokelesle Jee{ Peeuesueer efometve esles. Hejbleg
veJeerve Keepeieer yeBkeebee yeeyeleerle cee$e eele Ie Peeuesueer Deens.
1. Heefle veeskej JeJemeee - cnCepes SketCe JeJemeee Je SketCe veeskebjeeer mebKee ee keeUele Heefle
veeskej JeJemeee mejkeejer #es$eeleerue yeBkee Je HejosMeer yeBkee ceOes Jee{ Peeuesueer Deens. Hejbleg veJeerve
Keepeieer #es$eeleerue yeBkeeceOes cee$e Lees[er Ie Peeuesueer efometve esles.
Heefle veeskej JeJemeee ( ueeKe HeeeceOes) :
Je<e&
1997-98
2005-2006

mejkeejer yeBkee
88.5
324.1

veJeerve Keepeieer yeBkee

785.9
728.9

HejosMeer yeBkee
529.4
1012.8

meboYe& - Deej. kes. GHHeue Indian Banking in Globalised World 2008

2) Heefle veeskej veHee
ns HeceeCe cnCepes SketCe veHee Je veeskejebeer mebKee eebeeleues HeceeCe. ceOeuee keeUele
cnCepes 1997-98 les 2005-06 ee keeUele mejkeejer Je HejosMeer yeBkeebceOes ee HeceeCeele melele
Jee{ Peeuesueer efometve esles. Hejbleg veJeerve Keepeieer yeBkeebee yeeeyeleerle cee$e eeble ue#eCeere Ie Peeueer.
Heefle veeskej veHee ( ueeKe Heeeble) :
Je<e&
1997-98
2005-2006

mejkeejer yeBkee
0.7
2.9

veJeerve Keepeieer yeBkee

11.4
6.3

HejosMeer yeBkee
4.5
26.5

meboYe& - Deej. kes. GHHeue eebe Indian Banking in Globalised World 2008

36
3) HeefleMeeKee JeJemeee
Heefle MeeKee JeJemeee meJe&e Hekeejee yeBkesletve Jee{uesuee Deens. Hejbleg mejkeejer yeBkeeceOes
veJeerve Keepeieer yeBkeebee Je HejosMeer yeBkeebee leguevesves Heefle MeeKee JeJemeee keceer Deens. Goe.
HejosMeer yeBkeebee Heefle MeeKee JeJemeee mejkeejer yeBkeebee HeefleMeeKee JeJemeeeees ome He lej veJeerve
Keepeieer yeBkesee JeJemeee mejkeejer yeBkesee ogHHe neslee.
Heefle MeeKee JeJemeee ( keeser HeeebceOes)
yeBkee
mejkeejer #es$eeleerue
Keepeieer yeBkee
HejosMeer yeBkee

1999 - 2000
50.12
149.89
548

2004 05
116.96
216.56
1147.68

meboYe& - Deej. kes. GHHeue Indian Banking in Globalised World 2008

4) JeeHeejer yeBkeebe DeeefLe&ke mLewe& - JeeHeejer yeBkeebes DeeefLe&ke mLewe& Yeeb[Jeueeee HeceeCeeJej
DebJeueyetve Demeles. ns HeceeCe cnCepes Oeeskeeoeeke ceeueceee Je Yeeb[Jeue eebe HeceeCe. efjPeJe& yeBkesves ns
HeceeCe efkeceeve 9 DemeeJes Demes cnuesue Deens. meJe& Hekeejee yeBkeebceOes ns efkeceeve HeceeCe Deens.
veJeerve Keepeieer yeBke Je HejosMeer yeBkeeceOes ns HeceeCe 15.1 Hes#ee DeefOeke Deens lej mejkeejer yeBkeeceOes
ceee& 2009 ceOes 12.3 Hes#ee DeefOeke Deens.
5) ceeueceeseer iegCeJeee ceeueceeseer iegCeJeee NPA ee ( mebYeeJe yeg[erle kepee&ee )
HeceeCeeJej DeJeuebyetve Deens. NPA cnCepes DeMeer kepex peeJejerue cegue Je Jeepeeee nHlee 90
efoJemeeHes#ee peemle keeU yeekeer Deens. NPA DeefOeke DemeCes cnCepes ceeueceeseer iegCeJeee Kejeye
efkebJee keceer Heleereer DemeCes. ceeueceee cnCepes yeBkesveer kesuesueer iegbleJeCetke Je ueeskeebvee efouesue kepe&.
ceee& 2009 ceOeerue {esyeU Je efveJJeU NPA
yeBkee
mejkeejer yeBbkee
Keepeieer yeBbkee
HejosMeer yeBkee

SketCe NPA Je SketCe kepe& efveJJeU NPA Je efveJJeU

eeleerue HeceeCe
kepe& eebes HeceeCe
2.0
3.1
4.0

0.9
1.4
1.8

meboYe& - Deej. kes. GHHeue Indian Banking in Globalised World 2008

2008 09 meeueer yeNeee NPA eer Jemetueer kejCeele Deeueer. leecegUs yeBkeeee
ceeueceeseer iegCeJeesle megOeejCee Peeueer. ee mebyebOeeree keeeoe (Securities Act ) Je kejJemetueer
veee ceb[U (Debt Recovery Tribunal) eebee eebieuee HeefjCeece Peeuee. mejkeejer yeBkeebee

37
{esyeU kepe& Je {esyeU NPA eebeeleues HeceeCe 2 Jej Deeues Je efveJJeU kepe& Je efveJJeU NPA
eee HeceeCe ceee& 2009 ceOes 0.9 Jej Deeues. Hejbleg Keepeieer Je HejosMeer yeBkeebee yeeyeleerle cee$e
eele Jee{ Peeueer.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
(De) yeBkeseer keeceefiejer keesCe keesCelee efveke<eeJej ceespeueer peeles?
(ye) Keepeieer Je HejosMeer yeBkeeee leguevesves Yeejleeleerue mejkeejer yeBkeebeer keeceefiejer 1998 ceOes
efkeleer JeeF& nesleer?
(ke) Hegjsmes Yeeb[Jeue HeceeCe cnCepes keee?
([)NPA (mebYeeJe yeg[erle kepe&) cnCepes keee?

3.2 veJeerve leb$e%eeveeee yeBefkebie #es$eeleerue JeeHej.

1999 ceOes Heeme kesuesuee yeBke JeJemeeeeleerue ceeefnleer leb$e%eeveeee keeeeeves yeBkeees
mJejHe Heej yeouetve iesues. S.er. Sced. mcee& kee[&, Fbjves yeBefkebie, sefue yeBefkeie Jeiewjsee
DeeieceveecegUs yeBke JeJemeee Heej, yeouetve iesuee. keeceeeer HeOole, veeskejebeer keee& mebmke=leer (Work
Culture) ceeveJeer mebHeeer efJekeeme eele yejee yeoue Peeuee. Yeejleeleerue yeBkeeceOes Fueske^e@efveke Je
sefuekecegefvekesMevme eebee ceoleerves Deveske veJeerve HeOoleereer mesJee HegjefJeCeeme megjJeele Peeueer.
nuueer yeBkesle JeeHejuee peeCeeNee keener veJeerve leebef$eke meeOeeveebeer ceeefnleer Heg{s osCeele Deeuesueer
Deens.
1. Jneg&Deue (Virtual) yeBefkebie
eeceOes ieenkeebee efJeefJeOe ceeefnleer leb$e%eeveeee (I.T.) ceoleerves yeBke mesJee GHeueyOe keve
osCeeble Deeuee. ceeefnleer leb$e%eeveeeee DeeOeejs ieenkeebvee efJeefJeOe mesJee HegjefJeCeeme HeejbYe Peeuee.
eeleerue meJee&le cenlJeeeer mesJee cnCepes ATM (Automated Teller Machine) Hewmes
kee{Ceees eb$e Fueske^e@efveke Heb[ ^evmHej, sefueHeesve yeBefkebie, kesef[ Je [sefye kee[& mcee& kee[&
Je Fbjves yeBefkebie.
1. S. er. Sce (ATM)
S.er. Sced cnCepes ieenkeebvee efJeefJeOe mesJee 24 leeme GHeueyOe keve osCeejs. eb$e DeMeer mesJee
ieenkeebvee lebeee meeseeree efJeefJeOe efkeeCeer GHeueyOe PeeueecegUs ieenkeebvee yeBkesee MeeKesle mJele
peeCeees Hemebie keJeefelee JesUe eeeuee ueeieues. S.er. Desced mesJesmeeer ieenkeebvee Sske essme
Hue@efmkees kee[& efoues peeles. leeJej SskeHeer Demeles peele mebieCekeeee ceoleerves yeBkeses veebJe,

38
ieenkeees veeJe, kee[& vebyej, kee[& keesCelee leejKesHeele JeeHejlee esF&ue Je ieenkeeeer mener Fleeoer
ceeefnleer YejCeele Deeuesueer Demeles. S.er.Sced ieenkeebvee efJeefJeOe mesJee HegjefJeles. leeee ceoleerves
jeefJeke ceee&os Heele ieenkeeuee DeeHeuee Keeleeletve Hewmes kee{lee esleele, Keeleele Hewmes eske Je
[^e@H Yejlee esleele, Keeleeleerue efMeuueke Heenlee esles, Skee Keeleeletve ogmeNee Keeleele Hewmes Jeie&
kejlee esleele. Keeleeee mebef#eHle Gleeje efceUJelee eslees Jeiewjs. nuueer lej keener efkeeCeer sefueHeesve
Je efJepeseer efyeuesner Yejlee esleele. efJeceeve Je jsuJesese veJns lej efmevesceeeer eflekeersner kee{lee esleele.
ee eb$eele veJeveJeerve megOeejCee kesuee peele Deensle.
2. [sefye kee[& :- ns cnCepes DeeOeer Hewmes Yejuesues kee[&. eeee JeeHejemeeer Heleske ieenkeeuee (
efHeve) (Personal Identification Number) mJeleb$e keceebke osCeele eslees. ieenke eeee
JeeHej efJeefJeOe efkeeCeer efpeLes ns kee[& mJeerkeejCeeeer meese GHeueyOe Deens efleLes ke Mekelees. Goe.
Kejsoer kejCes, efyeue YejCes Jeiewjs. FLes mebyebefOele Hewmes ieenkeeee Keeleele Les Kee& ekeues peeleele.
DeMee kee[&ee ceoleerves ieenke DeeHeuee Keeleeleerue jkecesHes#ee DeefOeke jkeceseer Kejsoer ke Mekele
veener.
3. kesef[ kee[& eeee ceoleerves ieenke efJeefJeOe juesuee efkeeCeer jeefJeke ceee&osHeele Hele#e
jesKe jkekece ve oslee Jemlet Je mesJee eebeer Kejsoer ke Mekelees. kesef[ Je [sefye kee[& eeleerue HecegKe
Hejke cnCepes kesef[ kee[&es Hewmes veblej efoues peeleele lej [sefye kee[&es Hewmes DeeOeere efouesues
Demeleele.
4. P.O.S HeeF& Dee@He mesue : P.O.S cnCepes kee[& lee eb$eele mejkeJetve [sefye Je kesef[
kee[e&Jej JeJenej HetCe& kejlee esleele. ee eb$eecegUs Fueske^e@efveke HeOoleerves Hewmes Skee Keeleeletve
ogmeNee Keeleele Jeie& kejlee esleele. ns eb$e ieenkeebee Keeleele Kejsoer kejCeemeeer Hegjsmes Hewmes
Deenslevee eeeer Kee$eer keve Iesles. ee eb$eeee ceoleervese [sefye Je kesef[ oesvner Hekeejee
kee[e&Jej JeJenej HetCe& kejlee esleele. lemese Flej keener kee[& Demeleerue lej lbeeeener JeeHej kejlee
eslees.
5. oejele efkebJee IejHeese yeBke mesJee :- cnCepes ieenkeebuee DeeHeuee jenlee Iejer efkebJee
keeee&ueeele yeBke mesJee GHeueyOe keve osles. ee HeOoleerle ieenkeeuee yeBkeseer mesJee efceUefJeCeemeeer
Hele#e yeBkesee MeeKesle peeCeeeer iejpe veener. nuueer keener yeBkeeveer ner megefJeOee ceesee ieenkeebvee
efkebJee pes< veeieefjkeebvee HegjJeeeuee meg kesuesueer Deens.
6. Fbjves yeBefkebie mebieCekeeee ceoleerves yeBke mesJee. eeuee Dee@ve ueeF&ve yeBefkebie Demesner
cnCeleele. FLes yeBkee DeeHeuee efJeefJeOe mesJee mebieCekeeceeHe&le ieenkeeuee HegjefJeleele. kee@ceme& ne Ske
Yeeie mecepeuee peelees. cnCepese ieenke Iej yemeuee Jemletbeer mesJeseer Kejsoer efkebJee efJekeer ke
Mekelees. FLes ieenke Fbjvesee ceoleerves Keele GIe[t Mekelees. efyeue Yej Mekelees. Keeleeleerue
efMeuueke jkekece peeCetve IesT Mekelees. kepee&meeer Depe& ke Mekelees. eskeee vecetvee efceUJet Mekelees,
Hewmes ogmeNeeuee HeeJet Mekelees, eskees Hewmes ve osCeees DeeosMe (Stop payment) yeBkesuee osT
Mekelees Jeiewjs. Jesie JesieUee yeBkee DeMee Jesie JesieUee mesJee Fbjves ejs HegjefJeleele. keener yeBkee Hekele
Keeleeeer ceeefnleer DeMee HeOoleerves HegjefJeleele lej keener yeBkee meJe& mesJee Fbjves ejs GHeueyOe keve
osleele.

39
7. ceesyeeF&ue (YeceCe otjOJeveer) yeBke mesJee - ner mesJee cnCepes Fbjves yeBefkebieeer Heg{ueer Heeejer.
FLes yeBke ceesyeeF&ue Heesve eje yeBbkeseer mesJee cnCepes legcner kegsner Demeleevee yeBkesee JeeHej ke Mekelee
FLes DeeHeuee yeBke Keeleeee leHeMeerue ieenkeeuee ceesyeeF&ue Jej SMS Smed. Sced. Smed. eje HeeHle
nesT Mekelees. eeceOes efJeefJeOe yeBke mesJee GHeueyOe Deensle. pemes Keeleeleerue efMeuueke. Keeleeeer
ceeefnleer (SMS Alert) cnCepes Keeleele Hewmes pecee Peeues efkebJee Keeleeletve Hewmes kee{ues efkebJee
kesef[ Je [sefye kee[&ejs JeJenej HetCe& Peeues Jeiewjseer Keeleeee mebef#eHle Gleeje Jeiewjs ceeefnleer
SMS eje ieenkeeuee efoueer peeles.
8. sefue yeBefkebie FLes sefueHeesve eje yeBke mesJee GHeueyOe keve efoueer peeles. sefueHeesve eje 24
leeme yeBkeseer mesJee ieenkeeuee GHeueyOe nesles. ieenkeeee DeeJeepe mebieCekeejs DeesUKeuee peelees
cnCepese ieenkeeee DeeJeepeeJeve ieenkeeeer DeesUKe HeJetve Iesleueer peeles.
9. Heesve yeBefkebie Fles ieenke HeesveJej yeBke mesJee mebyeOeeree metevee yeBkesee DeefOekeeNeeuee osG
Mekelees. cnCepes Hele#e HewMeeee JeJenej JeieUtve Flej meJe& JeJenej sefueHeesveJejve kegtve ner HetCe&
kejlee esleele.
10. ETF.( Electronic Fund Transfer) Fbjves ejs Hewmes Skee Keeleeletve ogmeNee
Keeleele Jeie& kejCes - ee mesJes ejs #eCeele Hewmes Skee efkeeCee Jeve ogmeNee efkeeCeer HeeefJeues peeT
Mekeleele. ee mesJes ejs ieenke DeeHeuee Keeleeletve Hewmes leee yeBkesleerue efkebJee Flej yeBkesee
keesCeleener MeeKesleerue Keeleele Hewmes Jeie& ke Mekeleele ee HeOoleerves HejosMeer megOoe Hewmes #eCeele
HeeefJelee esleele. leecegUs ogmeNee Jeefkeleuee leee efoJeMeer efkebJee peemleerle peemle ogmeNee efoJeMeer
Hewmes efceUt Mekeleele. Goe. DeeKeeleer osMeele veeskejer kejCeejs Yeejleere, DeeHeuee Iejeleerue ceeCemeevee
ee mesJesejs oj ceefnveeuee efveeefcele HeCes Hewmes HeeJet Mekeleele.
11. ECS Fueske^e@efveke efkeueeefjbie mesJee cnCepes keeieoeee JeeHej ve kejlee Hewmes Skee
efkeeCeeJeve ogmeNee efkeeCeer HeeefJeCes. ee ceOes.
ee mesJesee GHeeesie efveeefceleHeCes eeJeeeee HewMeemeeer Goe. kebHeveeree ueeYeebMe veeskejebee
Heieej, efveJe=efe Jesleve, keefceMeve, MesDej ve efceUeuesueebvee Hewmes Hejle HeeefJeCes, Jeiewjs
keeceemeeer ceesee HeceeCeeJej GHeeesie kesuee peelees. ner Ske Deleble efJeeemeen& HeOole
Deens.
lemese ee HeOoleeree GHeeesie Keeleeletve HejmHej Hewmes osCeemeeerner (Debit
Clearing)kesuee peelees. Goe. efveeefceleHeCes efJepeses efyeue, sefueHeesve efyeue, DeeegefJe&ceeee
nHlee, kepee&es nHles Jeiewjs YejCeemeeerner kesuee peelees.
12. RTGS Real Time Gross Settlement ner mesJee efjPeJe&, yeBkesves yeensjjieebJees
eske lJejsves JeefJeCeemeeer cnCetve megj kesuesueer Deens. ner mesJee Yeejle Yej GHeueyOe Demetve eeeer
met$es nueefJeCeees keWo cegbyeF&le Deens. DeMee HeOoleerves efJeefJeOe yeBkee ceOeerue osCeeIesCeees JeJenej
Skeee efkeeCeeJejve cnCepes cegbyeF&le Hegjs kesues peeleele. ner mesJee juesuee JesUer meeOeejCe HeCes 2 les
4 leemeeee keeueeJeOeerle GHeueyOe Demeles. DeMee Hekeejs efoues iesuesues Hewmes ueiese JeeHejlee esleele. ner
mesJee ceee& 2004 ceOes meg kejCeele Deeueer.

40
legceeer Heieleer leHeemetve Heene(De) kesef[ kee[& cnCepes keee?
(ye) [sefye kee[& cnCepes keee?
(ke) Fueske^e@efveke Heb[ ^evmHej cnCepes keee?

3.3 Heve
1. 1991 Heemetve yeBke JeJemeeele Peeuesuee megOeejCeebee Lees[keeele Dee{eJee Iee.
2. 1998 Heemetve yeBke JeJemeeeele Peeuesuee megOeejCeebes Hejer#eCe keje.

41

4
Ieke 2
keWefe efkebJee ceOeJeleea yeBke
efjPeJe& yeBkese efJee efJe<eeke OeesjCe.
jevee
4.0
4.1
4.2
4.3
4.4

Gef<es
efJeeere OeesjCeeeer megjJeele Je leeeer Gefo<s
efjPeJe& yeBskesleHe& yeBkesleerue jesKeleses JeJemLeeHeve
efjPeJe& yeBkesee efJeeere OeesjCeees Hejer#eCe.
Heve

4.0 Gef<es

efJeeere OeesjCeeeer mebkeuHevee mecepetve IesCes.

Yeejleere efJeeere OeesjCeeeer Gef<es mecepetve IesCes.
yeBkesleerue jesKelee jeKeCeemeeer efjPeJe& yeBkesves DeJeuebefyeuesueer keee& HeOoleer mecepetve IesCes.
met#ce efJee HegjJee kejCeeNee mebmLeebes Yeejleere efJee JeJemLesleerue cenlJe mecepetve IesCes.

4.1 efJee OeesjCeeeer megjJeele Je leeeer Gef<es.

keWere yeBke peeuee DeeHeCe DeeHeuee osMeele efjPeJe& yeBke cnCetve mebyeesOelees. ner osMeeleerue
meJee&efOeke cenlJeeeer efJeeere mebmLee. leeeeJej osMeele DeLe& HegjJee kejCeeeer peyeeyeoejer Deens.
efJee HegjJeeeJej efveeb$eCe sJeCeees leeuee DeefOekeej Deensle Je ee efJe<eeele leeeer cekelesoejer Deens.
osMeeuee JeepeJeer efkebceleerle Hele HegjJee kejCeeeer peyeeyeoejer leeeer. eee meeer efjPeJe& yeBkesuee
osMeeleerue meJe& JeeHeejer yeBkeeee keeceeJej ue#e sJeCeees DeefOekeej yeneue kejCeele Deeuesues Deensle.
osMeepeJeUerue meJe& HejosMeer eueveeee leeyee leeeeke[s Deens. DeeCeer leebveer leeJejve DeeHeuee
eueveeee Deebleje<^ere veeCes yeepeejeleerue efkebcele efmLej sJetve Deebleje<^ere JeeHeejeuee ceole kejles.
efJe$eere OeesjCe cnCepes efjPeJe& yeBke osMeeleerue eueve HegjJeeees HeceeCe jefJeles Je efJeefJeOe
Iekeebvee efJee HegjJee keesCelee ojeves kesuee peeJee eeyeue efveCe&e Iesles. DeMee Hekeejs efJeeere OeesjCe

42
cnCepes efjPeJe& yeBkesves HewMeeee GHeueyOes yeeyele, kepe& HegjJeeeJejerue Jeepee yeeyele, peeCeerJe HetJe&ke
Iesleuesues efJeefJeOe efveCe&e. FLes Ske iees< ue#eele Iesleueer Heeefnpes keer efjPeJe& yeBke ee yeeyeleerleerue efveCe&e
ceveceeveer HeOoleerves Iesle veener. leeee ceeies keener efJeefMe< Gef<s Demeleele. leer meeOe kejCeemeeer
cnCetve DeeHeuee ke[erue cekelesoejer DeefOekeejebee JeeHej kejles. mJeeble$eeWej keeUele efjPeJe& yeBkesves
DeeHeuee meceesj keener efJeefMe< Gef<s sJetve Iesleuesueer Deensle. DeeCeer leer meeOe kejCeeke[s
Jeeeeue kejerle Deens. 1969 Heele efjPeJe& yeBkesee Heg{es HecegKe Gef< cnCepes eueve Jee{ jesKeCes
ns nesles. mejkeejves osMeees DeeweesefiekejCe peueo ieleerves JneJes Je DeeefLe&ke Heieleer JneJeer cnCetve ceesee
HeceeCeeJej iegbleJeCetke kesueer nesleer Je leecegUs ner eueve Jee{ Peeueer nesleer. eemeeer efjPeJe& yeBke
mejkeejer jesKeele ceesee HeceeCeeJej Hewmes iegbleJeerle nesleer Je eueve Jee{ jesKeCeemeeer JeeHeejer yeBkeebeer
ceole Iesle nesleer. 1969 ceOes efjPeJe& yeBkesves DeeHeuee Gef<eble yeoue kesues. Deelee leeee Heg{erue
Gef< nesle DeeefLe&ke efJekeeme Je DeeefLe&ke mLewe& HeeHle kejCes. eecegUs DeeefLe&ke efJekeeme meeOe
kejCeemeeer eueve Jee{eruee DeeUeIeeueCes DeeJeMeke nesles.
1991 ceOes veJeerve DeeefLe&ke OeesjCe Deceueele DeeueecegUs efjPeJe& yeBkeses Gef< nesle
efveebef$ele efJekeeme (Controlled Expansion) eemeeer Heg{erue HeeTues GeueCeele DeeueersDe) Geesie Oebeeleerue iebgleJeCetke Jee{efJeCes Je DeeefLe&ke efJekeeme meeOeCes.
ye) eueve Jee{eree oj 5 les 6 Jej jeKeCes.
ke) HeecegKeeves Mesleer Je ueIeg Je ceOece Deekeejeee Geesieebvee DeLe& HegjJee kejCeeee HeOoleerle
megOeejCee kejCes.
[) Jejerue Gef<s meeOe kejCeemeeer DeLe&JeJemLesle DeeJeMeke megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes.
efjPeJe& yeBkesveer DeeefLe&ke efJekeeme Je eueve Jee{ jesKeCeemeeer efJeefJeOe DeeefLe&ke OeesjCeebee JeeHej
kesuesuee Deens. 1991 ceOes veJeerve DeeefLe&ke OeesjCeeee efmJekeej kesuee veblej efjPeJe& yeBkesveer DeeHeuee
DeeefLe&ke OeesjCeele Deveske megOeejCee kesuesuee Deensle. DeeefLe&ke OeesjCeeleerue cenlJeeee Yeeie cnCepes
Deelee efjPeJe& yeBkesuee yeoueuesuee JeeleeJejCeele keece kejeJeeees Deens. leeeer HecegKe ue#eCes Heg{erue
HeceeCes meebielee esleerue 1. kepe& HegjJeeeeer efkebcele Je GHeueyOelee yeepeejeleerue Ieke jJeleerue.
2. DeLe& JeJemLesleerue leelHegjlee e{ GleejeHeemetve DeeefLe&ke OeesjCeebJej HeefjCeece nesT eeeee
veener.
3. megOeejCesee Jesie efketve jenCeemeeer DeeefLe&ke OeesjCeele meelele jeKeCes cnCepese JejeeJej
yeoue ve kejCes.
4. je<^ere Je Deeblejje<^ere HeefjefmLeleerleerue yeoueeeer JesUere oKeue IesCes.
5. meeceeefpeke veee Je DeeefLe&ke efJekeeme meeOe kejCeemeeer DeeefLe&ke #es$eeeer keee&#ecelee
Jee{efJeCeemeeer DeeJeMeke megOeejCee kejCes Je
6. yeouelee keeUeleerue DeeJneves mJeerkeejCeeme DeLe& JeJemLesleerue efJeefJeOe mebmLeebvee me#ece kejCes.
ner Gef<s meeOe kejCeemeeer efjPeJe& yeBkesves HegJee&Hej JeeHejele Demeuesuee Gheeeebvee yeUkeer
HeeHle keve efoueer Je keener veJeerve Gheee Decebueele DeeCeues. Deelee DeeHeCe ee Gheeeebee 1991
veblej kemee kemee JeeHej kesuee iesuee les Heent.

43
1. yeBke js ceOeerue yeoue.
yeBke js cnCepes pee ojele efjPeJe& yeBke JeeHeejer yeBkeebvee lebeee gb[ee JeJetve efkebJee
kepe& jesKes Jeiewjs efJekele IesTve kepe& osles. yeBke js eer ceole Flej yeBkeebvee DeeHeDeeHeuee Jeepe oj
jefJeCeemeeer neslees. yeBke js Jee{uee lej Flej Jeepe oj Jee{leele Je keceer Peeuee lej keceer nesleele.
DeMee Hekeejs yeBke jsee ceeOeceeletve efjPeJe& yeBke osMeeleerue veeCes yeepeejeleerue JeepeojeJej efvee$ebCe
sJeles. efjPeJe& yeBkesveer Heelve kejve megOoe ngb[eebeer HegveefJe&keereer HeOole Yeejleele HeejMeer ueeskeefHee
Peeuesueer veener. efjPeJe& yeBke yeBkejsee JeeHej HejosMeer ngb[ee Hegve JeefJeCeemeeer (Redis
counting) lemese JeeHeejer yeBkee ke[erue efjPeJe& yeBkeske[erue sJeer Jej Jeepe osCeemeeer JeeHejles.
ne oj 1991 ceOes 12 neslee lees 2000 meeueer 6 Heele Keeueer DeeCeCeele Deeuee. DeeCeer Heg{s
leese oj yejse efoJeme keeece jeefnuee. meOee yeBkejsee DeeOeejse kepee&Jejerue oj jefJeuee peelees.
yeBke ojeleerue yeoue
meeue
Jeepeoj

1991
12

1998
10

SefHeue 1998
6

meboYe& - efjPeJe& yeBkese Deeke[Jeejer oMe&efJeCeejer nmle Hegefmlekee (2010)

2. jesKe jkekece jeKeCeeee ojeleerue yeoue.
CRR cnCepes Cash Reserve Ratio. yeBkeebvee DeeHeueer jesKelee keeece
sJeCeemeeer DeeHeue ke[erue sJeerceOetve keener kekes jkekece jesKe mJejHeele sJeeJeer ueeieles. lees oj
oj HebOejJe[eeleerue mejemejer sJeerJeve jefJeuee peelees. Hejbleg Heefleefoveer ee ojeee efkeceeve 70
jkekece jesKe mJejHeele yeBkeebvee sJeeJeere ueeieles. SJe{er efkeceeve jkekece pej yeBkesuee sJelee Deeueer
veener lej efjPeJe& yeBke mebyebefOele yeBkesuee ob[ kejles. yeepeejele jesKelee keeece jeneJeer Je eueve Jee{eruee
DeeUe yemeeJee cnCetve CRR ceOes efjPeJe& yeBke JesUesJeUer yeoue kejles. 1991 Heemetve osMeeleerue
SketCe Hele efveefce&leerJej efveeb$eCe sJeCeemeeer CRR ee JeeHej efjPeJe& yeBkesves Deveske JesUe kesuesuee
Deens. 1991 ceOes yeBkeeceOes megOeejCeebeer uee Deeueer. leeJesUer ne oe 12 Jeve 6 Jej
DeeCeCeele Deeuee Goe. 2008 meeueer efjPeJe& yeBkesves CRR ceOes 8JesUe yeoue kesuee. leeJesUer ne
oj 9 les 5.5 ceOes neslee. 24 SefHeue 2010 Heemetve ne oj eeuet Je yeele sJeeree 6 SJe{e
jeefnuesuee Deens.
3. JewOeeefveke jesKelee efveOeer(Statutory Liquidity Ratio)
1949 ee yeBke efveeb$eCe keeeeeee keuece 24 HeceeCes Heleske yeBkesuee DeeHeuee ke[erue
sJeereer (eeuet Je yeele sJeer ) jeefJeke kekes jkekece jesKeerle Je meesveeee Heele efkebJee mejkeejer
jesKeele sJeeJeere ueeieles. eeuee SLR Statutory Liquidity Ratio cnCeleele. SLR esner
Gef< CRR HeceeCese Deens. cnCepese yeBkeseer yeepeejeleerue Hele keeece jeneJeer nse Deens. kesJnener
sJeeroej DeeHeues Hewmes Hejle ceeieeeuee Deeuee lej les Hewmes ueiese osCeeeer yeBkeseer #ecelee Demeueer
Heeefnpes. leje ieenkeebee yeBkesJej efJeeeme keeece jenerue. meJe& yeBkee ee HeecegKeeves sJeeroejebee
efJeeemeeJeje eeueleele. ne efJeeeme G[euee keer yeBke yebo kejCeeeer HeeUer esles.

44
JewOeeefveke jesKelee efveOeerleerue yeoue.
Je<e&
SefHeue 1991
veesJnWyej 2008
SefHeue 2010

JewOeeefveke jesKelee efveOeer

38.5
24
25

meboYe& efjPeJe& yeBkesee lee lee Je<ee&ee Jeeef<e&ke DenJeeue.

iesuee keener Je<ee&le SLR ee ojele e{ Gleej nesleevee efometve eslees. 1991 ceOes ne
oj 38.5 neslee, Dee@keesyej 1997 ceOes lees 24 Heele Keeueer DeeCeuee iesuee DeeCeer Heg{s veesJnWyej
2008 ceOes 24 kejCeele Deeuee. veblej SefHeue 2010 ceOes lees Hejle 25 kejCeele Deeuee.
4. jsHees DeeefCe efjJnme& jsHees ceOeerue yeoue.
jsHees cnCepes JeeHeejer yeBkeevee efjPeJe& yeBke pee ojeves kepe& osles cnCepese leemeeer yeBkee
ke[erue mejkeejer kepe& jesKes efJekele Iesles. jsHeescegUs yeepeejeleerue HewMeeee HegjJeeele Jee{ nesles. jsHeeses
efueueeJe ojjespe (MeefveJeej Je jefJeJeej JeieUtve) eeuet Demeleele. veesJnWyej1, 2004 Heemetve 7 Je
14 efoJemeebes efueueeJe yebo kejCeele Deeuesues Deensle.
jsHees ceOes efkeceeve jkekece .5 keesereer Demeles. jsHeesee JesUesJesUer yeoue nesle Deeues
Deensle. efjJnme& jsHees cnCepes pee ojele efjPeJe& yeBke JeeHeejer yeBkeebvee jesKes efJeketve leebeeke[tve kepe&
Iesles. efjJnme& jsHees cegUs yeBkeebeer jesKelee keceer nesles. cnCepese leebee peJeU Demeuesuee eueveeee
meee keceer neslees. yeepeejeleerue DeLe& HegjJee keceer neslees. yeepeejele DeefOeke eueve DemeeJe Deme pesJne
Jeele lesJne efjPeJe& yeBke jsHees js Jee{efJeles. jsHees Je efjJnme& jsHeesleerue yeoue Heg{erue lekeeeJeve mHe<
nesleerue.
jsHees Je efjJnme& jsHees ceOeerue 2006 les 2011 ee keeueJeOeerleerue yeoue.
Je<e&
peguew 2006
peguew 2008
SefHeue 2010
peguew 2010
SefHeue 2011

jsHees oj
6.75
8.50
5.25
5.50
7.25

efjJnme& jsHees oj
5.75
6.00
3.75
4.00
6.25

meboYe& - efjPeJe& yeBkesee Jeeef<e&ke DenJeeue.

5) efJeefJeOe ue#eCes ue#eele IesCes. (Multiple Indicator Approach)
megjJeeleeruee efjPeJe& yeBke efJeeveerleer jefJeleevee Hekele eueve HegjJee ue#eele Iesle Demes.
eeee DeLe& HewMeeee HegjJeeeJej efveeb$eCe sTve leeejs efkebceleer efmLej jeKeCes, Hejbleg 1991 ee
veJeerve DeeefLe&ke OeesjCe Decebueele DeeueeJej DeMee Hekeejs Skee iees< ue#eele IesJetve efJeeveerleer jefJeCes

45
efjPeJe& yeBkesuee DeJeIe[ Jeeeeuee ueeieues. keejCe DeLe& JeJemLesle yeBkeslej DeeefLe&ke mebmLee (Non
Banking Financial Institutions) DeefOeke HeceeCeele keee&jle Peeuee. cnCetve efjPeJe& yeBkesves
DeeHeues eueve efJe<eeke OeesjCe (Monatory Policy) jefJeleevee Deveske iees<er peMee eueve,
Hele, GlHeeove, JeeHeej, Yeeb[Jeue HegjJee, DeeefLe&ke HeefjefmLeleer efJeefJeOe yeepeejeleerue veHeeees oj,
eueveJee{eree oj, Hejkeere eueve efJeefvecee oj Fleeoer Deveske iees<er ue#eele IesTve DeeHeues
DeeefLe&ke OeesjCe DeeKeeeuee megjJeele kesueer.
6) iegCeelceke efveeb$eCeeeer meeOeves efkebJee efveJe[ke Hele efveeb$eCe HeOoleer (Selective Methods
of Credit Control) eebee JeeHej nUgnUg keceer kejCeele esle Deens DeeefCe DeHele#ejerlee Hele
efveeb$eCe kejCeeNee CRR, SLR efjHees oj Je efjJnme& efjHees oj ee HeOoleeRee JeeHej Hele efveeb$eCe
sJeCeemeeer DeefOekeeefOeke HeceeCeele JeeHej kesuee peele Deens.
7) efJeeere OeesjCe Je Deboepe He$eke ee oesve iees<er Ske$e jeefnuee veeneRle. keW mejkeej Je efjPeJe&
yeBke eebeeceOes 1994 ceOes Ske kejej Peeuee. leeHeceeCes mejkeejer let Yeve kee{Ceemeeer
^sPejer efyeueeeer efJekeer yebo kejCeele Deeueer. leecegUs Deelee efjPeJe& yeBkesves mejkeejer let Yeve
kee{Ceees yebo kesues.
8) Jeepeoj Kegues kejCes efkebJee leeJejerue yebOeves GefJeCes.
HetJeea yeBkeebes Jeepeoj efjPeJe& yeBke jJetve osle Demes. 1991 ceOes ner HeOole yebo kejCeele
Deeueer. Deepe kepee&Jejerue JeepeojeJej efjPeJe& yeBkeseer keesCeleerner yebOeves veeneRle. Deelee kepee&Jejerue
oj yeBkee veeCes yeepeejeleerue HeefjefmLeleer ue#eele IesTve jefJeleele. cnCepese ns oj Deepekeeue HewMeeee
HegjJee Je leeeer ceeieCeer eeJej jJeele.
9) met#ce efJee HegjJee (Provision of Micro Finance)
ieeceerCe pevelesmeeer efjPeJe& yeBkesveer met#ce efJeeeee eespevee leeej kesuee Deensle DeeefCe mJeeb
meneeke ieebvee yeBkeeMeer pees[uesues Deensle. cnCepese leebvee efJee HegjJee yeBkee kejeeuee ueeieuee
Deensle.
legceeer Heieleer leHeemetve Hene.
1. efJee efJe<eeke veerleer cnCepes keee?
2. 1991 Heemetveee Yeejleere efJee efJe<eeke veerleereer Gef<s keesCeleer jeefnueer Deensle?
3. yeBke oj cnCepes keee?
4. (C.R.R.) jesKe jkecesee oj cnCepes keee?
5. jsHees oj cnCepes keee ?
6. efjJnme& jsHees cnCepes keee?

46

4.2 efjPeJe& yeBkesleHex jesKelee JeJemLeeHeve (Liquidity Management)

keWere yeBkesleHex jesKelee JeJemLeeHeve cnCepes DeeHeuee ke[erue efJeefJeOe Gheeeebee ceoleerves
HewMeeee HegjJeeeJej Je JeepeojeJej efveeb$eCe DeeCetve efkebceleerle efmLejlee jeKeCeemeeer kesuesues
Heelve. efjPeJe& yeBkesleHex jesKelee JeJemLeeHeve cnCepes HewMeeee HegjJeeeJej Je osMeeleerue SketCe Hele
efveefce&leerJej efveeb$eCe sTve efkebceleerle efmLejlee jeKetve eueve HegieJeeeuee DeeUe Ieeuetve osMeeee
DeeefLe&ke efJekeemeeuee ceole kejCes nese.
DeuHekeeueerve jesKelesee JeJemLeeHeveees cenlJe:
1. megOeejCee - 1990 ceOes osMeeee DeLe&JeJemLesle Deveske yeoue kesues iesues. JeepeojeJejerue Je
Hejkeere eueve ojeJejerue efveeb$eCe GefJeCes eeleerue keener cenlJeeee megOeejCee nese. HetJeea ns oj
efjPeJe& yeBke jJeerle Demes. megOeeefjle DeLe& JeJemLee DeefmlelJeele Deeuee veblej ee iees<er yeepeejeleerue
ceeieCeer Je HegjJee ee lelJeeJej jeeuee ueeieues.
2. GoejerkejCe Je peeieeflekeerkejCe - GoejerkejCe Je peeieeflekeerkejCeecegUs Skee osMeeletve
ogmeNee osMeele Yeeb[Jeue peeCeeeer Heefkeee meesHeer Peeuesueer Deens. HejosMeeleerue Deveske Jekeleer Je
efJeeere mebmLee Yeejleele ceesee HeceeCeeJej iebgleJeCetke kejerle Deensle. osMeeleerue Hejkeere iebgleJeCetke peer
1991-92 ceOes 118 oMeue#e Decesefjkeve [e@uej nesleer. leer 2004- 05 meeueer 150 keeserJej
iesueer.
3. DeMeemJeleer (Uncertainty) ee Heeb[ HejosMeer iegbleJeCetkeercegUs Deveskeebvee jespeieej GHeueyOe
Peeuee Hejbleg lees efkeleHele efkesue eEkeJee ns Yebe[Jeue kesJne kee{tve Iesleue peeF&ue Je ueeskeebee jespeieej
mebHeg<ele esF&ue ee yeue DeMeemJeleer efvecee&Ce Peeueer. keejCe HejosMeer Yeeb[Jeue efkeleer efoJeme efketve
jenerue eeeer MeemJeleer vemeles.
4. Hejkeere eueveele Jee{ - Hejkeere iebgleJeCetkeercegUs Yeejleele Hejkeere eueve DeefOeke HeceeCeele
Deeues Je Yeejleere Heeeee YeeJe JeOeejuee. leecegUs osMeeee efveee&le ceeueeeer efkebcele Jee{ueer Je
efveee&le JeeHeejeJej efJeHejerle HeefjCeece Peeuee.
5. HewMeeee HegjJeeele Jee{ - Hejkeere Yeeb[Jeueees Heeblej Yeejleere Heeele nesles Je
DeLe&JeJemLesleerue eueveee HeceeCe Jee{le. eecegUs HewMeeee HegjJeeele Jee{ nesles. pevelesee neleele
DeefOeke Hewmee DeeueecegUs Jemlet Je mesJee eebeer ceeieCeer Jee{ueer. leecegUs leebee eEkeceleerle Jee{ Peeueer.
eueve Jee{eruee Heeslmeenve efceUeues. cnCetve efjPeJe& yeBkesveer Hejkeere eueveees oj Je Jeepeoj oesvnerJej
efveeb$eCe sJeCes DeeJeMeke Deens leje eueveJee{eruee DeeUe Ieeuelee esF&ue Je efkebceleer efmLej jenleerue.
2) DeuHekeeUele jesKelee jeKeCeemeeer kesues peeCeejs Gheee.
efjPeJe& yeBkesveer Deefueke[s HejosMeer Yeeb[Jeueeee Deeeeleeres og<HeefjCeece eUCeemeeer keener Gheee
eespevee kesuesuee Deensle. leebvee Fbiepeerle Sterilization cnCeleele.

47
eeee DeLe& osMeele esCeeNee Hejkeere Yeeb[JeueecegUs osMeeleerue eueveeee efkebceleerle nesCeejer Jee{
jesKeCeemeeer Gheee eespevee keve Hejkeere Yeeb[Jeueeee DeeeeleercegUs nesCeeNee eueve
HegieJeeeuee DeeUe IeeueCes.
eemeeer efjPeJe& yeBke DeeHeuee jesKeebeer efJekeerkeve pevelesee neleele Hejkeere Yeeb[Jeueeee
DeeeeleercegUs Deeuesues Hewmes DeeHeuee leeyeele Iesles.
Hejbleg ee Gheee eespevescegUsner keener Heve efvecee&Ce nesleele. pesJne mejkeej DeeHeuee jesKeebeer
yeepeejele efJekeer kejles lesJne osMeebleiele yeepeejele eueveeeer ceeieCeer Jee{les. leecegUs Jeepeoj
Jee{Ceeeer Mekeelee Demeles. DeMee Hekeejee Jeepeoj Jee{ercegUs leeee Heeeoe GefJeCeemeeer
DeeCeKeerve Hejkeere Yeeb[Jeue osMeele esCeeeer Mekeelee efvecee&Ce nesles.
2) jsHees oj Je efjJnme& jsHees oj efjPeJe& yeBkesves DeuHekeeUemeeer veeCes yeepeejeleerue jesKelee
JeJemLeeHeveeee Gef<eves 1992 jsHeesuee megjHeele kesueer. jsHees cnCepes kepe& jesKes Kejsoer keve
efjPeJe& yeBke ee ojeves JeeHeejer yeBkebevee kepe& HegjJee kejles. leecegUs jsHeescegUs yeBkeebee neleeleerue jesKe
jkecesle Jee{ nesles.
efjPeJe& yeBke jsHeesee Je efjJnme& jsHeesee ojele HeefjefmLeleer Heentve JesUes JesUer keHeele efkebJee
Jee{ kejles. jsHees js Jee{ueeme yeBkee efjPeJe& yeBkeske[tve IesCeeNee kepee&le keHeele kejleele. DeeefCe
jesKelesJej DeeHeesDeeHe efveeb$eCe esles. Hejbleg jsHees ojele keHeele kesueeme yeBkee efjPeJe& yeBkeske[tve DeefOeke
HeceeCeele kepe& Iesleele.
efjJnme& jsHees oj:efjPeJe& yeBkesves efjJnme& jsHeesner Deceueele DeeCeuesuee Deens. efjJnme& jsHees cnCepes ee ojeves
efjPeJe& yeBke DeeHeues jesKes yeBkeebvee efJekeles DeeCeer yeBkeeke[tve kepe& Iesles. efjJnme& jsHeescegUs jesKelee keceer
nesles. efjJnme& jsHeesee ojele Jee{ kesueeme yeBkee efjPeJe& yeBkesuee DeefOeke HeceeCeele kepe& osleerue DeeCeer
leele keHeele kesueeme yeBkee efjPeJe& yeBkesuee keceer HeceeCeele kepe& osleerue. eecegUs jsHeesjs Je efjJnme&
jsHeeses oj Jee{Jetve DeuHecegoleerle yeepeejeleerue jesKelesJej efjPeJe& yeBke efveeb$eCe sJet Mekeles Je leeejs
eueve Jee{ Je ojJee{eruee DeeUe Ieeuet Mekeles.
3. ceOeeJeOeer jesKelee efveeb$eCe megefJeOee- 2998 ceOes vejefmebnve meefceleerves DeuHe cegoleeree veeCes
yeepeejeee Jee{ermeeer eeeer efMeHeejme kesueer. ee efMeHeejMeervegmeej efjPeJe& yeBkesves 1999 ceOes
ceOeeJeOeer jesKelee efveeb$eCe megefJeOee meg kesueer. eecegUs DeuHeeJeOeerle DeuHekeeueerve jesKelee efveeb$eCe
Mekee Peeues. leemeeer efjPeJe& yeBkesves oesvner Hekeejes jsHeeses oj (jsHees Je efjJnme& jsHees) efveee&le
kepee&Jej kepe& osCes (Refinance) Je Keguee yeepeejele HeJesMe kejCes ee meJe& Gheee eespeveebee
JeeHej kesuee. eeee DevegYeJe eebieuee DeeueecegUs efjPeJe& yeBkesee Debleie&le meefceleerves ee meJe& eespevee
HeeHeeves keeece mJeHeele JeeHejCeeeer efMeHeejme kesueer.
4. jesKelee efveeb$eCe megefJeOee petve 2000 ceOes jesKelee efveeb$eCe Gheee eespevee keeece
mJeHeele meg kejCeele Deeueer. efjPeJe& yeBkesee DeYeeme ieeee efMeHeejMeerJeve ceee& 2004

48
ceOes eele keener megOeejCee kejCeele DeeueeHeg{s Dee@keesyej 2004 ceOes leele DeeCeKeerve keener
megOeejCee kejCeele Deeuee. ee megOeejerle Gheee eespeveseer keener HecegKe JewefMe<es Heg{erue HeceeCes
meebielee esleerue Gef< yeBkee DeeHeuee owvebefove jesKelesleerue Hejke Yeve kee{Ceemeeer HewMeeee JeeHej
kejleerue.
JeeHejCeele esCeejs Gheee jesKelesle Jee{ kejCeemeeer efjJnme& jsHeeses peenerj efueueeJe Heefleefoveer
kesues peeleerue.
menYeeie meJe& JeeHeejer yeBkeebeer efjPeJe& yeBkesle eeuet Keeleer GIe[Ceele esleerue.
efueueeJeeeer efkeceeve jkekece .5 keeser Je Heg{s 5 keeseree Heerle jenerue.
JeeHejCeele esCeejs jesKes. s^Pejer efyeue efkebJee keWmejkeejes jesKes.
efjPeJe& yeBke jsHees Je efjJnme& jsHeees oj JesUesJesUer peenerj kejerue. Goe. 2 peguew 2010 jespeer jsHees
oj 5.25 Jeve 5.50 kejCeele Deeuee. DeeefCe efjJnme& jsHeesee oj 3.75 Jeve 4
kejCeele Deeuee.
efjJnme& jsHeesee ceoleerves 4 mebHsyej jespeer KetHe ceesee HeceeCeeJej cnCepes . 168.215
keesereer Guee{eue Peeueer Je jesKelesle Ie kejCeeee Heelve Peeuee. DeMee Hekeejs ceesee
HeceeCeeJej yeBkeebee jesKeebeer Kejsoer keve DeuHeJeOeerve jesKelese JeJemLeeHeve kejCeele Deeues
Je Jeepeojele efmLejlee jeKeCeele Deeueer.
5. yeepeejele efmLejlee DeeCeCeeeer eespevee (Market Stabilization scheme
eEkeJee MSS)
efjPeJe& yeBkesee DeYeeme ieeee efMeHeejMeer Jeve 2004 meeueer efjPeJe& yeBkesves mejkeej
yejesyej Ske meecebpeMeeee kejejeJej mener kesueer. leeeer keener HecegKe JewefMe<es Heg{erue HeceeCes
meebielee esleerue.
ner MSS eespevee SefHeue 2004 ceOes meg kejCeele Deeueer.
leeeer Gef<s : leee HecegKe Gef< yeepeejele iejpesHes#ee DeefOeke Demeuesueer jesKelee keceer
kejCes. eemeeer mejkeej yeBkebevee jesKeebeer efJekeer kejles.
JeeHejues peeCeejs Gheee mejkeej Ske Je<ee&Hes#ee DeefOeke keeueeJeOeeres jesKes efkebJee s^Pejer
efyeueebeer efJekeer kejles. ee eesspevesKeeueer kee{Ceele esCeejs jesKes efkebJee ^sPejer efyeue meOee
yeepeejele Heeefuele Demeuesuee jesKes efkebJee ^sPejer efyeuee HeceeCese Demeleerue eebee JeeHej SLR
JewOeeefveke jesKelee efveOeer HeceeCe jsHees Je leelHegjlee jesKelee efveeb$eCee LAF meeer kejCeele
esF&ue. jesKeebeer efJekeer peenerj efueueeJe keve kejCeele esF&ue.
jesKeebeer jkekece :- MSS yeepeejele efmLejlee DeeCeCeeee eespevesKeeueer oj Je<eea yeepeejele
efkeleer jkecesses jesKes efJekeeees eebeer jkekece mejkeej jefJeles. Skeoe jefJeuesueer SketCe jkekece
Je<e&Yejele. meeOeejCe HeCes yeouele veener. Hejbleg keener JesUe, HeefjefmLeleerle KetHe Hejke He[uee lej
mejkeej ne Deeke[e keceer peemle ke Mekeles.

49
DeMee Hekeejs ee eespevesKeeueer ieesUe Peeuesueer SketCe jkekece efjPeJe& yeBke eemeeer Keeme megj
kesuesuee Keeleele pecee kejve sJeles. ee Keeleeletve Hekele efjPeJe& yeBkee JeJenej ke Mekeles.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1. yeepeejele efmLejlee DeeCeCeeeer eespevee (Market Stabilization Scheme eEkeJee
MSS) cnCepes keee ?
2. jesKelee jeKeCeeeer megefJeOee (Liquidity Adjustment facility or LAF) cnCepes
keee ?

4. efjPeJe& yeBkesee efJee efJe<eeke veerleeres (Monetary Policy)

cetue ceeHeve.
1. efJeeefJe<eeke veerleer efkebJee OeesjCeees Gef< osMeeeer DeeefLe&ke Heieleer JneJeer nere Demeles. eeKeeueer
efJeefJeOe #es$eebvee efJee HegjJee kesuee peelees. JeJemeeeeleerue Jee{ercegUs DeeefLe&ke Gvveleer HeeHle nesles.
efjPeJe& yeBkeses ns OeesjCe Yeejleere DeLe& JeJemLesee Gece Heieleeruee keejCeerYetle juesues Deens. meOee
Yeejleere DeLe& JeJemLesee efJekeemeeee oj eerve veblej peieele meJee&le peemle Deens. cnCepes Yeejle
oesve vebyejJej Deens.
2. ner DeLe& efJe<eeke veerleer yeBefkeie #es$eele efvejesieer mHeOee& DeeCeCeeme keejCeerYetle juesueer Deens.
JeepeojeJejerue efveeb$eCe nefJeueecegUs yeBkeebee SketCe keejYeejele HeejoMe&kelee Deeuesueer Deens
lemese ee #es$eele efvejesieer mHeOexueener Heeslmeenve efceUeues Deens. DeMee efvejesieer mHeOexcegUs yeBkeebee
keee&#ecelesle Jee{ nesTve ieenkeebvee efouee peeCeejs mesJesle megOeejCee Ie[tve Deeuesueer Deens.
3. osMeeleerue meJe& cnCepes Keepeieer Je mejkeejer #es$eeleerue JeeHeejer yeBkeebvee efkeceeve 40 DeeHeuee
kepe&JeJenej HeeOeeve #es$eemeeer (Priority Sector) jeKetve sJeCes yebOeve keejke Deens. HejosMeer
yeBkeebvee cee$e HeeOeeve #es$eemeeer 32 kepe& jeKetve sJeCeeeer meJeuele osCeele Deeuesueer Deens.
2008- 09 meeueer Hekele mejkeejer #es$eeleerue 3 yeBkee, Keepeieer #es$eeleerue Heee Je eej HejosMeer
yeBkeebvee ner De HetCe& kejlee Deeuesueer veener.
4. ee DeLe& efJe<eeke veerleerves yeBefkebie #es$eele DeeefLe&ke efMemle DeeCeuesueer Deens. ner DeeefLe&ke efMemle
melele efketve sJeCeemeeer efjPeJe& yeBke yeBkeebvee JesUesJesUer DeeosMe efkebJee metevee osle Deeuesueer Deens.
JeeHeejer yeBkeebvee ns DeeosMe keeskeesjHeCes HeeUCes mekeleeres Deens.

50
5. efjPeJe& yeBkesee DeLe& efJe<eeke veerleercegUs DeuHe keeUeleerue yeepeejeleerue jesKelee jeKeCes Mekee
Peeuesue Deens. DeuHekeeleerue ner jesKelee megOeeve kepee&ee ojele efmLejlee jeKeCeemeeer efjPeJe&
yeBkesves, JesUesJesUer efJeefJeOe Gheee eespevee kesuesueer Deens. DeMee Hekeejs DeuHe keeueeJeOeerle jesKelee
JeJemLeeHeve kejCeemeeer efjPeJe& yeBkesves Heg{erue keener Gheee eespevee kesuesueer Deens.
HejosMeer Yeeb[Jeue DeeeeleerJej efveeb$eCe
jssHees Je efjJnme& jsHeesee ojele yeoue
jesKelee jeKeCeeeer megefJeOee
yeepeejele efmLejlee jeKeCeeeer eespevee (MSS) Fleeoer.
6. Yeejleere veeCes yeepeejele meeJekeej efeHeb[ Jeiewjs DemebIeefle Iekeebee menYeeie, ceesee
HeceeCeeJej Deens. ee DemebIeefle IekeebcegUs DeLe&JeJemLesle iejpes Hes#ee DeefOeke Hewmee Deens. ee
Iekeebee eueve HegieJeeebJej DeeUe Ieeuetve DeefLe&ke efJekeeme meeOeCeeee efJeeefJe<eeke veerleeree
eMeeJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. leecegUs efJeeveerleeree eMeeuee yeeOee esles.
7. eueveeleerue keeUe HewMeecegUs efJeeHegjJeeele Jee{ nesles. leecegUs efjPeJe& yeBkesee eueveJee{eruee
DeeUe IeeueCeemeeer Heelveebvee DeHesef#ele eMe HeeHle nesle veener. leecegUs mejkeejves DeLe& JeJemLesleerue
keeUeeHewMeees HeceeCe keceer kejCeemeeer efJeefJeOe Hekeejes keuHeke Gheee eespeCes DeeJeMeke Deens.
8. efJeeveerleereer DecebueyepeeJeCeer HeefjCeecekeejke nesCeemeeer meMekele yeBefkebie HeOoleereer DeeJeMekelee
Deens. Yeejleele leeletve ieeceerCe Yeeieele leeeere kecelejlee efkebJee GCeerJe Deens. leecegUs ieeceerCe
efJekeeme Je Mesleeree efJekeeme HegjsMee HeceeCeele Peeuesuee veener.
9. Yeejleele cegKele efkejkeesU JeeHeejele jesKe JeJenejebes HeceeCe peemle Deens. efJee veerleeree Yej
yeBkesee HeleerJej Je yeBkeske[erue HewMeeee HegjJeeeJej efveeb$eCe IeeueCeeJej Deens. leecegUs
efJeeveerleeres eMe yeBke JeJemeeeeMeere efveie[erle Deens. efkebJee meerefcele Deens.
10. eueve HegieJeeeuee DeeUe IeeueCeele efjPeJe& yeBkesuee Hegjsme eMe HeeHle Peeuesues veener. Goe. ces
2010 ceOes eueve HegieJeeeee oj 10 SJe{e neslee. efjPeJe& yeBke yeBkeebee jesKe jeKeerJe efveOeerle
(CRR) efkebJee jsHees ojele Jee{ keve eueve Jee{eruee DeeUe IeeueCeees Heelve kejles. Hebjleg
2009 Je 2010meeueer eueve HeggieJeeees oj e{le jeefnuesues Deensle. Hejbleg FLes Ske iees< ue#eele
Iesleueer Heeefnpes keer eueve HegieJeeeuee Hekele efjPeJe& yeBkee peyeeyeoej veener. Goe. 2009 meeueer
Peeuesueer YeeJe Jee{ efkebJee eueve HegieJee osMeeleerue Deveske efJeYeeieele Demeuesuee og<keeU meMe
HeefjefmLeleer peecegUs Mesleerceeueeee GlHeeoveele peer Ie Peeueer leer leecegUs nesleer.
11. Deveske efkeeCees yeBke DeefOekeejer Dekeee&#ece Je ueeeKeesj Dee{Uues. ns ueeske oueeue Je
Flejebvee kepe& osCee efJe<eeer efjPeJe& yeBkesveer Ieeuetve efouesuee ob[keebes Heeueve kejerle veeneRle. kepee&Jej
Ieeuetve efouesuee ceee&oe HeeUle veenerle. eesie HeceeCeele leejCe ve Ieslee kepex efoueer peeleele. eecegUs
DeeefLe&ke IeeseUs nesleele DeeefCe osMeeee DeeefLe&ke HeefjefmLeleerJej efJeHejerle HeefjCeece neslees.

51
12. efveJe[ke #es$eeleerue eueve Jee{eruee efveeb$eCeeKeeueer DeeCeCeele efkebJee DeeUe IeeueCeele efjPeJe&
yeBkesuee lee ceeveeves DeefOeke eMe HeeHle Peeuesues Deens. kepee&ee HeceeCeeJej efveeb$eCe Je JesieJesieUee
JeJemeeeeuee JesieJesieUee ojeves kepe& HegjJee kejCeeee eespeveebvee DeefOeke eMe HeeHle Peeuesue
efometve esles. Hejbleg DeMee Hekeejs efveJe[ke #es$eeJej efveeb$eCe DeeCeCeeee eespevee efjPeJe& yeBke yebo
kejCeeee Heelveele Deens.

4.4 Heve
1. Yeejleeleerue efJee efJe<eeke veerleereer (Monetory Policy) Gef<s keesCeleer?
2. 1999 veblejee efjPeJe& yeBkesee efJeeefJe<eeke veerleereer ceeefnleer ee.
3. DeuHekeeueerve jesKelee JeJemLeeHeve cnCepes keee? efjPeJe& yeBkesee ee efJe<eeke OeesjCeebes Hejer#eCe
keje.

52

5
met#ce efJee HegjJee mJeceole mecetn DeeCeer mebegkele
HeleOeesjCe (Micro Finances, Self help
Groups and Composite Credit)
jevee
5.0
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9

Gef<s
efJe<ee Heefjee met#ce efJee HegjJee mesJee.
met#ce efJee HegjJeeees cenJe Je Yetefcekee.
met#ce efJee HegjJeee efJe<eeer mejkeejves kesuesues Heelve
mJeceole mecetn
mJeceole mecetnebeer iejpe Je cenJe
mJeceole mecetne efJe<eeer mejkeejer eespevee
mJeceole mecetneb mebyeOeeres Heve
mebegkele Hele HegjJee eEkeJee mebegkele kepe& HegjJee ee mebyeOeeres mejkeejes Heelve
Heve

5.0

Gef<s

met#ce efJee HegjJeeeeer mebkeuHevee mecepetve IesCes.

met#ce efJee HegjJeeeeer Yetefcekee Je cenJe mecepetve IesCes.
met#ce efJee HegjJeeemeeer Peeuesues Meemekeere Heelve.
mJeceole mecetneeer mebkeuHevee mecepetve IesCes.
leebeer iejpe Je cenJe mecepetve IesCes.
mJeceole mecetne efJe<eeeree Meemekeere eespevee mecepetve IesCes.
mJeceole mecetnees Heve mecepetve IesCes
mbeegkele Hele HegjJeeeee DeLe& Je mebkeuHevee mecepetve IesCes.

53

5.1 efJe<ee Heefjee

veeyee[& (National Bank for Agriculture and Rural Development)
ves mJeleb$eHeCes Je mJeefnle efkebJee mJeceleo ie efkebJee mecetnemeesyele 1980 ceOes ieeceerCe Yeeieeleerue
ieeceerCe yeBkeebee MeeKeebee keeee&ee DeYeeme kesuee. leeJesUer leebeer keeceefiejer Deleble
DemeceeveOeejke Demeuesueer efometve Deeueer. ieeceerCe yeBkeebee ieeceerCe Yeeieeleerue MeeKeebleHex ieeceerCe
Yeeieele mJeeb jespeieej efveefce&leermeeer kepee&ee HegjJee kesuee peeF&. Hejbleg ieeceerCe Yeeieeleerue yengmebKe
pevelesee yeBke JeJemeeeeMeer Heefjeee veJnlee. veeyee[&e cele yeveue keer meOee DeefmlelJeele Demeuesues
yeBkeebes OeesjCe Je keee& HeOole ieeceerCe Yeeieeleerue yengmebKe pevelesmeeer GHeegkele veener, cnCetve
veeyee[&ves ee efJe<eeer veJeerve OeejsCe Je keee& HeOoleereer efMeHeejme kesueer pee ejs ieeceerCe pevelesee yeBke
JeJemeeeeMeer Heefjee nesF&ue Je leebee DeeefLe&ke #es$eele meceeJesMe (Inclusion) nesF&ue.
DeeefLe&ke meceeJesMeeeer (Financial Inclusion) JeeKee.
DeeefLe&ke meceeJesMe cnCepes ieeceerCe Yeeieeleerue iejerye pevelesuee Hegjsmes kepe& GHeueyOe keve
osCes. Deepe ner iees< meJe& ceeve Peeuesueer Deens keer met#ce efJee HegjJeeeee ceeie& DeeefLe&ke meceJesMee Jej
Gece Gheee Deens.
met#ce efJee HegjJeeeeer JeeKee (Micro Finances)
met#ce efJee cnCepes iejerye ieenkeebvee esee HeceeCeeJej kepe& osTve leebvee leebeer DeeefLe&ke
HeefjefmLeleer megOeejCeeme ceole kejCes, eecegUs iejerye peveleses peerJeve ceeve GbeeJeCeeme ceole nesF&ue.
met#ce efJee HegjJee Je esee HeceeCeeJejerue kepe& oesnes ceOes KetHe Hejke Deens. met#ce
efJee ceOes Deveske mesJeebee meceeJesMe neslees pemes kepe&, yeele, efJecee Jeiewjs. eser kepex cnCepes yeBkesveer
keeeosMeerj veesobCeer Peeuesuee mebmLeebvee efouesue Hekele ueneve jkeceses kepe&.
met#ce efJeeeMeer efveie[erle mebmLee meOeeee Ie[eruee met#ce efJeeeMeer efveie[erle mebmLbeeceOes
efjPeJe& yeBke, efme[yeer ( ueIeg Geesie efJekeeme yeBkee JeeHeejer yeBkee ieeceerCe yeBkee, menkeejer yeBkee,
yeBkeslej efJeeere mebmLee (NBFC) DeeCeer met#ce efJee mebmLee eebee meceeJesMe neslees.
met#ce efJee mesJee
met#ce efJee mesJee Heg{erue oesve Hekeejs HegjefJeueer peeles
De) mJeeb meneeke ie (S.H.B.) mJebe meneeke ie cnCepes ieeceerCe Yeeieele megj kejCeele
Deeuesueer efJeeere ceOemLe mebmLee. ee ieees 10 les 20 meYeemeo Demeleele. meJe& meeOeejCeHeCes ee
ceefnueebee Demeleele. DeMee ieebvee efyeiej mejkeejer meceepe mesJee mebmLee efkebJee mejkeejer mebmLeebeer
ceole Demeles. eeleerue iejerye meYeemeo oj ceefnveeuee Ske jeefJeke jkekece DeeHeuee yeeleerletve ieesUe
kejleele DeeCeer keener ceefnveele Yeeb[Jeueemeeer ceeser jkekece ieesUe kejleele. eeletve ceie DeeHeuee
meYeemeoebvee leebee lebeee iejpesee JesUer kepe& osleele.

54
mJeeb meneeke ieebvee yeBkesMeer pees[Ceeje keee&kece (Bank Linkage
Programme)
ner eespevee 1992 ceOes veeyee[&veer megj kesueer. ee eespevesKeeueer mJeeb meneeke ieebvee
yeBkee Les kepe& osCeeeer eespevee nesleer. eeuee pees[Ceejer eespevee (Linkage Model) cnCeleele.
keejCe ee eespevesle Deveske mebmLee menYeeieer Peeuee neslee efyeiej mejkeejer mebIevee, yeBkee Je ieeceerCe
iejerye pevelee Ske$e Deeuee. ee eespeveses leerve cee@[sue Deensle.
1. Heefnuee cee@[sue ceOes mJeeb meneeke ieebeer mLeeHevee yeBkee megj kejles Je lebevee ceeie&oMe&ve
kejles, lemese efJe$e HegjJeener kejles .
2. cee@[sue mJebe meneeke mebIeveseer mLeeHevee efyeiej mejkeejer mebIevee efkebJee mejkeejes
HeefleefveOeer kejleele Je leebvee yeBkee efJee HegjJee kejleele.
3. eflemeNee cee@[sue ceOes mbJee meneeke mebIeveseer mLeeHevee efyeiej mejkeejer mebIevee kejleele Je
lee mebIeves ceeHe&le yeBkee leebvee efJee HegjJee kejleele. ee eespevesKeeueer eflemejer cee@[sue meJee&le
peemle ueeskeefHee jueer. ee eespevesle JeeHeejer yeBkee, menkeejer yeBkee, ieeceerCe yeBkee Yeeie Iesle Deensle.
ye) met#ce efJeeHegjJee kejCeeNee mebmLee
met#ce efJeeHegjJee kejCeeNee mebmLee, Deveske Je<ex DeefmlelJeele Deensle Je ee mebmLee
keeUeyejesyej yeoue mJeerkeejle Deeuesuee Deensle. eeceOes efyeiej mejkeejer mebmLee (NGO Non
Government Organisations) efJeemLe mebmLee, Flej meeceeefpeke mebmLee, iejerye pevelesuee
esee HeceeCeeJej kepe& HegjJee kejleele. pemes Jeefkelevee efJeeHegjJee kejleele lemese lebeee
mebIeveebveener kejleele. HewMeeyejesyej leebvee ee mebmLee Flej Hekejeer ner ceole kejleele cnCepes
leebee mebmLeebvee ceeie&oMe&ve kejleele, leebvee HeefMe#eCe osleele. leebee GlHeeoveebvee yeepeejHes
efceUJetve osleele Jeiewjs. Yeejleele met#ce efJee HegjJee mebmLee veesoCeerke=le efJeemLe mebmLee, efkebJee
menkeejer mebIevee Jeiewjsee jHeele keee&jle Deensle. yeBkeslej keener met#ce efJee HegjJee mebmLee
1956 ee kebHeveer keeeeeKeeueer veebsoCeer Peeuesueener Deensle. DeeCeer, efjPeJe& yeBkeske[s leebeer
veeWoCeer Peeuesueer Demeles. eebes Hejle oesve cee@[sue Deensle.
De) yeBkeebMeer Yeeieeroejer Demeuesuee mebmLee eelener Hejle oesve Hekeej Deensle.
1.efJee mebmLee yeBkeses HeefleefveOeer cnCetve keece kejleele. ee mebmLee kepe& osleele. lee mebmLeeJej
osKejsKe sJeleele Je kepe& Jemetueeree keeceele ceole kejleele. Lees[keeele kepe& IesCeeNee mebmLeebeer
meJe&leesHejer keeUpeer Iesleele. kepe& IesCeeHeemetve les Hejle kejs Heele
2.ogmeNee Hekeejele ee mebmLee mJeleee veeJeeve kepe& Iesleele Je veblej lee kepee&eer efJekeer yeBkeebvee
kejleele.
ye) ceoleveerme cnCetve 2006 peevesJeejer ceOes efjPeJe& yeBkesveer yeBkeebvee efyeiej mejkeejer mebIevee
met#ce efJee HegjJee mebmLee Je Flej yeBkeslej efJee HegjJee kejCeeNee mebmLee eebeer ceOemLe cnCetve
ceole IesCeeme HejJeeveieer efoueer. DeMee Flej ceOemLeebee ceoleerves iejeryeebvee kepe& HegjJee kesuee. nee
ceOemLe mebmLee yeBkebevee kepe& HegjJee kejCeeNee keeceele ceole kejleele. ieeceerCe Yeeieele efpeLes
yeBkesuee mJeleeer MeeKee megj kejCes Mekee veener DeMee ueneve ieeJeeble ee mebmLee keece kejleele.

55

5.2 met#ce efJee HegjJeeee cenlJe Je Yetefcekee

iejerye ieeceerCe pevelesuee efJekeeme Heefkeesle meceeefJe< keve IesCeees meeOeve cnCetve met#ce
efJee HegjJeeeee ceesee HeceeCeele GHeeesie neslees. iesuee oesve oMekeeble met#ce efJee HegjJeeeuee
Deleble cenlJeees mLeeve HeeHle Peeuesues Deens.
1. iejeryeer otj kejCes met#ce efJee HegjJeeecegUs iejeryeebvee jespeieej GHeueyOe nesT Mekelees. jespeieejebcegUs leebee
keggyeebee GlHevveele Jee{ nesTve iejeryeer otj nefJeCeeme ceole nesles. ne efJee HegjJee ieeceerCe
Yeeieeleerue iejerye pevelesuee kesuee peelees.
2.DeeefLe&ke meceeefJe<erkejCe iejerye pevelesuee SjJeer JeeHeejer yeBkee ke[tve kepe& HegjJee kesuee peele veener. cnCetve met#ce
efJee HegjJee eespevee cegUs iejeryeebvee DeeefLe&ke efJekeeme Heefkeesle meceeefJe< keve IesCes Mekee nesles.
met#ce efJee HegjJeeecegUs iejerye pevelesee mebIeefle yeBke JeJemeeeeMeer mebyebOe pees[uee peelees. leecegUs
Deelee Heele leebeer pes meJekeejeke[tve Je peceerveoejebke[tve DeeefLe&ke Mees<eCe nesle nesles leeuee DeeUe
yemesue.
3. jespeieej efveefce&leer
met#ce efJee HegjJee, ne ieeceerCe Yeeieeleerue ess Geespekeebvee Je keejeefiejebvee kesuee peelees.
leebcegUs DeMee Hekeejs efJee HegjJee nesCeejs ueeske DeeHeuee Oeboe Jee{Jet Mekeleele eEkeJee veJeerve ueeske
JeJemeee megj ke Mekeleele. leecegUs jespeieej efveefce&leer nesles.
4. DeeefLe&ke efJekeeme
Yeeb[Jeue iebgleJeCetkeerle Jee{ nesle DemeueecegUs GlHeeoveele Jee{ nesles. Jemlet Je mesJeebee
GlHeeoveele Jee{ nesle DemeueecegUs SketCe osMeeee GlHeeoveele Jee{ nesles. DeMee Hekeejs met#ce efJee
HegjJeeecegUs osMeeee DeeefLe&ke efJekeeme Mekee neslees.
5. yeele Je iegbleJeCetke
met#ce DeLe& HegjJeeecegUs meceepeeleerue ueeskeebee yeeleerle Jee{ nesles. mJeeb ceole ieebvee
DeLe& HegjJee Peeueeme les DeeHeuee meYeemeoebvee DeefOeke yeele kejCeeme Heeslmeenve osleele. yeBkee
ke[tve efceUeuesuee kepee&letve Je ueeskeebveer kesuesuee yeeleerletve iejpeJeble meYeemeoebvee DeefOeke kepe&
HegjJee kejCes Mekee nesles. ee HewMeeee JeeHej meYeemeo veJee JeJemeee meg kejCeemeeer eEkeJee
meOeeee JeJemeee Jee{efJeCeemeeer ke Mekeleele. leeee KesUles Yeeb[Jeue (Working
Capital) cnCteve eebieuee GHeeesie nesT Mekelees.
6. %eeveeble Yej
ee efJee HegjJeeecegUs ns ie DeeHeuee meYeemeoebvee veJeerve JeJemeee mJeleee eEnceleerJej
megj kejCeeme eEkeJee FlejebMeer Yeeieeroejer keve megj kejCeeme Heeslmeenve osleele. ee ueIeg
Geespekeebvee ceole kejCeeNee mebmLee leebvee JeJemeeeele Jee{ kejCeemeeer HeefMe#eCeeeerner meese
kejleele pesCes keve les JeJemeeeele eMemJeer nesT Mekeleerue. ese JeJemeee megj keve Deveske

56
meYeemeo JeJemeeeeeer ceeefnleer keve Iesleele. Oebeele DevegYeJeebves efMekeCeemeejKes KetHe Demeles.
leebeeleerue vesle=lJeeee iegCeeee efJekeeme nesG Mekelees. peeee Heg{s SketCe ieeceerCe Heefjmejeee
efJekeemeeueener ceole nesT Mekeles.
7. meceepe keueeCe
jespeieej efveefce&leercegUs pevelesee GlHevveele Jee{ nesles. leecegUs ieeceerCe Yeeieeleerue ueeskeebvee
Gece efMe#eCe Je Deejesie megefJeOee GHeueyOe nesT Mekeleele. keggbyeees keueeCe meeOeCes Mekee nesles.
cnCetve met#ce efJee HegjJee meceepeeee meJeeefieCe Heieleeruee neleYeej ueeJet Mekelees.
8. efm$eeebes meyeueerkejCe
meeOeejCeHeCes 50 mJeeb meneeke ie ceefnueebveer meg kesuesues Deensle. ieeceerCe Yeeieeleerue
ceefnuee Ske$e esTve Demes ie megj kejleele. ie leeej kesueeJej lebevee yeBkeeke[tve efJee HegjJee
nesG Mekelees. ee efMeJeee leebvee Flej efyeiej mejkeejer mebIeveebeerner ceole efceUles. Kes[eeleerue
yeeekeebvee JeJemeee eeueefJeCeeee DevegYeJe efceUlees. lee ueneve meneve JeJemeee meg keve
keggyeebee mebHeeerle Je yeeleerle Yej Ieeuet Mekeleele. DeMee Hekeejs met#ce efJee HegjJeeecegUs efm$eeebes
DeeefLe&ke Je meeceeefpeke meyeueerkejCe Mekee nesles.

5.3 met#ce efJee HegjJeeele Meemeveeee menYeeie efjPeJe& yeBke veeyee[& Je efme[yeer (Small Industries Development Bank of
India) eebveer met#ce DeLe& HegjJeee mebyebOeer Deveske efveece leeej kesuesues Deensle Je OeesjCes jefJeuesueer
Deensle. ns efveece meJe& mJeeb ceole ieebvee lemese Yeejleele met#ce efJee HegjJee kejCeeNee efJeefJeOe
mebmLeebvee ueeiet Deensle. leeleerue keener cenlJeees efveebce Heg{erue HeceeCes De) efjPeJe& yeBbkeses efveece1. mJebe ceole ieebvee yeBkee ceOetve yeele Keeleer:- 1993 ceOes ee ieebvee yeele Keeleer
GIe[Ceeme efjPeJe& yeBkesveer HejJeeveieer efouesueer Deens.
2. mJeeb ceole ieebvee efJee HegjJee kejCeeNee yeBkebevee efouesuee meJeueleer:- Dee@keesyej 2002
ceOes efjPeJe& yeBkesves met#ce efJee HegjJee kejCeeNee mebmLeeee Heveebee efJeeej kejCeemeeer Ske
DeveewHeeeefjke meefceleereer mLeeHevee kesueer nesleer. ee meefceleeree efMeHeejMeer Jejve efjPeJe& yeBkesves
DeMee Hekeejs efJee HegjJee kejCeeNee DeeHeuee MeeKebevee yeBkeebveer keener Keeme meJeueleer osTve
Heeslmeenve osCeeme meebefieleues.
3. ieeceerCe Je met#ce efJee HegjJee ee Heveeee DeYeeme kejCeemeeer 2005 ceOes efjPeJe& yeBkesves
Heed. Deejd. Keeve eebee DeOe#elesKeeueer Ske meefceleer vesceueer nesleer. ee meefceleeree
efMeHeejMeerJeve efjPeJe& yeBkesves peevesJeejer 2006 ceOes efyeiej mejkeejer mesJee mebmLeevee (NGO)
mJeeb ceole ie Je Flej met#ce efJee HegjJee kejCeeNee mebmLeebeer ceole IesTve efJeefJeOe ieebvee
yeBke mesJee HegjJeCeeeer cegYee efoueer.

57
4. Jeepeoj efjPeJe& yeBkesves met#ce efJee HegjJee mebmLeebvee efkebJee ee mebmLeebveer mJebe ceole ieebvee
efouesuee kepee&es Jeepeoj jefJeues.
ye) veeyee[&ves megj kesuesuee eespevee.
1.
met#ce JeJemeee efJekeeme keee&kece (Micro-Enterprise Devlopment
Programme or MEDP). veeyee[&ves 2006 meeueer ee mJeeb ceole ieeee meomeebvee
HeefMe#eCe osCeeeer ner eespevee megj kesueer. eemeeer veeyee[&ves Deveske HeefMe#eCe eespevee jeyeefJeuee.
2. ueneve JeJemeee efJekeeme mebmLee (Micro enterprise Development
Programme [MEDP]):- 2006 meeueer veeyee[&veer ner eespevee Deceueele DeeCeueer. ee
eespevesKeeueer mJeeb ieeee meYeemeoebvee eefMe#eCe osCeele Deeues pesCes keve leebee keee&#ecelesle
Jee{ JneJeer.
3. mJebe ceole ieebeer efMeKej mebIevee Deveske efkeeCeer DeMee ieebveer Ske$e esTve DeeHeuee
efMeKej mebIeveebeer mLeeHevee kesueer. DeMee mebIevee ee ieebee Heieleermeeer GHeegkele jleele keejCe
eebee mebIevesuee FlejebMeer JeeeIeeer kejCes meesHes peeles. eebes cenJe DeesUKetve 2007 -08 meeueer
veeyee[&ves DeMee efMeKej mebIeveebee HeefMe#eCe Jeiee&vee Jeiewjs Keeme ceole Je Devegoeve eeeuee megjJeele
kesueer.
4. DeeefLe&ke meceeefJe<les meeer (Financial Inclusion) meefceleer:- Deefueke[s veeyee[&ves eemeeer
[e@. meer. jbiejepeve eebee DeOe#elesKeeueer Ske meefceleer vesceueer nesleer. ee meefceleerves peevesJeejer 2008
ceOes DeeHeuee DenJeeue meeoj kesuee. meefceleeree keener cenJeeee efMeHeejMeer
met#ce efJee HegjJee eespeveebvee DeefOeke Heesleenve osCes.
yeBkeslej efJeeere mebmLeevee yeele Keeles GIe[Ceeme, Hewmes Ske efkeeCeeJeve ogmeNee
efkeeCeer HeeefJeCeeme lemese efJecee HeefleefveOeer cnCetve keece kejCeeme HejJeeveieer eeJeer.
Menjer Yeeieeleerue iejerye pevelesueener met#ce efJee HegjJee kejCeemeeer Keeme MeeKee Menjer
Yeeieeblener GIe[eJeer.
ke) efme[yeerves megj kesuesuee eespevee
1. efme[yeeree met#ce efJee HegjJee keee&kece.
1994 ceOes ee yeBkesves Heeeesefieke lelJeeJej met#ce efJee HegjJee eespevee megj kesuee. ee
eespeves Keeueer osMe Yejeleerue efyeiej mejkeejer meceepe mesJee mebmLeebvee (NGO) esee HeceeCeeJej
kepe& HegjJee kejCeele Deeueer.
2. efyeiej mejkeejer meceepe mesJee mebmLee Je met#ce efJee HegjJee
efyeiej mejkeejer meceepe mesJee mebmLeeb Je met#ce efJee HegjJee mebmLee eebee ejs iejeryeebvee
ceole kejCeeee ceeie& meJee&le DeeOeer efme[yeerves efveJe[uee. Deepe met#ce efJee HegjJee kejCeeNee efJeefJeOe
mebmLeecebOes efme[yeeree keceebke Heefnuee ueeielees.

58
3. #ecelee DeesUKeCes
met#ce efJee HegjJee kejleevee leejCe Deme keener vemele. keejCe ee iejerye peveleske[s leejCe
sJeCeemeeer keener ceeueceeee vemeles. leecegUs DeMee Hekeejs efJee HegjJee kejCes yeBkeebvee Oeeskeeees
Jeeles. eee meeer efme[yeerves DeMee Jeefkelevee efJee HegjJee kesueeme efkeleHele Jemetueereer Mekeelee
Deens. eee cetue ceeHeve kejCeemeeer Keeme eb$eCee GYeer kesueer. eeuee #ecelee DeesUKeCes
(Capacity Assessment Rating CAR) cnCeleele. ee eb$eCes ceeHe&le efkeleer met#ce efJee
HegjJee kesueeme kepe& Jemetueer kejCes Mekee nesF&ue eees cetue ceeHeve kesues peeles.
4. kepee&ee mJeHeele yeoue
2003 meeueer efme[yeerves DeMeer kepex oerIe& cegoleereer kejve cnCepese Jemetueereer
keeueceee&oe Jee{efJeCeeeer eespevee DeeKeueer pesCes kejve kepe& Jemetueer meesHeer JneJeer. DeMeer cegole
Jee{efJeCeeyejesyej kepee&ee keener Yeeie keener cegoleerveblej Yeeie Yeeb[Jeueele (Equity) Heeblej
kejCeeeer ner eespevee DeeKeueer. CnCepes Hejle kejCeeee Hevener jeefnuee veener. DeMeeJesUer met#ce
efJee HegjJee mebmLee mebegkele Yeeb[Jeue ceb[Uere ( kebHeveer) He Iesleele Je leebeer kebHeveer
keeeeeKeeueer veeWoCeer kejCeele esles. Deveske met#ce efJee HegjJee mebmLeeveer DeMee Hekeejs DeeHeues
mJeHe yeouetve veblej leeleerue keener mebmLeeveer eebieueere Heieleer kesuesueer efometve esles. Deepe DeMee
keener mebmLee ueeKees iejeryeebvee DeLe& HegjJee kejCeee keece kejerle Deensle.
met#ce efJee HegjJeeeJej efveeb$eCe Deepe met#ce efJee HegjJee kejCeeNee Deveske mebmLee Deensle.
leecegUs leebee Heg{s Deveske mecemee Deensle. ns DeesUKetve mejkeejves DeMee mebmLeeJej efveeb$eCe
sJeCeemeeer 2009meeueer Ske Keeme met#ce efJee HegjJee efveeb$eCe keeeeeee cemetoe (Micro
Financial Sector Development and Regulation Bill 2009) leeej kesuee. ee
DeMee efveeb$eCeee Gef< DeMee mebmLeebee ieenkeebes efnle mebbj#eCe kejCes DeeCeer ieeceerCe Yeeieeleerue
iejerye pevelesuee DeLe& HegjJee kejCeeNee mebmLeebee Jee{eruee ceole kejCes nse Deens. ee efyeueee Depetve
Hele#e keeeeele Heeblej Peeuesue veener. Hejbleg ueJekeje nesF&ue DeMeer DeHes#ee Deens.

5.4 mJeceole ie (Self help Groups)

JeeKee - SHG mJeceole ie cnCepes ieeceerCe Yeeieeleerue 10 les 20 peemle keve ceefnueebveer
Ske$e esTve mJeefnle meeOeCeemeeer megj kesuesuee mebmLee. DeMee ieeleerue meYeemeo efveeefceleHeCes
keener jkekece yeele keve leer Ske$e keve ceeser jkekece leeej kejleele. DeMee Hekeejs ieesUe
kesuesue Yeeie Yeeb[Jeue Je mejkeej efkebJee yeBkeske[tve efceUeuesuee jkecesletve iejerye ueeskeebmeeer jespeieej
efveefce&leer kesueer peeles.
mJebe ceole ie cnCepes mJessves Ske$e Deeuesuee ueeskeebee ie. leebe Gef<
meYeemeoebeer meeceeefpeke Je DeeefLe&ke Heieleer meeOeCes nse Demeles. eebe HecegKe Gef< jespeieej efveefce&leer
keve meYeemeoebeer iejeryeer otj kejCes.

59
1. mJeceole mecetnebeer (SHG) HecegKe JewefMe<es eEkeJee ue#eCes ee ieele meeOeejCeHeCes 10 les 20 meYeemeo Demeleele. Hejbleg esee efmebeve HekeuHeeee
ieemeeer meYeemeoebee mebKesJej yebOeve veener. meJe& meeOeejCeHeCes ee ieeleerue meYeemeo ns oeefje
js<esKeeueerue keggbyeees meome Demeleele. (BPL or Below Poverty Line) Hejbleg oeefje
js<esJejerue meYeemeoebveener Ieslee esles. Hejbleg DeMee oeefje js<esJejerue meYeemeoebvee mejkeejer Devegoeve
efceUle veener. meJe& meeOeejCeHeCes Demes eefje js<esJejerue meYeemeoebeer mebKee SketCe meYeemeoebee
20 Heele Demet Mekeles.
2. ieees meYeemeo
meJe& meeOeejCeHeCes Heleske iejerye keggbyeeleerue Skee peCe meYeemeo cnCetve mJeerkeejuee
peelees. Ske Jekeleer Skee ieeee meYeemeo yevet Mekelees. oesve efkebJee DeefOeke ieebceOes meYeemeolJe
mJeerkeejlee esle veener.
3. JeJemLeeHeve Je HeoeefOekeejer
oeefje js<esKeeueerue meYeemeoebveer JeJemLeeHevesle meefkee DemeCes DeHesef#ele Deens DeeCeer
eefje js<esJejerue meYeemeoebvee HeoeefOekeejer yevelee esle veener. ieees HecegKe Je GHeHecegKe Je
Keefpeveoej efkebJee kees<eeOe#e oeefje js<esKeeueerue Jekeleerueee yevelee esles.
4. veeWoCeer
DeMee ieebeer veesboCeer mekeleereer veener. cnCepese Demes ie veeWoefJeuesuee lemese Je
veeWoefJeuesues Demes oesvener Hekeejes Demeleele.
5. mesJee
DeMee ieeleerue meYeemeo keener jkekece efveeefceleHeCes yeele kejleele Je lee yeeleerletve
iejpeJeble meYeemeoevee kepe& HegjJee kesuee peelees.
6. meYee
ieebee efveeefceleHeCes cnCepes oj DeeJe[eeuee efkebJee HebOejJe[eeuee meYee nesleele.
7. efnMesye Je keeieoHe$es
ieeke[erue meYeemeoebvee kepe& osTve efMeuueke jeefnuesueer jkekece yeBkesee yeele Keeleele
sJeueer peeles. ie keener meeOes Je meesHes keeieo He$es sJeleele pemes meYeebee veesoer, npesjer He$eke
kepee&eer veeWoJener jeske[ Jener (Cash Book) yeBkeses Heeme yegke Je Heleske meYeemeoees Heeme yegke
Fleeoer.
8. Jeepeoj
meYeemeoebvee lebeee sJeerJej 4.25 Jeepe efoues peeles lemese efveJJeU veHeeeleerue efnmmee
efouee peelees. kepee&Jej meeOeejCe 24 les 28 Jeepe Deekeejues peeles.

60
9. kepee&eer jkekece Je efJecee
Heefnueeboe efouesues kepe& meeOeejCe . 5 les 10 npeeje Heele Demeles. meJe& meeOeejCeHeCes ns
kepe& Jeefkeleee DeeegefJe&cee efkebJee Deejesie efJeceeMeer efveieef[le Demeles.
ieeceerCe Yeeieeleerue iejerye pevelee DeefMeef#ele Demeles. meeceefpeke <ee ceeieemeuesueer Demeles
DeeefCe leebe GlHevve DeefleMee keceer Demele. ieeceerCe Yeeieeleerue iejerye Jekeleer meeceeefpeke Je DeeefLe&ke
<ee ceeiemeuesueer Demeles DeeefCe eeuet Ie[ecees[ereer leeuee ceeefnleer vemeles. Deeme Heeme eeueuesuee
efJekeeme keeceeeerner leeuee peeCeerJe vemeles. Hejbleg DeMee ueeskeebes ie leeej Peeues lej leebee keener
mecemee megt Mekeleele.

5.5 mJeefnle ieebeer iejpe Je cenJe

1. yeeleeruee Heeslmeenve
iejerye pevelesuee yeeleereer meJee ueeJetve ee ueeskeebvee yeBke JeJemeeeeMeer pees[Ceee Deefle
cenJeee keece Demes ie kejleele leebeer legHegbpeer yeele Ske$e keve meYeemeoebee DeeefLe&ke Je
meeceeefpeke Heieleeruee neleYeej ueeJeleele.
2. peerJeveceeve GbeeJeCes
ee ieebvee yeBke JeJemeeeeMeer pees[tve leebeeleerue iejeryeer otj kejCes ns DeMee ieebes Ske
cenJeees kele&Je Deens. meYeemeoebvee efouesuee kepee&eer iegbleJeCetke keve leebee GlHevveele Jee{
keve leebee jenCeerceeveele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeleele. cegKele DeMes ie ieeceerCe Yeeieele DeefOeke
HeceeCeele keee&jle Deensle.
3. keewMeueeee JeeHej Je keewMeueele Jee{ kejCes.
ieeceerCe Yeeieeleerue yengleebMe iejerye ueeske DeefMeef#ele Deensle. ieeee Heeves Ske$e esTve
les keener keewMeue Deelcemeele ke Mekeleele. mJele ke[erue %eeveeee GHeeesie les ieemeeer ke
Mekeleele. ieeleerue ueeskeebvee HeefMe#eCe osTve lebeee keewMeueele Jee{ kejlee esles. eecegUs iejerye
peveleseer meeceeefpeke Je DeeefLe&ke Gvveleer meeOe kejCes Mekee nesles.
4. mebHeeeree JeeHej
ceee& 2009 ceOes DeMee ieebke[erue SketCe yeBkesleerue yeele . 5,545 keeser SsJe{er
nesleer. ns ie mLeeefveke GHeueyOe efJeefJeOe vewmeefie&ke mebHeeeree eesie JeeHej kejve meYeemeoebe peerJeve
ceeve megOeejCeeme neleYeej ueeJet Mekeleele.
5. peeCeerJe efvecee&Ce kejCes Je meyeueerkejCe kejCes
DeMee ieebveer iejerye pevelesuee leebee nkekeeeer peeCeerJe keve efouesueer Deens DeeCeer
leecegUs Deelee mLeeefveke peceerveoej Je jepekeere Heg{ejer leebe Mees<eCe ke Mekele veenerle. DeMee
ieebveer ceefnueebee DeeefLe&ke Je meeceeefpeke meyeueerkejCeeme neleYeej ueeJeuesuee Deens.

61
6. meeceeefpeke Je Jeefkeleiele Heve mees[efJeCes
ee ieebveer cegKele ieeceerCe Yeeieeleerue pevelesleerue iejeryeer otj kejCeeme ceole kesuesueer
Deens. lemese ieeleerue Flej meYeemeoebee Jeefkeleiele mecemeener mecepetve IesCes Je Skeceskeeuee ceole
kejCes Mekee Peeuesue Deens.
7. jespeieej efveefce&leer
ieeleerue meYeemeoebvee ess ceess JeJemeee megj kejCeeme Heeslmeenve efoues peeles. leecegUs
jespeieej Je mJeebjespeieej efveefce&leeruee neleYeej ueeielees. DeMee esee ceesee GeesieecegUs ieeceerCe
peveleseer He=vve (Disguised ) Je ceesmeceer yesjespeieejer keceer nesCeeme ceole nesles.

5.6 mJeefnle ieemeeeree Meemekeere eespevee

efjPeJe& yeBke veeyee[& efme[yeer DeeefCe keW mejkeejves DeMee mJeceole ieebee mebyebOeer Deveske
eespevee Decebueele DeeCeuesuee Deensle. leeleerue keener Deleble eMemJeer eespevee Heg{erue HeceeCes meebielee
esleerue De) HebleHeOeeve jespeieej eespeveemJeceole ieebvee ee eespevesKeeueer DeeefLe&ke ceole efoueer peeles. eemeeer DeMee ieeble 5 les
20 megefMeef#ele yeskeej leCeebveer meYeemeo DemeCes DeeJeMeke Deens. mJeebjespeieej efveefce&leer eespeveebvee
DeeefLe&ke ceole efoueer peeles ieebleerue ueeskeebveer Skeef$ele HeCes keener mJeeb jespeieej eespevee meg
kesueeme leebvee ee eespevesKeeueer kepe& efoues peeles. lemese keener jkekece ceole cnCetvener efoueer peeles.
Geesie JeJemeee megj kejeJeeees Demeueeme efyevee leejCe . 5 ueeKeeHeelee kepe& cebpetj kesues
peeles.
ye) mJeCe&pebeleer ieece mJejespeieej eespevee
ner eespevee 1999 ceOes megj kejCeele Deeueer. eespevese Gef< cnCepes iejerye pevelesuee
oeefje js<esJeve leerve Je<ee&ee keeueJeOeerle yeensj kee{Ces. mJebe jespeieej eespevee megj kejCeemeeer
DeeefLe&ke ceole efoueer peeles. eemeeer ieeceerCe Yeeieeletve Jekeleervee Je ieebuee kepe& osCeee keece
eMemJeerjerlee kejerle Demeuesuee ieebvee HeeOeeve efoues peeles.
ke) mJeebceole ieebvee yeBkeebMeer pees[Ceejer eespevee (SBLP)
veeyee[&ves 1992 ceOes ner eespevee megj kesueer. ee eespevesKeeueer HeLecee mJebe ceole
ieebvee yeBkeeveer Les kepe& osCeeme megjJeele kesueer. efjPeJe& yeBke, JeeHeejer yeBkeebvee, menkeejer yeBkeebvee
Je ieeceerCe yeBkeebvee DeMee Hekeejs kepe& osCeemeeer Heesleenve osles. meOee ner eespevee osMeeleerue met#ce
efJee HegjJee kejCeejer meJee&le eMemJeer eespevee mecepeueer peeles. ee eespeves Keeueer 31 ceee& 2009
ceOes 61,21,147 ieebveer yeBkeeceOetve yeele Keeleer GIe[tve 5.545 keeser Hees Keeleele pecee
kesues nesles.

62

5.7 mJeeb ceole ieebee mecemee

Deveske mJeceole ie Deepekeeue met#ce efJee HegjJee kejCeeNee mebIeveebes HeefleefveOeer
cnCetve eMeefmJejerlee keee&jle Demeues lejerner leebeele keener oes<e Deensle Je leebee Heg{s keener
mecemee Deensle.
1. JeJemLeeHeve Je efveeb$eCe
Deepe Heele Demes efometve Deeuesues Deens keer Deveske ieebes JeJemLeeHeve meceeOeevekeejke
veener. ieebes eEkeJee ieebee mebIeveebes (Federations) Debleie&le efvebe$eCe meceeOeeve keejke
veener. Debleie&le efveeb$eCe HeOole cnCepes leebee owveefove JeJenejeJej eesie efveeb$eCe DemeCes efkebJee ne
JeJenej JeJeefmLeleHeCes eeueCes. HeoeefOekeeNeebee Yetefcekee Je peyeeyeoeNee mHe< veenerle. leebeer
eesie JeeKee kesuesueer veener. Deveske ieeleerue HewMeeee Guee{eueerJej eesie efveeb$eCes veeneRle. meJe&$e
DeboeOebgoer Deens.
2. iejeryeer efvece&tueveees keee&
mJeefnle ieebeer mLeeHevee cegKelJes ieeceerCe Yeeieeleerue ueeskeebeer iejeryeer otj kejCeemeeer
Peeuesueer Demeueer lejerner meJe& jepeeletve eebee DeefmlelJeecegUs iejeryeer keceer nesCeeme HeejMeer ceole
Peeuesueer efometve esle veener. leebveer ieeceerCe Yeeieebleerue DemebKe ueeskeebvee kepex efoueer Demeueer lejerner
leebee DeeefLe&ke HeefjefmLeleer megOeejCeele eebvee Heejme eMe HeeHle Peeuesue efometve esle veener. ueeskeebvee
oeefje js<esJej DeeCeCe Mekee Peeuesue veener.
3. efJeefJeOe efJeYeebieeleerue Heieleer SkemeejKeer veener.
ee eespevesuee DeebOeHeosMe leeefceUvee[t Heefece yebieeue kevee&ke DeeefCe Gej HeosMeeble
eebieuee Heeflemeeo efceUeuesuee Deens. leeletve DeebOe HeosMeeleerue Heieleer ue#eCeere Deens. efleLes meeOeejCe
40 kepe& yeBkeeee ceoleerves efouesue efometve esle. Hejbleg ee eespevesee HeefjCeece Flej jepeeletve
Heejmee peeCeJele veener.
4. vesle=Jeeee DeYeeJe
Deveske efkeeCeer ieeleerue jeefJekee meYeemeo JeJemLeeHeveele ue#e Ieeueleevee efometve
esleele. Deveske DeYeeme ieebveer ee efJe<eeer DeeHeuee nee DevegYeJe veceto kesuesuee Deens. megefMeef#ele Je
DeeefLe&ke <ee meyeU Demeuesues keener jeJeerkee meYeemeo meJe& keejYeej Heenleele. lese lese ueeske
Hejle Hejle efveJe[tve esleevee efomeleele. eeuee keejCe meYeemeoeceOeerue Mew#eefCeke ceeieemeues HeCee.
5.JeJemLeeHeve efkebJee HeMeemeve
ns ie Je leebee mebIevee ee DeveewHeeeefjke mebIevee DemeueecegUs lebeee HeMeemeveeee
opee& megceej Deens. meYeemeoeceOes Gece HeMeemeve osCeeeer kegJele veener. yengmebKe meYeemeoebvee
efJeefJeOe keeceees DevegYeJe veener. ee mebyebOeeree keeeeeleerue lejletoereerner ceeefnleer veener.

63
6. ieUleer
Ieeleerue meYeemeoeceOes ieUleere HeceeCe DeefOeke Deens. iejerye meYeemeoeceOes ieUleere
HeceeCe meeOeejCe 11 Deens lej Flej meYeemeoeceOeerue ns HeceeCe 7 Deens. ieUleere Ske HecegKe
keejCe cnCepes ueeske veeskejermeeer ieebJe mees[tve Menjele peeCeeNeee HeceeCe cees Deens DeeCeer Deveskeebvee
iejeryeercegUs efveeefceleHeCes yeele kejCes ner Mekee nesle veener.
7. keeieo He$es JeJeefmLeleHeCes sJeues peele veenerle.
Deveske ieeletve keeieo He$es veer JeJeefmLeleHeCes sJeueer peele veenerle. eeuee keejCe
eeleerue Deveske ie DeveewHeeeefjke mJeHeees Deensle DeeefCe ogmejer iees< cnCepes meYeemeoeceOeerue
efMe#eCeeee DeYeeJe Je efnMesye sJeCeeeer HeOolee ceenerle veener.
8. efveeb$eCe
ee ieebes efveeb$eCe Deveske mejkeejer efJeYeeieeke[s Deens. leecegUs, eebeer mLeeHevee Je
owveefobve keecekeepeele De[eCeer esleele. eesie efveeb$eCee DeYeeJeer meYeemeoebes efnle mebj#eCe Mekee nesle
veener. 2009 ee met#ce efJee HegjJee efJeYeeie ( efJekeeme Je efveeb$eCe ) ne HemLeeefJele keeeeeves
eeHeveeeer veeWo Iesleuesueer Deens. lee HeceeCes ee ieebJej Hekele veeyee[&e efveeb$eCe jenCeej Deens.
Hejbleg ns efyeue Depetve lejer Heeme Peeuesue veener.

5.8 mebegkele efJee HegjJee (Composite Loans or Composit

Credit)
met#ce Je esee Geesie JeJemeeeebvee KesUles Yeeb[Jeue Je efmLej Yeeb[Jeue (Working
and Fixed) oesvener Hekeejee Yeeb[Jeueeeer DeeJeMekelee Demeles. DeMee Hekeejs yeBkee Je Flej
efJeeere mebmLee ee oesvener Hekeejee Yeeb[Jeueemeeer pes kepe& osleele leeuee mebegkele efJee HegjJee
(Composite Loans) cnCeleele. mejkeej yeBkeebvee met#ce Je esee JeJemeeeebvee DeMee
Hekeeje mebegkele efJee HegjJee kejCeeme Heeslmeenve osles. mejkeejves DeMee kepee&ee ceee&osle Jee{
kesuesueer Deens. 2000 meeueer peer ner ceee&oe . 10 ueeKeeeer nesleer leer Jee{Jetve . 25 ueeKe
kejCeele Deeueer Je Heg{s leer . 50 ueeKeHeele Jee{efJeCeele Deeueer. Heg{s Dee@keesyej 2004 ceOes ner
ceee&oe DeeCeKeerve Jee{Jetve 1 keeser HeeebJej vesCeele Deeueer. ee eespevesKeeueer ess Geesie oesvener
Hekeejee Yeeb[Jeueemeeer Skeee efkeeCeeJeve kepe& IesT Mekeleele. yeBkee Je Flej keener efJeeere
mebmLee ner eespevee jeyeJeleele. jepe efJee ceneceb[U (State Finance Corporations)
Ske efKe[keer eespeves Keeueer esee Geesie JeJemeeefekeebvee megjJeeleeruee kepe& efceUCeeeer Mekeelee
keceer Demeles DeMeeJesUer DeMeer mebegkele kepex osTve lebeeer De[eCe otj kejleele. leecegUs leebvee
efojbieeF& eUtve ueiese DeeHeuee JeJemeee megj kejlee eslees. Je GlHeeoveeuee HeejbYe kejlee eslees.
mebegkele kepe& eespevesmeeer Heg{erue efveke<e ueeiet kesues peeleele.
1. Yebe[Jeue Je kepee&es HeceeCe (Debt Equity Ratio) iebgleJeCetkeermeeer efceUCeeNee Devegoevee
(Subsidy) eer jkekece efJeeejele IesTve ns HeceeCe SketCe iegbleJeCetkeerle 31 Demes DemeeJes.
2. eeble Geespeieebes mJelees Yeeb[Jeue ns HeceeCe jeKeCee SJe{s DemeeJes. cnCepes efkeceeve 25
DemeeJe.

64
3. kepe& osleevee DeeJeMeke DemeCeejer ceeefpe&ve jepeeee meJe& ceeieeme Yeeieeble ns HeceeCe 25 DemeeJe.
jepeeee Menjeletve Je Flej efkeeCeer ns HeceeCe 30 DemeeJe. 25 ceeefpe&ve eeee DeLe&
MebYej Hees efkebceleeree Jemletee leejCeeJej . 75 Heelee kepe& eeJes. kepe& Jemetueeree
<erves ner iees< cenJeeeer Deens.
4. kepe& Hejle kejCes
KesUlee Yeeb[Jeueemeeer Iesleuesue kepe& peemleerle peemle 10 Je<ee&le Hejle kejeJes
efmLej Yeeb[Jeueemeeer Iesleuesue kepe& 8.5 Je<ee&le Hejle kejeJes.
5. leejCe leejCe sJeuesuee ceeueceesJej jepe efJee ceneceb[Ueee nkeke Heefnuee Demesue. KesUlee
Yeeb[Jeueemeeer kepe& osleevee ceneceb[U Flej keener peeceervener ceeiet Mekeleele.
mebegkele kepee&mebyebOeele Meemeveeves megj kesuesuee eespevee
1. met#ce Je ueIeg Geesieemeeer Hele nceer efveOeer eespevee (Credit Guarantee Fund
Scheme)
met#ce Je ueIeg Geesieemeeer Yeejle mejkeejves ner eespevee meg kesuesueer Deens. lemese pee
mJeeb ieebveer met#ce JeJemeee meg kejCeeeer Mekeelee Deens leebveener ner eespevee ueeiet Deens. DeMee
JeJemeeeebvee kepe& osleevee Flej nceer (Collateral Security) IesCeeeer DeeJeMekelee veener. ee
eespevescegUs yeBkee Je Flej efJeeere mebmLee DeMee JeJemeeeebvee efveOee&mleHeCes mebegkele kepe& osT Mekeleele
keejCe kepe& yeg[Ceeeer Yeerleer veener. meOee DeefmlelJeele Demeuesuee Je veJeeves megj nesCeeNee DeMee
meJe& JeJemeeeebvee ner eespevee ueeiet Deens. ee eespevesee Decebue yepeeJeCeer meeer kebbs mejkeejes
mebyebefOele ceb$eeuee Je efme[yeerves mebegkeleHeCes Skee efJeemLe mebmLeseer mLeeHevee kesuesueer Deens. ee efveOeer
eespeveseer keener cenJeeeer Gef<s Heg{erue HeceeCes meeielee esleerue De) keW mejkeej Je efme[yeerves 41 ee HeceeCeele eemeeer Hewmes efouesues Deensle.
ye) Mes[etu[ JeeHeejer yeBkee efveJe[ke ieeceerCe yeBkee je<^ere ueIegGeesie ceneceb[U F&Meeve efJee
ceneceb[U DeeefCe efme[yeer ee mebmLee ee eespevesKeeueer mebegkele efJeeHegjJee ke Mekeleele.
ke) .50 ueeKeeHeelee kepe& Flej keener peeceerve ve Ieslee ee mebmLee osT Mekeleele.
[) ee eespevesKeeueer cebpetj kessuesuee kepee&ee 75 jkekecesJej nceer GHeueyOe Demesue. met#ce
Geesiebevee efouesuee 5 ueeKeeHeeleee keener efJeefMe< kepee&vee ner ceee&oe 80 Heele Jee{t
Mekeles. F&Meeve Yeeieeleerue ceefnuee ieebee meJe& kepee&vee DeMeer nceer ueeiet nesF&ue.
F) ee eespevesKeeueer SketCe . 9200 keeser Heeebe kepe& Flej keener peeceerve ve Ieslee efoue iessuesue
Deens.
2. mJejespeieej kesef[ kee[& eespevee:- ee eespevesKeeueer 2003 meeueer mejkeejves ess keejeieerj,
neleceeie JeeJemeeefeke ceefceejer kejCeejs, mJeleee JeJemeee kejCeejs (Self Employed)
efjke#eeeeueke Je Flej met#ce JeJemeeefekeebvee, mJeceole ieebvee yeBkeeleHex DeuHe ojeves kepe& GHeueyOe
keve efouesue Deens. ceee& 2009 Heele 9.84 ueeKe kee[& osCeele Deeuesueer Deensle DeeCeer
.4,2007.33eer kepex efoueer iesuesueer Deensle.

65
3. Mesleer JeJemeeeemeeer mebegkele kepe& eespevee
DeesefjSbue yeBke Dee@He kee@ceme&ves MeslekeNeemeeer DeMeer eespevee megj kesuesueer Deenss. ee
eespevesKeeueer MeslekeNeebvee Mesleer JeJemeeeemeeer, Mesleer efJekeemeemeeer Je IejIetleer keejCeemeeerner kepe&
GHeueyOe Deens. MeslekeNeebvee ieneCe sJeuesuee peceerveeree efkebceleeree 50 Heele Hejbleg peemleerle
peemle . 7.50 ueeKeee kepe& GHeueyOe Deens. kepee&eer cegole peemleerle peemle 7 Je<ee&eer jenerue
DeeCeer KesUles Yeeb[Jeueemeeere kepe& Heerke Deeueeveblej Heleske JesUer ueiese Hejle kejeJeer ueeiesue.
Mesle peceerve Je Mesleerleerue Heerke eemeeer yeBkesuee ieneCe Demesue.

5.9 Heve
1. met#ce efJee HegjJeeee cenJe mHe< keje.
2. met#ce efJee HegjJee kejCeeNeemeeer Yeejleele keesCe keesCelee HeeslmeenveHej eespevee GHeueyOe
Deensle?
3. Yeejleeleerue mJebe ceole ieebJej efHHeCeer leeej keje.

66

6
efJee yeepeej
(Financial Markets)
De) Yeejleeleerue veeCesyeepeej (Money Market In India)
jevee
6.0
Gef<s
6.1
Yeejleere veeCes yeepeejeeer ue#eCes.
6.2
veeCes yeepeejeleerue Heeefuele keeieoHe$es efkebJee meeOeves (Instruments) Je 1991 veblej
veeCes yeepeejele kesuesuee megOeejCee.
6.3
Heve

6.0

6.1

Gef<s
veeCes yeepeejeeer mebkeuHevee Je cenJe mecepetve IesCes.
Yeejleeleerue veeCesyeepeejeeer JewefMe<es mecepetve IesCes.
veeCes yeepeejele JeeHejele Demeuesues efJeefJeOe meeOeves efkebJee keeieoHe$es eebee DeYeemekejCes
1991 veblej Yeejleere veeCes yeepeejele Peeuesuee megOeejCeebee DeYeeme kejCes.

Yeejleere veeCes yeepeejeeer JewefMe<es

veeCes yeepeej cnCepes efJeeere keeieo He$ebeee yeepeej, peer keeieo He$es cnCepes peJeU Heeme
jesKe Hewmese Demeleele. jesKe jkecesuee Heee&e cnCetve leebee JeeHej kejlee eslees. ee keeieo He$eebeer
cegole 1 efoJemeeHeemetve Ske Je<ee&Heele Demet Mekeles. ne Jemletbee yeepeej veener. ner Deveske keeieoHe$eebeer
IeeTke JeeHeej Hes. leecegUs ne SKeeeee Jemletee yeepeej vemelees. ee yeepeejele kepe& IesCeeNeebeer
Hele cenJeeeer Demeles. ee yeepeejecegUs DeuHeJeOeerle HewMebeeer ceeieCeer Je HegjJee eebeele meceleesue
meeOeuee peelees DeeefCe DeuHeJeOeermeeer JeepeJeer Jeepe ojele Hewmes GHeueyOe keve efoues peeleele. eWefe
efkebJee efjPeJe& yeBke mebIeefle veeCes yeepeejeJej ue#e sJetve osMeeleerue jesKelee (Liquidity) Je Jeepeoj
efkeJetve sJeCeeee Heelve kejles. DeuHe Je oerIe& cegoleeree kepee&Jejerue Jeepeojele mecevJee Ie[Jetve
DeeCeles. efEfjPeJe& yeBke, Discount and Finance House of India Ltd., cegegDeue
Heb[, JeeHeejer yeBkee, yeBkesJej efJeeere mebmLee, Yeejleere jesKes efJekeer ceneceb[U (Securities

67
Trading Corporation of India) mejkeejer GHekece, jepe mejkeej Je DeefveJeemeer Yeejleere

ns ee yeepeejeleerue cenJeees Ieke Deensle. ee yeepeej Hessee Deekeej Deefueke[erue keener Je<ee&le
KetHee Jee{uesuee Deens. DeeCeer ee yeepeejeleerue owvebefove Guee{eue SketCe je<^ere GlHeeoveeee
(GDP) oesve SJe{er Demeles. Yeejleere veeCesyeepeejeeer keener Keeme JewefMe<es Heg{erue HeceeCes
meebielee esleerue1. efJeYeeefiele yeepeej Hes (Segmented Market)
Yeejleere veeCes yeepeejees oesve efJeYeeie Deensle.
De) mebIeefle veeCesyeepeej
ye) DemebIeefle veeCes yeepeej
Heefnuee efJeYeeieele efjPeJe& yeBke, Mes[etu[ JeeHeejer yeBkee Je efjPeJe& yeBkesee efveeb$eCeeKeeueer
keece kejCeeNee Flej efJeeere mebmLee, ee efJeYeeieeleerue mebmLeeceOeerue Jeepeeee ojeJej efjPeJe& yeBkese
efveeb$eCe Demele.
DemebIeefle yeepeej Hessle efeHeb[, kepe& osCeejs meeJekeej Je Flejebee meceeJesMe neslees.
eebeeJej efjPeJe& yeBkese efveeb$eCe veener. leecegUs ee yeepeejele Yejcemee Jeepe ojeves cnCepes Deieoer
100 Heele, JeJenej efkebJee Guee{eueer kesuee peeleele. leecegUs kepe& IesCeeNeebe ceesee HeceeCeeJej
Mees<eCe kesue peele.
2. Jeepeojeleerue ceesmeceer yeoue
Yeejleere veeCes yeepeejeleerue Jeepeoj ceesmecee HeceeCes yeoueleele. peguew les ef[meWyej ceefnves
DeefOeke JeJemeeeees efkebJee Jemle ceefnves cnCetve DeesUKeues peeleele Je lee keeUele Jeepeoj e{s
Demeleele. keejCe lee ceefnveele veebiejCeer, HesjCeer, keeHeCeer Jeiewjs Mesleeree keeceemeeer MeslekeNeebvee
DeefOeke kepee&eer DeeJeMekelee Demeles. ef[meWyej les petve ns ceefnves ceboeres ceefnves cnCetve DeesUKeues
peeleele DeeCeer leeJesUer Jeepeees oj keceer Demeleele. cnCetve efjPeJe& yeBke DeeHeues DeLe& efJe<eeke OeesjCe
Je<ee&letve oesveoe peenerj kejles Je Jemle ceefnveebmeeer Je ceboeree ceefnveebmeeer DeeefLe&ke OeesjCeele
yeoue kesuee peelees.
3. JesieJesieUs Jeepeoj
veeCes yeepeejele oesve Yeeie DemeueecegUs Heleske efJeYeeieeleerue Jeepeoj JesieJesieUs Demeleele.
lemese Jeepeees oj pee keeceemeeer kepe& efouesues Demesue leeJejve yeouele peeleele. (Goe. ie=n
kepee&Jejerue oj keej Kejsoermeeer efouesuee kepee&Jejerue ojeHes#ee keceer Demeleele.) eecegUs efjPeJe&
yeBkeseer yeBkejs Jeiewjs kepe& efveeb$eCeees Gheee Deepekeeue efveHeeesieer jleele. lee Gheeeeves
DeuHekeeUeleerue JeepeojeJej efveeb$eCe DeeCeCes Mekee nesle veener.
4. efyeue ceekexee DeYeeJe
Flej osMeele nbg[eebee yeepeej (Bill Market) efJekeefmele DemeueecegUs ngb[ee JeJetve
efleLeuee keWere yeBkee JeepeojeJej efveeb$eCe DeeCet Mekeleele Hejbleg Yeejleele ngb[eebeer HeLee HeejMeer
Heeefuele veener. leecegUs yeBkeojele yeoue kejCeeee Gheee Yeejleele Hele efveeb$eCeemeeer Heejmee
eMemJeer jle veener. Yeejleele ngb[eebee yeepeej efJekeefmele JneJee cnCetve efjPeJe& yeBkesveer Deveske JesUe

68
Heelve kesues. Hejbleg lebevee Heejme eMe HeeHle Peeuesuee veener. leecegUs JeepeojeJejerue efveeb$eCe Hegjsmes
HeefjCeece keejke jle veeneR cnCetve efjPeJe& yeBkesveer Jeepeoj efveeb$eCeemeeer Flej Hekeejee Gheeeebee
JeeHej kesuesuee Deens.

6.2 veeCesyeepeejeleerue efJeefJeOe keeieo He$es efkebJee omleSJepe Je 1991 veblej

leele Peeuesuee megOeejCee
De) mebIeefle veeCes yeepeejele JeeHejele Demeuesues omleSJepe.
1. DeuHe metevee yeepeej (Call Money Market)
ne veeCesyeepeejeee Ske cenJeeee Ieke Deens. eeceOes JeeHeejer yeBkee DeeHeuee ke[erue
efMeuueke Hewmes DeuHe keeUemeeer kepee&T mJeHeele osleele. kepee&eer cegole kesJeU Ske efoJemeeHeemetve
15 efoJemeeHeele Demet Mekeles. pesJne Sskeee efoJemeemeeer Hewmes kepee&ves Iesleues peeleele lesJne leeuee
DeuHe metevee kepe& (Call Money) cnCeleele. pesJne kepee&eer cegole 1 efoJemeeHes#ee peemle DeeefCe
15 efoJemeeHeele Demeles lesJne leeuee metevee kepe& (Notice Money) Fbiepeerle eemeeer
(Money at Call and Short Notices) Demes cnCeleele. ne yeepeej Deleble Oeeskeeeee
Deens. yeBkee ee yeepeejeee JeeHej DeeHeueeke[erue Deefleefjkele Hewmes iegbleefJeCeemeeer efkebJee DeeJeMeke
lesJne jesKe jkekece jeKeerJe efveOeer (CRR) es HeceeCe keeece sJeCeemeeer JeeHejleele. ee
yeepeejecegUs osMeeleerue jesKeeree efmLeleereer (Liquidity) keuHevee esles cnCetve kebsere yeBkee eeee
JeeHej osMeeleerue Jeepe ojeJej efveeb$eCe sJeCeemeeer Je DeeHeuee DeeefLe&ke veerleereer Gef<s meeOe
kejCeemeeer JejeeJej JeeHej kejleele. 2005 Dee@iem veblej ne yeepeej Hekele Deeblej yeBke
JeJenejemeeer JeeHejuee peele Deens. Hejbleg keener efveJe[ke Jekeleervee eele Yeeie IesCeeeer HejJeeveieer
efjPeJe& yeBkesves efouesueer Deens. 31 ceee& 2011 jespeer ee yeepeejeleerue Guee{eue 22,913 keeser
Heeebeer nesleer. Deefueke[ee keener efoJemebele FLeuee Jeepeoj meeOeejCe 7 les 10.6 ee neslee.
eeJeve veeCesyeepeejeleerue mLeweeeer keuHevee esles.
ye. mejkeejer jesKes yeepeej (Treasury Bill Market)
mejkeejer jesKes cnCepes mejkeejves Iesleuesuee DeuHe cegoleeree kepee&es jesKes. eebvee meJee&le
DeefOeke jesKelee Deens. eebes eej Hekeej Deensle. kepee&ee cegoleer Jeve eebee Hekeej jlees.
1. 1997 les 2001 ee keeueeJeOeerle mejkeejves 14 efoJemeeee kepe& jesKeebee JeeHej kesuee.
eebes nmleeblej Mekee veJnles Hejbleg leebee leejCeeJej kepe& IesCeeme HejJeeveieer nesleer. (Non
Transferable but eligible for rediscounting) ns Heejmes ueeskeefHee Peeues veenerle.
DeMee kepee&eer jkekece meeOeejCe 200 les 325 keesereer nesleer.
2. 91 efoJemeebes jesKes 1955 meeueer HeLece Demes jesKes kee{ues iesues. Heg{s 1 SefHeue 1997
Heele mejkeej Demes jesKes kee{erle nesles. mejkeejer let Yeve kee{Ceemeeer eeee JeeHej kesuee peele
Demes. eeJej keenerner Jeepe efoues peele veJnles. Heg{s 1997 ceOes DeMeer efyeue kee{Ceeeer HeOole yebo
kejCeele Deeueer. 1992 meeueer efjPeJe& yeBkesves Demes jesKes efueueeJe HeOoleerves efJekeCeeeer HeOole {
kesueer. leecegUs eebee Jejerue Jeepeoj yeepeejeleerue HewMeeee ceeieCeer Je HegjJeeeJej jefJeues peeG

69
ueeieues. efkeleer jkekeceses jesKes kee{eees ns efjPeJe& yeBke leeJesUee yeepeejeleue jesKelee,Yeeb[Jeueeeer
Deeeele Je jsHeesoj ee meJe& iees<eRee efJeeej keve jJeerle Demes. 2000 2001 meeuee Heemetve
efjPeJe& yeBkesves Demes jesKes efJekele Iesleuesues veenerle.1997 98 Heemetve eebes HeceeCe keceer nesle iesuess.
ceee& 2006 ceOes DeMee jesKeebeer jkekece j1. 16,316 keesereer nesleer.
3. 1987 meeueer 182 efoJemeebes jesKes HeLece kee{ues iesues. Hejbleg Heg{s 1992 93 meeueer leebeer
efJekeeryebo kejCeele Deeueer. Heg{s 2001 les 2005 ee keeueeJeOeerle eebee HegveJeeHej kesuee iesuee.
eeJejerue Jeepeoj Deeke<e&ke DemeueecegUs JeeHeejer yeBkeeceOes eebeer ueeskeefHeelee Jee{ueer.
4. 364 efoJemeebes kepe& jesKes 1992 ceOes ekeJeleer meefceleeree efMeHeejMeer Jeve 364 efoJemeebes
kepe&jesKes kee{ues iesues. 1999 2000 meeueer DeMee jesKeeceeHe&le . 13000 keeser Flekee
efveOeer ieesUe kejCeele Deeuee neslee.
29 SefHeue 2011 jespeer 91 efoJemeebes jesKes 73,7.66 keeseres nesles. 182 efoJemeebes
jesKes . 26,750.55 keeseres lej 364 efoJemeees . 43,456.4 keeseres nesles. Deefueke[ee
keeUele eebeeJejerue GlHevveele Ie Peeuesueer Demeueer lejerner leebeer jesKele ue#eele Ieslee leebeer
veeCesyeepeejeleerue ueeskeefHeelee efketve Deens.

jsHees ceekex ( Hegve Kejsoer yeepeej )

ee yeepeejele HetJeea efJekeerme kee{uesuee iegbleJeCetke oejeveer iebgleJeCetke kesuesuee iebgleJeCetkeereer
kemej keeHetve Kejsoer kesueer peeles. DeuHe keeueerve yeepeejeleerue meeOeveeceOeerue iegbleJeCetke efJekeCeeee
megjef#ele ceeie& eecegUs GHeueyOe neslees.
ke. JeeHeejer nggb[er yeepeej (Commercial Paper)
eebeer megJeele peevesJeejer 1990 ceOes Peeueer. JeeHeejer nbg[ee cnCepes Gece DeeefLe&ke
efmLeleerleerue kebHevee, JeeHeejer Je DeefKeue Yeejleere ceneceb[Ueves kee{uesuee efyeve leejCeeee ngb[ee
peebeer efveJJeU mebHeeer (Net Worth). 4 keeser Hes#ee DeefOeke Deens Je peebe Hele ceeHeve Heer 2
Deens DeMeee mebIevee DeMee JeeHeejer ngb[ee kee{t Mekeleele. eebeer cegole 7 efoJemeeHeemetve 1
Je<ee&Heele Demet Mekeles. Hekele Mes[etu[ yeBkeee DeMee ngb[ee osT Mekeleele efkebJee leees Hewmes egkeles
ke Mekeleele. (Issuing and Paying Agents) kebHevee DeeHeuee KesUlee Yeeb[Jeueeee
jkecesee 100Heele DeMee ngb[ee kee{t Mekeleele. megjJeeleeruee Hekele GlHeeove kejCeeNee
kebHeveee DeMee ngb[ee ceesee HeceeCeeJej kee{le Demele Hejbleg Deelee cee$e Jemlet Yee[eeves osCeeNee
(Leasing Companies) Je Flej efJeeere kebHevee eeee DeefOeke HeceeCeele JeeHej kejleevee
efometve esleele. Mes[etu[ JeeHeejer yeBkee DeMee ngb[eebceOetve ceesee HeceeCeele DeeHeues Hewmes iegbleefJeleevee
efometve esleele. JeeHeejer ngb[eekee{Ceee HeceeCe yeepeejeleerue Jeepeojeee Gue Demeles. cnCepese
Jeepeoj e{s Demeues lej eebes HeceeCe keceer nesles Je Jeepeoj Glejues lej eebeer mebKee Jee{les.
Mes[etu[ yeBkee Hekele ceboeree keeUele DeMee ngb[eeceOes Hewmes iebgleefJeleele. 1990-91 les 201011 ee keeueeJeOeerle SketCe ngb[eeee jkecesle . 65keeser Heemetve j. 1,24,991 Heele Jee{
Peeueer. eeJejerue Jeepeoj 6.39 les Deefueke[ee keeUele 12.5Heele Jee{le iesues. ee ngb[eebvee

70
ogece (Secondary) yeepeejHese veeneRle DeeCeer leebee Jej mBHe [eter YejeJeer ueeieles. eecegUs
ner HeOole HeejMeer ueeskeefHee veener.
[. JeeHeejer He$e (Commercial Bills)
JeeHeejer He$eebeer cegole DeleuHe Demeles Je leeble Oeeskeener Heejmee vemelees. JeeHeejer He$e
cnCepes Ske uesKeer omleSJepe peeceOes ogmeNee cnCepes leele veceto kesuesuee Jeefkeleuee efkebJee
Jeenkeeuee juesueer jkekece efJeveeDe osCeeeer Dee%ee efkebJee DeeosMe Demelees. pesJne eebeer mJeerke=leer
JeeHeejer yeBkeske[tve kesueer peeles. lesJne leeuee JeeHeejer He$e cnCeleele. (Flej JesUer eebvee JeeHeejer
ngb[ee cnCeleele) eebeer cegole 30 les 90 efoJemeeeer Demeles. Yeejleele jeefJeke Hekeejee ngb[ee
DeefOeke Heeefuele Deensle. [sefjJnsefJn Jeeve efeee Hejle Hejle JeefJelee esleele. eeJej Yeejleele
m@He [eter YejeJeer ueeiele DemeueecegUs eebee Hemeejner ceee&efole Deens. cnCetve veeCes yeepeejele
megOeejCee kejleevee mejkeejves eeJejerue mBHe [eter j kessuesueer Deens. lejerner Yeejleele DeMeer efyeue
HeejMeer Heeefuele veeneRle. ke@Me kesef[eer HeOolee yeNeee JesUe DeefOeke JeeHejueer peeles. ng[eebee
ogHeeesie eUCeemeeer efjPeJe& yeBkesveer mesJee #es$eeleerue ngb[eebvee HegveJeefJeCeeJej yeboer DeeCeuesueer
Deens.
F&) sJe HeceeCe He$e (Certificates of Deposit):- petve 1989 ceOes yeepeejeleerue jesKeslee
keceer kejCeemeeer ee sJe He$eebeer megJeele kejCeele Deeueer. ieeceerCe #es$eere yeBkee JeieUtve Flej
Mes[etu[ yeBkee DeeCeer 6 efJeefee mebmLeebvee ner He$es kee{Ceemeeer HejJeeveieer osCeele Deeueer. ee
nmleeblej #ece Demetve ef[ce@ ( Fueeskee@efveke) mJeHeele Deensle. eebvee kepe& osCeeNee mebmLeebee
kepee&mebyebOeeres Flej meJe& efveece efkebJee Deer ueeiet Deensle. ee leeJejerue Hele#e efkebceleer Hes#ee
(Face Value) keceer efkebceleeruee (cnCepese at a discount) efJekeuee peeleele. pesJne
yeBkesleerue sJeeRvee ceeieCeer keceer Demeles Hejbleg ueeskeebke[tve kepee&uee ceeieCeer DeefOeke Demeles lesJne yeBkee
DeMeer sJe He$es kee{leele. sJeereer efkeceeve jkekece j. 1 ueeKe Demetve efkeceeve cegoleer 15 efoJemeeeer
Deens. DeMee sJeerJej yeBkeebvee jesKe jkekece jeKeerJe efveOeer (CRR) Je JewOeeefveke jesKelee efveOeer
(SLR) jeKeCes DeeJeMeke Deens. eebeer He=<ebkeve keve menpe efJekeer kejCes Mekee Deens. eebee
DeeOeejeJej kepe& kee{lee esle veener DeeCeer eebvee kee{Ceejer mebmLee leebvee Hejle efJekele IesT Mekele
veener, leebeer Hejle Hes[ Skee leemeeeree Keeme Keelee ceeHe&lee kesueer peeles. (C.D.
Redemption Account) DeMeer He$e kee{CeeNee mebmLesuee leebeer Helej Hes[ kejCeemeeer Ske
Keele GIe[Ces DeeJeMeke Deens. Discount and Finance House Ltd. eebeer Kejsoereer Je
efJekeeres oj peenerj kejerle Demeues lejerner eebeer ogece yeepeej Hes (Secondary Market)
HeejMeer Heeefuele veener. 1991 les 1998 ee keeUele eebeer efJekeer lespeerle nesleer lejerner Heg{s
yeBkeebke[erue jesKelee Jee{ueecegUs eebeer ueeskeefHeelee keceer Peeueer. 2010 11 meeueer Hekele
4,24,740 keesereer He$es DeefmleJeele nesleer Je leeJejerue Jeepeoj 9 les 10.6 SJe{e neslee.
ner iees< menpe ue#eele esF&ue keer sJe He$eebvee pesJne ceeieCeer Jee{les lesJne JeeHeejer He$eebee ceeieCeerle
Ie nesles.
He) cegole sJe veeCes yeepeej (Term Money Market)
ee yeepeejele 1 Je<ee&Heeleee cegole sJeereer Kejsoer Je efJekeer eeueles. Yeejleele ee
yeepeejele 90 les 180 efoJemeebeee sJeer DeefOeke Heeefuele Deensle. ee yeepeejele Deeed. [er. yeer.
Deeed, SefkePeece (EXIM) yeBke, veeyee[& je<^ere ie=n efvecee&Ce mebmLee Fleeoer mebmLeebese Heeyeue

71
efometve esle. eees keejCe cnCepes Flej Mes[etu[ yeBkeeceOes ke@Me kesef[ Je Flej DeuHe cegoleereer
kepex (Call Money) DeefOeke Heeefuele Deensle. ee yeepeejeleerue HewMeeJej yeBkeebvee jesKe jeKeerJe
efveOeer (CRR) Je JewOeeefveke jesKelee efveOeer (SLR) sJeCeeeer mekeleer veener. 1991 les 2006 ee
meeueele ee yeepeejeleerue Guee{eue 274 keeser HeeeJeve 1,338 keeser HeeebHeele Jee{ueer.
veJeveJeerve kepee&ee eespevee megj kesueecegUs 1991 veblej mebIeefle veeCes yeepeejeee
SketCe Guee{eueerle pej Jee{ Peeueer. lejerner keener eespevee Keeueerue Guee{eue Deepener veececee$e
jeefnuesueer Deens. leecegUs DeLe& efJe<eeke veerleeree meboYee&le eebvee Heejme cenJe veener. Yeejleere veeCes
yeepeejeee efJekeemeemeeer efjPeJe& yeBkesveer DeemLes keocees OeesjCe mJeerkeejuesue Deens.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1. DeuHe cegole kepee&eer (Call Money) yeepeej Hes cnCepes keee?
2. sJe HeceeCe He$e (Certificate of Deposite) cnCepes keee?
3. jsHees Deguee{eue cnCepes keee?
4. Gue jsHeesee JeepeojeJej HeefjCeece kemee neslees?

6.3 Heve
1. Yeejleere veeCes yeepeejeeer JewefMe<es meebiee
2. 1991 veblej Yeejleere veeCesyeepeejele kesuesuee megOeejCeebee Dee{eJee Iee.

72

7
ye) Yeejleere Yeeb[Jeue yeepeej
jevee
7.0
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
7.7

Gef<es
efJe<ee Heefjee
Yeeb[Jeue yeepeejeeer keeex
Yeeb[Jeue yeepeejeleerue megOeejCee, HeeLeefceke yeepeejeleerue megOeejCee, ogece yeepeejeleerue
megOeejCee
Yeeb[Jeue yeepeejeee efJekeemeele meskeegefjer Skemese yees[& Dee@He Fbef[ee(SEBI) eer
Yetefcekee
Yeejleeleerue cegegDeue Heb[
Yeeie Je Jemlet ceOeerue Jeeeoe (Future) yeepeej
Heve

7.0 Gef<es

Yeeb[Jeue yeepeejees mJeHe mecepetve IesCes.

DeeefLe&ke efJekeemeeleerue Yeeb[Jeue yeepeejeeer Yetefcekee mecepetve IesCes.
Yeejleere Yeeb[Jeue yeepeejele Peeuesuee efJeefJeOe megOeejCeebee DeYeeme kejCes.
mesyeereer keeex mecepetve IesCes
Yeejleeleerue cegegDeue Heb[ebeer keee&HeOoleer Je Heieleeree DeYeeme kejCes.
Yeejleeleerue YeefJe<ekeeueerve yeepeejees ( keeeos yeepeej ) mJeHe Je keee&HeOoleer mecepetve IesCes.

7.1 efJe<ee Heefjee

Yeeb[Jeue yeepeej cnCepes oerIe&keeue iegbleJeCetkeermeeer GHeueyOe Yeeb[Jeueebee yeepeej. Yeeb[Jeue
yeepeejele kebHevee Je mejkeejuee Yeeb[Jeue efkebJee kepe& GHeueyOe kejve efoues peeles Je iebgleJeCetkeoejebvee
leebeer yeele oerIe&keeueemeeer iegbleefJeCeeeer mebOeer HeeHle nesles. Yeeb[Jeue yeepeejele oesve efJeYeeie Deensle
HeeLeefceke yeepeej Je ogece yeepeej (Primary and Secondary Markets) HeeLeefceke
yeepeejele oerIe&keeueerve iebgleJeCetkeereer mebOeerH HeeHle nesles. ner iegbleJeCetke mejkeejer jesKeele, kebHeveebee
Yeeieele, yeBkee ceOetve eEkeJee yeBkeslej efJeeere mebmLeeceOetve kesueer peeles (NBFC- Non Banking

73
Financial Companies). Yeeb[Jeue yeepeejcegUs efmLej ceeueceesle Hewmes iegbleefJeCes Mekee nesles.
HeeLeefceke yeepeejele Yeeie Yeeb[Jeue efJekeeruee kee{tve (IPO- Initial Public Offer ) meJe&
pevelesuee Yeeie efJekeCes efkebJee Jeefkeleiele DeesUKeereee ceeCemeevee Yeeie efJeketve (Private
Placement) meOeeeee YeeieOeejkeebvee DeeCeKeerve Yeeie efJeketve ( eeuee nkeke Yeeie cnCeleele)

jeefJeke ueeskeebvee Deiekeceeve Yeeie efJeketve kebHevee Yeeb[Jeue ieesUe kejleele. Deefueke[ee keeUele
HeeLeefceke yeepeejeee ceesee HeceeCeeJej efJemleej Peeuesuee efometve eslees. keejCe Deepekeeue mejkeejer
kebHevee, efJeeere mebmLee, cegegDeue Heb[dme Je Flej Deveske peCe pemes iegbleJeCetke meuuee osCeejs Jeiewjs
HeeLeefceke yeepeejele ceesee HeceeCeeJej Yeeie Kejsoeruee Heg{s esleevee efometve esleele. 1992 93
meeueer Yeeie efJeketve Keepeieer kebHeveebveer . 7,077.2 keesere Yeeb[Jeue ieesUe kesue nesle, lej
2007 08 meeueer . 47,477.5 keesere Yeeb[Jeue GYe ke Mekeues. nkeke Yeeie efJeketve eee
keeUele (92.93) . 12,726.2 keeser Je j.(97-98) 9,370.8 keesere Yeeb[Jeue ieesUe
kesue iesues. ogece yeepeejele HetJeea efJekeer Peeuesueee Yeeieebeer Kejsoer Je efJekeer eeueles. leecegUs Skeoe
kesuesueer iegbleJeCetke ueeskeebvee HewMeeeer iejpe Demesue lesJne efkebJee Flej keener keejCeemeeer Hewmes Hejle
kee{tve Ieslee esleele. cnCepese Yeeb[Jeueeuee jesKelee (Liquidity) HeeHle nesles. eemeeer veeWoCeerke=le
Yeeie yeepeej (Recognised Stock Exchange) je<^ere MesDej yeepeej ( peeeer mLeeHevee
1994 ceOes Peeueer) eebeer ceeser ceole nesles. Yeeie Yeeb[Jeueer yeepeejele Flej Jemletbeee
efJekeermeejKeer (Over the Counter) Yeeieeeer efJekeer kejlee esles. Mbe[ej ceekex ogece
yeepeejele cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeleele. ee yeepeejele Keepeieer kebHeveeee Yeeieeyejesyeje mejkeejer
kebHeveebes Yeeie Je jesKes lemese mejkeejer jesKes FleeoeReer Kejsoer Je efJekeeres JeJenej nesleele. DeMee
yeepeejecegUs iebgleJeCetkeoej kesJnener DeeHeCe Deskeoe iegbleefJeuesues Hewmes iejpesee JesUer Hejle efceUJet
Mekeleele Je leele yeNeee JesUe veHeener ceesee HeceeCeeJej efceUefJeuee peelees.

7.2 Yeeb[Jeue yeepeejeeer keeex 1) Yeeb[Jeue yeepeejecegUs ueeskeebee yeeleerletve Geesie JeJemeeeeuee oerIe&cegoleeres Yeeb[Jeue GHeueyOe
nesles.
2) mece Yeeieeee (Equity Capital) Heeves Oeeskee HelkejCeej Yeeb[Jeue JeJemeeeeuee GHeueyOe
nesle.
3) Yeeb[Jeue yeepeejecegUs Deveske ess ceess iegbleJeCetkeoej ceesee JeJemeeeeleerue Yeeieeroej yevet
Mekeleele.
4) ogece yeepeejecegUs iebgleJeCetke DeeJeMekelesvegmeej kee{tve IesCeeeer meese GHeueyOe nesles. cnCepese
iebgleJeCetkeeruee jesKelee HeeHle nesles.
5) iegbleJeCetkeoejeceOes mHeOee& efvecee&Ce PeeueecegUs JeJemeeeeuee keefceve keceer Keee&le Yeeb[Jeue
GHeueyOe nesles. lemese iebgleefJeuesuee jkecesuee veblej eebieueer efkebcele efceUt Mekeles.
6) iegbleJeCetkeoejebee %eeveele Yej He[les Je les DeeHeueer yeele eesie efkeeCeer iegbleJet Mekeleele.
7) Yeeb[Jeue yeepeejecegUs iebgleJeCetkeerleerue Oeeskee keceer neslees. Jeeeos JeeHeejeejs efkebceleerleerue e{
GleejecegUs nesCeeje mebYeeJe leese keceer kejlee eslees. MesDej yeepeejeleerue iebgleJeCetkeoejebvee

74
mebj#eCe Heb[eeener (Investor Protector Fund) DeeJeMekelesee JesUer JeeHej kejlee
eslees.
8) yeepeejeee iegCeJeesle Yej He[les Je Heleske JeJenejeceeieerue Kee& keceer kejlee eslees. JeJenejeuee
(Transaction) ueeieCeejer JesU keceer kejCes Mekee nesles. Deepekeeue mebieCekeeeer keU oeyetve
#eCeYejele MesDej Kejsoer efkebJee efJekeeree JeJenej HetCe& kejlee eslees.
9) Yeeb[Jeue yeepeejecegUs meceYeeie Je kepe& jesKes, DeuHecegoleere Je oerIe& cegoleere Yeeb[Jeue Keepeieer Je
mejkeejer #es$e Je osMeebleie&le Je Deeblejje<^ere iebgleJeCetke Skeee efkeeCeer nesG Mekeles.
Yeejleeleerue Yebe[Jeue yeepeejeee Heieleerle Heg{erue mebmLeee eesieoeve cenJeHetCe& Deens. pemes
Deeed.[er.yeer. Deeed, Deeed. meer Deeed. meer Deeed Deeweeefieke efJee HegjJee ceneceb[U (IFCI) jepe
efJee HegjJee ceneceb[Us, Jeiewjs. ee DeMee mebmLeecegUs Geesie Oebeeuee ceesee HeceeCeeJej oere& cegoleeree
Yeeb[Jeue HegjJee nesT Mekeuee. 1992 Heele Yeeb[Jeue efveeb$eke ne (Controller of Capital
Issues) kebHeveerves efkeleer jkeceses Yeeie efJekeerme kee{eJes. Yeeieebeer efkebcele keee DemeeJeer cnCepes
Heerefceece efkeleer IeeJee Je kebHeveeveer efkeleer ueeYeebMe JeeeJee Fleeoer iees<er jJeerle Demes. mesyeer
(Security Exchange Board of India) Yeeie efJekeer ceneceb[U (Securities
Exchange Trading Corporation) Fleeoer mebmLee veblejee keeUele DeefmlelJeele
Deeuee Je leebeecegUs Yeeieebee Kejsoer Je efJekeer JeJenejele HeejoefMe&kelee Deeueer. yeepeejeleerue
ceeieCeer Je HegjJeeeHeeer ee JeJenejeJej HeefjCeece Peeuee. 1991 meeueer MesDeme yeepeejele ceese
IeeseUe GIe[keerme Deeuee. lejerner mesyeer Jeiewjs mebmLeeee mLeeHevescegUs MesDeme yeepeejeleerue
JeJenejeJej ke[ke efveeb$eCe Deeues. Yeeie Yebe[Jeueele Hewmess iegbleefJeueecegUs ceesee HeceeCeeJej nesCeeje
veHee meeceeve pevelesee ue#eele DeeueecegUs ueeske DeeHeueer yeele MesDej yeepeejele iegbleJeeeuee
ueeieues. yeBkesleerue cegole sJeeres Deeke<e&Ce keceer Peeues. cegegDeue Heb[ebee mLeeHevescegUsner meeceeve
ueeskeebeer ceeser meese Peeueer. iejerye pevelesueener MesDej yeepeejeleerue veHeeele menYeeieer neslee Deeues.
efjPeJe& yeBkesves Yeeieebee efJekeeres Hewmes ueiese osCeeeer HeOole (Delivery against Payment)
{ kesueecegUs iebgleJeCetkeoejebvee ueiese Hewmes efceUCeeeer meese Peeueer. JeJenejeleerue Oeeskee keceer
Peeuee. efJeeere kebHeveebvee kepe&jesKeele Hewmes iegbleJeCetkeeruee cegYee efceUeueecegUs mejkeejer jesKeebee
yeepeejeuee yejkele Deeueer. yeouee HeOoleeruee yeboer IeeueCeele Deeueer. lee peeieer jesefuebie mesue ceW
HeOole j{ kejCeele Deeueer. peguew 2001 ceOes mejkeejves Jeefkeleiele Je me@ke SkemeeWpe ceOeuee
Dee@HMevmevee HejJeeveieer efoueer. eecegUs [sefjJnsefJn yeepeejeuee eeuevee efceUeueer. peevesJeejer 2003
ceOes mesyeerves 41 kebHeveebee Yeeieele Jeeeos JeeHeej kejCeeme HejJeeveieer efoueer. peguew 2002 ceOes
kebHeveebvee DeeHeueer meJe& ceeefnleer Fueskee@^efveke mJeHeele osCeeme HejJeeveieer efoueer. yesveeceer JeJenejeuee
DeeUe IeeueCeemeeer MesDej yeepeejeleerue Heleske JeJenejeeer veebso sJeCeeeer HeOole { Peeueer.

7.3 Yeeb[Jeue yeepeejeleerue megOeejCee

veJeerve DeeefLe&ke OeesjCeeee DecebueyepeeJeCeer cegUs Yeeb[Jeue yeepeejeee efJekeeme eesie
HeOoleerves kejCes DeeJeMeke Peeues. leemeeer mejkeejves mesyeeree DeeosMee ejs HeeLeefceke Je ogece
yeepeejele Deveske megOeejCee Ie[Jetve DeeCeuee.

75
HeeLeefceke yeepeejeleerue megOeejCee : HeeLeefceke yeepeejele megOeejCee kejCeeceeies Heg{erue
Gef<s Deensle.
1) JeJemeeeeuee DeeJeMeke lesJn{ Yeeb[Jeue menpe Je keefcelekeceer Keee&le GHeueyOe JneJe.
2) Demes Yeeb[Jeue GHeueyOe nesle Demeleevee iegbleJeCetkeoejebee efnleee mebj#eCe ner JneJe.
3) iebgleJeCetkeoejebvee DeeHeues Hewmes megjef#ele jenele Demeleeveee leebvee leebee iebgleJeCetkeerJej eesie
ojeves GlHevvener efceUeJe.
leemeeer kesuesuee keener megOeejCee Heg{erue HeceeCes 1. 1988 meeueer mesyeereer mLeeHevee kejCeele Deeueer. 1992 meeueer mesyeeruee keeeosMeerj DeefOekeej
HeeHle keve osCeele Deeues. mesyeere Gef< cnCepes Yeeb[Jeue yeepeejeee efJekeeme eesie HeOoleerves
nesF&ue ns HeenCes lemese iebgleJeCetkeoejebee nkekeees mebj#eCe kejCes. mesyeer Yeeb[Jeue ieesUe kejCeeNee
cee yeBkeme&, cegegDeue Heb[med, iegbleJeCetkeeres meuuee osCeejs, Yeeie efJekeereer JeJemLeekejCeejs,
YeeieefJeCeskejer Je Oeeskeeoeeke JeJemeeeebvee Yeeb[Jeue GHeueyOe keve osCeejs (Venture Capital
Funds) Fleeoer ueeskeebee keeceeJej osKejsKe kejles. 1947 ee Yeeb[Jeue efveeb$eCe keeeoe j
kejCeele DeeueecegUs veJeerve Yeeie efJekeerJej osKejsKe kejCeeeer peyeeyeoejer mesyeerJej meesHeefJeCeele
Deeueer. leemeeer mesyeerves ceeie&oMe&ke leJes leeej kesuesueer Deensle. iebgleJeCetke oejebee
efnlemebj#eCeemeeer veJeerve keHeveebveer leebvee keee keee ceeefnleer HegjJeeJeer ee yeue efveece leeej
kesuesues Deensle. Yeeie yeepeejele veeWoCeer kesuesuee Je Gecejerlee eeueCeeNee kebHeveebvee DeeHeueer
ceeefnleer JejeeJej mesyeerke[s HeeefJeCeeeer iejpe veener. eeletve lebevee met osCeele Deeuesueer Deens.
Flej kebHeveebvee cee$e DeeHeueer keeceefiejereer ceeefnleer jeefJeke vecetveele mesyeeruee HeeefJeCes yebOeve
keejke Deens. veJeerve peemleere Yeeb[Jeue GYe kejeeuee mesyeer kebHeveebvee HejJeeveieer osles. cetueYetle
megefJeOee GHeueyOe keve osCeeNee (Infrastructure) kebHeveebvee JeieUtve Flej kebHeveebvee Yeeieebee
efJecee GlejefJeCes mekeleeres veener. Hejbleg DeMee kebHeveebee Yeeieeble efJekeere kee{uesuee Yeeie Yeeb[Jeueeuee
90 Hes#ee keceer Yeeieebvee peveleske[tve Depe& Deeueeme ee kebHeveebvee meJe& Depe&oejebvee Hewmes Hejle
kejCeeeer De ueeiet kejCeele Deeuesueer Deens. iegbleJeCetkeoejebee efnle j#eCeemeeer DeeHeueer ceeefnleer
GIe[ kejCeeyeue veJeerve efveece leeej kejCeele Deeuesues Deensle. ee efveeceeKeeueer SKeeoee
kebHeveerle DeeHeuee meOeeee efveJJeU ceeueceesee 5 HeerHes#ee DeefOeke veJeerve Yeeb[Jeue GYes kejeees
Peeueeme kebHeveer melele Heeeoeele eeuele DemeCes DeeJeMeke Deens. lemese iesuee 15 Je<ee&le efkeceeve
3Je<ex kebHeveereer efveJJeU ceeueceee 1 keeser HeeebHes#ee DeefOeke DemeCes DeeJeMeke Deens. Demes
vemeueeme Je veJeerve Yeeb[Jeue 5 HeerHes#ee DeefOeke Demeueeme Yeeie efJekeer [erce@ Hee@ce& ceOese kejCes
mekeleeres Deens. (Book Building) eebvee 60 Yeeie Yeeb[Jeue iegCeJeee eeHle mebmLeebveee osCes
(Qualified Institutional Borrowers) *DeeJeeke Deens. Deee JesUer peebvee Yeeie
Deenkekeeves efouesues Demeleele, leebvee les 1 Je<ee& Heele efJekelee esle veener. meJe& Yeeie ef[ce@
Heleervese efJekeues Heeefnpesle. DeeefCe Yeeieve efouesueebes Hewmes mege Les leebee leebee yeBke
Keeleelee Fueske^e@efveke Heleerves pecee Peeues Heeefnpesle. esDej yeepeejele Yeeie veeWoCeer kejCeeeer
meJe& yeepeejebeer keee& Heleer meejKeere kejCeele Deeuesueer Deens. Sefeue 2005 Heemetve keener Yeeie
esee iegbleJeCetkeoejemeeer jeKetve sJeCeeeer Hele { Peeuesueer Deens. ese iegbleJeCetkeoejeeer
JeeKee peer Jekeleer . 1 ueeKeeHeeleee Yeeieebvee Depe& kejles leer Jekeleer Deeer kejCeele Deeuesueer
Deens. SketCe Yeeieeleerue efkeceeve 35 Yeeie esee iegbleJeCetkeoejebmeeer jeKeerJe sJeCeele Deeuesueer
Deens. eerceble iebgleJeCetkeoejebvee 15 Hes#ee DeefOeke Yeeie oslee esle veener. Yeeieebeer efJekeer efkeceeve 3
les 7 efoJemeemeeer Kegueer sJeueer Heeefnpes. Yeeieebeer efkeceeve Je keceeue efkebcele efkeceeve Ske efoJeme DeeOeer

76
peenerj kejCes kebHeveebveJej yebOevekeejke Deens. Yeeieebee efJekeeree JesUer kebHeveeres HeleceeHeve kejve
IesCes mekeleeres veeneR, ee efMeJeee efkeceeve 5 Yeeie cegegDeue Heb[ebvee Je jeefJeke iegbleJeCetkeoej
kebHeveebvee efJekeues Heeefnpesle. iebgleJeCetkeoejebee efnleeee mebj#eCeemeeer Oeeskeeeee JeJemeeeele
iebgleJeCetke kejCeeNee Je Keepeieer iebgleJeCetke kejCeeNeevee Je Keepeieer iegbleJeCetkeoej kebHeveebvee ueiese
Yeeieebeer HegveefJekeer kejlee esle veener. ceee& 2003 Heemetve DeMeerner De IeeueCeele Deeuesueer Deens keer
iesuee efkeceeve oesve Je<ex kebHeveereer efveJJeU ceeueceee efkeceeve . 3 keesereer Demeuee efMeJeee Kegueer
Yeeie efJekeer (IPO) kejlee esCeej veener. ee leerve keeser Hewkeer efkeceeve 50 kekes jesKe jkecesee
mJeHeele DemeeJeer. kebHeveeruee veebJeele yeoue kejeJeeees Demeueeme leeee veJeerve veeJe megeJeerle
Demeuesuee JeJemeee efkeceeve 50 DemeeJee. SketCe mesyeerves JesUesJesUer yeoueleer HeefjefmLeleer ue#eele
IesTve efveeceele yeoue keve iebgleJeCetkeoejebee efnle mebj#eCeeee #es$eele YejerJe keeceefiejer kesuesueer
efometve esles. MesDej yeepeejeJej mesyeeres efveeb$eCe HeefjCeece keejke jues Deens.
2. HejosMeer iebgleJeCetkeoej kebHeveebvee 49 Hes#ee DeefOeke Yeeie Kejsoer kejlee esle veener. ee DeercegUs
Yeejleere Yeeb[Jeue yeepeejeuee peeieefleke Yeeb[Jeue yeepeejele mLeeve HeeHle Peeuesue Deens.
3. Yeejleere kebHeveebvee Deeblejje<ere yeepeej Hessle iueesyeue ef[Hee@efpejer efjmeerdme (GDR)
Decesefjkeve ef[HeeBefPejer efjmeerdme, Hejkeere eueveele HeefjJele&ve eesie yee@[dme (Foreign
Currency Convertible Bonds) Je HejosMeer JeeHeejer iebgleJeCetke (External
Commercial Borrowings) ee mJeHeele DeeHeuee Yeeieebeer efJekeer kejlee esles. Lees[keeele
Yeejleere kebHeveebvee DeeHeuee Yeeieebeer peeieefleke yeepeej Hessle efJekeer kejlee esles. lemese DeeHeuee
ke[erue Hewmes Deeblejje<^ere yeepeejele iebgleefJelee esleele.
4. Yeeieebeer Keguee HeOoleerves efJekeer kejCeeNee kebHeveebveer (I.P.O.)DeeHeCe Heg{s ueeYeebMe osT Meket
eeeer mesyeeruee Kee$eer HeJetve efoueer Heeefnpes. cnCepese Oeboe Heeeeele eeuet Mekesue eeeer Kee$eer
HeJetve efoueer Heeefnpes.
5. nuueer kebHevee DeeHeues Yeeie MesDej yeepeejele ve veeWoefJelee megOoe kepe& jesKeebeer efJekeer ke
Mekeleele. kepe& jesKeebeer SketCe jkekece . 100 keeser Hes#ee peemle Demeueeme efkeceeve oesve Hele
ceeHeve kebHeveer ke[tve DeeHeue Hele ceeHeve (Credit Rating) keve IesCes mekeleeres Deens. kebHeveeree
HeJele&keebvee DeeHeueeke[erue 20 Yeeieebeer efkebceeve Heg{s leerve Je<ex efJekeer kejlee esCeej veener.
6. cee yeBkeebvee ( iegbleJeCetkeoej kebHeveevee ) Yebe[Jeue yeepeejele JeJenej kejlee esCeej veener.
7. 1998 99 Heemetve Mes[etu[ yeBkeebvee leebee mebeeueke ceb[Ueee mecceleerves ceeieerue Je<eea
DeeHeuee sJeerle Peeuesuee Jee{ereer 5 jkekece kebHeveeree Yeeieele Ske Je<ee&Heele iebgleefJeCeeme
HejJeeveieer osCeele Deeuesueer Deens. DeMeer iebgleJeCetke leebvee efJeefMe< Hekeeje kepe& (Bridge
Loan) GHeueyOe keve osCeeme ceole kej Mekesue. lemese yeBkee veJeerve kebHeveebvee HeJele&keebee
Yeeieeleerue Jeee HetCe& kejCeemeeer kepe& osT Mekeleele. ee efMeJeee yeBkee [erce@ mJeHeeleerue
Yeeieebee leejCeeJej lebeee efkebceleeree 75 Heele jkekece kepe& cnCetve osT Mekeleele. ee
kepee&eer jkekece j. 20 ueeKeeHes#ee DeefOeke Demetvees yeBkeebveer Deienkekeees Yeeie Je kebHeveebee Je
ceneceb[Ueee kepe& jesKeebJej leebee efkebceleeree efJeeej keve leebee efkebceleeree 50 Hes#ee

77
DeefOeke jkekecese kepe& osT Mekeleele. Lees[keeele yeBkee kebHeveeree YeeiebeceOes keener jkekece iebgleJet
Mekeleele Je lebeee YeeieeJej Je kepe&jesKeeJej kepe& osT Mekeleele.
8. cegegDeue Heb[ebee peenerjeleerle GlHevveeeer nceer oslee esCeej veener. lemese ee peeefnjeleercegUs
iebgleJeCetkeoejebeer keesCeleener Hekeejs efoMeeYetue nesCeej veener, eeeer keeUpeer IeeJeer. ee meboYee&le
mesyeerves mJeleb$e ceeie&oMe&ke leJes leeej kesuesueer Deensle.
9. veesoCeerke=le HejosMeer Yeeb[Jeue iebgleJeCetke kebHevee Yeejleere kebHeveeee Yeeieele iebgleJeCetke ke
Mekeleerue.
10. kebHevee DeeHeues Yeeie Yeeb[Jeue KeHeefJeCeemeeer efJeefJeOe ceeieeee Skeee JesUer JeeHej ke
Mekeleele. Kegueer Yeeie efJekeer kejleevee kebHeveebvee DeeHeuee ceeefnleer He$ekeeeer Hele mesyeeruee DeeOeer
meeoj kejeJeer ueeieles. DeMee kebHeveebveer pej veblej Flej ceeieeeener JeeHej kesueeme DeMee Hekeejs
DeeHeCe efkeleer Yeeb[Jeue Flej ceeiee&ves ieesUe kejerle Deenesle eeeer ceeefnleer mesyeeruee meeoj kejeJeer.
11. petve 2011 Heemetve ueneve Je ceOece Deekeejeee kebHeveebvee Deelee Heeleeer leebeer keeceefiejer
meceeOeevekeejke Demeueeme HeeLeefceke yeepeejele DeeHeues Yeeie efJekeCeeme mesyeerves HejJeeveieer efouesueer
Deens.
Yeejleeleerue HeeLeefceke yeepeejeeer 2001-02 Heemetveeer Heieleer. ( keeser HeeebceOes)
mJeHe

2001-02

2007-08

2009-10

kepe&

2,980
7,112
64,876

45,557
54,511
1,16,148

2,500
46,737
2,12,635

2010 les
ef[meWyej 11
2,197
46,701
1,47,400

2,16,176

2,87,240

2,30,233

meceYeeie
DeesUKeeree ueeskeebke[tve
(Private Placement)
SketCe
74,128

meboYe& mesyeeres Jeeef<e&ke DenJeeue Je DeeefLe&ke HeenCeer :

Jejerue lekeleeJejve ner iees< ue#eele esF&ue keer meJee&efOeke Yeeb[Jeue Keepeieer DeesUKeeree
ueeskeebke[tve (Private Placement) ieesUe kejCeele Deeuesue Deens. cnCepese kebHevee keener
jeefJeke ueeskeebeee leeyeele Deensle. leele Deece pevelesee menYeeie Deleble ceee&efole Deens. ne oes<e
otj kejCeees Heelve Peeues Heeefnpesle.
ogece yeepeej Hessleerue megOeejCee
ee megOeejCeebes Gef< iebgleJeCetkeoejebes efnle mebj#eCe JneJes lemese yeepeej Hessle jesKelee
HegjsMee HeceeCeele jeneJeer. nse Deensle. 1991 ceOes Peeuesuee n<e&o cesnleeee IeeseUe Je 2001
ceOeuee kesleve HeejsKe eebee Denceoeyeeo menkeejer yeBkes mebyebOeeres MesDej yeepeejeleerue IeeseUs ee
megOeejCeebvee keejCeerYetle jues Demese cnCeeJes ueeiesue. Deefueke[s yeepeejele kejCeele Deeuesuee keener
megOeejCee Heg{erue HeceeCes -

78
1. osMeYejeleerue meJe& MesDej yeepeejeletve Fbjves ejs MesDejes meewos(Online) Jneeuee megjJeele
Peeueer.
2.1 SefHeue 2003 jespeer T+2 ner meewos HetCe& kejCeeeer HeOole meJe& MesDej yeepejeletve megj
kejCeele Deeueer.
3. meewos HetCe& nesCeeeer nceer osCeemeeer mesueceW ieejber Heb[eeer mLeeHevee kejCeele Deeueer
peeejs SKeeoee MesDej yeepeejeleerue meYeemeo meewos HetCe& ke Mekeuee veener. lej leeuee ceole
kejCeeeer JeJemLee kejCeele Deeueer. je<^ere MesDej yeepeejele eemeeer Keeme keesHeexjsMeve
(National Securities Clearance Corporation) mLeeHevee kejCeele Deeueer.
4. iebgleJeCetkeoejebee megjef#elelesmeeer meJe& Yeeie [erceerefjeueeF&pe kejCeele Deeues. leecegUs yeveeJe
MesDej meef&efHekeseer Mekeelee mebHeg<ele Deeueer. 1996 ceOes mLeeHeve kesuesueer ve@Meveue
ef[Hee@efPejer Je 1999 ceOes meg kejCeele Deeuesuee meW^ue ef[HeexefPejer (NSDL &
CDSL) ee mebmLee yeepeejeleerue meJe& Yeeie Kejsoer Je efJekeeres JeJenej ef[cex mJeHeelee HetCe&
kesues peeleerue eeeer keeUpeer efkebJee o#elee Iesleele. veesJnWyej 2001 ceOes Keeme keceebke
mekeleerves osCeele Deeuee. cetueYetle megefJeOee HegjefJeCeeNee kebHeveeb Jeefleefjkele Flej meJe& veesosCeerke=le
(Listed) kebHeveebvee leebee Yeeiebele efkeceeve 25 Yeeieebes melele meewos nesle jeneJesle DeMeer
De IeeueCeele Deeueer. kebHeveeree Yeeieebeer MesDej yeepeejele veeWoCeer kejCee mebyebOeeres efveece
meJe& yeepeejle meejKese kejCeele Deeues. peguew 2001 ceOes jesefuebie mesueceW meeeres
ceeefpe&vees efveece leeej kejCeele Deeues. Dee@keesyej 2001 ceOes iegbleJeCetkeoej meewj#eCe Je
HeefMe#eCeemeeer (Protection and Education Fund) Keeme efveOeereer mLeeHevee
kejCeele Deeueer. eeletve iebgleJeCetkeoejebvee leebee nkekeebeer peeCeerJe keve osCeele Deeueer.
veeWoCeerke=le Yeeieebee meJe& meeweebeer ceeefnleer osCeeeer oueeueeveblej mekeleer kejCeele Deeueer.
yeepeejele JeJenej kejCeeNee meJe& ceOemLeebvee Keeme vebyej osCeele Deeues. leecegUs leebeer
ceeefnleer meJeevee menpe GHeueyOe Peeueer.
5. MesDej yeepeejeleerue cegegDeue Heb[ebe Heeyeue ue#eele IesTve lee meJee&veer DeeHeueeke[erue
Yeeieebeer efveJJeU efkebcele Skeee JesUsuee kejCeemeeer JesU jJetve osCeele Deeueer. keejCe
Yeeieebee efkebceleerle melele e{Gleej nesle Demeleele. Heleske eespevesle efkeceeve efkeleer meome
DemeeJesle nsner jJetve osCeele Deeues. keesCeener Skee iegbleJeCetkeoejeeer Skee eespevesle 25 Hes#ee
DeefOeke ceeuekeer vemeeJeer. cegegDeue Heb[eee HecegKe HeMeemekeere DeefOekeeNeebeer (CEO)
Yetefcekee efveefele keve osCeele Deeueer.
6. ef[HeeefPejer Je ef[Hee@efPejer HeeeaefmeHebveer (D&DP) Yeeieebeer Skee MeeKesletve ogmeNee MeeKesle
nmleeblej kejCeemeeer keesCelesner Deekeej IesT vees. MeeKee leeeere Demees efkebJee ogmeNee
ef[Hee@efPejereer Demee.
7. kebHeveebee HeMeemevee yeue mesyeerves efveece kesues peecegUs meJe& kebHeveebee JeJenej HeejoMeea
DemeeJee Je iebgleJeCetkeoejebeer keesCeleener Hekeejs HemeJeCetke nesCeej veener. kebHeveereer Debleie&le
ceeefnleer DemeCeeNee Jekeleervee MesDej yeepeejele meewos kejlee esCeej veenerle. eeuee Fbiepeerle
Insider Trading cnCeleele. ee meJe& efveeceebes Heeueve ve kesueeme kebHeveeree MesDej
yeepeejeleerue veeWoCeer j kesueer peeT Mekeles.

79
8. MesDej yeepeejele veesboCeer Peeuesuee meJe& kebHeveebveer DeeHeues efnMesye oj leerve ceefnveebveer peenerj
kejeJesle. leeceOes ee efleceenerle kebHeveerke[s iebgleJeCetkeoejebee efkeleer lekeejer Deeuee Je leeleerue
efkeleer otj kesuee iesuee eeeerner ceeefnleer eeJeer. kebHevee DeeHeuee YeeieYeeb[Jeue Je jeKeerJe
efveOeereer 25 jkekece mJelees Yeeie Hejle efJekele IesCeemeeer JeeHe Mekeleele Je DeeHeuee
Yeeb[Jeueeeer Hegvejjevee ke Mekeleele. mesyeer kebHeveeree Yeeieebeer veeWoCeer Heg{erue keejCeemeeer
j ke Mekeles.
De) melele leeseele eeueCes.
ye) yeepeejele leeee Yeeieebes meewose ve nesCes.
ke) egkeeree Heee osCes
[) kebHeveereer efveeceeHeceeCes meJe& ceeefnleer peenerj ve kejCes.
9. meJe& MesDej yeepeejeee mebeeueke ceb[Uele MesDej yeepeejeMeer mebyebefOele meJeees HeefleefveOeer
Demeleerue.
10. DeeefLe&ke iebgleJeCetke kebHevee Je DeefveJeemeer Yeejleere meJe& MesDej yeepeejele [sefjCesefJnpe ceOes
(Yeeie Je Jemletbee ) Hewmes iebgleJet Mekeleele lemese iebgleJeCetke kebHevee Je DeefveJeemeer Yeejleere
veeWoCeer j kejCeeee kebHeveeee eespevesle efkebJee mejkeejer kebHeveebee Keepeieer kejCeeee
eespevesle Jeiewjs Yeeie IesT Mekeleele.
11. keeeoe Je Heee&eer kejejebvee (Options) HejJeeveieer Deens. Jeepeojeleerue Jeeeoe kejejebvee
petve 2003 ceOes Je efJeYeeieere efveoxMeebkeeee Heee&eer kejejebvee Dee@iem 2003 ceOes
HejJeeveieer osCeele Deeueer.
12. veesJnWyej 2005 ceOes cegbyeF& MesDej yeepeej Je je<^ere MesDej yeepeejele ceesee HeceeCeeJejerue
Kejsoer Je efJekeeree JeJenejemeeer JesieUer Keeme efKe[keer megj kejCeele Deeueer cnCepes leebee
owvebefove yeepeejeJej Heejmee HeefjCeece nesT vees.

7.4 Yeeb[Jeue yeepeejeee efJekeemeele mesyeereer Yetefcekeemesyeereer mLeeHevee 1988 ceOes Peeueer Je leeuee keeeosMeerj DeefmlelJe 1992 ceOes
efceUeue. mesyeerves Heg{erue keeces kejeJeerle DeMeer DeHes#ee Deens.
De) HetJeeaee Yebe[Jeue efveeb$eCe DeefOekeeNeebeer keeces kejeJeerle. cnCepese yeepeejele esCeeNee veJeerve
Yeeb[JeueeJej efveeb$eCe sJeCes.
ye) MesDej yeepeejebee eesie HeOeleerves efJekeeme JneJee cnCetve leebeeJej efveeb$eCe sJeCes.
ke) MesDej yeepeejeleerue oueeue Je Flej ceOemLeebeer veeWoCeer kejCes.
[) yeepeejele keee&jle Demeuesuee cegegDeue Heb[ Je Flej DeeefLe&ke mebmLeeeer veeWoCeer kejCes Je
lebeee keeceeJej osKejsKe kejCes.
F) mJelees efveeceve mJelee kejCeeNee mebIeveebvee Heeslmeenve osCes efkebJee DeMee mebmLee meg kejCes.

80
He) Debleie&le ceeefnleerieejebvee Yeeie yeepeejele JeJenej kejCeeJej yeboer IeeueCes (Insider
Trading) Je MesDej yeepeejeleerue Flej Deefve< Hekeejebvee DeeUe IeeueCes.
ie) iegbleJeCetkeoejeceOes peeie=leer efvecee&Ce kejCes Je yeepeejele keee&jle DemeCeeNee ceOemLeebvee HeefMe#eCe
osCes.
n) kebHeveebveer Ske ceskeeuee leeyeele IesCes Je Ske$e esCes eeJej efveeb$eCe sJeCes. DeMeeJesUer meOeeee
YeeieOeejkeebes vegkemeeve nesCeej veener eeeer o#elee IesCes efkebJee leebee efnleees mebj#eCe kejCes.
U) Yeeb[Jeue yeepeejees mebMeesOeve kejCes Je leeee keeceefiejeres DenJeeue meeoj kejCes.
Jejerue kele&Jes Heej Hee[Ceemeeer mesyeeruee ceesee HeceeCeeJej DeefOekeej yeneue kesuesues
Deensle. cegegDeue Heb[eJej efleeer osKejsKe Deens. oj Je<eea MesDej yeepeejeeer leHeemeCeer kejCeees
leeuee DeefOekeej Deensle. veJeerve Yeeb[Jeue efJekeerJej efveeb$eCe sJeCeees, MesDej yeepeejeleerue efJeefJeOe
ceOemeebeer veesobCeer kejCes Je leebee keeceeJej ue#e sJeCeees DeefOekeej Deensle. mesyeereer Deelee
Heeleeer keeceefiejer efcee mJeHeeeer Deens. cnCepes keener iees<erle leeuee eMe HeeHle Peeuesue Deens lej
keener iees<erle veener. lejerner SketCe Deelee Heeleeer leeeer keeceefiejer yeNeee DebMeer eMemJeer Peeuesueer
Deens Demese cnCeeJes ueeiesue.
mesyeeree mLeeHevesveblej Yeeb[Jeue yeepeejeeer eebieueere Jee{ Peeuesueer Deens. leebveer 83.8
iebgleJeCetkeoejebee lekeejer eMemJeer HeCes otj kesuesuee Deensle. yeouee HeOole yebo kejCeele leeuee eMe
Deeuesue Deens. lee peeieer jesefuebie mesueceWeer HeOole Deceueele DeeCeuesueer Deens. oueeueebvee HeefMe#eCe
osCeeee GHekece jeyeefJeuesuee Deens. leebeemeeer Deeeej mebefnlee leeej kesuesueer Deens. leebvee keece
kejCeeme yeboer Deens. cee yeBkeme&vee Hegjsme Yeeb[Jeue sJeCeeme Yeeie Hee[uesue Deens. leebee meeerner
Deeeej mebefnlee leeej kejCeele Deeuesueer Deens. mesyeerves kebHeveebvee DeeHeuee Yeeieeeer efkebcele
jefJeCeees DeefOekeej efouessues Deensle. Hejbleg leebvee Hele ceeHeve keve IesCeeeer mekeleerner kesuesueer
Deens. Yeeie efJecee Je kebHeveer HeJele&keebe Yeeb[Jeue eeJejerue efveeb$eCe GefJeues Deens. ceeefnleieejebee
MesDej yeepeejeleerue Guee{eueerJej efveeb$eCe DeeCeuesues Deens. (Insider Trading) lemese cetueYetle
megefJeOee HegjefJeCeeNee kebHeveebvee MesDej yeepeejele mLeeve HeeHle keve efouesues Deens.
Hejbleg meJe& meeOeejCe ceeCemeebeer DeMeer mecepe Peeuesueer Deens keer mesyeer yeNeee JesUe
kebHeveebeer yeepet Iesles DeeefCe iegbleJeCetkeoejeee efnleeke[s ogue&#e kejles. mesyeeree DeefOekeeNeebvee
ceesee HeceeCeeJej DeefOekeej efoues iesuesues Deensle Je lebecegUs leebe Jele&ve yeNeee JesUe ceveceeveer
mJeHeee Demeles. mesyeerves ceesee oueeueebee efJejesOeele keejJeenerr kejCeele kemetj kejles Je leebe
iewjJele&ve ue#eele Deeueb lejerner leebvee keece kejeeuee HejJeeveieer osles. mesyeeruee yeepeejele eeueCeeNee
mee JeJenej Je Flej iewj Hekeejebvee DeeUe IeeueCeele eMe Deeuesues veeneR.

7.5 Yeejleeleerue cegegDeue Heb[

cegegDeue Heb[e ceeieerue keuHevee cnCepes oerIe& keeUele Yeeb[Jeue yeepeejeleerue iegbleJeCetkeerJej
meJee&efOeke veHee HeeHle nesG Mekelees. cegegDeue Heb[ ueneve iegbleJeCetkeoejebeer meJe& yeele Ske$e
keve leebeeJeleerves leer jkekece MesDej yeepeejele ieggbleefJeleele. efJeefJeOe kebHeveele efJeYeeietve meceleesue
HeOoleerves iebgleJeCetke kejCeejs le%e cegegDeue Heb[eke[s Demeleele. megjef#ele iebgleJeCetkeeree Heefnuee
efveece cnCepes legcees meJe& Hewmes Skeee kebHeveerle ve iebgleefJeleeles efJeYeeietve efJeefJeOe Hekeejee
kebHeveebveceOes iebgleJee Dont Put all your eggs in one basket. ueneve

81
iebgleJeCekeoejevee MesDej yeepeejeeer ceeefnleer vemeles. leeee iebYeerj HeCes DeYeeme kejCeeeer kegJele
vemeles Je leemeeer ueeieCeejer JesUner leebeeke[s vemelees efkebJee lee #es$eeleueee DevegYeJener vemelees.
cegegDeue Heb[ leebvee OeeskeeeHeemetve mebj#eCe osleele. Heleskeeuee ceesee HeceeCeeJej GlHevve
efceUJeeeuee ceole kejleele. cegegDeue Heb[ kebHevee yeele oejebke[tve lebeee yeeleeres Hewmes ieesUe
kejleele Je les Hewmes MesDej yeepeejele iebgleefJeleele. Heb[ebee keener eespevesle kesJnener HeJesMe Ieslee eslees.
lebevee Open ended Scheme cnCeleele. Flej eespevee keener jeefJeke keeUe Hegjlese eeuet
Demeleele. eebvee Closed Scheme cnCeleele. 1964 ceOes mLeeHeve Peeuesueer Yeejleeleueer
Heefnue cegegDeue Heb[ cnCepes egefve ^m Dee@He Fbef[ee (UTI) Heg{s 1987 ceOes Yeejle
mejkeejves yeBkeeb Je Flej efJeeere mebmLeevee cegegDeue Heb[ megj kejCeeeer HejJeeveieer efoueer. GoejerkejCeees OeesjCe Deeuee veblej Keepeieer #es$eeleerue kebHeveener ee #es$eele Deeuee. 2004 meeueer 37
Hes#ee peemle cegegDeue Heb[ Yeejleele nesles Je lebeee SketCe 300 efJeefJeOe eespevee neslee.
Hejbleg Yeejleeleerue ee Heb[ebeer Heieleer Ske meejKeer veJnleer. 1993 94 les 1995
97 ee keeueeJeOeerle leebeeleerue iebgleJeCetkeeree Jesie ue#eCeerejerlee Ieuee. eees keejCe cnCepes
leebee keejYeejeleerue ef{ues HeCee, HeejoMe&kelesee DeYeeJe, Hewmes Hejle kejCeele kesuesueer efojbieeF&,
GejoeefelJeeee (Accountability) DeYeeJe, efveke=< mesJee Fleeoer iees<er leebee Heieleereee
Dee[ Deeuee. egefve ^m mebkeele Deeueer. Yeeb[Jeue yeepeejele ceboereer uee Deeueer. leecegUs
cegegDeue Heb[eke[erue HewMeebee DeesIe keceer Peeuee. 1999 2000 meeueer eeleerue iebgleJeCetkeerJej
Keeme kejmeJeueleer peenerj Peeuee. leecegUs ee ceOeerue iebgleJeCetkeeruee Lees[er eeuevee efceUeueer
Yeejleele cegegDeue Heb[eleerue iegbleJeCetke Hekele 5 SJe{ere Deens. lee ceeveeves Flej efJekeefmele
lemese efJekemeveMeerue osMeele nse HeceeCe 35 Heele Deens. ieeceerCe Yeeieeleerue Flej megefJeOeebee
DeYeeJeecegUs cegegDeue Heb[ebee efJemleej Hekele Menjer efJeYeeieele Peeuee Je leebee efJemleejeJej ceee&oe
Deeuee. cegegDeue Heb[ebeer iegbleJeCetke cegKele Yeeb[Jeue yeepeejele nesleer. leecegUs oerIe& cegoleeree
iebgleJeCetkeer SJepeer DeuHe cegoleeree iegbleJeCetkeerueee eeuevee efceUeueer. Heb[ebeer mebKee ceeser
DemeueecegUs iegbleJeCetkeoejebvee kegs Hewmes iebgleJeeJesle ee yeue ceveeble mebYeCe efvecee&Ce neslees. leecegUs Hewmes
Hejle IesCeeNeebes HeceeCener ceess Deens. SketCe Demee mecepe Hemeeefjle Deens keer eebee keeceeJej
HeefjCeecekeejke efveeb$eCe veeneR. Heg{erue lekelee Yeejleeleerue cegegDeue Heb[ebeer 2000 -01 les
2010 11 ee keeueeJeOeerleerue Heieleer oMe&efJelees. Hele#eele 2008- 09 meeueer ee Heb[eceOetve
SketCe 28,296 keeserHees kee{tve Iesleues iesues. peeieefleke Yeeb[Jeue yeepeejeleerue ceboer, MesDej
yeepeejeleerue efvejeMese JeeleeJejCe Je Flej keener iees<er eeuee keejCeerYetle juee.
Yeejleeleerue cegegDeue Heb[eleerue iegbleJeCetke keeser HeeebceOes.
m$ees$e
eg.er. Deee.
Flej mejkeejer
#es$eeleerue Heb[
Keepeieer #es$eeleerue
Heb[
SketCe

2000-01 2006-07 2009-10 2010 ef[meWyej 11

12,413
7,826
15,653
-5,237
5,535
7,621
12,499
-2956
45,009

79,038

54,922

20,378

22,957

93,985

83,080

12,195

meboYe& Yeejle mejkeej DeeefLe&ke meJex#eCes.

82

7.6 Yeejleeleerue YeefJe<e keeueerve kejej Heetej kejej Je Jemlet yeepeej

YeefJe<e keeUele HetCe& kejCeees kejej yeepeejele nesleele. leees leerve Hekeej Deensle. ee
keejejebes leerve Hekeej cnCepes.
De) YeefJe<e keeueerve kejej
ye) Heetej ceekex
ke) Jemlet yeepeej
ns efJeefJeOe Hekeejes kejej efJekeslee Je Kejsoeroej ee oesIeebee JesieJesieUee Hekeejeee iejpee
YeeieJeleele. lee Helbeskeeee Deelee DeYeeme ke.
De) YeefJe<e keeueerve kejej (Forward Markets)
ee yeepeejele ceeueceeseer efJekeer YeefJe<eele kejCeeee keejej kesuee peelees. eeeer cegole
meeOeejCeHeCes 364 efoJemeebeer Demeles. DeMee yeepeejele Kejsoeroej SKeeoer Jemlet efkebJee ceeueceee
YeefJe<eeleerue juesuee efoJeMeer juesuee efkebceleeruee Kejsoer kejCeeee kejej kejlees. ogmeje He#e lee
Jemleteer lee HeceeCes efJekeer kejCeeme leeej neslees. Kejsoer Je efJekeeree kejejele efkeleer HeceeCeele
Kejsoer kejeeeer. leeee opee& keesCelee Demesue, efkebcele keee Demesue Je Jemlet kegs Kejsoer kejeJeeeeer
Je lebeeer ef[efueJnjer kegs eeeeer ee meJe& iees<eRee GuuesKe Demelees. DeMee kejejecegUs efkebceleerleerue
e{Gleejeee Oeeskee keceer neslees. leecegUs ee nsefpebie (Hedging Price Insurance) Je mee
JeJenejeuee ceole nesles. Goe. SKeeoee efveee&leoejeuee YeefJe<eele HejosMeer eueve efceUeJeeeeer
Demeles. leeeer efJekeer kejCeeee kejej lees peeuee YeefJe<e keeUele Hejkeere eueve nJes Demeles leeuee
Deeeee ke Mekelees. lemese SKeeoe Deeeeleoej peeuee YeefJe<eele Hejkeere eueveele Hewmes egkeles
kejeJeeees Demeleele lees Deepee ogmeNee HeeeaMeer Hejkeere eueve Kejsoeree YeefJe<e keeueerve kejej
ke Mekelees . ns kejej yeepeejeee yeensj kesues peeleele. kejejeee Deekeej Kejsoeroejeee iejpesJej
DeJeuebyetve Demelees. Hejbleg eele oesIeebeele keesCeener Skee ke[tve kejej Hetle&lee ve nesCeeee Oeeskee
Demelees. keesCeener Skee Heeeaves kejej Hetle&lesme vekeej efouee lej ogmeNeebke[s leeJej Gheee vemelees.
eeuee HeleOeeskee (Credit Risk) cnCeleele.
ye) Hetej ceekex
Heetej ceekex ceOes YeefJe<e keeUele Jemlet efkebJee ceeueceee Kejsoer efkebJee efJekeeree kejej
Demelees. ne kejej Hele#e yeepeejele kesuee peelees Je jeefJeke Meyoele kesuee peelees. cnCepese ee
kejejeeb mJeHe DeeOeere yeepeejeves jJetve efouesues Demeles. FLesner oesve Heeea Demetve Jemlet juesuee
efkebceleeruee juesuee efoJeMeer kejejeeer Hetle&lee YeefJe<ekeeUele kejeJeeeeer Demeles. kejejeeer Hetleea
yeepeejeee efkebJee efleLeuee eqkeueeefjbie neTme ceeHe&le kesueer peeles. Kejsoeroej Je efJekeslee oesIeebveener
kejejeee jkekecesee keener Yeeie DeeOeere yeepeejeke[s sJe cnCetve efkebJee nceereer jkekece cnCetve
sJeeJeer ueeieles. eecegUs kejej veblej cees[uee peeCeeeer Mekeelee keceer nesles. sJe efkeleer sJeeJeer. eeee
oj yeepeejeke[tve jefJeuee peelees Je Jemletee efkebceleerle e{ GleejeHeceeCes ee jkekecesle jespe Jee{
efkebJee Ie nesG Mekeles. sJeereer jkekece DeeJeMekelesHes#ee keceer Peeueeme mebbyebefOeleevee DeefOeke
jkekece YejCeeme meebielee esles. ee sJeeree jkecesuee ceeefpe&ve cnCeleele. DeMee ee ceeefpe&ve cegUs kejej
cees[uee peeCeeeer Yeerleer veenermeer nesle Demeueer lejerner meJe& JeeHeeNeebvee DeMeer jkekece sJeCes Mekee
nesle veener. leecegUs les ueeske HejmHej efJeeemeeee DeeOeejeJej YeefJe<e keeueervekejej yeepeeje yeensj

83
kejleele. leerve cenJeeee Hejkeere eueveeleerue jespeee mejemejer JeJenej Heg{erue lekeleele osCeele
Deeuesuee Deens. ns Deeke[s iesuee oesve Je<ee&leerue mejemejer Deeke[s Deensle. Je<e& 2009 2010 Je
2010 11.
oj efoJeMeere mejemejer keeser HeeebceOes
2009 - 10
2010 11

NSE

MCX-SX

USE

7,428
14,045

8,103
17,636

GHeueyOe veebner
7,504

ke) YeefJe<e keeueerve Jemlet yeepeej :

Yeejleeleerue YeefJe<e keeueerve Jemlet yeepeejeuee Deveske Je<eeeer HejbHeje Deens. ee yeepeejele
cegKele Mesleerceeueeee JeeHeej eeuelees. ne yeepeej YeefJe<e keeueeleerue Mesleer ceeueeee KeHe Je DeHesef#ele
GlHeeove eebee DeboepeeJej eeuelees. 1991 Heele DeMee yeepeejele Hekele meneJemletbes meewos nesle
nessles. yeepeejebeer mebKee 21 nesleer Je ee yeepeejebes efveeceve YeefJe<e keeueerve kejej efJe<eeke keeeee
(Forward Markets ACT FCA) Keeueer Jneees. 1993 ceOeerue keyee eebee meefceleerves
17 JemletceOes YeefJe<e keeueerve kejej JneJesle Demes megeefJeues. ee meefceleerves ( DeleeJeMeke JemletbceOes
keeeoe yeepeej yebo kejCeeeer efMeHeejmener kesueer nesleer. Heg{s 2003 meeueer mejkeejves 103 (peele
keye keefceerves yeboer IeeueCeeme megeefJeuesuee 8 Jemletbeener meceeJesMe neslee.) Jemlet ceOes keeeoe
JeeHeejeme HejJeeveieer efoueer. YeefJe<e keeueerve kejej mLeeefveke yeepeejeletve lemese je<^ere yeepeejeletve
eeueleele. Heg{erue lekeleele Deefueke[ee keeUeleerue Yeejleeleerue efveJe[ke yeepeejeleerue Guee{eueeres
Deeke[s efouesues Deensle. JeJenej keeser HeeebceOes oeKeJeuesues Deensle.
(Je<ex 2005 les 2008)
yeepeejees veebJe
2005
2006
2007
2008
1. cegbyeF&leerue efJeefJeOe 6,33,524 20,25,683 27,30,415 42,84,653
Jemlet yeepeej (Multi
Commodity
Exchange)

2. Denceoeyeeo esLeerue 12,107

1,11,462 25,056
efJeefJeOe Jemlet yeepeej
3. cegbyeF& esLeerue je<^ere 8,83,209 12,43,327 7,74,965
Jemlet Je [sefjJnsefJn
yeepeej
4. Flej yeepeej
1,08,705 1,04,051 1,24,051
5. SketCe

37,272
6,28,074
83,885

16,37,34 34,28,485 26,34,487 50,33,884

5

meboYe& Yeejle mejkeej DeeefLe&ke meJex#eCes.

Yeejleeleerue YeefJe<e keeueerve Jemlet yeepeejebee cegKe Heve efkebJee oes<e cnCepes eeleerue
yengleebMe JeJenej meeyeepeejeleues (Speculative) Demeleele. leecegUs YeeJe Jee{eruee eeueve

84
efceUles. ee yeepeejebee Heeeoe MeslekeNeebvee ve efceUlee Hekele JeeHeeNeebveee efceUlees. JeeHeejer ee
yeepeejele Yejcemeee veHee keceefJeleele. 2003 meeueer pesJne Deveske Jemletbee yeepeejeuee HejJeeveieer
osleevee ner iees< mejkeejee ue#eele Deeueer veener. GoejerkejCeeee Glmeenele DeMeer HejJeeveieer
osCeele Deeueer.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
De) Yeeb[Jeue yeepeej cnCepes keee?
ye) HeeLeefceke yeepeej cnCepes keee?
ke) ogece yeepeej cnCepes keee?
[) ceeefnleerieejebes JeJenej (Internal Trading) cnCepes keee?
F) cegegDeue Heb[ cnCepes keee?
He) YeefJe<e keeueerve kejej cnCepes keee?
ie) Heetej kejej cnCepes keee?
n) Jemletbee YeefJe<e keeueerve kejej cnCepes keee?

7.7 Heve
1. je<^eee DeeefLe&ke efJekeemeele Yeeb[Jeue yeepeejeeer Yetefcekee efJeMeo keje.
2. 1991 Heemetve Yeejleere Yeeb[Jeue yeepeejele kejCeele Deeuesuee megOeejCeebee Dee{eJee Iee.
3. 1991 Heemetve HeeLeefceke yeepeejele Peeuesuee megOeejCee efJeMeo keje.
4. ogece yeepeejeleerue megOeejCebees Hejer#eCe keje.
5. Yeejleere Yeeb[Jeue yeepeejeee efJekeemeele mesyeerve kesuesuee megOeejCeebee Dee{eJee Iee.
6. Yeejleeleerue cegegDeue Heb[ebeer Yetefcekee efJeMeo keje.
7. Yeejleeleerue YeefJe<e keeueerve kejej Heetej kejej Je Jemlet yeepeej eebeer ceeefnleer ee.

85

8
Ieke 4
meeJe&peefveke efJee (Public Finance)
Yeejleeleerue kej Je kejsej GlHevve
(Tax and Non Tax Revenue In India)
jevee
8.0
8.1
8.2
8.3
8.4

Gef<s
efJe<ee Heefjee
mejkeejee GlHevveeeer meeOeves
kej Je kejslej GlHevveele nesle Deeuesues yeoue
Heve

8.0

Gef<s

mejkeejee GlHevveeeer meeOeves mecepetve IesCes.

kej Je kejslej GlHevveeeer JewefMe<es mecepetve IesCes.
GlHevveeleerue yeoueeee DeYeeme kejCes

8.1 efJe<ee Heefjee

meeJe&peefveke efJee ne DebLe&Meem$eeee Ske cenJeeee efJeYeeie Deens. eeceOes kebs Je jepe
mejkeejebee GlHevveeee DeYeeme kesuee peelees. eer. Sed. [euve eebee celes meeJe&peefveke efJee
(Public Finance) cnCepes mejkeejee GlHevve Je Keee&ee DeYeeme. meeJe&peefveke efJeeeceOes
mejkeejes GlHevve efceUefJeCeees efJeefJeOe ceeie& Je leebee eesie lees efJeefveeesie eebee meceeJesMe neslees.
efJeefveeesieees Gef< peueo ieleerves osMeeee DeeefLe&ke efJekeeme meeOeCes, meJee&vee jespeieej HegjefJeCes,
efkebceleer efmLej jeKeCes. GlHevveeee veee JeeHe Jeiewjs. meeJe&peefveke efJeeele mejkeejee GlHevveeee
Keee&ee Je mejkeejee kepee&ee DeYeemeeee meceeJesMe neslees.

86
efJekeefmele je<^eceOetve meeJe&peefveke efJeeeee JeeHej DeeefLe&ke mLewe& jeKeCeemeeer, efkebcele
Jee{ jesKeCeemeeer Je ceboereer HeefjefmLeleer eUCeemeeer kesuee peelees. efJekemeveMeerue je<^ele
meeJe&peefveke efJeeees Gef< eentve JesieU Demele. ee osMeele mejkeejer Keee&e Gef< DeeefLe&ke
efJekeeme meeOeCes ne Demelees. DeeefCe mejkeejer GlHevveeee JeeHej efJekeeme keeceemeeer HeLece kesuee
peelees.

8.2 mejkeejee GlHevveeeer meeOeves

mejkeejuee efJeefJeOe efkeeCeeJeve efceUCeeNee GlHevveeuee mejkeejes GlHevve (Public
Revenue) cnCeleele. DeMee GlHevveeeer efJeYeeieCeer efJeefJeOe DeLe& le%eebveer JesieJesieUee HeOoleerves
kessuesueer Deens. leeHewkeer De@[ce efmceLe mesefueieceve DeeefCe yemleeyeUs eebeer efJeYeeieCeer meJee&le peemle
HeefmeOo Deensle. ee ueeskeebveer kesuesuee GlHevveeee efJeYeeieCeer HeceeCes mejkeejer GlHevveees cegKele
oesve HecegKe efJeYeeie meebefieleues peeleele.
De) kejee GlHevve
ye) kejslej GlHevve
De) kejee GlHevve
efJeefJeOe Hekeejee kejeletve mejkeejuee efceUCeeNee GlHevveeuee kejee GlHevve cnCeleele.
mejkeeje meJee&le cenJeee GlHevveee meeOeve cnCepes efJeefJeOe Hekeejee kejeletve efceUCeej GlHevve.
kej cnCepes veeieefjkeebveer mekeleerves mejkeejuee eeJeeees Hewmes peeceOetve leebvee keenerner Heeeoe nesle
veener. efkebJee mejkeejke[tve leeee yeoueele keenerner Hejle efceUCeeeer DeHes#ee vemeles.
mejkeej Deece pevelesee efnleemeeer kejerle Demeuesuee Keee& ceOeerue DeeHeuee Jeee cnCetve
Heleskeebves DeeHeuee Jejerue kej mejkeejuee efoues Heeefnpes. DeMee Keee&ee kejoeleeuee Keeme keenerner
Heeeoe efceUle veener. kejees Hejle oesve Hekeej Deensle.
1) Hele#e kej
2) DeHele#e kej
Deeekej kebHeveerkej mebHeeerkej yeef#eme kej Fleeoer kejebvee Hele#e kej cnCeleele.
efJekeerkej, GlHeeove Meguke, Deyekeejer kej Fleeoervee DeHele#e kej cnCeleele.
kej HeOoleer ner mejkeejes cenJeees GlHevveees meeOeve mecepeues peeles. Hejbleg Deepekeeue kej
HeOoleeree JeeHej efJeefJeOe meeceeefpeke Gef<ebee Hetle&lesmeeerner kesuee peelees. leebeer HecegKe JewefMe<es
Heg{erue HeceeCes meebielee esleerue1. kej cnCepes Heleske veeieefjkeebveer keeeeeHeceeCes mekeleerves mejkeejuee eeJeeees Hewmes.
2. SKeeoee veeieefjkeebves ns kej efoues veener lej leeee Jej keeeosMeerj keejJeeF& kesueer peeles Je
leeuee leemeeer ob[ eEkeJee efMe#ee nesT Mekeles.
3. mejkeej Je kejoelee eebeele lemee Hele#eele keenerner osCeIesCe vemele.( Quid Proquo)
4. GlHevve, Jemlet Je mesJee eebeeJej kej DeekeejCeer kesueer peeles.

87
Jee{lee ojeves Jemetue kesuee peeCeeNee kejeves efJeefJeOe veeieefjkeebee GlHevveleerue Je
mebHeeerleerue leHeeJele keceer kejCeeme ceole nessles. kej HeOoleeree HeefjCeece GlHeeove GHeYeesie Je
JeeHeeJej (Distribution) nesT Mekelees. efkebceleer efmLej sJeCeemeeerner leeee JeeHej kejlee
eslees.
ye) kejslej GlHevve :
kejeJeefleefjkele mejkeejuee HeeHle nesCeeNee GlHevveeuee kejslej GlHevve (Non Tax
Revenue) cnCeleele. leebeer efJeYeeieCeer Heg{erue HeceeCes kejlee esF&ue 1. HeMeemekeere GlHevve
2. mejkeejer GHekeceebee veHee
3. Devegoeve Je ye#eermes
1. HeMeemekeere GlHevve
HeMeemekeere mesJesmeeer mejkeejuee peveleske[tve Meguke, ob[ Je Keeme mesJesmeeer Deekeej
Fleeoer ceeiee&ves GlHevve HeeHle nesles.
(1) Meguke - mejkeej pevelesuee HegjefJele Demeuesuee keener mesJeebmeeer Meguke Deekeejles. Goe kees&
Heer, ueeemesvme Heer Jeiewjs. SKeeoee efJeefMe< mesJesee Kee& Jemetue kejCeemeeer mejkeej Meguke
Deekeejles. pes ueeske ee efJeefMe< mesJesee ueeYe Iesleele, leebveee ne Meguke YejeJee ueeielees.
pevelesuee peer efJeefMe< mesJee efceUles, lee HeceeCeele leebvee Meguke YejeJee ueeielees. FLes mesJee DeeCeer
Meguke eebee SkeceskeebMeer mebyebOe Demelees. Hejbleg Demee mebyebOe kejeee yeeyeleerle vemelees.
Megukeeee yeeyeleerle kejemeejKeer mekeleer vemeles. mejkeejee kejslej GlHevveele Megukeeuee
cenJeees mLeeve Deens.
(2) ob[ - pes keesCeleener keeeeees GuuebIeve kejleele lebevee efMe#ee cnCetve ob[ kesuee peelees. ee
ceeies mejkeeje Gef< GlHevve efceUefJeCes ns vemetve ueeskeebveer keeeeees keeskeesjHeCes Heeueve
kejeJes ns Deens. leebvee keeeoe cees[CeeHeemetve HejeJe=e kejCes ns Deens. leecegUs eeletve Heejmes
GlHevve efceUle veener. ob[eeer jkekece keener jeefJeke efveke<e ueeJetve jefJeueer peele veener.
leebee mejkeejer mesJeebmeer keener mebyebOe vemelees. keje meejKese ob[ner YejCes mekeleeres Deens.
leeee yeoueele keener efceUCeeeer DeHes#ee vemeles. ns keener mejkeejes cees GlHevveees meeOeve
mecepeue peele veener.
(3) mesJesmeeer Keeme Deekeej (Special Assessment ) - ne Deekeej efJeefMe< Yeeieeleerue
veeieefjkeebvee mekeleerves eeJes ueeieles. lee yeoueele leebvee mejkeejke[tve keener Keeme Heeeos
eEkeJee meJeueleer GHeueyOe keve efoueer peeleele. Goe. veiej Heeefuekee keener Yeeieele Gece jmles
leeej kejles efkebJee HeeCeer efkebJee Jeerpe HegjJee kejles. lesJne lee efJeYeeieeleerue ueeskeebee Iejebeer Je
Flej ceeueceeseer efkebcele Jee{les. cnCetve veiejHeeefuekee lee efJeYeeieeleerue peveleske[tve Keeme
Deekeej Jemetue kej Mekeles. pee HeceeCeele leebee ceeueceeseer efkebcele Jee{les, lee HeceeCeele ne
Deekeej Demet Mekelees. leeletve lee ueeskeebvee efouesuee Keeme megefJeOeebJej Peeuesuee Kee& DebMele
kee nesF&vee mebyebefOeleeke[tve Jemetue kejCeele eslees. FLes veeieefjkeebvee HegjefJeuesueer megefJeOee Je
leebeeke[tve Jemetue kesuesuee Deekeej eeceOes HejmHejmebyebOe Demelees.

88
2. mejkeejer GHekeceebee veHee
peieeleerue meJe& je<^eceOetve keener JeeHeejer JeJemeee keejCeejs mejkeejer GHekece Deensle. ee
GHekeceebvee nesCeeje veHee cnCepes mejkeejes Ske cenJeees kejsej GlHevveees meeOeve Deens. Demee
veHee mejkeej, lee GHekeceeee GlHeeoveeeer efJekeer keesCelee ojebveer kejles, leeJej DeJeuebyetve
Demeles. efpeLes ee mesJeseer efkebJee Jemletee GlHeeoveeeer mejkeejeer cekelesoejer Deens efleLes DeefOeke
efkebceleer sJeuee peeleele.
3. yeef#emes (oeve) Je Devegoeve
oeve eEkeJee ye#eerme cnCepes veeieefjke efkebJee mejkeejslej mesJee mebmLee mJessves keener jkekece
mejkeejuee osleele. Demes oeve keener efJeefMe< keejCeemeeer efoues peeleele. Goe og<keeU efveJeejCee
egOo, YetkebHe iemleebes HegveJe&meve Fleeoer. ner jkekece leMeer HeejMeer vemeles.
keW mejkeej jepe mejkeejebvee keener Keeme eespevee jeyeefJeCeemeeer keener jkekece osles,
leer jkekece cnCepes Devegoeve, lemese jepe mejkeejsner veiej Heeefuekee efkebJee efpeun Heefj<eoebvee keener
eespeveebmeeer efkebJee owvebefove keeces HetCe& kejCeemeeer Devegoeve osleele. HejosMeeletve Deeuesuee HewMeeuee
Hejkeere ceole cnCeleele. efJekemeveMeerue je<^ebvee mebj#eCeemeeer, ueeskeebvee Devve HegjJeCeemeeer,
DeeefLe&ke Je leebef$eke ceole Heiele je<^s osleele. DeMee Devegoevee yeue keener Deerner ueeoCeele esleele.
mejkeejee SketCe GlHevveele DeMee Devegoeveebee Jeee Heejmee ceese vemelees. Lees[keeele meebieeee
Peeueeme kej Je kejslej GlHevve eee iees<er mejkeejee GlHevveees ecegKe ceeie& Demeleele.
ye) Hele#e Je DeHele#e kej : Yeejleele kejebes oesve Hekeej Deensle.
1) Hele#e kej Je 2) DeHele#e kej
1) Hele#e kej
Hele#e kej cnCepes peeeeke[tve ns kej Jemetue kesue peele, leeuee les DeeHeueee
GlHevveeletve YejeJee ueeielees. leeuee lee kejeee yeespee ogmeNeeJej ekelee esle veener. cnCepes lees
kej leeuee ogmeNeeke[tve Jemetue kejlee esle veener. lee kejeee yeespee osCeeNeeueee GeueeJee
ueeielees. Jekeleer efkebJee kebHeveebveJej leebee GlHevve efkebJee mebHeeerJej Hele#ekej ueeouee peelees.
Goe. Jeefkeleiele Deeekej, kebHeveerJejerue Deeekej, mebHeeer kej, Yeeb[Jeueer veHee kej, ye#eerme kej
Fleeoer.
2) DeHele#e kej
DeHele#ekej cnCepes les kej YejCeeeer keeeosMeerj peyeeyeoejer Skee JekeleerJej Demeles.
Hejbleg leeee yeespee leeuee ogmeNeeJej ekelee eslees Goe. Hele#e GHeYeeskelee cnCepese kej YejCeeje
lee kejeuee yeespee menve kejle veener. lees yeespee ogmeNeeJej Demelees. cnCepes kej osCeeeer peyeeyeoejer
SkeeJej Demeles lej leeee yeespee ogmeNeeJej He[lees. Goe. efJekeerJej, GlHeeove Meguke, Deeeele kej ,
Je@, pekeele Jeiewjs

89
legceeer Heieleer leHeemetve Heene :
1. mejkeejee GlHevveees efJeefJeOe m$eesle keesCeles?
2. kej cnCepes keee?
3. kejee GlHevve Je Flej Hekeeje GlHevve eeleerue Hejke keee?

8.3 Yeejle mejkeejee kej Je kejslej GlHevveele nesle Deeuesues yeoue.

kej Je kejslej GlHevveeleerue yeoue meeOeejCe HeCes osMeeee DeLe&mebkeuHeele mHe< kesuesues
Demeleele. mejkeej DeeHeue GlHevve kej Je kejslej ceeiee&ves ieesUe kejle. leeleerue HeceeCeeleerue yeoue
Heg{erue HeceeCes mHe< kejlee esF&ueDe) kejee GlHevve.
Yeejleele Gecejerlee efJekeefmele DeMeerkej HeOole { Deens. kej ueeoCeees DeefOekeej keW
Je jepe mejkeejuee lemese mLeeefveke mJejepe mebmLeebvee osCeele Deeuesues Deensle. keW mejkeej
JekeleeRee Je kebHeveeee GlHevveeJej Deeekej mebHeeerkej yeef#eme kej GlHeeove Meguke Deeeele kej
Je mesJee kej Fleeoer kej ueeot Mekeles.
efJekeerkej jepe GlHeeove Meguke Je@, mBHe kej peceerve cenmetue Fleeboer kej jepe mejkeejs
ueeot Mekeleele. ceeueceee kej pekeele kej Fleeoer kej mLeeefveke mJejepe mebmLee ueeoleele.
1991 veblej Yeejleeleerue kej HeOoleerle Deveske megOeejCee kejCeele Deeuesuee Deensle.
euuewee (Chelliah) Je kesUkej meejKeemeefcelee kej HeOoleerle megOeejCee megeefJeCeemeeer
mejkeejves vesceuee neslee. ee meefceleebveer Deveske megOeejCee megeefJeuee Deensle. eeleerue kejees oj
mejmeke keceer kejCes. kejebeer JeeHleer Jee{efJeCes, kej HeOole meesHeer kejCes, JeJemLeeHeveebes
DeeOegefvekeer kejCe kejCes Je kej Jemetueer ke[ke kejCes Fleeoer meefceleeree megOeejCee mejkeejves
Decebueele DeeCeuesuee Deensle. kej HeOoleerleerue yeoueeeer efoMee Heg{erue keener iees<er Jeve mHe<
nesF&ue.
1. kejebeer {esyeU jkekece Je SketCe je<^ere GlHeeoveeleerue (G.D.P.) leebee Jeee.
Hele#e Je DeHele#e keje ceOetve efceUCeeNee GlHevveele 1991 les 2010 ee keeUele
YejHetj Jee{ Peeuesueer Deens. eee cegKe keejCe kejeee ojele kesuesueer ceeser keHeele, kej HeCeeueeres
megueYeerkejCe DeeCeer je<^ere GlHeeoveele Peeuesueer ee keeUeleerue Jee{. mejkeejee kejeee

90
GlHevveele YejHetj Jee{ Peeuesueer Demeueer lejer leeee je<^ere GlHeeoveeleerue Jeeeees HeceeCe
peJeUHeeme lesJn{se jeefnuesue Deens. Yeejleeleerue GlHevveeleerue kejees HeceeCe peieeleerue Flej Heiele
osMeeee leguevesves keceere jeefnuesue Deens. eeeer keejCes cegKele oesve
1. MesleerHeemetve efceUCeej DeleuHe GlHevve Je
2. kej HeOoleerle efouesuee Deveske meJeueleer
GlHeeoveeleerue kejeee Jeee oMe&efJeCeeje lekelee
Je<e&
1990 1991
2009 - 2010

kejeHeemetvee GlHevve je<^ere GlHeeoveeleerue Jeee

57,576
10.1
6,41,979
10.4

meboYe& DeeefLe&ke meJex#eCes.

2. Hele#e Je DeHele#ekejeleerue legueveelceke Jeee
1991 Heemetveee SketCe kej GlHevveeleerue Hele#e kejeee Jeeeelener KetHe Hejke
He[uesuee Deens. ee keeUele SketCe kej GlHevveele Hele#e kejeee Jeee Jee{le iesueee Je DeHele#e
kejeee Jeee keceer nsele iesueee. ner osMeeee DeLe& JeJemLeseer eebieueer KetCe mecepeueer peeles. Hele#e
kejeleerue Jee{eruee kebHeveebJejerue Deeekejeee GlHevveele Peeuesueer Jee{ keejCeerYetle Deens. Heg{erue
lekelee Hele#e Je DeHele#ekejeee SketCe kej GlHevveeleerue Jeee oMe&efJelees.
Je<e&
1990 1991
2009 - 2010

Hele#e kej
19.1
57.7

DeHele#e kej
80.9
42.3

meboYe& DeeefLe&ke meJex#eCes

3. Hele#e kejeleerue Jee{
SketCe kej GlHevveeleerue Hele#e kejeee Jeeeele ee keeUele ue#eCeere Jee{ Peeuesueer
efometve esles. 19.1 Jeve lees 57.7 Jej iesuee. eees HecegKe keejCe meJe& Hele#e kejele kesuesueer
ceeser keHeele Je ueeskeebee GlHevveele Peeuesueer meleleeer Jee{, Hele#e kej mebefnlee (Direct Tax
Core) ner ueJekeje Decebueele esCeej Deens. lee ceOesner kejHeOoleerle Deveske megOeejCee HemleeefHele
Deensle.
cenJeees Hele#e kej
De) kebHeveeJejerue kej (Corporate Tax) ne kej kebHeveebee efveJJeU GlHeevveeJej Jemetue
kesuee peelees. Yeejleere kebHeveebvee leebee veHeeeJej 30 kej YejeJee ueeielees. HejosMeer
kebHeveebJejerue kejeee oj Flej Deveske iees<er ue#eele IesTve jefJeuee peelees. SketCe kejeee
GlHevveeleerue kebHeveerkejeee Jeee ceese Deens. SketCe kej GlHevveeleerue eeee Jeee 1991 veblej
KetHe ceesee HeceeCeeJej Jee{uesuee Deens. eee keejCe kebHeveebee veHeeele Peeuesueer meleleeer Heeb[
Jee{.

91
kebHeveerkejele Peeuesueer Jee{ oeKeefJeCeeje lekelee.
Je<e&
1990 1991
2009 - 2010

Hees keeserle
5,335
2,56,725

SketCe GlHevveeleerue Jeejer

9.3
40.0

meboYe& DeeefLe&ke meJex#eCes.

ye) Jeefkeleiele Deeekej (Personal Income Tax) Jekeleeree GlHeevveeJej mejkeej
Deeekej Deekeejles. leees oj GlHevve Jee{sue lemes Jee{leele. meOee Deeekejeeer ojs 10, 20
Je 30 SJe{s Deensle. Deeekejeee GlHevveele 1991 veblej ue#eCeere Jee{ Peeuesueer efometve esles.
eeeer keejCes Heg{erue HeceeCes meebielee esleerue1. ueeskeebee GlHevveele Peeuesueer Jee{
2. Deeekej ojeleerue keHeele
3. kejeee JeeHleerle Peeuesueer Jee{
Jejerue ue#eCes osMeeee DeLe&JeJemLesuee Devegketue DeMeere Deensle.
Deeekejeleerue Jee{ oMe&efJeCeeje lekelee
Je<e&
1990 1991
2009 - 2010

keeserle Hees
5,371
1,12,850

SketCe GlHevveeleerue Jeejer

9.3
17.6

meboYe& DeeefLe&ke meJex#eCes

4. DeHele#e kejeleerue Jee{
Jemlet Je mesJeeJejerue kejebvee DeHele#e kej cnCeleele. ee kejebee DeeefLe&ke yeespee MesJeer
GHeYeeskeleeJej He[lees. keejCe leeuee Jemlet efkebJee meJeevee DeefOeke efkebcele ceespeeJeer ueeieles. FLes
mejkeeje Gef< kesJeU GlHevve efceUefJeCes vemetve Flej meeceeefpeke DeeefLe&ke Gef<s leeceeies
Demeleele. pemes efkebceleer efmLej jeKeCes Je DeeefLe&ke Heieleer meeOeCes Fleeoer.
cenlJeees DeHele#e kej
De) GlHeeove Meguke (Excise Duty)
keW mejkeej GlHeeoveeJej Meguke Deekeejles. ns mejkeeje meJee&le cees GlHevveee meeOeve
Deens. mejkeejuee ee kejeletve efceUCeeNee GlHevveele YejerJe Jee{ Peeuesueer efometve esles. leeeer keejCes
Heg{erue HeceeCes meebielee esleerue1. GlHeeoveele Peeuesueer Jee{
2. kejeee ojeleerue keHeele

92
1991 Heemetve SketCe GlHevveeleerue ee kejeee Jeee keceer keceer nesle iesuesuee Heg{erue lekeleeJeve
ue#eele eslees.
Je<e&

Hees keeserle

1990 1991
2009 - 2010

24,514
1,06,477

SketCe kejeee GlHevveeleerue

Jeee
42.6
16.6

meboYe& DeeefLe&ke meJex#eCes

ye) Deyekejer kej (Customs Duty)
osMeele Deeeele nesCeeNee Je osMeeyeensj efveee&le nesCeeNee JemletbJej pees kej Deekeejuee peelees.
leeuee Deyekeejer kej(Customs Duty ) cnCeleele. leeuee Deeeele Je efveee&le kej Demesner
mebyeesOeues peeles. Deeeelekej ne Deeeele kesuesuee Jemletee efkebceleeree HeceeCeele Demelees. ne Jesie
JesieUee Hekeejee JemletbJej Jesie JesieUee ojeves Deekeejuee peelees. eeee meOee meJee&le peemle oj
cnCepes 10 Deens Deyekeejer Megukeeee jkecesle leMeer Jee{ Peeuesueer Demeueer lejerner SketCe kejeee
GlHevveeleerue leeee Jeee iesuee keener Je<ee&le keceer keceer nesle iesueee. ner iees< Heg{erue lekeleeJeve
mHe< nesF&ue.
Deyekeejer kejees GlHevve
Je<e&

keeser Hees

1990 1991
2009 - 2010

20,644
98,000

SketCe kejeee GlHevveeleerue

Jeee
35.9
15.3

meboYe& DeeefLe&ke meJex#eCes

ke) mesJee kej
pevelesuee HegjefJeuee peeCeeNee meJesJeebJej ueeJeuesuee kejeuee mesJee kej cnCeleele Yeejleele ne
kej HeLecele 1993 94 ceOes ueeouee iesuee. leeJesUer mesJee #es$eeee ceesee HeceeCeeJej efJekeeme
Peeuee Je mejkeejves DeeHeuee GlHevveele Jee{ kejCeemeeer Demee kej ueeouee. mesJeekejeHeemetveee
GlHevveele melele Jee{ nesle iesueer. ner iees< Heg{erue lekelee Jeve efometve esles.
mesJee kejeleerue Jee{
Je<e&
1990 1991
2009 - 2010
meboYe& DeeefLe&ke meJex#eCes

keeser Hees
862
65,000

SketCe GlHevveeleerue Jeee

0.8
10.1

93
ye) kejslej GlHevve
keje Jeefleefjkele mejkeejuee efceUCeeNee GlHevveeuee kejslej GlHevve cnCeleele. SketCe
GlHevveeleerue kejeee Jeee Deveske Je<ee&le peJeU peJeU leese jeefnuesuee Deens. cnCetve kejslej
GlHevveeke[s DeefOeke ue#e HegjJetve leele Jee{ kejCeees Heelve Peeues Heeefnpesle. keejCe MesJeer
kejeee GlHevveeuee ceee&oe Deensle. cnCetve mejkeejves ns GlHevve Jee{efJeCeemeeer 2002ceOes Ske
Keeme efJeYeeieeeer mLeeHevee kesueer. ne efJeYeeie JesUes JesUer mejkeejuee ns GlHevve Jee{efJeCee mebyebOeer
meuuee oslees. mejkeejer let Yeve kee{Ceele ns GlHevve cenlJeeeer Yetefcekee yepeeT Mekeles. ns
GlHevve cnCepes Meguke, ob[ Je mejkeejer GHekeceeletve efceUCeeje veHee, peceerveere Je Fceejleere Yee[ ,
efJeefJeOe HejJeevee Meguke, kepee&Jejerue Jeepe ueeYeebMe osCeiee Je yeef#emes.
mejkeejee kejslej GlHevveele iesuee keener Je<ee&le KetHe ceeser Jee{ Peeuesueer Deens. ns Heg{erue
lekeeeJeve efometve esF&ue.
kejslej GlHevve
Je<e&
1990 1991
2009 - 2010

kejs lej GlHevve

11,976
1,40,279

SketCe GlHevveeleerue Jeee

2.1
2.3

mejkeejves DeeHeuee Jee{lee iejpee ue#eele IesTve Je@, mesJeekej Fleeoer veJeerve kej ueeoues Deensle
lemese HetJeeaee kejebee ojele keHeele kesuesueer Deens. eecegUs SketCe kejeee jkecesle Je GlHevveeleerue
Jeeeele Jee{ Peeuesueer Deens. ner iees< mJeeieleen& Deens.
legceeer Heieleer leHeemee 1. Yeejleeleerue cenJeees Hele#e kej meebiee.
2. Yeejleeleerue cenJeees DeHele#e kej keesCeles?

8.4 Heve
1.mejkeejee GlHevveeee efJeefJeOe m$eesleebeer eee& keje.
2. keW mejkeejee kej Je kejslej GlHevveele 1991 Heemetve Peeuesueer Jee{ efJeMeo keje.

94

9
meeJe&peefveke Kee&
jevee
9.0
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
9.6

Gef<s
efJe<ee Heefjee
meeJe&peefveke Keee&eer Gef<s
meeJe&peefveke Keee&es efveke<e.
meeJe&peefveke Keee&es efJeYeeie
Yeejle mejkeejee Keee&le Peeuesuee Jee{ereer keejCes
Heve

9.0

Gef<s

9.1

meeJe&peefveke Keee&es mJeHe mecepetve IesCes.

meeJe&peefveke Keee&eer Gef<s mecepetve IesCes.
meeJe&peefveke Keee&es efveke<e& mecepetve IesCes.
meeJe&peefveke Keee&eer efJeYeeieCeer mecepetve IesCes
Yeejleere meeJe&peefveke Keee&le Peeuesuee Jee{ereer keejCes mecepetve IesCes

efJe<ee Heefjee

meeJe&peefveke Kee& ne meeJe&peefveke efJeeeee Ske cenJeeee Yeeie Deenss.

meeJe&peefveke Kee& cnCepes mejkeejee efJeefJeOe efJeYeeieeves pevelesee keueeCeemeeer kesuesuee Kee&
meeJe&peefveke Keee&yeue Jesie JesieUer celes ceeb[ueer peeleele. HeejbHeeefjke ef<keesve cnCepes mejkeejves
ceee&efole Yetefcekee yepeeJeeJeer. pemes keeeoe DeeefCe megJeJemLee jeKeCes. ee Gue kesvme Jeiewjs
Meem$e%eebes cele Deens. leebe cnCeCeb mejkeejveer YejHetj Kee& kejeJee. leebee celes meceepeeee
efnleemeeer mejkeejves DeeHeuee GlHevve Hes#ee peemle Hewmes Kee& kejeJesle. meOeee mejkeej ns
keueeCekeejer mejkeej ( Welfare State) Deens. leecegUs DeLe& JeJemLesle mejkeejves cenlJeeeer
Yetefcekee yepeeJeeJeer. leebveer Deveske keeex kejeJeerle. leecegUs Deepekeeue meeJe&peefveke Keee&le Heeb[ Jee{
Peeuesueer Deens. meceepeeee keueeCeemeeer Deepekeeue mejkeej Heej ceesee HeceeCeeJej Hewmes Kee&
kejerle Deens.

95

9.2 meeJe&peefveke Keee&eer Gef<s : meeJe&peefveke Keee&eer JeeKee DeMeer

keueer peeles keW Je jepe mejkeej mLeeefveke mJejepe mebmLee eebveer ueeskeebee
keueeCeemeeer kesuesuee Kee&.
mejkeejves osMeeee mebj#eCeemeeer mebj#eCe Keeleeves kesuesuee Kee& JeJemLeeHeveeJejerue Kee&
keeeoe Je megJeJemLee jeKeCeemeeer kesuesuee Kee& DeeefLe&ke efJekeemeeJej kesuesuee Kee& meceepeeee
efnleemeeer kessuesuee Flej meJe& Keee&ee meceeJesMe meeJe&peefve Keee&le neslees. Deepeee DeeOegefveke peieele
mejkeejee keeee&le Jee{ Peeuesueer Deens. leecegUs meeJe&peefveke Keee&uee DeefOeke cenlJe HeeHle Peeuesue
Deens. Deepekeeue meeceeefpeke DeeefLe&ke Je jepekeere Gef<s meeOe kejCeemeeer mejkeejuee Heej
ceesee HeceeCeeJej Hewmes Kee& kejeJes ueeieleele. ner efJeefJeOe Gef<s meeOekejCeeee HeefjCeece keejke
Ske ceeie& cnCepes meeJe&peefveke Kee& kejCes Goe.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)

efkebceleer efmLej jeKeCes.

meJee&vee jespeieej efceUJetve osCes.
keeeoe Je megJeJemLee jeKeCes
Gesie JeJemeeeeee efJekeeme meeOeCes
meceepeesHeeesieer Jemletbeer efveefce&leer kejCes.
Deecepevelesuee efMe#eCe Je Deejesie mesJee GHeueyOe kejve osCes.
Jeenletke Je mebHeke& meeOeveebee efJekeeme kejCes.
Hejkeere DeekeceCeeHeemetve osMeees mebj#eCe kejCes.
DeeefLe&ke mLewe& meeOe kejCes.
meeceeefpeke Je DeeefLe&ke efJe<ecelee otj kejCes Fleeoer.

9.3 meeJe&peefveke Keee&eer efveke<es efkebJee lelJes.

meeJe&peefveke Keee&cegUs osMeeleerue pevemeeceeveebee peerJeveeJej DeeefLe&ke HeefjCeece efometve
esleele. leecegUs DeMee Keee&ceeies keener lelJes efkebJee efveke<e& DemeCes DeeJeMeke Deens. SKeeoee
iees<erJej Hewmes Kee& kejeJesle eEkeJee veeneR eEkeJee Kee& eesie Deens kee ee iees<er ee lelJe eEkeJee
efveke<eeJej leHeemetve HeenCes DeeJeMeke Deens. ner lelJes efkebJee efveke<e& eebee DeeOeejeJeje mejkeejves
DeeHeuee Keee&efJe<eeke OeesjCe jefJeCes DeeJeMeke Deens. ner lelJese mejkeejer Keee&eer eesielee
jefJeleele. Hees efHebb[ues efMejme eebveer ee yeeyeleerle keener lelJes megeefJeueer Deensle.
1)

Keee&eer GHeegkelee
ee lelJeee Gef< cnCepes Hewmes DeMee iees<erJej Kee& kejeJesle peeletve meceepeees peemleerle
peemle efnle meeOeues peeJes. Keee&e Gef< cnCepes meceepeee efnle meeOeCes. cnCetve mejkeejves Hewmes
DeMee iees<er Jej Kee& kejeJesle peecegUs efJeefMe< Jekeleer efkebJee mecetnees veJns lej meJe& peveleses
keueeCe meeOelee Deeue Heeefnpes. DeMeecegUs mejkeejer Keee&es meeLe&ke nesles.

96
2)

keekemejere Gef<
mejkeejer HewMeeuee Kee& kejleevee Mekee efleLes keekemej kesueer Heeefnpes. mejkeejes ns
kele&Jee Deens keer lebeveer ueeskeebes ke<ees Hewmes ieesUe kesuesues Demeleele. leebee Kee& eesie
keejCeemeeere kesuee peeJee. efvejHeeesieer eespeveebJej lee HewMebeee Kee& nesT vees. lemese Skeee
eespevesJej oesveoe Hewmes Kee& nesle veenerle vee eebeer mejkeejves keeUpeer Iesleueer Heeefnpes. HewMeeeer GOeU
Heer nesle veener. eeeer HegjsHetj o#elee Iesleueer Heeefnpes. mejkeejer Keee&ee GlHeeoveeJej efJeHejerle
HeefjCeece neslee keecee vees. ueeskeebee yeeleeree meJeeerJej ner leeee keesCeleener efJeHejerle HeefjCeece
nesT vees. SketCe Lees[keeele meebieeee cnCepes HewMeeee efJeefveeesie eesie keejCeemeeer Je eesie Hekeejs
kesuee peeJee.
3)
eesie Jekeleeree HejJeeveieer efMeJeee Kee& ke vees : mejkeejer Hewmes Kee& kejleevee
me#ece DeefOekeeNeeeer jerlemej HejJeeveieer IesTvee Hewmes Kee& kejeJesle. HewMeeee efJeefveeesie DeeJeMeke
iees<erJeje nesCeemeeer DeMee HejJeeveieereer efveleeble iejpe Deens. leecegUs HewMeeee ogjHeeesie eUlee
esF&ue.
4)
eesie HeceeCeele Hewmes efMeuueke jeneJesle : GlHevveeee meJe& HewMeebee efJeefveeesie kej vees.
HegjsMeer jkekece vesnceer peJeU efMeuueke sJeeJeer. GlHevveeHes#ee DeefOeke HewMeeee Kee& eUeJee. DeeoMe&
Deboepe He$eke cnCepes GlHevveeHes#ee Keee&eer jkekece vesnceere keceer DemeeJeer. leecegUs mejkeejeer Hele
Jee{les.
5)

ueJeefekelee
mejkeejee Keee&le ueJeefekelee DemeeJeer. cnCepes DeeefLe&ke HeefjefmLeleerle yeoue Peeueeme
Keee&le DeeJeMeke yeoue kejCes Mekee DemeeJes. keejCe HeefjefmLeleer melele yeouele Demeles.
DeLe&JeJemLesee iejpee JejeeJej yeoueleele.
6)

GlHeeokelee
kesuesuee Kee& GlHeeokelesuee ceole efkebJee Heeslmeenve osCeeje DemeeJee. cnCetve GlHevveeee
yejee Yeeie DeeefLe&ke efJekeemeeJeje Kee& kesuee peeJee.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1) meeJe&peefveke Kee& cnCepes keee?
2) meeJe&peefveke Keee&eer Gef<s keesCeleer Demeeeuee nJeerle?
3) meeJe&peefveke Keee&eer efveke<es keesCeleer?

97

9.4 meeJe&peefveke Keee&eer Jeie&Jeejer efkebJee Hekeej

meeJe&peefveke Keee&es efJeefJeOe Hekeej Deensle. les Heg{erue HeceeCes meebielee esleerue 1) owvebefove eEkeJee eeuet Kee& Je Yeeb[Jeueer mJeHeeee Kee&.
mejkeejee Jeeef<e&ke DeboepeHe$ekeeble mejkeejer Kee& oesve efJeYeeieele oeKeefJeCeele Deeuesuee
Demelees. owvebefove JeJemLeeHeveeJejerue Kee& ne eeuet Kee& (Revenue Expenditure) cnCetve
DeesUKeuee peelees. meOee DeefmlelJeele Demeuesuee efJeefJeOe ceeueceesJejerue oQveefove Kee& ne eeuet Kee&
cnCetve DeesUKeuee peelees. ceeueceesee osKeYeeueermeeer Deveske Jemlet Je mesJee eebeer Kejsoer kejeJeer
ueeieles. DeMee Keee&cegUs meOee DeeHeueeke[s Demeuesueer ceeueceee Gece efmLeleerle jeKelee esles. ee
DeMee Keee&eer oQveefove JeJenej megjUerle eeueCeemeeer DeeJeMekelee Demeles. cenmetueer JeJemLeeHevee
Jejerue Kee&, mewveeJejerue Kee&, pevelesee Deejesiej#eCeeJej kesuesuee Kee&, efMe#eCeeJejerue Kee&,
eebee ee meojele meceeJesMe neslees. Demee Kee& ojJe<eea kejeJeee ueeielees.
ogmeNee Hekeejee Kee& cnCepes Yeeb[Jeueer mJeHeeee Kee&. ner oerIe& keeUemeeereer
iegbleJeCetke Demeles. DeMee Keee&cegUs DeLe&JeJemLesleerue GlHeeove Jee{eruee nele Yeej ueeielees. jmles,
yeebOeCeer, OejCe yeebOeCeer, efmebeve eespevee, eb$e Kejsoer Fleeoer Jejerue Keee&uee Yeeb[Jeueer mJejHeeee
Kee& cnCeleele. Demee Kee& Skeoee kejeJee ueeielees. JeejbJeej efkebJee efveeefceleHeCes kejeJee ueeiele
veener.
2)

GlHeeoke Kee& Je DeveglHeeoke Kee&

GlHeeoke #ecelee Jee{efJeCeeje Kee& GlHeeoke Kee& cnCetve DeesUKeuee peelees. DeMee
Keee&cegUs osMeeleerue SketCe GlHeeoveele Jee{ nesles. lemese DeefOeke ueeskeebvee leeletve jespeieej HeeHle
neslees. mejkeejer #es$eeleerue kebHeveebee mLeeHeves Jej kesuesuee Kee&, cetueYetle megefJeOeebceOes megOeejCee
kejCeeJej kesuee peeCeeje Kee&, Mesleeree efJekeemeeJej kesuesuee Kee&, jmles yeebOeCeer, OejCe yebeOeCeer,
jsuJes efJeceeveleU yeebOeCes JeiewjsJejerue Kee& GlHeeoke Kee& ee meojele cees[lees.

DeveglHeeoke Kee& cnCepes Demee Kee& peecegUs osMeeee SketCe GlHeeoveele keesCeleerner Jee{
nesle veener. pee Keee&cegUs keesCeleerner veJeerve ceeueceee leeej nesle veener. leeuee DeveglHeeoke Kee&
cnCeleele. meewj#eCe, keeeoe Je megj#ee jeKeCes, kepee&Jejerue Jeepe Deoe kejCes, DeemLeeHeveeJejerue
Kee& eebvee DeveglHeeoke Kee& cnCeleele.
DeeOegefveke DeLe& le%eebveer DeMee Keee&eer efJeYeeieCeer efJekeemeeJejerue Kee& Je Flej Kee& DeMeer
kesuesueer Deens. pee Keee&cegUs DeeefLe&ke efJekeeme neslees lees efJekeeme Kee&. DeveglHeeoke Keee&uee
efJekeemeslej Kee& mebyeesOeues peeles.
3)

nmleeblej Kee& Je efyevenmleeblej Kee& (Transfer and Nontransfer

Expenditure )
GlHevveeee nmleeblejeJeve Keee&es oesve Hekeej meebefieleues peeleele. nmleeblej Kee& cnCepes
Demee Kee& efpeLes GlHevve Skee Jekeleerke[tve ogmeNee Jekeleerke[s nmleeblej kesues peeles. eecegUs
osMeeleerue mebHeeereer Hegve&JeeCeer nesles. Goe. mejkeejves efJeefMe< JekeleerJej kesuesuee Kee& pemee yeskeejer
Yeee, DeepeejHeCeeleerue ceole, keueeCe eespevee, Jeepe osCes, MeslekeNeebvee Jeiewjs kepe&ceeHeer osCes DeMee
Hekeejes Kee& DeMee Keee&cegUs veJeerve Jemlet efkebJee mesJee eebeer efveefce&leer nesle veener.

98
Jemletbee GlHeeoveeJej efkebJee GlHevve Jee{ermeeer mejkeejves kesuesuee Kee& ne efyeve
nmleeblejCeere Kee& nese. Demee Kee& veJeerve Jemletbee KejsoerJej efkebJee JeeHejeJej efkebJee mesJee KejsoerJej
kesuee peelees. ee Hekeejeee Keee&eer Flej GoenejCes cnCepes mebj#eCeeJejerue Kee&, efMe#eCeeJejerue
Kee&, Deejesie mesJesJejerue Kee& Fleeoer. DeMee Hekeejee Keee&ceOes GlHeeoke meeOeveebee JeeHej
keve jespeieej efveefce&leer kesueer peeles Je osMeeee GlHevveele Yej Ieeleueer peeles.
4)

efveeesefpele Je Deefveeesefpele Kee&

mejkeejves osMeeee DeeefLe&ke efJekeemeeJej kesuesuee Keee&eer lejleto DeeOeere leeej kesuesuee
HebeJeeef<e&ke eespevesle kesuesueer Demeles. efveeesefpele Kee& cnCepes Demee Kee& peeeer Deboepe He$ekeele
lejleto kesuesueer Demeles. DeMee Keee&uee efJekeemeeJejerue Kee& cnCeleele keejCe leecegUs osMeeee
DeeefLe&ke efJekeeme meeOeuee peelees. Goe. je<^ere jespeieej nceer Jejerue Kee&, meJe& efMe#ee
DeefYeeeveeJejerue Kee& efkebJee Flej efJekeeme eespeveeJejerue Kee&.
Deefveeesefpele Keee&ee GuuesKe HebeJeeef<e&ke eespevesle kesuesuee vemelees. leecegUs DeMee
Keee&meeer je<^eee efkebJee jepeeee Deboepe He$ekeele JesieUer lejleto vemeles. ne Kee& DeeefLe&ke
efJekeemeeJej vemelees. cnCetve eeuee efJekeemeslej Kee& cnCetve mebyeesOeues peeles.
5)

meew. efnkekeme eebveer meeJe&peefveke Keee&eer efJeYeeieCeer Heg{erue HeceeCes kesuesueer Deens.
efleves meeJe&peefveke Keee&eer efJeYeeieCeer mejkeejee efJeefJeOe kele&JeeHeceeCes efkebJee keeee&Jeve
kesuesueer Deens.
De) mebj#eCeeJejerue Kee&
osMeeleerue pevelesuee Hejkeere DeekeceCeeHeemetve mebj#eCe osCeemeeer kesuesuee meJe& Hekeejee
Kee& ne mebj#eCeeJejerue Kee& nese. Goe. Mem$eem$e KejsoerJejerue Kee&, mewefveke oueeleerue ueeskeebvee
efouesuee Heieej Fleeoer.
ye) ceguekeer (Civil) Kee&
osMeebleie&le keeeoe Je megj#ee jeKeCeeJej kesuesuee Kee&, veeeeueee Jejerue Kee&, Heesueerme
oueeJejerue Kee& Fleeoer.
ke) efJekeemeke Kee& (Development Expenditure)
osMeeleerue Mesleer, Geesie Je mesJee #es$eeee efJekeemeeJej kesuesuee Kee& ne efJekeemeke Kee& nese.
6)
[eueve eebveer kesuesueer Keee&eer efJeYeeieCeer
De) jepekeere DeefOekeeNeebJejerue Kee& jepeeee HecegKeeJejerue Kee&.
ye) Meemekeere Kee& - mejkeejer KeeleebJej, keeee&ueeebJej Jeiewjs kesuesuee Kee&.
ke) mebj#eCeeJejerue Kee& - mewveeeJejerue Kee&
[) veeeoeveeJej kesuesuee Kee&
F) efJekeemeeJejerue Kee&
He) meeceeefpeke Kee& - pevelesee DeejesieeJej kesuesuee Kee&, meceepe keueeCeeJejerue Kee&,
meeceeefpeke megj#ee, efMe#eCe FleeoerJej kesuesuee Kee&

99
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1) efJekeemeeJejerue Kee& cnCepes keee?
2) nmleeblejCeere Kee& cnCepes keee?
3) owvebefove eEkeJee eeuet Keee&cegUs (Revenue Expenditure) veJeerve ceeueceeseer efveefce&leer
nesles kee?

9.5 Yeejleeleerue meeJe&peefveke Keee&le Peeuesuee Jee{ereer keejCes.

Deefueke[ee keener Je<ee&le osMeeee meeJe&peefveke Keee&le Heeb[ Jee{ Peeuesueer Deens.
HebeJeeef<e&ke eespeveeKeeueer efJeefJeOe iees<erJej Peeuesuee Kee& eeuee keejCeerYetle Deens.
Yeejleeee meeJe&peefveke Keee&le 1950 51 Heemetve Heeb[ Jee{ Peeuesueer efometve esles.
osMeeee SketCe GlHeeove efkebJee GlHevveeMeer leguevee kesueeme 1991 Heele eele melele Jee{ nesle
iesuesueer Deens. Hekele 1990 ee oMekeeble leele Ie Peeuesueer Deens. leeveblej Hejle ee HeceeCeele
Jee{ nesle iesuesueer Deens. 1996 97 ceOes ns HeceeCe 24.7 neslees les 2007 -08 ceOes
28.4 Jej peeTve Heesneues. efJekemeveMeerue osMeele ns HeceeCe meJee&efOeke nesle Je Deelee leeeer leguevee
Decesefjkee ke@ves[e, Fbiueb[, Heevme Je peefce&veer meejKee efJekeefmele je<^eleerue HeceeCeeMeer kejCes ner
Mekee Peeues Deens.
eespevesee keeUeleerue meeJe&peefveke Kee& oeKeefJeCeeje lekelee.
Je<e&

SketCe Kee& veeser j.

1950 51
1990 91
1995 96
2000 01
2007 08

900
1,62,084
3,00,635
5,86,306
13,39,099

meboYe& DeeefLe&ke meJex#eCes.

SketCe GlHeeoveeeer Jeejer

(% of G.D.P.)
9.1
28.5
25.2
27.9
28.4

100
Keee&leerue Jee{eruee Heg{erue iees<er keejCeerYetle juee.
1) keueeCekeejer jepeeeer keuHevee efkebJee Je@ivejee efmeOoeble.
jepeeee keuHevesle Peeuesuee yeoue ne meeJe&peefveke Keee&le Jee{ nesCeee HecegKe keejCe.
meOee jepeeeer keuHevee ner keueeCekeejer jepeeeer Deens. jepeeeer keeces efoJemeW efoJeme Jee{tve
eeueuesueer Deensle. mejkeej nuueer pevelesee efnleeee Deveske eespevee jeyeefJele Deens. SketCe
meceepeeeer DeeefLe&ke Je meeceeefpeke Heieleer JneJeer nse lee ceeiee Gef< Deens.
megHeefmeOo pece&ve DeLe&Meem$e%e De@[e@uHe JeBivej eebveer ee mebyebOeerle met$e 1882 ceOes
ceeb[ue. jepeeeer Jee{leer kele&Jes ne Je@ivej keeeoe cnCetve DeesUKeuee peelees.SsketCe meceepeeee
meJeeieerCe HeieleerJej leee met$e Deens. lee cegUs mejkeejer #es$eeee Jee{lee efJemleej DeeCeer mejkeejee
Keee&le Jee{. meOee meeJe&peefveke Keee&le Peeuesueer Jee{ cnCepes leeee met$eeee HeU cnCelee esF&ue.
leeee efmeOoebleeuee cetle&mJeHe HeeHle Peeuesue Deens. mejkeejee meceepe efnle keeee&le Deepe yejere
Jee{ Peeuesueer efometve esles. Goe. meeceeefpeke megj#ee, yeskeejer, efMe#eCe, Deejesie mesJee Fleeoer Jej
Deepekeeue mejkeej Heeb[ HeceeCeele Kee& kejerle Deens. mejkeejer keeee&leerue Jee{eryejesyej mejkeejer
Keee&lener Jee{ Peeuesueer efometve esles. Je@ivejee celes osMeeee DeeefLe&ke efJekeemee yejesyej mejkeejee
Keee&lener melele Jee{ nesle Deens.
2)

mebj#eCeeJejerue Kee&
osMeeee mebj#eCeemeeer kesuee peeCeeNee Keee&leerue Jee{ercegUsner SketCe mejkeejer Keee&le Jee{
Peeuesueer Deens. Deepekeeue peieeleerue keesCeleener je<^euee DeeHeuee meerceebee megj#eske[s ogue&#e
keve eeueCeej veener. osMeele jepekeere mLewe& efvecee&Ce PeeueeefMeJeee DeeefLe&ke mLewe& meeOe nesCeej
veener. leecegUs mejkeejuee DeeHeuee meercbeeee megjef#elelesJej KetHe ceesee HeceeCeele Hewmee Kee&
kejeJeee ueeielees. 1980 81 ceOes Yeejleeee mebj#eCe Kee& . 3,600 keeseree neslee. lees
2009 10 ceOes . 86,879 keeserJej iesuee.
3)

ueeske mebKesleerue Jee{

iesuee 58 Je<ee&le Yeejleeleerue ueeskemebKesleerue yeoueeee ogmejeHeJe& eeuet Deens. Yeejleeleerue
ueeskemebKesle Heeb[ Jee{ Peeuesueer Deens. 1951 meeueer Yeejleeeer ueeskemebKee 36 keesereer nesleer.
leer ceee& 2001 ceOes 102.9 keeserJej iesueer. ueeskemebKesleerue ee Jee{ercegUs Meemeveeee efMe#eCe,
Deejesie megefJeOee, cetueYetle meeseer, Devegoeve (Subsidy) Flej efJekeeme keee& Jeiewjs iees<erJejerue
Keee&le melele Jee{ nesle iesuesueer Deens.
4)

MenjerkejCeeee HeefjCeece
mJeeble$ees$ej keeUele Menjeleerue ueeskeJemleere HeceeCe pes 1951 ceOes 17.2 nesle les
2001 meeueer 27.8 Jej iesue. ee Heeb[ HeceeCeeleerue Jee{lee MenjerkejCeecegUs mejkeejuee
cetueYetle meeseeRJej KetHe ceesee HeceeCeele Kee& kejeJee ueeiele Deens. mejkeejuee Menjeletve veJeerve
megefJeOeeJej Kee& kejCeeyejesyej meOeeee megefJeOeeJejerue Keee&le ner Jee{ nesle iesuesueer Deens.

101
5)

DeeefLe&ke efveeespeve
DeefJekeefmele Je efJekemeveMeerue je<^eletve DeeefLe&ke Heieleer peueoieleerves nesCeemeeer DeeefLe&ke
efveeespeveeeer DeeJeMekelee Deens. efveeesefpele DeLe&JeJemLesle Meemeveeuee Mesleer, Geesie JeJemeee,
cetueYetle megefJeOee Fleeoer iees<erJej ceesee HeceeCeeJej Hewmes Kee&& kejeJes ueeieleele. leje DeeefLe&ke
efJekeeme peueoieleerves nesT Mekelees. efJekeeme eespevee Je ceesee HeceeCeeJejerue GeesieOebeecegUs
mejkeejee Keee&le ceeser Jee{ Peeuesueer Deens.

6)

meeceeefpeke megj#ee (Social Security) eespevee

keueeCekeejer Meemeveeuee yeskeejer Yeee, Deejesie megefJeOee, pes< veeieefjkeebvee efveJe=eer Jesleve
ceesHele efMe#eCe megefJeOee Je Deejesie megefJeOee, DeHeIeele Peeueeme YejHeeF&, meeJe&peefveke keeces, vewmeefie&ke
DeeHeeeree JesUer ceole Fleeoer meeceepe keueeCe eespeveeblej Kee& kejeJee ueeielees. eecegUs mejkeejer
Keee&le KetHe ceesee HeceeCeeJej Jee{ nesle iesuesueer Deens.
7)

Mesleer efJekeeme
Yeejleeleerue 60 ntve DeefOeke ueeskemebKee MesleerJej DeJeuebyetve Deens. 70 ueeske
mebKesuee eeletvee jespeieej Je GlHevve HeeHle neslees. mejkeej Mesleeree efJekeemeeJej Heej ceesee
HeceeCeeJej HewmesKee& kejerle Deens. MeemeveeleHex MeslekeNeebvee megOeeefjle peeleereer efyeeeCes, Keles, efmebeve
megefJeOee DeuHe Jeepe ojele kepe& Fleeoer iees<er HegjefJeuee peele Deensle. ee efMeJeee mejkeej leHex
Mesleer mebMeesOeve, peceerveereer OetHe eUCes DeeCeer Flej ieeceerCe efJekeemeeee eespevee jeyeefJeuee peele
Deensle. ee meJe& iees<ercegUs Meemekeere Keee&le Heeb[ HeceeCeele Jee{ nesle iesuesueer Deens.
8)

Geesie JeJemeeeeee efJekeeme

osMeeee SketCe meeceeefpeke Je DeeefLe&ke efJekeeme ne Geesie JeJemeeeeee HeieleerJejner
DeJeuebyetve Demelees. leecegUs mejkeej Keepeieer #es$eeleerue Geesieebee efJekeemeemeeer Heelve kejerle
Deens. osMeeleerue Geesieebvee HejosMeer kebHeveebee DeekeceCeeHeemetve mebj#eCe efoues peeles. efveee&leerJej
Devegoeve efoues peeles. Geesieebvee keceer Jeepe ojele kepe& HegjJee kesuee peelees. ee Je DeMee Flej iees<er
Jejerue Keee&cegUsner mejkeejee Keee&le Jee{ nesles.
9)

eueve HegieJee efkebJee Jee{lee eEkeceleer

eueve HegieJee Deepekeeue meJe& osMeeletve nesleevee efometve eslees. efkebceleerleerue Jee{ercegUsner
mejkeejee Keee&le Jee{ nesles. efkebceleerleerue Jee{ercegUs mejkeej HegjJeerle Demeuesuee Jemlet Je mesJeebee
Keee&le Jee{ nesles. eecegUsner mejkeejee Keee&le Jee{ nesles.
10)

keeeoe Je JeJemLee
ueeske mebKesleerue Jee{ercegUs osMeeble keeeoe Je megj#ee jeKeCeeJejerue Keee&lener Jee{ Peeuesueer

Deens.
11)

iejeryeer efvece&tueve
Yeejlee meejKee efJekemeveMeerue osMeele iejeryeer nJeCeemeeer Je yeskeejereer mecemee
mees[efJeCeemeeer mejkeej iejeryeer efvece&gueveeee Deveske eespevee jeyeJeerle Deens. lemese jespeieej
efveefce&leerJej Hewmes Kee& kejerle Deens. ee eespevee jeyeefJeCeemeeer ceesee HeceeCeeJej mejkeejuee melele
Hewmes Kee& kejeJes ueeieleele. eecegUsner mejkeejee Keee&le Jee{ nesleevee efometve esles.

102
12)

mejkeejer kepee&Jejerue Jeepe

Yeejle mejkeejves efJeefJeOe efJekeeme eespevee jeyeefJeCeemeeer HejosMeele lemese osMeele ceesee
HeceeCeeJej kepe& GYes kesuesues Deens. eeJej KetHe ceesee HeceeCeele Jeepe efveeefcele HeCes eeJes ueeieles.
Jeepeeee yeespee melele Jee{le Deens. eecegUsner mejkeejer eflepeesjerJejerue yeespeele Jee{ nesle Deens.
Lees[keeele Keee&leerue Jee{eruee SketCe Deveske Flej keejCes Deensle. Goe. je<^ere GlHevveeleerue Jee{
HeMeemeveeJejerue Keee&le Peeuesueer Jee{, efJekeeme eespevee jeyeefJeCes, DeeefLe&ke ceole, ueeskeMeener mebmLeeb
eeueefJeCes. ieeceerCe efJekeeme, Deejesie mesJee, efMe#eCe eeJejerue Keee&lener Heeb[b HeceeCeele Jee{ Peeuesueer
efometve esles.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1) Je@iveme&ee keeeoe cnCepes keee?
2) eEkeceleerleerue Jee{ercegUs mejkeejee Keee&le keMeer Jee{ nesles?

9.6 HeMve
1)
2)
3)
4)

mejkeejer Keee&eer lelJes efJeMeo keje.

mejkeejer Keee&eer efJeYeeieCeer keMeer kesueer peeles.
efJeefJeOe Hekeejee mejkeejee Keee&eer ceeefnleer ee.
Yeejleeleerue mejkeejer Keee&eer keejCes efJeMeo keje.

103

10
meeJe&peefveke kepe& (Public Debt)
jevee :
10.0
10.1
10.2
10.3
10.4
10.5

Gef<s
efJe<ee Heefjee
meeJe&peefveke kepee&ee DeLe&
meeJe&peefveke kepee&es Hekeej
meeJe&peefveke kepee&ee yeespee
Heve

10.0 Gef<s
meeJe&peefveke kepee&es mJeHe mecepetve IesCes.
meeJe&peefveke kepee&es efJeefJeOe Hekeej mecepetve IesCes.
meeJe&peefveke kepee&ee DeLe&JeJemLesJejerue HeefjCeeceebJee DeYeeme kejCes.

10.1 efJe<ee Heefjee

meeJe&peefveke kepe& efkebJee mejkeejves kee{uesues kepe& ne mejkeejes Ske cenlJeees GlHevveees
meeOeve Deens. mejkeeje kej Je kejsJej GlHevve, mejkeejee Keee&uee Hegjsue SJe{s pesJne vemeles,
lesJne mejkeej DeeHeuee Kee& YeeieefJeCeemeeer peveles ke[tve kepe& Iesles. Je let Yejve kee{les. pemes
Jekeleeruee DeeHeuee Kee& YeeieJeeeuee efceUCeej GlHevve Hegjle veener, lesJne lee Jekeleeruee kepe&
kee{eJee ueeielees. lemese mejkeejuee megOoe GlHevve Kee& YeeieJeeeuee GlHevve keceer He[ue lej kepe&
kee{eJes ueeieles. Deefueke[ee keeUele mejkeejee kepee&le Heeb[ Jee{ Peeuesueer efometve esles. Deepe
Demee kegueener osMe DeeHeueeuee menmee Heeneeuee efceUle veener peebveer peveleske[tve kepe& Iesleuesues
veener. YeejlemeejKee GlHevve keceer Demeuesuee efJekemeveMeerue je<^euee osMeele Je HejosMeele leecegUs
ceesee HeceeCeeJej kepe& GYeejCes Yeeie He[les.

104

10.2 meeJe&peefveke kepee&ee DeLe&

meeJe&peefveke kepe& cnCepes mejkeejves yeBkee JeeHeejer Jeie& Je Flej peveleske[tve Iesleuesues kepe&.
ns kepe& cnCepes mejkeejves Iesleuesuee kepee&eer cegue Je leeJej juesuee ojeves Jeepe osCeemeeer
efouesues Jeeve.
meeJe&peefveke kepe& cnCepes mejkeejves mJeerkeejuesueer DeeefLe&ke peyeeyeoejer. Demee kepe&
mejkeej DeeHeuee efJeefJeOe peyeeyeoeNee HetCe& kejCeemeeer osMeeleerue efkebJee HejosMeeleerue peveleske[tve
Iesleuesues Gmeves Hewmes cnCelee esF&ue. meJe&meeOeejCeHeCes Demes kepe& Iesleevee, mejkeej kepe& osCeeNeeuee
uesKeer DeeJeemeve osles. eebveee mejkeejer kepe&jesKes efkebJee yeeB[dme cnCeleele. DeMee Hekeejs Iesleuesues
kepe& juesuee cegoleerle Jeepeemebke Hejle kejeJeeees Demeles.
Yeejleele ee kepeee mJejHe mejkeejer jesKes, Heesmeleerue yeele He$es je<^ere yeele He$es
YeefJe<e efveJee&n efveOeer FleeoeRee mJeHeele Demeles. Demes kepe& osMeebleie&le peveleske[tve Iesleues peeles.
efkebJee Deeblejje<^ere veeCes efveOeer (IMF), peeieefleke yeBke efkebJee Flej Heiele osMeeke[tve Iesleuesues
Demeles.

10.3 meeJe&peefveke efJe$eees Hekeej efkebJee efJeYeeieCeer

meeJe&peefveke efJeeees efJeYeeie Deveske Hekeejs kesues peeleele. DeMeer efJeYeeieCeer Hejle Hes[eree
Deer Jeve keesCelee yeepeejeletve les kepe& kee{ues iesues, kepe& keesCelee keejCeemeeer Iesleues iesues,
efkeleer keeUemeeer les kepe& Deens Fleeoer Deveske iees<erJeve kepee&eer efJeYeeieCeer kesueer peeles. Hejbleg
cegKele kepee&eer efJeYeeieCeer Heg{erue HeceeCes kesueer peeles 1) osMeebleie&le kepe& Je HejosMeele GYes kesuesues kepe&
pesJne mejkeej DeeHeueee osMeeleerue Jekeleer, JeeJemeeefeke yeBke Je Flej efJeeere
mebmLeebke[tve kepe& Iesles lesJne leeuee osMeebleie&le meeJe&peefveke kepe& mebyeesOeues peeles. mejkeej osMeeleerue
Jekeleer efkebJee mebmLeebvee yee@[, b^Pejer efyeue Jeiewjs osGve Demes kepe& Iesles. DeMee kepee&cegUs osMeebleerue
SketCe HewMeele efkebJee mebHeeerle Jee{ nesle veener. FLes Hekele Hewmes peveleske[tve mejkeejke[s Jeie& kesues
peeleele. mejkeej veblej ee HewMeeee JeeHej meeJe&peefveke keeceemeeer kejles. pesJne mejkeej ns kepe&
Hejle kejles efkebJee leeJej Jeepe osles, lee JesUer Hewmes mejkeej ke[tve Flej Jekeleer efkebJee mebmLeevee
Jeie& kesues peeleele.
osMebeleie&le kepee&ee mejkeej Jejerue yeespee lemee peemle $eemeeee vemelees keejCe lees
mejkeejuee DeeHeueee eueveele eeJeeeee Demelees. Hekele Jemlet KejeroCeeee DeefOekeej
(Purchasing Power) Skeeke[tve ogmeNeeke[s peelees. Demes kepe& Ssefke Demeles. efkebJee
keener JesUe mekeleeres ner Demet Mekeles.
Hejbleg pesJne mejkeej Deeblejje<^ere veeCes efveOeer, peeieefleke yeBke,DeeefMeee efJekeeme yeBke
efkebJee Flej osMeeee mejkeejeke[tve kepe& Iesles lesJne les kepe& HejosMeer kepe& jles. DeMee kepee&cegUs
osMeeleerue Hejkeere eueveeee meeeele Yej He[les. mejkeej pesJne Flej osMeeke[tve kepe& Iesles lesJne
meeJekeej osMeeke[tve kepe&oej osMeeke[s, mebHeeeree nmleeblej neslees. lemese ee kepee&Jej pesJne Jeepe

105
efoues peeles efkebJee kepee&eer Hejle Hes[ kesueer peeles lesJne mebHeeere nmleeblej kepe&oej osMeeke[tve
meeJekeej osMeeke[s nesles. leecegUs kepe&oej osMeeee mebHeeerle Ie nesles.
HejosMeer kepee&ee yeespee DeefOeke peeCeJelees keejCe lees Hejkeere eueveele Hejle eeJeeeee
Demelees. leecegUs Demee kepe& meceepeeuee DeefOeke $eemeeee Jeelees. HejosMeer kepe& Hekele mJesvese
efoues Iesleues peeT Mekeles.
2) GlHeeoke Je DeveglHeeoke meeJe&peefveke kepe&
keesCeleener GlHeeoke keejCeemeeer cnCepes DeeefLe&ke efkebJee meeceeefpeke cetueYetle mesJee
HegjefJeCeemeeer pemes jmles yeebOeCeer, jsuJesee efJemleej mebHeke& mesJesee efJemleej Jeerpe efveefce&leer Fleeoer
meeer mejkeejves kepe& Iesleueeme leeuee GlHeeoke (Productive) meeJe&peefveke kepe& cnCeleele.
DeMee kepee&cegUs osMeeleerue GlHeeoveeuee eeuevee efceUles. leecegUs DeefOeke ueeskeebvee jespeieej GHeueyOe
neslees. ueeskeebee GlHevveele Jee{ nesles Je kepe& Hejle kejCes meesHes nesles. DeMee kepee&ee osMeeuee yeespee
Jeele veener. DeMee kepee&cegUs osMeeleerue mebHeeerle Jee{ nesles.
DeveglHeeoke kepe& cnCepes egOo eeuet sJeCeemeeer og<keeU efveJeejCeemeeer, keeeoe Je
megJeJemLee jeKeCeemeeer, owvebefove HeMeemeveeJej Kee& kejCeemeeer Jeiewjs keejCeemeeer mejkeejves
Iesleuesuee kepe&, DeMee kepee&cegUs osMeee mebHeeerle keesCeleerner Jee{ nesle veener. lemese leecegUs
jespeieej efveefce&leerner nesle veener. kepe& Hejle kejCeeee #ecelesle ner Jee{ nesle veener. leecegUs DeMee
kepee&uee osMeeJej He[uesuee yeespee cnCeleele. DeMee kepee&cegUs osMeeuee DeefOeke $eeme meesmeeJee ueeielees.
3) efveOeereer efveefce&leer kesuesues kepe& (Funded Debt) efveOeereer efveefce&leer ve kesuesuee
(Unfunded Debt) kepe&.
Heefnuee Hekeejes kepe& 10 les 20 efkebJee leentve peemle keeUemeeer (oerIe&cegoleeree)
kee{uesues kepe& Demeles. Demee kepe& keesCeleelejer keeece mJejHeer ceeueceesee efveefce&leermeeer pemes
jmlesyebeOeCeer, jsuJes mesJesee efJemleej, efyepe yeebOeCes, OejCe yeebOeCes Fleeoermeeer Demelees. meJe&
meeOeejCeHeCes Demes kepe& ceesee jkeceses DemeueecegUs lees Skeoce Hejle kejCes meesHes JneJes cnCetve
mejkeej Skee Keeme efveOeereer efveefce&leer kejles.
ogmeNee Hekeejes kepe& DeuHe cegoleermeeer cnCepes Ske Je<e& efkebJee keceer cegoleermeeer Iesleuesues
Demeles. eebvee DeuHe cegoleereer kepes& cnCeleele. DeMee kepee&eer jkekecener eser Demeles. leecegUs leer
Hejle kejCeemeeer Jeiewjs Keeme efveOeereer efveefce&leer kesueer peele veener. DeMeer kepex mejkeej DeeHeuee
leele[eree leelHegjlee keener iejpee YeeieefJeCeemeeer Iesleele.
8) Hejle kejeJeeeee Je ve keejJeeees kepe&
Heefnuee Hekeejele mejkeej les kepe& jeefJeke leejKesuee Hejle kejCeees DeeJeemeve osTve
Iesleele. leecegUs Demee kepe& Je leeJejerue Jeepe juesuee leejKesuee osCeemeeer keener Keeme lejleto
kejleele. DeMee kepee&vee Hejle kejeJeeeeer kepex cnCeleele.
ogmeNee Hekeejee kepee&Jebj mejkeej Hekele Jeepe osle jenles. DeMeer kepex kesJne Hejle
kejeJeeeeer ns jJeuesue vemele. mejkeejuee Mekee nesF&ue. lesJnee leer jkekece Hejle kesueer peeles.
cnCetve DeMee kepee&vee Hejle ve kejeJeeeeer kepex cnCeleele. DeMeer ner kepex Hejle kejeJeeeeere
Demeleele. Hejbleg Hejle kejeJeeeeer leejerKe juesueer vemeles. DeeHeuee meJe[erves leer Hejle kejlee
esleele.

106
5)

mekeleereer Je mJesseer kepex

mekeleereer kepe& cnCepes Demes kepe& pes mejkeejves DeeHeues DeefOekeej JeeHeve ueeskeebke[tve
mekeleerves Iesleuesues kepe&. egOoe meejKee Deekeefmceke Je leele[eree Hemebieer mejkeej peveleske[tve
DeMee Hekeejs mekeleerves kepe& Iesles. pesJne mejkeejer DeeefLe&ke mebkeele Demeles, lesJnee DeMee Hekeeje
kepe& Iesles. DeMee JesUer Jekeleer JeeJemeeefeke efkebJee yeBkee Jeiewjsvee mekeleerves mejkeejuee kepe& osCes Yeeie
He[les.
meJe&meeOeejCeHeCes mejkeejer kepe& ns mJesses Demeles. pesJne pesJne mejkeej kepee&ee
eespevee peenerj kejles, lesJne, peebvee nJe Demesue lese ueeske mJessves mejkeejer kepe&jesKes efkebJee
yee@[med efJekele Iesleele. eele keesCeleener Hekeejeer mekeleer vemeles, meJe&meeOeejCe HeefjefmLeleerle pesJne
mejkeejuee DeeHeuee vesnceeree eespevee jeyeefJeCeemeeer HewMeeeer iejpe Yeemeles lesJne mejkeej DeMeer
kepex peenerj kejles.
6)
DeuHe cegoleereer ceOece cegoleereer Je oerIe& cegoleereer kepex
De) DeuHe cegoleereer kepex : Ske Je<ee&Hes#ee keceer cegoleermeeer Iesleuesuee kepeevee DeuHe cegoleereer kepex
cnCeleele. Goe. ^sPejer efyeueeuee DeuHe cegoleere kepe& cnCeleele. mejkeejuee eees Hewmes 90
efoJemeeee Deele Hejle kejeJes ueeieleele. DeMee kepee&Jej Jeepeoj vesnceere keceer Demelees. Deboepe
He$ekeeleerue leelHegjlee mJeHeeleerue leese Yejve kee{Ceemeeer mejkeej DeMeer kepex Iesles.
ye) ceOece cegoleereer kepex 1 les 5 Je<ee&le Hejle kejeJeeeee kepee&uee ceOece cegoleeres kepe&
cnCeleele. DeMee kepee&Jej eesie ojeves Jeepe efoues peeles. egOo keeUeleerue Kee& YeeieefJeCeemeeer
efkebJee efMe#eCe Je Jewekeere mesJee pevelesuee HegjefJeCeemeeer Jeiewjs mejkeej DeMee Hekeejeer kepex Iesles.
ke) oerIe& cegoleereer kepex Heee Je<ee&Hes#ee peemle cegoleeree kepeevee oerIe& cegoleereer kepex cnCeleele.
DeMeer kepex meeOeejCeHeCes efJekeeme keeceemeeer GYeer kesueer peeleele. eeJej Jeepeoj meJee&efOeke Demelees.

10.4 meeJe&peefveke kepee&ee yeespee (Burden of Public Debt)

veJeerve DeeefLe&ke OeesjCeeee DecebueyepeeJeCeer veblejee keeUele meeJe&peefveke kepee&le Heeb[
HeceeCeele Jee{ Peeuesueer Deens. keejCe mejkeejee Deboepe He$ekeele ceesee HeceeCeele melele let Deens.
osMeebleie&le eEkeJee Deeblejje<^ere oesve ner Hekeejeer kepex mejkeejuee Hejle kejeJeeeeere Demeleele.
eecegUs meceepeeJej ceese yeespee He[lees.
mejkeej Keepeieer Jekeleer Je efJeefJeOe mebmLeeke[tve kepe& Iesles. mejkeej pesJne ne kepee&ee
Hewmee DeeefLe&ke efJekeeme Je efJeefJeOe meceepe keueeCe eespeveebJej Kee& kejles lesJne leeee meceepeeuee
Heeeoe efceUlees efkebJee meceepeees efnle meeOeues peeles. Hejbleg pesJne mejkeej kepe& Hejle kejles lesJne ee
kepee&ee Je leeJejerue Jeepeeee yeespee meceepeeJeje He[lees. leemeeer pevelesuee leeie kejeJee ueeielees.
eeueee kepee&ee yeespee (Burden) cnCeleele. kepe& Hejle kejCeemeeer Je leeJej JeepeosCeemeeer
mejkeejuee kejJee{ kejCes DeeJeMeke yeveles.
kepee&ee yeespeeeer efJeYeeieCeer oesve Yeeieele kesueer peeles.

107
De) Debleie&le kepee&ee yeespee
Debleie&le kepe& mejkeej DeeHeuee osMeeletvee kee{leele Je DeeHeuee osMeelee Hejle kejleele.
leecegUs eeee SketCe meceepeeJej keesCeleener DeeefLe&ke Yeej He[le veener. Hejbleg ee kepee&e Hejle
Hes{ercegUs oWMeeleerue Skee mecetneleerue ueeskeebke[tve ogmeNee mecetneleerue ueeskeebceOes keeMekeleer
(Purchasing Power) ee nmleeblej neslees. mejkeej Demes kepe& Hejle kejCeemeeer eEkebJee ee
kepee&Jej Jeepe osCeemeeer pevelesJej peeoe kej ueeoles. leecegUs eeee Keje yeespee ueeskeebJeje
He[lees. leeeer eee& Heg{erue HeOoleerves kejlee esF&ueDeeefLe&ke yeespee (Money Burden) [euve ee DeLe&le%eeee celes Debleie&le kepee&ee Hejle
HeW[ercegUs SketCe meceepeeJej keesCeleener DeeefLe&ke yeespee He[le veener. FLes mebHeeeree efkebJee kee
Mekeleeree osMeeleerue keener ueeskeebke[tve ogmeNee keener ueeskeebvee nmleeblej neslees. eeee DeLe& pesJne
mejkeej Jekeleer efkebJee osMeeleerue DeeefLe&ke mebmLeeke[tve kepe& Iesles lesJne lee kepee&ee HejleeJeecegUs
meceepeeee SketCe mebHeeerle keenerner yeoue nesle veener. eemeeer pesJne mejkeej ueeskeebJej kej ueeoles
lesJne Hekele Hewmes kejoele ke[tve kepe& osCeeNee meeJekeejeke[s ( kepe& Hejleereer jkekece Je leeJejerue
Jeepeeeer jkekece ) Jeie& kesueer peeles. keener JesUe kejoelee Je kepe& osCeejer Jekeleer Skee megOoe Demet
Mekeles.
Hele#e Keje yeespee (Direct real burden)
FLes kepe& Je leeJejerue Jeepe osCeemeeer mejkeej pevelesJej DeefOeke kej ueeoles. leecegUs
keeMekeleer efkebJee mebHeeeree Hesj JeeHe neslees. osMeeleerue ueeskeebbee GlHevveeee Hesj JeeHe neslees.
kepe& Je leeJejerue Jeepe osCeemeeer mejkeejves pej iejerye ueeskeebJej kej ueeJeuee lej osMeeleerue
eerceble Je iejerye ceOeerue ojer Jee{les. Hejbleg mejkeejves DeMeemeeer eerceble ueeskeebJeje DeefOeke kej
ueeouee lej leeee meceepeeJej Keje yeespee lee ceeveeves keceer He[lees efkebJee yeespee keceer peeCeJelees.
efJekemeveMeerue osMeele pesJne kepe& Hejle kesues peeles, lesJne leeee Heeeoe eerceble ueeskeebvee neslees.
keejCe Demes osMe Hele#e keje Hes#ee DeHele#e kejeJej DeefOeke Yej osleele. DeHele#e kejeee yeespee
vesnceer eerceblee Hes#ee iejeryeebveee DeefOeke peeCeJelees. leecegUs Debleie&le kepee&ee HejleeJeeee JesUer
iejeryeebke[tve keeMekeleere nmleeblej efkebJee Jeie& eeRceleeke[s neslees. efkebJee leCeeke[tve ( Geeee
Heer{er ke[tve) Jeemkeeke[s efkebJee ecepeerJeer Jekeleerke[tve megKe Jemlet Jekeleerke[s mebHeeeree Jeie&
neslees. ne Debleie&le kepee&ee meceepeeJejerue Keje yeespee nese.
DeHele#e Keje yeespee (Indirect real burden) efkebJee Yeej
Debleie&le kepee&ee meceepeeJej vekeejelceke HeefjCeece nesG Mekeleele. mejkeej ee kepee&ee
Hejleermeeer Je leeJej JeepeosCeemeeer pevelesJej DeefOeke kej ueeoles leecegUs ueeskeebeele keece
kejCeeeer Fe keceer nesT Mekeles. lemese leebeeleerue yeeleeree Je iegbleJeCetkeeree HeJe=eerJej
efJeHejerle HeefjCeece nesG Mekelees. eeee DeLe& JeJemLesee GlHeeokelee Je iegbleJeCetkeerJejner DeeCeKeerve
efJeHejerle HeefjCeece mebYeJet Mekelees.
ueeskeebke[tve kepe& Iesleevee mejkeej leebvee DeefOeke Jeepe osG kej Mekeles. Deepener
Deveske ueeskeebee Demee mecepe Deens, keer mejkeejer jesKeele iegbleefJeCese DeefOeke megjef#ele Deens. lee
cegUs HewMeeee Heej ceese DeesIe mejkeejer kepe&jesKes IesCeeke[s JeUlees. leecegUs Keepeieer #es$eeuee
JeJemeeeemeeer Yeeb[Jeue efceUefJeCes DeJeIe[ yeveles. leecegUs Keepeieer#es$eeee efJekeemeeJej ceee&oe
esleele.

108
YeejleemeejKee efJekemeveMeerue je<^ele mejkeej DeMee kepee&ee JeeHej DeeHeuee Deboepe
He$ekeeleerue let Yeve kee{Ceemeeer JeeHejleele. DeMee kepee&uee DeveglHeeoke meeJe&peefveke kepe&
cnCeleele. meeJe&peefveke kepee&ee Jee{ercegUs Jeepeeee Yeejelener Jee{ nesles. DeMee JesUer Meemeveeuee
DeeHeuee GlHevveeee Heej ceese Yeeie kepee&Jejerue JeepeosCeeJej Kee& kejeJee ueeielees. leecegUs
Meemeveeuee DeeJeMeke Yeeb[Jeueer Kee& kejCes Mekee nesle veener. leees osMeeee DeeefLe&ke efJekeeme
HekeuHeeJej efJeHejerle HeefjCeece nesleevee efometve esleele. osMeeee DeeefLe&ke efJekeemeeJej DeeCeKeerve ceee&oe
esleele.
kepe& Hejle kejCeemeeer pesJne mejkeej kejJee{ kejles, leecegUs eueve Jee{eree ojele
(Inflation) Jee{ nesT Mekeles. leecegUs iejeryeebee GlHevveeeer efkebcele keceer nesles. iejeryeebee
neueele DeeCeKeerve Yej He[les. leebee GlHevveeee keeMekeleerle Ie nesles. iejeryeebvee DeeHeuee
owvebefove efkeceeve iejpee YeeieefJeCeemeeer leebvee DeefOeke ece kejve DeefOeke GlHevve efceUJeCes pes
DeeJeMeke yeveles.
ye) HejosMeer meeJe&peefveke kepee&ee Yeej efkebJee yeespee
pesJne mejkeej peeieefleke veeCes efveOeer, peeieefleke yeBke Jeiewjs Hejkeere mebmLeeke[tve kepe& Iesles
lesJne leeuee HejosMeer meeJe&peefveke kepe& cnCeleele. DeMee kepee&cegUs kepe& IesCeeNee osMeele DeefOeke
Yeeb[Jeue esles. Hejbleg pesJne ns kepe& Hejle kesues peeles, leeJesUer cegue Je leeJej Jeepe osleevee
osMeeleerue Yeeb[Jeueele ceesee HeceeCeeJej Ie nesles. HejosMeer kepee&ee efJeeere Je Keje Yeej Heg{erue
HeceeCes meebielee esF&ue Les efkebJee Hele#e DeeefLe&ke Yeej
mejkeej pesJne HejosMeeke[tve kepe& Iesles lesJne kepe& IesCeeNee osMeeletve mebHeeereer DeeJeke
nesles. ee Gue pesJne kepe& Hejle kesues peeles, lesJne kepe&oej osMeeletve meeJekeej osMeeke[s mebHelleeree
Jeie& neslees. leecegUs keeMekeleer (Purchasing Power) nmleebleefjle nesles. kepe&oej osMe pesJne
kepee&eer Helej Hes[ kejlees lesJne leeuee Heej ceese Hele#e DeeefLe&ke Yeej meesmeeJee ueeielees. kepe&Hejle
kejleevee cegue Je leeJej Jeepe DeMee Hekeejs DeefOeke jkekece Hejle kejeJeer ueeieles.
ee efMeJeee eemeeer Hejkeere eueveelener Ie meesmeeJeer ueeieles leeee meee keceer neslees. lee
osMeeeer efveee&le HegjsMeer vemetve Deeeele peemle Demesue lej kepe&oej osMeeuee kepe& Hejle kejCes DeJeIe[
nesTve yemeles.
Hele#e Keje yeespee (Direct real burden)
Hele#e Keje yeespee ne kepe& Hejle kejCeele meceepeeleerue efJeefJeOe ieeee menYeeie pee
HeceeCeele Demelees lee HeceeCeele leebeeJej He[lees. kepe& Hejle kejCeemeeer peeJesUer mejkeej
kejJee{ kejles lees SketCe meceepeeJejerue Yeej nese. kejeee Yeej eercebleeJej leguevesves peemle He[le
Demesue lej SketCe Keje yeespeekeceer peeCeJelees. Hejbleg pej DeMee kejeee Yeej iejeryeebJej leguevesves peemle
He[le Demesue lej SketCe meceepeeJejerue Keje Yeej DeefOeke peeeke jlees.
HejosMeer kepee&eer pesJne Hejle Hes[ kesueer peeles. leeJesUer iejerye pevelesee GHeYeesieeJej
DeefOeke efJeHejerle HeefjCeece neslees. Yeejeee ceespeceeHe kepe& kee{CeeNee osMeeleerue meceepeeee
keueeCeeJej efkeleer HeefjCeece neslees eeJej ceespeuee peelees.

109
HejosMeeletve pej DeveglHeeoke keejCeemeeer kepe& Iesleueeme SketCe meceepeeJej Je
DeLe&JeJemLesJej DeefOeke Yeej He[lees. ee Gue pej GlHeeoke keejCeemeeer kepe& Iesleuesue
Demeueeme kepe&oej osMeeuee leeee eebieuee Heeeoe neslees.
DeHele#e DeeefLe&ke yeespee Je DeHele#e Keje Yeej
HejosMeer kepee&ee Hejle Hes[eree JesUer meeJekeej osMeeee eueveeee ceeieCeerle Jee{
mebYeJeles. leecegUs lee osMeeee eueveeee efJeefvecee ojele Jee{ nesles. Goe. DeeHeueeuee pesJne
Decesefjkeses kepe& Hejle kejeJeeees Demeles, leeJesUer [e@uejeer Heeeleerue eEkecele Jee{les. meeJekeej
osMeeee DeLe& JeJemLesJejner leeJesUer efJeHejerle HeefjCeece neslees keejCe lee kepe&oej osMeeleerue ceeue
meeJekeej osMeeuee DeefOeke HeceeCeele Kejsoer kejeJee ueeielees. eeee lee osMeeleerue Geesie
JeJemeeeeJejner efJeHejerle HeefjCeece nesT Mekelees, keejCe lee osMeeleerue yeskeejerle Jee{ nesles.
HejosMeer kepe& Hejle kejleevee osMeeee Meemekeere Keee&le keHeele kejeJeer ueeieles. Meemekeere
Keee&leerue keHeeleercegUs osMeeee SketCe iegbleJeCetkeerJej GlHeeoveeJej Je jespeieejeJejner efJeHejerle HeefjCeece
neslees. leecegUs osMeeee SketCe GlHeeove Je GHeYeesieele keHeele nesles.
meJe& meeceeve HeCes efJekeefmele je<^ efJekemeveMeerue je<^euee kepe& osleevee Deveske Deer
ueeoleele. keener JesUe eeRcele je<^ iejerye je<^euee leeee DeeefLe&ke OeesjCeelener yeoue kejeeuee
ueeJeleele. DeeefCe Demee yeoue vesnceere meeJekeej osMeeee efnleeee Demelees. leecegUs Ske efkebJee Deveske
yeuee{e osMeeee kepee&Jej DeJeuebyetve jeefnueeme iejerye osMeeeer DeLe&JeJemLee Je jepekeejCeeJejerue
Hejkeere osMeee Jee&mJe efvecee&Ce nesle. osMeeee DeeefLe&ke Je jepekeere mJeeleb$eeJej yebOeves esleele.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene
1) Debleie&le kepe& cnCepes Meemeveeves osMeeleerue ueeske Je mebmLeeke[tve Iesleuesue kepe&.
2) Hejkeere kepe& cnCepes HejosMeeke[tve Iesleuesue kepe&
3) Hejkeere kepee&cegUs kepe&oej osMeeleerue mebHeeeree meeJekeej osMeeuee Jeie& neslees.

10.5

Heve

1) kepee&es efJeefJeOe Hekeej eEkeJee Jeie&Jeejereer eee& keje.

2) osMeebleie&le Je Hejkeere kepee&ee Yeej efkebJee yeespee mHe< keje.

110

11
Deboepe He$ekeeleerue let Je lee mebyebOeeree 2003
meeueee (FRBM) keeeoe
jevee
11.0 Gef<s
11.1 efJe<ee Heefjee
11.2 Deboepe He$ekeees Hekeej
11.3 Deboepe He$ekeeleerue efJeefJeOe yeeyeer
11.4 legereer mebkeuHevee eEkeJee legeres Hekeej
11.5 1990 91 les 2009 10 ee keeUeleerue Deboepe He$ekeeleerue legereer efoMee
(Trends)
11.6 Deboepe He$ekeere let Je Deboepe He$eke JeJemLeeHeve keeeoe 2003
11.7 Heve
11.0

Gef<s
mejkeejee Deboepe He$ekeeeer mebkeuHevee mecepetve IesCes.
legeree Deboepe He$ekeeeer mebkeuHevee mecepetve IesCes.
leger mebyebOeeree efJeefJeOe mebkeuHevee mecepetve IesCes.
ee mebbyebOeeree 2003 ee keeeeee mJeHe Je cenlJe mecepetve IesCes.

11.1 efJe<ee Heefjee

meeJe&peefveke GlHevve Kee& Je kepee& mebyebOeer eslee Je<ee&le nesCeeNee DeeefLe&ke Guee{ebueeree
Deboepe kesuee peelees. mejkeejee efveeesefpele Kee& Je kej Je kejslej GlHevve eebvee Ske$e ceeb[uesuee
omleSJepeeuee mejkeejes Deboepe He$eke mebyeesOeues peeles. ogmeNee Meyoele DeHesef#ele GlHevve Je
efveeesefpele Kee& Ske$e ceeb[ueeme leeuee mejkeejes Deboepe He$eke cnCeleele.

111
Deboepe He$eke cnCepes DeeHeuee Jee{lee Kee& YeeieefJeCeemeeer DeeJeMeke GlHevve ieesUe
kejCeeeer eespevee eele mejkeejes DeeefLe&ke OeesjCe Je DeeefLe&ke eespevee eebee meceeJesMe Demelees.
mejkeejee efJeefJeOe DeeefLe&ke Gef<s meeOe kejCeeeer eespevee ee DeLe& mebkeuHeele Demeles.
leecegUs ne Ske cenlJeeee DeeefLe&ke omleSJepe Deens.

11.2 Deboepe He$ekeees Hekeej

Deboepe He$ekeees leerve Hekeej Deensle :
1) meblegueerle Deboepe He$eke
2) efMeuekeer Deboepe He$eke
3) legeres Deboepe He$eke
1) meblegueerle Deboepe He$eke (Balances Budget)
pesJne DeHesef#ele GlHevve Je DeHesef#ele Kee& lesJn[ee Demelees lesJne lee Deboepe He$ekeeuee
meblegefuele DeboepeHe$eke cnCeleele. HejbHejeJeeoer pegvee DeLe&Meem$e%eeveer mejkeeje Deboepe He$eke
vesnceer meblegefuele DemeeJe DeMee mecegpeerleeres nesles. leebee celes nere Gllece efkebJee Deeoe&
DeeefLe&keveerleer.
2) efMeuekeer Deboepe He$eke
pesJne DeHesef#ele GlHevve DeHesef#ele Keee&Hes#ee peemle Demeles lesJne Deboepe He$ekeeuee
efMeuekeer Deboepe He$eke cnCeleele.
3) legeres Deboepe He$eke : pesJne mejkeejee Deboeefpele Kee& DeHesef#ele GlHevveeHes#ee peemle
Demeles. lesJne lee Deboepe He$ekeeuee legeres DeLe& mebkeuHe cnCeleele. keueeCekeejer jepeeeer
mebkeuHevee { PeeueeJej mejkeejee Keee&le Heeb[ HeceeCeele Jee{ Peeueer Je efMeuekeer efkebJee
meblegefuele Deboepe He$eke ner keuHevee ceeies He[ueer. DeeOegefveke DeLe&le%e legereee Deboepe He$ekeeeer
efMeHeejme kejleele. keejCe lebeee celes mejkeejves meceepeeee keueeCeemeeer peemleerle peemle Hewmes
Kee& kejeJesle.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1) legeres Deboepe He$eke cnCepes keee ?
2) Deboepe He$ekeeuee kesJne meblegefuele Deboepe He$eke cnCeleele?

112

11.3 Deboepe He$ekeeleerue Ieke (Components )

mejkeejee Deboepe He$ekeele cegKele oesve efJeYeeie Demeleele.
1) owvebefove efkebJee efveleeee (Revenue) Keee&e Deboepe He$eke .
2) Yeeb[Jeueer Keee&e Deboepe He$eke.
1)

owvebefove Keee&e Deboepe He$eke

eeceOes owvebefove GlHevve Je owvebefove Kee& efkebJee cenmetueer GlHevve Je cenmetueer Kee& ee
oesvener iees<eRee meceeJesMe Demelees. cenmetueer GlHevveees oesve - Hekeej Deensle. kejee GlHevve Je
kejslej GlHevve. kejeee GlHevveele Hejle oesve efJeYeeie Deensle. ele#e kejee cnCepes Jeefkeleiele Je
kebHeveerJejerue Deeekej Je DeHele#e kejee cnCepes GlHeeove Meguke, Deeeele kej Jeiewjs, kejslej
GlHevve cnCepes Meguke ob[ Jeepeee GlHevve mejkeejer GHekeceebee veHee, yeef#emes Je Devegoeve Fleeoer.
cenmetueer Keee&es cegKele oesve efJeYeeies Deensle efJekeemeeJejerue Kee& Je Flej Kee&, cenmetueer
Kee& cnCepes mebj#eCe KeeleeJejerue Kee&, kepee&Jejerue Jeepe veeskejebee Heieej Je meyeefme[er efkebJee
Devegoeve.
2)

Yeeb[Jeueer Keee&e Deboepe He$eke

Deboepe He$ekeeee ee Yeeieele Yebe[Jeueer GlHevve Je Yeeb[Jeueer Kee& oeKeefJeCeele Deeuesues
Demeles. Yeeb[Jeueer GlHevveele mejkeejves yeepeejele kepe& jesKes efJeketve efceUeJeuesues Hewmes DeuHeyeele
eespevesletve efceUeuesues Hewmes, YeefJe<e efveJee&n efveOeer, Keeme sJeer, kepe&Jemetueereer jkekece, HejosMeeletve
efceUeuesues kepe&, lemese mejkeejer GHekeceebee Keepeieer kejCeecegUs efceUeuessues Hewmes Fleeoer iees<eRee
meceeJesMe Demelees.
Yeeb[Jeueer Kee& cnCepes kepee&ee HejleeJee, Yeeb[Jeueer ceeuecellee KejsoerJej kesuesuee Kee&,
OejCe efkebJee jmlee yeebOeCeeree Kee& Jeiewjs. Yeeb[Jeueer Keee&esner oesve Hekeej Deensle efJekeeme
eespevesJejerue Kee& Je Flej Kee&.

11.4 legereer mebkeuHevee Je legeres Hekeej

Deboepe He$ebkeeleerue let cnCepes DeeHeuee cenmetueer Je Yeeb[Jeueer GlHevve Hes#ee DeefOeke
kesuesuee Kee& cnCepese mejkeejves DeeHeuee kejeee Je kejslej GlHevveeHes#ee DeefOeke kesuesuee Kee&.
let ner cenmetueer let Demet Mekeles. keener JesUe lej oesvener Hekeejeer let Demeles. cnCepese
Lees[keeele meebieeees Peeueeme mejkeejee SketCe GlHevveeee Deboepee Hes#ee DeefOeke kesuesuee
Keee&ee Deboepe SketCe Kee& - SketCe GlHevve SketCe let.
let Yeve kee{Ceemeeer mejkeej efjPeJe& yeBkeske[tve Hewmes ceeietve IesT Mekeles efkebJee
peveleske[tve kepe& Iesles. let Yeve kee{Ceeee DeeCeKeer Ske ceeie& cnCepes mejkeej DeefOeke veesebeer
HeeF& kejles. mejkeej DeeHeueer leg Yeve kee{Ceemeeer keWere yeBkeske[tve ( DeeHeueeke[s DeeHeCe
leeuee efjPeJe& yeBke cnCelees ) Hewmes IesT Mekeles.

113
legeree efJeefJeOe mebkeuHevee Heg{erue HeceeCes meebielee esleerue 1) cenmetueer let
cenmetueer efJeYeeieeleerue legeruee cenmetueer let cnCeleele. cnCepese cenmetueer GlHevvee Hes#ee
cenmetueer Kee& DeefOeke Deens. cenmetueer GlHevve, kej Je kejslej yeeyeerke[tve efceUlees pemes Meguke, ob[,
mejkeejer GHekeceebee veHee Fleeoer cenmetueer Kee& cnCepes HeMeemeveeee owvebefove Kee&, keeeoe Je
megJeJemLee jeKeCeeJejerue Kee&, veeeoeveeJejerue Kee& mebj#eCe KeeleeJejerue Kee&, kepe&Jejerue
Jeepe, Devegoeve, efMe#eCeeJejerue Kee&, Deejesie mesJesJejerue Kee& Fleeoer.
cenmetueer let cenmetueer Kee& - cenmetueer GlHevve
cenmetueer let DemeCes cnCepes mejkeej lee Je<ee&ee kej Je kejslej GlHevveeletve DeeHeuee
owvebefove Kee& YeeieJet Mekele veener. FLes Ske iees< ue#eele Iesleueer Heeefnpes leer cnCepes cenmetueer Kee&
cnCepese SketCe meceepeeee GHeYeesieeee Deeke[e, efkebJee ne Kee& meceepeeee GlHevve Demelees peeletve
meceepe DeeHeuee owvebefove Kee& YeeieefJelees. leecegUs DeMee Keee&cegUs osMeee GlHevve Jee{efJeCeeNee
keesCeleener ceeuecelleseer efveefce&leer nesle veener. MeneCeHeCeees efkebJee Gllece DeeefLe&ke OeesjCe cnCepes
efkeceeve osMeeee meJe& cenmetueer Kee& ne lee lee Je<ee&ee cenmetueer GlHevveeletve Yeeieuee Heeefnpes. pesJne
cenmetueer let efvecee&Ce nesles. lesJne Yeeb[Jeueer GlHevveeletve efkebJee Keeleeletve kepe& kee{tve keener
cenmetueer Kee& YeeieJeeJee ueeielees.
2) Deboepe He$ekeere let (Budgetary Deficit)
Deboepe He$ekeere let cnCepes Deboeefpele SketCe Kee& ( Yeeb[Jeueer Je cenmetueer Kee& ) SketCe
Deboeefpele GlHevveeHes#ee (cenmetveer Je Yeeb[Jeueer) peemle Demelees. Yeejleele DeMee legeree JesUer Meemeve
efjPeJe& yeBkeske[tve kepe& Iesles eEkeJee yeepeejele ^sPejer efyeueeeer efJekeerkejve Hewmes ieesUe kejles. ne
Demeblegefuele Deboepe He$ekeeleerue let Yeve kee{Ceeje, leelHegjlee Gheee. eeJeve osMeeee SketCe
kepee&ee Deboepe esle veener.
Deboeyepe He$ekeere let SketCe Kee& - SketCe GlHevve
3) DeeefLe&ke let (Fiscal Deficit )
DeeefLe&ke legereer ner mebkeuHevee peieYej JeeHejueer peeles. DeeefLe&ke let cnCepes cenmetueer
DeeCeer Yeeb[Jeueer Kee& Jepee cenmetueer Je Yeeb[Jeueer GlHevve ( Hekele kepe& mees[tve Flej cnCepes
mejkeejer GHekeceebee KeepeieerkejCeecegUs efceUeuesues Hewmes Jeiewj)s. eeJejve mejkeejee SketCe Kee& Je
GlHevve eeleerue Hejke ue#eele eslees. SketCe mejkeejer oeefelJe efkebJee kepee&eer keuHevee esles.
efJelleere let (cenmetueer Kee& Yeeb[Jeueer Kee& ) (cenmetueer GlHevve Iesleuesue kepe& JeieUtve
Flej Yeeb[Jeueer GlHevve )
Meemeve DeeHeueer efJelleere let oesve HeOoleerves Yeve kee{t Mekeles. Heefnueer HeOole osMeele
efkebJee HejosMeele kepe& kee{tve efkebJee ogmejer HeOole cnCepes keWere yeBkesuee DeeHeues kepe& jesKes osTve.

114
DeMee Hekeejs pesJne mejkeej keWere yeBkeske[tve kepe& Iesles lesJne DeefOeke veesebeer HeeF& kesueer peeles.
leecegUs DeefOeke eueveeeer efveefce&leer nseles. leeueee Yeejleele eueve HegieJee cnCeleele. ogmeNee
Meyoele meebieeees Peeueeme efJelleere let cnCepes Iesleuesues Je Hejle kesuesuee kepee&eer jkekece JeieUtve
Flej GlHevvee Hes#ee DeefOeke kesuesuee Kee&.
4) HeeLeefceke let
HeeLeefceke let cnCepes efJelleere let GCes kepee&Jejerue Jeepeeee Kee&. eeJejve Deboepe
He$ekeeleerue legereer Je mejkeejee SketCe DeeefLe&ke efmLeleereer keuHevee esles. DeeOeer Iesleuesuee
kepee&Jejerue Jeepeeeer jkekece DeefOeke Demeueeme efJelleere legerle Jee{ nesles. DeMeeJesUer efJelleere let
DeefOeke Demeles Hejbleg HeeLeefceke let lee ceeveeves keceer Demeles. GlHevveele Jee{ keve mejkeejer
Keee&le keHeele kesueeme efJelleere let keceer nesT Mekeles.
HeeLeefceke let efJeeflleere let - JeepeeJejerue Kee& .
6) cee@veseF&pe[ [sefHeefme ( let)( Monetizel Deficit)
eeee DeLe& efjPeJe& yeBkesves mejkeejuee efouesue efveJJeU kepe& cnCepese mejkeej peJeUee
efjPeJe& yeBkesee kepe& jesKeeceOes Peeuesueer efveJJeU Jee{. DeeCeer mejkeejves yeepeejeletve Iesleuesues kepe&.
eecegUs efjPeJe& yeBkesuee DeefOeke veesebeer HeeF& kejeJeer ueeieles. DeeCeer SketCe eueveeee
Demeuesuee HewMeele Jee{ nesles.mejkeej peeJesUer DeeHeuee Deboepe He$ekeere legere cee@efveeF&pesMeve
kejles lesJne osMeele eueve HegieJee neslees. leecegUs yeepeejeleerue efkebceleerle Jee{ nesles.
SketCe Deboepe He$ekeeleerue legereer Deveske keejCes meebielee esleerue. pemes mejkeejer Keee&leerue
Jee{. mejkeejee GlHevveele Peeuesueer Ie, mejkeejer kepee&le Peeuesueer Jee{, DeveglHeeoke keeceemeeer
meeOeve mebHelleeree Peeuesuee JeeHej Fleeoer. SketCe DeeefLe&ke legercegUs osMeeee DeLe&JeJemLesJej
efJeHejerle HeefjCeece neslees. eueve HegieJee neslees. yeepeejeleerue efkebceleer Jee{leele. DeeefCe veeFueepeeves
Yeeb[Jeueer Keee&le keHeele kejeJeer ueeieles.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1) Deboepe He$ekeere let ner efJelleere legerntve keMeer JesieUer Deens?
2) HeeLeefceke let cnCepes keee?

115

11.5 1990-91 les 2009 -10 ee keeUeleerue mejkeejee Deboepe

He$ekeeleerue let.
osMeeee efJeefJeOe Hekeejee Deboepe He$ekeere legerle Peeuesuee Hejke Heg{erue lekeleeJejve
mHe< nesF&ue.
keW mejkeejee legere efe$e (je<^ere GlHeeoveeee G.D.P. kekesJeejerle ) ( meOeeee yeepeej
Hessleerue ojele ) ( keeser Heee ceOes)
1
Je<e&
1990 -91
2001 - 02
2007 - 08
2009 - 10
5
kekesJeejer
6.6

2.6
6.3

2
cenmetueer let
18,562
1,00,162
52,562
2,82,735
lekelee Heg{s eeuet
6
HeeLeefceke let
16,108
33,495
- 44,118
1,75,485

3
kekesJeejer
3.3

1.1
4.6

4
effJelleere let
37,606
1,40,955
1,26,912
4,00,996
7

kekesJeejer
2.8

-0.2
2.8

lekeeele mHe<erkejCe efkebJee efJeMues<eCe

1) Jejerue lekeleeJejve Ske iees< mHe< nesles keer ee keeUele cnCepese 1991 Heemetve cenmetueer
legerle melele Jee{ nesle iesuesueer Deens. eeeer oesve cegKe keejCes cnCepes kepee&Jejerue Jeepeele Peeuesueer
Jee{ Je Devegoeve efkebJee meyeefme[erle Peeuesueer Jee{ .
2) SketCe GlHevveeleerue legereer kekesJeejer 2007 - 08 Heele keceer nesle iesuesueer Dee{Ules. ner
iees< Yeejleere DeLe&JeJemLesee o=<erves Ske mJeeieleen& KetCe Deens. eees keejCe cnCepes cenmetueerle
melele Peeuesueer Jee{ Je kesb mejkeejee Keee&le Peeuesueer Ie.
3)Hejbleg 2008 - 09 Je 2009 10 ceOes cememetueer legerle Heeele Je SketCe je<^ere
GlHeeoveeee (G.D.P) kekesJeejerle Jee{ Peeuesueer Deens keejCe cenmetue ieesUe kejCeele Peeuesueer
efkebefele Jee{ Je cenmetueer Keee&le Peeuesueer Heeb[ Jee{. keejCe ee keeUele DeeefLe&ke Heieleeree Jesie
ceboeJeuee neslee.
4) 1991 Heemetve keW mejkeej cenmetueer let Heeeble Je kekesJeejerle keceer kejCeees HeeceeefCeke
Heelve kejerle Deens. Hejbleg 2001 - 02 Heele eeble Jee{e nesle. iesuesueer efometve esles.

116
5) 2001 - 02 veblej mejkeejves cenmetueer GlHevveele Jee{ kejCeemeeer Je Keee&le keHeele
kejCeemeeer keener Keeme Gheee eespeues. leecegUs je<^ere GlHeeoveeee leguevesves legeree
kekesJeejerle Ie Peeuesueer Deens. ns Keeme Gheee cnCepes efveee&leerJejerue Devegoeve yebo kejCes, veJeerve
veeskej YejleerJej ekeuesueer yeboer, peemleeree veeskej Jeiee&leerue keHeele, Yeeb[Jeueer Keee&leerue ceeser
keHeele Je Devve OeeveeJejerue meyeefme[er efkebJee Devegoeve yebo kejCes Jeiewjs.
6) Hejbleg Heg{s DeeefLe&ke Heieleeree Jesie ceboeJeueecegUs 2009 - 10 ceOes meeJe&peefveke Keee&le Hegve
Heeb[ Jee{ Peeueer.
7) DeeefLe&ke megOeejCee megj Peeuee veblejee keeUeleerue HeeLeefceke legereer efmLeleer DemeceeveOeejke
Deens. Jejerue lekeeeJeve mHe< nesles. keer 2000 meeueer jepekees<eere peyeeyeoejer Je Deboepe He$eke
JeJemLeeHevee mebyebOeeree keeeeeee cemetoe (FRBM) mejkeejves meeoj kesuee Heemetve HeeLeefceke
let Heeeble Je kekesJeejerle Iele iesuesueer Deens. (Fiscal Responsibility and Budget
Management ACT 2003) Hejbleg Heg{s Hejle eele Jee{ nesle iesueer keejCe kepee&Jejerue
Jeepeele Jee{ nesle iesueer. eeJeve ner iees< mHe< nesles keer osMeeJejerue legerpee yeespee keceer kejCeele
mejkeejuee mebHetCe& DeHeeMe Deeuesue Deens.
Lees[keeele Meemeveeves efkebJee mejkeejves osMeeJejerue kepee&Jejerue Jeepeeee jkekecesle keHeele
kejCeemeeer DeeCeKeer peesjele HeeceeefCeke Heelve kejCes DeeJeMeke Deens. leje HeeLeefceke legereer
HeefjefmLeleer meceeOeeve keejke nesG Mekesue.

11.6 jepekees<eere peyeeyeoejer Je DeboepeHe$eke JeJemLeeHeve keeeoe 2003

(Fiscal Responsibility and Budget Management Act 2003)
(FRBM Act )
Yeejleeeer DeeefLe&ke HeefjefmLeleer 1980 ee oMekeele Iemejle iesueer Je 1990 - 91 meeueer
leebveer leU ieeuee. 1990 -91 ceOes DeeefLe&ke let je<^ere GlHeeoveeee 6.6 kekes Peeueer lej
cenmetueeleerue let 3.3 Peeueer. leee keeUeleerue HeeLeefceke let 2.8 Peeueer. Heg{erue keeUele
ee HeefjefmLeleerle HeejMeer megOeejCee efometve Deeueer veener. kepee&Jejerue Jeepeeee jkekecesle Jee{
PeeueecegUs DeeefLe&ke efmLeleer DeeCeKeerve KeeueJeueer. 1990 - 91 ee Je<eeaee Deeeele efveee&leeleerue
let (Balance of Payments or BOP)HeefjefmLeleer efyeIe[Ceeme ee cegUs ner Yej He[ueer,
ee keeUele mejkeejeer osCeer Heeb[ HeceeCeele Jee{ueer, eeee mejkeejee owvebefove keejYeejeJej
efJeHejerle HeefjCeece Peeuee. cnCetve mejkeejves 17 peevesJeejer 2000 ceOes jepekees<eere peyeeyeoejer Je
Deboepe He$ekeJeJemLeeHeveefyeue ef[meWyej 2000ceOes Heeefue&ceW ceOes eexmeeer DeeCeues. eeee cegKe
GsMe mejkeejee SketCe kepee&le Je cenmetueer legerle Ie Ie[Jetve DeeCeCes nse nesles. Heg{s lee efyeueee
2003 ceOes keeeeele Heeblej Peeues. ee keeeeeeer Hele#e DecebueyepeeJeCeer 5 peguew 2004 Heemetve
Peeueer. ee keeeeee mebef#eHle veebJe FRBM keeeoe 2003 Demes Deens.
FRBM keeeoe 2003 eer Gef<s.

1) mejkeejee kepee&Jej ceee&oe DeeCeCeeeer keeueyeOo eespevee leeej kejCes.

2) GlHevveele Jee{ keve cenmetueer let MetveeJej DeeCetve DeeefLe&ke let keceer kejCes.
3) osMeele DeeefLe&ke mLewe& efvecee&Ce kejCeeeer mejkeejJej peyeeyeoejer ekeCes.

117
4) Heg{erue Heer{erJejerue kepee&ee yeespee keceer kejCes Je leemeeer kepee&ee JeeHej eesie HeOoleerves
kejCes.
5) mejkeejee DeeefLe&ke Guee{eueerle HeejoMe&kelee DeeCeCes.
FRBM keeeoe Je lee mebyebOeeleerue efveeceebeer HecegKe JewefMe<es.
1) cenmetueer let keceer kejCes ee keeeeeKeeueerue efveeceele Demes mHe< cnuesue Deens keer 2004 - 05 Heemetve
Meemeveeves oj Je<eea cenmetueer let je<^ere GlHeeoveeee (G.D.P.) 0.5 veerlejer keceer kejCes
leeleHeg{s Demesner cnuesue Deens keer eslee 5 Je<ee&le cnCepese 31 ceee& 2009 Heele cenmetueer let
MetveeJej DeeCeeJeer.
2) DeeefLe&ke let keceer kejCes ee efveeceele Demes cnuesues Deens keer Meemeveeves 2004 - 05 meeueeHeemetve ojJe<eea efkeceeve
je<^ere GlHeeoveeee 0.3 DeeefLe&ke let keceer kejeJeer DeeCeer 2008- 09 Heele leer je<^ere
GlHeeoveeee 3 Flekeere jeneJeer.
3) efjPeJe& yeBkeske[erue kepe& 1 ceee& 2006 Heemetve Meemeveeves efjPeJe& yeBkeske[tve Les kepe& IesTvees. Deieoere
leele[ereer iejpe Demesue lej Hekele leelHegjleer jesKe kepe& IeeJes 2006 - 07 meeueeHeemetve efjPeJe&
yeBkesves kes mejkeejeer kepe&jesKes Kejsoer ke vees.
4) peeoeeer osCeer (Additional Liabilities)
keW mejkeejves DeeHeueer peeoeeer osCeer je<^ere GlHeeoveeee 9 Hes#ee DeefOeke ve
sJeCeeeer o#elee IeeJeer Je leele 2004 05 ee Je<ee&Heemetve oj DeeefLe&ke Je<ee&le efkeceeve 1eer
keHeele kejeJeer.
5) ee keeeoeeves let keceer kejCeemeeer efouesuee ceee&oe efMeefLeue kejCes
ee efveeceeves let keceer kejCeeyeue ue#e jJetve efouesueer Deensle. leer ue#es Mekeelees keceer
ke veesle. Hekele je<^ere megj#ee, je<^ere DeeHelleer efkebJee Flej Hekeejee DeeHelleeree keeUelee
keW mejkeejuee DeMee efveeceele met eeJeer.
6) efleceener Dee{eJee
ee keeeeele cnuesue Deens keer keWere efJelle ceb$eebveer oj leerve ceefnveebveer mejkeejee
GlHevve Je Keee&ee Dee{eJee IeeJee DeeCeer leeee DenJeeue Heeue&cesuee efkebJee mebmeosuee meeoj kejeJee
keeeeeves jJetve efouesueer ue#es ieelee Deeueer vemeueeme leeeer keejCesner DeeHeuee DenJeeueele eeJeer.
ee efMeJeee leeJej DeeHeCe keee Gheee eespevee kesuee eeeener GuuesKe DenJeeueele kejeJee.
7) DeeefLe&ke HeejoefMe&kelee
ee keeeeeves mejkeejee DeeefLe&ke Guee{eueerle HeejoMe&kelee DeeCeCeemeeer cegKele oesve
cenlJeees Gheee megeefJeuesues Deensle.
1) keW mejkeejves DeeHeue Jeeef<e&ke Deboepe He$eke leeej kejleevee efkeceeve iegHlelee HeeUeJeer.

118
2) keW mejkeejves 2006 07 meeueeHeele DeeHeuee efnMesye HeOoleerleerue, DeeefLe&ke OeesjCeeleerue Je
keee& HeOoleerleerue yeouee yeeyele mebHetCe& ceeefnleer GIe[ kejeJeer. ee yejesyej kejeeer Lekeyeekeer,
mejkeejves efouesueer kepee&uee nceer Je SketCe mebHelleer eeeerner ceeefnleer eeJeer.
7) kepee&vee Meemeveeves efouesueer nceer : ee keeeeele DeMeer lejleto kejCeele Deeuesueer Deens keer
2004 05 Heemetve keW mejkeejves jepe mejkeej Je mejkeejer GHekeceebveer Iesleuesuee
kepeevee je<^ere GlHeeoveeee 0.5 Hes#ee DeefOeke jkecesuee peeceerve jent vees.
8) DenJeeue meeoj kejCes.
keeeeele DeMeerner lejleto kejCeele Deeuesueer Deens keer keWmejkeejves ojJe<eea mebmeosee
leerve DenJeeue meeoj kejeJesle.
mejkeejes efJeeere OeesjCe : ee DenJeeueele mejkeejee kejefJe
<eeke OeesjCe, SketCe DeHesef#ele Kee&, meeJe&peefveke kepe& Devegoeve Je keener Jemletbes oj
jJetve osCes Fleeoer DeeefLe&ke yeeyeer yeueee DeeHeuee OeesjCeeee leHeMeerue osCeeje DenJeeue.
ceOece cegoleeres DeeefLe&ke OeesjCe eslee leerve Je<ee&le mejkeej keesCe keesCeleer DeeefLe&ke
ue#es ieet Fefsves leeee leHeMeerue.
FRBM keeeeees cetueebkeve ee keeeeees cetueebkeve

cegKele oesve iees<erJejve kesues peeles.

De) keeeeeves ieeuesueer Gef<s.
ye) keeeeeee ceee&oe
De) keeeeeves cegKele leerve iees<er meeOe kesuesuee Deensle.
1) cenmetueer let keceer kejCes.
keeeeee Heefnue eMe cnCepes cenmetueer let peer 2003 04 meeueer je<^ere
GlHeeoveeee 3.6 nesleer leer2007 -08 ceOes 1.1 Heele Keeueer DeeCeCeele keeeeeuee eMe
HeeHle Peeuesue Deens.
2) efJeeere legerle Ie
keeeeees ogmejs eMe cnCepes efJeeere let peer 2003 -04 ceOes je<^ere GlHeeoveebee
4.5 nesleer leer 2007 -08 ceOes 2.7 Peeueer. efkebJee cenmetueer.
3) owvebefove Keee&le keHeele
keeeeees eflemej eMe cnCepes owvebefove efkebJee cenmetueer Kee& pees 2003 04 ceOes
je<^ere GlHeeoveeee 3.1 neslee lees 2007 08 ceOes 1.1 Jej Deeuee.
ye) keeeeeee ceee&oe
mejkeej pejer cenmetueer legerle Je efJeeere legerle Ie kejCeele eMemJeer jues Demeues
lejerner ee keeeeeee keener ceee&oener Deensle. lee Heg{erue HeceeCes meebielee esleerue1) cenmetueer let keceer kejCeeee DeJeemleJe DeHes#ee
DeHesef#ele ue#e nesles keer cenmetueer let MetveeJej DeeCeeeeer. keW mejkeej 1990 ee
oMekeele cenmetueer let keceer kee Mekeues veener. ner let peer1996 97 ceOes 2.4 nesleer leer

119
2003 04 ceOes je<^ere GlHeeoveeee 4.1 Jej iesueer. eees keejCe je<^ere GlHevve Je kejees
GlHevve eebee kekesJeejerleerue Ie Je kepee&Jejerue Jeepeele, Devegoeveele mebj#eCe Kee& Je Flej
DeveglHeeoke Keee&le Peeuesueer Jee{. cenmetueer let keceer kejCeeeer mejkeejJej pej mekeleer kesueer
Demeleer lej mejkeejuee meceepeesHeeesieer eespeveeJejerue cegKele Deejesie Je efMe#eCeeJejerue Keee&le
keHeele kejeJeer ueeieueer Demeleer. eees og<HeefjCeece Deece pevelesJej ceesee HeceeCeele Peeues Demeles.
2) Yeeb[Jeueer Keee&leerue Ie
ee keeeeeee DeeCeKeerve Ske cenlJeeee oes<e cnCepes Yeeb[Jeueer Keee&le melele Ie nesle
iesueer. le%eebee celes efJeeere let keceer kejCeeee Heelveele mejkeejuee DeeHeuee Yeeb[Jeueer Kee& pees
1990 91 meeueer je<^ere GlHeeoveeee 5.6 neslee lees mejkeejuee 2002 03 Heele
j.3.02 Jej DeeCeeJee ueeieuee. peueo ieleerves DeeefLe&ke efJekeeme meeOeCeebme DeeJeMeke Demeuesuee
cegueYetle megefJeOeebJejerue Keee&le keHeele kesueer iesueer.
3) mecelee (Equity) Je efJekeemeeke[s ogue#e&
leb%eeee celes ee keeceeeee cemeteeleerue DeeCeKeerve Ske oes<e cnCepes ceeveJe mebHelleer
efJekeeme Je cetueYetle meeseeree efJekeemeeJejerue Keee&le Jee{ kejCeeke[s Peeuesues ogue&#e, keejCe DeMee
Keee&cegUs mejkeejee GlHevveele ueiese Jee{ nesle veener. Hejbleg meceepeefnleeee Je DeeefLe&ke efJekeemeeee
efJeeej kesueeme ee yeeyeerJejerue Kee& Deleble DeeJeMeke Deens. ee mebyebOeer ee keeeeele keeueyeOo
keee&kece veener.
4) meeJe&peefveke Keee&meeer DeeJeMeke HewMeebee efJeeej kesuee iesuesuee veener.
meeJe&peefveke Keee&uee DeeJeMeke DemeCeeNee HewMeeeer oKeue keeeeeves iebYeerjHeCes Iesleuesueer
veener. 11990 ee oMekeele je<^ere GlHevve Je kejeee GlHevve eebee kekesJeejerle ue#eCeere Ie
Peeueer. leecegUs ee kekesJeejerle Jee{ nesCeeeer iejpe nesleer. Hejbleg keeeeeves ee iees<eruee HeeOeeve
efouesues veener. eemeeer keeeeeves ue#e jJetve efouesue veener. meeJe&peefveke Keee&uee DeeJeMeke
DemeCeeNee HewMeeee efJeeej eesie HeOoleerves Peeuesuee veener. keejCe efjPeJe& yeBkeske[tve mejkeejves
IesCeeNee kepee&Jej keeeeeves yebOeves Ieeleuesueer Deensle.
5)

keeeeeeer egkeereer ie=nerles

ee keeeeeves Heg{erue iees<er ie=nerle Oejuesuee Deensle.
1. efJeeere let keceer kesueeme DeeefLe&ke efJekeeme DeefOeke neslees.
2. let DeefOeke Peeueeme osMeele eueve HegieJee neslees.
3. efJeeere let DeefOeke Peeueeme osMeeee DeeefLe&ke efJekeeme Kegblees.
Jejerue meJe& ie=nerles mee.Heer. ebMesKej DeeCeer peebleer Iees<e ee DeLe&le%eebveer egkeereer
jefJeuesueer Deensle. leemeeer lebeveer Heg{erue keejCes efouesueer Deensle.
1. let ner Yeeb[Jeueer Keee&cegUs Peeuesueer Demesue lej leeee GHeeesie YeefJe<e keeUeleerue efJekeemeeuee
neslees.
2. eueve HegieJeeeuee DeeefLe&ke let nse Ske keejCe vemele. 1990 ee oMekeeee MesJeer pesJne
DeeefLe&ke legere HeceeCe je<^ere GlHeeoveeee 5.5 SJe{er peemle Demeleeveener Hele#eele eueve
HegieJeeele Iee Peeueer.

120
3. DeeefLe&ke legercegUs HejosMeer JeeHeejele De[eCe efvecee&Ce neslese Demes veener. eemeeer Yeeb[Jeue Je
JeeHeej KeeleeJejerue HeefjJele&veerelee (Convertibility) DeefOeke keejCeerYetle jles. meOee
Yeejleeves Hejkeere eueveeee meeeele YejHetj Yej Ieeleuesueer Deens. Hejbleg DeeefLe&ke legeres HeceeCe
Ieuesues veener.
Lees[keeele ee keeeeeves Oejuesueer ie=nerles lelJele egkeereer Deensle.
6)

HeeLeefceke legerke[s ogue&#e

keener DeLe& le%ebeee celes ee keeeeeves HeeLeefceke legerke[s mebHetCe& ogue&#e kesuesues Deens.
osMeeJej kepee&Jejerue Jeepeeee yeespee ceese Demetvener ee keeeeeves HeeLeefceke let keceer kejCeeyeue
keener Gef<s jJetve efouesueer veenerle.
7)

DeeefLe&ke let keceer kejCeemeeer jJetve efouesueer Gef<s KetHe peeeke Deensle.
keeeoe cnCelees keer 31 ceee& 2009 Heele ne Deeke[e je<^ere GlHeeoveeee 3 Heele
Keeueer DeeCeuee peeJee. eeee DeLe& mejkeejer kepee&eer ceee&oe je<^ere GlHeeoveeee 3 e DemeeJeer.
euuewee ee DeLe& le%eeee celes ner De KetHee peeeke Deens. DeeefLe&ke legeres HeceeCe je<^ere
GlHeeoveeee 4 les 5 Heele DemeeJeer leje HeeeeYetle megefJeOee ceOes DeefOeke iegbleJeCetke kejCes Mekee
nesF&ue. DeeCeer osMeeee DeeefLe&ke efJekeemeeuee eeuevee efceUsue.
SketCe mejkeejves DeeefLe&ke HeefjefmLeleerle megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCeemeeer Deveske Gheee
kesuesues Deensle. [e@. efJepee kesUkej eebee DeOe#elesKeeueer vesceuesuee ke=leer meefceleerves Meemeveeuee
DeeHeuee DenJeeue meeoj kesuesuee Deens. lee meefceleerves mejkeejee GlHevveele Jee{ kejCeemeeer Je
cenmetueer Keee&le keHeele kejCeemeeer Deveske Gheee megeefJeuesues Deensle. ee meefceleerves DeeefLe&ke
efJekeemeemeeer Yeeb[Jeueer Keee&le Jee{ner megeefJeuesueer Deens. meefceleeree celes ee Gheee eespevee
Deceueele DeeCeueeme je<^ere GlHeeoveeleerue kej GlHevveeee HeceeCeele 2008 09 meeuee Heele
ue#eCeere Jee{ Mekee Deens. leee JesUer cenmetueer Keee&lener Ie nesG Mekeles. eecegUs cenmetueer yeele
(Surplus) je<^ere GlHeeoveeee 2 veer Jee{tve efJeeere legeres HeceeCe je<^ere GlHeeoveeee
2.8 Heele esT Mekeles.

11.7 HeMve
1) legeree mebyebOeeree efJeefJeOe mebkeuHeveebeer Lees[keeele eee& keje DeeCeer DeeefLe&ke megOeejCeebvee
megjJeele Peeuee veblejee keeUele leele nesle iesuesuee yeoueebee Dee{eJee Iee.
2) jepekees<eere peyeeyeoejer Je Deboepe He$eke JeJemLeeHeve keeeoe 2003 (FRBM Act) eee
cetueceeHeve keje.

121

12
Ieke 5
Deebleje<^ere JeeHeej Je peeieefleke JeeHeej mebIevee
Deebleje<^ere JeeHeejees Heeeos DeeCeer JeeHeejeee
leeUsyebo (Balance of Payment)
jevee
12.0
12.1
12.2
12.3
12.4
12.5
12.6

Gef<s
efJe<ee Heefjee
Deebleje<^ere JeeHeejees Heeeos
JeeHeejeee leeUsyebo
JeeHeejeee leeUsyeboeleerue Demeceleesue, Hekeej Je keejCes
JeeHeejeee leeUsyeboeee Demeceleesue otj kejCeeee HeOoleer
Heve

12.0 Gef<s
Deebleje<^ere JeeHeejees efJeefJeOe Heeeos mecepetve IesCes.
JeeHeejeee leeUsyebo Je leeee Demeceleesueeeer keejCes mecepetve IesCes.
JeeHeejeleerue Demeceleesue otj kejCeeee HeOoleer mecepetve IesCes.

12.1 efJe<ee Heefjee

Deebleje<^ere JeeHeej cnCepes Jemlet Je mesJee eebee efJeefJeOe osMeeceOeerue osJeIesJe. eeee ceeiee
ie=nerle cnCepes efJeefJeOe osMeeceOeerue vewmeefie&ke mebHeeeree efJe<ece JeeHeecegUs kegueener osMe DeeHeueeuee
DeeJeMeke Demeuesuee meJe& Jemlet Je mesJeebes GlHeeove mJelee ke MekeCeej veener. leecegUs Heleske
osMe pee Jemlet efkebJee mesJeebes iejpesHes#ee DeefOeke GlHeeove ke Mekele les lebeeer ogmeNee osMeeuee
efveee&le kejlees Je osMeele pee Jemletbeer kecelejlee Deens lee Jemletbeer ogmeNee osMeeletve Deeeele kejlees.
cnCetve DeeHeCe ee JeeHeejeee Heeeeebee DeYeeme kejCes DeeJeMeke jles.

122

12.2 Deebleje<^ere JeeHeejees Heeeos

[sefJn[ efjkee[e&ee celes pees osMe Deebleje<^ere JeeHeejele menYeeieer neslees. lee Heleske
osMeeuee leecegUs Heeeos efceUleele eebveee Jemlet Je mesJee eebee osJeeCe IesJeeCeecegUs nesCeejs Heeeos
cnCeleele. leebveer Heg{erue GoenjCe osTve leee mHe<erkejCe kesue. mecepee ece (Labour) ne
Skee GlHeeove Ieke Deens DeeefCe meJe& eefceke meejKes Deensle DeeCeer oesve osMeebceOes JeeHeej Keguee
Deens Goe. Fbiueb[ DeeCeer Heesleg&ieeue HejmHej JeeHeejeves oesvener osMeebee Heeeoe nesF&ue Heg{erue lekeleele
oesvener osMeeleerue GlHeeove Kee& efouesuee Deens.
(eceeee Iekeeble GlHeeove Kee&)
osMe / eceees Ieke
Fbiueb[
Heesleg&ieeue

oej
120
80

keHe[e
100
90

Jejerue lekeeeJejve efometve esF&ue keer oesvener Jemletbe GlHeeove Kee&

Heesle&gieeueee leguevesves Fbiueb[ ceOes DeefOeke Deens. Hejbleg leguevesle keeHe[ees GlHeeove Kee& Heesleg&ieeue
Hes#ee keceer Deens. cnCepese Heesleg&ieeue ceOes
oeee 1 Ieke 0.88 keeHe[ees Ieke
DeeefCe
Fbiueb[ ceOes oejee 1 Ieke 1.2 Ieke keHe[e
mecepee Fbiueb[ves oee GlHeeove yebo kejeee jJeue lej efleLeues ceeskeUs Peeuesues efkebJee
yeskeej Peeuesues eefceke keeHe[ee GlHeeove kej Mekeleerue. Fiueb[ ceOes oejee Ske Iekeee
GlHeeove keceer Peeue lej 1.2 Ieke keeHe[ee GlHeeove Jee{sue. lemese Heesleg&ieeueves keeHe[ee
GlHeeove yebo kesue lej ceeskeUs Peeuesues eefceke oejes GlHeeove ke Mekeleerue. Je 1 Ieke
keeHe[ee GlHeeove keceer Peeue lej efleLes 1.1 Ieke oejee GlHeeoveeeer Yej He[sue. DeMee Hekeejs
oesvener osMeeleerue SketCe GlHeeove 2.1 Ieke oej Je 2.2 Ieke keeHe[ nesF&ue. DeMee Hekeejs
oesvener osMeebveer Skeee Jemlete GlHeeove kejCeee jJeue lej peieeleerue oesvener Jemletbee SketCe
GlHeeoveele Jee{ nesF&ue. ns Heeeos JewefMe<erkejCeees (Specialisation) Je oesvener osMeeleerue
JeeHeejees Deensle.
ogmejer iees< cnCepes Heleske osMe pej Skeee Jemletes GlHeeove kejeeuee ueeieuee ( peee
GlHeeove Kee& efleLes keceer Deens) lej lee osMeeee efveee&leerle lee Jemletuee DeefOeke eebieueer efkebcele
efceUt Mekesue Je lees osMe DeuHeojele ogmeNee osMeeletve ogmeje ceeue Deeeele ke Mekesue. keejCe pesJne
Fbiueb[ Hekele keeHe[ees GlHeeove kejsue lesJne lees DeeHeues keeHe[ Heesleg&ieeueuee efveee&le kejsue Je
efleLetve oejeer Deeeele kejsue. lemese pesJne Heesle&gieeue Hekele oee GlHeeove kejeeuee ueeiesue
lesJne lees Fbiueb[ntve mJemleele keeHe[eeer Deeeele kejsue. ner iees< Heg{erue efe$eeJeve DeefOeke mHe<
nesF&ue.

123
1

oees Ieke

keeHe[ees Ieke

0.89
1
1.2
Heesle&gieeueuee pej oejee Ske Ieke Fbiueb[uee efveee&le kejve 0.89
IekeeHes#ee keceer keeHe[ efceUeues lej JeeHeej Heesle&gieeueuee HeeeosMeerj jle veener ee Gue pej
Fbiueb[uee oeee Ske Iekeeee yeoueele 1.2 Ieke keeHe[ eeJes ueeieues lej ne JeeHeej
Fbiueb[uee HeeeosMeerj jCeej veener DeMee Hekeejs JeeHeejeee Deer eEkeJee Jemletbee efkebceleer jleele
Goe. pej oesvener osMeebveer Demes jefJeues keer oejee 1 Iekeeee yeoueele keeHe[ees Ske Ieke
efJekeeees lej Heesle&gieeueuee Ske Ieke oej efJeketve 0.11 Ieke keeHe[ DeefOeke efceUsue DeeCeer
Fbiueb[uee 0.2 Ieke oe DeefOeke efceUsue. cnCetve ne JeJenej oesvener osMeebvee HeeeosMeerj jsue.
Fbiueb[uee oej mJemleele Deeeele kejlee esF&ue Je Heesleg&ieeueuee keHe[e mJemleele Deeeele kejlee
esF&ue. Hele#eele JeeHeejeee Deer oesvener osMeeleerue lee lee Jemletee, osMeeleerue ceeieCeer Jej
jleerue.
SumeJeLe&veer Demes cnuesue Deens keer Deeeele efveee&le JeeHeejecegUs Heleske osMeeleerue
keeeceeueeuee yeepeej Hes GHeueyOe nesF&ue. efmeb[ueyeie&jee celes Deebleje<^ere JeeHeejecegUs Heiele
osMeeleerue ueeskeebee JeJemeeeeleerue keewMeueeuee DeefOeke JeeJe efceUsue. cesj (Meier) ves oeKeJetve
efoues keer Yeeb[Jeueeee efveee&leercegUs ogmeNee osMeeleerue ( Deeeele kejCeeNee osMeeleerue ) DeeefLe&ke
Heieleeruee neleYeej efceUsue. ebieveer oeKeJetve efoues keer DeMee JeeHeejecegUs ke=leerletve efMekeCeeeer
(Learning by doing)mebOeer efceUsue. Je lee osMeeleerue leebef$eke Heieleeruee DeefOeke eeuevee
efceUsue. ee meJe& iees<er ue#eele IesTvee je@ye&mevedveer Deebleje<^ere JeeHeejeuee Heieleere Fbefpeve
(Engine of Growth) cnCetve mebyeesOeues.

12.3 JeeHeejees meblegueve

JeeHeejees meblegueve ns DeLe&Meem$eeleerue Ske cenlJeeeer mebkeuHevee Deens. (BOP efkebJee
Balance of Payment ) efkeb[ue yeie&ee celes JeeHeejees leeUsyebo cnCepes SKeeoee efJeefMe<
osMeeee jeefJeke keeUeleerue peieeleerue Flej osMeebmeer Peeuesuee meJe& DeeefLe&ke JeJenejeeer
HeOoleMeerj veeWo. ee leeUsyeboele lee osMeeveer Hejkeere JeeHeejeletve efkeleer Hewmes keceefJeues Je Hejkeere
osMeebvee leeeer osCeer efkeleer Deens. eebee GuuesKe Demelees. pee JeJenejeletve osMeeuee Hejkeere eueve
HeeHle nesles leeuee pecesee (Credit) JeJenej cnCeleele. DeeCeer pee JeJenejeletve osMeeuee Hejkeere
eueveee osCe efvecee&Ce nesle. leeuee Keee&ee (Debit)JeJenej cnCeleele. pes. F&. eeveer eeleerue
JeJenejebeer Jeie&Jeejer kesueer. leeee celes mJeleb$e JeJenej (Autonomous Transaction)
cnCepes mJele meeer kesuesuee JeJenej . ns JeJenej veeieefjkeebee kegueelejer iejpee YeeieefJeCeemeeer

124
kesuesues Demeleele. Goe. ceeueeeer efveee&le efkebJee Deeeele ner GlHeeoke efkebJee ieenkeeee efnleemeeer
kesuesuee JeJenej Demelees. lemese mesJesee JeeHej leeee GlHeeokeeee meceeOeeveemeeer efkebJee
GlHeeove Heefkeesuee ceole kejCeemeeer kesuesuee Demelees. meeseeree JeJenej (Accomodating
transaction)cnCepes SketCe mJeleb$e JeJenejeleerue leHeeJele otj kejCeemeeer kessuesuee Demelees.
Goe. SKeeoee osMeeuee pej Flej osMeebeer osCeer osCes yeekeer Demesue lej lee osMeeuee Flej osMeeke[tve
kepe& IesCes DeeJeMeke yeveles. keejCe lee osMeeveer Deeeele kesuesuee ceeueeeer efkebcele leebveer HejosMeebvee
kesuesuee efveee&leeree efkebceleerHes#ee DeefOeke Demeles. HejosMeele pesJne GlHevve efceUefJeCeeee GsMeeves,
iebgleJeCetke kejCeeee efveCe&e Iesleuee peelees lesJne leeuee mJeleb$e JeJenej (Autonomous
transaction) cnCeleele. pesJne SKeeoee osMeeuee Flej osMeeuee Hewmes eeees Demeleele lessJne lees
osMe Flej osMeeke[tve lee meeer kepe& IesCeeee efveCe&e Ieslees. eeuee meeseeree JeJenej
(Accomodating transaction) cnCeleele. keejCe leeee GsMe lee osMeees GlHevve Je
Keee&leerue leHeeJele otj kejCeeee Demelees. Hejbleg Iesleuesuee kepee&Jej Jeepe osCeeee JeJenejeuee
mJeleb$e JeJenej (Autonomous transaction) cnues peeles. JeJenejeee HekeejeJeve
leeUs yeboeleerue efJeefJeOe Deeke[eebeer GHeKeeveele efJeYeeieCeer kesueer peeles. Yeejleeee 2009 10
ee leeUs yeboeJeve DeeHeCe ee efJeefJeOe iees<eRee efJeeej ke.
Yeejleeee 2009 10 ee leeUsyebo eEkeJee osCeeree efnMesye (Balance of Payment)
leHeMeerue
1

Deeeele (efkebcele efJecee + Yee[ ) (CIF)

keeser `

Decesefjkeve oMeue#e $

14,23,079

3,00,609

8,82,233

182,235

-5,60,746

-1,18,374

= Cost + Insurance + Freight

efveee&le ( yeeser Heeleee Kee& ) (FOB)

= Free on Board

oesIeebceOeerue Hejke
(2 1)

DeMe (Invisibles) efveJJeU mesJee

3,80,120

79,991

eeuet Keele ( SketCe )

( 3 4)

-1,80,626

-38,383

Yeeb[Jeue Keele

2,43,641

51,167

De

efveJJeU Hejkeere iebgleJeCetke

60,673

13,259

ye

efveJJeU HejosMeer kepe&

61,673

13,259

ke

efveJJeU yeBkeYeeb[Jeue

9,844

2,084

efveJJeU kepee&Jejerue Jeepe

- 452

- 97

Flej Yeeb[Jeue

-62,574

- 13,016

125
He

etkeYetue osCes IesCes

(Errors and Ommissions)

SketCe Yeeb[Jeue Keele

( De les He )

SketCe efMeuueke
( 5 7)

HewMeeeer

osJe

IesJe

(Monetary

Movement)

10 SketCe

jeKeerJe

osJeIesJe

Reserve Movement)

(Total

7,271

1,573

2,44,861

51,824

68,235

13,441

- 64,
235

-13, 441

- 64,
235

- 13,441

meboYe& efjPeJe& yeBkeseer nmle Hegefmlekee Yeejleere DeLe&JeJemLes mebyebOeer Deeke[s Jeejer.
Deieesoj meebefieleuee HeceeCes efveJJeU yeekeer jkeceseer GHeKeeleele efJeYeeieCeer kesueer peeles.
1) JeeHeejeleerue Hejke (Balance of Trade) efkebJee Demeceleesue cnCepes efveee&le Je Deeeele
leeleerue leHeeJele efkebJee Hejke, SKeeoe osMe Jemletbee DeeeeleerHes#ee DeefOeke efveee&le kejerle Demesue
lej JeeHeejeleerue Hejke Devegketue Deens Demes cnues peeles. ee Gue SKeeoee osMeeeer Deeeele
efveee&leerHes#ee DeefOeke Demesue lej JeeHeejer Hejke Heefleketue Deens Demes cnues peeles. yeNeee osMeeee
JeeHeejer Hejke lee osMeeuee Heefleketue Demelees. Jejerue lekeeeJeve efometve esles keer 2009 10
meeueer Yeejleeee JeeHeejer let . 5.60,746 keesereer efkebJee 118374 oMeue#e [e@uejeer nesleer.
2) mesJee #es$eeleerue JeeHeejeleerue Demeceleesue FLes lee osMeeee mesJee #es$eeleerue efveee&le Je
Deeeeleeree Hejke efJeeejele Iesleuee peelees. osMeeleerue ueeske pej HejosMeer veeskejer keve Iejer Hewmes
HeeJeerle Demeleerue lej lee osMeeuee Hejkeere eueve HeeHle nesles. lemesse Flej osMeebvee DeeefLe&ke leebef$eke
Jeiewjs meuues osTve osMe Hejkeere eueve efceUJet Mekelees. HejosMeere HeJeemeer osMeele Hee&veemeeer
Deeueeme Hejkeere eueve efceUlees. lemese yeBke mesJee, yees Jeenletke, efJecee mesJee, DeeOeer efouesuee
kepee&Jejerue Jeepe DeMee efJeefJeOe ceeiee&ves Hejkeere eueve HeeHle nesles. ee Gue HejosMeer ueeskeebke[tve
meuuee IesCes, HejosMeer Hee&veeuee peeCes, HejosMeer yeeserves ceeue Jeenletke kejCes, yeBke,efJecee mesJee
mJeerkeejCes, Hejkeere kepee&Jej Jeepe osCes Fleeoer iees<ermeeer Hejkeere eueve ceespeeefJe ueeieles 2009
10 ee meeueer Yeejleeee mesJee JeeHeejeleerue Hejke . 3,80,120 keeserveer efkebJee 79, 991
oMeue#e Decesefjkeve [e@uejves Devegketue neslee.
3) eeuet Keeleeleerue Hejke
eeee DeLe& Jemlet Je mesJee eebee SketCe efveee&le Je Deeeeleeleerue Hejke. eeJeve osMeeee
Hejkeere eueveeeer efmLeleer ue#eele esles. 2009 10 meeueer Yeejleeee eeuet Keeleeleerue Hejke
. 1,80, 626 keeser efkebJee 38,383 oMeue#e Decesefjkeve [e@uejves Heefleketue neslee.

126
4) Yeeb[Jeueer KeeleeJejerue Hejke ne Deeke[e SKeeoee osMeeee Yeeb[Jeue efveee&le Je Deeeele
eeleerue Hejke oeKeefJelees. ee KeeleeJej mene Hekeejes JeJenej nesleele.
1. HejosMeer iebgleJeCetke : cnCepes HejosMeer mejkeej efkebJee efleLeuee Jekeleerves osMeeleerue
JeJemeeeele kesuesueer Yeeb[Jeueeeer iegbleJeCetke, osMeereebveer HejosMeele Hewmes iebgleefJeues lej leeuee
Keee&ee (Debit) JeJenej cnCeleele. keejCe DeeHeuee osMeeleerue eueve HejosMeeuee
HeeJeeJes ueeieles. ee Gue Hejkeereebveer osMeele kesuesueer iebgleJeCetke cnCepes pecee (Credit)
JeJenej keejCe osMeele Hejkeere eueveeeer DeeJeke nesles.
2. HejosMeer kepe& : HejosMeer Jekeleer efkebJee kebHeveer efkebJee mejkeej ke[tve Iesleuesues kepe&. eeceOes
GOeejerJej ceeue Deeeele kesuesuee Demesue lej leeeener meceeJesMe neslees.
3. yeBke Yeeb[Jeue cnCepes JeeHeejer yeBkeeceOes Deeuesues HejosMeer Yeeb[Jeue efkebJee Yeejleere yeBkeeveer
Flej osMeeleerue yeBkeeceOes kesuesueer Yeeb[Jeueer iebgleJeCetke.
4. Heeebleerue kepee&Jejerue Jeepe : cnCepes HetJeeaee meesefJnes jefMeeve osMeeke[tve Iesleuesuee
kepee&Jej Heeeble efouesues Jeepe.
5. Flej Yeeb[Jeue Deeeele Je efveee&le : cnCepes Flej keesCelener keejCeeves Yeejleere
Yeeb[Jeueeeer 2009 2010 meeueele Peeuesueer Deeeele Je efveee&le.
6. etkeYetue (E & O.E.) cnCepes efnMesye efueefnleebvee Peeuesueer etke 2009 2010
meeueer Yeejleele DeMee mene yeeyeerJej Peeuesuee Yeeb[Jeueeleerue JeJenejeee Deeke[e .
2,24,861 keeseree efkebJee 51824 oMeue#e Decesefjkeve [e@uejee neslee.
5) SsketCe efMeuueke
cnCepes cenmetueer Je Yeeb[Jeueer oesvner KeeleeJej efceUtve Yeejleele 2009 10 meeueer
Peeuesuee JeJenejeleerue Hejke. ner jkekece 2009 10 meeueemeeer 64 235 keeser Heeebeer
efkebJee 13,441 oMeue#e Decesefjkeve [e@uejeer nesleer. Yeeb[Jeueeee efveJJeU DeeeeleercegUs osMeeee
Hejkeere eueveeee meeeele Yej He[les. pej osMeeuee DeeHeueeuee DeeJeMeke lesJn{er Hejkeere eueve
mJeleee Heefjeceeves efceUefJelee Deeues veener, lej lee osMeeuee peeieefleke veeCes efveOeer (IMF)
meejKee mebmLeeke[tve leemeeer kepe& IeeJes ueeieles. veeCes JeJenej cnCepes HejosMeer eueveeeer efkebJee
meesveeee JeJenej Hejkeere eueveeee yeoueele osMe kesJnener meesve osT Mekeleele. ne JeJenej,
Hele#eele osMeeee keWere yeBkesceeHe&le ( efjPeJe& yeBke) eeuelees. SketCe Deeeele Je efveee&leerleerue
Hejkeeleerue JeJenej keWere yeBke HetCe& kejles. ( Jemlet Je mesJee ) ne Hejke eeuet Keeleele Heleerketue
Demesue lej lees Yeeb[Jeueer Keeleeleerue Devegketue jkekecesletve (Surplus) YeeieefJeuee peelees. keener
JesUe ee Gue HeefjefmLeleer ner Demet Mekeles. cnCepes Yeeb[Jeueer Keeleeleerue Hejke Heefleketue Demelees
lej eeuet Keeleeleerue Hejke Devegketue Demelees. eeuet Keeleeleerue let Yejve kee{Ceemeeer Flej
osMeeke[tve efkebJee Deebleje<^ere veeCes efveOeerke[tve kepe& Iesleues peeles. DeMeeJesUer osMeeee Yeeb[Jeueer
Keeleeleerue Hejke Devegketue Demelees. DeMee Hekeejs osMeeee eeuet efkebJee Yeeb[Jeueer Keeleeleerue Hejke
Devegketue eEkeJee Heefleketue Demet Mekelees Je SketCe leeUs yebo pegUefJeuee peelees.

127
legceeer Heieleer leHeemee
1. osMeeee Flej je<^ebMeer Peeuesuee meJe& DeeefLe&ke JeJenejeeer veebso leeUs yeboele Demeles.
2. leeUs yebo vesnceer pegUlees keejCe leemeeer HejmHej meneeke JeJenej kesues peeleele.
3. Yeeb[Jeue Keeleeleerue JeJenej vesnceer oerIe& cegoleeree Demeleele.

12.4 leeUs yeboeleerue legeres Hekeej efkebJee keejCes

osMeeee osCeer Je IesCeeree efnMesye (Balance of Payments) vesnceere pegUsue Demes
veener. SKeeoee osMeeee SKeeoee jeefJeke keeUele oesvner ceOes Hejke Demet Mekelees. leeuee keener
efJeefMe< leelHegjle keejCe Demet Mekele. (Mechlup) ce@euHe eebee celes melele SKeeoee osMeeee
osCee IesCeeee Deeke[eeceOes leHeeJele Demesue lej DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesT Mekeles. peemle
JesUe lete efometve esle DemeueecegUs DeLe& Meem$eele cegKele legereer keejCes Je leeJejerue Gheee
eebeee cegKele DeYeeme kesuee peelees. efkeb[ueyeie&j eebee celes eeuee cegKele leerve keejCes Demet
Mekeleele.
1.

JeeHeejer ekeecegUs efvecee&Ce (Trade cycle) nesCeejer let - eeceOes JeeHeejer

ekeecegUs efvecee&Ce nesCeeNee leHeeJeleeree efJeeej kesuee peelees. YejYejeeree keeUele efveee&leer
Hes#ee Deeeele DeefOeke Demet Mekeles. keejCe osMeeleerue eEkeceleer Jee{ueecegUs efveee&leerle Ie nesles.
DeeCeer JeeHeejele let efvecee&Ce nesles. ee Gue ceboeree keeUele efveee&leerle Jee{ nesles Je Deeeeleerle
Ie nesles keejCe HejosMeeleerue Jemletee efkebceleerle Jee{ Peeuesueer Demeles. osMeeleerue efkebceleer
GlejueecegUs efveee&leeruee eeuevee efceUles. DeMeer leHeeJele otj kejCeemeeer keener Keeme Heelve
kejCeeeer iejpe He[le veener. keejCe osMeeleerue DeeefLe&ke OeesjCe leeeer keeUpeer Iesles. pesJne
DeeHeCe oesvee osMeebee efJeeej kejlees lesJne pee osMeele JeeHeejer eke DeefOeke HeYeeJeer Demeles,
lee osMeeleerue Demeceleesue DeefOeke Demelees.

2.

Ssefnke (Secular) Demeceleesue ne Hekeej efJekemeveMeerue osMeele DeefOeke efometve

eslees. efJekemeveMeerue osMeele GHeueyOe Yeeb[JeueeHes#ee iegbleJeCetkeeree mebefOe DeefOeke Demeleele.
DeMee osMeebvee yeNeee keeUeHeele cnCepes peesHeele leeee efveee&leeree Deeke[ DeeeefleHes#ee
DeefOeke nesTve Yeeb[Jeue GHeueyOelee HegjsMeer nesle veener. lees Heele Flej osMeeke[tve kepe& IesCes
Yeeie He[les. osMeeeer peMeer peMeer Heieleer nesle peeF&ue leMeer osMeeee DeeefLe&ke HeefjefmLeleerle

128
megOeejCee nesTve kepee&eer Hejle Hes[ kejCes Mekee nesles. FLes megOoe Demeceleesue otj
kejCeemeeer keener Keeme JesieUs Heelve kejCeeeer iejpe He[le veener.
3.

jeveelceke (Structural) Demeceleesue- DeMee Hekeejee Demeceleesue DeeefLe&ke

efmLeleeree SKeeoee efkebJee jeefJeke efJeYeeieeJeje nesleevee efometve eslees. Hejbleg JeeHeejer eke
efkebJee Ssefnke Demeceleesueeee HeefjCeece meyebOe DeLe& JeJemLesJej neslees. efkebb[ue yeie&jveer oesve
Hekeejee jeveelceke Demeceleesueeee efJeeej ceeb[uesuee Deens.

De) Jemletbee yeepeejeleerue jeveelceke Demeceleesue - eeee HeefjCeece efJeefMe< efJeYeeieeJej neslees.
keener Jemletbeee ceeieCeer Je HegjJeeele yeoue Peeuesuee Demelees. Goe. Hueeefmkeee DeeieceveecegUs
leeieeee (Jute) ceeieCeerJej Peeuesuee efJeHejerle HeefjCeece efkebJee ke=ef$ece Oeeieeee HeJesMeecegUs metleer
keeHe[eebee GlHeeoveeJej Peeuesuee HeefjCeece ner keener Uke GoenjCes cnCetve meebielee esleerue.
lemese Deekeefmcekejerlee Peeuesueer Mesleer GlHevveeleerue Ie, keeeceeueeee legJe[e eEkeJee ceesee
Geesieeleerue keeceieejebee Heuebefyele mebHe Jeiewjsee JesUer osMeeuee mekeleerves Deeeeleerle Jee{ kejeJeer
ueeieles. DeMee JesUer Hejkeere osCeerle ceeseeHeceeCeeJej Jee{ nesles. keenerJesUe osMeeuee mesJee #es$eele leese
efvecee&Ce neslees. Goe megSpe keeueJee yebo PeeueecegUs FefpeHleceOes efvecee&Ce Peeuesueer HeefjefmLeleer, keebiees
ceOeerue leebyeeee KeeCeer yebo PeeueecegUs yeefupeece ceOes efvecee&Ce Peeuesueer HeefjefmLeleer efkebJee DeeKeeJeer
osMeele efvecee&Ce Peeuesuee HeefjefmLeleercegUs YeejleeJej Peeuesues HeefjCeece, keener Keeme GoenjCes cnCetve
meebielee esleerue.
ye) GlHeeove Iekeebee yeepeej Hessleerue Demeceleesue GlHeeove Iekeebee GHeueyOelesee HeefjCeece
leebeee efkebceleerJej Peeuesuee keener JesUe efometve esle veener. Goe. mejkeej keeceieejebvee mebj#eCe
osCeemeeer leebee efkeceeve cepetjerle Jee{ kejles. DeMee JesUer eceeJejerue Keee&le (Labour cost)
Yebe[JeueeJejerue Keee&ee leguevesves Jee{ nesles. DeMeeJesUer GlHeeoke keceer keeceieej veeskejerJej sGve
DeefOeke Yeeb[Jeueeeer iegbleJeCetke kejleele. cnCepese mJeebeefuele eb$eebeer Kejsoer kejleele efkebJee
DeefOeke keee ceeue HejsoMeeletve ceeieefJeleele. DeMeecegUs GlHeeoveeee jevesle yeoue neslees. HejosMeer
osCeerle Heeb[ Jee{ nesles. Yeejle Je Flej efJekemeveMeerue osMeele DeMeer HeefjefmLeleer yeNeee JesUe efvecee&Ce
Peeuesueer Deens.
ke) eueve HegieJeeele melele Jee{ PeeueecegUs efkebceleer Jee{le peeleele. efveee&le Jemlet ceneie
PeeueecegUs leebvee HejosMeele ceeieCeer keceer nesles DeeefCe Deeeele Jemlet mJemle jleele Je Deeeeleerle Jee{
nesles Je JeeHeejele Demeblegueve efvecee&Ce neslees, Deveske efJekemeveMeerue osMeeleerue meleleeer eueveJee{
leebee efveee&le JeeHeej IeCeeme keejCeerYetle jles.
[) Yeeb[Jeue DeeevekeHeCes kee{tve IesCeecegUsner jeveelceke Demeceleesue efvecee&Ce neslees. 1930 ceOes
egjesHeere osMeeleerue Yeeb[Jeue Flej osMeebveer Skeoce kee{tve IesleueecegUsner GlHeeoveele Ie nesTve
yeskeejerle Jee{ nesTve leeeer HeefjefCeleer ogmeNee ceneegOoele Peeueer. lemese Yeejle FefpeHle Je ue@efve
Decesefjkesleerue mJeeleb$e eUJeUercegUs jepekeere DeefmLejlee efvecee&Ce Peeueer. leecegUs Flej osMeebveer
DeeHeueer iegbleJeCetke kee{tve Iesleueer. leeee DeLe&JeJemLesJej keeeceee efJeHejerle HeefjCeece Peeuee.
Deefueke[ee keeUele eerve neBie keeBieceOes kecegefvem Meemeve ueeiet kejerue ee Yeerleerves Flej osMeeveer
efleLeue DeeHeue Yeeb[Jeue kee{tve Iesleue. osMeeee eueveeee efkeceleerle melele Ie Peeueer lejer megOoe

129
Flej osMe DeeHeue Yeeb[Jeue kee{tve Iesleele. cnCetve osMeeeer keWere yeBke eueveeeer efkebcele efmLej
jeKeCeemeeer melele Heelve kejerle Demeles.
4) cetueYetle Demeceleesue (Fundamental Disequilibrium)
peeieefleke veeCesefveOeeree celes cetueYetle Demeceleesue ne cenlJeeee Demeceleesue, cnCetve leeJej
Keeme ue#e sJeCes DeeJeMeke Deens. pesJne osMeeble Heg{erue iees<er Dee{Uleele lesJne efleLes cetueYetle
Demeceleesue efvecee&Ce Peeuesuee Deens Demes cnues peeles.
1.
2.
3.
4.

5.

6.
7.
8.

osMeeleerue eueve HegieJeeele meeleleeves Jee{ nesle Deens.

je<^ere GlHeeoveeee leguevesves DeefLe&ke let melele 3 Hes#ee peemle DemeCes .
eueve efJeefvecee oj DeefOeke DemeCes.
GlHeeove Iekeebee yeepeej Hessleerue leHeeJele Goe. eefcekeebee meerceeble (Marginal)
GlHeeokeles Hes#ee cepetjer DeefOeke DemeCes efkebJee Yebe[Jeueeee GlHeeokelesHes#ee DeefOeke
efkebcele Yeeb[Jeueeuee ceespeeJes ueeieCes.
ceeieCeerleerue yeoueecegUs HejosMeer Heee&e Jemlet yeepeejele esCes efkebJee veJeerve leb$e%eeveeee JeeHej
kejCes eecegUs HejosMeeleerue yeepeej Hessle Ie nesCes efkebJee Yeejle HejosMeer yeepeej Hes
ieceeJeCes, FefpeHleuee DeeHeuee keeHetme efveee&leereer yeepeej Hes ieceJeeJeer ueeieCes Je Ieveeuee
DeeHeueer efveee&le Hes ieceJeeJeer ueeieCes ner keener Uke GoenjCes Deensle.
melele Hejkeere Yeeb[Jeueeee nesCeeje HeJesMe.
HejsoMeele melele kepe& GYeejCes
osMeebleie&le JeeHeej veerleerleerue Je Deeweesefieke veerleerleerue nesCeejs yeoue Jeiewjs

legceeer Heieleer leHeemee.

1.
2.
3.
4.

JeeHeejer ekeecegUs Demeceleesue efvecee&Ce neslees.

efJekemeveMeerue je<^ele jevee Demeceleesue vesnceer nesleevee efometve eslees.
GlHeeove Iekeebee yeepeej Hessleerue yeoueecegUs jeveelceke Demeceleesue efvecee&Ce neslees.
efkebcele Jee{ercegUs efveee&leerle Ie nesles Je Deeeeleerle Jee{ nesles.

130

12.5 leeUsyeboeleerue Demeceleesue otj kejCeemeeeree Gheee eespevee efkebJee

efJeefJeOe HeOoleer.
DeeOeer Heeefnuee HeceeCes Demeceleesue ne oesve ner Hekeejee Demelees, cnCepes let DemeCes efkebJee
efMeuueke DemeCes lejerner DeLe& Meem$eele legerJejeee Gheeeebee efJeeej kesuee peelees. keejCe let otj
kejCese DeefOeke DeJeIe[ Deens. Deelee DeeHeCe osCeer ceOeerue let ogjmle kejCeeJejerue Gheee
eespeveebee efJeeej kej ee Gheeeebes oesve Hekeej meebefieleues peeleele. DeeefLe&ke Gheee Je Flej efkebJee
DeeefLe&keslej efkebJee efJeesle Gheee.
1) DeeefLe&ke Gheee : ns Gheee HewMeeee ceeieCeer Je HegjJee, Jeepeoj kepee&eer GHeueyOelee Je
efJeefvecee oj eele yeoue Ie[Jetve DeeCetve efveee&le Je Deeeeleerleerue Hejke ogjmle kejCeeee Heelve
kejleele. Deelee DeeHeCe ee Gheee eespeveebee leHeMeerue Heent.

efkebcele keceer kejCes (Deflation) eEkeJee eueve mebkeese

ee HeOoleerle pee osMeeleerue JeeHeejele Demeceleesue Demelees lee osMeeleerue keWere
yeBke DeefOeke kepe& jesKeebeer efJekeerkeve eueveeleerue Hewmee kee{tve IesCeees efkebJee keceer kejCeees
Heelve kejles. HewMeeee HegjJeeele eecegUs Ie nesles. keWere yeBke mejkeejuee kepe& osCes keceer kejles
keejCe DeLe& mebkeuHeeleerue legercegUs Jemlet Je mesJeebvee DeefOeke ceeieCeer efvecee&Ce nesles. efjPeJe& yeBke yeBke
ojele Jee{ kejles peecegUs SketCe kepee&Jejerue Jeepeojele Jee{ nesles. leecegUs yeBkeeee kepee&le
Ie nesles. DeMee Hekeejs SketCe Keee&le Je iegbleJeCetkeerle Ie PeeueecegUs Jemletbee DeeeeleerJej ceee&oe
esleele. eeeJesUer osMebeleie&le efkebceleereer HeeleUer keceer nesles DeeCeer efveee&le efkebcele keceer PeeueecegUs
efveee&leeruee eeuevee efceUles. JeeHeejeleerue let Yejve efveIeles. Hejbleg 1930 ee ceesee ceboerveblej ee
HeOoleeree JeeHej Heejmee kesuee peele veener.

eueveee cetue keceer kejCes (Depreciation)

FLes osMeebeer keWere yeBke eueveees oj keceer nesG osles. pesJne Deeeeleerle Jee{ nesles DeeCeer
efveee&leerle Ie nesles. osMeeee eueveeeer ceeieCeer keceer nesles. yeepeejele leeeer efkebcele keceer nesles.
DeeefCe Hejkeere eueveeee efkebceleerle Jee{ nesles. leecegUs efJeefvecee ojele Ie nesles. eueveeee ojele
Ie PeeueecegUs Deeeele keceer nesles DeeCeer efveee&leerle Jee{ nesles. Hejbleg ee HeOoleeree menmee JeeHej
kesuee peele veener. keejCe eueveeee ojele melele Ie Peeueer lej Flej osMe DeeHeue Yeeb[Jeue kee{tve
Ieeeuee ueeieleele Je osMeeee JeJemeeeeJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. FLes Ske iees< ue#eele Iesleueer
Heeefnpes keer Skee eueveeee efJeefvecee ojele Ie Peeueer lej leee JesUer Flej osMeeee eueveeee
ojele Jee{ nesT Melekes. ner iees< lee lee eueveeee ceeieCeer Je HegjJeeeJej jles. DeeCeer
eueveeleerue mee JeJenejeuee eeuevee efceUles. 1998 meeueer DeeefMeeele DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce
Peeueer nesleer.

eueveee DeJecetueve (Devaluation)

FLes osMeeeer keWere yeBke DeeHeuee eueveeee DeefOeke=le ojele keHeele kejles. Heleske osMe
DeeHeuee eueveeee oj meesveele peenerj kejlees. pesJne SKeeoee osMeeee melele let menve kejeJeer

131
ueeieles. lesJne lee osMeeeer keWere yeBke DeeHeuee eueveeee ojele keHeele kejles. 1946
meeueeHeemetve Deebleje<^ere veeCes efveOeeree meomeebvee DeeHeuee eueveee DeJecetueve kejCee DeeOeer
lee mebmLeseer HetJe& HejJeeveieer IesCes yebOevekeejke Deens. petve 1991 ceOes Yeejleeves DeeHeuee eueveeee
ojele keHeele kesueer keejCe, lesJne osMeeee Deeeele efveee&leerleerue let KetHe Jee{ueer nesleer. eueveeee
DeJecetueveeee JesUer lee osMeeee eueveeee oj Flej pee pee osMeebmeer leeee JeeHeej Demesue lee
meJe& osMeebee eueveeee leguevesle ee osMeeeee eueveeeer efkebcele keceer nesles. leecegUs ee meJe& osMeeuee
ceeue HegjJeCeeNee Je ee osMeeletve ceeue Kejsoer kejCeeNee meJe& osMeebee Deeeele efveee&le JeeHeejeJej
meejKeee HeefjCeece neslees. DeJecetueveeee Gheeee ceeies keener lelJes Deensle. leebvee ceeMe&ueueve&j Deer
cnCeleele. ee DeeRee DeeHeCe HeLece DeYeeme kej. ee Deer HeceeCes pee osMeeee efveee&le Je
Deeeeleereer ceeieCeer ueJeefeke Demeles, lesJnee lee osMeeves eueveele DeJecetueve kejeJe. ns Heg{erue
HeceeCes met$eele ceeb[ue peele..
aB = ( ex em ) > 1

Jejerue meceerkejCeele ab cnCepes DeJecetueveecegUs Peeuesuee JeeHeejeleerue legeree oj ex

cnCepes DeJecetueve kejCeeNee osMeeee efveee&leerleerue ueJeefeke HeCee em cnCepes lee osMeeee
Deeeeleerleerue ueJeefekeHeCee. ee oesvner ueJeefekeHeCeeeer yesjerpe SkeeHes#ee DeefOeke Demesue leje
eueveeee DeJecetueveecegUs lee osMeeuee Heeeoe nesT Mekelees. ner iees< Heg{erue GoenjCeeJeve
DeefOeke mHe< nesF&ue.
mecepee Yeejleeee efveee&leerleerue ueJeefeke HeCe 2.1 Je Deeeeleerleerue ueJeefekeHeCee 2.4
Demesue lej 7.5 veer Heeeble DeJecetueve kesueeme Yeejleeee efveee&leerle 15.75 Jee{ nesF&ue Je
Deeeeleerle 18 veer Ie nesF&ue. Yeejleeeer JeeHeejer let 33.75 megOeejsue. Hejbleg eueveee
DeJecetueve kejleevee DeefOeke o#elee Iesleueer Heeefnpes leeeer keejCes Heg{erue HeceeCes meebielee esleerue.
(De) mHeOee&lceke DeHecetueve Ske osMe pesJne DeeHeuee eueveele DeJecetueve kejles lesJne
leeeeMeer JeeHeej kejCeejs Flej osMener leee Gheeeeee JeeHej kej Mekeleele. DeMee HeefjefmLeleerle
SketCe JeeHeejele Ie nesles. keejCe Ske osMeeeer efveee&le cnCepes ogmeNee osMeeeer Deeeele. 1930
ceOes Hele#eele Demes Ie[uesues Deens. cnCetvee Deebleje<^ere veeCes. efveOeer efJeefJeOe eueveebee efJeefvecee
oejele efmLemle jeKeCeees Heelve kejles.
(ye) JeeHeejees mJejHe - DeJecetueve lesJnee eMemJeer nesles pesJne osMeeee Deeeele Je efveee&le
JeeHeejele ueJeefekelee Demeles. Hejbleg yeNeee efJekemeveMeerue je<^eee Deeeeleerle lesue, Kele, eb$e
meecegieer ee meejKee DeeJeMeke Jemletbeee YejCee Demelees ee Jemletbee ceeieCeerle ueJeefekelee vemeles,
ns osMe HeeLeefceke Jemletbeer efveee&le kejleele pebeeer ceeieCeer efmLej Demeles efkebJee Iele peeles. DeMee
HeefjefmLeleerle DeJecetueveecegUs JeeHeejeleerue Demeceleesue DeeCeKeerue Jee{Ceeeere Mekeelee Demeles.
(ke) Jeke Demes efometve esles keer pesJne SKeeoe osMe DeeHeuee eueveee DeJecetueve kejlees lesJne
leeee JeeHeejeleerue Demeceleesue ueiese DeefOeke efyeIe[lees . keejCe veJeerve efkebceleeruee ceeieCeer Je
HegjJeeeuee pegUJetve Ieeeuee Lees[e JesU ueeielees. ee ceOeblejeree keeUele DeJecetueveecegUs
efveee&leeree GlHevveele Ie nesles Je Deeeeleere efyeue cee$e Jee{le. JeeHeejeleerue Demeceleesue otj

132
Jneeuee efkebJee megOeejeeuee efkeceeve leerve ceefnveeeer cegole ueeieles. ee ceOeblejeree keeUele
mejkeejves JeeHeejele nmle#esHe ke vees. 1966 petve ceOes pesJne Yeejleeves Heeee DeJecetueve
kesue lesJne leeee leelkeeU HeefjCeece JeeHeejeleerue Demeceleesue efyeIe[Ceelee Peeuee. mejkeejves
JeeHeejeee Je=Ooermeeer peer peer veJeerve OeesjCes eespeueer nesleer leer jepekeere oyeeJeecegUs yeoueeJeer
ueeieueer.
[) meeJeeHeej (Speculation)Demes efometve Deeuesues Deens keer DeJecetueveeveblej DeeCeKeerve
DeJecetueve nesF&ue DeMeer ueeskeebvee Yeerleer Jeeles. cnCetve keWere yeBkeebveer ee yeeyeleerle DeeJeMeke leer
o#elee IeeJeer Je ueeskeebee ceveeleerue Yeerleer otj kejeJeer. 1970 Je 1980 ceOes Deveske ue@efve
Decesefjkeve osMeele Hele#eele Demes Ie[uessues Deens.
F) efJeefvecee efveeb$eCe
ee HeOoleerle keWere yeBke ogefce&U Hejkeere eueveeee JeeHej jeefJeke iees<ermeeere JeeHejCeeeer yebOeves
DeeCeles. lemese DeeHeuee JeJenej Demeuesuee efJeefJeOe osMeebmeer jeefJeke efJeefvecee ojevese Deeeele Je
efveee&le kejCeees Keeme kejej kejles. lemese efJeefJeOe Jemletbee Deeeeleermeeer Jesie JesieUs efJeefvecee
ojner jJetve osles. yeNeee keeUeHeele ee HeOoleeree JeeHej efJeefJeOe osMeebveer kesuesuee Deens. Hejbleg
Deefueke[s Deebleje<^ere veeCes efveOeerves eeleuee yeNeee iees<eRJej yebOeves DeeCeuesueer Deensle.
2) efJeeslej (Non monetary) Gheee
FLes JeeHeejeleerue Demeceleesue otj kejCeemeeer Deeeeleerle keHeele keve efveee&leerle Jee{ kejCeees
Heelve kesues peeleele. leeleerue keener cenlJeees Gheee Heg{erue HeceeCes meebielee esleerue.
De) Deeeele Je efveee&leerJej kej (Tariffs)
Deeeele Je efveee&leerJej kej ueeiet kejCeele esleele. efveee&leerJej kej ueeoueeme leeuee efveee&le
kej cnCeleele. Hejbleg meJe& meeOeejCe HeCes efveee&leerJej kej ueeJeerle veenerle. keejCe leecegUs Jemletbee
efkebceleerle Jee{ nesTve efveee&leerle Ie nesles. vesnceer DeeHeuee Jemletvee HejosMeele DeefOeke efkebcele efceUle
Demeles. leer ieceeJeCeees Heelve keesCelesner je<^ menpee menpeer kejerle veener. DeeeeleerJej kej
ueeoueeme leeuee Deeeele kej cnCeleele. leecegUs efkebceleerle Jee{ nesTve Deeeeleerle Ie nesles.
cnCetve ner HeOole meJe&$e JeeHejueer peeles. ee efMeJeee Deeeeleer Jejerue kej yeNeee osMeebvee GlHevve
Jee{efJeCeees Ske meeOeve Jeeles. keener efkeeCeer DeeHeuee osMeeJees ogmeNee osMeele peeCeeNee ceeueeJej
ner kej ueeouee peelees. (Transit duties) ne ceeue DeeHeuee osMeele efJekeCeemeeer vemelees.
1990 Heemetve Deveske osMeebveer DeeHeuee JeeHeej Keguee kejCeeee Heelve megj. kesuesuee Deens. leecegUs
DeMee kejeeer HeOole Deepekeeue HeejMeer JeeHejueer peele veener. DeeCeer Jesie JesieUee ojeves kej
DeekeejCeeJej Deepekeeue peeieefleke JeeHeej mebIeveseer yebOeves Deensle. Jesie JesieUee osMeebvee Jesie
JesieUee ojeves kej DeekeejCes Deepekeeue Mekee veener.
ye)

keese efkebJee HeceeCe jJetve osCes.

FLes JeeHeejees HeceeCe cnCepes efkeleeree JeeHeej kejeeee eeJej yebOeves DeeCeueer peeleele.
JeeHeejemeeer jeefJeke Jepeve efkebJee mebKee DeeOeere jJetve efoueer peeles. leecegUs Deeeele

133
kejCeemeeer mejkeejeer HejJeeveieer IesCeeeer HeOole Deceueele DeeCeueer peeles. efkebJee jeefJeke
Jemletmeeer efkeleer Hejkeere eueve JeeHejeees ns jJetve efoues peeles. ner ner HeOole Deepekeue keeueyeeOe
Peeuesueer Deens keejCe peeieefleke JeeHeej mebIevesves keese HeOole j kessuesueer Deens.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1)
2)
3)

eueveee cetue yeepeejeleerue HeefjefmLeleercegUs keceer nesles.

eueveeee DeJecetueveecegUs ee osMeebmeer JeJenej kejCeeNee meJe& osMeeleerue ceeueeee
efveee&leerJej mece HeceeCeele neslees.
DeJecetueveecegUs JeeHeejeleerue Demeceleesue ueiese keceer nesle veener.

12.6
1)
2)
3)

Heve

Deebleje<^ere JeeHeejeves nesCeejs Heeeos meebiee

Deebleje<^ere JeeHeejeleerue Demeceleesueeeer efJeefJeOe keejCes meebiee.
Deebleje<^ere Demeceleesue otj kejCeeee efJeefJeOe efJeeere HeOoleeres Hejer#eCe keje.

134

13
Yeejleere JeeHeejeleerue Demeceleesue Je peeieefleke
JeeHeej mebIevesMeer Peeuesues kejej.
jevee
13.0 Gef<s
13.1 efJe<ee Heefjee
13.2 JeeHeejeleerue Demeceleesue
13.3 peeieefleke JeeHeej mebIevesMeer Peeuesues efJeefJeOe kejej
13.4 Heve

13.0

Gef<s

1991 Heemetve Peeuesuee Yeejleere JeeHeejeleerue Demeceleesue mecepetve IesCes.

peeieefleke JeeHeej mebIevesMeer efJeefJeOe efJe<eeeJej Peeuesues kejej peeCetve IesCes.

13.1

efJe<ee Heefjee

1947 ceOes Yeejle mJeleb$e Peeuee. lesJne Heemetve Yeejleeee Deeeele efveee&le JeeHeejele melele
let DevegYeJeueer peele Deens. 1940 Je 1950 ee oMekeele leer let Yeve kee{Ceemeeer Yeejle
yeBke Dee@He Fbiueb[ ceOeerue DeeHeuee jeKeerJe efveOeeree (Sterling Balance) JeeHej ke Mekeuee.
1960 e 1970 ee oMekeeleerue let HejosMeeleerue Yeejleereebveer osMeele DeeHeuee veelesJeeF&keebvee
HeeefJeuesuee HewMeeletve keener HeceeCeele lejer Yejve kee{Ces Mekee Peeues. 1980 ee oMekeele DeMeer
let keener HeceeCeele Yeve kee{Ceemeeer Flej osMeebletve kepe& IesCeele Deeues. Hejbleg 1990 ceOes
cee$e ceess mebke efvecee&Ce Peeues. Yeejleeuee DeeHeueer osCeer JesUsJej osCes DeMekee Peeues. osMeeuee
DeeCeKeerve kepe& kee{tve JeeHeejeleerue let Yejve kee{Ces ner DeMekee Peeues. leecegUs petve 1991
ceOes osMeeuee DeeefLe&ke megOeejCee Deceueeble DeeCeCes DeeJeMeke Peeues. leeleerue cenlJeeee megOeejCee ee
JeeHeejer veerleerleerue yeoueeee meboYee&le neslee. ee veJeerve DeeefLe&ke OeesjCeebee HeefjCeece cnCetve 1991
veblej JeeHeejer legeree efoMesle ue#eCeere yeoue Peeuesuee efometve eslees.

135

13.2

Yeejleeee JeeHeejer legereer Deeke[s Jeejer.

ee mebyebOeeleerue cenlJeees cegs mHe< kejCeemeeer Heg{erue lekeeele keener efveJe[ke

Je<ee&leerue JeeHeejeleerue legeres Deeke[s osCeeble Deeuesues Deensle.
Yeejleeee JeeHeejeleerue let
jHees keeserle
leHeMeerue

Je<ex
1990-1991
1 Jemlebteer efveee&le
44,923
2 Jemletbeer Deeeele
51,417
3 De.Hejke 1 -2
-6,494
3 DeeMe efveJJeU (mesJee #es$e) 4,259
3 ye eeuet Keeles ( 3 De)
-2],235
4 efEfveJJeU Hejkeere iegbleJeCetke
339
5 efEfveJJeU Hejkeere ceole
9,927
6 leeHewkeer efveJJeU JeeHeejer kepe& 3,822
7 efEfveJJeU yeBke Yeeb[Jeue
1,349
8 jHeeebleuee kepee&Jejerue Jeepe
- 2,785
(Debt Servicing )
9 Flej Yeeb[Jeue
2,543
-300
10 etkeYetue (E & O.E)
ke Yeeb[Jeue Keele (4 les 10)
9,809
11 SketCe efMeuueke
7,274
12
HewMeeee
HeJeeme -7,274
(Monetary Movement)
cnCepes Ie cnCepe Jee{

Je<ex
1990-1991
2,07,852
2,64,589
-56,737
45,139
-11,598
26,744
2,002
22,457
- 9144
- 2760

Je<ex
1990-1991
8,62,333
14,23,079
- 5,60,746
3,80,120
-180,626
2,42641
13,612
48,061
9,844
- 452

1,311
-1369
39,241
27,643
- 27,528

-62,574
-7271
2,44,861
64,235
- 64,235

Jejerue lekeleeJeve Demes efometve esles keer 1991 ceOes . 44,923 keeser Demeuesueer
efveee&le 2009 - 10 ceOes j. 8,26,333 keeser Heele Jee{ueer. cnCepes mejemejer ojele Je<ee&ee
17.33 eer Jee{. leee keeUele Deeeele 51417 keeser HeeeJejve 1423079 keeser Hees
Peeueer. cnCepes mejemejer Jeeef<e&ke Jee{ 28.85. DeMee Hekeejs Deeeele Je efveee&leerleerue let peer
1991 -92 ceOes 6,494 keeser Heeebeer nesleer leer 2009 -10ceOes 5,60,746 keeser Jej
iesueer. je<^er e GlHeeoveeMeer leguevee kesueeme 1991 - 92 ceOes efveee&le 6.9 nesleer leer 2009 10 ceOes 13.2 Jej iesueer. 2000 -01 veblej osMeeee efveee&leerle je<^ere GlHeeoveeMeer
Demeuesueer kekes Jeejer PeHeeeeves Jee{ueer. ee Jejve DeeefLe&ke jevesleerue jeveelceke yeoue ue#eele
eslees. 2000-01 meeueeHeemetve GlHeeoveeleerue Heej ceese Yeeie efveee&le Jneeuee megjJeele Peeueer.
Deeeeleeree Deeke[sJeejerlener Demeee yeoue efometve eslees. 1991 92 ceOes Deeeele je<^ere

136
GlHeeoveeee (G.D.P.) 7.9 nesleer leer 2000- 10 ceOes 21.7 Heele Jee{ueer. eeuee
keejCe Deveske ewveeree Jemletbee Deeeeleeruee HejeJeeveieer osCeele Deeueer pemes keej, oej, Jeiewjs. DeLe&
JeJemLee Kegueer Peeueer. peueo ieleerves efJekeeme nesCeeNee osMeele peieele Deepe Yeejleeee ogmeje keceebke
ueeielees. Yeejleeee Deeeeleerle Heej ceesee eceeCeeves Jee{ nesle iesuesueer efometve esles. Hejbleg eee
keeUele Depesefbvee ceOeerue yeBkeeleerue mebke, peieeleerue SketCe DeeefLe&ke efJekeemeele Peeuesueer Ie,
1998, 2000 , 2009 11 ee Je<ee&leerue DeeefLe&ke #es$eele Deveske Hese Hemebie efvecee&Ce Peeuesues
Heeneeuee efceUleele. leecegUs Yeejleere ceeueeuee HejosMeere yeepeej Hessle Demeuesueer ceeieCeer Ieueer.
leecegUs DeeefLe&ke megOeejCee veblejee keeUele JeeHeejer let peer 1991 92 ceOes je<^ere
GlHeeoveeee 1 nesleer leer 2000 01 ceOes 2.7 Peeueer Je Heg{s 2009 10 ceOes 8.6
Jej iesueer. DeMee Hekeejs JeeHeejeleerue let DeeefLe&ke megOeejCee veblejee keeUele melele Jee{le iesueer.
DenMe efveee&leerle cnCepes mesJee DeHes$eele cee$e Jee{ nesle iesueer. 1991 92 ceOes efveee&le
4259 ceeser Heeebeer nesleer leer 2009 10 ceOes 3,80,120 keeser Heeebeer Peeueer. Jeeef<e&ke
Jee{eres mejemejer HeceeCe 24.11 He[les. je<^ere GlHeeoveeee leguevesle mesJee #es$eeleerue efveee&le
peer 0.7 nesleer leer eee keeUele 5.8 Jej iesueer. 2000-01 veblejner ee #es$eeleerue Jee{ keeece
jeefnueer.
eeuet Keeleeleerue let 1991 92 les 2000 01 Heele 1.1 nesleer. Hejbleg 2001
02 les 2003 04 ee leerve Je<ee&le cee$e let peeTve efMeuueke (Surplus) efvecee&Ce Peeueer.
eeuet Keeleele Heg{s Hejle let esle iesueer DeeefCe leer mejemejer 1.6 SJe{er jeefnueer. DeMeeHekeejs
mesJee#es$eeves DeeefLe&ke megOeejCee veblejee keeUeleerue Jemletbee efveee&leerleerue yengleeb<e let Yeve
kee{ueer.
Yeeb[Jeueer Keeleeeer HeefjefmLeleer cee$e melele efeblesee efJe<ee jeefnuesuee Deens. Yeejleeleerue
HejosMeere efveJJeU iegbleJeCetke pejer 1991 92 ceOes 339 keeser Heeebeer nesleer leer 2009 10 ceOes 2,43,641 keeser HeeebJej iesueer Demeueer lejerner leer je<^ere GlHeeoveeee Hekele
1.4 Deens. leecegUs efJekeemeemeeer Hejkeere iegbleJeCetkeeruee eeuevee osCeees mejkeejes Heelve
Heejmes eMemJeer Peeuesues efomele veenerle Demese cnCeeJes ueeiesue. Yeejleeee DeeefLe&ke OeesjCeele vemeuesue
meelele veeskejMeenereer oHlej efojbieeF& DeeCeer peeieefleke Heefleketue DeeefLe&ke HeefjefmLeleer ee iees<er
eeuee keejCeerYetle mecepeueer peeleele. er. Sved. eerefveJeemedvevee Jeeles keer Yeejleeleerue DeeefLe&ke efveyeOe
KetHe peeeke Deensle. leecegUs Hejkeere Yeeb[Jeue Yeejleele eeeuee Heejmes Glmegke veener. peer keener
Hejkeere iegbleJeCetke ee keeUele Peeuesueer Deens, leer yengle keve ewveeree Jemletbee efveefce&leerle Peeuesueer
Deens. leecegUs ceeieCeerle efmLejlee efometve esles.
HejosMeeee ceoleeree Deeke[e pees 1991 92 ceOes 9,927 keeser Heeebee neslee lees
2009 -10 ceOes 13,612 keeser HeeebJej iesuee. eee keeUele Hejkeere JeeHeejer kepee&ee
Deeke[e 3,822 keeser Jejve 48,061 keeser HeeebJej iesuee. Hejkeere kepee&ee Deeke[e je<^ere
GlHeeoveeee leguevesves pees 2.1 neslee lees 2009 10 ceOes 2.6 Jej iesuee. ee meboYee&le
cenlJeeeer iees< cnCepes kepee& Jejerue Jeepeeee yeespee (Servicing Burden)1990 - 91
ceOes pees 35.3 neslee lees, 2000-01 ceOes 16.6 Heele Keeueer Deeuee Je 2009 -10 ceOes

137
DeeCeKeerve keceer nesTve 5.5 Jej iesuee. eees HecegKe keejCe cnCepes Yeejle Depetvener oerIe& cegoleeree
kepee&Jej DeefOeke Yej oslees. Hejbleg 2005 06 veblej DeuHecegoleer kepee&ee Deeke[eele Jee{ nesle
iesueer. leecegUs ner osCeer Hes[Ceemeeer DeuHeJeOeerlee HewMeeeer iejpe efvecee&Ce Peeueer. leecegUs Hejkeere
eueveeee efJeefvecee ojeleerue DeefmLejlee DeeCeer Deeeele efveee&leerleerue Jee{leer leHeeJele eebee JeeHeejer
legerJej efJeHejerle HeefjCeece Peeuee. HejosMeeleerue efmLeleerner Heefleketue Demeleevee. eebeer pegUJee pegUJe
kejCes DeefOeke DeJeIe[ yeveles. Hejkeere osCeerleerue yengleeb<e Yeeie Hejje<^ee mejkeejke[tve Iesleuesue
kepe& Je DeefveJeemeer Yeejleereebveer sJeuesuee sJeeree mJejHeele Deens.
efveJJeU yeBke Yeeb[Jeue DeeJeke 1991 92 ceOes peer 1349 keeser Heee Jeve 2009
10 meeueer 9,844 keeser jHeeeHeele Jee{ueer. Hejbleg 2000-01 Je 2007 08 meeueer
Hejkeere osMeele GodYeJeuesuee mebkeecegUs Yeeb[Jeueeeer efveee&le Peeueer meesefJnes mecetneleerue
osMeeyejesyejee Yeejleere JeeHeejele Ie PeeueecegUs kepee&Jejerue Heeeleerue Jeepeeee yeespeele Ie
efometve Deeueer. 1991 92 ceOes lees yeespee 2543 keeser Heeebee neslee lees 2009 10 ceOes
452 keeser HeeebHeele Keeueer Deeuee.
90 Jee Melekeeleerue Ske cenlJeeeer Ievee cnCepes Yeejleeee jeKeerJe efveOeerle Peeuesueer Jee{.
Hejkeere eueveeee meeeele Yeejle ef[meWyej 2010Heele peieeleerue eewLee osMe juee. DeeHeueer
Hejkeere eueveeeer efMeuueke lee efoJeMeer 297 oMeue#e [e@uej SJe{er nesleer. ner efMeuueke 11.1
ceefnveemeeer HegjsMeer SJe{er nesleer. 1990 91 ceOeerue efMeuueke Hekele 2.5 ceefnves Hegjsue SJe{er
nesleer. 2000-01 ceOes ner efMeuueke 8.8 ceefnves Hegjsue SJe{er Peeueer Je Heg{s ceee& 2010 ceOeerue
meee 11.1 ceefnves Hegjsue SJe{er nesleer.
leecegUs DeeHeCe Deelee Deelce efJeeemeeves cnCet Mekelees keer 1990 91 veblej JeeHeejer let
keceer kejCeele Yeejleeuee yeNeee HeceeCeele eMe HeeHle Peeuesues Deens. Hejbleg eee keeUele Flej osMeele
HeefjefmLeleer KetHee DemeceeOeeve keejke nesleer. Yeejleeeer Deeeele Deepener ceeser Demeueer lejerner
leeleerue yeNeee iees<eree JeeHej Yeejleele GlHeeoveemeeer neslees. osMeeleerue JeJemeeefeke Hejkeere
keHeveebee mHeOexuee eMemJeerjerlee leesb[ osJet Mekeues DeeCeer osMeebveer Deveske Jemletb efveee&le kejCeele
eMe nerr mebHeeove kesues. Deepeee Ie[eruee JeeHeejer let Yeve kee{Ces ner ceeser mecemee jeefnuesueer
veener.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1) Yeejleeee JeeHeejele let kee Deens?
2) let keMeer keceer kejlee esles?
3) Yeeb[Jeue KeeleeJejerue Yeejleeleerue cenlJeees Ieke keesCeles?

138

13.3 Deeblejje<^ere JeeHeej mebIeves yejesyej Yeejleeves leerve cenlJeees kejej

kesuesues Deensle.
1)
2)
3)

(TRIPS- Trade Related Intellectual Property Rights) JeeHeejeMeer

mebbyebefOele yeewefOoke ceeueceee DeefOekeej .
( TRIMS- Trade Related Investment Measures) JeeHeejeMeer mebyebefOele
iegbleJeCetke Gheee.
(GATS- General Agreement on Trade and Services) JeeHeejeleerue
mesJeebefJe<eeer meeceeve kejej.

1995 meeueer efJeefJeOe osMeebveer Ske$e esTve efJeefJeOe osMeeceOes cegkeleHeCes JeeHeej eeuet
jeneJee eemeeer peeieefleke JeeHeej mebIeveseer (World Trade organization or WTO)
mLeeHevee kesueer. eemeeer Heg{ekeej IesCeeNee osMeele Yeejleeee meceeJesMe neslees. ee mebIevesee lees Ske
mebmLeeHeke meome Deens. efJeefJeOe osMeeceOes JeeHeej efJe<eeke kejej JneJesle cnCetve Yeejleeves Heg{ekeej
Iesleuee. megjJeeleeruee ee mebIevesves Deeblejje<^ere JeeHeej megjUerle HeCes eeueeJee ee iees<erke[se
DeeefLe&ke ue#e HegjefJeues. osMee osMeeleerue JeeHeejer kejej megjUerleHeCes Jneeuee ueeieueeJej efJekeefmele
je<^ebveer ee mebIeveske[s Flej Deveske Heve DeeCeues. peebee lemee JeeHeejeMeer Les mebyebOe veJnlee.
leeleerue cenlJeees efJe<ee cnCepes JeeHeejeMeer mebyebefOele yeewefOoke ceeuecellee DeefOekeej, JeeHeejeMeer
mebyebefOele iebgleJeCetke Gheee Je JeeHeejeleerue mesJee efJe<eeer meeceeve kejej. ee leerve efJe<eeeJejerue
kejejebvee efJekemeveMeerue osMeebee <erves Deeeele keje Jejerue yebOeveeHes#ee DeefOeke cenlJe nesles.Deeeele
kejele kesuesuee keHeeleercegUs efceUeuesues Deveske Heeeos ee leerve kejejecegUs ceeies He[ues. leebee DeeHeCe
leHeMeerueele peeTve DeYeeme keee.
13.3.1 JeeHeej mebyebefOele yeewefke ceeueceee DeefOekeej (TRIPS) :
eiele oseebee efJekeemeele JeeHeej mebyebefOele yeewefOoke ceeueceee DeefOekeejeee efmebneee Jeee
Deens. veJeerve leb$e%eeveeeer efveefce&leer nesTve leebee JeeHej kesuee peelees. meeOee Meyoele meebieeees
Peeueeme veJeerve leb$e%eeveeee mebMeesOekeeuee eeceOes mebj#eCe HegjefJeues peeles. ee ef^Hme kejejecegUs lee
kejejele menYeeieer Peeuesues osMe Flej osMeeleerue mebMeesOekeebveer efceUefJeuesuee HesW DeefOekeejebvee
ceevelee osleele. Goe. SKeeoeeves Decesefjkesle veJeerve mebMeesOeve kejve leeuee HesW efceUefJeues lej
peeieefleke JeeHeej mebIevesee meJe& meome je<^ebceOesner leeee mebMeesOeveeuee mebj#eCe efceUles.
cnCepese leer Jemlet leeee HejJeeveieer efMeJeee Flej keesCeerner yeveJet Mekele veener. ee kejejevegmeej
HesW cnCepes Jemletbes HesW cnCepese lee Jemletee mebHetCe& efveefce&leer Heefkeesuee mebj#eCe HeeHle nesles.
lemese DeMee Jemletbee JeeHeej kejCeees ner DeefOekeej lee Jeefkeleuee efoues peeleele. SKeeoer JeeHeejer
kebHeveer lee Jemletee efveefce&leereer Je jeefJeke yeepeej Hessle leeeer efJekeer kejCeees Keeme DeefOekeej
lee mebMeesOekeebke[tve efceUJet Mekeles. ogmeNee kegueener JeeHeejer kebHeveeree lee Jemleteer lee
yeepeejele efJekeer kejlee esCeej veener. Deme meebefieleue peele keer DeMee DeefOekeejecegUs veJe veJeerve
Jemletbee mebMeesOeveeuee eeuevee efceUles DeeCeer osMeeee leebef$eke efJekeeme nesT Mekelees. Hejbleg iesuee
keener Je<ee&le DeMee Keeme DeefOekeej yeneue kejCeeleerue oes<ener meceesj Deeuesues Deensle. Deelee leeleerue
keeneRee keceJeej efJeeej keee.

139
1) DeMee Hekeejes Keeme DeefOekeejecegUs cegkele JeeHeejele De[LeUs efvecee&Ce nesleele. efkebJee ner
keuHevee cegkele JeeHeejeuee ceejke Deens. Deveske Jemletbes HesW egjesHe Je Decesefjkeve yengje<^ere
kebHeveebveer efceUefJeuesues Deensle. leecegUs keener HesW Deew<eOeebee efkebceleer Demes Keeme DeefOekeej
Demeuesuee je<^ele Demes DeefOekeej vemeuesuee osMee Hes#ee KetHe DeefOeke Deensle. leecegUs meeceeve
ieenkeebeer efHeUJeCetke nesles. Decesefjkee vesnceer DeMee Keeme DeefOekeejeee yeepetves jeefnuesueer efometve
esles. pesJne oef#eCe DeeefHekee Je yeeefPeue ee osMeeveer Se. Deeed. Jner Je Ss[me meejKee Yeebkej
jesieeJejerue Deew<eOeebee yeeyeleerle Demes DeefOekeej JeeHe vees DeMeer ceeieCeer kesueer lesJne leeuee
Decesefjkesveer ke[e[tve efJejesOe kesuee. Hejbleg pesJne DecesefjkesJej onMele Jeeeebveer nuuee kesuee, lesJne
De@vedLeekeme (Anthrax) Deew<eeOeebeer KetHe ceesee HeceeCeeJej DeeJeMekelee efvecee&Ce Peeueer. veesJeef&me
kebHeveerke[s DeMee Deew<eOeebee Decesefjkesle efveefce&leeres Keeme DeefOekeej nesles. lesJne Decesefjkesee ue#eele
Deeues keer ee kebHeveerves HegjefJeuesuee Deew<eOeebee efkebceleer leMeee Hekeejee Yeejleere kebHeveebee
Deew<eOeebee 3 les 4 Hej ceneie nesles. lesJne Decesefjkesves veesJeeef&me kebHeveeruee efouesues Keeme DeefOekeej
kee{tve IesCeees jefJeues. cnCepese Decesefjkesuee cegkele JeeHeejeuee Deelee Heele efouesuee Heeefbyee
mJeeLee&meeer neslee. leecegUs Flej osMee Hew#ee leeeee DeefOeke Heeeoe Peeuee. yeeefPeue Je oef#eCe
DeeefHekesleerue Delege veeeeueeeves (Supreme Courts) je<^ere DeeHeleer peenerj kejCeees
DeefOekeej Hekele mejkeejueee Deensle DeeefCe kegueener Deeblejje<^ere kejej ne DeefOekeej kee{tve
IesG MekeCeej veener Demee efveJee[e efouee. je<^ere DeeHeleeree HeefjefmLeleerlee HesW keeeeele
meJeueleer oslee esleele.
2) Jemletbvee HesWee DeefOekeej HeeHle PeeueecegUs osMeebleie&le Deew<eOe Geesie [yeIeeF&uee Deeuee.
meJe&meeOeejCe (Generic) Deew<eOeebe GlHeeove ne Yeejleeee Ske ceese JeJemeee Deens. leeHeg{s
Deew<eOes mJemleele efJekeCes Mekee Deens. 2005 meeueer eele HesWee efMejkeeJe PeeueecegUs Deveske Heve
efvecee&Ce Peeues. HesWee DeeieceveecegUs cees ceesee yengje<^ere kebHevee DeeHeuee osMeeleerue HetJee&Heej
eeuetve Deeuesuee cnCepes Goe. DeeegJexefoke Deew<eOeebesner GlHeeove kejve Yejcemee Heeeoe
GkeUeeuee ueeieues. Deveske ue@efve Decesefjkeve osMeele pes Peeue lese Yeejleelener Peeues. efJeefMe<
Hekeejee leeboUees GlHeeove peee veebJe skemeeceleer leebotU leeee GlHeeoveeuee ceesee HeceeCeeJej
efJejesOe Peeuee. ke[gefuebye Je nUoeree yeeyeleerle Yeejleeuee DeeHeuee nkeke HemLeeefHele kejCeemeeer
Deveske Je<ee&Heele Peie[eJes ueeieues Je ef^Hme keejees leess efkebJee osef<e meceesj Deeues.
4) ef^Hme kejejele HeejbHeeefjke %eeveeee yeeyeleerle HesW Ieslee esle veener DeMeer lejleto Deens. ee
ceOes efJeefJeOe JevemHeleereener meceeJesMe neslees. Heleske osMeebveer DeeHeuee HetJee&Heej %eeveebJej DeeOeeefjle
Jemletbeer Ske eeoer megjJeeleerueee peenerj kejCes DeeJeMeke Deens. Hejbleg YeejleemeejKee
efJekemeveMeerue osMeele ee mebyebOeele Heejme keener kejleevee efometve esle veener. leecegUs yengje<^ere
kebHevee leeJej menpe DeeHeuee nkeke HemLeeefHele kej Mekeleele.
5) JevemHeleeree HesW cegUs efJekemeveMeerue osMeele Deveske mecemee efvecee&Ce nesleele. ee osMeeletve
MeslekeNeebbvee JeepeJeer efkebceleerle mejkeej efyeeeCeebee HegjJee kejleele. DeMee HeefjefmLeleerle pej
yengje<^ere kebHeveebvee efyeeebCeebes HesW efceUeues lej ee osMeeleerue Meslekejer osMeesOe[eruee ueeiesue.
eeJe<eeaee efHekeeletve Heg{ee Je<ee&ee efyeeeCeebeer meese kejCeeee DeefOekeej Deveske Je<ee&Heemetve
MeslekeNeebvee Deens. Hejbleg keener efyeeeCeebee HegjJee ee eeRcele yengje<^ere kebHeveeke[tve Peeueeme ns
Mekee nesCeej veener. ogmeNee Meyoele meebieeees Peeueeme ee Heg{s Meslekejer ee Je<eeaee GlHeeoveeee

140
JeeHej Heg{uee Je<eeaee efyeeeCeebmeeer ke MekeCeej veener. DeeCeer leeuee efyeeeCeebmeeer ee yengje<^ere
kebHeveebJej DeJeuebyetve jeneJe ueeiesue.
6) Deeflemet#ce peerJe efkebJee JevemHeleer (Micro Organism) eebee HesWcegUs mecemeele
DeeCeKeerve Yej He[sue. Deepekeeue eebee JeeHej MesleerJeJemeeeele Je Deew<eOe efveefce&leerle Heej ceesee
HeceeCeele kesuee peelees. eslee keener Je<ee&le GlHeeove Jee{efJeCeemeeer Je leeee opee& megOeejCeemeeer
ee leb$e%eeveeee JeeHej Heej ceesee HeceeCeeJej nesCeej Deens. yengje<^ere kebHeveebveer eebe HesW
efceUefJeCeele eMe HeeHle kesueeme eebee Heeeoe efJekemeveMeerue osMeeleerue Deveskeebvee veekeejuee peeF&ue.
7) meJee&le cenlJeeeer iees< cnCepes efJekemeveMeerue je<^s ner peeieeflekeer kejCeees efkebJee peeieefleke
Keguee JeeHeejees yeUer juesues Deensle. keejCe yengje<^ere kebHevee efJekeefmele je<^ebee mejkeejebvee
Hewmee HegjefJeleele. leebee efnleemeeer efJekemeveMeerue je<^ebJej efJeefJeOe Deer ueeouee peeleele.
peeieefleke JeeHeej mebIevee Deeblejje<^ere JeeHeejeleerue lebs mees[efJeCeemeeer Keeme eb$eCeseer
mLeeHevee kesuesueer Deens. Hejbleg DeeleeHeeleee DevegYeJe Demee Deens efke efJekemeveMeerue je<^ebveee
efJekeefmele je<^ebHes#ee DeefOeke JesUe leese meesmeeJee ueeielees.
DeMee Hekeejs DeeHeueeuee MesJeer Devegceeve kee{eJes ueeiesue keer ef^Hme keejejeves efJekeefmele
je<^ebese efnle meeOeuesues Deens.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1)
2)
3)

ef^Hme kejejeleerue cenlJeees cegs keesCeles?

Deew<eOe JeJemeeeele HesWee DeefOekeej yeneue kesueecegUs keee leess menve kejeJes ueeieleele?
Mesleer JeJemeeeele HesWee DeefOekeej yeneue kejCes MeslekeNeebee efnleees veener.

13.3.2 JeeHeejeMeer mebyebefOele iegbleJeCetke Gheee (Trade Related Investment

Measures -TRIMS)
JeeHeejeMeer mebyebefOele iebgleJeCetke Gheee efkebJee ef^cmeee (TRIMS) mebyebOe Hejkeere
iegbleJeCetkeerJejerue efveyeOe osMeebleie&le GlHeeove JeJemeeeees efveeceve Je osMeer JeJemeeeeuee osCeele
esCeeNee efJeMes<e meJeueleer eebeeMeer Deens. eeleerue Ske keuece Demee Deens keer osMeebleie&le yeepeej Hese
osMeer Je HejosMeer kebHeveebvee meejKeee HeceeCeele GHeueyOe DemeeJeele. leebeele YesoYeeJe kesuee peeT
vees. HeLece oMe&veer ne kejej eesiee Jeelees. Hejbleg Hele#eele ee kejejees Yeebkej HeefjCeece efometve
Deeuesues Deensle. Deelee leebes leHeMeerueJeej Hejer#eCe keee.

141
1) osMeere JeJemeeeeee efJekeemeemeeeree Ske efveece Deens. pees Hejkeere osMe ogmeNee osMeele
HeJesMe kejlees. lebeveer lee osMeebleerue keener Jemletbeer Kejsoer keve DeeHeuee GlHeeoveele leebee
meceeJesMe kesuee Heeefnpes. Deveske Je<ex ee efveeceebes Heeueve meJe& osMe ( Decesefjkee megOoe ) kejle nesles.
Hejbleg peeieefleke JeeHeej mebIevesee keejejele efJekemeveMeerue je<^ebvee efceUle Deeuesuee ne Heeeoe
Deelee veekejCeele Deeuesueee Deens. Deelee DeMeer lejleto je kejCeele Deeuesueer Deens. leecegUs
Yeejlee meke Flej efJekemeveMeerue je<^ebleerue JeJemeeeeee efJekeemeeJej efJeHejerle HeefjCeece Peeuesuee
efometve eslees.
2) Deeweesefieke efJekeemeemeeer je<^ere cenlJeeee JeJemeeeeuee meJeueleeree ojele HeeOeeveeves
DeLe& HegjJee kejCes DeeJeMeke Demeles. Hejbleg ef^ce kejejeves ner meJeuele j kesuesueer Deens. Skee kesme
ceOes Skee egjesHeere osMebeveer Yeejleeves ueesKeb[ Je merue JeJemeeeeuee meJeueleeree ojele Yeeb[Jeue
HegjefJeCeeefJejOo peeieefleke JeeHeej mebIeveske[s lekeej kesueer nesleer Je leer meJeuele j kejCeeeer
efJevebleer kesueer nesleer. Yeejleeee JeeHeejele let vemeueecegUs ner meJeuele j kejCeeme meebefieleues iesues.
3) ef^ce kejej, epeceeve osMeeuee DeeHeuee osMeele keguee JeJemeeeele Hejefkee Yeeb[Jeueebveer
eeJes ns jefJeCeees DeefOekeej sJeuesues veenerle. leecegUs veHee DeefOeke Je lJeefjle efceUCeeNee
JeJemeeeelee HejosMeere Yeeb[Jeue efJekevemeveMeerue osMeele esle Deens. 1992 veblej Yeejleele Deveske
ewveeree Jemletbeee efveefce&leerle Hejkeere Yeeb[Jeue Deeuesueer efometve esles. ns ee ef^ce kejejees leess
oMe&efJeleele egjesHeere osMe Yeejleele oej efveefce&leeree JeJemeeeele Yeeb[Jeue iebgleefJeCeeme Glmegke
Deensle Je osMeeleerue leeefJe<eeke efveece efMeefLeue kejCeeeer ceeieCeer kejerle Deensle. SketCe Yeeb[Jeue
iegbleefJeCeeceeies veHee keceefJeCes nse Gef< jeefnuesues Deens. osMeeee DeeefLe&ke efJekeeme JneJee meeceeefpeke
efnle meeOe JneJee ne veJns.
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1)
2)

ef^ce cnCepes keee?

osMeebleie&le Jemletbee meceeJesMe cnCepes keee?

13.3.3 JeeHeejeleerue mesJeeefJe<eeer meeceeveb kejej (General Agreement on

Trade & Services - GATS )
Deebleje<^ere veeCes efveOeer cnCeles JeeHeejer mesJee cnCepes DeMe Jemletes GlHeeove, peee
GlHeeove kejlee esle, ogmeNeeuee Jeie& kejlee esle Je leee JesUer leeee GHeYeesiener Ieslee eslees, ee
mesJeebes leerve cenlJeees Ieke Deensle.

142
(De) Jeenletke - ee ceOes Skee osMeeleerue veeieefjkeebveer ogmeNee osMeeleerue veeiejerkeebee HeJeemeebvee
Jemletvee Jeiewjs HegjefJeuesueer meJe& Hekeejeer Jeenletke mesJee. eeble efJecee Je Yee[s eebee Hekele meceeJesMe
vemelees.
(ye) HeJeeme cnCepes ogmeNee osMeeleerue HeJeeMeebveer DeeHeuee Ske Je<ee&Hes#ee keceer cegoleeree HeJeemeele
mJeleee JeeHejemeeer Kejsoer kesuesuee Jemlet Je mesJee. ner Kejsoer mJelemeeer Demesue efkebJee mJeleee
JeJemeeeemeeer Demesue Goe. pesJeCe ne@sue ceOeue jenCeb Je HeJeeme, Fleeoer.
(ke) Flej JeeHeejer mesJee
ee ceOes efJecee DeeefLe&ke mesJee Deeblejje<^ere mebHeke& mesJee, Heesm, kegefjej mesJee, mebieCekeere
ceeefnleer, yeelecee efJe<eeereer mesJee, efveJeemeer Je DeefveJeemeer ueeskeebceOeerue HejmHej JeJenej, yeebOekeece
mesJee, ceeveOeve, Flej efkebjkeesU JeJenej, keeeos le%e efkebJee Flej le%eebeer mesJee, Jeefkeleiele mesJee,
meebmke=efleke Je ceveesjbpeve mesJee Jeiewjs.
(1)
(2)
(3)
(4)

ie@meceOes efJeefJeOe osMeeceOes nesCeeNee eejner Hekeejee mesJeebee meceeJesMe Deens.

meercesJejerue JeeHeej
HejosMeeleerue GHeYeesie
JeeHeejer npesjer ( Commercial Presence )
JekeleeRee neueeeueer.
ie@mmee Gef< ee meJe& mesJee DeefOeke HeejoMe&ke yeveeJeele Je meJe& osMeeleerue ueeskeebvee
meejKee HeceeCeele efceUeJeele.

Yeejleeves ie@me ceOes 33 efJeefJeOe mesJeebvee mecceleer oMe&efJeuesueer Deens. leeceOes Heg{erue JeeHeejer
mesJeebee meceeJesMe Deens.
(1) mebHeke& meeOeves (Communications)
(2) yeebOekeece JeJemeee
(3) DeeefLe&ke mesJee yeBke mesJee Jeiewjs
(4) Deejesie efJe<eeke Je Flej meeceeefpeke mesJee
(5) Hee&ve mesJee Jeiewjs.
HejosMeere ueeskeebvee ee mesJee ceOeerue HeJesMeeJej keener yebOeves Deensle. leebvee HetCe&le cegkele HeJesMe
veener. yeepeej Hewsleerue HeJesMeeJejner keener yebOeves Deensle. Yeejleeves JeeHe, (Distribution) efMe#eCe
Heee&JejCe, ceveesjbpeve, meebmke=efleke KesU, Jeenletke Je Flej mesJeebee yeeyeleerle DeeHeueer mecceleer
efouesueer veener. Yeejleeves keener jeefJeke je<^ebvee keener efJeMes<e meJeueleer osCeees DeefOekeej
DeeHeueeke[s jeKetve sJeuesues Deensle. DeMee meJeueleerner Keeme keener mesJeebee yeeyeleerle Deensle. pemes
mebHeke&meeOeves ceveesjbpeve mesJee, Jeenletke Jeiewjs. ee efMeJeee 43 osMeebceOeerue ceeefnleer leb$e%eeve kejej
(Information Technology Agreement - ITA) ee ceOesner Yeejleeee meceeJesMe Deens.
eeceOes mebieCeke mebHeke& mesJeebeer efJeefJeOe GHekejCes. mee@HJesDej, Jew%eeefveke meeOeves eebee meceeJesMe
neslees. ie@meuee mecceleer efoueecegUs Yeejleeves 217 mebHeke& mesJeebvee kejeletve mebHetCe&HeCes JeieUuesues
Deens. Deveske le%e meefcelebeee DenJeeueeletve Ske iees< mHe< Peeuesueer Deens keer me#ece JeeHeej
mesJeebee DeYeeJeer DeeHeueeke[s Jemletbee GlHeeove Keee&le Jee{ nesleevee efometve esles. ner iees< ue#eele

143
IesleueeJej ie@mee cenlJe mHe< nesle. le%eebee Deboepe Deens keer Yeejleele efJeegle eb$es merue Je
Hesjme Oeelet Kele Je ueeskejer keHe[eebee JeJemeeeele opexoej mesJeebee DeYeeJeecegUs GlHeeove Keee&le
efkeceeve 25 Jee{ Peeuesueer efometve esles.
le%eebe ns cele ue#eele IesTvee Yeejleeves Deveske mesJee #es$eeceOes Hejkeere iebgleJeCetkeeruee
HejJeeveieer eeeuee megJeele kesueer. Deepekeeue mee@HJesDej #es$eele Hejkeere iegbleJeCetke yeNeee
HeceeCeele efometve esles. DeMeere meJeuele Yeejleere mee@H JesDej mesJesueener HejosMeeletve efceUCes iejpeses
Deens.
Yeejleeves neBiekeeBie ceb$eeueeebke[tve DeuHeeJeOeeree Heeeeemeeer keener meJeueleer efceUefJeuee.
Decesefjkesee HIB efJemeebeener yeeyeleerle Yeejleeuee eesie Hekeejs JeeeIeeer keve HegjsMee
HeceeCeele efJemee efceUefJeCeele DeHeeMe Deeuesue Deens. yeNeee efkeeCeer Yeejleeuee DeeHeuee
MeefkelemLeeveebee eesie JeeHej kejlee Deeuesues veener DeeCeer keejCe vemeleele keener Hejkeere mesJeebJej
efveyeOe Ieeleuesues Deensle.
legceeer Heieleer leHeemee
(1) ie@me cnCepes keee?
(2) leele keesCe keesCelee mesJeebee meceeJesMe neslees?
(3) mesJee JeJemeeeeee GlHeeove #es$eeleerue cenlJe mHe< keje.

13.4

HeMve

(1) 1991 Heemetve Yeejleere JeeHeejeleerue legeruee Dee{eJee Iee.

(2) ef^Hme , ef^cme Je ie@me cnCepes keee?
(3) Jejerue kejejebes Heeeos Je leess mHe< keje.

144

14
Ieke 6
Hejkeere eueve efJeefvecee oj efveefeleer
jevee
14.0 Gef<s
14.1 Hejkeere efJeefvecee ojeeer mebkeuHevee
14.2 efJeefvecee ojebeer efveefeleer
14.3 Kejsoer Mekeleer meceevelee efmeOoeble (The Purchasing Power parity Theory)
14.4 Yeejleeleerue Hejkeere eueve yeepeej DeeCeer efjPeJe& yeBkesee nmle#esHe
14.5 Heve

14.0

Gef<s

efJeefvecee ojeeer mebkeuHevee mecepetve IesCes.

Hejkeere eueveeee HegjJee Je ceeieCeer keMeer jles. efkebJee keMeer efvecee&Ce nesles.
efJeefvecee oj jefJeCeejs efmeOoeble mecepetve IesCes.
efJeefvecee ojeee meceleesue meeOeCeeeer mebkeuHevee mecepetve IesCes.

14.1

Hejkeere eueveeeer mebkeuHevee Je efJeefvecee ojeeer efveefeleer.

DeeHeCe meJee&vee ner iees< ceenerleere Deens keer Heleske osMeeuee DeeHeue mJeleb$e eueve Demele.
Goe. Decesefjkesee [e@uej, Yeejleere Heee, HetJeeaee jefMeeeee yeue Jeiewjs. pesJne Ske osMe ogmeNee
osMeeuee keener ceeue HegjefJelees efkebJee mesJee HegjefJelees lej Kejsoer kejCeeNee osMeeuee efJekeCeeNee osMeeuee
leees Hewmes eeJes ueeieleele. efJekeCeeNee osMeeuee Hejkeere eueve efceUle DeeCeer Kejsoer kejCeeNee
osMeeuee Hejkeere eueve ieceJeeJee efkebJee Kee& kejeJee ueeielees. cnCepes leeuee lee osMeeee eueveele
Hewmes ceespeeJes ueeieleele. Hejkeere eueve mebkeuHevee cnCepes ogmeNee osMeeee eueveele kesuee peeCeeje
osCeeIesCeeee JeJenej . Heleske osMeJeemeereeke[s leeee leeee osMeee eueve Demeles Hejbleg lee
eueveeuee Flej osMeeble keeeosMeerj efkebcele vemeles. leecegUs Ske osMeeee eueveeee yeoueele ogmeNee
osMeeee eueveeeer Kejsoer kejeJeer ueeieles. pee ojeves ne eueveeee JeJenej eeuelees leeuee efJeefvecee
oj cnCeleele. Goe. Ske Decesefjkeve [e@uejee yeoueele mecepee DeeHeCe DeeHeues 50 Hees ceespeues

145
lej ne leeee efJeefvecee oj nese. pesJne DeeHeuee osMeeee Ske veeCeeuee DeeHeueeuee DeefOeke
Hejkeere eueve efceUle lesJne DeeHeCe cnCelees keer efJeefvecee ojele Jee{ Peeuesueer Deens. Goe. Ske
Decesefjkeve [e@uejeer efkebcele 48Jejve 46Hees Peeueer lej efJeefvecee oj Jee{uee cnCeleele. ee Gue
pej DeeHeuee Heeeuee keceer Hejkeere eueve efceUeue lej efJeefvecee oj keceer Peeuee cnCeleele. Goe.
Ske Decesefjkeve [e@uej efkebcele j. 52 Peeueer.
Jejerue ceeefnleer ogmeNee Meyoele DeMeer ner ceeb[lee esF&ue. j. 1 $ 0.02083 nesle les
j.1 $ 0.02173 Peeue lej efJeefvecee ojele Jee{ Peeueer cnCeeeeer DeeCeer j.1 $
0.017857 Peeueeme efJeefveceee oj Ieuee cnCeeee.
(1) Jele&ceeve efkebJee npej efJeefvecee oj (Spot rate) DeeCeer Jeeeoe efkebJee YeefJe<e keeueerve
efJeefvecee oj (Forward rate)
npej efJeefvecee oj cnCepes oesve eueveebee Kejsoer Je efJekeeree yeepeejeleerue Deepeee efkebJee
1-2 efoJemeebleuee oj. cnCepes lees Deepeee Je Geeee efJeefvecee oj. yeepeejeleerue JeJenej HetCe&
kejCeemeeer ee oejeee JeeHej kesuee peelees. YeefJe<ekeeueerve oj cnCepes Heg{erue leejKesee efJeefvecee
oj ne oj Deepe jefJeuee peelees Je leeee JeeHej juesuee Heg{uee leejKesee JeJenej HetCe&
kejCeemeeer JeeHej kesuee peelees. YeefJe<e keeueerve oj Ske leerve efkebJee 6ceefnveemeeer meebefieleuee
peelees. Goe. Decesefjkeske[tve Jemlet Deeeele kejCeeje Yeejleere JeeHeejer Deepe [e@uejeer Kejsoer keve
sJelees. cnCepes YeefJe<e keeUele pesJne lees Decesefjkesletve Jemlet Deeeele kejsue lesJne lees leeeer efkebcele
egkeleer ke Mekelees. lemese SKeeoe Decesefjkesuee efveee&le kejCeeje DeeHeueeuee Ske ceefnvee veblej
efceUCeeNee [e@uejeer Deepee efJekeer kej Mekelees. DeMee Hekeejs YeefJe<e keeUele nesCeeNee
JeJenejebee Hetle&leseer lejleto kejCes ns Hejkeere efJeefvecee yeepeejee Ske cenlJeee keee& Deens.
YeefJe<eeleerue oj Deepeee ojebvee Jeepeojeejs pees[ues peeleele. lemese YeefJe<ekeeUeleerue eueveeuee
esCeeNee ceeieCeer Je HegjJeeee efmLeleereener efJeeej kesuee peelees. mecepee Decesefjkeve [e@uej Je HeeQ[ee
Deepeee oj $1 = 0.8 efkebJee 1 = $ 1.25 Deens DeeCeer Decesefjkesleerue Jeepeoj 4 Deens Je
Fiueb[ ceOes 4.5 Deens. oesvner ojeleerue mebyebOe Demee meebefieleuee peelees. rf = ( i ) rs
FLes rf cnCepes YeefJe<eeleerue oj rs cnCepes npej oj i cnCepes Jeepeoj. Jejerue
HeefjefmLeleerle 90 efoJemeebee Decesefjkeve [e@uejee HeeQ[ ceOeerue oj (1 0.01125 ) 1.264
efkebJee 1 Decesefjkeve [e@uej 0.791 efkebJee Decesefjkeve $ 1.264 = 1 ogmeNee Meyoele pee
osMeeleerue Jeepeoj peemle Demelees lee osMeeee eueveeeer efkebcele Jee{les. DeMee HeefjefmLeleeree
Jeepeoj meceevelee (Interest rate parity) cnCeleele. cnCepese YeefJe<e keeUeleerue efJeefvecee
oj Deepeee oj oesvener osMeeceOeerue Jeepeojeee Hejke .
veececee$e (Nominal ) efvepe (Real) Je HeefjCeecekeejke (Effective) efJeefvecee oj.
veececee$e (Nominal) efJeefvecee oj cnCepes oesve osMeeleerue eueveebee efJeefMe< efoJeMeer
yeepeejele Demeuesuee efJeefvecee oj. Goe. 2000 meeueer Yeejleele [e@uejee efJeefvecee oj 1$ = 48
jHees neslee 2009 ceOes nee oj 1$ = 52 . neslee. eeee DeLe& cnCepes Ske eueveeee ogmeNee
2)

146
eueveeMeer Demeuesuee efJeefvecee oj. Jejerue GoenjCeeJeve mHe< nesles keer ee 9 Je<eeaee keeUele
jHeeeee veececee$e ojele 8.33 veer Ie Peeueer efkebJee Heeeee oj 8.33 veer Iemejuee.
Hejbleg efvepe efJeefvecee ojele (Real Exchange rate) oesvener osMeeleerue Jemletbee
efkebceleereer ojebee HeeleUereener efJeeej kesuee peelees. DeeHeCe Deme mecepetee keer Decesefjkesle IeeTke
ojebee efveoxMeebke 107 Deens DeeCeer, Yeejleeleue 102 Deens. oesvener efveos&Meebke 2000 meeueee
efkebceleerJej DeeOeeefjle Deensle. efvepe efJeefvecee ojeleerue yeoue oesvener osMeeleerue Jemletbee efkebceleerleerue
yeoueebeener efJeeej keve efveefele kesuee peelees. Heee Je [e@uejee veece cee$e Je efvepe efJeefvecee
ojeleerue Hejke mecepeCeemeeer DeeHeueeuee Heg{erue met$e GHeegkele jles.
=e

RER

Jejerue iees<er ue#eele Iesleueeme Decesefjkeve [e@uej Je Yeejleere Heee eebee efvepe efJeefvecee oj

efvepe efJeefvecee oj oMe&efJeles keer Decesefjkeebvee HeefjefmLeleer Heleerketue Deens. keejCe Yeejleere
Heee 4.90 veere Iemejuee Deens. keejCe ee keeUele YeejleeHes#ee Decesjerkesle oj Jee{ DeefOeke
Jesieebveer Peeueer.
efvepe HeefjCeecekeejke efJeefvecee ojee GHeeesie DeeHeueeuee lee osMeeleerue Deeeele
efveee&leerJejerue efveyeOe efkebJee efJeMes<e meJeueleer eebee ner HeefjCeece oMe&efJeleele. oesve osMeele JeeHeejer
kejej kejleevee SkeceskeebMeer Jeee Ieeer kesuee peeleele. lee JesUer ee ceeefnleeree JeeHej kesuee peeT
Mekelees.

14.2

efJeefvecee ojeeer efveefeleer

efJeefvecee oj cnCepes Hejkeere eueveeeer efkebcele. ner efkebcele lee eueveeuee Demeuesueer
ceeieCeer Je leeeer GHeueyOelee (Supply) eeJeje jles. Hejkeere eueveeeer ceeieCeer Je HegjJee
Heg{erue iees<er Jeve jleele.
1) Hejkeere euebveeeer ceeieCeer Heleske osMeeuee Hejkeere eueveeeer Heg{erue iees<ermeeer DeeJeMekelee
Deens.
(De) Jemletbee Deeeeleermeeer Heleske osMeeee DeeHeCe ogmeNeeb osMeeke[tve Deeeele kesuesuee ceeueees
Hewmes egkeles kejCeemeeer Hejkeere eueveeeer iejpe Demelese . Hejkeere eueveemeeer ee keejCeeletve
Heej ceesee HeceeCeele ceeieCeer Demeles.
(ye) DeMe Deeeele DeLeJee mesJeebeer Deeeele HejosMeer kebHeveebeer DeeHeCe Deveske Hekeejeer mesJee
JeeHejlees. pemes Jeenletke efJecee yeBke mesJee Jeiewjs. ee meieUeemeeer DeeHeueeuee Hejkeere eueveelee Hewmes
ceespeeJes ueeieleele . ee efMeJeee DeeHeCe Flej osMeeke[tve Iesleuesuee kepee&Jejerue Jeepener DeeHeueeuee
Hejkeere eueveelee Deoe kejeJee ueeielees.

147
(ke) Flej osMeebvee efkebJee osMeJeeefMeeebvee keener yeef#emes Devegoeves Jeiewjs eeJeeeeer Peeueeme les ner
Hejkeere eueveelee eeJeer ueeieleele.
([) osMeJeemeereebvee efkebJee osMeeleerue efJeeere mebmLeebvee efkebJee Meemeveeuee pej HejosMeele Hewmes
iegbleJeeees Demeleerue lejerner leemeeer Hejkeere eueveeeer iejpe Yeemeles.
efJeefvecee ojele Ie Peeueeme ceeieCeerle Jee{ nesles cnCetve ceeieCeer Jeke vesnceer Keeueee
yeepetuee peelees.
(2) Hejkeere eueveeee HegjJee : osMeeuee Heg{erue m$eesleeletve Hejkeere eueve HeeHle nesles.
De) Jemletbee efveee&leerletve : pesJne osMe DeeHeuee ke[erue Jemletbeer efveee&le kejlees lesJne osMeeuee
Hejkeere eueve HeeHle nesles.
ye) mesJeebeer efveee&le (Deo=Me efveee&le) : osMe pesJne Flej osMeeleerue ueeskeebvee Jeenletke efJecee Je
yeBke mesJee Fleeoer HegjefJelees lesJne leeletve Hejkeere eueveeeer HeeHleer nesles. lemese DeeHeCe pej DeeOeer
Flej osMeevee kepe& efouesue Demese lej lee kepee&Jejerue Jeepe DeeHeueeuee Hejkeere eueveeuee HeeHle
nesles.
ke) osMe JeeMeereebvee efkebJee mejkeejuee pej HejosMe Jeemeereebke[tve efkebJee Hejkeere Meemeveeke[tve
keener Devegoeves efkebJee yeef#emes HeeHle Peeueer, lej leer Hejkeere eueveelee HeeHle nesleele.
[) Hejkeere iebgleJeCetke - Hejkeere Meemeve efkebJee HejosMemLe Jekeleer pej DeeHeuee osMeeble
Yeeb[Jeue iegbleJeCeej Demeleerue lej leeletve DeeHeueeuee Hejkeere eueve HeeHle nesles. Hejkeere eueveebeer
efkebcele keceer Peeueeme, Hejkeere eueveeee HegjJeeele Jee{ nesles. leecegUs HegjJee Jeke Jejee
efoMesuee peelees.
Yeepeejeleerue efJeefvecee oj Hejkeere eueveeee ceeieCeer Je HegjJee eeJeve jlees. Heg{erue
Deeke=leer efJeefvecee ojeeer efveefeleer mHe< kejles.
efJeefvecee oj
Df
E
Re
Sf
Qe

Hejkeere eueveeee ceeieCeer Je HegjJee

Jejerue Deeke=leerle Hejkeere eueveeeer ceeieCeer df Je HegjJee sf . E efyebotJej ceeieCeer Je HegjJee meejKee
Demeleele. DeeCeer Re cnCepes meceleesue HeefjefmLeleerleerue efJeefvecee oj.

148
legceeer Heieleer leHeemetve Heene.
1) efJeefvecee oj cnCepes keee ?
2) Jele&ceeve efkebJee npej efJeefvecee oj cnCepes keee ?
3) Jeeeoe / YeefJe<ekeeueerve efJeefvecee oj cnCepes keee?
4) Jeepeeleerue meceleesue efJeefvecee ojeleerue meceleesueeeer efveefeleer osles.
5) veececee$e efJeefvecee oj cnCepes keee?
6) efvepe efJeefvecee oj cnCepes keee?
7) Hejkeere eueveeee ceeieCeeree Jeke Keeueee yeepetuee Jeekeuesues Demeles.
8) Hejkeere eueveeee HegjJee Jeke TOJe efoMesuee Jeekeuesuee Demelees.

14.3 Kejsoer Mekeleer meceevelee efmeOoeble (Purchasing Power Parity

Theory)
ne Deeblejje<^ere JeeHeejeleerue Ske Deleble cenlJeeee efmeOoeble ceeveuee peelees. 1914
meeueeHetJeea Heleske eueveeeer efkebcele leeletve efkeleer meesve Kejsoer kejlee esF&ue eeJej jle Demes.
efkebJee leeeer efkebcele meesveele ceeb[ueer peeF& Goe. 1 DeeQme meesveeeer Fbiueb[ ceOeerue efkebcele 5 HeeQ[
Demesue Je Decesefjkesleerue efkebcele 7.5 [e@uej Demesue lej efJeefvecee oj 1 1.5$ efkebJee
Fbiueb[ee 1 1.5$ eer Kejsoer Mekeleer 1.5 Decesefjkeve $ Deens Demes cnues peeF&. Hejbleg
Heefnuee ceneegOoeveblej eueve Je meesve eebeeleues mebyebOe mebHeg<ele Deeues. meJe& osMeeletve DeHeefjJele&veere
keeieoer veese eueveele Deeuee. Heg{s 1922 ceOes oesve osMeeee eueveeceOeerue efJeefvecee oj
jefJeCeemeeer mJeer[veee iegmleeJe ce@mesue eebveer veJee, efmeOoeble ceeb[uee. eeuee Kejsoer Mekeleer
meceevelee efmeOoeble (Purchasing Power Parity Theory ) cnCeleele. ne efmeOoeble lee
eueveeee DeeOeejs DeeHeCe efkeleer Jemlet Kejsoer kej Mekelees eeJej leeeer efkebcele jefJelees. cnCetve
oesve osMeeleerue efkebceleeRee HeeleUeree efJeeej keve oesve osMeeleerue eueveeeer efkebcele jefJeueer peeles.
14.3.1 efvejHes#e DeeJe=eer (Absolute Version )
FLes oesvener osMeeble efJekeuee peeCeeNee SKeeoee efJeefMe< Jemleteer eEkecele
efJeeejele IesTve efJeefvecee oj jefJeuee peelees. Goe. SKeeoee efJeefMe< keejeer Fbiueb[ ceOeerue
efkebcele 1,00,000 Demesue Je leee kejuee Decesefjkesle $1,25,000 He[le Demeleerue lej
efJeefvecee oj 1 $ 1.25.

149
Jejerue efJeOeeveele Heg{erue iees<er ie=nerle Deensle. JeeHeejeJej keesCeleerner yebOeves veenerle.
Jeenletke Kee& keenerner veener. oesvener osMeebleerue JeeHeejele Kegueer HetCe& mHeOee& Deens. DeeCeer Yeeb[Jeue
Skee osMeeletve ogmeNee osMeeble peele veener.
Jejerue efJeOeeveeJejve Ske iees< menpe ue#eele esF&ue keer FLes Skee Hes#ee DeefOeke efJevecee
oj Demet Mekeleele. mecepee DeeHeCe ceesejeree SsJepeer keeHe[eee efJeeej kesuee. lej leebeer eEkecele
1.5 DeeefCe 3.5 Demet Mekesue. DeMee JesUer efJeefvecee oj 1 $ 2.33 nesF&ue leecegUs ne Heve
efvecee&Ce nesF&ue keer DeeHeCe efJeefvecee oj keesCelee mJeerkeejeeee?
14.3.2 meeHes#e DeeJe=eer (Relative Version)
Jejerue Heveeuee Gej cnCetve ke@meueveer meeHes#e DeeJe=eeree Hegjmkeej kesuee. ne oj
Heg{erue iees<er ie=nerle Oejlees.
1) oesvener osMeele cegkele JeeHeej Deens.
2) oesvener osMeeble yeskeejer veener. meJee&vee DeeHeDeeHeuee Geesie JeJemeee Deens.
3) oesvener osMeeleerue GlHevveele efmLejlee Deens.
4) yeepeejleerue efkebceleer Hekele HewMeeee HegjJeeeleerue yeoueecegUse yeoueleele.
5) pee JemletbceOes oesvener osMeele JeeHeej eeuelees Hekele leebeee efJeeej kejCeele Deeuesuee Deens.
Flej JemletbcegUs Kejsoer MekeleerJej HeefjCeele nesle veener.
6) Yeeb[Jeue Skee osMeeletve ogmeNee osMeele peele veener.
7) oesvener osMeele HetCe& Je Kegueer mHeOee& (Perfect Competition) Deens.
8) oesvener osMeeceOes Jeenletke Kee& veener.
Jejerue iees<er ie=nerle Oeve ke@mesue oeKeJetve oslees keer oesvener osMeeleerue Kejsoer Mekeleer
ue#eele IesTve efJeefvecee oj Heg{erue HeceeCes jlees.
mecepee 1 Decesefjkeve $ 1.758 ne 2000 meeueeree oj Deens. Fbiueb[ ceOes
DecesefjkesMeer pee Jemletbvee JeeHeej eeuelees, lee Jemletbee efkebceleeree 2010 meeueeree efveoxMeebke
228 Deens. DeeefCe Decesefjkesle leese efveoxMeebke 2010 meeueer 248 Deens. lej Kejsoer MekeleerJej
DeeOeeefjle oesvener osMeeleerue eueveebee oj Heg{erue HeceeCes jsue

cnCepes [e@uejeer efkebcele 8.77 veer keceer nesF&ue efkebJee HeeQ[eer efkebcele 8.77 veer Jee{sue.
leecegUs pee osMeeleerue efkebceleerleerue Jee{ DeefOeke Deens. lee osMeeleerue Kejsoer Mekeleer keceer nesF&ue.
efmeOebeleeJejerue erkee efkebJee Dee#esHe.
Kejsoer Mekeleer meceevelee, ee efJe<eeeJej KetHe mebMeesOeve Peeuesue Deens. keejCe osMeeee
efkebceleerleerue mHeOee& mecepetve IesCeemeeer les DeeJeMeke Deens. leecegUs efJeefvecee oj efveefeleerJej
Deveske cele (DeefYeHeee ) Jekele kesues iesuessues Deensle. leeleerue keener cenJeees DeefYeHeee Heg{erue
HeceeCes meebielee esleerue -

150
1) oesve osMeeceOeerue efkebceleeree HeeleUeRceOeerue Hejkeeee DeYeeme kejCeemeeer eesie cetU Je<e&
(Base Year ) jefJeCes lemes DeJeIe[ Deens. meJe& meeOeejCe cele ee meboYee&le Demes Deens keer pee
Je<ee&le DeeefLe&ke HeefjefmLeleerue ceess yeoue Peeuesues veenerle Demee Je<ex cetU Je<e& cnCetve efveJe[eJes.
2) oesvener osMeeble yeskeejer Deefpeyeele veeneR (Full Employment) ns ie=nerle JeemleJeeuee Oejve
veener, HetCe& jespeieej vemesue lej HewMeeee HegjJee Jee{uee cnCetve GlHeeoveele Jee{ nesle veener. cnCetve
oesvener osMeebleerue efkebceleeree HeeleUerleerue yeoueebee efJeeej kejCee HetJeea oesvener osMeeleerue
jespeieejeee HeceeCeeee efJeeej kejCes DeeJeMeke Deens.
3) HewMeeee HegjJeeeleerue yeoueecegUse Hekele efkebcele HeeleUerle yeoue mebYeJele veener. Heg{erue
keeUeleerue eEkeceleerleerue yeouee yeueee DeHes#eebee ner eEkecele HeeleUerJej HeefjCeece neslees.
4) yeueemmeees (Balassa) cnCeCes Deens keer efkebcele HeeleUerleerue yeoue HewMee efMeJeee Flej keener
iees<erJej ner DeJeuebyetve Demelees. Goe. GlHeeokelee, yeeleereer meJee Jeiewjs. DeMee HeefjefmLeleerle efkebcele
HeeleUerleerue yeoue ne Hekele HewMeeee HegjJeeeleerue yeoueecegUse neslees Demes cnCeCes meegkeleerke
jCeej veener.
5) yeueemmee Heg{s Demesner cnCeleele keer oesve osMeeceOes pee Jemlebtee JeeHeej eeuele veener lebeeener
HeefjCeece efJeefvecee ojeJej neslees. cnCetve Deelee efmeOoebleele yeoue kejCeele Deeuesuee Deens. DeeCeer
oesvener osMeeceOes JeeHeej nesle vemeuesuee Jemletbeener Deelee efJeeej kesuee peelees. Kejsoer Mekeleer
meceevelee efmeOoeble efkebcele efveoxMeebkeeee JeeHej keve efJeefvecee jefJeCes ns DeefOeke Gefele jles.
6) veke&me (Nurkse) e cnCeCe efJeefvecee oj ns yengblee<eer Yeeb[Jeueeee HeJeemeeleerue e{
GleejeJej jleele. leeletve DeuHe cegoleeree Yeeb[Jeueeee HeJeemeeee efJeefvecee ojeJej DeefOeke
HeefjCeece efometve eslees. Yeeb[Jeueeee HeJeemeeeer oKeue ve IesCes ne Kejsoer Mekeleer efmeOoebleeee Ske
cenlJeeee oes<e Deens.
7) ee efmeOoebleeves ie=nerle Oejues Deens keer GlHevveele meelele jenerue. HeCe JeJenejele Demes
keJeefelee Ie[les. ee efMeJeee sueje cnCeCeb Deens keer Deeblejje<^ere JeeHeejele GlHevveele Jee{
nesCeeeer Mekeeleee DeefOeke Demeles. leeee oesve osMeeleerue JeeHeejeJej efveefele HeefjCeece neslees.
8) ne efmeOoeble oesve osMeeleerue cegkele JeeHeej (Free Trade) ie=efnle Oejlees. Hejbleg Hele#eele meJe&
osMeeletve Deeeele efveee&leerJej kej Je Flej yebOeves Deenslee. leecegUs Jemletbee efkebceleerle Hejke
mebYeJelees Je efJeefvecee oj eueveeee Kejsoer Mekeleer Deetke oMe&ve Ie[Jeerle veenerle.
9) eerdmeveer (Yeats) oeKeJetve efoues keer Jeenletke Kee& yeNeee efkeeCeer cenlJeeee Ieke jlees
DeeefCe leeee Deeeele efveee&le Jemletee efkebceleerJej nceKeeme HeefjCeece neslees. DeMee JesUer eueveeee
Kejsoer Mekeleeres Deetke oMe&ve Ie[le veener.
10) eueveeJejerue efveeb$eCeeee ner Kejsoer MekeleerJej HeefjCeece neslees. eueveeeer efkebcele Jee{efJeuesueer
Demeueeme (Over Valued ) DeeHeueeuee leeee Kejsoer Mekeleeree Keje Deboepe esle veener.

151
Deefueke[ee keeUele eerveee egDee@veeer efkebcele keceer oeKeefJeueees ceeveues peeles. leecegUs eerveuee
DeeHeuee efveee&le JeeHeejele DekeejCe Devegketuelee HeeHle nesles.
lejer megOoe DeeHeCe Ske iees< ue#eele Iesleueer Heeefnpes keer Kejsoer Mekeleer meceevelee
efmeOoebleele keener oes<e efkebJee ceee&oe Demeuee lejer ner leeee JeeHej owvebefove peerJeveele DeeefLe&ke OeesjCe
jefJeleevee meje&me JeeHej kesuee peelees. Deepekeeue ee efmeOoebleele Deveske megOeejCee kejCeele
Deeuesuee Demetve Deepe GHeueyOe Demeuesuee Flej efmeOoeblee Hes#ee leeeee JeeHej DeefOeke nesleevee
efometve eslees. nye&ue&j (Herberler) ee celes GHeueyOe efmeOoeblee ceOes oerIe& cegoleerleerue efJeefvecee
ojeleerue yeoueeee DeYeeme kejleevee Kejsoer Mekeleer meceevelee efmeOoebleeeee DeefOeke JeeHej kesuee
peelees.

14.4

Yeejleeleerue Hejkeere eueve efJeefvecee yeepeej Je efjPeJe& yeBkesee

leeleerue nmle#esHe

Hejkeere eueveeee yeepeej cnCepes efpeLes Heeebee yeoueele HejosMeere eueve GHeueyOe
Demeles. Flej yeepeej HessmeejKeer leer keener efJeefMe< peeiesle vemeles lej efJeefJeOe JeeHeejer yeBkee, Hejkeere
eueveeleerue oueeue DeeCeer JeeHeejer Hejkeere eueve efJekesles Je Kejsoeroebjevee Ske$e DeeCeleele DeeCeer
Ske eueveeee yeoueele ogmeNee osMeee eueve GHeueyOe keve osleele. leeeer Ske juesueer peeiee
efkebJee Hes DeMeer vemeles. FLeues JeJenej JeejbJeej nesle Demeleele Je SketCe Guee{eue ceeser Demeles.
SKeeoe JeJenej Decesefjkesee 200les 500 oMeue#e [e@uejee megOoe Demet Mekelees. Goe. 2005
meeueer peieYej mejemejer Skee efoJemeeee JeJenej 3.6 ef^efueeve ( cnCepes 1 Jej 18 Metve )
Decesefjkeve [e@uejee neslee Deme meebefieleue peele. Yeejleeleerue ee yeepeejeee DeJeekee Heg{erue keener
Deeke[s HeeefnueeJej ue#eele esF&ue.
Je<e&

efveee&le /

Deeeele /

Hejkeere kepe& /

G.D.P.

G.D.P.

G.D.P.

1980 - 81
1990 91
1995 96
2000 01
2004 05

(je<^ere GlHeeove)
6.52
3.03
2.96
2.34
2.80

12.19
3.29
3.42
2.66
3.78

2.89
27.67
29.04
22.52
17.36

meboYe& efjPeJe& yeBkesee Yeejleere DeLe& JeJemLesJejerue 2005 meeueee Deeke[s Jeejereer Hegefmlekee
Jejerue lekeleeJejve ner iees< ue#eele esles keer Hejkeere eueveeee yeepeejeeer
DeeJeMekelee efkeleer Deens. leeletve Deepekeeue Hejkeere Yebe[Jeue iegbleJeCetkeeree JeJenejele Jee{
Peeuesueer Deens DeeCeer ns eueveees oj meejKes yeouele Demeleele. leeee HeefjCeece JeeHeejeee
meceleesueerJej nesleevee efometve eslees.Yeejleele Hejkeere eueve cnCepes

152
(De) meJe& Hekeejee sJeer, GOeejer, Hejkeere eueveeleerue osCeer, yeBke [^eH, HeJeemeer eske, Hele He$e
(Letter of Credit) Je Hejkeere eueveeleerue JeeHeejer ngb[ee
(ye) keesCelesner keeieo He$e peees Hewmes Heeele efkebJee Hejkeere eueveele efkebJee keener Yeeie Heeele Je
keener Hejkeere eueveele osCes Deens. Hejkeere eueve yeepeejeeer jevee Heg{erue lekeeeJeve mHe<
nesF&ue.
Hejkeere efJeefvecee yeepeej
efkejkeesU yeepeej, yeBkee,
Hejkeere eueve efJekesles
(eueve, yeBkevees, eske)

IeeTke yeepeej

oesve yeBkeeceOeerue JeJenej

Les JeJenej

keWere yeBke

DeHele#e JeJenej
( oueeuee ceeHe&le )

Jele&ceeve eEkeJee Flej yeepeej

[e@jJnsefJn Jeeeoe,
YeefJe<e keeueerve JeJenej

Jemletbes efJeefvecee

Flej efJeefvecee
( nWefpeie mee JeJenej)

Yeejleeleerue efjPeJe& yeBke Hejkeere eueveeleerue oesve Hekeejee JeeHeeNeebvee HejJeeveieer osles. ceee&efole
eueve efJekesles efkebJee efkejkeesU efJekesles. ns keece keener mebmLee, ogkeeves, ne@sue efkebJee Flej mebIevee
eebvee Hejkeere eueve Kejsoer kejCeees DeefOekeej Deensle. ogmeNee Hekeejes eueve efJekesles cnCepes pes
Hejkeere eueveeeer Kejsoer Je efJekeer oesvener Hekeejes JeJenej kejCeejs .
Deeblej yeBke Hejkeere eueve JeeHeeNeeceOes ceesee JeeHeejer yeBkeebee HecegKe keesNee Je
efJeYeeieere (Regional) MeeKeebee meceeJesMe neslees. ee efMeJeee Deeed. [er. yeer. Deeed. Deeed. SHed
meer. Deeed (Industrial Finance Corporation of India) Deeed meer Deeed meer. Deeed
Fleeoer 4 mebmLeevee DeefOeke=le JeeHeejer (Authorised Dealers) cnCeleele. ee mebmLee meJe&
Hekeejee Hejkeere eueveeleerue JeJenej HetCe& ke Mekeleele Je lebeeeJej efjPeJe& yeBkese Les efveeb$eCe
Deensle. efJekesleebes yeBkesleerue sJe Keeleer Kejsoeroejeee veeJeeves keve osT Mekeleele FLes Hele#e
eueveee nmleeblej nesle veener. Hekele Ske Keeleebleerue Hewmes ogmeNee Keeleele Jeie& kesues peeleele.
cnCepes Hekele keeieoeHe$eers JeJenej HetCe& kessues peeleele. DeMee Hekeejee oesve yeBkee ceOeerue JeJenejele

153
keesCelesner keceerMeve Jeiewjs efoues Iesleues peele veener. ner mesJee ceesHele HegjefJeueer peeles. ee efMeJeee 40
Hejkeere eueve oueeue Deensle. les DeHele#e yeepeejees Ieke mecepeues peeleele. les cee$e DeeHeuee
mesJesmeeer keceerMeve Iesleele. ns oueeue efJeefvecee yeepeejeleerue efJeefJeOe eueveeleerue Kejsoer Je efJekeeres
JeJenej HetCe& kejleele. ee SketCe 124 Hejkeere eueveele JeJenej kejCeeNeebeer Ske mebIevee Deens
. Foreign Exchange Dealers Association of India ee veeJeeeer ner mebIevee ner
efjPeJe& yeBkesee efveeb$eCeeKeeueer DeeHeues JeJenej eeueefJeles. Deeblej yeBke Hejkeere eueve JeJenej Skee
efkekeDeefjbie neTme (Clearing House) ceeHe&le HetCe& kesues peeleele. efJeefJeOe yeBkee DeeHeuee
ke[erue eueve ee efkekeDeefjbie neTmeke[s megHego& kejleele. 1995 meeueer efjPeJe& yeBkesveer ee
efkekeDeefjbie neTmeeer mesJee megj kesueer. ner mesJee Depetvener eeLeefceke DeJemLeslee Deens.
Jele&ceeve yeepeej efkebJee npej yeepeejele Hejkeere eueveeee JeeHeej efkebJee Flej
keejCeemeeer Hele#e osJe IesJe nesles. ee Gue keeeos yeepeejeleerue Hele#e Kejsoer Je efJekeer YeefJe<e
keeUele cnCepes 1 les 12 ceefnves keeueeJeOeer veblej Hele#e JeJenej cnCepes Hejkeere eueveees
nmleeblej mebYeJelees. eele Hele#e eueveeeer Kejsoer Demesue efkebJee oesve Jesie JesieUee eueveebeer Deouee
yeoue Demesue, [sefjJnsefJn yeepeejele YeefJe<ekeeueerve JeJenej HetCe& nesleele. keener kejejele
Options cnCepes Kejsoer efkebJee efJeefke legcneuee pes Devegkeue Demesue les kejCeeee Heee&e ner Demelees.
Hejbleg Yeejleere Hejkeere eueve yeepeejele DeMee JeJenejebeer mebKee Depetve ner keceer Deens. meJe&
meeOeejCe HeCes Yeejlee meejKeee Flej Deveske je<^eletve Hejkeere eueveees yengleebe (cnCepes 85
JeJenej) ns JeeHeejebMeer mebyebefOele Demeleele. Yeeb[Jeueemeeeres JeJenej kekeefelee kesues peeleele.
peeieefleke Hejkeere eueve yeepeejele mee JeJenej Je nsefpebiees JeJenej ( nsefpebie eees meesHes JeCe&ve
cnCepes eEkeceleeree e{Gleejeee efJecee, eeee DeLe& Skee yeepeejele efJeefke kesues peeles lej leee
ojceeves ogmeNee yeepeejele Kejsoer kesueer peeles. cnCepes Skee JeJenejele leese Peeuee lej ogmeNeele
veHee nesTve lees leese Yeve efveIelees. eeuee Fbiepeerle nsefpebie cnCeleele).
keWefe yeBke ( cnCepese DeeHeuee ke[erue efjPeJe& yeBke ) Hejkeere eueveeee yeepeejele
cenlJeeeer Yetefcekee yepeeJeles. leer efJeefveceeees oj jJetve osles.Hejkeere eueveeee yeepeejeJej efkebJee
leeleerue meJe& Hekeejee JeJenejeJej keWere yeBkeseer melele vepej Demeles. eeyeepeejeleerue JeJenej
megjUerleHeCes eeueleerue ns HeenCes. keWere yeBkese keece Deens. FLeuee JeJenejebvee Heeslmeenve osCeee
keece leer kejles. yeepeejemeeer DeeJeMeke megefJeOee HegjefJeles. Yeejleere efjPeJe& yeBke Hejkeere eueve
yeepeejele mJessves DeeHeCentve efkebJee Meemeveeee HeefleefveOeer cnCetve nmleHes#e ke Mekeles. Yeejleere
Heeeeer efkebcele efmLej jeneJeer cnCetve efjPeJe& yeBke Hejkeere eueve yeepeejele JesUesJesUer nmle#esHe
kejles. efjPeJe& yeBke cnCepes Yeejle mejkeejeer yeBke Deens, leer Meemeveeee DeeJeMekeles HeceeCes HewMeeeer
HegjJee kejles. efjPeJe& yeBkesveer osMeebleie&le Hejkeere eueve JeJenej kejCeeNeeb mebIevesuee peeieefleke
mebIevese meomelJe mJeerkeejCeeme 1984 ceOes HejJeeveieer efoueer. leecegUs peieeleerue meJe& je<^ebMeer
DeeHeues mebyebOe HemLeeefHele Peeues. 1991 ee DeeefLe&ke megOeejCee veblej efjPeJe& yeBkesveer Hejkeere eueve
yeepeejele DeefOeke HeceeCeele nmle#esHe kejeeuee megjJeele kesueer. keejCe DeeHeuee osMeele ee keeUele
Hejkeere Yeeb[Jeueeee HeJesMeele ceeser Jee{ Peeueer. efjPeJe& yeBkesveer DeeHeuee Hejkeere eueve yeepeejele
Deveske megOeejCee Ie[Jetve DeeCeuee peecegUs Yeejleere yeepeej peeieefleke yeepeej Hessle me#ecejerlee
mHeOee& ke Mekeues. nuueer Yeejleere Deeeele Je efveee&le oejebvee YeefJe<e keeueerve kejej keve
Hejkeere eueveeeer efveefeleer kejCeeeer meJeuele GHeueyOe Deens. Deveske Hejkeere kebHeveebvee Yeejleele
HeJesMe kejCeeme HejJeeveieer osCeele Deeueer. 1996 ceOes keener jeefJeke efveJe[ke yeBkeebvee efJeefJeOe

154
osMeeee eueveele JeJenej kejCeeeer HejJeeveieer osCeele Deeueer. efjPeJe& yeBkes leHex Yeejleere
kebHeveebvee Hejkeere eueveeleerue nsefpebie JeJenejebvee HejJeeveieer osCeele Deeueer.leemeeer Meemeveeeer HetJe&
HejJeeveieereer De kee{tve ekeCeele Deeueer. Hejkeere eueveeleerue JeJenej menpe HetCe& kejlee eeJesle
cnCetve Yeejleere yeBkeevee lebeee HejosMeere MeeKee ceOes Hegjsmes Hewmes efMeuueke sJeCeeme meebieCeele
Deeues. lemese Hejkeere Yeeb[Jeueeee Yeejle HeJesMeeJejner ee yeBkeevee yeejerke ue#e sJeCeeme meebieCeele
Deeues. peevesJeejer 1996 Heemetve efjPeJe& yeBkesveer HejosMeele JeJenej kejCeeNee Yeejleere yeBkeebvee
DeefOeke mJeeleb$e yeneue kesues.
efjPeJe& yeBkesves HejosMeer iebgleJeCetke kebHeveebvee (Foreign Institutional
Institutions) jeefJeke yeBkesle Hejkeere eueveele Keele GIe[eeuee HejJeeveieer efoueer. lemese
Hejkeere eueveeee Keeleeletve Heeebee Keeleele efkebJee Heeeleerue Keeleeletve Hejkeere eueveeee
Keeleele Hewmes Jeie& kejeeueener HejJeeveieer efoueer. ee efMeJeee Yeeb[Jeue HeeJeeeuee efkebJee Hejkeereebe
Yeeb[Jeue Hejle kejeeuee, ueeYeebMe Je Yeeb[Jeueer veHee DeeHe DeeHeuee osMeer HeeJeeeuee efkebJee Jeepe
efkebJee Flej GlHevve Fleeoer iees<er HeeJeeeuee efjPeJe& yeBkesves HejJeeveieer efoueer.Hejbleg DeMee meJe&
Hekeejee jkecesuee 3 oMeue#e Decesefjkeve [e@uejeer ceee&oe Ieeuetve osCeele Deeueer.
osMeeleerue Hejkeere eueve yeepeej eesie HeOoleerves eeueeJee cnCetve efjPeJe& yeBkesves keener
ceeie&oMe&ke lelJes leeej kesueer. ner lelJes yeepeejeleerue oueeue Jeiewjs meJe& Iekeevee ueeiet kejCeele
Deeueer. JeeHeeNeebee JeJenejeJej ceee&oe Ieeuetve osCeele Deeuee leebee veHeeeJej yebOeves DeeCeueer
iesueer. DeMee Hekeejs yeepeejeleerue efJeefJeOe Hekeejee JeJenejemeeer keener efveece efjPeJe& yeBkesves leeej
kesues.
Gvveerke=<Cevve DeeCeer jefJeceesnve eebveer peevesJeejer 1996 les ceee& 2002 Heeleee
Yeejleere Heeebee JeJejebee (turnover) Deeke[sJeejerbee DeYeeme keve Demes cele Jekele
kesues Deens keer Heeeeer efkebcele yengleebe keeUemeeer efmLej nesleer. Hekele 1994 ceOes leer HetCe&
HeefjJele&veere (Fully Float) Peeueeveblejee keeUele keener Lees[ee JesUe leeee efkebceleerle
DeefmLejlee efvecee&Ce Peeueer nesleer. 2005 06 meeueer efjPeJe& yeBkesveer 35,328.43 keeser Hees
efkebceleereer 8,142.88 oMeue#e Decesefjkeve [e@uejeer Yeejleere Heeeee efkebceleerle efmLejlee
DeeCeCeemeeer Kejsoer kesueer nesleer. ee keeUeleerue efjPeJe& yeBkeseer Gef<s Heg{erue HeceeCes mebeielee esleerue
(De) Heeeee eEkeceleerleerue DeefmLejlee jesKetve OejCes.
(ye) ceeieCeer Je HegjJeeele Peeuesueer leelHegjleer leHeeJele Yejve kee{Ces efkebJee otj kejCes.
ee efMeJeee efjPeJe& yeBkese HecegKe Gef< cnCepes Heeeee eEkeceleerleerue DeefmLejlee otj
kejCes. Hejbleg leemeeer jeefJeke efJeefvecee ojeee Deeien ve Oejlee efjPeJe& yeBkesves efJeefvecee ojeuee
yeepeejeleerue HeefjefmLeleer HeceeCes DeeHeCentve jCeeeer. cegYee efoueer nesleer. ee Jeve Ske iees< mHe<
nesles keer efjPeJe& yeBkeseer yeepeejeleerue Guee{eleerue nmle#esHe ve kejlee DeeJeMeke lesJnee Heeeuee
ceoleeree nele Heg{s kejCes nere veerleer jeefnuesueer Deens. Gvveerke=<Cevve Je jefJeceesnve eebveer cnues Deens
keer efjPeJe yeBkeseer veerleer Jeeje esF&ue lee efoMesves ve peelee Heeeeer efkebcele efmLej sJeCeeeere
jeefnuesueer Deens.

155

14.5
1)
2)
3)
4)
5)

HeMve

npej Je Jeeeoe ojeeber mebkeuHevee mHe< keje.

Hejkeere eueveemeeer ceeieCeer Je HegjJee efvecee&Ce kejCeeNee iees<eReer eee& keje.
Kejsoer Mekeleer meceevelee efmeOoeble efJeMeo keje.
Hejkeere eueve yeepeejele efjPeJe& yeBke nmle#esHe kejCeeceeieerue Gef<s mHe< keje.
efjPeJe& yeBkesveer Heeeeer efkebcele efmLej jeKeCeele kemes eMe mebHeeove kesuesues Deens les mHe<
keje.

HegjJeCeer Jeeeveemeeer.
1) Yeejleere DeLe&JeJemLeees osmeeF& DeeefCe peesMeer.
2) JeJemeeefeke DeLe& Meem$e Hee. Mes Heefyueeeme& De^eJeuekej.

156

DeYeemekece
er. Jeee. yeer. kee@ce- HesHej 3
JeeJemeeefeke DeLe&Meem$e
Mew#eefCeke Je<e& 2011 12 Heemetve Deceueele Deeuesuee megOeeefjle DeYeemekece.
efJeYeeie Heefnuee
Ieke 1 JeeHeejer ye@kee
(De) JeeHeejer yeBkee JeeHeejer ye@keebeer osCeer Je ceeuecellee jesKelee Je veHee eebeeleerue mebyebOe
(ye) yeBke JeJemeeeeleerue megOeejCee, Gheee meeJe&peefveke #es$eeleerue yeBkee, veJeerve Keepeieer
Je Hejkeere yeBkebeeer megOeejCee veblejeer keeceefiejer, yeBeEkeie #eseeleerue veJeerve lebe%eeve Je
Yeejleere yeBkee.
Ieke 2
Yeejleeleerue efJeeere OeesjCeeleerue yeoueebeer HeJe=eer, Yeejleere efjPeJe& yeBkeses DeuHekeeueerve
jesKelee JeJemLeeHeve OeesjCe, met#ce efJee HegjJee, Yetefcekee Je keeceefiejer, mJeceole mecetn DeeefCe
mebegkele Hele OeesjCe.
Ieke 3 efJeeere yeepeej .
(De) veeCes yeepeej, veeCes yeepeejees Ieke, Yeejleere veeCes yeepeejeeer JewefMe<es, Yeejleere veeCes
yeepeejeleerue megOeejCee
(ye) Yeeb[Jeue yeepeej DeeefLe&ke efJekeemeeleerue cenJe, Yeeb[Jeue yeepeejeleerue megOeejCee, mesyeereer
Yeeb[Jeue yeepeejeleerue Yetefcekee, cegegDeue Heb[ebes cenJe Je Yetefcekee, MesDej ceekex, Jeeeoe
JeeHeej, Jemletbee yeepeej.
efJeYeeie ogmeje
Ieke 4 meeJe&peefveke efJee
Yeejleeleerue kej Je kejslej GlHevveeleerue yeoueebeer HeJe=eer-meeJe&peefveke Kee& - Yeejleeleerue
meeJe&peefveke Keee&le Jee{ nesCeeeer keejCes, meeJe&peefveke kepe& - DeLe& Je JeieeakejCe, Debleie&le Je yeene
kepee&ee Yeej legeree DeLe&YejCeeeer mebkeuHevee, owvebefove (Revenue) DeboepeHeekeere efJeeere
DeeCeer HeeLeefceke let efJeeere peyeeyeoejer Je efJeeere JeJemLeeHeve keeeoe (FRBM Act)
Ieke 5 Deebleje<ere JeeHeej Je peeieefleke JeeHeej mebIevee. Deebleje<ere JeeHeejees Heeeos
Deebleje<ere JeeHeejees leeUsyebo -JeJenej Mes<e (Balance of payment) Deebleje<ere
JeeHeejeleerue JeJenej Mes<eeee Demeceleesueeeer keejCes JeJenej Demeceleebsue otj kejCeemeeer
Gheee, 1991 Heemetve Yeejleere Deebleje<ere JeeHeej meceleesueeleerue yeoue Deebleje<ere JeeHeej

157
mebIevee Je Yeejle, peeieefleke JeeHeej mebIeveseer keeex, JeeHeejeMeer mebyebefOele yeewefOoke ceeueceee
DeefOekeej (TRIPS) JeeHeejeMeer mebyebefOele iegbleJeCetke Gheee (TRIMS) JeeHeejeleerue mesJee efJe<eeer
meeceeve kejej (GATS)
Ieke 6 Hejkeere efJeefvecee oj efveefeleer Kejsoer Mekeleer meceevelee efmeOoeble-Hejkeere efJeefvecee
yeepeej keeex Je efJelejke, Jele&ceeve Je YeefJe<ekeeueerve efJeefvecee oj efjPeJe& yeBkesee nmle#esHe Je
efJeefvecee oj JeJemLeeHeve.
eve Heef$ekeses mJeHe
iegCe 100

JesU leerve leeme

metevee 1)
2)

Heleske efJeYeeieeletve efkeceeve oesve DeeefCe SketCe Heee Heve mees[Jee.

GpeJeerke[erue Deeke[s HetCe& iegCe oMe&efJeleele.
efJeYeeie 1

He. 1 De)
ye)
He.2

(10)
(10)
mHe<erkejCe ee.

(20)

De)
ye)
He.3

Heg{erue iees<er mHe< keje.

De)
ye)

He.4

(20)
(10)
mHe<erkejCeelceke efHHeCeer leeej keje (keesCelesner oesnesJej )

De)
ye)
ke)
[)

(10+10)

158
efJeYeeie oesve
He.5 De)
ye)

He.6

(10)
(10)

mHe<erkejCe ee.
De)
ye)

(10)
(10)

He.7

mHe<erkejCe ee.

(20)

He.8

mHe<erkejCeelceke efHHeCeer leeej keje ( keesCelesner oesneWJej )

(10+10)

De)
ye)
ke)
[)