TARH

PROF. DR. HALL NALCIK

DEVLET- ALYYE
OS MANLI MPARATORLUU ZERNE ARA TIRMALAR - II
TAGAYYR VE FESAD (1603-1656): BOZULU VE KARGAA DNEM
TRKIYE BANKASI KLTR YAYINLARI, 2009
Sertifika No: 29619
EDTR
EM RE YALIN
GRSEL YNETM EN
BROL BAYRAM
REDAKSYON OKUM ASI
DERYA NDER
DZELTM EN
ESEN GRAY
SON OKUM A
PINAR GVEN
DIZN HAZIRLAYAN
NECAT BALBAY
GRAFK TASARIM UYGULAM A
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI
1. BASIM : M ART 2014, STANBUL
ISBN 978-605-332-089-0
BASKI
AYHAN M ATBAASI
M AHM UTBEY M AH. DEVEKALDIRIM I CAD. GELNCK SOK. NO: 6 KAT: 3
BACILAR STANBUL
TEL: (0212) 445 32 38 FAX: (0212) 445 05 63
SERTFKA NO: 22749
Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.
Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda gerek metin,
gerek grsel malzeme hibir yolla yaynevinden izin alnmadan oaltlamaz,
yaymlanamaz ve datlamaz.
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI
STKLAL CADDES, M EELK SOKAK NO: 2/4 BEYOLU 34433 STANBUL
Tel. (0212) 252 39 91
Fax. (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr

Halil nalck

Devlet-i Aliyye
Osmanl mparatorluu
zerine Aratrmalar - II
tagayyr ve fesad (1603-1656):
bozulu ve kargaa dnemi

nanabildiim, sk, youn, derin bir roman paras beni her eyden daha ok mutlu eder ve hayata balar.
Orhan Pamuk
teki Renkler, s. 13.

nsz
Devlet-i Aliyyenin ilk cildinin yaynlanmasndan sonra bu ikinci cilt, devletin gerek
iyapsal durumundaki gerekse Avusturya ve ran gibi balca dmanlar karsndaki
baarszlklarn ele almaktadr. Avrupada Osmanl Devletinin yaknda yklaca hakknda
dedikodular srp giderken, zellikle Osmanl brokratlar, bata Ktib elebi ve Koi Bey
olmak zere, durumu tagayyr ve fesd (bozulu ve kargaa) kelimeleriyle ifade etmektedirler.
Devlet-i Aliyyenin birinci cildinin nsznde, ikinci cildin 19. yzyl sonlarna dek uzanan
dnemi kapsayacan, nc ciltte ngilizce aratrmalarmn yer alacan yazmtm. Ancak
ilk cildin yaynlanmasndan ve geni ilgi grmesinden sonra bu kurguyu deitirmenin isabetli
olacana karar verdim.
kinci ve nc ciltlerde, dnya devleti Osmanl mpara-torluunun bahsi geen duruma
dmesinin nedenlerini, i ve d sorunlarn zellikle pdiah otoritesinin yok oluu
karsnda eitli odaklarn iktidar ele geirme mcadelesini anlatmaya almaktayz. Esas
konumuz olarak, Kprl Mehmed Paann bir shibl-seyf (diktatr) otoritesiyle i bana
gelinceye kadar, trl merkezlerin, zellikle Sar-yi Hmynun, asker ocaklarnn, vezir ve
eyhlislmlarn iktidar ele geirme mcadelelerini ele almaktayz. Avusturya, ran ve
Venedik sava olaylarna bu kitapta i mcadele ve kargaa konusuna ilikileri lsnde
deinilmitir. Bu savalar zerinde ayrntl yaynlar mevcuttur.
ada gz tanklar Hasan Beyzde, rihlmenrzde ve Ktib elebi ile slahat isteyen
lyihac brokratlarn gzlemlerinin yan sra Topkap Sarayndaki telhsler konumuzun
temel kaynaklar olarak kullanlmtr. ada vekyinmeler, zellikle Selnik, Hasan
Beyzde Ahmed Paa, Ktib elebi ve Karaelebizde Abdlazizin vekyinmeleri son
zamanlarda rnek bir ekilde yaynlanm bulunmaktadr. Dnemin bu vekyinmeleri,
zellikle bugn kayp bilinen rihlmenrzde vekyinmesi, XVIII. yzyl banda
vakanvis Mustafa Nam tarafndan zetlenmi ve Hammerden beri Osmanl tarihileri
tarafndan temel kaynak olarak bavurulmutur. Namnn kaynaklarndan bazen aynen
aktarmalar yaptn, bazen zetle aldn grmekteyiz. Namnn kaynaklar arasnda
olaylarn ada, ayrntl gzlemler yapan rihlmenrzdenin ok kez aynen aktarlmas,
Namnn derleme (kompilasyon) eserine zel bir kaynak deeri niteliini kazandrmtr.
Aratrmalarmz srasnda Topkap Saray Arivinden vezirizam telhsleri ve hatt-i
hmynlar incelenmi ve vekyinmelere ek olarak olaylarn iyzn anlatan belgeler
niteliiyle bu kitapta kullanlmtr. Bu hususta, Topkap Saray eski mdr Prof. Dr. lber
Ortaylnn, halen mdr Haluk Dursun Beyin ve ariv bandaki enay Eren Palamutun
ibirliini burada anmak devimizdir.
Dnem kaynaklar arasnda, olaylar gz tan olarak kaydeden Eremya elebinin
Rznmesi ve stanbulda bulunan eliler ve gezginlerin verdikleri bilgiler, Osmanl

kaynaklarnn kontrol ve geniletilmesi bakmndan hayli yardmc olmutur. Venedik,

Avusturya, Fransa ve ngiltere elileri veya elilik grevlileri, stanbulda olup bitenleri
devletlerine ayrntlaryla bildirmekteydiler.
Ariv belgelerini ve yabanc kaynaklarn verilerini Ekler blmnde yaynlamaktayz.
ncelediimiz dnem zerinde, baz nemli konularda yaplm doktora tezleri deerli katklar
iermektedir.
Gnmzde, Osmanl devlet felsefesi ve dnya grnn canlanma yolunda olduunu
savunanlar vardr. Osmanl Devletini Yce Devlet (Devlet-i Aliyye) dzeyine karan
temel prensiplerin yani Kavnn-i Osmaniyyenin XVII. yzylda unutulduunu; otorite birlii,
kann egemenlii ve istimlet (hogr) politikasnn kaybolduunu, lyiha sunan kttbn
(brokratlarn) tm aklamaktadrlar. Osmanl Yce Devleti, din cemaatler zerinde bir
egemenlik emsiyesini temsil etmekteydi. Devlet, koruyucu egemenlikti; adlet, herkese eit
biimde himaye prensibi, temel devlet felsefesini zetlemekteydi. Devlet, ayr ayr cemaatleri
tanyan ve vergi veren reyay himaye eden bir egemenlik felsefesine dayanyordu. Pdiahn
yksek otoritesini tanyan her cemaat, eit biimde onun himayesi altndayd. Osmanly yce
devlet dzeyine karan devlet felsefesi, bu formlde zetlenmitir. XVII. yzyl k
dneminde bu temel anlay, Ktib elebi, Koi Bey gibi deneyimli brokratlar savunuyordu.
Yksek otoriteye, pdiah yerine Harem, Yenieri Oca, Ulem sahip kmaya altlar.
ada eletirmenler, tagallb-i nisvn (kadnlar saltanat) ve Yenieri ocak aalarnn
zorba idaresinden yaknmaya baladlar. Devlet-i Aliyyenin ikinci ve nc ciltlerinde,
bu yapsal deiikliin, tagayyr ve fesdn (bozulu ve kargaann) tarihini anlatmaya,
klasik Yce Devletin nasl ve niin ktn incelemeye altk. Kprller dneminde
ilk evre (165676) bu ciltlerde yer almamtr.
Trkemiz, zellikle yaz dili, Tanzimattan beri kltr deiimlerine eit olarak sk sk
deimitir. Son yirmi otuz yl iinde, z Trke kelimelerin Osmanlca yerine geni lde
kullanlmas sonucu olarak, bundan otuz krk sene nce yazlm aratrmalar okuyup anlamak
yeni kuaklar iin adeta imknsz bir hal almtr. Soruna bir k yolu bulmak iin,
kaynaklarn sadeletirme yolu ile yaynlanmas geni lde uygulanmaktadr. Sadeletirilmi
metinler ciddi tarih aratrmalar iin kullanlamaz. Aratrmaclarn zgn kaynaklarn dilini
renmesi kanlmaz bir zorunluluktur. . H. Uzunarl, M. F. Kprl ve . L. Barkann
aratrmalar artk yeni nesil tarafndan anlalamaz bir hale gelmitir. Dilimiz, son
zamanlarda, zellikle aydnlar tarafndan Bat dillerinden alnan kelime ve terimlerin istils
sonucu olarak yeni bir deiim yolundadr. Yaz dilinde bu kkl deiimler, zellikle bilim
alannda kopuklua neden olmaktadr. Dil kargaas bilim hayatmzda ciddi bir sorun olarak
sregelmektedir. Biz kitabmzda, bu gerei gz nnde tutarak, biraz yadrganmakla beraber,
halkn kullanageldii gnlk Trkeyi yeledik. Bylece, yerlemi terimler dnda,
bazlarnn yadrgayaca bir slup sayesinde kitabmzn gelecek kuaklar tarafndan
okunmasn mit etmekteyiz. Bu kitab 20102013 dneminde yazp bitirmek nasb oldu. Yce
Tanrya krler.
Aratrmalarmz ve yazm srasnda, eserlerini kullandmz P. Wittek, F. Braudel, K.
Setton, . H. Uzunarl, M. F. Kprl, . L. Barkan, N. Gyn, E. Z. Karal, A. Erzi, N.

Lugal, . Tekin, B. Lewis, F. Rahman, H. Sahilliolu, A. Tietze, W. McNeill, S. Shaw ve G.

Veinsteinu burada saygyla anmak isterim.
Deerli meslektalarm ve rencilerim F. Bayram, M. pirli, C. Fleischer, A. Y. Ocak, M.
Zilfi, S. Faroqhi, K. Karpat, M. Maxim, E. Zachariadou, E. hsanolu, . Ortayl, C. Kafadar,
. Pamuk, G. Marien, E. Radushev, E. Kermeli, A. Beyatl, . Ergen, B. Ar, G. Baykan ve
T. Erdodu, bu kitabn yazlmasnda deerli yardm ve katklarda bulunmulardr.
Kitabn hazrlanmas srasnda yardmlarn grdm Dr. Harun Yeni, Tayfun Ula, Nergiz
Nazlar, Hakan Arslan, Birsen nar ve Tark engl burada teekkrle anmay bir dev
sayarm.
Trkiye Bankas Kltr Yaynlarnn deerli mdr Ahmet Salcana kran borluyum.
Eseri dikkatle gzden geiren ve deerli gzlemlerde bulunan tarihi editr Emre Yalna
zel teekkrlerimi burada ifade etmeliyim.
Halil nalck
Ankara, Kasm 2013

GR

XVII. yzyln ilk yarsnda, Osmanl tarihinde yapsal gelimelere damga vuran byk
deiiklikler meydana kmtr. Bunlardan biri; klasik Osmanl pdiahlk otoritesi eski
anlamn kaybetmi, yksek otorite Haremin kontrol altna dmtr. Gelimenin balca
nedeni, tahta vris olacak ehzdelerin haremde tutulmalar, yani kafes yntemi olarak tespit
edilebilir. Pdiahlar, mahpus tutulduklar kafesten tahta karlmaktadr. Tarihin bir cilvesi
olarak bu dnemde tahta kan sultanlar ya ocuk yata (I. Ahmed, IV. Murad, IV. Mehmed)
yahut akl ve iradesi zayf (I. Mustafa, I. brahim) yahut gen ve deneyimsiz (II. Osman)
kiilie sahiptirler. Bu durumun sonucu olarak, Haremin hkimi olan vlide sultanlar,
darussade aalar gerek otoriteyi ellerine geirmi bulunmaktadr. Vezirizamlar, pdiahn
mutlak vekli olmaktan uzak kalmlar, sonuta bir otorite zaaf, boluu ve kararszl ortaya
kmtr. Bu koullarda, byk saylara ulaan asker ocaklar, yenieriler ve sipahiler
devletin yksek otoritesine ortak durumuna gelme frsatn elde etmiler, ar ulfe ve
balarla devlet hazinesinin iflsna yol amlardr. Zaman zaman gelen slahat
vezirizamlar (Kara Mustafa, Sofu Mehmed, bir, Tarhoncu Ahmed Paalar) asker ocaklar
ve Harem karsnda baarsz kalmlardr.
Kargaa dneminde bunalmlara yol aan ikinci derin deiiklik, akada tagiler (akada
gm nisbetini drme) ve byk bte aklardr. Bunun balca nedenleri, 1585ten beri
(bu tarih ayn zamanda idarede kargaann balang tarihi olarak gsterilir) para birimi
gm akann yzde yzden fazla deer kaybetmesi, kalp parann piyasay istil etmesi,1
yabanc gm paralarn (reale, esed guru) iyi para olarak girii ile kendini gsterir.
Osmanl idaresi yabanc parann giriine iyi gzle bakmakta idi. Btede byk dler,
bunun sonucu asker mevcibinde dramatik artlar ve ayaklanmalar gelecektir.
Ayn dnemdeki byk savalarn, zellikle donanma gerektiinde yaratt masraflar,
byk bte aklarnn balca sebepleri arasndadr. Asker ve ml bunalmlarda donanma
masraflar nemli bir yer alr.
Otorite boluu ve ml bunalm, siyas-sosyal bunalmlar krklemi; drt kez sultanlarn
tahttan indirilmesi, ikisinin katli (II. Osman ve I. brahim) ile sonulanmtr. Bu dnemde
haremde ocuk pdiahlarn vlideleri, zellikle Safiye, Ksem ve bir dereceye kadar Turhan
Sultanlar, gerek otoriteyi stlenmiler, dnemin gerek g kayna yenierilerle ibirlii
yapmak zorunda kalmlardr.
Devlet hizmetinde olan iyi niyetli brokratlar (Ktib elebi, Koi Bey ve tekiler)
kurtuluu pdiah gcne sahip bir shibl-seyfin gelmesinde bulmulardr. Diktatr
gcnde bu shibl-seyfler bir Paa ve sonunda baarl olan Kprl Mehmed Paadr.
Kprllerle yeni bir dnem balamtr.
Bu dnemde devlet, Macaristan cephesinde gl Avusturya ordular ile karlamaktan
ekinmi, Papaya baml olmayan ngilterenin aracln aram, buna kar ran
cephesinde Byk Abbasla balayan kar saldrlar sonucu yalnz Azerbaycan kaybetmekle

kalmam, Dou-Anadolu ve Irak tehdit altna dmtr.

Bir baka nemli neden olan Girit Savanda (16451669) dman denizde stn
durumunu korumakla kalmam, Dalmaya cephesinde saldryla Bosnada kargaaya neden
olmutur.2 Sava, srekli bir ml bunalma yol amtr. Kul mevcibi ile beraber ar
donanma masraflar devleti ok kere iflsa srklemitir.
1 Bkz. Ekler, Krkk Aka Hakknda Bir Fermn.
2 Girit Sava zerinde geni literatr arasnda balca, Nimnn Tarihi ile J. W. Zinkeisen, Osmanl mparatorluu Tarihi (OT), IV, ev.
N. Epeli, stanbul, 2010.

Osmanl Devleti Gelimi Bir Avrupa Karsnda

Osmanl devlet sisteminde mutlak otoriteyi temsil eden kiinin, yani pdiahn
sorumsuzluunu, tagayyr ve fesdn (bozulu ve kargaann) balca nedeni saymakta
lyihaclar hakl grnmektedir. Bununla birlikte 17. yzylda baka bir neden, Avusturya ile
15931606 Uzun Sava dneminin ortaya kard ar koullardr.3 Bu savata ilk kez,
Avusturya-Alman ordular, Asker Devrim (Military Revolution) sonucu, daha etkin silhlar
ile Osmanllarn karsna kmlardr: At zerinde kullanlan yivli ksa tfekler, orduya halk
kitlelerinden asker yazlmas, kalelerde eski duvar-surlar yerine alak ve top ate gc yksek
tabya (bastion) savunma sisteminin uygulanmas, daha iyi elik ve barut imali, Asker
Devrimin getirdii balca yeniliklerdir. te yandan, ngiliz burton (briton) kalyonlar, XVII.
yzylda Akdenizde deniz savalarnda devrim yapmtr (Bu dnemde Osmanl Devleti, iyi
kalite elik ve barutu ngiltereden ithal etmeye balad). elik zrh delen uzun menzilli, yivli
tfek (rifle) kullanan Avusturya-Alman svarisi karsnda ok-yay, mzrak ve klla donanm
Osmanl timarl sipahisi ie yaramaz duruma dm, timar sistemi terk edilmeye balam,
zemet ve hslar Haremin, paalarn yamasna almtr. Cephedeki komutanlar, sultana
gnderdikleri raporlarda, tfekli asker gelmeyince dmana direnme imkn olmadn
belirtmekte idiler (bkz. Ekler, Yemici Hasan Paa telhsleri).
Bu durum, Osmanl ordusunun yapsnda, dolaysyla toplumda derin deiikliklerin
balangcdr. lkin, tfek kullanan yenieriler sayca byk bir art gstermi, Kanun
dneminde 1214 bin olan saylar 30.000e, nihayet 50.000e kadar kmtr. Bunlara ulfe,
bahi bulmak devlet hazinesinin balca kaygs olmu, yenieri askerinin basks ok kez
ayaklanmalarla sonulanmtr. Sultana vezirizam arzlarnda (bkz. Ekler, Telhsler) balca
sorun, yenieriye ulfe ve culs bahii yetitirmekti.
te yandan yeni koullarda devlete bavurulan kkl nlem, halktan tfekli asker
yazlmasdr. Anadolu iin vilyetlere yenieri ocandan bir subay bir bayrakla gnderiliyor,
bayrakdar yevmiye vaadiyle bayra etrafna isiz genlerden (levend) 50, 100 kiilik bir
sekban-sarca bl rgtlyor, bu tfekli blkler hemen cepheye sevk ediliyordu. Bu
tarihte, vergi veren sradan reyann ateli silh kullanma yasa kaldrlm, her tarafta tfek
yapan iyerleri faaliyete balam, ucuzca tfek alan babo levendler, sekban-sarca
blklerine katlmaya balamtr. Sekban-sarca blkleri, sefere gitmedikleri zaman
maalar kesiliyordu. O zaman bu tfekli babozuk asker blkleri (Celller), vilyetlerde
halk soymaya balyordu. Birou, tehlikeli Avusturya sava cephesine gidecek yerde
kolayna gidip ekyala sapyor, kyleri ve ehirleri basyor, haraca kesiyorlard. Sekbansarcalar, zellikle Anadoluyu kasp kavuran Cell Ekyas olarak tarihe gemitir.
Zamanla onlar s paalarn kapsnda greceiz.
Osmanl toplumunda bandan beri ayaklanmaya hazr topluluklar daima var olmutur.

Balca topluluklar Kzlba-Alev Trkmenler, timar iin elinde emir olup timar alamayanlar,
timarn veya zemetini kaybetmi sipahiler, bir eyh etrafnda toplanm isyana hazr
derviler, topraksz delikanllar (levendler), yevmiyesi kesilmi sekban-sarca blkleriydi.
Bu gruplar merkez idarede herhangi bir bunalm annda, saltanat iddiasyla meydana kan
dzmeler veya bir tarikat kurucusu eyh yannda isyan bayran kaldrr olmulardr. XVII.
yzylda zellikle Anadoluda binlerce sekban-sarca bir babu veya bir s paa etrafnda
toplanp merkeze kar ayaklanmlardr.
3 Ayrntlar iin nc ciltte yer alan Asker ve Ml Dnm blm ve yine ayn ciltte Ek: H. nalck, Military and Fiscal
Transformation, 1600-1700.

Reya Durumu
Kadm ran imparatorluklarndan Abbasler yoluyla slm devletlerine rnek olan ideal
devlet yapsnda, sosyal snflar arasnda hareketlilik (mobility) kabul edilmemi, her snfn
kendi kadrosu iinde grevine bal kalmas prensibi esas tutulmutur. Bu kadrolama, sosyal
barn temeli saylr. Osmanl Devletinde retim yapan snflar, kyl, sanatkr, tccr reya
snfn oluturur. Reya (raiyyetin oulu) mal, servet retir, devlete vergi verir.
oban-hkmdarn balca grevi, reyay adletle idare etmek, memurlarn zulmnden
korumaktr. Devlet sahibinin temel grevi budur (bkz. adletnmeler). Geleneksel devlette,
adlet dairesinin tarifi udur: retim yapan, vergi veren reya dil bir pdiah idaresi altnda
rahata retim yaparsa devletin hazinesi dolar, hkmdar ordusunu kurar, gl olur.
Geleneksel devlet yaps bu prensip zerine kurulmutur. Bir rivyete gre, Kanun
Sleymann bulunduu bir mecliste sormular, Efendimiz kimdir? Doal olarak herkes
pdiah gstermi, Kanun son sz olarak, Hayr, efendimiz kyldr, raiyyettir demi. Bu
yant, geleneksel devlet teorisinin tekrarndan ibarettir. Brokratlarn temel devlet felsefesi,
bu basit formlde ifadesini bulmutur. Lyihaclara gre, Osmanl tagayyr ve fesd
dneminde, kabaca 15801650 yllarnda pdiah, zulm nleyecek yksek devlet otoritesi
grevini yapmam, reya bask ve yama altnda ezilmi, dalmtr. Bu dnemde ilerin
dzeltilmesi iin pdiaha telhs-lyiha (rapor) sunan tm brokratlarn en ok zerinde
durduklar nokta budur.
lkin, Osmanl lkesinde tahl veren tarla topra mrdir, devletindir; kyl topra tapu
szlemesiyle sresiz kullanma ve faydalanma hakkn elde eder. Kargaa ve yama
dneminde, kyl bu eit topra brakr, kaabilirdi. Devlet onu takip eder, ift-bozan resmi
veya ikinci bir r talep ederdi. Anadoluda kargaa dneminde, zellikle Cell
ekyalarnn yama dneminde, kyl dehet iinde topran brakp ehirlere veya daha
gvenli komu memleketlere kap snma yolunu semitir. Yahut babo kyl, levend
sfatyla paalarn kapsnda veya sefer zamanlar sekban-sarca asker kumpanyalarnda
geim aram, hatta kreki olarak donanma gemilerinde hizmet grmtr. IV. Murad (1623
1640), Revan Seferine giderken Anadoluyu batan baa harb halde grmt. Bu dnemde,
Anadoluda yzde 46ya varan nfus art sonucu toprak bulamayan gen kyllerin levend
adyla i peinde kotuklarn da hesaba katmak gerekir. Topraksz, isiz kyl ehirlere,
zellikle stanbula geliyor, bekr odalarnda yaayan bu iiler yznden daha Kanun Sultan
Sleyman dneminde ehirde cinayet ve soygunlar artm bulunuyor, durum devleti baz kkl
nlemler almaya zorluyordu. Pdiah bu gibi sntlar, ehir dna srmeyi dnyordu.
1650lerde bu yoldaki bir tahrr giriimi, kargaaya yol am ve vazgeilmitir. stanbula
yalnz Anadolu levendleri deil, lkenin fakir blgelerinden, zellikle Dou-Anadoludan,
Rumeliden srekli g, idarecileri kayglandran bir dzeye ulamt.

te yandan, 15931606 Avusturya ile Uzun Sava dnemi kyl reyann kaderinde ve
devletin asker yapsnda yeni bir dnem amtr. Asker Devrim diye literatrlerde ifade
edilen kkl asker deiiklik, Anadolu kylsne devletin asker snflar arasnda yer alma
imknn salamtr. Avrupa ordularnda olduu gibi, kullanmas basit bir tfekle donanm
kyl asker, timarl sipahilerin yerini almaya balamtr. XVII. yzylda krsal blgede reya
snf arasnda byle bir dnm yzyla damgasn vuracaktr. s paalar, levendlerden
yazlan sekban-sarcalaryla pyitahta meydan okumaya balam, (Abaza Mehmed isyan ve
tekiler), br taraftan kyl reyann yaam koullarnda derin bir dnm kendini
gstermitir.
Reya, merkezdeki geleneksel asker rgtlerde, yenieri ocanda efradn nemli
blmn oluturmaya balamtr. ada kaynaklar, reyadan gelen yenierileri derinti
yenieri diye kmseyerek kaydetmektedir. Bylece, yalnz tarada deil, merkezdeki
geleneksel ordu, reya kkenli askerle dolmaya balamtr. zetle, yeni dnemde nemli bir
gelime, reyann demografik koullar ve sava teknolojisindeki gelimeler sonucu, asker
snfnn nemli bir blmnde yer alm olmasdr. Bu, geleneksel devlet teorisine bal
lyihaclarn kargaa dneminde ikyetlerine yol aan balca gelimelerden biridir.
Topra zerinde alan kyl reya iin g koullar getiren bir gelime de, timar-dirlik
sistemindeki deimedir. Sipahi, kylden ald timar geliriyle geinir, savaa katlrd.
Akada deer kayb, timar gelirini de vurmu, sipahi fakirlemi, ou seferden kama yoluna
bavurmutur. te yandan Avrupada sava teknolojisinde kkl deiim sonucu atl asker
deerini kaybetmi, ihmle uramtr. Zengin timarlar, zemet ve hslar, merkezde saray
mensuplar tarafndan uydurma baz hizmet adlaryla yama edilmeye balamtr. Szde atlar
iin katma gelir isteyen nfuzlu kimseler, bu arada ulem arpalk ad altnda timar ve
zemetleri kendilerine tevcih ettirmeye balamlardr.
Vlide sultanlarn saltanat dneminde harem mensuplarnn pamaklk (terlik paras) olarak
sadece timar ve zemetleri deil, bir sancak, hatta bir eyletin hs gelirini pdiah bertyla
gelirleri arasna katmakta olduklarna tank olmaktayz. Bir zemet veya hs gelirini arpalk
veya pamaklk ad altnda tasarrufu altna geiren molla, mazl paa ve harem hatunu geliri
toplayp getirmek zere bir voyvoda veya mtesellim tayin edip gnderirdi (Kprl Mehmed
Paa ilk zamanlarnda bir hatuna mtesellim sfatyla hizmet etmekteydi); voyvoda veya
mtesellim yalnz efendisinin gelirini toplamakla kalmaz, kendisi iin de reyay zorlard,
reya bundan ikyette bulunamaz, bylece soygun kat kat artard. Timar rejimi yeni dnemde,
lyihac brokratlarn da zerinde durduklar byle bir soysuzlama devresine girmitir.
Bu dnemde merkez stanbulda devlet byklerinin ihtiam iindeki yaamlarna bir rnek
vermek zere eyhlislm Abdrrahimin (azli 1649 Temmuz) olu Galata kads Mehmed
elebiyi analm. Mehmed elebinin Topcular yaknlarnda bir iftlii vard. iftliinde
yetmi seksen at ve otuz nev-civn hizmetkr bulunuyordu. Zaman zaman koi arabasyla
yola ktnda, halk, Sultan Mehmed geiyor diye alay eder ve babas eyhlislm
eletirirlerdi. Halk Mehmed elebinin babas Abdrrahimi, Sultan brahimin katlinden
sorumlu tutmakta idi.

Orta-Avrupa ve Kuzey-Karadeniz Cepheleri

Her devletin tarihinde olduu gibi, Osmanl mparatorluu tarihinde de btn bir an
tarih gidiine etki yapm srekli savalar, belli jeopolitik durumlar etrafnda toplamakla, bu
uralarn tarihini daha toplu ve geni biimde kavramak mmkndr. XVII. yzyl Osmanl
tarihinde, Girit Savann son bulmasyla (1669), bunalml dnemlerden biri kapanyordu.
Bu ura, yzyllarca OsmanlVenedik ilikilerini belirleyen Dou-Akdenizde egemenlik
sorununun bir evresi idi. te yandan XVIII. yzyla kadar Habsburglara kar yaplan
savalar, Orta-Avrupada stnlk sorunu etrafnda toplanabilir. Bunun gibi, btn XVII.
yzyl boyunca imparatorluu uratran UkraynaKazaklar mcadelesini de, Lehistan ve
Rusya ile kuzey-step blgesi ve Karadenizde egemenlik sorununa balamak, yanl olmaz.
arlk Rusyas Kafkasyaya kar Terek rma zerinde Terek Kazaklarn, Azaka kar Don
Kazaklarn himaye ediyor; Lehistan ise Dinyeper Kazaklarn destekliyordu. Kazaklar tfek
ve barut iin bu devletlere bal idiler. Osmanl mparatorluu iin Kuzey sorunu, Byk
Petro ile meydana km bir sorun deildir. Karadenize inmek iin, Kuzey-Karadeniz
steplerinden gemek gerekir. Sorunu, Moskof Devletinin, Altun-Ordunun mirasn adm adm
alarak Karadeniz kuzeyindeki Trk-Tatar bozkrn ele geirmeye balad dneme, 16.
yzyla kadar karmakta abartma yoktur.4 Bu geliim, sonralar Boaza kadar genileyecek
siyas bir yayln ilk aamasdr. Blgeyi savunma, Osmanl Devleti iin Krmn,
Karadenizin ve nihayet stanbulun savunulmas olacaktr. XVII. yzyl sonundaki (1683
1699) etin ura iinde Krmllar ve Osmanl devlet adamlar bunu iyi sezmi ve ilk defa
Krmn Ruslara, stanbula saldrma iin bir kpr olacan sylemilerdir.5
Yzyln ilk yarsnda stanbul Boazna kadar genileyecek olan Kazak saldrlar,61621
23 TrkLeh sava, IV. Muradn 1634 Leh seferi, 167276 TrkLeh sava, 167781 Trk
Rus sava meselenin balca evreleridir.
XVII. yzylda Osmanl mparatorluu iin en byk sorunun, daha ok Orta-Avrupa
olduunu unutmamak gerekir. 1526dan 1699a kadar Osmanl siyas tarihi Orta-Avrupa
sorunu etrafnda dnmtr. Krmllar coraf konumlar sonucu, btn kuvvetlerini kuzeyden
gelen tehlike nnde toplamak istedikleri halde, Osmanl hkmeti onlar daima Orta-Avrupa
sava meydanlarna getirmek isteyecektir. Tatar svari ordusu aknlarla dmann geri
hatlarn bozma grevini stlenirdi. Osmanl Devletinin, Kuzey ilerini ertelemek zorunda
kalmas, ilkin Kazaklarn Karadeniz kuzeyindeki stepleri gittike daha youn
Slavlatrmalarna meydan vermi ve nihayet burada onlar egemenlii altna almak isteyen
devlet Trkiye, Polonya, Rusya arasndaki mcadele, XVII. yzyl dolduran ura sonunda
Ruslarn yararna sonulanmtr.
Son olarak Kara Mustafa, Ruslarla mcadeleye bir an nce kesin bir zm bulmak iin

btn kuvvetleriyle, Rusya zerine yklendi (ihrin Seferi); imparatorluk iin en nemli sorun
olan Orta-Avrupa sorununu kknden zmek istedi (1683 Viyana Seferi) ve devleti OrtaAvrupada uzun bir savaa srkledi. Bu durum, devleti, Kuzey ilerinde ister istemez
hareketsiz brakacak, buradaki ura yalnz Krm Hanlnn omuzlar zerine yklenecek,
Hanlk kuvvetlerinin Orta-Avrupadaki lm kalm uras iin harcanmasna neden
olacaktr. 16831699 sava sonunda imparatorluun ve hanln bir daha belini
dorultamayacak bir ekilde k, Habsburglar Balkanlara, Ruslar Krma, Karadenize
kadar getirecektir. XVIII. yzylda imparatorluk iin Krm ve Karadenizin savunmas,
balca sorun olacak ve Krm Hanl dnce (1783), lsz byyen Rus tehlikesi
dorudan doruya stanbulu tehdit edecektir. Grlyor ki, yzyl sren bir mcadelenin son
kanl dnemi olan 16831699 sava, gerek Orta-Avrupa, gerek Kuzey-Karadeniz sorunlarnn
imparatorluk aleyhine yeni bir aamaya girdiini gstermitir.
4 Bunu, XVIII. yzyl ortalarnda Fetih Giray Hann ktibi Kefeli brahim tam bir aklkla ifade etmektedir: Zira Moskoflularn Tatar
devletini izmihll ile ummen Cuci Han devletine nil [ve] Bahr-i Siyaha takarrub hasl etmekten ziyade murad ve mermlar yoktur
(Tevrh-i Tatar Han, s. 32). Ayrca bkz. H. nalck, Power Relationship between Russia, the Crimea and the Ottoman Empire as
Reflected in Titulature, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington, 1993, s. 369-411.
5 V. D. Smirnov, s. 613, 663; Silhdr, II, s. 441, bkz. III. ciltte Viyana Seferi blm.
6 Lehistana tbi Dinyeper Kazaklar, 1604te Sinopa, 1621de Ahyoluya, 1624te stanbul Boaznda Yenikye saldrdlar. Rusyaya
tbi Don Kazaklar 1637de Azak Kalesini alarak 1643e kadar ellerinde tuttular. Osmanl Devleti ve Kazak sorunu zerine H. nalck,
Power Relationship between Russia, the Crimea and the Ottoman Empire as Reflected in Titulature, The Middle East and the Balkans
under the Ottoman Empire, Bloomington, 1993, s. 404, not 56.

zerk Eyletler
Osmanl mparatorluu eitli dnemlerde snrlar iine alnan blgeler dolaysyla, ayr
idar sistemleri uygulamaya gitmitir. mparatorluun Ftih zamannda merkeziyeti kurulu
dneminde Tuna ile Frat nehirleri arasndaki blge, ilk ekirdek blge olarak kabul
edilebilir. Bu blgede, imparatorluun ilk kannlar, bu arada timar sistemi hkim bir rejim
olarak yerleti. Bu ekirdek blge dnda devletin yksek egemenliini haracgzr olarak
tanyan voyvodalklar, drl-ahd 7 blgesinde ikinci halkay tekil etmekteydi. Bunlar
Eflak, Bogdan, Dubrovnik haracgzr eyletleridir. Bununla beraber yine Ftih zamannda
Krm Hanl, Giraylar hnednnn egemenlii altnda kalmak artyla, Osmanl
mparatorluuna balanmtr. Bir Mslman devlet olarak Krm, Giraylar hnedn
idaresinde zerk bir statye sahipti. Osmanl pdiah ou zaman, Krm kabile aristokrasisi
ile anlaarak Krm hann tayin ederdi.8
Ahidnme koullar altnda haracgzr eyletlere sonradan Erdel ve Grcistan katlacaktr.
Yavuz Sultan Selimin Arap eyletlerini fethettikten sonra Msr, tamamyla zerk bir idare
altnda imparatorlua balanmtr. Lbnan, keza zerk bir stat altndayd. Kanun Sultan
Sleyman dneminde Osmanl deniz gazlerinin kurmu olduklar Cezayir, Tunus, Trablusgarb
ocaklar, fiilen zerk bir idareye sahip olmular; XVII. yzyl kargaa dneminde deniz
seferlerinde ibirlii yapmakla beraber, i idarelerinde yenierilerin ve deniz kaptanlarnn
(daylarn) idaresi altnda zerk durumlarn glendirmilerdir. XVII. yzylda yerli
idarelerin, merkezden gnderilen paalara direndiklerini tespit etmekteyiz.
zerk statde bulunan slyneli eyletler unlardr: Msr, Garp Ocaklar, Bagdad, Bosna,
Mekke ve Medine erflii, Yemen. Bosna Avusturyaya kar bir uc blgesi olduu iin,
burada zemetler yerli ailelere ve babadan oula rs olarak verilmekteydi. Zamanla bu bey
aileleri, bir bakma zerk bir idare kurmulardr.9
Btn bu zerk veya yar-zerk eyletler, XVII. yzylda, stanbulda merkez hkmet
kargaa iine dt zaman, zerklik durumlarn glendirmilerdir.
7 Bkz. Dar al-ahd, EI (H. nalck).
8 Bkz. H. nalck, Krm Hanl Tarihi, bu seride yaknda kacaktr.
9 N. Moaanin, Some Observations on the kapudans in the Ottoman Northwestern Frontier 16-18th c., Acta Viennesia
Ottomanica/Akten des 13. CIEPO Symposiums, Viyana, 1999. Genelde slyneli eyletler (Mekke eriflii dnda) eylet btesi ve
idaresinde zerktir; pdiah hazinesine ylda bir kez toptan yllk slyne gnderirler balca rnek Msrdr.

AVUSTURYA LE UZUN SAVA

(1593-1606)

Sava Nedenleri
Avusturya ile Uzun Sava (15931606), Osmanl tarihinde birok bakmdan bir dnm
noktasdr. ran ah Byk Abbas Tebrizi alp baarl seferlerle devleti bu cephede
uratrd bir zamanda, Koca Sinan Paa vezirizamlnda Avusturya ile Uzun Sava
balad.10 Kanun dneminde Osmanllar iki cephede birden savamaktan daima
kanmlard. Bu kez devlet, iki cephede uzun yllar sava srdrmek zorunda kald.
Sava balatan Sinan Paann kiisel nedenleri yle zetlenebilir:
1. Can dman Dou Seferi serdr Ferhad Paaya kar bir Avusturya seferinde serdr
olmak.
2. Ayaklanan yenierileri (1592) cepheye sevk etmek. Yenieriler savata baarlaryla
timara kmak imknn elde ederlerdi. Bundan baka onlar cepheye srmekle stanbul rahata
kavuacakt.
3. Avusturya cephesinde kazanacan dnd zaferlerle, Yemen ve Tunus Ftihi Sinan
Paa Viyanay fethedeceini iddia ediyordu.
4. Avusturya ile diplomatik ilikilerde, Sinan kendisinin aaland dncesinde idi.
Bu sava srasnda, Avrupada ordu ve ateli silhlarda deiim (military revolution)
sonucu, Osmanl asker kuvvetlerinin yaps ve silhlarda kkten deiiklikler gerekmitir.
Osmanllar bu dnemde bilimde, teknolojide ve ekonomide byk ilerlemeler yapm olan
gl bir Avrupa karsndadr. Modernlemi bir Avrupa karsnda Orta-Dounun byk
slm imparatorluu sava meydanlarnda ve ieride bocalama dnemine girmitir.
1590dan beri Avusturya, Osmanllarn artan aknc faaliyetlerinden ikyeti idi. zellikle
Bosna Valisi Hasan Paann Hrvatistana seferi, ilikiler zerinde kesin bir etki yapt.
Avusturya, 1592 Prag toplantsnda sava hazrlna karar verdi ve Alman prenslerinden
yardm istendi. Prensler olumlu cevap verdiler, Avusturya savaa hazrd; seferlerde
kiliselerde eskisi gibi Trk-an alnmaya balad. Avusturya, sava tm Avrupann bir
Hal sava haline getirmek iin papaya bavurdu, Rusya arna bile mektuplar gnderildi.
Lehistan da ihml olunmad. Btn bu diplomatik giriimler, o zaman sonu vermeyecektir.
Avusturya, kuvvetlerini Viyana yolu zerinde gl savunma kalesi Raabda (Yankkale)
toplama karar ald. Osmanl ordusu (40.000 kii, 15.000 yenieri) Vezirizam Sinan Paa
kumandasnda Raab kuatt ve teslim ald (13 Ekim 1593). ok gemeden k balarnda
kar saldrya geen Avusturya ordusu Budin yolu zerinde stolni-Belgradda Osmanlya
kar parlak bir zafer kazand (Osmanl kayplar 12.000 er, 47 top). Blgedeki teki kaleler
de Avusturya tarafndan kuatld. Yenilgi, stanbulda byk kaygyla karland.11
Kn Almanyadan gelen takviye kuvvetleri ile Avusturya ordusu bsbtn glendi.
1593 Martnda papa elilerini gndererek Hristiyan devletlerini Osmanllara kar
birlemeye aryor, te yandan Avusturya zellikle Erdel (Transilvanya), Eflak ve Bogdan
isyana kkrtyor, onlar himaye edeceini vaat ediyordu. 1593 Temmuzunda Eflak

voyvodas Mihal, Avusturya ile ittifak gerekletirdi ve saldrlara geti.12

Selniknin itiraf ettii gibi Eflak, Bogdan voyvodalarnn harac demelerine ek olarak
paalarn ar rvetler13 almalar voyvodalarn isyannda balca etken olmutur.
Eflak voyvodas Mihal, stanbuldan gelen alacakllardan kurtulmak istiyordu; yenierilerin
oturduklar evi topa tutarak isyan bayran kaldrd.14 Mihal ile ittifak eden Kazaklarn,
Karadeniz ky blgelerini yamalamalar, kasaba ve kyleri yakmalar stanbulda byk
yank yapt.15 Eflak kuvvetleri ve Kazaklar, ateli silhlar ile byk bir kuvvet oluturuyordu;
Tuna berisindeki ehirlere saldrdlar, Yerg (Ruscuk), Hrsova, Main, brail, Silistre,
Zitovi, Rahovay istil ile atee verdiler. Mihalin k baskn stanbulda dehetle
renildi. Yaklan ehirlerden feryatlar gelip dmann Mslmanlar esir edip ehir ve
kasabalar yamaladn anlatyorlard. Selniknin ifadesiyle hibir kasaba ve kur
kalmad ki, ihrk bin-nr itmeyp minarelerine an asup nkus aldrmayalar. brail ve
Bendrer ve Kili ve Akkerman ve Cankerman ve smail-Geidi ve Silistre ve Yerg ve
Ruscuk ve Tutrakan hemn kaleleri kalp cmle iskeleleri ve varolar bil-klliye harb ve
yebb old. Eflak ve Bogdan reyasyla ittifak idip Erdel ve Macar ve Leh ve Moskof
(herhalde Kazaklar anyor) kffrndan tfenkendz yz bini mtecviz dman askeri,
lkeyi virneye evirdiler. stanbulda, mftiden dmana kar hareket farzdr diye, fetv
aldlar. Byk Dvn topland, Vezirizam Ferhad Paa, tm yenieri askerinin seferber
edilmesini istedi.
zleyen blmde ayrntsyla anlatld gibi, Vlide Safiye Sultann destekledii Ferhad
Paann kumandasndaki ordu Mihale kar harekete geti (Nisan 1595). Eflaka gemek
zere Yergde (Ruscuk) kpr inasna baland. Ferhad Paa, kendi aleyhinde stanbulda
evrilen oyunlar bozmak iin cepheyi brakp stanbul yolunu tuttu. Bu srada Koca Sinan
Paa, eyhlislm Bostanzdeden fetv alp (30.000 aka rvet vermiti) Ferhadn yerine
vezirizaml elde etti (1595). iftliine ekilen Ferhad az sonra idam olundu.
Yeni vezirizam Sinan Paa, Eflaka Mihale kar ordunun banda hareket etti (17
Austos 1595). Ruscukta tamamlanm olan kprden geen ordu, Mihal kuvvetleriyle
Bkre civarnda savaa girdi. Yenilen Mihal, Erdel snrna ekildi.
Sinan Paa, Bkrei alp bir slm ehri haline getirdi kiliseler cmiye evrildi. Mihal
geri gelerek saldrya balad, Sinan Paa Yergye ricat etmek zorunda kald. Mihal
kpry ykt, Osmanl kuvvetlerini top ateine tuttu, ehri yakt (27 Ekim 1595).
Koca Sinan, Erdel voyvodas Bathorye eli gnderip Tunus, Yemen, ran, Grcistan ftihi
olduunu vnerek bildiriyor ve gelecek yl Prag ve Viyana nnde kararghn kuracan
syleyerek gzda vermek istiyordu.16 Bu arada Bogdan voyvodas Aron, kendi yerinin
stanbuldan bir rakibine verilmesi zerine dman cephesine katld.
10 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi (DOT), ev. M. Ata, VII, stanbul, 1329-1335 [1911-1917], s. 176-177; Zinkeisen, IV; C. Finkel,
The Administration of Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606, Viyana, 1988; R. Murphey, Ottoman
Warfare, 1500-1700; K. M. Setton, Venice, Austria and the Turcs in the Seventeenth Century, Philadelphia, 1991; M. L. Stein,
Osmanl Kaleleri, ev. G. aal Gven, stanbul, 2007; F. Bilici, Les Guerres des Turcs, Paris, 2000 (Evliy elebiden eviriler); G.
Agoston, Osmanlda Strateji ve Asker G, ev. M. F. alr, stanbul, 2012; G. Agoston, Ottoman Warfare, 1453-1826, J. Black
(yay.), European Warfare, 1453-1815, Londra, 1999; P. Fodor, G. David, Ottomans, Hungarians and Habsburgs in Central Europe:
the Military Confines in the Era of Ottoman Conquest, Leiden, 2000.
11 Hammer, DOT, VI, s. 176-177.

12 Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi (OT), III, stanbul, 2005, s. 253-255.

13 Jorga, OT, III, s. 359.
14 Hammer, DOT, VII, s. 200.
15 zellikle ada kaynak Selnik, II, s. 481-482.
16 Hammer, DOT, III, s. 184-185.

Uzun Sava ve Asker Ayaklanmalar (1595-1606)

1595 Nisannda sipahi ve silhdrlar, ulfelerinin merkez hazinesinden sa aka ile
denmesi isteiyle Dvnda Vezirizam Ferhad Paa zerine yrdler, bann kesilmesini
istediler. Sipahileri Ferhadn rakibi Sinan Paann kkrtt syleniyordu.17 Ferhad ve
Dvn vezirlerini katletmekle tehdit ettiler. Pdiah, kadaskerleri gnderip isyanclar
yattrmay denedi. Ferhad direndi ve geri adm atlrsa isyann byyeceini, devlet
otoritesinin korunmas gerektiini ileri srd ve sipahilere kar yenierilerin ve bostanclarn
harekete geirilmesini sultana arz etti. Pdiah neriyi onaylad, vezirler askeri yattrma iin
gnderildi. Asker onlar talayarak karlad. Yenieri ve bostanclar harekete geirildi,
sipahileri dattlar. Sinan Paa ve Cigala-zde bu ayaklanmadan sorumlu tutuldular, Sinan
Malkaraya srgn gnderildi. Sipahi ayaklanmasnda hizmeti grlen yenierilere yz bin
gm guru ba datld.
Bu olaylarn ardndan Ferhad Paa isyan halindeki Eflak voyvodas Mihale kar sefere
kt.18 Asker ocaklarn ayaklandrmaktan ekinmeyen Ferhad ve Sinan Paalarn iktidar
mcadelesi bu dneme damgasn vurmutur. ktidar iin bu ekime sipahi ve yenierilerin
karlkl ayaklanmalar bir kargaa dnemi at iin nemlidir.19 Yenieriler ile sipahiler
arasndaki kavgay durdurmak iin sava meydanna srme dncesi, Avusturyaya kar
1593te Uzun Savan almasnda nemli bir faktr saylmaktadr. 20

Avusturya Savalar Srasnda Orduda Yapsal Deime

Vezirler, aralarndaki rekabet iin kapkullarn kullanmaktan ekinmezlerdi. Yukarda da
bahsedildii gibi, Sinan Paa vezirizam olunca, rakibi Ferhad Paay ortadan kaldrmak iin
yenierileri kkrtm, Ferhadn eyasn yama ettirmiti; Ferhad, Vlide Safiye Sultann
himayesi sayesinde bir sre ban kurtard ise de, sonunda idam olunmutu (1595). Daha bu
dnemde, vezirizam seiminde, Harem ve yenieri ocayla ilikiler nemli rol oynuyordu.
Sinan holanmad yenieri aalarn drmek iin pdiaha arz yazmaktan ekinmezdi (bkz.
Ekler, Koca Sinan Paa ve Telhsleri). Sinan stanbulun hfz u hirseti t evvelden yenieri
aalarna mahssdur diyordu. Gerekten, stanbulda polis hizmetini kollukcu yenieriler
grmekteydi. Sadrazamn yenieri ocanda casuslar vard (Telhs, 29b). Be kere sadrette
bulunan Koca Sinan ok yaamad (lm 3 Nisan 1596);21 byk serveti arasnda yalnz nakit
600.000 altn brakt. Yedi buuk yl iktidar dneminde Arnavut devirmesi Koca Sinan
Paann (1520?1594) pdiaha gnderdii telhsler (raporlar) bir Osmanl devlet adamnn
hayat, devlet ilerine dair dnce ve nlemleri ve sultanla ilikileri bakmndan birinci
elden belgelerdir. Sultan, yenieri aas, kadaskerler ve vezirizam Arz-Odasna kabul
edip arz edilen iler ve atamalar zerinde kararn bildirirdi. Ayrca, vezirizam zaman zaman

telhsler gnderip ortaya kan sorunlar hakknda bilgi sunar ve sultann telhs zerinde el
yazsyla fermnn bekler. Bu suretle, her nemli i pdiahn bilgisi dahilinde karara
balanm olurdu.
Sinan Paa, pdiahn stanbuldaki meyhne ve bozahne ve kahvehnelerin
kapatlmasn emretmesi zerine yazd bir telhsinde (no. 33) Balkpazarnda eskiden beri
mevcut meyhnelerin imdilik kapatlmamasn nerir; kahvehneler kapatlsn amma
halka bir elence yeri lzmdr diye ekimserliini belirtir; vergilerin kaybolacan da
sultana hatrlatr. Hazineye bu kaynaktan bin yk (bir yk 100 bin aka) gelir salandn
ilve eder. Aksini syleyenlere aldrlmamasn sultandan ister.
Rvet almadn u szlerle inandrmaya alr: Bir aka beytul-ml [hazineye ait
para] yedigm bulsunlar, bir akanz gitdgi yeri duyup msmaha idersem, dnyada ve
hiretde yzm kara olsun. Rakibi Ferhad Paann bin yk aka yediini yazar, Pdiahm
tefti buyurun diye srar eder. Sinan, Ferhad Harem ve darussade aasyla ibirlii
yapmakla sular. Kendisi de sultana yaranmaya alr (Telhs, 37, 45, 52, 54). Vezirizam
iktidarda kalmak iin Harem (Vlide Safiye Sultan) ve eyhlislm kendi tarafnda grmek
ister (Telhs, 46). Rakipleri, pdiaha tezkire (gizli mektup) sunar, hatt-i hmyn elde
etmeye alrlar. Bir telhsten (no. 55), unu da reniyoruz ki, dvn ktipleri sahte bertlar
ve emirler dzp satyorlarm. Sinan, bu gibilerin ellerinin kesilmesini veya Cezayire
srgn edilmesini pdiaha arz eder.
Avusturya cephesinde serdr olan Mehmed Paann son derece nemli bir arzndan
(Telhs, 81) unu reniyoruz: Paa dmann Budine saldrmak zere k mevsiminden beri
byk hazrlk iinde bulunduunu haber veriyor ve ilve ediyor: Melnlarn askerleri ekser
piyde ve tfenk-endz olup [Osmanl] piydesi az olduundan savata ve kale kuatmasnda
azm strb ekilr. Gnderilen 200.000 flori mevcib yetmedi, yarar tfenk-endz
yenieri, aalar kullar ile muaccelen irsl oluna.22
Sultan Mehmedin hatt-i hmynu: Malm oldu eklindedir. Bu rapor, Osmanl
ordusundaki yapsal deiikliin kaynan gstermektedir. Avusturya ordusundaki tfekli
piydeye kar Osmanl serdr, tfekli yenierinin artrlmas nedenini aklamaktadr.
Yemen paasnn durumu hakknda arz (Telhs, 82) pdiaha hitap etmekle beraber
vezirizam tarafndan Vlide Sultana sunulmutur. Bu tarihlerde ah Abbas douda
saldrlarn baaryla srdrmektedir (Tebrizi 1603te alr). stanbul iki dman arasnda
kalmak istemez. Avusturya ile bar nemlidir. Bu srada sipahiler ayaklanmtr (1603 k),
Anadoluda Kara-Yazc isyan srmekte (Erdelde Osmanl asker harekt iin Telhs 78-79,
kr. Nam, I, 299). Belge, Sultan III. Mehmed zamannda Vlide Safiye Sultann devlet ileri
zerinde mdahalelerini gstermektedir (Yemende durum ve Mehmed Paa serdrl iin
Nam, I, 308, 324).
Erdelden stanbuldaki ngiltere elisine gelen mektubu eli, vezirizama gndermitir
(Telhs, 80). Mektup, Avusturya ile bar koullarn ieren bir mektuptur. Erdel prensi,
Avusturyann koullarn bildirerek, iki taraf arasnda bar iin arac olmaktadr.
Erdel, OsmanlAvusturya savandan zarar grmektedir. mparator Rodolph ile temas
kurulmu ve bar koullar renilmitir (Mehmed Paann Macaristan serdrl ve
Avusturya ile sava durumu hakknda 46, 49, 51, 52, 57, 62, 67, 68 nolu telhsler ayrntl
bilgi vermektedir).

44. telhs bu dnemde timar rejimindeki yolsuzluklar yanstr. Timar ve zemetler fiilen
savalarda yararlkla bulunmu askerden alnmaktadr, Sancaklar dibinde ceng eder,
hidmete yarar kimse kalmamtr. stihkak olmuyan kimseler timar ve zemetleri ele
geirmilerdir: Bu kadar yllardan beri seferlerde hizmet eden askerin ellerinden dirliklerini
ekp almala askere nefret gelmitir. Vezirizam, bunun dzeltilmesi ve karlnda, sava
bitince bu sorunun nemle ele alnmas kanlmaz bir gerektir, der. Bu konu zerinde
sonralar lyihaclar da nemle duracaklardr.
Sultann bu telhse hatt-i hmynu yledir: Timar ve zemet defterleri bana gnderilsin,
buradan verilecek karara gre dzeltme iine girilsin.
Telhslerdeki bu uyar, Osmanl timar sisteminde daha 1603 tarihine doru ortaya kan
nemli yapsal bir soruna parmak basmaktadr. Ariv belgeleri bu tarihe doru, zemetlerin
harem mensuplarna pamaklk ad altnda tevcih edildiini ortaya koymaktadr. Timarl
sipahilerin sava alannda asker hizmette yararln byk lde kaybetmesi (Telhs, 81) bu
gelimenin bir nedeni olabilir. Fakat o zamana kadar seferlerde hizmet eden askerin elinden
gelir kayna alnrsa, onlar nasl geinr deniyor; sorun daha sonralar daha da arlam
ve lyiha sunan brokratlar (bkz. Ayni Ali lyihas ve Koi Bey telhsleri) tarafndan fitne ve
fesdn balca kayna olarak kabul edilmitir.23 Bu kt gelimenin daha III. Mehmed
zamannda azm fesd haline geldiini vezirizam ifade etmitir. Telhsleri (no. 24-26, 28,
33, 35-37, 41, 42) ml bunalmn daha bu dnemde nemli bir problem olarak ortaya km
bulunduunu gstermektedir.
17 Nim, I, s. 120-122.
18 1593te Vezirizam Sinan Paa sefere ktnda Ferhad Paa pyitahtta kaymakam atanmt. Papa ve Avusturya ile ittifak ederek
Osmanl Devletini uratran Eflak voyvodas Mihalin durumu zerine bkz. N. Jorga, OT, III, dizin: Mihail.
19 Nim, I, s. 120-123; Jorga, OT, III, s. 151-152; H. Sahilliolu (yay.), Koca Sinan Paann Telhsleri, stanbul, 2004.
20 Hammer, DOT, VII, s. 169.
21 H. Sahilliolu (yay.), Koca Sinan Paann Telhsleri, stanbul, 2004. Sarayda anigrlikten sancakbeyi olarak km, ilk kez 1565te
Trablusam sancakbeyi, 1567de Msr valisi olan Koca Sinan ve arkasnda yryen drt vezir ile bir portresi iin bkz. H. nalck, Osmanl
mparatorluunda Klsik a, s. 123.
22 Bu telhs (no. 81) ve bakalarndan anlyoruz ki bu dnemden itibaren tfekli askere ihtiya hayat bir nem kazanmtr. Bkz. nc
ciltte, Ekler: H. nalck, Military and Fiscal Transformation ve ayn ciltte Asker ve Ml Dnm blm.
23 Bkz. Kitb- Mstetb, Y. Ycel (yay.), Ankara, 1988, dizin: timar, zemet; Koi Bey Rislesi, A. K. Akst (yay.), stanbul, 1939, s.
24, 26, 52, 55, 57.

Macaristan Cephesinde Gelimeler (1601-1606)

1601den itibaren Avusturya, Macaristanda byk ordularla kar saldrya geti. Stratejik
byk kaleler, Budin, Kanija, tehlike altna girdi. Vezirizam brahim Paa, Macaristan
seferine atand. Ayn tarihlerde Anadoluda, Kara-Yazc byk kargaaya neden oluyordu.
Yemici Hasan Paa o zaman stanbulda Vezirizam brahim Paa yerine kaymakamlk
mevkiine getirilmiti. Yemici, yeni aka karp mliyede kargaaya son vermeye alt
(altn flori 220den 120ye ve Avrupa meneli gm guru 80 akaya indirildi). Macaristan
cephesi serdr (bakomutan) brahim Paann lm zerine, Yemici Hasan Paa
vezirizamla getirildi (23 Temmuz 1601) ve serdr olarak ordu bana gemek zere hemen
Belgrada hareket etmesi fermn olundu. Hasan Paa mevkiinden emin olmak iin ilkin
stanbulda dmanlarn temizledi; zellikle eyhlislmn yerine yeni birini getirmeye dikkat
etti. O srada Mathias, byk kuvvetlerle Budin yolu zerinde stolni-Belgrad alm, gelip
Kanija kalesini kuatmt. Yemici Hasan Paa ac haberi Belgradda ald.
Hasan Paa bu kritik durumda stolni-Belgrad nne geldi (29 Eyll 1601). etin bir sava
oldu, yenieri kam, serdr Yemici esir dme tehlikesiyle karlamt. Budin tehlike
altndayd, Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paa, Budin korumasna gnderildi. Hersek Mathias
kumandasndaki dman ordusu Kanijay kuatt, Tiryki Hasan Paann nl savunmas24
Osmanl kaynaklarnda ayrntlaryla anlatlmtr.
K bastrd, serdr Yemici Hasan Paa askerin isyan yznden cepheyi brakp
Sigetvardan Belgrada dnmek zorunda kald (Ekim sonu). Kanija savunmas ve kn erken
gelmesi, 1601 ylnda Avusturyann byk saldr harektn sonusuz brakm oldu.25
Vezirizam ve serdr Yemici Paann yokluunda stanbulda askerin karklk karmas
nlendi, kapkuluna mevcibi verilmi ve sipahilere cizye defterleri datlmt.26
Yemici, ordu ile Belgradda oturup Macaristanda yeni bir dman istilsna kar ikml
ileriyle urayordu (16011602 k). 1602 Hazirannda orduyla stolni-Belgrad zerine
hareket etti, kuatma sonunda kale teslim oldu. Bu nemli bir baaryd. Serdr oradan
Erdele hareket etti. Budin kuatma altnda olup dman Peteyi ele geirmiti. Yemici acele
Pete nne geldi. Dman, serdr Pete ve Budine yaklatrmyordu. Budin iki yldr
dman kuatmas altnda yardm bekliyordu. Nihayet, asker Budine girmeyi baard.
Sonbaharda Yemici, Budin nnden Varadine, oradan Belgrada ekildi (Eyll 1602). Bu
srada stanbulda byk olaylar patlak vermi, sipahiler yeniden ayaklanmlard.27
Kara-Yazc, Dvne Hasan, Deli Hasan28 ve yoldalar ile Celllerin Anadoluda
ekyalklar, stanbulda byk heyecan ve tela uyandryordu. Sipahiler, pdiah Ayak
Dvnna ardlar. Yenieri ve sipahi aalarnn katlmyla yaplan meveret meclisinde (5
Ocak 1603) asker, rveti kapaas (Bbussade aas) ve yandalar aleyhinde konutular.
Asker ocaklar, Kapaas Gazanfer Aann devlet ilerinde stn nfuz sahibi olmasna,
Celllere kar gnderilecek kumandanlar onun semi olmasna kar idiler. Kendisini

rvetilikle sulamakta idiler.29

s sipahiler, Vlide Safiye Sultann srgn edilmesini istiyor ve Mrteler lemden
gitmeyince fitne ve fesd ve Anadoluda ekyalk son bulmaz diyorlar,30 pdiahn
Bbussadeye kp ikyetlerini dinlemelerini istiyorlard.31 Sipahi ayaklanmasnn gerek
nedenini, tarihi Mustafa l aklar: Mdebbire-i mlk devlet diye and Vlide Safiye
Sultann Yahudi kethda Kira ile beraber, cizye vesair vergi iltizamlarn, zellikle
sipahilere ait cizye tahsilini kontrolleri altna almas.32 ngiliz elisi Lello, Vlide Safiye
Sultann olu Sultan Mehmede her istediini yaptrdn belirtmektedir. SafiyeKira
yolsuzluklarna kar sipahiler, Kiray ve ibirliki oullarn feci ekilde katlederler.
Ayaklanma ayn zamanda Vlide Safiye Sultann devlet idaresinde kurduu kontrole kar idi.
Pdiah Ayak Dvnnda, Bbussadede tahtta oturup aalar kabul etti. Ulem da bu
olaanst toplantda hazr bulundu. Sipahi zorbalarndan Hseyin Halife, te yakada olan
Celller ... memlik-i slmiyye ihtilli bu hale gelmi iken vkel-yi saltanatlar olanlar
sana bildirmeyp ... her birini getrp tefti eyleyp hepsini cezalandrmalsn, diye
pervaszca konutu. Celller bunun zerine Hsrev Paann rvetle serdr atanm
bulunduunu syleyerek, saray aalar Gazanfer ve Osman Aann idamn istediler. Asker
ocaklar, rivyette ehzde Mahmudu tahta karmay dnyorlard.
Hasan Beyzde, az kald ki hal-i saltanat [sultann tahtndan indirilmesi] olayazd diye
karlamay deerlendirir; hatta eyhlislm Sunullah Efendiyi tahta oturtmay
dndklerini aklar. III. Mehmedin olu ehzde Mahmud, babas aleyhine komploya
dahil olmakla sulanp boduruldu.
Ayn zamanda Macaristan ve ran cephelerinden bozgun haberleri gelmekte idi (1603). ah
Abbas, Tebrizi igal etmi, Kars zerine yrm, bir Avusturya ordusu da Budini kuatma
ile tehdit etmekte idi. Son olaylar, Osmanl tarihinde gayet nemli bir gelimeyi iret
etmektedir. Olaanst bunalmlarda pdiahn, Bbussadede (Kap) tm devlet bykleri
ve ulem ile ikyetileri kabul edip karar vermesi bir devlet geleneidir. Olaylar, askerin
ayaklanp isteklerini kabul ettirdiini gstermitir. Brokrasinin ba olan reslkttb33
Hasan Beyzde, Tarihinde, askerin bu hareketini kesinlikle ktler. Sipahilere kar hareketle
isyan bastran yenierilerin, devlet ilerinde basks bu tarihte balatlr (ubat 1603).
Olaylar zerine pdiah adam gndererek, ordu ile Macaristan seferinde bulunan
vezirizam ve serdr (bakomutan) Yemici Hasan Paay, acele stanbula artt.
Harmanlya geldii srada Yemici Hasan Paaya kar isyan halindeki sipahilerin
hcumundan kayg duyuluyordu. Kaymakam Mahmud Paa ile iki kadasker kendisiyle
bulutular. Fakat ayaklanan sipahi zorbalar, eyhlislmdan paann katli iin fetv
almlard.34
Fetvy kadaskerler tasdik ettiler. Sipahi zorbalar fetvlarla Yemici Paann katli iin
pdiaha telhs gnderdiler.35 Telhste zorbalar, istekleri kabul olunmazsa pdiah tehdit
etmekten geri kalmyorlard. Kaymakam Mahmud Paa, Yemicinin yerine gemek istiyordu;
rivyete gre zorbalara 30.000 altn vaat etmiti.
Sultan Ahmedin bu telhse yant dikkate deer: Vezirizamdan sudr iden cmle umr
benim marifetim [bilgim] dhilindedir, benimle vezirim arasna kul [sipahiler] nin
mdhale ider. Ftih Sultan Mehmedden beri cr kanna gre, vezirizam yalnz ve yalnz

pdiaha hesap verir, araya kimse giremez. Pdiahn devlet idaresinde, bu temel kural
anmas yerinde ise de zorbalara dayanan Kaymakam Mahmud Paa bu kural inemekteydi.
Devlet ilerinde kargaaya iaret eden Koi Bey, bu devirde bu temel kuraln brakld
noktas zerinde durmaktadr. imdi paalar, sipahilerin veya yenierilerin arka kmasyla
mevkilerini koruyabiliyorlard; aka, iktidr asker belirliyordu (Trnakc Hasan Paa
idama mahkm iken yenierinin arka kmasyla idamdan kurtulmutur).
Sonuta pdiah, Vezirizam Yemici Hasan Paay desteklemeye karar verdi, Kaymakam
Mahmud Paann idamn emretti.36 Sipahilerin mdahale edeceini hatrlatanlara Vezirizam
Yemicinin cevab ilgintir, Sipahi zorbalarna kar yenierilerimi harekete geiririm,37
Yenieri hemn rz-yi hmynlarna bakarlar38 dedi. Mahmud Paa, sipahi zorbalarna
gveniyor, Vezirizam Yemici Hasan ise yenierilere dayanyordu.39
Pdiahn tutumunu renen sipahi zorbalar, Pdiah-i lempenh ber-mceb-i fetv
Hasan Paay katl eylemedi, biz kendimz sarayna varup onu katl iderz dediler, kalkup AtMeydanna vardlar.40 Zorbalar, kaplar krp vezirizamn evine girmeyi baaramadlar.
Yemici Paa, o srada kyafet deitirerek yenieri aalarnn bulunduu saraya gidip
snmt. Bu andan itibaren sipahiler ile yenieriler kar karya geldiler. Gz tan Hasan
Beyzde de, aalar sarayna vard ve yenierinin emriyle bir telhs (rapor) yazarak olanlar
pdiaha arz etti zorbalara katlan eyhlislm Sunullahn hakkndan gelinmesini
istiyordu.41 Komplonun ba saylan Sunullahn azledilip Rodosa srgn gnderilmesi,
yerine gvenilir biri olarak eski kadaskerlerden Mustafann atanmas arz ediliyordu.
Pdiah ve onun mutlak vekli Vezirizam Yemici Hasan Paaya kar eyhlislm
Sunullah, sipahi zorbalar ve iddiaya gre 30.000 altn rvet paras gnderen Cell resi
Kara-Yazcyla ittifak etmilerdi. Bu komplo karsnda vezirizam ve sipahilerin rakibi olan
yenieri ocak aalar birleiyor ve son sz sahibi pdiaha bavuruyorlar. Pdiahn nasl
karar verecei hayat nem tayordu.
Yemici Hasan Paa, sipahi zorbalara kar geceleyin tm asker birliklere buyruldular
gndererek sava hazrl yapt. Bunlar arasnda bata yenieriler olarak cebeci, topu, toparabaclar, tersane donanma erleri ve yardmclar vard. Btn bu gruplarn silhlaryla
seher vakti gelip Sleymaniye Cmiinin hareminde hazr olmalar emrolunuyordu.
Buyrulduda, bu emre kar kacaklar pdiaha isyan etmi saylacaktr, deniyordu.
Vezirizam, pdiahn mutlak vekli sfatyla bu nlemleri alma yetkisine sahipti.
Tm hazrlklar pdiaha bildirildi. Herkesten nce yenieriler, aalar Ferhad Aa
kumandasnda buluma yerine gelip hazr oldular.
Pdiahtan gelen hatt-i hmyn (pdiahn el yazsyla fermn): Siz ki yenieri
kullarmsz... yznz a ola, ecdd-i izmmzdan bu na gelince, sizden hiynet sdir
olmayup rz-i erfimiz zeresiz ... vezr-i azamuma muti olup bu zorba ekyasnun
haklarndan gelinmesine muvenet eyliyesiz diyordu. Pdiahn hatt okunduunda
yenieriler bir azdan dualar edip alkladlar. Yenieriler pdiaha u szlerinin iletilmesini
rica ettiler: imdiye dek mfti olanlarda fitne v fesda s yo idi. Bu yzden KaraYazcdan para alp sipahi zorbalaryla ibirlii yapan, onlara uyup fetv yazan ve lemi
fesda veren Sunullahn azlini, mftiyle ibirlii eden Kaymakam Mahmud Paann katlini
istediler. Sipahilerden zorba-ba olanlarn teslimi de istekleri arasnda idi. Bu istekleri
yerine getirilmezse, Cmlesinin katli lzm gelr diyorlard. Telhs, aalar tarafndan

yenierilere akland. O srada sipahi zorbalar da At-Meydannda toplanm bulunuyordu.

Pdiahn emri sipahilere okunup balarndaki zorbalarn teslimi istendi.
Pdiah, Sunullahn azlini ve yerine Mustafa Efendinin atanmasn emreden hattn
vezirizama gnderdi. Yemici, yeni eyhlislma byk sayg gsterip kendisini vezirlerin
st yanna oturttu.42 Yeni eyhlislmdan fetv alnd. Listede belirtilen sipahi zorbalarn
teslimi hakkndaki fetvda itaat itmeyp (zorbalar) teslimden imtin... edenler s iln
olundu ve katl ile topluluklarnn datlaca bildirildi. Her ey kurallara gre
dzenlenmekteydi. Pdiahn emriyle beraber eyhlislmn fetvs harekete merluk
kazandrmaktayd.
Sipahiler isyan srdren zorbalar teslim etmediler, hepimiz lrz vermeyiz, pdiahmz
sipahilerden vazgeemez, diye direndiler.43 Hiddetlenen Yemici Paa, Sadetl Pdiah
anlarn kulluundan (vaz) gemidr, yle ki matlb olanlar virmezlerse defterlerini atee
atp bu denl askir ile stlerine varmamuz mukarrerdur, hzr olsunlar diyerek sur kaplarn
kapatt, bu cesur yant renen sipahiler kaacak delik aradlar; yenieri aas Ferhad Aa
hemen yenierilerle Sleymaniyeden harekete geti, ehri dolap zorbalar ele geirmeye
alt. Yemici Paa, yenieri aasnn saraynda harekt izliyordu.
Sunullah bulunamad. Bir gn bir gece byle geti, ertesi gn sarayda Bbussade nnde
toplanan Ayak Dvnnda, vezirler, mansb sahibi olan ve olmayan tm ulem, kapkulu ve
baka birliklerin aalar bir arada olaanst toplandlar.
Pdiahn huzurunda itaatlerini gsterdiler, mvereler olnd, sonra asker nde,
pdiah huzurundan ayrldlar. Vezirizam, ulemyla harekt merkezi At-Meydannda
yenieri aasnn sarayna geldi. Meydanda baar enlikle kutland. Sipahiler aas Mustafa,
ayaklanmann zorbalar Poyraz Osman ile kz Mahmudu getirip paaya teslim etti. Poyraz
Osmann, paa nnde itiraflar ilgintir:
eyhlislm Sunullah, vezirler ve kadaskerler ittifak halinde bu ayaklanmay
hazrlamlar. Osman, kaymakam Mahmud Paaya gtrmler, o da ayaklanma hazrlnn
nedenlerini kendisine anlatm ve yoldalara 30.000 altn datlacan bildirmi; bize
katlmazsan yalnz kalrsn demi.
Osmann anlattklar sipahi isyann, Sunullah ve Mahmud Paann hazrladna kuku
brakmaz. Sipahiler aas Mustafa zorba-ba Osman saraya gtrd, pdiah huzurunda
itiraflar zerine boynu vuruldu. teki zorbalar da birer birer yakalanp idam olundular.44
Tm bu olaylarn gz tan Hasan Beyzdeye gre, Vezirizam Yemici Hasan Paa, yenieri
sayesinde sipahi ayaklanmasn bastrnca pdiahn byk iltifatna eriti, bundan gururlanp
birtakm haksz idamlara giriti, paalar srgne yollad.45 Yenierilerin desteiyle fazlasyla
g kazanan Yemici dikkatsiz davranyor, pdiaha ne arz etsem kabul eder, iddiasnda
bulunuyordu.46 Yenierilerin sipahi avlar sebebiyle, tenh drdkce katlider oldular,
huss stanbuldan tara olan bild ve emsrda [ehirlerde] bu iki tife arasnda dmanlk
eksik olmuyordu.
Yemici Hasan Paa zellikle yenieri desteiyle, Vlide Safiye Sultan srgne
gndermek cesaretinde bulundu. Harem ona kar idi. Rakipleri onun, yenieriye gvenip
pdiah emirlerini dinlemeyeceinden, hatta pdiahn kendisini azil kararna kar
koyacandan kukulanmaya baladlar.47 Dolaysyla, bu tarihte yenierilerin idarede
basksndan sz edilebilir. Yenierisipahi rekabeti, idareciler iin bir denge salyordu,

denebilir.
O zaman ulem tarafndan pdiaha yenieri aleyhinde tezkireler gnderilmeye baland
(bu dnemlerde sorumlu olmayanlar pdiaha bu gizli raporlar sunabilirdi, buna tezkire
denir).
Nihayet, basklar sonucu Yemici Hasan Paadan sultann mhr alnp azl olundu.48 Bunu
renen yenieri ocak aalar ayaklanp o gece eyhlislm ve kadaskerlere gidip, mhr-i
hmynu hemen Yemici Paaya verdirmezseniz, sizi kitaplarnzla birlikte yakarz,
tehdidinde bulundular (vezirizamn sultann mutlak vekli olduunu gstermek zere mhr-i
hmyn verilir, o da bunu gsnde saklard). Pdiah kapsndan bir yant gelmedi, tm
yenieriler pdiah sarayna yrdler, sultandan mhrn istediler. Sultan, gece Cerrh
Mehemmed Paaya mhr-i hmynu gndermiti.
eyhlislm, yenieriyi, iktidar sahibinin pdiah olduunu syleyerek sakinletirdi:
Vezretle ne alkanz vardr. Pdiah-i slm istedigini istihdm eyliye dedi. Direnen baz
ocak ileri gelenleri, sonunda yola getirildi; Yemici Paay kap sakland Sdlice
bahesinde yakalayp katlettiler.49 Sonunda pdiahn otoritesi herkese tannm oldu. dam
olunan Yemici Hasan Paa, Sar-yi Hmynda pdiah yannda i-olan olarak hizmette
bulunduktan sonra kmada d valiliklerde bulunmutu. 1601de stanbulda kaymakam
olarak bulunduu srada, Vezirizam Damad brahim Paann lm zerine onun makamna
getirilmiti (22 Temmuz 1601). Anadoluda Celllere kar baars (Austos 1601) onlar
sindirmi, oradan acele, Avusturya cephesine gnderilmiti (Eyll 1601). Avusturya
ordularnn baars ve payitahttaki iktidar mcadelesi dolaysyla bar zorunlu bir hal
almt.

Zsitva-torok Antlamas Maddeleri

1606 Zsitva-torok barnn esas maddeleri yle zetlenebilir: 1. mparatorun demekte
olduu yllk 30.000 altn hara kalkyor. 2. Sultana bir defada harp tazmint olarak 200.000
guru (yaklak 67.000 altn) denecektir. 3. mparator her ylda bir sultana hediyeler
gnderecektir. 4. Karlkl yazmalarda imparator, pdiahla eit zikredilecektir. 5.
Avusturya hkmdar iin kral unvan yerine Roma esar (imparatoru) unvan kullanlacaktr.
6. ki taraf karlkl snrlara tecavz etmeyeceklerdir. 7. Snr anlamazlklar Budin
beylerbeyi ile Avusturya Raab kale kumandan arasnda grlecek ve bir hkme
balanacaktr. 8. Bu antlama, daha sonra gelecek sultan ve imparatorlar iin de geerli
saylacaktr. 9. Bu antlamaya spanya kral da itirak etmi saylacaktr.
Glkle bara eriilmi olup bu antlama Avrupada Osmanl stnlne son veren bir
belgedir.
24 Hasan Beyzde, Peev (Peuyi) ve Abdlkdiri zetleyen Nim, I, s. 268-288, pdiahn tebrik hatt, s. 290-291, kn erken
bastrmasnn dman ordusunun perianlna neden oluu.
25 Dmann Kanija nnde brakt byk toplar Belgrada getirilmitir; bkz. Nim, I, s. 292-93.
26 Nim, I, s. 297.
27 Nim, I, s. 297. Yemici Hasan Paann (vezirizaml 1601-1603) pdiaha telhsleri ve Sultan III. Mehmedin emirleri (hatt-i
hmynlar) dnemin en nemli olaylar ve verilen kararlar hakknda birinci elden kaynamzdr. Vekyinmelerin verdii bilgileri bylece
tamamlamak imkn vardr. Telhsleri aada zetlenmi, asllar Eklerde sunulmutur.

28 Hasan Beyzde Tarihi, III (metin), yay. . N. Aykut, Ankara 2004, s. 682; Nim, I, s. 313-317; ngiliz elisi Henry Lellonun
hatralar iin bkz. Babli Nezdinde nc ngiliz Elisi Lellonun Muhtras, Orhan Burian (yay.), Ankara, 1952; N. Sakaolu, Bu
Mlkn Kadn Sultanlar, stanbul, 2008, s. 210-212.
29 Hasan Beyzde, s. 690.
30 Hasan Beyzde, s. 690.
31 Hasan Beyzde, s. 691.
32 Safiye Sultan zerinde Venedik kaynaklarna gre M. P. Pedani, Safiyes Household and Venetian Diplomacy, Turcica, XXXII
(1998), s. 9-32; N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, s. 218-220.
33 Bkz. H. nalck, Reslkttb ME IA.
34 Hasan Beyzde, Yemici Hasan Paa ile beraber olup olaylar gz tan olarak anlatr, s. 693-697.
35 Yemici Paann yerine gz diken Kaymakam Mahmud Paa, Yemicinin tezkiresini sipahi zorbalarna vermiti (Nim, I, s. 310).
36 Nim, I, s. 312; Hasan Beyzde, s. 702 fetvnn vezirizama getirildiini yazar. Hasan Paa, fetvay Hasan Beyzdeye gstermitir.
Mahmud Paa kam ve Yemicinin katline ait fetvy beraberinde gtrmtr.
37 Hasan Beyzde, s. 700.
38 Hasan Beyzde, s. 700 ve Nim, I, s. 311, bu ifadeyi pdiaha atfeder.
39 Nim, I, s. 312-315.
40 Hasan Beyzde, s. 702-703; Nim, I, s. 312: n pdiah fetv ile amel itmeyp Hasan Paay himaye eyledi; biz sarayna varr
kendimiz katl ideriz deyu Atmeydanna varup. Nim, I, s. 312: Hasan Paa ... zevcesi sultan meknna karb bir odaya girdi, zira
henz ziff vk olmam idi. Kaynak Hasan Beyzde: Geri sultana bir sene mukaddem nikh olmu idi. Leyle-i ziff olmamala.
Nimnn kaynan noksan aktardna bu bir misldir.
41 Hasan Beyzde, s. 705-707; Hasan Beyzdeyi zetleyen Nim, I, s. 312-313.
42 Hasan Beyzde, s. 716.
43 Hasan Beyzde, s. 719.
44 Hasan Beyzde, s. 728-735.
45 Ayrntlar iin, Hasan Beyzde, s. 735-745.
46 ltift-i ahye magrr ve rz itdm redd olunmaz dermi (Hasan Beyzde, s. 736).
47 Hasan Beyzde, s. 741.
48 Paa azledildiini grdnde Hasan Beyzdeye, Vlide Safiye Sultana hitaben dmanlar hakknda bir ikyetnme yazdrm.
49 Hasan Beyzde, s. 746-747.

XVII. YZYILA GRERKEN

PDAH
SAR-Y HMYN
ORDU

Pdiah

Osmanl Pdiah, Pdiahlk

Bin yllk Orta-Dou geleneini izleyen Osmanl devlet dzeni saltanatn, otoritenin yksek
karar birlii ve dokunulmazl inancna dayanr; pdiah, mlikl-mlktr. lkenin,
devletin tek sahibidir. Bu prensip korunduu srece devlet dzeni kargaadan korunmu olur.
Osmanl devlet dzeninde her karar son kertede, pdiahn mutlak emr fermn olarak
kar.50 Kttbn brokratlarn uslnce formle ettikleri fermnlar daima fermn menlehlemrindir (karar emir sahibinindir) forml ile son bulur.
Pdiah, mutlak otoritesini, gerek hayatta vekl-i mutlak vezirizama (sadrazam)
brakmtr. nemli kararlar, pdiahn bizzat eliyle yazd fermn yani hatt-i hmyn ile
verilir. Pdiah bizzat bulunmad seferlerde, idam cezalar da dahil, mutlak icra yetkisini
zel bir fermnla serdr-i ekrem sfat verilen vezirizama devreder. Bunun sembol olarak
vezirizama kiisel mhrn (mhr-i erf) verir, vezirizam bunu devaml koynunda saklar.
Mhrn geri alnmas vekletin sonunu gsterir. Vezirizam, pdiah adna mutlak otorite
sahibidir, vekl-i saltanattr. zel beceriler isteyen mliye (bb-i defter, defterdrlk) zerk
olmakla beraber, kararlar vezirizama sunmak, onun onayn almak zorundadr. Bu temel
devlet dzeni, zellikle III. Muradn (15741595) sorumsuz idaresi zamanndan balayarak
bozulmutur. Kararlarn uygulanmas, belli bir dzen iinde kttbn brokratlarn iidir.
Brokrasi, dire-i adlet formlyle zetlenen pratik bir devlet-adlet felsefesine gre
hareket eder. Pdiah ven yazlar, her eyden nce onun dil olduu noktasn belirtirler.
Osmanl devlet sisteminde bu dzen, zellikle Ftih Sultan Mehmed (14511481)
dneminden beri yrrlktedir. Devlet ileri pdiahn dorudan kontrol altndadr.
Brokrasi tarafndan formllendirilen her emir mutlaka pdiah emri olarak kar. nk
devleti kuran, devletin (mlkn) sahibi pdiahtr. Tanrnn devleti ona baladna inanlr.
Pdiahlk Tanrnn bir badr. Otoritenin kayna Tanrdr. Onun dnda hibir siyas
otorite sahibi olamaz. Osmanl Devletinde bu prensip o kadar derinliine yerlemitir ki, bir
pdiah lnce onun hayatnda yapt btn tasarruflar, atamalar der, hnedndan yerine
geen halefi bertlar yenilemezse, vezir, vali hi kimse icra yetkisine sahip deildir,
icraatlar mer saylmaz. Kanunnin lm (1566) ile bu tip mutlak pdiah otoritesini
temsil edemeyen pdiahlarn (15661603 dneminde II. Selim, III. Murad, III. Mehmed)
tahta gelmesi zerine Osmanl tarihinde otorite birliinde danklk ve sorumsuzluk dnemi
balamtr. Bu kargaa dnemini eletiren deneyimli brokratlar (Selnik, Mustafa l, Ayni
Ali ve Kitb-i Mstetb yazar) balca u sorun zerinde durmulardr: Birtakm sorumsuz
nedm-mushiblerin veya eyhlerin mdahalesiyle pdiahn ve vekili vezirizamn mutlak
otoritesi prensibi uygulanmamtr.
Vezirizamn pdiahn mutlak vekli olduu hkm Ftih Kannnmesinde yle
belirtilmitir: Bilgil ki, evvel vzer ve mernn vezr-i azam badr, cmlenin ulusudur;
cmle umrun vekl-i mutlakdr. Pdiahlarn dorudan doruya Dvn toplantlarna

bakanlk yapmad dnemde son karar almak iin Dvn yeleri pdiaha Arz-Odasnda
ileri arz ederlerdi. Dvn yeleri vezir ve kumandanlarn belli gnlerde Arz-Odasnda
pdiah huzuruna karak Dvn kararlarn arz etmeleri ve son karar pdiahtan almalar
suretiyle pdiahn mutlak kontrol yerine getirilirdi, bu mersim bir gelenei yerine
getirmekten ibaret ise de, nemli iler zerinde yksek otorite sahibine mdahale ve son
karar verme olasl salanm olurdu. Olaanst durumlarda pdiah devlet byklerini,
ulemy, brokratlar, kumandanlar genel bir toplantya, meveret meclisine arr, alnan
kararlarn pdiahca tasdik edilmesi gerekirdi. Bazen balayc olmas iin karara ulem
tasdikiyle yemin verilirdi.
Pdiah iin ikinci bir kontrol yolu, nemli iler hakknda pdiaha telhs sunmak ve onun
hatt-i hmynunu, emrini almakla gerekleirdi (Eklerde Topkap Saray Arivinden eitli
telhsler verilmitir). Pdiahn onayn almak zere telhs, bir keseye konup mhrlenir ve
telhs kesesi pdiaha gnderilir. Pdiahn onayn ieren telhs, telhsci aa tarafndan paa
kapsna, vezirizama gtrlr, teslim olunurdu. Kimi zaman pdiah kendisi bir i veya
sorun hakknda dorudan yazlm bir yaz gnderir, ondan telhs isterdi. En yksek dzeyde
kararlar, bu yolla alnrd. Birok telhs,Topkap Saray Arivinde saklanm olup bazlar
paalarn telhs mecmualarnda bize kadar gelmitir.51
nl Alman sosyolou Max Weber, devletler tipolojisinde Osmanl hkmdarln,
kannlar zerinde erk sahibi mstebit otokrasi olarak tespit eder ve bu zel devlet tipine
sultanizm terimini uygun bulur.52 Osmanl pdiah mutlak iktidar sahibidir, dorudur. Fakat
tarih bir gerektir ki, pdiahn iktidarn, slm erat, atalarn koyduu kannnmeler ve
geleneksel adlet prensibi snrlandrmtr. XVII. yzylda iki pdiahn katli, asker ve esnaf
isyanlar bu esaslar ileri srlerek merlatrlm, ayaklanmalarda eratn temsilcisi
ulem, hareketi merlatrmalar iin daima fetvlaryla nde grlmtr. Lyiha sunan
brokratlar daim kann-i kadm ve adlet prensipleri zerinde durmulardr.
XVII. yzylda asker ocaklarnn, hatta halkn, Ayak Dvnnda pdiah huzuruna karak
nemli kararlar alnd grlr. Eskiden nemli davalarda pdiahlar, dorudan doruya
Dvn toplantlarna bakanlk ederler ve son karar onun szyle alnrd. Bu det terk
olunduu zaman da Dvnda perde ile rtl pencere arkasnda onun daima hazr bulunduu
dnlrd. Kanun Sleyman nemli iler grlrken daima perde arkasndan dinler ve
son karar kendisi verirdi. Bu nemli kural kendisinden sonra gelen pdiah zamanlarnda
gzetilmemitir. Ftih dneminden balayarak Dvnda alnan kararlar, Bbussade
arkasndaki Arz-Odasnda kendisine sunulur ve onay alnrd. dil bir pdiahtan zaman
zaman dorudan doruya reya ile temasa gemesi istenirdi. Ayasofya Cmiinde namaz
gnleri veya bir ava kta pdiah halktan rika (dileke) kabul ederdi. Osmanl pdiahlar
bunu daima nemle yerine getirmilerdir.
Pdiahn son karar mercii ve vezirizamn onun mutlak vekli olmas kural, Kanunden
sonra gelen pdiahlar dneminde ihml olunmutur. darede dzensizlikler hakknda XVI.
yzyl sonlar XVII. yzyl balarnda lyiha (rapor) veren brokratlar tarafndan, bu temel
kuraln terk olunmu bulunmas idarede kargaann balca nedeni saylmtr. Onlar, devlet
ilerinde nemli kararlarn sarayda pdiaha yakn sorumsuz kiiler, mushib-nedmler,
vlide sultanlar, mneccimler, pdiah hocalar, eyhler tarafndan verildiini; sonuta
hazinenin, hs ve timarlarn, kadlklarn yama edildiini belirtirler. Bu gzlem tam gerei

yanstr; eski dzen, eski kann ve nizm, Devlet-i Aliyyenin temel direi yklmtr.
Kanunden sonra II. Selim (15661574) ou vaktini iret meclislerinde,53 hamam
lemlerinde geiren bir pdiah olarak tannr.
Geleneki tarihiler, Osmanl Devletinin bu dnemde kargaaya dmesini III. Murad
(15741595) dneminden balatmakta hakl grnmektedirler. Modern tarihi, anari ve
kn geliinde genel ekonomik koullar, zellikle Avrupada bilim ve teknolojide, taktik
ve silhlarda meydana gelen ilerlemeyi, Asker Devrimin ykc etkilerini birinci derecede
dikkate almak zorundadr.54 Osmanl devlet sisteminde tek ve mutlak otorite kayna olan
pdiahlkta meydana gelen bozulmay, ktye gidiin temel etkenlerinden biri olarak hesaba
katmak gerei ortadadr. zellikle, Avrupa Asker Devrimi, Osmanllarda halktan tfekli
asker birliklerin, sekban ve sarcalarn ortaya kmas yapsal deiiklikler getiren temel
deimelerden balcasdr.
Burada zellikle belirtmeye altmz nokta, pdiahn mutlak otoritesi, tm imparatorluk
atsn tutan kilit tadr; 15741623 dneminde bu temel kural etkisini yitirmitir. Tek ve
mutlak pdiah otoritesinin gevemesiyle beraber, 17. yzylda geleneksel yapda meydana
gelen temel deiiklikler unlardr:
I. ehzdelerin sancaa gnderilmesi ynteminin kalkmas; haremde bir dairede hapis
tutulmasna dayanan kafes sistemi sonucu tipik Osmanl pdiahnn kaybolmas.
II. III. Murad (15741595) dneminde pdiah, harem kadnlarna baml hale dmtr.
Sultan Murad zerinde nfuz sahibi kadnlar bata, Vlide Sultan Nrbn, onun lmnden
sonra pdiahn hsekisi Venedikli Safiye, pdiahn kz kardei Sokollunun ei Esm Sultan
ve pdiaha criyeler sunan Canfed Hatun,55 haremin ba vlide sultanlar pdiahlar
zerinde hkim hatunlar olmu, genel politikada ar basan bir rol sahibi olmulardr
(Tagallb-i Nisvn).
50 Bkz. H. nalck, Osmanl Pdiah, A SBF Dergisi XIII (1958), s. 68-79.
51 nemli devlet ileri zerinde vezirizam telhs rneklerinin bir ksm C. Orhonlu tarafndan yaymlanmtr: Osmanl Tarihine id
Belgeler: Telhsler (1597-1607), stanbul, 1970, telhs hakknda s. XVII-XXIX. Bu ciltte yer alan Ekler blmnde Topkap Saray
Arivinden kardmz telhsleri yaymlamaktayz. Birok telhs mecmualar bize kadar gelmitir, bir listesi Orhonlu tarafndan
yaymlanmtr (a.g.e., s. XXV-XXII).
52 H. nalck Comments on Sultanism: Max Webers Typification of the Ottoman Policy, Princeton Papers, I (1992), s. 69-72.
53 ret meclisleri zerine bkz. H. nalck, Has-Baede Ay u Tarab, stanbul, 2012.
54 Bu sorular iin nc cildin Ekinde Military and fiscal Transformation, 1600-1700 adl makaleye ve ayn ciltteki Askeri ve Ml
Dnm blmne baknz.
55 Pedani, Safiyes Household and Venetian Diplomacy.

ehzdeler
eratta ergenlik ya 12dir, bu sfatla 12 yanda ehzde lalalaryla birlikte sancak
idaresine gnderilir. Sancak idaresine gnderilen son ehzde III. Mehmeddir (15951603).
Ondan sonra ehzdeler, haremde, Kafes denilen dairede hapis tutulmaya balad. Pdiah
olacak en yal ehzde Kafesten alnarak tahta oturtuluyordu. Kafesten tahta kan ilk
pdiah, I. Ahmeddir (16031617). Kafes, vlide sultan ile darussade aasnn gzetimi
altnda idi. O dnemde ehzde, babas sultann salnda ata binip gezintiye kmak, ok
atmak, grz kullanmak gibi sava sporlar yapmakta, avlanmakta serbestti. D lemle
temaslarna izin verilmezdi. imirlikte criyeleriyle yaar, kendi hazinesi ve kileri olurdu.
Kuyumculuk gibi bir ile urar, vakit geirirdi. Kargaa zamanlarnda stnden kilitli bir
odaya kapatlrd (I. Mustafa rnei). Kafes, gerekte korku ve ac iinde yaanlan bir
hapishanedir. II. Sleyman (16871691), IV. Mehmed dneminde 40 yl kafes hayatndan
sonra kendisini tahta karmaya gtren aaya yle konumutur: Krk yldr bir karanlk
yerde mahbs ve hayattan meys iken yeniden dnyaya gelip gzm atm. Sleyman
kendisini Kafesten karp tahta gtrmek iin gelen darussade aasna inanmad: zlemiz
emir olundu ise syle, iki rekat namaz klaym, andan emri yerine getir; sabvetimizden beri
40 yldr hapis ekeriz; her gn lmektense bir gn evvel lmek yedir dedi ve alamaya
balad. Bunca zamandan beri zell ve sefl, zerinde bir ey yok, ancak arkasnda atlas
entari ve ayanda tomak bulunuyordu. Aa kendi krklerinden birini giydirdi, koltuuna
girip tahta oturtmak iin Arz-Odasna gtrrken hl inanmyordu; karanlk Arslanhneden
geerken Beni bunda m ldrrsz? diye szland. Aa, Behey efendim, nin byle
buyrursuz, h ki izle emrolunmu ola, tahta oturmaa gidersiz diye inandrmaya alt,
Arz-Odas kapsnda Bbussade aas i-olanlaryla kendisini karlamak iin hazr
durmulard. te, XVII. yzylda mutlak otorite sahibi pdiahn dt durum budur.

Dipnot 1: zellikle N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar.

On be yanda tahta geen II. Osman, hocas mer Efendi ve Darussade Aas
Sleymann szlerinden kamam, yenieri ayaklanmasnda hayatn kaybetmitir. On iki
yanda pdiahl iln olunan IV. Murad, ilk yllarnda Vlide Ksem Sultan ve yenieri
aalarna baml kalmt. Yedi yanda tahta geen IV. Mehmed de ilkin Byk Vlide
Ksem Sultan, sonra annesi Turhan Sultann vesyetinde hkm srmtr.
Hseyin Hezrfen, ideal pdiah belirlerken, pdiahn mutlak egemenlii elinde tutmas
gereini aklar. XVII. yzylda hnednn talihsizlii, II. Osman dndaki pdiahlarn ya
aklen zayf (I. Mustafa ve I. brahim) veya ocuk yata tahta gemi olmalardr. I. Ahmed 13

yanda, IV. Murad 12 yanda, IV. Mehmed yedi yanda tahta kmlardr. ocuk yata
olduklar halde Osmanl hnedn gereince, ocuk pdiahlar gerekten hkm sahibi
pdiah olarak tannyor ve tm devlet ilerinde tek muhatap saylyordu. Gerekte, vlide
sultanlar Dvn kararlarn oullar ocuk pdiah adna tasdik etmek, emir vermekle beraber
(Ekler, Topkap Saray Arivinden telhsler ve arz belgeleri) idare bu ilemi, dorudan
doruya pdiah emri olarak tanyordu. Osmanllarda hukuk bir niybet kurumu yoktu. Devlet
bykleri meveretlerde ocuk pdiah huzurunda toplanyor, vlideler perde arkasnda
(ver-i perde) grmelere katlyordu.

Siysetnmelerde deal Pdiah: dil Pdiah

Hint-ran geleneksel devlet idaresi teorisi, adlet dairesi denilen bir formlde
zetlenmitir. Teori andarznme / nashatnme ad altnda hkmdarlara ve idare
bandakilere, srekli ve mutlu bir egemenlik salamann koullarn zetler; bu kurallara
ballk, etik prensiplerden hareket eder, fakat son kertede ama, srekli siyas egemenlii
garanti etmektir.
slm devlet idaresi geleneinde bu yaklam, nashatnme veya siysetnme ad altnda
(Nizmlmlkn Siysetnmesi, Yusuf Hs Hcibin Kutadgu Bilig adl eseri, Gazalnin
Kimy-yi Sadeti bu yolda yazlm eserlerdendir) yaygn bir edebiyata yol amtr.
Nashatnme tarznn Osmanl edebiyatnda en nemli rnei M. lnin NushatusSeltnidir.56 Nashatnmeler Osmanl devlet idaresi bandaki brokratlar iin daima
izlenen el kitab niteliindedir. Nashatnme yalnz Osmanl siyset kitaplarnda deil,
fermnlarda, adletnmelerde vazgeilmez idare kurallar kayna olarak tekrarlanr.57 XVI.
yzyl sonlarndan balayarak XVII. yzylda devleti kalkndrma abasnda olanlar, bu arada
slahat lyihas yazan brokratlar daima bu idare teorisini izleyeceklerdir.58 Adlet dairesi
formlne gre devlet, adletle idare olunmaldr. Burada adlet zel bir anlam tar, adlet
zayf glye kar korumadr; halk otorite sahipleri karsnda zayftr, hkmdar otoritesini
temsil edenler, gller, valiler, kadlar, beyler, kumandanlar, hkmdar temsilen aldklar
otoriteyi ktye kullanabilirler; hkmdarn temel devi, bunu nlemektir, yani adlettir.
Adlet dairesinin tarifi udur: Adletle korunan halk, reya, adlet sayesinde daha ok retir,
bylece vergi kaynaklar geliir, hkmdar gl olur, gl hkmdar ktlkleri nlemede,
adleti yerine getirmede etkin olur. Reya, retim yapan snflar, kyl, tccr, ehir esnaf iyi
korunmaya kavumu, hkmdar da bol bir hazine sayesinde gl bir idare ve ordu kurmu
olur.59
deal, gl devlet, iyi korunmu reya sayesinde vardr. Bylece teori, adlet dairesi
biiminde ifade edilir. Aslnda forml eski alardan beri Doudaki ve Batdaki monarik
devlet teorisini zetler. Dou ve Bat monarilerinde gl devlet, adlet mlkn temelidir
formlnde ifadesini bulmutur.
Osmanl Devleti, retici snflar koruyan mutlak otorite sahibi dil pdiah idealini, temel
devlet felsefesini, deimez bir klavuz olarak uygulamaya alyordu. Osmanlda bu ideal
devlet idaresi, merkez mutlak otorite sahibi pdiahlar dneminde; Klasik ada (1453
1566) dikkatli bir uygulama alan bulmutur. Mutlak otorite sahibi pdiah tipi, slm sultan,
ran pdiah ve kayser-i Rum (Roma imparatoru) unvanlarn benimsemi olan stanbul
Ftihi ile gereklemitir. XVII. yzyl kargaa dneminde, slahat iin daima bu gr
gndeme gelecektir.
16001650 dneminde birtakm zel koullar (balcalar kafes yntemi, hnednn son
bulma tehlikesi, tahta kan ehzdelerin ocuk olmas) dolaysyla Osmanl Devletinde

klasik pdiah tipinin kaybolmas, devletin baszlk iine dmesine neden olmutur. ocuk
veya dengesiz pdiahlar dneminde sultann vekli olan vezirizamn otoritesi, vlide
sultanlarn, nedimlerin, askerin mdahalelerine uramtr. Kargaa dneminde nashatnme
tarznda sultanlara slahat lyihalar (raporlar) sunan brokratlar balca u noktalar zerinde
dururlar: Sultann mutlak otoritesini sarayda sorumsuz kiiler, harem kadnlar, mushibler
stlenmitir.
Tm sorun uradadr: Ftihin mutlak pdiah rnei bu dnemde kaybolmutur. Sarayda
pdiahn yaknndaki hizmet sahiplerinin idare banda pdiah adna otoriteyi kullanmalar
gibi bir dzen ortaya kmtr.
Kadm (ok eski) Mezopotamya ve ran monarilerinden beri hkmdar saray iki temel
blme ayrlmt: Enderun (i saray, ire) ve Brun (d saray, tara). Pdiahn gnlk
yaamn geirdii Enderun, iki ana blmden, harem ve selmlktan oluur. Pdiahn d
dnya ile ilikisi, Enderundan Bruna alan kapda, Bbussadede ve bu kap arkasndaki
Arz-Odasnda geer. Olaanst zamanlarda sultann taht Bbussadede kurulur 1432de
Milanodan gelen elileri II. Murad saray kapsnda karlamt.
Tm devlet erkn taht arkasnda yer alr. Bbussade, sarayn en grkemli kapsdr,
zerindeki yaldzl kubbe Gnei simgeler.60 Hkmet ileri grlen Dvn-i Hmyn61
devlet hazinesinin yanndaki kubbeler altnda yer alr. Dvn zerindeki kule, Adlet Kulesi,
yahut Cihnnm, sembolik olarak sultann cihan, reyaya yaplan ktlkleri gzettii
adlet kulesidir.
Enderunda pdiahn gnlk yaamn srdrd blm, zel hayatna ait hizmetlerin
bulunduu i-olanlarna ait odalarla evrilidir. Burada hadmlar ve i-olanlar hizmet
grr; i-olanlarnn her yedi ylda bir pdiah temsilen idarede d hizmetlere tayinlerine
kma denir.
Enderunda pdiah kadnlarnn yaad harem, sultann anas vlide sultann mutlak
otoritesi altnda ayr bir blmdr. Kanun Sleyman, Hurrem Sultan Bayezid
Meydanndaki Eski Saraydan Yeni Saraya (Topkap Saray) getirdii zamandan itibaren
haremin bu blmnde kadnlar devlet ilerinde dorudan doruya rol oynamaya balamtr.
XVII. yzylda vlide sultanlarn rd anda olmayan ocuk pdiahlar adna fiilen yksek
devlet otoritesini kullanmalaryla beraber tarihilerin Kadnlar Saltanat, eski kaynaklarda
Tagallb-i Nisvn diye adlandrlan yeni bir dnem gndeme gelecektir. Bu blmde hizmet
gren hadm zencilerin ba darussade aasdr. III. Murad (15741595) dneminde,
sultann devlet ileri ile ilgilenmedii bir zamanda 1584te, vlide sultan ve onu temsil eden
darussade aas, devlet ilerinde birinci derecede otorite sahibi oldular.
Sultan analar, vlide sultanlar, Osmanl tarihinde Orhandan (13241362) beri devlet
iinde nemli bir mevkie sahip idiler. Bunun kkeni, slm ncesi Trk hakanlarna kadar
gider.
Trk devlet geleneinde hakann ei hatun, devlet gcne ve egemenlie ortak saylr, kendi
otanda elileri resmen kabul ederdi. Osmanllarda slm-ncesi Trk devlet gelenei bir
bakma devam etmitir. slm-Trk devletlerinde, bu arada Osmanllarda devlet kannlar,
Tre ve Yasa, erattan bamsz bir kann dzenini olutururdu.62 Ftihin Kannnmeleri
erat hkmlerinden tamamyla ayr kann maddeleri ierir (yalnz siysetnme adyla ceza
maddeleri erat maddeleri ierir).63

56 ngilizce evirisi A. Tietze, Mustafa Alis Counsel for Sultans of 1581, I, Viyana, 1979; II, Viyana, 1982.
57 Bkz. H. nalck, Adletnmeler, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, II,/3-4 (1967), s. 49-145; ayrca H. nalck, Devlet-i Aliyye, I, s.
324-328.
58 Bu gibi lyihalar iin bkz. Y. Ycel, Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar: Kitab-i Mustetb, Kitabu Mesalihil-Mslimn
ve Menafiil-Muminn, Hirzul-Mulk, Ankara, 1988.
59 H. nalck The Origin and Definition of the Circle of Justice, Selukludan Osmanlya, Prof. Dr. Mikil Bayrama Armaan,
Konya, 2002, s. 23-26.
60 Gne saraylarda, sultana ait sanat eserlerinde (gnmzde cumhurbakan flamasnda) daima hkmdarlk simgesi olarak kullanlr.
Kutadgu Biligde Kn Todu hkmdar; gnlk idareyi temsil eden Ay Told veziri temsil eder, tm Dou bayraklarnda devlet simgesi
Gnetir.
61 Gklerde en ykseklerde utuu, bylece Tanrya yakn olduuna inanlan efsanev hm kuu, hkmdarlk otoritesini temsil eder;
pdiaha ait nesnelere, fermnlara hmyn simgesi konur.
62 R. Anhegger ve H. nalck, Kannnme-i Sultn ber Mceb-i rf-i Osman, 2. bask, Ankara, 2000.
63 H. nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, stanbul, 2000.

Pdiah ve Siyas Gler Dengesi

Osmanl Devletinde devlet ilerine ait kararlarda son karar yeri, mutlak otoriteyi temsil
eden pdiahtr. Onun emri altnda, mhr-i hmynu teslim ettii vezirizam bu otoriteyi
temsil eder. teki vezirler Dvn-i Hmynda, sadece onun danman durumundadr.
Bylece devlet otoritesinin birlii salanmtr. Dvn-i Hmynda tm grmeleri pdiah
perdeli pencere arkasnda dinleyebilir, gerekirse mdahalede bulunur.
Devlet iktidarnn birlii, sultann veya mutlak vekli vezirizamn kiiliinde korunmu
olmakla beraber, zel koullarda bu mutlak karar ve hkme, bakalar ortak olur. XVI.
yzyln sonlar ve XVII. yzyln ilk yarsnda haremin hkimi vlide sultanlar, vezirizamn
atanmasnda karar sahibi olmulardr. En arpc rnekleri, devlet idaresinde son sz sahibi
Safiye ve Ksem Sultanlardr. Keza, ulemdan biri (mesel Hoca Sadeddn, eyhlislm
Esad Efendi) veya sultan nfuzu altna sokmu bir tarikat eyhi (mesel III. Murad dnemine
eyh uc) siyas kararlarda kesin rol oynamlardr.
Genelde, siyas gler dengesinde Harem, vezirizam, ulem, yenieri oca ve sipahi
blkleri nemli rol oynamlardr. Ndiren, ayaklanan esnaf, halk saraya yryerek idareye
nemli kararlar aldrmtr (1651 Esnaf syan). Her halkrda sultann emri, her trl hkm
ve kararda son szdr.
14511566 dneminde Ftih, I. Selim ve I. Sleyman, ordular banda bakomutan olarak
seferlere gitmiler, Dvnda alnan kararlar ve yaplan atamalar perde arkasnda ve ArzOdasnda ahsen izlemilerdir. XVII. yzyl ilk yarsnda ise idareyi, asker ocaklarn,
ehzdeleri kontrol altnda tutan Haremdir. Bu dnemde mutlak sultanlk otoritesini 1632
1640 tarihleri arasnda gerekten icra eden mstebit pdiah, IV. Muraddr.
slm eratnca 12 yanda ergen saylan ehzde, askerlik ve idare sanatn renmek
zere iki lalasyla eski bir beyliin sancak merkezine gnderilirdi. III. Mehmed (15951603)
dnemine kadar sancaa kan ehzdelerin ou (II. Bayezid bile) ehzdelik dneminde
etraflarna topladklar ir ve nedmlerle sorumsuz bir hayat yaam, bazlar saln
kaybederek lmn kucana dmtr (mesel Ftihin olu Konya valisi Mustafa, iki ve
sefahatten gen yata hayatn kaybetti). Buna kar Ftihin olu Cem, Bayezidin olu
Korkut, saraylarnda sanat ve bilim adamlaryla sekin bir evre meydana getirmilerdi. II.
Selim (15661574) Sarho Selim diye n salm, bir hamam leminde dp lmtr; 28
yanda tahta kan III. Murad (15741595) kadnlara ar dknl (130 ocuu olmu),
iki lemleri, bir eyhe bamll yznden Osmanl kargaa dnemini aan sultanlar olarak
bilinir.

Tahta Culs
Kanun Sleyman, Mekke erfine tahta kn bildiren nmesinde kendisinin inyetlrabbniyye ile serrus-saltanata (Tanrnn balamasyla saltanat tahtna) culs ettiini
belirtir. Krm hanna gnderilen culs mektubunda: bi-irdatillh ... taht-i mevrseye erip
... serr-i saltanata culs eyleyb.64 Bu ifadelerde saltanat tahtnn Tanrnn balamasyla
kendisine eritii belirtilir. Buna kar II. Ahmedin (16911695) culs fermn, gemi
olaylarn altnda ayrntl noktalar ierir. II. Ahmedin tahta knda iln ettii
pdiahlk fermnnda65 belirttii u nokta dikkate deer: Irsen ve istihkaken makm-i
saltanat ve takld-i hkmet ittifak-i r ile cenb-i sadet-mebma terf olunup. Bu
ifadede pdiahln irsen ve istihkaken atadan irs ile geldii ve hakk olduu, devleti
idare etme grevini (takld-i hkmet) stlendii ve bu yetkilerin sz sahipleri tarafndan
itirazsz kabul edildii, ulem, vezirler ve saray erknndan kimsenin kar kmad, slm
gelenek ve kurallarna uygun olarak egemenliinin tannd (bat edildii) belirtilmektedir.
Pdiah hastaln haremde geirir, vefatnda vlide sultan lm gizli tutard. Vlide,
darussade aas (kzlaraas) vastasyla olay vezirizama bildirir. Vezirizamn
yardmclar, idare bandaki vezirler, defterdr, nianc, te yandan ulem peygamber
soyundan seyyidlerin ba nakbl-erf ve eyhlislm Dvn-i Hmyna arlr.
III. Murad ldnde, Manisa sancanda bulunan ehzde Mehmede gizlice adam
gnderip ardlar. Mehmed doru hareme gelip vlide sultanla bulutu. Arkasndan devlet
erkn biat ettiler.66 III. Mehmed, eski kural gerei sancaktan gelerek tahta oturan son
pdiahtr. Halefi I. Ahmed, haremde vlide sultan gzclnde pdiah olmutu. Bu yntem,
vlide sultann devlet iinde nemini son derece artrmtr. Vefat eden pdiahn yerine kimin
geeceini, kafes sisteminde ilkin vlide belirliyordu.
Haremden gnderilen tezkirede Sultan I. Ahmed, Babam Allh emriyle veft eyledi ve
ben taht-i saltanata culs eyledim diyor; vezirizama, ehri muhkem zapt eyliyesin diye
ilve ediyordu. Vezirizam Kasm Paa yeni pdiah, Arz-Odasnda taht zerinde oturur
buldu. lk ii culsu eyhlislma bildirmek oldu, sonra devlet erkn Bbussadede topland
ve Sultan Ahmed orada kurulan tahta gelip oturdu.67
lk Osmanl dneminde saltanat versetinde kadm Trk devlet gelenei yrrlkte
kalmtr. Gelenekte, len hkmdarn oullar arasnda tahta geme konusunda bir kuraln
olmad, bu iin Tanrya, talihe brakld kutsal inanc vard; bu kural sonucu nceki Trk
hnednlarnda olduu gibi kardeler, bazen amcalar veya amca ocuklar arasnda taht iin i
savalar kanlmaz oluyordu. Osmanl tarihinde Ftihe kadar ilk dnemde (13021451) lke
sk sk i savalara sahne olmu; nihayet Ftih, taht ele geiren ehzdenin kardelerini
katletmesinin nizm-i lem adna mnsaib ve ciz olduu hkmn kannnmesine bir
madde olarak koymutur. II. Bayezid, vezirlerin desteiyle yenierilerin ileri srdkleri
koullar kabul ederek tahta oturduunda, kardei Cem (Cemh) culsu tanmam,

sultanln iln etmi, Bursada gm sikke bastrm, lke iki Osmanl sultannn
mcadelesiyle blnme tehlikesiyle karlamtr. Kafes sistemi geldiinde byle bir durum
sz konusu olamazd. Pdiah Kafesten karlp tahta oturtulurdu.
64 Ferdn Bey, Mnetus-Seltn, stanbul, H. 1265-54 (1848-57).
65 Hatt-i hmyn metni . H. Uzunarl tarafndan kaydedilmitir, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara, 1945, s. 49, dipnot;
bu belge bir hatt-i hmyndur, yani dorudan doruya pdiahn kendi eliyle yazd bir fermndr.
66 Nim, I, s. 106-108.
67 Nim, I, s. 375, Reslkttb Hasan Beyzdeyi izler.

Bat
Hnedndan tahta geen ehzdenin sultanl ancak bat ile resmleir. slm geleneinde
bat (baya) hukuk ballk (akd) ifade eder, hkm sahibinin eline elini koyarak sadakat
yemni yapmaktr. Ayrca, slm devlet geleneinde tahta kan hkmdar, hutbe ve sikke
koullarn yerine getirmelidir. Culsun tamamlanmas iin Osmanl geleneinde baz detler
yerlemi bulunmaktadr. Osmanllarda biat, hutbe ve sikke ile beraber gzilik grevi
belirtilir. Gaz grevi, culstan sonra sahbeden stanbul kuatmasnda ehid den Hazret-i
Eyybun trbesini ziyaret ve dnemin tannm tarikat prinin kl kuatmasyla yerine
getirilirdi. Eypten saraya dnte sultan halkn arasndan geer, halk kendisini alklar. Eski
ran devlet gelenei olarak adlet, yani zayf glye kar koruma vazifesi zerinde durulur.
Adletnme iln bu gelenei temsil eder. Halkn veya askerin protesto imkn yok deildir.
ncelediimiz dnemde asker gruplarn protestolar grlmtr. ocuk pdiah IV.
Mehmedin culsu (1648), trajik bir sahnede cereyan etmitir.
Sar-yi Hmyna gelen pdiah, culsunu tm lkeye ve yabanc hkmdarlara birer hatti hmyn ile iln eder, lkede nceki pdiahn atad tm grevlilerin grevlerinin yeni
pdiahn bertyla yenilenmesi gerekir.
Bu biimde culs mersimi tamamlandktan sonra hi kimse, ortaklk, niblik veya baka
bir ekilde sultan yerine karar verme iddiasnda bulunamaz; tm lke ve tebaa onun mutlak
egemenlii altndadr. Cem Sultan, Bayezide lkeyi taksim nerisinde bulunmu, kabul
edilmemitir. Osmanl verset kannu, culs edecek pdiahn yan belirlememitir.
Ekberiyyet (yaa byk ehzdenin vrislii) usl yerleince, hnedndan bu koulu temsil
eden ehzde tahta oturur. IV. Murad 12, IV. Mehmed yedi yanda pdiah iln edilmiler ve
kendilerine bat edilmitir. Hukuken ve fiilen pdiah otoritesine sahip saylmlardr.

Osmanl Sultanlarnn Unvanlar (Titlatr) ve Egemenlik Kavramnda Geliim

Osmanl sultanlarnn eitli dnemlerde kullandklar unvanlar, ayn zamanda devlet ve
hkmdarlk kavramlarn ve devletin gelime dnemlerini aklar. nem verilen unvanlar
han (hakan, kagan), sultn, pdiah unvanlardr. Bu unsurlar srasyla Orta-Asya Trk, slm
ve ran devlet geleneklerini yanstmaktadr. Tabii, hkmdarn lkesi ve gc gelitike bu
unvanlara yenileri eklenmi, yahut onlarn daha atafatl z deyimleri kullanlmaya
balamtr. Mekke ve Medine ile Arap memleketlerinin lkeye katlmas zerine I. Selim,
hdiml haremeyni-erfeyn, Kanun Sleyman, halfe-i mslimn ve halfe-i ry-i zemn
unvanlarn yelediler.
1302de Osmanl Beyliini kurmu olan Osman ve halefleri, gaz ve bey (beg veya emr)
unvanlaryla yetinmi grnmektedir. Sonraki rivyetlerde Osman iin han unvan da
yaktrlmtr. Gaz unvan, kutsal sava, nder anlamnda Avrasyada kullanlan Trke
alp unvannn karl olarak kullanlmtr. Osmann kardei Gndz ve silh arkadalar
alp unvan tamlardr. Mogolca ayn anlamda bagatur unvan bahadr ekliyle alp karl
kullanlmtr. Orhan, ilk kez adna gm sikke baslan (1327) ve sultn unvan alan Osmanl
hkmdardr. Daha nceki tarihlerde kitbelerde Orhan iin kullanlan sultnul-guzt, yani
gazler sultn unvan, gerek sultnul-azam unvann alamad iin bulunmu bir
kullantr. Mogol lhanl hkmdarlar, sultan unvan almaya kalkan Anadolu emrlerini
iddetle cezalandrmlardr. Zira, bamsz hkmdar anlamnda sultan unvann kullanmak
iin mutlaka adna hutbe okunmak ve gm aka baslmak gerekir.
Rumelide imparatorluu kuran I. Murad ilk defa yce hkmdar, imparator anlamnda
hdvendigr (hnkr) unvann ald. O, kaynaklarda gaz hdvendigr diye anlr. Orhan, I.
Murad ve sonra gelen tm Osmanl hkmdarlar gaz unvann brakmadlar. Bu olgu,
Osmanl Devletinin kurulu ve gelimesinde slm gaz ideolojisinin daima temel olarak
devam ettiini gsterir. II. Bayezide kadar beg (bey) ve emr unvan da terk edilmedi. Ftih
Sultan Mehmed, bazen Mehemmed Beg unvanyla anlyordu. Kutadgu Biligden (yazl
1069) beri Trk geleneinde bik>beg>bey daima, siyas-asker hkm sahibi kii anlamnda
kullanlmtr. Osmanl titlatrnde kumanda yetkisine sahip zam/subalar, kumandan ve
daha yukar rtbedekiler beg (bey) unvan tarlard. te yandan, beyler iin Yunanca
meneden efendi ve kefalya (kavala) unvanlar da yerlemitir. Birincisi ileri gelen ulem,
ikincisi XV. yzyla kadar uc blgelerindeki subalar iin kullanlmtr (mesel Kavala
ahin). ok sonralar, siyas ve din otoriteyi kiiliinde birletirenler iin beyefendi unvan
ortaya kacaktr.
Yldrm Bayezid (13891402) tm Anadoluda br sultanlar zerinde Seluklu
sultanlarnn vrisi olma iddiasyla, Msrdaki Abbas halifesinden sultnur-Rm (Anadolu
Sultan) unvannn bir menr (bert) ile kendisine tanmasn istemitir. ada Avrupa resm
dilinde Yldrm Bayezid, imperator Turcorum diye anlmaktadr. Fetret dneminde (1402

1413) saltanat iin birbiriyle savaan Bayezidin be olu elebi (asletmeb) unvanyla
yetinmilerdi. nk Trk devletlerinde bir saltanat verset kannu yoktu; saltanat yalnz
sava gibi olaanst bir olayla Tanr belli eder inanc yerlemi bulunuyordu. Dolaysyla,
btn lkenin mer hkmdarnn kim olduu o zaman belli deildi; t ki elebi Mehmed tm
kardelerini savala saf d brakt, o zaman (1413) sultan unvann alabildi. slm bir unvan
olan sultan unvan gerek mer hkmdarl ifade ettii iin daima kullanlmtr: sultnulmuazzam, sultnus-seltn veya sultn-i azam, sultnul-Arab vel-Acem ekilleri tercih
olunuyordu.
II. Murad dneminde genellikle pdiah-i lem-penh (cihan halknn himayesine
snd ulu hkmdar, imparator) unvan yaygnlat. Pehlevcede pd, ulu, byk anlamnda
terimlerin banda gelir (pd-man, batman gibi). Pd-h unvanyla eanlamda ahlar ah
demek olan ehinh unvann Osmanl hkmdarlar ndiren kullanmlardr. I. Selim ve I.
Sleyman Selmh ve Sleymnh adlarn (tugralarnda) tercih etmilerdir.
stanbul ftihi, Dou-Roma imparatorlarnn vrisi olma iddiasyla unvanlarna kayser-i
Rm (Roma imparatoru) unvann ekledi. Ayn zamanda sultnul-berreyn ve haknulbahreyn (iki karann sultan ve iki denizin hakan) unvanyla Anadolu ve Rumeli, Karadeniz
ve Akdenizin hkmdar unvann benimsedi. Bu unvan, sultnul-berr ve haknul-bahr
eklinde Anadolu Seluklularnda da buluyoruz. Atalar gibi Ftihin yeledii bir baka
unvan da, sultnul-guzt vel-muchidn (gaziler ve mcahitler sultan) unvandr.
Vel ve h unvanlaryla bu dnyada ve br dnyada stn varlk olma iddiasyla ortaya
kan eyh Safyddn Erdebil soyundan ah smail, iki cihanda sultandr kalender
diyordu. Hz. Alideki velyet (vellik), nbvvetin koruyucusu inanc Trkmenler, Kzlbalar
arasnda yaygnd. ran Safav hkmdarlarnn bu iddiasna kar II. Bayezid, kendi
zamannda vel ve kutb unvanlaryla da anlmaya balad. Firdevs-i Rm, Midilli seferi iin
yazd esere Kutbnme adn vermitir.
Osmanl sultanlar da, shib-i velyet (vellik) unvanna nem vermilerdir. Kanun
Sleymana ir Yahya shib-i velyet diye hitap etmitir. Bu dnemde tasavvuf akmlarn
g kazanmasyla beraber, velye ve kutbiyye teorileri pdiahn din ve cisman otoriteyi
nefislerinde temsil ettikleri inancn kuvvetlendirdi.

Halifelik
Arap lkelerini, zellikle Hicaz lkesine katm olan Yavuz Sultan Selim, Memlk
sultanlarnn hml-haramayni-arfayn unvann hdiml-haramayni-erfeyn (Mekke
ve Medinenin hdimi) biiminde benimsemi, fakat Abbas halifelerine zg olan hilfet-i
kbr, yani dnyadaki btn Mslmanlarn mer din ve siyas hkimi olma iddiasnda
bulunmamtr. Bagdad halifelerinin unvanna sayg gsteren Anadolu Seluklu sultanlar,
saltanat tahtna oturduklarnda, Bagdad Abbas halifelerinden bir tayin menru istemiler ve
kitbelerde kendilerini halifenin zahri, muvini, yardmcs olarak anmlardr. Bylece, I.
Selimin cihanmul hilfet yetki ve sembollerini, Msrda oturan Abbas halifesi III. AlMutavekkilden bir mersimle devraldna dair rivyet, XVIII. yzylda ortaya atlm ve
Osmanl sultanlarnca benimsenmi aslsz bir rivyettir. Selim ile ada Osmanl ve Arap
kaynaklarnda buna dair bir kayt yoktur.68 Msrda oturan Abbas halifesi Al-Mutavekkil,
Selim tarafndan stanbula gnderilmi, yolsuzluklar yznden Yedikulede haps olunmu,
Kanun tahta ktnda Kahireye dnmesine izin verilmitir. Osmanl Msr valisi Hin
Ahmed Paa, kendisini sultan, Al-Mutavekkili halife iln etmise de, paa yakalanp idam
edilmitir. Al-Mutavekkil, Kahirede belirsiz biimde mrn tamamlamtr.
Kanun Sleyman, halfe-i mslimn ve halfe-i ry-i zemn unvanlarn kullanmtr. Bu
btn Mslmanlarn halifelii iddiasnda bulunduuna dair bir kant olarak ileri srlmtr;
fakat, bunun o zaman bir tartma konusu olduu anlalmaktadr. Zira (Buhr ve teki hads
mecmualarnda yer alan) mm Kureytendir yani, slm cemaatinin din bakanl Kurey
kabilesine aittir, hadsi karsnda Osmanl hkmdarnn btn Mslmanlarn halifesi olma
iddias, o zaman baka iki temel tarih olguya dayandrlmak istenmitir: Osmanl
hkmdarlar, Ftihden beri, tm slmn gaz klcn elinde tutma hakknn kendilerine ait
olduunu iddia etmilerdir.69 Ftih ve II. Bayezide Cezayir Mslmanlar, spanyol istilsna
kar heyetler gnderip himaye istemilerdi. Dnya apnda gaz grevini stlenen Sultan
Sleyman, dnyada Hristiyan devletlerin saldrsna urayan btn Mslman devletlerine
arka kmakla, bu iddiay kantlama yolunda idi. rnein, Portekiz saldrsna urayan
Sumatrada Atje (Ae) sultan Aleddne kale, top ve gemi yapmas iin uzman gndermi,
Osmanl donanmasn yardma gndermeyi vaat etmiti.70 Kazan ve Astrahan zapteden
Moskof arna kar, Orta-Asya Mslmanlarnn bavurmas zerine Volga ve Astrahana
sefer dzenlenmi (1569), Orta-Asya hanlklarna ateli silhlarla donatlm yenieri
mfrezeleri yollanm idi.71 Rus arna kar himaye isteyen Harezm hanna gnderdii
nmede Sultan Sleyman, sarayn melz-i [snacak yer] seltn-i nmdr diye anyordu.
Osmanl hkmdar, dnya Mslmanlarna, Mekke ve Medinenin hdimi olarak Mekkeye
serbeste gelip gitmeleri iin gvence vermekte, bu amala karada ve denizde sefer nlemleri
almakta idi. Kuzey-Afrika Arap lkeleri spanyol tehdidi altndayd; blge Mslman halkn
korumak iin Sultan Sleyman, levend (korsan) Babaorucca (Barbarossa) Hayreddin Resi,

kapudn-i dery atayarak donanma ile Bat-Akdenize yollad. Sleymaniye Cmii

kaplarndan birinde Ebussudun yazd kitbede Sleyman, Halfetehul-azz.... zllullh al kffatul-umem diye anlyordu. Sleymann bilgi vezirizam Ltfi Paa, hilfet
zerine yazd rislede gaz dolaysyla Sultan Sleymann, tm slm dnyasnn hmisi
olduu tezini savunmaktayd.
Osmanllarda hilfet-i kbr iddias, zayflayan siyas gc desteklemek amacyla gittike
kuvvetlendi ve XVIII. yzyldan itibaren btn slm dnyasnn mer halifesi biiminde
gelime gsterdi. Birinci Dnya Sava bitiminde Hind Mslmanlarnn Osmanl hilfetini
ngiliz hkimiyetine kar kullanmalar, Hilfet hareketi, Osmanl sultannn halifelik
iddiasnn slm dnyas tarafndan benimsenmi olduunu gstermekteydi.
68 Bkz. H. Edhem, Dvel-i slmiyye, stanbul, 1927, s. 17-19.
69 stanbul fethinden sonra Ftihin Msr Memlk sultanna yazd mektup: Ferdun Bey, Mnetus-Seltn, I, s. 236.
70 Bkz. H. nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, stanbul, 2004, s. 378-391.
71 H. nalck, The Origins of the Ottoman-Russian Rivalry and the Don-Volga Canal, 1569, Les Annales de lUniversit dAnkara, I
(1947), s. 47-106; Trke eviri: Belleten, XII (1948), s. 349-402. Sleyman zerinde bkz. Kanun Armaan, Ankara, 1970; Soliman
Le Magnifique et son temps: actes du Colloque de Paris, Galeries nationales du Grand Palais, 7-10 mars 1990, Rencontres de lEcole
de Louvre, XII (1992) iinde C. Fleischer (s. 159-175) ve C. Imberin (s. 179-184) yazlar.

Vezirizamlar
Pdiah vekli sfatn tayan vezirizamlar XVIII. yzylda bu yetkiyi her zaman temsil
etme ve yeine getirme gcne sahip olamamlardr.

1700 tarihine kadar devlet idaresinin ba vezirizam makamna, yalnz asker bir baar
kazanm kumandanlar geliyordu. 16831699 bozgun yllarndan sonra Osmanl Devleti artk
sava meydanlarnda bir baar peinde komayacak, devletin devam iin diplomasinin
yaamsal nemini benimseyecek, yeni dnemde idarenin bana d ilerini temsil eden
reslkttblar gelecektir. Bunlardan ilki Karlofa Bar Antlamasn imzalayan Rmi
Mehmed Paadr. XVIII. yzyl boyunca vezirizamlarn ou bu meslektendir.
Saray personel ve ynetimine, vezirizamdan bamsz olan kapaas, dier adyla
bbussade aas veya ak-hadm aa bakard. Saraydan kma srasnda vali ve
kumandanlarn atanmasnda balca yetki sahibi olan kapaas, devlet iinde ok nemli bir
mevki sahibi idi. Dardan sultanla temas kurmak isteyenler, onun araclna bavurmak
zorundaydlar. Sultann en yakn adam kapaas idi. II. Bayezid ou kez, kapaasn
vezirizamlk ve nemli valiliklere getirmi, bylece hkmet sarayda odaklanmtr. Zira,
Cem Sultann geri gelmesi kaygsyla yaayan II. Bayezid, nemli makamlara yalnz kendine
en yakn kimse sfatyla ak-hadm aalarn tayin etmekteydi. Vezirizam, kapaasnn azli ve
kendi adaynn atanmas iin sultana bavurabilirdi.
XVII. yzylda vezirizamdan bamsz olan en byk siyas gc ulemnn ba
eyhlislm temsil etmitir. Osmanl Devletinde ulem, devlet tarafndan silsile denilen sk
bir hiyerari kapsamnda rgtlenmiti. Kad ve din grevlilerini atama ve azletme yetkisi
elinde olan Anadolu ve Rumeli kadaskerleri, Dvndaki icra yeleriydi. erat alanna giren
davalarda son hkm onlar verirdi. Ulemnn ba olan eyhlislm ise Dvn yesi
saylmazd; bamszd, idar-icra yetkisi yoktu. darede tarafsz kalmak mmkn olmad
inancyla, slm hukukunun tarafsz yorumlanmas grevi, fetv sahibi eyhlislm ve
mftilere braklmt. Medrese hocalarnn ve mftilerin ba eyhlislm idi. XVII. yzylda
eyhlislmlarn fetvlaryla devlet ilerinde merkez bir yetki sahibi olduklarn greceiz.
syan eden asker ve halk, hareketlerini mer gstermek iin daima eyhlislmdan fetv
almaya alrlard. Yeni bir eyhlislm atanmasna ilikin dilekeyi sultana Vezirizam
Yemici Hasan gtrm, btn basklarna kar sultan, eyhlislmla kendi retmenini
getirmiti. eyhlislmlarla srekli atma halinde olan Hasan Paa, sonunda eyhlislm
Sunullahn azledilmesini salamtr. te yandan, uyumu srdrmek isteyen Vezirizam
Cerrah Mehmed Paa, btn nemli devlet sorunlarnda eyhlislma danmtr. eyhlislm
bu dnemde o derece otorite sahibi olmutur ki, onun fetvsyla sultanlar tahttan indirilmi;
birok vezirizam yerinden atlmtr.
eyhlislm medrese yelerinin atanma, terf ve azillerine ilikin dilekeyi vezirizama
verirdi. XVII. yzylda eyhlislmlar, molla derecesindeki byk kadlarn atanma ve azlinde
neride72 bulunma yetkisini elde ederek, ulem rgtnn denetimini ele geirmitir.

Vezirizam nasl sultann yrtme yetkisinin mutlak temsilcisi ise, eyhlislm da sultann
slm cemaatinin ba imm sfatyla din yetkilerinin mutlak temsilcisi saylmtr. Sultan I.
Selim, eyhlislm Zenbilli Ceml Efendinin devlet kararlarna karmasn iddetle
reddetmitir. Kanun Sultan Sleyman, eyhlislm Ebussudla yaknlk kurmu, rf devlet
hukuku karsnda er hukukun stnl yolunu amtr.
eitli kstlamalar, vezirizamn sultannkine eit bir g kazanmasn nlemitir. Sultann
mutlak temsilcisi sfatyla vezirizamn btn devlet birimlerini denetim ve gzetim hakk
vardr. Bu da, brokrasinin bamszln ve devlet gcnn birliini srdrmeye yeterli
saylmtr. Vezirizamn onay olmadan hibir makamda azil ya da atama ilemi olamazd.
Pdiahn kendi el yazsyla emri, yani hatt-i hmyn dnda fermnlar dorudan
vezirizam tarafndan karlrd. Vezirizam tarafndan sultann onayna sunulan Dvn-i
Hmyn kararlarnn reddedilmemesi bir gelenek olarak yerlemitir. Vezirizamn
bamszl, Orta-Dou devletlerinin deimez bir ilkesidir. III. Muraddan balayarak
sorumsuz mushiblerin ve saray mensuplarnn araya girmesiyle vezirizamn yetkileri
zayflamtr; Koi Bey ve teki slahat lyiha sahipleri tarafndan bu durum, devlette
tagayyr ve fesdn balca kayna saylacaktr.
Murad Paay vezirizamla atayan I. Ahmed, yazd bir hatt-i hmynda, Sana
vezirizaml kimsenin tavsiye ve grne bavurmadan verdim ve mhrm gnderdim
demitir. 1656ya doru devletin derin bir bunalma dt srada Kprl Mehmed Paa
vezirizaml, u artlarla kabul etmiti: Sunduu nerilerden hibirini sultan reddetmeyecek,
btn atama ve azilleri kendisi yapacak, sultann vezirizamdan baka danman olmayacak,
hibir kartn saray benimsemeyecek ve kendisine kar yaplan btn iftiralar gzard
edilecek.

Kamuoyunun Etkisi
Osmanl politikasn belirlemekte kamuoyunun da, genellikle kabul edildiinden daha byk
bir etkisi vardr. XVI. yzyln ikinci yarsnda kapkulu askeriyle pazar zanaatkrlar arasnda
bir kar birlii olutu. Kapkullarndan birou zanaatkr ya da tccr olmu, bazlar da
paralarn ticar giriimlere ya da faize yatrmt. stanbul halk haksz basklar karsnda
ayaklanmaya hazrd; bu tr karklklar genellikle ml ve ekonomik sknt zamanlarnda
patlak vermitir. Hkmetin kt nlemleri sonucu skntya den halk, ulemy balarna
alarak harekete mer bir grnm verirdi. 1648de Sultan brahimin, 1687de IV.
Mehmedin, 1703te II. Mustafann, 1730da III. Ahmedin ve 1807de III. Selimin tahttan
indirilmelerine yol aan ayaklanmalar bu trdendir.
Halk ayaklanmalar ancak ulemnn ibirliiyle baarl olabilirdi. 1651de, stanbul halk
yenieri cuntas iktidarna kar ayaklanmtr. Yasalar reyann silh tamasn
yasakladndan, eyletlerde kyl ayaklanmalar seyrekti. Kyllerin topra brakp
dalmas, devlete kar ayaklanmalar kadar kayg veren bir eit eylemsiz direniti; nk bu
durum, devlet hazinesini ve timar sipahilerini gelir kaynaklarndan yoksun brakarak devleti
gten drrd. Kylnn topraklarn terk edip dalmasndan, perkende olmasndan
korkan devlet, zaman zaman kyly kayran nlemler alr, kimi zaman vergileri azaltmaya
veya affetmeye mecbur olurdu.

Genelde Osmanl sultanlarnn kamuoyunu kendilerinden yana ekme zorunluluu, onlar

dil dzen politikasn yenilemeye iten nemli bir faktrdr. Adletnme iln bunun bir
ifadesidir. Hkmdar sevilmezse, halk arasnda, erata sayg gstermedii, arap itii ya
da baka uygunsuz davranlarda bulunduu sylentileri kard. Bir despot olan IV. Murad,
kendisi hem iki dkn, hem de iki yasann en acmasz destekisiydi. Sultan Murad,
mutaassp Kadzde Mehmedin etkisi altnda kahve ve ttn yasaklar getirmitir. Baz
Osmanl sultanlar, erata sadk grnmek iin, namazlarn savsaklayanlarn ya da oru
tutmayanlarn cezalandrlmas iin zaman zaman genel fermn karr, meyhneleri
kapattrrd. Kendileri cuma gnleri cmiye giderek cemaatle namaz hi aksatmaz, yoksullar
ve dervilere sk sk sadaka verirlerdi. Kurban bayramlarnda, yalnz stanbulda binlerce
kurban kesilip yoksullara datlrd. Sultan, Mekke ve Medineye her yl on binlerce altn
dkalk hediye gnderir, srre alay denen bu hazine katar Mekke ve Medineye var yolu
boyunca byk mersim ve gsterilere neden olurdu.73
Sultanlar din nderlerden, zellikle halka tutulan eyh ve dervilerden her zaman
ekinmiler ve onlar kendilerine yaklatrmaya ya da sert nlemlerle boyun edirmeye
almlardr. eyh ve derviler, genellikle kart halk hareketlerinin ba
propagandaclarydlar. rnein, III. Mehmed, cmilerde vaazlaryla stanbul halkn kkrtan
bir eyhi kentten srm, fakat halkn gsterileri sonucu geri gelmesi iin izin vermek zorunda
kalmtr. IV. Murad, nfuzlu bir Nakbend eyhi olan Mahmudu ve daha sonra yanna yedi
sekiz bin kadar yanda toplam olan Sakarya eyhini Ilgnda idam ettirmitir.

Vezirizam Otoritesindeki Deiiklikler

ada eletirilerde, XVII. yzyln ilk yarsndaki politik bunalmn temel sebebi olarak
otorite birliinin, yani vezirizamn bamszlnn yitirilmi olmas ileri srlmtr.
Kprl Mehmed Paann, 1656 bunalmnda diktatrce yetkilerle vezirizam atanm
olmasyla devlet kalknma dnemine girecektir. Kendisinden sonra bu makama, olu Fazl
Ahmed Paa (16611676) tam otoriteyle gemitir. Sarayllar ve yenieri cuntas iktidar
yerine Kprller ynetimi boyunca hkmet ileri vezirizamn konandan ynetilmi,
sonuta saraydaki Dvn-i Hmyn toplantlar eski nemini yitirmitir. Sultann durum
hakknda arz ve telhs denilen raporlarla bilgi almas, emir ve istekleriniyse hatt-i hmyn
denilen kendi eliyle yazlm bir notla geri gndermesi usl bu dnemde uygulanr oldu (bkz.
Ekler, Telhsler).
Hkmetin vezirizamn sarayna, Bb-i liye tanmasyla Dvn-i Hmyn vezirleri
arka plna dm; dorudan doruya vezirizamn hizmetindeki grevli nem kazanmtr.
Bunlar, vezirizamn politik ve asker konularda temsilcisi olan khya bey, Dvn-i
Hmynda ikyet ve davalara bakan avu-ba ve uzun bir sredir Dvn-i Hmynun
baktipliini yapmakta olup devlet antlamalaryla nizmnmeleri muhafaza eden
reslkttb idi. 1720den sonra bu grevliler, Paa-Kaps veya Bb-i lideki
toplantlarda, vezir unvanyla hkmetin birer yesi hline gelmilerdir. Makamlar, XIX.
yzylda, srasyla, iileri, adlet ve dileri nezaretleri olacaktr.
Bu srete Defterdr Kaps da gelierek, ml iler iin bamsz bir blm durumuna
gelecektir. Ba-defterdr, haftann belli gnlerinde Bb-i lide yaplan toplantlara katlrd.

Vezirizam nemli kararlar almadan nce, genel danma iin birlikte Dvn toplantlar
yapard.
Osmanl devlet idaresinde pdiah bir sefere gittiinde pyitaht stanbulda kendi adna
gelimeleri izleyecek ve pdiaha bildirecek bir kaimmakm brakrlard, buna vekl-i
saltanat da denirdi. Ftih, Uzun Hasana kar sefere karken olu Cem Sultan bu biimde
atamt.
III. Murad dneminde kendisine ok gvenilen Kara (Lala) Mustafa Paa kaimmakm, daha
sonra vezirizam olmutur.
Pdiahn yann kkl nedeniyle dorudan doruya icra-yi saltanat edemedii
zamanlarda onun yerine devlet ilerine bakan yakn vekl-i saltanat sfat tar. Kaynaklarda
Ksem Sultan, vekl veya vekl-i saltanat sfatyla anlmtr.

Pdiahlarn Danmanlar
Osmanl pdiahlarnn, sekin ulem, eyhler, ir veya mnlerden mushib veya nedm
denilen kiisel danmanlar olurdu. Pdiahlar yetime anda hocalardan ders alrlard.
Bahocalar (Hoca Sadeddn, mer Efendi gibi) sultanlar zerinde stn nfuz sahibi
olmulardr. zel eitimciler, ehzdenin kltrl, zarf, civnmerd bir Osmanl elebisi
olarak yetimesini salard.74 III. Muraddan (15741593) sonra, Kafes ehzdeleri mutaassp
hocalar, bilgisiz mushibler ve criyelerle vakit geirmitir. Klasik Dou kltr yerine,
yalanc eyh uc, Cinci Hoca veya Mneccimba Hseyin gibi frk ve sahtekrlara
inanmlar, sultanlara byle kiiler akl hocal yapmlardr.
Bir Arnavut devirmesi olan Mimar Koca Kasm Aa, 16221646 dneminde mimarlkta
olduu gibi mushib veya kethda sfatyla en nemli siyas kararlarda dncesine
bavurulmu bir kiidir. 1622 ylnda bamimar olarak pdiah ve devlet ricliyle yaknlk
kurmu, Sultan brahim zamannda deerli vezirizam Kara Mustafa Paann mushibi (yakn
zel danman) olmu, devlet ileriyle yakndan tanm, vezirizamn katli zerine srgne
gnderilmi, Cinci Hocann himayesinde stanbula dnp 1645te yeniden bamimar olmu,
bir ara kul-kethdal gibi asker-siyas nemli mevkileri igal etmiti. Ksem Sultan onu
tutmad. Ksemin lmnden sonra Kasm Aa, Vlide Turhan Sultann kethdas olarak
saltanat ilerinde bamavir durumuna geldi (1651). Bir ara srgne gnderilmekle beraber
geri arld, 1656da byk bunalm srasnda Kprl Mehmed Paann iktidara
gelmesinde balca rol sahibi oldu.

Kethdalar
Osmanl toplumunda kethda (khya) nfuz ve servet sahibi kimselerin hizmetinde onlarn
ve rgtlerin her trl iini gren yardmclardr. Perde arkasnda efendilerinin kararlarn ve
hareketlerini ou zaman onlar belirler. Pdiahlarn zel akl hocas mushibler olduu gibi
Ksem ve Turhan Sultanlarn da, akl hocaln yapan kethdalar vard.
Ksemin ilk kethdas skdr Behram Aa devlet ilerini bilen kii idi. Behram
kethda, Ksem sayesinde devlet ilerine el uzatan azm devlet ve vusata sahip kimesne idi.
Vlide Sultan hazretlerinin cmle umruna ve bina ettirdii hayrata nzr ve mutemedin aleyh

olup hayli ml ve emlk peyda itmi idi. Ksem her ii ona danrd (mutemedin aleyh)
onun lm zerine (1646) yerine Arslan Aa geldi. Arslan Aa, Seydiehirli Kurt Aann
olu idi.
Ksem Sultann harem d ilerinde yardmcs Arslan Aa ldnde nl ve ok zengin
mimar Kasm Aay Kseme kethda yapmak istediler. eyhlislm rvet alp Kasm
destekledi. Bylece Ksemi daha yakndan kontrol altnda tutmak dnlm olmaldr.
Vlide sultan hazretleri, hizmetkrlarmz var, gayr kimesneler bize kethda olmakta nice
mahzrat vardr diye neriyi reddetti.75
Vlide Turhan Sultann kethdas nl mimar Kasm Aa idi. Kprl Mehmedin iktidara
gelmesini tavsiyeleriyle o salamt. Kethdalar, hizmetleri srasnda efendilerinin
nfuzundan yararlanp byk servet sahibi olurlard. Kethdalar bilgi ve deneyim sahibi
kiiler olarak byklerin akl hocas durumunda idiler. Bunalm dneminde devletin bana
getirilen Vezirizam Tarhoncu Ahmed Paa vaktiyle bir kethda idi. 16481651 dneminde
yenieri oca aalarndan kethda-bey bir ara devlet siysetine yn verecek nfuz ve yetki
sahibi oldu.

Lyihaclar
Bunalm dnemlerinde Koi Bey gibi yal ve deneyimli brokratlar slahat iin Sultana
telhsler sunarlard. IV. Murad, Koi Beyin nerilerini dikkate alm grnmektedir. (nc
ciltteki Islahat Lyihaclar blmne baknz).
72 XVII. yzylda ulem zerinde yetkili bir alma M. C. Zilfi, The Politics of Piety. The Ottoman Ulem in the Classical Age,
Minneapolis 1988, ulem listesi, s. 245-256.
73 S. Faroqhi, Pilgrims and Sultans: The Hajj under the Ottomans, 1517-1683, Londra, 1994.
74 Bu zarf, civnmerd (centilmen) deyimi iin bkz. H. nalck, Hs-Baede Ay u Tarab, Nedmler, irler, Mutribler, stanbul,
2011, dizin.
75 Nim, V, s. 51.

Saltanat Verseti ve Karde Katli

Saltanat verseti hakknda Ner (1493), karde katlinin Osmanllarda det-i kadme
olduunu iaret eder.76 Eski bir rivyete gre,77 Osman Gazi, bey olduu zaman rakibi
amcasna dokunmam, fakat sonra kendisine kar geldii iddiasyla ldrmtr. Bununla
beraber gerek Osmann gerekse olu Orhann zamanlarnda, kardelerin ve amcalarn
lkenin eitli yerlerinde yurtluk aldklar kaydedilmitir. I. Murad, kendisine kar
ayaklanm olan kardeleri Halil ve brahimi idam ettirmitir.78 Murad, saltanat ele
geirmek iin ayaklanm olan kendi olu Savcy da gzlerini kr etmek suretiyle
cezalandrd.
Osmanllarda srf saltanata rakip olduu dncesiyle karde katli, ilkin 1389da I.
Bayezidin Kosova harp meydannda kardei Yakubu idam ettirmesinde grlr. Burada da
birtakm zel koullar, bunu hakl ve gerekli gstermekteydi: Yakub ordunun bir ksmna
kumanda etmekteydi, Srplarla sava neticelenmemiti. te taraftan, Bayezidin tahta
karlmasnda ve kardeinin idamnda esas rol devlet bykleri oynam grnmektedir.79
Bayezidden sonra oullar arasnda taht iin uzun ve kanl savalar (14021413), 1453e
kadar saltanat zerinde hak iddia edenlerin kardklar karklklar, devletin birlii ve
selmeti iin kardelerin ortadan kaldrlmasnn gerekli olduu kansn yerletirmitir. Bu
mcadeleler srasnda sa, Sleyman, Musa ve nihayet Mustafa idam edilmek suretiyle ortadan
kaldrlm, fakat kap kurtulmay baarm olan oullar Bizansta, Macaristanda,
Arnavutlukta devletin gvenliini tehdit etmeye devam etmilerdi.80 zetle, 13891413
dnemi karde katli konusunda olayl bir devir olmutur.
Bizans kaynaklarndan (Doukas ve Chalkokondyles) anlaldna gre, I. Mehmed
lmeden, ocuklarn bir i harpten ve lmden kurtarmak iin birtakm nlemler almt:
elebi Mehmedin sekiz yandaki olu Yusufla bir ya k Mahmud, Bizansla yaplan
anlama gereince imparatorun yanna verilecekti. II. Murad, tahta knca bu ocuklar
Bizansa teslim etmedi. Saltanata yararsz hale getirmek iin gzlerini kr etti ve Tokatta
hapsetti. Tahtta iyice yerletiini hissedince onlar Bursaya geri getirtti ve iltifatla gnllerini
almaya alt. Fakat onun olu II. Mehmed (Ftih) tahta kar kmaz, ocuk yataki kardei
Ahmedi bodurdu.81 Sonuta, ilk defa Ftih Sultan Mehmed, normal koullar altnda susuz
olan kardeini idam ettirmi ve Kannnmesine karde katli maddesini koymutur.82
Chalkokondyles, 1444 Varna buhran dolaysyla, Osmanl lkesinde halkn bir i savatan
daha ok korktuu bir ey yoktur, diyor. Doukas, Her Trk hkmdarnn saltanat deiiminde
isyan kmas det hkmne gelmitir diye yazmtr.83
Yldrm Bayezid, Ankara Savanda bozguna uraynca byk olu Sleyman elebi
Edirneye kam, orada Osmanl Devletinin hkmdar olarak emr unvanyla beyliini iln
etmiti. lk zamanlarda kardei elebi Mehmed onun beyliini tand. Sleymann yakn ir

Ahmedden Nerye geen84 rivyet aynen yledir: Sultan Mehmed karnda Sleymann
tahta gedign iidicek, emrem saolsun, atamz gittiyse emrem bize atamz yerindedir
demi.85
Fakat elebi Mehmed, sa elebiye galebe alp drussaltana (saltanat merkezi) Bursay
ele geirip orada gm sikke bastrnca, saltanat iddiasnda bulundu ve Sleyman elebiye
kar mcadeleye girdi. Emr Sleyman, kendisini tek Osmanl sultan saymakta idi. Emr
Sleyman86 Edirnede tannd, Rumelide egemen oldu. Kukusuz elebi Mehmedden daha
gl idi. Says 7000i bulan yenieriler onunla beraberdi. Drussaltana Bursay da almak
istedi. Kendisine kar kk kardei Musa elebi, Rumeliye geip uc beylerini ve
yenieriyi kendi tarafna ekti ve Sleyman Edirnede bast. Kaan Sleyman hayatn
kaybetti (1411).87
Sleymann olu Orhan elebi, babasnn Yldrm Bayezidden sonra ilk kez sultan
olduu savyla Osmanl taht zerinde hak iddia etti. Gazavtnme, onun II. Mehmedin ilk
saltanat (14441446) srasnda Osmanl taht iin mcadelesi zerinde ayrntl bilgi
salamaktadr.88 Orhann 1444e kadar hareketleri hakknda kaynaklarda bilgimiz yoktur.89
1444te onu Bizansta snt olarak buluyoruz.90
1444 yaznda Orhan, stanbuldan hareketle ilkin nceize gelir, Rumeliyi ocuk sultan II.
Mehmede kar ayaklandrma abas baarya ulaamaz. nceizde tutunamaz, eskiden beri
dervi gruplarn merkezi Aa-Denizi (Deli-Orman) blgesine kaar. Balkan dalaryla Tuna
arasndaki blgeyi ele geirdii anlalyor. Gazavta gre91 durum, Edirnede byk tela
neden olur.
Dnemin en tannm askeri saylan Rumeli Beylerbeyi ihbeddin Paa dzme iln edilen
Orhan zerine yrr, Orhan kap Bizansa snr. 14441453 dneminde onun maiyetiyle
Konstantinopoliste oturduunu gryoruz. II. Murad dneminde andarl onu orada zararsz
tutmak iin Bizans ile anlama yapar: Masraflar iin imparatora ylda 300.000 aka (yaklak
7000 altn) bir para denir (bu gelir, Strymon rma zerinde bir blgedeki kylerin hazineye
ait vergilerinden oluan bir eit zemetten gelmekteydi).92
1453 stanbul kuatmasnda g koullar altnda bulunan sultan,93 Bizans elilerini iyi
karlad. stanbul kuatmasnda Orhan, Franklar Burcunda Sultan Mehmede kar savaa
katld. ehir dnce Orhan kamay denedi: Bir siyah kei klna girerek surdan kendini
aa sald. Orhan ve teki Bizansl esirler bir Osmanl gemisine tutsak gtrldler.
Esirlerden biri, gemi kaptanna Orhan ve Byk Domestikos Lukas Notaras tantt. Kaptan
hemen Orhann ban kesti ve Lukas ile kesik ba Ftihin huzuruna gtrd.94 Osmanl
tahtna gemeyi kendi hakk bilen ehzde Orhann sonu byle olmutur.
Ftih, tahtta en tehlikeli rakibinden bylece kurtulmu oldu; devlet kurumlarn yeni bir
dzene sokan Kannnmesinde rakip kardeler sorununu sonlandrmaya karar verdi; Karde
katli maddesini koymaktan geri kalmad. Ftihin karde katli maddesini ite bu tarih
koullar altnda grmelidir.
Ftihin Kannnmesindeki madde aynen yle: 1. Ve her kimesneye evldmdan saltanat
myesser ola, 2. karndalarn nizm-i lem iin katletmek mnsibdir, 3. esker ulem dahi
tecvz itmidir, 4. annla mil olalar.
1. Padih ocuklarndan herhangi birine sultanlk myesser ola.

Bu kann maddesini incelersek: Madde, saltanatn evlddan hangisine geeceini

belirtmemektedir. Bu da, Orta-Asya Trk-Mogol dnyasnda kaganln, kagann hangi oluna
geecei hakknda herhangi bir kann, tre bulunamad gereini gstermektedir.
Myesser olsa szc, bunu kesinlikle ifade etmektedir. (Myesser szc Ahmed Vefik
Paann Lehce-i Osmn szlnde95 kolay gelmi, muvaffak olmu; . Parlatrn
Osmanl Trkesi Szlnde, myesser: kolaylkla elde etme, diye aklanr).
Kannnmede anlam, egemenlii (kaderin yardmyla) herhangi bir biimde ele geirme
olarak yorumlanabilir.
2. Kardelerini nizm-i lem iin katletmek mnsibdir.
a) Katletme nizm-i lem, yani toplumun dzeni iin uygun grlr. Kardeler arasnda
taht iin mcadelenin, kargaann, belirsizliin Osmanl toplumu iin ne kadar ykc sonular
dourduu zellikle Fetret Devrinde grlm96 olup bundan Bizansn ne denli yararland
herkesin belleinde idi.
b) Mnsibdir ifadesi zerinde durulmaldr. Mnsib szcne . Parlatr lgatnda
yakr, uygun, yarar anlamlar verilmitir. Bu ifadeyi kardeleri katletmek uygun,
yerinde olur biiminde anlamaldr. Bundan mutlaka katil iini yapmak gerektir, anlam
karlamaz. Ama, XVI. yzyl sonlarnda tahta geenler, bunu her halde, mutlaka eklinde
yorumlamlar; bu da ilerine yaramtr.
3. Ekser ulem dahi tecvz itmidir. Aka anlalyor ki, erata saygsn bildiimiz
Ftih, katletme gibi bir fiilin er, hukuk dayanan ulemya danma gereini duymutur.
Ulemnn hepsi deil, ou bunu tecvz etmi. Demek ki, ulemdan bazlar susuz bir
kimseyi katletmeyi erata aykr bulmutur. Tecvz szc zerinde durmamz gerekir.
Tecvz, cevz fkh ilminde bir i iin msaade etme, serbest brakma anlamndadr; fiili
yerine getirme, izni alann kararna baldr. sterse katli yerine getirir, istemezse yapmaz. Bu
anlam yukarda tartlan mnsibdir ifadesiyle uygun der. Ftih Kannnmesi, devlet
kannnmelerini kaleme alan ve uygulayan niancnn yetkisindedir. Ftih Kannnmesi son
ekliyle, nianclktan vezirizamla getirilmi olan Karamn Mehmed Paa tarafndan
kaleme alnm olmaldr.
Bu incelemenin ortaya koyduu gerek udur: Fetretin canl biimde belleklerde olduu
bir zamanda kendi saltanat iin dman yanna snm bir rakibini, Orhan karsnda bulan
ve kendi kardei bir meme ocuu olan Ahmedi idam eden Ftih, bir devlet kannnmesini
dzenlerken kardeleri katl maddesini bu kannnmeye eklemi, ayn zamanda o anda bir
tehlike gstermeyen bir masmu97 katletme fiilini hakl gsterme abasnda bulunmutur.
Ulemnn iznini aram olmas kamuoyunu ve erat dikkate alma zorunluluunu duymu
olduunu gstermektedir. Halk, devlet adamlar ve ulem, devletin varln tehlikeye atan, i
harbe ve pek ok nfus ve servet kaybna yol aan karde mcadelelerini nleyecek bir
nlemi onayla karlamlardr. Ftih Kannnmesinin yazlmas srasnda vezirizam olan
Karamn Mehmed Paa, tarihinde Yldrm Bayezid tarafndan Yakubun idam edilmesini
onaylayarak, Onun bekasnda byk kargaalklar kmas ihtimali vard diyor.98 1422de
Kk Mustafann yakalanp idam edilmesine sebep olan arbdr lyasa atf olunan u
szler dikkate deer: Eeri suret ben ihnet ettim, amma manen isbet kldm. Eer kosam
bu ikisi orap yriyb iklmi harba verirdi. Zarar-i mdan zarar-i hs yegdir, bu fiil aslda
det-i kadmedir.99

Ftih Kannnmesinde karde idamn ciz gstermek zere ileri srlen nizm-i lem
maddesi bunun baka bir ifadesinden ibarettir.
Kardeler arasnda taht zerinde stn hak salayan herhangi bir kural olmad iin halk
ve asker, hnedndan kim gelirse ona itaat gstermekten baka bir ey yapamyordu.100 Bunun
iindir ki, saltanat iddiasnda olanlara kar mcadelede en etkin silh, onlarn Osmanl
soyundan olmadklar, dzme olduklar savn ortaya atmakt.
Saltanatn sahibini Allh belirler inanc, Trkler arasnda kuvvetli idi. Mehmed elebi,
kardei Musaya kar seferinde Edirne nne geldii zaman, ehir halk kendisine yle
demiti: Biz sana ehri ve hisr vermeziz, inallhulazz birbirinizle buluub bir yana
olub101
Sava, egemenlik iin Tanr hkmn meydana karan doal bir imtihan olarak
dnlyordu. elebi Mehmed, Musay yenip idam etti. Osmanl ehzdelerinin ackl sonu,
daima iradeleri dnda tanrsal bir kannun kanlmaz sonucu gibi tevekklle karlanmtr.
Baba oul, II. Bayezidle Selim, Kanun Sleyman ile olu Mustafa bir savata kar karya
geldikleri zaman, Tanrnn iradesine boyun edikleri inancndaydlar.
XV. yzylda Osmanl Devletinde mutlak, blnmez bir egemenlik inanc yerlemiti.102
Devlet, hnednn bir miras gibi dnlmyor, pdiah, halife veya imparator gibi blnmez
bir egemenliin temsilcisi saylyordu. Devlet gc, hukukun ve her trl imtiyaz ve tasarrufun
kayna saylan tek egemenlik sahibi hkmdarda toplanyordu. Otoriteye, lke ve nfus
unsurlar yannda lsz derecede stn bir yer veren bu devlet-hkmdar anlay, devleti
mutlak ve blnmez bir tek iradeye indirgiyordu. Bylece, kabile-devlet gelenekleri bertaraf
edilerek, Roma tarihindeki gibi mutlak ve soyut bir hkimiyet anlayna varlm oluyordu.
Osmanl tarihinin ilk yzyllarn dolduran taht mcadeleleri, aslnda bu gelimi devlet ve
hkimiyet anlaynda aranmaldr.
76 Ner, (Menzel nshas) Ghnnm: die altosmanische Chronik des Mevln Mehemmed Neschr/1 Einleitung und Text des
Cod. Menzel., yay. F. Taeschner, I, Leipzig, 1951, s. 153.
77 Ner, s. 25, 29.
78 Orhan Gazinin H. 749 Reblhir sonlar tarihli vakfiyesinde (Ariv Klavuzu, stanbul, 1938, Levha I) oullar srasyla Sleyman,
Murad, Halil, brahimdir: . H. Uzunarl (Belleten, IX, s. 105 ve LXVIII, s. 519) Muradn tahta knca Halil ve brahimi ortadan
kaldrdn dnmektedir.
79 Ner, 83; Anonim Tevrh-i l-i Osman: F. Giese neri, yay. N. Azamat, stanbul, 1992, s. 27.
80 Bkz. Murad II, MEB IA, s. 598-615.
81 Onun karld, Hristiyan olduu ve hal seferi projelerinde Ftihe kar kullanlmak istendii hakknda bkz. F. Babinger, Bajezid
Osman (Calixtus Ottomanus), La Nouvelle Clio, III (1951), no. 9-10, s. 349-388.
82 Ftih Kannnmesi, TOEM ilve, s. 27: Ve her kimesneye evladmdan saltanat myesser ola, karndalarn nizm-i lem iin
katletmek mnsibdir, ekser ulem dahi tecvz etmitir, annla mil olalar.
83 M. Doukas, Ducae, Michaelis Ducae nepotis, Historia byzantina, yay. I. Bekker, I. Boulliau, Bonn, 1834, s. 226.
84 Gz tan Ahmedye ait bu tarih iin bkz. H. nalck, Hs-Baede Ay u Tarab, stanbul, 2011.
85 Ner, Kitb- Cihan-nm (bundan sonra Ner), yay. F. R. Unat, M. A. Kymen, I, Ankara, 1944, s. 364.
86 Sleymann yannda bulunan ir Ahmed skendernmede onu lkenin tek sultan olarak anar.
87 Ahmed rivyeti tm ayrntlar verir, bkz. Ner, II, s. 450-486.
88 Bkz. H. nalck, Ftih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara, 1954, dizin: Orhan elebi.
89 Baz tarihiler Orhann Emr Sleymann torunu olduunu dnmektedirler.

90 Bkz. H. nalck, Ftih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, dizin: Orhan elebi.
91 Gazavt-i Sultan Murad b. Mehemmed Han: zladi ve Varna Savalar (1443-1444) zerinde Anonim Gazavtnme, yay. H.
nalck, M. Ouz, Ankara, 1978.
92 Doukas, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, ev. H. J. Magulias, Detroit, 1975, s. 191.
93 Doukas, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, s. 191.
94 Doukas (1975), s. 232-233; S. Runciman, The Fall of Constantinopolis, 1453, New York, 1965.
95 Ahmed Vefik Paa, Lehce-i Osman, yay. R. Toparl, Ankara, 2000, s. 7.
96 Fetret veya fetert denilen bu kargaa dnemi, Ahmednin Menkbnmesinde (Ner, II, s. 423-503) tm ayrntlaryla anlatlmtr.
97 Bugn Rumeli lehesinde ocuk iin maksim (masm) syleyiine rastlarsnz.
98 Karamn Mehmed Paa, Tarih-i l-i Osman, yay. M. H. Yinan, TOEM, XIV, s. 92.
99 Ner, s. 153.
100 Ner, s. 152.
101 Ner, s. 138.
102 Bunun iin bkz. H. nalck, Osmanl Pdiah, A SBF Dergisi, XIII (1958), s. 68-79.

Saltanat Versetinde Deiiklik

Kanun Sleyman (15201566) dneminde, eski beylik merkezi sancaklara gnderilen
ehzdeler arasnda tahta gemede belirsizlik ciddi siyas bunalmlara yol amt.103 II.
Selim dneminde (15661574) nemli bir deiiklik oldu; Anadoluda sancak valiliine
yalnz en yal ehzdenin gnderilmesi kararlat, bylece en yal ehzdenin pdiah olma
ans tannm oldu. Sancakbeyliinden gelen III. Murad (15741595) ve III. Mehmed (1595
1603) sancaktan stanbula gelip rakipsiz tahta getiler; ama saraydaki kardelerini toptan
katlettiler.104 Masmlarn bazlar dilsizler tarafndan ana kucandan koparlarak cellda
teslim edildi. Cenazeler gmlmek zere atalarnn trbelerine gtrlrken, ada
kaynaklarn yazd gibi, halkn feryad gklere ykseldi. Nizm-i lem iin yaplan bu
katiller karsnda halkn tepkisi, kafes uslnn ortaya kmasna yol aan nemli bir
gelimedir. Bu tarihten sonra sultann kardeleri, haremde bir dairede hapis tutulur oldu (kafes
yntemi).
III. Mehmedin (15951603) lm gizli tutuldu, Bbussadede taht kurulmutu, saray
ahalisi burada 14 yanda bir ocuun, Ahmedin gelip yeni pdiah olarak tahta oturduunu
grdler. III. Mehmedin olu Ahmed, sancaa gnderilmemi, sarayda tutulmutu. Bundan
sonra Osmanl tahtna kan sultanlar hep haremde zel bir dairede tutulacak, bunun sonucu,
baz istisnalar dnda deneyimsiz, zayf iradeli, psikolojik sorunlu ehzdeler, Kafesten
alnp tahta oturtulacaktr. Pdiahn Osmanl devlet sisteminde daima tek mutlak otorite
kayna durumu gz nne alnrsa, kafes usln, Osmanl Devletinde kargaa ve kte
birinci derece rol oynayan nedenler arasnda saymak gerei anlalr.
Sultan Ahmed o yata olaylar hakkyla kontrol edemezdi. Vezirizam Nakk Ahmed Paa
ile vezirler, Ahmedin tek kardei Mustafann katline msaade etmediler; zira Ahmedin o
zaman bir ocuu yoktu. Mustafa katledilseydi, Osmanl hnednnn sonu gelmi olurdu.
Hastalkl olan Mustafann taht zerinde hak iddiasna kalkmayaca akt. te bu koullar
altnda karde katli gelenei bu kez uygulanmad. III. Mehmedin erkek kardelerini kk
byk demeden acmaszca katletmesinin halk arasnda byk tepki uyandrm olmas da
kukusuz bu kararda rol oynamtr. Yeni sultann, Haremin etkisiyle ilk ilerinden biri,
Vlide Sultan Safiyeyi saraydan uzaklatrmak oldu. III. Muradn (15741595) ei ve III.
Mehmedin (15951603) annesi Safiye Sultan, vlide-i izzet-penh hazretleri culstan
hemen sonra criye ve hadmlaryla Bayezid meydanndaki kadnlar sarayna, Eski Saraya
gnderildi.
ocuk sultan Ahmed, det zere alayla Ayasofyada namaza kt (1603), halka grnd;
akamna snnet oldu. Bir ara hasta oldu, herkes kaygya dt. Az sonra annesi Vlide-i hi cihn Handn Sultan105 vefat etti.
Yeni saltanat verset uygulamasnda I. Ahmedin ba-hsekisi, Ksem Sultan adyla n
kazanm Mhpeykerin nemli rol oynad anlalyor. Mhpeyker, 1612de Murad (Sultan

IV. Murad), 1615te brahimi (Sultan I. brahim) dourmutur. Mhpeyker, Sultan I. Ahmedin
lmnde (1617) Mustafann tahta kmasna alt. Bunun bir nedeni, I. Ahmedin lmnde
oullarnn kk yata olmalardr. Bylece, I. Ahmedin hsekisi Mahfrz Sultann olu
Osmann (II. Osman) tahta kmasn nlemi oldu. Osman, I. Ahmedin byk olu idi. Onun
yerine tahta Ahmedin kardei Mustafann gelmesiyle tahtn oula deil, kardeine gemesi,
yani saltanat versetinde ekberiyyet (senioratus) usl gereklemi oluyordu.
Akl zayfl dolaysyla tahttan indirilen I. Mustafa (16171618) yerine I. Ahmedin
byk olu II. Osman (16181622) tahta karlacaktr. Bylece, saltanatta babadan oula
saltanat uslne geri dnlm oldu. 1622de II. Osman yenieriler tarafndan katledilince,
amcas Mustafa ikinci kez tahta karld (16221623), Mustafa akl hiffeti dolaysyla
yeniden tahttan indirilince, Osmann kardei Ksemin olu Murad tahta getirildi (1623). IV.
Murad culsunda 12 yanda idi, 1632de saltanat ilerini dorudan ele alncaya kadar Ksem
Sultan idareyi stlendi. 16231632 dneminde Ksem, olu Murad adna telhsleri, arzlar
(Dvn kararlarn) inceliyor ve Arslanm dedii olu IV. Murad adna son karar kendi el
yazsyla arz zerine koyuyordu (bkz. Ekler, Ksem Sultana Telhsler).
Bundan sonra Osmanl hnedn I. Ahmedin oullaryla devam edecektir. IV. Muradn
lmnde (1640) hayatta bir ocuu olmadndan kardei I. brahim (16401648) tahta
karld. I. brahimden sonra onun oullar IV. Mehmed (16481687), II. Sleyman (1687
1691), II. Ahmed (16911695) Osmanl tahtna geleceklerdir. Bylece ekberiyyet, byk
kardein tahta kmas usl saltanat verseti yntemi olarak yerlemi oldu. Ekberiyyet
yerlemi bir det olmakla beraber, karde katli devam etmitir. Kayda deer ki, II. Osman,
Lehistan seferine kmadan nce kardei Mehmedin idamna dair ulemdan fetv istemitir.
Hi erkek ocuu olmayan IV. Murad, kardeini idam etti, yalnz brahim hayatta brakld;
hnedn onun ocuklar yoluyla Osmanl tahtnda kalmtr.
103 Bu mcadeleler zerinde balca aratrmalar: . H. Uzunarl, . Uluay ve . Turann eserleri.
104 III. Murad 18 ehzdeyi (drd 2er, onu 8er yanda) bodurmutur.
105 N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, s. 219-236. Bu vlide iin kullanlan atafatl unvan, bkz. Hasan Beyzde, III, s. 869;
Safiye Sultan hakknda belgelere dayanan u makale: M. P. Pedani, Safiyes Household and Venetian Diplomacy Turcica, XXXII
(1998).

Pdiahn Hs-Baede ret Meclisi

Kadm ran, Hind ve eski Yunan kltr gelenekleri, slm uygarlnda gl bir sreklilik
gstermitir. Bu gelenek, yksek kltr evrelerinde, zellikle saray etrafndakiler arasnda,
ayr yksek bir kltr gelenei olarak benimsenmekteydi. Bu l-dn (profane) kltr gelenei,
db (edeb) terimiyle ifade edilmekteydi.
IX.XIII. yzyllarda slm dnyasnda ranl ve Trk hnednlar ykselince, db (edeb)
eserlerinin konusunda yeni gelimeler grld. Hkmdarlar ve zuref iin saray iret
meclisleri db zerinde eserler yazlmaya balad. Bu eserlerde kadm ran gelenei gittike
daha geni bir yer alyordu.106 Germiyan ve Osmanl uc kltrnn geni devlet ve toplum
anlay, dn devlet deyiminde ifadesini bulmutur. Din alanda medrese, sf zviyeleri bir
yanda, kttb (brokrasi), i-olanlar, nedmler ve hs-bae elenceleriyle sar-yi
hmyn bir yanda, bir emsiye altnda pdiah-i lempenhn kapsnda birleiyordu.
Osmanl pdiahlarnn, ayn zamanda el stnde tuttuklar ulemdan hocalar, ran gelenei
temsil eden mushib-nedmleri ve sf eyhleri vard.
Yukarda zetlediimiz gzlemler, ok sonralar XVI. yzyl Trk-Osmanl toplumu iin de
dorudur. Lmi Letif inde; zarf kii kltrl, kibar kiidir; db tm geniliiyle temsil
eden byk brokrat Mustafa l, eserlerinde zurefy, zel eitimi ve sekin etik ve
davranlaryla sradan halktan ayrr, halka kltrsz bir yn olarak yukardan bakar.
Saraylarda halvet-i hs veya meclis-i hs; tpk harem gibi, davetlilerin izinsiz
giremeyecei zel bir yerdir. Meclis-i iret, halvet-i hs saylr. Toplantya kimlerin davet
edileceini Enderun aalarndan grevli mr-i meclis tayin eder,107 o, ne emrederse o yaplr.
Davetli toplantya katlmak istemezse, gelen adama bir miktar altn para vermesi iyi bir
dettir.108 Davet edilenin toplantda kibr bir dille konumas nemlidir. lye gre, mecliste
kle ksmnn szn ban gzn yararak konumalar, dinleyen iin bir azaptr. Ann
gibilerin meclisinden selmetle kurtulmak cehennem azbndan kurtulmak gibidir. Mutaassp
hocalar da meclise yakmaz. Sultanlarn nedm ve mudhik (maskara)leri, Trkeyi asla
dzgn telffuz edemeyen erkes, Kazak ve Araplardr. Nedmlerin ou, genlikte ekbir
haremine girip109 dillerini az ok slah ederler.
Bir shib-i devlet meclisine davet olur ise, ne zaman gitmek gerekir, kulukta m, len mi,
ikindi mi, bunu o zt hangi zamanda holanr, ona gre saptamal.110 Bir meclise davet edilen
kimse kalabalk bir maiyetle gitmemeli.111 Maiyeti darda kalr. Mecliste edep kurallarndan
biri de, herkes bilgin, gzel konuan birisini dinlerken, bir kitap alp kenara ekilmek dnhimmetlikdir.112 Sofraya oturulduunda ilkin hane sahibinin balamasn beklemeli.113

Ziyafet

Ziyafette sunulan, istako, teke ve midye eidi nefs yiyeceklerdir. arap meclisinde
fazla ierek kendinden geip kt lflar etmek, kusmak, yahut susup oturmak ou kez yn-i
meclis ne idni bilmezlerin kt halleridir. Bu grgszlkler, zuref snfna yakmaz.
Bde sohbetlerinde brekler ve galz yalu yemekler ciz deldr. arapla beraber giden
yiyecekler, yar pimi kebaplar, ekil orba, kavurma ve kfteler, zellikle balk eidi,
istiridye tercih edilen yiyeceklerdir. Ekbir ve ehl-i saf meclislerinde ziyafet sofrasnda
50 kadar fndk fstk eidi, kavrulmu bdem, balk yumurtas, havyar ve pastrma dolu
olmal, sofra eitli mevsim meyveleriyle, iek, vazolar ve gl yapraklar ile bezenmelidir.
Zevk sahibi ev sahiplerinin n u hreti, bu gibi nefs eylerin tedarikini gerektirir.
Her ged fehm eylemez yn-i Cemdr bezm-i mey
Bunda bir hne tavr u bka lem vardr
Byklerin huzurunda iken tkrmek, tdrerek smkrmek, yellenmek, genirmek,
burnunu kartrmak, kanmak, kalbe keder veren nesneleri anmak, bakalarn
kmseyecek sfatlar kullanmak; yemek, bak ve mendili ile oynamak, izinsiz murabba
oturmak edebe aykr hareketlerdir; bu gibi iler, ehir olanlarna zgdr. Mahrem
yaknlar bile olsa, devlet byklerinin haremine, i-olanlarnn oturduu yere izinsiz girmek
doru deildir. Bir mellif veya ir eserini okurken, uras hoa olmu, aferin demek
nezaketsizliktir; kalann beenmedim, vme yerine zemmetme anlamna gelir, edep ddr.
Byklerin meclislerinde glmna,114 meclisin sde-r hizmetkrlarna nazar-i ehvn ile
gz dikmek meclisin sahibine kar ayptr115 ve haramdr. yet sarholuk halinde bazen
hizmet edenlerden biri glp cevap verirse, bu her ikisinin katline sebep olabilir. Bu gibi
kstahlklar, ehir olan cinsinde, yahut szende ve gyendelerde grlr. Mecliste baz
aalk ahslarn, hadi esrar, kahve getir, ielim diye lf etmeleri edepsizliktir. Bu gibileri
hemen meclisten kovmak yerindedir.116 Fakat meclislerde bazi nzenn nigr ve
cvanlardan, saz alan ve ark okuyanlardan, yahut ulem, uar ve ehl-i irfndan bu gibi
istekler vki olursa, yerine getirilmek gerekir.
Baz meclislerde mushebet (dosta grme) elden gider, mnasebetsiz szler
syliyenler yznden mecliste avm-i ns bulunmak, ulem, uar ve ukal ve zuref
iin bir azaptr. Mecliste kilin szn anlar kimse yoksa, o da bir azaptr. Mecliste karlkl
ho, ilgin hikyeler anlatlmas (mutyebt) bir dettir; bu hikyeler yazya dklp letif
denilen bir literatre vcut vermitir. Lminin Letifi ilgin, tarih rivyetleri ierirse de,
Delibirder Gazalnin ak sak hikyeleri117 yznden patronu ehzde Korkut onu
yanndan uzaklatrmak zorunda kalmtr.
l, Sknmelerdeki sray gzeterek, ilkin keyif veren maddeler zerinde durur. Keyf
iin iilen otlar, beng, esrar, ber, meres ve afyondur.118 Tirykilik, bamllk yapar. arab
ve otlar imekte bamllk yapmamas iin az almal kendinden geecek kadar fazla
imek renc-i humrye neden olur. Akl olan, bu murdar eyleri yemez. Terkb ve dilber-lebi
denilen macunlardan da kanmal. Halk arasnda macun ve toz kullanan saysz esrarke,
kaybedilmi haert saylr. Kara Pehlivan dedikleri macunu yiyenler, evhm ve haylta
tutulurlar, gh susup oturur, gh kanrlar. Onu alanlar, tatl bir ey yemek veya imek ister.
Hayvan gibi yatar uyur; sonu lmdr; akln ve cinsel itahsn kaybeder. Kahveye

gelince,119 uykuyu ve ehveti giderir, ok iilirse idrar artrr, tirykiler kahveye meyl etmede
nr olur. Hepsinden iyisi araptr. Rindlere gre arap vcdun gcn artrr. Ayylar onu
da ll imeli; fazla ienler sarholuk halinde uyuklar, sayklar, bir tarafa yklr,
bakalarna yk olurlar. Sarho alngan olur, kzar, gazaba gelir.

Glmn (Hizmetkrlar)
Acemi kullar seerken onlarn karakterini, ilm-i kyfeden (karakteriyoloji) anlayan
birinden sormal.120 st ba yrtk olan almamal. nlerine yemek konula; yemei a kurt
gibi yerlerse her iinde atlganlk almetidir. Hizmete alnacaklar arasnda bir grup da
yanamalardr. Satn alnm kleler, ekbirin hareminde hizmet kurallarn renirler;
edeb-perver glmn her an hizmete koan, giyimine, temizliine bakan i-olanlardr, onlar
makbuldr. Dardan urada burada hizmete alnan hovardalar, bu kurallar bilmez. Kul,
sonunda inyetlere erime midiyle hizmetleri istekle yapar.
Ekbirin evlerindeki gzel criye ve i-olanlar, efendilerinden bakasnn yzne
bakmamaldr. Pdiahn nedmlerinden biri bu kural gzetmedii iin gzden dmtr. olan erbet ve kahve sunarken, baka anlamlara gelecek durumlara kalkmamal. ki
hizmetkrn bir araya gelip efendilerini ekitirmesi, ufak bir eyi bahane edip baka kapya
gitmeye izin istemesi, giyim kuamda sk sk efendiye istekte bulunmas, ekinilmesi gereken
hareketlerdir. Satn alnm hizmetlilerin, efendinin nimetlerini beenmemesi, bu nimeti onlara
veren Tanrya kar gelmektir. -olanlar arasna evld-i Etrki sokmak, saf suyu
bulandrmak gibidir. Efendilerinin aleyhinde olanlar katle mstahaktr.121 Onlar yedirip
iiren, souk k gnlerinde barndran, kemhalar giydiren efendilerine kar hinlikleri, bu
dnyada ve br dnyada cezalandrlr. Efendilerine, azilde ve bir mevkie tayinde tavrlar
ayn olmak gerekir. Kullarn talihi, kap kap satlmaktr. Baz hizmetkrlarn, bir pdiah
dirlii isteiyle ayrlmak istemeleri, efendilerinin hatrn krar. ou hizmetkrn, sonradan
ev bark ve aile sahibi olduunu l iaret eder.122
Hizmetliler, verilen bahii deerce az da olsa, sevinle alalar, bakasna vermeyeler. Bir
hizmetkr sonradan servet ve mevki sahibi olursa, eski efendilerinin ocuklarna, gerekirse
timar ve zemet almakta yardmlarn esirgemeyeler. l, bu faslda, Osmanl toplumunda
genelde efendikul ilikilerinin ne kadar nemli olduu ve bu ilikilerin sosyo-psikoloji ve
etik kurallar hakknda dikkate deer ayrntlar vermektedir. Bazen haremde ciddi durumlar
ortaya kar: Baz kullar kalla olur, kollarn dalar, bazlarn iviler ya da
hizmetkrlardan birine k olur; bu gibilerin kav bir dilekcisi karsa hemen ona verilir,
kmazsa gizlice denize atmak gerektir.123 (P. Rycaut, saray criyelerinden azgnlk
gsterenlerin bir uvalda tala denize atldn anlatr). Bazlar afyon ve toz bulup
kullanrsa, ibret olarak dayak atlr. Lkin mcerred kahve imeleri cyiz grlmtr.
Nevrzda mesir yenmesi yararldr. Sarho eden eki boza ve arap erbeti imelerine izin
verilmemeli.

Srek Avlar

Av partileri, iret meclisi gibi, patrimonyal devlet dzeninde sosyal ilikiler ve spor
bakmndan nemli fonksiyonlar bulunan bir kurumdur.124 Saray iret meclisinin, zuref
(sekinler toplumu) ve gzel sanatlar bakmndan nasl nemli bir fonksiyonu varsa, sultan,
ehzde ve komutanlar iin srek avnn, sanat-i kirdr125 (sava taktik bilgisi) bakmndan
nemli bir fonksiyonu vardr. Brokratlar iin av ciz deildir. Beylerin devlet ilerini
brakp sk sk av partilerine katlmalar doru deildir. Avmn ise, vaktini av ile geirmesi
yanltr.126
Sultanla ava gitme, hnmede tasvir olunduu zere, sekin asker snfn bir imtiyazdr;
nakklar minyatrlerinde bu srek avlarna zel bir yer verir. Kanun Sleymann bir av
sahnesi, nl Nakk Osmann muhteem bir minyatrne konu olmutur.127Av yerinde ikr
aalar ve olanlar hazr olur; av hayvanlar, av kular, taz ve zagarlar, kullanlan silhlar,
ok-yay, tfek tasvir edilmitir; av hayvanlar boa, geyik, karaca, turna vb. kular, leopar,
tavan minyatrde tek tek resm edilmitir. Sultann arkasnda, okluk ve iecek veya yiyecek
kab tayan i-olan hazr bulunur.

Meyhneler
l, yalnz saray hs-bae meclislerini deil, halkn toplant yerlerini, yani meyhne ve
kahvehneleri de sz konusu yapp aykr durumlar eletiriden geirir. lye gre,
meyhnelere gidenler iki zmredir. Birincisi, nev-civnlar, zenpre ve mahbb-dostlardr;
bazlar mahbb ile meyhneye varur; ikincisi, gece ve gndz rb-i hamr ile mrn
meyhnede geiren takmdr. Halktan olan ayylar, arapla kalblerini tasfiye ederler. XVI.
yzyl sonlarnda stanbulda 500 meyhne tespit edilmitir.
Bozahnelere zuref (centilmenler) gitmez, gitse de kebap piirtmek ve boza imek iin
gider. Mskir boza satlan bozahneler, erzil ve aalk kimselerin topland yerlerdir.
Tatarlar, b-i hayt dedikleri bozay gece ierler. Bozann ekisi sarho eder.

Kahvehneler
Mustafa l, kahvehnelerin sosyal ilevi zerinde ayr bir fasl ayrmtr.128 lkin
Arabistandaki kahvehneler, 960/1553 ylndan beri stanbulda ve baka ehirlerde eski
bozahnelerin yerini alm, saysz toplant meknlar olarak ortaya km, ey yatlu
toplant yeri saylm; zellikle derviler, ehl-i irfn zmresi sohbet amacyla
kahvehnelere gitmeye balamlardr. Kahvehnede rastlanan baka bir grup da, ana
yurdundan kalkp gelmi, gidecek yeri olmayan garbler ve fukardr. Ama bunlardan baka
ehir olanlar gibi sfehdan gelenlerin amac, kt ilerle ilikilidir. Anadolu, Rumeli,
Msr, am ve Bagdadda, sipahi ve yenieri aslndan kullar, kahvehnelerde sabah akam bir
keye oturup vnmekle vakit geirirler. Ama ehl-i hak kimseler kahvesini ip gider.
ilen kahve, eyh Ebl Hasan-i zel gibi dindrlar iin Tanr mhedesine gtren
ifal iecekler (iksr-i merbt-i suleh) arasnda saylm, kahve herkesin sevgilisi
olmutur. Keza, esr-i mushabet kimseler (arkadalk sohbeti arayanlar) de kahvehne
mdvimlerindendir. Nice derbederler de, srf tavla ve satran, hatta kumar oynamak iin

kahvehneye gelirler.
l, kahvehne mdvimlerinden bamsz sanatkr bir zmre olan129 nakklar sevmez.
Nakklar, stilde siyah kalem, rm veya hatyde yetenek kazanrlar, kahvehne ve
meyhnelerden kmazlar. Dorudan sultann hazinedr-bana bal olduklarndan
defterdrlar kontrolne tbi deildirler, fazlasyla yksek ulfe alrlar. l, Karnca gibi
oalp saylar birka bine (?) varmtr; hazineyi aldatan haram yeyici bir blk
mfsilerdr, aslnda, 70, 80 musavvir, o kadar da zer-kb yeter der.
Ayntab ziyaret eden Evliy elebi, ehrin kahvehnelerini ver: Kahvehneler gam
giderir, diyerek ilve eder: Zir kahvehnede gngn saz ve sz ve Hseyin Baykara
fasllar vardr.

Patronaj: Ba yapma hakknda

liye gre Ltf u kerem ... ihsan u at Tanrnn sfatlarndandr. Sultanlara ve ekbire o
sfatla sevgi gsterilir, onlarn ndr. 2000 yk (1 yk=100.000 aka) aka hazinesi olan
sultan, ylda 20 yk aka bahi vermelidir. Lyk olan birisine bir defada 5000 altn ba
yapmaldr, ama imdiye dek 1000 altn zerinde ba grlmemitir. O da pek ndirdir.
Sultann Msrdan 500.000 altn (30 milyon aka) ceyb (cep) harl vardr ve tm hazinenin
yllk geliri 5000 yk (500 milyon) akadr; bu gelirden ylda 1000 yk (100 milyon) akas
hazinede kalrd. Hepsi birden tm gelir 8.800.000 altn (528 milyon aka) eder.130 Etraftan
gelen pke hediyeler ise hesapszdr. eyhlislm Ebussud Efendi, Kuran tefsrini sunduu
zaman, Sultan Sleyman bin flori ile bir samur krk balad ve gnlk vazfesi (maa) 250
akadan 500 akaya karld. Bu tefsr, otuz yllk bir alma ile meydana getirilmiti.
106 Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz. H. nalck, Has-Baede Ay u Tarab: Nedmler, arler, Mutribler, stanbul, 2011.
107 Gelibolulu Mustafa li, Mevidn-Nefis fi-Kavidil-Meclis,tpkbasm, haz. C. Baysun, stanbul, 1956, 85. Fasl.
108 Mevidn-Nefis, 88. Fasl.
109 Mevidn-Nefis, 89. Fasl.
110 Mevidn-Nefis, 99. Fasl.
111 Mevidn-Nefis, 97. Fasl.
112 Mevidn-Nefis, 102. Fasl.
113 Mevidn-Nefis, 101. Fasl.
114 Mevidn-Nefis, 46. Fasl.
115 Mevidn-Nefis, 47. Fasl.
116 Mevidn-Nefis, 48. ve 49. Fasllar.
117 Dfiil-Gumm ve Rfiil-Humm; ktphanelerde birok nshas vardr (mesel Sleymaniye Ktphanesi, Esad Ef. 3629).
118 Mevidn-Nefis, Ifrt-i Keyf: 17. Fasl.
119 Kahvehneler balna baknz (s. 94).
120 Mevidn-Nefis, 100. Fasl.
121 Mevidn-Nefis, s. 338.
122 Mevidn-Nefis, s. 339-340.
123 Mevidn-Nefis, s. 339-340.
124 Srek avlar, Orta-Asya gebe kavimleri iin hayat nem tayordu: Av, sava taktik deneyimlerine frsat verdii gibi orduya yiyecek
salard, I. Murad, Edirneden Kosovaya gidinceye kadar yolda sk sk avlanmalara bavurmutur. Muradn yzlerce av kpei

yabanclarn merakn ekmitir.

125 Mevidn-Nefis,16. Fasl.
126 l, geyik-h av dolaysyla sz haremde gzel avlamaya getirir ve criye ve klhn veya dellk ile birlemenin zevkini anar
(Metin, s. 293).
127 Osmanl Uygarl, II, yay. H. nalck ve G. Renda, stanbul, 2003, s. 912-913.
128 Mevidn-Nefis, 71. Fasl. Kahvehneler iin ayrca u gzlemler ilgintir: Ltfi Paa, safnme; Peev (Peuy) Tarihi ve
Hezrfen Hseyin, Telhsl-Beyn, yay. haz. S. lgrel, Ankara, 1998, s. 274.
129 Ehl-i hiref beynnda, Mevidn-Nefis, 22. Fasl, s. 305-306.
130 Osmanl bteleri zerinde An Economic and Social History of the Ottoman Empire, yay. H. nalck with D. Quartaert,
Cambridge, 1994; Trke eviri: H. Berktay, stanbul, 2000, s. 117-131.

Pdiahn Saray:
Sar-yi Hmyn

Eski Saray, Yeni Saray (Topkap Saray)131

Fetihten hemen sonra Ftih, ehrin Roma dneminde nemli meydan Forum Tauride
(bugn Bayezid Meydan ve stanbul niversitesi Merkez Binas bahesi) bir saray yaptrd
(1453). Daha sonra Boaza ve Marmaraya hkim Sarayburnunda (Akropolis) Yeni Saray
(Topkap Saray) ina ettirdi. Geni saray blgesinde inaat 13 yl srmtr (14651478).
Yeni Saray etrafnda geni bir alan surlarla evrildi. Eski Saray sultann haremi olarak
kullanlrd; saray kadnlar yani vlide sultan, hsekiler, criyeler orada otururlard.
Sonralar Kanun Sultan Sleyman nikhl ei Hurremi yanna, Yeni Saraya getirtti ve
kendisine burada bir harem dairesi tahsis edildi. len sultann harem halk Eski Saraya
gnderilir, Topkap Sarayna onlarn yerine yeni pdiahn kadnlar alnrd. Gebe kalan
criye de, Yeni Saraydan Eski Saraya gnderilirdi.

Saraylar, Harem Tekilt

Bu geni alanda zamanla bahelerde birok kk/kasrlar yapld. Bunlarn bazlar bugn
mevcut deildir. nl Beikta Saray I. Ahmed ve II. Osman inasdr, buras Yeni Saray
kadar nl idi. Pdiahlar Boaz gezintisinde orada kalrlard. Yeni Sarayda (Topkap
Saray) Enderunda yer alan Harem-i Hmyn, 400 kadar odas ile iki merkez etrafnda
toplanr: pdiahn gnlk faaliyette bulunduu akaalarn hizmet ettii odalar132 ile vlide
sultan idaresi altnda hsekiler, kadn efendiler, ikbller, ehzdeler ve criyelerin
bulunduu daire.
Bbussade hadm aasnn idaresi altnda pdiahn gnlk hayatn geirdii odalarda,
akhadmlar ve i-olanlar pdiahn trl hizmetlerini grrler.
131 Harem daireleri zerinde geni bilgi iin bkz. . Ortayl, Topkap Saray Harem-i Hmyn, stanbul, 2012.
132 Bu blm zerinde ayrntlar iin bkz. H. nalck, Osmanl mparatorluu: Klsik a, s. 183-93.

Pdiahn zel Saray Dairesi: Harem

Harem, pdiahn ailesinin oturduu d dnyaya kapal mahrem dairedir. Kanunye kadar
pdiahn kadnlar, Bayezid Meydanndaki Eski Sarayda otururlard. Sultan Sleyman 1530
tarihinde, Hurremi nikhl zevcelie kabul etmi ve onun iin Yeni Sarayda (Topkap
Saray)133 ilk harem dairesini kurmutu. Zamanla pdiahlar tarafndan yaplan ilve
blmlerle harem dairesi bir labirent haline gelmitir
Girite, darussade dairesi ile ba-kap gulmlar daireleri vardr. Darussade
dairesinde, hazinedr-aa odas ve yukarda ehzde Mektebi yer alr. Buradan nc avluya
geilir. Burada pdiah iin yemek pien Kuhne mutfa ve Eczhane Meydanna
geliyoruz.
nc Yerdeki kapda, darussade aas dardan gelenleri karlar. Kadnlarn
bulunduu asl harem kapsnn iki yannda harem aalar nbet tutar.
Kapdan girince bir yol, Criyeler Dairesine gtrr: sa taraftaki yol Kadn Efendiler
Dairesi, hazine ve Yatak Odalarna ulatrr.
Haremin ba vlide sultandr, idare banda darussade aas (kzlaraas) bulunur.
Haremde darussade aas altndaki hizmetliler:
Kethda
mm
Muallimhne-i kebr
Muallimhne-i sagr
Ktib-i kebr
Ktib-i sagr
Kethda-i sagr
Ser-glmn-i bb (kapclar-ba)
Darussade aas (gndelik 61 aka), kethda (gndelik 37 aka), sultan imm (gndelik
40 aka), tm harem aalar 38 kiidir. Haremde ulfe (gndelik 12 aka) alan aalar 27
kiidir. Ylda ulfe yekn 347.000 aka yapar.

Enderun () Hazine Odas

Byk Oda 110 kii ile korunur. ki miri vardr: Hazinedar-ba ve hazinedr kethdas
(ylda ulfeleri 514.440 akadr). -hazine, ml bunalmlarda taradaki devlet hazinesine
para aktarrd, prensip olarak bunun geri denmesi gerekirdi. XVII. yzylda i-hazinede de
ok kez para kalmamtr.
Darussade aas kafes sistemi ortaya knca byk nem kazanmtr. ehzdelerden tahta
kacak byk ehzde, ilk kez vlide sultan ve darussade aasnca bilinirdi. Pdiah son
nefesini verdiinde durum ilkin vlide sultana haber verilirdi. Aa haberi vezirizama

bildirirdi. Cenaze mersiminde saray aalarndan yalnz darussade aas bulunurdu.

Bayramlarda teriftta sra ile vlide sultan, vezirizam ve darussade aas, onlardan sonra
pdiahn hs-oda aalar tebrike gelirlerdi.
133 Harem daireleri zerinde bkz. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara, 1984 ve . Ortayl, Topkap Saray
Harem-i Hmyn, 8-35; N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, stanbul, 2008.

Vlide Sultanlar
Eski Trk devletlerinde olduu gibi Osmanllarda da, ilk dnemde vlidenin unvan hatun
idi. XVI. yzylda kadn (hatunun bozulmu ekli) veya kadn efendi, nihayet vlide sultan
unvan yerleti (ilk kez Nrbn iin kullanlmtr). I. brahim (16401648), tm hsekilerine
(odasna ald criyeler) sultan unvan vermitir.
Yeni tahta kan pdiah, annesini Eski Saraydan byk bir alay ile Yeni Saraya alrd.134
Vlide sultann yemek sofas, misafir odas, yatak odas, hamam, kileri ve matbah iine
alan geni bir dairesi vard. Vlidenin ziyafet-musiki heyeti, keklerle bir elence
meclisinde tahta oturmu tasviri bize kadar gelmitir.135 Vlideye kalabalk bir criyeler
grubu hizmet grrd.
Orhann ei I. Muradn annesi Yarhisar tekfurunun kz Nilfer Hatun, bn Battuta znike
geldiinde devleti temsil grevini stlenmitir. I. Murad annesi Nilfer iin znikte muhteem
bir imret yapmtr. Eskiden beri vlidelerin devlet siysetine karmas kanlmazd. II.
Muradn ei Srp despotunun kz Mara Sultana Ftih sayg gsterirdi, ona Rumelide zengin
hslarla bir mlikne balam ve Srp kneziyle diplomatik ilikilerde arac olarak
kullanmt.136 Kanun Sleyman, annesi Hafsa Hatuna byk sayg gsterir ve baz siyas
kararlarda fikrini alrd. 137

Ftihe kadar Osmanl sultanlar Anadolu bey hnednlar veya nl Osmanl bey
ailelerinden nikhla e alrlar ve kzlarn bu beylerle evlendirirlerdi. Bu evlenmelerde ou
kez siyas ama gdlr, parlak dnlerde birtakm siyas anlamalar gerekleirdi. II.
Murad, siyas amala olu Mehmedi, 1451de Dulgadr (Zlkadriye) hnednndan Sitti
Hatunla byle muhteem bir dnle evlendirdi. Ftih, sultan olunca birtakm antlamalar
ieren bu gibi nikhl evlenmelere son verdi, haremdeki criyelerle yetindi.
Harem-i Hmyndaki kadnlar blm, Osmanl kul sisteminin138 baka bir uygulan
eklidir. Haremde tutsaklktan gelen criyelerin terbiye ve yetimesi yoluyla sultan ve
paalarn eleri yetitirilmektedir. darecilerin yerli ailelerden kz almas yasakt. Ama,

pdiahn mutlak otoritesini koruyan patrimonyal sistemi desteklemektir. Kul sistemine bal
devlet idarecileri, kullar herhangi bir d otoriteye baml olmamal, saray dnda herhangi
sosyal veya siyas bir aile veya rgtle ilikisi bulunmamaldr. zetle, harem kadnlarnn,
criyelerden seilmesi Osmanl patrimonyal sisteminin bir sonucudur.
Pdiah saraynda i-olanlar bbussade aas (kapaas) idaresinde Enderun rgt
iinde yer alr. Darussade aasna bal criyeleri haremin kzlar blmnde buluyoruz.
Enderun Ftihin mutlak imparatorluk dzenlemesinde son eklini kazanmtr.
Haremde vlide sultanlar yannda akl hocas nfuzlu kadnlarn rol unutulmamaldr. III.
Murad ve III. Mehmed dnemlerinde nfuz kazanm, hatta III. Muradn ou kez dncesini
sorduu Rziye Hatun bunlardan biridir.
Bu dnemde yalnz eylet-beylerbeyileri deil, baz sadrazamlar da harem kadnlarnn
himayesi altndayd. Hadm Hasan ve Sleyman Paalarn Vlide Sultan Safiye sayesinde
vezirizamla geldii iaret olunmutur.
Saraya alnan criyeler, esir kzlar ya esir pazarndan seilir ya da byklerce armaan
edilirdi. Her millet ve dinden bu esir kzlar, criyeler hareme getirilir, belli bir terbiye
sistemiyle yetitirilir, slm dini ve Trk detlerine gre terbiye dneminden geerek
yeteneine gre harem hiyerarisinde yer alrd. Haremde hseki oluncaya, yani sultana elik
edinceye kadar tm ayrntlaryla tespit edilmi olan bir terbiye sistemi vard. Harem halk iki
gruptan oluurdu: Dorudan vlide sultan emrindeki kzlar yannda, dorudan darussade
aasna bal olan erkek hadmlar. Darussade aas genelde Eski Saray aalndan seilirdi.
XVII. yzylda Harem nemli mevkilere kendi adamlarn tayin ettiriyordu. Vezirizam
Hsrev, Abazaya kar yararlk gsteren yenieri aas Halil Aaya Msr valiliini vermek
istedi. Fakat bu nemli paalk, saraydan darussade aasnn yakn Mehmed Paaya verildi.
Yenieri aas Halil, Abazadan alnan Erzurum eyletine getirildi.
Ocak aalar aann ocaktan olmasn istemediler; Ksem, yenieri aalna Haremden
silhdr Hsrev Aann getirilmesine karar verdi.139

Darussade Aasna Bal Hadmlar

XVII. yzylda darussade aasnn grevleri yle tespit olunmutur:
Haremin korunmas, hadmlar disiplin altnda tutmak, haremin idar ileri, zellikle terf
ve cezalar iin pdiaha arz (rapor ve dileke) sunmak, pdiah kzlarnn dnlerini
rgtleme ve haremi temsil etmek, pdiahn din grevlerini (balca Srre Alay)
rgtlemek,140 vlide sultanla vezirizam arasnda iliki salamak.
Vlide sultan, dorudan kendi emrindeki vlide sultan baaas araclyla harem
idaresini kontrol altnda bulundurur, darussade aalna ok kez bu hizmette bulunanlar
gelir. XVII. yzylda kafes yntemi yerlemesiyle, haremin siyas nemi, dolaysyla
kzlaraasnn nfuzu son kertede artm bulunmaktadr (II. Osmann katline neden olan
darussade aas Sleyman Aa rnei), bu nedenle azledilen darussade aalar stanbuldan
uzak yerlere, Limni, Kbrs gibi adalara veya Msra srgn gnderilirdi. Kzlaraas Cell
brahim Aa, Sultan brahimin delice hareketlerini nlemeye alt ve onun katlinde rol
oynad: Keza, byk vlide Ksemin iktidarna kar kk vlide Turhan Sultann
kzlaraas Sleyman, Ksemin katlinden sorumlu idi.

Hizmetlere gelince, Osmanl toplumunda temel bir sanat retim dzeni, rakkalfausta
dzeni vardr. Sanatlarda olduu gibi, saray nizmnda da criyekalfausta yetime dzeni
uygulanmtr. Haremde ustalar, kalfalar ve criyeler (kzlar) pdiaha ait her eit zel
hizmeti en iyi ekilde baarmak iin bu erevede eitilmi ve organize edilmitir. Pdiahn
zel hayat, Trk-slm toplumunda beylerin yaamndaki hayat stilini, en grkemli ekilde
temsil edecek biimde rgtlenmitir. Pdiahn d dnya ile ilikileri Bbussadede balar.
Ustalar, pdiahn haremde hizmetlerini dzenler. Hazinedr usta dairesindeki ustalar,
vlide sultan dairesinin st katnda dorudan pdiah emrinde yer alr; onlar en nfuzlu harem
hizmetlileridir. Haremdeki tm hazinelerin anahtarlar ondadr. Ml ilere bakan hazinedr
usta, ikbl ve gzde criyelerin yetitirilmesi grevini yerine getirir. Glerde, pdiah
baka bir mahalle gittiinde ve trenlerde, ustalar beraber gider. Sultan deitike tm
hazinedrlar deiir. Pdiahn zel hizmetlerini gren dier ustalar unlardr:
1. anigr usta ve kalfalar: Pdiahn yemek ve sofra hizmetindedir.
2. amar usta ve kalfalar: Pdiahn amarlarn ykar, muhafaza ederler. Yeri
imirliktedir.
3. brikdr usta: Pdiahn el ve yzn ykarken ibrik tutar. Pdiahn teki hizmetlerini
gren ustalar, kahveci usta, kilerci usta, kutucu ustadr.
4. Ktibe usta, kadnlarn ba olup haremde dolar, disiplini salarlar. Kadn sultanlarn
yannda pdiahla mektuplamada onlarn yardmc olduklarna kuku yoktur. Hurremin
Sleymana mektuplarnda herhalde ktibe usta yardmc idi.
5. Hastalar ustas ve kethdas, harem halknn salk ileriyle ilgilenir, hastabakclar
rgtnn badr.
Haremde bir de byc kadnn ad gemektedir. Ustalardan saylan kethda kadnn
kalfalarn hizmetlerini kontrol eden deneyimli bir usta olduu anlalyor. Kethdalarn vlide
sultanlarn en yakn yardmcs olduu grlyor. Dnler, doumlar, bayramlarda, zetle
haremde her eit treni dzenlemekte, pdiah ve akrabasyla ilikilerde terfat kurallarn
reten yal deneyimli kadn kethda kadndr. Hnkr Dairesinde eyalarn mhr ondadr.
XVII. yzylda Harem devlet ilerinde sz sahibi olduunda, pdiahn stannesi Melk Hatun
gibi, byk nfuz sahibi olduklar grlmtr.
Ustalara ayda bir verilen mevcib (maalar), rtbesine gre deiir. Hazinedr usta
3000 aka alrken, aadakiler 500, 300 aka almaktadrlar.
Haremde doumlarla ve ehzdelerin bakm ile ilgili criyelerden dye hatun, nemli
hizmet sahiplerindendir. Pdiahn stannesi olan baz dyeler, Osmanl tarihinde nemli rol
oynamtr. Arivde Ftihin dyesine ait bir mcevherat defteri, zengin mcevherat
iermektedir. Baz dyelerin kendi servetleriyle cmi gibi byk din yaplar meydana
koyduu bilinmektedir. Dye hatun yannda hizmet gren kalfalar ve dadlar hayli kalabalk
bir grup oluturmakta idi.
Vlide sultanlar arasnda oullar pdiaha dayanarak devlet ilerine karan vlideler
arasnda, III. Muradn vlidesi Nrbnyu, III. Mehmedin vlidesi Safiye Sultan
anabiliriz. Egri seferinde (1596), vlide sultan pdiahn vekli gibi hareket ediyor, sadret
kaymakam devlet ilerinde ona danyordu.141 Daha sonra Ksem Sultan, IV. Muradn
kklnde (16231632) dorudan doruya vezirizamn arzlarna olu adna (Arslanm
diye) emirler veriyordu (bkz. Ekler, Kseme ait belgeler). Haremde vlide sultanlar yannda

akl hocas nfuzlu kadnlarn rol unutulmamaldr.

Darussade Aas Devlet lerinde

Darussade aas (kzlaraas), Enderunda nceleri bbussade aasna (kapaas) bal
iken, XVII. yzylda, vlide sultanlarn ve Haremin artan nfuzu sonucu olarak Enderunun
bamsz ba olmutur (1582).
II. Osmann akl hocas darussade aas Sleyman Aann, isyann balca nedeni
olduunu ada kaynaklar kaydeder.
XVII. yzyl sonlarnda aann rtbesi, vezirizam ve eyhlislmdan sonra gelirdi. Hadm
aalarndan en kdemlisi Eski Saray aalna, oradan Yeni Sarayda Harem-i Hmyn
darussade aalna atanrd. Darussade aasnn emrinde para ilerine bakan hazinedraa, pdiah haremde iken yannda bulunurdu. nde gelen teki kara aalar, Kafesteki
ehzdeler aas, kiler aas, criyelerin bir arada bulunduu Byk Oda ve Kk Oda
aalardr.
Darussade aalarnn otoritesi, II. Selim dneminden sonra vlide sultanlarn artan
nemine denk olarak ziyadesiyle artm, devlet ilerinde balca sz sahibi olmulardr.
Vlide sultanlar, kk yataki pdiahlar adna karar mevkiinde olduklar zaman, Dvn
yeleriyle darussade aas vastasyla iliki kurarlard. Darussade aasn pdiah
dorudan doruya kendisi tayin ederdi. 1587den balayarak darussade aalar Mekke ve
Medine evkf nezaretini stlenmi, bu zengin kaynaklarn kontroln ele geirmilerdir.142 Bu
zengin kaynan hediye, pke olarak yama edilmesi yannda, vakf mtevelliliklerinin
rvetle verilmesi gibi yolsuzluklarla aalar, byk servet sahibi olmulardr. Zamanla 360
cmiin vakflar darussade aasnn kontrol altna verilmitir.
Darussade aalarnn devlet ilerine karmalarn kendilerine yediremeyen vezirizamlar,
1655 tarihinde bir Mustafa Paa, zellikle ehid Ali Paa (1715) zenci hadmlar idareden
uzak tutmaya almlardr. Haremeyn Evkf gelirleri toplam 1576 ylnda 9.862.124
akaya (166.000 altn) ykselmitir.143 Haremdeki aalara bu gelirden nemli paralar tahsis
edilmitir; rnein Mushib Aa 6580 guru (1 guru=80 aka) almaktadr.144 Hareme criye
satn alnmas iin evkf parasndan deme yaplm, vlide sultann bahileri iin 10.000
guru ayrlm, tesbih, sorgu, elmas kpe (8400 guru) alnm, zadl dokuz criyeye verilen
para, ebekadn, dye, dad ve criyelere verilen paralar ve baka harem masraflar iin evkf
gelirinden demeler yaplmtr. Haremeyn ve Seltin Evkf senelik muhasebe defteri
(dolab) pdiahn onayna sunulurdu (yolsuzluklar nedeniyle dilimize dolab deyimi
yerleecektir). Eyletler ve sancaklar gelirleri haremde hsekilere pamaklk (terlik) paras
diye peke ekiliyordu. Sultan brahim, beinci hsekisine Hamidiye sancan, yedinci
hsekisine am eyletini balad. lgintir, am gelirini tahsil etme grevi iin o zaman
Kprl Mehmed Paa mtesellim atanmtr. XVII. yzylda vlide sultanlar, vakflar ve hs
gelirlerine el atarak muazzam servetler ymlar, hayrat eserleri yapmlardr.
Burada unu belirtmek gerektir ki, Osmanl lkesinde vakflarn ou, servet ve akr
sahiplerinin servetlerini kendi soy sopuna tahsis etmeleri iin en gvenilir ara olarak
kullanlmtr.145Din bir belge olan vakfiyye kutsaldr, artlar bozanlara Tanrnn lanetini

getiren, son derece gvenilir bir belgedir; vakf yapan (vkf) ou kez erkek, kendi soyundan
olanlar vakfn idaresi iin mtevell tayin eder. Vakfiyye artlarna gre hesaplarn kontrol
(nezret) kad veya darussade aasna aittir. Vakf gelirlerinden artan ziyde-i vakflar
sultann hazinesine alnrd. Unutmamaldr ki, Haremeyn ve Seltin Vakflar, birok cmi,
mescid idaresine, Mekke ve Medine fukarsna adanmtr. Bunlarn nezreti ve muhasebesi,
darussade aasna aittir. D devlet hazinesi skntya dtnde Haremeyn hazinesinden
deme yaplrd. Haremeyn ve Seltin Vakflarnn gelirlerini toplamak (cibyet) darussade
aas tarafndan cb denilen tahsildrlar eli ile yaplr, yahut mltezimlere iltizama verilir,
onlar geliri toplar ve taksitle (kst) Haremeyn Hazinesine yatrrlard; iltizamlarda
darussade aalar tarafndan yaplan yolsuzluklar, alnan rvetler o dnem kaynaklarnda
kaydedilmitir.
1576 muhasebesi, paralarn nerelere harcandn aka gstermektedir. Darussade aas
kontrolnde Haremeyn ve Seltin Evkf geni bir organizasyona vcut vermitir. Aa, ileri
grp karar almak iin bir dvnn bandadr. Haremeyn Evkf nezreti dolaysyla,
Mekkeye gnderilen Surre Alay darussade aasnn nezreti altnda yaplrd.146
Genelde, pdiah kzlar pdiahn takdr ettii yksek gelirli devlet ricl ile evlendirilir,
bu paalar dmd-i pdiah, yahut sadece dmd unvanyla teki paalar arasnda sekin bir
yer alrlar, bazlar pdiahn mushibi sfatyla ayrcalk kazanrlard (bkz. Ekler, Fazl
Paaya ait telhsler). Kzlarn dn, ehzde snnet dnleri gibi, bir saltanat dn
halinde kutlanrd. Dn, Orta-Asya hakanlarnn toylar niteliinde, stanbulda AtMeydannda gnlerce halkn, ricalin, yabanc elilerin katld ihtiaml gsterilere sahne
olurdu.147III. Muradn hayatta kalan 28 kz olmutu. Darussade aas, pdiah ailesinin
resm temsilcisi olarak nikhta vekl sfatyla hareket ederdi.
Darussade aalarnn devlet iinde ne derece iktidar kazanm olduuna, I. Ahmed ve II.
Mustafa dneminde bu mevkide bulunan Mustafa Aa hakknda ada tarihilerin kaytlar148
tanktr: Darussade aas Mustafa, devr-i Sultan Ahmed Handa keml-i istikll ile
tasarruft; dd u dihte mutd ve cmle erkn-i saltanat kendye rm ve szne muti ve
mnkd idi (Gnmz Trkesiyle zetlersek: Mustafa Aa I. Ahmed dneminde tam bir
bamszlkla alp vermede nde olup tm devlet bykleri onun nnde ba eip szne itaat
ederdi). Aa, Sultan Mustafann dzensizliini eletirdiinden vlide sultana ikyet ettiler,
vlide nemsemedi. Herkes, Darussade aas Mustafadan harekete gemesini istiyordu.
eyhlislm ve vezir kaymakam paaya haber gnderip Sultan Mustafay tahttan indirdiler.
Bu olay, darussade aalarnn daha bu dnemde pdiah culs ve halinde ne derece g
kazandn gsterir.
Kargaa dneminde Kafeste ehzdeleri ve Seltin Vakflarn kontrol altnda tutan
darussade aalar, politika hayatnda birinci derecede rol oynamlardr. Zenci hadmlarn
aleyhinde Risle-i Teberdriye f Ahvl-i Drusade adl eseri yazan Dervi Ahmed, Ksem
Vlide Sultann katlinde zenci kzlaraas ve kfir hadmlar, mml-mminn olan vlide
sultan hazretlerini ehd edip nice cevhirleri yama eylediler. Uzun Sleyman dedikleri kara
kfir ve mnfk hdmn nifakyla fitne ve fesd zuhr eyledii ktb-i tevrhde
musarrahdr diyor. III. Ahmed (17031730) dneminde Darussade aas Sleyman Aann
idamndan sonra bir sre zenci aalar kullanlmamtr. Dervi Ahmedin, kara hadmlara
kar eseri bu olayn etkisi altnda yazlmtr.149

Darussade aas Sleyman, Ksemin katlinden (1651) sonra Vezirizam Siyavuun

azlinde balca rol oynam ve byklerin bavurduu devletl durumuna gelmi, ald
rvetlerle byk bir hazine ymt. Yenieri oca ktibi onun adamlarndan idi. Vlide
sultann yaknlarndan Hoca-zde Mesudun tavsiyesi ile Tarhoncu Ahmed, vezirizamla
getirilmiti. Sleyman Aa bu deiikliklerde kenarda kaldndan zntl idi, vlide sultana
dargnln meydana vurmaya ve vlideye ters muamelede bulunmaya balad. Sleyman Aa
Tarhoncu ile ekimeye balad. Vlide sultana Sleyman Aa aleyhinde ikyetler gelmeye
balad. Vlide nihayet onu darussade aalndan azletti.

Saray Bostanclar
Yeni Sarayda (Topkap Saray) be kilometreyi bulan bir sur iinde, Hs-baede,
sarayn evresinde aalarla evrili azm kasrlar vard.150Bu bahelerde ve ehrin baka
blgelerinde, XVII. yzylda bir tarihte 2947 bostancnn hizmet grd kaydedilmitir.
Pdiahlar isyan eden kapkuluna kar ok kez bostanclarla direnmeyi denemilerdir.
Bostanclar, bahe hizmetlerinden baka gerektiinde silhlanp saray koruma gc olarak
kullanlmtr.
Hs-baeden baka stanbulun eitli semtlerinde pdiaha ait 61 bahe vard. Her
birinde bae ustas emrinde 20 veya 30 bostanc hizmet ediyordu. Pdiahn ziyaret ettii
baheler dnda br baheler yetitirdikleri sebze veya iei pazarc dkknlarna satar ve
geliri, her yl kesim olarak 24 kse (bir kse 100.000 aka) hazineye yatrrd.
134 Bu grkemli alay iin bkz. . Uluay, Harem II, Ankara, 1971, s. 62-63.
135 Bir Fransz sefiresinin byle bir elence meclisi, halvet tasviri iin bkz. H. nalck, Hs-Baede Ay u Tarab, stanbul, 2011, s.
204-205; halvet iin . Uluay, Harem, I, s. 148-160.
136 Bkz. Fr. Babinger, Ftih Sultan Mehmed ve Zaman, ev. D. Krpe, stanbul, 2002, dizin: Mara.
137 . Uluay, Harem II, s. 64-66, trbeleri, s. 66; N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, dizin: Hafsa Hatun, s. 563; pdiah
kzlarnn doum tarihleri Uluay, Harem II, s. 68-70, tam bir liste iin vekynmelere bavurulmaldr; doumlar ve yaplan merasim iin
. Uluay, Harem II, s. 70-85.
138 Kul sistemi iin bkz. H. nalck, Klsik a, s. 83-93.
139 Nim, II, s. 438.
140 . Uluay, Harem, II, s. 120.
141 . H. Uzunarl, Saray Tekilat, s. 157.
142 Bu konuda nemli bir aratrma: Mustafa Gler, Haremeyn Vakflar, I, stanbul, 2002.
143 M. Gler, Haremeyn Vakflar, I, s. 223.
144 M. Gler, Haremeyn Vakflar, I, s. 227-229.
145 Bu nokta, stanbul vakflar tahrr defterlerinde aka grlr, Vakflar Dergisinde birok vakfiye ve vakf defteri yaynlanmtr.
146 Surre hakknda Uzunarl, Saray Tekilt, s. 181-182 ve S. Faroqhi, Pilgrims and Sultans: the Hajj under the Ottomans, 15171683, Londra-New York, 1994.
147 Dnler, olaanst parlak saltanat gsterileri olarak saray nakkalarnca srnmelerde tespit edilirdi. Srnmeler zerinde bkz. M.
Arslan, Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri, I-III, stanbul, 2008.
148 Nim, II, s. 160-168; Nim, Hasan Beyzde ve Fezlekeyi izler.
149 Dervi Ahmedin Risle-i Teberdriye f Ahvl-i Drus-sadesi zellikle I. Mahmud dnem olaylarnn tan olarak nemlidir; C.
Orhonlu, Dervi Abdullahn Darssaade Aalar Hakknda Bir Eseri: Risale-i Teberdariye f Ahvl-i Drus-sade, smail Hakk
Uzunarlya Armaan, Ankara, 1976, s. 236.

150 Bugn bu kasrlardan, inili Kk dnda hepsi yok olmutur. Baz tablolarda tasvirleri vardr.

XVII. Yzylda Tannm eyhlislmlar: Karaelebizde Abdlaziz ve Behy

Efendi
Ftihin veziri Karaman Mehmed Paa ailesinden gelen Karaelebizde Abdlaziz,
eyhlislm Hocazde Mehmedin dmd olup nl eyhlislm Sunullah Efendiden
mlzemet alm,151 eitli medreselerde mderrislik yapmt. Karaelebizde Abdlaziz, I.
Mustafa dneminde Ftih Cmii olayna (1623) kartndan Bursaya srlm, 1634 Ocak
aynda stanbul kadl gibi nemli bir greve atanm, narh uygulamasnda halkn ikyeti
zerine Sultan IV. Murad tarafndan idamna fermn kmsa da affedilmi, Kbrsa srgn
gitmitir (1634). ki yl sonra stanbula dnmesine izin km (1636), IV. Muradn lmne
kadar bir grev alamam, Sultan brahimin (16401648) delice hareketlerini znt ile
izleyen Abdlaziz, onu tahttan indiren ulem arasnda bata yer almtr (8 Austos 1648).
Ksem Vlide Sultan yanna gidip askerin (yenierilerin) sabrszln ileri srerek IV.
Mehmedin (o zaman yedi yanda) tahta karlmasnda vezir ve eyhlislmla beraber srar
etmitir. Tahttan indirilen Sultan brahimin, Bre hinler, bu nasl itir, ben pdiah deil
miyim? szne kar Karaelebizde Abdlaziz, Hayr, pdiah deilsin, umr-i eriyye ve
dnyeye bakmayp cihn harba verdin, zamann elence ile geirip devlet hazinesini sap
savurdun demi, IV. Mehmedin culsuyla birlikte Rumeli kadaskerliine getirilmitir.
Abdlaziz, Byk Vlide Ksem Sultann Eski Saraya srlmesi iin alm, fakat
baaramam, arada dmanlk yerlemiti.
Abdlaziz nihayet yenieri aalarnn kdemlisi Bekta Aann desteiyle eyhlislmla
getirilmitir (1651 bahar). Medreselere mderris atamas eyhlislmlarn elinde olduundan
bu grevini titizlikle yerine getirmeye almtr. Abdlazizin mftilii dneminde ok
nemli bir olay meydana gelmi, stanbul esnaf ayaklanm, onu balarna getirmiler ve
yenieri diktas yklmtr (1651 Esnaf syan).
Bununla beraber Abdlaziz, sonralar tarihini yazarken (Ravzatl-Ebrr Zeyli) yenieri
diktasn ktler bir ifade kullanr:152 Ocak aalarnn insf ap kendi karlarna ncelik
tandklarna misl olarak u olay yazar: Dman Venedik gemilerine zahire verilmemesi
hakknda tm limanlara gnderilen pdiah emirlerine ramen, onlar dmana zahire sattlar
(yenieriler genelde yasaa ramen zahre yp ihtikr yapard). Kaak satlar iin
Dubrovniki kullandlar. Dubrovnik, o zaman yenierilerin himayesi altndayd ve zahire
ihrac yasana bal deildi, Ravzada Abdlaziz, bu yolsuzluk Girit seferinin uzamasna
neden oldu, gzlemini yapar.

Behy, Ocak Aalar

Avrupallar, rvet verip kapitlasyonlara istedikleri maddeleri koydurmakta idiler.153

Bundan yararlanp zmir limanndan yasaa ramen sefinelerle buday alvermekte idiler.
Tabii bu budayn bir ksmn Venedikliler almaktayd. eyhlislm Behy bunu nlemek iin
durumu vezirizama bildirdi ve ngiliz konsolosunun azlini istedi. Bu meselede arada
anlamazlk kt, sorun byd. Mfti, Galatada oturan ngiliz elisini huzuruna ard,
konsolosu azledin, diye srar etti. Balyosun kar kmas zerine kendisini yumruklad ve
hapse attrd. Mfti ile arasnda anlamazlk olduundan vezir bir nlem alamad. ngiliz
elisi, adamlarn ocak aalarna ve vezire gndererek, hapisten karlmasn istedi. Aalar,
bir mderrisin reyine ba vurdular ve eliyi serbest braktlar. eyhlislm Behy Efendi de
aalar aleyhine ar konumutur: Aalar dediin herflerin bu tasallutu (haksz egemenlii)
nedir, byle kalur m zannederler diye meydan okudu. Aalar, ngiltere byk devlettir, bu
zamanda bu devletle bar bozmak doru deildir diye mftiyi yattrmaya altlar.
Behy gnderdikleri Sar Ktibe, aalar hakknda hiddetle konutu: Onlarn umr-i dnde
mdhaleleri nedir, nin hadlerini bilmezler ... imden sonra bu ehirde icra-yi er nice
mmkndr diye meydan okudu (erata harb saylan Hristiyanlara verilen
kapitlasyonlar ve her deiiklii eyhlislmn fetv ile onaylamas bir kurald).
Tarihi Nam,154 bu zamanda yenieri aalarnn devlet iinde nemini, vazgeilmez bir
temel unsur olarak tespit etmitir, onlar erkn-i devlet sayar ve devlet ilerinde
basklarndan (tahakkmt) sz eder.
eyhlislmlk gibi devlet idaresinde hayat rol olan bir makam iin Behy Efendi ile
Karaelebizde Abdlaziz arasnda rekabet vard. Karaelebizde Abdlaziz, eyhlislml
elde etmek iin yenieri cuntasnn ba olan Bekta Aa ile yaknlk kurmaktan ekinmedi.
Rakibi Behy Efendinin atad ilmiye mensuplarn tespit edip onu bu yolla bertaraf etme
abasnda idi. eyhlislmlar medreselere atamalardan, kadaskerler ise kad atamalarndan
sorumlu idiler,155 fakat eyhlislmlar nfuzlarn kullanp kad atamalarna da karrlard.
Ulem arasnda bu atamalar dolaysyla dedikodu alp yrmt.
Aziz Efendi, Behy Efendiye kar madur olanlarn davasn benimsiyor, Bekta Aadan
yardm bekliyordu.156 Ulem, ttn yasa sorununu istismar etti, ttn imeyenler Behynin
tutumunu ktledi, dedikodu byd. ki mfti arasnda rekabete Kadzdeli sorunu da eklendi
(bkz. s. 238-241). Behy, Kadzdeliye kar sflerin raks ve devrnna onay vermi ve
Kadzdeli zerinde bask yapmt. Aziz Efendi bunu da istismar etti.
Baka nemli bir atma, kapudn paann azli meselesinde ortaya kt.157 Venedik
balyosu, rvetle kapudn paann azline alyormu. Behy, dn devlete hizmeti ortada
olan kapudn paann azline kar kyordu. Abdlaziz, yenieri aalaryla ibirlii halinde
iken, Behy onlara kar koymaktayd. Behy Efendi, yenieri aalarnn tahakkmlerine
kar durmaktayd. Aalar kendi aralarnda toplanp Behy aleyhinde konumaktaydlar,
nihayet onu makamndan edip kendi adamlar Abdlazizi eyhlislm yaptlar. Behy ve
Abdlazizin ahs rekabeti bir yana, btn bunlar sultanlar tahttan indirmekte rol oynayan
eyhlislmlarn bu dnemde genel politikada ne kadar nfuzlu olduklarn ortaya
koymaktadr.
Ocak aalarnn yolsuzluunu bilen devlet bykleri, bu arada Ksem Sultan, ister istemez
grmezlie gelmekte idiler.158 eyhlislm Behy, bir afyon keyifliinde, Aalar edebleri
dahilinde hareket etsinler, yoksa edeblerini bildiririm eklinde konumu; bunu aalara
yetitirmiler; aalar, Aa-kapsnda bir araya gelip vlide sultan ve vezirizamdan

Behynin derhal azledilip srgn edilmesini istemiler, Behy de azledilerek arpal olan
Midilliye srgn gnderilmitir. Onun yerine aalar her emirde kendilerine tbi-i mutlak
olan Abdrrahim Efendiyi getirmek istiyorlard. Abdrrahim stanbulda olmadndan bu
makama ister istemez Abdlazizi getirdiler (Mays 1651).
Abdlaziz, 1650de aalar ile hareket ediyordu, tarihini bitirdii 1068/1657de aalar
diktas oktan bitmi ve o dnem, ktlkleriyle anlmaya balamt. IV. Mehmedin ocukluk
dneminde eyhlislm, yenieri ocayla beraber devlet ilerinde kararlarn verilmesinde
sz sahibi bir makamd. Devlete ait nemli kararlar, slm dini ve hukuku adna eyhlislmn
fetvsyla merluk kazanm saylrd.
eyhlislmlar genelde mutaassp Kadzdelilere kar tutum almlardr; yandalar tarikat
eyhlerinin tekkelerine devam edip darda onlarn szlerine bire on katarak cmilerde
vizlerle tartmaya girerler, sonra tarikat eyhlerine gelip Kadzdeliler aleyhinde
konuurlar, bylece iki taraf arasnda atma durumunu hazrlarlard. Bir keresinde Ftih
Cmiinde avuolu vaaza balamadan, ir eyhlislm Yahya Efendinin u beyitini okur:
Mescidde riy-peler etsn ko riyyi
Meyhneye gel kim ne riy var ne mury
Viz avuolu cemaate hitaben der ki: Ey mmet-i Muhammed her kim bu beyiti okursa
kfir olur. Cemaatten bazlar kalkp eyhlislm kfrle sulamak ne demektir, diye vize
kar karlar. Devlet hizmetinde bir brokrat, Yahya Efendiyi savunur. Onun slm ilimlerde
bilgi shibi, kil ve hogrl bir devletl olduunu belirtir, Kadzdeli vizin tekfr
hkmne kar kar. Ayasofya bata olmak zere stanbulun belli bal cmilerinde vizlii
ele geirmi olan Kadzdeliler, bylece devlet ve toplum iinde, halk birbirine dren
tehlikeli bir din taassup kampanyas balatmlardr. eyhlislmlar dahil Osmanl sekin
snf, tasavvufu benimsemi, zviye-tekkeleri korumulardr. eyhlislm Behy, zndk
saylan bn al-Arabyi okurdu.
151 Karaelebizde Abdlaziz Efendi, Ravzatl-Ebrr Zeyli, Tahlil ve Metin, yay. N. Kaya, Ankara, 2003. Bu g metni yeni harflere
evirmekte N. Kaya hayli glk ekmi grnmektedir.
152 Ravzatl-Ebrr Zeyli, 1060 Vekyii, s. 52.
153 Nim, V, 64: Tavif-i Efrenc balyoslar krdn-i devlete bezl-i ml itmekle her mltemeslerine msade ettirmekte imiler.
Kapitlasyonlara msaadeler, ancak eyhlislmn fetvasyla konurdu.
154 Nim, V, s. 62-70.
155 Bu dnem eyhlislmlar hakknda iyi bir aratrma M. C. Zilfi, Osmanl Ulems, Klsik Dnem Sonras, 1640-1800, ev. M. F.
znar, Ankara, 2002.
156 Nim, V, s. 62.
157 Kapudn Paa 40 kadrga ile denize ald. (Receb 1060/30 Haziran 1650)
158 Ravzatl-Ebrr Zeyli, s. 52: Egeri bu mumeleden vkely-i saltanat keml-i zucret zere olup m u seher hn-i cier yudarlar
idi, susarlard. Mfti Behy bir keyifli halinde aalardan Kethda-Beyin ktibi Sar Ktibe lanet okumu, Bilmem ki bu herifler ne
demek isterler, yoksa onlarn haklarndan gelmee aczimiz mi var? diye meydan okumu.

Ordu

Klasik Dnemden XVII. Yzyla Osmanl Asker Kuvvetleri

Klasik ada Ordu
15271528de, Osmanl merkez hazinesi yaklak be milyon altna varmakta idi. Ayrca
eyletlerde timarllara tahsis edilen gelir kaynaklar 2 milyon altn civarnda hesaplanm idi.
Osmanl kara ve deniz kuvvetlerine ayrlan para yaklak 320 milyon aka veya 5,4 milyon
Venedik altnna varmakta idi. Tm devlet gelirleri, 9,7 milyon altn hesaplanmakta idi.159
Demek ki, devlet btesinin yardan fazlas asker kuvvetlere harcanmaktadr (Ayn tarihlerde,
Fransa btesi 5 milyon altn hesaplanmtr). Donanma, timarllarn getirdikleri yardmclar,
cebeliler ve halktan cretle toplanan azebler ile tm ordu mevcudu o devir iin yaklak
150.000e varmakta idi.
XVII. yzyl ortalarnda geri hizmetlerde, korucu, emekli ve kale muhafazasnda bulunan
yenieriler karlrsa, sefere giden yenieri says 21.428 nefer olarak tespit edilmitir. Tm
yenieriler, 54.222 nefer olup mevcibi (yevmiyeleri) ylda 148.477.020 akadr. Bundan
baka giyimleri iin verilen kuma bedeli 9.300.000, et masraf 9.304.130, celebkelere
verilen 5.503.000 ve datm ile 15.000.000 aka sair giderler de eklenirse, yenieri oca
iin yllk gider ylda yuvarlak hesap 191 milyon akaya varr saltanat deiikliklerindeki
culs bahii bu hesapta yoktur. Bu tarihlerde 60 aka 1 altn kabul edilirse, yekn 37.000
altn eder ki tm btenin te birinden fazladr.

159 H. nalck vd, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, Cambridge, 1994.

XVII. Yzylda Asker Duruma Genel Bak: Kapkullar ve Sekban-Sarcalar

15961656 dnemi, devletin merkezde iki asker rgt, yenieri oca ve alt-blk
sipahileri arasnda isyan ve atmalara gtren rekabete sahne olmutur. Yenieri oca,
balangta Rumelide fakir Hristiyan dal ailelerden devirilen devirme-olanlarndan
kurulurdu.160 Bursa civar kylerinde ve stanbulda acemi-olan klalarnda TrkMslman terbiyesi alan ocuklar, yenieri ocana gelince gndelik bir maala (3, 4 aka,
XVII. yzylda sonralar 10, 15) geinmek zorunda idiler. Ar piyde yenieri ordusu,
Avrupada ilk daim ordu nne sahiptir. Yenieriler, Osmanllara sava meydanlarnda,
zellikle kale kuatmalarnda stnlk salyordu. 15931606 Avusturya savalarnda,
dmann tfekli piyde askeri karsnda Osmanllar yenieri ordusunu yaklak 30.000e,
daha sonralar 50.000e karmak zorunda kaldlar; devirme nemini kaybetti, stanbula i
g iin eyletlerden gelen fakir delikanllar, yenieri ocana alnarak ak kapatld. Ocan
yaps tamamyla deitii gibi, bu byk orduya ulfe (mevcib=maa) yetitirme ayrca
pdiah deiikliinde culs bahii ve seferde verilen biner aka bahi devlet hazinesi
iin balca yk ve ml bunalm nedeni oluyordu. yle ki devlet, resm makamlar rvetle
satma durumuna zorland. Ksacas, yenieri ordusundaki bu geliim, yeni dnemin balca
sorunlarnn kayna olmutur.
16031604 ylnda yaplan devirmede, 2604 ocuk alnm, bunlar Bursa civarnda, BatTrakya ve Midillide kylere gnderilmiti. Bu devirmeler 1218 ya arasnda ocuklard.
G. Ylmaza gre, devirmelerin yzde 42si 18 ve yukar yata olup; ounluk 1518 ya
arasnda tespit olunuyor. O zaman, Avusturyaya kar savalar dolaysyla daha ok yetimi
ocuklarn alnd tahmin edilebilir. Saray i-olanlar hizmeti iin XVIII. yzyl ortalarna
kadar kk lde devirmelere rastlyoruz. G. Ylmaza gre, stanbulda yenieri says
35.000 olup bunlarn yars evli bulunuyordu. Oturak (emekli) yenieri, 1603te 8889dur.
1634te, ayrca Kahirede 12.000, 1671de 16.000 yenieri hizmettedir. G. Ylmaz, mevcib
defterlerine gre, 1664te 39.571 yenieri tespit etmitir. G. Ylmaz, XVII. yzylda devirme
dnda stanbuldaki genlerden yenieri ocana er alndn belirtir.
te yandan, 15841585te, gm akada yzde yz deer kayb yenieri maalarna
yansd, esnaf gm ierii dk, zyuf akay kabul etmiyordu. Durum, yenieri
ayaklanmalarnn nedenlerinin banda gelir. Yeni dnemde yenieri ayaklanmalar, mliye
ilerinin bandaki defterdrlarn sk sk deitirilmesi ve idamlar bu durumla aklanabilir.
Alt-blk halinde rgtlenmi kapkulu sipahi blklerine gelince, sipahiler pdiahn
kapsnda ayrcalkl sekin atl ordusunu oluturmaktayd. Alt-blk sipahilerin, ilk iki
bl aslnda Enderunda hizmet grm i-olanlarndan geliyor, ykseke ulfe alyorlar,
ayrca cizye ve evkf gelirlerini tahsil hizmeti dolaysyla devletin balca nakit gelirlerini
kontrolleri altna geirmi bulunuyorlard. Sipahiler, yenieriler karsnda hali vakti yerinde
ayrcalkl bir asker grup oluturmakta idi. Devletin banda bulunan siyasler, kendi

amalar iin yenierisipahi rekabetini kullanagelmilerdir. XVII. yzyl Osmanl tarihindeki

gelimeleri anlamak iin bu yapsal durumu daima gz nnde bulundurmak gerekir. 1593
1606 Avusturya savalarnda, bir nc asker grup ortaya kt ve ayrcalkl kapkullaryla
kyasya bir mcadeleye girdi. Bunlar levend (Anadoluda babo genler), sekban-sarca
adlar altnda bilinen milis halk askeridir. Avusturya savalarnda, tfekli asker gereksinimi
karsnda devlet bu eit bir halk ordusu meydana getirdi. Daha eskiden XIV.XV.
yzyllarda Osmanl Devleti, azeb, yaya, msellem, cerehor (Hristiyan) ad altnda halktan,
saylar 10 ila 20 bin milis askeri kullanyordu. XVI. yzylda, Avusturya savalarnda
Anadoluda Trk, Krd ahliden tfekli asker blkleri rgtlenmeye balad. Sava zaman
gndelik alan, bar zamannda gndelikleri kesilen bu babozuk asker terhiste Anadoluda
ekyala srkleniyordu. Bunlar, Cell ad altnda 15961607 dneminde Anadoluyu
harbeye evirdiler, sekban-sarcalar XVII. yzyl boyunca gerektiinde devlet tarafndan
kullanlacaktr. zetle, XVII. yzylda asker altyap, yenieri-sipahi ve sekbanlardan
oluuyordu. Bu grup arasndaki mcadeleler, yeni dnem tarihinin byk olaylar arasnda
yer alacaktr.
stanbulda isyan hareketleri, rgtlenmi topluluklar, yenieri oca ve sipahi blkleri
tarafndan eitli bahanelerle ortaya kyordu: maalarn zyuf aka ile denmesi, culs
bahilerinin denmemesi, paalarn veya Haremin siyas komplolaryla sorun karmak bir
hal almtr. I. Ahmedin lmnden sonra 16171623 dneminde saltanat verseti sorunlar
(I. Mustafann iki kez tahttan indirilmesi, II. Osmann ocak ve blklere kar plnlar), ulfe
ve bahi nedenleri, iktidar kontrol altna alma giriimleri (zorbalk) siyas hayatn balca
grntleri olmutur.
160 Son byk devirme 1603 tarihinde yaplmtr. Bu devirmenin ariv defterlerine gre etrafl bir incelemesi, Glay Ylmaz, The
Economic and Social Role of Janissaries in 17th Century Ottoman City: The Case of Istanbul, Doktora Tezi, Institute of Islamic Studies,
McGill University, Kanada, Nisan, 2011.

Yenieriler: Tarih zet, Tekilt161

Osmanl Devletinin kurulu dneminde savata alnan tutsaklarn bete biri sultana teslim
olunurdu, bunlara pencik (betebir) olan denirdi. 13551360 yllarnda, sultann kapsnda
pencik olanlar oald, o zaman devlet kurumlarn dzenleyen ulemdan andarl Halil, bu
olanlardan sultann bir hassa ordusu meydana getirmeyi dnd. Bizansta, imparator
kapsnda byle bir hassa ordusu vard. Bylece, sultann kapkulu ortaya kt ve adna
yenieri ad verildi (1363?). Ayn zamanda, eskiden olduu gibi, Trkmen gazlerinden kzlbrkl aknc kuvvetleri devam ediyordu. Yenieriler klalarnda onar kiilik odalarda kalr,
tm gereksinmelerini ulfe adyla verilen gndelik ile salarlard. Yenieriler pdiahn
emriyle her an harekete hazr, savata pdiah ota nnde yer alan bir hassa ordusu, bir
daim ordu oluturmaktayd.
Yenieri ordusunun Avrupada ilk daim ordu olduu ileri srlr; te yandan Bizansta ve
Avrupada hkmdara bal hassa birlikleri bilinmektedir. Yenieri ordusu, en etkin ordu
ekirdei olarak, ilk dnemde savalarda Osmanllara stnlk salayan bir kuvvet
oluturduu gibi, pdiahn merkeziyeti otoritesinin balca arac ve destei olmutur.
Yenieri ordusunun bu grevleri dolaysyla zamanla saylarn artrmak gerekmi, Osmanl
idarecileri, bu kez devirme usln uygulama alanna sokmak zorunda kalmlardr.
Devirme-olanlar, lkenin fakir dalk blgelerinde, birden fazla ocuu olan ailelerden
alnan ocuklardan ibarettir. Kavnn-i Yenieriyn devirmenin ilk kez Trakya Ftihi
Sleyman Paa (l. 1357) zamannda uygulandn ileri srer. Yenieri ordusunu geniletmek
isteyen Yldrm Bayezid dneminde, devirmeye bavurulduu tespit edilmitir. Onun
zamannda, kapkulu 7000e km, Rumeli ve Anadoludaki rakiplere kar etkin bir kuvvet
oluturmutu. 1402 Ankara Savanda Timur, Bayezidi tepede kuatnca, yenieri sultann
etrafnda onu koruma grevindeydi, fakat ihnet ettiler. Fetret dneminde Bayezidin oullar
elebiler arasnda srp giden savata, yenieri hangi taraf tutarsa o galebe salyordu.
Devirme-olan, esr statsnde deildi. Yenierilerin ak-brk, Trkmen aslndan yaya
askerinin kzl-brknden farkl olarak uygulanmtr.
Yenieriler II. Murad dneminde andarl Halil Paann mutlak otoritesine destek
olmulardr (ulfe pratikte vezirizamn onay ile verilirdi). andarl 1446da II. Murad
yenieri desteiyle yeniden tahta karm, bylece II. Mehmedin ilk saltanatna (14441446)
son vermi, onun daim dmanlna hedef olmutur.162 Ftih, tahta ktnda yenierinin
itaatsizliini iddetle cezalandrm, saray av kpeklerine bakan sekbanlar yenieri ocana
katm ve yenieri oca aalarn sekbanlardan semeye balamtr. Bylece, ocakta bir
denge kurmu, yenieri ordusunu 10.000e karm ve fetihlerinin en etkili bir arac haline
getirmitir. stanbul kuatmasnda, fetihle sonulanan son genel saldrda, top gediine
saldran ve orduya yolu aan yenieriler olmutur.
Ftihin i-olan G.-M. Angiolellonun verdii bilgilere163 gre, 1470lerde yenieri

aasnn ulfesi, gnde 500 aka idi. Ayrca iki kyn vergi gelirini (zemet) alrd. Yenieri
aas, orduda en yksek ulfe alan komutandr; yardmcs komutanlar, sra ile khya
(kethda) bey 200, yenieri ktibi 200 aka ulfe alrlard.
Yine Angiolellonun verdii bilgilere gre, yenieri ordusu 101001000 kiiden ibaret
birlikler halinde rgtlenmitir. Komutanlarn gndelik ulfeleri sra ile 51550 akadr.
Yenieri erlerinin ulfeleri kdemine gre 234 aka arasnda deiirdi. Yenieriler, byk
bir klada odalarnda otururlar, her odada on bir kii olarak yaarlard. Odaya en son giren
11. er, adr. Gruba katlma, aralarndan birinin lm veya baka bir nedenle ayrlmas
zerine yaplrd. Seferde de 11 kii bir adrda otururdu. Yenieriler, disiplinli dzenli
askerdir. Mertipte alttaki ste mutlak itaat gsterirdi. Bunda kusuru olanlar cezaya
arptrlrd. Yenierilerden sonra 200 kiiden kurulu solaklar, kpeklere bakan segmenler
gelirdi (Angiolello teki blklerden sz etmez, timarl sipahilere geer).
1481de, Ceme kar II. Bayezid, balca yenieri desteiyle tahta oturmu, yenieriler
ondan, Ftihin devletletirdii vakflar ve emlki eski sahiplerine geri verme sz almtr.
Yavuz Sultan Selim, rakipleri kardelerine kar ulfelerini artrma vaadiyle yenierileri
yanda yaparak tahta oturmutur. zetle, yenieriler balangtan beri, saray ve paalarla
ibirlii halinde pdiahlarn ve idare banda olanlarn kaderini belirleyen balca kuvvetti.
Kanun Sleyman bir ara, yenierilerin basksna kar, stanbul debbalarn (saylar be alt
bine varyordu) kullanmak tehdidinde bulundu. Yenieriler, emekli olur veya timar tevcihiyle
eyletlere kma ansn elde edince evlenme, yer yurt sahibi olma ansna eriirlerdi.
1528de dorudan pdiahn emri altndaki ulfeli ocaklar: yenieriler, alt-blk sipahiler,
topular, ahr ve adr mehterleri, kapclar, zetle, kapkulu toptan, 14.146 kiiye varyordu.
15931606 dneminde, Avusturya-Almanya ordularna kar savalarda, dmann ate gc
yksek tfekli askerine kar koyma cil bir sorun olarak ortaya ktnda, devlet tfekli
askeri artrma zorunluluu karsnda kald.164 Bu gereksinim iki yolla karland: Tfekli
yenieri says byk lde artrld. br yandan reyaya tfek kullanma yasa kaldrld,
Anadolu ve Rumelide tfek kullanan reyadan sekban-sarca ad altnda yevmiyeli blkler
meydana getirildi.165
Yenieri honutsuzluunu, ayaklanma kararn, sultann orbasn yemeyi reddetmek
(kazan kaldrmak) veya sultana kar mersimde barmak biiminde belli ederdi. Aada
anlatlaca zere 16. yzyl sonlarndan balayarak, balca ulfe yznden yenieriler sk sk
ayaklanp byk bunalmlara neden oldular.
Tm lkede, padihn kontroln temsil etmek zere her nemli ehirde ve kalelerde ayr
bir hisarda yerletirilen yenieriler (am, Bagdad gibi ehirlerde 500, 1500 kii) syi
polisi vazifesi grr, ayaklanma ve yama karsnda harekete geerdi. Bunlara yasakc veya
kollukcu denirdi. ehirlerdeki yenieri garnizonu, yerel otoritelerden, kad, suba ve validen
bamsz olup dorudan merkezin emrindeydi.

Yenierilerin ktidar Ele Geirmeleri

Yenieri oca ve ona dayanan eski aalarn Ocak Aalar adyla kurduklar cunta, 1648
1651 dneminde dorudan doruya siyas kontrol ele geirmitir. Saray, bata devletl
vlide sultan Ksem, yenieri cuntasyla ittifak etmi ve bylece iktidar sipahilere kar

koyabilmitir. Ad geen dnemde saylar 50.000i aan ocak yenierileri, sipahiler gibi hali
vakti yerinde bir grup oluturmuyordu. Bu bakmdan, sipahiyenieri mcadelesini, organize
iki sosyal grup arasnda bir karlama olarak da dnebiliriz. Sonuta, sipahiler karsnda
yenieriler, ar basan bir asker-siyas grup halinde olaylarn geliiminde balca rol sahibi
oldular.
Yenierilerin ocuklar ve emekli yallar (oturak) iin ayrlan tahsisler, hazine iin ayrca
bir yk oluturmaktayd. Devlet, hazine gelirlerini tam olarak tahsil edemedii iin bu bask
zaman zaman ortaya kan ayaklanmalarn gerek nedeni olmaktayd. zellikle, 16181632
kargaa dneminde yenieri ayaklanmalarnn gerek arka pln, geliri snrl bu asker
grubunun basksyla aklanabilir. Devlet iktidarn temsil edenler, Vlide Ksem olsun,
vezirizamlar ve defterdrlar olsun, yenieriye ulfe ve bahi paras bulmak durumunda
idiler, bu da balca siyas bunalmlarn kayna oluyordu. Bir yenieri en ok 15 aka
alyordu. Akann deer kayb dolaysyla bu gndelik yetmiyordu. Ayrca zyuf aka almak
istemeyen esnafla yenieri arasnda ekime eksik olmuyordu. Hazineye gelen zyuf yani
deeri dk aka (bir gm aka 8 zyuf aka kabul ediliyordu) yenieriye verildiinde, bu
parayla pazarda alveri yapmak isteyen yenieriyle esnaf arasnda kavga kmakta idi. Bu
yzden ulfenin esed guru veya altnla denmesi iin yenieriler devlet sorumlular zerinde
bask yapmakta idi.
Devleti temsil edenler, Vlide Ksem, IV. Murad ve Sultan brahimden sonrakilerin hepsi,
sipahilere kar yenieriye dayanmak zorunluluu karsnda kalmlar, ulfe yetitirmek
devletin temel kaygs olmutur. Devlet banda olanlar, sipahilerden balca devlet
gelirlerinin tahsilini devralmak iin yenieriye taviz vermek, oca ve oca temsil eden
aalar kollamak gereini duymulardr. 16181656 dneminde, Osmanl siyas hayatna bu
durum damgasn vurmutur.
161 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz., H. nalck, Devlet-i Aliyye, c. I, s. 57-58 ve 205-207.
162 H. nalck, Ftih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara, 1954, s. 1-50.
163 Gian-Maria Angiolello 1470 Agriboz fethinde esir edilmi, Konyada ehzde Mustafann i-olan olduktan sonra, onun lm
zerine 1474te stanbulda Ftihin saraynda i-olan olarak hizmet grm, 1481de Ftihin lm zerine talyaya kamay baarm
ve grdkleriyle baka talyan kaynaklarn verdii bilgileri ilve ederek geniletmi, Historia Turchesca adl eserini yazmtr (Historia
Turchesca, Ion Ursu (yay.), Bkre, 1909). Kzm Nebinin Trke evirisi TTKda yaynlanmay beklemektedir.
164 Koca Sinan Paann Telhsleri, yay. H. Sahilliolu, stanbul, 2004, s. XXVIII-XXXIX.
165 M. Akda, Cell syanlar, 1550-1603, Ankara, 1963; M. Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Ankara, 1975.
Akda bu olguyu Anadolu halknn sosyal-siyas mcadelesi biiminde yorumlayarak, kukusuz abartmaya gitmitir.

Yenieri Oca: rgt

Yenieriler koldur: 1. Ser-piydegn, 2. Aa blkleri, 3. Sekbanlar, hepsi 196 odadr
(orta). Odadakiler: orbac, oda-ba, veklharc, bayrakdr, ba-hsekisi, korucu, oturak
(emekli) ve yetimler olarak snflandrlmtr. Yenieri aasnn ak-bayra ve arkasnda
yryen mehterhnesi (tablhnesi) vardr. Yenieri aas ancak pdiah seferlerine katlr.
1002/1593te gelenee aykr olarak Macar seferinde Koca Sinan Paa emrinde aa da
cepheye gitti, paa Yemici Hasan yenieri aas atad.
Sigetvar seferinde (1566) 12.000 yenieri vard, 1000i korucu, emekli idi. Yenieri
aalar belli bir tarihten sonra saraydaki Brun aalarndan seilir oldu. Sonralar, saray
dndan, zengi aalarndan, sekbanbadan, ocan kul-kethdasndan veya vezirlerden
yenieri aas atanr olmutur. Aann yllk maa 8000 gurutur (1550lerde 1 guru=80
aka, 1 altn=60 aka). Mersim kl, vezirlerinki gibidir.

1676 Kannnmesinde Yenieriler

1676 Kannnmesinde166 Kprl Mehmed Paann reform giriiminden sonra yenieri
ocann son durumu tespit edilmi bulunmaktadr.
Yenieri aas pdiah kapsndaki tm aalardan nce gelir ve ayrcalk tar. lk grevi
stanbulda polis grevidir. Kann ve nizmlara veya syie kar gelenleri yakalayp
hapsetmektir. Emrindeki korucu yenierilerden bir mfreze ehri dolar ve su ileyenleri
yakalayp vezirizama gnderir. Eer sulu ocaktan ise ocakta cezalandrlr.
Yenieri ocanda atamalar ve sulular cezalandrma grevleri tamamyla ocaa aittir. Bu
grevleri yenieri aas, sultann vekli sfatyla grr. Fakat ok nemli ileri vezirizama
arz edip onayn almaya mecburdur. Arz gnlerinde pdiah huzuruna herkesten nce girip
arzda bulunur. Keza her aramba vezirizam ziyaret edip arzda bulunur. Vezir unvan var ise
pdiaha ikinci kez vezirizamla arza girer. Vezir unvan tamyorsa, pdiah yanndaki
aalar, dvn ktipleri ve teki ocak aalar gibi vezirlerin, nianc ve iki kadaskerin
eteklerin per (yani rtbesi onlardan aadr). Pdiahn saray dnda gezintilerinde ata
binip giderken yenieriler selm iin dizilirler, yenieri aas pdiahn binek tanda hazr
bulunur.
1. Aa Blkleri
61 ortadr. Kethda-bey, birinci ortann (700 nefer) orbacsdr (komutan) ve br
orbaclarn badr. Tm kolluklar, kethda-bey datr. Bu sfatla ocakta byk nfuz
sahibidir.
2. avular

Yenieri ocanda disiplini salamak zere gedik-avular vardr. Yalnz ba-avuun

bl vardr, beinci bln (500, 600 yenieri) orbacsdr. avular, yenieri ocanda
ve savata disiplini gzetirler. Cezalar uygulama hapis ve tazr (paylama), orta-avuun
grevidir. Yenierilerin saflar ve alay halinde dzenini avular yapar.167 Ocaa yeni
katlanlara disiplin miri olarak ilk tokat o vurur. Azlolan ba-avu deveciler blne
gider, korunursa hseki olur.
3. Ser-piydegn (yaya-balar)
101 cemattr (orta). Her ortann bir orbac, bir oda-ba, bir veklharc, bir bayrakdr,
bir ba-eskisi bulunur; oturaklar (emeklileri), korucular ve yetimleri vardr. Yayalardan 1
5inci orta-devecilerdir (seferde arlklar tarlar, bir deve 250 kg tar). Bu ortalardan
snr veya donanma hizmetine gnderilenler bana, yaya-balarndan biri aa, komutan atanr.
4. Hsekiler
Drt cemat, 14, 49, 66 ve 67. ortalar hseki (sultan hizmetinde sekinler) grubunu
oluturur, aalar, turnac, samsoncu, zagarc-ba veya kethda-bey olur.
5. Solaklar
Drt cemat, 60, 61, 62 ve 63 ortalardr. Her ortada 100 nefer yenieri olur. Ulfeleri
ykseke, 9 akadr. Kyafetleri orbaclarnki gibidir. Seferde mersimde sultann nnde
yaya yrrler. Yirmide biri dzen-badr. Ellerinde yay ve bellerinde kubr (okluk) bulunur.
Yryte drt yenli kaftan giyerler. Terf edince emn, kethda veya solak-ba olurlar.
6. Zagarclar
64nc orta zagarclardr, odada 400500 zagarc vardr. 34 atldr. 14 aka ulfe
alrlar, bir okka et ve fodula ekmek tahsisatlar vardr, pdiah ava gittiinde her biri
beraberinde bir zagar-kpek gtrr. Sultana ait zagarlara bakarlar. Zagarc-ba, ocan
baaalarndandr; buradan kethda-bey olurlar.
7. Samsoncular
71. orta samsonculardr, sultann samsonlarna (kpekleri) bakarlar; aalar ocan ikinci
aasdr, terfde zagarc-ba olur.
8. Turnaclar
68. orta turnaclardr, sultann tazlarna bakar, kpekleri sultann avna gtrrler; turnacba srada, kethda-bey ve samsoncu aasndan sonra ocan nc aasdr (kumandan).
9. Zenberekiler
ki cemat olup, sefere zenberekleriyle (demir yay; cross-bow) katlrlard (Osmanllar
hallarn zenberekilerinden ylmlardr). Tfek, zenberek yerini aldnda bu cemat
kaldrld. orbacs hseki pyesindedir. Zenberek 1453te stanbul kuatmasnda kullanlan
balca silhlardand.
10. mm Ortas

94. cemat imm ortasdr. orbacs yenieri aas immdr.

11. erge (adr) Ortas
17. cemattr, seferde dman toprana girildikte; bu cemat zel bir erge (adr) kurar,
bu zel adrn iki byk kemer kaps vardr, sultann otg-i hmynu etrafnda epeevre
yenieriler yer alr, erge bu daireye giden yolun ortasnda kurulur; sultan, bu kaplardan
geerek otana gider. ergenin iki direi etrafnda, erge odas neferleri silhlaryla nbet
tutarlar.
12. Tlimhneciler
54. blk tlimhnecilerdir, orada eitli silhlarla tlim yaplr. Bir zenci, Kanun
zamannda bu ortann orbacs (subay) olmutur.
13. Sekbanlar
Yenieri ortalarndan sonra 34 sekban-ortas gelir. Sekbanba bu ocan komutandr.
Yenieri aas sefere gittiinde sekbanba stanbulda kalr, onun sorumluluklarn yerine
getirir. Yenieri aas gibi resm belgelere mhrn basar. Dvnda yenieri aas yerine
oturur. Yenieri aasndan fark yokdur. Yenierilerdeki gibi, ortada bir orbac, odaba,
veklharc ve bayrakdr bulunur. Sekbanlarn kethdas, ktibi, avuu ve sarrc-bas vardr.
18. ortann orbacs sekbanlar ktibidir. Sekbanlardan 44 kii atldr, ou kez ocak
aalarnn oullarndan seilir. Yksek, 12 aka yevmiyeleri vardr.
14. Avclar
Sekbanlardan 34. orta, avclar adyla ayrlr. Sultana av srasnda hizmet ederler. Ortann
kdemlisi, orbacs olur.

Kale Hizmetinde Yenieriler

Devletin gvenli askeri olarak yenierilerin nemli bir hizmeti de lke snrlarn koruma
grevidir. Kalelerde ve ehirlerde yerletirilen yenieri garnizonlar, imparatorluun birlii
ve merkeziyetiliini koruyan balca kuvvet grevini yerine getirmekteydi.
XVII. yzylda Irakta yalnz Bagdad kalesinde rana kar 3800 yenieri, Basra kalesinde
ran ve Portekize kar 1200 yenieri muhafazada idi. Konyada 110, amda 220, Azakta
(Kazaklara kar) 1894, Kefede 260, Kamaniede 3600, Budinde 159, Yanovada 222,
Estergonda 127, Kanijada 200, Belgradda 91, Bosnada 663, anakkalede 119 yenieri
muhafazada idi. Yekn olarak Anadolu tarafnda 7042, Rumeli tarafnda 9800 yenieri kale
hizmeti grmekte idi. Bu yenierilerin ihtiyalar iin aralarndan bazlar ticret yapard.
1669da Giritte kale muhafazasna braklan yenieri says 4585tir.

Yenieri Dvn Dairesi

Ocak aalarnn toplant yeri dvnhne adyla anlr. Seferde, yenieri aasnn iolanlar ile ocak aalar adamlar ayakta byk bir daire halinde toplanrlar. Her ortann

mensuplar adrlar nnde dizilirler, duaya balarlar. Allh Allh sadasyla da ta

yanklanr. Sultan, vezirler, aalar ve tm asker birlikte zafer duas yaplr. Toplantda
sekbanba ocan ikinci komutan, yenieri aasnn sa yannda oturur, stanbul aas,
sekbanba yannda yer alr, sonra sra ile kethda-bey, yenieri ktibi, fodula ktibi
otururlar.
Yenieri aas Sar-yi Hmyna gelince attan iner, yaplan duada Ftih Sultan
Mehmedden balayarak gemi sultanlarn adlar anlr, Hac Bekta rhiyn selm
verildiinde (yenierilere Bektaiyn denir), yenieri aas ayaa kalkar, duadan sonra aa
arzda bulunmak zere sultann Arz-Odasna gider.
Devlet erkn, sultana ileri hakknda arzda bulunmak ve onun kararn almak iin ArzOdasna u srayla girerler: lkin yenieri aas, o ktktan sonra kadaskerler girer ve
Bbussade nnde beklerler, avu-ba ve kapclar kethdas onlarn ktn haber
verince, nianc ve defterdrlar vezirizam selmlar, vezirizam nde, vezirler ile ArzOdasna girerler. Yalnz vezirizam, pdiaha arzda bulunabilir, marzat bitip pdiahn
emirlerini aldktan sonra yer pp teki vezirler nde Arz-Odasndan kar, oradan Dvna
dnerler. Bu mersim, yenieri oca ve kadlk gibi hayat iki idare kolunda pdiahla
bamsz olarak grme imknn salar. Yenieri aas, yenierilerin itaat ve ball
hakknda gvence verdiinden, pdiahla bir araya gelmesi son kertede nemlidir.
Kadaskerler, atanacak kadlarn listesini pdiaha sunar; vezirizam yalnz olarak iler ve
atamalar hakknda son sz syleme imknn bulur.

Selmlk Mersimi
Cuma ve aramba gnleri kethda-bey bata olarak ocak aalar At-Meydannda yenieri
aasnn Aa-Sarayna gelirler, oradan vezirizamn sarayna adam gnderip izin isterler;
izinden sonra vezirizamn sarayna varrlar, kendisi gelen heyeti ayakta karlar, erbet buhur
ikramndan sonra vezirizamn elini pp yenieri aasnn sarayna dnerler, sonra herkes
evine gider.
XVII. yzyl ilk yarsnda yenieri oca devlet iinde stn bir nfuz kazand zaman,
vezirizamla iliki son derece nemli hale geldi ve Selmlk mersimi, ocak ile Dvn
arasnda uyum bakmndan zel bir nem kazand. Kprl Mehmed Paann tam yetkiyle
ibana geliiyle (1656) ocak bu nemi kaybedecektir.

Yenieri Ocanda Yarg

Su ileyenlere verilecek cezalar ocakta uygulanrd. Tazr (paylama), meydan daya
cezas: Cezaly odaba orbacya bildirir, onun izni alnnca a suluyu bukaguya vurur,
akam namaz ve yemekten sonra yoldalar meydanda toplanr, sulu getirilir, odaba
tlerde bulunur, ak olsun nola diye suluyu meydanda yzst yere yatrp yoldalardan
biri ellerini, baka biri ayaklarn tutar, veklharc ve bayrakdr mum tutar, odaba denekle
suuna gre 40 ila 80 denek vurur. Suu daha ar ise, demre (prangaya) vururlar.
gece 80er denek vurulur, birka gn prangada braklr, sonra alkonur. Hac Bekta deti,
ramazanda ve cuma gnlerinde meydan daya yasaktr.

Katil cezasna arptrlan yenieri, orta-avuu hapsine atlr, esmesi (yenierilik kayd)
silinir, ases-ba suluyu Baba Cafer Zindanna gtrr, katli iin fermn beklenir; akam
namazndan sonra boulmak suretiyle idam olunur; namaz klnmaz, boynuna ta balanp
Galatada Kurunlu-Mahzen nnde denize atlr, eskiden top atyla idam iln olunurdu
(Kt yola sapan saray criyeleri de ayn biimde denize atlrd. Bu, onlarn ahretini
tanmama anlamna geliyordu).
166 Hseyin Hezarfen, Telhsl Beyan, (yay. haz. S. lgrel), Ankara, 1998.
167 1389 Kosova Meydan Savanda avular yenieri arasna girip savaa tevik ederlerdi, bu savata hazr bulunan Ahmednin metni:
Ner, Kitb-i Cihn-nm, yay. F. R. Unat, A. Kymen, I, Ankara, 1987, s. 288.

XVII. Yzylda Sefer Hazrl

Lojistik168
Sarayda pdiaha ait at ve develere bakan hizmetliler mrahurlar emrindedir, tm 3390
kiidir. Yllk maalar 7.629.404 aka eder. Yem iin ayrca 11.960.370 aka sarfolunur.
Trakya ve Bulgaristandan 302.692 kile arpa ve 105.000 kantar saman gelir. Saray
mutfana verilen koyun eti ylda 991.200 okka, deeri 13,5 milyon akadr. Yalnz yenieri
ocana her yl verilen koyun eti, 2.235.719 okka olup 32 milyon aka deerindedir.
Lojistik, seferdeki bir ordu iin kaynaklar seferber etme, rgtleme ilevidir. Osmanl
baarlarnda iyi rgtlenmi lojistik nemli yer tutar. Osmanllar, lojistikte devrine gre ileri
bir sistem uygulamtr. Sefer yolu zerinde nemli kalelerde, mesel Orta-Avrupaya yaplan
seferlerde Belgradda, nceden yiyecek ve mhimmat depolanrd. Ordunun gerisinde orduyla
beraber hareket eden eitli esnaf, balca ekmek, et, pirin satanlar, ordu-bazar ad altnda
kaynaklarda anlr. Ordu-bazar iin bir ksm esnaf devlete devlendirilirdi. I. Muradn
Kosovaya uzun yry halindeki ordunun et ihtiyacn, srgn avlaryla elde edilen binlerce
av hayvan karlamtr. Orta-Asya Trk-Mogollarnn srgn avn Osmanllar bir asker
tatbikat halinde devam ettirmilerdir. Ftih, Kanun ve Avc lakab verilen IV. Mehmedin bu
gelenei bir asker tlim ve elence olarak sk sk uyguladklarn biliyoruz. Byk ordularn
et ihtiyac iin daha sonraki dnemlerde uygulanan yntem ok daha gelimitir (srsat,
celebke).
stanbuldan Macaristana veya Iraka haftalarca sren yrylerde, yalnz yiyecekte deil
toplarn, arlklarn naklinde, kpr inasnda, kale ve palanka inasnda her trl ar
malzemeyi deve katarlaryla tarlard (deve 250 kg kadar yk tadndan tercih
olunuyordu). Keza Macaristan seferlerinde Tuna zerinde seyreden ince donanma nakliye
ilerinde kullanlrd. Sava iin buday, arpa, barut vb. seferden aylarca nce balca
Belgrad ve Budinde nakledilir, hazrlanrd. Seferleri ayrntl biimde anlatan
menzilnmeler, izlenen yollar ve inaat zerinde ak bilgi vermektedir.169

168 Sefer lojistii iin bkz. C. Finkel, Administration of the Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606,
Viyana, 1988, s. 173-189, tereke, buday, pirin ve ot iin bkz. s. 190-197.
169 Sefer menzilnmeleri iin bkz. Ferdun Bey, Mnetus-Seltin; menziller ve posta hizmeti iin bkz. C. Finkel, The Administration
of Warfare, s. 121.

I. Ahmed Dneminde Yenieri Ocanda Islahat nerileri: Kavnn-i Yenieriyn

I. Ahmed dneminde yenieri ocandaki eski kurallar, zamanla ortaya kan dzensizlikleri
anlatan bir eser kaleme alnmtr.170 Adn aklamayan yazar eserini Avusturya ile 1606
bar konumalar srasnda Vezirizam Dervi Mehmed Paa zamannda (Haziran 1606Ekim
1606) yazmaya baladn kaydeder.
Kavnn-i Yenieriynda ocan dzene kavumas iin u nlemler ileri srlr:
1. Babas yenieri olmayan, yenieri yapmamal. Birok yabanc, rvetle ocaa yenieri
alnmaktadr. Aa nnde aratrmada, erin babasnn ad ve odas sorulur. Yenieri aasnn
rakl yoluyla ocaa yenieri alnmas deti kaldrlmtr.
2. Ftih Sultan Mehmed dneminde ergen yenierilerin evlenmelerine izin verilmezdi.
htiyarlayp ocaktan ayrlan ve evlenmek isteyen yenieriye sultann izin vermesi arttr.
Ocaa kul-oullar alnrd. imdilerde [yazar belirtiyor], acemi-olan bile evlenmek
istiyor. Yenieri ocan kesinlikle slah gerekir. imdilerde bir yenieri, orbacya
(subayna) bir armaan verip evlenmesine izin alr. Halbuki bunun iin hnkrdan izin gerekir.
3. Yenieri ocana yalnz devirmeden acemi-olan kabul edilmeli; yerli, Trk vesair
alnmamal. Onlar sefere gitmezler, gitseler de iyi savamazlar.

Yenieri Aas Hakknda

Eskiden yenieri aalna ocaktan sekbanba getirilirdi. Terf sras yle idi: Yaya-ba <
yenieri kethdas < sekbanba < yenieri aas. O zamanlar aa emrinde aa blkleri
yoktu.

Yaya-ba
Emrinde 34 sekban bl olurdu, onlar seferde nde giderlerdi. Sekban blkba, sekban
kethdas olur, oradan yaya-bala ykselir. Yaya-ba, yenieri kethdalna kard. Yayabalarn korucu adyla 24 aka ile ayrlmas eski kanna aykrdr.
Ocakta gedikli denilen grupta, sarrc, uhadr, tucu, bayrak, matarac, tfeki gibi sanat
sahibi yenieriler sekbanlardan olurdu (XVII. yzylda bunlarn pazarda esnafa katldn
greceiz).171 Yenieri aalar saraydan, Enderun aalarndan atanmaya balaynca, onun
emrinde ayrcalkl bir aa-bl kuruldu ve yaya-balktan yenieri aalna geme kural
dt. Sarayn oca kontrol glendi.

Devirme, Acemi-Olan

Savata veya aknlarda ele geen esirlerden bete biri (pencik olan) pdiaha aitti.
Sancakbeyleri ve aknc resleri (tovicalar) ondan esirini alp giderdi. Eskiden dalk fakir
blgelerden Hristiyan kyllerden birden fazla ocuu olann bir ocuu pdiah hizmeti iin
devirilirdi (devirme), Trke ve slm-Trk detlerini renmek zere devirme-olan
Bursa civar kylere gnderilirdi. Devirme-olanlar acemi klalarna gnderilirdi.
Devirmeden gelen acemi-olanlarna verilen ulfe sadece 1 akadr. Acemi-olanlar, cmi
inaat gibi ilerde ii olarak kullanlrd. Terfde ocaa yenieri alnrd. Kavnn, imdi,
diyor, ou, byklerin kapsnda hizmete gider. Bu gibilere yahn-i kapan denirmi.
Trabzon blgesinde Hristiyanlardan devirme toplanmasn I. Ahmed yasaklamtr.
Kavnne gre Macar ve Hrvatlardan devirme-olan almak kann deildir. Kavnn-i
Yenieriyn yazar ayrca unu belirtir: imdi Trkmen ve Krdlerden devirme-olan alma
deti balam, bylece Hristiyan halklardan devirmeye gerek kalmamtr. Keza stanbula
i iin gelen Trkmen ve Krdlerden Yenieri Ocana rvetle er alnmaya balad. XVII.
yzyl boyunca yenierilerin byk ksm onlardan olacaktr. Birok adam yenieri klna
girip gezer, Kavnne gre bunlar nlenmelidir (XVII. yzyl seferlerinde yenierilerin ou
kez serdra veya kapudn paaya lykyla hizmet etmedikleri, kar geldikleri, daldklar
grlmtr).
Seferde yenieriler, pdiahn veya serdrn ota etrafnda sokak halinde muhafazadadrlar.
Kale kuatmalarnda metris (hendek) yollarnda hizmet ederler. Kalelerde nbeti konulan
yenieriler yl kalr, nafakalarna 1 aka gndelik ilve alrlar. Yenieri agirdleri denilen
ktip raklar ve oda kethdalar (alveri yapanlar) metris hizmetinden affedilmilerdir.
Seferde, yenierilerden yz yoldaa dzen akas adyla 1200 aka verilir. ou kez seferde
yenieriye at verilir, ou dnte at satar, paray onu on bire faize verir. Ocakta sefer
zamannda stanbulda ihtiyar korucu (polis) adyla kalan yenieriler, zamanla ok artmtr.
II. Selim (15661574) zamannda ancak 400 korucu stanbulda kalyordu. Korucu adyla
kalanlar oda beklemez ulfeyi brakp pazarda kazan peinde dolarlar. Yksek gndelik, 24
aka verilen koruculuk eskiden yalnz sanat sahiplerine verilirdi. imdi, diye yazar ekler,
rvetle yedekci adyla stanbulda kalanlarn says iki bini bulmutur. Birok yenieri,
beylerin paalarn hizmetindedir. Donanma hizmetine verilen yenierilere zifci denir;
yedekciler gibi onlar da bu hizmette kalmaz, ocak d ahslarn hizmetine gider yahut esnafa
katlrlar.
Birtakm yenieri, yenieri aas iin znikte soanclar, Mudanyada sirkeciler ve
uncular ad altnda seferde hazr bulunmazlar. Hasta olup seferden kalan yenieri, mutlak kad
veya aadan dileke ile izin almaldr. Savata yararlk gsteren yenieriye, kapkulu
sipahiliine geme ayrcal tannr. Bir ksm kapkulu sipahileri eski zamanda yenieriler
arasndan seilirken, sonralar yalnz Enderun-i Hmyndaki i-olanlarndan seilmeye
balamtr.

Yenierinin Polis Hizmeti: Kolluk

Ftih zamanndan beri stanbulda ve byk ehirlerde yenierilerden kolluk veya yasakc
ad altnda polis tekilt meydana getirilmitir. Byk ehirlerde bu yenieriler, kale iinde
hisarda oturur; bey, kad gibi yerel otoritelere baml deildir, balca grevleri

Hristiyanlar ve Yahudileri yamaya kar korumaktr. Grevlerinden biri de, tahsildrlarn

yannda yasakc adyla kanndan ok vergi alnmasn nlemekti.
ehirlerde ayaktakm, Hristiyan, Yahudi mahallelerine ve ibadethanelerine saldrr, yangn
karr, yangn sndrme bahanesiyle yamaya giriirdi. ehirde gvenlii salamak iin
stanbulda mevcut drt kolluk zamanla artrlmtr. Kumkapdakiler drtten 13e,
Balattakiler ten 13e karlmtr. Korucu yksek ulfe (25 aka) alr. Bunlardan ticret
yapanlar vardr. Kollukcularn rvet almalarn Kavnn-i Yenieriyn yazar eletirir. Bu i
ok kazanl olmal ki, kargaa dneminde kolluk iin 30, 40 altn rvet verilirmi. Ar
vergi toplayanlardan veya ekyadan korumak iin bir ky, yasakc yenieri isteyebilir.
Kollukcular, grevlerini ktye kullanmasn diye adlar zel bir defterde sakl tutulur.
Gnmzdeki karakol terimi, karada syii koruyan yenieri kolluklarndan kmtr;
denizde ve kylarda koruma, polis hizmeti bostancbann kontrol altnda idi. Bostancba,
Boazii, Adalar ve Anadolu yakas sahillerini denizden kontrol eder, Bostanc Kprsnde
stanbula yerlemek iin gelen Trk, Krd, Arnavut vb. gmenleri yasakla durdurmaya
alrd. Kylarda yal yapmak isteyen, ondan ruhsat almak zorundayd. Bostanclar da
devirme-olanlarndan seilirdi.
stanbul halk, yenieriden korkard. Yenierilerin yangn karp mahalleyi
yamaladndan kuku duyulmaktayd. imdi diyor Kavnn yazar, yenierilik, aann
sarayndan esnaf takmna (rvetle) verilir oldu.
Acemi-olanl srasnda sanat renenlerin aralarndan izmeci, adrc, terzi, sarrc,
gazzz, kuyumcubalar yetimitir. Bu gibiler, gedikli askerken rvetle 24 akalk korucu
sfat ile ayrlrlar, sefere gitmezler. Kanun Sultan Sleyman bir teftite bir sarrcn (deri
ustas) yenieri olduunu anlaynca yle demiti: Sanat ehli hd yenieri olmaz, kann
deildir. Bu kayt doru ise yenierilerden pazarda sanatkr olanlar eskiden beri mevcuttu.
XVII. yzyl sonlarnda ihtisb defterlerinde birok yenieri dkkn buluyoruz.
1585ten balayarak gm akann yzde yzden ziyade deer kaybetmesi, belli maalarla
yaam zorluunda kalan tm gndeliki snflarn, zellikle yenierilerin honutsuzluk nedeni
olmutur. Kavnn yazar, kendi zamannda yenierinin balca yiyecei olan et fiyatlarnn
yksekliinden ikyet eder.172 XVII. yzylda yenieri saysnda ve gndeliinde zorunlu
artlar, devlet hazinesine ar bir yk getirmitir. Ulfe alacaklar bir defterde dikkatle
kaydolunur, sultana arz olunur. Pdiahn daima yannda bulunan silhdr-aa tarafndan
kontrol edilirdi. Korucu olarak stanbulda braklacak yenieriler deftere kaydedilirdi. Ulfe
akas ayda bir sarayda mersimle torbalar iinde teslim olunurdu. Yenieri ulfesindeki
artlar pahallaan yaam koullarn karlamyordu. Ayrca hazine biteviye ak veriyor,
ulfe denemiyor, uzun gecikmeler oluyordu. Ulfe ile yaayamayan binlerce yenieri geim
iin ister istemez baka yollara bavuruyor, ocakta bir sanat renenler pazar esnaf oluyor
veya byklerin kapsnda hizmet alyor, ocaktan ayrlyordu. Kavnn-i Yenieriyn, ocak
dzeninin bozuluunu ayrntlaryla anlatr, fakat bunun arkasndaki gerek nedenleri dile
getirmez.173

Alt-Blk Sipahileri
1470lerde G.-M. Angiolelloda alt-blk halk zerinde u bilgileri bulmaktayz:174

Bunlar sultann sa ve solunda yrrler, seferde sultann ahsn korumakla grevlidirler.

Sada sipahiler, solda silhdrlar atl olarak giderler. Her takm bin kiidir. Komutanlar
aa ve khya olup her 100 erin bir komutan vardr, sra ile ulfeleri 1004030 akadr.
Erlerin ulfesi 15 akadan balar (yenieri ulfesinin drt kat). Bunlar ayrcalkl
takmlardr. Serbest hareket ederler. Ulfesi 100 akaya kadar kanlar vardr. Efradn ou
saray i-olanlarndan olup orduda sadece pdiaha hizmet ederler. Zamanla byk mevkilere
kabilirler; baz vergi kaynaklarnn tahsiline gnderilir; cizye vergisini toplamakta tahsildr
grevinde bulunurlar. Baka deyimle, pdiahn yaknlar olarak bu gibi gven isteyen iler
kendilerine havale edilmitir.
Saylar 2000 kii olan sipahi ve silhdr altnda yine atl sa ve sol ulfeciler gelir. Bu
sonuncular, orduda hizmetle sekinlemi piyde asker arasndan pdiahn hassa alayna
alnm svarilerden oluur. Bazlar, devlet byklerinin kleliinden gelmedir. Ulfeciler,
sultann fermnlarn gtrp tebli etme grevinde kullanlr. ki takm 500 kii olup komutan
80 aka, yardmclar 25er aka alr; erler seferde sipahi ve silhdrlar arkasnda atla
giderler. Yardmclar 25, ktip 25, yzbalar 8, erler 5 aka ulfe alr.
Alt-blk halknn en aa kademesinde, sultann ahsn korumak hizmetinde olan
garbyiitler gelir. Be yz kiiden ibaret olan atl garbler, yabanc memleketlerden gelip
cesaretiyle tannarak Osmanl sultannn hizmetine giren garblerden (Osmanlcada yerini
yurdunu brakm kimse) kurulur. Garbler, kendi evlerinde oturur ve seferde orduya katlrlar.
Sultandan ulfe alrlar, teki takmlar gibi svaridirler. Angiolello zamannda (Ftih dnemi),
alt-blk sipahileri bu durumda idi.
Grubun banda gzde olan blk, kapkulu sipahileridir (bunlar timarl sipahilerle
kartrlmamaldr). Devlet hizmetinde bulunmu ileri gelen kimselerin evld ve sarayda
dorudan pdiahn hizmetindeki odalardan kma nbetinde bir ksm i-olanlar bu ble
verilirdi. Pdiahn ahsyla yaknlklar dolaysyla i-olanlarndan biri kumandan atanrd.
XVII. yzylda dardan kimseler de sipahi blne alnr oldu. Bu son dnemde saylar
7203 kiiye varm olup ulfeleri 10.857.000 aka tutmakta idi. ki sipahi bl, sava
dzeninde pdiah etrafnda merkez sada yer alrd.
leriki bir dnemde sultann en gvenli maiyet askeri olarak gayrimslimlerden alnan cizye
vergisinin tahsili grevi kendilerine verilmitir. Cizye tahsilt, dorudan doruya hazineye
teslim olunurdu. Cizye tahsilinde onlar maet adyla fazladan bir resim ve destbs (el pme)
adyla olduka kabark bahi alrlard. Cizye geliri, 1528de 750.000 altna varmakta, yani
btenin yaklak yzde 13n bulmakta idi. Sipahiler bu tahsilt ayrcaln ellerinde
tutmaya byk nem verirlerdi. Cizye tahsilinin sarayda harem kadnlarnn khyas Yahudi
Kira vastasyla Yahudi mltezimlere verilmesi, byk sipahi zorba ayaklanmasna neden
olmu, Kirann feci ekilde katli ve byk servetinin msaderesiyle sonulanmtr.175 Kira
ve dardaki akrabas, saray kadnlarnn d dnya ile ilikilerine arac oluyor, byk vergi
iltizamlarnda mltezimlerden rvet salayp kadnlara aktaryor, onlarn pazardan lks eya
almalarna arac oluyordu.
Cizye tahsilini Yahudi mltezimlere kaptran sipahiler, ayaklanp Kirann ban
istemilerdi. Seferde bulunan vezirizamn stanbulda kaimmakm olan Halil Paa, haremde
bu ilerin banda olan vlide sultan korumak iin Kirann evine baskn yaparak yakalad,
Dvna getirilirken sipahiler Kiraya ve oullarna saldrp haner darbeleriyle ldrdler.

Kira ve oullarnn byk servetleri hazineye devredildi. Olaydan vlide sultan ok zgnd,
Halil Paay ve eyhlislm Sunullah Efendiyi azlettirdi ve saray hadmlarndan Hfz
Ahmed Paay stanbul kaimmakm atad.
te yandan, akann deer kaybetmesi sebebiyle ulfe sorunu, 1585ten sonra sk sk sipahi
isyanlarna neden olacaktr. Bu isyanlar bastrmak iin yenierilerin kullanlmas, stanbulda
iki frka arasnda byk kymlarn balca nedeni olacaktr.
Alt-blk kapkulu svarileri zerinde XVII. yzylda esas yap ayn kalmakla beraber,
Hezrfen Hseyinin aktardklarna gre176 (1676) tablo udur:
Sipahi Bl: Bunlar ou kez eski devlet byklerinin evldndan seilir ve pdiah
tarafndan atanr. Bir ayrcalklar, devlete ait bir ksm gelirlerin tahsilinde kullanlmalardr.
Kumandanlar aa, pdiahn Enderun hizmetlilerinden atanr (Bylece blk dorudan
doruya pdiahn emrindedir). Sonralar aa, Brun (tara) aalar arasndan atanmaya
balad. Sava srasnda ortada (kalb) bayrak altnda yer alrlar. Resm defterde saylar
7203tr.
Hezrfene gre, sipahi blkleri altndaki iki blk,177 sa ve sol ulfeciler, seferde
pdiahn bayrann sa ve solunda yer alr, hazinenin korumacln yaparlar. Aralarndan
yedisi suba adyla hazineye ait denmemi gelirlerin tahsilinde hizmet ederler, balarnda
ba-bk, denmemi vergileri, gelirleri toplama yetkisine sahiptir; sulu bulduklarn
hapseder. Eski otaglar (adr) satp geliri hazineye yatrrlar, sa ulfeciler 520 kii, sol
ulfeciler 488 kiidir.
Sa ve sol garbler, slm lkelerinden Osmanl gaz savalarna katlmak iin yurdunu
brakp gelen Trk, Arap, Krd, Acem garblerden oluur. Savata pdiah sanca altnda
dururlar ve g durumlarda atlganlk gsterirler. Sa garbler 410, sol garbler 312 kiidir.
zetle, kapkulu arasnda sipahiler, meneleri ve maalar bakmndan ayrcalkl olup
sradan devirme-olanlarndan gelme yenieriler karsnda stn bir durumda idiler. ki
grup arasnda ekememezlik 1574ten sonra Kafes pdiahlar dneminde, pdiah
otoritesinin sarsld yllarda sk sk atmalara yol amtr.
Hezrfene gre pdiaha en yakn blklerden biri de silhdrlar grubudur. Bunlar da
pdiahn saraynda hizmet etmi i-olanlarndan seilir. Ftih dnemine kadar ba-blk
olup seferlerde pdiahn yannda giderlerdi. Daha sonralar be-zdeler ve sipahi-zdeler
oalnca, onlara pdiahn sanda gitme ayrcal verildi, silhdrlara ise sol tarafta yer
verildi. Silhdrlar aas, XVII. yzyl ortalarnda rikb aalarndan saylr, pdiahn at
yannda giderdi. Silhdrlar 6254 neferden ibaret 260 blktr. Belli bir kadrosu (gedik)
yoktur, bu say artar eksilir. Tam bir ocak ynetimi vardr. Her blk banda bir aa
(komutan), kethda, kethda-yeri, bir avuba kumandasnda avular, ktib ve yardmcs
halife vardr.
Culs bahii olarak 5 aka terf ve 1000 aka inm (bahi) alrlar. XVII. yzyl
seferlerinde silhdrlardan bir grup ordunun geecei yollar, kprleri dzene koyard.
Silhdrlardan bir tuc-ba ve yedekleri 20, 30 nefer, seferlerde alaylar belli dzene
sokmakta grevliydiler. Pdiah tularn tarlard. stanbulda alaylarda pdiah yannda
hareket ederler, pdiah adna sadaka datrlard. Silhdrlarn yevmiye tutar, 90.147
akadr.
Hezrfene gre tm alt-blk askeri 15.248 neferdir. Tm maalar 233.990 akadr.

Maalar drt taksitte denir. XVII. yzyl sresince bakaldran yenierilerle arpan
sipahiler, yukarda ayrntlarn verdiimiz bu 15.000 kiilik gruptur.
Kapkulu sipahileri 16001650 dneminde tahsildr hizmetini ziyadesiyle geniletmi,
devlet gelirlerini toplamada imtiyazl bir grup haline gelmilerdir. Kargaa dneminde devlet
sorumlularyla sipahiler arasnda ekime, nemli siyas bir sorun halini almtr. Her yl
tahsilt defterleri kendilerine teslim edilirdi. Bu defterleri almak iin toplant yapp
idarecileri tehditleri eksik olmazd. IV. Murad bu defterleri kendisi kontrol etmek istemi, bu
mdahalesi bunalma neden olmutur. Sipahilerin tahsilt tekelini krmak iin gelirlerin tahsili
eskiden olduu gibi mltezimlere verilmek istendi. Kargaa dneminde sipahi tekeli balca
ayaklanmalarn arkasnda asl ekime konusu olmutur. IV. Murad ve hazinede slahat yapmak
isteyen vezirizamlar, bu yzden sipahi ayaklanmalar karsnda kalmlardr.
Defterleri ele geiren kalabalk sipahi grubu, tahsiltta reyay birtakm ek demeler iin
zorlarlard. Onlarn bu basklar zerine bir nder bulup sk sk ayaklandklar grlmtr.
zetle, kargaa dneminde balca mcadele konularndan biri, vergi tahsiltnda bu sipahi
tekeli olmutur. te taraftan sipahiler, II. Osmann ve I. brahimin tahttan indirilip
ldrlmelerinde onlarn kan davasn benimseyerek i savalara yol amlardr. Sultanlar
ve vezirizamlar sipahilere kar yenierileri kullanmlar, bu da zaman zaman ciddi siyas
atmalara neden olmutur.
170 Kavnn-i Yenieriyn, yay. T. Toroser, stanbul, 2011.
171 C. Kafadar, Esnaf, Yenieri-Esnaf Relations, Solidarity and Conflict, Yksek Lisans Tezi, McGill University, Kanada, 1981.
172 Yenierilere et datm mersimi iin bkz. . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltnda Kapkulu Ocaklar, Ankara, 1943.
173 H. nalck, The Ruznme Registers of the Kadasker of Rumeli as preserved in the Istanbul Mftlk Archives, Turcica, XX
(1988), s. 251-275.
174 G.-M. Angiolello, Historia Turchesca yay. I. Ursu, Bkre, 1909.
175 Nim, I, s. 230-231; Nimnn kayna olaylarda hazr bulunan Reslkttb Hasan Beyzde Ahmed Paa Tarihi, yay. . N.
Aykut, III, Ankara, 2004, s. 682 vd.
176 Hezrfen Hseyin, Telhsul-Beyn fi Kavnn-i l-i Osmn yay. S. lgrel; Hezrfen Hseyin (1600-1679?) eserini 1086 (167576) tarihinde kaleme almtr. Eserinde Avrupa kaynaklarn da kullanr (lgrel, s. 6).
177 Blk terimini bulug eklinde Orta-Asya hanlklarnda gryoruz.

Timar Rejiminde Yolsuzluklar

Avusturya ile Uzun Sava balamadan nce timarl sipahiler Osmanl ordusunun sava gc
byk en kalabalk ordu birimini oluturmaktayd. Bu asker 1590larda asker bakmdan eski
nemini kaybetti.
I. Ahmed dneminde Defter-i Hakan emni Ayni Ali Efendi, devletin arazi ve timar
defterlerinin banda deiiklikleri yakndan izleyebilen bir brokratt, onun gzlemleri
durumu aydnlatmaktadr.
Ayni Ali, slahat vezirizam Kuyucu Murad Paann istei zerine eyletlerde timar
idaresindeki durumu ve ortaya kan dzensizlikleri bildiren bir rislenin, Kavnn-i l-i
Osman der Hulsa-i Mezmin-i Defter-i Dvnn yazardr. Risle, Defter-i Hakande
mevcut zgn malzemeye gre meydana getirilmitir. Kendi ifadesiyle, risleyi zemet ve
timar hususunda olan ihtill [kt deiiklik] kaldrlmak istenirse, bu ne yolla yaplabilir,
onu anlatmak ve slahat yollarn bildirmek iin kaleme almtr.
Murad Paa, devleti kalkndrmak iin en sert nlemleri almaktan ekinmeyen bir slahat
idi. Ktib elebinin ifadesiyle shibl-seyf (asp kesen bir diktatr) bir devlet adamyd.
Ayni Ali rislesinde timar defterlerine gre her eylette olmas gereken timarlar tespit
olunduu gibi, esas kannlar aklanmtr. Buna gre o zaman beylerbeyi geliri 80.000 aka
zerindeki beylerbeyilikler unlardr:
Rumeli, Anadolu, Temevar, Ege Adalar (Cezyir-i Bahr-i Sefd), Diyarbekir, Erzurum,
am, Trablusam, Haleb, Van, ehrizor. Bu beylerbeyilikler; Anadolu, Suriye, Balkanlar ve
Macaristan iine almakta olup lkenin ekirdek eyletlerini temsil eder. Irakta on bir
sancakta timar ve zemet yoktur; Anadoluda yaya ve msellem beylikleri kaldrlm,
buralardaki askerler reya saylmtr. Bunlar seferlerde 6900 ekinci (seferli)
gndermekteydi. Yaya iftlikleri, timar ve zemete yazlmtr. Ayni Ali u nemli kannu
hatrlatr: Gemiten gelen kannlara gre, timar ve zemet gelirleri, yalnz ve yalnz fiilen
sefer hizmetinde bulunanlara aittir (Halbuki zemet ve hslarn nemli bir ksm Haremin
ve baz yksek ulemnn ve paalarn geliri olarak pamaklk ve arpalk haline gelmi
bulunmakta idi).
XVII. yzylda, klasik dnem kannlarna gre slahata giriip idamlardan ekinmeyen
shibl-seyf tipinde radikal slahatlar, Kuyucu Murad Paa ve Kprl Mehmed
Paadr. II. Osman, slahat plnlam, fakat bu uurda hayatn kaybetmitir. Timar kannuna
gre, sipahi timar nerede ise, orada oturur ve seferde alaybeyi kumandasnda beylerbeyinin
eylet ordusuna katlr. Ayni Ali, u temel kural da belirtir: Atas timar sahibi olmayana timar
verilmezdi, fakat imdi yn ve erfn, hatta aa mertebede kimselerin hizmetkrlar timar
almaktadr. Eski kannlar unutulmutur. Timara hak kazanmak iin ilkin, serhadlerde hizmet
etmi olmak koulu aranrd. imdiki halde, reyadan bir kimse bir paann kapsnda
hizmete girer ve timar alr. Ayni Ali ilve eder: Zamanmzda timara istihkaka kim bakar ve

evmire kim itibar eder? (s. 74).Timar idaresinde slahata gelince, yolsuzluun iki nedeni
vardr: Birincisi zam ve timarllarn yerlerinde hizmete hazr olmayp unun bunun
hizmetinde olmasdr. Eer timarl sipahi, pdiah hizmetinde olsa seferlerde ordu tam olurdu.
imdi seferlerde yoklama gereklidir. Ayni Aliye gre, imdi seferlerde on timara bir adam
grnmez. Ama mahsl zamannda bir timara on adam sahip kar; yoklamann timar bertna
gre yaplmas gerekir. Yoklama defterleri defterhne arivinde saklanr. Lakin otuz yirmi
yldan ber vaki olan seferlerin asla yoklamalar yoktur.
Ayni Ali, defter-i hakn emni unvanyla ie baladnda ilerin tam bir karklk iinde
olduunu anlatr. Bu kargaa yznden ayn timar birka kii zerinde grnmektedir. Ayni
Ali, saray mensuplar ve iktidar sahiplerini karsna almaktan kanmak iin, zemet ve hs
gelirlerinin byklerce nasl yama edildiini aka anlatmaz. Fakat lyihac brokratlar,
Kitb-i Mstetb yazar ve Koi Bey bu nemli konu zerinde dururlar.

Ulfeli Kullar
Ayni Ali pdiaha (aslnda Vezirizam Kuyucu Murad Paaya) sunduu rislenin ikinci
ksmnda, maa (ulfe) alan saray ve kttbn, aldklar maa ve gndeliklerin listesini verir,
Bu liste, pyitahtta 1610 tarihlerinde maa alan asker gruplarn gsterir.

stanbulda merkezde maa alan kara kuvvetleri, toplam 75.868 nefer, ayda aldklar
ulfe maa 60.039.033 akadr (yaklak 500.000 altn).
Donanma mevcibleri, donanma resleri ve gemi tayfas azebler ve teki donanma halk
2364 kiidir.178 Yekn olarak saray hizmetlileri, pdiaha yakn rikb aalaryla ordu ve
saraydaki kullar mevcudu 91.203 kiidir.

Harem-i Hmyn aalar ve i-olanlar 709 kii.

178 Ayni Ali rislesinin iki yaynnda, Tasvir-i Efkr (H. 1280) ve T. Gkbilginin nszyle tekrar yayn (stanbul, 1979), sahifeler
karmtr. Ariv defterleriyle kontrol edilerek yeni bilimsel bir yayn yaplmaldr. Donanma ile ilgili ksmda ayrntlar atlanmtr.

Orduda Sekban-Sarcalar
Avusturya mparatorluuyla Uzun Sava (15931606) Osmanl ordusunda kkl
deiikliklere yol amtr. Evvel, Avusturya-Alman ordular bu savata yivli tfek kullanan
svarileriyle, okklmzrak kullanan timarl sipahi askeri karsnda stnlk kurmutur.179
Osmanl kumandanlar kar koymak iin cepheden biteviye tfekli asker istiyordu (bkz. Ekler,
Yemici Hasan Telhsleri). Bir yandan Avusturyaya kar Uzun Sava, te yandan ah Abbas
idaresinde rann Osmanllar Azerbaycandan karmas ve Dou-Anadoluyu tehdit etmesi,
devleti iki cephede ar masrafl seferlere srkledi.
Evvelce iaret ettiimiz gibi Osmanl Dvn kkl bir nlemle asker bunalma yant
vermeye abalamtr; tfekli yenieri askeri zamanla 30.000e sonralar 50.000e kadar
karld. Anadoluda tfek kullanan levendlerden (babo kyl genler) sekban ve sarca
blkleri rgtlenmeye balad.180 Avrupa ordularnda olduu gibi, Osmanl ordusunda da
halktan asker orduda nemli bir grup oluturdu.181Merkezden gnderilen bir yenieri
subaynn bayra altnda rgtlenen 50, 100 kiilik bu sarca-sekban blkleri, sava
sresince maa alyor, sava bitip maa kesilince blkler halk soymaya, ehirleri
yamalamaya balyor, yetenekli nderler etrafnda birleip devlet glerine kar
kyorlard. Ekyala balayan, Cell diye adlandrlan sarca-sekban blkleri,
stanbuldan gnderilen yenierileri karlarnda buldular. Yenieriler Anadolunun byk
ehirlerinde bir serdr kumandas altnda yerletirildiler. Bylece, 15961607 dneminde
Cell-yenieri mcadelesi, devleti uratran en nemli sorun haline geldi. te yandan,
eyletlerde vali paalar da kendi maiyetlerine (kaplarna) tfekli sarca-sekban blklerini
almaya baladlar; azledilip sknca onlar da Celller gibi stanbula kar isyan bayra
kaldrmaktan ekinmediler. bir Paa stanbul zerine yrd zaman emri altnda 20.000
sekban-sarca vard. zetle, 16001699 dneminde, devlet iinde yenierilere kar sekbansarcalar ikinci byk asker grubu oluturmakta idi; iki grup arasndaki mcadele bu dneme
damgasn vurmutur.
Anadoluda levend denilen topraksz kyller XVI. yzyl ikinci yarsnda nfus
patlamasyla ilikili olarak artm, yzde 41 nfus art tespit edilmitir.182 Levendler
donanma ihtiyac kreki olarak da geni lde hizmete alnmaktayd.
179 Bkz. nc ciltteki Eklerde, Military and Fiscal Transformation ve Askeri ve Ml Dnm blm.
180 M. Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul, 1965.
181 lk Osmanl dneminde devlet Mslman halktan yaya ve azeb, Hristiyan halktan cerehor adyla saylar on bine varan halk askeri
topluyordu. Bunlarn gideri halk zerine ykleniyordu. I. Murad Kosova Meydan Savana giderken Anadoludan on bin yaya ve
Rumelinden on bin azab (azeb) hazr idb (Oru Beg Tarihi, yay. N. ztrk, stanbul, 2003, s. 29, dizin: azab, cerehor, yaya). Bu halk
askeri XVI. yzylda geri hizmetlerde kullanlm ve sonra bsbtn kaldrlmtr.
182 . L. Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus ve Arazi Tahrirleri, ktisat Fakltesi Mecmuas, II-2, s. 22-28.

HAREM SULTANLARI

I. Ahmed (1603-1617)
I. Ahmed dnemi, ilk kez klasik kannnmelere gre devlet dzenini canlandrma giriine
tank olmutur. Klasik dnemin ihtiaml son ifadesi, Yeni Cminin inasnda gereklemi,
arkasndan 16181656 dneminde Osmanl Devletini uurumun kenarna getiren bir baszlk
ve kargaa dnemi gelmitir. I. Ahmed dnemi, Osmanl tarihinde bir dnm noktasdr.
Devletin ypratc sava dnemine son veren Avusturya ile Zsitva-torok Antlamasndan
(1606) sonra, Vezirizam Kuyucu Murad Paa zamannda slahat nlemlerine giriilmitir.
Binlerce Cellnin acmasz katline neden olan sert nlemleri dolaysyla Kuyucu lakab
verilen Murad Paa, rana kar savaa son vermek iin abalar, devletin kalknmas iin
Kanun Sultan Sleyman dneminin idar yapsn, Kavnni geri getirmek iin slahata
giriir. Timar rejiminde ve yenieri ordusunda temel kannlarn kendisine bildirilmesi iin
emir verir. lm (5 Austos 1611) slahat projelerinin uygulanmasna imkn brakmamtr.
Eski yenieri kannlarn zetleyen Kavnn-i Yenieriyn onun emriyle yazlmtr. I.
Ahmed dnemi (16031617) gerekten Osmanl tarihinde geici de olsa baz slahat
giriimlerine sahne olmutur. III. Murad (15741595) ve III. Mehmed (15951603) dnemleri
devlet dzeninde ve toplumda derin deiimlere sahne olmutu. Devletin bu dnemde, Kanun
Sultan Sleyman (15201566) devrindeki dnya devleti durumunu kaybettii, karada ve
denizde hzla ykselen Avrupa karsnda bir Ortaa devleti durumuna dt bir gerektir.
te yandan bu dnem, Osmanl lkesinde iyi yaamn, lksn, sanatn zirveye ulat bir
dnemdir. Saray ve yksek snf, grlmemi bir zenginlik, znet ve lkse ynelmitir. Viyana
saray ktphanesinde sakl 1590lara ait iki byk albmdeki tasvirler, Osmanl dnyasnda o
zamanki yaam, lks ve zneti btn canll ile yanstmaktadr.183
Kafes sultan I. Mustafann (16171618/16221623) tahta kt tarihten, 1656da
Kprl Mehmed Paa sadretine kadarki dnem, zellikle saray ve etrafndakilerin lkse,
dolaysyla rvetilik ve devlet gelirlerini yamaya yneldiini grmtr.
Ayn dnemde en nemli gelime, akadaki ar deer kaybnn dourduu kargaadr: Bu
dnemde ulfe alan kullar, sradan halk kitleleri, esnaf, ayaklanmalara srklenmitir. Bu
koullar sonucu, Kadzdelilerin cmi vaazlaryla sarayn ve idarecilerin lks yaam tarzna
kar saldrya balamalar kanlmaz bir gelime idi. Deiimi yakndan gzlemleyen uyank
brokratlar, Kitb-i Mstetb yazar, Ktib elebi, Koi Bey bunalm ve nedenlerini
rislelerinde derinliine yanstmlardr.

I. Ahmed Dneminde Islahat Giriimleri

I. Ahmed (16031617) devlet adamlar slahat gereini anlam ve zamannda bu yolla

birtakm nemli almalar balamtr. Devletin ana kannu, Ftih ve Kanun Sleyman
dnemlerinin tmyle erat d rf, yani yerli detlerle idar gereksinimlere dayanan rf
kannnme184 idi. I. Ahmed yeni bir kannnme, Kannnme-i Cedd karmtr. Bu
kannnmede mevcut rf kannlar, er esaslara gre fetvlarla aklanmtr. Baka ifadeyle,
devlet kannlar din esaslarna gre erletirilmitir. Yeni kannnmeler arasnda devletin
asker gc yenieri ordusunda slahat dnlm ve yeni temel gelimelere kar geleneksel
kann ve dzenin geri gelmesi iin Kavnn-i Yenieriyn yazlmtr.185 Eserin
mukaddimesinde u gzlem ilgintir: Ecdd-i izmlarnn kann ve kidelerini yoklayup
icra etmekle saltanat-i adlet-unvanlarnda rey ve bery (halk ve bert alm kimseler)
sde olup tugyn iden Celller kltan geirilmitir. Devlet ve yolsuzluklar zerinde genel
bir eser olan Kitb-i Mstetbn yazar mukaddimesinde, Ftih zamanndan beri atalarnn
ve kendisinin yenieri ocanda hizmet ettiklerini, bu sfatla eski kann ve kidelerin bir kitap
halinde toplanmasn bir prin (lem-i btnda bir pr) yazd kaydedilir. Ama, bozulan
eski dzenin geri getirilmesine yardm etmektir.
Tm Osmanl brokratlar gibi, yazarn devlet felsefesi Adlet Dairesi186 teorisine dayanr,
kann-i kadme aykr hareketler, bozukluk ve kargaann kaynadr. Fakat bu slahat
lyihaclar, zamanla kendini gsteren yenilikleri mesel, ateli silhlar kullanmnn
getirdii yenilikler, devirme sisteminin yeni koullarda gl, akada deer d vb
dikkate almazlar.
183 Bu iki albmden alntlar iin bkz. M. And, 16. Yzylda stanbul: Kent, Saray, Gnlk Yaam, stanbul, 1993; albmler:
sterreichische National Bibliothek Codex Vindobonensis 8626, Viyana Codex Vindobonensis 8615.
184 Bkz. H. nalck, Osmanl Hukukuna Giri: rf-Sultan Hukuk ve Ftihin Kannlar, A SBF Dergisi, 13 (1958), s. 319-341.
185 Trke sadeletirilmi basks ve tpkbasm: Kavanin-i Yenieriyn, yay. T. Toroser, stanbul, 2011. Eser ve slahatlar hakkndaki
ayrntlar iin bkz. s. 143.
186 H. nalck, The Origin and Definition of the Circle of Justice (Dire-i Adlet), Selukludan Osmanlya: Prof. Dr. Mikail
Bayrama Armaan; Konya, 2009, s. 190-191.

I. Mustafa (1617-1618)
Saltanat Verseti, Ftihin Kannu
Trk hnednlarnda bir saltanat verset kannu olmamas, Trk devletlerini paralanmaya
gtren temel faktrlerden biridir. Egemenliin yalnzca Tanr tarafndan belirlendii inanc
sregelmitir. Halk dilinde devlet kuu baa konma biiminde ifade olunur. Hmyn unvan
efsanevi hm, devlet kuuna iarettir. Hakann oullarndan hangisinin tahta geeceini
dzenleyen bir kann veya kural, Tanrnn iradesine kar kmak anlamna geldiinden, bir
verset ve veliahtlk kannu yaplmamtr.187 Bu inan, Uygur hakannn unvannda:
Tengride kut bulmu formlyle ifade edilmitir. Burada kut, ksmet, kader, Tanrnn ltfu
anlamlarn tar. Hakann evldndan birini veliaht yapsa da, lmyle beraber bu karar
geersiz kalr; evlatlardan hangisi fiilen iktidar, yani orduyu, kurultayn desteini veya bir
sava kazanr, devletin merkez blgesini (taht-ili) ve hazineyi ele geirirse, ulus onu mer
hakan tanr. Baar, Tanrnn desteine iaret saylr. Ancak hanlk iddiasnda olan iin,
soyunda atalarndan birinin han olmu bulunmas koulu vardr. Bu yzden, boylarn desteini
salayan han soyundan ehzdeler, taht iin mcadeleye girerler. Bu durum, Trk ve Mogol
hanlklarnda bitmez tkenmez i mcadelelere yol amtr.
Osmanllarda taht iin ehzde kavgalarnn temel nedeni, bu vazgeilmez gelenektir.
savalara yol aan bu durumu nlemek iin Osmanllar, bir dizi nlem almak gereini
duymulardr. Bu nlemlerden biri, karde katlidir. Devlet bykleri ve halk, tahta oturan ve
ordunun desteini alan ehzdenin kardelerini bertaraf etmesini, kargaa ve anariyi nlemek
iin doal grmlerdir.

Saltanat Versetinde Deiiklik, 1617

I. Ahmedin (16031617) tahta geiine kadarki Osmanl sultanlar babadan oula tahta
geerlerdi. ocuk yata tahta oturan I. Ahmed, kardei Mustafann hayatn balam,
bylece ilk kez karde katli deti uygulanmamtr. Daha sonralar fikrini deitirmi, idamn
dnm, fakat vazgemitir.188 Tahttaki sultann olu olmad zaman sultanlk len sultann
yaknlarndan en yalsna geer, kural uygulanr oldu (senioratus kural). Balangta tahta
oturduu zaman I. Ahmedin olu yoktu, hnedndan hayatta olan yegne ehzde Mustafa idi,
hnednn devam iin onun hayatta kalmas gerekiyordu. Sultan Ahmed ldnde byk olu
Osman yayordu, fakat kardei Mustafa tahta karld (22 Kasm 1617). Mustafa, on drt yl
kafeste mahpus hayat yaamt. Devlet ilerini yrtecek durumda deildi. ay sren
saltanat srasnda faaliyeti, milyon altna varan culs bahii datlmas ve baz
yaknlarna eylet tevcihinden ibaret kald. Devlet ilerinin yrtlmesi iin vlide sultan n
plna kt.189 Ulem, Mustafa aleyhinde idi. Bu nedenle, Mustafann devleti idare

edemeyecek derecede zayf akll olduu ileri srld. eyhlislm ve kaymakam paa
(vezirizam seferde idi) Sofu Mehmed Paa anlatlar, Mustafay tahttan indirip I. Ahmedin
byk olu Osman tahta karmaya karar verdiler (26 ubat 1618).
187 Bkz. H. nalck, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usl ve Trk Hkimiyet Telakkisiyle lgisi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi,
XIV (1959), s. 69-74.
188 Bir Venedik Raporu, Hammer, DOT, VIII, s. 172; N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, s. 223-237.
189 Mustafann annesi vlide sultan, sonralar, olunu tekrar tahta geirmek iin vezirizam Davud Paa ile ibirlii yaparak II. Osmann
katlinde rol oynayacaktr.

II. Osman (1618-1622)

Burada Sultan II. Osmann ilk yllarndaki faaliyeti, Hotin seferi zerinde durmayacaz
(26 ubat 161819 Mays 1622). taatsz yenieri ile anlamazlk bu seferde ortaya kmtr.
Sultan Osmann katli zerinde gz tan bir kaynak, yenieri solaklarndan190 Hseyin
Tgnin bretnm (Musbetnme) adl eseridir.191 Tgye gre 18 Mays 1622de kapkulu
sipahi blkleri ve yenieriler hep birlikte At-Meydannda toplandlar, Pdiahmz
Kabeye gitmek nmiyle Anadoluya gtrmek isteyenleri isteriz ve pdiah Anadoluya
gitmekten vazgeirmek isteriz diye ayaklandlar. Haremde Darussade aas Sleyman Aa,
asker kulluktan kmlardr diye pdiah Anadolu yakasna, skdara geirmek iin
tertibat ald. Msr ve am cndlerinin svarilikte kapkulu sipahilerini ve Anadoluda
sekbanlarn yenierileri tfek atmakta getikleri ileri srlyor; kullarn Hotin seferinde
(1621) baarsz olduklar192 hatrlatlyor, kullar maal derinti, madrabaz diye
ktleniyordu. Gerekten de bu tarihte yenieri ocana dardan birok ehir olan
alnyordu.
Vezirizam Dilver Paa ve hnkr hocas Hoca mer Efendi de, pdiahn Anadoluya
gemesini istemekteydiler. zellikle mer Efendi, kardeini Mekkeye kad tayin ettirmi,
fakat Mekke erfi bunu engellemiti; Hoca mer c almak iin pdiahn Mekkeye kadar
gitmesini istiyordu. yle anlalyor ki, stanbuldaki kullara kar Anadolu sekbanlarn
yanna katma, Anadoluda yeni bir orduyu harekete geirme, hatta Msra ve Mekkeye gitme
pln yaplyordu. Gen pdiahn (o zaman 19 yanda) hocas mer Efendi Hac ve Gaz
olmalsn diye bu sefere kkrtmakta imi.
te yandan, pdiahn klk deitirip pazar teftilerinde, bostancba Pr Mehmed Aa ve
yenieri aas Yusuf Aa kendisini sert nlemler almaya tevik etmiler; meyhne ve yasakc
odalarda bulduklar sipahi ve yenierileri dvdrp ta-gemilerine koydurmular. Bundan
dolay kullar pdiaha can dman olmulard. Hotin seferine (1621) katlan yenierilere
datlan 1000er aka sefer parasn, sultann sonradan gelen yenierilere vermemesi, onlar
pdiah aleyhine evirmi; bu yzden yenieriler savata gevek davranmlar. te pdiahn
Anadoluda sekban-sarcalardan bir ordunun bana geme karar bu nedenlerden ileri
geliyormu. Anadoluda tfeki sekban yazma haberi etrafa yayld. Bu arada padih taht ve
hazineleri skdara geirilmeye baland. Saray i-halkndan bazlar, pdiahn kararn
yenieri ve sipahilere bildirdiler. Bunu duyan halk (kullar) Ftih Cmii hareminde topland,
oradan saraya yakn At-Meydanna (Sultan Ahmed Meydan) geldiler, Dvndan
vezirizamn gnderdii avu-bay taladlar. Sonra, her zaman yaptklar gibi, hareketi
eratla desteklemek iin eyhlislm Esad Efendiye gidip fetv aldlar. Fetvda: slm
pdiahn azdrp beytlmlin itlfna sebep olup pdiah hacca gitmek lzm deil iken,

byle fetret ve fitneye sebeb olanlara ne lzm gelir? sorusuna mfti: Fitne uyduranlara katl
lzm gelir cevabn yazp ellerine verdi. Bylece, fetvda pdiahn karar, fetret ve fitne
saylmakta, fetret (baszlk, anari) ve fitne (kargaa) karanlara kar harekete erat hak
veriyor, pdiah bu yola gtrenler iin eran katl gerei de kabul olunuyordu.
Fetv ile At-Meydanna dnen elebalar, isyan erata gre merlatrm oldular.
Sadrazam ve ocak aalar tarafndan gnderilen adamlar taa tuttular. Bu srada donanma
erleri de isyanclara katld. Pdiah bu yola sokan Hoca meri katletmek iin aradlar,
fakat bulamadlar. Ertesi gn toplanmak zere daldlar. Bu zamana dek vezirizam ve
eyhlislm, pdiah kararndan vazgeirmi bulunuyorlard, fakat hocas mer Efendi
kendisini bularak Kbeye gitme kararnda direnmesine neden oldu (Hoca Sadeddnden beri
hocalar gen pdiahlar kararlarnda, en ok gvendikleri yaknlar olarak
desteklemekteydiler). Deneyimsiz pdiah, ziyade keyiflenip hacca gitmek indnda srar
etti.
I. Ahmedden beri pdiahlarn nemli kararlarda bavurduklar, dnemin en ok sayg
gren eyhi skdr Mahmud Efendi, pdiahn Kbeye gitme kararn tbir ederek bir
hkm-i ilh olarak yorumlamt: Din adamlarnn onayn alan gen pdiah, halk arasnda
grnmek, sadaka datmak, kurban kestirmek zere Eyyb Sultana gider. Bu arada
eyhlislmn fetvs gelir, pdiahlarn Kbeye gitmesi farz deildir, adlet zere ahlinin
ahvalini grmek evldr diye pdiah kararndan caydrmak isterler. Pdiahlarn nemli
kararlarnda mftilere danmalar, Kanun Sultan Sleyman ile Ebussud arasnda grlr.
Ondan nce Yavuz Sultan Selim, eyhlislm Zenbilli Ceml Efendinin bir idamda
mdahalesini, karar rf devlet iidir diye reddetmitir.
Gen sultan bu mdahaleye hiddetle kar kt; gazaba gelp amel eylemedi. ou
ulem ve vezirizam, iin ciddiyetini grp haberler gnderip pdiah seferden vazgeirmek
istediler, Amm pdiah alkoymak mmkn olmad. Vezirizam da, Ba ve mansb
korkusundan pdiaha katld.
Nihayet Sultan Osman, ileri gelen ulemy saraya arp, Kulun murad nedir? diye
sordu. Hepsi, pdiahn Kbeye gitmesine kar ktlar ve Hoca mer ile kzlaraasnn
srgne gnderilmesini nerdiler. Pdiah, Kbeye gitmekten vazgetim ama, srgn kabul
etmem yantn verdi, azledilmelerini dahi kabul etmem diye direndi.
O gece, pdiahn saray halkn ve bostanclar silhlandrd, saraya toplar getirdii
sylentisi kt. Deniz tarafndan sava gemileri toplarn saraya evirdiler. Bu sylentiler
zerine isyanclar silhlanp Et-Meydannda toplandlar, atmaya hazrlandlar. Bir blk
yenieri saraya saldr hazrlndayd. Bu kez sler, kaymakam paa ile mliye ilerine
bakan defterdrn adlarn idam edilecekler arasna koydular. Kullar, defterdrn maalarda
kesinti yaptn ileri srmekteydiler. Pdiah istekleri geri evirdi ve yenierileri kzdran
yeni bir nlem almak istedi: Yenieri ocanda oturak (emekli) ve korucu (polis) adyla
seferlere katlmayanlarn bulunduu birliin kaldrlmasn istedi, dirliklerinin (maalar)
kesilmesini emretti. Bylece taraflar, birbirine kar kesin cephe alm oldu.
Pdiah stanbuldaki belli bal tarikat eyhlerini, t vermeleri iin isyanclara
gnderdi. Aralarnda seyyidlerin ba nakbl-erf efendi, Halvet eyhi Sivas ve

Kadzdeli gibi tannm eyhler vard. ki tarafn da merluk kaygsyla din adamlarn
kullanmalar kayda deer. Ulem ve eyhler, isyanclarn isteklerine kar gelmemesini
pdiaha tavsiye ettiler. Tecrbesiz ve inat pdiah ba emeyi kabul etmiyor, kalabaln
dalacan sylyordu; kendisine t verenlere kar hiddete kaplyor, gazaba geliyordu.
Kullarn hakkndan geldikten sonra sizin de hakknzdan gelinecektir, diyordu. Din adamlar
hep birlikte dar kt. Aka, pdiah ve yenieri arasnda anlama olasl kalmamt.
Saray dnda sonucu bekleyen asker kalabal durumu anlad. Sarayn d kaps Bb-i
Hmyna geldiler, bostanc ve saray halknn direnie geeceini dnen tfekli yenieri
ve kllar ekilmi sipahi, kitle halinde Bb-i Hmyna yrdler. Kapclar onlar
durduramad, 500 kadar sipahi ve yenieri Bb-i Hmyndan sarayn Orta-Kapsna
yrdler. Hkmet merkezi olan Dvn-i Hmyn nndeki meydan igal ettiler, istedikleri
alt kiiyi teslim etmeyen pdiaha kar eratla davamz vardr, elimizde fetvmz vardr
diye bartlar, fakat ierden cevap gelmedi. O zaman kalabalk, hareme girdi er ile Sultan
Mustafay isteriz diye barmaya baladlar. Haremde Mustafadan193 ses kmad, nihayet
Mustafann criyelerinden biri, Sultan Mustafa burdadr diye hazn bir vz ile
Mustafann mahpus olduu yeri bildirdi; kap kilitli idi, kubbeyi deldiler, pencere demirlerini
krdlar, harem hadmlarndan bazs direnmek isteyince kl darbeleriyle paraladlar.
Ftihten beri ilk kez kullar (asker) hareme girmi oluyordu.
Sultan Osman bunu iitince, can bana srad. Dilver Paay istedi. Paay, skdr
Mahmud Efendi Tekkesinde bulup getirdiler.
Kubbeden ieri iple sarkan sipahi ve yenieri Mustafann ayaklarna kapanp:
Cmlenin reyile hm, szmz birdir bizim, k taht senindir, emrindeyiz dediler.
Sultan Mustafa meded su diye haykrd. ki gndr bana su vermezler, alk ve susuzluk ile
ldrmek isterler diye szland. Mustafay iple kubbeye ektiler ve asker kalabal nne
getirdiler. Yetien Dilver Paa ile darussade aasn hadmlar dar kardlar. te
dediiniz adamlar diye kullara teslim ettiler; isyanclar onlar kl darbeleriyle paraladlar.
Mustafay Arz-Odas kaps nnde bir ara oturttular. Mustafann zaaftan oturmaya mecli
yok idi.
Arz-Odas nnde Sultan Osman, eyhlislm, kadaskerler ve ileri gelen ulem ve eyhler
toplanm bulunuyordu. Kullar bu topluluk nne gelince, Sultan Osman, Size selm edp
murdlar ne var ise verdim, dierlerini de bulaym, her ne muradlar var ise verelim, Sultan
Mustafay brakn dursun ve biz dahi bu hususta (hayatna) kefl olalm; istedikleriniz ne ise
murdnz yaptrverelim, dedi; s kalabalk, Bu sz evvelce gerekti; biz istediimizi
bulduk dediler. Sultan Mustafa fercesizdi, ulemdan bir ferce istediler, giydirdiler.
Kalabalk, ulemya Sultan Mustafaya bat edin dediler (biat, slm geleneinde nmzedin
hilfette egemenliini tanmaktr, her nmzed ancak bat mersimiyle resmen sultan olur).
Ulem kar geldi ve Henz Sultan Osman tahtta oturur, bat ciz deildir dediler, tartma
bir saat srd. Nihayet Kethda Mustafa Efendi bat edince, ulem ve eyhler de bat ettiler,
stanbulun her yannda dellller, Sultan Mustafa pdiah oldu diye saltanat deiiklii iln
edildi. Sonra Sultan Mustafaya, Pdiahm sen burada oturma, Sultan Osman sana hat eder,
seni Eski Saraya gtrelim dediler. Meclsiz Mustafay dardaki bir hasta arabasna

bindirip iki criye, vlidesi ve gulm ile Eski Saraya (bugn stanbul niversitesi Merkez
Binasnn bulunduu yere) gtrdler.
Bu arada kullardan bir blk, stanbul ve Galata zindanlarna gidip mahkmlar
salverdiler, dman saydklarnn konaklarn (Hoca merin, stanbul kadsnn konaklarn)
yama ettiler. Sultan Osman, yenieri aaln, yakn adam Kapcba Kara Aliye tevcih
etmiti; aslnda imdi iki sultan vard, birini ortadan kaldrmak zorunlu grnyordu. Yenieri
oca, bu ikilemi zmek zorundayd. Kara Aliye 30 kse aka ve 200 hilat verildi. Fakat
isyanclar onun evini yama ettiler, kat. Sultan Osman, Topkap Sarayna bostanclarla
geldi. Mustafay katledecek sylentisi yayld. Sultan Mustafay Orta-Cmiinde (Yenieri
Cmii) gtrp koruma altna alma karar alnd. Mustafa cmide ellerini kaldrp: Ey
pdiahlar pdiah, ricam budur ki, bana zulmeden Sultan Osman mescidde greyim.
Mustafa, yenieri aalna eski aay getirdi ve cmiye ard; aa, Vezirler orada deil,
ben orada neylerim diye gelmedi ve Pdiahlk kimde karar iderse, sonra ana varalm
dedi. Bu sz mer iktidar boluunu gstermekte idi, sultanlardan birinin ortadan kalkmas
bir zorunluluktu. Yenieriler zorlaynca aa cmiye gelip el pt yani Mustafay sultan
tand ve kul nne kp Pdiahmz mbrek olsun diye Mustafann pdiahln iln
etti. Bu olay son derece nemlidir. nk pdiahl imdi aka yenieri oca
belirlemektedir. Otuz yl srecek yenieri zorbal bu tarihte balam saylabilir; durum
haremde Ksem Sultan ile birlikte 1651 tarihine kadar 29 yl srecektir.
Yenieri aas Kapuya (saraya) kotu, Sultan Osman orada buldu, Vezirizam Hseyin
Paa ve bostancba Mehmed Aa Osmann yannda idiler. Sultan Osman, Hseyin Paay
sadrete getirmi, umutsuz bir halde, paaya, Kend kendmze indmzla aceb i iledik,
imdi tedarik nedir, ne dersiz? demi. Paa ve Mehmed Aa, Madem ki Sultan Mustafa
Aa-Kapsna [Yenieri aasnn kona] snd, biz de Aa-Kapsna varalm dediler.
Sultan Osman, Eer yalnz yenieri olayd, onlara sz geerdi; ulem ve sipahi ekya ile
biledir diye, bunun ie yaramayacan syledi ve sultanl iin mcadele karar ald. Hl
200 kse baldr; birka yz tevbiimizle kayklar mheyy edp Anadoluya geelim, sonra
tahtgh-i kadm Bursaya varalm, kul yazalm, ynak yapalm, grelim ne zuhr eder dedi.
Bylece Sultan Osman yenieriye kar saltanatn savunma karar alm bulunuyordu.
Vaktiyle Cem Sultan da II. Bayezide kar Bursay alp sultanln iln etmiti. Vezirizam
Hseyin Paa ve Osmann yenieri aas Pr Mehmed, Pdiahm! Bu makl deildir,
Kapuya varmanz, yedir dediler, Hazineden 15.000 altn flori alp geldiler.
Sabahleyin yenieri aas, ocakta yenieri odabalarn toplayp ellier altn inm ve
mor ynl kuma datp, sipahilerin ulfelerini de onar aka artrp Sultan Mustafay
yeniden Eski Saraya gtrmeyi kararlatrdlar. Aa kararlat gibi yenieri odabalarn
toplad ve Sultan Osmann nerilerini bildirdi; eski ve yeni btn odabalar arld,
yenieri ve sipahi herkes bu nerileri iitsin, denildi. Aa, Orta-Cmiinde Sultan Mustafa ile
konutu ve merdiven bana kp yenierilere hitap etti: Aalar, yoldalar, pdiahmz
mbrek ola, amma Sultan Osman ocanza dd, Kapuya geldi, size snd, ellier flori
inm ve ukalarnz mor skarlat [deerli Floransa ithal yn kuma] ve sipah aalarna
inm demeye kalmad, sipahiler eteinden tutup aa drdler, kllarn rp

paraladlar. Ocak aalar dalp gitti. Baszlk kendini gsterdi. Asker, arda yamaya
balad. Zengin gmrk emninin evi yamaland. Bir grup yenieri Aa-Kapsndan Sultan
Osman ele geirmeye gitti. Sultan Osman o srada sarayda hatunlar yannda imi. Vezirizam
Hseyin Paay kovalayp ele geirdiler, kl darbeleriyle paraladlar. Sultan Osman
haremde, Kadnlar yannda bulup kardlar ve bir beygire bindirdiler, banda arakiyesi
bile yok, kakl perian, o mazlm merhmun gzlerinden yalar akar. Orada, Panaz-olu
nmnda bir sipahi acyp dlbendini pdiaha giydirdi.
Hseyin Paa, Hotin seferinde vezirizam idi, savata saldr emredince yenieri, Yry
yeri deildir, kulu krdrrsz diye emre kar gelmi, paa da, Pdiah kulu mu eksik olur,
topal eein yerine salamn balarz diye hakaret etmi. Sultan Osman, ehirde tefti iin
devre ktnda meyhneleri basarak sipahi ve yenierileri yakalar, dvdrr, sonra
katledilmeleri iin bostancbaya teslim edermi; o zaman Pr Mehmed Aa, onlar katlettim
der, serbest brakrm, bylece yzlerce kiiyi lmden kurtarm. Kulun (yenieri ve dier
kapkulu askeri) dmanlnn bir nedeni de u imi: Peygamberin sanca yannda Kuran
okunurken birka dinlemeyip Hseyin Paaya svglerde bulunuyorlarm, hfzlardan biri
onlar uyarmak isteyince, Askerlik halidir, baz yerde tilvet [Kuran okunur] ve baz yerde
akavet olur yantn vermiler.
Sultan Osman yakalayan kullar, onu bir beygire bindirip trl kfrlerle tehr ederek
gtrrler, Canm Osman elebi, meyhneleri basp siph ve yenieriyi ta gemisine koymak
olur mu? derlermi; Altuncu-olu denen Bir den ve mbtezel ve mlevves-i b-itibr
pdiahn mbrek ayaklarn skp baz utm (kfrler) eyledike, merhm u mazlm alayp
Behey edebsiz, pdiah deil miyim, tzelik (genlik) banzdan gemedi mi der idi
(Osman, yapt ar ileri genlik deneyimsizlii olarak mzur gstermek ister, kukusuz
pimandr).
Baka kullar da, Ecddn sekban ile mi vilyetler feth eyledi, Anadolu vilyetinde sekban
ekyasnn tuyannda vilyeti elden gidp pederin Sultan Ahmed zamannda sekiz sene
baban uratran Kalender-olu, Canbulat ve bunlara benzer ekya sekban ekyas deil mi
idi derlerdi. Anadoluda tfekli sekban ve sarcalar, yenierilerin ayrcalklarna sahip
olmak isterlerdi, sefer dn yevmiyeleri kesilince, Cell ekyas olurlard. Cell
ayaklanmalarn devlet, yenierilerle bastrmaya almtr.194 Sultan Osman, kendini yle
savunuyordu: Hey adamlar! Neyleyeyim, bana Hoca (mer) ile Darussade aasndan
(Sleyman) oldu, Hseyin Paann gnh yok idi.
Sultan Osman Yenieri Ocanda Orta-Cmiine getirdiler, bir keye koydular,
vezirizamlk Davd Paaya verildi. Bu tarafta cmle ahli, Pdiahmz ksn, grelim
dediler. Sultan Mustafa cmiden kp merdiven bana geldi, halka selm verdi, glbng-i
Muhammed okundu. Sultan Osman, glbng iitince, yannda yenieri kethdalna
getirilmi olan kula sordu: Seni kethdala kim getirdi? Sultan Mustafa yantn alnca,
Ya ann hkm nfiz midir, a u pencereyi ben dahi kullarma syleyin deyince pencereyi
atlar, Sultan Osman ban dar karp, Benim aalarm, benim yenieri babalarm ve
sipahi babalarm, mnfk szyle tzelik [genlik] belsyla bir kstahlk eyledim ve beni
byle eylemekten nolaydu, imdi gelirken tfenk ile vuraydnz, ya beni istemez misiniz?

diye yalvard. Kullar bir ourdan dediler ki: Seni istemeziz, ldrdklerine de rzmz
yoktur. Sultan Osman bu cevaptan tm umudunu kaybetti, pencereyi kapad.
Klasik dnemde pdiahlar bile yenieri desteine muhtat. Gen Osmann bu yalvar,
pdiahln artk kullarn insafna kaldn aka gstermektedir; bunu, haremde Ksem
Sultann yenieri aalaryla ibirlii dneminde daha ak greceiz. Pdiahlk iin tm
umudunu kaybeden Osman, o zaman hayat iin yalvard, Bri beni Sultan Mustafann olduu
yere habsedin, ldrmeyin. O zaman cebeciba boynuna kemend atp bomak istedi, ocak
aalar yetiip cebecibay yumruklaryla yere drdler, dar attlar. br taraftan Sultan
Mustafay arabaya bindirip vlidesi ve yanndan ayrlmayan iki criyesi ile kullarn
himayesinde saraya ilettiler. Mustafay kullar Orta-Cmiinde tahta karmlard (20 Mays
1622). Vezirizam Davd Paa, vezirler, yenieri aas Dervi Aa ve teki aalar OrtaCmiine gelmilerdi. slm geleneince Mustafa adna cmilerde hutbe okundu.
O gn Osman resmen sultanln kaybetmiti. Osman bir ar arabasna bindirdiler,
ikindiden sonra Yedikuleye iletp habseylediler. Tg ilve eder: Sultan Osmana olan
zulmden alamayan ta yrekliye ne dersin? Saltanat-i Osmniyndan bir pdiah bu vechile
tahttan hal olmamtr. Sultan Selim kul ile yekdil olup babas Sultan Bayezidi tahttan
indirdi, amm bu ceflar olmad. O gece yats vaktinde sadrazam ve kethdas ve cebeciba
varup Sultan Osman, katl iin kemend attklarnda, Sultan Osman grbz yiit olmakla,
aslanca hareket etmekle Kilindir-Urusu nmndaki bir sipahi aksi merhumun hayalarn
skup o mahalde teslm-i rh eyledi. Bu h-i azmun o kullar istemeyp yz dnderdi
ve nihayet katlettiler.
Tg burada olay zerinde grn de bildirir. Uzun mddet habsde yatan bir b-gnh
mazlm Sultan Mustafa, hatrda deil iken ve fikirde yok iken, tahta gep Osmanl mlkne
pdiah oldu. Bu Allhn emri, Bu hussda ehl-i zhir deseler ki, iler kul tarafndan
olmamak gerekti; cevb virilr ki, siph ve yenieri vesir kulun kalbleri krk idi. Zira kul
tifesinin hats vki olduka, mesel meyhnede bulunup tutulduklarnda, drt beyz denek
urulup ve azab iin ta gemisine konulup dirliklerini (maalarn) keserler idi. Fakat kann-i
kadm, kul tifesinden bir kusur ve hat zuhr edicek terbiyesi aalar kapusna gnderilmek
idi. Sultan Osman zamannda kann-i kadme riyet olunmad, kul tifesinin tedibini bizzat
pdiah icra ettiriyordu. Pdiaha ulem zmresinin rencde olmalarna gelince: Hoca
mer Efendi bir viz dem iken eyhlislmn zerine geirilp ulemnn bilcmle umru
Hoca mere sipri olunmu idi. Bir sebeb de hekimba Musa Efendiyi Anadolu
kadaskeri eylediklerinde ulemnn kalbleri krlm idi. Bunlar brakalm, takdr-i kelm;
vakt ki Sultan Osman Hotin seferine azmet eyledikte kendsnden ay kk kardei
ehzde Mehmed Hn bomakdan murd, seferde iken belki kardeinin dimanda saltanat
sevds vardr diye gnahsz mazlmu boarken ann sz bu oldu ki ben mrmde nice
nmurd gittimse, Hak tal hazretinden istidm budur ki, sen de tahttan ve mrden
nmurd ve mahrm olasn demi idi. Sultan Osman iin yazlm u beyit dillere destan
oldu:
Bir h-i ln iken h-i cihna kydlar
Gayretl genc arslan iken h-i cihna kydlar

Tg, Osmanl tarihinde grlmemi olan bu trajik olayn nedenlerini Osmanl Devletinde
yerlemi ana-kannlarn, kann-i kadmin Sultan Osman tarafndan inenmi olmasna
yorar. Pdiah mushibi olup lyha sunan tm brokratlar, ayn nokta zerinde dururlar;
bozukluklar, yolsuzluu, kann-i kadmin inendiine yorarlar; Sultan Osman, yenierilerin
hatlar yznden cezalandrma kannunu (yenieri aas tarafndan ocakta cezalandrlmas)
ve ulemnn stats kannunu inemitir. Nihayet, z kardeini bodurmakla yeni yerlemi
saltanat verset kannuna kar hareket etmitir. Bu tarihte, karde katli kannu yerine
kardeleri haremde mahbs tutma, kafes kural yerlemiti, Osman buna kar hareket etmiti.
Tgye gre Tanr, bu zulm cezasz brakmamtr.
Kullar, yenieri ve sipahiler, kendilerini hakl gstermek iin Sultan Osmana kar, lem
ayaa kalkd, guluvv-im [genel ayaklanma] old, yalnz biz deiliz, nice edelim
diyorlarm, Tgnin buna kar cevab: Bezesten ve Sarahne nnden siyseten gemek
memndur, eer ngh gese o aru ahlisi zar ettirirlermi. Bezesten (Bedestan) ve
Sarahne, imtiyazl esnafn oturduu yerlerdir; esnaf, halk temsil eder, onlarn nnden
silhla gemek yasaktr, anszn biri gese dkkn sahipleri onu cezalandrrlarm. Tgnin
demek istedii udur: Pdiah kulu askerin, devlete, halka ait ilere karmas doru deildir.
Sultan Osman savunarak der ki: Bu mazlm pdiah gnhn itiraf ettikten sonra yenieri
tifesi kadm nimetini yemiken ve t ebed kullar iken katline riz gstereler, kabul
olunamaz. Kald ki, kendisi Mustafann sultanln tanyp Ocanza geldim, beni sarayda
haps edin diye yalvarmt. Buna kar kulun onu Yedikuleye gndermesi, katlini
kararlatrdklarn gsterir (Osmann gnderdii on kese altnn dokuz kesesini ierde aalar
kendi aralarnda paylamlar).
1617de Sultan Ahmed ldnde, kardei Mustafa tahta gemi, ay drt gn pdiahlk
etmi, sonra Kul seni istemezler diye tahttan indirmiler; o zaman Mustafa demi ki, Bir
gn ayn kimseler beni pdiah yapacaktr. Tgye gre o zaman kul, stemeziz dedikleri
yalan idi. O zaman Mustafay saray halk tav (hadm aalar) ve ulem ile ibirlii edip
tahttan indirmilerdi. Sonra kullar, sutan kurtulmak iin Mustafay tekrar tahta kardlar.
Merhum Sultan Osman hakknda zikrettiimiz ihnet ve yeni saltanatn bisi ulemdan idi,
kula bhtn (iftira) idi. Tg, olayn sorumluluunu sonunda ulemda bulur. u bir gerektir:
Asker daima ulemnn fetvsn alarak isyan hareketlerini mer, hakl gstermeye alr.
Sonralar Sultan brahimin katlinde de yine ulem ba ekmitir.
Tg, nihayet birtakm uursuz olaylar anarak, sultanlara kar bu grlmemi hareketleri
Tanrnn takdri olarak aklamaya alr: 1618 ylnda bedestan su basmasn, kn byk
veb salgnn, yl sonra 1620 knda Boazn donmasn, ayn yl ktlk ve alk olayn
anarak hepsi Tanrnn takdridir der.
Sultan Osmann kiiliini, Tug195 yle ifade eder (Gnmz Trkesine eviri):
Rahmetli gne grnl, byk olaylar pdiah Hazret-i Osman gibi karakter sahibi,
Hazret-i mer gibi iradeli, himmeti yksek, Haydar gibi hametli bir gen hakan idi, iyi ata
biner, silh ve let kullanmada usta, yiit, akran arasnda sekin, gzel yzl, tavrlar gzel,
zaman zaman iir sylerdi, mahlas Faris idi. Gen yata tahta kp [sultanl 26 ubat
161820 Mays 1622] yannda deneyimli, akll ve sadk bir adam olmayp yaknlar nabza

gre erbet veren, dncesiz kiilerdi. stelik, stankyl Kapudn Ali Paa gibi biri ona,
bol bol hediyeler verip yaknlk peyda etmi, vezirizaml ele geirip, zulm ve yaltaklkla
mal toplam ve Sultan Osmann iyiliini isteyen emekdar yaknlarn kendisinden
uzaklatrmt. te yandan, Sultan Osman, sadakat ve iyi muameleden uzak, hiddet ve
kahredici muamele ile askeri kendisinden soutmutu. Askerden belli bir snf kendisine
bal yapmaya nem verip onlarn yardmlaryla kartlarnn hakkndan gelebilirdi, bunu
yapmad; pdiahlna marur olup birka zayf akllnn szne kanp herkesi kendisinden
uzaklatrd. lmnde 19 yanda idi, drt yl drt ay saltanat etti.
N. Sakaolunun tespitine gre,196 eyhlislm Mehmed Esedullhn kzn nikhla ald
(19 Mart 1622), nikhl iki hatunu, iki hsekisi, iki ehzdesi ve bir kz olmutur. mer
adnda ehzdesi (doumu 1621) iki yanda, kz Zeyneb ocuk yata ld. II. Osmann
kaynpederi Esedullh Efendi isyanclarn isteklerini bildirmek ve t vermek iin huzuruna
kmt. Sultann katlinden sonra bir kenara ekildi, cenazeye bile gitmedi.

Sultan II. Osmann Katlinin Yanklar

Sultan Osmann katli eyletlerde, halk arasnda, idarede ve genelde orduda derin yanklar
yapt. Kullar, Sultan Osmann vcduna zarar gelmesin, mahbs dursun dediklerini ileri
srerek suu zerlerinden atmaya alyordu. Mustafann ikinci sultanlk dneminde
eyhlislm, kadaskerler ve kapkulu sipahileri aalarnn ou deiti, sipahiler eskisi gibi
cizye toplama imtiyazn korudular. Sipahi blkleri, sadrazam Davd Paay Sultan
Osmann katlinden sorumlu tuttular. Sorumlu olanlarn idamn istediler. Yenieriler, olaydan
sorumlu olmadklarn iln ediyorlard. ehzdelerin hayatndan sorumlu tuttuklar
Darussade aasn paraladlar; cesedini At-Meydannda ejder sretine (Ylanl Ant)
astlar. Yenieriler haremdeki ehzdelere sahip ktlar; olaylar zerine Maltepeye gelen
Hfz Ahmed Paaya bir eylet paal verilip geri gnderildi.197
Sultan Osmann katlinden sorumlu tutulan Vezirizam Davd Paa, sipahilere ve yenieriye
her istediklerini veriyor, Herkes ne istediyse yok demiyordu. Zulm niteliindeki ml
kaynaklar askere vermekte tereddt etmiyor, bu hizmetleri alan sipahiler ise halk soymaya
gidiyordu.
Davd Paann abalar boa kt. Dvna gelemiyordu; ktil-i pdiah diye dile dt,
herkes ondan czaml gibi kayordu. Devlet ilerine bakamaz oldu. Nihayet, vezirizamlk
sipahilerin adam Mere Hseyine verildi. Bu deiikliklerde akl zayf Sultan Mustafann
bir mdahalesi sz konusu olmuyordu. Haremde, ehzdeleri koruyan Ksem Sultan barol
oynuyordu. Kendisine tezkireler (gizlice mektuplar) gnderilip onay alnyordu. Sultan
Mustafann yenieri aal verdii Dervi Aa, valilikle uzaklatrlmak istendi. Fakat
Dervi Aa gitmedi. Yenieri ve sipahi basksyla yenieri aaln srdrd. Dervi Aann
sonralar, Ksem Sultanla devletin idaresinde yenieri ocan temsilen stn nfuz sahibi
olduunu greceiz.
Sultan Osmann katli zerine stanbulda sipahi blkleri ve yenieri, sululuu
zerlerinden atmaya almakla beraber, devlet iinde gerek iktidar sahipleri oldular. Asl

byk tepki Anadoluda kendini gsterdi. Sekban ve sarcalar, stanbulda iktidar zapteden
kapkullarna kar ayaklandlar. Abaza Mehmed Paa emrinde isyan bayran kaldrdlar. Bu
isyan bastrmak devleti ok uratrd.198 Abaza Mehmed Paa, Anadolu sekbanlar ile
Erzurum kalesinde stanbulun gnderdii ordulara yllarca kar koydu. Bu mcadeleyi bir
ksm tarihiler (. H. Danimend ve Mustafa Akda) Anadolu Trklnn, saltanat merkezi
stanbula hkim devirme kapkullarna kar bir mcadelesi eklinde yorumlarlar.199
190 Pdiahn saray d dolamalarnda solak atnn yannda giden Tg Hseyin, Sultan Osmann yaknnda bulunmutur, bir gz tandr.
191 Eserinin bir yazma nshasn ilk kez yaynlayan Midhat Sertolu, Belleten 43 (1947); Eser, Ktib elebi tarafndan Fezlekede
zetlenmi, Nim, bunu ondan aktarm (II, s. 162-232, stanbul, H. 1281 basks); Sertoluna gre Tgnin katle karanlar ven
ifadeleri varsa da, katli iddetle ktlemektedir. Musbetnme, yay. . N. Aykut, Ankara, 2010. II. Osman dnemi zerinde ayrntl bir
aratrma: B. Tezcan, The Second Ottoman Empire, Political and Social Transformation in the Early Modern World, Cambridge,
2012, s. 108-175; G. Ylmaz, The Economic and Social Roles of Janissaries in a 17th century Ottoman city: The Case of Istanbul,
Doktora Tezi, Instute of Islamic Studies, McGill University, Kanada, Nisan, 2011.
192 Nim II, s. 188-207, zellikle yenieriler hakknda, s. 199-203: Yenieri teksl ve taksr etmekle.
193 Osmann amcas Mustafa 1617de I. Ahmedden sonra tahta gemi, fakat akl zayfl nedeniyle pdiahlk yapamaz diye ulem
fetvsyla tahttan indirilmi (1618), yeeni II. Osman tahta karlmt.
194 Anadoluda Cell basknlar hakknda Akdan eitli aratrmalar; Akdan grlerini dzelten bir yorum iin bkz. H. nalck
Social-political Effects of the Diffusion of Fire-arms in the Middle-east, War, Technology and Society in the Middle East, Londra,
1975, yay. V. J. Parry, M. E. Yapp, s. 195-217.
195 Nimnn Osmann katli olay zerinde dnceleri iin bkz. Naima c. II, s. 231.
196 N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, s. 238-239.
197 Sultan Osman olaynn yorumu iin ayrca bkz. B. Tezcan, The Second Ottoman Empire, s. 175-179.
198 Z. Aycibin, Fezleke Tahlil ve Metin, Doktora Tezi, Mimar Sinan niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2007, II.
Osman olay ve Abaza isyannn zeti iin bkz. s. 670-726. Ktib elebi, Fezlekeden naklen Nim, II, s. 240, 247, 253, 298, 309, 314,
320; III, s. 196, 205, 224.
199 Siyset bilimi terimleriyle yeni bir yorum: B. Tezcan, The Second Ottoman Empire, s. 115-226.

I. Mustafann kinci Saltanat (20 Mays 1622-10 Eyll 1623)

Sultan Mustafann atad Vezirizam Mere Hseyin Paa, Siph tifesini kendi koluna
alp Devlet-i Aliyyede ne drl mansblar ve tevliyet varsa sipahiye verdi; sk sk
deitirilen vezirizamlar imdi hep kullarn isteiyle iktidara gelmekte idiler.200 Sipahiler,
balca vergi tahsiltnda hizmetleri dolaysyla, devletin balca kaynaklarn ele geirmi
bulunuyordu.
Mustafann ikinci sultanlna Osmann katli glge drd. Mustafann birinci saltanat
(22 Kasm 161726 ubat 1618) srasnda da kapkulu, devlet ileri zerinde kontrol sahibi
olmutu; vezirizamlar onlarn onay olmaynca yerinde kalamyordu.201 Mustafann ikinci
saltanatnda kamuoyu, pdiah katili sayd kullara kar tepkisini gstermeye balad.
Yenieriler, Sultan Osman sadece hapsetmek iin Yedikuleye gnderdiklerini, asla katlini
dnmediklerini iln ettiler, Dvn toplantsnda, imdi vilyetlerimizde oturamaz olduk,
siz pdiahmz katleylediniz diye tann u ten [lanet] ediyorlar, elbette katle kim sebep oldu
ise, pdiahmzdan sorarz diye Sultan Mustafaya arzhal sundular. Sultan cevabnda
Tanry tank gstererek, Ben katle rz vermedim diye yemin etti ve katilin
cezalandrlmasn istedi. Osmann boynuna kemend atan cebeciba idam olundu; o zaman
vezirizam olan Davd Paann yakalanp idam sorun oldu. Onu destekleyenler idam
nlemeye altlar, hatununun pdiahn akrabasndan olduunu ileri srdler. Hatta onu
celldn nnden karp Orta-Cmiine getirdiler. Paa, destekilerine mevkiler balad.
Btn bunlar Sultan Mustafa dneminde kullarn gerekte devlet otoritesine el koyduklarn
gstermekteydi. Sultan Mustafa, olay iitince ok hiddetlendi, Davd Paann yakalanp
Yedikulede hapsini emretti. Paa orada boularak idam olundu. Vezirizaml kaybeden
Mere Hseyin Paa, Grc Mehmed Paann yerine gemek iin sipahilere, kullara gizlice
para datarak desteklerini salad. Mere Hseyini Dvn-i Hmyna getirip oturttular;
Grc Mehmed Paa Dvndan gizlice firar yolunu tutmaya mecbur oldu. Bu olay, Sultan
Mustafann bilgisi dnda oluyordu. Sz ayaa dm, pdiah olaylarn dnda kalmt.
Kullarn basks ve anariden kaygya den bir ksm ulem ve tarikat eyhleri, Ftih
Cmiinde toplanp Sultan Mustafann aklnda hiffet (hafiflik) vardr; saltanattan hal olasun
ve sadrazam da istemeziz, tahff-i ulem eylemitir, defatle kfrne fetv vardr kararna
vardlar. Sultann vlidesi Hadce Sultana haberler gidiyor, kullarn Mustafay istemedikleri
iln ediliyor, kullarn adam Mere Hseyinin azli isteniyordu.
Vezirler ve sipahi blk aalar, yenieri aasnn saray Aa-Kapsnda toplandlar ve
ulemya adam gnderip uzlamak istediler; ulem gelenlere, Cmleniz kfirsiz diye kar
kt. Sipahi ve yenieriler arasnda, ulemya katlmak isteyenler vard. eyhlislm, Dvn
yesi kadaskerleri, tarikat eyhlerinden eyh Sivas Efendiyi yenieri Aa-Kapsna

getirdiler. Sultan Mustafa, Ftih Cmiinde toplanan isyanclarn dalmalar iin yazl emir
gnderdi; slere nakbl-erf (Peygamber soyundan seyyidlerin temsilcisi) ve Halvet eyhi
Sivasyi gndererek dalmalarn istedi. Onlar, Mere Hseyin idam edilmeyince,
dalmayacaklarn bildirdiler. Bunun zerine pdiah, saray bostanclarn gnderip zorla
datlmalarn emretti. Dvn temsil eden vezirizam, eyhlislm ve kadaskerler tm
blk aalaryla yenieri ve sipahiler hep beraber Ftih Cmiindeki isyanclar datmak
zere hareket ettiler. slerden dalmalar bir daha istendi. Pdiah, yeni bir fermnla derhal
zerlerine gitmelerini emretti. Harekete geen kalabala ehirden ipsiz sapsz kimseler
(erzil) de katlmt. Bu kez, pdiah ve kullar kazand, Ftih Cmiindeki isyanclar
dald, srarla kalanlar kltan geirildi. Bu olay, ulemnn zaferi olarak kutlanmtr bu kez
kullar, ulem ile hareket etmiti.
Birka gn sonra sipahi ve yenieri, Mere Hseyine kar yeniden ayakland; Mere
azlolundu, Kemanke Ali Paa vezirizam oldu. Mere Hseyin sipahileri yanna almak iin
onlara, cmle mensib-i liyeyi vermi, yz binlerce altn datmt.202 Sultan Osman
olayndan sonra her gn bir olay ortaya kmaktayd. Olaylarn tan Tg, olanlarn akln
almayaca derecede aknlk verdiini iret eder. Bir cmle ile, devlet anari iinde idi.
Sultan Mustafann durumunu, lem bilrdi, kullar ve ulem, onun sultanlnn ciz
olmadn (erata kabul edilemeyeceini) bilmekte idiler.203 Mere Hseyin Paa kul
tifesiyle ulem arasnda anlamazlk olduunun farknda idi. Dnem boyunca kullar, pdiah
ve devlet otoritesine kar hareketlerini mer, halka kabul edilebilir gstermek iin btn
ayaklanma ve isteklerinde, ulem ve eyhlerin onayn almak zorunda olacaklardr. imdi
yenieri ve ulem birlikte, Sultan Mustafann aklnda hiffet vardr, devlet ilerini gremez
diye harekete gemilerdi. Pdiahn verdii emirler, aslnda, reslkttb Hamza Efendinin
saraya verdii Sanevber adl criyenin eseridir, diyorlard. Mustafaya, adn nedir, kimin
olusun, bugn nedir, sorularn sordular. Vlidesi, halleri ortada diye kar kmad.
Mustafann devlet ilerini gremeyecei, aklca zayfl zerinde kuku yoktu; Kafeste
korkun mahpusluk, Osmanl hnednn fiilen ortadan kaldrmt; devlet bundan sonra
gerekte, vlide sultanlarn, yenieri ocak aalarnn ve sonunda Kprller gibi mutlak
iktidar sahibi vezirlerin idaresi altna girecektir.
Dvn toplanp saraya, pdiaha haber gnderildi; pdiah dar kmad. Sadrazam ve
eyhlislm ieri girip Sultan Mustafann vlidesiyle bulutular, olu hakknda ersi
budur dediklerinde Vlide Sultan, Emir er-i erfindir, olumu katletmeyin, Sultan Osman
gibi olmasn dedi. Ulem, Onu ldrmek isteyen Sultan Ahmed idi ve Sultan Osman idi, her
biri katline tasadd eyledike balarna her hal geldi; yine yannzda dursun, diye taahhd
ettiler.
Bu anlama zerine yeni pdiah seimi kararlat, grme balad, durum son derece
kayg vericiydi: Hazine botu, saltanat deiikliinde kullara bahi vermek gerekti, yoksa
ayaklanrlar, sz ayaa derdi. te taraftan devletin d dmanlar, l-i Osman imdiden
sonra zevl ve nekbetleridir diye harekete geebilirler, deniyordu. Kayda deer ki, Osmanl
hnednnn, dolaysyla devletin zevli, sonunun geldii korkusu, bir Osmanl olan Tg
Hseyin tarafndan dile getirilmitir. O tarihlerde Venedikte ve teki Avrupa lkelerinde de

ayn gr yaygnd.
O dnemlerde devlet ve hnedn eanlamldr. Devlet iki ylda saltanat deiiklii yaam,
dolaysyla kez kullara bahi vermek zorunda kalm, hazine boalmtr. Ulem durumu
sipahiler ve yenierilerle grmeyi zorunlu grdler. Yenieri kethdas, blk kethdalar
alt-blk sipahi aalar bir araya geldiler, durumu grtler; toplantda ulem, erata
Sultan Mustafann immetinin (slm devletinde, toplum bakanl) ciz olmadn ifade
etmi, Yerine bir pdiah culs ettirmek gerek diye fetv vermiler. Bahi ve terf iin para
yok, ne dersiniz, diye sordular. Kul temsilcileri bir azdan, Ulem kande ise biz dahi
andayz diye ardlar, yemin verdiler. Son olaylar gsterdi ki, devlet iinde barn ve
dzenin yrmesi, kullarn ve ulemnn ibirliine baldr. Sonradan, 1623te IV. Murad tahta
oturunca, aalar yemini unutup bahi isteyecek, culs zerine yeni pdiah IV. Murad (fiilen
Ksem), bahie izin vermek zorunda kalacaktr. Anlama zerine Kemanke Ali Paa ve
eyhlislm, saraya Enderuna gidip Sultan Murad huzuruna ktlar, bat ettiler (Murad o
zaman 12 yandadr). Ksem adyla nl annesi Mhpeyker Sultan Eski Saraydan davet
ettiler. Bylece, ocuk pdiah Murad, Ksem SultanYenieri Oca ibirlii ile iktidara
geldi.
Ayrca yenieri gibi sipahiler de kazand. Birok gelirleri tahsil yetkisini hizmet ad altnda
kendi kontrolleri altnda tutmaya devam ettiler. IV. Muradn dorudan iktidar ele ald 1632
Hazirannda sipahiler Okmeydannda toplanp hizmetlerin kendilerinde kalmasn
isteyeceklerdir. Vezirizam, hizmetlerin verilmemesi konusunda hatt-i hmyn salayarak,
hizmetlerin kaldrldn bildirecektir.
200 Tg Tarihi, yay. M. Sertolu, s. 507.
201 Tg Tarihi, s. 507.
202 1632de IV. Murad, baz vergi kalemleri ve vakflar sipahilerin kontrolnden kurtarmak iin g durumda kalacaktr.
203 Tg Tarihi, s. 512.

IV. Murad (1623-1640) ve Ksem Sultan ktidar (1623-1632)

IV. Murad tahta ktnda 12 yanda idi. 1632de devletin bana geinceye kadar Vlide
Ksem Sultan fiilen devleti idare edecektir.
II. Osmann katliyle tahta geen I. Mustafa, Vezirizam Kemanke Ali Paann ulem ile
anlamas sonucu tahttan indirilmiti. Bu dnemde asker kullar olsun, devlet bandakiler
olsun, hareketlerine merluk kazandrmak iin daima ulem ile ittifak etmekte; ulem da,
kendi ayrcalk ve geim kaynaklarn artrmak iin bundan yararlanmakta idi. Birbirine rakip
ulem, eyhlislmlk iin kullara dayanr, onlar kkrtp rakibi azlettirirdi.
Haremde Kafeste saklanan ehzde Murad, ekber-i ehzdegn olduundan tahta
getirildi. Annesi Ksem lakabyla bilinen Mhpeyker Vlide Sultan, sarayda ve devlet
ilerinde en nfuzlu makam sahibi olarak devlet ilerinde dorudan doruya sz sahibi oldu.
IV. Murad, dokuz yl sonra 1632de dorudan doruya devlet ilerinin bana geinceye kadar
Ksem bir eit saltanat nibi gibi devleti idare etti.
Ksemin 16231632 dneminde olu adna vezirizamlarn arz veya telhsleri zerinde
kendi el yazsyla verdii emirlere ait baz belgeleri yaynlamaktayz (bkz. Ekler). Emirler,
zeri ak braklm arz zerine Ksemin el yazsyla yazlmtr. Aslnda Osmanl devlet
geleneinde niybet makam yoktur. Ancak vezirizam vekl-i saltanat sfat tar. ocuk da
olsa pdiah sfatyla, sultan daima gerek otoriteyi temsil etmektedir. Vlide tm emirleri
onun adna vermektedir. Vezirizam arz, Sultan hazretlerinin hkipy-i erflerine maruz
olunan udur ki diye sultana yapar. Vezir, Kseme, Benim devletl efendim diye hitap
eder. Arz, Bk fermn devletl efendimizindir formlyle biter. Vlidenin pdiah adna
emri genelde yledir: Ne arz olundu, malmumuz oldu emr-i erf yazld. Kimi zaman
vlide, dorudan doruya ilm (bildiri) gnderir. (Bkz. Ekler, Ksem Sultana Telhsler)
Kapkulu, her frsatta ba kaldrp idarecilere hkmederdi.204 Gerekte IV. Muradn
Ksemin vesyetinde ilk zamanlarnda kullar, yenieri ve sipahi askerinin er ve fitneleri
gittike artmakta, zellikle culs bahii ve baka yollarla devlet hazinesini boaltmakta
idiler. Vakanvis, ocuk sultan Muradn tahta getirildii dnemdeki anariyi, Her tarafta
fitne ve fesd ba kaldrd diye ksaca ifade etmitir.
Bu dnemde Kseme arz edilen telhsler, Ksemin dorudan vezirizama gnderdii
ilmlar, durumu canl bir ekilde yanstmaktadr.

Ksem Sultann Bir lm

Paa hazretlerine selmlar, dular olunduktan sonra, nedir hliniz ve ahvliniz; eyler,
hoar msz, hemn shhat fiyette olasz. Eer ahvllerden sul olunursa b-hamdllhi
tal imdiki halde cnmz tende olub gice ve gndz mmet-i Muhammedin sde

olmasna itigldeyz ve badehu ilm olunur ki:

Ne hl ise Msrdan mektblar geldi; zhir size dahi gelib ahvli bildirmilerdir. mdi
malmunuzdur, Mekke kapulardr Yemen cnibinin. Lbd takayyd lzmdr; her ne
vechile makl ise takayyd idesiz.
Arslanm ile dahi syleisiz; hele fakr bu bbda akl perandr, bu hlleriyle bolaki
[olaki] Yemen dahi hals ola ve Z [Allh ?] bilrm imdiye [dek] zahmetiniz okdur,
mmet-i Muhammedin hidmeti rahmettir, tevzile nicesiz; dahi ok mudur. Ltf-i hakla bu
hidmeti ed idb Yemen ahvlini syleesiz.
Arslanm sabah gider, akama gelr, ben dahi grmem, sovukdan perhz itmez, mizc
gir bozlur, hele oul olmaya beni helk ideyor; Allh emneti, buldukca kendye nashat
idesiz, cansz eer gider, neyleym sz tutmaz, hastelikden kalkmdr, sovukda gezer,
bunlar bende akl komadlar; hemn vcdlar sa olsun;
Hele Yemene bir himmetcik grn. Allh ahvlimize mun ola; Arslanma andm, ben
Paa ile syleirim didi, iki gz, bilrsz, hemn salkda olsun. (Asl iin bkz. s. 392)
Yorum:
1. Ksem, vezirizama yazd yazda saln sorar, yaknlk gsterir, kendisinin iyi
olduunu ve halkn ileriyle gece gndz uratn belirtir.
2. Msrdan kendisine ve vezire mektuplar geldiini, Mekke ve Yemen hakknda haberlerin
kaygya neden olduunu syleyerek yakndan ilgilenmesini tavsiye eder.205
Arslanm dedii olu Sultan Murad ile Yemen olaylarn sylemesini vezirizama tavsiye
eder, Ksem kendisinin akl peran olduunu yazar, Yemen dahi hals ola dediine gre
oradaki isyan dnmektedir. Vezirizamn Yemen hakknda hizmetlerini anar, Yemen
olaynn Dvnda konuulmasn ister.
3. Ksem, olu Muradn souklarda salna dikkat etmediini ifade eder: Sabah gider,
akam gelir, souktan hasta olur bu yzden kendisinin anne olarak helk olduunu syler,
olunun sal balca dncesidir, vezirden ona nasihatta bulunmasn ister. Akl fikri
oludur, olu Sultan Murad o yata devlet ileriyle de ilgilidir, Yemen olaylar hakknda bilgi
almak iin, Ben paa ile syleirim, demi; Ksem Bilrsz, hemn salkda olsun der.
Bu arzda Yemen kargaas stanbulda balca kayg konusu olarak anlmtr. H. 1033 (25
Ekim 162314 Eyll 1624) ylnda Yemende Zeydlerden Araplar, peygamber soyundan
geldiini iddia eden mm Mehmedi balarna geirip isyan bayran kaldrmlar.206 mm
Mehmed, emrl-mminn unvann taknp egemenlik iddiasnda idi. Yemen paasnn
tedbirsizlii ve Msr valisi Bayram Paann hatlar yznden mm, Yemenin nemli bir
ksmn ele geirmi, adna para bastrm bulunuyordu. Sahradaki Araplara buday, pirin
datarak kendi tarafna dndrp, yz bini aan kuvvetleriyle Yemen valisi Haydar Paay
kuatmt. Kalede alk eken paa, stanbuldan yardm istemekteydi.
Yemene Grc Ahmed Paay gnderdiler. Mekkeye varan Ahmed Paay Mekke erfi
ziyafette zehirleyince, Yemene yardm gnderilmesi cil bir hal alm. Ksem Sultan,
Msrdan gelen mektuplarda bu cil duruma iaret eder. Bunun zerine Kansu Bek, Yemen
beylerbeyi atanr. leride, sipahi ve silhdr blklerine katlacaklar vaadiyle stanbulun
erzil ve eclfndan (reziller ve sefiller) on bin kiilik bir kuvvet meydana getirilir. O

tarafn koullarn bilen dris Aa kumandasnda asker gnderildi. stanbulun gvenlii iin
de bu, faydal grlyordu. Yemende Mohaya kan bu kuvvet ilerleyip kuatma altndaki
Sanaya varamad. Yemen beylerbeyi atanan Kansu Paa, Mekke erfini azlettiinden
bodurup yerine erf Mesudu getirdi. Ksemin yazsnda Mekke kaplardr Yemen
cnibinin ifadesi Mekkedeki bu olaylarla ilikilidir. Olaylarla Ksemin ifadesi
karlatrldnda bu belgenin 1038 hicr ylnn sonlarnda, yani 1629 Austos aynda
yazld anlalr. IV. Murad o tarihte 18 yandayd. Bundan yl sonra, 1632de tm
saltanat iktidarn icra etmeye balayacaktr. 1632den 1640ta lmne kadar geen zamanda
da Ksemin devlet ilerine mdahale ettii biliniyor.

Ksem Sultandan Kaymakam Paaya lm

Kaymakam paaya selmdan sonra ilm olunur ki: maktl yenieri aasnn iftlii akart
ba bahesi evi yok mudur; arayb sul etdiniz mi? Biz iitdik, iftlii, ba var imi; bir
hoca her nesi var ise tefahhus idb bize ilm idesiz; ite defter gnderdik; defter mcebince
mkemmel tahsl itdirb gnderesiz, hesb zere krk kse ile doksan be guru tahsl
olunacakdr, mukayyed olup ihml etmiyesiz. (Asl iin bkz. s. 396)
Yorum:
Belgeyi tarihlemek iin yenieri aasnn katli olayndan hareket edersek, 1632 baharnda
yenieri zorbalar pdiahn yakn adam yenieri aas Hasan Halifeyi At-Meydannda
kl darbeleriyle katletmilerdir (12 Mart 1632). 18 Mays 1632de vezirizamla getirilen
Taban-yass Mehmed Paadan nce Topal Receb Paa bu mevkide idi, idam 18 Mays
1632dedir. Ksemin hitap ettii paa, Topal Receb Paa olmaldr. 207

Vezirizamn Bir Arz

Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Yarn inallhu tal devletl efendim pdiah-i lempenh hazretleri av ve ikra niyyet
buyurmala, kadmden olgeldii zere etrfa tenbh olunup lzm olduu zere grlmdr
ve devletl pdiahma telhs etmiimdir, izzetl efendim dahi bile gidb oralarda olan
baelerin birinde oturulmas mnsibdir; pdiahma bylece ilm olunmudur; benim
devletl efendim, ihsn buyurup maan terf buyrula. nallhu tal hazz idersiz. Bk
fermn devletl efendimindir.
Derkenar:
Benim devletl efendim, kann deildir; yoise, arzda bile olmanz ric iderdim; ben kulun
hlis ve muhlis kulunum, istemem ki bir an birbirinizden ayrlasz. hsn buyurub maan
hareket buyrula, elhamdlillhi tal havalar gzeldir.
Ksemin vezirizama sultan adna emri:
nallhu tal yarn sadetl Arslanm hareket etmek zere olur ve biz dahi beraber
oluruz, yle malm oluna.
Yorum:

Bu belge pdiahn ava kma isteine dairdir. Osmanl pdiahlar Orta-Asya geleneini
devam ettirmiler, sk sk ava kmlardr. Av, pdiah veya ehzde iin eitli ynlerden
retici tlimdir: lkin ata binip silh kullanma, emrindeki kalabalk maiyetini emirle
rgtleme, belli durumlarda belli taktik kullanma gibi. IV. Murad, kaynaklarda salkl, gl,
iri yapl, oku, grei bir pdiah olarak anlatlr. Sk sk ava kard.
Vezirizamn Kseme, Benim devletl efendim hitab ilgintir. Ksem devlet, egemenlik
sahibi saylmaktadr. Vezir, ava Ksemin katlmasn tavsiye ile bundan zevk almasn umut
etmektedir.
Bu belgede nemli nokta udur: Ksem Arz-Odasnda olu pdiahla beraber olmak,
vezirlerin ve teki devlet grevlilerinin arzlarn dinlemek isteindedir. Ksemin, olu ocuk
pdiah yanndan ayrmamaya nem verdii anlalmaktadr. Fakat vezirizam bunun kanna
aykr olduunu belirtir. Vezirizamn Kseme balln ifade eden notu ilgintir: Ben
kulun hlis ve muhlis kulunum, istemem ki bir an birbirinizden ayrlasz. Ksemde av ve arz
bahanesiyle pdiahn kullanlmas kukusu vardr. Vezirizam, bu konuda Kseme gvence
verme gereini duymutur, Kseme kulluunu tekrarlar. Bu belgeyi tarihlemek iin ak bir
kant ileri sremiyoruz.
I. Ahmedin lmnden (1617) IV. Muradn culsuna (1623) kadar geen alt yl iinde
devlet anari iinde kalm, kez culs bahii verildiinden i ve d hazinede para
kalmamt. 1623te kullar, bu kez terakki (terfler) ve bahi almamay kabul etmilerdi.
Fakat szlerinde durmadlar, onlara para yetitirmek iin saraydaki altn, gm kaplar
eritilerek darphanede aka baslmas iin verildi. IV. MuradKsem iktidara geldiinde,
Vezirizam Kemanke Ali Paa ilkin kendi yanls Esad Efendiyi eyhlislmla getirdi.
Kullara bahilerini verdi, keza Muradn tahta gelmesinde oynad rol dolaysyla bir
diktatr gibi hareket etmeye balad, rakip vezirleri azl ve haps ettirdi. Ksemin idare
banda olduu 16231632 dneminde balca byk gileler, ah Abbasn Bagdad zapt
ve Abaza Mehmed Paa isyandr.

Sipahi Ayaklanmas
Paalar, vezirlik iin asker kullara gizlice para gnderip kendileri iin saraya bask
yaptrrlard. lgin bir rnek, Msr paalndan stanbula gelen Bosna devirmelerinden
Pr Mehmed Paadr. Kendisi, II. Osman zamannda Sarayda ok nfuzlu bir makam olan
bostancbalnda idi, emri altnda saray bahelerinde binlerce bostanc hizmet grmekte
idi. Bu makamdan, Msr beylerbeyi oldu. II. Osman katledilince, onun yanls olduundan
azlolundu, stanbula geldi, vezirizamlk iin gizli temaslara balad. Sipahilere 10.000 altn
gnderdi. Paray tam alamayan sipahiler Vezirizam Kemankee gidip durumu anlattlar.
Kemanke, sarayda Kseme Pr Mehmedin oyununu bildirdi; eer Mehmed Paa idam
olunmazsa sipahiler bir kargaa karr, diye Ksemi kaygya drd. Pr Mehmedin katli
iin fermn elde etti.
Kemanke, IV. Murad ben tahta getirdim diye bbrleniyor, sipahilere dayanyor ve
Ksemi rahatsz ediyordu. Bagdad ve Irakn ah Abbas tarafndan igal edildii felket

haberi gelince, Kemankein bertaraf edilmesi Ksem iin kolaylat. Kemanke, bu haberler
yalandr, diye Ksemi kandryordu. Ksem, Kemankein yerine getirilen erkes Mehmed
Paay Erzurumda isyan halindeki Abaza Mehmed Paay ortadan kaldrmak ve Bagdad
geri almak zere orduya serdr atad.

Abaza Mehmed Paa syan (1623-1628)208

II. Osmann katli zerine Anadoluda onun cn almay iln eden Abaza Mehmed Paa,
kullara kar isyan bayran kaldrd (1623). Anadoluda Cell saylan yenieri dman
sekbanlar etrafna toplayp Erzurum kalesine snd. Irakn kaybndan sonra Ksem iin
1628 ylna kadar en byk sorun, Abaza Mehmed Paa isyandr. Abaza Mehmed, nl Cell
Canbulad-olunun yannda yetimi, sekbanlarla birlikte yenierilere kar savam, sonra
devlet hizmetinde Hotin seferinde II. Osmann Rumeli beylerbeyi olarak savaa katlmt. II.
Osmann katlinde Erzurum beylerbeyiliinde bulunuyordu. Sultan Osmann, yenieriler
tarafndan katli zerine onun cn almak iin isyan etti. O srada Sivas eyleti de onun
idaresindeydi. Anadoluda her taraftan sekban toplanmaya balad. Yanna 40.000 sekban
toplad renilmiti. Erzurum eyletinde korucu nbeti olarak hizmette bulunan Sultan
Osmann katili nahvet sahibi (gururlu) yenierileri toptan idam etti. Haber, o zaman
yenierilerin kontrolnde olan stanbulda yldrm etkisi yapt, Abazann Sivasa gnderdii
sekbanlar oradaki yenierileri ortadan kaldrmaya altlar. Her tarafta yenieri av balad.
Sivas ehrinin, Cell sekbanlara kar korunmas iin gnderilmi bulunan yenieri, topu,
cebeci ve acemi-olan, kul-olu kim varsa amanszca katledildi. Anadoluda Celller
dneminden beri sren yenieri-sekban mcadelesi yeni bir aamaya girmi bulunuyordu;
yenierilerin evleri baslp mallar yamalanmaya balad. Sekbanlar, babo levendler,
rgadlar Sivasta zulm yaptlar. stanbulda, yenierilerin rakibi kapkulu sipahileri de,
Sultan Osmann intikamn ileri srerek ayaklanmada idiler. Ancak Sivasta sekbanlar, bir
kethda-yeri kumandas altnda bulunan sipahilere dokunmadlar.
Abaza, Erzurumdan baka Sivas, Kayseri ve Nideyi idaresi altna ald. Etrafa sekban
blklerini gnderip vergi toplamaya balad. Gl kimseler dahi, rzn ve maln korumak
iin aresiz ona kar gelemiyordu.209 Abazann bu kerte glendii haberi stanbula gelince
panik etkisi yapt. Yaylan haberler tm lkede korku sald. Ksemin emriyle, Mara
beylerbeyi Klavuz Yusuf Paa, toplad 10.000 kiiyle Abaza zerine yrd. DouKarahisarda Murtaza Paa serasker atanm, Abazadan kaanlar gelip onun emri altna
girmeye balamt. Sarp bir yerdeki Karahisar, iddetli arpmalara sahne oldu. Karahisar
halk, korkularndan kaleden inip Abazaya katldlar. Murtaza Paa da ok beklemedi, o da
Abaza yanna gitti. Kapkulu sipahileri kalede direnmeye devam ettiler. stanbula bal Sivas
paas Tayyr Mehmed Paa etrafnda toplanmaya baladlar. Yenieriye kar Abaza, yannda
toplanan sipahilerden sadk kalacaklarna dair yemin almay ihml etmedi.
Ksem, ocuk sultan adna karar vermek, olaanst nlemler almak gerektiini anlad.
Anadoluda yakn eyletlerdeki beylerbeylerine emirler gnderildi. Abaza, yenieri
kethdasna mektup gnderdi. Yenieri ocanda dorudan katil iinde sulu olanlarn idamn

istedi ve sipahileri, rakipleri yenierilerden ayrmaya alt. Ksem ve yenieri, Abazay

ortadan kaldrmann ilk i olduunu anladlar ve hep birlikte hareket etmeye karar verdiler
(aslnda yenieri ordusu btnyle yalnz pdiah seferlerine katlrd).
Abaza, yalnzca birtakm yenierinin Sultan Osman sarayda Kafeste gzaltnda tutmak
yerine Yedikule zindannda katlettiini mektubunda belirtiyor, sadece birka zorbay katilden
sorumlu tutuyordu. Ktib elebiye (Fezleke) gre, Abaza yiit bir sava olmakla beraber
ileri tam anlamakta akl sahibi deildi. Yanndaki bir eyhin kermetlerine inanrd. Onda,
Osmann intikamn alma dncesi, Anadolu Cell ayaklanmalarn yeniden gndeme
getirmi bulunuyordu. Abaza, mektupta sipahileri de sulayp onlarn devlet gelirlerine,
vakflara el koyduklarn ileri sryordu. Yenierinin, Sultan Mustafadan inm (bahi)
almak iin Sultan Osman ldrdklerini ileri srmekteydi. Sipahiden size yardm olmaz,
onlar sizi kandrd, siz ktil-i sultan oldunuz diyordu. Yenieri ocanda sz geen
kethdadr, aranzda Sultan Osman katleden katilleri idam edin (adlar veriyor) diyor, yoksa
70.000210 yenieriyi katledeceim, tehdidinde bulunuyordu.
Abaza zerine sefer karar verilince, kkl nlemler alnd. Bu sefere, tm kapkulu askeri
zerine geni yetkilerle, Vezirizam erkes Mehmed Paa serdr atand. Anadolu
beylerbeyileri serdrn emri altna verildi. Kapkulu sipahilerini yattrmak iin cizye tahsili
hizmeti tekrar kendilerine baland (Nisan 1624). te yandan Abaza Anadoluda, Trk,
Krd ve Trkmen halktan asker topluyordu; stanbuldan gelen orduyu karlamak zere
Sivastan ayrld.
Anadoluda ehirlerde, kapkullar ile sekbanlar birbirine kar sava halinde idiler.
Karamanda sekbanlar, levendler, vali Sefer Paay katledip mallarn yamaladlar. Serdr
Mehmed Paa ordu ile Konya ovasna vard, Abazay itaate davet etti. Abaza meydan okudu,
Kayseriye geldi. Orduda yenieriler, teki askerden ve serdrdan emin deildiler. Serdrn
kendilerini krdrmasndan korkuyorlard, ona kar ayaklandlar, araclar bar saladlar,
nihayet Abazaya kar hareket edildi.
Kar tarafta Abaza, KayseriSivas blgesindeki Yrk Trkmen iretlerinden yardm
istedi (Sonralar Sultan Murad onlardan c alacaktr). Kayseri ovasnda iki ordu karlat.
Abaza ordusu balca sekbanlar, atl levendler ve iretlerden oluuyordu; yenieri, sultan ve
devleti, Abaza ise halk temsil ettikleri iddiasnda idiler. Sonradan Trkmen iretleri,
Bizim ol ykte bacmz yokdur, somun yedirdii adamlaryla [sekbanlar] i grsn deyip
Abazann yanndan ayrlp gittiler. Abazann Sivas eylet askeri de (timarllar vs.) ihnet
ettiler, sava meydannda serdrn ordusuna katldlar. Abaza kendi sekbanlaryla kald.
Sekbanlar Abazann savata dtn sanarak onlar da kamaya baladlar, durumu mitsiz
gren Abaza atna atlayp kat. te yandan, serdrn ordusu sekbanlara kar toplaryla stn
gelmiti.
Bylece savata Abaza ordusu tam bir bozguna urad. Abazann ailesi, adrlar ve
hazineleri Nide kalesinde saklanyordu, onlar Sivasa karmaya altysa da, takipte ele
geirildi. Sefer, Osmanl merkez glerinin, balca yenierinin zaferiyle sonulanm oldu.
Abaza ile ibirlii yapm olan Sivas valisi Tayyr Mehmed Paa serdrn yanna geldi,
affolundu.

Abaza kap gl Erzurum kalesine snd. Serdr yryp kaleyi kuatt. Abaza, kaleye
adam koyup serdrdan aman diledi. Kendisine yine Erzurum paal verildi. Kaleye, ah
Abbasn saldr ihtimaline kar nbeti yenieri (2000 kii) konuldu. Serdr klamak zere
Tokat ovasna ekildi; Abaza glibi Vezirizam erkes Mehmed Paa ok yaamad; onun
lm zerine (29 Aralk 1624) Diyarbekir beylerbeyi Hfz Ahmed Paa vezirizamla
getirildi. Ahmed Paa, ah Abbasn tehditlerine kar koymutu. Bu arada yenieri aas
Hsrev Aaya paalk verildi. ranllar saldrlarn Hisnkeyfaya (Hasankeyf) kadar
ilerletmilerdi.
Bu gelimeler Ksemin idaresi srasnda (16231624te) geiyordu. Sefer yenierinin
zaferiyle bitmi ve stanbulda sarayda yenieri aas Hsrev, her zamandan daha gl bir
durum kazanm bulunuyordu. Ksem yenierilerle uyum iinde kalmak zorunda idi. Ksem
yenieri ibirlii bu tarihte yerlemi grnmektedir.
1624 ylnda Abaza gilesinden sonra Ksem, baka taraflarda yeni isyanlar ve Kazak
saldrlaryla uramak zorunda kalacaktr. Devlet otoritesi hayli zayflam bulunuyordu.
Krm Hanlnda Mehmed Girayahin Giray isyan (Kefe ovasnda Osmanl kuvvetlerinin
bozgunu), Kazaklarn Boazda Yeniky yakmalar (20 Temmuz 1624) bu srada cereyan
etmitir. Kazaklara kar donanma, ancak Kasm 1625 tarihinde kesin bir baar kazanacaktr
(Deniz seferinde, 300 kadar Kazak aykasna kar 43 Osmanl kadrgas vard). DouAnadoluda ve Grcistanda devlet, ah Abbasn saldrlarn karlamak zorunda kalmt.
Erzurumda Abaza sorunu imdilik yatm grnyordu. Bagdadn ah Abbas eline dt
(Ocak 1624) haberi stanbulda yldrm etkisi yapt.

Hfz Ahmed Paann Bagdad Seferi (Ekim 1625-Temmuz 1626)

ah Abbasn ele geirdii Bagdad yedi sekiz bin ran askeri koruyordu. Kuatma iin
Osmanl ordusunda gerekli byk toplar yoktu. Kuatma uzun srd. ah Abbas Bagdad
savunucularna yardm iin ordusuyla, Diyala nehri yaknna geldi. Serdr Hfz Ahmed Paa
ah ordusuyla karlad (Nisan 1626), karlama kesin sonu vermedi; kuatma srp
gidiyordu (MaysTemmuz). ah Abbas ile grmeler sonu vermiyordu. Alk ve scak
yznden orduda ayaklanmalar balad. Nihayet serdr bar kabul etti. Musula, oradan
Halebe ekildi.
Paa Bagdad korumaya gelen ran ordusuyla drt kez sava yapmt. Osmanl ordusunda
asker arasnda serke zorbalar askeri kkrtyor, yararllk gsterenlere timar ve zemet
verilmesi gerekirken, paann bunlar kendi adamlarna verdiini ileri sryorlard. Timar ve
zemetler sorunu bu dnemde asker arasnda balca sorunlardan biriydi.211 Vezirizamn
seferde iken saraya gnderdii telhsler, kukusuz, Ksem Sultann kontrolnden geiyordu.
ahn olas saldrlarna kar serdr Hfz Ahmed Paa, Halebde bekliyordu. Orada
yenieriler yeniden ayaklanp yenieri ktibini katlettiler. Baarszlkla sonulanan Bagdad
seferi dnnde Hfz Ahmed Paa ikyetlerini pdiaha u beyitlerle anlatmaya alt.
Cenkte hempmz olup ba verir ba almaa
Arsa-i lemde bir merd-i hnerver yok mudur?

Sultan Murad u cevab yazm:

Hfz-i Bagdada imdd itmee er yok mudur?
Bizden istimdd idersin sende asker yok mudur?
Rvet ile cnd-i slm peran eyledin
idilmez mi sanursun bu haberler yok mudur?
Baarszlk nedenleri olarak paann rveti, askerin serkelii, otorite zayfl gze
arpan sorunlardr.

Reform nlemleri
Abaza Mehmed yenilince Erzurumda bir yenieri garnizonu yerletirilmiti (1626 yaz).
stanbula dnen yenieriler arasnda tahriki zorbalar yazn yine kargaa karmaya
altlar. Yenieri aas Hfz Ahmedle Bagdad kuatmasna gittiinde, stanbul
muhafazasnda yerine braklan ocaktan sekbanba Sar Mehmed bu fesatlarn ba idi; Sar
Mehmed, pdiahn (tabii Ksemin) onayyla idam olundu, ibirliki zorbalar birer birer
ortadan kaldrld. Bundan sonra bir sre, Ehl-i fesd namna ikrede kimesne iidilmez
oldu.212
Kendisini pdiah neslinden iln eden Cennet-olu, Kaz Da Etrak yrklerini bana
toplayp reyay koruma iddiasyla kapkulu sipahilerine kar harekete gemiti. lgin olan
nokta, Cennet-olunun bu taraflarda sipahilerin, harac defterlerini alp gelir toplamalarna
kar Hristiyan reyay koruma iddiasyla ortaya km olmasdr.
Cennet-oluna kar gnderilen kuvvetler arasnda kapkulu sipahi blkleri vard.
Cennet-olu, Manisa ovasndaki savata yakaland (Aralk 1624); ayaklanma bastrld. Bu
tarafta stanbulda vergi iltizamnda titiz davranan defterdr, Vezir Abdlkerim Paaya kar
sipahiler ayakland. Ksem, defterdr fed etmek zorunda kald.
1626 yaznda Bagdad kuatmas akebinde Saray birtakm slahata giriti. Kapkullarnn
zorbalna kar bu nlemler, kukusuz Ksem Sultann onayyla yaplyordu. Yenieri
zorbalar idamla ortadan kaldrld gibi, birok nemli gelir kaynaklarnn tekelini ellerine
geirmi olan kapkulu sipahileri de yola getirilmeye alld.
Sipahiler, eskiden beri baz mukataalar, vakf tevliyetleri gelirlerini toplama yetkisini
mlzim adyla ellerine geirmi olup devlet nemli gelir kaynaklarn kontrol edemez
duruma dmt. Devlet hazinesi kull noksanla karlam bulunuyordu; evkf
tevliyetlerini ele geiren sipahiler, vakf gelirlerini i ettiklerinden cmi ve mescidler de
gelirlerini alamyordu. Evvelce, vakf gelirlerinin tahsili, mltezimlere yllna iltizama
verilmekte, onlar da taksitleri hazineye demekteydiler. zetle, vakf ve devlet gelirlerinin
sipahilerce yamasna son vermek yaamsal bir sorundu. Bagdad seferinden sonra bu konuda
da esasl nlemler alnd. Der-i devletten (yani Ksemden) Vezirizam Hfz Ahmed
Paaya gnderilen emirle sipahilere mlzimlik yasa getiriliyordu. Fakat, sonradan,
Temmuz 1628de ayaklanan sipahilere yeniden mlzimlik verilmitir.
1627de yaplan baka bir reform ise udur: Seferde lm olan sipahi, yenieri ve baka

dirlik (maa) alanlar yerine yeniden tayin yaplmamas emrolundu. Kapkullar bu gibi
tayinleri, rvetle istediklerine satyorlard. Yenieri aal, o zamana kadarki kurala kar,
saraydan avuba Ali Aaya verildi. Bu nlem, Ocak zerinde sarayn daha yakndan
kontrol iin bir nlem saylabilir. Ali Aa lnce, yerlemi dete aykr olarak (hilf-i
kann), blk aas Halil Aa, yenieri aas atanmtr. O zamana kadar aalk, saray
aalarndan mralem veya kapbalara verilirdi. II. Osmann katli olayndan beri, eski
kannlar deiiyor, bu gibi nemli mevkiler, rvet ve kayrma ile veriliyordu.213
1628 ylnda Abazann yeniden isyan ve Erzurumda yenierileri kltan geirdii srada
pdiah (herhalde Ksem) Ocakta gze arpan baz ktlkleri ortadan kaldrma cesaretini
verdi: Yenierilerin kadrosunu belirleyen esm defterinde kontrol yapld; len yenieriler
yerine reyadan ve ehirde ii snfndan birok kimse bu deftere yazlm ve maalar yama
edilmiti. Sultan Murad (herhalde Ksem) kendi bilgisi olmadan deftere hi kimsenin kayd
yaplmaya, yoksa ban keserim, diye yeni atanan yenieri ktibi Mehmed Efendiye kesin
emir vermi; yeni ktip orduya katlp ileri dikkatle yrtmt. O zaman, sahte esmlerin
ou karaya alnmtr. 1628de Abaza isyann bastran kudretli vezirizam Hsrev Paa
da, stanbula dndnde birtakm slahata giriti. Bu arada, Abazaya kar yararlk gsteren
sipahilere yine mlzemet hizmetleri verildiyse de, Seltn evkfna dahl olunmaya diye
pdiah tarafndan hatt-i erf (pdiahn el yazsyla emri) gnderildi. Bu gerek bir
reformdu. Seltn evkf, zengin vakflara ait dkkn, han gibi gelir getiren yerlerden,
kiralarn toplanmas, harcamalardan sonra kalan parann (ziyde-i vakf) iletilmesi gibi ml
iler, vakf mtevellisinin yetkisi dahilinde olmaldr. Bu yetkiye tevliyet denir. te sipahiler
tevliyet yetkisini hizmet adyla zerlerine alyorlar, vakf gelirlerine el koyuyorlard.

Abaza Mehmed Paann Yeniden Ayaklanmas

Hfz Ahmed Paann Bagdad seferi srasnda Erzurumda Abaza Mehmedin elleri
serbest kalm, etrafta kontroln yeniden kurma frsat ortaya km, yenierileri katle ve
babo Anadolu sekban ve levendlerini hizmetine alp halktan para toplamaya balamt.
stanbulda, kukusuz Ksemin bilgisi dahilinde, byk bir toplantda Abazann ortadan
kaldrlmasna karar verildi, bunun iin de Abazann eski efendisi Halil Paa vezirizamla
getirildi. iddetli k koullarna baklmakszn, yeni vezirizam tm kapkulu, yenieri ve
sipahiler ve Anadolu Rumeli timarl kuvvetleriyle hareket etti. Serdr yanna, yiitlikle
tannan eski yenieri aas Hsrev vezirlik unvanyla yardmc tayin edildi.
Abazann ortadan kaldrlmas, en nemli sorun olarak ortada idi. Sefer iin byk
hazrlklar yapld. Vezirlik pyesi verilen eski Anadolu beylerbeyi Dilenk Hseyine,
Halebe kadar tm Anadolu sancaklarnda asker toplama ve Halebde bulunan serdra erime
emri gnderildi. Bu srada ranllarn snrda Ahska kalesini kuattklar haberi geldi.
Vezirizam Halil Paa, Abazaya Ahskaya yardma gitmesini, bu takdrde affedileceini
bildirdi. O arada kendisinin idam emri Abazann eline geti. Abaza bunu bilmez grnp
serdrn Erzuruma gnderdii 800 yenieriyi bir gece basknnda tmyle kltan geirdi.
Serdr Halil Paann Erzuruma gnderdii Dilenk Hseyin Paa ordusuna Abaza, gece

baskn yapp Hseyin Paay, Trabzon ve Diyarbekir beylerbeylerini ve nice beyleri, tutulan
yenierilerin hepsini kltan geirdi. Etraftaki kasaba ve kylerde bulunan yenierileri ve
adamlarn buldurup katletti.
Haber, serdr Halil Paaya eriince, ordusuyla Erzurum zerine yrd. Asker korku
iindeydi. Bu ara Ahska ranllara teslim oldu. Serdr Halil Paa ilkin Abazay ortadan
kaldrmaya karar verdi, Erzurumu gelip kuatt (Eyll 1627). Kasmda k souklar balad.
Kar, adrlar ve metrisleri kaplad. Yetmi gnlk bir kuatmadan sonra ordu, yolda la
bouup perian bir halde Tokata ekildi (20 Aralk 1627). Vezirizam ve yenieri, Abaza
korkusu iindeydi. Beklenmedik bir gelime serdr paay kurtard. Abazann ileri gelen baz
aalar gelip itaat ettiler. Felket haberleri stanbula eritiinde, yn ve ulemdan byk bir
meveret meclisi topland. zellikle eyhlislm Yahya Efendinin desteiyle vezirizamlk
ve serdrlk Hsrev Paaya verildi.
Yeni serdr Hsrev Paa ertesi yl (1628 Haziran ba) Tokata vard. Hsrev, zulm
yaptklarndan haber ald idarecileri merhametsizce idam ettiriyor, disiplini koruyordu.
Kaleyi dvecek byk toplar denizden Samsuna, oradan yirmier camus tarafndan ekilen
arabalarla Erzuruma gnderildi. Enerjik bir kumandan olan Hsrev Paa idaresinde bu kez
iyi hazrlk yaplmt. Ayrca Hsrev Paaya ans yardm etti, biroklar Abazay brakp
Hsrev Paaya katldlar, paa hepsini iyi karlad.
Abaza durumun ciddiliini grd, son are olarak ran ahna, yakn adam olan kethdasn
gnderip imdat istedi. ah, birka bin kii gnderdi. Hsrev Paa, Abazay habersiz
bastrmak iin kk bir kuvvetle sratle Erzurum zerine hareket etti. Abazay, hazrln
tamamlayamadan Erzurum kalesinde kuatt. Arkadan ordunun kalan ksm, toplar ve cephane
eriti, kale kuatld. Top atei ve lamlar kuatmann fazla srmeyeceini gsterdi.
Hsrevin Abaza askerine vaatleri etkisini gsterdi, kp serdrn yanna geldiler. Abaza
mitsizlikle aman diledi, teslim oldu. Anlama yapld. Serdr kaleyi teslim alp bir ran
saldrs olaslna kar toplar ve 3000 yenieriyle takviye etti (18 Eyll 1628). Hsrev
Paa yannda Abaza Mehmed ile stanbula vardnda azm alaylar ile karland.
Pdiahn huzuruna ktnda iki toplu mcevher sorgu ve murassa bir klla kutland.
Btn bu olaanst olaylar geerken, gen pdiah IV. Murad (o zaman 17 yandayd)
vlide sultan Ksemin vesyeti altnda bulunuyordu (Topkap Saray arivindeki vezir arzlar
bunu gstermektedir). Af dileyip Hsrevle stanbula gelen Abaza Mehmede Avusturya
snrnda Bosna valilii verildi; Anadoludan uzaklatrld. stanbulda, Abaza adamlaryla
Hsrev Paa adamlar arasnda At-Meydannda yaplan cirit karlamalarna Sultan Murad
gelip oyunu seyretti.
Abaza glibi Vezirizam Hsrev imdi tam bir otorite ile en cil bir dizi slahat
gerekletirmek iin harekete geti. Her eyden nce isyanc yenieriler sorunu vard.
Abazann bertaraf edilmesi sonrasnda Ksem Sultan, yenieri diktasna son verme iinde
vezirizamla birlikte hareket ediyordu.
Ksemin ya zerinde kaynaklarda verilen 1589 doum tarihi kesin deildir. lm 3
Eyll 1651 olduuna gre olaylar srasnda olgun bir yata olmaldr. Arzlar zerinde kendi el
yazsyla verdii emirlerde (bkz. Ekler, IIII) Osmanl Trkesini iyi renmi olduu

anlalyor, fakat harem telffuzu ikrdr (elbette kelimesini helbette, diye yazar). Ksemin
dorudan doruya olu adna devlet ileri zerinde karar verme yetkisi, IV. Muradn tahta
getirildii 10 Eyll 1623 tarihinden balayp, 8 ubat 1640 tarihine kadar srecektir.
Olu Murad adna devlet ilerini yrtt 16231632 dnemi bir eit saltanat niybeti
olarak alglanmaktadr.214 Ksemin bu dnemde, olu Sultan Muradn yaamn yakndan
kontrol altnda tuttuunu215 yaynladmz belgeler yinelemektedir.
Osmanllar iin talih eseri olarak, ranllarn gelmi gemi en byk hkmdar ah Abbas
bu srada vefat etti (1628).

Hsrev Paa Bagdad Seferinde

Hsrev Paa bu seferde askeri yldran acmasz bir disiplin uygulad; mesel
yenierilerden silh ve tehizattan sorumlu cebecibann boynunu vurdurmakta tereddt
etmedi.
Mihriban kalesi kuatmas ve ranl Zeynel Han ordusunun bozguna uratlmas arkasndan
Hsrev, Luristanda amhalda ran ordusunu bozdu, ehrizor zerinden gelip Bagdad
kuatma altna ald (1630).
Kuatmada Hsrev, yenieri adrlarnn metrislerin yaknna getirilmesini emretti, top
menziline girdii iin ok zyiat verildi. Serdrn bu nlemi, yenieri tarafndan eletiri
konusu oldu. Toplarn at gediklere doru genel saldrda (9 Eyll 1630) yenieri ve
sipahiden ve kumandanlardan ok zyiat verildi, meverette kuatmaya son verilmesine karar
verildi (14 Eyll 1630). Dnte bir ran saldrsna kar Musul yeni duvarlarla berkitildi.
Hsrevin pln, Diyarbekirde oturup tekrar Bagdad zerine gitmekti. Hsrev, Krm
hanndan asker istedi; Samsun zerinden gelen 20.000 Tatar askeri Diyarbekirde Hsrevin
ordusuna katld.
Ktib elebi, Fezleke adl eserinde, baarszlktan Hsrev Paay sorumlu tutar. Paann
deneyimsizliini, bo ilerle uraarak vakit kaybettiini, birok paann lmne neden
olduunu, gereksiz kan dktn belirtir.
Hsrev Mardine ekildi (10 Mart 1631). Askerin honutsuzluunu hesaba katan saray
(Ksem), Hsrevin plnn benimsemedi ve kendisini azl ile vezirizamla tekrar Hfz
Ahmed Paay getirdi.
Hsrevin Bagdad nnden sonusuz dn akebinde ran kuvvetleri kar saldrya geip
ehrizor ve Dertenki aldlar.
Abazann tesliminden (1628) beri devletin en nemli ii, ranllarn BagdadIrakta
ilere dayanarak egemenliklerini glendirmeleri ve Dou-Anadoluyu tehdit etmeleridir.
Kukusuz Ksem Sultan bu dnemde, kendisine sunulan arz ve telhsler ile son karar
mevkiinde bulunuyordu. Hsrevin diktatrce nlemlerinden rahatszd. Dvnda Vezir Hfz
Ahmed Paaya gveni vard. Vezir Hfz Ahmed Paann akl sahibi, deneyimli, dindar, tarih
ve siyset bilgisine sahip bir vezir olarak hreti vard.216 Saray halkyla yaknlk kurmu,
pdiah kz Aye Sultanla evlenmi bulunuyordu. Yine Ksemin desteiyle, pdiahn
mushibi, yakn adam Hasan Halife, yenieri aalna getirildi. Bu deiiklikler, Ksemin

yksek iktidar elinde tuttuunu gstermektedir.

Vezirizam Hsrev, pdiahn mutlak vekli sfatyla kontrol elinde tutmaya almakla
Haremin, Ksemin onayn eslemeyen bir tutum iinde hareket etmiti. Hfz Ahmed sarayla
ahenk iinde hareket eden bir paa olarak Ksemin tercihi idi.
IV. Murad, 1632de 21 yanda devlet ileriyle yakndan ilgilenen gerek bir pdiah
durumuna erimi bulunuyor, toplantlara katlyor, emirler veriyordu.
Bylece 1632de iktidar sorunu ciddi bir ekilde su yzne km bulunuyordu. Aslnda
ekime, saray ile yenieri desteini alan ve bamsz hareket eden gl vezirizam Hsrev
arasnda idi, 1632de ya Ksem, olu Muradn gerek pdiah olarak kendisinin yerini
almasn doru bulmu olmal, yahut artk devlet ilerinde faal rol oynamaya balayan gen
pdiah, annesinin yerine gemeye karar vermi olmaldr. 1632deki deiiklik, iktidar
bunalmndan kaynaklanmtr.
Zorbalar, Hsrevin azline neden olanlar kltan geireceklerini iln ediyorlard. Hedefte
Hfz Ahmed Paa, Defterdr Mustafa Paa (maalardan ve paradan sorumlu), sarayn akl
hocas eski mushib yenieri Hasan Halife ve saraya yakn mushib Musa elebi vard;
zorbalar toplam 17 kiinin balarn istiyorlard. At-Meydan yine isyanclarn toplant
merkezi oldu. stanbulda dkknlar kapand, ehl-i rz olanlar korkudan evlerine kapand,
bazlar ehirden kat.
Yenieriler saraya hcum ettiler. eride Ksem ve olu pdiah, slere bugn sabredin
diye yattrmak istediler, fakat zorbalar saray nne geldiler ve adlarn verdikleri 17 kiinin
teslimini istediler. nc gn, ulemy yanlarna alp sarayda Orta-Kapya kadar girdiler.
Sarayda Dvn (hkmet) toplants iptal olundu. Pdiah dar aryorlard. eride
saltanat deiikliinden korkuyorlard. Enderun aalar gen pdiah aralarna alp harem
dairesine, Ksemin yanna gtrdler. sler hareme girmek istediler. 17 kii teslim
olunmazsa, pdiahn kendisini tehdit etmeye baladlar. II. Osman vaks akla geliyordu.
Kapya dayanan zorbalar hiddet iinde baryordu.
Bu ayaklanmay tahrik ettii bilinen Receb Paa, Hsrev Paa davasn benimsemiti. Bu
olaylar srasnda Ksem deil, Sultan Murad kendisi konuuyordu. Durumunun tehlikede
olduunun farkndayd. Bostancba Cafer Aay gnderip zorbalarca ba istenen Hfz
Ahmed Paay fed etmekten baka are olmadn grd. Bbussadede taht zerinde
oturup zorbalar huzuruna ard.
ki sipahi, iki yenieri seip gndermelerini istedi, onlara yaptklarnn din ve devletin
namusunu bozduunu syleyip tlerde bulundu. Asker isteklerinde srar edip, yoksa isyan
bitmez, diye tehdit ettiler. O srada Hfz Ahmed abdest alm bekliyordu. Darussadeden
kp pdiahn yanna geldi: Pdiahm bin Hfz yoluna fed beni ehd etsinler deyip,
dusn okuyup zorbalara teslim oldu.
Pdiah elindeki mendili yzne kapayp gzyalarn tutamad. Orada hazr olan Enderun
aalar ve Dvn yeleri gzyalarna bouldu. Meydana yryen Hfz Ahmed Paa zerine
gelen bir sipahiye yumruk att, sipahi ykld, kalkt, haneriyle, Bandan vurup kulana
kadar yaralad. tekiler de, paann zerine kl ve hanerle atldlar, bir yenieri gs
zerine kp bayla boazn kesti, paa ehd oldu. Bu korkun sahne pdiahn gzleri

nnde cereyan ediyordu. Sultan Murad daha fazla bu sahneyi grmemek iin iinden,
peygamber ve pdiaha itaat etmez zalimler, sizlerden bunun nasl intikamn alrm
grrsnz, diye kalkp Bbussadeden ieri ekildi.
Katiller At-Meydanna gittiler. Pdiah, Receb Paay vezirizamla getirdi. Sipahiler,
eyhlislm Yahya Efendinin de ban istemek azgnlnda bulundular. Pdiah onu da
azletti. Mfti kap gizlenmiti. Pdiah tm yksek makamlarda bulunanlar zorbalarn istei
zerine azletmek zorunda kald. Sipahiler yenieri aas Hasan Aay da katletmek istediler,
yenieriler kar kt, iki asker tifesi arasnda ittifak bozuldu. Receb Paa, siyas olaylarda
kilit rol oynayan iktidardaki din adamlarn da deitirmek iin zorbalar kulland. Zorbalar
Sleymaniye Cmii vizi, pdiahn yakn eyh Kadzdeli eli ile bir arzhal sundular ve
rvetle suladklar kadaskerleri yerlerinden attrdlar. Sultan Murad, o zamanki koullarda
zorbalarn btn isteklerini yerine getirmek zorunda kalyordu.
204 Nim, II, s. 263: tavif-i asker zabttan dr ... her zaman fesd ve tugyn ve hkkm ve vlta tasallutlar ayn idi.
205 Yemen isyan hakknda: Nim, I, s. 445.
206 Nim, I, s. 445-447.
207 . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, III, stanbul, 1972, s. 546.
208 Abaza Mehmed Paa zerinde bkz. H. nalck, Mehmed Paa, Abaza, EI ve nc cildin Eklerinde Military and Fiscal
Transformation in the Ottoman Empire ve Askeri ve Ml Dnm blm.
209 Nim, II, s. 313.
210 Mektupta 70.000 yenieriden sz edilir. Ocaktakiler, yenierilerin Hotin seferinde oturak ve korucular dahil, ancak 25.000den ibaret
olduunu hatrlattlar.
211 Timar ve zemetlerin Harem ve byklerce yamas bu dnemde balca mcadele konusuydu.
212 Fezlekeden naklen, Nim, II, s. 395.
213 Nim, II, s. 404.
214 N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, s. 225te, Ksemin nipliini Sultan Muradn 1632de mutlak egemenlik alna dein
korumu olduuna iaret eder. Osmanllarda hukuken saltanat niplii yoktur. Yaynladmz belgelerde arzlar daima ocuk pdiaha
yaplm ve emirler onun adna verilmitir.
215 Eklerdeki belgelerden 1-3e baknz.
216 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 79.

IV. Murad ktidarda (1632-1640)

Hfz Ahmed Paann katli ve Receb Paann sadrete gemesi (ubat 1632) akebinde
hkmet yeleri, askerin giriimiyle toptan deitirildi. Sipahiler, eyhlislm Yahya
Efendinin ban istediler; Sultan Murad, onun azline raz olmak zorunda kald. Yenieri
aalna, sekbanbala, kadaskerlie, defterdrla yeni atamalar yapld. Bu arada
Sleymaniye vizi Kadzde Mehmed desteiyle Karaelebizde Koca Mehmed Efendi,
Anadolu kadaskerliine getirildi.
Kadzde Mehmed, Sultan Muradn yaknlarndan idi. Bir vaaznda, Sultan Muradn Hfz
Ahmed Paay askerin elinden kurtarma giriiminden sz ederek, sultan g duruma sokan
szler syledi. Kadzdeli, askerle beraber kargaann kayna olduunu itiraf etti.217 Gen
sultan aresizce, askerin hkmete el koymasna seyirci kalmaktan baka bir ey yapamyor,
intikamn sonraya brakyordu.218 Btn bunlar yannda idarede esasl slahat dilekleri
dikkate deer.
Receb Paa grubu, saraya kar bir isyan temsil eder grnmektedir. Askerle iktidara
gelenlerin programndaki maddeler, aslnda bir slahat pln niteliinde idi: Rvete son
verilmeli, yksek makamlara rvetle atanma yaplmamal, hkmet banda olanlar sebepsiz
azlolunmamal, zemet ve timarlar boalnca yeni atamalar yaplmayp (sepete girme) saray
halknca yama edilmemeli, Hristiyan tebaadan alnan cizyeye ve kylye kannsuz vergiler
yklenmemeli. Btn bu maddeler, Koi Bey ve dier slahat lyihalarnda ileri srlen
konulardr. Sultan Murada bu maddeler zerinde yemin ettirdiler.

Kullarn syan
IV. Murad 21 yana basnca Vlide Ksemden iktidar devr alm, anariye son vermek
iin kkl slahata karar vermi, bunun iin yaknlarndan, bu arada deneyimli mushibi Koi
Beyden219 devlet kurumlar ve bozukluklar ve dzeltmesi iin kendisine arzda bulunmalarn
istemitir.
Sultan II. Osmann katlinden sonra IV. Muradn (16231640) kklnde (doumu
Temmuz 1611) Vlide Ksem Sultann idaresinde devlet snrlarda ar kayplara uramt:
Kazaklarn stanbul Boazna inmeleri (1623), ah Abbasn Bagdad zapt (1624), Abaza
Mehmedin Anadoluda ayaklanmas (1628).
Bagdad geri almak iin seferlerin baarszl (1625, 1629) ve nihayet Vezirizam Hfz
Ahmet Paann asker tarafndan pdiahn gzleri nnde katli (10 ubat 1632) zerine
herkes pdiahn dorudan doruya iktidar ele almasn istemeye balamt.

IV. Muradn Tedhi Siyseti

Abazay bertaraf eden, yenieri desteini salayan, nemli mevkilerde birok yanda olan
Hsrev Paa, saray karsnda bamsz en gl adamd. Receb Paay o sadrete
getirmiti.220 Sultan Murad ilkin Hsrevi bir fermnla idama mahkm etti. ok gl bir
duruma erimi olan Hsrev, Tokatta hasta yatyordu. Sultann fermnyla Hsrevi ortadan
kaldrmak iin Murtaza Paa atand. Tokatta Hsrevin adamlar ve Tokatllar kar koydular,
pdiah fermn gsterildi; Hsrev, pdiahn emrini renince teslim oldu, idam olundu
(ubat 1632). Mirasnda 80.000 altn, 100.000 guru kt. Kesik ba stanbula pdiahn
nne getirildi. Sultan Murad, Hsrevin idamndan sonra bir dizi nlemle askerin
zorbalklarna son vermeye alacaktr. Bu arada cizye defterlerini sipahilerden alp
mltezimlere verdi.
Hsrevin idamndan sonra srada askerin desteiyle vezirizamla gelen Receb Paay
ortadan kaldrmak vard. Paa askeri kkrtt, At-Meydan yine isyanc askerle doldu,
pdiahn saray zerine yrdler ve Ayak Dvn221 istediler. Neden Hsrevi idam ettin?
deyip Hasan Halife (eski yenieri aas), pdiahn akl hocas mushib Msa elebi ve
defterdr (mliye bakan) Mustafa Paann balarn istediler, hatta Sultan Murada kar,
Sana itimdmz kalmad, ehzdelere dahi kyarsn, onlar getir, gster diye tehditlerde
bulundular. Tartma srasnda, Sen pdiahla lzm deilsin, mutlaka ehzdeleri kar,
gster, diye basky artrdlar. Murad ister istemez drt ehzdeyi Bbussadeye kard.
Onlardan ikisi, Bayezid ve Sleyman, Bizden ne istersiz bizi lisana getirmek nindr,
yoksa bizi mttehem [sulu] idp sebeb-i izatm olmak [ortadan kaldrmak] istersiz? Bize
sizin himaye ve hirsetiniz gerekmez diye askerin mdahalesini reddettiler. Durum, kafes
sisteminin kanlmaz sonucu idi. Karde katli deti kalkm ve ekberiyyet (en yal
ehzdenin tahta geii) kural yerlemi bulunuyordu. Kuraln yerlemi olmasna kar, yine
de karde katli sregelmitir.
Zorbalar ehzdelerin hayat iin kefil istediler. eyhlislm ve vezirizam kefil oldular.
Yenieri aas Hasan Halife pdiahn yakn idi.222 At-Meydannda toplanan kullar
dalmad. Sultan Ahmed Cmiini merkez yaptlar. Saray nne gelip yenieri aas Hasan
Halife ve maalardan sorumlu ba-defterdr, sultann yakn akl hocas Mustafa elebiyi
istediler. Onlar kap saklanmlard; isyanclar arama bahanesiyle birok evi bastlar, yama
ettiler. Hasan Halifeyi yakaladklarnda Sultan Murada kendisinin akl vermediini
yeminlerle anlatmak zorunda kald. Fakat kl darbeleri altnda katledilmekten kurtulamad.
ehirde dehet havas esiyordu; gn dkknlar kapand. Sadrette Receb Paa onlarla
ibirlii yapyordu. Kurbanlar At-Meydannda aalara astlar (Mart 1632). sler idamlar
iin ulemdan zorla fetv almay ihml etmediler. Sultan Murad yakn mushib Musa
elebiyi teslim etmemekte direndi, fakat sonunda alayarak Receb Paaya teslime raz oldu.
s yenieri ve sipahiler, sarayna baskn yapp mushibi haner darbeleriyle katlettiler. Bu
sultana kar bir meydan okuma idi. Sultan aresiz intikamnn alnacan syledi, gzyan
tutamad.
syanclarn elebalar, Sultan Muradn c alacan anladlar, ehzdelerden birini onun

yerine tahta karmay kararlatrdlar. Sultan Muradn intikamndan korkan baz zorbalar
gizlice pdiaha gidip durumu bildirdiler, Receb Paann ikiyzlln akladlar.
Ramazan ay gelmiti, asker ehirde geceleri gruh gruh ellerinde meale, davul-zurna ile
dolayor, byklerden sa ad altnda para ve kuma topluyorlard. Vermeyenlerin evlerini
yakmakla tehdit ediyorlard. stanbul, ramazan ay boyunca bir baszlk ve yama iinde
geti.223 Bunu, birka gurula geim derdinde olan asker kullarn isyan ve yamas gibi
alglamak da mmkndr. Vakanivs onlar, ramazanda oru tutmayan, ttn ien, sokaklarda
olana kza tecavz eden bir papu almaya paralar olmayan yamaclar diye anlatr.224
tede otuz krk adamyla gezen zorba-balar, harekt-i pdiaha gz kulak olmakta,
istedikleri makam almakta idiler. Devlet brolarna girip gnlk ileri kontrol edecek kadar
ii aztmlard: Zorla ulfeleri alyor, seferde azle urayanlara eski grevleri geri
veriliyordu. stanbul o gne kadar bylesi bir kargaa grmemiti, bunun benzeri bir anari
ancak III. Ahmed zamannda Patrona Halil ayaklanmas srasnda grlecektir (1730).
Vezirizam Receb Paann da hkm kalmamt, anariyi nleyemiyordu.
Pdiahn emriyle Receb Paa nihayet sarayda zlfl baltaclarn kemendiyle bouldu.
Kapda Receb Paay bekleyen zorba-balar bir hasr zerinde cesedi nlerine gelince,
katlar. Pdiah Taban-yass Mehmed Paay sadrete getirip zorbalarn ortadan
kaldrlmas emrini verdi. Zorbalar, Recebin katlinde ortaya kmaya cesaret edemediler.
Sultan Murad tarih karlamadan glib kmt. Kargaa son bulmu, pdiahlk otoritesi
geri gelmiti.

Sultan Murad Harekete Geiyor

Sultan Murad ilk i olarak, meveret meclisi toplayp sipahileri yalnzla itti. Islahat
yntemlerinin en cili, hazineyi kullarn elinden kurtarmakt. Kapkulu sipahilerinin belli bal
vergileri toplama ayrcalna son verildi. Sipahiler, mlzemet hizmetleri iin
bavurduklarnda pdiah kendi el yazsyla (hatt-i hmyn) bu hizmete son verdiini
bildirdi. Fermn alan sipahiler, At-Meydannda toplandlar. Pdiah devlet erknn, bu
arada nde gelen ulemy, nl viz Kadzde Mehmedi, peygamber soyundan gelen
nakbl-erf, yenieri ocak aalarn, sahilde Sinan Paa Kknde Ayak Dvnna
ard. Pdiah meveret meclisinde, sler karsnda, din ve devlet temsilcilerini yanna
alm bulunuyordu. Sipahilere adam gnderilip isteklerini bildirmek zere temsilci istendi,
zorba-balar geldiler, pdiahn taht karsnda yer aldlar. Dvnhne tkabasa dolmutu.
Binann etrafn yenieriler evirmi, sipahilere kar pdiaha ballklarn dile getirmekte
idiler. Sultan Murad, dvnhnede yenieri aalarna hitapla, Allh ve reslne itaat ediniz
yetiyle sze balad ve Osmanl Devletinin slm askerinin ballyla ykselmi olduu,
din ve devlet adna itaat etmeleri gerei zerinde durdu. Yenieri ocak aalar ve yenieriler,
bir ourdan balarn yere koydular, alk tuttular; Sen bizim pdiahmzsn ve Allhn
glgesisin szleriyle mutlak itaatlerini iln ettiler. Bizim sana bir vechile muhalefetimiz
yokdur, dostuna dost dmanna dmanz dediler.
Bunun zerine sultan, sler peygambere ve halife olan bana kar (ben ki halifeyim

demitir)225 isyan etmilerdir, o mfsidleri desteklemeyip kendilerini katl ile madde-i fesd
kat idelim kargaaya son verelim, diyerek yenierinin desteini istedi. Yenieri aas ve tm
yenieriler haykrarak evketli pdiahmza mutiiz pdiahmza gerekmiyen bize dahi
gerekmez diye Kuran zerine sadakat yemini ettiler. Yemin ulemca yazlp tescil edildi.
Bunlarn ardndan sultan, sipahilerin meveret meclisine gnderdikleri temsilcilere hitap
etti; onlar da, Pdiahn dostuna dost dmanna dmanz diye itaatlerini bildirdiler. Sultan
Murad, sipahilere isyanlar dolaysyla sert szlerle hitap etti, Sizin muhlefet ve fitnecluk
ettiiniz sebebden devlet ve saltanata vehn ve zaaf gelip ar isteklerde bulunuyorsunuz;
Cem aklm-i cibyt ve iradt-i dvniyyeye hidmet namna mstevli olup raiyyeti pyiml
ve harb itdiniz aranzda serke insafsz ekya oalub lemi soyub reyy
dattlar, siz krkbin dem oldunuz, istediiniz hizmetler cmle beyz olmaz ecdd-i
pkim vesir eshb-i hayrtn evkf tevliyetlerine istil idb ekl u belitdiniz dedi.
Pdiahn bu sulamalar karsnda sipahi szcleri isyan halinde olmadklarn, sleri
nlemekten ciz olduklarn, bu ayaklanmann zorbalarn ii olduunu iddia ettiler. Pdiah
sz ald, sizler o gibi fesdclara engel olmadnz, eclf ve irgadt [aalk, rgat kkenli
adamlar] oald, nlemediniz; sizler o zorbalar aranzdan karn; bundan baka hidmet ad
altnda devletin gelir kaynaklarna el koymaktan vazgein, sizler de yenieriler gibi sadakat
yemini yapnz, dedi. Sipahi szcleri, Kuran zerine yemin ederek pdiaha itaatlerini
gsterdiler.
Sultan zorba elebalarn teslimini isteyince, darda toplanm elebalar grlt
kardlar, yenieriler harekete geti, fesdclar toplant dna attlar. Yemin kd kadlar
nnde imzaland. Kayda deer ki, pdiah ile asker kullar arasnda dinsel yeminle
onaylanm bu yazl anlamalar, Osmanl tarihinde sonralar grdmz Sened-i ttifak, hatta
anayasa hareketlerinin bir balangc saylabilir.
Ayn zamanda, eyletlerde kannlarn uygulanmasndan sorumlu olan kadlar hakknda
ikyetler de meveret meclisinde gndeme geldi. Pdiah, kadlara da rvet almaktan
vazgemeleri ihtarnda bulundu. Kadlar, buna kar zorba sipahilerin voyvoda veya cizye
tahsildr sfatyla gelip reyay soyduklarn, kadlarn bunu nleyemediklerini sylediler.
Sipahilerin devlete ait vergilerin tahsilinde bask yaptklarn, kadlarn merkeze yaptklar
ikyetlerin dinlenmediini ileri srdler. Sonuta, Osmanl devlet idaresinin temel prensibi
olan vergi mkellefi reyann zulm ve soygundan korunmas prensibinin, adletin
inendii gerei bir kez daha gndeme gelmi bulunuyordu.
Rumelide birka sipahinin kannsuz hareketine kar gelen kadnn mahkemesi sipahiler
tarafndan baslmt. Sultan Murad, bu olay kendisinin iittiini syledi. Sonuta pdiah
ayn zamanda ulemya yeminle bir anlama imzalatt. Sinan Paa Kknde toplanan byk
meveret meclisinde pdiah-devlet otoritesi, asker, kullar ve ulem ile yeminle yaplm
antlamalarla yeni batan kurulmu bulunuyordu (Mays 1632). Askerin bask ve yamasna
kar genel bir nefret ve tepki uyanm, Sultan Muradn pdiahlk otoritesini yeniden
kurabilmi olmasnda ehir halk arasndaki bu genel tepki kukusuz etkili olmutur. te
yandan, yenieri arln koyarak devlet idaresinde stn g olduunu tekrar ispatlamtr.

Sipahiler ve Devlet Gelirleri

Sipahilerin vergi tahsili imtiyazn ellerinde tutarak halk ve devleti soyduklar bir gerekti.
nceki sultanlar zamannda ordu seferde iken gelirleri toplayp yetitirme hizmeti iin
kapkulu sipahi blklerinden 300 kadar sipahi mlzim seiliyor, buna mlzemet hizmeti
deniyordu. Fakat bir sredir mlzimlerin says artm, saylar 10.000e (?) km,
nlenememi, ayrca sefer olmad zamanlarda saylar artm, sipahiler voyvodalk denilen
pdiah hslar gelirlerini toplama hizmetlerini de zerlerine almlar, bundan baka
sultanlarn yapm olduklar evkf gelirlerini toplama, ahliye ait vakflarn tevliyet, ktiplik
ve gelirleri toplama (cibyet) ve hesaplar kontrol (nezret) ilerini de ellerine
geirmilerdi. Sonuta, vakflar tahribe uram, reyay vergi borlarndan fazlasn
demeye zorlayarak zulmleri haddi am, reya dalp kamaya balam; sipahiler
merkezden gelen yasak emirlerine aldrmam, hizmetlerin kaldrlmasna kar gelmilerdi.
zetle Sinan Paa Kknde, IV. Murad huzurunda yaplan byk meveret meclisinde bu
duruma son verme karar alnmtr. Sipahilerin alt-blk aalaryla yeminle yaplan
anlamada, kann dnda yolsuzluklara son verilmesi kararlamtr. Anlama, 8 Haziran
1632 tarihinde pdiahn emriyle bir belgede tespit olunmu; belgeyi vezirizam, eyhlislm,
vezirler, seyyidlerin ba nakbl-erf imzalamlardr. 1632de cizye vesair gelir
kaynaklar sipahilerin elinden alnnca, tm mukataa, avriz ve cizye tahsil grevi
defterdrlka mltezimlere satlp gelir, taksitle alnmaya balad.226
Kapkulu sipahi bl, pdiahn saray odalarnda hizmet grm ayrcalkl sekin
gruptan gelmekte idi. Eskiden beri gayrimslim tebaann cizye vergisini tahsil grevi
kendilerine verilmiti. Sonuta, balca devlet gelirlerini istismar eden bir snf ortaya km
oldu. Grup iinde liderlik durumuna erien gz pek zorbalar tredi.227 Ayrcalklar
srdrmek iin zaman zaman onlarn zellikle sefer zamanlarnda kyama kalktklarn grdk.

IV. Murad: Klasik Osmanl Pdiah

Sultan Muradn ocukluktan beri kiiliinin olumasnda onu ok yakndan koruyan ve
yneten Vlide Ksemin etkisi gzard edilemez (Bkz. Ekler, Ksem Sultana telhsler).
Murad, kimseye gvenmez, harekete geinceye kadar kararlarn herkesten gizler ve zaman
gelince acmaszca uygulamaya geerdi (bkz. Abaza Mehmed ve Taban-yass Mehmed Paa
ile ilikisi). Sultan Muradn karakterini anlamak bakmndan Vezirizam Taban-yass
Mehmed Paaya kar davran kayda deer: Vezirizam Mehmed Paa, 4 yl 8 ay sren
vezirizamlnda zorbalara ve yenierilere kar mcadelesinde Sultan Muradn en yakn
destekisi olmutur. Revan, ranllar tarafndan geri alndnda Taban-yass Douya serdr
atanm, fakat ranllara kar bir ey yapamadan kn Erzurum klana ekilmiti. Sultan
Murad o zaman onu azletti (3 ubat 1637), yerine stanbulda kaymakam sfatyla kalan
Bayram Paay vezirizamla getirdi ve Dou seferine serdr atad.
Sultan Murad, halk nnde pdiahlk azamet ve heybetini gstermeye dikkat ederdi,
Bagdad seferine karken zrhlar, elik migferi ve krmz sar al ile heybetli bir pdiah

grnyle skdara gemi, halk onu, Aleyke avnullh vzyla yolcu etmiti.
Murad karar ve emirlerine kar gelinmesine tahamml edemezdi. Dvnda Anadolu
kadaskerinin, pdiahn bir molla hakknda tavsiyesine kar bamszlk iddiasnda
bulunmas228 zerine ok hiddetlendi; eyhlislm azletmi, kadaskerin adrn bana
yktrmadka hiddeti yatmamt. Vakanvise gre IV. Murad devlet tekiltn ve
mertebeleri iyi bilirdi, din bilimlerinde bilgi sahibi idi, kadlar imtihana ekerdi. Kadlk
alamayan baz din adamlarn, huzurunda imtihana ektii mehurdur.229
1632de cizye vesair gelir kaynaklar sipahilerin elinden alnnca tm mukataa, avriz ve
cizye defterdrlka mltezimlere satlp gelirin bir ksm pein olarak alnd.230
Sultan Murad slahat gerekletirdi. Zorbalar birlii zlp snaklar, hanlar
boald. Meveret meclisinden gn sonra toplanan Dvn-i Hmynda hl direnmekte
olan zorbalarn idamna karar verildi. Yakalanmalarn emreden pdiah karsnda, sipahi
aalar gelip zr dilediler, Sultan Murad hiddetle celld ard, sipahilerden silhdr aas
Ahmed Aann boynu vuruldu. Meveret meclisinden sonra bu enerjik tutum, Muradn
pdiahlk otoritesini herkese kar gstermi oldu.
Sipahilere, kalan vergi toplama hizmetleri iin At-Meydanna gelmeleri emrolundu.
Direnme gsterenlerin ortadan kaldrlmas konusunda eyhlislm, vezirler, yenieri oca
aalar, vezirizamn saraynda toplanp anlatlar. Kendilerinin szle yola getirilmesi
mmkn olmazsa nefr-i mla (tm halkn birden hareketi) ile katledilmelerine karar
verildi. Pdiahn kendi el yazsyla gnderdii hatt-i hmyn bu karar onaylad. Hemen
harekete geildi. Zorbalar birer birer yakalanp idam olundu, cesetleri mersimle
defnedilmeyip denize atld (ahretleri yok edildi). Sipahi zorbalarna kar mcadelede Sultan
Murad galebe alm, himmet-i aliyye ve gayret-i seniyyesi ile devlet-i Osmn kuvvet
bulmu oldu. Sultan Murad bu mcadelede o kadar aba gsterdi ki, sipahi tifesinden bir
nmdar adam kalmad; sonuta bu i, yenierinin ve ulemnn desteiyle baarlabilmitir.
ada tarihlerde Sultan Muradn zaferi, gz pek bir nderin yok eden kl gc olarak
ifade edilmitir. Bundan sonra sipahilerin lke apnda devlet ve evkf gelirlerine el
koymalarna son verilmi, devlet hazinesi dolmaya balamtr. Eskiden beri, zellikle cizye
tahsilt sipahiler elinde idi, o da kaldrld. Sultan Murad kk yandan beri devlet ilerine
ilgi gsterirdi. Sultanlar er hkmlere gre 12 yanda blig saylr ve hkmdarlk
yetkisini dorudan kullanmaya yetkili saylrd. Muradn saltanatnn ilk dokuz ylnda
idarenin fiilen Vlide Ksem Sultanda olduunu grmtk.

IV. Muradn Mutlak Pdiahlk Dnemi ve Baarlar (1632-1640)

Osmanl tarihinde byk gelimelerde baarya ulatran ana prensip, tek ve mutlak
otoritenin pdiahn nefsinde toplanm olmasdr. Bu prensip, tam olarak Ftih Sultan
Mehmed tarafndan gerekletirilmi ve ilk halefi bu merkez mutlak otorite sayesinde
byk ftuhat gerekletirebilmilerdir. Devlet ilerini yrten vezirizamlar, mutlak ekilde
pdiaha baldrlar. XVII. yzylda, kargaa dneminde vezirizamlar ile asker ocaklar,
ulem veya vlide sultanlar yoluyla mutlak pdiahlk otoritesine ortak oldular. IV. Murad

askerin iktidara getirdii Receb Paay ortadan kaldrarak kendisine tam ballk gsteren
Taban-yass Mehmed Paann ibirlii sayesinde mutlak otoritesini kurabilmitir. Murad,
saltanatna kar gelmi olanlar hatrnda tutar ve zaman gelince acmadan idam ederdi.
Vezirizam Mehmed Paa, IV. ran seferinde (1637) pdiahla birlikte bulunmu, Rumeli
Beylerbeyilii tevcihiyle Rumeli timarl sipahi ordusu da onun emri altna verilmiti.
stanbulda kaymakamlk hizmetinde bulunan Bayram Paa, ran seferi srasnda onun yerine
getirilecektir (Mart 1637). Sultan Murad yenieri aalna getirdii Kse Mehmed Aaya
tam yetki vermiti, o da yenieri arasnda sert nlemler ald, kabahati grlen zorba
yenierileri aman vermeksizin idama balad. Tabii bu tutumu ocakta korku ve karklk
nedeni oldu.
Yenieri serkelii her zaman her yerde grlyordu. Vana saldran ranllara kar
serasker atanan Anadolu beylerbeyi Mehmed Paa, Haleb hareket ssnde iken bir grup zorba
yenieri mevcib (maa) demelerinde rk aka yerine Avrupa gm guruu verilmesi
isteiyle ayaklandlar. Serdr dinlemediler, taladlar. Paa yeni bir yenieri aas atad,
isyanclar onu tanmadlar, katletmek istediler. Vezirizama Dvnda saldrdlar. Paann
adamlaryla savatlar. Sonunda sler kap gizlenmek zorunda kaldlar, isyana katlmayan
yenieriler gelip paadan zr dilediler. Paa kaanlar yakalayp idam etti. Pdiah idamlar
fazla sert buldu, kalan yenierinin ayaklanmasndan kaygland ve Mehmed Aann katline
fermn gnderdi. Aa, ben saltanatn kurtardm, zorbalar katlederek pdiahn keml-i
istiklllerine sebep oldum diyerek, kurtulmak istedi, yalvard. Bu szler zerine sultan
gazaba geldi ve aa cellda teslim olundu. 1632de taht nnde Murad, Hfz Ahmed Paay
hanerleyen sipahi zorbalarn unutmamt, buldurup boyunlarn vurdurdu, paann intikamn
ald.

Byk stanbul Yangn (1633), Kahvehne ve Ttn Yasa

1633 Austosunda Cibalide bir kalafat dkknnda yangn kt, kuvvetli rzgrla
yangn, bir kol Cibali Mustafa arsndan Sultan Selime, Un-Kapan Zeyreke kadar, bir
kol ehzde Cmiinden Sargzele, bir kol Ftihe, bir kol Molla Graniye kadar ilerledi,
birok saraylar, bu arada yenierilerin Ftih civarndaki Yeni-Odalarn yakp kl etti.231
Yenieriler yangnn sndrlmesi iin byk aba gsterdiler. Yangn dolaysyla perianlk
ve kahvehnelerde kt dedikodular sarayn rahatn bozdu. Eskiden beri bozahne,
kahvehne ve meyhneler, pdiah ve devlet byklerine kar dedikodu yuvalar saylrd.
stanbulda bu tarihe doru 500 meyhne saylmtr. II. Osman, meyhnelere baskn yapp
bulduu yenierileri ar cezalara uratm, ayaklanan yenierilerin Osmana kar
sulamalarna balca bu sert tutumu neden olmutu. Sultan IV. Murad yangnlarn kahvehne
ocandan kt iddiasyla her tarafta kahvehnelerin kapatlmasn emretti.
Daha 1590larda kahvehne yalnz kahve iilen bir yer deil, sanatkr, asker ve baka iliki
peindekilerin sosyal buluma yeriydi. 1590a doru kahvehne lkenin tm byk ehirlerine
yaylmtr. lem-i safnn drt keyif iecei, arap, afyon, kahve ve ttn o devirde iret
meclislerinde yaygn keyif maddeleri idi.

Devlet, fitne ve fesd yuvas sayd meyhne, bozahne ve kahvehneleri eskiden beri
kapatma eilimindedir. Bu yerler askerin toplanma ve dedikodu yeri de sayldndan Sultan
Murad kapkullarn hizaya getirdii yldan bir yl sonra byk stanbul yangnn ileri srerek
kahvehnelerin kapanmas iin fermn kard. stanbulda ve lkenin baka yerlerinde byk
yangndan sonra kahvehnelerde heyecan ve dedikodu artmt. Fermn zerine
kahvehnelerin ou ykld. Yasak daha nce ulem fetvsyla I. Ahmed (16031617)
dneminde uygulanm; fakat ok gemeden her yerde yeniden kahvehneler almaya
balamt. Ttn ien ele geerse katline dair yeni bir fermn iln olundu, fakat tirykiler iin
fermnlar askda kald. (Ttn ime yasan Kadzdeli nermi; pek ok kimse bu yzden
idam olunmutur.) O dnemde bir ir, tirykilii u zarif beytte anmtr:
Zararsz bir duhn hakknda neyler bunca dikkatler
Duhn-i h-i mazlmn meneylen, hner oldur
Toplumda yeniliklere kar pdiahlar, eratn tefsrcisi ulemdan fetv isterler. Cmi
vaazleriyle halkn ve pdiahn gzdesi tutucu Kadzde Mehmedin, Sultan Murad bu
yasaa sevk ettii, yangnlarn bu yzden kt iddiasnda bulunduu sylenir. Kanun
Sleyman (15201566) geni grl Ebussud Efendiyi klavuz tanmt. Fakat III. Murad
(15741595) dneminden beri pdiahlar, muteassp vizler veya tarikat eyhlerinin nfuzu
altna girmitir.232
Kutb mertebesine eren eyhler, dorudan doruya Tanrdan haber alma yeteneine
kavumutur, inanc vardr.233 Sultan IV. Murad dneminde skdarda tekke sahibi eyh
Mahmud skdr, I. Ahmedden (16031617) beri sultanlarn takdr-i ilhyi renmek iin
bavurduu en nde gelen eyh idi. Her sultan yannda bir tarikat eyhi bulunurdu. Her
paann, bu arada Abaza Mehmed ve Hsrev paalarn yanlarnda dantklar ve gaipten
haber veren eyhleri vard. IV. Murad, tannm viz Kadzde Mehmede ve Halvet eyhi
Sivsye inanrd.
Sultan Murad kendisi, tebdl-i kyafetle sokaklar gezip sulular yakalarm. Mehbet-i
imr-i pdiah o kadar korku sald ki, herkes evinde bile pdiaha dair bir kelime sarf
etmekten korkar oldu. Cezann k by yoktu, her trl kar hareketin cezas bann
kesilmesiydi. Pdiah fermnna kar gelen yok edilmelidir. IV. Muradn her emri, ban
keserim tehdidiyle bitiyordu. Byk eyh Sivs, sultann yakn olup zaman zaman kendisini
yanna arr, sohbet ederdi. Bir gn eyh, dostlaryla Kthnede bir kkte
konuuyorlard. Sultan Murad birden geldi, kitaplar ve eyay gzden geirdikten sonra
dervilerin konularna karmayz, Hemn kendi lemlerinde olsun deyip gitti. Bu olay
genelde Sultan Muradn taht iin ne kadar kayg iinde olduunu gsterir dokunulmaz
sanlan eyh ve ulemy bile kltan geirmekten ekinmemitir. stanbulda pazarda halk
honutsuzlua gtrebilecek ktlktan dolay ehrin kads nl Karaelebizdenin idamna
karar vermiken, emrini geri ald.234 Ama o kadar saygyla yannda tuttuu eyh Sivsyi fed
edecektir. Mstebit iin, herkes korku iinde olmaldr.

Abaza Mehmed Paa Tekrar Sahnede

Sultan Murad, yenieri ve sipahiyi hkm altna soktuktan, sonra rana kar Revan
seferine kmadan (1635 bahar) Abaza Mehmed Paay ortadan kaldrma gereini anlad.
Abaza, II. Osmann katlinde kapkullarna kar uzun mcadelesiyle halk arasnda bir
kahraman mertebesine erimiti. Yiit, yakkl, giyiminde gsteriliydi. Bosna
beylerbeyliine atanmt. Oradan yanna ard; mushib-nedm pyesi vererek yannda
bulundurdu. Vakanvisin tasvirine gre,235 Abaza Paa nefsinde yarar ve bahadr ve ekl
emyili gzel adam olup libs, kisve ve destrda ltf bulular vardr, etvr-i levendnesi
tab-i pdiahye ho geliyordu.
Abaza pdiah kendine o kadar balamt ki, Sultan Murad ne zaman atyla seyre ksa,
haber alp yoluna kar bile [beraber] giderler idi. Bir an ayrlmazlard. Abaza halk
arasnda da gzdeydi. Abaza kesimi kaftan ve Abazal kavuk ve at takm moda olmutu.
Revan seferine hazrlanan Sultan Murada Abaza, o taraf yollarn iyi bildiini sylyordu.
Vezirizam Bayram Paa, pdiahn yakn silhdr aa ve eyhlislm Yahya Efendi,
Abazann sultana bu derece yaknln iyi grmyorlard. Onun pdiaha yaknln
kullanarak rvet alma gibi hareketlerini dikkatle izliyorlard. Abazann hreti, IV. Murad
da dndryordu. Abazann emrinde sekbanlardan bir yanda grubu vard. Sultan Murad,
Abazay ortadan kaldrmay dnmeye balad, bir bahane buldu. Bir gezinti srasnda
yannda kl tad ortaya kt, bu yasakt. Abaza da rahatsz oldu. Onun 40, 50 adamyla
Anadoluya kamay dnd kukusu yayld. Sultan iyice kayglanmaya balad. Onu
bertaraf etmek iin delil bulundu.
Ermeni cemaati ile Rumlar arasnda Kudste Kamme Kilisesi iin kavga ktnda
Ermeniler, sultann yakn Abazay kullanmak istediler ve kendisine 50.000 guru (17.000
altn deerinde) rvet verdiler. Fakat Rumlar Ermenilere kar davada stn geldiler, baz
Ermenilerin idamna sultan emir verdi. Abazann rvet ald da ortaya kt.
Herkes Abazann byk bir olaya neden olacandan phelenmeye balamt. Sultan
Murad, kl hadisesi zerine Abazay olaysz idam etmeye karar vermiti. Beikta sarayna
gitti, oradan seher vakti kaykla gizlice stanbula geldi. Kimse pdiahn geldiinin farkna
varmad. Dvnda rvet veren Ermenilerin davas grlrken, bostancban klk
deitirtip Dvna gnderdi. Bostancba, Vezirizam Bayram Paaya pdiahn rveti
Ermenilerin katline karar vermesini bildirdi. Pdiah kendisi, Ayasofya Cmii hareminde
bekliyordu. Birka Ermeninin Dvn kaps nnde boyunlar vuruldu. Sonra pdiah
sarayna geldi, Ermenilere rvetle sahip km olan Abazay ard, gelir gelmez yakalatp
Hs-Baede Sra-Saraya (inili Kk) hapsettiler; kendisine pdiahn el yazsyla idam
hkm verildi. Abaza okudu ve Dnyada bir muradm kalmad, emir pdiahmn, gam
deildir deyp vasiyetini yapt. Namazn klp boynunu bostanclarn kemendine verdi (26
Austos 1634). Vezir kavuu tayan tabutunun arkasnda tm devlet erkn hazr bulundu ve
namazn eyhlislm kld. Abaza Mehmed, halk ve hnedn gznde II. Osmann kan iin
yllarca savam bir kahraman olarak yaamn bitirdi.
Cell ekyas yznden Anadolu kylerinin nasl harb olduunu ve halknn dalp

ehirlere, bu arada stanbula snm bulunduunu Sultan Murad, 1635 baharnda Revan
seferine giderken grmt. Kaak kyllerden ounun varup stanbulda yerletikleri
anlalyor.236 Bu kyllerin yerlerine geri gnderilmelerini IV. Murad emretti. nk bu
gmenler, stanbul iaesi ve gvenlii iin ciddi problemlere neden olmakta idi. Otuz krk yl
nce gelip yerleenleri ortaya karmak iin stanbulun mahalleri aratrlmaya baland,
teftii , drt ay ciddi kargaaya neden oldu.

Abaza Mehmed eyhi

Abaza Mehmed Paann akl hocas Kayserili Emireyh, Abaza ile birlikte stanbulda
devlet adamlaryla yaknlk kurmu, rahat bir hayat srmekteydi. Sonralar Abazann idam
zerine kendisine maa balanarak Kayseriye gnderildi. 1637de tekrar stanbula geldi ve
zaman zaman bykleri ziyaretle sahte ryalar anlatarak pdiaha yaknlk peyda etti.
zellikle, sizin varlnza yenierilerden zarar grnr, onlar toptan yok etmek imkn
yoktur, kyafetlerini deitirin, lem-i gaybdan bu huss iin tenbh ve iaret vardr diye
kar propaganda yapyordu. Sultan Murad kanmad, kafasnda fesd olduunu anlad ve onu
ortadan kaldrd.237
1646da brahimin lgnlklar srerken halk arasnda Erzurumda Abazann hayatta
olduu sylentileri kt.238 Szde celldn elinden kurtulup Cezayire kam ve Erzuruma
gelmimi. Pdiah celld o zaman idam gerekletiren bostancban arp aratrm,
sonunda Abazaya benzer bir dzmenin Abaza Mehmed olduu iddiasyla ortaya kt
anlalmt.

Islahat Denemeleri
Rumeli timarl sipahi ordusu, Osmanl seferlerinde daima ordunun nemli bir ksmn
oluturmakta idi. Timar ve zemet ilerinde yllardan beri, devletin br blmlerinde
olduu gibi yolsuzluklar srp gitmekte idi. Lyihac brokratlar, Ayni Ali, Kitb-i Mstetb
yazar ve Koi Bey bu yolsuzluklar aka kaleme almlardr239 (Koi Beyin nl
Rislesine kaynak olan telhslerini Ekler blmnde bulacaksnz).
Sultan Murad, 1632 yaznda zorbalar bertaraf ettikten sonra sipahi ve yenieri ocaklarnda
gerekletirilecek slahat ele ald. Anadolu ve Rumelide timar ve zemet rejimini dzene
sokmak zere nlem ald. Bu eyletlerde yoklama yaplmasn emretti, yoklamada sepet
timar denilen asker olmayan kiiler elindeki timarlar kanna gre askerlere tevcih ettirdi.240
ran seferi arefesinde Rumeli eyletinde timar ve zemetlerde daha esasl slahata giriti.
Vezir Rumeli beylerbeyi Bayram Paaya tam yetkiyle Sofyada dvn kurup Rumelide sk
dzen nlemleri almasn emretti. Disiplin yokluu yznden orada da zorbalarn
mdahalesiyle timar ve zemetlerin birou hak edenlere verilmeyip saklanmt (der-sanduk
olmutu). Paa yoklama yapp sahipsiz veya baka ellerdeki timar ve zemetleri tespit edecek
ve bunlar savaa yarar gen yiit namzetlere tevcih edecek, her birinin bertnda tam
grn (sakal ve simas) yazlacakt. Bayram Paa bu ie o derece zen gsterdi ki,

kendisinden nce kimse devlet ilerinde bu titizlii gstermi deildi. Sonradan Bayram
Paay, Mehmed Paa yerine vezirizam ve serdr greceiz (Mart 1637).

Revan Seferi (Mart 1635)

1623ten beri devletin en byk sorunu, ah Abbasn Revan (Erivan) ve Bagdad
igalleriydi. Revan, ran ipek kervanlarnn BagdadHind ticret yolu zerinde, Osmanl
ekonomisinin can damarlar idi. Pdiah seferine tm yenieri ordusunun katlmas kanndu,
fakat birok yenieri oturak ve korucu adyla stanbulda kalrd. Sultan Murad, buna izin
vermedi, bir ihtiyar yenieri oturak kalmak istedi, sultan boynunu vurdurdu. Sefer yolunda
zorba olarak bilinen kimseleri bulup acmakszn katlediyordu. Konyaya urayp Mevln
trbesini ziyaret etti, kurbanlar kestirdi; blgede Hristiyan zimmlerin cizyesini trbeye
vakfetti. IV. Murad, zellikle, Celller dneminde (15961607) hl ve harbe (ahliden
yoksun, harbe) haline gelen Anadoluyu kalkndrmak iin nlemler ald: ou stanbula
kap snm olanlarn eski vatanlarna srlmesini emretti.241
Revan seferinde Sultan Murad ok sert davrand. Herkes Sultan Muradn acmasz
idamlarndan dehet iindeydi. Kimseye gler yz gstermez,242 armaan vermezdi.
Sefere katlanlardan Sivas beylerbeyi Ali Paa ve baka paalarn balar kesilerek idam
olundu. Vakanvise gre243 bu seferde birok beyin ba gitmi, eyalar hazinece zabt
olunmutur. Sultan Murad sipahi zorbalarndan da kimi bulduysa idam etti.
Kaleleri almak iin 25 byk top denizden Trabzona getirilmiti. Revan Kalesi nne
var drt ay srd. Grcler pdiahn ordusuna harac ve zahire yardm gnderdiler. Revan
kuatmas kalenin teslim alnmasyla noktaland (8 Austos 1635). Kaleyi, 12.000 ranl
tfekli asker savunuyormu (ranllar yivli tfek kullanan Kazaklardan yardmc cretli asker
kullanyorlard); kaleye 12.000 asker konularak dne geildi.
Revan fethinden sonra Sultan Murad, Tebrize kadar blgeyi yama ve tlan ettirdi.
Pdiahn alayla girdii ehir byk tahribata urad. ran ordusu blgede idi. Revan
seferinde Sultan Muradn ald ilgin nlem udur: Eskiden beri Osmanlran savalarnda
yol stnde harbeye dnen Erzincan, Tercan ve Pasin blgelerini kalkndrmak iin nlem
alnd, blgeye Zeynelli ve baka aretlerin yerletirilmesi emredildi ve arazi timar erlerine
datld.244
Sultann VanDiyarbakr zerinden dn, mevsim ilerlediinden ok zahmetli oldu. 1635
Aralk sonunda stanbula varld. Revan seferi gidi dn, on ay srmtr. Bu srede
stanbulda kaymakam Bayram Paa muhafazada idi; muzaffer pdiah alayla karlad.
Sultan Murad o zamana kadar grlmemi biimde zrhn giymi, tolgas zeri beyaz tlbend
ve bir siyah sorgu taknm olarak alayla At-Meydannda brahim Paa sarayna indi.
Meydanda azm tfenk enlikleri eylediler. Pdiahn zaferle dn erefine stanbulda
bir hafta donanma, enlik yaplmas fermn olundu. Revan seferi, IV. Muradn gemi byk
dnem pdiahlar gibi, taht zerinde kudretle, ihtiamla oturduu bir dnemi am
bulunuyordu. Birka ay sonra Revan, ranllarca geri alnd gibi blgenin tehlikede olduu
haberi geldi (1 Nisan 1636). Revan seferinden sadece, sarayda Hs-Baeye bakan, dnemin

gzel sanatlarnn ihtiamn yanstan Revan Kk kalmtr. ranllarla sava Gneydou

Anadoluda younlat. ranllarn kar saldrs karsnda yenieri ordusunu harekete
geirmek, sert nlemler alnmas gerekti.
Yenieri ocanda alnan nlemler, dzeni geri getirememiti. Yenieri defterine yabanclar
ve ocuklarn adlar yazlp ulfeleri i ediliyordu. Bundan en bata, deftere kaytlar yapan
yenieri ktibi sorumluydu. Pdiah kendisi ktibin rvetle yolsuzluunu ortaya kard.
Ktibi huzuruna ard, rvetle yolsuzluu gsterdi ve yannda bulunan celld Koca Aliye
hemen orada ktibin ban kes emri verdi (sultann idam emirlerini genelde bostancba
yerine getirirdi). Yenieri ordusunun yeniden ranllara kar bir serdrn kumandas altnda
cepheye hareketi iin sultan, sert nlemler ald. Yenieri aasn deitirdi. Sefere gitmek
istemeyen yenierileri idam iin engeller asld. 1636 ilkbaharnda Van, Kars ve Hasankalesi tehlike altnda idi. 1637 knda serdr Vezirizam Taban-yass Mehmed Paa
Erzurumda yerleti. K koullar harekta imkn vermiyordu. Nihayet 1637 baharnda, Nisan
aynda yenieri aas ordusuyla serdra katld.

IV. Murad Kardelerini Katleder

II. Osmann katli ve I. Mustafann tahttan indirilmesinden sonra hayattaki ehzdelerin en
by Murad ekberiyyet kural gerei tahta karlmt. Murad kann-i kadm gereince
kardelerine dokunmayacana dair yenierilere sz de vermiti.
I. Ahmedden (16031617) beri karde katli kural uygulamadan kalkmt. Fakat
ehzdelerin kafes sistemiyle haremde tutulmas, vlide sultanlar taht deiikliklerinde kilit
duruma getirmi, 16171623 dneminde kez taht deiiklii, ve II. Osmann katli
ekberiyyet kuralnn ilemediini gstermiti. II. Osmann katlinden sonra I. Ahmedin olu
IV. Murad 12 yanda, vlidesi Ksem Sultan vesyetinde tahta getirildiinde, onun da tahtta
kalaca kesin grnmyordu. Vlide Ksem, ocuk sultan tahtta korumak iin yenieri oca
ve ocak aalaryla birlikte hareket etme gereini anlamt. Bu, ok tehlikeli bir denge idi.
1632de IV. Murad, sipahi ayaklanmalarnda zorbalara kar tahtn korumak iin tehlikeli
gnler geirmi, sonunda yenieri desteiyle saltanatn koruyabilmiti. Bu koullarda
Muradn, daima rakip durumunda olan kardeleri ehzde Bayezid ve ehzde Sleyman
ortadan kaldrmak istemesi kanlmaz grnmektedir. I. Ahmedin oullar, IV. Murad ve
Sultan brahim, vlide sultan Ksem sayesinde 16231648 dneminde Osmanl tahtnda
saltanatlarn koruyabilmilerdi.
Sultan Murad 1635 sonbaharnda Revan zaferiyle stanbula girmeden nce kaymakam
Bayram Paaya kendi el yazsyla gizli bir emir gnderdi. Hatt-i hmyn, sarayda Kafeste
bulunan I. Ahmedin (16031617) oullar ehzde Bayezid, Kasm ve Sleymann katlini
emrediyordu. ehzdeler 25 ya civarnda, yetimi delikanllard.
ranllara kar kazanlm ilk byk zaferin sahibi gen pdiah iin stanbulda yedi gn
yedi gece enlik iln olundu. Halk-i lem irete kendini vermi, tm stanbul halk
bayram yaparken kaymakam paa uursuz emri yerine getirmek iin pdiahn yakn adam
bostancba Due Ahmed Aa ile ehzdeleri bir bahane ile Kafesten karp bodular.

Onlarn yalvarmalar, celldn kemendine kar boumalar yrekleri paralad, idam icra
edenler dahil, kimse gzyalarn tutamad. Sultan I. Ahmedin evldndan Hasan da hayatn
kaybetti. Sultan I. Ahmedin oullarndan yalnz bir kii, ehzde brahim kald. Ksem, onu
haremde saklayp bylece tm ehzdelerin ortadan kalkmasn nledi, bylece Osmanl
hnednnn devamn salam oldu. Sultan-i cihn kahraman-i ate-fen Sultan
Muradn emrine kimse kar kamazd. Vakanvis ilve eder: Bu hal, halk-i leme bis-i
ihtill oldu.

Bagdad Seferi
Sultan Murad, Bagdad seferine kmadan nce, I. Ahmedin ehzdelerinden kalan Kasm
da bodurup ldrd. Kendisi seferde iken, onu tahta karmalarndan korkuyordu. Yeniden
5000 yenieri yazld ve devirme-olan toplamak iin orbaclar atand (devirmelere 18
yanda delikanllar alnyordu). 1638 ubatnda sefer iln olundu. Pdiah-i Gaznin tuu
tekrar Cebehane nne dikildi. Herkes sefer hazrlna balad. 2 Haziran 1638de pdiah
at zerinde zrhlar iinde, banda elik migfer ordusunun banda skdara geti.
Yolda Sakarya eyhi diye anlan bir eyhi idam etti. eyh kendisini mehd iln etmi,
etrafna birok derviler toplamt. O blgedeki Etrk (gebe Trkler) mehd yolunda
lmeye hazr olduklarn syleyerek etrafnda toplanmlar, bakalar da onlara katlmt.
eyh Eskiehir mfti ve kadsyla din konularda hararetli tartmalara balam, bir gn 70,
80 adamn Eskiehire gnderip Bu ehir halk ile davamz vardr diye kargaa karmt.
Murada 1632 olaylarnda balca destek olan Vezirizam Taban-yass Mehmed Paa drt
yl hizmetten sonra ran seferinde kusuru grlerek azlolundu ve eyas musdere edildi.
Anadoluda bo yere hanlar yapp reyann ikyetlerine neden olmutu. Kendisi idm
olunmad, Sra-Saraya (inili Kk) hapsedildi. Orada kendisini ziyarete gelmekte idiler.
Sultan nihayet onu affetti. Sarayna dnd ve az sonra vezirlik hslaryla zye serdr atand.
Onun yerine Muradn sadk veziri Bayram Paa getirildi. Bayram Paa, Rumeli timar
yoklamasnda iyi hizmet etmi, olas bir Venedik saldrsna kar stanbul surlarnn
onarlmasnda hizmetleri grlm, pdiahn tam gvenini kazanmt. Sultan Revan
seferinde iken stanbulda kaimmakm olarak nemli bir hizmette bulunmutu.
Sultan Muradn rana kar seferinde Hindistan pdiahyla yakn diplomatik iliki dikkati
eker. Pdiah, ahn eline dm Bagdad geri almak iin hareket ettii zaman Hindistan
sultannn elisi stanbula geldi. Hind sultan ile ran arasnda Kandehar zerinde rekabet
vard, sultan kukusuz bu nedenle Osmanl sultanyla ibirlii aryordu. Elinin getirdii
armaan yz bin altn aar deerde idi.245

IV. Muradn Vefat (8-9 ubat 1640)

Kuatmann krknc gn ranl komutan kaleyi teslime raz oldu.246 Kayda deer ki,
ranllar Bagdad mdafaasnda ateli silhlar ile kar koydular. Vezirizam Tayyar Mehmed
Paa ehit dt. Teslimde ranllar kymdan kurtulamadlar. Kymda ranllarn ar

Kzlba olduklar ileri srlmtr. Pdiah iki ay Bagdadda kald, ehrin kalesi onarld.
aha tehdit dolu bir nme gnderildi.
Bagdadn 14 Aralk 1638de ranllardan geri alnmasyla sonulanan bu uzun seferden
sonra Sultan Murad ok yaamad, 89 ubat 1640 gecesi hayata veda etti.
Sultan Murad pdiahlk otoritesini gstermekte, ufak bahanelerle ulem dahil, biroklarn
celldn palas altna gnderen acmasz mstebit bir hkmdar grnmnde idi. Karakterinin
oluumunda uzun zaman kendisini koruyan, eiten vlide sultan Ksemin rol vardr. Ksem,
yllarca fiilen hkimiyetini icra ettii Muradn gerek bir Osmanl pdiah olmasn isterdi.
Sultan Murad abuk hiddete gelen, cezalarnda ar bir karakterde idi. Reya ikyetlerini
ciddiye alr, vali ve kadlar bu yzden celldn satr altna gnderirdi.
217 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 91-92; vakanvisler pdiah hukukuna her eyden ok nem verdiklerinden yeni nizam yanllarn
ktlerler.
218 Amma re nedir, pdiah ana tahamml idp vaktine elbet sabr idp bilhire ann vesir perde-birn olanlarn hakkndan geldi
(Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 92).
219 Koi Bey Griceli Mustafa (. 1648) IV. Muradn mushibi, sultana idarede bozukluklar hakknda yazd telhsler, yay. R. Murphey
The Veliyddn Telhs, Belleten, 43 (1979), s. 547-571. Telhsler bir Risle haline getirilmitir: A. K. Akst, Koi Bey Rislesi, stanbul,
1939, Sultan brahime marzat iin bkz s. 77-127.
220 Receb Paa Hsrev Paann havdr idi. Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 93.
221 Ayak Dvn, pdiahn Bbussadede taht zerinde oturup tm devlet erknyla ikyetileri karsna alp ikyetler dinleyip karar
verdii olaanst dvndr. Sasanlerden slm devletine gemi bir dettir.
222 Pdiaha yaknlk tekilerin kuku ve kskanln eker, Hasan Halife de bunun kurban olacaktr (Nim, III, s. 100).
223 Durumun canl bir tasviri, Nim, III, s. 106-108.
224 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 108-109.
225 Osmanl hnedn ve slm halifelii zerinde bkz. H. nalck, Devlet-i Aliyye, I, s. 144-147.
226 Fezlekeden naklen, Nim III, s. 143-144.
227 Sipahi zorbalar zerinde zellikle bkz. Fezlekeden, Nim, III, s. 125-134.
228 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 329-331.
229 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 329-331.
230 Nim, III, s. 143-144.
231 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 166-168; yangn kaytlar o zamanki stanbulun semtleri ve nl saraylar zerine ilgin ayrntlar
verir.
232 H. nalck, Dervish and Sultan: An Analysis of the Otman Baba Velyetnmesi, Manifestations of the Sainthood in Islam,
stanbul, 1993, s. 209-223. akyik yazar Takprl eserinde medrese ulems ile beraber her sultan dneminde gelmi eyhlerin
(meyihin) biyografilerini kaydetmeyi gerekli grmtr.
233 Ftih Sultan Mehmed eyhlerin kermet sahibi olmalarna inanmazd.
234 Abdlaziz sonradan eyhlislm olacaktr. Onun Ravzatl-Ebrr Tarihi ve Zeyli dnemin tarihi iin balca kaynamzdr.
235 Nim, III, s. 229.
236 Nim, III, s. 251-252. Kyllerin dalmalar byk kagun Anadolu tarihinde ok nemli bir konudur. Anadolu bundan asla belini
kaldramamtr. Bkz. H. nalck Adletnmeler Trk Tarih Belgeleri Dergisi, II,/3-4 (1967), s. 49-145. Cumhuriyet dneminde
Anadoludan kap stanbula yerlemelerle Cell Fetreti dnemi gleri karlatrlabilir.
237 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 323.
238 Nim, IV, s. 223-224; 1646 ylnda Vanda byk bir zelzele olmu ve Van kalesi yklmtr.
239 Bu lyihac brokratlar iin bkz. Y. Ycel, Osmanl Tekiltna Dair Kaynaklar, Ankara, 1998.
240 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 134-144, timar yoklamasn yapan Hseyin Paa lnce i yeni Rumeli beylerbeyi Bayram

Paaya verilmitir.
241 Arnavutluk, Dou-Anadolu gibi fakir dalk blgelerden stanbula nfus akn nlenemiyordu. Bu gmenler gelilerinin zerinden 40
yl gememise eski vatanlarna geri gnderildi.
242 Revan seferine katlan Ktib elebinin gzlemleri, Z. Aycibin, Fezleke Tahlil ve Metin, Doktora Tezi, Mimar Sinan niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2007, c. II, s. 855-867; Nim III, s. 251-252.
243 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 269: Mrmranlarn ekserin katl ve sa kalanlarnn emvlini musdara idp.
244 Fezlekeden naklen, Nim, III, s. 265.
245 Nim, III, s. 364. Z. Aycibin, Fezleke Tahlil ve Metin, Doktora Tezi, Mimar Sinan niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
stanbul, 2007, c. II, s. 912-913.
246 Kuatmann ayrntlar: Nim, III, s. 373-380.

Kadzdeliler ve Tasavvuf Ehli

erat ve Tasavvuf, Medrese ve Tekke
slm dnce tarihinde, Mogol egemenlii dneminde (12201330) slmn batn yorumu
tasavvuf, n plna gelmitir. slm medeniyetinde din bilgisi ve Tanrya erime inanc iki
kolda yrmtr: Biri, kutsal metinlerin doru ekilde okunup hads ve tefsr (yorum ilmi)
ile yetinmi olanlar (medrese ulems), ikinci yolu neoplatonist vahdet-i vcd (varln
birlii) gryle ak-cezbe yolunu seenlerdir. Osmanl toplumunda balangtan beri
tasavvuf revata idi. Sultan Orhan, znikte kurulan ilk medresenin bana, Davd-i Kayseryi
getirmitir. Davd, byk mutasavvf bn al-Arab yolunda bir din limi idi.
Osmanl dnce tarihinde, bandan beri slm ncesi baz geleneklerle (devrn) popler
tasavvufu temsil eden Abdal-Kalenderler (kpaazdede Abdaln- Rm), Hac Bekta,
Yunus Emre, Kaygusuz Abdal, Otman Baba yannda, bn al-Arabyi izleyen, yksek panteist
felsefeyi temsil eden mutasavvflar gze arpar.247 lk dnemde Osman ve Orhann mridi
bir Baba halifesi olan Ede-Bal (Ede eyh) idi. Kalenderler, Trkmenler arasnda saygn
dervilerdi. slmiyetin bu tarz yorumu yaam tarzlarna uygundu.
Byk slm dnrleri, Mevln Celleddn, eyh Bedreddn ve daha birok ulem,
medreselerde otorite dzeyine eritikten sonra mistisizmi, ak ve cezbe yolunu semilerdir.
Fazlur-Rahmana gre248 dinin temeli Kuran ve hadstir, ilve olarak, fakat aykr
olmayarak baka dnce akmlar slm dncesinde nemli yer sahibi olmutur. slma
dardan ml edilmi dnce sistemleri, balca bn Sn ve bn al-Arab tarafndan temsil
edilmitir. Snn medrese ulems, zellikle Aarler buna kar iddetli tepki
gstermilerdir.249 Hanbel mezhebinden bn Taymiyyeyi takib eden Kadzdeliler de bu
tepkiyi temsil ediyordu.
Seluklu dneminde Konyada hkmdara yakn okumu zmre, Mevlevlie mensub
olduklar halde, Krehir bir Trkmen merkezi olarak Yesev halk tarikatlarnn, zellikle
Baba geleneinin merkeziydi. lhanl idaresi, Mogol valisi Caca-olu Nureddni gndererek
bu Trkmen ocan kymla sndrd, Abdal-babalarn tekke-zviyeleri her byk ehirde
Mevlevlere verildi.250 Babaler, Danimendli Trkmen yurdu, orumTokat blgesine
snd. Oradan, Uc gaz blgesine halifelerini gnderdiler. Ede-Bal bunlardan biridir.
II. Bayezid dneminde Zeyniyye, zellikle Halvetye sultanlarn ve idarecilerin mensup
olduklar gzde tarikatlard. Daha sonralar sultanlarn ve idarecilerin, her byk ehirde
zengin vakflarla Halvet zviyeleri, mevlevhneler kurduunu greceiz.251
Saray etrafnda toplanan idareci snf, resm medrese ulems, ounlukla Mevlevyye,
Halvetiyye veya Zeyniyye tarikatlar mensubu idiler. zetle, XVII. yzylda ziyadesiyle tutucu

Hanbel mezhebinin temsilcisi bn Taymiyyeyi izleyen Kadzdeliler, tarikatlara, tekke ve

zviyelere ve mensuplarna kar saldrgan bir tutum iine girmilerdir.
OsmanlSafev mcadelesi, zellikle stanbulda kargaa dneminde (16181656), i
ah Abbas ve haleflerinin saldrlaryla devletin birinci mcadele sahnesini oluturmutur.
Tutucu Snn Kadzdeliler hareketinin bu mcadele dneminde dorua erimesi ve IV. Murad
ile sarayn Kadzdelilerle balants ilgintir. Osmanl pdiahlar tarafndan daima himaye
grm yzlerce dervi, zviye ve tekke, sultan bertyla vakflara sahip olmulard. Her
pdiah bir tarikat eyhine zel yaknlk gsterir, vakflar balard. Ftih Sultan Mehmed
gibi geni grl bir sultan eyh Akemseddni yanndan ayrmyordu. Ftihin stanbul
fethinde ehirde baz kilise ve manastrlarn eyhlere balandn biliyoruz.252 Ftih,
dervi, zviye vakflarn nesh edip, kaldrp timara verdii zaman Halvetler, Amasyada
olu ehzde Bayezidin yanna gittiler, saltanat Ceme kar desteklediler; II. Bayezidin
saltanatnda Halvetlik, sarayn byk desteini grd; zengin vakflarla tekkeler kurdu.
zetle, Osmanl sultanlar klasik dnemde Mevlevlik, Halvetlik, Nakbendlik gibi
yksek tarikatlar benimsediler ve onlarn desteini aldlar. Resm olarak tarikatlar tanyor,
onlara vakflar balyorlard. Sultanlar, halk zerinde nfuzlarn devam ettirmek iin
tarikatlarla zdelemeyi gerekli grmekteydiler. Bundan vazgeemezlerdi. Kayda deer ki,
sultanlar lkenin birok byk ehrinde Mevlevhneler kurduklar halde, Bektalik halk
kitleleri arasnda destek buluyordu. Eski Kalender geleneini devam ettiren Bektalik, XV.
yzyldan sonra teki halk tarikatlarn da sinesinde toplayarak halk arasnda, balca dervi
tarikat durumuna gelmitir. Yenieriler Bektalii benimsediler, halk onlara Bektiyn
diyordu. XVII. yzylda nl ocak aalarndan Bekta Aa, Bekta postnn olmutur.
Sultanlarn katledildii, askerin sk sk ayakland, ocuk sultanlarn arkasnda vlidelerin
saltanat srd bir kargaa ortamnda halk, kayg ve sknt iinde bunalmaktayd; ocak
aalarnn bask dneminde soygunlar, haksz ar vergiler sonunda esnaf takatinin sonuna
gelmi, ayaklanarak saraya yrm, zalimlerin saltanatna son vermilerdir (Ehl-i Sk
ayaklanmas, 1651). Byle bir havada tutucu vizler heyecanla dinleniyordu.
unu da belirtmek gerekir: Osmanl toplumu karlar, hayat tarz ve gr birbirine zt iki
snftan olumaktayd. Patrimonyal pdiahlk rejimi, imtiyazl kullar idaresine dayanyor,
saray ve kullarn hayat felsefesi ve yaam tarz, halkn inanlar, yaay tarzyla kartlk
iinde bulunuyordu. Zarfler denilen saray kltryle yetimi yksek snf, Osmanl
toplumundaki derin sosyal kartln balca nedenidir. Yksek ulemdan Takprlzde
Ahmedin, XVI. yzyl ortalarnda yazd al-akikl-Numniyye adl eseri (yazl
965/1557)253 o zaman yksek ulem ve tarikatlar hakknda ne dnldn yanstr.
Takprlzde, Osmanl ulem ve tarikat eyhlerini iki ayr grup olarak tespit eder.
Takprlzdenin bahsettii balca tarikatlar, Halvetler, Bayramler, Nakbendler,
Zeynler, Mevlevlerdir. Takprlzde, Bektalik gibi halk tarikatlarn bu gruba koymaz;
Baba lyas, Ede-Bal, k Paa, Abdal Mus, Abdal Murad, Kaygusuz Abdal, Dolu Babay
ayr bir faslda zikreder. Her sultan zamannda yaam mollalar, yksek ulemy kaydettikten
sonra, tarikat eyhlerini ayr bir faslda toplar.
Osman Gaz zamannda yaam Tursun Fakhden beri Osmanl ulems, slm hukuku,

fkh mtehasss olup sultanlar ile nemli devlet ilerinde grlerini bildirirlerdi.
eyhlislmla gelen Osmanl ulems, her zaman resm sfat sahibi olarak devlet ilerinde
mvir rol oynamtr.
te yandan Osmanl lkesinde tarikatlar daima himaye grmtr. Devletin din ve din
hareketler karsnda tutumu belli aamalardan gemitir. Orhann son yllarnda andarl
kad ailesinin idarede stn rol oynamasyla Snn din siyseti, tarikatlarn nne gemeye
balam grnyor. Genellikle, Msrda okumu ulem, Osmanl medreselerinde retime
sk Snn dorultu verdiler (II. Bayezid dneminde mutaassp ulem, serbest dnceli Molla
Lutfnin idamnda nayak olmutur). Bununla beraber, tasavvuf ve tarikatlar daima sultan ve
vezirlerin himayesini grmtr.
Yldrm Bayezid (13891402), Mevln emseddn Muhammed al-Fenryi ulemnn
bana koyar.254 Fenrnin slm hukuk, fkhta ihtisas vard. Fenr balangta Bursa
kads idi, sultann devlet ilerinde onunla danmada bulunduu belirtilir. Fenr genliinde
Konyal nl mutasavvf Sadreddn Konevnin tasavvuf felsefesiyle tanmt. Mehmed
Fenryi Kahire ulems, tasavvufa temayl dolaysyla iyi karlamamt. Yldrm
Bayezid dneminde kadlktan gelen Vezirizam andarl Ali Paay mutaassp halk,
bidatlara (dine aykr detler) gz yummakla suluyordu. Osmanl din tarihinde eyh
Bedreddn mstesna bir yer tutar.255 slm fkh zerinde temel eserleriyle tannm olan eyh
Bedreddn, sonradan tasavvuf felsefesinin hararetli bir takipisi oldu, din-sosyal hareketlerin
bana geti ve sultann fermnyla idam edildi (1416).
ah smailin, Osmanl lkesinde i-Alev, Kzlba Trkmenleri himaye etmesi, bu
aretlerden gelenlere ordusunda yer vermesi zerine Osmanllar, iaya yakn gruplara bask
siysetine ynelmitir. Osmanllar ah smail ve ah Abbas idaresindeki i ran en byk
rakip saymaktadr. Aradaki dmanlk siyas ve ekonomik olduu kadar dindir:
1. atma siyasdir; nk Osmanl Devleti Azerbaycan lkesine katm (1584 Tebriz
fethi, 15891593 savalar), gneyde ise ah Abbas, Bagdad igal etmitir (1624). 1624
1638 dneminde Avusturya ve rana kar iki cephede savama zorunluluu, Osmanl
Devletinde asker-ml bunalmn balca nedenlerinden olmutur. Bagdad geri almak iin
Osmanllar 162516291638 yllarnda sefer yapmak zorunda kalmlardr. IV. Murad,
Bagdad bu son tarihte geri alabilmitir.
2. atma dindir; i ran, Osmanl lkesinde Alev-Kzlba Trkmen halkna sahip
kmakta, onlar kkrtmak, isyan kartmak iin ajanlar-halifeler gndermektedir. Kzlbalar
ran ahn din-siyas hkmdar tanmaktadr (1511 Teke ahkulu ayaklanmas, 1527
Kalender isyan).
3. atma ekonomiktir; XIV. yzyldan beri, rann Hazar eyletlerinde retilen ipek,
Tebriz merkezinden kervanlarla Bursaya gelmekteydi; Bursa ipek sanayii ve Avrupa ile
ticret, bu ipek kervanlarnn gvenle Bursaya erimesine bal idi. Ylda drt be kervann
getirdii ipekten Osmanl hazinesi ayn zamanda byk gelir salamaktayd. ran, yasak
koyarak bu kayna kesmeye, Osmanllar ise Azerbaycan istil ederek bu ticreti gven
altna almaya almaktadr. h Abbas, kar saldrya geerek Azerbaycan geri alacak,
Osmanllarn dou eyletlerini tehdit ederek Bagdad ve Irak igal edecek ve Hint Okyanusu

zerinde bir liman (Bender-Abbas) kurarak Avrupa ile ipek ihracatn bu limana getirmeye
alacaktr.256 Abbas, Osmanl Devletine kar Avrupaya eliler gndererek ibirlii
aramtr.
Anadolu Trkmenlerinin byk ksm Kzlba ve Alev adyla ran Safevlerine
ballklarn korumular, hatta bir Trkmen grubu h-Sevenler diye Azerbaycanda
yerlemitir. Trkmenlerin Alevlikle ilikileri, XI. yzylda, Horasanda yerlemeleri
srasnda balamtr. Anadoluda Horasan erenleri deyiminin Bekta-Alev geleneinde
zikredilmesi kayda deer. Halk tarikatlarnn nemli bir ksm ia (ilik) ve Alevlikle
bamldr.257 Safev rann ilk h smail, Anadolu ve Rumelide Trkmen gruplaryla yakn
iliki kurmu, biroklar h smaili kendi prleri ve mer hkmdarlar saym, iliin
Oniki mam kolunu, Isn-aeriyeyi benimsemilerdir. Yavuz Selime kar aldran
Meydan Savanda (1516) Tekeli, Dulgadrlu ve teki Trkmen gruplar Osmanl pdiahna
kar ahn ordusunda savamlar ve ah Tahmasb zamannda randa siyas hayatta nde
gelen bir rol oynamlardr.

Kadzdeliler, Bidatlara Kar Tasfiyeci Vizler ve Tarikat Erbb

Kadzdelilerin, daha dorusu onlarn dnce kayna Mehmed Birgivnin temel
dncesi, Kuran ve snnet dnda halk arasnda yaygn her trl bidatn temizlenmesidir.
slm tarihinde bunalm dnemlerinde benzeri hareketler daima grlmtr. XIII. yzylda
Hanbel bn Taymiyye (12681328)258 bu hareketi temsil eder. O zaman slm dnyas Mogol
istilsyla derin bir bunalm iindeydi.
Osmanllarda hareketin ba Kadzde Mehmed Efendi, bn Taymiyye ve Mehmed
Birgivyi (15201566) izleyerek din-sosyal bunalmn kaynan dinde aram ve XVII.
yzylda onun bu yaklamn benimseyen bir vizler grubu, Kadzdeliler hareketine nc
olmutur. Osmanl lkesinde bu hareketi ilkin Birgiv (Birgili) Mehmed temsil eder. Birgiv,
Kanun dneminde devlet ve toplum hayatnda ortaya km olan yolsuzluklar, din
hayatndaki sapmalarda aramtr. Birgiv ulem karsnda dncelerini ekinmeden
savunmutur. Mesel para vakf konusunda Ebussud Efendiye kar km, para vakfnn
erata aykr olduunu ne srmtr. Hanef mezhebinin tefsrini temsil eden Ebussud,
para vakfnn toplumda din hayrl ilere vesile olduunu ileri srerek Birgivye yant
vermitir.
Birgivnin Kadzdeliler hareketine yn veren eserleri, Tarkat-i Muhammediye ve
Vasiyetnme balkl eserleridir. Birincisi bir ilmihal kitabdr, dier kitab ise vaazlarn
ierir. Birok erhi bulunan bu eser, bugne kadar ok okunan, halkn slm anlayn
ekillendiren bir eserdir.
Tarikatlardaki raks ve sem daha Kanun zamannda din tartmalarn oda haline
gelmiti. eyhlislm Ebussud, bu yinlerin haram olduuna dair fetvlar vermi; tarikat
ehli, zellikle Mevlevler, kar delillerle tartmaya girmilerdir. Aslnda, Osmanl
toplumunda balangtan beri medrese karsnda tasavvuf ve tarikatlar nemli bir yer
tutmaktayd.

Bu konulardaki gr ayrln aslnda, Tanr bilgisine ve Tanrya nasl eriilir? sorusu

belirler. Medrese tahsili yetmez diyen tasavvuf ehli, batnler buna yalnz ak ve vecd haliyle
eriildiine inanr. Tanrya eritiren yol, srf bilgi deil, mistik aktr. Tarikatlarda drt
kapdan geilerek Tanrya ulalr: I. erat (slm temel bilim), II. Tarikat (kutsal szn i
anlamna, batna erime, ancak bir mridin, yol gstericiliiyle gerekleebilir), III. Mrifet,
bireyin batn anlama erimesi, IV. Hakikat, ilhi geree, tanrsal nra erimedir. Trk
tarihinde byk mutasavvflar (Mevln Celleddn, eyh Bedreddn), hayatlarnn ilk
dneminde medrese limleri idiler. Geree yalnz mistik hads (ilham) ile, birtakm yin ve
pratiklerle vecd (extasy) halinde eriilir. Byk Varlk iinde yok olmak, kendini unutup
Tanryla birlik haline gelmek, vahdet-i vcd (pantheism) tasavvuf felsefesinin zdr.
Mehmed Birgivyi izleyen Kadzde Mehmed, IV. Murad dneminde vizlerin en nls
oldu. Vizlerin ayrcal, halk kitlelerine dorudan hitap etme imknna sahip olmalardr.
Kadzde Mehmedin halk arasndaki hreti Sultan Muradn kulana eriti. Kad Mehmed
kendisine ikbal yolunun aldna inand. Sultann ttn yasan kesin bir dille destekledi,
pdiahn men etmesiyle ttnn, terki lzm vcibdir, memn olmayanlar sultan-i zamana
muhlefet sebebiyile vcibl-katillerdir [idamlar gerekir] diyordu pdiah, gizlice ttn
ien bir yenieriyi yakalayp idam etmitir. Halkn desteine muhta olan pdiah,
Kadzdeliyi himayesi altna ald. 1631de onu stanbulun cmi-i kebri Ayasofyann
vizliine getirdi. Kadzdeli bu siyas destekle fikirlerini yaymaya balad. O zaman
Mevlev Skib Dede, Kadzdelinin Mslmanlar arasnda taassub fitnesini ...
uyandrdn iaret eder. 1632de vlidesi Ksemin vesyetinden kurtulmu olan Sultan
Murad, yenieri ve sipahi zorbalarna kar halkn desteine muhtat, Kadzdeli de tam bu
ii gryordu.
Din taassub bir yana, 1651de Kadzdeliler halk, ayaklanp zalim yenieri cuntasn
bertaraf eden esnaf temsil etmekte idiler. Esnaf Ayaklanmasnda, dolayl olarak Kadzdeli
vaazlarnn etkisini grmekte abartma yoktur. Cmilerde kalabalk halk kitleleri, sarayn ve
zorbalarn sorumsuz smr ve istibdadna kar Kadzdelilerin vaazlarnda g ve cesaret
kazanyordu. Halk Kadzdelileri kendisine yakn hissediyor, iret meclislerinde zevk u
safaya dalan, servet ve lkse dkn saray etrafndaki kullar snfna ve yenieri cuntasna kin
ve gayzla bakyordu. Saray bir ara zorbalara kar halk peygamberin Sancak-i erfi
etrafnda toplamay denemitir. Kadzdeliler hareketinin halk karakteri inceleme
konusudur.
IV. Muradn devleti kalkndrma giriiminde brokratlar, en bata Koi Bey lyihalar
sunduklar gibi, Kadzde Mehmed de Tcur-Resil f Menhicil-Vesil balyla
pdiaha bir lyiha sundu. A. Y. Ocaka gre259 bu lyiha, Hanbel mezhebinde bn
Taymiyyenin devlet idaresinden bahseden Siysetu-eriyye adl eserinin evirisinden
ibarettir. Birgiv ve Kadzdelinin risleleri, bn Taymiyyenin eserlerine dayanr.

Kadzdeliye Gre Bidatlar

Kadzdeye gre slma aykr 21 bidattan balcalar unlardr:

1. Ezan ve Kurann makamla okunmas,

2. Sem ve devrnn cizlii,
3. Ttn, kahve ve keyif verici maddelerin haram olmamas,
4. Muhyiddn-al Arabnin kfirlii,
5. Yezde lanet olunmas,
6. Peygamberin vefatndan sonra ortaya kan rf dt ve gelenekler,
7. Kabir ve trbe ziyareti,
8. Byklerin el ve eteinin plmesi ve selm verirken eilme,
9. Emr bil-marf ve nehy anil-mnker (iyilii emredip ktlkten menetme emrini
izlememek),
10. Rvet
Kadzdeye gre slma sonradan eklenen aykr detler haramdr, dince yasaktr. eyh
Sivas ise tm bu sorulara olur, yant vermekte idi. IV. Murad cmide, iki tarafn vaazlarn,
din kantlarn dinlemiti. zellikle, tarikatlardaki sem ve devrn ciz deildir, msaade
edilmez ve kabir ve trbe ziyareti ciz deildir, maddeleri tm toplumu yakndan ilgilendiren
sorular olarak gndemde idi. Sivas, Ridatul-Vizn adl rislesinde Kadzdeyi eletirdi.
Kadzde Birgivyi, daha dorusu bn Taymiyyeyi izleyerek, zellikle tasavvuf yaklamn,
ayn zamanda tarikatlarda sem ve devrn slmn ciz grmediini ileri srmekteydi.
Sorunun asln Ktib elebi Mznda iyi zetlemitir. Kadzdeliler, Hanbel bn
Taymiyyeyi izleyerek sadece nssa, Kuran ve hadise itibar ederken, Hanef mezhebi
istihsn ve icm-i mmet prensipleriyle topluma mal olmu detleri toplumun iyilii iin
kabul etme yanls idi; atmann asl, mezhep farkndan kaynaklanmakta idi. Osmanl
hkmdar, imm sfatyla Anadolu ve Rumelide Hanef mezhebinin uygulanmasn
emretmiti. Toplumun hangi mezhebi izleyeceini imm (cemaatin nderi sultan) emreder.
Osmanl sultan, Arap eyletlerindeki kadlklarda drt mezhebin yrrlkte kalmasn
onaylamtr. slm memleketlerinde mezhep ayrlklarnn dourduu aykr fikir ve siyset
dalgalanmalar ortaya kmtr. Hanef mezhebini izleyen ve balangtan beri tasavvuf
akmlara yer veren Osmanl lkesinde toplumca kabul edilmi detler din otoritelerince, ciz
mertebesinde kabul edilmitir. Kabir ve trbe ziyaretini veya tarikatlar yasaklamak, slm
cemaatini ve devlet hayatn ar bir kargaaya srklerdi. Ktib elebi Mznnda devlet ve
toplumun selmetine ncelik veren tm Osmanl brokratlar gibi dnmekte ve tarikatlar
desteklemektedir.260
Birgiv ve Kadzdenin, bn Taymiyyeyi izledikleri kesindir. Onlar, bn Taymiyyenin
rislelerini Trkeye evirmiler ve iddialarnda daima ona dayandrmlardr.
***
Ksem Sultann lmnden (1651) sonra Vlide Turhan zaman, ml ve asker k
dneminde Kadzdeli faaliyeti, stvn Efendi ile yeni bir canlanma gsterdi.
Kadzdelilerden Ayasofya Cmiinde umma ak din dersleri veren Arap asll stvn
Mehmed Efendi (. 1661)261 saray i-olanlar ve bostanclara ders vermekte idi. hretini
duyan harem (darussade) olanlar da hep birlikte ondan ders almaya baladlar, bylece i-

olanlar ve harem hizmetkrlar stvnnin rencisi olarak aralarnda bir birlik

(beyinlerinde ittihd) olutu. Mutaassp bir din adam olan pdiah hocas Reyhn Efendi
de stvnnin dostlar arasna katld. Sonuta stvn sarayda ve saray dnda n yapt.
Hatta pdiahn Hs-Odasna kadar yol buldu. Vaazlarn vermesi iin krs koydurdu,
pdiah eyhi diye anlmaya baland. Sultan da kendisine yaknlk gsterdi. stvn,
Kadzdeli vizlerin en nfuzlusu oldu. Din mutaassplar onun etrafnda toplanmaya
baladlar.
Onun gibi, Kadzdeli mutaassp vizlerden Ftih Cmii vizi eyh Veli Efendi, yenieri
ocak aalar cuntasnn akl hocaln yapyordu. Yine bu Kadzdeli vizlerden eyh avuolu, i-olanlar hocas Sleymaniye vizi eyh Osman, Orta-Cmii vizi Hseyin Efendi, bu
vizlerin hepsi stvn Efendi etrafnda birlik olup tarikat-tekke mensuplarna kar
krslerinde ateli vaazlar vermeye, halk tahrik etmeye baladlar, onlar ar sulamalarla
ktlyor, vaazlarn heyecanla dinleyen halk kkrtyor, tekkeleri ykmakla tehdit
ediyorlard.
Vizlerin ayrcal undan ileri geliyordu: Viz, hutbede yalnz din konusunda deil,
toplum ve devlet ileri zerinde de cemaate hitap etme ayrcalna sahiptir.262 bn
Taymiyyenin (. 1328) Hanbel mezhebi dorultusunda, slmiyetin temel kurallarn
benimseyen Kadzdeli vizler, zellikle tarikat erbbna hcum etmekte, halk kkrtmakta
idiler. Bu dnemde, tarikatlara intisb edenler hakknda ada brokrat tarihiler, iyi eyler
sylemez ve mutaassp Kadzdelilerin eletirilerini bir bakma hakl grrler.
Vizlerin halk arasnda kkrtmalar gittike artt, zellikle saray halk, kalabalk bostanc
oca, harem aalar ve ocaklarn ileri gelenleri, Kadzdeli eyhlere uyarak tarikatlara
szle ve elle saldrmaya baladlar. eyhlislm Behy Efendi (16511654) ttn imeye
fetvsyla izin verdiinden bu kez toplantlar yapp c almaya karar verdiler. Bu arada,
Timur-Kap Halvetler Tekkesini bastlar, dervileri dvdler, teki tekkeleri de basmaya
karar verdiler. Bektailer Oca saylan Yenieri Ocann ileri gelenlerinden samsoncu-ba
mer Aa, on be kadar silhl ukadaryla tekkeyi korumaya geldi, zikre baland;
Kadzdeli vizin cesareti krld. Bu olay, iki taraf arasnda arpmalarn fazla
gecikmeyeceinin iareti idi.
Yenieri byklerinden kul kethdas elebi Kethda da Bekta tarikatndan idi,
vezirizamdan devrn ve zikir mersimine dokunulmasn diye bir fermn ald. Rahat
durmayan Kadzdeliler, bu sefer eyhlislm Behyden fetv alp Kadzdeli etrafnda
toplandlar. Sivas Efendi yaknlarndan Abdlkerim elebiye Kadzdeliler, Raks ve
devrn yasaktr, tekkeni basp seni katl ederiz, dedi; taassubunu gstermek iin de, Tekkenin
topra zerinde namaz klnmaz, topra kazp denize dkeceiz diyecek kadar ileri gittiler.
Tehdit mektubunu Abdlkerim eyhlislma gtrd. Mft ok hiddetlendi, Kadzdeliye
tehdit mektubu gnderdi. Kadzdeli korktu, vezirizama gidip himaye istedi. Vezirizam
saray halkndan ekindii iin, eyhlislma Kadzdeliyi affetmesini rica etti. eyhlislm
kendisine gnderilen reslkttba hitapla, Bak efendi, gnmzde memuriyetler rvetle
artrma ile satlyor, iler bu kertede rndan km iken, neden bu gibi fitne-engz kargaa
karan aslacaklar himaye olunuyor diye sert bir yantla Kadzdeli lehine herhangi bir

harekette bulunmaktan kand. Ilml brokrat eyhlislm, toplumda kargaa karmaktan

kanyordu. Aslnda mutasavvflarn devrn ve ulemnn buna kar k eski bir
hikyedir.263 eyhlislm sonunda, raks ve sem mer gsteren bir fetv vererek,
Eskilerin izinden gittik dedi ve ilve etti: Daha nce pdiahlar, vezirler ve mftler devleti
kargaadan korumak iin bu yolda fermn ve fetvlar vermilerdir, o zaman kimse sfleri
dvmek, katletmekten sz etmediler. u masm ocuk pdiah264 (IV. Mehmed o zaman 10
yandadr) bir blk habsnefs fitneclar ihta idp halkn bedduasna hedef yapmak
neden bu kadar nemli oldu; Kadzdeliyi tra edp kree korum diye tehdit etti ve ii
stanbul kads Esad elebiye havale etti. Kadzdelileri birer birer arp vaazlarda raks
ve devrna kar sz sylemelerinin yasaklanmasn istedi ve tekrar tekrar emirler gnderdi
(mftinin ei tarikatclarn dusyla iyilemi).
Kadzdeliler bir sre sustular, ama arkasndan ocak aalar cuntasndan (16481651) yz
bulduklarndan vaazlarnda yine derviler aleyhinde Raks ile zikr edenler ve kelime-i
ehdeti ark gibi okuyanlar kfirdir demekte devam ettiler. Ona kar, I. Ahmed dneminin
byk eyhi skdr Mahmud Hud Efendi halfelerinden bir viz onlara cevap vererek
vznda, Haksz yere Mslmanlar kfir iln edenler kendileri kfirdir dedi. Kadzdeli,
bizim szmz, ehl-i lehv u havya kardr diye kendini savunuyor, toplumda saygn
sfleri bunun dnda brakma gereini duyuyordu.
Kadzdeli vizlerle Sivasnin adamlar arasnda 1653 knda yeni tartmalar oldu.265
Molla Mehmed, Turhan Sultan kethdas Arslan Aa ile yaknlk kurdu. Aa Halvet
eyhlerinin dostu idi. Sivaslerden Abdlahad, Kadzdelilere kar bir risle yazp
Kadzdelilerin ba kitab, Birgili Mehmedin rislesini eletirdi. Rislede tarikatlarn sem
ve devrn ciz grlmekte idi. Risle byk grltye neden oldu. Krd ulemsndan Molla
Mehmed de, Abdlahadn tevikiyle kitab eletirdi. Molla Birgivnin kitabnda zikri geen
hadslerin zayfln ortaya koydu. Halvetler ve teki tarikatlar, bu kitaplar yandalar
arasnda yaydlar. Tarikat erbbna kar Kadzdeli stvn Efendi, risleleri slma aykr
iddialar olarak reddetti ve bunlar yazanlarn, kfir olup katli vcibdir iddiasnda bulundu.
Tartmalar ortal kartrd, sarayda tartmalar i-olanlar izliyordu. Birgiv
Mehmedi desteklemek iddiasyla toplu halde eyhlislm Behy Efendiye bavurdular,
kar gelenleri kfirlikle sulayarak katillerine fetv istediler; erata kar gelenlerin
idamn veya srgne gnderilmesini istediler. Bylece Kadzdelilerle tarikatlar arasnda
tartmalar bir kamu sorunu haline geldi. Mft Behy Efendi, katl doru olmaz, tedb,
ktleme ve srgn yeter, hkmne vard. Krd Mehmed Efendi, Behyyi ziyaret edip
rislede kulland kaynaklarn mm Fahreddn Rz ve Gazal olduunu, bunun iin katline
herhangi bir hkm bulunmadn ileri srd. Behy, erbb-i had, yani keif erbb
mutasavvflar arasnda yaygn olan konular yerine slmn ana kaynaklarna, Kurana ve
snnete ynelmeyi tavsiye etti ve bu herifler errinden kurtulmak iin bir yana ka, gizlen
dedi.
Kadzdelilerin ar istekleri karsnda mfti Behy daima ll ve hesapl hareket
etmekte idi. Sarayn, devletin genel politikas da bu ynde idi. Kadzdelileri eletirenlerden
biri, Aa Cmii imm Tatar mm, eyh Abdlahadn dostu idi. Kadzdeliler onun katli iin

de Behy Efendi nne gidip direndiler. Tatar mm hads kitaplarn toplayp Ftih
Cmiinde Kadzdelileri tartmaya davet etti. Cmiiye merakl okuryazar halk toplanmt.
Mutaassb Kadzdeliler tartmaya girmediler, Birgivnin rislesindeki hdislerin zayfl
ortaya kt. Kadzdeli grup Harem-i Hmyna gittiler ve Birgivnin bu biimde
kltlmesini protesto ettiler. eyhlislmdan din tartmada taraf olmasn istediler.
Pdiahtan (Turhan ve kzlaraas) Birgivnin rislesinin saldrlardan korunmasn istediler,
bunun erat koruma olduu iddiasnda idiler. Saray davay Behy Efendiye havale etti. 10
Ocak 1653 tarihinde byk ulem meclisi topland. Kadzdelilerin gr kabul edildi, Krd
Mehmedin Birgivyi eletiren rislesi reddolundu.
Vizleri dinleyen halk kitleleriyle, devlet ve resm ulem arasnda gerginlik son haddine
varm bulunuyordu.
stanbulda Kadzdelilerin neden olduu tehlikeli tartma, Kprl Mehmed Paann
vezirizamlna kadar srd. Kadzdeli tartmas halk arasnda kargaa ve lmlere neden
olacak tehlikeli bir hale gelince Kprl, Kadzdeliyi ve ileri gelen br vizleri srgne
gnderdi (1656). Kargaa bir zaman iin skn buldu.
XVII. yzylda mutaassp Kadzdeliler ile sf tarikatlar arasndaki kavga, Osmanl-Trk
tarihinde asla bitmemitir. lkede her din ve inan sahibini kendi himayesi altnda gren,
bylece Ortodoks, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinin din ilerine resm bir stat tanyan
Osmanl imparatorluk idaresi, XVII. yzylda Kadzdelilerin g ve iddet saldrs
karsnda tarafszln korumaya alm, bu tutum devlet gcn temsil eden Kprllerce
benimsenmitir.
247 Bu konuda hocam A. Glpnarlnn eserleri, bu arada, Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul, 1969; zellikle Murat
Bardaknn giri yazsyla Melmilik ve Melmler, stanbul, 1992.
248 Fazlur Rahman, Islam and Modernity, Chicago-Londra, 1982, dizin: Gazal.
249 Fazlur Rahman, Islam and Modernity, s. 3-4.
250 M. Bayram, Sosyal ve Siyasi Boyutlaryla Ahi Evren-Mevln Mcadelesi, Konya, 2012.
251 Abdlbaki Glpnarlnn eserlerinin yan sra son yllarda yaynlanm u eserlere baknz: M. Kara, Metinlerle Osmanllarda
Tasavvuf ve Tarikatler, stanbul, 2004; M. Kara, Bursada Tarikatler ve Tekkeler, Bursa, 2012; A. Y. Ocak, XVII. Yzylda Osmanl
mparatorluunda Tasfiye (Pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, Trk Kltr Aratrmalar, XVII-XXI, s.
212-213.
252 H. nalck, The Survey of stanbul, 1455, stanbul, 2012.
253 Al akik al Numniyye adl Arapa eseri Mecd, Hadikl-akik ad altnda Trkeye evirmitir; stanbul H. 1269.
254 Hadikl-akik, ev. Mecd, stanbul H. 1269, s. 47-53.
255 eyh Bedreddn zerinde geni yayn arasnda A. Glpnarl, Simavna Kadsolu eyh Bedreddn, stanbul, 1966; B. Y. Altnok,
eyh Bedreddn ve Vridat, Ankara, 2004.
256 Bkz. H. nalck, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, dizin: Iran.
257 Kzlba syleminin kayna udur: Bat Anadolu snr blgesinde XIII. yzylda savaan Trkmen gazileri kzl-brk giymekteydi.
Sonralar Osmanllar i ve Alev gruplarn bu eski adlarla anmlardr. Kzlbalk ile Alevlik, ayn mezhep mensuplar iin kullanlmtr.
258 H. Laoust, Essai sur lez doctrines sociales et politiques dIbn Taymiyye, Kahire, 1939.
259 A. Y. Ocak XVII. yzylda Osmanl mparatorluunda Tasfiye (pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi,
Trk Kltr Aratrmalar, XVII-XXI, s. 212-213.
260 Bkz. Lyihaclar blmnde Ktib elebi.
261 stvn hakknda, M. C. Zilfi, The Politics of Piety, The Ottoman Ulem in the Classical Age, Minneapolis, 1988.

262 Vizlerin, cmide dorudan doruya cemaate hitap etmeleri dolaysyla halk zerinde daima derin etkileri olmutur. Hazreti
Peygamberden beri hutbe slmn bir kuraldr (M. Bakr, Hutb, DVIA, s. 425-428). Tahta geen bir hkmdarn lke cmilerinde
hutbede adnn zikredilmesi erat hkmdr. slm toplumu zerinde kendisinin hkmdar olarak tannmas koullarndan biridir. Siyas
otoritenin tanndnn ikinci koulu, sikkeye adnn konmasdr. Cmide hutbe, Hz. merle balam: hatb cuma ve bayramda farz
namazndan nce krsye kar, hutbede din ahlk sorular, genel iler zerinde tte bulunur. Namazdan sonra imm da din tlerde
bulunur. Gnmzde Diyanet leri Bakanl hatipleri dikkatle semektedir: Hatibin lhiyat Fakltesi mezunu olmas art aranr. TC
Diyanet lerinde vizlik koullar 01.07.2010 tarihli karar ile yeni bir dzenlemeye tbi olmutur. Gnmzde vizlerin toplumsal, hatta
siyas konulara dokunduu bir gerektir.
263 Kanun dnemi Snn ulemsndan Takprlzde, zikr ve devrn srf Tanr sevgisiyle yaplrsa mubahtr, demektedir. Pdiahlarn
ulem ile beraber eyhleri vard. Bkz. Takprlzade, Mecd Efendi, Tercme-i akik-i Numniye, stanbul, H. 1269 (M. 1853), her
sultann biyografisinde ulem ve meyih ayr ayr sralanmtr.
264 Fkhta ocuk masm saylr, yani din bahsinde herhangi bir taraf tutmas sz konusu olamaz.
265 Nim, V, s. 267-273.

I. brahim (1640-1648):ktidar Bunalm

Sultan brahim ve Ksem Sultan (1640-1648)
Kafeste IV. Muradn kardei, Ksemin olu brahime Darussade aas gidip Mubrek
banz saolsun, kardeiniz vefat etti, taht-i saltanat sizindir mjdesini verdi. brahim ise
hayat iin korkup Siz bana mekr u l idersiz, bana taht ve saltanat gerekmez, karndam sa
olsun, benden ne istersiz? diye kmak istemedi. O zaman annesi Ksem Sultan kendisi gelip
Arslanm ban sa olsun, gel k diye onu tahta davet etti. brahim korkudan kmad,
yeminler ettiler, yine kmad. O zaman vlide sultan ve aa kollarna girip zorla odadan
dar kardlar. Kapda Vezirizam Kara Mustafa duruyordu, aa uzaklamasn istedi, nk
o kapya yalnz idamlar yerine getiren bostancba gelirdi. brahimi Muradn cesedinin
yatt odaya gtrdler, o hl, Hile ve l idersiz diye kar koyuyordu. Cesedin yzn
atlar. Taht odasna yneldiler. brahim, bir kez daha dnp kardeinin gerekten l
olduunu grmek istedi, bu defa gzyalarna bouldu. stanbulun tm cmilerinde Sultan
Muradn lm sal ile iln edildi. Muradn n musallaya getirildiinde drt tekbr ile
namaz klnd, vezirler ve ulem gzyalaryla n Sultan Ahmed Trbesine gtrp
defnettiler. Bir dnem byle kapand (ubat 1640).
Sultan brahim (16401648) dnemi, gerekte Ksem Sultann yeniden iktidar dnemi
olarak balad.

1632-1648 dneminde Ksem Sultan

Ksem, Osmanl saltanat verseti bakmndan, baz nlemlerin ncsdr: Fiilen pdiahlk
otoritesini ele ald zaman Sultan Murad kardeleri Sleyman, Bayezid ve Kasm idam
etmek isteyince Ksem brahimi korumutu. Muradn o zaman ocuu olmadndan
Ksemin nlemi, Osmanl hnednnn geleceini gvence altna almtr. Olu IV. Muradn
1640ta erken yata lm zerine Ksem, brahimin tahta kn salad, onun erkek evld
IV. Mehmed, II. Ahmed ve II. Sleymann tahta kmas sonucu, ekberiyyet kuralyla
hnednn devam salanmtr. Vlide Ksem, IV. Muradn Revan ve Bagdad seferlerinde
stanbul syiiyle ilgilenerek mektuplaryla sultan bilgilendirmiti (bkz. Ekler, Telhsler).266
1633te Sultan Murad, Bursada iken ulemnn rahatszln belirtmesi zerine Ksem,
Arslanm acele gelesiz, culs tedbiri iin szler ve cemiyetler olmakta diye olunu
uyarmtr.267 Ayn zamanda yenieriler, ulfenin deeri drlm aka ile verilmesi
nedeniyle ayaklanm ve pdiah Bbussadede Ayak Dvnna kmaya zorlamlard268
(Ayak Dvn, davaclarn Dvn vezirlerini atlayarak dorudan pdiaha arzda bulunmasn

salyordu). Bu uyar zerine Sultan Murad hemen stanbula dnm ve bu dedikoduyu

karan eyhlislm Ahzde Hseyin Efendiyi idam etmekte tereddt etmemitir. Bu idam,
bir yandan fazla ileri giden ulemy hizaya getirdii gibi bir yandan da gen sultann mutlak
pdiahlk otoritesini kimsenin glgeleyemeyeceini gstermitir.
IV. Murad 1632de, devlet byklerinin basksyla dorudan pdiahlk otoritesini
stlenince, ar hareketlerden kanmaz hale geldi, Ksem onun dengeli hareket etmesi iin
mdahalelerden ekinmedi. Kafeste tutulan I. Mustafa gibi ruh hastas olan Sultan brahimin
(16401648) taknlklarn da Ksem nlemeye alt. brahim, Ksemi Rodosa srmek
istedi. Sonra surlar dnda bir bahede ikmetine izin verdi.

Sultan I. brahimin Taknlklar ve ktidar Bunalm

Sultan brahimin devlet ilerine srtn evirip kendini harem hayatnn keyiflerine adamas
bir otorite boluuna yol at; devlet ileri rndan kt, sorumsuzca bir zlme ve yama
dnemi balad.
Mushib hseki criyelerinden ayrlamayan Sultan brahim, annesi Ksem Sultana iyi
muamelede bulunmuyordu. Fakat devlet ilerinin yrtlmesinde Vlide Ksemden
vazgeilemiyordu. Bu cildin Ekler blmnde yer alan Topkap Saray Arivinden alnma
Ksem Sultana Telhslerde, bu tarihlerde yine baz telhsler zerinde Ksemin el yazsyla
pdiah adna emirlerine tank oluyoruz. brahim kendisi, harem elenceleri arasnda bu ii
tamamyla vlideye brakm grnmektedir.
Bir ara, saraydaki kklerin samur krk ve kymetli kumalarla denmesi pdiahn
fermn oldu.269 Sultan brahim, pahal bir parfm olan anberi ok kullanrd. Sorumsuz
hareketlerine kar kanlar azleder veya hapse gnderirdi; samur getirmeyen kimse greve
atanamazd. Altnl kumalarla sslenen her yerin samur krkle denmesi pdiahn emri idi.
ehirde krk fiyatlar on katna kt. Vakanvis Vech alayla u ktay yazar:
Ol kadar ragbeti var sammrun
Old tahsli onun emr-i asr
Byle kalursa olurd z-kymet
Nfe-i kelb v kaf-i hnzr
Sultan brahim, d samur krk, dmeleri deerli talardan bir elbise icat etti, deeri 8000
guru (yaklak 6000 altn) idi. Devlet byklerine, pdiaha samurdan elbise sunmalar
fermn olundu. Durum ulem arasnda eletiri ve alay konusu olmakta gecikmedi, dedikodu
ald yrd.
brahimin olu olmazsa kendisinden sonra Osmanl hnedn son bulmu olacakt. Devlet
erkn, zellikle Vlide Ksem Sultan, brahime gzel criyeler takdiminde yara girdiler.
Kafes hapsinden yeni kurtulmu deneyimsiz sultana, vakanvisin ifadesiyle, zmre-i nisvn
vekrlk ile dostluk fenninin acyib srlarn talm ettiler. Her ne kadar bu yolla birka
ehzde dnyaya geldi, ama pdiahn yatan paylaan hseki kadnlarn masraflar ar bir
hale geldi. Be alt hsekinin hslardan yllk gelirleri, 100.000 gurua (genelde 1 guru=80

aka) vard. Ayrca onlarn yanamalarnn israflar karsnda kul tifesine maa yetitirmek
sorun oldu; darlk iinde bunalan devlet hazinesine harem ar bir yk getirdi.
Harem kadnlarnn artan nfuzu da idarede bir yolsuzluk zinciri balatt: Birok yksek
devlet memuriyetleri, rvet alan hsekilerin tavsiye ve mdahalesiyle verilir oldu. Sonunda
btn devlet makamlar, aka kim fazla rvet verirse ona verilmeye baland. Mlkn
sahibi sultan, mevkileri satmakta kendini hakl gryordu. Rvetle bir memuriyet alan kimse
paray karmak iin memuriyete gitmeden makamn sata karrd. Devlet makamlar bir
artrma pazar haline geldi. Geliri yksek sancaklar ve eyletler, pdiaha mushib-nedm
olanlara ya da hseki kadnlara veya adamlarna verilmeye ve bllmeye balad. Emektar
idareciler, viran saraylarda veya han kelerinde muhta ve zebun bekler hale dt. Rvetle
bir valilik elde eden paa da, rvet parasn karmak iin vergi veren reyay soyard.
Durumu vakanvis yle zetler: Vergi veren reya ayaklar altnda, devlet hazinesi
yamaclar elinde, devlet kadnlar kontrol altnda lemin ihtilli grnd.270

Vezirizam Kara Mustafa Paa

brahimin tahta geii srasnda devlet idaresi banda IV. Muradn gl vezirizam (23
Aralk 163831 Ocak 1644) Kara Mustafa ilere hkimdi. lk problem, akada deer
dnden kt. Akada gm miktarnn azaltlmas askerin ve esnafn ikyet ve
bakaldrmalarnn gerek sebebi oldu. brahimin culsunda yeni aka bastrlm ve kullarn
mevcibi bu aka ile verilmiti. Deeri deimeyen, Avrupa gm gurular 80 aka, altn
160 aka, Msr akas 2 aka olarak tespit olunmutu. Piyasada ryic yine de farkl idi.
Eskiden bir gurula 11 okka et alnrken imdi ancak 8 okka alnyordu. Culs paras yeni aka
ile dendi. Vezirizam Kara Mustafa, silhdr paay kendisine rakip gryordu, katline
fermn ald.271 Balangta Ksem Sultan yannda vezirizam, devleti bamszlkla idare
etmeye, yolsuzluklar gidermeye alyordu. Yeni aka kardktan sonra sultan eyletlerin
tahrrini emretti. Tahrrde yolsuzluklar grld. Osmanl Devletinde eyletlerde vergi
kaynaklar tahrrle tespit olunur, gelirlerin yars timar ve zemet olarak askere datlrd.
Yeni tahrrde yolsuzluklar nlemek imkn elde edilir, stanbulda paalar ve sarayn eline
gemi olan timar ve zemetler yeniden askere geri alnm olurdu.272 Kara Mustafann
tahrr-i vilyet giriimi, son derece nemli bir slahat niteliindeydi.

Kara Mustafaya Kar syan Giriimi

Vezirizam Kara Mustafa ile Nasuh Paazde Hseyin arasnda Haleb valilii nedeniyle
dmanlk ba gsterdi. Nasuh Paazde, Anadoludaki sekban ve sarcalarla vezirizam
tehdide balad.273 Nasuh Paazdenin askeri banda, vaktiyle Abaza Mehmede hizmet
etmi Mehmed Aa vard. Nasuh Paazdenin Erzuruma sndndan ikinci bir Abaza olay
karmasndan endie edilmekteydi. Vezirizam onu, sultana kar isyan etmi iln etti.
Pdiah, huzurunda meveret meclisini toplatt. Kargaa sylentileri zerine stanbulda
dkknlar kapand. Kara Mustafann slahat ve bamsz nlemleri, merkezde kartlarn

ortaya kmasna neden olmutu; onlar Nasuh Paazdeyi stanbula aryorlard. s paa,
stanbul yaknna, zmite kadar geldi. Vezirizam meveret meclisinde Paazdeyi pdiaha
kar s iln ettirmi ve katline fermn kartmt. Paazde halk kendi yanna ekmeye
alyordu.
Nasuh Paazde vezirizamn gnderdii Anadolu beylerbeyi Osman Paay yendi ve
stanbul yaknnda Bulgurluya kadar ilerledi. Bu tehlikeli durumda bir serasker idaresinde
sye kar kuvvet gnderildi. Pdiah skdar Baesine gitti. te yandan, stanbulda
Vezirizam Kara Mustafann slahat nlemlerinden rahatsz olan birtakm kartlar sye
haberler gnderiyorlar, Paazdenin vezirizamln istiyorlard. Paazde bundan
cesaretlendi; geceleyin pdiah ile (Ksemle) temasa geti, fakat olumlu bir cevap alamad.
Ertesi sabah Vezirizam Kara Mustafa askeri harekete geirdi; Paazde kamaktan baka
are bulamad. Krm hannn yanna snmak iin Rumeline geti, yakaland ve kesik ba
Sar-yi mire kapusu nne brakld (1641 Temmuz). Kara Mustafa imdi vezirizamlkta
mstakillen yerleti, fakat kartlar faaliyette idiler.
Sultan brahim rhca hasta idi. Uzun hapis yaam onda psikolojik dengesizlik, korku ve
hafakan illetine neden olmutu. Devlet ilerini vlide sultan Ksem, Vezirizam Kara
Mustafa ile birlikte yrtmekteydi. Osmanl geleneinde saltanat niybeti diye bir kurum
yoktur, fakat Ksemin brahim zamannda da devlet ilerinde Sultan Murad zamannda olduu
gibi fiilen niblik yaptna kuku yoktur. (bkz. Ekler, Ksem Sultana Telhsler). brahimi
efsun, okuma ile tedavi dnld; bir softa, bir eyhin olu Hseyin ocuklarn tedavisiyle
n yapmt. Vlide sultana ondan sz ettiler, saraya davet olundu, pdiaha okumalar etkisini
gsterdi. Vlide kendisine inand, inyette bulundu, bir medrese rencisi iken kendisine
Haric Medresesinde hatt-i hmyn ile mderrislik baland. eyhlislmn bu kannsuz
atamaya kar gelmesi fayda etmedi.
Cinci Hoca, Seluklu sultanlar ve Mevln soyundan geldiini iddia ediyordu. brahimin
zerine en cinleri frkle uzaklatrma iine devam etti. Cinci Hoca terf etti, Galata
kadlyla hocalk pyeleri verildi, stanbulda n kazand. Pdiaha yaknl sayesinde
devlet ilerine karmaya ve rvetle servet ymaya balad. Sarayda ve devlet ilerinde
mushib/nedmler, tm slm devletlerinde hkmdarn yakn, srda ve akl hocas olarak
perde arkasnda yaamsal kararlarda nemli rol oynard.274 Devlet otoritesini cesaretle
korumaya alan akll Kara Mustafa Paann dmanlarnn abasyla, yldzlara gre, 275
idamna karar kt.
Kara Mustafa, saraya (Kseme) baml olmadan kemal-i istikll ile idare banda idi.
Aslnda, halkn (dmanlarnn) kulbu kendden mteneffir olmutu.276 Be yl vezirizam
kalan Kara Mustafa; devlet hazinesini yamadan korumaya alyor, IV. Muradn slahat
hareketlerini srdrmek istiyordu. Gereksiz maa alanlarn maalarn yoklamayla kesmi,
btede denge salamaya almt. Mushib Silhdr Paa ile Cinci Hoca ona kar Sultan
brahimi (ve Ksem Sultan) tahrik ediyorlard. Onlar Kara Mustafaya kar yenierileri
isyana kkrttlar.277 Yenierilerin ikyetine gelince, Ocamzdan bu kadar bin esme
(maa belgesi) kaldrp nicelerimizin dirliklerin kaldrd diyorlard.278 lerden habersiz
olan sultan kkrttlar; Sultan brahim, Kullarm orba yemekten nin imtin iderler diye

veziri paylamt. Yenierilerin huzursuzluu saray, zellikle Ksem Sultan rahatsz

ediyordu. Kara Mustafann katlinden sonra yenieri aas istemedii kiileri ortadan
kaldrmaya balad.279 Ksem, yenierilerin yeni bir ayaklanmasndan korkuyor, olunu
zorluyordu.
Vech ve Ktib elebi, Kara Mustafann idamn anlatrlarken, onun hakknda u bilgileri
verirler: Mustafa, Arnavut devirmeliinden yenieri olmu, IV. Muradn gvenini kazanm,
ocan sekbanbalna kadar ykselmiti. Kara Mustafa, Sultan Muradn slahat hareketini
srdrmek istiyordu; yenieri saysn 17.000 nefere, sipahi blklerindeki efrad 12.000e
indirmiti. Hazine iin gerekli slahat yapmaya, kapkuluna denen maalar dzene sokarak
onlarn balca ikyet konusuna son vermeye alm, mevcibi dk aka ile deil, salam
Avrupa gm paras, riyal ile demiti (1 riyal piyasa ryiciyle 80 akayd). Yenieriye
giyecek iin kaftan-baha diye bir denek ilve etti. Ml slahat sonucu hazineye 6000 kse
(1 kse=100.000 aka) kazandrd. Timar, zemet idaresindeki yolsuzluklar kaldrmak iin
vilyet tahrri yaptrd. Fakat tahrr eminlerinin yolsuzluklarn nleyemedi.
Vech ve Ktib elebinin son hkm udur:280 Islahat paa, birounun dmanln
kazanmt ve onlar saray (dengesiz sultan ve Ksemi) tahrik etmekteydiler. Kara Mustafa,
haksz yere katledilmitir. Yenierilikten gelme vezirizam dorucu, sert tabiatl biriydi,
okuma yazma bilmezdi. Vakanvislere gre, ondan sonra gelen vezirizamlar devlet ilerinde
onu rnek tutmulardr.281 Bu dnemde ulemya gelince, onlar her trl siyas nlemi
merlatrc rolleriyle kilit durumunda idiler. eyhlislm Yahya Efendi, IV. Muradn sayg
gsterdii ve destekledii bir din adam idi. Sultan brahim zamannda da mster-i umr-i
dn devlet durumunu saklad; Yahya Efendi, Kadzdeli vizlerin ar taassup gsterip
taknlklarna let olmaktan kanan bir kiilie sahipti. Fakat Cinci Hoca, Sultan brahim
zamannda onun sarayda nfuzunu krm ve lmne neden olmutur.282
Dengesiz Sultan brahim, vlidesi Ksemle iyi geinemiyor, ona hakaret ediyordu. Hatta
bir defa onu srgne gndermek istedi. Sultan brahim dneminde haremde pdiahla yaknlk
kuran mushibeler, vlide sultan Ksem ile rekbete cesaret etmekteydiler. Bunlardan
zellikle mushibe ekerpre, saray dndaki yandalaryla birlikte rvetler alp, devlet
ilerine karmakta idi. Bir ara vlide sultanla aralarnda tartma km ve Ksem onu
dvmt. Kavga Sultan brahimin kulana gitti. ekerpre Sakza srld, mallarna el
konuldu. Saray dnda ekerpreye hizmet eden ve bu yolla byk servetler elde eden
kethdasndaki cevhir, altn ve gm dolu 16 sanda el kondu. Musaderede yalnz nakit 250
kse (25 milyon) gm aka kt.283
Bu dnemde mrteiler kol kol yryb ilmiye ve seyfiye makamlarn ak artrma ile
satmaya baladlar. Bir kad, Selnik kadl iin istenen 10.000 guru rvet parasn ar
faizle bulup vermi.284

Cinci Hoca Hseyin: Bir Osmanl Rasputini

Sultan brahimin frks Cinci Hocann hikyesi, bu dnemde rvetiliin ne derece
bir soygun haline geldiini gstermesi bakmndan ilgintir. Sultan brahim, Kafeste mahps

iken can korkusundan birtakm psikolojik vehimlere dm olup sultan olunca kendini
okutmak iin frkleri kullanyor ve rahat ediyordu. Safranbolulu bir eyhin olu olan
(Cinci) Hseyin, medrese rencisi (danimend) iken frklkle tannyordu. Ksem
Sultan, olu Sultan brahim iin Hseyini saraya arm, Hseyin, pdiahn ve Ksemin
yakn olmay becermi ve nfuzunu kullanarak hret olmutur. nemli makamlar Cinci Hoca
araclyla elde edilir hale gelmiti. Bu ulem iin bir aypt, ulemnn Sultan brahime kar
kmalarnda balca ikyetlerinden biri buydu. Cinci, rvetle byk bir servet yd.
Vakflardan gnde 500 aka maa vard. Sultan brahimin tahttan uzaklatrlmas ve
katlinden az sonra Hazine iin Cinci Hocadan 200 kse (1 kse=100.000 aka) yardm
istendi. Cinci vermek istemedi.
IV. Mehmedin 1648deki culsunda Cinci, Sultan Ahmed Cmiinde isyanclarn yanna
katld. Orada hazr bulunan ulem ne cesaretle geldiini yzne vurdular, kat. stenen paray
vermemekte inat ediyordu. Nihayet raz oldu, avu-ba hnesini bast, Cinci cretli, gl
kuvvetli bir adamd, kat, yakaladlar. Yeni pdiaha hoca olmak artyla 100 kse para
veririm diyerek rvetle cann kurtarmak istedi; fakat avu-bann adamlar onu tutup
vezirizamn sarayna gtrdler. Vezir, 200 kse yardm isteyince, para benim hakkmdr,
diye kar kt. kence ile saklad hazinelerin yerini sylettiler. Servetini kullara culs
bahii olarak dattlar. Vakanvis Vechye gre, IV. Mehmedin culs bahii olarak
yenieriye 50.000 kse, sipahilerden her birine 1000er aka bahi, ayrca er bin aka
atiyye verilmitir. ki yz milyon aka deerinde samur krk, altn gm kaplardan baka 30
milyon aka servetine el konuldu. Vakftan ald tahsisat hazineye alnd. Cinci srgn
gnderildii Limni adasnda idam olundu.

I. brahimin Taknlklar, Girit Seferi (1645)

Sultan brahimin gelenee aykr ilerinden biri udur: Osmanl geleneinde pdiaha,
Ayasofya Cmiine namaza giderken veya av iin saray dnda iken halk, ikyetlerini yazl
bir ktla (rika) sunarlar, adlet isterlerdi. ikyet ve adlet istei devlet idaresinin temel
kural saylrd.285 Sultan brahim, 1644 Temmuzunda av iin Edirne seyahatinde halkn rika
sunmak iin mesinden rahatsz oldu, kalabaln arasnda kalmak istemedi; ikyeti olan
Dvna gitsin, diye yasak koydu. Bu yasaa uymayan Ereli kads nibinin katlini emretti. Bu
olaylar zerine Edirnede bir cmiye ve meydan kapularna fitne-engz kdlar aslmas,
dedikodularn artmas sultan kayglandrd. Hemen stanbula dn emri verdi.
Haremde vlide sultan ve Darussade aalar kafes sistemi sonucu, pdiahlarn tahta
gemesinde oynadklar birinci derecede rol dolaysyla nem kazanmakla kalmam; sultan
vakflarnn Darussade aasnn idaresi altna verilmesi, Haremi, dolaysyla vlideyi ve
aay devlet iinde kilit durumuna getirmitir. Azledilen kzlaraas uzak bir yere srgn
gnderilirdi. Pdiah, belki Ksem, Darussade aas Snbl Aadan memnun olmadklar
iin azledip Msra gndermeye karar verdiler; o da adamlarn ve yllarca biriktirdii
zengin eyasn bir gemiye koyup yola kt (Temmuz 1644). Ayn gemide haclar ve Mekke
kads Bursal Mehmed Efendi vard. Gemi yeterince silhl erat ve korumac olmadan yola

kmt. Rodos limanna vard. Malta korsanlar haber aldlar, Giritte bekliyorlard. Snbl
Aa uyarmalara aldrmyor, hacca yetimek iin hemen denize almak istiyordu. Gemi Girite
yakn adalara eritiinde anszn Malta korsanlar grnd, sava balad. Snbl Aa
vuruldu, kad esir oldu. Gemideki 600 kiiden ancak 60 sa olarak esir dt. Korsanlar
zengin ganimetle kalyonu Girite gtrdler, Giritteki Venedik valisi, pke alp korsanlarn
karaya kmasna izin verdi. Haber stanbula eriince kyamet koptu, sefer karar alnd.286
Donanmann gidecei yer sakland, birden Girite karma yapld, Hanya kuatmas baarl
oldu. Venedik sava iln etti (Nisan 1645).
Sultan brahim dneminde en nemli olay, Venedik kolonisi Giritin fethi iin sava
ilndr. Sava 24 yl (Nisan 1645Eyll 1669) srd, Venedik ablukas yznden Girite
yardm gnderilemiyordu; dman donanmasn yenmenin gl, i bunalmlarn balca
nedeni olacaktr. O zamana kadar Venedik sava gemilerinin ve Malta korsanlarnn Osmanl
kylarna kar tehditkr dolamalar rahatszlk veriyor ve sk sk kar donanma
karlyordu.
Devlet, hazine ve erzak kayna olan Msrla serbest deniz balantsna yaamsal bir nem
veriyordu; haclar genelde deniz yolu ve Msr zerinden Mekkeye gitmekte idiler. DouAkdenizde Osmanl kontroln salamak iin Kbrs gibi Giritin de Osmanl lkesine
katlmas oktandr bir zorunluluk olarak dnlmekte idi.
Sava ve Sultan brahimin taknlklar, ar ml bunalmn ve kargaann gelmekte
olduunu gsteriyordu. Devlet bykleri iktidarda kalmak iin bir yandan Sultan brahimin
delice isteklerine ba emeye, bir yandan da zengin kimselerin miraslarna el koymaya devam
ediyorlard.
Sultann son delice arzusu bir mcevher kayk yaptrmak oldu. Bir dn vesilesiyle
gndz ziyafetler, gece raks, Karagz dahil her trl oyunlar ile sabaha kadar vakit
geiriliyordu. te yanda eski yenieri aas Kara Muradn sultana kar gelmesiyle, ocak
aalar gizlice isyan hazrlna balamlard. Vezirizam onlar da dne davet etti. Aalar
gitmediler.
Ayaklanmann ba Kara Murad Aa idi; aalar onun konanda buluup yeminle harekete
karar verdiler. Orta-Cmiine gelip yal yenierileri ve odabalar davet ettiler. Pln u idi:
lkin Deli pdiaha287 hizmet eden vezirizam ortadan kaldrmak, eyhlislma adam
gnderip ulem ile sz birliini salamak. 8 Austos 1648 gn aalar ve yenieriler silhl
olarak Orta-Cmiinde toplandlar, eyhlislm Abdrrahime mektup gnderip kendilerine
katlmasn istediler; eyhlislm, heyecan iinde, mal ve canmz tehlikede, bu i kolayca
sonulansn dilerim, yantn verdi. Ocak aas Kara Murad, Efendi, bu iler cmle sizin
sktunuz ve adem-i ittifaknz ile bu mertebelere gelmidir, yoksa bu i kolayca
sonulanabilir, dedi. Kendisinin ulemy toplayp Ftih Cmiine gelmelerini, sultan bertaraf
edilinceye kadar dalmamalarn istedi. stanbuldaki tm ulem ve yenieriler prsilh Ftih
Cmiinde toplandlar. Murad Aa ulemya hitapla bu harekette sipahilere muhta deiliz,
dediyse de onlar da isyana davet olundu. Sipahiler geldi, Vezirizam Hezarpre Ahmed
Paaya haber gnderip ardlar, paa geceleyin kap gizlenmiti. sler Ahmed Paa
yerine vezirizamla, eski defterdrlardan Sofu Mehmed Paay davet ettiler.

Ayaklanmay duyan Sultan brahim, mftiye haber gnderip dalsnlar, dedi; vezirizam
teslim edilmedike dalmayz, erata szmz vardr, yantn ald.
Pdiah adam gnderip Sofu Mehmed Paa ile mfti huzura gelsinler, emrini verdi; kar
hazrla girimek istedi. Cmide toplanan kalabalk, emre kar kt. Yalnz Sofu Mehmed
Paay gnderdiler; pdiah, Hezrpare Ahmed dmd-i pdiahdir, diye onun cann
balamalarn istedi. Ahmed Paann tesliminde kalabalk direndi. stei yerine
getirilmeyen padih, hiddetinden yeni vezirizam dvmeye balad. Sarayna kaan paa
durumu slere bildirdi. Ocak aalar Bekta ve Muslihiddn, paann yanna gittiler, Neden
korkuyorsun? Bizim gibi kocalar din uruna lmekten gayr neye yarar, kalk bu ii baa
karalm diye zavall paay cmiye getirdiler, stanbulun sur kaplarn kontrol altna
aldlar, ehzdelerin hayatn gvenceye almak iin Vlide Ksem Sultana tezkire gnderip
kararlarn akladlar; ayn zamanda haremde darussade aas ile bostancbaya (o binlerce
bostancnn ba idi) haber gnderdiler: Ahmed Paa katledilecek, pdiah tahttan indirilecek
ve ehzde Mehmed tahta karlacaktr, dediler. brahim u karlkta bulundu: Bu toplantnn
asl nedir, niin dalmazlar, benim yanmda bine yakn kul vardr, dalmazlar ise hepsini
krarm; vezir Hezarpre nerededir, bilmem, kendileri bulsun, dedi.
Koca Kara Murad, biz Hezarpreyi isteriz, eer pdiah ise Ayak Dvnnda karmza
ksn, isteklerimizi arz edelim, byle gaflet ile (durumu grmezlikten gelmekle) sultanlk
olmaz, diye olaanst Ayak Dvn toplanmasn istediler.
Koca Muslihiddn Aa, ayaklanmann nedenlerini pdiahn yakn mrahura yle
zetledi: Pdiah, Hezarpre gibi zalim ve rveti birini bamza bel etti, avratlar
(harem kadnlarn) devlet ilerine musallat etti; servet yma hrs, rvetilik ve erata
aykr hareketler ald yrd; vergi veren kyl perian, br yandan Venedik donanmas
Boaz kontrol altna alm, aldran yok; stanbul kuatma halinde, sen (mrahur) durumu
grmek iin anakkale Boazna gitmedin mi, dedi. Mrahur yantlayarak, evet bu durumu
bilip bildirmediim iin suum vardr, ama vezirizama kar gelmek istemedim, bamdan
korkup sylemedim; imdi isteiniz nedir, pdiaha ileteyim, dedi. Muslihiddn Aa istekleri
sralad: lkin rvet lemden kalksn, haremden hseki kadnlar uzaklatrlsn, Ahmed Paa
bize teslim edilsin, drdncs filn itsn (taht braksn). Mrahur pdiahn yanna gitti,
bu srada Sultan brahim, saray surlar zerine toplar karmak ve bostanclar kl ve tfekle
silhlandrmakta, savaa hazrlanmakta idi. Akam yaklayordu; topluluk dalrsa bir daha
bir araya gelemez kaygs isyanc elebalarn dndrmeye balad, sultan hepimizi krar
korkusu kendini gsterdi ve bir an nce harekete gemeye karar verdiler. Hedefe varncaya
kadar dalmayalm, dediler, geceyi cmide geirmeye karar verdiler.
ehirde btn dkknlar kepenk indirmiti. Hezarpre stanbulda dostlar yannda
saklanmak iin evden eve akn akn dolayordu.
Bu kargaa annda Sultan brahim anas Vlide Ksem Sultan ne yapyordu?
Vakanvislere gre288 Ksem, Kendi olundan bzr (bkm, usanm) olup Vezirizam
Ahmed Paadan u yant ald: Bu durum seni ve beni sa komaz, devlet elden gidb lem
harba vard, hemn culs itdir demi. Hezarpre, buna cesaret edememi: Beni ldrrse
ldrsn ben ona (Sultan brahime) suikasta cret idemem diyordu. Ahmed Paa, sonunda

yakalanp celldn kemendinde can verdi; rvet vesaire ile 7000 flori altna varan bir servet
yapmt. Cesedi, At-Meydannda nar altnda halkn seyrine brakld, halk tarafndan para
para edildi (Hezarpre, yani bin para ad bundandr). Ulem ve silhl yenieriler, ocak
aalaryla At-Meydanna geldiler.
Sultan brahime gnderdikleri adama pdiah, te Hezarpreyi katlettiniz, daha ne
istiyorsunuz? diye geri gnderdi. brahime gnderdikleri ulemdan Hasan Efendi,
Pdiahm, ikyetleri udur: Siz devlet hzinesini israfla tkettiniz, Bosna serhaddine
dman [Venedik] girdi [Bkz. Ekler, Ksem Sultana Telhsler], Venedik gemileri
Boazdan donanmamz kartmaz, stanbul mahsr [kuatma altnda] kald dedi. Pdiah,
yalan sylyorsunuz, diye kar kt. Hasan Efendi, Hezarprenin bu gerekleri kendisinden
sakladn syledi; kullar pdiah Ayak Dvnnda grmek isterler, diye ekledi. Ocak
aalar ve ulem, brahimin tahttan indirilmesine kesin karar vermilerdi. Karar Ksem
Sultana bildirildi. O, Cumhra muhlefet ciz deildir dedi.289 Byk ehzde Mehmedin
(o zaman 7 yanda) Orta-Cmiine gelmesi iin Kseme haber gnderildi. Cmide asker
arasnda, Culs imdiye dek grlmemitir, aalar saraya gelsinler dendi. Yenieriler raz
olmadlar, nk sarayda silhlanm bostanclar hazrd. Bostancbaya ulemdan saygn
biriyle u haber gnderildi: cmle ulem ve vzer pdiah hale [tahttan indirmeye] hep
birlikte karar vermilerdir ve fetv yazlmtr, ehzdeyi tahta oturtmadan dalmayz itaat
etmezseniz hepinizin idamna karar verilmitir, Mslmanlar arasnda savatan kanmak
gerekir. Bostancbay yanlarna alp yenieri karargh Orta-Cmiine gtrdler. Ulem ve
aalar, bostancbay, Eer bostanclar direnmeye kalkarlarsa bir tek nefer kalmaz diye
tehdit ettiler. Saraya dnen bostancba, bostanclar ve saray i-olanlarn toplayp,
pdiah emrinden kmayn, dedi, hepsi Ba aa idp emir pdiahmzndr deyip
bostancbaya uydular.
syann balamasndan bir gn nce ocak aalar ve yenieri aas defterdrn sadaktini
salam bulunuyorlard. O zaman vlide sultan Ksemden saraya gelsinler haberi erimi,
bostancba kendilerine zarar gelmeyeceine sz vermiti. syanclar topluca saraya geldiler,
bostancba kapy at, hep birden haremin dehliz kapsna vardlar. Bata eyhlislm ile
kadaskerler, ocak aalar Muslihiddn Aa, Bekta Aa ve Murad Aay dehliz kapsnda
Ksem, bana siyah ibriim mendil rtm (bu sahne resimlenmitir, bkz. NTV Tarih Dergisi
say: 38) bir zenci hadm aa ile karlad: shibetlmakm, mml mminn (makam
sahibi Mslmanlar anas) vlide sultan hazretlerini karlarnda buldular. Ulem ve aalar
hepsi ellerini nlerine kavuturmu ayaa kalkarak sayg gsterdiler.
Ksem, ilkin ocak aalarna hitapla: Byle isyana (tehyc-i fitneye) sebep olmak insaf
mdr, hepiniz bu yce hnednn balaryla beslenmi kiiler deil misiniz, deyince, Koca
Muslihiddn gzyalaryla yle yant verdi:
Benim devletl sultanm, gerek siz bendeniz ve cmlemiz bu Devlet-i Aliyyenin
nimetlerine lyk grlmz; zellikle ben, kzlaba ile (devirme) gelp yam seksene
yakndr o sonsuz nimetlerin karln vermek bizim devimizdir; bu hnednn kargaa
iine dmesine tahamml edemiyoruz. Bu durumda ben nayak olmay ahsen istemezdim;
neyi bekler, kime ihtiya duyarm, bir makam peinde deilim, emekliyim; bu devlete hayr

du hizmetindeyim, amma devletl sultanm, ok kr Mslmanz, pdiahmzn hareketleri

erat ve akldan dar olup leme ihtill [dnyaya kargaa] geldi, yaramazlarn yaknl
sonucu eyileme imkn kalmad. Dman ba kaldrd, serhadleri dman istil etti, Boazda
70, 80 Venedik donanmas kale gibi kalyonlaryla yatp Akdeniz yolunu kapam; gece gndz
savarlar. Pdiah bunlardan habersiz, oyun ve elenceye, para toplayp isrf ve irtiaya
dalm, erat unutulmu, rvetle lem ykld [rvete dair bkz. Ekler, Ksem Sultana
Telhsler]. Ulem fetvlaryla erat hkmleri ne ise onu yerine getirmek iin gelmiiz; ok
kr ehzde tahta lyktr [ehzde Mehmedin babas Sultan brahim, annesi Hadce Turhan
Sultandr, tahta geiinde 7 yanda idi], o babas yerine tahta oturuncaya kadar [ulem ve
asker] toplantmza son vermeyiz; kan dklr, ltfen kar kmaktan ekinin, emir er-i
erfindir.
Her ne kadar vlide sultann, olu pdiaha kar kalbi krkt, ama analk merhameti
dolaysyla uzlatrc yantlarda bulundu. Sultan brahim, vlidesinin uyarlar ve tleri
yznden onu incitmiti. brahim yanndaki gen hseki kadnlarnn kkrtmalaryla Ksemi,
Rodosa srgn gndermek istemi, sonra stanbul dnda bir bahede oturmasna raz
olmutu. zetle Ksem, olu pdiahtan korku iinde idi. Pdiah, kz kardeleri Aye Sultan,
Fatma Sultan, Hanzde Sultan ile kardei Sultan Muradn kz Kaya Sultana kar da kt
muamele ediyordu. Onlara ait emlk ve cevhiri alp Hmah Sultan dedikleri Telli
Hsekiye vermi ve sultan hanmlar, criye mumelesi ile hsekisine hizmetkr yapmt.
Vlide sultan ve haremi Sultan brahime kar idiler.
Ksem, Muslihiddn Aann szlerine tepkiyle karlk verdi: Bu kadar zamandr olum
ne yaptysa sesinizi karmadnz. Fesd, yolsuzluk saydnz ilere kendiniz yardmc
oldunuz. Hibiriniz kendisine t verip eyi niyet gstermediniz. Eer siz hep birlikte onu
uyarsaydnz, bu duruma gelmezdik. imdi o durumu dzeltmek iin toplant yapmak, kt bir
nlem deil midir? Bundan sonra yaplmas gereken, kendisine kt ileri anlatmak,
ktlkleri gidermektir. Kendisi tahtnda otursun, hazineden harcamalar, ulem ve devlet
byklerinin birlikte meveretiyle yrtlsn dedi.
Muslihiddn Aa buna kar eski yantn tekrarlaynca, eyhlislm Abdrrahim ve
Karaelebizde Abdlaziz uzun uzadya konutular. Olay tan Karaelebizde Abdlaziz
tarihinde yle yazar:
Muslihiddn Aa, vlide ile konumadan sonu alamam, vlide alayarak km gitmiti.
Grdm ki meclis uzuyor ve umutsuzluk balyor, Temmuz scanda iki saat
grld.290 Darda yenieriler sabrsz, az kald saraya hcum edecekler. aresiz ben,
diyor Abdlaziz, Vlidenin yanna gittim vezir ve mftiye hitapla bir an nce brahim yerine
Sultan Mehmedi tahta geirmek iin karar aln, diye srar ettim; bu kargaa ancak bu yolla
nlenir, dedim.291 O zaman Ksem Sultan, Behey Efendi, ne aceb drstg demsin, ya biz
ne deriz? diye sze balad. imdi devletin iyiliini isteyenler yola geldi, hep birlikte asker
nne varp bunu aklayarak toplantlarn datmaya almamz gerekmez mi? dedi. Onun
bu szleri kabul edildi. Mfti ve vezirizam, Allh sizden rz olsun, rzgr [zaman] meer
sizi bugn iin saklar imi diye kendisini desteklediler. Bbussade nne altn taht
karld, vlide, ehzde Mehmedi pdiahlk almetleriyle getirip Kahr u kn ile

murdnz bu mudur, ite ehzde ite siz diye grmelere son verdi.
Bu andan itibaren brahimin tahttan indirilmesi ve ehzde Mehmedin tahta karlmas
kanlmaz oldu.292 eriden Sultan brahimin kkremesi iitiliyor, haremdekiler ve
bostanclar ona destek oluyor, ksaca bunalm devam ediyordu. Bu durumdan herkes kaygl,
ocuk ehzde Mehmed arm, gzleri etrafta. te bu aknlk annda mfti Abdlaziz,
ehzdenin sa koluna girip mum glgesi gibi yannda gider.
Abdlaziz, kukusuz, brahimin tahttan uzaklatrlmas sonra da katli konusunda en nde
rol oynam kiidir. Kk ehzde Mehmed tereddt iinde titrer halde meydana yrd,
orada bekleyen sarayl kullar sadakatlerini gsterip ehzdeyi, leyke avnullh (Allh
yardmcn olsun) sadalaryla selmladlar.
Abdlaziz saltanat deiikliinde kesin rol oynadn tarihinde belirtmeye alr; culs
tarihini 18 Receb 1058 (9 Austos 1648)293 olarak verir. ehzde Mehmedin sultanln iln
srasnda Abdlaziz sa kolunda imi ve sol kolunda kimse yokmu, Bu kstahlmzla oul
ve torunlarm vnsnler diyor. Abdlaziz, Sultan brahimin hemen hapse gtrlmesi
gerekirken, topluluun dalp gittiinden ikyet eder.
ocuk Sultan Mehmed, haremde Hs-Odaya nakledildi, oradaki i-olanlar onun
hizmetine girmekte, pdiahln tanmakta tereddt etmediler. Ertesi gn haber yaylnca,
devlet bykleri gafletten uyanp Sultan Mehmedin emriyle saraya geldiler. Tahttan
indirilen Sultan brahim gzel denmi bir dairede iki criye ile kapatld, stne kilit
vuruldu. Karaelebizde, Rumeli kadaskerliine atanarak Dvn toplantlarna katlma imkn
verildi. Vlide sultana ve Hareme verilmi tahsisler ve baz pamaklk denilen hs ve zemet
gelirleri devlet hazinesine alnd.294 Bylece Ksem dnemine ait byk gelirler (ylda krkar,
ellier bin guru) Haremden alnm oldu. Bu devir teslim, Vlide Ksemin Abdlazize
dmanln daha da oaltt.295 Yalnz Ksemin hslar, 300.000 gurua varyordu. Bu
arada eyhlislm Abdrrahimin azlolunmas gndeme geldi. Bu makamda gz olan
Karaelebizde Abdlaziz atlatld, stanbul kads Behy Efendi bu makama getirildi.
Padih IV. Mehmed iin, mersim yaplarak (Eyp ziyareti ve sarayda bat) pdiah oldu;
Byk Vlide yetkilerini kaybetti, IV. Mehmedin annesi Hadce Turhan, vlide sultan
unvanyla sarayda onun yerini ald. Bununla beraber torunu pdiah olan Ksem Sultan, devlet
ilerinde deneyimi dolaysyla ve kukusuz, ocak aalar desteiyle Byk Vlide unvanyla
1651de katline kadar sarayda nfuzunu koruyacaktr.
Bir ocuun pdiah olarak devletin ba ve sahibi olabileceini ulem, Hanef mezhebi
fkh kitaplarndan aklamalar yaparak desteklediler: Akl zayf (muhtelil-akl) olann
saltanat ciz deildir, akl olmayan hkmdara bir eyi anlatmak mmkn olmaz, erat
hkmlerine aykr hareket eder, zulm yapar, halkn mallarn musdere eder, kan dker,
lkeye dman aya basmasn nleyemez,296 bu nedenlerle sultanlk makamnda oturamaz.
te yandan, sab kil masm (yani 12 yandan kk olan) pdiah olabilir, bu takdrde
vekl-i saltanat olan veziri, devlet ilerini grr. Vlidesi (ve vezirizam) devlet ilerini
onun adna yrtrler.
Masm IV. Mehmedin tahta getirilmesine karar verildiinde, Abdlaziz, Namya gre,
O kadar kstahne szler syledi ki burada yazmak utan verir.297 Namya gre Ksem

Sultan, ona kar erkeke tartmaya girmi (merdne mbhasa), Abdlaziz ona kar
susturucu szler syleyince, Ksem Varaym, sarcan sardrup [ehzde Mehmedi]
karaym deyp ieri gitmi298 (Namnn IV. Mehmedin culs hakknda yazdklarn299
Abdlaziz yineler). ocuk padih, Bbussadede taht zerine oturtulmu, bata eyhlislm,
vezirizam, ulem ve devlet bykleri slm bat mersimini yerine getirmiler, Masm
korkmasn diye bakalarnn yaklamasna izin verilmemi, culs mersiminden sonra Sultan
Mehmed, Vlide Turhan Sultan ve bostancba muhafazasnda ieri hareme gtrlm.
Mersim sonras devlet bykleri Sultan brahimin yanna gidip eriye (yani
hapsedilecei odaya), buyrun, dediler. Tahtndan indirilen brahim feryada balayub bre
hinler filnlar, bu nasl idir, ben her birinize ihsanlar itmedim mi? imdi havanza tbi
olmadm iin beni kaldrmak tedarik itdiniz, ben pdiah deil miyim, bu ne dimektir diye
bararak kar geldi. Karaelebizde Abdlaziz, cret idb, Sultan brahime yakksz,
ok ar sz syledi: Hayr pdiah deilsin, umr-i eriyye ve dinyeye kaytszlk ettin.
Cihn harba virdin, vaktinizi elence ve gaflet iinde geirdin, rveti saklayp zlimleri
leme musallat ettin diye o kadar ileri gitti ki, herkes ard.

Sultan brahimin Saltanat

brahimin ilk kt ii mushib (zel danman) Yusuf Paa szyle, IV. Muradn be yl
vezirizamln yapm ve mliyeyi bir kerte dzene koymu olan Kara Mustafay
katlettirmesidir. Yeni vezirizam, Sultan brahime rvet saylabilecek lde para ve giysi
vermekle iktidarda kald. Pdiah rvete meyletmekle halk kendisinden nefret ettirdi.300
Sultan brahimi yanl yollara gtren baka biri, kurnaz mushibi frk Cinci Hocadr.
O, pdiaha son derece yaknlk kazand. Vezirizam bile devlet ilerinde Cincinin fikrini
almak zorunluluunu duyuyordu. Cinci, cahil olduu halde kendisine kadaskerlik verildi.
Rakibi mushib Yusuf Paay katlettirdi (1646). Sultan brahim, sultanlk otoritesine kar
gelinmesi konusunda fazla duygusald. stanbulda araba yasana uyulmadna kzarak Salih
Paay hemen idam etti. Setii ve tm devlet ilerini kendisine brakt Vezirizam Ahmet
Paa rvetilikle n kazand. brahime kar eletirilerden biri de vezirizam kontrolsz
brakmas oldu. Pdiahn klk kyafet deitirip halk arasna karmas ve halkn
ikyetlerini dinlemesi dil bir pdiahtan beklenen balca devlerden biridir, brahim bunu
ihml etmiti.301

Sultan brahimin Katli

Haremde bir daireye hapsedilen Sultan brahimin gece gndz alay ve feryatlar
kesilmiyordu; Enderun halk matem tutup aralarnda, nasl olur, bir pdiah tahttan indirilip
diri diri mezara konur, karp yeniden tahta oturtalm, diye dedikoduya baladlar. Darda
sipahiler arasnda da bu gibi szler dolayordu.
brahimi tahttan indirenler, zellikle ulem bundan korkuya kapldlar. Ulem, yenieri
aalar ile konuup brahimin ortadan kaldrlmasna karar verdi; eyhlislm (mfti)

Abdrrahim302 fetv verdi; mfti ve devlet erkn, Vezirizam Sofu Mehmed Paa,
kadaskerler ve yenieri aalar bir arada saraya geldiler. Saray i-olanlar taraf taraf
alap katlar, brahim ieriden feryad ve figna balad, Siz ki benim ekmeimi
yiyenlersiz, aranzda bana merhamet eden kimse yok mu? diye baryordu. Celld Kara Ali
bile kat, durum ok nazikti; idam bir an nce gerekletirmek gerekiyordu. Vezirizam ve
mfti Abdrrahim celld Aliyi zorla odaya soktular, pdiah krmzlar giymi, elinde Kuran
mftiye hitapla, Seni evvelce paa, bir dinsizdir, depele demiti, ben seni ldrmedim
te kitbullh, beni neyle ldrrsz, zlmler! diye haykrd. Arkasndan celld Ali ve
yardmcs Hammal Ali kemendi boynuna atp yaamna son verdiler. Pdiah-i ehd n,
gusl namazndan sonra Sultan Mustafann merkadi yannda defn olundu. Mezar banda
Kuran okundu ve Enderun halkna biner ake datld.303
IV. Murad, I. Ahmedin ehzdelerini idam ettirmekle yalnz kardei brahimi hayatta
brakmt.
Sultan brahimin tahttan indirilmesi ve katli olaylarn, iki gz tan, Abdlaziz ve Dvn
ktiplerinden Vech, tarihlerinde anlatrlar. Abdlazizin anlatm,304 olaylara dorudan
doruya karm biri olarak nemlidir. Abdlaziz, brahimin tahttan indirilmesi ve katlinde
rol oynam, IV. Mehmedin culsunda kendisi stanbul kadlndan Rumeli kadaskerliine
getirilmiti. Bu atama dedikodu konusu oldu: Abdlaziz, daima ne kmaya alan, hret
dkn biri imi.305
Olaylarn iinde olup brahimin katlinde en nde rol oynam olan Karaelebizde
Abdlaziz olaylar yle anlatr: Sultan brahim tahttan indirilip haremde bir odada
hapsedildi; baz yandalar yardmyla yeniden taht elde etmek, dmanlarn yok etmek
sevdasna dt. Byk vlide Ksem ve harem aalar bundan haberdar idiler; byk bir
fitneye neden olacaklar vezirizam Sofu Mehmed Paann kulana eriti306 (Abdlaziz
Efendi tm devlet ilerinde vezirizamla beraber hareket etmekteydi).307 Paa Dvn
yeleriyle beraber eyhlislm, nakbl-erf ve zellikle ocak aalarn olaanst bir
meveret meclisine ard. Kk pdiah huzuruna giren vezirizam ve mfti, bir hatt-i
hmyn ile ktlar, hattta unlar fermn olunmutur:
Pederim brahim Han baz hevdrlar yardmyla bir fitne ve fesd karmak zeredir.
Toplumun zarar grmesini nlemek iin kendisinin nokta-i vcdu merkez-i uhddan nbud
olup hr-i zr dmen-i mlk milletten izle olunsun. Szde kk sultan, anlalmas g
bu szlerle babasnn katlini emrediyor! Mecliste bu pdiah fermnn vezir ve mft
okudular; meveret yeleri fermn karsnda, hayret iinde ba emek gerektiinde
birletiler. Abdlaziz Efendi Dvnda kadaskerdi; benimle danlmas gerekirdi, fakat
meclisin niin toplandndan habersizdim, diye kendini pdiah katili suundan kurtarma
abasndadr.308
Abdlaziz, Sultan brahimin katli konusunda u iddiada bulunur: Duyduumuza gre diyor,
brahimin hapsedildii odann penceresi krlm, onu onarmaya gitmek gerekti. Saraya ne
gibi bir hizmet iin davet olunduumuz bilinmiyordu. Herhalde brahimin katlinden
kanlrd. Sonradan vezirizamla konutuumuzda kendisine dedim ki: Mdem byle bir
dnceniz vard, o gn Dvnda yannzda idim, bunu niye gizlediniz? Vezirizam

yantlam: Byk vlide ve harem aalar tarafndan bir gelime meydana gelir, akama
brakmayalm diye acele olundu; ii acele bitirmek gerekmekteydi; bu yzden sizinle
grmeye imkn olmad, diye Abdlazize bilgi verilmi. Abdlaziz ilve eder: Biz
Darphne yaknnda baltaclara rast geldik, vezirizamn syledii gibi acele ettiklerini
grdk. Katil iinde Byk Vlideden baka haberdar olanlar mft ve vezirizamdr. Belki,
kapuaas Abdurrahman Aann da haberi vard. brahimin katline baltac ve bostanclar ile
harem hizmetlileri karmam, idam celld Kara Ali yapm.
Abdlaziz devam eder: Maktul sultann Hs-Odada yatann kesini ptmz gn
Byk Vlide, Hrka-yi erfeye gidip: Ey Br-i Hd, brahim kulun bu belya mbtel
olmak nk mukadder imi, badel-yevm nn bu sretle dnyda beks rev deildir
Dnya nimetlerinden hals eyle diye dua etmi imi. Abdlaziz devamla ilve eder: Taziye
iin Byk Vlideyi ziyaret ettiimizde, Byk Vlide alayarak, Bu dem, aceb kimin
bed-dusna urad deyince, tok szl Abdlaziz, Sultanmz bed-dusna urad
deyivermi. Bu yant zerine Koca Vlide, Abdlazize kzgnln gstermi.
Sonuta, Abdlaziz, Sultan brahimin katlinde, Ksem Sultan ile Vezirizam Sofu Mehmed
Paann sorumlu olduunu ileri srmekte, kendisini temize karmaya almaktadr.

IV. Mehmedin Tahta k ve Sipahi Ayaklanmas: Grc Abdnneb

syan (1648)
IV. Mehmedin tahta kmas zerine sipahi ve yenieri culs bahii iin kargaa
kardlar. Yalnz asker deil, ulem da bahi ald. Eski defterdr, Vezirizam Sofu Mehmed
Paa, zellikle devlet btesini kontrol altna almaya alyor, gereksiz harcamalar
kaldryordu. Bu arada, sarayllarn saray d masraflarn kaldrmaya alt. Gmrk ve
baka gelir kaynaklarndan maa alanlarn atama kaytlarn gzden geirdi. zellikle, altblk sipahilerin aldklar velede (evldna ait) maalarn, tanklarla kontrol etti ve dirlii
kesilen bin kadar sipahiyi, Girite gitmek kouluyla yeniden hizmete ald.
Sultan brahimin katlinden sonra yenierilerin iktidar ellerinde tuttuklar bu dnemde,
alt-blk sipahileri daima tedirgin ve isyana hazrdlar. Anadoludaki Grc Abdnneb
Ayaklanmas, aslnda yeni bir sipahi ayaklanmasdr. Bu kez, Anadoludaki yandalar bir
Cell, Abdnneb etrafnda toplanp stanbul zerine yrdler. Olayn evveliyt udur:
Vaktiyle mliyede defterdrlkta bulunan Vezirizam Sofu Mehmed Paa mliyede sk bir
tefti idaresi kurmutu.309 Bu arada, kapkulu sipahi blklerinden dirlikleri kaldrlm olan
sipahileri, Girite sava meydanna gitmek kouluyla tekrar hizmete almt. Ayaklanmay det
haline getiren sipahiler, skdarda toplanp gsteride bulundular (Eyll 1648). Sultan
brahim tahttan indirilip katlolunmu, yerine 7 yanda bir ocuk, IV. Mehmed sultan iln
olunmutu (14 Austos 1648). Sipahiler, ocuklarnn velede olarak maa defterine
geirilmesini istiyor, Ancak ondan sonra Girite gideriz diyorlard. Vezirizam ise Girite
gitmelerini art kouyordu. Ayrca, cizye defterlerinin kendilerine teslimini istiyorlar, her
eyden nce Sultan brahimin katli ne gibi bir esasa dayanyor, diyorlard. Sivasta vali bir
Paa bu davada onlarla beraberdi. Sipahi ayaklanmas zerine Vezirizam Sofu Mehmed

Paa, ulemy ve sipahi blkleri aalarn toplantya ard. Ayaklanan sipahilere kar
yenieri aasna bavurdu.
Sipahilere gnderilen cevapta, onlarn Sultan brahimin katlini dava etmelerine yer yoktur,
nk onun olu Mehmed tahtta oturmaktadr, sipahiler vergi defterlerini ellerine alp tekrar
reyay soymasnlar, yant verildi. IV. Muradn sipahilere vergi toplama izni vermedii
zamandan beri sipahiler, balca bu iin peinde idiler. imdi bu gelirleri toplama yetkisini
zerine alan bostanclar veya vezir adamlar halk soymuyor mu? Biz be alyorduk, imdi
onlar on alyor diye reya soygununun srp gittiini iddia ettiler. Biz Kanun Sultan
Sleyman dneminde cizye vesair gelirlerin toplanmasnda gulmiye diye bir harlk
alyorduk, imdi de ona razyz dediler. Grlyor ki, sipahilerin asl istedii, eski vergi
toplama ayrcaln (hidmetini) geri almaktr, bunda direndiler. Vezir nihayet, Bunu
gelecek yla brakalm diye sipahileri yattrma yoluna gitti.
syanc sipahilere yenileri katld. Sultan Ahmed Cmii yn yn sipahilerle doldu. Her
zamanki gibi, Sultan brahimin katli davasna sarldlar. br yandan, sipahilerin
eyhlislm Abdrrahime dmanl undan ileri geliyordu: Ulemdan bazlar slm
kaynaklarna, zellikle eyh Bedreddnin Cmil-Fusleyn adl kitabna dayanarak, sultan
kk yata olursa, kendisine bir vekl belirlenir ve halk ona bat eder, diye fetv
vermilerdi. Ortada olan vekl ise, Vlide Ksem Sultand. Ama gerekte sultan, daima
ocuk pdiahtr. Ksem Sultann vezirizamlarn telhslerinde, bu esasa daima saygnlk
gsterdii Ekler blmnde yaynladmz Ksem Sultana Telhslerde aka
grlmektedir. IV. Mehmedin byk vlidesi Ksem Sultan iin, Ol sagrden veklet ile
hkmet ider diyorlard.
Grlyor ki asl sorun, Ksem Sultann iktidar sorunudur. Sultan brahim zamannda
olduu gibi, Ksemin iktidarda kalmasn bir ksm ulem desteklemektedir. Gerekten
Ksem, Byk Vlide unvanyla IV. Murad dnemindeki gibi iktidarda kalmak istiyor ve
bunun iin bir ksm ulemdan din hukukta destek buluyordu. Sipahiler bu sorunda balca
Kseme kar cephe alm bulunuyorlard. Sorun, Ksemin iktidarda kalp kalamayaca
sorusu idi. Saf bir ihtiyar olan Sofu Mehmed Paa, gerek durumu kavrayamyor ve sipahilere
kar direniyor, bylece o da kendini velahd, bir eit nib-i saltanat durumunda gryordu.
Onun baka bir yanl da, olaanst toplantda mansblar [devlet memuriyetleri] kanna
gre rvetsiz verilsin kural kabul edilmiken, kendisi rvet kapsn yeniden am
bulunuyordu. Dahas eskiden rvet sultan hazinesi iin alnrken, imdi yksek iktidar
ellerine geirmi olan yenieri ocak aalarnn cebine gidiyordu. Tm memuriyetler eskisi
gibi ak artrmayla, rvetle alnyordu.
Sipahiler skdarda toplu halde direnirken, devlet erkn Paa-Kapsnda (vezirizam
saraynda) toplantda idi. Bu kargaaya saraylardaki i-olanlar da katld. -olanlar
sarayda hizmet yl dolunca gelir toplama hizmetlerine kar; avu, kapc olur veya sipahi
blklerine atanrlard. Gecikme zerine i-olanlar da isyan ederek sipahilere katldlar. olanlar, Saraydan kma gerei yedi ylda bir d hizmetlere geme iddiasyla sipahi
blklerine yazlmak istediler. Eski sipahiyenieri kartl yeniden kendini gsterdi.
Ksem Sultan idaresinde yenieri oca tagallb etmi, yani haksz yere devlet iktidarna

ortak olmutu. Bundan vezirizam da ikyeti idi ve sipahilere yaknlk duyuyordu.

Girite atanan sipahi grubu, gitmeyip Sultan Ahmed Cmii imret binalarna yerletiler.
Zorba-ba Bykl Mahmud balarna geti. Pdiaha mektup gnderip, vezirin kendilerini
yenieri eliyle krdrmak niyetinde olduundan ikyet ettiler. Pdiah, daha dorusu Ksem
Sultan, siz daln, ben tekileri azlederim, vaadiyle sleri datmak istedi. Vezirizam,
yenieri ocana gitti, eyhlislm ve ulemy oraya ard. Yenierisipahi
karlamasndan korkuluyordu. ki taraf savaa hazrlanmt. Sipahiler pdiaha adam
gnderip ikyetlerini tekrarladlar, pdiahn el yazs hatt-i hmyn gnderildi, Emir
pdiahndr ve oray aalar yenieri bilr oldu. Yenieri ocak aalar gerek otorite sahibi
olduklarn ileri srerek, pdiah (Ksem) karsnda direniyordu. Aalar vezirizamn ve
mftinin azline raz olmadklarn iln ettiler. Son derece tehlikeli bir durum ortaya km
bulunuyor, perde arkasnda Ksem, yenieri aalarn karsnda bulmu oluyordu.
Yenieriler sipahilere kar ulem ile birlikte hareket ederek savamaya karar verdiler;
Ocakta, yenieri meydannda toplandlar ve hcuma getiler; sipahi zorba-bas Mahmud,
skdara kat, adamlar, sipahiler kltan geti (Kasm 1648).310 Bu olay tarihe, Sultan
Ahmed Cmii Olay diye geti. Kyma urayan sipahiler karsnda zafer, Vezirizam Sofu
Mehmed Paa ve eyhlislma aitti. Olaylarn tan eyhlislm Abdlaziz, Ravzatl-Ebrr
Zeylinde 16481657 olaylarn ilk azdan aktarmtr.311 IV. Mehmedin tahta knda
ulemdan ilk kez bat eden kendisi idi.

Abdnneb stanbul zerine Yryor

Sultan Ahmed Cmii isyannda bozguna urayan sipahiler, Anadoluda, sipahi zorbalarnn
byklerinden olan Grc Abdnneb ile anlap mcadeleyi o tarafa gtrdler.312 Grc
sipahi zorbalardan iken IV. Murad kendisini affetmiti. Anadoluda byklerin hs gelirlerini
toplama vazifesiyle voyvodalk yapmakta idi. Bu yolla servet yapm, stanbula gnderdii
rvetle birok gelir kaynaklarn eline geirmiti. Kendisinden istenen paray hazineye
demedi. Abdnneb, o srada stanbulda Sultan Ahmed Cmii sipahi isyannda katledilen
sipahilerin intikamn alacan syleyerek, isyan bayran kaldrd. Bylece Ksemi
aleyhine evirdi.
te yandan vezirizam, Girite zahire ve asker gndermek iin hazinede para toplamaya
alyordu. Bu da devlet gelirlerini i edenleri aleyhine evirmiti. Vezirizam aslnda
devletin birinci kertede cil ilerini yrtme abasnda idi. Garp Ocaklarnn (Cezayir, Tunus
ve Trablusgarp) donanmalarnn pdiah donanmasna katlmalar iin para gndermek
zorunda kalmt. Onlardan yardma gelen 10 kalyon, 10 ekdiri, Msr-skenderiyeden 18
gemi Donanma-yi Hmyna Foada gelip katldlar.
Anadoluda ehirlerde eskiden Celllere kar koruma olarak yerletirilen birok sipahi
kethda-yerleri vard. Onlarn Anadoluda Grc Abdnneb ile ibirlii sipahilerin yeni bir
isyan hareketine yol am oldu. Grc, sancaklardan timarl sipahilerin kumandanlar alaybeylerini yanna ard. Nide, onun harekt merkeziydi. Etraftan gelen sipahiler, takm takm
onun bayra altnda toplandlar, Grc Konyay ele geirdi, ekyadan Katrcolu 400

levendiyle ona katld. Grc kuvvetleri 15.000i bulunca, Sultan brahimin katlinden
sorumlu tuttuu Vezirizam Sofu Mehmedden ve mftiden davac oldu. Toplad kuvvetlerle
stanbul zerine yrd, Ktahyaya vard.
Grc, Sultan Ahmed Cmii sipahi krmna fetv vermi olan mfti Abdrrahimin azlinde
direniyordu. Toplanan meveret meclisine katlan stanbul sipahi blk aalar, isyanclarla
ibirlii yaptklar sulamasna kar ktlar ve pdiaha (aslnda Byk Vlide Ksem ve
Turhan Sultana) ballklarn yinelediler. Fakat sonunda uzlama olmad. Sipahiler
yenierilerin emri altna girmek istemediler. Ocak aalarndan Bekta Aa, sipahilerle
anlamann imknsz olduunu sylyordu. Pdiah (gerekte Byk Vlide Ksem) Grcye
kar yenieri ve sipahilerin birlikte hareket etmelerini istiyordu. Meveret sonunda sipahiler,
Pdiah emrine kar gelmeyiz diye Grcye kar hareket etmeyi kabul ettiler. Birleme
ulem imzasyla pekitirildi. Ksem, bylece nemli bir i baarm oluyordu.
Sultann mutlak vekli sfatyla hareket eden Sofu Mehmed Paa ile Ksem Sultann aras
akt. Paa devlet btesini korumak iin Haremin yamasna izin vermiyordu. O zaman,
vezirizamn tasarruf nlemleri yznden soyguna devam edemeyenler Ksem ile ibirliine
girdiler. Vezirin, kk pdiah yerine velahdlk (velyet-i ahd) iddiasnda olduunu
Kseme bildirdiler. Kk pdiah adna kimin saltanat erkini temsil ettii sorusu ortaya
kt; vezirliin bamszln ileri sren Sofu Mehmedin ortadan kaldrlmas iin Ksem
kkrtld. Ksem yenieri aalaryla birlikte hareket ediyordu. Vezirizam ise mftiyle
beraberdi; saraya Dvna gitmiyor, ileri Kseme arz etmiyor, kendi saraynda i
gryordu. Devlet ilerinin sarayda deil, Paa-Kapsnda (Bb-i lde) grlmesi gelenei
ilk kez KsemSofu Mehmed arasndaki bu ekimeyle ortaya kmtr.
Saray, daha dorusu Ksem, vezirizamn azl ve idamna karar verdi. Eski yenieri ocak
aalar Ksemle beraberdi. Sofu Mehmed, onlar bir yol bulup uzaklatrmann arelerini
aratrmaya balad. Mfti bunda onunla beraberdi. Ksem, Kara Murad Aay s Grc
Neb zerine Anadoluya gndermeye alt. te yandan, vezirizamn ortadan kaldrlmas
iin kin (keml-i gayz) besliyordu. Vezirizamn gnderdii arzlar onaylamyor,313 devlet
ilerini yanda yenieri ocak aalaryla birlikte grmeye alyordu.
Vezirizam yenieri cuntasndan kethda-beyi (yenierilere en yakn temsilci) yanna
ekmeye alt. Drt kez saltanat dnmnde rol oynam, kurnaz deneyimli bir ihtiyar olan
ocak aalar nderi Bekta Aa vezirizam desteklemekten el ekti. Kethda-bey de ona
uydu. Entrikac ihtiyar Muslihiddn Aa ise, her ii Kara Murad ile sylemeye nem verirdi.
Bylece, l Ocak Aalar Cuntas (eski Romadaki triumvira) canlanm oldu. Kara Murad
vezirizam, Muslihiddn ise yenieri aas olacakt, anlatlar. Tabii, birlikte hareket
ettiklerine kuku olmayan Ksem Sultan da saltanat vekletinde bulunacakt. Sofu Mehmed
Paa bunlardan habersiz, her eyin eli altnda olduunu sanyor, servetini artrma yolunda
alyor, byk konaklar yaparak dmanlarna frsat veriyordu.
Bu srada, Kapudn Paann donanmasna Foa nnde baskn yapan gl Venedik
donanmas (24 kalyon ve ngiliz burtonlar)314 Kapudn Paaya byk kayplar verdirdi.315
Baarszlk, stanbulda Foa Vaks diye zntyle karland ve Mehmed Paann
dmanlar tarafndan aleyhine kullanld. Kara Murad Aa, byk vlide sultana haber

gnderip Foa Vaksndan vezirizam suladlar (szde, Kapudn Paa, pdiaha

gnderilecek yz kse paray gndermemi, cebine atm). Vezirizam ise aleyhine kurduklar
komplodan habersiz, Foa Vaks iin sarayda meveret meclisi toplad. Ksem Sultan
komplonun arkasnda idi.
Ksem Sultan meverette konuup Bunca mallar alnd ve beni ldrmek sevdsna
dld, bihamdillhi tal ben drt devlet (sultan) grmem, bunca zamandr devlet
srmem, ben lmekle ne lem tamr olur ve ne yklur; bunda gh beni katle kasd ideler,
gh pdiahm baz nesne fermn ettike [aslnda Arslanm diye and ocuk pdiah adna
kendisi] kim retti, derler dedi. Sultan brahimin tahttan indirilmesinde balca rol oynayan
dman Karaelebizde Abdlazizi tehdit etti. ada vakanvis, ocuk sultan IV.
Mehmedin tahta geirilmesinden sonra Ksemin, bazi umra mdahale ettiini ileri srer,
eletirir. Abdlaziz Efendi, vezirizamn yakn adam idi. Ksemi kmseyerek, ekser
umrda isteklerini geri evirirlerdi.316 Kk sultan Mehmedin tahta oturtulmasndan sonra
bir arz gnnde pdiah Abdlaziz Efendiye hitapla, itdim, aka ve rvet alnurmu,
nin rvet alrsuz? demi. O zaman Abdlaziz, ocuk sultana, Baka cnm, sana bunu kim
retti? demi, bunu vnerek baz kimselere anlatm (Abdlaziz, brahimin katlinde
sylediklerini ve Ksem ile tartmalarn vnerek her yerde anlatmay det edinmiti. Aziz
Efendi ile Ksem Sultan arasnda kavgay herkes biliyordu. Efendi, Ravzatl-Ebrr Zeyli
adl eserinde vlide sultan ile bu tartmalar ayrntlaryla anlatr).

Ksem ile Ocak Aalar ktidarda

Yukarda belirtildii zere Byk Vlide Sultan Ksem, Vezirizam Sofu Mehmed aleyhine
iftiradan geri kalmyor, kk pdiah IV. Mehmedi onun aleyhine eviriyor, vezirin
kendisine kar suikast hazrladn iddia ediyordu. Venediklilere kar Foa deniz
savandaki kayplar haberi stanbula eriince, kk pdiah huzurunda devlet erkn
meverete arld, arkadan idare edilen kk pdiah, vezirizam, neden donanmay iyi
hazrlamadn, diye azarlad, saltanat mhrn istedi, Vezirizam Sofu Mehmed, bostancba
odasnda haps olundu. Vezirizamlk yenieri ocak aalarndan Kara Murad Aaya verildi
(21 Mays 1649). Bu sahnenin, Ksem Sultan tarafndan hazrlandna kuku yoktur. Bylece,
Ksem ile ocak aalar ittifak halinde mutlak iktidar ele geirmi oldular.

Ksem Sultan ktidarda Kalyor

Her saltanat deiikliinde vlide sultann Bayeziddeki Eski Saraya nakli det idi. Byk
vlide dahi grnte, inzivya ekilmeye izin rica etmi imi, fakat gitmedi. Sebebi, ocuk
sultann annesi Turhan Sultan ok gen, deneyimsiz, dnya ilerinden habersiz olup istikll
ile hareket etmeye kalkt takdirde devlet ileri sekteye urayabilirdi, deniyor. Bu nedenle
byk vlidenin, eskiden olduu gibi, bir sre daha hidmet-i terbiye ve nezrette kalmas
kabul edildi. Vlide Turhan Sultan yanna criyeler verilerek, gereken sayg gsterildi.
Bylece, biri byk vlide, teki kk vlide olarak iki vlide sultan, haremde yan yana

kaldlar. Rekabet gecikmedi. Durum harem hizmetlileri arasnda ikilie ve aykrla neden
oldu. Ayn zamanda, vezirizamn katlinde, mfti ve Abdlazizin srgne gnderilmesinde,
bu durum balca neden olmutur.317
Ksem, Sultan brahimin idamndan sonra Abdlazizin ortadan kaldrlmasn isteyecek
kadar ona dman kesilmiti. Abdlaziz bunu, kendisini ekemeyenlerin dedikodusuna
yorar.318 Aslnda, bu dmanlk, Sultan brahimin katlinde, Abdlazizin n srada yer
almasndan ileri gelmektedir.
Abdlazize gre, Ksem Eski Saraya srlrse oyunlarna son verilmi olacakt; asl
criye olan Ksemin pdiah vekli (vekl-i saltanat) gibi hareket etmesini Osmanl devlet
adamlar kabul edemiyordu. ada vakanvisler de, devlet ilerinde Ksemin rolnden sz
etmekten kanrlar, fakat Topkap Saray Arivindeki Ksem Sultana Telhsler (bkz.
Ekler) bunun aksini yanstr. Bu belgeler, kukuya yer brakmayacak bir eyi aklamaktadr:
Ksem Sultan devlet ilerinde birinci derecede rol oynamaktadr ve torunu kk pdiah
adna tam iktidara sahiptir. Bu arzusuna kar vezirizam ve Abdlaziz kar gelmiler, fakat
kaybetmilerdir. Ksem, imdi Ocak Aalar Cuntasyla ittifak halindedir. Belgelerde,
devletl diye hitap edilen Ksem, daima vezirizamn miri gibi hareket etmektedir.
Vezirizama ve onun yakn Abdlazize dmandr.319 Abdlaziz, iki ktden birini setik ve
Ksemin eskisi gibi Topkap Saraynda kalmasna raz olduk, diye ekler.
Ksem, sonunda Sofu Mehmed Paay azl ve katletmeyi baard,320 Abdlazize gre,
bunun zerine herkesi bir kayg ald. Ksem kendisi, bu bir dmanlk sonucu deildir,
iddiasnda bulunuyor. Sofu Mehmedin azli iin neden gsterilen olay, Foa deniz
bozgunundan dolay Kapudn-i Dery Paay himaye etmediidir. Ksem, devlet ii sz
konusu olduunda, tarafsz hareket ettiini ileri srerken, Olum brahim iin saltanat lyk
deildir, dediler, hal olsun dediini hatrlatr. Hatta, Vcdu zararldr, izle olsun
dediklerinde, Katlolsun demi. Abdlaziz, bunu Ksemin herkesin nnde sylediini
hatrlatr.
Abdlaziz, Sofu Mehmed Paann Ksemin kin ve intikamna kurban gittiini belirtir.
teki vekyi yazarlar, Sofu Mehmedin Saraya (Kseme) kar bamsz hareket ettiini,
yenieri cuntasna aldrmadn, vezirin rvet ve baka ilerinde hatl hareketlerini
Kseme yetitirdiklerini, cuntann ulemy yanna alarak kar harekete getiini belirtirler.
Sonunda Ksem, Sofu Mehmedi bertaraf etmi ve vezirizaml ibirlii yapt cuntann
ba Kara Murad Aaya vermitir.
Ksem Sofu Mehmedi ortadan kaldrdktan (17 Haziran 1649) sonra yenieri lsyle
devlet iinde tam egemenliini kurmu oldu. Abdlaziz, dostu Sofu Mehmed Paann nmusi saltanat (Kseme kar) korumaktan baka bir amac olmad iddiasndadr.321 Ksem,
Sofu Mehmedin mal ve mlkne el koydurdu. Yakn adamlarn idam etti.322 ada
kaynaklar, Sofu Mehmedin devlet ilerinde, zellikle hazinenin idaresinde bamsz ve
dikkatli olduunu belirtirler. Vezirizamn Haremin giderlerini kstn biliyoruz. Bu
dnemde devlet iin en nemli sorun,Venediklilere kar sava, Giritte Kandiya kuatmasna
balayan askere erzak, mhimmat ve maa yetitirme ii idi, Venedik donanmas anakkale
Boaznda ablukada idi. Foa Deniz Savanda Venedik kalyonlar Osmanl kadrga

donanmasna stnln gstermiti. Garp Ocaklar Trablus, Tunus ve Cezayir

donanmalarnn ibirlii yaamsal bir nem tayordu. Onlarn donanmalarnda kalyon ve
ngiliz burtonlar bulunuyordu (Girite yardma gelen Garp Ocaklar kalyon, burton ve 11
ekdirme ile geldiler). Vezirizam Garp Ocaklarna 75.000 altn gndererek onlarn
ibirliini salamt.323 Bu muazzam paray bulmak iin vezirizam, titiz ml nlemler almak
zorunda kalm, Haremin masraflarn da ksmt. Venedik ate gc yksek (bazlar 40
topla donanm) ngiliz burtonlarn kiralad gibi, vezirizam da ngiliz burtonlarn
kiralamak iin (zmir limannda 17 ngiliz burtonu demirlemi) zmire adamn gndermitir
(Haziran 1649).
Abdlaziz, dostu Sofu Mehmed Paann, rakiplerinin, tabii en bata Ksem Sultann
dmanlk ve entrikalar yznden haksz yere ehid edildiini belirtir ve ekler: Bu esiz vezir
Ksem bata olmak zere dmanlarnn kinine hedef olmu; devlet idaresinde kargaaya
kar, Veklet-i saltanat elden ele dmeye diye aba gstermi, onun idamndan sonra
devlet hazinesi yeniden yamalanmaya balamtr. Bu dnemde devletin en nemli sorunu,
gelir giderde denge salanmasyd; Sofu Mehmed Paa, zellikle ald nlemlerle bunu
salamaya alyordu. Her eyden nce, idarede pdiahn mutlak vekli olan vezirizamn
bamszln koruyamamas, Abdlazize gre felketli bir dnemin balangc olmutur.324
Abdlaziz, Ksemi bu noktada sular ve der ki, donanma hususunda Ol maddede (Paa) bcrm gnh idnden Byk Vlide gh iken. bazi evhma kaplp, vezirizamn azil
ve katline deniz yenilgisini neden gsterdi.325

Vlide Sultanlar Saltanat

I. Ahmedin culsunda haremde byk bir deiiklik oldu. III. Muradn (15741595) bahsekisi Venedikli Safiye Sultan, III. Mehmedin culsunda vlide sultan mevkiine geldi.
Devlet ileriyle yakndan ilgilenemeyen bu kadn sultanlar zamannda 28 yl stn bir siyas
rol sahibi oldu. I. Ahmedin (16031617) culsunda det zere Safiye, criyeler ve zenci
hadm aalaryla birlikte Bayeziddeki Eski Saraya nakledildi, Darussade aas azledildi,
kethdas idam olundu (1604). Topkapda yeni sultanla beraber haremde yeni bir dnem
balad. I. Ahmedin vlidesi Handn Sultan haremde Safiyenin yerini ald. Ardndan I.
Ahmedin ba-hsekisi, vlidelerin en nls Mhpeyker Sultan (Ksem) Safiyenin yerine
geti.
Genel olarak vlide sultanlarn saltanat dnemi, Kanunnin zevcesi Hurrem Sultandan
balayarak Nrbnu, Safiye, Ksem ve Turhan Sultanlar zamannda bir yzyl srmtr. Bu
dnemde devlete hkim olan Haremin tarihi, Osmanl Devleti tarihinin gizli kalm yanlarn
anlamak bakmndan nemlidir ve son derece dramatik sahneleriyle XVII. yzyldan beri
Fransada ve Trkiyede romanclara ve tiyatro yazarlarna ilham kayna olmutur. XVII.
yzyldan beri tarihiler, devletin kn hazrlayan faktrler arasnda kadnlar
saltanatn ne srerler. Buna kar, ocuk pdiahlar dneminde, vlide sultanlarn
hnednn devamn her eyin stnde tutarak devletin selmetine hizmet ettii iddia
olunmutur. Gerekten de I. Ahmedin ba-kadn Ksem, Ahmedin hayattaki tek kardei

Mustafay idamdan kurtararak hnednn devamna hizmet etmitir.

Eli raporlarnda, devlet ilerinde deneyimli ve gl olduu vurgulanan Ksem, torunu IV.
Mehmed dneminde, yenieri ocak aalaryla ittifak halinde devlet gcn ve otoritesini
elinde tutmutur (16481651). Pdiaha sunulan arzlar zerinde, Arslanm dedii ocuk
pdiah adna kararlar Ksem Sultan yazyordu. Venedik donanmasnn stanbulu tehdit ettii
buhrandan yararlanan IV. Mehmedin annesi Turhan Sultan, kzlaraasyla Ksem Sultana
kar komplo kurdu ve onu bertaraf etti.
266 Pdiahn en yakn olarak, Ksem Sultann da stanbuldaki durum hakknda, seferdeki sultana haberi mektupla gnderdiini
biliyoruz.
267 Ekler: Telhsler; N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, s. 225.
268 Mehmed Halife, Tarih-i Glmn, yay. Kmil Su, stanbul, 1976, s. 50, esnafn zyuf akay almadn kaydeder.
269 Nim, IV, s. 292-296.
270 Nim, IV, s. 243-244.
271 Silhdr devlet mensuplarn rvetle satarak byk servet ymt. Katlinde serveti 5000 kise (1 kise =100.000 aka) kmtr.
272 Timar ve zemetlerin yamas lyiha veren brokratlar, Ayni li ve Koi Bey tarafndan devlet byklerine aklanm bulunuyordu,
bkz. Koi Bey Rislesi, yay. A. K. Akst, stanbul, 1939.
273 Fezlekenin kayna Vechden naklen, Nim, IV, s. 20-31.
274 Osmanlda bu dnemde mushib tarifi: hall akd-i umra medr olmak zere mushib (Nim, IV, s. 37).
275 Ayrntlar iin bkz. s. 250 Cinci Hoca Hseyin: Bir Osmanl Rasputini balkl blm. Yldzlara gre karar verme, astroloji,
Mezopotamya medeniyetinden slma gemi, herkesin inand ve ona gre hareket ettii bir gelenekti. Osmanl Devleti dahil, tm slm
saraylarnda daima bir mneccimba bulunur, eref saat veya nahs saati belirlerdi; Ahkm-i Sl adyla anlan kitaplarda bir yl iinde iyi
ve kt zamanlar pdiaha sunulurdu.
276 Nim, IV, s. 40-43.
277 Kara Mustafann slahat nlemleri ve kartlar ayrntlaryla: rihl-Menarzdeden (?) Nim, IV, s. 43-55.
278 Nim, IV, s. 44.
279 damlar iin bkz. Nim, IV, s. 54.
280 Unutulmamaldr ki, vakanvisler, devlet idaresinin kanunlara uygun idaresini isteyen slahat brokratlardr.
281 Kara Mustafa, Mekkeye gelen su yolunu tamirle suyu artrm ve Ayn-i Zurka tepesinde bir kal yaptrmtr. Her yl muhafzlara
evkaftan 2500 altn tahsis etmiti; Rumelinde kaldrm yollar ve emeler onun eseridir (Nim, IV, s. 58).
282 Nim, IV, s. 63.
283 Nim, IV, s. 283-285.
284 Nim, IV, s. 288-289; 28 Haziran 1648 gn stanbulda byk bir deprem kaydedildi. Deprem felket haberi olarak yorumlanm,
Sultan brahim az sonra katledilmitir.
285 Bkz. H. nalck, Adlet Kitab, stanbul, 2012.
286 Vech, c. III, kaynaklar, s. 92-94.
287 ngiliz tccr R. Bargravein yazdna gre o zaman brahim iin halk crazy (lgn) veya mad (deli) diyormu; The Travel
Diary of Robert Bargrave, Levant Merchant, 1647-1656, yay. M. G. Brennan, Londra, 1999, s. 18-19.
288 ada gz tan kaynaklar: Ktib elebi, Vech, Karaelebizde Abdlaziz ve Mehmed Halife.
289 Nim, IV, s. 20.
290 Vlide sultan ile isyanclar arasnda grmede Ksem, Karaelebizde Abdlazizin Zeyline gre, sonu alamaynca mnend-i
bve-zenn alayarak ayrlmtr.
291 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrr Zeyli, s. 2-3.
292 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 4; Sultan brahimin tahttan indirilmesinde Muslihiddn Aa ile birlikte
Abdlazizin etkin olduunu Ravzatl-Ebrr Zeylinin yan sra baka kaynaklar da yineler.

293 . H. Danimend, Kronoloji, III, s. 412, ayrca bkz. Abdlaziz, Ravzatl-Ebrr Zeyli, s. 5.
294 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 8-9.
295 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 9: Koca Vlidenin mevdd-i gayz u azablar izdiydna sebeb olub.
296 Nim, IV, s. 324: eyhlislm ve Aziz Efendi ok sz syleyb.
297 Abdlazizin kendini savunmasn Ravzatl-Ebrar Zeylinden yukarda zetlemi bulunuyoruz.
298 Nim, Abdlazizin Ravzatl-Ebrar Zeylini kullanr.
299 Nim, IV, s. 326-330.
300 Mehmed Halife, Tarh-i Glmn, yay. K. Su, s. 21, 22.
301 ikyet dinlemek dil hkmdarn balca devidir, bkz. H. nalck, Adletnmeler, Devlet-i Aliyye, I, s. 324-328.
302 Sultan brahim, Abdrrahimin servetine el koymay dnyormu, Nim, IV, s. 333.
303 Nim, IV, s. 330-334.
304 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, Girie bkz.
305 Tarihine de bu karakteri yansmtr.
306 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 10
307 Nim, IV, s. 404: Abdlaziz Sofu Mehmed Paann mun ve hemrz.
308 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 11: Sebeb-i cemiyyet ne idgnden gfil idim.
309 Nim, IV, s. 350.
310 Nim, IV, s. 363-371, maktllerden namaz klnmayp denize atlanlar oldu. Haremdeki sulu kadnlar da boynuna ta balanp
denize atlrd. Bu eit idam, kurbann ahretini de ortadan kaldrmak anlamna geliyordu.
311 eyhlislm Karaelebizde Abdlaziz, Zeyl-i Ravzatl-Ebrrda olay anlatr: Nim ile Zeylin karlatrlmas iin bkz.
Ravzatl-Ebrar Zeyli, yay. N. Kaya, Ankara, 2003, Giri blm, 1648 dnemi, s. XXXVIIII-XLIII.
312 Nim, IV, s. 394-395.
313 Ekler, Ksem Sultana Telhslere baknz.
314 Venedikliler, ate gc stn ngiliz burtonlarn kiralayp geliyorlard. Bir burton 30-40 topla donanmtr. ngiliz deniz egemenlii
burtonlarla (briton) balar, bu tip sava gemisini ilkin spanya kral II. Felipe donanmada kullanmt.
315 Bununla beraber donanma, Msr (skenderiye) ve Tunustan 38 gemiyle takviye alm ve Girite varmay baarmtr (Nim, IV, s.
397).
316 Vezirizam arzlar ve Ksemin el yazsyla emirleri zerinde Topkap Saray Arivinde yer ala Ksem Sultana sunulmu telhslerden
bir ksmn Eklerde yaynlamaktayz; kr. B. Tezcan The Debut of Ksem Sultans political career, Turcica, 40 (2008), s. 34.
317 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 13.
318 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 24.
319 Nim, IV, 347; Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 24. imdi ikimize dahi adveti olub mekr gadr fikrindedir.
320 Bkz. Nim, IV, s. 397-408, olay iin Karaelebizde Abdlaziz (Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 28) illet-i mstakle olan Byk Vlide;
Nim, IV, s. 403, Abdlazizin Zeyl-i Ravzasn grm ve kullanmtr.
321 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 25.
322 Vechi, Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye 917, s. 37-38; Nim, IV, s. 406-407.
323 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 26.
324 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 27.
325 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 27.

SYAS VE ML BUNALIM

Ocak Aalar ve Ksem Sultan ktidar (1648-1651)

Yeni Cinci Hoca: Mneccim-ba Hseyin Efendi
Byk vlide Ksemi, gelecee dair astrolojik keifleriyle kendine inandrm mneccimba Hseyin Efendinin maceras, dnemin tarihinde ilgin bir sayfa oluturur.326
Kadm Mezopotamya dneminden ran ve slm imparatorluklarna gemi bir det, devlet
bakanna, yldzlara bakarak gelecek hakknda haber vermek, astroloji, Osmanl saraynda da
devam etmitir. Mneccim-ba her yl takvm veya ahkm-i sl adyla gemi olaylara ve
yldzlara bakarak gelecek zerinde uyar ieren bir risle hazrlard. Osmanl pdiahlar bu
kehnetlere inanr, nem verirdi.
Gelecek hakknda mneccim-bann haberlerine, saray, devlet erkn, daima byk ilgi
duymutur. XVII. yzylda Cinci Hoca gibi mneccim-ba Hseyin Efendi, gelecee dair
kehnetleriyle hret yapt, yirmi yl (16301650) sarayda mneccim-balkta, kk byk
tm devlet adamlarn kendine balad. Hseyin, bu yolla inanlmaz servetler yd. Vekl-i
kint sfatyla esrr-i ilhiyeyi kefediyor, sarayn, pdiah ve Haremin kararlarn
etkiliyordu. Hseyin, Sofu Mehmed Paadan yz bulamaynca, ocak aalarna yanat.
Saraydaki dostlar vastasyla Kara Murad Ksem Sultana tantt, Muradn ilkin yenieri
aas, sonra da vezirizam olmasnda rol oynad. Yenieri ocan mr boyunca kulland.
Vezirizamlnda Kara Murad Paann her umrda mster durumunda, yanndan
ayrlmyordu. Behy Efendinin eyhlislm olmasnda da Kara Murad onu dinledi. Cinci
gibi makam arayanlar onun bana t, o da rvetle kendi dnyaln dzd, kendine bir
saray yaptrd. Bu kadar nfuz ve servet onu martt ve dn hazrlad. Kara Murad
vezirizamlktan ayrlnca onun da yldz snd, hapse atld, stinyede Sarho smailin
yalsnda gizlendi. Ksem Sultan ile eski yaknlna gvenerek, ona Turhan Sultann adam
kethda-bey aleyhinde tezkireler gndermek tedbirsizliinde bulundu. Tezkireler dmanlar
eline geti ve eyhlislm Behy Efendi, mneccim-ba Hseyinin idamna fetv verdi.
dam sonras mallarna el konulduunda 150 kse (15 milyon) akas hazineye alnd. Kalan
200 kseden ok altn paras yama edildi. Bu byk servet, mneccim-bann yldz falyla
nasl bir servet ydnn gstergesidir.327

Yenieri Cuntas: Ksem ve Veziri Kara Murad

Ksem, vezirizamla getirdii Kara Murad, ibirliiyle devlet ilerini yrtmekte idi. Bu
dneme ait arzlar ve Ksemin emirleri Topkap Saray Arivindeki ortaya kmtr (bkz.
Ekler).

Byk vlide Ksem Sultan, haremden devleti idareye alyorsa da, vezirizam ocak
aas Kara Murad, yenieri aas ve kethda-bey, ocan bu kumandan, iktidar ellerinde
tutmakta idiler. Osmanl Devleti, bir yenieri cuntas altnda idare edilmitir. Bu deneyimsiz
asker idaresi yannda idarenin belkemii olan brokrasi kenarda kalmtr. Yenieri Cunta
idaresinde belli bal sorun, anakkale Boazn kontrol altnda tutan Venedik donanmasn
yarp stanbuldan Girite asker, yardm gnderilmesi sorunudur. Ksemin vezirizam, Kara
Murad Paa, deneyimli devlet adamlaryla bir araya gelip gremiyor, ileri yenieri
ocandan gelmi deneyimsiz ocak aalar ve eskiden beri kendisiyle iliki kurmu iten
anlamaz kimseler ile yrtmeye alyordu. Yakn dostlarndan biri, yenieri odalar
civarndaki bir mahallede mezzin idi. ok gemeden onun bu halleri, zellikle de iret
meclisleri zerinde dedikodu artt. Dmanlar onun ayy biri olduu dedikodusunu yaydlar.
Dedikodu, haremde Kseme eriti. Ksem, kk pdiah azyla bir hatt-i hmyn
gnderip Seni ay u irette olmak in m vezr eyledim, umr-i memleket ile bir hoca
takayyd eyle ayyln iitmeyem, senin ban keserim demi.328
Yenieri cunta aalar arasnda zaman zaman atma kmakta idi. Vezirizam Kara Murad
ile kethda-bey arasnda, defterdr (mliye bakan) atamasnda bir anlamazlk kt, Kara
Murad, onu ortadan kaldrmak iin tertibat ald.329 Aka, Kara Murada kar eletiriler, onu
vezirizam yapan Ksemi ilgilendirirdi.
Ksemin uyar ve tehdidi karsnda Kara Murad kplere bindi, bunun dmanlar
tarafndan kkrtma olduunu syledi. Kk pdiaha bu hatt-i hmynu nasl ve kim
yazdrd diye sordu (haremden bir hadm, ocuk pdiahn yaz hocas atanmt). Kara
Murad, Ksem desteiyle vezirizam olunca, yenieri aalar ve yenieriler mardlar.
Yenieri erleri says 50 bine varmt, ayrca yksek ulfe (gndelik) ile on bin yenieri
oturak (tekad) yazlm, bunlara verilen maa yznden hazine boalmt. Kapkulu Sipahi
Blklerine maa yetitirilemiyordu.
l cunta, Vezirizam Kara Murad, yenieri aas ve kethda-bey, ay u iret
meclislerinde330 iki lemlerinde elenmekle vakit geiriyorlar, her gn bir yalda dil-g
kklerde ay u iret ve zevk u sohbet idp ay u irette inhimki (alkanl) gayette
(son dereceye) irgrdler, bu faslda olan hadd-itidldan hric zevk u saf feth-i hakanden
beri grlmedi. Yeni iktidar sahibi yenieri kumandanlar zevk u safa lemlerine daldlar.
lk darbe, eski yenieri aas, cuntann kabadays, Ksemin yakn ibirlikisi Kara
Muradn vezirizaml becerememesi ve istifas olmutur. Melek Ahmed Paann cuntaya
kar Turhan Sultann abalaryla vezirizamla gelmesi akebinde, Ksem Sultan vezret
iin gizli tezkireler almaya balad. Melek Ahmed Paa, mliyenin ba ba-defterdr azledip
Zurnzen (Surnzen) Mustafa Paay bu greve atad. Bu yanl bir atama idi. Mustafa,
Turhan Sultann taraftar kethda-beyin adam idi. Yenieri cuntas bundan alnd. Kethdabey bu sralarda, nfuz ve otoritesinin en yksek noktasnda idi. Mneccim-ba Hseyinin
katli ile cunta sarayda nemli bir hmiyi kaybetmi oluyordu. Ba-defterdr Zurnzen, mliye
ilerinin banda idarede kilit noktalardan birinin banda idi. Yeni vezirizam Melek
Ahmedin, defterdrdan sonra yenieri aasn azledeceinden korkmakta idiler. Cunta aalar
bu deiiklikler karsnda gece gndz toplanp sonunda yenierileri ayaklandrmaya karar

verdiler. Melek Ahmed bunu duyunca, Dvn toplamaktan vazgeti. Devlet bykleri arasnda
anlamazlk kendini gstermi bulunuyordu. Cunta aalar, yenieri aasnn saraynda, AaKapsnda bir araya geldiler (1650 Ekim ba). Melek Ahmed Paa karsnda ocak aalar
kendilerini gl hissetmekte, vezirizam hie saymakta idiler. Melek Ahmed onlar rahat
brakyor, dorudan kar kmak istemiyordu. Ksem, aalarla beraberdi. Nihayet, Melek
Ahmedin setii defterdr Mustafa azledilip srgne gnderildi.

Aalar Cuntas ve Vezirizam Melek Ahmed Paa

Vezirizam, ocak aalarna mdr (yaranma) ile yerini koruyordu. darede tam bir kargaa
ba gsterdi.331 Vakanvis, bu tarihte (16501651) devletin dt ackl hali u satrlarla
anlatyor (sadeletirilmi metin): Devletin ve toplumun ihtiyarlk izleri ortaya km olup
genlikteki atlganlk dmekte, seferlerden kanma, oturup rahat etme, devlet ileri
gelenlerine glib gelmitir. Vergi veren halka (reya) gelince, onlarn hali harb, eyletlerde
durum ktye gitmi bulunduundan devlet gelirleri ou kez Msr ve Bagdaddan gelecek332
hazinelere bal hale gelmitir. nemli paalklar ounlukla cize denilen rvetlerle
veriliyor ve vergi geliri pazar esnafndan alnan kann d resimlerden (teklf) ibaret
kalyordu. Vezirizam Melek Ahmed Paa bu makamda, yenieri cuntasyla uzlama yoluyla
bir sre kalabildi. Sonunda bu makam Siyavu Paaya brakmak, Rumeli Beylerbeyliiyle
ayrlmak zorunda kald.
Melek Ahmed Paann vezirizamlktan ayrlmas cunta ile bir anlamazlk sonucu olmad.
Vezirizam, Siyavu Paay rakip grdnden Girite kapudn-i dery greviyle
uzaklatrmak istedi. Siyavu direndi, grevi kabul etmedi. Vezirizam, yenieri aasn
kullanmak istedi, Kara avuu gnderip kapudnl kabul etmesi iin bask yapt.
Siyavuun yant ilgintir. Gerek udur ki, bir kimse vezirlik isteinde bulunsa ya Harem
Hsa (Kseme) yahut devlet bykleri olan aalara (cuntaya) bavurmaldr.333 Siyavuun
bu ifadesi, o zamanda gerek iktidarn cunta ve Kseme ait olduunu aka ifade etmektedir.
Siyavu, ierye (Kseme) bavurdu. Siyavuun durumu hakknda haberler, byk
vlideye bildirilince Ksem, Melek Ahmed ve ei IV. Muradn kz Kaya Sultan kayrd ve
Siyavu Paay incitmiyesiz ihtarnda bulundu. Girite takviye gerekiyordu, bunun iin i
hazinede para yoktu, teklf-i akkaya (kannsuz vergiler) bavuruldu, esnaftan ar
miktarda yardm paras alnd, halkn feryad asumna kt. Esnaf kepenkleri kapayarak
protestoya balad.

Ocak Aalar-Ksem Sultan daresi kyor

Dkkn kepenklerini kapama, esnafn protestosu bir eit ayaklanma demektir. Ocak
aalar, tccrdan para tahsili iin yenieri subaylarn kullanyorlard. Yenieri aas, esnafa
zorla dkknlarn atryor, yenieri takm baka tarafa ynelince esnaf yeniden kepenkleri
kapatyordu. ehir ahlisi yenierilerin bask rejiminden bkm usanmt; yardm iin
nihayet Ksem Sultana bavurdular.

Bu srada bir rivyet dolayordu: Ksem, IV. Mehmed ile annesi Turhan katlettirip
ehzde-i snyi tahta karma hazrlnda imi. Bu maksatla, bostanclar ve sipahileri
gizlice sarayda toplayp vezirleri ve ulemy bu maksatla saraya arm, cephe kurmu.
Vezirizam esnafa kar basky nleme cesaretini gsteremiyordu. Aalar, bununla da
kalmayp eya fiyatlar zerine zam koyarak pazara sryorlard. Rumelide koyun toplayp
getiren tccrdan celebkeler yerine kendi adamlarn gnderip onlarn ekmeine de el
uzattlar. Etin okkas narha gre sekiz aka iken, 13 akaya pazara srmekte idiler. Bursa,
Sakz, Bagdad ve amdan gelen deerli kumalar tutup gerek fiyatlarndan katyla
pazara sryorlard. Halk eya fiyatlarnn artndan ikyete balad. Aalar, ikyetleri
dinlemiyor; bir alay Etrk [Trk kyls] iftlerini bozup [tarm brakp] bu pahal ehre
geliyorlar, istemeyen kyne gitsin diyorlard.
1092/1681de ihtisb vergisi iin stanbul dkknlar tahrr olunduunda, birok dkknn
yenieriler elinde olduu ortaya kmtr. Asker tifesinin ticret hayatna el uzatmas, XIV
XV. yzyllarda Memlk Msrnda ekonominin knde balca neden saylmtr. Osmanl
lkesinde yenierinin ekonomi sektrne el atmas, zellikle XVII. yzylda gerekleti.334
XVI. yzyl sonlarna kadar devlet, askerin ticret hayatna el uzatmamas kuraln titizlikle
uygulamakta idi. Ocak aalarndan Bekta Aa, uluslararas sof ticreti ile zenginlemi,
Ankara ehrine kendi adamn yerletirmiti. Bu srada, taradan i-geim iin stanbula
gelenleri, zellikle Arnavutluk ve Dou-Anadoludan g edenleri tahrr edip ehir dna
srmek iin bir sayma (tahrre) karar verildi byle bir nleme, Kanun dneminde de ehir
nfusunu kontrol iin bavurulduunu biliyoruz. Tahrr srasnda, halk arasnda dedikodu ve
direnme grld. zetle ocak aalarnn bu smr ve bask rejimi, esnaf-halk ayaklanmasn
hazrlayan gelimelerdir.
Venedikliler XIV. yzyldan beri ehirlerinin buday vesair yiyeceklerini Bat-Anadoludan
satn almakta idiler; pdiahlar buna kapitlasyonlarla izin vermekteydi. Bu ticret, BatAnadolu halknn en nemli gelir kaynaklarndan biriydi. Girit savalar srasnda 1650
ylnda Melek Ahmed Paa, Venediki bara zorlamak iin, bu ihracat yasaklamak zere
blgeye askerle bir paa gnderdi. hra liman zmirde paa, ambarlar mhrleyip kilitledi.
Halk toplanp kadya bavurdular, sonra kadyla birlikte paa konana yrdler. Paa
levendleri toplanan halk zerine gnderdi, atma kt, yaralananlar oldu. Paa ve kad ayr
ayr durumu vezirizama ilettiler. Melek Ahmed, kady azletmek istediyse de, eyhlislm
Behy Efendi engel oldu.

Ksem, eyhlislm Abdlaziz ve Ocak Aalar

Bu gnleri, gz tan Karaelebizde Abdlazizden izleyelim. Bu dnemde yksek
makamlarda bulunan Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrr Zeylinde ocak aalar
cuntasn ktler: Ocak aalar cdde-i insfdan inhirf edb kendilerince nef-i hss zarar-i
mma takdm etmekte idiler [Ocak aalar insaf caddesinden ayrlp kendilerine ait zel
karlarn lke zararna nceye almlard].335 Abdlazize gre, onlarn Venedike
Anadoludan zahire ihracn yasaklamalar da yanl bir nlemdi; Venedikliler zahireyi

Raguza yoluyla salyorlard. Abdlaziz, aalarn eyhlislm Behynin rakibi idi. Behy
ile aalar arasnda anlamazlk kmas onu memnun etti. Behynin azli iin aalar, vlide
Ksem ve vezire bask yaptlar. Abdlaziz aalarn bu hareketini tahakkm diye ktler.
Abdlaziz, aalar ve vlide Ksem ile advet (dmanlk) iinde bulunduunu eserinde
belirtir.336
Aalar ve Ksem, sonunda Rumeli kadaskeri Abdlazizi eyhlislmla getirmeye
mecbur oldular (22 Mays 1651) (Rumeli kadaskerlii bu makama bir basamak idi). Bir hatti hmyn yle balar: md dn devletimize ve manet-i Muhammede lyk olan ileri
er-i erf muktezas zere grmeniz lzmdr. Bu ifdede eyhlislm, yalnz din ilerde
deil, devlete ait ilerde de sorumluluk altnda gsterilmektedir. Aslnda I. Ahmed (1603
1617) dneminden beri eyhlislmlar, gnlk siysette merlatrc yetkileriyle, gittike
daha ar basan bir rol oynamaya balamlardr. Byk vlide Ksem bir resm trende hazr
bulunup Abdlazize bir avu altn ba yapt; Abdlaziz, Sultanm ihsan halfe [sultan]
ksesinden mi idersiz? diye aka yapt, Ksemin houna gidip glmsedi, Abdlaziz, bu
ducya iltift-i hneleri oldu, der.337 Kayda deer ki, Abdlaziz mfti olunca haram
mal yememek iin Mihali ve Kirmasti arpalklarn kabul etmemitir.338
Abdlaziz, ocak aalarndan Bekta Aay devlet ilerinde ba olarak kabul eder, fakat
onun kendisine kar olduunu belirtir.339 Bu srada iler karr: Venedikin yeni bir
donanmas (40 kadar burton, alt mavna, 70 kadar kadrga) denize almtr. Yeni
eyhlislm Abdlaziz, aalar ile haftada iki kez toplanp ilere bakyorlard. Bu
toplantlardan birinde Abdlaziz, deer vermedii Cell (ekya) sayd Hasan Aann
katle mstahak olduunu ileri srer, fakat bu szleri bir bo kayg diye reddolunur.340 Hasan
Aa Anadoluda, sonradan Celllerle devlet arasnda bir bunalma neden olacaktr. O zaman
Vezirizam Melek Ahmed Paa idi, ocak aalarnn devlet ilerinde tahakkm, en yksek
noktaya erimi olup yaknda decekleri, aralarndaki ekimelerden tahmin (kethda-bey
olay) ediliyordu.341
Sonunda Vezirizam Melek Ahmed Paa ile mfti Abdlaziz azlolundu. Aalar, Ksemle
iler hakknda ters dyordu. Girite giden yeni donanma Naka (Naksos) Adas yaknnda
Venedik donanmasyla karlat ve tam bir bozguna urad. Yelkenli burtonlar terkolunmu,
dman eline dmt (22 Temmuz 1651).342 Ege Adalarnn Venedik tarafndan igalinden
korkuluyordu. Dmana kar kabilecek yeni bir donanma yapma imkn da yoktu.
Abdlaziz, ocak aalarnca kapudn paann bu bozgundan sorumlu tutulmayn garip bulur.
Bu eletiri pdiah deil, tabii Ksemi hedef almaktadr.
Abdlazizin rakibi ocak aalarnn meylettikleri Abdrrahim idi. Cell Hasan
yandalarnn sebepsiz katledilii343 Abdlazizi rahatsz ediyordu. Aalarn iktidarna son
veren Esnaf syanndan nce Abdlaziz uyarda bulunmutu. Vezirizamn ml bunalma are
olarak esnaf zerine vergiler koymas, Abdlazizin eyhlislm olarak uyarlarna kulak
verilmemesi344 isyanla sonuland. On bin kadar esnaf ayaklanp Abdlazizin hnesine
gelmiler, onu balarna geirmilerdir. Abdlaziz aslnda bir hatrat eseri olan Zeylde, biz
halkn dertlerini nemseriz, diyor. syan iin pdiaha (yani Kseme), Bir iki defa haber

gnderdim, szmn tesiri olmad diye ekliyor,345 kendisi, ayaklanan halkn bana geip
saraya yrmesini affettirmek abasndadr.

Ayaklanan Halk Sarayda

Ayaklanan halk, Abdlazizi nlerine alp saraya geldiler. Ksemin meknna,
Darussadeye yrdler. Ksem, haremden baz aalar ile saraydaki ehzdeler Cmiinde
pdiah huzurunda toplanan meclise geldi346 ve eyhlislm Abdlazize hiddetle hitap
ederek, Bu ehas nin defitmeyb saraya getirdiniz? diye paylad. Vezirizam Melek
Ahmedin halk temsilcilerine inatla kar koymu olmasna karlk, eyhlislm Abdlaziz
esnafa daha anlayla mumele edilmesini tavsiye etmek istemiti. Osmanl tarihinde
iitilmemi bir eydi bu isyan. Halk, pdiah vekli vezirizam azle zorluyor, eyhlislm da
bunu destekliyordu. Abdlaziz, Kseme ikyetler bizden deil, vezirizamdandr Halk
ile karlamak olmaz nedmet ekersiz cevabnda bulundu. Ksem, Abdlazizi, Vezre
itidal tavsiyeniz gemediyse, niye bana bildirmediniz? diye paylad. eyhlislm ile vezir
arasnda anlamazlk olduunu Ksem biliyordu. Abdlaziz, Vezirizam sizin dmdnz, onu
ekitirerek sizinle dman m olalm? cevabn verdi.
Aslnda eyhlislm Abdlaziz, halkn ayaklann ve isteklerini desteklemekteydi.
Esnafn istekleri pdiaha arz olundu, halkn kar kt teklf (fazladan kannsuz alnan
vergi ve resimler) affolundu. Abdlaziz bu konudaki hatt-i hmynu (kukusuz Ksemin
bilgisi dahilinde), halka okudu.
Abdlaziz, Vezirizam Melek Ahmedi sevmiyordu, aralarnda fikir ayrl bulunuyordu.
Esnaf vezirizamn azlinde srar etti. Halktan gelen byle bir ey kabul olunamazd. O zaman
byk vlide, Abdlazizi dinlemeden kapclar-kethdasn vezirizama gnderdi ve sadret
mhrn istedi. Esnaf temsilcileri, Ocak aalar cuntas, vezirizam ve eyhlislm
gitmelidir diyorlard. Bu tepki karsnda Abdlaziz Aklm perin oldu diye yazar.347
Abdlaziz, Ben fetv verip pdiahn veziri azil fermnna yol atm diye kendini savunmak
ister.
Azil haberi zerine Ksem bu szlerin sonu kime varyor, vzer ve ulem cem olup bir
tedbr etsnler diye sze kart. Abdlaziz, buna kar kt, kabul edildi. Sklan vlide
Ksem o zaman Bu mahal tengdir (dardr) tara kalm, dey kalkp Byk Havuz yanna
geti. Abdlazize gre pdiah mhrnn tesliminde fesd-i azm ortaya kmas
kanlmaz olurdu, Pdiahn mhr-i vekleti Siyavu Paaya teslim olundu (24 Austos
1651).348 Olaylar cunta aalar yakndan izliyordu, onlardan sadret mhrnn bu
bendelerine (ocak aalarna) ihsanlar olsun haberi geldi.
Olaylarn gelimesi Abdlaziz tarafndan bu biimde anlatlr. br ada kaynaklar,
olaylar farkl anlatrlar.349 Ayaklanan esnafn, eyhlislm Abdlazizi nlerine katp saraya
vardn ocak aalar duyunca, hemen yenierileriyle At-Meydannda toplandlar. Bu isyan
balangc idi. Halk, Vezirizam Melek Ahmedin azlini ve ocak aalarnn katlini istemekte
idi, isteklerini pdiaha (Kseme) bildirdiler. Ksem, cunta aalarna haber gnderdi,
aalar, vezirizamlk kendilerinden yenieri Kara avua verilirse i biter, denildi. Cunta,

bu kez de halk isyann, devlet idaresine dorudan el koymak iin kullanmak istiyordu.
Ksem, vaktiyle ocak aalarndan Kara Murad vezirizam yapt gibi, ayn eyi imdi
tekrar yapmay ummakta idi.

Turhan Sultan: Ksemin Katli, Cuntann Sonu

Sultan brahimin katlinden sonra Ksem, ocak aalaryla ittifak halinde egemenliinin en
yksek noktasna erimiti. Esnaf isyan ile beraber ocak aalar cuntas ve onlarn iktidarda
mttefiki olan Ksem Sultann katliyle biten dramatik gelimeler, bu dnem olaylarn aktaran
rihlmenrzde tarafndan ayrntlaryla anlatlmtr.350 IV. Mehmedin culsuyla (1648)
beraber vlide sultanlk makam Hadce Turhan Sultana geti. Ocak aalar desteiyle
Ksem Sultann Eski Saraya gnderilmeyip Topkap Saraynda kalmas kararlanca,
Ksem Byk Vlide Sultan sfatyla iktidarn srdrd. Bylece, Mverrihe
(rihlmenrzde) gre, ister istemez devlette itirk gilesi devam etmitir.
Turhan Sultann etrafnda hadm aalarndan yeni bir yanda grubu ortaya kmt.
Bunlarn banda hadmlardan Ba-lala Sleyman Aa, mushib smail Aa bulunmakta idi.
Bu grup, Ksemin adamlarn yok saymakta idiler. ki taraf arasnda zaman zaman atma
kyor, Ksem sabredip kendini ibadete veriyor, fakat ocak aalar ittifakyla devlet
ilerinden el ekmiyordu (Topkap Saray Arivinden aktardmz Ksem Sultana
Telhsler bunda phe brakmyor; bkz. Ekler). ki vlide arasnda zaman zaman atmalar
eksik deildi. Byk vlide rakibine kar gl idi, Ksem, Turhan yanllarnn gsterilerine
kar ocak aalarna gveniyordu. Bir rivyete gre, ocak aalar yle bir komplo
dnmler:
Ocak aalar, IV. Mehmedi tahttan indirecek, Turhan Sultan Eski Saraya srlecek ve
haremdeki yandalar ortadan kaldrlarak, Sultan Mehmedin (o zaman 9 yanda) yerine
kardei Sleyman tahta karlacak. Sleymann annesi saf-dil Dilb, meczb bir hatun
olup Kseme rakip olamaz diye dnlm. Haremde hadmlarn ileri gelenlerinden
Bakap-olan ve idamlar yerine getiren bostancba Ali Aa komploya dhil olmular.
Kart drt hadm katledin, diye ocak aalarna tezkire yazlm. ehzde Sleyman tahta
karmak iin geceleyin sarayn baz kaplar ak braklacak, ocak aalaryla yenieriler
saraya girecek ve pln yerine getireceklermi. Komplo ayrntlaryla tespit olunmutu.
Kk sultan IV. Mehmedi zehirlemekle ie balayacaklarm, bunun iin helvac-ba
pdiaha zehirli erbet verecekmi, fakat criyelerden Melek her eyden haberdar imi,
Turhana gidip haber vermi. Turhan, ba-lala Sleyman ile Hocay arp durumu
bildirmi. Bu srada ocak aalarndan saraya tezkire gelmi, Turhann drt hadmaasnn
teslimi istenmi. Turhann mahrem adam saray darsna gidip ocak aalarnn komplosunu
renmi. Kzlaraas Sleyman Aa da, Ksem ile ocak aalarnn komplosunu
renipTurhana bildirmi. Lala ile Aa on drt hadmla kar tertip alarak, Ksemin
katledilmesi iin aralarnda yemin etmiler. Akam, saray avlusuna ktklarnda, Kseme
yakn aalarn nbetileri silhlandrmakla megul olduklarn grmler. Artk komplo
hakknda kuku kalmamtr.

Lala Sleyman Aa, gvenilir adamlarn toplayp kk pdiah bodurmak iin komplo
kurulduunu aklar ve onlarn sadakatini yeminle temin eder. Enderunda zlfl iolanlarndan 120si ve aalar hizmetinde emektar eski teberdrlar hepsi, komploya kar
hazrlk yaparlar. Pdiahn yatp kalkt hs-odann aalarna haber gnderip birlikte hareket
etmek iin anlarlar. Hs-oda aalar, ocak aalarna karydlar, nk onlarn kmada
yenieri aal gibi mevkilere gelmelerini nlemekteydiler hepsi komploculara kar
Turhann yannda yer almaya karar verirler.
Bylece, iki taraf da karlamak iin tertiblerini alm bulunuyorlard. O gece iftardan
sonra herkes odalarna ekilip rahatta iken Turhan Sultann adamlar, yalnkl lala
Sleyman Aann yanna gelip toplandlar, hep birlikte sel gibi gelip dvmek zere saf
baladlar. Ksemin 300 kadar aalarla adamlar da ellerinde kl gece gndz Ksemin
dairesi etrafnda nbette ve odalarda gizlenmi bekliyorlard.
-olanlarnn ba bbussade aas (kapuaas) grlty iitip komplocularn karsna
kt, Nedir bu grlt? dediinde, Pdiahmzdan Byk Vlideyi isteriz demek
cesaretini gsterdiler. Kapuaas hemen ocuk pdiahn huzuruna kp durumu anlatt;
pdiah, Her biri odalarna dalsnlar diye emretti. Gelenler, Elbette Vlideyi [Ksemi]
isteriz, yoksa hepimiz lmeye hazrz diye ayak dirediler. Pdiahn zel odas olan hsodann baaas Ksemin adam idi. Kk pdiah komplocularn saldrda
bulunmalarndan korkup hs-odaya snm idi, fakat Ksemin adam hs-odabann
komplocularla beraber olduu biliniyordu; durumdan habersiz gibi kar karak, Aalar
ayptr hi adam velinimeti [pdiah] zerine hurc [isyan] eder mi, daln diye tte
bulunmak istedi, elindeki denek ile iaret yapnca hs-oda olanlar hep birlikte zerine
yryp ba aay ortalarna aldlar, kl darbeleriyle paraladlar.
Katiller bu sefer nlerinde Turhann adam lala Sleyman Aa olduu halde byk vlide
Ksemin dairesi zerine yrdler. Ksemin dairesi nnde kap-olan, balarnda
mcevveze klhlar bir grup hadmlarla duruyordu, gelenlere kar koymak istediler,
Sleyman Aa, Vurun unlar diye emredince, ba-kap olann kl darbeleriyle
paraladlar, kalanlarn kardlar ve Vlide-i muazzamann odas nne geldiler. Vlide,
dardaki grlty iitince kendisini korumak zere yenieriler geldi sand ve yksek sesle
nbetilere, Geldiler mi? diye bard.
O srada lala Sleyman Aa, kap dehlizlerine girmiti, Bel [evet] geldiler, taraya
buyrun diye Kseme yant verdi. Vlide o zaman gelenlerin kim olduunu anlad, can
korkusuyla odalar tarafna kap gizlenmek istedi. Gizli odalardan birine girip dolap zerinde
bir gurfede (gizli st hcre) gizlendi. Ama kaderden kanlmaz, gelen kalabalk Sleyman
Aann arkasndan odaya doldular, aramada sultanlk iareti bir almete (melike-i kidafe
ir) rastladlar, Ksemi eteinden ve yanlarndan tutup aa indirdiler. Kk Mehmed
derlerdi, dev gibi bir adam, klcyla birbiri arkasndan darbeler vurdu, asl perdelerden
birinin ipini kesip Ksemin boazna geirerek, Boup ehd eyledi. Boulma srasnda
az ve burunlarndan kan fkrp katilin eline ve elbisesine bulat. Ksem son nefesini
verince zerindeki mcevherat ve odasnn eyas yamaya urad.351
Ksemin yllar boyu toplad saysz deerli eya ve cevhir, pdiah hazinesine alnd.

Mercan arsnda yaptrd Vlide Hannda bulunan yirmi sandk altn flori de hazineye
gnderildi. Ksem hayatta iken kendisine Anadolu ve Rumelide be hssn geliri verilmi,
voyvodalara iltizamla verilip her birinden gelen ellier bin guru ki hepsinin toplam
250.000 riyal gurutur hazineye aktarld. Eyletlerdeki bu gelirleri vlidenin kethdalar,
reyadan her trl zorbalkla eker, aresiz reya korkularndan vlideye bildiremezlermi.352
Nam kaynann u notu ilgintir: Vlide-i muazzama, hayrata harcamalardan vazgemi
olsa bile, devlet gelirlerini kontrolleri altnda tutan mtegallibe aalarn yamasna ne
demeli? Vlide-i muhtereme gibi bir shibetl-hayrt devletl ol b-insf mutasallblarn
[ocak aalar?] uruna ehd oldu. Aalarn kahr u istils ve mtegallibn cemiyyetlerinin
inhilli esnaf isyanyla mmkn olmutur.353
Sarayda Ksemin katliyle son bulan olaylar geerken, yenieri aas saraynda toplant
halindeki ocak aalar cuntasndan Vezirizam Siyavu Paaya bir defter geldi, Enderundan
olaya karanlarn, Ksemi katleden hadmlarn adlar isteniyordu. Paa geceleyin bir telhs
ile vaziyeti pdiaha arz etti. Ocak aalarnn adamn haremde, ekilmi kllarla
karladlar. Ocak aalarnn yanlarna dnen adamlar, sarayda olup bitenleri anlatp,
iten geti Vlidenin ii bitti diye haber verdiler. Aalar, dehet iinde ne yapacaklarn
grmek zere toplant yaptlar.
te yanda Ksemi katleden lala Sleyman Aa, vezirizam bularak olup biteni anlatt.
Siyavu Paa memnundu, Ktler cezalarn bulur dedi. Byk vlideye yardmc olanlar
derhal idam olundu. Herkes, ocak aalaryla bir olup devlete sahip kan Ksemin bu ekilde
ortadan kalkmasndan memnun idi.354 imdi duruma Vezirizam Siyavu ile Turhan ve Lala
Sleyman hkim idi. Saray ve pdiah, aalarn bir saldrsna kar korunma altna alnd.
Peygamberin bayra karlp dikildi. Vezirizam yeni bir mfti atayp aalarn s olduklar
iln olundu. Ocak aalar, pdiaha isyan etmi sayld ve yakalanmalar iin tertibat
alnd.355
ehirde mndler dolap halk Sancak-i erf altna aryordu. Aalarn tahakkm
altnda ayaklar altna den ahli-i ehr ve silh kullanabilen herkes, saray ocak aalarna
kar korumak zere dalga dalga geliyordu. Asker ocaklar, yenieri ve sipahiler de pdiah
ve saray korumaya geldiler. Yenieri aas ve teki ocak aalar deitirildi. Yeni aalara
ehirde kol gezmek emri verildi.
Yenieri ocann Sancak-i erf altnda saray tarafna gemesi karsnda cunta aresiz
kald. Ulem bata asker, ocak aalarna kar saraya yneldi. aresiz kalan cunta aalar
umutsuzluk iinde korkun kararlar almaktan ekinmediler, ehri birka yerden atee
verelim, yamaya izin verelim dediler. Ama kimse onlarn yanna gelmedi, yalnz kaldlar.
s ocak aalarndan her biri bir tarafa kat. Bekta Aa, Kara avu, elebi Kethda-bey
birer birer yakalanp idam olundu. Bu arada onlarn setii eyhlislm Abdlaziz Efendi de
srgne gnderildi.356 zetle, Esnaf syanyla balayan stanbul halknn ayaklanmas,
Ksemle beraber Ocak Aalar Cuntasna son verdi, Aalarn devleti muzmahil oldu.
326 Fezlekeden zetle, Nim, V, s. 27-34.
327 Z. Aycibin, Fezleke Tahlil ve Metin, Doktora Tezi, Mimar Sinan niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2007, c. II, s.
1072-73; Nim, V, s. 31.

328 Nim, IV, s. 462. Nimnn genel kayna rihlmenrzdenin kayp tarihidir. Nim, genelde mverrih der ki diye ondan
aktarr.
329 Nim, V, s. 14.
330 Osmanl toplumunda pdiahlarn yksek snf idarecilerin kltr adamlar zarfler ile iret meclisleri ok eski bir gelenee dayanr,
bkz. H. nalck, Hs-Baede Ay u Tarab, Nedimler, airler, Mutribler, stanbul, 2010.
331 Nim, V, s. 46.
332 Melek Ahmed Paa valiliinde Bagdaddan ylda 100 kse (10 milyon) aka destek gelmekte idi.
333 Nim, V, s. 47.
334 Fezlekeden naklen, Nim, V, s. 38-39; esnaf ve yenieri zerine C. Kafadar, Yenieri-Esnaf Relations, Solidarity and Conflict,
Yksek Lisans Tezi, McGill University, Kanada, 1981.
335 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrr Zeyli, (1647-1658) Tahlil ve Metin, N. Kaya, Ankara, 2003, s. 52-54.
336 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 54.
337 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 56.
338 Atamadan sonra eyhlislmn makamna getirilmesi merasiminin ayrntlar bkz. Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 55-60.
339 Medr-i hall u akd-i umr-i dny (Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 61).
340 syan eden Hasan Aa olay iin bkz. Nim, V, s. 83-89.
341 Nim, V, s. 89.
342 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 63-64.
343 Cell Hasann yanna gitmelerinden phelenen yz kii katlolunmutu (Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 67).
344 Esnafn ayaklanmas, teki kaynaklarda olduu gibi, Abdlazizde de (Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 67-68) kanunsuz vergiler ve esnafn
ikyetlerine vezirin sert tepkisi sonucu gsterilmitir. Abdlaziz eyhlislm sfatyla veziri uyarmt.
345 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 68.
346 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 70.
347 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 72.
348 Ravzatl-Ebrar Zeyli, s. 72-73.
349 Devam iin bkz. Nim, V, s. 97-106. Nima rihlmenrzde ve Fezlekeyi kullanr, bunlar olaylarn gz tanklardr, bkz. c. V. s.
101.
350 Olaylarn tan rihlmenrzde Ahmed Efendi ayrntl kaytlar, Nim tarafndan, mvverih der ki diye nakledilmitir. Ahmed
Efendinin metni bir yangnda yanmt. Nim ona ait metinleri deitirmeden aktarmaktadr. Ksemin katline dair para, Nim, V, s.
107-115te bi-aynihi aktarmtr.
351 Ksemin katline dair ayrntl bir rivyeti Paul Rycaut nakleder: Present State of the Ottoman Empire, (ilk basks Londra, 1670)
New York, 1971; ayrca The Travel Diary of Robert Bargrave, Levant Merchant, 1647-1656, yay. M. G. Brennan, Londra, 1999.
352 Ksem ve yandalarnn devlet maln yamalar hakknda bkz. Nim, V, s. 113-115.
353 Nim, V, s. 115.
354 Nim, V, s. 117-119.
355 Olaylarn geliimi iin Nim, V, s. 120-135; kukusuz sarayda vezirizamla Turhan Vlide beraber hareket etmekte idiler. Vakanvs
(rihlmenrzde?) onun adn anmaktan ekinir.
356 Nim, V, s. 135-148.

Vlide Turhan Sultan ve Darussade Aas Dnemi (1651-1656)

Vlide Hdice Turhan Sultan, Sultan brahimin ba-hsekisi idi; IV. Mehmed (16481687)
dneminde vlide sultan sfatyla haremin bana geldi. Ksem, Turhana bal zenci hadmlar
tarafndan katledilince (2 Eyll 1651) Turhan, vlide sultanlarn gerek erkine erimi ve
lmne (1683) kadar vlide sultan olarak haremin ba mevkiinde bulunmutur.357 Turhan
Sultan, 6 yanda tahta kan olu pdiah adna, Ksem gibi, devlet ileriyle dorudan
doruya karar mevkiinde bulunuyordu (bkz. Ekler). Belgelerde vezirizamn arzlar zerinde
pdiah adna Turhann emirlerini grmekteyiz (Mhr: Vlide-i Sultan Mehmed). Ksem
dneminde olduu gibi, Turhann da vekl-i saltanat sfatn tayan vezirizamlarla
atma durumlar eksik olmamtr. Ksemden beri vlide sultanlarn kk pdiahlar adna
devlet ilerinin banda olmalar, brokratlar tarafndan iyi grlmyordu.

Harem ktidar
Ksem ve ocak aalar cuntas ortadan kaldrldktan sonra, n aalarn devleti
muzmahil old, halk-i alem gy kbs-i nuhsetten kurtuldu358 (Aalarn devletine son
verildiinde sanki uursuz bir kbustan halk kurtuldu). Aalarn yakn adam nfuzlu
Mevkuft Mehmed Efendi hapse atld,359 ocak aalarnn zorbalklarna gz yummu olan
Melek Ahmed Paa da Malkaraya srgn edildi. Ksem dnemindeki nemli kiiler idareden
temizlendi. Aalarn gitmesiyle bayram meydanlar eskisi gibi halkn elence yeri oldu.360
Yeni idare, aalar cuntas zamannda rvetle servet yanlarn mallarna el koydu. Hazine
fazla verdi. Ksemin adam darussade aas Ahmed Aa azlolundu. Kendisi Ksemin sa
kolu idi. Kseme dayanarak tm kararlara da ortak olmakta idi.361 Vezirizam Siyavu Paa,
keml-i istikll ve mehbet ile makamnda oturdu; brokrasi tam bamszlna kavumu
oldu. Baka ifade ile, idare Osmanl devlet geleneine gre yeni batan geri gelmiti.
Ksem ile ibirlii yapm ve Sultan brahimin katlinde rol oynam olan darussade aas
Cell brahim Aa da, Msrda yakalanp idam olundu. imdi Turhan Vlidenin darussade
aas Sleyman da, ncekiler gibi devlet ileri zerinde kararlarda son sz sahibi oldu.362
Sleyman azm dvn dzenledi, kendisini tebrike geldiler. Ksem dneminde Haremin
mdhalesini kabul etmeyen Vezirizam Siyavu Paa ile Turhan Sultann darussade aas
Sleyman arasnda kanlmaz bir iktidar mcadelesi balad.363 Ksemle ibirlii yapm
olan ulem affolundu, bazlar srgne gnderildi.

Yeni darede Tasfiyeler

Ocak aalar zamannda aalara kar Anadoluda sipahilerin davasn gden Abaza Hasan
ve bir Paalar 30.000e varan kuvvetleriyle stanbul zerine yrdklerinde (Eyll 1651)
ocak aalarnn idamnda sz birlii etmilerdi.
nemli atamalar daima Hareme vlide sultana, darussade aasna danlarak
yaplmakta, fakat her zaman buna uyulmamakta idi. Dardakiler, Bizi vlidenin ve
kzlaraasnn sikletinden [basksndan] kurtulanz diye onlara kar direnmekteydiler.364
Haleb valisi atanan bir Paa eitli yollarla bu ehrin zengin tccrn soymakta idi.365 Ocak
aalarnn rvetle Msra vali yaptklar Abdurrahman Paa, Sultan brahimin katlinden
sulu bulunuyordu. Eski zorbalardan saylarak idam istenmekteydi. Vlide sultan Turhana
bunun iin tezkire gnderildi. Pdiaha (Turhana) 500 kse para gnderip kendini kurtarmak
abasnda idi. Vezirizam, Turhana telhs gnderip Abdurrahman Paann idamn istedi, o
da hareme gidip snmaya alt, fakat bostanclar yakalayp idm ettiler, 2000 kselik
servetine el konuldu.366

Vezirizam-Darussade ktidar atmas

Siyavu ve mfti, Abaza Hasan ve bire, Ocak aalar artk iktidarda deil, uzlaalm
diye, pdiahn el yazsn tayan bir fermn gnderdiler, fakat anlama olmad. Bursaya
korumac 2000 yenieri gnderildi. Nihayet, Siyavu Paa paalardan arac gnderip
anlamay salad. Sipahilere eski vergi toplama hizmetleri verildi.
Cunta ortadan kaldrldktan sonra (21 Austos 1651) Siyavu Paa, vekl-i pdiah olarak
devlet ilerini tam bir yetkiyle, bamsz idare etmek azmindeydi. te yandan, Turhan
Sultann yakn adam ve Ksem ile Ocak Aalarnn haksz tagallbn ykmada balca rol
oynayan Darussade Aas Sleyman Aa, her hussa mdhale ederdi.367 Aa, vlide
sultan Turhana dayanyordu. te yandan, Vezirizam Siyavu Paa da cuntann bertaraf
edilmesinde oynad rol ve pdiahn mhrn tayan vekl-i saltanat sfatyla, devlet
ilerini mdahalesiz yrtmek iddiasnda idi. zetle, Ksem dneminde olduu gibi, vlide
sultan ile vezirizam arasndaki atma, kanlmaz bir bunalma yol at.
Anadoluda isyanda olan bir Paa ve Abaza Hasan, Defterdr Emr Paann idam iin
ltimatom gndermilerdi. Olay, vezirizam ile haremaas arasnda yetki konusunda
atmann ortaya kmasna neden oldu. Vezirizam defterdr azletti. Emr Paa, darussade
aasna snd. Aa, hemen vezirizama adamn gnderip defterdr himayesi altna ald ve
Emr Paay incitmesinler diye kar kt. Dvnn eski vezirlerinden olan ve hkmetin
bamszln korumay grevinden sayan Siyavu Paa hiddetle, Bu nasl bir vezrettir ki,
ben bir Arabn [zenci hadmn] malb ve mahkmu olam? diye bard; bunu hemen
darussade aasna yetitirdiler. Siyavu, katledilen darussade aasnn parasn i etti, diye
ortada sylentiler vard; Siyavu, ii uzatmadan kapatt. Fakat hadmaas almakta
gecikmedi ok gemeden Siyavu azledilecek, yerine Grc Mehmed Paa gelecektir.
Siyavu, o dnemde herkes gibi, memuriyetleri rvetle satma gibi kannsuz yollarla byk
servet edinmiti. Siyavuun rvetiliine adamlar da almt. Asl sorun, harem ilerine
karmas ve darussade aas yaknndakileri aradan kaldrma abalar idi; bundan dolay

ona dman olanlar, katli iin harekete gemilerdi. Vezirin bir Paaya itaat etmeden nce
gnderdii dosta mektuplar darussade aasnn eline gemiti; o da bunu Vlide Turhana
bildirerek veziri ihnetle sulad.
Turhan Sultan, Siyavu Paay azletmek iin yaknlaryla, bu arada kethdas nl mimar
Kasm Aa ile grmelere balad. Kasm Aa, Kprl Mehmed Paay vezirizamla
namzed gsteriyordu. Bu kayt, 1651 ylnda Kprlnn devletin bana getirilmesinin
dnldn gstermektedir. Vlide Turhan, darussade aasna bal idi, o da am valisi
Grc Mehmed Paay vezirizamla getirmek istiyordu. Darussade aas, bu hususta
vlide Turhan ve pdiah kandrp Siyavu Paay davet etti ve saraya geldiinde mhr-i
hmynu (pdiahn mhrn) zorla alp Grc Mehmede teslim etti. Bu grlmemi bir
eydi: Haremaas bir hadm, devletin en yksek makamnda bulunan vezirizam azledip
yerine istedii adam getirmekte idi (30 Ekim 1651). Siyavuu hapse attrd, idamna karar
verilmiken, Turhan Sultan raz olmad, paa Malkaraya srgn edildi. Darussade aas
Sleyman kendisi iin zengin Msr valiliini garantiledi.
Ksemin aksine ilere tam hkim olamayan vlide Turhan, kethdalar ve akl hocas
setii kimselerle devlet ilerini konuup karar verirdi. Mimar Koca Kasm kethda yapt.
368Kasm Aa, Grc Mehmed Paann vezirizamla gelmesine kar idi. Kasm Aann
darussade aasyla aras akt. Grc Mehmed vezirizam olunca (27 Eyll 1651), kendi
aleyhinde bulunan Kasm Aaya cephe ald. Kasm Aa, Grc Paa yerine Kprl Mehmed
Paann vezirizamla getirilmesini tavsiye ile onun bu makamda iyi i yapabileceini
Turhan Sultana sylerdi. Turhann kethdas ve ba-danman Kasm Aa, Kprlnn
ilkin Dvna vezir atanmasn, sonra vezirizamla getirilmesini tavsiye ediyordu (1651).
Kasm Aa Kprl ile konuur, onun fikirlerini beenirdi. Turhan Sultan, Kprly
kmsyor, halk arasnda ad san belli olmayan Kprlnn vezirlie getirilmesine kar
kyordu. Turhan, kk pdiah IV. Mehmede (o zaman henz 9 yandayd) Kprl
hakknda danm, sonra darussade aas Sleymana, o da bunu Vezirizam Grc Mehmed
Paaya bildirmiti. Kprl, sancakbeyliiyle, Kasm Aa da bir sreliine Turhan Sultann
yanndan uzaklatrld. Turhan Sultan her sylenene inanr safdil bir kadnd. Ksem gibi
siyaslerin oyunlarn anlayacak kadar gz ak deildi. Kahveci-bay, Kasm Aa yerine
kethda yapmaya karar verdi. htiyar mimar Kasm Aa zindana gnderildi, mal mlk
musdere edildi. Aslnda onu ortadan kaldrmak istiyorlard, ama vlideden korkuyorlard.
Kbrsa srgn gnderdiler.369 Cuntadan sonra asker halk eski nfuzunu kaybetse de, her
zaman nemli rol sahibiydi. Grc Mehmed Paa, yenieri ocana farkl davranyordu: 1652
yl ulfesi yalnz yenieriye verildi. Sipahiler grlt kard, ba-defterdr sktrdlar.

Mliyede Bunalm: Tarhoncu Ahmed Paa

Grc Mehmed Paa zamannda, devlet mliyesi ifls etmi durumda idi. Bunalm ocak
aalar zamannda balamt. Vezirizam Grc Mehmed Paa nemli ilerde Harem ve
kzlaraas ile danma halinde idi. (Bu dnemde vezirizamlar genelde Grc ve Abaza
klelerinden idi. Grc Mehmed Paa gibi Dvnda ikinci vezir Koca Kenan Paa,

Diyarbekir valisi de Grc idi). Ksem gelenei devam ediyor, kk pdiah yerine daima
Turhan Vlideye danlp karar alnyordu (bkz. Ekler). Grc Paa, safdil bir kimse olup
ilerin asln bilmezdi. Bu tarihte devlet gelirleri giderlerin yarsna inmi ve iki yllk gelir
tedhlde (daha nce sarfedilmi) bulunuyordu.370 Vezirizam, zengin paalar zerine bask
ile musderelara giriti. Bu arada, Msr geliri bekys diye mazl Mehmed Paadan hapis
tehdidiyle yz kse para (bir milyon aka) kopard. Vezirizamn giderleri ksaca yerde en
nemli ilere bile kaytszl zerine dedikodu ald yrd, gizli toplantlarda eletiriler artt.
Darussade aas balangta hmisi olduu paay himayeden kanmak gereini zamanla
anlad.
Vlide Turhan, kendi dairesinde eyhlislm ve kadaskerler ile gizli toplantlar yapp
durumu grmekte idiler. Yenieri ocanda kethda-bey de bu grmelere katlmakta,
mliye ilerinde deneyimli Tarhoncu Ahmed Paay bu toplantlara getirmekte idi.
Toplantlardan haber alan vezirizam, vlide kethdasn, Tarhoncuyu ve Zurnzen Paay
srgne gnderdi. Kethda-beyi, azl ve srgn etmek iin pdiahtan bir hatt-i hmyn
salamak gerekti. eyhlislm ve darussade aas kendisini uyardlar. Ayn srada sarayda
i-olanlar arasnda darussade aasna kar komplo ortaya kt, yz kadar i-olannn
grevlerine son verildi
Ml durumu grmek iin pdiah, vlide, vezirizam ve eyhlislm bir meveret
meclisinde bulutular (4 Mays 1652) bu toplant nemli devlet ilerinin bu tarzda meveret
toplantlarnda grldn anlatmaktadr.371 Msrdan gelen geliri artrmak iin oradaki
hizmetlilerin aldklar ulfe vesairede kesinti yaplmas dnlmt. Toplantda denildi ki,
Msr valileri azillerinde, drt bin kse (400 milyon aka) gelirle ayrlrlarm, bunda
devlete ait gelirden pay varm; vezirizam bu aklamalardan rahatsz oldu. Son toplantda
ulemdan Hoca-zde Mesdun aklamalar vezirizam g duruma drm, azli
dedikodular ortaya kmt.
Grc Mehmed Paa, vlide Turhandan destek istedi. Harem vezirizama kar olmakla
beraber onun yerine kimin getirilecei hususunda ak fikir sahibi deildi. Grc Paa, onlarn
adam idi. ktidarn destekliyorlard.
Bu srada haber alnd ki, Venedikliler byk bir donanma ile saldr hazrlnda, EskiHisar nnde anakkale Boaz karsnda Boaz hisarlarn ykmay plnlamlar.372 Bu
saldr pln stanbulu tehlike altna sokacakt. Osmanl donanmas Ege Denizine
kamyordu. Boaz korumak iin bir yenieri kuvveti gnderildi. Kapudn paa ise,
donanmann berbat durumda olduundan, kalyonlarn hl hazr olmadndan, hizmete verilen
yenierilerin kendisine itaat etmediklerinden ikyeti idi.
Venedik donanma gemilerinden bir ksmnn frtnada paralanmas haberi sevinle
karland. Boaz hisarlar ve Bozca-Ada korunmas iin kuvvet gnderildi. Pdiah, yani
vlide sultan, sulularn huzura gelmesinde srar etti. Durum ok kayg vericiydi. skdar
Saraynda kk pdiah huzurunda olaanst toplantda, Venedik tehdidi ve ml ifls
gndeme geldi. Grc Mehmede gvensizlik genel bir hal ald, onun tek destekisi
darussade aas idi. Deitirilmesi iin eyhlislm bakanlnda toplanan meveret
meclisinde, nce Grc Ahmed Paa yerine tekrar Siyavu Paann getirilmesi karar

alndysa da, sonunda Grc Paa yerine Tarhoncu Ahmed Paann bu makama getirilmesine
karar verildi. Harem, ulemya kar ar basm oluyordu.
Kk pdiahn bir hatt-i hmynu ile eyhlislm, kadaskerler, yenieri aas, sipahi
blk aalar saraya arld, pdiah mhrn geri almak iin Grc Paa da arld.
Sahilde, Yal-Kknde byk Dvn topland. Devlet, byk bir bunalm karsnda
bulunuyordu. Boaz, abluka altnda idi. stanbulda dedikodu artmt; fiyatlar, zellikle et
fiyat frlad. imdi herkes Anadolu kadaskeri Mesud Efendinin azna bakyordu. O,
vezirizama kar mliyede deneyimli kethdalardan Tarhoncu Ahmed Paay destekliyor,
onun Dvna vezir olarak girmesini istiyordu. Vlide sultan da Mesd Efendiyi
desteklemekteydi.
Tartmalarda vezire kar ekinmeden eletirilerde bulunan Anadolu kadaskeri Hoca-zde
Mesd Efendi dinlendi. O, ulemnn dokunulmazlna snp ihtiyar vezirizam
eletirileriyle g duruma soktu. Grc Paa ak sakalyla deneyiminden sz etti. Vlide
Turhan dayanamad, perde arkasndan Bak a paa, ak sakal kara sakal hesabda deil, tedbr
aksakalla olmaz, aklla olur, efendi [Mesd Efendi] ne derse cmle umrda annla meveret
edip zinhr reyinden tecvuz etmeyin diye uyard.373 Son sz vlidenindi.
Vezirin rvetle yd servet de eletiri konusu oldu. Grc Paann azline karar verildi.
Donanmay kalyonla glendirmek gerei zerinde duruldu. Yal-Kknde bu tartma srp
giderken, saraydan pdiahn (tabii Turhann giriimiyle) hatt-i hmynu geldi, Vezirizam
Grc Paann pdiah mhrn hemen teslim etmesi emrediliyordu. Aksakal Grc Paa
neye uradn bilemedi, koynundan mhr karp teslim etti; mhr saraya gnderildi.
Toplantdakiler hep birlikte saraya yneldiler. Grc Paa, bostancba tarafndan hapse
gtrld. Haremde kk pdiahla beraber perde arkasnda Turhan Sultan, darussade
aas, iaalar gelenleri karladlar. Kk pdiah, Mhr kime verelim? diye sordu,
kimse sz sylemeye cesaret edemedi, o zaman perde arkasndaki Turhan Sultan karar gelen
heyete brakt. Onlar dar kp uzun grmelerden sonra huzura gelerek, Bu hususta karar
pdiaha aittir dediler. Pdiah, kukusuz vlidesinin nceden retmesiyle, Girit ordusunun
bandaki Deli Hseyin Paay seti.
Heyet tekrar dar kp bunun yerine getirilmesi halinde ortaya kacak glkleri grt.
O zaman perde arkasndan Turhan Sultan konutu, yenieri aas ve sipahi blkleri aalarna
hitap ederek Hseyin Paann gelmesinde srar etti. Sarayda iktidar belirleyecek heyette,
yenieri ve sipahi aalarnn hazr bulunmu olmas gzden kamaz. Mzakere ettiler, cil
sorun vard: donanma, Giritte durum ve askere mevcib maa bulunmas. Sonunda mhrn
Tarhoncu Ahmed Paaya verilmesi kararlatrld.

Tarhoncu Ahmed Paann Mliyede Reform Tasars

Toplantda hazr olan Ahmed Paaya, Bu sorunlarn altndan kabilir misin? diye
sordular. Ahmed Paa, Evet bu sorunlara cevap verebilirim dedi. Heyet, tekrar huzura girip
Ahmed Paay nerdiler. Ahmed Paa, pdiaha (perde arkasnda duran Turhan Sultana)
evet, taahhd ederim, sz verince, pdiah heyetten kefil olmalarn istedi ve mhr

kendisine verildi.
Ahmed Paa, pdiaha Devlet paras kimin eline dmse tahsil ederim, kimse
karmasn, alacam nlemlere kimse mdahale etmesin; Grc Paann tayinlerini
kaldracam dedi. Bunlar her hususta mstakil olma, bir eit dikta maddeleri idi. Buna
dair kendisine pdiahn el yazs ile hatt-i hmyn verildi. Ahmed Paa kendisinden nce
sultanlarn ve vezirlerin baaramad islh-i devlet grevini zerine alm oldu (19
Haziran 1652). Bu dikta idaresi o zaman devletin dt aresizlik karsnda bir
zorunluluktu. leride iler daha da ar bir gelime gsterince, Kprl Mehmedin de, ayn
dikta koullaryla iktidara gelmesi kabul edilecektir (Tarhoncu Ahmed Paann mliyede
slah nlemlerinin baarszl zerine idam, nc ciltteki Mliye blmnde
ayrntlaryla verilmitir).

bir Paa: Shibl-Seyf ktidara Gelii ve D

Pdiah (Turhan Sultan) nnde toplanan bir meveret meclisinde, rvetle devletin iinde
bulunduu kt durum aka ifade olundu. lkin ulem atamalar, sonra yolsuzluk ve rvet
zerinde duruldu. Dvn yeleri olan ve kad atamalarn kanna gre dzenleyen Rumeli ve
Anadolu kadaskerlerinin kabul edilemeyecek yolsuzluklar, rvetilikleri herkese bilinen
bir kerteye gelmiti.374Kadaskerler, kad atamalar iin defter dzenlerler, pdiaha arz
ettiklerinde kendisinin onayn alrlard. te bu toplantda, rvetle muazzam servetler
edindikleri ortaya kt. Dvnda Rumeli kadaskerliinden mftilie (eyhlislmla)
gemek kural idi. O zamann eyhlislm Sadeddn Efendi aleyhine yazyla hakaret ettiler;
ald rvetleri, tayinlerde terf srasn gzetmediini akladlar. Ulem silsilesi belli bir
terf listesiyle hazrlanrd. Mftilik uman ulem da, eyhlislm aleyhinde muhaliflere katld.
zetle ulem snfndan birou, rvet ve yolsuzluu ileri srerek mfti aleyhinde ortal
kartrdlar. Bir dileke yazp bu sulamalarn saraya arz ettiler. eyhlislma kar bu
saldrlar sonucu, ulem snf arasnda, devlet erknn tedirgin eden bir kargaa ortaya kt.
ikyetleri okuyan pdiah (Turhan Sultan) fermn gnderdi; eyhlislmn, vezirler ve ileri
gelen ulemnn bir araya gelip durumu aratrmalar emrolundu.
Aratrmada atamalarda sray gzetmeyen uslszlkler tespit olundu. Olay byd,
hakszla uradklarna inanan ikyeti kadlar, pdiah kapsna yldlar. Mfti ve
vezirizam, pdiah huzuruna geldiler. Mftiye yaplan sulamalar okundu. Vezirizamn bu
ilerle gereince ilgilenmedii, rveti ulemnn kimler olduu ortaya dkld. Toplantda,
defterdrn yolsuzluklar (yenierilere zyuf aka kestirip vermesi) ve Enderunun, pdiaha
yakn olanlarn ve Haremin devlet ilerine nasl mdahale ettikleri akland. zetle tm
devlet erkn yannda ulemnn da rvetilii aa kt. Kadlklarn rvetle satld
akland. Pdiah (Turhan ve darussade aas) tarafndan genel durumun aratrlmas emr
olundu.
Etraftan ikyeti kadlar da gelmilerdi, ieri alnmadlar. Pdiaha sunulan raporda btn
yolsuzluklar ortaya dklyor, rvet kalkmaz ise kimsede rahat kalmayacandan, ahlinin
bundan bizr olduundan, geen kargaalardan daha ar olaylarn kabileceinden sz

ediliyor; Haremin uyanp harekete gemesi isteniyordu. Raporda, Enderun-i Hmyn (HsOda ve harem) durumuna gelince, tesadfen okunmad, devlet iinde nifak ve kstahlk
konusu zerinde duruldu.
Rapor okununca pdiah, gerein ne olduunu sordu. Yeni eyhlislm, Pdiahm, diye
sze balad, bu yazda yazlanlar hepsi beni ekemeyen dman kimselerin dzmesidir,
herkesi memnun etmek mmkn deildir; hepsi esas olmayan iftiradr, aslnda her ey
pdiahmzn fermnlaryla yrtlmektedir; sulamalarn asl yoktur, hepsi iftiradan
ibarettir diye kendini savundu. Raporu yazanlar (ou, atamalarn rvet verip
alamadklarndan ikyeti olan kadlard) mfsid ve mzevvir diye sulad. Vezirizam
vd; snrlarda gerekli nlemleri alm, kullarn mevcibini zamannda vermi, stanbulda
dzeni salam, lkede reyay rahata kavuturmu (bunlar zaten bir Osmanl vezirinde
beklenenlerdi) bir vezirdir, dedi.
Vezirizam da mftiyi ven szler syledi. ikyetileri haddini bilmez, bed-ahlk
kiiler olarak sulad. zetle, iktidardaki mfti ve vezirizam, her eyi gllk glistanlk
olarak anlatp ikyetlere iftira diye kar ktlar. O zaman Dvn yesi olan kadaskerler de
kendilerini ven szler syleyip sz seyyidlerin ba Nakb Efendiye braktlar. zetle
hepsi, ikyetiler karsnda temize kma gayretinde oldular. Pdiahtan bu kavgay karan
eski kadaskerlerin srgne gnderilmesi iin fermn saladlar.
Vezirizam Dervi Mehmed Paa, ihtiyar ve hasta idi. Tarhoncuyu azl ve katle neden
olduktan sonra vezirizamla gelmi (21 Mart 1653); hazinenin skntsn bahane edip tm
devlet makamlarn rvetle satma yolunu semiti. Toplantdan sonra ertesi gn Dvna
geldiinde fel oldu. gremez hale gelince, halefini belirlemek iin grmeler balad.
Gelecek vezirizamn belirlenmesi hususunda harekete getiler o zaman iktidarn
belirlenmesinde rol sahibi olanlar tespit bakmndan bunlar nemlidir.
Siyavu Paann ad ortaya atlnca, Turhan Sultan, Siyavuun azameti benim
Arslanmdan [pdiahtan] artktr, yle mtekebbir adam nice kulluk eder? diye onlara
katlmad. Vezirizamn seilmesinde pdiah adna Harem stn geldi, Melek Ahmed
Paann adn nerenler oldu, paa, Byk Vlide Ksem Sultan ehid edenler ortada olup
onlar seilecek kimseyi rahat brakmazlar demiti, bu nedenle kendisi namzed saylmad.
Enderunda hs-odallarn tercihi, kendilerinden olan bir Paa idi. bir iin darussade
aasna haber gnderildi. Pdiah ve vlide, bir olmazsa Murad Paa olur diyorlard.
Hasta vezirizam Dervi Paa, Muradn namzedliini nlemek iin mftiyle anlat. bir iin
pdiaha (Turhana) haber gnderildi. Mfti ve Aye Sultann adam Mercan Aa, birin
namzedlii konusunda anlatlar. Sadretten ekilecek Dervi Paann vasiyeti de bu yolda
idi. Paadan mhr-i hmyn alnp Haleb valisi bire gnderildi. Bu grmelerde I.
Ahmedin kz Aye Sultann ar bast grlyor. Yeni vezirizamn belirlenmesinde
haremden Melek Hatun da faaliyette idi. bire vezirizamlk verilmesinde, kzlaraas ve
mftinin nemli rol olmutu.
Anadoluda sipahilerin davasn benimsemi olan bir Paa, yalnz Anadoluda deil Arap
eyletlerinde kontroln kurmu olup merkez idaresine, en bata yenierilere dman
saylyordu. Onun asker gcn levendler yani sarca-sekbanlar salamakta idi. Anadoludaki

topraksz kyl genler, levendler,375bir tfek edinip paalarn kaplarnda sarca-sekban

adyla hizmete alnrd. Trl yollarla halk soyarak zenginleen vali-paalar, bu suretle
stanbula, zellikle yenierilere kar mcadeleye girerlerdi.
Maalar kesilince Cell ekyas olan sarca-sekbanlar, ete halinde Anadoluda kyleri,
ehirleri haraca keserek, yakp ykyorlard. Cell etelerini Kuyucu Murad Paann korkun
yntemlerle sindirmesinden sonra, sarca-sekbanlar paa kaplarna mlerdi. Bylece,
Cell paalar dnemi balam oldu. Bu valiler, merkeze kar bamsz hareket ederler,
kap-kuvvetlerini beslemek iin halk soymaktan ekinmezlerdi. bir Paa bunlardan biriydi.
O, vezirizam olarak devletin en yksek makamna seilince, emri altndaki mevcudu 20.000i
bulan sekban-sarca ordusuyla harekete geti. Buna let olan eyhlislm da darussade
aasn da herkes suluyordu. eyhlislmn birin bu makama gelmesini desteklemesi,
Ktib elebinin syledii gibi, onda bir shibl-seyf, (kl sahibi, diktatr) grm
olmasndandr. Onu devleti dt bunalmdan kurtarma yolunda son are olarak grm
olabilir.
bir gelinceye dek, stanbulda asyiin korunmas iin, kaymakamlk Melek Ahmed
Paaya verildi. Anadoluda eskiden beri sekbanlarla i gren bir Paa, Buralarda
kargaay bertaraf ettikten sonra stanbula gelirim haberini gnderdi. Bu haber, devlet
merkezinde korku ve pimanla neden oldu. biri desteklemi olan kzlaraas ve mfti,
tela dtler. Kendisine, Acele gelesin diye bir hasekiyle pdiah fermn gnderildi.
birin devletin en nemli mevkiinde olarak Anadoluda kalmas kuku ile karlanyordu.
Eski s paa bir, fermn getiren hseki aaya, Ben vezirizam olarak evvela Anadolu
ve Arap vilyetlerinde sulh ve nizm kurmaynca stanbula gelemem, sonra stanbulda
hkmetmeye alm olanlarn emri altna girerim dedi. Onun bu tutumu, o zamana kadar
olduu gibi vezirizam sfatyla en st dzeyde bir yetkili olarak stanbula kar bamsz
hareket etmek istediini gstermekteydi. bir, Anadoluda levendlerden sekban ordusu kuran
dier paalar gibi bamsz kalmak istiyordu. Bu tip paalar, merkezce tehlikeli Cell paalar
saylmaktayd. Bu dnemde merkez stanbul ile Anadoludaki Cell paalar arasnda iktidar
mcadelesi srp gitmekteydi. Yakn bir tarihte Anadoludan Grc Abdnnebnin saray
tehditleri hatrlanmaldr. Bu Cell paalarn hakkndan gelmek, birin baars olacakt.
Cell paalardan biri olan birin, imdi pdiahtan vezirizam, yani saltanat vekli
pyesini alm olmas, stanbulda panik havas yaratmt. bir, stanbuldaki sz sahiplerini
suluyor, Pdiahn devletine ierden [yani haremden] ve taradan nice kimseler mstevli
olmudur, ... cmle mensib ve hizmeti rvetle verirlermi ... bu tarafda olan ihtill def
olunup ... tekmil nizm-i devlete alrm diyordu. Gelen hseki, birin bu szlerini
stanbuldakilere aktard. bir, Anadoluda kendisine evvelce yardmc olan sipahilere,
alaybeyilerine ve eyletlerdeki yenieri serdrlarna mektuplar gnderdi. Para harcayarak
ordusunu hazrlad. Meveret iin onlarn Konya Ovasna gelmelerini istedi. Mektuplarnda
tashh-i umr-i devletten sz ediyordu.376Durum aka, stanbul ile Anadolu arasnda
mcadelenin yeni ve tehlikeli bir aamasn gstermekteydi. stanbul, istemeden bire
vezirizamlkla pdiah vekli olarak en st dzeyde bir otorite vermi oluyordu. bir
dnd slahat yle zetliyordu:

1. Rvet kalkacak,
2. Sipahilerin defterden karlmlar dzeltilecek, veledeleri ve gulamiyeleri verilecek,
mlzemet (vergi tahsili) grevleri kalkacak,
3. Yenierilere, kann elverdii kadar kulluklar verilecek,
4. Altun 120 aka, guru 80 aka olarak tespit olunacak, kul ulfesi onu bir dirhem gm
olan il aka ile denecek,
5. Devlet mansblarnn ve gediklerin rvetle satlmas usl kaldrlacak.
Cell paalardan bir, Celllik ile pdiaha isyan durumunda iken imdi slahat
bayrayla ortaya kyor ve bu amala eit eit haart, yiyici kt kimseleri etrafna
topluyordu. Meverette, Tarhoncudan baka imdiye dek bamsz, cesur bir vezir gelmedi,
diyerek, devlete hizmet etmek isteyen vezirler gelseydi, ilk ileri bizi Cellleri ortadan
kaldrmak olurdu; sizi imdi vezretle stanbula getirip iinizi bitirmek istiyorlar,
yapacanz ey, ilkin size dman ktleri ortadan kaldrmadan stanbula gitmeyin,
tavsiyesinde bulunuyorlard. Pdiaha itenlikle ballmz ispat edin, byle [yukarda] iln
ettiiniz eylere teebbs etmeyin.
te, bire toplantda yaknlar bu tte bulunuyorlard. bir bu tleri anlayacak ve
yerine getirecek durumda deildi. Vekyinmeye gre kendisi, anlaysz, ahmak ve sert bir
karakterde idi. Kemal-i gurr ile slahat yapmak iddiasnda idi. Asp kesmekle dnyay
slah edeceine inanyordu. Kendisini mehd sanyordu ve aresiz halk da buna inanyordu.
Yanndan ayrlan hseki, stanbula gelip birin mektuplarn verince, akl erenler bunun
bir isyan pln olduuna karar verdiler. Devletin nfuzlu adam, darussade aas Bayram ve
yandalarnn akllar perian, biri tavsiye eden mfti efendiyi suladlar. biri bir s
gibi grmeye baladlar. Mfti, onlarn bouna korkuya dtklerini syleyerek, kendisini
stanbula getirmeye aln, dedi. birin devlet merkezine gelmeyiini, isyan olarak
deerlendirdiler. Bazlar, Anadolu elden gider kaygsn gizlemiyordu. Onu, s olarak
muamele etmeleri iin emirler gnderilmesini ileri srenler oldu. stanbulda kaymakam
Melek Ahmed Paa, bire kar harekete gemekten kand. Herkes mftinin birden
rvet aldn sylyordu.
Nfuzlu Aye Sultann baaas hadm Mercan Aa, bir taraftar idi. Kendisi hareme
arld, pdiah (tabii daha ziyade Turhan Sultan) Mercana paylar gibi hitap etti ve Mhr
gnderdin, paan isyan etmi diye onu sulad. Mercan yant vererek, Hayr devletl
pdiahm, baz iler dolaysyla geliini gecikdirmiler, emrederseniz kulunuz varup getre
dedi. Getir emri verildi. bire kar vezirizamln bakasna verilmesi sarayda
dnlyordu, ama bunun birin isyanna neden olaca dnlnce vazgeildi.
Devlet bu srada ciddi bir ml bunalm karsnda idi, gelecek yllarn gelirleri alnp
bte tedahl ile ayakta durabiliyordu.377Defterdr paa, birin azli ile sadret mhrnn
kendisine verilmesi nerisinde bulundu. Saray kayg iindeydi, Vlide Turhan defterdr
paaya vezirizamlk dnyordu, fakat, evvelce sadreti dnlen Murad Paa saraya gidip
birin mutlaka gelecei hakknda teminat verdi. Pdiah ve vlide onun szne gvendiler
ve biri azletmek fikrinden vazgetiler. Bu tarihte birin vezirliine destek veren ayn
Murad Paa, bir stanbula geldikten sonra askeri tahrik ederek onun katline n ayak

olacaktr.
Murad Paa, vlideye Melek Kadn araclyla yardmc oldu. birin azli konusu
stanbulda grmelere yol amken, bir Paann pdiaha gnderdii baz telhsler
pdiaha onayland. bir, Halebden hareketle yolda vezirizam sfatyla atamalar yapyor,
yolsuzluklarn tespit ettii birtakm memurlar azl veya katl ediyordu. Bu iler ve k
dolaysyla yolda geciktiini saraya bildirdi. stanbulda kaymakam Melek Ahmed Paa ve
tekiler, eyhlislm sktrp birle temas edip bir an nce stanbula gelmesini
salamasn istiyorlard.
Kayda deer ki, Kprl Mehmed Paa, o zaman mazl olarak Kpr kasabasnda
oturuyordu. Gidip biri Ktahya yaknnda karlad. bir ihtiyar tedbr sahibi biri olarak
tand Kprly Trablus eyletine vali yapt. znike kadar geldiler; bir, kendisine birok
eyi dant. Kprl, oullar Ahmed ve Mustafa Beyler, babalarnn arkasndan Trablusa
geldiler. Sonralar bir iktidardan dnce, Kprl yine azil ile karlat. Kpr kasabasna
dndler.
bir Paa stanbula yaklatka, rahatsz olanlar toplantlarda buluuyorlar, yenierinin
kartlndan umutlanyorlard. stanbulda mevki sahipleri arasnda dedikodu, tel ve korku
hkm sryordu. Pdiah stanbul zerine gelmekte olan biri karlamak zere avu-ba
ile Reslkttb mizdeyi gnderdi. Bu srada stanbulda asker, ulfelerinin zyuf aka
ile denmesini protesto ediyorlard. Devlet, hazine an kapatmak iin eitli yollara
bavuruyor, pdiahn i-hazinesinden yardm yetmiyor, akadaki gm azaltlp zyuf aka
baslyordu.
Nihayet, bir Paa zmite vard; devlet bykleri, zellikle mliye ilerinin banda
bulunan defterdr korku iindeydiler. Darussade aas Bayramdan harekete gemesini,
birin azlini ve katlini istiyorlard. Kaymakam paa, Murad Paa ve devlet erkn, pdiah
huzurunda meverete gittiler (ubat 1655). Kk pdiah (kukusuz Vlide Turhann
retmesiyle), bir benim rzm dnda hareket edip kt niyet besledii iin azline ve
defterdr paann sadrete getirilmesine karar verdim, dedi ve Siz ne dersiniz? diye sordu.
Yalnzca Murad Paa, bir gelmek zeredir, birka gne dek stanbulda olur, ona kart
olanlarn szyle sebepsiz azledilmesi iin neden yoktur, diye kar kt. Anadolu karr,
bekleyelim gelsin, sizin huzurunuza geldiinde, karar sizindir dedi.
Bu akllca bir neriydi. bir, askerinin banda iken bu karar tehlikeliydi. Mfti ve
kaymakam paa suskun kaldlar, darussade aas ve mushibler, defterdrn taraftar idiler.
Murad Paann nerisine kar kp yakksz szlerle itiraz ettiler. Toplant kart. Kk
pdiah rahatsz oldu, Varn gidin diye hepsini kovdu. Darda Murad Paaya kar kavga
devam etti; zerine saldrdlar. Paa glkle ellerinden kurtuldu. Pdiahmz doru yoldan
karma, diye ldrmek amacyla arkasna dtler. Paay ellerinden bostancba zor
kurtard.
Pdiah huzurunda kan bu kavgay duyan bir, zmitte kald. Taraftar eyhlislm, yaz
gnderip kartlarnn pdiah huzurunda haner ekip yaptklar taknlklar ktlyordu.
Pdiah huzurunda bir veziri katle girimek, o zaman devletin ne ackl bir duruma dtn
gstermekteydi.

Yenieriler, biri skdarda karlamak iin o tarafa gemeye baladlar. Sipahilere

dayanan biri, kendilerine kart saymakta idiler. Vlide skdarda yenierilerle kavga
kmasndan kaygl idi, yenieri aasna tezkire gnderildi; hibir yenierinin skdara
gememesi emir ediliyordu. Fakat o zamana kadar tm yenieri, skdara gemi
bulunuyordu. Yenieri aas geenleri geri getirdi. Saraydan bire bir hatt-i hmyn
gnderilip, Huzra yalnz gel, seninle devlet umru hakknda greceim diye
emredilmiti. bir, ertesi gn gelirim yantn verdi, gitmedi. birin yannda 20.000 adam
vard. Muhalifler, balca yenieri aalar korku iinde idiler. Yenieri aasnn emriyle ordu
silhlanp hazr beklediler. Durum, son derece gergindi. bir, Maltepeden skdara hareket
etti (8 ubat 1655). Saray temsil eden Reyhan Aa ile yenieri komutanlar kendisini
karlamaya gittiler. Mfti, vezirler ve dier devlet bykleri skdara getiler. Devlet
erkn, skdarda Aye Sultan Sarayna indiler.
Aye Sultan, bir Paaya nikhlanm, vezretin ona verilmesinde aba harcamt.
Ziyafetten sonra bir Paa ile hep beraber stanbula getiler. bir, dman defterdr
huzuruna ard. Defterdr dehete kaplm halde paann huzuruna kt. Ertesi gn, bir ve
mfti saraya arld. Pdiah ile grtler, bire terifi dolaysyla samur krk giydirildi.
Mfti birin makamnda yerlemesi iin candan almaktayd. birin stanbula girii
mersimi iin emir verildi. O gn mfti ve ulem grubu, vezirler 63 kiilik bir alayla hazr
beklediler, atlan toplarn grltsnde bir Paa, skdardan stanbula geti. lkin Eybe
gitti, tm yenieri ocak halk ve teki asker gruplar kendisine katldlar. Byk bir alay ile
Sar-yi Hmyna yneldiler. Bu karlama mersimine stanbul halk da katlmt.
Vezirizamn arkasnda sipahi blkleri, paann Anadolu askeri sarca ve levendler, Sar-yi
Hmyna doru yol ald. bir Paann hmisi mfti ile bu tantana ve mersimle pdiah
sarayna gidii, rakiplerini sindirdi. Cell diye kmsenen bir, bylece kendini kabul
ettirmi oluyordu. Ertesi gn, vezirizam ile Aye Sultann dn yapld. bir, yenieri
aasna, bak aa, devlet hini bir alay ahmak szyle, pdiahca katlime karar verildiini
biliyorum, benim tek amacm Tanr rzsna din ve devletin dzeni iin hizmet etmektir, dedi.
Reyhan Aa, Kuran zerine yeminler edip pdiahn ve vlidenin kendisine kar bir kastlar
olmadna, biri inandrd. Pdiah ve vlide ile antlama yapld, iki taraf hibir eyi
birbirinden saklamamaya yeminle sz verdiler.

birin ktidar, Mfti ve Harem

Makamna geen bir ilk i olarak, aka kendisine dmanlk gstermi olan Moral
defterdr huzuruna arp ulfe iin hazinede para olup olmadn sordu.378Defterdr,
hazinede para yok, deyince Kaldrn unu diyerek ar szlerle onu hapse attrd, mallarna
el koydu. Defterdrla eski vezirizam Dervi Mehmed Paann doruluuyla tannan
kethdas Ali Aay atad. bir, rakibi Melek Ahmed Paay Van valiliiyle hemen
stanbuldan uzaklatrd. bir, Melek Ahmed Paann akl hocas ba-muhasebeci Mevkufat
Mehmed Efendiyi azletti ve Moral defterdr ile beraber Yedikuleye hapse gnderdi.
Brolarn ba reslkttb da bu deiimden kurtulamad. Azl ile tm mallar musdere

olundu.
bir, eski idare banda olan teki ileri gelenleri de bir bir azl ve haps edip mallarna el
koydu. denmemi vergileri toplama grevinde bulunan ba-bak kulu brahim Aa, 20 kse
(iki milyon) rvet vermekle yerinde brakld. Bu temizleme, idare banda olanlara korku
sald. Bu azil ve hapisler, zulm saylyordu. bir, devlette geni slahat yapmak
iddiasndayd. Pdiah gibi tam bir azametle hareket eder, kimse itiraz edemezdi.
Vlide sultan Turhan, defterdr iin, mal musdere olunsun fakat katl olunmayp srgne
gnderilsin, demiti. bir bunu dinlemedi, katlettirdi. zetle, bir iktidara gelmeden nce
kendi aleyhinde olan herkesi merhamet gstermeden azl veya katl ediyordu. Sarayn,
vlidenin nleme abalar bounayd. Buna kar bir Paa, kendisine yakn olanlar
kullanarak dmanlarnn mallarn musdere edip sattrp paray hazineye yatryordu.
Kullara mevcib, yani maa cil sorun idi. Fakat bir de br paalar gibi rvet ve hediye
almaktan geri kalmad.
bir Anadoluda isyan halinde iken kendisi hakknda sdir diye yaz yazanlardan da c
almaktan geri kalmad.379bir Paa, Nevruz dolaysyla vlide sultana det zere ok deerli
armaanlar takdim etti. Fakat darussade aasna da, dier haremaalarna da bir ey
gndermedi. Herkes yz glmeyen bu acmasz paadan, Akllar perian ve bununla halimiz
nice ola diye dnmeye balad. Zengin bir gelir kayna olan seltin vakflarnn nezreti
(masraflar ve gelirlerin kontrol), pdiahtan (dolaysyla Vlide Turhandan), eyhlislm
Mustafa Efendiye devr olundu.
Nihayet paa aleyhine fesd balad. bir alt-blk sipahilerine ve Anadolu sekbansarcalarna dayanyordu. Bunlardan bir grup kendisiyle beraber pyitahta gelmi, skdara
yerlemiti. bir Anadoluda eski isyankr tavr yznden, pdiahtan (saraydan) ve
yenieriden korkuyordu. Anadoluda sekban-sarca kuvvetleri bana adam Ahmed Paay
getirdi, Bunlar bize lzm diye, datmad. Ahmed Paa, Anadoluda trl yollarla halktan
para toplayan acmasz bir adamd. Bu yoldaki paalar, sekban ve sarcay kapda tutmak iin
paraya muhta idiler; paray halktan yama ile toplarlard. ok gemeden zulmlerden bkan
bir grup reya, stanbula pdiaha ikyete gelince, Ahmed Paa azlolundu. birin
yaknlarndan Krd Mehmede, Bolu sancakbeylii verilmiti. Onun da zulmnden halk takm
takm stanbula akn etti. Krd Mehmed, Boluda yamalar 100.000 gurua vardktan sonra
makamndan ayrld. birin beylerbeyilii verdii bir sekbann zulmlerine kar
Trabzonlular ayaklandlar, lenler oldu.380zetle, bir Paa kendisinin adamlarna valilikler
vererek iktidar ktye kullanyordu. Paay, eyhi Eb Bekir uyard.
bir, br yandalarn, yani Anadoludan gelen adamlarn da tatmin edemedi. Onlar da
paadan yz evirdiler, aleyhine dndler. bir, Halebli eyhi Mustafa Dedenin szn
dinlerdi, pdiah (herhalde Turhan Sultan) ve darussade aasna itaatle ileri yrtmeye
kalkt. zellikle birle gelen ve stanbulda umduklarn bulamayan sipahiler, bir
aleyhine dndler. Bu herif bizim kuvvetimizle vezir oldu; pdiah klcndan bizim
korumamzla kurtuldu; biz burada a ve muhta dolayoruz, demeye baladlar. Fesd
yoldayd. Anadoluda onun vali yandalar halk soyuyor, sarcalar haremlerine koyup berbat
iler yapyorlard; bundan Anadolu ehirlerindeki sipahiler de rahatsz olmaya baladlar. Her

taraftan stanbula ikyetiler akn etmeye balad. zetle, lke zorbalarn eline dm
bulunuyordu.
bir, ona sahip kan, onu stanbula getiren Murad Paay, donanma kapudnlyla
uzaklatrmt. Sipahiler, Devleti bana ykalm diye onun aleyhinde konumaya
baladlar. Bir dileke yazp pdiaha sundular. Pdiahtan (kukusuz Turhan Vlideden)
durum eratla, yani mftiyle grlp mezlimi def eyleyesin diye hatt-i hmyn geldi.
Sipahiler mftiye varp Efendi, Anadoluda levendt vilyetlerimizi zulmle harb ettiler,
bizim de rz ve namusumuzu berbat ettiler diye ikyetlerini bildirdiler. Mfti, onlar
bandan savnca, yenieriler, Orta-Cmiinde viz Hseyin Efendiye gittiler. Sipahilerin
ikyet mektubu Yenieri Cmiinde okundu. ikyetler bir Paaya kadar uzanyordu.
Paaya kar hnc olan yenieriler arasnda dedikodu balad. birden ikyet edenler, onu
iktidardan drmek iin, yenieri ve halk kkrtmaya baladlar. Bylece stanbulda, hava
bire kar hazrlanm oluyordu. birden memnun olmayanlar onlara katldlar.
birin sekban-sarcalarnn bir ksm stanbul hanlarnda yerlemiti. Kapkulu
sipahileriyle onlar arasnda atma kt. Bir ksm sipahi ulfe ile Girite gnderildi.
birin hakkndan gelemedii byklerin banda, vaktiyle vezirizamlkta rakibi olan
Murad Paa geliyordu. Murad Paa, Turhan Sultann yakn idi. Turhana ml yardm
salyordu. Murad saraya davet olundu. Haber bire eriince rahatsz oldu. Murad Paaya
aka dmanlk gstermeye balad. Murad Paa, Girite gidecek donanmann kapudn
olarak vezirizamdan 40 milyon akaya ihtiya olduunu syledi. bir savsaklad, paray
vermedi. Murad Paa, sekban-sarcalarn ba Krd Mehmedi, efendisi bir aleyhine
evirdi; bir aleyhindeki belli bal brokratlar ile temasa geip geni bir komplo hazrlad.
Murad Paa, Vlide Turhann desteini aldn aka sylyordu. Yenieri byklerini
komploya dahil etti (Mays 1656). Halk arasnda, Vezirizam bir, kendi levendleriyle
sipahileri harekete geirip yenieri odalarna baskn yapacakm, ahali sokaklarda tela
iindeymi diye dedikodu karld. Murad Paa Krd Mehmedi, Krd Mehmed de
skdardaki sekban-sarcalar birin aleyhine evirdi. Yenieri oca ileri gelenleri,
yenierileri harekete gemekten alkoymaya alsalar da nleyemediler. Be yz adamyla
denizi geerek At-Meydannda toplanan Krd Mehmede katldlar. bir Paann zulmleri
ve lkeyi harba verdiini, ona kar fetvlar aldklarn beyn ile ayaklanma karar aldlar.
Krd Mehmed babu seildi. eyhlislm zorla At-Meydanna getirdiler. Mftiyi bire
gnderip meydana ardlar.
bir sler arasna gitmedi, doru saraya gitti. Pdiah toplananlarn dalmalar iin emir
gnderdi. Krd Mehmed, Pdiah grmek isteriz dedi. Arada adam gitti, geldi; dilekleri
birin ortadan kaldrlmasyd. At-Meydannda geceleyen kalabala, stanbul halkndan
katlanlar oldu.
Kalabalk, Allh Allh sadlaryla At-Meydanndan hareket etti. Reya ve fukar,
ikyet almeti olarak balarna hasr takp askerin nne dmt. ehir kaplar kapand.
Pdiah, nasihat iin yenieri aasn gnderdi. Pdiah (Turhan), biri baka bir grevle
uzaklatracan syleyerek dalmalarn istedi. skdarda konulanan sekban-sarca
askerinin byk ksmn da Krd Mehmed tutmu ve kavgaya karmalarna engel olmutu.

bir, onlara gvenmemiti. sler, birin sarayna saldrdlar. Mfti birle beraberdi,
gvenlik iin saraya gidelim, dediyseler de askere kar durulmaz diye saraya snma
fikrinden vazgetiler, sonra Sar-yi Hmyna gittiler.
Vezirin ve mftinin saraylar yama edildi, vezirin 400.000 guruluk hazinesi olduu ortaya
kt. Turhan, sarayda vezirlerle ulemy toplamt. bir ve mfti sarayda, slerin pdiaha
kastlar vardr, Peygamber sancan karn dediler. Saraydaki hademe dahil herkes bir
aleyhinde idi, dostu kalmamt. lem-i erf yalnz hayat bir din-gaz davas iin karlrd.
imdi karlsa btn halk etrafna toplanr denildi.
syann uzamasndan Turhan ve pdiah kaygya dtler. Pdiah isyanclarn ne istediini
sorduunda yenieri kul-kethdas oradayd, ileri gelip kalabaln bir Paay ve mftiyi
hedef aldklarn sylemek cesaretini gsterdi.
Halkn tuttuu, ulemnn kmsedii viz Veli Efendi, yenieri arasnda saylan bir
kiiydi. Ona, kalabaln isteklerini saraya bildirmesi sylendi, halk biri ve mftiyi
istemezler, haberini getirdi.
bir hayatndan umudunu keserek, mhr-i erfi, boynundan karp pdiaha teslim etti.
Pdiah mhr Murad Paaya verdi. bir Paa, bostancba tarafndan bir odaya
hapsolundu. Mfti de azlolunup yerine Rumeli kadaskeri mfti oldu. Pdiah haberi gnderdi.
sler mazullerin katlinde srar ettiler. Nakibleraf, Ulem katlolunursa, byk kargaa
kar deyince mfti affolundu. bir celld tarafndan bouldu. birin kesik ba bir
mzrakta sler tarafndan etrafta dolatrld. Mazul mfti Ebu Sad Efendiyi Geliboluya
srgn gnderdiler.
syan halindeki kalabalk, unu bunu isteriz, diye dalmaynca, Turhan Sultan yeni vezir ve
mftiyi arp Baka paa hazretleri ve efendiler, elbette bu cemiyet dalmaldr, erzile sz
dmek kemdir, greyim sizi bi-eyyi hal varub defitmek gerekdir dedi. Vezir ve mfti,
Bastne deyip birtakm vaatler yazarak ulemy geri gnderdi. Ulem, Krd Mehmed
tarafndan karland. Ulemdan smet Efendi, pdiahmz yenieri ve sipahi kullarna selm
gnderdi, deyince toplantdakiler Pdiahmzn mr, devleti ziyade olsun diye bartlar.
smet Efendi askere, pdiah kann zere ricalar ne ise makbl-i hmynumdur
demilerdir, denizde dman bekliyor, donanma hareket zeredir, hayat iler kalmasn diye
buyurmutur, istedikleri yeni vezir ve mfti tarafndan yerine getirilecektir, biz ulem ahidiz,
dedi; bu hareketin devam sultana kar isyandr, dalasz. Zllullh hazretlerinin hayr
duasn alasz diye tesirli konutular. Kimse sesini karamad. stekleri kaleme alnd,
ulemdan drd imzalayp ellerine verdiler. lkin isyanclarn ba Krd Mehmed kalkp Sizi
Allha smarladk deyip ayrld. Sipahilerle beraber sekban-sarcalar Samatya i-kalesinden
kayklarla skdara getiler. Yenieri ve cebeciler dalmaya yz tuttu. Ulem saraya gelip
daldklarn haber verdi, Pdiah ve vlide mahzz olup efendilere birer krkl sof ihsan
buyurdular. Gz tan rihlmenrzdenin canl anlatmyla birin iktidardan d ve
katliyle biten kul ayaklanmasnn hikyesini zetlemi bulunuyoruz.
eyhlislm Ebu Sad Efendi, Anadoluda uzun zamandan beri olaylarn banda olan
biri, devleti sert nlemleriyle kalkndracak nder paa olarak grm olmaldr. Turhan
Sultan da ayn inanca gelmi olmal. Fakat bir, Anadolulu sekban-sarca ve sipahilere

dayanyordu, onlar kendisinden uzaklatrnca yalnz kald. Rakibi, Osmanl entrikalarn iyi
bilen eski vezir Murad Paa, bir aleyhine komplo kurmakta gecikmedi. bir stanbuldaki
gler dengesini ve entrikalar yakndan bilen biri deildi. Herhalde o herkesin bekledii
shibl-seyf kratnda bir nder deildi. Onu, vezirizamlnda kmsediler. br paalar
gibi kendisi de, servet yma peinde oldu. Tarhoncu da mliyede deneyimli biri idi, fakat bir
lider olamam, elenmiti.
bir idam edildii zaman skdarda 2000 kadar sekban-sarca vard, yars Krd
Mehmedi nankrlkle sulayp Abaza Hasan idaresinde Anadoluya ekildi. 1590lardan
beri sekban-sarcalar bu gibi sergerdeler etrafnda, gerekirse bir paa hizmetine girer,
gerektiinde yine Cell, yani halk yama ile geinen ekya olurlard. stanbul hkmeti,
onlar levendt ekyas diye anar. Anadoluya ekilen Abaza Hasan, merkeze kar ba
kaldrd. birden sonra vezirizam olan Murad Paa zamannda vergi mltezimleri
deitirildi, ml iler bsbtn bir karmaaya dnd.381Tarhoncunun mliyeye verdii dzen
altst oldu. Tarhoncu masraf azaltm, ulfe alan sipahiler 25.590 kiiye, yenieri 55.000
esmeye indirilmiti. Paa biri devirmek plnnda kulland sipahilerin ve yenierilerin
isteklerine kar koyamad. Murad Paa zamannda sipahi 50.000den, yenieri 80.000den
ziyde oldu. Murad Paa, bu kadar askeri, bir sr stanbul aylan devlet srtndan beslemek
zorunda kald. Bu kalabalk, ulfe gecikince ayaklanmaya hazrd.
Sonunda zorba ocak aalar dnemi geri geldi. te yandan eskisi gibi, Haremin istekleri
de artarak gelmeye balad. Vlide Turhan, olu ocuk pdiah adna hatt-i hmynlar
gndermeye devam ediyordu. Murad Paa, bire kar ortal kartrma abasyla herkese
szler vermiti. imdi, istekler karsnda arp kald. stanbulda, biri ortadan kaldrmak
iin balatt kargaa devam ediyordu. zetle, yeni vezirizam, altndan kamad ar bir
yk karsnda idi. Kurtuluu, mhr-i erfi pdiaha geri verip hacca gitmekte buldu. Yerine
vezirlik, Muradn adam yal Sleyman Paaya verildi. Murad, hac yolunda vefat etti.
stifann i yz yledir: Muradn istifasnda Harem balca rol oynamt. Murad Paa,
Haremin istekleri karsnda ciz kalm, haremaalarn bata darussade aasn,
eyhlislmla anlap ortadan kaldrmay dnmt. Bu pln, Vlide Turhana kar bir
plnd. Mfti pln vlideye duyurmu, sarayda ml bunalm iin yaplan toplantda Vlide
Turhan, mftiyle anlap Murad Paay azletmiler (19 Austos 1656).382Vli de paaya
hitapla Paa hazretleri nki bu hizmetten izhr-i acz ideyorsun, pdiahmz emneti
istiyorlar demi; mfti, vlideye destek vermi, Murad Paa istifaya zorlanmt. Bu sahne,
vlide Turhan Sultann olu pdiah arkasnda gerek iktidar temsil etmekte olduunu
gsterir. O zaman Turhan ile beraber darussade aas iktidar belirlemekteydi. Bir kelime
ile, Ksem dneminde olduu gibi Haremin saltanat devam etmektedir.

Ml Bunalm
Ml sknt son dereceye varmt. Esas sorun, piyasadaki zyuf akann hzla deerini
kaybetmesinden kaynaklanyordu. O zaman makbul para, byk Felemenk gm paras,
Osmanlnn esed dedii guru idi. Aka, ona gre ayarlanm olup resmen 80 aka 1 esed

olmalyd. Piyasada dolaan Msr Paras ve zyuf aka gm ierii ok dk olduundan,

esnaf ayar dk paralar, ayarna gre takdr ediyor ve tartarak alyordu. Pazarda sikke-i
pdiah ortadan kalkm gibiydi. Yenieri, bu yzden bir ara ulfenin altnla denmesini
istemitir.383Yeni vezirizam Murad Paa, iin iinden kamadn grerek Vlide Sultan
hazretlerine istifasn vermiti. Islahat yapmak isteyen, Tarhoncu gibi ban kaybediyordu.
Bu dnemde devlet hazinesini yutan iki byk ve tehlikeli masraf kaps; kullar mevcibi ve
Girit sava dolaysyla Venedike kar gl bir donanma meydana getirmekti. Harem bata
olarak, birtakm mukarribn (saraya byklere yaknlk peyda edip aktan gelir alanlar)
hazineyi soymakta idiler. Vaktiyle Kprl Mehmed Paay tavsiye eden Turhan Sultann
akl hocas mimar Kasm Aa, Vezirizam Sleyman Paaya tavsiyelerini tekrarlad.
Sleyman Paa, mevcut koullar altnda i grecek azimde olmayan bir ihtiyar idi.384Etrafn
evirenler yznden bir i gremeyeceini itiraf etti. Mimar Kasm, tekrar Kprl ile
konumasn, onun yardmn almasn tavsiye etti. Sleyman Paa, Kprl Mehmed hakknda
iyi dnmyordu, Trablus valiliinden azledilince Kpr kasabasna ekilmi olan Kprl
Mehmedin, her gittii yerde geimsizlikle tannm mflis bir adam hreti vard. Vezirizam,
bana kimi tavsiye edersin, diye reddetti. Durumu dzeltmek isteyen baz iyi niyetli kimseler o
zaman gerek iktidar elinde tutan darussade aas brahim ve vlide sultana bavurdular.

syan: nar Vaks (4 Mart 1656)

bir Paaya kar isyan, levendt-sipahi ayaklanmas, Murad Paann sadretinde
kullarn ve Haremin ziyadesiyle artan basks, ml buhran, arkasndan vezirizamla
getirilen yal ve gsz Sleyman Paann idaresi, Turhan Sultan ve darussade aas
brahimi aresiz bir duruma drd. Saray ve devlet mukarribni (yaknlar) gizli gizli
meveretler yapp duruma are aramakta idiler. Herkes ilkin, kendisine en yararl olacak
kimseyi ortaya srmekteydi. Devletin bana Girit serdr kahraman Deli Hseyini getirmek
akla geliyordu, mhr-i erf kendisine gnderildi, karadan sratle pyitahta gelmesi bildirildi.
Sleyman Paa istifa etti (28 ubat 1656). Sleyman Paann bulduu para, kul mevcibinin
yarsn bile karlamyordu. Sa akay da, ounlukla aalar zyuf aka ile deitirip askere
datmlard. Esnaf, kulun getirdii zyuf akay kabul etmek istemiyordu. Asker, te
aldmz mevcib bu diye umutsuzca esnafa saldryordu.
arda askerle esnaf arasnda kavga eksik olmuyordu. Girit sava meydanndan gelen
yenieriler, hazine bize dokuz maa borlu diye alayp feryad ediyordu. Aa-kapsna
gelen ikyeti erleri tehditle kovdular. Asker canndan bzr olmutu.
Kethda-beyin kovduu yenieri alay, At-Meydanna geliyor. tekiler onlara katlyor.
Sipahiler de mevcib yznden toplant halinde, belli zorba-balar balarna geiyor,
Aldmz ulfe hancya olan borcumuza yetmez, Han kelerinde a ve muhta bekleriz
diye, isyana hazr yenieri klalarna gidiyorlar (1 Mart 1656). Bu durum devlet ileri
gelenleriyle birka vergi mltezimin soygunundan ileri gelmektedir. Onlar ortadan
kaldrmann zaman geldi diye yenieriyle ittifak nerirler. O gece yenieriler bir araya gelip
grr ve pdiah Ayak Dvnna davet etmeye, devlet aynn bertaraf etmeye karar

verirler.
Daha nce ok kez ayaklanan sipahileri, saray ve devlet erkn yenierilerle yola getirmeye
alrlard. Bu defa zarar gren iki asker tifesi birlik olmutur. Otuz kadar kimsenin adlarn
listeye geirdiler. Bir rivyet de, devlet kapsnda madur durumda baz ileri gelen
byklerin, bu ayaklanmay hazrladklardr.385Sonradan bunlar tespit olunup
cezalandrlacaklardr. Ayaklanma hazrln haber alan saray, yenieri aas ve br aalar
azledip deitirdi.
slerin Enderun-i Hmyndan ve taradan istedikleri 30, 40 kii idam olundu. sler
dalmyor, pdiah Ayak Dvnna aryorlard. stanbulda, pazarda tm dkknlar
kapanm, vezirler ve ulem, saraya gelip snmlard. stedikleri kimseler Enderunda ileri
gelen baz kiilerdi. eyhlislm Abdurrahman Efendinin, haremaalaryla yaknl olup
onlarn isteiyle bu makama gelmiti. imdi onlar korumaya alyordu. Ayak Dvnn
nlemek istiyordu. Sabrszlanan sipahi ve yenieriler, ertesi gn kabaran deniz gibi AtMeydanna geldiler. Mutlaka pdiahn Ayak Dvnna kmasn istiyorlard. Hedef,
haremdeki aalard.
Mftinin abalar sonu vermedi. Pdiahtan Ayak Dvnna izin kt. Pdiah, tm vzer
ve ulem ile Alay Kkne geldi. Kkte slerin szcs pdiaha duadan sonra yle
konutu:
imdi pdiah yetikin yan bulmutur [o zaman 14 yandadr] umr-i saltanat tasarrufa
kdirdir. Girit ve sair yerlerde olup bitenden kendisini haberdar etmiyorlar, reya durumu
harb, kullarn [askerin] hali ktdr. Ulfe kalp para ile denir, Dvn ve defterdr, hazineye
gelir toplayamazlar, yaknnzda olan aalar [Enderunda ak ve kara aalar] ve mushibler
[sultan yaknlar] saraylar yapp maiyetlerini beslerler, her biri devlet iine burnunu sokar,
mal ymaktan baka kayglar yok, vezirler onlarn himayesinde i gremezler, isteklerince i
gremeyen devlet erkn, vezirler azl ve idam olunur [bundan sonra beynlarnda hazine ile
sarraflar arasndaki hileli muameleler aklanr]. Haremdekilerin saray dnda ortaklar olan
sarraflar, kalp para toplayp speklasyon yaparlar, defterdr kar gelemez, hazineye gelen iyi
para da hileli tezkirelerle mahsb edilir, hazine gelecek yla borlu olur, gelen halis altn ve
byk gm gurular ceplerine girer. Bu yzden gelecek iki yla ait gelirler, borlu duruma
gelir. Devlet gelirlerini yutan bu iki tife [Enderunda ak ve kara aalar] ortadan kalkmadka
durum dzelmez, bu yzden ayaklanmak zorunda kaldk, pdiahmz bizi affetsin.386
Bunlar sylendikten sonra da Enderun-i Hmynda bu dolaplar evirenlerin adlar
verildi.
nar Vaks zorba-balardan Hasan Aa 3000 kadar babo kimseyi (erzil-i nss)
sipahi adyla etrafna toplam, halk soyup 200 kse (20 milyon aka) eden mal edinmiti.
Kprl iktidara gelince, sipahi defterlerinden bu kiilerin adlarn bulup kartarak, ounu
yakalayp ban kesecekti.387
Vezirizam Sleyman Paa, Enderuna, zellikle de darussade aas vastasyla vlide
sultan Turhana arzlar yazp Murad Paa yznden saylar ziyadesiyle artan kullara mevcib
yetitirmenin gln bildirmi, bu sorun zlmeyince rahata kavumann mmkn
olmadn belirtmiti. Fakat kendisi buna nasl are bulunacan syleyemiyordu. Masraflar

ksmak, zellikle Enderuna el atmak imknszd. Sleyman Paa, elinden bir ey gelmez, bir
pr-i mbrekti. Mevcib iin zar zor toplad kalp zyuf aka ise esnaf arasnda rahatszlk
ve dedikodu konusu idi. gremez ihtiyar, kendisi vezretten ekildi. Pdiah, adlar yazlan
kimselerin mallar musdere edilsun, kendileri srgne gnderilsin, emrini verdi (Turhann
fikri ?).
Asker bu kiilerin idamnda srar etti. Darussade aas ile bbussade aas (Enderun-i
Hmyn ba olan aalar) idam olunup cesetleri, saray duvarndan tara ilk olundu.
Enderundan kaak br aalar birer birer yakalanp idam olundu. Kul syan arkasnda,
defterdr Surnzen (Zurnzen) Mustafa Paa bulunuyordu. Hazinede oynanan oyunlar kukusuz
onun tarafndan tertiplenmiti, onun da sonu iyi olmad. Sarayda, bostancba ve dier aalar
Enderundakilere kar idiler. dam edilenler At-Meydanndaki nar aalarna asld. syan,
tarihte nar Vaks veya (Hint mitolojisindeki meyvesi insan olan vakvak aacna atfen)
ecere-i Vakvakiye diye adlandrlmtr.
sler, tekiler de bulunup katlolunmadka dalmayz, diye direndiler. Hareme kar
isyan hazrladna inanlan kullarn namzedi, Zurnzen Mustafa Paaya mhr-i erfi iletildi.
Fakat asker atamay onaylamad, mhr-i erf bu kez eski vzerdan Siyavu Paaya
gnderildi. Haremin yakn adam mfti Ebu Sadin istifas zerine Memekzde, az sonra da
Hocazde Mesd Efendi eyhlislmla getirildi. Mesd Efendi, Vlide Turhan Sultann
yakn idi, siyset alannda atlganlyla tannyordu. Bylece, yeni iktidar asker ile vlide
arasnda bir uzlama ile sonuland.
At-Meydannda narlar, kaaklarn cesetlerini bekliyordu, Enderunda balca aalardan
hs-odaba ve vlidenin yakn V. Mehmedin dads gl mushibe Melek Hatunun ei
Hoca Bilal de yakalanp idam olundu, cesetleri At-Meydan narlarna asld. Yenieri
aalna haremden akaalardan avu-ba Mahmud getirildiyse de, asker beenmedi, idam
olundu, cesedi nara asld. Bu son olay, askerin Hareme dmanlktan vazgemediini
gsteriyordu. Kukusuz isyan, enderuna, balca Hareme, Turhan Sultan ve haremaalarna
kar bir ayaklanmadr.
Gz tan ada tarihilere gre, Devlet ilerine el atan, vezirlerin azil ve atamalarna
karan, haremaalar ve mushibler ortadan kaldrlm oldu. Hazine maln i eden aalara
son verilip mrye ait birka bin kse (1 kse = 100.000 aka) paralar ve mallar musdere
olundu.388te yandan, 1651deki Esnaf syannda olduu gibi, ulfe parasndan pazarda g
duruma den askerin, bu isyan da sonunda esnaf ile balantldr. Unutulmamaldr ki,
esnaftan birou yenierilerden idi. Kaaklarn hepsi yakalanncaya kadar asker duruma
hkim oldu. Korkun narlar onlar bekliyordu, be alt gn dkknlar almad, ehirde
dehet havas hkm srd. Nihayet pdiah emretti, dkknlar ald. Masraflar ksmak iin,
kullarn isyannda mersimlerde eskinin pahal kyafetleri terk olundu.
ada tarihiler bu olaylar zetle yle aktarr: Murad Paa istifa edip ayrldktan sonra
sz tamamyla enderun aalarnn eline dm, aalara kar yenieri ve sipahi ayaklanm
(nar Vaks), isyanclarn bana geen aalar devlete hkim olmu, asker zorba-balar
ortadan kaldrldktan sonra am valisi Boynu-Yaral Mehmed Paa, vezrete arlm
bulunuyordu. ada kaynak Mehmed Paay sade-dil bir Trkmen adam diye tasvir

eder.389
Tam bu srada donanmann bozguna uramas zerine Bozca-Ada ve Limninin Venedik
tarafndan istils haberi stanbula eriti, yldrm etkisi yapt, dman donanmas stanbula
gele diye, herkeste korku kendini gsterdi. Pdiah, stanbul Hisarnn dery canibinde
olan duvarn serser (batanbaa) badana ile artmak emrini gnderdi. Ahr-Kap ile
Yedikule arasndaki sur zerine yaplan binalar ykld. Bu nlemler ehir halk arasnda
panie neden oldu, kimileri skdara kat, ou halk pahal evini ve emlkini yok pahaya
satp bir an nce ban kurtarmak kaygsna kapld.390Gen pdiah, donanmay gnderdikten
sonra, yaz geirmek iin baheler iindeki skdar Sarayna ekilmiti (3 Austos 1656).
Egeden gelmekte olan zahire, Bozca-Adada kaldndan stanbulda eya fiyatlar frlad.
Halk yer yer toplanp idareciler aleyhine dedikoduya balad. Devlet bandakilerin
donanmay ve adalar dmana teslim ettikleri, rvetle mal toplamaktan baka kayglar
olmad halk arasnda dedikodu konusu oldu. Surlarda evlerin yklmas, dman hemen
kapdaym zannyla, panik havas yaratmt. Halk, Pdiahmz skdar Saraynda zevk u
safada diye bizzat pdiah aleyhine dedikoduya balad; ulem ve eyhlere, asker
ocaklarnn ihtiyarlarna, pdiaha defalarca arzhaller yolland. zellikle Limninin dt
haberi gelince, ehirde panik havas esmeye, pdiaha kar ayaklanmadan sz edilmeye
balad.
Nihayet pdiah, stanbula, sarayna geri geldi (3 Eyll 1656). Yeni Saray (Topkap
Saray) terif etti. Tm devlet bykleri Yal-Kkne meveret iin arld. Toplantya her
gruptan insan katld. Pdiahn durumu anlatan giri konumas akebinde u kararlar alnd:
Her eyden nce, dmann Bat-Anadoluya karma yapmas ihtimaline kar zmir,
Aydn, Saruhan, Anadolu ve Karamana yeni valiler tayin olundu; tersanede acele ekdirme
gemileri yaplp kalyon inasna balanmas iin emirler gnderildi. Pdiahn sefer iin
hazrlk emri karsnda Vezirizam Boynu-Yaral Mehmed Paa, hazinede para yok, 20.000
kse aka isterim, yoksa sefere klmaz, diye aresizliini ileri srd.391Elinden bir ey
gelmeyeceini itiraf eden ihtiyar Boynu-Yaral Mehmed Paa azledildi, Kprl Mehmed
Paa devletin bana arld.

Girit Sava (1645-1669)

Giriti s olarak kullanan Malta korsanlar, Dou-Akdenizde Osmanl gvenliini ciddi
olarak tehdit etmekteydiler. stanbuldan Msra gnderilen darussade aas Snbl Aa
gemisinin yamas, Venedike sava iln (1645) ve Giritin fethi iin frsat verdi. Girite
hareket eden donanma, 73 kadrgadan oluuyordu, Batdan sekiz Cezayir kadrgas,
Msrdan 10 skenderiye sava gemisi donanmaya katld. Bu tarihlerde Osmanl donanmas,
balca kadrgadan olumakta idi, ayrca iki mavna, Felemenk ve ngilizlerden kiralanan 10
burton (briton) donanmann gcn artrmakta idi. Girit nnde Hanya kuatmasnda 50
Cezayir gemisi daha donanmaya katlacakt. Burtonlar 30, 40 topuyla 1590lardan beri
Akdenizin kadrga donanmalarna kar byk stnlk salayan gemilerdi, Venedikliler de
donanmalarna kira ile burton katmay gerekli bulmakta idiler.392

Girit fethine hareket eden donanmada, 3000 yenieri, 14.000 kapkulu sipahisi, 50.000
timarl sipahi vard. Girit deniz seferi, Osmanllarn 1570 Kbrs seferinden beri en byk
denizar seferdi. Donanma, stanbuldan hareketle (Nisan 1645) karlk grmeden Girite
vard. Hanya kuatmada teslim oldu (25 Austos 1645).
Kolay balayan Girit seferi Osmanl Devletini 24 yl uratracaktr. Bu zaman iinde
Venedikliler deniz egemenliini saladlar; gl donanmalaryla Ege Denizinde
kontrollerini kurdular, anakkale Boazn abluka altna alarak stanbuldan Girite yardm
gitmesini nlediler, hatta Osmanl pyitahtn tehdit ettiler. Bu dnemdeki ciddi ml ve asker
bunalmlarn nemli bir nedeni, uzayan Girit seferidir.
Girit seferi zerine Venedik, Avrupa devletlerini, nebaht (Lepanto) arefesinde olduu gibi,
bir Hal seferinde Osmanllara kar birletirmek iin youn bir diplomasi faaliyetine giriti.
Osmanl Dvn bunu nlemek iin kar diplomasi faaliyeti gsterdi.393Daha 1644 Ekiminde
Avusturyadan acele bykeli gelmesi, stanbulda kayg ve kzgnla neden olmutu; byk
Dvn topland. Elinin gelii Macarlar ile Avusturya arasnda bir anlamazlkla
ilgiliydi.394Lehistan ile barn devam saland. Budin eyleti snrlarnda asker nlemler
alnd. 15.000 altun olan Erdel (Transilvanya) haracn indirmek iin Erdel Prensi Rakocinin
ricas kabul edildi, harac 15.000 altndan 10.000e indirildi.
Avusturyann Rakoci ile problemleri vard. Rakoci Avusturyann elinden baz Macar
kalelerini almt; stanbula gelen Avusturya elisi, bu kalelerin geri verilmesi iin
Dvndan Rakoci zerinde bask yapmasn istiyordu (Aralk 1644). Fransa ve sve,
Avusturyaya kar Yukar-Macaristanda Rakociyi harekete gemeye tevik ediyorlar ve
bunun iin Dvndan izin istiyorlard. Avusturya, stanbuldaki elisi vastasyla bunu
nlemeye alt.
Kapudn-i Dery Yusuf Paann Giritte etin bir kuatma sonunda nemli Hanya Kalesini
fethi, stanbulda sevinle karland; gn gece donanma iln olundu. Geceleri Hali,
kandiller ve tayyrt ile donanm kayklarla doldu, azm ergn oldu.
Giritteki bu gelime Avrupada byk yank yapt. Venedik donanmasyla papa, Malta,
Floransa ve spanya yardm gemileri Giritte Suda limanna geldiler. Girit sava tekrar Hal
Hristiyan Avrupa ile boy lme haline geldi. Sava, yenieriler ve eylet askeri zerinde
baz slahat nlemlerine yol at: Vezirizam Kara Mustafa zamannda kadrodan karlan
yenieriler, yeniden ocaa alnd; timarlar geri alnan sipahilere timarlar geri verildi,
kapkulu alt sipahi blne yeniden 2000 kadar sipahi yazld. Sipahi blklerinden ulfeci
blkleri Girite gnderildi.
Girite gnderilen 2000 yenieri yine serkelikte bulunmaktan geri kalmadlar. Hal
donanmas 32 kadrga, drt mavna ile Osmanl gemilerine saldrdysa da, frtnada daldlar.
Frtna dindikten sonra etin bir deniz sava oldu.395Osmanl donanmas; Hanya limanna
snd (Eyll 1647). Sonra stanbula dnebildi. nemli bir gelime, enerjik bir kumandan
olan Deli Hseyin Paann Girite serdr (ba-kumandan) gnderilmesidir. Ordu, ktlk
ekmekteydi. Esas sorun, Girit ordusuna erzak ve mhimmat yetitirmekti.
1646da Osmanl donanmas Girite tekrar byk kuvvetler getirdi (40.000 kii). Suda
Kalesi kuatld. Resni Kalesi saldryla alnd (13 Kasm 1646). 1647de Osmanl ordusu,

adann merkez kalesi Kandiyeyi kuatt (Deli Hseyin Paa idaresinde asl kuatma
1648dedir). Venedik, adadaki esas kuvvetlerini (5000 yaya, 500 atl) iyi berkitilmi Kandiye
Kalesinde toplad. Kandiye, Girit savann kilit kalesi durumunda idi. Kale, Kprl Fazl
Ahmed Paaya teslim oluncaya (27 Temmuz 1669) kadar Osmanllara byk kayplar
verdirmi, baarsz saldrlar stanbulda zaman zaman bunalmlara yol amtr.
Kandiye Kalesi yeni tabya-istihkm bilimine gre berkitilmiti, gl bir topu kuvvetiyle
savunuluyordu (Avrupada bu metodla kalelerin berkitilmi olmas XVII. yzyl asker
devrimin balca gelimelerinden biri olup Osmanllarn kale kuatmalarnda baarszlnn
balca nedenidir. Avusturyallar Viyana yolu zerinde Gns (Yank) Kalesini ve Viyanay
bu usle gre berkitlemilerdir). Ege Denizinde Venedik donanmas devriye geziyor, Boaz
abluka altnda tutuyordu. Osmanllarn Girite asker ve malzeme sevkyat balca Egede
eme ve Sakz zerinden yaplyordu. Egede Venedik stratejisi, savan uzamas
nedenlerinin banda gelir. ngilizlerden kiralanan ategc yksek gemilerle takviye edilen
Venedik donanmas, Egede stnln kurmutu. anakkale Boazn abluka altna alarak
Osmanl donanmasnn Girite yardm gtrmesini nlemeye alyordu. Bu taktik baarl
oldu.
Abluka gevedii zaman Osmanl donanmas Egeye karak Midilli, Sakz ve Foa
limanlarn kullanyordu (Fazl Paa seferi). Girite Rumeliden ve Msrdan zahire ve barut
gnderiliyordu. Ege Adalarndaki sancakbeyleri gemileriyle Venedik donanmasn tciz
klar yapyorlard. Boaza yakn Bozca-Ada iyi tahkim edilmi olup donanma iin gl
bir deniz ss idi. Gneyde Rodos Adas, savunma sisteminin kilit noktas idi. Venedik,
Egede devaml bir s kuramad, ancak 1656 savanda Osmanl donanmasn mahvettikten
sonra Bozca-Aday ele geirecek ve Boaz ve stanbulu tehdit altna alabilecektir.
Osmanllar yeni stratejide, Agriboz Adasn Cezayir deniz kuvvetlerinin balca ss
haline getirdi. 1647de Venedik, baarl bir kar saldr kaydetti: Kaptan Grimani Magrip
gemilerini Agribozda tuttu, Sakzda Osmanl donanmasna saldrd, eme limann abluka
altna ald. Osmanl kapudn-i derys Midilliye ekildi. Osmanl donanmas kar kmaktan
kand. zetle, 1647 yl Ege harekt, Venedik iin baarl olmu ve savan genel gidiini
etkilemitir. Venedik donanmas Papalk ve Maltadan yardm alyordu (toplam 87 sava
gemisi). zetle, Hanyann fethinden (1645) sonra, Girit sava Osmanllar iin etin bir
aamaya girdi.3961646da Venedik Senatosunda bir grup, Giriti gzden karmay kabul
etmekte idi. zellikle, tccr, Levant ticreti baltalandndan bu savan srmesini
istemiyordu. Osmanllar Rumelide, Venedik Balkan ticret liman Spalatoyu tehdit ediyordu.
Dalmayada 1647de Venedik kar saldrya geti.
1648 knda ve baharnda Venedik bir bar ata yapt. Ticar-ml kayplar dolaysyla
Senatoda bar yandalar artt. Girit iin yllk hara teklif olundu, fakat Osmanllar Giritin
terkini istiyordu. Nisan 1648de Girit serdr Deli Hseyin Paa kumandasnda Kandiye
kuatmas sistemli biimde balad. Kale savunucusu Leonardo Mocenigo, azimli cesur bir
askerdi. Raporlara gre, Osmanllar kale nndeki 30.000 askerden 20.000ini kaybetti.
Kandiye kuatmasyla Girit sava yeni bir aamaya giriyordu. Sonu alamayan Hseyin Paa,
Kasm aynda Hanyaya ekildi, donanma da Hanya limannda idi. Paa acele stanbuldan

takviye istedi.
Venediklilerin, yerli Rum halk ayaklandrma giriimi sonu vermedi. Rum Kalegisin ete
saldrlar da sonusuz kald. te yandan, Dalmayadaki Venedik baarlar stanbulda
kaygy artrd (1648de Klis dt).
24 Mays 1648de Venedik donanmas Boaz abluka altna alnca, stanbulda bunalm
had safhaya ulat. Osmanl tahtnda zaten haremdeki taknl ve sorumsuzluuyla bilinen
Sultan brahim vard ve olup bitenin tamamen dndayd. Vlide Ksem Sultan ise gszd.
Giritten kt haberler geliyor, herkes Sultan brahimden kurtulma aresini aryordu.
Bu koullar altnda stanbulda trmanan bunalm sonucunda nce sipahiler, arkasndan
yenieriler ayaklanm, 1648 Austos balarnda asker, ulem, hatta Ksem Sultan brahimin
tahttan indirilmesinde birlemilerdi. 8 Austos 1648de IV. Mehmed ocuk yata tahta
oturtuldu, 18 Austos 1648de brahimin kar-darbe tehlikesine kar idamna karar verildi.
28 Ekim 1648de yenieri ocak aalarKsem ittifakyla stanbulda devlet otoritesi yeni
koullarda kurulmu bulunuyordu. Bu ynde baz kkl nlemler alnrken, brahimin katli
zerine Anadoluda sipahi isyan patlak verdi. Ocak aalar diktas ve kt idare merkezde
devleti i gremez hale getirmekteydi. Bu gelimeler Girit savayla dorudan ilgilidir.
Venedik, stanbulda olup bitenlerden cesaretlenmi, daima harac demek kaydyla Giriti
elinde tutaca umudunu besler olmutu. Buna kar stanbulda yeni idare, zellikle ulem,
Girit sorununu fetihle bitirmek zorundayd. 1649da Venedik elisi bir ara zindana atlnca,
ngiliz ve Fransz elileri protesto iin Dvna geldiler. stanbulda ocak aalar ve Ksem
yenieri ittifak karsnda bamszln korumak isteyen Vezirizam Sofu Mehmed Mays
1649da azl ve Austos 1649da katl edildi.
Yeni vezirizam Kara Muradn 15 ay kadar sren sadretinden sonra yerine Melek
Ahmedin gelii zerine, Kapudn Haydar-aazde komutasnda donanma bata 3000
yenieri ve zahire olmak zere takviye kuvvetleriyle Austos 1650de Girite yola kt.
te yandan, be gemiyle Venedikten Kandiyeye takviye gelmesi gecikmedi.397Osmanl
yardm gemileri, Sakz tarafnda iki kfr gemileri grmekle akllar balarndan
gidb398Sakz Adasna katlar. Bereket, bu srada (Eyll 1650) Girit komutan Hseyin
Paa, Kandiyeye yardma gelen birka binlik Venedik kuvvetini basknla bozguna uratt.
Byk gaz stanbulda sevinle karland. Serdr-i Gzi Hseyin Paaya armaanlar
gnderildi.
1651 k banda Hseyin Paaya yardma gnderilen donanma, nihayet Girite varabildi.
stanbulda Girit haberleri yakndan izlenmekteydi. K mevsiminde Kandiyede a kalan
Venedik askeri arasnda kargaa haberi stanbula eriti. 1651 bahar iin Venedikin byk
hazrlklar yapt haberi stanbulda tel uyandrd. Tersanede yeni kalyonlar inasyla
bizzat vezirizam ilgilendi.
16511656 yllarnda Venedik donanmas anakkale Boaz nndeki ablukay
glendirdi. Osmanllar iin gl bir donanma yapmak byk masraflara mal olmakta idi.
zellikle, para ile gemilere Anadoludan kreki yazmak byk mebla tutuyordu. te
yandan, gelir gideri dengelemek sorumluluunu zerine alan yeni vezirizam Tarhoncu Ahmed
Paa, giderleri olabildiince ksmak kaygsndayd (Haziran 1652Mart 1653). Pdiah

(gerekte Vlide Turhan Sultan) huzurunda iki taraf birbirleriyle tartma ve kavgaya tututu.
Tarhoncu, Btn hazineyi kendisine versen kanaat etmez diye kapudndan ikyette bulundu,
kapudn ile karlkl hakarette bulundular.399Nihayet ubat 1653te tersane bahesinde,
devlet ilerini grmek zere pdiah huzurunda meveret meclisi topland. fls halinde
bulunan hazineye para bulmas, mliyede kkl slahat yapmas iin Tarhoncu Ahmed Paaya
olaanst yetkiler verildi.
O arada Osmanl hkmeti haber ald ki, Venedik, Hristiyan devletlerden Papalk ve
Maltadan sava gemileri olmak zere yardm alp gl bir donanma kurmakta ve gelecek
sefer mevsiminde Osmanl donanmasn Girite hareketini nlemek kararndadr.400
Hseyin Paa, Giritte asker maa, malzeme ve zahire iin stanbuldan umutsuzca yardm
bekliyordu. Ayn zamanda Giritin Rum halkn Osmanl tarafna balamak iin Patrikten
Osmanl eline geen ehir ve kasabalar iin piskoposlar tayin edilmesi istendi. 1654te patrik,
Hanya iin bir bapiskopos ve yedi piskopos tayinini kabul etti.401
Ayn yl Girit savanda kesin sonu almak iin harekete gemeye karar verildi.
Venedikliler de anakkale Boaznda tam bir abluka gerektiini anladlar. Boaz ablukasna
kar Osmanllarn Ege adalarndaki donanmalar Venedik donanmasn geriden rahatsz
ediyordu. Venedikin esas stratejisi, anakkale Boazn srekli abluka altnda tutmakt, bu
amala donanma glendirildi ve Giuseppe Delfino filo kumandanlna getirildi.

Venedik Byk Saldrda: stanbul Tehlikede

Ayn zamanda Osmanl Dvn, Venedik ablukasn amak iin gl bir donanma karmaya
karar verdi.40211 Haziran 1654te Kapudn-i Dery Murad Paa, 42 kadrga, 7 mavna ve 24
yardmc gemiyle oluan donanmasyla Boazdan kt. Donanmann nc gc Ali Paa,
Venedik donanmasn yarp Bozca-Adaya vard. Msrdan 15 gemi gelip kendisine
katldktan403 sonra, Osmanl donanmas Bozca-Adadan hareket etti. Ege Adalarnda
Tunustan gelen gemiler donanmaya katld. Glenen Osmanl donanmas, Delfionun
kumandas altnda anakkale Boazn ablukada tutan Venedik donanmas zerine yrd.
Venediklilerin esas donanmas uzakta olup Osmanl donanmas beklenmiyordu.
Osmanl donanmas, Deirmenlik-Adas aklarnda bekleyen esas Venedik donanmas ile
de karlat. ki taraf da kesin bir saldrdan kand. Murad Paa, esir ald alt gemi ve 500
esirle 1 Kasm 1654te stanbula dnd. Ertesi yl, 1655te Venedik donanmas Egina
Adasn igal ettikten sonra kaleyi ykp ekildi. Amiral Morosini bundan cesaret alarak 27
kalyon, 24 kadrga, sekiz mavna ve yedi Malta kadrgasyla anakkale Boazna girdi, sonra
Egeden Girite yardm gtren bir Osmanl filosunu durdurmak iin Boazdan ayrlp
Benefe Adas civarna gitti.
O zaman kapudn-i dery 50 kadrga, sekiz mavna, 40 kalyon ve 30 yardmc gemiden
oluan byk donanmayla anakkale karsnda braklan Venedik filosunu yarp Girite
yneldi. Midilli nnde Morosininin donanmasn pskrtp yoluna devam etti. Boaz
kapamaya alan Venedik donanmas amirali Delfino yetersiz kuvvetleriyle saldrd, deniz
muharebesi Venedik iin bozgunla sonuland. Venedik, en byk gemilerini atee verilerek

veya batrlarak kaybetmenin yan sra, 3000 l vermiti. Osmanl kayplar da ard.
Bununla beraber Murad Paa ablukay yarmt.404
Divna arkas arkasna gelen haberlere gre,4051656 ylnda Venedik Avrupa
devletlerinden yardm istemi, byk paralar harcayarak 70 paralk byk bir donanma ile
gelip Boaz kapamak zere harekete gemiti. Venedik, stanbulda kullarn isyan (nar
Vaks) dolaysyla anarinin hkm srdn, ml bunalm renmi, 1654 deniz
yenilgisinin cn almann zaman geldiine hkmetmiti. Venedik kayna, Valerio
stanbulda ayaklanmalarn hazineye byk zarar verdiini kaydetmitir.406Venedik kesin bir
darbe ile Osmanllar uzlamaya zorlamay dnd. anakkale Boazna saldrmaya karar
verildi.
Kenan Paa kumandasnda 45 kadrga, yedi mavna ve 27 kalyondan kurulu Osmanl
donanmas,40716 Haziran 1656da stanbuldan hareket etti. Batl kaynaklar devletin g
koullarda byle byk bir donanmay denize indirmesini hayretle karlamaktadr.irizam
Siyavu Paa, Kenan Paay Rumeli beylerbeyliinden kapudn-i deryla atamt.
Donanmada yeterince cenki asker yoktu. Kenan Paaya Anadolu levendlerinden (babo
kyllerden) asker yazmas emredildi. Fakat gndeliklerini sava srasnda alacaklard.
Hazinede para olmad iin demeler yaplamyordu. Yazlan levendler brakp katlar.
Gemilerdeki cenki askerin ou da kalyonlardan kap sahile dkld. Donanma ister
istemez bu halde dman karlamak iin hareket etti408 ve bir engelle karlamadan
anakkale Boazndan kt. Gl Venedik donanmas Amiral Marco Bembo komutasnda
sratle Boaza doru hareketle, Osmanl donanmasnn karsna kt. O srada rzgr
Osmanl donanmasna kar esmeye baladndan, Bembo hemen saldrya geti, iki tarafn
gemileri att; dman iddetli top atei eliinde, ekilen Osmanl gemilerine batankara
etti. Asker gemilerden denize atlyordu, kapudn onlar korumak iin ekdirileri ileri srd,
fakat dman atei altnda yardma gidemediler.409Osmanl gemileri ya esir alnd ya da
dman tarafndan yakld. Donanmadan, en iyi hesapla, batarda ile sekiz tersane gemisi, 12
bey gemisi kurtulabildi.
Osmanl tarihileri bozgunu etraflca tartmlardr. Ml glk yznden donanmada
gerekli askerin bulunamad, Kenan Paann zengin olduu iin kapudnla seilii, fakat
askeri donanmada tutamay (gemilerde askerin yalnz te biri hazr imi), donanma
erlerinin savata emir dinlemeyii tartlan balca hususlard.410iddetli rzgrla gemiler
Anadolu kysnda s bir yere ekilmi, asker denize atlayp kamt. Osmanl kayplar
bykt. Yanan gemilerden baka 10 tersane gemisi, 10 kadrga, yedi kalyon dman eline
dmt. On be tersane gemisi, iki mavna, 20 kadar burton (ngiliz kalyonu) yaklmt,
toplam 70 kadar gemiyi dman zapt etmiti. Bundan baka 1000 kadar top, tfek, cephane ve
ekdiri gemilerindeki 8000 kadar kreki Rus-Kazak esir, dman eline dmt.
Sngn donanmadan kaabilen gemiler Boaziine, Anadolu-Hisar nne sndlar.
Dman donanmasnn stanbula Boaziine kadar ilerlemesinden korkuluyordu, Hisarda
top atei iin hazrlk yapld. Ahmed Paa, Venedik donanmasna kar savunma iin
anakkale Boaznda Kilidlbahr (Eceabat) Kalesine hareket etti. Venedikliler Boaza
girip baz kyleri yama ettiler. Kayplarn arln belirlemek iin ada tarihiler (bu

arada Karaelebizde Abdlaziz) bozgunu 1572 nebaht (Lepanto) deniz felketiyle

kyaslarlar. ada bir ir tarih drd:
Verdiler kffra donanmay b ceng cidl
Venedik kaynaklar bu zaferi, Venedik sava tarihinin en olaanst ve sonular asndan
en parlak savalarndan biri olarak kaydeder. Bir kaynaa gre 70ten fazla Osmanl gemisi
batrlm, yalnz 14 kadrga kaabilmi ve anakkale Boaz hisarlar altna snmlardr.
Yine de Venedik Giritte Hseyin Paa kuvvetlerine kar harekta girimeyi gze alamad.
Donanmalar Bozca-Aday gidip igal etti.411
Bozgun sonunda genel olarak dman donanmas anakkale Boazn abluka altna alarak
Girite yardm gnderilmesini nlemi, Osmanl pyitahtn tehdit altna alm, Hristiyan
Avrupann birleip topyekn bir saldr tehlikesi ortaya km, zellikle Habsburglar
karsnda devlet zayf dm, dmann Erdel (Transilvanya) ve Macaristan zerinde nfuzu
artmtr. Bu durumda Osmanl Devletinin bandakiler, zellikle Vlide Turhan Sultan,
aresizlik iinde Kprl Mehmed Paay arp kendisine bir dikta rejiminin tm
yetkilerini tanmak zorunda kalacaktr.
1656da donanmann dman karsnda bozguna uramas ve batarda ve kadrgalar
dnda tm gemilerini kaybetmesi ve nihayet Venediklilerin Bozca-Ada ve Limniyi ele
geirmesi stanbulda panie neden olmutu.412Kprly diktatrce yetkilerle iktidara
getiren byk tehlike, Venedik donanmasnn Boaz kontrol altna almasdr. Boaz
karsnda gezen Venedik donanmasnn stanbulu tehdit altnda tuttuunu Tarih-i Glmn
yazar Mehmed Halife u szlerle belirtir:
Dman yarn br gn stanbula gelir. Boaz da kapand. Boaz giderse stanbula
muhakkak ktlk olur. Pdiahn skdar bahesinde ne ii var? Btn stanbul halk ayaa
kalkt. Pdiah ve Vlide Ksem [Turhan] Sultan vezirizama sefer hazrl iin emir
verdiler. Ama hazine botu, o zaman devlet, haremdeki sultanlardan yardm istedi.
Toplanan para yetersizdi.
357 Ksemin katlinde ve Turhan Sultann iktidar dneminde IV. Mehmedin stannesi Melek Kalfann stn rol belirtilir (Eremya
elebiden N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, s. 248).
358 Nim, V, s. 148.
359 Nim, V, s. 151.
360 Nim, V, s. 153.
361 Nim, V, s. 154.
362 Hall akd-i zumra keyfe mye mutassarruf (Nim, V, s. 154).
363 Nim, V, s. 166-168.
364 Nim, V, s. 309, 311. Bu arada ilgin bir olay gemi, Adana beylerbeyi brahim Paa, kendisine kar kan kady idm etmek
istemitir. Bu iitilmemi hareket zerine halk ayaklanp paay ve elli kadar adamn katletmitir. Baka bir olay, bir Mslman kadnla
zins tespit edilen bir Yahudinin ve kadnn recm edilmesidir (Nim, V, s. 315).
365 lgin ayrntlar Nim, V, s. 317-318.
366 Uzun uzadya hikyesi Nim, V, s. 326-339.

367 Nim, V, s. 166-167.

368 Nim, V, s. 177-179.
369 Bu tarihlerde Tarhoncu Ahmed Paa gzde deildi. Bir Arnavut devirmesi olan Mimar Koca Kasm Aa, 1622-1646 dneminde
tpk mimarlkta olduu gibi, en nemli siyas kararlarda mushib veya kethda sfatyla dncesine bavurulan bir kiidir. 1622 ylnda
ba-mimar olarak pdiah ve devlet ricliyle yaknlk kurmu, Sultan brahim zamannda deerli vezirizam Kara Mustafa Paann
mushibi (yakn zel danman) olmu, devlet ileriyle yakndan tanm, vezirizamn katli zerine srgne gnderilmi, Cinci Hocann
himayesinde stanbula dnp 1645te yeniden ba-mimar olmu, bir ara kul-kethdal gibi asker-siyas nemli mevkileri igal etmiti.
Ksem Sultan onu tutmad. Ksemin lmnden sonra Kasm Aa Vlide Turhan Sultann kethdas olarak saltanat ilerinde bamavir durumuna geldi (1651). Bir ara srgne gnderilmekle beraber geri arld, 1656da byk bunalm srasnda Kprl Mehmed
Paann iktidara gelmesinde balca rol sahibi oldu.
370 Nim, V, s. 209-210.
371 Nim, V, s. 204-206.
372 Nim, V, s. 206-210.
373 Vlide sultan bu gibi meveret meclislerine perde arkasnda katlmakta idi.
374 H. nalck, The Registers of the Kadasker of Rumeli as preserved in the Istanbul Mftlk Archives, Turcica Revue des
Etudes Turques, XX (1988), s. 251-275.
375 Levend, yani topraksz ve bir kap arayan babo kyl delikanllar iin bkz. M. Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul,
1965.
376 Nim, VI, s. 7.
377 Gz tan rihlmenrzdeden naklen ayrntlar: Nim, VI, s. 13-17; Nimnn daima mverrih diye and kimse,
rihlmenrzde Ak Hasan Efendidir.
378 Ktib elebi, Fezlekeyi bir Paann vezirlie atanmasyla bitirir. Nim V. cilde bu olayla balar ve rihlmenrzdenin hayli
ayrntl tarihiyle devam eder, onu ok kez mverrih diye anar. Olaylarn tan rihlmenrzde olaylar ayrntlaryla bize nakletmitir.
379 Hayli ayrntl bilgiler iin rihlmenrzdeden naklen Nim, VI, s. 56-65.
380 Nim, VI, s. 69 (rihlmenrzdeden).
381 bir stanbula gelirken sekban-sarcalarn byk blm Anadoluda kalmt. Anadolu Cell paalarna rnek olarak Haleb Valisi
Seydi Ahmed Paa gsterilebilir. birin sekban-sarcalar onun kapsnda idi, Levendi ok ve kaps harcna kifyet etmez (Nim, VI,
127, 119-136).
382 Nim, VI, s. 111-112.
383 Para tarihi iin . Pamukun u almas: Money in the Ottoman Empire, 1326-1914, An Economic and Social History the
Ottoman Empire, II, s. 945-980. H. 1006 ylnda ml bunalm iin bkz. Nim, VI, s. 106, 133, 138-140, 143.
384 Nim, VII, s. 110-112.
385 Nim, VI, s. 147-148.
386 ada vekyi yazar, herhalde rihlmenrzde sleri hakl gsterecek ekilde durumu aklar. Kendisi idarecilerle yakn ilikidedir:
Nim, VI, s. 151-135, ondan aktarr.
387 Nim, VI, s. 177.
388 Nim, VI, s. 111-171.
389 Nim, VI, s. 181-182, kayna rihlmenrzde olmal.
390 Nim, VI, s. 213.
391 M. Halife, Tarih-i Glmn, s. 6.
392 Kadrga ve kalyon zerinde bkz. . Bostan, Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii, stanbul, 2006, dizin: kalyon.
393 Bu diplomasi giriimleri iin Nim, IV, VI; Venedik kaynaklarna gre zellikle, W. Zinkeisen, OT, ev. N. Epeli, c. IV, s. 511-605.
394 Ayrntlar rihlmenrzdeden naklen Nim, IV, s. 97-102.
395 Nim, IV, s. 158-160.
396 yi bir zet Zinkeisen, OT, c. IV, s. 511-605.

397 Nim, V, s. 42.

398 Nim, V, s. 22.
399 Nim, V, s. 275-285.
400 Nim, VI, s. 183.
401 Venedikli kaynak Valierodan naklen, Zinkeisen, OT, IV, s. 594.
402 Nim, V, s. 396-399.
403 Nim, V, s. 400-402.
404 Venedik kayna Valerioya gre, Zinkeisen, OT, IV, s. 594.
405 Nim, VI, s. 183.
406 Zinkeisen, OT, IV, s. 597.
407 Zinkeisen, OT, IV, s. 597, Venedik kaynaklarna gre 28 kalyon, 35 kadrga, dokuz mavna, 27 kk gemi.
408 Deniz sava eitli kaynaklarda Zinkeisen, OT, VI, s. 183-196; Nim, VI, s. 148-193; Venedik Arivi, Senato III, no: 1403
Constantinopoli 1656 Mazozo.
409 Nim, VI, s. 185-186; kr. . Bostan Osmanl Denizcilii, s. 190.
410 Nim, VI, s. 185-193.
411 Zinkeisen, OT, IV, s. 597-598.
412 M. Halife, Tarih-i Glmn, s. 60-61.

Karaelebizde Abdlazizin Dnem zerine Gzlemleri

Kbrsta srgn bulunan eski eyhlislm Karaelebizde Abdlazizin gzlemleri ve
iddialar zel bir nem tar.413 Onun dnemin yksek politikasnda belli bal kart grl
ahsiyetlerden olduu unutulmamaldr. Abdlaziz zellikle Venedikle deniz harekt, ml
kargaa ve bunalm hakknda Namya kaynak olan vekyinmelerden daha ayrntl bilgi
verir. Mliyedeki kargaa hakknda grlerini anlatrken defterdr Moraly iddetle ktler,
vezir Dervi Paann kendi kethdas Ali Paay mliyenin bana getirdiini kaydeder (s.
210). Dervi Paa sipahiler tarafndan tehdit edilmektedir. bir Paann mliyeye getirdii
intizam Murad Paa tarafndan bertaraf oldu, der (s. 212). Murad Paann ortadan
kalkmasn takdrle karlar. Onun zamannda hazine gelirleri, ki, sene pein alnm,
Yahudi sarraflardan alnan zyuf aka kullanlmtr; te yandan reyadan alnan olaanst
avriz vergileri kalkacak, onun vezretten ayrlmasyla reya rahata kavuacaktr (s. 212213). Abdlaziz reya olmadan devlet olmaz (l-mlk ill bil-raiyye) diyen kadm siyset
teorisini tekrarlar (s. 216-218). Pdiah huzurunda ml iler konuulurken, pamaklk adyla
hazineden alnan para (30, 40 bin esed guru, 25 veya 26 bin altn) eski eyhlislma gre
erata aykrdr (s. 218). Pdiah bu noktada suskun kalm yani vlide ile bu hususta
tartmadan kanmtr (s. 219). Abdlaziz, saray kilerine harcanan paray mliye defterinde
grdm, aklma ftur verdi diye yazar (s. 219). Abdlaziz pdiahn masraflarn dahi
eletirir: Yazn Kei Dandan (Uluda) saraya buz gnderilirmi, bunun iin Bursa ihtisb
gelirinden 30.000 aka denir ve kayklarla buz saraya eritirilirmi. Bu israftr. erata
aykrdr (s. 219-220). Devlet erkn bunu zat-i ahneye arz etmezler.
Abdlazize gre mukataat (devletin mukataa defterlerinde kaytl gelir kaynaklar) ve
zevid-i evkf (tm vakflarda tm giderler maalar ktktan sonra kalan ziyade)
gelirlerinden yaplan isrf iki kattr. Bo kalan memuriyetler ehline verilmez, Dvn
hizmetlerine veya mderris evldna tahsis olunur. Bu kannen ve erata yasaktr (s. 220).
Vakflarda israf vardr, bu nlenirse Sleymaniye evkfndan hazineye zevid artacaktr.
Baka nemli bir yolsuzluk, tayinlerin sk sk deitirilmesidir. nk mansblar rvetle
verilir. abuk aziller yznden (paray karmak iin) tayin edilen kii yeni makamndayken
rvet parasn bir an nce karmaya alr. Mansb sahibi abuk azlolmazsa zulmden kaar
ve bulunduu yerin gelirinin artmasna alr. Bir mddetten beri memuriyetler, ehil olanlara
deil, ne ekilde olursa olsun vergi tahsilinde becerikli diye zlimlere verilir. Adletle i
grenleri, elinden bir i gelmez diye atamazlar. Bir vergiyi, tahammlnden birka
mertebe ziyde rvet ile alanlar tercih olunmaktadr. Bu, vergi mkellefi reyay yamaya
izin deil midir? Bu gibiler, faizle aldklar rvet parasn karmak iin, reyay soyarlar.
Sultana ikyet olunacandan emin olan zlim, Mslmanlar kannda olmayan
vergilerle istismar eder, ald borcu demek ve azlinde harcamak zere yeni mansb temini

iin para biriktirmeye alr. aresiz kalan reya pdiah kapsna ikyete gitmeye kalkarsa,
dayak ve hapisle nlenir (Osmanl idaresinde herkes dorudan doruya pdiaha veya Dvni Hmyna ikyet hakkna sahiptir bu dil bir idarenin deimez kural saylrd).414
Zulme urayan kyl evini yakar ve topran brakp kaar (nk tarm arazisi mrdir,
devletindir, o kiracdr), ehre snr. (Biliyoruz ki, tm brokratlarn temel felsefesi adlet
dairesi grne dayanr. Abdlaziz de bu gr tekrarlar).415
Zamanmzda yaygn yolsuzluklardan biri de udur diye yazar: Devletten bir hizmet alan
kimse bunu daha fazlasyla baka birine devreder. Bylece bu hizmet drt be kiiye
devredilince, hazineye ait olamas gereken mal, ancak devralann dediini karlamaya yeter.
nemli bir yolsuzluk da udur: Sultan vakflar nezreti (teftii) haremaalarna verildiinde
gelir tahsili (birka el deitii iin) artar, bor reyadan kar. Devlet hazinesine faydas
olmaz, birka habs faydalansn diye reya fukars ezilir. Evkf da zarar eder, fukarya
datlan vakf ekmei (fodla) datlmaz. Tevliyetler (vakf gelirlerini tahsil hizmeti) belli
namuslu kimselere verilmeli, onun bakasna devretmesine izin verilmemeli, diye uyarr. Ne
yazktr ki vkeldan sonrasn dnen yoktur. Hepsi yalanla sultan kandrp gn gn
etmekten baka bir ey dnmezler (s. 224). Her eyden nce pdiahn zr yoktur, zira o
perde arkasnda ilerin ayrntlarndan bilgi sahibi deildir. Zamane vzers pdiaha
gerei nakletmezler, memleketi abadn, reyay rahat gsterirler. rad ve masraf doru
sylemezler, cize adyla aldklar rveti saklarlar. Bosna snrnda Klis Kalesi dman eline
dtnde vezirizam pdiaha, bu bir kilisedir demi; Venedik donanmas Boaza
dayandnda stanbul Boaz bir aylk uzaktadr, diye pdiaha yalan sylemi, bylece
pdiah teskin etmi, bunu bana vezirizam kendi syledi, diyor Abdlaziz (s. 225).
Devamla, bu devlette eyhlislmlar devletin bir rkndr (dayanadr), pdiaha doruyu
sylemeleri devleridir, diye yazar.416 Hatta vezirizam deiikliinde pdiah ona
danmaldr, der (s. 226). Bu, der Abdlaziz, Melek Ahmed Paann azlinde pdiah, mhr
kime verilsin, diye kendisine sormu, o da buna karmak haddim deil demi, sonra pdiah
Siyavu Paay ne srnce, bu seii destekledim, diyor.

Kullarn syan
Abdlaziz nar Vaksn (4 Mart 1656) yani kullarn isyan edip zorla pdiah Ayak
Dvnna getirmesi olayn, ulfenin zyuf aka ile denmesi olayna balar. Kullar iin
toplanan akann yarsndan ziyadesi zyuf aka idi, yenierilerin yer yer toplanp yenieri
aasnn kapsna dayanmasyla kullarn isyan balad.417 syann kayna hakknda Abdlaziz
ilgin bir ayrnt kaydeder:
Giritten gelen ba aya plak yz kadar yenieri dokuz dnem maalarn
alamadklarndan Yenieri Aa-kapsna varp alayarak ikyette bulundular (bu ikyetin
bir nedeni Venedik kalyonlarnn stanbuldan Girite para ve mhimmat gitmesini
engellemesiydi). Kethda-bey bunlara ok kt muamelede bulundu; edepsizleri klaya
tard etti. Onlar Yenieri Meydanna varp askeri tahrik ettiler. te yandan sipahiler de ulfe
sorunu yznden yenierilerle ibirliine karar verdiler ve ortaklaa pdiah nnde Ayak

Divn istediler. Eski eyhlislm Abdlaziz askerin bu ayaklanmasn onaylar grnmez,418

isyan sultana kar kstaha bir ayaklanma olarak kaydeder (s. 244-245). syann
bymesinde sipahiler rol oynam, zyuf aka keselerini askere verenler slerin hedefi
olmu ve Yedikuleye haps ve katl olunmulardr. Dkknlar be alt gn kapanm, zengin
fakir ehir halk bu gnleri kayg iinde geirmiti (s. 244).
Abdlaziz, seyyidlerin ba Nakbl-erf bn Zeyrekin yenierilere destek vermesini
eletirir (s. 251). bn Zeyrek sonra srgn edilecektir. Yeni defterdr, haremden idam olunan
yirmi kiinin, bu arada Melek Ustann Karunu kskandracak mallarna el koymu (s. 253).
Vezirizamla getirilen Boynu-Yaral Mehmed Paa (vezirizaml: 26 Nisan 165615 Eyll
1656) ilk i olarak, Anadoluya mstevli olan ekyay (levendler, sarca-sekban)
temizlemek iin bir vezirini Yusuf Paay gndermitir (s. 254). Abdlaziz isyanclar
iddetle sular, onlar esfil-i asker diye ktler, ayaklananlar ekya ve erzilden
ibarettir; ayaklanmayla ehr-i stanbul nice gnler kaygda kalm; vezirizamlar onlarn
dest-i istillar altnda i gremez duruma dm, yeni vezirizam Siyavu Paa duruma
hkim olmutur (s. 254-255).
syana nayak olan zorba meydan aalar byk servetler ymtr (s. 255). Ayaklanmaya
yn verilmesi iin pdiahn sefer iln bahanesiyle zorbalar, devlet erkn, ulem, balca
kadlar ve meydan aalar saraya arlm, ileri giden zorbalar pdiah nnde idam
olunmu, bazlar srgne gnderilmiti. Onlarla ibirlii yapan sipahi zorbalarn yakalanmas
iin pdiah emri karlmt. zetle ehr-i stanbul pk tathr oldu (temizlendi), devlet
ilerine mdahale edenler bertaraf edildi.

Donanmann Bozgunu (26 Haziran 1656)

Abdlaziz bu tarihte Venedikle sava zerine, Namnn toplad kaynaklara ilve olacak
ilgin gzlemler yapmakta, zellikle Bozca-Ada ve Limninin Venedik tarafndan istilsyla
sonulanan byk donanma bozgunu zerinde ayrntlar vermektedir (s. 259-270).
Osmanl Devleti ile savanda,419Venedikin bunu bandan itibaren Avrupa ile bir hal
mcadelesi haline getirmek iin almalarna iaret eder (s. 259-267). Venedik donanmas
karsnda Osmanllarn aresizliini anlatrken (s. 261), Osmanl gemilerinden asker iin
sefyin-i slmiyye det-i mstemirreleri zere semt-i kenra girizn olup (Osmanl
gemileri her zamanki detleri zere sahile kap) (s. 261) burtonlar, mavnalar ve otuzdan
ziyde ekdirme sahile ekilip demir brakm; tayfalar gemileri brakp denize atlam,
yzme bilenler kurtulmu, bilmeyen binlercesi boulmu (s. 261-263), btn gemileri
Venedikliler gelip ele geirmi ve yakm, dman esirden baka bin kadar topu zapt etmiti.
Bu deniz savanda Venediklilerin kayb yalnz burton ve iki Malta gemisinden ibaretmi
(26 Haziran 1656). Abdlazize gre Lepanto-nebahtndaki sngndan (1571) beri byle bir
inhizm (bozgun) grlmemitir. Boaz koruyan iyi tahkimli Bozca-Ada dman tarafndan
igal olunmutur. Abdlaziz Venedik savann neden olduu ml ykn halka nasl
yansdn anlatr. Sngn deniz bozgunu akebinde Venedik donanmasna kar durmak iin
yeni donanmann hangi tip gemilerden yaplmas tartma konusu olmutur. Burton inasnn

byk masraf getirdiini, donanma masraflarnn ziyadesiyle arttn yineler.420 Bir burtonun
masraf bir ekdirmeden , drt kat daha pahal imi. Bunun masraf avriz, teklf ad
altnda kyl reya zerine beklenmedik ar vergiler yklenmesi sonucunu dourmutur.
Abdlaziz, bu gemileri Venedik eline dmek veya deniz dibinde yok olmak iin mi yaparlar,
diye son bozguna gndermede bulunur (s. 264). Bozgundan sonra baharda denize alacak
yeni donanma iin 40, 50 mavna ve burton ile 40 kadar ekdirme gerekir, der.421 Burton ve
mavna yelkenli gemilerdir, rzgr olmad takdrde onlar karmak iin birka ekdirmeye
ihtiya olur. Masraftan kamak iin Abdlaziz pahal kalyon deil, kadrgaya nem verilmesi
dncesindedir.422
Abdlaziz donanma iin olduu gibi br ilerde de pdiaha (Hareme) arzda bulunanlarn
gerekleri aklamadklarn syleyerek ac eletiriler yapar (s. 267) ve pdiaha hitpla
devlet ilerini muhikk (hakka bal) vekl-i mutlaka verip vezretde istikll vermek
gerektir, tavsiyesinde bulunur (s. 267). Baharda Venedik donanmasna kar kadrgalardan
byk bir donanmay harekete geirmesini salk verir. Mazl eyhlislm Abdlaziz,
Venedike kar Arnavutluk ve Bosnada alnacak tedbirleri tavsiyeden de geri kalmaz (s.
268). Bu tarihlerde tersane ve donanma giderleri hazineyi zorlayan balca maddelerden biri
olduundan, bu konuda u tte bulunur:
Ege Denizinde Rodos paas 30 kadar beye tam yetkiyle bamsz kumandan (serdr)
atanmal ve ganimetleri kendilerine ait olmak zere dmana kar aknlara girimelidir.
Bundan bekledii, pdiahn Venedike kar Ege Denizinde etkin bir mcadeleye girerek
Boaz ve stanbulu koruma altna almasdr. Byle bir yeniden yaplanma tersane
giderlerini de hafifletir, diye yazar. Tersane Rodos paasna sancak gemileri donatmak iin
malzeme salamaldr. Abdlazizin bu tavsiyesi, reyay ar avriz yknden korumak
iindir: Gemiler binasin kereste tedrikinde fukar reya, ml ve beden ektikleri zulm
bdddan ... zde olur, der (s. 269). Bu arada, birka yl nce Ksem Vlide Sultann
tavsiye ettii gibi, anakkale ve Kilidlbahr kalelerinden etkin top atei ile dman
donanmasnn uzaklatrldn, bu yolla anakkale Boazndan Egeye alan yerde
Anadolu ve Rumeli kylarnda karlkl kaleler inas gerekliliini zikreder. Abdlaziz, o
zaman kale inasna oradaki kyllerin kar ktklarn, iten bu yzden vazgeildiini
anlatr. (Bu projeyi Kprl gerekletirecektir.) Abdlaziz, o zaman bu kaleler yaplsayd
1656 deniz bozgunu nlenmi olurdu, ben bu projeyi daima destekledim, diye ilve eder.
Boazda geilmez bir savunma sisteminin gereklilii daha o zaman Venedik sava
dolaysyla meydana kmtr. te taraftan Ksemin devlet idaresindeki nemli rol, bu
projesiyle ortaya kmaktadr. Abdlaziz, bu konularda alnacak nlemlerden devlet banda
bulunanlar haberdar deildir, deyip pdiaha nlemleri bildirmenin devi olduunu
belirtmektedir. Eski eyhlislm kukusuz, Kbrs srgnnden kurtulma umudundadr. Kendisi
eyhlislmlar arasnda devlet ilerinde balca rol sahibi olanlardan biridir. leri srd
nerilerin hepsinin dikkate alnp alnmadn bilmiyoruz. Bu nerilerden dmanlarnn
kendisini mansb belsndan vazgememi diye ktlemelerinden kaygldr (s. 270).
Kalelerden Anadolu tarafnda Yeniehir Kepez Burnunda ve Rumeli tarafnda DamlackEgilide (Kemikli) birer mkemmel kale yaplmtr (gideri 20.000 guru veya 13.000 altn

tutmutur). Bundan sonra sefyin-i Freng Boaza gelmek ihtimli imkn kalmamtr.
Daha nce donanmann mahv haberi zerine stanbulu korumak iin Seydi Ahmed Paa acele
Boaza gnderilmiti. Kilidl-bahrde nlemler ald. stanbul Boaznn kilidi olan (s.
285) Bozca-Ada kalesi top ve tfekle iyi berkitilmi olup n savunma hatt saylyordu. Ada,
Ege donanmasnn snma yeriydi. Artk Boazda alnan btn nlemler, stanbulu gven
altna almak iin yaplyordu.
Donanma bozgunu zerine devletin deniz gc ve alnacak yeni nlemler zerinde
Abdlazizin bu derecede kapsaml gzlem yapmas sebepsiz deildir; mazl ve srgn eski
eyhlislm Abdlaziz, bu g durumda pdiaha etrafl bilgi ve nlemler sunarak gze
girmek arzusunda idi. Halefi olan eyhlislmlar sefh, herze-vekl, mfti-i fitne gibi ar
ifadelerle ktlemektedir. te yandan son on sene boyunca ulemnn urad kt
muameleden ikyetle, mftiler imdi yalnz srgnle deil idamla karlamtr, diye ilve
etmekten kendini alamaz (s. 280-282).
Abdlaziz bu dnemi bir kargaa (ihtill) dnemi olarak niteler ve bu durumdan devletin
banda olan vezirlerin kt idaresinden ikyet eder (s. 283-284). Abdlazizin ifadesinden,
bozgunun ve Bozca-Ada ile nemli Limninin kayb zerine stanbulun ar bir tehlikenin
altnda olduu izlenimini ediniyoruz (s. 284-285). Ftih Sultan Mehmed dneminden beri top
ve tfekle donatlm, bir asker mfrezesi ile savunulan Limni Adasndaki asker, Venedikliler
ile savata teslim olmak zorunda kalmtr (s. 285-286). Ada Osmanl eseri cmi ve slm
eserlerle mamur, verimli bir ada idi (s. 280-286).
Venedikin st ste kazand baarlar sonucunda Osmanl pyitahtnda ortaya kan derin
kaygy, panik havasn Abdlaziz de yineler: te-i fesd-i kffar nen fe-nen izdiyadda ...
vkel-yi devlet iml-i hsn-i tedbirde taksr thmetiyle zebn-zede-i cumhurdur (Kfirlerin
ktlkleri her n artmakta, devlet adamlarmz nlem almakta kusurlu olmakla sulanp
halkn eletirilerine hedef olmaktadr, s. 287).
Yukarda grdk ki Yal-Kknde pdiah huzurunda yaplan toplantlarda birtakm asker
savunma kararlaryla birlikte vezirizam deitirildi ve Boynu-Yaral Mehmed Paa
vezirizam atand (26 Nisan 1656); mliye ileri bana getirilen Sal Mehmed Paa bir yl
sonraki gelirleri toplamakla beraber demeleri yerine getiremedi. Herkes umutsuzluk
iindeydi. te bu durumda Kprl Mehmed Paa mutlak yetkilerle vezirizamla getirildi.
Abdlaziz, Kprlnn ald ilk nlemlerden, zellikle ulem snfna kar nlemlerinden
hi memnun olmamtr. Kprl memuriyetleri iki katna para alarak veriyor, ulem
tayinlerini istedii gibi yapyordu. Ald diktatrce nlemler eskileri rahatsz ediyordu.
Abdlaziz, Kprlnn ilk zamanlarndaki sert icraatn, uursuzluk olarak
nitelendirmektedir.
Abdlaziz, Kprlnn iktidara geliini, deneyimli yal bir vezir iktidara geldi diye halk
u lem d u hurrem oldu, sevindi, diye ilve eder.

Kprl Mehmed Paann ktidara Gelmesi

Kprl, daha nce Turhan Vlidenin kethdas Koca Mimar Kasm423 tarafndan vezirlie
tavsiye edilmiti. Koca Mimar, Kprl ile memleket sorunlar zerinde konumu,
dncelerini beenmi, vlide Turhan Sultana tavsiye etmiti. Ksemin lmnden sonra
Turhan, 9 yandaki olu pdiah IV. Mehmedin vlidesi sfatyla devlet ilerinde son sz
sahibi durumuna erimiti; 16511656 dneminde haremaalaryla birlikte devlet ilerini
yrtmeye alyordu.
Vlide Turhan dneminde idare bana gelen vezirizamlardan bte bunalmna are
bulunmas iin tam yetkiyle iktidara getirilen Tarhoncu Ahmed Paa idam olunmu,
eyhlislmn tavsiyesiyle devleti kalkndracak g ve iktidarda bir adam olduu dnlen
Vezirizam Murad Paa ise sorumsuz idaresiyle istifasn verip kam, onun halefi Sleyman
ve Boynu-Yaral Mehmed Paalar ise, devletin dt iflsa Harem ve askerin mdahaleleri
karsnda bir are bulamadan ayrlmlard.
Venedik karsnda yaanan deniz felketi (1656) ve pyitahtn tehlike altna dmesi
zerine, vlide sultan son are olarak, oktan beri kendisine tavsiye edilen Kprl Mehmed
Paaya bavurmak zorunda kald. htiyar Kprlnn o zamana kadar meslei pek parlak
deildi. bir Paa vezirizam atanp stanbula gelirken Kprl Mehmed Paa, Kpr
kasabasnda idi. biri Ktahya yaknnda karlayp znike kadar beraber gelmilerdi. bir,
kendisini Trablus-am vilyetine vali atad.
Trablus, o dnemde Drz Man-olu olay dolaysyla424 kargaa iindeydi. Kprlden
vilyeti dzene sokmas ve devlete ait vergileri hazineye gndermesi isteniyordu. birin
katli zerine Kprl, vilyeti bir dzene sokamam ve eli bo Kpr kasabasna geri
dnmt. Boynu-Yaral Mehmed Paa, vezirizam atandnda, Kprl kendisini
Eskiehirde karlam, beraberinde stanbula gelmiti. Yolda yeni vezire devlet ilerine
dair tavsiyelerde bulunmutu. Vaktiyle mimar Kasmn dikkatini, devleti kalkndrma
konusundaki dnceleriyle ekmiti.
Sonraki icraat gstermitir ki, Kprl lkede ocuk pdiah yerine khir bir otoriteye
sahip birinin devletin bana gelmesi ve kesin kararlar almas gereini ileri srmekteydi.
Fakirdi, dnemde emsali paalar gibi servet yapmak ve rvetle paalk peinde olan biri
deildi. Kprlye gsz mflis biri diye yukardan bakyorlard. stanbulda Bayezid
semtinde, bir yere atama bekliyordu.
O zamanlar vlide sultann koruduu mazl eski defterdr mizde Mehmed, mimar Kasm
Aa ve saray hocas Mehmed Efendi zaman zaman onunla gizlice buluup devletin durumu
zerinde konuurlard. Vlide sultan Turhann kethdas mimar Kasm Aa, kendisine
Kprlden verek sz etmekteydi. Onun tedbirli, deneyimli biri olduunu ve devleti
kargaadan kurtaracak tek adam olduunu sylyordu. Vezirizam seilenler bu tavsiyeleri
yznden Kasm Aaya kt muamele ederlermi. Daha nce Grc Mehmed Paa, bu
nedenle Kasm Aay vlide kethdalndan azletmi ve srgne gndermiti.
Kasm, vlidenin emriyle kurtulup stanbula dnmt. Daima Kprly bir yol bulup

vlide sultana nermekte devam etti. Vlide Turhan, eski kethdasna gven besliyordu. Ml
bunalm son derece ar bir hal alm, hazine iin gelecek iki yln geliri tahsil edilmi, devlet
bununla da bunalmdan kurtulamamt. Venedikin byk bir donanma ile Boaza hareket
ettii haberleri alndnda vezirizamn yakn adam, kethdas da gidiattan kayg iindeydi;
efendisine bakmayarak Kprl tarafna temayl etti. Venediklilerin, stanbulun balca
savunma kalesi, Bozca-Aday ele geirdikleri duyulunca, Kasm Aa ve yoldalar, Byle
bir vakitte Kprlden baka kimse devleti kurtaramaz diye vlide Turhana haber
gnderdiler. Vlide ile grup arasnda haberlemeyi duyan vezirizam, Kprlye tekrar
Trablus-am valiliini verip stanbuldan hemen hareket etmesini istedi. Kprl, tccrdan
bor alp harekete hazrlanrken Limninin de Venediklilerce igali haberi geldi. Pdiah
(Turhan) acele bir meveret meclisi toplad; mhr-i erfin Kprlye verilmesinin
dnldn renen vezirizamn adamlar, Kprlnn idamn, efendileri vezirizama
tavsiye ettiler. Enderun aalar, Kprl yerine Hseki Mehmed Paay vezirlie getirmek
iin faaliyete getiler.
Grnte, Turhan Sultan iki tarafn basks altnda neye karar vereceini bilemiyordu.
Vezirizam yenieri aasyla mttefiktir, diye Turhan Sultan uyardlar. Turhan Sultan
Kprlye kar Hseki Mehmed Paay stanbula ard. Kprl yandalar, onu iktidara
getirmek kararndan vazgetiler. Vezirizamn yenieri aasyla bir olup fitne karmas
ihtimali, Turhan Sultan kayglandrmt. Yenieri aas azledildi. Saraydan Mrahur Sehrb
Aa, yenieri aas atand. Kprl pdiah huzurunda vlide sultan ile grme istedi, Eer
vlide, benim ileri sreceim koullar kabul ederse, ben bu g devi stme alrm dedi.
Yenieri aas Kprly gizlice saraya, darussade aasnn odasna gtrd. Perde
arkasnda Turhan Sultan, Kprlye hitapla, Paa hogeldin, pdiah hazretleri size htem-i
sadreti ihsan buyurmak murad eder, dn devlete matlb olan hizmetin uhdesinden gelebilir
misin diye sordu. Kprl koullarn bildirdi:
1. Her ne telhs edersem aksi emredilmeye, yerine getirilmesi (tenfzi) kabul edilmeli,
2. Aa ya da yukar mertebede her trl memuriyet iin hibir yerden sevk ve efaatle
bana bask yaplmayacak, bylece ben devlete en yararl kiileri hizmete alabileyim,
3. Tm kargaann bir nedeni de udur: Vezir ve vekllerden birini, gveniniz veya verdii
mal (rvet) dolaysyla erk (ortak) yapmayn, bylece benim iktidarmn bamszlna
halel vermeyin,
4. Hakkmda kt eyler syleyen mnafklarn dedikodusuna kulak asmayn. nk herkes
bir pay alma peindedir, herkesi memnun etmek mmkn deildir, bu yzden bu makama
gelenlere kar haset ve dmanlk duyanlar ok olacaktr.425
Bu drt art kabul ederseniz Allhn yardm, sizin de duanzla vezirlik devini yerine
getirmek mmkndr, diye szlerine son verdi.
Vlide, bu hakl koullar zerine Vallhl azm diye kez yemin verdi, Boynu Yaral
Mehmed Paa elinden mhr-i hmyn alnd. Pdiah kendisi de drt art tekrarlayarak
mhr Kprlye teslim etti (14 Eyll 1656). Kprl, mhr alp gzyalaryla evketl,
kermetl pdiahm, Hakk tal mr devletinizi ber-devm eyliye, sdk u istikametle
hidmet-i erfinizde sarf-i iktidr ve uur-i hmynda bezl-i cn iderim szyle sadreti

kabul etti, yer pp gitti.

Mazl vezirizamlar bu dnemde, yeni vezirizam aleyhinde i karmasn diye, genelde
idam olunurdu. Hapisteki Boynu-Yaral iin ayn ey yaplacakt. Fakat Kprl buna raz
olmad, doksan yanda bir ihtiyar olan paann katlini Kprl nledi. Vezirlerin srgn yeri
Malkaraya gnderildi, bir zaman sonra da Kanija valiliine atand.

Kprl Vezirizam: Yksek ktidar Saraydan Paa-Kapsna (Bb-i li)

Geiyor
Vezirizam Kprl Mehmed Paa devlet iktidarn tam ve bamsz ekilde elde etmi,
modern deyimle, bir diktatr yetkisiyle iktidara gelmi bulunuyordu. Bylece devlet ilerinde
Harem ve yenieri oca iktidar son bulmu, tm iktidar Paa-Kapsnda (Bb-i lide)
toplanmt. Bu deiim, Osmanl tarihinde yeni bir dnemin baladn gsterir.
1700 tarihine kadar devlet idaresinin ba vezirizam makamna, yalnz asker baar
kazanm kumandanlar geliyordu. 16831699 bozgun yllarndan sonraki yeni dnemde
Osmanl Devletinin bana, artk sava meydanlarnda baar peinde komayan ama devletin
devam iin diplomasinin yaamsal nemini benimsemi, d ilerinden sorumlu
reslkttblar gelecektir. Bunlardan ilki Karlofa Bar Antlamasn imzalayan Rmi
Mehmed Paadr. XVIII. yzyl boyunca vezirizamlarn ou bu meslektendir.
413 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrr Zeyli, H. 1066 ve 1067 yllar, s. 292-336.
414 H. nalck, Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyset Nazariye ve Gelenekleri, Reid Rahmeti Arat in, Ankara, 1966, s. 259-271.
415 Bkz. H. nalck, The Origin and Definition of the Circle of Justice (Dire-i Adlet), Selukludan Osmanlya: Prof. Dr. Mikail
Bayrama Armaan, Konya, 2009.
416 Karaelebizade Abdlaziz bu inanla devlet ilerine karmakta fazla ileri gitmi, nihayet azil ve srgnle pyitahttan uzaklatrlmtr.
417 Karaelebizde Abdlaziz, Ravzatl-Ebrr, s. 236.
418 Sret-i hakda zuhur eden iddialar diyor, Ravzatl-Ebrr, s. 236; Nimy tamamlayan ilgin ayrntlar, s. 236. Abdlaziz slere
yakn Memekzdeyi mfti-i fitne diye sular (s. 241, 253).
419 Venedikin bu almalar ve donanma bozgunu zerinde Bat kaynaklar iin bkz. Zinkeisen, IV, 511-606; Venedik Arivi, no: 140,
Constantinopoli, 1656, SENATO, III (Secreta).
420 Burtonlar yapmak iin bkz. Ravzatl-Ebrr, s. 264.
421 ekdirme, kol kuvvetiyle hareket eden eski tip kadrgadr. Kadrga iin bkz. H. ve R. Kahane ile A. Tietze, The Lingua Franca in
the Levant, stanbul, 1982, s. 241.
422 Kalyon-kadrga tartmas iin Ktib elebi, Tuhfetl-kibr f Esfrl Bihar, yay. O. . Gkyay, stanbul, 1973; . Bostan.
Osmanl Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara, 1992; . Bostan, Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii,
stanbul, 2006, dizin.
423 Mimar Kasm Aa hakknda bkz. s. 341, not 13.
424 Man olu Fahreddin zerinde bkz. H. nalck, Tax Collection, Emblezement and Bribery in Ottoman Finances, Turkish Studies
Association Bulletin, XV (1991), s. 327-346.
425 Nim, VI, s. 223.

EKLER:
TELHSLER
FERMANLAR

Telhsler
Hkmetin ba olarak vezirizam, Divan-i Hmynda (hkmet toplantlarnda) verilen
kararlar pdiaha Arz-Odasnda bildirip pdiahn son, kesin kararn alr. Bunun yannda
vezirizama gnlk nemli idar iler gelebilir. Avusturya veya ran elisi gelmi, grme
balam olabilir veya bir komutann acele atanmas gerekebilir; bu gibi gnlk iler iin
vezirizam pdiaha durum veya sorunu ksa bir yazyla arz eder ve pdiaha bir telhs ile
bildirir. Telhs, iler hakknda bir zetleme, bir rapordur. Telhsde pdiahn karar istenir.
Telhs, arz-i bendeg veya benzeri bir formlle pdiaha bir grevli eliyle eritirilir.
Pdiaha verilen (Sultan IV. Murad kk iken Kseme verilen telhslerde grld gibi)
telhs zerine kk pdiah yerine vlide sultan kendi eliyle kararn yazar. Bylece, nemli
devlet ilerinde son karar, pdiah karar olarak kesinleir. Her devirde telhsler, ayr
mecmualar halinde toplanmtr. Bylece, bize kadar gelmi birok telhs mecmualar
vardr.1Biz bata C. Orhonlunun yaynlad Yemici Hasan Paa telhsleriyle XVII. yzyla
ait baz telhsleri ieren telhs mecmualarn kullandk. IV. Muradn bir ksm telhsleri bir
mecmuada tespit edilmi olup A. Refik (Altnay) tarafndan yaynlanmtr (TOEM). Yine IV.
Murada ve brahime, Koi Bey tarafndan sunulan slahat lyihalar (sonradan risle haline
sokulmu, A. K. Akst tarafndan da yaynlanmtr) bir telhs mecmuas halinde toplanm
olup R. Murphey tarafndan yaynlanmtr.
Telhsler tarihsizdir, her telhs iin ayr tarihleme gerekir. Telhsler, mhimmelerdeki
fermnlardan daha nemlidir, fermnlarda zetlenen kararlarn ilk mzakere aamasn
gsterir.
Pdiahn son kararn bildirdii telhsler, reslkttb idaresinde kttb tarafndan pdiah
fermn eklinde uslne gre yazlr. Nianc tarafndan turalanp mahalline pdiah fermn
olarak gnderilir. Eyletlere gnderilen belgeler, mhimme defterlerinde tarih gsterilerek
kopyas kaytl fermnlardr. Babakanlk Osmanl Arivleri Genel Mdrlnce
mhimmelerin yaynlanmasna balanmtr.
Telhsler, fermnlarn arka plnn gsterir; pdiah ile vezirizam arasnda geen yazmay
yanstr, tarih bakmdan aydnlatc belgelerdir. Topkap Saraynda zengin bir telhs fonu
vardr. nemli Ahidnmeler son ekliyle mhimmelerde yer alr. Mhimmelerde stanbulda
olup bitenler, ndiren konu olmutur. Bu bakmdan telhslerin vekyinmeleri tamamlamak
bakmndan nemi aktr. Biz TKS arivinden setiimiz telhsleri Ekler blmnde
yaymlamaktayz.
Telhslerle beraber dikkate alnmas gereken baka bir belge serisi ilmlardr. lm,
dorudan doruya pdiahn veya vlide sultann bir mesele veya durum hakknda

vezirizama emirleri niteliindedir. Bu gibi ilmlar, telhs kodlarnda bir arada

bulunmaktadr.
nc bir grup belge tezkrelerdir. Tezkire, herhangi bir kimse tarafndan gizli olarak
pdiaha veya vlide sultana gnderilen raporlardr. Osmanl tarihinin gizli kalm taraflarn
aydnlatma bakmndan tezkireler ayr bir nem tar. ou Topkap Saray Arivinde
sakldr. te yandan halkn pdiaha dorudan doruya sunduu rikalar (dilekeler), sultann
Ayasofya Cmiine gittii veya ava kt zaman kendisine verilen dilekelerdir. Bu, halkn
adlet prensibine uygun olarak dorudan doruya hkmdara ikyetini veya isteini
bildirmekten ibarettir. Osmanl tarihini yazarken yukarda saydmz btn bu belgeleri
birlikte gz nnde tutmak gerekir.
1 Telhsler ve telhs mecmualar etrafl biimde Cengiz Orhonlu tarafndan tespit edilmitir. C. Orhonlu, Osmanli Tarihine id Belgeler:
Telhsler (1597-1607), stanbul, 1970. Orhonlunun birok okuma hatalar vardr. Mesel Telhs 83de vcibr reya, vacibl-riye
diye dzeltilmeli. Sayfa 77de soyunurlar, sevinrler olmal (XIII.-XXVI). Yazarn tespit ettii telhs mecmualar bkz., XXV.-XXVII;
Sinan Paa telhsleri, H. Sahilliolu tarafndan yaynlanmtr: Koca Sinan Paann Telhsleri, yay. H. Sahilliolu, stanbul, 2004. XVII.
yzyla ait kapsaml telhs mecmualar vardr. Yazar saray kitaplnda ve niversite kitaplnda bulunan iki yazmay esas almtr. Esad
Efendi Ktphanesinde (no: 3382) mevcut bir telhs mecmuas H. 1117-1118 yllarna ait telhsleri biraraya getirmitir. Bu telhslerde
pdiah ferman suretleri verilmitir. TKSAden setiimiz telhsleri bu blmde yaymlamaktayz.

Koca Sinan Paa2 ve Telhsleri

15801595 yllar arasnda be kez vezirizam olarak 8 yl 5 ay devlet ilerinden birinci
derecede sorumlu olan Koca Sinan Paann faaliyetleri hakknda pdiahlara telhsleri
(raporlar)3 ve pdiahn emirleri dneminin tarihi iin birinci elden son derece nemli
belgelerdir. Bu dnemde devlet ileri ve sorunlar zerinde burada bu telhslere gre bir zet
yapmay deneyeceiz.

Arnavut devirmelerinden Sinan Paann kariyeri

Sinan (15201596) saray hizmetlerinden kmada sancakbeyi, sonralar beylerbeyiliklerde
(1567de Msr beylerbeyi) bulunarak lkenin eitli blgelerinde idarede deneyim kazand.
Byk kardei Ayas Paann yardmlarn grd.
Yemen isyann bastrmakta gsterdii baarlar (15681569) zerine Yemen Ftihi
unvanyla n yapt ve 1573te Dvn-i Hmyn vezirleri arasnda dorudan doruya hkmet
ilerinde sz sahibi oldu. spanyollarn igal ettii Tunusun geri alnmasnda (1574), Kl
Ali Paa seferinde serdr (kara ordusu kumandan) olarak deerli hizmette bulundu, Tunus
Ftihi unvan ile anlmaya balad, Dvnda atak, sava bir vezir olarak tannd. Rakibi
Lala Mustafann azli zerine Dou seferine serdr seildi (15791580). Rakibi Lala
Mustafann gzden dmesi zerine vezirizam olarak devletin en yksek makamna kt (31
Temmuz 1580). ok gemeden Dou cephesinden kt haberler alnmas zerine azledilip
Malkaraya srgn gnderildi (Aralk 1582). Drt yl sonra Haremin desteiyle am
beylerbeyiliine, sonra 1588 Nisannda yeniden vezirizamla getirildi. Bu sefer bu
mevkide yldan fazla kald, azl ile yerine rakibi Ferhad Paa (Austos 1591) getirildi.
Sipahi ayaklanmas ve yenierilerin galebesi zerine nc kez vezirizamla getirildi
(Ocak 1593). O zamana kadar yapt zengin vakflar sultan vakflar arasna alnd.
Kaynaklarmz, 1593te Sinan Paann sadretinde Osmanl Devletini 13 yl uratrarak
devleti k dnemine sokan Avusturya ile Uzun Savan almasndan vezirizam Sinan
Paay sorumlu grrler (bkz. 15931606 Avusturya ile Uzun Sava blm, s. 17).
Kendisi iin Ftih unvan alan bu hrsl paa Dvnda kar kmalara aldrmad. Viyanay
fethetme iddiasyla Avusturyaya sava iln etti. O srada douda ran ile sava srp
gitmekteydi. Osmanllar daima douda ve batda ayn zamanda savatan kanmlar, bir
yanda bar saladktan sonra te yanda sava amlardr. Mevsimin ilerlemesine
bakmayarak ordunun bana geip sefere kt (12 Temmuz 1593).
Avusturya ile sava Osmanllar aleyhine geliti. III. Mehmedin tahta kmas zerine
(15951603) sadret kaymakam olan rakibi Ferhad Paa, Sinan yerine vezirizamla geldi
(16 ubat 1595). Sinan Malkaraya srgne gnderildi, be ay sonra yeniden sadrete davet
olundu (7 Temmuz 1595). Avusturya cephesinde yenilgiler zerine azledildi (19 Kasm 1595).

Lala Mehmed Paann lm zerine Sinan beinci kez tekrar vezirizamla getirildi (28
Kasm 1595). Pdiah ordunun banda sefere kmaya ikna ettii ve sefer hazrlklar yapt
srada yaamn yitirdi (3 Nisan 1596). Koca Sinan, dnemi temsil eden tipik bir Osmanl
paasdr (onun bir Batl albmde vezirlerle tasviri iin bkz. H. nalck, Osmanl
mparatorluu Klasik a, ev. R. Sezer, stanbul, 2003).
Bu dneme vezirler arasnda kyasya rekabet damgasn vurmutur. ktidar kaybedene katil
uygulamas dikkati eker. Rakip paalar Harem desteiyle bir dolap kurma, alma imknna
sahip oluyor yahut saraya kar ulemy, sipahi veya yenieriyi kullanabiliyordu.
Paa, olu Mehmed Paay Rumeli beylerbeyiliine getirmiti. III. Murad (15741595) ve
III. Mehmed (15951603) gibi zayf pdiahlar zamannda, Osmanl yksek evrelerinde
sanat ve lksn, rvet ve yolsuzluklarn zirveye eritii bir dnemde, uzun yllar idare
banda bulunan Koca Sinan Paann telhslerini aada belli konular etrafnda zetlemekle
k devri sorunlarn yakndan gzlemliyoruz.
lmnde terekesinde 600 bin altn, milyonlarca gm aka, sandk sandk mcevhert,
600 samur krk tespit edilmitir. lkenin birok yerinde yaptrd cmiler yannda
medrese, mimarlk aheseri bir kk yaptrmtr. Bu eserlerin devaml bakm iin zengin
vakflar tesis etmitir.

Sinan Paann Vezirizamlklar

1. 31 Temmuz 1580 6 Aralk 1582
2. 15 Nisan 1588 2 Austos 1591
3. 29 Ocak 1593 16 ubat 1595
4. 7 Temmuz 1595 19 Kasm 1595
5. 28 Kasm 1595 3 Nisan 1596
Viyanay fethetmek iddiasyla sava aan Koca Sinan Paa iin J. von Hammer4 onu u sert
ifade ile anar: Bu sert Arnavut ki be defa sadrete gemitir yalnz Hristiyanlar iin
deil, btn medeniyet iin vahiyne bir kine sahip olup ulem ve uarnn balarna bir fet
idi. Hammer baka bir yerde5 Sinan Paay asker zaferleri, cesurluu, giriimci karakteri
ve tabiatndaki atakl dolaysyla Romal diktatr Mariusa benzetir. Tarihi Mustafa l de
onun cahilliinden sz eder; aleyhinde yazlan hicviyeleri toplamtr.
Bu dnemde pdiahn kendisine rvet saylacak lde armaanlar geldiini unutmamak
gerekir. Bir Venedik raporuna gre, Sokollu-olu bir konuda pdiahn desteini elde etmek
iin 65 hilat ile 12 gm at takm armaan takdim etmi.

Topkap Saraynda Sinan Paa Arivi

Koca Sinan Paaya ait evrakn Topkap Saray Arivine alnmas zerine paann ve baka
kimselerin evkf, adamlarnca kendisi iin elde edilen emlka dair belgeler, Topkap
Saraynda Sinan Paa Arivinde toplu olarak saklanmaktadr.6 Bu belgeler incelendii
zaman, paann muazzam servetinin kaynaklar tm ayrntlaryla ortaya kacaktr.

Koca Sinan Paa Telhslerine Gre Devlet leri (15801596)

Koca Sinan Paann pdiaha gnderdii telhslerinde bu dnemde Avusturya ile sava
yannda idarede devleti skntya sokan nemli sorunlar zetlenmitir. Bu arada kadlarn
toplu halde protestosu, reyadan alnan olaanst vergiler avriz ile ilgilidir, avrizi
mahallinde kadlar toplard. Sinan Paaya gre avriz geliri7 kadlar arasnda bllmekte
imi (Telhs, 125). Sinan, kadlarn yolsuzluklarn pdiaha yle arz eder: Avriz akas ki
her sene alnr, reyadan seksener aka fermn olunurken, kudt zulmen ikier yzer aka cem
idip ann dahi nsfn teslim eylemezler. Avriz halk ayaklanmalarna neden olmakta. Bir
keresinde reya, avriz toplayan memurlar zulm yaptklarndan kar gelmiler (Telhs, 90),
pdiah emri olmadan yaplan salgnlar ile halk soyuluyormu. Avriz toplamak g bir iti,
halk direnirdi. Halktan seferler iin toplanan avriz gelirinin ancak bete, onda biri yerine
sarf olunuyormu. Ltfi Paa, Sinan gibi avriz toplanmasn doru bulmaz. Timar
sahiplerinden de bedel akas diye para toplanyormu. Vezirizam, avrizi tam gndermeyen
kadlara, yeni tayin tezkireleri verilmemesini kadaskerlerden istedi. Kadlar bu nlem
zerine vezirizama kar karlar, Ftih Cmiinde toplanrlar ve protestolarn pdiaha
bildirmek iin yrme karar alrlar. Vezir kayg iinde, pdiaha bir arz gnderir (Telhs, 18),
bu protestonun kap kullarna rnek olmasndan korkar. Kadlara kar sert nlem alnmasn
ister, kadlar kkrtan kadaskerlerin yzletirilmesini teklif eder. Kadlardan muharrik
(kkrtc) be, altsnn Yedikulede hapsedilmesi zerine kalanlar dalr (Telhs, 35).
Yenieri ve sipahi, isyanc kadlarn hakkndan gelmeyi nermiler. Bylece fitne nlenmi,
ok gemeden kadaskerlerin ve stanbul kadsnn bir araya gelip komplo hazrlklarnda
bulunduklar duyulmu, bundan sultana kar bir hareketleri kukusu gndeme geliyor.
Vezirizam Sinan padiha arznda ikide bir byle cemiyyet eylemek ne demektir diyor.

Yenieri Korkusu
Kadlarn atanmas, kadaskerlerin hazrlad listenin (defter) pdiaha arz ve onaynn
alnmasyla olurdu.8 Kadaskerin listesindeki kadlarn durumunu vezirizam el altndan
yokluyor (Telhs, 134). Vezirizamla kadasker arasnda atamada anlamazlk kt takdrde
sorun pdiahn oyuna braklr (Telhs, 130). eyhlislm, gelirinin yetmediinden ikyet
edince, aalara verildii gibi sahipsiz kalan timarlarn ona arpalk olarak verilmesi
kararlamtr. Timar ve zemetlerin sarayllardan baka ilmiyeye de verilmesi kaps bylece
alm oldu (Telhs, 131).
br yandan bu srada kullar da (yenieriler) eyhlislm konana saldrmlar, dilekeler
vermiler; Sinan Paa, onlarn saraya gidip pdiah nnde gsteride bulunmalarndan
korkuyor, onlar el altndan kkrtanlar varm (Telhs, 57). Dardan kkrtmayla yenieri
arasnda kprdanmalar balam, pdiaha tezvr yazlar sunulmu, vezirizam
kayglanyor (Telhs, 58). Vezirin, yenieri ocana rvetle Trk aslndan kimseleri katt
iddias var. Sinan pdiaha arznda eski kannlar9 uygulamakta dikkat ettiini, ulfeyi
zyuf (gm ierii dk) akas ile verdiinden, vezirizamn byk paralar harcayarak
mescid, medrese, trbe yaptrdndan ikyet olunuyor, bu paray nereden bulmu, deniyor.
Aslnda yenierinin huzursuzluk nedeni, ulfenin gecikmesiydi. Gecikmeden sultan kendisi de

kaygda idi. Sonunda vilyetlerden para geldi ve mevcib dendi (Telhs, 59, 60). Yenieri
maann hazineye yk artmt. Avusturya seferleri iin yenieri saysn be, alt ylda on
bin artrmak gerekmiti. Hazinenin masraf iki, kat artmt (Telhs, 61). Ortalkta dolaan
sylentilere gre, bayramda pdiah namaz iin saraydan ktnda yenierinin gsteri
yapaca yemek yemeyp (kazan kaldrp) ayaklanaca duyulmu. Bu dedikoduya neden
olan brahim Paann azli ve hapsine karar veriliyor (Telhs, 63). Sinan Paa padiha,
yenieri ocanda yolsuzluklar anlatmaya alr. Balca yolsuzluk, yenieri aasnn
dardan adam alarak ulfe alanlarn saysn biteviye artrmasdr (Telhs, 66). stanbulda
ehirli olmayp b-kr (isiz) ekya, cebeci, topu, sipahi ve yenieri ocaklarna
katlabiliyormu (Telhs, 69). Kul tifesi iine erzil katlmakta. Ocaklara olur olmaz
kimselerin girmesine engel olunacaktr, fakat bir taraftan da yeni yenieri alnmas ihtiyac
vardr.
Yenieri aal sarayn, devletin gvenlii bakmndan son derece nemlidir. Aalk iin
vezirizam, namzedleri arz eder, pdiah bunlardan birini atar. Aalk iin, pdiahn otuz yk
(3 milyon), vezirin on yk (bir milyon) aka rvet aldklar iddia olunuyor.

Meyhneler
stanbulda meyhne, bozahne ve kahvehneler, erata aykr elence yerleri saylmas
yannda, uygunsuz kimselerin ura, sultan ve hkmeti hakknda dedikodunun merkezi
saylrd. 10Vezirizam Galata meyhnelerinden baka surii stanbulda 500den ok meyhne
olduunu, kapanmasn diye kendisine on be yk (1.500.000) aka rvet nerildiini belirtir;
Sinan Paa rvete dnp bakarsam bana haram olsun diye ekliyor (Telhs, 33). Hristiyan
ve Yahudi mahalleleri dahil tm meyhnelerin kapatlmas uygulanm, ancak Galatada
Avrupallara arap satlmasna izin verildi. Meyhne yasa sonucu doan hazine zararnn,
gmrk ve baka vergilere yaplacak zamlarla karlanmas dnld.

Vezirizam ve Pdiah
Sinan Paa vezirizamla kimsenin dileiyle veya yardm ile gelmediini, yalnz
pdiahn emriyle geldiini belirtmek gereini duymutur (Telhs, 68). Bu dnemde Haremin
devlet ilerine karmas gndemde olup Sinan Paann sultana bu hususta gven verme
abas kayda deer.

Halk ve Pdiah likisi

Halkn ve askerin ikyetlerini renmek iin pdiahn sk sk halk arasnda grnmesi ve
arzhal, rka kabul etmesi eski bir dettir.11 III. Mehmedin bu dete uymad ikyet
konusu idi (Telhs, 58). Pdiah bayram namazna giderken ve gelirken kullarn (yenieri)
uygunsuz hareketlerinden kaygldr, vezirizamdan onlarn bir edepsizlik etmelerini
nlemesi isteniyor. Bu hususta vezir yenieri aasn uyarm, aa nlemler alm, yenierinin
istemedii paa azlolunmu, pdiah ve veziri yenierinin Ayasofya Cmiindeki

protestolarndan hayli endie iinde. Haremdeki htunun hatrn kramadklarndan ikyet

etmiler (Telhs, 79). Yenieri ve sipahilerin adlarn ve durumlarn tespit eden defterlerin
gayet kark olduunu vezirizam itiraf eder.12 lenler, defterden karlmayp ulfeleri
yeniyormu. Vezirizam lmlerin (mrdeler) yerine saraydan kmada ocaklara
verilenlerin adlarnn yazlmasn tavsiye eder. lenlerin ulfesi verilir, defterde isimleri
yazl biroklar seferde hazr deildir. Bir teftite 800 nefer lm bulundu. Onlar defterden
karmak gerek, yenieri ktibinin byk sorumluluu var. Fakat her birinin birer mesnedi
(dayand) kimse var. Tefti iin Sinan Paa pdiahtan destek istiyor (Telhs, 94). Ulfe
verilmesi gecikiyor, nk hazineye ait yaklak otuz milyon aka hl hazineye girmemi.
Pdiah vezirine yazd hatt-i hmynda (Telhs, 126) kullardan (yenieri) uygunsuz bir
hareket olursa aalar sorumlu tutulmal ve idam olunmaldr, diyor. Diyarbekir, Haleb,
Trablusam ve Rum (Amasya) vilyetleri gelirlerinin, baz kalelerde hizmet gren
yenierilerce ocaklk ad altnda dorudan tahsili izni verilmiti. Bu usl maalarn
denmesinde gven saladndan, Grcistandan Tomanis, Tiflis gibi feth olunan yeni
kalelerde hizmet gren baka kaleler efrad da ocaklk istediler (Telhs, 103).

Timar ve Zemetler, ae
Bu dnemde eyletlerdeki byke timar ve zemetlerin saray avularna, pamaklk
adyla harem kadnlarna veya paalarn adamlarna verilmesi balca ikyet konularndand
ve yerlemi dzenin bozulmas (tagayyr) olarak slahat lyihas yazanlarn, bu arada Koi
Beyin kaydettii balca yolsuzluklardan biriydi.13 Bu yolsuzluk, seferde yararlk gstermi
olup timar veya zemet bekleyenleri umutsuzlua dryor, saylar binlere varan bu gibileri,
velyetlerde isyan hareketlerine katlmaya hazr grlyordu. Sinan Paa pdiaha bir
telhsinde (Telhs, 68), elli yllk paalk dnemimde dirlikleri ademlerimize vermemiz
sairlerinin nsf kadar deildir, diye zrde bulunmutur. Vezirizamlar det olduu zere
haftada bir gn stanbulda ehri teftie karlar. Sinan Paann pdiaha tefti sonu raporu
ok ilgintir.14Sahte bertlarla timarlar ve terfler yaplmakta. Bunun kayna, reslkttba
sorulduunda, on be yldr bu yolsuzluun srp gittii ortaya kt. Eski bertlar su ve
sngerle silinip hak etmeyenler iin dirlik ve timar yazlrm. Dvnda bu ile uraan 50
60 kii varm (Telhs, 73).
Bir zemet ve timar mahll dp getrdiklende yoklarz. Timarl ipahilerde tlib
bulunmaya ulfesi hazineye kalmak zere verilir. Sipahilerden istekli kmazsa miktar
oksa getiren kimseye bir ksm verilir, st taraf ocaktan (kapkulundan) olanlara verilir.
Keza bazen kapda avu vb. tevcih olunur. Fakat birtakm hali vakti yerinde olanlar, timarn
satm veya azl edilmi kimse mahll (kimsenin zerinde deil) diye pdiah emriyle
zerlerine yaparlar. Halbuki o timar bakalar tarafndan nice masraf yaplarak alnm yahut
hazineye alnm olabilir. Halbuki timar hak edenler vardr. Onlara hemen timar vermek
gerek. Tutulursa, hak etmemi bir kimse kar iltimasla alr. Dilekleri kabul olunmazsa,
pdiahn hattn (yazl emrini) yerine getirmedi, diye bizi sularlar. Emir yazlrken dikkat
etmeli, acaba o timar gerekten mahll mudur? (Telhs, 138). Sinan Paa den timarlar
kendi adamlarna verir, diye aleyhinde yaplan dedikodular, yalandr diye reddeder.
Cephede hizmette iken hak edenlere verdii timarlar uslnce verilmitir; z olum bile

olsa hak etmeyene timar vermem diye kendini savunur. Kendi aleyhine bu eit birok iftira
dolu ktlar gnderiliyormu, yenieri ve sipahi ulfesi iin guru 40 zerinden hesaplanp
verilirmi, halbuki guru 70 akaya km, Sinan Paa kullarn daima kendisinden honud
olduklar hakknda pdiaha gvence veriyor.
Vezirizam balca devlet ilerini; 1. akann ayar, 2. vergilerin muntazam hazineye
gelmesini salama, 3. israfn nlenmesi, 4. pazarda fiyatlar kontrol (narh) ve 5. lkeyi tehdit
eden dmanlarn gzetilmesi olarak zetler. Yolsuzluk alp yrm, mltezim ve nzrlardan
zindana atlm yz kii varm. Ama her birinin darda koruyucusu vardr; valilik, avuluk
ve saray hizmetleri iin srarla bask yaparlar, herkes yama peinde. Vezir bu yzden
dmanm ok diye yaknr (Telhs, 72). Sinan Paa kendi zamannda yaplan slahat yle
zetler: Pdiah bilir ki der her bir maddeyi kendisine arz ediyorum. Halka zulmleri
giderdim, cizye, 40 aka yerine 150 veya 200e karlmt, iki koyuna bir aka alnrken
koyun bana bir aka alnyordu, bu zulmlere zamanmzda son verildi. Gm aka
problemi dzeltildi, gm madenleri yeniden iler hale getirilip darbhneler devaml iler
hale getirildi, Dvn gnlerinde sabah akam toplantdayz, Dvn olmayan gnlerde tersane
ve tophne grlyor, ehir teftilerine gidiliyor. Daha nce yedi sekiz yl iinde ne sikke
kodular ve ne aya stne durur rey kodular ve ne edeb ve vekar zre bir kul (yenieri ve
sipahi) kodular, kargaay pdiahm grd, halk u lem grp bildiler pdiahm,
dedikodulara kulak vermeyin (Telhs, 151). Kadlara sahip kan ve kkrtan kadaskerler
sonunda azlolunsun (Telhs, 133).
stanbul iaesi devletin balca konularndan biriydi. stanbulda pazar teftiinde
vezirizam, stanbul kads, yenieri aas ve avu-ba birlikte ehri gezerler, halkn temel
yiyecei ekmek maddesi nemle tefti olunuyor (Karadeniz frtnalar yznden Krmdan
gelecek tahlla ilgili sknt evvelce bir telhsde konu olmutu). Frnclar, buday ve un
fiyatlarndaki art dolaysyla fiyat ayarlanmas istediler. Sniyen hurda (kesik ve rayici
dk) akann yasaklanmas sonucu bu eit paray (hepsi 5.400.000 aka)
kullanamadklarn ikyet konusu yaptlar. Buday tayan gemilerle buday naklinde acele
edilmesi emri yinelendi. Ekmek narhnda deiiklik yaplmamasna karar verildi. Bazlar
ellerindeki buday piyasaya karmayp pahalla neden oluyormu, ekmei eksik satanlar
cezalandrld. Ette dahi darlk hissediliyor. Rumeliden koyun srmeye gnderilen avular
cezalandrld.
Devlet hizmetlilerinin byk servetleri pdiah emriyle hazinece musdere olunuyordu.
Yusuf Paann mallar iin Sinan Paa kendi defterdryla yenieri aasn gnderip mallar
tespit ettiler. Nakit olarak 3.900.000 aka ve 19 kse (bir kse 100 bin aka) guru tespit
olundu ve banka hizmeti gren Bedestana kondu. Cebehanesi, atlar ve develeri satld. ki
olu ve hmile iki criyesi korunmak zere sultandan ayr fermn istendi (Telhs, 136).15

ltizam Yolsuzluklar
Diyarbekir eyleti vergi gelirini, orann defterdr Alddn 400.000 altuna iltizam etmi,
drt ay iinde bu paray gndermeyi zerine alm, kendisine burada defterdrlk ve drt
adamna sancakbeylii ve avuluklar verilmiti. Fakat oraya gittikten sonra alt aydr bir ey
gndermediinden iltizam Melek Ahmed Paaya verildi, kendisi verginin tamamn gnderdi.

Defterdrn hazineye 100.000 flori borcu vardr, bu yzden hapsedilmi. Tahsilt kadlar ve
nibleri eliyle yaplr. Defterdr 100.000 flori alaca olduunu iddia eder. Vezirizam,
borcunu demek iin hapisten kar, alacaklar iin, o zaman paray kimler aldysa dava etsin,
diyor (Telhs, 139). Alddnden ve Melek Ahmed Paadan 20.000 altn rvet ald
iddialarn kesinlikle reddeder (Telhs, 150).
Azledilen Eflak voyvodas Mihne, Karamana srgn gidecek, kendisi bu yln Eflak harac
olan 7.000.000 akay reyadan toplam; Sinan Paa pdiah birisini gnderip bu paray
alsn ve bizi thmetten kurtarsn, voyvodann yannda yz araba var, zengin, Krd Aa gidip
paray alsn, diyor (Telhs, 141).

Yahudi Mltezim David

Yahudi David (Passi) pdiahtan ald hattlar Frengistana (Avrupaya) gnderip sultana
yaknln istismar ederek lemi dolandrrm, pdiah emriyle Rodosa srlecek (Telhs,
142).

Pdiaha Rka (Dileke) Vermek

Sultan Sleyman zamannda bir istek veya ikyet iin dorudan pdiaha bir dileke
sunulduu zaman o kimse bir bostanc ile Dvna vezirler huzuruna
gnderiliyordu.16imdilerde herkes bir dilek kd yazp birisine para verip pdiaha
gnderir olmu. Vezirizam bunun doru olmadn syler, nk taradan haksz yere
bazlar zulmle sulanr olmutur. Eskisi gibi bostancbann bir adamyla dilek sunan kimse
Dvna gnderile (halkn ikyet ve dileini dinlemek vezirlerin devidir. Dvnn temel
devlerinden biri ikyetleri dinlemek, zulm nlemekti).17
Sinan Paa ok kr benim ert ve kanna aykr bir hareketim yoktur, diyor. ftirdan
Peygamber bile kurtulamamtr, diye ekliyor. Her gn bindane kd sunarlar diye ikyet
eder. Azledilmi bir beylerbeyinin geceleyin yanna gidip konumasndan pdiah rahatsz
olmu, vezire tecesss edip arz eyliyesin diye fermn gndermi (Telhs, 143).

Trablusgarbda Mehdye Kar Sefer

Trablusgarbda mehdlik iddiasyla ortaya kan adam ortadan kaldrlmazsa garp
ocaklarnn hepsinde karklk kabilir, vezirizam oraya Msrdan 1500 svari gnderilip
mehdnin bertaraf edilmesini nerir (Telhs, 144). Msrda baz Arap eyhleri kendilerine
Buayre eyhlii ve Cize eyhlii verilirse, beylerbeyi vesaireye verilen vergiler yerine
kendileri sefer iin bir adamla zahire tayan deve vermeyi zerlerine alacaklarn bildirirler.
Vezirizam, Trablusgarb seferi iin bylece hazineden tasarruf edilir, dncesinde. Mehdye
kar bu sefer, Fas hkimine ve Avrupallara kar devletin gcn gstermi olur (Telhs,
144).

Avusturya ile Bar Srdrlsn

Pdiah bunu tavsiye eder, vezirizam da bunu doru bulur. Gelen eliye bu biimde nme
yazla18 ama br yandan onlar korkutmak gerekir, zayf grrlerse saldrrlar. Avusturya ile
balca sorun, gnderilecek harac sorunudur. Devlet te yandan hem Kzlba (ran) seferiyle
meguldr, hem de Akdenize donanma gndermek zorundadr (Telhs, 145).
Sinan Paa kendi adamn kayrm, pdiah soruyor, vezirizamn kendi kay resine
sancakbeylii verdiini, adamn kayrrsn diye tenkit eder. Paa, pdiaha daima dorulukla
hizmet ettiini, tm maln onun iin harcamaya hazr olduunu syler, azli srasnda teftite
kendisine kar sylenenlerin doru kmadn hatrlatr. sitnenzde era uyarmak ayb
deildir, pdiahlarn kullarn terbiye eylemek ayb olmaz diye kul yetitirerek hizmet
vermenin Osmanlda det olduunu belirtmek ister (Telhs, 146).
Bazen pdiahn sorularna vezirizam konuarak cevap verir (Telhs, 149, Paalar hakknda
Az Cevb).
Tebrizde Cafer Paa dayanyor, g durumda, Bagdadda Sinan Paa hizmette; bu paalara
mrvvet etmek gerek. ran elisi istedi diye onlar azletmek doru olmaz. Bu iki paa
fetihler yapmtr. Onlarn yerine gemek isteyen eliye yz vermemeli. ranla, elimizde olan
saklamak zere, bar yapmal. Macaristan cephesinde tenbh (uyarma) gnderilsin, benim
garazm yokdur (Telhs, 149).
Hasan aa iin yzden ziyade kapclar kethdas zemet ald diye defter emninden bilgi
alarak iftira etmiler, bu yalandr. Emne sorulsun. Vezirizam iin Aleddin Beg ve Melek
Ahmed Paadan 20.000 altn rvet aldn bir yazyla pdiaha bildirmiler, Sinan Paa
bu kullar h hiyneti kabul eder kullar deilim diye reddeder (Telhs, 150). Yine
vezirizamn yerde binalarnda tersane forsalarn kulland pdiaha yetitirilmi, bunu
reddeder, ama iftira eden kimse 60tan ok forsay kullanr, diyor (Telhs, 151).
Sinan Paa bazlar istedikleri gibi hareket edemediklerinden kendi aleyhinde ktlar yazp
pdiah aleyhine kkrtmalarndan yaknyor, ulem azndan bir mzevvir rka yazub
veya aalar kullanp pdiah kendi aleyhine evirmeye alyorlarm. Sinan Paa ulemnn
kendi aleyhine dnm olmalarna hayret ediyor, 70 yan gemi bir ihtiyarm, ulemdan
rveti bir iki kii eskiden beri aleyhimdedir, ama dine bal ounluk hayr dua ederler.
Aslnda ou mansbndan aldnn on misli gelir peindedirler. Biz engel olduumuzdan bize
dmandrlar. Tazvirtn asl budur. Bursa ve Edirne kadlarn azlettiimizden beri Hoca
Efendi (Hoca Sadeddn?) dman olmutur, pdiahtan ricam, bu yazy gnderenin
hakkndan gelmektir, benim zevlime alanlar pdiah cezasn vere (Telhs, 152).
Sinan Paa dmanlar pdiaha yaz gnderip bir alay asker (saraya) yakn yere toplad
diye yazmlar, paa bunun bir iftira olduunu yeminlerle pdiaha anlatmaya alr (Telhs,
153). Sinan Paann azlettii Edirne ve Bursa kadlar Hcc Endinin (Hoca Sadeddn)
adamlar imi, kendisine danlmad iin paaya ksm (Telhs, 154). Genceden bir kt
haber gelince pdiah serhadlerde bir nesne ola, nedmet sana rcidir diye veziri sorumlu
tutar (Telhs, 155).

Tahrrde Yolsuzluk
Erzurum tahrrini yapan mteferrika Hseyn, baz timarlar alp bakasna vermi, ortaya
kan yeni kaynaklar (ifrz) boa harcam, bu yzden Erzurum sipahileri stanbula ikyete

gelmiler, i Erzurumda bulunan vezre havale ediliyor, sipahilere tezkirelerini o verecek

(Telhs, 159).

Kadlar Hakknda
Kadlk iin elli, altm istekli vezire gelir, birine verdin mi tekiler dman kesilir,
pdiaha rka gnderip ikyet etmiler; szde vezir, kadaskerlii kendi adamlarm iin
setim demi, Sinan Paa pdiaha, bu yalandr, diye teminat verir (Telhs, 160).

Dvn Ktiplerinden Sahte Bert Yazanlar Hakknda

(Telhs, 167) Acele donanma gerek, 150 kadrga hazrlanacak, her geminin masraf 240.000
akadr. Gaz niyyetine pdiah ve beylerbeyiler 100150 kadrga donatmal; pdiahn
payna 50 kadrga der (masraf herhalde i-hazineden) gemi yaptrlmas mmkn
beylerbeyiliklerde kadrga yaplabilir. Sahilde olmayan beylerbeyiler tersaneye para
gnderir. Gemi masraf hemen (muaccelen) alnr, sonra bekyadan (denmeden kalm
devlet geliri) yava yava karl denir. Bu eit beky 15, 20 yldr stlerinde kalmtr.
Bu ekilde donanma hazrlanmas yeni deildir. Herkes bu iin gaz iin olduunu bilerek
parasna acmaz. Kald ki para beky karldr. Sinan Paa bu nlemlerle acele bir
donanma meydana getirileceine inanr (Telhs, 169).
Haleb, am, Trablusam, Diyarbekir, Rum (Amasya), Erzurum ve Karaman vilyetlerinde
tefti sonu ceman bin yk (300 milyon) akadan ok beky (denmeden kalm devlet
geliri) ortaya kmtr. Rznme defterlerinin incelenmesi sonunda Halebde iki milyon altn
florinden ziyade beky bulundu. Bu gelir, reyadan toplanm ve emnler, mltezimler,
defterdr ve mukataaclar arasnda paylalm, beky tahsili iin tefti memurlar atanp
gnderilmesi iin paa pdiahtan kendi eliyle tasdik edilmi hattlar rica eder (Telhs, 177).
nemli bir uluslararas ticret liman olan Trablusam gelirlerini toplamak iin atanm
Mansurolu zimmetinde 600 bin altn kald anlalm (Telhs, 178).

Yenierinin Aalar Hakknda Dedikodusu

Sinan Paa pdiaha daima bal olduunu belirterek balca grevlerini yle zetler:
gerek sikke ve gerek hazine ve gerek teskn-i etrf- ad ve gerek nizm-i memleket ve def-i
taadd ve refh-i rz-i fukar ve bil-cmle saltanatnza yaramaz almadm der. zellikle
sikke ve hazineyi eyiye gtrmede hizmetini anar. Yenieri arasnda kan dedikodulardan
pdiah rahatsz, onlar tahrik edenler var, paa aralarna adam koyup skna getirmi, ancak
paa dnimizin kibr kimesneler (Hoca efendi ve ulem?) doruyu sylemez, diyor (Telhs,
174).
2 . Turan Sinan Paa IA; Koca Sinan Paann Telhsleri, yay. H. Sahilliolu, stanbul, 2004, Koca Sinan Paa biyografisi, s.
XVIII-XXVIII.
3 Telhs zerinde bkz. Sahilliolu, ibid, s. V-VII.
4 Hammerin eserini deerli dzeltmelerle Franszca evirisinden aktaran Devlet-i Osmaniye Tarihi, ev. M. Ata, stanbul, 1329-1335
[1911-1917], VII, 209-210.

5 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, ev. M. Ata, VII, 245.

6 Tahsin z, Topkap Saray Mzesinde Yemen Ftihi Sinan Paa Arivi, Belleten, 77.
7 Avriz zerinde bkz., . L. Barkan, Avriz, A.
8 H. nalck, The Registers of the Kadiasker of Rumeli as preserved in the stanbul Mftlk Archives, Turcica, XX (1988), 251-275.
9 Eski kanunlar iin bkz. Kavnn-i Yenieriyn, yay. T. Toroser, stanbul, 2011.
10 Kahvehneler iin bkz. s. 94.
11 H. nalck, ikyet Hakk ..., Osmanl Aratrmalar, VII-VIII, (1988), s. 33-54.
12 Bkz. Ayn Ali, Defter-i Ayn Ali Efendi, Kavnn-i l-i Osmn der Huls-i Mezmin-i Defter-i Dvn, stanbul, H. 1280.
13 Koi Bey saray avularnn ve gzdelerin eline geen timarlarn bertlarndan bahseder.
14 ehri tefti, bkz. Kannnme, MTM, Vezirizam blm iinde.
15 Byklerin ve tccrn servetleri iin bkz. H. nalck, Capital Formation in the Ottoman Empire, JEH, 29 (1969), s. 97-104.
16 Bir hakszlk veya zulmden ikyet iin, halkn pdiaha sunduklar ikyet dilekelerine rka denir, bu det zerine bkz. H. nalck,
ikyet Hakk: Arz-i Hl ve Arz-i Mahzarlar, Osmanl Aratrmalar, VII-VIII (1988), 33-54.
17 Bkz. H. nalck, The Origin and Definition of the Circle of Justice (Dire-i Adlet), Selukludan Osmanlya Prof. Dr. Mikail
Bayrama Armaan, Konya, 2009.
18 Bkz. kr. Zinkeisen, III, 422-432.

Vezirizam Yemici Hasan Paa (22 Temmuz 1601-4 Ekim 1603) Telhsleri19
Telhs 89
ranla sava iin Buhara Han tfek ve daruzen (tanabilir kk top) ister. Vezirizam,
arznda: 20 tfenk ve 3 daruzen gnderelim diyor. (ahn ateli silhlar vard, tfekli
Kazaklar hizmete alyordu.)
Hatt-i Hmyn: Onatca fikr olunsun.
Yorum: Osmanllar balca dman olan rana kar Orta-Asya Hanlklar ve Hindistan
pdiahyla diplamatik ilikilere nem verirdi. Devletin, Dou diplomasisi imdiye kadar
aratrlmamtr. Kanun Sultan Sleyman Orta-Asya hanlklarna tfekli yenieri birlikleri
gndermiti.

Telhs 88
Kazaklara kar zi nehri aznda kale inas ve top gnderilmesi iin aban Paa
gnderilmekte.
Hatt-i Hmyn: Eyi toplarn gnderilmesine rzm yokdur.
Yorum: Bu muazzam kale Kazaklarn gittike artan saldrlarna kar nemli bir engel
olacaktr.

Telhs 87
Telhsdeki arz udur: ngiltere kraliesi lm, spanyol tarafndan memleketi istil korkusu
varm. Fransa desteiyle yeni kral tahta oturmu, Osmanl Devletine ubdiyet ve iltics
mukarrerdir. spanyann istils, Osmanl Devleti iin mkl olurdu, ngiltere kralndan
mektup bekleniyor. Fransa ve ngiltere tccrlar dolaysyla yakndrlar.
Hatt-i Hmyn: ngiltereden nme geldikde ana gre yazla.
Yorum: spanya tarafndan tehdit altnda olan ngiltereyi, Osmanl ok yararl bir mttefik
sayyordu. Balangta siyas olan iliki sonradan ticar anlamda nem kazanmtr.20
Osmanllar Papaya kar Anglikan Kilisesine bal olan ngiltereden yksek kalitede barut
ve elik temin etmekte idi. Papa, bu stratejik mallarn Osmanlya satn yasaklamt.

Telhs 86 (Bir vezirlik nasl verilir)

Vezirizam Yemici Hasan Paa, yeni feth olunan stolni-Belgrad kalesini Avusturyallara
kar korumak zere bir paay nerir. Kendisinin Krm Han ile de eski dostluu vardr,

paaya vezirlik ile bu kaleye atanmasn nerir. Kendisi Harem-i Hmyndan kmtr
(pdiaha yakn), Tatar Han da memnun olur.
Hatt-i Hmyn: (vezret) kolayna verilmez.
Yorum: Dvn vezirlii nemlidir, Dvnda devlet ileri hakknda grmeler sonunda
karar verilir, pdiaha arz olunur ve son karar alnr. Vezirler, vezirizamn danman
durumundadr. Vezirizam kendisine yakn olanlar Dvna almak ister. Vezirlik iin byk
baar gstermi olmal. Telhste Krm Hanyla yaknl belirtilmitir. Hann hatrn almak
nemlidir. Ancak pdiah daha nemli baar grmek ister ve vezirlik kolayna verilmez
diye neriyi kabul etmez.

Telhs 90
Vezirizam Yemici Hasan Fransa pdiah Nasar (Hristiyan) krallarnn cmlesinden
mukaddem (dir), bu Devlet-i Aliyye ile dostluk eylemidr ve daima dostlukta sbitkademdir. Avusturya sava srp gitmekte, reya ve asker ayak altnda elinin yazsyla
Fransa Kral, araya girb sulha sebeb olasz diye yazm. Kral temas etmi. Avusturya
stolni-Belgrad eline geirmi bulunduundan bara yanamam. imdi bu kale alnmtr.
Budine gelen dman pskrtlmtr, bara meyl etmiler. Avusturyaya u bar koullar
ileri srlm:
1. Estergon Kalesi teslim olunmal,
2. Harac her yl gnderilmeli,
3. Erdel Avusturya elinde kalsn, fakat harac demekte devam etsin.
Avusturya bu koullarla bara raz olmu; pdiah, bu koullarla bar kabul edersen
Fransa kralna mektup gndeririz, diyor.
Pdiahn Hatt-i Hmynu: Sulh olunsun, lkin Erdel Avusturya elinde kalrsa sava
bitmez. Erdel birisinin idaresine verilsin.
Yorum: 1525ten beri Fransa Osmanlnn Avrupada mttefiki idi, bu iliki Katolik Fransa
iin glk doursa da OsmanlFransz dayanmas Avrupa politikas iin vazgeilmez bir
deer tayordu. Bu ittifak veya ibirlii tarihi ayrntl olarak henz yazlmamtr. Bu
telhsten, Fransann Avusturya ile bar grmelerinde arac olduu grlmektedir.

Telhs 84
Harem-i Hmyndan (d hizmetlere) kmada bbussade aasnn imdilik darda
nemli bir mevkie gelmesini vezirizam istemiyor. Sipahiler ve yenieriler arasnda hareket
var, silhlaryla toplandklar dedikodusu var. Bu nedenle aa, saraydaki hizmetinde kalsn.
Hatt-i Hmyn: Aa Sarayda kalmak istemez.
Yorum: Kapaalar eylet valiliine atanr, vezir olur. Vezirizam galiba onu bir rakip
olarak gryor ve d hizmete kmasna kar.
Peygamber aslndan Mekke erfleri Osmanl hiyerarisinde zel bir statde idi.21 Sultan
Selimin Msr fethi zerine Mekke erfi itaatini sunmutur. erflerde kendi bana buyruk
olma eilimi vard. stanbuldan Srre alayyla Hicaz halkna byk balar ve evkf geliri
gnderilirdi. syanc Yemeni itaat altnda tutmak iin Mekke nemli idi. Ksem Sultan bir

telhs zerine Mekke Yemenin kapsdr deyimini kullanmtr. Aada 82 numaral telhse
baknz.

Telhs 82
Yemen gece-gndz savatan kurtulmu deildir. stanbuldan her yl gnderilen muhafz
asker (kullar) says 500dr. Son yllarda hi gnderilmedi.22 spanya ve Portekiz, Hindistan
limanlarnda egemen oldu, her yl Yemene saldrda bulunmakta, Yemenlilere gvenilmez.
Araplardan kalelere asker koysak gvenilmez. Ehnm Kalesine konan Arap askeri hin
olmu, kale yeniden alnp hepsi kltan geirilmitir. Yemen etrafnda baka beylerbeyilikler
yoktur (bu yzden itaat altna alnamyor). Msrdan gerekli asker yardm gitmez. Bunun iin
Msr paasna emir gnderile. Her yl gnderilen Msr hazinesinden (irsliye) bunun iin
para ayrlmal. Yemen ve Habeistana stanbuldan, asker (kul, yenieri) gndermesi gerekli.
Yemici Paa daha nce Yemen valiliinde bulunmu. Msra kendisi vali gnderilirse
hizmet etmeye hazr olduunu bildirir. Msr valilii zel bir nem tar, ayrca servet yapmak
iin bir frsattr.
Hatt-i Hmyn: Sadece malm oldu.
Yorum: Bu telhs, Vlide Safiye Sultana gnderilmi. III. Muradn saray elencelerinden
ban kaldramad ve Vlide Safiyenin Kadnlarn Saltanatn aan byk nfuz ve
hkimiyeti bilinmektedir.23

Telhs 83
Yeni Mekke erfinin pdiahtan istedii hususlar vezirizam tarafndan pdiaha arz
olunmal. Hasan Paa geciktirmeden yant verilmesini belirtir. nk Mekke erfi bir fitne-i
uzmya bis olabilir. Mekke Yemenin kaps saylr. erf riyet edilmesi gerekli
kimsedir (vcibl-riye).24 Evvelce yapt arzlar yantsz kalmtr.
Hatt-i Hmyn: Evvelce de sylendi, nceki cevap kayboldu. akln kande gitti.
Yorum: Mekke erfinin pdiaha ball daima nzik bir konudur,25 bkz. Ksem Telhsleri,
ilerde. I. Ahmed zamanna ait yukardaki telhs (Telhs 82) bu bakmdan nemlidir. O srada
Yemen paasnn gnderdii bir arzdr ve ayrntlaryla Yemendeki nzik durumu Yemen
paasndan naklen zetlemektedir. Yemende paaya destek olan yenieri ou kez 500 kiidir,
bazen 200e inmektedir. Yemen harb u halelden kurtulamamtr. Yemene, Hint Denizinden
Portekiz ve spanya tehditte bulunmaktadr. Vilyet-i Yemen hd Kbe-i merrefe ve
Medine-i mnevverenin kilididir (ayn sylemi 1625lerde Ksem de kullanr, o zaman
Yemende isyan vardr. Ek. Ksem Sultana gnderilen telhs). Kaleye Araplardan asker
koymak hatdr, nk hiynetleri mukarrerdir. mmlar idaresinde Yemende daima
ayaklanma grlmektedir. Yemen yaknnda mdahale edecek beylerbeyilik yoktur. Yemen
Msrdan gnderilen askerle tutulur. Acele asker gndermek gereklidir. Pdiaha gnderilen
Msr irsliyesinden denmek suretiyle Yemene asker gnderilmesine karar verilebilir. Buna
karar verilince ben (Yemici Hasan) Msr valiliine tlibim. Yemen ve Habee asker
gnderir ve Msr irsliyesinden denmez.

Yorum: Yemende Osmanl egemenlii hibir dnemde tam olarak yerlememitir.

Yemicinin telhsi koullar iyi zetlemitir. Mekke-Medine ve Yemen, Memlkler
dneminde olduu gibi Msr paalarna bamldr. Yemen Hint ticreti dolaysyla zengin bir
eylettir.26 Yemici bir ara orann beylerbeyi imi.
19 C. Orhonlu, Osmanl Tarihine Aid Belgeler: Telhsler, 1597-1607, stanbul, 1970.
20 S. A. Skilliter, William Harborne and Trade With Turkey, 1578-1582, Londra, 1977.
21 Bkz. S. Faroqhi, Pilgrims and Sultans: The Hajj Under the Ottomans, 1517-1683, Londra, 1994.
22 Yemen fethi ve Osmanl egemenliinin yerlemesi hakknda bkz. H. nalck, An Economic and Social History of the Ottoman
Empire, dizin: Mekke.
23 Bkz. N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, stanbul, 2009, Safiye blm.
24 Cengiz Orhonlunun metin nerinde baz yanllar vardr. Burada vcibl-rey (s. 74) okuyuunu dzelttik.
25 Ksem, Mekke ve Medine Yemenin kapsdr der.
26 Bkz. H. nalck, An Economic and Social History, I, dizin: India.

Belge 1: TKSA E2457/32, Ksem Sultann vezirizama ilm

Ksem Sultana Telhsler (1623-1649)

Belge 1
Huwa
Paaya selmdan sonra ilm olunur ki: donanma-yi hmyn iin sadetl Arslanma bu
hafta pencenbe gn karz demisin, imdi yle alasn ki sznz sahih ksun zir
pdiahlar huzurunda hilf sylemek hatdr. Ziydesiyle dikkat edb sznz doru kub
pencenbe gn karmasna ikdm idesiz, nice dmanlarn gz kr olsun.
Ve hem buyurmusun ki zhiren (?) bizim dmanmz var, efendimize bizi yanl anlatrlar,
geri dmansz kimse olmaz, ykin siz dorulukla hidmet edb dn [] devleti kayrdktan
sonra h ki Hakk tal kuluna zulm ede; hemn siz cn u gnlden alasz, doru greyim
sizi, olmasn ki pdiah huzurunda sznz hilf ka. Pencenbe gnde karmasna
ziydesiyle ikdm idesiz, bize doru netice ilm idesiz. Vlide Sultan.
Yorum:
Belge, Ksemin elyazsdr. IV. Muradn ocukluuna (16231632) ait olabilir. Dorudan
doruya vezirizama hitaben yazd bu tezkirede Ksem, ocuk pdiaha yalanc vaatler
yaplmamas konusunda uyar yapmaktadr. Arslanm dedii ocuk pdiahn vlidesi olarak
terbiyesine ilgi gstermektedir. Ksem, ocuk pdiahn belli gnde (Arz-Odasna?)
kmasn istemektedir, nk bu suretle ocuk da olsa onun pdiah olduu tm saray halk
nnde kantlanm olacaktr. Belgede tarih belirlemeye dair bir kant bulamyoruz.

Belge 2: TKSA E2457/3, Ksemin vezirizama sultan adna emri Yemen-ii ile olu Sultan Muradn sal

Belge 2
Huwa
Paa hazretlerine selmlar, dular olunduktan sonra, nedir hliniz ve ahvliniz eyler, hoar
msz, hemn shhat fiyette olasz. Eer ahvllerden sul olunursa b-hamdllhi tal
imdiki halde cnmz tende olub gice ve gndz mmet-i Muhammedin sde olmasna
itigldeyz ve badehu ilm olunur ki:
Ne hl ise Msrdan mektblar geldi; zhir size dahi gelib ahvli bildirmilerdir. mdi
malmunuzdur, Mekke kapulardr Yemen cnibinin. Lbd takayyd lzmdr; her ne vechile
makl ise takayyd idesiz.
Arslanm ile dahi syleisiz; hele fakr bu bbda akl perandr, bu hlleriyle bolaki
(olaki) Yemen dahi hals ola ve Z (Allh ?) bilrm imdiye (dek) zahmetiniz okdur,
mmet-i Muhammedin hidmeti rahmettir, tevzile nicesiz; dahi ok mudur. Ltf-i hakla bu
hidmeti ed idb Yemen ahvlini syleesiz.
Arslanm sabah gider, akama gelr, ben dahi grmem, sovukdan perhz itmez, mizc gir
bozlur, hele oul olmaya beni helk ideyor; Allh emneti, buldukca kendye nashat idesiz,
cansz eer gider, neyleym sz tutmaz, hastelikden kalkmdr, sovukda gezer, bunlar bende
akl komadlar; hemn vcdlar sa olsun;
Hele Yemene bir himmetcik grn. Allh ahvlimize mun ola; Arslanma andm, ben
Paa ile syleirim didi, iki gz, bilrsz, hemn salkda olsun.

Yorum:
1. Ksem, vezirizama yazd bu yazda saln sorar, yaknlk gsterir, kendisinin iyi
olduunu ve halkn ileriyle gece gndz uratn belirtir.
2. Msrdan kendisine ve vezire mektuplar geldiini, Mekke ve Yemen hakknda haberlerin
kaygya neden olduunu syleyerek yakndan ilgilenmesini tavsiye eder.
Arslanm dedii olu Sultan Murad ile Yemen olaylarn syletiini, Ksem kendisinin
akl peran olduunu yazar.
3. Ksem, olu Muradn souklarda salna dikkat etmediini, sabah gider, akam gelir,
soukdan hasta olur, bu yzden kendisinin anne olarak helk olduunu syler, olu pdiahn
sal balca dncesidir. Vezirinden ona nasihatte bulunmasn ister; akl fikri oludur,
olu Murad o yata devlet ileriyle de ilgilidir, Yemen olaylar hakknda bilgi almak iin ben
paa ile syleirim demi; Ksem iki gz (m) bilrsz, hemn salkda olsun der.
Bu arzda Yemen kargaas stanbulda balca kayg konusu olarak anlmtr. 1033 (25
Ekim 162314 Eyll 1624) ylnda Yemende Zeydlerden Araplar, peygamber soyundan
geldiini iddia eden mm Mehmedi balarna geirip isyan bayran kaldrmlar.27 mm
Mehmed emrlmminn unvann taknp egemenlik iddiasnda idi. Yemen paasnn
tedbirsizlii ve Msr valisi Bayram Paann hatlar yznden mm, Yemenin nemli bir
ksmn ele geirmi, adna para bastrm bulunuyordu. Sahradaki Araplara buday, pirin
datarak kendi tarafna dndrp, yz bini aan kuvvetleriyle Yemen valisi Haydar Paay
kuatmt. Kalede alk eken paa, stanbuldan yardm istemekte idi. Yemene Grc
Ahmed Paay gnderdiler. Mekkeye varan Ahmed Paay Mekke erfi ziyarette
zehirlemi. Yemene yardm gnderilmesi cil bir hal alm. Ksem Sultan, Msrdan gelen
mektuplarda bu cil duruma iaret eder. Bunun zerine Kansu Bek Yemen beylerbeyi atand.
leride, sipahi ve silhdr blklerine katlacaklar vaadiyle stanbulun erzil ve
eclfndan on bin kiilik bir kuvvet meydana getirildi. O tarafn koullarn bilen dris Aa
kumandasnda asker gnderildi. stanbulun gvenlii iin de bu, faydal grlyordu.
Gemilere bindirilip Msra gnderildi (Ksemin yazsnda Msr, Yemenin kaps
saylmtr). Yemende Mohaya kan bu kuvvet, ilerleyip kuatma altndaki Sanaya
varamad. Yemen beylerbeyi atanan Kansu Paa, Mekke erfini azlettiinden bodurup yerine
erf Mesudu getirdi. Olaylarla Ksemin ifadesi karlatrldnda, bu belgenin 1038
hicr ylnn sonlarnda, (1629 Austos aynda) yazld anlalr. IV. Murad, o tarihte 18
yanda idi. Bundan yl sonra 1632de tm saltanat iktidarn icra etmeye balayacaktr.
1632den 1640ta lmne kadar geen zamanda da Ksemin devlet ilerine mdahale ettii
biliniyor.
27 Nim, II, s. 445-447.

Belge 3: TKSA E2457/8, Ksem Sultandan kaymakam paaya ilm

Belge 3
Kaymakam paaya selmdan sonra ilm olunur ki: maktl yenieri aasnn iftlii
akart ba bahesi evi yok mudur; arayb sul etdiniz mi? Biz iitdik, iftlii, ba var imi;
bir hoca her nesi var ise tefahhus idb bize ilm idesiz; ite defter gnderdik; defter
mcebince mkemmel tahsl itdirb gnderesiz, hesb zere krk kse ile doksan be guru
tahsl olunacakdr, mukayyed olup ihml etmiyesiz.
Yorum:
Belgeyi tarihlemek iin yenieri aasnn katli olayndan hareket edersek, 1632 baharnda
yenieri zorbalar pdiahn yakn adam, yenieri aas Hasan Halifeyi At-Meydannda
kl darbeleriyle katl ettiler (12 Mart 1632). 18 Mays 1632de vezirizamla getirilen
Taban-yass Mehmed Paadan nce Topal Receb Paa bu mevkide idi, idam 18 Mays
1632dedir. Ksemin hitap ettii paa, Topal Receb Paa olmaldr.28
28 . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, III, s. 546.

Belge 4
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Yarn inallhu tal devletl efendim pdiah-i lempenh hazretleri av ve ikra niyyet
buyurmala, kadmden olgeldii zere etrfa tenbh olunup lzm olduu zere grlmdr
ve devletl pdiahma telhs etmiimdir, izzetl efendim dahi bile gidb oralarda olan
baelerin birinde oturulmas mnsibdir; pdiahma bylece ilm olunmudur; benim
devletl efendim, ihsn buyurup maan terf buyrula. nallhu tal hazz idersiz. Bk
fermn devletl efendimindir.
Derkenar:
Benim devletl efendim, kann deildir; yoise, arzda bile olmanz ric iderdim; ben
kulun hlis ve muhlis kulunum, istemem ki bir an birbirinizden ayrlasz. hsn buyurub maan
hareket buyrula, elhamdlillhi tal havalar gzeldir.
H. H. Ksemin vezirizama sultan adna emri:
nallhu tal yarn sadetl Arslanm hareket etmek zere olur ve biz dahi beraber
oluruz, yle malm oluna.
Yorum:
Bu belge pdiahn ava kma isteine dairdir. Osmanl pdiahlar Orta-Asya geleneini
devam ettirmiler, sk sk ava kmlardr. Av, pdiah veya ehzde iin eitli ynlerden
retici tlimdir: lkin ata binip silh kullanma, emrindeki kalabalk maiyetini emirle
rgtleme, belli durumlarda belli taktik kullanma gibi. IV. Murad, kaynaklarda salkl, gl,
iri yapl, oku, grei bir pdiah olarak anlatlr. Sk sk ava kard.
Vezirizamn Kseme, benim devletl efendim hitab ilgintir. Ksem devlet, egemenlik
sahibi saylmaktadr. Vezir, ava Ksemin katlmasn tavsiye ile bundan zevk almasn umut
etmekte.
Bu belgede nemli nokta udur: Ksem Arz-Odasnda olu pdiahla beraber olmak,
vezirlerin ve teki devlet grevlilerinin arzlarn dinlemek isteindedir. Ksemin, olu ocuk
pdiah yanndan ayrmamaya nem verdii anlalmaktadr. Fakat vezirizam bunun kanna
aykr olduunu belirtir. Vezirizamn Kseme balln ifade eden notu ilgintir: Ben
kulun hlis ve muhlis kulunum, istemem ki bir an birbirinizden ayrlasz. Ksemde av ve arz
bahanesiyle pdiahn kullanlmas kukusu vardr. Vezirizam, bu konuda Kseme gvence
verme gereini duymutur, Kseme kulluunu szleriyle tekrarlar. Bu belgeyi tarihlemek
iin ak bir kant ileri sremiyoruz.
I. Ahmedin lmnden (1617) IV. Muradn culsuna (1623) kadar geen alt yl iinde
devlet anari iinde kalm, kez culs bahii verildiinden i ve d-hazinede para
kalmamt. 1623te kullar, bu kez terakki (terfler) ve bahi almamay kabul etmilerdi.
Fakat szlerinde durmadlar, onlara para yetitirmek iin saraydaki altn gm kaplar
darphnede akaya evrildi. IV. MuradKsem iktidara geldiinde, vezirizam Kemanke Ali
Paa ilkin kendi yanls Esad Efendiyi eyhlislmla getirdi. Kullara bahilerini verdi,

keza Muradn tahta gelmesinde oynad rol dolaysyla bir diktatr gibi hareket etmeye
balad, rakip vezirleri azl ve haps ettirdi. Ksemin idare banda olduu 1623-1632
dneminde balca byk gileler, ah Abbasn Bagdad zabt ve Abaza Mehmed Paa
isyandr.

Belge 5
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Benim devletl efendim, hliy mceddeden Bae-Kapusunda yaplan kalyon tamam old;
yarn inallhu tal deryaya iner. Sadetl ve azametl pdiahm mutd-i kadm zere
devlet ile Yal-Kkne terf buyrulur ise emr fermn sultanmndr, gemi indikden sonra
Kapudn Paa kullaryla mvere idb donanma-yi hmyn ahvlin cmle hkipya varub
arz ederim. nallhu tal bir nesnede kusr yokdur ve msmaha olunmak ihtimli olmaz,
hemn devletl efendilerimin hayr du ve nazar-i merhametlerin ric iderim. Ve bugn
Koyun-emni ve kasablar kethdasyla tara varlub koyun hussuna takayyd olundu,
elhamdlillhi tal koyunun ilers gelb vsl old, avn-i hakla ehrin koyun muzyakas
def olub azametl efendilerimle mmet-i Muhammed hayr dular iderler ve devletl
efendimin iftliine dahi kethda Beg kullar ve mimr aa kullaryla urayub yokladk,
kethda kulunuz hkipya ilm (eder), benim sadetl efendim hi bir nesnede tereddd
ekmiyeler, cmle inallhu tal olur, biter, fermn sultanmndr.
H. H. Ksem Sultann vezirizama sultan adna emri:
Ne arz olundu malmumuz olub Hak tal her iinizi sn getrb kolay ide. nallh
yarn sadetl Arslanm (IV. Murad) aa kke gider bakmaa, Cuma gn inallh
Arslanm Cuma namazna Sleymaniyeye kar, yle malm oluna, eer hava ey gzel
ak olur, ylece murd olundu.
Yorum:
1. Vezirizam Bae-Kapusunda bir tersne olduu, orada bir kalyon yapld, denize
inerken det zere pdiahn hazr olmak zere Yal-Kkne gelmesini hatrlatyor.
2. Bu mersim sonras kapudn paa ile donanma durumu grlecek ve grme birlikte
arz edilecek. Donanma konusunda bu hazrlk dikkati eker. Girit sava dolaysyla Ege
Denizinde Venedikle srekli arpmalar gndemdedir. Bu genel nottan tarih belirlemek
mmkn deildir.

Belge 5: TKSA E2457/22, vezirizam arz

3. stanbul ve kapkulunun koyun gereksinimi, daima devletin ele ald, bir emn idaresinde
nem verdii bir konudur, ehirde et sknts, devlete kar eletiri, hatta ayaklanma nedeni
olabiliyor. Rumeli, Akkerman ve Anadoludan yz binlerce koyunun sevki celebkelik
kurumuna yol amtr. Celebler belli sayda koyun toplamak ve stanbula sevk etmek zere
devletle bir iltizam anlamas yapar. Mesel Konya Ovasnda oturan aretlerden ylda 300
bin koyunu stanbula teslim etme esasna gre, Cihanbeyli ireti beyi ile bir anlama
yaplmtr. Koyun emni bu ilerden sorumludur. stanbula gelen koyunlarn kasaplara
datlmas, kasaplar temsil eden kasablar kethdas eliyle yaplr. Vezirizam, koyun ii iin
onlarla buluup koyun hussuna takayyd olundu diye Ksemi bilgilendiriyor. Noksan
olduunu, fakat zamanla baka koyun srlerinin geldiini bildiriyor; koyun muzyakas
(sknt) olmad hakknda gvence vermeyi gerekli buluyor.
4. Arzda baka bir konu, sultann iftliinin tamamlanmasyla ilgilidir. Vlidenin bu
konuyla ilgilendii anlalyor. stanbul ve skdarda sultana ve devlet erknna ait iftlikler
ehir tarihi bakmndan nemli bir konudur. Kanun dnemi defterdrlarndan skender
elebinin Floryadaki bahesi devletletirildi, devlet ziyfetlerine sahne oluyordu.
Bu devirde, bu iftliklerde saray halk ve devlet byklerinin tertip ettikleri byk
ziyfetler, siyas bir nem kazanmtr. Vlide Ksem Sultann bu ziyfetleri, devlet ilerinde
nfuzunu pekitirmek iin kulland biliniyor.

Belge 6: TKSA E7002/53, vezirizam arz

Belge 6
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Benim devletl efendim, hliy Azak kalesine gnderilen hazine ve zahre varub vsl
olman giden adam Tatar Hann ve Azak Beginin ve aasn mektblaryla gelmekle rikb-i
hmyna telhs olmutur. Ol cniblerin elhamdlillhi tal grezlik (gzellik) zere
olduun haber virb cmle Azak kalesinin ehlisi azametl pdiahma hayr dular
eylediklerin bildirdiler.
Benim merhametli efendim, Sivas eyletinde bir ihtiyar avu fevt olub olu var iken
Boyac Hasan zemetin alub yetimi gtrdler; babas zemetin yine virb bert iki fakr
serhadllerin bertlaryla gnderilmidir. Mbrek hatt-i hmyn-i devlet-makrn ihsn
buyrulmala azametl pdiahma hayr dular aldrmanz ric ideriz (iderler). Fermn
efendimindir.
Ve benim devletl efendim, defterdr brahim Paann akalaryla takayydde kusr
olunmayub inallhu tal cmle ihrc taralarda hidmetlere germi defterlerden karmak
zereyim, htnu Cybr criyeleri hayli zamandr kendden ayru yerde olur ve imdi gayr
eve gelb anda oldu. Cmle Cybrn kend evinde olan kendi htn esbbn almlar,
kulunuza gnderir, arzhli gnderdim, fermn-i erfleri nice olur ise emir sultanmndr.
H. H. Ksem Sultann emri:
Ne arz olundu, malmumuz olub yazlub gnderilmidir; hemn her vechile hidmetine

mukayyed olasn; Hakk tal iinizi kolay getrb iki cihanda yznz ak eyliye. Hemn cn
gnlden alasz, her vechile dumz sizinledir.
Yorum:
1. Krm Han ve Azak
Krm hanlaryla Bucak (Akkerman nogaylar) babuu Kantemir Mirz arasndaki rekabet
ve arpmalar, Rus arna baml Don (Ten) Nehri Kazaklarnn Azak Kalesini ele
geirmelerine frsat verdi (5 Temmuz 1637).29 Don Kazaklarna bu saldrda Dinyeper
Kazaklar da katlmt. Osmanl ordusu 1637de seferdedir. Bir ksm Krm kuvvetleri de bu
sefere katlmlardr. Don Kazaklar bu durumdan yararlanmlardr. ranllara, Dinyeper
Kazaklarndan 4000 kiilik bir yardmc kuvvetin katldn biliyoruz.30 Osmanl yenieri
tfekilerine kar Kazak tfekileri deerli bir destek oluturmutur.
1638 baharnda Azakn geri alnmas iin gnderilen Osmanl kuvveti, Taman
Yarmadasnda Kazaklara baskn yapt, Kazaklar Azak Kalesine ekildiler. 1639 ylnda bu
Kazaklarn, Azaktan karak Karadeniz kylarna dehet saan aknlar yznden halk
sahilden ieri kamaktayd.31 Azakn bir Kazak saldr merkezi haline gelmesi yaamsal bir
tehlike gsteriyordu. 1641de gnderilen nemli deniz-kara kuvvetleri, Azak kuatmasnda
baarl olamad (NisanKasm 1641). Osmanl ile bir sava gze alamayan ar, Kazaklara
kaleyi boaltp ekilmelerini emretti, Osmanl kuvvetleri boaltlm kaleyi igal ettiler (Mart
1646).32 Avrupada Otuz Yl Savalar (16181648) ve Erdel voyvodas II. Georg Rakocinin
bu savalara katlmas dolaysyla, Osmanl Dvn Azakn Kazaklarca igali (16371646)
dneminde Azak yznden bir sava gze alamamtr. Osmanllar Avusturyann bara bal
olmasndan yararlanmtr.33 Yukarda Ksem Sultana arz, Azak Kalesinin geri
alnmasndan hemen sonrasna ait bir tarihe yani 1646 baharna ait olmaldr.
2. Zemet Anlamazl ve Pdiah
Zemet davalar pdiaha bir telhs ile arz olunmaktadr. Bir anlamazlk sorunu Nam
tarihinde kaytldr. Musulda iki ihtiyar zemet iin kavgal, Dvnda zmlenemeyen
davalar pdiahn huzurunda grld, taraflar davadan vazgemeyince Sultan Murad ikisini de
cellda teslim etti.34
3. Belgede Defterdr brahim Paann ad gemektedir. brahim Paa, Kr-Hazinedar
lakabyla nl olup IV. Murad ve I. brahim dnemlerinde valiliklerde bulunan brahim Paa
olabilir. Onun defterdrl hakknda bir kayda eriemedik. Vezirizam, defterdr brahim
Paann vergilere dair raporlaryla ilgilendiini, hizmetleri (sipahilere verilen vergi toplama
hizmetlerini) defterlerden kontrol etmekte olduunu kaydeder.
4. brahim Paann htnu Cybr hakknda Ksemin bilgi istedii anlalyor.
29 Azakn geri alnmas iin Osmanl giriimleri iin bkz. Nim ve Kolodziejczyk. 17. yzylda Don Kazaklar ve Krm Hanl zerinde
Osmanl vekyinmelerini zetleyen Nim, III, s. 41, 67, 322, 395; D. Kolodziejczky, The Crimean Khanate and Poland-Lithuania,
Leiden, 2011, dizin: Azov. Toplu bilgi iin Y. ztrk, Kazaklar, stanbul, 2004, s. 394-409.
30 Y. ztrk, Kazaklar, s. 405.
31 Evliy elebi bu durumu Karadeniz seyahatlerinde canl bir biimde anlatr.
32 Nim, IV, s. 15.
33 Avusturya elisiyle grmeler ve Rakocinin raporlar iin bkz. Nim, IV, s. 97-104.
34 Nim, III, s. 360.

Belge 7: TKSA E. 7002/53, vezirizamn Ksem Sultana arz

Belge 7
zet:
Bugn arza gelmek iin bir sorun yok. ehirde sknet ve narh iiyle ilgiliyiz.
Msrdan gelen kimselerin gelirlerini eyhlislm ile beraber inceledik, arz olunacak,

gerekirse pdiahn hatt istenecek.

Hazine defterleri incelenip size gnderilmiti. Sipahi Blkleri defterinde lenlerin kaydn
silmek gerekir. Sir kullarn ulfeleri bir defada verilmesi iin inceleme yaplyor. Size arz
olunacak. Tersne emaneti iin ve gmrk emaneti ile birlikte zabt edilmek zere Hasan Aa
tayin edildi.
Donanma iin batarda ve 50 kadrga iin kereste, demir vb. gereksinimler iin alyoruz.
Bu iin drt ayda tamamlanmas gtr.
H. H. Ksem Sultann emri:
Ne arz olundu malmumuz olub hemn her vechile hidmetine mukayyed olub evvelce
tedrik grmek gereksiz, greyim sizi.
Yorum:
Tarihleme iin ak bir gsterge yok. Venedike kar yeni bir donanma inas cilen
gndemde.

Belge 8: Vezirizam arz

Belge 8
Huwa
Devletl ve sadetl ve izzetl sultanm hazretlerinin mbrek pamaklar trbna yzler
srdkten sonra arz- bende-i b-mikdr budur ki:
Sadetl ve devletl sultanm azametl pdiah hazretlerinin bugn Hs-Bae[de] halvet
olmas bbnda fermn-i alleri sdr olmu; Hakk tal vcd-i erflerin hatlardan masun
idb gnl holuklar ile serr-i sadette devletl sultanm ile bk ve pyidr eyliye.
ki kse rikb-i hmyna ve bir kse devletl Sultanma ceyb harl gnderilmidir;
mmddir ki kusruna nazar buyrulmayub noksn dmen-i lutf u inyetleri ile mestr buyrula,
Bk fermn sultanmndr.
H. H. Ksem Sultann cevab:
Gnderilen vusl bulup manzrumuz olmudur, berhudr olasn; hemn greyim sizi, her
vechile dn [] devleti kayrmakda olasn, hayr dumz sizinledir.
Yorum:
1. Belge herhalde Ksem Sultana aittir, arz zerine yaz onundur, daha nceki yazlaryla
karlatrrsak buna kuku kalmaz. Belgede sadetl ve devletl sultan, pdiahtr. Devletl
sultanm ile bk ve pyidr eyliye ifadesinde iki kii, yani pdiah ile Ksem Sultana hitap
olunmaktadr.
Manzrumuz kelimesi mazurumuz eklinde bozuk bir iml ile yazlmtr. Sz geen

pdiah I. brahim olmal, Hs-Baede halvet IV. Muradn ocukluk dnemine ait olamaz.
Belge, Vlide Ksem Sultann brahime ait zel ileri de kontrol altnda tuttuunu
gstermesi bakmndan ilgintir. Belgeyi tarihleme iin bir ipucu yoktur.
2. Hs-Baede Halvet
Hs-Baede iret meclisinde pdiahn yalnz yaknlar nedmler (mushibler) ile
gzlerden uzak (halvet) iki ve elence lemleri, ok eskiden beri Dou saraylarnda srp
gelen bir gelenektir. Sultan brahimin zellikle bu halvet toplantlarna dkn olduu, vlide
sultann meclisler dzenledii de bilinir.35
Vezirizam toplantnn gnl holuuyla gemesi dileiyle sultana hazineden iki kse (200
bin aka) vlideye bir kse (100 bin aka) tahsis eder. Sultanlara hazineden verilen tahsislere
Ceyb-i hmyn denmektedir. Vezirizam tahsisler yetmezse kusra bakmayn diye zr diler.
Ksemin el yazsyla, teekkr ve vezirizama gveni ifade edilmitir.
35 Ayrntlar iin bkz. H. nalck, Hs-Baede Ay u Tarab, Nedimler, irler, Mutribler, stanbul, 2011, 204-205.

Belge 9: TKSA E.2457/1, ilm

Belge 9
Huwa
Paa hazretlerine selmlar, dular olundukdan sonra, hliniz ve ahvliniz [nicedir], hemn
shhatte afiyette olasz.
Eer ahvlimizden sul cyiz grilrse elhamdlillhi tal imdilik shhatteyz ve
badeh mektbunuz gelb, vusl buldu, he ne ki dimisiz malm oldu.
Sefer mhimmt in takayyd buyrula, demisiz. Eer benim takayydme baklsa ok
senlar (?) olurdu; lkin biz aceb halleri var, bugn yarn dey ar tutarlar, yogsa eer bizde
eer Arslanmda (pdiah IV. Murad) taksrat yokdur, neyliyelim Bayram paadan mektblar
geldi, barut ahvlini yazm, zir ziyde barut taleb olunmu idi, ol dahi dermn yok dimi.
Bin be yz kantar gayrya bulunsa olmaz dimi. Zir gherilenin olmas kra yaduuna
gre olur, dimi. mdi kra zaman deildir, eer aka [ile] alnmak kbil olsa cnma minnet
bilrdm, demi. Msrda m-takaddmde neki Astneye (?) gelmi ise andan gayrya mfid
olmazm. nallhu tal gir mmkn olan mertebe alrm dimi. erfler ahvli dahi bir
ekil olmu. imdi ol anladayor (?). Bir yara onulmadan bir yara alur hemn Hakk tal
kendi mlkn mamr ide. Amma inallhu tal bunda bulunan barut vesyir gnderilr.
Allh kermdir. Her umru Hazret-i Brye tevfz eyledik, biz dahi bolayki ol cnibe [bir
kelime] varasz. Zir tebdl ahvlini iidirlerse ol cnibi yalnz komayalar idi, gir lzm olan
ahvli bildirmekden hli olmayasz.

Yorum:
Damd Bayram Paa, IV. Murad dneminde 1633 yl Ekiminde stanbulda vezir
kaymakamlna getirildi. Bayram Paa, 2 ubat 1637de vezirizam oldu ve ark seferine
serdr atand. IV. Muradn Bagdad seferi iin Anadoluda mhimmat hazrlamak zere
gnderildi (Mart 1636). 1637 Ekiminde klamak zere Amasyaya ekildi. Sultan Murad,
ertesi bahar Bagdad seferine hareket edecektir. Yukardaki belge, onun Anadoluda hazrlk
yapt zamana rastlam olmal. Belgeyi yazan Ksem Sultandr, zir olu Sultan Muraddan
Arslanm diye sz etmekte.

Belge 10: TKSA E.2457/29, vezirizam (?) arz

Belge 10
Sadetl ve devletl Sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Benim devletl efendim, sadetl ve azametl pdiahmn ve sadetl efendimin vcd-i
erflerin hat ve hatarlardan masn olub her kande seyr slk iderler ise saf ve srrda
olmalar dusnda olub memr olduumuz hidemt-i dn devlet ve meslih-i mmet-i
Muhammed edsnda bezl-i makdr zereyz, ksthne hediye-i fakrne irsl olunmudur,
ric ideriz ki kable karn olub kusr ve ksrmz af buyrula.
Bk emr fermn devletl efendimindir.
H. H. Ksem Sultann emri:
Ne gnderildi vusl bulub ma(n)zrumuz olundu, hemn etrfa gz-kulak tutub hidmetine
mukayyed olasn.
Yorum:
Arz iki kiiye, pdiaha ve sadetl efendiye hitap eder. kincisi herhalde Ksem
Sultandr. Ksem Osmanlcay iyi bilmez. Manzrumuz kelimesini kendi syleisine gre
mazurumuz eklinde yazmtr. Belgenin nemi, hediye sunulduunu gsteren bir belge
olmasndadr. ada kaynaklar pdiaha rvet verildiini yazarlar. Belgenin tarihini
tespite yarar bir gsterge yoktur.

Belge 11: TKSA E.2457/26, vezirizam arz

Belge 11
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Tezkire-i erfinz vsl olub her ne ki ilm buyrulmu ise malm-i bendeg olmudur.
I. Benim devletl efendim sultanm, gice ve gndz bu ahvle mukayyed olub zikr ve
fikrimiz bu iken sul efendime ilm itmemek ihtimli olur mu idi,
II. Nihayet ol srlen Mehmed Paa baz mertebe tama- hma db cmle taleb
eyledklerinz size alvireyim dimekle bir mikdr sze sebeb olmudu, ann mveresinden
kalkanlar doru bize gelb ilm itmeleriyle define ihtimm eyledik. Sadetl pdiahmn
eyym-i devletlerinde imdilik yle bir hl yokdur;
III. Ulfelerin vermee takayyd ve ihtimm ve ikdm zereyz, inallhu tal ulfeleri
virdiimiz takdrce birisinin Velede istemee areleri yokdur, ltf-i Hakkla ekseri siph
tayifesinin bu kullarnn nice eyiliin grmekte mbeynlerinde olan kl kiy ne ise irb
iderler ve ilerine bu kullar baka adamlarm koymuumdur ve bugne dein blklerde
binden ziyde deme ulfe virlb ekserinn er kst verilmidir; mahal tenk, bir mikdr
muzyaka ekiyrz; yine de merhametl efendilerimin nazar-i erflerin ric iderim ve
IV. Tarada olan iftliin bert ve hcceti hk-i izzetlerine irsl olunmudur, fermn
sultanmndr.
H. H. Ksem Sultann emri:
Malmumuz olub Allhu tal iinizi sn getre, dumz sizinledir, hemn hidmetine

mukayyed olasn, bert hccet dahi gelb vusl buldu.

Yorum:
Ksem bir sorun zerinde vezirizama tezkire gndermi, Paa Ksemi rahatsz eden bir
sorun olmad hakknda gvence veriyor ve ahvl doru olsa kendisini mutlak haberdar
edeceini yineler. Sorun, srgn edilen Mehmed Paa ile ilgili olmal. Kseme nem
vermeyen Vezirizam Sofu Mehmed Paa azledilip Malkaraya srgn edilmiti (Haziran
1649).36Ksem, ocak aalarndan Kara Murad vezirizam atad. Durum nzikti, gnderdii
tezkirede kayglar yazlm olmal.
36 Nim, IV, s. 397-408.

Belge 12: TKSA E. 2457/27, vezirizam arz

Belge 12
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
I. Devletl ve azametl pdiahma kara kara enar gyet ile ey olmala mukaddema
smarlanmd, hliy dokuz yk gelmekle rikb-i hmyna gnderilmidir.
II. Benim devletl efendim, Msrdan hazine getren Hazine-ba beg kullar yarn el pp
Msra tevecch etmee izn-i allerin ric ider ve hilat ierden ihsan buyrulur mu taradan
virelm m; fermn-i erflerine muntazruz ve mevcib ahvline takayyd ve ihtimm
zereyz. nallhu tal hemn Girite gidecek kullar yolland gibi ulfeyi dahi virrz,
III. Avn-i Hakkla her hussda kusr olunmak ihtimli olmayub devletleri olduu eclden her
br tasdia cret olunmayub kulluumuzda makdurumuz sarf zereyz. Bk fermn
sultanmndr.
IV. Ve benim devletl efendim, Msrdan mazl Seyyid Mehmed Paadan fermn-i
erfleriyle aka istedimzde getrd defteri ayn ile gnderilb rikb-i hmynlarna
arz olunmudur, her ne fermn-i erfleri olur ise emr efendilerimindir.
H. H. Ksem Sultann emri:
Ne arz olundu, malmumuz olmudur; Msr Paasna hilat dimisiz, kann zere nerden
virlrse gine oradan viresiz, hazine begi in el pmek ilm olunmu, eer sadetl
Arslanma el pmee izn isterseniz, det ve kann deldr, hemn gitsn.

Yorum:
1. Ksemin veya pdiahn bir hastal iin nar, vezirizam tarafndan smarlanm,
Kseme gnderiliyor.
2. Venedikle Girit sava srasnda Msr her zamandan ok nem kazanmt. Msrdan her
yl gnderilen 500 bin altn hazine ml darlk iinde yuvarlanrken idare iin yaamsal
nemdeydi. Girite Msrdan donanma iin gemi geliyordu; devletin skenderiyede bir deniz
ss vard. Msrdan askere zahre, gherile-barut gnderiliyordu. Kuzey-Afrika Garp
Ocaklar gibi Msrda da pyitahttaki anari yznden yerel kuvvetler idareye el koymular,
Osmanl askeri ortalarn babular, Osmanl ncesinden kalan Memlkler karsnda
stanbuldan gnderilen paalar hkmlerini yrtemiyorlard.37stanbul, Girit sava
dolaysyla Msrda otoritesini tazelemek bakmndan ok duyarlyd. Kullara maa
datlmas devletin bu dnemde belki en nemli sorunudur. Vezirizam bu noktada Kseme
gven vermeyi zorunlu bulmaktadr.
3. Vezirizam, Kseme kulluunu tekrarlamak gereini duymaktadr.
37 J. Hathaway (yay.) The Arab Lands in Ottoman Era, Introduction, s. 1-19; J. Hathaway, Osmanl Msrnda Hane Politikalar,
ev. N. zsoy, stanbul, 2002.

Belge 13: Vlide Sultan Kseme vezirizam tarafndan gnderilen arz

Belge 13
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Benim devletl efendim, Anadolu ve Karaman ve Sivas eyletlerinde vki emvl-i hssa-i
mryeden hidmetller zamanlarndan hayli aka emnlerde kalup ml ahvli bilr bir kullar
muhassl gndermek lzm olmala sbk ba-defterdr olan Zurnzen Mustafa Paa kullar
Aydn sanca ile muhassl tayn olunup inallhu tal byk mevcibe iki yz kse
yetitirmek zere gide, yle karar virdk ve rikb-i hmyna telhs eyledik, ihsn-i erfleri
mercdur ve blklerin devri vesyir devlet-i aliyyenin umriyle takayyd zere olup elhamdlillhi tal her taraf gzellik oldu malm-i devletleri oldukda fermn
sultanmndr.
H. H. Ksem Sultann emri:
Ne arz olundu, malmumuz olub yazlup gnderilmitir; hemn her vechle gznz aub
hidmetinize mukayyed olasz.
Yorum:
1. Anadolu, Karaman ve Sivas eyletlerindeki devlet hazinesine ait baz gelirlerden nemli
miktarda para emnler elinde kalm, bu gelirleri toplamak zere mliye ilerinde geni bilgisi
olan eski defterdr Zurnzen Mustafa Paa seilmi; kendisi Aydn sancakbeyi tayin edilip

muhassl sfatyla emnlerden paray tahsl etmek zere gnderilmitir. Kullara Byk
Mevcib iin acele iki yz kse (20 milyon aka) beklenmektedir. Dvnda bu karara
varlmtr. Bu hususta telhste Ksemden izninizi rica ederiz (arz olunmutur) deniyor.
Vezirizam, genel durumun iyi olduu (gzellik), kullarn mevcib dolaysyla bir kargaa
karmadklarn bildirmeyi gerekli grm.
Ksem emirlerini Arslanm diye and kk pdiah adna yapmaktadr. Yazda bu kayt
yoktur, belge, IV. Muradn dorudan devletin bana getii bir dneme ait olabilir.38
2. Bu belgede, vaktiyle sipahilerin hizmet ad ile vergi topladklarn, fakat IV. Muradn
1632de tam iktidar ele ald zamanda onlarn yolsuzluklarna son vermek iin, onlarn
hizmetlerini kaldrdn biliyoruz. Sipahiler zamannda baz eyletlerde emnlerin elinde
tahsl edilmi vergiler kalmtr. te bu gelirlerin tahsli iin imdi Zurnzen Mustafa Paa
atanm bulunuyor. Bu bilgiler dolaysyla belgenin 1632 tarihine ait olmas gerekir.
38 Zurnzen Mustafa Paa 1653te yeniden ba-defterdar oldu: H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, III, 418.

Belge 14: TKSA E.2457/23, Vezirizam Hezrpare Ahmed Paann arz

Belge 14
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Benim devletl efendim sadetl pdiahmzn Fazl Paaya dnp eyletine gitsn dey
hatt-i hmyn-i sadet-makrnu ile kapucular kethdas kullar dn gitmidi. Kendsi
buralara yakn imi, kapucular kethdasna grnmeyb sabah namaznda bize geldi, benim
devletl Sultanm cmlemz evketl pdiahmzn emir kuluyuz. Emr-i erfe itat itmeyb
rz-yi hmyna muhlif vazitmek mnsib olmad ilm-i erflerine ayndr, zir syire
dahi yol olur kendye ihsn buyrulan eylet cmle eyletlerin badr; fermn-i alleri ile
hseki aa varb baesinden kaldrub gir emr-i pdiah zere dndrmek bbnda fermn
sadetl sultanmndr, yine baesinde varub oturmak in tenbh eyledim.
Emr fermn devletl sultanmndr, baesine gitmeyb sarayna gitmidir, ol-bbda emr
sultanmndr.
H. H.:
Helbet gitsn, eer avularn sz ile amel etmez ise gine bize ilm idesiz.
Yorum:
Fazl Paa vezirizamlkta rakip grld iin ihtiyar vezirizam Sofu Mehmed Paa onu,

stanbuldan uzaklatrmak iin Temevar eyletine tayin ettirdi (1649).39Fakat, Fazl Paa
stanbulu terk etmedi. Ksem Sultan, yukardaki belgenin tanklk ettii zere bu meselede
vezirizam destekliyor ve bir an nce stanbulu terk etmesini istiyor. Fazl Paa, dmd-
pdiah idi. Onun tekrar itibar kazandn greceiz.
Arzn zerindeki emirde, elbette tabirini Ksem Sultan, helbette diyerek yanl
kullanmaktadr. Belgelerin Kseme ait olduunu bundan tespit etmekteyiz.
39 Nim, III, s. 376.

Belge 15: TKSA E.7002/52, vezirizam arz

Belge 15
zet:
Pdiahmz tarada olduundan arzda bulunamadk. Tanr pdiahmza uzun mr versin.
Donanmaya gidecek yenierilerin peksimed ve ulfeleri iin defterdr paa uyarlmtr.
Kethdaya verilen tm yenieri, topu ve cebecilerin gemilere bindirilmesi iin kapudn
paa ile grmekteyiz. Donanma ii devletin byk iidir. Kalyon iin aka ve mhimmat
verilmitir. Hepsi 24 ekdirme, 14 burton yaplacak, teki burtonlar kira ile alnacak. Bunlar
yeniden tedrik edilmitir. Yenieriler yerleir yerlemez donanma hareket edecek.
H.H.:
Ne arz olundu, malmumuz olub imdi yle alasn ki bu haftadan teye gitmesn,
kartasz, her vechile hayr dumz sizinledir, greyim sizi, hidmetiniz zayi olmaz.
Yorum:
Kapudn paa Boazdan Egeye kt.40Venediklilerin 24 kalyonuyla Boaz nnde savaa
tututular. Paa, yarar gemileri Midilli tarafna gndermi, donanmadaki yenieriler savaa
katlmadlar, derinti asker olduklarndan disiplin yoktu. Paann cengine seyirci oldular.
Kapudn paa Foa limanndan kp Venedik donanmas ile savaa tututu, ok adam
kaybetti, Rodosa ekildi (1649 yaz).

1650 Hazirannda 30 kalyon, 38 kadrga ve burton ile yeni donanma kapudn Ali Paa
kumandasnda Boazdan dar kt. Sakza vard (Temmuz).41Donanmada yenieriler
vard. Naka Adalar yaknnda Deirmenlik Boaznda Venedik donanmasyla karlat,
byk bir deniz sava oldu. Yenieriler ibirlii yapmadlar. Donanma kayplarla Rodosa
ekildi.
Yaynladmz belge donanmann hazrlk dnemine 1650 k veya baharna ait olmaldr.
Ksem bu tarihte henz iktidardadr.
40 Nim, IV, s. 395-397.
41 Nim, V, s. 79-82.

Belge 16: TKSA E.7002/48, vezirizam arz

Belge 16
zet:
Kapudn Mehmed Paa, Sakz Adasn Venediklilere kar korumak zere hareket
hazrln yapp vezirizam ziyret etmi.
Fakat Sakz reyas (Rumlar) iki kez arzhl gnderip bir vezir gelirse masraf reyadan
alnacak, ada halk bu yk kaldramaz. Askerin zahresi dardan gelmeli diye ikyetlerini
stanbula bildirmiler. Sakz zmir karsdr, vezirin zmirde yerlemesi uygun olur, emir
sultanmndr, yok, Sakza gitsin buyrulursa imdiki halde zmirde olmas uygun olur. Emr
fermn efendimindir.
H. H.: Emir (zet):
Eskiden aday korumak zere iki bin yenieri gitmedi mi? imdi ikyetlerinin asl nedir?
Siz bilmez miydiniz; Sakz Adas kk adadr, iki bin yenieriye kumandan vezir olur,
Mehmed Paaya onun iin emr olundu. Bunu reya haber alm. Asl nedir? Yenieri zerinde
bir ba olmal. nceleri Sakza paalar gitmedi mi? Neden durumu izleyip ona gre hareket

etmediniz. Reya arzhallerini alkodum, iin asln bilmek gerek.

Yorum:
Vezirizamn dncesine kar vlide ndiren kar koyar. Bu belge, bu bakmdan ilgintir.
Vlide, iyi aratrlmad iin sorguluyor. Saray, Sakz gibi stratejik nemde bir adann vezir
rtbesinde bir komutan idaresinde iki bin yenieriyle savunulmas gerektiine inanyor.
Foa bozgunu unutulmuyor. Foa ve Sakz donanma iin yaamsal nemdedir, Venedik tehdidi
altndadr. Anadoludan Girite asker ve zahre buralardan gider. lgin olan reyann daima
pdiah kapsna ikyet hakk vardr. Sakzllar buraya gelecek askerin ykn zerlerine
almak istemediklerini vezirizama bildirmiler.
Bu belge, Venedik donanmasnn Sakz tehdit ettii bir tarihe (16541656 dnemi) ait
olmaldr.

Belge 17: Vezirizam arz

Belge 17
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Benim devletl efendim, dn Kapudn Paaya gidecek msvedde zerine bir emr-i erf
dahi yazdurub azametl pdiahmn rikb-i hmynlarna gnderildi, zerine izn-i
alleriyle hatt-i hmyn ihsn buyurulur ise, hemn gndereyim. Hakk subhne ve tal ltf
idb bolay ki melnin birka gemisi alnub cezlar verile idi ve inallhu tal bir hayrlu
hidmet dahi grilr, hemn hsn-i tevecchleri mercdur ve mustakil emr-i erf mcebince
bir beyaz zerine hatt-i hmyn dahi ihsn buyrulur ise, hidmet-i hmynun temiyetine
mbeyyindir. Mukaddem olan ahvl dahi bir mikdr kendye eklemek lzmdr. Beyaz
zerine ihsn buyrulacak hatt-i hmyn in dahi bir msvedde gnderildi. Manzr-i erfleri
oldukda fermn efendimindir. Ve yarn Ayasofyada du olmagla dvn olmayaca rikb-i
hmyna telhs olunmudur, fermn sultanmndr.
H. H. Ksem Sultann emri:
Ne arz olundu malmumuz olub emr-i erf yazlub gnderilmidir. Hemn her vechile
hidmetine mukayyed olasn; mevcibe dahi dikkat zere olasn Yavuz teye gidiyor, bulub
buludurasz, kendiniz bilrsiz. hbz Paadan size gelen kd nin gndermediniz. Bize
dahi kd gelmedi mi, ne aceb, gndermediniz, gnderesiz, bakalm ne yazmdr.
Yorum:

Arz gnderen vezirizam, Venedik donanmasna kar hareket edecek kapudn paaya
dorudan doruya pdiah emri hatt-i hmyn yazlmasn istiyor. Bunun iin vezirizam
kendisi bir msvedde yazp gndermitir. Buna gre yazlacak hatt-i hmyna da durum
hakknda biraz bilgi verilmesi gereklidir. Hatt-i hmyn, yani dorudan pdiahn eli ile
yazlm emir beklenmektedir. Donanmann Venedik donanmas zerine saldrs halinde,
birka gemisi alnabilirse cezalar verilmi olur. Bu arada 20 kalyonluk bir Venedik
donanmas anakkale Boaz aznda stratejik byk nemi olan Bozca-Adaya saldrd.
Giritten dnen Osmanl donanmas Bozca-Ada kalesini kuatma altna alan Venediklileri
pskrtt.42Girite yardm kesmek zere Venedikliler, anakkale Boaz zerine geldi.
Baharda Osmanl donanmas, kapudn-i dery Musa Paa ve serdr Mehmed Paa
kumandasnda gnderildi. Geliboluda buluup Boaz abluka eden Venedik donanmas (26
byk kalyon) zerine yrdler. Rzgr elverili olmadndan iki donanma arasnda top ve
tfek karlkl atei dnda nemli bir karlama olmad; Osmanl donanmas adaya vard,
oradan Girite hareket etti (Reblhir 1056 / Mays 1646). Girite baaryla varan serdr
Mehmed Paa, Suda liman nnde arpmalara katld, ok gemeden Giritte ld.43Giritte
ilk zamanlarda Deli Hseyin Paa, baz kuleleri alarak baar gsteriyordu. Fakat Venedik
donanmasnn Boaz ablukalar dolaysyla bunalmlar yaanyor. Giritte orduya asker ve
erzak yardm, yaamsal nemdeydi. Asker maalar, toplar, mhimmat, silh ikmali yaplmas
gerekliydi. Anadolu, Rumeli ve Karaman beylerbeyileri askerleriyle Giritteki harekta
katlmlard. Kandiye kuatmas balaynca yeniden top, mhimmat ve gl bir donanma
gerekti.44Venedik gemilerinin Ege denizinde Girit yolu zerinde kontrol yznden
Anadoludan asker geirilmesi sorun oluyordu. Pdiah hatt-i hmynunda istenen
mhimmt ve hazine gnderilmitir diyorsa da, 1647 baharnda gnderilen mhimmat
gemilerde kaldndan asker ve harlk konusunda darlk kendini gsterdi. Kandiye kuatmas
sonraya brakld. Temmuz aynda Fazl Paa donanmas, Girite varmay baard, yeniden
kuatma balad.45
Vezirizamn arznda sz geen hatt-i hmyn Namda anlan hatt-i hmyn
olmaldr.46Vekynmelerde hatt-i hmynun Girite var tarihi 10 Zilkade 1057/7
Aralk 1647dir. Hatt-i hmyn istimlet ve tenbh ve tekdi iermekteydi. Giritten
askerin maalar ve k iin zahre, Sakzda bekleyen 800 lamc, 300 topu ve Msr
askerinin yetimesi stanbula bildirildi. Bu tarihte vezirizam, Hezarpre Ahmed Paadr.
Ertesi bahar Venedik donanmas yeniden gelip anakkale Boazn abluka altna ald.
Donanma ak denize kamad. Kandiye kuatmasndaki asker alkla karlat.
42 Nim, IV, s. 190-191.
43 Ktib elebi, Fezleke, ondan Nim, IV, s. 195-200, Sultanzde Mehmed Paa biyografisi, Naima, IV, s. 200-203.
44 Nim, IV, s. 215-219.
45 Nim, IV, s. 232-237, 4000 yenieri kuatmada hazrd.
46 Nim, IV, s. 239; Z. Aycibin, Fezleke Tahlil ve Metin, Doktora Tezi, Mimar Sinan niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
stanbul, 2007, s. 998, 1006.

Belge 18: Vezirizam arz

Belge 18
Sadetl ve devletl sultanm hazretlerinin hkipy-i erflerine marz-i bendeg budur
ki:
Benim devletl efendim, bugn Msrdan yine ulak gelib rikb-i hmyna ve devletl
efendime telhs ve mektbu olmala hk-i izzetlerine gnderilmidir, manzr-i nazar-i alleri
oldukda malm-i erfleri olur; bu kullarna yazd mektbunda Girit cezresine bundan
akdem fermn buyrulan barut ve be yz nefer Msr kulu vesir zehyiri dokuz pre kalyon ile
Girite irsl eylediin bildirmi ve donanma-yi hmyn tarafna dahi gnderdii
kalyonlaryla dahi be yz kantar barut ve yirmi bin kantar peksimet gnderdiin ilm
eylemi ve inallhu tal yarn Dvn-i Hmyna varlmayub donanma-yi hmyn nusretmakrnu sabahdan iki buuk sat sonra tersne-i amireden hareket idb mtevekkilen alellhi tal tevecch idp kk-i hmynda Sakza giden vezir Mehmed Paa ve Bozca-ada

muhfazasna tayn buyrulan Hseyin Paa kullaryla Kapudn Paa ve yenieri kethdasyla
cmle orbaclar maan el-pmek bbnda fermn sadetl sultanmndr.
H. H. Ksem Sultann emri:
Ne arz olundu, malmumuz olub Hakk tal her vechile sn getrb yz aklklar fetih
fthlar myesser itmi ola, hemn ziydesiyle hidmetine mukayyed olub hareket zere
olasn.
Yorum:
Girit seferinin (16451669) Osmanl donanmasnda bir deiiklie yol at, kalyonlarn
neminin artt bununla beraber donanmann esasn yine kadrgalarn oluturduu
gzlenmitir.47Venedik, nebaht (Lepanto, 1572) byk savanda kalyonlaryla youn ate
gc sayesinde zafere erimiti. Girit seferi boyunca Venedik, ngiliz ve Hollanda kalyonlarn
kiralayarak, Osmanl donanmas karsnda stnlk salad. 16 aban 1065 (21 Haziran
1655) tarihinde anakkale Boaz aklarndaki deniz savanda, Venedik donanmasnda
kalyonlar ileriye dizildi, kapudn paa kadrgalaryla savaa girdi. Donanmadan dokuz gemi
kaybedildi. Gerisi Sakza snd.48Bu durum karsnda Osmanllar da sratle ok sayda
kalyon inasna balamtr. 1651de devlet birka kalyon satn alm ve yeni yaplan
kalyonlar
donatmaya
alyordu.
Bunlar
Sakzda
donanmaya
gnderilecekti.49Yaynladmz 5 nolu belgede, Bahekapda denize indirilen kalyondan sz
edilmektedir. Burada yaynladmz belge gsterir ki, genilii dolaysyla kalyonlarn erzak,
mhimmat ve asker nakliyatnda ne kadar nemli rol oynad ortadadr.
Belgenin tarihine gelince, adlar geen kiileri tehis yoluyla bunu belirlemeye alacaz.
Belgede Sakza giden vezir Mehmed Paadan sz edilir. Vekyinme 1061/1651 banda
kapudn paann Giritten Sakz Adasna dnd ve Msrdan gnderilen 10 kalyonun
Hanyaya zahire getirdii haberi verilmektedir. Ayn eyleri okuduunuz belge 1651 kna
veya bahar aylarna rastlar. Bozca-Ada muhfazasna tayn buyrulan Hseyin Paa IV.
Murad ve Sultan brahim dnemlerinde iki kez dery kapdan atanan nl Hseyin Paa
olabilir. Yine vekyinmede50 Sakzdaki donanmaya kalyonlarn gnderilmesine dair bir
haber buluyoruz.51Venedik donanmasnn Bozca-Aday igal etme giriimi (1646 sonbahar)
zerine aday koruma gerei anlalm bulunuyordu.
47 . Bostan, Osmanl Denizcilii, stanbul, 2006; s. 186, donanmada kalyona geme hakknda 1648 karar iin bkz. ibid, s. 187-200.
48 Nim, V, s. 106-107.
49 Nim, V, s. 50.
50 Nim, V, s. 45.
51 Nim, V, s. 50; Venedik kaynaklar iin bkz. N. Jorga Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. N. Epeli, IV, s. 55.

Belge 19: TKSA E.7002/49

Belge 19
zet:
Kapudn paa, gemi inas iin Kemere gitmi, oradan ormanlardan kesilen kereste,
tersanede gemilere yklenmi, Kzl-Adalara varm. Bugn yarn stanbulda olur, diyor.
Gemilerin gelii dolaysyla enlik yaplmasn, ocuk pdiahla vlide seyre gitmek ister.
Vlideden vezirizama bu konuda tezkire gitmi. Vlide ocuk pdiahla, gelen gemilerin
stanbul limanna giriinde enlik yaplsn m diye soruyor.
Kullara ulfe verilmesi tarihi yaklayor, para temini Tanr yardmyla inallh kolay olur,
diyor.
H. H. Turhan Sultann emri:
Kann zere enlikte girsn ieri, sadetl Arslanm (IV. Mehmed) aa baeye inb
nazar eder, yle malm oluna.
Yorum:
Sultan Mehmedin ilk kez saraydan av iin kmas Zilkade 1060 (16 Kasm 1650)
tarihindedir.52Bahe, Kthanede nehir kenarnda Mrahur Kk bahesidir. Bostancba
tavan ve tilki koyuverip arkasndan tazlar salm. Kk pdiah seyretmi. Belge tarihi 15
Kasm 1656 olmal.
52 Nim, V, s. 43-44.

Belge 20
Huwa
Paa hazretlerine selmlar dular olunur, mektbunuzda her ne dimisiz, malm oldu,
zamanda imdi herkes birka aka in ne szler peyd idecein bilmezler; imdi neyliyelim,
hemn inallhu tal bayram ertesi kendniz her ne zaman hazr olursanz gir bana
bildiresin, ol minvl zere ideriz, hemn size bakaruz, hanm hazrdr; benim Fatma Sultan
nice gnderdimse yle iderim, murd olduu zaman bize yazasn, ana gre tenbh iderim,
Allh mbrek ide.
Yorum:
Ksem, para peinde olanlardan ikyeti. Vezirizamla yaknl var. Bu Fatma Sultan, I.
Ahmedin kz (doumu 1606) Fatma Sultandr. Rivyette Mhpeyker Ksemin veya
bilinmeyen bir hseki kzdr. Paalarla birok izdiva yapm.53

Belge 20: TKSA E.2457/2

53 N. Sakaolu, Bu Mlkn Kadn Sultanlar, s. 233-235.

Belge 21: TKSA E.7002/51

Belge 21
zet:
Msrdan yardmc zahre ile gemiler Rodosta bekliyor, Venedik kalyonlar stanky Adas
nnde frsat kolluyor. stanky Adasna asker gndermek gerekiyor. Donanma mhimmatna
dikkat edilmektedir. stanky Adasna bir vezir atanmal. 500 cebeci beraberinde gidecek.
H. H. Turhan Sultan emri (tam metin):
Ne arz olundu, malmumuz olub sadetl Arslanm (Pdiah IV. Mehmed) izin vermitir.
Hemn gnderib yollayasn. Bir vezir nmnda tayn olunmak lzmdr dey ilm eylemisin,
arayub bir eyice paa telhs idesin. Biz iitdik ki tede kfirler Mslmanln dane
aykay almlar, siz iitmediniz mi? Evvelce nin tedrik etmediniz.
Yorum:
Belgenin emir blmnde iml hatlar vardr: Turhan Sultann el yazs olabilir.

Belge 22
Bu nemli belgenin st ksm kopuktur. Belgenin kalan ksmnn tam metni:
... Muradlar nedir, helbet (elbette) bunlara bir tahrk eden vardr, zir bir iki kiiden biz
ikillerz. Cmleten bir fesd ba mazl olan tefterdr (defterdr) onda bunda gezb nm
idermi ki ben Vlide Sultana sekiz yz kse verb mhr bana verseniz gerekdir, dey; Allh
saklasun ne bana aka gerek, ne ben mhr satarm, bu nasl szdr mhr aka ile verilmez;
dn devleti kayrb gzel kim hidmet doru ederse ana verilr, Hudya malmdur ki bu
cevblar iitdim, ziyde elem ekb gazaba gelmiimdir, bu cevblardan senin haberin var
mdr, bilmi olasn. Tefterdr arayub bulub ele getirdrdiniz mi, helbet mukayyed olub ele
getrb muhsebesini grb er-i erfe havle idp bu yana [haber] idesiz, byle fesd
balar bunda durmann hakk yokdur. Zr el-altnda[n] tahrk idb .... olmazlar, dahi bir iki
...... nin [yrtk]
Vlide Sultan
Yorum:
Ksem Sultan, IV. Murad dnemi belgelerinde de elbette szcn helbet diye yazar: Bu
belgede de aynen helbet eklinde buluyoruz. Belge altnda Vlide Sultan imzas kukusuz
Kseme aittir.
Bu belge 1649 olaylarna ait son derece nemli bir belgedir. Yazk ki, ba ve sonu, belki
kasden, koparlmtr.
Olay ada kaynaklardan rihlmenrzdede aklanmtr.
Bir fesddan sz ediliyor, Ksem bunu tahrik edenin azledilmi olan defterdr olduunu
sanyor, kendisinin etrafta dolap ben Vlide Sultana sekiz yz kse (80 milyon) aka
(rvet) verdim, bana pdiahn mhrn verip vezirizam yapsn, dermi. Ksem bu iddiay
iddetle reddeder, bundan anlalyor ki kk pdiahtan saltanat mhrn vlide sultan alp
istediini iktidara getirebilmektedir. Vlide bunu da iddetle reddeder: Ne bana aka gerek,
ne ben mhr satarm, bu nasl szdr, mhr aka ile verilmez, dn devleti kayrp gzel kim
hidmet doru ederse ana verilr diyor. Bu devirde bte an kapatmak iin atamalarda
para alnyor, bunun iin bir barem bile tespit edilmitir. Ama vezirizamlk bundan ayr
tutulmakta. Ksem dedikodulardan ok kzm grnyor, elem ekb gazaba gelmiimdir
diyor.

Belge 22: TKSA E.2457/31

Tm bu dedikodulardan senin haberin var mdr, diye vezirizama (?) soruyor. Sonra
derkenarda defterdrn yakalanmasn, bu ii nemle aratrmalarn, zellikle hesaplarnn
incelenmesini istiyor (bu yana edisiz) el altnda gizli fesd tahrk etmek cezasz
kalmamal (belgenin sonu yrtlp alnm).
Bu defterdr kimdir, o zamanki vekyinvislerden ararsak u sonuca varmak mmkndr:
Ksem Sultann bu mektubunda sz konusu kimse Yedikulede haps ve idam olunan Musa
Paadr. Musa, vaktiyle yenieri aas sonra defterdr olmutu. Namnn kaynana gre54
Vekyinme yazar ki, Musa Paa, ocak aalarndan Ksemin adam vezirizam Kara Murad
Paann yerine gemek iin eyhlislm ve baz yerlere varub faaliyet gsteriyordu.
Ulemnn Ksemle aras akt. Belgemizde Ksem bunu belirtir: (onda bunda gezb nm
idermi ki.) Ksemi ktlemek iin vlide sultana byk rvet verdiini de ilve
ediyormu. Vekyinmeye gre Enderun cnibine emvl ve hedy arz ettiini iddia
edermi. Bu yalan ve iftira imi. zetle, Musa Paa bu faaliyetiyle ulemnn destei ve
yenieri cuntas ile Ksemin iktidarn devirmek istiyordu. Musa Paann yakalanp
Yedikule zindanna hapsi ve katli tarihi 1059 Receb (Temmuz 1649) balarndadr.
Kseme ait Topkap Saray Arivi belgesinin tarihi bundan biraz nce olmal. Vezirizam
Kara Murad Paa, Musann katli iin pdiaha (yani Ksem Sultana) bir telhs gnderip
hatt-i hmyn alp Musa Paay idam etti.
te yandan Sadrazam Murad Paa mehd-i uly vlide sultan hazretleriyle syler,
eyhlislm Abdrrahim Efendinin azline karar verdi, yerine vezirizamn dostu Behy
Efendi getirildi (18 Temmuz 1649). Abdrrahimin azli ocak aalarnn kararyla
olmadndan toplanp bunu bir cret (hakk olmayan bir karar) diye ktlediler.
Abdrrahim ve azledilen olu Mekkeye srgn edildi.55zetle, bu nemli belge, Ksemin
1649da iktidarnn en yksek noktasna eritii bir zamanda eyhlislm ile bir paann
komplosunu yanstmaktadr. Ksem ocuk pdiahtan saltanat mhrn alp istediine verme
imknna sahipmi.
54 Nim, IV, s. 431, kaynan kaydetmemise de, kukusuz olayla ada bir kaynaktan nakletmektedir; bu kaynak rihl-Menrzde
olmaldr.
55 Nim, IV, s. 433-434.

Belge 23
Huwa
Paaya selmdan sonra ilm olunur ki: ne arz ettiniz ise mefhmu malmumuz olmudur.
Ol neferleri gidermisin sormusun, eyi etdiniz, hemn her etrfdan gz kulak tutub yle bir
fesd ehlini iitdkde amn vermeyb elleri irmeyen yere sresiz, gnderesiz, yaramaz olan
cezsn bulur. Buyurdunz ierden demi-tevekkili imdi nicesine karalum, bizim de hd
malmumuzdur, cemsi mizcndan bzrdr; lkin telhs etmiyesin kmasna, zr nice kii
hlden bilr, nicesi bilmez, derler ki, ite gine tarasnn szyle dem karmaa baladlar
dey bir sz etmesnler, ortalk menolmu iken Hakk tal insfn versn, Hakk tal
kalbine kosa ki, Arslanma arzihl sunsa ol zaman kolay idi, kendi istedi derler, bu hussda
Arslanma bir telhs etmiyesiz, helbet (elbette) yaramaz olan bulur; hemn siz her vechile
gznz aub hidmetine mukayyed olasz, gz kulak tutmakdan hl olmayasz, her vechile
hayr dumz sizinledir, greyim seni. Vlide Sultan.
Yorum:
Bu belge helbet (elbet) szcn ierir, Kseme ait olduuna kuku yoktur.
Vezirizam tarafndan muhalif baz kimselerin ortadan kaldrlm olduunu eyi etdiniz
diye tebrik ediyor, fesdclarn amanszca ortadan kaldrlmasn, uzak yerlere srgn
edilmesini emrediyor.
erden dem ifadesini Sary-i Hmyndaki baz i-olanlar olarak anlyoruz. Onlar
kma yoluyla d hizmetlere atamak suretiyle uzaklatrmak mmkn. Fakat bunu vezirizamn
Kseme resm bir yazsyla yapmay tavsiye etmiyor, dedikodudan ekiniyor. Ortalk
sakinlemi. Pdiaha arzda bulunulmasn da onaylamyor. Sadece vezirizamn uyank
bulunmasn istiyor.

Bu belgede sz konusu fesdclar kimlerdir, nasl bertaraf edilmilerdir. Vekyinmelere

gre: Ksem, Kara Murad vezirizam yaptktan sonra (azli 21 Mays 1649) baz fesd
hareketi kendini gsterdi.56 Vezirizam Kara Murad, azledilen Sofu Mehmed Paa
yandalarnn hareketlerinden rahatszd.57Haremdeki telan bir nedeni bu olabilir. br
taraftan Musa Paann vezirizamlk iin faaliyetleri dolaysyla Ksem, bir fesd
hareketinden rahatszd. Arkasndan eyhlislm Abdrrahimin azli kprdamalara yol at.
56 Nim, IV, s. 431-434.
57 NNim, IV, s. 413.

Belge 24: TKSA E.2457/30

Belge 24
Huwa
Paaya selmdan sonra ilm olunur ki: Murad Paa tefterdr (defterdr) olan brahim Paa
da yz bin ake (silinmi guru) mr hazinesi var imi malmumuzdur, Murad Paadan taleb
eylediniz, temesskn size vermi idim, Tefterdr brahim Paann temesskn yz bin guru
mr hazinesi var imi zimmetinde, taleb eylediniz mi, eer taleb eylemediniz ise temesskn
gndereyim; mr hazinesidir, taleb idesiz, merhume sultan58 tefterleri arasnda bulduk, yle
malm oluna, mevcib in tedrikde misin? Zamandr, Allh severseniz, mukayyed olasz,
greyim sizi, hayr dumz her vechile sizinledir.
Vlide Sultan
zet:
Vlide sultann vezirizama emri: Defterdr brahim Paa zimmetinde mrye (devlet
hazinesine) ait yz bin guruun hazineye alnmas emrediliyor. Belge altnda Vlide Sultan
imzas var.
Yorum:
Belge, Vlide Sultan imzasyla dorudan vezirizama gnderilen bir emirdir. Vlide,
Ksem veya Turhana ait olabilir. Yaz Kseme ait yazlara benzer. Defterdr Tefterdar

diye yazar. Ba-defterdr brahim adyla iki kii bilinmektedir: Hac lakabyla III. Murad ve
III. Mehmed dnemi ba- defterdrlarnda; ikincisi eytan veya melek unvanyla bilinen IV.
Mehmed dnemi ba-defterdr 1676da am beylerbeyi. Belgede ad geen bu eytan,
brahim Paa olmaldr. Beylerbeyi olmadan nce ba-defterdr olmal.
58 Vlide Sultan.

Belge 25: TKSA: E. 2457/19, vezirizam arz

Belge 25
zet:
1. Giritten serdr Hseyin Paadan telhs gelmi
2. Tersanede yaplan gemilere kreki alnacak.
H. H. Ksem Sultann (?) emri:
Donanma-yi Hmyn iin ziydesi ile aba harcanmas.

IV. Murada Telhsler

1. Vezirizam Arz
Sultan, mukabele defterine yeniden kimsenin ilve edilmemesi zerine kesin karar vermi,
kontrol iin mukabele defterinin sretinin (kopyasnn) aynen kendisine gnderilmesini
emretmi. Vezirizam kendi zamannda mukabele defterine kimsenin yazlmad hususunda
pdiaha sz vermek gereini duymakta.
Hatt-i Hmyn:
Tahsl idesin, ihml itmiyesin.
Mukabele (kontrol) defterine kimsenin gememesi hususunda pdiah emrine dikkat
edilmesi, bu hususta kesinlikle ihml edilmemesi sultann ok nem verdii bir sorundur.

2. Vezirizam Arz
a. olan kullar her sene olageldikleri esbb almayub pek alsn isterler. Pdiah, i
(Enderun) olanlarna verilen kumalarn en iyi cinsten olmas hususunda vezirizama fermn
gndermi, vezirizam tedrik etmeye altn, zaman istediini bildirir.
b. Ekya dedii isyan halindeki sipahiler zorbalardr (16321633). Ayaklanma
bastrldktan sonra kaak zorbalarn ele geirilmesi iin takibe geilmitir. Bu noktada Sultan
Murad, ihmle saplmamasn emretmi; vezirizam, stanbulda ve vilyetlerde zorbalarn
takibinde ihml edilmedii noktasnda pdiaha sz vermek gereini duymu. Pdiahn
nlemlerini uygulamada gsterdii byk aba dolaysyla vezirizam onun idaresini zamn-
adletlerinde her ey makamn bulur diye yineliyor.
Hatt-i Hmyn:
Aka isterler, hemn aka gresin.
Pdiah hattlarnda emirleri ksa yazar. olanlarnn maalar iin hemen para
salanmasn ve kendilerine denmesini emreder.

3. Vezirizam Arz
Donanma kumandan vezir kapudn paa,59 stanbulda Kasmpaada Tersne-i amirede
zerk bir idare bandadr; dorudan doruya pdiahtan emir alr. Vezirizam pdiahn
mutlak vekli sfatyla kapudn paann msveddelerinin ilkin kendisine gnderilmesi gerekir.

Kapudn paann ilere dair emir msveddeleri vezirizama gelmi, o da gerekli notlarla bu
yazlar pdiaha sunuyor, kapudn paa, arzlar zerine acele hatt-i hmynlarla geri
gnderilmesini arz ediyor.
Hatt-i Hmyn:
Geldgi sat elendirilmeyb zerine hatt-i erfler yazlub geri gnderem, ma kse
inindedr giru sen de arayasn.
Hasan Paa kapudnlktan azlolunup yerine gelen Canbuladzde bilgi sahibi paaya
pdiahn zel iltifat vard.

4. Vezirizam Arz
1. Vezirizam arznda pdiahn av partisinde yakalad avlar vezirizama balam.
Vezirizam dua ile avda gsterdii kahramanlklarn grerek kutlar (av bir eit sava
manevras idi).
2. Pdiahn sefere kp gneyde Payas skelesine Msrdan erzak getirilmesi plnlanm
(otuz bin kile arpa ve on be bin kile buday, on be bin kile pirin, kantar barut). Bu i
Ahmed Paaya havale olunmu, kendisine kl ve kaftan gnderilmesi emrolunuyor.
Hatt-i Hmyn:
Tahsl idb itmm-i hidmetten sonra kl ve kaftan gerekdir. Geen giden kdnda
yavuzlanub zr eylemi idik. imdi bu gidince arada nesne yokdur dey takayyd eylemez.
Yorum:
Pdiah, kl ve kaftann, hizmet yerine getirildikten sonra verilmesi doru olur diye
dnyor. Daha nce kendisini azarlayan bir yaz gnderilmiti, imdi kl kaftan giderse ii
gereince grmez, diyor.
Sazak Payasta anbara geleceine gre, bu belge Bagdad seferi arefesine ait bir tarihte
1048/1638de yazlm olmal. Osmanl idaresi bir sefer karar verilince etrafl lojistik
nlemleri alrd.60

5. Vezirizam Taban-yass Mehmed Paann Arz

dam edilen eski vezirizam Receb Paann mallar hazineye alnmak iin bir defterde
tespit olunmu. Para olarak be-yk (10 kse, bir milyon) aka tahsl edilip pdiahn ihazinesine gnderilmi. Daha para ktka gnderilecektir. Bu sorun iin pdiahn yeni
emirleri bekleniyor.
Pdiahn Hatt-i Hmynu:
Bir ourdan tahsl idb gnderesin, az az lzm deil, btn gnderesin.
Yorum:
Azl veya katl olunan devlet adamlarnn mirasna pdiah el koyar, i-hazineye alnrd. Bu
rnekte olduu gibi genelde bu msdereler hayli byk meblalara varyordu.
Msderenin mant udur; ceza verme yannda paalarn milyonlara varan hazineleri
idarede iken rvetle toplanm servetlerdir. Bu dnemde rvet ve baka yollarla idare
bandakiler muazzam servetler ymaktadr. Devlet makamlarna gemek iin pdiah dahil

herkese rvet vermek kural halini almtr. Her makamn rveti liste haline getirilmitir.61
Belgenin tarihi, Receb Paann idam tarihinden hemen sonraya aittir. Topal Receb Paa
kapkulu sipahilerini arkasna alarak pdiah zerinde bir bask idaresi kurmutu. IV. Murada
onun entrikalar anlatlnca pdiah onu saraya davet etti, huzurda yere kapanp selm verince
pdiah gel ber topal zorba-ba diye karlad. Paa yeminler ederek sadakatini ispata
altysa da gazab-i ehriyri o dereceye vard ki bre kfir abdest al idama hazrlan diye
bard. Sipahiler pdiah nnde vezirizam Hfz Ahmed Paay kanl ekilde katlettikleri
srada Receb Paa pdiah tehdit ile, Pdiahm abdest al demiti. Sultan Murad bunu
unutmamt, hemen hiddet iinde u hinin tez ban kesin dedi; darda Receb Paann
kafadarlar sipahi aalar bekliyordu. Kementle boulan Receb Paann cesedi nlerine
atlnca balarndan korkup katlar (Haziran 1632). Sultan bunun zerine tm devlet
byklerinin bir meveret meclisinde toplanmasn emretti. eyhlislm ve yenieri aalarnn
katld bu devrim meclisinde Sultan Murad gerekten Osmanl pdiah olduunu gsterdi.

6. Vezirizam Taban-yass Mehmed Paann Arz

Celld yannda idama mahkm Halil Paadan msdere edilecek serveti hakknda bilgi
edinilmi, yeminle varln itiraf etmi, para olarak 45 bin guru, mcevherli kuak ve
alacaklar ile birlikte hepsi 50 bin guru (yaklak 33 bin altn) serveti varm. Celld
yannda, idamdan nce serveti tespit olunuyor.
Hatt-i Hmyn:
Dahi darb olunsun, ol karar (ikrr) eyled guruu idb (alp) gnderesin, dahi sylerse
ol akay tahsl idb gnderesin.
Yorum:
Devlet saylar 50.000e varan yenierilere ulfe ve bahi yetitirmek iin rvet ve
msderelere bavurmak zorunda, paalar muazzam servetlerini yolsuzluk ve rvetle
yaptklarndan devlet kendini hakl gryor.
Pdiah ve vezirizam Taban-yass Mehmed ile Revan seferi iin Erzuruma gelindiinde
Erzurum beylerbeyi Van seraskeri atanan Timur-Kazk Halil Paa, Diyarbekir beylerbeyi
Murtaza Paa ile serdrlk yznden kavga kard, Murtaza Paa stanbula gelip pdiaha
arz etti, orduda ayrlk nedeni olur dncesiyle Halil Paann idamna fermn kt.62
Murtaza Paa, Lehistan ile bar salayan serdr olarak sarayca gzde63 idi. Olay 1635
baharna rastlar. Belge bu tarihe aittir.
IV. Murad hatt-i hmynunda celld yannda mal varln itiraftan sonra hemen bann
kesilmesi ve itiraf ettii servetinin hemen msdare edilip kendisine gnderilmesini emreder.

7. Vezirizam Arz
stanbulda vergi toplama yetkisi verilen alt-blk sipahi mlzimleri Dvna vezirizam
huzuruna kp mlzemet hizmetlerinin bayramdan nce verilmesi iin bask yapmaktadrlar,
vezirizam pdiaha bavurur, nasl hareket etmek gerekir, emir bekler.
Pdiahn Hatt-i Hmynu:

Ne oldular, bayramdan sonra m; kannlar ne ise alsunlar, imdi vakit tenkdir.

Yorum:
imdi vakit tenkdir dediine gre, sipahilerin basksndan pdiah kaygldr. Bu durum
Sultan Muradn Revan seferinden stanbula dnne (Aralk 1635) rastgelmi olabilir.
Sultan sipahilerin acelesinden rahatszdr, ama kann nizm inemek istemez.

8. Vezirizam Taban-yass Mehmed Paann Arz

1. Pdiah vezirizama emretmi Sipahi tifesine seltn tevliyetlerin ve byk
voyvodalklar virmiyesin ve h korkmayasn, yenieri kil olmaz, merhametini koyasn,
buyrulmu, emir pdiahmndr. Vezirizam bayram sonlarna kadar geciktireceini tahmin
eder.
2. Kumandan Murtaza Paann askere yetimesi iin fermn gnderilmesi emredilmi,
vezirizam daha nce fermn gnderildiini, muhafaza iine atanan beylerbeyilere,
sancakbeylerine ve Ekrd (Krdler) aret babularna hilatlar gnderdiini, bylece
serhadlerdeki beylere teviklerde bulunduunu bildirir, pdiahn emri zerine yeniden
kapclar ile fermnlar gnderileceini bildirir.
Pdiahn Hatt-i Hmynu:
Hemn ayak basasn; inallah sz tutulur, tutmayann cezas belldr.
Yorum:
Alt-blk sipahiler sultan vakflar gelirlerini hazine iin toplama hizmetini, mlzim
sfatyla ellerine geirmilerdi. Bu gelir kayna byk meblalara varmaktadr;64 ikincisi
byk voyvodalklar geliridir. Eyletlerde hazineye ait zemet ve hslar evvelce voyvoda
denilen tahsldrlar eliyle toplanyordu, bu gelir kaynaklarna voyvodalk deniyordu.
Sipahiler bu gelirleri toplama ayrcaln da ellerine geirmilerdir. Gelirin byk ksm
binlerce sipahi ve tuttuklar adamlar elinde kalyor, hazine darla dyor, yenieri ulfe ve
bahileri iin para bulunamyordu.
Sultan Murad bu yolsuzlua son vermek iin 1632 Meveret Meclisinde kesin kararlar
aldrmtr. Vezirizam pdiahn emirlerini anyor; sipahi ayaklanmasndan korkmadan,
ekinmeden emirlerinin yerine getirilmesinde Sultan Murad azim ve kararn bildirmitir.
Sipahiler gelir defterleri ve vakf tevliyetlerinin bayramdan nce verilmesinde ayak diriyorlar
(bkz. yukarda no. 3). Bayramdan sonraya braklm. Bu noktada pdiah vezirizama kesin
talimat veriyor, korkmayasn, yenieri kil olmaz diyor. Sipahi ayaklanmas korkusu
vardr. Sultan Muradn tam iktidar ele almasn salayan byk Meveret Meclisinden (9
Haziran 1632) beri durum deimitir. Taban-yass Mehmed Paa da pdiahla sk ibirlii
iindedir. Bu yeni arz bunu kantlamaktadr. Belge Meveret Meclisi kararlarndan hemen
sonraki aylarda 1632 yazna veya hemen sonrasna ait olmaldr.65 Sultan Murad vezirini
merdne ayak basasn diye sipahiler karsnda cesaretle direnmesi iin destekliyor. Bu
gnler Sultan Muradn pdiahlk otoritesini kurma abalar dnemine aittir.

9. Vezirizam Arz

Dn pdiaha ikyetlerini arz eden halktan reya bugn Dvn-i Hmyna gelip cizye
ve avriz vergilerinin arlndan ikyet ettiler, azaltlmalar hususunda srar ettiler.
Avrizden biraz indiri yapmak mmkn. Reyann ektikleri sizce de biliniyor. Ama
bulduka fazlasn isterler. Bugnk koullarda fazla indirim yapmaya imkn yoktur. Yaknda
vergi tahrri yapldkta gerekli indirimler yaplr. Vergi veren reyann durumlaryla
ilgilenmek gerekir.
Hatt-i Hmyn:
Mehm emken lzmdr.
Yorum:
Siyset zerine nashatnmelerde yazld gibi, vergi veren tebaa ile reyay vergi ve
iddetli yntemle idare devletin temelini kazmaktr.66 Eski Hint-ran siyset kitaplarndan
slm devletlerine geen bu pratik devlet teorisi tm slm devletlerinde brokrasinin izledii
temel grtr, adlet ve adletnme terimleriyle ksaca ifade edilen bu kural vezirizamn
ve pdiahn szlerinde bir kez daha gndeme gelmi bulunmaktadr. Bu adlet prensibinin
kanlmaz gerei olarak reyaya, dorudan pdiaha rka denilen bir dileke ile ikyet
hakk tannmtr. Sultan Murada arzhl sunulmutur.67 br taraftan Revan ve Bagdad iin
seferler dnldnden vergilerde byk ksntlar yapmaya imkn olmad pdiah ve
vezirizamn zerinde birletikleri bir gerektir. Pdiahn yant, imkn olduu kadar cizye
ve avrizde indirimler yaplmas, bylece reyann ikyetlerine yant verilmesi gerei kabul
edilmitir. Pdiah lzmdr diye vezirizamn dncesini onaylar.

10. Vezirizam Arz

Hasan adnda birinin68 (zorba-ba) idam hakknda pdiahn kesin kararna vezirizam
ister istemez katlmak zorunda. Ona sadetl ve merhametl diye hitap eder.
Hatt-i Hmyn:
Hasan habsolsun, amma bu melnu hemn imdi kapclar kethdasna gnderip eme
nnde ban kesdiresn, ben dahi yukardan bakarm, elbette lsn.
Yorum:
Bu Hasan kimdir? Byk su ilemi olmal. Sultan onun hemen bann kesilmesini istiyor;
kin ve hiddet iindedir, bann kesildiini kendisi grmek istiyor. Tahtta salamca
yerletikten sonra Sultan Murad her tarafta sipahi zorbalarn bulup acmaszca idam
ediyordu.69 Hasan bunlardan biri olmal. IV. Muradn merhametsiz bir despot olduunda tm
kaynaklar birleir.

11. Vezirizam Taban-yass Mehmed Paann Arz

Sipahi ayaklanmas ve byk meveret (20 Zilkde 1041/9 Haziran 1632) akebinde
stanbulda sipahi ayaklanmasna nayak olan zorba-balar aranmaya balanmtr. Sultan bu
ii yakndan izlemekte ve vezirizam sktrmakta. Mehmed Paa bu ite gayet
mukayyedim diye pdiah inandrmak istiyor. Zorba-balar tizce ele girmez diye zr
diliyor. Aranma aikre sokaa db aranmaz diyor. Efrad adlar yazl kontrol defterini

(mukabele defteri) yazan mukabeleciyi aryor cmle blk zbitlerini (huzuruna) getrdm
sipahiler aasna gnderdim, diyor (kaaklar yakalamak iin). Ayrca skdara adam
gnderilmi. Gayette mukayyedim ... bam ile oynarm diye pdiah inandrma abasnda.
Hatt-i Hmyn:
Fesd aalarndr, elbette bulunmak gerekdir. Aalar ardub ikre tenbh idesin,
banz gerekse bu ahvle mukayyed olsunlar.
Yorum:
Sultan, zorba-balarn sipahi blk aalar olduuna, ayaklanmay onlarn dzenlediine
inanyor; aalarn arlmas ve idam korkusuyla uyarlmasn istiyor; IV. Murad 1632 yaznda
Meveret akebinde ekya cemine kendini verdi, emr eyledi ki her biri blklerinde olub
stanbulda mevcd bulunan zorba-balar tutup ele vireler.70
Kaanlar da zamanla bulunup idam olundu, Revan seferine giderken pdiah Anadoluda her
gittii yerde zorba-balar buldurup idam etti.71 Sultan Muradn himmet-i aliyye ve gayreti seniyyesi berektyla satvet-i Osmn kuvvet bulup zorbalar kltan geirildi.

12. Vezirizam Taban-yass Mehmed Paann Arz

Mekkeyi ekya (l Araplar ?) istil etmiler. Gnderilen Halil Paa onlar pskrtm,
kendisini yreklendirmek iin pdiah kl ve kaftan gnderse iyi olur. Ayn zamanda
Kbenin onarm ilerinde hizmeti grlen Rdvan Beye de iltifat edilmesi yerindedir.72
Hatt-i Hmyn:
Yazlub gnder zereyim (?), derse mukayyed olasn.
Yorum:
Mekke emirlii, babadan oula emirlie geen peygamber soyundan erfler idaresinde
zerk emirlik statsne sahipti. Klemenler dneminde olduu gibi Mekke Msrdaki
Osmanl beylerbeyi kontrol altnda idi. Cidde bir Osmanl sancakbeyi idaresi altnda idi.
Pyitahtta kargaa dneminde (16171623) Mekke, teki eyletler (Trablus, Tunus, Cezayir,
Msr ve Bagdad, Arap eyletleri) gibi zerkliini artrd. Emirlik iin kardeler arasnda
mcadelelerde Osmanl sultan etkin bir rol oynayamyordu. 1626 ylnda Grc Ahmed
Paay Mekke erfi ziyafette zehirleyip ldrd.73erf Nm, Cidde Osmanl sancakbeyini
katledip Ciddeyi erflie balad (Mart 1632). Msr beylerbeyi Halil Paa, Nmyi
ortadan kaldrd (Austos 1632). Belgemiz bu olayla ilikilidir. Osmanl erfleri Ciddeyi
ele geirme abasndan vazgemediler. l Araplar (urbn) zaman zaman Mekkeyi igal
ve yama etmekteydi.

13. Vezirizam Arz

Bergama kalesine snm olan lyas Paa orada Anadolu beylerbeyi Ahmed Paa
tarafndan kuatlm olup snin ele getirilmesi bekleniyor. Savatklar yerden Bergamaya
doru kaan adamlar kltan geirilmi, Ahmed Paann mektubu pdiaha gnderiliyor.
Hatt-i Hmyn:
nallhu tal ele girr, ol didi sancaklara adam tayn idesin, Ahmed Paa zerine

cemola, ziyde tekd idesin, korkalar.

Yorum:
lyas Paa Balkesirlidir, nceleri suhte (medrese kakn ekya) ve haramleri ortadan
kaldrmakla n kazanm, Hfz Ahmed Paann Bagdad seferine Anadolu beylerbeyi
sfatyla katlm, ranllara kar savalarda yararl hizmet grm; Hsrev Paann
vezirizamlnda (16281631) onunla anlaamam, emekli olup Balkesire ekilmi, orada
yanna toplad topra olmayan kyl levendlerle tfekli sarca ve sekbanlar74 ile Karesi,
Bergama, Kazda blgesinde hkmn yrtm, oralarn vergi ve vakf gelirlerini zabt edip
kendi adamlarna datm, zetle stanbulda kargaa dneminde blgede 16291632
yllarnda kendi bana egemen olmutu. lyas Paa sarca-sekbanlar babuu tipik bir Cell
sergerdesi idi. stanbuldan kendisini merkeze balama umuduyla vezirlik sembolleri
gnderilmiti. Fakat bu, onun blgede nfuz ve egemenliini artrmaktan baka bir sonu
vermedi. Midilliye adamlarn gnderip nfuzu altna sokmak istedi. Ada Rumlar silhlanp
kar koydular, Midillideki Osmanl idarecileri de kar ktlar, stanbuldan yardm
istediler. Bundan hiddete kaplan lyas Paa ele geirdii Midillililerin Edremit tarafndaki
arazilerini ve emlkini zabt etti. Bir bahane ile Manisa sancan da istil etti, byk iddialara
balad. ciz durumda olan stanbul hkmeti gz kapyordu. stanbula ulemya armaanlar
gnderip taraftar ediniyordu. zetle blgede pdiahn hkm gemez oldu. Pdiah am
valiliine atayarak kendisini blgeden uzaklatrmak istedi, fakat o gitmedi, mtesellim bir
adamn gnderdi. lyas stanbulu tanmyor gelen emrlere kulak tutmuyordu. Nihayet
pdiah, onu ortadan kaldrmak iin, Anadolu ve Suriye paalarn tfekli sarca ve
sekbanlarndan baka hkmettii vilyetlerden Cebel adyla asker toplamaya gnderdi.
Alaehirdeki karlamada bozguna urad, Bergama kalesine kap snd, orada kuatld.
Belgemiz Anadolu beylerbeyi Ahmed Paann kuatmada gnderdii yazyla ilgilidir. Hatt-i
hmyn kuatma tarihinde yazlmtr. Paalar lyas hile ile yanlarna alp, pdiaha
affettirmek vaadiyle stanbula getirdiler, pdiahn huzuruna kardlar. Sultan Murad bre
kfir, sana am eyletin virdim, nin muhlefet idb gitmedin diye azarlad. Hasta idim
deyince pdiah bre meln benim memleketime tagallb idb... Manisa ehrini urub gret ve
hasaret etmekte hasta deildin, emrime itaatte ne aceb hasta oldun, bre kesin u kfirin
ban diye cellda teslim etti. lyasa sz verip kefletle getiren Anadolu beylerbeyi
korkudan bir ey syleyemedi. lyasn htnu, oullar bir gecede hepsi boularak idam
olundular (Temmuz 1632).75
lyas Paann ortadan kaldrlmasyla Anadoluda sekban ve sarca askerine dayanan bir
Cell Paa ortadan kaldrlm ve bu eylette Osmanl egemenlii yeni batan kurulmu
oluyordu. Gen pdiahn stanbulda sipahi zorbalarna kar baarl mcadelesi sonunda
lyas Paann tagallbne son verilmesi eyletlerde de pdiahlk otoritesinin yeni batan
kurulmas anlamna geliyordu. Ayn tarihte sipahilerin tagallbnden (haksz yere ele
geirme) kurtulan devlet gelirleri, mukataalar ve cizye eskisi gibi mltezimlere satld,
demelerle hazine rahatlad. Btn bu gelimelerde pdiah, yenieriden destek gryordu.

14. Vezirizam Arz

Sultan Murad Anadolu beylerbeyine bir hatt-i hmyn gndermi, timar ve zemetlerin

yoklamasn ve reyaya kt muameleden vazgeilmesini emretmi. Gelen cevap pdiaha

sunuluyor.
Hatt-i Hmyn:
Gzel dimi.
Yorum:
Pdiah bu cevaptan memnun. Reyann korunmas ona dil pdiah nn salyor. lyas
Paaya kar sava iin Anadolu beylerbeyi Ahmed Paa halka para, erzak ve hizmet
teklft yklemi, pdiaha halktan ikyetiler gelmiti. Pdiahn nlemleri bununla
ilgilidir.76

15. Vezirizam Arz

Vezirizam pdiahn istei zerine kendisine mahll, tayin yaplmam isimlerin bir
listesini gndermi; pdiah soruyor, bu esmler kendisine sunulan esm defteri iinde
midir, deil midir; vezirizam o defterin iinde olduunu bildiriyor. Kapkullar Recec
ulfeleri (mevcibi) buna gre verilecektir. Mahlllerin, yani bo olan kadrolarn defterden
karlmas gerekir, mahll defteriyle karlatrp karlmaldr, bu nedenle onlar da
yazlmtr. Mahll defteriyle karlatrp onlar mevcib defterinden karlmaldr.
Hatt-i Hmyn:
skdara gemek lzm olman ahurlarda ve baltaclar odalarnda baz nak ilerler.
Anlar oradan kaldrp Kk Vezir Mehmed Paa evinde olsunlar, anda oturup yine saraya
gelince.
Yorum:
Kapkullarna, bu arada sipahi ve yenierilere verilen ulfe, mevcib, ayda bir sarayda
yaplan mersimle verilirdi. Esm defterine gre datlrd. Bu defterde lenlerin veya
karlanlarn maalarnn silinmesi gerekir. Fakat silinmez ve i edilir. Sultan Murad
mahlllerin, yani adlar karlacak olanlarn defterden karlmasn istiyor. Vezirizam
karlmalar belli olsun diye mahllleri esm defterinde gstermi.
Sultan Murad bu gibi yolsuzluklara, defterlerden kendisi kontrol ederek son vermek
istemektedir. Onun slahat uygulamakta ne kadar titiz olduunu bu belge aklamaktadr.
Hatt-i hmynda pdiah vezirizama skdar sarayna gemek istediini bildirir.
Ahrlarda ve baltaclarn saray dnda Kk Mehmed Paa evine naklini ister. Nedeni
aka belli deil.
Belki i ileyip grlt yaptklar nedeniyle saraydan uzaklatrmak istedi. Pdiah Revan
seferine kmak zere skdara geecek. Geii 1635 baharna (Mart ay ?) rastlar.77Belge
bu tarihe ait olmal. Vezirizam bu tarihte Taban-yass Mehmed Paadr.

16. Vezirizam Arz

Pdiah, Kse lakapl kethdaya aa rtbesi verilmesini istemi. Vezirizam bunu asker
ocak aalaryla grtkten sonra bildirmeyi uygun grr, mhlet ister. Onlar buna kesinlikle
kar ktlar. Zira kethdalktan ocak aalna kma gelenee aykr imi. Daha nce

kethdalktan aa olanlar, askeri zabitlikte disiplin iinde tutamamlardr. Bunun hats

vardr, kethda kethdalkta kalsn diyor vezirizam.
Hatt-i Hmyn:
Ho, kendne dirse, oldur. Hemn hidmet-i hmynlarnda olsun.
Yorum:
Yenieri ocanda 60 blk dorudan yenieri aasnn blkleridir, birinci blk kethdabey bldr. Onun odasnda drt kethda gedikleri (kadrolar) vardr. Kethdalk, Osmanl
toplumunda asker veya herhangi bir hizmet grubunu temsil eder, grup ilerine bakan bir
veklharc ilevini grr.78Yenieri ocanda kethda-bey yenieri aasna bal birinci
bln kethdasdr, 60 aka ulfesi vardr.79Bu nedenle IV. Murad dneminde kethda-beyin
yenieri aalna getirilmek istenmesi, aalarn protestosuna yol amtr. Aalar kendi
hizmetlerinde birinin aa/komutan olarak balarna gelmesini istemezler. Sultan da hatt-i
hmynda bunu kabul etmi, destekisi olan yenieri aalarn kzdrmaktan kanmtr.

17. Vezirizam Arz

Rumelide Agraka (Agrafa) Adas, yenierilere dokunacak ynl kuma, saray mutfa ve
yenieri meydanna konulan koyunlar iin ocaklk tayin edilmi, oradaki koyunlarn yalnz bu
hususlar iin kullanlmas emredilmi, sipahi vergi mlzimleri adaya karmayacak,
gulmiye adyla vergi almayacak, bu amala mliye ve Dvn tarafndan fermn yazlmtr,
pdiahn hatt, el yazsyla fermn tasdik etmesi isteniyor.
Hatt-i Hmyn:
Makldr.
Yorum:
Vergi toplama yetkisi olan sipahi mlzimler adada beslenen koyunlar iin gulamiye ad
altnda resim almak isterler, Sultan Muradn bunu yasaklayan fermn, daha kuvvetli hale
getirmek iin sultana gnderilip tura zerine kendi el yazsyla tasdiki istenmektedir. Belli
baz vergilerin belli hizmetler veya gruplar iin tahsisine ocaklk denir. Mesel bir limanda
alnan gmrk resimleri bir kalede hizmet gren muhafz yenierilere tahsis edilir, bu gelir
merkeze gitmesine hacet olmadan dorudan doruya o yenieriler tarafndan tahsl olunur. Bu
sisteme ocaklk denir.

18. Vezirizam Arz

Darbhne nzrlna vezir Kenan Paann tayin edilmesi dnlmektedir. Vezirizam onu
pdiaha itidalli, msrif olmayan doru ve dindar kiidir, pdiaha hizmette ok alr, diye
tantr. Bu makam iin pdiahn bert vermesi istenir.
Hatt-i Hmyn:
Tayn idesin, olmaya ki hiynet zere maslahat gre, sonra ba gider.
Yorum:
Para iiyle ilgili nemli bir mevkie tayin edilen kiide ne gibi sfatlar arandn bildiren bu
belge ilgintir. IV. Murad korku veren bir tehditle tayini onaylar.

19. Vezirizam Arz

dam edilen Ahmed adnda birinin brakt miras aratrlm: 3000 altn sikke, 2 kse
(200.000) aka km. Esbap olarak deerli bir ey brakmam. Alacak senedi olarak 40 yk
(drt milyon) aka alacakt. Bu paray hizmete gidenlere (sipahi hizmet erlerine?) vermi. (70
milyon) bir ev grnyor. evld ve hamilesi var (miras olarak). Halil Paaya yekden
gelecek. Emredilirse gelmeye tevik iin (istimlet) kendisine hatt-i hmyn ile bir fermn
gnderile. Fermn pdiahndr.
Hatt-i Hmyn:
Herkes hakl hakkn alsun.
Yorum:
dam edilen Ahmedin vergi toplama hizmetinde bir mltezim veya memur olduu tahmin
edilebilir. Hizmetinde olanlara senetle para vermi.
Baka bir kiiden sz edilmekte. Bu kimse Halil Paaya gelecektir. Geliini salamak iin
fermn gnderilmesini vezirizam nerir. Bu Halil Paa, Timur-Kazk Halil Paa
olabilir.80Sz konusu Halil Paa, IV. Muradn Revan seferinde Erzurum beylerbeyi idi.
Pdiah ona kzp katline fermn gnderdi.81
Hatt-i hmynda pdiah herkes hakkn alsn der, bununla miraslarn er hukuka gre
haklarn almalarna izin vermitir.

20. Vezirizam Arz

1. Kapudn-i dery azledilen Mustafa Paa, yerine atanan Cafer Paa yanna varnca m,
yoksa hemen mi gelsin, pdiahn emrini soruyor.82
2. kinci soru, zemet ve timar konusunda pdiah fermnlar hazrlanmaktadr.
Hatt-i Hmyn:
Berhudr olasn; zemete mukayyed olduun in imdi ol gelrse gemiler hl kalur, bu
varnca ve Cafer Paadan kd var demi idin, alup gnderesin.
Yorum:
Cafer Paann Mustafa Paa yerine kapudn-i dery olmas 1632 ylndadr. 1633te hl
bu mevkidedir. Belge 1633 olabilir. Timar ve zemetler, kanna aykr olarak baz paalara,
nfuzlu kimselere, Harem kadnlarna arpalk, pamaklk adlar altnda gemi bulunuyordu.
IV. Murad sipahi ayaklanmasn bastrdktan sonra 1632 sonbaharnda Rumeli ve Anadoluda
timarlarn yoklamaya alnmasn emretti.83Bu emir timar sisteminde reformun balangc idi.
1633 ylnda Sultan Murad, timar ve zemetlerin hak sahipleri askere verilmesi yolunda
kararl idi. Bu amala Hseyin Paann lm zerine Rumeli beylerbeyi Bayram Paaya
fermn gnderdi: Paa Sofyada dvn kurup genel bir yoklama yapacak, kllar
(timarlar), sava erlere tahsis edilen timar ve zemetleri yazar ve tuvna yiitlere tevcih
edecek, her birinin bertnda haklar yazlacakt. Bayram Paa bu i iin ok aba harcayp iyi
i grd.84Sonradan sultan onu vezirizamla kadar ykseltmitir.
59 Kapudan-i dery paalar, Kanun dneminde ve Hayreddin Paaya verilen zel yetkilerden sonra eylet paalar srasnda nemli bir
mevki sahibi olmulardr. Bkz. . Bostan, Kapudan-i Dery DVA.
60 Osmanl lojistii iin balca u eser, C. Finkel, Administration of the Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary,

1593-1606, Viyana, 1988.

61 Rvet, lyihac brokratlarca idarede yolsuzluklarn banda anlr, Koi Beyin telhslerine baknz.
62 Fezlekeden, Nim, III, s. 245-249.
63 Fezlekeden, Nim, III, s. 223-232.
64 M. Gler, Osmanl Devletinde Haremeyn Vakflar.
65 Bu olaylar iin Fezlekeden, Nim, III, s. 111-131.
66 Bkz. H. nalck, Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyset Nazariye ve Gelenekleri, Reid Rahmedi Arat in, Ankara, 1966, s. 259271.
67 H. nalck, ikyet hakk: Arz- Hl ve Arz- Mahzarlar, Osmanl Aratrmalar, VII-VIII (1988), s. 33-54.
68 Nim, ibid.
69 Nim, III, s. 147-153.
70 Fezlekeden, Nim, III, s. 121-134. Revan seferine giderken Anadoluda yakalad zorba-balar bulup idam iin, Nim, III, s.
150-162.
71 Fezlekeden, Nim, III.
72 Rdvan Paazde. Abdullah elebinin Msr ve Krm Hanl zerine eserleri bilinir, bkz. F. Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve
Eserleri, ev. C. ok, Ankara, 1982, s. 194-95.
73 Nim, III, s. 413, 445.
74 M. Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul, 1965.
75 Fezlekeden, Nim, III, s. 134-143.
76 Nim, III, s. 143.
77 Nim, III, s. 233.
78 Bkz. Halil nalck, The Appointment Procedure of a Guild Warden (Ketkhud), The Middle East and the Balkans under the
Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington, 1993, s. 194-201.
79 Kavnn-i Yenieriyn, yay. T. Toroser, tpkbasm, varak 87b.
80 Nim, III, s. 244.
81 Ibid.
82 Ibid.
83 Nim, III, s. 143.
84 Tarih-i Nim, yay. M. pirli, Ankara, 2007, s. 842.

Belge 1: TKSA E.2457/20, vezirizam arz

IV. Mehmed Vlidesi Turhan Sultana Telhsler

Belge 1
zet:
Boaz Hisarlarnn muhafazas iin kalelerin teftii
Vlide Turhan Sultann (?) emri:
1. Etrfa gz kulak ol
2. Mevcib iine dikkatli ol, gecikdirme.
Yorum:
Bu belge Venedik donanmasnn Boaz tehdit ettii bir zaman, 16541656 dnemine ait
olmal. Turhann emrini ktibi kaleme alm olmal. ml hatlar ok az.

Belge 2: TKSA E.2457/24 E.2457/25, vezirizam arz

Belge 2
zet:
Venedik birka yldr 19 gemisiyle bir yerde bekliyor, kapudn paa, kapudnlar ve yenieri
kethdasyla gryor.
Vlide Sultann (Turhan ?) emri:
Venedik donanmasna kar harekete gemeli.
Yorum:
Venedik donanmasnn tehdidi karsnda cil toplant 16541656 yllarna rastlar,
donanmaya yenieri konulmas kethda ile grlyor.

Belge 3: TKSA E.2457/11, vezirizam arz

Belge 3
zet:
1. bir Paann hediyeleri
2. Giritten Hseyin Paadan iyi haber, gnderilen askerle baarl byk atma.
Vlide Sultann emri:
Hediyeler geldi. Giritten yeni eyi haberler beklenir.
Yorum:
bir (vezirizaml 28 Ekim 165411 Mays 1655), Anadoludan saraya hediye
gnderiyor, belge 1654te olmal.

Belge 4: TKSA E.2457/10, vezirizam arz

Belge 4
Vezirizam arz, zet:
Hasan Paann Trablusam eyletine atanmas, hazineye para gndermi.
Mevcib iiyle yakndan ilgi gsteriyoruz.
H. H. Vlide Turhan Sultann emri:
Ne arz eyledinizse sadetl Arslanm (IV. Mehmed) ihsan eyledi, hemn her etrfa gz
kulak tutub...
Yorum:
Trablusam eyleti SuriyeAvrupa ticretinde nemli bir limand ve bol gelir getirmekteydi.
Askere mevcib iinin nde gelen bir sorun olduu daima hatrda tutulmakta.

Belge 5: TKSA E.2457/14, vezirizam arz

Belge 5
zet:
Sadakatini inandrmak abasnda. Bir ihtiyar kulun olup dnyada devletl efendme
hidmetten gayr murdm yokdur... Hliy gzellik olub.
Mevcibi tedrike alyoruz.
Oluma vezret mjdesi in hkipaylarna gnderilecek yirmi kse hliy irsl
olunmudur.
H. H. Vlide Turhan Sultann emri:
... bir hoa hidmetine mukayyed olasn.
Yorum:
Arz, ihtiyar vezir Boynu-Yaral Mehmed Paa (vezirizaml 26 Nisan 165615 Eyll
1656) olunun vezirlii iin armaan (rvet) 20 kse (2 milyon aka) gndermi.

Belge 6: TKSA E.7002/24, vezirizam arz

Belge 6
zet:
Venedikin Bozca-Adaya saldrsnn duyulmas zerine mezzn yenieri ve cebeci askeri
ve baz sancakbeyleri kuvvetlerine Hseyin Paa atanm, Venedik donanmas Limni civarnda
frtnada kayba uram, ekilip gitmiler ancak Boazda olan gemilerden gayr kfirin bir
gemi(si) dahi olmadn Hseyin Paa bildirdi. Mektubu gnderildi.
H. H. zet:
Yz bin kere kr. Giritten de fetih haberleri geldi.

Yorum:
Hseyin Paann seraskerlii ve Venedik donanmasnn Limni yaknnda frtnaya tutulmas:
Nam (pirli yayn, III, s. 12291230), tarih: 1059, II, Cumda/Haz. 1649.

Belge 7: TKSA E.7002/32, vezirizam arz

Belge 7
zet:
Venedik kalyonlarna imdad gnderilmi. Kapudn paa ile eyhlislm ile mvere
olundu. Galatada be burton gemi bulunmakta, onlar navlun ile tutup donanmaya gnderelim.
Burton bana bin guru vermek gerekir. Dier mhimmatla birlikte 50 kse (5 milyon
aka) gerekir. Paray gnderdim, i-hazineden yardm istemiyorum.
Kapudn paaya emir gnderesiz, tedrikte bulunsun.
H. H.:
Elli kse para hazrdr, alp Kapudn Paaya gnderesiz, bu parann i-hazineye geri
denmesinden, siz (vezirizam) sorumlusunuz. Elli kse para gnderilmitir.
Yorum:
Venedik donanmasnn takviye olmas ve saldr ihtimali Nam (pirli, IV, s. 1674),
atalba Mustafa Paa, Osmanl donanmas bozgunu: Haziran 1656.

Belge 8: TKSA 7002/34, vezirizam arz

Belge 8
zet:
Msrdan gelen zahre gemileri Rodosta, Venedik donanmasnda yalnz alt gemileri
denizde kald, tekileri gitti, be kadrga gnderilecek, adalara top ve malzeme Memi
Paazde Mehmed Paa ile teslim almak iin gnderildi.
H. H. zet:
Kapudn Paann gitmedii eyi oldu, Donanma-yi Hmynun gitme zaman yaklat.
Yorum:
Memi Paazde Mehmed Paann Venedik donanmasna kar donanmann dn iin
gnderilmesi: Nam (pirli yayn, IV, s. 1678). Memi Paazde Mehmed, Kenan Paa
kumandasnda Boazda donanmann bozgunu, 26 Haziran 1656.

Belge 9: TKSA E.7002/47

Belge 9
zet:
Egede olan gemilerden bazlar (Venedik ablukasndan kurtulup) Boazdan ieri birer
birer geip stanbula gelmekte. imdi asl ihtiya gemilere kreki bulmaktr. Donanma
hazrlanp, muhafazaya ayrlan 1500 yenieri Beiktaa karlm (gemilere binmek zere),
ulfeleri gnderilmitir.
Emir (aynen metin):
Ne arz olundu, malmumuz olub hemn greyim sizi, ziydesiyle ikdm edb alasz,
her vechile hayr dumz sizinledir. Her etrfdan dahi gz kulak tutmakdan hl olmayasn,
Hakk tal hayrlsyla bir iki gnden mukaddem donanma-yi hmyn karmak sn eyliye,

bt-temm bt-kusr, mukayyed olasn.

Yorum:
Egedeki gemilerin tersaneye gelmesi ve donanmann hazrlanp muhafz yenierilerle
Egeye dnmesi sz konusudur. Girite 1500 yenieri muhafz gnderilmesi dnlyor.
Vlide arz zerine yazd emirde bu yardmn bir an nce gnderilmesini ister.
150 gemiden kurulu donanma 1061 Receb aynn 12sinde (1 Temmuz 1651) Egeye hareket
etti.85 Belgemiz 1651 Temmuzdan nceki aylara ait olmal. Donanmann Egede Venedik
donanmasyla sava iin bkz. Nam (V, s. 80-82). Kapudn Girite yardma gidemedi.
Venedik donanmas ald Osmanl kalyonu ile Kandiye nnde gsteri yapt.
85 Nim, V, s. 79-80, yenieri Beiktata gemilere bindi.

Belge 10: TKSA E.7002/19, vezirizam arz

Belge 10
zet:
1. Siyavu Paa Bosnaya
2. Arz sunan vezirizamn kk oluna iki bo kapcba ulfeleri hazineye konmu, fakat
gedikleri zemetine ilve olunmak iin telhs
3. Blk halk ulfelerini almlardr ve gitmek zeredirler.
Yorum:
1. Siyavu Paann Bosnaya tayini
2. Paalarn oullarna maa, vezirizamn olu daha nce zemet sahibi, bo kalan
kapcbann gedikleri ilve edilmesini rica eder
3. Sipahiler, Girite gnderilmesi kararlaan kargaa karan sipahiler olmal.
Belge tarihine gelince Siyavu Paann vezirizamlktan azli ve Bosnaya atanmas tarihi:
Nam (pirli yayn, s. 1368), Nisan 1656.

Belge 11: TKSA E.7002/50, vezirizam telhsi

Belge 11
Vezirizam arznn zeti:
1. Ahska eyleti paas Yusuf lm yerine vezir Topal Osman Paa neriliyor.
2. Memur olduum donanma hizmeti iin elimden geleni yapyorum.
3. Tarada reyaya zulm yapan sekbanlardan yakaladklarmz donanmada kreki olarak
kullanmaktayz.
4. Osman Paa, donanma iin yirmi bin kse (iki milyon) aka yardm yapmtr, kendisine
Trabzon eyleti valiliini neririm.
H. H. Emir:
Ne arz olundu malmumuz olub yazlub gnderilmidir, hemn greyim sizi donanma-yi
hmyna ziydesiyle dikkat edb gznz aasz ziyde dikkati zamandr, bir an tehir,
idecek zaman deldr, her etrfdan gz kulakdan hl olmayasn, Kapudn Paaya harcn,
lzm olan veresiz, cmleten size smarladk, greyim sizi.

Yorum:
anakkale Boazn abluka eden Venedik donanmasn pskrtmek, Girite yardm
yetitirmek bu tarihlerde devletin en nemli sorunu idi.
1. Topal Mehmed Paa kapudnlkta tannmtr, 1657de kapudn-i dery sfatyla Limni
Adasn Venediklilerden geri alacaktr.
2. Donanma gemileri iin kreki bulmak nemli bir sorundu. Reyaya kreki akas diye
yeni bir vergi konulmas sorun yaratmtr. Toplanan para ile kreki toplanmaktadr.
Kadrgalarda krekilik son derece g bir hizmetti. Anadoluda halk soyan sekbanlarn
sulu saylp kreki yazldn gstermektedir.
3. Bir eit rvet olarak hazineye yardm karl valiliklerin satlmas bu dnemde geni
lde uygulanyordu. Osman Paa donanma iin hazineye bir milyon aka saladndan
Trabzon valiliine atanmtr.

Krkk aka hakknda fermn

Krkk Aka Hakknda Bir Fermn

Safer 980
(avu-baya teslim olundu, f 13 Muharrem)
stanbul Kadsna hkm ki,
Hliy memlik-i mahrsemde hussen stanbulda kzl ve krkk aka gyet kesret zere
olub ve halk mbeyninde krkk aka gemekle det idnb Hazine-i Amireme dahi ol
makle aka dhil olmakdan hl olmaman krkk ve kzl aka halk mbeyninden def
olunub min bd gememesin emr idb buyurdum ki: vusl buldukda tenbh ve nid ittiresn ki
min bd krkk ve kzl aka kimesneler almayub halk mbeyninde gemeye, kzl akas
olanlar bu mkle akalarn intihb idb deryya dkeler ve krkk akas olanlar dahi
akalarn Darbhnede kal itdirb tekrar kesdreler veya gayr levzmlarna sarf idb halk
arasna karmayalar; badet-tenbh [kadlar] gh bizzat yoklayub ve nyiblerne tenbh idb
her kimin elinde kzl veya krkk aka bulunursa sicil olundukdan sonra krkk bulunan akay
mr in girift etdirb kimin elinde bulunursa sbaya cermesin aldurasn ve her alt ayda
bir bu hussu yoklayub bu emr-i erfimle mil olduunu arz eyleyb bu maklelerin
cermesin sbalar marifetinde aldurub bu bahane ile sbalara ve gayrya marifetin
olmadn kzl veya krkk aka bulunduu hid olmadn kimesnenin akasn zlmen
aldrmayasn, bu bbda dim mukayyed olub ihmlden hazer idesin.
(fermn Karaman avularndan Cafere virildi, f 28 Safer)
Bir sreti Anadoluya: skender avua virildi f 15 M. Beine dahi yazla
Bir sreti Karaman beylerbeyisine ve kadya
Bir sreti Rma: Veznedr olu Hakk avua virildi, f 15 Safer sene 980
Bir sreti Maraa Selnik ummli kadlarna: Ferhad avua virildi, f 26 Safer sene 980
Bir sreti Bosna beine, ummli ve kadlarna
Bir sreti Sofya kadsna, Dervi avua virildi, f 16 M.
Bir sreti Filibe kadsna
Bir sreti Konya kadsna ve beylerbeyisine
Bir sreti Larende kadsna, Dervi avua virildi, f M.
Bir sreti Anadolu beylerbeyisine ve Ktahya kadsna, s avua verildi, f 25 M.
Bir sreti Lalaya ve Magnisa kadlarna, ummen
Bir sreti Liva-i Aydn kadlarna ve beyine
Bir sreti Mentee kadlarna
Bir sreti Hersek beyine ve kadlarna

Bir sreti Semendere beyine ve kadlarna

Bir sreti Vidin beyine ve kadlarna
Bir sreti Silistre beyine ve kadlarna
Bir sreti Segedin beyine ve kadlarna
Bir sreti Rum beylerbeyisine ve Sivas kadlarna
Bir sreti Bender beyine ve kadlarna
Bir sreti Mora beyine ve kadlarna, Mustafa avua virildi, f 3 Rebil-hir, sene 980
Bir sreti Bursa beyine ve kadlarna, Mehmed avua virildi, f 15 S.
Bir sreti Akehir beyine ve kadlarna
Bir sreti Bursa kadsna, Mehmed avua virildi, f 15 S.
Bir sreti Edirne kadsna, Ferhad avua virildi, f 26 S.

DZN
1444 Varna buhran 80
1676 Kannnmesi 133
Abaza Hasan Paa 292-93, 313
Abaza Mehmed Paa 105, 180, 193, 198, 200-202, 204, 208, 214, 219-222, 247
isyan 9, 105, 180, 192-98, 200-204, 208, 214
Abbas 7, 64, 66
halifesi 64, 66
Abbasler 7
Abdal Murad 232
Abdal Mus 232
Abdal-Kalenderler 229
Abdurrahman Aa (kapuaas) 263
Abdurrahman Efendi (eyhlislm) 316
Abdurrahman Paa 293
Abdlaziz bkz. Karaelebizde Abdlaziz Efendi
Abdlkerim elebi 239
Abdlkerim Paa (defterdr) 199
Abdrrahim Efendi (eyhlislm) 10, 116, 253, 258-59, 261-62, 265, 268, 284
acemi-olan 122-23, 143-47, 155, 194
db (edeb) 89-90
eserleri 89
Adalar 146
adlet dairesi 7, 44, 53-54, 163, 333
Adlet Kulesi (Cihnnm) 55
Adletnmeler 53, 61, 74
afyon 92-93, 116, 218
yasa 93
Agriboz Adas 323
Aa Cmii 241
Aa-Denizi (Deli-Orman) 81
Aa-kaps 116, 172-73, 182, 280, 316, 334
Aa-Saray 138
Ahr-Kap 319

Ahska kalesi 201

ahidnme 15
Ahzde Hseyin Efendi (eyhlislm) 244
Ahmed (Ftih Sultan Mehmedin kardei) 80
Ahmed Aa (darussade aas) 292
Ahmed Aa (silhdr aas) 215
Ahmed (I.) 3, 49-51, 60, 73, 86-87, 99, 104, 110, 125, 143, 145, 153, 161-63, 166, 169,
192, 218-19, 225-26, 240, 273-74, 283, 301
Kannnme-i Cedd 162
Ahmed (II.) 50, 59, 87, 244
Ahmed (III.) 73, 111, 210
Ahmed Vefik Paa 82
Lehce-i Osmn 82
akaalar 100, 318
aka 3, 9, 21, 25, 29, 81, 95-96, 102, 107, 109, 112, 121-23, 128, 130, 133, 135-36, 141,
144-51, 154-55, 162-63, 168, 172-73, 192, 217, 244, 246-47, 249, 251, 270, 278, 282,
296, 300, 303, 306, 310, 317-18, 332
gm aka 4, 64, 124, 130, 250
sa aka 23, 315
zyuf aka 124-25, 130-31, 300, 305, 314-15, 317, 331, 334
Akda, Mustafa 180
Akdeniz 5, 65, 257, 320
Bat-Akdeniz 67
Dou-Akdeniz 11, 253, 320
ak-hadm aa(lar) 71
Aleddn (Atje/Ae sultan) 67
Ali (Hz.) 65
Ali Aa (bostancba) 287
Ali Aa (kethda) 308, 331
Ali Paa (yenieri aas) 199
Ali Paa (Sivas beylerbeyi) 223
Almanya 20, 129
Al-Mutavekkil (III.) 66
al-akikl-Numniyye (Takprlzde Ahmed) 232
alt-blk sipahileri 122-24, 129, 147-51, 155, 184, 164, 309
Altun-Ordu 11
Anadolu 5-6, 8, 26, 29-30, 36, 64-65, 85, 95, 104, 124-25, 128-29, 137, 146, 154, 157-58,
167-68, 174, 180, 193-95, 200-202, 208, 217, 220-24, 226, 234, 237, 247, 264, 267,
269, 283-84, 289, 292-93, 302-304, 306-10, 313, 320, 324-25, 328, 334, 337

Bat-Anadolu 282
beylerbeyi 195, 201, 217, 247
Cell ayaklanmas 174, 195
Dou-Anadolu 4,8, 157, 197, 204, 282
emrleri 64
kadaskeri 72, 176, 215, 297, 299
kadaskerlii 207
levendleri 327
Trkmenleri 234
vilyetleri 174, 302
Anadolu-Hisar 328
Angiolello, G.-M. 128-29, 147-48
Ankara 282
Ankara Sava (1402) 80, 128
Arap eyletleri 15, 238, 302
Arap vilyetleri 302
Arap(lar) 63, 66-67, 90, 150, 189-90, 238
Arnavut 24, 76, 146, 249
Arnavutluk 80, 282, 336
Aron (Bogdan voyvodas) 22
arpalk 9, 116, 154, 283
Arslan Aa (Ksem Sultann kethdas) 77, 241
Arslanhne 50
arz(lar) 23-25, 33, 35, 44, 52, 75, 87, 105, 134, 147, 188, 192, 204, 254, 268, 270, 285,
290, 299, 332
vezirizam arzlar 5, 188
Arz-Odas 24, 44, 46, 50, 55, 58, 60, 137-38, 171, 192
asker mevcibi 4, 298
Astrahan 67
Aarler 230
k Paa 232
kpaazde 229
At-Meydan 32, 34-35, 110, 138, 167-68, 179, 191, 202, 205-206, 209-11, 215, 224, 255,
286, 311, 316, 318
av 94, 128, 136, 141, 191-92, 251
partileri 93-94
avriz 214-15, 331, 336
Avrupa 5, 8-9, 20, 29, 37, 46, 64, 114, 123, 127, 157, 162, 184, 217, 233-34, 246, 249,
321-22, 327, 329, 335
Asker Devrim (Military Revolution) 46

Orta-Avrupa 11-13, 141

Avusturya 4-6, 8, 16, 19-20, 24-26, 29-31, 36, 123-25, 129, 143, 153, 157, 161, 202, 233,
321-22
Ayak Dvn 30-31, 34, 45, 209, 211, 244, 254-54, 316, 334
Ayasofya Cmii 46, 86, 117, 220, 236, 238, 251
Aydn 320
Ayntab 95
Ayn Ali Efendi (defter-i hakan emni) 27, 44, 153-55, 222-23
Kavnn-i l-i Osman der Hulsa-i Mezmin-i Defter-i Dvn 153
lyihas 27, 153
Aye Sultan (I. Ahmedin kz, I. brahimin kz kardei) 204, 257, 301, 304, 307
Azak 11, 137
azeb(ler) 121, 125, 155
Azerbaycan 4, 157, 233-34
Aziz Efendi bkz. Karaelebizde Abdlaziz Efendi
Baba Cafer Zindan 139
Baba lyas 232
Baba(ler) 230
Babaorucca (Barbarossa) Hayreddin Res 67
Bb-i li 75, 229, 266, 268, 344
bb-i defter 43
Bb-i Hmyn 170
Bbussade 30-31, 34, 46, 55, 60, 85, 106, 138, 205-206, 209, 244, 258, 260
aas (kapaas) 30, 50, 71, 100, 104, 108, 288, 318
Bagdad 16, 66, 95, 130, 192-93, 197-99, 203-204, 208, 222, 227, 233-34, 280, 282
Hind ticret yolu 223
kalesi 137
seferi (1626) 197-201, 203, 215, 226-27, 244
Balkpazar 24
Basra kalesi 137
ba-kap gulmlar 101
batarda 328-29
Bathory (Erdel voyvodas) 22
Bat monarisi 54
Batnler 229, 235
Bayezid (ehzade) 209, 225, 244
Bayezid 271, 273, 342
Meydan 55, 86, 99, 101
Bayezid (II.) 58, 60-61, 64-66, 71, 84, 129, 173, 175, 230-32

Midilli seferi 65
bayrakdr 5, 133-34, 136, 139
Bayram Aa (darussade aas) 304, 306
Bayram Paa (vali) 190
Bayram Paa (vezirizam) 70, 214, 216, 220, 222, 224-26
Bayramler 232
Behy Efendi (eyhlislm) 113-17, 239, 241-42, 259, 278, 283
Bekta Aa (yenieri aas) 114-15, 231, 254, 256, 268-69, 282, 284, 290
Bekta postnn 231
Bektalik 231-32, 234, 239
Bektiyn 137, 231
Belgrad 20, 29-30, 137, 141-42
Bender-Abbas liman 234
Benefe Adas 327
bert 9, 25, 44, 61, 64, 155, 163, 222, 231
Beikta Saray 99, 220
bey gemisi 328
beytul-ml 25
bezesten (bedestan) 177-78
Bykl Mahmud (zorba-ba) 266-67, 318
bat (baya) 59-61, 171, 184, 259-60, 265, 267
bidat(lar) 233-34, 237
Birgiv bkz. Mehmed Birgiv
Brun (d saray, tara) 55
aalar 133, 150
Bizans mparatorluu 80-82, 127
Bogdan 15, 20-22
Boaz bkz. stanbul Boaz
Bosna 4, 16, 20, 137, 192, 202, 220, 255, 333, 336
Bostanc Kprs 146
bostanc(lar) 23, 111-12, 122, 146, 169-70, 172, 182, 193, 221, 238-39, 254-56, 258, 263,
265, 281, 293
bostancba 146, 168, 172, 174, 193, 205, 220-22, 224-25, 243, 254, 256, 260, 270, 287,
298, 306, 312, 318
Bostanzde (eyhlislm) 21
Boynu-Eri Mehmed Paa (vezirizam) 71
Boynu-Yaral Mehmed Paa (vezirizam) 319-20, 334, 338, 341-42, 344
boza 93-94
bozahne(ler) 94, 217-18

 in kapatlmas 24
Bozca-Ada 217, 319, 323, 326, 329, 335, 337-38, 343
Budin 20, 25, 29-31, 36, 137, 142, 321
Buhr 66
Bulgaristan 141
Bursa 60, 80-81, 113, 123-24, 144, 173, 232-33, 244, 282, 293, 332
Bursal Mehmed Efendi (Mekke kads) 252
burton (briton) kalyonlar 5, 269, 272-73, 284, 320, 328, 335-36
Bkre 21-22
Byk Abbas (ran ah) bkz. ah Abbas
Byk Dvn 21, 297, 321 ayrca bkz. Dvn-i Hmyn
Byk stanbul yangn (1633) 217-18
Byk Oda 102
aas 108
Byk Petro 11
cb 110
Caca-olu Nureddn (Mogol valisi) 230
Cafer Aa (bostancba) 205
Cmil-Fusleyn (eyh Bedreddn) 265
Canbulad-olu 193
Canbulat 174
Canfed Hatun 47
criyeler 47, 49, 76, 86, 92-93, 99-100, 103-109, 139, 170-71, 175, 183, 245-46, 257,
259, 271, 273, 287
Cariyeler Dairesi 101
cebeci 33, 122, 142, 155, 194, 312
cebeciba 175, 182, 203
cebeliler 121
Cell Hasan 284
Cell brahim Aa (darussade aas) 106, 292
Celller 6, 30-31, 33, 36, 125, 158, 161, 163, 193-94, 223, 264, 267, 284, 304, 307, 313
Cell eteleri 302
Cell ekyas 6, 8, 174, 221, 284, 302
Cell ayaklanmas 174, 195
Cell paalar 302-304
celebke(ler) 121, 142, 282
Cem Sultan (Ftih Sultan Mehmedin olu) 58, 60-61, 71, 76, 129, 173, 231
Cennet-olu 198
cerehor(lar) 125

Cerrh Mehmed (Mehemmed) Paa (vezirizam) 36, 69, 72

Cezayir 15, 25, 66, 221, 267, 272, 320, 323
Cezayir Mslmanlar 66
Chalkokondyles 80
Cibali 217
Mustafa ars 217
cibyet 110, 213
Cigala-zde Sinan Paa (vezirizam) 23, 69
Cinci Hoca 76-77, 248-51, 261, 277-78
cizye 30-31, 124, 148-49, 179, 195, 208-209, 212, 214-16, 223, 264-65
culs 59-61, 86, 111, 114, 184, 192, 244, 246-47, 251, 255-56, 259-60, 262, 273, 286
bahii 5, 122-23, 125, 150, 166, 188, 192, 251, 264
fermn 59
aldran Meydan Sava 234
amhal 203
anakkale 137, 337
Boaz 254, 272, 278, 296, 321, 323, 326-29, 337
andarl Ailesi 232
andarl Ali Paa (vezirizam) 233
andarl Halil Paa (vezirizam) 127
andarl II. Halil Paa (vezirizam) 81, 128
arlk Rusyas 11
anigr(ler) 106
usta 106
avu-ba 75, 134, 138, 168, 251
avu(lar) 134, 136, 139, 150, 266, 305, 318
avuolu (viz) 116-17, 238
ekdiri 267, 328
elebi (asletmeb) 64, 76, 128
elebi Kethda 239, 290
elebi Mehmed (Yldrm Bayezidin olu, I. Mehmed) 65, 80-81, 84
erkes Mehmed Paa (vezirizam) 70, 193, 195-96
erkes(ler) 90
eme 322-23
kma 32, 36, 46, 55, 71, 148, 266
nar Vaks 315-20, 327, 334
ift-bozan resmi 8
ihrin Seferi 12
Dalmaya 323-24

 cephesi 4
Damad brahim Paa (vezirizam) 36, 69
Damlack-Egili (Kemikli) 337
Danimend, . H. 180
darussade 293
dairesi 101
aas (kzlaraas) 3, 25, 49, 51, 56, 59, 101-102, 104-106, 108-109-11, 167, 169, 171,
174, 179, 242-43, 252, 254, 273-74, 287, 291-98, 300-302, 304, 306, 308-309, 314-15,
317-18, 320, 343
hazinedr-aa odas 101
ehzde Mektebi 101
drl-ahd 15
blgesi 15
Davd Paa bkz. Kara Davd Paa
Davd-i Kayser 229
dye hatun 107, 109
debba(lar) 129
Defterdr Kaps 75
defterdr(lar) 43, 59, 95, 124, 130, 138, 156, 170, 199, 204, 207, 209, 253, 256, 264, 27980, 293, 300, 305-308, 317-18, 331, 334, 342
ba-defterdr 75, 209, 280, 295
defterdrlk bkz. mliye
Defter-i Hakan 153
emni 153, 155
Deirmenlik-Adas 326
Deli Hasan 30
Deli Hseyin Paa 298, 315, 322-26, 329
Delibirder Gazal 92
derinti yenieri 9
Dertenk 204
Dervi Aa (yenieri aas) 175, 179
Dervi Ahmed 111
Risle-i Teberdriye f Ahvl-i Drusade 111
Dervi Mehmed Paa (vezirizam) 70-71, 143, 301, 308, 331
Devlet-i Aliyye 46, 181, 257
devrn 115, 229, 237, 239-41
devirme usl 127
devirme-olanlar 123, 128, 144-46, 150, 226
d-hazine 192

Dilb (II. Sleymann vlidesi) 104

Dilver Paa (vezirizam) 70, 167, 171
dileke bkz. rika
Dinyeper Kazaklar 11
Dirlik 9, 26, 170, 176, 199, 249, 264
Dilenk Hseyin (Anadolu beylerbeyi) 201
Dvne Hasan 30
Dvn-i Hmyn 21, 23, 44-46, 52, 55, 57-58, 60, 72-73, 75-76, 87, 108, 136-38, 149,
156-57, 168, 170, 179, 181-83, 189, 204-205, 209, 211, 215, 217, 220-21, 244, 252,
259, 262-63, 268, 280, 294-95, 297, 299, 301, 317, 321, 324, 327, 332 ayrca bkz.
Byk Dvn
Diyala nehri 197
Diyarbekir 154, 196, 201, 203, 223, 295
Dolu Baba 232
Dou Seferi 19
Dou-Karahisar 194
Dou monarisi 54
Dou-Roma 65
Domestikos Lukas Notaras 81
Don Kazaklar 11
Doukas 80
Dubrovnik 15, 114
Due Ahmed Aa (bostancba) 225
Dulgadr (Zlkadriye) hnedn 104, 234
Drz Man-olu 342
dzmeler 6, 81, 84, 222
Ebu Sad Efendi (eyhlislam) 312-13, 318
Ebussud Efendi 67, 72, 96, 169, 218, 235
Eczhane Meydan 101
Ede-Bal (Ede eyh) (Baba halifesi) 229-30, 232
Edirne 80-81, 84, 251-52
Eflak 15, 20-21, 23, 122
Ege Adalar 154, 284, 323, 326
Egina Adas 326
Egri seferi (1596) 108
Ehl-i Sk ayaklanmas bkz. Esnaf syan
ekbir(ler) 90, 92, 95
ekberiyyet (senioratus) usl 61, 86-87, 166, 209, 224-25, 244
Emr Paa (defterdr) 293

Emr Sleyman 80 ayrca bkz. Sleyman elebi

Enderun (i saray, ire) 55, 90, 100, 102, 104, 108, 124, 144, 146, 150, 184, 205, 261-62,
288-89, 300-301, 316-19, 343
Harem 35, 60, 99, 101-102, 104-110, 167, 170, 179, 187, 246, 252, 261, 287, 291, 29698, 308, 314, 317-18
Selmlk 138
Erdel (Transilvanya) 15, 20-22, 26, 30, 321, 329
Ermeni(ler) 220-21, 242
cemaati 220
Erzurum 105, 154, 180, 193-94, 196-98, 200-202, 214, 221, 224, 247
Esad elebi 240
Esad Efendi (eyhlislm) 57, 168, 192
esm 200
defteri 200
esed guru 4, 131, 331
Esedullh Efendi bkz. Mehmed Esedullh Efendi
Eski Saray 55, 86, 99, 101, 103, 105, 108, 114, 171, 173, 184, 271, 273, 286-87
Eski-Hisar 296
Eskiehir 226, 342
Esnaf syan (1651) 58, 114, 231, 236, 284, 286, 290, 318
Estergon 137
ekinci (seferli) 154
Et-Meydan 169
Evliy elebi 95
eyletler 9, 15, 74, 105, 109, 121-23, 129, 153-54, 158, 166, 179, 193-94, 196, 212, 222,
233-34, 238, 246-47, 280, 289, 302-303, 305, 321-22
haracgzr eyletler 15
zerk eyletler 15-16
slyneli eyletler 16
yar-zerk eyletler 16
Eyp 61, 259
Eyyb (Hz.) 61
Eyyb Sultan 169
Ftih bkz. Mehmed (II.)
Ftih Sultan Mehmed bkz. Mehmed (II.)
Ftih Camii 113, 116, 168, 182-83, 238, 241, 253
olay (1623) 113
Ftih Kannnmesi 44, 56, 82-84, 165
karde katli 79-84, 86-87, 166, 177, 209, 225

nizm-i lem 60, 82, 84-85

Fatma Sultan (Sultan brahimin kz kardei) 257
Fazl Ahmed Paa (vezirizam) 75, 322
Fazlur-Rahman 230
Fenr 232
Ferhad Aa (yenieri aas) 33-34
Ferhad Paa (vezirizam) 19, 21, 23-25, 69
Fetret Devri 64, 82-83, 128
Fezleke (Fezlekett-Tevrih, Ktib elebi) 195, 203
Frat Nehri 15
Firdevs-i Rm 65
Kutbnme 65
Foa 267, 323
Deniz Sava 270, 272
Vaks 269
Forum Tauri 99
Franklar Burcu 81
Galata 10, 114, 139, 172, 248
garbler 95, 148, 150
sa garbler 150
sol garbler 150
Garp Ocaklar (Trablus, Tunus ve Cezayir) 16, 267, 272-73
gaz 61, 64, 66-67, 150, 230, 311, 325
Gazal 53, 92, 241
Kimy-yi Sadet 53
Gazanfer Aa (Kapaas/Bbussade aas) 30-31
Gazavtnme 81
Gazi Hseyin Paa (vezirizam) 71, 325
gzilik 61
Gelibolu 312
glmn 91-92
Giraylar 15
Girit 137, 252-53, 264, 266-67, 272, 278, 281, 284, 298, 310, 315-16, 320-27, 329, 334
Sava (1645-1669) 4, 11, 114, 251-52, 282, 314-15, 320-26
Giuseppe Delfino 326
gulmiye 265, 303
gurfe 289
gm aka 4, 64, 124, 130, 250
Gndz Alp 63

Grcistan 15, 22, 197

Grc(ler) 223, 295
Grc Abdnneb 264, 267-69, 303
Ayaklanmas 264-67
Grc Ahmed Paa 190, 297
Grc Mehmed Paa (vezirizam) 70-71, 182, 294-99, 342
Grc Paa bkz. Grc Mehmed Paa
Gzelce Ali Paa (vezirizam) 70
Habsburglar 11, 13, 329
Hac Bekta 137, 139, 229
Hadm Hasan Paa (vezirizam) 69, 105
Hadce Mhirze 51, 104
Hadce Sultan (I. Mustafann vlidesi) 182
Hadce Turhan Sultan (IV. Mehmedin vlidesi) 51, 104, 257, 259, 286, 291
Turhan Sultan 4, 51, 77, 106, 240, 257, 260, 268, 271, 274, 278-80, 286-88, 291-95, 298301, 304, 309-10, 312-15, 318, 325, 329, 341, 343
hads 66, 220, 229-30, 237, 241
Hfz Ahmed Paa (vezirizam) 70, 149, 179, 196-200, 204-205, 207-208, 217
Hfz Mehmed Paa (vezirizam) 70
Hafsa Hatun (Kanun Sultan Sleymann vlidesi) 103-104
Hin Ahmed Paa (Msr valisi) 66
Haleb 154, 197, 201, 217, 247, 301, 305, 309
Halil (I. Muradn kardei) 79
Halil Aa (yenieri aas) 105, 199
Halil Paa (vezirizam) 70, 149, 200-201
halvet-i hs 90
Halvet zviyeleri 230
Halvetler 170, 182, 219, 231-32, 241
Halvetlik 231
Halvetye tarikat 230
Hamidiye sanca 109
Hamza Efendi (reslkttb) 183
Hanbel mezhebi 230, 234, 236-37, 239
Handn Sultan (I. Ahmedin vlidesi) 51, 86, 104, 273
Hanef 235, 237-38, 260
Hanya 323-24, 326
Kalesi 321
kuatmas 252, 320-21
liman 322, 324

Hanzde Sultan (Sultan brahimin kz kardei) 257

haracgzr eyletler 15
Harem 35, 60, 99, 101-102, 104-110, 167, 170, 179, 187, 246, 252, 261, 287, 291, 29698, 308, 314, 317-18 ayrca bkz. Harem-i Hmyn
Haremeyn Evkf 108-10, 124, 199-200, 212-13, 216, 332-33
Haremeyn Hazinesi 110
Harem-i Hmyn 100, 104, 108, 156, 241 ayrca bkz. Harem
ba-kap gulmlar daireleri 101
criyeler 47, 49, 76, 86, 92-93, 99-100, 103-109, 139, 170-71, 175, 183, 245-46, 257,
259, 271, 273, 287
Criyeler Dairesi 101
darussade aas (kzlar aas) 3, 25, 49, 51, 56, 59, 101-102, 104-106, 108-109-11, 167,
169, 171, 174, 179, 242-43, 252, 254, 273-74, 287, 291-98, 300-302, 304, 306, 308309, 314-15, 317-18, 320, 343
darussade dairesi 101
Eczhane Meydan 101
harem aalar 101-102, 239, 262-63
hsekiler 47, 86, 99-100, 103, 105, 109, 133-36, 178, 245-46, 255, 257, 273, 291, 302304
hs-oda 102, 238, 259, 263, 288, 300-301
hazine 54, 74, 101-102, 111, 130, 142, 147, 156, 184, 249, 251-52, 279, 292, 306, 315,
317-18, 329, 331, 342
Harem-i Hmyn (devam)
ikbller 100, 106
imm 72, 136, 237-38
kadn efendiler 100, 103
Kadn Efendiler Dairesi 101
ktib-i kebr 102
ktib-i sagr 102
kethda 31, 76-78, 102, 107, 135, 150, 171, 194, 239, 267, 294-95
kethda-i sagr 102
Kuhne mutfa 101
muallimhne-i kebr 102
muallimhne-i sagr 102
odalar 168, 289
Ser-glmn-i bb (kapclar-ba) 102
ehzdeler 49-52
nc Yer 101
vlide sultan 3, 9, 46-47, 49, 51-52, 54-57, 59-60, 77, 99-103, 105-11, 116, 130, 149, 166,

183, 202, 216, 225, 227, 243, 248, 250, 252, 256-57, 259, 269-71, 273-74, 286, 291-93,
297, 308, 315, 317, 341-43
yatak odalar 101
Harezm 67
han 67
Haric Medresesi 248
Harmanl 32
hs 9, 46, 84, 109, 155, 259, 267
Hasan (I. Ahmedin olu) 225
Hasan Beyzde (reslkttb) 31, 33, 35
Tarihi 31
Hasan Efendi (ulem) 255
Hasan Halife (yenieri aas) 191, 204, 206, 209
Hasan Paa (Bosna valisi) 20
Hasan-kalesi 224
hs-bae 89, 94, 111-12, 221, 224
Hseki Mehmed Paa 343
hseki(ler) 47, 86, 99-100, 103, 105, 109, 133-36, 178, 245-46, 255, 257, 273, 291, 302304
hs-oda 102, 238, 259, 263, 288, 300-301
hassa alay 148
hassa birlikleri 127
hassa ordusu 127
hastalar ustas 107
hatt-i hmyn 25-26, 33, 43, 45, 61, 73, 75, 185, 211, 215, 225, 248, 262, 266, 279, 283,
285, 296-99, 307, 310, 313
hatt-i erif 200
hatun 9, 47, 56, 103, 107, 173, 178, 182, 287
Haydar Paa (Yemen valisi) 190
Haydar-Aazde (kapudn) 325
hazinedr kethdas 102
hazinedr usta 106-107
hazinedr-aa 108
hazinedr-aa odas 101
hazinedr-ba 95, 102
Hezrfen Hseyin 51, 149-51
Hezarpre Ahmed Paa (vezirizam) 70, 253-55
Hristiyan 115, 123, 125, 144-46, 198, 208, 223, 322, 329
devletler 20, 67, 325

Hrka-yi erfe 263

Hrsova 21
Hrvatistan 20
Hrvatlar 145
hilfet-i kbr 66-67
Hind Mslmanlar 67
Hindistan 227
Hint 53, 318
Hint Okyanusu 234
Hisnkeyfa (Hasankeyf) 196
Hoca mer Efendi bkz. mer Efendi
Hoca Sadeddn Efendi (eyhlislm) 57, 76, 169, 299
Hoca-zde Mesd Efendi (Anadolu kadaskeri) 111, 296-97, 318
Horasan 234
Hotin seferi (1618-1622) 167-68, 173, 176, 193
Hurrem Sultan 55, 99, 101, 104, 107, 274
hutbe 61, 64, 175, 239
Hmah Sultan 257
Hnkr Dairesi 107
Hseyin Baykara 95
Hseyin Efendi (mneccim-ba) 76, 277-78, 280
Hseyin Efendi (Orta-Cmii vizi) 239, 310
Hseyin Halife (sipahi zorbas) 31
Hseyin Hezrfen bkz. Hezrfen Hseyin
Hseyin Paa (vezirizam) 172-74
Hseyin Tg 167, 175-78, 183-84
bretnm (Musbetnme) 167
Hsrev Aa (yenieri aas) 105, 196
Hsrev Paa (vezirizam) 31, 70, 105, 200-205, 208-209, 219
Ilgn 75
Irak 4, 137, 142, 154, 193, 204, 234
Isn-aeriye 234
bn al-Arab 117, 229-30
bn Battuta 103
bn Sn 230
bn Taymiyye 230, 234, 236-39
Siysetu-eriyye 236
bn Zeyrek 334
brahim (I. Muradn kardei) 79

brahim (I.) (I. Ahmedin olu) 3-4, 51, 86-87, 103-104, 151, 243-46, 255, 257, 263
brahim Paa (vezirizam) 29, 224
brail 21
bretnm (Musbetnme) (Hseyin Tg) 167
ibrikdr usta 107
bir Mustafa Paa (vezirizam) 3-4, 71, 109, 158, 265, 292-94, 299, 301-13, 315, 331,
342
i-hazine (Enderun) 102, 281, 306
i-olan(lar) 36, 50, 55, 89, 91-92, 94, 100, 104, 124, 128, 137, 146, 148, 150, 156, 238,
241, 256, 259, 261, 266, 288, 296
dris Aa 190
ihtisb defterleri 147
ihtisb vergisi 282, 332
ikbller 100, 106
lhanl 64, 230
ilm-i kyfe 92
iltizam 31, 110, 149, 199, 289
mm Fahreddn Rz 241
mm Kurey 66
mm Mehmed 189
nceiz 81
nebaht (Lepanto) 321, 328, 335
ngiltere 4-5, 26, 115
ran 7, 19, 22, 53-54, 61, 63, 65, 89, 137, 157, 161, 196-97, 201-204, 214, 216-17, 219,
222-27, 233-34, 277
cephesi 4, 31
monarisi 55
ran Safav 65
sa elebi (I. Bayezidin olu) 80
skenderiye 167, 320
slm 7, 20, 22, 36, 53, 56, 58-59, 61, 63, 66-67, 72, 89, 105-106, 116, 144, 150, 168,
171, 175, 184, 211, 229-30, 232-35, 238, 248, 265, 277
hukuku 72, 232
smail Aa (mushib) 287
smail-Geidi 21
smet Efendi 312
spanya 37, 321
spanyol istils 66-67
stanbul 8, 10, 12-13, 16, 19-22, 24-26, 29-30, 32, 35-36, 54, 61, 65-66, 73-77, 81, 85, 94,

99, 106, 110, 112-14, 116-17, 123-25, 128-29, 134, 136-37, 142, 145-47, 149, 151, 155,
158, 168, 170-72, 179-80, 189-90, 192, 194-202, 205, 209-10, 214, 216-21, 223-27,
230-31, 236, 240, 242-44, 247-48, 252-55, 257, 259, 261-62, 264, 267-70, 274, 278,
282, 290, 292, 297, 300, 302-11, 313, 316, 319-29, 333-34, 336-38, 342-73
Byk stanbul Yangn 217-18
Boaz 12, 208, 333, 337
niversitesi 172
kuatmas (1453) 61, 81, 128, 136
stanbul Boaz 12, 208, 333, 337
stolni-Belgrad 20, 29-30
iret meclisleri 46, 89, 93, 95, 218, 236, 279
zmir 273, 282, 320
liman 114, 273
zmit 247, 306
znik 103, 145, 229, 305, 342
Kbe 169
kadasker(ler) 23-24, 32-33, 36, 72, 114-15, 134, 138, 171, 176, 179, 182-83, 206-207,
215, 256, 259, 261-63, 283, 296-97, 299, 301, 312
kadn efendiler 100, 103
Kadn Efendiler Dairesi 101
Kadzde Mehmed Efendi 74, 207, 211, 218-19, 234-36
Tcur-Resil f Menhicil-Vesil 236
Kadzdeli 115, 117, 170, 206-207, 218, 236-42, 250
Kadzdeli stvn Efendi 241
Kadzdeliler 241, 116-17, 162, 229-30, 234-42
Kafes 49, 60, 76, 108, 111, 150, 162, 183, 187, 195, 225, 243-44, 246, 250
kafes yntemi 3, 47, 54, 60, 85, 102, 106, 209, 225, 252
Kafkasya 11
Kahire 66, 124, 232
kahve 74, 91-92, 95, 218, 237
kahvehne(ler) 24-25, 94-95, 217-18
in kapatlmas 24, 218
khya bey 75
kaimmakm (vekl-i saltanat) 32, 34-3543, 76, 108, 111, 149, 166, 170, 188, 190, 214,
224-25, 227, 260, 271, 291, 293, 304-306
Kalegis 324
Kalender-olu 174
Kalender isyan (1527) 233
Kalender(ler) 229, 231

Kamme Kilisesi 220

Kamanie 137
Kandehar 227
Kandiye 272, 322, 325
Kalesi 322
kuatmas 322-24
Kanija 29-30, 137, 344
kalesi 29
savunmas 30
Kansu Bek (Yemen beylerbeyi) 190
kann-i kadm 45, 163, 176, 225
Kanun Sultan Sleyman 5, 7, 8, 15, 19, 44-46, 55, 59, 63, 65, 66, 72, 84, 85, 94, 99, 101,
103, 104, 129, 136, 147, 161, 162, 169, 218, 235, 265, 274, 282
kannnme(ler) 45, 60, 83, 161-62
Ftih Kannnmesi 44, 56, 80, 82-84, 165
Kannnme-i Cedd (I. Ahmed)162
1676 Kannnmesi 133
kapaas bkz. bbussade aas
kapba(lar) 199
kapcba 172
kapclar 102, 129, 138, 170, 266, 285
kapkullar 24, 30, 34, 73, 111, 123-24, 127-29, 146, 148, 150-51, 167, 174, 179-81, 188,
194-95, 198-201, 211, 218-19, 249, 264, 279, 310
kapkulu sipahi blkleri 124, 167, 198, 213-14, 264
Kapudn Ali Paa 178, 269, 272, 326
kapudn-i dery 67, 272, 281, 321, 323, 326-27
Kara (Lala) Mustafa Paa 3, 12, 72, 76, 243, 246-49, 261, 322
Kara Ali (celld) 172, 262-63
Kara avu 281, 286, 290
Kara elebizde bkz. Karaelebizde Abdlaziz Efendi
Kara Davd Paa (vezirizam) 70, 174-75, 179, 182
Kara Mehmed Paa (vezirizam) 70
Kara Murad Paa (vezirizam) 70-71, 253-54, 269-70, 272, 278-79, 286, 325
Kara Mustafa Paa (vezirizam) 3, 12, 70, 76, 243, 246-49, 261, 322
Karaelebizde Abdlaziz Efendi (eyhlislm) 113-16, 219, 258-60, 262-64, 267, 27073, 283-86, 290, 328, 331-39
Ravzatl-Ebrr Zeyli 114, 267, 270, 283-84
Karaelebizde Koca Mehmed Efendi 207
Karadeniz 11-13, 21, 65

Kuzey-Karadeniz 11, 13
Karaman 195, 320
Karamn Mehmed Paa (vezirizam) 83, 113
Kara-Musa Paa (vezirizam) 70
Kara-Yazc (Cell resi) 29-30, 33-34
isyan [Anadoluda] 26
karde katli 79-84, 86-87, 166, 177, 209, 225
Karlofa Bar Antlamas 71, 345
Kars 31, 224
Kasm (I. Ahmedin olu) 225-26
Kasm Aa bkz. Mimar Koca Kasm Aa
Kasm Paa (vezirizam) 60
Katrcolu 268
Ktib elebi 4, 153, 162, 195, 203, 237-38, 249, 302
Fezleke (Fezlekett-Tevrih) 195, 203
Mzn 237-38
ktibe usta 107
Kavala ahin 64
Kavnn-i l-i Osman der Hulsa-i Mezmin-i Defter-i Dvn (Ayn Ali Efendi) 153
Kavnn-i Yenieriyn 128, 143-47, 161-62
Kaya Sultan (IV. Muradn kz) 257, 281
Kaygusuz Abdal 229, 232
Kayseri 194-96, 221
Kayserili Emireyh 221
Kaz Da 198
Kazaklar 11-12, 21, 90, 137, 197, 208, 223, 328
Dinyeper Kazaklar 11
Don Kazaklar 11
Terek Kazaklar 11
Kazan 67
kefalya (kavala) 64
Kefe 137, 197
Kemanke Kara Ali Paa (vezirizam) 70, 183-84, 187, 192-93
Kemanke Kara Mustafa Paa (vezirizam) 70
Kenan Paa (kapudn-i dery) 295, 327-28
Kepez Burnu 337
Kei Da (Uluda) 332
kethda kadn 107
kethda-bey 78, 128, 134-35, 137-38, 269, 278-80, 284, 290, 296, 316, 334

Kbrs 106, 113, 253, 295, 321, 331, 337

Klavuz Yusuf Paa (Mara beylerbeyi) 194
Krm 12-13, 15, 59, 203, 248
Hanl 12-13, 15, 197
Krehir 230
Kzlba-Alev Trkmenler 6, 233
Kzlbalar 65, 227, 233-34
kzlaraas bkz. darussade aas
kiler aas 108
Kilidlbahr/Kilidl-bahr (Eceabat) Kalesi 328, 337
Kimy-yi Sadet (Gazal) 53
Kira (Yahudi kethda) 31, 149
Kirmasti 283
Kitb-i Mstetb 44, 155, 162-63, 222
Klis 324, 333
Koca Ali (celld) 224
Koca Kasm Aa bkz. Mimar Koca Kasm Aa
Koca Kenan Paa 295
Koca Muslihiddn Aa (yenieri aas) 254, 256-58, 269
Koca Sinan Paa (vezirizam) 19-25, 69, 133
nn telhsleri 24
Koi Bey 4, 32, 73, 78, 155, 162, 208, 222, 236
Risle 222
telhsleri 27, 78
kollukcu 24, 130, 146
Konstantinopolis 81
Konya 58, 137, 195, 223, 230, 232, 268, 303
Korkut (II. Bayezidin olu) 58, 92
Kosova 79, 141
kle(ler) 90, 92, 148, 295
Kpr 305, 315, 342
Kprl Mehmed Paa (vezirizam) 4, 9, 71, 73, 75, 77, 109, 133, 138, 154, 162, 242,
291, 294-95, 299, 305, 315, 320, 329, 338, 341-42, 344
Kprller 4, 51, 75, 183, 242
Kse Mehmed Aa (yenieri aas) 216
Ksem Sultan (I. Ahmedin ba-hsekisi, IV. Murad ve I. brahimin vlidesi) 4, 51, 57, 7677, 86-87, 104-106, 108, 111, 113-14, 116, 130-31, 159-274, 277-95, 301, 314, 324,
329, 337, 341
Kuds 220

 Kamme Kilisesi 220

kul-kethdal 77
kul-kethdas 133, 239, 311
kul mevcibi 4, 308, 314-15, 317
Kumkap 146
Kuran 96, 174, 212, 230, 234, 237, 241, 262, 307
Kurey kabilesi 66
Kurunlu-Mahzen 139
Kuhne mutfa 101
Kutadgu Bilig (Yusuf Hs Hcib) 53, 64
Kutbnme (Firdevs-i Rm) 65
Kuyucu Murad Paa (vezirizam) 70, 153-55, 161, 302
Kuzey Afrika 67
Arap lkeleri 66-67
Kk Mustafa (II. Muradn kardei) 83
Kk Oda 108
aas 108
Krd Mehmed Efendi 241-42, 309-13
Krd(ler) 125, 145-46, 150, 195, 241
kreki 8, 158, 325, 328
Ktahya 268, 305, 342
kttb 43-44, 89, 155-56
Lala Mehmed Paa (vezirizam) 69-70
Lala Sleyman Aa bkz. Sleyman Aa (ba-lala)
Lmi 89, 91
Letif 89, 91
lyiha(lar) 8, 26-27, 45-46, 176, 208, 236
slahat lyihas 53-54, 73, 78
Koi Beyin lyihalar 236
lyihaclar 5, 7, 9-10, 26, 78, 155, 163, 222
Leh kffr 21
Leh seferi (1634 ) 12
Lehce-i Osmn (Ahmed Vefik Paa) 82
Lehistan 11, 20, 87
seferi 87, 321
Lello, Henry (ngiliz elisi) 31
Leonardo Mocenigo 324
Letif (Lmi) 89, 91
Levend 6, 8-9, 67, 124, 157-58, 194-96, 200, 268, 283, 302-303, 307, 310, 327, 334

Limni 106, 251, 319-20, 329, 335, 338, 343

lojistik 141-42
Luristan 203
Ltfi Paa (vezirizam) 67
Lbnan 15
Macar seferi (1593) 29, 32, 133
Macaristan 26, 29-31, 80, 142, 154, 329
seferi (1601-1606) 29
Yukar-Macaristan 321
Macaristan cephesi 4, 29
Macarlar 21, 145, 321
Main 21
Mahfrz Sultan (I. Ahmedin hsekisi) 86
Mahmud (elebi Mehmedin olu) 80
Mahmud (III. Mehmedin ehzadesi) 31
Mahmud Paa (kaymakam, eyhlislam) 32, 34-35
Mhpeyker Ksem bkz. Ksem Sultan
Mhpeyker Sultan bkz. Ksem Sultan
ml bunalm 4, 27, 102, 123, 233, 253, 284, 305, 314-15, 327, 342
mliye (bb-i defter, defterdrlk) 29, 43, 124, 156, 170, 207, 209, 214-15, 261, 264,
279-80, 295-99, 306, 308, 313, 325, 331-32, 338
Malkara 23, 292, 294, 344
Malkoolu Ali Paa (vezirizam) 69
Malta 252, 320-21, 323, 325, 327, 335
Maltepe 179, 307
Manisa ovas 198
Manisa sanca 60
Mara Sultan (II. Muradn ei) 103
Mara 194
Marco Bembo (Venedik donanmas amirali) 328
Marmara 99
Mathias 29-30
meclis-i hs 90
meclis-i iret 90
Medine 63, 66-67, 74, 108-109
erflii 16
Mehmed Birgiv 234-38, 241
Tarkat-i Muhammediye 235
Vasiyetnme 235

Mehmed elebi (Galata kads) 10, 84

Mehmed Esedullh Efendi (eyhlislm) 178
Mehmed Fenr bkz. Fenr
Mehmed Giray 197
Mehmed Han 176
Mehmed Halife 329
Tarih-i Glmn 329
Mehmed (II.) (Ftih Sultan Mehmed) 32, 44, 64, 80-81, 104, 128, 137, 143, 216, 231, 338
Kannnmesi 44, 56, 82-84, 165
Mehmed (III.) 26-27, 31, 44, 49-51, 58, 60, 75, 85-86, 104-105, 108, 161, 273
Egri seferi (1596) 108
Mehmed (IV.) 3, 49-51, 61, 73, 87, 104, 113-14, 116, 142, 240, 244, 251, 259-60, 262,
264-65, 267, 270, 274, 281, 286-87, 291, 295, 324, 341
Mehmed Paa (Anadolu beylerbeyi) 217
Mehmed Paa (Msr valisi) 296
Mehmed Paa (Rumeli beylerbeyi) 30
Mekke 59, 63, 66-67, 74, 108-10, 168, 188-90, 252-53
erflii 16
Melek Ahmed Paa (vezirizam) 70, 279-86, 292, 301-302, 304-305, 308, 325, 333
Melek Hatun 287, 301, 318
Melek Kadn 305
Melek Usta 334
Memekzde Efendi (eyhlislm) 318
Mercan Aa 301, 304
Mercan ars 289
Vlide Han 289
Mere Hseyin Paa (vezirizam) 70, 179, 181-83
meveret meclisi 30, 45, 201, 211-15, 247, 262, 268-69, 296-97, 299, 325, 343
mevcib 25, 30, 107, 121, 123, 155, 217, 246, 249, 300, 315-17
asker mevcibi 4, 298
kul mevcibi 4, 308, 314-15, 317
defterleri 124
Mevkuft Mehmed Efendi 292, 308
Mevln Celleddn 223, 230, 235, 248
Mevln emseddn Muhammed al-Fenr bkz. Fenr
Mevlev Skib Dede 236
Mevlev 230, 232, 235
Mevlevlik 230-31
Mevlevhne 230-31

Mevlevyye tarikat 230

meyhne(ler) 94-95, 117, 168, 174, 176, 217
in kapatlmas 24, 74, 218
Mezopotamya 277
monarisi 55
Msr 15-16, 64, 66, 95, 105-106, 167-68, 188-90, 192-93, 232, 247, 252-53, 267, 280,
282, 292-94, 296, 316, 320, 323, 326
Midilli 116, 124, 323, 327
Midilli seferi 65
Mihal (Eflak voyvodas) 20-23
Mihali 283
Mihriban kalesi 203
Milano 55
Mimar Koca Kasm Aa 76-77, 294-95, 315, 341-43
mrahur(lar) 141, 254-55, 343
mralem 199
mr-i meclis 90
mr (toprak) 8
Mzn (Ktib elebi) 237-38
Mogol lhanl Devleti 64
Mogolca 63
Mogollar 82, 141, 166, 229-30, 234
Moha 190
Molla Grani 217
Molla Lutf 232
Molla Mehmed 240-41
monari 54
Bat monarisi 54
Dou monarisi 54
ran monarisi 55
Mezopotamya monarisi 55
Moral (defterdr) 308, 331
Morosini (Venedik donanmasnn amirali) 326-27
Moskof Devleti 11, 21, 67
mhr-i hmyn 36, 57, 294, 301, 344
mhr-i erif 43, 312, 314-15, 318, 343
mhr-i vekleti 286
Mudanya 145
Muhyiddn al-Arab 237

mukataa 199, 214-15, 332

Murad (III.) 44, 46-47, 50-51, 56-58, 60, 73, 76, 85-86, 104-105, 107, 110, 161, 218, 273
Murad (IV.) 3, 8, 12, 50-51, 58, 61, 74-75, 78, 86-87, 104, 108, 113, 131, 151, 184-85,
187-227, 230, 233, 235-37, 243-44, 246, 249-50, 261-62, 265, 267
IV. ran seferi 216
Bagdad seferi 197-200, 203, 215, 226, 244
Byk stanbul yangn 217-18
kahvehnelerin kapatlmas 24, 218
Leh seferi (1634) 12
Revan Seferi (1635) 8, 219-24, 226, 244
ttn yasa 74, 115, 217-19
Murad Paa (kapudn-i dery) 326
Murtaza Paa 194, 208
Musa elebi (I. Bayezidin olu) 80-81, 84
Musa elebi (IV. Muradn mushibi) 204, 209-10
Musa Efendi (hekimba) 176
Mushib Aa 109
Muslihiddn Aa bkz. Koca Muslihiddn Aa
Mustafa (Ftih Sultan Mehmedin olu, Konya valisi) 58
Mustafa (Kanun Sultan Sleymann olu) 84
Mustafa Aa (darussade aas) 110
Mustafa Aa (sipahi aas) 172
Mustafa l 31, 44, 53, 89-90, 92-95
Nushatus-Seltn 53
Mustafa elebi (I. Bayezidin olu) 209
Mustafa (I.) (I. Ahmedin kardei) 3, 49-51, 86, 113, 125, 162, 165-66, 181, 183, 187, 224,
244
Mustafa (II.) 73, 110
Mustafa Paa (defterdr) 204, 209
Musul 197, 203
mlzemet 113, 200, 211, 213, 303
mlzim 199, 213
mltezim(ler) 110, 149, 151, 199, 209, 214-15, 313, 316
mneccim(ler) 46, 76, 277-78, 280
msellem(ler) 122, 125
beylikleri 154
Mslman(lar) 15, 21, 66-67, 236, 240, 256-57, 332
Cezayir Mslmanlar 66
Hind Mslmanlar 67

 devletler 66
Orta-Asya Mslmanlar 67
mtesellim 9, 109
mtevell 108-109, 200
Nam 26, 115, 260, 289, 331, 335
Nakb Efendi 301
nakbl-erf 60, 170, 182, 211, 214, 262, 312, 334
Nakk Ahmed Paa (vezirizam) 85
Nakk Osman 94
nakk(lar) 94-95
Naka (Naksos) Adas 284
Nakbend(ler) 75, 232
Nakbendlik 231
nashatnme(ler) 53-54
Nushatus-Seltn (Mustafa l) 53
Nasuh Paa (vezirizam) 70
Nasuh Paazde Hseyin 247
nedm-mushib(ler) 44, 46, 89-90, 220, 246, 248
Ner 79-80
nezret 75, 108-10, 213, 271, 309, 333
Nide 194, 196, 268
Nilfer Hatun (Orhan Gaznin ei, I. Muradn vlidesi) 103
nianc 59, 83, 134, 138
niybet 52, 188, 203, 248
nizm-i lem 60, 82, 84-85
Nizmlmlk 53
Siysetnme 53
Nrbn Sultan (III. Muradn vlidesi) 47, 51, 103-104, 274
Nushatus-Seltn (Mustafa l) 53
Ocak, A.Y. 236
Ohrili Hseyin Paa (vezirizam) 70
Okmeydan 185
Oniki mam 234
Ordu-bazar 141
Orhan Bey 56, 64, 79, 103, 229, 232
Orhan elebi (Sleyman elebinin olu) 81-83
Orta-Asya 63, 110, 191
hanlklar 67
Mslmanlar 67

 Trk-Mogollar 82, 141

Orta-Avrupa 11-13, 141
Orta-Cmii (Yenieri Cmii) 172-75, 182, 239, 253, 256, 310
Orta-Dou 20, 43, 73
Orta-Kap 170, 205
Osman Aa 31
Osman Gaz 79, 232
Osman (II.) (I. Ahmedin olu) 3-4, 50-51, 86-87, 99, 104, 106, 108, 125, 151, 154, 16780, 187, 193, 199, 205, 208, 217, 219, 221, 224-25
Hotin seferi 167-68, 173, 176, 193
Lehistan seferi 87, 321
yenieri ayaklanmas 51, 124, 130
Osmanl 3-12, 15, 19-20, 22, 24-26, 30-31, 37, 43-47, 51, 53-54, 56-58, 60-61, 63-67, 7377, 80-87, 89, 93, 104, 106-107, 109, 117, 121-22, 124-25, 127, 131, 141, 148, 150,
153, 157, 161-63, 166, 176, 183-84, 188, 191, 196-97, 202, 211-14, 216, 222-23, 22527, 229-38, 242, 244-45, 247-48, 250-53, 271-72, 277-78, 282, 285, 292, 297, 300, 313,
317, 320-29, 332, 335, 338, 344
Beylii 63
Devleti 5, 7, 12, 44, 46, 54, 57, 64, 71, 80, 84-85, 125, 127, 161, 176, 211, 233-34, 247,
274, 321, 329, 335, 345
donanmas 67, 297, 320, 322-23, 326-28
mparatorluu 11-12, 15
ordusu 5, 20, 25, 153, 157, 197, 322
ulems 232
lkesi 8, 80, 109, 162, 232-34, 238, 253, 282
Otman Baba 229
kz Mahmud (zorba-ba) 35
mer Aa (samsoncu-ba) 239
mer Efendi (II. Osmann hocas) 51, 76, 167-69, 172, 174, 176
mer (Hz.) 178
mer (ehzade) 178
r 8
zengi aalar 133
zerk eyletler 15-16
z 226
Parlatr, . 82
Pasin 223
Paa-Kaps bkz. Babli
pamaklk (terlik paras) 9, 26, 109, 154, 259, 331

Patrona Halil ayaklanmas 210

Pehlevce 65
pencik (betebir) olan 127, 144
Pete 30
Pr Mehmed Aa/Paa 168, 173-74, 192-93
Polonya 12
Portekiz 67, 137
Poyraz Osman (zorba-ba) 35
Prag 22
Prag toplants (1592) 20
Raab (Yankkale) 20, 36
Rahova 21
Rakoci (Erdel prensi) 321
Rmi Mehmed Paa 71, 345
Ravza bkz. Ravzatl-Ebrr Zeyli
Ravzatl-Ebrr Zeyli (Karaelebizde Abdlaziz) 114, 267, 270, 283-84
Rziye Hatun 105
reale guru 4
reya 6-10, 21, 46, 54-55, 74, 129, 151, 154, 198, 200, 212-13, 226-27, 246, 265, 280,
289, 300, 309, 311, 316, 331-33, 336
Receb Paa bkz. Topal Receb Paa
reslkttb(lar) 31, 71, 75, 183, 240, 305, 308, 345
Resni Kalesi 322
Revan 214, 222-25
Kalesi 223
seferi (1635) 8, 219-24, 226, 244
Revan Kk 224
Reyhn Efendi 238, 307
Ridatul-Vizn (eyh Sivas) 237
rika (dileke) 46, 72, 105, 251, 299, 310
rikb aalar 150, 155
Risle (Koi Bey) 222
Risle-i Teberdriye f Ahvl-i Drusade (Dervi Ahmed) 111
Rodolph (imparator) 26
Rodos 33, 244, 252, 257, 323, 336
Roma 36, 84, 99, 269
Rumeli 8, 64-65, 72, 80-81, 95, 103, 122-23, 128-29, 137, 154, 200, 213, 216, 220, 222,
226, 234, 237, 248, 282, 289, 299, 312, 323-24, 337
kadaskerlii 114, 207, 259, 262, 283, 99

 Beylerbeylii 216, 281, 327

Rumlar 220, 324, 326
Rus(lar) 12-13, 328
ar 20, 67
Rusya 11-12
rvet 20-21, 25, 30-31, 33, 77, 108, 110-11, 114-15, 123, 143, 145-47, 149, 162, 198-99,
206-207, 212, 220-21, 224, 237, 240, 246, 248, 250-51, 254-55, 257, 260-61, 266-67,
270, 272, 278, 280, 292-94, 298-301, 303-304, 308, 319, 332-33, 342, 344
Rycaut, P. 93
Sal Mehmed Paa 338
Sadreddn Konev 232
Safiye Sultan (III. Mehmedin vlidesi) 4, 21, 24-26, 30-31, 47, 51, 57, 86, 104-105, 108,
273-74
Safiye-Kira yolsuzluklar 31
shibl-seyf 4, 153-54, 299, 302, 313
sa aka 23, 315
Sakaolu, N. 178
Sakarya 75, 226
Sakz 250, 282, 322-23, 325
Sknme 92
Salih Paa (vezirizam) 70, 261
saltanat verseti 60, 64, 79, 85-87, 125, 165-66, 177, 244
slyneli eyletler 16
Samsun 201, 203
Sana 190
sancak(lar) 9, 26, 49, 51, 58, 60, 85, 109, 144, 154, 201, 246, 268, 336
Sancak-i erf 236, 290
Sanevber 183
Sarahne 177
Sarayburnu (Akropolis) 99
Sar-yi mire 248
Sar-yi Hmyn 36, 43, 61, 89, 97-117, 137, 307, 311
Sarho Selim bkz. Selim II
Sarho smail 278
Sar Ktib 115
Sar Mehmed (sekbanba) 198
Sargzel 217
Saruhan 320
Savc (I. Muradn olu) 79

Sefer Paa (Karaman valisi) 195

segmenler 129
Sehrb Aa (mrahur) 343
sekban-sarca bl (blkleri) 6, 8-9, 123, 125, 129, 157-58, 168, 302, 309-13
Selmlk 138
selmlk mersimi 138
Selnik 20-21, 44
Seltin Evkf 109-11, 200, 309
Seluklu 230
Anadolu Seluklular 65-66
sultanlar 64, 66, 248
Selim (I.) (Yavuz Sultan Selim) 15, 58, 63, 65-66, 72, 84, 129, 169, 175, 217, 234
Selim (II.) 44, 46, 58, 85, 104, 108
Selim (III.) 74, 145
sem 235, 237, 240-41
Sened-i ttifak 212
Seydiehirli Kurt Aa 77
seyyid(ler) 60, 170, 182, 214, 301, 334
Sra-Saray (inili Kk) 221, 226
Sigetvar 30
seferi (1566) 133
sikke 60-61, 80
gm sikke 64
sikke-i pdiah 314
Silhdr Paa 249
silhdr(lar) 23, 105, 148, 150-51, 190
aas 147, 150, 215, 220
Silistre 21
Sinan Paa bkz. Koca Sinan Paa
Sinan Paa Kk 211, 213-14
sipahi(ler) 9, 23, 30-35, 57, 95, 122, 124-25, 130, 148-51, 154, 157, 167-68, 170-75, 179,
182-83, 188, 190, 192, 198-99, 205, 212-17, 222-23, 225, 236, 249, 264-68, 297-98,
310, 312-13, 315-17, 319-20, 322, 324, 335
aalar 30, 184, 215, 298
alt-blk sipahiler 122-24, 129, 147-51, 155, 184, 164, 309
ayaklanmas 23, 30, 35, 151, 192, 225, 264-65, 315, 319
ba-bk 150, 308
blkleri 57, 124-25, 148-50, 167, 179, 182, 198, 213-14, 249, 264-66, 268, 279, 29798, 307, 322

kapkulu sipahi blkleri 124, 167, 198, 213-14, 264

sa ulfeciler 150
sol ulfeciler 148, 150
suba 64, 130, 150
yenieri-sipahi rekabeti 35, 124
Sitti Hatun 104
Sivas 193-96, 223
Sivasler 241
siysetnme(ler) 53, 56
Kimy-yi Sadet (Gazal) 53
Kutadgu Bilig (Yusuf Hs Hcib) 53, 64
Siysetnme (Nizmlmlk) 53
Siysetu-eriyye (bn Taymiyye) 236
Siyavu Paa (vezirizam) 69-71, 111, 281, 286, 289-90, 292-94, 297, 301, 318, 327, 33335
Sofu Mehmed Paa (vezirizam) 3, 70, 166, 253-54, 261-62, 264-70, 272-73, 278, 324
solaklar 129, 135, 167
Spalato 323
Strymon rma 81
suba(lar) 64, 130, 150
Suda Kalesi 322
Suda liman 322
sf(ler) 89, 115, 240, 242
Sultan Ahmed Cmii 209, 251, 265-68
Sultan Ahmed Trbesi 243
Sultan Selim 217
sultan unvanlar 64-65, 103, 259
alp 63
bey (beg veya emr) 63-64, 80, 150
gaz 63-64, 168
hdiml-haremeyni-erfeyn 63, 66
halfe-i mslimn 63, 66
halfe-i ry-i zemn 63, 66
han (hakan, kagan) 63, 165, 178
hdvendigr (hnkr) 64, 167
kayser-i Rm (Roma imparatoru) 54, 65
kutb 65, 219
pdiah 46, 63, 65
shib-i velyet (vellik) 65

sultan 63-65, 103, 110, 259

sultnul-azam 64
sultnul-Arab vel-Acem 65
sultnul-berreyn ve haknul-bahreyn (iki karann sultan ve iki denizin hakan) 65
sultnul-guzt (gazler sultan) 64
sultnul-guzt vel-muchidn (gaziler ve mcahitler sultan) 65
sultnul-muazzam 65
sultnur-Rm (Anadolu Sultan) 64
sultnus-seltn 65
ehinh 65
vel 65
Sultanzde Mehmed Paa (vezirizam) 70
Sumatra 67
Portekiz saldrs 67
Sunullah Efendi (eyhlislm) 31, 33-35, 72, 113, 149
Surnzen (Zurnzen) Mustafa Paa (vezirizam) 71, 280, 318
Sdlice 36
Sleyman Aa (ba-lala) 286-90
Sleyman Aa (darussade aas/kzlar aas) 106, 108, 111, 167, 287, 293
Sleyman elebi (I. Bayezidin olu) 80 ayrca bkz. Emr Sleyman
Sleyman (II.) 49-50, 87, 104, 244
Sleyman Paa (vezirizam) 105, 128, 314-15, 317
Sleymaniye Cmii 33-34, 67, 206-207, 239, 332
Snbl Aa (Darussade aas) 252, 320
Snn 230, 232
srre alay 74, 106, 110
ah Abbas 4, 19, 25, 31, 157, 192-93, 196-97, 203, 208, 222, 230, 233-34
ah smail 65, 233-34
ahin Giray 197
hnme 94
ir Ahmed 80
ir(ler) 58, 76, 91, 116, 121, 218, 316, 328
am 95, 109, 130, 137, 154, 167, 282, 294, 319, 342-43
mizde (reslkttb) 305
mizde Mehmed 342
arbdr lyas 83
arap 74, 90, 92, 94, 218
rihlmenrzde 286, 312
ecere-i Vakvakiye 318

ehid Ali Paa (vezirizam) 109

ehrizor 154, 203-204
ehzde Cmii 217
ehzde Mektebi 101
ehzdeler aas 108
ehzdeler Cmii 285
ekerpre (Sultan brahimin mushibesi) 250
erat 45, 49, 56, 58, 72, 74, 83, 115, 162, 168, 170, 183-84, 218, 229, 235, 241-42, 25354, 257, 260, 310, 332
erf Mesud (Mekke erfi) 190
eyh Abdlahad 241
eyh Akemseddn 231
eyh Bedreddn 230, 233, 235, 265
Cmil-Fusleyn 265
eyh Ebl Hasan-i zel 95
eyh Mahmud Efendi (Nakibend eyhi) 75
eyh Osman Efendi (Sleymaniye Cmii vizi) 239
eyh Safyddn Erdebil 65
eyh Sivas Efendi (Halvet eyhi) 170, 182, 219, 237, 239-40
Ridatul-Vizn 237
eyh uc 57, 76
eyh Veli Efendi (Ftih Cmii vizi) 238
eyh(ler) 6, 44, 46, 74, 76, 89, 116, 170-71, 182-83, 218-19, 226, 231-32, 238-39, 241,
319
i(ler) 204, 230, 233
Alev 233
ran 233
ilik 234
Isn-aeriye 234
Oniki mam 234
ihbeddin Paa (Rumeli beylerbeyi) 81
ikr aalar 94
imirlik 49, 107
Taban-yass Mehmed Paa (vezirizam) 70, 191, 210, 214, 216, 224, 226
Tcur-Resil f Menhicil-Vesil (Kadzde Mehmed) 236
Tagallb-i Nisvn (Kadnlar Saltanat) 47, 55
tagayyr ve fesd 5, 7, 73
tagi 3
akada tagi 3

Tarhoncu Ahmed Paa (vezirizam) 3, 71, 78, 111, 295-99, 301, 304, 313-14, 325, 341
Tarih-i Glmn (Mehmed Halife) 329
Tarkat-i Muhammediye (Mehmed Birgiv) 235
tarikatlar 230-32, 234-35, 237-39, 241-42
Bekta 231-32, 234, 239
Halvetiyye 230
Mevlevyye 230
Nakibend 231
Zeyniyye 230
tasavvuf 65, 117, 229, 232, 235, 237-38
Takprlzde Ahmed 232
al-akikl-Numniyye 232
Tatar mm (Aa Cmii imm) 241
Tatar(lar) 12, 94, 122, 203
Tayyr Mehmed Paa (vezirizam) 70, 194, 196, 227
Tebriz 19, 25, 31, 223, 233
fethi (1584) 233
tefsr 96, 218, 229, 235
Teke ahkulu ayaklanmas (1511) 233
telhs 8, 24-26, 32-34, 45, 75, 191, 290, 293, 343
kesesi 45
telhsci aa 45
telhsler 5, 26-27, 45, 52, 75, 78, 86, 110, 187-88, 197, 204, 222, 244-45, 265, 305
Koca Sinan Paann telhsleri, 24
Ksem Sultana telhsler 86, 188, 214, 245, 248, 255, 257, 265, 271
Yemici Hasan Paann telhsleri 5, 157
Temevar 154
Tercan 223
Terek rma 11
Terek Kazaklar 11
tersane gemisi 328
terfat 102, 107
tezkire(ler) 25, 35, 60, 179, 254, 278, 280, 287, 293, 306, 317
Trnakc Hasan Paa 32
timar 6, 9-10, 15, 26, 93, 122, 129, 153-55, 161, 197, 222-23, 226, 247, 249
defterleri 153
dirlik sistemi 9
sistemi 5, 15, 26
timarl sipahi(ler) 5, 8, 26, 122, 129, 148, 153-54, 157, 216, 222, 268, 320

Timur 128
Timur-Kap Halvetler Tekkesi 239
Tiryki Hasan Paa 30
Tokat 80, 196, 201, 208, 230
Topal Receb Paa (vezirizam) 70, 191, 205-10, 216
top-arabaclar 33, 122, 155
topu 33, 122, 129, 142, 155, 194, 322
Topular 10, 122
Topkap Saray bkz. Yeni Saray
Topkap Saray Arivi (TKSA) 45, 52, 202, 245, 271, 287
Trablus 272, 305, 315, 342-43
Trablusgarb 15, 267
Trablusam 154
Trakya 128, 141
Bat-Trakya 124
Tuna Nehri 15, 21, 81, 142
Tunus 15, 19, 22, 267, 272, 326
Turhan Sultan (IV. Mehmedin vlidesi) 4, 51, 77, 106, 240, 257, 260, 268, 271, 274, 27880, 286-88, 291-95, 298-301, 304, 309-10, 312-15, 318, 325, 329, 341, 343
Hadce Turhan Sultan 51, 104, 257, 259, 286, 291
Tursun Fakh 232
Trk-Leh sava (1621-23) 12
Trk-Leh sava (1672-76) 12
Trkmenler 65, 127-28, 145, 195-96, 229-30, 234, 319
Kzlba Trkmenler 6, 233
Trk-Rus sava (1677-81) 12
Trk-Tatar bozkr 12
ttn 115, 210, 218, 236-37, 239
yasa 74, 115, 217-19
uc 16, 64, 81, 230
beyleri 81
Ukrayna-Kazaklar mcadelesi 11
ulem 9, 31, 34-35, 45, 57, 59, 64, 72, 76, 82-83, 91, 113, 115, 166,169-72, 176-78, 18284, 187, 213, 216, 218, 227, 230, 232, 235, 242-43, 245, 251, 253, 255-58, 260-61, 26465, 267-68, 285, 290, 292, 299, 307, 312, 316, 319, 324, 335, 338
ulfe 3, 5, 95, 102, 123-25, 127-28, 130-31, 135, 144, 146-49, 155, 162, 279, 296, 308,
310, 313, 316-18, 334
Un-Kapan 217
Uzun Hasan 76

Uzun Sava (1593-1606) 5, 8, 17-37

Avusturya-Alman ordular 5
l Ocak Aalar Cuntas 269
skdar 167-68, 215, 219, 226, 240, 264, 266-67, 306-307, 309-13, 319
skdar Baesi 247, 329
skdar Saray 297, 319
skdr Behram Aa (Ksem Sultann kethdas) 77
skdr Mahmud (Hud) Efendi 169, 219
Tekkesi 171
stvn Mehmed Efendi 238-39, 241
vahdet-i vcd 229, 235
vakfiye 109
vakf(lar) 108-109, 129, 195, 199-200, 213, 231, 251-52, 332-33
cb 110
cibyet 110, 213
gelirleri 109, 199-200, 333
Haremeyn Vakf 108-10, 124, 199-200, 212-13, 216, 332-33
Seltin Vakf 109-11, 200, 309
tevliyetleri 199, 213
Valerio 327
Vlide Han (Mercan ars) 289
vlide sultan(lar) 3, 9, 46-47, 49, 51-52, 54-57, 59-60, 77, 99-103, 105-11, 116, 130, 149,
166, 183, 202, 216, 225, 227, 243, 248, 250, 252, 256-57, 259, 269-71, 273-74, 286,
291-93, 297, 308, 315, 317, 341-43
Van 154, 217, 223-24, 308
Varadin 30
Vasiyetnme (Mehmed Birgiv) 235
Vech (vakanvis) 245, 249, 251
vekyinme(ler) 304, 331
velede 264, 303
Venedik 11, 114-15, 121, 184, 226, 252, 255, 273, 282-84, 291, 297, 314, 319-27, 329,
335-38, 341-42
donanmas 254, 257, 269, 272, 274, 278, 284, 297, 321-29, 333, 335-36
kalyonlar 272, 334
Senatosu 323
Venedikli Safiye bkz. Safiye Sultan
Venedikliler 114, 270, 272, 282-83, 296, 320-21, 324, 326, 328-29, 335, 338, 343
ver-i perde (perde arkas) 52
vezirizam arzlar 5, 188

Viyana 19-20, 22, 162, 322

Viyana Seferi (1683) 12
Volga 67
voyvoda 9, 20-23, 212, 289
voyvodalk 15, 213, 267
Weber, Max 45
Yakub (I. Bayezidin kardei) 79, 83
Yahudiler 31, 146, 149, 242, 331
Yahya Efendi (ir/eyhlislm) 65, 116, 201, 206-207, 220, 250
yanama(lar) 92, 246
Yanova 137
yar-zerk eyletler 16
yasakc(lar) 130, 146, 168
yaya(lar) 122, 125, 128, 135, 154, 322
beylikleri 154
yaya-ba 134, 144
Yedikule 66, 175, 177, 181-82, 195, 308, 309, 334
Yemen 16, 19, 22, 25-26, 188-90
Yemici Hasan Paa (vezirizam) 5, 29-30, 32-33, 35-36, 69, 72, 133
telhsleri 5, 157
Yeni Cmi 161
Yeni Saray (Topkap Saray) 45, 52, 55, 99-101, 103, 108, 111, 172, 202, 245, 271, 28687, 320
Arz-Odas 24, 44, 46, 50, 55, 58, 60, 137-38, 171, 192
Adlet Kulesi 55
Bbussade 30-31, 34, 46, 55, 60, 85, 106, 138, 205-206, 209, 244, 258, 260
Brun 55
Dvn-i Hmyn 21, 23, 44-46, 52, 55, 57-58, 60, 72-73, 75-76, 87, 108, 136-38, 149,
156-57, 168, 170, 179, 181-83, 189, 204-205, 209, 211, 215, 217, 220-21, 244, 252,
259, 262-63, 268, 280, 294-95, 297, 299, 301, 317, 321, 324, 327, 332
Enderun 55, 90, 100, 102, 104, 108, 124, 144, 146, 150, 184, 205, 261-62, 288-89, 300301, 316-19, 343
Harem-i Hmyn 100, 104, 108, 156, 241
yenieri aalar 24-25, 33-35, 51, 105, 114-16, 128, 133-34, 136-38, 143-45, 168, 172-73,
175, 177, 179, 182, 190-91, 196, 198-99, 201, 204, 206-207, 209, 211, 216, 224, 249,
253, 256, 261, 265, 267-69, 278-81, 288-90, 297-98, 306-307, 311, 316, 318, 334, 343
Yenieri Meydan 267, 334
yenieri oca 5, 9, 24, 57, 78, 111, 116, 121, 123-25, 128, 130, 133-39, 141-45, 163, 167,
170, 172, 174, 179, 184, 194-95, 215, 224-25, 239, 266, 278-79, 290, 295-96, 311, 344

yenieri(ler) 5, 9, 20-21, 29-30, 32-33, 35, 67, 95, 114, 121, 124, 127-30, 133, 135-37,
143-47, 157-58, 161, 167-68, 170-79, 183, 185, 188, 191, 193-94, 196, 198-205, 208,
210, 213, 217, 219, 223-26, 236, 239, 249, 256, 264, 266-68, 272, 279, 281, 290, 297,
303, 306, 310-14, 316, 319-20, 322, 324-25, 334
ases-ba 139
aa blkleri 133-34, 144
avclar 136, 142
ayaklanmas 51, 124, 130
ba-hsekisi 86, 133, 273, 291
bayrakdr 5, 133-34, 136, 139
cuntas (Ocak Aalar) 74-75, 115, 130, 236, 269, 272, 278, 280
avular 134, 136, 139, 150, 266, 305, 318
erge (adr) ortas 136
orbac 133-36, 138, 143, 226
derinti yenieri 9
dvnhne 137, 211
imm ortas 136
yenieri(ler) (devam)
katil cezas 139
kollukcu 24, 130, 146
korucu 121, 133-35, 144-47, 170, 194, 223
mehterhne (tablhne) 133
meydan daya 138-39
oca, ocaklar 5, 9, 24, 33, 35, 57, 78, 111, 116, 121, 123-25, 128, 130, 133-39, 141-45,
163, 167, 170, 172, 174, 179, 183-84, 194-95, 211, 215, 222, 224-25, 238-39, 266, 26970, 274, 278-79, 290, 295-96, 307, 311, 324, 344
oda-ba 133-34
oturak (emekli) 124, 130, 133-34, 170, 223, 279
samsoncular 135, 239
sekbanlar 46, 125, 128, 133, 136, 144, 157, 167-68, 174, 180, 193-96, 200, 220, 247, 302303, 309
ser-piydegn 133-34
solaklar 129, 135
tazr (paylama) 134, 138
tlimhneciler 136
turnaclar 135
veklharc 133-34, 136, 139
yasakc 130, 146, 168
yenieri-sipahi rekabeti 35, 124

yetimler 133, 135

zagarclar 135
zenberekiler 135
yenieri-sipahi rekabeti 35, 124
Yeniky 197
Yeni-Odalar 217
Yerg (Ruscuk) 21
Ylanl Ant 179
Yldrm Bayezid (I. Bayezid) 64, 79-81, 83, 128, 232
Ylmaz, G. 124
Yrk Trkmen airetleri 122, 196, 198
Yunus Emre 229
yurtluk 79
Yusuf (elebi Mehmedin olu) 80
Yusuf Aa (yenieri aas) 168
Yusuf Hs Hcib 53
Kutadgu Bilig 53, 64
Yusuf Paa (kapudn-i dery) 321
Yusuf Paa (Sultan brahimin musahbi) 261
Yusuf Paa (vezir) 334
Zviye-tekkeleri 117, 230
Zemet 5-6, 9, 16, 26, 81, 93, 128, 153-55, 197, 208, 222, 247, 249, 259
Zenbilli Ceml Efendi (eyhlislm) 72, 169
Zeyl bkz. Ravzatl-Ebrr Zeyli
Zeynel Han 203
Zeynelli 223
Zeynler 232
Zeyniyye tarikat 230
Zeyrek 217
Zitovi 21
ziyde-i vakf 109, 200
Zsitva-torok Antlamas 36, 161
zuref (centilmenler) 89-91, 93-94
Zurnzen Mustafa Paa 280
zyuf aka 124-25, 130-31, 300, 305, 314-15, 317, 331, 334

ALBM

emberlitan yannda, Tavukpazarnda kurulmu

bir bayram yerinde halk elenceleri (CVI)

Alman yaync Matthaus Meriann 1641de bast stanbul panoramas

Alman yaync Matthaus Meriann 1641de bast stanbul panoramas

Adn, mterilerinin ve bir ksm satclarn kadn olmasndan alan Avratpazar (MC)

Kavun, karpuz, zm vs satan iki yemii dkkn (MC), stte

Eksik tart kullanan bir esnafn banda ikembe ve nne asl anla halk iinde
gezdirilerek cezalandrl (CVI), altta

1660taki Byk stanbul Yangn (MC)

Bir gelin alaynda ata binmi gelinin sayvan altnda geii (CVII), stte
Bir gelin alaynda nahl tayanlar (CVII), altta

Cndi Meydannda cirit oyunlar (CVI)

Bb-i Hmyn nnde bir karlama merasimi (CVII)

Dvn-i Hmynda kubbealt vezirlerinin toplants ve

saray avlusunda bir ceza infaz (CVII)

III. Muradn Arz Odasnda eli kabul (CVI)

stanbula gelen elilik heyetlerinin konaklamasna ve isknna tahsis edilen Eli Hannn
avlusu ile arka planda emberlita ve Atik Ali Paa Camiinin grn. Bina 19. yzyl
sonlarnda yklarak yerine Osman Bey Matbaas ina edilmitir. Bu bina da 1950li
yllarda yktrlarak yerine iinde sinemalarn da bulunduu bir i han yaplmtr. (CVI)

Vezire rvet teklif eden bir elinin bann Dvnda vuruluu (MC), stte
Venedik elisiyle maiyetinin tutuklanarak Yedikule Zindanlarna gtrl (MC), altta

1649da Osmanl donanmasyla Venedik-Felemenk donanmas arasnda yaplan Foa

deniz muharebesi (Abraham Beerstratenm), stte
Hanya kuatmasnda donanma ve ordunun konumlarn
gsteren dneme ait bir izim, altta

Osmanl donanmasnn Bozca-Aday geri al (MC)

Scheitherin Hanya kuatmasn gsteren 1672 tarihli izimleri (stte). Sol stte,
Osmanl mevzileri, hendekleri ve lamlar. Sa stte, lamclara kar surlarn eteinde
kurulan savunma sistemi. Sol altta lamlarn iindeki atmalardan bir sahne;
alt ksmda lamlar patlatmak zere ylm barut uvallar. Sa altta,
mstahkem mevkilerin plan.
Kapudn paann fenerli kadrgas (MC), altta