O S M A N L I D E V L E T İ ' N İ N

700. KURULUŞ Y I L D Ö N Ü M Ü

O S M A N L I TARİHİ

IX. Cilt

İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T V E
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI
( 1 9 0 8 - 1918)

O r d . Prof. E N V E R ZİYA KARAL

TÜRK TARİH KURUMU

O S M A N L I TARİHİ

I X . Cilt
Ömrünüze Bereket
Hocam

B i r i n c i baskı : 1 9 9 6
A T A T Ü R K K U L T U R , D İ L V E T A R İ H Y Ü K S E K K U R U M U

T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I

X I I I . Dizi - Sayı 16"

DÜNYA TARİHİ

OSMANLI TARİHİ
I X . Cilt

İKİNCİ MEŞRUTİYET VE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

(1908 - 1918)

O r d . P r o f . E N V E R ZİYA KARAL

2. Baskı

O S M A N L I D E V L E T İ N İ N

700. KURULUŞ Y I L D Ö N Ü M Ü

T Ü R K T A R İ H K U R U M U B A S I M E V İ - A N K A R A

19 9 9
ISBN 975-16-0010-3 T k

ISBN 975-16-0785-X
 İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖNSÖZ XVII

BİRİNCİ BÖLÜM

İKİNCİ MEŞRUTİYET DEVRİ İÇ O L A Y L A R I

(1906-1908)

I . i s t i b d a t Yönetiminin Yıpratılma»ı 1-26.

1. İSTİBDAT'IN S O N Y I L L A R I 1-6.

2. GİZLİ D E R N E K L E R İ N K U R U L M A S I 6-14.

İstanbul'da Özgürlük Çalif m a l a n . 6 — Hürriyet Derneği'nin Kurulması 7. — Osmanlı

Hürriyet Derneği'nin Kuruluşu 9. — İttihat ve T e r a k k i C e m i y e t i 10. — T e r a k k i ve İtti­
hat C e m i y e t i i l e Birleşme 13. —

3 . T E R A K K İ V E İTTİHAT C E M İ Y E T İ PARİS G E N E L
M E R K E Z İ ' N İ N Ç A L I Ş M A L A R I 14-21.

4. S E L A N İ K G E N E L M E R K E Z İ ' N İ N Ç A L I Ş M A L A R I 21-26.

Örgütlejme 21. — M e r k e z l e r i n K a r a k t e r i 21. — A n a d o l u ' d a Örgütlenme 22. —

Makedonya Bunalımı 2 3 . —

I I . 10 T e m m u z Meşrutiyet D e v r i m i 2 7 - 4 0 .
1. M A K E D O N Y A ' D A M E Ş R U T İ Y E T İ N D U Y U R U L M A S I 2 7 - 4 0 .

G e n e l A y a k l a n m a Planı 27. — S e l a n i k M e r k e z Komutanı Nazım'ı Öldürme Girişimi

27. — I I . Abdülhamit'in Kuşkusu 2 8 . — N i y a z i B e y ' i n Dağa Çıkması 2 9 . — Manastır İt­
tihat ve T e r a k k i M e r k e z i ' n i n Davranışı 31. — I I . Abdülhamit'in T e p k i s i 3 2 . — Şemsi P a -
şa'mn Öldürülmesi 3 3 . — T a t a r O s m a n P a s a ' n m Dağa Kaldırılması 34. — F r i z o v i k Olayı
3 5 . — Manastır M e r k e z i ' n i n Padişaha Telgrafı 36. — I I . Abdülhamit'in Telamı 38. — Sait
P a s a ' n m Sadrazamlığı 38. — M e s r u t i y e t ' i n Duyurulması 39. —

I I I . O t o r i t e Bunalımı 4 0 - 7 5 .
1. SAİT PAŞA K A B İ N E S İ 4 0 - 4 6 .

Şenlik Gösterileri 4 0 . — Otorite Bunalımı 4 2 . — Sait Paşa K a b i n e s i ' n i n Çekilmesi

44. -
VI İÇİNDEKİLER

2. K Â M İ L PAŞA KABİNESİ 4 6 - 5 9 .

k a b i n e ' n i n Kuruluşu ve K a r a k t e r i — K a b i n e ' n i n Çalışma Koşulları 47. — Çalışma

Güçlükleri 4 8 . — İttihat vr'İVrakki-K.mil Paşa İlişkileri 4 9 . — Meella'in Yapısında D e -
ftişiklik 50. — Öıel K u r u l (Heyet-i Mahsusa) 51. — İttihat ve Terakki-Kûıııil Paşa Anlaş­
ması 5 2 . — Anarşi Tablo.su 5 3 . — Kâmil Paşa-Ittilıatçılar Anlaşmazlığı 5 8 . —

3. M E B U S L A R MECLİSİ V E K Â M İ L PAŞA K A B İ N E S İ ' N İ N D E V R İ L M E S İ 59-72.

Seçim Hazırlıkları 59. — Seçimler 6 2 . — Mebuslar M c c l i s i ' n i n Açılışı 6 4 . — Mebuslar

MrclİHİ'mlc O r t a m 6 6 . — Kâmil Paşa vc A r n a v u t l a r 6 8 . — Manastır M e r k e z i ile Anlaş­
ma 68. —

4. HÜSEYİN HİLMİ PAŞA KABİNESİ V E M U H A L E F E T İ N ŞİDDETLENMESİ 7 2 - 7 5 .

Hüseyin H i l m i Paşa K a b i n c s i ' n i n Kurulması ve K a r a k t e r i 7 2 . — Muhalefetin D a v r a ­

nışı 7 3 . —

IV. G e r i c i l e r i n Ayaklanması Abdülhamit'in Tahttan

İndirilmesi 7 5 - 1 0 8 .
1. 31 M A R T İSYANI'NA G Ö T Ü R E N O L A Y L A R 7 5 - 8 5 .

Derviş Vahdeti v c V o l k a n Gazetesi 7 5 . — A y a k l a n m a Ortamı 79. — Hükümetin T u ­

t u m u 8 4 . — İttihat ve T e r a k k i Partisi'niıı Davranışı 8 4 . —

2. 31 M A R T İSYANI 85-102.

Avcı Tabıırları'nın Ayaklanması 8 5 . — İstekler 86. — Hükümetin Davranışı 86. —

M e b u s l a r M e c l i s i ' n i n Davranışı 87. — İsmail K e m a l ' i n i s t e k l e r i 8 8 . — K a b i n e ' n i n Çe­
kilmesi 88. — Abdülhamit ve İsyanlar 8 9 . — Tevfik Paşa K a b i n c s i ' n i n Kurulması 9 0 . —
İsyancıların Zorbalığı 90. — G e r i c i l e r i n A n a d o l u ' d a Ayaklanması 9 2 . — B u r s a A y a k l a n ­
ması 9 2 . — E r z i n c a n Ayaklanması 9 2 . — E r z u r u m Ayaklanması 9 3 . — Adana A y a k l a n ­
ması 9 3 . — Ayaklanmanın Makedonya'da T e p k i s i 96. — H a r e k e t O r d u s u ' n u n i s t a n b u l
Üzerine Yürümesi 9 8 . — Sorumluların Telaşı 9 9 . — H a r e k e t O r d u s u ' n u n İstanbul'a G i ­
rişi 101. -

3. A B D Ü L H A M İ T ' İ N T A H T T A N İNDİRİLMESİ 102-108.

Sarayın S o n Günleri 102. — Millet M e c l i s i ve I I . Abdülhamit 103. — Fetva Metni

104. — I I . Abdülhamit'in T a h t t a n İndirilmesi 106. — I I . Abdülhamit S e l a n i k ' t e 107. —

V. İttihat ve T e r a k k i ' n i n İktidara G e ç m e s i

ve Bölünmesi 1 0 8 - 1 5 0 .
1. S U Ç L U L A R V E C E Z A L A R 108-120.

Mehmet Reşat'ın Tahta Çıkması 108. — İttihat vc T e r a k k i P a r t i s i ' n i n D u r u m u 110. —

Tevfik Paşa K a b i n c s i ' n i n Çekilmesi 110. — Hüseyin H i l m i Paşa'nın İkinci Sadrazamlığı
 İÇİNDEKİLER VII

111. — H a r b Divanı ve Suçlular 111. — I I . Abdülhamit'in Suçu 112. — İttihat ve T e r a k k i

Partisi'niıı Sorumluluğu 114. — Muhalefetin Sorumluluğu 116. — İsmail K e m a l v c Rolü
117. — P r e n s S a b a h a t t i n ' i n Rolü 118 — Derviş Vahdeti'nin Rolü 119. — H a r b Divanı'nin
Kararları 120 — K a b i n e Değişikliği 120. —

2 . H A K K I PAŞA K A B İ N E S İ V E R E F O R M L A R I 120-150.

K a b i n e n i n Özelliği 120. — Meclis Binasının Yanması 121. — Hükümetin Programı

122. — Güvenoyu 122. — Bütçe Tartışmaları 123. — İkinci Meşrutiyet'in İlk Yılları Büt­
çeleri 123. — M e m u r Maaşları 125. — Ilımlı Devletçilik 126. — Ekonomik İmtiyazlar K a ­
n u n u 128. — C e m a a t l e r i n imtiyazı 129. — D i l v c Öğrenim S o r u n u 129. — Türk Olmayan
Müslümanlar ve D i l S o r u n u 130. — K i l i s e l e r K a n u n u 132. — A s k e r l i k S o r u n u 133. —
Çeteciliği Kaldırma K a n u n u 134. — Bölünmenin N e d e n l e r i 138. — İttihat ve T e r a k k i ' -
n i n Yapısı 138. — İttihat ve T e r a k k i P a r t i s i ' n d e k i Çatlak 139. — İttihatçı M u h a l i f l e r i n
Baskısı 139. — İsmail K e m a l ' i n Dövülmesi 140. — B i r A l m a n Subayının Öldürülmesi
141. - İttihatç M u h a l i f l e r i n Başkaldırması 142. — H i z b - i C e d i d ' i n Kurulması 143. —
Padişah'ın R u m e l i Gezisi 145. — Muhalefetin Yeni Saldırıları 147. — Z e k i ' n i n K a t l e d i l ­
mesi 147. — Hakkı Paşa'nın Sadrazamlıktan Çekilmesi 148. — Sait Paşa K a b i n e s i 148. —
Muhalefetin Saldırıları 149. —

V I . Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i i l e İttihat ve T e r a k k i

Çatışmaları 1 5 0 - 1 7 2 .
1. H Ü R R İ Y E T V E İTİLAF PARTİSİ'NİN K U R U L M A S I 150-159.

P a r t i n i n Kuruluşu 150. — K u r u c u l a r 151. — Hürriyet ve İtilafın Programı 151. —

Hürriyet ve i t i l a f P a r t i s i ' n i n Oluşumu 153. — D i n i n Siyasete Alet E d i l m e s i 153. —
İtilafçılar ve İttihatçılar Çatışması 154. — 3 5 ' i n c i Maddenin Değiştirilmesi 155. — K a m i l
Paşa'nın Mektubu 156. — Muhalefet ve " T ı k a ç " 158. — İtilafçıların Padişah'a Müraca­
atları 158. — M e b u s l a r M c c l i s i ' n i n Kapatılması 159. —

2 . Y E N İ SEÇİMLER V E H A L A S K A R Z A B İ T A N G R U B U 160-164.

Seçimler 160. - Muhalefetin T e p k i s i 161. - Rıza N u r ' u n Rolü 162. - Halaskâran

G r u b u ' n u n Kuruluşu 163. — Halaskfiran'ın Programı 163. —

3 . H A L A S K Â R A N C E M İ Y E T İ ' N İ N B U N A L I M I YOĞUNLAŞTIRMASI 164-172.

A s k e r l i k ile Siyasetin Ayrılması S o r u n u 164. — A s k e r l i k ile Siyasetin Ayrılması H a k ­

kında Kanun 167. — M a h m u t Şevket Paşa'nın Çekilmesi 168. — Arnavut­
ların Ayaklanması 169. — Sait Paşa'nın Çekilmesi 170. — Halaskfiran'ın Tehditleri 171. —
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa'nın Sadrazamlığı 172. —

V I I . M u h a l i f l e r i n İktidara G e l m e s i 1 7 3 - 1 9 7 .
1. İTTİHAT V E T E R A K K İ ' N İ N İKTİDARDAN DÜŞÜRÜLMESİ 173-179.

G a z i Ahmet Muhtar Paşa Kabinesi 173. — Kabine'nin Programı 175. — Mebuslar Mcc­
l i s i ' n i n Kapatılması 176. —
VIII İÇİNDEKİLER

2 . GAZİ A H M E T M U H T A R PAŞA K A B İ N E S İ ' N İ N G Ü Ç S Ü Z L Ü Ğ Ü 179-186.

İktidarın M c j r u l u g u S o r u n u 179. — Hükümetin Tarafsızlığı Sorunu 180. — K a m i l P a ­

şa'nın İttihatçı Düşmanlığı 181. — Hükümet ve A r n a v u t l a r 182. — B a l k a n Savaşı ve Şaş­
kınlık 185. — Meşveret Meclisi 185. — A h m e t M u h t a r Paşa'nın Çekilmesi 186. —

3. K A M İ L PAŞA K A B İ N E S İ 187-197.

K a b i n e n i n K a r a k t e r i 187. — K a b i n e n i n Karşılanışı 187. — K a m i l Paşa'nın Y e t e r s i z -

liği 188. — İttihatçılara S o n D a r b e 189. — Mütareke ve E d i r n e P r o b l e m i 190. — Meclis-i
U m u m i (Genel Meclis) 191. - Hükümet D a r b e s i , I I I . K a m i l Paşa Hükümeti'nin D e v r i l ­
mesi, İttihatçıların Tepkisi 192. — Talat (Pafa)'da S o r u m l u l u k Duygusu 193. — Hükümeti
D e v i r m e k İçin G i z l i Görüşmeler 194. - Bab-ı Âli Baskını Planı 194. - Baskın 195. -

V H I . İttihat ve T e r a k k i İktidarı 1 9 7 - 2 1 1 .
1. M A H M U T Ş E V K E T PAŞA KABİNESİ 197-201.

E n v e r (Paşa)'in Rolü 197. — M a h m u t Şevket Paşa S a d r a z a m 197. — M a h m u t Şevket

Paşa K a b i n e s i 198. — K a b i n e n i n K a r a k t e r i 198. — İçte Barış Politikası 199. — Dışta Barış
2 0 0 . — E d i r n e ' n i n Düşmesi 201. —

2. M U H A L E F E T İ N Ç Ö K Ü Ş Ü 201-209.

P r e n s S a b a h a t t i n 2 0 3 . — İttihatçılar ve M u h a l i f l e r 2 0 3 . — Hükümet D a r b e s i Planı

206. - M a h m u t Şevket Paşa'nın Öldürülmesi 207. - K a t i l l e r i n Yakalanması ve M a h k e ­
m e s i 207. - Yabancı Müdahalesi 2 0 8 . - Suçluların İdamı 2 0 9 . -

3. SAİT H A L İ M PAŞA KABİNESİ 209-211.

K a b i n e n i n Kurulmasında Güçlükler 2 0 9 . — K a b i n e n i n K u r u c u s u 210. — K a b i n e n i n

K a r a k t e r i 210. -

İKİNCİ BÖLÜM

MEŞRUTİYET DEVRİNDE BÖLGESEL DAĞILMA

V E A Y A K L A N M A L A R (1908-1914)

I . Bölgesel Dağılma 2 1 3 - 2 3 3 .
1. BOSNA-HERSEK'İN İ M P A R A T O R L U K T A N K O P M A S I 213-225.

Meşrutiyet 'in Olumsuz E t k i l e r i 213. — Bosna ve H e r s e k ' i n D u r u m u 213. — Avusturya

Yönetiminde B o s n a v e H e r s e k 214. — Denge Siyaseti 216. — B o s n a ve H e r s e k ' i n Ayrıl­
ması 218. — B o s n a ve H e r s e k ' i n İlhakı 218. — Osmanlı Hükümeti'nin Davranışı 219. —
Büyük D e v l e t l e r i n Davranışı 2 2 0 . — A v u s t u r y a Mallarına Boykot 2 2 2 . — Osmanlı-
A v u s t u r y a Görüşmeleri Anlaşması 2 2 3 . —
 İÇİNDEKİLER IX

2. BULGARİSTAN'IN BAĞIMSIZLIĞINI D U Y U R M A S I 225-231.

1908'de B u l g a r i s t a n 2 2 5 . — İkinci Meşruliyet'in Duyurulması ve B u l g a r i s U n 2 2 5 . —

Geshof Olayı 2 2 6 . — İlişkilerin Kesilmesi 227. — Osmanlı Hükümeti'nin Davranışı 227. —
Şark Demiryolları G r u b u ve B u l g a r i s t a n 2 2 7 . — Bulgaristan'ın Bağımsızlığını İlan E t ­
mesi 2 2 8 . — Osmanlı B u l g a r Görüşmeleri 2 2 9 . —

3. G İ R İ T A D A S I ' N I N Y U N A N İ S T A N ' A K A T I L M A S I S O R U N U 231-233.

İkinci Meşrutiyet A r i f e s i n d e G i r i t 231. — G i r i t ' d e A y a k l a n m a 231. — G i r i t ile Doğu

R u m e l i Arasında B e n z e r l i k 2 3 2 . — Osmanlı K a m u o y u n u n T e p k i s i 2 3 2 . — Osmanlı H ü ­
kümeti'nin T e p k i s i 2 3 3 . —

I I . Ayaklanmalar 2 3 4 . 2 5 4 .
1. Y E M E N A Y A K L A N M A L A R I 234-237.

Osmanlı İdaresinde Y e m e n 2 3 4 . — İkinci Meşrutiyet D e v r i n d e Yemen 235. —

Ayaklanmalar 236. —

2. A R N A V U T L U K A Y A K L A N M A L A R I 237-248.

K o n u ve Sınırları 237. — A r n a v u t l u k 237. — Arnavutların Kökü 2 3 8 . — Osmanlı İda­

resinde A r n a v u t l u k 2 3 8 . — I I . Abdülhamit ve A r n a v u t l a r 2 4 0 . — A r n a v u t l a r d a U l u s a l
Şuurun Başlangıcı 2 4 2 . — İngiltere ve A r n a v u t l a r 2 4 3 . — Genç Türkler ve A r n a v u t l u k
2 4 4 . — İkinci Meşrutiyet'in İlanı ve A r n a v u t l a r 2 4 5 . — A r n a v u t Ayaklanmaları 2 4 5 . —

3. M A K E D O N Y A O L A Y L A R I 2 4 9 - 2 5 4 .

B i r Hatırlatma 2 4 9 . — Meşrutiyet ve Makedonya 2 4 9 . — Makedonya S o r u n u n u n E l e ­

manları 2 4 9 . — E t n i k ve Sosyal D u r u m 2 5 0 . — R e f o r m ve T e p k i l e r i 251. — M a k e d o n y a
ve B a l k a n D e v l e t l e r i 2 5 2 . —

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI

I . T r a b l u s g a r p Savaşı 2 5 5 - 2 8 7 .

1. T R A B L U S G A R P ' I N O S M A N L I İ M P A R A T O R L U Ğ U N D A D U R U M U 255-257.

Trablusgarp'ın İmparatorluk'taki Y e r i 2 5 5 . — T a r i h s e l B i r Hatırlatma 2 5 6 . —

2. İTALYA V E T R A B L U S G A R P 2 5 8 - 2 6 5 .

Çağdaş E m p e r y a l i z m 2 5 8 . — Emperyalistler ve Osmanlı İmparatorluğu 259. — Osman­

lı Afrikası Hakkındaki G i z l i Tasarılar 2 6 0 . — İtalya ve Üçlü Antlaşma 261. — Osmanlı
D e v l e t i ' n i n Telaşı 2 6 2 . - F r a n s a i l e İttifak Teşebbüsü 2 6 2 . — S a i t Paşa'nın Düşüncesi
263. - Trablusgarp'ı Savunma Tedbirleri 2 6 3 . - Trablusgarp'ta İtalyan Çıkarları 2 6 4 . -
X İÇİNDEKİLER

3 . T R A B L U S G A R P SAVAŞI'NIN A R İ F E S İ N D E
İTALYA-OSMANLI İLİŞKİLERİ 2 6 5 - 2 7 0 .

İtalya ve T r a b l u s g a r p 2 6 5 . — İtalyan Hükümeti ve Trablusgarp 265. — ilişkilerin S e r t ­

leşmesi 2 6 6 . — A g a d i r Olayı 2 6 6 . — Osmanlı Hükümeti'nin Şaşkınlığı 267. — İtalyan Ül­
timatomu 267. — Hakkı Paşa Hükümeti'nin Telaşı 2 6 8 . —

4 . OSMANLI-İTALYAN SAVAŞI 270-287.

Saldırı Sırasında Trablusgarp'ta D u r u m 2 7 0 . — İlk İtalyan Başarılan 271. — Osmanlı

Kodamanları vc T r a b l u s ' u n Savunulması 2 7 2 . — K a m u o y u ve Savaş 273. — Mebuslar M e c ­
lisi ve T r a b l u s g a r p 2 7 4 . — Husumet Paktı 2 7 4 . — İttihat ve T e r a k k i ve Savaş 2 7 5 . —
Gençler Trablusgarp'ta 2 7 6 . — Trablusgarp'taki K a d r o 277. — Savaş P l a n l a n ve Taktikleri
2 8 0 . — Savaş Aşamaları 281. — Dünya K a m u o y u ve Savaş 281. — Müslüman Memleket­
l e r i K a m u o y u 2 8 2 . — O n i k i Ada'nın İşgali 2 8 4 . — Çanakkale Boğazı'na Baskın 2 8 5 . —
italya ile Barış 2 8 6 . — T r a b l u s g a r p Savaşı'nın Sonu 2 8 6 . —

I I . B a l k a n Savaşı 2 8 7 - 3 5 4 .
1. B A L K A N S O R U N U 2 8 7 - 2 8 9 .

S o r u n u n Görüntüsü 287. —

2 . B A L K A N İTTİFAKI 2 8 9 - 2 9 8

İttifak F i k r i n i n Tarihçesi 2 8 9 . — İlk Görüşmeler 291. — Sırp-Bulgar Anlaşması

2 9 2 . — B u l g a r - Y u n a n Antlaşması 2 9 3 . — Karadağ i l e Anlaşma 2 9 4 . — B a l k a n İttifakı­
nın K a r a k t e r i 2 9 4 . — Büyük Devletler vc İttifak 2 9 5 . — B a l k a n İttifakı ve Osmanlı Hü­
kümeti 2 9 6 . —

3. SAVAŞIN D U Y U R U L M A S I 2 9 8 - 3 0 4 .

Koçana O l a y l a n 2 9 8 . - Seferberlik 2 9 9 . - Kamuoyu 299. - Büyük Devletlerin Mü­

dahalesi 3 0 0 . — Karadağ'ın Savaş Açması 301. — Büyük D e v l e t l e r i n Notası 301. —
Balkanların Notası 302. — Osmanlı Hükümeti'nin Cevabı 303. — Savaş D u y u r u s u 3 0 3 . —

4 . O S M A N L I D E V L E T İ ' N İ N SAVAŞ GÜCÜ 304-310.

Savaşın K a r a k t e r i 3 0 4 . — Hükümetin Güçsüzlüğü 305. — O r d u n u n Yoksulluğu 305. —

O r d u n u n Mevcudu 3 0 6 . — Teşkilat vc Eğitim 307. — O r d u n u n M o r a l i 3 0 8 . —

5 . SAVAŞ H A R E K E T L E R İ 310-321.

Savaş Alanları ve K u v v e t l e r 310. — T r a k y a C e p h e l e r i (Kırklareli Muharebesi) 311. —

Lüleburgaz ve Pınarhisar M u h a r e b e s i 313. — Makedonya C e p h e s i Karadağ ile Savaş
3 1 4 . — Sırplarla Savaş 316. - Yunanlılarla Savaş 317. - D e n i z Savaşları 3 2 0 . -
 İÇİNDEKİLER XI

6. M Ü T A R E K E V E BARIŞ GİRİŞİMLERİ 321-338.

S i y a s a l Bunalım 321. — Mütareke Y a p m a Gereği 3 2 2 . — Mütareke Teşebbüsleri

3 2 3 . —İstanbul'da Telaş 3 2 4 . — B u l g a r Kral'ına Müracaat 3 2 $ . — Mütareke Görüşme­
l e r i 3 2 6 . — Mütareke Protokolü 327. — L o n d r a Konferansı 3 2 8 . — Demeçler 3 2 9 . —
Sırbistan Delegasyonu Başkanı 3 2 9 . — Y u n a n Delegasyonu Başkanı 3 3 0 . — B u l g a r D e ­
legasyonu Başkam 3 3 0 . — Savaşçılar Konferansı 330. — Tarafların Barış Koşulları 331. —
Anlaşmazlık 331. — Görüşmelerin K e s i l m e s i 3 3 2 . — Elçiler Konferansı 332. — Osmanlı
S o r u n u 3 3 2 . — Sırp S o r u n u 3 3 3 . — A r n a v u t l u k S o r u n u 3 3 3 . — A d a l a r S o r u n u 3 3 3 . —
B u l g a r S o r u n u 334. — Büyük D e v l e t l e r i n Notası 334. — K a m i l Paşa Hükümeti'nin D e v ­
r i l m e s i 3 3 5 . — Osmanlı Notası 3 3 5 . — Y e n i d e n Savaş 3 3 6 . — L o n d r a Barışı 3 3 7 —

7. İKİNCİ B A L K A N SAVAŞI 3 3 8 - 3 4 9 .

Savaş N e d e n l e r i 3 3 8 . — B u l g a r i s t a n ' a Karşı Antlaşma 3 3 9 . — Savaş 3 4 0 . — İkinci

B a l k a n Savaşı'nda Osmanlı Devleti 3 4 0 . — Talat Paşa ve E d i r n e 341. — E d i r n e Üzerine
Yürüyüş 3-12. — Batı T r a k y a Sorunu 342. — Büyük Devletlerin Davranışı 343. — İstanbul
Antlaşması 3 4 5 . — Atina Antlaşması 3 4 6 . — E g e Adaları S o r u n u 347. — A r n a v u t l u k S o ­
r u n u 348. —

8. B A L K A N SAVAŞLARI'NIN S O N U Ç L A R I 3 4 9 - 3 5 4 .

Sonuçların Toplamı 3 4 9 . — Toprak Kaybı 350. — Prestij Kaybı 3 5 0 . — Ulusçuluk F i k ­

r i n i n Uyanışı 351. — ittihat ve T e r a k k i ' n i n Diktatörlüğü 351. — Osmanlı Asyası M c m l e -
k e t l e r i ' n i n Paylaşılması F i k r i 352. — Doğu A n a d o l u ' d a Dengesizlik 3 5 3 . —

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

I . B i r i n c i Dünya Savaşı'nın Çıkması ve Osmanlı

İmparatorluğu 3 5 5 - 4 0 2 .
1. SAVAŞ E T K E N L E R İ 3 5 5 - 3 6 5 .

K o n u n u n Sınırları 3 5 5 . — Savaş E t k e n l e r i Toplamı 3 5 5 . — U l u s a l Devlet Sistemi

355. — Aşırı Ulusçuluk 356. — Savaşçılık Gayreti 357. — E m p e r y a l i z m 3 5 8 . — ittifaklar
Sistemi 361. — Üçlü Antlaşma 361. — S i l a h l a n m a 3 6 3 . — Haykırış 3 6 5 . —

2. SAVAŞIN A V R U P A ' D A BAŞLAMASI 3 6 5 - 3 7 3 .

Arşidük F r a n s u v a Ferdinand'ın Öldürülmesi 365. — Cinayetin Tepkisi 366. —

Sırbistan'a Ültimatom 367. — Ültimatomun T e p k i l e r i 3 6 8 . — Sırbistan'ın Cevabı 3 6 8 . —
A v u s t u r y a Savaşı 3 6 9 . — S i y a s a l Bunalım 3 7 0 . — S e f e r b e r l i k l e r 3 7 0 . —

3 . O S M A N L I D E V L E T İ ' N İ N SAVAŞA GİRMESİ 3 7 3 - 4 0 2 .

G e n e l Koşullar 3 7 3 . — İttihat ve T e r a k k i P a r t i s i ' n i n D u r u m u 374. — Silahlı K u v v e t ­

lerde Reform 3 7 5 . — L i m a n von Sanders Heyeti 375. — A l m a n E t k i s i n i n istanbul'da A r t -
XII İÇİNDKKİI.KK

m a n 3 7 6 . — Uzlaşmacı Devletlere T a v i z l e r 377. — Doğu A n a d o l u Vilayetlerinde Reform

377. — Franıa'da Borçlanma 3 7 8 . — Savaş ve Osmanlılar 3 7 8 . — Osmanlı-Alman A n t ­
laşması Görüşmeleri 3 7 9 . — Antlaşma Metni 381. — Antlaşmanın Özelliği 381. — Silahlı
Tarafsızlık 3 8 2 . — Osmanlı-Rus Antlaşma Denemesi 3 8 2 . — İki A l m a n Zırhlısı 3 8 4 . —
Y a v u z ve M i d i l l i 3 8 6 . — Üçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n i n Kuşkusu 387. — A l m a n Baskısı
388. — Kapitülasyonların Kaldırılması 3 8 9 . — Almanların Köpürmesi 390. — A l m a n l a r l a
Anlaşmazlık 391. - A l m a n l a r ve E n v e r Paşa 3 9 2 . - Savaşa G i r m e B e l i r t i l e r i 3 9 2 . -
Savaş Kararı 3 9 3 . — Souchon'a V e r i l e n Savaş E m i r l e r i 3 9 3 . — K a r a d e n i z ' d e R u s l a r l a
Çarpışma 394. — K a r a d e n i z Çarpışmasının Tepkisi 3 9 5 . — R u s y a ' y a V e r i l e n Osmanlı N o ­
tası 397. — Rusya'nın Savaş Açması ve Amaçları 397. — İngiltere i l e Fransa'nın Savaş
Duyuruları 3 9 8 . - Osmanlı D e v l e t i ' n i n Savaş D u y u r u s u 3 9 8 . - Cihad 399. - Fetva
4 0 0 . — Fetvanın T a h l i l i 4 0 1 . -

I I . B i r i n c i Dünya Savaşı'nda Osmanlı Savaşları 4 0 2 - 5 3 9 .

1. SAVAŞ K O Ş U L L A R I 402-414

G e n e l Koşullar 4 0 2 . - İnsan Gücü 4 0 4 . - Savaş Gücü 4 0 5 . - Türk Halkının K a r a k ­

teri 4 0 6 . — İttihat ve T e r a k k i Otoritesi 4 0 6 . — İttihat ve T e r a k k i Otoritesi 4 0 6 . — O r d u
( K u v v e t l e r Toplamı) 407. — O r d u Kuruluşları 4 0 8 . — K o m u t a Heyeti 4 0 9 . — Ekonomi
Gücü 410. - Savaş C e p h e l e r i 411. - Savaş Planları 411. - Hafız Hakkı Paşa'nın Planı
412. - Bronzart'ın Planı 413 -

2. 1914-1915 Y I L L A R I SAVAŞLARI 414-476.

2 . J . KAFKAS CEPHESİ'NDE SARIKAMIŞ SAVAŞİ 414-424.

Osmanlı-Rus Sınırı 414. — Kafkasya'da Osmanlı Amaçları 414. — R u s Amaçları

415. — K a f k a s y a ' d a R u s K u v v e t l e r i 415. - Osmanlı K u v v e t l e r i 415. - İlk R u s Saldırıla­
rı 416. — B i r i n c i Köprü Muharebesi 416. — İkinci Köprü Muharebesi (Kasım 9-17) 417. —
Osmanlılarda M e m n u n s u z l u k 417. — Kafkasya'yı İstila Planı 418. — E n v e r Paşa 3 . O r ­
d u ' d a 419. - Sarıkamış Savaşı 4 2 0 . - Savaş Koşulları 4 2 0 . - Osmanlı Saldırısı 421. —
Osmanlı Çekilişi 4 2 2 . — Sarıkamış Savaşı S o n u c u 4 2 3 . — Sarıkamış'tan S o n r a 4 2 4 . —

2 . 2 . AFRİKA CEPHESİ'NDE: KANALA SALDIRI

(Ka$ım-Mart) 424-429.

Saldırı F i k r i 4 2 4 . - Saldırı N e d e n l e r i 4 2 4 . - Hazırlıklar 4 2 5 . - H a r e k e t Planı ve

Yürüyüş 426. — İngilizler'in D u r u m u 4 2 6 . — K a n a l ' a Saldırı 427. — Savaş Konseyi 427. —
G e r i Çekiliş ve Sonuç 4 2 8 . —

2.3. ÇANAKKALE DENİZ SAVAŞİ (18 Mart) 429-444.

Kaşullar 4 2 9 . — Çanakkale'ye Saldırı F i k r i 4 3 0 . - C h u r c h i l l ve Çanakkale 4 3 0 . -

G a r d e n ' i n Planı 4 3 2 . — S a v u n m a Sisteminin Değeri 4 3 2 . — E n v e r P a s a ve S a v u n m a S i s ­
t e m i 4 3 3 . — Çanakkale D e n i z S e f e r i n d e n B e k l e n e n l e r 4 3 4 . — Savaşın Başlaması (Şubat
19) 4 3 4 . — Bombardımana D e v a m (25 Şubat) 4 3 5 . —
 İÇİNDEKİLER XIII

İstanbul'u S a v u n m a T e d b i r l e r i 4 3 6 . — İstanbul Halkının D u r u m u 437. — Başkentin E s ­

kişehir'e Göç E t m e s i 4 3 7 . - 18 Mart Saldırısı 4 3 8 . - Saldırı 4 4 0 . - İki Tarafın Kaybı
443. -

2.4. ÇANAKKALE KARA SAVAŞLARI

(NİSAN-ARALIK) 444-476.

K a r a r Aşaması 4 4 4 . — İzmir Bombardımanı 4 4 6 . — K a z a n m a k t a n Y a n a Çabalar

447. — R u s İstekleri 447. — Y u n a n i s t a n i l e Anlaşma D e n e y i m i 4 4 8 . — İtalya i l e Anlaş­
ma 4 5 0 . — L o n d r a Anlaşması 451. — E r m e n i Ayaklanması 4 5 2 . — Türklerin S a v u n m a
Hazırlıkları 455. — K u v v e t l e r i n Dağılımı 4 5 5 . — S a v u n m a T e r t i p l e r i 4 5 6 . — Düşman S a l ­
dırı Kolları 4 5 8 . — Saldırı K u v v e t l e r i n i n Değeri 4 5 9 . — Amaç ve P l a n 4 6 0 . — K a r a y a
Çıkartma Planı 4 6 0 . — Çıkartma 461. — K u m k a l e Çıkartması 4 6 2 . — Arıburnu Çıkart­
ması 4 6 3 . — Seddülbahir Çıkartması 4 6 4 . — İkinci Çıkartma Hazırlıkları 4 6 4 . — İkinci
Çıkartma 4 6 5 . — Tarafların K u v v e t i 4 6 6 . — Çıkartmanın Başlaması 467. — Türk D a v ­
ranışı 467. — M u s t a f a K e m a l ' i n Y e n i Görevi 4 6 9 . — D u r a k l a m a Aşaması 471. — G e l i ­
b o l u ' d a n Çekilme 4 7 3 . — İki Tarafın Kayıpları 4 7 4 . — Sonuç 4 7 4 . —

3 . 1 9 1 6 Y I L I SAVAŞINDA O S M A N L I A S K E R L E R İ 4 7 6 - 5 0 1 .

3.1. AVRVPA CEPHELERİNDE SAVAŞ DURVMV 476-479.

Savaşın Genel Gidişi 4 7 6 . — A l m a n Saldırı Kararı 477. — Verdim Saldırısı (21 Şubat-30
H a z i r a n ) 477. — Somme Saldırısı (1 Temmuz-1 Kasım) 4 7 8 . — Doğu Cephesi'nde R u s S a l ­
dırısı (Haziran-Ağustos) 4 7 8 . —

3.2. BALKAN CEPHELERİNDE SAVAŞ DURUMU

479-482.

Sırbistan'ın H a r i t a d a n S i l i n m e s i 4 7 9 . — B u l g a r i s t a n - Y u n a n i s t a n ve Uzlaşma Devlet­

l e r i Çatışması 4 8 0 . — Romanya'nın Savaşa G i r m e s i (Ağustos-Aralık) 481. —

3 . 3 . OSMANLI CEPHELERİNDE SAVAŞ

482-497.

Savaş C e p h e l e r i 4 8 2 . - K a f k a s C e p h e s i ' n d e R u s Saldırısı (Ocak-Eylül) 4 8 2 . - Rus

K u v v e t l e r i n i n İlerleyişi 4 8 3 . — Üçüncü O r d u ' n u n Desteklenmesi 4 8 4 . — I r a k C e p h e s i
485. - İngilizlerin I r a k ' l a İlgisi 485. - İngiliz Saldırıları (Kasım 1914-Aralık 1916) 4 8 6 . -
Karşılıklı Saldırılar (Ocak-Aralık 1915) 4 8 6 . - i n g i l i z l e r i n Bağdat Üzerine Yürüyüşü
487. — İngilizlerin K u t - u l A m a r a ' d a Kuşatılması ( O c a k - N i s a n 1916) 487. — K u t - u i A m a -
r a ' d a n S o n r a 4 8 8 . — İran C e p h e s i ( G e n e l D u r u m ) 4 8 8 . — İran Hakkında Türk-Alman
Görüşleri 4 8 9 . — 1915 Yılında İran'da Askersel Hareketler 4 8 9 . — Propaganda Çalışmaları
4 9 0 . — İran'da R u s İlerleyişi 491. — Von d e r G o l t z Paşa'nın İran Memuriyeti 491. — 1916
Yılında İran'da A s k e r i H a r e k e t l e r 4 9 2 . — A r a b i s t a n - H i c a z C e p h e s i 4 9 3 . — H i c a z Ayak­
lanması (Şerif Hüseyin-İngiliz Anlaşması) 4 9 3 . — Osmanlı O t o r i t e l e r i n i n Uyuşukluğu
4 9 5 . — Mekke'de A y a k l a n m a 4 9 6 . — Şerif Hüseyin'in Açıklaması 4 9 6 . — Şerif Hüseyin
ve Krallık Unvanı 497. —
XIV İÇİNDEKİLER

3.4. AVRUPA CEPHELERİNDE TÜRK KUVVETLERİ (1916)

497-501.

A v r u p a C e p h e l e r i n e Kuvvet Gönderme Nedenleri 4 9 7 . — C e p h e l e r e Gönderilen K u v ­

vetler 4 9 8 . — Galiçya C e p h e s i 4 9 8 . — R o m a n y a C e p h e s i 4 9 8 . — Makedonya C e p h e s i
4 9 9 . — A v r u p a C e p h e l e r i n d e Türk K u v v e t l e r i ve E n v e r Paşa 5 0 0 . —

1.1917 Y I L I SAVAŞLARI 501-518.

4.1 AVRUPA CEPHELERİNDEKİ DURUM

501-507.

Y e n i Koşullar 501. — Savaş Dengesinin Bozulması 5 0 2 . — Denizaltı Savaşı 5 0 3 . —

Doğu C e p h e s i (Rusya'nın Çöküşü) 5 0 3 . — L e n i n ' i n Geçici Hükümete Karşı Koyması
505. — S o n Rus Saldırısı 5 0 5 . — Sovyetlerin İktidara Geçmeleri 5 0 5 . — Amerika'nın S a ­
vaşa Katılması 5 0 6 . —

4.2. BALKAN CEPHELERİNDE DURUM 507-508.

B a l k a n l a r d a G e n e l D u r u m 5 0 7 . — S e l a n i k C e p h e s i 5 0 7 . — Kral'ın Düşmesi 507. —

Yunanistan'ın Savaşa G i r m e s i 5 0 8 . —

4 . 3 . OSMANLİ CEPHELERİNDE SAVAŞ 508-517.

C e p h e l e r i n G e n e l D u r u m u 5 0 8 . — K a f k a s C e p h e s i n d e Rusların Çekilmesi 5 0 8 . —
Bolşevik İhtilali'nin E t k i l e r i 5 0 9 . — O s m a n h - R u s Mütarekesi 5 0 9 . — İran C e p h e s i 510. —
I r a k C e p h e s i 511. — Bağdad'm Düşmesi 512. — Bağdad'm Düşmesinden S o n r a Şaşkın­
lık 512. — A r a b i s t a n ( H i c a z , F i l i s t i n ve S u r i y e ) C e p h e s i 513. — F i l i s t i n C e p h e s i 514. —
Kudüs'ün Düşmesi 515. — Üçüncü G a z z e Saldırı 516. —

4.4. AVRUPA CEPHELERİNDE TÜRK SAVAŞLAR! 517-518.

5 . 1 9 1 8 Y I L I SAVAŞLARI 518-539.

5.1. AVRUPA CEPHELERİNDE DURUM 518-522.

1918 Yılı Başlarında G e n e l D u r u m 518. — Barış T a a r r u z u 518. — A l m a n Orduları­

nın Başarısız Saldırıları 519. — B r e s t - L i t o v s k Barış Andlaşması 521. —

5 . 2 . BALKAN CEPHESİNDE DURUM 522-523.

R o m a n y a ile Barış 5 2 2 . — Bulgaristan'ın Savaştan Çekilmesi 5 2 2 . —

5.3. OSMANLI CEPHELERİNDE DURUM: KAFKAS CEPHESİ

523-533.

G e n e l D u r u m 5 2 3 . — Türkler ve 1878 Sınırı 5 2 4 . — Güney Kafkasya'nın D u r u m u

5 2 5 . — Sovyet Rusya üe Barış 5 2 6 . — Doğu A n a d o l u Vilayeüerinin G e r i Alınması 5 2 7 —
Üç Sancağın G e r i Alınması 527. — Osmanlı-Alman İlişkilerinde G e r g i n l i k 5 2 8 . — E n v e r
 İÇİNDEKİLER XV

Paşa'nın B o y u n Eğmesi 5 3 0 . — E n v e r Paşa'nın A l m a n l a r a Kırgınlığı 5 3 2 . — Baku'nun

Türkler Tarafından Alınması 5 3 3 . —

5.4. FİLİSTİN V E S U R İ Y E CEPHESİ

533-539.

Komuta Heyetinde Değişiklik 533. — İngilizlerin Ürdün'e Saldırıları 534. — Yenilgiyi

Hazırlayan E t k e n l e r 5 3 5 . — Büyük i n g i l i z Saldırısı Başlangıcında Tarafların D u r u m u
536. - Büyük İngiliz Saldırısı 537. -

BEŞİNCİ BÖLÜM

Savaş Sırasında Osmanlı Imparatorluğu'nun Paylaşılması

541-546.

Beş G i z l i Paylaşma Antlaşması 541. — G i z l i Paylaşma Andlaşmalarının Özeti 5 4 6 . —

ALTINCI BÖLÜM

SAVAŞ S I R A S I N D A B A R I Ş G Ö R Ü Ş M E L E R İ V E
MÜTAREKENİN İMZALANMASI 5 4 7 - 5 6 1 .

Savaş v c Barış 547. — Osmanlı D e v l e t i ' n i n Savaş Amaçlan 547. — Barış Girişimleri
548. — Amerika'nın Barış Girişimleri 549. — ingiltere'nin Telaşı 551. — Osmanlı Dev­
l e t i ' n i n Ayrı Barış Girişimleri 5 5 3 . — Uzlaşmacıların Barış Saldırısı (Ocak 1918) 5 5 5 . —
Andlaşma D e v l e t l e r i ' n i n Savaşı K a y b e t m e l e r i 557. — Türkiye ve Mütareke İsteği 557. —
İngiltere ve Mütareke 5 5 8 . — Mondros Mütarekesi Hükümleri 5 5 9 . — M o n d r o s Müta­
rekesinin Karakteri 560. —

BİBLİYOGRAFYA 563
DİZİN 569
 ÖNSÖZ

E l i n i z d e k i k i t a p Türk T a r i h K u r u m u ' n u n 1946 yılında yayın­

lamaya başladığı Dünya T a r i h i Serisi'nin Osmanlı Yakınçağ Ta­
r i h i kısmının son kitabıdır. Osmanlı împaratorluğu'nun
kuruluşundan Yakın-çağların başlangıcı olarak k a b u l edilen 1789
yılına kadar olan dört c i l t l i k kısım, Ord. Prof. ismail Hakkı TJzun-
çarşılı tarafından, I I I . Selim dönemini içeren V. Ciltten I .
Meşrutiyet d e v r i n i n sonuna kadar olan dört c i l t l i k kısım da O r d .
P r o f . Enver Ziya K a r a l tarafından yazılmıştır. B u kısmın yazarı
babam, hocam O r d . P r o f . Enver Ziya K a r a l , Mondros Silahbıra-
kışmasına kadar I I . Meşrutiyet dönemini içeren I X . c i l d i n sade­
ce siyasi t a r i h kısmını tamamlayabildikten sonra, 19 Ocak 1982'de
öldü. A n n e m gibi ben de babamın öğrencisi o l d u m ve t a r i h öğre­
n i m i yaptıktan sonra baba mesleğini sürdürdüm. Dolayısıyle, ya­
zarı tarafından son kez gözden geçirilememiş, ve baskıdan önce
tamamlanmak üzere az da olsa bazı t a r i h , i s i m , yer ve olaylar
atlanmış veya k o n t r o l edilmek üzere not edilmiş kitabı düzenle­
yip yayına hazırlamayı b i r görev b i l d i m . Ancak, kitabın eski Türk­
çe ve el yazması olması, çalışmamı yavaşlatacaktı. B u n u n üzerine
annem emekli t a r i h öğretmeni Fatma K a r a l , elyazması m e t n i ye­
n i Türkçcyc çevirmeyi üstlendi. Yazım tamamlandıktan sonra gö­
r e v i m i n elverdiğince vakit ayırarak I X . cilde eğildim, gerekli
araştırmaları yaptım, kitabı basıma hazırladım. Serinin geri k a ­
lan ciltlerinde önsöz bulunmamasına karşın basımı geciktiren b u
d u r u m u b i r önsöz yazarak okuyucuya d u r u m u açıklamaya k a ­
r a r v e r d i m . Babamın kaleme alabildiği kısmın tamamlanması,
I I . Meşrutiyetin duyurulduğu gün olan 23 Temmuz gününe denk
gelmişti. B u ilginç rastlantı ile başlayarak o k u r l a r a V - V I I I . c i l t ­
lerde uygulanmış yöntemin b u k i t a p t a bulunmayış n e d e n i n i a n ­
l a t m a k , b u ara birkaç özelliğe de değinmek i s t i y o r u m :

Öncelikle dokunmak istediğim nokta, kitabın 1983 yılında t a ­

mamlandığıdır. B i r başka deyimle, yapıt, yaklaşık o n i k i yıl ge­
c i k m e l i basılmaktadır. B u süre kısmen a n n e m i n ve b e n i m kitabı
XVIII ÖNSÖZ

hasım haline getirmedeki gecikmemizden, kısmen de Türk Ta­

r i h K u r u m u ' n d a yayınlanmasının beklenmesinden kaynaklanmış­
tır. Oysa geçen yıllar içinde y u r t içinde ve y u r t dışında k o n u ile
i l g i l i birtakım yeni yayınlar yapılmıştır. Kitabın P r o f . Enver Z i ­
ya K a r a l tarafından yazılmış biçiminde herhangi b i r değişiklik
yapmamayı amaçladığımdan, yapıtın özünde yer almamış yeni ya­
yınlar d i k k a t e alınmamıştır.
Serinin öbür c i l t l e r i n d e siyasal gelişmelerle devlet müesse­
seleri ve y e n i l i k h a r e k e t l e r i ayrı ayrı ele alınmıştır. Oysa yazar
I I . Meşrutiyet dönemi müesseseleri vc toplumsal gelişmeler üze­
rine araştırma yapmışsa da bu kısım sadece notlar halinde o l d u ­
ğundan I X . ciltte bulunmamaktadır. K i t a p yalnız bütünüyle
tamamlanmış kısım o l a n dönemin siyasal gelişmelerini içermek­
tedir. Yayına hazır hale getirilmiş el yazması dosya içinde her­
hangi b i r harita veya resim y o k t u , yazarın tasarımının dışına
çıkmak istemediğimden k e n d i seçtiklerimi koymaktan kaçındım.
B u nedenle ö b ü r c i l t l e r d e n farklı olarak b u k i t a p tablo, fotoğ­
raf, çizim veya h a r i t a içermemektedir. K i t a p t a k i anlatım da bü­
tünüyle yazara aittir. Bütün yapıtlarında olduğu gibi babam b u
yapıtında da günlük konuşma d i l i n i kullanmıştır, kitabın d i l i baş­
tan sona k e n d i sözcükleriyledir. Daha önceki c i l t l e r d e k i g i b i gü­
nümüzde d i l bakımından kolay anlaşılamayan bazı belgesel
alıntılar ve tarihsel süreç içindeki d i l değişiminden dolayı b u ­
gün anlaşılamayan aktarmalar çoğu kez yazarın kendi sözcükleri
ile anlaşılır hale getirilerek yansıtılmıştır. Tarafımdan yapıta her­
hangi b i r ekleme yapılmadığı gibi yazım biçimine ve diline de
dokunulmamıştır.

P r o f . D r . Seçil Akgün
 BİRİNCİ B Ö L Ü M

İKİNCİ MEŞRUTİYET DEVRİ İÇ OLAYLARI

(1906-1908)

I . İSTİBDAT YÖNETİMİNİN Y I P R A T I L M A S I
1. İ S T İ B D A T I N S O N Y I L L A R I

i s t i b d a t yönetimi, 30 yıla yaklaşan geçmişi ile 1906 yılında

güçlü görüntüsünü sürdürmekte i d i . Yönetimin sanatçısı I I . A b ­
dülhamit, fiziksel yönden ihtiyarlamış t i . Düşünceleri iradesi ve
1

çalışmaları istihdatçı niteliğim korumakta i d i . İmparatorlukta hiç­

b i r yerde, hiçbir kimse ona karşı d u r m a k için b i r h a k k a veya b i r
kuvvete sahip b u l u n m u y o r d u . Saray, çoğu kölelik çıkışlı kimse­
l e r ile d o l u i d i . H e r b i r i varlığını, körükörüne gösterdiği bağlılı­
ğa borçlu i d i . Hükümetin başı olan Sadrazam bostan korkuluğu
g i b i i d i , görevi v e r i l e n e m i r l e r i uysallık i l e yerine getirmekten
i b a r e t t i . O r d u n u n yüksek kademelerinde b u l u n a n k o m u t a n l a r ,
y e r l e r i n i yeteneklerinden ve başarılarından çok Padişah'ın gü­
venine borçlu i d i l e r . O n u n isteklerine karşı gelmeleri sözkonusu
olamazdı. Ulema ( d i n b i l g i n l e r i ) , toplumda anlamsız b i r sınıf h a ­
l i n e gelmişlerdi. B i l g i l e r i n i n modası geçmişti, hiçbir şeye yarar­
ları dokunmamakta i d i . i s t i b d a t yönetimi k e n d i l e r i n e değer
verdiği için onlar da b u yönetimi t u t m a k t a i d i l e r .

İmparatorluk halkı, saray yanında, bilinçsiz teşkilatsız ve güç­

süzdü, i m p a r a t o r l u k toprakları siyasal anlam kazanmak yetene­
ğini gösteren t a r i h s e l bölgelere bölünmüştü ( A r n a v u t l u k ,
Makedonya, A n a d o l u , Lazistan, Kürdistan, Acemistan, I r a k , A r a ­
bistan). B u r a l a r d a yaşayan insanlar b i r ulus sayılmıyordu. A n a ­
d o l u dışmdaki bölgelerde o t u r a n l a r k e n d i l e r i n i bölge adından
gelen b i r t e r i m l e adlandırıyorlardı. Türk çoğunluğunun b u l u n ­
duğu A n a d o l u halkı ise k e n d i s i n i , sadece " M ü s l ü m a n " b i l m e k l e

1
I I . Abdülhamit, 1842'de doğmuş, 1876 yılında tahta geçmiştir.

Osmanlı Tarihi IX, 1

2 O S M A N L İ TARİHİ I X .

yetinmekte i d i . " U l u s " t e r i m i g i b i , " h a l k " t e r i m i de henüz siya­

sal b i r değer kazanmamıştı. Zaten b u t e r i m i n yerine çoğunlukla
" a h a l i " sözcüğü kullanılmakta i d i .
Osmanlı halkları, h u k u k s a l sınırları b e l i r l i ayrıcalıklı sınıf­
ları kapsamakta idiler. E k o n o m i k yönden de örgütlenmiş sınıf­
l a r biçimlenmiş değildi. Yaşam bakımından ise sömürenler ve
sömürülenler olmak üzere i k i tabaka vardı. Sömürenler arasın­
da .saray i l e yukarıda sözü edilen yardımcıları başta geliyordu.
Onları t o p r a k ağaları, büyük tüccarlar, müteahitler ve yabancı­
ların komisyoncusu durumunda bulunan azınlık maliyecileri oluş­
t u r u y o r d u . Sömürücülerin istibdat yönetiminden b i r sızlanmaları
y o k t u . Halkın sömürülen köylü, işçi ve küçük esnaf tabakasına
gelince, c a h i l l e r sefalet ve özgürlüksüzlük nedeniyle, sadece gü­
vensizlikten ve adaletsizlikten şikayetçi idiler. Yönetimde b u h u ­
susların sağlanmasını yeterli görmekte i d i l e r . Üstelik böyle b i r
güvence sağlanmanın da nasıl yapılabileceği konusunda b e l i r l i
b i r f i k i r l e r i y o k t u . Böyle b i r ortamda istibdat yönetimini yıpra­
t a r a k yıkmak, ancak aydınların çalışmalarıyla gerçekleşebilir­
d i . Ne var k i memlekette çalışmak olanağı kalmamıştı. Az sayıda
birkaç aydın, Mebuslar Meclisi'nin kapatılması üzerine (1878) Av­
rupa'ya kaçarak orada özgürlük savaşını başlatmışlardı. B u ay­
dınların zamanla sayıları ve e t k i l e r i arttı. 1906'dan sonra da b u
çalışmalar, istibdattılar için kuşkulu b i r düzeye ulaştı. B u n u n
çeşitli etkenleri vardı: E t k e n l e r i n başında Meşrutiyet d e v r i hatı­
rasının Genç Türkler tarafından yaşatılması gelmektedir.

B u devir birbuçuk yıl k a d a r ve çok kısa denecek b i r zaman

sürmüştü. A m a getirmiş olduğu canlılık ümit v e r i c i olmuştu. Par­
lamento' n u n çalışmaları ve basının gayretleriyle Osmanlı t a r i h i n ­
de örneği bulunmayan b i r kanunlaştırma ve özgürlük havası
esmeye başlamıştı. Genç Türkler, bu nedenle I I . Abdülhamit'in
kaldırmış olduğu Anayasa (Kanun-ı Esasi)'nın t e k r a r yürürlüğe
konulmasını ülkü olarak k a b u l etmişlerdi. Çeşitli edebiyat türü
yayınlarında hep b u k o n u y u amaç tutmuşlar ve Osmanlı aydın­
larına benimsetmeye çalışmışlardı. Böylece, zamanla Osmanlı
İmparatorluğu'nda meşrutiyet düşünce ve yönetimine eğilimli b i r
kuşak yetişmişti.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 3

B u kuşak, yasaklara rağmen, o k u l l a r d a ve daha çok k e n d i

gayretleriyle öğrendikleri yabancı d i l l e r aracılığı ile özellikle si­
yasal içerikli, batılı yayınları izlemişlerdi. B u d i l l e r i n yayılma­
sına yabancı ve azınlık okullarının etkisi de dokunmuştu.
D e m o k r a t i k devlet sisteminin temel ilke ve örgütlerinin t a ­
nınmasına Genç Türkler'in batıda yazdıkları ve gizlice Osmanlı
ülkelerine soktukları istibdada karşıt yayınların da büyük e t k i ­
si olmuştur. E l d e n ele dolaşan b u yayınlarla Namık K e m a l ' i n ya­
zıları özgürlük düşüncesini kökleştirmekle kalmıyor, b u düşünce
uğurunda savaşacak b i r heyecanı da gençlere aşılıyordu . 2

Aydın geçinenlerde özgürlük düşüncesinin uyanması istibdat-

çıların gözünden kaçmadı, kovuşturmalar t u t u k l a m a l a r ve sür­
günler başladı. Istibdatçılar b u n d a n başka denetleri altında
bulundurdukları b i r basın ile karşıt b i r propagandaya giriştiler.
Özgürlüğün niteliğine d o k u n m a k t a n çekinerek b u n u n Osmanlı
imparatorluğu için yıkıcı olduğunu göstermeye koyuldular. B u
k o n u ile i l g i l i üç kanıt öne sürüyorlardı. B i r i n c i kanıt, Osmanlı
halkının henüz meşrutiyet yönetimi için gerekli düzeye erişme­
miş olduğu; i k i n c i dayanak b i r Müslüman devleti elan Osmanlı
împaratorluğu'nda Hıristiyan A v r u p a devletleri siyaset i l k e l e r i ­
n i n yürütülemeyeceği; üçüncü kanıt da, meşrutiyet yönetiminin
Osmanlı împaratorluğu'nda, zaten denenmiş olduğu ve b u n d a n
büyük zarar görüldüğü noktalarında toplanmakta i d i .

Gerçekte b u kanıtlar inandırıcı olmaktan uzaktı. Batı m e m ­

leketlerinde de özgürlüğe dayanan hükümet sistemleri için ça­
lışmalar başladığı v a k i t oradaki istibdatçılar halkın seviyesinin
düşük olduğunu, k e n d i l e r i için g e t i r i l m e k istenen yeni biçim yö­
netime ayak uyduramayacaklarını öne sürmüşler ve direnmişlerdi.
B u nedenledir k i batıda h e r memlekette meşrutiyet yönetimi, is-
tibdatçılara karşı b i r devrimle gerçekleşmişti. Kaldı k i Osmanlı
împaratorluğu'nda b i r e r eyalet d u r u m u n d a n çıkarak egemenlik­
l e r i n i sağlayan Yunanistan, Sırbistan, Romanya ve Bulgaristan
g i b i devletler b i l e çok kısa b i r zamanda meşrutiyet yönetimine
geçmişlerdi.

2
" G e n ç Türkler' t e r i m i için b u satırlar yazarının Osmanlı T a r i h i , C . V I I I , s. 510'a
1

bakınız.
•1 O S M A N L I TARİHİ I X .

B i r Müslüman devleti olan Osmanlı împaratorluğu'nda, Hı­

ristiyan A v r u p a d e v l e t l e r i n i n siyasal i l k e l e r i ve örgütlerinin yü-
rütülemeyeceği düşüncesi ise büsbütün temelsizdi ve koyu b i r
cahilliğin v e r i m i i d i . Avrupa'da çağdaş devlet sistemini hazırla­
yan ve gerçekleştiren etkenlerden ve d e v r i m l e r d e n b i l g i s i olma­
yanlar, A v r u p a halkının Hıristiyan olduğuna b a k a r a k , o r a d a k i
örgütlerin Hıristiyanlık i l k e l e r i n e dayandığını sanıyorlardı. Oy­
sa k i , b u örgütler, kiliseye karşı yüzyıllarca sürmüş olan savaş­
lar sonunda ve pekçok k u r b a n l a r verilmek suretiyle kurulmuştu.

Kilise, çağdaş düşünce ve çağdaş devlet sisteminin kuruluşu­

n u önlemekten aciz kalınca, varlığını koruyabilmek amacıyla, ona
Hıristiyanlık damgasını vurmaya kalkmıştı. B u hareket batının
çoğunluğunu meydana getiren ve d i n c i b i r saplantı içinde b u n a ­
l a n halkları tarafından kolaylıkla k a b u l edilmişti.

Gerekli hallerde siyaset adamları da çeşitli çıkarlarla b u sap­

lantıya sarılıyorlardı. Batının gerçek aydınlarına gelince, çağ­
daş devlet sisteminin d i n i düşüncesinin değil, l a i k düşüncenin
v e r i m i olduğunu savunmaktan geri kalmıyorlardı. Batıda b u çe­
lişen düşüncelerde olan aydınlar arasında sürüp giden b u çatış­
manın b i r ucu Türklere, dolayısıyla, Osmanlı împaratorluğu'na
dokunmakta i d i .

Avrupa'nın d i n c i l e r i , yurtdaşlarına k e n d i l e r i n i yararlı gös­

t e r m e k için, Osmanlı împaratorluğu'nun k u r u c u s u ve yöneticisi
olan Türklere karşı çetin ve acımasız b i r kötülemeye girişmiş­
l e r d i . Çeşitli k a y n a k l a r d a n para alan ve k a m u o y u n u denetleyen
basın tarafından desteklenen b u propaganda b i r uygarlık teme­
line oturtulmuştu: Türklerin uygarlık yeteneklerinden yoksun o l ­
dukları, t a r i h boyunca b i r uygarlık meydana getirmemiş
oldukları, Avrupa'da bulundukları halde, Avrupalılara ve uygar­
lıklarına düşman kalmada d i r e n d i k l e r i öne sürülüyordu. B u yı­
kıcı propaganda şu sonuca bağlanmakta i d i : Türkler k e n d i ken­
d i l e r i n i yönetebilecek d u r u m d a değildir. A v r u p a topraklarında­
k i yönetimleri de k a m p kurmuş b i r o r d u y u andırmaktadır. B u
nedenle, Avrupa'dan Asya'ya sürülmeli, yönetimleri altında b u ­
l u n a n Müslüman olmayan h a l k kurtarılmalı i d i .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ OLAYLARİ 5

Tarihsel gerçek b u değildi, ama I I . Abdülhamit yönetimi b u

propagandayı haklı gösterecek fırsatlar yaratmakta i d i . K a p i t a ­
list devletler, bund an yararlanarak Türk olmayan Hıristiyan ve
Müslüman halklarını ayaklandırmakta idiler. Ayaklanmalar, ken­
tlilerine Osmanlı D e v l e t i ' n i n iç işlerine karışmak, çeşitli imtiyaz­
lar koparmak suretiyle sömürü olanağı hazırlamakta i d i . İstibdat
devri sonlarında onların b u davranışları yeni b i r biçime g i r d i .
1903 yılında büyük devletler, Makedonya'da çıkan b i r ayaklan­
mayı bahane t u t a r a k , r efor m yapmak üzere b u bölgeyi araların­
da paylaştılar: Serez bölgesine Fransız, D r a m a bölgesine İngiliz;
Selanik bölgesine Rus; Csküp bölgesine Avusturya; Manastır böl­
gesine de i t a l y a n j a n d a r m a subayları atandı. İki yıl sonra da bü­
yük devletler Makedonya'nın maliyesini de denetlemek üzere
kendilerinden b i r e r uzman görevlendirilmesini istediler. Jandar­
masının düzenlenmesini ve güvenliğin sağlanmasını yabancı su­
baylara vermeyi içişlerine b i r karışma olarak saymamış olan
Osmanlı Hükümeti nedense, b u yeni isteğe karşı d i r e n d i . B u n u n
üzerine Rusya, A v u s t u r y a , Almanya, Fransa ve i t a l y a , i l k i n M i ­
d i l l i , sonra da L i m n i adalarma asker çıkarmak sureti i l e , güm­
rük, posta ve telgraf dairelerine el koydular. B u n u n üzerine I I .
Abdülhamit istenenleri yerine g e t i r d i . Makedonya'da j a n d a r m a
denetimden sonra maliye denetimi de yabancıların eline geçmiş
o l d u (1905) . 3

Aynı yılda E r m e n i l e r l e anarşistler tarafından I I . Abdülha­

m i t ' i n H a m i d i y e C a m i i ' n d e n namazdan çıkmak üzere b u l u n d u ­
ğu b i r sırada canına kıyma girişimi yapıldı. D i n a m i t l e yapılan
bu girişimde 26 kişi öldü 58 kişi yaralandı. I I . Abdülhamit'e ise
b i r şey olmadı. Suçlular ele geçirildi fakat kimse ölüm cezasına
çarptırılmadı . Oysaki Türklerden b i r i s i n i n yasak edilmiş olan
4

sözcüklerden b i r i n i ağzmdan kaçırması sürgüne gönderilmesi için

yeter görülmekte i d i . B u da gösteriyor k i , I I . Abdülhamit'in is­
tibdadı en çok Türkler üzerine çökmekte ve istibdatçının gücü
onlara yetmekte i d i . I I . Abdülhamit'in istibdatçı sistemi özellik­
le yabancılara karşı güçsüz, şaşkın ve beceriksizdi. D e n i z i n d a l -

* B a y u r , Yu»uf H i k m e t : Türk İnkılap T a r i h i , C . I , K . I , s. 182-83.

* T r a v a u x de la Comisaioıı Speciale E n q u ? l c , e. 1-2.
6 O S M A N L I TARİHİ I X .

galarına göre yalpa v u r a n , nereye gittiği ve gideceği b e l l i olmayan

b i r kayık g i b i i d i . Padişah ve taraftarları ne bu sistemde herhangi
b i r değişiklik yapmayı düşünüyorlar, ne de meşrutiyet idaresine
dönmeyi istiyorlardı. Yukarıda işaret edildiği g i b i , B i r i n c i Meş­
r u t i y e t döneminin zararlarının görüldüğü kanısında idiler. B u
doğru olsa b i l e istibdat yönetiminin memlekete getirdiği vc geti­
rebileceği z a r a r l a r daha az olmamıştı ve olmayacaktı. Kaldı k i ,
1906 yılında Osmanlı İmparatorluğu'nun komşuları olan Rusya
ile İran da meşrutiyet yoluna girmişlerdi. Osmanlı D e v l e t i , tek
başına bütün A v r u p a memleketlerinde yıkılmış olan istibdat sis­
t e m i n i hangi akıl ve mantık ve hangi kuvvet ile k o r u y a b i l i r d i ?
Sözün kısası, istibdat sistemi X I X ' u n c u yüzyılın akla hayret ve­
r i c i i l e r i c i düşünce akımları, siyaset, ekonomi ve kültür değiş­
m e l e r i yanında varlık nedenini yitirmiş b u l u n u y o r d u . B u n u
anlamak, anlatmak ve gereğini yapmak da aydınlara kalmış b u ­
lunuyordu.

2 . GİZLİ D E R N E K L E R İ N K U R U L M A S I

Önceki bölümde sözü edilen Makedonya olayları, yabancı dev­

l e t l e r i n b u olayları onur kırıcı biçimde konuşmaları, Osmanlı Hü­
kümeti'nin egemenlik haklarını koruyamayacak duruma düşmesi,
istibdat yönetimine d i r e n m e n i n gelişmesine ve sertleşmesine yol
açtı. Avrupa'da çalışan Genç Türkler'in derneklerine paralel ola­
r a k Osmanlı memleketlerinde de d e r n e k l e r k u r u l m a y a başlan­
dı. B u n l a r sırasıyla İstanbul, Suriye ve Makedonya'da örgütlen­
meye başladılar.

İ»unbul'da Özgürlük savaşçıları İstanbul'da orta vc yüksek

« „,_,„, , öğretim örgütlerinde sivrilmeye başladı. Mercan
Oıgürluk Çalışmaları • . . . .

i d a d i s i , Siyasal B i l g i l e r O k u l u (Mülkiye Mekte­

b i ) , A s k e r i Tıp O k u l u , H a r b O k u l u kısa zamanda b i r e r çalışma
merkezi haline geldiler. Mercan İdadisi'ndc k u r u l a n Devrim Der­
neği (Cemiyet-i İnkılabiye) diğer okulların dernekleriyle halk ara­
sında köprü görevini görmekte i d i . B u d e r n e k , Paris'te
çalışmalarını sürdüren, Prens Sebahattin'in başkanlığını yaptı-
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 7

ğı Kişisel Girişim ve Çevrecilik (Teşebbüs-i Şahsi ve A d e m i M e r ­

keziyet) Derneği ile de ilişki kurmuştu . 5

H a r b O k u l u ' n d a k i özgürlük çalışmaları da yoğunluk kazan­

maya başlamıştı. Sıkı denetim altında bulundukları halde öğrenci­
ler, memleketin yönetimi ile ilgilenmekte idiler. Geceleri
yatakhanelerde, özellikle Namık K e m a l ' i n yapıtları elden ele ge­
zerek o k u n u y o r d u . Mustafa Kemal (Atatürk) daha k u r m a y sını­
fına geçmeden, d e v r i m c i düşüncelerini öğrenciler arasında
yaymak için gizli b i r örgüt kurmuştu. A l i F u a t (Cebesoy), M u ­
h i t t i n Baha (Pars), onun ağabeyi İsmail Hakkı ve Ömer N a c i
(Bozkurt) b u örgütün yetenekli üyeleri i d i . K u r m a y sınıfına ay-
rıldıktan sonra b i r de dergi yaymlamaya girişmişlerdi . H a r b O k u ­ 6

l u 1833 yılında batılı usûlde kurulmuştu. Kapılarım, batımn savaş

i l i m ve sanatındaki buluşlarına açık b u l u n d u r m a k geleneğini edin­
mişti. B u kapılardan batının tüm f i k i r akımlarının sızması da
olağandı. Öğrenciler arasmda yabancı okullarda veya yabancı da­
dılar aracılığı ile yabancı d i l öğrenmiş olan padişah çocukları da
vardı . B u n l a r yabancı yayınları elaltından izleyebiliyorlardı.
7

H a r b O k u l u öğrencileri arasında görülen b u gibi çalışmalar,

R u m e l i ' d e k i askeri i d a d i okullarında da vardı. B u n l a r d a vatanı
seven öğretmenler memleketin içinde bulunduğu d u r u m u üstü
kapalı b i r biçimde öğrencilere d u y u r m a k t a ve yönetimde deği­
şiklik yapılması f i k r i n i aşılamakta idiler. S i v i l ve askeri o k u l l a r ­
da görülen bütün b u çalışmalar özgürlük için b i r ortam
hazırlamaktan öteye geçemiyordu ve geçemezdi, istibdadın yı­
kılması ve özgürlüğün sağlanması için, her şeyden önce o k u l dı­
şına taşan güçlü örgütlere de ihtiyaç vardı.

Memlekette ve o k u l dışında, b u örgütlenmeye

Hürriyet Derneği n i n . . .

K ) i r ı ı | m doğru i l k girişim Mustata Kemal taralından

Şam'da yapıldı. O, H a r b A k a d e m i s i ' n d e öğreni­
m i n i b i t i r d i k t e n sonra, yüzbaşı olarak süvari stajı yapmak üzere
Suriye'ye gönderilmişti (11 Ocak 1905). Şam'da küçük b i r dük-

5
İtinaya, Tarık Z a f e r : Türkiye'de S i y a s i P a r t i l e r , s. 149-150.
6
Cebesoy, A l i F u a t : Sınıf Arkadaşını Mustafa K e m a l , s. 4 5 .

' İbid., s. 10.

a O S M A N L I TARİHİ I X .

kanda ticaretle uğraşan d o k t o r Mustafa (Cantekin) ile tanışa­ 8

r a k " H ü r r i y e t " adını taşıyan b i r gizli dernek kurmuşlardı.

Cemiyetin amacı adından da anlaşılacağı üzere, mevcut yönetim
sistemini asker k u v v e t i ile değiştirmekti.

Mustafa Kemal derneğin çabşma alanım genişletmek üzere

Kudüs ve Yafa'ya, B e y r u t ' a giderek o r a d a k i asker b i r l i k l e r d e de
teşkilat kurmayı başarmıştı. Ne v a r k i Suriye'deki b u çalışmalar
i l e kesin b i r sonuç sağlanmayacağını kestirdiğinden, gizlice Se­
lanik'e g i d e r e k orada da teşkilat kurmaya k o y u l d u .
9

Selanik o sırada, b u gibi çalışmalar için daha elverişli b i r or­

tama sahipti. Makedonya'nın başlıca k e n t i ve en büyük limanı
i d i . 170.000 k a d a r olan nüfusunun çoğunluğu Türk'tü; sonra Ya­
h u d i l e r , R u m l a r ve B u l g a r l a r gelmekte i d i . B u haliyle kozmopo­
l i t b i r özellik göstermekte i d i . Dış görünüşü yönünden Türk
d e k o r u göstermesi yanında, sosyal hayatı bakımından b i r A v r u ­
pa k e n t i görüntüsünde i d i . Çok sayıda gazinoları eğlence y e r l e r i
ve kulüpleri vardı. B u n d a n başka A v r u p a m e m l e k e t l e r i ile sıkı
denebilecek ilişkiler de sürdürmekte i d i . S e l a n i k ' i n b i r özelliği-
de o r d u m e r k e z i oluşu i d i . Çok sayıda asker ve yüksek rütbeli
subay barındırmakta i d i . Yöre Bulgar, Sırp ve R u m çetelerinin
hareket alanı haline geldiği için Selanik'teki subay kadrosu sü­
r e k l i b i r hareket halinde i d i ve ister istemez b u faaliyetlere k e ­
sin olarak son verebilecek t e d b i r l e r üzerinde düşünülmekteydi.
Selanik'te ve Makedonya'nm öteki k e n t l e r i n d e Türk subayları,
j a n d a r m a k u v v e t l e r i düzenlemek üzere görevlendirilmiş olan ya­
bancı subaylarla görev gereği görüşmekte i d i l e r . B u görüşmele­
r i n o l u m l u ve olumsuz sonuçları vardı. Türk subayları özel
konuşmalarında yabancı subayların genel d u r u m k o n u s u n d a k i
f i k i r l e r i n d e n faydalanıyorlardı. Fakat görevin yerine getirilme­
sinde onlara verilmiş olan denetim yetkisini onur kırıcı bulmakta
ve b u n d a n da istibdat yönetimini s o r u m l u t u t m a k t a idiler. M a ­
kedonya'da I I . Abdülhamit'in casuslarının e t k i s i n i n az olması da
Türk subaylarının b u r a d a daha rahat düşünmelerine, daha ko-

" Tıp O k u l u n u n son sınıfında i k e n siyasetle uğraştığı için Şam'a sürülmüştür. C u m ­

h u r i y e t d e v r i n d e Çorum milletvekilliği yapmıştır.
' 1906 yılı ilkbaharı.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 9

lay toplanmalarına ve memleket konularını enine boyuna tartış­

malarına elverişli b i r ortam yaratmakta i d i . B u genel koşullar
yanında Mustafa Kemal'e Selanik'te daha kolay çalışabileceği dü­
şüncesini veren başka b i r şey daha vardı. K e n d i s i Selanikli i d i .
B u kentte beraber çalışabileceği tanıdıkları ve dostları b u l u n ­
makta i d i .
Mustafa K e m a l , Selanik'e vardıktan sonra, çok kısa süren i n ­
celemeler sonunda "Hürriyet Derneği"nin b i r dalını kurmaya
başardı. K u r u c u l a r arasında, arkadaşlarından ve tanıdıkların­
dan Ömer N a c i , Hüsrev Sami (Gerede), Hakkı Baha (Pars) Hoca
M a h i r ve Bursalı Tahir vardı. Mustafa K e m a l , cemiyetin ama­
cını arkadaşlarına söylediği b i r demeçten özet olarak aldığımız
f i k i r l e r l e ve şu suretle belirtmiş o l u y o r d u : "Özgürlük olmayan
b i r memlekette ölüm ve dağılma vardır. H e r i l e r l e m e n i n ve k u r ­
tuluşun amacı özgürlüktür. K a h r e d i c i b i r istabdada karşı ancak
i h t i l a l ile karşı koyulur. Memleketi k u r t a r m a k için; köhne ve çü­
rük idareyi yıkmak başlıca ödevdir". Mustafa K e m a l , Hürriyet
Derneği'nin dalını k u r d u k t a n sonra, Selanik'te fazla kalmadı.
Casusların arkasına düştüğünü öğrenmekle, Suriye'ye eski göre­
v i başına dönmek zorunda kaldı. Dernekte lidersiz kalınca gere­
ği gibi gelişemedi . A n c a k , Makedonya sorunun büyük devletlerin
10

Osmanlı içişlerine daha yoğun b i r biçimde karışmalarına y o l aç­

ması, S e l a n i k ' t e k i aydınlardan k i m i l e r i n i örgütlenmeye zorladı.

„ , „ Çalışmalarını adeta durdurmuş olan "Hürriyet

Osmanlı Hürriyet jf 3
• , ı ı
_ . „ Derneği inden 10 üye aralarında anlaşarak mer-
Dernegi'nin Kııruluşu 1

kezi Selanik'te olmak üzere ve i h t i l a l c i usuller­

le çalışmak üzere "Osmanlı Hürriyet C e m i y e t i " n i meydana
getirdiler. B i r yıl sonra da b u d e r n e k " i t t i h a t ve T e r a k k i " adını
aldı . Osmanlı Imparatorluğu'nun olduğu kadar yeni Türkiye Dev-
11

l e t i ' n i n t a r i h i n d e de önemli rolü olan b u derneğin kuruluşu ile

i l g i l i ayrıntılar hala bütünüyle aydınlanamamıştır. İttihatçı ya­
z a r l a r Şam'da k u r u l a n Hürriyet Derneği'nden, o n u n b i r devamı
1 0
U n a t , F a i k Reşit: Atatürk'ün Meşrutiyet inkılabının Hazırlanmasındaki Rolüne
A i t B i r Belge, B e l l e t e n , C . X X V I , s. 102; ayrıca Kızıldoğan, Hüsrev S a m i : Vatan ve
Hürriyet-İttihat vc T e r a k k i , B e l l e t e n , C . I , s. 629.
" 1906.
 O S M A N L I TARİHİ I X .

olarak Selanik'teki Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nden söz etmek­

ten çekinmişlerdir. İttihat ve T e r a k k i ' n i n kuruluşu üzerinde de
esaslı b i l g i vermekten sakındıkları görülmektedir. K o y u İttihat­
çılardan Celal Bayar b i r kitabında; "İttihat ve T e r a k k i ' n i n i l k
Kuruluş D e v r i ve G a y e s i " başlığı altında " . . . B u cemiyet 1906 yı­
lında k u r u l m u ş t u r " demekle yetinmiştir. O n u n g i b i eski b i r İt­
12

tihatçı ve güçlü b i r yazar olan Hüseyin Cahit Yalçın d a ; " . . . B u

cemiyeti i l k düşünenler ve i l k k u r a n l a r k i m l e r olursa olsun Ta­
lat Paşa b u n l a r arasında en önemli b i r yer t u t u y o r d u "
d e m e k t e d i r . Cumhurbaşkanlığına k a d a r yükselen Bayar ile İt­
13

t i h a t ve T e r a k k i ' n i n yazar olarak sözcülüğünü yapmış olan Yal­

çın'ın b u derneğin nasd ve k i m l e r tarafından kurulmuş olduğunu
b i l m e m e l e r i olanaklı değildir. B u konuda susmuş olmaları b e l k i
de derneğe girerken yaptıkları y e m i n ile i l g i l i d i r . Yeminde d e r ­
neğe a i t hiçbir açıklama yapılmayacağı hususu da vardı.

i .. ~ ... Yalçın'm İttihat ve Terakki ile Talat Paşa arasında

ittihat ve T e r a k k i 5
. i m .

C e m i eti kurduğu ilişkiyi gösteren işaretler vardır. Bır-

gün Selanik'te yakın arkadaşlarıyla memleket so­
runları üzerine konuşurken şunları söylemiş olduğu zabt
edilmiştir: "Arkadaşlar, gazete, dergiler o k u m a k , toplanıp da­
ğılmakla b u iş bitmez. Taraftarlarımızı çoğaltalım, İstanbul'a gidip
Sultan Abdülhamid'i öldürelim, Meşrutiyet'i kuralım ". Talat'ın, 14

b u sözlerini Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nin b i r toplantısında söy­

lemiş olduğu, b u cemiyetin de 1906 yılında kurulduğuna d a i r k a ­
yıtlara da rastlanmaktadır . 15

İttihat ve Terakki'nin kurucularından gösterilen Talat, 1870'de

Edirne'de dünyaya gelmiştir. Babası sorgu yargıcı i d i . İlk öğre­
n i m i n i b i t i r d i k t e n sonra Alyans Yahudi okuluna gitmiş, F r a n ­
sızca öğrenmiş, H u k u k O k u l u ' n u n i k i n c i sınıfından ayrılarak,
Posta-Telgraf Müdürlüğü'nde m e m u r l u k almış, Abdülhamit'e kar­
şı kuşkulu h a r e k e t l e r i n d e n dolayı Selanik'e atanmıştır.

" B a y a r , C e l a l : B e n de Yazdım, s. 126.

1 1
Yalçın, Hüseyin C a h i t : Talat Paşa, s. 12.
" Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , C . I I , kısım I V , a. 6 3 .
1 5
Uzunçarşıh, İsmail Hakkı: 1908 Yılında İkinci Meşrutiyet'in N e S u r e t l e İlan E d i l ­
diğine D a i r V e s i k a l a r , B c l c l t e n , C . X X , s. 77.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 11

Talat yukarıda işaret edilen Selanik'in elverişli ortamından

faydalanarak d e v r i m c i f i k i r l e r i n i yaymaya ve yakın arkadaşları
ile b i r dernek kurmaya girişti. Mustafa K e m a l ' i n kurmuş o l d u ­
ğu fakat çalışmaz hale gelmiş olan "Hürriyet C e m i y e t i " üyele­
r i ile tanıştı. Onlardan bazıları ile b u cemiyeti "Osmanlı Hürriyet
C e m i y e t i " adı ile canlandırdı. B u konuda yapılan i l k toplantıda
Talat'tan başka Bursalı Mehmet Tahir (Asker Rüştiyesi Müdü­
rü), N a k i Bey (Asker Rüştiyesi Fransızca öğretmeni), Mithat Şükrü
(Selanik Eğitim Müdürlüğü muhasebecisi), R a h m i (Selanik genç­
l e r i n d e n ) , Ömer N a c i (Yüzbaşı), Kâzım N a m i (Müşirlik Yaveri),
İsmail Canbolat (Teğmen) Hakkı Baha (Üsteğmen, Selanik Rüş­
tiye O k u l u öğretmeni), E d i b Servet ( i r t i b a t Subayı), bulunmuş­
lardır . 16

Cemiyetin X I X . yüzyılda özgürlük ve bağımsızlık için batı­

nın çeşitli memleketlerinde kurulmuş ve savaşmış olan gizli ce­
m i y e t l e r i n yapılarını incelemişlerdi, i t a l y a n Birliği'nin
kazanılmasında büyük r o l oynayan " C a r b o n a r i Cemiyeti"nin gizli
çalışma u s u l l e r i n i beğeniyorlardı. Ayrıca Makedonya'da Türkle­
re karşı savaşmakta olan B a l k a n c e m i y e t l e r i n i n de örgütlerini
öğrenmişlerdi. B u n d a n başka, k u r u c u l a r d a n k i m i l e r i Selanik'te­
k i Mason localarına girmişler ve bunların çalışma u s u l l e r i n i ya­
kından görmüşlerdi. Bütün b u k a y n a k l a r d a n e d i n d i k l e r i b i l g i ve
deneyimlerle cemiyetlerini g i z l i l i k d i s i p l i n ve ülkücülük temel­
l e r i üzerine kurdukları anlaşılmaktadır.

Cemiyete g i r m e k kolay değildi. Kendisine üyelik önerilecek

kimse çok sıkı ve gizli olarak b i r deneyimden geçirilirdi. Düşün­
celeri, k a r a k t e r özellikleri ve m o r a l i elverişli görülürse kılavuz
denilen denetici tarafından cemiyete girmeye çağrılırdı. B u sı­
rada cemiyet üzerine adaya fazla b i l g i verilmez, sır olarak t u t u ­
lan b i l g i l e r i n ancak and içme töreninden sonra bildirileceği
söylenirdi. Aday b u n u k a b u l ettiği takdirde törenin yapılacağı eve
gözleri bağlı olarak alınır, pencere camları sıkı sıkı kapalı b i r
odaya götürülür, orada cemiyete g i r m e k isteyip istemediği tek­
r a r s o r u l u r d u . Aday cemiyete g i r m e k isteğinde direnirse gözleri

" D u r u , Kazım N a m i : İttihat vc T e r a k k i Hatıralarım, ». 13.

12 O S M A N L I TARİHİ I X .

bağlı olarak tören odasına s o k u l u r d u . Orada tepeden tırnağa kır­

mızı bezle örtülü üç kişi karşısına çıkarılırdı. B u n l a r d a n b i r i ce­
miyetin kuruluş nedenini ve amacını b e l i r t e n b i r demeç o k u r d u .
Sonunda adaya cemiyete g i r m e y i isteyip istemediği t e k r a r soru­
l u r d u . " E v e t " demesi üzerine e l l e r i tabanca ve K u r ' a n üzerine
g e t i r i l i r ve " a n d " m e t n i n i kendisine sözcükler tekrarlatılmak su­
retiyle o k u t u l u r d u . B u and ile aday cemiyetin kurallarına uygun
olarak çalışacağını, cemiyetin hiçbir sırrını üye olmayanlara d u -
yurmayacağını ve cemiyete ihanet etmeyeceğini yüklenirdi. B u n ­
dan başka cemiyet tarafından kendisine verilecek vazifeleri
düşünmeksizin yerine getireceğini, andını bozduğu t a k d i r d e ce­
miyet tarafından ölüm cezasına çarptırılıp nerede olursa olsun
b u kararın yürütülmesini k a b u l ettiğini tekrarlardı.

B u törenden sonra aday, üyeliğe k a b u l edilmiş o l u r d u . Fakat

gözleri yine de bağlı o l a r a k , getirilmiş olduğu yere götürülürdü.
H a r e k e t l e r i n i n cemiyetçe görevlendirilenler tarafından gözetil­
mesine b i r müddet daha devam e d i l i r d i . O l u m l u sonuca varılır­
sa cemiyetin yüz veya ikiyüz kişilik b i r grubuna yazılırdı. A n c a k
b u gruptan yalnız dört kişiyi tanımakta hak sahibi o l u r d u . Ce­
miyete girme işlemi tamamlanmış olan üyenin ilişkileri k l a v u z u
aracılığı ile düzenlenir ve sağlanırdı.

B u suretle alınan üyelerle k u r u l a n cemiyetin k a r a k t e r i eşitlik

kardeşlik ve ülkücülük i l k e l e r i n e dayanmakta i d i . H u k u k bakı­
mından üyeler arasında t a m b i r eşitlik k a b u l edilmişti. B u n d a n
ötürü cemiyetin b i r tek l i d e r i de y o k t u . Yönetim yukarıda sözü
edilen yüksek k u r u l (Alî Heyet) tarafından yerine getirilmekte
i d i . Cemiyet üyeleri b i r b i r l e r i n i kardeş b i l i r l e r , konuşma ve ya­
zışmalarında da " k a r d e ş i m " diye söz açarlardı. Cemiyetin bü­
tün üyelerini saran b e n l i k l e r i n i e r i t i p m o r a l b i r tek varlık haline
getiren b i r ülküsü vardı. B u da vatanın kurtuluşunu ve i l e r l e y i ­
şini sağlamaktan i b a r e t t i , b u ülkü yolunda çalışmak üyeler için
b i r fedakârlık yarışması i d i . Kişisel duygulara ve çıkarlara yer
verilmediği için yapılan fedakârlıklarla hizmetlerinde meçhul k a l ­
ması ilke k a b u l edilmişti. Yatana hizmet etmenin tek ödülü, ödevin
yerine getirilmesine karşılık vicdanda k a l a n saf ve temiz iç d u y ­
gudan i b a r e t t i . B u ülkü uğrunda çalışırken hayatlarını y i t i r e n -
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 13

I c r i n aile ve çocuklarına bakmayı cemiyet üzerine almış b u l u ­

nuyordu.
B u suretle "Osmanlı Hürriyet C e m i y e t i " siyasal özgürlük­
ten önce ve dinsel ülkü yerine yüksek m o r a l l i b i r ahlak i l k e s i n i
gerçekleştirmek yoluna girmiş, amacını geliştirme yolunda k e n ­
d i n i önder k a b u l etmişti. Dolayısıyla b i r siyasal mezhep veya t a ­
r i k a t niteliği kazanmıştı. B u yeni inanç ve imandır k i , cemiyetin
gelişmesinde güçlü b i r kaynak olacaktır.

iv m »...i. . Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, e t k i s i n i memleket

T e r a k k i ve i t t i h a t » '

Cemiyeti ile dışında da yaymak gereğini duydu. B u sırada Pa-

Birleıme rio'te Genç Türkler'in istibdat yönetimine karşı
çeşitli dernekleri savaşmakta i d i . Bunların önem­
l i l e r i n d e n b i r i A h m e t Rıza'nm yönetmekte olduğu T e r a k k i ve İt­
tihat Cemiyeti i d i . Ötekisi de Prens Sabahattin'in başkanı
bulunduğu "Teşebbüs-i Şahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti" i d i .
B u cemiyetleri yakından tanımak, mümkünse i k i s i ile veya b i r i ­
si ile birleşmek, b u olmadığı t a k d i r d e b i r yayın organı çıkarmak
koşullarını incelemek üzere Ömer Naci ile Hüsrev Sami (Kızıl-
doğan) Selanik'ten Paris'e gönderildiler. Yapılan görüşmeler so­
nucunda T e r a k k i ve İttihat Cemiyeti ile b i r anlaşmaya olanak
bulunduğu kararına varıldı . Anlaşmanın sağlanması için D o k ­
17

t o r Nazım ittihatçı temsilcisi o l a r a k Selanik'e gönderildi (Eylül

1907) . 18

Dr. Nazım ile Talat arasındaki görüşmeler sonucunda i k i der­

neğin aşağıdaki esaslara göre birleşmesi onaylandı:

1. İki cemiyet; Terakki ve İttihat adı altmda birleşmiştir. Amaç

Anayasa (Kanun-ı Esasi)'nın yeniden yürürlüğe konulması için
çalışmaktadır.

2. T e r a k k i ve İttihat C e m i y e t i ' n i n b i r i Paris'te ötekisi Sela­

n i k ' t e olmak üzere i k i genel merkezi olacaktır.

1 7
Kızıldoğan, Hüsrev S a m i : Vatan ve Hürriyet-Ittihat ve T e r a k k i , B e l l e t e n , C . I I , S a ­
yı 3-4, 1937, s. 6 2 2 - 6 2 S .
" İbid., s. 6 2 5 .
14 O S M A N L I TAKİMİ I X .

3. Paris'te k i genel merkez, Dış Genel Merkez adını taşıya­

cak, memleket dışındaki şubeler ona bağlı bulunacaktır. Selanik'­
t e k i genel merkez ise İç Genel Merkez olacak, memleketteki şu­
beler k e n d i s i n i üst tanıyacaklardır.

4. H e r i k i genel m e r k e z i n bölge koşullarına ve olanaklarına

göre düzenlenen b i r e r tüzüğü bulunacaktır. Bütçe gelir ve gider­
l e r i n i saptama ile harcamalarda genel merkezler bağımsızlıkla­
rını koruyacaklardır.

5. İki genel m e r k e z i n o r t a k b i r l i d e r i bulunmayacaktır . 19

B u i l k e l e r d e n de anlaşıldığına göre i k i cemiyetin birleşmesi

organik b i r anlam taşımamaktadır. Birleşme sadece o r t a k b i r ad
ile o r t a k b i r amaç k a b u l edilmesinden i b a r e t i d i . B u n u n dışında
i k i cemiyetin bağımsızlığı kesin i d i . B u biçimde b i r birleşme ger­
çekçi b i r d u r u m u n z o r u n l u sonucuydu. İç Genel Merkez adım
alan Selanik'teki "Osmanlı Hürriyet C e m i y e t i " gizli b i r k u r u ­
luştu. Çevresi casuslarla çevrili i d i . Açıktan açığa propaganda
veya yayın yoluyla propaganda yapması olanaksızdı, b u n u n l a be­
raber kuvvet toplayabilecek ve güç kullanacak b i r d u r u m d a b u ­
lunmakta i d i . Paris'teki Dış Genel Merkez'e gelince; uzun yıllardan
b e r i b i r g i z l i l i k yönü kalmamıştı. U z u n yıllardan b e r i sürüp ge­
l e n yayın çalışmaları b i l i n m e k t e i d i . Şu da var k i b u yayınların
y u r d a girmesi yasaklanmış olduğu için propaganda e t k i l e r i de
beklendiği g i b i olamıyordu . 20

3. T E R A K K İ V E İTTİHAT C E M İ Y E T İ

PARİS G E N E L M E R K E Z İ ' N İ N Ç A L I Ş M A L A R I

Selanik anlaşmasından sonra, Paris Genel Merkezi Avrupa'da

Osmanlı u y r u k l u kimseler tarafından kurulmuş devrimci dernek­
lerle b i r anlaşma zemini aramaya başladı. B u sırada istibdat yö­
netimine karşı faaliyette b u l u n a n başlıca kuruluşlar şunlardı:
Prens Sabahattin'in başkanlığında Teşebbüs-i Şahsi ve Ademi M e r ­
keziyet Cemiyeti, A r n a v u t grupları, " A r a p M i l l i K o m i t e s i " ve E r ­
m e n i i h t i l a l cemiyetleri.

" K u r a n , A h m e t B e d e v i : İnkdap T a r i h i m i z vc İttihat ve T e r a k k i , s. 2 3 8 .

1 0
İbid.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 15

Tcşebbüs-i Şahsi ve A d e m i Merkeziyet Cemiyeti önemli b i r

kuruluştu. Başkam Osmanlı hanedanından i d i . Üyeleri kalaba­
lıktı. Üyelerin arasında Türklerden başka, A r n a v u t l a r , A r a p l a r
ve E r m e n i l e r bulunmaktaydı. Çalışmaları bakımından diğer ce­
miyetlere b i r üstünlük gösteriyordu. B u cemiyette istibdat yöne­
t i m i n i d e v i r m e k ve meşrutiyetin t e k r a r kurulmasını sağlamak
g i b i b i r amaçla kurulmuştu. B u n u n l a beraber, T e r a k k i ve İtti­
hat Cemiyeti ile o r t a k çalışmalar için b i r antlaşmaya varması o l ­
dukça güçtü, güçlüğü yaratan başlıca nedenler de şunlardı:

1. T e r a k k i ve İttihat Cemiyeti, memleketin bağrından çıka­

cak b i r örgütlenme ile istibdatın yıkılmasını istemekte ve b u ko­
nuda yabancı devletlerin karıştırılmasına karşıt bulunmakta i d i .
Teşebbüs-i Şahsi ve A d e m i Merkeziyet Cemiyeti ise Osmanlıla­
rın yalnız k e n d i güçleri ile istibdatı deviremeyeceğine inanmakta
i d i . B u nedenle yabancı d e v l e t l e r i n ve en çok İngiltere'nin yar­
dımının sağlanmasını gerekli görmekte i d i .

2. T e r a k k i ve İttihat Cemiyeti, İkinci Meşrutiyet'in k u r u l m a ­

sından sonra memleketin iç yönetiminde merkezcilik usulüne da­
yanılmasını istemekte i d i . "Teşebbüs-i Şahsi ve Ademi M e r k e z i ­
yet C e m i y e t i " ise adından da anlaşılacağı üzere merkeziyetçiliğe
değil, çevreciliğe (ademi merkeziyet) t a r a f t a r i d i .
3. İki cemiyet arasında anlaşmazlık noktalarından b i r i de meş­
rutiyet hükümet sisteminde izlenecek ideoloji ile ilgilidir. Terakki
ve I t t i h a k Cemiyeti b u konuda İslamcılık, Türkçülük ve Osman­
lıcılığa dayanılmasını k a b u l etmekte i d i . H a l b u k i "Teşebbüs-i Şah­
si ve A d e m i Merkeziyet C e m i y e t i " Türkçülüğü reddetmekte ve
sadece Osmanlıcılık ile İslamcılığı benimsemekte i d i .

T e r a k k i ve İttihat C e m i y e t i ' n i n A r n a v u t g r u b u ile de anlaş­

maya varmasını engelleyen c i d d i etkenler vardı. Arnavutların ger­
çi esaslı b i r cemiyetleri y o k t u . Küçük g r u p l a r halinde çalıştıkları
görülmekte i d i . Kodamanlardan İsmail Kemal ve Faik beyler " A r ­
navutluğun S e l a m e t i " ve " A r n a v u t l u k " gazetelerini çıkarmakta
ve yabancı devlet adamları ile, en çok Y u n a n ve İngiliz p o l i t i k a ­
cıları Ue temas halinde bulunmakta i d i l e r . Çalış malarının ağırlık 21

" S u m m e r v i l l e , S t r e y : T h e M e m o i r s o f İsmail K e m a l B e y , s. 3 0 3 .
16 O S M A N L I TAKİMİ I X .

noktası ön planda A r n a v u t l u k ' u n bağımsızlığını sağlamak o l m a ­

sa bile m u h t a r i y e t i n i sağlamaktı. A r n a v u t l i d e r l e r i , b u bakım­
dan, çevreciliği (Ademi Merkeziyet) programına koymuş olan
Prens Sabahattin'in cemiyetine eğilim göstermekte i d i l e r .

A r a p l a r a gelince, batının siyaset çevrelerinde konuşulmaya

başlayan " A r a p Meselesi" A r a p aydınları tarafından A r a p m i l ­
liyetçiliği biçimine getirilmiş ve b u k o n u d a çalışmalara girişil­
mişti. N i t e k i m 1905'te Negib A z o u r y tarafından " L e Reveil de
L a N a t i o n A r a b e " adlı b i r k i t a p yayınlanmıştı. Yine b u sıralar­
da k u r u l a n " A r a p M i l l i K o m i t e s i " açıktan açığa Türklere karşıt
b i r d i l k u l l a n a r a k , Arapların bağımsızlığı tezini savunmaya
başlamıştı . 22

A r n a v u t ve Arapların Türklere sırt çevirme h a r e k e t i n i n ge­

liştiği b u sıralarda E r m e n i l e r i n Türklere davranışı ne o l a b i l i r ­
di? Ermenilerin Taşnakitsiyon ve Hmçak adlarını taşıyan i k i ihtilal
komitesi vardı. B u n l a r çeşitli yabancı k a y n a k l a r d a n yardım gör­
mekte i d i l e r .

Aralarında t a m b i r hareket birliği de y o k t u . Fakat ülküleri

b i r d i ve b u da Türkiye'deki E r m e n i l e r e m u h t a r b i r yönetim sis­
temi kazandırmaktan ibaretti. B u nedenledir k i Ermeniler de A r ­
navutlar g i b i T e r a k k i ve İttihat P a r t i s i ' n d e n ç o k , programında
muhtariyete yer veren "Teşebbüs-i Şahsi ve Ademi Merkeziyet
C e m i y e t i " n d e n yana idiler.

B u kısa açıklamadan da anlaşılacağı üzere, yukarıda sözü ge­

çen bütün cemiyetler ve g r u p l a r arasında anlaşma zemini o l a b i ­
lecek tek kesin nokta istibdatın devrilmesi ve yerine meşrutiyet
sisteminin kurulmasıydı. B i r kere meşrutiyet k u r u l d u k t a n son­
ra teşkilatlarını memleket içinde de yayarak bağlı bulundukları
ulusal toplulukların çıkarlarını daha esaslı b i r surette savunma­
ya devam edecekleri t a b i i i d i . Fakat meşrutiyet k i m i n tarafın­
dan ne vakit ve nasıl kurulacaktı? Her cemiyetin bağımsız hareket
etmesi ve b i r gazete veya d e r g i ile istibdata karşı savaşması b ü ­
tün b u kuruluşlar üyelerine çok u z u n vadeli b i r iş g i b i görünme-

" L o t h r o p , Stoddort: L c Nouvcau Monde de l ' I s l a m , s. 155; Z e i n e N . Z e i n c : A r a b -

T u r k i b h Kel at inn s a n d i h c E m e r g e n c e of A r a b N a l i o n a l i s m , s. 6 2 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 17

ye başlamıştı. Dolayısıyla kuruluşların l i d e r l e r i daha kestirme

b i r yol düşünmeye başlamışlardı. Kestirme yol da ancak arala­
rında geçici b i r zaman içinde olsa b i r anlaşmaya varıp o r t a k b i r
program etrafmda beraber çalışmaktan ibaretti. Zaten büyük dev­
l e t l e r i n Osmanlı imparatorluğu üzerine olan tasarılarında b e l i r ­
lemeye başlayan gelişmelerde, sözü edilen c e m i y e t l e r i böyle b i r
yola sürüklemek niteliğinde i d i . 1907 yılında Osmanb İmpara­
torluğu ile en i l g i l i devletlerden i n g i l t e r e i l e Rusya; u z u n yıllar­
dan b e r i , Asya'da çatışan çıkarlarını b i r antlaşma ile çözmeyi
başarmışlardı. Aynı yılda İngiltere Kralı Edvvard'ın P a r i s ' i ziya­
ret etmesi İngiltere ile Fransa arasında b i r yakınlaşmanın işare­
t i y d i . B u ziyaret olaylarının tüm anlamı Almanya ile Avusturya'ya
karşı üçlü b i r uzlaşma kurulmasından başka b i r şey değildi. B u n ­
dan böyle, Rusya'nın Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki tasarı­
larına, eskiden görüldüğü g i b i , İngiltere'nin ve Fransa'nın karşı
koyması artık sözkonusu olamazdı. Ote yandan Rusya ile Avus­
turya arasında Makedonya sorununun çözümü için başlamış olan
işbirliği de kuvvetlenmekte i d i ; o k a d a r k i Makedonya'nın pay­
laşılması ve Osmanlıların elinden çıkması bile sözkonusu e d i l ­
meye başlanmıştı.

B u d u r u m Türkleri olduğu gibi Arnavutları ve E r m e n i l e r i

de telaşa düşürmekte i d i . A r n a v u t l a r Makedonya'nın paylaşılma­
sında k e n d i l e r i için karanlık b i r gelecek görüyorlardı. E r m e n i -
lerse davalarının İngiltere'nin k e n d i l e r i n i Osmanlı
İmparatorluğu'na karşı olduğu gibi Rusya'ya karşı da korumasıyla
gerçekleşebileceğine inanmakta idiler. Oysaki E r m e n i i h t i l a l ce­
miyetleri l i b e r a l programları ile Rus Çarı'nı kuşkulandırmışlar-
dı. Çar, 1907'de E r m e n i l e r i n de karışmış bulunduğu l i b e r a l
hareketi ezmişti; E r m e n i l e r e yüz vermesi artık sözkonusu ola­
mazdı. Rusya ile dost d u r u m u n a geçmiş olan İngiltere de b u n ­
dan böyle, Çar yanında onların avukatlığını yapamayacaktı.
E r m e n i l e r için tek çıkar y o l d e v r i m c i Türk cemiyetleri ile a n ­
laşmaktı.

E r m e n i l e r böyle b i r anlaşma gereğini, b u olayların gelişme­

sinden önce sezmeye başlamışlardı. Anlaşma konusu, E r m e n i Taş-
nakitsiyon C e m i y e t i ' n i n 1906'da Viyana'da yapmış olduğu gizli
Osmanlı Tarihi IX, 2
ut O S M A N L I TARİHİ I X .

toplantıda görüşülmüş ve istibdada karşıt Türk cemiyetleri ile

ilişki k u r u l u p görüşmelere geçilmesi için Cenevre'de yürütme ko­
mitesine y e t k i verilmişti . B u komite t e m s i l c i l e r i ile A h m e t Rı­
23

za Bey arasında yapılan görüşmeler sonunda Genç Türkler adı

altında tanınmış olan bütün d e v r i m c i cemiyetlerin Paris'te b i r
kongre yapmaları uygun görülmüştü (Mayıs 1907). B u n d a n son­
r a yazışma sureti ile Prens Sabahattin i l e diğer i l g i l i cemiyetler
de kongre f i k r i n i k a b u l etmişlerdir. Eylül 1907'deki kongreye ce­
m i y e t l e r i n hangi esaslara göre katılacağı ve gündemi A h m e t Rı­
za ile M a l u m y a n arasmda saptanmıştır. B u n a göre 27 Aralık'ta
toplanacak kongreye katılacak cemiyetlerin örgütlerine dokuna­
cak k a r a r l a r alınmaması, cemiyetler arasında tartışmalara ve sa­
taşmalara son v e r i l m e s i , istibdatı d e v i r m e k üzere o r t a k b i r ça­
lışma programının meydana getirilmesi, i s t i b d a t m yıkılmasından
sonra meşrutiyet yönetiminin kurulması, Osmanlı D e v l e t i ' n i n ba­
ğımsızlığının sağlanması konularının görüşülmesi k a b u l edilmişti.

Kongre 27 Aralık 1907'de Paris'te toplandı ve üç gün sürdü.

Toplantıya T e r a k k i ve i t t i h a t Cemiyeti, Teşebbüs-i Şahsi ve Ade­
m i Merkeziyet Cemiyeti, E r m e n i Taşnakitsiyon Cemiyeti, Mısır
Cemiyeti îsrailiyesi, Ahd-ı Osmani Mısır Cemiyeti ile E r m e n i l e r
ve A r a p l a r tarafından yayınlamakta olan bazı gazete ve dergile­
r i n temsilcileri katıldılar. A r n a v u t ve R u m grupları kongrede tem­
sil edilmekten kaçınmışlardı. Kongreye Prens Sabahattin, A h m e t
Rıza ve M a l u m y a n sıra i l e başkanlık ettiler. İlk toplantıda baş­
k a n l a r b i r e r demeç verdiler.

Demeçlerinde c e m i y e t l e r i n i n genel görüşlerini b e l i r t t i k t e n

sonra o r t a k çalışmaların gerekli olduğu k o n u s u n d a k i düşünce­
l e r i n i açıkladılar. Sonraki toplantılarda hazırlık komitesince sap­
tanmış olan gündem görüşüldü. A h m e t Rıza'nm h a l i f e l i k ve
padişahlık haklarının saklı tutulmasının k a r a r altına alınmasını
isteyen b i r önerisi kongrede fırtına kopardı. Prens Sabahattin
böyle b i r k o n u n u n ancak b i r k u r u c u mecliste görüşülebileceğini
i d d i a e t t i . E r m e n i l e r ise b i r i h t i l a l kongresinde h a l i f e l i k ve pa-

B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A.g.e., C . I I ve I V , s. 131.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 19

ılİHiılılık haklarından söz açmanın y e r i olmadığını öne sürdüler.

Ahmet Rıza Bey önerisini açıklamak zorunda kaldı, i h t i l a l ce­
m i y e t l e r i n i n amaçların 1877 Anayasası'nın (Kanun-ı Esasi) tek-
r a r yürürlüğe konulmasından i b a r e t bulunduğunu, h a l i f e l i k ve
padişahlık haklarının saklı tutulması ile de b u Anayasa çerçeve­
sinde saptanmış olan hakları kastetmiş olduğunu söyleyince, o r ­
taya çıkmış olan anlaşmazlık çözülmüş o l d u . Kongre çalışmaları
sonunda varılan k a r a r l a r b i r b i l d i r i halinde ve şu suretle b e l i r t i l d i :
1. Osmanlı İmparatorluğu'ndaki m i l l e t l e r arasında tam b i r
b i r l i k sağlanmıştır.
2. Osmanlı m i l l e t l e r i 30 yıldan b e r i içinde yaşamakta o l d u k ­
ları b i r yönetim biçimini kınamaktadırlar.
3. B u yönetimin sorumlusu I I . Abdülhamit'tir ve milliyet kış­
kırtmaları i l e Osmanlı m i l l e t l e r i arasında düşmanlık yaratmış­
tır. Ülkenin yönetimini, t i c a r e t i n i , ziraatını ve eğitimini kötü-
rüm yapmıştır. Basını e s i r l i k altına almış h e r çeşit yayınları san­
sürden geçirtmek, yalan haberler ve havadisler yayınlatmak
suretiyle, cahilliği ve i k i yüzlülüğü yaymıştır. Halkın c a h i l ve n a ­
mussuz m e m u r l a r tarafından soyulmasına, ağır vergilerle saray
dalkavuklarının zengin olmasına göz yummuş, halkı a ç , çıplak
ve düşkün b i r d u r u m a getirmiştir. I I . Abdülhamit, dış siyaset ba­
kımından da memleketin perişan b i r hale gelmesine ve sınırları­
nın daralmasına sebep olmuştur.
Kongre b u idare biçimi devam ederse, A r n a v u t l u k , Makedonya
ve Ermenistan'ın Osmanlı topraklarından ayrılıp yabancı dev­
l e t l e r i n boyunduruğuna girme tehlikesi ile karşı karşıya b u l u n ­
duğunu da saptamıştır. B u n d a n ötürü Sultan Abdülhamid'i
tahttan inmeye zorlayarak meşrutiyeti kurmayı amaç k a b u l et­
miştir. B u amaca ulaşmak içinde pasif direnme yoluna gidilecektir.
H a l k a Hükümete vergi vermemesi söylenecektir. Yapılacak p r o ­
pagandalarla o r d u n u n ihtilalcilere karşı silah kullanmaması sağ­
lanacaktır. Sonuca ulaşmak için gerekirse genel ayaklanma usulü
benimsenmiştir. Kongre b u i s t i k a m e t t e k i çalışmaların e t k i l i o l ­
ması ve i h t i l a l cemiyetleri arasındaki işbirliğini sürdürmek üze­
re cemiyetlerin t e m s i l c i l e r i n d e n k u r u l a n devamlı ve g i z l i b i r
komite kurulmasını da ayrıca k a r a r altına almıştır.
20 O S M A N L I TARİHİ I X .

B u bildirisinden de anlaşılacağı üzere, İkinci Genç Türk Kong­

r e s i , istibdat sistemine karşı, u z u n zamandan b e r i bağımsız ola­
r a k savaşmakta olan i h t i l a l c i cemiyetleri b i r p r o g r a m etrafında
birleştirmiş b u l u n u y o r d u . Ne v a r k i , b u birleşme m o r a l değer­
den yoksun olup fiziksel nitelikte i d i . Sürekli değil geçici i d i . N i ­
t e k i m cemiyetlerden h e r b i r i örgütlerini ve ülküsünü muhafaza
ettiğinden, i s t i b d a t m yıkılması ve yerine meşrutiyetin k u r u l ­
masından sonra izlenecek siyaset üzerine, özel p r o g r a ­
mındaki esaslara bağlı k a l m a k t a i d i . B i l d i r i d e , I I . Abdülhamit
yönetiminin olumsuz niteliği ve b u n u n getirmiş olduğu ve getire­
bileceği k a t i sonuçlar üzerine söylenenlerde yeni b i r şey y o k t u .
B u gibi düşünceler cemiyetlerin yayın organlarında önceden de
yer almıştı. B i l d i r i n i n başlıca özelliği, i h t i l a l c i cemiyetlerin üze­
r i n d e görüş birliğine varmış oldukları savaş metodunda görül­
mektedir. B u metod sadece yayın yolu ile ve istibdatı eleştirme
i l e d e v i r m e k g i b i evolusyoncu değildir, i h t i l a l c i d i r . Kuvvete da­
yanan b i r genel ayaklanma ile istibdadı yıkmayı amaç t u t m a k t a ­
dır. Gerçi kongrede temsil edilen E r m e n i i h t i l a l cemiyetleri b u
usulü daha kuruluşlarından önce benimsemişlerdi. A n c a k A h ­
met Rıza'nın başkanı bulunduğu Terakki ve i t t i h a t Cemiyeti dev­
r i m c i l i k t e n değil gelişmecilikten yana i d i . B u cemiyetin k e n d i
usulünü b i r t a r a f a bırakıp E r m e n i l e r i n e t k i s i ile d e v r i m c i veya
i h t i l a l c i olduğu akla yakın gelebilirse de b u doğru değildir. Y u ­
karıda da işaret edildiği g i b i , Genç Türk K o n g r e s i ' n i n toplantı
t a r i h i Aralık 1907'dir. Oysa k i T e r a k k i ve İttihat Cemiyeti ile Se­
l a n i k ' t e k i Osmanlı Hürriyet C e m i y e t i ' n i n birleşmesi b u n d a n ön­
cedir. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruluş bakımından olduğu gibi
ülküsü ve ülküsünü geliştirmek için k a b u l etmiş olduğu usul ba­
kımından da i h t i l a l c i b i r cemiyet i d i . Sözü edilen birleşmede Te­
r a k k i ve İttihat t e m s i l c i l e r i ile ülkü konusunda olduğu g i b i b u
ülküyü kuvvetle gerçekleştirme yolunda da düşünce birliğine var­
mış oldukları kesin b i r gerçektir. H a t t a , yukarıda söz konusu olan
b i l d i r i n i n sonunda kurulacağı söylenen "Devamlı ve g i z l i b i r
k o m i t e " ile Selanik'teki " İ ç Genel Merkez " i n kastedilmiş o l m a ­
sı mümkündür. T e r a k k i ve İttihat Cemiyeti, Genç Türkler Kong­
resi'nde E r m e n i l e r l e b i r antlaşmaya v a r m a k l a onları geçici b i r
zaman içinde olsa zararsız hale getirmekte ve k e n d i amacı i s t i -
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 21

kametinde kullanmayı mümkün görmekte i d i . Meşrutiyetin sağ­

lanmasından sonra da Osmanlı kamuoyuna dayanılarak impara­
t o r l u k t a sayıları az olan E r m e n i l e r i n fenalık yapmalarına yer
verilmeyeceği sanılıyordu Genç Türkler Kongresi, çeşitli serma­
yelerle b i r işe o r t a k o l a n iş adamlarının d u r u m u n u andırmakta
i d i . Şu f a r k l a k i b u n l a r d a n her b i r i sermayedeki hissesi ne o l u r ­
sa olsun en büyük kârı düşünüyor ve istiyordu. Böyle b i r durumda
meşrutiyetin t e k r a r kurulması işi Terakki ve İttihat Cemiyeti'nin
Selanik'teki İç Genel M e r k e z i ' n e kalmış b u l u n u y o r d u .

4 . SELANİK G E N E L M E R K E Z İ ' N İ N Ç A L I Ş M A L A R I

Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nin Selanik'te k u r u l -

örguile«me ması ile özgürlük savaşının ağırlığı Makedonya'ya
geçmişti. P a r i s ' t e k i T e r a k k i ve İttihat Cemiyeti ile birleşme b u
cemiyetin m o r a l gücünü artırmaktan başka b i r fayda sağlayamaz­
dı. B u n e d e n l e d i r k i , i k i cemiyetin birleşmesinden sonra meşru­
tiyete götüren olaylar Selanik Genel M e r k e z i ' n i n çalışmaları
doğrultusunda gelişti ve genişledi.

Gelişme ve genişleme için örgütleşme z o r u n l u i d i . Subayla­

rın cemiyete üye olmaları b u işi kolaylaştırmakta i d i . Genel M e r ­
kez, ülkücü ve yetenekli üyelere görev y e r l e r i n d e , şubeler veya
merkezler açmak vazifesini v e r d i . B u suretle; K u r m a y Binbaşı
Enver (Paşa) ile Albay Sadık Manastır M e r k e z i ' n i , Galib (Pa­ 2 4

şa) ile Necip Draga Usküp M e r k e z i ' n i , Mısırlı Aziz (Paşa) ile Eyüp
Sabri O h r i M e r k e z i ' n i , D u k a k i n Basri de Debre M e r k e z i ' n i
kurdular.
Sözü edilen b u merkezler ile Genel Merkez a r a -
Merkezlerin sındaki ilişkiler oldukça gevşek bırakılmıştı. Se-
Karakteri l a n i k , halkı i t i b a r i y l e karışık olduğundan,
casusların da çokluğu nedeniyle rahat çalışılabi­
lecek b i r yer değildi. İttihatçı kodamanlar b u nedenle toplantı­
ları için Mason localarından faydalanmak yoluna bile gitmişlerdi.
Selanik dışında k a l a n kentlerde ise daha elverişli çalışma orta­
mı vardı. B u r a l a r d a subay ve m e m u r d a n başka, y e r l i i l e r i gelen-

" D u k a k i n z a d c B a s r i B e y : L e Monde Oricntale, s. 17; D u r u , Kazım N a m i : A . g . c , s. 17.

22 O S M A N L I TARİHİ I X .

ler de özgürlük davasına kazanılmakta i d i . Merkez kurucularına

bölge koşullarına göre hareket etmede geniş yetkiler tanınmıştı.
Örneğin Arnavutların çoğunlukta bulundukları yerlerde cemi­
yete girmek için saptanmış olan yeminde bile değişiklik yapılmıştı.

N i t e k i m t u t u c u A r n a v u t l a r a şu suretle yemin ettirilmekte i d i :

"Şeriatın hizmetkârı olan .... ve Padişah'ı etrafını saran h a i n l e r ­
den k u r t a r m a k için çalışan T e r a k k i ve i t t i h a t Cemiyeti'ne sadık
kalacağıma and i ç e r i m " . 25

. , ,, Selanik M e r k e z i Anadolu'da ve istanbul'da da

Anadolu da _

Örgütlenme örgütlenmeye girişti. Bursalı Tahir ve Paris Ge­

nel M e r k e z i ' n d e n gelen D o k t o r Nazım, i z m i r ' e
gönderildiler. Talat (Paşa) ile Karasu E f e n d i de istanbul'da ça­
lışmak üzere görevlendirildiler. H e r sınıf h a l k arasında işler b i r
propagandaya girişildi. Genç subayların cemiyete kazanılması­
na ön planda önem verilmekte i d i . Bunların istibdat ve istibdat-
çılara hiçbir sempatileri y o k t u . Oysaki, çok duygulu idiler,
işlendiği t a k d i r d e heyecanları özgürlük savaşı için güçlü b i r ül­
kü haline g e l e b i l i r d i . E r l e r ile ve halkla daha yakından ilişkide
bulunduklarından cemiyetin amacının yayılmasında çok fayda­
lı o l a b i l i r l e r d i . K i m i öğretmenler, h a r b okullarında üstü kapalı
da olsa öğrencileri istibdata karşı hazırlamaya başlamışlardı.
Genç subayların çeşitli hazırlık aşamalarından b i r i de, Namık
K e m a l ' i n şiirleri ve tiyatro piyesleri aracılığı ile, vatan ülküsünü
kökleştirmekti. A l i Fuat Cebesoy, meşrutiyetin ilanından az
önce, b u konuda gördüğü b i r sahneyi şöyle anlatıyor: " M a n a s -
tır'm yakınına geldiğimiz zaman oradaki b i r parkta, vaktin geç o l ­
masına rağmen, H a r p O k u l u öğrencilerinin açık havada büyük
vatan şairi N . K e m a l ' i n Vatan Yahut Siliteresi'ni oynadıklarını
gördük. Atlarımızdan inerek oyunu büyük b i r heyecan içinde sey­
r e t t i k . Öğrenci efendilerden b i r i temsilin son sahnesinde:
"Yâre müşandır temine e r l e r i n
Ölüm ise son rütbesidir askerin
Altı da b i r üstü de b i r d i r y e r i n
Arş yiğitler vatan imdadına "

" İbid. a. 14.

 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 23

mısralarını o k u r k e n , yanımdaki subaylar gözyaşlarını tutama­

mışlardı. B e n i m de gözlerim yaşarmıştı. H a r p O k u l u ' n d a k i tale­
b e l i k hayatımız gözümün önünde canlanmıştı. Sımf arkadaşım
Mustafa Kemal ile bu şiirleri o zaman okumuş, ezberlemiştik.
Fakat böyle heyecanla haykırmamıştık. A h o istibdat a h " . 2 6

T e r a k k i ve i t t i h a t Cemiyeti, h a l k arasında da geniş b i r p r o ­

pagandaya girişmiş b u l u n u y o r d u . Cemiyet üyelerinden bazıları
seyyar satıcı kılığına girerek güvenilir kimselere d e v r i m c i yayın­
ları dağıtıyorlardı. Bazıları da b a k k a l dükkanı, muayenehane ve
yazıhane açarak b u r a l a r d a serbest meslek sahibi kimseler k i s ­
vesi altında propaganda yapıyorlardı. Cemiyet, b u n d a n başka,
Abdülhamit'in casusluk örgütüne benzer b i r örgüt de meydana
getirmişti. Posta memurları arasında cemiyete kazanılmış k i m ­
seler vardı. Cemiyete karşıt paşaların ve yüksek memurların k o -
n a k l a r m d a k i arabacı, aşçı ve hizmetçilerinden bazıları da elde
edilmiş veya bu gibi yerlere böyle vazifeler görecek güvenilir
adamlar yerleştirilmişti. B u n l a r , çevrelerinde olup b i t e n i bağlı
bulundukları merkeze ulaştırmakta idiler. Böylece istibdat sis­
t e m i n i n en k u v v e t l i silahlarından b i r i olan casusluk, kendisine
çevrilmişti. " H e r k e s ektiğini b i ç e r " atasözünün anlamı b i r da­
ha anlaşılmıştı.

B u kanallardan işleyen propagandaların etkili olmasına, mem­

leketin içinde bulunduğu d u r u m yardım etmekte i d i . Hükümete
karşı göze çarpan b i r hoşnutsuzluk başlamıştı. E r z u r u m ' d a ver­
gi vermemek için halkın ayaklandığı öğrenilmişti. Büyük kent­
lerde k u l a k t a n kulağa i h t i l a l çıkacağı sözleri dolaşıyordu. Hatta
yakında b i r savaş çıkacağı, b u n u n birtakım felaketler getirece­
ği b u arada istibdat yönetiminin çökeceği söylentileri de dola­
şıyordu.

Makedonya § olasılığını haklı gösterecek b e l i r t i -

8 a v a

b un alımı ' M&**>^*' Bunların başında da M a k e d o n ­

e r <

ya sorunu gelmekte i d i . Selanik, Kosova ve

Manastır v i l a y e t l e r i n i kapsayan b u bölgenin
k a d e r i Yeşilköy Antlaşması ile (1878) siyaset terazisinin kefesine

" Cebesoy, A l i F u a t : A.g.e., s. 124.

24 O S M A N L I TARİHİ I X .

konulmuştu. Bulgarlar b u belgeye dayanarak, Makedonya'yı kendi

topraklarına katmayı siyasal b i r ülkü d u r u m u n a getirmişlerdi.
1902 'den b u yana çeteleriyle burasını t i p i k b i r anarşi alanına çe­
virmişlerdi. Makedonya'da Sırplarm ve Yunanlıların da gözü var­
dı; onlarda Bulgarlar ve Türklerle savaşan çeteler k u r m a k t a n geri
kalmamışlardı. Böylece Makedonya, her an b i r B a l k a n savaşını
başlatabilecek b i r b a r u t fıçısı haline gelmişti.

Osmanlı Devleti'nin b u d u r u m u göğüsleyecek kadar ne polisi

ne de jandarması bulunmadığından o r d u d a n yararlanma yoluna
gidilmişti. Ne var k i o r d u da m o r a l b i r çöküntü içinde i d i . Su­
bayların ve e r l e r i n aylıkları düzenli olarak v e r i l e m i y o r d u . A s ­
k e r l i k kademelerinde yükselmede, yetenek yerine, hatır-gönül,
d a l k a v u k l u k ve b u gibi ahlak kusurları geçer akçe d u r u m u n a gel­
mişti. Yabancı devletlerin işe karışması ile jandarmaya askerden
ayrıcalıklı b i r işlem yapılması da ayrıca orduyu zedelemişti. Bütün
b u etkenlerle Makedonya'ma görünüşü şöyle i d i . " . . . Ortalığı b i r
Makedonya avazesi kaplamış, R u m l a r b i z i m olacak der, U l a h l a -
rı ve Bulgarları Rumlaştırmaya çalışırlar; Bulgarların birtakım
k o m i t e l e r i , " M a k e d o n y a Bulgarların olmalıdır" der. B u yolda
aralarında çarpışmalar, hergün öldürülme, hergün cinayet, y a n ­
larında k o r u y u c u bulunmadıkça kimse çiftliğine gidemez. H a t ­
t a k i m i k i m s e l e r k e n t l e r d e b i l e sokağa çıkamaz, kaza
merkezlerinde, pazar y e r l e r i n d e b i l e gözönünde adam öldürü­
lür. B u olaylar karşısında hükümet aciz, adliye a c i z " . 27

Makedonya s o r u n u n u n arapsaçına dönüşmesinde Rusya ve

Avusturya'nın da etkisi olmuştur. B u i k i devlet kendi i m p a r a t o r ­
luklarında m i l l i y e t akımlarını ve özgürlük h a r e k e t l e r i n i acıma­
sız b i r biçimde bastırdıkları halde Osmanlı topraklarında Türk
olmayan halkın b u gibi h a r e k e t l e r i n i sürekli olarak kışkırtmak­
ta idiler. B u n u yaparken de Osmanlı yönetiminin düzen sağla­
m a k gücünde yetenekli olmadığım öne sürerek, düzenin nasıl
sağlanması gerektiği yolunda tasarılar hazırlamakta, büyük dev­
l e t l e r i de arkalarından sürükleyerek, Osmanlı Hükümeti'ni b u
tasarıları yürütmeye zorlamakta idiler. B u suretle Makedonya'-

3 7
Altınay, A h m e t R e f i k : A z m i İnkılap, s. 2 3 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 25

da i l k i n jandarmanın sonra da m a l i y e n i n düzenlenmesine büyük

devletlerin denetimi altında başlanmıştı. İkinci Meşrutiyet'in d u ­
yurulmasından az önce, Avusturya ve Rusya adalet konusunda
da yeni düzen istemeye başladılar. B u düzeni de k e n d i adliyeci­
l e r i aracılığı ile yapacaklardı. Osmanlı Hükümeti bu istekten mak­
sadın e k o n o m i k çıkarlar sağlamak olduğunu kestirmekte
gecikmedi. Avusturya ile Rusya'nın B a l k a n l a r ' d a k i çıkarlarının
süreli b i r işbirliği yapmaya elvermeyeceğini de b i l i y o r d u . Rus­
ya'ya yardım etmemesi karşılığında, Avusturya'ya demiryolları­
nı Selanik'e giden Osmanlı d e m i r y o l u ile bağlamak imtiyazım
vermekle, onları adalette yeni düzen istemekten vazgeçirdi.

Rusya, B a l k a n ekonomi dengesinin Avusturya çıkarına bo­

zulmasını göze alarak İngiltere'ye eğildi. Aslında ingiltere ne M a ­
kedonya, ne de Makedonyalılar ile i l g i l i değildi. D i n , m i l l i y e t
uygarlık g i b i konulara da fazla önem verdiği y o k t u . O n u n başlı­
ca kuşkusu ticaret yolları i d i . B e r l i n - H a y d a r Paşa-Bağdat d e m i r ­
y o l u imtiyazı Almanların eline geçtiği çok olmamıştı. Şimdi de
Berlin-Viyana-Selanik yolu A l m a n dostu Avusturya'nın eline geç­
meye başlamıştı. İngiltere Makedonya'da Cermen e t k i alanının
genişlemesini önleme kararını v e r d i k t e n sonra gerekli formülü
kolayca b u l d u : Makedonya bunalımı, A v r u p a barışını tehlikeye
düşürmemesi için büyük devletlerce belirlenecek esaslara göre
yönetilmelidir: V a l i n i n geniş y e t k i l e r i olmalı, Türk askerinin sa­
yısı azaltılmalı, büyük, küçük memurların aylıkları Makedonya
Vilayeti bütçesinden ödenmelidir. B u biçimdeki yönetimin adı
b i r çeşit muhtariyet i d i . M u h t a r i y e t i de, önceleri elden çıkan Os­
manlı vilayetleri gibi, ya bağımsızlık ya bölünme, ya da başka dev­
let eline geçme izleyecekti. Makedonya'nın h e r ne suretle olursa
olsun Osmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılması işi, T r a k y a , İstan­
b u l ve Boğazların güvenliğini tehlikeye düşürecekti.

İngiltere'nin Makedonya ile yakından ilgilenmesinde Rusya

ile ingiltere arasında Asya'daki anlaşmazlıkları çözümleyen Ağus­
tos 1907 antlaşmasının da etkisi vardı, i n g i l t e r e b u antlaşma ile
Makedonya probleminde, Rus görüşünü, adeta Ruslar adına sa­
v u n u r d u r u m a gelmişti. Yukarıda sözü edilen Makedonya üze­
r i n d e k i İngiliz t e k l i f l e r i n d e n üç ay sonra, İngiltere Kralı ile Rus
26 O S M A N L I TARİHİ I X .

Çarı Reval'de buluşup görüşmelere giriştiler (9 H a z i r a n 1908)

i n g i l t e r e Kralı'nın beraberinde kara ve deniz k u v v e t l e r i k o m u ­
tanlarının bulunması görüşmelerin, sadece b i r nezaket sınırları
içinde kalmadığını anlatmakta i d i . B u gizli görüşmelerde, A l ­
2 8

manya'nın gittikçe ürkütücü b i r h a l almaya başlayan k a r a ve de­

niz gücünü arttırması ile Avusturya ile b i r l i k t e tasarladığı yayılma
siyasetinin ön planda yer almamış olması düşünülemezdi. B u ara­
da Almanya ile sıkı-fıkı ilişkiler k u r m a k t a olan Osmanlı Hükü­
m e t i ' n i n , özellikle Makedonya sorununun üzerinde durulmuş o l ­
ması n o r m a l görülmekte i d i .

Reval görüşmeleri, batı basınında, Osmanlı İmparatorluğu'-

n u n paylaşılması olarak yorumlandı. A l m a n basını, i n g i l t e r e ile
Rusya'nın Osmanlıları yenmesi ile o n l a r m arkasında b u l u n a n A l ­
manya'nın nüfuzunu kırmak amacını izlemekte olduğu düşün­
cesinde i d i . Reval görüşmelerinin yankıları, bu sırada çok duygulu
olan Osmanlı kamuoyunda büyük t e p k i yarattı. I I . Abdülhamit,
b u görüşmeler üzerine Rus Elçisi'nden b i l g i ve açıklama istedi.
Elçi, görüşmelerin i n g i l t e r e ile Rusya arasında T i b e t üzerine ya­
pılan b i r anlaşmaya dokunduğunu söylemekle y e t i n d i . Oysaki
T i b e t konusu b i r yıl önceki Îngiliz-Rus anlaşmasıyla çözümlen­
mişti. Doğru olsa da olmasa da bu açıklama Padişah'm ve Osmanlı
siyaset adamlarının yüreklerine biraz su serpmiş o l d u . Ne v a r k i
b u sırada İstanbul'daki A l m a n Elçisi, i m p a r a t o r u adına Make­
donya ordusuna önem verilmesi gerektiğini hatırlatınca Tibet et­
rafında yapılmaya başlayan iyimser Osmanlı hesapları t e k r a r
Makedonya'ya d ö n d ü . Makedonya, Reval görüşmeleri k a r a r l a ­
29

rından çalkalanmakta i d i . İttihat ve T e r a k k i C e m i y e t i memle­ 30

k e t i n başına gelen bütün felaketlerden olduğu gibi b u kararlardan

da I I . Abdülhamit'in istibdat yönetimini s o r u m l u t u t m a k t a i d i .
Kararların önlenmesi yolunda yapılacak tek şey b u idareyi de­
v i r m e k ve harekete geçmekti.

••' Altına?. A h m e t R e f i k : Abdülhamit-i S a n i v c D e v r - i Saltanatı, C . I I I . ». 1122.

" T a h s i n Paşa: Abdülhamit, Yıldız Hatırları, s. 2 4 8 .
1 0
T e r a k k i ve İttihat C e m i y e t i b u sıralarda İttihat ve T e r a k k i adını almıştır.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 27

I I . 10 T E M M U Z M E Ş R U T İ Y E T DEVRİMİ

1. M A K E D O N Y A ' D A M E Ş R U T İ Y E T İ N DUYURULMASI

Reval görüşmelerinin yaptığı t e p k i üzerine, I t -

Gcnel Ayaklanma np ı • • /- >• * » -1 _

tıhat ve lerakkı Cemiyeti Anayasa m n ilanını sağ­

lamak doğrultusunda harekete geçmeye k a r a r
v e r d i . Makedonya'da genel ayaklanma için b i r p l a n hazırlandı.
B u plana göre ayaklanmanın 1908 yılı sonbaharında b i r bayram
gününe rastlaması saptanmıştı. Ayaklanmaya katılacak asker b i r ­
l i k l e r i ile bunların komutanları da seçilmişti. Ayaklanma günü­
ne kadar b u b i r l i k l e r e özel b i r m o r a l eğitimi v e r i l e c e k t i .
Hükümetten yana olan kuvvetler tarafından gelebilecek b i r d i ­
renme de hesaba katılmıştı. i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiyeti b u n u da
d i k k a t e alarak altı ay kadar sürecek b i r iç savaşı göze almış
b u l u n u y o r d u . B u sırada Makedonya'daki İttihat ve T e r a k k i Ce­
31

m i y e t i m e r k e z l e r i n i n bağımsız çalışmalarının b i r sonucu olarak

genel ayaklanmanın saptanmış olan t a r i h t e n önce meydana gel­
mesinde e t k i yapan olaylar b i r b i r i n i izlemeye başladı.

B u olaylardan b i r i , Selanik Merkez Komutanı

Selanik Merke* Kaymakam Nazım'ı öldürmeye kalkışma olayı-
Koraulanı Nazım'ı . . «ı i .. . . . .. ı.-. •

Ö l d ü r m e Girişimi * '
t u r i
istibdat yönetiminin güvendiği adam­
a z ı ı n

lardandı. Selanik'te düzenin sağlanmasından

s o r u m l u i d i . Subayların h a r e k e t l e r i n i gözetle­
mek ve istibdata karşı her türlü akımları engellemek başlıca ödev-
l e r i n d e n d i . Nazım düşük ahlaklı i d i . K u m a r oynar, rüşvet alır,
gazinoları haraca keserdi. Gençlerden ve subaylardan, b i r çok
kimseyi yasak edilmiş olan yayınları okudukları için tutuklamış
hapse artırmıştı. Yüksek subaylardan namuslu ve vatansever k i m ­
seleri de j u r n a l etmekte i d i . Nazım'ın, istanbul'a çağırılması üze­
r i n e , daha başka kötülükler işlemesine meydan verilmemek için,
İttihat ve T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n Selanik M e r k e z i tarafından, öl­
dürülmesine k a r a r v e r i l d i . K a r a r K u r m a y Binbaşı Enver (Paşa)
t a r a f m d a n b i l e imza edilmişti. Kararın yerine getirilmesinde İs­
m a i l Canbolat ile Mustafa Necib görevlendirildiler. B u n l a r t a -

" B u x t o n , C h a r l e s R . : T u r k c y I n R e v o l u t i o n , s. 5 4 .
28 O S M A N L I TARİHİ I X .

banca ile Nazımı öldürmeye giriştilerse de başaramadılar (12

H a z i r a n ) . Nazım yaralı olarak Selanik'ten kaçıp İstanbul'a git­
meye muvaffak o l d u . 3 2

II Abdülhamit'in Kaymakam (Yarbay) Nazun'ı öldürme girişimi ve

o n u öldürmeye kalkısanlarm ele geçirilememe-
si Yıldız'da büyük kuşku uyandırdı. B i r sürü ca­
sus beslediği balde I I . Abdülhamit'in i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiyeti
üzerine açık b i r bilgisi y o k t u . B u cemiyetle i l g i l i b i l g i l e r , k e n d i ­
sine ancak Haziran 1908'den b e r i ulaşmaya başlamıştı. Makedonya
Genel Müfettişi Hüseyin H i l m i Paşa'dan gelen 2 H a z i r a n t a r i h l i
b i r telgrafta şöyle denilmekteydi: "İtalyan kaynaklarından e d i ­
n i l e n bilgiye göre Selanik ve Manastır'da Genç Türk, E r m e n i ve
Makedonya komutanlarının " M e r k e z İcra K o m i t e s i " adıyla b i r
i h t i l a l komitesinin kurduğu ve yakında faaliyete geçeceği öğre­
nilmiştir. B u n d a n sonra Göriceli üç kişi, Yıldız Sarayı'na gelip,
içlerinde Türklerin de bulunduğu i h t i l a l k o m i t e l e r i n i n birleşmiş
olduklarım, Anayasa'yı i l a n e t t i r m e k için çalışmaya başladıkla­
r ı m söylemişlerdi. Nihayet A t i n a ' d a k i Türk Elçiliği'nden gelen
23 H a z i r a n t a r i h l i b i r telgrafta da 2 ' n c i ve 3'üncü o r d u subayla­
rından birçoğunun i h t i l a l k o m i t e l e r i n i n f i k i r l e r i n i benimsemiş
oldukları ve meşrutiyetin ilanı için söz vermiş oldukları b i l ­
diriliyordu . 3 3

I I . Abdülhamit cemiyet üzerine incelemelerde bulunmak üze­

re Selanik'e i s m a i l M a h i r Paşa'nın başkanlığında Heyet-i Nasıha
adıyla b i r k u r u l gönderdi. K u r u l , sözde, Padişah'ın i l g i l i l e r e se­
lamını b i l d i r e c e k , memleketin içinde bulunduğu n a z i k d u r u m ­
dan söz ederek hükümet emirlerine saygı gösterilmesinin önemini
b e l i r t e c e k t i . K u r u l u n temel görevi ise o r d u n u n d e v r i m c i düşün­
celerim araştırmak, halkın b u k o n u d a k i eğilimini öğrenmek, hü­
kümete karşıt olan subayların adlarını saptamaktı.

K u r u l u n Selanik'e gelmesinden sonra b u gizli görevi de h e r ­

kesçe öğrenildi. B u n u n üzerine kişisel çıkar düşkünleri k u r u l a
başvurup işittikleri söylentileri sayıp dökmeye başladılar. Bazı

" A h m e t N i y a z i : Hatırat-ı N i y a z i , e. 3 8 ; A s a f T u r g a y : İbret.

" Tahsin Paça: A . g . e . , a. 2 4 2 .
 İKİNCİ MEŞRUTİYET DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 29

kaza (ilçe) kaymakamları da, cesaretlenip cemiyet üyesi sandık­

ları k i m s e l e r i n peşlerine düştüler. B u sırada birçok kişiler i f t i ­
ralara k u r b a n g i t t i . B u d u r u m cemiyetin itibarını sarsmaya baş­
ladı. B u sıralarda Nazım B e y i n eniştesi Enver (Paşa) de b i r
yandan suçlandırılırken, öte yandan da b i r takım vaadlerle İs­
tanbul'a çağrılmaktaydı. Enver (Paşa) Selanik'ten kaçarak önce­
den tanıştığı çetelerin yanına g i t t i . Daha sonra kıyafet değiştirip
asker ve h a l k arasında özgürlük propagandasını daha e t k i l i ola­
rak sürdürdü.

K u r u l r a p o r u n u Padişah'a vermeye v a k i t b u l m a d a n yeni ve

önemli olaylar da b i r b i r l e r i n i izlemeye başlamıştı.

Ni>«zi Bey'in ^ u
b a y l a r d a n genel ayaklanmanın işareti sayı­
lacak nitelikte olam 4 Temmuz'da, Resne K o m u -
Dağa Çıkması

tanı Kolağası N i y a z i Bey i n dağa çıkmasıdır.

Niyazi Bey İttihat ve T e r a k k i ' n i n Manastır M e r k e z i üyelerinden
i d i . Hiç kimse o n u n bu hareketi ile d e v r i m i n başlayabileceğini
ne düşünmüştü ne de düşünebilirdi.
Niyazi 1873'te Resne'de doğmuştu. Doğum yılı Abdülaziz dev­
r i n i n bunalımlı devrine rastlar. Hayatı bunalımlar içinde geçmişti.
Özgürlük ile i l g i l i düşünceleri i l k kez Manastır İdadisi'nde işit­
meye başlamıştı. Öğretmenlerinden Bursalı Tahir, ona m i l l e t , va­
tan ve özgürlükten açıkça söz edilmemesinin nedeni olarak I I .
Abdülhamit'in istibdatçı yönetimini göstermişti. N i y a z i 1 8 9 5 ' t c
H a r b Okulu'na girince bu i l i m yuvasının da zindandan farksız o l ­
duğunu gördü. Okulunu b i t i r i p subay olduktan sonra yeni gerçek­
lerle karşı karşıya geldi. Orduda yüksek rütbeli komutanlardan
b i r çoğunun uşaklıktan, casusluktan, saraya akrabalıktan ve daha
bu gibi kademelerden gelmiş olduklarını gördü. Bunların yüksek
insan duygularından yoksun, kişisel çıkarlarını her şeyin üstünde
tutan kimseler olduklarım anlamakta güçlük çekmedi.

1897 ile 1901 yılları arasında Niyazi O h r i ' d e t a b u r depo me­

murluğunda b u l u n d u . Sonraki yıllarda da Resne Komutanlığın­
da b u l u n a r a k çetelerin arkasından koşmakla vakit geçirdi. B u
görevlerini yerine g e t i r i r k e n Makedonya'da hükümet yönetimi-
30 O S M A N L I TARİHİ I X .

n i n b e c e r i k s i z l i k l e r i n e şahit o l d u . B a l k a n d e v l e t l e r i n i n R u m e l i
toprakları üzerinde besledikleri hırsların niteliğini kavradı. Bü­
yük devletlerin çevirmiş oldukları ve çevirmekte bulundukları
entrikaların korkunç sonuçlarını da kestirmekte güçlük çekme­
d i . Bütün b u acı d e r s l e r i n sonunda vardığı k a m şu o l d u : Güç­
süzlük yerine güç, ahlaksızlık yerine ahlak kurulmadıkça kurtuluş
yolu y o k t u r . B u n u n içinde kudretsizliğin ve ahlaksızlığın sem­
bolü olan istibdat yerine, meşrutiyet kurulmabdır. N i y a z i , erdem­
l i l i k ve a h l a k örneklerini, görevini yerine getirdiği sıralarda,
kendisi vermişti. 4 Temmuz 1908'de i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n M a ­
nastır M e r k e z i ' n i n i z n i n i a l a r a k , genel ayaklanma bayrağım aç­
mak için 150 kişilik çetesiyle dağa çıktığı gün, vicdanında vatanına
borçlu bulunduğu h i z m e t i yerine getirmekte olduğuna d a i r k e ­
sin k a n a a t i vardı.

N i y a z i dağa çıktığı gün, Padişah'ın Başkatibi'ne, Makedonya

Genel Müfettişliği'ne ve Manastır Valiliği'ne gönderdiği b i l d i r i l e ­
r i n d e ayaklanmasının nedenini ve amacım şöyle anlatmaktadır:
k a m u o y u Kanun-ı Esasi'nin (Anayasa) t e k r a r yürürlüğe k o ­
nulmasını istemektedir."

" K a m u o y u Anayasa'mn (Kanun-1 Esasi) t e k r a r yürürlüğe k o ­

nulmasına yönelmiştir. Padişaha karşı m i l l e t saygı beslemekte ve
şimdiye k a d a r yapılan fenalıkların hesabını sormamaktadır, i s ­
tek ve amaç b u n d a n sonra uygar devletlere benzeyecek b i r yöne­
t i m sistemi k u r m a k suretiyle her parçası kanımıza karşılık olan
kutsal vatanımızın 30 yıldan b e r i uğramakta bulunduğu paylaş­
madan korunması, m i l l e t i m i z i n düşünce ayrılıklarından k u r t a ­
rılması ve bugün pek karanlık görünen geleceğimizin güven altma
alınmasıdır. B i z Anayasa'nin hemen bugün yürürlüğe konmasını
isteriz. B u n u hükümet yapmazsa millet zorla yapacaktır. Mebuslar
M c c l i s i ' n i n d e r h a l açılmasını isteriz. İstek yerine getirilmez ise
s o r u m l u l u k i l g i l i makama a i t o l a c a k t ı r " . 34

N i y a z i , Resne ve O h r i bölgelerinde i s t i b d a t t a n yana olduğu

b i l i n e n m e m u r l a r a da ürkütücü m e k t u p l a r göndererek bölücü
hareketlere girişmekten onları alıkoymak istedi. B u n d a n başka

" A h m e t N i y a z i : A . g . e . , s. 8 3 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 31

Müslüman olmayan halkı ve özellikle B u l g a r çetelerinden Müs­

lüman olmayanları da birliğe çağıran b i r b i l d i r i de yayınladı. B u
b i l d i r i n i n kapsadığı ana düşünceleri şu surette açıklamıştı: "Ayak­
lanmamızın nedeni istibdadı d e v i r m e k t i r . Yeni b i r eşitlik
devri açmak için bütün Osmanlılara sesleniyoruz... Hıristiyan
Osmanlı kardeşlerimize sesleniyoruz: Büyük devletler ve k o m ­
şumuz olan B a l k a n devletleri sizler için o l u m l u hiçbir şey yapa­
mamışlardır. Uygarlık maskesi altında bölücü t o h u m l a r ekerek
memleketimizi k a n ve ateş denizine çevirmişlerdir. Ey Hıristi­
yan kardeşlerimiz, bugünkü yönetimden yalnız şuradaki siz değil,
biz Türkler de m e m n u n değiliz. Türkler cins ve mezhep ayrımı
gözetmeksizin herkese özgürlük ve eşitlik getirecek yönetimi k u r ­
mak için çalışıyor. B u amaçla i t t i h a t ve Terakki Cemiyeti'ni k u r ­
dular. Geliniz vatanımız için beraber çalışalım. Bütün çetelere
sesleniyorum: Bana katılınız başka b i r p r o g r a m etrafında topla­
nalım. Önceden verilmiş i k e n sonradan elimizden alınan özgür­
lüğümüzü t e k r a r alalım" . 35

« * ... N i y a z i , b i l d i r i l e r i y l e İttihat ve T e r a k k i Cemiye-

Mana.tır ittihat ' ' '

ve T e r a k k i t i ' n i n varlığım ve amacım açığa vurmuştu. B u ışı

Merkezi'nin yaparken Manastır Merkezi'ne danışmıştı. M e r -
Davramsı kez yönetim k u r u l u üyeleri Albay Sadık, Yüzbaşı
H a b i b , Topçu Teğmeni Yusuf Z i y a , Piyade Teğmeni Tevfik ve V i ­
layet Tercümanı F a h r i b e y l e r d i * . B u n l a r N i y a z i ile sıkı ilişkide
3

idiler. B i r yandan o n u n b i l d i r i l e r i m Türk ve yabancı basına ver­

mekte, öte yandan da hükümet makamlarının davramşmdan ona
bilgi vermekte idiler. Manastır Merkezi bundan başka Enver (Pa­
şa)'m N i y a z i ' n i n hareketine katılmasını sağlamış ve askerler ara­
sında propagandasını kuvvetlendirmişti.
N i y a z i tarafından yayınlanan b i l d i r i l e r i n Müslüman ve Hı­
r i s t i y a n h a l k ile askerlerce o l u m l u karşılandığını gören Manas­
tır Merkezi gizlilikten açıklığa karar verdi. 6 Temmuz'da cemiyet
adına Manastır Vilayeti'ne b i r yazı gönderildi. Bunda istibdat yö­
n e t i m i n i n , meşrutiyetin devrilmesiyle kurulmuş olduğu ve bu yön-

" İbid., a. 104.

" K u r a n , A h m e t B e d e v i : A.g.e., s. 2 9 3 .
32 O S M A N L I TARİHİ I X .

ılcıı meşru sayılamayacağı b i l d i r i l d i k t e n sonra; " T a b i a t kanunu

her insana hayatını savunma hakkını vermiştir. B u yolda zor ve
kuvvet kullanmasında onu serbest bırakmıştır'' denilmekte i d i .
Bu söz, Fransız büyük d e v r i m i n i n İnsan Hakları B i l d i r i s i ' n d e
yer alan ve istibdata karşı i h t i l a l i haklı kılan i l k e n i n aynı i d i .
Manastır Cemiyeti'nin b i l d i r i s i n d e ayrıca başlamış olan hareke­
tin Padişah'a karşı olmayıp onunla millet arasında b i r uçurum
meydana getirmiş olan, ancak unvan ve yüksek y e r l e r düşkünü
rezil kişilere karşı yöneltilmiş olduğu açıklanmakta, b u gibile­
r i n akıllarını başlarına almaları ve doğru yola g i r m e l e r i öğüt­
le um e k t e y d i . 37

II Abdülhamit'in Makedonya'da N i y a z i ' n i n hareketiyle başlayan

_ ... ayaklanma Padişah'ın üzerinde korkunç e t k i bı-
Tepkısı '

raktı. I I . Abdülhamit'in c a m çok sıkılmıştı, iş-

tihası bozulmuş, uykusu kaçmış, sevdiği şeyleri sevmez olmuştu.
Kuşlarını, tiyatrosunu unutmuş, resimli gazete ve dergilere bak­
maz olmuş, yüzü kederli b i r h a l almıştı. Cuma selamlığında ko­
damanların saflarında boşluklar görmesi ayrıca kuşkulanmasına
sebep o l u y o r d u . Onun b u davranışından en çok acı duyan ve b u ­
lamayacağım bildiği halde çıkar y o l arayan Kızlar Ağası i d i . 3 8

B u n u n l a beraber I I . Abdülhamit olaylar karşısında derhal

boyun eğecek adamlardan değildi, ittihatçılığın büyük b i r t e h l i ­
ke olduğunu artık kavramış b u l u n m a k l a beraber bütün u m u d u ­
nu da kaybetmemişti. B u hareketin bütün orduya bulaşmamış
olduğunu samyordu. Öte yandan da A r n a v u t l a r a güveniyordu.
A r n a v u t beyleriyle " B e s a " s ı (sadakat yemini) vardı. Kendisine
yardım edeceklerinden ümitliydi. Niyazi olayı ona bölgesel k a ­
rakter taşıyan b i r olay g i b i de görünmekte i d i .

B u düşünce iledir k i ; karşı harekete geçmeye karar v e r d i . B i r

yandan Şemsi Paşa'yı Niyazi h a r e k e t i n i bastırmakla görevlendi­
r i r k e n öte yandan da Anadolu'dan Makedonya'ya kuvvet gönde­
rilmesini emretti.

" İbid., s. 2 5 3 .
" T a h s i n Paşa: A.g..:., s. 2 9 2 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 33

_ ,„ , Şemsi Pasa bu e m r i aldığında Mitrovice'de 18'inci

Şemsi Paşa'nın v
* °
. Tümen Komutanı b u l u n u y o r d u . A r n a v u t asıllı
Öldürülmesi '

i d i . Adım yazacak kadar yazı b i l i y o r d u . Güçlükle

b i r satırın anlamını kavrayacak kadar okuması vardı. A s k e r l i k
k a r i y e r i n d e alaydan yetişmiş ve yükselmişti. Bulunduğu orge­
n e r a l l i k rütbesini cesareti ve d i s i p l i n duygusu sayesinde elde et­
mişti. I I . Abdülhamit'e bağlılığı kesindi. Şemsi Paşa da i t t i h a t ve
Terakki Cemiyeti üzerine birtakım söylentiler işitmişti. Fakat b u
konularda açık hiç b i r b i l g i s i y o k t u . Ona göre Anayasa (Kanun-ı
Esasi) isteyenler, memleketi tanımayanlar, Padişah'a düşman ve
kişisel çıkarlarından başka birşey düşünmeyen k i m s e l e r d i . 39

Şemsi Paşa, N i y a z i ' n i n ayaklanmasını bastırmak üzere görev­

lendirilmiş olmasını Padişah'ın kendisine olan güveninin yeni b i r
örneği gibi saymakla beraber, b u görevden m e m n u n olmadı. N i ­
y a z i ' n i n h a l k tarafından sevildiğini üstelik te k a h r a m a n olduğu­
n u b i l i y o r d u . O n u n l a uğraşmak güç olacaktı. B u n d a n başka sözü
edilen e m r i almadan önce b i r rüya görmüş, yakmda öleceği g i b i
b i r ön seziye kapılmıştı. Paşa b u çapraşık düşünceler içinde
b i r yandan Niyazi'ye karşı hareket için hazırlıklarını tamamlar­
ken öte y a n d a n , yaptıkları ve yapacakları üzerine istanbul'a dü­
zenli olarak telgraf i l e b i l g i v e r i y o r d u . 6 Temmuz'da yanında i k i
t a b u r kuvvetle ve trenle Manastır'a hareket e t t i . 7 Temmuz'da
Manastır'a vardı. B u r a d a yaptığı incelemeler sonunda İttihat ve
Terakki Cemiyeti üzerine b i r b i l g i edinemedi. Sadece Enver (Pa­
şa) ' i n ününü işitip ittihatçıların tarafına geçmiş olduğunu ve orada
değişik kıyafetli asker arasında propaganda yapmakta olduğunu
öğrendi. B u n d a n sonra yanındaki k u v v e t l e r i Resne'ye göndere­
r e k , d u r u m u istanbul'a b i l d i r m e k üzere telgrafhaneye g i t t i . Tel­
grafhaneden çıkıp arabasına bineceği sırada gene b i r subay
tarafından üzerine tabanca ile ateş edilerek öldürüldü. Subay
40

i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiyeti üyesi i d i , Şemsi Paşa'nın k o r u y u c u ­

ları tarafından atılan kurşunlarla yaralanmıştı. Fakat yaralı o l ­
duğu halde kaçıp k u r t u l m a y a muvaffak olmuştu.

" Külçe, Süleyman: F r i z o v i k Toplantısı ve Meşrutiyet, s. 29.

4 0
B u subayın adı sonradan öğrenilmiştir: Teğmen Atıf (Cumhuriyet devrinde Çanakkale
M i l l e t v e k i l i Atıf A h m e t Kamçıl).

Osmanlı Tarihi IX, 3

:ıt O S M A N L I TARİHİ I X .

Şemsi Paşa'nın öldürülmesi, Makedonya'da ve İstanbul'da Pa­

dişah taraftarlarınca küçümsenmek istendi. Birkaç r e z i l ve sefi­
l i n düzenlemiş olduğu b i r iş olarak y o r u m l a n a r a k , o r d u n u n
Padişah'a kesin bağlılığı t e k r a r b e l i r t i l d i . Gerçekte ise b u görüş
ve y o r u m l a r i l g i l i ve s o r u m l u kişilerin karanlıkta k o r k u d a n şar­
kı söylemesi gibi i d i : K o r k u ve kuşku hepsine bulaşmış i d i . 4 1

N i t e k i m Şemsi Paşa'nın yerine atanması istenen

i h t a r 0»man Hacı Nazım b u görevi üzerine a l m a k t a n çekin-
Kaidınlmaaı d i . B u n u n üzerine Tatar Osman Paşa atandı. M a ­
nastır Garnizon K o m u t a m Hidayet Paşa, orduda
subayların Niyazi Bey'den yana olduklarını anlamış b u l u n u y o r ­
d u . S e r t l i k ve şiddet gösterilmesi yerine yumuşak ve uzlaştırıcı
tedbirlere başvurulmasını gerekli görüyordu. B u nedenledir k i
Üçüncü O r d u Komutanı ise Manastır'daki olaylardan Hidayet Pa-
şa'yı s o r u m l u tuttuğu için ona ters karşılık vermekle yetinmeye­
r e k Tatar Osman Paşa'nın güvenliğini sağlamakla görevlendirdi.
Ve b u n d a n böyle doğacak olayların kendisi için çok ağır sonuç­
l a r vereceği yolunda b i r de püskürtme yaptı. Hidayet Paşa b u ür­
kütme karşısında görevinden çekildi. Çekiliş yazısında o vakte
k a d a r açıklanmasından k o r k u l a n b i r gerçeği şu suretle ifade et­
mişti. " A r t ı k iyisi ve kötüsü ayırd edilmeyen yüksek ve küçük
subaylarla h a l k yamnda Tatar Osman Paşa'nın hayatının k o r u n ­
ması görevini bana kesin olarak yükletmenin uygun olmayacağı­
nı ve b u n u n sorumluluğunu hiçbir suretle yüklenmeyeceğimi
b i l d i r i r . . . . Bugünden başlamak üzere b u görevden a f b u y u r u l -
mamı r i c a ve i s t i r h a m e y l e r i m " . 42

Tatar Osman Paşa Manastır'a gelip görevine başlayınca, H i ­

dayet Paşa'nın haklı olduğunu anladı ve o n u n öngörmüş olduğu
yumuşak yoldan yürümeyi uygun b u l d u . İttihat ve T e r a k k i Ce-
miyeti'ni dağıtmak için ilgililere çıkarlar sağlamaya koyuldu. Suç­
lular için af çıkaracağım, subayların rütbelerinin yükseltileceğini,
maaşlarının arttırılacağını duyurmaya başladı. B u n d a n başka
A n a d o l u ' d a n Manastır'a gelmiş olan asker b i r l i k l e r i arasında da
işlek b i r propagandaya girişti. Gerçi b u b i r l i k l e r i n subayların-

" G a l i p l'aaa'ııın Hatıraları. Hayat T a r i h Mecmuası, C . I , s. 6.

" Ahmet N i y a z i : A.g.e., a. 6.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 35

dan b i r kısım daha İzmir'den hareketlerinden önce oraya i t t i ­

hat ve T e r a k k i Cemiyeti tarafından gönderilmiş D o k t o r Nazım
tarafından dava için kazanılmıştı. Fakat ne de olsa asker b i r l i k ­
l e r i Tatar Osman Paşa'nın e m r i n d e kaldıkça tehlike var demek­
t i . İttihat ve Terakki Cemiyeti, b u d u r u m karşısında, Tatar Osman
Paşa'yı zararsız hale getirmeye karar verdi. Niyazi, Manastır M e r ­
k e z i n d e n aldığı emir üzerine, çetesi ile b i r gece Manastır'a ine­
r e k Paşa'yı yatağından alıp dağa kaçırdı (23 Temmuz 1908). B u
sırada Hürriyet'in ilanı ile i l g i l i başka b i r olayda F r i z o v i k ' t e ge­
lişmekte i d i .

F r i z o v i k olayı, Tatar Osman Paşa'nın dağa k a l -

Fnsovık ol«yı dırılmasından çok önce başlamıştı. Başlaması is-
tibdata karşıt olmadığı halde sonucu bakımından
i s t i b d a t m yıkılmasında ç o k e t k i l i olan b u olay şöyle geçmiştir:
" K o s o v a V i l a y e t i ' n i n m e r k e z i o l a n Usküp'te A v u s t u r y a
Konsolosluğu'nun koruduğu çalgılı kahveler ve genel evler var­
dı. Müslüman h a l k çocuklarının ahlakını bozan b u yerlerden
Avusturyalıları sorumlu tutuyorlardı. Usküp'te ayrıca yine Avus­
t u r y a Konsolosluğu'nun himayesinde ve yabancıların kız çocuk­
ları için b i r o k u l bulunmaktaydı. B u o k u l yöneticileri, öğrenciler
ve a i l e l e r i için F r i z o v i k dolaylarında b i r k o r u d a eğlenceler dü­
zenliyor, b u amaçla k o r u l u k t a s u n d u r m a l a r ve çardaklar hazır­
lanıyor, hazırlıklar, A r n a v u t l a r arasında çeşitli söylentilerin yer
almasına sebep oluyor. Tüfeğini omuzuna dayayan eğlence y e r i ­
ne koşuyor. Eğlencelerin kadınlı e r k e k l i olacağını duyunca i l k i n
b u n u b i r namus sorunu haline getiriyorlar sonra b u eğlenceleri,
Avusturya'nın Makedonya'yı istila etmesi gibi b i r düşünceyle yo­
rumlamaya koyuluyorlar. Neticede sözü edilen eğlence tesisleri­
n i ateşe veriyorlar. B u n d a n sonra da sayıları 10.000 k a d a r t u t a n
A r n a v u t l a r Frizovik'e giriyorlar. Artık, yukarıda sözü geçen o k u l
da eğlencelere katılmaktan vazgeçmiş bulunduğu için ortada yal­
nız Avusturya'nın Makedonya'yı istila etmek üzere olduğu söy­
l e n t i l e r i kalıyor. B u söylentiler kısa zamanda etrafa yayılıyor ve
P r i z r e n , Priştine ve Yokova'dan silahlı A r n a v u t l a r Frizovik'e do-
luyorlar. Derken Şemsi Pasa'nm öldürülmüş olduğu haberi geliyor.

Böylece A r n a v u t l a r arasında yeni ve çeşitli söylentilere yer

verilmeye başlandı. Gerçekte Frizovik toplantısı, el altından, Şem-
36 OSMANLI TARİHİ I X .

si Paşa tarafından ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne karşı sağlanmıştı.

Paşa burada sağlanan kuvvetle Usküp ve Manastır üzerine yü­
rüyecek, b i r yandan Niyazi ile uğraşırken, öte yandan İttihat-
T e r a k k i Cemiyeti'ylc i l g i l i genç subayların hakkından gelecekti.
Fakat Arnavutların bundan bilgisi olmadığı gibi Makedonya yük­
sek komutanları da F r i z o v i k toplantısı üzerine t a h m i n l e r dışın­
da b i r bilgiye sahip değildiler . A r n a v u t l a r a nasihat etmek ve
43

dağıtmak üzere Usküp Valisi tarafından C a l i p (General G.Pasin­

ler) Bey görevlendirildi. Arkadaşlarıyla görüşüp F r i z o v i k olayı­
nın cemiyet amacına kullanılması kararlaştırıldıktan sonra Galip,
yanına Usküp Müftüsü'nü alarak Frizovik'e g i t t i . B u sırada Sela­
n i k ' t e n istanbul'a giden b i r alay müftüsü tabanca kurşunu ile öl­
dürülmüş, b u n u Padişah'a bağlı i k i kişinin öldürülmesi olayı
izlemişti. B u olaylarda sayısı 15.000'e varan Arnavutların ayra­
nı kabarıyor, önemli b i r şey yapmadan evlerine dönmek istemi­
yorlardı. Galip, Üsküp'ten kendisine katılan Necip Draga ve 20
k a d a r ittihatçı ile A r n a v u t l a r arasında e t k i l i b i r propagandaya
girişti. Propagandanın konusu, Arnavutların Padişah'a olan bağ­
lılıkları gözönünde t u t u l a r a k şöyle hazırlanmıştı: Y u r d u m u z u n
başına gelen felaketlere Padişah'ın çevresindeki kötü kişiler ne­
den olmaktadır. Padişah'ı onlardan k u r t a r m a k hem ona, hem va­
tanımıza hizmettir. B u n u n d a tek çaresi Anayasa'nın t e k r a r yü­
rürlüğe konmasıdır.

12 gün süren çalışmalar sonunda A r n a v u t l a r yola geldiler, ad­

larına ve Kosova halkı namına 180 imzalı b i r telgrafla Padişah'a
ve Sadrazam'a baş vurarak Anayasa'nın yürütülmesi ve Millet Mec­
l i s i ' n i n toplantıya çağrılması r i c a e d i l d i (21 Temmuz 1908). Aynı
gün O h r i ' d e R e d i f Alayı Komutanı Eyüp S a b r i , asker ve halk­ 4 4

tan k u r u l a n b i r kalabalıkla dağa çıktı ve Niyazi kuvvetleriyle

birleşti.

MnMiır Merkezi'nin F r i z o v i k ' t e n Padişah'a çekilen telgraf ve onu iz-

Padisah'» Telgrafı , e v e n
Tatar Osman Paşa'nın dağa kaldırılması ile
artık ok yaydan çıkmış demekti. B u i k i olayı ha-

4 3
G a l i p Paşa'nın Hatıraları, a.g.c., s. 4.
4 4
Eyüp S a b r i Akgül, E r z u r u m eski m i l l e t v e k i l i .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 37

zırlamış ve yakından izlemiş o l a n İttihat ve T e r a k k i ' n i n Selanik

Merkezi daha fazla beklemeksizin harekete geçti. 23 Temmuz'­
da H a l i f e l i k makamına b i r telgraf çekerek Anayasa'nın yürürlü­
ğe konması ve Mebuslar M c c l i s i ' n i n toplantıya çağırılması, bu
yapılmadığı takdirde, Padişahın hoşuna gitmeyecek olaylarm mey­
dana gelebileceği b i l d i r i l d i . Telgrafın memurlar, o r d u , cins ve mez-
lıcb ayrımı gözetmeksizin bütün h a l k adına çekilmiş olduğu da
ifade edilmişti. Manastır M e r k e z i telgrafının karşılığını bekle­
diği sırada F r i z o v i k ' d e h a l k daha önce çekmiş olduğu telgrafın
cevabını heyecanla beklemekte i d i . İstanbul'da telgraf makinası
başına gelen Sadrazam Ferit Paşa Padişah'ın u y k u d a olduğunu
ve b i r müddet beklemek gerektiğini söyleyince F r i z o v i k ' t e b u l u ­
nan Priştine Belediye Başkanı Sudi Efendi halk adına Sadrazam'a
şu tarihsel seslenişi telledi: " B u r a d a 30.000 kişi heyecan
içinde, ayakta, u y k u ve istirahat haftalardır kendilerine haram
o l d u . M i l l e t i n babası olan Padişah da uyansın artık, uyandırıl­
sın, istediğimizi bize v e r s i n " . 45

Ne v a r k i Padişah'ın uykusu sona erecek gibi değildi. B u de­

r i n u y k u d a n uyanan Manastır M e r k e z i , asker o t o r i t e l e r i ile an­
laşarak hürriyeti i l a n etmeye k a r a r v e r d i . B u n u n üzerine Topçu
Yüzbaşı Kayserili Z i y a , yüz b i r pare top attırmak sı re tiyle istib­
dat d e v r i n i n sonunu ve meşrutiyet d e v r i n i n başlangıcını d u y u r ­
d u (24 Temmuz). Manastır K u v v e t l e r i Komutanı, önleyemediği
b u olayı resmi makamlara b i l d i r i r k e n söz çevirme yoluna sapa­
r a k , Manastır'a girmiş olan O h r i m i l l i alayının törenle karşılanıp
sevinç işareti olmak üzere 21 pare top atılmış olduğunu anlat­
mağa kalkıştı.

Frizovik ve Manastır'da geçen bu olaylar, Makedonya'nın baş­

ka bölgelerinde b u l u n a n İttihat ve Terakki merkezlerini de hare­
kete getirdi. Sancaklardan ve kazalardan Yıldız'a telgraf yağmuru
gittikçe şiddetlendi. E n sonunda Serez'den gelen b i r telgraf bek­
lenilen e t k i y i yaptı. Telgrafta: " B i r saate kadar dileğimize ce­
vap alınmadığı t a k d i r d e Anayasa (Kanun-ı Esasi) gereğince
Osmanlı Hanedanı'ndan padişah adayı olan zat Padişah
tanınacaktır" . 46

4 5
Külçe, Süleyman: İnici,, a, 6.
4 6
Allınay, A h m e t R e f i k : İbid., a. 102.
38 O S M A N L I TARİHİ I X .

II Abdülhamit'in Abdülhamit Serez telgrafını almazdan önce,

T e ı Makedonya'da olup bitenlerden kuşkulu olmakla
ı ç ı

beraber bütün u m u d u n u yitirmiş değildi. İtti­

hat ve Terakki Cemiyeti'nin çalışmalarını bölgesel ve küçük çap­
ta görüyordu. Bunları kendisine bağlı olduğunu sandığı o r d u n u n
ve Arnavutların gücü ile eritebileceğini sanıyordu. F r i z o v i k olay­
ları ile Şemsi Paşa'nın öldürülmesi üzerine artık Arnavutlara gü­
venmenin doğru olmadığını k e s t i r d i ve bütün u m u d u n u , orduya
bağladı. Ne v a r k i saygısızlığın orduya bulaşmaması düşüncesi ile
şaşkınlık eseri olarak b i r b i r i ile çekişen b i r takım t e d b i r l e r a l ­
maya başladı. 8 Temmuz'da E n v e r ' i n (Paşa) öldürüldüğü haberi
uçuruldu. B u haber Viyana gazetesi tarafından yalanlanınca b u
sefer affedilerek paşalığa yükseltileceği söylentisi çıkarıldı. 10
Temmuz'da Üçüncü O r d u ' d a n 38 subay t u t u k l a n a r a k diğerleri­
ne gözdağı v e r i l m e k istendi. B u esnada Paris eski elçisi Münir
Paşa A t i n a ve Belgrad'a gönderilerek Yunan ve Sırp çetelerinin
İttihatçılar üzerine saldırtılması olanakları araştırıldı. Bütün b u
t e d b i r l e r kâr etmeyince o r d u n u n tavlanmasına girişildi. 550 su­
bay b i r günde b i r üst dereceye yükseltildi. Ayrıca subaylarm öden­
memiş olan maaşları da Osmanlı Bankası'ndan borçlanmak su­
retiyle ödendi. Bunların da b i r faydası görülmeyince, I I . Abdül­
hamit kendisini olayların akıntısına bıraktı.

S a i t Paaa'nın Abdülhamit âdeti üzerine, olayların gelişme-

Sadrazamlıgı sinden ve b u kerteye gelmesinden Sadrazam Fe­
r i t Paşa'yı s o r u m l u t u t u y o r d u . B i r çıkar y o l
bulmak için artık ona güvenemezdi. 21 Temmuz'­
da Sait Paşa ile K a m i l Paşa'yı saraya çağırtarak Makedonya'dan
gönderilmiş olan telgrafları okumalarını ve düşüncelerini ken­
disine o r t a k b i r t u t a n a k ile b i l d i r m e l e r i n i istedi. İki eski sadra­
zam isteği yerine g e t i r d i l e r . B u t u t a n a k , sadrazam adaylığı için
47

b i r çeşit yazılı i m t i h a n i d i . İki imzalı olduğu halde I I . Abdülha­

m i t Sait Paşa'nın Anayasa ( K a n u n u Esasi)'nın ilanından yana o l ­
madığım kestirmekte güçlük çekmedi. Ferit Paşa'yı sadrazamlıktan
çekilmeye zorlayarak yerine Sait Paşa'yı g e t i r d i (22 Temmuz).

" S a i t vc K a m i l p a t a l a r hatıratlarında nedense bu tutanaktan söz etmemişlerdir.

 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 39

I I . Abdülhamit Sait Paşa'yı karagün dostu b i l i y o r d u . İstib­

dat devri yolunun büyük kısmım onunla yürütmüştü. Eşit hisse ile
olmasa bile, o n u istibdat yönetiminde, b i r dereceye kadar, o r t a k
yapmıştı. Tecrübesine güveni vardı. K a m i l Paşa gibi de tümüyle
İngiltere'den yana değildi. H a l k arasında da ünü ve şanı henüz
yıpranmamıştı. B u y e n i bunalımdan da o n u n yoldaşlığı ile b i r
çıkar yol bulacağını u m u y o r d u .

Mearutiyet'in ^ Temmuz'da Makedonya'dan yağmaya başlayan

Duyurulması telgraflardan, Anayasa (Kanun-ı Esasi) i l a n e d i l ­
mediği takdirde tahtta değişiklik yapılacağım be­
l i r t e n telgrafın gelmesi üzerine d u r u m u
görüşmek üzere Nazırlar K u r u l u Yıldız'da Sadrazam Sait Paşa'­
nın başkanlığında toplandı. Toplantılara Şeyhülislam çağırılma-
mıştı. I I . Abdülhamit o n u n toplantıya katılmamasını istemiş fakat
varılacak kararı imzalamasını sağlamıştı. Şeyhülislam'm toplan­
tılara katılması gelenek h a l i n i almış olduğu halde b u yola g i d i l ­
mesi, k u r u l d a b i r saltanat değişikliği konusunun görüşülmesini
etkisiz bırakmak içindi.

K u r u l d a , Makedonya'dan gönderilmiş olan 150 k a d a r telgraf

okundu. Fakat konunun tartışılmasına girişilemedi. Ayaklanmanın
k i m l e r tarafından çıkarılmış olduğu, neden bastırılamamış o l ­
duğu g i b i n o k t a l a r söylenildi. K u r u l üyeleri heyecan ve şaşkın­
lık içinde i d i . B i r kısmının çiş yapmak üzere salondan sık sık
dışarıya çıktığı görülüyordu . Arasıra sessizlik başlıyordu. Sait
48

Paşa'nın Anayasa s o r u n u n u n tartışılmasından çekindiği anlaşı­

lıyordu. B i r aralık Dahiliye Nazırı (İçişleri Bakam) M e m d u h : " İ s ­
tenilen Anayasa'mn onaylanmasıdır. Görüşmelerin gecikmesi
tehlikeli o l a b i l i r . " d e d i . E s k i Sadrazam K a m i l Paşa bazı koşul­
larla Anayasa'nın verilebileceğini ekledi. Uzun b i r sessizlikten son­
ra Dışişleri Bakanı, üç vilayette (Selanik-Kosova ve Manastır),
büyük devletlere karşı yüklenmelere girişilmiş olduğuna değin­
d i . B u n d a n sonra k u r u l a yine sessizlik ç ö k t ü . 49

4 8
Sait Paşa: S a i t Paşa'nın Hatıratı, C . I I . , K . I I , s. 4 4 5 .
" M e h m e t M e m d u h : Esvat-ı S u d u r , s. 7 8 - 8 0 .
40 O S M A N L I TARİHİ I X .

Nazırlar K u r u l u görüşmeleri b i r çıkmaz içinde i d i . I I . A b ­

dülhamit baş katip vasıtası ile şu yolu gösterdi: "Anayasa'nın ilanı
benim zamanımda olmuştur; k u r u c u s u b e n i m . B i r müddet gö­
rülen lüzum üzerine yürürlükten durdurulmuştu. Nazırlar K u -
r u l u ' n a g i d i n i z , bunları söyleyiniz ve i l a n için tutanağın yazılma­
sını istediğimi b i l d i r i n i z " . I I . Abdülhamit b u istediğini k u r u l a
5 0

b i l d i r m e z d e n önce Şeyhülislam Gemaleddin E f e n d i ile Ebülhü-

da'nın düşüncelerini sormuş ve onlarında Meşrutiyet'in ilanını
z o r u n l u gördüklerini öğrenmişti.

Nazırlar K u r u l u , I I . Abdülhamit'in isteği üzerine düzenle­

diği tutanakta halk arasında k a n dökülmesinin önlenmesi, yabancı
devletlerin içişlerimize karışmalarına meydan verilmemesi, ge­
rekçesi ile esasen var olan Anayasa'nın yürütülmesine ve görülen
lüzum üzerine çalışmalarına son verilmiş olan Mebuslar M c c l i ­
si'nin toplantıya çağırılmasına karar verilmiş olduğunu saptamıştı.

Sonunda b i r k a r a r m e t n i yazıldı. B u n u n üzerine Makedon­

ya'da genel müfettişliğe ve valiliklere telgraf çekildi, i s t a n b u l ga­
zetelerine de yayınlanmak üzere kısa b i r b i l d i r i gönderildi (24
Temmuz). B u suretle istibdat yönetimi son bulmuş ve meşrutiyet
i l a n edilmiş o l u y o r d u .

m . OTORİTE B U N A L I M I

1. SAİT PAŞA KABİNESİ

Meşrutiyet'in ilan edilmesi imparatorluğun her

.Şenlik G i ) B l c r i l c r i . j , .. . 1 J 1-•• 1
yerinde, çılgın b i r sevinç i l e karşılandı. Ounlcr
ve haftalarca süren çeşitli şenlikler yapıldı. Osmanlı t a r i h i n d e
örneği görülmemiş b i r biçimde Osmanlı h a l k toplulukları sokak­
lara dökülüp kendi dillerinde "yaşasın özgürlük" "yaşasın m i l l e t "
haykırışları ile ortalığı çınlattı. Bundan başka i m p a r a t o r l u k böl­
gelerinin özelliklerine göre değişik gösterilerde görüldü.
Kosova vilayetinde h a l k silahlı gezmeye alışmış olduğu için
herkes tüfeğini d o l d u r u p havaya ateş etmekle sevincini göster-

" T a h s i n P a s a : A.g.e-, s. 2 2 6 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I -Jl

meye kalkışmıştı. Öyleki gece gündüz patlayan tüfeklerle, şehir­

ler, kasabalar ve köyler savaş gürültüsü ile çınlayıp d u r u y o r d u . 51

Selanik'te h a l k , büyük d e v r i m sırasında Paris'te halkın M a r -

scilles'i öğrendiği g i b i vatanseverliği anlatan şarkılar söylüyor­
d u . B u n l a r arasında en çok Namık K e m a l ' i n bestelenen şu şiiri
okunmakta i d i :
A m a l i m i z , efkârımız i k b a l ' i vatandır
Serhat bize, kal'a bize hâki bedendir
Osmanlıyız ziynetimiz kanlı kefendir
Kavgada şahadetle bütün kâm alırız biz
Osmanlıyız can v e r i r i z nam alırız b i z .

Törenlere Müslüman kadınlarının peçesiz katıldıkları da gö­

rülmekte i d i . Dağlardan inen B u l g a r ve E r m e n i çeteleri p a r l a k
ve heyecanlı gösterilerle karşılanıyordu. Bütün bu törenler ve gös­
terilerde hocalar, R u m ve B u l g a r papazlarla Yahudi hahamları
yanyana yürümekte idiler. Selanik artık " M c h d - i H ü r r i y e t " o l ­ 52

muştu. Adı i m p a r a t o r l u k ufuklarında yankılar uyandırıyordu.

Rumeli ve A n a d o l u vilayetlerinden k u r u l l a r geliyordu. Selanik
Belediyesi, edebiyat, sanat ve siyaset alanında ün kazanmış A h ­
met M i t h a t E f e n d i , Hüseyin Cahit, Prens Sabahattin, Viyolomen
Cemil gibi kişileri çağırarak halka tanıtıyordu . İstanbul'da Meş­ 53

r u t i y e t ' i n karşılanması başkaca b i r özellik taşıyordu. İstanbul

halkı Meşrutiyet'in ilanını Makedonya'da olduğu gibi top sesleri
ile değil fakat gazetelerde 24 Temmuz sabahı yayınlanan kısa ve
ruhsuz b i r b i l d i r i d e n öğrendi. B i l d i r i d e şöyle denilmekte i d i : " H a ­
life Hazretleri tarafından kurulmuş olan Anayasa (Kanun-ı Esasi)'da
toplantı biçimi belirtilmiş olan Mebuslar Mcclisi'nin toplantı­
ya çağırılması ile i l g i l i hükmü bütün vilayetler v a l i l i k l e r i n e ve
bağımsız mutasarrıflıklara bildirilmiş o l m a k l a , orada sözü ge­
çen kanunda yazılı koşullara göre seçim yapılması" . B u b i l d i ­ 54

r i , otuz yıldan beri istibdatm bütün ağırlığını çekmekte bulunan

İstanbul halkında duraksama ve şaşkınlık yarattı. Makedonya'-

S I
Külçe, Sülcymun: A . p . e . . s. 68.
" Özgürlük Bcşijti.
" D u r u , Kazını N a m i : A.g.e., s. 3 3 .
M
Allınay, Alımcı R e f i k : A . g . e . . 1143.
\2 O S M A N L I TARİHİ I X .

daki ayaklanma bilinmediğinden Anayasa'nın Padişah'ın b i r " L ü ­

t u f ve İhsanı" olmak üzere yürürlüğe konulduğu sanılıyordu. İşin
aslı öğrenilince engin b i r coşkunluk kabarmaya başladı.

" H e r tarafta b a y r a m , muzıka gösterisi alayları; d a v u l zurna

dolaşıyor sokak demeççileri rastgeldikleri yerde d u r u p konuşu­
yor, bağırıyor. Herkes şaşırmıştı, çileden çıkmıştı. A l e m hürri­
yet sarhoşu o l m u ş t u " . 55

Gösteri kafileleri Yıldız Sarayı'nm önüne gidip Padişah'ı al­

kışlıyor, şükranlarını sunuyorlardı. Meşrutiyet'in kansız b i r dev­
r i m sonunda başlaması ve gösterilerin düzenli yapılması
İstanbul'da yaşayan yabancılar arasmda hayranlıkla karşılanmıştı.
Yabancı b i r yazar, b u d u r u m u önceki d e v r i m hareketleriyle k a r ­
şılaştırdıktan sonra " A l e m i n sekizinci harikası" diye adlandır­ 56

maya kadar gitmişti.

_ Ne var k i dünyanın bu sekizinci harikası, çok

O l o r i l e Bunalımı ' _ . ı ı

çabuk çökmeye başladı. Meşrutiyet'in d u y u r u l ­

ması ile başlayan sevinç duyguları, Meşrutiyet'in yürütülmesi ile
i l g i l i tedbirler alınmaya başlayınca hiddet ve şiddet suretinde be­
l i r t i l m e y e başladı. Sansürün kaldırılması üzerine pek çok gaze­
te yayınlanır o l d u . B u n l a r d a , kişilerle uğraşılmakta, doğruluğunu
kestirmek pek de kolay olmayan çeşitli olaylar anlatılmakta i d i .
H a l k bu b i l g i l e r i eleştirebilecek düşünce düzeyinde bulunmadı­
ğı için doğru sanmakta ve sorumluların hızla cezalandırılmasını
istemekte i d i . Halkı hükümete karşı köpürten k o n u l a r d a n b i r i
de genel af sorunu i d i : Hükümet Meşrutiyet'i ilan ederken Sela­
n i k , Manastır ve Kosova'daki suçlular için a f i l a n etmiş, diğer v i ­
layetler ile, Avrupa'da b u l u n m a k t a olan siyaset suçluları b u n u n
dışında bırakılmıştı. Padişah ve Sadrazam Sait Paşa, genel af ilan
edildiği takdirde, affa uğrayan k i m s e l e r i n istanbul'a d o l u p olay­
lar çıkaracaklarından ürkmekte idiler. B u olay, halkın büyük top­
l u l u k l a r halinde Bab-ı Âli'ye gelerek: " A f yok mu? Evlatlarımıza

" A h m e t İhsan: Matbuat Hatıraları, s. 8.

" Altınay, A h m e t R e f i k : A . g . e . , s. 107.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 43

kardeşlerimize kavuşturulmayacak mıyız?" bağrışmaları ile gös­

teriler yapmalarına neden o l u y o r d u . 57

Halkın sokağa dökülmesine b i r neden de istibdatçı m e m u r ­

lar sorunu i d i . Saray yanlısı H a m i d ' i n Zabtiye Nazırlığı'na atan­
ması halkı çileden çıkardı. Sadrazam hatta Padişah'a karşı gös­
teriler başladı. K i m i nazırların, v a l i l e r i n , subay ve memurların
yerlerinden atılması isteniyordu. Hükümet şaşkınlık içinde i d i .
H a l k b u n u kayıtsızlık olarak y o r u m l u y o r d u . istenmeyen kimse­
l e r i n adlarım taşıyan listeler Bab-ı A l i ' y e ve Saray'a yağmaya baş­
ladı. Böyle b i r liste Nazırlar Heyeti toplantısında b u l u n a n Şey­
hülislam Cemaleddin Efendi'ye verilmiş, gereğinin derhal yapıl­
ması istenmişti . 58

Gün geçtikçe gelişen b u anarşide d i r e k t olmasa bile İttihat

ve T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n de payı vardı. Cemiyetin İstanbul'da b i r
örgütü b u l u n u y o r d u . Temsilcileri de y o k t u veya b i l i n m i y o r d u . B u
sahte İttihatçıların türemesine y o l açtı.

" S e l a n i k Bon-Marşesi" adını taşıyan mağazadan üzerine

(Hürriyet-Musavat-Adalet) sözcüklerinin yazılı bulunduğu mus­
ka veya rozetleri satın alarak boyunlarına asıp yakalarına takanlar
İttihatçı rolünü oynuyorlar, cemiyet adına çeşitli münasebetsiz­
l i k l e r d e bulunuyorlardı. B u arada Mizancı M u r a t ' d a k e n d i ­ 59

sini cemiyetin İstanbul'da k i temsilcisi diye öne sürmeye k a l ­

kışmıştı. B u nedenle gelişen otorite bunalımında sözün ayağa
düşmesi n o r m a l d i . Eski nazırlar evlerinden kaldırılıp Zaptiye Ne­
z a r e t i n e götürüldü. K i m i devlet adamlarının arabaları l i m o n k a ­
buğu ve çürük y u m u r t a yağmuruna t u t u l d u . Taşrada sevilmeyen
k o m u t a n , v a l i , yargıç, defterdar g i b i m e m u r l a r y e r l e r i n d e n ko­
vulmaya başlandı. B u n d a n başka, m e m u r l u k isteyenler, rütbe ve
aylıklarının yükseltilmesinde direnenler kafileler halinde hükü­
met d a i r e l e r i n i n önüne yığılıp hak ister oldular. Ne Sadrazam
Sait Paşa ne de arkadaşları b u d u r u m d a ne yapabileceklerini kes-
t i r e m e d i k l e r i için selameti çekilmekte gördüler.

" Mehmet M e m d u h : A.g.e., s. 8 2 .

" İbid., ». 10.
** M u r a t , " M i z a n " adlı b i r gazete çıkarım; olduğu için böyle anılmaktadır. Genç Türk­
lerden o l m a k l a b e r a b e r ittihat ve T e r a k k i C e m i y e t i ile b i r ilgisi yoktur.
41 O S M A N L I TARİHİ I X .

Sait P a ; a Sadrazam Sait Paşa K a b i n e s i ' n i n çekilmesinde

Kabineai'mn otorite bunalımından başka etkenlerde vardı: Sa-
çekilmesi j p g '
t Meşrutiyet anlayışı, Şeyhülislam Ce-
a a m n

m a l e t t i n E f e n d i ile anlaşmazlığı ve İttihat ve T e r a k k i C e m i y e t i ' ­

n i n güvenini kaybetmesi.

Sait Paşa, halkın Meşrutiyet için gerekli seviyeye erişmiş o l ­

duğuna inanmamakta i d i . B u n u , Meşrutiyet'in duyurulmasından
önce olduğu gibi sonrada I I . Abdülhamit'e defalarca söylemişti . 60

I I . Abdülhamit de aynı düşüncede olduğu için onu Sadrazamlı­

ğa getirmişti . Meşrutiyet'in duyurulması üzerine, s o r u m l u l u k
61

Padişah'tan Sadrazam'a geçmiş b u l u n u y o r d u . Yeni yönetimi k u r ­

m a k ve yürütmek Sait Paşa'ya düşmekte i d i . Pasa'nm tecrübeli
olduğu konusunda h a l k arasında yaygın söylentiler vardı. Ne v a r k i
Sait Paşa'nın tecrübesi istibdat sırasında kazanılmıştı ve I I . A b ­
dülhamit'in k u r u n t u s u n u kollayıp yatıştırmak gibi b i r temele da­
yanmakta i d i . B u nedenle, inanmakta olduğu b i r yönetim kurmada
gayret harcaması, kendisinden beklenemezdi. İsteyerek olmasa
bile Meşrutiyet'e bağlı görünmek y o l u n u tutmuş olan Şeyhülis­
lam Cemalettin E f e n d i ile çözülmesi kolay olmayan anlaşmazlık­
lara düştü.

B u anlaşmazlıklardan b i r i , I I Abdülhamit'in Meşrutiyet'i ko­

ruyacağı yolunda yapmış olduğu yemin ile i l g i l i d i r . Yukarıda sö­
zü edilen h a l k gösterilerinin kendisine ve hükümete karşı
döndüğünü görünce I I . Abdülhamit kuşkuya düşmüştü. B u gös­
t e r i l e r i n Padişah adayı (veliaht) tarafından kendisinin tahttan i n ­
dirilmesi amacı ile düzenlendiğini sanıyordu. Şeyhülislam b u n u n
doğru olmadığım ve Meşrutiyet'in kurulacağı yolunda halka gü­
ven verilirse k a m u o y u n u n yatışacağını söyleyince I I . Abdülha­
m i t ona;

" S i z Şeyhülislamsınız, işte önünüzde y e m i n e d i y o r u m : Meş­

r u t i y e t ' i hiçbir zaman kaldırıp o n u hükümsüz bırakmayacağım,
yürürlükte kalması için k e n d i m çalışacağım ve saltanatta b u l u n ­
dukça korunmasına gayret harcayıp b u y o l d a n ayrılmayacağıma

6 0
C e m a l d i n E f e n d i : Hatirat-ı Siyasiye, s. 8.
6 1
Mehmet M e m d u h : A.g.e., s. 8 9 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I •15

vallahi, b i l l a h i . Sizde b u y e m i n i m i b e n i m adıma t e k r a r l a m a k su­

reti ile halka b i l d i r i n i z " .
Cuma günü de büyük devletler elçilerini çağırarak b u k a r a r
ve y e m i n i n i n kesin olduğunu devletlerine b i l d i r m e l e r i n i tavsiye
ile " B ü t ü n Avrupa'ya siyasal teminat vereceğim" demişti . 62

Şeyhülislam, sözü edilen y e m i n i 28 Temmuz'da Şeyhülislam­

lık Dairesi'nden (Bab-ı Meşihat) Padişah'ın ağzından çıktığı g i ­
bi ve K u r ' a n ' a e l basmak s u r e t i ile tekrarladı, b u n u basma
d u y u r m a k içinde b i r yazı yazıp I I . Abdülhamit'in onayma sundu.

K o n u üzerine düşüncesi sorulan Sait Paşa, bazı Şeriat naza­

riyelerine dayanarak böyle b i r y e m i n i n usule uygun bulunmadı­
ğı noktasında Padişah'ı inandırdı. B u n u n yerine yukarıda sözü
edilen siyasal teminatından başka b i r d e Hatt-ı Hümayun yayım­
lanması ile y e t i n i l d i .
Hatt-ı Hümayun 1 Ağustosta, Bab-a Âli'de törenle o k u n d u .
Padişah, gerekçede Anayasa'ya (Kanun-ı Esasi) bağlı kalacağını
b e l i r t m e k l e beraber, böyle b i r Hatt-ı Hümayunda y e r i olmayan
bazı yasama m a d d e l e r i de eklenmişti. B u n l a r d a n b i r i Şeyhülis­
lamdan başka H a r b i y e ve Bahriye nazırlarının doğrudan doğru­
ya Padişah tarafından atanacağı diğer nazırların ise Sadrazam
tarafından seçilerek atanacağı yazılmıştı. N i t e k i m aynı gün açık­
lanan kabine üyeleri arasında H a r b i y e Nazırlığına Ömer Rüştü
Paşa'nın, Bahriye Nazırlığına da R a m i Paşa'nın atanmış o l d u k ­
ları öğrenildi. B u atamaların Padişah tarafından yapılmasını A n a ­
yasa'ya (Kanun-ı Esasi) karşı gören basında fırtına k o p t u . Padi­
şah'ın yeminini tekrarlamış olan Şeyhülislam'ın aklı başından gitti.
Ve çekilmeye k a r a r v e r d i . Anayasa (Kanun-ı Esasi) konusunda
çok duygulu d u r u m d a olan h a l k da sadrazam Sait Paşa'ya karşı
gösterilere girişti.

Hatt-ı Hümayun'un kapsamından i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiye­

t i de memnun kalmamıştı. Selanik'ten aralarında Cemil (Paşa), Ta­
lat (Paşa) ve C a v i t ' i n bulunduğu b i r k u r u l u i s t a n b u l ' a gönderdi.
Uç büyük üyenin Sadrazam Sait Paşa ve I I . Abdülhamit ile yap-

C e m a l e t t i n E f e n d i : A.g.e., s. 6.
46 O S M A N L I TARİHİ I X .

tıkları görüşmeler sonunda Sait Paşa sadrazamlıktan çekilmek

zorunda kaldı (5 Ağustos 1908), yerine Kâmil Paşa atandı.

2 . K Â M İ L PAŞA K A B İ N E S İ

febWnm Kâmil Paşa Kabinesi 6 Ağustos 1908'de k u r u l -

Kurulusu

d u . Şeyhülislam Cemalettin E f e n d i yerinde bı­

ve K a r a k t e r i

rakılmıştı. Öteki hükümet üyeleri Sadrazam

tarafından atanmıştı. B u atanış sırasında H a r b i y e ve B a h r i y e na­
zırlarım I I . Abdülhamit kendisi seçmek istemişti. K a m i l Paşa Ana-
yasa'ya dayanarak direnmiş ve Padişah'ı b u f i k r i n d e n vazgeçir-
mişti. B u suretle k u r u l a n kabinede i ç i ş l e r i n e Reşit A k i f Paşa,
Dışişlerine de Tevfik Paşa, H a r b i y e Nazırlığına Recep Pa­
şa, Bahriye'ye A r i f H i k m e t Paşa, Adliye'ye Hasan Fehmi Paşa,
Maliye'ye Ziya Paşa, Ticaret ve Nafiaya'ya Gabriyel N o r a d o n k -
yan E f e n d i , M a a r i f e M a h m u t E k r e m Bey, O r m a n M a d e n ve Z i ­
raat'e M a v r o Kordato, E v k a f N e z a r e t i n e E k r e m Bey getirilmiş­
lerdi.

Kâmil Paşa K a b i n e s i n d e İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti üyele­

r i n d e n veya başka b i r cemiyete bağb olanlardan hiçbir kimse yer
almamıştı. B i r p a r t i kabinesi değildi. Meşrutiyet'ten önceki k a ­
bineler g i b i b i r saray kabineside sayılamazdı. Anayasa'nın be­
lirttiği sınırlar arasında K a m i l Paşa'nın sorumluluğunda kurulmuş
tarafsız b i r kabine i d i . Sadrazam K a m i l Paşa istibdat devrinde,
birkaç defa sadrazamlığa getirilmişti. Adı h a l k arasında yaygın
i d i . Tecrübeli devlet adamı olarak tanınmıştı. Tecrübesinin ne
g i b i o l u m l u işlerin sonucu hatırlanmıyordu.

Osmanlı İmparatorluğu halkında " T e b d i l i mekânda ferahlık

v a r d ı r " sözü köklü b i r geleneği anlattığı için b i r sadrazam deği­
şikliğinden çok şey b e k l e n i r d i . Gerçek ise şu i d i : K a m i l Paşa'nın
Meşrutiyet yolunda yapılmış herhangi b i r düşünce veya çalışma­
sı y o k t u . İngiliz siyasetinden yana olduğu için I I . Abdülhamit İn­
gilizlere eğilim göstermek zorunda kaldığı vakit onu sadrazam
yapmıştı. İstibdat devrinde kazanılmış b i r tecrübenin Meşruti­
yet yönetiminde nasd işe yarayacağı belli değildi. K a m i l Paşa Meş­
rutiyet idaresinden de yana değildi. Memleketin i r f a n seviyesinin,
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I •17

yüksek olmadığı kanısında i d i . B u yönden parlamento y o l u i l e

yönetimi batı memleketler için u y g u n b u l m a k t a , fakat Osmanlı
İmparatorluğu için zararb görmekte i d i . Paşa'ya göre kurtuluş yolu
şu i d i : P o l i t i k a tartışmalarını tüm olarak d u r d u r m a k , memleke­
t i n dış siyasetini iç siyasetinden ayırarak t a m bağımsızlık sağla­
m a k , içişleri için geniş y e t k i l i b i r i n g i l i z u z m a n getirterek birkaç
yıl sırf o n u n i m a r ve ilerleme yolunda çalışmalarına meydan
bırakmak' . 3

Kâmil Paşa Kabinesi'nde yer almış olan nazırlara gelince, s i ­

l i k k i m s e l e r d i . A s b n d a onlarında İstibdat devrinde çeşitli yöne­
t i m y e r l e r i n d e görev almış olmaktan başkaca b i r özellikleri
bilinmemekteydi. Kötülüklere bulaşmamış olmaları, bunların dev­
let y e r l e r i n i doldurmaları için y e t e r l i sayılmıştı. Kabinede üs­
tün ünü olan yalnız H a r b i y e Nazırı Recep Paşa i d i . Ne v a r k i b u
ünüde yeni düşünceli olmasından ve b i r de Trablusgarp'ta u z u n
süre sürgün g i b i görev yapmasından ötürü i d i . Recep Paşa, Meş­
r u t i y e t ' i n duyurulmasından sonra İstanbul'a dönüşünde h a l k t a ­
rafından coşkun gösterilerle karşılanmıştı.

U . Abdülhamit b u gösterilerinden Receb Paşa'nın c u m h u r -

reisi yapılmak istendiği zehabına kapılarak ürkmüştü. Şeyhülis­
l a m Cemalettin E f e n d i ' n i n teminat vermesi üzerine Paşa i l e
görüşmüş ve ona güvenilebileceğini şu suretle anlatmıştı: " R e ­
cep Paşa i l e uzunca görüştüm. Kendisi A r n a v u t t u r . B e n de b i r a z
Arnavutça b i l i r i m . Bana bağlı kalacağma Besa (and) v e r d i . K e n ­
d i s i i l e kucaklaştık, saf yürekli b i r a d a m d ı " . Ne v a r k i b u gö­
64

rüşmeden b i r gün sonra Recep Paşa k a l p durmasından ölmüş,

yerine de A l i Rıza Paşa atanmıştır.

Kâmil Paşa Hükümeti'nin karşılaştığı güçlükler

K a b i n e ' n i n Çabsma

Koşullan k § d d » . İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti de b i r

m a r a n

b i l d i r i yayınlamak suretiyle yeni k a b i n e y i çalış­

malarında serbest bırakacağını ve hatta o n u destekleyeceğini d u ­
y u r d u . K a b i n e n i n programı y e n i b i r düzen k u r m a k t a n ç o k ,

6 1
A l i H a y d a r : Hatıralarım, s. 159.
* 4
A l i Cevat: İkinci Meşrutiyet'in İlanı ve 31 Mart H a d i s e s i , F a i k Reşit U n a t tarafın­
dan y a m a hazırlanmıştır, s. 1 2 .
48 O S M A N L I TARİHİ I X .

Meşrutiyet d u y u r u s u n u n yaratmış olduğu bunalımı çözümleme­

y i öngörüyordu. Düzeni sağlamayı, istibdatçı memurları y e r i n ­
den atmayı, yolsuzlukları önleyecek tedbirler almayı vadediyordu.
Ayrıca, her kabinenin programında yer alması gelenek haline gel­
miş olan adaleti egemen kılmak, ekonomiyi yoluna koymak i l k e ­
lerine de yer verilmişti *. Kâmil Paşa b u yuvarlak laflı programın
6

bile yürütülmesini kolay görmediğini şu sözleriyle anlatmakta i d i .

" E ğ e r yıkılan b i r büyük çadır olsa i d i tez elden o n u n yerine b i r
başka çadır k u r m a k mümkün o l u r d u . Oysaki yıkıntıya uğrayan
eski b i r yapının işe yarayan kırık ve döküntüleriyle yeni b i r b i ­
na yapmak 24 saate olacak şey değildir ." 66

Kâmil Paşa Hükümeti'nin karşılaştığı güçlükler

ç.l.,m« Güçlükleri y a m j bulunduğu sorunların n i ­
z ç ö z m e k l e g ö r e v l i

teliğinden i l e r i gelmiyordu. B i r de dayanak sorunu vardı. Paşa

yeni devlet binasını kurmaya çalışırken nereye dayanacak, kime
güvenecekti? i s t i b d a t devrinde olduğu gibi Padişah'ın güvenine
dayanmak artık düşünülemezdi. K a m u o y u n u denetleyen basına
da yaslanmak hiç olamazdı. Çünkü Meşrutiyet'in duyurulması
üzerine İstanbul'da pek çok yeni gazete ve dergi çıkmaya başla­
mıştı. B i r a z parası olan gazete çıkarmaya heves ediyor, her b i r
gazetede ayrı hava tutturmuş g i d i y o r d u . B u b i r b i r l e r i y l e çeki­
şen havalara hükümetin ayak uydurması beklenemezdi. Fakat on­
ları görmezlikten gelmek veya k u l a k tıkamak da b i r çıkar yol
değildi.

Kâmil Paşa'nın liderliğini yaptığı veya bağlı bulunduğu b i r

siyasal p a r t i s i de y o k t u . Meşrutiyet sisteminin gereği olan siyaset
p a r t i l e r i d e henüz örgütlenmiş ve n o r m a l yolda çalışan i k t i d a r ve
muhalefet p a r t i l e r i d u r u m u n a gelmemişti. Ortada p a r t i denebi­
lecek tek kuruluşta İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti i d i . Gerçi b u ce­
m i y e t i n örgütleri pek k u v v e t l i sayılamazdı. Fakat nede olsa
memlekette yaygın şubeleri vardı. B u n d a n başka Meşrutiyeti d u ­
yurmuş olmasından doğan m o r a l gücüde vardı. Aslında Sait Pa­
şa Hükümeti de b u güçleri kapsayan İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin

" T a n i n , 2 0 Ağustos 1908.

" B a y u r , H i l m i K a m i l : S a d r a z a m K a m i l Paşa-Siyasi Hayatı, s. 2 4 5 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 49

güvenini yitirdiği için çekilmek zorunda kalmıştı. B u d u r u m d a .

Kâmil Paşa Kabinesi için de b u cemiyete dayamp iş görmekten
başka çıkar y o l görünmüyordu.

Kâmil Paşa Kabinesi 'nin kaderi İrtibat ve Terakki

ittih.ı ve Terakki C e m i y e t i n d e n göreceği desteğe bağh i d i . B u ce-
tUtklIerl" nıiyet ise henüz, Meşrutiyet sisteminde büyük gö­
revleri bulunan, politika partilerinin
özelliklerini kazandırmamıştı: Gerektiği g i b i s i v i l b i r örgütten,
b i r l i d e r d e n b i r programdan da yoksundu.

Önceden de belirtildiği üzere, Meşrutiyet arifesinde i t t i h a t

ve T e r a k k i Cemiyeti, P a r i s ' t e k i dış genel merkez ile Selanik'teki
iç genel merkez o l m a k üzere, i k i l i merkez esasına göre çalışmış­
tı. Meşrutiyet'in duyurulması üzerine dış genel m e r k e z i n görevi
sona ermiş ve sadece merkezi Selanik olan iç genel merkez İtti­
hat ve T e r a k k i C e m i y e t i n i temsil etmeye başlamıştı. Cemiyet M a ­
kedonya'nın bütün şehirlerinde az ç o k örgütlenmişti. Fakat
İstanbul'da ve imparatorluğun başka y e r l e r i n d e , henüz gerekti­
ği g i b i gelişememişti. Gerçi b u r a l a r d a da İttihatçılar yok değil­
d i . Fakat b u n l a r m sayıları azdı. Zaten Meşrutiyet'in duyurulması
sırasında cemiyet üyelerinin toplamı 20.000 kadardı. B u n l a r d a n
çoğunu genç subaylar teşkil etmekte i d i . Başlangıçta gizli ve dev­
r i m c i b i r amaç ile kurulmuş olan cemiyetin yöneticileride asker
olsun sivil olsun, d e m o k r a t i k b i r eğitim görmemişlerdi. Genç ve
tecrübesizdiler. H e r h a n g i b i r sınıfın veya zümrenin çıkarlarını
değil, memleketin yüksek çıkarlarını k o r u m a k b i l i n c i n e sahip
bulunuyorlardı. Fakat üyeler arasında memleket yüksek çıkar­
larının neden ibaret bulunduğu ve nasıl korunacağı hususunda
henüz o r t a k düşünceler biçimlenmiş değildi.

Cemiyetin yüksek kademesinde b u l u n a n yöneticilerin adla­

rı da tüm olarak h a l k a açıklanmamıştı. Talat (Paşa), Enver (Pa­
şa), Cemal (Paşa) ve D o k t o r Nazım'ın kodamanlardan olduğu
Meşrutiyet'in duyurulmasından sonra öğrenilmişti. Fakat cemi­
yetin l i d e r i n i n k i m olduğu bilinmemekte i d i . Aslında da böyle
b i r lider y o k t u . B u n u n n e d e n i n i Enver (Paşa) şu suretle açıkla­
maktadır:

Osmanlı Tarihi /X, 4

50 O S M A N L I TARİHİ I X .

" . . . önceki d e v r i m l e r i inceleyerek gördük k i b u n l a r b i r l i ­

dere olan ihtiyaç öne sürülerek arkadaşlarının basma geçmek için
lider olarak öne atdan kimseler tarafından zedelenmiştir. Ben
Makedonya Bulgar K o m i t e s i n i n iç yönetmeliğini k e n d i m ince­
l e d i m . O n u beğendim. O n d a n cemiyetimiz çok şey aldı. D e v r i ­
m i n en korkunç düşmanlarının l i d e r l i k davasına kalkışan kimseler
olduğunu gördüm. K e n d i kendimize s o r d u k neden m u t l a k a b i r
liderimiz olsun? B i z i m uygun gördüğümüz temel düşünce birlikte
çalışmaktır. B u y o l u izleyerekdir k i başarıya ulaştık" . 67

Başlangıçta i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiyeti l i d e r d e n yoksun o l ­

duğu gibi düzenli b i r p r o g r a m d a n da yoksundu. Sadece b i r ül­
küsü vardı. O da istibdatm devrilmesi ile Meşrutiyet'in tekrar k u ­
rulmasından i b a r e t t i r . O n d a n sonra da, cemiyetin destekle­
diği namuslu adamlardan b i r hükümet k u r u l a c a k ve o n u n çalış­
malarına olanak hazırlanacaktı. Aslında b u gerçekçi b i r düşünce
i d i . i s t i b d a t yönetimi devrilmeden Meşrutiyet idaresinde izlene­
cek iç ve dış düzen üzerine program hazırlamaya kalkışmak üyeler
arasında I I . Abdülhamit'e karşı kurulmuş olan ortak cepheyi par­
çalayabilirdi. B u n u n l a beraber üyelerden bazıları p r o g r a m yok­
luğunu kuşku ile karşüamaktan da k e n d i l e r i m alamamışlardır.
N i t e k i m A l i Fuat (Cebesoy) üye k a b u l e d i l d i k t e n sonra:

" — Sultan H a m i d ' i , istibdatı devirmeye zorladık. K a b u l et­

t i r d i k , p e k i sonra ne olacak?" diye sorunca, muhatabı:
"—Sonrası k o l a y " 6 8
diye cevap vermiştir.

MeclU'ln Yapmada " k o l a y " gibi görünen şeylerin Meşruti-

S o n r a 8 1

DeğiaikHk y e t ' i n duyurulmasından sonra p e k de kolay o l ­

madığı anlaşıldı. Cemiyetin yapısında demokra­
t i k ilkelere göre bazı yenilikler yapılması zorunluğu kendisini gös­
t e r d i . Gerçi Selanik, cemiyetin merkezi devam etti ve cemiyet ko­
damanları arasında g i z l i toplantılar y a p m a k kuralı de­
ğişmedi. Hatta lidersiz cemiyet geleneği de değişmedi. Fakat halk,
önünde b i r imam görmeye alışmıştı. P a r t i n i n başında b i r lider

" B u x t o n , C h a r l e s R . : A.g.e., t. 134-135.

" Cebeaoy, A l i F u a t : A . g . e - , s. 107.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 51

görmek i s t i y o r d u . B u sebeple i l k anlarda Hürriyet k a h r a m a n l a ­

rı olan N i y a z i i l e E n v e r (Paşa)'i l i d e r gibi görmeye başladı . N i ­69

yazi'nin ortadan kaldırılmasından somada Enver (Paşa) h a l k için

tek l i d e r olarak şöhret kazanmaya başladı. Cemiyetin bünyesinde
yer alan değişikliklerden b i r i de yeni şubelerin açılması i l e i l ­
gilidir.

Yukarıda da belirtildiği gibi Meşrutiyet'in duyurulmasından

önce cemiyetin şubeleri azdı. B u n u n zararları görüldü, i t t i h a t
ve T e r a k k i Cemiyeti için uyanan hayranlık cemiyete bağlı olma­
yanlar t a r a f m d a n sömürülmeye başlandı. Cemiyetin gizli oluşun­
dan yararlanan çıkarcı kimseler k e n d i l e r i n i cemiyetten imiş gibi
gösterip o n u n m o r a l gücünü paylaşmaya k o y u l d u l a r . Yaptıkları
kötülüklerde cemiyete . m a l e d i l i y o r d u . B u n u önlemek için tek
çare A n a d o l u ' d a ve Rumeli'de cemiyeti örgütlendirmekti. Zaten
şubeler açmak için çeşitli bölgelerden öneriler geliyordu. Öne­
r i l e r i yapanlar üzerine gerekli incelemeleri yapmaya vakit elve­
rişli değildi. K e n d i l e r i n e şube k u r m a yetkisi v e r i l d i . Ne v a r k i b u
şubelerden b i r çoğu çıkarcı kişiler tarafından k u r u l d u veya böy­
le üyelerle d o l d u r u l d u . Böylece i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n kuruluşu­
na temel olan ülkücülük yanında çıkarcılık yer almaya başladı.
Cemiyetin yapısında meydana gelen bütün b u o l u m l u ve o l u m ­
suz değişmeler Selanik M e r k e z i ' n i n sorumluluğunu artırmakta
idi.

0. I ,
K Selanik M e r k e z i , cemiyetin i k t i d a r s o r u m l u l u -
H 11 M b ğ yüklenecek kadar güçlü olmadığım kavra-
u n u

( «yeı-ı Ma auaa) j j j
m a ri k t i d a r d a bulunan hükümeti de
t a a ı a t

denetlemeye kararlı i d i . Böyle b i r denetimin, Selanik'te yapdama-

yacağı kestirilmiş ve istanbul'a Talat (Paşa), Cemal (Paşa), Hakkı,
Rahmi ve Necib'den k u r u l u özel b i r k u r u l (Heyet-i Mahsusa)
gönderilmişti (3 Ağustos). K u r u l u n görevi hükümeti denetlemek­
ten başka cemiyetin istanbul'da örgütleşmesini sağlamak ve k a m u ­
oyunu cemiyetten yana tutmaktı. Özel K u r u l ' u n , daha istanbul'a
geldiği gün o r d u y a dayanmakta olduğunu gösteren b i r olay yer
almıştı. A s k e r b i r l i k l e r i Anayasa'ya b i r saldırı yapılırsa İttihat

" Y , l ç , , Hüseyin C a h i t : Talat Paşa, s. 18.

n
r.2 O S M A N L I TARİHİ I X .

ve Terakki Cemiyeti'ne yardım edeceklerine ve b u cemiyete k a r ­

şıt h a r e k e t l e r e girişecek k i m s e l e r i öldüreceklerine a n d
içmişlerdi . Özel K u r u l a y m gün Sadrazam Sait Paşa ve I I . A b ­
70

dülhamit ile görüşmüştü. B u görüşmelerde Sait Paşa k e n d i l e r i ­

ne güven v e r i c i b i r davramşta bulunmamıştı. I I . Abdülhamit ise,
"Bütün m i l l e t İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti üyeleridir. B e n de baş­
kanıyım. Artık birlikte çalışalım, Yatanımızı kurtaralım'' , demek 71

suretiyle i t t i h a t ve Terakki'ye teslim olduğunu belirtmişti. B u n u n

üzerine Özel K u r u l üyeleri Abdülhamit'in cemiyete bağlılığını
t e k r a r l a y a r a k Sait Paşa'nın sadrazamlıktan çekilmesini ve y e r i ­
ne Kâmil Paşa'nın getirilmesini sağlamışlardı.

İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti ile Kâmil Paşa ara-

İmhat v e T e r a k k i d 8memleket yönetimi konusunda varılmış
m a

AnL^ouuı* olan anlaşmamn temeli çok ilginç i d i : Özel K u ­

r u l İstanbul'da bulunacak ve kendisine yardım
edecekti. Ne v a r k i b u yardımların sınırları çizilmemişti. Kâmil
Paşa bunların sadrazamlık y e t k i ve sorumluluğuna b i r karışma
d u r u m u n a gelmeyeceğini sanmakta i k e n k u r u l özel üyeleri Kâ­
m i l Paşa'yı, İttihat ve T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n tedbir ve tasarıları­
nı yürütmekle görevli b i r i olarak görmekte idiler. B u n u n l a
başlangıçta İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti Kâmil Paşa'ya olan güve­
n i n i b i r b i l d i r i yayınlayarak şu suretle b e l i r t t i :

"Osmanlı i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiyeti m i l l e t i m i z i yoksun b u ­

lunduğu Meşrutiyet yönetimine kavuşturmak için çalıştı. Padi­
şahımız m i l l e t i n Anayasa'ya kavuşmasını e m i r b u y u r d u . . . Artık
Padişah ile m i l l e t arasında görülen hiçbir güç kalmamıştır. M i l ­
l e t i n beklediği namuslu b i r nazırlar k u r u l u (hükümet) atanmış­
tır....Bu k u r u l a m i l l e t i n kesin olarak güvenmesini ö n e r i r i z "
demekte i d i . B i l d i r i d e b u n d a n başka her türlü gösterilere son
verilmesi, halkın hükümet işlerine ne suretle olursa olsun karış­
maması, cemiyetin kendisininde b u gibi işlere karışmayacağı, ce­
miyet adına hareket ediyormuş süsünü kendisine veren düzmece
kişilerin cezalandırılacağı açıklanmıştı.

A l i C e v a t : A . g . c . , B. 113.
" İbid., a. 165.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 53

Kâmil Paşa, i t t i h a t ve T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n b u t u t u m u n u be­

ğendi. O n u n temsilciliğini yapan özel k u r u l üyeleri ile ilişkiler
k u r d u . Bab-ı Ali'de, k u r u l üyeleri ile hükümet işleri üzerine gö­
rüşmekte ve düşüncelerini öğrenmekte i d i . Abdülhamit'in yakı­
nında b u l u n u p da uzaklaştırılması gereken k i m s e l e r i n adlarını
saptarken b i l e onların oylarım almada duraksama göstermedi.
Ne var k i i k i t a r a f arasında i l k sıralarda yer alan b u ılık hava
zamanla soğumaya başladı. B u n u n da i l k nedenini düzenin k u r u l ­
masında rastlanan güçlükler meydana getirdi.

Kâmil Paşa Kabincsi'nin çözmek zorunda b u l u n -

A n a n j i Tablonu . i m» • »• J ı

dugu sorunların başında Meşrutiyet m d u y u r u l ­

ması üzerine meydana gelmiş olan düzensizliği kaldırmak ve
güvenini k u r m a k geliyordu. Düzensizliği yaratan başlıca etken­
de halkın özgürlük üzerine olan yanlış anlayışı i d i . İstibdat dev­
r i n d e b i r çok yasak sözcükler g i b i özgürlük de kesin olarak ya­
sak edilmişti. Meşrutiyet'in duyurulması üzerine h a l k b u s i h i r l i
sözcükte bütün isteklerine karşılık bulacağını sanmakta i d i . Kü­
çük b i r t o p l u l u k b i r yana, halkın çoğunluğu özgürlüğü bütün ya­
sakların kalktığı anlamında anlıyordu. B u arada vatandaşların
devlete karşı olan ödevlerinin de yerine g e t i r i l i p getirmeyeceği
tartışma konusu olmuştu.
istanbul gibi b i r kentte bile vapura ve tramvaya para verme­
den binmeyi özgürlük gereği sayanlar çıktı. Taşrada vergi memur­
larını "şimdi özgürlük v a r " diye ters yüzüne gönderenler
o l u y o r d u . K i m i yerlerde özgürlüğü "yabancı ülkelerin b i r i n d e n
gelmiş b i r r a h i b e d i r " diye anlatanlar görülüyordu . Kentlerde, 72

hamallar, kapıcılar, bekçiler; köylerde köylüler, Padişah'ın A n a -

yasa'ya bağlılık andı içtiğini işitince b u n u n yeni b i r halife o l u p
olmadığı konusunda duraksamaya düşmüşlerdi . Özgürlüğün b u 73

anlama alınması kötü kişilerin işlerini kolaylaştırıyordu. İstan­

bul'da güven kalmamıştı. Hırsızlık olayları artmış güpe gündüz,
soygunculuk başlamıştı. Sokaklara yapıştırılan d u y u r u l a r d a , ce­
b i n d e n 7 kuruştan eksik para çıkanların kulağı kesileceği b i l d i ­
riliyordu.

" Yalçın, Hüseyin C a h i t : A.g.e., s. 16.

7 3
P c a r s , S i r E d w i n ; Forty Y e a r s I n Constantinople, s. 2 4 8 .
54 O S M A N L I TARİHİ I X .

Düzeni bozucu b u kişisel hareketler yanında t o p l u hareket­

l e r de görülüyordu: Bunların başında soysuzlaşmış d u r u m a ge­
len Meşrutiyet'i kutlama törenleri vardı. H a r b O k u l u , Tıp O k u l u ,
Mülkiye (Siyasal Bilgiler) O k u l u , lise öğrencileri başlarında öğret­
menleri olduğu halde Saray'a, Bab-ı A l i ' y e veya nezaretlerden
(bakanlıklar) b i r i n i n önüne giderek beğendikleri nazırları k u t ­
l u y o r l a r beğenmediklerini de çekilmeye çağırıyorlardı. B u gibi
gösterilere ara v e r d i k l e r i zaman da o k u l yöneticilerine veya öğ­
r e t m e n l e r i n e karşı çeşitli nedenlerle kazan kaldırıyorlardı. B u
k o n u üzerine b i r Mülkiye öğrencisi şunları anlatmaktadır:

"1908'de Meşrutiyet duyurulduğunda Mülkiye'nin i k i n c i sı­

nıfına geçmiş b u l u n u y o r d u m . Mecelle o k u t a n A l i H a y d a r E f e n -
d i ' y i beğenmiyorduk, istemedik. O da derhal o k u l u bıraktı. Gene
Devletler H u k u k u ve i k t i s a t okutan r a h m e t l i M a h m u t Esat Efen­
d i ' n i n Devletler H u k u k u dersini beğenmiyorduk b u derse gelme­
m e s i n i , fakat İktisat'a devam buyurmasını istedik. O da i k i s i n i
birden bıraktı ... yine "Felsefi H u k u k u İslamiye"ye gelen Ayan
Reisi Asım Hoca'yı istemedik. Fakat o, talebenin gelmemesine rağ­
m e n derslere devam e t t i . Boş dershaneye gelir, defteri imzala­
dıktan sonra 15 d a k i k a o t u r u p g i d e r d i . B u h a l böylece hayli
sürdü ". 74

B u sırada Osmanlı împaratorluğu'nda, geçmişte örneği b u ­

lunmayan grevler de başladı. îlkin A n a d o l u Demiryolları K u m ­
panyası m e m u r ve işçileri beş günlük b i r grev yaptılar. B u
müddetin sonunda da R u m e l i Kumpanyası'nın, bütün hatların­
da olmak üzere b i r grev başladı. D e r k e n tramvay işçileri ve ga­
zete basımevleri işçileri de greve başladılar. Bütün b u hareketlerde
m e m u r l a r ve işçiler Anayasa adına ücretlerinin arttırılmasını is­
temekte idiler.

Düzensizliği meydana getiren nedenlerden b i r i de o r d u n u n

siyaset ile uğraşmasından i l e r i gelmekte i d i . Subaylar i s t a n b u l ' ­
da, Namık K e m a l ' i n t i y a t r o yapıtlarının oynanmasında r o l alı­
yorlardı. O r d u n u n yüksek komuta yerlerinde olanlar bu d u r u m u

7 4
Alî G a l i p (Tokat M i l l e t v e k i l i ) Siyasal B i l g i l e r O k u l u Müdürlüğüne göndermiş ol­
duğu b i r yazısı, s. 2.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 55

İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti'nden çekinerek, önleyememekte i d i ­

ler. Abdülhamit de aynı çekingenlikte o l m a k l a beraber b u işin
olumsuz sonuçlarını yakınlarına şu suretle söylemekten k e n d i n i
alamamıştır:

" B e n de tiyatroyu pek severim. L a k i n bu " V a t a n " oyunu halkı

ayaklanmaya çağırmak için düzenlenmiştir. Şimdi halkın düşün­
celerini yatıştırmak ve düzeni k o r u m a k gerekirken halkın heye­
canlarını k a b a r t m a y a çalışıyorlar. B i r d e subaylarımız ve
askerlerimiz hep oyuncu olmuş, asker tiyatro oyuncusu o l u r mu?
Subaylarımızın tiyatrolarda oyunculuk e t t i k l e r i n i neferler görür­
lerse böyle subaylara Türkler hiç saygı gösterir m i " I I . Abdül- 7 S

hamit'i bu düşüncesinde destekleyen b i r olay Taşkışla'da 31 E k i m

1908'de yer almıştır: i k i n c i O r d u e r l e r i n d e n b i r kısmının C i d ­
de'ye gönderilmek istenmesi üzerine bunlar gitmemek için d i r e n ­
mişler ve silaha sarılmışlardır. Üzerlerine daha önce Selanik'ten
getirtilmiş olan Üçüncü Avcı T a b u r u sevk edilmiş ve i k i taraf ara­
sında çarpışmalar olmuştur. B u arada ayaklananlardan üç çavuş
ile birkaç er şehit olmuştur. B u olay üzerine o r d u komutanı M a h ­
mut M u h t a r Paşa disiplin kurmaya kalkışmış ve tedbir alarak da
şehit düşenlerin cesetlerini diğer askerlere i b r e t olsun diye da­
rağacında asıp göstermek istemiştir ve b u isteğinden Kâmil Pa­
şa'nın direnmesi üzerine vazgeçmiştir . 76

O r d u n u n siyasetle uğraşmasının olumsuz sonuçlarından b i ­

r i de memleket yönetiminde kendisini göstermiştir. Şöyle k i : Meş­
r u t i y e t ' i n duyurulmasından sonra, istibdattan yana oldukları b i ­
linen ve söylenen pek çok memur yerlerinden atılmıştı ve atıl­
makta i d i . Bunların yerine i t t i h a t ve Terakki Cemiyeti'nin güven­
diği subaylar rütbelerini taşıdıkları halde, atanmaya başladı.
Yönetimin askerleştirilmesinden başka b i r anlam taşımayan b u
hal genel hoşnutsuzluk yarattı. Subay m e m u r l a r h e r şeyden ön­
ce k e n d i l e r i n i i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiyeti'ne karşı s o r u m l u gö­
rüyorlar ve cemiyetin çıkarını ön planda d i k k a t e alıyorlardı.
Görevleri gereğince, bunların kendi üstlerine emir ve komuta ver­
meleri o r d u n u n prestijini yaralamakta i d i . Öte yandan meslek

" A l i Cevdet: A.g.e., ». 14.

" İbid., «. 19-20.
56 O S M A N L I TARİHİ I X .

okullarında dirsek çürüterek b i r mesleğe h a k kazananlar, b u hak­

kın sadece b i r siyasal cemiyete bağlılık dolayısıyla, subaylara ve­
rildiğini görmekle geleceklerine olan güvenlerini y i t i r m e k t e ve
dolayısıyla bezginlik getirmekte idiler, işte b u düzensizlik tablosu
ortaya b i r hoşnutsuzlar kadrosu yaratmakta i d i ve Meşrutiyet hü­
kümet sistemini gölgelendirmekte i d i .

T a r i h , herkese umduğunu getirmiş olan b u devrimi henüz yaz­

mamıştır. Tersine olarak b i r devrimden m e m n u n kalanların y a ­
nında memnunsuzluk duyanlarında var olduğunu anlatmaktadır,
i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulması da, t a r i h i n b u kuralına uygun
olarak b i r memnunsuzlar k a d r o s u n u n meydana gelmesinde e t k i
yapmıştır. Hoşnutsuzlar kadrosu da memur, subay, ulema ve po­
litikacı takımından elemanları kapsamakta i d i .

Yüksek m e m u r l a r arasında i l k temizleme işi, Meşrutiyet d u ­

y u r u l u r duyurulmaz başlamıştı. Saray ve hükümetteki kodaman­
l a r atılmış, kötü tanınan eski ve yeni nazırlar tutuklanmıştı. B u
arada j u r n a l c i l i k yapmış olan binlerce casus da açıkta kalmıştı.
Kâmil Paşa Sadrazamlığa geldiği sırada da her devlet dairesi kendi
kadrolarında geniş çapta b i r temizleme işine girişmiş b u l u n u y o r ­
d u , i s t i b d a t r e j i m i n i n kullanmış olduğu gereksiz ve yeteneksiz
m e m u r l a r , haklı veya haksız, y e r l e r i n d e n atılıyordu. Açıkta k a l ­
makla geçimlerinden yoksun kalan bu memurlar Meşrutiyet'e kar­
şıt b i r davramş takındılar. O r d u subayları arasmda m e m u r l a r
arasında görüldüğü g i b i b i r temizleme yer almamış olmakla be­
raber gittikçe genişleyen b i r hoşnutsuzluk belirmeye başlamıştı,
istibdat devrinde maaşları ertelenen, yıllarca hakları olduğu h a l ­
de üst dereceye yükseltilmeyen subaylar vardı. B u n l a r henüz hak­
ları verilmediği için Meşrutiyet yönetiminden şikayetçi idiler.
Bunların yanında hiç b i r değerleri olmadığı halde kayırmalarla
yüksek rütbelere ulaşmış, maaşlarını vaktinde almış subaylar da
vardı. B u n l a r d a günün b i r i n d e y e r l e r i n d e n atılmak k o r k u s u ile
Meşrutiyet'ten yana olamıyorlardı. Ulema sınıfından cahil ve t u ­
tucu hocalar, şeyhler, dervişler ve daha b u gibi havadan sudan
bilgilerle hayatlarını düzene sokanlarda Meşrutiyet'i içten be­
ğenmemekte idiler. Kendileri gibi olanların önceki yenilik hare­
ketlerine karşı göstermiş olduğu t e p k i y i gösteriyorlardı:
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 57

Müslümanlarla Hıristiyanların h a k l a r yönünden eşit tutulması­

nı hoş görmüyorlar, hele özgürlükten faydalanan bazı kadınla­
rın cemiyet hayatına kenarcıktan b i l e olsa g i r m e l e r i n i
çekemiyorlar, Şeriat k a l k a m arkasında çıkarlarını savunurken
Meşrutiyet'i de kötülüyorlardı.

Politikacılar arasında da Meşrutiyet yönetimine olmasa bile

yürütülmesi metoduna karşıt olanlar vardı. B u n l a r Müslüman
olsun Hıristiyan olsun, istibdat idaresini yıkmak için batıda sa­
vaşmış olan Genç Türkler adım taşımış olan t o p l u l u k t a n gelmekte
idiler. Sürgün ve kaçak olarak orada yularca çahşmış olanlar Meş­
r u t i y e t ' i n duyurulması üzerine memlekete dönünce i t t i h a t ve Te­
r a k k i Cemiyeti'nin siyaset hayatı üzerine b i r e t k i ve denet kurmuş
olduğunu görmekle hayal kırıldığına uğraddar. Ne v a r k i b u , onla­
rı yeni b i r savaşa girişmekten alıkoymadı. Meşrutiyet'in ge­
tirmiş olduğu özgürlükten faydalanarak kulüpler ve siyasal d e r ­
nekler k u r m a k suretiyle İttihat ve Terakki'ye karşı b i r k a m p a n ­
ya açtılar.

Genç Türkler'in b u t u t u m u , Meşrutiyet için üzücü olmakla

beraber 1906'da Paris'te toplanmış olan İkinci Genç Türk Kong­
r e s i n d e alınmış olan karara aykırı değildi. B u karara göre çeşit­
l i adlar altında özgürlük için çalışmakta olan cemiyetlerin ancak
istibdatı yıkmak konusunda çalışmalarım birleştirmeleri ve b u ­
n u n dışında da bağımsızlıklarını devam e t t i r m e l e r i uygun görül­
müştü. İstibdatm yıkılması üzerine Meşrutiyet'in kurulması ile
aralarındaki b i r l i k t e artık sona ermiş d e m e k t i .

B u d u r u m u n b i r sonucu olarak, i l k i n İstanbul'da olmak üzere

R u m , E r m e n i ve Yahudiler sonrada A r n a v u t , A r a p ve Çerkezler
kulüpler kurmaya giriştiler. Bunların amacı edebiyat ve kültür
konularında çalışma diye gösterildi. B u kulüplere paralel olarak
siyaset çalışmalarında b u l u n m a k üzere Avnüllah E l Kâzımi t a ­
rafından "Fedakâran-ı M i l l e t C e m i y e t i " adı ile b i r cemiyet k u ­
r u l d u . Amacı, yabancı memleketlere sürgün edilipte özgürlük
uğruna çalışmış olanları toplamak ve Meşrutiyet'in korunması
için çalışmaktı. H a l b u k i sürgüne gönderilmiş olanların içinde b u ­
laşık işlere karışmış özgürlük savaşı ile i l g i s i b u l u n m a y a n kişi­
lerde vardı. İttihat ve T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n b u n l a r hakkında
58 O S M A N L I TARİHİ I X .

kovuşturmaya geçmesi sözü edilen cemiyetin ittihatçı düşmanlı­

ğı yapmak hususundaki f a a l i y e t i n i arttırmasına sebep o l d u .
Fedakâran-ı M i l l e t Cemiyeti, l i d e r i n i n Prens Sabahattin veya Kâ­
m i l Paşa olduğu hissini vermek için, adını belirtmemişti.

Yukarıda işaret edilen düzensizliğin sürüp g i t -

Kâmıl P a s a mesi ve memnunsuzlaruı sayılar ıran artması Sad-
Ani'âşmazl'ğı r a z a m K a m i l Paşa ile İttihat ve T e r a k k i
C e m i y e t i ' n i n arasını açacak b i r n i t e l i k k a z a n ­
makta gecikmedi. Kâmil Paşa açığa vurulamayan Meşrutiyet düş-
manbğmm İttihat ve Terakki Cemiyeti düşmanlığı suretinde belir­
meye başladığını görünce kendisi de cemiyetten şikayete başladı.

B u n d a büsbütünde haksız değildi, ittihatçı yöneticiler hü­

kümet işlerine cemiyetlerinin karışmayacağına söz verdikleri halde
b u sözlerini kesin o l a r a k tutmamışlardı. V i l a y e t l e r d e k i ittihatçı
kulüpleri idareye açıktan açığa karışmakta i d i l e r " . Beğenmedik­
l e r i v a l i l e r i y e r l e r i n d e n attırıyorlar, beğendiklerine akıl hocalı­
ğı ederek isteklerini yaptırıyorlardı. İttihatçı üyelerin çoğu subay
oldukları için orduya dayanmakta idiler. Valilerin bunlara d i r e n ­
mesi hiçte kolay değildi. Kâmil Paşa'ya göre genç, tecrübesiz ve
görgüsüz olan İttihatçıların düşüncelerine dayanarak memleke­
t i yönetmek mümkün olmayacaktı. Çıkar yolu kabinesinin bağım­
sızlığını sağlamakta görmekte i d i . İttihatçılar ise bağımsız b i r
kabine çalışmalarını h e m memleket h e m de c e m i y e t l e r i için za­
rarlı görüyorlardı.

B u görüş farkı, Bosna Hersek'in Avusturyalılar tarafından

işgal edilmesi ve Bulgaristan'ın bağımsızlığını duyurması üzeri­
ne karşılıklı b i r suçlama biçimine g i r d i , i t t i h a t ve T e r a k k i Cemi­
yeti Selanik Genel M e r k e z i , düzensizlikten İçişleri B a k a m Tevfik
Paşa'yı s o r u m l u t u t a r a k değiştirilmesini Kâmil Paşa'dan istedi.
B u n d a n başka A h m e t Rıza ile D o k t o r Nazım'ı siyasal görüşme­
lerde b u l u n m a k üzere Londra'ya gönderdi. B u esnada Enver (Pa­
şa) de Berlin'e Asker Ataşesi olarak gönderilmişti. B u n d a n başka
meclisin toplanma v a k t i yaklaştıkça İttihatçı gazeteciler Kâmil

" B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , C. I I , K . I V , s. 2 0 5 - 2 0 8 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 59

Paşa Kabinesi'ne karşı açıktan açığa saldırıya geçtiler. Tanin'de

Hüseyin Cahit Kâmil Paşa Kabinesi için: "Temelsiz b i r b i n a gibi
gök ile yer arasında boşluklardadır. .... B u kabine ne Meşrutiyet
idaresinin nede istibdat idaresinin kabinesi değildir. B i r i n c i s i ola­
maz. Z i r a m i l l i hakimiyete dayanmaktadır, i k i n c i s i n d e n olamaz
çünkü istibdat yıkılmıştır '' diyerek kabinenin çekilmesini tavsi­
78

ye etmekte i d i . Selanik'te çıkan " i t t i h a t ve T e r a k k i " Gazetesi de

İngiliz gazetelerinin Kâmil Paşa'yı tutmalarma hayıflanarak " i n ­
giliz dostluğu politikası ile Kâmil Paşa'nın b i r b i r i n d e n ayrıl­
mak k a b u l etmez g i b i sayılmasını batıl f i k i r l e r d e n addederiz...
Osmanlı Kabinesi yalnız b i r şahıstan, sadrazamdan ibaret değil­
dir. Yeni nesil Dışişlerinin Sadaret makamının tekelciliğine geç­
mesine tabiatı i l e razı o l a m a z " d i y o r d u . Kâmil Paşa,
7 9

hükümetinin y e t k i l e r i n i zedeleyen b u hareketlerden üzülmekle

beraber, cemiyete karşı açık b i r direnme göstermedi. Memlekette
ittihatçılara karşı yaygın b i r muhalefetin belirmekte olduğunu
görerek beklemeye k a r a r verdi. Böyle b i r bekleme kararım i t t i h a t
ve Terakki Cemiyeti de vermiş bulunuyordu. Bri taraf kozlarını pay­
laşmayı Mebuslar M e c l i s i n i n toplantısından sonraya bırakmışlardı.

3. M E B U S L A R MECLİSİ V E K A M İ L PAŞA

KABİNESİ'NİN DEVRİLMESİ

Meşrutiyet'in duyurulması üzerine mebus seçi-

Seçım H a n r an j i g j j j hazırlıklarda başlamıştı. Seçim
1877'de i l k defa uygulanmış o l a n k u r a l l a r a göre yapılacaktı. Fa­
kat b u seçimin üzerinden 30 yıldan fazla b i r istibdat dönemi geç­
mişti. B u devirde ağza alınması, kağıda yazılması yasak edilen
sözcükler arasına seçim de girmişti. H a l k seçim işleri hakkında
b i r şey b i l m i y o r d u . Seçimin ne olduğunu nasıl yapılacağını öğ­
renip öğretmek basına düşüyordu.

Seçimler i k i dereceli olacaktı. 25 yaşını d o l d u r a n ve vasıta­

sız vergi veren erkek vatandaşlar oy kullanacaktı. H e r 500 kişi

" T a n i n , 18 Kasım 1908.

" İttihat ve T e r a k k i (Gazete), 19 Kasım 1908.
6ü O S M A N L I TARİHİ I X .

için b i r " i k i n c i seçmen" seçilecekti. B u i k i n c i seçmenler de san­

cak veya kaza merkezlerinde toplanıp mebusları seçeceklerdi.
50.000 e r k e k nüfus adma b i r mebus seçilecekti. Mebus adayı o l ­
m a k için de 30 yaşım doldurmuş olmak ve Türkçe o k u y u p yaz­
ma b i l m e k y e t e r l i görülmüştü.
Ne var k i , i k t i d a r için seçim propagandasına girişecek örgüt­
lenmiş p a r t i l e r henüz kesin olarak kurulamamıştı, i t t i h a t ve Te­
r a k k i Cemiyeti bile t a m anlamı ile demokrasi ilkelerine göre işler
hale gelmemişti. B u n u n l a beraber yine de p a r t i adı verilebile­
cek tek k u r u l o i d i . B u nedenle b i r yandan iç örgütlenmesini t a ­
mamlamaya çakşırken öte yandan da halkı seçim konusunda ay­
dınlatmak ve kendisine oy vermeye çağırmak üzere b i r b i l d i r i
yayınladı. 2 Eylül 1908 t a r i h l i olan b u b i l d i r i d e şöyle denilmek­
tedir:
" . . . Osmanlı toprağmda oturan ve yaşayan i s l a m , Hıristiyan
bütün insanlar b u vatanın evladı o l u p u l u s a l çıkarlardan ve u y ­
garlıklardan faydalanmak konusunda b i r diğerinden ayırd e d i ­
lemez. Şeriat bakımından, devletin k a n u n u önünde hepsi eşittir.
D i n ve mezhep k o n u s u n d a k i inanç ayrımları yalnız Tanrı ve öte­
k i dünya i l e i l g i l i olup b u n u n dünya işleri ile b i r ilişkisi yoktur.

istibdat yönetimin her çeşit kötülükleri yüzünden bütün

Osmanlılar yoksulluk ve b i t k i n l i k içinde can çekişmek kertesi­
ne gelmiştir. B u yıkımlar hep b i z i m b i r l i k olmayışımızdan, kor­
kaklığımızdan doğmuştur. Tanrıya hamdolsun k i yine b u m i l ­
l e t i n i s l a m ve Hıristiyan bütün evlatları aralarında b i r i t t i h a t ve
T e r a k k i Cemiyeti k u r a r a k ve canlarım koltukları altına alarak
... yıllarca çalıştıktan sonra başımızın belası olan ezici yönetimi
b i r günde yıktılar.

İşte o cemiyet size sesleniyor. B u n d a n sonra hükümet k e n d i

keyfine göre hareket edemeyecektir. Mebuslar Meclisi'ne mille­
t i n göndereceği v e k i l l e r h e r işe bakacaklardır. Mebuslar Meclisi
için bulunacak mebuslar vatanını ve vatandaşlarını hakkı ile se­
ven hamiyetli kimselerden olmalıdır. ... o k u l ve eğitim görmüş
devlet işlerinden memleket sorunlarından, m i l l e t i n halinden an­
layan insanlar olmalıdır. E s k i yönetim devrinde rütbe nişan ve
m e m u r l u k karşılığı casusluk etmiş, rüşvet vermiş ve rüşvet a l -
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 61

•niş ve haksız m a l edinmiş olanların vatan sevgisi olmadığından

millet vekili olarak Mebuslar Meclisi'ne seçilmeleri hiçte doğru
olmaz... M i l l e t v e k i l l e r i uygun kişiler olmazsa m i l l e t i n kazandı­
ğı özgürlükten faydalanmasına karşılık öncekinden beter fena­
lıklar yüz gösterir. B u n l a r iktidarsızlığımıza miskinliğimize yani
bağımsızlığa layık olmadığımıza yorumlanır. M i l l e t i m i z i ve var­
lığımızı k e n d i elimizle tehlikeye atmayalım özgür ve m u t l u
olalım ." 80

B u b i l d i r i d e n sonra, yine Eylül ayı içinde İttihat ve T e r a k k i

Cemiyeti i l k kongresini Selanik'te yaparak programını meydana
getirdi ve gizli b i r genel merkez k u r u l u seçti. B u programın d i k ­
k a t i çekici noktaları şöyledir.
1. Hükümetin meclis önünde sorumluluğu
2. A y a n (senato) üyelerinin üçte b i r i n i n Padişah, üçte i k i s i ­
n i n h a l k tarafından seçilmesi

3. Tek dereceli seçim

4. Patron ve işçinin karşılıklı h a k ve vazifelerini b e l i r t e n k a ­
n u n çıkartılması
5. Toprak sahiplerinin mülkiyet hakları saklı t u t u l m a k l a be­
raber, topraksız köylünün topraklandırılması ve köylüye az f a ­
izle k r e d i sağlanması t e d b i r l e r i n i n araştırılması

6. Eğitimin düzenlenmesi, sanat okullarının çoğaltılması, dev­

let okullarında eğitim d i l i n i n Türkçe olması
7. Memleketin ekonomi yönünden ilerlemesi, refahın sağlan­
ması ... ziraatin geliştirilmesini sağlayacak t e d b i r l e r i n alınması . 81

İttihat ve Terakki Cemiyeti, programının b u ve diğer ilkele­

rine göre demokratik ve sosyal b i r düzen kurmaya kararlı i d i .
Ne var k i cemiyetin içinde olsun dışında olsun böyle b i r düze­
n i n kurulması ile çıkarlarının bozulacağını düşünürek muhale­
fete geçenler d a h i l cemiyet içindeki muhalefet i l k i n gizli kaldı.
Cemiyetin dışındaki muhalifler ise örgütleşmeye ve İttihatçıla­
ra karşı çalışmalara giriştiler. Yukarıda kurulduğu işaret edilen

, 0
A h m e t C e v a t : A . g . e . , s. 117-118.
" T u n a y a , Tarık Z a f e r : A.g.e., s. 2 0 7 - 2 0 8 .
(,2 O S M A N L I TARİHİ I X .

Fedakâran-ı M i l l e t Cemiyeti 16 Eylül'den b e r i " H u k u k u U m u ­

m i y e " adıyla b i r gazete yayınlamaya girişti. Aynı günlerde
" A h r a r " adında siyasal b i r cemiyet k u r u l d u . B u cemiyet Prens
Sabahattin'in girişimi ile kurulmuştur. H e r ne kadar Prens, ce­
m i y e t i n başkanı olmadığına direnmiş ise de, cemiyet üyeleri onu
başkan olarak tanımışlardır. Ahrar'ın kısa zamanda meydana ge­
t i r i l e n programında v a l i l e r i n görevlerinin b e l i r t i l m e s i y e t k i l e r i ­
n i n arttırılması ve Şeriat hükümlerini kavrayan uzmanların
yetiştirilmesi için medreselerin düzenlenmesi m a d d e l e r i yer a l ­
mıştı. B u n l a r Prens Sabahattin'in önceden başkanı bulunduğu
"Teşebbüs-i Şahsi ve A d e m i Merkeziyet C e m i y e t i " n i n esprisi i l e
bağıntı halinde i d i . B i r i n c i madde ise en çok Türklerin dışında
k a l a n Müslüman halkı kazanmak amacım gütmekte i d i . i t t i h a t
ve Terakki Cemiyeti'ne karşı muhalefet yapmak üzere k u r u l a n b u
i k i cemiyet dışında azınlıklar ve Türk olmayan Müslüman t o p l u ­
l u k l a r arasında " K u l ü p " adıyla b i r örgütleşme de yer almaya baş­
ladı. B u n u n en önemlisi İstanbul'da k u r u l a n A r n a v u t " B a s k ı n "
kulübü i d i (24 Eylül).

Seçimler Siyaset cemiyetleri böyle b i r d u r u m d a i k e n se­

çimler başladı. İttihat ve T e r a k k i ' n i n deneti a l ­
tında yapıldı (Kasım). Oy pusulalarının düzenlenmesinde halka
dağıtılmasında ve sandık gözlemcilerinin saptanmasında İttihat­
çılar büyük r o l oynadılar. Oy verme işi b i t t i k t e n sonra, sandık­
ların mahallerinden alınarak önceden belirtilen yerlere getirilmesi
büyük törenlerle o l d u . İstanbul'da sandıklar H a r b i y e Nezareti,
Şeyhülislamlık Kapısı ve Bab-ı Âli önlerine bando mızıka ile ge­
t i r i l d i . Açılmalarından önce demeçler v e r i l d i , şiirler o k u n d u ve
şarkılar çağırıldı. Vilayetlerde de buna benzer törenler yapıldı.

Seçimin verdiği sonuç şu o l d u : 240 mebus seçilmişti. Meslek

bakımından ( d i n ve mezhep farkı gözetilmeksizin) t o p r a k ağala­
rı vc beyleri başta geliyordu. D i n adamlarının sayısı 40 i d i . O n ­
ları serbest meslek adamları (doktor, avukat, tüccar) i z l i y o r d u .
M e m u r ve askerlikten gelenler b u n l a r d a n azdı. Mebusların d i n
ve mezhep yönünden sıralanmasına gelince d u r u m şöyle i d i : Müs­
lüman mebuslar 200, Müslüman olmayanlar 40 kadardı. Müslü­
m a n mebusların 150'si Türk, A r n a v u t ve Kürd, 50'si ise Arapça
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 68

konuşan memleketlerdendi. Müslüman olmayanlar arasında da

18 R u m , 12 E r m e n i , 4 Bulgar, 2 Sırp, 3 Y a h u d i , l'de U l a h vardı.
İmparatorluğun büyük şehirlerinin mebus dağılımı şöyle i d i : i s ­
tanbul'da 10 mebustan 5 ' i Müslüman i k i s i R u m i k i s i E r m e n i , b i ­
r i de Yahudi i d i . Manastır'ın 4 mebusundan b i r i Müslüman, b i r i
R u m , b i r i Bulgar, b i r i de Sırp i d i . E r z u r u m ' u n 4 mebusundan
üçü Müslüman b i r i E r m e n i i d i , i z m i r ' i n 7 mebusundan 4'ü Müs­
lüman 2'si R u m b i r i de E r m e n i i d i . H a l e p ' i n dört mebusundan
4'ü de Müslüman i d i ' " . 8

Seçim sonuçları i t t i h a t ve T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n beklediği g i ­

b i çıkmıştı. Cemiyetin adayları kazanmıştı. A h r a r Cemiyeti aday­
larından kimse kazanmamıştı. Doğu Anadolu'da ise, İttihatçıların
direnmesine rağmen birkaç ağa kendilerini mebus seçtirebilmişti.
Seçim sonuçlarını umdukları g i b i bulmayanlar ve b u n d a n İtti­
hat ve Terakki Cemiyet i ' n i suçlayanlarda vardı: Makedonya'da Hı­
ristiyan h a l k seçim l i s t e l e r i n i n yalnız Türkçe düzenlenmiş
olmasından, 25 yaşından aşağı olan Müslümanlara oy kullandı­
rılmış olmasından, Hıristiyan topluluklarından bazılarının, d i ­
ğerlerine t e r c i h yoluna sapılmış olmasından şikayetçi i d i .
İstanbul'da R u m ve E r m e n i l e r i n de b u gibi şikayetleri vardı. B u n ­
lar, en çok A h r a r Cemiyeti'nin seçimlerde, baskı yapıldığı için me­
bus çıkarmamış olmasından yakınmakta i d i l e r .

Seçim sonuçları Sadrazam Kâmil Paşa'nın ümitlerini suya dü­

şürmüştü. Paşa seçimlerde Prens Sabahattin g r u b u n u (Ahrar'ı)
desteklemişti. H a l k arasındaki ününe güvenerek b u g r u b u n me­
bus çıkaracağım sanmış ve Meclis'te bunlara dayanmayı hesapla­
mıştı. Kâmil Paşa İngiliz dostu olduğu ve b u sırada Fransa'da İn­
giltere ile dostluğunu sıklaştırmaya çahştığı için her i k i memle­
k e t i n basını seçim sonuçlarını b ü y ü k b i r asabiyet i l e
yorumlamakta idiler. O kadar k i İttihat ve Terakki Cemiyeti'ni
Türkçü b i r p o l i t i k a izlemekle ve I I . Abdülhamit'in istibdadı ye­
rine b i r diktatörlük kurmayı istemekle suçluyorlardı . Bütün 82

b u suçlamalarda b i r gerçek payı yok değildi. Ne v a r k i memle-

B u x t o n , Charle» R . : A.g.e-, s. 2 0 7 - 8 .
" Donais, Joseph: L a T u r q u i e Nouvelle et l ' A n c i e n R e g i m c , t. 60-66.
 O S M A N L I TARİHİ I X .

kette siyasal p a r t i l e r hayatı henüz k u r u l m a k t a i d i . M u h a l i f l e r i n

örgütleri İstanbul sınırılarını aşmamakta i d i . Memleketin her yan­
da örgütleri olan ve memleketin k a d e r i n d e n s o r u m l u bulunan
tek siyaset k u r u l u i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiyeti i d i . Siyaset denge­
si de b i r tek p a r t i ile kurulamazdı. Seçimin yarattığı m e m n u n -
suzluk ve şikayet dalgasının Meclis çalışmalarına da bulaşması
normaldi.

. Memleket içinden ve dışından gelen b u sikayet-

MebıuUr Meclisi nm * 3
° 5
' >

. , 1er ve eleştirmeler arasında, Mebuslar Meclisi

Açılışı

17 Aralık 1908'de Ayasofya'ya yakın adliye b i ­

nasında gözkamaştırıcı b i r törenle açıldı. İbrene protokole da­
h i l yüksek memurlar, ordu büyükleri, d i n cemaatleri kodamanları
ve yabancı devletler elçileri çağırılmıştı. Mebuslardan Meclis'e
g e l d i k l e r i bölgelerin kılığı ile katılanlarda vardı. Öyle k i bu top­
l u l u k dış görünüşü ile göz alıcı canlı b i r kıyafet müzesini andır­
makta i d i .
Meclis'in Padişah tarafından açılması gerekiyordu. I I . Abdül­
hamit b u görevi içten gelen b i r istek ile değil, Sadrazam'ın çekil­
me t e h d i d i üzerine yerine g e t i r d i . Başkatibine okuttuğu açış
söylevi de çok yavan hazırlanmıştı. " M e m l e k e t i m i z i n Anayasa ile
yönetilmesi hakkındaki azmim kesindir ve değişmeyecektir" cüm­
lesi tek alkışlanan y e r i o l d u . Söylevden sonra Padişah'ın: " B e n
Anayasa hükümlerinin korunması için yemin e t t i m , siz de yemin
e d i n " demesi kararlaştırılmış i k e n , b u n u söylemeden salondan
çıkıp gitmesi havayı bulandırdı . Basın, demecin kamuoyunun
83

düşüncelerini yansıtmadığım haykırmaktan geri kalmadı. Mebus­

l a r Meclisi de Padişah demecine cevap verme hakkından fayda­
lanarak, kapalı b i r biçimde de olsa, I I . Abdülhamit'e memnunsuz-
luğunu b i l d i r m e k amacıyla şu püskürtmede bulunmuştu:

" . . . Bütün emelimiz y u r d a ve ulusa hayırlı işler görmektir.

Yolumuzu aydınlatan meşale b i r l i k ve eşitliktir; amacımız hak
ve adalettir. 30 milyon halkın haklarını korumaya söz v e r d i k . Sö-

A l i Cevat: A . g . c . . s. 2 9 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 65

zümttzU yerine getirmede vicdanımızın sesinden, tanrı korkusun­

dan başka b i r kuşkumuz y o k t u r " * . 4

I I . Abdülhamit ortalığı karıştırmış olduğunun farkına var­

mada gecikmedi. Mebuslarla i y i geçinmek zorunda i d i . Onlara
b i r ziyafet vererek güvenlerini kazanmak istedi. Ziyafet 31 A r a -
hk'ta Yıldız Sarayı'nda v e r i l d i . Osmanlı tarihinde örneği b u l u n ­
mayan b i r olaydı b u . Başta Mebuslar Meclisi Başkam Ahmet Rıza
Bey o l m a k üzere bütün mebuslar, Sadrazam Kâmil Paşa ve A d l i ­
ye ile Dahiliye nazırları ziyafete çağırılmışlardı. Abdülhamit h e r ­
kese güler yüz gösterdi. A h m e t Rıza ile çeşitli k o n u l a r üzerinde
söyleşti. Yemek sonunda adına o k u n a n demeçte mebuslara şöyle
sesleniyordu: " B i l i y o r u z k i saltanatın k o r u y u c u s u , devletin ve
memleketin haklarının koruyucusu Tanrı'dan sonra millet ve millet­
v e k i l l e r i d i r . B u k u t s a l hakları sağlayan ve güven altında b u l u n ­
d u r a n Anayasamıza karşı gelecek h e r k i m olursa olsun, o n u n en
b i r i n c i düşmanı H a l i f e n i z ve Padişahınız sıfatıyla ben olacağımı
t e m i n ve t e k r a r e d e r i m " .

B u sözlerin mebuslar üzerinde yapmış olduğu o l u m l u e t k i ­

n i n meydana getirmiş olduğu tabloyu hazır b u l u n a n l a r d a n b i r i
şöyle anlatmaktadır: " N u t k u n h e r cümlesi h e r sözcüğünü me­
buslar işittikçe alkış kopardılar. ... b i r aralık duygusallık d e l i l i k
haline geldi. E l l e r i n i b i r b i r l e r i n e ve ayaklarını yere v u r a r a k o
koca salonu ayağa kaldırdılar: " Ç o k yaşa Sultan H a m i t , v a r o l
Padişahım, işte böyle olmalı, Sultan H a m i t b i n yaşa, Tanrı senin
yokluğunu göstermesin". Hazır bulunanlar coşkunluğa kapılmıştı.
Ağlıyorlardı. Padişah Hazretleri de hüngür hüngür ağlamaya başla­
dı, sonra da " M i l l e t canımı da istese h e r zaman v e r i r i m
b u y u r d u l a r " . 0 anda b u görüntünün anlamı şu i d i : M i l l e t ile
8 9

Padişah barışmış, birleşmiş ve bütünleşmişti. Ne v a r k i , ertesi gün

d e d i k o d u l a r başladı. Mebusların ziyafetten sonra Padişah'ın e l ­
l e r i n i , ayaklarını, e t e k l e r i n i öpmek için yapılan itiş kakışmalar
eleştirildi, ikiyüzlülük ve dalkavukluğun h o r t l a m a k üzere o l d u ­
ğu öne sürüldü. B u suretle hava t e k r a r bulanmaya ve Mebuslar
M e c l i s i ' n i n çalışmalarını etkilemeye başladı.

" A İtin ay, A h m e t R e f i k : A.g.e., 1158.

•' A l i Cevat: A.g.e., ». 3 3 .

Osmanlı Tarihi IX, 5

66 O S M A N L I TARİHİ I X .

... . .. •. ıı j Mebuslar M e c l i s i ' n i n dış görünüşü ümit v e r i c i

Mebuslar MecUsi'nde . , . « « 1 1 • • ••

01 1 8 6
kırıcı ıdı. Mebusların büyük b i r ç o ­
u m , t

ğunluğu istibdata karşı ve Meşrutiyet'ten yana

i d i . istibdat yıllarında sürgüne gönderilmiş çeşitli baskılara uğra­
mış ve acılar çekmiş olanların sayısı az değildi. B u n l a r hiçbir su­
retle i s t i b d a t m geri gelmesini istememekte i d i l e r . Meşrutiyet'in
korunması konusunda görülen b u b i r l i k Meşrutiyet'in yürütülme­
si noktasında gevşemekte ve hatta parçalanma d u r u m u göstermek­
te i d i .
İttihat ve T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n ve M e c l i s ' t e k i mebuslarının
kurmuş olduğu İttihat ve Terakki Fırkası ( p a r t i ) ' Meşrutiyet'i k a ­ 86

demeli b i r Osmanlıcılığa ve merkezci b i r yönetime dayandırma­

yı istemekte i d i . Kademeli Osmanlıcılıktan da anlaşılan şu i d i :
Osmanlı imparatorluğu halkı cins ve mezhep ayrımı gözetilmek­
sizin Osmanlı m i l l e t i adı altında b i r bütün olacaktır. Öyle b i r m i l ­
let k i b u n u n çekirdeğini Türklük, çekirdek çevresini Müslü­
manlık, kabuğunu da Osmanlıcılık teşkil edecekti. Böyle b i r mo­
r a l birliğinin meydana gelmesi için de merkezci b i r yönetim gerekli
i d i . B u görüşün gerçekçi olmadığı savunulamazdı. Z i r a Osmanlı
Devleti'nin direği olan Osmanlı Hanedanı Türk'tü; güvenliğini ko­
r u m a k için dayandığı temel Türk topluluğu i d i . Birleştirici ele­
manı yani resmi d i l i , Anayasa'da bile Türkçe olarak k a b u l
edilmişti. Osmanlı İmparatorluğu'nun i k i n c i birleştirici elema-
nıda Müslümanlık i d i . Padişah'ın aynı zamanda H a l i f e adını t a ­
şıması b u n u n b i r işareti i d i . Türk ve Müslüman olmayan Osmanlı
halkına gelince b u n l a r i m p a r a t o r l u k t a dağımk t o p l u l u k l a r d u ­
r u m u n d a ve h e r yerde Türklerle Müslümanların yanında azın­
lıkta i d i l e r .

i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n b u ideolojisi imparatorluğun Türk o l ­

mayan halkını Türkleştirmek g i b i b i r anlamda taşımamakta i d i .
N i t e k i m p a r t i n i n sözcüsü d u r u m u n d a b u l u n a n Tanin Gazetesi'
de "Osmanlı unsurlarının birleşmesi"nden maksadın ne o l d u ­
ğunu şu suretle açıklamak zorunda kalmıştı:

8 4
Mcclitt'in açılmasından s o n r a M e c l i s ' t e k i ittihatçılar fırka'ya p a r t i adını almışlar-
dı. B u n d a n s o n r a metinde p a r t i ismi kullanılacak.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 67

"Genç Türkler'in bütün Osmanlı unsurlarını birleştirerek hep­

sini Türk yapmak g i b i b i r f i k i r beslediklerine... hükmediliyor:
Genç Türkler'in hiçbirinde R u m ' u , E r m e n i ' y i , Bulgar'ı Türk yap­
m a k f i k r i y o k t u r . Artık 2 0 ' n c i asırda b i r kavime zorla m i l l i y e t i ­
n i u n u t t u r m a k mümkün değildir.
... Genç Türkler, Müslüman olmayan vatandaşlarından lisan­
larını, m i l l i y e t l e r i n i , m e z h e p l e r i n i t e r k etmeleri g i b i b i r feda­
kârlık da istemiyor ve istemeyecektir ." 87

Ne var k i , b u azınlıklar dinci cemaatler halinde örgütlenmişti.

İmtiyazlara sahip bulundukları için ittihatçıların anladığı biçimde
b i r Osmanlıcılık istememekte idiler. Böyle b i r Osmanlıcılığı k e n ­
d i l e r i n i imtiyazlarından yoksun etmek ve Türkleştirmek için k u ­
rulmuş b i r tuzak olarak görüyorlardı, i t t i h a t ve T e r a k k i Partisi
kodamanları daha Mebuslar Meclisi'nin toplanmasından önce B u l ­
gar, R u m ve E r m e n i k o m i t e l e r i sözcüleri ile b u k o n u d a görüş­
meler yapmışlar bunların bağımsızlık sınırları içine girecek kadar
geniş b i r muhtariyet veya çevrecilik (ademi merkeziyet) istemekte
d i r e n d i k l e r i n i görmüşlerdi. H a t t a E r m e n i i h t i l a l k o m i t e l e r i ça­
lışmalarına açık olarak devam edeceklerini bile söylemişlerdi . 88

Azınlıkların b u d i r e n m e l e r i , sadece k e n d i görüşlerinin b i r so­

n u c u değildi. Hepsi dışardan destek görüyorlardı. B u l g a r k o m i ­
t e l e r i n i Bulgaristan ve Rusya, R u m k o m i t e l e r i n i Yunanistan ve
İngiltere, E r m e n i k o m i t e l e r i n i de i n g i l t e r e ve Rusya beslemekte
ve yönetmekte i d i . ittihatçıların Osmanlıcılık anlayışına aykırı
olan b u düşünceler Meclis'te Müslüman olmayan mebuslar t a r a ­
fından savunulmakta i d i . Şu da var k i , i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n Os­
manlıcılık ülküsü yalnız Hıristiyanlar tarafından değil, Türk
olmayan Müslümanlarca da benimsenmemekte i d i . H a t t a p a r t i
üyeleri arasında bile b u ülküye karşıt olanlar vardı. A r n a v u t l a r ,
A r a p l a r ve Kürtler İttihatçıların merkezci siyasetinden ürkmekte,
b u n u n Türk toplumu çıkarma yürütüleceğini sanarak kuşku duy­
makta idiler. Arapların ek b i r kuşkusu da d i l sorununa bağlan­
makta i d i . Kur'an'ın Arapça olmasından ötürü, t a r i h t e birçok
toplulukların ulusal d i l l e r i n i u n u t u r a k Araplaşmakta olduğunu

" Tarım, 15 Kasım 1908.

" C e m a l Paşa: Hatıralar, s. 3 4 8 .
68 O S M A N L I TARİHİ I X .

b i l e n A r a p mebusları Türkçe'nin resmi d i l ve o k u l l a r d a öğrenim

d i l i olmasını k e n d i kültürleri için büyük tehlike saymakta i d i ­
ler. Bütün b u nedenlerle Meclis'teki Hıristiyan ve Türk olmayan
Müslüman mebuslar yavaş yavaş İttihat ve T e r a k k i ' d e n sıyrılma­
ya ve ona karşıt olan p a r t i l e r e eğilmeye başladılar. Karşıt p a r t i ­
ler içinde de k e n d i çıkarları için en uygun gördükleri Prens
Sabahattin'in p a r t i s i i d i . Çünkü programındaki çevrecilik (Tev-
zi-i mezuniyet) ilkesi ile onları i l k i n muhtariyete, sonra da bağım­
sızlığa götürecek b i r y o l göstermekte i d i .

„. „ „ Memlekette ve Meclis'te İttihat ve T e r a k k i Cemi-

t''
ve A r n a v u t l a r karşı kabarmaya başlayan b u muhalefet
v e n e

Kâmil Paşa'yı ümitlendirmişti. Kâmil Paşa m u ­

halefetin etrafında çöreklendiği A h r a r P a r t i s i ' n i desteklemekle
kalmayarak oğlu Sait Paşa'nın da İttihatçılara karşı çalışmasına
göz y u m u y o r d u . Sait Paşa teğmen olacak kıratta b i l e değil iken
babasının nüfuzu ile amiralliğe k a d a r yükselmiş b u l u n u y o r d u .
İttihat ve Terakki P a r t i s i ' n i n haksızlıkları ortadan kaldırma­
ya çalıştığını görünce, b i r gün sıranın kendisine de geleceğini kes­
tirmiş, yerinde kalmasının bu p a r t i n i n yıkılmasına bağh olduğunu
anlamıştı. B u n d a n ötürü amansız b i r İttihatçı düşmanı kesilmiş,
gizli yollardan muhalefete yardımlarda bulunmaya başlamıştı. İt­
t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i b u nokta üzerine Kâmil Paşa'nın d i k k a ­
t i n i çekti ise de Paşa oğlunu tuttuğu yoldan vazgeçirecek yerde
kendisi de yandan muhalefeti desteklemeye öte yandan da i t ­
t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i ' n i n parçalanmasını kolaylaştıracak ça­
lışmalara girişti. İlkin İttihatçı A r n a v u t l a r l a temasa geçti.

. . . . İttihatçı A r n a v u t l a r , İttihat ve T e r a k k i P a r t i s i ' -

Manaatır M e r k e z i

^1 n i n merkezinde büyük r o l oynamışlardı. B u mer­

kez ile üyelerinin çoğunluğu Türk o l a n Selanik
Merkezi arasında i l k tatsızlıklar Meşrutiyet'in duyurulması ile
başlamıştı. Meşrutiyet'in duyurulması Selanik'te kararlaştırılmış
ve b u işin aynı günde Makedonya'nın her yerinde b i r d e n yayıl­
ması uygun görülmüştü. Oysaki Manastır Merkezi kendiliğinden
harekete geçerek b i r gün önce Meşrutiyet'i duyurmuştu . Ne varki 89

" D u r u , Kazım N a m i : A . g . e . , ». 30.

 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 69

Selanik M e r k e z i de Meşrutiyet yönetimine el koymakla Manas­

tır M e r k e z i ' n i s i l i k b i r d u r u m a getirmişti. B u nedenle i k i merke­
z i n üyeleri arasında b i r kızgınlık meydana gelmişti. Kâmil Paşa
K a b i n c s i ' n i n Selanik Genel M e r k e z i ' n i n deneti altına girmiş o l ­
ması Manastır Merkezi üyeleri için ayrı b i r üzüntü olmuştu. Ger­
çekte Kâmil Paşa, Selanik Genel M e r k e z i ' n d e n çok Manastır
Merkezi ile işbirliği yapabilecek b i r anlayışta i d i . Çünkü bu mer­
kez üyeleri kendisi g i b i i n g i l i z taraftarı i d i l e r ve Selanik Genel
M e r k e z i ' n i n eğilimli bulunduğu Almanya'dan nefret etmekte i d i ­
ler. İttihat ve T e r a k k i ' n i n b u i k i kanadı arasındaki geçimsizliği
Kâmil Paşa'nın ne suretle sömürmek istemiş olduğunu, Manas­
tır Merkezi'nden Dükakinzade S a b r i ile yapmış olduğu şu görüş­
me göstermektedir:

" K â m i l Paşa — Sizin Manastır çok samimi ve ihtirassızdır.

Selanik sizin hakkınız olan d e v r i m i n o n u r u n u ve m o r a l gücünü
tüm olarak çalmıştı.

Sabri — Evet doğrudur. Fakat elden ne gelir? Savaşı yapan pa­

radır ve ç o k parası olan B e r l i n , yani Selanik'in karanlık odası-
dır. ... B i z ideolog değiliz, olmadığımızı da p a r l a k b i r surette
gösterdik. Gerekirse yeniden gösteririz. Fakat hastn adamı (Tür­
kiye) i y i edecek barışçı b i r gelişmedir. Yoksa d e v r n c i t e k r a r l a ­
malar değil. -

K f i m i l Paşa — Şimdi k u v v e t l e r i m i z i dağıtmaktan çekinmeli­

y i z . S e l a n i k ' i n entrikaları canianedir. A l m a n y a , E n v e r ' i ve ona
ayak uyduranları, üç avcı t a b u r u n u n o r t a k b i r darbesi ile beni
devirmeye ve a y m zamanda sizin gerçek i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i -
si'ni başka b i r kalıba sokmaya çalışıyor. B u p a r t i n i n örneksiz ö r ­
gütleri, o n u n m o r a l ve büyük adı, böyle çürük b i r tasarı i l e
uzlaşamaz. B u tasarı gerçekleşirse faydalanacak o l a n , sözde b i r
siyaset p a r t i s i olan i t t i h a t ve T e r a k k i ' d i r . B u da gerçekte, devle­
t i n istibdatçı r e j i m i n d e n daha berbat olan b i r Selanik oligarşisi­
n i n başlangıcı olacaktır" . Sabri, Kâmil Paşa'nın düşüncelerine
90

katıldığım b e l i r t t i k t e n sonra, i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n gelecek t o p ­

lantısında üyelerin siyaset düşüncelerine göre p a r t i kurmalarını

" Dükakinzade B a s r i B e y : A.g.e., s. 2 3 - 2 5 .

70 O S M A N L I TARİHİ I X .

t e k l i f edeceğine söz v e r d i . Kâmil Paşa da üç avcı t a b u r u n u n İs­

tanbul'dan uzaklaştırılacağını vaad e t t i . B u n u arkadaşlarına d u ­
yurmasını Sabri'den d i l e d i .
Kâmil Paşa b i r yandan Manastır M e r k e z i sözcüleri ile i t t i ­
hat ve T e r a k k i ' y i parçalamaya çalışırken öte yandan da Prens Sa­
b a h a t t i n takımmdan olan i s m a i l Kemal ile de İttihatçılara karşı
anlaşmaya girişti. İsmail Kemal A r n a v u t i d i . İstibdat devrinde
bazı devlet hizmetlerinde bulunmuş, sonra A v r u p a ' y a kaçmıştı.
Orada b i r yandan istibdata karşı savaşmış öte yandan da A r n a ­
v u t l u k davası için çalışmıştı. İngiliz ve Y u n a n devlet adamları
arasında dostları vardı. İngiliz politikasının h a r a r e t l i b i r destek­
leyicisi i d i . Arnavut l i d e r l e r i ile anlaşmasından sonra, Kâmil Paşa,
H a r b i y e Nazırı A l i Rıza Paşa ile Bahriye Nazırı H i k m e t Paşa'nın
görevlerinden çekilmelerini sağladı. Birkaç gün önce de M a a r i f
Nazırı A b d u r r a h m a n E f e n d i ' n i n çekilmesini sağlamıştı. B u n d a n
başka Dışişleri Nazırı Tevfik Paşa'nın yerine İsmail K e m a l ' i ge­
t i r m e k üzere gerekli t e d b i r l e r i de almış b u l u n u y o r d u . B u sırada
kendisi ile İttihat ve Terakki'ye karşı işbirliği yapmaya söz ver­
miş o l a n I I . O r d u Komutanı Nazım Paşa'yı H a r b i y e Nazırlığına,
Ferit Hüsnü Paşa'yı da B a h r i y e Nazırlığına g e t i r d i (10 Ş u b a t ) . 91

I I . Abdülhamit b u değişiklik için gerekli onayı vermekte sa­

lonca görmüştü. Nazım Paşa'yı bulaşık b i r insan olarak tanıyor
ve ona güvenmiyordu. Fakat Kâmil Paşa'nın zorlayıcı nedenle­
r i n bulunduğunu öne sürerek direnmesi ve Nazım Paşa'nın sa­
rayda b u l u n u p atama iradesini beklediğini söylemesi üzerine
istenileni yerine getirmek zorunda kalmıştı. Bununla beraber Baş­
k a t i b i n e şu sözleri söylemekten de k e n d i s i n i alamamıştı:

"Kâmil Paşa'yı b i l i r i m , b u adam diktatör olmak i s t e r " . O r ­ 92

tada hiçbir sebep y o k k e n H a r b i y e ve B a h r i y e nazırlarının çekil­

meye zorlanması kamuoyunda ve Mebuslar Meclis'inde b i r bomba
etkisi yaptı. Aynı gün Mebuslar Meclis'inde İttihat ve T e r a k k i ' ­
ye bağlı b i r siyasal g r u b u n kurulmuş olduğu söylentileri dolaş­
maya başladı. İlk sıralarda b u grubun Halep Mebusu Nafi Paşa'nın

" İsmail K e m a l : A.g.e., s. 321-24.

" A l i C e v a t : A.g.e.. s. 3 6 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 71

liderliğinde çalışacağı ve çokluğunu A r a p mebuslarından o l m a k

üzere 50-60 kişiyi kapsayacağı söylenmekte i d i . istanbul'daki R u m
gazeteleri b u i k i hareketi muhalefetin b i r başarısı olarak ve m e r ­
keziyetçilikten ademi merkeziyete (çevreciliğe) b i r adım sayarak
alkışladılar. İttihatçı gazetecilere gelince, Meclis'te güvenoyu a l ­
mış nazırların yerlerinden çekilmeye zorlanmasını Meclis'in hakla­
rına b i r saldırganlık gibi k a b u l ettikten başka Sadrazam Kâmil
Paşa'nın etrafında sorumsuz b i r k u r u l u n bulunduğunu ve b u n u n
hükümete e l koymak istediğini yazdılar . B u esnada İçişleri N a ­
53

zırı Hüseyin H i l m i Paşa, Şeyhülislâm ve 4 nazır da k e n d i l e r i n e

haber v e r i l m e k s i z i n kabinede değişiklik yapılmış olduğunu öne
sürerek çekilmeye kalkıştılar. Kâmil Paşa b u yerlere d e r h a l yeni
atamalar yaptı ise de ortalıkta kabarmış olan heyecanı yatıştı­
ramadı.

B u arada kabine değişikliği ile i l g i l i çeşitli söylentiler dolaş­

makta i d i . İttihatçılara göre Meşrutiyet'in korunması için İstan­
b u l ' a getirilmiş olan Avcı Taburlarının Yanya'ya gönderilmesi
hususunda H a r b i y e Nazırı Rıza Paşa, Kâmil Paşa'dan e m i r a l ­
mış, e m r i yerine getiremeyince de görevinden uzaklaştırılmıştı.
Kâmil Paşa taraftarlarına göre ise İttihatçılar Avcı Taburlarım
k u l l a n a r a k Padişah'ı tahtından i n d i r m e k için harekete geçmek
üzere idiler.

13 Şubat'ta eski H a r b i y e Nazırı Rıza Paşa'nın basına verdiği

b i r demeç ortalığı büsbütün karıştırdı. Paşa demecinde şu açık­
lamayı yapmakta i d i : "Vazifemi yapıyordum. Ayrılmayı düşünmü­
y o r u m . Sadrazam Paşa bana Mısır Fevkalade Komiserliği'ni
önerdi. B u n u istemiyorum. Meşrutiyetimize darbe vurulmuştur.
K a m u esası b e n i Sadrazam Paşa'nın b i r çalışma arkadaşı saymı­
yor. B i r m e m u r yerine koymuyor. İstifam olmadığı hakkında M e ­
buslar M e c l i s i ' n i n b i r direnişi bulunmadığı halde t e b d i l edilmiş
b u l u n u y o r u m . B u n u Mebuslar Meclisi önünde protesto ede­
ceğim" . 94

B u demeç üzerine Sadrazam Kâmil Paşa'ya karşı olan kay­

naşma arttı. Deniz K u v v e t l e r i yeni B a h r i y e Nazırı'nı tanımaya-

T a n i n , 12 Şubat 1909.
T a n i n , 13 Şubat 1909.
72 O S M A N L I TARİHİ I X .

caklarını Mcclis'e duyurdular. Meclis'teki İttihatçı mebuslar artık

başlarına b i r çorap örülmekte olduğuna kesin olarak kanaat ge­
tirmişlerdi. Sadrazam'm Meclis'e derhal gelmesini ve kabine de­
ğişikliğini açıklamasını istediler. Sadrazam dört günlük mühlet
istedi. Mebuslar d e r h a l gelmesinde d i r e n d i l e r . Başlarında İsma­
i l K e m a l ile Lütfü F i k r i ' n i n bulunduğu küçük b i r g r u b u n Kâmil
Paşa'yı savunması kâr etmedi. Oya baş v u r u l a r a k 8 oya karşı 218
oy ile Kâmil Paşa'ya güvensizlik oyu v e r i l d i (13 Şubat).
B u suretle Sait Paşa'dan soma, Kâmil Paşa da H a r b i y e ve Bah­
r i y e nazırlarının, Ânayasa'ya aykırı olarak değiştirilmesi olayı
sonunda sadrazamlıktan ayrılmak zorunda kalmış o l u y o r d u .

4 . H Ü S E Y İ N HİLMİ PAŞA KABİNESİ V E

M U H A L E F E T İ N ŞİDDETLENMESİ

14 Şubat 1909'da Hüseyin H i l m i Paşa Sadrazam-

Kabineai'nln & u
Rumeli Kadıaskeri Payeli Ziyaettin Efendi
a v e

Kurulman Şeyhülislamlığa g e t i r i l d i . Atanma hattı hümayu-

ve K a r a k t e r i n u n d a yeni sadrazamın görevini b e l i r t e n n o k t a ­
lar arasmda memleketin düzen, güvenlik ve ilerlemesinin korunup
sağlanması, bütün teb'anm mutluluğu için çalışılması konuları
yer almakta i d i .

Hüseyin H i l m i Paşa, M i d i l l i ' d e Namık K e m a l ' i n yanında kâ­

t i p olarak m e m u r l u k mesleğine girmiş, n o r m a l denebilecek yük­
selmelerle Makedonya Genel Müfettişliği'ne kadar çıkmıştı. Kâmil
Paşa Kabinesi'nde de İçişleri Nazın olarak bulunmuştu. Z e k i , ça­
lışkan, y e n i l i k t e n yana b i r devlet adamı olarak b i l i n i y o r d u . Ne
v a r k i k e n d i s i n i sadrazamlık görevi için henüz hazırlıklı görmü­
y o r d u . N i t e k i m sadrazam olunca saray adamlarından b i r i s i n e
" B e n sadrazam olmak isterdim ama şimdi değil, Sait ve Kâmil
Paşa g i b i zatlarla i k i üç yıl b u l u n d u k t a n s o n r a " demişti.
9 9

Hüseyin H i l m i Paşa, İçişlerini kendisinde alıkoyarak kabine­

sini aşağıdaki kişilerle k u r d u : H a r b i y e Nazırhğı'na A l i Rıza Pa­
şa'yı, Bahriye Nazırhğı'na Topçu Feriki Rıza Paşa'yı, M a a r i f Nazır-

" Türkgeldi, A i i F u a t : ». 27.

 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 73

lığina A b d u r r a h m a n Şeref B e y ' i , Dışişleri Nazırhğı'na L o n d r a

Elçisi Rıfat Paşa'yı getirdi. Diğer görevlerde Kâmil Paşa Kabine­
s i n d e görev yapmış olan güvenilir kimselere v e r i l d i . K a b i n e n i n
programı 17 Şubat'ta Mebuslar M e c l i s i n d e o k u n d u . Program
memlekete verilecek yeni düzen i l e dış siyaset hakkında b i r t a ­
kım f i k i r l e r i kapsamakta i d i . Yeni düzen konusunda batının z i ­
raat, t i c a r e t ve endüstri alanındaki i l e r l e m e l e r i n d e n ve k a n u n ­
larından faydalanılacağı belirtilmişti. Dış siyaset konusunda
ise Avusturya ve B u l g a r i s t a n ile mevcut anlaşmazlıkların çözül­
mesi yolunda, önceden başlanmış olan görüşmelere devam e d i ­
leceği b e l i r t i l m e k t e i d i . Programda ayrıca memleketin nazik b i r
d u r u m d a bulunduğu, bu d u r u m d a n o n u r l u ve başarılı çıkmak
için p a r t i ayrımı gözetmeksizin bütün memleket halkından y a r ­
dım beklendiği açıklanmıştı. K a b i n e n i n programı çoğunlukla
onaylandı. Kırmızı oy verenler arasında i s m a i l K e m a l ile a r k a ­
daşları da vardı.

Hüseyin H i l m i Paşa ittihatçıların yardımı ile kabinesini k u r ­

muştu. B u n u n l a beraber, kabine ne kuruluş nede program bakı­
mından tüm ittihatçı b i r kabine değildi, ittihatçı kodamanlar,
Sait ve Kâmil Paşa k a b i n e l e r i n d e olduğu g i b i bunda da yer a l ­
mamışlardı. Nazırların b i r kısmı Kâmil Paşa Kabinesinde b u l u n ­
makla beraber genel olarak tarafsız k i m s e l e r d i . K a b i n e n i n
programı ise o l u m l u i d i .

„ , , , . Hüseyin H i l m i Paşa K a b i n c s i ' n i n Meclis'teki İt-

Muhalefetin J J

Davranışı t i h a t ve T e r a k k i Partisi çoğunluğuna dayanarak

çalışması n o r m a l d i . Ne v a r k i b u çoğunluk p a r ­
t i n i n perde arkasında b u l u n a n Selanik Genel M e r k e z i tarafın­
dan yönetilmekte i d i . ittihatçılar içinde ise yukarıda da belirtildiği
üzere b u gizliliğe karşıt olanlar vardı. B u n l a r azınlıkta i d i l e r ve
günün b i r i n d e p a r t i d e n s i l i n i p süpürüleceklerine inanmışlardı.
Dolayısıyla ve savunma düşüncesi ile partiye karşıt olan başka
elemanlarla; b u arada i s m a i l Kemal ve arkadaşları ile anlaşmak
yoluna g i r d i l e r . B u suretle İsmail K e m a l ' i n gerçek başkanlığı a l ­
tında Meclis'te Hüseyin H i l m i Paşa Kabinesi'ne muhalefette b u ­
l u n a n k u v v e t l i b i r grup meydana gelmiş o l d u .
74 O S M A N L I TARİHİ I X .

B u grup Meclis'te hükümete karşı eleştirmelerini i k i konu üze­

r i n d e topladı. B i r i n c i k o n u iç siyasetle i l g i l i i d i ve hükümetin ge­
tirmiş olduğu çeteleri ortadan kaldırmak k a n u n tasarısı üzerine
i d i . i k i n c i k o n u ise b i r dış siyaset konusu i d i , ve Avusturya'nın
Bosna ve H e r s e k ' i imparatorluğuna katması ile ortaya çıkmıştı.
Çeteleri kaldırma konusunda dayanmakta olduğu temel düşün­
ce şu i d i : Makedonya'da varlıklarını sürdüren çeteler Meşruti­
y e t ' i n duyurulmasından önce kurulmuştu. Kuruluş nedenleri is­
t i b d a t m kötü yönetimi i d i . Meşrutiyet'in duyurulması ile artık
b u çetelerin varlık nedeni kalmamıştı. Çete faaliyetleri b u n ­
d a n böyle k a n u n dışı b i r hareketti. Muhalefet g r u b u b u açık ger­
çeklere karşı gelemeyeceğini kestirdiği için kanunun gerekliliğine
değil fakat yürütülme tarzına karşı d i r e n d i . Çetelik yapan ve çe­
teciliğe kalkışan k i m s e l e r i n a i l e l e r i n i n de sorumlu tutulacağını
ve cezalar arasında dayak cezasının yürütüleceğinin kanunda be­
lirtilmiş olmasını insanlığa aykırı görmekte i d i . B u da kolayca
çürütülebilecek b i r eleştiri değildi.

Avusturya'nın Bosna ve H e r s e k ' i imparatorluğuna katması

üzerine b u bölgeye yakın olarak Makedonya y a n i Osmanlı eya­
l e t l e r i halkı, gelecekte k e n d i l e r i için Avusturya'dan b i r tehlike
gelebileceği düşüncesi i l e kuşkuya düşmüşlerdi. Muhalefet gu­
r u b u ise b u kuşkuyu sömürerek hükümeti bu eyaletler için b i r
garanti istememiş o l m a k l a suçlamakta i d i . i s m a i l K e m a l ve a r ­
kadaşları, azınlıkta bulundukları için, Meclis'teki m u h a l i f l e r i ile
İttihat ve T e r a k k i P a r t i s i ' n i iktidarı k o r u y u c u d u r u m u n d a n ala­
şağı edemeyeceklerini kavramakta idiler. B u nedenle çalışmala­
rını Meclis dışına taşırarak ve İttihatçıların g i z l i çalışma
metotlarını da benimseyerek k e n d i l e r i için o l u m l u sonuçlar e l ­
de etmeye koyuldular.

B u sırada Meclis dışında bulunan ve İttihat ve Terakki'ye karşıt

olan Fedakâran-ı Ümmet ile A h r a r p a r t i l e r i vardı. B u n l a r Mec­
l i s ' t e k i muhalefet tarafından desteklenince çalışmalarım a r t ­
tırdılar.
Gazetelerin çoğuda o n l a r d a n yana oldular. Sürgünden dön­
müş Mevlanzade'nin çıkardığı Serbesti Gazetesi A h r a r P a r t i s i ' n i
Kâmil Paşa'nın oğlu Sait Paşa tarafından beslenen y e n i gazete,
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 75

Murad'ın t e k r a r çıkarmaya başladığı M i z a n , Kâzım Rüştü'nün

sahibi bulunduğu Sedayı H a k gazeteleri de muhalefeti t u t u y o r ­
d u . Tarafsız geçinen İkdam Gazetesi b i l e bunların sınıfında yer
almıştı. Bütün b u p a r t i ve gazetelerden başka b i r d e Derviş Vah-
d e t i ' n i n kurduğu İttihad-ı M u h a m m e d i Cemiyeti ile b u n u n dü­
şüncelerini yayınlayan Volkan Gazetesi vardı k i başlıca amacı yeni
yönetim sistemini d e v i r m e k t i .

I V . GERİCİLERİN A Y A K L A N M A S I
A B D Ü L H A M İ T ' İ N T A H T T A N İNDİRİLMESİ

1. 31 M A R T İSYANI'NA G Ö T Ü R E N O L A Y L A R

Derviş Vahdeti Kıbrıs'ta doğmuş ve büyümüştü.

D e r v i , Vahdeti F a k i r b Medresede okumuş ve 14 ya-
i r a i l e d e n d i ı

Volkan Gazetesi Şmda hafız olmuştu. B i r a z Arapça ve Farsça da

öğrendiği için sırtına cübbe başına sarık koya­
r a k b i r müddet hocalık etmişti. Sonradan İngilizce öğrenip Kıb­
rıs'ta İngiliz Yüksek Komiserliği'nde vazife görmüş ve k e n d i
deyimiyle " R e d i n g o t l u ve e l d i v e n l i b i r adam olarak kraliçe adı­
na verilen balolara katılmıştı." B i r aralık da İstanbul'a gelmiş,
mabeyne g i r m e k için dilekçe vermiş ise de dilekçesi r e d edile­
r e k Diyarbakır'a sürgün edilmişti. Orada sesinin güzel olması ne­
deniyle, içki toplantılarına çağırılır olmuştu. Meşrutiyet'in d u ­
yurulması üzerine İstanbul'a dönmüş ve 10 Kasım 1908'de Vol­
k a n Gazetesi'ni çıkarmaya başlamış, 6 Şubat 1909'da "îttihad-ı
M u h a m m e d i " Cemiyeti'ni kurmuştu.

Kıbrıslı Derviş Vahdeti'nin Volkan Gazetesi'ni çıkarmaya baş­

lamasının Sadrazam Kâmil Paşa'nın İttihat ve T e r a k k i ile bozuş­
tuğu, "Ittihad-ı M u h a m m e d i " C e m i y e t i ' n i kurmasınında yine
Kıbrıslı Kâmil Paşa'nın İttihat ve T e r a k k i ' y e karşı komplo k u r ­
maya giriştiği zamana rastlaması d i k k a t i çekicidir. Derviş Vah­
d e t i , k e n d i sözleriyle de b e l l i edildiğine göre, f a k i r b i r ailedendi
ve m a l edinecek b i r kariyere de sahip değildi. Dolayısı ile Kıb­
rıslı Vahdeti'nin Volkan Gazetesi'ni nasıl çıkardığı ve sözü edilen
cemiyeti nasıl kurmuş olduğu hâlâ karanlığım sürdüren b i r so-
76 O S M A N L I TARİHİ I X .

r u olarak ortada durmaktadır. Şurası b i r gerçektir k i Derviş Vah­

deti Kıbrıslı Kâmil Paşa'dan yana i d i . Gazetesinde Kâmil Paşa'nın
Anayasa kurallarına aykırı olarak düşürüldüğünü yazdıktan başka
" K f i m i l ' i n namusu i k m a l edilecektir; i k m a l " diye yazması da
9 6

b u n u göstermektedir.

Vahdeti b u namusu tamamlama sorununda bütün m u h a l i f ga­

zetelere, İttihatçılara karşı b i r l i k t e yürümek için şöyle sesleni­
y o r d u ; "Acele et n i z a m ; arş i l e r i serbesti; i m d a t Osmanlı; işte
şehidi hürriyet z i n c i r l e r l e bağlanıyor, bize imdat diye kollarını
uzatıyor... işte Volkan sancakdarlık vazifesi ile i l e r l i y o r ... arş
i l e r i ; .. şehid olursam da siz dönmeyeceksiniz... zaferler
bizdedir" . 97

Fakat Kıbrıslı Derviş Vahdeti, ittihatçıları devirmek için ga­

zeteciliğin gücünü yeter görmüyordu. Ona daha yıkıcı, hızla so­
nuç alıcı b i r silah gerekli i d i . D i n i sömürmekten başka b i r şey
olmayan b u silaha da sarılmakta duraksamadı. "İttihad-ı M u h a m ­
medi C e m i y e t i " n i k u r d u . Adından da anlaşılacağı g i b i , b u cemi­
yet, İttihat ve T e r a k k i ' n i n Osmanlıları b i r ülkü etrafında topla­
masına karşılık M u h a m m e t ümmetinin birliğini sağlayacaktı.
Yüzyıllarca c a h i l bırakılmış ve istibdat devrinde kendisine a n ­
cak dinden söz açılmasına müsaade edilmiş b i r h a l k için d i n her
şey d e m e k t i . Devlet d e m ek t i . A h l a k d e m e k t i . İlim, sanat, eko­
n o m i d e m e k t i . Başına sarık saran, manasını anlasın anlamasın
Arapça o k u y u p h a l k a d i n adına k e n d i çeşitli hırslarını aşılama­
ya kalkışan herkes d i n b i l g i n i rolünde i d i . H a l k çoğunluğu, a n ­
lamını kavramamakla beraber okuduğu ve kutsal saydığı Arapça
dualar gibi bunların d i n adına söylediklerini de kutsal sanıyor­
d u . Kıbrıslı Derviş Vahdeti ve o n u yöneten kuvvetler, b u n u he­
saba k a t a r a k İttihad-ı M u h a m m e d i C e m i y e t i ' n i n programını da
ona göre düzenlemişlerdi. B u n u n b i r i n c i maddesi şöyle i d i :

" M a d d e 1: Cemiyet'in Reisi Hazreti Muhammet Mustafa'dır ". 98

Diğer maddelerde de, Müslüman memleketlerinde Kur'an-ı Ke-

" V o l k a n (No.49), S Şubat 1324.

" İbid.
" B a y a r , C e l a l : A.g.e.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 77

r i m ve Şeriat hükümlerinin devamının kıyamete k a d a r sağlana­

cağı, Şeriata uygun kanunların çıkarılacağı, cemiyete bağlı ulema,
şeyhler ve siyaset adamları tarafından b u k o n u l a r d a h u t b e l e r ve
konferanslar verileceği belirtilmişti. Cemiyetin kurucuları ola­
rak ta çeşitli t a r i k a t l a r d a n şeyhler, dersiamlar, vaizler ve i m a m ­
lar gösterilmişti. Bediüzzaman Said-i Kürdi (Nursi)de k u r u c u ­
lar arasında i d i .

B u n d a n sonra " C e m i y c t " i n görevlendirdiği iskatçılar sokak

vc pazarlarda, defter açıp gelen ve geçeni "Şeriat ister m i s i n i z ? "
sorusu ile sıkıştırarak böyle g a r i p b i r soruyu cevapsız bırakmak
olamayacağından k a b u l edenlerin adlarını yazmaya başladılar.
Olayların çıkmasını gözleyen yağmacılığa n i y e t l i haşerat t o p l u ­
luğu, Hıristiyanlar da dahil olmak üzere b u cemiyete girmişlerdi".
Bazı sokak başlarında üye yazıcılar halka şöyle sesleniyorlardı:
" E y Şeriat-ı Mutahhara-i M u h a m m e d i ' n i n zevalini istemeyen mü­
minler, Allah'ı zülcelal aşkına Peygamber-i zişanımız Muhammet
Mustafa aşkına b u kağıdı imzalayın" . Cemiyete üye sağlanma­ 100

sı için, d i n i n siyasete alet edildiğini gösteren başka b i r olay da

Şeyh Said-i Kürdi (Nursi) imzası ile yayınlanmış olan şu b i l d i r i ­
d i r : "Cemiyetimize h e r mümin k a l b i ile bağlıdır. Bağlılık biçi-
mide Peygamber'in sünnetini k e n d i aleminde yaşatmaya kesin
olarak girişmesiyledir. i l k önce genel mürşit olan ulemayı, şeyh­
l e r i ve öğrencileri Şeriat adına birliğe ç a ğ ı r ı r ı z " . 101

Dincilere yapılan bu çağrıyı askere seslenişler ve çağrılar i z ­

l e d i . Volkan Gazetesi'nin 20 M a r t t a r i h l i nüshasında, askerlerin,
Avrupa'da Frenkleşerek memlekete dönen dört beş sarhoşa i t a ­
at etmemesi düşüncesi aşılanıyor, diye yazıldıktan sonra şöyle ses­
leniliyordu "Askerler; millet sizden bu dakikada hizmet bekliyor,
düşününüz, inanınız ve yapınız", i k i gün sonra da askerden,
İttihad-ı M u h a m m e d i Cemiyeti üyeleri o l a r a k , i t t i h a t ve Terak­
k i Partisi'ne h a d l e r i n i b i l d i r m e l e r i isteniyordu.

" A b d u r r a h m a n Şeref: 11 T e m m u z 1 3 2 4 T a r i h i n d e ilan-ı Meşrutiyeti i c a h e d e n eabab

ile ahvali a h i r e hakkında bazı mülahazat (ynzıııa) s. 11.
, 0 0
Bayar, C e l a l : A . g . e . . C . I . , s. 169.
•™ V o l k a n , S M a r t 1325.
78 O S M A N L I TARİHİ I X .

D i n adına yürütülen b u propagandalarla yeter derecede k u v ­

vetlendiğini duyan İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti b i r kuvvet gös­
t e r i s i yapmaya k a r a r v e r d i . Halkı Ayasofya C a m i i n d e okunacak
mevlüde çağırdı. 20.000 kişilik b i r kalabalık yeşil b a y r a k l a r l a
Ayasofya'nın önünü doldurdular. Said-i Kürdi (Nursi)nin ve Derviş
V a h d e t i ' n i n k i n ve i n t i k a m saçan demeçlerinden sonra mevlüt
o k u n d u . B u töreni gören aklı başında kimseler "Meşrutiyet'in
cenaze alayı ve m e v l ü d ü " demek suretiyle yaklaşmakta olan
1 0 2

fırtınayı görmekte gecikmediler. îttihad-ı Muhammedi Cemiyeti'­

n i n b u n d a n sonraki propagandası şu k o n u l a r üzerinde y u v a r l a n ­
mağa başladı: " . . . işlerin yürütülmesi Şeriat hükümlerinin
yürütülmesine bağlıdır. Saltanat ve Hilafet makamı, nazırları, ule­
ması ve komutanları herkesin eğlencesi o l d u . B i r o k u l öğrencisi
öğretmenini beğenmiyor. B i r yüzbaşı başkomutana karşı geliyor,
Padişah e m i r veremiyor, verse itaat olunmuyor. B u böyle gider
mi? .. D i n ve devletini düşünen h e r Müslümana b u n u n çaresini
düşünmek farzdır. Başımıza b i r Kanun-ı Esasi çıkardılar. Şeri­
at e m i r l e r i ve Tanrı hükümleri b i r tarafa bırakıldı. D i n ve diya­
net hala ayaklar a l t m d a kalacak mı? E l birliği ile buna b i r düzen
verilmelidir'' . 1 0 3

İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti, Bursa'daki d i n çıkarcıları ile

yaymakta gecikmedi. Bursa'da şubeler açtı. Doğu Anadolu'ya da
kışkırtıcı ajanlar gönderdi. B u r s a İstanbul'a yakındı. Medrese­
l e r i çok ve vakıfları zengin b i r y e r d i . B u örgütlere bağlı olanlar,
çıkarlarının Meşrutiyet yönetimi tarafından bozulacağını anla­
maya başlamışlardı. İstibdat devrinde medreseye yazılan ve öğ­
r e n c i olanlar askerlik h i z m e t i dışında tutulmuşlardı. İlmiye
rütbeleri ise saraya bağlı olanlara adeta b i r rüşvet olarak v e r i l ­
mişti. B u suretle, çıkarlar sağlayan anaforcu ve sömürücü b i r top­
l u l u k meydana gelmişti. Meşrutiyet yönetimi Müslümanlıkla
ilişkisi bulunmayan b u kötülükleri o r t a d a n kaldırmak ve düz­
mece d i n adamı tayfasına h a d d i n i b i l d i r m e k kararında i d i .

İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti, Bursa'daki d i n çıkarcıları ile

kolaylıkla anlaşarak şubelerini k u r d u . Camilerde İttihatçıların

1 0 1
A b d u r r a h m a n Şeref: A . g . y a z m a a. 16.
İbid. a. 2 6 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 79

dinsiz, canavar, fırsatçı oldukları, şeriat kitaplarını bırakıp A v ­

r u p a düzenini sağlayacakları, h a l k a şapka giydirecekleri öne sü­
rüldü. B u nedenle de c e m i y e t l e r i n i n dağılması gerektiği
söylenmeye başladı.

Volkan Gazetesi i l e diğer m u h a l i f gazeteciler ge-

A y a k l a r u n a Ortamı , , . . , .

rıcılığe elverişli ortamı sömürmekte ve o n u da­

ha da kuvvetlendirmekte idiler. B i r gerçektir k i , İkinci Meşrutiyet
d e v r i m i sağlam temellere dayanmıyordu. Osmanlı împaratorlu­
ğu'nda, Fransa Büyük D e v r i m i ' n i n arifesinde olduğu gibi düşün­
ce özgürlüğü ile beslenmiş b i r o r t a sınıf h a l k y o k t u . Halkın
çoğunluğunu teşkil eden köylüler henüz özgürlük bilincinden yok­
sundu. Endüstri gelişmemiş olduğundan işçi sınıfı y o k g i b i i d i .
Ticaret ve bayındırlık tesisleri de hep yabancıların elinde i d i . Sö­
zün kısası h a l k c a h i l d i . Dolayısıyla d e v r i m aydınlardan küçük
b i r g u r u b u n , diğer küçük b i r g u r u p l a uğraşmasından i b a r e t t i .
H a l k çoğunluğu da buna seyirci kalmakta i d i . Gerçi Meşrutiyet'­
i n duyurulması h a l k tarafından heyecanla karşılanmıştı. Fakat
b u genel o l a r a k , halkın hasret kalmış olduğu b i r y e n d i k getir­
mekte i d i . Şenlikler toplantılar, t i y a t r o l a r halkın hoşuna gitmiş­
t i , i k i n c i Meşrutiyet'i d u y u r a n sayısı az sivil aydınların yanında
asker aydınların varlığı üzerinde de durulmalıdır. O n l a r olma­
dan ve orduya dayanılmadan Meşrutiyet'in duyurulmasına ola­
nak y o k t u . B u genel nedenlerledir k i , Meşrutiyet'in getirdiği
özgürlük daha i l k günden b e r i h a l k tarafından ve en çok basın
tarafından kötüye kullanılmaya başlanmıştı, i t t i h a t ve T e r a k k i
C e m i y e t i ' n i n resmi veya yarı resmi gazetesi olan T a n i n b u n o k t a ­
ya sürekli olarak p a r m a k basmaktan çekinmemiştir. N i t e k i m 12
Ağustos 1908 t a r i h l i nüshasında özgürlük ile hak arasında göze­
t i l m e s i gerekli ilişkiyi şu suretle işaret etmişti:

" U y g a r memleketlerde insanların m a l i k olduğu özgürlük k a ­

yıtsız ve şartsız değildir. Özgürlüğün karşısında b i r de hak var­
dır. Hiç kimse ben özgürüm diye diğerinin hakkına tecavüz
edemez. Hükümet ahalinin hakkına taarruz edemeyeceği gibi aha­
lide hükümetin hakkına saygı göstermelidir. Herkes kendiliğin­
den hak ve adalet sağlamaya kalkarsa memleket a l t üst olur. Fe­
na b u l u r " .
80 O S M A N L I TARİHİ I X .

Ne var k i , istibdat devrinde ve hatta daha önceki devirlerde

h a l k a hakkın ne olduğu, haklarının neden i b a r e t bulunduğu da
öğretilmemişti. Istibdata karşıt olması gereken basın bile, i s t i b -
datçı usullere başvurmakta ve i s t i b d a t d e v r i casusların rolünü
b i r başka suretle oynamakta i d i . Basının i l k i n m e m u r l a r a karşı
yöneltmiş olduğu haksız ve yersiz saldırılarını H a i d e Salih
(Edip) şu sözleri ile yargılamıştır:

Dün h e r m e m u r istibdat idaresinin e s i r i i d i . Bugün ise ga­

zetecilerin hizmetkârı. Bugün h e r gazete yazarı karşısma b i r baş­
k a n b i r nazır çekmiş. " B a k Paşa E f e n d i " " B a k Nazır B e y " diye
Meşrutiyet idaresinin şartlarını, b e l k i zavallı nazırın m u h a r r i r ­
den yazardan i y i bileceği vazifesini anlatmağa kalkıyor".
" D ü n i t t i h a t ve Terakki Cemiyeti bizi hafiyelerin elinden k u r ­
tardı. Bugün gazetecilerin d i l i n e d ü ş ü r d ü " . 104

Basının kişilerle uğraşması, k i n ve i f t i r a saçması, kısa zaman­

da, m e m u r l a r d a n i t t i h a t ve Terakki Ccmiyeti'ne ve ondanda Meş­
r u t i y e t ' i n ilkelerine bulaşınca, Meclis'te b i r mebus dayanama­
yarak şu suretle haykırmak zorunda kalmıştı:
" . . . Artık b u vatanın şimdiye kadar t a h k i r edildiği yetişir.
B u r e z i l matbuat'ın bozguncu ve nifakçı yayınına b i r son v e r i l ­
melidir K a h r o l s u n böyle m a t b u a t " . 1 0 9

Muhalefet basınının ve M e c l i s ' t e k i muhalefet g r u b u n u n İtti­

hat ve Terakki'ye ölçüsüz saldırıları siyasal i h t i r a s l a r d a n başka
çeşitli çıkarların etkisi ile de yapılmakta i d i . Bunların başında
yabancıların entrikaları gelmekte i d i . Batı büyük devletleri, Os­
manlı împaratorluğu'nda sağlamış bulundukları imtiyazların ve
işletmekte oldukları sermayelerinin, her ne suretle olursa olsun,
tehlikeye düştüğünü görmek istemiyorlardı. Meşrutiyet'in d u y u ­
rulmasını i l k sıralarda sempati ile karşılamaları da b u hareketin
ergeç d i n , mezhep ve ırk ayrılıkları ile bölünmüş o l a n Osmanlı
topluluklarını b i r b i r l e r i n e düşüreceğini hesaba katmış olmala­
rından i l e r i gelmişti. Şu da var k i büyük devletlerin de Osmanlı

1 0 4
H a l i d e S a l i h ( E d i p ) : T a n i n , 16 Ağustos 1908.
İsmail M a h i r : T a n i n , 29 Mayıs 1909.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 81

İmparatorluğu'nu sömürmekte çıkarları çarpıştığı için h e r b i r i

basında ve Meclis'te k e n d i çıkarlarını savunan t a r a f t a r l a r e d i n ­
mek yoluna girmekte k u s u r göstermemiştir.
Kâmil Paşa ve etrafındaki A r n a v u t , A r a p ve öteki mebuslar
açıkça İngiliz taraftarı idiler. Kâmil Pasa'nm sadrazamlıktan dü­
şürülmesi İngiltere'de olduğu g i b i , İngilizlere t a r a f t a r Osmanlı
basınında Osmanh-ingiliz dostluğunun sonu gibi gösterilmeye baş­
landı. İstanbul'da İngilizce yayınlanan Levant H e r a l d Gazetesi
İttihat ve T e r a k k i ile Türklere karşıt sistemli b i r yayım yapmaya
başladı. İngiliz Elçiliği baş tercümanı M . F r i t c h yukarıda sözü
edilen Volkan Gazetesi sahibi Derviş Vahdeti ile sıkı temaslara
girişmişti. Sinop Mebusu Rıza N u r İkdam Gazetesi'nde İttihat ve
Terakki aleyhine yayımlamış olduğu b i r yazısının Times Gazete­
si tarafından 175 i n g i l i z lirasına satın alınmış olduğunu i f t i h a r
ile kamuoyuna d u y u r m a k t a i d i . Tecrübeli, teşkilatlı ve paralı
1 0 6

i n g i l i z propagandası için, A l m a n taraftarı k a b u l edilen İttihat

ve Terakki'nin başına çorap örmek işten bile değildi. 31 M a r t olayı
sırasında genç b i r gazeteci olan A h m e t E m i n (Yalman) hatıratın­
da İngilizlerin b u olaydaki rolünü şöyle anlatmaktadır:

" ... sonradan anlaşıldığına göre, işin esası doğrudan doğru­

ya İngiliz t e r t i b i i d i . . . Derviş Vahdeti adlı b i r Kıbrıslı sarhoş a r ­
zuhalci, İngiliz haberleşme servisleri tarafından seçilmiş i h t i l a l c i
ajan olarak yetiştirilmiş, Volkan Gazetesi'ni ve İttihad-ı M u h a m ­
medi Cemiyeti'ni k u r m a k , yürütmek ve ortalığı ateşe vermek mak­
sadı ile sahneye çıkarılmıştı ". M a r t başlarından i t i b a r e n d i n
107

ve ahret ile hiçbir ilgisi bulunmayan b i r takım gizli ağızlar " Ş e ­

r i a t i s t e r i z " diye homurdanmaya başladılar. İşin g a r i b i , R u m ga­
zeteleri de aynı zamanda Ortodoks mezhebine tecavüz edildiğin­
den, R u m kızlarının zorla Müslüman yapıldığından söz etmeye
koyuldular.

İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti b u h a r e k e t l e r i n tümünü Meşru-

tiyet'e olmaktan çok kendisine karşı yürütülmek istenen b i r g i r i ­
şimin başlangıç saldırıları olarak k a b u l ediyor ve b u n d a Kâmil

'** T a n i n , 27 M a r t 1909.
"" Y a l m a n , A h m e t E m i n : Yakın T a r i h t e Gördüklerim ve İşittiklerim, C . I , s. 9 5 .

Onmanh Tarihi IX, 6

112 O S M A N L I TARİHİ I X .

Paşa'nın r o l sahibi olduğuna da inanıyordu. Paşa'nın h a l k yanın­

d a k i itibarını düşürmek için oğlu Mehmet Sait Paşa'nın A b d ü l -
hamid'e vermiş olduğu j u r n a l l e r 3 M a r t ' t a n i t i b a r e n Tanin Ga­
zetesinde yayımlanmaya başlandı. Jurnaller Mehmet Sait b i n Kâ­
m i l Kıbrısi diye imzalı i d i . 1 0 8

Bütün b u olaylara eklenen Kâmil Paşa'mn sadrazamlıktan

çekilmesi i l e i l g i l i olarak yaptığı açıklama, Hasan Fehmi adlı b i r
gazetecinin öldürülmesi ve hükümetin t u t u m u , 3 1 M a r t ayaklan­
masının yakın n e d e n l e r i olarak k a b u l e d i l e b i l i r .

Kâmil Paşa önceden belirttiği g i b i Mebuslar M e c l i s i tarafın­

dan sadrazamlıktan düşürüldüğü sıralarda Meclis'te yapmayı dü­
şünmüş olduğu b i r açıklamayı basın aracılığı ile kamuoyuna
u y g u n b i r zamanda duyuracağını söylemişti. Paşa b u açıklamayı
yapmak için tam b i r buçuk ay beklemişdi. U y g u n zaman olarak
da muhalefetin hiçbir f a r k tanımayarak Meşrutiyet'i başka b i r k a ­
lıba sokmak için şahlandığı b i r zamanı seçmişti: 3 Nisan'da i k ­
dam Gazetesi'nde yayımlanan demecinde Meclis'te kendisine
verilmiş olan güvensizlik oyunun usulsüzlüğü üzerinde d u r d u k ­
tan sonra İttihat ve T e r a k k i Partisi'ne karşı suçlamalarda b u l u n ­
muştu. İtimatsızlık o y u verildiği gün İttihat ve Terakki'ye bağlı
a s k e r l e r i n Mebuslar M e c l i s i n e gelerek, mebusları k o r k u t u p 70
k a d a r mebusun Meclis'ten sıvışmalarına y o l açarak oy kullanma­
larını engellediklerim öne sürdü. B u n d a n başka İttihat ve Terakki
P a r t i s i ' n i n halkı kendisine karşı kışkırtmak için E d i r n e ve Sela­
n i k ' e özel m e m u r l a r gönderdiğini ve b u n d a n sonra da Mebuslar
M e c l i s i n i e m r i altına aldığım belirtmiştir. . Kâmil Paşa'mn b u
109

iddialarını b i r b i r l e r i n e bağlı b u l u n a n ve 31 M a r t olayım meyda­

na getiren şu olaylar izlemiştir.

5 Nisan'da i s t a n b u l mebusluğu için yapılan kısmi seçimi i t ­

t i h a t ve T e r a k k i ' n i n adayı olan Rıfat Paşa kazanmıştır. M u h a l e ­
fet basını seçimlerin dürüst yapılmadığını öne sürmüştür.

6 Nisan'da Bosna ve H e r s e k ' i n Avusturya'ya bırakılması M e ­

buslar Meclisi'nde gizli b i r toplantıda görüşülmüş ve çoğunlukla

1 6 8
T a n i n , 17 Mart 1909.
' » Tanin, 4 Nisan 1909.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 83

kulnıl edilmiştir. Toplantı gizli olduğu halde b i r gün sonra i k ­

dam Gazetesi'nde Bosna Mebusu İsmail K e m a l ' i n Meclis'teki k o ­
nuşmasında i t t i h a t ve Terakki P a r t i s i ' n i Bosna ve H e r s e k ' i Avus­
turya'ya bırakmakla suçlayan pasajlar yayınlanmıştır.

Aym gün Serbesti Gazetesi başyazarı Hasan Fehmi Galata Köp­

rüsü üzerinde kimliği bilinmeyen b i r i tarafından öldürülmüştür.
Hasan Fehmi, i d a d i tahsili görmüş, istibdat devrinde A v r u p a ' y a
kaçmış, b i r müddette Mısır'da M a h m u t Paşa'nın çiftliğinde h i z ­
met görmüştür. Hürriyetin duyurulmasından sonra Mevlanzade'-
n i n , çıkardığı Serbesti Gazetesi'nde çalışmaya başlamıştı. B u ga­
zete b i r yandan I I . Abdülhamit'e öte yandan da İttihat ve
Terakki Partisi'ne saldırmakta i d i . Maksat Padişah'tan ve
İttihatçıların düşmanlarından para kopartmaktı. Hasan Fehmi
ittihatçılara karşı sert yazılar yazmakla da yetinmeyerek i k ­
dam Gazetesi yazarlarından ve A h r a r P a r t i s i üyelerinden A l i
Kemal ile b i r l i k t e İttihatçılar aleyhine konferanslar vermekte ve
çirkin b i r d i l ile onlara hakaretler savurmakta i d i . B u nedenle,
Hasan F e h m i ' n i n öldürülmesi ve öldürenin yakalanamaması İt­
tihatçılara yükletildi. Basın Hasan F e h m i ' y i hürriyet şehidi dü­
zeyine çıkaracak biçimde yazılar yazmağa kalkıştı. Mülkiye
O k u l u ' n d a (Siyasal B i l g i l e r ) öğretim üyesi b u l u n a n A l i K e m a l ;
"Artık adam öldürüyorlar, b e n i de öldürecekler fakat ben
korkmam" 1 1 0
diyerek dersini bırakmıştı. Yüksekokul öğrenci­
l e r i ve h a l k sokaklara dökülerek gösterilere giriştiler. H a t t a M e ­
buslar M e c l i s i ' n i n önüne g i d i l i p k a t i l i n tutulması istendi.

8 Nisan'da bütün m u h a l i f l e r i n ve büyük h a l k kalabalığının

katılması ile Hasan F e h m i ' n i n cenaze töreni yapıldı. Tören İtti­
hat ve T e r a k k i Partisi ile Hükümet'e karşı azametli b i r gövde gös­
terisi biçimini aldı.

9 Nisan'da İkdam Gazetesi b i r b i r l e r i n i izleyen olayların k a ­

muoyunda yaratmış olduğu heyecanın kötü sonuçlar vermesini
önlemek üzere Hükümet'te ve Meclis'te değişiklik yapılmasını,
Mebuslar Meclisi Başkanlığı'na İsmail K e m a l ' i n , H a r b i y e Nazır­
hğı'na Nazım Paşa'nın ve Maliye Nazırhğı'na da eski Maliye

" ° Tanin, 6 Nisan 1909.

84 O S M A N L I TARİHİ I X .

Muhasebecisi A b d u r r a h m a n E f e n d i ' n i n g e t i r i l m e s i n i t e k l i f e d i ­
y o r d u . Böyle b i r değişikliği de Kâmil Paşa'nın sadrazamlığa geç­
mesi izleyecekti. Aynı günde A h r a r Fırkası'nın bombalar
hazırladığına, i s t a n b u l ' u n ateş üzerinde bulunduğuna d a i r r i v a ­
yetler dolaşmaya başladı. Böylece 31 M a r t (13 Nisan) ayaklan­
masının arifesine varılmış o l u n d u .

Yukarıda b e l i r t i l e n olaylar karşısında Hükümet

Hükümetin T u t u m u . L • ı ıı ı ı ı • • j •j • o J

t a m b i r kararsızlık ve uyuşukluk içinde ıdı. sad­

razam Hüseyin H i l m i Paşa evrak havale eden b i r m a k i n a haline
gelmişti. M a k a m arabasında bile evrak okumakta ve imzalamakta
i d i . E t r a f t a olup b i t e n i görecek ve düşünecek h a l i y o k t u . Birgün
yaverlerinden M u z a f f e r ' i n (General Muzaffer Ergüder) kendisi­
n i u y a r m a k istemesine karşı; " M e r a k etmeyiniz, Yaver bey oğ­
l u m alakalı m a k a m l a r elbette t e d b i r a l ı r l a r " " demekle 1

yetinmişti. Oysaki alakalı makamların başında kendisi vardı. B u ­

n u n da farkında bile değildi.
Genelkurmay Başkanı A h m e t izzet Paşa'da m e m l e k e t i n ne­
reye sürüklendiğini gördüğü halde b i r filozof psikolojisi ile olay­
ları seyretmekten başka birşey yapmayı düşünmüyordu. Nihayet
Gazi E t h e m Paşa'nın girişimi ve Mebuslar Meclisi Reisi A h m e t
Rıza'nın da katılması ile b i r toplantı yapıldı.

B u toplantıda İttihad-ı M u h a m m e d i C e m i y e t i ' n i n ve en çok

Volkan Gazetesi'nin o r d u y u anarşiye götürmek isteyen yayınları
üzerinde d u r u l d u . Görüşmeler sonunda da basındaki yazıların
Meşrutiyet gereği olduğu ve h e r h a n g i b i r t e d b i r alınmasının ge­
r e k l i olmadığı kararına varıldı. Asker ve memurların siyasetle
uğraşmalarının yasak edilmesi konusunda da önceden i l g i l i ma­
kamlara e m i r verilmiş olduğu için yapılacak yeni birşey b u l u n ­
madığı kanısına varıldı.

Hükümet'in ve o r d u n u n b u yüksek kişilerinin

İttihat v e
Meşrutiyet yönetiminde hürriyet ile anarşi ara-
Terakki Partisi'nin
Davram»! sında b i r sınır bulunacağını b i l m e m e l e r i ve dü­
şünememeleri İttihat ve T e r a k k i P a r t i s i ' n d e de
n o r m a l karşılanmakta i d i . B u p a r t i kendisine

"' B a y a r , C e l a l : A.g.e., C . I , «. 169.

 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 85

karşı kabaran duyguları ve bunların meydana getirdiği anarşiyi

hürriyet sarhoşluğundan doğan b i r baş dönmesine y o r u m l u y o r
ve bundan da ürkmüyordu. Memleketin her yerinde örgütleri olan
tek p a r t i i d i . H e r anda h e r isteneni hayatları pahasına yapacak
fedaileri vardı. B u nedenle k e n d i s i n i zayıf değil çok k u v v e t l i gö­
rüyor, ne b i r t e d b i r almayı düşünüyor nede Hükümet'i böyle b i r
tedbir almada serbest bırakıyordu. Böylece hükümet otoritesi bo­
şanmış şer kuvvetler karşısında ortadan silinmiş gibi i d i . D o l a -
yısıyle de böyle d u r u m l a r a uygulanacak b i r atalar sözüne sıra
gelmiş b u l u n u y o r d u : " Y a devlet başa ya k u z g u n leşe". Gericile­
r i n ayaklanmasını beklemek artık doğal b i r olay i d i .

2. 31 M A R T İSYANI

_. . . 10 Nisan Cumartesi günü bütün askerlere b i r

Avcı Taburları n i n > °
, ,, günlük emir okundu. Bunda askerlerin hocalarla
Ayaklanması

görüşmemesi, d i n işlerinde Tanrı ile k u l arası­

na girmeye k i m s e n i n hakkı olmadığı, Padişah i l e halkın İttihat
ve Terakki P a r t i s i n d e n yana olduğu belirtilmekte i d i . 13 Nisan 1 1 2

(31 Mart) sabahına doğru Taşkışla'daki 4'üncü Avcı Taburu ayak­

landı. Subayları yakalayıp hapsettikten soma onbaşı ve çavuşların
komutasında Ayasofya istikametinde yürüyüşe geçti. Yürüyüş pa­
rolası "Şeriat i s t e r i z " i d i . Tabur yöneticileri öteki asker b i r l i k ­
lerine de haberler uçurarak onları Ayasofya'da Mebuslar
M e c l i s i ' n i n önünde toplantıya çağırdılar.
B u çağrı üzerine Tophane'deki İstihkâm T a b u r u , Kılıç A l i Pa-
şa'daki askerler, Beyoğlu'ndaki Topçu N u m u n e Alayı, Yıldız'da-
k i 5,6 ve 7 ' n c i alaylar ve B a h r i y e Nezareti'ndeki e r l e r Ayasofya
Meydanı'na gelip beyaz kırmızı ve yeşil b a y r a k l a r l a çevrili alan­
da y e r l e r i n i aldılar. A s k e r l e r yolda i k e n "Yaşasın Asker, Yaşasın
Şeriat" diye bağırmakta ve h a l k a kaçmamalarını önermekte i d i ­
ler. Askerler meydanda toplandıktan soma ulema ve medrese öğ­
r e n c i l e r i sırtlarında cübbeleri başlarında sarıkları olduğu halde
gelmeye ve isyancılar tarafından t e k b i r l e karşılanarak saygı ile
yerlerine oturtulmaya başlandı. B u sırada isyancdarın başlıca ko-

1 , 2
İkdam (No.5347), 14 N i s a n 1909.
86 O S M A N L I TARİHİ I X .

mutanları şunlardı: Yaşar H a m d i Çavuş, Serasker Mehmet Ça­

vuş, Süvari Komutanı Hazım Çavuş, Hassa Ordusu Komutanı.
B u kimseler önemli görevleri üzerlerine almış b u l u n m a k t a i d i ­
ler. İsyancılar klasik yeniçeri isyanlarında olduğu g i b i , Şeyhü-
lislam'ı konağından kaldırıp Ayasofya meydanına getirdiler ve istek­
l e r i n i n Hükümet'e ulaştırılmasında aracılık yapmasını istediler" . 3

istekler isyancıların istekleri şu n o k t a l a r d a toplanmak­

ta i d i :
1. Şeriat hükümlerinin kesin olarak yürütülmesi,

2. B u hareketlerinden dolayı s o r u m l u tutulamayacakları üze­

r i n e k e n d i l e r i n e mühürlü senet v e r i l m e s i ,

3. H a r b i y e Nazırı Rıza Paşa ile Mebuslar Meclisi Başkam A h ­

met Rıza'nin değiştirilmesi,

4. Subaylarm değiştirilmesi,

5. Şeriat yolunda yapılan h e r ayaklanmanın t o p l a r atılmak

sureti ile kutlanması.

İsyancıların bütün istekleri b u n d a n ibaret değildi. Şeyhülis-

lam'ın gitmesinden sonra liderler, başları Kıbrıslı Derviş Vahde­
t i ve sarıklı hocalarla meşveret k u r u p hükümetin değişmesini
ve yeni k u r u l a c a k kabineye k i m l e r i n gireceği işinide görüşmeye
başladılar.

Hükümetin Ayaklanmanın başlamasından önce, b i r süvari

P teğmeni avcı taburlarının maksadım öğrenmiş ve
yazı i l e üst makama bildirmişti. A s k e r l i k k u r a l ­
larına uygun olarak b u üst m a k a m da yazıyı daha üst makama
bildirmiş ve böylece makamdan makama seken yazı geceleyin H a r ­
biye Nezaretine, oradan da Gedikpaşa'da oturan H a r b i y e Nazırı'
na ulaştırılmıştı. Nazır da d u r u m u , ilgisi dolayısı ile, İkinci Tümen
Komutanı Cevat Paşa'dan sormuştu. Cevat Paşa'mn e v i Nişanta­
şı i l e I h l a m u r arasında bulunduğu için, cevap gecikmişti. Kaldı-
k i gelen cevapta da böyle b i r ayaklanma olayının bulunmadığı

"* İbid.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 87

b i l d i r i l m e k t e i d i . Bereket versin, b u cevabı getiren subay isyan­

cıları yürüyüş h a l i n d e gözü i l e gördüğü için, i l g i l i paşaları u y a r ­
mış ve havale hastalığından kurtarmıştı. Ne v a r k i b u n l a r b u n d a n
sonra da böyle b i r hareketi bastırmakta s o r u m l u n u n k i m o l d u ­
ğunu kestiremeden anlaşmazlığa düştüklerinden, Sadrazam Hü­
seyin H i l m i Paşa'yı aramaya başlamışlardır. B u arada ayaklanmayı
öğrenmiş olan Hüseyin H i l m i Paşa da Padişah'a başvurmuştu. Pa­
dişah isyancılara karşı kuvvet kullanılmamasını ve k e n d i l e r i n e
nasihat edilerek ayaklanmanın önlenmesini tavsiye etmişti. Ta­
rihte ve hele Osmanlı t a r i h i n d e nasihat i l e yatıştırılmış b i r tek
ayaklanma bulunmamasına rağmen s o r u m l u l a r "Allahın dediği
o l u r " sözündeki fatalci felsefeye boyun eğerek girişimci isyancı­
ların elinde olan o l a y l a r m akışına k e n d i l e r i n i kaptırmışlardır.

Kabine ateş bacayı sardıktan sonra, saat 8.00'dc toplandı. N a ­

zırlar k o r k u n u n etkisi a l t m d a ayaklanmanın yürüyüşü üzerine
b i l d i k l e r i n i ortaya döktüler. Şeyhülislam Z i y a e t t i n E f e n d i de is­
yancıların isteklerini b i l d i r d i . Görüşmelerin sonunda varılan k a ­
r a r şu o l d u : Kuvvet kullanılmasına gidilmeyecek, isyancıların
i s t e k l e r i n i n k a b u l edildiği kararı Şeyhülislam aracılığı ile o n l a ­
r a ulaştırılacaktır. B u n d a n başka ulemadan birkaç kişi nasihat
etmek üzere Ayasofya Meydam'na gönderilecekti. Hükümet b u ya­
tıştırma hareketine giriştiği sırada isyancıların cemiyeti, siville­
r i n de katılması ile müthiş b i r kalabalık haline gelmişti. İsyancıların
başları b i r yandan H a r b i y e Nezareti'nde Hükümet'e sadık k a l a n
askeri ayartmaya, öte yandan Mebuslar M e c l i s i ' n i e t k i l e r i altına
almaya girişmişlerdi.

Mebuslar Meclisi'nin ayaklanmayı haber alan ve ayaklananlar tara-

Davnnıtı f m d a n tutuklanmayan mebuslar Meclis'e gelmiş­
l e r d i . İsmail Kemal arkadaşı Müfit ve Üsküp
Mebusu Sait i l k gelenlerdendi. Sait, Meclis'teki üyeler adına " M u ­
azzez a s k e r l e r i m i z i n i s t e k l e r i n i incelemek ve b i r sonuca
bağlamak" diye başlayan b i r b i l d i r i ile mebusları toplantıya ça­
ğırmıştı. B u çağrı üzerine 60 k a d a r mebus Meclis'e gelmişti. B u
esnada Şeyhülislam ile ulema da Meclis'e katılmışlardı. 2500 k a ­
d a r askerin etrafını çevirmiş bulunduğu Meclis binasına isyan­
cılar da girerek koridorları ve hatta toplantı salonunu doldurmuş
88 O S M A N L I TARİHİ I X .

b u l u n u y o r d u . Asiler k a b i n e n i n çekilmesini, I I ' n c i Tümen K o m u ­

tanı Cevat Paşa i l e Hassa O r d u s u Komutanı M u h t a r Paşa'nın da
y e r l e r i n d e n atılmalarını istiyorlardı. B u esnada i l m i y e sınıfın­
dan Hoca Rasim'de Meclis kürsüsünden sözde asiler adına ger­
çekte ise k e n d i sınıfı adına d i n i l e i l g i l i görüşler ve istekler
kapsayan b i r demeç vermekte i d i . Demecindeki isteklerin önem­
l i l e r i şunlardır : 114

1. Osmanlı Hükümeti b i r İslam hükümeti olduğu için Müs­

lümanlığın hükümleri yürütülmelidir; k a n u n l a r d i n kitapların­
d a n çıkarılmalıdır.
2. Askere namaz için v a k i t bırakılmalıdır.
3. O k u l programlarına d i n dersleri konulmalı ve İslam adet­
l e r i n e aykırı olan t i y a t r o l a r kaldırılmalıdır.

4. Müslüman kızlarla Hıristiyan kızlar arasında arkadaşlık

olmaz, b u küfürdür.

5. Mebuslar ve kabine üyeleri dindar adamlardan oluşmalıdır.

i . . . . . Hoca Rasim'den sonra kürsüye İttihatçıların düş-

lsmaıl K e m a l m

4 ... m a m muhalefet l i d e r i olan ve ayaklanmanın h a -

zırlanmasmda baş rolü oynayan i s m a i l Kemal
geldi. Ayaklanmanın kabinenin t a r a f tutucu davranışından ve dar
görüşlülüğünden doğmuş olduğunu açıklamaya çalıştı. Günün ko­
şulları içinde ulusal egemenliğin Meclis'teki mebuslara geçmiş o l ­
duğunu ve kabineyi düşürmek konusunda k a r a r verilmesi
gerektiğini anlattı. E r m e n i mebuslardan k i m i l e r i b u yola g i d i l ­
mesini istediler. Görüşmelere kargaşalık içinde devam e d i l d i , i s ­
yancı l i d e r l e r d e n b i r i söze karışarak k a b i n e n i n düşürülmesi için
hızla k a r a r verilmezse ağır birtakım olayların meydana gelece­
ğini söylemesi üzerine mebuslar kabineye çoğunlukla güvensiz­
l i k oyu vererek devirdiler.
. Mebuslar M e c l i s i ' n i n b u kararından önce k a b i -
K a b m e ran Çekilmesi

ne çekilmiş b u l u n u y o r d u . Şöyle k i , kabine üye­

l e r i Bab-ı Âli'de sürekli toplantı halinde olaylarm akışı karşısında
aciz ve çekingen d u r u r k e n , isyancılar İttihatçıların peşine düş-
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I , s. 277-288.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 89

müşlerdi. İttihatçı gazetelerden Şurayı Ümmet ile T a n i n ' i n ba­

sım e v l e r i n i yağma edip yıkmışlardı. B u n u n üzerine m o r a l i n i
bütün bütün y i t i r e n kabine üyeleri saraya giderek ve Padişah'ın
isteği üzerine yazılı olarak istifalarım vermişlerdi. Çekilme ya­
zısında, ayaklanmanın nasd başladığı ve geliştiği anlatıldıktan son­
ra şöyle denilmekte i d i : "Bugünkü kabine yerinde kaldıkça
i h t i l a l l e meydana gelen s o r u n u n i y i b i r surette çözülmesine yer
bulunmadığı anlaşılmış olduğundan memleket selameti adına is­
tifamın t a k d i m i gerekmiştir" . m

K a b i n e n i n çekilmesinden sonra I I . Abdülhamit

Abdülhamit _ 5

ve İsyanlar *' * y ^ karşı karşıya gelmiş b u l u n u y o r l a r ­

c 8 a n c ı a r

dı. I I . Abdülhamit'in isyancılara karşı kuvvet

kullanması sözkonusu olamazdı. Zaten ortada böyle b i r kuvvet
görünmüyordu. Görünse bile buna komuta edecek yürek i l g i l i ­
lerde kalmamıştı. Padişah asilere Başkatip A l i Cevat tarafından
kaleme alınan b i r tezkere ile seslenmeyi uygun gördü. Hatt-ı H u -
mayun'da şöyle denilmişti: " . . . K a b i n e n i n çekilmesi H a z r e t i Z i l -
lüllah tarafından k a b u l edilmiştir. Yeni kabine k u r u l m a k üze­
116

r e d i r . Bugünkü ayaklanmada b u l u n a n askerlerle diğer kimseler

hakkında Padişahımız genel a f k a b u l etmiştir. Devletimiz İslam
devletidir. Kıyamete kadar da öyle kalacaktır. Şeriat bundan böyle
de daha büyük b i r d i k k a t l e yürütülecektir. Başkomutan olan bü­
yük H a l i f e m i z Padişahımız askerlere kışlalarına ahaliye de iş ve
göçlerine dönmelerini selamlar ile b i l d i r i r " . B u tezkere Mec­ 1 1 7

lis'te o k u n d u k t a n sonra bastırılıp dağıtılacaktır. Padişah tezke­

resi isyancıları okşayacak b i r d i l ile yazılmıştı. Yazıda
"Meşrutiyet" ve "Kanun-ı E s a s i " sözcüklerine yer verilmemiş­
t i . Buna karşılık istibdat devirlerinde Padişah'ın kullandığı " T a n ­
rının Gölgesi" deyimi t e k r a r ortaya çıkmıştı. Şeriat'm B u n d a n
böyle de daha büyük b i r d i k k a t l e yürütüleceği d i n c i l e r i n Şeri-
at'e saygı gösterilmediği yolundaki düşüncelerini hem az çok doğ­
r u l a m a k t a hem de gelecek için b i r yüklenme anlamına gelmekte
i d i . Padişah tezkeresi, i l k i n Meclis'te sonra da Ayasofya'da b u l u -

A l i C e v a t : A . g . e . , s. 9 2 .
' " ' H a z r e t - i Zillüllah. y a n i Tanrının gölgesi o l a n I I . Abdülhamit'tir.
A l i Cevat: A . g . e . , s. 4 3 .
90 O S M A N L I TARİHİ I X .

nan isyancılara "Şeriat i s t e r i z " sesleri arasında okunmuş, bu ara­

da tezkerenin Şeriat ile i l g i l i sözüne de b i r boca; "...şimdiye k a ­
dar Şeriat var m ı i d i k i devam o l u n s u n " demişti.
1 1 8

Sözü geçen tezkerenin okunmasından sonra is-

Tevflk Pa*a yancılar adına, İsmail Kemal ile saray arasında
Kafoineei'nin . 1 1 . . 1 1 . . 1 ••

Kuruima»ı 3*™ k a b i n e n i n kuruluşu için görüşmelere g i r i ­

şildi, ismail K e m a l , sözde isyancıların, aslında
ise onlara m a l ettiği k e n d i düşüncelerini saraya ulaştırmakta ve
saraydan aldığı cevaplarıda isyancılara getirmekte i d i . Saraya ya­
pılan i l k t e k l i f sadrazamlığa K a m i l Paşa'nın veya i s m a i l K e m a l ' ­
i n , H a r b i y e Nazırhğı'na da Nazım Paşa'nın getirilmesini istemek
olmuştur. Padişah b u t e k l i f i k a b u l etmeden önce de duraksadığı
için sonunda Tevfik Paşa'mn Sadrazamlığı ve Mareşal Ethem Pa­
şa'nın H a r b i y e Nazırlığı üzerinde b i r anlaşmaya varıldı, i s m a i l
K e m a l ' i n de Ahmet Rıza'nın çekilmesi üzerine boşalmış olan Me­
buslar Meclisi Başkanlığı'na seçilmesinin uygun olacağı sonucuna
varıldı.
14 Nisan'da Tevfik Paşa K a b i n e s i ' n i k u r u p işe başladı. E s k i
kabineden Şeyhülislam ile dört nazırdan başkaları, yerlerinde
bırakılmıştı. Yeni dört nazırdan Ethem Paşa H a r b i y e Nazırhğı'­
na, E m i n Paşa Bahriye Nazırhğı'na, R a u f Paşa Dahiliye Nazırh­
ğı'na, N u r i Bey de Maliye Nazırhğı'na getirilmişlerdi. Yeni
Sadrazam Tevfik Paşa yumuşak b i r devlet adamı i d i . İttihat ve
T e r a k k i P a r t i s i ' n i n eski Sadrazam Hüseyin H i l m i Paşa'yı k u l l a n ­
dığı g i b i isyancıların temsilcisi d u r u m u n d a b u l u n a n İsmail Ke­
m a l grubunda Tevfik Paşa'yı da öyle kullanacağım ümit ediyordu.
K a b i n e n i n öteki üyeleride ılımlı kişilerdi. Ethem Paşa eski h i z ­
m e t l e r i için değil fakat beş v a k i t namaz kıldığı söylendiği için
H a r b i y e Nezareti'ne getirilmişti.

isyancıların İsyancıların zorbalığı ayaklanma ile başlamıştı.

Zorbalığı Tevfik Paşa Kabincsi'nin kurulmasından sonra da
sürüp gitti. Ayaklanmanın b i r i n c i günü Lazkiye
Mebusu A r s l a n Bey Meclis'e girerken süngü ve kasatura ile öldü­
rülmüştü. Somadan Hüseyin Cahid'e benzediği için öldürülmüş

" • İbid., s. 5 0 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 91

olduğu öne sürüldü. Adliye Nazırı Nazım Paşa ile Bahriye Nazı­
rı Rıza Paşa da Mebuslar Meclisi'ne girerken yaylım ateşe uğra­
dılar. B i r i n c i s i öldü, i k i n c i s i de yaralandı. Ayaklanmanın b i r i n c i
ve i k i n c i günleri o k u l l u ve genç subayların da peşine düşüldü.
Ele geçenlerden k i m i l e r i o anda kurşuna d i z i l d i . K i m i l e r i de ağır
işkencelerle ve ancak i l k e l yaratıkların duyacağı zevklerle k u r ­
ban e d i l d i l e r : Yıldız Kışlası subaylarından 6'sı mutfağa götürü­
lüp ocak önünde Tanrılara k u r b a n e d i l i r gibi boğazlanmışlardır.
Asar-ı Şevket Zırhlısı Kaptanı deniz binbaşılarından A l i K a b u -
l i , gemisinin e r l e r i tarafından sokaklarda sürüklenip isyancıla­
rın çeşitli hakaretlerine uğrayıp b u arada i k i defa bayıldığı halde
Yıldız Sarayı'na kadar götürülüp Abdülhamid'in gözleri önünde
şehid edilmiştir. İsyancılar İttihat ve T e r a k k i Partisi kodaman­
larında da arkasına düşmüşlerdir. Nc var k i b u n l a r etrafa çil yav­
rusu gibi dağılıp saklanmaya muvaffak olmuşlardır. Hüseyin Cahit
ve Cavit i l k i n Beyoğlu'nda b i r dostlarının evinde saklanmışlarsa da
Cahit somadan Rus Elçiliği'ne sığınmıştır. R a h m i , Talat ve Ahmet
Rıza da i s t a n b u l ' u n çeşitli yerlerinde gizlenmişlerdir. Hassa
Ordusu Komutanı M u h t a r Paşa Kadıköyü'nde komşusu b u l u n a n
İngiliz u y r u k l u b i r zatın evine geçmiş ve oradan da b i r fırsatını
b u l a r a k b i r A l m a n vapuruna b i n e r e k Pire'ye, Pire'den de Sela­
nik'e geçmiştir. Sadrazam Hüseyin H i l m i Paşa'da i z i n i kaybetmek
d u r u m d a bırakılmıştır.

İsyancılar, Tevfik Paşa K a b i n e s i n i n kurulmasından sonra da

çeşitli fenalıklar işlemekten çekinmediler. Şehir içinde küçük
g r u p l a r halinde dolaşarak silah atmaya, Türk kadınlarının Bey-
oğlu'na çıkmasına engel olmağa, f r e n k gömleği taşır gördükleri
kimseleri tartaklamaya koyuldular. B u n d a n başka beğenmedik­
l e r i subayların değiştirilmesi için, listeler düzenleyip İsmail Ke­
m a l aracılığı ile H a r b i y e Nazırına başvurdular. B u sırada,
Cemiyet-i M u h a m m e d i y e ' n i n kışkırtması ile softalar, eski casus­
l a r ve y e r l e r i m kaybetmiş istibdatçı m e m u r l a r da i s t a n b u l ve taş­
rada Meşrutiyet taraftarlarının tüm olarak ortadan kaldırılması
için çalışmalara giriştiler. D k iş olarak bunların oturdukları yerler
işaret edilmeye başlandı.
92 O S M A N L I TARİHİ I X .

31 M a r t (13 Nisan) ayaklanmasının koşulları Ana-

Gericilerin dolu'da da hazırlanmış bulunduğu için i s t a n b u l ' -
. ,, d a k i ayaklanmanın t e p k i l e r i A n a d o l u ' n u n bazı
Ayaklanması J r

yerlerinde de görüldü. Anadolu'da i t t i h a t ve Te­

r a k k i P a r t i s i ' n i n m e r k e z l e r i yeni kurulmuştu ve Makedonya'de­
k i g i b i k u v v e t l i değildi. Hükümet otoritesi de zayıftı. B u n u n l a
beraber o r d u b i r l i k l e r i istanbul'da olduğu g i b i g e r i c i l e r i n ve ya­
bancıların propagandalarına açık b u l u n m u y o r d u . B u nedenle,
B u r s a , Erzincan ve Erzurum'da meydana gelen ayaklanmalar ko­
laylıkla etkisiz bırakıldı. Adana olayları ise kanlı b i r bunalım ha­
l i n i aldı.
Önceden de belirtildiği g i b i , İstanbul'a yakın b u -
B u r a a Ayaklanması . , , „ , .

lunması ve d i n c i örgütlerinin çokluğu nedeniy­

le İttihad-ı Muhammediye Cemiyeti şubeler açmak ve çahşmalarım
geliştirmek bakımından Bursa'da elverişli b i r o r t a m bulmuştu.
İstanbul'daki ayaklanmanın duyulması üzerine, 14 Nisan'da Bursa
M u h a m m e d i l e r i büyük b i r gösteri yaptılar. Binlerce insan elle­
r i n d e yeşil bayrak olduğu halde telgrafhanenin önünde t o p l a n ­
dılar. İstanbul'daki İttihadı M u h a m m e d i Cemiyeti M e r k e z i ' n e ,
Kıbrıslı Derviş Vahdeti'ye ve Mebuslar M e c l i s i ' n e telgraf çeke­
r e k isyancılarla b i r l i k t e olduklarını açıkladılar. Öte yandan ho­
caların ve şeyhlerin katıldığı b i r t o p l u l u k Tophane Meydanı'nda
t o p l a n a r a k , t e k b i r l e r getirip d u a l a r e t t i l e r . . . . Daha sonra bele­
d i y e n i n ramazan t o p u n u ele geçirip i h t i l a l i d u y u r m a k istediler.
Fakat İttihat ve T e r a k k i Partisi'ne bağlı subaylar askere söz d i n ­
l e t e b i l d i k l e r i için ayaklanma önlendikten başka, birgün soma İs­
t a n b u l ' d a n gelen silahlı b i r isyancı g r u b u n fenalık yapmasına yer
verilmedi.
„ E r z i n c a n , garnizon merkezi i d i . istanbul'da as-
Erzıncan "

Ayaklanması ker arasında yapılan kışkırtmalar b u kentte de

yapılmıştı. Şeriattan başka, alaylı-okullu subay
sorunu da sömürülmüş ve d i n c i l e r ile çıkarcılar birleştirilmişti.
İstanbul ayaklanmasının öncesinde asker okulları öğrencileri ile
o k u l l u subayların öldürüleceği, Şeriat isteneceği yolunda fısıltı­
lar kulaktan kulağa dolaşmaya başlamıştı. 31 M a r t (13 Nisan) günü
E r z i n c a n asker b i r l i k l e r i sancaklarına Kur'an-ı K e r i m bağlamış
 İKİNCİ M E Ş R U T t Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 93

oldukları halde ve silahlı olarak, b i r süvari başçavuşunun k o m u ­

tasında koşu meydanında toplandılar ve Şeriatla i l g i l i i s t e k l e r i n i
d u y u r d u l a r . 4'üncü O r d u Komutanı i b r a h i m Paşa, yanında E r ­
zincanlıların çok sevdiği Şeyh Fevzi E f e n d i olduğu halde isyan­
cıların başı ile görüşerek i s t e k l e r i n i n onaylanacağını vaat edip
ertesi günü arkadaşları ile b i r l i k t e müşirliğe gelmesini söyledi.
Paşa kendisine bağlı k a l a n merkez t a b u r u ile gerekli t e r t i p l e r i
aldıktan sonra isyancıların başlarını t u t u k l a y a r a k ayaklanmayı
durdurdu." . 9

£ E r z u r u m ' d a k i ayaklanma b i r tümen generalinin

desteklemesi ile meydana geldi. Fakat Ömer Na-
AyaklanmaBi /iı -r» m

c i , Kolağası H a l i l (Enver Paşa n i n amcası), Teğ­

men Yakub C e m i l , F i l i b e l i H i l m i g i b i inanmış ve ateşli
İttihatçıların faaliyetleri ile bu ayaklanmada etkisiz bırakıldı . 120

Bu suretle Erzincan ve Erzurum'da düzeni sağladıktan soma, Me­

buslar Meclisi'ne b i r protesto telgrafı gönderildi.
31 M a r t ayaklanmasının Adana'daki tepkisi I s -
Adana Ayaklanması p j j
t a nj D b j g i i n sonra başladı. B u ayak­
U ( a c m t e n r

lanma k a r a k t e r bakımından yukarıda sözü geçen ayaklan­

malardan farklıdır. Yani askeri b i r ayaklanma olmayıp, E r m e n i ­
lerle Müslümanlar arasında b i r boğazlaşma, b i r iç savaştır.
B u olayın uzak nedenleri E r m e n i i h t i l a l k o m i t e l e r i n i n çalışma­
ları i l e i l g i l i d i r . Şöyle k i ; Hınçak, Taşnak (Taşnakitsiyon) i h t i ­
lalci E r m e n i komiteleri iken, Rusya'mn daha somada İngiltere'nin
kapalı ve açık yardım ve kışkırtmaları ile m u h t a r ve hatta b a ­
ğımsız b i r devlet k u r m a k hayaline kapılmışlardı. B u nedenle de
istibdat devrinde çeşitli ayaklanmalar yapmışlar; İngiliz Hükü­
m e t i ' n i n k e n d i l e r i için I I . Abdülhamit'den yeni b i r düzen iste­
mek yolunda girişimini sağlamışlardı.

Böyle b i r düzen kurulamayınca E r m e n i i h t i l a l c i l i d e r l e r i A b -

dülhamit'e karşı savaşan Genç Osmanlılar'a yanaşarak Paris'te
toplanan B i r i n c i ve İkinci Genç Türkler Kongresi'ne katılmışlar
ve i s t i b d a t m devrilmesi için onlarla anlaşmışlardı. Ne var k i ,

"' B a y a r , C e l a l : A . g . c . C . I . s. 159-160.
1 1 0
İbid, a. 161.
91 O S M A N L I TARİHİ I X .

b u anlaşma ile k e n d i ülkülerinden ve i h t i l a l c i metodlarından vaz­

geçmemişlerdir. Meşrutiyet'in duyurulmasından sonra da İttihat
ve T e r a k k i Partisi l i d e r l e r i n i n E r m e n i l i d e r l e r i ile kesin b i r a n ­
laşmaya v a r m a k y o l u n d a k i çalışmaları o l u m l u b i r sonuç ver­
memişti.

Ermeniler Meşrutiyet'in duyurulması ile doğan sınırsız özgür­

lük havasını kendi ülkülerim geliştirmek için sömürmeye koyul­
d u l a r ve Adana'yı b u bakımdan b i r merkez haline getirdiler.
Selçuklular devrinde Adana ve dolaylarmda b i r aralık küçük b i r
E r m e n i devletinin yaşamış olmasının davaları için tarihsel b i r
dayanak olabileceğini savunuyorlardı. Adana'da halkın büyük ço­
ğunluğu Müslüman olduğu için, E r m e n i l e r i göze b a t a r b i r azın­
lık d u r u m u n a getirebilmek amacıyla İç A n a d o l u ' d a n buraya
E r m e n i getirip yerleştirmeye başladılar. Avrupa'da, A m e r i k a ' d a
ve Mısır'daki E r m e n i k o m i t e l e r i n i n aracılığı ile orada yerleş­
miş zenginlerden kopardıkları p a r a l a r l a , Y a h u d i l e r i n F i l i s t i n ' ­
de yaptıkları gibi Adana'da Müslümanlardan toprak satın almaya
koyuldular. Cemaat halinde k u v v e t l i b i r surette örgütlenmiş E r ­
meniler, çalışkan ve b e c e r i k l i olmaları nedeniyle Adana ve k a ­
zalarında da iş ve ticaret hayatmda üstünlük sağlamaya gayret
ettiler. Böylece o r a d a k i Müslüman ağaların hayat alanına girmiş
oldular.

E r m e n i l e r b i r yandan ekonomi dengesini k e n d i çıkarlarına

çevirmeye çalışırken öte yandan da ülkücü çalışmalara girişti­
ler. E s k i E r m e n i krallarının ve kahramanlarının r e s i m l e r i n i ev­
l e r i n i n duvarlarına asmaya, kurmayı tasarladıkları devletin
armasını sigara k u t u s u kapaklarının arkasında bastırmaya baş­
ladılar. B u n d a n başka sözde E r m e n i l e r e d e m o k r a t i k eğitim ver­
m e k üzere, "Halkı O k u t m a k C e m i y e t i " adı ile b i r cemiyet k u r u p
siyasal propagandalarına giriştiler. B u sırada silah taşımak ö z ­
gürlük icabı sayıldığı için E r m e n i gençleri açıktan açığa taban­
ca satın alarak ekzersizlere giriştiler ayrıca Kıbrıs'tan gizlice
mavzer, bomba ve d i n a m i t g i b i silahlar ve yıkıcı maddeler getir­
t i l i p E r m e n i evleri donatılmaya başlandı. B u d u r u m , Türkler ile
E r m e n i l e r arasında yüzyıllar boyunca sürüp gelen i y i ilişkilerin
bozulması üzerinde büyük e t k i yaptı.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 95

Kuşkuya düşen Adana eşraf ve ayanı, b u d u r u m karşısında

kayıtsız kalmayarak örgütlenmeye başladdar. E r m e n i l e r i n b i r sal­
dırısı halinde, Adana dolaylarında yaşayan aşiretlerden faydalan­
mak için onlarla temasa geçtiler. İki t a r a f m b u suretle b i r
çatışmaya doğru gitmesi basın veya Hükümet tarafından bazı uyar­
malarla önlenebilirdi. Fakat basın b u n u n t a m t e r s i n i yapmakta
i d i . istanbul'da çıkan Volkan Gazetesi hükümete karşı duygula­
rı k a b a r t m a k t a büyük etken olduğu g i b i , Adana'da yayınlanan
b i r gazete de V a l i ' y i , memurları ve adliyeyi küçük düşürücü yazı­
ları ile hükümet otoritesini gevşetmekte ve sorumluları olayla­
rın gelişmesi karşısında seyirci d u r u m a getirmekte i d i . Adana
E r m e n i l e r i b u gazetelerin, İttihat ve T e r a k k i düşmanı ve k e n d i
dostları olan muhalefet l i d e r l e r i n d e n İsmail Kemal ve Prens Se-
bahattin ile ilişkilerini de bilmekte i d i l e r . Böyle b i r ortamda E r ­
meniler 26 M a r t ' t a (11 Nisan) Mersin'de, b i r t i y a t r o oyunu i l e
i h t i l a l girişimi hazırladılar. O y u n "Sivas'ın T i m u r Tarafından
T a h r i b i " adını taşımakta i d i . E r m e n i l e r i birliğe çağıran b i r t a ­
kım siyasal sözlerden sonra, yakında başka b i r bölgede b i r E r ­
meni krallığının kurulacağı müjdesi ile perde k a p a m y o r d u .
Perdenin kapanmasından somada, seyircüer "Yaşasın Ermenistan
Krallığı" bağırışları ve alkışlarla ortalığı çınlattılar . B u olay 111

Mersin'de ve Adana'da E r m e n i l e r i n Müslümanları öldürecekle­

r i söylentilerine y o l açtı. H a l k heyecana kapıldı. 31 M a r t olayın­
dan birgün sonra da b i r keşişin öldürülmesi yüzünden
Müslümanlarla E r m e n i l e r b i r b i r l e r i n e silah sıkmaya başladılar.
Vali ve k o m u t a n ellerinde kuvvet bulunmadığından d u r u m a se­
y i r c i kaldılar. Neden soma r e d i f l e r silah a l t m a çağırıldı ise de
b u , çatışmayı yatıştıracağına kızıştırdı. Çünkü r e d i f l e r sivil e l ­
bise ile silahlanmakta i d i . H a l b u k i silah depoları h a l k tarafın­
dan yağma edildiği için k i m i n r e d i f olup olmadığını anlamak çok
güçleşti. B u sırada, bazı fesatçılarda " E r m e n i l e r e karşı hareke­
te geçmek için hükümetin e m r i var, Vali b u e m r i saklıyor" söy­
lentilerini ortaya attılar. Bütün b u olaylar, Adana ve dolaylarında
üç gün süren sokak savaşlarına, yangın ve yağmaya sebep o l d u .
B u n d a n sonra az çok sükunet k u r u l d u . Ne v a r k i , Selanik'ten k a l -

1 , 1
A b d u r r a h m a n Şeref: A . g . y a z m a , s. 38.
<H, O S M A N L I TARİHİ I X .

k a n Hareket O r d u s u ' n u n İstanbul'a girmesi, b i r de İngiliz savaş

g e m i l e r i n i n Mersin Limanı önlerine gelmesi E r m e n i l e r i n isyanı
yeniden başlatmaları üzerinde e t k i yaptı. B u defa düzeni k u r ­
m a k için Adana'ya gönderilmiş olan askere ateş e t t i k l e r i için ça­
tışma daha .şiddetli o l d u . Neticede resmi kayıtlara göre 7000 kadar
E r m e n i ve b u n u n yarısı kadar da Müslüman'ın ölmüş olduğu an­
laşıldı. Adana'nin beşte üçü yakılıp yıkılmıştı. Sıkıyönetim M a h ­
kemesi, böyle b i r olayı önleyecek t e d b i r l e r i almamış oldukları
için Vali ile Dahiliye V e k i l i ' n i başlıca suçlular olarak gösterdi. Böy­
lece A b d u r r a h m a n Sererinde dediği g i b i , Adana olayı "Hürriyet
neş'esinin kanlı sarhoşluğu" olarak t a r i h e g e ç t i . 122

Şu da var k i Türkiye'deki E r m e n i l e r i n bütünü, ırkdaşları­

nın Adana'da meydana g e t i r d i k l e r i ayaklanmayı onaylamadılar.
B u n l a r d a n İttihat ve T e r a k k i kodamanları ile ilişkileri olanları­
nın b i r kısmı, Türklerle beraber yaşamayı zorunlu görmekte idiler.
İttihat ve T e r a k k i ile i y i geçinilmediği t a k d i r d e çatışmalar sürüp
gidecek ve Rusya'dan yardım istemek gereği hasıl olacaktı. H a l ­
b u k i Rusya, E r m e n i Kiliscsi'ne ve topluluğuna karşı daima hay­
ret uyandırıcı derecede d a r b i r düşünce ile hareket etmişti.
B u n d a n ötürü Rusya'dan yardım isteklisi E r m e n i l e r i n sayısı pek
azdı . 123

İstanbul'da meydana gelen 31 M a r t ayaklanma-

Ayaklanmanın

Makedonya'da i s m a i l Canbolat'ın "Meşrutiyet m a h v o l d u "

S I

Tepkisi şeklinde lakonik sözlü b i r telgrafından Selanik'te

öğrenildi. B u haber i l k i n b i r fısıltı halinde k u ­
laktan kulağa dolaştı. Sonra b i r bomba g i b i patlayıp açığa v u ­
r u l d u . Makedonya'nın h e r tarafında yankılar uyandırdı.
Ayaklanmanın niteliği üzerinde çeşitli söylentiler ortaya dökül­
dü. Anayasa'nın kaldırılması amacı ile asker isyana kışkırtılmış,
Mebuslar Meclisi basılmış mebuslardan b i r kısmı öldürülerek yer­
lerine başkaları atanmış, Galata Köprüsü havaya uçurulmuş, san­
sür t e k r a r konmuş vesaire g i b i . " B u söylentiler halkta büyük
1

1 1 1
Adana ayaklanması üzerine A b d u r r a h m a n ŞereFin önceden adı geçen y a z m a ese­
r i n d e çok ayrıntılı bilgi vc belgeler vardır.
P e a r s , S i r E d w i n : A.g.e., s. 3 0 0 .
'" A l i C e v a t : A . g . e . , s. 6 4 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 97

heyecan uyandırdı. Makedonya'da Meşrutiyet ve i t t i h a t ve Terakki

l'artisi'nc bağlılık b i r i m a n halinde kökleşmişti. Selanik Genel
Merkezi o r d u n u n yüksek komutanları ile d u r u m u görüştü. I I I '
üncü K o l o r d u Komutanı M a h m u t Şevket Paşa, Meşrutiyet'in k o ­
runması için and içmiş olan o r d u n u n ayaklanmayı bastıracak güç­
te olduğunu ve harekete hazır bulunduğunu b i l d i r d i .

B u n u n üzerine Genel M e r k e z ' i n girişimi ile ittihatçı örgütle­

r i n d e n istanbul'a protesto telgrafları yağmaya başladı. B u n l a r
Padişah'a, Sadrazam Tevfik Paşa ve Mebuslar Meclisi Başkanh-
ğı'na gönderilmekte i d i . Bazılarında protesto ile de yetinilmeye-
rek, k o r k u t u c u ve ürkütücü sözler bulunmakta i d i ' * . Bütün ahali 2

ve İttihat ve T e r a k k i adına çekilen i l k telgrafta istibdat kabinesi

olan Tevfik Paşa Hükümeti'nin değiştirilmesi istenmişti. Buna b i r
karşılık gelmeyince Padişah'a şu telgraf çekilmiştir: "Padişah i f ­
tihar e d i n i z , yere batası b i r g e r i c i l i k hareketi ile Meşrutiyet ya­
pıtı yıkılarak istibdat yönetimi tekrar k u r u l d u . Bütün b u m i l l e t i n
hakları korunacak yerde b u g e r i c i l i k hareketi büyük b i r usta­
lıkla yürütüldü. İğrenç b i r İstanbul halkının kötü isteklerine u y u ­
larak otuz m i l y o n l u k büyük b i r m i l l e t i n yok edici ellere
geçirilmesi istendi. Fakat ne mümkün, o c e h e n n e m l i k l e r i n göre­
c e k l e r i , başarı değil mezar olacaktır". Telgrafta b un dan sonra
m i l l e t ve o r d u n u n İstanbul üzerine yürümekte olduğu, alçakla­
rın d e r h a l d a r ağacına çekileceği b e l i r t i l e r e k " B i z i m için ölmek
var dönmek y o k . " . . . parolası gelmekte i d i . Buna benzer t e l ­
l 2 i

graflar daha soma İmparatorluğun dört yanından gelmeye başla­

dı, i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i kuvvetÜ bulunduğu yerlerde,
telgrafhaneleri de k o n t r o l altına alarak yönetim a m i r l e r i n i n İs­
tanbul ile görüşmelerine engel olmuştu. Defterdarlara gelince,
meşruluğunu k a b u l e t m e d i k l e r i b i r Maliye Nazırı'nın e m i r l e r i n i
düzenlemeyeceklerini bildirmişlerdi. Böylece isyancıların k u r ­
durmuş oldukları hükümetin otoritesi erimiş b i r d u r u m a geti­
rilmiş b u l u n u y o r d u .

1 2 5
Danişmend, İsmail H a m i : 31 M a r t Vakası - T e v f i k Paşa'ya gönderilen telgrafları
kapsamaktadır.
'» İbid., s. 3 8 .

Osmanlı Tarihi /A, 7

'»t O S M A N L I TARİHİ I X .

31 M a r t (13 Nisan) ayaklanmasından b i r gün son-

H««keiOrda.u'nun ^ Selanik'ten İstanbul üzerine kuvvet gönde-
IaUnboI Uıerine . . . _

Yürümesi rılmesı kararlaştırılmış b u l u n u y o r d u . B u

k u v v e t i n yüksek komutanlığını M a h m u t Şevket
Paşa, komutanlığım Hüseyin Hüsnü Paşa, kurmay başkanlığım
Kolağası Mustafa Kemal (Atatürk) üzerine almıştı. Selanik Re­
d i f Tümeni sözü edilen k u v v e t i n çekirdeği i d i . B u n a gönüllü ola­
r a k Müslüman olan ve olmayan erler de katıldı. B u suretle
meydana gelen kuvvete Mustafa K e m a l ' i n uygun gördüğü " H a ­
reket O r d u s u " adı v e r i l d i . Hareket Ordusu'nun öncü b i r l i k l e r i
14 Nisan akşamı trenle İstanbul yönüne hareket ettiler. O r d u k u v ­
v e t l e r i n i n toplantı y e r i olarak Yeşilköy gösterilmişti.
M a h m u t Şevket Paşa, E d i r n e Komutanı Salih Paşa'ya da İs­
tanbul üzerine yürümek üzere Yeşilköy'e kuvvet göndermesini yaz­
mıştı. Salih Paşa, K u r m a y Başkam Binbaşı Yehip'in (Vehip Paşa)
etkisi ile istenileni yerine getirmekten çekindi. Girişilen hare­
ketlerin resmi nitelik taşımadığını, kendisinin Padişah'a karşı so­
r u m l u bulunduğunu, onun taraftarlarının kazanması durumunda
kendisinden hesap sorulacağını b e l i r t e r e k subaylardan isteyen­
l e r i M a h m u t Şevket Paşa kuvvetlerine katılmakta serbest bırak­
tı. B u olaydan da anlaşıldığına göre o r d u komutanları arasında,
Hareket Ordusu'nun başarıya ulaşacağı üzerine kesin b i r inanç
yoktu.

Sadrazam Tevfik Paşa; Hareket Ordusu b i r l i k l e r i n i n Selanik'­

ten h a r e k e t i n i t r e n kampanyası direktöründen öğrenmiş ve alı­
nacak t e d b i r l e r i görüşmek üzere k a b i n e y i toplantıya çağırmıştı.
Toplantıda, isyancı kuvvetlerle Hareket O r d u s u arasında b i r sa­
vaşın önlenmesini sağlamak maksadı ile Mahmut Şevket Paşa k u v ­
v e t l e r i n i n İstanbul'a g i r m e m e l e r i n i n uygun olacağı sonucuna
varıldı. B u düşünce, H a r b i y e Nazırı tarafından M a h m u t Şevket
Paşa'ya tel ile b i l d i r i l d i . Ayrıca Çürüksulu M a h m u t Paşa ile u l e ­
maya bağlı kimselerden b i r i y i niyet k u r u l u Hareket Ordusu ön­
cüleri Ue görüşmek üzere Yeşilköy'e gönderildi. B u sırada Çatalca
istihkamları Hareket Ordusu b i r l i k l e r i eline geçmişti. İstanbul'da
telaş ve şaşkınlık gittikçe a r t m a k t a i d i .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 99

„ , , Abdülhamit İstanbul'da ayaklanmanın başarıya

Sorumluların * * *
Telaşı ulaştığım görünce, partinin memlekette köklü b i r
güce ve etkiye sahip bulunmadığım sanmıştı. B u
nedenle Makedonya'dan i l k gelen protesto telgraflarına önem ver­
meyerek "Blöften i b a r e t " diye vasıflandırmıştı . Fakat telgraf­ 127

ların arkası kesilmeyince ve Makedonya'da h a l k l a o r d u n u n ve

İttihatçıların b i r l i k olduğunu anlayınca sinirlenerek h i d d e t i m şu
sözlerle b e l l i etmişti:
" R u m e l i ' d e n k e n d i l e r i n i n getirmiş oldukları asker, kendile­
rine karşı ayaklanmışlar, h e r i f l e r i namazdan niyazdan yoksun
ettiler. Baskı yaptılar. İsyan ettirdiler. B i z i m ne kabahatimiz var,
biz ne y a p a l ı m ? " . Sadrazam Tevfik Paşa'ya gelen telgraflarda
128

da kurmuş olduğu hükümetin meşru olmadığı öne sürülmekte

i d i . B u n u n l a Tevfik Paşa memleketin içinde bulunduğu koşul­
1 2 9

ları dikkate alarak ve k o r k u y a kapılmayarak görevine devam et­

meyi uygun görmüştü.

Meclis'te İsmail K e m a l ' i n etkisi altında b u l u n a n mebuslara

gelince, b u n l a r da Abdühamit g i b i , ayaklanmaya karşı gösteri­
len t e p k i n i n önemini i l k günlerde kavrayamamışlardı. B u n d a n
ötürü Meclis'in 14 Nisan'da vüayet ve sancaklara gönderilmek üze­
re k a b u l etmiş olduğu b i l d i r i d e ayaklanma haklı gösterildikten
başka h a l k tarafından da benimsenmiş olduğu gibi b i r anlam t a ­
şımakta i d i . N i t e k i m b i l d i r i d e isyancı askerler "Evladı V a t a n "
diye vasıflandırılmakta, "Şeriatın tam manası ile yürütüleceği"
belirtilmekte ve herkesin güvenini kazanmış b i r sadrazamın baş­
kanlığı altında b i r hükümetin kurulduğu" anlatılmakta i d i " . 1 2 9

İsmail Kemal b u konuda b i r telgrafı da Arnavut kulüplerinde oku­

tulmak üzere Avlonya'ya göndermiş bulunuyordu. İsmail K e m a l ' i n
yaptığı marifetlerden b i r i de İngiltere'nin İstanbul'daki elçisi Sir
C e r a r d Lovvthen'in yardımı ile ve i m p a r a t o r l u k t a k i i n g i l i z k o n ­
solosları aracılığı ile ayaklanmanın Meşrutiyet'e karşı yapılmış o l ­
madığını duyurmuş olmasıdır. İsmail K e m a l , hatıratında bu

İbid., ». 3 2 .
A l i Cevat: A . g . e . , s. 6 4 .
İbid., s. 130.
' " • İbid., s. 132.
100 O S M A N L I TARİHİ I X .

h i z m e t i n d e n dolayı İngiliz Elçisi'ne şükran b o r c u n u d a

sunmaktadır . Sir Lovvthen'in b i r hatıratı o l u p olmadığını b i l ­
130

m i y o r u z . Fakat böyle b i r hatırat mevcut ise herhalde kendisi de

İsmail Kemal'e şükran borçlu olduğunu k a b u l etmiş olmalıdır.

ismail Kemal, Hareket Ordusu'nun İstanbul'a girmek kara­

rında direndiğini öğrenince son k o z u n u oynamaya kalkıştı. Söz­
de böyle b i r hareket İstanbul'da korkunç yağmalara ve k a t i l l e r e
yer verecekti. Bunların önlenmeside ancak büyük devletlerin g i ­
rişimi ile Hareket Ordusu'nun İstanbul'a girmekten vazgeçiribne­
si ile o l a b i l i r d i . Böyle b i r girişimi sağlamak üzere İsmail Kemal
i l g i l i d e v l e t l e r i n elçileriyle yapmış olduğu temasları şöyle anlat­
maktadır: " O t u r m a k t a olduğum otele gelerek k e n d i l e r i ile ko­
nuştuğum A l m a n t e m s i l c i s i M e l f e r r i c h i l e diğer devlet
temsilcilerinden d u r u m hakkında görüşlerini yeteri hakkında öğ­
r e n d i m . B u n l a r işlerin b u kerteye gelmesini Padişah'ın akılsızca
hareket etmiş olmasına bağlıyorlar ve karşılaşmakta bulunduğu­
m u z güçlüklerden b i r çeşit m e m n u n l u k duyuyorlardı. Rus Elçi­
si Zinoviçev de harekete geçmek taraflısı değildi. Padişah'ın ve
nazırlarının k e n d i l e r i n i b u n a l m a k t a n kurtarmanın b i r çaresini
aramaları gerektiğini söyledi. B u n d a n soma Sir Gerard Lovvthen'i
görmeye g i t t i m ve kendisi ile konuştum. İngiliz Hükümeti'nin
müdahalesi k o n u s u n d a k i t e k l i f i n i kesin olarak r e d e t m e d i , f a ­
kat böyle b i r t e k l i f i k i m i n yapacağını sordu. Padişah'ın yapması
için çalışacağım söyledim. B u n u n yeteri k a d a r e t k i l i olmayacağı
cevabını v e r d i . B u t a k d i r d e t e k l i f i n Sadrazam tarafından yapıl­
masını t e m i n edeceğimi söyledim. Elçi böyle b i r d u r u m d a ne ya­
pılabileceğini düşüneceğini ifade e t t i " . 1 3 1

Ismad K e m a l , bundan soma Sadrazam Tevfik Paşa'yı görmüş,

İngiltere'nin müdahalesini istemesi için i k n a etmeye çalışmış f a ­
k a t muvaffak olamamıştır. Tersine olarak Tevfik Paşa, Selanik'­
ten İstanbul Polis Müdürü'ne k e n d i s i n i n tutuklanması için b i r
telgraf gelmiş olduğunu haber vermiş ve v a k i t varken başının ça­
resine bakmasını öğütlemiştir. B u n u n üzerine İsmail Kemal İn­
giltere Elçiliğine sığınarak korunmasını istemiştir. İngiliz Elçisi de

S o m e r v i l l c S t r e y : A . g . e . , ». 3 4 3 .
"' İbid., s. 3 4 4 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 101

l>ıı sadık bendesini, İngiliz bayrağı taşıyan b i r v a p u r l a Yunanis­

tan'a kaçırmıştı. B u sırada İsmail K e m a l ' i n ortakları da b i r e r ça­
resini b u l a r a k İstanbul'dan sıvışmaya başlamışlardır. 31 M a r t
ayaklanmasının başlıca kışkırtıcılarının İstanbul'dan kaçması
mevcudu 40.000 k a d a r olan isyancı askerleri gerçek l i d e r l e r i n ­
den yoksun etmişti. H a r b i y e Nazırı Ethem Paşa ve Hassa O r d u ­
su Komutam Nazım Paşa, bunların Hareket Ordusu'na karşı
koymamaları için çalışacaklarını Sadrazam Tevfik Paşa'ya söz ver­
mişlerdi. Abdülhamit de, ayrıca silah kullanmamalarını istemiş­
t i . Ne v a r k i ne Padişah'ın ne de yüksek komutanların asker
üzerinde gerçek b i r otoritesi kalmamıştı. Görünmeyen eller Pa­
dişah adına isyancılar arasında fesat saçmaya devam etmekte i d i .
Üstelik de isyancılar cezalandırılacaklarından ve hatta da öldürü­
leceklerinden korktukları için Hareket Ordusu'na karşı direnme­
ye kararlı idiler.

_ , , 14-19 Nisan arasında H a r e k e t O r d u s u kuvvetle-

Harekel Ordusu n u n . . ı . . ı
rı İstanbul u batıdan yarım çember içine almış
İstanbul'a G i r i f i '

b u l u n u y o r d u . 19 Nisan'da b u k u v v e t l e r i n k o m u ­
tanı Hüseyin Hüsnü Paşa İstanbul halkına b i r b i l d i r i yayımladı.
B i l d i r i d e v r i m c i b i r biçimde yazılmıştı. Amaç, özet olarak şu su­
retle anlatılmakta i d i :
" M i l l e t Anayasa'nın ayaklar altına alınmak istendiğini gör­
dü ve b u alçakça harekete sebep olanları cezalandırmak gereği­
ni kavrayarak İstanbul üzerine yürümeye k a r a r v e r d i . İlk kuvvet
olmak üzere işte b i z i , İstanbul surları karşısında gördüğünüz bu
Hareket Ordusu'nu buraya gönderdi".

" H a r e k e t Ordusu'nun amaç ve ödevi Anayasa'nın üstünde hiç­

b i r k a n u n hiçbir kuvvet olmadığım ve olamayacağını isbat eyle­
mek ... ve m i l l e t hainlerine son ve kesin b i r uyarıcı ders
vermektir".

" M a z l u m ahali ve tarafsız erat kesin olarak korunacaktır. A n ­

cak kışkırtıcılar, fesatçılar ve onlara katılmış olanlar h a k e t t i k ­
leri k a n u n cezasından hiçbir suretle kurtulamayacaklardır" . 132

1 , 1
A l i C e v a t : A . g . e . , s. 138.
102 O S M A N L I TARİHİ I X .

27 Nisan'da Mebuslar ve A y a n meclisleri Yeşilköy'de M i l l e t

Meclisi halinde toplanarak b u b i l d i r i y i onayladılar. Aynı gün M a h ­
m u t Şevket Paşa H a r e k e t O r d u s u ' n u n k a r a ve deniz k u v v e t l e r i ­
n i n yüksek komutasmı üzerine aldı. 23 Nisan'da Hareket Ordusu
kuvvetleri, Sirkeci'den, Aksaray'dan, Edirne Kapı'dan ve Beyoğ­
lu'«ıdan olmak üzere dört k o l halinde İstanbul'a girmeye
başladılar . 133

İstanbul büyük b i r k o r k u geçirmekte i d i . İsyancı askerler,

düzensiz b i r güruh halinde havaya ateş etmeye başlamışlardı. H a ­
reket O r d u s u ' n u n Beyoğlu yönünden ilerleyen k u v v e t l e r i , H a r b
O k u l u önünde karşılaştığı d i r e n m e y i kısa zamanda ezdikten
sonra, isyancıların merkez haline getirmiş oldukları Taksim Kış-
lası'nı kuşatıp ateşe başladılar. Sirkeci'den Bab-ı Âli'ye yürüyen
k o l , askeri klübe sığman isyancılarla Bab-ı A l i ' n i n korunması ile gö­
revlendirilmiş k a r a k o l e r l e r i n i n şiddetli direnişi i l e karşılaştı.
Direnişi kırmak ve isyancıları teslim almak için topçu kuvvetle­
r i g e t i r t i l i p top ateşi açıldı. O gün akşama k a d a r süren savaşlar
sonunda Selimiye ve Yıldız kışlaları dışında k a l a n direnme mer­
k e z l e r i tüm olarak y o k edilmiş b u l u n u y o r d u . E r t e s i gün Selimi­
ye ve daha sonra Yıldız kışlalarındaki isyancılar teslim olmak
zorunda bırakılarak Hareket Ordusu istanbul'a tamamen h a k i m
o l d u . B u n d a n sonra M a h m u t Şevket Paşa sıkıyönetim i l a n e t t i .
Şimdi herkesin aklına b i r t e k soru takılmış b u l u n u y o r d u : A b ­
dülhamit ne olacaktı?

3. A B D Ü L H A M İ T ' İ N T A H T T A N İNDİRİLMESİ

Hareket Ordusu İstanbul'a girdiği gün Yıldız Sa-

Sarayın
rayı'ndakıler için büyük k o r k u başlamıştı. Gö­
S o n Günleri
r e v l i l e r d e n her b i r i b i r yana sıvışmaya başladı.
Sarayı teslim almaya gönderilen Şevket T u r g u t Paşa, içinde pek-
ç o k asker bulunduğunu sanarak, etrafını kuşatıp beklemeye k a ­
rar verdi.
25 Nisan günü büyükelçiliklerden b i r i n i n b i r m e m u r u Yıl­
dız'a gelerek efendisinin Padişah'a hizmete hazır olduğunu

1 3 3
Altınay, A h m e t R e f i k : A . g . e . } s, 1191.
 İKİNCİ M E Ş H U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 103

b i l d i r d i . Abdülhamit'in b i r yabancı devlet himayesine girmeye

1 3 4

niyeti olmadığı cevabı v e r i l d i . Aynı gün sarayın direnmeye k a l ­

kışması h a l i n d e yakılacağı söylentileri dolaşmaya başladı. Oysa
k i , sarayda bekçilik yapan 30 er kalmıştı. 26 Nisan'da sarayın
e l e k t r i k l e r i k e s i l d i . Yıldız karanlık b i r gece geçirdi. 27 Nisan'da
Hareket Ordusu askerleri, başlarında er üniformalı subayları o l ­
duğu halde saraya girdiler. A ş ç ı , k i l e r c i , kahveci, odacı tarafın­
dan k i m i buldularsa tutukladılar. Sonra H a r e m dışında k a l a n
y e r l e r i işgal ettiler. O akşam sarayın gümüş t e p s i l e r i , altın ta­
bakları boş kaldı. H a r e m halkına askerin yediği tayın ekmeği ve­
r i l d i . Saraylılar katık istediler. A s k e r l e r d e n b i r i , hiçbir arka
düşüncesi olmaksızın; " B u akşam da katıksız y e y i n " dedi. M i l ­
lete yıllarca katıksız ekmek y e d i r m e n i n ne demek olduğunu sa­
raylılar o akşam anladılar. Yalnız, Abdülhamit'e, katık olarak b i r
kase yoğurt bulunmuştu.

Mili t M r " ^ Nisan günü Saray, k o r k u l u yaşamını sürdü-

rürken, Mebuslar ve Ayan meclisleri, M i l l e t Mec-
ve I I . Abdülhamit . . . .
l i s i h a l i n d e Yeşilköy'de Sait Paşa'nın
başkanlığında toplandılar. Padişah genellikle 31 M a r t ayaklan­
masından sorumlu t u t u l m a k t a i d i . Anayasa'yı koruyacağına ye­
min ettiği halde, ayaklanma sırasında b u doğrultuda herhangi b i r
girişimi görülmemişti. Tersine isyancılara para yardımında b u ­
lunduğu konusunda b i r kanı vardı. B u kanı M i l l e t M e c l i s i üye­
l e r i n i n çoğunluğu tarafından da benimsenmişti. B u suretlede
Abdülhamit'in t a h t t a n i n d i r i l m e s i p r o b l e m i ortaya çıkmış b u l u ­
nuyordu. M i l l e t M e c l i s i b u p r o b l e m i çözümlemek y o l u n d a k i ça­
lışmalarına devam etmek üzere Yeşilköy'den İstanbul'a gelerek
Ayasofya'daki binasında toplandı.
27 Nisan'da yapılan toplantıda 31 M a r t ayaklanması i l e Meş­
rutiyet yönetimine vurulmuş olan darbe üzerine memleketin dört
bir yanından Bab'ı-Âli'ye, Mebuslar Meclisi'ne ve Ayan Meclisi'ne
gönderilmiş olan protesto telgraflarının bazıları okundu. B u n ­
larda H . Abdüllıamit'in düşürülmüş olduğu ve hutbelerde adının
artık geçmeyeceği b e l i r t i l m e k t e i d i . B u n d a n sonra i l k sözü alan
1 3 4
Alî Cevat: A . g . e . , s. 7 4 : Yapıtta bu kimse i l e bağlı bulunduğu elçiliğe d a i r b i r bilgi
yoktur.
 O S M A N L I TARİHİ I X

Gazi Ahine t Muhtar Paşa, millet ve memleketin selameti için A b ­

dülhamit'in tahttan indirilmesine karar verilmesini önerdi. A n ­
cak Osmanlı Devleti'nin Anayasa hükümlerince de bir Müslüman
devleti olması nedeni ile bu konuda bir fetvaya gerek bulundu­
ğunu da sözlerine ekledi. Ahmet Muhtar Paşa'nın demeci alkış-
** larla karşılandı. Fetvanın hazırlanmasına kadar Millet Meclisi'nin
sürekli toplantı halinde bulunması ve içeriye hiç kimsenin girip
çıkmasına yer verilmemesi kararlaştırıldı.

Bundan sonra, Şeyhülislam Mehmet Ziyaettin Efendi ve Fet­

va E m i n i Hacı Nuı*i Efendi Meclis'e getirtilerek, kabine üyeleri,
Mebuslar ve Ayan meclisleri başkanları ile birlikte fetvanın ha­
zırlanmasına girişildi. Fetva E m i n i , ilkin fetva vermemek için di­
rendi. Padişah'ın tahttan indirilmesinde uğur bulunmadığını öne
sürdü. Örnek olarakda Abdülaziz'in tahtan indirilmesi ile ilgili
olayları sayıp döktü. Fetva E m i n i Padişah'ın tahttan indirilmesi
yerine kendisine tahttan vazgeçmesinin Öner ilmesini uygun bu­
luyordu. Ne varki Abdülhamit buna şu gerekçe ile yanaşmadı:

" B e n Saltanattan vazgeçmeyeceğim. B u 31 Mart olayını ba­

na isnad ediyorlar. B u n u hiçbir yönden k a b u l etmem ve sorum­
luluğunun ve lekesinin benim üstümde kalmasına razı olamam.
B i r komisyon mu yoksa bir yüksek divan mı kurulur. Her ne su­
retle olursa olsun tahkikat yapılsın. B u n u yapanlar meydana çı­
karılsın, işte bu şartlarla ben Saltanattan vazgeçerim ." B u n u n
13S

üzerine fetva düzenlenip Şeyhülislam, tarafından imza edildik­

ten sonra Meclis'e gönderildi.

. "Müslümanların imamı olan Zeyd'in bazı önemli

Fetva Metni # . . . .
Şeriat meselelerini Şeriat yapıtlaruıdan silip çı­
kartması ve sözü edilen yapıtları yasaklaması ve yırtıp yaktırması
ve devlet hazinesinden boş yere harcamalar yaparak onu Şeriata
aykırı olarak kullanması ve Şeriata dayanmaksızın teb'ayı öldür­
mek, hapsetmek veya sürgüne göndermek gibi zulümleri adet et­
tikten sonra doğruluğa yönelmek üzere söz verip and içmiş iken,
andını tutmayarak Müslümanların hal ve gidişlerini büsbütün bo­
zacak ve halkın birbirlerini öldürmesine varacak büyük karga-
1 3 5
İbid., s. 9 8 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 105

salıklar çıkarmakta direnmesi dolayısı ile, Müslümanlardan söz

sahibi kimseler Z e y d ' i n zorbalığının önüne geçtiklerinde İslam
m e m l e k e t l e r i n i n birçok y e r l e r i n d e o n u t a h t t a n indirilmiş tanı­
dıkları üzerine sürekli haberler gelip o n u n yerinde kalmasından
zarar geleceği kesin görüldüğünden ve yerinden ayrılmasında da
i y i l i k umulduğundan Zeyd'in imamlıktan ve padişahlıktan vaz­
geçmesini t e k l i f etmek veya t a h t t a n i n d i r i l m e k yollarından h a n ­
gisi y e t k i l i kimseler tarafından u y g u n görülürse o yolda hareket
edilmesi vacip o l u r mu?

— Elcevap
- Olur" 1 3 6
.
B u fetva Osmanlı t a r i h i n d e verilmiş olduğu b i l i n e n birçok
fetvalar g i b i , d i n ile devletin birleşmiş olmasının b i r sonucu ola­
r a k d i n i n siyasete alet edildiğini gösteren p a r l a k b i r örnektir.
Padişah'ın 31 Mart'ın hazırlanmasında r o l sahibi olduğu anla­
şıldığı t a k d i r d e d u r u m u ne olacaktı? Bütün b u n l a r düşündürü­
cü problemlerdi. B u nedenle halkın alışmış bulunduğu geleneksel
b i r yoldan gidilerek Meşrutiyet devrinde de Zeyd'in hareketi hak­
kında Şeyhülislam'm fetvasına başvurulmuştur.

I I . Abdülhamit'in Şeriat kitaplarından kelimeler çıkarttığı,

bazı kitapları da yaktırmış olduğu, devlet hazinesini israf ettiği,
birçok kimseleri sürgüne göndermiş olduğu gibi suçlamalar doğru
i d i . Fakat b u n l a r İkinci Meşrutiyet'in duyurulmasından önceki
devreye a i t i d i . B u d e v r e n i n hesabıda Meşrutiyet'in d u y u r u l m a ­
sından sonra, Mebuslar M e c l i s i ' n i n Padişah'ı yerinde bırakması
i l e kapanmıştı. Fetvanın 31 M a r t ayaklanması i l e i l g i l i suçlama­
larına gelince b u n l a r fetva v e r e n i n kanısı i l e saptanacak dinsel
cinsten olmayıp siyasal nitelikte i d i . Abdülhamit de b i r vatan­
daş olarak Anayasa'nın teminatı altında i d i . Üstelik y i n e b u A n a -
yasa'ya göre sorumsuzdu. Vatana hiyanet h a l i n d e n o r m a l yargı
örgütlerince suçunun ve cezasının saptanması g e r e k l i i d i . Zaten
kendisi de b u n u istemekte i d i . Ne v a r k i böyle b i r olayın Osmanlı
t a r i h i n d e örneği y o k t u . Kaldı k i yargılamaya gidildiği ve suçsuz
olduğu anlaşıldığı an d u r u m u ne olacaktı?
1 3 6
Altınay, A h m e t R e f i k : A . g . e . , s. 1195; ayrıca B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I , s. 3 6 5 .
106 O S M A N L I . TAİIİHİ I X .

,. . . . . . . , ,. işin daha garip tarafı, fetva üzerine k a r a r vere-

I I . A bdü Ilı u m i l ' i n * . ,
„,, i. .. „ . cek olan M i l l e t M e c l i s i , Abdülhamit'in 7 defa
İn lıllnıı I n d i r i l m e s i

sadrazamlık yerine getirmiş olduğu Sait Paşa'nın

başkanlığında toplanıyordu. Abdülhamit yaptıklarını sadrazam­
ları ve Şeyhülislamları aracılığı i l e yapmıştı. İstibdat d e v r i söz­
konusu olunca, onlara da b i r suç payı düşmekte i d i . H a l b u k i onlar
artık Zeyd o l m a k t a n k u r t u l m a k t a i d i l e r . Ortada Zeyd olarak da
k a l a k a l a yalnız Abdülhamit kalıyordu.
Sait Paşa, M i l l e t M e c l i s i kürsüsünde b i r hürriyet kahramanı
g i b i k u r u l a r a k , sözü edilen fetvayı o k u d u . Sonra ayağa k a l k a r a k ,
m i l l e t v e k i l l e r i n e şöyle seslendi:
" — E f e n d i l e r , b i l i n e n nedenlerinden dolayı ve o k u n a n fetva
gereğince Sultan I I . Abdülhamit'in saltanat tahtından ve H a l i f e ­
likten düşürülmesine karar veriyor musunuz?" Millet vekilleri ayak­
ta oldukları halde, gürültüler arasında b u soruya o l u m l u karşılık
verdiler. Başkan paşa, b u n d a n sonra boşalmış olan t a h t a , A n a ­
yasa gereğince Padişah adayı Mehmet Reşat E f e n d i ' n i n çıkması­
nı oya k o y d u . M i l l e t v e k i l l e r i yüksek sesle "Yaşasın Padişahımız
Sultan M e h m e t H a n H a m i ş " diye bağırarak yeni padişahı
selamladılar . 137

M i l l e t Meclisi tahttan düşürülme kararını düşük padişaha b i l ­

d i r m e k üzere üyelerinden ikisi Mebuslar Meclisi'nden, diğer ikisi
Ayan'dan olmak üzere dört kişilik b i r k u r u l seçti. B u kurula Âyan'-
dan eski yaverlerden A r i f H i k m e t Paşa i l e E r m e n i K a t o l i k Cema-
ati'nden A r a m E f e n d i , mebuslardan da Draç mebuslarından Esat
Paşa ile Selanik Yahudi Cemaati'nden Karasu Efendi girdiler. Fetva
g i b i dinsel b i r içtihadın b i l d i r i l m e s i için böyle b i r k u ­
r u l u n görevlendirilmesi, d a h a i l k a n l a r d a d i r e n m e i l e
karşılanmıştır. Gerçekte ise Abdülhamit'e b i l d i r i l e c e k olan fet­
va değildi. Fetva üzerine M i l l e t Meclisi'nin almış olduğu b i r ka­
rardı ve b u kararın da k a r a k t e r i kesin o l a r a k siyasal i d i . K u r u l a
ulema sınıfından k i m s e n i n seçilmemiş olması, eskiden b u sınıfa
ait olan b i r hakkın, bundan böyle M i l l e t Meclisi'ne geçmiş oldu­
ğunu göstermek içindi. K u r u l a E r m e n i ve Y a h u d i üyelerin seçil-

1 3 7
A b d u r r a h m a n Şeref: A . g . y a z m a , s. 19.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R İ 107

m iş olması, ayrıca, Meşrutiyet'i duyurmak ve 31 Mart ayaklan­

masını bastırmak için birlikte çalışmış olan Osmanlıların birlik­
lerinin devam etmekte olduğunu göstermek maksadıyla yapılmıştı.

H . Abdülhamit taht değişikliğini bildiren topları işitince, artık

her şeyin bittiğini anlamıştı. Sarayın Küçük Mabeyin denilen ye­
rinde kuşku içinde bulunduğu sırada sözü edilen kurulun ken­
disini görmek istediği bildirildi. K u r u l a sarayı korumaya memur
Galip Bey (Paşa) de katılmıştı. Abdülhamit kurulu kabul etti. Esat
Paşa düşük Padişah'ı selamladıktan sonra:

" — B i z Mebuslar Meclisi tarafından geliyoruz, fetva var, mil­

let sizi tahttan indirdi. Amma hayatınız e m i n d i r " dedi. Abdül­
hamit metanetini koruyarak:

— B u işi ben yapmadım. Sebep olanları millet arasın bul­

44

sun. Ben milletimin iyiliği için çok çalıştım. Hepsi mahvoldu. Hep­
sinin üstüne sünger çekildi. Kaderim böyle imiş sebep olanları
varsın millet bulsun, yalnız bir ricam var o da hayatımın Çırağan
Sarayı'nda muhafaza ecÜhnesidir.... Zaten ben yorulmuş idim. Hiç
b i r şey istemem, hiçbir şeye karışmam, milletten bunu rica
ederim" . 138

K u r u l bu konuda söz söylemeye yetkili bulunmadığını ve gö­

revinin sona ermiş bulunduğunu söyleyerek saraydan ayrıldı.

. , , Gece yarısından sonra, Hüseyin Hüsnü Paşa (Ha­

l i . Abdülhamit 7
' J
. . s
\
reket Ordusu Komutanı), Fethi Bey (Okyar) ve
Selanik'le
Galip Bey gelerek Abdülhamit'e, Selanik'e gö­
türüleceğini bildirdiler ve ha zırlanın asını iste­
diler. Abdülhamit, öldürüleceğinden kuşkulanarak Selanik'e
gitmeyeceğini söyledi. İki tarafın da isteklerinde direnmesi tra­
j i k olaylara yol açtı. Haremde kadınlar vaveylaya başladılar. Dü­
şük Padişah'ın yanında bulunan Şehzade Abdurrahim E f e n d i ' -
de ağlıyordu. Başkatip Cevat Bey'in adeta aklı başından gitmişti.
Harem kapısından askerlerin yukarıya çıkmaya başlaması bu şaş­
kınlığı büsbütün arttırdı. B u arada Galip B e y ' i n gür sesi işitildi.

1 3 8
A l i Cevat: A . g . e . ; G a l i p Paşa'nın Hatıraları, H a y a t T a r i h Mecmuası, 1966, s. 8-9.
108 O S M A N L I T A l l i l Iİ I X .

" K o s k o c a şanlı bir ordu sizin hayatınızı temin ediyor. B u konu­

daki karar kesindir.... Fakat bu teminatı istanbul'da kalırsanız
veremiyor, sorumluluk kabul etmeyiz" diyordu. Abdülhamit baş­
ka çıkar yol ohnadığını anlaymca, küçük şehzade Abdurrahim Efen­
di ile eşlerinden ve hizmetkârlarından bazılarını da yanma alarak
saraydan ayrılıp Sirkeci'ye götürüldü. Orada da özel bir tre­
ne bildirilerek Selanik'e götürüldü. B u olay ile de Osmanlı tarüıinde
onun adını taşıyan bir devir kapanmış oluyordu.

V. İTTİHAT V E TERAKKİ'NİN İKTİDARA GEÇMESİ

V E BÖLÜNMESİ

t 1. S U Ç L U L A R V E C E Z A L A R

„ , „ , Millet Meclisi I I . Abdülhamit'i düşürdüğü gün

M e h m e t Reşat'ın # #
3
° °
m , , Mehmet Reşit Efendi de "Padişahım çok yaşa" di-
l a h l a Çıkması * * y 3 y

ye alkışlanmıştı. Gazi Ahmet Muhtar Paşa baş­

kanlığında i k i Türk bir Rum ve bir Ermeni üyeden kurulan bir
kurul, bu haberi bildirmek üzere, yeni Padişah'a göndermişti (27
Nisan 1909). Mehmet Reşat Beşiktaş Sarayı'nda kurulu kabul ede­
rek tebriklerine karşılık duygularını şu sözler ile belirtmişti:
"Otuzüç yıldır itidalimi korudum. B u müddet içinde devamlı
olarak milletin selametine ve saadetine dualar ettim. Mademki
millet beni arzu ediyor teşekkürle bu görevi kabul ediyorum. B e ­
nim birinci emelim Şeriat'a ve Anayasa'ya göre görevimi yapmak­
tır. Milletimden bir kişinin burnu kanarsa benim yüreğim kanar;
otuz yıldır istibdatçıları beraber çektik. Ne acı şey olduğunu bi­
liriz. Cenabı H a k başarı ihsan ederse bahtiyarım ". 139

Mehmet Reşat geleneksel törenle, Harbiye Nezareti'ne gelmiş,

Sadrazam, Şeyhülislam, Nazırlar ve Mebuslar Meclisi ile Ayan
Meclisi başkanları tarafından karşılanmış, Anayasa'ya bağlı ka­
lacağına and içmiş, arkasından da tebrikleri kabul etmiştir.
Yeni Padişah; 1844'te doğmuştu. Sultan-Abdülmecid'in oğlu
idi. Düzenli bir eğitim görmemişti. I I . Abdülhamit devrinde sıkı

1 3 9
A b d u r r a h m a n Şeref: A . g . y a z m a , s. 2 6 .
 İKİNCİ: M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I

bir gözetleme altında bulundurulmuştu. Özel hayatı saray çev­

resinde kadınlar ve haremağaları arasında geçmişti. Farsçayı me­
rak etmiş, Iran edebiyatı ile uğraşmıştı. Abdülhamid'in Kadiriye
Tarikatı'na bağlı olmasına karşılık o Mevlevi Tarikatı'na bağlı idi.
Tarihçi Ab duralım an Şerefe göre; "İffet, necabet, asalet, edep,
terbiye ve safvet s a h i b i " idi. B u vasıflarlada hızını alamayan A b -
durahman Şeref, yeni Padişah ile başlayan devir üzerine şu söz­
leri söylemekten de kendisini alamamıştır: " . . . Sultan Abdül­
hamit'in tezvirci ve i k i yüzlü politikasına karşılık artık Os­
manlı Devi eti'nin dua yasasına ve Meşrutiyet usulüne taraftar, özü
sözü doğru, devlet haysiyetini, milletin refah ve saadetini her şe­
ye üstün tutan bir Padişah'ın, Şeriat'e, kanuna, milli hakimiyete
dayanan hükümeti başlamış i d i . Ne mutlu o millete k i kendine
daima sıdk ile dua eden bir Padişah'a malik. Öyle Padişah k i mil­
letin bahtiyarlığını kendi bahtiyarlığına mikyas ede, ve mahşer
gününde A l l a h isteklerini hayır ve şer cevabını vermek itikadın­
da b u l u n a " . 140

B i r yabancı yazara göre de V. Mehmet Reşat İskoçya'da veya

İngiltere'de doğmuş olsa idi; liyakati ve bilgisi nedeniyle değil fakat
kalbinin temizliği dolayısıyla b i r kilise mütevellisi veya yönetim
k u r u l u üyesi seçilirdi . Y e n i Padişah'ı anlatmak için
141

sıralanmış olan bu vasıflar biraz fazla veya biraz eksik de olsa

bunlardan iki gerçek çıkmaktadır. Birincisi Abdurahman Şeref
Bey gibi aydın tanınan ve bu nedenle de Maarif Nazırhğı'na k a ­
dar yükselmiş bulunan bir zatın Padişah'ta görmek istediği dinsel
kişiliktir. Padişah'ta, millete dua etmekten ve mahşer gününde
hesab Yermekten başka Osmanlı İmparatorluğu'nun çıkarma ya­
rayan bir vasıf aramayan ve aramayı gerekli görmeyen bu son Os­
manlı vak'a yazarı, yaşamakta bulunduğu devrin ne tip devlet­
ler başkanları istediğini kavramamış bulunduğu için geçmiş gün­
lerin tütsüsü altında bunalmış görünüyor. İkinci gerçek şudur
k i ; b u özelliklere sahip b i r Padişah memleketi Meşrutiyet'le ol­
duğu gibi diktatörlük ile de yönetmek isteyecek iktidar sahipleri

1 4 0
ibid.
1 4 1
P c a r s , S i r Edvvin: A . g . e . , s. 2 8 9 .
110 O S M A N L I TAKİBİ I X .

için biçilmiş kaftandı. İttihat ve Terakki Partisi de b u nedenle ken­

disinden şikayetçi olmayacak, daima memnun kalacaktı.

i _ ,,. İttihat ve Terakki Partisi; 3 1 M a r t ayaklanmasmı

Jltıhnt v e T e r a k k i J

„ bastırmış, I I . Abdülhamit'i tahttan indirmiş ve

I Tartısı mıı Uğrumu •
yerine M e h m e d Reşat ı geçirmişti. Ne v a r k i b u
işleri kendisine değil, orduya ve Meclis'e maletmekteidi. Gerçekte
ise, Önceden de görüldüğü g i b i o r d u İttihatçı subayların e t k i s i n -
deydi. Öte yandan Mebuslar Meclisi Başkanı A h m e t Rıza Bey eski
İttihatçı olmakla beraber, M e c l i s ' i n B i r i n c i Başkan V e k i l i ve İt­
tihatçıların gerçek l i d e r i olan Talat (Paşa) yalnız Meclis çalışma­
ları üzerinde değil fakat Hükümet'in kuruluş ve çalışmaları
konularında da başlıca r o l sahibi i d i . B u sebeple de M e h m e d Re­
şat'ın tahta çıkmasından sonra, 31 M a r t ayaklanması kahntısı olan
Tevfik Paşa K a b i n e s i ' n i çekilmeye zorladı.
T e v f i k Paşa ^ e n i Padişah Tevfik Paşa'yı tanımıyordu. Fakat
Kabinesi'nin namuslu b i r adam olduğu kendisine söylenmiş-
Çekilmesi ^ Zaten Osmanlı kamuoyunun da b i r sadrazam­
dan beklediği i l k ve son vasıf b u i d i . Dolayısıyla Sadrazam Tev­
f i k Paşa yerinde bırakılmıştı. Ne var k i , İttihat ve Terakki Partisi
Tevfik Paşa Kabinesi'nin devrini doldurmuş olduğu kanısında i d i .
Gerçi, b u kabine Hareket O r d u s u ' n u n İstanbul'a girmesinde zor­
l u k çıkarmadığı gibi Abdülhamit'in 31 M a r t olayları sırasında
kurmuş olduğu b i r k a b i n e i d i . B u ayaklanma sırasında memle­
k e t i n çeşitli bölgelerinden gönderilen protesto telgraflarında, meş­
r u olmadığı öne sürülmüştü. Mebuslar M e c l i s i ' n d e k i İttihatçı ço­
ğunluk Tevfik Paşa'nın kendiliğinden çekilmediği t a k d i r d e
güvensizlik oyu i l e devrilmesine kararlı i d i .

Meclis Başkanı A h m e t Rıza B e y ' i n b u k o n u y u Tevfik Paşa'­

ya duyurması üzerine nazırlar arasında b i r telaş başladı. Maa­
r i f Nazırı A b d u r a h m a n Şeref çekilme taraftarı i d i ; " B u adamlar
genç ve hevesli adamlardır. İktidara gelmek istiyorlar, biz çeki­
l e l i m onlar gelsinler heveslerini a l s ı n l a r " d i y o r d u . Öteki na­
142

zırlar b u görüşe katılmadılar, k e n d i tecrübelerine ve b i l g i l e r i n e

güvenleri vardı. M e m l e k e t i tanımadıkları insanların eline bırak-

1 4 2
Türkgeldi, A l i F u a t : A . g . e . , s. 4 5 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 11.1.

maktan çekiniyorlardı. Sonunda ittihatçılarla görüşülmesine ka­

r a r v e r i l d i . İş döndü dolaştı Talat'a dayandı. O n u n da direnmesi
üzerine Tevfik Paşa Kabinesi çekilmek zorunda kaldı (5 Mayıs).

Tevfik Paşa K a b i n e s i ' n i n çekileceği söylentileri-

ıiüeeyin H i l m i n j n ortaya çıkması üzerine yeni kabineyi k u r a -
•.. , o , "
P §a m
,w caklar arasında Hüseyin H i l m i Paşa i l e b i r l i k t e
İkinci Sadrazamlığı J

Gazi A h m e t M u h t a r Paşa, M a h m u t Şevket Paşa

ve A h m e t Rıza B e y ' i n de adları dolaşmaya başlamıştı. Hüseyin
H i l m i Paşa'yı 31 M a r t ayaklanmasını önceden görüp önleyemedi­
ği için s o r u m l u t u t a n l a r vardı. Fakat ittihatçı çoğunluğu Paşa'yı
k e n d i l e r i n e yakın bilmekte i d i l e r . Paşa zaten İttihatçıların i l e r i
gelenleri i l e anlaşarak hareket etmişti. Ortada b i r s o r u m l u l u k
olduğuna göre onlarla ortaktı. B u nedenledir k i Padişah'a tavsi­
ye edilerek Sadrazamlığa i k i n c i kez getirildi. Yeni Kabinede Ayan - 5

dan Saip E f e n d i Şeyhülislamlığa getirilmişti. Nazırlardan çoğu

i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i ' n d e n yana olmakla beraber İttihatçıla­
rın kodamanlarından b u kabinede de yer alan olmamıştır. Gerçi
k a b i n e n i n kuruluşu sırasında Talat'ın D a h i l i y e Nezareti'ne, Ca-
v i d ' i n de Maliye'ye getirilmesi görüşülmüştü. Fakat b u n l a r , p a r ­
t i uygun görmediği için kabineye girmekten çekindiler.
Hüseyin H i l m i Paşa Kabinesi başlıca i k i üç p r o b l e m i çözmek
zorunda i d i . B u n l a r d a n b i r i düzenin korunması öteki de H a r b
Divanı kararlarının yürütülmesi ve yeni düzene karşıt b u l u n a n
memurları temizlemekti.Düzenin korunması büyük güçlükler gös­
termemekte i d i . Hareket Ordusu'nun İstanbul'a girmesinden son­
ra sıkı yönetim duyurulmuş, siyasal p a r t i l e r geçici olarak kapa­
tılmıştı. M u h a l i f l e r d e n k i m i kaçmış, k i m i de tutuklanıp H a r b
Divanı'na verilmişti. Prens Sabahattin'den yana olanlar ( H a r b
O k u l u ' n d a k i öğrenciler dahil) sürgüne gönderilmişti. B u suret­
le basının ölçüsüz, akılsız ve bozguncu yayını da durmuştu. B ü ­
tün bunlardan başka b i r koruyucu tedbir olarak Mebuslar Meclisi
Sultan A h m e t ' t e k i binadan Çırağan Sarayı'na taşınmıştı.

H a r b Divanı, 3 1 M a r t ayaklanmasının hazırla­

H a r b Divanı
yıcı ve yürütücülerini yargılamak gibi gerçekten
v e Suçlular
çok karmaşık b i r p r o b l e m i l e uğraşmak z o r u n -
 O S M A N L I TARİHİ I X .

da idi. Düşük Padişah'tan başlayarak ve ayaklanmayı yönetmiş olan

takım çavuşları ile manga onbaşılarına kadar inerek sorumlula­
rı saptaması ve cezalar kestirmesi gerekiyordu.

. ,..„ . 31 Mart ayaklanması üzerine memleket dört bir

II. Abdultjamıl'ııı J

g yandan gönderilen telgraflarda Abdülhamit

ayaklanmadan suçlu tutulmuştu. Ayaklanmanın
bastırılması üzerine Millet Meclisi tarafından tahttan indirilme­
si bu suçu işlemiş olduğunun kabul edildiğini gösteren bir olay­
dı. Bununla bteraber, orduda ve ittihat ve Terakki üyeleri arasında
yargılanmasından yana olanlar da Vardı. B u nedenle H a r b Diva­
nı tarafından suçluluğunu belirten belgelerin aranmasına gidil­
mişti. Yıldız Sarayı'nda yapılan araştırmalar sonunda, düşük P a ­
dişah'ın büyük bir servet biriktirmiş olduğu meydana çıktı. B u
serveti değeri şu suretle saptanmıştı: 596.687 lira hazır para,
315.922 lira değerinde mücevher, 329.844 liralık müdevver em­
lak ve arazi geliri, bundan başka Yıldız'da ve Rayş (Reich) B a n ­
kası 'ndaki tahvillerinin de geliri 2 milyonu aşmakta idi. Sözü edi­
len emlak, çiftlik, bağ, bahçe, tarla, kışlak, çayır, zeytinlik, orman
ve daha bu gibi şeylerdi. Bunlar Bağdat, Halep, B a s r a , Beyrut,
Suriye, Işkodra, Yanya, Selanik, Musul, Aydın, Konya, Manas­
tır, Kudüs, Çatalca, izmit, E d i r n e ve istanbul vilayet ve sancak­
larında bulunmakta idi. Bunlardan en düşük değeri olan izmit'te
ve 947 lira değerinde idi. E n yüksek değerlisi ise Basra vilaye­
tinde idi ve 93.650 lira tutarında idi. Diğer yerlerdeki emlak ve
arazide bu i k i sayı arasında değişik değerlerde i d i . 1 4 3

Yıldız'da bu servet yığını yanında 33 yıl içinde biriktirilmiş,

tonlarca ağırlıkta casus jurnalleri de ele geçirildi. Bunların sıra­
lanıp incelenmesine k a r a r verildi ise de, b u karar yürütüleme-
di. Çünkü namus yapıtı bilinen birçok kişilerin ve bu arada ittihat
ve Terakki Partisi'ni desteklemiş ve desteklemekte bulunanların da
jurnal vermiş oldukları görüldü. Şu da var k i jurnalcilerden çoğu
emelsderinin karşılığını görmüşler yani para veya mevki sahibi ol­
muşlardı. Jurnallerin açıklanması memleket ahlakının düşmüş ol­
duğu uçurumun derinliğini göstereceği gibi ittihat ve Terakki

A b d u r r a h m a n Şeref: A . g . y a z m a , s. 76-77.
 İ K İ N C l M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 113

partisi safına geçmiş bulunan çıkarcıları da göstereceği için bu

partinin ülkücülüğüne leke sürecekti. Bundan ötürü jurnallerin
yakılmasından başka yapacak şey olmadığı anlaşıldı. Ne varki j u r ­
nallerin yakılması ile Abdülhamit'in kurmuş olduğu bu kudretli
Örgüt kaldırılamadı. Başka biçimlerde ittihatçılar devrinde de
yaşayıp ahlakı kemirmeye devam etti.

I I . Abdülhamit'in ne bu serveti ne de jurnalleri 31 Mart ayak­

lanması ile ilgili değildi. Harb Divanı'nin yaptığı diğer araştırma
ve soruşturmalar da onun sorumluluğunu kesin olarak belirten
deliller getirmemiştir. Kaldı k i , kendisi de: " 3 1 Mart olayında be­
nim kat'iyyen medhalim yoktur, hatta kendiliğinden gelmiş olan
bu fırsattan istifadeye bile tenezzül etmedim" demekte ve olayın
hazırlanmasında Kıbrıslı Kâmil Paşa'nın oğlu Sait Paşa ile A r ­
navut ismail K e m a l ' i n rolü olduğunu belirtmektedir . Bunun­ 144

la beraber düşük Padişah'ın, sözü geçenayaklanmada, tamamen

suçsuz olduğunu kabul etmek te kolay değildir. B i r gerçektir k i
Abdülhamit Meşrutiyet'i isteyerek duyurmamıştır. Bundan baş­
ka Meşrutiyet'in duyurulmasından sonra kendisine karşıt olan ga­
zeteleri para ile satın almaya giriştiği de yine kendi sözü ile
b e l l i d i r . Ayaklanmanın kendisine karşı yapılmış olmadığı h u ­
145

susunda imzasız bir mektup almış olduğu da dikkati çekici bir

olaydır . 146

Abdülhamit bundan başka, ayaklanmanın gelişmesini sükû­

netle izlemiş ve Meşrutiyet'i koruyacağına dair önceden and iç­
miş olduğu halde bu konuda olumlu hiçbir girişimde
bulunmamıştır. Tersine isyancılara Başkatibi aracılığı ile gönder­
diği mesajında istibdat devrinin alışılmış deyimleri olan Z i l -
lullalı (Tanrının gölgesi) ve Halife-i Muazzam deyimleri geçmekte,
hükmü kıyamete kadar sürecek olan Şeriate dikkat edileceği be­
lirtilmekte ve ayaklanmaya karışanlara hareketlerinden dolayı
istemiş oldukları af bağışlanmaktadır. Bundan başka Abdülha­
mit, ayaklanma karşısında hükümet ve ençok onu destekleyen i t ­
tihat ve Terakki Partisi'nin çok zayıf olduğu sonucunu çıkarmış,

1 4 4
S o l Yayınlar: Abdüllıamidin Hatıra D e f t e r i , s. 136-137.
1 4 5
A l i Cevat: A . g . e . , s. 4 0 .
1 4 6
İbid, a. 5 6 .

Osmanlı Tarihi IX, 8

114 O S M A N L İ TAKİBİ I X .

Tevfik Paşa'mn sadrazamlığa getirilmesinden sonra sözü geçen

p a r t i örgütleri tarafından i s t a n b u l ' a gönderilmiş protesto tel­
graflarını da " b l ö f " saymıştır . 147

I I . Abdülhamit b u h a r e k e t l e r i n i n cezasını tahtından i n d i r i l ­

m e k suretiyle ödemiş sayılabilirdi. Fakat H a r b Divanı düşük Pa­
dişah'ın yargılanmasını gerekli görmekte i d i . B u k o n u i l e i l g i l i
rapor Hüseyin H i l m i Paşa Kabinesi'nin b i r toplantısında görüşül­
dü. Harbiye Nazırı böyle b i r hareket "asla caiz olamaz" diye
k e s t i r i p attı. Şeyhülislam Sahip Bey de yumruğunu masaya v u ­
r a r a k "altıyüz yıllık Osmanlı Devleti'nde asla görülmemiş b i r h a l ,
böyle b i r r a p o r u n düzenlenmesine de, burada okunmasına da te­
essüf e d e r i m " diye bağırıp çağırmaya başladı sonunda r a p o r oy
birliğiyle r e d e d i l d i . 1 4 8

Abdülhamit'in sonu daha önce, i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i k o ­

damanlarının i s t a n b u l ' d a yapmış oldukları gizli b i r toplantıda
da görüşülmüştü. Aralarında Talat (Paşa) ve D o k t o r Nazım'ın b u ­
lunduğu b i r azınlık Abdülhamit'in yalnız yargılanmasını değil,
fakat X V I ' n c ı Louis g i b i ölüm cezasına çarptırılmak suretiyle
ortadan kaldnuhnasını uygun görmüştü. Enver (Paşa)'in böyle b i r
h a r e k e t i n Almanya'da kötü e t k i yapacağını, esasen A l m a n I m p a -
ratorluğu'nun da b u n u u y g u n bulmadığını söylemesi üzerine ç o ­
ğunluk yargılamanın gereksizliğine k a r a r vermişti . 149

31 M a r t olayının i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i t a r a -
Ittihat ve fından hazırlanmış olup olmadığı da sözkonusu
Terakki Partisi'nin , TT ı TV I I • •
c ı ı x, olmuştur. H a r b Divanı r a p o r u n d a b u p a r t i n i n
S o r u mluiugıı 3
* r

sorumluluğu üzerine saptanmış olan b i r takım

genel suçlamaları şu suretle belirtmiştir:
" i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i ' n i n m i l l e t i e s i r l i k t e n kurtarıp öz­
gürlüğe ve Meşrutiyet'e ulaştırması hususundaki h i z m e t l e r i h e r
türlü sitayişin üstündedir. Fakat üyeliğe k a b u l edilmemelerinden
gücenmiş olmaları, i s t a n b u l merkezi üyelerinden k i m i l e r i n i n hü­
kümet işlerine karıştıkları hakkındaki doğru yanlış b i r takım de-
1 4 7
Danişnıend, İsmail M a m d i : A . g . e . , s. 3 0 .
1 4 8
Türkgeldi, A H F u a t : A . g . e . , s. 4 8 .
1 4 9
B a s r i B e y : L e M o n d O r i e n t a l , s. 4 4 .
 İKİNCİ. M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 115

d i k o d u l a r m yayılması, sürgüne gönderilen ve haksızlığa

uğrayanların i s t e d i k l e r i yardım ve dostluğu görmemeleri m u h a ­
l i f parti ve cemiyetlerin kurulmalarına sebep olmuştur. B u muhalif
parti ve cemiyetlerin b i r b i r i n i kıskanmaları ve rekabetleri ve hü­
kümetin hiçbir nizam ve kanuna tabi olmayarak k u r u l a n b u ce­
miyet ve p a r t i l e r i n zararlı h a l ve h a r e k e t l e r i i l e i h t i l a l çıkarına
tehdidlerine seyirci kalması i r t i c a i m i hazırlanıp meydana gelme­
sine neden olmuştur . 150

B u satırlar, i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i ' n i n Meşrutiyet'in d u y u ­

rulmasından sonraki davranışı i l e muhalefetin nasıl güçlenmiş
olduğunu ve irticanın nasıl meydana geldiğini açıklamaktadır.
Yoksa 31 M a r t ayaklanmasının k i m l e r tarafından hazırlanmış,
sevk ve idare edilmiş olduğunu göstermemektedir. Oysaki m u ­
h a l i f l e r d e n b u ayaklanmanın i t t i h a t ve T e r a k k i tarafından ha­
zırlanmış olduğunu iddia edenler vardır. B u iddiacılardan b i r i s i
ittihatçı olmakla beraber Talat'a ve arkadaşlarına karşıt olan Dü­
kakinzade Sabri'dir. Sabri'ye göre, b i r i s i n d e n teşvik gören E n ­
ver (Paşa) cemiyet içindeki ve dışındaki muhalefeti ezmek için
Avcı Taburları i l e b i r komplo hazırlarken b u komplo kendiliğin­
d e n , islamcı ve Meşrutiyet'e karşı k a r a k t e r taşıyan b i r ayaklan­
ma haline gelmiştir . Şeyhülislam Cemal E f e n d i de hatıratında
151

Avcı Taburlarına değinerek, bunların beklenmeyen surette ayak­

l a n a r a k , sonunda İttihatçıların İstanbul'da e t k i l e r i n i n artması­
na sebep olduklarına işaret etmekte ve b u olayı d i k k a t çekici
bulmaktadır . B u üstü kapalı sözünden de İttihatçıları ayak­
152

lanmayı hazırlamakla suçlu gördüğü anlamı çıkmaktadır. Prens

Sabahattin i l e arkadaşlarıda b u gibi suçlamalara girişmişlerdir.

Bütün b u suçlamalar, inandırıcı belgelerden yoksun zan ve

tahminlerden i b a r e t t i . Muhalefetin politikayı Makyavelci b i r z i h ­
niyetle netice alma sanatı g i b i k a b u l etmesinin b i r sonucuydu.
İktidarda olmamakla beraber hükümeti k u r d u r a n ve o n u des­
tekleyen İttihatçı p a r t i n i n m u h a l i f l e r i n i ezmek için kendisine k a r ­
şı b i r ayaklanma hazırlamaya kalkmış olduğunu düşünmek ve

l â 0
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I , s. 4 0 4 .
I M
Dükakinzade B a s r i B e y : A . g . e . , s. 3 2 .
1 5 2
Şeyhülislam E b u Cemalettin Efendi'nİn Hatırat-ı S i y a s i y c s i , s. 16.
II6 O S M A N L I TARİHİ I X .

k a b u l etmek akıl ve mantığın u y g u n göreceği b i r iş değildi. K a l ­

dı k i 31 M a r t ayaklanmasında m u h a l i f l e r i n suçluluğuna dokunan
çeşitli n o k t a l a r da vardı.

Muhalefetin M u h a l e f e t i n sözü edilen ayaklanma i l e ilgisi y u -

0 , , v karıda az ç o k açıklanmıştı. H e r ne k a d a r H a r b
Sorumluluğu » J J

Divanı r a p o r u n d a b u ilgiye b i r cümle i l e d o k u ­

nulmuş ise de, muhalefet örgütlerinin ve siyasal kişilerin ayak­
lanmayı kışkırtmadaki r o l l e r i siyasal düşünceler ve olaylarla
belirtilmişti. Öte yandan, bunların yabancı devletler ajanları üe işbir­
liği yapıp yapmadıkları da akla gelen bir konudur. B u konu üzerinde
nedense durulmamış veya d u r u l m a k istenmemiştir. 31 M a r t ayak­
lanması başladığı sırada M a a r i f Nazırı olan A b d u r r a h m a n Şe­
r e f , b u hususta şöyle demektedir:
" 3 1 M a r t olayında b i r yabancı parmağı olduğu düşüncesin­
de b u l u n a n l a r bana göre yanılıyorlar, çünkü başka nedenler faz­
lası i l e vardı ve y e t e r l i i d i " . 1 5 3

Osmanlı D e v l e t i ' n i n son vak'a yazarlığını da yapmış olan A b -

d u r a h m a n Ş e r e f i n b u düşünüş tarzı mantıklı değildir. Sözünü
ettiği " f a z l a n e d e n l e r " ne k a d a r y e t e r l i olursa olsun acaba b u
n e d e n l e r i hazırlamada yabancı parmağı olamaz mı? A b d u r a h -
man Şeref Osmanlı t a r i h i n d e yabancı devletlerin çevirmiş o l d u k ­
ları entrikaları unutmuş olsa b i l e , I I . Abdülhamit'in i n g i l i z
siyaseti üzerine söylemiş olduğu şu sözleri hatırlayamaz mıydı: " i n ­
gilizler diğer bütün m i l l e t l e r d e n daha ç o k k o r k u l a c a k b i r m i l ­
l e t t i r . Hiç b i r vaadin onlar için kutsallık değeri y o k t u r " . " I I I . 1 5 4

Selim devrinden i t i b a r e n Osmanlı D e v l e t i ' n i n başına gelen bütün

felaketlerde i n g i l i z entrikalarının etkisi o l m u ş t u r " . 155

B u kitabın yazarının görebildiği kaynaklar ve olaylar arasında

k u r m a y a çalıştığı bağlantılara göre 31 M a r t ayaklanmasını h a ­
zırlayan ve e l l e r i n d e n geldiği k a d a r çalışanlar arasında i s m a i l
Kemal,Prens Sabahattin, Kıbrıslı Derviş Vahdeti ve i n g i l i z ajan­
ları vardır. Farklı siyaset meselelerine bağlı b u l u n m a k l a bera-

1 5 3
A b d u r r a h m a n Şeref: A . g . y a z m a , s. 12.
1 3 4
A H V e h b i : Abdülhamit I I . , s. 1 0 3 .
l s s
Atıf Hüseyin: Abdülhamit'in Hatıratı, y a z m a , T T K .
 İKİNC İ M EŞ K UTİYET D E VRİ. İÇ O L A Y L A R I 117

ber bunlar i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i ' n i n amansız düşmanı olup

o n u d e v i r m e k konusunda birleşmekte i d i l e r .

31 M a r t ayaklanmasının hazırlanmasında ve yö-

İ8iııuil K e m a l _ .
netilmesinde başlıca rolü oynayan i s m a i l K e m a l
A r n a v u t asıllı i d i . K e n d i deyimine göre 1844'te
Valona'da doğmuştu ve K a n u n i Sultan Süleyman'ın sadrazamla­
rından Sinan Paşa ailesinden gelmekte i d i .
Selanik'te i l k okula devam ederek Türkçe öğrenmiş daha sonra
Rumca ve yabancı d i l de öğrenmiş, Sadrazam M i t a t Paşa'nın k a ­
tipliğinde bulunmuş, b i r aralık Trablusgarp Valiliği yapmıştır.
Abdülhamit ile bozuşması üzerine Avrupa'ya geçip Genç Türk T

l e r arasına katılmıştır.
İsmail K e m a l ' i n ülküsü Arnavutluk'ıın bağımsızlığını sağla­
maktı. B u konuda ingiltere'ye güvenebileceğini sandığı için İn­
giliz dostu i d i . İngiliz ve Y u n a n devlet adamları arasında dostları
vardı. Meşrutiyet'in duyurulmasından sonra İstanbul'daki İngi­
liz Elçisi i l e de k u v v e t l i b i r d o s t l u k kurmuştu. K e n d i s i n i Kıbrıs­
lı K a m i l Paşa'ya bağlayan da b u dostluk i d i . İsmail K e m a l , İttihat
ve T e r a k k i Partisi'ne o kadar düşmandı k i , Sadrazam K a m i l Pa­
şa'yı b u p a r t i y i kapatmadığı için suçlu tutmuş ve önceden görül­
düğü üzere b u işi gerçekleştirmek üzere b i r k o m p l o hazırlamış
isede K a m i l Paşa K a b i n e s i ' n i n devrilmesi i l e b u iş yarıda kalmış­
tı. Kâmil Paşa'nın Sadrazamlıktan çekilmesi İngiltere'yi de kuş­
kulandırmıştı. İngiltere'nin A l m a n imparatorluğu i l e sıkı b i r
d o s t l u k devam e t t i r e n Abdülhamit'in is t i b d atçı r e j i m i n i n yerine
Meşrutiyet idaresinin kurulmasını desteklemesi, b u idareyi İn­
giliz dostu sadrazamlar ve nazırlar aracılığı i l e k o n t r o l edebile­
ceğini sanmasından Ötürü i d i . Oysaki, İttihat ve Terakki K a b i n e ­
s i ' n i n A l m a n l a r a güvenerek İslamcı ve aynı zamanda milliyetçi
b i r siyaset izlemeye başladığını görmekle kuşkusu artmıştı. N i ­
t e k i m daha 31 M a r t ayaklanmasından dokuz ay önce İstanbul'­
d a k i i n g i l i z Elçiliği Baştercümanı F r i t z M a u r i c e endişelerini şu
suretle belirtmiştir:

"... Eğer b u hareket başarı kazamrsa, Hilâli Ayasofya'nin ebe­

d i b i r süsü yapacaktır. Türkiye'yi Kafkasya, Kırım, Balkanlar gibi
 OSMANLİ TARİHİ I X .

eski v i l a y e t l e r i n i istemeye kararlı, k u v v e t l i ve saldırgan b i r k u d ­

r e t haline getirecek... Rusya için yutulması güç b i r d e m i r leble­
b i olacaktır.... Ayrıca Türklerin .... milliyetçi duygulara sahip
olacakları muhakkaktır..O zaman, G i r i t , Mısır, Makedonya, Bos­
na, Aden, Lübnan, Kıbrıs meselelerinde, b e l k i de Bağdat'taki özel
d u r u m u m u z hakkında söz sahibi o l m a k isteyeceklerdir. — şim-
* d i i k t i d a r d a " i n g i l i z K â m i l " v a r amma p a r t i mensupları arasın­
da " H e r r Von F e r i t " F e r i t Paşa'yı^iktidarda görmek isteyenler
pek ç o k " . 1 5 6

Kâmil Paşa'nın Sadrazamlıktan düşürülmesinden sonra, i s ­

m a i l K e m a l , kendisi gibi.Arnavut asıllı Müfit, Dükakinzade Sabri
ile anlaşarak ittihatçıların kontrolü altında b u l u n a n Avcı Tabur­
larını kazanmak için işlek b i r propagandaya girişmiştir. B u t a -
b u r l a r d a k i askerlerden çoğunun A r n a v u t olması işlerini
kolaylaştırmıştır, isyancıların başı olarak ortaya çıkan H a m d i Ça-
vuş'un A r n a v u t olması da d i k k a t çekicidir. 31 M a r t ayaklanma­
sının başarıya ulaşmasından sonra, isyancıların Kâmil Paşa'yı veya

i s m a i l K e m a l ' i Sadrazamlığa getirmeyi istemiş olmaları da şöyle

tesadüf cinsinden b i r olay g i b i elbette k a b u l edilemez. B u n u n g i ­
b i İsmail K e m a l ' i n 31 M a r t olayının Meşrutiyet'e karşı b i r hare­
ket olmadığı y o l u n d a k i Mebuslar M e c l i s i b i l d i r i s i n i İngiliz
Eiçisi'nin aracılığı ve Türkiye'deki İngiliz konsolosları tarafından
halka duyurulmasını sağlaması, elbette İngiltere'nin insan ve u y ­
garlık adına hareket ettiğine bağlanamaz. Bütün bunlardan başka
İsmail K e m a l ' i n , Hareket O r d u s u ' n u n İstanbul'a girmesini Önle­
m e k üzere İngiltere'nin b i r müdahalesini sağlayacağı sırada d i k ­
k a t darlığı sebebiyle, İngiliz Elçiliğine' sığınarak ve İngiliz
bandıralı b i r v a p u r l a İstanbul'dan kaçması da İngilizlerin k i m ­
l e r d e n yana olduğunu gösteren ayrı b i r d e l i l d i r .

« o. . . Prens Sabahattin'in sözü edilen ayaklanmadaki

P r e n s Sabahattin'in
„ ,„ rolüde oldukça karanlıktır. B i l i n e n şudur k i
Rolu . . .

ayaklanmanın b i r i n c i günü Prens h a r b gemile­

r i arasında m e k i k dokumuştur. Ayaklanmanın başarıya ulaşma­
sından kendisine b i r pay çıkarmış olduğu Serbesti Gazetesi sahibi
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I I , s. 917.
 İ K İ N C İ . M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 119

Mevlanzade Rıfat'a söylemiş olduğu şu sözlerinden anlaşılmak­

tadır: "İşte biz d u r u r d u r u r da siyaset meydamnda böyle atılırız"
demişti. Mevlanzade'nin donanmadan yana kuşkulu olduğunu söy­
lemesi üzerine de " D o n a n m a da b i z i m l e d i r " demiştir . 157

Bundan başka, Hareket Ordusu'nun İstanbul'a yaklaşması üze­

r i n e A n a d o l u ' y a kaçan askerlerin üzerinde Prens Sebahattin'in
" A s k e r arkadaşlar selamünaleyküm" diye başlayan b i r m e k t u ­
b u ele geçirilmiştir. B u mektupta " P e y g a m b e r i m i z , ben Dünya'-
ya güzel ahlakı tanımak için geldim, buyuruyor. Kuran-ı K e r i m ' -
i m i z d e adalet ve i y i l i k emrediyor. D e m e k k i , d i n i m i z e
uygun b i r fetva olmadan hiçbir f e r d i n canına değil kılına d o k u n ­
mağa hakkınız yoktur. Vatana h a i n l i k edenleri Şeriat'm e m r i y l e
k a n u n cezalandırır" d e m e k t e d i r . 158

B u m e k t u b u n sonradan Prens tarafından ayaklanmayı yatış­

tırmak amacıyla yazılmış olduğu söylenmiştir. Ne var k i mektupta
d i n d e n , diyanetten ve şeriatten söz açıldığı halde, Anayasa'dan
ve Meşrutiyet'ten b i r tek kelime geçmemektedir. B u n d a n başka
mektupta b i r de " v a t a n h a i n l e r i " deyimi geçmekte ve bunların
fetva üzerine-cezalandırılacağı söylenmektedir. K i m d i r b u vatan
h a i n l e r i ? . . . Anayasa'ya göre vatan h a i n l e r i n i n nasıl cezalandırı­
lacağı belirtilmiş iken fetva ne oluyor?... Bütün b u n l a r P r e n s i n
ancak İttihatçı düşmanlığı i l e hareket etmiş olduğunu göstere-
mezse başka ne anlam taşıyabilir?...

Kıbrıslı Derviş Vahdeti 31 M a r t Ayaklanması 'nı

Derviş V a h d e t i ' n i n

R o hazırlamak için elinden gelen kuvveti harcamış,

i ü

muhalefet p a r t i l e r i ve basını İttihat ve T e r a k k i

Partisi'ne karşı birleştirmeye m u v a f f a k olmuştu. Çalışmaların­
da Kıbrıslı Kâmil Paşa ile İngiliz ajanları tarafından desteklenmiş­
t i . Afohdeti'nin Avcı Taburları arasında kışkırtıcı faaliyetlerde b u ­
lunduğu bazı İngiliz kaynaklarında da açığa vurulmuştur . 159

1 5 7
Erdoğan Lütfü: Aylık A n s i k l o p e d i , s. 1718.
1 4 8
A h m e t B e d e v i K u r a n : A . g . e . , s. 2 8 0 .
1 5 9
P c a r s , S i r E d w i n : A . g . e . , s. 2 7 2 .
120 O S M A N L I TARİHİ I X .

H a r b Divanı 31 M a r t Ayaklanması'nda suçlu o l -

l l a r b Divanı'mu 3

dukları b e l l i olanlardan 49 kişiyi asılmak sure-

K ararları t •*

0 tiyle i d a m , 37 kişiyi süresiz hapis ve kalebentlik,

390 kişiyi hapis, 139 kişiyi de sürgün cezalarına çarptırdı. İdam
edilenler arasında yaverlerden Kabasakal Mehmet Paşa, E r z u ­
r u m G a r n i z o n Komutanı Yusuf Paşa, Abdülhamit'in Baş Musa­
h i b i Cevher Ağa, Taşkışla Taburları Komutanı İsmail Hakkı i l e
V o l k a n Gazetesi sahibi Derviş Vahdeti, vardır. Vahdeti, H a r e k e t
O r d u s u Komutanlığı'na b i r dilekçe ile başvurup akıldan zoru o l ­
duğunu i d d i a ederek ölümden k u r t u l m a k istemiş ise de b u n u n
b i r faydası görülmemiştir. B u n d a n başka ayaklanmayı başlatan,
Dördüncü Avcı T a b u r u ' n d a n Binbaşı A l i K a b u l i ' y i şehit eden de­
n i z c i l e r d e n birçok er ve erbaş i d a m edilmiştir.
M e m u r ayaklanması her hükümet değişiminde
K a b i n e Değişikliği çıkmakta i d i . Hüseyin H i l m i Paşa'mn i k i n ­
o r t a y a

c i sadrazamlığında da aylık s o r u n u biçiminde bütçe görüşmele­

r i n e ilişkin o l a r a k ele alındı. Pekçok m e m u r y e r i n d e n atıldı.
Hiçbir c i d d i esas gözetilmeyerek nazırların aylıklarından başla­
m a k üzere m e m u r aylıkları saptandı. B u n d a her nazırın k e n d i
memurlarını savunma biçimi e t k i l i o l d u . N i t e k i m Maliye Neza­
r e t i Müsteşarına 10.000 kuruş aylık bağlanmasına karşılık, H a ­
r i c i y e Müsteşarı i l e Adalet Müsteşarına 6.000'er kuruş bağlan­
mıştı. Hüseyin H i l m i Paşa, b u adaletsiz ölçüden ve özellikle
İttihatçı kodamanlarının k e n d i işine karışmalarından alınarak,
sadrazamlıktan çekildi (28 Aralık 1909).
2. H A K K I PAŞA K A B İ N E S İ V E R E F O R M L A R

Hüseyin H i l m i Paşa K a b i n e s i ' n i n çekilmesi üze-

K a b i n e n i n Özelliği' . n '-r»ı' • . T T I I T» -tT •• ı •

rıne Koma Mçısı Hakkı üey, Vezaret rütbesine

yükseltilerek yeni k a b i n e y i k u r m a k l a görevlendirildi. Şeyhülis­
lamlığa da Hüseyin Hüsnü E f e n d i g e t i r i l d i . Padişah V. M e h m e t ,
Hakkı Paşa'ya hitablı Hattı Hümayun'unda, kabinesinin üyeleri­
n i seçmesini, devlet işlerini Şeriat ve Anayasa ilkelerine göre yü­
rütmesini emrettikten başka, çeşitli halk toplulukları arasında i y i
geçim sağlamasını; memleketin ilerlemesini ve halkın refahım sağ­
layacak yeni kanunlar çıkarmasını öğütlemekte i d i (12 Ocak 1910).
Sadrazam Hakkı Paşa 47 yaşında i d i . İstanbul'da doğmuş, Mül-
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 121

kiye (Siyasal B i l g i l e r ) O k u l u ' n u bitirmiş ve Sarayda Baş Tercü-

m e c i o l a r a k m e m u r l u k hayatına girmişti. B u n d a n sonra yüksek
o k u l l a r d a Devlet H u k u k u , T i c a r e t H u k u k u ve i d a r e H u k u k u öğ­
retmenliklerinde bulunmuştu. Dışişleri Nezareti'nde i l k Türk H u ­
k u k Müşaviri o l a r a k çalışmış, A l m a n i m p a r a t o r u ' n u n ve daha
başka devlet başkanlarının i s t a n b u l ' u ziyaretlerinde yanların­
da bulunmuştu. Meşrutiyet'in duyurulması üzerine, sıra i l e M a ­
a r i f Nazırı ve D a h i l i y e Nazırı o l a r a k da h i z m e t görmüştü. Roma
Elçiliği'ne 1908'de atanmış ve oradan da sadrazamlık görevine
çağırılmıştı. Düzenli b i r öğrenim görmüş, açık f i k i r l i , d e m o k r a t
r u h l u ve tecrübeli b i r devlet adamı o l a r a k b i l i n m e k t e y d i . 160

Hakkı Paşa, Roma'dan istanbul'a gelişinde (11 Ocak 1910) bü­

y ü k ve heyecanlı gösterilerle karşılandı, Paşanın karşılayıcılara
verdiği demeçte *'Adl-ü-Ihsan" getirdiğini söylemesi ise adeta si­
h i r l i b i r e t k i yaptı. B u d e y i m i n K u r ' a n ' d a y e r i vardı. K u r ' a n ' d a
y e r i olan her söz ise sonsuz tefsirlere açıktı. Herkes k e n d i n i n özel
d e r t l e r i n i n olduğu g i b i memleket sorunlarınında Adl-ü-Ihsan" 4

politikasının yürütülmesiyle çözüleceği ümidine kapıldı: Haksız­

lıklar sona erecek, h a k y e r i n i bulacak, memleket abadan olacak,
h a l k da refah ve h u z u r a kavuşacaktı. Fakat böyle b i r politikanın
nasıl yürütüleceğini ne Hakkı Paşa b i l i y o r d u ne de h a l k düşüne­
biliyordu.

. „ „, Hakkı Paşa programını hazırladığı sırada M e -

Meclıs Binasının ı , 11 - -
buslar M e c l i s i n i n toplanmakta olduğu Laragan
Yanması
Sarayının yanması (19 Ocak), yeni kabine için b i r
uğursuzluk belirtisi sayıldı. Yangm üzerine basında çeşitli y o r u m ­
lar çıkmaya başladı. Yangında mahvolan servete acıyanlar çıktı­
ğı g i b i , i s t a n b u l g i b i yangını b o l b i r şehirde olayı n o r m a l
karşılayanlar da b u l u n d u , imparatorluğun çeşitli bölgelerinden
Meclis Başkanlığı'na taziyet telgrafları çekildi. B u telgraflardan
yalnız birisinde saraylarımızın sigorta ettirilmesi tavsiye edilmekte
i d i . Daha önceleri sigortanın, d i n yönünden caiz olmadığı husu­
sunda fetva verilmiş bulunduğu için buna olanak y o k t u . Birçok
yangınlarda olduğu g i b i , Çırağan yangınında da sebep ve f a i l aran-
1 6 0
İnal, İbnülemîn M a h m u t K e m a l : S o n S a d r a z a m l a r , C . X I I , s. 1763.
 122 O S M A N L I TARİHİ I X .

inadı. Zaten İstanbul'da"saray kıtlığı da y o k t u . Mebuslar M e c l i ­

si, sultan hanımlardan b i r i s i n i n Meclise tahsis etmek istediği sa­
raya yerleşmekten vazgeçerek, Fındıklı Sarayı'nda çalışmala­ 161

rına devam e t t i .

Hakkı Paşa 24 Ocak'ta M e b u s l a r M e c l i s i önün-

Uükümelin Programı , , . .. ı ı r\
<* de programını o k u d u . Programın başında Os­
manlılık ülküsünün izleneceğini ^çeşitli Osmanlı toplulukları
arasında sevgi, saygı ve güven sağlanacağı b e l i r t i l d i k t e n sonra şu
konulara dokunulmakta i d i :
1. H u z u r ve sükun sağlanacaktır.
2. H a k ve Adalet gözetilecek, b u hususta şiddetle m e r h a m e t
beraber yürütülecektir.
3. Osmanlı toplulukları arasında meydana gelmiş olan anlaş­
mazlıklar kaldırılacaktır.
4. Genel ve özel k a n u n l a r l a yönetilen vilayetlerimizden k i ­
m i l e r i n i n yönetim sistemi yeniden incelenecektir. Yeınen'de ayak­
lanma ve G i r i t ' t e huzursuzluk bulunduğundan, b u yerler için yeni
b i r düzen düşünülecektir.

5. Yabancı devletlerle ilişkilerde barışın sağlanması y o l u n ­

da b i r p o l i t i k a i z l e n e c e k t i r . 162

Program ana hatları i l e yapıcı b i r nitelikte o l -

' 1
duğu halde, güvenoyu söz konusu olunca mebus­
1

l a r d a n bazıları hiçte beklenmeyen b i r direnme göstermeye

başladılar:

— Lütfü F i k r i (Dersim): " K e n d i l e r i n i kiın çağırdı ise, Hü­ 1 6 3

seyin H i l m i Paşa'yı k i m azletti ise b u programı onların yanında

o k u m a k , onların itimadını istemek gerektir."
—- İsmail K e m a l (Berat): D e r h a l güvenoyu verilmesine taraf­
tar değilim. Birkaç gün b e k l e n m e l i d i r . "

1 6 1
S o n r a d a n Güzel S a n a t l a r A k a d e m i s i o l a r a k kullanılan binadır. B u saray C u m h u r i ­
yet d e v r i n d e yanmıştır.
M c c l i s - i M e b u s a n Zabıt C e r i d e s i ; İçtima 2 9 , 1 1 Kanunu's-sâuî 1325 (24 O c a k 1910).
1 6 3
S a d r a z a m Hakkı Paşa kastedilmektedir.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 123

— Şevket Paşa (Divaniye) (Sadrazama h i t a p ederek): " K a b i ­

n e y i bütün hürriyet ve i r a d e n i z i k u l l a n a r a k kurmuş bulunduğu­
n u z u zannediyorum. Sadrazam Paşa H a z r e t l e r i : Bilmiş olunuz
önceki sadrazamların başarısızlığı ve düşmelerinin başlıca sebebi
i s t e d i k l e r i g i b i ve serbest olarak hareket edememeleri ve işleri­
ne karışılmış o l m a s ı d ı r . " 164

B u suretle muhalefet, programın esasları üzerinde tartışmak­

t a n ç o k , İttihat ve T e r a k k i ' n i n Hükümet işlerine karışması n o k ­
tasında birleşmiş ve eleştirilerini ona yöneltmeye başlamıştı.
H e r ne k a d a r H a l i l Bey (Menteşe) İttihat ve T e r a k k i adına k o n u ­
şarak Sadrazam Hüseyin H i l m i Paşa'nın çekilmesinde baskı ya-
pddığı iddiasını çürütmeye çalıştı ise de faydası görülmedi. Güven­
oyuna başvurulunca 187 üyenin o l u m l u oy kullanmasına karşı
34 üyenin olumsuz oy vermiş olduğu anlaşıldı. B u olumsuz oylar
muhalefetin kuvvetlenmekte olduğunu gösteren i l k önemli işaretti.

Bilindiği gibi Osmanlı împaratorluğu'nda modern

Bülçe Tartışmaları , , , ,. . . . -, • • ı* T>» i ı •
anlamda bütçenin geçmişi çok y e m ıdı. Jooyle b i r
bütçe usulünün devletçe k a b u l edileceğinden i l k defa Islahat Fer-
manı'nda (1856) söz edilmiş, i l k bütçe de ç o k k a b a gelir ve gider
t a h m i n l e r i i l e 1861-1862 yılı için hazırlanmıştı. Yaklaşık o l a r a k
b i r buçuk yıl kadar sürmüş olan B i r i n c i Meşrutiyet devrinde M e ­
buslar M e c l i s i b i r bütçe K a n u n u meydana getirmeye çalışmış ise
de M e c l i s ' i n kapatılmasından sonra, Abdülhamit devrinde bütçe
Vükela Heyeti (Nazırlar Meclisi) tarafından hiçbir c i d d i esasa da­
yanılmadan hazırlanmış ve h a l k a da duyurulmuştu. B u nedenle
İkinci Meşrutiyet'in duyurulmasından soma bütçenin Mebuslar
M e c l i s i tarafından hazırlanması ve tartışılması, yerleşmiş ve alı-
şdmış b i r geleneğe dayanmamakta i d i . Dolay ısı ile tartışmalar ge­
n e l o l a r a k bütçe konuları dışına taşmakta ve çeşitli tartışmalara
y o l açmakta i d i .
Meşrutiyet'in duyurulmasından sonra İttihat ve
ikinciMe^ruiiyei'in X e riktidarı k o n t r o l etmeye başladığı sıra-
a k k i )

Bütçeierî da kasalar bomboştu. Üstelik f a i z l e r i ödenmesi

gerekli birçok borçlar vardı. Başka çare o l -

1 6 4
M e c l i s - i M e b u s a n Zabıt C e r i d e s i , a . g . toplantı, s. 6 2 , 67.
.124 O S M A N L I TARİHİ I X .

madiği için Osmanlı Bankası'ndan 4.7U.124 lira tutarında bir borç­

lanma yapıldı (19 Eylül 1908). 31 Mart Ayaklanması'ndan sonra
olağanüstü bütçe usulüne başvuruldu. B i r aralık I I . Abdülha­
mit'in biriktirmiş olduğu ve halk arasında astronomik rakamlarla
•değerlendirilmiş servetten faydalanılarak dengeli bir bütçe ha­
zırlanabileceği sanılmıştı. Ne var k i Abdülhamit'in el altında bu­
lunan servetinin 1.800.000 lirasının hisse senetlerinden, 900.000 i
Lirasının arsalar değerinden ve 450.000 lirasının nakitten ve bun­
dan başka ingiliz, Alman ve Fransız tahvillerinden ibaret oldu- I
ğu görüldü. B u servetin mümkün olanlarından faydalanmak
suretiyle hazırlanan 1909 bütçesi, 30 milyon gelir ve 25 milyon
gider olarak kabul edilmiştir . 165

1909-1910 bütçesine gelince, devletin yıllık ihtiyacı 32 milyon

lirayı bulduğu halde bütçe geliri ve gideri 26 milyon olarak bağ­
lanmış ve gelirle gider arasındaki açığın kapatılması için 6 mil­
yon liranın borçlanmak suretiyle sağlanması düşünülmüştür.
Bütçenin harcamalarına gelince durum şöyle idi: 8,5 milyon lira
memleketin borçlarına, 14 milyon lira K a r a ve Deniz Kuvvetle­
rine, yapılacak borçlanma ile birlikte geri kalan 9,5 milyon lira­
da devletin geri kalan bütün hizmetlerine karşılık tutulmuştu.
B u paradan da eğitime 880.000; bayındırlığa 880.000; ve ziraat,
maden ve ormanlara 367.000 lira tahsis edilmiştir. B u son rakam­
dan maden için konulan para çıkarılınca ziraat için 200.000 lira
kalmaktadır. B i r ziraat memleketi olan Osmanlı împarator­
luğu'nda, devletin 26 milyon gelirinden 20 milyonunu çiftçi ve
köylü verdiği halde bunun ancak yüzde biri kadarı da ziraatin
kalkınması için ayrılmakta idi. Kaldı k i bu paranın da önemli
bir kısmı memurlara gitmekte i d i . 1 6 6

K a m u hizmetleri için ve bu arada tarım için devede kulak

kabilinden bir para ayrılmış olması, muhalif mebuslardan çok i t ­
tihat ve Terakki mebusları arasında şiddetli bir tepki uyandırdı.
Bütçede ekonomi sağlanması hususunda memur maaşlarının azal­
tılması, damatlara verilmekte olan tahsisatın kesilmesini teklif

1 6 5
Tanîn, 2 4 N i s a n 1910.
« " Tanİn, 10 H a z i r a n 1910.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 125

edenler oldu. Bazı muhalif mebuslarda müterakki vergiye gidil­

mesi ve birtakım ticaret maddelerinin devlet lekeli haline geti­
rilmesinden söz ettiler.

Memur maaşlarının zaten her bütçe görüşmesi

M e m u r Maaşları , . ı ı 0 1 1

sırasında tartışılması adet olmuştu, oon Kere ola­

rak Hüseyin H i l m i Paşa Kabinesi zamanında memur ayıklaması
yapılmıştı. Açığa çıkarılan 5000 kadar memur, haksız yere yer­
lerinden atıldıklarından dem vurarak basma ve Meclis'e şikayet­
ler yağdırarak ortalığı telaşa vermiş bulunuyorlardı. Sadrazam
Hakkı Paşa bu şikayetlerin etkisiyle yeni memur çıkarmak veya
memur maaşı kesmek şöyle dursun, emekli maaşlarının yüzde el­
li arttırılmasını öngören bir kanun getirmek niyetinde olduğunu
söyleyince, tartışmalar büsbütün kızıştı. Olumlu olumsuz sözler
söylendi. Sonunda Hakkâri Mebusu Taha'nın şu sözleriyle me­
sele yatıştı:
— E y yüksek Meclis; Dünya'da en zayıf kimlerdir? Şüphesiz
k i memur sınıfıdır. Memur sudaki balığa benzer. B i r balık su­
dan çıkınca ne olursa bir memur memuriyetten çıkınca Öyle olu­
yor. Devlet kendisine hizmet edenleri aç bırakmamalıdır. *
Memurlar için beliren sempati üzerine Meclis'te sosyalist fi­
kirlerin önderi olarak tanınmış olan E r z u r u m Mebusu Vartakes
emeklilik ile ilgili olarak şu sözleri söylemekten kendini alama­
dı: Hükümet kendi kullandığı memurları işten çıkardıktan son­
11

ra onların geçimini sağlamayı düşünüyor. B u pek güzel bir sis­

temdir. Keşke bu sistem yalnız hükümet memurlarına değil bü­
tün Osmanlı milletinin şirketlerde ve sanatlarda bulunanları
için de uygulansa: Herkes kendi sanatından ayrıldığında yahut has­
ta olduğunda veya yerinden atıldığında böyle kanunlarla onlara
yardım o l u n s a " . Henüz sosyal sorunlara kulakları tıkalı olan
167

mebuslarda bu sözler hiçbir yankı uyandırmadı. Bununla bera­

ber mebuslardan sultan hanımlarla evlenen damatlara verilmekte
olan maaşlara saldıranlar oldu. Sultan hanımlara maaş verilme­
sini normal karşıladıkları halde kocalarına hazineden para ve­
rilmesini yersiz ve haksız bulduklarını söylediler. Fakat Hükümet

1 6 7
M c c l i s - i M e b u s a n Zabıtları, 6 4 . toplantı, 17 M a r t 1326.
126 O S M A N L I TAKİJIİ I X .

saray ilcjyve o n u destekleyen t u t u c u zümre i l e bozuşmak n i y e t i n ­

de bulunmadığı için damatları savunmada d i r e n d i . Bütçede Çe­
l e b i l e r ve Şeyhler için konulmuş olan ödenek de gürültülü
tartışmalara k o n u o l d u . D e n i z l i Mebusu A h m e t M u h i p , Konya'-
d a k i Çelebi Bfendi'ye verilmekte olan maaşı savunanlara şu su­
retle cevap v e r d i :

"...Osmanlı D e v l e t i ' n i n kurulmasından sonra Konya'da K a r a ­

m a n oğulları vardı. H e r ne v a k i t Osmanlı D e v l e t i R u m e l i tarafı­
na geçse Karamanoğulları isyan edip Bursa'ya kadar g e l i r l e r d i .
Çelebiler o v a k i t nerede idi? E f e n d i l e r doğrusunu soy leyim mi?
Bugün Çelebiler Çelebi değil beydir. Şeyh değil beyzadedir. G ö ­
zünüzü açın ... Vallahi eğer b u n l a r a maaş verecek olursanız gü­
naha girersiniz. Şeyh k i m d i r k i m ? yetmiş yamalı hırkasını
arkasına giyer, ekmek kırıkları i l e zaman geçirirler... Bugün f a ­
iz i l e para alıp ta böyle kimselere maaşını v e r e l i m . B u o l u r mu?.
Ne vakit gözümüzü açacağız? Hangimiz olursa olsun dedemiz pey­
gamber değil m i d i r ? 1 6 8

Bütçenin eleştirilmesinde d a h a canlı noktalara

Ilındı Devletçilik j j j ftf
s t a n Zahry dokundu. Müterakki ver­
5 U eDUSU

gi sisteminin k a b u l edilmesinin h a k ve adalet icaplarına uygun

düştüğünü b e l i r t m e k için t i c a r e t i m i z i l e bütçe g e l i r i m i z i n yeter­
sizliğini şu suretle açıkladı:

" . . . H a t t a İstanbul'da ticaret işleri Osmanlıların elinde k a l ­

mışımdır?. İstanbul'un m a l i işlerine b i r göz atın. Tamamiyle ya­
bancıların eline geçmiştir. A v r u p a Devletlerinin hareket hattı, göz
d i k t i k l e r i ülkeleri ekonomi yönünden işgal etmektir. Bugün sa­
vaş y o l u i l e f e t i h yoktur. Bugün savaş ekonomik fütuhattır. E k o ­
n o m i k saldırılara karşı b i z i m savunma sınırlarımızı yıkarsınız....
B i z i tamamiyle fethedilmiş b i r ülke haline k o r s u n u z " .

" B i z i m 26 m i l y o n l i r a gelire karşı çeşitli askerlik harcama­

larımız 14 m i l y o n liradır. 9 m i l y o n l i r a da genel borçlarımız için
vermek zorundayız. Şu halde varidatımızın 23 m i l y o n lirası za­
r u r i harcamalardır. M e m l e k e t i n işlerini çekip çevirmeye ve i m a -

1 6 8
M e c l i s - i M e b u s a n Zabıtları, 81. toplantı, 17 N i s a n 1327.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ OLAYLARİ 127

r i n a 3 m i l y o n l i r a kalıyor. Eğer yapılacak borçlanma istifadeli

kılınmaz ise b u 3 m i l y o n da elden çıkar.... B e n i m kanaatimce
hükümet ılımlı b i r k o r u m a sistemi k a b u l etmelidir. A m e r i k a , A l ­
manya ve İsviçre k a b u l etmişlerdir. Binaenaleyh biz k e n d i m i z i
k o r u m a k noktasından ... pek i p t i d a i olan endüstrimizi, b i r i c i k
servet kaynağımız olan toprak ürünlerimizi k o r u m a k için b i r ılım­
lı k o r u m a usulü k a b u l etmek z o r u n d a y ı z " . 169

Ilımlı b i r devletçi ekonomiye gidilmesini öngören b u eleştir­

melere Selanik Mebusu Karasu i l e M a l i y e Nazırı Cavit karşılık
verdiler. K a r a s u , g i d e r l e r i n artması yanında g e l i r l e r i n artmadı­
ğı gerçeğini k a b u l ederek, b u h a l i n birkaç yıl daha süreceğini ve
bütçe açığının borçlanma suretiyle kapatılması gerekeceğini işa­
r e t ettikten sonra borçlanmadan korkmanın gereksiz olduğunu
açıklamaya girişti. E n zengin devlet olan Fransa'nın bile bütçe­
s i n i n 4 m i l y o n olmasına karşılık ancak, 130 m i l y o n b o r c u m u z o l ­
duğunu söyleyerek borçlanma suretiyle limanların yapılacağını,
deniz ticaret f i l o m u z u n geliştirileceğini dolayısıyla e m l a k i n
değerinin artacağını ve b u n u n d a vergi artışına e t k i yapacağını
ispatlamaya kalkıştı. B u sözler gülüşmelerle ve " b u n l a r hep
h a y a l " itirazı i l e karşılandı.

Büyük ve değerli b i r maliye uzmanı olarak tanınan Maliye

Nazırı C a v i t ' i n u z u n demecinden eleştiricilere cevap niteliğinde
olan şu ana f i k i r l e r i d i k k a t i çekicidir:

"Müterakki vergi sosyal b i r nazariye i l e i l g i l i d i r ; sosyal top­

l u m için p e k zararlı b i r d o k t r i n i n tecelliyatıdır... Tek sonucu ser­
mayeyi m a h v e t m e k t i r " , " . . . t e k r a r e d e r i m k i , hükümet hiçbir
zaman tacir olmaz ve olamaz. Ne zaman tacir olursa zarar eder
ve zararına işleyen b i r tacir o l u r " . "Sermaye girmesidir k i , b i r
memleketi uygarlığa sevk eder. H e r nereye sermaye girerse u y ­
garlık k a n u n u da beraber g i r e r " . "Sosyalizm birgün gerçekleşe­
cek. Fakat sosyalizmin kurulması insanlık için en büyük felaketler
derecesinde ağır b i r bela o l a c a k t ı r " . 170

1 6 9
İbid., 7 8 . toplantı, 12 N i a a n 1326.
1 7 0
İbid.
:i2« O S M A N L İ TAJİİ.1Iİ I X .

Cavid'in yakın, dostu olan Hüseyin Cahit (Yalçın)de birkaç

gün sonra yayımlanan bir yazısında sosyalizmi, hazmedilnıesi im­
kansız, mide bozan sal çalı yemeklere benzetmiş, mide alışık ol­
madığı için bunun hayaline kapılmanın yersiz olduğuna işaret
etmiştir . 171

Maliye Nazırı Cavid'in ekonomi ile ilgili b u düşünceleri, yal­

nız kendi kişisel fikirleri olmayıp, ittihat vc Terakki Partisi'nin
de ekonomi doktirinini yansıtmakta idi. Partinin mebusları
arasında aydın memurlar, hocalarla şeyhler ve ağalar vardı. B u n ­
ların büyük çoğunluğu liberal ekonomiye taraftardı, ittihatçıla­
rın bazı Türk mebuslarıda, ekonomide ılımlı bir devletçilik
politikasının çiftçilik ile uğraşan Türk halkından çok imparator­
luğun ekonomi hayatında etkili r o l oynayan Müslüman olmayan
halka yarayacağını hesaba katmakta idiler. Öte yandan böyle bir
ekonomi siyaseti, Osmanlı Imparatorluğu'nun devletlerarası iliş­
kileri üzerinde olumsuz tepkiler yaratabilirdi, imparatorlukta
yerleşmiş yabancı sermayeyi ürkütebilir, bu sermayeyi korumakta
olan büyük devletleri de Osmanlı Devleti'ne karşı küme I endi re-
bilirdi. Bütün bunlardan başka İttihatçılar sırası gelince sağla­
nacak imtiyazlarla, Türklerden servet sahibi bir sınıf yetiştirmeyi
ve ona dayanmayı düşünmekte idiler.

İmtiyazlar sorunu İkinci Meşrutiyet'e gelinceye

Ekonomik J

s . . , kadar tüm olarak bir kanuna bağlanmamıştı.

İmtiyazlar K a n u n u
Yerli vc yabancı kişilere imtiyaz vermek Hükü­
metin, istibdat devrinde ise Padişah'ın takdiri haklarından i d i .
B u nedenle de çeşitli yolsuzluklar meydana gelmekte idi. Hak­
kı Paşa Hükümeti tarafından Meclise verilen kanun tasarısında
imtiyaz verilmesi milletin hakkı olarak kabul edilmiş olmakla be­
raber iki çeşit imtiyaz gözetilmişti. Gelecek için devletçe mali yük­
lenmeyi gerektiren imtiyazlar birinci sınıf sayılarak bunların,
parlamentodan geçirilmesi şart koşulmuştu. K a m u hizmetleri ile
ilgili olup ta bütçeye dahil olanlar da ikinci sınıf imtiyaz itibar edil­
mişti. B u kanunun Meclisten geçirilmesi sırasında mebuslardan
birçoğunun en çok yabancılardan imtiyaz koparmak için komis­
yonculuk yaptığı veya ortaklaşa imtiyaz elde ettikleri konusu üze-
1 7 1
T a n i n ( M e b u s l a r Mcclisî'nde S o s y a l i z m ) , 2 6 N i s a n 1910.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R İ 129

rinde durulmuş, bu durumun ileride de sürüp gideceği ifade

edilerek, şiddetli tartışmalara yol açmıştır.

Ekonomik imtiyazlar yanında, Osmanlı uyruk-

CenıaaÜeriıı imtiyazı « , ı - ı ı ı ı
tu Müslüman olmayan cemaatlerin salııb olduk­
ları çeşitli imtiyazlar problemi de Mebuslar Meclisi'nde şiddetli
tartışmalara yol açmış, muhalefetin şekillenmesine ve güçlenme­
sine sebep olmuştur. Dış görünüşleri bakımından kültürel bir
nitelik gösteren bu imtiyazlar, Osmanlı Padişahları tarafından de­
ğişik tarihlerde, Şeriat Hukuku'mın kültür ile ilgili ilkelerinin
Müslümanlardan başkalarına uygulanmaması sonucu olarak, Hı­
ristiyan cemaatlerine bağlanmıştı. B i r çeşit iç kapitülasyon anla­
mını taşıyan bu imtiyazların meşrutiyet espirisine uygun bir hale
getirilmesi dil ve öğrenim, kilise ve askerlik işleri ile ilgili idi.
Anayasa'da devletin resmi dilinin Türkçe oldu­
Dİl v e
ğu behrtilmişti. Buna göre devlet kapısına işi dü-
Oğrenîm S o r u n u ° 3
. . . .
şen vatandaşların ve onların işini görecek
memurların Türkçe öğrenmeleri gerekmekte idi. Haziran 1909'da
Anayasa'da değişiklik yapılması ortaya atıhnca ittihatçılar dil konu­
sundaki düşüncelerini şöyle açıkladılar: "Devletin ilkokullarında
öğrenim Türkçe'den başka, bölgede konuşulan dil ile yapılacaktır.
Ortaöğrenimde de Türkçe zorunlu, bölge dili ise ihtiyarı olarak öğ­
retilecektir. Özel okulların açılması serbest olmakla beraber bu
okullardaki öğrenim devletin denetimi altında bulunacaktır ". 172

Başta Kumlar olmak üzere, Osmanlı Hıristiyanları buna karşı di­

rendiler. Öğrenimde eskiden beri yürütülmekte olan usulü ze­
delemeyecek bir kaydın Anayasa'ya konulmasını istediler. Böyle
bir isteğin yerine getirilmesi ile, patrikhanelere siyasal imtiyaz
verilmiş olacaktı, dolayısıyla istek reddedildi. Hıristiy anlarda, İt­
tihat ve Terakki'yi b i r Türkçeleştirme politikası izlemekle suç­
lamaya koyuldular. Üstelik Rum Patriği bir demecinde, özel okul­
lar üzerindeki Hükümet denetimine karşı direneceğim şu suret­
le açıkladı:
"Denetimi asla kabul etmeyeceğim, Patrikhane Hükümete karşı
sorumludur. Hükümet bu kadarla yetinmelidir. Nasıl ki yüzler-

m
T a n i n , 17 H a z i r a n 1909.

Osmanlı Tarihi IX, 9

180 O S M A N L İ TAJIİHİ I X .

cc yıl yetinmiştir. B u konudaki tarihsel hakkımızı herşeye ve her­

kese karşı savunacağız" . 173

Başta Patrik olmak üzere Hıristiyanların adeta Hükümet'e ka­

fa tutarcasına Türkçeleştirmeden ve tarihsel haklardan söz aç­
maları yersiz ve anlamsızdı. Türkçeleştirme söz konusu değildi.
Çünkü kendi dillerini öğrenmekten onları alıkoyan bir tedbir alın­
mamıştı. Tarihsel haklara gelince Türkler kendi tarihsel hakla­
rından büyük fedakarlıklar, yapmak sureti ile Meşrutiyet
yönetimini kökleştirmek için çaba sarfetmekte idiler. Tek taraflı
fedakarlık ile de Osmanlı împaratorluğu'nda bu yönetim sistemi
gerçekleştirilemezdi. Gerçekte Müslüman olmayan Osmanlılar­
dan istenen fedakarlık da devede kulak kabilinden idi. Okullar­
da Hükümet'in denetimini reddetmeye kalkışmaları modern dev­
let ilkeleri ile de uzlaştırılamazdı. Böyle b i r devlet, halkı bö­
lücü ve birbirlerine karşı düşman yapıcı b i r öğrenime müsaade
edemezdi. Nitekim b u sıralarda Samsun'da bir R u m okulunda
okutulan bir tarih kitabında Türklere karşı kinci ifadeler yer al­
mış bulunuyordu. "Paşam, kılıcım var, tüfeğim de: Türklerle be­
raber yaşamaktansa ifritlerle yaşamayı tercih ederim. Gelecek
ümidi olan gençler! Ecdadımızın çalışmalarını tamamlayın ve bü­
tün Yunan kıt'alarmı, mesut kuvvetli ve azimli bir devlet haline
gelirin ". 174

İttihatçıların benimsemiş oldukları Osmanlıcılık ülküsünü kö­

künden söküp atacak b i r nitelik taşıyan b u gibi yıkıcı kitaplar,
Rumlardan başka, E r m e n i , Bulgar ve daha başka Müslüman ol­
mayan topluluklarında okullarında okutulmakta ve işin garibi,
bunların okutulması da tarihsel haklara dayandırılmakta idi. B u
durumda İttihatçıların devlet okullarında Türkçe'nin zorunlu öğ­
renim dili olmasını ve Özel okulları Hükümet denetimi altına al­
mak istemelerini normal ve haklı görmek icab eder.
_.. . rt1 D i l sorunu, bir yandan Hıristiyan Osmanlılar ile
Tıırk O l m a y a n , ' J

Müslümanlar İttihat ve Terakki arasındaki uçurumu genişle­

re D i l S o m mi tip derinleşmekte iken, öte yandan da Türk ol­
mayan Müslüman toplulukları da İttihatçılara
1 7 3
T a n i n , 15 E k i m 1909.
1 1 4
Tanın, 14 Mayıs 1911.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İ Ç O L A Y L A R I 131

karşı çevirmekte idi. Onlarda Türkçe'nin resmi dil olarak kulla­

nılmasını b i r Türkleştirme girişimi olarak görmekte idiler. K a ­
sım 1909'da Adliye Nezareti (Adalet Bakanlığı) Arap vilayetleri
mahkemelerinde Türk dilinin kullanılmasını emretmesi çeşitli
yönlerden direnmelerle karşılandı. Hüseyin Cahit (Yalçın) bile
böyle bir emri esas itibariyle doğru bulmakla beraber yürütme
imkanlarından yoksun bulunulduğu kanısında i d i . Mebuslar 1 7 5

Meclisi'nde ise ayın sorun esas bakımdan çürütülmek istendi. Sulh

yargıçlarının da gönderildikleri yerlerde halkın konuştuğu böl­
gesel dilde öğrenmelerini savunan mebuslar çıktı. B u görüşü çü­
rütmek hiç de güç olmadı. Çünkü Öyle vilayetler vardı k i , orada
Arapça'dan başka, Türkçe, Kürtçe, Ermenice ve Yahudice konu­
şulmakta idi. B i r yargıcın bütün bu dilleri öğrenmesi ise imkan­
sızdı. Görüşmeler sırasında yargıçların tercümandan faydalanarak
dava görmeleri tezi de s a v u n u l d u . Böyle bir tedbir ise ancak
176

geçici bir zaman için uygulanabilirdi. Nitekim, sözü edilen emirde

o suretle yürütüldü.

Türkçe'nin resmi dil haline getirilmesi çabası Arap aydınları

üzerinde son derece de olumsuz bir etki yaptı. B u konuda yapılan
tartışmalar ve yazışmalar, bir Türklük ve Araplık sorunu du­
rumuna girdi. A r a p gençlerinden H a l i l Gumen bir Fransız gaze­
tesinde yayımlanan yazısında, A r a p haklarının gözetilin ediğin­
den şu suretle yakınmakta i d i :

"1908'den sonra Araplar, eskisinden daha fena muamele gör­

düler. ...Kabinenin kuruluşunda Araplara az yer verildi. Mec­
lislerde Araplara iyi bir kabul şekli gösterilmedi. Türkiye'de 12
milyon Arap var, bütün nüfusun yarısı eder. Halbuki Ayan Mec­
lisi'nde 40 mebustan ancak 4'ü Arap'tır. Mebuslar Meclisi'nde ise
yalnız 65 Arap mevcuttur. 64 validen ikisi Arap'tır. Konsoloslar
içinde bir tek Arap vardır. Elçiler arasında ise tek Arap yoktur".

"Genç Türkler bize Türkçeyi kabul ettirmeye kalkıştılar. B i z

ise pek haklı olarak d ilimizden .. .dinimizin, kanunlarımızın, iba-

1 7 4
Tanın, 18 Kasım 1918.
1 7 6
M e c l i s - i M e b u s a n Zabıt C e r i d e s i , 5 5 . Toplantı, 20 M a r t 1 3 2 6 .
 O S M A N L I TARİHİ I X .

dclLcrimjjsin Kur'an'ııı Halifeliğin dili olan Arapça'dan memnunuz

ve müftehiriz ". 177
k

Arap aydınlarının dil konusundaki bu görüşleri Araplık ba­

kımından doğru i d i . Ne var k i , Meşrutiyet Araplılık adına değil
Osmanlıcılık adına yapılmıştı. Osmanlıcılığın amacı da ırk anlamı
taşımayan, siyasal anlamda modern ve yeni bir devlet meydana
getirmekti. Böylede olunca artık dinsel bir Özellik taşıyan K u r ' -
an'm ve Halifeliğin dili olarak kabul edilen Arapça ile bu amacı
gerçekleştirmek mümkün değildi. Kaldı k i , Arapların diline do­
kunan da yoktu.
Problem Anayasa'nın öngördüğü Türkçe'nin resmi dil haline
getirilmesinden ibaretti. B u gerçekleşmeden modern bir devlet
meydana getirilemezdi.

Hakkı Paşa Hükümeti'nin Ittihad-ı Anasır (Os-

Kiliseler Kanunu ı m i ı •ı ı T»- I \ ı

manii io pulluklarını Jtfırleştırme) adına yaptığı

işlerden biri de 3 Temmuz 1910'da Kiliseler K a n u n u çıkarması­
dır. B u kanun, Rumeli'de en çok Bulgarlarla Rumlar arasında k i ­
liseler yüzünden yıllardan beri sürüp gelmekte olan anlaşmazlık­
ları ortadan kaldırmayı amaç tutmakta i d i .
Anlaşmazlıkları meydana getiren başlıca etken Bulgar K i l i ­
sesi (Ekser hane) ile R u m Kilisesi (Patrikhane) arasındaki kül­
tür anlaşmazlığı idi. Rumlar gibi Ortodoks mezhebinden olan
Bulgarlar 1871'de Patrikhane'den ayrılıp Ekserhane adıyla k u r ­
dukları ulusal bir Kilise etrafında toplanmış bulunuyorlardı . 178

B u nedenle de Rumeli'de R u m kiliseleri olan bazı yerlerde B u l ­

gar kiliseleri kurulmuş ise de Bulgar kiliseleri bulunmayan yer­
lerde Bulgarlar R u m kiliselerine gitmekte idiler. Ne var k i , bir­
çok yerlerde kilisenin mülkiyeti ve dolay ısı ile yönetimi Patrik-
hane'ye ait olduğu halde halkın çoğunluğu Bulgar olup
Ekserhane'ye bağlı bulunmakta ve yönetim haklarından yoksun
bulunmakta idi. B u yüzden de Bulgar ve R u m cemaatleri ara­
sında dinsel bir renk altında başlayan çatışmalar çoğu kez siya­
sal b i r yöne dönmekte i d i .

1 7 7
T a n i n (Fransızca L a T e m p s ' d a n ) , 8 N i s a n 1910.
1 7 8
K a r a l , E n v e r Z i y a : Osmanlı T a r i h i , C . V I I , s. 9 0 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 133

Hakkı Paşa Hükümeti, b u çatışmalara son vermek için sözü

edilen Kiliseler K a n u n u ' n u çıkarmıştır. Kanuna göre mülkiyet hak­
kı saklı tutulmuştur. B i r kilise h a n g i cemaat tarafından k u r u l ­
muş ise o cemaate a i t bulunacaktır. A n c a k cemaate bağlı h a l k ,
diğer cemaatin 1/3'inden az ise cemaate, kendisine yeni b i r k i l i ­
se yapması için para yardımında bulunacaktır. K i l i s e l e r için ön­
görülen b u koşullar cemaat okulları içinde yürütülecektir. B i r
bölgede b i r cemaatin elinde i k i k i l i s e bulunması halinde cemaat
b u n l a r d a n dilediğini muhafaza eçlecek, ötekini de y u k a r d a k i k o ­
şullara göre, diğer cemaate d e v r e d e c e k t i r . 179

A z ç o k b i r kamulaştırma niteliği taşımasına ve aynı mezhep­

ten olan farklı ulusal cemaatler arasında, Hükümet parası ile h u ­
z u r ve sükun getirmek istemesine rağmen b u k a n u n R u m
cemaatinin ve P a t r i k h a n e s i ' n i n d i r e n m e l e r i i l e karşılandı. Çün­
kü sözü geçen bölgelerde çoğu k i l i s e l e r i n mülkiyeti P a t r i k h a n e '
ye a i t i d i ; halkın çoğunluğu ise Eksarhane'ye bağlı b u l u n u y o r d u .

Hakkı Paşa Hükümeti'nin askerlik hizmetini yeni

Askerlik Sorunu .111 1 «ı 1 1 » • 1 1 1 1
ilkelere bağlama y o l u n d a k i çalışmalarıda bazı
Müslüman t o p l u l u k l a r d a ve en ç o k Müslüman olmayan t o p l u ­
l u k l a r d a büyük e t k i yaratmıştır. Gerçekte a s k e r i ' k sorunu çağ­
daş yönü i l e h a k l a r ve ödevler bakımlarından Osmanlı teba'ası
arasında eşitliği k u r a n Gülhane Hattı Hümayunu i l e başlamış
(1839), Islahat Fermanı ile devam etmiş ve B i r i n c i Meşrutiyet Dev­
r i ' n d e Mebuslar Meclisi'nde şiddetli tartışmalara konu olmuş f a ­
k a t , sağlam b i r esasa bağlanamamıştı. B u nedenle askerlik yükünü
imparatorluğun Müslüman halkı çekmekte i d i .
Hakkı Paşa Hükümeti'nin Mebuslar Meclisi'ne sunduğu k a ­
n u n tasarısında a s k e r l i k ödevinin bütün Osmanlılar için z o r u n ­
l u olduğu tekrarlanmakta ve varlıklı k i m s e l e r i n b u ödev karşılığı
olarak vermekte oldukları kişisel bedel (bedel-ı şahsi) usulü k a l ­
dırılarak yerine para bedeli (nakd-i bedel) k a b u l edilmekte i d i .
B u n a göre parası olan Osmanlılar hangi d i n ve mezhepten o l u r ­
sa olsun, para karşılığı askerlikten k u r t u l a b i l e c e k l e r d i . B u i l k e
servet sahipleri için b i r imtiyaz demekti ve Müslümanlardan çok

1 7 9
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A.g.e., C . I , s. 3 2 0 .
134 OSMANLİ. TARİHİ . I X .

daha varlıklı olan Hıristiyanlar i l e Cemaat Başkanları ( P a t r i k ­

ler) k a n u n u n yürütülmesini önlemek veya hiç olmazsa geciktir­
m e k amacıyla birtakım önerilerde b u l u n d u l a r .

"Hıristiyanlardan b i r an önce subay yetiştirilmesine gidilme­

l i d i r . H a r b Okulu'nda yetiştirilecek subaylara, fen bölümünde ken­
d i d i l l e r i i l e öğretim yapılmalıdır. Eratın d i n ve mezhepleri, i r f a n
seviyeleri, ırksal ahlak ve gelenekleri dikkate ahnarak bütün as­
kersel k a n u n ve k u r a l l a r , ona göre değiştirilmelidir. Hıristiyan­
l a r silah altında bulundukça d i n ve mezhep değiştirmelerine
müsaade edilmemelidir. B i r ailenin b i r d e n fazla oğlu askerlik ya­
şında bulunduğu t a k d i r d e b u n l a r d a n b i r i s i askere alınmalıdır.
Askere alınan yeni erat a s k e r l i k l e r i n i k e n d i bölgelerinde
yapmalıdır ". 180

B u istekler, yalnız askerlik ödevi ile i l g i l i olmayıp o r d u n u n

temeline k a d a r götüren b i r düzenlemeyi gerektirmekte i d i . Böy­
le b i r düzenleme ise çeşitli yönlerden, askerliğin başlıca özelliği
olan b i r l i k ve beraberliğini de bozacaktı, i s t e k l e r i n k a b u l e d i l ­
memesi ise, Osmanlı Hıristiyanlarının hiç olmazsa pasif b i r d i ­
r e n m e s i n e y o l a ç a c a k ve i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n Osmanlı
topluluklarını birleştirme (Ittihad-ı Anasır) siyasetini güçlendi­
recek ve onlara karşı kabaran muhalefeti kökleştirecekti. N i t e ­
k i m de öyle o l d u .

Çeteciliği i k i n c i Meşrutiyet sisteminin sürüp gitmesi ve b u

„ ,, v arada Osmanlı toplulukları birliğinin (Ittihad-ı
Kaldırma K a n u n u
Anasır) sağlanması her şeyden önce memlekette
d i r l i k ve düzenin sağlanmasına bağlı i d i . Oysaki çetecilik b u n a
büyük b i r engel teşkil etmekte i d i . Çetecilik Osmanlı împarator­
luğu'nda eski b i r hikaye i d i . X I X ' u n c u yüzyılın başlarına kadar,
en ç o k Müslüman h a l k arasında ve eşkiyacılık adı altında çetele­
r i n türediği görülmüştü. Fakat b u hareket, siyasal amaçlara yö­
nelmekten ç o k hükümetin idaresizliğine ve adaletsizliğine karşı
i d i . X I X ' u n c u yüzyılda ise, m i l l i y e t h a r e k e t l e r i n i n Müslüman o l ­
mayan t o p l u l u k l a r arasında yayılması, Balkanlar'da özerk ve ba­
ğımsız devletlerin kurulmaya başlaması üzerine siyasal b i r n i t e l i k
, i 0
T a n i n , 16 Ağustoe 1910.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 135

kazanmıştı. Meşrutiyet'in duyurulmasından önce, Rumeli'de M a ­

kedonya b u h a r e k e t i n başlıca faaliyet alanı haline gelmiş ve bü­
y ü k devletlerin Osmanlı içişlerine karışmalarına b i l e y o l
a ç m ı ş t ı . H a t t a b u kitabın başlarında da görüldüğü g i b i , İtti­
181

hat ve T e r a k k i Cemiyeti, Meşrutiyet'in duyurulması için M a k e ­

donya çeteleri ile işbirliği yapmak zorunda kalmıştı. Meşrutiyet'in
duyurulması i l e b i r bakıma b u çetelerinde dağılmaları artık ge­
r e k l i i d i . Oysa dağılmak şöyle d u r s u n , siyasal kulüplerle bağlan­
tı k u r a r a k daha güçlü b i r d u r u m a geldiler.

Meşrutiyet'in duyurulması üzerine, A v r u p a Türkiyesi'nde

Türk olmayan Müslüman ve Hıristiyan t o p l u l u k l a r d a siyasal k u ­
lüpler kurulmuştu. Bunların kuruluş nedeni görünürde üyele­
r i n e Meşrutiyet'in i l k e l e r i n i tanıtmak ve meclis seçimleri için y o l
göstermekti . Ne var k i b u kulüpler, yayımlamaya başladıkları
182

gazete, mecmua ve beyannamelerle, m i l l i y e t f i k i r l e r i n i yayan b i ­

r e r siyasal p a r t i d u r u m u n a g i r d i l e r . Böylece, Bulgar, R u m , E r ­
m e n i ve A r n a v u t kulüpleri, yabancı k a y n a k l a r tarafından da
beslenen b i r e r p o l i t i k a p a r t i s i k a r a k t e r i kazanıp, bağlı b u l u n ­
dukları e t n i k g r u p l a r d a n kurulmuş olan çetelerle i r t i b a t sağladı­
lar. İttihat ve T e r a k k i tarafından desteklenen hükümetler, böyle
b i r d u r u m d a , Osmanlı toplulukları birliğini sağlamanın imkân­
sızlığını anlayarak gerekli t e d b i r l e r i almaya başladılar. 16 Ağus­
tos 1908 t a r i h l i b i r k a n u n ile e t n i k grupların adını taşıyan cemi­
y e t l e r i n kurulması yasak e d i l d i , b u niteîzkte olanlar kapatıldı.
B u t e d b i r en ç o k Makedonya Bulgarları arasında olumsuz b i r
t e p k i yarattı. B u l g a r Kulübü üyelerinden bazıları Bulgaristan'a
g i d i p Türklere karşıt propagandaya giriştiler. Bazıları da M a k e -
donya'daki Bulgar çetelerine katılarak onları hareketlerinde güç­
lendirdiler.
ı

Çete hareketlerinin genişlemesi üzerine 27 Eylül 1909'da Hü­

seyin H i l m i Paşa'nın Sadrazamlığı esnasında çeteciliği yasakla­
yan b i r k a n u n tasarısı hazırlanarak kanunlaşma formaliteleri sona
e r d i r i l m e d e n yürütülmesine başlandı. B u tasarının amacı çete-

1 8 1
K a r a l , E n v e r Zİya: Osmanlı T a r i h i , Cilt V I I I , s. 146-161.
1 8 3
F . - F O . : L a V e r i t e S u r le Regîme Coustitutiotıelle des J e u n n c s T u r c s , s. 12-13.
 O S M A N L I TARİHİ I X .

l c r i kaldırmaktan başka balkın e l i n d e k i silahları da toplamaktı.

Seyyar jandarma^kuvvetleri kuruluncaya kadar, çeteler t a k i p ta­
burları tarafından izlenecek ve y o k edilecekti. Yasak silahlar i l ­
g i l i makamlara teslim edilecekti. Hükümetin duyurduğu t a r i h t e n
sonra elinde yasak silah ve cephane bulunanlar, çetelere yardım­
c ı sayılarak cezalandırılacaktı. Çeteleri izlemekle görevli olan­
lara karşı silah k u l l a n a n l a r i d a m edilecekti. Eşkıyayı saklayan
köylere t o p l u cezalar v e r i l e c e k t i . Suçlularda H a r b Divanları t a ­
rafından yargılanacak ve cezalandırılacaktı . 183

Hakkı Paşa Hükümeti, Hüseyin H i l m i Paşa'nın yerine geç­

t i k t e n sonra çeteler k a n u n u tasarısını meşrulaştırmak için " S ı ­
kıyönetim K a r a r n a m e s i n e E k Tasarı" adı i l e M e b u s l a r
M e c l i s i ' n d e n geçirmeye kalkıştı. Başta Müslüman olmayan me­
buslar o l m a k üzere, tasarı şiddetli saldırılara uğradı. Sıkıyöne­
t i m K a n u n u.'uda henüz Meclisten geçirilmemiş olduğu öne
sürülerek, buna ek b i r k a n u n geçirilemeyeceği söylendi. B u n d a n
başka t o p l u ceza h u k u k u n a gidilmesine, suçluların h a r p divanla-
r m c a mahkeme edilmesine ceza kanununda eşkiyalara verilecek
cezalar tesbit edilmiş i k e n , sözü edilen tasarıda çok ağır cezalar
konulmuş olmasına i t i r a z e d i l d i . Hükümet b u sırada isyan etmiş
olan Arnavutları silahsızlandırmak için şiddetli tedbirlere i h t i ­
yaç olduğu gerekçesi i l e ve ittihatçı çoğunluğa dayanarak k a n u ­
n u geçirmeye m u v a f f a k o l d u . Gerçekte de k a n u n u n yürütül­
1 8 4

mesine Arnavutların silahlarının toplanması ile başlandı. M u h a ­

lefet ve yabancı basın, Çeteler Kaııunu'nu da önceki diğer tedbirler
g i b i , i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n b i r Türkleştirme politikası g i b i gös­
t e r i p feryatlar koparmaya başladılar. Dahiliye Nazırı Talat'(Pa­
sajın b u k a n u n u n d i r l i k ve düzenin sağlanmasından başka b i r
amaç gütmediğini, bazı yerlerde A r n a v u t , B u l g a r ve Sırpların
b i r l i k t e yaşamakta olduğunu, A r n a v u t l a r d a n silahların t o p l a n ­
ması h a l i n d e diğerlerinin elinde silah bırakılamayacağını b e l i r ­
ten demeci b i r fayda sağlayamadı. Makedonya'da i h t i l a l komite^
l e r i , ellerinde silahı b u l u n a n Bulgarları ya kendilerine katıl­
maya yahut silahları i l e Bulgaristan'a göç etmeye çağırdılar. S i -

1 9 3
Tanîn, 8 Eyİİl 1 9 0 9 .
1 8 4
M e c l i s - i M e b u s a n Zabıt C e r i d e s i , 5 N i s a n 1326.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R İ 137

lahlarını Türklere teslim e d e n l e r i n de i d a m edileceğini

d u y u r d u l a r . Böylece Çeteler K a n u n u Osmanlı Toplulukları B i r ­
liği (Ittihad-ı Anasır) ülküsünün sağlanmasına yarayacak yerde
ters b i r sonuç vermiş o l d u . Hükümet k u v v e t l e r i b i r yandan A r ­
n a v u t l u k ' t a asilerle uğraşırken öte yandan da Makedonya'da k u ­
r u l a n 100,150 kişilik çetelerin peşine düşmek zorunda kaldılar.

Mebuslar Meclisi'nde de, o vakte kadar açıktan açığa, Osmanlı

Toplulukları Birliği (Ittihad-ı Anasır) ülküsüne karşı işitilmeyen
sesler yükselmeye başladı. Makedonya mebuslarından b i r i " A h a l i
ne özerklik istiyor ne de a k s i n i , bütün isteği hükümete ısınmak
ve b u vatanın mukadderatına h a k i m olduğu kanaatına varmaktır"
demişti.

E d i r n e M e b u s u Rıza Tevfik de daha geniş b i r Ölçüde ve şu

sözlerle ittihatçıların politikasına saldırmakta i d i :
"Ittihad-ı Anasır (Osmanlı Toplulukları Birliği) politikası mas­
karalığından b e n bile bıktım. Artık b u p o l i t i k a k a f i , A r n a v u t l a ­
rı Türk'e gebertmek Türk'ü A r n a v u t l a r a Öldürtmek, bütün D e r ­
sim Kürtlerine Arab'ı göndermek, biz bunları i s t e m i y o r u z " . 185

M u h a l i f l e r ne i s t e m e d i k l e r i n i rahatça söyleyebiliyorlar h a t ­
ta ne i s t e d i k l e r i n i de söylüyorlardı. Halkın hükümete ısınması­
nı, refahlı b i r hale getirilmesini, bazılarıda isviçre gibi b i r yönetim
tarzının kurulmasını belirtiyorlardı. Fakat, m e m l e k e t i n çeşitli
bölgelerinde halkın tepeden tırnağa kadar silahlı olmasına rağ­
m e n b u i s t e k l e r i n i n nasıl gerçekleştirilebileceğine d a i r b i r y o l
öneren y o k t u . Tek çıkar yol y i n e de İttihatçıların Osmanlı t o p l u ­
luklarını (îttihad-ı Anasır) birleştirme politikası i d i . Ne var k i ,
böyle b i r politikanın Osmanlı İmparatorluğu g i b i geniş b i r ülke­
de ve Meşrutiyet sisteminde gerçekleştirilmesi hiçte kolay değil­
d i . B u n d a n başka İttihatçılar arasında b u p o l i t i k a d a n yana
olmayan k i m s e l e r i n bulunması, p a r t i d e sonuçları, p a r t i için o l ­
duğu k a d a r memleket için de ağır b i r bölünmeye sebep o l d u .

1 S J
İbİd., 8 2 . toplantı, 21 N i s a n 1326.
138 O S M A N L İ TARİHİ I X

3. İTTİHAT V E T E R A K K İ ' N İ N B Ö L Ü N M E S İ

„„,„ . Hakkı Paşa Hükümeti devrinde meydana gelen

Bölünmenin < . .
„ * . . önemli olaylar arasında i t t i h a t ve Terakki'de
nedenleri

H i z b - i Cedid (Yeni G r u p ) adıyla b i r g r u b u n k u ­

rulması üzerine b i r bölünmenin baş göstermesi olayı da yer alır.
Hürriyet ve i t i l a f P a r t i s i ' n i de doğuracak b u olayın genel neden­
l e r i p a r t i n i n yapısı, izlediği siyaset ve m u h a l i f l e r e karşı davra­
nışı i l e i l g i l i d i r .
İıtihat ve Meşrutiyet devrinde önce g i z l i b i r cemiyet ola-
„, , , . , . v r a k çalışmış olan i t t i h a t ve Terakki, Meşrutiyet'in
T e r a k k i ' n i n Yapısı 3 3 3
' 3 J

duyurulması üzerine önceki bölümlerde de sı­

rası geldikçe işaret edildiği g i b i b i r bünye değişikliği geçirmiş o l ­
duğu halde, tam anlamı ile demokratik b i r n i t e l i k kazanamamıştı.
H i z b - i Cedid'in (Yeni Grup) kurulacağı sıralarda, b i r i Selanik'te,
ötekisi Manastır'da üçüncüsüde İstanbul'da üç merkezi bulıumıakta
i d i . Selanik M e r k e z i , genel n i t e l i k t e i d i . İttihat ve T e r a k k i Cemi­
yeti adını taşımaya devam etmekte i d i . Görevi, Makedonya'daki
o r d u y u denetim altında t u t m a k ve kongreleri aracılığı i l e Mebus­
l a r M e c l i s i ' n d e k i İttihatçı g r u b u n çalışmalarını düzenlemek i d i .
Cemiyet b u d e n e t i m i doğrudan doğruya değil, fakat İstan­
b u l ' d a k i meclis dışı İttihatçı merkez aracılığı ile yerine getirmekte
i d i . Manastır M e r k e z i ise b i r kulüp hüviyeti altında i d i . A r n a ­
v u t l u k ve B a l k a n işlerini gözetmekle görevli i d i . Mebuslar Mec­
l i s i ' n d e k i İttihatçı mebuslara gelince, b u n l a r İttihat ve T e r a k k i
Fırkası (Partisi) altında örgütlenmiş bulunuyorlardı.
Selanik Genel M e r k e z i n i n üyelerinin tümü Türk'tü. Manastır
Merkezi üyelerininse büyük çoğunluğu A r n a v u t i d i . İstanbul M e r ­
kezinde Türk ve A r n a v u t üyeler yanında az sayıda diğer Müslüman
toplulukların üyeleride vardı. Mebuslar Meclisi'ndeki İttihatçı me­
buslara gelince, b u n l a r Türk, A r n a v u t , R u m , E r m e n i , Y a h u d i ,
Bulgar, U l a h ve Sırplardan k u r u l u karmakarışık b i r meclis g r u ­
b u teşkil etmekte ediler. Şurasıda hatırlanmalıdır k i , İttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin genel b i r başkanı y o k t u . Meclis'teki İttihat­
çı g r u b u n başında ise İttihatçı mebuslar tarafından seçilen b i r
başkan bulunmakta i d i . Selanik Genel Merkezi, her ne kadar doğ-
 [KİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 139

r u d a n doğruya meclis g r u b u n u n çalışmalarına karışmayarak kül­

tür işleri i l e uğraşacağını duyurmuş ise de, gizli toplantıları i l e
hükümetin işlerini tüm olarak denetlenmekte i d i . Talat (Paşa) res­
m e n cemiyetin başkanı olmamakla beraber f i i l l e n b u vazifenin
başkanı gibi y e t k i l i ve s o r u m l u i d i .

i t t i h a t ve T e r a k k i ' d e k i b u üçlü örgüt ü ç ayrın tı-

i t t i h a t ve T e r a k k i
„ , lı görüş göstermekte i d i . Selanik Genel M e r k e -
Parlısı'ndeki Çatlak . • .
z i , ittihatçıların, ülkücülerin; Manastır M e r k e z i
tutucuların, i s t a n b u l M e r k e z i de ülkücü ve tutucuların b i r k a r ­
masını kapsamakta i d i . M e b u s l a r M e c l i s i ' n d e k i İttihatçı mebus­
ların kurmuş oldukları meclis g r u b u ise üç m e r k e z i n de
t e m s i l c i l e r i n d e n meydana gelmişti. B u nedenledir k i , daha Meş­
r u t i y e t ' i n duyurulması üzerine İttihatçılar arasında bölünme eği­
l i m i k e n d i n i göstermeye başlamıştı. Manastır M e r k e z i ,
Meşrutiyet'in duyurulması şerefinin A r n a v u t l a r a ait olduğunu,
f a k a t b u şerefin Selanik Genel M e r k e z i tarafından Türklere m a l
edilmiş olduğunu öne sürmekte i d i . İttihatçı kodamanlar ara­ 1 8 6

sında b i l i n e n b u sürtüşme ve hükümette A r n a v u t l a r a fazla yer

verilmeyip yukarıda sözü edilen reformlara girişilmesi t u t u c u A r ­
navutları büsbütün çileden çıkarmış, onları Türk ve Müslüman
olan ve olmayan diğer t u t u c u mebuslar i l e b i r l i k t e hareket et­
m e k gibi b i r yola sürüklemişti. B u suretle güçlenen İttihatçı m u ­
h a l i f l e r ülkücü İttihatçılar üzerine baskı yapmaya başlamışlardı.

. m B u baskının İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin b ö ­

lünmesi doğrultusunda i l k örneği 1911 Şubatı ' n i n
M u h a l i f l e r i n Baskısı _ „ • ı- ı • T *ı
i l k haftasında belanik te yapılan gizli b i r İttihat­
çılar kongresinde görülmüştür. B u toplantıda Selanik Genel M e r ­
kez Komitesi'nden M i t h a t Şükrü, Doktor Nazmi, Hacı A d i l ,
Eyüp S a b r i , Ömer N a c i , Ziya, Sabri beyler ve o r d u adma Rasiın
Bey o l m a k üzere 8 kişi bulunmuştur. Bunların karşısında İtti­
hatçı muhalefeti temsil eden 7 kişi bulunmuştur k i , onlardan yal­
nız i k i s i n i n adı b i l i n m e k t e d i r . M i r a l a y (Albay) Sadık ve
Dükakinzade B a s r i , m u h a l i f l e r i n İttihat ve T e r a k k i adının bıra-

Dukakînzade B a s r i B e y : A . g . e . , s. 16-21.
140 O S M A N L I TAKİ IIİ I X .

kılarak yerine " İ l e r i c i ve L i b e r a l " adının alınması i s t e k l e r i u y ­

gun görülmemişti.
B u n a karşılık o r d u n u n siyasetle ilişkisinin kesilmesi, o r d u ­
da masonluğun yasak edilmesi, sıkı yönetimin kaldırılması, Pa­
dişah, hükümet ve parlamento çalışmaları arasında denge sağ­
lanması ve Talat (Paşa)nın İçişleri Bakanlığı'ndan (Nazır) çekil­
mesi konularındaki önerileri k a b u l e d i l m i ş , b u suretlede i k i 187

taraf arasındaki i k i l i k t e kalkmıştır.

Ne var k i j b u anlaşma b i r görüntüden i b a r e t t i . Yoksa i k i t a ­
rafın da b i r b i r l e r i n e hiçbir güveni kalmamıştı. M u h a l i f İttihat­
çılar için Selanik Genel M e r k e z i b i r karanlık odadan i b a r e t t i ve
Almanların peşinde körü körüne sürüklenilmekte i d i . O r d u n u n
başında b u l u n a n M a h m u t Şevket Paşa da Selanik Genel M e r k e ­
z i ' n i n adamı i d i . B u nedenledir k i , M i r a l a y (Albay) Sadık, Sela­
n i k ' t e n ayrıhrken şurası gelince askerlikten çekilerek Dükakinzade
B a s r i i l e yeni b i r p a r t i k u r u p İttihat ve T e r a k k i ' y i y o k etmeyi k a ­
fasında k u r m u ş t u , Ülkücü İttihatçılara gelince, onlar da Sadık
188

ve B a s r i i l e arkadaşlarını t u t u c u ve hatta gerici görmekte ve sı­

rası gelince p a r t i d e n çıkarmayı düşünmekte i d i l e r . 1 8 9

11 Şubat 19H'de Talat (Paşa) Selanik Kongresi kararlarına uyarak

Dahiliye Nazırhğı'ndan çekildi ise de 10 gün sonra Mebuslar Mec­
lisi'ndeki İttihat ve Terakki Partisi Başkanlığı'na getirildi. Talat'ın
Dahiliye Nazırhğı'ndan çekilmesi Miralay (Albay) Sadık g r u ­
b u için büyük başarı i d i . İttihatçı olmayan m u h a l i f mebuslar da
b u n d a n cesaretlenerek Hükümete karşı saldırılarını artırdılar,
Meclis b i r b i r l e r i n e küfürler ve hakaretler yağdıran b i r ağız kav­
gası meydanı haline geldi ve sonunda İsmail K e m a l ' i n dövülmesi
olayına şahid o l d u .

* ., w^ ? M a r t günü Meclis'te Soma-Bandırma Demiryolu

İsmail K e m a l ' i n J

n . > v ü l .
i l e Bağdat Demiryolları imtiyazları sözleşmele­
r i n i n onaylanması üzerine görüşmeler sürmek­
te i d i . P a r t i farkı olmaksızın mebusların b i r kısmı çeşitli çıkarlar
nedeniyle b u konularla ilgilenmekte idiler. A h r a r Partisi'ııdeıı olan
1 6 7
İbid., s. 6 4 - 6 8 .
1 8 8
İbid., s. 6 5 .
1 8 9
İbid., s. 6 5 .
 İKİNCİ MEŞRUTİYET DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 141

vc ingiliz menfaatlerinin adamı bulunan ismail Kemal sözü edi­

len imtiyazlar üzerinde Hükümeti tenkit etmekte idi. Tenkit ko­
nusu, en çok Hükümetin kilometre garantisi ile imtiyaz vermesi
noktasında toplanmakta idi. Kendisi birkaç gün önce, kilometre
garantisi olmaksızın demiryolu imtiyazı verilmesi tezini, yaban­
cılardan aldığı para karşılığı olarak savunmakla suçlanmıştı. B u ­
n u n etkisi altında, demecinde "kilometre garantisi olmaksızın
verilecek bir imtiyazdan komisyon alınırsa, kilometre garantisi
ile verilen bir imtiyazdan ne kadar çok komisyon alınabileceği
kolaylıkla anlaşılır " demekten kendini alamadı. B u sataşma
190

başta Sadrazam Hakkı Paşa olmak üzere, imtiyaz tasarılarını ge­

tiren bütün hükümet üyelerine ve onları destekleyen ittihatçıla­
ra dokunmakta i d i . Hepsi koltuklarından kalkarak İsmail
K e m a l ' i n üzerine yürüdüler. Sadrazam Hakkı Paşa Debre Me­
busu'nu kolundan tutarak sözünü geri alması hususunda tartak­
larken İttihatçı fedailerden Serez Mebusu Derviş Bey gelip
arkasından ense köküne bir tokat indirdi. B u gürültüler sırasın­
da Arnavut mebuslarla muhalif mebusların çoğu toplantı salo­
nunu terk etmiş bulunuyorlardı. İsmail Kemal'e atılan tokat,
İttihatçı muhaliflerde bile olumsuz b i r etki yarattı. Ülkücü İtti­
hatçıların bir ürkütme siyaseti izlemeye başladıklarına dair bir
işaret olarak kabul edildi.

B u olaydan yirmi gün sonra (27 Mart) İstanbul'da

B i r A l m a n Subayının .
6 n p bir olay duyuldu: Osmanlı Ordusunda as-
a

Oltlnrülnıutn . . . . . . -.. . _ J

kerı eğitim ile görevli bir A l m a n subayı Orhani­

ye Kışlası'nda Beşinci Nişancı Taburunu teftiş ederken askerden
biri silahını subayın üzerine ateşleyerek öldürmüştü . Öldüren 191

Arnavut erlerinden i d i ve sözde Hıristiyanların Müslümanlara

üstünlük taslamasına karşı dinsel duyguları kabarmış ve bu c i ­
nayeti işlemişti. İttihatçı olsun olmasın bütün Arnavut Mebusla­
rı Almanya ile dostluk siyasetine karşı bulundukları için cinayeti
işleyen erin onlardan biri ve en çok Meclis'te tokatlanan İsmail
Kemal tarafından tahrik edilmiş olabileceği söylentileri ortaya
çıktı ise de resmi makamlar tarafından cinayet ile herhangi bir
tefsire gidilmedi.
1 9 0
Soınerville, S i r c y : A . g . e . , s. 330-351.
1 9 1
T a n i n , 2 8 M a r t 1911.
 OSMANLİ TARİHİ I X .

ittihatçı muhalefet liderlerinden Miralay (Albay)

„ . Sadık ile Debre Mebusu Dükakinzade B a s r i , M e -
Muhalıfleruı ^ .
Başkaldırması buslar Meclisi'nde ve i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n ül­
kücü ittihatçılara karşı kabaran havayı elverişli
gördüklerinden harekete geçmeye k a r a r verdiler. Saldırı stratejile­
r i şöyle olacaktı: İlk aşamada hükümetin dış siyaseti çürütülecek,
sonra p a r t i d e n çıkarılacaklar ve yeni p a r t i n i n kurulmasına g i ­
dilecekti.
18 Nisan'da, bütçe görüşmelerine ilişkin olarak, Dükakinza­
de B a s r i u z u n b i r demeç i l e Hükümetin dış politikasına saldır­
dı. Demecinde üzerinde durduğu üç k o n u n u n özeti şöyle i d i :
1. Hükümetin sözde Genç Türkler adına tutturmuş olduğu
Almancı dış politikası temelsiz, anlamsız ve yıkıcı b i r politikadır.
2. Osmanlı imparatorluğu'nu i k i defa parçalanmaktan k u r ­
tarmış olan İtilaf Devletleriyle b i r anlaşmaya yönelmek, tarihsel
i c a b l a r d a n doğan siyasal ve m o r a l b i r z o r u n l u l u k t u r .
3. İtilaf D e v l e t l e r i tarafına Katılma yolunda b i r B a l k a n K o n ­
federasyonunun gerekliliği k a b u l edilip, i l a n e d i l m e l i d i r .
B a s r i demecinin sonunda A l m a n politikasının Türkiye üze­
r i n d e k i görüşlerine ve yıkıcı e t k i l e r i n e d o k u n a r a k şöyle demek­
te i d i :

" A l m a n y a Türk halifeliğini b i r A l m a n sömürgesi haline ge­

t i r m e y i tasarlamaktadır. Hindistan'a ve Çin'e kadar olan alanda
sözünü geçirmeyi istemektedir. Yavuz Sultan Selim'in izlemiş o l ­
duğu yoldan geçerek, Kahire'de yerleşmeyi ve oradan da Müslü­
m a n Afrika'nın tümüne sahip olmayı düşünmektedir".

" A l m a n diplomatları ve politikacıları e n gizli işlerimize k a ­

dar sızmaktadırlar... Bağdat d e m i r y o l u boyunca A l m a n köyleri
kurmaktadırlar. B i z i demir çember içine almaktadırlar... Kanım
o d u r k i , geleneksel siyasetimize dönmek v a k t i henüz geç­
m e m i ş t i r " . B a s r i ' n i n demeci İttihatçı ve m u h a l i f mebuslar
192

üzerinde o l u m l u b i r t e p k i yapınca İttihatçı m u h a l i f l e r i n l i d e r i

1 , 1
Dükakinzade B a s r i B e y : A . g . e . , s. 7 6 - 8 9 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I

durumunda olan A l b a y (Miralay) Sadık'm kredisi birdenbire arttı.

Sadık gizli toplantılar yapmak ve işlek b i r propa-
Hizb-i Cedid'in , • t

ganda yürütmek gayesinde İttihat ve Terakki Par-

tisi ne bağlı 160 mebustan 110 u n u kendi tarafına
çekmeye muvaffak o l d u . B u başarısından kuvvet alarak, yeni b i r
p a r t i kurmaktansa, i t t i h a t ve Terakki Partisi'ne sahip çıkmayı da­
ha uygun gördü; p a r t i içinde " H i z b - i C e d i d " adlı b i r grup
meydana getirdi (30 Nisan). H i z b - i Cedid Meclis içinden t u t u c u ,
gerici ve Selanik Genel Merkezi düşmanı olanları kapsamakta i d i .
Meclis dışında da, softalar, tarikatçılar, meczuplar ve uygarlık
düşmanları b u gruba destek olmaya başladılar . Sadık o r d u n u n
büyük b i r kısmının kendi tarafında olduğunda da direnmekte i d i .
Sadık henüz askerlik görevinden çekilmemiş bulunduğu için h i z ­
b i n başkanlığına Balıkesir Mebusu Abdülmecit M e c d i E f e n d i ge­
tirilmiştir. M e c i d E f e n d i ' n i n yakın arkadaşı ve kendisi gibi
Balıkesir M e b u s u olan Vasfi Hoca i n g i l i z Elçiliği Baş Tercümanı
ile sıkı fıkı görüşmelerde bulunuyor, hatta sarık taşıdığı halde
onunla baloya gitmekten bile çekinmiyordu. Baş Tercüman ko­
y u K a t o l i k olduğu için amansız b i r Mason düşmanı i d i ve % 95
Mason olan ittihatçılara karşıt olanları daima desteklemekte i d i . 1 9 3

H i z i p üyelerinin etrafında toplanmış göründükleri 10 m a d d e l i k

b i r p r o g r a m da şu m a d d e l e r i kapsamakta i d i :

1. Mebusların imtiyaz ve başka çıkarlar arkasından koşma­

maları,

2. M e b u s l u k i l e Hükümet Memurluğunun ayrılması,

3. Mebusların nazır o l a b i l m e l e r i n i n fırkaca g i z l i oy ve üçte

i k i çoğunluk usulüyle k a b u l edilmesi,

4. K a n u n l a r a saygı gösterilmesi ve nazırların denetlenmesi,

5. İttihad-ı Anasır (Osmanlı Topluluklarını Birleştirme) yo­

l u n d a çalışılması,

M o o r c h e a d , A l a n : D a r d a n e İle s, s. 16; T a n i n , 2 2 N i s a n . 1911.

1.44 OSMANLI TARİHİ I X .

6. Dinsel ve ulusal alı lak ve geleneklerin korunması ile bera­

ber batının uygarlık ilerlemelerinden Osmanlı memleketlerinin
gelişmesi için faydalanılması,
7. Kanun-ı E s a s i çerçevesinde tarihsel Osmanlı gelenekleri­
nin korunması,
8. Memurların atanmalarına ve yerlerinden atılmalarına k a ­
nuni bir düzen verilmesi,
9. Hilafet ve Saltanat'ın kutsal hakları ile ilişkin Anayasa mad­
delerinden bazılarının kuvvetler dengesini sağlayacak surette de­
ğiştirilmesi,
10. Özel ve maksatla kurulmuş olan gizli cemiyetlerin çalış­
malarının önlenmesi . 194

Başkan Abdülmecit Efendi bu programa dayanarak H i z b - i

Cedid'in tutucu bir grup olduğu yolunda gazetelerden birine bir­
de demeç vermiştir. Demecinde memleketin yüzde doksanının tu­
tucu olduğunu ve tutuculuğun memleket için neden daha faydalı
bulunduğunu açıklamıştır . Gerçekte programda tutuculuğa do­
195

kunan 5 ve 6'ncı maddeler idi. Oysa onlar da yeteri kadar açık

bir anlam taşımamakta idiler. H i z b - i Cedid'in kurulması ile İtti­
hatçı muhalifler, İttihat ve Terakki Partisi'ııde çoğunluğu sağla­
mayı başarmadılarsa da İttihat ve Terakki Cemiyeti'nde henüz
etkileri çok zayıf i d i . Halbuki memleketin Meclis dışı İttihatçı
teşkilatı Genel Merkezin denetimi altında idi. B u nedenle ve Ta­
lat (Paşa)'m aracılığı ile Hizb-i Cedid'in kodamanları partinin iki­
ye ayrılması suretiyle meydana gelen anlaşmazlığı Genel Kong­
re önüne götürmeyi kabul ettiler. Genel Kongre, yukarda sözü
geçen maddeleri teker teker inceleyip bunların zaten İttihat ve
Terakki'nin program maddelerinin es pir isinde bulunduğunu k a ­
bul e t t i . B u nedenle ve görünürde H i z b - i Cedidciler bir zafer
196

kazanmış oldular. Gerçekte ise, anlaşmazlık konusu ortadan kalk­

mış olduğu için grupların da varlık nedeni kalmamıştı ve tabia­
tıyla partiyi ele geçirmek için yapmış oldukları deneme de boşa
çıkmış oldu.

1 9 4
Tııımya, Tarık Zafer: A.g.e., s. 186.
, 9 S
Tanin, 30 Nisan 1911.
1 9 6
Genel Kongre kararları için: Bayar, Celal: A.g.e., C. J I , s. 421-22.
 İKİNCİ. M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I . 145

Ne var k i , bu deneme ittihat ve Terakki'de kapanmaz bir yara

bırakmıştı. Sadık, B a s r i ve yakın arkadaşları el altından ülkücü
İttihatçılara karşı k i n ve düşmanlık duyguları serpmeye devam
ettiler. Mayıs ayında Mebuslar Meclisi'nde hükümete karşı yeni
saldırılar oldu. Maarif Nazırı Emrullalı Efendi ile Nafıa Nazırı
Hallaçyan, Talat (Paşa)'m Dahiliye Nazırlığı'nı bırakmasından
sonra hükümetten çekilmişlerdi. 3 Mayıs'ta Hükümetin kuvvet­
l i adamı olan Cavit'de Maliye Nazırlığı'ndan çekildi. Hakkı Paşa
Kabinesi'nin sallanmaya başladığı b u sırada Mebuslar Meclisi
üçüncü dönemini tamamlayarak tatile girdi (3 Haziran).

n B u n d a n sonra Padişah Sultan Reşat, Rumeli ge-

Padısah'ın m ' , ,
zisine çıktı. Gezi 5 H a z i r a n ile 26 H a z i r a n ara-
Ruıneli G e z i s i _ I T I IÎI T» I r r - ı ı . ı
sında sürdü, istanbul dan Barbaros Zırhlısı ile
hareket eden Padişahın uğrayacağı merkezler Selanik, Usküp,
Priştinc, Manastır ve Kosova olarak saptanmıştı. Gezinin en önem­
li töreni Kosova'da, Cuma namazının kılınmasından sonra Padi­
şah'ın Arnavutlara söyleyeceği demeç ile yapılacaktı.

Gezi İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından hazırlanmıştı. İki

amacı vardı. Birincisi İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne karşı baş-
kaldıran, İttihatçı olan ve olmayan Arnavut mebuslar (ağalar)m
ezmekte olduğu Arnavut halkının kazanılması, ikincisi de
Meşrutiyet'in duyurulmasından başlayarak herkesin ve her hü­
kümetin benimsemiş olduğu İttihad-ı Anasır yolunda olumlu bir
sonuç elde edilmesi idi. Gezi öyle bir surette yürütüldü k i ; her-
yerde, Padişah sanki İstanbul'da bayram alaylarında çıkıyorca-
sma ihtişamlı ve düzenli bir alay ile dolaştı. . . . H e r menzilde her
yemek vaktinde sarayında imişcesine yemek yedi. Beraberinde
olan nazırlar ve erkan için de 30-40 kişilik sofralar kuruldu ve
bunlar da yemek vaktinde balıklarıyla, hindileriyle, tatlı]arıyla,
börekl eriyle hatta yemiş ve d ondurmalar ly la yemekler hazır
b u l u n d u . Gezi esnasında halk ne yenenler ne de yenilenler ile i l ­
197

gili değildi. Cins ve mezhep farkı olmaksızın büyük bir coşkun­

luk içinde adeta çılgıncasına Padişah'ı alkışlamakta idi. Ne var k i ,

1 , 7
Uşakhgil, H a l i l Z i y a : S a r a y ve Ötesi (Son Hatıralar), C . I I , s. 186-198.

Osmanlı Tariki IX, 10

 O S M A N L I TARİHİ I X .

yemekle d o n d u r m a bulunmasına d i k k a t edildiği balde gezinin b i ­

r i n c i amacı bazı d i k k a t s i z l i k l e r yüzünden gölgelenmiş o l d u .

16 H a z i r a n günü Kosova Sultan M u r a t Hüdaverdigar'm tür­

besi yanında Cuma namazına durulduğu sırada ümid edilen sa­
yıda A r n a v u t ' u n gelmemiş olduğu ve safların boş kaldığı görüldü.
Namazdan sonra, meydana toplanan Arnavutlara Sadrazam Hakkı
Paşa, Padişah adına, güzel b i r demeç v e r d i . Fakat Sadrazamdın
yanında b u l u n a n ve demecin Arnavutça'ya çevrilmesi için i s t a n ­
b u l ' d a n Padişah'ın beraberinde gelmiş olan Ayan M e c l i s i üyesi
Manastırlı i s m a i l Hakkı E f e n d i ' n i n Arnavutça bilmediği hayretle
öğrenildi. A r n a v u t l a r a gelince o n l a r da Padişah'ın ta İstanbul'­
dan Kosova'ya gelerek k e n d i l e r i n e söylediği sözlerden hiçbir şey
anlamadılar, b u n l a r yetmiyormuş g i b i Padişah Selanik'e dönü­
şünde gezisi münasebetiyle yapılmış olan b i r marşın şu beytiyle
karşılandı:

" İ l e r i İleri Arş İleri

Alalım Düşmandan E s k i Y e r l e r i "

Oysa Padişah b u gezisini h u z u r ve barışın korunması için

yapıyordu . 198

Başı ile sonu t u t m a y a n b u gezinin aksaklıkları çeşitli şekilde

yorumlandı. Arnavutların Kosova'da beklenen sayı i l e katılma­
maları Usküp Valisi'ııin almış olduğu düzen sağlama tedbirlerine
bağlanmak i s t e n d i . Yabancı d e v l e t l e r i n t e m s i l c i l e r i ise b u olayı
Arnavutların hükümete karşı küskünlüğünün b i r işareti o l a r a k
k a b u l ettiler. Padişah'ın demecinin Arnavutça'ya çevrilmemesi de
İttihat ve T e r a k k i n i n , her ne pahasına olursa olsun, Türkçe'yi h a ­
k i m d i l y a p m a k politikası i l e i l g i l i görüldü. Sözü geçen fetihler
anlamı taşıyan marşa gelince; B a l k a n memleketlerinde olumsuz
b i r t e p k i yarattı. Karadağ ve Sırbistan Arnavutları ayaklanmaya
kışkırtmak için yeni b i r fırsat ele geçirmiş o l d u . B u suretle i y i
niyetlerle başlamış olan Padişah'ın A r n a v u t l u k gezisi olumsuz
olaylara gebe sonuçlara taşmış o l d u .

1 9 8
Uşaklıgil, Halİt Z i y a : A . g . e . , s. 186.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 147

„ , , , , ittihatçı olan ve olmayan m u h a l i f l e r Padişah'ın

Muhalefetin y
. . . . . .
„ , _ .. , A r n a v u t l u k gezisinin o l u m l u e t k i l e r i n d e n geri
Y e n i Saldırıları ^
kalanları büsbütün silmek için çeşitli yönlerden
çalışmalara giriştiler. A h r a r P a r t i s i Başkanı ve i n g i l i z çıkarları­
nın temsilcisi A r n a v u t İsmail K e m a l , Maksarların (Hıristiyan A r ­
navutlar) yeniden ayaklanmasını fırsat b i l i p l i d e r l e r i y l e temasa
geçerek, onların adına yazmış olduğu b i r notayı yabancı devlet­
lere sunmak üzere Avrupa'nın büyük başkentlerini dolaşmaya çık­
tı. Vatana hiyanetten başka birşey olmayan b u hareket karşısında
İttihatçılar olup b i t e n i gazetelerinde yayımlamakla y e t i n d i l e r . 199

Aynı sıralarda m u h a l i f İttihatçılardan Albay ( M i -

Z e k i ' n i n Katledilmesi t \ o ı ı ı * ı ı ı ı ı ı
raiay) oadık g r u b u ile sıkı temaslarda b u l u n a n
Z e k i , ülkücü İttihatçılara karşı şiddetli yazılar yazmaya başladı.
Z e k i Düyun-ı U m u m i y y e (Osmanlı Borçları İdaresi)'de m e m u r ­
d u . İttihatçıların ekonomsal siyasetine karşıt b u l u n a n yabancı­
lar tarafından desteklenmekte i d i . İttihat ve Terakki Meşrutiyet'in
duyurulması üzerine İngiliz Bankası'nın Osmanlı ekonomisi üze­
r i n d e k i baskısını zayıflatmak amacıyla İngiliz m a l i y e c i l e r i n d e n
Ernest Caselle'in imtiyazında o l m a k üzere Türkiye M i l l i B a n k a ­
sı'nın kurulması çalışmalarına girişmişler ve 31 M a r t Olayı'ndan
sonra b u n u sağlamışlardı. Bankanın işlerini k o n t r o l etmek üze­
re Cavid'i hissedar yapmışlar fakat, Maliye Nazırı olması üzerine
yerine Cahid'i (Yalçın) geçirmişlerdi. B u suretle İstanbul'da siya­
sal p a r t i çalışmalarının perdesi arkasında b i r de zıt siyasal çıkarla­
ra sahip bankaların çatışması yer almıştı. Düyun-i Umumiyye
M e m u r u Z e k i ' n i n b u k o n u ile i l g i l i görüşü şu merkezdeydi: Os­
manlı Bankası'nın n a k i t sermayesi 10 m i l y o n kadardır. Fransa'­
nın önemli m a l i müesseseleri Osmanlı Bankası'nın hissedarlarıdır.
Bankanın 70 k a d a r şubesi vardır. Türkiye M i l l i Bankası serma­
yesi ise b i r milyona b i l e ulaşamamıştır. Yaptığı m a l i işlerde hiç
denecek kadardır. Zaten İngiliz ve Fransız m a l i y e c i l e r i arasında
b i r anlaşmada vardır. B u n a göre, İngilizler doğuyu Fransız b o r ­
sasına bırakmışlardır. Dolayısıyla Osmanlı împaratorluğu'nda b u
anlaşmaya aykırı o l a r a k kurulmuş olan b i r bankaya iş y o k t u r . 2 0 0

,
" T a n i n , 11 T e m m u z 1911.
2 0 0
Z e k i ' n i n Sadık'a ulaştırmak üzere k a l e m e almış olduğu r a p o r : T a n i n , 8 Teşrinisani
1911.
W8 OSMANLI TARİHİ I X .

Zeki mali konular ile ilgili belgeler ve raporları ile muhalif itti­
hatçıları beslemekte ve onları ülkücülere karşı direnmelerinde
ve savaşlarında güçlendirmekte idi. B u nedenledir k i , 11 Temmuz­
da önceki gazetecilerin öldürülmesinde olduğu gibi, bilinmeyen
kimseler tarafından, tabanca kurşunu ile öldürüldü.

B u olay, işin iç yüzüne girmeyen kamuoyunu etki altında bı­

raktı. Basın özgürlüğü adına muhaliflerin ittihatçılara karşı sal­
dırısını kolaylaştırdı ve güçlendirdi.

Hakkı Paşa Kabmesi'nin yeni düzenlemeleri bek-

Hakkı Paşa'nın lenileni getirmemişti. Muhalefetten başka kamu-
SiHİrazanılıktan 1 , T «ı • ı ı • ı
Çekilmesi °T t
a B a s m
hatta İttihatçıların b i r kısmı
v e

da Hakkı Paşa'ya karşıt duruma geçmişti. Zaten

kabineden ittihatçı Nazırların Talat Paşa, Cavit ve E m r u l l a h gi­
bi kodamanları da çekilmişti. Temmuz sonlarından itibaren itti­
hatçı gazetelerde nazırlar heyetinde bunalım (Bulıran-ı Vukela)dan
söz edilmeye başlandı. Aynı sıralarda, italya'nın Trablusgarp ile
ilgili niyetleri üzerine yabancı basından Türk gazetelerine h a ­
vadisler aktarma edilmesine girişildi. 12 Eylül tarihli nüshasın­
da Selanik'te çıkan " S a l a h " Gazetesi "Diktatöre ihtiyacımız Y o k "
başlıklı bir makalesinde, kabinenin en kuvvetli üyesi olan H a r ­
biye Nazırı Mahmut Şevket Paşa'ya çatmakta, hatalarını bir bir
sayarak onu vatanseverliğe davet etmekte i d i . İttihatçılar kendi
istekleri ile Sadaret Makamına gelmiş olan Hakkı Paşa'ya olan
güvenlerini yitirmişlerdi. Onu devirmek için bir fırsat kollamakta
idiler. B u fırsat hiç te umulmayan bir surette İtalyanlar tarafın­
dan yaratıldı. 29 Eylül'de İtalya'nın Trablusgarp'ın kendilerine
bırakılması için verdiği ültimatom Hakkı Paşa'yı büyük bir şaş­
kınlık içine sürükledi. Böyle bir durumda ne yapılması gerekti­
ğini kestiremediği için kabinesi ile birlikte yuvarlanıp gitti.
„. „ Hakkı Paşa'nın çekilmesi üzerine Sadrazamlığa
Sait Paşa . . . .
__ ,. . atanan Sait Paşa, kabinesini 3 Ekim'de kurdu.
Kabinesi .
B i r bakıma ne ittihatçılar, ne muhalefet ve hat­
ta ne de Sait Paşa kendisi bir kabine değişikliği beklememekte
idiler, italya'nın Trablusgarp'e saldırması ile ortalığı kaplayan deh­
şet ve şaşkınlık üzerine tecrübeli bir sadrazam aranmasına gir i-
 İKİNCİ. MEŞRUTİYET DEVRİ. İÇ OLAYLARİ. 149

silmişti. Muhalefet için K a m i l Paşa Sadrazamlığa biçilmiş

kaftandı. Hatta Hakkı Paşa bile kendisinden sonra K a m i l Paşa'­
nın Sadrazam olmasının daha uygun düşeceğini, gizlice b i r ar­
kadaşına söylemiş, sebebi sorulunca da şu cevabı vermişti:
"icabında Trablusgarbı'da verir, kendisine direnmek için gelen­
lerin kulağına da yavaşça - ingiltere Başvekili'nin irşat ve ilhamı­
nı esas kabul ettim, devletin diğer çıkarlarını güven altına aldım
d e r " . İttihat ve Terakki Partisi de K a m i l Paşa'nın politika deha­
sının bu merkezde olduğunu bildiği için, Sait Paşa'yı ona yeğ tut­
mak zorunda kalmıştı.

Muhalefetin Sait Paşa, İttihatçı değildi. Fakat Sadrazamlıkta

Saldırılan tutunmak için Meclis'teki İttihatçı çoğunluğuna
dayanmak zorunda idi. Muhalefet ise tarafsız bir
davranış beklemekte i d i . Buna da olanak yoktu. 20 Ekim'de Me­
buslar Meclisi'nde program okunur okunmaz eleştiriler başladı.
Bunların ağırlık noktası programın şu veya bu maddesi olmak­
tan çok Hükümetin kuruluş biçimi ve hatta Sait Paşa'nın kendi­
si idi: E d i r n e Mebusu Rıza Tevfik muhalefetin duygularını şu
sözlerle belirtmekte i d i :

" . . . Bugün kurduğumuz kabineye Avrupa'nın güveni olmaz­

sa ne para bulacağız ne bir şey,, bu suretle kurulan kabineye Av­
rupa'da kimsenin itim ad etmeyeceğine yemin edebi l i r i m " . 2 0 1

Neticede 60 üyeye karşı 125 oy ile muhalifler Sait Paşa Hü­

kümeti'nin, Trablusgarp ve Arnavutluk sorunlarına derhal bir
tedbir göstermediğini vesile tutarak kabineye saldırıya geçtiler.
Mecliste olumlu iş görmek olanağı kalmamış gibi i d i . 9 Kasım
toplantısı o kadar şiddetli oldu k i , E r z u r u m Mebusu Vartanes şu
sözleriyle tablosunu çizmek zorunda kaldı:

"Dünkü görüşmeler bana Bizanslıların, Osmanlı Ordusu İs­

tanbul'u kuşattığı sıradaki halini hatırlattı. Çünkü onlar da her
taraf düşmanla sarılı bulunduğu bir sırada şimdi yaptığımız gibi
birbirleriyle uğraşıyorlardı. Şimdi de ... düşman içimize girmiş
çalışıyor''.

2 0 1
Tanin, 20 Teşrinievvel 1911.
150 O S M A N L I TARİHİ I X .

"Dış düşman bize saldırırken m i l l e t i n arasında içerde b i r yan­

gın çıkarmak söyleyin vatan severlik midir? Dersim Mebusu Lütfü
F i k r i gazetelerde neşriyat yapıyor: " E y A h a l i çoğunluğun des­
teklediği k a b i n e Meşrutiyet'e darbe v u r u y o r ; ayaklanınız", d i ­
yor. Doğru m u b u ? " . 2 0 2

M u h a l i f l e r i n Mebuslar M e c l i s i ' n d e ve Meclis dışında, basın

aracılığı i l e i t t i h a t ve Terakki'ye karşı yaptıkları saldırılara ya­
bancı basın da yardım etmekte i d i . İtalyan basını, Trablusgarp'e
saldıran k e n d i hükümetleri olduğu halde savaştan İttihat ve Te-
r a k k i ' y i s o r u m l u t u t a r a k ona saldırmakta i d i . İtalyan parası i l e
beslenen birçok batı gazeteleri, İttihatçıların savaşçı b i r p a r t i o l ­
duğu hususunda kamuoyunu inandırmaya çalışmakta idiler. K o m ­
şu B a l k a n devletlerinde basın, Makedonya ve A r n a v u t l u k ' t a k i
h u z u r s u z l u k nedeniyle zaten İttihatçılara ateş püskürmekte i d i .
B u d u r u m karşısında Osmanlı kamuoyunda da önceden görül­
m e d i k b i r Ölçüde İttihatçılardan çözülme başlamıştı. B u olay İt­
tihat ve T e r a k k i Partisi'nde olumsuz b i r p s i k o l o j i k e t k i yarattı ve
b u n u da p a r t i d e yeni b i r parçalanma i z l e d i . Fakat bu kere p a r t i ­
den ayrılanlar önceden olduğu g i b i b i r h i z i p k u r m a k l a yetinme­
y e r e k , M e c l i s ' t e k i m u h a l i f l e r i n tümünü kapsayan "Hürriyet ve
İtilaf P a r t i s i " adı i l e yeni b i r p a r t i kurmaya giriştiler.

V I . H Ü R R İ Y E T V E İ T İ L A F PARTİSİ İLE İTTİHAT

V E T E R A K K İ ÇATIŞMALARI

1. H Ü R R İ Y E T V E İ T İ L A F P A R T İ S İ ' N İ N K U R U L M A S I

(23 Kasım 1909)

Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i 23 Kasım'da k u r u l d u .

P a r t i n i n Kuruluşu . -i- - i rr\ ı ı • T» • "t i
Jt>u kuruluş İttihat ve lerakkı P a r t i s i nden ayrı­
l a n mebusların diğer m u h a l i f bağımsız mebuslarla birleşmesi su­
r e t i y l e meydana geldi. B u birleşme her ne k a d a r b i r program
etrafında yapıldı ise de, ana amaç İttihat ve T e r a k k i ' y i yıkmaktan
i b a r e t t i . B u nedenle Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i m u h a l i f l e r i n b i r
koalisyonu i d i .
2 0 1
T a n i n . 10 Teşrinisani 1911.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 151

Hürriyet ve i t i l a f P a r t i s i ' n i n kuruluşunu Sinop

Mebusu D o k t o r Kıza N u r , k e n d i çalışmalarının
b i r sonucu olarak göstermektedir: M e c l i s t e k i m u h a l i f l e r i n zayıf
olduklarını, esaslı muhalefet yapamadıklarını, bunları b i r bay­
r a k altında toplamak için girişimlerde bulunduğunu, m u h a l i f İt­
tihatçılardan Sadık, M e c d i ve Z e k i ' n i n önceden H i z b - i C e d i d ' i
kurmuş olduklarından yeni partiye alınmalarının düşünülmüş o l ­
duğunu söylemekteydi. Rıza N u r , atak olmakla beraber b e l l i f i ­
k i r l e r i olmayan, toplayıcı ve sürükleyici yeteneklerden yoksun
b i r politikacı i d i . P a r t i n i n kuruluşunda b i l e r e k veya bilmeyerek
b i r alet o l a r a k vazife görmüş olduğu, p a r t i n i n kuruluşu üzerine
yazmış olduğu aşağıda adı verilen yapıttan da anlaşılmaktadır . 203

P a r t i n i n gerçek kurucuları, İttihatçılardan A l b a y (Miralay)

Sadık i l e Debre Mebusu Dükakinzade B a s r i ' d i r . B u i k i kişi, İtti­
hat ve T e r a k k i üyesi olarak Manas tır'd a Hürriyet'in d u y u r u l m a ­
sında büyük r o l oynamışlardı. M e m l e k e t i n yönetimi hakkındaki
düşünceleri İttihatçı kodamanların hoşuna gitmediği için k e n ­
d i l e r i n e teşkilatta umdukları yer verilmemişti. B u nedenlede İt­
t i h a t ve Terakki Partisi'nde İttihatçı liderlere karşı b i r muhalefet
kanadı kurmuşlardı. B u kanat zamanla kuvvetlenerek önceden
sözü geçen, " H i z b - i C e d i d " i k u r m a k suretiyle partiye h a k i m o l ­
m a k istemiş ise de b u deneme başarısızlıkla sonuçlanmıştı. B u n ­
dan sonra, Sadık ve B a s r i yeni b i r fırsat gözetlemeye k o y u l ­
muşlardı. İtalyanların Trablusgarp'e saldırısı üzerine Kasım ayın­
da İttihatçılara karşı kabaran olumsuz duyguların ve mecliste m u ­
halefetin şiddetlenmesi üzerine harekete geçmeyi u y g u n
görmüşlerdi. N i t e k i m B a s r i 27 E k i m ' d e İttihat ve T e r a k k i P a r t i ­
s i ' n d e n çekilerek A l b a y Sadık i l e muhalefeti birleştirmek için
çalışmalara girişmişti.

B u çalışmalar sonunda meydana getirilen prog-

Hürriyctve . 4 C

İtilafın Programı ramda p a r t i n i n kuruluş amacı gerçek meşru­

t i y e t i n sağlanmasıdır." P a r t i d o k t i r i n i n i n
bellibaşlı i l k e l e r i ise şu suretle saptanmıştır: '

Rıza N u r : Hürriyet ve İtilaf Nasıl Doğdu, Nasıl Öldü, a. 9,

152 O S M A N L I TARİHİ I X .

1. Anayasada yapılacak değişiklik ile Mebuslar Meclisi'nin yü­

rütme k u v v e t i (Hükümet) üzerinde denetli k u v v e t l e n d i r m e k se­
çim hakkını kullanmayı z o r u n l u yapmak,
2. P a r t i Ittihad-ı Anasır (Osmanlı Topluluklarını Birleştirme)
ilkesine bağlıdır. A n c a k çeşitli ırksal ve dinsel toplulukların çı­
karlarının b i r b i r i y l e ve Osmanlılık birliği i l e uzlaştırılmasma ça­
lışılacaktır.
3. Osmanlı M i l l e t i n i meydana getiren ırksal ve dinsel t o p l u ­
l u k l a r a bağlı kimselerden her b i r i Osmanlı birliğine d o k u n m a ­
m a k şartı i l e dinsel, edebi, b i l i m s e l , ekonomsal sorunlarda tek
basma veya başkalarıyla anlaşarak, her türlü b i l i m s e l k u r u m u
meydana getirmede serbesttir.

4. Bazı Osmanlı v i l a y e t l e r i n i n diğerlerinden farklı d u r u m u

d i k k a t e alınarak, özel b i r yönteme tabi tutulmaları gereklidir.
Vilayetlerin yönetiminde görev ayrılığı ve y e t k i genişliği ilkesi k a ­
b u l edilmiştir.
5. Ormanların ve madenlerin işletilmesinde, fabrikaların k u ­
rulmasında, z i r a a t i n geliştirilmesinde... kişisel ve özel teşebbü­
se engel olan hususlar kaldırılacaktır . 204

B u i l k e l e r d e n de anlaşıldığı üzere Hürriyet ve i t i l a f P a r t i s i

Meşrutiyetçi, Ittihad-ı A n asır'cı, çevreci (ademi merkeziyetçi) ve
l i b e r a l b i r p a r t i i d i . i t t i h a t ve T e r a k k i Ittihad-ı Anasır'ı, ırk ve
d i n ayrımı ve imtiyazı gözetmeksizin b i r Osmanlı m i l l e t i k a b u l
ettiği halde Hürriyet ve İtilaf Partisi, ırk ve d i n toplulukları çıkar­
larının ayrı olduğunu k a b u l ederek bunların, Osmanlıcılık birliği
i l e uzlaştırılacağım ifade etmekte i d i . Fakat ırksal ve dinsel top­
lulukların meydana getirdiği Osmanlı m i l l e t i n i n , hangi o r t a k te­
mellere dayanacağı açıklanmamaktadır. B u n d a n başka İttihat ve
T e r a k k i , Meşrutiyet gereği Osmanlı topluluklarını eşit k a b u l et­
mekteydi. Oysa Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i , İmparatorluğun yöne­
t i m i n d e bazı vilayetlere özel yönetim tarzının t a t b i k edileceğini
benimsemekle b u eşitlik ortadan tüm o l a r a k kalkmasa b i l e bü­
y ü k ölçüde zayıflamakta i d i . B u n a göre, A r n a v u t l u k , A r a b i s t a n

Tımaya, T a n k Z a f e r : A . g . e . , s. 3 3 9 - 3 4 3 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R İ 153

ve Doğu Anadolu'da bazı vilayetler, Meşrutiyet'ten önceki imti­

yazlı durumlarını koruyabileceklerdi. K i m i halk silah taşıyacak,
asker ve vergi vermeyecekti.

B u program ortaya atıldığı sırada Millet Mecli-

H u r n y e t ve si'nde iki muhalefet partisi ile bağımsız ve azm-
lti laf Partisi'nin , , , . 1 . ._, .
Oluşumu " mebusları b u l u n m a k t a ıdı. M u h a l i f
k

partilerden birisi Arnavut İsmail Kemal'in baş­

kanı bulunduğu Arnavut ve A r a p mebusların bir kısmını kapsa­
yan Mutedil Pervaran Partisi idi. Diğeri de Gümülcineli İsmail
Hakkı'nm başkanlığında çalışan tutucu ilmiyecilerden kurulu
A h a l i Partisi idi. B u i k i parti, kendilerini Hürriyet ve İtilaf P a r ­
tisi'nin tabii kurucuları saymakta idiler. Bunlara bağımsız me­
buslar, bazı azınlık mebusları ve İttihat ve Terakki'den ayrılmış
olanlarda katılmıştır. Mebuslar Meclisi dışından Damat Ferit Paşa
ve Sultan Vahdettin kısa zamanda hararetli İtilafçı kesildiler.
Prens Sabahattin ile Paris'e kaçmış olan eski İttihatçı Şerif Paşa
da perde arkasından servetleri ile yeni partiyi desteklemeye ko­
yuldular. P a r t i Başkanlığına Damat Ferit Paşa, Başkan Vekilli­
ğine Albay (Miralay) Sadık Bey seçilmişti. Fakat gerçek yönetici
Sadık Bey idi. B u oluşumu ile Hürriyet ve İtilaf bir fikir hareke­
tinden doğmadığı için bir fikri temsil etmesi de söz konusu ola­
mazdı. Üyelerinin birleştiği tek nokta İttihat ve Terakki'ye karşı
duydukları k i n ve intikam duyguları idi, dolayısıyla muhalifle­
r i n koalisyonundan başka b i r şey değildi.
. B u gibi duyguların halk arasında yayılması için
D i n i n Siyasete ° ° J J
*
„ ... . en etkili silah dini siyasete alet etmek idi. Parti
Alet Edilmesi J

bunu kolaylıkla becerdi. Albay Sadık Mevlevi Ta­

rikatı'na bağlı idi. Kişihğinin bu yönü, tarikatları ve hocaları kendi
tarafına çekmede işe yaradı. Hocalar İstanbul'da kahvehaneleri
dolaşarak bu partinin Müslümanlığı savunma ve Müslümanları
bir noktada birleştirmek amacı ile kurulmuş olduğu... Müslü­
man birliğinin esasında zaten 1329 yıl önce İslamlığın çıkışı ile
kurulmuş sarsılmaz bir tanrısal kanuna dayandığı yolunda saf­
satalar saçmaya başladılar . 205

J 0 S
Tanin, 2 Kanunuevvel 1911.
15<l OSMANLI TARİHİ. I X .

B u g i b i kışkırtmalarla cesaret b u l a n k a r a kuvvet, p a r t i k u -

rucularının*bile önceden kestir eme d i k l e r i b i r h a l aldı. İtil afçı­
lar sakal bırakmaya, namaz kılmaya ve sarıklıların sözünü d i n ­
lemeye davet edildiler. Politikacılar d i n i siyasete alet etmek
i s l e r k e n , d i n c i l e r siyaseti dine alet eder oldular, böylece daha
başlangıcından Hürriyet ve İtilafın sinesinde " t a m Müslümanlar"
ve " d i n s i z l e r " diye i k i kanat belirmeye başladı. Filozof Rıza Tevfik
ile Rıza N u r , başlarında Gümülcineli İsmail Hakkı'nin b u l u n ­
duğu tam Müslümanlara göre, d i n s i z l e r i n sözcüleri i d i . 2 0 6

f j Aralarındaki b u ayrıma rağmen, İtilafçılar Hü-

, kümete ve İttihatçılara karşı amansız b i r savaşa
Ittihnlçılar Çaüşması . . . . ^ ı ı .. f ı -ı A
giriştiler. M e m l e k e t i n İtalya ile savaşması, A r ­
n a v u t l u k ' t a ayaklanmanın sürüp gitmesi, Makedonya'da arka a r ­
kaya cinayetlerin işlenmesi kendilerinde en ufak b i r vatan endişesi
uyandırmıyordu. Rıza N u r , Rıza Tevfik ve Lütfü F i k r i basında
aklın almayacağı gerçek dışı yazıları i l e k a m u o y u n u kışkırtıyor­
lardı. Rıza Tevfik İttihatçıları l a n e t l e r k e n , Lütfi F i k r i ayaklan­
maya çağırmakta i d i . Sonraları b i r numaralı milliyetçi rolünü
oynayacak olan Rıza N u r da Tesisat Gazetesi'nde, hükümetin,
Kürtlerin elinden toprakları alıp E r m e n i l e r e vermeye hazırlan­
dığından söz edecek kadar hırs içinde yüzmekte i d i . 2 0 7

İtilafçılar, başarının yalnız gazete m a k a l e l e r i i l e sağlanama­

yacağım da kavramışlardı. B u nedenle A l b a y Sadık, b i r yandan
şubeler açmak suretiyle p a r t i y i memleket sathında yayarken öte
yandan da askerler arasında işlek b i r propagandaya girişecek­
t i r . İki yıl içinde 150 kadar şube kurulacaktır. B u n l a r d a n 50'si
İstanbul'da diğerleri de Anadolu'da ve A r a p Yarımadası'udadır.

ittihatçılar m u h a l i f l e r i n b i r koalisyon p a r t i s i k u r a b i l e c e k l e ­
r i n i kestirememişlerdi. Fakat p a r t i n i n kurulması ile başlayan toplu
yaylını ateşinin amacını tesbit etmekte gecikmediler. B i r nefis sa­
vunması d u r u m u n d a bulunuyorlardı. Hüseyin Cahit Yalçın b u ­
n u n görüntüsünü şu satırları i l e yansıtıyordu.

2 0 6
Rıza Nur: A.g.e., s. 19.
2 0 7
Tanin, 19 Kanunuevvel. 1911.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 155

"Hürriyet ve itilafı k u r a n fırka ve grupların, b i r b i r l e r i y l e b i r

tek fırka kurmaları mucizedir. İdare heyetinde öyle üyeleri var k i ,
y i r m i yıl b i r kazanda b i r l i k t e kaynasalar, uyuşmaları mümkün
değildir. B u kişiler yapmak için değil yıkmak için birleşmişler­
d i r . Hedef İttihat ve T e r a k k i ' y i y ı k m a k t ı r " . 208

Rıza N u r da zaten p a r t i n i n t e k kuruluş amacının b u olduğu­

n u açıklamış ve maksat sağlandıktan sonra, p a r t i n i n de dağıla­
cağını i t i r a f etmiştir . 209

11 Aralık't a İtilafçılar İstanbul'da boşalan mebusluk için ya­

pılan seçimde adaylarını kazandırmakla i l k başarılarını sağla­
mış oldular. İttihatçılar Makyavelci Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i ' n i
b i r şirket, hem de anonim b i r şirket olarak görmekte i d i l e r . Böy­
le b i r örgütün gözü dönmüş muhalefet karşısında, memleketi yö­
n e t m e k , Trablusgarp Savaşı'nı başarı i l e sona e r d i r m e k ve yeni
b i r 31 M a r t Olayı karşısında k a l m a m a k için Mecliste hükümeti
destekleyen kuvvetli b i r çoğunluğa ihtiyaç vardı. B u nedenle Mec­
l i s i dağıtıp yeni seçimlere gidilmesini uygun gördüler, fakat b u ­
n u n içinde Anayasa'nın 3 5 ' i n c i maddesinin değiştirilmesine i h ­
tiyaç vardı.

35'inci madde yeni seçimlere gidilmek üzere Mec-

3 5 ' i n c i Maddenin ... . . , , •. , ı ı
hsı kapatmak hakkını Senatonun da oyunu almak
Değişi lirilnı esi ; . 1 _ ... .

sureti i l e Padişaha tanımıştı. A n c a k Padişahın

b u hakkı kullanabilmesi için, Mebuslar M e c l i s i ile Hükümet ara­
sında b i r anlaşmazlığın çıkması, Mebuslar Meclisi'nin direnmesi
halinde, hükümetin çekilmesi ve yeni kurulan. Hükümetin de eski-
hükümetin görüşünde ısrar etmesi gibi b i r d u r u m u n meydana gel­
mesi gerekli i d i .
B u dolambaçlı madde yerine, Sadrazam Sait Paşa'nın 16 A r a ­
lık'ta Meclise sunduğu değiştirme t e k l i f i şöyle i d i : "Hükümetle
Mebuslar M e c l i s i arasında üzerinde anlaşmazlık çıkan madde­
l e r i n b i r i n d e hükümet direnirse ve b u madde Mebuslar tarafın­
dan b i r defadan fazla olmak üzere kesin çoğunluk ile reddedildiği

2 0 8
T a n i n , 2 3 Tcşrisanİ 1911.
2 0 9
Rıza N u r : A.ıç.e., s. 11.
156 O S M A N L I TARİHÎ I X .

takdirde, Hükümetin değiştirilmesi veya dört ay zarfında yeni se­

çimlere gidilmesi Padişahın hakları cümlesindendir'' . 210

Yürütme i l e yasama k u v v e t l e r i arasında b i r denge k u r u l m a ­

sı için 3 5 ' i n c i m a d d e n i n değiştirilmesi İttihat ve T e r a k k i için ye­
n i b i r düşünce değildi. B u düşünce Önceden açıklanan " H i z b - i
C e d i d " i n kuruluşu sırasında A l b a y Sadık ve arkadaşları tarafın­
dan savunulmuş ve İttihat ve T e r a k k i Kongresi'nce de k a b u l e d i l ­
mişti. Fakat, sözü geçen değiştirme t e k l i f i Meclise sunulduğu
sıralarda, Sadık ve arkadaşları, artık Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i
saflarında bulunuyorlardı. B u n d a n başka b u p a r t i n i n başkanı
b u l u n a n Damat Ferit Paşa da, önceden Ayan Meclisi'ne buna ya­
kın b i r t e k l i f getirmişti. Böyle olduğu halde Hürriyet ve İtilaf
Partisi 3 5 ' i n c i m a d d e n i n değiştirilmesini Meşrutiyet'e karşı geri­
l i k olayı g i b i görmeye ve göstermeye k o y u l d u . Hürriyet ve İtilaf,
İttihat ve T e r a k k i ' y i yıkmak üzere bulunduğu sırada b u b e k l e n ­
m e d i k değiştirme t e k l i f i ile başına b i r çorap örülmekte olduğu­
n u anlıyordu. T e k l i f i n kanunlaşmasını önlemek maksadı i l e akla
gelen h e r tedbire başvuruldu. B u sırada Mısır'da b u l u n a n eski
Sadrazam K a m i l Paşa'dan Padişah'a gönderilen b i r m e k t u p t a b u
t e d b i r l e r arasında yer almaktadır.

K a m i l Paşa'nın 20 Aralık 1911 t a r i h i n i taşıyan

Kamil Paşa'nın
m e k t u b u İttihat ve T e r a k k i ' y i izlemekte b u l u n ­
Mektubu
duğunu siyasetten dolayı şu suretle suçla-
maktadır:

" I t t i h a t ve T e r a k k i , m e m l e k e t i n iç ve dış siyasal d u r u m u n ­

d a n habersizdir. İstediği y o l memleketi parçalanmak ve h a l i f e l i ­
ği tehlikeye sürüklemektedir. İttihat ve T e r a k k i , hükümetten
uzaklaşmama sebep o l m a k l a , meşrutiyet idaresine güven bağla­
y a n ve kasalarını Osmanlı Devleti'ne açan yabancı sermayedar­
larının güvenini y o k etmiştir. .... İttihatçıların idaresi memlekette
bayındırlık işlerini geri bıraktırmış, ayaklanmalara y o l açmıştır.
... Dünyaya meydan okurcasına hareketlerinden dolayı büyük dev­
letlerle komşu devletleri rencide etmiş ve neticede İtalya'nın b i ­
r i n c i notasmda belirttiği gibi, Osmanlı Devleti'ne değil, fakat İttihat

2 1 0
Servet Feridun: Anayasalar ve Siyasal Belgeler, s. 32,
 İKİNCİ. M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 1.57

ve Terakki aleyhine harp açarak Trablus ve Bingazi'yi işgal et­

mesine sebep olmuştur. B u yolun gidişi imparatorluğun parça­
lanmışıdır. Bugün Girit ile Rumeli parçalanmaya adaydır. Yarın
Rumeli elden giderse, Mısır da bağımsızlığını duyurmaya kalkı­
şacak, Yemende aynı yolu izleyecektir, bu durumda Hicaz ile H a ­
lifeliğin vaziyeti de nezaket kesbedecektir.

"İttihat ve Tcr«kki için yapılacak şey hem devleti hem de ken­

di nefislerini kurtarmak için hükümet işlerine karışmaktan e l
çekerek hayır işleri ile uğraşmalarıdır. A k s i takdirde ordunu ıı-
da katılması ile I I . Abdülhamit'in istibdadını yenmiş olan bir i h ­
tilal şimdiki istibdadı da yok edecektir. B u n d a n başka, Osmanlı
Devleti'nin haklarını koruyabilmesi için İngiltere ile anlaşmanın
gereği kabul edilmelidir, bu konuda burada bir zemin hazırlan­
mıştır. Ancak bunun gerçekleşmesi için, Cemiyeti Hafiye'nin (İt­
tihat ve Terakki) Sıkı Yönetimin kalkması, Mebuslar Meclisi'nde
iktidar ve muhalefet partilerinin kanun yapmada ve hükümeti
denetlemede hiçbir baskı altında bulunmaksızın üyelerini kul­
lanmaları gerekmektedir. İngiltere ile bu esaslar dairesinde ya­
pılacak bir andlaşmaya Fransa vc Rusya'nın da uyacakları
tabiidir ." 211

Kamil Paşa'nın bu mektubunda dikkat çeken üç nokta var­

dır. Birincisi Avrupa sermayedarlarına Osmanlı Devleti'nin şirin
görünmesi gereğinde direnmesidir. İkinci nokta İtalya'nın Trab­
lusgarp yüzünden Osmanlı Devleti'ne değil de İttihat ve Terakki
Partisi'ne savaş açmış olduğunu kabul etmesidir. Üçüncü nokta­
ya gelince, İngiltere ile ittifak sorunudur. K a m i l Paşa Mısır'da
b u ittifak için zemin hazırlamış olduğunu müjdelemektedir. B u
zeminin Rumlar arasında hazırlanmış olduğunu anlatmıyorsada,
ortam, hiçbir yetkisi bulunmadığı halde kendisi ile kimi İngiliz­
ler arasında hazırlanmış olacaktır. İşin garibi bu esâslar arasın­
da İttihat ve Terakki'nin hükümetten el çekmesi, sıkı yönetimin
kaldırılması ve Meclis görüşmelerinin ne yolda yapılacağı yolunda,
kayıtlar bulunmasıdır. Bütün bunların taşıdığı anlam şudur: İt­
tihat ve Terakki hükümet işlerine karışmasını, onun yerine în-

B i içlikleri ın, s. 7 4 .
158 O S M A N L I TAKİIIİ I X .

gillere'nin tutacağı b i r p a r t i veya Hükümet i l e i n g i l t e r e karışsın.

Gerçi İngiltere, Fransa ve Rusya'nın yakın t a r i h i m i z d e tutmuş
oldukları Sadrazamlarla İmparatorluğun içişlerine karışmış o l ­
dukları devirlerde olmuştur. Fakat o devirlerde ne Meşrutiyet
idaresi ne de siyasal p a r t i l e r mevcut değildi. Şimdi ortada böyle
b i r idare ve p a r t i l e r varken Meşrutiyet idaresininde Mecliste oy
çoğunluğuna sahip b i r p a r t i tarafından yürütülmesi n o r m a l i k e n
b u p a r t i y i b i r tarafa bırakıp, yabancıların hoşuna gidecek hükü­
metlerle Meşrutiyeti yürütmek nasıl mümkün o l a b i l i r d i ? .

„ , . , K a m i l Paşa Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i için ideal

Muhalefet v e * J
*
L t m , „ b i r Sadrazam adayı i d i : M e k t u b u n d a k i f i k i r l e -
"Tıkaç" . t

r i n d e n Itilafçılarm etkilenmemiş olması düşü­

nülemez. İtilafçılar, b i r yandan Padişahında b u m e k t u b u n etkisi
altında kalacağı u m u d u n a kapılırken Öte yandan yukarıda sözü
geçen m a d d e n i n Meclisten geçmesini önlemek için Meclis görüş­
melerine katılmaya karar verdiler. Avrupa parlamentolarmda k u l ­
lanılmakla beraber meşru sayılmayan b u usule obstrüksiyon adı
verilmiştir. Türkiye'de bilinmeyen ve hatta sözlüklerde karşılığı
b i l e bulunmayan b u usule v e r i l m e k istenen adlardan b i r i de Tı­
kaç o l d u . M e c l i s i n çalışma y o l u n u İtilafçılar b u çalışmalara k a ­
tılmamak suretiyle tıkayınca, Sait Paşa Hükümeti de çekilmek
zorunda kaldı (31 Aralık).
İtilafçılar, b u hareketin nereye varacağını kes-
Itilafçdann Padişah'atirmekte gecikmediler. Sait Paşa'nın yeniden Sad­
razam seçilmesi 35 'inci maddeyi Meclise getirmesi
ve b u n u n reddedilmesi halinde, maddenin mevcut şekline göre
Meclisin dağılmasına gidilebilecekti. B u nedenle, Gümülcineli İs­
m a i l Hakkı'nin başkanlığında aralarında Sabri ve H a m d i hoca­
larla R u m Mebuslardan Kozmidi ve Boşo'nunda bulunduğu y i r m i
kişilik b i r heyet Padişahı görmeye koştu. Gümülcineli hoyrat ve
kaba hareketleriyle İttihatçıların Mecliste istibdatçı davranışla­
rından yakındı. Sait Paşa'nın t e k r a r Sadrazamlığa getirilmeme­
s i n i istedi. Sultan Reşat, b u küstahça d i l e k l e r d e n sinirlenerek
heyeti tersledi ve ertesi günü de Sait Paşa'yı t e k r a r Sadrazamlı­
ğa atadı (1 Ocak 1912). B u hareket n o r m a l d i . Çünkü İttihat ve
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I : 159

T e r a k k i P a r t i s i Mecliste çoğunlukta i d i . B u çoğunluk tarafından

desteklenmeyecek olan b i r Sadrazam seçmesi Meşrutiyetçi b i r
Padişahtan zaten beklenemezdi.

Sait Paşa, önceden kestirildiği gibi 3 5 ' i n c i m a d -

Mebuslar Meclisi'nin
denin değiştirilmesi ile ilgili k a n u n tasarısını tek-
K a p atılma sı _ i r *

r a r Meclise sundu. Görüşmeler sonrasında üç tez

b e l i r d i , itilafçılar, b u tasarının istibdada dönmek için g e t i r i l d i ­
ği hususunda direndiler. Sadrazam Sait Paşa; İstibdada dönme­
n i n söz konusu olmadığını, savaş sıralarında k u v v e t l i hükümete
gerek bulunduğunu, Belçika, Prusya, Romanya, i t a l y a , Yunanis­
t a n ve Avusturya-Macaristan Anayasalarında buna d a i r hüküm­
l e r bulunduğunu Öne sürerek tasarının k a b u l edilmesini istedi.
B i r i k i mebusda değişikliğe gidilmeyerek 3 5 ' i n c i maddenin anla­
mı içinde Mebuslar M e c l i s i ' n i n dağılmasını t e k l i f ettiler. B u tez­
l e r i n görüşülmesi şiddetli tartışmalara y o l açtı. 9 Ocak'ta
tartışmalar rayından çıkarak, i f t i r a , hakaret, küfür doğrultusu­
na yöneldi. ... îtilafçıiardan E d i r n e Mebusu Rıza Tevfik, İttihat­
çılara "Meşrutiyetinize, Cemiyetinize de, sizede lanet o l s u n " diye
bağırdı. Arkasından Debre Mebusu B a s r i İttihatçıları " ç e t e " d i ­
ye vasıflandırdı. Arkadaşı Sabri "İttihat, yalancı adı i l e k u r u l ­
muş olan c e t " d e y i m i n i kullanınca, İttihatçılar, "alçak yalancı,
edepsiz" diye kendisine bağırmaya başladılar. İttihatçılar i l e i t i ­
lafçılar arasında artık bütün köprüler atılmış o l d u .
13 Ocak'ta 3 5 ' i n c i m a d d e n i n oylamasına geçildi. 125 o l u m l u
oya karşı 105 olumsuz oy saptandı. Üçte i k i çoğunluk sağlana­
madığı için madde reddedilmiş o l d u .

Fakat b u oylama ile, 3 5 ' i n c i madde üzerinde eski hükümet

ile meclis arasındaki anlaşmazlığın yeni hükümetle de devamı an­
lamına alındı ve mecut 3 5 ' i n c i madde hükümlerine göre Meclisin
kapatılmasına g i d i l d i . 15 Ocak'ta Sultan Reşat, yeni seçimler ya­
pılmak üzere Mebuslar Meclisi'nin 3 ay süre ile kapatılmasına iliş­
k i n tezkeresini Ayan Meclisi'ne gönderdi. 17 Ocak'ta b u Meclis
5 oya karşı 39 oy ile tezkereyi o l u m l u olarak onayladı. 19 Ocak'ta
Meclis dağıldı.
160 O S M A N L I TARİHİ; I X

2. Y E N İ SEÇİMLER V E
HALASKAR ZABITAN GRUBU

Seçimler
Seçimler ikiye bölünmüş b i r memlekette İki p a r t i
arasında b i r ölüm kalım biçiminde yapıldı, i t t i ­
h a t ve T e r a k k i P a r t i s i seçimi kaybettiği t a k d i r d e y o k edileceğin­
den k o r k u y o r d u , itilafçılar tarafından meşruluğunu yitirmiş b i r
siyasal kuruluş o l a r a k görülüyor. " Ç e t e " o l a r a k vasıflandırıyor
ve birçok cinayetlerle suçlanıyordu, ittihatçılara göre itilafçılar
ise orta çağ kalıntısı örgütleri ve imtiyazları k o r u m a k , k i n ve i n ­
t i k a m duygularını d i n d i r m e k için çalışan m o r a l ülküden yoksun
b i r anonim şirket i d i .

B u görüşlerinde İttihatçılar büsbütün de haksız değildi. İti­

lafçılar seçimi kazanmak için v a r güçleriyle k a r a k u v v e t i k u l ­
lanmaya giriştiler. Bursa'daıı i l m i y e sınıfına ( d i n adamları) m e n -
sııb olanlar, yukarıda sözü edilen 35'inci maddeyi " 3 0 öğün oruç-
b i r gün namaz = 3 5 ' i n c i m a d d e " hesabüye dinsiz ittihatçıların
oruç ve namazı kaldıracakları propagandasına döktüler . 212

îtilafçı adayların sakal bırakmaları, kulüplerine ayakkabı­

larını çıkararak g i r m e l e r i , namazlarını b u kulüplerde seçmen­
l e r i n gözü önünde kılmaları b e k l e n i y o r d u . K e n d i l e r i n e ulusal
ülküden söz açılan dinciler, 31 M a r t Olayı'ndaki Volkan'ın sahibi
ve yazarları g i b i " b i z i m kavgamız t o p r a k için değil, nemize l a ­
zım t o p r a k , memleketleri ister Rusya ister başka b i r m i l l e t a l ­
sın, t e k b i z i m d i n i m i z e dokunulmasın" suretinde saçmalar
s avuruyor l a r d ı . 213

İtilafçılar b i r yandan da seçimlerde yabancıların yardımını

sağlamaya çalıştılar. Albay Sadık'ın arkadaşı B a s r i Mebuslar Mec­
l i s i kapanır kapanmaz Mısır'a giderek, dostu olmakla öğündüğü
L o r d K i t c h n e r i l e b i r nevi seçim programı sayılabilecek aşağıda­
k i m a d d e l e r i saptamıştır:

1. İtalya i l e süratle barış yapılması,

2. B a l k a n Antantı'nin yapılması,

2 1 2
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I , s. 4 7 6 .
2 1 3
T a n i n , 6 T e m m u z 1912 ( H a l i d e E d i p ) .
 jKİNCİ MEŞRUTİYET DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 161

3. itilafçı b i r parlamento çoğunluğu tarafından l i b e r a l b i r

programın yürütülmesi,

4. Pan İslamcılığı önleyecek surette Şeyhülislamlıkta İslahat

yapılması,
5. L i b e r a l d e v l e t l e r i n dostu tanınan K a m i l Paşa'nın başkan­
lığında b i r k a b i n e n i n kurulması.
B a s r i 7 ' n c i maddeyi ... diye geçmekte ve L o r d Cenapları i l e
yapmış olduğu anlaşmanın tüm o l a r a k yayımlanması için henüz
kendisine müsaade verilmemiş olduğuna hatıralarında işaret
etmektedir . 214

B u h a i n l i k d o l u çalışmalar karşısında İttihat ve Terakki se­

çimlerde nasıl b i r y o l izleyebilir? Dürüst hareket ettiği t a k d i r d e
seçimleri kazansa b i l e zayıf b i r çoğunlukla kazanacak ve M e c l i ­
se dincilerle yabancılara dayanan eski muhalifler gelecekti. 0 hal­
de Meclisin dağıtılmış olması ne ifade edecekti?. İttihat ve Terakki
i k t i d a r d a bulunmasından faydalanarak ve bütün gücünü ortaya
koyarak m u h a l i f adayların seçim şansını azaltmaya girişti. H a t ­
ta İttihatçı bazı valiler, p a r t i l e r i n i n 10 yıl müddetle Meclise m u ­
h a l i f mebus sokmamak kararını bile almış olduklarını öne
sürüyorlardı . Seçimlerde o r d u n u n d a İttihatçılara yardım et­
215

mesi için girişimler yapıldı.

B u koşullar altında yapılan seçimlerde, d i n c i l e r i n sakal b ı ­
r a k m a k , takunya i l e dolaşmak ve daha başka başka göz boyayıcı
h a r e k e t l e r i i l e k e n d i s i n i sosyolog veya filozof sanan îtilafçı k o ­
damanlarının yabancılara dayanmak ümidleri, İttihatçıların k u v ­
vet kullanması karşısında e r i y i p g i t t i . Seçimlerde İttihatçılar
kazandı. 18 Nisan'da yeni Meclis toplandığı v a k i t , eskiden 100'ü
aşan muhalefet mebuslarının yerinde ancak 5 mebusun kalmış
olduğu görüldü. Mebusların gerisi hep İttihatçı i d i .

Fakat mulıalefet ancak Meclisten uzaklaştmlmış-

Muhulefetin Tepkisi . « ı - ı ı ı ı ı ı
tı. Memlekette ıyı teşkilatlanmış olmamakla be­
r a b e r canlı ve hırslı i d i . Mebus seçtirilmeyen eski m u h a l i f l e r ,
seçimlerde baskı kullanıldığını, hileye başvurulduğunu ve A n a -
2 H
Dükakinzade B a s r i B e y : A . g . e . , s. 127.
2 l i
İbid, s. 1 3 3 .

Osmanlı larihi IX, U

 162 O S M A N L I TARİHİ I X

yasa*ııın çiğnenmiş olduğunu yaymaya başladılar, öte yandan da

Arnavutlar/ayaklandırmaya ve o r d u d a n kendilerine taraftar su­
baylar kazanmaya giriştiler. B u subayların örgütleşmesi ve hü­
kümete başkaldırması " H a l a s k a r Zabıtan" olayı o l a r a k tarihe
geçmiştir. Arnavutları ayaklandırmak girişimi İttihatçılara k a r ­
şı daima muhalefette b u l u n u p , son seçimlerde Hürriyet ve İtilaf
Par t i s i ' n d e n mebus adayı olan Arnavutların işi i d i . Seçim sıra­
sında b u n l a r A r n a v u t l u k ' t a bulunuyorlardı. İttihatçılardan da­
ha e t k i l i idiler. Adaylardan eski Usküp mebuslarından Hasan Bey
ile Yahya Bey ve nihayet eski Priştine M e b u s u N e j i p Draga ayak­
lanmanın gerçek teşkilatçıları i d i . B u n l a r d a n bazıları İsmail K e ­
m a l g i b i A r n a v u t l u k ' u n bağımsızlığını istemekte, bazılarıda
bağımsızlık yolunda i l k basamak olarak "özerk b i r yönetim" i d a ­
resine taraftar b u l u n m a k t a idiler.

, „ ... H a l böyle i k e n Rıza N u r , sanki b i r şeref imiş g i -

Rıza Nıır'ıııı Rolü J 7
. , , 3 D

b i , A r n a v u t l u k ayaklanmasını k e n d i s i n i n Sinop
ta sürgünde b u l u n a n (Yokovalı) Rıza Bey i l e A r n a v u t usulü b i r
yeminleşme (Besa) i l e v e r d i k l e r i karara bağlamaktadır . Gerçi 216

isyan başladıktan sonra, Rıza N u r Sinop'tan veya İstanbul'dan

telgraf çekmek suretiyle A r n a v u t l a r a cesaret vermiştir. Fakat
ayaklanmadaki rolü de bundan öteye gitmemiştir. B u n u n l a bera­
ber, Rıza N u r ' u n b u kadarcık rolünüde savunmak için b u l u p söy­
lediği şu sözleri, ne çeşit b i r milliyetçi olduğu hususunda b i r f i ­
k i r vermektedir:
" . . . B e n İttihatçı zalimlere karşı yaptığımız b u ( A r n a v u t l u k
isyanı) ve diğer isyanlarla i f t i h a r ediyorum b i r v a k i t l e r yazı i l e
konferans i l e M e c l i s i Mebusan'ı t e n k i t i l e uğraştım. Baktım o l ­
m u y o r silahsız oradan gidecekleri (İttihatçılar) y o k . Z a r u r i , i h ­
t i l a l l e r yapmaya teşebbüs e t t i m . Yakovab Rıza Beyle kıyam
y a p m a k için ( A r n a v u t l u k Kıyamı) besalaştım. Sait Hoca ve Priş-
t i n e l i H a s a n i l e sözleştim, onlar orada kıyam ettiler. B i z de aynı
zamanda İstanbul'da H a l a s k a r l a r işini y a p t ı k " . 216

2 , 5
Rıza N u r : A . g . e . , a. 3 6 ; ayrıca, Türk Revüsü, N . 7, a. 1695.

I
 İKİNCİ MEŞRUTİYET DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 163

A r n a v u t l u k ayaklanması i l e aynı zamanda o r t a -

Halaskâran / - t i ı ı • *ı> ı >ı
G n ı b u ' n u u Kuruluşu y S a
Halaskâran G r u b u arasındaki ilişkile­
l k a n

r i n niteliği y e t e r i k a d a r açık değildir. B i l i n e n

belgelere göre, b u g r u p birkaç k u r m a y subay tarafından k u r u l ­
muştur. G e l i b o l u l u K u r m a y Binbaşı K e m a l de başkanları olma­
sa bile sözcüleri durumundadır, i t t i h a t ve Terakki'ye karşı h e r
komploda b u l u n a n Prens Sabahattin, gruba paraca yardımda b u ­
lunduğu g i b i yakın adamlarından Satvet Lütfü'yü de g r u p i l e ça­
lışmaya m e m u r etmiştir. Prens Sabahattin, ayrıca İti lafçılardan
Rıza N u r i l e bazı arkadaşlarını da K u r m a y Binbaşı K e m a l ile te­
masa getirmiştir. K a m i l ve Nazım Paşalarla da müzakerelere g i ­
rişmiştir. Halaskarlar b i r yandan askerler arasında propagandaya
girişmiş öte yandan da b i r hükümet darbesi y a p m a k üzere silah
t e d a r i k i n e başlamışlardır. B u sıralarda A r n a v u t l u k ' t a bazı su­
bayların Hükümete karşı dağa çıkmaları olayı meydana gelmiş­
t i r (21 H a z i r a n ) . Hükümet özel b i r b i l d i r i i l e b u olay hakkında
açıklama yapmak gereğini duymuş ve şöyle demiştir:
" İ p e k ve Yakova taraflarında ayaklanmanın Önü alınmıştır.
Ayaklanmaları hazırlayan m a l u m kişilerdir. G i z l i maksatlarını
saklayarak c a h i l halkı hükümetten silah istemeye; vergi v e r m e k
ve askerlik yapmak g i b i hizmetlere dokunacağı düşüncesiyle y o l ,
o k u l ve hükümet konağı inşasına karşıt hükümlere zorlamışlar­
dır. ... Hükümeti gericilik i l e suçlamaktadırlar. Birtakım A r n a ­
v u t subaylarıyla e r l e r i n i de, b i r l i k l e r i n i bırakarak ve silahlı ola­
r a k kaçmaya sevk etmişlerdir. Kaçanlar, Manastır, Pirlepe ve Debre
askeri b i r l i k l e r i n e bağlı b i r yüzbaşı, dokuz teğmen ve e l l i k a d a r
erden i b a r e t t i r . Üzerlerine askeri b i r l i k l e r gönderilmiştir ". 217

A r n a v u t l u k olaylarından faydalanan Halaskâran

Halaskûran'm
G r u b u , elden ele dolaşan b i r b i l d i r i i l e p r o p a -
Jrrogramı ' •* * *•
gandaya başladı. B i l d i r i n i n kapsamında olduğu
f i k i r l e r özet olarak şöyledir:
" M e m l e k e t i m i z i n geçirmekte olduğu bunalım ç o k t e h l i k e l i ­
dir. Gün geçtikçe...batma çukuruna yaklaşmaktadır. Meşrutiyet'in
duyurulmasına bağlanmış olan kurtuluş çaresi fena yönetim yü-

3 , 7
Tanİn, 2 5 H a z i r a n 1912.
164 O S M A N L I TARİHİ. I X .

zünden gerçekleştirilmemiştir. B u yalnız A v r u p a nazarında de­

ğil bütün dünyada bağımsız b i r devlet h a l i n d e yaşamak
k a b i l i y e t i n d e n yoksun bulunduğumuz hususunda b i r örnek g i b i
sayılmaktadır. O r d u m u z , subaylarının siyasetle meşgul olması­
na karşıdır. Fakat bugün vatanı felaketten ve y o k olmaktan k u r ­
t a r m a k için b i r cemiyet halinde çalışmayı z o r u n l u görürüz.
O r d u n u n istediği bugünkü başıboş yönetime son verilmesidir. K i ­
şisel çıkarlar ve ihtiraslarla ölçüsüz ve düşüncesiz harekederle ger­
çek meşrutiyete i n d i r i l e n darbelere artık yer verihnemehdir. U n u t ­
mamalıyız k i biz subaylar, Tanrı göstermesin, memleketimiz ya­
bancılar tarafından işgal edilirse, geçinecek b i r sanatımız olma­
dığı için aç kalırız. M e m l e k e t i n uçuruma sürüklenmesi tehlikesi
bugünkü yönetim tarzından, gerçek Meşrutiyet i l k e l e r i n e saygı
gösterilme m es inden i l e r i geliyor." B i l d i r i d e b u n d a n sonra H a -
laskâran'ın i s t e k l e r i şu suretle sıralanmıştır:

1. Bugünkü hükümetin yerine, Avrupa'nın güvenliğini kaza­

nabilecek, b e c e r i k l i , namuslu ve k u v v e t l i b i r hükümetin k u ­
rulması,

2. Sorumsuz hiçbir k u v v e t i n hükümet işlerine karışmaması,

3. Seçimlerin doğru yolda yapılmamış olmasının anlaşıldığı

h a l i n d e M e c l i s ' i n dağılması ve y e n i seçimlere gidilmesi,

4. Yukarıdaki istekler yerine g e t i r i l d i k t e n sonra askerlik i l e

siyasetin kesin olarak ayrılması . 218

3. H A L A S K Â R A N C E M İ Y E T İ ' N İ N B U N A L I M I Y O Ğ U N L A Ş T I R M A S I

. , ... .. _. . Halaskâran olayının uzak nedeni askerlerin si-

Askerlık i l e siyasetin
. . a yasetle uğraşmaları için açık kapı bırakılmış o l -
Ayrııması S o r u n u . ,
ması i d i . B u açık kapı Meşrutiyet'in duyurulması
için i t t i h a t ve Terakki Cemiyeti'nin subaylar tarafından kurulması
i l e başlamış ve b i r daha da kapanmamıştı. Askerliğin siyasetten
ayrılması hususunda başlayan istekler gün geçtikçe k u v v e t l e n ­
mişti. B u istekler yerine getirilemeyince, o r d u d a yukarıda sözü
2 , 8
T u n a y a , Tarık Z a f e r : A . g . e . , s. 351.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 165

edilen i k i l i k meydana gelmişti. Gerçekte, o r d u n u n siyasetle i l g i ­

s i n i n kesilmemesi Meşrutiyet'in kurulması i l e i l g i l i i d i .

Meşrutiyet'in duyurulması, istibdada karşıt olanların koalisyonu

ile gerçekleşmişti. Fakat Meşrutiyet'in duyurulmasından son­
r a Meşrutiyet yönetim sisteminin kurulmasına sıra gelince, b u
koalisyon dağılmıştı. Memlekette henüz Meşrutiyet gereklerine
göre kurulmuş siyasal p a r t i l e r y o k t u . H a l k d e m o k r a t i k eğitim­
den y o k s u n d u . Basın, k e n d i adını taşıyan özgürlüğü çeşitli e t k i ­
l e r ve b u arada yabancı parası i l e kötüye k u l l a n m a k t a i d i . Böyle
b i r d u r u m d a az çok örgütleşmiş olan i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i ' ­
n i n orduya dayanmaması halinde 31 M a r t Olayı gibi olayların b i r ­
b i r l e r i n i i z l e m e l e r i ve y e n i i d a r e y i yok etmeleri n o r m a l d i .
O r d u n u n siyasetle ilgisinin kesilmesini isteyenler ayrıntılı amaç­
l a r l a b u istekte bulunuyorlardı. A r n a v u t l u k ve A r a b i s t a n k a m u ­
o y u n u denetleyen A r n a v u t ve A r a p mebuslar Meşrutiyet yöneti­
m i n d e sahip bulundukları imtiyazların kırılmasını görmek şöy­
le dursun genişletilmesi emelini besliyorlardı. Müslüman olmayan
t o p l u l u k l a r da aynı düşüncede i d i . Prens Sabahattin ve arkadaş­
ları d a , çevrecilik (ademi merkeziyet) programı i l e b u t o p l u l u k ­
ları isteklerinde desteklemekte i d i l e r .

Avrupa büyük devletlerine geÜnce, Osmanlı D e v l e t i ' n i b u l u n ­

duğu d u r u m d a n daha da zayıf b i r hale getirecek b u g i b i emel ve
f i k i r l e r e dayalı b i r i d a r e n i n geliştirilmesini can ve gönülden d i ­
lemekte ve başarıya ulaşması içinde var k u v v e t l e r i y l e çalışmak­
ta idiler.
A s k e r l i k i l e siyasetin ayrılmasını isteyenler arasında asker­
lerde vardı. M a h m u t Şevket Paşa bunların başında geliyordu. Paşa
Meşrutiyet'in duyurulması üzerine, eski öğretmeni ve Türkiye'
d e k i A l m a n askeri heyeti başkanı V o n D e r Goltz Paşa'ya yazdığı
b i r m e k t u p t a , subayların siyasetle uğraşmamaları üzerine şöyle
demektedir:
" . . . Osmanlı subayları, genellikle üçüncü kolordudakiler, b u ­
gün Osmanlı i t t i h a t ve Terakki Cemiyeti'nin üyelerindendir. Böyle
o l m a k lazım geliyordu. Z i r a y u r t t a ... Meşrutiyet başka türlü e l ­
de edilemezdi. O r d u d a k i askeri d i s i p l i n i bozmamak için subay-
 OSMANLİ 'tVVRİIJİ I X .

l a r bundan^böyle siyasetle uğraşmamalıdırlar. B u n u n l a beraber,

gene uyanık olmalıdırlar. Çünkü meydana g e t i r d i k l e r i eserin es­
k i idare tarafından y o k edilmesi uzak b i r i h t i m a l değildir . 219

Von D e r Goltz, M a h m u t Şevket Paşa'nın b u f i k r i n i B e r l i n ' d e ­

k i Osmanlı Elçisi yanında desteklediği g i b i , doğuda en çok t a ­
nınmış olan N e u Freie Presse Gazetesi'nde yayımlanan b i r m a ­
kalesinde övmüştür. 1909'da Selanik'te İttihatçıların gizli kong­
resinde Kolağası Mustafa K e m a l (Atatürk)de aynı konuya d o k u ­
narak cemiyet üyelerinin, cemiyetten veya askerlikten çekilmeleri
gerektiğini savunmuş, cemiyete b u n u k a b u l ettirmiştir. Ne var
k i , ne M a h m u t Şevket Paşa ne de İttihatçı kodamanlar alınmış olan
kararı yürütememişlerdir. Mustafa Kemal (Atatürk) bundan sonra
İttihat ve T e r a k k i i l e i l g i s i n i gevşetmekle beraber kongrece k a ­
b u l edilmiş olan kararın yürütülmesi için direnmiştir . 1910 yı­ 220

lında da İttihatçıların sözü geçen üyelerinden b i r i s i n e giderek

şöyle demiştir:

" M a h m u t Şevket Paşa'nın en b i r i n c i vazifesi o r d u y u siyaset­

ten uzaklaştırmak ve askerlik i l e uzlaşamayan birtakım müna­
sebetsiz unvanları (Hürriyet Kahramanı ve b u n u n gibi) kaldırıp
subaylar topluluğu arasında t a b i i bağlantılar k u r m a k i k e n , tees­
süf o l u n u r k i , b u muhterem zat o r d u n u n ve memleketin çıkarına
aykırı b i r yol t u t t u ve b u yüzden subaylar arasında müthiş m u ­
halefetlere yol açtı. Şimdi görülüyor k i , orduda sizin taraftarları­
nız olduğu g i b i b i t t a b i i aleyhtarlarınızda vardır. B u h a l b i r
felakettir ve şimdiden b u n u n önünü almak lazımdır. B u da b u ­
güne k a d a r izlediğiniz siyasete b i r son vermekle olur. B e n g i t t i ­
ğiniz yolun sonunu fena görüyorum ve işin neticesinden pek ziyade
k o r k u y o r u m . Size itimadım olduğu için bugün evinize böyle b i r
teşebbüs hakkında sizi ikaz etmek için geldim. G i d i n i z ve b i r
d a k i k a b i l e kaybetmeksizin dostlarınızı b u n d a n haberdar e d i ­
n i z . Ve en kesin b i r tedbir o l m a k üzere b i z i k e n d i halimize
bırakınız" . 221

2 1 9
T a h s i n Paşa: (Abdülhamit) Yıldız Hatıraları, s. 2 6 2 .
2 2 0
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I , s. 507.
2 2 1
Seşh M u h s i n F a n i : 10 T e m m u z İnkılabı ve N e t a y i c i , s. 3 0 .
 İKİNCİ M E Ş R Û T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 167

Mustafa K e m a l ' i n b u girişimi o l u m l u b i r sonuç v e r m e k şöyle

d u r s u n kendisine pahalıya m a l o l d u . P a r t i d e n ayrılmak z o r u n ­
da kaldı. İttihatçıların ülkücü kanadı memlekette subayların dı­
şında yaygın b i r aydın sınıf görmedikleri için tasarladıkları reform
h a r e k e t l e r i n i ancak orduya dayanarak gerçekleştirebilecekleri­
ne inanmış bulunuyorlardı. Ne var k i , k e n d i l e r i n e bağlı subay­
lar arasında bile b i r ayrım gözettikleri için orduda i k i l i k meydana
gelmesini önlemek imkansızdı. M i l l e t kurtarıcıları (Halaskâran
Zabitan) g r u b u n u n kurulması, A r n a v u t l u k ' t a bazı subayların dağa
çıkması b u ikiliğin büyük t e h l i k e l e r yaratacak örnekleri i d i .

İttihat ve T e r a k k i b u d u r u m karşısında nihayet

Askerlik ile a s k e r l i k i l e siyasetin ayrılması gereğini k a v r a -
S i y a s e t i n Ayrılması ı » ı . . ı ı ı » «i •
„ ,, , r dı. A s k e r i ceza k a n u n u n a ek olmak üzere ıkı
Hakkında K a n u n

m a d d e l i k b i r k a n u n tasarısı hazırlayıp M e c l i ­
se sundu (26 H a z i r a n ) . Maddeler şu hükümleri kapsamakta i d i :
1. Siyasal toplantılara katılan ve siyasetle uğraşan her dere­
ceden subaylarla askerliğe bağlı olan kişiler i k i aydan dört aya
kadar hapsedilir ve kolordusu değiştirilir. B u n d a n dolayı da ken­
disine y o l l u k verilmez. İlgililer b u suçları tekrarladıkları takdirde
meslekten çıkarılırlar.
2. Hükümetçe tanınan ve tanınmayan siyasal p a r t i l e r e giren
h e r dereceden subaylarla askerliğe bağlı diğer kişiler askerlik
mesleğinden çıkarılır ve i k i aydan altı aya k a d a r h a p s o l u n u r . 222

K a n u n tasarısı 1 Temmuz'da Mebuslar Meclisi'nde görüşül­

dü. H a r b i y e Nazırı M a h m u t Şevket Paşa, tasarıyı hükümet adı­
na savundu. O r d u n u n İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti i l e el birliği
ederek Meşrutiyet'in duyurulmasındaki hizmetinden söz ettikten
sonra, Meşrutiyeti gericilere karşı k o r u m a k amacı i l e b u e l b i r ­
liği h a r e k e t i n i n devam etmiş olduğuna işaret ederek şöyle demiş­
t i r : " B u defa Manastır'da v u k u b u l a n A r n a v u t subayların dağa
çıkması vak'ası bana zamanın geldiğini (askerlikle siyasetin ay­
rılması) anlattı. Meclise böyle b i r k a n u n t e k l i f edildiğini orduya
yayınladım. ... B u k a n u n u n Meclise verilmesine sebep Manastır
olayıdır. ... B u n l a r silahlarıyla f i r a r etmişler. B u n u n l a da k a l -

2
Tanın, 30 H a z i r a n 1912.
16» OSMANLİ TARIMI I X .

mamı şiar komutaları altında b u l u n a n e r l e r i de kandırmışlardır.

B i r asker için ne k a d a r a l ç a k l ı k " . 223

Tasarı u m u l m a y a n b i r muhalefetle karşılandı. D i r e n m e l e r

esastan ç o k Manastır olayı i l e k a n u n u n yürütülmesi noktaların­
da toplanmakta i d i . Manastır olayı i l e i l g i l i olmasalar b i l e o n u
tasvip eden b i r r u h haleti taşıyan A r n a v u t mebuslar, subayların
dağa çıkmasmdaki nedenleri Hükümete söyletmek istiyorlardı.
K i m i l e r i de k a n u n u n i y i yürütülmediği takdirde memleketin çök­
mesine sebep olacak olayların çıkmasından söz açıyorlardı. B u
arada tartışmalara katılan mebuslardan b i r i d e k a n u n u n yürü­
tülmesi için memleketin içinde bulunduğu koşulların elverişli b u ­
lunmadığı noktasında d i r e n d i : Subaylar arasında gizli b i r
cemiyetin kurulmuş bulunduğunu, bunların b i r b i r l e r i n e yeminle
bağlanmış olduklarını, b u n d a n başka k a n u n yürütüldüğü t a k ­
dirde, siyasal partilerde bulunan birçok subay politikacıların suç­
l u d u r u m a girmiş olacaklarını açıkladı. B u eleştirmelerde gerçek
payı b u l u n m a k l a beraber, k a n u n u n çıkarılmaması halinde o r d u ­
n u n tamamen ikiye bölüneceği de b i r gerçekti. K a n u n çoğunlukla
k a b u l e d i l d i (2 Temmuz).

, _ , H a r b i y e Nazırı M a h m u t Şevket Paşa, k a n u n t a -

Mahnıut Şevket J
,
„ , _ ,., . sarısını savunduğu sırada " . . . B e n i m nazır o l -
raşa n i n Çekilmesi
duğum sırada b u k a n u n t a t b i k mevki ne
konulmayacak ... diye müteessir oluyorum. ... B u k a n u n u n vaz'ı-
ına beni muvaffak eden Tanrı'nın lütfün a ç o k teşekkür e d e r i m "
diyerek k a n u n u n d e r h a l yürütüleceğini a n l a t m a k istemişti, i t t i ­
hat ve T e r a k k i ise aynı f i k i r d e değil i d i . K a n u n u n dağa çıkanlar
için b i r gözdağı olmasını y e t e r l i görmekte i d i . Çünkü tüm su­
baylar için yürütüldüğü t a k d i r d e , ittihatçı subayların d u r u m u
çeşitli olayların meydana gelmesine sebep olacaktı, ittihatçılar
b u kanuna dayanarak M a h m u t Şevket Paşa'nın diktatörlüğe git­
mesinden de gocunmakta i d i l e r . B u nedenle k a n u n u n yürürlüğe
girmesine yer bırakmamak için Resmi Gazete i l e yayımlanması­
nı önlediler. B u suretle H a r b i y e Nazırı i l e p a r t i n i n arası açılmış
oldu.
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I , e. 5 0 9 .
 İKİNCt MEŞRUTİYET DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 169

Selanik'te çıkan ittihatçı gazetelerde Mahmut Şevket Paşa'

ya karşı şiddetli bir kampanya başladı. B i r gazete "Diktatör
İstemiyoruz" başlıklı bir yazısında onun orduya çeki düzen ver­
mek hususundaki çalışmalarının başarısızlıklarını, Arnavutluk
isyanlarında ve Trablusgarp savaşındaki aczini belirtmeye k a l ­
kıştı. İstanbul'daki parti kodamanlarından Talat, Cavit ve D a h i ­
liye Nazırı Hacı Adil Bey de, parti örgütlerini temelinden sarsacak
kanunun yürütülmesini uygun görmekte idiler. Cemiyetin genel
merkez üyeleri ile parlamentodaki yönetim üyelerinin ortak top­
lantısında Harbiye Nazırı'nın istifa ettirilmesine karar verildi.
Kendisine istifa etmediği takdirde, Mebuslar Meclisi'nde H a r b i ­
ye Nezareti'nde, Ordu Levazım Reisi tarafından görevi kötüye kul­
lanma gensorusu yapılacağı söylendi. Mahmut Şevket Paşa
istifasının zaten Arnavutluk'ta dağa çıkan subaylar tarafından
da istendiğini biliyordu. Üstelik hergün tehdit mektupları almakta
idi. Orduda olduğu gibi İttihatçılar yanında güven bulamayaca­
ğını görerek askerlikle siyasetin ayrılması hususunda çıkartılmış
olan kanunun, yeni b i r nazır tarafından uygulanmasının daha
uygun olacağı bahanesiyle kabineden çekilmek zorunda kaldı
(9 Temmuz).

Aynı gün, İttihatçıların organı olan Tanin, A r n a -

Arııavullarııı y
. . . . . . . .
. ,. vuthık ayaklanması ve asilerin istekleri ile ilgili
A y a k l a n m ası
şu belgeyi vermekte idi! "Sayıları 500 kadar tah­
min edilen bir eşkiya topluluğu İpek civarında saldırıya geçmiş­
lerdir. Üzerlerine muntazam kuvvet gönderilmiştir. Ayrıca
İpek'ten de bir nasihat heyeti gönderilmiştir. Nasihat bir etki yap­
madığından başka eşkıya isteklerini şu suretle sıralamıştır: H e r
eve üç mavzer verilmesi, genel af duyurulması, hükümet kuvvet­
leri tarafından (Şemsi Paşa zamanından beri) evleri yakılanlara
tazminat verilmesi. Eşkıya başı Velçetrinli Hasan Bey nasihat he­
yetine şu sözleri de söylemiştir: "Korkmayınız, ordunun yazısı bi­
zimledir. ... Kaçanın boğazı elimizdedir. Üzerimize asker
gönderileni ez. Zaten böyle bir hareket yabancı devletlerin işe k a ­
rışmalarına da sebep olur. Planımız şudur: I p e k ' i aldıktan sonra
Kösova'da toplanıp Selanik üzerine yürüyeceğiz. ... B i z geçen yıl
İsmail Kemal Bey'in başkanlığında Mecliste bir muhalefet parti-
170 OSMANLI miliIIİ IX.

si kurduk.^Seçimleri kazanamadığımız t a k d i r d e genel b i r isyan

ile Hükümeti devirmeye k a r a r v e r d i k " . B u i s t e k l e r i n cetveli­ 2 2 4

n i Sadrazam Paşa, Mebuslar M e c l i s i ' n d e , A r n a v u t l u k ' t a n hükü­

mete gönderilmiş o l a n telgraflara dayanarak şöyle t a m a m ­
layacaktır: " M e b u s l a r M e c l i s i ' n i n dağılması ve yeni seçim­
l e r i n yapılması, barış zamanında Arnavutların askerlik görevini
A r n a v u t l u k ' t a yapmaları, A r n a v u t l u k ' t a görev alacak m e m u r l a ­
rın A r n a v u t olması veya Arnavutça'yı i y i b i l m e l e r i " . 2 2 5

B u isteklerle bağıntı olan b i r haber de 14 Temmuz'da Osmanlı

Ajansı tarafından d u y u r u l d u . H a b e r d e "Halaskâran" adı geç­
memekle beraber, subaylar arasında g i z l i b i r cemiyetin k u r u l ­
muş olduğu, b u cemiyetin, k a b i n e n i n çekilmesini ve Mebuslar
Mechsi'ıüıı kapatılmasını istediği hususunda ortalıkta söylentilerin
dolaştığı, b u g i b i söylentilerin özel b i r maksatla ve abartılmalı
o l a r a k çıkarıldığı ifade edilmekte i d i . 2 2 6

^ . n » A r n a v u t asileriyle, m i l l e t kurtarıcılarının ( H a -
S a i t Paşa'nın . .
_ _ . laskâran) i s t e k l e r i b i r noktada birleşmekte i d i .
Çekilmesi

Hükümetin çekilmesini ve Mebuslar Meclisi n i n

dağıtılarak y e n i seçimlere g i d i l m e s i n i istiyorlardı.
B u istekler artık açık o l a r a k k a m u o y u tarafından b i l i n m e k ­
te i d i . H a t t a M a h m u t Şevket Paşa'nın H a r b i y e Nazırhğı'ndan çe­
k i l m e s i bile, memleket içinde ve dışında b u isteklere bağlanmakta
ve m u h a h f l e r i n b i r zaferi gibi sayılmakta i d i . içine düşülmüş olan
bunalımdan k u r t u l m a k için orduya sözünü geçirecek kuvvetli b i r
H a r b i y e Nazırına gerek vardı. Oysaki M a h m u t Şevket Paşa'yı
y e r i n d e n uzaklaştıranların böyle b i r adayı y o k t u . B a h r i y e Nazı­
rı Hurşit Paşa nazlanarak nazırlığı v e k i l o l a r a k üzerine aldık­
t a n sonra, Sadrazam Sait Paşa, b i r H a r b i y e Nazırı aramaya
k o y u l d u . Nazım Paşa kendisine yapılan t e k l i f i k a b u l etmeden ön­
ce, A r n a v u t l u k dosyasını görmek istedi. Gördükten sonrada ge­
n e l af duyurulması, sıkıyönetimin kaldırılması ve başkomutanlık
vekaleti kurulması şartı i l e H a r b i y e Nazırlığını k a b u l edebilece-

2 2 4
T a n i n , 9 T e m m u z 1912.
. 2 2 5
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , G . I I , K . I , s. 271.
2 2 6
İbid., s. 261.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 17.1.

ğini b i l d i r d i . Son şartı Anayasa'ya aykırı düştüğü için anlaşmaya

varılamadı. B u n d a n sonra, M a h m u t M u h t a r Paşa i l e i z m i r ' d e k i
K o l o r d u Komutanı A b d u l l a h Paşa'ya yapılan öneriler o l u m l u b i r
sonuç v e r m e d i . 16 Temmuz'da B a h r i y e Nazırı ve H a r b i y e Nazırı
V e k i l i Hurşit Paşa'nın da istifası üzerine birgün önce Meclisten
güvenoyu almış olmasına rağmen Sait Paşa Sadrazamlıktan çe­
k i l d i . Çekilmesi üzerine uzak ve d e r i n sebep aramaya lüzum k a l ­
maksızın d e n e b i l i r k i , paşaların H a r b i y e Nazırlığını k a b u l
etmemek için adeta boykot yapmaları ve ittihatçı l i d e r l e r i n ken­
d i s i n i b u hususta desteklemeleri istifa n e d e n i n i açıklamaya ye­
tecek k a d a r k u v v e t l i nedenlerdendir.

, . .. , H a r b i y e Nazırından b i r hafta sonra Sadrazam

Halaskâran ın
m , , , Sait Paşa'nın da çekilmesi A r n a v u t l a r ve Halas-
Telıdilleri f , * .
kârlar için büyük b i r başarı ittihatçılar için ise
yeni b i r bunalım i d i . i k i tarafta çalışmalarını yeni Sadrazamın
seçilmesi konusunda yoğunlaştırdıiar.
i t t i h a t ve T e r a k k i Meşrutiyet'in duyurulmasından b e r i i z l e ­
miş olduğu ilkeye bağlı k a l a r a k üyeleri arasından b i r i n i Sadra­
zamlığa getirtmeyi düşünmüyordu. Fakat kendisine düşman b i r i n i
Sadrazam görmeyi de i s t e m i y o r d u . Sait Paşa'nın istifa ettiği gü­
nün akşamı İttihatçıların l i d e r i d u r u m u n d a olan Talat (Paşa) Pa­
dişahın baş k a t i b i i l e temasa geçerek "...Padişah yarın b i r
Sadrazam t a y i n edecek, b u k i m olursa olsun yalnız K a m i l Paşa
olmasın" diye p a r t i n i n düşüncesini b i l d i r d i ve kendisinden b u
yolçla çalışmasını istedi.
Aynı gün Halaskarların temsilcisi olan i k i subay, o r d u adına
yazılan b i r m e k t u b u Padişaha s u n d u . M e k t u p t a iş başında b u l u ­
n a n hükümetin düşürülmesi, Mebuslar M c c l i s i ' n i n kapatılması
ve K a m i l Paşa'nın Sadrazamlığa getirilmesi gibi istekler v a r d ı . 227

Padişah, gerekli görüşmelerde b u l u n d u k t a n sonra subayların s i ­

yaseti bırakıp askerlik vazifeleri i l e uğraşmalarını b u y u r a n b i r
b i l d i r i yayımladı. B i l d i r i n i n özeti şöyledir:
"Vükela Heyeti (Hükümet) i s t i f a etmiştir. Ayan ve Mebuslar
M e c l i s l e r i başkanları i l e görüştüm. B u n d a n sonra Tevfik Paşa'yı
3
" B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I . , s. 5 2 4 .
172 O S M A N L I TARİHİ I X .

(Londra Elçisi) Sadrazamlığa davet e t t i m . Yeni Hükümetin tec­

rübeli ve cfüşüncelerinde bağımsız kişilerden kurulmasını iste­
r i m . Halbulçi dünkü gün bazı subaylar adına olarak, Kanun-ı Esasi
(Anayasa) bükümlerine ve hilafet ve saltanatın kutsal haklarına
karşı bazı isteklerde bulunulmuştur.

...Sayılarının pek az olması lazım gelen b u gibiler askeri va­

z i f e l e r i n i b i r an için unutmuşlardır. Bunların siyaseti b i r tarafa
bırakarak yalnız a m i r l e r i n d e n alacakları e m i r l e r i yerine getir­
melerini emrediyorum' ' . 2 2 8

B u b i l d i r i kapsadığı düşünceler bakımından büyük b i r h a ­

k i k a t i belirtmekte i d i . Sayılarının p e k az olduğu işaret edilen i t a ­
atsiz subaylara karşı, Padişah hareket hattını açıklamak d u r u ­
m u n d a bırakılmış, üstelik de ortada askerlik i l e siyaseti ayıran
b i r k a n u n mevcut olmasına rağmen buna karşı h a r e k e t i n b i r suç
teşkil ettiğinden ve suçluların cezalandırılacağından söz edilme­
miştir. B u gevşek üslup ve i f a d e n i n başlıca sebebi H a r b i y e Nazı­
rı V e k i l i Hurşit Paşa i l e A s k e r i Şura Başkanı Nazım Paşa'nın
Halaskâran Z a b i t a n G r u b u i l e temasta bulunmaları ve dolay ısı
i l e şiddet kullanılmasından yana olmamaları i d i . B u n d a n başka
h e r i k i s i de K a m i l Paşa tarafında i d i l e r .

Yukarıdaki b i l d i r i d e , Tevfik Paşa'ya Sadrazam-

Gazı A h m e t ^ t e k l i f edilmiş olduğu d a geçmektedir. Tevfik
ı r aşa ı m p , Mebuslar Meclisi'nin kapatıhnasmı şart koş-
a ! a
aadrazamhgı •* r 3 3

muştu. B u ise Anayasa'ya aykırı düştüğünden,

kendisinden vazgeçilerek, A r n a v u t isyanları ile Halaskâran'ın Sad­
razam adayı K a m i l Paşa üzerinde de d u r u l m a y a r a k Sadrazam­
lık Gazi A h m e t M u h t a r Paşa'ya verilmiştir. M u h t a r Paşa, k a ­
b i n e s i n i süratle k u r a r a k vazifesine başlamıştır (21 Temmuz).

2 2 8
T a n i n , 20 T e m i m i z 1912.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İ Ç O L A Y L A R I 173

Vıı. M U H A L I F L E R I N I K T I D A R A G E L M E S I

1. İTTİHAT V E TERAKKİ'NİN İKTİDARDAN DÜŞÜRÜLMESİ

„ , ,_ _ B u kabinenin kurulması ile İttihat ve Terakki i k -

Gazı A h m e t M u h t a r
_ »_ . . . tidarının düşürülmesi aşaması başlamıştır. K a -
Paşa K a b i n e s i . 3 3
bine de Cemaleddin E f e n d i Şeyhülislamlığa
atanmıştı. K a m i l Paşa, Devlet Şurası Başkanlığı'na; Hüseyin H i l m i
Paşa Adalet Nazırhğı'na getirilmişti. Gazi Paşa, oğlu M a h m u t
M u h t a r Paşa'yı da B a h r i y e Nazırı yapmıştı.
K a b i n e kamuoyu tarafından " B ü y ü k K a b i n e ' ' diye vasıflan­
dırıldı. B u n u n nedeni de üç eski Sadrazamın kabineye girmiş o l ­
malarından i d i . Yeni Sadrazam 72 yaşında i d i . N o r m a l eğitim
görmüş, 1877'de Doğu Anadolu'da Rus kuvvetlerine karşı başa­
rı göstermiş, ün kazanmıştı. Kendisine, h e r işi yapacağına her­
kesi yöneteceğine d a i r aşırı güveni vardı. Kurmuş olduğu
hükümetin tarafsız olduğunu öne sürmekte i d i . B u ise ancak b i r
görüntü i d i . Gerçi kabinedekiler komitelere bağlı b u l u n m u y o r ­
lardı. Fakat b u tarafsızlık demek değildi. Gazi M u h t a r Paşa İtti­
hatçılara karşıt i d i . Şeyhülislam Cemaleddin E f e n d i A b d ü i -
hamid'iıı gözdelerinden olup, İttihatçı düşmanı i d i . K a m i l Pa­
şa b u düşmanlıkta şampiyonluğunu sürdürmekte i d i . Nazım
Paşa, K a m i l Paşa'mn sağ kolu durumunda i d i . Hüseyin H i l m i Paşa
b i r aralık İttihatçılarca, Sadrazamlığa getirilmiş ise de, yine o n ­
l a r tarafından devrilmişti. Sözün kısası, A h m e t M u h t a r Paşa K a ­
binesi, İttihatçıları i k t i d a r d a n uzaklaştıracak karakterde, tarafsız
görünen kodamanların b i r koalisyonu i d i .
Halaskâran G r u b u , K a m i l Paşa'mn Sadrazamlığını beklemişti.
İttihatçı çoğunluğunun bulunduğu Meclisi d e r h a l o k a p a t a b i l i r ­
d i . N i t e k i m , yeni Sadrazamın Meclis önüne çıkmasını önlemek,
M e c l i s i çalışmaz d u r u m a getirmek üzere b i r yıldırım, h a r e k e t i ­
ne giriştiler. İttihatçılara k o r k u t u c u mektuplar gönderdiler. Böyle
b i r m e k t u p Mebuslar Meclisi Başkanı H a l i l Menteşe'ye de gön­
derilmiştir. M e k t u b u n kapsamı şöyle i d i :
" G e r e k İttihat ve T e r a k k i ve gerek Mebuslar Meclisi'nde va­
t a n için hiç de hayırlı olmaksızın yapılan yanlış hareketleriniz
 OSMANLI TARİHİ I X .

vc Padişal^nezdindeki entrikalarınız ağır cezayı gerektirmekte­

dir. B u n u n l a beraber pis k a n l a r l a lekelenmek istemiyoruz. M i l ­
letle beraber o r d u n u n bugünkü isteği Mebuslar M e c l i s i ' n i n , daha
doğrusu Fındıklı kulüp ve tiyatrosunun kapatılmasıdır. ... 48 saat
içinde istenileni yerine getirmelisiniz. A k s i takdirde b u vatanî
vazifenin tarafımızdan yapılacağını hatırlatırız" . Mebuslar 229

M e c l i s i b u m e k t u b u 26 Temmuz'da M e c l i s i n bilgisine sundu.

Fındıklı Sarayı'nda toplandığı için M e c l i s i "Fındıklı Kulübü

ve T i y a t r o s u " diye vasıflandıran mektup, mebuslar arasında h i d ­
d e t l i ve yüksek b i r heyecan yarattı. Meclis Başkanı, başkan sıfa­
tı i l e görevine başlarken yapmış olduğu y e m i n i t e k r a r l a y a r a k ,
görevine devam edeceğini b i l d i r d i , i t t i h a t ve T e r a k k i g r u b u baş­
kanı İzmir M e b u s u Seyyit Bey, Meclis Başkanı'm desteklemek
için söylediği demeçte:

— Şu yüce m i l l e t kürsüsünden büyük Osmanlı m i l l e t i n e ses­

lenerek d e r i m k i , b u Meclis vatan vazifesi uğrunda canını ver­
meye hazırdır. Kırklareli Mebusu Ömer N a c i de;

~ B u Meclis ölümden k o r k m a z . .. B u m e k t u b u yazanlar b ü ­

yük Osmanlı ordusuna mensup büyük Osmanlı subayları değil­
d i r . İmzasız tehdit m e k t u b u b i r alçaklıktır. Osmanlı ordusu
b i z i m l e d i r . B i z i m l e kalacaktır. Ölünceye k a d a r .
2 3 0

Konuşmalardan sonra, Sadrazam ve H a r b i y e Nazırı'nin iza­

hat v e r m e l e r i n i isteyen b i r öneri yapıldı. B i r ses:
— Ya gelmezlerse ne olacak ...? Birçok sesler:
— Gelmezlerse iskat ederiz (düşürürüz).

Sadrazam mazeret bildirdiği için H a r b i y e Nazırı Nazım Pa­

şa, Meclise yalnız gelerek izahat v e r d i . Tartışma konusu m e k t u ­
b u n blöf olduğunu, suçlular hakkında koğuşturma yapılacağını,
ağır cezalar verilmesinden geri kalınmayacağını, o r d u d a d i s i p l i ­
n i n m u t l a k a kurulacağını söyleyerek M e c l i s i yatıştırmaya çalış­
tı. İttihat ve T e r a k k i ' n i n Nazım Paşa'ya güveni y o k t u . K a m i l
Paşa'nın Sadrazamlığı sırasında onunla beraber hazırlamak is-

Tanîn, 26 Tem mu» 1912.

3 3 0
Tanin, 26 Temmuz 1912.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I

terlileri k o m p l o n u n i z l e r i henüz hafızalardan silinmemişti. Fakat

inanır görünmekten ve olayların gelişmesini beklemekten başka
çarede y o k t u .

.... , . "„ 27 Temmuz'da Sadrazam A h m e t M u h t a r Paşa

K a b i n e n m Programı
Meclise gelerek Hükümetin programını o k u d u .
Programda Sait Paşa'nın siyaseti u z u n uzadıya eleştirme konusu
yapılmıştı. H a l b u k i b u siyaset i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i ' n i n bü­
yük çoğunluğu tarafından, o l u m l u güvenoyu v e r i l m e k suretiyle
onaylanmış olduğundan p a r t i dolaylı biçimde eleştirmekte i d i .
Eleştirinin dört önemli maddesi şöyle i d i :
1. Memurların seçimlerde kanuna aykırı o l a r a k hareket et­
miş olmaları,
2. O r d u mensupları ile memurların çeşitli p a r t i l e r d e üye b u ­
lunmaları,
3. Partizanlık yapılması,

4. Anayasa hükümleri ve Meşrutiyet i l e çelişen yollara sa­

pılması.
B u dört madde i l e i l g i l i o l a r a k Sadrazamın Mecliste yaptığı
açıklama ittihatçıların yeni k a b i n e i l e geçinmek ümidini y i t i r d i .
P r o g r a m üzerine tartışmalar b i r usul sorunu ile başladı. B i r me­
bus programın bastırılarak dağıtılmasını, program görüşmelerin­
de u y u l a n gelenek adına önerdi. Sadrazam b u n u n şartlara bağlı
olduğunu, içinde b u l u n u l a n şartların ise buna elverişli olmadı­
ğını öne sürdü.

A d l i y e Nazırı Hüseyin H i l m i Paşa, d e r h a l güvenoyuna g i d i l ­

mesinde d i r e n d i . Hükümeti destekleyen mebuslardan A l i Galib'in
" B u kabineyi bize A l l a h g ö n d e r d i " demesi, ittihatçı hocaları s i ­
n i r l e n d i r d i . B u sözün şeriate aykırı olduğu, Allah'ın yalnız pey­
gamber gönderip hükümet göndermediği yolunda cevap v e r i l d i .
P r o g r a m esası üzerine konuşulacak fazla b i r şey y o k t u . Re­
f o r m l a r l a i l g i l i t e d b i r getirmediği, Osmanlı topluluklarını b i r ­
leştirmek hususunda hiçbir f i k i r kapsamadığı ve düzenin ne
suretle kurulacağının belirtilmemiş olduğu noktalarında d u r u l ­
d u . Hüseyin H i l m i Paşa, i k i d e b i r söz a l a r a k , süratle güvenoyu-
176 OSMANLI! TAKİMİ I X .

mı gidilmesini aksi takdirde hükümetin istifa edeceğini öne sürdü.

B u b i r ürkütme i d i . Çünkü yeni k u r u l a n hükümet aynı öneriler­
le gelip Meclis reddederse, Anayasa'ya göre Meclis kapatılabile­
c e k t i . Hükümete böyle b i r bahane v e r i l m e m e k için oylamaya
geçildi, i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i , üyelerini oy vermede serbest
bırakmıştı. Neticede Mebuslar Meclisi 45'e karşı H 3 reyle hü­
kümete güvenoyu v e r d i (27 Temmuz).

B u güvenoyu hükümetle M e c l i s i n ilişkilerini düzenleyecek

nitelikte değildi. Meclisin çoğunluğunu elinde t u t a n i t t i h a t ve Te­
r a k k i P a r t i s i ' n i n hükümetin t u t u c u ve hatta gerici b i r p o l i t i k a
izleyeceğinden kuşkusu y o k t u . Böyle b i r politikayı sürekli ola­
r a k i z l e m e k ise p a r t i n i n k e n d i s i n i i n k a r etmesi d e m e k t i . Hükü­
mete gelince; i k t i d a r d a k a l m a k için b i r yere dayanması z o r u n l u
i d i . Mecliste çoğunluk, memlekette yaygın b i r örgütü b u l u n m a ­
yan ittihatçıların m u h a l i f l e r i n e güvenemezdi. O sırada görünür­
d e k i kuvvet Halaskâran G r u b u i d i . O n u m e m n u n etmek gereki­
y o r d u . B u n u n içinde herşeyden Önce Meclis kapatılmalı i d i .

M e c l i s i n kapatılması için kuvvet k u l l a n m a k ,

M e b u s l a r Meclisi'nin A
i •, ı . - t ' ,
Anayasa ya ters düşeceği g i b i o r d u d a k i ittihatçı
Kapatılması m . . . .
subayları da b i r i ç savaşa sürükleyebilirdi. Sait
Paşa'mn önceki M e c l i s i k a p a t m a k için başvurmuş olduğu A n a ­
yasa'nın yorumlanması yolunda gitmenin akıllıca b i r iş olacağı
düşünüldü.
31 Temmuz günü, hükümet, Mebuslar M e c l i s i toplantısında
Anayasa'nın 7'ııci maddesinde değişiklik yapılması konusunda
b i r Öneri g e t i r d i . Padişah'ın y e t k i l e r i n i b e l i r t e n 7'nci maddede,
M e c l i s i n kapatılması i l e i l g i l i hüküm şöyle i d i : " . . . A y a n M e c l i s i '
n i n uygun görmesiyle gerekli hallerde Meclisin kapatılması Pa­
dişah'ın haklarındandır" . Hükümet önerisi ise şöyle i d i : " O l a ­
231

ğanüstü hallerde, Padişah Ayan Meclisi'nin de düşüncesini sorarak

M e b u s l a r M e c l i s i ' n i k a p a t m a k yetkisine s a h i p t i r " . B u n a göre
A y a n ' m düşüncesi olumsuz da olsa, Padişah Mebuslar M e c l i s i '
n i kapatmada taktir yetkisi ile güçlendiriliyordu. Mebuslar M e c l i ­
s i ' n i n böyle b i r öneriyi onaylaması intihar demekti, reddetti. B u n -

2 3 1
S e r v e l F e r i d u n : A . g . e . , s. 2 9 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 177

dan sonra Meclis hükümete karşı saldırıya geçti. H a r b i y e Nazırı

Nazım Paşa'dan Manastır'da dağa çıkan subaylarla Halaskâran
G r u b u i l e olan ilişkileri üzerine açıklama yapması i s t e n d i . Açık­
lama içinde 5 Temmuz günü saptandı.
B u kez i n t i h a r edip etmemek hükümete kalmıştı. Nazım Pa­
şa ittihatçılara göre b u i k i hareketinde başlıca kışkırtıcılarından-
dı. Hükümet İttihatçılara son darbeyi v u r m a k üzere Ayan
Meclisi'nin 4 Temmuz günü yaptığı gizli b i r oturumunda yukarı­
da sözü edilen 7 ' n c i madde ve onunla i l g i l i 3 5 ' i n c i m a d d e l e r i ­
n i n kapsadığı hükümler çerçevesinde M e c l i s i n toplantı müddeti
üzerine b i r y o r u m yapmasını istedi. Hükümete göre, Mebuslar
M e c l i s i dört senelik devresini tamamlamadan dağılmış olan ön­
ceki Meclisin b i r devamı olarak sayılmalı i d i ve tamamlanmış olan
müddeti tamamlamak için toplandığı k a b u l edilmeli i d i . B u m ü d ­
dette dolmuş bulunduğundan M e c l i s i n kapatılması i l e yeni se­
çimlere gidilmesinde z o r u n l u l u k vardı. Hükümet sözcüsü Ayan
üyelerine b u zorunluluğu k a b u l e t t i r m e k için memleketin için­
de bulunduğu d u r u m u n d r a m a t i k b i r tablosunu çizmeyi de u n u t ­
mamıştı. Özet o l a r a k çizilen tablo şudur:

" O r d u İttihat ve Terakki'ye karşı dönmüştür. A r n a v u t l u k is­

yanı M e c l i s i n kapatılması i l e sona erecektir. A k s i t a k d i r d e asi­
ler Usküp üzerine yürüyeceklerdir. B u yürüyüşü durduracak b i r
kuvvet hükümetin elinde bulunmamaktadır. Usküp'e asilerin g i r ­
mesi i l e dış tehlikeler baş gösterebilir. Hükümet b u s o r u m l u l u ­
ğun k a b u l edihnesi şartı ile y e r i n i İttihat ve Terakki Fnkası'na bı­
rakmayı da t e k l i f etmiş ise de teklifi k a b u l edilmemiştir" . Ayan 232

M e c l i s i 5'e karşı 28 oy i l e hükümetin istediği y o r u m u bağışladı.

Karşıt oy verenler M a h m u t Şevket Paşa, Mebuslar M e c l i s i eski
başkanı A h m e t Rıza, eski Şeyhülislam Musa Kazım İle b i r B u l ­
gar, b i r de U l a h üye i d i .

5 Ağustos'ta Mebuslar M e c l i s i , Sadrazam'm Padişah'ın Mec­

l i s i kapama iradesini okumasından üç saat önce toplandı. M e ­
buslar heyecanlı f a k a t cesurdular. Selanik Mebusu Cavit, büyük
i h t i l a l günlerine has b i r demeçle hem M e c l i s i savundu hem

2 3 1
T a n i n , 5 Ağustos 1912.

Osmanlı Tarihi IX, 12

:ı.7fl O S M A N L I T A K İH t I X .

M e c l i s i kapatma kararım v e r e n l e r i yargıladı. Ayrıca Meclise o

anda yapılacak tek şeyin ne olduğunu gösterdi. Söylediklerinin
özeti şöyledir:
" . . . i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n en büyük hatası vatana zulmetmiş
olanları adaletin gerektirdiği şiddetle cezalandırmış olmasıdır.
... i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n namuslu evlatları yıllardır hapishane­
lerde, sürgünlerde, vatanın en ücra y e r l e r i n d e çalışmışlardır. Ve
b u zavallı millete p a r l a k aydınlık günler göstermeye m u v a f f a k
olmuşlardır. O zaman bugünkü hükümetten daha k u v v e t l i o l a n
düşük Padişahın bütün ateş ve yıldırımlarından k o r k m a y a n i t t i ­
hat ve T e r a k k i evlatlarını, bugünkü hükümet e m i n olsun k i hiç­
b i r zaman korkutamayacaktır.
Ne yaparlarsa yapsınlar b u m i l l e t i n t o p l u m vicdanını alda-
.tamayacaklardır. i t t i h a t ve T e r a k k i Ölmeyecektir. O n u n Ölü zan­
nedildiği zamanlar en faal zamanlarıdır. Neredesin ey şanlı
Osmanlı ordusu neredesin? Neredesiniz kanlı z a l i m l e r i n elinden
Anayasa'yı k u r t a r m a k için savaşmış olan k a h r a m a n l a r neredesi­
niz? Gel asil o r d u , gel de vatan k a t i l l e r i n i n omuzlar üzerinde nasıl
taşındığını gör.
Fakat hayır! Mebuslar Meclisi Bab-ı Âli'de oturan asiler tara­
fından kapatılamayacaktır. ... A y a n M e c l i s i ' n d e n kopardıkları,
b i r y o r u m kararı değildir. B u Anayasa'nın özünü, niteliğini,
varlığını ayak altına alan b i r değiştirme kararıdır."
Cavit demecini şu ateşli sözleri i l e b i t i r i y o r d u . ... "Anayasa'
yı parçalayan, memlekette k a n u n s u z l u k adalet namına zulüm,
eşitlik adına gerçek eşitsizlik meydana getiren, sekiz o n gün zar­
fındaki çalışmaları ile karıştırıcılıktan ve kargaşalıktan başka b i r
şey yaratmayan, k a m u o y u n u bulandırmada, i r a d e l e r i sapıklıkta
bırakan b u hükümete güvensizlik oyu v e r i l e r e k M e c l i s i n müd-
detsiz olarak t a t i l edilmesini öneriyorum" (şiddetli alkışlar). Mec­
lis Başkanı, b u doğrultuda verilen b i r öneriyi oya koyarak Meclisin
t a t i l edilmiş olduğunu d u y u r d u . A r n a v u t Esat Paşa direnecek o l ­
d u , Selanik M e b u s u R a h m i Bey;
— Alçak, Abdülhamit geldiği zaman konuşacaksın bekle, d i ­
ye bağırdı. Önerge i k i karşıt oya karşı Mecliste bulunanların oy­
larıyla k a b u l e d i l d i . Meclis k e n d i k e n d i s i n i dağıtmıştı.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A I I I .179

Gazi A h m e t M u h t a r Paşa, Meclise öğle v a k t i geldiğinde k e n ­

d i s i n i bekleyen yedi A r n a v u t mebus, basın t e m s i l c i l e r i ve boş sı­
r a l a r b u l d u . Acınacak b i r şaşkınlık içinde Meclis kürsüsüne
çıkarak boş sıralara karşı Padişah'ın iradesini o k u d u , i r a d e n i n
son kısmında: "... Ayan M e c l i s i ' n i n Anayasa'ya uygun olarak yap­
mış olduğu tefsire ve vermiş olduğu karara göre Genel M e c l i s ' i n
kapanması için gerekli hazırlıklara başlanmasını r i c a e y l e r i m "
denilmekte i d i . Sadrazam aynı i r a d e y i Ayan Meclisi'nde de o k u ­
m a k l a , Mebuslar Meclisi resmen kapatılmış ve İttihatçılar da i k ­
t i d a r d a n uzaklaştırılmış o l d u .

2. GAZİ A H M E T M U H T A R PAŞA K A B İ N E S İ ' N İ N GÜÇSÜZLÜĞÜ

Mebuslar M e c l i s i ' n i n kapatılması ile ortaya b i r ­

ikil d a r m . J

, v _ de meşruluk sorunu çıkmış oldu. Mebuslar Mec-

Meşrulugu S o r u n u
lisi Başkanı H a l i l (Menteşe) Padişah'a çektiği b i r
telgrafta Hükümet'in Ayan Meclisi'nden elde etmiş olduğu k a r a ­
rın kanuna uygun b i r y o r u m kararı sayılamayacağını, zaten hü­
kümete Meclis tarafından güvensizlik oyu verilmiş olduğunu,
meşru b i r hükümet kurulduğu t a k d i r d e M e c l i s i n toplantıya çağ­
rılacağını b e l i r t i l m e k t e i d i . B u n a göre, Meclis k e n d i s i n i kapatıl­
mış saymıyor, müddetsiz olarak tatile girmiş olduğunu k a b u l edi­
yor, güvensizlik oyu vermiş olduğu hükümeti de meşru b i r
hükümet d u r u m u n d a görmüyordu (5 Ağustos).
Alımet M u h t a r Paşa ise, hükümetin b i r y a n d a n meşruluğu­
n u savunurken öte yandan da, Mebuslar M e c l i s i ' n i n meşru o l ­
madığı yolunda düşünceler öne sürmekte i d i . Sadrazam hükümeti
kurduğu gün arkadaşlarıyla M e c l i s i k a p a t m a k hususunda f i k i r
birliğine varmış olduklarını açığa v u r a r a k şöyle d i y o r d u :

"... B i z Meclisi k a n u n olanakları varsa kapatırız dedik ... zira,

seçimlerden ç o k şikayetler olmuştu. A h a l i n i n çoğunluğu mebus­
lara karşıt i d i . B u konuda birçok dilekçeler ve haklarının k o r u n ­
masını isteyen kimselerden yazılar a l d ı k " . 233

2 3 3
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa: Mcclîs-i M e b u s a n d a Geçen Divan-ı A l i B a h i s l e r i n e Bîr
N a z a r , s. 6 0 .
.180 OSMANLI TARİHİ I X

Gazi Paşa'mn b u savunması sağlam b i r temele oturtulmuş gö-

rünmüyor/Seçimler için yapılan şikayetleri incelemek mevcut k a ­
n u n hükümlerine ve h u k u k kurallarına göre yapılır. Hükümetin
t a k d i r i n e kalmış b i r iş değildir. A h a l i n i n çoğunluğunun mebus­
lara karşıt olması gerçek olsa, Anayasa'nın 6 9 ' u n c u maddesi şöy­
le demekte: " M e b u s genel seçimleri dört yılda b i r kere icra olunur
ve her mebusun m e m u r i y e t müddeti dört seneden i t i b a r e n olup
tekrar seçilmesi c a i z d i r " . Sadrazamın b u maddeyi önceden açık­
landığı surette, Ayan M e c l i s i ' n e y o r u m l a tın ası ve Mebuslar Mec-
l i s i ' n i kapatması k a n u n hükümleri ve h u k u k kurallarım siyasal
amaçlarla zorlamak gibi görünmektedir.
B u nedenle hükümet i l e kapatılan M e c l i s i n ç o -
lluktımetın . •*

_ ' ' ğunluk partisi olan i t t i h a t ve Terakki Partisi ara-

Tarafsızuğı S o r u n u
sında tartışmalar sürüp giderken, A h m e t M u h t a r
Paşa tarafsız b i r hükümet kurmuş olduğu konusunda da d i r e n ­
mekte i d i . Gerçekte ise A h m e t M u h t a r Paşa Hükümeti, kuruluş
nedenleri bakımından olduğu g i b i , kapsamakta bulunduğu bazı
nazırların z i h n i y e t i ve çalışmaları bakımmdanda i t t i h a t ve Te­
r a k k i Partisi'ne karşıt b i r hükümet durumundadır. Hükümeti i k ­
t i d a r a getiren nedenler, Arnavutların isyanı, Manas tır'da bazı
subayların dağa çıkması ve Halaskâran G r u b u ' n u n çalışmaları­
dır. B u üç harekette, önceden açıklandığı g i b i ittihatçıların i k t i ­
dardan uzaklaştırılması, Meclisin kapatılması ve yeni b i r hüküme­
t i n kurulması amacına yönelmişti. A h m e t M u h t a r Paşa'nın
kurmuş olduğu b u y e n i hükümette Devlet Şurası Reisi K a m i l Pa­
şa, Şeyhülislam Cemalettin E f e n d i ve H a r b i y e Nazırı Nazım Pa­
şa yukarıda işaret edildiği g i b i ittihatçı düşmanı i d i l e r . B u
nedenledir k i , k e n d i l e r i n e kabinede görev önerilmiş, Reşit Bey
ile F e r i t Paşa kabineye girmemişler ve Adliye Nazırlığı'm k a b u l
etmiş olan Hüseyin H i l m i Paşa'da b i r müddet sonra çekilmek zo­
runda kalmıştır. Kaldı k i , A h m e t M u h t a r Paşa, K a m i l Paşa ile Şey­
hülislamın hergün yanına gelip i t t i h a t ve T e r a k k i l i d e r l e r i n i n
t e n k i l edilmelerinde d i r e n d i k l e r i n i söylediği g i b i b i r günde ya­
kınlarından b i r i s i n e : " — Evet, K a m i l Paşa m a k a m h a r i s i i d i . ...
i t t i h a t Cemiyetini ezip b i t i r m e k i s t e r d i " diye i t i r a f t a b u l u n ­
muştur . 234

3 3 4
İnal, M a h m u t K e m a l : A . g . e . , C . X I I , s. 1 8 2 3 , 1827.
 İKİNCİ: M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I .181

, r „ , Kıbrıslı K a m i l Paşa'mn ittihatçılara karşı düş-

K a m i l Paşa'nın m
J s
3 3
. , „ . mantığı i d e o l o j i k olmasından çok siyasal nedcıı-
ltlihatçı Düşmanlığı ö J
. . • .
l e r e d a y a n m a k t a i d i . i t t i h a t ve T e r a k k i
memlekette yaygın ve örgütlenmiş tek p a r t i i d i . B i r i n c i Meşruti­
y e t ' i n duyurulması üzerine k u r u l a n diğer p a r t i l e r ise memleket
ölçüsünde teşkilatları b u l u n m a y a n ve daha ç o k İstanbul çevre­
sinde örgütleşmeye çalışan köksüz p a r t i l e r d i . K a m i l Paşa, b u par­
tilerden hiçbirine açıkça bağlı değildi. Fakat İttihat ve Terakki'ye
karşıt olarak k u r u l a n p a r t i l e r d e n her b i r i o n u k e n d i yanında b i l ­
mekte i d i . Abdülhamit devrinde i n g i l i z dostluğu sebebi i l e h a l k
arasında "İngiliz K a m i l " diye ün kazanmış olan K a m i l Paşa,
2 3 5

Meşrutiyet Devrinde de b u vasfım kaybetmemekle beraber i t t i ­

hatçı düşmanı vasfım da kazanmış b u l u n u y o r d u . İttihatçıların A l ­
m a n siyasetine yakınlaşması Ölçüsünde K a m i l Paşa'mn da onlara
karşı düşmanlığı artmakta ve b u sebeple de İttihatçılara karşıt
muhalefetle i k t i d a r a geçmek veya i k t i d a r d a t u t u n m a k mesleğine
sarılmış b u l u n m a k t a i d i . K a m i l Paşa, Gazi A h m e t M u h t a r Paşa
Kabinesi'ne girdikten sonra Şeyhülislam tarafından da destekle­
n e r e k hükümeti İttihatçılara karşı sert t e d b i r l e r almaya zorla­
mak istemiştir. Sadrazam'm bu konuda gevşek davranması üzerine
de onu kabineden çekilmek i l e ürkütmeye kalkışmıştır. Çekilme
yazısında yapılacak olan yeni mebus seçimlerini vesile t u t a r a k
Paşa'nın açığa vurduğu düşünceleri özet o l a r a k şöyledir:
" G e ç e n k i seçimlere ilişkin o l a r a k meydana gelen ayaklanma
ve i h t i l a l üzerine düzeni yeniden k u r m a k için k u r u l a n y e n i hü­
kümete mümkün olduğu kadar yardımda bulunmak amacıyla Dev­
let Şurası Başkaıılığı'nı k a b u l etmiştim. K a b i n e n i n mesleği,
seçimlerde evvelce olduğu g i b i , zor kullanılmasına yer v e r i l m e ­
yerek, i h t i l a l i yaratmış olan y e n i d u r u m a dönülmemesini sağla­
maktır. O y l e k i hükümetçe t u t u l a n yol b u mesleğe uygun düşme­
mektedir. Mebus seçimi işlerine başlanılmakta olduğu şu esnada
memlekette her bakımdan halkın d i l i n d e mesele olan İttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin, gerek başkentte ve gerek vilayetlerde hü­
kümet dairelerine sızmış teşkilatı hâlâ devam etmektedir. ... B u
gidişin seçimler esnasında pek ç o k şikayetlere ve gürültülere yol
15
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . O l , s. 910.
 OSMANLI TARİHİ I X .

açması t a b i i d i r . Vilayetlerden alınmakta olan yazılardan ve t e l ­

graflardan cemiyetin gene çoğunluk kazanacağı olağan görülmek­
tedir. Böyle b i r d u r u m özgürlüğe bağlı olan a h a l i n i n cemiyete
karşı t e k r a r ayaklanmasını ve o r d u n u n desteği i l e y e n i b i r i n k i -
labı gerektirecektir. B u ise memlekette anarşiye y o l açacağından
D e v l e t i n bağımsızlığım zedeleyebilecek yabancı devletlerin mü­
dahalesine yol açacaktır. ... Bunları d i k k a t e a l a r a k ve sonu piş­
manlık yaratacak b i r hizmette devam etmekten ise ... istifamın
kabulünü r i c a ederim ( A ğ u s t o s ) " . 236

K a m i l Paşa'nın b u düşüncelerini paylaşan Şeyhülislam Ce­

maleddin E f e n d i de çekilmeye karar vermişti . Padişah'ın ara­ 237

ya girmesi ile istifalar gerçekleşmedi ise de, b u çekilme denemeleri

kabinenin çalışmaları üzerinde e t k i l i olmaktan da uzak kalmadı.

, , Arnavut asileri, Mebuslar Mech'si'nin kapatılması

Hükümet v e
ile i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n i k t i d a r d a n uzaklaştırıl-
Arnavullar
masında esaslı b i r r o l oynamışlardı. Fakat onla­
rın istekleri bunuıda bitmiş olmuyordu. Meşrutiyet'in duyu­
rulmasından Önceki imtiyazlarına dönülmesini hatta bunların
daha genişletilmesini istemekte idiler. B u n d a n başka K a ­
m i l Paşa'nın Sadrazamlığa getirilmesini de gerekli buluyorlardı.
Aralarında Abdülhamit'in geri dönmesi konusunda direnenler
bile v a r d ı . A h m e t M u h t a r Paşa ise ayaklanmanın devlete k a r ­
238

şı olmayıp, seçimlerde haklarını k o r u m a k için ve i t t i h a t ve Te­

r a k k i ' y e karşı meydana gelmiş olduğunu sanmakta d i r e n i y o r d u . 239

Üstelik A r n a v u t l a r arasmda şölıretinin yaygm olduğuna inanmak­

ta ve oğlu M a h m u t M u h t a r Paşa'yı A r n a v u t l u k ' a gönderdiği t a k ­
d i r d e d u r u m u n düzeleceğine inanacak kadar saflık göstermekte
i d i . Arnavutların direnmesi üzerine hükümet, üzerlerine ya­
2 4 0

pılmakta olan h a r e k e t l e r i durdurduğu gibi i s t e k l e r i n i n ayrıntı­

ları hakkında f i k i r edinmek için Müşir i b r a h i m Paşa'yı
A r n a v u t l u k ' a gönderdi, i b r a h i m Paşa'nın 8/8/1912 t a r i h l i ve Priş-
3 3 6
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A.g.e., s. 3 2 4 .
3 3 7
İnal, M a h m u t K e m a l : A.g.e., s. 1 8 2 4 .
3 3 8
Hüseyin H i l m i Paşa'mn L e T c m p s G a z e t e s i ' n e d e m e c i ; 107. 1912.
3 3 9
A h m e t M u h t a r Paşa: A . g . e . , s. 7 4 .
3 4 0
Turkgcldî, A l i F u a t : A . g . e . , s. 61.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I

tine çıkışlı yazısına bağlı olarak gönderdiği 14 m a d d e l i k A r n a ­

v u t i s t e k l e r i şöyle i d i :
1. Mevcut adliye teşkilatının faydasız olduğu yerler için özel
b i r k a n u n çıkarılması,

2. Savaş d u r u m u dışında askere alınan e r l e r i n a s k e r l i k l e r i ­

n i R u m e l i ' n d e yapmaları,
3. Önceden toplanmış olan silahların geri v e r i l m e s i ,
4. Arnavutça b i l e n ve Arnavutların a d a l e t l e r i n i b i l e n me­
murların atanması,
5. A r n a v u t l u k ' t a i d a d i l e r i n sultani (lise) d u r u m u n a g e t i r i l ­
mesi, nüfusu 30.000'i aşan sancaklarda, programlarına Arnavutça
da konmak üzere yeni sultaniler (liseler) açılması,
6. Medreselerin açılması, Ödeneklerinin evkaftan verilmesi,
7. Özel okulların açılmasına müsaade edilmesi,
8. i l k ve orta okullarda Arnavutça öğrenim yapılması,
9. Bayındırlık, ticaret, ziraat çalışmalarının geliştirilmesi,
10. Nahiye Teşkilatının kurulması,
11. Müslüman a h l a k ve a d a l e t l e r i n i n korunması,
12. Sait ve Hakkı Paşa Hükümetlerinin yüce divana sevk
edilmesi,
13. Son olaylar için genel bağış iradesi istenmesi,
14. H a r a b olan y e r l e r i n onarılması.

B u istekler Meşrutiyet yönetimi i l k e l e r i y l e çatışmakta ve A r ­

navutların, özerk b i r idareye sahip olmaları hususundaki niyet­
l e r i n i açığa vurmakta i d i . B u n u n l a beraber, Hükümet 3 ve 12'nci
maddeler dışında kalanları k a b u l etmek zorunda kaldı. A r n a v u t ­
l a r b u suretle imtiyazlı b i r t o p l u l u k haline gelmekte i d i . B u da
Türk olmayan Müslüman ve Hıristiyan t o p l u l u k l a r için kötü b i r
örnekten başka birşey değildi. B u n u n l a beraber A r n a v u t l a r ön­
ceden toplanmış olan silahlarının geri verilmesi için direndiler.
Onbeş bine yaklaşan b i r kalabalık i l e Usküp'e d o l a r a k k o r k u t u ­
cu hareketlere giriştiler, i b r a h i m Paşa, d u r u m u n yatışması için
184 O S M A N L İ TARİHİ I X .

işleklerin yerine getirilmesini hükümete tavsiye e t t i . Hükümet

b u n u n R u m e l i ' d e k i B u l g a r l a r l a , Sırpları da silahlarını istemeye
zorlayacağını, komşu B a l k a n devletleriyle büyük d e v l e t l e r i n de
itirazlarına y o l açacağım d i k k a t e a l a r a k , kendisinden silah alın­
mış her Arnavut'a üç a l t m l i r a tutarında b i r tazminat Ödemeyi
teklif e t t i ; k a b u l e t m e d i k l e r i t a k d i r d e ittihatçıların ç o k t e n -
2 4 1

k i d edilmiş o l a n usulüne dönülecek, yani kuvvet kullanılacaktı.

Fakat buna gerek kalmadı. A r n a v u t l a r özerklik yolunda i l k za­
f e r l e r i n i kazanmışlardı. Hükümetin zaaf derecesi hakkında da
dost ve düşmana karşı p a r l a k b i r örnek yaratılmıştı.

Hükümetin, A r n a v u t asileri karşısında aciz d u r u m u , K a m i l

Paşa i l e Şeyhülislam Cemaleddin E f e n d i ' n i n ittihatçılara karşı
sert t e d b i r l e r alınmadığı takdirde Hükümetten çekilme t e h d i d i n i
savurmaları Sadrazam A h m e t M u h t a r Paşa'yı güç d u r u m d a bı­
rakmıştı. Paşa şiddet taraftarı olmadığı ha İde, Hükümetin pres­
t i j i n i k o r u m a k için ittihatçılara karşıt olanları m e m n u n edecek
hareketlere girişti. B i r kararname i l e gazetelerin askeri mese­
lelerden söz açmaları ve siyasal b i r p a r t i çıkarma propaganda
yapmaları halinde ağır cezalara çarptırılacakları d u y u r u l d u . B u
T a n i n ve H a k g i b i ittihatçı Gazeteleri susturmayı amaç t u t u y o r ­
d u . Gazeteler yayımlarını d u r d u r d u l a r . Eylülde m e m u r ve as­
k e r l e r i n siyaset i l e ilişkilerini kesmeleri hususundaki mevzuat
yürürlüğe k o n d u , ittihatçı m e m u r l a r d a n k i m i l e r i y e r l e r i n i bırak­
m a k zorunda kaldı. Yerlerinde k a l m a k isteyenlerden azılı olan­
lar çekilmeye zorlandı. B u arada istanbul'da sıkıyönetimde d u y u ­
rulmuştu. Cavit, Talat (Paşa), R a h m i ve Eyüp Sabri gibi İttihatçı
kodamanların Selanik'e g i t m e l e r i üzerine sıkıyönetim orada da
d u y u r u l d u . 20 Eylül'de Tanin Gazetesi'ni tekrar yayınlamaya baş­
lamış olan Hüseyin Cahit, Hükümeti eleştirdiği için H a r p D i v a -
m ' n a v e r i l e r e k b i r ay hapis cezasına çarptırılıp hapse atıldı.
Kapatılan T a n i n yerine R e n i n , o n u n da kapatılması üzerine Ce­
n i n Gazetelerini çıkarınca, hapishanede yazı yazmaması için ge­
r e k l i t e d b i r l e r alındı. İttihatçılara karşı girişilen b u hareketlerin
n o r m a l b i r sonucu o l a r a k partizanlık i z l e d i . Hürriyet ve İtilaf
P a r t i s i Genel Başkanı Sadık başta o l m a k üzere, p a r t i n i n A n a d o -

2 4 1
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , C . I I , K . I , s. 3 2 2 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 185

İu teşkilatından i l g i l i hükümet makamlarına ittihatçı m e m u r l a r

hakkında j u r n a l l a r yağmaya başladı. B u jurııallarde mebus se­
çimlerinin kazanılması için b u memurların y e r l e r i n d e n atıl­
maları istenmekte i d i . İstekler, yukarıda sözü edilen K a m i l
Paşa'nın korkutmaları ile desteklenmekte i d i . A h m e t M u h t a r Paşa
Itilafçılara fazla yüz vermemekle beraber, k a b i n e d e k i arkadaş­
larının partizanlık baskılarına karşı direnemedi. Memurların k i l i t
y e r l e r i n e k e n d i adamlarını atamaya başladı, i s t a n b u l Belediyesi
Başkanhğı'na Şeyhülislam Cemaleddin E f e n d i ' n i n oğlu Cemil ge­
t i r i l d i , i s t a n b u l M e r k e z Komutanlığı'na, H a r b i y e Nazırı Nazım
Paşa'nın H a l e p Valiliği sırasında tanımış olduğu b i r i tayin e d i l ­
d i . Halaskâran G r u b u ' n u n önerdiği kimselerde çeşitli yerlere
atandılar.
_ „ _ ittihatçılara karşı yöneltilen b u hareketler B a l -
Balkan Savaşı
„ , ,, k a n Savaşı'nm başlaması ile b i r aralık d u r u r g i -
ve Şaşkınlık m , ,
b i oldu. Sadrazam Ahmet Paşa ile K a m i l Paşa'mn
b u savaşa girip girmemek hususundaki f i k i r l e r i n i n ne olduğu belli
değildir, ittihatçı kodamanların çoğu R u m e l i doğumlu idiler. Sa­
vaştan yana idiler. Vatan topraklarının korunması söz konusu o l ­
duğu b i r sırada m i l l e t i n şeref ve n a m u s u n u n korunması için her
çeşit fedakarlığa hazır olduklarını b e l i r t t i k l e r i g i b i herhangi fır­
kaya bağlı olursa olsunlar bütün Osmanlıları düşmana karşı b i r ­
liğe çağırdılar. Hükümeti savaşa g i r m e k hususunda desteklemek
için de m i t i n g l e r düzenlediler.
Ne var k i , savaşın başladığı 9 E k i m gününü izleyen 20 gün için
de Osmanlı orduları B a l k a n müttefik devletlerinin orduları k a r ­
şısında beklenmeyen biçimde yenilgelere uğramaları ve geri
çekilmeleri ortalığı şaşkınlığa boğdu.
„ „ , Padişah da b u şaşkınlık içinde i d i . Sarayda b i r
Meşveret M e c l i s i x
. . . . I T
Meşveret M e c l i s i ' n i n toplanmasını irade eyledi.
Büyük siyasal bunalımlar meydana gelmesi halinde toplanan böyle
meclislere hükümet üyelerinden başka Sadrazamın uygun gör­
düğü eski nazırlar ve daha başka kimseler de katılırlardı. Meş­
veret M e c l i s i 26 E k i m ' d e toplanarak savaş d u r u m u n u görüştü.
Savaşa devam edilip edilmemesi üzerine b i r karar verilmeden önce
Başkomutan V e k i l i Nazım Paşa'nın yardımcısı Salim Paşa o r d u ­
n u n d u r u m u n u öğrenmek üzere karargâha gönderildi. Salim Paşa
 O S M A N L I TAKİBİ I X .

dönüşünde^gÖzyaşları dökerek ve " ş u asker elbisesini giymekten

utanıyorum" d i y e r e k askeri d u r u m u n ağırlığım anlattı.
242

mx , Kuvvetle görülecek iş kalmadığına kanaat geti-

Ahmet Muhtar D x
. . .
„ , , r i l i n c e , siyaset ve kiyaset yoluna gidilmesi gere-
Paşa'mn Çekilmesi ' / J
. . J
. b ö

ği d u y u l d u , b u n u n için de A h m e t M u h t a r
Paşa'nın çekilmesi ve yerine K a m i l Paşa'nın Sadrazam yapılma­
sı eğilimi baş gösterdi.
Aslında ne A r n a v u t l a r ne de itilafçılar ve Halaskârcılar, A h ­
met M u h t a r Paşa K a b i n e s i ' n i beğenmemişlerdi. Onlara göre İtti­
hatçıların amansız düşmanı olan K a m i l Paşa Sadrazam olmalı i d i .
B u k o n u d a k i çalışmalarına daha B a l k a n Savaşı çıktığı gün baş­
lamışlardı. A r n a v u t l i d e r l e r i , Usküp Mebusu Sait E f e n d i aracı­
lığı ile Padişah'a sundukları b i r dilekçede A h m e t M u h t a r Paşa'nın
tarafsız olmadığını öne sürerek, K a m i l Paşa'nın -tarafsız olduğu
için- başkaıdığmda b i r kabinenin kurulmasını istemişlerdi . Y u ­ 243

karıda sözü edilen Meşveret M e c l i s i toplantısından sonra Şeyhü­

lislam Cemaleddin E f e n d i i l e Hüseyin H i l m i Paşa Saraya gidip
Padişah'ı görerek, A h m e t M u h t a r Paşa'mn istifa ettirilmesini Öner­
diler. Sadrazam bütün b u entrikaların ve teşebbüslerin farkın­
da olmakla beraber, hükümetçe yapılan işlerin, bütün nazırların
oybirliği i l e yapıldığını göz önünde t u t a r a k yerinden ayrılmak n i ­
y e t i n i göstermemekte i d i . Nihayet 28 E k i m ' d e , A r n a v u t F e r i t Pa­
şa M u h t a r Paşa'yı görerek, arkadaşları adına istifa etmeye
zorlaması üzerine Paşa b i r gün sonra, Sadrazamlıktan çekildi.
Çekilme yazısında Paşa'nın şu f i k i r l e r i d i k k a t i çekicidir:

"Kurmuş olduğum hükümette şimdiye k a d a r b i r t e k mesele­

de bile nazırlar arasında hiçbir anlaşmazlık çıkmamıştır; yapı­
l a n işler hep oybirliği i l e kararlaştırılmıştır. ... A n c a k e l l i yıllık
a s k e r l i k hayatım ve temiz k a l p l i oluşum i l e uzlaşamayan ve t a ­
hammülümü aşan bazı haller karşısında, ... kabine üyelerinin
karakterce uygun kişiler olması gereğini duyduğumdan ... Sad­
razamlıktan af buyurulmamı r i c a e d e r i m " . 2 4 4

2 4 2
Türkgeldi, A l i F u a t : A . g . e , s. 7 3 .
2 4 3
İbİd., a. 6 9 .
3 4 4
İbİd., s. 7 4 .
 İKİNCİ. M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 187

3. K A M İ L PAŞA K A B İ N E S İ

I K a m i l Paşa Kabinesi 30 Ekim'de k u r u l d u . K a -

Kabuıeniıı K a r a k t e r i , . , , , T T .. . T -ı • • -ı A
b i n e n i n kuruluşu Hürriyet ve İtila t Partisi ile A r ­
navutların ve Halaskâraıılarm z a f e r i i d i . Fakat b u zafer t a m
değildi.
Padişah, K a m i l Paşa'ya yeni k a b i n e y i k u r m a görevini, Gü­
mülcineli i s m a i l Hakkı g i b i i f r a t çılan kabinesine almaması öne­
r i s i i l e vermişti . B u bakımdan İtilafçıların l i d e r i Sadık'm k i m i
245

dostlarını nazırlıklara getirmesi hususunda Sadrazam'a yaptığı

t e k l i f l e r o l u m l u b i r sonuç vermemişti. Yeni kabinede önemli de­
nebilecek tek değişiklik D a h i l i y e Nazırhğı'na Itilafçılardan Re­
şit B e y ' i n getirilmesi i d i . Kaldı k i , Reşit Bey p a r t i arkadaşlarına
görevi bağımsız olarak yapmak istediğini açıkça söylemişti . B u 246

d u r u m ile kabineye b i r tarafsızlık etiketi yapıştırılmak islendiğine

kuşku y o k t u .

_ , , i t i l afçı basın için önemli olan nazırlar değil, Sad-

Kabtııemn t

razam'dı. Yıllardan b e r i K a m i l Paşa'yı b u mev-

Karşılanışı

k i d e görmeyi beklemişlerdi. Görüncede aşırı

derecede m e m n u n olmuşlardı. K a m i l Paşa'nın siyasal dehası ile
İngiltere'nin ve Fransa'nın dostluklarının kazanılacağına ve b u
sayede savaş t a l i h i n i n değişeceğine inanılıyordu. İkdam Gazete­
s i ' n i n b u inançta ne k a d a r i l e r i gittiği 30 E k i m t a r i h l i ımshasm-
d a k i şu satırlarından anlaşılmaktadır.
" E y büyük Sadrazam, büyük b i r siyasal zafer kazandın. Şart­
l a r ne k a d a r güç olursa olsun, eserinizin başarısı için, memleket
içinde ve dışında ümitler sana bağlanıyor, savaş zaferleriniz i l e
sona erecek, o n u b u f a k i r m e m l e k e t i , saadete ulaştıracak, m u t ­
l u günler izleyecektin Sen m e m l e k e t i n kurtarmışısın". Oysaki,
Padişah daha mabeyincilerine K a m i l Paşa'ya Sadrazamlık t e k l i f
etmek zorunda kaldığını söylediği v a k i t b u n l a r d a n H a l i l Hurşit
Bey dayanamayarak " K a m i l Paşa Sadrazamlığa gelip te ne m a r i ­
fet gösterecek" demekten k e n d i n i alamamıştı. Evet düşmanın Ça­
talca kapılarına dayandığı sırada Gazi A h m e t M u h t a r Paşa K a -
" s
İbid., s. 7 3 .
3 4 6
A h m e t H i l m i ; Muhalefetin İflası, s. 5 8 .
löö O S M A N L I TARİHİ I X .

binesi'ııinpevlet Şurası Başkam, Sadrazamlığa gelmekle ne ya­

pacaktı? B u s o r u y u ittihatçılarda k e n d i l e r i n e kuşku i l e
soruyorlardı. B u kuşku 30 E k i m t a r i h l i Tanin Gazetesi'nin şu ya­
zılarında belirmekte i d i .
"Anlaşılıyor k i fırsat kaçırılmak istenmiyor. İç politikada her
fırsattan istifade ederek, hatta dış düşman i l e savaşta b u l u n d u ­
ğumuzu u n u t a r a k , m e m l e k e t i n p a r t i gürültülerine tahammülü
olmadığım düşünmeyerek i k t i d a r mevkiine gelmekte olurmuş,
i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n düşürülmesi zamanında y e n i k a b i n e y i k a ­
muoyuna k a b u l e t t i r m e k için tarafsızlık, k a n u n severlik, p a r t i ­
l e r i n etkisinden u z a k kalma g i b i yaldızlar kullanılmasına lüzum
görüldü. Şimdi savaş zamanında i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n vatan se­
lameti adına muhafaza ettiği sükunetten istifade i l e artık buna
lüzum görülmüyor, doğrudan doğruya K a m i l Paşa i k t i d a r a geti­
riliyor".

„ „„ , K a m i l Paşa, gerçekte memleketin en bunalımlı

Kamil Paşa'mn # * ' &
*
Yete si ligi ^ ^ ^ Sadrazamlığa gelmiş b u l u n u y o r d u .
T e v r m < e

Sadrazamlığı kendisininde söylediği g i b i mem­

lekete hizmet duygusu i l e k a b u l etmiş o l a b i l i r d i . Fakat yapacağı
hizmet ne i d i ve nasıl yapacaktı? Meşrutiyet ile yönetilen b i r mem­
lekette Paşa'nın sağlam b i r dayanağı y o k t u . Kendisini daima des­
teklemiş olan A r n a v u t l a r , Osmanlı ordusunun mağlup olmasında
e t k i l i b i r r o l oynadıktan s o m a , bağımsız b i r A r n a v u t l u k k u r m a
sevdasına kapılmışlardı. Hürriyet ve i t i l a f Partisi ise o kadar soy-
suzlaşmıştıki, kurucularından o l a n ve o l m a k l a öğünen Rıza N u r
b i l e Şirketi İnhisariye (Tekel Şirketi) adını verdiği p a r t i s i üzeri­
ne şu sözleri söylemekten k e n d i s i n i alamıyordu:
" . . . Hasılı hükümetin d u r u m u ve Şirketi İnhisariye'nin hare­
k e t l e r i bize büyük b i r d e r t ve büyük b i r yüz karası olmuştu. İt­
t i h a t ve T e r a k k i hükümetini devirdiğimize devireceğimize b i z i
b i n pişman etmişti. İttihatçılar giderse işler düzelir diye ümid
ettiğimiz zamanın yetersizliğini görüyor, hatamızın cezasını ç e ­
k i y o r ve İttihat ve T e r a k k i P a r t i s i Hükümeti'nin b i z i m k i l e r e üs­
tün olduğunu g ö r ü y o r u z " . 247

2 4 7
Rıza N u r : A.g.e., s. 59.
 İ Kİ N C İ. MEŞRUTİ Y E T D E V R I IÇ O L A Y L A K I 189

" K a m i l Paşa'mn, büyük b i r askeri d a h i o l a r a k k a b u l etmiş

olduğu H a r b i y e Nazırı Nazım Paşa i l e de arası açılmıştı. T r a b ­
lusgarp'ta b i r avuç ittihatçı subay i t a l y a n l a r a karşı dillere des­
t a n o l a n , b i r mukavemet ortaya koyarken Nazım Paşa, Osmanlı
ordularının b i r b i r l e r i arkasından perişan olması karşısında an­
cak seyirci d u r u m u n d a i d i : Böyle b i r d u r u m d a K a m i l Paşa'nın
bütün ümidi ingiltere'ye bağlanmıştı. D a i m a i n g i l i z siyasetinin
suyuna gittiği için i n g i l i z devlet adamlarının imdadına koşacak­
ları hayaline kapılmıştı, ingiltere'den yardım şöyle dursun b i r sem­
p a t i işareti bile belirmeyince, k a b a h a t i i s t a n b u l ' d a k i i n g i l i z
Elçisi Lowther'e yükle tın ey e kalkıştı, eski Elçilerden W h i t e i l e
L u r r i e ' y i " A h nerede o n l a r " diye anarken L o w t h e r ' i t e m b e l l i k
ve v a t a n p e r v e r l i k i l e s u ç l u y o r d u . 248

i s t a n b u l ' u n havasıda ümit kırıcı hale gelmeye başlamıştı.

M e m l e k e t l e r i n i düşman orduları karşısında bırakan göçmenler
i s t a n b u l ' u doldurmuştu, işsiz güçsüz ve avare t o p l u l u k l a r h a l i n ­
de sokaklarda dolaşıyorlardı. îlkin askerler arasında başlayan
kolera İstanbul halkına da bulaşmıştı. İtilafçılar, kendilerine k a ­
binede yer verilmediği için K a m i l Paşa'ya yüz çevirmeye başla­
mışlardı. B u d u r u m İttihatçılara yaramakta i d i : E l altından yap­
tıkları propagandalarla K a m i l Paşa Hükümeti'ni bütün b u
felaketlerin tek etkeni olarak göstermeye kalkışmışlardı.

B u koşullar içinde hükümet boşlukta kalmış g i -

iıtı haieı l a m j ^ - j ^ j - K a m i l Paşa güvenliğini sağlamak için i k ­

t i d a r d a n uzaklaştırılmış olan İttihat ve T e r a k k i

P a r t i s i ' n i n memlekette yayılmış b u l u n a n teşkilatını felce uğrat­
m a k sırasının gelmiş olduğuna hükmetti. İşlediği hataların so­
rumluluğunu onlara yükletecek k a d a r da k i n i artmıştı. O k a d a r
k i , b i r gün Padişah'ın Başkatibi A l i Fuat'a "İttihatçılar b i r i h t i l a l
p a r t i s i i d i . M e r k e z l e r i Selanik i d i . Selanik g i t t i . O n l a r d a defo-
lur giderler" demekten k e n d i s i n i alamamıştı. K a m i l Paşa'nın
2 4 9

b u eğilimini yakından b i l e n D a h i l i y e Nazırı Reşit Bey, geçici b i r

k a n u n çıkartılarak bütün siyasal kulüplerin kapatılması i l e k e n -

2 4 8
Türkgeldi: A.g.e., s. 8 5 .
2 4 9
İbİd., s. 8 5 .
190 O S M A N L I TARİHE I X .

dilerinden şüphe edilen kimselerin cezalandın İmasını önerdi. Hü­

kümette bazı nazırların böyle b i r k a n u n u n suç niteliği taşıyan
belgelere dayandırılması f i k r i n i öne sürmeleri üzerine İttihat ve
T e r a k k i Genel M e r k e z i ' n d e polis araştırmaları yapılmasına g i r i ­
şildi. Nihayet Trabzon'da, İttihat ve T e r a k k i damgasını taşıyan
ve hükümete karşı i h t i l a l tasavvurundan söz eden b i r yazı elde edi­
l e r e k kulüplerin aranması ve kapatılması kararı v e r i l e b i l d i . 2 5 0

Kararın yürütülmesi İttihatçıları sindirecek yerde büsbütün s i ­

n i r l e n d i r d i . G i z l i çalışmalarını artırdılar ve hükümete karşı b i r
harekete geçmek için fırsat gözetmeye koyuldular.

B u fırsat, Bulgar ordusunun Çatalca önlerine ge-

Mülareke v e ' " . . .
„ _ ,, . lerek Osmanlı Hükümeti'ni mütareke istemek zo-
lidırne P r o b l e m i
r u n d a bırakması i l e yaratılmaya başladı. 13 K a ­
sım'da yapılan b i r kabine toplantısında Nazım Paşa'nın, ordusu­
n u n d u r u m u üzerine göndermiş olduğu yazılar incelenerek sa­
vaşa son verilmek için Bulgar Ordusu Komutanlığı ile görüşmelere
g i r i l m e s i ve a r k a d a n da barış müzakerelerine geçilmesi gereği
k a b u l edilmiştir. Başkomutan Vekili ve Harbiye Nazırı Nazım Paşa
ile Bulgar Ordusu Başkomutanı arasında yapılan görüşmeler so­
n u n d a i k i t a r a f ordularının Çatalca'daki m e v z i l e r i muhafaza et­
m e l e r i ve kuşatılmış o l a n E d i r n e i l e diğer Türk kalelerine erzak
ve mühimmat gönderilmesi şartıyla mütareke yapıldı. Mütareke
koşullarından b i r i d e barış görüşmelerinin B a l k a n devletleriyle
Türkler arasında L o n d r a ' d a yapılması i d i . L o n d r a görüşmeleri
sırasında Osmanlı delegasyonu, E d i r n e ' n i n bırakılması dışında
k a l a n R u m e l i topraklarını Balkanlılara t e r k etmeyi esas i t i b a ­
r i y l e k a b u l etmiştir. B u d u r u m u , nezaret altında b u l u n d u r u l d u ­
ğu Beylerbeyi Sarayı'ndan izleyen Ahdülhamit bile çok ağır bulmuş
ve K a m i l Paşa'yı şu suretle suçlamıştır:
"KamilPaşa ... b i r gün diktatör olmak hevesinde i d i . R u m e ­
l i ' n i n zayiininde b i r hıyanet eseri olmamak k a b i l değil, çünkü
elbette başka b i r çare b u l m a k k a b i l o l u r d u " .
"... Fenalıklar hep K a m i l Paşa'mn siyaseti yüzünden ... L o n d ­
ra Konferansı'nda, meseleleri büyük d e v l e t l e r i n reyine kayıtsız

M 0
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I I , s. 9 2 3 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 191

ve şartsız b ı r a k m a k t a n s a , hiç olmazsa h i r şart koşmalı i d i . A h

ben o adamdan neler çektim'' 2 5 1

.

Avrupa büyük devletlerinin istanbul'daki temsilcileri, hükü­

metlerinden aldıkları t a l i m a t l a r gereğince, 17 O c a k 1913'te O s ­

manlı Hükümeti'ne bir nota vererek, Edirne'den vazgeçmesini,

a k s i t a k d i r d e savaşın t e k r a r başlayacağını ve b u n u n Osmanlılar

için çok b ü y ü k felaketlere y o l açacağını bildirdiler. K a m i l Paşa,

barış taraftarı i d i . İttihatçılar i s e O s m a n l ı İmparatorluğu'ndan

toprak terk edilmesinin, Anayasa'ya göre, a n c a k p a r l e m e n t o k a ­

rarı ile m ü m k ü n olduğu h u s u s u n d a a s k e r v e h a l k arasında şid­

detli b i r propagandaya girişmişlerdi. Parlamento ise 17 Ağustos

1912'de kapatılmış ve b i r d a h a toplanmamıştı.

Mecli " Um ' K a m i l Paşa b u d u r u m karşısında ve sorumluluk­

t a n k u r t u l a b i l m e k amacı ile önceleri b ü y ü k k a -

(Genel Meclis) , , , ıt • . ı
rarlar verilirken başvurulan b i r tedbire yönel­

meyi uygun gördü. H ü k ü m e t üyelerinden, eski nazırlardan as­

ker ve sivil, yüksek mevkilerde bulunan hükümet adamların­

d a n ve ulema temsilcilerinden bir Meclis-i U m u m i (Genel Meclis)

toplayarak, yukarıda sözü edilen nota hakkında b i r k a r a r veril­

mesini istedi. Genel Meclis 21 Ocak 1913'te Dolmabahçe Sara-

yı'nda toplandı. Toplantıya Padişah, V e l i a h t Y u s u f İzzettin E f e n d i

ve bazı şehzadelerden başka A y a n üyeleri, Şeyhülislam ile ule­

m a temsilcileri, eski Sadrazam Sait Paşa, Müşir İbrahim Paşa,

İzzet ve A b d u l l a h Paşalar, T e m y i z v e D e v l e t Şurası t e m s i l c i l e r i ,

Bahriye Nezareti'nden üç kişi, İstanbul B e l e d i y e Başkanı, Prens

S a b a h a t t i n v e d a h a b a z ı k i m s e l e r katıldılar. E s k i Sadrazamlardan

H a k k ı Paşa ile M a h m u t Şevket Paşa ve M a l i y e Nazırı N a i m B e y

mazeret b i l d i r e r e k toplantıya katılmadılar.

K a m i l Paşa toplantıyı açış k o n u ş m a s ı n d a b ü y ü k d e v l e t l e r e l ­

çilerinin vermiş oldukları notaya hükümetçe cevap verilmeden

önce, Mebuslar M e c l i s i toplantıda bulunmadığı için, e s k i usule

uyularak G e n e l Meclis'in (Meclis-i U m u m i ) toplanmasına l ü z u m gö­

r ü l d ü ğ ü n ü b e l i r t e r e k v e özet o l a r a k , şöyle d e d i : " B ü y ü k devlet­

ler barış veya savaş üzerine hükümetin cevap vermesini

Atıf Hüsnü: Abdülhamit İle Konuşmalar, Defter 12 (yazma), T . T . K . Kitaplığı.

.192 O S M A N L I TARİHİ I X .

beklemektedirler. Kurtulması için çalıştığımız E d i r n e ve batta

i s t a n b u l kuşatılmış durumdadır. Başkomutan V e k i l i , Maliye ve
H a r i c i y e Nazırları taraflarından verilecek bilgiye göre barış ve­
ya savaş şekillerinden gidilmesi gerektiği hususunun görüşülme­
sini temenni e d i y o r u m " . Hariciye ve Maliye Nazırlarının savaşa
252

devam hususunda d u r u m u n elverişli bulunmadığı düşünceleri d i n ­

l e n d i k t e n sonra H a r i c i y e Nazırı G a b r i y e l N a r a d o n k y a n , savaşın
başlamasından i t i b a r e n geçen siyasi olayları açıkladı. B u arada,
E d i r n e ' n i n Osmanlı Devleti il e i n g i l t e r e arasında Müslüman b i r
valinin başkanlığında, askerlikten arınarak bağımsız b i r şehir h a ­
l i n e getirilmesi konusunda b i r anlaşmaya varılmışken i l g i l i d i ­
ğer d e v l e t l e r i n bunu k a b u l etmeyip, E d i r n e ' n i n t e r k i n d e d i r e n ­
d i k l e r i n i açıkladı.

Toplantıda b u l u n a n l a r d a n , savaşa g i r i l i r k e n neden böyle b i r

Genel Meclis toplayıp sorulmadığı hususunu öğrenmeye merak
eden bulunmadı. Söz alan yedi konuşmacıdan yalnız b i r i savaş­
tan yana çıktı. Diğerleri barış yapılmasını savundular. Genel Mec-
lis'in b u surette barıştan yana olduğu saptanmış oldu. Bu. sonuç
Sadrazam Kıbrıslı K a m i l Paşa ve k a b i n e üyeleri için büyük b i r
başarı i d i . Büyük d e v l e t l e r i n elçileride o r t a k notaya b e k l e d i k l e ­
r i o l u m l u cevabı alacakları için m e m n u n oldular.

Ne var k i , Genel Meclis toplantıları g i z l i olması-

ttükünıel D a r b e s i , „ .... . Yı r ı T I
IH K a m i l Paşa n a
ğ
r a
görüşmeler h a l k taralından d u y u l -
m e ı 1

Hükümeii'mn muştu. Yıllarca K a m i l Paşa'nın siyaset dahiliğine

Devrilmesi, inanmış olanlarda bile b u inanç k a r g i b i eriıniş-
lltihatçılanıı T e p k i s i • T «ı ı ı i r ı ı ı i ) i
tı. İttihatçılar bundan tay dala ııarak, Çatalca da
askerler arasında olduğu g i b i i s t a n b u l ' d a s i v i l h a l k arasında yo­
ğun b i r propagandaya giriştiler. K a m i l Paşa'nın aleyhinde söy­
l e n m e d i k söz bırakmıyorlar, h a l k ve m i l l e t adına ve E d i r n e ' n i n
kurtarılması için savaşa t a h r i k ediyorlardı, ittihatçı l i d e r l e r öte
yandan hükümeti d e v i r i p iktidarı ele a l m a k için de hazırlıklara
girişmişlerdi. B u hususta i l k düşündükleri tedbir Başkomutan
Vekili Nazım Paşa yerine M a h m u t Şevket Paşa'yı getirmek, son­
ra da o n u n aracılığı i l e K a m i l Paşa'yı düşürmekti. B u işin sağ-
T i i r k g e l d i , A l i F u a t : A . g . e . , s. 103.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I : 193

lanması için Ayandan Manastırlı i s m a i l Hakkı, eski Şeyhülislam

Musa Kazım ve eski D a h i l i y e Nazırı Hacı A d i l B e y ' i n Padişah'a
giderek M a h m u t Şevket Paşa'yı Başkumandan vekaletine getir­
mesi için yaptıkları t e k l i f sonuçsuz k a l d ı . . N o r m a l yoldan g i ­
253

d i l e r e k b i r i k t i d a r değişikliği sağlamak olanağı bulunamayınca

Bab-ı A l i ' y i basıp, K a m i l Paşa Hükümetini d e v i r m e k akla geldi.

T a l a t (Paşa)'da ^ düşünce Talat (Paşa) tarafından ortaya atıl-

u

c ı , , rw dı ve onun tarafından planlaştırıldı. Talat b u sı-

SorunthıhiK .Duygusu 1 3

rada memleketin içine düşmüş olduğu durumdan

kendisine b ü y ü k b i r s o r u m l u l u k payı çıkarmakta i d i . P a r t i s i ç o ­
ğunluğa sahip ve i k t i d a r d a bulunduğu halde, memleket içinde ve
dışında sertleşmiş b i r muhalefet karşısında, vatanseverlik d u y ­
gularıyla arkadaşlarını iktidarı bırakmaya ve tarafsız b i r k a b i ­
neyi desteklemek zorunluğuna inandırmıştı. Gazi A h m e t M u h t a r
Paşa Kabinesi t a m anlamda tarafsız b u l u n m a m a k l a beraber
K a m i l Paşa'ya y o l u kapadığı için desteklenmişti. Fakat b u k a ­
b i n e n i n Mebuslar M e c l i s i ' n i kapatması, B a l k a n Savaşı'nda be­
ceriksizliği, onun arkasından gelen K a m i l Paşa K a b i n e s i ' n i n mis­
kinliği ve ittihatçılara karşı gösterdiği düşmanlık, memleketi
içinden çıkılmaz b i r duruma sokmuştu. B u yetmiyormuş g i b i , K a ­
m i l Paşa Kabinesi'nin E d i r n e ' y i düşmana bırakmak üzere b i r for­
mül aradığı günlerde yabancı propagandası memleket aydınları­
nın m o r a l i m çürütecek b i r kerteye varmış b u l u n u y o r d u . B u yıkıcı
propagandanın niteliğini b i r gazete şu suretle göstermekte i d i :

"Osmanlılar Asya'ya dönmeli ve Asyalı b i r m i l l e t olmalıdır.

Kümeli Osmaıdı Devleti'nin terakkisine b i r engeldir. ...Bayındırlık
ve refah Asya'ya dönmekle o l a b i l i r . ... Zaten Türkler Avrupalı
olamayınca Asyalı olmaları g e r e k i r . . . " gazete b u n d a n sonra, A v ­
r u p a kaynaklı olan b u f i k r i n aydın sayılan b i r kısım-halkımızın
da zihninde yer ettiğini b e l i r t e r e k b u n u n "hasta b i r r u h u n has­
talığına delalet eden korkunç b i r işaret" olduğunu yazmakta
idi . 2 5 4

2 5 3
İbİd., s. 8 0 .
2 8 4
T a n i n , 29 Şubat 1913.

Osmanlı Tarihi IX, 13

194 O S M A N L I T A K İlli I X . /

Talat, b u sakat inanışın t o p l u m a bulaştırılması

Hükümeti D e v i r m e khalinde, Avrupalıların Türkleri Asya'da da öz-
Görîisnıeler £ * devlet o l a r a k yaşamaya bırakmayacak­
u r D r

larını kolaylıkla kestiriyordu. B u nedenle Y e her

ne bahasına olursa olsun, harekete geçmeyi gerekli gördü. A r a ­
lamada Enver (Paşa), Cemal (Paşa) M i d h a t Şükrü, Doktor Nazım,
Hacı A d i l , Kara Kemal ve Fethi (Okyar) Beyler gibi İttihatçı koda­
manların bulunduğu 1 1 arkadaşı i l e hükümeti devirmek işini gö­
rüştü. B u konuda yapılan i k i n c i gizli toplantının birincisine Enver
katılmamıştı. Fethi (Okyar) Bey ise Talat'ın düşüncesine karşı geldi.
Fethi'ye göre Meşrutiyet devrinde i h t i l a l c i ınetodlarla çalışmanın
anlamı y o k t u . İttihat ve Terakki Partisi Meşrutiyete layık b i r p a r t i
gibi çalışmalı i d i . Hükümetin barış imzalamasını b e k l e m e l i i d i .
Nasıl ise barış koşulları hükümeti halkın gözünde düşürecek ve
halka İttihatçıları arattıracaktı . B u düşünüş tarzı, ancak gö­ 2SS

rünürde haklı ve doğru o l a b i l i r d i . Gerçi devir Meşrutiyet D e v r i

adını taşımakta i d i . Fakat Meşrutiyet icaplarına göre kurulmuş
ve işleyen b i r hükümet y o k t u . Üstelik hükümet ve memlekete pa­
halıya m a l olacak b i r barış imzalamasıyla işlenecek hatadan İt­
tihat ve T e r a k k i ' n i n kuvvetlenmesini beklemekte vatanseverlik
demek değildi. B u n u n l a beraber toplantıda b i r karara vardamadı,
b i r gün sonra F e t h i ' n i n bulunmadığı ve f a k a t E n v e r ' i n katıldığı
toplantıda görüşmelere devam e d i l d i . E n v e r ' i n ateşli ve Talat'ın
inandırıcı sözleri üzerine Bab-ı Âli'nin basılıp, hükümetin dev­
rilmesine k a r a r v e r i l d i .

Î, Talat b u n u n üzerine yapılacak baskın planını

Bab-ı A l i i
n , açıkladı: Baskın 23 Ocak'ta öğleden sonra saat
Baskım Planı r

3.00'te k a b i n e n i n toplantı h a l i n d e bulunduğu

b i r sırada yapılacaktır. Bab-ı Âli'ye doğru üç koldan yürünecektir.
Sirkeci kahvelerine serpiştirilecek partiye bağlı fedailerden kırk
elli kişihk b i r grup kararlaştırılan saatte Bab-ı Âli'nin önüne gelip,
K a r a K e m a l ' i n idaresine girecektir. İttihat ve T e r a k k i ' n i n Genel
Merkezi'nde (şimdiki Cumhuriyet Gazetesi binası) b u l u n a n Enver,
kendisine ulaştırılacak haber üzerine b i r ata binerek yanında Sa-
pancalı İsmail Hakkı, Mustafa Necip ve Yakup Cemil olduğu h a l -
2 5 5
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I V , s. 1089.
 İ K İ N C İ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 195

de, Bab-ı Âli'ye hareket edecektir. Talat ve birkaç arkadaşı Bab-ı

Âli ' n i n önüne gelerek parmaklıklı bahçe kapısını kapattıracak
ve k e n d i l e r i n d e n başkalarının içeriye girmelerine engel olacak­
tır. Enver ve yanındakiler b u kapıdan g i r e r k e n Ömer N a c i ateşli
h i t a b e l e r i y l e maksadı h a l k a d u y u r a c a k ve onları k e n d i l e r i n d e n
tarafa olmaya çağıracaktır. B u sırada da ittihatçı fedakarlardan
k u r u l a n b i r g r u p polis m e r k e z i n i , b i r başka grupta posta ve tel­
graf merkezini işgal e d e c e k l e r d i r . 256

Baskın ^ Pİ u
^3 Ocak'ta yürütülmesine girişildi.
a n m

K a b i n e üyelerinin büyük devletler notasına ve­

r e c e k l e r i cevabın son şeklini saptamak içiu
Bab-ı-Ali'de bulundukları b i r sırada sayısı 100'ü aşmayan İtti­
hatçılar Bab-ı Âli'nin önlerine geldiler. E n v e r ' i tanıyan h a l k t a n
k i m i kimseler de peşine takılmıştı. O n u n h a l k arasında büyük ünü
vardı. Hürriyet kahramanlığına, Trablusgarp'ta İtalyanlara karşı
kazanmış olduğu büyük başarılar da eklenmişti. Halkın adeta ken­
disine m i s t i k duygularla gönül bağlamış olduğu b i r kimse i d i . E n ­
v e r ' i n Bab-ı Âli'nin bahçe kapısından girmesi i l e d e v r i n büyük
h a t i b i Ömer N a c i , E n v e r ' i hararetle alkışlamakta olan halka coş­
k u n b i r heyecan içinde seslenmeye başladı:

"Alkışlayın vatandaşlarını alkışlayın, Vatanın kurtarıcısı m i l ­

letin gözbebeği Enver, hainlere hadlerini bildirmeye gidiyor. M e m ­
l e k e t i m i z i düşmana kaptıranlar, halkımıza kanlı gözyaşları
döktürenler şu anda k e n d i s i n i kahramanca savunan i l k Başken­
timiz E d i r n e ' y i de düşmana vermek için içeride k a r a r l a r vermek
üzere toplanmış bulunuyorlar. Fakat hayır, yüz kere, b i n kere ha­
yır. M i l l e t buna müsaade etmeyecektir. Bütün İttihat ve Terak­
k i , bütün m i l l e t Enver'le beraberdir. E d i r n e ' y i vermeyeceğiz. ...
gerekirse kanlarımızın son damlasına k a d a r vuruşacağız. E d i r ­
n e ' y i kurtaracağız, k a h r o l s u n l a r hainler, yaşasın E d i r n e , yaşa­
sın İttihat ve T e r a k k i yaşasın m i l l e t . " O günlerde ç o k duygulu
olan ve her an memleketin kurtuluşu için b i r mucize bekleyen h a l ­
kı b u sözler coşturuyor ve h a t i b i n son sözleri tekrarlanıyordu:
" K a h r o l s u n hainler. Yaşasın E d i r n e , yaşasın İttihat ve T e r a k k i ! "

" 6
V a r d a r , G a l i p T a n s u : i t t i h a t ve T e r a k k i İçinde D o n e n l e r , s, 111.
196 OSMANLİ T A R İ H İ I X .

Bab-ı Âli'nin önü az zamanda b i r mahşer kalabalığı i l e d o l d u .

Ömer N a c i y u k a r d a k i sözlerini başka şekilde gür b i r sesle tek­
rarlıyordu. Kalabalığın çoğu ağlıyordu, Bab-ı Âli'nin bahçesin­
de hükümeti k o r u m a k l a görevli asker taburları silah çatmış d u ­
r u m d a bekliyorlardı. Polisler ne yapacaklarını şaşırmışlardı. B u
esnada Enver, yanında i z m i r l i M u h t a r , Sabancalı Hakkı ve M u s ­
tafa (Necip) olduğu halde birçok trajedilere sahne olmuş Bab-ı
Âli binasına girmiş b u l u n u y o r d u .

Enver kendisi ve arkadaşlarım selamlayan nöbetçiler arasında

salona girince güveıılik memurlarıyla yaverlerin direnmesiyle kar­
şılaştı. B i r anda silahlar patlamaya başladı. S i v i l b i r komiser b i r
tabanca kurşunu i l e öldürülüyor, silah sesine etinde tabanca i l e
koşan Sadaret Yaveri O h r i l i A r n a v u t Nafiz'de v u r u l u y o r . O n u n
ardından da H a r b i y e Nazırı'nm yaveri Kıbrıslı Tevfik vuruluyor.
B u arada ve henüz ağır yaralı bulunduğu b i r esnada N a f i z ' i n at­
tığı b i r tabanca kurşunu i l e Mustafa Necip yere seriliyor.

Bütün b u gürültü arasında, o l u p b i t e n i anlamak için t o p l a n ­

tı odasından çıkan Nazım Paşa, Enver ve arkadaşlarıyla karşıla­
şınca küfürler savurarak konuşmaya başlaması üzerine Yakup
Cemil tarafından atıldığı söylenen b i r kurşun i l e yere serilerek
t r a j e d i n i n son kurbanı oluyor.

B u n d a n sonra Enver ve Talat, Sadrazam K a m i l Paşa'nın, olan

b i t e n sanki kendisini ilgilendirmiyormuş g i b i , büyük b i r soğuk
kanlılıkla o t u r m a k t a bulunduğu odaya g i r i p Sadrazamlıktan is­
tifasını b i l d i r e n yazıyı kendisine dikte e t t i r d i l e r : Yazının i l k sa­
tırında " h a l k ve o r d u adına yapılan Öneri üzerine" istifa eylediği
belirtilmekte i d i .

Bab-ı Âli baskım, Talat'ın mahareti, E n v e r ' i n cesareti, Ömer

N a c i ' n i n e t k i l i demeçleri ve diğer İttihatçıların fedakarlığı saye­
sinde başarılmış ve K a m i l Paşa Hükümeti devrilmişti.

i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiyeti, b i r b i l d i r i ile b u olayı k a m u o y u ­

na açıklamak gereğini d u y d u . B i l d i r i d e Gazi A h m e t M u h t a r Pa­
şa ile K a m i l Paşa kabinelerinin Anayasa'yı zedelemeleri, A r n a v u t ­
l u k ayaklanmasmdaki tutumları, B a l k a n Savaşı'na giriş tarzları,
 İKİNCİ: M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R İ 197

savaşın yönetimi, barış müzakerelerinin yürütülmesi bakımın­

d a n eleştirilmekte ve b i l d i r i şu suretle sonuçlanmakta i d i :
" K a m i l Paşa E d i r n e ' n i n bırakılmasının gerekli ve zorunlu o l ­
duğuna herkesi inandırmak için kararım Genel Meclis adını ver­
diği sorumsuz b i r k u r u l a k a b u l ve tasdik ettirmiştir.

Meşrutiyet kuralları i l e yönetilen, Anayasa'sı olan devletler­

de b u g i b i m e c l i s l e r i n y e r i y o k t u r . K a m i l Paşa Kabinesi E d i r n e ' ­
y i Bulgarlara ve adaların geleceğim tayin etmeyi büyük devletlere
t e r k etmek g i b i işlediği k a t m e r l i b i r cinayeti k a p a t m a k için A n a -
yasa'yı parçalamaktan çekinmemiştir.

Osmanlı M i l l e t i altı yedi aydır ana haklarına saldırmaya ce­

saret eden, R u m e l i ' y i pervasızca teslimden çekinmeyen, memle­
k e t i savunmak için m i l l i k u v v e t l e r i k u l l a n m a k t a n k o r k a n b i r
hükümete daha uzun zaman katlanamazdı" . 257

V I I I . İTTİHAT V E T E R A K K İ İ K T İ D A R I

1. M A H M U T Ş E V K E T PAŞA K A B İ N E S İ

,„ , Bab-ı Âli baskınından sonra, K a n i l Pasa'nm is-

E n v e r (Paşa)'İn ' /

r ^ tifası elinde Enver Saray'a koşup Padişah tara­

fından k a b u l e d i l d i . Sultan Reşad'ın e l i n i
öpmeyi de unutmayarak, memleketin içinde bulunduğu kötü d u ­
r u m d a n dolayı halkın ne suretle ayaklanıp k a b i n e y i devirmiş o l ­
duğunu anlattı ve Sadrazamlığa M a h m u t Şevket Paşa'nın, Ge­
n e l k u r m a y Başkanı İzzet Paşa'nın da Başkomutanlık V e k a l e t i '
ne getirilmesini saygı i l e önerdi. Padişah için istenileni yerine ge­
t i r m e k t e n başka yapılacak b i r iş y o k t u . K a m i l Paşa'nın istifasını
k a b u l edip, M a h m u t Şevket Paşa'nın rütbesini Mareşalhğa (Mü­
şirlik) yükselterek Sadrazamlığa g e t i r d i .
, _ , Sadrazamlığa atanma ile i l g i l i Padişah yazısı
M a h m u t Şevket ° s J
„ „ , (Hatt-ı Hümayun)nin geleneksel usullere göre
Paşa s a d r a z a m * ° °
Bab-ı Âli'de okunması ger e k l i i d i . M a h m u t Şev-

" 7
B a y a r , C e l a l : A.g.e., C . I V , s. U 0 6 .
:i9« OSMANLI TAll.HH I X .

ket Paşa ve Enver Bab-ı Âli'ye geldiler. Sadrazamın üstünde tö­

r e n üniforması b u l u n a c a k yerde günlük elbisesi vardı. Üstelik
Padişah yazısını okuyacak görevli m e m u r i l e yazının okunması,
ardından geleneksel duayı da okuyacak ulema temsilcisi de o r t a ­
da görünmüyorlardı. E s k i kabine üyelerinin Bab-ı Âli'de neza­
r e t altında bulunduruldukları halkında binanın dışında yeni
Sadrazamın m e m u r i y e t i n i n duyurulması için bekleştiği b i r sıra­
da, geleneksel f o r m a l i t e l e r i n tamamlanmasını beklemeye zaman
ve zemin uygun düşmemekte i d i . M a h m u t Şevket Paşa, d u r u m u n
olağanüstü b i r n i t e l i k taşıdığını kavrayarak, orada b u l u n a n l a r ­
dan birisine Padişah yazısını, b i r diğerine de dua o k u t t u r m a k su­
retiyle meseleyi çözdü. Ondan sonra da Sadrazam olarak halka
b i r demeç vererek dağılmalarını sağladı.

M a h m u t Şevket ^ Ocak'ta yeni kabine kurulmuş b u l u n u y o r d u .

v ., , M a h m u t Şevket Paşa H a r b i y e Nazırlığı'nı k e n -
Paşa K a b i n e s i ' .
d i üzerine almıştı. Devlet Şurası Başkanlığı'na
Ayan Üyesi Sait H a l i m Paşa, Bahriye Nazırhğı'na Çüruksulu M a h ­
m u t Paşa, Dahiliye Nazırhğı'na Hacı A d i l , Adliye Nazırhğı'na Se­
l a n i k eski Valisi i b r a h i m Bey, Ticaret ve Z i r a a t Nazırhğı'na
D a h i l i y e eski Nazırı Celal, E v k a f Nazırhğı'na eski Nazır H a y r i ,
M a l i y e Nazırhğı'na eski Nazır R i f a t , Nafia Nazırhğı'na A y a n ' -
dan Besarya, M a a r i f Nazırhğı'na Dahiliye eski mektupçusu Şük­
rü, Posta ve Telgraf Nezareti'ne Ohanes Beyler atanmışlardı.
H a r i c i y e Nezareti'ne de Sait H a l i m Paşa getirilmişti . 258

__. ,. . ,_ , . Yeni kabine ittihatçı i d i . Sadrazam M a h m u t Şev-

Ka binenin Karakteri ^
ket Paşa, doğrudan doğruya i t t i h a t ve T e r a k k i
Cemiyeti'nden olmamakla beraber İttihatçı eğilimli i d i . B u n d a n
başka İttihatçılarla önceden de işbirliği yapmıştı. Meşrutiyet'in
duyurulmasında da 31 M a r t Olayı'nin bastırılmasında da büyük
r o l oynamıştı.
Bağdat doğumlu olan M a h m u t Şevket Paşa, Sadrazamlığa geç­
tiği sırada 57 yaşında i d i . H a r b O k u l u ' n u K u r m a y Yüzbaşı ola­
r a k b i t i r d i k t e n sonra o r d u n u n çeşitli hizmetlerinde bulunmuştu.
1905'te Kosova Valiliği'nde, Meşrutiyet'in duyurulması üzerine

2 S S
Türkgeİdi, A H F u a t : A . g . e . , s. 110.
 İKİNCİ. M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ OLAYLARİ 199

de Üçüncü O r d u Komutanlığında ve ek görev o l a r a k da R u m e l i

V i l a y e t l e r i Genel Müfettişliği'nde bulunmuştu. Hüseyin H i l m i ,
Hakkı Paşalarla Sait Paşa kabinelerinde Harbiye Nazırlığı da yap­
mış ve askerlerin siyasetle uğraşmalarını yasak eden k a n u n u n çı­
karılmasından sonra görevinden çekilmişti. Abdülhamit dev­
r i n d e sekiz-on sene kadar çeşitli askeri görevlerle Almanya'da
bulunduğu için A l m a n ordusunun eğitim usullerini yakından gör­
müş ve bunların Türk ordusunda yürütülmesi hususunda gayret
sarfetmişti. Kamuoyunda tecrübeli b i r komutan olduğu sanıl­
makta i d i . Dış siyaset bakımından A l m a n taraftarı olduğu husu­
sunda da kökleşmiş b i r kanaat vardı. Memleket dışmda b u kanaat
o derece y e r etmişti k i , i s t a n b u l ' d a k i A l m a n elçilerinden M a r s -
lıall Von Bibenstein'e bağlanan b i r söze göre "... B i r Türkten çok
bir Prusyalı" i d i . 259

M a h m u t Şevket Paşa K a b i n e s i ' n d e görev alan Hacı A d i l , Sait

H a l i m Paşa, H a y r i ve Şükrü Beyler k u v v e t l i ittihatçılardı. E n ­
ver (Paşa) kabinenin l i d e r i durumunda bulunan Talat (Paşa)ııı da
D a h i l i y e Nazırı o l a r a k kabineye alınmasına taraftar çıkmış ise
de M a h m u t Şevket Paşa, Talat'la araları açık bulunduğu için buna
razı olmamıştı.

M a h m u t Şevket Paşa Kabinesi, kamuoyu tara-

İçle Barış Politikası „ - , . _ _ _ Y>« »ı ı • »ı
tından ıyı karşılandı, o u y u k b i r çokuntu için­
de b u l u n a n o r d u da çoğunlukla ona ümit bağladı. M u h a l i f l e r b u
d u r u m karşısında geçici b i r zaman için olsun, sinmek zorunda
kaldılar. İttihatçıların k e n d i l e r i n e karşı b i r öç alma politikasına
girişeceklerinden ürkmekte i d i l e r . Oysa hiçte öyle olmadı. K e n ­
d i l e r i n d e n ö ç alınacak dış düşmanların İstanbul kapılarına da­
yandıkları b i r sırada, iç kavgalarla uğraşmak ne b i r m a r i f e t ne
de hamiyet icabı i d i . B u nedenledir k i , hükümetin başlıca dü­
şüncesi düzenin sağlanması, güvenin kurulması için çalışmak o l ­
d u . M e m u r l a r arasında, büyük b i r değişiklik yapılmasına
gidilmeyerek, Polis Genel Müdürlüğü'ne A z m i , İstanbul M u h a ­
fız Komutanhğı'na Cemal Paşa getirildiler. M a b e y i n İkinci K a ­
tipliği'ne K a m i l Paşa'nın getirmiş olduğu kabinede aşırı b i r

LaiKİement, Conıte d e : L ' E l a n t d'uıı P e u p l c , s. 3 4 0 .

200 OSMANLI: TAFUHÎ ıX.

İttihatçı düşmanı olan Reşit'in yerine önceden o yerde bulunmuş

olan T e v f i l f i n getirilmesi ile yetinildi. Bab-ı A l i baskını gecesi
istanbul'da muhafızlıkta tutuklanmış olan m u h a l i f kodamanla­
rı serbest bırakıldı. B u n l a r d a n isteyenlerin memleket dışına çık­
malarına müsaade e d i l d i . Hatta K a m i l Paşa Hükümeti zamanında
haksız işlemler nedeniyle yüksek mülki amirlere dava açmış olan
ittihatçıların b u davalarından vazgeçmeleri b i l e sağlandı . B u 260

suretle kabinede b i r hesaplaşma k a r a k t e r i taşınmadığı gösterildi.

M a h m u t Şevket Paşa Kabinesi sanıldığı g i b i dış

siyasette savaşçı o l m a k eğiliminde değildi. Talat
S

İttihat ve T e r a k k i ' n i n dış siyaset i l e i l g i l i görüşünü yabancı b i r

gazeteye şu suretle açıklamıştı:

" . . . Memlekette meydana gelen i k t i d a r değişikliğinin anlamı

şudur: U l u s a l şerefimizi k o r u m a k istiyoruz. B u yolda gerekirse,
Ölüme kadar gideceğiz. Savaş istemiyoruz. Fakat E d i r n e ' y i t e r k
etmemekte k a r a r l ı y ı z " . 261

B u sözlerden de anlaşılıyor k i , İttihat ve T e r a k k i , E d i r n e '

n i n batısında k a l a n d e v l e t l e r i n eline geçmiş olan Osmanlı top­
raklarından vazgeçiyordu. E d i r n e ' y e gelince h e r bakımdan b i r
Türk şehri olduğu için düşmana bırakılması, İstanbul ve A n a ­
d o l u topraklarının da gelecekte yabancı devler arasında payla­
şılması için b i r örnek olacaktı. E d i r n e için b i r savunma fedakarlığı
göstermeyen Türkler, m e m l e k e t l e r i n i n geri k a l a n bölgelerini sa­
v u n m a k için hangi gerekçeye dayanacaklardı?

Ne var k i , ne Balkanlı devletler ne de destekleyici d u r u m u n ­

da b u l u n a n A v r u p a büyük devletleri E d i r n e ' n i n Türklerde k a l ­
masını istememekte i d i l e r . 29 Ocak'ta L o n d r a Konferansı'ııdaki
Bulgar, Sırp, Y u n a n ve Karadağ temsilcileri Osmanlı ve büyük
devletler delegasyon başkanlarına v e r d i k l e r i o r t a k b i r nota i l e
barış görüşmelerinin kesüdiğini büdirdiler. 30 Ocak'ta Osmanlı Hü­
kümeti b u notaya verdiği cevapta E d i r n e ' d e n vazgeçilmem esinin
n e d e n l e r i n i anlattıktan sonra barışçı z i h n i y e t i n b i r örneğini gÖs-

0
Bayar, C e l a l : A . g . e . , C . V , s. 1122.
1
L a n d e m c n t , Conıte d e : A . g . e . , s. 3 4 0 .
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R İ 201

termiş o l m a k üzere, E d i r n e ' n i n , M e r i c ' i n sağ tarafında kalan bö­

lümünden vazgeçmeyi k a b u l ettiğini b i l d i r i y o r d u .

B u teklifte k a b u l edilmediğinden B u l g a r K u v -
Edirııo'nin Düşmesi , . „ ı » ı ı ı ı ı -n ı. -

vetierı Çatalca da savunmada k a l a r a k , E d i r n e -

y i t e k r a r bombardıman etmeye başlamakla mütarekeyi bozmuş
oldular.
4 Şubat'ta Bolayır'da Bulgarların b i r Türk saldırısını püs­
kürtmelerini ve 26 M a r t ' t a E d i r n e ' n i n B u l g a r l a r a teslim olması
A v r u p a büyük devletlerine yeni b i r müdahalede b u l u n m a k fır­
satını yaratmış o l d u . 31 M a r t ' t a İstanbul'da büyük devletler e l ­
çileri Bab-ı Âli'ye o r t a k b i r nota vererek, Midye-Enez hattının sı­
nır olarak kabul edilmesini istediler. Bab-ı Âli çaresizlik için­
de konferans görüşmelerinin t e k r a r başlamasına razı o l d u . K o n ­
ferans 20 Mayıs'ta Osmanlı Hükümeti'nin Midye-Enez hattının
batısında kalan topraklar üzerinde E d i r n e d a h i l haklarından vaz­
geçtiğini saptadı.

2. M U H A L E F E T İ N ÇÖKÜŞÜ

E d i r n e ' n i n düşmana t e r k edilmesi M a h m u t Şevket Paşa H ü ­

kümeti i l e İttihatçıların pres t i s i n i k a m u o y u gözünde b i r h a y l i
sarstı. B u da n o r m a l d i . Çünkü E d i r n e ' n i n korunması h e m Bab-ı
Âli baskınının gerekçesi hem de M a h m u t Şevket Paşa Hüküme­
t i ' n i n programı haline getirilmişti. M u h a l e f e t i n h a l k efkarında
meydana gelen b u değişiklikten faydalanmak isteyeceği de b i r ger­
çekti.'Ne v a r k i , ortada siyasal anlamda muhalefet denebilecek
b i r p o l i t i k a p a r t i s i veya p a r t i l e r i de görünmüyordu.

Hürriyet ve İttilaf P a r t i s i , önceden de belirtildiği g i b i , b i r

p a r t i d e n çok çıkışları, maksat ve amaçları farklı olan f i k i r ve ül­
küden yoksun b i r m u h a l i f l e r koalisyonu i d i . Meşrutiyet'in d u ­
yurulması üzerine kurulmuş, sonra dağılmış p a r t i l e r i n döküntüsü
ile kurulmuştu. A h r a r , Fedakaran, Ümmet, İttihad-ı Muhammedi,
o

M u t e d i l Hürriyet Perveran, A h a l i Fırkaları ile, R u m Meşrutiyet

G r u b u , A r n a v u t l u k İstiklal G r u b u , A d e m i Merkeziyet ve Te­
şebbüsü Şahsi Fırkaları gibi daha çok kişisel çıkarları örten d i n c i ,
ırkçı, bölgeci zümrelerin p a r t i s i i d i . Bunları b i r örgüt ve b i r l i -
202 O S M A N L I TARİHİ I X .

der etrafında, devamlı olarak tutmanın olanağı y o k t u . îtilafçı m u -

halefet K a m i l Paşa'mn son Sadrazamlığı zamanında bile birliğini
koruyamamış anarşi içine düşmüştü. Bab-ı Âli baskını ve İtti­
hatçıların i k t i d a r a gelmesi üzerine de büsbütün zayıflamış ve b ö ­
lünmeye başlamıştı. P a r t i n i n k u r u c u s u ve başkanı Sadık' ( M i r a -
l a y ) m p a r t i anlayışı sözde vatanseverliği ve hamiyeti hakkında
b i r f i k i r edinmek için Rus Çarı'ndan yardım dilenen şu m e k t u ­
b u n u gözden geçirmek yetecek derecededir:

"Haşmetmeab bütün Türkiye'nin mazide örneği görülmemiş b i r

k o r k u ve dehşet idaresi altında inlediği şu saatte, cesaret adalet
ve insaniyete müracaat etmek ve medeni Avrupa'nın gereğinden
fazla tahammül ve tecviz ettiği şu h a l ve vaziyete b i r son v e r i l ­
mesini tem inen nüfusu ha şmetpenahil e r i n i kullanmalarını r i c a
eylemek üzere Müslüman ve Hıristiyan bütün Osmanlıların ben­
delerine katıldıkları nezd-i a l i - y i İmparatorlarında kanaat h u ­
sule geleceğini ümide cüretyab o l u y o r u m " . 2 6 2

Sadık'ta b i r p a r t i başkanında bulunması gerekli yetenekler­

den hiçbirisi b u l u n m u y o r d u . Zaten b i r dişi k a n g u r u y u andıran
partisinde barınan çeşitli gruplar da ayrılmaya başlamışlardı. Par­
t i n i n ortada kalan iskeletinin gerçek yönetimi Gümülcineli i s m a i l
i l e Hoca Sabri'niıı d e n e t i m i altında b i r komiteye geçmişti.

İtilafçıların başına b u h a l g e l i r k e n , her çeşit muhalefetin çe­

kirdeğini teşkil etmiş olan A r n a v u t l i d e r l e r i de silinmişlerdi. İs­
m a i l K e m a l , Esat Toptanı g i b i azılıları, artık Osmanlı
İmparatorluğu'ndan ayrılacağı kesinlikle belirmiş olan A r n a v u t ­
l u k ' t a bağımsız veya özerk b i r A r n a v u t l u k kurulması tasarısına
düşmüşlerdi. Halaskâran G r u b u ' n a gelince, bunlarda güvenleri­
n i bağladıkları Kâmil Paşa'nın siyasal dehasının b i r sabun kö­
püğünden farksız olduğunu anlamakla ümitsizliğe düşmüşlerdi.
Böylece İttihatçılar M a h m u t Şevket Paşa Kabinesi ile iktidara gel­
d i k l e r i vakit örgüt ve muhalefet çözülmüş ve çürümüş b i r d u r u m ­
da i d i . B u n u n l a beraber, İttihatçı k i n i ile yanıp tutuşan k u v v e t l i
m u h a l i f kişiler o r t a d a n kalkmış değildi.

T a n i n , 13 Teşrinievvel 1913.
 İKİNCİ MEŞRÛTİYET DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 203

Bunların en k u d r e t l i s i Prens Sabahattin i d i . î t -

.Prene S a b a h a t t i n
tıhatçı düşmanlığı onda Meşrutiyet ten önce, Av­
rupa'da Abdülhamid'e karşı özgürlük savaşı yaptığı günlerde
başlamıştı.
Meşrutiyet'in duyurulmasından sonra k u r u l a n muhalefet par­
t i l e r i n i n hiçbirisine açıktan katılmamakla beraber, temsil ettiği
f i k i r l e r i ve yaptığı para yardımları i l e her b i r i üzerinde e t k i l i o l ­
muştu. Başka b i r deyimle, muhalefet p a r t i l e r i , o n u n çevrecilik
ve yönetim y e t k i l e r i n i n genişlemesi (Ademi Merkeziyet ve Tevsi-i
Mezuniyet) programı etrafında veya b u p r o g r a m d a n faydalana­
r a k kurulmuşlardı. Prens Sabahattin kendisini çok yüksekte gör­
düğü için b u p a r t i l e r e girmeyerek daima perde arkasından
çalışmayı uygun görmüştü. Kendisine bakılırsa i k t i d a r a ancak f i ­
k i r çalışmalarıyla gelinmesi gerektiği tezinin savunuru i d i . Fa­
k a t aralarında Satvet Lütfü ile N i h a t Reşat (Belger) ve daha sonra
A h m e t Bedevi' ( K u r a n ) n i n bulunduğu silahşörlerinin karıştıkla­
r ı hükümet darbesi denemeleri b u tezle çelişmekte i d i . A b d ü l ­
h a m i t ' e göre Prens Sabahattin muvazenesiz b i r kişi i d i .

Paris'te I I . Abdüllıamit'c karşı özgürlük mücadelesi yapar­

ken babası M a h m u t Paşa memlekete dönmek için Padişah'tan ken­
disi içhı hayat boyunca Meclisi-Has vükela üyeliği, oğlu Sabahattin
için de Devlet Şurası üyeliği istemişti. Abdülhamit'e göre Prens
Sabahattin entrikacı i d i ve entrikaları için de b i r y e r d e n para

. Mahmut Şevket Paşa Kabinesi'nin kurulması üze-

luilıalçılar vıs
„ , rine ittihatçılar muhaliflere karşı b i r i n t i k a m ha-
Muhalifler . . . . .
reketine girişmeyi düşünmediler. Kodamanlarını
memleketten uzaklaştırmak suretiyle memlekette kalanlarını za­
rarsız hale getirebileceklerini sandılar. E s k i kabineden Sadra­
zam K a m i l Paşa i l e Şeyhülislam Cemaleddin E f e n d i ' y i , Maliye
Nazırı Abdurrahman'ı ve Dahiliye Nazırı Reşid'i emekli aylıkla­
rım ve yolluk vermek suretiyle memleket dışına çıkmaya zor­
ladılar. Merkez Komutanlığında t u t u k l u bulunan îtilafçı ya­
zarlardan A l i Kemal ile D r . Rıza N u r ' u , kendilerine maaş bağ-
2 6 3
Atıf Husııü: A . g . y a z m a .
204 O S M A N L I TARİHİ I X .

lam ak suretiyle Avrupa'ya gönderdiler. Gümülcineli i s m a i l Hakkı

ise Avrupa'ca gitmek istemediğinden, memlekette bunalımlı d u ­
r u m ortadan kalkıncaya kadar muhalefette bulunmayacağına dair
namusu üzerine y e m i n etmek suretiyle serbest bırakıldı. M u h a ­
lefet gazetelerinin kapatılmasına g i d i l m e d i . Gazete baş yazarla­
rına, m e m l e k e t i n savaş içinde bulunduğu hatırlatılarak sükune­
t i bozabilecek yazı yazmamaları istenmekle y e t i n i l d i .
B u t e d b i r l e r , memlekette k a l a n m u h a l i f l e r i felce uğratacak
nitelikte değildi. Küçük g r u p l a r halinde ve ittihatçı l i d e r l e r i n i
o r t a d a n kaldırmak amacı ile teşkilatlanarak çalışmaya k o y u l d u ­
lar. B u g r u p l a r perde arkasından Prens Sabahattin tarafından
yönetilmekte i d i .

P r e n s i n kendisine bağlı o l a n g r u b u n içinde özel k a t i b i Sat-

vet Lütfü ve N i h a t Reşat (Belger) i l e A h m e t Bedevi (Kuran) var­
dı. A h m e t Bedevi hatıralarında b u grupların d u r u m u i l e i l g i l i
şu d i k k a t i çekici b i l g i y i v e r m e k t e d i r :
" . . . İtilaf Fırkası'ndan Gümülcineli İsmail Hakkı çalışmaya
başlamıştı. M u h i p , Pertev Tevfik ve Taceddin Zade Hakkı Bey
onunla b e r a b e r d i . Öte yandan Sadık Bey i l e Salih Paşa iş sahası­
nı daha şümullü b i r hale getirmişlerdi. İtilaf P a r t i s i üyeleri b u n ­
lara katılmış bulunuyorlardı. Çeşitli zümreler arasında bazı
i r t i b a t l a r kurulmuştu. G i z l i toplantılar yapılıyordu. D o k t o r N i ­
hat Reşat ve Satvet Lütfü Beyler m i h r a k vazifesi görüyorlardı.
... B e n b u çeşitli kuruluşlar arasında i r t i b a t vazifesi görüyordum.
Kuruçeşme'den (Prens Sabahattin'in yalısı) aldığım intibalarla ...
diğer g r u p l a r d a k i olan bitenlerden haberdar olmaya çalışıyor ve
her tarafta m e k i k d o k u y o r d u m " . 264

B u m e k i k d o k u m a l a r l a tamamlanan hazırlıklar sonunda h a ­

rekete geçileceği sırada Prens Sabahattin grubunca hazırlanan
ayaklanmaya davet b i l d i r i s i İstanbul Merkez Komutam Cemal (Pa-
şa)in eline geçti. Hazırlıkların elebaşısı Prens Sabahattin olduğu
halde, d e l i l yokluğu nedeniyle tutuklanamadı. G r u b u n başkanı
görünen P r e n s ' i n özel k a t i b i Boşnak Satvet Lütfü, saklanmış o l ­
duğu Avusturya Sefareti tercümanlarından Mösyö L a z a r ' m apart-

"* K u r a n , A h m e t B e d e v i : A . g . e . , s. 3 2 2 .
 İKİNCİ. M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ OLAYLARİ 205

m anında bulunarak tutuklandı ise de, kapitülasyonlara dayanarak

Avusturya Elçisi nin yaptığı protesto üzerine Cemal (Paşa) res­
5

m i üniformasını giyerek, Avusturya Elçiliğine gidip elçiye t a r z i ­

ye v e r m e k d u r u m u n d a kaldı. T e r t i p çilerden A h m e t Bedevi ve
diğerleride Beyoğlu'nda çeşitli yerlerde saklanmışlardı. A z sayı­
da tertipçi yakayı ele vererek yargılanıp hapsedildiler.

B u başarısızlık Prens Sabahattin'i ümitsizliğe düşürmemiş­

t i . B u defa D o k t o r N i h a t Reşad'ı yeni b i r komploya m e m u r e t t i .
Fakat N i h a t Reşat hazırlıklarını maskelemek için Prens i l e i t t i ­
h a t ve T e r a k k i arasında b i r anlaşma sağlamak hususunda aracı­
lık rolüne çıktı. İttihatçılar P r e n s i n 31 M a r t Olayı ile A r n a v u t l u k
isyanında ve Halaskâran G r u b u ' n u n faaliyetlerinde oynamış oldu­
ğu zararlı rolü biliyorlardı. Kendilerini y e r l i ve yabancı basında
kanlı girişimlerin failleri olarak göstermesini de bağışhyamıyorlardı.
B u n u n l a beraber, Saray'a mensub olması ve batı memle­
k e t l e r i n d e tanınmış bulunması dol ayısı i l e o n d a n k u r ­
tulmayı göze alamamışlardı. Kendisini zararsız hale getirmek için
anlaşmaya ve hatta hükümette yer almasına b i l e razı olmuşlar­
dı. Ne var k i , Prens Sabahattin h e r ne pahasına olursa olsun, İt­
tihatçıların i k t i d a r d a n atılmasını istemekte i d i . N i h a t Reşad'ın
aracılık maskesi altında hazırlamakta olduğu k o m p l o n u n d e l i l ­
l e r i hükümetin eline geçince b u defa tutuklanacağı endişesi i l e
ve İngiliz dostlarının yardımı i l e İngiliz müessesesine sığınmak
zorunda-kaldı. Prens Sabahattin'in başarısızlıkla sona eren b u
i k i n c i denemesinden sonra hükümeti devirme işini P r e n s i n dost­
ları olan İngiliz Sefareti Baştercümanı F r i t z Maurıce i l e A s k e r i
Ataşesi Binbaşı T y r e l ele aldılar. Kurdukları e k i b i n başında Mü-
n i r e Sultan'ın kocası Damat Tunuslu Salih Paşa bulunuyordu. E k i ­
b i n diğer bellibaşlı üyeleri, K a m i l Paşa'mn Sadrazamlığı sırasında
Polis Genel Müdürlüğü Siyasi Kısım Müdürlüğü'nde bulunmuş
o l a n M u h i b i l e Yüzbaşı Çerkeş E t h e m , B a h r i y e Yüzbaşılığından
e m e k l i Şevki ve Gümülcineli İsmail i d i . Salih Paşa, g i z l i e k i b i n
kuruluşundan haber alan Merkez Komutanı Cemal (Paşa) t a r a ­
fından davet edilerek eşi ile beraber memleketten çıkıp Avrupa'ya
gitmesi hususundaki öneriyi k a b u l etmeye yanaşmadı. B i r sul­
t a n i l e evli bulunması, i k i n c i veliaht b u l u n a n Sultan Vahdettin
206 OSMANLI TARİHİ I X .

ta rafından desteklenmesi ve b i r de Fransız u y r u k l u olması nede­

n i y l e kendisine dokunulamayacağı hususunda güveni vardı. D e ­
l i l yokluğu yüzünden tutuklanamayan Salih Paşa ve g r u b u , diğer
i h t i l a l c i g r u p l a r ve bulaşık kişiler i l e temasta i d i . Cemal Paşa'ya
göre b u h a r e k e t i n gerçek hazırlayıcısı, yukarıda adı geçen i n g i ­
liz Sefareti Başkatibi F r i t z M a u r i c e i d i .

,x , . Cemal Paşa hatıralarında, mahkeme t u t a n a k l a -

IJukuııtel Darbesi
,__ r i n a dayanarak tertipçilerin hükümet darbesi ile
Planı *
i l g i l i planları üzerine şu b i l g i y i v e r m e k t e d i r :
" î l k i n i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n Önemli kişileri aleyhinde b i r s u ' -
ikast (cana kıyma) yapılacak, b u suretle memleket hükümetsiz
bırakıldıktan sonra Padişah üzerine baskı yapılarak Mareşal (Mü­
şir) Şakir Paşa Sadrazam vekilliğine getirilecektir. O n u n başkan­
lığı altında geçici b i r hükümet k u r u l a c a k ve üç gün üç gece içinde
i t t i h a t ve Terakki üyelerine b i r k a t l i a m yapılacaktır. B u n d a n son­
r a , K a m i l Paşa'nın veya Prens Sabahattin'in başkanlığı altında
b i r hükümet kurulacaktır. B u arada yabancı devletlere güven ver T

inek içinde İstanbul önlerinde b u l u n a n h a r b gemilerinden istan­

b u l ' a asker çıkarmaları i s t e n e c e k t i r . " 265

B u p l a n d a n henüz habersiz b u l u n m a k l a beraber Merkez K o ­

mutanı Cemal (Paşa) büyük b i r fesadın hazırlanmakta b u l u n d u ­
ğu hususunda çeşitli k a y n a k l a r d a n h a b e r l e r almakta i d i .
Haziranın i l k haftasında hiç beklenmeyen b i r anda K a m i l Pa­
şa'nın İstanbul'a gelmesi üzerine kuşku büsbütün arttı. K a m i l
Paşa'nın hiçbir kimse i l e görüşmesine meydan vermemek için ge­
r e k l i t e d b i r l e r i alındı. B u sıkı t e d b i r Paşa'nın hamisi İngiliz E l ­
çiliğinin, Sadrazam M a h m u t Şevket Paşa nezdinde protestoda
bulunmasına y o l açtı. Sadrazamın b u yüzden İstanbul muhafızı­
nı " B e n i m başıma b i r İngiliz olayımı çıkarmak i s t i y o r s u n ? " d i ­
yerek paylaması üzerine Cemal (Paşa) istifaya kalkıştı ise de istifa
k a b u l edilmedi. Cemal Sadrazam'a muhaliflerin çevirmekte o l ­
dukları entrikalardan duyduğu endişeleri anlatırken " K a m i l Paşa
sizin cenazenize basarak makamınıza o t u r m a k maksadı ile î s -

2 6 5
Cemal Paşa: A.g.e., s. 51.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ OLAYLARİ 207

tanbul'a getirilmiştir" demekten k e n d i n i alamadı ve müsade-

266

s i n i alarak K a m i l Paşa'yı i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırdı.

„ .
M a h m u t Şevket
„ , K a m i l Paşa'mn
*
İstanbul'dan Yçıkıp gitmesi,» m u -
r &
„ . - , , h a l i f l e r i telaşa düşürmüştü, yukarıda sözü e d i -
Paşa'nın Öldürülmesi 3 3 5

len planı yürütmek için harekete geçmeye k a r a r

verdiler. M a h m u t Şevket Paşa 11 H a z i r a n günü saat 10.00 sırala­
rında H a r b i y e Nezareti'nden Bab-ı A l i ' y e o t o m o b i l i l e gidiyor­
d u . Yanında Yaveri Eşref ile Denizci Teğmen i b r a h i m ve şoförün
yanında özel muhafızı Kazım'dan başka kimse y o k t u . Paşa k e n ­
disine güvenlik t e d b i r l e r i alması için yapılmış o l a n öneri ve r i ­
calara k u l a k asmamıştı. Paşa'mn otomobili Beyazıt Meydanı'ndan
Çarşıkapı'ya saparken tabut taşıyan b i r cemaat ile karşılaştı. Şo­
för cenazeye y o l vermek için o t o m o b i l i d u r d u r m a k zorunda k a l ­
dı. B u sırada otomobile etraftan kurşunlar yağmaya başladı.
Sadrazam ağır yaralanmış, onu k o r u m a k için üzerine kapanan
denizci yaveri i b r a h i m öldürülmüştü. K a t i l l e r ortalığa çöken şaş­
kınlıktan faydalanarak kenarda bekleyen b i r otomobile atlaya­
r a k olay yerinde uzaklaştılar. M a h m u t Şevket Paşa tekrar Harbiye
Nezareti'ne g e t i r i l d i . Ağır yaralı i d i . Yapılan bütün tıbbi müda­
halelere rağmen kurtarılamayarak can v e r d i . M a h m u t Şevket Pa­
şa'nın öldürülmesi i l e beraber, İttihatçı kodamanlarından Talat
ve Cemal (Paşalar) i l e Polis Genel Müdürü A z m i ' n i n ve Karasu
ile Nesim Ruso'nun da öldürülmesi ve b u esnada Çatalca'daki as­
k e r i b i r l i k l e r i n d e ayaklandırılması için k a r a r verilmişti. Fakat
İstanbul M e r k e z Komutanı Cemal (Paşa)'in önceden aldırmış o l ­
duğu t e r t i p l e r planın b u kısmının işlemesine olanak bırakmadı.
„ ,„ . „ 4 , Şevket Paşa'nın öldürülmesi İttihatçıları şaşkm-
Katilterm Yakalanmam v
* 1 3 3
„ ,, . lık ve telaşa düşürmüştü. Cemal (Paşa)'in ener-
ve Mahkemesi > # . . .
j i k hareketi sayesinde k a t i l l e r d e n Topal Tevfik
cinayetin işlendiği gün, cinayetin t e k n i k başkanlığım yapan Çerkez
Kazım ve arkadaşları da i k i gün sonra yakalandılar. Topal Tevfik
a t a k b i r külhanbeyi i d i . Daha önce birkaç defa cinayet suçun­
dan hüküm giydiği halde genel aflardan faydalanarak kurtulmuş­
t u . Yüzbaşı Çerkez Kazım, vazifesini t e r k ve i h m a l d e n ötürü
16
İbid., s. 4 8 .
208 O S M A N L İ TARİHİ I X .

askerlikteıı çıkarılmıştı. Kör E m i l , K a m i l Paşa'nın Özel hafiyele­

r i n d e n b i r i i d i . Babası A b d u r r a h m a n Hacı Nazım Paşa'ya, i t t i h a t ­
çılar tarafından yapılan b i r haksızlığın Öcünü almak için cina­
yete katılmıştı. Yüzbaşı Çerkez Ziya da bulaşık sicilli b i r i i d i . H a r b
Divanı bunları 22 H a z i r a n t a r i h l i kararı i l e ölüm cezasına
çarptırdı.

K a t i l l e r i n yargılanması sırasında M a h m u t Şevket Paşa'nın öl­

dürülmesinin a d i b i r i n t i k a m alma işi olmadığı ve hükümeti de­
v i r m e k amacıyla kurulmuş g i z l i b i r cemiyetin hazırlığı olduğu
meydana çıktı. Yapılan soruşturmalar sonunda Prens Sabahattin,
Reşit (eski Dahiliye Nazırı), Şerif Paşa, Gümülcineli i s m a i l ,
Damat Salih Paşa, Miralay Fuat, Kemal Midhat, Pertev Tevfik, Kay­
m a k a m Z e k i ve M u h i b ' i n hükümeti zor k u l l a n m a k ve meşru o l ­
mayan yollarla d e v i r m e k , anarşi çıkarmak ve b u fırsattan
faydalanarak birçok k i m s e l e r i öldürmek amacı i l e g i z l i cemiyet
halinde çalıştıkları ve M a h m u t Şevket Paşa'yı öldürenleri de b u
maksatla teşvik ve t a h r i k e t t i k l e r i sabit görülerek ölüm cezasına
çarptırıldılar. B u n l a r d a n Prens Sabahattin, Şerif Paşa, Reşit, K e ­
m a l M i t h a t , Pertev Tevfik, K a y m a k a m Zeki ve Gümülcineli i s ­
m a i l , memleket dışında bulunduklarından veya cinayet sırasında
memleketten kaçmış olduklarından hüküm yerine g e t i r i l m e d i .

Ölüm cezasına çarptırılanlar içinde Tunuslu D a -

Yabancı Müdahalesi n ı-ı T» Î I I I I • ı
mat balın raşa m n bulunması o r i j i n a l b i r d u r u m
yaratmıştı. Paşa Osmanlı Hanedanı'ndan Münire Sultan'la evli
bulunduğu için idam edilmesi b i r hanedan meselesi olacaktı. Pa­
şa'nın eşi ve annesi ve hatta hanedanın diğer birçok mensupları
Padişah'a başvurarak i d a m hükmünü imzalamamasını rica etmiş­
l e r d i . K a b i n e üyeleri arasında da b u idama t a r a f t a r olmayanlar
vardı. Fakat i s t a n b u l muhafızı Cemal Paşa hükmün yerine geti­
rilmesinde d i r e n d i . O kadar k i ; "Padişah Salih Paşa'nın idamına
irade vermezse b e n i r a d e olmaksızın da onu asarım sonradan siz
b e n i a s a r s a n ı z " demişti. B u sırada Fransa Hükümeti de Salih
267

Paşa'nın i d a m d a n kurtulması için i s t a n b u l ' d a k i elçisi aracılığı

ile işe karışıyordu. Osmanlı împaratorluğu'nda yabancıların çe-
2 6 7
Tüfkgcldî, A l i F u a t : A . g . e , s. 116.
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ İÇ O L A Y L A R I 209

şitli müdahaleleri olmakta i d i . Fransa'nın müdahalesi de d i k k a t i

çekici b i r örnektir. Fransızların Hariciye Nazırı Pichon'ın Fransız
Elçisine vermiş olduğu talimatta müdahale gerekçesi aşağıdaki
satırlarda b e l i r m e k t e d i r .

"Aldığımız bilgilere göre T u n u s l u H a y r e d d i n Paşazade Salih

Paşa İstanbul'da tutuklanmış ve H a r b Divanı tarafından idama
m a h k u m e d i l m e k üzere bulunmuştur. B u havadis, Salih Paşa'
n i n pek ziyade saygı gördüğü T u n u s ' t a büyük heyecan meydana
getirmiştir. Fransız Hükümeti, himayesi altındaki E m i r l e r ahali­
sinden b i r i n i n İstanbul'da felakete uğraması yüzünden T u n u s '
t a p e k b ü y ü k olayların m e y d a n a ç ı k a b i l e c e ğ i n e k a n i
bulunduğundan Salih Paşa lehinde müdahaleyi b i r vazife b i l i r .
Hemen de Sadrazamı görünüz ve Salih Paşa'nın d e r h a l bırakıl­
masını ve selametle memleketi o l a n Tunus'a hareketine müsaa­
de edilmesini şiddetle talep e d i n i z " . 2 6 8

Tunus Elçiliği, işin Sadrazamla değil fakat Cemal (Paşa) i l e

görüşülebileceğini kavramış bulunduğu için onunla temasa gel­
d i . Fakat b u sefer yanlış kapı çaldığını anlamakta gecikmedi. Ce­
m a l (Paşa) Fransız düşmanı olmasına rağmen, yüksek memleket
sevgisi, ulusal şeref ve haysiyet duygusu taşıyordu. Fransa'nın is­
teğini r e d d e t t i .

Ölüm cezasına çarptırılanlar Salih Paşa d a h i l ,

Suçluların I amı Haziran'da İstanbul'da asılmak suretiyle idam
edildiler. B u arada 350 kadar şüpheli muhalifte sıkıyönetim böl­
gesi olan İstanbul dışına çıkarılmak üzere Sinop'a sürgün e d i l ­
mişti. B u suretle muhalefet ektiğini biçmiş oluyor ve İttihat ve
Terakki'ye meydanı boş bırakıyordu.

3. SAİT H A L İ M PAŞA K A B İ N E S İ

M a h m u t Şevket Paşa'nın öldürüldüğü gün İtti-

K^iran'da k * ^ k k i M e r k e z i , d u r u m u n ağırlığını göz
f l t v e e r a

Güçlükler Önünde b u l u n d u r a r a k , Sadrazam adayını hızla

saptayarak Padişah'a b i l d i r d i . Aday Sait H a l i m

7 6 6
C e m a l Paşa: A . g . e , , s. 54.

Osmanlı Tarihi IXy 14

210 O S M A N L I TAHİIIİ I X .

Paşa i d i . IJadişah i l k i n b i r duraksama geçirdi. Hüseyin H i l m i Pa­

şa'yı Sadrazamlığa getirmeyi düşündüğü için Sait H a l i m Paşa'yı
Sadrazam Kaymakamı (Sadrazam Vekili) o l a r a k atamak yoluna
g i t t i , ittihatçıların direnmesi üzerine, birgün sonra da Sait H a ­
l i m Paşa'yı Sadrazam yapmak zorunda kaldı. Sait H a l i m Paşa'
n i n kabinesini kurmasında b e k l e n m e d i k z o r l u k l a r baş gösterdi.

İttihatçıların k e n d i l e r i n i memlekete adamış gençlerinden İ z ­

m i t l i Mümtaz, Sabancalı Hakkı, Yakup C e m i l ve Atıf (Kamçıl)
Talat (Paşa)'ın hükümete alınmaması için direndiler. Onlara gö­
re Talat p a r t i d e ç o k söz sahibi olmuştu. Hükümete girdiği t a k ­
d i r d e arkasında p a r t i bulunduğu için hep o n u n dediği olacaktı.
Oysa hükümet ile p a r t i arasında b i r kudret dengesi bulunmalı i d i .

Gençler G r u b u b u düşünce i l e kabinede D a h i l i y e Nazırlığı'

na Talat'ın y e r i n d e İstanbul Muhafızı Cemal (Paşa)'i görmek is­
t i y o r d u . B u nedenle meydana gelen anlaşmazlık sonunda Cemal
(Paşa)'in aracılığı i l e ve Talat'ın çıkarına k a r a r alınmasıyla ç ö ­
zümlenecek yeni k a b i n e k u r u l a b i l i r d i .

Sait H a l i m Paşa, H a r i c i y e Nazır lığı'nı üzerine

Kabineııin Kurucusu . ı -r\ ı T» I ı~? •»*• I ı -»*-!•«
alarak, Devlet başkanlığı nı Mebuslar Mecusı es­
k i başkanı H a l i l ' e , D a h i l i y e Nazırlığı'nı Talat'a, Nafia N e z a r e t i '
n i B e r l i n Elçisi Osman N i y a z i Paşa'ya, Z i r a a t ve Ticaret Nezare-
t i ' n i eski mebuslardan Süleyman Bostanı Efendi'ye v e r d i . M a h ­
m u t Şevket Paşa'nın öteki nazırlarını da y e r l e r i n d e bıraktı.
H a r b i y e Nazırlığı'da, Başkomutan Vekilliği de üzerinde b u l u n ­
m a k üzere İzzet Paşa'ya verilmişti.
, Sait H a l i m Paşa Kabinesi Meşrutiyet'in d u y u r u l -
Kabiuenin Karakteri 1 _
masından b u yana k u r u l a n kabineler arasında
i l k koyu İttihatçı kabine i d i . Sadrazam Sait H a l i m Paşa, Mısır'
da Mehmet A l i Paşa'nın kurmuş olduğu ve Mısır'ı özerk b i r b i ­
çimde yöneten hanedandan i d i . 19 Şubat 1863'te Kahire'de doğ­
muştu. Babası Mehmet A h Paşa'nın son oğlu H a l i m Paşa'dır. H a l i m
Paşa 1867'de Mısır Veraset Fermanı'nda, valiliğin hanedanın en
yaşlı erkek üyesine geçmesi yerine babadan evlada geçmek üzere
yapılan değişiklik sonucu olarak, v a l i l i k haklarından yoksun e d i l ­
mişti. Sait H a l i m Paşa, i l k ve orta öğrenunini doğu usulünde
 İKİNCİ M E Ş R U T İ Y E T DEVRİ İÇ O L A Y L A R I 211

görmekle beraber, yüksek öğrenimini isviçre'de yapmıştı. Mısır

Valiliği üzerinde hakkı kalmadığı için İstanbul'a gelmiş ve 1888'
de Devlet Şurası üyeliğine atanmıştı. İlerici f i k i r l e r e sahip b u ­
lunduğu için Abdülhamit tarafından göz hapsinde tutulmuştu.
B i r kolayını b u l a r a k Av r u pa ' ya kaçmaya m u v a f f a k olmuş, orada
istibdada karşı çalışan İttihat ve T e r a k k i üyeleri arasına katıl­
mıştı. Onlara önemli para yardımlarında da bulunmuştu. Meş­
r u t i y e t ' i n duyuruhnası üzerine İstanbul'a gelmiş ve İttihatçılarla
işbirliğine devam etmişti. B i r aralık İttihat ve T e r a k k i Genel Sek­
reterliği'ne bile seçilmişti. B u arada Ayan M e c l i s i üyeliği de yap­
mıştı. M a h m u t Şevket Paşa'nın öldürülmesi sırasında H a r i c i y e
Nazırı i d i . Sadrazamlığa getirilmesinde İttihatçılarla olan b u ya­
kınlığından başka M a h m u t Şevket Paşa'nın k a t l i dolay ısı i l e T u ­
n u s l u H a y r e t t i n Paşa'nın oğlu Salih Paşa'nın tutuklanmasının
kararının A f r i k a Müslümanları yanında yaratabileceği olumsuz
t e p k i y i karşılamak g i b i b i r düşüncede vardı.

Sait H a l i m Paşa Kabinesi'nde Dahiliye, Maliye Nezaretleri

i l e Devlet Şurası Başkanlığı'na g e t i r i l e n Talat, İbrahim ve H a ­
l i l ' d e İttihatçılara sözü geçen başlıca kişiler i d i . Talat (Paşa) ön­
ceden de belirtildiği g i b i p a r t i n i n en çalışkan, girişken ve otoriter
şahsiyeti i d i . P a r t i başkanı unvanını taşımamakla beraber yaptı­
ğı iş, b u unvaıu taşıdığı takdirde yapacağından farksızdı. Bütün b u
nedenlerle Sait H a l i m Paşa Kabinesi b u defa İttihatçıların i k t i ­
dara ortaksız ve muvazaasız yerleşmesi anlamını taşımakta i d i .
Sait H a l i m Paşa K a b i n e s i ' n i n i l k işi, Paşa'nın öldürülmesi üzeri­
ne t u t u k l a n a n c a n i l e r i n ve onları teşvik edenlerin H a r b Divanı­
na verilmek suretiyle cezalandırılmalarını sağlamak oldu. B u n k an
sonra da B a l k a n Savaşı'nın meydana getirdiği siyasal bunalımlarla
uğraşmaya k o y u l d u . B u kitabın planı dolayısıyla b u y o l d a k i ça­
lışmalar ileride B a l k a n Savaşı'na ayrılacak olan özel bölümde izle­
necektir.
X
 İKİNCİ BÖLÜM

MEŞRUTİYET DEVRİNDE BÖLGESEL DAĞILMA

V E AYAKLANMALAR (1908-1914)

L BÖLGESEL DAĞILMA

1. BOSNA-HERSEK'İN İMPARATORLUKTAN K O P M A S I

. ,. Meşrutiyet'in i k i n c i kez duyurulması Osmanlı

Meşrutiyet'in ,
Olumsuz Etkileri İmparatorluğu'mm parçalanmaktan kurtarılması
amacı i l e yapılmıştı. B u olay bâtı kamuoyunda
genel o l a r a k o l u m l u karşılanmakla beraber, büyük devletlerin
siyaset çevrelerinde ayrıntılı t e p k i l e r yarattı. B a l k a n l a r d a çıka­
rı b u l u n a n devletlerde b u t e p k i l e r , Osmanlı imparatorluğu için
yıkıcı siyaset olaylarının hızlanmasına y o l açtı. B u n u n sonucu
olarak da Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersek'i topraklarına k a t ­
tı ve B u l g a r i s t a n bağımsızlığını d u y u r a r a k Osmanlı I m p a r a t o r -
luğu'ndan ayrıldı (1908). Ayrıca k i m i büyük Osmanlı eyaletlerinde
ayaklanmalar meydana geldi.
, O s m a n l ı Rus Savaşı sonunda yapılan Yeşilköy
B o s n a ve H e r s e k m
(Ayastafaııos) Antlaşması ile, Paris Barış Koıııe-
ransı'nda tanınmış olan Osmanlı i m p a r a t o r l u -
ğu'ımn bütünlüğünü koruma ilkesi ortadan kalkmış bulunuyordu.
Yeşilköy Antlaşması'm gözden geçirmek için toplanan B e r l i n
K o n g r e s i ' n i n meydana getirdiği B e r l i n Antlaşması i l e , b u olay
onaylanmış o l d u . Kongre Osmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılan
B a l k a n Devletleri'nin bağımsızlıklarını tescil etti. B u n d a n baş­
k a İngiltere'nin Kıbrıs'a; Avusturya-Macaristan'ın Bosna-Hersek'e
yerleşmelerini sağladı. B u suretle Osmanlı imparatorluğu top­
raklarının parçalanması ve paylaşılması tehlikesine dayanan ye­
n i b i r siyaset dengesi kurulmuş o l d u .
Avusturya'nın, Bosna Hersek'e yerleşmesini sağlayan B e r l i n
Antlaşması'nın 2 5 ' i n c i maddesi b u yerleşmenin koşullarını şu su-
21.4 O S M A N L I TARİHİ I X .

retle b e l i r t m e k t e i d i . " B o s n a ve Hersek Eyaletleri Avusturya t a ­

rafından asker b u l u n d u r u l m a k suretiyle yönetilecektir. Avusturya
Devleti, Yeni Pazar Sancağının yönetimini üzerine almak isteme­
diğinden orada Osmanlı yönetimi olduğu g i b i kalacaktır. A n c a k
yeni siyasal d u r u m u n korunması ve yolların güvenliğinin sağlan­
ması için sancağın h e r yanında asker b u l u n d u r m a k ve askerlik
bakımından gerekli olanı yapmak yetkisine sahip o l a c a k t ı r " . 269

B u maddeye göre Bosna ve Hersek eyaletleri Avusturya yö­

netimine bırakılmış o l u y o r d u . Fakat, h u k u k yönünden A v u s t u r ­
ya Imparatorhığu'na katılmamışlardı. Dolayısıyla ve görünürde
Osmanlı eyaletleri olarak kalmakta idiler. Söz konusu eyaletle­
r i n Osmanlılara ne v a k i t ve hangi koşullar altında geri verilece­
ği belirtilmemişti. B u bakımdan Bosna ve Hersek'in p a m u k ipliği
gibi b i r bağ ile i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulmasına kadar Osmanlı
Devleti'ne bağlı kalmış olduğu görülmektedir.

Bosna ve Hersek'e, Avusturya'nın yerleşmesi dü­

pedüz emparyalist b i r girişim i d i . B u eyalette ya­
Bosııa v e H e r s e k
şayan halkın çoğunluğu Slav i d i ve Sırpça
konuşmakta idiler. D i n ve mezhep yönlerinden ise Ortodoks, Müs­
lüman ve K a t o l i k cemaatları h a l i n d e örgütlenmişlerdi. A v u s t u r ­
ya yönetiminde yapılan nüfus sayımına göre halkın 673.000'i O r ­
todoks, 548.000'i Müslüman, 334.000'i K a t o l i k i d i . Büyük toprak
sahipleri, ağalar ve beyler Müslüman'dılar. Avusturya otori­
t e l e r i eyaletin yönetiminde Müslüman topluluğuna dayanmayı
u y g u n görmüştü. H a l k a i s l a m kökünden olduğunu u n u t t u r u p ,
Sırplarla olan bağıntısını kesmemek için "Bosna M i l l e t i " n d e n
oldukları f i k r i n i aşılamaya girişmişlerdi.

Avusturya'nın Bosna ve Hersek'e yerleşme emperyalist girişi­

m i m o r a l , siyasal ve ekonomsal yönleri o l a n karmaşık b i r olay­
dır. N i t e k i m b u olay başlangıçta, Avusturya'nın, Avrupa'da
Almanya'ya ve i t a l y a ' y a kaptırmış olduğu t o p r a k l a r nedeni i l e
düşmüş olan p r e s t i j i n i yükseltmek g i b i b i r etken i l e açıklanmak
istenmişti. B u açıklamada gerçek payı ne olursa olsun, A v u s t u r ­
ya siyasetini O r t a A v r u p a ' d a n B a l k a n l a r a doğru kaydıran s i -

1 6 9
B e r l i n K o n g r e s i Zabıtları, (Matbaa-İ 2 6 . 2 . 1 9 2 6 ) s. 31.
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E BÖLGESEL DAĞILMA 215

yasal nedenler vardı. Bunların başında Slav tehlikesi, başka b i r

deyimle, Sırp ve Rus tehlikesi gelmekte i d i .
Sırbistan görünürde küçük b i r devletti. Fakat büyük tasarı­
ları vardı. Sırp aydınları ortaya b i r Yugoslav Birliği ülküsü çı­
karmışlardı. B u ülküye göre, B a l k a n l a r d a Karadağ, Bosna-
Hersek, Mekodonya'dan başka, Avusturya yönetimindeki Hırvat­
lar, Slovenler, Romenler de Sırbistan'la birleşecekti.
işin ürkütücü yanı Yugoslavya Birliği ülküsü, Avusturya'da-
k i Slavlar arasında da değer kazanmış, hatta i l k i n onlar tarafın­
dan teori o l a r a k işlenmişti. Yugoslav tasarısının gerçekleşmesi
Avusturya Imparatorluğu'ndaki A l m a n olmayan Macar, L e h ve
i t a l y a n toplulukları için de b i r ayrılma örneği o l a b i l i r d i . B u ise
imparatorluğun çözülmesi ve dağılması d e m e k t i . Böyle b i r tasa­
rıyı, Sırbistan tek başına gerçekleştiremezdi. Rusya'dan etkili yar­
dım u m u l m a k t a i d i . Çarlar, Rus k a m u o y u n u n B a l k a n Slavlarına
ve en ç o k Sırbistan'a gösterdiği m o r a l yakınlığa dayanarak yüz
yıldan b e r i B a l k a n l a r d a b i r Slavcıhk politikasını izlemeye giriş­
mişlerdi. Balkanların siyasal haritasına yeni b i r biçim vermeyi
başarmışlardı. B u haritada Sırbistan'ın yeri ve başlıca görevi Avus­
turya'ya Balkanlarda yayılma yolunu kapamak, Rus yayılma alam
gibi görülen Boğazlar Bölgesi'nden Germenleri uzak tutmaktı.

Avusturya'nın gerekli t e d b i r l e r i vaktinde almaması halinde

Balkanlarda Slav tehlikesinden başka i t a l y a n tehlikesi i l e de k a r ­
şılaşma o l a b i l i r d i . Gerçi i t a l y a b i r B a l k a n devleti değildi. Fa­
k a t coğrafya d u r u m u kendisine B a l k a n devleti olmanın y o l u n u
açık b u l u n d u r m a k t a i d i . B u y o l üzerinde i l k basamak A r n a v u t ­
l u k olacaktı. N i t e k i m , italya'nın A r n a v u t l u k ' a yerleşmek konusu
ile i l g i l i i s t e k l e r i gizlenemeyecek d u r u m a gelmişti. A r n a v u t l u k
yerleşmesinide Karadağ ve Makedonya yerleşmeleri izleyecekti.

Avusturya, Balkanlarda B a l k a n devletlerinden başka Rusya'

n i n olduğu gibi italya'nın da politikalarını d i k k a t l e izlemekte i d i .
B a l k a n l a r d a onu siyasal güvenlik kadar ekonomik gelişme için
de önemli görmeye başlamıştı. 1890 yılından başlayarak, Avus­
t u r y a ekonomisi canlılık kazanmaya başlamıştı. Z i r a a t , dokuma
ve m a k i n a üretim ve yapımı düzenli b i r tempo i l e artmaya başla-
216 O S M A N L I TARİHİ I X .

m işti. B u suretle de pazar ihtiyacı k e n d i s i n i d u y u r m a k t a i d i . V i ­

yana Hükümeti için b u bakımdan B a l k a n l a r h e m pazar vazifesi­
n i görecek hem de Ortadoğu'ya mallarını sürmek için gerekli tica­
r e t y o l u n u sağlayacaktı. Selanik limanı b u y o l üzerinde A v u s t u r ­
ya ticaretine nefes almaşım sağlayacak b i r değer kazanmıştı. B u
nedenledir k i , Bosna ve Hersek Avusturya'nın B a l k a n devleti o l ­
masında ve b i r büyük A v r u p a devleti o l a r a k ekonomisini yaşa­
tıp geliştirmede büyük önem taşımakta i d i .

Avusturya'nın Bosna Hersek'te kurduğu yönetim sistemi ve

b u eyaletler üzerindeki siyasal tasar darıda gösterir k i , artık o n ­
ları Osmanlı Devleti'ne geri vermek gibi b i r olanak düşünülemezdi.
B u n u n tersine olarak sözü edilen eyaletleri Avusturya-Macaristan
Imparatorluğu'na k a t m a k akla gelebilirdi. A v r u p a büyük devlet­
l e r i arasında B e r l i n Kongresi'nden b u yana yer alan siyasal iliş­
k i l e r böyle b i r olayı kolaylaştıracak nitelikte i d i .

i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulması arifesinde A v -

D c n g e Siyaseti ... ... - , . , ^
r u p a büyük devletlermm genel durumunda esaslı
b i r değişme meydana gelmiş b u l u n u y o r d u . Çeşitli nedenlerle ve
en ç o k A l m a n y a i l e italya'nın u l u s a l b i r l i k l e r i n i sağlamaları ve
b i r e r büyük ekonomi devleti h a l i n e gelmek istemelerinin b i r so­
n u c u o l a r a k A v r u p a büyük d e v l e t l e r i i k i kümeye ayrılmış b u l u ­
nuyorlardı. B i r yanda A l m a n y a i l e Avusturya ve Macaristan'ın
kurdukları Antlaşma Devletleri kümesi; öte yanda Fransa, Rusya
ve ingiltere'nin anlaşmaları ile meydana gelen Uzlaşma Devletleri
kümesi vardı. Osmanlı imparatorluğu b u i k i kümenin dışında k a l ­
mış veya bırakılmıştı.
Sözü edilen i k i küme devletlerden her b i r i n i n Osmanlı İmpa­
ratorluğu i l e i l g i l i ve zamanın koşullarına göre değişen b i r siya­
seti vardı. İngiltere i l e Fransa, Rusya'ya karşı u z u n zaman* Os­
manlı İmparatorluğu'mm t o p r a k bütünlüğünü savunmuşlardı.
A n c a k , A l m a n İmparatorluğu'nun Fransız yenilgisi sonunda k u ­
rulması üzerine, b u yeni kudrete karşı Avrupa'nın siyasal den­
gesini k o r u m a k için Rusya'ya yakınlaşmak gereği baş göstermişti.
A l m a n ekonomisinin gelişmesi ve A l m a n emperyalizminin A v r u p a
dışı kıtalarda İngiliz çıkarlarına gölge düşürmesi Büyük B r i t a n -
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E BÖLGESEL DAĞILMA 217

ya İmparatorluğu'nu sömürge konularında da Rusya ile b i r anlaş­

ma yapmaya zorlamakta i d i . Bütün b u anlaşmaların gerçek­
leştirilmesi ise Rusya'nın, Osmanlı imparatorluğu üzerinde­
k i tasarılarının gerçekleştirilmesine yardım etmekle sağlana­
bilirdi.
ingiltere uzlaşma kümesinin kurulmasından önce 1895'te A v ­
r u p a büyük devletleri için b i r denge planı b i l e hazırlamıştı. B u
plana göre çürümüş k a b u l edilen Osmanlı imparatorluğu payla­
şılacaktı, i n g i l t e r e kesin olarak Mısır'a yerleşecek, Rusya i s t a n ­
b u l ' u alacak, Avusturya ve Macaristan'a Selanik ve dolayları
bırakılacak, italya'ya da A r n a v u t l u k v e r i l e c e k t i . Fransa'ya ge­
lince, Fas'ı alacak, Almanya'ya da ne g i b i sömürge t a v i z l e r i iste­
diği sorulacak ve t a t m i n e d i l e c e k t i , i n g i l i z l e r e göre b u p l a n
270

k a b u l edildiği t a k d i r d e , Şark meselesi çözülmüş olacaktı. B a l ­

kanlarda Avusturya i l e Rusya arasındaki anlaşmazlık ortadan k a l ­
kacak ve A v r u p a d e v l e t l e r i n i n bölünmesine gerek kalmayacaktı.
Fakat A l m a n y a , Kırım Savaşı arifesinde i n g i l t e r e ' n i n , Rusya'nın
Osmanlı topraklarının bölüşülmesi üzerine yapmış olduğu öneri
karşısındaki davranışına karşı tavır takındı. Osmanlı D e v l e t i ' n i n
d u r u m u n u n ümitsiz olmadığım ve kendisine yardım edilmesinin
daha doğru olacağım söyleyerek, paylaşma önerisini r e d d e t t i .

Almanya, Osmanlı Inıparatorhığu'ndan "Barışçı Sızma" yolu

ile çeşitli ekonomi imtiyazları sağlama yoluna girmiş bulunuyordu.
B u i m t i y a z l a r dostu Avusturya-Macaristan'ın çıkarları i l e çeliş­
m e k şöyle d u r s u n onları tamamlayacak nitelikte i d i . A v u s t u r y a ,
Osmanlı İmparatorluğu'nun komşusu bulunduğu için Osmanlı
İmparatorluğu'nun B a l k a n topraklarında genişleyebilecekti. B u
suretle ve aynı zamanda Doğu Avrupa'yı Slav tehlikesine karşı­
da koruyabilecekti. İtalya'ya gelince üçlü antlaşmada d u r u m u b i r
sığıntı k a b i l i n d e n d i . İngiltere i l e Fransa'dan yüz görmeyince, b u
i t t i f a k a girmişti. Çıkarları A l m a n ve Avusturya çıkarları i l e o r ­
t a k b i r temele dayanmakta i d i .

1904'te U z a k Doğu'da Japonya i l e tutuştuğu savaşı Rusya'nın

kaybetmesi, b u arada Rusya'da Çar'ın istibdadına karşı b i r isya-

R e n o u v i n , P i e r r e : L a Politimıe I n t e r n a t i o n a l e de 1871-1914, F a s . I I I , s. 105.

2IH O S M A N L I TARİHİ I X . /

u m patlak vermesi h u devletin savaş gücünden başka p r e s t i j i m ­

de b i r h a y l i sarsmış bulunduğu için üçlü uzlaşma kümesini güç
d u r u m a düşürmüştür. Almanya'nın desteğine güvenen A v u s t u r ­
ya b u d u r u m d a n faydalanarak Balkanlar'daki d u r u m u n u kuvvet­
lendirmeye kalkmıştı. 1907'de Viyana'da B a k a n l a r Kurulu'ııda
Bosna ve H e r s e k ' i n d u r u m u gözden geçirilerek u y g u n b i r fırsat­
tan Avusturya-Macaristan imparatorluğu'na katılması ilke olarak
k a b u l edilmişti. Beklenen fırsat, Osmanlı împaratorluğu'nda i k i n ­
ci Meşrutiyet'in duyurulması ile umulduğundan da daha çabuk or­
taya çıkmış oldu.

... Meşrutiyet'in duyurulması yolunda, önceden gö-

Bosııa v e H e r s e k ' i n . . . . .
rüldüğü gibi Osmanlılar i l k i n b i r özgürlük sar-
A y n İması "
hoşluğuna kapılmışlardı. B u gürültüler arasında
Osmanlı devlet adamları dış siyaset ile uğraşmayı b i r tarafa bı­
rakmışlardı. Bosna ve Hersek de b u arada u n u t u l u p gitmişti, i t ­
t i h a t ve T e r a k k i ' n i n programında zaten Bosna ve Hersek i l e i l g i l i
Özel b i r görüş y o k t u . Sait H a l i m Paşa Kabinesi ile o n u izleyen
K a m i l Paşa hükümetleri de Bosna ve Hersek hakkında herhangi
b i r davranış b e l i r t m e k gereğini duymamışlardı. Ne var k i , me­
bus seçimlerine girişilmek üzere bulunulduğu b i r sırada b i r İs­
tanbul gazetesi Bosna ve Herseklilerin de mebus seçmelerine katıl­
maları gerektiği düşüncesini ortaya attı. Böylece unutulmuş olan
veya b i l i n m e z l i k t e n gelen b u sorun yüz üstüne çıkmış o l d u . V i ­
yana basım Ağustos 1908 sonlarından i t i b a r e n Avusturya'nın Bos­
na ve Hersek'i i l h a k etmeye hazudandığı üzerine haberler vermeye
başladılar. İstanbul gazeteleri tarafından b u h a b e r l e r i n aktarıl­
ması üzerine Sadrazam K a m i l Paşa 1 Eylül'de yayımlanan b i r de­
mecinde " A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n Hükümeti'nin dünya barışını
b o z m a k suretiyle uygarlık alemine karşı büyük b i r s o r u m l u l u k
yüklenmek hareketinde bulunmayacağına e m i n i z " diyordu. 2 7 1

, E k i m ' d e Avusturya-Macaristan împaratoru F r a n -

B o s u a ve H e r s e k m
s,, , cois Joseph Bosna ve Hersek'in Avusturya toprak-
lllıakt •* 1

larına i l h a k edildiğini i l a n e t t i , Avusturya

Hükümeti b u olayı Osmanlı Hükümeti'ne b i r nota vererek şöyle
açıklamıştır:
" » Tanın, 1 Eylül 1908.
 \
'MEŞRUTİYET D E V R İ N D E BÖLGESEL DAĞILMA 219

i|yıiBLU'rya Hükümeti B e r l i n Antlaşması ile yönetimi kendi­

sine b-ra kılmış olan Bosna ve Hersek'e, Osmanlı Devleti'nin de
çıkarına uygun olarak yönelmiştir*. B u memleketlerde düzen sağ­
lamış, ijcform. yapmış ve halkı memnun etmiştir. Böylece Osmanlı
İm para torluğu'na karşı çıkabilecek tehlikeleri de önlemiştir. Avus­
turya Hükümeti Bosna ve Hersek halkına b i r Meşrutiyet idare­
si nin getirebileceği hakları da sağlamayı kararlaştırmıştır.
Avusturya Hükümeti kendi topraklarına Bosna ve Hersek'i kat­
makla beraber Osmanlı Devleti hakkındaki iyi niyetlerinin b i r
kanıtı olarak 1879 Anlaşması ile asker bulundurmakta olduğu
Yeni P a z a r Sancağı'ndan askerini çekmeyi de uygun bulmuştur".

, „ , . B u notanın verilmesinden bir gün sonra Bulga-

Ot) manii .Hu k i m i e h mıı ° 0

„ ristan bağımsızlığını duyurdu. Aynı zamanda G i -

Duvramşı o o J J

rit Adası'nru Yunanistan'la birleşmesi sorunu da

meydana geldi. B u suretle Avusturya, Bulgaristan ve Yunanis­
tan Osmanlı Devleti karşısında birleşmiş bulunuyordu.
K a m i l Paşa Hükümeti çok güç durumda kalmıştı. Avustur­
ya'nın başlattığı hareketin temeli hak ve hukuk değil kaba kuv­
vet i d i . Nitekim Avusturya Elçisi, Türk gazetecilerinin; hangi hak
ve yetkiye dayanılarak Bosna ve Hersek'in Avusturya toprakları­
na katılmış olduğu sorusuna "Haklıyız, çünkü kuvvetliyiz" ya­
nıtım vermek suretiyle kuvvetin hakka üstünlüğünü belirtmişti . 272

Avusturya'nın kendisini kuvvetli duymasına karşılık Osmanlı Hü­

kümeti de kendisini zayıf duymakta idi. K a m i l Paşa, daha Avus­
turya'nın Bosna ve Hersek ile ilgili niyetlerinden şüphelenmeye
başladığı sırada, Ağustos ayında, Osmanlı ordu ve donanması­
nın d u r u m u üzerine, alakalı makamlardan şu bilgileri almıştı:
M e r k e z i istanbul olan l'iııci Ordunun mevcudu 34.000, Mer­
kezi E d i r n e ' d e bulunan 2'nci Ordunun mevcudu 39.000 idi. Se­
l a n i k , Kosova ve dolaylarındaki birliklerin toplamı 40.000 idi.
Yunanistan sınırında da ancak 7.000 kişilik bir kuvvet bulunmak­
ta i d i . Böylece, yukarıda sözü geçen olayların meydana geldiği
yerlerde kuvvetlerin toplamı ancak 87.000 kişi kadardı
Osmanlı donanmasına gelince, birkaç kurvazör ile ufak torpido

3
" İ n a l , M a h m u t K e m a l : A . g . e . , C . I X , s. 1 3 9 8 .
220 O S M A N L İ TARİHİ I X .

ve ganbollardan i b a r e t t i . Kaldı k i , bunların da yarısı kadarı ha­

reket yeterfeğinden yoksun i d i . 2 7 3

K a m i l Paşa, Avusturya notasının alınması üzerine işi Nazır­

l a r Heyeti'ne g e t i r d i . Evinde nazırların cemaatle akşam namazı
kılmalarından ve mükemmel b i r i f t a r d a n sonra görüşmelere
geçildi.
" S a d r a z a m d i l i n i n elverdiği ölçüde kısa b i r giriş i l e mesele­
y i açıkladıktan sonra, cebinden b i r kağıt çıkararak o k u d u . Sır­
bistan i l e Özel o l a r a k yazışmaya girişerek i t t i f a k önerdiğini,
Sırbistan'ın da b u n u m e m n u n l u k l a karşıladığı anlamı çıkmakta
i d i . Diğer cebinden b i r kağıt daha çıkararak Romanya Hüküme­
t i ile yapılan yazışma sonucunu anlattı. Avusturya'ya v u r g u n olan
Romanya Osmanlılarla anlaşmaya yanaşmıyordu. Öbür cebinden
çıkardığı kağıt da Yunanistan i l e yapmış olduğu yazışma üzerine
i d i ve Yunanistan'ın r e d i l e k a b u l arasında sallantıda b u l u n d u ­
ğunu anlatıyordu. B u n u n üzerine Sadrazam, H a r b i y e Nazırı A l i
Rıza Paşa'ya seslenerek a s k e r l e r i m i z i n savaş edecek güçte o l u p
olmadığım sordu. A l i Rıza Paşa " A s k e r i m i z i n ayağına giydire­
cek çarığımız, b i l e y o k " diye cevap v e r d i . K a m i l Paşa " N e yapa­
lım, eski seraskerler servet yığmaktan başka b i r şey düşünmemiş"
diyerek toplantıda b u l u n a n l a r l a görüşmeye başladı. Görüşmele­
r i n sonunda ortaya çıkan d u r u m u n siyaset y o l u i l e çözülmesi ça­
resine bakılmasına k a r a r v e r i l d i . Sonra da b u konuda elçilere ve­
r i l e c e k protesto notasının yazılmasına g e ç i l d i . 274

„ „ „, „ , . , Bosna ve H e r s e k ' i n Avusturya Imparatorluğu'na

B u y u k Devletlerin J
* °
„ katılması i l g i l i devletlerin kamuoyunda şiddet-
Davranışı o J

l i t e p k i l e r yarattı. Sırplarda ve Osmanlılarda b u

t e p k i farklı nedenlere dayanmakta i d i . Bosna ve Hersek, Sırp s i ­
yasal edebiyatında büyük değer kazanmış b u l u n u y o r d u . Coğraf­
yacılar, tarihçiler ve edebiyatçılar b u eyaleti Sırplar için doğal
b i r h a k o l a r a k görüyorlardı. Dolayısıyla Avusturya'ya katılma­
sına karşıt idiler. Rusya i l e diğer Slav memleketleride ırk ve mez­
h e p birliği yönlerinden onları desteklemekte i d i l e r . B u d u r u m
2 7 3
B a y u r , H i l m i K a m i l : A . g . e . , s. 2 5 8 .
2 7 4
Türkgeldi, A l i F u a t : A . g . e . , s. 14.
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E BÖLGESEL DAĞILMA 221

karşısında Sırbistan ve Rusya bükü m e t l e r i B a l k a n l a r ' d a bozu­

l a n dengenin tekrar kurulması için " t a v i z a t " istemeye başlamış­
lardı. Gerçekte de bozulmuş b i r denge y o k t u . Avusturya zaten
Bosna-Hersek'e ordusu ile yönetimi i l e yerleşmiş b u l u n u y o r d u .
O l u p biten çeşitli nedenlerle v e r i l m e k t e n çekinilmiş olan b i r ola­
yın adını koymaktan i b a r e t t i . B u n d a n ötürüdür k i devletlerin s i ­
yaset çevreleri, söz konusu olaydan kuşkuya kapılmadılar, bununla
beraber b u olay vosilesi i l e Osmanlı Imparatorluğu'ndan b i r çı­
k a r sağlamak ümidi i l e onunla alakalandılar.

Osmanlı Hükümeti'nin konferans t e k l i f i n i Rusya, Boğazlar so­

r u n u n d a incelenmesi koşulu i l e k a b u l e t t i . Rusya'nın b u k o n u
i l e i l g i l i t e k l i f i şöyle i d i : Eğer Osmanlı Hükümeti Boğazları Rus
savaş gemilerine açarsa, Rus D e v l e t i de Osmanlı Devleti'ne y a r ­
dımda bulunacağı g i b i kapitülasyonların ve Düyun-i U m u m i y y e
idaresinin kaldırılmasına da yardım edecek, batta alacağı b u l u n ­
duğu savaş tazminatından vazgeçecektir, ingiltere genel olarak ant­
laşmaların tek taraflı değiştirilmesine karşıt olduğu için konfe­
rans f i k r i n e t a r a f t a r olmakla beraber Boğazlar s o r u n u n u n
görüşülmesinden yana değildi. Fransa b u sıralarda, A v r u p a po­
litikasında A l m a n düşmanlığı gütmekte olduğu için hareket t a r ­
zını dostları olan i n g i l t e r e ile Rusya'ya bağlamış b u l u n u y o r d u .
B u bakımdan b u ü ç devlet konferans toplanmasını k a b u l etmek­
le beraber b u konuda direnmeye de fazla i s t e k l i görülmüyorlar­
dı. Almanya'nın davranışı ise oldukça kaypak i d i . Abdülhamit'in
istibdad devrinde Osmanlı Devleti'ni kendisine bağlamak için b ü ­
yük gayret sarfetmişti. Meşrutiyet'in duyurulmasından sonra onu
k e n d i yanında t u t m a k ve i n g i l t e r e ' n i n Türkler için k o r u y u c u b i r
devlet d u r u m u n d a görünmesine engel o l m a k y o l u n u izlemekte
i d i . A l m a n i m p a r a t o r u I I . Giyom (Wilhelm) Meşrutiyet'in d u y u ­
rulmasını b i r u c u i l e Almanya'ya bağlamaktan bile geri kalmı­
yordu. B u hareketin h a l k veya Paris'teki Genç Türkler tarafından
değil Almanya'da öğrenim görmüş ve o r d u n u n başında b u l u n a n
subaylarca meydana getirilmiş olduğunu öne sürmüştü. Ne var
k i , Almanya Avusturya'nın dostu i d i . Ve o n u bütün gücü i l e h e r
hususta desteklemekte i d i . Osmanlı imparatorluğu i l e A v u s t u r ­
ya arasında çıkan b i r anlaşmazlıkta da Avusturya'nın yanında
222 O S M A N L I TARİHİ I X .

bulunması n o r m a l d i . Avusturya konferans t e k l i f i n d e n yana çık­

mayınca Almanya da onu destekler b i r d u r u m takındı. /
Böyle b i r d u r u m d a büyük d e v l e t l e r i n aracılığı i l e Bosna ve
H e r s e k ' i n Osmanlı imparatorluğu'na geri verilmesi veya ^vustür-
ya'ya i l h a k edilmesinden önceki d u r u m u n a getirilmesi artık söz
konusu olamazdı. Konferanstan da olumlu b i r sonuç alınamayacağı
kısa zamanda anlaşılmıştı. H a t t a konferans Osmanlılar İçin ç o k
kötü sonuçlar b i l e v e r e b i l i r d i . B e r l i n Kongresi'nde olduğu g i b i
konferansa katılan devletler Osmanlı çıkarlarını b i r tarafa bıra­
k a r a k k e n d i çıkarlarını yeni t o p r a k kazançları ve imtiyazlar el­
de etmekle sağlamaya girişebilirlerdi. K a m i l Paşa Hükümeti b u
i h t i m a l l e r i göz Önünde t u t a r a k , konferans f i k r i n i b i r tarafa bı­
rakıp, Avusturya'nın isteği üzerine i k i l i görüşmelerle sorunu çöz­
m e k yoluna girmeye yanaştı. Fakat b u görüşmeleri zorlaştıracak
b i r olay da b u sırada sürüp gitmekte i d i .

Bosna H e r s e k ' i n Avusturya topraklarına k a -

v e

A v u s t u r y a Mallarına *
„ , tılması karşısında Osmanlı Hükümeti düşkünlük
Boykot x
. *
gösterirken Osmanlı halkı i m p a r a t o r l u k t a r i h i n ­
de örneği görülmemiş b i r direnme gösterdi. Avusturya'dan i m p a ­
ratorluğa g i r e n mallara karşı memleket ölçüsünde b i r boykot
kampanyası açıldı. Basında çıkan yazıların b u kampanyada bü­
yük etkisi görüldü. T a n i n Gazetesi b i r baş yazısında halka şöyle
seslenmekte i d i :
" A v u s t u r y a malları almayınız, Avusturya'dan ne gelirse k u ­
maş, elbise, m e n d i l , f a n i l a , çorap hiçbirine b i r Osmanlı parası
vermeyiniz, Avusturya şekeri yemeyelim, zira a c ı d ı r " . îlkin îs- 275

t a n b u l , Selanik, î z m i r ve Suriye s a h i l l e r i n d e k i Osmanlı l i m a n ­

larında başlayan boykot, soma memleket içerlerine yayıldı. îttihat
ve T e r a k k i P a r t i s i , siyasal klüpler, esnaf örgütleri elele vererek,
Türkiye'nin yapmış olduğu devrime karşı, uygar memleketlerden
sempati b e k l e r k e n , Avusturya'dan gelen haksızlığa karşı Avus­
t u r y a mallarını satın almamaya çağırdılar. Kentlerde büyük m i ­
t i n g l e r yapıldı. Türk, R u m , E r m e n i ve Y a h u d i sözcüler ateşli
demeçlerle halka seslendiler. Heyecan o yüksekliğe kadardı k i ,

H a f t a d a b i r 6 0 vagon şeker gelmekteydi: T a n i n , 8 E k i m 1908.

 M EŞK UTİ Y E T D E V K İ N D E B ÖLG E S E L DAĞ I L M A 223

halklAvusturya mamulü f e s l e r i n i , b u başlığın taşımakta olduğu

moral^ değere önem vermeyerek, başlarından çıkarıp yırtarak yer­
lere fırlattı. Avusturya mağazaları müşterisiz kaldı. L i m a n l a r a
gelen J^vusturya vapurlarını mavnacılar boşaltmaktan vazgeçti­
ler. Gümrükte gelmiş olan Avusturya mallarını hamallar taşımaz
oldular^ Avusturya postahanelerine de kimse uğramaz o l d u .
Avusturya boykot h a r e k e t i n i , i l k i n geçici b i r d u y g u n u n işa­
r e t i saydığı için aldırış etmemişti. Fakat b u h a r e k e t i n zamanla
geliştiğini görünce kuşkulanmaya başladı. Avusturya sanayicile­
r i , tüccarları ve daha başka iş adamları feryatlar koparmaya baş­
ladılar. Şaşkına dönen Avusturya Hükümeti, Osmanlı Hükümeti'-
n i ürkütmeye girişti. Boykota son verilmezse istanbul'dan elçisini
çekeceğinden, siyasal ilişkilerini keseceğinden söz açıyordu. B u d u ­
r u m Almanya'mn aracılığı ile yatıştı. B e r l i n Hükümeti Osmanlı
D e v l e t i ' n i n uzlaşma devletleri peşine katılmasından kuşkulandı­
ğı için araya girerek i k i tarafın barışçı yollarla b i r anlaşmaya var­
malarına zemin hazırladı.

Görüşmelere i s t a n b u l ' d a başlandı. K a m i l Paşa

0(tmanlı-Avu8turya B o e Hersek üzerinde Avusturya egemenli-
s n a V

Görtişnıcleri . i ı*w • i ı
. , gını tanımanın gerçekliğine inanmış b u l u n u y o r -
d u . Avusturya da buna karşılık Osmanlılara bazı
çıkarlar sağlamayı k a b u l etmekte i d i . Görüşmeler b u çıkarlar ko­
nusunda toplandı. Avusturya Yeni Pazar Sancağı'ndan askerim
çekmeyi, Bosna ve Hersek'teki devlet ve vakıf malları için 2,5 m i l ­
yon l i r a ödemeyi ve Bosna-Hersek Müslümanlarının Osmanlı Pa­
dişahım halife tammalarım uygun gördüğünü b i l d i r d i . K a m i l Paşa
bunlara ek olarak kapitülasyonların kaldırılmasının gümrük res­
m i n i n artırılmasının ve yabancı postalarının kapatılmasının da
k a b u l edilmesini istedi. Ne var k i , b u istekler Bosna ve Hersek
konusu i l e i l g i l i bulunmadığı g i b i Avusturya'dan başka A v r u p a
büyük devletlerini de ilgilendiriyordu. K a b u l edilmelerine olanak
y o k t u . K a b u l edilmeyen b i r istek te Yeni Pazar Sancağı ile i l g i l i
d i r . Sadrazam K a m i l Paşa'nın özel dış siyaset uzmanı Bosna M e ­
busu ismail Kemal, Avusturya'nın ^!eni Pazar Sancağı için Osmanlı
Devleti'ne garanti vermesini ve b u garantinin Paris ve B e r l i n A n t ­
laşmalarını imzalamış olan devletlerce onaylanmasını öne sür-
224 OSMANLI TAHİHİ I X . ^

m üş tür. Hiçbir resmi sıfatı ve y e t k i s i olmadığı halde İsmail, b u

k o n u d a İstanbul.Maki A l m a n ve Avusturya Elçileri i l e görüşmüş
ve dediğine göre muvaffa kati arını da sağlamıştır. B u suretle ke­
sin b i r antlaşmaya varılacağı sırada K a m i l Paşa, b u n u n imza­
lanmasını nedense kabinesinde b i r değişiklik yapılması ile i l g i l i
görerek ertelemiştir . Fakat kabine değişikliğini b i r hükümet
276

darbesi suretinde yapmaya kalkıştığı için Mebuslar M e c l i s i ta­

rafından devrilmiştir.

K a m i l Paşa'dan sonra Sadrazamlığa geçen Hüseyin H i l m i Pa­

şa zamanında Avusturya i l e görüşmelere yeniden girişilerek a n ­
laşma, Yeni Pazar Sancağı üzerine b i r garanti almaksızın,
imzalanmıştır. İsmail Kemal antlaşmayı, Mebuslar Meclisi'nin giz­
l i b i r toplantısında eleştirmiş ve garanti üzerinde direnmiş fakat
o l u m l u b i r sonuç elde edememiştir. Meclis tarafından k a b u l edi­
len antlaşma H Nisan'da Padişah'ın onayına sunulmuş ve b i r gün
sonra da 31 M a r t ayaklanması p a t l a k vermiştir.

İsmail K e m a l ' i n b u ayaklanmada başlıca hazırlayıcı rolü oy­

namış olduğu kesin b i r gerçektir. Avusturya i l e imzalanan p r o ­
tokolün ayaklanma i l e i l g i s i n i n bulunmasıda i h t i m a l içindedir.
Z i r a İsmail K e m a l , K a m i l Paşa g i b i aşırı İngiliz taraftarı i d i . Sö­
zü edilen garanti üzerinde direnmesi, İngiltere'nin Bosna ve H e r ­
sek sorununu devletler arası b i r sorun d u r u m u n a g e t i r i p İttihat
ve Terakki P a r t i s i ' n i güçlükler karşısında bırakmak ve yıpratmak­
tı. Gerçekte de garanti i l k e s i n i n Osmanlı Devleti için b i r siyasal
ve moral değeri kalmamıştı. Çünkü Paris Antlaşması'nda Osmanlı
topraklarının, toprak bütünlüğü garanti edilmiş olduğu halde Ber­
l i n Konferansı 'nda Osmanlı toprakları garantör devletler arasııİK^
da paylaşılmıştı. Kaldı k i , A v u s t u r y a , k e n d i l e r i n d e n garanti
istenecek devletler tarafından imzalanmış b i r antlaşmanın açık
hükümlerini çiğneyerek Bosna ve Hersek'i kendi topraklarına kat­
mış b u l u n u y o r d u . Ortada böyle b i r olay d u r u p d u r u r k e n aynı
devletin Yeni Pazar Sancağı için garanti vermiş olmasının ne de­
ğeri o l a b i l i r d i ? . Üstelikte böyle b i r garanti işlemi büyük devlet­
l e r i n onayı i l e tamamlanmış olacaktı. B u ise, yukarıda zararları

6
S o m m e r v i l l c , S t r o y : A . g . e . , s. B 2 6 .
 MEŞ KUTİYE'f D E V R İ N D E B ÖLG E S E L DAĞ ILRİA 225

belirtilmiş olan b i r devletler arası konferansın toplanmasını ge­

r e k l i kılmakta i d i . Osmanlı Hükümeti b u suretle Avusturya i l e ,
Bosna ve Hersek sorununu çözdüğü sırada Bulgaristan Hükümeti
ile def 1>
ağmışızlık p r o b l e m i üzerine görüşmeler yapmakta i d i .
2 . BULGARİSTAN'IN BAĞIMSIZLIĞINI D U Y U R M A S I

İkinci Meşrutiyet'in duyurulması şuralarında B u l -

1908'de BuJgarislan . A t i - 1 , 1 1
garıstan Usmanü İmparatorluğu na bağb yarı ba­
ğımsız b i r P r e n s l i k i d i . Bulgaristan P r e n s i , Doğu R u m e l i
vilayetininde Padişah tarafından atanan Genel Valisi i d i . Gerçekte
b u vilayette, B u l g a r i s t a n i l e b i r bütün i d i . B u l g a r i s t a n 1908 yı­
lında aşağı yukarı 3.300.000 nüfusa s a h i p t i . B u n u n 700.000 k a ­
darı Türk'tü. B e r l i n Antlaşması'ndan b u yana B u l g a r i s t a n eko­
n o m i ve siyaset gücünü artırmış A v r u p a büyük devletleri yanın­
da p a r l a k geleceğe aday b i r devlet olarak k a b u l edilmişti.
Bulgarlar Yeşilköy (Ayastafanos) Antlaşması'nda saptamnış ve
B e r l i n Antlaşması ile gerçekleştirilmekten alıkonulmuş olan Bü­
yük B u l g a r i s t a n ülküsüne bağlı kalmışlardı. B u amaca ulaşmak
için Osmanlı İmparatorluğu'nun güçsüzlüğünden ve yabancıla­
rın yapacakları yardımlardan faydalanmayı düşünüyorlardı.
1902'de önemli b i r B u l g a r topluluğunun bulunduğu M a k e d o n ­
ya'da, K o m i t e c i l i k çabalarına girişmek suretiyle b u vilayeti k a ­
zanmak yoluna girmişlerdi. 1903 yılında Rusya ve Avusturya
Makedonya'da yönetim, adliye ve j a n d a r m a konularında ıslahat
yapılmasının sağlanması için Osmanlı Hükünıeti'ne baskı yapmak
üzere anlaştılar. B i r müddet sonra, i n g i l t e r e ' n i n k e n d i l e r i n e k a ­
tılması ile b u ıslahatı b i r özerklik sistemine getirmek yoluna sap­
tılar. Rusya'nın uzak doğuda Japonya'ya karşı giriştiği savaşta ağır
yenilgiye uğraması, Rusya'da iç isyan çıkması (1904-1908) ve n i ­
hayet Osmanlı împaratorluğu'nda İkinci Meşrutiyet'in d u y u r u l ­
ması üç büyük Avrupa devletinin Makedonya'nm özerkliği ile i l g i l i
anlaşmalarında b i r çözülme meydana g e t i r d i .
i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulması, önceden belir-
İkinci Meşruiiyet'in ti\^{ g i b i , Makedonya'da hazırlanmıştı. B u ha-
ve^^uigarlluıı raket, büyük b i r Türk çoğunluğunun bulunduğu
Makedonya'nın Osmanlı imparatorluğu'ndan ay-
Osmanlı Tarihi IX, 15
226 O S M A N L I T A K I III I X .

rı İmam asını da amaç t u t m a k t a i d i . Meşrutiyetle cins ve mezhep

farkı gözefııı eksizin o r t a k b i r vatan kavramı, o r t a k çıkarlar ve
özgürlük noktalarında Osmanlı halkının toplanması isteniyordu.
B u ülkü Kanada ve Birleşik Amerika'nın yapısına benzer! en ye­
ni anlamda b i r Osmanlı M i l l e t i meydana getirmeyi istemekten baş­
ka b i r şey değildi. Böyle b i r ülkünün gerçekleştirilmesi, büyük
devletlerin emperyalist e m e l l e r i i l e olduğu g i b i B a l k a n devletle­
r i n i n milliyetçilik ülküleri ve en ç o k Bulgaristan'ın " B ü y ü k
B u l g a r i s t a n " ülküsü i l e b i r çelişme meydana getirmekte i d i . B u
nedenledir k i , Meşrutiyet r e j i m i n i n Türkiye'de o l u m l u b i r yönde
gelişmesi b u devletlerce istenmemekte, çeşitli e n t r i k a l a r l a başa­
rısızlığa uğraması için çalışılmakta i d i . B u l g a r i s t a n , üstelik M a ­
kedonya k o m i t e c i l e r i n i n silalısızlandırılmasından ve Doğu R u ­
m e l i vilayeti halkının Osmanlı Mebuslar M e c l i s i ' n e mebus gön­
dermeye davet edilmesinden kuşkulanmakta i d i . D e n e b i l i r k i
Meşrutiyet'in duyurulması karşısında Bulgaristan'ın Osmanlı
D e v l e t i ' n e karşı davranışından Avusturya'nın davranışını andı­
r a n hususlarda r o l oynanan etkenler vardı. B u nedenle i k i dev­
l e t i n b i r b i r l e r i n e yakınlaşması ve Osmanlılara karşı o r t a k b i r
hareket hattı i z l e m e l e r i kolaylaşmıştı.

c l f Ol Avusturya'nın k e n d i s i n i destekleyeceğine güve­

n e n B u l g a r i s t a n , bağımsızlığını d u y u r m a k için
K a m i l Paşa Hükümeti'nin sebep olduğu basit b i r p r o t o k o l ola­
yından faydalanmak yoluna girdi. 13 Eylül'de Hariciye Nazırı Tev­
f i k Paşa i s t a n b u l ' d a k i yabancı elçilere verdiği b i r ziyafete B u l ­
garistan'ı temsil etmekte olan K a p u Kethüdası Geslıof'u davet et­
memek gafletinde b u l u n d u . Meşrutiyet'ten Önce b u gibi ziyafetle­
r e Bulgar temsilcisi de çağrıldığı halde, b u defa çağrılmamış olma­
sının nedenini öğrenmek isteyen Geshof'a Sadrazam K a m i l Pa­
şa'nın vermiş olduğu cevap şöyledir:

" E v e t siz davet edilmeyeceksiniz. Sebebini pekala t a h m i n

edebilirsiniz. Bulgaristan Türkiye'ye bağlı b i r eyalettir. H a l b u ­
ki, ziyafet yabancı elçiler şerefine v e r i l i y o r " . 2 7 7

1 7 7
İnal, M a h m u t K e m a l : A . g . e . , C . I X , s. 1 3 9 4 .
 \

M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E B Ö L G E S E L DAÖILMA 227

, . . . . . Kwe s i-ıl m e s •
iilişkilerin i
K a m i l Paşa'mn böyle b i r d i l kullanmış•* olması,
.
ziyafete davet edilecek elçilerin listesinin i s t a n ­
b u l ' d a k i en kıdemli b u l u n a n Avusturya Elçisi Pavlanici tarafın­
dan düzenlenmiş obnası ile ilgilidir. B u listeye Bulgar temsilcisinin
adı, B u l g a r Prensliği'nin bağımsız olmadığı gerekçesi i l e k o n u l ­
mamıştır. K a m i l Paşa, Avusturya Elçisi ile teşrifat konusunda b i r
tartışmaya girişmektense Bulgar Elçisi'ni gelenek ile yerleşmiş b i r
h a k t a n y o k s u n etmeyi kiyaset gereği saymıştır. Ne var k i Geshof
hükümetten aldığı t a l i m a t gereğince i s t a n b u l ' d a n d e r h a l Bulga­
ristan'a hareket etmiş ve bunun sonucu olarak da İstanbul ile Sofya
arasındaki siyasal ilişkiler kesilmiştir.

........ ,. K a m i l Paşa Geshof'un gitmesinden kuşkuya k a -

OsııiHiıh Hükimıeo'nın ° .
pılmadı. O n u n t e k r a r geleceğine inanmakta i d i .
Davranışı * < o o

Bulgaristan'ın antlaşmalara saygı göstermediği

için büyük devletler yanında itibarını yitirmiş olduğunu sanıyor­
d u . B u n u n l a beraber, b i r iş yapmış görünmek için k l a s i k b i r t a ­
kım siyasal teşebbüslere girişti. Bulgaristan'ın bağımsızlığını
duyurması halinde Osmanlı elçilerinden Sırbistan, Yunanistan
ve Romanya'nın davranışlarının ne olacağını b i l d i r m e l e r i n i iste­
d i . B i r yandan da Sofya'daki Osmanlı K o m i s e r i aracılığı i l e B u l ­
garistan Iîükümeti'ııe Geshof olayım açıklamaya koyuldu. B u vesile
i l e 23 yıl Önce Sadrazam bulunduğu sırada Doğu R u m e l i olayını
B u l g a r i s t a n çıkarma çözmek için nasıl çalışmış olduğunu hatır­
latmayı da unutmadı . B u t e d b i r l e r i n d e n o l u m l u b i r sonuç çık­
278

mayacağı gün g i b i aşikardı.

Sadrazam K a m i l Paşa'nın tatlı d i l dökerek ç ö -
Şark Demiryolları ümleyeceğiııi sandığı Geshof olayı, 15 Eylül'de
z

r u >u ye trene binmekle Türk-Bulgar münasebetlerini da-

liulgurıstan D

ha karışık hale getirdi: Şöyle k i , Şark D e m i r Yol­

ları Kumpanyası işçileri greve gittiler. Demiryollarının Bulgaris­
tan'dan geçen kısmı için kumpanya Osmanlı Devleti'ne b i r para
ödemekte ve b u suretle hattın Osmanlı D e v l e t i i l e b i r ilgisi
b u l u n m a k t a i d i . Grevden faydalanan B u l g a r i s t a n k e n d i t o p r a k - ,
kırından geçen b u hatta el koyarak askerleri vasıtasıyla işletmeye
2 7 8
B a y ur, Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , s. 2 5 9 .
228 OSMANLİ TARİHİ I X .

başladı. Grev b i t t i k t e n sonra, kumpanyanın birtakım k u s u r l a ­

rını bahaıfe ederek hattın işletmesine devam e t t i . Osmanlı Hü­
kümeti, b u olayı B e r l i n Muahedesi'ni imzalayan devletler nezdinde
protesto e t t i . A v u s t u r y a , A l m a n y a , i n g i l t e r e ve Fransa iş olsun
diye Bulgaristan'a ihtarda bulundular. Sofya Hükümeti demiryol­
larına m i l l e t i n arzusu i l e e l koymuş olduğunu, b u işten vazgeçil­
mesine m i l l e t i n razı olmayacağını b u sebeple, hiçbir hükümetin
k u v v e t k u l l a n m a k sureti i l e hattı m i l l e t elinden almaya teşebbüs
edemeyeceğini b i l d i r d i . B u l g a r i s t a n b u n d a n başka, asker topla­
maya başladı. EylüFün i k i n c i yarısında Bulgaristan'ın gerçek n i ­
y e t l e r i üzerine kamuoyuna b i l g i l e r sızmaya başladı. Osmanlı
basım Bulgaristan'ın bağımsızlığım duyuracağı y o l u n d a k i haber­
l e r i üst perdeden y o r u m l a r l a yayınlamaya başladı. Tanin Gaze­
tesi 20 Eylül t a r i h l i nüshasında şöyle d i y o r d u : "Bulgaristan'ın
bağımsızlığını i l a n edeceği üzerinde ortada dolaşan söylentilere
doğru nazar i l e b a k m a k istemiyoruz. Böyle b i r hareket fahiş h a ­
ta olur. B e r l i n Antlaşması'na saldırganlık o l u r . . "

Aynı gün Sadrazam K a m i l Paşa gazetelere verdiği b i r b i l d i ­

r i d e böyle b i r hareketin yaratacağı t e p k i y i ve gerektireceği k a r ­
şılığı düşünerek, b u n a Bulgaristan'ın hiçbir zaman teşebbüs et­
meyeceğini t e m i n e t t i .
K a m i l Paşa ve Osmanlı k a m u o y u b u i y i m s e r l i k rüyası için­
de avundukları sırada B u l g a r i s t a n P r e n s i ve eşi 23 Eylül'de V i -
yana'da K r a l l a r için uygulanan törenle karşılanmakta i d i . Prens
i l e Avusturya i m p a r a t o r u için i k i tarafın diplomatlarının b u l u n ­
duğu b i r toplantıda, Bosna-Hersek'in Avusturya'ya katılması ve
Bulgaristan'ın bağımsızlığını duyurması meseleleri görüşülerek^
b i r plana bağlandı. B u l g a r Prensi de başında taşıyacağı krallık
tacının ağırlığı i l e memleketine döndü.

Prens Ferdinand 5 Ekim'de Avusturya'nın Bosna-

Bulgaristan'ın H e r s e k ' i topraklarına katmasından b i r gün Ön-
nau^tmesT 1 c e
' Tırııova'da Bulgaristan'ın bağımsızlığını i l a n
ederek Çar Unvanım aldı. Çar b u münasebetle
söylediği n u t u k t a ; Türkiye ve Bulgaristan özgür
ve b i r b i r i n d e n ayrı ve bağımsız yaşayarak d o s t l u k münasebetle­
r i n i takviye edecek şartlara kavuşmuş ve k e n d i l e r i n i memleket-
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E B Ö L G E S E L DAĞILMA 229

l e r i n i n iç h u z u r u n u sağlayacak d u r u m a gelmiş b u l u n u y o r demek

suretile bağımsızlık olayının Türkiye'de yaratacağı tatsız t e p k i y i
h a f i f l e t m e k istemeyi de unutmadı.
B e r l i n Antlaşması'nm açık ve sert b i r biçimde bozulmasının
büyük devlet tarafından protesto edilmesi b e k l e n i r d i . Fakat hiç­
b i r i aldırış etmedi. B u nedenle Osmanlı Hükümeti söz konusu
olayı protesto etmede yâlnız kalmış o l d u (6 E k i m ) . Kaldı k i p r o ­
testo notasının metnide Nasrettin H o c a n i n k a r d a n helva yapması
9

g i b i b i r şeydi. B u n d a antlaşmalarla saptanmış h a k l a r a d o k u n u -

lamayacağı söylenmekte, korunmaları için kuvvete başvurulaca­
ğı sızdırılmakta, ne v a r k i h e m e n arkasından da " B ü y ü k
d e v l e t l e r i n kararı b e k l e n e c e k t i r " denilmekte i d i .

6 E k i m ' d e ise Avusturya, Bosna ve H e r s e k ' i topraklarına k a t ­

tığını duyurduğu için, büyük devletler Osmanlı notasından ç o k ,
b u yeni olayın üzerine d i k k a t l e r i n i çevirdiler. K a m i l Paşa H ü -
kümeti'ne de yeni b i r nota daha yazmak işi düştü. Nota yazıldı,
gönderildi. Olayların b i r konferansta görüşülmesi de önerildi. İn­
giliz H a r i c i y e Nazırı K a m i l Paşa'nın kendisine koşturduğu Os­
manlı Elçisi'ne konferans önerisinde d i r e n i l m e m e s i n i , savaş
olanağının da akıldan çıkarılmasını söyledi. Sözü geçen olaylar
büyük devletler arasında diplomatik damşmalara sebep oldu. Rus­
ya, Fransa ve İngiltere k e n d i l e r i n e önceden haber v e r i l m e k s i z i n
b u olaylar yaratıldığı için surat astılar, hakları da yok değildi.
Çüııkü haberleri olsa i d i , onlar da Osmanlı İmparatorluğu'nun za­
rarına o l a r a k bazı çıkarlar k o p a r m a k y o l u n a gideceklerdi. Şim­
d i ise geç kalmışlardı.

„ ,„ , Osmanlı Hükümeti, ümitsizliğin vermiş olduğu

Osmanlı B u l g a r p • ' ö ö

_ „ , b i r sersemlikle, meydana gelen olaylar karşısmda

Görüşmeleri . \ J J
. . 3
.

bırbıstan i l e b i r anlaşma yapmaya girişti. Hiç

şüphe yok k i , Sırbistan, Bosna-Hersek'in Avusturya tarafmdan alın­
masından ve Bulgaristan'ın i s t i k l a l i n i i l a n etmesinden m e m n u n
değildi. Fakat Bosna ve H e r s e k ' i n t e k r a r Osmanlı İmparatorlu-
ğu'na katılması ve Bulgaristan'ın da krallıktan prensliğe g e t i r i l ­
mesi gibi b i r amaçla Osmanlı Devleti ile işbirliği yapamazdı. Zaten
ne Sırbistan ne de Osmanlı Hükümeti'nin dış p o l i t i k a d a t a m b i r
 OSMANLI TARİHİ I X .

girişme özgürlüğü de y o k t u . B i r i n c i s i Rusya'nın i k i n c i s i de İngil­

tere'nin görüşünü öğrenmeden ve onayını almadan k a r a r verme­
l e r i mümkün değildi. Rusya ise B e l g r a d Hükümeti'ne savaşçı
p o l i t i k a sevdasından vazgeçmesini, İngiltere de İstanbul Hükü-
m e t i ' n e ağır başlı hareket edip B u l ga r i st a n i l e anlaşmasını öğüt­
lemekte i d i . Osmanlı Hükümeti de elinden başka hiçbir şey
gelemeyeceği için İngiltere'nin gösterdiği yolu t u t t u . "Zararın ne­
resinden dönülürse kardır" atasözüne uyarak, Bulgaristan ile gö­
rüşmelere girişti. Osmanlı temsilcileri Bulgar i s t i k l a l i n i tanımak
için b u olay i l e meydana gelmiş olan Türk-Bulgar malî anlaşmaz-
hğının çözülmesini şart koştular. Bulgaristan'ın Düyun-i Umıuniyye
hissesi, Doğu R u m e l i V i l a y e t i ' n i n ödenmemiş vergi kalıntısı, B u l ­
garistan'da k a l a n Osmanlı demiryolları tazminatı ve yine B u l ­
garistan'da kalan vakıf emlak karşılığı olarak 28 m i l y o n Osmanlı
lirası (altın) istediler. B u l g a r l a r ise ancak 4 m i l y o n l i r a verebile­
c e k l e r i n i ifade ettiler. A r a d a k i f a r k büyük olduğu için anlaşma
yapılamadı.

Anlaşmazlık siyasal k a r a k t e r i n i kaybetmiş olduğu için büyük

devletler kolaylıkla aracı rolü oynama olanağı b u l d u l a r , i n g i l t e ­
re, Osmanlı Hükümeti'ne, daha akla yakın ve k a b u l e d e b i l i r b i r
istekte bulunmasını önerdi. A v u s t u r y a , Bulgaristan'ın Rus h i m a ­
yesine kaymasım önlemek maksadıyla, Sofya Hükümeti'ni Osman­
lılar i l e aracısız olursa anlaşma yapmaya yöneltmek için gayret
harcadı. Sonunda, anlaşma zemini Rusya'nın çalışmasıyla b u l u n ­
d u . Bilindiği gibi 1877-78 sonrasına ilişkin olarak, Rusya Osman­
lıların hiçbir zaman altından kalkamayacakları b i r savaş ödentisi
( h a r p tazminatı) elde etmeyi sağlamıştı. B u savaş ödentisinin k r
bölümüne karşılık olarak da K a r s , A r d a h a n ve B a t u m ' u elde et­
mişti. Bulgaristan i l e i l g i l i m a l i anlaşmazlığın çözümü için Rus­
ya geri k a l a n alacağından i n d i r m e yapmayı önerdiğinden
Osmanlı-Bulgar görüşmeleri yeniden başladı.

Görüşmeler 19 Nisan 1909'da b i r antlaşma ile sonuçlandı. B u ­

na göre Rusya, 1909 yılı başından başlamak üzere, savaş alacağı
ödentisinin t a k s i t l e r i n d e n 40 yıl için vazgeçiyordu. B u n u n t u t a ­
rı olan para Bulgarların vermeyi k a b u l e t t i k l e r i m i k t a r i l e b i r -
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E B Ö L G E S E L DAĞILMA 231

l i k t e Osmanlıları gönüllendiriyordu ( t a t m i n ediyordu). Böylece

Osmanlı-Avusturya anlaşmazlığından sonra Osmanlı Bulgar ant­
laşmazlığı da parasal b i r y o l t u t u l a r a k çözümlenmiş o l d u . B u l ­
garistan'ın bağımsızlığının tanınmasıyla Osmanlı imparatorluğu'
ııun A v r u p a topraklarındaki son m u h t a r elayeti de elden çıkmış
oluyordu.

3. G İ R İ T A D A S I ' N I N Y U N A N İ S T A N ' A K A T I L M A S I S O R U N U

i,. .„ . i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulması sırasında G i r i t

i k i n c i Meşrutiyet *
* ., . , ^. . Adası h u k u k bakımından Osmanlı D e v l e t i ' n i n
Arifesinde Girit
egemenliğinde i d i . Fakat b u egemenlik oldukça
karışık b i r görüntü göstermekte i d i . 1867'de adaya verilmiş olan
özerklik h a k ve imtiyazları sonradan çeşitli aşamalardan geçe­
r e k yabancı devletlerin işe karışmaları ile genişletilmişti. B u aşa­
maların sonuncusu 1895'te başlamıştı; G i r i t Rumları b i r
ayaklanma komitesi k u r a r a k G i r i t M i l l i M e c l i s i ' n d e n b i r r e f o r m
tasarısı geçirmişler ve Osmanlı hükümetine sunmuşlardı, i s t a n ­
b u l ' d a k i büyük d e v l e t l e r i n elçilerinin de desteklediği b u tasarı­
ya göre, G i r i t V a l i s i ' n i n Hıristiyan olması, büyük devletlerin u y ­
gun görmesi i l e Padişah tarafından atanması, Bab-ı Âli tarafın­
dan kabul edilmişti. 1907'de vahyi komiser unvanı ile seçmek hakkı
Yunanistan Kralına geçmiş b u l u n u y o r d u . K r a l , Zaymis'i komiser
seçmişti. Fakat adanın gerçek yönetimi y e r l i R u m l a r d a n Venize-
los'un elinde i d i . B u esnada adanın nüfusu 300.000 kadardı. B u ­
nunda onda b i r i kadar Müslümandı. Müslümanlar ve Hıristiyanlar
aynı d i l i konuşmakta ve aynı geleneklere sahip b u l u n m a k t a i d i ­
ler. Müslümanlar genellikle kıyı kentlerinde ve kasabalarında ya­
şamakta ve R u m l a r a göre daha refahlı b i r d u r u m d a bulunmakta
idiler.
Bulgaristan'ın bağımsızlığını duyurması ve
Girit'te Ayaklanma „ , ,. . r i •

Bosna-llersek m Avusturya tararından imparator­

luğuna katılması haberi G i r i t ' e ulaşınca, G i r i t Hıristiyanları K a n -
diye'de toplanarak, G i r i t ' i n Yunanistan'a katıldığını d u y u r d u l a r
(13 E k i m ) . B u n d a n sonra G i r i t M e c l i s i toplanıp, Y u n a n idaresi­
n i n kurulmasına k a d a r adayı yönetmek üzere 6 kişilik b i r yöne-
232 O S M A N L I TARİHİ I X .

tim komitesi k u r d u . Ayaklanma komitesi başkanı Venizelos bu

komitenin de üyeleri arasında idi. Girit Meclisi'nde bundan başka,
özerklik fermanları b i r tarafa bırakılarak Y u n a n Anayasası k a ­
bul edilmiş ve Türk bayrağının yerini Y u n a n bayrağı almıştı. So­
nuç olarak da memurların Yunan Kralı'na bağbbk yemini etmeleri
ilkeside uygulanmıştı.

G i r i t ' i n Osmanlı Imparatorluğu'na bağlılığı gö-

Gıni ile rünürde Doğu Rumeli'nin Bulgaristan'a bağlı-
Doğu R u m e l i
A ın ı ı lığını andırmakta i d i . Doğu Rumeli Osmanlı
Arasında B e n z e r l i k ° ~
hakimiyetinde bulunmasuıa rağmen Padişah, B u l ­
garistan P r e n s i ' n i bu vilayete atamak zorunda idi. Osmanlı ege­
menliğinde bulunan Girit'te ise Padişah buraya Yunanistan Kralı
tarafından atanan bir Yüksek Komiser tanımak zorunda idi. B u n ­
dan başka Doğu Rumeli ile G i r i t ' i n büyük devletler tarafından
onaylanan birer tüzüğü vardı ve ikisi de bunu tek taraflı olarak
kendi iradeleri ile değiştiremezlerdi. Ne var k i Bulgaristan'ın ba­
ğımsızlığının duyurulmasıyla Doğu Rumeli'nin ve tüzüğün Os­
manlı Devleti ile artık bir ilgisi kalmamış oluyordu. Girit halkı
da işte bu örnekten faydalanarak adayı Yunanistan ile birleştir­
meye kalkmıştı. Doğu Rumeli ile G i r i t ' i n Osmanlı Imparatorlu­
ğu' ııdan ayrıhna biçimlerinde göze batan bir ayrımda vardı. Doğu
Rumeli'nin Bulgaristan'a katılması, Bulgar Prensi tarafından ya­
pıldığı halde, Girit'in Yunanistan'a katıldığı Yunan Kralı tara­
fından değil, fakat Osmanlı uyruğu olan adanın R u m halkı
tarafından yapılmıştı.
B u nedenle bu olayın kesinleşmesi Yunanistan tarafından
onaylanmasına bağlı i d i . Yunanistan'da kamuoyu ve hattaShü-
kümet, adanın Yunanistan'a katılmasından yana idiler. Fakat bü­
yük devletlerin ve Özellikle Osmanlı Devleti'nin bu konudaki
tepkisinden çekinmekte idiler. Dolaysıyla i l k i n bir duraklama
devresi geçirildi.

_ , „ Osmanlı kamuoyu, G i r i t ' i n Yunanistan'a katıl-

U a inanlı K a m u -
_ ... mak istenmesi hareketi karşısında Bosna-Hersek
oyunun lepkıaı
ile Bulgaristan olaylarından daha sert bir tepki
gösterdi. Girit, Anadolu için stratejik bakımından Önemli bir yer
kabul ediliyordu. Osmanlı Imparatorluğu'ndan ayrılması Osmanlı
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E BÖLGESEL D A Ğ I L M A 233

h a k i m i y e t i n d e b u l u n a n 12 ada için ve Batı ve A n a d o l u ' n u n bazı

yerlerinde önemli b i r azınlık halinde yaşayan R u m l a r için de b i r
kışkırtma örneği o l a b i l i r d i . Zaten b u sıralarda R u m l a r Bizans
Imparatorluğu'nu yeniden k u r m a y o l u n d a k i hayal v e r i m i tasarı­
l a r için de çalışmakta idiler, i s t a n b u l ' d a k i R u m P a t r i k h a n e s i ' n i n
de b u konuda saman altından su yürüttüğü b i l i n m e k t e i d i . B u ­
nunla beraber, ittihatçılar G i r i t yüzünden Yunanistan'a karşı b i r
savaşa t a r a f t a r değildiler. Böyle b i r savaşın Osmanlı Rumlarını,
hükümete karşı çevirebileceği, Meşrutiyet'in amaç tuttuğu Osmanlı
tebasının kaynaştırılmasına engel olacağı kuşkusundaydılar. B u
n e d e n l e d i r k i savaş yerine i t t i h a t ve T e r a k k i C e m i y e t i ' n i n girişi­
m i i l e h a l k , adanın Yunanistan'la birleşmesine karşı büyük m i ­
tingler yapmaya ve ayrıca Avusturya mallarına karşı yapıldığı gibi,
Yunanistan'dan gelen mallara karşı da boykot silahını k u l l a n m a ­
ya girişti,

„ . K a m i l Paşa Hükümeti'de G i r i t ' i n Yunanistan'a

Osmanlı Hukuıııe- •»
ti'ınıı bırakılmasına karşıt olmakla beraber, b u yüz-
repk.eı Yunanistan'la b i r savaştan yana değildi. K a ­
m i l Paşa, büyük d e v l e t l e r i n adayı Yunanistan'a bırakması için
Osmanlı Hükümeti'ni zorlamaları d u r u m u n d a son çare olarak,
adanın Kıbrıs gibi ingiltere tarafından işgal edilmesini uygun gör­
mekte i d i . i n g i l t e r e hükümetinin böyle b i r t e k l i f i m e m n u n l u k l a
karşılayacağını doğal görüyordu. Fakat b u n u n yürütülmesinde
büyük güçlüklerde çıkabilirdi. Çünkü adanın statüsü dört b ü ­
y ü k devletin garantisi altında i d i . G i r i t b i r Osmanlı veya Y u n a n
meselesi o l m a k t a n çok büyük d e v l e t l e r i n A k d e n i z siyasetlerinin
düğümlendiği b i r p r o b l e m h a l i n e gelmişti. Büyük devletler ada­
nın Yunanistan'a katılmasına t a r a f t a r görünmeyince, Y u n a n K r a -
lı'da b u konuda G i r i t ' t e n gelen teklife kulaklarım tıkadı. 18
Ağustos 1909'da devletler arası b i r b i r l i k adaya çıkarak isyan­
dan önceki d u r u m u k u r d u , b u suretle de adanın Yunanistan'a
katılması girişimi ertelenmiş o l d u .
234 O S M A N L I TARİHİ I X .

I I . AYAKLANMALAR

1. Y E M E N A Y A K L A N M A L A R I

_ , ;, . . Yemen Osmanlı Imparatorluğu'na 1520'de katıl-

Osmanlı i d a r e s i n d e
m i s t i . Halkı öz Araptı. Birtakım şeyhlerin ve
Yemen •* * _
imamların idaresinde b u l u n m a k t a i d i . Osmanlı
D e v l e t i , Yemen'de herhangi b i r yerleştirme (iskan) siyaseti izle­
m e d i . Yönetsel b i r egemenlik k u r u l m a k l a y e t i n i l d i . Yemen b i r
vilayet d u r u m u n a g e t i r i l d i ve i s t a n b u l ' d a n gönderilen b i r vali ta­
rafından yönetilmeye başlandı. Osmanlı yönetimi Yemen'in et­
n i k ve kültürel d u r u m u n d a h e r h a n g i b i r değişiklik meydana
g e t i r m e d i . Yemen Osmanlılar için Müslüman birliğinin t a m a m ­
lanması, Hicaz (Mekke ve Medine)ın güvenliğinin korunması ve
b i r de doğu i l e batı t i c a r e t i arasında Önemli b i r t r a n s i t merkezi
y e r i n i tutması bakımlarından önemli i d i .
Yemen'de, 258 k a d a r k a b i l e n i n bulunması, b u n l a r arasında
sık sık çatışmalar meydana gelmesi ve zaman zaman aralarından
b i r i veya birkaçının Osmanlı idaresine başkaldırması nedeni i l e
tam anlaşma ve devamlı b i r düzen kurulamamıştır. X V I I I ' i n c i yüz­
yılın başlarından i t i b a r e n sivrilen birtakım şeyh ve imamlar mem­
l e k e t i n iç taraflarına h a k i m kesilerek, Osmanlı yönetimini deniz
kıyıları i l e iskelelere doğru itmişlerdi. B u d u r u m d a ve Mısır Va­
l i s i M e h m e t A l i Paşa'nın Padişah'a karşı ayaklanmasından fay­
dalanan i n g i l t e r e , 1838 yılında Kızıldeniz'in kapısı d u r u m u n d a
A d e n ' i Şeyhe her yıl 8700 l i r a v e r m e k karşılığında himayesi a l ­
tına almıştır, i n g i l t e r e b u n d a n sonra Taraz'da ve Yemenlin k o m ­
şusu b u l u n a n M u h a m m a r a ve H a d r a m u t g i b i m e m l e k e t l e r i n
şeyhleri ile ilişki k u r a r a k onları da himayesine a l m a k için çalış­
malara başlamıştır . 1861'de Suriye ve Lübnan ayaklanmaları
279

Osmanlı devlet adamlarının d i k k a t i n i A r a p Yarımadası üzerine

çekmiş ve Yemen'e k u v v e t gönderilerek şeyhler itaat altına alın­
dığı gibi memlekette yeniden yönetim bakımından örgütlenmiştir.
B u n a göre diğer vilayetlerde olduğu g i b i Sancak, K a z a , (Na­
hiye) (ilçe) ve Kariye (Köy) bölüntüsü yürütühnüştür. Vilayet San'a
2 7 9
Bab-ı Âli ( H a r i c i y e N e z a r e t i ) A d e m ve N e v a h i i Tes a M e s e l e l e r i ; M u h a m m a r a M e ­
s e l e s i , Şeyh Sait M e s e l e s i .
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E B Ö L G E S E L DAĞILMA 235

Taraz, Hudeyde ve Assir o l m a k üzere dört sancağa ayrılmıştır.

Bütün b u sancakların kazaları t o p l a m 27, n a h i y e l e r i n toplamı
289, köyleri ise 8158 o l a r a k örgütlendirilmiştir . Ne v a r k i b u 280

yönetim sistemi de ümit edilen sonucu vermemiştir. Sultan A b -

dülaziz ve I I . Abdülhamit d e v i r l e r i n d e Yemen beğenilmeyen ve­
ya t e h l i k e l i görülen m e m u r l a r için sürgün y e r i o l a r a k
kullanılmıştır. Halkın da b u suretle bedevi k a b i l e l e r i , anaforcu
şeyhler ve rüşvetçi m e m u r l a r tarafından sömürülmesi devam
etmişti.

H a l k en ç o k v e r g i adaletsizliğinden ve düzensizlikten şika­

yetçi olmuştur. Vergi toplanması t a m b i r soygunculuk biçiminde
yürütülmüştür. H a l k devlete verdiği vergiden başka imama da ay­
rıca vergi Ödemekteydi. B u yetmiyormuş g i b i ticaret konusunda
başka yerlerde görülmeyen " P a z a r ^vergisi" adlı b i r vergide vardı.
B u n a göre b i r kimse b i r pazarda malını satmak için b u vergiyi
ödemek zorunda i d i . i k i saat ötede bulunan başka b i r pazara gitse,
orada da yeniden aynı v e r g i y i ödüyordu. B u haksızlık ve adalet­
s i z l i k şikayetlerini de ayaklanmalar i z l i y o r d u . Hükümet de r e ­
f o r m t e d b i r l e r i alacak yerde kuvvete başvurarak ayaklanmaları
bastırmak yoluna g i d i y o r d u . Daha ç o k A n a d o l u ' d a n gönderilen
k u v v e t l e r Yemen çöllerinde e r i y o r g i d i y o r d u . O k a d a r k i Yemen
h a l k tiirkülerine kadar geçmişti. Türk anaları ve babalar, b i r daha
dönmeyen çocukları için şu yanık türkü i l e içlerindeki acıyı o r ­
taya koyarlardı:

Adı Yemendir
Gülü Çimendir
Giden Gelmiyor
Aceb N e d e n d i r

. , ,„ i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulması üzerine Osman-

Ikincı Meşrutiyet
„ , , „ lı Mebuslar Meclisi'ne gönderilen Yemen mebus-
Devruode Y e m e n
l a n m e m l e k e t l e r i n i n acıklı d u r u m u n u ortaya
koyarak r e f o r m yapılmasını istediler. Hükümeti denetim altına
almış olan İttihat ve Terakki l i d e r l e r i b u istekler yapılmadan önce
de Yemen'in önemini kavramış bulunuyorlardı, i n g i l i z l e r B a l k a n -
Satnanıeyi Devleti A l i y y e i Osmaniye, s. 7 0 9 .
236 O S M A N L I TARİHİ I X .

hırda Rusların oynamakta olduğu rolü A r a p Yarımadası'nda oy­

namaya başlamışlardı. Yemen'i Makedonya'ya benzetmek için
A r a p Şeyhleri i l e temasta bulunuyorlardı. H a k i m i y e t l e r i altın­
da b u l u n a n Aden'den bunlara silah ve para yardımı yaparak ayak­
lanmaları sağhyorlardı ve bunları sürdürüyorlardı . İran'ı Rusya 281

ile paylaşmış b u l u n a n ingiltere, müttefiki i l e Osmanlı İmparar

torluğu'nu doğudan ve kuzeyden de çember l e m i s t i . B u d u r u m ­
d a n f a y d a l a n a r a k E r m e n i l e r arasında da kışkırtmalarda
b u l u n m a k t a n geri kalmıyordu. İttihatçılar İmparatorluk'ta mey­
dana g e t i r i l m e k istenen b u dört iç cephenin gelişmesini önlemek
amacı i l e i l k i n Yemen işini ele almayı uygun b u l d u l a r .

Herşeyden Önce 1908'de başlamış olan isyam bas-

Ayaklanmalar 1 , _ ı ' T » • ' •! •
tırıp, düzem sağlamak gerekiyordu. B u isyan ıkı
k a b i l e n i n erzak taşıyan b i r asker birliğine saldırması i l e başla­
mıştı. Şeyh İdrisi 60.000 kişinin başında Hüdeyde üzerine yürü­
mekte i d i . Yemen'in hemen h e r tarafı kargaşalık içinde i d i .
Duruma karşı koymak için I . , H . ve I V ' üncü ordular ile Trablusgarp
Tümeni'nden H Tabur asker sevk edilmesi gerekti. İsyancı k a b i ­
leler itaat altına alındı ise de Seyit İdris i l e t a m b i r anlaşmaya
varılamadı. İdris, ailesinin Yemen'in eski b i r k r a l l a r ailesinden
geldiğini idia etmekte i d i . U z u n zaman Hindistan'da bulunmuş
i n g i l i z l e r tarafından himaye edilmişti. 1904'de Yemen'e gelerek
onların yardımı i l e büyük b i r k u v v e t toplamaya Seyitlik vasfı i l e
de şöhret kazanmaya muvaffak olmuştu.
1909'da Yemen'de yeniden ve adeta genel b i r ayaklanma ha­
vası başladı. Seyit İdris k e n d i s i n i M e h d i i l a n etmeye kalkıştığı
g i b i Yemen'in asıl sahibi d u r u m u n d a olan İmam Yahyajia ortalı­
ğı bulaştırmaya k o y u l d u . Osmanlı Hükümeti nihayet geniş b i r r e ­
f o r m tasarısı i l e Yemen s o r u n u n u çözmeyi u y g u n b u l d u . B u n a
göre Yemen i k i yönetim bölgesine ayrıldı. Kıyı bölgesi doğrudan
doğruya hükümetin idaresinde bulunacaktı. Memleketin iç ve dağ­
lık bölgeside İmam Yahya'nın yönetiminde özerk b i r statüye sa­
h i p bulunacaktı. Ayrıca m e m l e k e t i n d u r u m u n u b i l e n l i y a k a t l i
memurların atanması, eğitimin bölgesel şartlara göre düzenlen-

2 9 1
R u b a c h , P a u l : Hatt-ı Saltanat-Bağdat D e m i r y o l u , a. 3 0 .
 MEŞRUTİYET DEVRİNDE BÖLGESEL DAĞILMA 237

mcsi, yönetiminde halkın geleneklerine uygun usullere başvurul­

ması, vergi usulünün ıslahı, y o l , telgraf ve daha b u gibi bayındırlık
t e d b i r l e r i n i n yerine getirilmesi de d i k k a t e alınacaktı. B u tasarı­
sı üzerine îmanı Yalıya i l e girişilen görüşmeler o l u m l u b i r sonuç
vermeden yeni ayaklanmalar başladı.

1910 yılı sonlarında, îmam Yahya Türklere karşı cihad i l a n

edip Hudeyde-San'a y o l u n u k e s t i . B u n u n üzerine îzzet Paşa K o ­
mutasında (Genelkurmay Başkanı) Şubat 1911'de 31'inci piyade
t a b u r u ve 3 makinalı tüfek bölüğü ve 5 batarya t o p u g i b i büyük
b i r kuvvet Yemen'e gönderildi. îzzet Paşa îmam Yahya'ya karşı
b i r başarılar kazandığı sırada, onunla işbirliği yapan M e k k e Şe­
r i f i de Assir'de Seyit îdris'in eline geçen bazı y e r l e r i geri a l d ı , 282

îzzet Paşa'nın başarıları gelişirken îtalya i l e Tarblusgarp Savaşı

başladı. Hükümet b u savaşta A r a p alemine dayanmak z o r u n l u -
ğunda kaldığından Yemen'deki askersel h a r e k e t l e r i sürdürmek­
te faydadan ç o k zarar gördüğü için îzzet Paşa'ya îmanı Yahya ile
b i r anlaşmaya varılması için e m i r v e r d i . Yukarıda sözü edilen
r e f o r m koşulları çerçevesinde îmam Yahya i l e b i r anlaşmaya va­
rılarak Yemen s o r u n u çözümlendi (13 E k i m 1911).

2. A R N A V U T L U K A Y A K L A N M A L A R I

A r n a v u t l u k ' t a ayaklanmalar îkinci Meşrutiyet

Kouıı v e Sınırları - , „ , . , „ .,, „ ., - T , .
d e v r i n d e n oncelerıde görülmüştür. JNe var kı
İkinci Meşrutiyet devrinde 1909 i l e 1912'de meydana gelen A r ­
n a v u t l u k ayaklanması Öncekilere göre şiddet, n i t e l i k ve e t k i ba­
kımından ç o k üstündür. U l u s a l b i r amaçla yapılan b u isyanlar
devletin yapısında büyük sarsıntılar meydana getirmiş ve i l e r i d e
görüleceği g i b i B a l k a n ittifakının hazırlanmasına ve p a t l a k ver­
mesine bile geniş ölçüde e t k i yapmıştır.
A r n a v u t l u k B a l k a n Yarıma dası'nm batısında dır.
Osmanlı yönetiminde b u bölgenin sınırları etnik
b i r esasa göre çizilmiş değildi. Arnavutların çoğunluk olarak b u ­
lundukları y e r l e r i n yakınında azınlık o l a r a k yaşamakta olduğu
yerler de, A r n a v u t l u k olarak sayılmakta i d i . A r n a v u t l a r a A r n a -
2 8 2
B a y u r , H i k m e t : A . g . e . , C . I I , K . I , s. 45.
238 O S M A N L I TARİHİ I X .

vııtluk dışında k i m i bölgelerde de rastlanmakta i d i . M a k e d o n ­

ya'da ve Kuzey Yunanistan'da önemli A r n a v u t toplulukları
bulunmakta i d i . İtalya'nın Adriyatik'e bakan bazı taraflarında sey­
r e k olarak yerleşmiş oldukları görülmektedir. İstanbul'da bile çe­
şitli nedenlerle yerleşmiş az sayıda A r n a v u t l a r a rastlanmakta i d i .

A r n a v u t l u k ve A r n a v u t l a r üzerindeki b i l g i l e r yetersizdir. Ye­

tersiz olduğu içinde R u m e l i ' n i n öz be Öz Türkleri de A n a d o l u ve
i s t a n b u l halkı tarafından genellikle A r n a v u t sayılmıştır. Devlet
hizmetinde yükselmiş R u m e l i Türklerinden birçoğu siyasal ede­
biyatta A r n a v u t olarak gösterilmiştir. Nitekim Kavala Kasabası'nda
doğmuş olan ve ailesi Konya civarına gelip yerleşmiş bulunan M e h ­
met A l i Paşa, b i r kelime Arnavutça bilmediği halde Mısır'daki
ayaklanmasından ötürü A r n a v u t olarak t a r i h l e r e geçmiştir.

Arnavutların kökü üzerine verilmiş olan b i l g i ­

ler çelişkilidir. Kafkasya'nın A b a n i a yani D a ­
ğıstan bölgesinden gelmiş oldukları, Yunanlıların eski ve i l k e l b i r
koluna bağlı bulundukları ve hatta bazı Osmanlı tarihçilerine
göre Arabistan'dan gelmiş b i r kabile olarak k a b u l e d i l d i k l e r i yo­
lunda kayıtlara rastlanmaktadır. Şemseddin Sami Kamus-ül A l a m ' -
ın da Arnavutça'nın Arı d i l l e r d e n olduğunu işaret ettikten sonra,
onların da diğer A r î k a v i m l e r g i b i O r t a Asya'dan gelmiş o l d u k l a ­
rını yazmaktadır. N e r d e n gelmiş olurlarsa olsunlar memleketle­
r i n i n dağlık olması nedeniyle Arnavutlar, e t n i k , sosyal ve kültürel
özelliklerini korumaya muvaffak olmuşlardır. Kega ve Taska a d ­
larını taşıyan i k i ana dala ayrılmış olmakla beraber b u d a l l a r ­
dan her b i r i d e , birtakım k a b i l e l e r i kapsamaktadır. K a b i l e hayatı
onlar için u z u n zaman esas kalmıştır. Kişi k a b i l e n i n gelenekle­
r i n e uygun o l a r a k hareket etmeye ve k a b i l e başkanına tam b i r
saygı göstermeye z o r u n l u d u r . B u derebeylik düzeni ve kabilele­
r i arasındaki kavgalar Arnavutların siyasal b i r b i r l i k meydana
getirmelerine engel olmuştur.

_ , i, . . Arnavutların Osmanlı egemenliğine girmesi uzun

Osmanlı i d a r e s i n d e . o o o
, , sürmüştür, i l k temaslar 1383'te başlamıştır. B u -
Aroavutluk .
n u Osmanlıların A r n a v u t beyleri arasındaki a n ­
laşmazlık ve çatışmalara karışma olayları izlemiştir (1383).
Yıldırım Beyazıt 1394 ile 1396 yıllarında İşkodra'dan başka O r t a
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E BÖLGESEL D A Ğ I L M A 239

ve Güney A r n a v u t l u k ' u n önemli kısımlarını almaya muvaffak o l ­

muş ise de A r n a v u t l u k f e t i h l e r i n i n tamamlanması ancak 1467'de
mümkün olmuştur . 283

Arnavutların Osmanlı egemenliği altına g i r m e l e r i , sosyal h a ­

yatlarında büyük b i r değişiklik yapmamıştır. A r n a v u t beyleri­
ne, sahibi bulundukları h a k ve imtiyazlarından b i r kısmının
bırakılması bunların ve kendilerine bağlı Arnavutların dörtte üçü
kadarının Müslüman olmasını kolaylaştırmıştır. Hıristiyan d i n i ­
ne bağlı kalmakta direnen A r n a v u t l a r d a n ise b i r bölümü O r t o ­
doks diğer bolümü de K a t o l i k mezhebinde bulunmaya devam
etmiştir.

Müslümanlık Arnavutların ulusal b e n l i k l e r i n i eritememiştir.

H a t t a Müslümanlık yolu ile gelmesi n o r m a l sayılabilecek k i m i
adetler A r n a v u t l u k ' t a yayılamamıştır. Arnavutların bölgeci t u ­
tuculuğu k u v v e t l i olduğundan, d i n b u ulusal tutuculuğu örten
düzeysel ve hafif b i r örtü niteliğinde kalmıştır. Böyle olduğu içinde
aynı kabileden olan Müslüman A r n a v u t l a r l a Hıristiyan A r n a v u t ­
l a r arasında, Türklerde Şiilerle Sünniler arasında görülen deve
k i n i cinsinden b i r düşmanlık görülmemiştir. N i t e k i m Abdülaziz
devrinde Işkodra ve dolaylarını gezmiş olan Cevdet Paşa, Malisya
Kabilesi'nden olan Müslüman A r n a v u t l a r l a K a t o l i k Arnavutları
arasında ç o k sıkı b i r dayanışmanın mevcut bulunduğunu görmüş­
tür. Bunların b i r b i r l e r i ile selamlaştıklarını, aileleri arasında kaç
göç bulunmadığını b i r b i r l e r i n d e n kız alıp v e r d i k l e r i n i , b i r d e n
fazla kadm alan K a t o l i k l e r i n imamlara nikah kıyohrdıklarııu hatta
aynı bayrak altında savaşa Müslümanlarla b i r l i k t e katılıp ölen
K a t o i i k l e r e , şehit Müslümanlara gösterilen saygının gösterildiği­
n i anlatır . 284

Aynı kabileye bağlı Müslüman ve Hıristiyan A r n a v u t l a r ara­

sındaki b u yakınlık, Osmanlı devlet adamlarında şaşkınlık yarat­
mıştır. A r n a v u t l a r arasında yaşayan Türk halka göre ise,
A r n a v u t l a r ne Müslüman ne de Hıristiyan idiler. Ne oldukları
soruldukça karşılık vermeyip aynı sözü tekrarlamakla yetinmekte

1 8 3
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı T a r i h i , C . I , s. 210-211.
2 8 4
Cevdet Paga: T e z a k i r , s. 183, 2 0 6 .
 O S M A N L I TARİHÎ I X

idiler. Y i n e Cevdet Paşa'nın anlattığına göre hükümet A r n a v u t

Müslümanları daha esaslı o l a r a k Müslümanlaştırmak için sün-
netsiz olanları kısa b i r zaman içinde sünnet ettirmeye kalkınca,
sünnet edilen 5000 kişiden 30'dan fazlasının 100 yaşını geçmiş
olduğu Öğrenilince yaşlılar sünnet olmaktan istisna edilmiş, da­
ha sonrada sünnet i l e Müslümanlığı k u v v e t l e n d i r m e işinden
vazgeçilmiştir . B u olaydan birkaç yıl sonra toplanan B i r i n c i
285

Mebuslar Meclisi'nde (1898) A r n a v u t mebuslardan Yanya Mebusu

A b d ü l Bey Arnavutların Müslümanlığı i l e i l g i l i şu h a z i n t a b ­
loyu çizmiştir : 286

" R u m e l i ve A r n a v u t l u k bölgesinde hiçbir köyde o k u l yok­

tur. E z a n okuyacak ve namaz kıldıracak i m a m yoktur. Sözün kı­
sası h a l k t a n Müslüman olduklarına d a i r d e l i l aransa adlarından
başka gösterecek delilleri, mevcut değildir".

„ ., , „ İstibdat devresinde İslamlık siyaseti izlemiş o l -

I I . A b (Kilimimi ^ J 3

duğu halde I I . Abdülhamit Arnavutların Müs-

ve A r n a v u t l a r
lümanlığı i l e ilgilenmemiştir, " i l m i beşikten
mezara k a d a r i z l e y i n i z " sözünü birçok Müslüman hükümdar­
ları g i b i o da anlamsız b i r söz o l a r a k k a b u l etmiştir. N i t e k i m A r ­
n a v u t l a r l a onların sosyal d u r u m u n d a b u l u n a n diğer t o p l u l u k l a r
için eğitimi lüks b i r nesne gibi saymıştır. H a t t a b u g i b i t o p l u l u k ­
ları A m e r i k a ' d a k i Kızılderililer g i b i uygarlıktan uzak t u t a r a k saf
ve etnografik belgeler g i b i k o r u m a k istemiştir . 287

I I . Abdülhamit, b u düşüncesini desteklemek içinde şu açık­

lamayı yapmıştır:
" A r n a v u t l a r bağımsız yaşamaya alışmışlardır Yüzyıllardan
b e r i özgürlüklerini korumuşlardır ve buna saygı gösterilmesini
isterler, onları genel b i r eğitim sistemine t a b i t u t m a k , alışmış o l ­
dukları bağımsızlıkla uzlaşamaz. Hiç akıldan çıkarmamalıyız k i ,
A r n a v u t l a r bizim h e m d i n kardeşlerimiz h e m de en mükemmel
askerlerimizdir. H e r zaman yoksun bulunduğumuz subay ve me­
murları da sağlamışlardır ". 288

2 8 5
İbid., s. 214.
2 8 6
K a r a l , E n v e r Z i y a : A . g . e . , s. 3 8 2 .
2 8 7
İbİd., s. 3 8 4 .
2 8 8
Alî V e h b i : P r e n s e s et S o u v e n i r s de l'ex S u l t a n Abdülhamit, s. 5 3 .
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E BÖLGESEL DAĞILMA 2*1.1

Abdülhamit'in bağımsızlık i l e kara c a h i l l i k ve d i n kardeşli­

ği arasında kurmuş olduğu b u ilişki kendisinden Önce ve sonra­
da, yalnız Arnavutlar içinde değil bütün Müslüman memleketlerin
halkları içinde savunucular bulmuştur. H a t t a bugün bile m e m ­
leketimizde de böyle savunucular vardır. Zaten b u zihniyette et­
k i l i kişiler mevcut bulunmamış olsa i d i , Müslüman memleketle­
r i n i n geri kalmış olması nasıl açıklanabilirdi? Abdülhamit'in ba­
ğımsız gördüğü A r n a v u t k a r a k t e r i i l e i l g i l i o l a r a k b i r A r n a v u t
yazarının şu açıklaması d i k k a t çekicidir

" İ k i kategori A r n a v u t vardı. B i r i n c i s i i l k e l ve dağlı A r n a v u t -

lardır. B u n l a r h a y d u t l u k yaparlar ve k e n d i l e r i n d e n daha k u v ­
v e t l i olanların h i z m e t l e r i n e girerler. Sevgi ve merhamet n e d i r
bilmezler. Zaten Arnavutça'da sevgi kelimesi de yoktur, o n u n ye­
r i n e " i s t e m e k " kelimesi kullanılmaktadır. B u sebebledir k i , ca­
h i l Arnavutların d i n i ve imanı p a r a d ı r . K e n d i l e r i n e k i m çok
289

para verirse ona hizmet ederler. B u gerçek b i r atasözü i l e de

desteklenmektedir; " A r n a v u t ' a Cehenneme gidermişin? diye sor­
muşlar, m o r i maaş ne kadar? demiş", i k i n c i kategoriye giren A r ­
navutlara gelince; Çalışkan, dürüst, açık k a l p l i ve h e r tür işlere
yatkındırlar ". 290

B u i k i kategori A r n a v u t , kişi, aile ve k a b i l e o l a r a k b i r b i r l e ­

r i n e Dükakin K a n u n u ile bağlı i d i . Kuşaktan kuşağa geçerek de­
vam eden, b u geleneksel k a n u n medeni h u k u k i l e ceza
hükümlerini kapsamakta i d i . Başlıca özellikleri silah taşıma, k a n
gütme ve Besa i l e i l g i l i i d i . Reşit yaşına erişen çocuk silah taşı­
ma hakkına sahip o l u r d u . B u n d a n sonra, silah A r n a v u t i l e b i t i ­
şik kardeş durumuna girerdi. Çift sürerken omuzunda, dükkanda
çalışırken, e l i n i n kolayca erişebileceği b i r yerde asılı d u r u r , ya­
tarken de yastığının altında b u l u n u r d u . Sözün kısası silah o n u n
varlığının adeta b i r garantisi i d i . Silahın b u derecede değerli oluşu
k a n davası i l e de i l g i l i d i r . K a n davası Şeriatteki g i b i , göze göz,
dişe diş ve cana can ilkesine dayanmaktadır. Şu f a r k l a k i k a n da­
vası kişileri, a i l e l e r i ve akrabalardan başka k a b i l e l e r i de bağlar.
K a b i l e büyükleri, k a n davasında tarafları uzlaştıramadıkları tak-

2 8 9
Dükakinzade B a s r i B e y : A . g . e . , s. 3 8 , 3 9 .
2 9 0
İbid.

Osmanlı Tarihi IX, 16

Wl O S M A N L I TAHİHİ ı X .

d i r d e davacı taraf hakkın y e r i n e getirilmesi yolunda silah k u l ­

l a n m a k hakkına sahiptir. B u da yeni b i r k a n davasının meydana
çıkmasına yer v e r i r ve taraflar arasında da düşmanlığın uzayıp
gitmesine sebep olur. Besa'ya gelince, k a n davası g i b i kişileri, a i ­
l e l e r i ve k a b i l e l e r i bağlayan ve taraflar arasında barış ve daya­
nışma sağlayan yemine dayalı geleneksel b i r kuraldır. Sözün kısası
b u sert ve haşin ve daima silahlı durumlarıyla A r n a v u t l a r eski
Ispartalıları andıran devamlı b i r o r d u niteliğinde i d i . i m p a r a ­
torluğun yalnız B a l k a n eyaletlerinin bazılarında değil, Asya ve
A f r i k a ' d e k i bölgesel ayaklanmalarda da b i r çeşit j a n d a r m a gö­
r e v i n i yerine getirmekte idiler.

i k i n c i Meşrutiyet'e k a d a r Osmanlı I m p a r a -
Arııavullarda U l u s a l • . . ,
ş»„ruu Ba lan ,cı
9 g torluğu ndaıı ayrı b i r hükümet k u r m a eğilimi­
ne bağlanabilecek b i r harekete A r n a v u t l a r
arasında rastlanmamaktadır. O r t a k b i r d i l ve alfabeden ve yazı­
lı b i r edebiyattan yoksun bulunmaları, büyük Fransız d e v r i m i ­
n i n ulusçuluk f i k i r l e r i n i n A r n a v u t l u k ' t a yayılmasını ertelemiş tir.
B u nedenle X I X . yüzyılın i l k yarısında Yanya'da Tepedelenli A l i
Paşa ayaklanmasını ve Tanzimat'ın yürütülmesi sonucu ortaya çı­
k a n isyanları ulusal b i r n i t e l i k t e görmek mümkün değildir.
Osmanlı-Rus Savaşı (1877-78) i l e A r n a v u t l a r arasında f i z i k ­
sel b i r birliğin kurulması, ulusal b i l i n c i n uyanmasında i l k hare­
k e t o l a r a k k a b u l edilebilir. B u savaş ile değişen B a l k a n siyasal
statüsü karşısında A r n a v u t l a r , b e y l e r i n i n yardımıyla k e n d i l e r i n i
y e n i B a l k a n devletlerine karşı k o r u m a k için 10 H a z i r a n 1878'de
Prizren'de b i r A r n a v u t birliği kurmuşlardır. Bu-birliğe Müslüman
A r n a v u t l a r yanında Hıristiyan Arnavutların da yer almış olması
d i k k a t i çekicidir. 1880'de B e r l i n Antlaşması hükümleri gereğin­
ce, A r n a v u t çoğunluğunun yaşadığı Gosinye ve Plevne nahiyele­
r i n i n Karadağ'a bırakılmasını önlemek için A r n a v u t l a r silahlı b i r
direnmeye kalkışmışlardır. B u konuda i s t a n b u l Hükümeti'ne b i r ­
le kafa tutmuşlardır. K e n d i l e r i n e meram a n l a t m a k için gönderi­
l e n Mehmet A l i Paşa'yı öldürdükten başka Müşir A h m e t M u h t a r
Paşa'yı da 15 t a b u r askerle yüz geri etmişlerdir. H e r ne kadar i k i
yıl sonra Osmanlı k u v v e t l e r i b u d i r e n c i kırmış ise de olumsuz
hatırası A r n a v u t l a r arasında yaşamaya devam etmiştir.
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E BÖLGESEL DAĞILMA 243

. ., Arnavutların silahlı direnmesi İncil tere'nin bu

lııgdlere ve
. , memleket üzerine d i k k a t i n i çekmiştir. 1880'de
A r n a v u t la r

i k t i d a r a gelen Gladstone Türk düşmanı i d i . Os­

manlı imparatorluğu'nun t o p r a k bütünlüğü ilkesine bağlı gele­
neksel İngiliz siyasetinden çoktan ayrılmış b u l u n u y o r d u . Bununla
beraber ne Avusturya'nın ne de Rusların B a l k a n l a r d a yayılma­
larına ve kesin b i r h a k i m i y e t kurmalarından yana değildi. Avus­
turya'nın A r n a v u t K a t o l i k l e r e sahip çıkması, Rusya'nın Ortodoks
Arnavutları Karadağ'a k a t m a k teşebbüsünü de önlemek için i l ­
k i n özberk daha bağımsız b i r A r n a v u t l u k ' u n kurulması f i k r i n i
benimsedi. B u f i k r i n i l k i z l e r i n i , İstanbul'daki İngiliz Elçisi Gos-
han'ın hükümetine çektiği 26 Temmuz t a r i h l i telgrafın şu satır­
larında görülmektedir.
' A r n a v u t l a r tüm komşularından farklı eski b i r ırktır. Ondan
komşu ulusların bağımsızlıklarını kazanma yolunda çeşitli A v ­
r u p a devletleri tarafından himaye edilmekte olduğunu görmek­
tedirler. Böyle b i r himayenin k e n d i l e r i n e yapılmadığını da
görmektedirler. M i l l e t olarakta varlıklarını bilmemektedirler. K u ­
zeydeki A r n a v u t toprakları Rusya'nın himayesinde b u l u n a n K a ­
radağ'a v e r i l m e k t e d i r . Güneydeki t o p r a k l a r ise İngiltere ve
Fransa'nın koruduğu Yunanistan'a bağışlanmaktadır.
Eğer k u v v e t l i b i r A r n a v u t l u k k u r u l u r s a , Osmanlı İmparator­
luğu'nun dağılması halinde, burasının yabancı b i r devlet tarafın­
dan işgal edilmesi bahanesi h a y l i zayıflamış o l a c a k t ı r " . 291

İngiltere hükümeti b u görüşü d e r h a l benimsemiş ve bağım­

sızlık yolunda i l k adım olmak üzere, Arnavutların yaşamakta b u ­
lunduğu çeşitli yönetim bölgelerinin birleştirilmesi i l e imtiyazlı
b i r A r n a v u t l u k idaresinin kurulmasını Osmanlı Hükümeti'ne
önermiştir . Abdülhamit, b u t e k l i f i k a b u l etmedikten başka A r -
292

navutlarıda kendisine bağlamak için t e d b i r l e r almıştır. O y l e k i

devrinde kendisinin, sarayının ve hatta h a r e m i n i n güvenliğini sağ­
l a m a k işini A r n a v u t l a r a vermiştir. Nezaretlerde, m e m u r l u k ve
askerlikte A r n a v u t l a r en yüksek mütemayiz mevkiler işgal

3 9 1
Sommcrvîllc, S l r o y : A . g . e . , s. 3 5 3 - 5 4 .
2 9 2
Turkgeldî, A l i : M e s a i l i Mü hini meyi Siyasiye, s. 153.
244 O S M A N L I TARİHİ I X

etmişlerdir . B u d u r u m d a i n g i l t e r e A r n a v u t b e y l e r i n i ve aydın­
193

larım elde edip onları destekleme sureti ile bağımsız b i r Arnavutluk

tasarısını gerçekleştirmek yoluna girmiştir.

Genç Türkler ^ * Abdülhamit'in istibdatçı idaresini d e v i r m e k

ve Arnavutluk * Ç ^ Ç Türklerin Avrupa'da çalıştıkları sıra­
m e n

da gene A r n a v u t l a r d a n k i m i l e r i de A r n a v u t l u k
davası için çalışmakta i d i l e r . Bunların gerçek
lideri Avlonya'h İsmail Kemal d i . İsmail Kemal, Mithat Paşa'mn hiz­
metinde bulunmuş, o n u n öldürülmesinden sonra b i r aralık A b ­
dülhamit'in güvenliğini kazanmış, yüksek m e m u r i y e t l e r elde
etmişti. Fakat'bütün b u çalışmaları sırasında İngiltere Elçiliği
ve İngilizlerle sıkı ilişkiler devam ettirmişti. 1901'de Makedonya
s o r u n u n u n alevleneceği b i r sırada, Trablusgarp Valiliği'ne atan­
ması üzerine b u memuriyete gitmeyerek İngiliz Elçisine sığınmış
ve onun aracıhğı ile Londra'ya gitmiş, sorumlu ingiliz devlet adam­
ları ile görüştükten sonra Brüksel'de i l k i n arkadaşı F a i k Bey K o -
nica ile "Alhaniyes" Gazetesi'ni çıkarmıştı. Daha soma tek basma
Türkçe, Arnavutça ve Rumca olmak üzere ' A r n a v u t l u k ' u n
Selameti" adlı gazeteyi çıkarmıştır. Gazetenin adından da anlaşı­
lacağı üzere İsmail K e m a l ' i n başlıca amacı A r n a v u t l u k ' u n k u r t u ­
luşu i d i . Makedonya s o r u n u n u n devletler arası b i r özellik
kazanması üzerine, Genç Türkler'den Prens Sabahattin g r u b u ile
anlaşmış ve onun çevresinde "Ademi Merkeziyet" programınm yü­
rütülmesi i l e A r n a v u t l u k ' u n b i r özerklik statüsüne kavuşturula­
bileceğini ümit etmeye başlamıştır. B u arada Mısır'daki A r n a v u t
Komitesi i l e de temaslarda bulunmuş ve b i r A r n a v u t l u k Prensliği
kurulması imkanlarını araştırmıştır.

İsmail K e m a l , b u n d a n sonra, Meşrutiyet'in ilanı perdesi a l ­

tında Prens Sabahattin takımını da peşinden sürükleyerek T r a b ­
lusgarp Valisi A r n a v u t Recep Paşa ile b i r ayaklanma planı
hazırlamıştır. B u plana göre Recep Paşa k u v v e t l e r i Bolayır'da
Saros Körfez'ine veya Selanik'e çıkarılacak ve b u hareket b i r taraf­
tan İngiliz filosu öte yandan A r n a v u t l u k ' u n ayaklanması i l e
desteklenecek ve Abdülhamit Anayasa'yı i l a n etmeye zorlanacak-

" 3
S o m m e r v i l l e , Stroy: A . g . e . , s. 3 6 4 . ,
 M EŞ R U T İ Y E T D E V RİNDE B f l I X E S E L DAÖILM A 245

lx. i s m a i l K e m a l b u konuda Paris Elçisi Sir E d w a r d M o u s o n ' u n

aracılığı i l e i n g i l i z hariciyesi i l e ilişki kurmuş, onların yardımı
ile para ve silah yardımı sağlamıştır. Ne var k i Recep Paşa k u v ­
v e t l e r i n i n taşınması için gerekli vapurların Yunanistan'dan te­
m i n i A t i n a Hükümeti'nce Önlendiği içhı sözü edilen p l a n uygula­
namamıştır.

İkinci Meşruüyei'i., Genç Türklerin İttihat ve T e r a k k i Cemiyeti ko­

l l a n , ve Arnavutlar l u
Çalışmalarıyla Meşrutiyet'in d u y u r u l m a ­
n u n

sı A r n a v u t problemini yeni b i r kahba dökmüştür,

ittihatçılar Türk l i d e r l e r i Osmanlılık i l k e s i n i n Anayasa'nın çiz­
miş olduğu sınırlar içinde gerçekleştirilmesi, i d a r e n i n merkez­
c i l i k esası üzerine kurulması ve bağımsız b i r dış siyaset
güdülmesinden yana çıktıkları halde İttihatçı olan ve olmayan
Arnavutların çoğunluğu b u üç noktada da başka türlü düşünmekte
i d i l e r . Onlara göre k a r a k t e r i ve geleneksel imtiyazları i l e uzlaş­
mayan Anayasa maddeleri ve merkezcilik sistemi A r n a v u t l u k ' t a
t a t b i k edilmemeli i d i . Dış siyasette de, Almanya'ya değil İngilte­
re'ye bağlanılmalı i d i . İsmail K e m a l ' i n temsil etmekte olduğu b u
f i k i r etrafında toplanan A r n a v u t mebuslardan Hasan Priştine,
Esat T o p l a m , Müfit, Süreyya ve Dükakinzade B a s r i , İttihatçıla­
ra karşıt olan Prens Sabahattin'in kurduğu veya himaye ettiği te­
şekküllere girdiler. İngiliz taraftarı Kıbrıslı K a m i l Paşa'yı
desteklediler ve en sonunda Hürriyet ve İtilaf Partisi'ne üye o l ­
dular. B u arada da A r n a v u t l u k ' t a hükümete karşı ayaklanmalar
meydana gelmesinde büyük r o l oynadılar.

Meşrutiyet'in duyurulması ile B a l k a n Savaşı ara-

Anurvııt AyııkLuımuLur -. , „ . .. . , „ • • l *

smda geçen d o r t yıl gibi kısa sure içinde A r n a ­

vutluk'ta dört ayaklanma meydana geldi. Arnavutlar Meşrutiyet'
i n duyurulmasında önemli r o l oynamakla beraber Meşrutiyet ida­
resinden umduklarını bulamamışlardı. İttihatçdarm imparatorluk­
ta ne Türk, ne Bulgar, ne Ermeni, ne Arap, ne de Arnavut kalmadığı,
bunların hepsinin Anayasa'ya göre eşit hak ve vazifelere sahip öz­
gür vatandaşlar olduğu yolundaki f i k i r l e r i n i benimsememiş-
l e r d i . A r n a v u t k a l m a k istediklerini, A r n a v u t l u k ' u özgür b i r d u ­
ruma getirmeyi amaç tuttuklarım sürekli tekrarlamışlardı. Siyasal
246 O S M A N U TARİHİ I X .

l i d e r l e r i n i n ve yabancı devletler entrikalarının da etkisi b u l u n ­

duğu b u direnişleriyle ergeç hükümetle çatışmaları z o r u n l u i d i .
31 M a r t g e r i c i l i k olayı b u çatışmanın bahanesini yaratmış o l d u .
İsmail K e m a l i l e arkadaşlarının hazırlanmasında büyük r o l oy­
namış oldukları b u olayın bastırılması, İsmail K e m a l ' i n İngiliz
Elçiliği'ne i k i n c i kez sığınarak memleket dışma kaçması, olayda
suçu görülen Arnavutların asılması, A r n a v u t l u k ' t a olumsuz b i r
t e p k i yaratmaktan u z a k kalmadı.

27 Temmuz 1909'da A r n a v u t l u k Komitesi'nce düzenlenen Deb­

re Kongresi'nde saptanan isteklerden bazılarının özerk b i r A r ­
n a v u t l u k statüsü i l e i l g i l i bulunması, İttihatçılarla Arnavutların
arasını b i r daha onarılamayacak biçimde açtı. B u n d a n faydala­
nan ve daha başlangıcından beri Meşrutiyet'e karşı yön almış olan
İsa Bulatın, isyan bayrağını açmakta tereddüt etmedi (Temmuz
1909). Hükümetin CavitPaşa komutasında gönderdiği kuvvetler,
eşkiya hareketi diye adlandırılan b u ayaklanmayı, i k i t a r a f t a n
birçok m a l ve insan kaybı bahasına bastırabildi.

2 M a r t 1910'da i k i n c i A r n a v u t l u k ayaklanması meydana gel­

d i . Ayaklanma bölgesi İpek, Priştine, Velçetrin i d i . Görünümde
ayaklanmanın yakın nedeni b u yerlerde devlet memurlarına karşı
girişilen cana kıyma olayları üzerine sıkıyönetim i l a n edilmesi
i d i . B u olay üzerine ayaklanan h a l k yeni konulmuş olan vergile­
r i n kaldırılmasını, m e c b u r i a s k e r l i k k a n u n u n u n değiştirilmesi­
n i , halkın e l i n d e k i silahların toplanması hakkındaki hükümet
kararının geri alınmasını istemiştir. Hükümet, k a n u n hükümran­
lığını sağlamak için asilere karşı kuvvet k u l l a n m a k zorunda k a l ­
mıştır, îlkin Şevket T u r g u t Paşa komutasında kuvvet göndermiş,
daha sonra H a r b i y e Nazırı M a h m u t Şevket Paşa kendisi ayaklan­
ma bölgesine gidip sert t e d b i r l e r a l m a k sureti i l e ve yeniden m a l
ve can kaybı bahasına b u isyanı sona erdirmiştir.

1910 yılının sonbaharının sonlarına doğru üçüncü A r n a v u t ­

l u k isyanı M a l i s o r Arnavutları arasında p a t l a k v e r d i . M a l i s o r l a r
K a t o l i k veya Ortadoks idiler. K a t o l i k l e r Avusturya'dan Ortadoks-
l a r ise Karadağ'dan yardım görmekte idiler. 1911 yılı Mayıs ve
H a z i r a m ' n d a A b d u l l a h Paşa komutasında gönderilen kuvvetler,
b u sebeple ve a r a z i n i n ç o k dağlık bulunması yüzünden büyük
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E B Ö L G E S E L DAĞILMA 247

güçlüklerle savaşmak zorunda k a l d d a r . İsyancılardan b i r kısmı­

nın Avusturya ve Karadağ'a sığınmaları b u i k i devletin Osmanlı
Hükümeti yanında d i p l o m a t i k girişimlerde bulunmalarına yol aç'-
tı. B u girişimler sonunda Rusya'nın da katılması üzerine Malisor-
lularla anlaşmaya gidildi. Kendilerine vergi muafiyeti, silah taşıma
hakkı, askerlik h i z m e t l e r i n i memleketlerinde yapmak imtiyazı
tanınmak suretiyle ayaklanmalarına son v e r i l d i . Müslüman A r n a ­
v u t l a r , b u hakların k e n d i l e r i için evvelce esirgenmiş olmasından
küskünlük duydular.

Dördüncü A r n a v u t l u k isyanı, silahları kendilerine bırakılan

M a l i s o r i l e r i n 2 M a r t 1912'de t e k r a r ayaklanmaları ile başladı.
Haziranda Müslüman Arnavutlar da baş kaldırdılar. B u son ayak­
lanmada İttihat ve T e r a k k i i l e Arnavutların ilişkileri I I I . Selim
zamanında Nizamı Cedid karşısında Yeniçeri o r d u s u n u n d u r u ­
m u n u hatırlatmakta i d i . Yeniçeriler, Nizamı Cedid'e girmektense
Moskof olmayı uygun gördüklerini öne sürmüşler ve ıslahatçı hü­
kümeti devirmişlerdi. Yeniçeriler b u hareketlerinde ulema ve ge­
r i c i devlet adamları tarafından desteklenmişler ve muvaffak
olmuşlardır. B u kez A r n a v u t l u k isyanı Y u n a n asıllı A r n a v u t me­
buslarının da üyesi bulunduğu Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nin ese­
r i i d i . Fırkanın kurucularından, sonraları Türk milliyetçiliği
şampiyonu rolünde görülecek olan Rıza N u r b i l e Arnavutların
kışkırtılmasında çalışmaktan çekinmemiş ve b u çalışmaları i l e
de sonradan öğünmüştür.

A r n a v u t isyancıları, Sait Paşa Hükümeti'nin çekilip yerine

K a m i l Paşa Hükümeti'nin gelmesini, yeni mebus seçimlerine gidil­
m e s i n i , a s k e r l i k h i z m e t i n i A r n a v u t l u k ' t a yapmayı, s i l a h
taşımalarına müsaade edilmesini, hükümet memurlarının A r n a v u t
olmasını veya Arnavutça'yı i y i b i l m e l e r i n i istiyorlardı. Ayrıca yal­
nız A r n a v u t l u k ' u ilgilendiren ekonomi, kültür ve toplum konula­
rında r e f o r m istemekte i d i l e r . İttihat ve T e r a k k i subayları
2 9 4

Trablusgrap'ta b i n b i r y o k s u l l u k içinde İtalyanlara karşı başarı­

lı b i r savunma savaşı yaptıkları sırada Rıza N u r , Prens Sabahat­
t i n ve Halaskârcı subaylar Arnavutların ayaklanmasını ve

2 9 4
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , C . I I , s. 519-20.
248 O S M A N L I TARİHİ I X .

isteklerini desteklemeye koyulmuşlardı. B u bunalım içinde M a h ­

mut Şevket Paşa Hariciye Nazırlığı'ndan Ql Temmuz) Sait Paşa'da
Sadrazamlıktan çekilmek zorunda kalmışlardı (16 Temmuz). Sait
Paşa K a b i n e s i ' n i n çekilmesi i l e İttihat ve T e r a k k i de i k t i d a r ­
dan düşmüştü (17 Temmuz). B u suretle dördüncü A r n a v u t ayak­
lanması b i r hükümet darbesi etkisi yapmıştır. M e b u s l a r
Meclisi'ndeki Arnavut mebuslar, Arnavutluk isyanını " Z u l m e karşı
ayaklanma'' olarak vasıflandırmışlar ve meşruluğunu savunmuş­
lardır . 295

22 Temmuz'da Gazi A h m e t M u h t a r Paşa'nın Sadrazamlığın­

da k u r u l a n hükümetin ele aldığı i l k iş A r n a v u t l u k ayaklanması
oldu. Sadrazam'ın tarafsız kabine diye ilan ettiği bu hükümette
i n g i l t e r e ' n i n b i r numaralı dostu olduğu için Arnavutların göz­
bebeği gibi sevdikleri K a m i l Paşa da vardı. Gazi A h m e t M u h t a r
Paşa A r n a v u t isyancılarının "Osmanlı doğmuşuz Osmanlı ölmek
i s t e r i z " sözünün maskelediği m u h t a r i y e t ve bağımsızlık amaç­
2 9 6

larını bilmekte ve b i l m e z l i k t e n gelmekte i d i . Ona göre isyan dev­

lete karşı değil İttihat ve Terakki Partisi'ne karşı i d i . B u P a r t i ta­
rafından reddedilmiş olan isteklerinde n o r m a l olmayan b i r tara­
fı da y o k t u . Dolayısıyla isyancıların i s t e k l e r i k a b u l edildiği gibi
Mebuslar Meclisi de yeni seçimler yapılmak üzere kapatıldı. Ne
var k i b u b u t e d b i r l e r Arnavutları yatıştıracağına şımarttı. Priş-
tine'de ve daha sonra Usküp'te silahlı toplantılar yaptılar. B i r ara­
lık A r n a v u t l a r Selanik ve Köprülü üzerine yürümeye bile
kalkıştılar. B u d u r u m karşısında hükümet evvelce İttihatçı hü­
kümetin yaptığı g i b i top ve tüfek k u l l a n m a k suretiyle şiddet usu­
lüne baş vurulacağını d u y u r d u . Ayaklanma güçlükle d u r d u ­
r u l a b i l d i . B u dört aşamalı A r n a v u t l u k ayaklanmalarının
2 9 7

olumsuz sonuçları Makedonya olaylarmda ve B a l k a n Savaşı'nda

görüldü.

4
T a n i n , 2 T e m i m i z 1912.
16
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa'nın A b d u l l a h Paşa'nın Hatırasına Cevabı, s. 8.
17
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I I , s. 7 7 8 .
 MEŞRUTİYET DEVRİNDE BÖLGESEL DAĞILMA 249

3. M A K E D O N Y A O L A Y L A R I

B a l k a n Savaşı'nın yakın nedenlerinden en önem­

l i s i sayılabilecek olan Makedonya sorununun do­
ğum t a r i h i 1878, doğum yeri de B e r l i n Antlaşması'dır. İlk Make­
donya isyanları 1909 yılında başlamış ve A v r u p a büyük dev­
l e t l e r i n i n işe karışmalarıyla b i r r e f o r m aşamasına girmişti . Bü­ 298

y ü k d e v l e t l e r i n s i v i l ve asker uzmanlarınında görev aldıkları

reform denemesi İkinci Meşrutiyet'in duyurulmasına kadar sür­
müştür. B u n d a n sonra b u denemeyi tamamlamak Osmanlı Hükü-
meti'ne kalmış oluyordu.

Meşrutiyet'in duyurulması çeşitli etnik topiuluk-

Meşruliyet v e 3 J J
.
„ , , 1ar arasmda yıllardan b e r i sürüp gelen anlaşmaz-
Makedonya . . . . .
İrklarla çatışmalara son vermiş gibi i d i . " B u l g a r ,
Sırp ve Y u n a n çeteleri dağlardan i n d i l e r . Makedonya'yı kanlara
boyayan eşkıyalıklar ve cinayetlerden eser kalmadı.... H e r taraftan
eşitlik ve kardeşlik sözleri yükseliyor. H e r ulusal topluluğun d i n
adamları, hocalar, papazlar ve hahamlar b i r b i r l e r i n i k u c a k l a ­
yıp ö p ü y o r l a r d ı " . 299

__ , _ _ Fakat bütün b u duygulu görüntüler, M a k e d o n -

Makedonya Sorunun
ya sorununu meydana getirmiş olan çeşitli etken-
Elemanları
l e r i ortadan kaldıracak o r t a k b i r k a y n a k t a n
gelmiyordu. Makedonya halkı arasında yüzyıllar boyunca uyuş­
muş olan ve henüz uyanmaya başlayan d i n ve mezhep k i n l e r i n i ,
ulusal emelleri ve siyasal r e k a b e t l e r i ancak maskeleyebiliyordu.
Makedonya sorunu, Osmanlı İmparatorluğu'nda hangi hükümet
sistemi k a b u l edilirse edilsin, ne g i b i b i r r e f o r m yürütülürse yü­
rütülsün, çözümlenmesi mümkün olmayan b i r sorun d u r u m u n a
gelmişti. S o r u n u etkileyen elemanlar Makedonya'nın e t n i k yapı­
sı, Osmanlı D e v l e t i ' n i n yürütmek istediği r e f o r m k a r a k t e r i , B a l ­
k a n d e v l e t l e r i n i n Makedonya i l e ilgisi ve ilişkileri ve büyük
devletlerin tasarıları i d i .

2 , 8
K a r a l , E n v e r Z i y a : A . g . e . , a. 146.
2 9 9
F a n i M u h s i n (Şeyh): A . g . e . , s. 13-14.
250 O S M A N L I TARİHİ I X .

Makedonya'nın e t n i k ve sosyal d u r u m u karışık-

Einik vc . . .
tı. Manastır, Kosova ve Selanik v i l a y e t l e r i 300
halkı
Sosyal D u r u m , . . ı * T
canlı b i r etnografya müzesini andırmakta ıdı.
Türkler, A r n a v u t l a r , B u l g a r l a r , Sırplar, U l a h l a r , Yahudiler yan-
yana yaşamakta, f a k a t d i n , mezhep, d i l ve kültürlerini k o r u d u k ­
ları için aralarında k i m l i k cüzdanlarında yazılı " O s m a n l ı "
kelimesi dışında o r t a k b i r bağıntıları b u l u n m a m a k t a i d i .
Rum ve Yahudiler, genellikle esnaflık ve ticaret ile uğraşmakta
i d i l e r . Arnavutların b i r bölümü ve U l a h l a r hayvancılık i l e ha­
yatlarını kazanıyorlardı. B u l g a r l a r ve Sırplar çiftçilik yapıyor­
lardı. Çiftçilik büyük çiftlik sistemine göre ayarlanmıştı. Toprak
Türk veya A r n a v u t b e y l i k l e r i n e a i t i d i . B u l g a r l a r ve Sırplar
3 0 1

b u t o p r a k l a r üzerinde yarıcı olarak çalışmakta i d i l e r .

"Manastır, Kosova ve Selanik vilayetlerinde 932 köyde h a l k

işleyecek t o p r a k t a n yoksun b u l u n m a k t a i d i . Köylerin tümünden
ancak 300'ünde h a l k beylerden satın_alma suretiyle az çok geniş
b i r toprağa sahip olmuşlardı. Yarıcı olarak çifçilik yapan köylü­
ler b u toprakların eskiden dedelerine ait olduğu ve R u m e l i ' n i n
f e t h i üzerine Türklerin eline geçmiş olduğuna d a i r b i l g i edinmiş­
l e r d i . Hıristiyan h a l k , b u n d a n başka hükümet tarafından M a k e ­
donya'da göçmen yerleştirilmesine de karşıt i d i . Göçmen
yerleştirilmesi Kırım Savaşı i l e başlamıştı. M e m l e k e t l e r i n i bıra­
k a n Tatarlar ve Çerkeslerden b i r kısmı Makedonya'ya yerleşti­
rilmişti. Avusturya'nın Bosna ve H e r s e k ' i yönetimine alması
üzerine de i k i n c i Meşrutiyet devrinde b u vilayetlerden gelen Müs­
lümanlara, büyük çiftlik sahiplerinden hükümetçe satın alınan
t o p r a k l a r verilmeye başlanmıştı . 302

H a l k için ön planda gelen b u toprak davası yanında başka

şikayetlerde vardı. K i m i yerlerde angaryaya t a b i t u t u l m a k t a i d i ­
ler. B i r çeşit keyfi vergi olan Salma'ya da boyun eğmek zorunda
kalıyorlardı. Abdülhamit devrinde kökleşen rüşvetin de önü alı­
namamıştı. Bütün b u kötü yönetim kalıntıları yanında zaptiye

3 0 0
B u üç vilayet Makedonya'yı m e y d a n a getirmekteydi.
3 0 1
R u m e l i ' d e büyük toprak s a h i p l e r i n e " A g a " y e r i n e " B e y " denilmekteydi.
302
F . - F O . : A.g.e., s. 44-45.
 MEŞRUTİYET DEVRİNDE BÖLGESEL DAĞILMA 251

(jandarma) dayağı, hükümetin b i r türlü bırakamadığı batıl b i r

düzen ve yönetim usulü sürüp gitmekte i d i .

Bütün b u nedenlerle Makedonya'nın çeşitli e t n i k grupların­

da Türklere ve hükümete karşı eskiden b e r i d i n ve mezhep yü­
zünden sürüp gelen k i n l e r e Meşrutiyet devrinde ulusal ve sosyal
k i n l e r d e eklenerek komiteciliği de yaratmıştı. Meşrutiyetin d u ­
yurulması üzerine k o m i t e c i l i k hükümetin giriştiği r e f o r m h a r e ­
k e t l e r i üzerine yeniden başlamıştı.

D r _ , . Makedonya'da r e f o r m yapılması gereği h a l k t a -

Reform ve Tepkileri J J r
o o

rafından olduğu g i b i hükümetçe de k a b u l e d i l ­

mişti. Ne var k i r e f o r m u n niteliği hakkında i k i
taraf m düşünceleri ayrı i d i . H a l k her şeyden önce güvenliğin sağ­
lanmasını ve ekonomik sıkıntılarının giderilmesini i s t i y o r d u . Fa­
k a t b u istekler yerine g e t i r i l i r k e n ve t a r i h s e l , siyasal ve kültürel
geleneklerinden hiçbir fedakarlığa katlanmak niyetinde değil­
d i . Hükümete gelince r e f o r m konusunu Anayasa i l k e l e r i çerçe­
vesinde tasarlamakta i d i . B u ilkelere göre de e t n i k anlamının
Ötesinde siyasal alanlarda b i r m i l l e t meydana getirmeyi amaç t u t ­
muştu. B u m i l l e t i n adı "Osmanlı M i l l e t i " olacaktı. Osmanlı milleti
için özgürlük, eşitlik, adalet, kardeşlik birleştirici ve o r t a k de­
ğerler haline getirilecekti. Ayrıca, Türkçe de resini d i l olarak k u l ­
lanılacaktı. Hükümeti k o n t r o l eden ittihatçılar b u yolda ön
gördükleri reforma "Ittihad-ı A n a s ı r " (çeşitli toplulukları b i r ­
leştirme) adım vermişlerdi, ittihatçılar 1909 i l e 1911 yılları ara­
sında düzeni sağlamak için çeteciliği yasak eden k a n u n u çıkarıp,
halkın elinden de silahları toplamaya giriştiler, i m p a r a t o r l u k t a n
ayrılmak ülküsünün propagandasının yapıldığı siyasal kulüple­
r i kapattılar, i l k öğretimin üstündeki okullarda Türkçe'yi zorun­
l u d i l haline getirdiler ve nihayet askerlik h i z m e t i n i de z o r u n l u
kıldılar.
Bütün b u hareketler Makedonya'da Hıristiyan halkın olduğu
kadar Müslüman Arnavutların da şiddetli t e p k i l e r i i l e karşılan­
dı. Hükümet k i m i yerlerde kuvvet k u l l a n m a k zorunda kaldı. Çe­
teciliğin kaldırılması sırasında bölgesel çatışmalarda i k i taraftan
da ölenler o l d u . Silahların toplanmasında da h a l k a dayak atıldı
252 O S M A N L I TARİHİ I X .

J
vc işkence yapıldı. Z o r u n l u askerlik hizmetine gelince, her etnik
t o p l u l u k b u hizmeti çoğunluk teşkil ettiği yerde yerine getirmekte
direniyordu.

Türkçe'nin resmi d i l haline getirilmesi üzerine tedbirler alın­

masına girişilmesi ise havayı daha da sertleştirdi. Türk olmayan
topluluklar, kendilerinin Türkleştirilmek istendiğinde feryad
etmeye başladılar. B u feryatlar hükümetin R u m e l i ' d e Bosna ve
H e r s e k göçmenlerini yerleştirmeye kalkışması üzerine daha da
yüksek perdeye çıktı. Hükümetin r e f o r m t e d b i r l e r i sosyal ve eko­
n o m i k nitelikten yoksundu. Ne v a r k i düzen k u r u l m a d a n önce b u
çeşit b i r r e f o r m düşünmek ve yürütmekte olağan görünmemekte
i d i . K a m i l ve A h m e t M u h t a r Paşalar gibi k i m i f a n i p i r l e r i n h a l ­
kın geleneklerine dokunulmama sı y o l u n d a k i düşünceleride b i r
bakıma " R u m e l i ' d e Meşrutiyet'in yürütülmesine lüzum y o k t u r "
g i b i b i r sonuca varmakta i d i . Sözün kısası Makedonya'da refor­
m u n yürütülmesi, hükümeti b i r çıkmaza sokmuştu. Reform de­
nemesi önceden ayrı ayrı k e n d i hesaplarına çalışan Bulgar, Sırp
ve R u m çeteleri arasında b i r yakınlaşmaya yöneltilmiş ve B a l ­
k a n d e v l e t l e r i n i n de kışkırtmalarına aralık d u r a n kapıyı geniş­
letmiştir.

B a l k a n D e v l e t l e r i toprak ve nüfus bakımından

Makedon)a >e küçük idiler. Yaş itibariyle de genç idiler. E n yaş­
Balkan Devletleri
lısı olan Yunanistan 1830'da bağımsızlığına k a ­
vuşmuştu. Romanya, Bulgaristan ve Sırbistan ise ancak 1878'de
i s t i k l a l l e r i n i elde etmişlerdi. B u n u n l a beraber bütün devletle­
r i n geleceğe dönük büyük tasarıları vardı. Yunanistan Megalo
İdea peşinde koşmakta i d i . Sırbistan "Yugoslavya"yı meydana ge­
t i r m e k hayali ile avunuyordu. Bulgaristan'ın ülküsü, her şeyden
önce Ayastafanos (Yeşilköy) Antlaşması ile kurulması düşünül­
düğü halde, B e r l i n Antlaşması i l e önlenen büyük Bulgaristan'ım
kurulmasını sağlamaktı. Bütün b u büyük tasarı ve ülküler b i r e r
uçları ile Makedonya'da düğümlenmekte i d i . Sözü geçen devlet­
lerden her b i r i Makedonya'nın tümü olması b i l e hiç olmazsa b ü ­
y ü k b i r bölümünü k e n d i topraklarına katmayı düşünüyordu.
B u n u n içinde komiteler k u r a r a k veya kurulmuş k o m i t e l e r i h i -
 M E Ş R U T İ Y E T D E V R İ N D E B Ö L G E S E L DAĞILMA 253

i
Şnaye ederek nüfusunu b u memlekette geliştirmek için güçlendir­
m e k y o l u n u t u t u y o r d u . B u yolda konsolosluklar ve d i n adamları
(papazlar)ndan faydalanıyordu.

Köy muhtarları ve papazlar, konsoloslardan talimat ve para

almakta i d i l e r . B u l g a r ve Sırp hükümetleri maaşlı eşkıya çetele­
r i gezdiriyor ve h e r yerde düzenin bozulmasına çalışıyorlardı.
Osmanlı Hüküm?ti. b u d u r u m u n hakkından gelmek için yeteri k a ­
d a r jandarmaya sahip bulunmadığı için İzleme Taburları (Takip
taburları) k u l l a n m a k zorunda kalıyor i d i ise de bununda köklü
b i r faydası görülmüyordu. Çete teşkilatı en küçük köylere k a ­
dar yayılmıştı. Komşu devletlerden sınırı gizlice geçip M a k e d o n ­
ya'ya giren eşkıyalar köylerde istedikleri kadar silah ve yardımcı
bulabiliyorlardı. Çetecilikte B u l g a r l a r başta gelmekte i d i . Teş­
k i l a t B u l g a r Kralı F e r d i n a n d tarafından destekleniyordu. K r a ­
lın ^Makedonya'ya gönderdiği özel ajanlar, çete başları ile ilişki k u r ­
muşlardı. B u l g a r l a r arasında da işlek b i r propagandaya giriş­
miş bulunuyorlardı.

1910 yıh yazmda Bulgaristan gazetelerinde Makedonya sorunu

ön planda yer almaya başladı. Tema şu i d i : Türkiye Makedonya'
da r e f o r m programını gerçekleştirmekten aciz kalmıştır. T a r i h i n
kaydettiği en b a r b a r ve en gerici r e j i m l e r i n yapmaya cesaret ede­
mediğini Meşrutiyet Türkiyesi yapmaya koyulmuştur. Makedon­
ya'yı B u l g a r l a r d a n temizlemek için çalışmaktadır. B u l g a r l a r her
çeşit baskı ve işkencelere tabî t u t u l a r a k göç etmeye zorlanmak­
tadır ve y e r l e r i n e Türk göçmenler yerleştirilmektedir. Fransız,
İsviçre ve İngiliz gazeteleri Bulgar iddialarını desteklemekten geri
kalmamakta i d i l e r . Türklerin, çeşitli ırk topluluklarını Türkleş­
tirmeye koyulduklarından söz ederek b i r çıkmaza girmiş o l d u k ­
ları konusunda d u r m a k t a , federasyon meydana getirilmesini öne
sürmekteydiler. B u davranışların arkasında g i z l i yatan sömürü­
cü düşünce ise B a l k a n sorunları uzmanı tanınan b i r yazar tara­
fından şu suretle b e l i r t i l m e k t e d i r :

"...Makedonya, sükun ve düzen sağlayacak b i r yönetim saye­

sinde Osmanlı Hükümeti'ne kısa zamanda önemli gelir sağlayaca-
ğmdan, başka uzak yerlerde sömürge ve pazar kavgalarına girişmiş
254 O S M A N L I TARİHİ I X .

olan A v r u p a devletlerinin endüstrisi için de ayrıca önemli b i r sü J

rüm y e r i o l a c a k t ı r " .303
f
Osmanlı Hükümeti kuvvet ile çeteciliğin kökünü kazımaktan
aciz kahnca B u l g a r çete basılarından Makedonya'nın m u h t a r i ­
yetinden yana olanları Bulgaristan'a k a t m a k taraftarlarına k a r ­
şı tutmaya başladı. Öte yandan da S u p çetelerini Bulgar çetelerine
karşı desteklemek g i b i b i r harekete girişti. B u sakat t u t u m i l e
çetecilik daha bulaşık b i r hal aldı. 1 9 H yılında Arnavutların ayak­
lanmaları çetelerin aralarındaki anlaşmazlıkları çözüp b i r l i k t e
hareket etmelerine b i r fırsat yarattı. İtalya'nın Trablusgarp'a sal­
dırması aralarındaki dayamşmayı daha da k u v v e t l e n d i r d i . Make­
donya'nın çeşitli bölgelerinde yol kesme, adam soyma ve öldürme
olayları çoğaldı. B a l k a n d e v l e t l e r i n i n Türkler aleyhindeki p r o ­
pagandalarını kuvvetlendirmelerine ve aralarında b i r i t t i f a k k u ­
r a r a k B a l k a n Savaşı'nı hazırlamalarına da geniş ölçüde yaradı.

L a n d m o n t , Conıte d e : A . g . e . , s. 182.
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TRABLUSGARP Y E BALKAN SAVAŞLARI

I . T R A B L U S G A R P SAVAŞI

1. T R A B L U S G A R P ' ı N O S M A N L ı Î M P A R A T O R L U Ğ U ' N D A D U R U M U

italya'nın 29 Eylül 1911'de Osmanlı Hükümeti'

Trablusgarp'm
ne verdiği ültimatom ile Trablusgrap'ta başlattı­
İmparatorhık'laki Yeri
ğı savaş sırasında bu memleket üç buçuk
yüzyıldanberi Osmanlı hakimiyetinde b u l u n m a k t a i d i . Trablus­
garp'ın yüzölçümü b i r m i l y o n k i l o m e t r e kareden fazladır. Doğal
coğrafya bakımından asıl Trablus, Bingazi yahut B a r k a ve Fizan
bölgelerini kapsamakta i d i . B u üç bölge b i r b i r l e r i n d e n çöl i l e
ayrılmış bulunmaktadır. Trablus garp'ın deniz kıyıları ve b u n l a ­
ra yakın alanı, Batı A n a d o l u i l e Avrupa'nın Akdeniz i k l i m i n e sa­
hiptir. Önemli akarsuları bulunmamakla beraber r u t u b e t i vardır.
Toprağı v e r i m l i d i r . Zeytin, p o r t a k a l , l i m o n ve A k d e n i z i k l i m i n e
has daha başka ağaçları, b i t k i özellikleri arasında göze çarp­
maktadır.

Trablusgarp'm nüfusu 1.500.000 kadar i d i . E n eski halkı olan

Berberler Müslümanlığı k a b u l ettikten sonra A r a p l a r l a karışmış­
lardı. Kur'an'ın etkisi ile Arapça'yı kabul etmişlerdi. Dağhk ve çöl­
lük bölgelerde yaşayanlarla kenarda kalmış vahalarda o t u r a n l a r
ise B e r b e r d i l i n i kullanmaya devam etmişlerdi. H a l k t a n 7.000 k a ­
darı Yahudi i d i . B u sayıdan daha az sayıda K a t o l i k mezhebinde
b u l u n a n Maltalılar vardı. G e r i k a l a n ve büyük çoğunluğu teşkil
edenlerde M a l i k i mezhebinde Müslümanlardı. Müslümanlar ara­
sında memur d u r u m u n d a az sayıda Türk'te vardı.

T r a b l u s g a r p ' m sosyal ve e k o n o m i k d u r u m u , Kuzey A f r i k a '

n i n diğer memleketlerindeki halkın d u r u m u n u az çok andırmakta
i d i . Hayat seviyesi şehirlerde yaşayan birkaç imtiyazlı a i l e n i n
dışında çok düşük i d i . Ziraat i l e uğraşan h a l k ancak k e n d i i h t i -
256 OSMANLI T A K I M I X .

yaçlarını sağlayacak k a d a r e k i n ekmekte i d i . Fazla kazanç ayıp

sayıldığı için tahıl ticareti yapılması düşünülmediği g i b i , o r m a n ­
larda b u l u n a n yabancı zeytin ağaçlarının ıslah edilmesi de akla
getirilemezdi. Şehirler dışındaki h a l k , elbise yerine b i r i h r a m a
sarılmakla işin içinden çıkarlardı. Başlıca yemekleri arpa, zeytin
yağı ve bamyadan yapılan b i r y e m e k t i . M e m l e k e t i n başlıca tica­
r e t i , t u z , zeytinyağı ve hayvan derisi gibi nesnelerin A v r u p a m a l ­
ları i l e değiş tokuşuııa dayanmakta i d i . B u n d a n başka Sudan'dan
gelen deve kuşu, fildişi ve daha başka maddelerde y i n e A v r u p a
eşyası i l e Trablusgarp'ta mücadele e d i l i r d i .
Yönetim bakımından Trablusgarp Vilayeti dört sancak ile b i r
bağımsız sancağa ayrılmış b u l u n u y o r d u . Sancaklar asıl Trablus,
Mams, Cebel ve F i z a n i d i . Bağımsız sancak da B i n g a z i i d i . San­
caklar kazalara, kazalarda nahiyelere ayrılmıştı. B i n g a z i dışın­
da k a l a n dört sancağın kazalarının toplamı 2 3 , n a h i y e l e r i n i n
toplamı ise 19 i d i .

m . t , „, Trablusgarp (Bingazi dahil) 1553'te K a n u n i

Tarihsel B i r .
Sultan Süleyman devrinde T u r g u t Reis ve
Hatırlatma .
Sinan Paşalar tarafından alınarak Osmanlı
imparator!uğu'na katılmıştı. İlkin imtiyazlı b i r sancak olarak ör­
gütlendi. T u r g u t R e i s ' i n ölümü üzerine, hükümet merkezi olan
İstanbul ile ilişkileri gevşedi. İstanbul'dan 1600 kilometre kadar
b i r mesafede bulunması yönetiminin özerk b i r biçimde gelişme­
sine vardı. 1714 yılında Karamanlı A h m e t Paşa i l e v a l i l i k b u a i ­
l e d e n gelen kimselere geçmeye başladı. Valiler, Padişah'a
geleneksel vergi ve h e d i y e l e r i n i göndermek dışında yönetimle­
r i n d e adeta bağımsız idiler. Osmanlı D e v l e t i ' n i n kudretine güve­
n e r e k korsanlık yapmakta idiler. A k d e n i z ' d e ticaret yapmakta
b u l u n a n devletlerden bazılarının t i c a r e t l e r i n i n güvenliği için va­
l i y e vergi vermek zorunda kaldıkları o l u y o r d u . 1796'da A m e r i ­
k a Birleşik Devletleri de böyle b i r vergiye bağlanmıştı. 1801'de
b u v e r g i n i n artırılmasının istenmesi yüzünden çıkan b i r anlaş­
mazlık çeşitli savaş aşamalarından geçmek suretiyle 1815 yılma
k a d a r sürmüş ve A m e r i k a n isteklerinin kabulü ile sonuçlanmıştır.
1798'de Napolyon B o n a p a r t ' m , Mısır'a asker çıkarması üze­
rine Osmanlı Hükümeti Kuzey A f r i k a ' d a k i eyaletlerine ve b u arada
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 257

Trablusgarp Valisi'ne de gönderdiği b i r emirle ellerinde b u l u n a n

araçların tümü i l e T u l o n i l e iskenderiye arasında işleyen F r a n ­
sız gemilerinin korsanlıkla durdurulmasını ve düşmanın geri h i z ­
m e t i n i n aksatılmasını istemiştir.
1830'da C e z a y i r ' i n Fransızlar tarafından işgal edilmesi, b u
olayı izleyen yıllarda Mısır'da M e h m e t A l i Paşa'nın ayaklanması
ve Trablusgarp'ta da kargaşalıklar çıkması üzerine 1835 t a r i h i n d e
Osmanlı Hükümeti işe karışarak T r a b l u s g a r p ' m imtiyazlı yöne­
t i m i n e son vermiştir. O t a r i h t e n b u yana Trablusgarp, hükümet
merkezine bağlı b i r vilayet g i b i ve i s t a n b u l ' d a n atanan valiler ta­
rafından yönetilmeye başlanmıştır. N i t e k i m Osmanlı D e v l e t i ' n i n
müttefikleriyle b i r l i k t e Kırım Savaşı ile meşgul bulunduğu sıra­
da Gırma adında b i r şeyhin kışkırtması i l e geniş b i r isyan çık­
mıştır (1855). B u isyanın nedenleri arasında Osmanlı D e v l e t i ' n i n
çürük idaresi başta gelmekle beraber Fransız entrikalarıda et­
k i l i olmuştur . Güçlükle bastırılan b u isyandan soma i k i n c i Meş­
304

r u t i y e t devrine k a d a r düzen b o z u c u olaylar ara ara çıkmakta

devam etmiştir, i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulması üzerine topla­
nan Mebuslar Meclisi'ne Trablusgarp da mebus yollamıştır.
I I . Abdülhamit'in u z u n sürmüş olan i s t i b d a t devrinde T r a b ­
lusgarp tamamen i h m a l edilmişti. M e m l e k e t i n kalkınmasına ya­
rarı dokunabilecek hiçbir tedbire başvurulmamıştı. Abdülhamit
ve yarduncdarı Trablusgarp'ı ancak Özgürlük savaşı yapanları gön­
d e r m e k için b i r sürgün y e r i düşündükleri v a k i t hatırlamakta
idiler.
i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulması üzerine Mebuslar M e c l i s i '
ne gönderilen Trablusgarp mebusları memleketin acıklı d u r u m u ­
n u belirtmeye ve reform gereğini göstermeye gayret etmişler ise de,
bununda b i r faydası görülmemiştir. Vilayetin b u kendi haline t e r k
edilmiş d u r u m u , sömürge yarışına girişmiş olan Batı Avrupa dev­
l e t l e r i n i n d i k k a t i n i çoktan çekmiş b u l u n u y o r d u . B u n l a r d a n i t a l ­
ya, Trablusgarp'a yerleşmek için B e r l i n K o n g r e s i ' n i izleyen yıl­
larda hazırlanmaya girişmiş ve i k i n c i Meşrutiyet'in d u y u r u l m a ­
sından sonrada fırsat beklemeye başlamıştır.

3 0 4
K a r a l , E n v e r Z i y a : A l i Paşa'nın T r a b l u s g a r p V a l i s i ' n e B i r Tahriratı; T a r i h V e s i k a ­
ları D e r g i s i , S. I V , s. 2 9 7 - 3 0 2 .

Osmanlı Tarihi IX, 17

258 O S M A N L I TARİHİ I X .

2. İTALYA V E T R A B L U S G A R P

İtalya'nın Trablusgarp i l e i l g i s i n i n uzak nedeni,

^ "
p e
' Akdeniz ile Afrika'nın devletleri arasında b i r so­
r u n haline gelmesidir. M o d e r n görüntüsü i l e b u s o r u n u n gelişip
İtalya'ya dokunması şöyledir: Yakınçağ başlarında Kuzey A f r i k a '
da Mısır, Trablusgarp, Tunus ve Cezayir Osmanlı İm para tor l u -
ğu'na bağh eyaletlerdir. Cezayir'in batısında b u l u n a n Fas Sultanlığı
bağımsız b i r devlet o l a r a k varlığını sürdürmekle beraber o da
Osmanlı İmparatorluğu g i b i b i r çöküş devrine girmiş bulunmak­
tadır. Aynı sıralarda A f r i k a ' d a sömürgesi olan i k i devlet vardı k i
b u n l a r d a n b i r i s i Portekiz diğeride İngiltere i d i . Fransa büyük
d e v r i m i sırasında Napolyon^Bonapart'ın Mısır'a saldırması i l e
(1798) Osmanlı Afrikası'nın sömürge haline getirilmesi yolunda
i l k adım atılmıştı. Fransa için b u girişim başarısızlıkla sonuç­
lanmasına rağmen, girişim nedeni ortadan kalkmamıştı. N i t e k i m
Fransa 1830'da Cezayir'e yerleşmekle Kuzey A f r i k a ' d a tasarla­
dığı sömürge imparatorluğunun temelini atmıştı. Aynı olay ile Os­
manlı İmparatorluğu'nun Müslüman memleketlerinin parçalan-
masıda başlamış o l u y o r d u .
X I X ' ı m c u yüzyılın i k i n c i yarısının i l k y i r m i yılında, A v r u p a '
da meydana gelen büyük siyaset ve ekonomi olayları çağdaş k a ­
p i t a l i z m i n şekillenmesine ve büyük d e v l e t l e r i n sömürgecilik
alanında büyük b i r yarışa atılmalarına neden olmuştur. 1870'de
A l m a n ve İtalyan b i r l i k l e r i n i n kurulması olayı A v r u p a büyük dev­
l e t l e r i arasındaki siyasal dengeyi yeni b i r biçime sokmuştur. Si­
yasal l i d e r l i k Fransa'dan Almanya'ya geçmiş, Paris büyük siyaset
olaylarının başkenti o l m a k t a n çıkarak y e r i n i B e r l i n ' e bırakmış­
tır. Öte yandan İtalyan çizmesi A k d e n i z ' d e k i uyuşuk d u r u m u n ­
dan k u r t u l a r a k harekete başlamıştır. B u olaydan b i r süre önce Sü­
veyş Kanalı'nın açılmasıda büyük d e v l e t l e r i n A k d e n i z siyaset­
l e r i n d e yeni b i r değişikliğe başlangıç olmuştur. Süveyş Kanalı'
n i n açılması ile A k d e n i z , Asya i l e A v r u p a arasındaki ticaret
yollarının en kısası d u r u m u n a girmiş ve Kuzey A f r i k a memle­
k e t l e r i n i n değeri artmıştır.
1870 yılını izleyen yıllarda 1848 Fransız D e v r i m i sıralarında
doğmuş olan yeni ve genç kuşaklar, A v r u p a memleketlerinde s i -
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 259

yaset ve ekonomi atanlarında çeşitli yönlerden e t k i l i olmaya baş­

lamışlardır. Endüstrinin gelişmesi, nüfus artışı, hammadde
kaynaklarına ve m a m u l eşyanın sürülmesi için pazarlara olan i h ­
tiyaç b u n l a r a A v r u p a dışına taşma zorunluluğunu göstermiştir,
îlkin Fransa'da başlayan yeni b i r sömürge imparatorluğu girişi­
m i , b i r ateşli hastalık g i b i diğer A v r u p a memleketlerine bulaş­
mıştır.
Başta üniversite öğretim üyeleri olmak üzere aydınlar b u h a ­
r e k e t i f i k i r yönünden desteklemeye koyulmuşlardır. Parola, sö­
mürgeler k u r m a k suretiyle A v r u p a uygarlığını yaymak olmuştur.
Evrensel ve ulusal kiliselerde b u uygarlığı k e n d i l e r i n e m a l ede­
r e k , m a l yerine inanç doğmaları satmak için sömürgeciliği des­
teklemeye başlamışlardır. Avrupalı aydınlar, uygarlık yayma
yarışında ö n sırada b u l u n m a k i s t e d i k l e r i için, bağlı b u l u n d u k ­
ları m e m l e k e t l e r i için b i r üstünlük teorisi kurmaya girişmişler­
dir. İngilizler, sömürgecilikteki kıdemlerine güvenerek İngiliz ır­
kının üstünlüğünü ve dünyada uygarlığı yaymak g i b i b i r göreve
sahip olduğu f i k r i n e saplanmışlardır. Fransızlar aynı üstünlüğü,
memleketlerinde gelişen ve Avrupa'yı da etkileyen f i k i r , sanat ve
siyaset hareketlerine dayandırmışlardır. A l m a n l a r , genç d i n a m i k
ve yaratıcı b i r m i l l e t oldukları için " H e r şeyin üstünde A l m a n y a "
doğmasına yapışmışlardır. İtalyanlar geçmişlerini kurcalayarak
eski Roma împaratorluğu'nu keşfetmişler, onun siyasal ülküsü­
nü benimsemişlerdir. B u düşüncelerin mayası i l e yoğurulan ba­
tılıların yeni siyaset d o k t r i n i şu suretle özetlenebilir: Ekonomide
barışçı rekabet mevsimi geçmiştir. Büyük devlet olmak için A v -
r u p a ' d a k i sınırlar arasında sıkışmak k a f i değildir. E m p e r y a l i z m
yeni d e v r i n üstün gücüdür. H a k demek k u v v e t demektir. Ye ter­
k i kuvvet uygarlık r e n g i altında örtülebilsin. H a k i l e kuvvet ara­
sında k u r u l a n b u ilişkininse büyük d e v l e t l e r i n sömürgecilik
yarışında b i r silahlanma yarışma y o l açmasıda n o r m a l d i .

XEX'ııncu yüzyılın i k i n c i yarısında gelişmeye baş-

Emperyaluiler vc l a n çağdaş e m p e r y a l i z m i n k u r b a n adayların-
a Y

İnıparTiorluğ,. d a n
^ i d e Osmanlı İmparatorluğu i d i . Ortaçağ
düşüncelerinden ve örgütlerinin etkisinden ken­
d i s i n i k u r t a r m a k t a geciken Osmanlı D e v l e t i , A v r u p a ' d a k i köklü
260 O S M A N L I TARİHÎ I X .

değişmelere ayak u y d u r m a k yeteneğini çoktan kaybetmiş olmakla

g e r i kalmıştı, imparatorluğun Kuzey A f r i k a eyaletleri diğer eya­
letlerine göre daha da geri i d i . B u g e r i l i k A v r u p a büyük devlet­
l e r i n i n , i m p a r a t o r l u k zarar ma olan tasarılarını gerçekleştirmek
için elverişli b i r etken olmakta i d i . X I X ' u n c u yüzyılın i k i n c i
yarısına kadar, Rusya ve A v u s t u r y a , komşuluklarından faydala­
n a r a k Osmanlı B a l k a n topraklarını d i n adına sürdürdükleri b i r
dava ile işgal etmeye ve i m p a r a t o r l u k ' t a n ayırmaya çalışmışlardır.

B e r l i n Kongresi'nde (1878) Osmanlı Avrupası'nm

Osmanlı Afnkası y a nj Balkanların bölüşülmesi gerçekleştirilirken,

G i z l i Tasarılar K u z e y _ A f r i k a ' d a k i Osmanlı eyaletlerinin yakın

b i r gelecekte paylaşılması için k u l a k t a n kulağa
fısıldaşmalar o l u y o r d u . A l m a n Şansölyesi B i s m a r k Almanya'nın
Avrupa'da sözcülüğünü sürdürmek için büyük devletleri A v r u ­
pa dişi sömürge yarışında yüreklendirmekte i d i . i n g i l i z delege­
l e r i n e Suriye veya T u n u s ' t a n b i r i n e i n g i l t e r e ' n i n yerleşmesini
t e k l i f e t t i . Oysaki i n g i l t e r e payını B i s m a r k ' t a n önce düşünmüş
ve Kıbrıs'ı gizli b i r antlaşma i l e Osmanlı Hükümeti'nden k o p a r ­
mıştı. Antlaşma açığa v u r u l u p , Fransız delegesi Wadington sız­
lanmaya başlayınca i n g i l i z delegesi Salsbury ona T u n u s ' t a n söz
açarak "Kartaca'yı b a r b a r l a r elinde bırakamayız, sizde oraya d i ­
lediğiniz g i b i yerleşiniz biz ses çıkarmayız" diyerek ağzını k a ­
patmıştı. B i s m a r k öte yandan ve y i n e g i z l i olarak, daha kapalı
b i r surette italya'ya Trablusgarp'ı önermişti. Ne var k i İtalya'nın
gözü b u sırada Trablusgarp'ta değil Tunus'ta i d i . Tunus'unda
Fransa'ya peşkeş çekildiğinden habersizdi.

1881 yılı ilkbaharında sudan b i r bahane ile, Fransız kuvvet­

l e r i n i n Tunus'u ele geçirmeleri, Tunus B e y i ' n i n Fransa himayesi­
ne girmeyi kabul etmesi, İtalyan halkı üzerinde soğuk b i r duş etkisi
yaptı (12 Mayıs 1881). B u olay yalnız İtalyanların Tunus üzerin­
de yerleşmek ümitlerini silip süpürmekle kalmıyor, üstelik de
Sicilya ve Güney İtalya'nın güvenliği için b i r tehlike yaratmış o l u ­
y o r d u . İtalya T u n u s ' u kaçırmış olmanın acıları içinde kıvranır­
ken, Ağustos'ta ingilizler Mısır'a yerleşti. B u yerleşmelerden soma,
Trablusgarp, Tunus'a yerleşen Fransa ile Mısır'ı işgal eden i n ­
giltere arasında i k i sandviç d i l i m i arasuıdaki peynir gibi sıkış-
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 261

mıştı. Osmanlı devleti i k i büyük A f r i k a eyaletinin i k i ay ara i l e

elden çıkması karşısında seyirci d u r u m u n d a karmaktan başka b i r
şey yapamadığı için, Trablusgarp'm da dinsel inanca göre a l m ya­
zısı hecelenmeye başlamıştı. İtalya, Trablusgarp'ı olsun elden
kaçırmamak için k e n d i s i n i dış siyasetinde destekleyecek dostla­
ra ihtiyacı olduğunu kavramakta gecikmedi.

• tal 20 Mayıs 1882'de İtalya, A l m a n y a ve A v u s t u r -

... ' ' ya'ya yanaştı. Üçlü Antlaşma meydana geldi. B u
Uçtü Antlaşma i J J 3 3 3 J
.
i t a l y a ' y a Trablusgarp i l e i l g i l i b e l i r l i b i r çıkar
sağlamadı. B i r bakıma pahalıya m a l olan b i r antlaşma i d i . Çün­
kü A d r i y a t i k D e n i z i kıyılarındaki Avusturya egemenliğinde b u ­
l u n a n İtalyan topraklarından ve A r n a v u t l u k üzerinde İtalyan
ihtiraslarından vazgeçilmesi anlamım taşıyordu. B u n u n l a bera­
b e r İtalya'nın A v u s t u r y a tarafından saldırıya uğramasını önle­
mekte, b i r Fransız saldırısına karşı Avusturya ve Almanya'nın
yardımım sağlamakta ve Doğu A f r i k a ' d a İtalya'nın girişeceği sö­
mürge çalışmalarında aynı d e v l e t l e r i n desteğini sağlamakta i d i .
İtalya'nın Üçlü Aııtlaşma'ya girmesinin İngiltere tarafından
i y i b i r gözle görülmeyeceği t a b i i i d i . İngiltere b u sırada Mısır'da
Fransa'ma desteklemediği hareketinin yarattığı güç!kikleriyle k a r ­
şı karşıya b u l u n u y o r d u . İtalya'yı kendisine yaklaştırmada fayda
gördü. Fransa'mn Tunus'a yerleşmesine karşılık o n u Habeşistan'a
yerleşmeye davet e t t i . B u öneri i l e harekete geçen İtalya ise H a ­
beşistan üzerine başarısız girişiminden sonra gözlerini yeniden
Trablusgarp'a çevirdi. Üçlü Antlaşma Devletleri'ııden Avusturya'nın
Trablusgarp'la b i r ilgisi b u l u n m u y o r d u . Almanya'nın da b u eya­
let üzerinde henüz b e l i r l i e m e l l e r i y o k t u . B u d u r u m d a İtalya'
n i n İngiltere i l e anlaşması güçlüklere rastlayamazdı. 1887'de i k i
hükümet arasında imzalanan g i z l i b i r antlaşma i l e Mısır'da İn­
giltere'yi desteklemesine karşılık, ingiltere'de İtalya'yı Trablus­
garp'ta desteklemeyi k a b u l e d i y o r d u .
İtalya Osmanlı İmparatorluğu i l e i l g i l i diğer d e v l e t l e r i n de
gönüllerim hoş etmek zorunda i d i . 28 H a z i r a n 1912'de, Üçlü A n t ­
laşma'mn yenilenmesi sırasında Avusturya Trablusgarp üze­
r i n e İtalya'ya hareket serbestisi tanıdı. Aynı yıl 11 Aralıkta i m ­
zalanan b i r antlaşma ile Fransa'da, Tunus üzerinde kurmuş o l -
262 O S M A N L I TARİHİ I X .

duğu himaye r e j i m i n i n tanınması karşılığı olarak İtalya'nın

Trablusgarp üzerinde h a k sahibi olduğunu tanıdı. Böylece B i ­
r i n c i Meşrutiyet'in arifesinde İtalyan diplomasisi Rusya b i r tara­
fa bırakılırsa, diğer büyük devletlere Trablusgarp üzerinde
haklarını tanıtmış b u l u n u y o r d u .

1912 yılının Ocak ayında T r a b l u s g a r p ' m yakın-

Osmanlı Devleti'ıüıı \ J
° r
, J
.
da i t a l y a tarafından ele geçirileceğine dair ±>ab-ı
A l i ' y e ve Saray'a çeşitli k a y n a k l a r d a n haberler
gelmeye başlamıştı. Roma'daki Osmanlı Elçisi
Reşit B e y ' i n kendisine Sadrazam Sait Paşa tarafmdan verilen emir
üzerine İtalyan H a r i c i y e Nazırı i l e yapmış olduğu görüşmeyi be­
l i r t e n 16 Ocak t a r i h l i telgrafının içeriği şöyledir:
" T r a b l u s g a r p Osmanlı Hükümeti elinde bulundukça, İtalya
Hükümeti topraklarını genişletmek f i k r i n d e ve niyetinde değil ise
de, Sicilya'nın coğrafya d u r u m u dikkate almarak, yabancı b i r dev­
l e t i n , sözü geçen bölgede arazisini genişletmek ihtimaline karşıda
kayıtsız k a l a m a z " . 305

_ Elçi Fransa i l e İtalya arasında imzalanan 1898

rransa ile
, , , ,,
m t a r i h l i antlaşma üzerinde edinmiş olduğu b i l g i -
i t t i f a k Teşebbüsü . * . 7
l e r i vermekte ve b u n u n Trablusgarp için yakın
b i r tehlike yaratmadığı yolundaki genel kamsmı b e l i r t t i k t e n soma,
"İtalya'nın genişleme eğilimlerine neden olacak h e r şeyin b e r ­
t a r a f edilmesi maslahata uygun d ü ş e c e k t i r " demekte i d i .
306

I I . Abdülhamit b u l a s t i k l i ifadeden m e m n u n kalmadı. Sait

Paşa'yı, İtalya'yı Trablusgarp'a yapacağı b i r hareketten alakoymak
için Fransa ile b i r i t t i f a k zemini aramakla görevlendirdi. Elçi ara­
cılığı i l e Fransa'nın İtalya'ya karşı i t t i f a k için önerdiği koşulları
ağırdı. Cezayir ve Tunus'luların Fransa tabiyetine girmelerini, T u ­
nus parasının Osmanlı memleketlerinde geçerli olmasını istedi.
B u n l a r Osmanlı Hükümeti'nin uygun göremeyeceği şeylerdi. K a l ­
dı k i , b u şartlar olmasa bile Sait Paşa Fransa ile ittifakı Paris ve
B e r l i n anlaşmaları ile çelişir görmekte i d i . Çünkü b u antlaşma­
l a r l a büyük devletler Osmanlı m e m l e k e t l e r i n i n tündüğünü k o -

3 0 5
Sait Paşa'mn Hatıratı, G . I I , s. 301.
3 0 6
İbid., s. 301.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 263

rumayı yüklenmişlerdi. Böyle b i r d u r u m d a b u memleketlerden

yalnız Trablusgarp'm koruması hususunda yabancı b i r devletle
i t t i f a k k u r m a y a g i r m e k , söz konusu yüklenmeyi zedeleyecekti.

_ . _ , i t a l y a ' y a karşı Fransa i l e b i r i t t i f a k y a p m a k dü-

S a i t Paşa'nın J
\ s
#
} r

Düşüncesi şüncesinden vazgeçilince Trablusgarp'm savu­

nulması için Padişah'ın iradesi üzerine nazırlar
heyetinde t e d b i r l e r araştırılmasına girişildi. Sait Paşa devletin
içinde bulunduğu perişan d u r u m d a böyle t e d b i r l e r i n alınabile­
ceğine inanmamakta olduğunu şöyle anlatmaktadır:
" T r a b l u s g a r p ' m italya'ya karşı savunulması için savaş halinde
Trablusgarp'a gönderilecek askerin, donanmanın himayesi altında
gitmesi gereklidir. Deniz K u v v e t l e r i m i z i n bugün ne d u r u m d a o l ­
duğu yahut ne hale geldiği herkesçe bilindiğinden Trablusgarp
sularına donanma göndermeye k u d r e t i m i z i n yetmediğini anlat­
maya değmez. Tersanede taşıt g e m i l e r i bulunmadığından barış
v a k t i n d e yahut savaşın çıkmasından önce oraya asker gönderil-
meside mümkün olamayacaktır. Dolayısı ile Trablusgarp'm ge­
rektiğinde asker k u v v e t i i l e değil başka b i r t e d b i r i l e
savunulmasını sağlamak gereklidir. B u t e d b i r içinde zemin ve za­
m a n uygun değildir. B u nedenle T r a b l u s g a r p ' m Osmanlı memle­
k e t l e r i arasında kalıp kalmaması d e v l e t l e r arası genel
politikasında i l e r i d e meydana gelecek değişikliğe bağlıdır . 307

Nazırlar, Sait Paşa'mn düşüncesine o r t a k çık-

Trablusgarp i k l a beraber, Padişah iradesine karşı gelip
m a

Savunma Tedbirleri , , ı ı

Trablusgarp'ı savunmaya k u d r e t i m i z y o k t u r de­

mek k i m s e n i n işine gelmediğinden t e d b i r araştırılmasına geçil­
d i . Tedbirde zaten o r a d a k i k u v v e t l e r i n sayısını artırmaktan
i b a r e t t i . Serasker Rıza Paşa b u n u n için 408.821 liraya ihtiyaç gös­
t e r d i . Maliyenin takati bulunmadığı halde b u ihtiyaç Padişah'a
mazbata i l e b i l d i r i l d i . Abdülhamit b u r a k a m d a n ürkerek Rıza
Paşa'yı yanma çağırıp pazarlığa girişerek a l aşağı ver yukarı, sa­
v u n m a t e d b i r l e r i için 75.000 l i r a d a k a r a r kıldılar. Nazırlar H e ­
y e t i eski mazbatasını yırtıp b u sefer 75.000 liralık b i r ihtiyaç
mazbatası düzenledi. Böylece sözde Trablusgarp'm savunulma-
3 0 7
İbid., s. 3 0 8 .
264 O S M A N L I TAKİIIİ I X .

sı için alınacak t e d b i r l e r için para sağlanmış o l d u . Aslında gö­

rülen iş, dostlar alışverişte görsün k a b i l i n d e n i d i .
Şu halde Trablusgarp'm Osmanlı memleketleri arasında k a ­
lıp kalmaması, Sait Paşa'mn dediği g i b i , devletler arası genel po­
litikasında meydana gelecek değişikliğe bağh kalmıştı. Sözü edilen
değişiklik ise i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulması üzerine, derinliği­
ne ve genişliğine meydana gelmeye başlamıştı. Osmanlı I m p a -
ratorluğu'nun yeniden güçlü b i r duruma gelmesini ne büyük A v ­
r u p a D e v l e t l e r i ne de küçük B a l k a n devletleri istemiyorlardı.
Büyük devletler arasında i t a l y a , böyle b i r güçlenmeyi, T r a b l u s ­
garp'tan yoksun k a l m a k endişesi i l e hiç i s t e m i y o r d u .
Busya i m p a r a t o r u ile i t a l y a Kralı arasında 1909 yılı E k i m ayı
başlangıcında Racconigi de imzalanan antlaşma, yukarıda sözü
edilen ittifakların son halkası i d i . Antlaşmanın 5'inci maddesi i k i
devletin şark meselesindeki çıkarlarını saptamakta i d i . İtalya'­
mı!, Rusya'nın boğazlar üzerindeki çıkarlarını tanımasına karşı­
lık Rusya'da İtalya'nın Trablusgarp üzerindeki çıkarlarını
tanımakta i d i .
B a l k a n l a r d a Rusya'nın karşısında b u l u n a n başlıca devlet
Avusturya'nın da Bosna ve H e r s e k ' i imparatorluğuna kalmasıy­
la artık İtalya'nın Trablusgarp'ta yerleşmesine ses çıkarması dü­
şünülemezdi. Almanya'ya gelince, Trablusgarp'ta doğrudan
doğruya b i r çıkarı b u l u n m a m a k t a i d i . İtalya'nın Üçlü Antlaş­
ma'ya bağlı kalmasını da gerekli görmekte i d i . İtalya'nın T r a b ­
lusgarp'a yerleşmesi halinde b u yüzden İtalya'ya karşı gelmeyeceği
aşikardı. Fransa'ya gelince, Fas üzerinde nüfus k u r m a k hareke­
tine girişmişti. Böylece İtalya'nın Trablusgarp'ta harekete geçmesi
için b i r gerekçe b i l e hazırlamıştı.

_ ,, , İtalya, büyük devletlerin b u suretle tarafsızlık-

Trablusgarp'ta J J

±. , „, . larını sağladıktan soma, Trablusgarp'ı çıkarla-

lüılyan Çıkarları 1 D r 3

rı için b i r yayılma alanı o l a r a k benimsemiş

b u l u n u y o r d u . İstibdat devrinde Osmanlılar b u memleketi b i r sür­
gün y e r i olarak kullanırken, İtalyanlar barışçı amaçlarla b i r yer­
leşme yeri olarak görmekte idiler. Trablusgarp'ta Roma Bankası'm
kurmuşlar, Bingazi'de postahane açmışlar, m e m l e k e t i n iç ve dış
ticaretine e l atmaya girişmişlerdi. İkinci Meşrutiyet'in d u y u r u l -
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 265

ması üzerine b u çalışmalarını daha da genişlettiler. Roma B a n ­

kası birçok yerlerde şubeler açtı. B u n l a r para muamelelerinden
başka y u m u r t a t i c a r e t i n i bile ele geçirdiler. H a t t a emlak satın
almaya başladılar. Osmanlı D e v l e t i ' n i n koca vilayette b i r Rüştiye
okulundan başka o k u l u bulunmazken, kalabalık b i r kadro ile ça­
lışan t e k n i k ticaret o k u l u k u r d u l a r . Halkı kendilerine ısındırmak
için dispanser ve b i r darüleytam (Yetimler O k u l u ) açtılar. B u ara­
da deniz ticaretinde ön safta yer aldılar. M a d e n araştırmaları,
a r k e o l o j i kazıları için başka memleketlere verilmeyen i m t i y a z ­
l a r i t a l y a n heyetlerine v e r i l d i . Sözün kısası 1911 yılında i t a l y a n ­
lar Trablusgarp'ı b i r "arzı mevcut" saymaya başlamışlardı.

3. T R A B L U S G A R P SAVAŞPNIN ARİFESİNDE
İTALYAN-OSMANLI İLİŞKİLERİ

M a z z i n i ' d e n b e r i i t a l y a n aydınlar Trablusgarp

İ lal y a ve
ile ilgilenmeye başlamışlardı. Fakat kamuoyu b u
Trablusgarp
ilgiye o r t a k çıkmamıştı. H a l k , Trablusgarp hak­
kında sisli birtakım b i l g i l e r e s a h i p t i . Üstelikte, evvelce H a b e ­
şistan'da girişilen sömürge savaşında italya'nın uğramış olduğu
ağır y e n i l g i n i n hatırası henüz hafızalardan silinmemişti. D o l a ­
yısıyla 1911 yılına g i r i l i r k e n i t a l y a n k a m u o y u çizmeden dışarı­
ya çıkmak için harekete geçmek eğiliminde değildi.

ı , ....... Giolitti Hükümeti de b u konuda kararsızdı. Çe-

llalyan Hükümeti

^ kj şitli iç sorunların çözümü üzerine p a r t i l e r ara­

sı kavga sürüp gitmekte i d i . 1910 yılı sonlarına
doğru H a r i c i y e Nazırı San G u i l i a n o b i r demecinde Trablusgarp
konusunda i t a l y a n görüşünü şu suretle b e l i r t i y o r d u :
"Türkler çok açık olan b i r şeyi hâlâ anlamış değildirler, italya,
Trablusgarp'ı almak istemiyor. Osmanh kalmasını istiyor. Fakat
Mısır i l e Tunus arasında b u l u n a n b u memleket o k a d a r büyük
çapta gelişiyor k i , bütün kaynakları i l e süresiz o l a r a k a t i l k a l a ­
maz ve b i z i m çıkarımızda, Trablusgarp'm b u ekonomik gelişme
işinin, başka yabancı devletler yerine, sadece Osmanlı ve i t a l ­
yan çalışmaları i l e yapılmasıdır. " 308

3 0 8
H a u s e r , M . H e n r i : Histoire D i p l o m a t itme de l ' E u r o p e , s. 198.
266 O S M A N U TARİHİ I X .

B u sözler Osmanlı Devleti'ne Trablusgarp üzerinde b i r ortaklık

önerisi i d i . Aynı zamanda diğer devletlere göre italya'ya b i r üs­
tünlük tanınmasını istemek i d i .
Osmanlı Hükümeti, 2 Ocak 19Tl'de Trablusgarp politikasını
şöyle açıklıyordu: Trablusgarp italya'ya mahsus değildir, i t a l y a n ­
lar memleketin gelişme çalışmalarına katılabilirler. Fakat b u a n ­
cak diğer devletlerle rekabet suretinde o l a b i l i r . 3 0 9

i t a l y a Trablusgarp üzerindeki çıkarlarının üstünlüğü y u k a ­

rıda sözü e d i l e n j r i z l i anlaşmalarla i l g i l i devletlere k a b u l e t t i r ­
mişti. O n l a r l a b i r rekabet eşitliğini k a b u l etmesi artık söz konusu
değildi.

. 4 Ocak'ta Trablusgarp'taki Roma Bankası, "valilb-

îlişkilerin Sertleşmesi ı • T» Î x ı t ı t ^ ^ • t

r a h i m Jraşa m n İtalyanlara karşı hareketlerinden

şikayetlere başladı, i t a l y a n basınında v a l i n i n değiştirilmesi ko­
nusunda yayınlara girişildi. M a r t ayında fosfat m a d e n l e r i işlet­
me imtiyazının Amerikalılara verileceği hususunda b i r haber
i t a l y a n basımnı daha da s i n i r l e n d i r d i . Trablusgarp günün konusu
haline gelmeye başladı. Haziranda i t a l y a n Mebuslar Meclisi'nde
bazı mebuslar hükümetin Trablusgarp politikasını gevşek ve et­
kisiz o l a r a k vasıflandırdılar.
1 Temmuz'da beklenmeyen b i r olay italyanların
Ağadır Olayı k a b a r a n heyecanlarını Osmanlı İmparatorluğu
ile savaş doğrultusuna yöneltti. Almanya'nın, Fransa i l e Cezayir
üzerine yapmış olduğu Şubat 1909 anlaşmasının Fransızlar t a ­
rafından bozulduğunu öne sürerek, A g a d i r önüne b i r savaş ge­
m i s i göndermesi A k d e n i z i l e i l g i l i devletlerde büyük b i r t e p k i
yarattı. Almanya i l e Fransa arasında başlayan görüşmelerde Fas'ın
Fransız himayesine gireceği ihtimahnin belirlenmesi de italya'
da büyük gürültü kopardı. İtalyan basını, koro halinde Kuzey
A f r i k a ' d a İtalya için tek elverişli yer olarak Trablusgarp'ın k a l ­
mış olduğunu, buraya yerleşilmediği takdirde b u n u n da başkala­
rının eline geçerek İtalyan topraklarının A k d e n i z ' d e b i r çember
içine alınmış olacağım yazmaya başladılar. 4.Eylül'de i s t a n b u l ' u n
Beyoğlu gazeteleri Adana'da Müslüman olacağı t u t a n b i r I t a l -

3 0 9
İbid.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞ L A K ! 267

yan kızının henüz reşit bulunmadığını d i l l e r i n e dolayarak i t a l y a

ile ilişkilerin kesileceğini öne sürdüler, A v r u p a gazetelerindeyse
savaşın başlamak üzere bulunduğundan b i l e söz edilmeye baş­
tandı. 10 Eylül'de Istefani Ajansı b u haberi yalanlamak yoluna gitti.

_ ,. Ne var k i Roma'daki Türk Asker Ataşesi'nden I s -

Opnıanfc Hükümeti'nin
_ t a n b u l ' a italya'nın askeri hazırlıklara başlamış
Şaşkınlığı f 3
*
olduğuna d a i r h a b e r l e r gelmeye başladı. T r a b ­
lusgarp'ta h a l k arasmda italyanların gelmekte olduğu üzerine söy­
lentiler b i r p a n i k havası yaratacak Ölçüde gelişiyordu. 21 Eylül'de
istanbul'da Tanin Gazetesi "Trablusgarp'tan B i r Ses" başlığı altında
eşrafın imzalarını taşıyan şu telgrafı yayınladı:
" E y M i l l e t i n k a d e r i n e h a k i m olanlar; B u felaketzede m i l l e t i
daha ziyade bekletmeyiniz, italyanlar Trablusgarp'm azimi is­
metine göz dikmişler. B u temiz toprağa giderek ecdadımızın mü­
b a r e k kanları i l e sulanmış b u y e r l e r i saldırgan ayakları i l e
çiğnemek i s t e m i y o r l a r mı? Böyle ise siz b u n a karşı ne yaptınız
ve ne yapmak i s t i y o r s u n u z ? " 310

Sadrazam Hakkı Paşa Hükümeti m i s k i n b i r tevekkül içinde

i d i . Hakkı Paşa Mülkiye O k u l u ' n d a okutmuş olduğu devletler h u ­
k u k u ilkelerine b e l bağlamıştı. O kadar k i i t a l y a n gazetelerinin
yazdıklarını blöf sayıyor ve i s t a n b u l ' d a k i i t a l y a n Elçiliği koda­
manları i l e poker p a r t i l e r i n e devam etmemek için b i r sebepte
görmüyordu. B u arada b i r şeyler yapıyor görünmek için " b ü y ü k
d o s t " farzedilen A l m a n Hükümeti'ııe damşıldı. Berlin'den gelen
öneri şöyle i d i :
" i t a l y a n l a r a bazı kolaylıklar gösterilerek her çeşit anlaşmazlık
bahanelerinin kaldırılması, fakat aynı zamanda Trablusgarp'a gü­
rültüsüzce kuvvet gönderilmesi ." Hakkı Paşa ne yapacağım dü­ 311

şünürken i l k i t a l y a n notası geldi.

23 Eylül t a r i h l i notasında i t a l y a n Hükümeti Os-
Itaiyan m a n i i subaylar i l e İttihat ve T e r a k k i P a r t i s i
adamlarının Trablusgarp'ta c a h i l ve mustasıp a h a l i y i İtalyanla­
r a karşı kışkırttıklarından, güvenlik kalmadığından, İtalyan a i -

3 , 0
Tanİn, 21 Eylül 1911.
3 1 1
B a y n r , Y u s u f H . : Türk İnkılabı T a r i h i , C . I I . , K . 1,, s. 7 9 .
26li O S M A N L I TAKİMİ I X .

İçlerinin memleketi t e r k etmeye başladığından söz açıyor ve

Osmanlı Hükümeti'ni Trablusgarp'a vapur dolusu savaş gereçle­
r i yollamakla s u ç l u y o r d u . 26 Eylül t a r i h l i karşılık notasından
312

Osmanlı Hükümeti i t a l y a n notasını yumuşak ve n a z i k b i r d i l i l e

r e d d e t t i . Hükümet italya'nın hâlâ Trablusgarp'ta birtakım çı­
k a r l a r k o p a r m a k için blöf yapmakta olduğunu sanıyor ve b i r iş­
gal işine girişeceğine i h t i m a l v e r m i y o r d u . N i t e k i m 27 Eylül'de
Dahiliye Nezareti'nden (içişleri Bakanlığı) valiliklere gönderilen
b i r b i l d i r i d e a l m a n t e d b i r l e r l e italya'nın Trablusgarp'ı işgal et­
m e k hususundaki niyet ve tasavvurlarının i l k e t k i l e r i n i kaybet­
miş olduğundan ve yakmda büsbütün bertaraf edilmesinin de ümit
edilmekte olduğundan söz e d i l i y o r d u . B u k o f i y i m s e r l i k felse­
3 1 3

fesinin ömrü ancak b i r gün daha sürebildi. 28 Eylül'de i t a l y a n

Hükümeti Bab-ı A l i ' y e 24 saatlik b i r ültimatom ulaştırmış b u ­
l u n u y o r d u . Ültimatomda; " i t a l y a n Hükümeti Trablusgarp ve B i n -
gazi'yi işgal etmeye k a r a r vermiştir. Osmanlı Hükümeti'nden b u
işgale karşı direnme gösterilmemesi için görevlilere gerekli e m i r ­
l e r i n v e r i l m e s i n i i s t e r " denilmekte i d i .

.... „ Ültimatom Sadrazam Hakkı Paşa'ya verilmişti.

Hakkı Paşa * 3 J

„ „, , Hakkı Paşa Roma Elçiliği'nde bulunmuş obuası

m

Hükümeti'nin Telaşı *. y ö
*
nedeniyle italyanların Trablusgarp hakkındaki n i ­
y e t l e r i n i b i l m e k t e i d i . Fakat b i r siyaset adamından ç o k b i r h u ­
kukçu i d i . italya'ya b i r saldırı bahanesi verilmediği t a k d i r d e
T r a b l u s g a r p ' m devletler arası h u k u k formülleri arasında güven
içinde bulunacağı g i b i b i r inanca saplanmıştı. Zaten b u neden­
l e d i r k i , italyanların kendisinden şikayette bulundukları T r a b ­
lusgarp Valisi i b r a h i m Paşa'yı geri çekmiş ve yerine y e n i b i r v a l i
atamak için hiçbir davranışta bulunmamıştı. B u yetmiyormuş
g i b i Trablusgarp'a kuvvet gönderip İtalyanları kızdırmaktan ise
orada mevcut b i r fırka k u v v e t i n i n dört t a b u r u n u Ifemen'c gön­
dermekle güya onlara güven t e l k i n edip, Trablus'a saldırmaları­
nı önleyebileceği g i b i b i r zavallılık göstermişti.
Hakkı Paşa'nın siyasette olduğu gibi devletler arası h u k u k t a ­
k i yetersizliğine İtalyan ültimatomuna 29 Eylül'de verilen cevap
3 . 2
M e h m e t M e m d u h ; Esvat-ı S u d u r , s. 9 3 .
3 . 3
Baytır, Y u s u f H i s m e t : A . g . e . , s. 9 3 .
 T H A U L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 269

d e l i l d i r . B u cevapta Hakkı Paşa Hükümeti, t o p r a k bütünlüğüne

d o k u n u l m a m a k şartıyla İtalya'nın Trablusgarp i l e i l g i l i istekle­
r i n i n b i l d i r i l m e s i n i n istediği g i b i b u memleketin Terakki'den geri
kalması k o n u s u n d a k i i t a l y a n suçlamasını şu suretle karşılamak­
tadırlar:

" B u h a l eski i d a r e n i n b i r eseridir. B u n d a n dolayı Meşruti­

yet D e v r i ' n i n Osmanlı Hükümeti m u h a t a p t u t u l a m a z ' . ' . 314

Hakkı Paşa iç h u k u k i l e devletler arası h u k u k i l k e l e r i n i k a ­

rıştırıyor ve devlet idaresinde b i r devamlılık i l k e s i n i n b u l u n d u ­
ğunu ya b i l m i y o r ya da bilmemezlikten geliyordu. Trablusgarp'm
geri kalmasını Abdülhamit'in istibdatçı yöntemine yüklemekle
haklılığını t e s l i m ettiği İtalyan iddialarına karşı dayanabileceği
b i r h u k u k d e l i l i bulunduğunu sanıyordu. Oysa k i Hakkı Paşa o
idarede görev k a b u l etmiş b i r yüksek m e m u r d u .
İtalya, sözü edilen ültimatomu 28 Eylül akşamı vermişti. E r ­
tesi gün Ramazan Bayramı i d i . İtalyanlar Ramazan ayında ve bay­
r a m l a r d a Osmanlı görevlilerinin nasıl çalıştıklarını ve ne k a d a r
çalıştıklarını b i l m i y o r değillerdi.
Ertesi günü Dolmabahçe Sarayı'nda bayram t e b r i k i töreni var­
dı. Başta Padişah o l m a k üzere k i m s e n i n ağzını bıçak açmıyor­
d u . Hakkı Paşa öyle b i r keder ve ümitsizlik içine düşmüştü k i ,
artık kendisi i l e iş üzerine konuşmak olanağı kalmamıştı, " E s k i
zamanlarda b e n i m d u r u m u m a düşen Sadrazamların kafasını Pa­
dişahlar b i n e k taşında k e s t i r i r l e r d i , b e n o h a l d e y i m " d i y o r ­
3 1 5

d u . B a y r a m töreninden sonra Sadrazamlıktan çekildi. Herkesin

ümidi Sait Paşa'ya bağlanmıştı. Padişah onu Sadrazamlığa getirdi.
Sait Paşa ne yapacaktı? O da 1902'de T r a b l u s g a r p ' m kuvvet­
le korunacağına dair ümidini yitirmiş b u l u n u y o r d u . Ona göre ya­
pılacak iş devletler arası ilişkilere göre b i r siyaset ve kiyaset
politikası izlemek suretiyle Trablusgarp'm sahibi olmaya çalışmak
i d i . Sait Paşa Abdülhamit devrinde kullanılmış o l a n k l a s i k u s u l ­
l e r i denemeye k o y u l d u . T r a b l u s g a r p ' m İtalya tarafından Mısır
g i b i idare edilmesi için İngiltere'nin aracılığına başvuruldu. Ge-

3 , 4
İbid., s. 9 5 .
3 1 5
İnan, M a h m u t K e m a l : A . g . e . , s. 1085.
270 O S M A N L İ TARİHİ I X .

lcn cevap " ç o k geç kaldınız " d a n i b a r e t t i . B u n d a n sonra A l m a n ­

ya'dan yardım ve nasihat istenmesine girişildi. H a r b i y e Nazırı
M a h m u t Şevket Paşa b u maksatla A l m a n Elçisi'ne gönderildi. E l ­
çinin cevabı şu o l d u . " A l m a n y a Devleti tarafından b i r müdaha­
leye i m k a n y o k t u r , Almanya Türklerin tarihsel şanlarına layık
surette vatanlarının b i r parçası olan Trablusgarp'ı savunacakla­
rına inanmaktadır ". B u ümit kapısıda kapanınca Padişah i n ­
316

giltere Kralı i l e Almanya I m p a r a t o r u ' n a b i r e r kişisel mesaj

göndererekmeydana gelen bunalımda aracılık yapmalarını r i c a
e t t i . Gelen cevaplarda hükümdarların kullanmakta oldukları na­
z i k deyimler arasında hastalığa t e d b i r olabilecek b i r ilaç y o k t u .
Bu son ümitte böylece suya düştüğü sıralarda, i t a l y a n ültimato­
m u n u n süresinin bitmiş ve savaş h a l i n i n başlamış olduğunu b i l ­
d i r e n son i t a l y a n notası da gelmişti.

4. O S M A N L I - I T A L Y A N SAVAŞİ

i t a l y a ültimatomunun karşılığını beklemeye ge-

Salmrı Sırasında r k görmeyerek 29 Eylül'de Trablusgarp üzeri-
e

Trablusgarp'ta ı ı ı ı r» ı m ı ı
ne saldırı hareketine geçti, ö u sırada I r a b l u s -
U u r u ııı ° 3

garp'ta genel d u r u m şöyle i d i : Memleket adeta

k e n d i haline bırakılmıştı. İtalyanların şikayeti üzerine y e r i n ­
den alınmış olan V a l i İbrahim Paşa yerine yenisi atanma­
mıştı. Defterdar vekalet etmekte i d i . Asker k u v v e t l e r i n i n k o m u ­
tanlığını v e k i l o l a r a k A l b a y Neş'et yapmakta i d i . Resmi belgele­
re göre Osmanlı k u v v e t l e r i b u bölgede 17 t a b u r yaya, 10 t a ­
b u r süvari ve 6 batarya i d i . Ne var k i b u kuvvetlerden önemli b i r
kısmı, önceden işaret edildiği üzere Yemen isyanını batırmaya
gönderilmişti. Geri kalan düzenli kuvvetlerin tutarı 5000 kadardı.
B u n l a r a çeşitli k a b i l e l e r i n 30.000 kadar savaşçı e r i n i n de katı­
lacağı u m u l m a k t a i d i . Meşrutiyet'in duyurulması üzerine T r a b ­
lusgarp halkı m e c b u r i a s k e r l i k kapsamına alınmıştı. Fakat
a s k e r l i k çağında b u l u n a n 16.000 kişiden ancak 3400'ü hizmete
alınabilmişti. B u umursamazlık yetmiyormuş gibi önceden gerekli
hallerde milis k u v v e t l e r i n i silahlandırmak için depo edilmiş olan
3 1 4
İbİd.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 27.1

40.000 M a r t i n tüfeği y e r l e r i n e mavzer gönderilecektir diye İs­

tanbul'da b i r k a r a r alınmış ve sonradan gönderilme işi u n u t u l ­
muştu. B u n d a n başka, modern b i r savaş için gerekli erzak ve cep­
hane, sağlık tesisleri ve muhabere araçları da y o k l u k listesinde
yer almakta i d i . B u d u r u m düşman propagandasını kolaylaştır­
mış, h a l k arasında Trablusgarp'm İtalyanlara satılmış olduğu söy­
l e n t i l e r i n i n dolaşmasına yaramıştı. Gerçekte ise y e r l i ve ünlü
k a b i l e i l e r i gelenlerinden 12 kadarı i t a l y a n l a r tarafından elde
edilmiş b u l u n u y o r d u . B u n l a r arasında Hassume Paşa, E m i n Gar-
zani ve A h m e t Muntasır başta gelmekte i d i . B u n l a r halkı Türk­
lere karşı kışkırtmakta i d i l e r . Sözün kısası Osmanlı Hükümeti
uyuşukluğu ile Trablusgarp'a İtalyan çıkartmasını kolaylaştırmak
için elinden geleni yapmış b u l u n u y o r d u .

... . , A m i r a l O b e r i ' n i n komutasında b u l u n a n İtalyan

Hk italyan
donanması 29 Eylül'de Trablus şehri önlerine
Başarıları ı • ı ı i ı/\T"»ıı»"iı I ıı
gelmiş b u l u n u y o r d u . 30 Eylül de kıyıların a b l u ­
kasına girişildi. 3 E k i m ' d e teslim olmayı reddeden T r a b l u s ' u n
bombardıman edilmesine girişildi. 4 E k i m ' d e H a m i d i y e Tabyası
karaya çıkan İtalyan denizcileri tarafından ele geçirildi. 7 Ekim'de
Türk kuvvetlerince boşaltılmış olan Trablus işgal e d i l d i . B u ara­
da T o b r u k ve H u m s şehirleride düşmana bırakıldı. İtalyanlar i l k
şiddetli direnmeye Bingazi önlerinde rastladılar. Fakat i k i gün
süren b i r çarpışmadan sonra b u şehri de almaya muvaffak o l d u ­
lar. Bütün b u başarılar kimseyi şaşırtmadı. İtalyanların t u r i s t i k
denebilecek b i r geziye çıktıklarına inanılmıştı. Fakat b u n l a r kı­
yı şehirlerinden başlarım memleket içlerine sokmaya başlayın­
ca evdeki hesabın çarşıya uymadığı anlaşıldı. İtalyanlar şiddetli
b i r Türk direnmesi karşısında stop ettiler.
Osmanlı Devleti için savaş koşulları elverişsizdi. Memleket çe­
şitli bunalımlar içinde yuvarlanıp g i d i y o r d u . Yemen'de, M a k e ­
donya ve A r n a v u t l u k ' t a devlete karşı başkaldırmalarla savaşılı­
y o r d u . Meşrutiyet yönetimi henüz oturmuş değildi. İktidar ve
muhalefet p a r t i l e r i arasındaki çatışmalar Bizans'ın son günleri­
n i hatırlatan nitelikte i d i .
Hükümet memurların maaşım ödemekten aciz, para darlığı
ile karşı karşıya i d i . Dış siyasette tek başına k a l m a k g i b i batıl
272 O S M A N L I TARİHİ I X .

b i r yol tutulmuş olmanın n o r m a l sonucu olarak yardımlarına gü­

venilecek dost devlet y o k t u . B u elverişsiz koşullara savaş bölge­
sinin stratejik d u r u m u da eklenince görülen manzara şu i d i :
Trablusgarp i s t a n b u l ' d a n 1600 k i l o m e t r e uzakta i d i . Denizden
yardını göndermek olanaksızdı, i t a l y a n Donanması Doğu A k d e ­
n i z ' i denetlemekte i d i . Abdülhamit'in çürüttüğü Osmanlı donan­
masından b u d e n e t i m i kaldırmasını b e k l e m e k h a m b i r hayalden
i b a r e t t i . K a r a y o l u üzerinden kuvvet göndermek ise i n g i l i z i d a ­
resinde b u l u n a n Mısır'ın tarafsızlığının duyrulmuş olması ile i m ­
kansız hale gelmişti.
B u olumsuz koşullar karşısında, i t a l y a n ültima-
Osnıanİ! Kodamanları , T T , , ,
tomunun alınmasından sonra Hakkı Paşa m n ye-
ve T r a b l u s ' u n rj n Sadrazamlığa geçen Sait Paşa kararsızdı.
e

Mebuslar Meclisi toplantı halinde bulunmadığı

için devlet kodamanlarını kabine toplantısına çağırıp düşünce­
l e r i n i b i l d i r m e l e r i n i istedi. E s k i Sadrazamlardan Hasan H i l m i
Paşa şartların elverişsizliğine rağmen sonuna k a d a r T r a b l u s ' u n
savunulmasından yana olduğunu açıkladı. Gazi A h m e t M u h t a r
Paşa böyle b i r savunmaya girişmenin b i r cinayet olacağı düşün­
cesinde i d i . Kıbrıslı K a m i l Paşa davete gelmemişti. Sonradan
3 1 7

Padişah'a gönderdiği b i r mektupta siyaset vc kiyaset yoluna g i ­

d i l m e s i n i önermişti. Amansız b i r ittihatçı düşmanı olan K a m i l
Paşa m e k t u b u n d a italyanların Osmanlı Hükümeti'ne değil i t t i ­
hat ve T e r a k k i Partisi'ne savaş açtığını öne sürmekte, b u p a r t i n i n
i k t i d a r d a n uzaklaştırılması ve ingiltere'ye yanaşılması halinde
Trablusgarp bunalımının çözüleceği f i k r i n i savunmakta i d i . 3 1 8

B u düşüncelerde gösteriyor k i , devlet kodamanlarından her b i r i

Trablusgarp'ı savunma konusunda ayrı telden çalmakta i d i .
Sait Paşa kendiside T r a b l u s g a r p ' m kuvvetle savunulabilece­
ğine i n a n a n l a r d a n değildi. Onda var sanılan tecrübe, bunalımlı
anlarda gösterdiği soğuk kanlılıktan i b a r e t t i . B a l k a n eyaletleri­
n i n Osmanlı Imparatorluğu'ndan ayrılması, Kıbrıs ile Mısır'ın i n ­
g i l i z l e r i n eline, Doğu R u m e l i ' n i n B u l g a r i s t a n Prensliği'ne geç­
mesini hep b u soğukkanlılıkla seyretmişti. Osmanlı I m p a r a -

3 1 7
İbİd., 1 0 8 6 .
3 , 8
İbİd., 1470.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 273

torluğu'mm sorunlarım kuvvetle çözmek d e v r i n i n çoktan geçti­

ğine kanaat getirmişti. Devletler h u k u k u ilkelerine sarılarak veya
büyük d e v l e t l e r i n Osmanlı imparatorluğu üzerinde çatışan çı­
karlarından faydalanarak, i m p a r a t o r l u k toprakları üzerinde g i ­
rişilen ameliyatlarla bunalımları önlemek g i b i b i r siyaset ilkesine
s a h i p t i . Başlıca k u v v e t i bunalımlı anlarda v a k i t kazanmak için
ipe u n serme k a b i l i n d e n t e d b i r l e r ve teklifler aramak ve yapmak­
tan ibaretti. Trablusgarp sorununda da davranışı böyle oldu. i t a l ­
ya bu eyaletteki çıkarlarım k o r u m a k için, kendisini Osmanlı
imparatorluğu ile savaş halinde gördüğünü duyurmuş ve hare­
kete geçmişti. Paşa b u h a r e k e t i n protesto edilmesini u y g u n gör­
mekle beraber, İtalya'ya savaş i l a n edilmesinde b i r anlam gör­
memişti. Dolayısıyla Sait Paşa Hükümeti savunma maksadı
ile de olsa, Trablusgarp'ta savaşı k a b u l etmiş, b u olay i l e i l g i l i
d e v l e t l e r i n d i k k a t i çekilerek barış y o l u ile b i r çözüm y o l u n u n
beklenmesine k a r a r verilmişti. Böyle b i r kararın Trablusgarp'
ın k e n d i s i n i savunmak hakkından alıkoyacağı b i r gerçek i d i .

Trablus g a r p ' t a k i Türk k u v v e t l e r i ve halkı b u

amuoyu haklarını İtalyanların kax*aya çıkması üzerine
e S m a ş
kullanmaya başlamışlardı. B u esnada İstanbul
basını da onları desteklemeye başlamıştı. Gazeteler hayal m a h ­
sulü haberler çıkarmak suretiyle halkın heyecanını ayakta t u t ­
makta i d i l e r . Bütün A f r i k a Müslümanlarının T r a b l u s g a r p ' m
imdadına koşacağından dem vuruyorlardı. Şimdiden 400.000 gö­
nüllü Afrikalı Müslüman'ın savaş bölgesine ulaştığım yazıyorlar­
dı. Bundan başka Amerika'nın donanması ile savunucular safında
yer alacağı ve sekiz harp gemisinden k u r u l u b i r filonun yola çıktığı
da söz konusu o l u y o r d u . H a l k b u temelsiz h a b e r l e r i n hiçbirine
inanmıyordu. Siyaset yazarlarına gelince, çoğu ümitlerini büyük
devletlerin dostluğuna ve aracılığına bağlamışlardı. Almanya'nın
Müslümanların dostu olduğu y o l u n d a k i efsanede b u devletin se­
y i r c i kalması nedeni ile artık yıkılmıştı. Hüseyin Cahit (Yalçın)
ve Cavit, Uçlü Antlaşma devletleri arasında yer aimaktansa Üç­
lü Uzlaşma devletlerine yaklaşmanın gereğini savunmaya başla­
mışlardı. Cahit b u yolda her şeyden önce Rusya ile b i r uzlaşmaya
gidilmesini makalelerinde öneriyordu. Ne var k i savaş başladık-
Oamanh Tarihi IX, 28
 OSMANLİ T A 1Û1Iİ I X .

ta n. sonra b u i k i gruptan h e r h a n g i b i r i s i i l e i t t i f a k y a p m a k hiçte

kolay değildi. B u devletler b i r b i r l e r i n e ve italya'ya önceden işa­
r e t edilen g i z l i antlaşmalarla bağlanmışlardı.

,
Mebuslar Meclisi
, K a m u o y u n u n Mebuslar M e c l i s i ' n d e yansıması
J J

doğaldı. Vaktinden önce toplantıya çağrılan Mec­

ve T r a b l u s g a r p

lis 16 E k i m toplantısında "sonuna k a d a r savaş"

demeçleriy!e"*çınladiktan sonra Trablusgarp mebuslarının b i r
önergesini görüştü. Bunda Hakkı Paşa Kabinesi'nin Trablusgarp'ı
h e r çeşit savunma araçlarından askersiz, mühimmatsız, valisiz,
komutansız, zahiresiz ve parasız o l a r a k yoksun bırakıp, İtalyan­
lara teslim ettiği için yüce divana verilmesi istenmekte i d i . B u 3 1 9

suçlamalarda gerçek payı olmakla beraber, memleketin savaş ha­

linde bulunduğu b i r sırada mahkeme gürültülerinin Trablusgarp'a
o l u m l u b i r yararı dokunamazdı. Kaldı k i Hakkı Paşa Hüküme-
ti'nde Hariciye Nazırı Rıfat Paşa ile Harbiye Nazırı Mahmut Şevket
Paşa İttihatçı idiler. M a h m u t Şevket Paşa yeni hükümette de H a r ­
biye Nazırı i d i . Bunların mahkemeye v e r i l m e s i , Mecliste çoğun­
l u k t a olan İttihatçı mebusların işine gelmiyordu. Dolayısıyla sö­
zü edilen önerge büsbütün reddedilemeyerek, u y u t u l m a k üzere
i l g i l i komisyona gönderilmekle y e t i n i l d i . B u n d a n sonra Meclis
Sait Paşa'nın T r a b l u s g a r p ' m İtalyanlara bırakılmayacağı ve şe­
r e f l i b i r barış yapılması için çalışılacağı teminatını da kapsayan
b i r demecini d i n l e d i ve kabineye güvenoyu v e r d i .

Hükümetin İtalya'ya savaş i l a n etmek konusun-

H u s u m e i Paktı . ~. . ,, -, , ı - ı

dakı sallanışı karşısında basın, b i r ekonomi sa­

vaşı f i k r i n i yaymaya başlamıştı. B u n u n için de İtalyan mallarına
karşı b i r boykot kampanyası açılması öngörülüyordu. İkinci Meş­
r u t i y e t devrinde İtalya, Osmanlı İmparatorluğu i l e t i c a r e t i n i ge­
liştirmiş b u l u n u y o r d u . 120 m i l y o n franga ulaşan alım ve satımı
ile İngiltere'yi (315 m i l y o n ) , Avusturya'yı (160 milyon) ve A l m a n ­
ya'yı (150 milyon) izlemekte i d i . Osmanlı İmparatorluğu'na sat­ 3 2 0

tığı m a l l a r ve m a m u l l e r arasında m a k a r n a , kükürt ve p a m u k l u

dokuma Önemli yer t u t m a k t a i d i . B u n d a n başka İmparatorluk'ta

3 , 9
A v a n z a d e M . Süleyman: Devleti Âliye-İtalya V e k a y i i H a r b i y e s i , N o : 1, s. 77.
3 2 0
A n c c l , J a c q u e s : L a Q u e s t i o n â Orictıt, s. 2 3 7 .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 275

m a l i Örgütler ve v a p u r kumpanyalarında işler çevirmekte i d i . B u

mallara ve müesseselere yapılacak b i r boykot i l e i t a l y a n ekono­
misine büyük zarar verilmiş olacaktı. Kaldı k i , bundan daha Önem­
l i olarak italya'ya verilmiş kapitülasyonların kaldırılmasıda
düşünülmekte i d i . Boykot f i k r i kısa zamanda e k o n o m i k sınırla-
rıda aşarak sosyal ve kültürel b i r nitelik kazandı . Pakt, şöyleydi: 321

1- i t a l y a i l e zerre k a d a r alışveriş etmemek,

2- italya'nın mamullerine ve ürünlerine hiçbir zaman rağbet
etmemek,
3- i t a l y a n vapurlarına b i n m e m e k ,
4- italyanca konuşmamak,
5- i t a l y a n okullarına çocuk göndermemek,
6- i t a l y a n postasına m e k t u p vermemek,
7- i t a l y a n hizmetçi ve amele k u l l a n m a m a k ,
8- Hiçbir italyan'a ahlak ve insanlık kuralları dışında y a r ­
dım etmemek,
9- Ahlakın yasaklamadığı hususlarda mümkün olduğu kadar
italyanları zarara sokmak,
10- Çocukları i t a l y a n l a r a karşı düşmanlık duyguları i l e bü­
yütmek.

. „ „ ... Husumet Paktı'nm hazırlanmasında İttihat ve Te­

l i n i m i ve Terakki t . . . . •
r a k k i P a r t i s i ' n i n etkisi vardı, ittihatçılar i t a l y a '
v e Savaş
ya karşı savaş tarafları i d i l e r . Fakat p a r t i n i n
mecliste çoğunluğa sahip olmasına vc hükümeti denetlemeleri­
ne rağmen p a r t i yöneticileri, memleketin içinde bulunduğu k o ­
şullar içinde, böyle b i r savaşa girişilmesini mümkün görmedikleri
için Sait Paşa Hükümeti'nin politikasını desteklemekte idiler. İt­
tihatçılar içinde genç subaylardan k i m i l e r i ise hükümetin ve par­
t i n i n davranışına angaje olmadan, Trablusgarp'ta b i r savunma
savaşının z o r u n l u ve mümkün olduğu f i k r i n i daha İtalyan çıkart­
masından önce benimsemişler ve b u yolda çalışmalara başla­
mışlardı.
T a n i n , 13 E k i m 1911.
276 O S M A N L I T A K ÜN I X .

Gençler Enver Paşa i l e Fethi (Okyar) ve Mustafa K e m a l

Tnıblıısgarp'ta (Atatürk) f i k i r birliğine vardıktan sonra H a r b i ­
ye Nazırı ( M i l l i Savunma Bakanı) M a h m u t Şevket Paşa i l e görü­
şerek onunla şu hususlarda anlaştılar: i t a l y a i l e resmi b i r savaşa
girişilmesi devletin kesin b i r yıkılışını sonuçlandırabilir. B u n u n l a
beraber, b i r vatan parçası hiçbir karşıt hareket olmadan düş­
mana teslim edilemez. Trablusgarp bölgesel kaynaklarla savunu­
lacaktır. H a r b i y e Nezareti orada vazife alacak subayları i z i n l i
sayacaktır, italya'ya resmen savaş açılması halinde o r a d a k i h a ­
reket f i i l e n tanınacaktır. Eğer siyasal yoldan meselenin çözümü
mümkün olursa Trablus hareketine katılmış olanların s o r u m l u ­
luğu k e n d i l e r i n e a i t olacaktır . 322

E n v e r ' i n Önerisi üzerine evvelce Trablusgarp'ta bulunmuş

olan ve memleketi tanıyan Mustafa K e m a l düşüncesini şu suret­
le açıklamıştır:

" B e n italyanların istila h a r e k e t i n i n kolaylıkla donanmaların

atış sahasını aşacağına k a n i değilim. Eğer bizler, zaman kaybet­
meden y e r l i halkı vatanlarını savunma işinde her bakımdan ha­
zırlarsak düşmanın çöl içlerine sızması hiçte kolay olmaz. Fakat
b u n u n için v a k i t kaybetmemek, aynı zamanda b u neticeyi sağla­
yacak k a d a r güvenilecek değerli arkadaş k a d r o s u i l e olayların
gelişmesini istediğimiz istikamete çevirecek çapta b i r müdaha­
l e y i mümkün kılmak ş a r t " . 323

Mustafa K e m a l ' i n b u düşüncesi üzerine, i t t i h a t ve T e r a k k i

kodamanlarının onayı alınarak d e r h a l k a r a r v e r i l d i . Şükrü (es­
k i M a a r i f Nazırı) i l e K a r a K e m a l İstanbul'da kalacaklar, p a r t i
ve hükümetle olan ilişkileri izleyeceklerdi. Çok i y i Arapça b i l e n ,
Kuzey Afrika'yı ç o k i y i tanıyan ve İstanbul'da dostları olan Kuş­
çu Eşref K a h i r e ' y e gidecek ve t a k m a ad altında Mısır'a gelecek
o l a n gönüllü subayları Trablusgarp'a geçirmek için gerekli teş­
kilatı kuracaktı. Gönüllü subaylar, d i k k a t i çekmemek için kü­
çük gruplar halinde hareket edeceklerdi. İlk kafilede Enver (Paşa)
H a m d i takma adlı ve halı tüccarı hüviyetli b i r pasaport i l e yola

3 2 2
Kutay, M . C e m a l : T r a b l u s g a r p ' t e Bîr Avuç K a h r a m a n , 8. 4 .
3
« İbid., s. 3 4 .
 T R A B L U S G A R P Y E B A L K A N SAVAŞLARI 277

çıkacak Mustafa Kemal'de i k i n c i kafile ile ve gazeteci Şerif adıyla

hareket edecekti.

B u plana göre hareket e d i l d i . Enver (Paşa)'in Trablus'a ne

suretle geçtiğini b e l i r t e n b i r yayın henüz yapılmamıştır. M u s t a ­
fa K e m a l ' i n , yaveri Salih Bozok'a yazmış olduğu b i r m e k t u b u , 3 2 4

b u konuda bazı noktaları açıklamaktadır: Mustafa K e m a l i l k i n

gazeteci Şerif hüviyetli b i r pasaport i l e ve Şam v a p u r u i l e i s t a n ­
bul'dan hareket etmeyi denemiştir. 'Vapurda üç gece kaldıktan soma
karaya çıkartılması üzerine Mısu* veya Tunus yolu üe gitmek için ted­
b i r l e r aramıştır. Nihayet 15 E k i m ' d e b i r Rus v a p u r u i l e yanında
Ömer Naci ve birkaç arkadaşı bulunduğu halde yola çıkabilmiştir.
17 Ekim'de v a p u r u n Urla'da karantina altında bulunduğu sırada
Sahlı Bozok'a yazdığı mektupta, şu hususlar d i k k a t i çekmektedir:

"...Lüzumlu ve faydalı görürsem bazı arkadaşlarımı isteye­

ceğim. B e n i m nerede olduğumu kimseye duyurmayın, annemi da­
h i b i r müddet haberdar etmeyin. Maaş ve tahsisatımdan borçlarım
ödenecektir. Kalanının anneme verilmesi lazımdır... Vatanı k u r ­
tarmak için şimdiye kadar olduğundan ziyade gayret ve fedakarlık
lazımdır. Endülüs t a r i h i n i n son sahifelerini o k u y u n u z . A l a y d a ­
k i arkadaşlara çok selam. Beraber yaptığımız t a l i m ve p r o g r a m ­
ları yürütmede ç o k güzel neticeler vardır, yorulmasınlar. E s k i
t e m b e l l i k i l e hiçbir şey o l m a z " . Mustafa K e m a l Mısır'a ve ora­
dan da Trablusgarp'a geçtiği sırada Enver (Paşa) ve arkadaşları
burada gerekli teşkilatı k u r m a y a ve geliştirmeye başlamışlardı.

„ ,, , .. Mustafa Kemal gibi, gönüllü olarak Trablus'a gel-

Trablıısgarp takı _

{ miş çoğu ittihatçı ve genç o l a n subaylar şunlar­

dı: Hürriyet kahramanı Enver Paşa, Paris Ataşesi
Fethi (Okyar), Teşkilatı Mahsusa kurucularından kuşçubaşı Eş­
ref, Fuat (Bulca), N u r i (Conker), A l i (Çetinkaya), Ömer Naci (Ha-
t i b ) , Sabancah Hakkı, Rusuhi (Mustafa K e m a l ' i n yaveri), Kısıkhh
C e m i l , M u h t a r ( E n v e r ' i n yaveri), Süleyman A s k e r i , Mısırlı A z i z
(Paşa) ve daha başkaları. E n v e r ' i n rütbesi Binbaşı, Mustafa K e -
m a l ' i n k i ise Kıdemli Yüzbaşı i d i . Enver i l e Mustafa K e m a l ' i n k a -
3 2 4
U l u s G a z e t e s i , 10 Kasım 1939 ( B o z o k , S a l i h ) .
278 O S M A N L I TARİHİ I X .

faktörleri ve siyasal görüşleri arasındaki ayrıntı sıkı b i r

arkadaşlık kurmaya elverişli olmamakla beraber, b i r b i r l e r i n i tak­
d i r e d e r l e r d i . Genç subayların tümü a s k e r l i k , d i s i p l i n i n üstün­
de vatanseverlik ve görev duyguları i l e b i r b i r l e r i n e bağlı
b u l u n m a k t a i d i l e r . Enver i l e Mustafa K e m a l ' i n arasındaki çekiş­
m e l e r i yakından b i l e n Rauf (Orbay), Mustafa K e m a l ' i Trablus'a
gitmekten vazgeçirmeye çalıştığı zaman şu cevabı almıştı:
" B a n a verilecek askeri görevleri yapmak ve siyaset mesele­
l e r i i l e tartışmadan savunmak f i k i r ve k a n a a t i n d e y i m . V a k i t ge­
çirmeden düşmanla savaşmaya g i d i y o r u m . H e r h a n g i b i r sebeple
b u n u yapmaya i m k a n bulamaz sam dönmeyi her türlü teşebbüs­
lere t e r c i h edeceğimden emin o l a b i l i r s i n i z " . 3 2 5

Enver (Paşa) tarafından i t a l y a n l a r a karşı k u r u l a n savaş hat­

tı, doğu ve batı olmak üzere i k i bölgeye ayrılmıştı. Mustafa Ke­
m a l doğu bölgesinde D e r n e K u v v e t l e r i Komutanı olarak
görevlendirilmişti. Enver (Paşa) batı bölgesinde Bingazi Kuvvet­
l e r i Komutanı olarak b u l u n m a k t a i d i . Aynı zamanda bütün k u v ­
v e t l e r i n genel kontrolünü de üzerine almıştı. K a b i l e l e r i n gönüllü
e r l e r i n d e n meydana gelen kuvvetler de i l k i n Kuvayı Mubareke
adıyla Kuşçubaşı EşrePin emrinde i d i . B u n l a r daha sonra şu su­
retle askeri b i r düzene sokuldu: H e r k a b i l e n i n k e n d i içinde şeyh­
l e r i tarafından atanan b i r onbaşı ve çavuşun emrinde 10'ar kişilik
mangalar k u r u l d u . H e r beş mangadan k u r u l a n b i r g r u b u n b a ­
şında b i r küçük şeyh b u l u n u y o r d u . H e r 15 manganın y a n i 150
kişinin komutasına b i r Türk subayı verilmişti. Subayın yanında
i k i erbaş, Sünusilerden b i r şeyh i l e idare işleriyle uğraşan b i r su­
bay b u l u n m a k t a i d i . 3 2 f i

B u suretle teşkilatlandırılmış olan Beşare Koluna A l i (Çetin-

kaya), Avakile K o l u n a Eşref Kuşçubaşı, Hasse K o l u n a i t t i h a t ve
T e r a k k i müfettişlerinden M u h t a r , A i l e t i M a n s u r K o l u n a A b d u r ­
r a h m a n E f e n d i k o m u t a n atanmışlardı. Bedevi Arapların cesare­
t i i l e ün salmış Beraasi K o l u k e n d i şeyhlerinin komutasında
bırakılmakla beraber onlara yardımcı olmak üzere i t t i h a t ve Te-

3
" B a y u r : Atatürk, Hayatı ve E s e r i , s. 51.
3 2 6
K u t a y , M . C e m a l : A . g . e . , s. 166.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 279

r a k k i üyelerinden E m i n ve A r i f i l e Teğmen Kasım E f e n d i

verilmişti . 327

B u kolların gönüllülerine, iaşeleri kendilerine ait olmak üzere

günde i k i kuruş verilmekte i d i . Ayrıca düşmandan alıp getire­
c e k l e r i ganimetler içinde b i r barem saptanmıştı. B u n a göre b i r
tüfek getirene üç mecidiye, b i r makinalı tüfek için 5 altın ve b i r
top getirene 25 altın vadedilmişti. Şu da var k i b u harcın listesi,
Enver ve Mustafa K e m a l ' i n b i l g i s i dışında hazırlanmıştı. Eşref
Kuşçubaşı i k m a l işleri i l e de meşgul olduğu için savaş gereçleri­
n i n sağlanması hususunda böyle b i r usule başvurmayı z o r u n l u
görmüştü.

Genç Türk subaylarının b i r b i r l e r i n e çözülmez kardeşlik duy­

gusu ile bağlanmış olmaları, vatanın selametini her şeyin üs­
tünde tutmaları, y e r l i halka ve gönüllülere o vakte kadar görmeye
alışmadıkları b i r anlayış ve sevgi göstermeleri i t a l y a n l a r a karşı
yapılan başarılı savaşın başlıca etkenleri olması n o r m a l d i . " Y o k ­
l u k içinde savaşmak ve vatanı s a v u n m a k " küçük ve büyük bü­
tün komutanları saran b i r felsefe i d i . B u felsefeyi b i r subay şu
suretle açıklamıştı.

"...Önceden dediğim gibi biz b u d u r u m d a buralarda İtalyan­

l a r l a b i r yıl savaşabiliriz. T a r i h bize "yüzyıl savaşları" adı i l e
kanlı savaş d e v i r l e r i gösteriyor. Varsın y i r m i n c i yüzyılda, gad­
d a r İtalya hükümetinin hakkı çiğnemesi i l e açılan b i r savaşı za-
i f , takatsiz sayıları i l e Osmanlıların b i r yıl devam ettirdiğini
yazsın. H e r an beraberlerinde b u l u n m a k l a i f t i h a r ettiğim şu k u d ­
r e t l i Osmanlı o r d u s u n u n en büyük komutanından en küçük f a r -
zedilen b i r erine kadar hepsinin düşüncesini anlamak istiyorum.
Soruşturmanın sonucu b e n i hayranlık ve sevinç içinde bırakıyor.
Herkes hükümet buranın idaresinden vazgeçse bile b i z etmeye­
ceğiz, biz ölünceye kadar, biz öldükten sonra da evladımız, a h ­
fadımız y o k oluncaya kadar, buralarda İtalyanlarla çarpı­
şacağız" 328
diyor. B u sözler de ancak sonraları Türk İstiklal
Savaşı'mn parolasını teşkil edecek olan şu üç sözcük i l e tüm-

3 2 7
Ertuğrul: Savaş Mektupları, s. 1 2 5 - 2 6 .
3
" İbid., s. 51.
280 O S M A N L I TARİI1İ. I X .

[eştiriliyor ve anlamlaştırılıyordu: " Y a Namus ve i s t i k l a l ! Ya

Ölüm!" 329
.
Genç subaylar, b u ateşli duygular içinde b i r yandan Trablus­
garp'ı savunmak için cesur y e r l i h a l k l a elele savaşırken, Öte y a n ­
d a n , yüzyıllarca unutulmuş, i h m a l edilmiş b u vatan bölgesinde
o k u l l a r a halkın faydalanacağı dispanserler açıyor ve şehit aile­
l e r i n i n yardımına koşuyorlardı. Gelecekte k u r u l a c a k i s k a n mın­
tıkaları için keşifler yaptırıyorlardı.

• , , i t a l y a n ordusunun saldırış planı b i l i m s e l ohnak-

Savaş Planları
m . .. t a n ç o k mantık esnasına göre hazırlanmıştı.
ve T a k t i k l e r i * f • • ı
Trablusgarp a Türk k u v v e t l e r i n i n azlığı ve da­
ğınıklığı d i k k a t e alınarak, Mısır sınırından Tunus sınırına kadar
uzanan kıyılar üzerindeki T o b r u k , Trablus, Derne, Bingazi ve
Mısra ta şehirlerine i t a l y a n donanmasının himayesi altında çıkart­
ma yapılarak direnmeye kalkışacak zayıf ve h a f i f Türk kuvvet­
l e r i kolaylıkla ezilecek ve i t a l y a n l a r ç o k kısa b i r zamanda
memleketin içlerine ilerleyerek yerleşeceklerdi. B u iş için tasar­
lanan k u v v e t i n başlangıçta ne olduğu bilinmiyorsa da zamanla
100.000 kişiye çıkarıldığı t a h m i n edilmektedir. B u plana göre 30
Eylül'de başlayan İtalyan harekatı gelişerek beş hafta içinde sö­
zü edilen şehirler işgal edilmiş f a k a t , memleketin içerlerine i l e r ­
l e m e k duraklamıştı.
italyanların ilerlemesine engel olan Türk Komutanhğı'nın plam
ç o k sade i d i . Enver (Paşa) arkadaşları i l e de anlaştıktan sonra
İtalyan ilerleyişine karşı b i r gerilla savaşı ile karşı koymayı u y ­
gun bulmuştu. Türk K u v v e t l e r i ( y e r l i kuvvetler b u d e y i m i n k a p ­
samındadır) İtalyanların ancak onda b i r i k a d a r bulunduğu için
ve savaş gemilerine karşı koyacak u z u n m e n z i l l i toplardan yok­
sun bulunduklarından, İtalyan k u v v e t l e r i n i denize a t m a k düşü­
nülmemiştir. Türk planının amacı İtalyan k u v v e t l e r i n i kıyıda
mıhlamak ve baskınlarla yıpratmaktan ibaret i d i . H e r ne kadar
sonradan İtalyan menzillerine karşı b i r cephe hattı kurulmuş ise-
de, Türk Genel Komutanlığı b u halde d a h i gerilla taktiğini zaman
zaman t a t b i k etmekten geri kalmamıştur. A r a z i n i n elverişliliği

İbİd., s. 19.
 T K A B L U S G A K P V E B A L K A N SAVAŞLARI 281

ve y e r l i askerlerin b u taktiğe kolayca uyacak b i r yetenekte b u ­

lunmaları başarıya ulaşılmasında büyük b i r e t k i yapmıştır.
B i r yıl kadar sürmüş olan Trablusgarp Savaşı i k i
Sava» Aşamaları
aşama gösterir.
B i r i n c i aşama 1911 yılında Eylül-Ekim aylarını kapsar. Sa­
vaş bölgesi Trablusgarp ve B i n g a z i ' d i r . i k i taraf k u v v e t l e r i ara­
sında meydana gelen 12 kadar esaslı çarpışmada italyan kuvvetleri
kıyıda mıhlanmıştır. i k i n c i aşama Ekim-Kasım (1911) aylarına rast­
l a r ve cephelerde d u r u m u n denkleşmesiyle sonuçlanır, i t a l y a n
k u v v e t l e r i n i n kesin b i r sonuç sağlamaları hususundaki ümitleri
suya düşer. B i r i n c i ve i k i n c i aşamalar arasında başarısızlığın ver­
diği b i r ümitsizlikle i t a l y a ele geçiremediği T r a b l u s ' u i l h a k e t t i ­
ğini d u y u r u r . B u r a d a Türklere pes dedirte mey ince savaşı başka
Osmanlı topraklarına bulaştırmaya kalkışır.

_ „ Trablusgarp Savaşı'mn başında b i r bahse tutuşul-

Dünya K a m u o y u . . .
e sa i d i , Türklerden yana b i r tek insanın çıkması
ve Savaş
düşünülemezdi. H a t t a Türkler ve k o m u t a n l a r
arasında bile böyle b i r savaşa girişmenin b i r cinayet ve yahut se­
rüven olduğuna inananlar az değildi, i t a l y a n k u v v e t l e r i n i n çok
kısa b i r zamanda Trablusgarp'ı ele geçirmesi beklenmekte i d i .
Fakat y u k a r d a da işaret edilen Türk savunması ile i t a l y a n k u v ­
v e t l e r i sahile mıhlanınca dünya k a m u o y u Türklerden yana sesi­
n i yükseltmeye başladı.
Devletler h u k u k u konusunda dünyaca otorite k a b u l edilmiş
olan Sir Thomas Baroly, i t a l y a n saldırısını mevcut antlaşmalar
ışığında h u k u k a b i r saldırı olarak görmekte i d i . Fransa'nın L e 3 3 0

Temps Gazetesi özel m u h a b i r i Carrere Türk başarılarının seyri­

n i öğrenmek için cepheleri dolaştıktan sonra "Mesele varlık içinde
istila yapmak değildir. Asıl ders ve i b r e t alınacak nokta y o k l u k
içinde vatan savunmaktır" kanısına varmış ve Türk cephesi­ 331

n i n yıkılmaz hale geldiğini de açıkladığı için i t a l y a n l a r tarafın­

dan öldürülmek istenmiştir. New Y o r k Times Gazetesi'nin özel
m u h a b i r i n i n Türk kahramanlığı üzerine düşüncesi ise şöyle i d i :

3 3 0
H a n o t a u x , G a b r i e l : L a G u c r r e B a l k a n i q u e et l ' E u r o p e , s. 1.
3 3 1
Kutay, M . C e m a l : A . g . e . , s. 96-97.
282 OSMANLİ TAKİBİ I X .

" E ğ e r Washington hayatta olsa i d i ve b i z l e r L i n c o l n , A n d -

rew* Jackson, Clay gibi liderlere bugün sahip olsa i d i k , Türklerin
m u h a k k a k imdadına koşacaktık. Kahramanlık, sadece b i r m i l ­
l e t i n değil dünyanın o r t a k haysiyeti ve insanlığın şerefidir. Ya­
zıklar olsun. B u şeref haksız yerlere saldırıya uğruyor ve bizler
seyirci kalıyoruz. Sonradan insanlık h a k ve adaletinden söz
e d i y o r u z " . B i r Fransız gazetecisi, söz konusu savaşı daha ge­
3 3 2

niş b i r perspektif üzerinde görerek şu sonuca varmaktadır:

" T r a b l u s ' t a yeni b i r Türk r u h u uyanmaktadır. Osmanlı Dev­
l e t i ' n i n k a d e r i i l e i l g i l i bütün dünya, b u memlekette olup geçen
olayları daha büyük b i r d i k k a t ve basiret i l e izlerlerse p o l i t i k a ­
larının ispatı bakımından faydalı b i r iş yapmış o l u r l a r . Çünkü
b u r a d a k i Türkler yakuı b i r gelecekte Osmanlı D e v l e t i ' n i n m u k a d ­
deratına h a k i m olabilecek insanlardır. B u t a k d i r d e Asya, A f r i ­
ka ve Avrupa'da toprakları bulunan b u devletin d u r u m u ve siyaseti
dünyaya e t k i yapacak hale gelecek ve cihan politikacıları hasta
adam adım verdikleri Osmanlı Devleti'nin belki başka b i r karakter
ve kişilik i l e devam edeceğine hayretle şahit olacaklardır".
" B e n Trablus'ta, kuvvet karşısında boyun eğmek istemeyen b i r
m i l l e t i n yenilemeyeceğini anlamış b u l u n u y o r u m " . 3 3 3

Trablusgarp'ta hayalleri aşan savunma başarıları

Müslüman v jj basınında b u k o n u üzerine çıkan o l u m l u
e a t l

Memleketleri . -»«-•• ı - ı ı ı •ı ıı •• ı
„ yazılar Müslüman m e m l e k e t l e r i halkı üzerinde
Kamuoyu J

de büyük b i r e t k i yaratmıştır. B u memleketler­

de adı yaygın olmayan Enver Bey'e h a l k " P a ş a " unvanım v e r ­
miş, kendisine M e l i k (Sultan) diyenler bulunmuştur. Hatta A r a p ­
l a r arasında Melıdi'nin onda tecelli ettiğine bile inananlar
çıkmıştır. Zamanla Kuzey A f r i k a Müslüman memleketlerinde ve
en ç o k Mısır'da, Hindistan'da ve Afganistan'da yardım komitele­
r i kurulmuştur. Mısır zenginleri teşkilatlanarak b i r defasında
150.000 altın göndermişlerdir. Ayrıca A f r i k a içerlerinden bile
savaşmak için gönüllüler gelmiştir. . Fakat b u yardımlarla sa­ 334

vaş sürdürülemezdi. E n v e r ' l e arkadaşlarının i s t a n b u l ' d a n para

3 3 2
İbid., s. 2 7 5 .
3 3 3
İbid., s. 151.
3 3 4
B r e m n o n d , G e o r g c : A . g . e . , s. 170-171.
 T I I A . B L U S G A B . P Y E B A L K A N SAVAŞLARI 283

beklemeleri olanaksızdı. Böyle b i r durumda Enver yerlilerle Türk

k u v v e t l e r i arasındaki şöhretine dayanarak k e n d i adına para bas­
tırdı. B a n k n o t büyüklüğünde b i r kağıt üzerinde şapirograf i l e
basılmış paranın ortasında y u v a r l a k içinde " E n v e r S u a v i " yazı­
lı i d i . B a n k n o t u n dört kenarında da " D e v l e t - i A l i y y e - i Osmaniye"
ve paranın Türkçe i l e Arapça değerini b e l i r t e n r a k a m l a r vardı.

T r a b l u s g a r p ' t a k i Türk direnişi ve dünya kamuoyunda mey­

dana gelen değişiklik i t a l y a halkı üzerinde soğuk duş etkisi yap­
tı. Basının şiddetli saldırıları karşısında hükümetin d u r u m u
sarsıldı. Hükümet askeri k u v v e t l e r i n savaş alanındaki başarısız­
lıklarını örtmek için işin kolayına giderek Kasım 1911'de T r a b ­
lusgarp'ı i l h a k ettiğini d u y u r d u , i l h a k gerekçesi olarak, başlıca
şehirlerin işgal edilmesi i l e h e r türlü Türk direnme gücünün kı­
rılmış olduğu gösterilmişti . Saldırının olduğu gibi ilhakın b u
335

gerekçesi de devletler h u k u k u n a aykırı i d i . Gerçi büyük şehirle­

r i n işgal edilmiş olduğu doğru i d i . Fakat T r a b l u s g a r p ' m büyük
kısmı Türklerin elinde b u l u n u y o r d u . Türk savunma gücüne ge­
lince kırılmak şöyle d u r s u n h e r gün biraz daha kuvvetlenmekte
i d i ve i t a l y a n k u v v e t l e r i n e ecel t e r l e r i döktürmekte i d i .

ilhakın t e p k i l e r i T r a b l u s ' t a k i b i r avuç kahramanın savaş i r a ­

d e l e r i n i görmekten başka b i r şeye yaramadı. " G e r e k i r s e burada
b i n yıl savaşırız, hükümet razı olmasa b i l e ona rağmen b u top­
rakları savunacağız". B u en yüksek komutanından ere kadar her­
kesin üzerinde birleştiği b i r f i k i r d i , istanbul Hükünıeti'ne gelince,
i l h a k olayını büyük devletler nezdinde protesto e t t i . Ne var k i Os­
manlı siyaset kodamanları, Trablusgarp savaşının öteki Osmanlı
topraklarına bulaşmasından kuşku duymakta ve b i r çıkar yol b u l ­
m a k için çareler düşünmekte idiler. M a h m u t Şevket Paşa, Binga­
z i Türklerde k a l m a k üzere, T r a b l u s ' u n italya'ya verilmesini
önermekte, Hüseyin H i l m i Paşa, Bingazi b i r yana Trablus'un E r i t r e
karşılığında değiştirilmesine taraftar çıkmakta i d i . Gazi A h m e t
M u h t a r Paşa, B i n g a z i ' n i n Mısır'a ve T r a b l u s ' u n Tunus'a verilme­
s i n i uygun görmekte i d i . Şeyhülislam Nesip E f e n d i ' n i n b i r dü­
şüncesi olmamakla beraber b i r inancı vardı k i , görmüş olduğu

3 3 5
Baytır: A . g . e . , s. 116.
 28<l O S M A N L I TARİHİ I X .

b i r rüyaya dayanmakta i d i . Padişah'a bile söylediği b u rüyaya göre

i t a l y a n l a r m u t l a k a denize dökülecekti.
Trablusgarp'ı i l h a k ettiğini duyurmasından umduğunu b u ­
lamayan i t a l y a n Hükümeti barış yolu ile b u bölgede yerleşmek
çarelerini aramaya k o y u l d u . Kasım 1911 i l e N i s a n 1912 t a r i h l e r i
arasında büyük devletlerin aracılığını sağlamak için birçok te­
şebbüslere girişti, i l e r i sürdüğü barış önerileri i l e Osmanlı H ü ­
kümeti'nin barış t e k l i f l e r i arasındaki açı nedeniyle b u teşebbüs­
l e r d e n b i r sonuç ç ı k m a d ı . 336

Onikî italya b i r çıkmaz sokak içinde tıkanıp kahnış d u -

. ,. r u m d a i d i . Trablusgarp'ı kısa b i r zamanda kazan-
Ada'ıun işgali t .
i n a k ümidi kalmadıktan başka, prestijini de kısa
zamanda yitirmişti, i t a l y a n Hükümeti içine yuvarlandığı buna­
lımdan k u r t u l m a k için A d r i y a t i k kıyılarında b i r i k i n c i cephe aç­
m a k suretiyle savaşı B a l k a n topraklarına bulaştırmayı düşündü
ise de Avusturya'nın direnmesi karşısında vazgeçti. B u n d a n sonra
Doğu A k d e n i z ' d e O n i k i Ada'ya saldırmak tasarısına kapıldı.
Sözü edilen O n i k i A d a , Rodos, Kerke, Patnaş, Leros, K a l i m n ,
Skarpantes, P i s k o p i , Kaşot, i n c i r l i (Nissiros), Lipsos, Sümbeği
(Symi) adaları i d i . B u adalardan Rodos'un dışında kalanlarda
esaslı b i r Türk yerleşmesi yapılmamıştı. Rodos'ta bile, diğer ada­
larda olduğu gibi halkın büyük çoğunluğu R u m ' d u . Adaların İtal-
" yan donanması tarafından desteklenen b i r çıkarma kuvvetine
karşı savunulması için c i d d i t e d b i r l e r alınmamıştı. Osmanlı do­
nanması kendisinden herhangi c i d d i b i r faaliyet beklenmeyecek
kadar güçsüzdü. Sözün kısası adalar kendi hallerine bırakılmış­
tı, i t a l y a Doğu A k d e n i z üzerinden A n a d o l u i l e Trablusgarp ara­
sında yapılan taşımaları önlemek bahanesi ile 24 Nisan'da adaların
işgaline girişerek, aşağı yukarı b i r ay içinde bunları ele geçirme­
y i başardı, i t a l y a n saldırısına c i d d i denilebilecek tek mukave­
met Rodos'ta gösterildi. Adada b u l u n a n 2000 kadar Türk askeri
14.000 i t a l y a n askerine karşı gerilla taktiğinin başarı ile yürü-
tülemeyeceğine kanaat getirdikten sonra, b i r kısmı A n a d o l u sa­
h i l l e r i n e geçti. 930 asker ile 33 subayda teslim olmak zorunda
kaldı.
3 3 6
B u teşebbüsler için: Y u s u f H i k m e t B a y u r : A.g.e., s. 119-126.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 285

O n i k i A d a'yi işgal etmekle italyanlar A n a d o l u kı-

Çntıakkııle J
* ö J

„ w , „ , yılarına yaklaşmış oluyorlardı. Fakat b u olay da

Boğazı'mı B a s kın J

onları barışa yaklaştırmış olmadı. Roma Hükü­

m e t i ise her ne bahasına olursa olsun b i r an önce Osmanlı Hü-
kümeti'ni barışa zorlamak düşüncesinde i d i . B u düşünceden Ça­
nakkale Boğazı'na b i r baskın y a p m a k kararı doğdu, i t a l y a n Hü­
kümeti O n i k i A d a'yi i l h a k etmek ve Boğazların antlaşmalarla
saptanmış o l a n statüsünde b i r değişiklik meydana getirmek n i ­
yetinde olmadığı hususunda i l g i l i büyük devletlere teminat ver­
d i k t e n sonra sözü edilen baskın hareketine girişti.
18-19 Temmuz gecesi sekiz savaş gemisinden k u r u l a n ve A m i r a l
E . M i l l o ' n u n komutasında b u l u n a n filo Çanakkale Boğazı'nı geç­
m e k istedi. A m a ç Boğaz geçildikten sonra karşı çıkacak Türk f i ­
losunu y o k etmek, i s t a n b u l önlerine v a r m a k ve meydana gelecek
psikolojik t e p k i ile Osmanlı Hükümeti'ni barış istemeye zorlamak­
tı. B u hareket, 19 Şubat 1807'de Çanakkale'den geçerek i s t a n ­
b u l önlerine k a d a r gelmeyi başaran i n g i l i z donanmasının
girişimini andırmakta i d i . Ne v a r k i , İtalyan filosu, zayıf ve e t k i ­
siz sandığı Boğaz tabyalarının ateşi karşısında kurtuluşu geri çe­
kilmekte gördü. B u başarısızlığın unutulması için de Boğazı geçme
hareketine "Keşif h a r e k e t i " adı v e r i l i p işin içinden çıkıldı.

italya'nın Çanakkale Boğazı'nı geçme girişimi başarısızlıkla

sonuçlanmasına rağmen Osmanlı D e v l e t i ' n i n iç siyasetinde o l u m ­
suz sonuçlar yarattı. Sadrazam Sait Paşa, böyle b i r teşebbüsün
Boğazlar üzerindeki dengeyi bozacağından büyük devletlerce ön­
leneceği kanısında i d i . Büyük d e v l e t l e r i n davranışı b u konuda
k e n d i s i n i doğrulamayınca Mebuslar Meclisi'nin kendisine güven­
oyu vermiş olmasına rağmen, söz konusu i t a l y a n teşebbüsünden
i k i gün önce Sadrazamlıktan çekilmişti. Yerine gelen ve sözde ta­
rafsız olduğunu d u y u r a n Gazi A h m e t M u h t a r Paşa Hükümeti,
Kıbrıslı K a m i l Paşa gibi koyu ittihatçı düşmanlarını kapsamak­
ta ve Trablusgarp Savaşı'na karşıt bulunmakta i d i . Ulküsüz, p r e n ­
sipsiz ve anlayışsız olan b u hükümetin devrinde T r a b l u s g a r p ' m
elden çıkması ve B a l k a n Savaşı felaketinin meydana gelmesini
n o r m a l saymak gerekir.
286 O S M A N L I TAHİHİ I X .

I ( ^
B a l k a n devletleri arasında b i r i t t i f a k hazırlan-
(

makta olduğu h a b e r l e r i n i n d i p l o m a t i k çevreler-

J C 9

de dolaşmaya başlaması Osmanlı Hükümeti'ni i t a l y a ile barış

görüşmelerine girişmeye zorladı. 17 Ağustos'ta başlayan resmi
görüşmeler 15 Ekim'de sonuçlanarak barış imzalandı. Antlaşmaya
göre i k i hükümet savaşa son vermeyi yükleniyorlardı, italya, O n i k i
Ada'dan Osmanlı Hükümeti de Trablusgarp'tan asker ve subayla­
rını çekeceklerdi. Trablusgarp t a m b i r muhtariyete kavuşacak­
tı. Memlekette Padişah'ın b i r n a i b i b u l u n a c a k , hutbede adı
söylenecekti. Halkın d i n i n e , a h l a k ve adetlerine, vakıf örgütüne
Italyanlarca saygı gösterilecekti. Dört protokol olarak hazırlanan
antlaşmada açıkça ifade edilmemekle beraber Trablusgarb İtal­
y a n egemenliğine geçmekte i d i . O n i k i Ada'nın ise Osmanlı Hü-
kümeti'ne iade edileceği ifade edilmekte i d i . 3 3 7

„ ,, T r a b l u s g a r p ' t a k i Türk K u v v e t l e r i Komutanlığı,

Trablusgarp & r
? . . . &
'
a , _ Osmanlı Hükümeti ile i t a l y a arasında imzalan-
Sayaçı m n S o n u
mış olan antlaşmayı 20 E k i m ' d e öğrendi. A n t ­
laşma m e t n i ve yürütülmesi ile i l g i l i açıklamayı kapsayan Osmanlı
k u r y e s i İtalyan komutanlığı aracılığı i l e ulaştırılmıştı. Trablus­
g a r p ' m İtalyanlara bırakıldığı gerçeği Enver (Paşa) d e ve a r ­ 3 3 8

kadaşlarında i l k i n b i r isyan fırtınası kopardı. Mücahitler,

T r a b l u s ' u bırakmamaya ve k e n d i l e r i n e kenetlenmiş olan y e r l i
halkla savaşa devam etmeye k a r a r verdiler. H a t t a barış şenlikle­
r i yapmaya hazırlanan İtalyan mevzilerine b i r de baskın yaptılar.
Fakat b u a z i m l i kararları, Balkanlar'da Osmanlı ordularımn boz­
gun h a b e r l e r i n i n gelmesi üzerine gevşedi. Şeyh Sünusi'nin de u y ­
gun görmesi i l e anavatanı savunmak için Trablusgarp'ı bıraka­
r a k İstanbul'a döndüler.
Olumsuz b i r sonuç i l e bitmesine rağmen Trablusgarp Savaşı
yeni birtakım gerçeklerin belirlenmesine yaramıştı. Bunların ba­
şında yepyeni b i r r u h taşıyan k u d r e t l i Türk subaylarının yetiş­
miş olduğu gerçeği geliyordu. Enver, Mustafa Kemal ve arkadaşları
hükümetin italya'ya savaş açmaktan çekinmesine karşı b u savaşı

3 3 7
T r a b l u s g a r p , Bîngazî ve C e z a y i r E n a i A şer M e s e l e l e r i , 1-20.
3 3 8
Mustafa K e m a l d a h a önce İtalyanlara karşı yönettiği K a s r u H a r u n t a a r r u z u n d a gö­
zünden yararlanmış ve tedavi için V i y a n a ' y a gitmiş b u l u n u y o r d u .
 T K A B L U S C A H P V E B A L K A N SAVAŞLAR! 287

k e n d i sorumlulukları altında ve hükümetten b i r şey beklemek­

sizin başlatmışlar ve başarı ile devam etmişlerdi. Trablusgarp Sa­
vaşı b u bakımdan m i l l e t i n ve halkın savaşı i d i . Halkın ve m i l l e t i n
hakları uğruna o n u n güvenini kazanmış genç komutanların za­
f e r i i d i . Savaş, " G a l i p sayılır b u yolda mağlup" sözünün p a r l a k
b i r örneği olmuştur. " H a s t a a d a m " adı i l e anılan Osmanlı împa­
ratorluğu'nda hastalığın yetişmekte olan genç, fedakar ve k a h ­
raman nesle bulaşmamış olduğu hususunda b i r kanaat yaratmıştır.
B u n u n l a beraber Trablusgarp Savaşı, o n u yönetmiş küçük rüt­
beli i k i büyük komutanda ayrı tepkiler yaratmıştır. B u n d a n sonra
Enver (Bey) A r a p dünyasında kazanmış olduğu ün nedeni ile Pan
İslamlığa yönelecektir. Mustafa K e m a l " H a l k ı n sözü Hakkın
sözüdür" ilkesinin gücünü anlamış ve Türk m i l l e t i n i n İstiklal Sa-
vaşı'nda o n u n i k i n c i büyük doğrulmasını vermiştir.

I I . B A L K A N SAVAŞI

I. B A L K A N S O R U N U

B a l k a n sorunu 1878'den b e r i B e r l i n Antlaşma-

Soruııuıı Görüntüsü . . r ı ı » ı ı o• ı
sı ekseni etraıında dönmeye başlamıştı, oıyasal
edebiyatta B a l k a n l a r ' d a k i Hıristiyanların Müslümanların yöneti­
m i n d e n kurtulması, Türklerin Avrupa'dan kovulması veya " B a l ­
k a n l a r Balkanlılarındır" başlığı altında yer almakta i d i . B e r l i n
Antlaşması'nın Balkanlılarla i l g i l i hükümleri de zamanla kesin­
leşmişti. Doğu R u m e l i Bulgaristan Prensliği'ne bağlanmış (1865),
Bosna ve Hersek Avusturya împaratorluğu'na katılmış ve Bulga­
r i s t a n bağımsızlığını duyurmuştu (1908). İkinci Meşrutiyet dev­
r i m i n i n i l k yıllarında Osmanlı Hükümeti'nin Balkan eyaletlerinde
düzeni sağlamak için giriştiği r e f o r m da, B a l k a n d e v l e t l e r i n i o l ­
duğu kadar büyük devletleri de korkuya düşürmüştü. B u n l a r Os­
manlı D e v l e t i ' n i n kuvvetlenmesi ile t o p r a k kazanma yönünden
b e s l e d i k l e r i tutkularının önleneceğini hesaba k a t m a k t a i d i l e r .
Önceden Makedonya konusunda da yazıldığı g i b i B u l g a r i s ­
t a n , b e k l e n t i l e r i n i küçültmüş olan B e r l i n Antlaşması'nın k e n d i
çıkarma değiştirilmesini istemekte i d i . Yunanistan'ın t o p r a k is­
teklerinde G i r i t ve Adalar yanında Makedonya'nın b i r kısım top-
288 O S M A N L I TAHİHİ I X .

rakları da yer almakta i d i . Sırpların Yugoslavya" ülküsü de,

44

Makedonya'dan geçmekte ve Selanik'e kadar uzanmakta i d i . B a l ­

kan d e v l e t l e r i n i n en küçüğü olan Karadağ da köy ve kasabaları­
nın sayısını çoğaltmak peşine düşmüştü. Romanya sınırdaş
olmadığından Osmanlılardan t o p r a k alacak d u r u m d a b u l u n m a ­
yan tek B a l k a n devleti i d i . A r n a v u t l u k ' a gelince, h a l k çoğunluğu
Müslüman olmakla ve Osmanlı h a k i m i y e t i n d e b u l u n m a k l a be­
raber o da B a l k a n sorununa ağırlığını koymakta i d i . Halkı denet­
leyen A r n a v u t beylerinden b i r kısım m u h t a r i y e t t e n yana i d i l e r .
Bazılarıda b u m u h t a r i y e t i bağımsızlık yolunda ancak b i r aşama
olarak görüyorlardı. B e y l e r i n b u k o n u d a k i çalışmaları A r n a v u t ­
l u k ' t a Önceden işaret edilen ayaklanmalara sebep olmakta i d i .
B a l k a n devletlerinin b u çapraşık tutkularından meydana gelen
B a l k a n sorunu büyük devletleri de yakından ilgilendirmekte i d i .
Üçlü Uzlaşma Devletleri'nden Rusya'nın B a l k a n siyaseti üçlü b i r
amaca yönelmişti. B i r i n c i amaç B a l k a n devletleri aracılığı ile Os­
manlıları sürekli o l a r a k bunalım içinde tutmaktı, i k i n c i s i B a l ­
k a n l a r d a k i Slav d e v l e t l e r i nüfuzu altına a l a r a k Boğaz
doğrultusunda kendisine y o l açmak, üçüncüsü de aynı devletler­
den faydalanarak Avusturya-Macaristan imparatorluğu'nun B a l ­
k a n l a r d a yayılmasını önlemek i d i .
Üçlü İttifak D e v l e t l e r i ' n d e n olan Avusturya'nın Rusya i l e çe­
lişen B a l k a n siyasetinin o b j e k t i f l e r i şöyle i d i : B a l k a n l a r ' d a Rus
nüfusunu b a l t a l a m a k , kendisine Selanik doğrultusunda b i r y o l
açmak ve m u h t a r b i r A r n a v u t l u k kurulmasını sağlayarak Sırbis­
tan'a A d r i y a t i k y o l u n u kapamak i d i . Avusturya b u siyasetinde A l ­
manya tarafından desteklenmekte i d i . Almanya'nın B a l k a n l a r d a
geliştirecek özel çıkarları y o k t u . Bununla beraber, Osmanlı İmpa­
ratorluğu'nda barışçı sızına metoduyla geniş ölçüde b i r ekonomi
programı geliştirmeye başlamıştı. Temelinde P a n G e r m a n i z m ' i n
yatmakta bulunduğu b u programın etkisiyle, B a l k a n l a r d a Rus­
ya'nın Pan Slavcı çalışmalarını ve e t k i s i n i denkleştirmek üzere,
bütün gücü i l e Avusturya'yı t u t m a k t a i d i .

Fransa ile İngiltere'nin de B a l k a n l a r d a görülecek b i r t o p r a k

alışverişleri bulunmadığı halde Osmanlı imparatorluğu i l e olan
ilişkileri nedeniyle b i r e r B a l k a n politikaları vardır. Fransa Os-
 T R A B L U S C A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 289

mfoüll Împaratorluğu'nda i k i buçuk m i l y a r d a n fazla sermaye ya-

llFlnljf b u l u n u y o r d u , i n g i l t e r e ' n i n yatırmış olduğu sermayede b i r
mlİYftra yakındı. Osmanlı imparatorluğu k e n d i l e r i için u z u n b i r
luTö İdeal b i r p a z a r ve hammadde y e r i olmuştu.

Ne var k i , A l m a n y a birliğini tamamladıktan sonra, onların aç-

tljj) yoldan yürüyerek Osmanlı împaratorluğu'nda yatırımlara g i ­
rilmiş ve kısa zamanda b u yatırımların tutarını b i r buçuk milyara
çıkarmıştı. Almanya'nın b u e k o n o m i k rekabeti siyasal doğrultu­
da kültürel ve t e k n i k faktörlerle de desteklenmekte i d i . Fransa
ve i n g i l t e r e b u d u r u m u n etkisiyle Rusya'ya yakınlaşmak ve B a l ­
kanlarda o n u n çıkarlarına uygun gelecek şekilde hareket t a r z ­
ları düzenlemek z o r u n d a kalmışlardı.-

îtalya coğrafya d u r u m u nedeniyle B a l k a n l a r a çok yakın b u ­

lunduğu halde henüz b u bölgede önemli b i r r o l oynayacak d u ­
rumda b u l u n m u y o r d u . Üçlü Antlaşmaların b i r üyesi olduğundan,
Balkanlarda ve A d r i y a t i k ' t e Avusturya ile b i r çatışmaya girmek­
ten çekinmekte i d i . Öte yandan Avusturya ve Almanya italya'yı
k e n d i yanlarında t u t m a k için ona hiç olmazsa Balkanların dı­
şında faydalı o l m a k z o r u n d a i d i l e r . B u kısa açıklamadan anlaşı­
lacağı üzere B a l k a n sorunu Balkan Savaşı'mn başlamasından Önce
ç o k çetrefil ve yalnız Osmanlı imparatorluğu i l e B a l k a n devlet­
l e r i değil, aynı zamanda A v r u p a büyük d e v l e t l e r i n i , onların A v ­
r u p a ve sömürge siyasetlerini doğrudan doğruya veya dolayısıyla
ilgilendiren b i r özellik taşımakta i d i . Eylül 1911'de İtalya'mn Trab­
lusgarp'ı almaya kalkışması üzerine B a l k a n devletlerinin Osmanlı
Devleti'ne karşı b i r i t t i f a k k u r m a işine girişmeleri i l e B a l k a n Sa­
vaşı'mn eşiğine gelinmiştir.

2. B A L K A N İTTİFAKI

İttifak F i k r i n i n B a l k a n devletleri arasında b i r anlaşma meyda-

t na getirilmesi düşüncesi yeni değildi. Bükreş'
lanilÇCfll
t e k i Osmanlı Elçisi Süleyman Sabit Hükümet'e
gönderdiği 15 E k i m 1879 t a r i h l i b i r yazısında Rusya'nın aracılı­
ğı i l e B u l g a r i s t a n , Karadağ, Sırbistan ve Romanya arasında b i r
Osmanlı Tarihi IX, 19
290 O S M A N L I TAKİBİ I X .

konfederasyon kurulması i l i t i m alinden söz e t m e k t e d i r . Sözde 339

k a l a n b u deneme 1891'de Yunan hükümet adamlarından T r i k o -

pis tarafından B a l k a n l a r ' d a k i Osmanlı topraklarının paylaşılması
için Yunanistan, Bulgaristan ve Sırbistan arasında b i r i t t i f a k b i ­
çiminde gerçekleştirilmesi istendi. Bulgaristan'ın direnmesi yü­
zünden başarılamadı . 1804'te Sırp Başvekili Pasiç'in çalışma­
340

ları i l e tekrar konfederasyon f i k r i n e d ö n ü l d ü . B u da sonuç ver­ 341

m e d i . Abdülhamit b u son girişim üzerine düşüncesini şöyle

açıklamaktadır:

" R u s gazeteleri bütün B a l k a n m i l l e t l e r i n i n katılmasıyla mey­

dana getirilecek b i r B a l k a n ittifakını haber veriyorlardı. Sırbis­
t a n , Karadağ, B u l g a r i s t a n , Romanya ve Yunanistan'la beraber
ve Bosna- Hersek Hıristiyanlarının da katılmasıyla b u ittifakın 18
m i l y o n l u k b i r topluluğa ulaşacağı Ruslarca t a h m i n e d i l i y o r d u .
B i z i m A v r u p a ' d a k i h a k i m i y e t i m i z i n B a l k a n devletleri arasında­
k i anlaşmazlığa dayandığı doğrudur. Sırplarla B u l g a r l a r b i r b i r ­
l e r i n i sevmezler. B u l g a r l a r , R o m enlerden nefret ederler.
Yunanlılarla B u l g a r l a r b i r b i r i n i n can düşmanıdır. Bulgarların
iddialarına göre Makedonya'nın halkı zor k u l l a n m a k suretiyle
Bulgarlaştırdmış Yunanlılardan ibarettir. 1870'deki Kiliseler an­
laşmazlığı B u l g a r l a r l a Yunanlıları kesin o l a r a k ayırmış b u ­
l u n m a k t a d ı r " . I I . Abdülhamit'in Osmanlı h a k i m i y e t i n i sön­
341

dürmek için ümit bağladığı B a l k a n devletleri arasındaki ge­

342

çimsizlik b e l l i koşulların b i r sonucu i d i . Koşulların değişmesi i l e

b u sonuç da değişebilirdi. N i t e k i m b u değişme i k i n c i Meşruti­
yet devrinde gerçekleşti.

Avusturya'nın Bosna-Hersek'i topraklarına katması ve B u l ­

garistan'ın bağımsızlığım duyurması ile B e r l i n Aııtlaşması'na yeni
b i r darbe vurulmuş ve B a l k a n dengesi yeni b i r kalıba dökülmüş
o l u y o r d u . Avusturya'nın ve Bulgaristan'ın elele vermek suretiyle
k e n d i çıkarlarını biçimlendirdiği yeni denge, i n g i l t e r e ve Rus­
ya'yı telaşa düşürdü. Ne v a r k i dost olmalarına rağmen b u i k i bü-

3 3 9
B e l g e l e r l e Türk Tarihî D e r g i s i , No. 17, s. 3 3 .
3 4 0
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa: F e z l e k e , s. 19.
3 4 1
Haıner, Henrî: A . g . e . , C . İT, s. 217.
3 4 2
A l i V e h b i : A . g . c . , s. 148.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 291

yük devlet A l m a n nü füsununa karşı B a l k a n l a r ' d a izleyecekleri

siyasette tam anlaşmaya varamadılar, i n g i l t e r e B a l k a n devletle­
r i arasında Osmanlı D e v l e t i ' n i n de yer alacağı b i r B a l k a n konfe­
derasyonundan yana çıktı. Rusya ise B a l k a n devletleri arasında
Osmanlı zararına işleyerek kuvvetlenecek b i r ittifakın gerçek­
leştirilmesinden yana çıktı.

i n g i l i z tasarısı A r n a v u t mebuslar tarafından benimsenmiş­

t i . B u n l a r d a n i s m a i l Kemal Ye B a s r i Dükakinzade b u tasarının
gerçekleşmesi i l e A r n a v u t l u k ' u n da muhtariyete daha kolay u l a ­
şabileceğini düşünmekte idiler. H e r i k i s i de İngiliz devlet adam­
larıyla sıkı ilişki kurmuşlardı ve onlardan talimat almakla idiler.
Osmanlı Mebuslar Meclisi'nde İttihatçıların m u h a l i f l e r i tarafın­
dan desteklenmekte idiler. Basri Dukakinzade'ııin 19H'de Mebuslar
Meclisi'nde dış p o l i t i k a konusunda verdiği u z u n b i r demecin ana
f i k i r l e r i n d e İngiliz tasarısı şu noktalarda b e l i r m e k t e d i r : 343

1- Osmanlı Imparatorluğu'ııu i k i defa parçalanmaktan k u r ­

tarmış olan Uzlaşma D e v l e t l e r i i l e b i r dostluk gereklidir.

2- Üçlü Uzlaşma grubuna katılmanın başlangıcı olarak B a l ­

k a n Konfederasyonun faydası yüksek sesle duyrulmalıdır.

B a s r i Bey'e göre B a l k a n Konfederasyonu'nun gerçekleşmesi,

Osmanlı İmparatorluğu'nun selametini ve doğu barışın devamını
sağlama bağlayacaktır. H a t t a Avrupa'yı çeşitli i h t i l a f l a r d a n k u r ­
t a r m a k için başvurulacak tek y o l budur. Ne var k i A r n a v u t l u k
M e b u s u ' n u n b u sözleri söylediği sıralarda B a l k a n devletleri ara­
sında Osmanlı toprakları üzerinde i l k görüşmeler başlamış b u ­
lunuyordu.

B u görüşmeler Rusya'nın Belgrad'a atadığı ye-

İlk Görüşmeler - . T _ . ı « »ı ı • /TTI «
nı elçi ivartuvıg aracılığı ile başlamıştı (Jbkım
1909). Görüşmelerin amacı Sırbistan, Bulgaristan ve Karadağ ara­
sında Makedonya topraklarının paylaşılması esasına dayanan b i r
i t t i f a k i d i . Paylaşma üzerine a ulaşılamadığı için görüşmeler er­
telendi. 1910 yılı Martı'nda Sırbistan Başvekili Milovanoviç K r a l
Piyer ile Sen Petersburg'a yaptığı seyahatten faydalanarak Rus dev-

13
Dükakinzade B a s r i B e y : A . g . e . , s. 7 6 .
292 O S M A N L I TAKİMİ I X .

İet adamları i l e aynı k o n u üzerinde görüşmelerde b u l u n d u ise

de, Bulgaristan'ın Sırp isteklerine karşı direnmesi nedeniyle b u
defa da o l u m l u b i r sonuca varılmadı. E k i m 1910'da Venizelos'un
girişimi de o l u m l u sonuç v e r m e d i .

„ , Osmanlı-Italyan Savaşı'nın başlaması, sürünee-

Sırp-Bulgar ' * J

. , mede kalan B a l k a n ittifakı tasarısının tekrar ele

Anlaşması
alınmasına yol açtı. 11 E k i m 1911'de Bulgar Dış­
işleri Bakanı Geşof Fransa'dan Sofya'ya dönerken Belgrad'da, va­
gonunda Sırp Dişişleri Bakanı Milovanoviç ile u z u n b i r görüşme
yaptı, i k i b a k a n Osmanlıların B a l k a n l a r d a k i topraklarının pay­
laşılması konusunda b i r prensip antlaşmasına vardılar. B u n d a n
sonra Sofya i l e B e l g r a d arasında ç o k g i z l i görüşmeler yapıldı ve
i k i devleti bağlayan gizli antlaşma 13 M a r t 1912'de imzalandı.
Antlaşmanın başlıca hükümleri şöyle i d i :
1) i k i hükümet karşılıklı olarak bağımsızlıklarının ve t o p r a k
bütünlüklerinin korunmasında birlikte hareket etmeyi yiiklenirler.

2) İki hükümet, k e n d i l e r i n d e n b i r i s i n e b i r saldırı yapıldığı

t a k d i r d e bütün k u v v e t l e r i y l e yardımlaşmayı kesin o l a r a k k a b u l
ederler.

3) Aynı yardımlaşma Türk hakimiyetinde bulunan Balkan top­

raklarından herhangi b i r kısmını kendisine katmaya veya b u top­
r a k l a r d a geçici o l a r a k yerleşmeye kalkışacak b i r büyük devlete
karşı da yapılacaktır.

B u antlaşmanın i k i n c i hükmü Osmanlı Devleti'ne, üçüncüsü

ise Avusturya'nın Yeni Pazar veya A r n a v u t l u k ' u n statüsünü de­
ğiştirmek istemesi ihtimaline karşı konmuş bulunuyordu. B u kap­
sama göre antlaşma dostluk ve savunma özelliği taşımakta i d i .
Fakat antlaşmanın saldırgan karakter taşıyan b i r gizli e k i de var­
dı. Doğrudan doğruya Osmanlı Devleti topraklarımn paylaşılma­
sını öngören b u ek şöyledir:
Eğer Osmanlı împaratorluğu'nda, i k i tarafın çıkarlarını teh­
likeye düşürecek kargaşalıklarla B a l k a n statüsünü bozacak n i ­
telikte ve savaşı gerektirecek olaylar çıkarsa t a r a f l a r derhal t u ­
tulacak y o l üzerine görüşmelere girişeceklerdi.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 293

Toprak paylaşılması d u r u m u n d a kalındığı takdirde Makedon­

ya üçe bölünecekti. Rodop ile Stroma N e h r i doğusunda kalan böl­
ge Bulgaristan'a San P l a m i n o ' n u n batısında ve k u z e y i n d e k i
t o p r a k l a r Sırbistan'a ait olacaktır. Bunların dışında k a l a n üçün­
cü bölge ise Rus Ç a n ' ı m ı hakemliğine bırakılmıştır. O n u n vere­
ceği k a r a r a göre i k i t a r a f d a n b i r i s i n e ait olacaktır. Sırp-Bulgar
antlaşması b u ekten başka b i r de askeri konvansiyon i l e destek­
lenmektedir. B u suretle meydana gelen Sırp B u l g a r Antlaşması,
Bulgaristan M i l l e t Meclisi Başkanı DanePun temsil ettiği b i r heyet­
le Ç a r ' m onayına s u n u l d u . Çar onayını v e r d i k t e n başka buna
benzer b i r antlaşmanın Yunanistan'la da yapılmasını önerdi.

Yunanistan i l e Bulgaristan arasında b i r antlaş-

Bulgar-Yıınaiî . . . . w .
^ ma için i l k görüşmeler Venizelos'un isteği üze-
§
r i n e daha 1910'da başlamış fakat b i r sonuca
varamamıştı, italya'nın Trablusgarp'a saldırısı üzerine i k i hükü­
met arasında tekrar başlayan görüşmelerde Makedonya üzerin­
de b i r antlaşmaya varılmadığı için sürümcemede kalmıştı. A s ­
lında B u l g a r l a r 1897'de Türklere yenilmiş olan Y u n a n o r d u ­
suna fazla b i r değer vermiyorlardı. B u n u n l a beraber b i r savaş
halinde, Y u n a n donanmasından faydalanabileceği düşünülüyor­
d u . Çar'm önerisi üzerine yeniden başlayan Bulgaı-Yunan görüş­
m e l e r i sonunda b i r savunma antlaşması meydana g e t i r i l e r e k 29
Mayıs 1912'de Sofya'da imzalandı.
Antlaşmanın b i r b i r i y l e bağıntısı o l a n i k i amacı olduğu göze
çarpmaktadır. B i r i n c i amaç Osmanlı împaratorluğu'nda ulusal
t o p l u l u k l a r a antlaşmalarla verilmiş olan hakların korunması ve
b u toplulukların gerçek b i r siyasal eşitliğe sahip olarak barış için­
de yaşamalarının sağlanmasıdır, i k i n c i amaç Osmanlılar tarafın­
dan gelebilecek b i r saldırıya karşı t u t u l a c a k y o l i l e i l g i l i d i r .
Şöyleki, Osmanlı Hükümeti silah kuvveti i l e veya siyasal t e d b i r ­
lerle B a l k a n l a r ' d a k i Hıristiyan topluluklarının antlaşmalarla sap­
tanmış veya insan haklarından sayılan haklarına dokunursa i k i
hükümet bütün kuvvetleriyle yardımlaşmayı ve b u amaçlar doğ­
rultusunda sözü geçen topluluklarla Osmanlı Hükümeti ve büyük
devletler nezdinde elbirliği i l e e t k i l i ve gerekli çalışmalarda b u ­
lunmayı üzerlerine almaktaydılar. Yunanistan ile Osmanlı Dev-
2<M O S M A N L I ' TAKİMİ I X .

leti arasında dikenli b i r sorun olan Girit Adası için antlaşmaya

özel bir hüküm eklenmiş bulunuyordu. B u n a göre, Girit Adası
yüzünden Osmanlılar ile Yunanlılar arasında çıkacak bir savaş­
ta Bulgaristan tarafsız kalacaktı. Bulgar-Yunan Antlaşması 5
Ekim'de askeri bir konvansiyon ile tamamlandı. Savaş halinde B u l ­
garlar 300.000, Yunanlılar 120.000 asker çıkaracaklardı. B u l ­
garistan kuvvetlerinin önemli bir kısmı ile Makedonya'nın üç v i ­
layetinde saldırıya geçecekti.

Fakat Sırpların 12.000 kişi ile savaşa katılması durumunda

Bulgaristan kuvvetlerinin tümünü Trakya'da kullanabilecekti.
Bulgar-Yunan Antlaşması'ııda, kazanılacak bir savaş sonunda ele
geçirilecek Osmanlı topraklarının paylaşılın asım saptayan bir hü­
küm bulunmamakta i d i .

tr J*M i ı Karadağ-Osmanh Devleti ile ilişkilerinde Balkan-

K a r a d a g ile Anltışnın 3

ların adeta sabıkalı devleti idi. A r a ara ayaklan­

maları ile Osmanlı Hükümeti'ni uğraştırmaktan
geri kalmamıştı. İtalyanların Trablusgarp'a saldırışı Karadağlı­
ların da iştahını kabartmıştı. İşkodra ovasını ve gölünü gözlerine
kestirmişlerdi. B u nedenle Osmanlılara karşı birlikte bir hare
ket için, Sırbistan tarafından Haziran'da başlangıçta yapılan teklif
Çetine'de olumlu karşılandı. İki devlet yazılı bir antlaşma yap­
mayı gerekli göremeyerek Ağustos sonunda bu konuda tam bir
fikir birliğine vardılar. B u suretlede B a l k a n ittifakının son hai-
kasıda tamamlanmış oldu.
. Balkan İttifakı, Osmanlı Imparatorluğu'ndan top-
B a t k a n ittifakının / r
. D
*
,
rak koparma ilkesine dayanmıştır, imparatorlu­
ğun içinde yuvarlandığı iç ve dış bunalım ittifakı
kolaylaştırmıştır. Bununla beraber ittifak B a l k a n Devletleri ara­
sında uzun ömürlü bir işbirliği sağlayacak temel prensiplerden
yoksundur. B i r B a l k a n Devleti olan Romanya ittifakın dışında
bırakılmıştır. İttifak dört B a l k a n Devleti arasında ortak bir an­
laşma ile meydana getirilmemiştir. Bulgaristan'ın Sırbistan, Y u ­
nanistan ve Karadağ ile yapmış olduğu ayrı ayrı antlaşmalarla
meydana getirilmiştir. Antlaşmalara ekli askeri sözleşmeler, Os­
manlı Devleti'ne karşı savaş açma hususunda antlaşmalar ara-
 T R A B L U S G A R P V B B A L K A N SAVAŞLARI 295

sı nda tam b i r düşünce birliğinin kurulmuş olduğuna işaret et­

mektedir.
. - . . İttifaka giren dört B a l k a n Devîeti'nden üçü, B u l -
Büyük D e v l e t l e r . . .
. , garistaıı, Sırbistan ve Karadağ Slav ırkından i d i -
ve ittifak ö » . .
ler. Slavcılık Rusya'nın B a l k a n politikasının
temeli i d i . B a l k a n ittifakı girişimi B a l k a n devletlerinden gelmiş
olsa bile Rusya'nın desteklemesi i l e kotarılabilmişti. İttifakın ge­
liştirilmesi sırasında Rusya'ya b i l g i verilmiş, kendisinden d i r e k ­
t i f alınmış, hatta Bulgar-Sırp antlaşmalarında Makedonya'nın
paylaşılmayan kısmı için Çar'm hakemliği k a b u l edilmişti. F r a n ­
sa ve ingiltere'de müttefikleri olan Rusya'nın aracılığı ile, Almanya
ve Avusturya ise, g i z l i k a y n a k l a r d a n ittifakın varlığından haber
almışlardı . 344

Fransa 1 Nisan 1912'de Sırp-Bulgar Antlaşması'nın varlığın­

dan Rusya tarafından haberdar edilmişti. Rusya antlaşmanın sa­
vaş maksadı ile yapılmadığı, kendininde B a l k a n l a r d a b i r serü­
ven peşinde koşmadığı, Osmanlı Devleti i l e Avusturya'yı statüko
sınırları içinde t u t m a k t a n başka b i r amacı bulunmadığı husu­
sunda teminat vermişti. Fransa Cumhurbaşkanı Poincare, Rus­
ya'ya yaptığı seyahatte sözü edilen antlaşmaların tam t e m i n l e r i n i
öğrenmiş ve bunların savaşa açık kapı bıraktığını görerek kuş­
k u s u n u açıklamış, memleketin sadece B a l k a n sorunundan çıka­
cak b i r Avrupa savaşında Rusya'dan yana çıkmayacağını söylemişti
(10 Ağustos).
Balkanlarda b i r savaş Avusturya'nın da işine gelmiyordu. B a l ­
k a n barışının sürüp gitmesi için Balkanlı Hıristiyanları m e m n u n
etmenin y e t e r l i olduğunu sandığı için büyük devletlere Osmanlı
Hükümetini r e f o r m yapma konusunda uyarmaları için öneride
b u l u n d u . Ağustos i l e E k i m arasında b u maksatla çeşitli girişim­
l e r yapıldı ise de b i r sonuç alınamadı. B u sırada B a l k a n ittifakı
i l e i l g i l i haberlerde sızmaya başlamış b u l u n u y o r d u .
Kuşkuya düşen Fransa savaşın önlenmesi için saptamış o l d u ­
ğu yeni ilkeler üzerine büyük d e v l e t l e r i n düşünce birliğini sağ­
lamaya muvaffak o l d u . Avusturya ile Rusya tarafından B a l k a n
devletlerine b i l d i r i l m e s i öngörülen b u i l k e l e r şöyle i d i :
3 4 4
F i s c h c r , Frîtz: G e r m a n y ' s A i m s I n T h e F i r s t V o r l d War, s. 3 0 .
 1
296 O S M A N L I TARİHİ I X .

1) Büyük devletler, barışı bozabilecek n i t e l i k taşıyan bütün

h a r e k e t l e r i şiddetle kınarlar.
2) Savaş buna rağmen Osmanlı Devleti i l e B a l k a n d e v l e t l e r i
arasında p a t l a k verecek olursa, savaş sonunda Balkanların top­
r a k statükosunda hiçbir değişiklik yapılmasını k a b u l etmeye­
ceklerdi.
3) B e r l i n Antlaşması'nın 2 8 ' i n c i maddesine dayanarak B a l ­
k a n halkının çıkarı için r e f o r m işini ele alacaklardı. B u r e f o r m
Osmanlı D e v l e t i ' n i n t o p r a k bütünlüğüne dokunmayacaktı.

Fransa'nın b u t e k l i f l e r i B a l k a n d e v l e t l e r i n i b i r savaş çıkar­

maktan alıkoymaktan çok, büyük devletler arasında b u savaş k a r ­
şısında tarafsızlık sağlamayı amaç tutmuştu. Ne var k i i k i gruba
ayrılmış bulunan devletler kendi aralarında barışın korunmasında
kesin b i r düşünce birliğine varmış sayılmazlardı. Avusturya, Sırp'­
ların t o p r a k kazancına karşı i d i . Sırbistan'ın büyümesi, Avus­
t u r y a i d a r e s i n d e k i Slavları, B o s n a - H e r s e k l i l e r i , Hırvatları ve
Slovenleri Sırbistan'dan yana çekecekti. A l m a n y a herhangi b i r
müdahaleye katılmakla Türkleri gücendirmek i s t e m i y o r d u , i n ­
giltere, Fransa ve Rusya ise Avusturya'nın B a l k a n l a r d a A l m a n ­
ya'nın da Osmanlı împaratorluğu'nda nüfuslarının artmasını hoş
görüyorlardı. B u n e d e n l e d i r k i B a l k a n d e v l e t l e r i n i n i t t i f a k h a ­
zırlıkları i l e uğraştıkları sırada büyük devletlerinde ne o l u r ne
olmaz diye askerlik ve siyaset t e d b i r l e r i aldıkları görülmektedir.

N i t e k i m Almanya deniz ve kara kuvvetlerini artıracak k a n u n ­

l a r çıkartmış (7 Şubat ve 10 Mayıs 1912), Rusya Japonya i l e a n ­
laşmazlıkları çözen b i r konvansiyon imzalamıştır (8 Temmuz). Ote
yandan Üçlü Uzlaşma Devletleri arasında Rus-Fransız Deniz Söz­
leşmesi (16 Temmuz), Rus-Ingiliz Deniz Sözleşmesi (Eylül 1912)
ve nihayet B a l k a n Savaşı'nm arifesinde Üçlü Antlaşma Devlet­
l e r i ' n d e n Avusturya i l e i t a l y a arasında da A r n a v u t l u k üzerine
b i r sözleşme imzalanmıştır ( E k i m ) .

_ „ • ,, B a l k a n ittifakı'mn hazırlıkları şurasında Osmanlı

B a l k a n ittifakı v e
^ . . . D e v l e t i ' n i n davranışı beyin kanaması geçiren b i r
Osmanlı Hükümeti . . . 7
hastanın h a r e k e t l e r i n i andırmakta i d i . Trablus­
garp'ta b i r avuç Türk subayının meydana getirdiği savunma i l e
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 297

İtalyan k u v v e t l e r i kıyılarda mıhianmıştı. Hürriyet ve İtilaf P a r ­

t i s i , İttihatçıların desteklediği hükümete karşı amansız b i r sava­
şa girişmişti. M e m l e k e t i n sükuna en ç o k ihtiyacı bulunduğu b i r
sırada Arnavutları ayaklanmaya kışkırtmış (6 Mayıs), o r d u su­
bayları arasında, ayaklanmayı destekleyen ve hükümeti tehdit eden
" H a l a s k a r Z a b i t a n " G r u b u adıyla b i r g r u p meydana getirmişti.
Nihayet M a h m u t Şevket Paşa'yı H a r b i y e Nazırhğı'ndan, Sait Pa-
şa'yıda Sadrazamlıktan çekilmek zorunluluğunda bırakarak İtti­
hat ve T e r a k k i ' y i i k t i d a r d a n düşürmüştü (Temmuz). Gazi A h m e t
M u h t a r Paşa'nın kurduğu hükümet (22 Temmuz) t a m anlamı i l e
allahlık i d i . Dayanacak b i r p a r t i d e n , işleri yönetecek b i r prog­
r a m d a n y o k s u n d u . Hele B a l k a n İttifakı'nm varlığından ve ama­
cından hiç bilgisi y o k t u . A h m e t M u h t a r Paşa b u konuda kendisi
g i b i , kendisinden önceki sorumlularında cahilliğini şöyle anlat­
maktadır:
" . . . Antlaşmalar ve sözleşmeler gayet gizli tutulmuştu. Bize
gelince b i l d i k l e r i m i z Sadrazam Sait Paşa ile Hariciye Nazırı Asım
Bey tarafından 1912 yılı T e m m u z ' u başlarında Mebuslar M e c l i ­
si'nde Osmanlı D e v l e t i ' n i n genel siyasetinden söz açan n u t u k l a ­
rının bazı parçaları aşağıda gösterilmiştir.
Şöyle k i : Sait Paşa "Mösyö Venizelos memleketi tehlikeye sok­
mamaya, tersine o l a r a k Yunanistan'ı barışın devamından fayda-
landırmaya çalışmaktadır. Avusturya ve B a l k a n memleketlerine
gelince h e r b i r i i l e ilişkilerimiz, sureti halisanede cereyan
e t m e k t e d i r " dediği gibi H a r i c i y e Nazırı Asım Bey'de " Ş u T r a b ­
lusgarp Savaşı esnasında dahi B a l k a n hükümetleriyle olan mü­
nasebetlerimiz pek samimidir... B u devletin geleceğinden imanım
kadar e m i n i m . İşte efendiler dış siyaset hakkındaki sözlerimi gö­
rüyorsunuz ya pek i y i m s e r d i r " d i y o r d u . A h m e t M u h t a r Paşa b u n ­
d a n sonra aynı k o n u üzerine, k e n d i düşünceleride şu suretle
açıklamaktadır:
K a b i n e m i z kurulduğu gün, 22 Temmuz'da devletlerle iliş­
k i l e r i m i z üzerine bildiklerimiz yukarıda özet olarak verilmiş, Sad­
razam Sait Paşa ile H a r i c i y e Nazırı Asım B e y ' i n demeçleri daire­
sinde olduğu gibi Ağustos sonuna kadar da hemen o dairede
kalınmıştır ." 345

3 4 i
Gazİ A h m e t M u h t a r Paşa: A . g . e . , s. 36-37.
29» O S M A N L I . TARİHİ I X .

B a l k a n devletleri arasındaki i t t i f a k t a n hiçbir b i l g i s i olmayan

Gazi A h m e t M u h t a r Paşa K a b i n e s i ' n i n i l k işi ü ç yıllık asker­
l i k süresini doldurmuş olan 100.000 kadar askerin terhis edilmesi
için k a r a r v e r m e k olmuştur (29 Temmuz). B u kararın yürütül­
mesi zaman aldığı için, bazı b i r l i k l e r eratına tezkere v e r i l m e s i ,
savaşa g i r i l m e s i n i n arifesine rastlamış ve b u n l a r m e m l e k e t l e r i ­
ne gitmek üzere bulundukları sırada t e k r a r silah altına alınarak
gerekli yerlere gönderilmiştir . K a b i n e b u n u n l a yetinmemiş, 4
346

Ağustos'ta Mebuslar Meclisi Padişah iradesiyle kapatılmıştır. B ü ­

tün b u isabetsiz hareketler B a l k a n ittifakının savaş alanına geç­
mesini ve b u savaşta Osmanlı bozgununu kolaylaştırmıştır.

3. SAVAŞIN D U Y U R U L M A S I

1 Ağustos 1912'de B u l g a r k o m i t e c i l e r i Koçana'-

Koçana Olayları , - ı ı ı ı ı I T T I » .
da pazar y e r i n d e bombalar p a t l a t a r a k 11 kişi­
n i n ölmesine ve birçok kişinin yaralanmasuıa sebep oldular. Hükü­
m e t k u v v e t l e r i n i n k o m i t e c i l e r i yakalama hareketi direnme i l e
karşılaşınca, ölenlerin sayısı arttı. Ölenler arasında Müslüman­
l a r olduğu g i b i B u l g a r l a r da vardı. Makedonya için bu. klasik olay
o l m a k l a beraber B a l k a n ittifakı memleketlerinde büyük heye­
can uyandırdı. Karadağ ve Sırbistan sınırlarında çatışmalar o l ­
d u . Sofya'da ve Belgrad'da sokaklara dökülen h a l k toplulukları
Türkiye'ye karşı h a r p açılmasını istemeye başladılar. 26 Ağus-
tos'ta K r a l F e r d i n a n d ' m başkanlığında toplanan Bulgar Kabinesi
Karadağ, Sırbistan ve Yunanistan'a Makedonya'da r e f o r m yap­
mamakta direndiği t a k d i r d e Osmanlı Hükümeti'ne savaş açılma­
sını önermeye k a r a r v e r d i .
Gazi A h m e t M u h t a r Paşa Hükümeti B a l k a n olaylarının b u
gelişmesinden savaşa doğru girildiği yolunda b i r anlam çıkarmadı.
B u n u n en açık b e l i r t i s i askerin t e r h i s i için, önceden v e r i l e n k a ­
rarın yürütülmesinde b i r sakınca görmeme sidir. Koçana olayın­
d a n b i r buçuk ay sonra (15 Eylül) Sofya Ateşemiliterliği'nden b i r
telgraf ile hükümet, Bulgarların savaş n i y e t l e r i i l e hazırlıkların­
dan b i l g i edinmiştir. B u b i l g i k e n d i s i n i b i r barış kabinesi sayan
3 4 6
İbid, s. 5 4 ; Şeyhülislam-ı E s b a k C e m a l ettin E f e n d i M e r h u m ' u n Hatıra t-ı S i y a s e t i ,
s. 4 3 .
 T H A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 299

hükümet üyeleri arasında c i d d i h i r t e p k i yaratmamıştır. Sadra­

zam barış ümitlerinin henüz kaybolmadığı ve B a l k a n hükümet­
l e r i n d e n hiçbirisinin henüz seferberliğe kalkışmadığı b i r sırada
askeri t e d b i r alınmasının o l u m l u sonuçlar vermeyeceği kanısın­
da i d i . 3 4 7

S f b 1*k B u n u n l a beraber çeşitli kaynaklardan aldığı t a ­

mamlayıcı bilgiler üzerine hükümet 22 Eylül'de
Rumeli'de asker manevraları yapılması formülüne bağlanan kısmî
b i r seferberlik kararı almıştır. B u kararı genel b i r seferberliğin
başlangıcı k a b u l eden B a l k a n devletleri temsilcilerini yatıştırmak
üzere v e r i l e n cevap aşağı yukarı şöyledir.

' 'Asker manevralarının yapılmasında n o r m a l olmayan hiçbir

şey yoktur. B u n l a r eğitim amacı ile yapılmaktadır. Rediflerin yıllık
toplantısı ile ilgilidir. B u nedenle her tümenin kendi bölgesinde ay­
rı ayrı yapılmaktadır". B u açıklamayı inandırıcı bulmayan B a l k a n
ittifakı devletleri 30 Eylül'de genel seferberlik i l a n ettiler. G i r i t
de Yunanistan'dan yana olduğunu d u y u r d u . B i r gün sonrada Os­
manlı Devleti genel seferberliğe k a r a r verildiğini açıkladı. B u k a ­
rışıklık ve seferberlik d u y u r u s u üzerine B a l k a n m e m l e k e t l e r i n ­
de olduğu g i b i Türkiye'de de h a r p havası olanca şiddetiyle esmeye
başladı.

1 E k i m ' d e n b u yana i s t a n b u l ' d a heyecan b a r o -

aıııuoyu metresi yükselmeye başladı. Gazeteler aynı per­
deden ve yüksek sesle " H a r p ! H a r p i s t i y o r u z ! " veya "Artık söz
silahındır!" diye haykırmaya ve yazmaya başladılar. Yazdıkları
.arasında harbin, amacım da gösteriyorlardı. Balkan! ar'daki Osman­
lı sınırı Tuna'ya k a d a r uzanıp dayanacaktı. Üniversite (Darülfü­
nun) öğrencileri de savaştan yana idiler. Hükümet Konağı ve Saray
kapıları önlerine k a d a r dayanan yürüyüşler düzenliyorlar, ateş­
l i demeçler veriyorlardı. Paşaları, Sadrazam'ı ve Padişah'ı k e n ­
d i l e r i n e h i t a p etmeye zor Ilıyorlardı. 2 E k i m ' d e İttihat ve T e r a k k i
Genel M e r k e z i b i r b i l d i r i yayınlayarak siyasal anlaşın azlıkların -
unutulmasını istiyor, vatan topraklarına saldırmak için savaş i s ­
teyen düşmanlara karşı hükümetin etrafında toplanması için halkı

3 4 7
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa: S a v u n m a , s. 53.
 1

300 O S M A N L I TAHİHİ I X .

birliğe davet e d i y o r d u . B u b i l d i r i yine İttihat ve T e r a k k i tarafın­

dan, B a l k a n devletlerinin korkutmalarına karşı b i r m i t i n g ile des­
t e k l e n i y o r d u . M i t i n g sonunda Talat (Paşa) tarafından o k u n a n şu
k a r a r sureti k a b u l e d i l i y o r d u : 3 4 8

1) Dış tehlike karşısında bütün Osmanlılar b i r l i k halindedir.

2) H a n g i grup ve partiye bağlı olurlarsa olsunlar bütün Os­
manlılar savaş tehlikesine karşı vatanın haklarını savunan hü­
kümete yardımcıdırlar.

3) Yatanımızın t o p r a k bütünlüğünü, m i l l e t i m i z i n şeref ve na­

musunu k o r u m a k için her çeşit fedakarlığı yerine getirmeye ha­
zırdırlar.

ittihatçılardan b i r gün önce Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i de Sul­

tan A h m e t ' t e b i r m i t i n g hazırlamıştı. B a l k a n devletlerinin istek­
l e r i y e r i l d i k t e n ve onlara karşı savaş y e m i n i yapıldıktan sonra
mitingciler İngiliz Elçiliği önünden geçip İngiltere için sevgi gös­
t e r i l e r i n d e b u l u n d u l a r . Oradanda Saray kapıları karşısına gelip
Padişah'a, hükümete bağlılık y e m i n i yaptılar ve topraklarından
b i r parçasını d a h i düşmana çiğnetmeyeceklerine dair ant içtiler.

_, ... _, , . . İstanbul'da ve B a l k a n d e v l e t l e r i n i n başkentle-

Büyuk D e v l e t l e r i n
„ , . , r i n d e kabaran savaş heyecanı büyük devletlerin
Müdahalesi , ,
işe karışmalarına y o l açtı. Elçiler 5 Ekim'de Os­
manlı Hükümeti'nin Balkanlar'da B e r l i n Antlaşması'nın 23'üncü
maddesi gereğince öngörülen r efor m hakkındaki düşüncesini öğ­
r e n m e k istediler. Hükümet b u r e f o r m u b i r dış müdahale olmak­
sızın yürütmek niyetinde olduğunu bildirdiği g i b i b u n u
gazetelerlede d u y u r d u (6 E k i m ) . B u d u y u r u üniversite Öğrenci­
l e r i n i n yukarıda sözü edilen gösterilerine y o l açtı. Gösterilerde
23'üncü madde y e r i l d i . B a l k a n l a r ' d a k i hükümetler ve h a l k savaş
i s t i y o r d u . Osmanlı împaratorluğu'nda k a m u o y u savaştan yana
olmuştu. Hükümet barış taraftarı i d i .
Sadrazam Gazi A h m e t M u h t a r Paşa, 7 Ekim'de Hükümet K o ­
nağı önünde toplanıp savaş gösterisi yapanlara seslenmiş ve şöy­
le demek zorunda kalmıştı:
3 4 8
T a n i n , 5 E k i m 1912.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 301

" H a r p denilen şeyi b i z b i l i r i z . L a f i l e söylendiği gibi kolay

değildir. H a r p ' t e n h e m yenen h e m yenilen zarar görür. İşle b u ­
n u n içindir k i en k u v v e t l i devletler bile h a r b e g i r m e k için çok
düşünmeye mecburdurlar'. H e r halde h a r b i n i y i tarafı olduğu g i ­
b i pek fena tarafı da vardır. Hesapsız işe de girişilmez. B u da si­
z i n bileceğiniz şey d e ğ i l d i r " . Sadrazam öğrenci gösterileriyle
349

sözün ayağa düştüğünü ve b u d u r u m u n büyük devletlerde, Os­

manlı Hükümeti'nin r e f o r m yapılması hususunda vermiş olduğu
sözün şüphe uyandırabileceği düşüncesine kapılmıştı. Barışın si­
yaset y o l u i l e korunacağından ümidi de kalmamıştı.

„ , „, 8 E k i m sabahı Karadağ'ın İstanbul'daki temsil-

Karadag nı

_ . cisi Plamematoz Osmanlı Hükümeti'ne b i r savaş

bavaş Açması •*
d u y u r u s u s u n u y o r d u . B u olay h a l k tarafından
sevinçle karşılandı. T a n i n ' i n baş makalesi " H e l e Şükür H a r p
Başladı" biçiminde i d i . Hükümet Karadağ'ın tek başına sa­
350

vaş açamayacağını, b u devletin arkasında Balkanlı müttefikle­

r i n bulunduğunu kestirmekte güçlük çekmedi. B a l k a n Savaşı'nin
f i i l e n başlamış olduğunu k a b u l e t t i . B u n u n l a beraber onların da
savaş amaçlarını beklemeye k a r a r v e r d i . B a l k a n devletlerinden
en küçüğü olan Karadağ'ın savaş başını çekmesi elbette neden­
siz değildi. Karadağlılar tüm silahlı oldukları için seferberlik
hazırlıkları yapmaya ihtiyaçları y o k t u . Karadağ Balkanlı mütte­
f i k l e r i l e yazılı b i r antlaşma da yapmamış b u l u n u y o r d u . Balkanlı
devletler, Osmanlı Hükümeti'nin, Karadağ'a karşı savaş açarken
kendilerine de açacağını hesaba katmışlardı. B u suretle aralarında
imzalamış oldukları savunma ittifakları işlemeye başlayacaktı.
Ayrıca da savaşı başlatma sorumluluğu Osmanlı Devleti'ne dü­
şecekti.
o- -ı r> ı . ı • Karadağ'ın savaşı başlatması, büyük devletleri-
Bııyuk D e v i e l l e r i n . .. \
« . de telaşa düşürmüştü. Önleyici tedbirler alınma-
Notası 3 3 3 j

dığı takdirde Balkanlı d e v l e t l e r i n de savaşa

gireceği kesindi. B u n d a n da öteye, savaş kendilerine de bulaşabi­
l i r d i . B u d u r u m d a n kuşku ile İngiltere, Fransa, Rusya, Almanya
3 4 9
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa: A . g . e . , s. 4 2 .
3 4 0
T a n i n , 9 E k i m 1912.
302 O S M A N L I TARİHİ I X .

ve Avusturya elçileri 10 Ekim'de Osmanlı Hükümeti'ne o r t a k b i r

nota verdiler. Notada Osmanb Hükümeti'nin Rumeli vilayetlerinde
r e f o r m yapılması hususunda evvelce belirtilmiş olduğu hususla­
ra dayanarak B e r l i n Antlaşması'nın 23'üncü maddesine göre ge­
r e k l i r e f o r m t e d b i r l e r i n i , Osmanlı imparatorluğu'nun t o p r a k
bütünlüğüne d o k u n m a m a k üzere görüşmeye hazır b u l u n d u k l a ­
rını bildiriyorlardı . 351

Osmanlı Hükümeti büyük devletlerin notasına

Balkanların Notası v . , , -
v w „ . ,
vereceği karşılığı goruştuğu sıralarda, B a l k a n i t ­
tifakı devletleri de 13 E k i m ' d e o r t a k b i r nota yetiştirdiler. N o t a ­
nın kapsamakta bulunduğu öneriler, " i z a h n a m e " başlığım taşıyan
b i r ekte şu suretle sıralanmıştı : 352

1) i m p a r a t o r l u k t a k i toplulukların u l u s a l Özgürlükleri bütün

gereçleri i l e yeniden onaylayacak ve sağlanacaktır.
2) H e r t o p l u l u k Osmanlı Parlamentosu'na oran üzere mebus
gösterecektir.

3) Halkı Hıristiyan olan vilayetlerde Hıristiyanlar bütün hü­

kümet memurluklarına k a b u l edilecektir.
4) Hıristiyan topluluklarının her çeşit okullarının Osmanlı
okullarıyla eşit olacağı onaylanacaktır.
5) Müslüman göçmen yerleştirmek suretiyle, vilayetlerin u l u ­
sal toplulukların değiştirilmesine çalışılmayacağına dair Osmanlı
Hükümeti söz verecektir.
6) Hıristiyanlar, Hıristiyan kadrolarında h i z m e t l e r i yapmak
üzere kıtaları içinde askere alınacak ve b u k a d r o l a r k u r u l u n c a ­
ya kadar askere alınmaları ertelenecektir.
7) Rumeli'deki Osmanlı vilayetleri jandarması isviçreli ve B e l ­
çikalı memurların f i i l i komutasında düzenlenecektir.
8) Hıristiyanların yaşadığı vilayetlere atanmaları büyük dev­
letler tarafından onaylanacak, isviçreli veya Belçikalı valiler gön­
derilecek ve bunların yanma dairelerce seçilecek U m u m i Meclis
üyeleri verilecektir.

3 5 1
A h m e t M u h t a r Paşa: A . g . e . , s. 3 9 1
3 5 2
İbİd., s. 41.
 T H A B L U S C A I I P V E B A L K A N SAVAŞLARI 303

9) Bütün bu reformların yürütülmesini denetlemek üzere Sad­

razam'ın dairesinde üyelerinin yarısı Müslüman diğer yansıda
Hıristiyan o l m a k üzere yüksek b i r meclis bulunacaktır. Büyük
devletler elçileriyle B a l k a n hükümetleri elçileri b u yüksek mec­
l i s i n çalışmalarını denetlemekle görevli olacaklardır.

^ , Büyük devletlerin notasına Osmanlı Hükümeti'n-

Osmanlı . .
„ , „. . , ce 14 E k i m ' d e v e r i l e n cevapta üzerinde d u r u l a n
Hükümeti m n Cevabı

hususlar şu suretle özetlenebilir:

"Osmanlı Hükümeti, büyük d e v l e t l e r i n r e f o r m l a i l g i l i dost­
ça b i l d i r i l e r i n i n değerini t a k d i r eder ve savaşın Önlenmesi yolunda
harcamakta bulundukları çabaları teşekkürle karşılar. Hükümet
zaten söz konusu r e f o r m u , yabancı müdahalesi olmaksızın ger­
çekliğini k a b u l etmiştir. Önceden girişilmiş olan r e f o r m deneme­
l e r i n i n başarıya ulaşmaması nedenlerinden b i r i bozguncu
merkezlerden gelen kışkırtmaların yarattığı kargaşalık ve h u z u r ­
suzluktur".
"Osmanlı Hükümeti, B e r l i n Antlaşması hükümlerinden b i r ­
çoğunun kendisi için olumsuz b i r biçimde yürütülmesi olduğu
noktasında ve 23'üncü maddesinin yürütülme değeri üzerinde
durmayı gerekli görmeyerek p a r l a m e n t o n u n gelecek toplantısı­
na Kanun-ı Esasi (Anayasa) i l e uzlaşan r e f o r m tasarısını şevket-
meye k a r a r v e r m i ş t i r " . 353

D i p l o m a t i k b i r üslup ile v e r i l e n b u karşılığın genel anlamı

şu i d i . Osmanlı Hükümeti kendisine yapılan reform t e k l i f i n i , ana­
yasa sınırları içerisinde yürütmek üzere k a b u l ediyor, fakat b ü ­
yük devletlerin b u işe karışmasını r e d d e d i y o r d u . B a l k a n ittifakı
devletlerinin notasına gelince kapsamı ve yazılış tarzı hakaret ta­
şıyan kaba ve küstah b i r belge i d i . Osmanlı Hükümeti b u notayı
k a b u l etmedi. B u sırada b i r yandan Karadağ ile savaşıhnakta, öte
yandan da Sırp ve B u l g a r sınırları üzerinde i k i taraf k u v v e t l e r i
arasında çatışmalar meydana gelmekte i d i .

16 E k i m ' d e Osmanlı Hükümeti, B a l k a n İttifakı

Savaş . D u y u r u s u ı ı .ı * • ı v • 1 j ı_

d e v l e t l e r i n i n kendisine savaş açmalarını dana

fazla beklemeyi gerekli görmeksizin ordularına harekete geçme-
3 5 3
İbid., s. 3 9 - 4 0 .
30-1 O S M A N L I TAHİHİ ı X .

I c r i e m r i n i v e r d i . B i r gün sonrada savaş d u y u r u l d u . D u y u r u

şöyledir:

"Osmanlı D e v l e t i ' n i n korunmaya ve devam ettirmeye çalıştı­

ğı barış siyasetine karşı Bulgaristan ve Sırbistan hükümetleri ta­
rafından genel seferberliğe kalkışılmak ile ve Osmanlı sınırlarına
asker göndermek ve sınır b o y u n d a k i bütün kulelerimize ve da­
ha başka yerlere h e r gün t a a r r u z olunması ve hükümetimizin iç
işlerine karışmaya ve kabulüne i m k a n olmayan isteklere kalkı­
şılması Osmanlı D e v l e t i i l e Sırp ve Bulgar hükümetleri arasında
barışın devamını imkansız dereceye getirdiğinden, b u hükümet­
l e r i n devam etmekte olan saldırılarına karşı Tanrı'nınyardımı i l e
karşı konulması için orduya gerekli e m i r l e r verilmiştir" . B u 354

duyuruda adı geçmeyen Yunanistan ile de b i r gün sonra savaş d u ­

r u m u n a geçilmiştir.

4 . O S M A N L I D E V L E T İ ' N İ N SAVAŞ G Ü C Ü

Osmanlılar için B a l k a n Savaşı bozgun, sefalet ve

Savaşın K a r a k t e r i r % i t i i r\ • ı ı •
ielaket anlamındadır. Osmanlı ordusu b i r ay g i ­
b i kısa b i r süre içinde perişan olmuştur. Düşman orduları Çatal-
ca'ya k a d a r gelmiştir. B u arada yüzbinlerce Türk ve Müslüman
yerlerini yurtlarım bırakarak Rumeli'den göç etmeye kalkışmıştır.
Bunların b i r kısmı düşman tarafından katledilmiştir. Birçokla­
rı da açlık ve hastalık nedeniyle kırılmıştır ve bütün bu ularda ıı-
da öteye R u m e l i ' d e k i Türk toprakları üzerindeki Türk
h a k i m i y e t i n e son verilmiştir. Yapılış biçimi ve sonuçları i l e B a l ­
kan Savaşı g i b i b i r savaş Osmanlı imparatorluğu'nun yıkılış t a r i ­
h i n d e görülmemiştir. B u savaştan önce X I X . yüzyılda yapılan ve
yenilgi i l e sonuçlanan Osmanlı-Rus savaşları bile bu kere alçal-
tıcı ve yıkıcı olmamıştır.
B a l k a n Savaşı'nın b u denli b i r sonuca varmasının etkenleri
şu üç noktada t o p l a n a b i l i r : Hükümetin güçsüzlüğü, m o r a l dü­
şüklüğü, o r d u n u n yoksulluğu.

" 4
İbid., s. 4 3 .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 305

Gazi A h m e t M u h t a r Paşa K a b i n e s i , savaş yöne-

lliikümctııı ( . 3 J

_„ „ tecek b i r hükümette bulunması gereken vasıflar-

Güçsüziüğü . . . . . , -ma­

dan hiçbirisine sahip b u l u n m a m a k t a i d i . M e m ­

leketin çoğunluğunu temsil eden i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i '
ne karşı yürütülen ülküsüz b i r m u h a l e f e t i n mücadelesi sonunda
kurulmuştu. B u n u n l a beraber tam anlamı i l e b u çürük muhale­
f e t i n hükümetide değildi, b i r koalisyon hükümetide sayılamaz­
dı. Kendisine tarafsız kabine adını vermeside bundan ötürü i d i .
Üyeleri arasında büyük unvan s a h i p l e r i bulunduğu için b i r adı-
da " B ü y ü k K a b i n e " i d i . Büyük unvanların kapsamında büyük­
lük kalmamıştı veya y o k t u . 1878 Savaşı'nda doğuda Ruslara karşı
kazandığı başarılar sayesinde " G a z i " unvanım hakkı ile elde eden
A h m e t M u h t a r Paşa, sonradan u z u n süre Mısır Olağanüstü K o ­
miserliğinde bulunmuş, büyük servet edinmişti. B a l k a n Savaşı'
m n başlayacağı sırada 75 yaşında i d i . K o m u t a n ve siyaset adamı
o l a r a k kendisinde gördüğü büyük k u d r e t b i r vehimden i b a r e t t i .
Devlet Şurası (Danıştay) Başkanı Sadrazam Kıbrıslı K a m i l Paşa
80 yaşında i d i . Yaşlılarda görülen i k t i d a r hırsı hastalığına t u t u l ­
m a k t a n kurtulamamıştı. Siyaset dehasına sahip olduğu yolunda
bazı aydın kişiler tarafından yürütülen iddiaları belgelendirmek
mümkün olmamıştır. Siyasal çalışmalarında, ingiltere tarafından
desteklendiği ve destekleneceği başlıca avantajlarından i d i . Şey­
hülislam Cemaleddin E f e n d i ' n i n şöhreti Abdülhamit devrinde
u z u n süre Bab-ı Meşihatta kalması sonucu bazı k u l a k d o l g u n l u ­
ğundan i d i . H a r i c i y e Nazırı (Dışişleri Bakanı) Gabriel N o r a d a n -
giyan m e v k i i n i E r m e n i asıllı oluşuna, Fransızca bilmesine ve nota
yazmasına borçlu i d i .
Gazi A h m e t M u h t a r Paşa Kabinesi'ııde, herkes k e n d i başına
b u y r u k t u . K i m s e n i n kimseye ne sevgisi ne itimadı vardı. Tümü­
nü birleştiren tek nokta savaştan yana olmamaları i d i . Savaştan
çekinmek için elden geleni yaptıkları halde istemeyerek ve kaza­
nılacağını ümit etmeyerek savaşı k a b u l etmişlerdi.
Hükümetin güçsüzlüğüne o r d u n u n yoksulluğu
O r d u n u n . Yoksulluğu eı jçj ^ j d j 3 " . Y o k s u l l u k da yüksek komuta
e n m e c e

heyetinden başlamakta i d i . H a r b i y e Nazırı ve Başkomutan V e k i -

3 5 8
K a r a l , E n v e r Z i y a : Osmanlı T a r i h i , C . V I I I , s. 3 5 7 - 3 7 3 .

Osmanlı Tarihi IX, 20

306 O S M A N L I TARİHİ I X .

l i Nazım Paşa külhan hey liginden gelen ve askeri otorite i l e k a ­

rıştırılan b i r şöhret sahibi i d i . Sadrazam A l i Paşa'nın damadı
olması, I I . Abdülhamit'in yakınlarından Ragıp B e y ' i n akrabası
bulunması, o r d u kademelerinde hızla yükselmesine yetmişti. K o r ­
general üniforması i l e Beyoğlu'nda sarhoş olması nedeniyle A b ­
dülhamit tarafından E r z u r u m ' a gönderilmek suretiyle İstan­
b u l ' d a n uzaklaştırılması, hiçte hakkı olmadığı "Hürriyet-Kah-
ramanlığmı da kendisine kazandırmıştı . B a l k a n Savaşı'mn 356

başlayacağı sıralarda bile, Balkanlı kuvvetlere karşı yürütülecek

savaş planlarını görmemiş b u l u n u y o r d u . Baha acıklısı savaş 3 5 7

i l a n edildiği gün düşman kuvvetleriyle Osmanlı kuvvetlerinin yak­

laşık saydarını öğrenmeye nasılsa merak etmiş olan Sadrazam Gazi
M u h t a r Paşa'nın sorusunu cevaplandırmaktan aciz kalmış
olmasıdır . Savaşın i l a m gününde G a z i l i k unvanımda taşıyan
358

b i r Sadrazam i l e b i r H a r b i y e nazırı ve Başkomutan V e k i l i ' n i n b i ­

r e r üyesi bulundukları k e n d i ordularının sayısını henüz öğren­
memiş bulunmaları orduda s o r u m l u l u k duygusunun ne kerteye
k a d a r gevşemiş olduğunu göstermekte i d i .

B u l g a r kuvvetlerine karşı savaşacak o l a n Şark ordusu k o m u ­

tanlığına getirilmiş olan A b d u l l a h Paşa, Abdülhamit tarafından
himaye edilmişti. Galatasaray'da o k u d u k t a n sonra H a r p O k u l u ­
n u bitirmiş, Almanya'da staj görmüştü. Yabancı d i l bilen nazik
b i r k u r m a y subay i d i . Sarayın M a b e y i n Dairesi'nde h i z m e t gör­
müştü. B u hizmetinde kazanmış olduğu tecrübelerin savaş sıra­
sında ne işe yarayacağını kolaylıkla k e s t i r e b i l i r d i . Savaşta görev
alacak k o m u t a n l a r d a n başlıca merakı avcılık olan Mısırlı A z i z
Paşa ile, Selanik'i Yunan k u v v e t l e r i n e teslim edecek olan Tahsin
Paşa da komutanlık yetkisinden yoksun kişilerdi.

Osmanl ı o r d u s u n u n b arış mevcudu 2 2 0 . 0 0 0 e r -

Ordunun Mevcudu • .1 « o t n 11 ?
den i b a r e t t i , oavaş zamanında tyenelkurmay ın
kağıt üzerindeki y u v a r l a k hesaplarına göre 1.400.000 ere çıka­
rılabilecekti. Fakat b u k u v v e t i n silah altında b u l u n a n ve eğitim
görmüş yedeklerinden ancak 650.000'inden savaş için faydala-
3 5 6
Atıf Hüseyin: Abdülhamit I I Hakkında Notlar, y a z m a defter, 10.
3 5 7
Turkgeldİ, A l i : A . g . e . , s. 6 8 .
3 5 8
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa: A.g.e., s . 5 0 .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 307

nı la bileceği kestirilmekte i d i . Kaldı k i , b u kuvvetinde b i r kısmı­

nın Kuzey Doğu A n a d o l u ile Suriye'de ve I r a k ' t a bulundurulması
gereğide düşünülürse Rumeli'de savaşacak kuvvetler toplamının
7 k o l o r d u y u aşamayacağı anlaşılabilir. Dolayısıyla Balkanlı o r ­
dularına karşı sayı üstünlüğü kazanmak söz götürür b i r sorun i d i .

O r d u n u n teşkilat ve eğitimi de yetersizdi. Abdül-

Teşkilat v e Eğitini , • i • ı i ı i ı ....
h a m i t devrinde her bakımdan çürümeye yüz t u t ­
muş olduğundan, Meşrutiyet'in duyurulması üzerine 1909'da yeni
b i r r e f o r m aşamasına girişilmişti. Fakat b u r e f o r m u n tamamlan­
ması zamana ihtiyaç göstermekte i d i . Abdülhamit devrinde t a ­
b u r üstündeki büyük b i r l i k l e r i n manevraları yasak edilmiş,
Meşrutiyet devrinde ise b u g i b i manevralardan ancak b i r defa
yapılmıştı. Yüksek k o m u t a n l a r henüz büyük k u v v e t l e r i n sevk ve
idaresine alışamamışlardı.
Alaylı subaylar o r d u d a n çıkarılmış, o k u l d a n yetişen subay­
ların azlığı nedeniyle y e r l e r i doldurulamamıştı. Küçük subay ise
y o k denecek derecede i d i . B i r l i k l e r kadroların terhisi dolayısı
i l e noksandı. Birçok taburların mevcudu 100 ere inmiş b u l u n u ­
y o r d u . O r d u n u n geri h i z m e t i , haberleşme ve sağlık h i z m e t l e r i -
de perişan denecek d u r u m d a i d i . Almanca'dan çevrilen b i r geri
h i z m e t talimatnamesi bayramlık elbise k a b i l i n d e kalmıştı. A n ­
latan, anlayan ve yürütebilen kimse çıkmamıştı. O kadar k i , daha
savaşın i l k günlerinde erler ve hatta k o m u t a n l a r açlıktan feryat
etmeye başlayacaklardı. Tabii araç ve gereç içinde d u r u m böyle
i d i . Haberleşme işleride Tanrı'nin inayetine bırakılmıştı. A r a ç ­
ları kullanabilecek insan yetiştirilememişti. Savaş sırasında telgraf
haberleşmesi adeta durmuştu . Telsiz telgraf makinalarını k u l ­
359

lanacak kimse çıkmadığından hepsi kırılmış, hatta bazı y e r l e r ­

de keşif uçaklarıda p i l o t yokluğu yüzünden kullanılamamıştı . 360

B u d u r u m karşısında atlılar ile haberleşmeye dönülmüştü. Sa­

vaş sırasında i l e r i hatlar için hiçbir sağlık teşkilatı veya t e d b i r i
kurulmamış ve alınmamıştı, ilaç sargı şöyle d u r s u n , yaraları yı­
kamak için su bile düşünülmemişti . Böyle b i r durumda düşma- 361

3 5 9
B a y n r , Y u s u f H i k m e t : Türk İnkılap T a r i h i , C . 11, K . I , s. 4 5 .
3 6 0
Münir F e v z i : R u m e l i ' n i n S u r e t i Ziyaı ve B a l k a n H a r b i ' n d e G a r p C e p h e s i , s. 136.
3 6 1
Von H o u n t c r (çev: Binbaşı K e m a l ) : Türklerle H a r b , s. 2 8 .
308 OSMANLI TARIHI ıX.

m n silahları kadar tehlikeli bulaşıcı hastalıkların çıkması

n o r m a l d i . N i t e k i m savaş başladıktan b i r müddet soma kolera sal­
gını başlamıştır.

Balkan Savaşı'mn başlayacağı şuada ordunun mo-

Ordunutı M o r a l i ı * ı ı ı ı ı i ı -
ralı temelinden sarsılmış bulunuyordu. Anlamım
kavrayamadığı Yemen, Makedonya ve A r n a v u t l u k ayaklanmala­
rının bastırılmasında yıpranmıştı. U z u n süre silah altında t u t u ­
lan erler askerlikten yılmıştı. A s k e r l i k ve savaş onlar için m i h a n i k i
b i r iş haline gelmişti. O r d u n u n çekirdeği o l a n Türk köylüsü za­
ten sefalet içinde yaşamakta, sefalet içinde savaşmakta i d i . Se­
ferberliğin duyrulması üzerine askere alman köylünün d u r u m u n u
b i r gözlemci şöyle anlatmaktadır:
" B e n Osmanlı askerlerinin seferberlik zamanında görmüş o l ­
duğum sefaletinden dehşete kapıldım. Gözümün önünden b i n ­
lerce insan içerisinde köylerinden sağlam elbise i l e gelenlere
seyrek tesadüf e d e b i l d i m . Zavallıların hepsi yırtık ve ç o k yerle­
r i n d e n yamalı elbiseler giyinmiş ve son derece zayıf b i r halde i d i ­
ler. B u b i r Türk sefaleti; k e m i k ve paiaspare sergisi i d i " . B u 3 6 2

sefalet kümesinin içinde ümitsizliğin son basamağına çıkanlar­

dan b i r kısmı savaşta düşmana teslim olmaktan çekinmeyecek­
t i r . Esir düşen b i r er i l e b i r gazeteci arasında şu konuşma
ümitsizliğin açık b i r örneğidir . 363

— Niçin h a r p ediyorsunuz?
— Niçin olduğunu b e n b i l m i y o r u m .
— Nasıl esir oldunuz?
— Teslim o l d u k .

— Niçin?
— Öldürülmemek için.
O r d u ve h a l k arasında Makedonya ve A r n a v u t l u k ' u n bağım­
sızlığı b i r o l u p b i t t i g i b i sayıldığından h a r b i n gereksizliğine b i l e
inanmış olanlar vardı. B i r yandan orduya asker toplamldığı sı­
r a d a , öte yandan R u m e l i ' d e k i t a b u r l a r a A n a d o l u ' d a n katılacak

3 6 1
Türk Y u r d u , Sayı 27, s. 8 5 .
3 4 3
İbid., sayı: 2 9 , s. 2 9 .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 309

yedek e r l e r i n z o r l a trenlere b i n d i r i l m e s i n d e ayaklanma b e l i r t i ­

l e r i görülmekte i d i 3 6 4
.

Arnavutların, davranışı da başkaca m o r a l kırıcı i d i . Tümen­

l e r i katılmıyorlardı. Elbasaıı Tümeni'nden kimse askere gitmek
istememiş, sonunda 10.000 kişilik tümene ancak 2700 kişi topla­
nabilmişti. I p e k ' t e düzenli askere silahla karşı gelinmişti. Priş-
tine A r n a v u t tümeni savaş başlar başlamaz dağılmıştı. A r n a v u t
yedeklerden b i r tek askeri silah altına a l m a k mümkün olmadı.
A r n a v u t l a r , e r l e r i , subayları soydular. Erzakı yağma ettiler. K o ­
m u t a n l a r b u d u r u m d a , " l a n e t olsun b u i n s a n l a r a " diyerek k e n ­
d i l e r i n e Türk askeri gönderilmesini istemekte i d i . 3 6 5

A r n a v u t l a r d a görülen b u bozguncu davranış subay, komutan

ve şehirler halkınında m o r a l i n i yıkmakta r o l oynamıştır. Subay­
l a r açıkça canlarını artık tehlikeye koymayacaklarını söylüyor­
lar. B e r a t , Usküp ve Selanik halkı da kendi k e n t l e r i dolaylarında
savaş yapılmasına razı olmayarak düşmana teslim o l m a k için f a ­
aliyetlere girişiyorlardı. Bütün b u n l a r yetmiyormuş gibi o r d u ­
dan kaçan erler, çeteler k u r a r a k Müslüman halkına eziyet
e d i y o r l a r ve soyuyorlardı.

Müslüman askerlerin d u r u m u b u olunca Osmanlı Hıristiyan

e r l e r i n i n ne yapacağı kolayca k e s t i r i l e b i l i r . B u n l a r zaten asker­
liğe alışık değildi. Subaylarının d i l l e r i n d e n anlamıyorlardı. .Din
kardeşlerine ateş etmek için hiçbir heves duymadıkları için s i ­
lahlarını havaya boşaltıyorlar ve i l k fırsatta o r d u saflarından k a ­
çıyorlardı, içlerinden casusluk yapanlarda az değildi.
O r d u n u n b u d u r u m d a olduğunu veya olabileceğini düşünen
generaller daha savaş arifesinde görülmüştür. Şehremini Opera­
tör Cemil Paşa Saray'a koşarak b u askerle savaşa girişilemeye­
ceğini Padişah'a anlatmaya kalkışmıştı. A b d u l l a h Paşa ise, B u l ­
garlar'a karşı savaşılamayacağını açıkça söylediği halde k e n d i ­
sine v e r i l e n doğu ordusu komutanlığı için " B e n askerim, aske­
r i vazifemi nerede ve ne surette olursa olsun yerine getirmekten
kaçınmam" diyerek işin içinden çıkmıştır. Sözün kısası, Osman-

3 6 4
Münir F e v z i Paşa: A . g . e . , s. 7 0 .
3 6 5
T a n i n , 21 N i s a n 1313.
310 O S M A N L I TARİHİ I X .

Iı ordusu içinde bulunduğu nesnel ve m o r a l koşullara göre sa­

vaştan önce yenilgiye adaylığım koymuştu.

5. SAVAŞ H A R E K E T L E R İ

Osmanlı Devleti Balkanlar'da b i r fetihler siyase-

Savaş Alanları
t i izlemekten vazgeçmiş b u l u n u y o r d u . B u düşün-
ve K u v v e t l e r c
\
ceden hareketle Genelkurmay, 1912-1913 yılları
için ve B a l k a n devletlerine karşı savunma esaslarına dayalı b i r
p l a n hazırlamıştı. B u n a göre R u m e l i , Trakya ve Makedonya o l ­
m a k üzere i k i savaş alanı olarak k a b u l edilmiş, Osmanlı kuvvet-
leride i k i komutanlığa bölünmüştü. Doğu komutanlığı Trakya'yı,
batı komutanlığıda Makedonya'yı savunacaktı. Savaş hareketle­
r i n i n yüksek yönetimi H a r b i y e Nazırı ve Başkomutan V e k i l i ta­
rafından yapılacaktı.
Doğu k u v v e t l e r i savaş kadrosu ve k o l o r d u sayısı olarak he­
saplanmıştı. Fakat savaş başladığı v a k i t ortada ancak 4 k o l o r d u
b u l u n m a k t a i d i . Doğu k u v v e t l e r i komutanlığına A b d u l l a h Paşa
getirilmişti. E m r i n d e k i k u v v e t l e r i n dağılışı şöyle i d i :
1) B i r i n c i K o l o r d u Ömer Yaver Paşa'mn komutasında i d i . B i r ­
l i k l e r i Kırklareli'nin güney batısında b u l u n u y o r d u .
2) İkinci K o l o r d u Şevket T u r g u t Paşa'nın komutasına v e r i l ­
mişti. Türk Bey ve Karaağaç dolaylarında kümelenmişti.

3) Üçüncü Kolorduya M a h m u t Paşa komuta etmekte i d i . K u v ­

v e t l e r i Pınarhisar'da i d i .
4) Dördüncü K o l o r d u A b u k Paşa'mn komutasmda bulunuyor­
d u . Merkezi Lüleburgaz i d i . E d i r n e K a l e s i ' n i n savunulması Şük­
rü Paşa'ya bırakılmıştı. E m r i n d e i k i tümen i l e 3 yedek tümen
bulunuyordu.
Bütün b u k u v v e t l e r i n toplamı 100.000'i aşmakta i d i . B u n l a ­
rın i k i k a t m a çıkarılması için yeniden k u r u l a n 16 ve 2 7 ' i n c i k o ­
lordular kısa zamanda dağılıp eridiler. 24'üncü Kolordu ise savaşa
b i l e katılmamıştı.
Doğu k u v v e t l e r i karşısında Bulgarların 1 ve 3'üncü orduları
b u l u n u y o r d u . Bunların mevcudu 100.000 dolaylarında i d i .
 T K A B U J S G A J t P V E B A L K A N SAVAŞ L A Kİ 311

Bulgarların büyük kuvvetleriyle Trakya'da savaşacakları belli

i d i . B u nedenle Makedonya'da Sırplara, Karadağlılara ve Y u n a n ­
lılara karşı savaşılacaktı. B u r a d a k i Osmanlı k u v v e t l e r i mevcu­
d u , 110.000'i b u l a n üç k o l o r d u i l e üç bağımsız tümenden i b a r e t t i .
B u k u v v e t l e r i n savaş sırasında i k i veya üç kata çıkarılacağı dü­
şünülmüştü. Düşünce gerçekleştirilmedi. Makedonya savaş ala­
nı yüksek ve alçak olmak üzere i k i bölgeye ayrılmıştı. Yukarı M a ­
kedonya'da Sırplara karşı, Aşağı Makedonya'da ise Yunanlı­
lara karşı savunulacaktı. Makedonya k u v v e t l e r i n i n tümü A l i Rı­
za Paşa komutasında i d i . B i r l i k l e r i Iştip i l e U s t u r u m c a
dolaylarında i d i . 6'ııcı K o l o r d u Cavit Paşa komutasında 7'nci K o ­
l o r d u ise Fethi Bey komutasında i d i . B u n l a r Komanova'nın k u ­
zeyinde kümelenmişlerdi. Bağımsız tümenlerden b i r b i r l i k de
Manastır'ı ve aşağı Makedonya'yı savunmak i l e görevlendirilmiş
olan Tahsin Paşa'ya gerekli hallerde yardım edecekti. K e n d i l e r i
i l e savaşılacak Karadağ, Sırp ve Y u n a n savaş k u v v e t l e r i 260.000
kadardı.

18 E k i m ' d e B u l g a r k u v v e t l e r i saldırıya geçiyor-

Trakya Cepheleri j u ^
m aç Osmanlı o r d u s u n u n E d i r n e i l e Kırk-
(Kirkhirt.li l a r e l i arasında b u l u n a n büyük k u v v e t l e r i n i
Muharebesi) .. J

yenmekti. Bulgar Üçüncü Ordusu Mustafa Paşa'yı

kolaylıkla ele geçirdikten sonra Edirne'ye b i r baskın i l e girmeye
çalıştı ise de muvaffak olamadı. Tunca'nın doğusunda harekete
başlayan b i r i n c i B u l g a r ordusu ise H a y r a b o l u istikametinde ba­
şarı i l e ilerlemeye k o y u l d u .
Osmanlı ordusu henüz seferbirligini tamamlayamamıştı. H a r ­
b i n başlaması üzerine atanmış b u l u n a n bazı generaller ve albay­
l a r b i r l i k l e r i n i bulmakta güçlük çekiyor, b u l u r bulmaz da savaşa
katılmak zorunda kalıyorlardı. Haberleşme güçlüğü yüzünden
b i r l i k l e r arasında o r t a k hareket sağlanamıyordu. Yürüyüşte gü­
v e n l i k t e r t i b i n e , keşif kurullarına saygı gösterilmiyordu. B u d u ­
r u m d a Osmanlı ordusu için yapılacak tek şey, savunmada kalıp
düşmanı oyalamak ve hazırlıkları tamamlamaktı. Osmanlı o r d u ­
sunu düzene koymaya çalışmış olan Von D e r Goltz Paşa'nın da
Önerisi zaten b u i d i . Fakat Başkomutan V e k i l i Nazım Paşa ' ' S a l ­
dırıya karşı saldırı ile cevap v e r i l i r " ilkesine takılmıştı. B u i l k e -
312 OSMANLİ TAIÜHİ I X .

n uı gerektirdiği koşulları unutarak Osmanlı Doğu Ordusu'na karşı

saldırıya geçmesini e m r e t t i .
B u emre uyarak M a h m u t M u h t a r Paşa, 21 E k i m gecesi he­
nüz hazırlıklarını tamamlamakta b u l u n a n dört k o l o r d u i l e k a r ­
şıt saldırıya geçti. 22 Ekim'de cephenin çeşitli yönlerinde çarpış­
malar olmuş ve sonunda B i r i n c i K o l o r d u bozgun halinde geri
çekilmeye başlamıştı. İkinci K o l o r d u harekete geç başladığından
ve yavaş ilerlediğinden savaşa hiç girmemişti. Doğu kanadında
Kırklareli i l e r i s i n d e k i Üçüncü K o l o r d u ise, az ç o k başarılı b i r
direnme göstermişti. Ne var k i , öteki cephelerde olan olumsuz olay­
l a r öğrenilince ertesi sabah asker bütün cephelerde sözbirliği et­
miş g i b i " B i z R u m e l i için h a r b e t m e y i z " diye m e v z i l e r i n i
bıraktıklarından, Doğu Ordusu h e r tarafta tüm olarak geri çekil­
meye başlayacaktır . M u h t a r Paşa'nın geri çekilmeyi d u r d u r ­
366

m a k için sonuç vermeyen girişimlerinden sonra bozgun k a f i l e l e r i

soluğu Kırklareli'nde aldılar. B u r a d a evvelce hazırlanmış mev­
zilerde tutunmaya çalışıldı. Fakat Kırklareli'nin E d i r n e gibi ev­
velce t a h k i m edilmesi düşünülmüş i k e n , nedense b u n d a n
vazgeçilmişti. Osmanlı askerinin m o r a l i de artık bozulmuştu. 24
Ekim'de Bulgarların saldırısı karşısında biraz dinlenmiş olan Os­
manlı a s k e r i n i n b i r kısmı hiçbir e m i r ve kumandaya aldırış et­
meden geri çekilmeye başladılar. Yerlerinde kalıp düşmana
kahramanca karşı koyanların azlığı nedeniyle B u l g a r l a r savaşı
kazanıp, Kırklareli'ne girmeye muvaffak oldular.

Kırklareli muharebesinin B a l k a n Savaşı üzerinde önemli et­

k i s i o l d u . Y u r t t a Osmanlı ordusunun Avrupa'da ve B a l k a n mem­
leketlerinde üstünlüğü hakkındaki düşünceyi sarstı. O r d u n u n
uğradığı kayıplar da Önemli i d i . 7 top bataryası, 12 çakılı top, mü­
h i m m a t ve yiyecek depoları ve esir o l a r a k 15.000 asker düşman
eline geçmişti. E s i r düşen ve sorguya çekilen b i r Osmanlı suba­
yının yenilgi üzerine aşağıdaki açıklaması d i k k a t i çekicidir.

" H a z ı r değildik. B u l g a r h a r e k e t i n i n başlıca h e d e f i n i n E d i r ­

ne olduğuna, b u kent önünde yıpranacağına inanmıştık. B u es­
nada kendimize çeki düzen verecektik. Kırklareli saldırısı b i r

3 6 6
M a h m u t M u h t a r Paşa'nın A b d u l l a h Paşa'mn Hatıratına Cevabı, s. H .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 313

sürpriz o l d u . A s k e r l e r i m i z i y i döğüştüler. Fakat komutanlarımız

i y i değildi. Birçok subay savaş başlayınca atanmıştı. A s k e r l e r i n ­
den ne isteyeceklerini bilmiyorlardı. Yedek fırkalardan b i r ­
çoğu eğitimden yoksundu. Komutanlar arasında görüş birliği yok­
t u . B i r i saldırıya geçilmesini isterken öteki savunmayı uygun gö­
rüyordu.

O r d u b i r l i k l e r i n i n b i r kısmı saldırıya geçerken ötekilerde ye­

r i n d e n kımıldamıyordu. B u n u n üzerine bozgun baş gösteri­
yordu ".
3 6 7

Lüleburgaz v e Kırklareli muharebesinden sonra geri çekilen

Pmarhisar k u v v e t l e r l e Vize, Lüleburgaz ve Pınarhisar'da
Muharebesi . . . -, , , . , . n , n

yem b i r savunma hattı kuruunasına girişildi. U o -

ğu Ordusu da i k i y e bölünerek yeniden teşkilat­
landırıldı. Hattın güneyinde b u l u n a n üç k o l o r d u A b d u l l a h Paşa'
m n komutasına v e r i l e r e k B i r i n c i Doğu O r d u s u , hattın kuzey do­
laylarında k a r m a karışık b i r halde toplanabilen kuvvetler de
M u h t a r Paşa'nın komutasında i k i n c i Doğu Ordusu olarak adlan­
dırıldı. B u o r d u henüz kuruluş d u r u m u n d a i d i .
Bulgar k u v v e t l e r i , Kırklareli'ni ele geçirdikten sonra Pınar-
hisar istikametine harekete geçmişlerdi. A m a ç Osmanlı ordusu­
n a , k e n d i s i n i toparlamasına meydan vermeden, yeni b i r darbe
i n d i r m e k t i . 27 E k i m ' d e i k i t a r a f k u v v e t l e r i arasında ilişki k u r u ­
l a r a k önemsiz çarpışmalar başladı. 28 Ekim'de Başkomutan Ve­
k i l i Nazım Paşa'mn e m r i üzerine B i r i n c i ve i k i n c i Doğu Orduları
Pınar hisar'dan Lüleburgaz'a uzanan 40 k i l o m e t r e l i k b i r hat üze­
r i n d e B u l g a r k u v v e t l e r i y l e savaşa tutuşmuş b u l u n u y o r d u . 2 K a -
sım'a kadar altı gün süren b u savaş, başlangıçta Osmanlılar için,
ümit b e l i r t i l e r i i l e d o l u i d i . H a t t a M u h t a r Paşa'nın karşısındaki
Bulgar kuvvetleri komutanı geri çekiliş için müsaade bile istemişti.
O r d u komutanının " M a d e m k i henüz hayattasınız asker kaç-
sa bile siz bulunduğunuz yerde savaşmaya devam edeceksiniz"
demesi üzerine bütün gücünü k u l l a n a r a k genel b i r çekilmeyi ön­
lemeye muvaffak olmuştu. B u sırada Osmanlı kuvvetleri yiyecek-
siz ve. mühimmatsızlık nedeniyle ve b i r d e k o m u t a n l a r arasında

3 6 7
Wagner, L . N . : Vers L a Vıctoirc A v e c A r m e c s Bülgare, s. 126.
BM O S M A N L I TARİHİ I X .

haberleşme güçlüğü yüzünden b i r türlü beraberce hareketi sağ­

layamadığından yeniden çözülmeye başladı.

Bazı b i r l i k l e r i n m e v z i l e r i bırakarak geri çekilmesi, kısa za­

manda bulaşıcı hastalık g i b i , diğerlerine ve hatta subaylarada b u ­
laştı. Savaş öncesinden b e r i Osmanlı Ordusu'nun Bulgarlar'a karşı
döğüşemeyeceği düşüncesine saplanmış olan B i r i n c i Doğu Ordusu
Komutanı A b d u l l a h Paşa 2 Kasım'da genel çekilme e m r i verme­
de b i r sakınca görmedi. M u h t a r Paşa'da aynı e m r i k e n d i ordusu­
na vermek zorunda kalmasıyla bütün k u v v e t l e r i n Çatalca-Terkos
hattı üzerine çekilme yarışı başladı. B u suretle B u l g a r k u v v e t l e ­
r i k e n d i l e r i n i n d e t a h m i n e t m e d i k l e r i b i r kolaylıkla İstanbul ya­
kınlarına k a d a r gelmiş oldular.

M . . ı . Makedonya'da savaş Karadağ'ın 8 Ekim'de savaş

Makedonya Cephesi ° 3

. „„ „ ilan etmesiyle başlamıştı. Karadağ'da 18 yaşından

Karadağ i l e Savaş J
» s D J S
62 yaşma kadar herkes asker i t i b a r edilmişti. B u
suretle nüfusu 250 b i n k a d a r olan b u devlet 37.000 er silah altı­
na almış b u l u n u y o r d u . İkmal teşkilatından ve atlı kuvvetten yok­
sun olan k u v v e t l e r b i r nevi m i l i s ordusu i d i . Dağlık bölgelerde
gerilla taktiği ile Osmanlı k u v v e t l e r i n i üzerlerine çekmek, ele ge­
çen fırsatlarda baskınlar yapmak suretiyle onları yıpratmak i s t i ­
yorlardı, îşkodra'yı a l m a k başlıca amaçlarıydı. Balkanlı
müttefiklerinin savaşa girmesi üzerine de Sırp Ordusu i l e b i r l e ­
şerek y a n ve geri güvenliği de korumaya başladılar.
Karadağ'a karşı kullanılacak Osmanlı k u v v e t l e r i i k i tümen
i l e y e r l i h a l k t a n toplanacak gönüllü k u v v e t l e r i olarak hesaplan­
mıştı. B u k u v v e t l e r i n h a r e k e t l e r i Batı Ordusu Komutanlığı ta­
rafından düzenlenecekti. Oysaki daha savaş başlar başlamaz
Başkomutanlık o r d u komutanlığını aşarak sözü edilen asker b i r ­
l i k l e r i n e e m i r vermeye kalkışmakla d u r u m u karıştırmıştı. K o ­
m u t a n makamları ve vazifeler b e l i r l i o l m a k t a n çıkmıştı. Y e r l i
h a l k t a n gönüllü t o p l a m a k şöyle d u r s u n yedek erler b i r l i k l e r i n e
katılmaktan b i l e çekmiyorlardı. Padişah'ın buraları satmış o l ­
duğu, komutanların hepsinin mürted (din değiştirmiş) olduğu söy­
lentileri h a l k arasında dolaşıyordu. Böyle b i r durumda Osmanlılar
için artık başarı kazanmak söz konusu olamazdı.
 T R A B L U S G A R P Y E B A L K A N SAVAŞLARI •315

Saldırıya geçen Karadağlılar 15 E k i m ile 31 E k i m arasında

Osmanlı k u v v e t l e r i n i perişan ederek sıra i l e B e r n o ve i p e k i ele 5

geçirdiler. B u r a d a Mitroviça'daıı gelip k e n d i l e r i n e katılan Sırp

kuvvetleriyle Yakova üzerine yürüyerek kısa b i r kuşatmadan sonra
b u bölgeyi ele geçirdiler (2 Kasım).

Karadağlılar b u başarıları kazanırken onlara karşı savaşan

Osmanlı b i r l i k l e r i komutanlarından sürekli sızlanmalar işitilmek­
te i d i .
İpek K o m u t a m Cavit Paşa Yakova Komutanlığı'na atanmıştı.
Fakat atanma e m r i kendisine ulaşmadan burası düşman eline geç­
mişti. İpek'in düşmesinden önce burada bulunmuş olan H a y r e t
Paşa'nın o r d u komutanlığına telgrafla bildirdiği d u r u m d a şöyle­
d i r : "... Hükümet nüfuzundan ve askeri satvetten eser kalmamıştır.
H a l k k i m s e y i dinlememektedir. H a l k daima silab istemekte ve
küfürler yağdırmaktadır. K e n d i l e r i n e v e r i l e n silahların sayısına
göre savaşa düzensiz olarak katdanların pek az olup, onlarda emir
ve komutalara karışmakta ve savaş h a r e k e t l e r i n i güçleştirmek­
t e d i r l e r " . Paşa b i r başka telgrafında da Ümmeti M u h a m m e d ' i n
yaptıklarını şu suretle anlatmaktadır:
" V r a n y a ve Yakova'da bozguna uğrayan taburların eşya, e l ­
bise ve silahlarının b i r kısmı kaybolmuş ve k e n d i l e r i n d e n istifa­
de edilemeyecek b i r halde bulmımuşlardır. Gönüllü h a l k , yollarda
tesadüf e t t i k l e r i subayların ve e r l e r i n silahlarını alarak soymak,
erzak ve cephaneleri yağma etmek suretiyle subay ve e r l e r i n m o ­
r a l l e r i n i büsbütün kırmışlardır... Tanrı esirgesin İpek'in düşmesi
halinde halkın öteden b e r i b e s l e d i k l e r i k i n sonucu o l a r a k subay
ve a i l e l e r i n i ve e r l e r i yağma ve katletmeyi düşündüklerinden su­
baylar k o r k u l u ve kuşkulu bulunmaktadırlar". Son telgrafta H a y ­
r e t Paşa dört t a b u r e r l e r i n i n alay komutanları i l e b i r l i k t e savaş
y e r l e r i n i bırakarak kaçtıklarını haber v e r m e k t e d i r . 368

B u d u r u m d a n anlaşılacağı üzere Karadağ i l e yapılan savaşta

y e r l i l e r i n (Arnavutların) gösterdiği kötü niyet tam b i r bozgun ha­
l i n i almıştır. B u d u r u m d a n faydalanarak, birkaç muharebe da­
ha kazandıktan sonra İşkodra'yı kuşatmışlardı. A n c a k burası müs-

3 6 8
Müşir F e v z i Çakmak: Büyük H a r p t e Şark C e p h e s i H a r e k e t l e r i , s. 9 0 , 100-102.
316 O S M A N L I TARİHİ I X .

lalı k e m m e v k i olduğu için, ele geçirmek için u z u n zaman

b e k l e m e l e r i gerekmiştir.

Sırp k u v v e t l e r i dört o r d u birliği halinde teşki-

r p 5
latlanmıştı. Toplam, 250.000 kadardı. O r d u l a r ­
dan dördüncüsü bağımsızdı. Yeni Pazar'ın kuzeyinde bulunmakta
i d i . G e r i k a l a n üç o r d u Makedonya Savaşı i l e görevli i d i . M a k e ­
donya'deki Osmanlı Batı O r d u s u ' n a gelince, önceden işaret e d i l ­
diği üzere, üç k o l o r d u i l e bağımsız üç tümenden i b a r e t t i . Barış
zamanı kuvvet toplamı 11.000 olmakla beraber seferberlik so­
nunda b u k u v v e t i n dört katına çıkabileceği sanılmıştı. Ne var k i
b u k u v v e t i n b i r kısmı Yunanlılara ve Karadağlılara karşı k u l l a ­
nılacağından Sırblara ne derecede sayı üstünlüğü sağlanacağı şüp­
h e l i i d i . Savaş başladığı sırada Batı Ordusu seferberliğini ancak
yarı oranında yapabilmişti. B u d u r u m d a o r d u komutanlığı b ü ­
tün kuvvetleriyle Komanova'da Sırplarla savaşa tutuşarak sürekli
b i r başarı sağlamaya k a r a r vermişti. Ne var k i b u konuda Genel­
k u r m a y , Batı O r d u s u Komutanı ve o n u n e m r i n d e b u l u n a n V a r -
dar Ordusu Komutanı arasında çıkan anlaşmazlıklar üzerine bü­
tün k u v v e t l e r i n Komanova'da toplanması mümkün olmamıştır.

19 Ekim'de S u p kuvvetleri i l e r i harekete geçtiler. Osmanlı kuv­

vetleriyle çarpışarak sıra ile Podiyevo'yu (20 E k i m ) , Pristine'yi (21
E k i m ) ve Geylan'ı (23 E k i m ) ele geçirdiler. A l i Rıza Paşa'mn k u v ­
vetlerini Komanova Meydan Muharebesi'nde i k i gün savaştan son­
ra geri çekilmek zorunda bıraktılar (23-24 E k i m ) . B u çekilme Us­
küp tümeninin gene savaş alanını bırakıp Usküp üzerine yüz ge­
r i etmesiyle başlamıştır. Osmanlı ordusunun kaybı 1200 ölü, 300
yaralı ve 300 esirle 4 1 t o p t a n i b a r e t t i . G e r i çekiliş bozgun h a l i n ­
de i d i . Başlarında subay bulunmayan aç, çıplak ve çoğu artık hiç­
b i r disiplin k a b u l etmeyen askerler, Usküp sokaklarında şaşkın
ve perişan dolaşıyordu. Arasıra " G a v u r g e l i y o r " haykırışı üze­
r i n e ortalık karışıyor, şehir ana baba günü h a l i n i alıyordu. K o ­
l o r d u Komutanı Fethi Paşa artık yapılacak iş kalmadığını şu
telgrafla O r d u Komutanlığı'na b i l d i r i y o r d u .
"Komanova'dan çekilen b i r l i k l e r toplanıyor. Taburlardaki ye­
dek eratın tümü dağılmıştır. Eratının kırılmış ve yaralanmış b u ­
lunması nedeniyle Usküp'ün savunulması imkansız hale gelmiştir.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 317

Bugün merkezde k a l a n komutan ve subayları toplamaya çalıştım.

B u n l a r d a aile derdine düşmüşlerdir. Şehrin saldırıya uğrayıp h a ­
r a p ohnaması için, h a l k gibi, (Jsküp'ün savunulmasından vazge­
çilmesine k a r a r verdiler. K o r k u y a yorumlanır endişesi i l e i n t i h a r
e t m i y o r u m . Cephaneyi Selanik'e gönderiyorum. Usküp'te toplan­
mış cüzi b i r b i r l i k i l e geri ç e k i l i y o r u m ". 369

Şehirlerinin, yöresinde savaş yapılmasını istemeyen halkın kon­

soloslar aracılığı i l e yaptğı davet üzerine Sırp Kralı P i y e r 3 K a ­
sım'da Usküp Şelıri'ne girdi. B u arada Koçana ve Iştip'te Sırplar
eline geçmiş bulunuyordu. Kalkandelen halkı da, Usküp halkı gibi
şehirlerinin harap olmaması için, düşmana teslim olmakta b i r
şerefsizlik d u y m u y o r d u . Osmanlı k u v v e t l e r i için P i r l e p e yolu ile
Manastır'a çekilmekten başka çare kalmamıştı. 5 Kasım'da üs­
tün harp kuvvetlerine karşı kanlı b i r savaştan sonra Pirlepe de
düşmana bırakıldı. A l i Kıza Paşa o r d u kalıntılarından k a l a n kuv­
vetlerle Manas tır'ı savunmaya k o y u l d u . 13 E k i m ' d e Manastır ya­
kınlarına gelen Sırplarla 15 Ekim'de savaşa tutuşuldu. Dört gün
ve gece süren Manastır Savaşı da Osmanlıların aleyhine sonuçla-
dı. Sırpların kaybı 5000 kişiye ulaşmakta i d i . Osmanlılar 7000
kişi ve 51 top kaybettiler. E s i r l e r i n sayısıda hayli kabarık i d i . B u n ­
ların arasında Fethi Paşa'mn da bulunduğu 6 general vardı. B u ­
nunla beraber 25.000 kişi kaçıp kurtulmaya muvaffak oldu.
Bunların b i r kısmı Selanik üzerine çekildi. Cavit Paşa k o m u t a ­
sında b i r askeri b i r l i k de sapa dağ yollarından geçerek A r n a v u t ­
luk'a geçti. 19 Kasım'da Prens Aleksandr törenle Manastu'a g i r d i .
B u esnada A r n a v u t l a r tekrar ayaklanmış ve i s m a i l K e m a l ' i n baş­
kanlığında b i r geçici hükümet kurmuşlardı. Sırpların başarısı da
Bulgarlar gibi kesin i d i .

^ i B a l k a n Savaşı başladığı sırada Yunan ordusunun

™ k u v v e t i 135.000 kadardı. Yapacağı savaş hare­
9

ketlerine göre b u kuvvet i k i y e bölünmüştü. Taht adayı (Veliaht)

Diyadok'un komutasında bulunan b i r i n c i grup Tesalya'mn do­
ğusunda i d i . Başlıca amacı sınır ötesindeki Osmanlı k u v v e t l e r i ­
ne saldırmaktı, i k i n c i grup E p i r ' i n batısında bulunuyordu. Görevi
Preveze ve Yanya'yı almaktı.

3 6 9
İbid., s. 177.
 O S M A N L I TARİHİ I X .

Yunanlılar'a karşı koyacak i k i Osmanlı kolordusundan 8'inci

K o l o r d u Tesalya cephesinde yuvalanmıştı. Savaş başlangıcında
19 t a b u r i l e 6 sahra bataryasından k u r u l u i d i . Toplam k u v v e t i
13.000 kadardı. Fakat bunun Anadolu'dan gönderilecek Aydın Tü­
meni ile artırılacağı hesaplanmıştı. Yanya Kolordusu ise Yanya
kalesini ve E p i r ' i savunacaktı. Ne var k i savunma hareketleri üze­
r i n d e Batı Ordusu Komutanlığı ile Başkomutanlık arasında
görüş birliği yoktu. Komutanlık Batı Ordusu'nun kuvvetlendi­
rilmesinde ve Tesalya'dan gelecek b i r Y u n a n saldırısına karşı
b i r kuvvet ağırlığı merkezi kurulmasında direndiği halde, Baş­
komutanlık kesin sonucun Bulgarlara karşı Trakya savaş ala­
nında elde edileceğinden dem v u r a r a k , Y u n a n sınırlarında ha­
r e k e t l e r i n S e l a n i k ' i n korunması amacında düzenlenmesini iste­
mekte i d i . B u münasebetle de Sırp ordusuna karşı ne suretle
davramlacağı hususundan söz e t m i y o r d u . B u hareket tarzı işle­
r i baştan başa karıştırmış, Başkomutanlık karargahının ne yap­
m a k istediğini bilmediğine d a i r orduda b i r kanaat yaratılmıştı
ve daha başlangıçta m o r a l i sarsmıştı . B u d u r u m Y u n a n k u v ­
370

v e t l e r i n i n h a r e k e t i n i kolaylaştırmış ve başarıya ulaşmalarında

önemli etken olmuştu.
B a l k a n savaşının i l a n edildiği gün D i y a d o k ' u n kumandasın­
da hareket eden Yunan kuvvetleri 19 Ekim'de Alasonya da Os­
manlı kuvvetleriyle savaşa tutuştular. Kendilerinden on k a t üstün
kuvvetle 4 saat savaştıktan sonra Osmanlı k u v v e t l e r i geri çekildi
ve Y u n a n k u v v e t l e r i de Alasonya'ya girmeyi başardılar. B u n d a n
soma yukarıda sözü edilen Bulgar ve Sırp cephelerinde görülen
ümitsiz savaşlar, yenilgiler ve yeni çekilmeler serisi başladı. Y u ­
nanlılar sıra i l e S er fice, Koz aka, Gr ebene ve K a r a f e r y e ' y i işgal
ederek Osmanlı kuvvetlerini "Yenice'ye kadar sürdüler. Ifenice'
de üstün Y u n a n k u v v e t l e r i n e karşı başlangıçta esaslı b i r d i r e n ­
me gösteren Osmanlı askeri, buradan da Selanik üzerine çekilmek
zorunda kaldı (2 Kasım). Artık sıra Selanik'e gelmişti.
Y u n a n k u v v e t l e r i Selanik üzerine yürürken b i r Y u n a n t o r p i ­
dosu limanda Feth-i Bülent savaş gemisini batırıyor, Averof ile
üç t o r p i d o d a n k u r u l u b i r filoda K a r a b u r u n tabyalarını bombar-

3 7 0
İbİd., s. 206.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 3.19

dunun ediyordu. Kaldı k i , Selanik üzerine çullanmak isteyen yal­

nız Yunanlılar değildi. Kuzey batıdan gelen Sırp atlı k u v v e t l e r i
5 Kasım'da Selanik yakınlarında Doyran'ı işgal ediyorlardı. K u ­
zey ve Kuzeydoğudan kopan b i r Bulgar süvari birliği de aynı he­
defe koşuyordu. B u esnada çeşitli cephelerden kaçan Türk
askerler ve göçmenler Selanik sokaklarını doldurmuş b u l u n u y o r ­
d u . Düzenli kuvvetler, Selanik kapılarında son savunma dene­
mesinde b u l u n m a k için ümitsiz ve isteksiz bekliyorlardı, i n g i l i z ,
Fransız ve Avusturya savaş g e m i l e r i , sözde vatandaşlarını k o r u ­
m a k için Selanik limanlarında demirlemişlerdi. Selanik'te ne
halkta ne de resmi m a k a m l a r d a m o r a l diye b i r şey kalmamıştı.
5 Kasım'da Selanik Valisi M e h m e t Nazım ve 17 arkadaşı Selanik
V i l a y e t i İdare M e c l i s i mühürüyle t a s t i k l i o l a r a k Tahsin Paşa'nın
şehrin düşmana t e s l i m i i l e i l g i l i şu tutanağı veriyorlardı:

"Şehir dolaylarında savunma hattı kurulması memleketin ha­

r a p olmasına ve halkın felaketine sebep olacağından başka b i r
yerde böyle b i r hattın kurulması i s t i r h a m o l u n u r " .
" B i r haftadan b e r i Manastır'la ve dünden b e r i de D r a m a c i ­
hetinden İstanbul ve Batı Ordusu ile telgraf muhaberesi yapıla­
mamaktadır. Telgraf hatlarının açılmasını beklemeye v a k i t
kalmamıştır... Düşmanın şehre yaklaştığı anlaşılır anlaşılmaz k o n ­
soloslar aracılığı i l e teslim olmaya k a r a r verilmiştir" . 371

7 Kasım'da Tahsin Paşa tümen komutanlarının düşünceleri­

n i öğrenmek istedi. Hepsi savaşa devam edemeyeceklerini açık­
ça ifade ettiler. Aynı gün İngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya
konsoloslarıyla Tahsin Paşa'nın b i r temsilcisi Y u n a n karargahı­
na giderek teslim sözleşmesini görüşüp imzaladılar. 8 Kasım'da Y u ­
nan ordusuna Serfiçe'de katılmış olan Yunan Kralı Corc, Selanik
şehrine törenle g i r d i . B u suretle Selanik'te de Türk egemenliği so­
na ermiş oluyordu. Selanik'te teslim olan Osmanlı.kuvvetlerinin sa­
yısı 2 5 . 0 0 0 ' i aşkındı. B i r m e r m i a t m a d a n t e s l i m o l a n
Selanik'in korkaklığı ata sözleri arasına " Y ü r e k S e l a n i k ' t i r " de­
y i m i i l e geçti. Selanik'ten sonra Manastır üzerine yürüyen Y u ­
nan k u v v e t l e r i 21 E k i m ' d e Sırp ordusu ile i r t i b a t sağladılar.

İbid., s. 2 6 2 .
320 O S M A N L I TAKİIIİ I X .

Makedonya'nın bu bölgesinde savaş f i i l i o l a r a k sona ermiş sayı­

labilir.
Tesaiya Yunan ordusu yukarıda sözü e d i l e n başarılara ulaş­
tığı sıralarda E p i r ordusu da amacına doğru ilerlemişti. 3 K a ­
sım'da Preveze'yi 13 Kasım'da Mezova'yı almaya m u v a f f a k olan
Y u n a n k u v v e t l e r i kasım sonlarında Yanya önlerine gelip kaleyi,
kuşattılar. Fakat Yanya çetin b i r ceviz çıktı. Uzun zaman k e n d i ­
n i savundu ve kuşatmayı Yunanlılara pahalıya m a l e t t i .

B a l k a n Savaşı sırasında Osmanlı deniz k u v v e t -

D e n i z Savaşları • » • t i t • • -ı • ı ı•
ierı de kara k u v v e t l e r i gibi m o d e r n b i r savaş ya­
pacak d u r u m d a değildi. I I . Abdülhamit devrinde donanma H a ­
liç'te çürümeye bırakılmıştı, i k i n c i Meşrutiyet'in ilanı üzerine
Osmanlı B a h r i y e s i n i I s l a h Heyeti Başkanı A m i r a l Gamble d u r u ­
m u şu suretle açıklamıştı:
" . . . D o n a n m a küçük ve büyük olmak üzere 15 gemiden k u ­
rulmuştur. B u gemiler b i r h u r d a k i t l e s i n d e n başka b i r şey değil­
dir. Süratli b i r zırhlı kuruvazörün ateşi karşısında bunların yarım
saat içinde e r i y i p y o k olması m ü m k ü n d ü r " . Meşrutiyet dev­ 372

r i n d e donanmaya önem verilmesi gereği kavrandı ise de h a l k i a ­

nesi i l e birkaç m u h r i b almakla y e r i n i l d i . B a l k a n Savaşı başladığı
v a k i t donanma b u yetersiz d u r u m d a i d i . Önceden hazırlanmış
h e r h a n g i b i r savaş planı da y o k t u . B u n u n l a beraber deniz k u v ­
v e t l e r i m i z i n , B u l g a r l a r a karşı Karadeniz'de, Yunanlılara karşı
Doğu Akdeniz'de ve Adriyatik'te hareketlere girişmesi zorunlu i d i .
H a r b i n başlaması i l e Osmanlı Hükümeti Bulgaristan'ın K a ­
radeniz kıyılarını abluka altına aldığını d u y u r d u . B i r filoda Var­
na'nın askeri tesislerini, bombardıman etmeye gönderildi. Filo K o ­
mutanı mayın tarlalarının hatta askeri tesislerin y e r l e r i n i b i l ­
mediği için, u z a k mesafeden birkaç top m e r m i s i savurmaktan
başka b i r şey yapamadı (6 E k i m ) . B u n u izleyen günlerde gözet­
leme işi i l e ye t i n i i d i . A r as ıra F i l o Komutanı şehrin Belediye Rei­
sine b i r ültimatom göndererek bazı isteklerde bulunuyor ve bunlar
y e r i n e getirilmediği t a k d i r d e şehrin bombardıman edileceğini

3 7 2
G e n e l k u r m a y Başkanlığı H a r p T a r i h i D a i r e s i , B a l k a n Harbî T a r i h i , C".' V I I , Osmanlı
D e n i z Harekatı (1912-13), s. 5 8 .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLAH.I 321

ifade ediyordu. Fakat istanbul'da donanma komutanlığından gelen

b i r e m i r l e sahile b i r çıkartılma yapılmadıkça böyle b i r hareke­
t i n m e r m i kaybından ve top namlularının aşınmasından başka
b i r fayda sağlayamayacağı ihtarı ile, ültimatomlarda etkisiz kalı­
yordu. Sözün kısası filonun Bulgarlara karşı hareketi, dostlar abş-
verişte görsün k a b i l i n d e n idi.-
Ege D e n i z i ' n d e savaş inisiyatifi Osmanlılarınkinden daha üs­
tün olan Y u n a n donanmasında i d i . B u donanma Osmanlı savaş
gemilerinin geçmesine engel o l m a k için Çanakkale Boğazı'm ab­
l u k a altına aldıktan soma adaların işgaline girişti. Sıra i l e L i m ­
i t i (22 E k i m ) , İmroz ve Taşoz (31 E k i m ) , Sakız (4 Kasını), Bozcaada
(7 Kasım), M i d i l l i (17 Aralık) Yunanlıların eline geçti. 16 Aralık'
ta Boğaz dışındaki Osmanlı donanması ile Y u n a n donanması ara­
sında yer alan b i r savaş, kesin b i r sonuç v e r m e d i . Yunanlıların
en m o d e r n savaş gemisi olan Averof birkaç isabet almıştı. Osmanlı
gemilerinden B a r b a r o s ' t a n başka yaralanan olmamıştı. Ege'de
Osmanlı deniz k u v v e t l e r i n i n Yunan kuvvetlerine karşı b i r üstün­
lük kurması imkansızlığı karşısında m o d e r n ve hızlı Osmanlı ge­
m i l e r i n i n b i r deniz gerillası (korsanlık) hareketine sevk edilmesi
uygun görüldü. B u gemilerden Onyüzbaşı R a u f ( O r b a y ) ' u n sü­
varisi bulunduğu Hamidiye Kruvazörü aşağıda görülecek olan B a l ­
k a n Savaşı'nın i k i n c i aşamasında büyük başarılar sağlamıştır.

6. M Ü T A R E K E V E BARIŞ GİRİŞİMLERİ

B a l k a n Savaşı'nın b i r seri yenilgilerle gelişmesi,

S i y a s a l Bunalım
özellikle Trakya savaş alanında B u l g a r kuvvet­
l e r i n i n Osmanlı b i r l i k l e r i n i Önlerine k a t a r a k Çatalca'ya doğru
yürümeleri, devlet sorumluları arasında büyük kuşku yaratmış­
tır. Sadrazam Gazi A h m e t M u h t a r Paşa savaşa karşıt olmakla be­
raber k a m u o y u n u n etkisi ile ve Karadağ'ın savaş açması üzerine,
savaşa g i r m e y i b i r o l u p b i t t i olarak k a b u l etmişti.

Savaşa karşı olanlar genellikle Hürriyet ve i t i l a f P a r t i s i üye­

l e r i arasında bulunuyorlardı. Bunların A h m e t M u h t a r Paşa'ya
hiçbir sempatisi y o k t u . Sadrazamlık makamına K a m i l Paşa'yı
biçilmiş k a f t a n görüyorlardı. K a m i l Paşa'mn arkasında İngilte-
Osmanlı Tarihi IX, 21
 O S M A N L İ TAHİHİ I X .

r e ' n i n bulunduğu ve i n g i l i z Hükümeti'nin Önerileri ve destekle­

m e l e r i ile K a m i l Paşa'nın " D e v l e t g e m i s i n i " dar boğazlardan
geçirip selamet kıyılarına ulaştıracağına inanmışlardı. B u i n a n ­
cı paylaşan Şeyhülislam Cemale t t i n E f e n d i i l e Ayan M e c l i s i Baş­
kanı F e r i t Paşa, 3 E k i m ' d e Saray'a giderek " A s k e r i t e d b i r l e r l e
siyaset t e d b i r l e r i b i r l i k t e yürütülmesi" gerekçesiyle Padişah'tan
K a m i l Paşa'mn Sadrazamlığa getirilmesini istemişlerdir . 8 E k i m ' ­ 373

de A r n a v u t r e i s l e r i tarafından Usküp Mebusu Sait E f e n d i aracı­

lığı i l e b u istek tekrarlanmış b u l u n u y o r d u . Padişah başlangıçta
duraksadı. O r d u n u n Kırklareli bozgunundan sonra ise artan bas­
kılar karşısında Gazi A h m e t M u h t a r Paşa'nın Sadrazamlıktan çe­
k i l m e s i , F e r i t Paşa aracılığı i l e sağlandı (29 E k i m ) . Yerine K a m i l
Paşa g e t i r i l d i .

Saray memurlarından b i r i Sadrazam değişikli-

Mütareke Y a p m a w , „ . . 1 t t T _ ._. ...
gı münasebetiyle ls.am.il ir aş a gelip te ne marı-
S
fet gösterecekmiş" d e m i ş t i . B u s o r u y u 374

k e n d i l e r i n e soran başka l a n d a olmuştu. H a t t a K a m i l Paşa bile

Sadrazamlığı k a b u l ettiği gün " G e ç kalındı, t e d b i r almaya v a k i t
k a l m a d ı " diye k e n d i kendine mırıldanmıştı. Oysaki K a m i l Paşa
375

henüz sadaret koltuğuna oturmadan önce, B a l k a n felaketinin baş­

lamasından b i r gün sonra ( E k i m 21'de) İngiltere'nin aracılık yap­
masını düşünmeye başlamış ve b u yolda teşebbüslere girişmişti ". 375

İngiltere'nin "evvela can sonra c a n a n " atalar sözüne uygun ola­

r a k , b u konuda ipe u n sermesi üzerine Osmanlı H a r i c i y e Nazırı
Noradongiyan Efendi Fransa'ya başvurmuştur. Fransa'nın müt­
tefikleriyle anlaşmadan tek başına böyle b i r işe girişmesi müm­
kün olmayacağından b u n d a n da b i r sonuç beklenemezdi. K a m i l
Paşa'nın sadaret mührüne kavuştuğu gün ise b i r y a n d a n Lüle­
burgaz bozgununun b e l i r t i l e r i , Öte yandan orduda kolera gibi i k i
felaket baş göstermişti. B u d u r u m d a zaten daha B a l k a n Savaşı
başlamadan Önce, Türk o r d u s u n u n B u l g a r l a r l a savaşamayacağı
düşüncesini savunmuş olan Doğu Ordusu Komutanı A b d u l l a h Pa-

3 7 3
Türkgcldî, A l i : A . g . e , s. 67.
3 7 4
İbid.
3 7 4
İbİd., s. 77.
3 7 4 0
Bayrır, H i k m e t : A . g . e . , s. 2 4 .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI

şa, b u askerle savaşa devamla vatanı savunmanın mümkün olma­

dığını ve daha fena b i r d u r u m a gelmemek için meselenin
diplomasi y o l u i l e çözülmesi gerektiği y o l u n d a k i kanısını i l g i l i ­
lere b i l d i r i y o r d u . H a r b i y e Nazırı ve Başkomutan V e k i l i Nazım
Paşa daha k a p a h b i r ifade ile aym kamya katılmakta i d i (Kasım 9).

K a m i l Paşa Hükümeti, m o r a l i b u derece bozulmuş k o m u t a n -

, l a r l a savaşa devam edilemeyeceğini anlayamayacak kadar kısa gö­
rüşlüde değildi. Fakat o r d u n u n çözmekten aciz kaldığı b i r işin
diplomasi y o l u i l e çözülmesine gidilmesi i l e memleket büyük k a ­
yıplara uğrayacaktı. Bundanda doğacak sorumluluğun hükümet­
ten çok orduya düştüğünü saptamak için hükümet, Nazım Paşa'ya
birtakım sorular sormak gereğini d u y d u . B u n l a r arasında şu i k i
soru özellikle d i k k a t i çekici i d i :

1- Çatalca'nm savunulması için . . . g e r e k l i h e r türlü t e d b i r l e r

alınıp tamamlanıncaya kadar, doğu ordularımızın Bulgarları d u r ­
d u r u p oyalaması sağlamlabilir mi?

2- Savaşa son v e r i l m e k üzere gerekli siyaset teşebbüslerine,

v a k i t geçirmeksizin girişilmesi gereklimidir?

Nazmı Paşa'mn verdiği cevap o r d u n u n perişan d u r u m u n u a n ­

lattıktan ve Çatalca'nin savunuluması üzerinde kuşkularını be­
l i r t t i k t e n sonra " . . . B u hallere göre savaşa son v e r i l m e k üzere
gerekli siyaset teşebbüslerinin v a k i t kaybedilmeksizin yapılma­
sı g e r e k l i d i r " demek olmuştu.
3 7 5 6

B u cevap mütareke yapılması gereğini açıkça a n -

Mutareke lattıktan başka, mütareke yapılmadığı t a k d i r d e
Teşebbüsleri . * ' . . w .
i s t a n b u l ' a Bulgarların girebileceği anlamını da
taşıyordu. 3 Kasım'da hükümet büyük devletlere başvurarak, B a l ­
k a n devletleriyle b i r mütareke yapılması hususunda aracılık yap­
malarını istedi. Mütareke işinin kestirme y o l u hiç şüphesiz
doğrudan doğruya savaşçı devletlere başvurmaktı. Fakat savaşın
başlangıcında büyük devletler, savaş sonucu ne olursa olsun, sta­
tükonun bozulmasına müsaade etmeyeceklerini duyurmuşlardı.
Osmanlı Hükümeti'nin ümidi, onların b u kararlarına bağlı kala-

i b
İbİd,, s. 61-62.
324 O S M A N L I TARİHİ I X .

cağı noktasına düğümlenmişti. Ne var k i , statükoya bağlı kalına­

cağı kararı, daba ç o k B a l k a n l a r üzerinde b i r Osmanlı galibiyeti
düşünülerek alınmıştı. Oysaki sonuç ters çıkmıştı. Kaldı k i son­
r a d a n aynı büyük devletler savaş karşısında tarafsız kalacakla­
rını da i l a n etmişlerdi. Bütün b u n l a r d a n başka B a l k a n l a r d a k i
çıkarlarının çarpışması nedeniyle savaşın k e n d i l e r i n e bulaşma­
sından da kuşkulu i d i l e r . Osmanlı Hükümeti'ne statükonun ko­
runmasının artık söz konusu olmayacağını, mütareke içinde
aracılık yapmayacaklarım, sözün kısası, başının çaresine bak­
masını nezaketin sınırları içinde b i l d i r d i l e r .

B u d u r u m u n istanbul'da telaş uyandırması n o r -

isianbui da Telaş m aj j ^ j p ^ düşünülen t e d b i r büyük devletlerin
<

k e n d i tebalarım k o r u m a k için i s t a n b u l ' a savaş gemileri gönder­

melerine müsaade etmek o l d u (4 Kasım).
B u t e d b i r l e r Bulgarların İstanbul'a girmelerine büyük dev­
letlerce müsaade edilmeyeceği hususunda b i r kanaat yaratmıştı.
Gerçekte ise Padişah'ın ve hükümetin A n a d o l u ' y a taşınması b i l e
düşünülmekte i d i . N i t e k i m K a m i l Paşa Padişah'a hükümeti B u r ­
sa'ya nakletmeyi önermiş fakat re d cevabı almıştı. B u arada Ça­
talca savunma hattının k u v v e t l e n d i r i l m e s i için de t e d b i r l e r
düşünülmesine girişilmiştir. Ne var k i bunların i l k i n şaşkınlık
eseri olarak m o r a l planda kaldığı görülmektedir:

Fetva E m i n i N u r i E f e n d i Saray'a gelerek Padişah'tan bizzat

savaş meydanına gitmesini istemiştir. Zavallı N u r i E f e n d i , o r d u
n u n kolera içinde yüzdüğü, yiyecek içecek ve her türlü gereçler­
den yoksun bulunduğu ve tabansız b i r komuta heyeti tarafından
idare edildiği b i r sırada Padişah'ın gitmesi ile bütün b u çapraşık
sorunların çözülebileceğini savunmakta i d i . H a l i f e olmakla be­
r a b e r Fetva E m i n i g i b i her şeyi d i n d e n bekleyen Padişah b u iste­
ğe k a r ş ı " . . . B e n savaşa gitmekten çekinmem amma o r d u b u hale
geldikten soma bozgun askerin önüne düşüp te İstanbul'a ne yüzle
d ö n e r i m " demekle yetinmişti. B u n u n üzerine, hiç olmazsa boz­
376

gun askere nasihat etmek üzere b i r heyetin Çatalca'ya gönderil­

mesi uygun görülmüş, taht adayı Yusuf İzzettin'in başkanlığında,

3 7 6
Türkgeldi, A l i : A . g . e . , s. 81.
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 325

Şehzade Ziyaettin E f e n d i , Ayan'dan Mareşal F u a t Paşa ve Şeyhü­

lislamlıkça seçilen üç d i n adamı Çatalca'ya giderek b i r gün k a l ­
dıktan sonra geri dönmüşlerdir (3 E k i m ) . Ne var k i b u m o r a l
güçlendirmede y e t e r l i görüImeyerek Sadaret makamınca ve aşa­
ğıdaki telgrafta görüleceği üzere y e n i b i r t e d b i r görüşülmüştür:
" D o ğ u o r d u s u n d a n birçok e r l e r i n her ne sebeple kaçmak
g i b i çirkin b i r hakarette bulunmaları Osmanlı m e m l e k e t l e r i n i n
her tarafında olduğu g i b i burada d a h i d e r i n b i r üzüntü yarattı­
ğından 50 kişilik b i r toplantı yapılmış, toplantıya katılanlar sa­
vaş meydanına hareket etmek istemişler ise de buna lüzum gö~
rülmeyerek yalnız m o r a l takviyesi için 50 ağzı söz yapar a l i m i n
( d i n adamı) gönderilmesi kararlaştırılmıştır . Birkaç gün son­ 377

r a 50 yerine 100 hoca gönderilmiştir. B u n l a r asker b i r l i k l e r i ara­

sında birkaç gün kaldıktan sonra düşman i l e çatışmalar baş­
layınca şehit o l m a k t a n kaçınarak ve gazilik i l e yetinerek İstan­
b u l y o l u n u tutmuşlardı . B u olay 2450 yıl önce B a b i l ' i n Persler
378

tarafından kuşatılması sırasında B a b i l hükümdarlarının K a h i -

re'den medet umması olayını andırmakta i d i . Koca F a t i h Sultan
M e h m e t , İstanbul'u f e t h e t t i k t e n sonra, ulemanın ( D i n adamla­
rı) kendisine " B u şehri b i z i m dualarımız sayesinde aldınız" de­
mesine karşılık " H a y ı r ben o n u aklım ve kuvve*im sayesinde
f e t h e t t i m " demesiyle tarihte ortaçağ d e v r i kapanmış ve yeni b i r
devir başlamıştı. Şimdi ise o n u n çocukları İstanbul'u savunmak
için hiçbir olumlu iş yapmadan ve yapılın asma da müsaade etme­
yerek halkın düşüncesini tütsüleyen hocalardan hayır bekle­
niyordu.

wr ,, K a m i l Paşa, hoca dualarıyla Çatalca hattında or-

B u l g a r Kralı'na
Müracaatchmun t u t u n u p tutunamayacağı konusunda kişi­
sel düşüncesi ne olursa olsun, büyük devletlerin
mütareke için aracılık yapmasından ümit kesmesi üzerine 12 K a ­
sım'da B u l g a r K r a h ' n a b i r telgraf çekerek mütareke önerisinde
b u l u n d u . Paşa'mn defalarca Sadrazamlık yapmasına ve siyaset
dahisi o l a r a k tanımasına rağmen, mütareke müracaatını B u l g a r
3 7 7
Erkan.-ı H a r b l y e - I U m u m i y e O n u n c u Şubat (1328-29 B a l k a n Harbî T r a k y a S e f e r i ) ,
C . I I I . , s. 567.
3 7 8
ibid.
326 O S M A N L I TARİHİ I X .

Başvekiline yapacak yerde K r a l ' a yapmış olmasının anlamım kav­

r a m a k g ü ç t ü r . B u yanlış kapı vurulması B u l g a r cevabının ge­
379

c i k m e s i n e ve b u arada B u l g a r o r d u s u n u n Çatalca'daki
k u v v e t l e r i n e saldırılmasına vesile yarattı (17 Kasım). Top sesleri
i s t a n b u l ' d a n işitiliyordu, i s t a n b u l ' u n B u l g a r ordusu tarafından
işgal edilmesi bekleniyordu. Beyoğlu'nda damlara çıkıp u f k u gö-
zetleyenlcr vardı, i n g i l i z gazete m u h a b i r l e r i Bulgarların 48 saat
içinde Çatalca hattını aşacaklarını i d d i a ediyorlardı . 380

18 Kasım'da savaş h a l i devam ediyordu. Fakat i s t a n b u l y i n e ­

de işgal edilmemişti. İstanbul önlerine savaş gemisi yollamış olan
yedi düvel A l m a n y a , Fransa, İngiltere, Rusya, İtalya, A m e r i k a
ve Avusturya Bulgarların istanbul'a girmesi d u r u m u n d a tebala­
rmı ve çıkarlarım k o r u m a k için aralarında anlaşarak karaya top­
lamı 2250'ye ulaşan b i r kuvvet çıkardılar. Ayrıca İspanya, Ro­
manya, H o l l a n d a , İsveç ve Norveç'in de k e n d i güçlerine göre
kuvvet çıkardığı söylenmekte i d i . Gerçi b u çıkartmalar yapılır­
ken işgal kelimesi kullanılmış değildi. Fakat savaş gemileri de­
nizde b u l u n a n , asker k u v v e t l e r i de top tüfekleriyle karaya çıkmış
olan b u d e v l e t l e r i n yapmış olduğu işi a n l a t m a k için sözlüklerde
işgalden başka b i r kelime aramaya pekte lüzum y o k t u .

18 Kasım akşamı B u l g a r saldırısı, Çatalca Önünde kırılmış,

Bulgarların İstanbul'a girme ümidi erimiş b u l u n u y o r d u . Birçok­
ları için sürpriz niteliği taşıyan b u olay, dağınık Osmanlı k u v ­
vetlerinden b i r savunma birliği kurulabilmesinden başka, Bulgar
ordusunun hareket hattından ç o k uzaklaşması, y o r g u n düşmesi,
kolera hastalığına bulaşıp m o r a l düşkünlüğüne tutulması gibi ne­
denlerden i l e r i gelmişti.

Mütareke 19 Kasım'da B u l g a r Başvekili Gesof b i r telgraf-

Görüşmeleri \ K a m i l Paşa'nın mütareke isteğinin k a b u l e d i l ­
a

miş olduğunu b i l d i r i y o r d u . Mütareke görüşmeleri, Bulgar, Yunan

ve Osmanlı temsilcileri arasmda 28 Kasım'da Çatalca yakınlarında
Bahşayış köyünde başlar ve 3 Aralık'a kadar sürer. Görüşmeler­
de B u l g a r t e m s i l c i l e r i Sırbistan ve Karadağ adına da konuşmak-

3 7 9
Türkgeldİ, A l i : A . g . e . , s. 8 3 - 8 5 .
3 8 0
Lausnruıe, S tophane: A u Chevet de l a Tıırquic, s. 2 2 4 .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 327

ta idiler. B u görüşmelere Osmanlı Hükümeti adına Harbiye Nazırı

ve Başkomutan V e k i l i Nazım Paşa, Ticaret ve Z i r a a t Nazırı M u s ­
tafa Reşit Paşa i l e K u r m a y Albay A l i Rıza, Bulgaristan adına B u l ­
garistan M i l l e t Meclisi Başkanı Doktor Stoyan Danef, Başkomutan
V e k i l i General M i s e l Savof i l e B u l g a r ordusu Genel Kurmayın­
dan General Ficef; Yunanistan adına da Sofya'deki Y u n a n Elçisi
katılmışlardır.

Osmanlı temsilcileri görüşme esası olarak askeri d u r u m u n o l ­

duğu g i b i k a b u l edilmesini öne sürdüler. B u l g a r l a r ise, kendisi­
n i kahramanca savunmakta o l a n E d i r n e ' n i n k e n d i l e r i n e teslim
edilmesini ve Çatalca'nın boşaltılmasını şart koştular. İstekleri
reddedildi. B u l g a r l a r bundan sonra Çatalca'daki ordularımn mü­
tareke müddetince serbestçe iaşe edilmesi s o r u n u n u ortaya attı­
lar. Kuşatılmış b u l u n a n Edirne için aynı hakkın tanınması şartıyla
buna muvaffakat e d i l d i . Diğer k o n u l a r üzerinde b i r anlaşmaya
varılamamıştı. Ne var k i Reşit Paşa, Hükümete b i l g i vermek üze­
re mütareke parafe edilmeksizin İstanbul'a geldi. Fakat imza için
geri döndüğünde Bulgar heyetine mütareke müddetince Edirne'ye
zahire gönderilmesi şartından vazgeçildiğini, b u işin i k i hükü­
met arasında haberleşmek suretiyle çözülmesi gerektiğini söyle­
d i . Yapılan haberleşme sonunda ise Bulgar Hükümeti b u şartın
kabulüne yanaşmadı. Dolayısıyla E d i r n e , sonradan teslim o l ­
masına y o l açacak olan açlığa m a h k u m e d i l d i . Görüşmeler sı­
3 8 1

rasında Yunanlıların Yanya i l e bütün adaların k e n d i l e r i n e

bırakılması k o n u s u n d a k i isteği de Osmanlı delegeleri tarafından
olduğu gibi B u l g a r delegeleri tarafından da reddedilince Y u n a n
delegeleri mütareke protokolünü imzalamaktan çekindiler.

" 3 0 Aralık'ta imzalanan mütareke protokolü K a -

Miilareke Protokolü »ı -r» » .. ı • w .. ı •
m i l Paşa n i n mütareke isteği üzerine hazırlan­
mış olduğu b e l i r t i l d i k t e n sonra şu maddeleri kapsamaktadır:
1) İki savaşçı t a r a f arasında barışın kurulması maksadıyla gö­
rüşmelere girişilmek üzere, b i r yandan Bulgaristan, Sırbistan ve
Karadağ orduları i l e öteki yandan Osmanlı İmparatorluğu o r d u ­
ları arasında b i r mütareke imzalanmıştır.

3 8 1
Türkgeldİ, Alî: A.g.e., s. 8 4 .
 O S M A N L I TARİHİ I X

2) B u mütareke barış görüşmeleri süresince ve bunların o l u m ­

lu b i r sonuca varmasına k a d a r ya da b u görüşmelerin kesilmesi­
ne k a d a r devam edecektir.
3) Barışın kurulması için görüşmeler Londra'da yapılacak ve
bu protokolün imzalanmasından 10 gün sonra başlayacaktır.

4) Barış görüşmelerinin suya düşmesi halinde, savaşçı taraf­

l a r d a n her b i r i mütarekenin bozulduğunu, savaşa başlamadan
dört gün önce savaşa başlama gün ve saatini b e l i r t m e k suretiyle
karşı tarafa b i l d i r m e y e mecburdur.

5) Savaşçı tarafların orduları b u günkü m e v k i l e r i muhafaza

etmeye devam edeceklerdir. Tarafların anlaşması i l e tarafsız b i r
bölge saptanacaktır.
6) Mütareke b u protokolün imzalanmasıyla yürürlüğe gire­
cektir.
7) Osmanlı imparatorluğu Karadeniz limanlarının ablukasını
kaldırmayı, g e m i l e r i n k e n d i limanlarına serbestçe g i rm es i n i ve
Bulgar k u v v e t l e r i n i n Karadeniz y o l u i l e beslenmesine engel o l ­
mamayı yüklenir. B u n u n g i b i Bulgaristan'dan gelen askeri t r e n ­
l e r i n E d i r n e Kalesi bölgesinden serbestçe geçmelerini de k a b u l
e d e c e k t i r . Savaşçı t a r a f l a r barış görüşmelerinin 15 Aralık'ta
382

L o n d r a ' d a başlaması üzerinde de f i k i r birliğine ulaşmışlardır.

Konferansın konusu B a l k a n ittifakı devletleriy-

L o n d r a Konferansı , _ I T ' I « 1 1 1
le Osmanlı İmparatorluğu arasında barışın k u ­
rulmasını sağlamak, başka b i r deyimle Doğu Avrupa'da savaş i l e
bozulmuş o l a n yeni dengeyi kurmaktı. Ne var k i b u yeni denge­
n i n kurulması Balkanlı müttefiklerle olduğu kadar, Osmanlı
imparatorluğu i l e de çeşitli ilişkileri meydana gelen, çıkarlara
sahip b u l u n a n büyük devletleri de ilgilendirmekte i d i . Barışın ve
yeni dengenin ücretini Osmanlı imparatorluğu ödeyeceği için barış
masası etrafına ondan başka beş küçük B a l k a n devleti i l e beş bü­
y ü k A v r u p a d e v l e t i n i n oturması gerekiyordu. Oysaki sömürgeci
ve emperyalist d e v l e t l e r i n siyasal anlayış ve ahlakında henüz b u
gerek, k u r a l o l a r a k k a b u l edilmiş değildi. B u nedenledir k i , b i r

3 8 2
Lauctmout, Conıte d e : A . g . e . , s. 266-67.
 T R A B L U S C A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 329

konferans yerine i k i konferans toplanması kararlaştırıldı. B i r i n c i

konferans büyük devletlerin Londra'da k i büyük elçilerden k u ­
r u l a c a k ve adı "Elçiler Konferansı" olacaktı, i k i n c i konferans
da savaşçı t a r a f l a r konferansıdır. B i r i n c i s i esas konferans v a z i ­
fesini görecek, b e r şeyi pişirip kotaracak, i k i n c i s i şekilden i b a ­
r e t kalacak ve Osmanlı imparatorluğu kendisine y u t t u r u l m a k
isteneni yutmaya zorlanacaktır.

L o n d r a Konferansı'nda veya konferanslarında

Demeçler Bismark'ın B e r l i n Kongresi'nde oynamış o l d u ­
ğu rolü andıracak b i r role sahip çıkmak isteyen i n g i l t e r e Dışişleri
B a k a m E d w a r d Grey, 11 Aralık'ta Avam Kamarası'nda verdiği de­
meçte savaşçı devletler konferansı i l e i l g i l i olarak " . . . B u devlet­
ler Londra'yı k e n d i l i k l e r i n d e n konferans y e r i olarak seçmişlerdir.
B i z k e n d i l e r i n e b u hususta herhangi b i r öneride veya telkinde
bulunmuş değiliz" dedikten soma Elçiler Konferansı üzerine şöyle
konuşmuştur:

" . . . Tarafsız olan ve B e r l i n Antlaşması'm imzalamış b u l u n a n

büyük devletler t e m s i l c i l e r i n i n Londra'da toplanarak, hükümet­
l e r i n i h e r h a n g i b i r yüklenme altına sokmamak üzere, resmi o l ­
mayan b i r suretle f i k i r mübadelesinde b u l u n m a k hususunda tam
b i r anlaşma halindedirler... Elçiler arasındaki görüşmelerin amacı
büyük devletlerden herhangi b i r i s i n i n çıkarlarına yakından do­
k u n a n k o n u l a r üzerinde açıklığa ulaşmayı sağlamaktır". B a l k a n
İttifakı D e v l e t l e r i delegasyonlarının demeçlerinde b e l i r t i l e n ba­
rış amaçlarıda şöyledir:

_ ,. _ , Norakoviç aynı gün le Temps Gazetesi'nde yayın-

bırbıglaıı Delegasyonu _
_ , lanan b i r demecinde, m e m l e k e t i n konferanstan
Başkanı
beklediğini şöyle özetlemekte i d i . 1- Sırbistan
kazanmış olduğu z a f e r l e r i n sonuçlarını, Avrupa'nın çıkarlarına
dokunmaksızın savunmaya kararlıdır. 2- B u sonuçlar fetihlerle
i l g i l i değildir. İstediklerimiz altıncı yüzyıldan o n b i r i n c i yüzyıla
kadar bize a i t olmuş b u l u n a n y e r l e r i n t e k r a r bize verilmesidir.
A d r i a t i k üzerinde b i r l i m a n istiyoruz. M u h t a r b i r A r n a v u t l u k ' a
taraftarız. Fakat P r i z r e n ve eski Sırbistan bize ait olacaktır.
330 O S M A N L I TARİHİ I X .

O r d u m u z u n kazanmış olduğu t o p r a k l a r bize a i t

ı
Knrııduğ D e l e g e s i k Savaşın başlangıcından b e r i kuvvetle­
0 a c a t ı r

r i m i z tarafından kuşatılmış b u l u n a n ve er geç elimize geçecek

o l a n Işkodra bize a i t olacaktır.

Venizelos Yunanistan'ın barış amaçlarını açık-

Y u n a n Delegasyonu . ,,,

B k l a m a k t a n çekinmiş, yapılan savaşın b i r letınler

savaşı olmayıp b i r kurtuluş savaşı olduğunu işa­
r e t etmiş ve gerçek b i r barışın B a l k a n d e v l e t l e r i arasında b i r i t ­
tifakın meydana getirilmesine h i z m e t etmiş olan ilkelere uygun
o l a r a k kurulabileceği noktasında durmuştur.
_ , _ . Danef 14 Aralık'ta uzun b i r demeç vererek, B u l -
Bulgar Delegasyonu
„ , garistan i l e müttefiklerinin Osmanlı I m p a r a t o r -
Başkanı *
luğu i l e barış yapmasında Avrupa'nın desteğine
ihtiyaç bulunduğunu b e l i r t t i k t e n sonra konferansta çözülmesi
gerekli sorunları şu suretle işaret etmiştir: Osmanlı i m p a r a t o r ­
luğu'nun B u l g a r i s t a n , Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ i l e sı­
nırlarının çizilmesi, E d i r n e A d r i a t i k ve A d a l a r p r o b l e m l e r i n i n
kesin b i r sonuca bağlanması.
B u l g a r Başdelegesine göre E d i r n e sadece Osmanlı i m p a r a ­
torluğu ile Bulgaristan'ı i l g i l e n d i r m e k t e d i r . B u b i r A v r u p a so­
r u n u değildir. Kuşatma altında b u l u n a n E d i r n e er geç B u l g a r l a r
tarafından ele geçirilecektir. Osmanlılar E d i r n e ' y i k u r t a r m a k için
yeni b i r savaşa girecek d u r u m d a değildir . 383

Konferans 16 Aralık'ta E d w a r d G r e y ' i n başkan-

Savaşçılar Konferansı J ğ J ç j l d ı . Bulgaristan'ı M i l l e t M e c l i s i (Sob-
1 ı n ( a a

ranya) Başkanı Danef, Yunanistan'ı Başvekil Venizelos, Karadağ'ı

Miyoçekoviç, Sırbistan'ı Novakoviç temsil ediyordu. Osmanlı de­
legasyonu Ticaret Nazırı Mustafa Reşit Paşa'nın başkanlığından,
B a h r i y e Nazırı Salim Paşa i l e B e r l i n Elçisi Osman N i z a m i Paşa'
dan k u r u l u b u l u n u y o r d u .
Konferans 16 Aralık 1912 - 6 Ocak 1913 arasında dokuz top­
lantı yaptı. Başdelegeler sıra i l e toplantıda başkanlık ettiler. B a l ­
kanlılar, aralarında d e r i n anlaşmazlıklar bulunmasına rağmen

3 8 3
İbid., s. 2 8 4 .
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 33J

tam b i r b i r l i k gösterdiler. Osmanlı delegasyonu v a k i t kazanmak

üzere çeşitli bahanelerle ve en çok Bab-ı A l i ' y e danışmak için top­
lantıların ertelenerek yapılmasına m u v a f f a k o l d u . B a l k a n i t t i f a ­
kı delegeleri, bu. nedenle barış şartlarını ancak 23 Aralık'ta
bildirdiler . 3 8 4

„ n 1) A v r u p a ' d a k i Osmanlı topraklarının Tekir-

Tarafların ' A

w „ d a ğ ' m batısında Gelibolu hariç k a l m a k üzere

Barış Koşulları 3

Balkanlı devletlere terkedilmesi,

2) Ege adalarının bırakılması.

3) Osmanlı D e v l e t i ' n i n m u h t a r i y e t kurulmasından i t i b a r e n

G i r i t ' t e sahip b u l u n m a k t a olduğu h a k l a r d a n vazgeçmesi.

28 Aralık'ta Mustafa Reşit Paşa aşağıdaki Osmanlı karşıt şart­

larını konferansa b i l d i r d i . 3 8 5

1) Osmanlı Devleti Trakya'da egemenliğini muhafaza edecek,

E d i r n e Vilayeti Osmanlı idaresinde kalacaktır.

2) Makedonya, Selanik başkent o l m a k üzere Osmanlı h a k i ­

miyetinde m u h t a r b i r hükümet olacaktır.

3) A r n a v u t l u k Osmanlı Hanedanı'ndan b i r prens tarafından

yönetilmek üzere Osmanlı Padişahı'ııın h a k i m i y e t i n d e m u h t a r
b i r yönetime kavuşturulacaktır.

4) Osmanlı hakimiyeti Ege Denizi adalarında devam edecektir.

5) Osmanlı Hükümeti'nin görüşüne göre G i r i t sorunu konfe­

ransın y e t k i l e r i dışında kalmakta ve Osmanlılar i l e koruyucu bü­
yük devletleri i l g i l e n d i r m e k t e d i r .

B a l k a n delegeleri sıra ile söz alarak b u koşulla-

A ulaş m azlık
rı eleştirdiler. B u l g a r i s t a n baş delegesi bunları

3 9 4
i b i d . , s. 3 0 6 - 3 0 8 .
3 8 4
İbİd., s. 3 0 8 .
 O S M A N L İ TARİHİ I X .

barış görüşmelerine esas olarak alınamayacağını söyledi. Yunan

başdelegesi A v r u p a Türkiyesi'nin müttefik devletlerin işgali a l ­
tında bulunduğunu hatırlattı. Sırp Ve Karadağ delegeleri Osmanlı
barış şartlarının ciddi olmadığı noktasında durdular. Osmanlı de­
legesi A l i N i z a m i Paşa, savaşın başlangıcında büyük devletlerin
statükonun değişmeyeceği hususundaki b i l d i r i l e r i n i hatırlatarak
cevap vermek istedi. Sırp delegesi, " B i z buraya büyük devlet­
lerle değil sizinle barış yapmak için gelmiş b u l u n u y o r u z " demek
sureti ile statükonun artık söz konusu olmayacağım ifade e t t i .
Osmanlı delegasyonu bunun üzerine Hükümetine danışacağını söy­
ledi. Somaki toplantıda Osmanlı Delegasyonu Hükümeti'nin Edirne
batısında k a l a n t o p r a k l a r d a n vazgeçtiğini, G i r i t ile A r n a v u t l u k
hakkında büyük devletlerin görüşlerine uyacağım b i l d i r d i . Edirne
ile adalar üzerindeki h a k ve h a k i m i y e t i n d e n vazgeçemeyeceğini
kesin olarak açıkladı.
_„ ,. , . Konferansın 3 Ocak 1913 t a r i h l i toplantısında
Görüşmelerin ^ *
müttefik devletleri delegasyonları Osmanlı De-
Ketmmcsi

legasyonuna Edirne, Adalar ve G i r i t üzerinde hak

ve hakimiyetinden vazgeçmesi için üç günlük b i r ültimatom verdi.
6 Ocak'ta Mustafa Reşit Paşa Osmanlı Hükümeti'nin.Girit üze­
r i n d e k i haklarından vazgeçmekle beraber İstanbul, Boğazlar ve
Batı Anadolu'nun güvenliği bakımından Edirne ile adalardan vaz­
geçemeyeceğini b i r kez daha b i l d i r i n c e , konferans başkanlığı ya­
p a n Sırp Delegesi Norakoviç konferans çalışmalarının ertelen­
diğini b i l d i r e r e k , o t u r u m a son v e r d i . Savaşçılar Konferansı b u
suretle çıkmaza girmiş o l u y o r d u .
Elçiler Konferansı B e r l i n Antlaşması'nı imzala­
yan büyük devletlerin -Osmanlı İmparatorluğu
hariç- L o n d r a ' d a k i elçilerinin katılmasıyla k u ­
r u l d u . 17 Aralık'ta açıldı. Savaşçı Devletler Konferansa paralel
olarak çalıştı. B a l k a n savaşı ile meydana gelen ve devletler arası
dengeyi bozacak özellik gösteren aşağıdaki sorunları görüşüp k a ­
r a r a bağladı.
o ^ g Savaş sonucu ne olursa olsun statükonun k o r u ­
nacağı y o l u n d a k i i l k e geçersiz k a b u l edilmiştir.
Osmanlılar'ın B a l k a n l a r ' d a n çıkarılması üzerinde kesin b i r a n -
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 333

.taşmaya varılmışlar. Balkanlıların kazanmış oldukları t o p r a k l a r

üzerinde Türk yönetiminin t e k r a r kurulması artık söz konusu de­
ğildir, i s t a n b u l üzerinde statükonun muhafazası esas i t i b a r i y l e
öngörülmüştür. Rusların Boğazlarla i l g i l i statüye yeni b i r biçim
verilmesi y o l u n d a k i önerinin b i r k a r a r a bağlanması gerekli gö­
rülmemiştir.

Sırpların, ele geçirmiş oldukları t o p r a k l a r d a n

ı r
P o r u n u D aş k a A d r i a t i k üzerinde b i r limana sahip olma­
ları isteği çetin tartışmalara k o n u teşkil etmiştir, i s t e k Ruslar t a ­
rafından desteklenmiştir. Topraklarının üzerinde 7 m i l y o n Sırp
yaşadığı için Sırbistan'ın hiçbir suretle büyümesini ve kuvvet­
lenmesini istemeyen Avusturya ise buna karşı çıkmıştır. Sonun­
da savaş zamanında silah ve mühimmat geçirilmemesi şartı i l e
Sırbistan'ın A d r i a t i k üzerinde b i r limandan faydalanmasının sağ­
lanması konusunda görüş birliğine varılmıştır.

B i r A r n a v u t l u k Devleti ' n i n kurulması ilke olarak

Arnavutluk Sorunu , . , ,.. . , ı ı ı ı ı ı
k a b u l edilmiştir, mınımla beraber k u r u l a c a k
devletin özelliği hakkında anlaşmak kolay olmamıştır. Rusya Slav-
cılık düşüncesi ile küçük b i r A r n a v u t l u k D e v l e t i ' n d e n yana çık­
mıştır. Avusturya ise Sırpların güneye sarkmalarına engel o l a b i l i r
düşüncesi ile büyük b i r A r n a v u t l u k ' u n kurulmasını istemiştir. N i ­
hayet sınırları sonradan çizilmek üzere Osmanlı Padişahı'nııı hü­
kümdarlığında va altı A v r u p a devletinin denetimi altında
b u l u n m a k üzere m u h t a r b i r A r n a v u t l u k ' u n kurulması üzerinde
uyuşulmuş tur. Ayrıca serbest ve tarafsız b i r statüye kavuşturu­
lacak b i r A r n a v u t limanından Sırbistan'ın ticaret maksadıyla fay­
dalanmasının t e m i n i üzerinde de mutabık kalınmıştır.
B a l k a n Savaşı sırasında Ege Adaları Y u n a n f i -
Aualar Sorunu . r i • ı ı«ı • • /-v ı
losu taralından işgal edilmişti. Oıûki ada ise daha
önce Trablusgarp Savaşı sırasında İtalyanların eline geçmişti. Y u ­
nanlılar adaların tümü üzerinde ulusçuluk ilkesine dayanarak
h a k iddia etmekte i d i l e r . İngiltere ve Fransa A k d e n i z ' d e k i siya­
setleri icabı Y u n a n i s t e k l e r i n i n k a b u l edilmesine eğilimli idiler.
Rusya, b u i k i devletten b i r i s i n i n veya i k i s i n i n Yunan dostluğu ba­
hanesi i l e e t k i l e r i n i n Çanakkale Boğazı'na kadar ulaşabileceğini
 O S M A N L I T A K İlİİ I X .

d i k k a t e alarak başlangıçta Boğaz yakınlarında b u l u n a n M i d i l l i ,

Bozcaada, İmroz ve Taşoz'un Osmanlılarda kalmasını istemiştir.
Sonradan ise o da İngiliz ve Fransız tezine u y a r a k adaların as­
kersiz d u r u m a getirilmesi şartı i l e Yunanistan'da kalmasına k a ­
tılmıştır. İtalya b u görüşe karşı çıkmış ve işgal altında b u l u n d u r ­
duğu adaları Yunanistan'a bırakmaktansa Osmanlılara geri
verebileceğini b i l e söylemiştir. B u d u r u m d a adalar üzerinde ke­
sin b i r k a r a r verilmeyerek, bunların üzerinde Osmanlı h a k i m i ­
y e t i n i n sona e r d i r i l m e s i n i n kabulü ile yetinilmiştir.

B u l g a r sorunu E d i r n e üzerinde düğümlenmek-

Bulgar Sorunu •ı• T» ı ı ı 1 1 1 1

te ıdı. B u l g a r l a r her ne bahasına olursa olsun

bu şehri k e n d i sınırları içinde görmek istiyorlardı. İstekleri bü­
yük devletlerin tümü tarafından desteklenmiştir. İngiltere, Rus­
ya ve Fransa Osmanlı Devleti'ni buna razı etmek için korkutmalara
bile girişmekten çekinmemişlerdir. Sözde Osmanlı dostu Almanya
ve Avusturya da Osmanlı D e v l e t i ' n i yarım ağızla ancak direnme­
ye teşvik etmişlerdir.
Büyük D e v l e t l e r i n suretle Elçiler Konferansı, A v r u p a devletle-
Notası * r
d a görüş birliğinin devamını sağlamış ve
a r a s m

k u r u l a c a k barışın ücretini Osmanlı İmparator­

luğu 'na ödetmeyi kararlaştırmıştır. Savaşçılar arasındaki konfe­
ransın, yukarıda görüldüğü gibi çıkmaza girmesi büyük devletleri
kuşkulandırmıştır. Savaşın t e k r a r başlaması d u r u m u n d a yeni so­
runların meydana geleceği t a b i i i d i . Bunların güçlükle k o r u n a -
b i l e n A v r u p a barışını tehlikeye düşürmesi de i h t i m a l dışında gö­
rülmüyordu. B u kuşku i l e d i r k i büyük devletler 17 Aralık 1912'
de Osmanlı Devleti'ne İstanbul'daki elçileri aracılığı ile o r t a k b i r
nota verdiler.

Nota k o r k u t m a l a r i l e dolu i d i . Osmanlı Hükümeti'ııden A v ­

rupa büyük devletlerinin tavsiyelerinin k a b u l edilmesi istenmekte
i d i . N o t a m n sonuna bırakılmış olan öneri şöyledir: "Osmanlı Hü­
kümeti E d i r n e ' y i B a l k a n İttifakı Devletlerine bırakmalı, Ege ada­
ları hakkında büyük d e v l e t l e r i n vereceği k a r a r a uymalıdır. B u
tavsiyeyi d i k k a t e almazsa Osmanlı Hükümeti barışın kurulması­
nı engellemiş olacağı için ağır b i r s o r u m l u l u k altına girmiş ola-
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 335

çaktır. Savaşın t e k r a r başlaması halinde de İstanbul tehlikeye

girecek ve savaş İmparatorluğun Asya'da k i vilayetlerine bulaşa­
bilecektir. Böyle b i r d u r u m d a ise büyük devletlerden herhangi
b i r yardım gelebileceği hesaba katılmamalıdır". Sözün kısası no­
tanın espirisi "Tavsiyeler k a b u l e d i l m e l i d i r . A k s i t a k d i r d e ken­
d i düşen ağlamaz" atalar sözünde erimekte i d i .

Büyük devletler notasının Osmanlı k a m u o y u n u

VTk^ Sadrazam K a m i l Paşa'ya karşı çevirmesi olağan
Devrilmesi * ' Paşa'nın ömür boyunca bağlanmış b u l u n d u ­
İ <M

ğu İngiliz dostluğu k a l p mangır g i b i geçersiz o l ­

muştu. Londra Hükümeti, onun Edirne'nin Bulgarlara bırakılması
durumunda, İstanbul'da b i r ihtilal patlayabileceği yolundaki uyar­
malarına bile k u l a k asmamıştı. Paşa çaresizlik içinde kalınca çok
i y i bildiği Abdülhamit d e v r i u s u l l e r i ile b i r çıkar y o l aramaya
k o y u l d u . Mebuslar M e c l i s i toplantı halinde bulunmadığı için b i r
genel meclis (meclis-i umumî) toplayarak ondan büyük devletler
notasının kapsamına göre barış yapmak için müsaadesini aldı (22
Ocak). B u ise E d i r n e ' n i n B u l g a r l a r a bırakılması demekti. K a ­
muoyuna dayanan İttihatçıların buna karşı direneceğini hesaba
katan K a m i l Paşa 23 Ocak'ta Nazırlar Heyetine E d i r n e hakkında
büyük devletlere b i l d i r i l m e k üzere yeni b i r öneri getirdi. " E d i r n e
şehri etrafı i l e b i r l i k t e büyük d e v l e t l e r i n himayesinde ve onla­
rın seçeceği b i r Müslüman valinin yönetiminde tarafsız ve askersiz
o l a r a k b i r Müslüman şehri kalmalıdır". B u öneri üzerinde gö­
rüşülürken, Enver Paşa, Talat Paşa ve birkaç arkadaşının N a ­
zım Paşa'nın öldürülmesi, K a m i l Paşa'nın sadaretten çekilmeye
zorlanması ve o n u n yerine M a h m u t Şevket Paşa'nın Sadrazamlı­
ğa getirilmesi i l e sonuçlanan Bab-ı Âli baskını olayı meydana
geldi . 3 8 6

Bab-ı Âli baskını memleket dışında b i r süpriz

eman i o m ı k karşılandı. Büyük devletlerle Balkanlı
0 a r a

müttefikler 17 Aralık t a r i h l i notalarının karşılığım beklemeye

k a r a r verdiler. Cevap gecikince de 28 Ocak'ta Londra'da k i Os­
manlı delegasyonuna barış görüşmelerinin kesildiğini ve savaşın

3 8 6
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I V , 1068-1074.
 O S M A N L I . TARİHİ I X .

30 Ocak'ta başlayacağım bildirdiler. Aynı gün Mahmut Şevket Paşa

Hükümeti'nin beklenen cevap notası Londra'ya ulaştırılmış b u ­
l u n u y o r d u . Osmanlı Hükümeti E d i r n e ' n i n , Meriç n e h r i n i n sol
kıyısında k a l a n kısmından vazgeçmemekle beraber sağ kıyısın­
da k a l a n bölgeyi büyük devletlerin tensibine bırakıyor, adalar
üzerinde de büyük devletlerin vereceği k a r a r a uyacağını b i l d i ­
r i y o r d u . Notada, önceleri sözü edilmeyen b i r k o n u daha eklen­
mişti. Osmanlı Hükümeti gümrük t a r i f e l e r i n i yükseltmek, eşitlik
ilkesine göre ticaret antlaşmaları yapmak hakkının kendisine t a ­
nınması, yabancı post ananelerinin kapatılmasını ve barışın i m ­
zalanmasından sonra kapitülasyonların kaldırılacağı yolunda
teminat v e r i l m e s i n i istemekte i d i . B u istek adeta notanın k a b u l
edilmemesini sağlamak g i b i b i r maksatla Öne sürülmüştü. B ü ­
yük devletlerin Osmanlı Imparatorluğu'nu kolayca sömürmeye
açık bırakan i m t i y a z l a r d a n vazgeçmeleri veya vazgeçeceklerine
d a i r teminat vermeleri söz konusu olamazdı. Balkanlı müttefik­
lere göre ise nota geç kalmıştı Ve k a b u l edilecek g i b i de değildi.
3 Şubat akşamı mütareke sona ermiş ve 4 Şubat'ta
Y e m d e n Savaş savaşa tekrar başlamıştı. Yanya, İşkodra ve E d i r ­
ne k a l e l e r i k e n d i l e r i n i savunmaya devam ettiler. Başlıca savaş ala­
nı Çatalca ve Gelibolu i d i . Çatalca'da y u v a r l a k hesap 150.000,
Gelibolu'da da 50.000 kadar Osmanlı askeri bulunmaktaydı. B u l ­
garların k u v v e t i k e n d i deyimlerine göre Çatalca'da olsun, G e l i ­
bolu'da olsun Türk kuvvetlerine üstün durumdaydı. B u n u n l a be­
r a b e r Çatalca önünde B u l g a r sınırı kesilmiş b u l u n u y o r d u . Os­
manlı k u v v e t l e r i , yeni Genelkurmay Başkanı i z z e t Paşa'dan
mevzilerinde t u t u n m a k için e m i r almışlardı. B u l g a r l a r da geniş
çapta b i r saldırıya girişmekten çekindiklerinden b u savaş h a t ­
tında kesin sonuç sağlayacak hareketlere girişilmedi. Gelibolu Ya-
rııııadası'nm b i r kısmında yer alan savaşlar çok hareketli olmakla
beraber, i k i t a r a f için de istenilen netice sağlanamadı. Osmanlı
k u v v e t l e r i n i n Çatalca'daki B u l g a r ordusunu arkadan çevirmek
üzere Bolayır gerisinde ve Şarköy'de giriştikleri hareketler ge­
liştirilemedi. B u n a karşılık Bulgarların da Boğaza yaklaşmak g i ­
rişimleri de başarısız kaldı.
B u esnada, hiçbir yardım görmeden k e n d i l e r i n i savunmakta
olan k a l e l e r i n d u r u m u güçleşmekte i d i . Yunanlılar tarafından
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 337

kuşatılmış b u l u n a n Yanya, 6 M a r t ' t a düşman eline geçti. Y i r m i

gün sonra sıra E d i r n e ' y e gelmiş b u l u n u y o r d u . M a r t ayında Şük­
rü Paşa'nın Sırp kuvvetlerince desteklenen Bulgarlara karşı k a h ­
ramanca savunduğu E d i r n e ' d e kıtlık başlamıştı. Askere günde
150 gram tuzsuz e k m e k ve yağsız u n çorbasından başka birşey
v e r i l e m i y o r d u . Yemsizlik yüzünden hayvanlar kırılmakta i d i . 24
M a r t ' t a yoğun b i r topçu ateşinden sonra saldırıya geçen B u l g a r
ve Sırp k u v v e t l e r i , 25 M a r t ' t a Osmanlıların ileri, mevzilerine g i r ­
meye m u v a f f a k oldular. 26 M a r t ' t a i l e r i hareketlerine başlayın­
ca şehir teslim olmak zorunda kaldı. B u olay ile Trakya'da Osmanlı
direnmesi sona ermiş bulunuyordu (Makedonya'da Işkodra 24 N i -
san'a k a d a r dayanacaktır).

Osmanlı Hükümeti E d i r n e ' n i n düşmesinden aşa-

L o n d r a Barışı v , .. n T s • i ı

gı yukarı b i r ay önce Üdırne yı k u r t a r m a k t a n

ümit kesmiş ve büyük devletlerin barış için aracılığını k a b u l ede­
ceğini Londra Hükümeti'ne bildirmişti (28 Şubat). 16 Nisan'da B u l ­
garlarla on günlük b i r mütareke imzalandıktan sonra Londra'da
barış görüşmelerine t e k r a r başlandı. B u sefer görüşülecek fazla
birşey y o k t u . 30 Mayıs'ta şu şartlarla barış imzalandı:
1. Osmanlı Devleti Avrupa kıtasındaki imparatorluğunun Ege
Denizi'nde Enez'den Karadeniz'de Midye'ye giden hattın batısında
kalan topraklarım Balkanlı müttefiklere bırakmayı k a b u l etmiştir.
2. Osmanlı D e v l e t i , A r n a v u t l u k sınırlarının çizilmesi i l e A r ­
navutluk'a ait bütün işlerin çözümünü 6 büyük A v r u p a devletine
bırakmıştır.
3. Osmanlı D e v l e t i G i r i t üzerindeki her çeşit haklarından 6
büyük devlet lehine vazgeçer.
4. Osmanlı D e v l e t i Ege Adaları'nm mukadderatını saptama­
yı büyük devletlere bırakır.

5. Osmanlı Devleti, ve B a l k a n ittifakı D e v l e t l e r i savaşın o r ­

taya çıkardığı m a l i sorunların temsilcilerinin katılacağı m i l l e t ­
lerarası b i r konferansta çözülmesini kabul. eder.
L o n d r a Antlaşması'nda en zararlı çıkan tabiatıyla Osmanlı
D e v l e t i ; en karlı olan da B a l k a n İttifakı D e v l e t l e r i y d i . Ne var k i ,
Osmanlı Tarihi IX, 22
338 O S M A N L I TAHİHİ I X

B a l k a n ittifakı D e v l e t l e r i n d e n h e r b i r i diğerinin daha ç o k k a ­

zanç sağlamış olduğu inancına saplanmıştı. B u nedenle B a l k a n ­
larda barış davullarının sesi bittiği anda yeniden savaş havaları
duyulmaya başladı. Fakat b u defa savaş B a l k a n ittifakı Devletle­
r i arasında patlayacaktır.

7. İKİNCİ BALKAN SAVAŞr

L o n d r a Antlaşması, Osmanlılarla B a l k a n devlet-

Savaş N e d e n l e r i , - , . <• ı T» ı ı ı
ierı arasında barış kurmuş, takat Jöaikan dev­
l e t l e r i arasında kazanmış oldukları zafer
ücretinin paylaşılmasından meydana gelen anlaşmazlıkları çöze­
memişti. Zafer ücretini Midye-Enez hattının batısında kalan Os­
manlı imparatorluğu toprakları teşkil e d i y o r d u . Bunların
paylaşılması ise hiç de kolay değildi. Başlıca güçlük M a k e d o n ­
ya'nın paylaşılmasından meydana gelmekteydi. Makedonya soru­
n u , Osmanlılar i l e B a l k a n l a r arasındaki savaşın başlıca nedeni
olmuştu. Paylaşılma sırasında da B a l k a n İttifakı D e v l e t l e r i ara­
sında b i r savaş çıkmasına y o l açmaktaydı.
Makedonya'nın paylaşılmasında rastlanan güçlük, B a l k a n i t ­
tifakını meydana getiren antlaşmalardaki siyasi d u r u m d a n doğ­
maktadır. İttifakın temeli olan M a r t 1912 t a r i h l i Sırp-Bulgar
Antlaşması'nda Makedonya üçe bölünmüştür: 1- Bulgaristan, Ro-
dop i l e Avusturya'nın doğusunda k a l a n bölgede, 2- Sırbistan ise
Şar Dağı ve Eğri Palanka'ıun kuzey ve batısında kalan bölgede h a k
sahibi olacaklardır. 3- Makedonya'mn geri kalan kısmında da muhtar
b i r idarenin kurulmasına çalışılacaktır. B u mümkün olmadığı ve
b u bölgenin de paylaşılması gerektiğinde Rus Çan'ımı hakemliğine
başvurulacaktı. Söz konusu antlaşmada " E d i r n e " sözü geçme­
mekteydi. B a l k a n İttifakının tamamlanması için Bulgaristan i l e
Yunanistan arasında imzalanan Mayıs 1912 t a r i h l i antlaşmada
da Makedonya i l e i l g i l i h e r h a n g i b i r hüküm bulunmamaktaydı.
Karadağ i l e zaten yazılı b i r antlaşma mevcut bulunmadığından,
o n u n t o p r a k kazançlarının ne olacağı da karşılıklı b i r yüklenim
konusu olmamıştı. B u d u r u m d a İttifak D e v l e t l e r i ' n i n t o p r a k k a ­
zançlarının ve en ç o k Makedonya'nın saptanacak yeni esaslara
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI

göre paylaşılması gerekmekteydi. Oysaki b u konuda alakalı dev­

letler arasında d e r i n görüş farkları vardı.
Bulgar k u v v e t l e r i Trakya'da savaştıkları için, M a r t 1912 A n t ­
laşma sı'na göre Makedonya'da hisselerine düşen y e r l e r i n büyük
b i r kısmı, b u bölgede savaşmış olan Sırbistan'ın eline geçmişti.
B u l g a r i s t a n , sözü edilen antlaşmaya dayanarak Sırplıların işga­
l i n d e b u l u n a n Manastır i l e O h r i ' y i de ayrıca i s t i y o r d u . İstek­
l e r i n gerekçesi arasında Osmanlılara karşı yapılan savaşta ağır
yükün kendisine düşmüş olduğunu ve B a l k a n ittifakının başlıca
k u r u c u s u bulunduğunu öne sürmekteydi. Yunanlıların eline geç­
miş olan Selanik'i de istemekteydi.

Sırbistan ise ele geçirmiş olduğu yerlerden çıkmak niyetinde

değildi. B u y e r l e r i hesapta olmayan b i r A r n a v u t l u k ' u n k u r u l m a ­
sıyla yoksun edilmiş olduğu topraklara ve Ege Denizi'nde b i r mah­
reçten yoksun bırakılmış olmasına karşılık muhafaza etmek
i s t i y o r d u . Sırbistan b u i s t e k l e r i n i da ha da haklı göstermek üze­
re, Makedonya'daki f e t i h l e r i Bulgaristan'dan yardım almaksızın
yaptığını, buna karşılık E d i r n e ' n i n zaptında Bulgaristan'a yar­
dım etmiş olduğunu, Yunanlılara ve Karadağlılara kendisine dü­
şen paydan toprak bırakmak durumunda kalmış olduğunu da öne
sürmekte i d i .

* Yunanistan da Selanik'ten vazgeçmeyi düşünmemekten baş­

k a , k e n d i bilgisi dışında imzalanmış olan Bulgar-Sırp Antlaşma-
sı'na önem vermeyerek Batı Trakya kıyılarında yayılmada k e n d i ­
s i n i haklı saymakta i d i .

Bulgar istekleri b i r ucu ile Sırbistan'ın, öteki ucu

Bulgaristan a . j Yunanistan'ın çıkarlarına karşıt olduğundan,

Karşı Antlaşma y
ar •o • »

b u i k i devletin Bulgaristan'a karşı anlaşmaları

z o r u n l u i d i . Bulgaristan'ın Makedonya'nın paylaşılması üzerin­
d e k i anlaşmada değişiklik yapılması i l e i l g i l i Sırp t e k l i f i n i r e d ­
detmesinden sonra, 1913 yılı Şubatı'nın sonlarına doğru Sırbistan
i l e Yunanistan arasında başlayan görüşmeler, çeşitli aşamalar­
d a n geçeı-ek 1 Haziran'da b i r i t t i f a k i l e sonuçlandı. B u n a göre
i k i devlet, ordularının işgal altında bulundukları toprakları d i k ­
kate a l a r a k , sınırlarını çizmekte i d i l e r . Bulgaristan'ın b u d u r u -
340 O S M A N L I TAİÜHİ I X .

m u tanımayıp kuvvet kullanması halinde de ona karşı b i r l i k t e

savaşmayı yükleniyorlardı, i k i devlet, B u l g a r i s t a n i l e savaşa t u ­
tuştukları takdirde, Romanya'nın da yardımını sağlamış b u l u n u ­
yorlardı. U f u k t a savaşın belirmesi üzerine Rusya, aracılık
yapmaya kalkıştı. B u l g a r i s t a n ise, Rusya'nın aracılığını etkisiz
bırakmaya kalkıştı.

29 Haziran'da Bulgar kuvvetlerinin, Sırplara kar­

şı baskı şeklinde saldırıya geçmesiyle İkinci B a l ­
k a n Savaşı başlamış o l d u . Savaş altı hafta k a d a r sürdü ve
Bulgarların kesin b i r yenilgisi i l e son b u l d u . B u l g a r l a r kolay b i r
zafer sağlayacaklarını sanmışlardı. Fakat Sırplar i l e Yunanlılar
b i r Bulgar saldırısına karşı hazırlıklı i d i l e r . B u l g a r k u v v e t l e r i
i l k çarpışmalardan sonra gerilemeye başladı. 8 Temmuz'da Sırp­
lar, Bulgar sınırına doğru ilerlemekte i d i l e r . 5 Temmuz'da, Y u ­
nanlılar saldırı i l e Ustıırumca'ya girdiler. 10 Temmuz'da B u l g a ­
ristan'a karşı savaşa girmiş olan Romanya, Silistre'yi aldıktan son­
ra Sofya üzerine yürümeye başlamıştı.

B u esnada Midye-Enez hattını aşan Türk k u v v e t l e r i de Doğu

Trakya'da ilerleyerek E d i r n e ' y i işgal ettiler. B u l g a r i s t a n , aşağı
yukarı B i r i n c i B a l k a n Savaşı'nda Osmanlı D e v l e t i ' n i n d u r u m u n a
düşmüştü. Çıkar y o l göremeyince, Bulgar Kralı F e r d i n a n d , sa­
vaşın durdurulması için Romanya Kralı'na başvurdu. İsteği k a ­
b u l edilerek barış görüşmelerine 20 Temmuz'da Bükreş'te
başlanacağı kendisine b i l d i r i l d i .

İkinci B a l k a n Savaşı başladığı sırada Londra B a -

Ikmcı B a l k a n rışı'nııı imzalanması üzerinden i k i ay geçmişti.
a> ı n a
aŞ zaman içinde savaşçılar henüz ordularım ter-
Osmanlı D e v l e t ! y

his etmemişlerdi. Osmanlı ve Bulgar orduları Ça­

talca'da karşı karşıya b u l u n m a k t a i d i l e r . B u l g a r ordusunun
Midye-Enez hattının gerisine çekilmesi, sınırın kesin olarak sap­
tanmasına k a d a r ertelenmişti. B u d u r u m , barış devrine g i r i l m e ­
sinden ç o k b i r mütareke d e v r i n i n geçirilmekte olduğunu andır­
makta i d i .
B a l k a n İttifakı D e v l e t l e r i arasında zafer payı bölüşmesinden
doğan anlaşmazlıklar, Osmanlı devlet adamlarınca b i l i n m e k t e y -
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 341

d i . H u ita aralarında b i r savaşın çıkması b i l e yakın b i r i h t i m a l

olarak görülüyordu. Ne var k i , böyle b i r i h t i m a l i n gerçekleşme­
si halinde, Osmanlı Hükümeti'nin hareket tarzının ne olacağı sap­
tanmış değildi. M e m l e k e t i n y e n i b i r savaşa girmesi için, içinde
bulunduğu iç ve dış koşullar elverişli o l m a k t a n çok uzaktı. Siya­
sal p a r t i l e r arasındaki didişmeler, B a l k a n felaketinden alınacak
hiçbir ders yokmuş g i b i sertleşerek sürüp gitmekteydi. 11 H a z i -
ran'da Hürriyet ve i t i l a folların kurdukları b i r pusu i l e Sadrazam
ve Harbiye Nazırı M a h m u t Şevket Paşa öldürülmüştü. Sait H a l i m
Paşa'nın Sadrazamlığında k u r u l a n yeni ittihatçı hükümet muha­
l i f l e r i n peşine düşmüştü. Hazinede m e m u r ve askerin maaşını
ödemek için bile para kalmamıştı, i s t a n b u l , R u m e l i ' d e n k o p u p
gelen göçmenler, yaralılar ve hastalarla d o l u i d i . Bütün b u n l a r ­
dan başka, L o n d r a Antlaşması büyük devletlerin garantisi altın­
da imzalanmış olduğu için, b u antlaşmanın hükümlerine düşecek
b i r savaşa g i r m e y i düşünmek, oldukça güç ve sonucu da k a r a n ­
lık b i r girişimdi.

T a l a i Paşa B u n u n l a beraber Talat (Paşa)'ın başında buluıı-

ve E d i m e duğu b i r İttihatçı g r u b u , fırsatlardan faydalana­
r a k savaşa girmeye ve hiç olmazsa E d i r n e ' y i geri
almaya taraftardı. Talat D a h i l i y e Nazırı olduğu için k a b i n e d e k i
üyelerden k i m i l e r i n i b u düşünce etrafında toplamaya k o y u l d u .
A v r u p a büyük d e v l e t l e r i n i n böyle b i r girişime karşı çıkacakları
b i l i n m e k l e beraber, savaşın başlaması üzerine Bab-ı Â l i , elçileri
aracılığıyla, onların Türk davasının ne olması gerektiği konusunda
düşüncelerini öğrenmeye kalkıştı (2 Temmuz). Fransa, i n g i l t e r e
ve A l m a n y a , savaşa karışılmaması önerisinde b u l u n d u l a r . Sava­
şın gelişmesi ve B u l g a r k u v v e t l e r i n i n yenilmeye yüz tutması, İs­
tanbul'da savaşa girme taraftarlarını k u v v e t l e n d i r d i . Talat (Paşa)
hükümet üyeleri arasında b i r f i k i r birliği sağladıktan; R e j i Ge­
nel Müdürlüğü'nden b i r borçlanma (istikraz) yapıldıktan ve Baş­
k o m u t a n İzzet Paşa i l e de karargahta görüşüp anlaştıktan sonra,
hazırlık hareketlerine geçildi. B u n u n batı devletleri üzerinde ya­
pacağı psikolojik e t k i de dikkate alınarak, ustalıkla hareket edildi.
6 Temmuz'da büyük devletlere, Edirne'den söz edilmeksizin, Os­
manlı ordusunun henüz sınırları çizilmemiş olan Midye-Enez hat-
342 O S M A N L I TARİHİ I X .

tına kadar yürüyeceği d u y u r u l d u . Sofya'da ve büyük d e v l e t l e r i n

başkentlerinde Osmanlılara karşı yeni ürkünmeler başladı. Os­
manlı k u v v e t l e r i aldırış etmeksizin Midye-Enez hattına doğru
ilerleyerek Bulgarları b u hattın gerisine çekilmeye zorladılar.
,~ t . B u sırada meydana gelen i k i olay Osmanlıları
E d i r n e üzerine ° . . .

Yürüyüş baklayı ağızlarından çıkarmaya, yani E d i r n e ' y i

geri almak hususundaki maksatlarım açıklamaya
zorladı. B u n l a r d a n b i r i n c i s i , 13 Temmuz'da Yunanlıların Dede-
ağaç'ı almaları ve E d i r n e üzerine yürüyecekleri i h t i m a l i n i n be-
lirmesiydi. i k i n c i s i de ordusunun Sırplar ve Yunanhlar karşısında
dikiş tutturamayacağını anlayan Bulgar Krah'nın 17 Temmuz'da
Romanya Kralı'na barış için başvurmasıydı. 19 Temmuz'da Os­
manlı Hükümeti, B u l g a r işgali altında b u l u n a n Türklere yapıl­
makta olan zulümleri Önlemek, i s t a n b u l ' u n güvenliğini sağlayacak
b i r sınıra erişmek üzere ordusuna Midye-Enez hattını geçmek
e m r i n i vermiş olduğunu b i l d i r m e k t e i d i . B i l d i r i d e M e r i c ' i n sağ
sahiline geçilmeyeceği de önemle b e l i r t m e k t e y d i . B u b i l d i r i n i n
büyük devletler eline geçmesinden b i r gün sonra, Türk kuvvet­
l e r i b i r direnmeye rastlamaksızın E d i r n e ' y e girmiş b u l u n u y o r ­
lardı ( 2 2 Temmuz).

ı> ™_ ı o O r d u n u n E d i r n e üzerine yürüdüğü sırada Os-

JJatı T r a k y a S o r u n u _ °
manii Hülriimeti'nce büyük devletlere Meriç neh­
r i n i n sağ kıyısının aşılmayacağı yolunda kesin
teminat verilmişti. B u , Osmanlıların Batı T r a k y a ' d a k i hakların­
dan vazgeçmiş olduklarının yeni b i r örneği i d i . Batı Trakya, E d i r ­
ne v i l a y e t i n i n Ortaköy, K o c a e l i kazalarıyla Dedeağaç ve
Gümülcine sancaklarım kapsamaktaydı. Nüfusunun yüzde d o k ­
sanı Türk ve Müslümandı. B i r i n c i B a l k a n Savaşı sırasında B u l ­
garların elinde kalmıştı, i k i n c i B a l k a n Savaşı sırasında B u l g a r
k u v v e t l e r i n i n önemli kısmı Sırp ve Y u n a n ordularına karşı gön­
derilmiş olduğundan, Batı Trakya i r i l i ufaklı çetelerin hareket
alanı d u r u m u n a girmişti.
Hükümetin Batı Trakya'yı gözden çıkarması, o r d u n u n genç
subayları arasında hiç te o l u m l u karşılanmamıştı. Bunları* hükü­
m e t k a r a r m a aykırı o l a r a k o r d u n u n b u bölgede harekete giriş­
meyeceğini kestirmekte i d i l e r . B u bakımdan Teşkilat-ı Mahsusa
 T K A B L U S C A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI

(Özel Teşkilat) adlı yarı resmi ve o r d u n u n dışında b u l u n a n m i l i s

kuvvetleriyle Batı Trakya s o r u n u n u çözmeye giriştiler. Teşkila­
tın yöneticileri cesur ve atılgan k i m s e l e r d i . Aralarında Süley­
man A s k e r i , Yüzbaşı Reşit, i z m i r l i Eşref (Kuşçubaşı) i l e kardeşi
Sami ve Yüzbaşı Fehmi bulunmaktaydı . Eşref (Kuşçubaşı), E n ­ 387

ver (Paşa)ın güvenini kazanmıştı. O n u n aracılığı sayesinde b i r

yandan o r d u komutanları, öte yandan ittihatçı kodamanlarıyla
temasta b u l u n m a k t a ve onlardan yardım görmekte i d i .

Teşkilat-ı Mahsusa Batı Trakya'lılarla işbirliği yaparak çete­

l e r k u r m a k suretiyle bölgeyi B u l g a r çetelerinden t e m i z l e d i .
Teşkilat-ı Mahsusa b u işi " G a r b i Trakya Teşkilatı M i l l i
Komutanlığı" adıyla başardıktan sonra, Batı Trakya'da bağım­
sız b i r geçici hükümet de kurmaya muvaffak o l d u . Hükümetin
merkezi Gümülcine i d i . Dedeağaç, Iskeçe, Eçirdere, Darıdere Kır-
caali, Koşukavak şehirleriyle diğer bazı ilçeler b u hükümetin sı­
nırları içinde kalmaktaydı . Bağımsız hükümet b i r yandan 388

Osmanlı D e v l e t i , öte yandan A v r u p a büyük devletleriyle temas­

l a r k u r a r a k kendisini tanıtmaya çalıştı. Temmuz ortalarından E y ­
lül ortalarına k a d a r varlığım devam e t t i r d i . Osmanlı Hükümeti,
Bulgarları E d i r n e üzerindeki iddialarından vazgeçirmek, bü­
yük devletlerin de herhangi b i r müdahalesini önlemek amacıy­
la Eşref (Kuşçubaşı), Süleyman A s k e r i ve arkadaşlarını Batı
Trakya'yı B u l g a r l a r a devretmeye güçlükle i k n a edebildi.

E d i r n e ' n i n geri alınması ve Batı Trakya olayla-

Büyük D e v l e t l e r i n - , 7 , 1 . 1 i ı • -ı- ı* A ı

D rı, büyük devletleri küplere b i n d i r d i . Antlaş­

malara daima saygı gösterilmesinden yana olan
i n g i l t e r e , k e n d i başkentinde büyük devletlerin garantisi altında
imzalanmış olan antlaşmanın Osmanlılar tarafından bozulması
nedeniyle hiddete kapılmıştı. İstanbul'daki temsilcisi i l e t e h d i t
üzerine t e h d i t yağdırıyordu. Batı Trakya şöyle d u r s u n , E d i r n e '
n i n Türklerde kalmasını bile ç o k görüyordu. Türkler E d i r n e ­
den çekilmediği takdirde, Asya'deki Osmanlı vilayetlerinde reform
yapılması için önceden vaad etmiş olduğu m a d d i ve manevi y a r -

3 8 7
C e m a l Paşa: A . g . e . , s. 6 0 .
3 8 8
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I V , s. 1 3 8 2 .
 OSMANLİ TAKİîtİ I X

d u n d a n vazgeçeceğini ifade e d i y o r d u . B u ifadede sözü geçen v i ­

layetlerin paylaşılması g i b i b i r tehdit saklı bulunmasına rağmen
Türkler b i r kez daha sonuna kadar dayanmaya kararlı idiler. E n ­
ver (Paşa) kesin konuşmuştu. " E d i r n e ' d e b u l u n u y o r u z . E d i r n e ­
de kalacağız!" Başkomutan V e k i l i izzet Paşa İstanbul gazetelerine
telgrafla bildirildiği b i r demecinde aynı kararı destekliyordu: " S i ­
l a h arkadaşım adına ve k e n d i adıma beyan e d e r i m k i , E d i r n e ' y i
bugün bırakmak düşüncesinde olmadığımız gibi yardım da a l ­
mayacağız. E d i r n e g e r i v e r i l m e y e c e k t i r " .

Türklerin E d i r n e ' d e n çıkmasını k e n d i l e r i için b i r prestij da­

vası haline getirmiş olan büyük devletler, İstanbul'daki elçilerin
aracılığı ile aynı kapsamda birer nota verdiler. B u notalarda L o n d ­
r a Antlaşması'nın i l k e l e r i n e saygı gösterilmesi, Osmanlı k u v v e t ­
l e r i n i n Midye-Enez gerisine çekilmesi isteniyor ve b u n d a n sonra
da sınırların güvenliği i l e i l g i l i Osmanlı i s t e k l e r i n i n büyük dev­
letlerce dikkate alıncağı ifade ediliyordu. Osmanlı Hükümeti üye­
l e r i arasında büyük devletlerin isteklerine uyulmasını isteyenler
yok değildi. Fakat onlar o r d u ve İttihatçı kodamanların direnme
kararı karşısında selameti susmakta bulmuşlardı. Osmanlı H ü ­
kümeti, büyük devletlerin notalarına verdiği cevapta yeni b i r ge­
rekçe aramaya lüzum görmeksizin defalarca üzerinde durulmuş
olan hususu t e k r a r l a m a k l a yetinmişti: " M i d y e - E n e z sınırı ile i s ­
t a n b u l ve Boğazların güvenliği sağlanamaz".

Osmanlıların görüşü yeni tehditlere y o l açtı. İngiliz H a r i c i ­

ye Nazırı E . Grey Türklerin cezalandırılacağından söz e t t i . Rus­
ya b i r atasözüne dayanarak "Kurtarılmış b i r Hıristiyan
memleketi t e k r a r Müslümanların eline g e ç e m e z " tekerlemesi­
n i tekrarladı. A n a d o l u ' n u n t a k s i m i veya nüfuz bölgelerine ay­
rılması yolunda i n g i l t e r e ' n i n yardımını sağlama peşine düşmüş
olan A l m a n y a , Avsturya'yı da arkasından sürükleyerek L o n d r a
Antlaşması i l e Bulgaristan'a verilmiş toprakların tekrar Osman­
lılara dönmesi karşısında kayıtsız kalamayacağun d u y u r d u . Fransa
ile İtalya da uygarlıktan dem v u r d u l a r . Bunların da b i r neticesi
görülmeyince Türklere boyun eğdirmek için b i r aralık m a l i boy­
k o t , daha sonra a b l u k a d a n söz e d i l d i . Ne var k i hesaplarını i y i
b i l e n emperyalist büyük devletler, k e n d i l e r i n e çıkar sağlayacak
 T HA B L U S C A R P V E B A L K A N SAVAŞ L A R I 345

o l d u k t a n sonra, sadece Bulgarların güzel hatırı için veya H a z r e -

t i isa'nın sevabını kazanmak üzere herhangi f i i l i b i r müdahale­
de bulunmaya yanaşmadılar. Türklerle Bulgarları anlaşmak h u ­
susunda başbaşa bıraktılar.

i „
Türk-Bulgar Barış Antlaşması görüşmelerine Ey-
Ş
lül ayında İstanbul'da başlandı. Türk delegas­
y o n u Talat (Paşa)m, B u l g a r delegasyonu ise General Sarof'un
başkanlığında i d i . General Sarof B i r i n c i B a l k a n Savaşı'nda B u l ­
gar ordularını zafere ulaştırmıştı. Talat (Paşa) da İkinci B a l k a n
Savaşı'nda E d i r n e ' n i n geri alınmasında başlıca rolü oynamıştı. Gö­
rüşmeler sırasında başlıca güçlüğü Midye-Enez hattı yerine ge­
çecek yeni sınırının saptanması ile Batı Trakya sorunu teşkil e t t i .
Türk delegasyonu önceden işaret edilmiş olduğu gibi b u sorunu
Bulgarları E d i r n e üzerindeki iddialarından vazgeçirmek için b i r
alet olarak k u l l a n m a k istemişti. Bulgar delegasyonu Türkler k a r ­
şısında kendisini zayıf hissetmekteydi. Bulgaristan 10 Ağustos'ta
Bükreş Antlaşması'nı imzalayarak B i r i n c i Balkan Savaşı'ndaki ba­
şarısıyla kazanmış olduğu t o p r a k l a r d a n önemli b i r kısmını Sırp­
l a r l a Yunanlılara kaptırmıştı. B u n d a n başka, büyük devletlerin
k e n d i s i n i ancak sözle desteklediğini görmüş ve k e n d i l e r i n d e n
o l u m l u b i r yardım gelmeyeceğini anlamıştı. B u koşullar arasın­
da geçen görüşmeler sonunda Türk-Bulgar Antlaşması 29 Eylül­
de i m z a l a n d ı . 389

Antlaşmaya göre Türk-Bulgar sınırı o l a r a k tanınmış M i d y e -

Enez hattı yerine Meriç N e h r i ' n i n sağ kıyısı, E d i r n e , Kırklareli,
Dimetoka Türkiye'de k a l m a k üzere yeni b i r sınır tanındı. K a r a
Deniz cihetinde küçük b i r bölge ile Ege kıyısında Dedeağaç'ın et­
rafında dar b i r bölge Bulgaristan'a bırakıldı. Bulgaristan'da k a ­
lan eski Osmanlı topraklarında b u l u n a n Müslümanlar, dört yıl
süre içinde B u l g a r uyruğuna geçeceklerdi. Bulgar uyruğu olan
Müslümanlar, sahip bulundukları yönetim ve siyasal h a k l a r a ve
ayrıca d i n ve gelenek özgürlüğüne sahip bulunacaklardı. B u n a
karşılık Osmanlı împaratorluğu'nda yaşayan B u l g a r l a r da diğer
Hıristiyan cemaatlerinin sahip bulunduğu haklara sahip olacak-

3 8 9
Bab-ı Âlî ( H a r i c i y e Nezareti) D e v l e t - i Âlîyeyi O s m a n i y e , İstanbul M u a h e d e s i .
346 O S M A N L I TAKİMİ I X .

tardı. Bulgaristan Müslümanlarının b i r baş müftüsü i l e yeteri k a ­

dar müftüsü b u l u n a c a k , b u n l a r Müslüman h a l k tarafından
seçilecek ve seçimleri Osmanlı Şeyhülislamı tarafından tanına­
caktı. Müslüman okulları hükümet tarafından yardım görecek,
vakıflar, Şeriat hükümlerine göre yönetilecekti. Antlaşmanın i m ­
zalanmasından sonra ü ç hafta içinde i k i t a r a f orduları silahsız­
landırılacaktı.
B u hükümleriyle antlaşma, Osmanlıların çıkarma i d i . B u l ­
garlar uysal davranmışlar, Türkler için k a b u l edilmesi güç istek­
l e r i n d e n vazgeçmişlerdi. B u davranışları büyük devletler için
bile şaşırtıcı olmuştu. B u l g a r uysallığının gerçek nedeni ise şu
i d i : Türkler B i r i n c i B a l k a n Savaşı'nın mağluplarıydı. B u l g a r i s ­
t a n , Sırbistan ve Yunanistan'a kaptırmış olduğu t o p r a k l a r üze­
r i n d e k e n d i s i n i h a k sahibi görmekte i d i . Gelecekte Türk
dostluğuna dayamnak suretiyle b u topraklara kavuşmayı kurmuş­
t u . Nitekim Türk-Bulgar Aııtlaşması'nm görüşmeleri şurasında B u l ­
gar Başdelegesi Savof b i r münasebetle "... Efendiler, rica ederim
işimizi çabuk b i t i r e l i m de asıl önemli diğer işlerimize başlayalım.
Ben buraya i k i metre toprağın Bulgaristan'da veya Türkiye'de k a l ­
masını müzakere için gelmedim. Gelişimin asıl sebebi Türk-Bulgar
ittifakını s a ğ l a m a k t ı r " demişti. B u n u n üzerine diğer B a l k a n
390

devletlerine karşı ittifakın hazırlanmasına girişilmiş, hatta b u ­

n u n b i r tasarısı da meydana getirildiği halde o l u m l u b i r sonuca
varılması mümkün olmamıştır.
... . , Osmanlı Hükümeti Bulgaristan'la i s t a n b u l A n t -
Aiıııa Antlaşması "

Iaşmasını imzaladıktan sonra Yunanistan ile iliş­

k i l e r i n i düzene koymak için kendisini daha r a h a t ve k u v e t l i
görmeye başlamıştı. Aslında Yunanistan i l e barış görüşmelerine
daha Temmuz sonlarında Atina'da başlanmış, fakat çeşitli güç­
lüklerle karşılaşılmıştı. Güçlükleri meydana getiren başlıca so­
r u n l a r şun 1 ardı: Kapitülasyonlar, P a t r i k h a n e ' n i n imtiyaziarı,
vakıflar, Kumların askerlik h i z m e t l e r i ve savaştan önce Osmanlı
Hükümeti'nce el k o n u l a n Y u n a n gemileri.
A t m a Hükümeti, Yunan uyrukluların kapitülasyonlardan fay­
dalanmalarım, istanbul'daki R u m Patriği'ne Fatih Sultan Mehmet
10
C e m a l Paşa: A . g . e . , s. 6 4 .
 TKA.BLUSGA.UP Y E BALKAN SAYAŞLARI:

zamanında verilmiş o l a n imtiyazların t e k r a r tüm o l a r a k tanın­

masını, camilere yapılmış vakıflar dışında kalanların Yunan Hü­
kümeti'ne ait olmasını istemekte i d i . B u n d a n başka, Osmanlı
imparatorluğu'ndaki Rumların Yunanistan'daki Türklerle k a r ­
şılık esaslarına dayanılarak, bağımsız ve özel askeri b i r l i k l e r d u ­
rumunda askerlik h i z m e t l e r i n i yapmayı Öneriyordu. Ayrıca Türk
Hükümeti ' n d e n savaş halinde bulunduğu sırada e l koymuş o l d u ­
ğu Y u n a n gemileri için 3 m i l y o n Türk lirası zarar ve ziyan parası
i s t i y o r d u . Osmanlı Hükümeti b u i s t e k l e r i k a b u l etmedi. B i r ara­
lık barış müzakereleri d u r d u , i k i hükümet arasındaki ilişkiler
kötüleşmeye başladı, i s t a n b u l basnn Osmanlı imparatorluğu'nun
tek başına veya Bulgaristan'la müttefik olarak Yunanistan'a k a r ­
şı savaşından söz açmaya başladı. Yunanistan yeni b i r savaşı göze
alacak d u r u m d a b u l u n m u y o r d u . Yeniden başlayan görüşmeler
14 Kasım'da A t i n a Barış Antlaşması'nın imzalanması i l e so­
nuçlandı.

A t i n a Antlaşması da i s t a n b u l Antlaşması gibi Türkiye'nin çı­

karına i d i . Yunanlıların kapitülasyonlar ve P a t r i k h a n e n i n i m ­
tiyaz larıyla i l g i l i i s t e k l e r i B a l k a n Savaşı'ndan önceki gibi bıra­
kılmış, Rumların askerliği üzerindeki istek d i k k a t e alınmamış,
I I . Abdülhamit'in Yunanistan'daki e m l a k i işi i l e Osmanlı Hükü­
meti'nce Yunan gemilerine e l konmasından doğan sorunun Lahey
Adalet Divanı'na gönderilmesi k a b u l edilmişti. Yunanistan'daki
Müslümanların Bulgaristan ile yapılmış olan i s t a n b u l Antlaşma­
sındaki statüye benzer b i r statüye tabi olacakları tesbit edilmiş­
t i . Vakıflar sorununa gelince, Osmanlı Hükümeti, bunların
i s t a n b u l ' d a n Vakıflar Nezareti'ne gönderilerek, yüksek b i r me­
m u r tarafından idare edilmesi hususundaki isteğinden vazgeç-:
inişti. Müslüman cemaatlerinin yönetiminde buluıunasıria ilişkin
Y u n a n önerisine de uymuştu.

A t i n a Antlaşması Türkiye i l e Yunanistan arasın-

E g e Adaları S o r u n u 1 • ı • ı ı ı •• •ı T
da resmi b i r barış k u r m a k t a n öteye gidemedi.
İki memleketin halkı arasında b i r b i r l e r i n e karşı düşmanca b i r
heyecanı ayakta t u t a n b i r sorun kalıyordu: Ege Adaları. Türkler
b u adaları A n a d o l u ' n u n güvenliği için geri almak istiyor, Y u n a ­
nistan da ulusçuluk ilkesine dayanarak o n l a r d a n vazgeçmek is-
34a O S M A N L I : TARİHİ I X .

te i n i y o r d u . Kaldı k i adalar s o r u n u n u çözmek işi Türkiye i l e

Yunanistan'a da bırakılmış değildi. Büyük devletler, b u işin ç ö ­
zümünü 30 Mayıs 1913 L o n d r a Antlaşması i l e üzerlerine a l ­
mışlardı.
i s t a n b u l basını, daha A t i n a Antlaşması'nın imzalanmasından
önce, adalar Türkiye'ye bırakılmadığı takdirde, b u antlaşmanın
büyük b i r değer taşımayacağı hususunda b i r kampanyaya giriş­
mişti. Yunanistan'a karşı b i r savaştan b i l e s Öz edilmeye başlan­
mıştı. Fakat böyle b i r savaş da I I . Abdülhamit devrinde
çürütülmüş olan Osmanlı donanması ile, Yunan donanmasına k a r ­
şı yapılacak gibi değildi. Şu da var k i , adalar k o n u s u n u n büyük
devletler arasındada kesin b i r çözüm biçimine bağlanması ko­
lay olmamıştır, italya, işgal altında bulundurduğu O n i k i Ada'yı Y u ­
nanistan'a vermemek için direnmiştir. B i r adaların B a l k a n
Savaşlarından önce Trablusgarp Savaşı sırasında işgal edilmiş b u ­
lunduğunu, Türklerle imzalanmış olan Ouclıy Antlaşması'na b u n ­
lara d a i r hüküm konulmuş olduğunu öne sürmüştür. Büyük
devleder, italyan cbrenişi karşısmda O n i k i Ada üzerine kesin karar­
larını Ouchy Antlaşması hükümlerinin tüm olarak yürütülme­
sinden sonraya bırakarak işin içinden çıktılar (11 Ağustos 1913).

Y u n a n işgalinde b u l u n a n Ege Adaları'na gelince, b u konuda

büyük devletler, Osmanlı Hükümeti'ni yazılı ve sözlü pek çok n o ­
t a l a r vermek suretiyle Y u n a n tezini k a b u l etmeye zorladılar. Fa­
k a t her defasında A n a d o l u ' n u n güvenliği adına b i r direnme i l e
karşılandılar. Nihayet 14 Şubat 1914 t a r i h l i notaları i l e ve b u se­
fer direnme k a b u l etmeyen b i r çözüm getirdiler. B u n a göre, i m ­
roz, Bozcaada ve Meis Türkiye'ye verilecek, işgal altında b u l u n a n
öteki adalar da askersiz d u r u m a g e t i r i l m e k şartı i l e Yunanlılara
ait olacaktı. B u f i i l i d u r u m , Bab-ı A l i ' n i n son ve gevşek b i r i t i r a ­
zından sonra, h u k u k i b i r n i t e l i k kazanarak adalar s o r u n u , b u
suretle çözülmüş o l d u .

i k i n c i Meşrutiyet döneminde çapraşık b i r biçim

Arnavutluk Sorunu , , T» ıı o - ı ı ı
alan A r n a v u t l u k sorunu ö a l k a n oavaşı i l e dana
karışık b i r d u r u m a gelmişti, i n g i l i z yetiştirmesi, Mebuslar Mec­
lisi'nin Berat Mebusu İsmail Kemal, nihayet A r n a v u t l u k ' u n bağım­
sızlığını i l a n ederek muradına ereceğini sanmıştı (29 Kasım 1912).
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI

Nc var k i , büyük devletler için A r n a v u t l u k , ne Arnavutların, ne

Osmanlıların ne de Balkanlıların b i r sorunuydu. A r n a v u t l u k , B a l ­
k a n l a r d a b i r yandan Rusya tarafından t e m s i l edilen Slav çıkar­
larıyla, öte yandan A v u s t u r y a tarafından temsil edilen Cermen
çıkarlarının ve b u n l a r a ek o l a r a k i t a l y a n çıkarlarının karıştığı,
çarpıştığı b i r kördüğüm haline gelmişti. Kördüğümleri çözmek­
te usta olduğu yolunda dünyada b i r ün kazanan, gerçekte ise esas
m a h a r e t l e r i bunları y e n i b i r biçimde bağlamak olan i n g i l i z siya­
s i l e r i , i l k i n Padişah'ın hükümdarlığı altında b i r A r n a v u t l u k k u ­
rulması önerisini ortaya atmışlardı. B u n u n kesin b i r sonuca
bağlanması sırası gelince, yukarıda sözü edilen i l g i l i çıkarcılar­
d a n feryatlar kopunca, A v r u p a barışını k o r u m a k şampiyonluğu
rolünü oynayan i n g i l i z H a r i c i y e Nazırı E d w a r d Grey y e n i b i r A r ­
n a v u t l u k tasarısı yapmada hiçbir güçlüğe rastlamadı. Nasreddin
H o c a ' n m k a r d a n helva yapması k a b i l i n d e n olan, fakat t e k n i k b i r
saatçinin zekasını yansıtan b u tasarı şöyleydi:

" A r n a v u t l u k m u h t a r b i r devlet olacaktır. A r n a v u t l u k P r e n ­

si altı büyük devlet tarafından seçilecektir. A r n a v u t l u k tarafsız
hale getirilecek, tarafsızlığı da altı büyük devlet tarafından ga­
r a n t i edilecektir. Yönetimi ve maliye işleri b i r A r n a v u t delege t a ­
rafından idare edilecektir. Asayiş, isveç subaylarının komutasında
b u l u n a n uluslararası b i r jandarma tarafından sağlanacaktır . A r ­ 391

navutlardan başka herkesin t a k d i r i n i kazanan b u tasarının k a ­

bul edilmesiyle A r n a v u t l u k Osmanlı Imparatorluğu'ııdaıı ayrılarak
A v r u p a adına çarmığa gerilmiş o l d u (29 Temmuz 1913).

8. B A L K A N SAVAŞLARI'NIN S O N U Ç L A R I

B a l k a n yenilgisinin iç planda Osmanlılar için ge-

S o n u ç i a n n Toplamı - ^ olduğu sonuçlar şu dört nokta etrafında
t r m

ö z e t l e n e b i l i r : 1 . Sınırların daralması, 2. P r e s t i j k a y b ı ,
3. Ulusçuluk düşüncesinin uyanışı, 4. İttihat ve T e r a k k i P a r t i s i
iktidarının kuvvetlenmesi. Dış planda ise Asya'daki Osmanlı eya­
l e t l e r i n i n paylaşılması f i k r i ve Doğu Avrupa'da dengesizlik.

3 9 1
H a u s e r , M . Henrî: A . g . e . , G . I I , s. 2 6 7 {Kıbrıs Antlaşması'ııı i m z a l a y a n Türk-Yunan
delegeleri b u d a h i y a n e tasarının Önemini h e r k e s t e n d a h a i y i t a k d i r e d e c e k l e r d i r ) .
350 O S M A N L I TARİHİ I X .

1683'de Viyana önlerinde başlamış olan Osmanlı

Toprak aybı ç g ^ j j ^ g ^ B i i n c i B a l k a n Savaşı sırasında
r

İstanbul kapılarına kadar gelip dayanmıştı. İstanbul halkı i l k defa

olarak düşman toplarının sesini işitmiş ve büyük k o r k u geçirmişti.
İkinci B a l k a n Savaşı'nda E d i r n e ' n i n geri alınması ile İstanbul ve
Boğazların güvenliği bakımından daha elverişli b i r sınır sağla­
mıştı. İstanbul Antlaşması i l e saptanan b u sınırın ötesinde k a ­
lan Batı T r a k y a , Makedonya ve A r n a v u t l u k i l e Ege Adaları b i r
daha geri gelmemek üzere elden çıkmıştır. B u suretle i m p a r a ­
torluğun batı sınırları da daralmıştır.

B u nesnel kayıp yanında İmparatorluğun m o r a l

P r e s t i j Kaybı kaybıda büyük olmuştur. Savaşın başında T r a b ­
lusgarp'ta İtalyanlara karşı gösterilen başarılı savunmanın e t k i ­
si altında k a l a n k a m u o y u , Türklerin B a l k a n l a r d a üstün
bulunduğu ve savaşın kazanılacağını u m u t etmişti. Savaşın boz­
gunla sonuçlanması Türk O r d u s u ' n u n dillerde destan olan şöhre­
t i n i yitirmişti. Gerçi E d i r n e , Işkodra ve Yanya'nın kahramanca
savunulması ve İkinci B a l k a n Savaşı sonunda E d i r n e ' n i n geri alın­
ması b u o r d u hakkında son hükmün verilmesinde acele edilme­
mesini gerektiren b i r anlam taşımaktaydı. Fakat b u yön, sayıları
pek az olan asker uzmanlarca ancak t a k d i r edilmekte i d i . Ger­
çek yenilgi nedeni, Türk ordusunu mağlup eden düşmanların as­
k e r l i k i l i m ve sanatındaki üstünlüğünden ç o k , yüksek komuta
y e r l e r i n i tutanların yetersizliği, açlık i l e teşkilatsızlık ve siyase­
t i n orduya bulaşmış olmasıydı. P r e s t i j kaybının da düşman p r o ­
pagandasında büyük etkisi olmuştu. Bakanlıklar, k a m u o y u n u
kazanmak için her araçtan faydalanmışlardı. Batı m e m l e k e t l e r i
de, siyasal edebiyatla Türklere karşı uygarlık ve t a r i h yönlerin­
den işlenmiş olan i f t i r a , k i n ve i n t i k a m mahsulü f i k i r ve duygu­
ları, ustalıkla kullanmışlardır. D i n , uygarlık ve t a r i h kavramlarım
b u duygulara ve düşüncelere alet etmekte hiçbir sakınca gör­
memişlerdir. Koyu b i r taassup içinde yüzen Bulgar papazlarını
ve batımn d i n c i l e r i n i kazanmak için Bulgar Kralı Ferdinand, B a l ­
k a n Savaşı'na b i r haçlı seferi özelliği vermek istemiştir. Haçın H i ­
lale karşı dövüştüğünü öne sürmüştür. Çatalca Savaşı sırasında,
kiliseye çevirmeyi düşündüğü Ayasofya'da başına taç k o y d u r m a k
 T R A B L U S G A R P V E B A L K A N SAVAŞLARI 351

için B u l g a r o r d u s u n u n i s t a n b u l ' a g i r m e s i n i sabırsızlıkla bekle­

miştir. Y u n a n devlet adamları, savaş amacını uygarlığın b a r b a r ­
lığa karşı b i r tepkisi o l a r a k göstermek istemişlerdir. Sırp
diplomatları ise hakkın kuvvete üstünlüğünü sağlamak için d ö -
vüşüldüğünü i d d i a etmişlerdir. Hiçbir insani değer taşımayan
ve emperyalist hırslarını örtmek amacı güden b u propaganda­
lar, B a l k a n ordularının savaşta davranışları ile yalanlamıştır. B a ­
tının gerçek i l i m ve i r f a n sahibi yazarları, belgelere dayanarak
Türklere karşı girişilmiş olan y o k etme savaşının facialarını sap­
tamaktan geri kalmamışlardır . 392

, , ^„ . . B a l k a n Savaşı'nın Türkler üzerinde yapmış oldu-

Ulusçuluk F i k r i n i n * J x y

^ ğu m o r a l yıkıntısı korkunç olmuştur. O kadar k i ,

k i m i l e r i artık her şeyin bittiği ye istikbalden b i r ­
şey b e k l e m e n i n boş olduğu kanısına saplanmışlardır. O l u p bite­
n i kadere bağlayan büyük çoğunluk ise B a l k a n felaketi i l e
facialarını da kadere bağlayarak kayıtsız kalmıştır. Yalnız aydınlar
arasında b i r avuç ülkücü, hakkın kuvvete üstün olduğu f i k r i n e
bağlanmakla devam ederek y e n i b i r kurtuluş ve kalkınma y o l u
aramaya koyulmuşlardır. B u n l a r sınırları daralmış i m p a r a t o r ­
l u k t a daha yoğun d u r u m a gelen Türk u l u s u n u uyandırmak ve
u y a r m a k için Osmanlılığı bırakarak ve hatta dinciliği de bırak­
mayı düşünerek, ulusçuluk ilkesine sarılmışlardır. Şairler, yazarr
lar ve gazeteciler b u i l k e y i işletmekle imparatorluğu k u r t a r a m a -
mışlarsa da, yeni Türkiye'nin f i k i r ve r u h temellerini atmışlardır.

, , Balkan Savaşları sonuçları arasında i t t i h a t ve Te-

Ittİhat v e T e r a k k i ' n i n x
^ y

„„ , r a k k i ' n i n Bab-ı Âli baskını i l e i k i n c i defa i k t i -

Dıklatörlüğü . •
dara gelmesi de yer alır. i k t i d a r zaten i t t i h a t ­
çıların hakkıydı. Memlekette teşkilatı en uygun o l a n , mec­
liste çoğunluğu b u l u n a n ve k a m u o y u n u da geniş ölçüde temsil
eden İttihatçılar, h a m i y e t l e r i n i n b i r örneğini v e r m e k için i k t i ­
darı muhalefete bırakmışlardı. I I . Abdülhamit devri kalıntısı A h ­
met M u h t a r Paşa'nın ve sonra K a m i l Paşa'mn kurmuş olduğu
hükümetler, Osmanlı İmparatorluğu 'mı B a l k a n batağından k u r ­
t a r m a k şöyle d u r s u n , üstelik daha da ziyade batırmıştı. İttihat-
3 9 1
Nivot, I l e n r y : L a C r o i s a d e B a l k a n i q u e .
352 O S M A N L I T A B İlli. I X .

çılar, d e v r i n i yitirmiş, inançsız ve büyük devletlerin oyuncağı

haline gelen b i r muhalefetle ve l i d e r l e r l e artık beraber yürüme­
n i n imkansızlığını anlamışlardı. Dağınık, sarsılmış ve zararlı b i r
i m p a r a t o r l u k t a her şeyden önce sözünü geçirmeye gücü yeten b i r
hükümete ihtiyaç görüyorlardı, ittihatçıların diktatörlüğü, b u su­
retle B a l k a n Savaşı sonuçlarının gerekli kıldığı tarihsel b i r zo­
runluluk idi.
B i r i n c i L o n d r a Konferansı sırasında B a l k a n I t -
O s m a n h Ariyası ûfafa D e v l e t l e r i n i n A v r u p a Türkiyesi'ni paylaş-
MetnlekctlerPnin ı .. .., ı ı i • • ı ı ı ı
» ,ı ı ı?ii,-: maları, b u y u k devletlerin ıştahasmı kabartmakta
Paylaşılması rıkrı ' J
•»
e t k i yapmıştı. Avrupa'da aralarında taksim e d i ­
lecek t o p r a k kalmadığı için gözlerini Asya'daki Osmanlı vilayet­
l e r i n e çevirdiler. Bunlarında Balkanlaştırılabileceği kanısına
kapıldılar. Rusya E r m e n i l e r i n , ingiltere Arapların, Fransa da Su­
riye K a t o l i k l e r i n i n zaten koruyucusu d u r u m u n d a idiler. Osmanlı
împaratorluğu'nda yeni b i r çözülme başlayınca, Rusya Doğu A n a ­
dolu'ya sarkacak, ingiltere Basra Körfezi'nden kuzeye doğru i l e r ­
leyerek A r a p memleketlerinin b i r kısmım alacak, Fransa da 1861'
de yaptığı g i b i , Lübnan'a asker çıkaracak ve b u sefer Suriye'de
yerleşecekti. Büyük devletlerden yalnız Almanya'nın Osmanlı
împaratorluğu'nda b e l i r l i b i r nüfuz bölgesi veya b i r bölüşme pa­
yı y o k t u . A l m a n siyaset adamları, b u n u n acısını duydukları için,
L o n d r a Konferansı sıralarında kendilerine b i r pay tanınması, için
i n g i l t e r e ' n i n muvaffakatım kazanmaya k o y u l d u l a r . B u sıralar­
da Almanya'nın tasavvurları hakkında i s t a n b u l ' d a k i Büyükelçi­
si Wangenheim'in r a p o r u n d a n şu satırlar d i k k a t çekicidir:
" A n a d o l u ' d a yerleşik b i r A k d e n i z devleti o l u r u z . Yeni mülkü­
müzü dünya taşıt yollarına bağlayabilmek için zamanla deniz üs­
sü o l a r a k gelişebilecek b i r l i m a n edinmemiz g e r e k l i d i r . . . . B i z i m
çıkarlarımız Bağdat hattının uzunluğunca devam etmekte ve A n a ­
d o l u ' y u b i r baştan b i r başa geçmektedir. Bugünkü siyasetimizin
amacı ancak Türkiye'nin dağıhnasma mümkün olduğu kadar uzun
b i r süre ve hiç olmazsa şimdilik engel olmuştur, i n g i l t e r e , A n a ­
d o l u ' n u n geleceği konusunda ister istemez Almanya i l e beraber
yürümek zorunluluğundadır" . 393

3 9 3
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , C . I I , K . I I I , s. 8 9 - 9 0 .
 T K A U L U S G A R P V B . B A L K A N SAVAŞLARI 353

A l m a n imparatorluğu da Türkiye'nin korunmasında i n g i l t e ­

re ile işbirliği yapılmasına taraftardı. Fakat b u mümkün olmadı­
ğı t a k d i r d e ve b i r paylaşma zorunluğu karşısında A l m a n Büyü­
kelçisi de daha açık olarak ve şu suretle t u t u l a c a k yolu açıkla­
mıştır: "Mezopotamya ile M e r s i n ve i s k e n d e r u n ' u alacağız. Aklı
başında olan Türklerin de b u n u tevekkül i l e karşılamaya hazır
olduklarını şimdiden b i l i y o r u m " . 3 9 4

B a l k a n Savaşı'nd an büyük A v r u p a devletlerinin

Doğu A n a d o l u ' d a

Dengesizlik beklediği sonuç, k e n d i deyimlerine göre b u böl­

gede anlaşmazlıkları çözecek ve A v r u p a barışı­
nın kuvvetlenmesine yarayacak yeni b i r siyasal dengenin
kurulmasıydı. Oysaki beklenen sonuç gerçekleşmek şöyle d u r ­
sun, tanı tersi b i r d u r u m meydana geldi. B u konuda kişisel b i r
düşünce öne sürmektense, milletlerarası b i r komisyonun B a l k a n ­
lar'da yapmış olduğu b i r anketten şu satırları almakla yetineceğiz:

"Bugün Balkanlar'da olup bitenler, Türklerin Avrupa'ya çık­

masından önceki d u r u m u n t a m b i r tekrarlanın asıdır. O zaman
da bugün olduğu gibi Hıristiyan devletler B a l k a n Yarımadası'nin
hegemonyasını sağlamak için b i r arada b u l u n m u ş l a r d ı " . 395

"...Türkler h e r halde Avrupa'da kalacaklardı; i t t i f a k Devlet­

l e r i ' n i n E d i r n e kuşatmasında vermiş oldukları kayıplar, b i r şe­
ye yaramamış oluyor. Makedonya b i r mezar olmaktan çıkmış, f a ­
k a t b i r cehennem olmuştur; Trakya parçalanmıştır. A r n a v u t l u k ,
m u h t a r b i r prenslik durumuna getirilmiş olmasına rağmen, Avus­
t u r y a , Sırbistan, Karadağ, Yunanistan ve italya'nın besledikleri
ç o k bahtsız ve ç o k vahşi tasavvurlarına k o n u teşkil etmektedir.
K i l i s e l e r ve Hıristiyan okullar, b i r b i r l e r i n e karşı savaşmaktadır­
lar. Osmanlı h a k i m i y e t i n d e i k e n olduklarından daha az özgür­
dürler, i s t a n b u l , eskisinden daha çok ve sonsuz anlaşmazlıklar
düğümü olarak kalacaktır, istanbul'a göz diken Ruslar, Almanya,
Avusturya-Macaristan ve Romanya, daha doğrusu dost ve düş­
m a n bütün devletler tarafından göz altında b u l u n d u r u l m a k t a ­
dır. Adalar, Türkiye i l e Yunanistan'ı; Asya vilayetleri Türkiye i l e

3 9 4
F i s c h c r , F r i t z : A . g . e , s. 3 3 - 3 4 .
3 9 s
Enqtıiete D a n s les B a l k a n s , s. 1.

Osmanlı Tarihi IX, 23

35<l O S M A N L İ TARİHİ. I X .

italya'yı, i n g i l t e r e ' y i , bütün A v r u p a d e v l e t l e r i n i kapışına d u r u ­

muna g e t i r i y o r d u . H e r çeşit rekabetlere açık b u l u n a n A k d e n i z ,
olmadık surette b i r savaş alanı haline gelmiştir... Balkanlar'da ger­
çek savaş, Avrupa'da ve Amerika'da olduğu gibi ezenlerle ezilenler
arasında olmayıp i k i zıt p o l i t i k a arasındadır: Silahlanma p o l i t i ­
kası ve t e r a k k i politikası. B i r gün t e r a k k i k u v v e t l e r i muzaffer
oluyor fakat ertesi gün silahlanmaya götüren kışkırtmalar ve k i n ­
ler politikası intikamım alıyor... Raporumuzun özetlediği zulüm­
l e r i n ve vahşetlerin gerçek suçluları, B a l k a n m e m l e k e t l e r i
değildir. A v r u p a hükümetleri de değildir. Gerçek suçlular, k a ­
m u o y u n u cehaletinden faydalanarak aldatanlardır. Memleket­
l e r i n i n halklarına başkalarına karşı k i n aşılayanlardır. K a m u n u n
çıkarını kendi çıkarlarına feda edenlerdir. Memleketleri için kısır
anlaşmazlıklar ve öç alma siyaseti güdenlerdir. Oysaki küçük­
ler olduğu g i b i büyükler için, herkes için selamete götüren b i r tek
y o l vardır: O da uzlaşarak beraber yaşamak z i h n i y e t i d i r " . 3 9 6

B u korkunç ve gerçekçi tablonun perspektifinde B i r i n c i Dün­

ya Savaşı'nın r e n g i yatıyordu.

3 9 6
A . g . e . , s. X X I I I .
 DÖRDÜNCÜ B Ö L Ü M

B İ R İ N C İ D Ü N Y A SAVAŞI

I . BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞININ ÇIKMASI V E

O S M A N L I İMPARATORLUĞU

1. SAVAŞ E T K E N L E R İ

B i r i n c i Dünya Savaşı 1914 Haziranı'nda Avus-

K o n u n u n Şuurları j . r . , r , i ı . . i -t..
turya-Macarıstan t a n t adayının üosna da öldü­
rülmesi üzerine Uçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i i l e Uçlü Antlaşma
D e v l e t l e r i arasında başladı. İlk aylarda b i r A v r u p a savaşı aşa­
masında kaldı. E k i m sonunda Türklerin savaşa katılmaları i l e
Asya ve A f r i k a kıtalarına da bulaşmış o l d u . 1917'de A m e r i k a '
n i n savaşa katılması i l e de b i r dünya savaşı h a l i n d e geldi. B i r yıl
sonrada Antlaşma D e v l e t l e r i ' n i n Uzlaşma Devletleri'ne yenilgisi
i l e son b u l d u .
„ , , . Savaşı hazırlamış olan genel etkenler X I X . yüz-
Savag E t k e n l e r i •* .
„ , yıl başlarından b e r i Avrupa'nın geçirmiş o l d u -
loplaım
ğu çeşitli değişiklikler i l e i l g i l i d i r . B i r b i r l e r i y l e
bağlantılı olan b u etkenleri şu suretle sıralamak mümkündür: U l u ­
sal devlet sistemi, aşırı ulusçuluk, savaşçılık z i h n i y e t i , b i r b i r l e ­
r i n e düşman i t t i f a k grupları ve emperyalizm.
. _ , Fransa Büyük D e v r i m i i l e Avrupa'da hanedana
Ulusal Devlet J r

dayalı devlet sistemi yerine ulus haklarına da-

Suiemı . . . .
yalı devlet sistemi için başlamış olan hareketler
ve savaşlar, X I X . yüzyıl boyunca büyük başarılara ulaşmıştır. B i ­
r i n c i Dünya Savaşı'nın eşiğinde A v r u p a haritasında, çeşitli r e n k ­
ler altında ve eğri büğürü sınırlarıyla y i r m i kadar devletin yer
aldığı görülmekte i d i . B u n l a r arasında yalnız A v u s t u r y a -
Macaristan İmparatorluğu ile Rus Çarlığı ulusal karakterden yok­
sundu. Avusturya împaratorluğu'nda Avusturyalılardan başka M a -
 O S M A N L I TAHİHİ ı X .

carlar, Slovaklar Lehler, Çekler, Sırplar, Hırvatlar ve İtalyanlar

bulunmakta idi. Rus İmparatorluğu'nda ise Türkler, Lehliler, F i n ­
landiyalılar, Ermeniler, Gürcüler ve Yahudiler vardı. Kendileri­
ni Almanlara ve Ruslara yabancı gören bu topluluklarda da ulusal
devlet kavramı kredi kazanmış ve dolayısıyla bağımsızlık fikri
gelişmiş bulunuyordu.

X I X . yüzyıl boyunca gelişen ulusal devlet sistemi, umulan h u ­

zur ve sükunu getirmediği gibi, devletler arası b i r düzen de sağ­
layamamıştı.' Batı ulusları aynı dinden oldukları halde ve kendi
sanılarına göre ortak bir uygarlık yaratmış olmalarına rağmen,
birbirlerine yaklaşamamışlardı. Bunun başlıca nedeni ulusal dev­
letlerden her birinin bencil bir siyaset izlemesinden ileri gelmek­
teydi. H e r devlet kendi ulusal haklarını her şeyin üstünde
tutmaktaydı. B u nedenle ulusal hak, din ve mezhep gibi b i r de­
ğer kazanmıştı. Böyle olunca, ulusal devletler birbirlerini bağ­
layıcı üstün bir moral örgüt meydana getirmekten aciz kalmışlardı.
Gerçi devlet kavramının değişmesiyle gelişen devletler arası h u ­
k u k örgütü böyle değildi. Fakat bu hukuk siyaset adamlarının
elinde hakkın kuvvete değil, kuvvetin hakka üstünlüğü suretin­
de anlamlandırmak suretiyle yürütülmekte idi. Dolayısıyla ulu­
sal devletler arasındaki anlaşmazlıklar, din devletleri arasında­
k i anlaşmazlıklar gibi hep savaşa başvurularak çözülmekte,
devletler arası denge de buna göre devamlı olarak değişmekteydi.

B u suretle evrensel moral rayından çıkmış bu-

Aşırı Ulusçuluk , ı ı ı ı • ı • • ı ı ı -ı

iunan ulusal devleti yaşatmak için, ulusçuluk ül­

küsüne bencil bir özellik kazandırılmıştı. Antropoloji, tarih vc
ahlak s oys uzlaş tırıl arak eğitimcilerin eline verilmişti. Eğitimci­
lerin ödevi, bağlı bulundukları ulusun diğer uluslara üstünlüğü­
nü öğretmekti. X I X . yüzyıl ortalarında Gobinau'nuıı ortaya
atmış olduğu beyaz ırkın üstünlüğü teorisi, tahrif edilen tarihle
de desteklenerek, ırkçı ulusçuluk efsanesi uydurulmuş ve yeni
bir din haline getirilmişti.
Almanya, Cermen ırkını ve kültürünü her şeyin üstünde gör­
düğü ve tuttuğu için, kendisini "üstün m i l l e t " ilan etmekte b i r
sakınca görmüyordu. Alman eğitimcileri, bu yeni doğmayı aşıla-
 .11İ.KİNCİ. D Ü N Y A SAVAŞİ 357

mada o k a d a r maharet gösterdiler k i , y e n i kuşaklar adeta yeni

b i r mistisizm içinde yaşamaya başladılar. K e n d i A l m a n gerçek­
l e r i dışında gerçek tanımaz oldular. B u n d a n ötürüde A l m a n y a '
n i n dünyaya h a k i m olması siyaset d o k t i r i n i i c a d e d i l d i .

Rusya, Almanya'dan geri k a l m a k niyetinde değildi. O da Slav

ırkının üstünlüğü üzerine m i l l i y e t t e o r i l e r i geliştirmeye k o y u l ­
d u . K u t s a l Rusya'nın yeni f e t i h l e r siyaseti b u t e o r i l e r i n bölün­
mez b i r parçası haline g e t i r i l d i . Rus yazarlarının romanlarında
bile işledikleri Rus misyonu, Slav m i l l e t l e r i n i k u r t a r m a k ve Rus­
ya'nın Asya'da, Avrupa'da yayılmasını sağlamaktı.

B u arada i n g i l i z l e r de ırkçı ulusçuluk hastalığına t u t u l m a k ­

t a n k e n d i l e r i n i kurtarmamıştı. Anglo-Sakson efsanesini u y d u r u p ,
b u n u n üzerine Anglo-Sakson ırkının üstünlüğü inancını o t u r t ­
m a k yoluna saptılar. B u konuda f i k i r l e r i tütsülemek için A l m a n ­
lara ve Ruslara göre ç o k elverişli b i r d u r u m d a bulunmaktaydılar.
Çünkü böyle üstünlük t e o r i l e r i n e gerek duymadan kırkayak g i ­
b i dünyaya yayılmışlardı.
Fransa'da ırkçı ulusçuluk yaygın b i r d u r u m a gelmemekle be­
raber, Almanlardan öc alma, Hıristiyanlığı savunma, uygarlığı yay­
m a g i b i f i k i r l e r gelişmekte i d i . B u dört büyük devlet yanında
i t a l y a ve B a l k a n devletlerinden h e r b i r i de kendisine aşırı u l u s ­
çuluk ülküsü yaratmaya koyulmuştu. Hepsi de b u konuda eski
t a r i h l e r i n i eşelemeye başlamış, o l u m l u b i r sonuca ulaşacakları
hayali peşine düşmüşlerdi.

Aşırı ulusçuluk, savaşçılık zihniyeti i l e i k i z k a r -

Savaşçılık G a y r e t i ....... T T , , •. ....
deş g i b i ıdı. H e r ulus k e n d i s i n i u s t u n görünce,
b u üstünlüğü sağlamak v e savunmak için savaşmak zorundaydı.
Aslında n e A v r u p a için n e d e dünyanın başka kıtaları için savaş­
çılık yeni b i r şey değildi. Yeni o l a n , savaş kavramına kazandırıl­
m a k istenen yeni anlamdı. B u yeni anlamda savaşı gerekli, haklı,
faydalı göstermek noktalarından toplanmakta i d i . işte A l m a n ede­
biyatına geçmiş olan bazı örnekler:
" B i r devlet i l e diğer b i r devlet arasında h a k y o k t u r . Böyle
b i r h a k k a b u l etmek zaaftır.. Devletler arasında b i r tek h u k u k
desteği vardır. O. d a k u v v e t t i r , k u v v e t i olan haklıdır".
35« O S M A N L I TARİHİ I X .

"Savaş sadece olağan b i r z o r u n l u l u k değildir. Aynı zamanda

soyut b i r kavramdır. B i r mantık gerçeğidir. Devlet kavramı sa­
vaş kavramını da kapsar, çünkü devletin özü k u v v e t t i r " . 3 9 7

" D a i m i b i r barış b i r hülyadır ve b u hülya güzel b i r hülya b i ­

le değildir. Savaş Tanrı'nın kurduğu dünya düzeninde b i r eleman­
dır. Savaş olmasa dünya uyuşur ve insanlık m a t e r y a l i z m içinde
boğulur" . 398

B u duygular ve düşünceler, yalnız A l m a n l a r a mahsus değil­

d i . Diğer A v r u p a memleketlerinde de aynı kuvvetle açıklanmış
olmasalar b i l e çimlenmişler ve büyümeye başlamışlardı. Genç­
l i k kuruluşları ve büyük sermaye sahipleri tarafından kuvvetle
desteklenmekte i d i l e r . Hükümetlere de izleyecekleri siyasetlerin
sınırlarım çizmekte ve silahlanma yarışına girişmek için fırsat
vermekte i d i .

X I X . yüzyılın i k i n c i yarısından i t i b a r e n büyük

Emperyalizm ı ı ı • • • ı•
d e v l e t l e r i n siyaseti sömürgeci e m p e r y a l i z m i n
k u v v e t l i damgasını taşımaya başlamıştı. Endüstri üretiminin gö­
rülmemiş ölçüde artması, endüstriyi beslemek için hammadde
gereksinimin k e n d i s i n i kuvvetle hissettirmesi, A v r u p a ' yı A v r u ­
palılara dar e t t i . Fransız büyük d e v r i m i n d e n önce hükümet üze­
r i n e e t k i yapan r u h b a n (papaz) ve asil sınıf yerine i k i yeni sınıf
meydana geldi. B u n l a r sanayiciler sınıfı i l e m a l i y e c i l e r d i . Siya­
set i s t i k a m e t i n i n saptanması k a m u o y u n u n kontrolü, hükümetin
d e n e t i m i , bunların eline geçecekti. Bunların etkisiyle hükümet­
ler, t o p r a k kazanma hırsları ve ekonomik r e k a b e t l e r i n i ve silah­
lı çatışma faaliyetlerini A v r u p a dışında geri kalmış memleketlere
de bulaştırdılar. B u suretle ulusal savaşlara sömürge savaşları ek­
lenmiş o l d u .
Sömürgecilik konusunda ingiltere, Fransa ve Rusya; daha bü­
y ü k endüstrinin doğmasından önce, e m p e r y a l i z m i n ticaret aşa­
masında bulunduğu sırada y o l almışlardı. Almanya ve i t a l y a ,
b u n l a r a ulusal b i r l i k l e r i n i tamamladıktan sonra katıldılar. B u
devletlerden her b i r i siyasal edebiyat i l e beslenen, kendisine has

3 9 7
Golle, W.W. a n d Potter, M . F . s T h u s Spoke G e r m a n y , s. 60-61.
3 9 8
H . G . Wells: T h e O u t l i n e of H i s t o r y , s. 1 0 0 5 .
 U İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 359

b i r emperyalizm teorisi k u r m a k yoluna bile saptı. B u teoriler en

ç o k A l m a n muhayelesini uğraştırdı. S h m o l l e r ' i n aşağıdaki dü­
şüncesi, d i k k a t çekicidir:

" Y i r m i n c i yüzyılda t a r i h i n akışı, Rusya, i n g i l t e r e , A m e r i k a

ve belki de Çin dünya imparatorlukları tarafmdan çizilecektir. D i ­
ğer devletler b u imparatorluklara t a b i olacaklardır. Y i r m i n c i yüz­
yıl b i r O r t a A v r u p a gümrük federasyonunun da kurulmasına şa­
h i t olacaktır. B u n u n l a O r t a A v r u p a d e v l e t l e r i n i n siyasal bağım­
sızlığı yıkılmaktan kurtulacağı gibi eski kültür de k u r t u l a c a k ­
tır" .3 9 9

B i r i n c i Dünya Savaşı'nın eşiğinde A l m a n emperyalizminin f i ­

k i r l e r i dünya hakimiyeti yörüngesine oturtulmuş ve dönmeye baş­
lamıştır.

i t a l y a n emperyalist f i k i r l e r i n i n yakın kaynağı M a z z i n i i d i .

Gerçi M a z z i n i i t a l y a n ulusçuluğu üzerine yazmıştı. Fakat yazı­
larında italyanları emperyalizm yolunda yürümek için gıdıkla­
yacak tefsire elverişli deliller b u l m a k mümkündü. N i t e k i m , onun
"italya'nın k a d e r i dünyanın da k a d e r i d i r . Tanrı tarafından i t a l ­
ya'ya verilmiş olan görev, batının ve onun aracılığıyla dünyanın
m o r a l birliğini sağlamaktır" sözü, i t a l y a n l a r a eski çağların A v ­
rupa'da A k d e n i z bölgesinde, Ortadoğu'da kurulmuş olan Roma
imparatorluğu'nu hatırlatmaktaydı. 1870'den sonra İtalyanlar
Akdeniz'den açıkça " B i z i m D e n i z " diye söz etmeye başlamışlardı.
A f r i k a sahillerine, henüz batılıların eline geçmemiş olan toprak­
lara göz koymuşlardı.

Rus emperyalizmi de, önceki emperyalizmler g i b i , Tanrı ta­

rafından Rusya'ya verilmiş b i r misyona dayandırılmıştı. Şu f a r k -
l a k i Rusya, öteki A v r u p a büyük devletleri gibi henüz ekonomisini
geliştirmemiş bulunduğundan, emperyalist misyonunun reklamım
ırk, d i n ve uygarlık boylarıyla boyayarak yapmaktaydı. Rus
emperyalizm alam Rusya'nın dört tarafından yayılma olduğu h a l -
*de dünyanın d i k k a t i i s t a n b u l üzerine çekilmişti, i s t a n b u l ise b u
emperyalizmin göz kamaştırıcı b i r sembolünden başka birşey de-

F i s c h c r , F r i t z : A . g . e , a. 9.
360 O S M A N L I TAHİHİ I X .

ğildi. Dostoyevslci'nin 1877'de yazmış olduğu şu satırlar Rus

e m p e r y a l i z m i üzerine b i r f i k i r verecek n i t e l i k t e d i r :
" E v e t , i s t a n b u l b i z i m olacaktır. B i z i m olmalıdır. Yalnız ç o k
önemli b i r l i m a n olduğu için değil, yalnız Rusya g i b i dev b i r dev­
l e t i n kapalı bulunduğu odadan çıkıp, açık d e n i z l e r i n havasını te­
neffüs etmesi için değil, doğu Hıristiyanlığının ve dünyadaki b ü ­
tün Ortodoksluğun geleceği için, birliğini tamamlaması için bize
lazımdır".
"Avrupa'nın, evlatlığı olan Rusya'ya dünya ölçüsünde vermiş
olduğu r o l nedir? Uygarlığını doğuya taşımak ve yaymak. Fakat
doğu n e d i r ? " Dostoyevski b u sorunun karşılığını v e r i r k e n Rus­
ların Türkiye, Kafkasya ve I r a n i s t i k a m e t i n d e k i yayılma istekle­
r i n e karşı, Avrupa'nın dikilmiş olduğunu işaret e t t i k t e n sonra,
" Ö y l e ise Tanrı aşkına söyleyiniz, b i z i m doğumuz neresidir? K u t ­
sal misyonumuzla uygarlaştıracağımız doğu n e r e d e d i r ? " diye400

haykırmaktadır.

Amaçları aynı, siyaset savları ayrı olan b u emperyalizm i h t i ­

rasları büyük devletleri Avrupa'nın dışında da d e r i n anlaşmaz­
lıklara sürüklemiş b u l u n u y o r d u . Afrika'nın paylaşılması
nedeniyle 1880'de i n g i l t e r e i l e Almanya arasında başlayan c i d d i
i h t i l a f , Almanların I n g i l i z - B o e r Savaşı'nda B o e r l e r i tutmasıyla
daha kesin b i r biçime girmişti. 1903'te Osmanlı D e v l e t i ' n i n H a y ­
d a r Paşa-Bağdat d e m i r y o l u n u yapma imtiyazını Almanya'ya
vermesi, i n g i l t e r e ' n i n Süveyş ve Basra Körfezi'nde ve dolayısıy­
la H i n d i s t a n ile bütün Doğu Asya'da k i çıkarları için ç o k c i d d i b i r
tehlike halini almıştı. Öte yandan, ingiltere ve Rusya, Afganistan'da
ve I r a n üzerinde çatışmışlardı. 1880 yılından i t i b a r e n i n g i l t e r e
i l e Fransa Güney Asya'da ve A f r i k a ' d a b i r b i r l e r i n i n boğazlarına
sarılacak d u r u m a gelmişlerdi. B i r i n c i Dünya Savaşı'nın 15 yıl
öncesi d e v r i , t i p i k emperyalist çatışmalarla doludur. A f r i k a ' d a
B o e r l e r i n ingiltere'ye karşı savaşı (1904-1905), İtalya'nın T r a b -
lusgarp'a saldırısı (1911) ve nihayet B a l k a n Savaşı (1912-13).
Gerçi k a r a k t e r bakımından B a l k a n Savaşı b i r ulusçuluk savaşı­
dır. Fakat emperyalist devletlerin hayat damarı b u bölgeden geç-

4 0 0
İbid., s. 9-10.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 361.

m ekte, istanbul ve Boğazlar üzerinde b i r yelpaze g i b i A k d e n i z

i l e Asya ve A f r i k a bölgelerine yayılmakta i d i . B u nedenle istan­
b u l ve Boğazlar, emperyalistlerin çıkarlarının kördüğümü h a l i ­
ne gelmiş b u l u n u y o r d u .

B e n c i l ulusal devletlerin kuruluşu, aşırı ulusçu-

İttifaklar S i s t e m i ı ı .1 »ı • • • 1 • 1 w 1 ı» • -ı

l u k i l e z i h n i y e t i n i n b i r e r doğma haline g e t i r i l ­
m e k istenmesi ve nihayet sömürgeci e m p e r y a l i z m i n gelişmesi,
devletler arası b i r güvenlik sisteminin kurulmasını imkansız kıl­
mıştı. B u d u r u m d a büyük devletlerden hiçbiri varlığını k o r u m a k
ve emperyalist çıkarlarım savunmak hususunda k e n d i s i n i y e t e r i
k a d a r k u v v e t l i hissetmiyordu. Etmeyince de kendisi için ç o k teh­
l i k e l i görünen devlete karşı, başka devletlerle anlaşarak b i r k u v ­
vet dengesi meydana getirmekten başka çıkar yol görmemekte
i d i . B u z o r u n l u l u k i l e A v r u p a büyük devletleri B i r i n c i Dünya
Savaşı'nın başlangıcında b i r b i r l e r i n e düşman ittifaklar kümesi d u ­
r u m u n d a bulunmaktaydılar. A l m a n y a , Avusturya ve i t a l y a , Ü ç ­
lü Antlaşma kümesini; Fransa, Rusya ve ingiltere de Üçlü U z ­
laşma kümesini meydana getirmişlerdi.
... Sömürgeci emperyalizmde g e r i kalmış olan A l -
Uçlü Antlaşma . T I ı ı ı

manya, Avusturya ve İtalya arasında yapılan üçlü

antlaşma, B i s m a r c ' m eseridir ve B e r l i n Kongresi'nin hazırlan­
mış olduğu ortamda temelleri atılmıştır. B e r l i n K o n g r e s i ' n i n a ­
muslu b i r aracı olarak yönettiğini iddia eden B i s m a r c ' m başlıca
amacı Avrupa'yı A l m a n hegemonyası altında t u t m a k için A v r u ­
pa büyük devletlerini anlaşmazlıklara ve çatışmalara sürükleye­
cek olan sömürge siyasetlerinde desteklemekti. Dolayısıyla b u
devletlerin B e r l i n Kongresi'nde Osmanlı Imparatorluğu'nu pay­
laşmalarını kolaylaştırmış oluyordu. Kars, A r d a h a n ve B a t u m Rus
hissesine, Bosna-Hersek de Avusturya hissesine düşmüş, İngilte­
re'ye k e n d i gücü ile Kıbrıs Adası'na yerleşmişti. Fransa'ya da u y ­
gun göreceği b i r zamanda Tunus'a yerleşmesi önerilmişti. Bismarc
bu son yerleşme i l e Fransa i l e i n g i l t e r e ' n i n Mısır için kapışacak­
larını da hesaba katmıştı. B u n u n l a beraber B i s m a r c , A l m a n y a ' ­
nın güvenliği için b u t e d b i r l e r i y e t e r l i görmemişti. A v r u p a ' d a ,
Fransa'nın b i r i n t i k a m savaşını önlemek ve Doğu Avrupa'da Avus­
turya'nın çıkarlarını t e h d i t eden Rus tehlikesine karşı koymak
362 O S M A N L I TARİHİ I X .

üzere, Ağustos 1879'da Viyana Hükümeti i l e b i r i t t i f a k i m z a l a ­

mıştı. B u n a göre i k i devletten b i r i , Fransa'ya ve Rusya'ya karşı
savaşa girerse, diğeri tarafsız kalacaktı. İki devletten birine Fransa
veya Rusya saldırırsa, ona karşı b i r l i k t e savaşacaklardı. A l m a n ­
ya i l e Avusturya arasında kotarılan b u i k i l i i t t i f a k , İtalya'nın da
katılmasıyla Üçlü İttifak haline geldi (20 Mayıs 1882). İtalya, Pa­
p a ' n i n Fransa'yı kendisine karşı tutmasından ve Fransa'nın T u ­
nus'a yerleşmesinden İngiltere'nin de Mısır'a yerleşmek üzere
bulunmasından duyduğu küskünlükle b u i t t i f a k a girmişti.
Üçlü Uzlaşma i l k i n Fransa i l e Rusya arasında i k i l i b i r uzlaş­
ma olarak başladı (27 Aralık 1893). B u n u Fransa ile İngiltere ara­
sında yapılan dostluk antlaşması i z l e d i (21 E k i m 1904). i n g i l t e ­
re i l e Rusya'nın 31 Ağustos 1907'de imzaladıkları b i r antlaşma i l e
de tamamlandı.
Cumhuriyetçi Fransa i l e mutlakiyetçi Rusya'yı aralarındaki
siyasal r e j i m ayırımına rağmen b i r i t t i f a k a sürükleyen başlıca et­
ken A l m a n tehlikesi i d i . Fransa Almanya'nın Avrupa'da gittikçe
artmakta olan siyasal nüfusundan ve ekonomik k u d r e t i n d e n ürk-
mekte i d i . Rusya, Almanya'nın Balkanlarda kendisine karşı Avus­
turya'yı desteklemekte olduğundan İngiltere i l e b i r uzlaşma
z e m i n i aramaktaydı. Ayrıca şiddetle ihtiyacı olan b i r borçlanma
için i m k a n yaratılmasından şikayetçi i d i . Bellibaşlı nedenlerle
i k i devlet arasında imzalanan antlaşmaya bağlı savaşçı sözleş­
me, şu hükümleri kapsamaktaydı:
Fransa'nın A l m a n y a ve Almanya'nın desteklediği İtalya t a ­
rafından b i r saldırıya uğraması d u r u m u n d a Rusya, Fransa'nın
yardımına koşacaktı. Eğer Rusya, Almanya veya o n u n destekle­
diği Avusturya tarafından b i r saldırıya uğrarsa, Fransa onun yar­
dımına gelecekti. Uçlü i t t i f a k D e v l e t l e r i ' n i n veya b u n l a r d a n
b i r i s i n i n kuvvetlerini seferber etmesi durumunda Fransa ve Rusya
bütün k u v v e t l e r i seferber edeceklerdi.

Fransız-Ingiliz antlaşması ise, h e r h a n g i b i r devlete karşı sal­

dırma veya savunma maksadıyla yapılmış b i r antlaşma değildir.
B u n u n l a beraber, i k i devlet arasında sürtüşme ve çatışma k o n u ­
larını o r t a d a n kaldırmakla böyle b i r antlaşma için u y g u n b i r o r ­
tam yaratmıştır. Ağırlığı sömürge konuları üzerine çöken
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 363

IjYaıısız-İngiliz ant lasına sına göre, i k i devlet A f r i k a ve A m e r i ­

ka'deki anlaşmazlıklarına son vermekteydiler. Özellikle Fransa,
i n g i l t e r e ' n i n Mısır üzerindeki; i n g i l t e r e de Fransa'nın Fas üze­
r i n d e k i haklarını tanımaktaydı. B u bölgelerle g i z l i t u t u l a n hü­
kümlere göre de i n g i l t e r e Mısır üzerinde, Fransa Fas üzerinde
himaye sistemi k u r a b i l e c e k l e r d i .

İngiliz-Rus antlaşmasına gelince, emperyalist çıkarlarının O r ­

tadoğu'da, Orta ve Güney Asya'da çarpışması nedeniyle X X . yüzyıl
başında i n g i l t e r e ile Busya arasında b i r yakınlaşma mümkün gö­
rünmekteydi Fakat Rusya'nın Japonlara yenilmesi üzerine (1905)
Rus tehlikesi i n g i l t e r e için önemini kaybetmiş, b u n u n yerine A l ­
m a n tehlikesi ön plana gelmeye başlamıştı. Almanların denize h a ­
k i m o l m a k için büyük b i r donanma kurmaya girişmesi,
Osmanlılardan Haydar Paşa-Bağdat d e m i r y o l u n u inşa etmek i m ­
tiyazını alması, kendisini bütün Müslümanların h a m i s i i l a n et­
miş olması, i n g i l t e r e ' y i Rusya'ya yaklaştıracak önemli etkenler­
d e n d i . B u yaklaşmanın özelliği, Frarisız-Ingiliz antlaşma­
sında olduğu g i b i , mevcut anlaşmazlıkların çözümüne bağ­
lan m asıydı. İngiltere'nin Türkistan üzerinde Rus nüfuzunu
tanımasına karşılık, Rusya da Afganistan ve T i b e t üzerinde i n ­
giliz nüfuzunu tanıdı. İran üzerindeki anlaşmazlık da b i r pay­
laşma i l e sonuçlandı. Rusya Kuzey İran'a, İngiltere Güney İran'a
yerleşti. İki bölge arasında da geçmişin b i r anısı o l m a k üzere t a ­
rafsız ve sözde bağımsız b i r İran k a b u l e d i l d i . B u antlaşma ile
Üçlü Uzlaşma kümesi meydana gelmiş o l d u . Artık A v r u p a b i r b i ­
r i n e düşman i k i kampa ayrılmış b u l u n u y o r d u . Üçlü Antlaşmada
A l m a n y a tarafından desteklenen Avusturya'nın B a l k a n siyaseti,
Üçlü Uzlaşma'da Alsas L o r e n ' i geri almak emelinden vazgeçme­
yen Fransa'nın i n t i k a m savaşı eylemi, i k i düşman kümeyi Dünya
Savaşı'na sürükleyen motor vazifesini görmeye başladı.

4
'Hazır o l cenge istersen sükun ve barış!" B u söz
ı a ı anma Üçlü Antlaşma Devletleri g r u b u i l e Üçlü Uzlaş­
ma Devletleri g r u b u n u n parolası olmuştu. H e m savaştan çekinip
barıştan söz ediyorlardı, hem de b i r b i r l e r i n e üstünlük taslayıp
silahsızlanıyorlardı. B u suretle b i r devletin dış siyaseti her şey­
den önce k e n d i s i n i ve dostlarını düşmanlarına üstün gelecek su-
 O S M A N L I TARİHİ. I X .

rette silahlarıma ve silahlandırma anlamına gelmiş dayanmıştı.

B a l k a n Savaşı silah endüstrisini beslemek için u y g u n b i r fırsat
yaratmıştı. B a l k a n devletleri devamlı olarak silah istiyorlardı.
B a l k a n Savaşı b i r b i r l e r i n e düşman i t t i f a k kümelerini de hırslan­
dırmış tı. B i r yandan y e n i müşterilere silah gönderirken öte yan­
dan savaş güçlerini artırmaya koyulmuşlardı. Almanya b u k o n u ­
da da başı çekti. Genelkurmayı, barış d e v r i k u v v e t l e r i n i n üç ye­
n i kolordu k u r u l m a k suretiyle artırılmasını istedi. B u istek, Savaş
Bakanlığı'ndan o r d u n u n k u v v e t i n i sayıdan ç o k değere bağlayan
uzmanların direnmesiyle karşılandı. Fakat 3 Temmuz 1913'te çı­
kartılan b i r kanunla barış devri k u v v e t l e r i , subay hariç, 623.000'
den 761.000'e yükseltildi ve o r d u n u n m e v c u d u n u n 1914 E k i m i '
nde 820.000'e çıkmasını sağlayacak t e d b i r l e r i g e t i r d i . Aynı sıra­
larda Avusturya da yıllık kontenjan sayışım 175.000'den 200.000'e
çıkarttı.
Fransa'da a s k e r l i k müddeti 3 yıla çıkartıldıktan başka savaş
gerekçeleri için 500 m i l y o n Franklık k r e d i istendi. B u suretle
barış d e v r i k u v v e t l e r i 585.000'e, yardımcı kuvvetler de 50.000'e
çıkarıldı. Sömürgelerindeki askerleri ile b i r l i k t e Fransız o r d u ­
sunun toplamı, subaylar hariç, 775.000'e ulaştırılmış o l d u .
Rusya'nın barış d e v r i ordusu zaten 1,5 m i l y o n i d i . B u sayı­
nın Fransız m a l i yardımı i l e 2 milyona çıkarılması düşünülüyor­
d u . Rusya'nın insan kaynaklarından yana herhangi b i r sıkıntısı
y o k t u . General Dobrosky'e göre Rusya gerekli halde 15 m i l y o n
insanı silah altına a l a b i l i r d i . Fakat Rusya'da silah endüstrisi he­
nüz barış d e v r i ordusuna bile yetişecek d u r u m d a değildi. B u or­
d u çeşitli yönlerden yeniden teşkilatlanmaya ihtiyaç göstermek­
teydi.

İngiltere 1908'den i t i b a r e n askeri k u v v e t l e r i n i yeniden dü­

zenlemeye başlamıştı. Devamlı ordusu 160.000 kadardı. 110.000
kişilik b i r kuvveti imparatorluğun çeşitli bölgelerine dağılmış b u ­
lunmaktaydı. Savaş zamanı için gönüllü almak suretiyle devamlı
o r d u s u n u n 315.000'e çıkarabileceğini hesaplamıştı. İngiltere b u
kuvvetinin büyük b i r savaş için yetersizliğini dikkate alarak, 1912'
de m i l y o n u aşan büyük b i r o r d u n u n kurulması için t e d b i r l e r dü­
şünmeye başlamıştı.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞİ 365

Büyük devletlerin silahlanmalarıyla A v r u p a , B i -

ı*inci Dünya Savaşı'nın başında silahlı b i r barış
l uy kırış

d e v r i yaşamaktaydı. K a p i t a l i s t l e r i n ve e m p e r y a l i s t l e r i n besledi­
ği b i r basın, silahlanmanın f a z i l e t i n i övmek suretiyle k a m u o y u ­
n u tütsülemekte i d i . Tütsüden k e n d i s i n i k u r t a r a b i l e n v i c d a n
sahiplerinden b i r Fransız senatörü, B a l k a n Savaşı sırasında si­
lahlanmaya karşı şöyle haykırıyordu:

" H e s a b e t t i m ve anladım k i , Fransa 43 yıldan b e r i yüz m i l ­

y a r d a n fazla parayı verimsiz işler için sarf etmiştir. B u silahlı
barış için b i r t e k m i l l e t i n Ödediği en düşük ücrettir. Bütün b ü ­
yük devletler için yarım yüzyılda yüzlerce m i l y a r tutar. A v r u p a
birleşse i d i , b u paranın sâdece yarısı i l e t e r a k k i yolunda neler
yapmazdı! Eğer B a l k a n d e v l e t l e r i n i n patronları olan büyük dev­
letler onlara şoseler, demiryolları, sulama tesisleri k u r m a ; o k u l ,
müze, laboratuvar, hastahane açma hususunda aralarında r e k a ­
bete girişselerdi, b u zavallı B a l k a n d e v l e t l e r i n i n bugün ne hale
gelmiş olacağı düşünülebilir" . 401

B u haykırıştan b i r yıl sonra, B a l k a n l a r d a patlayan b i r k u r ­

şun üzerine B i r i n c i Dünya Savaşı trajedisinin b i r i n c i perdesi baş­
lıyordu.

2. SAVAŞIN A V R U P A ' D A B A Ş L A M A S I

28 H a z i r a n 1914'te Avusturya-Macaristan t a h t
Arşidük F r a u e u v a Arşidük Fransuva Ferdinand, Bosna'da or-
a ( l a y ı

F e r d i n atı d'uı .. - 1 1 ı ı ı ı
A , ... ... . d u manevralarında hazır b u l u n d u k t a n sonra ya-
O l d u r u i m esi J
nında eşi bulunduğu halde Sarayova'ya resmi b i r
ziyaret için gelmiş b u l u n u y o r d u . Ziyaret günü nedense Türkle­
r i n Sırpları y e n d i k l e r i Kosova Meydan Savaşı'nın yıldönümüne
rastlatılmıştı. Arşidük ve eşi Belediye'de b i r kabul resminden sonra
o t o m o b i l i l e şehri dolaşırken, gene b i r Bosnalının arabalarına
fırlattığı b i r bombanın k e n d i l e r i n e dokunmasından k u r t u l a r a k
yollarına devam ettiler. Fakat arabaları b i r y o l dönemecine ge­
lince, Gavrilo P r i n c i p adında b i r başka gencin üzerlerine sıktı­
ğı kurşunlarla öldürüldüler.
4 0 1
E n q u e t e dans les Balkaııs, s. X X V I .
366 O S M A N L I TARİHİ I X .

B u siyasal cinayet, Avusturya toprağuada ve Avusturya u y r u k l u

b i r genç tarafından işlenmişti. İlk bakışta olay, Avusturya'nın b i r
iç işi g i b i görünmekte i d i . Ne var k i , Bosna-Hersekliler Sırp o l ­
dukları için Avusturyalılara düşmandılar ve Sırbistan'dan yanay­
dılar. Dolayısıyla cinayetin i l k anlarında Avusturyalılar üzerinde
yaptığı t e p k i , Sırbistan'ın b u cinayette b i r r o l sahibi olabileceği
noktasına gelip takıldı. Avusturya memurları tarafından yapılan
soruşturmalar sonunda Sırp Hükümeti'nin cinayetle i l g i s i n i gös­
terecek delillere rastlanamadı. B u n u n l a beraber c a n i l e r i n Y u ­
goslavya ülküsünü gerçekleştirmek üzere çalışan ve h a l k
tarafından " s i y a h e l " adı v e r i l e n bozguucu b i r cemiyetten, b u
cemiyetin başkam b u l u n a n , aynı zamanda Sırp o r d u s u n u n h a ­
berleşme servisinin müdürü olan b i r albayın müsadesi i l e silah
sağlamış oldukları meydana çıkarıldı. B u konu Avusturya'ya Sır­
bistan i l e ilişkilerinde sömürülecek b i r fırsat gibi göründü.

Saray ova cinayeti A v r u p a m e m l e k e t l e r i n i n tü-

ınayetm T e p k i s i mı kamuoyu tarafından t i k s i n t i ile karşılan­
u n ( e

dı. Fakat memleketlerinde siyasal cinayetler ara

ara göründüğü için, h a l k l a r , Arşidük ve eşinin öldürülmesi ola­
yının b i r A v r u p a savaşma bağlanacağım ummamaktaydı. H a t t a
i l k i n siyaset çevrelerinin kanısı da genellikle böyleydi.
Cinayetin A v u s t u r y a ' d e k i tepkisine gelince, Arşidük herkes
tarafından sevilmediği için ayrıntılı düşüncelere y o l açmıştı. Başta
i m p a r a t o r Fransuva Joseph olmak üzere tutucular, Arşidük'ü asil
olmayan b i r kadınla evlenmiş olduğu için sevmiyorlardı. Avus­
turyalı A l m a n l a r l a Macarlar da onun Slavları İmparatorluğun yö­
netimine üçüncü b i r o r t a k olarak almak istemesi tasarısına karşı
idiler. Başlarmda Avusturya Genelkurmay Başkam'mn bulunduğu
b i r g r u p ise Avusturya i l e Sırbistan arasındaki ihtilafların b i r
savaş i l e çözülmesi imkanım yarattığı için Arşidük'ün öldürül­
mesini p e k de yadırgamıyorlardı.
Avusturya Genelkurmay Başkanı C o n r a d , Sırbistan'a karşı
savaşın gerekliliğine çoktan inanmış b u l u n u y o r d u . B u devletin
ezilmesiyle Avusturya'mn Balkanlarda güneye sarkma yolunu k a ­
payan b i r engel o r t a d a n kalkmış olacak, İmparatorluktan ay­
rılmak isteyen Sırplar ve diğer ırk toplulukları k o r k u i l e
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 367

sınırlandırılmış olacak vc nihayet Avusturya'nın p r e s t i j i yükse­

lecekti. Conrad i l e sıkı ilişkileri b u l u n a n Başvekil B e r c h t o l d da
aynı düşüncede olmakla beraber, Almanya'nın desteğini kesin ola­
r a k sağlamadıkça b i r savaşı'göze alamıyordu.
Almanya'da h e r iş için I m p a r a t o r ' a danışmak kuralı geçer­
l i y d i . Hükümet sorumluları söz konusu cinayeti değerlendirme
konusunda başlangıçta b i r duraksama d e v r i geçirdiler. D u r u m
5 Temmuz'da i m p a r a t o r ' u n h u z u r u n d a toplanan b i r savaş k o n ­
seyinde incelendi. A s k e r uzmanlar herhangi b i r i h t i m a l e karşı
o r d u n u n harekete hazır olduğunu, Fransa i l e Rusya'nın ise he­
nüz hazır bulunmadıklarını'söylediler. Böylece, A v u s t u r y a -
Sırbistan anlaşmazlığının b i r A v r u p a savaşma dökülmesi h a l i n ­
de Almanya'nın davranışı belirlenmiş oldu. Aynı gün i m p a r a t o r ,
Avusturya-Macaristan i m p a r a t o r u ' n a gönderdiği mesajda k a r a ­
rını şöyle b e l i r t i y o r d u :

"Sırbistan'a karşı hareket h a l i n d e Avusturya bütün kuvvet­

l e r i y l e Almanya tarafından destekleneceğine güvenebilir. H a t t a
Avrupa'da büyük kargaşalar çıktığı t a k d i r d e bile b u destekleme
yapılacaktır".
Almanya b u suretle Avusturya'ya Sırbistan'a karşı h a r e k e t i ­
n i dilediği gibi düzenlemnesi hususunda açık çek vermiş oluyordu.
7 Temmuz'da Avusturya Bakanlar K u r u l u ' n d a Sırbistan'a karşı
t u t u l a c a k y o l görüşüldü. Doğrudan doğruya b i r savaşa g i r m e k
yerine, Belgrad Hükümeti'ne k a b u l edilmesi olanaksız şartlar k a p ­
sayan b i r ültimatom v e r i l m e k suretiyle savaşa gidilmesi uygun
görüldü. Ültimatom 23 Temmuz'da Avusturya Elçisi tarafından
Belgrad Hükümeti'ne verildi. Aynı gün, ültimatomun çok ağır şart­
lar kapsaması nedeniyle reddedileceğine Viyana'da ve Berlin'de
kesin gözüyle bakıldığından, Sırbistan'a savaşın ne suretle açıla­
cağı konusunda görüşmelere de başlandı.
Sırbistan'a v e r i l e n ültimatom b i r suçlama fezle-
Sırbiatan'a Ültimatom , , . . , ,. ._ ,
r T T l l 1 .. . ı

kesı niteliğindeydi. Viyana Hükümeti, Avusturya-

Macaristan imparatorluğu için b i r tehlike teşkil eden hareket­
l e r karşısında daha fazla " s e y i r c i d u r u m u n d a kalamayacağını"
b u n l a r a " b i r son v e r i l m e s i " gerektiğini yazmakta, aşağıdaki h u ­
susların yerine getirilmesini Sırbistan'dan istemekteydi.
 O S M A N L I TARİHİ I X

1. A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n ' m parçalanmasını amaç t u t a n , k i n

ve nefret aşılayıcı h e r türlü yayınlar y o k e d i l m e l i d i r .

2. Avusturya-Macaristan'a karşıt propogandaya girişmiş olan

d e r n e k l e r d e r h a l kapatılacak ve bunların propaganda araçları­
na el konulacaktır.

, 3 . B u çeşit propagandaya h i z m e t eden öğretim üyeleri i l e her

türlü propaganda araçları d e r h a l ayıklanacaktır.
4. Avusturya Macaristaıı Hükümeti'nin adlarım Sırbistan Hü­
:

kümeti'ne bildireceği b u propaganda suçlusu subay ve m e m u r ­

lar, görevlerinden atılacaktır.
5. Avusturya-Macaristan t o p r a k bütünlüğüne karşı fesatçı h a ­
r e k e t l e r i n kaldırılmasında i m p a r a t o r l u k Hükümeti i l e işbirliği
yapılacaktır.
6. 28 H a z i r a n ' d a k i cinayetle i l g i l i o l a r a k Sırbistan t o p r a k l a ­
rındaki cinayette-parmağı olanlar hakkında a d l i soruşturma açı­
lacaktır. Avusturya-Macaristan Hükümeti delegeleri b u soruştur­
ma i l e i l g i l i araştırmalara katılacaklardır . 402

Ültimatoma 48 saat içinde cevap verilmesi gerekiyordu. K a p ­

samı üzerinde görüşmeler ve tartışmalar da yapılmayacaktı. B u ­
na göre Sırbistan'a i k i şıktan birisine u y m a k kalıyordu: Ya
ültimatomu k a b u l ederek Avusturya'nın vesayeti altına g i r m e k ,
ya da r e d d e d e r e k o n u n alacağı askeri t e d b i r l e r e kuvvetle karşı
koymak.

..,, Ültimatom, A v u s t u r y a i l e Almanya dışında k o r -

UI liran lom u n
_ , , k u l u b i r heyecan uyandırdı. H e r yerde A v u s t u r -
Tepkileri
y a ' n i n , Almanya tarafından desteklenmekte
olduğu konusunda k e s i n b i r kanaat vardı. A l m a n Hükümeti, e l ­
çileri aracıhğı i l e büyük devletlere anlaşmazlığın yalnız Avusturya
ile Sırbistan'ı ilgilendirdiğini ve b u i k i hükümet arasında çözül­
mesi gerektiğini ifade etmişti.
i n g i l t e r e , Fransa ve Rusya'nın önerileri üzerine
Sırbistan'ın Cevabı , . _ . ^ „ 51 xr- '
hazırlanan Sırp cevabı, 25 l e m m u z da Viyana -
4 0 2
Ültimatomun başlıca m a d d e l e r i bunlardır. Diğer 4 m a d d e s i n i n b u k i t a b a alınması
gerekli görülmedi.
 BIRINCI DÜNYA SAVAŞı 3 69

ya ulaştırılmıştı. Cevap ültimatomda öne sürülen isteklerin 6. mad­

de dışında kalanları k a b u l edilmekteydi.
28 Haziran'da Saraybosna'da işlenen cinayetin Sırbistan t o p ­
raklarındaki yandaşları hakkında açılacak a d l i soruşturmaya
Avusturya delegelerinin de katılması ile i l g i l i olan b u madde, A n a ­
yasa'ya aykırılığı nedeniyle geri çevriliyordu. Avusturya'nın ve­
r i l e n cevaptan t a t m i n olmaması hâlinde de üzerinde anlaşılamayan
k o n u n u n Lahey A d a l e t Divanı'na sunulması öneriliyordu.

Sırp cevabının k a r a k t e r i Avusturya için,büyük b i r başarıy­

dı. Savaş için de ortada c i d d i b i r neden kalmamıştı. B u d u r u m ­
da Viyana Hükümeti'nin direnmeye devam etmesi Sırbistan'ın top­
r a k bütünlüğüne ve siyasal bağımsızlığına kastetmek hususundaki
n i y e t i n i açığa vuracaktı. Sırbistan'ın bağımsızlığını kaybetmesi
ise B a l k a n statüsünün değişmesinden başka b i r şey değildi. Böyle
b i r değişiklik de başta Rusya o l m a k üzere Fransa ve i n g i l t e r e ' y i
i l g i l e n d i r i y o r d u . B u n u n l a beraber Viyana ve B e r l i n Hükümet­
l e r i sözü edilen ültimatomun tüm olarak k a b u l edilmemesi d u ­
r u m u n d a izleyecekleri h a r e k e t i planlamış bulunuyorlardı. Ülti­
m a t o m cevabının kendisine verilmesinden sonra B e l g r a d ' d a k i
Avusturya-Macaristan Elçisi i k i hükümet arasında ilişkilerin
kesilmiş olduğunu b i l d i r e r e k başkentten çekip g i t t i .

Aynı gün gece yarısından sonra Avusturya, k u v -

Avusturya Savaşı , . . ı . ı ' r ı »et* ı •!•
vetlerımn b i r kısmım seterber e t t i . siyasal iliş­
k i l e r i n kesilmesi üzerine savaşın başlayacağına kuşkusu kalmamış
olan Sırbistan'da, düşman toplarının t e h d i d i altında b u l u n a n baş­
k e n t Belgrad'dan ayrılarak, Niş'e göçmüş ve seferberlik i l a n
edilmişti.
26 Temmuz'da i n g i l i z Dışişleri B a k a m E d w a r d Grey, Rus­
ya'nın isteği üzerine, B a l k a n l a r d a d i r e k t çıkarları bulunmadığı
farzedilen Almanya, Fransa ve italya'nın aracılık yapmaları öne­
risinde b u l u n d u . 27 Temmuz'da Almanya'dan Avusturya yanın­
d a , Rusya'dan da Sırbistan yanında sözü edilen ültimatomun
görüşme zemini o l a r a k k a b u l edilmesi için aracılıkta b u l u n m a ­
larım önerdi. B i r i n c i öneriye karşı A l m a n y a , anlaşmazlığın V i ­
yana i l e Belgrad arasında çözümlenmesi gerektiğinde d i r e n d i .
Osmanlı Tarihi IX, 24
370 OSMANLİ TAHİHİ I X .

i k i n c i öneri Rusya'nın Avusturya i l e b i r anlaşmaya varmayı de­

n e m e k istememesi nedeniyle o l u m l u b i r sonuç v e r m e d i . B u sıra­
da A l m a n Başvekili ve Genelkurmay Başkanı Avusturya'ya savaş
fırsatını kaçırmaması için baskı yapmaktaydılar. 28 Temmuz sa­
bahı Avusturya Sırbistan'a savaş açıyordu. Aynı sabah, Almanya
ve Avusturya'da h a l k kiliselerde zafer dualarından sonra, sokak­
l a r a dökülerek savaş şarkıları söylüyor ve " İ l e r i ! Arş i l e r i ! " d i ­
ye haykırıyordu. B u haykırışlar Türklere ister istemez B a l k a n
Savaşı'nda Bulgarların Çatalca önlerine kadar gelip dayandıkla­
rı sırada, İstanbul'daki A l m a n Elçisi Wangenheim'in i m p a r a t o r ­
larına göndermiş olduğu r a p o r u n d a k i b i r sözünü hatırlatacaktı:
" İ s a i l e M u h a m m e t arasındaki savaş o k a d a r çabuk o l d u k i , b i r ­
çok başlanmış raporları y u t m a y a mecbur o l d u m , çünkü kapsam­
ları yeni yeni olaylarla eskimişti ". 403

28 Temmuz sabahı Avusturya-Macaristan'm Sırbistan'a savaş

açması i l e H a z r e t i İsa ümmetinin tokatlaşması değil, y u m r u k ­
laşması değil, b i r b i r l e r i n i n boğazına sarılması olayı başlamıştı,
ve b u savaş çabuk da bitmeyecekti. Yeni olaylarla b i r A v r u p a sa­
vaşı, sonra da b i r dünya savaşı haline gelecekti.
28 Temmuz'da Avusturya'nın Sırbistan'a savaş aç-
S i y a s a l Bunalım •« _ . , TV I I • «I TT ı« TT

. masının Uçlu Antlaşma Devletleri ile Uçlu Uz­

laşma D e v l e t l e r i arasında k o y u . b i r bunalım meydana getirmesi
doğaldı. Avusturya'nın arkasında Almanya b u l u n u y o r d u . Sırbis­
tan'da Rusya tarafından desteklenmekteydi. Başlamış olan sava­
şın göz alan r e n g i , Slav-Cermen çatışmasıydı. Fakat b u r e n g i n
altında Avrupa'nın diğer büyük d e v l e t l e r i n i n emperyalist m a k ­
satlarım yansıtan renkler de saklı i d i . Bununla beraber Avusturya-
Sırbistan Savaşı'm b i r A v r u p a savaşı kalıbına sokmanın birtakım
güçlükleri vardı.

Başlamış olan Avusturya-Sırp Savaşı'nın d u r d u -

e e r
rulması ve bölgesel b i r d u r u m d a tutulması Rus­
e r 1

ya i l e Almanya'nın davranışına bağlı i d i . Rusya daha Avusturya

ile Sırbistan'ın arasındaki ilişkilerin kesilmesi sırasında (24 Tem­
muz) b u i k i devlet arasında meydana gelecek b i r çatışma karşı-

4 0 3
B a y a r , C e l a l : A . g . e . , C . I I I , e. 1031.
 İli HİNCİ DÜNYA. SAVAŞI 371

sın d a tarafsız, kalamayacağını açıklamıştı. Rusya'ya göre

A v u s t u r y a , Sırbistan'ı ezmeye veya k e n d i topraklarına katmaya
kalkışırsa, buna meydan v e r m e m e k için savaşa girecekti. B u k e ­
s i n gerçeğin bilinmesine rağmen A l m a n y a tarafından, destekle­
nen Avusturya, Sırbistan'a savaş açmış bulunuyordu (28 Temmuz).

29 Temmuz'da Rusya, k u v v e t l e r i n i n b i r bölümünü seferber

e d i y o r d u . B u k u v v e t l e r güneydoğudaki Rus kolorduları i d i . Ge­
reğinde Avusturya'ya karşı kullanılacaklardı. Fakat bölgesel se­
f e r b e r l i k b i r savaş nedeniyle değildi ve Rusya, anlaşmaya kapısını
kapamamıştı. Çar, A l m a n İmparatoru Giyom'a ( I I W i l b e l m ) ara­
d a k i anlaşmazlığın çözümü için Lahey Adalet Divanı'na g i d i l ­
mesini uygun gördüğünü bildirmişti. Aynı günde İngiltere, a n ­
laşmazlığın aracılık y o l u i l e çözümlenmesi hususunda ÖnOeden
yapmış olduğu Öneriyi yinelemiş, hatta çözüm sonuna kadar Avus­
turya'nın Belgrad'ı veya h e r h a n g i başka b i r Sırp şehrini garanti
olarak işgal altında bulundurmasını bile uygun bulmuştu. B u öne­
r i l e r i y l e b i r l i k t e ingiltere, b i r y a n d a n da donanmasını savaş üssü
o l a n Scapa Flow'da toplamaya başlamış, Almanya ile Fransa'nın
b i r savaşa tutulmaları karşısında b i r kenarda kalamayacağını ifade
etmişti.

i n g i l t e r e ' n i n b u davranışı Almanya'yı şaşırtmıştı. A l m a n y a ,

b i r A v r u p a savaşı halinde i n g i l t e r e ' n i n tarafsız kalacağım u m ­
maktaydı. B u nedenledir k i , kısa b i r zaman içinde olsa, A l m a n
politikasının i b r e s i sallanmaya başlamıştı. B i r . yandan Viyana'
ya b i r A v r u p a savaşına varabilecek hareketlerden kaçınmasını
önermeye başlamış, öte yandan da böyle b i r savaşta i n g i l t e r e ' n i n
tarafsızlığım sağlamaya koyulmuştu. B u k o n u d a ingiltere'ye ve­
r i l e n teminat şu n o k t a l a r d a toplanmaktaydı:

1. Zaferle sonuçlanacak b i r savaş sonunda bile, Almanya, A v ­

rupa'da Fransa'dan herhangi b i r t o p r a k isteğinde bulunmaya­
caktır.
2. Savaşta Almanya'ya karşıt bulunmadığı t a k d i r d e Belçika'
m n t o p r a k bütünlüğüne saygı gösterilecektir.
3. Hollanda'nın tarafsızlığı Almanya'nın düşmanları tarafın­
d a n gözetildiği t a k d i r d e , A l m a n y a tarafından da gözetilecektir.
372 O S M A N L I TARİHİ I X .

G i z l i ve sözlü olarak v e r i l e n b u teminat kapsamına Fransız

sömürgeleri alınmamış b u l u n u y o r d u , i n g i l t e r e b u teminatlardan
Almanya'nın savaşa karışmaya niyeti olduğu anlamını çıkarmıştı.

30 Temmuz'da B e r l i n ' d e o r d u ağır basmaya başladı. Genel­

k u r m a y kısa ve kesin b i r savaş için karşı tarafın hazırlanmasına
meydan verilmemesi gerektiği kanaatmdaydı. Aynı gün b i r A l ­
man gazetesi seferberlik kararnamesinin imzalanmış olduğu h a ­
b e r i n i yayınladı. Dışişleri Bakanlığı b u n u yalanladı ve gazeteyi
toplattı. Fakat haber e t k i s i n i yapmıştı. Aynı gün Rusya genel se­
ferberlik d u y u r d u . B u olaydan kuşkulanan Avusturya-Macaristan,
31 Temmuz'da genel seferberliğe gitti. Almanya'da memleketin "sa­
vaş tehlikesi h a l i n d e " olduğu i l a n e d i l d i , ayrıca Rusya'ya sefer­
berliğin durdurulması için de 12 saatlik b i r ültimatom v e r i l d i .
Aynı günün akşamı P a r i s ' t e k i A l m a n Elçisi Fransa Hükümeti'
n d e n b i r Rus-Alman Savaşı karşısında tarafsız kalıp kalamayaca­
ğını 18 saat içinde b i l d i r m e s i n i istemekteydi. Tarafsızlık
d u r u m u n d a A l m a n y a , savaş sonuna kadar r e h i n o l a r a k V e r d u n
ve Toul k a l e l e r i n i geçici o l m a k üzere elinde tutacaktı.

Afermiş olduğu ültimatoma karşılık gelmemesi üzerine A l m a n ­

ya, 1 Ağustos'ta Rusya'ya savaş açtı. Fransa da aynı gün seferber­
l i k i l a n e t t i . Yukarıda sözü geçen A l m a n ültimatomuna da o l u m l u
b i r cevap verilmiş değildi. B u n a rağmen Almanya savaş ilanını
Fransa'dan cevap gelir ümidiyle birkaç gün bekledikten sonraya
(3 Ağustos) bırakmıştı. A l m a n y a , Fransız k u v v e t l e r i n i n Belçika
topraklarını istilaya hazırlandıkları bahanesiyle, Belçika'ya da
savaş açmakta herhangi b i r sakınca görmemişti.

Almanya'nın dört gün içinde Avrupa'yı toza kattığı b i r sıra­

da i n g i l t e r e , adeti olduğu üzere, ortalığı d i k k a t ve sükunetle i z ­
l i y o r d u , i n g i l t e r e ' n i n gerçi Fransa ve Rusya i l e b i r e r dostluk
antlaşması y o k değildi. Fakat b u antlaşmalarla savaşa sürükle­
necek b i r yüklenme altına girmemişti, i n g i l t e r e b i r k a m u o y u
memleketi i d i . Birtakım h a m hayaller i l e savaşa girmesi de söz
konusu değildi. Avrupa'da olayların kızışmaya başladığı 29 Tem­
muz'da b i l e D a i l y Chronicle Gazetesi rahatlık ve umursamazlık­
la şunları yazmaktaydı:
 »İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 373

" . . i n g i l t e r e ' n i n çıkarları tehlikede değildir. B u işlerin bize

d o k u n u r tarafı y o k t u r . B u n l a r d a n i k i sonuç çıkacağı göründüğü
takdirde, biz de ne yapacağımızı düşünürüz. B u n l a r d a n b i r i , Rus­
ya'nın Avrupa'da genişlemesi, öteki de Fransa'nın yenilgisi üze­
r i n e Almanya'nın Belçika ve Hollanda'yı işgale kalkışmasıdır".
Almanya'nın A v r u p a olayları karşısında i n g i l i z umursamaz­
lığını sonsuzluğa k a d a r gidecek sanması b i r siyaset hatası o l d u ­
ğu kadar A v r u p a tarilıini de bilmezlikten gelmesi demekti. Belçika
ve Hollanda'nın tarafsızlığı A v r u p a için o l m a k t a n ç o k i n g i l t e r e
için gerekli i d i . B u i k i memleket, i n g i l t e r e ' n i n i l k savunma m e r ­
k e z l e r i olduğu g i b i , yiyecek depoları i d i . B u nedenledir k i , B e l ­
çika'nın saldırıya uğraması i n g i l t e r e ' n i n bam teline dokunmuştu.
4 Ağustos akşamı B e r l i n ' d e k i i n g i l i z işgüderi, hükümeti adına
Almanya'dan Belçika'nın tarafsızlığına saygı gösterileceğine da­
i r teminat i s t i y o r d u . B u konuda düşünüp taşınmak için de a n ­
cak 6 saat b i r v a k i t bağışlıyordu. Olumsuz b i r cevap h a l i n d e de
ingiltere'nin elindeki bütün kuvvetiyle söz konusu tarafsızlığı sa­
vunacağım bildirmişti. Almanya'nın korktuğu başına gelmişti. Ül­
t i m a t o m u n süresi de o kadar kısa tutulmuştu k i , fazla düşünüp
taşınmaya da v a k i t y o k t u . A l m a n y a , savaş z a r u r e t i karşısında
"tarafsızlık" g i b i k e l i m e l e r i n b i r değer taşımayacağına ve İngil­
tere'nin b u yüzden savaşa girmeyeceğine inanmaya devam eder­
ken, İngiltere de ona karşı savaş açtı. B u suretle A v r u p a savaşı
dört başı m a m u r b i r şekilde başlamış o l d u .

3. O S M A N L I D E V L E T İ ' N İ N SAVAŞA CİRMESİ

A v r u p a , B i r i n c i Dünya Savaşı'na giderken, Os-

G e n c l Koşullar m a j j İnip ara torluğu'ııun B a l k a n Savaşı'ndan
n

çıkması üzerinden henüz b i r yıl, Trablusgarp Savaşı'nın sona

ermesinden de i k i yıl geçmişti. B u savaşlar önceki bölümlerde
de açıklandığı g i b i , Osmanlılar için başarısızlıkla sonuçlanmış
ve İmparatorluk çeşitli yönlerden büyük kayıplara uğramıştı. Bü­
yük t o p r a k l a r elden çıkmış, kamuoyunda m o r a l düşüklüğü kök­
leşmeye başlamıştı. A v r u p a k a m u o y u ve büyük devletlerine göre
ise Osmanlı D e v l e t i ' n i n A v r u p a siyasetinde e t k i l i b i r r o l oynama­
sı, b u n d a n böyle söz konusu olamazdı.
374 O S M A N L I TAKİBİ I X .

B u son yargıyı haklı gösterecek görüntüler de y o k değildi.

Osmanlı topluluğu h e r yönden t a m b i r çözülme yoluna girmişti.
Meşrutiyet yönetimi İmparatorluğun çeşitli h a l k l a r d a n b i r " O s ­
manlı m i l l e t i " meydana getirme deneyinde başarılı olamamıştı.
Osmanlıcılık ülküsü yanında d i n c i l i k , milliyetçilik, ırkçılık ül­
küleri de olanca hızıyla gelişmekteydi. B u ülkü parçalanması, dev­
let yönetimini ele almak amacıyla k u r u l a n siyasal p a r t i l e r e de
bulaşmakta i d i . İttihat ve T e r a k k i i l e Hürriyet ve İtilaf p a r t i l e r i
arasındaki ilişkiler, kanlı bıçaklı b i r çarpışma biçimine girmiş­
t i . B u n l a r İmparatorluğun içinde bulunduğu çöküşten kurtulmayı
ancak yabancı yardımıyla mümkün görmekte idiler. N e var k i ,
İttihatçılar Almanya'ya b e l bağlarken, İtilafçılar da İngiltere'ye
t u t u n m a k t a idiler.
Oysaki, b u devletlerin ve Osmanlılarla i l g i l i olan diğerlerinin
de İmparatorluk üzerinde emperyalizm esasına göre düzenlen­
miş b i r programları ve amaçları vardı. Almanya, "barışçı sızma"
y o l u i l e Osmanlı İmparatorluğu'mı ekonomi yönünden sömürme
yoluna girmişti. İngiltere, f i i l e n Kıbrıs'a ve Mısır'a zaten yerleş­
miş b u l u n u y o r d u . B u y e r l e r i u y g u n b i r fırsatta imparatorluğu­
na katmayı ve ayrıca A r a b i s t a n i l e Suriye'ye de yerleşmeyi
tasarlamıştı. Fransa, İmparatorlukta diğer devletlere üstün eko­
n o m i k ve kültürel çıkarlara sahipti. Bunları genişletmeyi ve İmpa­
ratorluğun paylaşılması halinde de Suriye i l e Lübnan'ı ele
geçirmeyi düşünmekteydi. Rusya'nın gözü, ön planda İstanbul ve
Boğazlara çevrilmişti. Bulgaristan, E d i r n e i l e İstanbul'u; Yunan­
lılar, Batı T r a k y a i l e Doğu Trakya'yı, İstanbul'u ve Batı A n a d o ­
l u ' y u gözlerine kestirmişlerdi.

İttihat v e T e r a k k i W«™torluğun b u iç ve dış dağınıklığında güç-

„ .„ , „ lü denebilecek t e k örgüt, İttihat ve T e r a k k i Par-
Parlıeı n i n D u r u m u
t i s i ' y d i . P a r t i n i n gücü üç temele dayanıyordu:
B i r i n c i s i i m p a r a t o r l u k sathında yaygın b i r teşkilatı vardı. İkin­
c i s i , b u teşkilat, aydınlara ve o r d u n u n subay kadrosuna dayan­
maktaydı. Üçüncüsü de p a r t i l i d e r l e r i n i n k a r a k t e r i , ülkücülüğü
i d i . Enver, Talat ve Cemal (Paşalar) üçlüsü, İttihatçıların b e y n i ­
n i ve r u h u n u sembolleştirmekte i d i . Genç, d i n a m i k ve pervasız
idiler. M e m l e k e t i n siyasal bunalımları arasında d e v r i m c i başa-
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 375

rılarıyla sivrilmişlerdi, i k t i d a r a zor k u l l a n m a k suretiyle gelmiş­

l e r d i . H e r çareye başvurarak yönetimi ellerinde b u l u n d u r m a y a
kararlı i d i l e r .
İttihatçılar, memleketin içinde bulunduğu d u r u m u n perişan­
lığı karşısında kötümser değillerdi. B u perişanlığa son v e r i l e b i ­
leceğine inandıkları b i r ülküleri vardı. B u n u n t e m e l i n i Osmanlı
İmparatorluğu'nun t a m bağımsızlığı ve güvenini sağlamak teşkil
ediyordu. Tam bağımsızlıktan anladıkları, her çeşit kapitülayson-
ların kaldırılması, büyük d e v l e t l e r i n İmparatorluğun iç işlerine
karışmalarının Önlenmesi, ve köklü b i r reform programı ile mem­
lekette yeni b i r düzen kurulması i d i . B u ü ç k o n u b i r b i r i y l e b a ­
ğıntılı olduğu g i b i , üçü b i r d e n büyük devletlerin Osmanlı
İmparatorluğu'ndaki çıkarlarıyla da çelişmekte i d i . B u yönü d i k ­
kate alan İttihatçılar, memleketin en çok ihtiyaç duyduğu silahlı
k u v v e t l e r i n ıslahı i l e işe başlamayı uygun görmüşlerdi. Ne var
k i , b u konuda da t a m b i r hareket serbestliğine sahip değildiler.
Osmanlı împaratorluğu'nda büyük devletlerin çıkarları üzerine
kurulmuş olan dengeyi göz önünde bulundurmaları gerekiyordu.

B u noktadan haraketle, daha Hakkı Paşa'mn Sad-

Silahlı K u v v e t l e r d e
R f razamlığı sırasında ihtiyatlı b i r y o l izleyerek işe
girişilmişti. A m i r a l L i m p u s ' u n başkanlığında b i r
i n g i l i z heyetine Osmanlı donanmasının düzenlenmesi görevi ve­
rilmişti. General B a u m a n n başkanlığında b i r Fransız heyeti de
Osmanlı j a n d a r m a k u v v e t l e r i n i n başına getirilmişti. İttihatçıla­
rın Bab-ı Âli baskınından sonra da Sadrazam M u h t a r Paşa t a r a ­
fından kara k u v v e t l e r i n i n ıslahı için Almanya'dan b i r askeri he­
yet istenmişti.
L i m a n Paşa'mn başkanlığında 42 subaydan k u -
404

L i m a n YOII A I -I m -f
r u l u b u heyet, 14 Aralık 1913 te istanbul'a gel-
Sanderg Heyeti . . # m

d i . Merkezi istanbul'da bulunan B i r i n c i Ordu

Kumandanlığı'na atanan L i m a n Paşa, önemli b i r kişiydi. A l m a n
ordusunda çeşitli görevlerde bulunmuştu. U z u n zaman Genel­
k u r m a y K u r u l u ' n d a vazife görmüştü. Türkiye'ye hiç gelmemiş o l ­
makla beraber, ç o k seyahat etmiş, tecrübeli ve e n e r j i k b i r

4 0 4
L i m a n von Sandcrs.
376 O S M A N L I TARİHİ I X .

komutandı. Sözleşmesinde görevinin sadece askerlik konularıy­

la i l g i l i olacağı belirtilmiş olmakla beraber, Osmanlı împarator­
luğu'nda reform ile görevli diğer bütün A b n a n l a r m da başı olacağı
işaret edilmişti. L i m a n Paşa'nın b u görevi, i s t a n b u l ' d a k i elçileri
kuşkulandırdı. Boğazların ve i s t a n b u l ' u n savunması i l e yüküm­
lü B i r i n c i O r d u ' n u n başında b i r A l m a n generalinin olmasını Sad­
razam Sait H a l i m Paşa'ya sert b i r d i l l e eleştirdiler. A l m a n
H a r i c i y e s i de p s i k o l o j i k b i r bata yapılmış olduğunu k a b u l etmek
zorunda kaldı. L i m a n Paşa'ya m e r k e z i E d i r n e olan I I . O r d u K o ­
mutanlığı önerildi. Paşa'nın b u t e k l i f i reddetmesi üzerine, A l m a n
i m p a r a t o r u ' n u n Liman'a Süvari Kolordusu Komutanı rütbesi ver­
mesi çözümü b u l u n d u . Sözleşmesine göre L i m a n ' m Osmanlı o r -
d u s u n d a k i rütbesinin, A l m a n y a ' d a k i n i n b i r üst derecesi olması
gerekiyordu. B u n a göre, L i m a n Paşa, Mareşalliğe yükseltilerek
O r d u Genel Müfettişliği'ne atandı ve b u suretle de B i r i n c i O r d u
Komutanlığı'ndan ayrıldı.

„ ., , Söz konusu s o r u n u n b u biçimde çözümlenmesi,

Alman Etkisinin . . . . . . .
• , „, . Itilafçıların p r e s t i j i n i k o r u d u ise de A l m a n e t k i -
Islanbııl'aa Artması
s i n i n i s t a n b u l ' d a artmasını önleyemedi. L i m a n
Paşa'mn yeni görevine atanmasından birkaç gün soma, Enver Paşa
H a r b i y e Nazırhğı'na ve Genel K u r m a y Başkanhğı'na getirildi. B i ­
lindiği g i b i Enver Paşa b i r numaralı A l m a n taraftarı i d i . O r d u ­
n u n sevk ve idaresiyle alakalı i k i önemli görevi kendisinde
toplaması, aracısız olarak L i m a n Paşa i l e temaslarda b u l u n m a ­
sını kolaylaştırmakta ve askerlik konularında olduğu gibi siya­
set konularında da b i r dereceye k a d a r üst perdeden konuşmak
hakkını kendisine sağlamakta i d i . E n v e r ' i n i l k işi o r d u y u genç­
leştirmek oldu. Ocak ayında yalnız istanbul'da 1500 subay emek­
liye ayrıldı. Bunların arasında îtilafçı o l a r a k tanınmış olanlar
da vardı. B u olayı görünürde kişisel b i r olay i z l e d i , i l k b a h a r d a
Enver b i r sultanla evlenerek Osmanlı H a n e d a m ' n a akraba o l d u .
Aslında b u olayın başlangıçta aşk ile i l g i l i b i r yönü y o k t u . "Ev­
l e n m e n i n amacı, E n v e r ' i n şahsında H a l i f e ' n i n dinsel nüfuzunu
İttihat ve Terakki Partisi'ne bağlamak ve gerekli hallerde E n v e r ' i n
Halifeliğin de sözcülüğünü yapmasını sağlamaktı.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 377

A l m a n e t k i s i n i n i s t a n b u l ' d a artması, Osmanlı

Uzlaşmacı t m w

Hükümeti'nin dış siyasetinde açıktan açığa b i r

Devletlere Tavizler
A l m a n taraftarlığı belirtisi yaratmadı. Zaten Ta­
lat ve Cemal Paşalar körü körüne Almanya'ya bağlanmaktan ya­
na değildiler. Ne var k i söz konusu e t k i n i n artması, b i r dereceye
kadar büyük devletlerin Osmanlı İmparatorluğu'ndaki çıkarları
arasında kurulmuş dengeyi de sarsmış, uzlaşmacı devletlere ba­
zı tavizlerde bulunması zorunlu hale gelmişti. B u tavizlerden b i r i ,
Doğu A n a d o l u vilayetlerinde r e f o r m , diğeri de Fransa'dan b o r ç ­
lanma girişimiydi.
Doğu A n a d o l u vilayetlerinde r e f o r m yapılması
Doğu Anadolu girişimi, i l k i n Rusya'dan gelmiştir. Ayastefanos
V , ,
K^eform" l e
(Yeşilköy) Antlaşması'na b u k o n u i l e i l g i l i b i r
madde konmuştu. B e r l i n Kongresi'nde b u g i r i ­
şime i n g i l t e r e de katılmıştı. Uçlü Uzlaşmanın kurulması üzeri­
ne Fransa da aynı konuda Rusya i l e İngiltere'nin yanında yer
almıştı. R e f o r m u n esasını Ayastefanos ve B e r l i n Antlaşmaların­
da " D o ğ u A n a d o l u V i l a y e t l e r i " , daha sonra da uzlaşmacı dev­
letler diplomatları tarafından " E r m e n i V i l a y e t l e r i " veya "Türkiye
Ermenistanı" diye adlandırılan bölgedeki Hıristiyan halkın d u ­
r u m u n u n yeni b i r düzene konulması oluşturuyordu. Rusya ve İn­
giltere'nin Hıristiyanlık maskesi altında şekillendirdikleri E r m e n i
davasında i z l e d i k l e r i strateji aynı, fakat amaçları ayrı i d i . Stra­
t e j i , ü ç aşamalıydı. B i r i n c i aşamada E r m e n i l e r i n imtiyazlı b i r
t o p l u l u k d u r u m u n a getirilmesi, i k i n c i aşamada m u h t a r b i r E r ­
menistan kurulması, üçüncü aşamada da Ermenistan'ın bağım­
sızlığının sağlanması gelmekte i d i . B u aşamalardan sonra Rusya,
b i r fırsatını b u l a r a k Türk Ermenistanı diye adlandırdığı Doğu
A n a d o l u v i l a y e t l e r i n i Rusya Ermenistanı i l e birleştirerek, Bas­
ra ve İskenderun körfezlerine doğru yayılma imkanına kavuşa­
cağını tasarlıyordu. İngiltere'ye gelince, bağımsız Ermenistanı
k e n d i himayesine almayı, b u olmadığı t a k d i r d e de A v r u p a dev­
l e t l e r i n i n garantisi altına koyarak, Rusya'ya Doğu A n a d o l u ' d a n
güneye sarkmak y o l u n u kapatmayı düşünüyordu.
Rusya, İngiltere ve k i m i hallerde onlara katılan Fransa, B e r l i n
Antlaşması'ndan soma, E r m e n i l e r çıkarma imtiyazlar koparmak
378 O S M A N L I TARİHİ I X .

için defalarca Osmanlı Hükümeti'ni zorlamışlarsada esaslı b i r so­

nuç elde edememişlerdi. 1913 yılı yazında i n g i l t e r e tarafından
desteklenen Rusya'nın girişimi i l e yeni b i r r e f o r m tasarısı hazır­
landı ve u z u n görüşmelerden sonra 8 Şubat 1914'te k a b u l e d i l d i .
B u n a göre, r e f o r m , Doğu A n a d o l u vilayetlerinde ( E r z u r u m , V a n ,
Diyarbakır, H a r p u t ve Sivas) uygulanacaktı. Tasarının esası, ev­
velce Lübnan ve Makedonya v i l a y e t l e r i için hazırlanmış ve yü­
rütülmüş olan r e f o r m tasarılarının b i r sentezi i d i . B u n a göre, söz
konusu vilayetler, büyük devletlerinde u y g u n görmesi ile, P a d i ­
şah tarafından atanacak Hıristiyan b i r genel müfettiş tarafından
yönetilecekti. Müslümanlarla Hıristiyanlar b e l l i b i r nisbette yö­
netime katılacaklardı. B u hususlar, Rusya ile Osmanlı Devleti ara­
sında ayrı b i r antlaşma i l e de saptanarak söz konusu r e f o r m
s o r u n u , görünürde çözümlenmiş o l d u .

Yukarıda söz konusu r e f o r m l a r için olduğu gibi

Fransa'dan . . y
& © •
_ , Osmanlı împaratorluğu'nda diğer konularda ya-
Borçlanma
pılacak yeni düzen hareketler için de paraya i h ­
tiyaç vardı. Fakat ne i n g i l t e r e , ne de A l m a n y a b u sıralarda
Osmanlı imparatorluğu için keselerinin ağzını açmayı düşünmü­
yorlardı. B i r defa daha Fransa'ya başvurulması gerekiyordu. M a ­
liye Nazırı C a v i t ' i n aracılığı i l e ve u z u n görüşmelerden sonra,
15 Nisan 1914'te, yani Dünya Savaşı'nın başlamasından i k i buçuk
ay önce, Fransa'dan 35 m i l y o n Türk Lirası (730 m i l y o n F r a n k )
tutarında b i r borçlanma yapıldı. Ne v a r k i , b u n u n ancak b i r i n c i
t a k s i d i olan 300 m i l y o n F r a n k alınabildi. Savaşın başlaması i l e
geri k a l a n kısmın ödenmesi d u r d u r u l d u . Tabii k i , Fransa'dan ya­
pılan borçlanma da büsbütün tavizatsız olmamıştı. Fransa'ya A n a ­
d o l u i l e Suriye'de yeni demiryolları imtiyazları ile Suriye'de Yafa,
Hayfa ve Trablus limanlarının yapılması imtiyazları da verilmişti.
Önceki sayfalarda b e l i r t i l e n genel d u r u m , Os-
S a v a s v e Osmanlılar . . _ • ı- ı w ı ı»
inanlıların savaşa girmesine elverişli değildi. Os­
manlı Devleti, kendisine çeki-düzen vermek için barışa muhtaçtı.
İttihatçılar ve k a m u o y u da b u n u kavramış b u l u n u y o r d u . Cemal
Paşa, savaştan yaklaşık olarak b i r ay önce b i r Fransız gazetesin­
de yayınlanan demecinde *'Kalkınmak içhı bütün m i l l e t l e r i n yar­
dımına muhtacız, en büyük isteğimiz, Türkiye'nin büyük
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞİ 379

devletlerin bölünmüş olduğu i k i grubtan hiçbirisi tarafından ken­

d i safına girmek için davet edilmek durumunda kalmamasıdır" 405

demekteydi. Rusya i l e Almanya'nın savaşa tutuşmaları üzerine

İttihatçıların sözcülüğünü y a p a n Tanin Gazetesi'nde " B i z N e
Yapacağız" başlıklı b i r makalede Osmanlı D e v l e t i ' n i n savaş dı­
şında kalması i l e alakalı düşünce, şu surette b e l i r m e k t e y d i :
" . . . B a l k a n Savaşı'nın en ç o k ve korkunç aşaması olan b u sa­
vaştan Osmanlı Hükümeti için en i y i siyaset -Eğer hakkı selamet,
der kenar e s t - ilkesine ayak u y d u r m a k t ı r " .
406 407

Ne var k i , Osmanlı D e v l e t i ' n i n A v r u p a savaşının genişlemesi

ve b i r Dünya Savaşı d u r u m u n a girmesi halinde tarafsız kalması,
büsbütün elinde değildi. İttihatçılar böyle b i r tarafsızhk için daha
savaşm arifesinde Uçlü İtilaf Devletleri'ne başvurmuşlar ve o l u m ­
l u sonuç sağlayamamışlardı. Aynı sıralarda A l m a n Devletine yap­
tıkları b i r i t t i f a k önerisi de i l t i f a t görmemişti. İstanbul'daki A l ­
m a n Elçisi Türk ordusunda h e r h a n g i b i r savaşçı değer görmediği
için Enver Paşa'ya Osmanlı D e v l e t i ' n i n h e r h a n g i b i r i t t i f a k a g i r ­
meyi düşünmektense memleketin ve o r d u n u n ıslahı i l e meşgul o l ­
masını tavsiye etmişti. Enver Paşa, sözü edilen ıslahatın,
Türkiye'nin dıştan gelebilecek saldırılara karşı b i r büyük devlet
tarafından korunması ile mümkün olduğunu, b u nedenle de Ü ç ­
lü Antlaşma'ya g i r m e k istediğini söylemişti . 408

Avrupa'da olayların savaş doğrultusunda geliş-

Osmaııh-Alroaıı s i , A l m a n o t o r i t e l e r i n i Osmanlı i t t i f a k t e k l i -
m e

Ajıtlaşması ^ l n incelemeye zorladı. Yetkililer

a c ı c a

troruşnıelerı ı •» /
1898'de A l m a n İmparatoru G i y o m ' u n Osmanlı
İmparatorluğu'nu ziyareti sırasında kendisini 300 m i l y o n Müslü-
manın koruyucusu ilan etmeshûn sadece ekonomik çıkarlar içhı söy­
lenmiş olmadığım hatuladılar. B u söz b i r Dünya Savaşı'nda Osmanlı
coğrafyasmuı oynayacağı önemli rolün anlammı da kapsamaktaydı.
Böyle b i r savaşta Osmanlı İmparatorluğu'hun dostluğu, herşey-
4 0 s
Tanın, 6 T e m m u z 1914.
4 0 6
Selamet kenarda kalmaktadır.
4 0 7
T a n i n , 9 Ağustos 1914.
4 0 8
K u r a t, A k d e s N i m e t : Türkiye ve R u s y a (Elçi Wangenheiın'in Jagon'a m e k t u b u , e k .
11.) s. 6 2 7 - 6 2 8 .
38ü O S M A N L I TARİHİ I X .

den önce Almanya'yı Üçlü Uzlaşma Devletleri tarafından b i r çem­

b e r içine alınmaktan kurtaracaktı. B u n d a n başka, Osmanlılar,
Boğazların bekçiliğini y a p m a k suretiyle Rusya i l e müttefikleri­
n i n bağıntısını kesecek ve Rusya'nın güney sınırlarında devamlı
b i r tehdit yaratacaktı. Nihayet, H a l i f e ' n i n Cihat i l a n etmesiyle
Mısır'da ve Hindistan'da ayaklanmalar çıkarılacak, Büyük B r i ­
tanya imparatorluğu, i k i canlı noktadan vurulacaktı. Sözün kı­
sası, Osmanlı imparatorluğu, Almanya'nın doğu h a k i m i y e t i için
hem b i r k a l k a n , hem de b i r sıçrama tahtası vazifesi g ö r e c e k t i . 409

28 Temmuz'da Avusturya'nın Sırbistan'a savaş i l a n etmesi, A l ­

m a n otoritelerince genel savaşın başlangıç işareti g i b i sayıldı,
i m p a r a t o r Giyom ( I I . W i l h e l m ) aynı gün Osmanlı Hükümeti i l e
Rusya'ya karşı b i r antlaşmaya varılması için görüşmelerin hız­
landırılmasını emrettiği g i b i , antlaşmanın dayanacağı esası da
şu surette saptamış b u l u n u y o r d u : Osmanlı Hükümeti'nin o r d u ­
sunu Almanya'nın hizmetine koyması halinde, Almanya da Os­
manlı î m p ara torluğu'nu Rusya'ya karşı koruyacaktı. Sadrazam
Sait H a l i m Paşa görüşmelere girişme yetkisini Padişah'tan almak
için Saray'a gittiğinde, b u olayın önemini şu surette açıklamıştı:
".. Başımıza gelen yenilgiler üzerine b i r müttefik b u l m a k için
h e r tarafa başvurduğumuz ve hatta Y u n a n Devleti'ne k a d a r mü­
racaat ettiğimiz halde, b i r sonuç sağlayamadık. Şimdi Uçlü A n t ­
laşmaya g i r m e k için b i r fırsat çıktı. B u , devletin geleceğini
kurtaracaktır. A l m a n l a r l a b i r savunma antlaşması yapılması h u ­
susunda görüşmelere girişmek için b i r y e t k i belgesinin v e r i l m e ­
si g e r e k l i d i r " . 4 1 0

Antlaşma görüşmeleri son derece gizli t u t u l d u . Sadrazam Sait

H a l i m Paşa, Enver ve Talat Paşalarla Mebuslar M e c l i s i Başkanı
H a l i l Bey'den başkası b u konuda haberdar edilmemişti. Cemal
Paşa ile Cavit Bey'e antlaşma Sadrazam i l e A l m a n Elçisi tara­
fından imza e d i l d i k t e n sonra (1 Ağustos) b i l g i v e r i l d i . Sadraza­
mın " D e v l e t i n geleceğini kurtaracaktır" diye güvendiği, aslında
ise imparatorluğun yıkılmasında kesin etkisi dokunacak olan söz
konusu antlaşmanın başlıca hükümleri şöyledir:

4 0 9
F i s c h e r , F r i t z : A . g . e . , s. 1 2 2 .
4 1 0
Türkgeldİ, A l i F u a t : Görüp İşittiklerim, s. 127.
 .BİRİNCİ. DÜNVA SAVAŞI 381.

1. Bugünkü Avusturya-Macaristan i l e Sırbistan

Antlaşma M e t n i t » • ı ı ı ı ı ı ı

arasındaki anlaşmazlık karşısında b u antlaşmayı

imzalayan i k i devlet, kesin b i r tarafsızlık gözetmeyi yüklenirler.
2. Rusya'nın f i i l i askeri tedbirlere başvurması ve b u n u n l a
Almanya için Avusturya'ya yüklenmeleri bakımından b i r düşman­
lık d u r u m u yaratılması halinde, b u d u r u m Türkiye için de yara­
tılmış olacaktır.
3. Türkiye'nin savaşa girmesi halinde A l m a n y a , askeri heye­
t i n i Türkiye'nin emrinde bırakacaktır. Türkiye de b u heyetin or­
d u n u n sevk ve idaresinde kesin b i r etkiye sahip olmasını
sağlayacaktır.
4. A l m a n y a , Osmanlı topraklarının t e h d i d edilmesi halinde
ve tehdide uğrayan yerde Osmanlı Devleti'ne silahla yardım etme­
y i üzerine alır.
5. i k i imparatorluğu b u günkü çatışmadan çıkması i h t i m a l i
dahilinde o l a n devletler arası anlaşmazlıklardan k o r u m a k mak­
sadıyla yapılmış olan b u antlaşma, aşağıda z i k r i geçen y e t k i l i ­
ler tarafından imzalanır imzalanmaz yürürlüğe girecek ve aynı
karşılıklı taahütlerle 31 Aralık 1918 t a r i h i n e k a d a r yürürlükte

Antlaşma, l a s t i k l i b i r ifade i l e yazılmıştır. Ön

Antlaşmanın
x .... planda Avusturya i l e Sırbistan arasındaki i h t i -
Ozelliği * J

lafta tarafsızlık gözetme söz konusudur. ( M a d ­

de 1). B u n d a n sonra, Rusya'nın b u i h t i l a f karşısında " f i i l i askeri
t e d b i r l e r e " başvurması halinde Almanya'nın ve Osmanlı Devle­
t i ' n i n Rusya'ya karşı o r t a k b i r hareket izleyecekleri saptanmak­
tadır (Madde 2). Oysaki Rusya, 31 Temmuz'da genel seferberlik
i l a n etmiş, Almanya da b u n u f i i l i askeri tedbir sayarak 1 Ağus­
tos'ta Rusya'ya savaş açmıştır. Osmanlı-Alman Antlaşması ise 2
Ağustos'ta imzalanmakla Osmanlı D e v l e t i ' n i n Almanya yanında
Rusya'ya karşı savaşa girmesi şartı, imzadan önce gerçekleşmiş
demekti. Antlaşmada veya ona bağlı b i r askeri protokolle Osmanlı
Devleti'nin savaş yüklenimleri belirtilmemiştir. B u n u n yerine, Os-
4 , 1
K u r a t , A k d c s N i m e t : A . g . e . , s. 630-631.
382 O S M A N L I TARİHİ I X
•
îtıaııh o r d u s u n u n yüksek sevk ve idaresinde A l m a n askeri heye­
t i n i n söz sahibi olacağı saptanmıştır. Antlaşmanın 4. maddesi i l e
Osmanlı toprakları bütünlüğünün A l m a n y a tarafından k o r u n a ­
cağı b e l i r t i l m e k l e beraber, b u korunmanın en geniş b i r a n l a m ­
da, yani b u toprakların tehdid edilmesi halinde ve " t e h d i d edildiği
y e r d e " işleyeceği ifade edilmiştir. Şu halde Rusya'dan başka her­
hangi b i r devletin saldırısına karşı Osmanlı toprakları, A l m a n ­
ya'nın garantisi altına alınmıştır.
Antlaşmanın mürekkebi k u r u m a d a n , A l m a n y a ,
Silahlı Tarafsızlık ^ i TY 1 >.*9 • T> î l

Usmanlı Uevletı m n Kusya ya karşı savaşa girme­

sinde direnmeye başladı. B u direniş, antlaşma hükümleri bakı­
mından haklı i d i . Ne var k i , Osmanlılar savaşa girecek d u r u m d a
bulunmuyorlardı. Çanakkale ve i s t a n b u l Boğazları henüz savun­
ma gücünden y o k s u n d u . Ruslara karşı Kafkasya cephesinde b u ­
l u n d u r u l a n askerin sayısı pek düşüktü. Trakya cephesinde d u r u m
farklı değildi. Sözün kısası, Osmanlı o r d u s u , kuruluş, savaş si­
l a h ve gereçleri ve para bakımından Rusya i l e savaşı göğüsleye­
cek d u r u m d a b u l u n m a k t a n uzaktı. İttihatçı kodamanlar böyle
b i r d u r u m d a savaşa g i r m e n i n Osmanlı Devleti için b i r i n t i h a r de­
m e k olacağı ve dolayısıyla Almanya'ya da b i r faydası dokunmaya­
cağı noktasında birleştiler. Savaş hazırlıklarının tamamlanması
hususunda her şeyden önce vakit kazanmak gerekiyordu. Sonunda
A l m a n l a r da b u görüşü k a b u l e t t i k l e r i n d e n savaşa başlangıç o l ­
m a k üzere 3 Ağustos'ta Osmanlı O r d u s u n u n seferber edilmesine
girişildi. B u olayın Uçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i üzerinde yapacağı
olumsuz e t k i y i d i k k a t e alan Osmanlı Hükümeti, gelişmeye baş­
layan savaşta tarafsız kalacağını d u y u r d u (4 Ağustos). Seferber­
liğin başladığı gün A l m a n y a , Fransa; Osmanlı tarafsızlığının
ilanından b i r gün sonrada İngiltere, Almanya'ya savaş açıyor­
d u (5 Ağustos). Kuşku yok k i Osmanlı tarafsızlığı, savaş hazır­
lıkları için v a k i t kazanmak nedenine yaslanmaktaydı.
„ , „ Aynı gün Enver Paşa'nın İstanbul'daki Rus A s -
Osmanh-Rus . .
. , _ . k e r i Ateşesi General Leontiyev ile anlaşma gö-
Antlaşma D e n e m e s i t 'm * "
rüşmelerine girişmesi de d i k k a t çekicidir. Aslın­
da Osmanlı Devleti i l e Rusya arasında savunma antlaşma­
ları geleneği büsbütün y o k değildi. I I I . Selim devrinde N a p o l -
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

y o n ' u n Mısır Seferi i l e ilişkili o l a r a k ve I I . M a h m u t devrinde de

Kavalalı M e h m e t A l i Paşa k u v v e t l e r i n i n i s t a n b u l ' u tehdit etme­
l e r i üzerine Rusya'nın askeri yardımını sağlayan antlaşmalar ya­
pılmıştı. Fakat b u defa böyle b i r antlaşmayı gerekli gösterecek
koşullar ortada görünmüyordu. Enver Paşa, Rus Ataşemiliteri ile
görüşmelerinde Osmanlı seferberliğinin b i r i h t i y a t t e d b i r i n d e n
başka b i r şey olmadığını, Rusya'ya kuşkuya düşülecek b i r yanı
bulunmadığını açıkladıktan sonra Osmanlı Hükümeti i l e Rusya
arasında 5-10 yıllık b i r savunma antlaşmasının i k i t a r a f için ge­
tireceği çıkarlar üzerinde durmuştu. Önerilere göre, Kafkasya
cephesinde Osmanlı kuvvetleri yığınak yapmayacak, Osmanlı or­
dusu Rus menfaatlerinin Balkanlarda tehdit edilebileceği bölge­
lerde, Rus çıkarına göre b i r davranış takınacaktı. Boğazlar so­
r u n u da dostluk çerçevesinde çözümlenecekti. Rusya'ya sağ­
lanacak b u çıkarlara karşı, Osmanlı Hükümeti, h a l k arasında
prestijini k o r u m a k için Adalar Denizi'nde bazı adalarla Batı Trak-
ya'daki B u l g a r topraklarından b i r bölümünü alacaktı.

i s t a n b u l ' d a k i Rus Elçisi i l e Ataşemiliteri, E n v e r ' i n b u öneri­

l e r i n i n samimi olduğuna inanmışlarsa da Rus H a r i c i y e Nazırı b u
kanıya katılmamıştı. B u önerilere oyalama maksadıyla katıl­
mıştı . 412

Gerçekte Enver Paşa'nın da b u görüşmeyi v a k i t kazanmak

amacıyla açmış olduğu düşünülebilir, çünkü Almanya i l e yapıl­
mış olan antlaşmanın üzerinden henüz üç gün geçmişti. E n v e r '
i n Rus temsilcilerine "Osmanlı Devleti Almanya i l e herhangi b i r
antlaşma i l e bağlı d e ğ i l d i r " demiş olması da Rusların güveni­
413

n i kazanmak gibi b i r maksada dayanmaktaydı. B u güvenlik E n ­

ver için şu nedenlerle önemliydi: 1- Osmanlı-Alman ittifakını
perçinlemek, 2- Osmanlı o r d u s u n u n seferberliğini tamamlama­
sı ve donatımının i k m a l i için v a k i t kazanmak, 3- Çanakkale Bo-
ğazı'na yaklaşmakta olan Goben ve Breslau zırhlılarının Boğazı
geçmeleri halinde Rusları fazla kuşkuya kapılmaktan k u r t a r m a k .

4 1 2
İbİd., e. 2 3 0 - 2 5 5 ; B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , C . I I , K . I , s. 146.
4 1 3
K u r a t , A k d e a N i m e t : A . g . e . , e. 231.
30-1 O S M A N L I TAHİHİ I X .

Söz konusu i k i A l m a n zırhlısı olayının Osmanlı

İlci A l m a n Zırhlısı . , . . . . ı ı ı *
Devleti nin savaşa girmesi ve b u suretlede Avru­
pa Savaşı'nın Dünya Savaşı haline getirilmesi i l e sıkı sikaya bağlan­
tısı vardn*. Savaşın başlayacağı günlerde Osmanlı Devleti, i k i zırhlı
beklemekleydi. B u n l a r 1911 yılında b i r i n g i l i z tezgahına ısmar­
lanmış Reşadiye ve Sultan Osman dretnotlarıydı. 1914 yılı Tem-
m u z u ' n d a Sultan Osman'ın yapılması sonuçlanmıştı. Ötekisi de
sonuçlanmak üzere i d i . G e m i l e r i teslim a l m a k için ingiltere'ye
Türk denizcileri gönderilmişti. Gemilerin yapımı için gerekli para,
h a l k t a n alınan iane i l e sağlanmıştı. Dolayısıyla k a m u o y u gemi­
lerle yakından i l g i l i y d i ve onları sabırsızlıkla b e k l i y o r d u . Ne v a r
k i , son t a k s i t l e r i n ödenmesi üzerine gemilerin Türk gemicileri­
ne teslim edileceği gün, ingiltere Hükümeti bunlara ambargo koy­
muştu (1 Ağustos). B u suretle de Osmanlıların Karadeniz'de Rus­
lara ve A d a l a r D e n i z i ' n d e Yunanlılara karşı sağlamayı düşün­
düğü üstünlük ümitleri söndükten başka, gemiler için Ödenmiş
o l a n 7 m i l y o n altın l i r a k a d a r para da İngiliz kasalarında hapse­
dilmişti. H a l k b u olay nedeniyle ingiltere'ye ateş püskürüyordu.
B u olaydan b i r gün sonra A l m a n - O s m anlı Antlaşması i m z a l a n ­
mış olduğu da bu vesile i l e hatırlanmalıdır.

28 H a z iran'da Sarayova'da Avusturya taht adayı öldürüldü­

ğü v a k i t , Goben, H a y fa L i m a m ' n d a b u l u n u y o r d u . 10 Temmuz'­
da kazanlarım t a m i r e t t i r m e k üzere A d r i y a t i k ' t e n Avusturya'nın
Pola Limanı'na geldi. Onarım işi bittikten sonra 1 Ağustos'ta B r e n -
d i z i Limanı'nda kömür i k m a l i yaparken B r e s l a u i l e buluştu 3
Ağustos'ta i k i zırhlı Cezayir limanlarını bombaladı. Aynı gün Go­
ben süvarisi A m i r a l Souchon'a Osmaıılı-Alman antlaşmasının i m ­
zalanmış olduğu h a b e r i v e r i l e r e k Çanakkale doğrultusunda y o l
alması e m r e d i l d i . B u sırada Cezayir limanlarının bombardıma­
nını öğrenmiş olan Fransız donanması a m i r a l i , A l m a n gemileri­
n i n peşine düşecek yerde Cezayir'den Fransa'ya taşınacak asker
b i r l i k l e r i n i n güvenliğini sağlamaktan başka b i r şey düşünmemek­
teydi. Malta'da üslenen ve A m i r a l M i l n e komutasında b u l u n a n
i n g i l i z filosu ise oldukça garip görünen hareketlere girmiş b u l u ­
n u y o r d u : A m i r a l , daha 30 Temmuz'da, y a n i savaşın başlamasın­
d a n önce, Cezayir'deki Fransız asker b i r l i k l e r i n i n Marsilya'ya
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI

taşınması sırasında, Goben tarafından yapılacak b i r saldırıya karşı

Fransız donanmasına yardım etmek e m r i n i almıştı. 4 Ağustos gü­
nü, yani Cezayir limanlarının bombalanmasından b i r gün son­
r a , i k i k u v v e t l i i n g i l i z savaş gemisi A l m a n g e m i l e r i n i gördükleri
halde henüz Almanya ile i n g i l t e r e arasında savaş h a l i y o k t u r d i ­
ye onlarla b i r savaşa tutuşmaktan çekindiler. 6 Ağustos'ta A m i ­
r a l M i l n e ' n i n önemli b i r f i l o s u , i k i n c i b i r defa daha i k i A l m a n
gemisini yakaladı. A n c a k , i n g i l t e r e ve A l m a n y a arasında artık
savaş başlamış olmasına rağmen onlara y i n e ateş açılmadı. B u
suretle A k d e n i z ' d e i k i taraf g e m i l e r i n i n b i r b i r i n i gözden kay­
b e t m e l e r i ve t e k r a r görmeleri i l e başlayan kovalamaca, 10 Ağus­
tos'ta Çanakkale Boğazı önlerinde sona ermişti.

H a r b i y e Nazırı ve Başkomutan V e k i l i E n v e r Paşa'ya 4 Ağus-

tos'taıı b u yana s Öz k o n u s u i k i A l m a n zırhlısının Çanakkale i s t i ­
kametinde yol aldıkları haber verilmişti. Enver, A l m a n Elçisi'
ne zırhlıları Boğazdan geçirebileceklerini de söylemişti. 8/9
Ağustos gecesi de Çanakkale Müstahkem M e v k i Komutanlığı'
na " A l m a n y a Hükümeti'nin Goben ve Breslau i s m i n d e k i savaş
g e m i l e r i n i n düşmanla savaşa tutuşmuş olması i h t i m a l d a h i l i n d e ­
d i r . Adı geçen gemiler Boğaza sığınırlarsa k a b u l e d i n i z " sure­ 4 1 4

tinde emir vermişti. Ne var k i , 10 Ağustos'ta gemilerin Boğazdan

geçmek için i s t e d i k l e r i müsade v e r i l m e d i k t e n başka, K u m k a l e
ve Seddülbahır Tabyaları, toplarını A l m a n gemilerine çevirdiler.
O n l a r da d e r h a l savaş d u r u m u n a geçtiler . B u olay her halde 415

b i r yanlışlık sonucu olmalıydı. Kısa b i r müddet sonra, Goben ve

Breslau'a geçiş i z n i v e r i l d i . B i r gün sonra da Boğaz Komutanı
E m i n Paşa emekliye sevk edilerek, yerine A l b a y Cevat Bey atan­
dı. B u suretle i n g i l t e r e , Osmanlı D e v l e t i ' n e Reşadiye ve Sultan
Osman savaş gemilerini çok görmüş i k e n , istemeyerek ve b e l k i de
isteyerek i k i A l m a n gemisini hediye etmiş oluyordu. Yukarıda işa­
r e t edildiği g i b i ele geçirdikleri fırsatlarda i n g i l i z l e r b u gemileri
batırmaya kalkışmış olsalardı ne olacaktı! Hiç şüphesiz gemiler
batırılacak, fakat İngilizler de kayıp verecekti. Oysaki Akdeniz'de

4 1 4
G e n e l k u r m a y H a r b T a r i h i Başkanlığı (Resmi yayınlar; B i r i n c i Dünya H a r b i ' n d e
Türk Harbî, C i l t I I ) s. 6 3 .
4 1 3
C h a t t e r t o n , E . K c b l c : D a r d a n e l l e s D i l e m m a , s. 3 9 .

Osmanlı Tarihi IX, 25

386 O S M A N L I TARİHİ I X .

Fransız deniz k u v v e t l e r i , îngilizlerinkine üstün olduğu için b u

üstünlükleri daha artmış olacaktı. İki A l m a n savaş gemisinin b i r
kolayını b u l u p da Osmanlı donanmasına katılması ise K a r a d e ­
niz Boğazı'ıu ve i s t a n b u l ' u Rusya'ya karşı koruyacaktı, i n g i l t e ­
r e ' n i n de b u n d a n Rusya hesabına üzülmesi için b i r neden y o k t u .

İki A l m a n savaş gemisini Çanakkale Boğazı'ndan

içeriye almak, Osmanlı Hükümeti'ni siyasal b i r
sorunla karşı karşıya getirmişti. Tarafsızlık kurallarına göre Os­
manlı D e v l e t i ' n i n ya 24 saat içinde b u savaş gemilerini kara sula­
rımızdan çıkarması, ya da silahsızlandırarak savaş sonuna kadar
bu limanda gözetim altında bulundurması gerekiyordu. B u i k i
tedbirde Osmanlı-Alman silahlı antlaşmasıyla çelişmekteydi. İki
tedbirden b i r i n i yerine getirmek ise Osmanlı tarafsızlığının so­
n u demek olacak ve Uçlü Antlaşma D e v l e t l e r i için savaş nedeni
sayılacaktı. N i t e k i m söz konusu devletlerin İstanbul'daki elçile­
r i Sadrazam Paşa'yı görerek olay üzerine d i k k a t i n i çekmişlerdi.

Nazırlar K u r u l u , gemilerin geçici b i r zaman için ve aldatmaca

k a b i l i n d e n olarak silahsızlandırılmaları için A l m a n Elçisi ile gö­
rüşmelere girişti. Elçi buna yanaşmadı. A l m a n y a ' m n Osmanlı Hü­
kümeti'nin tarafsızlık biçimi altında savaşa girmemesini k a b u l
etmişse de, söz konusu gemiler olayı yüzünden k a n a a t i n i değiş­
tirmiş olduğunu söyledi. Osmanlı t e m s i l c i l e r i n i n direnmesi üze­
r i n e de " G e r e k i r s e gemiler İstanbul Limanı'na gelir, İstanbul'u
yıkar, yakar, sonra da k e n d i l e r i n i berhava e d e r " diye k e s t i r i p
4 1 6

attı. B u d u r u m d a Osmanlılar için savaşa g i r m e k z o r u n l u görü­

nüyordu. Enver Paşa savaşa g i r m e k t e n yana; B a h r i y e Nazırı Ce­
m a l Paşa, M a l i y e Nazırı Cavit Bey ve Sadrazam ise buna karşı
idiler. Nihayet b u çıkmazdan k u r t u l m a k için A l m a n Elçisi'nin de
uygun görmesiyle, b i r aldatmacaya başvurulması kararlaştırıl­
dı. Almanya b u i k i gemiyi daha önceden Osmanlı Devleti'ne sat­
mış olacak, Çanakkale'ye gelişse, gemilerin teslimi için olacaktı 417

(11 Ağustos). B u n u n üzerine Goben'e " Y a v u z " , Breslau'ya

" M i d i l l i " adları v e r i l d i ve gemilere Türk bayrağı çekildi. Aslın-

4 1 6
Mcclifi-î M e b u s a n Zabıtları, İçtima: 5, D e v r e 3 (1334).
4 1 7
C e m a l Paşa: A . g . c . , s. 1 3 5 .
 BİKİNCİ. DÜNYA. SAVAŞI 387

da b u satış işi b i r u y d u r m a d a n başka b i r şey değildi. Osmanlı

D e v l e t i ' n i n b u g e m i l e r i n değerini ödeyecek parası olmadığı g i b i
onları k u l l a n a c a k d e n i z l e r i de y o k t u . Ne v a r k i t i c a r e t , t i c a r e t t i .
İki geminin satın alınması olayı i s t a n b u l ' d a bomba g i b i pat­
ladı. İttihatçıların sözcüsü Tanin Gazetesi'nde haber üzerine şöyle
denmekteydi: 418

" B ü y ü k Başarı! Yavuz Sultan Selim ve M i d i l l i ! B i r b i r i m i z i

kutlayahm!"

"Almanya'nın Goben ve B r e s l a u gemileri Osmanlı Hüküme­

t i tarafından 80 m i l y o n M a r k karşılığı satın alınmıştır, i s t a n b u l
halkı için gerçek b a y r a m " .
Birkaç gün sonra ise şu haber yer a l ı y o r d u : 419

"Heybeliada önlerinde yapılan kayık yarışları vesilesiyle ara­

larında Yavuz ve M i d i l l i ' n i n de bulunduğu Osmanlı donanması
b i r geçit resmi yaptı. Halkın neşe ve sevinci anlatılacak g i b i de­
ğildi. Hükümetin savaş hazırlığından herkes e m i n b u l u n u y o r ve
Almanya i l e Avusturya'nın galip gelmesini istemeyen hiçbir Müs-
lümana rastlanmıyordu".

Yavuz i l e M i d i l l i ' n i n Osmanlı donanmasına k a -

Uçiü Uzlaşma tılması, Osmanlıların askeri gücünü ve m o r a l i -
ev e e n m n ^. y Q ] j j g b u l u n u y o r d u . Yavuz ve M i d i l l i
c g e t m

KUŞKUSU •* •* J

M a r m a r a ' y a girer girmez A m i r a l Souchon k e n ­

d i denizlerinde imiş g i b i b i r Fransız v a p u r u n u n telsizini t a h r i p
etmekten çekinmemişti. Üçlü Antlaşma Devletleri Osmanh-Alman
Antlaşması'ndan habersiz b u l u n m a k l a beraber, Osmanlı Devle­
t i ' n i n A l m a n l a r safında savaşa girmesi i h t i m a l i n i hesaba k a t ­
maya başladılar. Endişeleri böyle b i r savaşta Çanakkale Boğa-
zı'nın ticaret ilişkilerinin önlenmesiydi. Rusya ayrıca Kafkasya'da
ve Karadeniz kıyılarında i k i yeni cephede dövüşmek zorunda
kalacaktı. İngiltere Süveyş Kanalı üzerine yapılacak b i r Osman­
lı saldırısı i l e H i n d i s t a n ' d a n Avrupa'ya taşıyacağı askeri b i r l i k ­
l e r i n c i d d i güçlüklerle karşılaşacağını gözden uzak t u t m u y o r d u .

4 1 8
T a n i n , 12 Ağustos 1914.
4 , 9
C e m a l Paşa: A . g . e . , s. 1 3 8 .
388 OSMANLI TARİHİ I X .

Fransa b u sırada A l m a n saldırısının ağırlığı altında b u l u n m a k ­

taydı. B u ağırlığın hafiflemesi, Rus ve i n g i l i z k u v v e t l e r i n i n tüm
olarak Avrupa'da Almanlara karşı dövüşmesi i l e mümkün olacaktı.
Osmanlıların savaşa girmesi halinde ise b u k u v v e t l e r d e n önemli
b i r kısmı yeni açılacak Asya ve A f r i k a cephelerinde yerleştiril­
miş olacaktı. B u nedenledir k i , uzlaşma devletleri i s t a n b u l ' d a k i
elçileri aracılığı i l e ayrı ayrı ve k i m i kerede b i r l i k t e Osmanlı H ü ­
kümeti i l e pazarlığa giriştiler, i s t e d i k l e r i A l m a n A s k e r i heyeti
üyeleriyle Yavuz ve M i d i l l i ' d e n çıkarılacak A l m a n subay ve er­
l e r i n i n memleketlerine gönderilmesi, Çanakkale Boğazı'nin g i ­
diş gelişe açılması, Rus gemilerine hiçbir zaman hiçbir bahane
i l e kapatılmaması noktasında Rus emellerinin t a t m i n edilmesi ve
Osmanlı Hükümeti'nin savaş sonuna kadar tarafsız kalmayı yük-
lenmesiydi.

B a h r i y e Nazırı Cemal Paşa Osmanlı Hükümeti adına i n g i l i z

E l ç i s i a r a c ı l ı ğ ı y l a şu k a r ş ı t t e k l i f l e r d e b u l u n m u ş t u :
1- Kapitülasyonların kaldırılması, 2- Yunanlıların ellerine geçir­
miş oldukları adaların geri v e r i l m e s i , 3- Mısır meselesinin ç ö ­
zümlenmesi, 4- Rusların içişlerimize hiçbir suretle karışmamala­
rı, 5- Osmanlı topraklarının Rusya tarafından yapdacak b i r saldırıya
karşı ingiltere'nin ve Fransa'mn b i l f i i l engel obuası . Cemal Paşa 420

b u t e k l i f l e r i n k a b u l edileceğine i h t i m a l vermiyorsa da İttihatçı

kodamanların birçoğu g i b i o da uzlaşma d e v l e t l e r i n i n Osmanlı
imparatorluğu'nu aralarında bölüşmek gibi b i r zihniyete saplan­
mış olduklarını varsaymıyordu. Oysa b u n u n en büyük d e l i l i Os­
manlı Hükümeti'nin Üçlü Antlaşma D e v l e t l e r i arasına g i r m e k
için defalarca yapmış olduğu müracaatın reddedilmesi i d i . N i t e ­
k i m Osmanlı D e v l e t i ' n i n tarafsızlığını devam e t t i r m e k üzere Öne
sürmüş olduğu koşullarda aynı nedenle ve çoğunun çözümü a n ­
cak savaş sonrasına bırakılmak üzere karşılanabiliyordu.

Uzlaşma devletleri Osmanlıları sürekli b i r taraf-

A t m a n Baskısı .-, ı ı A ı ı ı •
sızakta tutmaya çalışırken A l m a n l a r , b i r an ön­
ce savaşa girmeleri için zorluyorlardı. B u konuda Osmanlı-Alman
Antlaşması'nın imzalanması i l e başlamış olan baskı, Yavuz ile M i -
4 1 0
i b i d . , s. 1 3 9 .
 BİRİNCİ. DÜNYA. SAVAŞI 339

d i i l i ' n i n Osmanlı donanmasına katılması üzerine artmaya başla­

mıştı. B u katılmanın f i i l e n meydana geldiği gün de (10 Ağustos)
A l m a n Genelkurmay Başkanlığı Enver Paşa'ya b i r yazı gönder­
mişti. B u yazıyla Osmanlıların savaşa g i r e r e k mümkün olduğu
k a d a r ç o k sayıda Rus ve İngiliz k u v v e t l e r i n i bağlaması ve ayrıca
b u m e m l e k e t l e r i n yönetimi altındaki Müslümanlar arasında i h ­
t i l a l çıkartılması h u s u s u n d a çalışmalarda bulunulması
ö n e r i l i y o r d u . 14 Ağustos'ta da Osmanlı Nazırlar Heyeti, sava­
421

şa g i r m e k için h e r şeyden önce seferberliğin tamamlanmasını,

B u l g a r i s t a n i l e Romanya'nın durumlarının açıklanması ve para
sağlanması sorunlarının çözümlenmesini gerekli gördüğünü açık­
lıyordu.

Osmanlı ordusunun i k i cephede savaşmasının güçlüğü ve hatta

imkansızlığı göz önünde t u t u l a r a k , Bulgaristan'ın da Osmanlılar
yanında y e r almasına çok-önem v e r i l m e k t e y d i . A l m a n d i p l o m a t ­
ları da b u konuda Sofya'da faaliyette b u l u n m a k l a beraber, kısa
zamanda o l u m l u b i r sonuç sağlanması için Yavuz i l e M i d i l l i ' n i n
Karadeniz'e çıkarak, Rus donanmasını batırıp limanlarını yak­
masını tavsiye etmekte i d i l e r . Böyle b i r d u r u m d a Bulgaristan i l e
Romanya'nın tereddütlerinin sona e r i p b u ülkelerin harekete ge­
çeceğine inanılmaktaydı (18 Ağustos). Osmanlı Hüîcümeti b u gö­
rüşe katılmadı. Talat Paşa ve Mebuslar M e c l i s i Reisi H a l i l B e y ' i n
B u l g a r l a r ve Romanyalılarla anlaşmak üz tere Sofya ve Bükreş'e
yaptıkları seyahatten de beklenilen sağlamlamadı. Sofya'da B u l ­
garlarla ancak b i r savumna anlaşması imzalandı . Bükreş'te ise 422

böyle b i r belge bile imzalanmaya yanaşılmadı. Y u n a n d i p l o m a t ­

ları i l e Adaların Osmanlılara geri verilmesi konusunda yapılan
görüşmeler de çıkmazda kaldı.

„ . ... , B u başarısızlıklardan doğan d u r u m , Nazırlar

Kapitülasyonların •* i ı
£ 1^ I Heyeti'nde görüşülmeye başlandığı sırada A l m a n
K u v v e t l e r i Batı Cephesi'nde P a r i s ' i almak mak­
sadıyla saldırıya geçmiş bulunuyorlardı (3 Eylül), i k i gün sonra
Osmanlı Hükümeti uzlaşma devletlerinin düşmüş bulunduğu zayıf
d u r u m d a n faydalanarak kapitülasyonlar s o r u n u n u n müzakere-
4 2 1
K r e s c n t e i n , B a r o n v o n Kreş a: Türklerle B e r a b e r Süveyş Kanalına, s. 1 3 .
4 1 1
G e n e l k u r m a y Başkanlığı: A . g . e . , s. 71.
390 O S M A N L I TARİHİ I X .

sini ele aldı. 9 Eylül'de kapitülasyonların kaldırılmış olduğunu

yabancı devletler elçilerine b i r nota i l e b i l d i r i l d i . B u olay basın
tarafından h a r a r e t l i yazılarla kamuoyuna d u y u r u l d u . Yabancı
devletlere verilen nota, Tanin Gazetesi'nde "Kurtuluş Beratı" ve
"Bağımsızlık G ü n ü " başlıkları altında değerlendiriliyordu, i s ­
tanbul'da ve memleketin diğer taraflarında törenler ve fener alay­
ları düzenlendi, i t t i h a t ve T e r a k k i Cemiye t i ' n e imparatorluğun
dört b i r yanından k u t l a m a telgrafları yağıyordu . 423

Kapitülasyonların kaldırılması olayı yabancı dev-

A l m a n i arın . . .
l e t l e r i b i r o l u p - b i t t i karşısında bırakmış ve o n -
Köpürnıesı
larda bomba e t k i s i yapmıştı. Olay hepsinin
çıkarlarını bozmakta ve yüzyıllardan b e r i Osmanlı împarator­
luğu'nda i z l e d i k l e r i sömürücü siyasetlerine son vermekteydi. N o r ­
mal durumda bulunsalardı, aralarında kolaylıkla anlaşıp Osmanlı
Hükümeti'ni cezalandırmaya kalkışacaklarına kuşku y o k t u . Fa­
k a t gelişmekte olan Dünya Savaşı ile b i r b i r l e r i n i n boğazlarına sa­
rılmışlardı. Çeşitli surette Osmanlıları kollamaları gerekiyordu.
Osmanlı D e v l e t i ' n i n tarafsız kalmasını isteyen Üçlü Uzlaşma Dev­
l e t l e r i tarafsızlığın devamı şartıyla b u o l u p - b i t t i y i de sineye çe­
kecek b i r davranış içinde i d i l e r . Ne var k i A l m a n y a , arada b i r
i t t i f a k anlaşması bulunmasına rağmen, Osmanlı Devleti'ne karşı
korkunç b i r şiddete kapılmış b u l u n u y o r d u , i s t a n b u l ' d a k i elçisi
Wangenheim Maliye Nazırı Cavit Bey'e suçlamalar, hakaretler ve x

hatta tehditler savurmaktan çekinmiyordu, ittifakın bozulmasın­

d a n , b u olay yüzünden Üçlü Antlaşma D e v l e t l e r i ' n i n m u h ­
temelen açacakları savaşta Almanya'nın Türklere yardım et­
meyeceğinden söz e d i y o r d u . Elçi, sınır tanımayan hiddetinde
b u n l a r l a da y e t i n m e d i . İtalyan Elçisi aracılığı i l e altı büyük A v ­
r u p a d e v l e t i n i n o r t a k metinle b i r protesto notası üzerinde a n ­
laşmalarını ve b u n u n Osmanlı Hükümeti'ne v e r i l m e s i n i de sağ­
l a d ı . Aslında A l m a n Elçisi'ııin h i d d e t i k e n d i yönünden büs­
424

bütün nedensiz de değildi. Osmanlı Hükümeti'nin kendisine da­

nışmadan büyük k o n u l a r d a kendiliğinden k a r a r veremeyeceği
4 3 3
T a n i n , 10 Eylül 1914.

4 2 4
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , s. 166-170.
 ÖÜllNCİ DÜNYA SAVAŞ! 391

hususundu gerek A l m a n i m p a r a t o r u gerekse de A l m a n y a ' m n müt­

t e f i k l e r i nezdinde b i r kanaat yaratılmıştı. Kapitülasyonların k a l ­
dırılması g i b i son derece önemli b i r işte Osmanlıların k e n d i
başlarına b u y r u k hareket e t m e l e r i , Wangenheim'in d i p l o m a t i k
k a r i y e r i n i b i l e y o k e d e b i l i r d i . N e var k i olan olmuş, o k yaydan
çıkmıştı. Üstelik de Almanya 10 Eylül'de M a r n e Meydan Savaşı'm
kaybettiği için Osmanlı ittifakına daha da muhtaç d u r u m a gel­
mişti. B e r l i n ' d e Türklerle maraza çıkartmaktansa b i r o l u p - b i t t i
i l e onları savaşa sürüklemenin daha akıllıca b i r hareket olacağı
sonucuna varılmıştı.
Almanlarla Kapitülasyonlar m kaldırıldığı gün ( 9 Eylül) A m i -
. , ,. r a i Souchon'un Osmanlı Donanması B i r i n c i K o -
AnlaşmazliK
mutanlığı'na getirilmiş olması b i r rastlantı
olabileceği g i b i b i r sus payı (tavizat) o l a r a k da k a b u l edilebilir.
İster sus payı ister tavizat olsun, b u olay Osmanlı-Alman ilişkile­
r i n d e c i d d i sürtüşmelere y o l açtı. A m i r a l daha önce A l m a n İmpa­
r a t o r u tarafından A k d e n i z ' d e k i Deniz Müttefik K u v v e t l e r i
(Almanya ve Avusturya) Komutanhğı'na atanmış bulunuyordu. B u
nedenle Souchon, yalnız i m p a r a t o r u n d a n e m i r alabileceğini i l e ­
r i sürerek B a h r i y e Nazırı Cemal Paşa i l e münasebetleri yönün­
den bağımsız olarak hareket etmede d i r e n i y o r d u . A l m a n Elçisi
de A m i r a l ' i n b u düşüncesine katılmaktaydı. Cemal Paşa ise Os­
manlı donanmasını yönetme hususunda Souchon'a verilmiş olan
y e t k i y i ancak Osmanlı çıkarlarına uygun olarak kullanabilece­
ğini hatırlatmıştı. Nazırlar Heyeti 20 Eylül'de yaptığı b i r toplan­
tıda Cemal Paşa'dan yana çıktı. Souchon'un donanmayı K a r a d e ­
niz'e çıkarıp olup b i t t i l e r yaratmasını önlemek için t e d b i r l e r
düşünüldü. 21 Eylül'de Souchon, komutasındaki bütün savaş ge­
m i l e r i n i K a r a Deniz'e çıkarmaya kalkıştı. Cemal Paşa'nın A m i r a l e
geri dönmesi hususundaki e m r i üzerinde de Souchon, kendisine
B a h r i y e Nazırı'mn değil, Genel Karargahın emir verebileceğini
b i l d i r d i . H i ç şüphe y o k k i , A m i r a l h a r e k e t l e r i n d e k i özgürlüğü
4 2 S

Enver Paşa'ya borçluydu. H a r b i y e Nazırı ve Genelkurmay Baş­

k a m olan Enver, adeta kayıtsız ve şartsız denecek kertede A l m a n
yanlısıydı. Sırasında Nazırlar H e y e t i ' n i n kararlarını almayı ge-
4 2 5
İbid., e. 9 0 .
392 OSMANLI TARİHİ I X .

r e k l i görmeyerek veyahut b u heyetin vermiş olduğu kararları aşa­

r a k A l m a n l a r l a ilişkilerde bulunmaktaydı.
E n v e r ' i n b u davranışı i l e i l g i l i o l a r a k savaş es-
Almanlar ve °
_ „ nasında onunla çalışmış olan von Kress şöyle de-
E n v e r Paşa . 3 J
•* J

mektedir:
" . . . B i z Almanların Enver'e Üçlü Antlaşma Devletleriyle olan
i t t i f a k a bağlılığmdaki sarsılmaz sadakati ve b u işte karşılaş­
tığı bütün engellere büyük b i r direnme i l e karşı gelmiş olma­
sı dolayısıyla şükran b o r c u m u z vardır. Enver, herkesten önce
antlaşma devletleri savaş h a r e k e t l e r i n i n yönteminde b i r t e k
başkomutanlık gereğini açık o l a r a k kavramış ve k e n d i isteği ile
A l m a n sevk ve idaresinin e m r i altına girmişti... A l m a n Başko-
mutanlığı'nın arzularını öyle geniş ölçüde yerine g e t i r i y o r d u k i ,
Bazen Türk savaş yönetiminin çıkarlarını ve ihtiyaçlarını yeteri
k a d a r hesaba katmıyor ve b u n d a n dolayı Türk politikacıları ve
subayları arasında şiddetli eleştirmelere ve c i d d i b i r muhalefete
çığır açmış o l u y o r d u " . 4 2 6

0 ~. Enver Paşa ile genç subaylar ve politikacılar ara-

davaşa İyi n i t e 3
° •* J
*
D .. . sın da k i başlıca anlaşmazlık, savaşa girme zama-
Belırlılerı 3 3
? 3 o
m m n saptanması üzerineydi. Enver en kısa
zamanda, hatta d e r h a l savaşa girilmesi taraftarıydı. Ötekiler, en
az altı ay daha tarafsızlıktan yanaydılar. Eylül ayı sonlarında bazı
olayların meydana gelmesi, savaşa yakında girileceği i z l e n i m i n i
uyandırmaya başlamıştı.
27 Eylül'de, Çanakkale Boğazı önünde beklenmeyen b i r olay
gelişti. Boğazlardan çıkışları k o n t r o l etmek üzere nöbet tutmakta
b u l u n a n İngiliz savaş gemileri, Boğazdan çıkmak isteyen b i r Os­
manlı torpidosunu g e r i dönmeye zorladılar. B u n u n üzerine, Os­
manlı Komutanlığı Boğazı t o r p i l döşemek suretiyle tamamen
kapattı ve yabancı ticaret gemilerine gidiş-geliş yasaklandı. B u
yasaklama daha önceden savaş gemileri için yapılmıştı.
5 E k i m ' d e Enver Paşa, A m i r a l Souchon'a Osmanlı filosunu
t a l i m yaptırmak maksadıyla Karadeniz'e çıkartmak müsaadesi­
n i verdi.

Krescnteîn, B a r o n von K r e s s : A . g . e . , s. 11.

 öl İt İNCİ DÜNYA SAVAŞ I 393

20 Ekim'de Almanya, Osmanlı İmparatorluğuma savaş için k u l ­

lanılmak üzere 5 m i l y o n Türk lirası tutarında borç para v e r d i .
Aynı gün Enver, A l m a n Genelkurmay Başkanlığı'mn Türk k o m u ­
tanlara haber vermeden, Genelkurmay Başkan V e k i l i Bronzart'a
hazırlattığı b i r savaş planının yürütülmesi için A l m a n Genelkur­
may Başkanlığı ile görüş birliğine vardı. B u planın b i r i n c i mad­
desi, savaşa nasıl girileceğini saptamaktaydı: " F i l o , savaş i l a n
e d i l m e k s i z i n K a r a d e n i z ' d e k i Rus filosunu batırarak deniz üs­
tünlüğünü kazanacaktır. Harekete geçme zamanı A m i r a l Souc-
hon'a bırakılmıştır" . 427

24'Ekim'de A l m a n Elçisi Wangenheim, Sadrazam

Sa>a§ Karaı s -g- jja m p ş
a a ? Enver, Talat ve Cemal Paşalar­
la Mebuslar Meclisi Reisi H a l i l B e y ' i n şerefine özel b i r öğle ye­
meği v e r d i . Yemekten sonra yapılan görüşmelerin savaşa girme
konusunda toplandığı ve b i r k a r a r a varıldığı, B a h r i y e Nazırı Ce­
m a l Paşa'nın hatıralarında şu n o t l a r d a n anlaşılmaktadır: " . . E l ­
çi Wangenheim'in öğle yemeğinden sonra, akşama sabaha savaşa
girmekliğimiz i h t i m a l içinde olduğundan, artık Fransız ve İngi­
l i z elçileriyle ilişkimi kesmeye başlamıştım" . 428

, ,r .. Aynı 24 E k i m gününde elçinin yemeğinden ön-

Souchon'a Verilen J

_ _ ., . ce veya soma, Osmanlı donanmasının Karadeniz'

Savaş E m i r l e r i J

de yapacağı hareketlerle i l g i l i emirler çıkarılmış­

tı. Enver Paşa'nın vermiş olduğu yazılı kısa e m i r şöyledir:
" T ü r k filoları K a r a d e n i z ' d e ve zor k u l l a n m a k suretiyle h a ­
k i m i y e t kazanmalıdır. Rus filosunu arayınız ve nerede b u l u r s a ­
nız, savaş i l a n etmeksizin hücum e d i n i z " 4 2 9
.
B a h r i y e Nazırı Cemal Paşa'nın "Bütün Gemi Komutanlık­
larına" başlıklı e m r i de şöyledir: Donanmamızın B i r i n c i K o m u ­
tanlığı'na atanmış olan A m i r a l Souchon tarafından donanma­
nın t a l i m i için Karadeniz'de bulunduğu sırada verdiği her
çeşit emire h a r f i h a r f i n e uyulmasını ve b u hususta k a t i y e n te-

4 1 7
G e n e l k u r m a y Başkanlığı, A . g . e . , s. 7 6 .
4 2 8
C e m a l Paşa; A . g . e . , s. 146, Not. 1.
4 2 9
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , s. 2 3 4 .
394 O S M A N L I TARİHİ I X .

rcddüt gösterilmeyerek emirler gereğinin her türlü haller ve şart­

l a r dairesinde yapılmasını i s t e r i m " 4 3 0
.
Enver Paşa'nın vermiş olduğu gizli emirdeki anlam açıktı: B u ,
savaş i l a n etmeksizin Rusya ile savaşa tutuşmaktan ibaretti. Cemal
Paşa'nın buyruğunda ise b u husus, " t a l i m " sözcüğü i l e maske­
lenmişti. 25 E k i m ' d e toplanan Osmanlı Nazırlar H e y e t i , söz k o ­
nusu e m i r l e r d e n habersiz o l a r a k savaşa g i r m e k konusunu
tartışmıştı.
Cavit Bey, daha altı ay beklemek hususundaki eski f i l m i n i sa­
v u n d u . Sadrazam, mütereddit davrandı. E n v e r ve Cemal Paşa­
l a r ile öteki nazırlar, savaşa hemen katılmak fikrinde idiler. Enver
Paşa, artık A m i r a l Souchon'un Karadeniz'e çıkmasını Önleyeme­
yeceğini, Üçlü Antlaşma D e v l e t l e r i n i n Yavuz i l e M i d i l l i ' y i Os­
manlı gemileri saymadıklarından, Boğazlardan çıktıkları takdirde
düşman muamelesi göreceklerini ifade etmiş olduklarım hatır­
lattı. O vakte k a d a r savaşa geç katılmaktan yana kalmış olan Ce­
m a l Paşa da E n v e r ' i destekleyerek donanmanın Karadeniz'e
çıkmasında d i r e n d i . Cemal Paşa'ya göre, A m i r a l Souchon, Rus
donanmasından b i r saldırı gelsin veya gelmesin, kendisi buna sal­
dıracak ve b u suretle savaş sebebi yaratılmış olacaktı. Dolayısıy­
la savaşa katılmak zorunluluğu doğacaktı. N i h a y e t , C a v i d ' i n
f i k r i n d e ısrarına, ve Sadrazam'm kararsızlığına son v e r m e k için
H a l i l i l e Hafız Hakkı beylerin savaş zamanımn geciktirilmesi h u ­
susunda görüşmelerde b u l u n m a k üzere B e r l i n ' e gönderilmeleri­
ne, ve donanmaya ait meselelerin Başkumandanlık vekilliğinin
sorumluluğuna bırakılmasına, f a k a t savaşa meydan verecek
hallerden de kaçınılmasına k a r a r v e r i l d i . B u kararın alınma­ 4 3 1

sından b i r gün soma A l m a n Elçisi, Enver ve Cemal Paşaların emir­

l e r i n e uygun b i r talimatla A m i r a l Souchon'a hemen denize
açılmasını ve bütün vasıta ve k u d r e t i ile çarpışmasını b i l d i r i y o r d u .

. . ., 27 E k i m sabahı A m i r a l Souchon, aralarında Ya-

K a r a d e n i z de m . .
« . , ^ vuz ile M i d i i i i ' n i n de bulunduğu 11 parçadan k u -
n u e l a r l a Çarpışma D
* J

r u l u Osmanlı filosu ile sözde t a l i m yapmak

maksadıyla Karadeniz'e çıkıyordu. Aynı gün ittihatçıların
4 3 0
G e n e l k u r m a y Başkanlığı, A . g . e . , s. 7 3 .
4 3 1
C e m a l Paşa: A . g . e . , s. 147-149.
 BİRİNCİ. DÜNYA SAVAŞI 395

sözcülüğünü yapan Tanin Gazetesi'nde Üçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i

tarafından Rus donanmasına Boğazlar etrafında hareketlere g i ­
rişmek konusunda h a k tanınmış olduğu yolunda h i r h a b e r i n çık­
ması oldukça anlamlıydı. 29 E k i m ' d e Osmanlı donanması i l e Rus
k u v v e t l e r i arasında Karadeniz'de b i r çatışma meydana geldiği­
ne d a i r A l m a n Elçiliği aracılığıyla i l k haberler gelmeye başladı.
Daha sonra O r d u Komutanlığı'ndan v e r i l e n bilgiye göre, çatış­
ma şöyle olmuştu:

"Osmanlı donanması t a l i m ve manevraları i l e meşgul b u l u n ­

duğu sırada, Rus filosu tarafından gözetlenmiş ve t a l i m hareket­
l e r i bozulmuştur. 29 E k i m ' d e de aynı filo düşmanca hareketlere
girişmiştir. B u n u n üzerine Osmanlı donanması karşıt hareketle­
re geçmiş, P u r u t adlı mayın gemisi batırılmış, b i r t o r p i d o hasa­
r a uğratılmış, b i r kömür gemisi ele geçirilmiştir. Daha sonra
Odessa ve Feodosya Novorossisk'deki askeri tesisler bombardı­
m a n edilmiş, p e t r o l depoları ve telsiz-telgraf istasyonları t a h r i p
edilmiş, b i r ganbot hasara uğratılmıştır".

v , . 29 E k i m ' d e Karadeniz'de Osmanlı donanması

Karadeniz
r i l e Rus savaş g e m i l e r i arasındaki çarpışma h a -
Varpışmasınııı . 3
v J .r 3

b e r i , istanbul'da,farklı tepkilerle karşılandı. A l ­

Tepkisi

m a n Elçiliği ve askeri heyeti üyeleri, eninde

sonunda amaçlarına ulaşmışlardı. B u olay i l e Osmanlı D e v l e t i '
n i n savaşa gireceğini kesin saydıklarından, sevinç içindeydiler.
A l m a n askeri heyeti başkanı L i m a n Paşa b u sevincini "Tanrıya
şükür!" diye ifade etmekten b i l e çekinmemişti. Savaştan ya­
4 3 2

na olan Osmanlı nazırlarından E n v e r neşeli, Talat ve Cemal Pa­

şalar ise ustalıkla ve ihtiyatla sevinçlerini gizlemeye çalışmakta
idiler. Cemal Paşa'ya göre o r d u n u n sevinci de sonsuz derecede i d i .
Başta Sadrazam Sait H a l i m Paşa ve M a l i y e Nazırı Cavit Bey
o l m a k üzere k i m i nazırlar, olayı olumsuz karşılamışlardı. Sait
H a l i m Paşa, ittihatçı kodamanlarına " M e m l e k e t i n hayatı ile oy­
n u y o r s u n u z ! " diye çıkışmış, ertesi gün b a y r a m törenine katılma­
mış ve Sadrazamlıktan çekilmeye b i l e kalkışmış, b u kararından

4
" B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , C . I H , K . 1, s. 241.
396 O S M A N L I TARİHİ I X .

ancnk Padişah'ın aracılığı i l e vazgeçmişti. Sait H a l i m Paşa b u n u

şöyle anlatmıştı:
"Padişah kendisi i l e g i z l i görüşmek üzere b e n i çağırdı. G i t ­
t i m . Olaydan ve çekilmemden üzüntü duyduğundan söz açarak
" B e n i ancak siz tanırsınız, sizi de ben tanırım. Sizin varlığınız­
la teselli b u l u y o r u m . Siz çekihrseniz ben kime söz anlatırım. Böyle
tehlikeli b i r günde b e n i , şunun b u n u n elinde bırakamazsınız, i s ­
tifanızı geri almanızı rica e d e r i m " dedi ve yüzümü Öptü. P a d i ­
şah'ın b u iltifatlarından çok duygulandım ve istifadan vazgeç­
tim" . 4 3 3

Sait H a l i m Paşa savaşa girilmesini Önleyebileceği ümidini he­

nüz yitirmiş değildi. 30 E k i m ' d e Nazırlar Heyeti'nde ve aynı gü­
nün akşamı İttihat ve Terakki Genel M e r k e z i toplantısında
Hükümetin, K a r a d e n i z çarpışması üzerine tutacağı y o l görüşül­
dü. Sait H a l i m Paşa h e r i k i toplantıda, Osmanlı Devleti için fe­
t i h l e r yapmak siyasetinin söz konusu olamayacağını, memleket
selametinin barışa bağlı bulunduğunu b e l i r t t i . Cavit, savaşı ön­
l e m e k hususunda başvurulacak en e t k i l i t e d b i r i n A l m a n k a r a
ve deniz k o m u t a n , subay ve e r l e r i n i n memleket dışına çıkarıl­
masından ibaret bulunduğunu öne sürdü. Enver ve Cemal, b u
t e d b i r e Almanya ile aralarındaki antlaşmanın engel olduğunu
söylediler. Yavuz i l e M i d i l l i ' y e komuta edecek u z m a n kişilerin,
Osmanlı bahriyesinde bulunmadığı noktasına da d i k k a t i çekti­
ler. B u n u n l a beraber, her i k i s i de Karadeniz olayından önce­
den haberdar olmadıklarını yeminle t e m i n etmişlerdi. Olay i l e
b u y e m i n l i teminat arasında b i r çelişme görülürse de gerçek şu­
d u r : 20 E k i m ' d e A m i r a l Souchon'a yukarıda görüldüğü g i b i do­
nanma i l e Karadeniz'e çıkmak zamanının saptanması ve savaş
açmaksızın Rus filosuna saldırması yetkisi verilmişti. E m r i n ye­
r i n e getirileceği gün, Enver ve Cemal Paşalar tarafından b i l i n ­
memekte i d i . B u n d a n başka, v e r i l e n emirde Rus s a h i l l e r i n i n
bombardıman edilmesi hususunda da b i r kayıt y o k t u . İttihat ve
T e r a k k i Genel M e r k e z i çoğunluğu savaşa hemen girilmesinden
yana değildi. Barışın kurtarılması ümidiyle Rusya'ya b i r nota ve­
rilmesine k a r a r v e r i l d i .

4 3 3
İnal, M a h m u t K e m a l : A . g . e . , C . X I I , s. 1898.
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 397

, „ ., 31 E k i m ' d e Rusya'ya v e r i l e n notada, K a r a d e n i z

Kıtaya y a V e r i l e n J J

^ . »T çatışması hakkında özür b e l i r t i l d i k t e n sonra, ça-

O» inanlı Notası * * ' *
tışmaya Rus f i l o s u n u n sebep olduğu, Osmanlı
Hükümeti'nin tarafsızlığını devam e t t i r m e k istediği, b u maksat­
la donanmasını geri çektiği ve b i r daha Karadeniz'e çıkmasına
müsade edilmeyeceği, buna karşılık, Rusya'nın da K a r a d e n i z '
de düşmanca hareketlerden sakınacağının ümit edildiği ifade edil­
mişti. Sadrazam Sait H a l i m Paşa ayrıca i n g i l i z ve Fransız elçileri
aracılığıyla sözlü o l a r a k K a r a d e n i z olayı hakkında b i r araştır­
ma yapılmasını da önermişti.
Rusya da 1 Kasım'da Osmanlı notasına karşılık v e r d i . B u n d a
K a r a d e n i z çatışmasına Rus savaş g e m i l e r i n i n sebep olduğu i d ­
diası r e d d e d i l m e k t e y d i . Ayrıca, f i i l i o l a r a k savaşın artık başla­
mış olduğu, b u d u r u m d a Osmanlı Hükümeti görüşmelere girmek
istediği t a k d i r d e de h e r şeyden once, Osmanlı O r d u s u h i z m e t i n ­
d e k i Almanların 24 saat içinde geri gönderilmesi gerektiği öne
sürülüyordu. Osmanlı Hükümeti b u i s t e k l e r i k a b u l etmeye ya­
naşmadı. Osmanlı notası, savaşı önlemek maksadıyla verilmişti.
Oysaki Rusya, savaş d u r u m u n u n f i i l e n başlamış olduğunu k a b u l
etmekteydi. Böyle b i r d u r u m d a , Almanları memleket dışına çı­
kardıktan sonra ve A l m a n l a r l a yapılmış o l a n ittifakı b o z d u k t a n
sonra Ruslarla barış görüşmelerine girişmek, onların h e r isteği­
ne k a t l a n m a k demek olacaktı.
Osmanlı notasının Rus başkentine gönderildiği
Rusya'nın Savaş gün, Rus Elçisi i s t a n b u l ' d a n ayrılmış ve Rusya
Açması v e ^ siyasal ilişkiler kesilmiş b u l u n u y o r d u . 1 K a -
A m açları ,
sım'da Ruslar Kafkas sınırında düşmanca h a r e ­
ketlere giriştiler. 2 Kasım'da Çar I I . N i k o l a b i r b i l d i r i i l e
Osmanlılara karşı savaşın başlamış olduğunu Rus m i l l e t i n e d u ­
y u r d u . B i l d i r i d e savaş sorumluluğu Osmanlılara yükletilmekte,
Türkler, Hıristiyan d i n i n i n ve bütün Slav k a v i m l e r i n i n eski ezi­
cisi olarak gösterilmekte i d i . B i l d i r i n i n son satırlarında " K a ­
radeniz kıyılarında da ecdat vasiyeti o l a n Rus e m e l l e r i gerçek­
l e ş t i r i l e c e k t i r " ' denilmekteydi. Herkesçe b i l i n e n b u emel­
434

l e r i s t a n b u l ve Boğazların Rusya'ya kazandırılmasından i b a r e t -

4 3 4
K u r a t , Akd.es N i m e t : A . g . e . , s. 247.
398 O S M A N L I TARİHİ I X .

t i . Rusya, b u k o n u d a k i görüşünü son olarak Şubat 1914'te, y a n i

Karadeniz çatışmasından dokuz ay önce saptanmıştı. Rus H a r i ­
ciye Nazırı i l e Genel K u r m a y Başkanı tarafından hazırlanan ve
Çar'ın kabulü i l e perçinlenen b u görüş, şöyle i d i :
"Bugünkü siyasal d u r u m , az çok y a k ı n b i r gelecekte Türki­
ye'nin parçalanıp dağılmasını sonuçlandıracaktır. B u bakımdan
Boğazlar sorunu ile ilgili vaziyetimizi kararlaş tır inalıyız. Boğazlar
hakkında b i z i m tarihsel amacımız, b u r a l a r üzerinde egemenli­
ğimizi kurmaktır; Boğazlar sorununu b i r A v r u p a genel savaşı sı­
rasında çözümlememiz ihtimali* ç o k k u v v e t l i d i r " . 4 3 5

Osmanlı notası»Rusya'ya verildiği gün b i l g i edin-

Ingiitere ile m e l e r i için İngiltere i l e Fransa'ya da bildirilmiş
Sava» D u y u r u l a n ^ Osmanh Devleti'nin tarafsız kalmak istediği h u ­
e

susunda da teminat verilmişti. B u n d a n o l u m l u

b i r sonuç sağlanamadı. Rusya* i l e görüş birliği halinde olan i n g i ­
liz ve Fransız elçileri de 1 Kasım'da İstanbul'dan ayrıldılar. 5 K a ­
sım'da da i n g i l t e r e ve Fransa, Osmanlı Devleti'ne savaş açtılar. 9
Kasım'da Londra Belediye Reisi L o r d A s o u i t h , Çar N i k o l a ' m n b i l ­
d i r i s i n d e n şiddet bakımından geri kalmayan demecinde " S i l a h a
sarılan Türkiye'nin silahla mahvolacağını ve şimdiden mezarım
k e n d i elleriyle kazmış bulunduğunu" ifade e t t i . Fransa'ya Rus­
ya i l e İngiltere'nin Osmanlı İmpara torluğu 'mı y o k etme maksa­
dını açığa v u r a n b u demeçlere sükunetle katılmaktan başka
yapılacak b i r şey kalmamıştı.

^ » « , . , . Yukarıda açıklandığı gibi 2 Kasım'da Rusya i l e

Osmanlı D e v l e t i ' n i n Y
. " ° f
_ savaş başlamış^ i n g i l t e r e ve Fransa i l e de siyasal
Savaş D u y u r u s u
ilişkiler kesilmişti. Aynı gün toplanan Nazırlar
Heyeti'nde Osmanlı D e v l e t i i l e Uzlaşma D e v l e t l e r i arasında sa­
vaş d u r u m u n u n mevcut bulunduğu saptandı. Posta ve Telgraf N a ­
zırı Oskar E f e n d i , Z i r a a t ve Ticaret Nazırı Süleyman Elbustan
E f e n d i , Nafia Nazırı Çürüksulu-Mahmut Paşa savaşa karşıt o l ­
dukları için hükümetten çekildiler. Toplantıda bulunmayan M a ­
liye Nazırı Cavit Bey de aynı nedenle, sonradan görevinden çe­
k i l d i . Sadrazam Sait H a l i m Paşa, H a r b i y e Nazırı Enver Paşa,
4 3 5
Akçoraoğlu, Y u s u f : Türk T a r i h Encümeni Mecmuası, N o . 10, s. 2 2 9 .
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 399

B a h r i y e Nazırı Cemal Paşa, D a h i l i y e Nazırı Talat (Paşa) B e y ' i n

onayıyla, Şükrü Bey, Posta ve Telgraf Nezareti'ne g e t i r i l d i . Dışa­
rıdan da Prens Abbas H a l i m Paşa Nafia Nezareti'ne, A h m e t Nesi-
m i Bey Ziraat Nezareti'ne atandılar. B u n d a n sonra Hükümet
" T a n r ı ' n m inayetine, Peygamber'in yardımına ve Padişah'ın
t a l i h i n e " güvenerek savaşı k a b u l etme zorunluluğuna dair b i r
mazbata düzenleyerek Padişah'a sundu. A y a n ve Mebuslar Mec­
l i s l e r i savaş d u r u m u n u çoğunlukla onaylayıp Hükümet'e güven­
oyu verdiler. H Kasım'da Üçlü Antlaşma Devletlerine savaş açıldı.

B u suretle Osmanlı D e v l e t i , başlamasında hiçbir s o r u m l u l u ­

ğu bulunmadığı Dünya Savaşı'na girmiş, daha doğrusu sürüklen­
miş b u l u n u y o r d u . B u savaşa girmemek için savaş arifesinde Uçlü
Uzlaşma D e v l e t l e r i yanında topraklarının güvenliği için aradığı
garantiyi bulamayınca, Almanya i l e b i r savunma ittifakı yapmak
zorunda kalmıştı. B u i t t i f a k antlaşmasında y e n i f e t i h l e r yapma­
yı öngören h e r h a n g i b i r hüküm y o k t u . Osmanlıların savaş son­
rasına kadar tarafsız kalmaları Osmanlılar için b i r kurtuluş y o l u
değildi. Üçlü Antlaşma D e v l e t l e r i ' n i n g a l i b i y e t i halinde, İmpa­
ratorluğun yukarıda işaret edilen emperyalist tasarılara u y g u n
o l a r a k paylaşılacağı açıktı. Dolayısıyla Osmanlıların ne istemiş,
ne aramış, ne de körüklemiş oldukları Dünya Savaşı'na girmeleri
b i r nefis savunmasından başka b i r şey değildi.

Osmanlı împaratorluğu'nun Avrupa'da başlamış

o l a n savaşa katılması ile, b u savaş Asya ve A f r i ­
ka'ya da bulaşmış o l u y o r d u . Busya, İngiltere ve Fransa, t a r i h t e
i l k defa olarak Osmanlılara karşı birleşmiş bulunuyorlardı. İtti­
h a t ve T e r a k k i Hükümeti b u savaşın Osmanlılar için b i r ölüm-
kalım anlamı taşıdığını kavramış bulunmaktaydı. İmparatorlu­
ğun savaşa bütün gücü i l e katılması z o r u n l u i d i . B u n u n için de,
her şeyden Önce, savaşa b i r r e n k verilmesi gerekiyordu. D u y g u ­
l a r ve düşünceler b u r e n k üzerine yoğunlaşmaktaydı. B u n u n için
de düşmanlara "Cihad-ı E k b e r " açılmalı i d i .

C i h a d , dinsel b i r örgüttür. Müslümanların, Müslüman olma­

yanlara karşı k i m i koşullara göre açtığı b i r savaştır. H a l i f e n i n buy­
ruğu olan b u savaşa bütün Müslümanların can, m a l ve m o r a l
400 O S M A N L I TARİHİ I X .

varlıklarıyla koşmaları ve Müslümanlığın yüce ülküsü uğrunda

savaşmaları, d i n l e r i n i n emrettiği k u t s a l görevdir.
Sultan V. Mehmet, o r d u ile donanmaya hitaplı 11 Kasım günlü
b i l d i r i s i n d e , Üçlü Uzlaşma Devletleri i l e başlayan savaşın neden­
l e r i n i ve amacını anlatırken, Cihad'dan da söz açıyordu. B i l d i r i ­
de i n g i l i z l e r i n Çanakkale i l e Akabe'de, Rusların da Kafkasya'da
Osmanlı y u r d u n a saldırdıkları işaret edilmekte, Rusya'nın ayrı­
ca yüzyıllardan b e r i Osmanlı împaratorluğu'na karşı zararlı h a ­
reketleri anlatılmaktaydı. B u nedenle y u r d u , kutsal y e r l e r i (Mek­
ke i l e Medine) ve üçyüz m i l y o n Müslümanın hayat ve varlığını
k o r u m a k için fetva verildiği ve Cihad açılmış olduğu b i l d i r i l m e k t e
i d i . Başkomutan V e k i l i Enver Paşa'nın silahlı kuvvetlere " A r k a ­
daşlar!" diye başlayan b i l d i r i s i , baştan sona k a d a r dinsel b i r ça­
ğın idi:

" H e p i m i z düşünmeliyiz k i , başımızın ucunda Peygamberimi­

z i n ve Sahabe-i Güzin E f e n d i l e r i m i z i n ruhları uçuyor. Şanlı ba­
balarımız, başlarımızın ucunda ne yapacağımıza bakıyor. Eğer
onların h a k i k i evladı olduğumuzu göstermek, biizden sonra gele­
c e k l e r i n lanetlerinden k u r t u l m a k istersek çalışalım. Z i n c i r l e r a l ­
tında bekleyen 300 m i l y o n islam ve eski vatandaşlarımız hep bizim
zaferlerimiz için dua ediyor. Ölümden kimse kurtulamayacaktır.
Ne m u t l u i l e r i gidenlere, ne m u t l u d i n ve v a t a n uğrunda şehit
olanlara, i l e r i , daima i l e r i k i zafer şan, şahadet, cennet hep i l e ­
r i d e , ölüm ve z i l l e t geridedir. Mübarek ve mukaddes şehitleri­
m i z i n r u h u n a Fatiha!

Padişahım ç o k yaşa! E n v e r " 4 3 6

.

Padişah b i l d i r i s i o r d u ile donanmaya sesleniyor-

d u . Fetva ise bütün i s l a m alemine b i r çağrı i d i .
B u nedenle Türkçe'den başka Arapça ve Farsça olarak da
yayınlanmıştı . Şeyhülislam H a y r i E f e n d i ' n i n imzasını taşıyan
437

ve beş bölümden oluşan Fetva, Özet olarak şöyledir:

4 3 4
T a n i n , 13 Teşrinsani 1914.
4 3 7
Arapça ve Farsça fetva m e t i n l e r i için b k z . B a y a r : A . g . e . , C . 1, s. 3 6 , 37, 217-18. Fet­
vanın fotokopileri tarafımızdan Sayın B a y a r ' a v e r i İni iştir.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI.

B i r i n c i Bolüm: Müslümanlığa karşı birleşen düşmanların

Müslüman m e m l e k e t l e r i n i ele geçirip Müslüman halkını esir et­
m e l e r i halinde, i s l a m Padişahı'mn Cihad buyurması üzerine genç
ve i h t i y a r , yaya ve atlı o l a r a k bütün Müslümanların m a l ve can­
ları i l e Cihad'a katılmaları farz olur.

i k i n c i Bölüm: H a l i f e l i k makamına ve Osmanlı topraklarına

saldıran Rusya, i n g i l t e r e , Fransa ve onların topraklarında yaşa­
yan, onlar m yardımlarını alan bütün Müslümanların b u hükümet­
lere karşı Cihad'a g i r m e l e r i farzdır.

Üçüncü Bölüm: Fetvanın b u hükümlerine karşı çıkacak k i m ­

seler Tanrı'mn gazabına uğrayacak ve cezalandırılacaklardır.

Dördüncü Bölüm: Müslüman Hükümeti (Osmanlı Hüküme­

t i ) i l e savaşan sözü geçen hükümetlerin Müslüman halkı, b u hü­
kümetlerin zoru ile de olsa i s l a m Hükümeti (Osmanlı Hükümeti)
askerleri i l e savaşmaları Şeriat bakımından kesin o l a r a k h a r a m ­
dır. K a t i l o l u r l a r ve cehennem ateşinde yanarlar.

Beşinci Bölüm: ingiltere, Fransa ve Rusya ile Sırbistan ve K a ­

radağ'daki Müslümanlar, Müslümanların dostu olan Almanya ve
Avusturya i l e savaşmaları h a l i n d e de azaba uğrayacaklardır.
Fetvanın genel hükümleri, dünyadaki bütün Müs-
Feivamn Tahh ı u lm a l n Padişah ve H a l i f e ' n i n açmış o l d u ­
a r m a

ğu büyük Cihad'a katılmalarını buyurmaktadır. Fetvanın i k i n c i

bölümünde de Cihad'ın Rusya'ya, ingiltere'ye ve Fransa'ya ve yar­
dımcılarına karşı açılmış olduğu b e l i r t i l m e k t e d i r . B u devletlerin
ve yardımcılarımn memleketlerinde yaşayan Müslümanlara da
İslam D e v l e t i ' n i n (bu deyim Osmanlı İmparatorluğu yerine k u l ­
lanılmıştır) yardımcısı olan Almanya ve Avusturya'ya karşı sa­
vaştıkları t a k d i r d e , büyük günah işlemiş olacakları hatırlatıl­
maktadır.

Fetvaya kutsallık vasfı kazandırılması için K u r ' a n ' m Tövbe Su-

r e s i ' n i n 41. ayeti dayanak olarak seçilmiştir. Tövbe Suresi'nin 4 1 .
ayetinde Tanrı'ya başkaldıranlarla antlaşma yapılması hususun­
da Tanrı iradesinin ne olduğu anlatılması için surenin nazil o l d u ­
ğu belirtilmektedir. Cihad'ın dayandırılması için seçilmiş olan 41.
ayet ise şöyledir: "Ağırlıkla, ağuhksız olarak savaşa düzülün, Tamı
Osmanlı Tarihî IX, 26
402 O S M A N L I TARİHİ I X .

uğrunda malınızla canınızla vuruşun. B u sizin için yeydir. B u ­

n u böyle b i l i n " . Ne v a r k i , Fetvanın beşinci bölümünde i s l a m
4 3 8

D e v l e t i ' n i n yardımcısı o l a r a k gösterilen Hıristiyan devletler i l e

i l g i l i K u r ' a n bükümleri Cihad ile çelişmektedir. Şöyleki, A l - i Üm­
r a n Suresi'nin 28. ayetinde müminlerin, müminler dışında k a ­
lanlardan kendilerine yardımcı seçmeleri yasaklanmaktadır. K u r '
an'ın Maide Suresi'nin 51. ayeti i l e söz konusu çelişkiyi daha açık
o l a r a k göstermektedir. Ayet ş u d u r : . 439

" E y insanlar! Y a h u d i l e r i de Hıristiyanları da kendinize k o r u ­

y u c u edinmeyin. Onlar ancak b i r b i r l e r i n i k o r u r l a r , içinizden her
k i m onları kendisine k o r u y u c u edinecek olursa gerçekten o da
onlardan o l u r , çünkü Tanrı kıyıcılara y o l g ö s t e r m e z " . 440

Görülüyorki K u r ' a n Yahudilerle ve Hıristiyanlar la antlaşma

yapılmasını yasaklamaktadır. Fetvanın beşinci bölümü ise Avus­
turya ve Almanya'yı açıkça islam Devleti'nin yardımcısı olarak k a ­
b u l ettikten başka, Müslümanların b u i k i Hıristiyan devletine karşı
savaşmaları halinde büyük günah işlemiş olacaklarını bile sap­
tamaktadır. Önlenmesi imkansız olan b u çelişkinin olumsuz so­
nuçlarını o r t a d a n kaldırmak için, d i n b i l g i n l e r i aracılığı i l e ve
en ç o k A r a p memleketlerinde o l m a k üzere b i r propagandaya g i ­
rişilmiş, A l m a n i m p a r a t o r u ' n u n Müslümanlığı k a b u l etmiş o l d u ­
ğu, Almanların islamlığı k u r t a r m a k için savaştıkları düşüncesi
yayılmıştır.
Ne var k i , ne Cihad'dan ne de b u propagandadan b e k l e n i l e n
o l u m l u sonuçların sağlanamadığı, sözde " k u t s a l " savaşın gele­
cek bölümlerinde görülecektir.

I I . BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA O S M A N L I SAVAŞLARI

1. SAVAŞ K O Ş U L L A R I

İtilaf D e v l e t l e r i ' n i n Osmanlı İmparatorluğu'na

G e n e l Koşullar ı ı ı A A r- I

savaş açmalarıyla A v r u p a savaşı, A s y a ve A l r ı k a

kıtalarına da bulaşmış oluyordu. Avrupa savaşımn başlaması üzc-
4 3 8
K u r a n (s. 1 5 4 ) , Çeviren: İsmail Hakkı Baltacıoğlıı.
4 3 9
İbid., s. 4 5 .
4 4 0
İbid., s. 9 3 .
 B i l i İNCİ DÜNYA SAVAŞI 403

r i n e ü ç ay geçmişti. A l m a n l a r l a Avusturyalıların kazanacakları

u m u l a n kesin zafer sağlanamamıştı. Osmanlıların savaşa katıl­
ması, antlaşma devletlerinde b u zafere hızla ulaşılacağı y o l u n ­
d a k i ümitleri arttırdı. Uzlaşma devletlerindeyse, savaşın daha da
uzayacağı kamsım k u v v e t l e n d i r d i . Zaman b u i k i kanıyı da doğ­
ruladı. Gerçekte Osmanlı imparatorluğu'nun içinde bulunduğu
savaş koşulları saldırma savaşından ç o k direnme savaşı yapılma­
sına elverişli i d i . Coğrafya d u r u m u , insan ve savaş gücü i l e eko-
nomsal bakımdan Osmanlıların konumuna b i r göz atıldığında b u
koşullar şöyle görünüyordu:

Savaşın başlayacağı sırada, Osmanlı Imparatorluğu'nun yüz­

ölçümü 2.410.000 k i l o m e t r e k a r e i d i . Avrupa'da Doğu T r a k y a
ile Başkent İstanbul, Asya'da da A n a d o l u ve A r a p m e m l e k e t l e r i
Osmanlı buyruğu altındaydı. A f r i k a ' d a Mısır ve Doğu A k d e n i z '
de Kıbrıs, Osmanlı Imparatorluğu'na p a m u k ipliği kabilinden b i r
bağ i l e bağlı i d i l e r . B u i k i m e m l e k e t i n gerçek sahibi ve yöneticisi
İngiltere i d i . Osmanlı toprakları, İngiltere, Fransa, İtalya ve A l ­
manların topraklarına aşağı yukarı eşitti. Ne var k i , b u genişlik,
sınırların uzunluğu ve çarpışılacak cephelerin çokluğu anlamım
taşıyordu. Savunulacak sınırların uzunluğu 2000 k i l o m e t r e y d i .

Osmanlı İmparatorluğu, doğusunda İran'la sınırdaştı. İran

1914'te sözde bağımsız b i r d e v l e t t i . Güneyi İngiltere, kuzeyi de
Rus nüfuzu altında b u l u n u y o r d u . İmparatorluğun bel kemiği olan
A n a d o l u ' n u n kuzeydoğusunda B a t u m , K a r s , A r d a h a n ve A r t ­
v i n , Rusya'nın elindeydi. Karadeniz'de Osmanlılar k a d a r Rus­
ya da söz sahibiydi. İmparatorluğun güneyinde Basra ve Yemen
kıyıları İngiliz saldırılarına açık b u l u n u y o r d u . İmparatorluğun
batısına gelince, İngiliz donanması, savaş başlayacağı sıralarda
Çanakkale Boğazı'm abluka altına almıştı. Bulgaristan ve Yuna­
nistan tarafsızlıklarını duyurmuş olmakla beraber durumları gü­
ven v e r i c i değildi. Bulgaristan'ın tarafsızlığı ise Osmanlıların
Avusturya ve A l m a n y a i l e taşıt bağlantısını kesmekteydi. Sözün
kısası, Osmanlı İmparatorluğu savaşa katıldığı sıra k u d r e t l i düş­
manları Rusya ve İngiltere tarafından çember içine alınmış d u ­
rumdaydı.
404 O S M A N L I TARİHİ I X .

B u d u r u m d a Osmanlı imparatorluğu'nun sava-

İtıeaıı Gücü -j- ı ı ı ı ı •
şı İmparatorluk sınırları dışına çıkarması ve ba­
şarılar sağlaması için h e r şeyden önce, t o p r a k genişliği i l e uygun
düşecek b i r nüfusa sahip olması gerekiyordu. Oysaki Osmanlı
nüfusu ancak 20.000.000 civarındaydı. Kaldıki b u nüfus da ne
ırk, ne d i n , ne de ülkü bakımından b i r b i r l i k göstermiyordu. 12,5
m i l y o n Türk yanında 4,5 m i l y o n A r a p , 2 m i l y o n E r m e n i , 1,5 m i l ­
yon R u m ve 1,5 m i l y o n da ırksal kaynağı kesin olarak b e l l i olma­
yan insanlar içeriyordu. B i r i n c i Meşrutiyet'in getirdiği ve i k i n ­
ci Meşrutiyet'in sürdürmek istediği "Osmanlıcılık" ülküsü b u nü­
fusu kaynaştırmak yolunda geç kalmış b i r h a r e k e t t i . I r k s a l top­
l u l u k l a r d a n h e r b i r i için d i n , u l u s anlammdaydı. B u bakımdan
Osmanlı halkı arasında i l k bölünme, Müslüman olanlarla olma­
yanlar olmak üzere k e n d i s i n i göstermişti.
Türklerle A r a p l a r d a n meydana gelen Müslüman topluluğu 11
m i l y o n kadardı ve i m p a r a t o r l u k halkının çoğunluğunu teşkil et­
mekteydi. Ne var k i , d i n b u i k i topluluğu b i r b i r i n e bağlayan siya­
sal b i r değer kazanamamıştı. Türk aydınları içinde sayısı az b i r
grup i k i n c i Meşrutiyet'in duyurulmasmdan b u yana "Türkçülük"
düşüncesini işlemeye ve yaymaya koyulmuştu. B u düşüncenin b i r
yanı Türk halkını u l u s a l bilince ulaştırmak, öteki yanıda i m p a ­
r a t o r l u k dışında kalan Türklerle b i r ilişki sağlamaktı. A r a p ulus­
çuluk hareketiyse Türklerinkinden de eskiydi. E n azından yarım
yüzyıllık b i r t a r i h i vardı. îlkin gizli ve edebi b i r cemiyet biçi­
m i n d e başlamıştı. B u çalışmaların i l k amacı A r a p memleketleri
için muhtariyet sağlamaktan i b a r e t t i . B u aşamadan sonra bağım­
sızlık davasının başlaması n o r m a l d i . Kaldıki, A r a p l i d e r l e r i n d e n
k i m i l e r i daha 1913'ten i t i b a r e n Osmanlı boyunduruğundan k u r ­
t u l m a k için b i r y a n d a n Almanya'ya, öte yandan da ingiltere'ye
başvurmaya başlamışlardı . 441

Hıristiyan halkın İmparatorluk k a d e r i ile ilgisi Araplarınkin-

den de gevşekti. E r m e n i l e r , B e r l i n Antlaşmasından b u yana giz­
l i cemiyetler k u r m a k , isyanlar çıkarmak ve yabancı devletlerin

4 4 1
Zeîn, N . Z e i n : A r a b - T u r k i s h R e i a l i o n a a n d the E m e r g e n c e of A r a b Natîonalism,
s. 96-97.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 405

desteğini sağlayarak A n a d o l u ' n u n doğusunda muhtar veya bağım­

sız b i r Ermenistan k u r d u r m a k davası peşine düşmüş b u l u n u y o r ­
lardı. E r m e n i l i d e r l e r i , dünya savaşı arifesinde i t t i h a t ve Terakki
l i d e r l e r i n i n vatan savunması için k e n d i l e r i n e yapmış oldukları
işbirliği önerisini reddetmişlerdi. N i y e t l e r i açıktı: i l k fırsatta da­
valarını gerçekleştirmek için düşmanla e l ele yürüyeceklerdi.

Rumlara gelince, onlarında imparatorluğun zararına işleyen

büyük hayaller üzerine kurulmuş davaları vardı. R u m P a t r i k h a -
m e s i ' n i n ustalıkla desteklediği b u hayal, i s t a n b u l i l e Doğu T r a k ­
ya'nın ve Batı A n a d o l u ' n u n Yunanistan'a bağlanması amacına
yönelmişti.
B u kısa ve genel açıklama gösteriyorki, imparatorluğun i n ­
san gücü sayılan 20 m i l y o n l u k nüfusu savaşta yan yana ve e l ele
yürüyecek b i r t o p l u l u k o l m a k t a n ç o k uzaktı. O y l e k i Türkler,
savaşa g i r d i k l e r i sırada yalnız uzlaşma devletleri ile değil, aynı
zamanda E r m e n i l e r i n ve Arapların açacakları iç cephelerde de
savaşacaklarını hesaba k a t m a k zorunda i d i l e r .

-
B u d u r u m d a imparatorluğun savaş gücü o n u n
§
k u r u c u s u olan Türk halkına yükleniyordu. " B i ­
r i n c i Dünya Savaşı'nda Türk Savaşı" başlığı i l e yayınladığı ese­
r i n d e Larcher, Osmanlıların savaş gücünü göstermek için çizmiş
olduğu tabloda 4 m i l y o n Arap'ın zararlı olduğunu göstermemiş-
se de, "faydasız" olduğunu yazmıştır . Cihad duyurulmuş olma­ 442

sına rağmen Müslüman Arapların b u fayda sizliği söz konusu

edildikten sonra Hıristiyan h a l k t a n ne gibi b i r fayda beklenebi­
l i r d i ! Hıristiyanlar zaten askerlik hizmeti karşılığı bedel vermek
hakkına sahiptiler. B e d e l vermeyenlerden de a s k e r l i k bakımın­
dan b i r fayda sağlanamayacağı B a l k a n Savaşı sırasında anlaşıl­
mıştı. B u nedenle b i z i m B i r i n c i Dünya Savaşı i l e i l g i l i olarak
kullandığımız "Osmanlı Savaşı" d e y i m i yerine, batılı ya zarların
" T ü r k Savaşı" t a b i r i n i kullanmaları d i k k a t çekicidir. Sözü e d i l ­
miş savaşta Türk savaşı gücü şu üç elemana dayanmıştır: Türk
halkının k a r a k t e r i , İttihat ve T e r a k k i Hükümeti'nin otoritesi,
Türk o r d u s u n u n k u d r e t i .

4 4 2
L a r c h e r , N . : L a G u e r r e T u r q u e D a n s l a G u e r r e M o n d i a l e , s. 5 9 0 .
406 O S M A N L I TARİHİ I X .

_„ . „ „ Savaş m bütün yükünü taşıyacak olan Türkler

T ü r k Halkının * ' * v

, . üzerine Larcher kitabında şunları yazmaktadır:

Karakteri 3 J

"Türkler A n a d o l u yaylasında yoğun o l a r a k

bulunuyorlar. Güneyde iskenderun yönünden Musul'a kadar uza­
nıyorlar. O r t a Asya'dan gelmişler, fakat A n a d o l u halkı i l e karı­
şarak Osmanlı Türkleri adı ile y e n i b i r ırk meydana getirmişler­
dir. Dedelerinin savaşçı karakterini muhafaza etmişlerdir. Başbuğ­
larına kesin b i r itaat gösterirler. Üstün değerde b i r f i z i k ve m o ­
r a l direniş gücüne sahiptirler, işledikleri t o p r a k parçasına ç o k
bağlı köylüler haline gelmişlerdir, islamlık onlara kaderciliği aşı­
lamıştı, inançlarında s a m i m i d i r l e r . Köklü ve devamlı taasupları
y o k t u . Yabancı kışkırtmaları olmadıkça müsamahacıdırlar. Os­
manlı imparatorluğu'nun beş yüz yıl süren savaşlarla d o l u dev­
r i n d e e ğ i t i m l e r i n i geliştirip uygarlığı i z l e m e y e fırsat
bulamamışlardır. Barışçı, ve aynı zamanda k e n d i l e r i n d e n k o r ­
k u l a n çiftçi ve asker o l a r a k kalmışlardır."
"Türkler, ulusal k a r a k t e r l e r i n i korudukları halde, ulusal b i ­
linçlerini geliştirememişlerdi. Yüzyıllar boyunca, anlamını k a v ­
rayamadıkları Arapça yazılı d i n kitabı i l e dinsel b i r ülkü
benimsemişlerdir. Misyonlarını Müslümanlığı korumak olarak k a ­
b u l etmişlerdir. Yüzde doksanbeşi Türkçe b i l e okuyup yazmak­
t a n y o k s u n kalmıştır. K e n d i l e r i n e hayatın değeri u n u tturulduğu
için ölümü korkunç saymak şöyle d u r s u n , k i m i hallerde şirin b i ­
le buluyorlardır. Savaşlarda gösterdikleri dehşetli k u d r e t i n b i r
nedeni de b u d u r . " 4 4 3

. , Osmanlı savaşının başlarında i k t i d a r d a b u l u n a n

İttihat ve . .
„ ,.. n . . i t t i h a t ve T e r a k k i P a r t i s i , Türk halkının k a r a k -
Terakkı O t o r i t e s i
t e r i n i yansıtıyordu. Gerçi üyeleri arasında Türk
olmayanlarda vardı. Fakat çoğunluk ve l i d e r l e r Türk'tü. P a r t i ,
önceki bölümlerde de belirtildiği g i b i i h t i l a l i l e i k t i d a r a gelmiş,
çeşitli bunalımlı aşamalardan sonra da zor k u l l a n m a k suretiyle
i k t i d a r d a mıhlanmıştı. P a r t i n i n ülküsü, imparatorluğu parçalan­
m a k t a n k u r t a r m a k ve köklü r e f o r m hareketleriyle çağdaşlaştır­
m a k i d i . B u yolda h e r çeşit engelleri ve direnmeyi parçalamak
4 4 3
İbİd., s. 19-20.
 1}İKİNCİ DÜNYA SAYASI! 407

azminde i d i . Parlemento yönetimi görünürde devam ediyordu.

Fakat l i d e r l e r i aracılığı ile sarayı, parlamentoyu, hükümeti ve
orduyu denetimi altmda bulunduruyordu. P a r t i liderleri Enver, Ce­
m a l ve Talat Paşalardı. K a r a k t e r l e r i n d e o r t a k yönler vardı. Üçü
de h a l k arasından çıkmış ve sivrilmişlerdi. Dedeleri arasında dev­
let adamı, ayan ve eşraf y o k t u . K e n d i k e n d i l e r i n i yetiştirmişler­
d i . Cessur, e n e r j i k , i r a d e l i ve en ümitsiz d u r u m l a r d a soğuk kanlı
idiler.
Enver Paşa en gençleriydi. 32 yaşındaydı. Başkumandan Ve­
k i l i ve H a r b i y e Nazırı'ydı. Ayrıca Saray'ın damadı ve Padişah'ın
özel yaveriydi. Meşrutiyet'in duyurulmasında, Trablusgarp'm i t a l ­
yanlara karşı savunulmasında, Balkan Savaşı sırasuıda K a m i l Paşa
K a b i n e s i ' n i n devrilmesinde ve E d i r n e ' n i n geri alınmasındaki ba­
şarılarıyla orduda ve h a l k arasında ün salmıştı.
Cemal Paşa, B a h r i y e Nazırı, B i r i n c i O r d u Komutanı ve İs­
t a n b u l Muhafızı i d i . A s k e r l i k mesleğinde yetişmiş, k l a s i k usul­
lere bağlıydı. D i s i p l i n c i ve teşkilatçıydı. P o l i t i k a k a r i y e r i n e de
yatık i d i . Sertlikle uysallığı sırasına göre kullanmasını b i l i r d i .
Talat Paşa, D a h i l i y e Nazırı'ydı. Aynı zamanda İttihat ve Te­
r a k k i P a r t i s i ' n i n de gizli başkanıydı. B u p a r t i n i n kurucularından
olduğu için p a r t i l i l e r arasında şöhreti ve otoritesi vardı. Teşki­
latçılığı, doğruluğu ve yüksek insan meziyetleri ile h a l k arasın­
da adı yayılmıştı.
İttihatçı l i d e r l e r i n Sadrazamlıkta gözü y o k t u . B u yerde b u ­
lunacak k i m s e n i n de kendilerine gölge yapmasına katlanamaz­
lardı. B u nedenle Sadrazamlığa Prens Sait H a l i m Paşa'yı getir­
mişlerdi. Mısır Valisi Mehmet A l i Paşa ailesinden olan P r e n s i n
gözü Mısır Hidivliği'ndeydi. İttihatçı l i d e r l e r l e zaman zaman
bozuşmakla beraber amacına ulaşmak için onların suyuna git­
mekten başka çıkar y o l görmüyordu. N i t e k i m Osmanlı I m p a r a -
torluğu'nun savaşa girmesinden yana olmadığı halde b u yolda
l i d e r l e r i n arkasından sürüklenmekten kendisini alamamıştı.
Başkumandanlık Vekaleti'nin kayıtlarına göre, 444

Ordu (Kmveile f b e r l i k başlangıcında Osmanlı o r d u s u n u n

s e e r

T o p , a
t a l i m l i yedek ve m u h a f ı z 445
askerleri toplamı

4 4 4
Kazım O r b a y Dosyası, T . T . K .
4 4 i
4 0 yaşım geçmiş olan a s k e r l e r .
408 O S M A N L I TARİHİ I X .

/
900.000 i d i . B u n l a r d a n savaşın başlayacağı sırada t a l i m görmüş
olanlarının sayısı ancak 4 0 0 . 0 0 0 ' i bulmaktaydı. B u sayı 1915 yı­
lı sonunda 1.290.000, b u l u n u y o r d u . B u n d a n sonra savaş sonuna
k a d a r silah altına çağırılan asker sayısı da 1.500.000'di. A s k e r ­
l e r i n tümü 2.850.000'di. Subaylara gelince savaş başında 24.000'
den i b a r e t bulunmaktaydılar.

Top sayısı savaş başlarında 3 4 8 ' i ağır kale topu i l e 870 h a f i f

loptan i b a r e t t i . Savaş esnasında b u n l a r a 914 ağır topla 1633 h a ­
f i f top eklenmişti. Top toplamı 3 7 6 5 ' i bulmaktaydı.

Atlı k u v v e t l e r l e deniz k u v v e t l e r i n e gelince savaşta e t k i n b i r

r o l oynayacak seviyede bulunmuyorlardı. Savaş başlarında H a -
m i d i y e atlı tümeni b i r karikatürden i b a r e t t i . Savaş filosu ise
75.000 tonalito civarındaydı.

Aralık 1914'te Osmanlı K a r a K u v v e t l e r i 4 ordu

O r d u Kuruluşları -. , . . . . . . • ı ı ı
h a l i n d e örgütlenmiş b u l u n u y o r d u .
1

B i r i n c i O r d u dört kolordudan kurulmuş olup, L i m a n von San-

ders'in komutasında i d i . K o l o r d u bölgeleri i s t a n b u l , E d i r n e , Ge­
libolu ile Bandırma-Balıkesir'di. O r d u n u n görevi, Bulgaristan'dan
gelecek b i r h a r e k e t i önlemek ve i s t a n b u l ' u korumaktı.
i k i n c i O r d u , 2 kolorduyu kapsamaktaydı. Cemal Paşa'mn (da­
ha sonra Vehip Paşa) komutasında i d i . K o l o r d u l a r Üsküdar i l e
Çekmece dolaylarında mevzilenmişti. O r d u n u n görevi A n a d o l u
yakasını ve Boğazı korumaktı.

Üçüncü O r d u 4 k o l o r d u d a n i b a r e t t i . Hasan İzzet Paşa k o m u -

tasmdaydı. B u o r d u Kafkas O r d u s u diye b i l i n m e k t e y d i . K o l o r ­
duların bölgeleri E r z u r u m , Hasankale, Pasinler ve Giresun-
Samsun'du. Görevi Ruslara karşı hareketlerde bulunmaktı.

Dördüncü O r d u 2 k o l o r d u d a n i b a r e t t i . îlkin Z e k i Paşa k o ­

mutasında i k e n Aralık ayından b u yana Cemal Paşa'nın k o m u t a ­
sına verilmişti. K o l o r d u bölgeleri Şam, Kudüs ve H a l e p ' t i . Görevi
i n g i l i z l e r e karşı hareketlerde bulunmaktı.

I . Dünya Savaşı süresince savaş zorunluluğu nedeniyle b u k u ­

ruluşlar k i m i değişikliklere uğramış ve 5 o r d u daha kurulmuş-
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 409

t u . B u n l a r d a n 5. O r d u 1915'te Çanakkale'yi, 6. O r d u da Irak'ı

k o r u m a k için kurulmuştu. 7. O r d u 1917'de Halep'te, 8. O r d u da
Gazze'de k u r u l d u . B u i k i o r d u n u n görevi Suriye yönünde geli­
şen i n g i l i z k u v v e t l e r i n i durdurmaktı. 9. Orduya gelince, Kafkas­
ya'da 1918'de k u r u l d u ve Kafkas Otesi'ni istila etmekle görevlen­
dirildi.
B a l k a n Savaşı'ndan sonra, o r d u d a k i k o m u t a n ve
K o m u t a Heyeti , , 1 , , . . „ .
subay kadrosu gençleştırılmıştı. Gençleştirme,
Osmanlı savaşının başlayacağı sırada genel karargahtan başlamak
üzere o r d u n u n bütün kademelerinde göze çarpmaktaydı. Henüz
33 yaşında olan Enver Paşa H a r b i y e Nazırı ve Başkomutan V e k i ­
l i , K a y m a k a m Hafız Hakkı Paşa Başkomutan B i r i n c i Yardımcı­
sı, Kaymakam N i h a t Bey de i k i n c i Yardımcısıydı. B i r i n c i H a r e k a t
Şubesi Müdürü Binbaşı A l i i h s a n (Paşa), Haberalma Şubesi M ü ­
dürü Binbaşı Kazım K a r a b e k i r (Paşa), Sevk ve Taşıt Şubesi M ü ­
dürü Binbaşı B e f i k B e y ' d i . H e p s i düzenli öğrenim görmüştü. A l i
İhsan'(Paşa)mn dışında kalanlar k u r m a y subay i d i l e r . O r d u ko­
mutanları da aşağı yukarı aynı kuşaktan k i m s e l e r d i .
Hepsi vatansever, cesur ve çalışkan i d i l e r . B u n u n l a beraber
L i m a n von Sanders, von D e r Goltz Paşalar g i b i Osmanlı hizme­
tinde bulunmuş komutanların görüşlerine göre askerlikte uzlaş­
ma d e v r i geçmiş olan k i m i kusurları vardı. Bunların başında
askerlik i l i m ve sanatının olanaklarla kayıtlı olduğunu göz önünde
bulundurmamaları geliyordu. Geniş savaş plan ve hareketleri ha­
zırlamaktaki m a h a r e t l e r i n i bunların gerçekleştirilmesi i l e i l g i l i
olanakların hazırlanmasında göstermiyorlardı. A s k e r l i k i l i m ve
sanatının ayrıntıları i l e uğraşmayı küçümsemeleri büyük hata i d i .
Başka b i r hataları da askerlik sevk ve idaresi için benimsemiş
oldukları vecizede anlamını b u l u y o r d u : " A s k e r acıkmaz, asker
y o r u l m a z , asker üşümez". Tabiat kanunlarına karşıt olan b u fel­
sefe asker ihtiyaçlarının i h m a l edilmesinde kendisini göstermek­
teydi. A s k e r l i k eğitimine gereği kadar önem v e r i l m e z , yiyeceği,
g i y i m i , sağlık d u r u m u i l e i l g i l i t e d b i r l e r alınmazdı. Teftişlerde
b u yoksullukların mümkün olduğu kadar ve kısa b i r müddet için
üst komutandan gizlenmesine çalışılırdı. Böyle b i r gizlemeyi yap­
mayan ve yapamayan b i r b i r l i k k o m u t a m , daha üst mevkide b u -
410 O S M A N L I TARİHİ I X .

İtinan tarafından değiştirilirdi. L i m a n Paşa Çorlu'da yapmış

olduğu b i r teftiş i l e i l g i l i o l a r a k b u hususu şu suretle b e l i r t ­
mektedir:
" B i r l i k t e teftiş ettiğim adamlardan çoğunun çizmeleri ve ayak­
kabıları parça parça i d i . B i r l i k komutanı a s k e r l e r i n i n b u ayak­
kabılarla yürüyemeyeceğini ve gıdasızlıktan da ç o k zayıf düştük­
l e r i için onlara h e r ne ölçüde olursa olsun b i r manevra yaptır­
maya kalkışamayacağını bana söyledi. B u konuda Enver Pa­
şa'ya b i r r a p o r göndererek gerekli önlemleri almasını r i c a e t t i m .
O da b i r l i k k o m u t a m A l i Rıza B e y ' i görevinden attı. B u n u öğre­
nince Enver Paşa'ya g i t t i m . Kendisine bana gerçeği söyleyen su­
bayların y e r i n d e n atılması halinde vazifesini yerine getirmek
olanağından yoksun kalmış olacağını söyledim. Enver de b u n u n
üzerine B i r l i k Komutanını eski görevine iade e t t i . B u tek olay
ile o r d u n u n y o k s u l l u k beşiğinde uyutulması felsefesine son ve­
rilmiş olmadı. Olmadığı için de askerler düşmanla savaştıkları
k a d a r y o k s u l l u k ve sefaletle de savaşmak zorundaydılar" . 446

Yiyecek ve giyim yoksulluğu b u d u r u m d a olunca o r d u n u n sa­

vaş gereçlerinin-yeterli olabileceği düşünülemez. "Uçak, tank mo­
t o r l u topçu, m o t o r l u piyade veya süvari gibi çağdaş savaş araçları
b i z i m için meçhuldü.. Makinalı tüfek, ağır topçu, haberleşme
ve sağlık gereçleri yetersizdi. Taşıt vasıtaları ise i l k e l d i . A r a b a ,
katır, kağnı, deve gibi şeylerden oluşmaktaydı. K i m i k o l o r d u ko­
mutanlarının b i l e o t o m o b i l i y o k t u " . 4 4 7

Osmanlı imparatorluğu Dünya Savaşı'na girmek

E k o n o m i Gücü . . i T I ı i i ı ı « «ı • ı

ı ç m a s k e r l i k bakımından olduğu g i b i ekonomi

bakımından da hazırlanmış değildi. Zengin servet kaynaklarını
b i l g i s i z l i k , teşkilatsızlık ve parasızlık yüzünden değerlendireme­
mişti. K e n d i l e r i ile savaşa tutuşacağı memleketler çoktan endüst­
rileşme yoluna g i r d i k l e r i halde o hâlâ tarım ekonomisine bel
bağlamakta i d i . Ne var k i , b u ekonomi de i l k e l koşullar içinde
e m e k l i y o r ve karın b i l e d o y u r m u y o r d u . H e r yıl dışarıya satılan
tarım m a d d e l e r i ancak 4.600.000 l i r a değerinde, dışarıdan sa-

'* S a n d e r s , Lûnan Y o n : Türkiye'de Beş S e n e , a. 18.

17
S a b i s, A l i İhsan: H a r b Hatıralarım, C . I I , s. 10.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

U n alınanlar ise 11.000.000 l i r a civarındaydı. Endüstriye gelin­

ce, devlet, ağır endüstriden tamamıyla yoksundu. Devletin elinde
o r d u gereçleri için kurulmuş i k i f a b r i k a i l e yabancıların k u r d u ­
ğu ve işlettiği birkaç i p l i k ve kumaş fabrikası yanında dile geti­
r i l e c e k b i r endüstri y o k t u , i m p a r a t o r l u k balkının başındaki
fesinden üstündeki d o n u n bezine k a d a r yabancılara başvurmak
zorunluğu vardı. Dış ticaret, hatta iç ticaret bile yabancıların elin­
deydi. B u d u r u m d a Osmanlı bütçesi her yıl açık vermekteydi.
30 m i l y o n l i r a olan gelirden 10 m i l y o n u yabancılardan alınmış
borçların f a i z l e r i n e gitmekteydi. 4 m i l y o n da H a r b i y e N e z a r e t i '
ne verilmekteydi. Oysaki 1914-15 yılı bütçesinde savaş g i d e r l e r i
o l a r a k 19 m i l y o n l i r a konmuştu. B u d u r u m d a Osmanlı împara-
torluğu'nuıı müttefiklerinden yardım görmeksizm yalnız kendi yağı
i l e k a v r u l a r a k güçlü düşmanlara karşı savaşması olanaksızdı.

Osmanlı Imparatorluğu'nun yukarıda b e l i r t i l e n

SHVH» C e p h e l e r i . . . ı 11 1 * 1*

elverişsiz savaş koşullarına sınırlarının genişli­

ğinden doğan ve uzun mesafelerle b i r b i r i n d e n ayrılan cephele­
r i n çokluğu da ekleniyordu. Dünya Savaşı'nın gelişmesine paralel
olarak saldırı veya savunma savaş sahneleri haline gelecek olan
b u cepheler şunlardı: Suriye ve I r a k cepheleri, E r m e n i l e r e k a r ­
şı iç cephe, Boğazlar ve Çanakkale cephesi, Galiçya, D o b r u c a ve
Makedonya cepheleri, A r a b i s t a n cephesi.

Osmanh-Alman ittifakının imzalanması ve sefer­

b e r l i k ilanı üzerine b u cephelerde yapılacak as­
k e r hareketleriyle i l g i l i f i k i r l e r , r a p o r l a r biçiminde hazırlan­
maya başlanmıştır. Doğuda iran'ın, batıda Yunanistan, Bulgaris­
t a n ve Romanya'nın tarafsızlıklarını duyurmaları nedeniyle
söz konusu cepheleri kapsayan geniş b i r savaş planının hazırlan­
ması 1914 yılı Eylül ortalarına kadar gecikmişti. 5-9 Eylül'de A l ­
m a n ordularının Fransa'ya karşı giriştikleri M a r n e Meydan
Savaşı'nı kaybetmeleri, antlaşma devletlerinin Osmanlı yardımına
o l a n ihtiyaçlarını artırmıştı. A l m a n Genelkurmayı, Osmanlıla­
rın savaşa girmesi için girişimlerini yoğunlaştırmıştı. Osmanlı Baş-
komutanhk karargahında ve K u r m a y l a r arasındaysa savaşa derhal
girme hususunda düşünce birliği sağlanmamıştı.
41.2 O S M A N L I TARİHİ I X .

Alın a uların M a r n e'da y e n i l m e l e r i üzerine Sofya Ataşemilite­

r i bulunan Mustafa K e m a l , istanbul'a gönderdiği raporda A l m a n ­
l a r için A v r u p a savaşının artık kaybolmuş sayılabileceğini
belirtmişti. Başkomutanlık Vekaleti genel karargahında Enver Pa­
şa'nın yakın yardımcısı b u l u n a n Hafız Hakkı, A l i İhsan ve K a ­
zım (Karabekir) Paşalar da savaşa g i r m e n i n hiç olmazsa 1915 yılı
ilkbaharına k a d a r ertelenmesinden yana çıkmışlardı. Başkomu­
tan V e k i l i ve H a r b i y e Nazırı Enver Paşa ise 14 Eylül'de H i n d e n -
b u r g ' u n Tamenberg'de Ruslara karşı kazanmış olduğu z a f e r i n
etkisi altındaydı. Savaşın kısa süreceği ve A l m a n y a i l e A v u s t u r ­
ya'nın kesin zaferi i l e sonuçlanacağı düşüncesini kaybetmemiş­
t i . Barış masasında k u v v e t l i söz sahibi o l m a k için Osmanlıların
en kısa zamanda savaşa katılmaları f i k r i n d e i d i . 20 E k i m ' d e E n ­
ver Paşa, Başkomutan V e k i l i ' n i n v e k i l i b u l u n a n B r o n z a r t Paşa
ile yine Başkomutanlık B i r i n c i Şube Müdürü Hafız Hakkı Pa-
şa'dan " K a r a d e n i z ' d e Osmanlı Rus filolarının b i r savaşa sebebi­
yet v e r i l m e l e r i halinde ne yapılmalıdır" konusundaki düşüncele­
r i n i kendisine yazı i l e b i l d i r m e s i n i istemişti.

« r « ,, A l i i h s a n ve Kazım Paşaların da f i k i r l e r i n i yan-

Hafız Hakkı 3
'
n , n . sıtan Hafız Hakkı Paşa'nın savaş planı ile ala-
Paşa'nın Plauı •* *
kalı düşüncelerinin sonucu şöyledir: Osmanlı
o r d u s u n u n eğitim ve savaş gereçlerinin tamamlanması için, sa­
vaş ilkbahara ertelenmelidir. B u müddet içinde Karadeniz'de Os­
manlı ve Rus donanmaları arasında b i r savaş çıkarsa aşağıdaki
hususlar d i k k a t e alınmalıdır : 448

1. Kafkas sınırında savunmada kalınmak, atlı kuvvetler sı­

nırı geçerek Rus topraklarına baskınlar yapmalıdır.
2. G e r i k a l a n k u v v e t l e r i m i z , İstanbul dolaylarında barış za-
manmdaymış gibi savaşa hazırlanmalı ve Boğazlara yapılacak b i r
saldırıyı püskürtmelidir.
3. Mısır'a karşı iyice hazırlan diktan sonra saldırıya geçilebilir.
B u düşünceleri i l e Hafız Hakkı Paşa Osmanlıların savaşa k a ­
tılmaları d u r u m u n d a b i r savunma savaşı izlemelerinden yana o l -
1

İbid., s. 3 4 - 3 5 .
 BIKINCI DÜNYA SAVAŞı 413

duğunu anlatmış o l u y o r d u . Gerçi Paşa, r a p o r u n üçüncü m a d ­

desinde Mısır'a b i r saldırıya geçilebileceğinden söz açıyor­
d u . Fakat b u şarta bağlı i d i . " i y i c e hazırlanmak" söz konusuy­
d u . B u şartın zaman faktörü bakımından kestirilmesi b i r t a k d i r
s o r u n u y d u . Hafız Paşa'ya göre anlamıysa zaman kazanmaktan
başka b i r şey değildi.

„ . Hafız Hakkı Paşa'nınkinden ayrıntılı olan b u

11 roıızart ııı L'ıanı ° J

planın ana hatları ş ö y l e d i r : 449

1. Türk filosu savaş açılmadan K a r a d e n i z ' d e k i Rus filosuna

baskın yaparak deniz üstünlüğünü kazanmalıdır.
2. Rusların savaş i l a n etmeleri üzerine uzlaşma devletlerine
Cihad i l a n e d i l m e l i d i r .
3. Kafkas sınırında Türk K u v v e t l e r i Rusları oyalamalıdır.
4. Mısır üzerine harekete geçilmelidir (6 hafta içinde hazır­
lıklar yapılmalıdır).
5. Bulgaristan'ın Türkiye i l e işbirliği yapması halinde Os­
manlı o r d u s u n u n b i r kısım k u v v e t l e r i , B u l g a r l a r l a Sırplara k a r ­
şı yürümeli veya Bulgar hareketini Romanya ile Yunanistan'a karşı
korumalıdır.
6. Romanya b i z d e n yana olursa Osmanlı ordusu büyük k u v ­
vetlerle ve Romanya ordusu i l e b i r l i k t e Rusya'ya karşı yürü-
melidir.
7. Karadeniz'de üstünlük kazanıldığı ve B u l g a r i s t a n i l e Ro­
manya'nın dostça tarafsızlıkları sağlandığı takdirde üç-dört k o ­
l o r d u i l e Odessa'ya b i r çıkartma yapılmalıdır.
Enver Paşa^ b u planı yakın Türk yardımcılarından b i l e g i z l i
t u t a r a k olduğu g i b i k a b u l etmiş, A l m a n Genel Karargahı'na gön­
dererek onaylatmıştır. Planın en can alıcı yönü b i r i n c i madde­
sinde sırıtmaktadır. Müddet beHrtilmiş olmamakla beraber onun
ve Almanların Osmanlı imparatorluğu'nu b i r o l u p b i t t i i l e en kı­
sa b i r zamanda savaşa sokmak hususundaki isteklerini yansıtmak­
tadır. G e r i k a l a n m a d d e l e r i n genel anlamı ise savaşa g i r i l d i k t e n

4 4 9
G e n e l k u r m a y Başkanlığı: A . g . e . , K a f k a s C e p h e s i , C . 1, s. 9 2 - 9 4 .
414 O S M A N L I TARİHİ I X .

sonra cephelerde başlayacak hareketlere girişmenin düşmanla­

ra bırakıldığı noktasında toplanmaktadır. N i t e k i m 29 Ekim'de Os­
manlı donanması i l e Rus donanması arasında meydana gelen olay
üzerine savaş artık başlamış, i k i gün sonra da Ruslar Kafkas sı­
nırında saldırılara geçmişlerdir.

2.1914-1915 Y I L L A R I SAVAŞLARI

2.1. Kafkas Cephesi'nde: Sarıkamış Savaşı

Karadeniz olayı üzerine Ruslar A n a d o l u ' n u n

Osmanlı-Rus
kuzey-doğu sınırında saldırıya başlamışlardı. B u
Sınırı
bölgede Osmanlı-Rus sınırı Ayastefanos (Yeşil­
köy) ve B e r l i n Antlaşmalarıyla saptanmış b u l u n u y o r d u . K a r a d e ­
n i z ' i n kuzeyinde b i r noktadan hareketle güney doğuya zikzak b i r
biçimde ilerlemekte olan sınır, A r t v i n , O l t u ve Bara diz'ın güne­
y i n d e n geçerek b u n d a n sonra daha da güneye kayıp doğuya yö­
nelmekte ve Ağrı'nın doğusunda b i r noktada I r a n sınırına
ulaşmakta i d i . Ye buna göre de B a t u m , A r d a h a n ve K a r s da Rus­
ya'da kalmaktaydı.
B i r i n c i Dünya Savaşı'nda b u sınırın ötesinde yani Rus toprak­
larına ve b e r i s i n d e k i Türk topraklarına yapılacak olan hareket­
lere " K a f k a s H a r e k e t l e r i " denilmesi, Kafkasya'nın coğrafya
alanını pek de karşılamamaktadır. Aslında b u hareketler K a f ­
kasya dağlarının güneyinde ve A n a d o l u ' n u n doğusunda yer a l ­
maktadır.
Kafkasya'da Osmanlıların Kafkasya'da giriştikleri savaşların
_ , , amacı üç kademeli olarak gelişecektir: B i r i n c i
Osmanlı Amaçları ° *
kademe, 1877-78 Savaşı sonunda Ruslara bırakıl­
mış o l a n B a t u m , A r d a h a n ve Kars'ın geri alın­
masıdır. İkinci kademe de daha önceki savaşlarda Ruslara
kaptırılmış olan Kafkas halkım ve en ç o k Müslümanları Rus bo­
yunduruğundan kurtarmaktır. Üçüncü kademeye gelince Hazar
D e n i z i dolaylarında Orta Asya'da yaşayan Türklerle temasa ge­
çerek P a n Turancılık planını gerçekleştirmektir. B u üç kademe­
l i amaçtan birincisi, aym zamanda Doğu Anadolu vilayetlerinin sa­
vunmasını sağlayan b i r n i t e l i k taşıdığından gerçekçidir, i k i n c i s i
ve üçüncüsü ise gerçekten çok hayal ürünüydü.
 BİRİNCİ. DÜNYA SAVAŞI 415

Rusya'nın Kafkasya'dan Osmanlı imparatorluğu­

n u » Amaçları . . . . u « TJ. . j*... c ,

na yönelmiş olduğu ve . B i r i n c i Dünya savaşı

n d a da yönelteceği savaşların amacı da üç aşa­
malıydı. B i r i n c i aşama Doğu A n a d o l u ' y u istila ederek Güney­
de İskenderun'dan A k d e n i z ' e ulaşmak, i k i n c i aşama K a r a d e ­
niz'de Trabzon'u aldıktan sonra kıyı y o l u ile İstanbul'a k a d a r
uzanmaktı. Üçüncü aşamaya gelince, Doğu A n a d o l u yönünden
ve Dicle-Fırat havzasından Basra Körfezi'ne çıkmaktı. B i r i n c i ve
i k i n c i aşamalarda Rusya, Balkanlarda yaptığı gibi Hıristiyan hal­
kın ve en ç o k E r m e n i l e r i n avukatlığım yapmaktadır. Üçüncü aşa­
mada ise çıkarları İngiliz çıkarları i l e çatışmaktadır. B u nedenle
Rusya, uzlaşma devletleri tarafında bulunduğu için b u amaçtan
vazgeçmiş g i b i görünmekteydi.
Dünya Savaşı'nın başlarmda Rusların Kafkasya'
„ * , da Önemli k u v v e t l e r i y o k t u . Ruslar da A l m a n -
Rus Kuvvetleri
l a r g i b i savaşın kısa süreceğine ve sonucun
Avrupa'da alınacağına i n a n m a k t a i d i l e r . Rus Başkomutanlığına
göre İstanbul'a giden y o l Berlin'den geçmekteydi . N i t e k i m a n i ­ 450

den Osmanlıların savaşa g i r e c e k l e r i kuşkusunun başlaması üze­

r i n e Kafkas ordusuna önem verilmeye başlandı. E k i m ayı sonunda
b u o r d u n u n bütün k u v v e t i , 100 t a b u r i l e 117 bölük ve 250 top­
t a n i b a r e t t i . B u , insan sayısı itibarıyla 100.000 er ve 15.000 atlı
d e m e k t i . Bunların dışında geri hizmetlerde ve yedek olarak k u l ­
lanılacak 150.000 kişilik b i r kuvvet de vardı. Savaşın başlayaca­
ğı günlerde b u kuvvetlere 4 E r m e n i t a b u r u i l e 2 Gürcü t a b u r u
katılacaktır . Kafkas Ordusu görünürde Genel V a l i Varantsov
451

Dashkov komutasındaydı. Gerçekte ise komutan, Kafkasya'yı ç o k

i y i tanıyan K u r m a y Başkanı General Yudiniç i d i . Genel V a l i ' n i n
karargahı ve k u r m a y heyeti T i f l i s ' t e b u l u n u y o r d u . Kafkas o r d u ­
sunun savaş planı, savunma esasına ve sınır yakınlarında bölge­
sel saldırı hareketlerine girişmek üzere düzenlenmişti.
Yukarıda da belirtildiği g i b i E k i m ortalarına k a -
Oamanlı K u v v e t l e r i , „ ı -r» i I « ı • ı • ı
dar Osmanlı Jöaşkomutanhgı kesin bu* savaş planı
düzenlememişti. 20 E k i m ' d e B r o n z a r d taraf ın-
4 4 0
Muratoff, A i l e n : s. 227.
4 6 1
İbİd., s. 2 2 4 .
 OSMANLI. TAKİBİ I X .

dan esasları saptanan ve Enver Paşa tarafından k a b u l edilen sa­

vaş hareketleri planında,Kafkas cephesinde Osmanlı ordusunun
.Rus k u v v e t l e r i n i oyalamakla yetineceği belirtilmişti. B u görev de
3. Orduya verilmişti. 3. O r d u , 8,9 ve 10. k o l o r d u l a r l a nizamiye
ve yedek süvari tümenleri ve sınır b i r l i k l e r i i l e kale b i r l i k l e r i n i
kapsamakta i d i . Bütün b u kuruluş ve b i r l i k l e r , savaş başlayaca­
ğı sırada sayı bakımından 190.000 insan gücü, 60.000 hayvan, 168
top ve 44 m a k i n a h tüfekle derme çatma birkaç atlı b i r l i k t e n i b a ­
r e t t i . 3. O r d u Komutanı Hasan i z z e t Paşa, K u r m a y Başkanı da
Gazi B e y ' d i . Ordugahı da Erzurum'daydı.
Görünürde Osmanlı k u v v e t l e r i Rus k u v v e t l e r i n e üstündü.
Fakat b u üstünlük ancak sayı ve m o r a l bakımdandı. Kaldıki
190.000 olarak gösterilen askerden eğitim görmüş ve savaşacak
d u r u m d a olanlar b u miktarın yarısı kadardı. Üstelik de o r d u
yiyecek-giyecek ve taşıt araçlarından y o k s u n d u . Doğu A n a d o l u '
n u n da korkunç kışı başlamak üzereydi. K a r yüksek dağlara düş­
müş, derece sıfırın altına inmişti. B u d u r u m d a 3. O r d u K o m u ­
tanlığı'nin i l k kararı, savunmada kalmaktı.

1 Kasım'da, Karadeniz olayından ü ç gün son-

n ı ın a n ^ ^ b i r l i k l e r i sınır boylarında Osmanlı k a ­
g

rakollarına saldırmaya başladılar. 2 Kasım'da

General Bergman komutasında önemli Rus b i r l i k l e r i K a r a u r g a n ,
O l t u , Kağızman'dan hareket ederek sınırı aştılar. Z i v i n , Doğu Be­
yazıt ve D i y a d i n ' i ele geçirdiler.
3. O r d u Komutanı Hasan îzzet Paşa, Rusların üstün kuvvet­
lerle büyük saldırıya geçtiklerini sanarak önceki kararını yürüt­
m e k üzere b i r l i k l e r i n e e m i r v e r d i . Buna göre o r d u n u n bütün
k u v v e t l e r i E r z u r u m dolaylarında toplanacak ve E r z u r u m K a l e ­
si 'ııden de faydalanarak burada savunma savaşı yapılacaktı. Ne
var k i , 4 Kasım'da Rus b i r l i k l e r i n i n yürüyüşü yavaşlamamış ve
amaçlarının E r z u r u m istikametinde büyük b i r saldırı geliştir­
m e k olduğu yolunda t a h m i n l e r zayıflamıştı.

_. . . „ _ „ 5 Kasım'da Hasan İzzet Paşa'ya Genel Karargah'

Birinci Kopru „
„ . . .
tan Köprü Köy dolaylarına gelmiş olan Rus k u v -
v e t l e r i üzerine saldırıya geçmesi e m r i v e r i l d i . 6
Kasım'da Rus ve Osmanlı k u v v e t l e r i arasında temas hasıl o l d u .
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

E r t e s i günü savaş başladı. Rusların 22 taburuna karşılık Osman­

lıların 26 t a b u r u vardı. Ne v a r k i , Osmanlı b i r l i k l e r i arasında
bağlantı sağlanamadı. Düşman üzerine yürümekte olan Osmanlı
b i r l i k l e r i n d e n k i m i l e r i keşif yapamadıklarından baskına uğra­
dı. Eğitimsiz ve disiplinsiz asker, tüfeklerini ve çantalarını bıra­
k a r a k kaçmaya başladı. B u d u r u m u düzeltmek için epeyi zahmet
çekildi. 8 Kasım'a kadar devam eden muharebede i k i taraf da kesin
b i r sonuç sağlayamadı. Yedekleri b u l u n m a y a n düşman b i r l i k l e ­
r i önceden hazırlamış oldukları savunma mevzilerine çekildiler.

Hasan i z z e t Paşa da düşmanı kovalamak n i y e t i n -

ikincı Kopriı ^e değildi. M e v z i l e r i n i kuvvetlendirmeye ve ye-
Muharebesi . . •. • • ı » ı«ı • • ı • ı..
( K a s ı m 9-17) l°m
Ç b i r l i k l e r i n e çeki düzen vermeye
s a ı r ı 1 ı n

k o y u l d u . Enver Paşa ise B i r i n c i Köprü M u h a r e -

besi'nin yarattığı olumsuz havayı dağıtmak için
de düşmanın k e n d i s i n i toparlamasına meydan vermemek ama­
cıyla Hasan izzet Paşa'ya, bütün kuvvetleriyle düşmana saldır­
masını ve b i r k o l o r d u kadar t a h m i n edilen k u v v e t i n i n yok
edilmesini e m r e t t i . Hasan İzzet Paşa böyle b i r saldırı için hazır­
lıklı olmamakla beraber v e r i l e n emre u y a r a k , 10 Kasım'da düş­
manın Köprü Köy dolaylarındaki mevzilerine saldırıya geçti.
Osmanlı saldırısına Ruslar, bütün k u v v e t l e r i y l e karşı koymaya
çalıştılar. Osmanlıların i k i k o l o r d u s u karşısında k u v v e t l e r i n i n
yüzde kırkını kaybedince geri çekilmeye başladılar. İki yanların­
dan izlenme devam etmekteydi. Çekilme A z a p bölgesindeki eski
mevkilerine kadar devam e t t i . 17 Kasım'da Osmanlıların b u mev­
k i l e r i de ele geçirmek için yaptıkları saldırılar başarıya ulaşa­
mayınca Hasan îzzet Paşa, savaş hareketlerini d u r d u r m a k zorun­
da kaldı.
^ .t , 3. O r d u ' n u n Rus k u v v e t l e r i n i y o k etmekteki ba-
Usmaıılılarua"

• , , şansızlığı Enver Paşa'yı ç o k üzmüştü, i t t i h a t ve

MemnunsuEİuk °
Terakki Genel Merkezi ile E r z u r u m , Van ve Trab­
zon v a l i l e r i ve Teşkilat-ı Mahsusa (Özel Teşkilat) da üzgün ve 452

Enver Paşa'ya karşı küskündü. B u n l a r a göre d i n a m i k ve cesur

4
" R u s y a ' d a k i Müslümanları ayaklandırmak için E n v e r Paşa'nın k e n d i s i n e bağlı k a l ­
m a k üzere kurmuş olduğu teşkilat.

Osmanlı Tarihi IX, 27

418 O S M A N L I TARİHİ I X .

komutanlarla saldırıya geçildiği takdirde Rus Kafkas ordusu boz­

guna uğratıldıktan başka Kafkasya b i l e alınabilirdi. Sözü edilen
başarısızlıktan A l m a n i m p a r a t o r u i l e Genelkurmayı da her h a l ­
de hayal kırıklığına uğramıştı. Şöhretini ve m e v k i i n i ataklığına
borçlu olan Enver Paşa, şöhretinin yıpranmasına katlanamazdı.
„ „ , B u başarısızlıklardan Kafkasya'yı istila etmek
Kafkasya'yı x
.
. „, planı canlandı. Gerçi b u düşünce daha öncede,
i s t i l a Planı r
.
tartışılmıştı. Fakat Genel Karargahtaki Türk k u r ­
mayları, harekete geçilmesi için Karadeniz'de
üstünlük kurulmasını, Bulgaristan y o l u n u n açılmasını ye i l k b a ­
har mevsiminin beklenmesini şart koşmuşlardı. 17 Kasun'dan beri
b u şartların gerçekleşmesi b i r yana bırakılarak söz konusu p l a ­
nın esasları şu suretle saptandı: Kafkas Rus O r d u s u , cepheden
3. Osmanlı Ordusu tarafından tesbit edilecek İran'dan ve Karade­
niz'den gönderilecek kuvvetlerle i k i yandan sarılacak. İran k u v ­
v e t l e r i n d e n b i r kısmı i l e Teşkilat-ı Mahsusa b i r l i k l e r i Türk y e r l i
halkım ayaklandırarak Rus K u v v e t l e r i n i a r k a d a n vuracaktır. B u
esaslar, Enver Paşa ile A l m a n yardımcıları arasında tartışıldı ve
varılan genel kanı şu o l d u : Yapılacak hareketler imkansız olma­
m a k l a beraber t e h l i k e l i d i r . Planın yürütülmesi i l e i l g i l i o l a r a k
Wangenheim A l m a n yüksek komutanlarına şu tavsiyede b u l u n ­
d u : "Arkadaşça f a k a t ihtiyatlı davranmalı ve bütün s o r u m l u l u k
Türk Genelkurmayı'na ve en çok Enver Paşa'ya yüMetilmehdir'' . 453

Sözü edilen planın i l k başarı koşulu g i z l i tutulmasında i d i .

B u nedenle p l a n , genel k a r a r g a h t a k i görevli Türk kurmayları­
nın b i l g i s i dışında hazırlanmıştı. Planın yürütülmesi için gerek­
l i i n c e l e m e l e r i n yapılmasına sıra gelince, Hafız Hakkı Paşa
p l a n d a n h a b e r d a r e d i l e r e k onayı alındı. 24 Kasım'da Teşkilat-ı
Mahsusa'dan Rıza Bey, birliğinin A r t v i n ' i alması planının o l u m l u
gerçekleşeceği y o l u n d a k i umutları k u v v e t l e n d i r d i . B i r gün son­
r a Hafız Hakkı Paşa sözde 3. O r d u ' n u n d u r u m u n u incelemek, as-
lmdaysa Enver Paşa planın gerçekleştirme koşullarını b i l d i r m e k
üzere Mecidiye Kruvazörü i l e Trabzon'a gönderildi.
2 Aralıkta Hafız Hakkı Paşa, Köprü Köy'deki karargahında
Hasan İzzet Paşa i l e görüşerek o n u Ruslarla karşı saldırı yapa-

4 5 3
M u r a t o f f v c A i l e n : A . g . e . , s. 2 2 4 .
 IJlltİNCl DÜNYA SAVAŞI 419

bileceğine inandırdı. Oysaki ne Kurmaybaşkanı ne de kolordu

komutanları böyle b i r saldırıya geçilebileceğine inanmamışlar­
dı. Ordu araç ve gereçlerinin sağlanması şartını öne sürmüşler­
di. Hafız Hakkı Paşa bu hususu sezmiş, her ne bahasına olursa
olsun saldırıdan yana olduğu için i k i kolordu kumandanhğının-
da kendisine verilmesini istemişti. Henüz bir kolorduya değil, bir
tümene bile komuta etmemiş olan Hafız Hakkı Paşa'nın bu iste­
ği E n v e r Paşa'yı tedirgin etmişti. Kendi düşüncesi ürünü olan bir
planın yürütülmesinde Hafız Hakkı'nın kazanacağı b i r başarı,
E n v e r ' i n şöhretini gölgelendirebilirdi.

„ _ Belkide bu nedenle 6 Aralık'ta Enver Paşa Bron-

E n v e r Paşa •*
a n A »J zard Paşa ile Yavuz Zuhlısı'na binerek Erzurum'a
3. Ordu'da •»

gitmek üzere Trabzon yolunu tutmuştu. 8 A r a ­

lık'ta Trabzon'da karaya ayak basmış, oradan da Erzurum'a geçe­
rek 13 Aralık'ta 3. Kolordu karargahının bulunduğu Köprü Köy'e
ulaşılmıştı. 3. Ordu Komutam Hasan İzzet Paşa ile yaptığı gö­
rüşmeler sonunda girişilecek saldırı hareketleri üzerinde onun­
la fikir birliğine varmıştı. 17 Aralık'ta da E r z u r u m ' a dönmüştü.
B u arada yapılacak büyük saldırı hareketleri ile ilgili olmak
üzere yüksek komuta heyetinde önemli değişiklikler olmuştur.
Enver Paşa'nın eniştesi ve İstanbul Merkez Komutanı Halil Bey,
kurulucak bir tümenin başında İstanbul'dan Tebriz yönünde ha­
rekete memur edilmişti. B u tümenin görevi, Tebriz üzerinden D a ­
ğıstan'a yürümek, Kafkas İslam memleketlerini Ruslara karşı
ayaklandırmak ve 3. Ordu'nun karşısında bulunan Rus ordusunu
arkadan vurmaktı.
Genel karargahta Haberleşme Şube Müdürü Kazım (Kara-
bekir) Paşa da İran, Turan ve Hindistan'da faaliyetlerde bulu­
nacak bir başka tümenin başına getirilmişti. Kazım Karabekir'in
görevinin ayrıntıları, İran'a yürüyerek Tahran'ı işgal etmek, iran'ı,
Rus etkisinden kurtarmak ve mümkünse Türkistan ile Afganis­
tan'da ayaklanmalar çıkartarak bu yerlerde İngilizlerle Ruslara
karşı propaganda faaliyetlerinde bulunmaktı. Genel Karargah
kurmaylarından A l i İhsan Paşa'ya gelince o da 2. Ordu Kurmay
Başkanlığı'na atanmıştı.
420 OSMANLI TARİHİ IX.

3. O r d u ' d a k i değişiklikse şöyleydi: Enver Paşa İstanbul'dan

hareket ettiği gün, X . K o l o r d u Komutanı Ziya Paşa'yı emekliye
sevk ederek yerine A l b a y Hafız Hakkı Paşa'yı atamıştı. B u n d a n
b i r müddet sonra da Doğu A n a d o l u savaş bölgelerini i y i tanıyan
I X . K o l o r d u Komutanı'm saldırıya aykırı düşüncelerinden ötürü
emekliye ayırmıştı. E n v e r ' i n b u çalımlı h a r e k e t l e r i n d e n ürken
ve onun o r d u n u n hiçbir ihtiyacmı sağlamaya Önem vermeden Ya 6i

s e t t a r ! " diye saldırıya geçmesinden kuşkuya düşen 3. O r d u Ko­

m u t a m Hasan izzet Paşa da 18 Aralık'ta B e n b u hareketleri yü­
u

rütmeye k e n d i m d e k u v v e t ve güven görmemekteyim" d i y e r e k 454

istifa etmişti. B i r gün soma da Enver Paşa, 3. O r d u K o m u t a n h -

ğı'm üzerine aldı (19 Aralık).

Enver Paşa'mn girişeceği ve Sarıkamış Savaşı adı-

Sarıkaıuış Savaşı 1 1 1 1 1 • •
nı taşıyacak olan savaş h a r e k e t l e r i n i n amacı
1878'de Ruslara bırakılmış olan K a r s , A r d a h a n
ve B a t u m ' u geri almaktı. B u , f i k i r bakımından ulusal ve gerçek­
çi b i r amaçtı. A l m a n l a r b u n u n yerine Odessa'ya b i r çıkartma ya­
pılmasını veya Osmanlı k u v v e t l e r i n i n Galiçya'ya çıkartılıp
Avusturya cephesinde savaşmasını önermişlerdi. Enver Paşa k a ­
b u l etmemişti. K a b u l etmemekte haklıydı, çünkü Ruslar ergeç
Kafkasya ve i r a n ' d a k i durumlarından faydalanarak Doğu A n a ­
d o l u ' y u istila etmeye kalkışacaklardı. Enver Paşa Kafkasya üze­
r i n e tarafımızdan yöneltilecek b i r savaşta, b u bölgedeki Türk ve
Müslüman halkının ayaklanıp, Osmanlılara destek olacağını var­
saymaktaydı.
Savaşa katılacak Osmanlı k u v v e t l e r i n i n esasını
3. O r d u teşkil ediyordu. Ü ç k o l o r d u y u kapsayan
bu o r d u n u n savaşa yarar k u v v e t i 90.000 k a d a r ­
dı. B i r i I r a k ' t a n , diğeri i s t a n b u l ' d a n gönderilecek i k i tümenle
b u mevcudun 120.000'e çıkartılabileceği düşünülmüştü. Ayrıca
B a t u m civarında da b i r çıkartma yapılması da hesaplanmaktay­
dı. Rus kuvvetlerine gelince, Osmanlı 3. O r d u s u cephesi karşı­
sındakiler 60.000 kadardı.

4 U
S a b i s , A l i İhsan: A.g.e., s. 132.
 BİKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 421

Osmanlı k u v v e t l e r i n i n sayı üstünlüğüne eklenecek başka b i r

üstünlükleri daha vardı. O da askerin cesareti, yürüyüşe, yok­
sulluğa katlanma k u d r e t i ve yaptıkları savaşın ulusal n i t e l i k t a ­
şıdığı yolundaki kamlarıydı. Ne var k i , b u üstünlüğü gölgelendiren
faktörler b i ç de az değildi. A s k e r i n çoğu büyük b i r savaş planını
gerçekleştirmek için manevralarla yetiştirilmiş değildi. Yiyecek,
giyecek bakımından yeteri k a d a r donatılmış da değildi; G e r i ve
sağlık hizmetleri Tanrı'mn yardımına bırakılmıştı. Savaşılacak böl­
gede y o l şebekesi, b i r tek y o l u n dışında da yok g i b i y d i . Yollar
da k a r l a örtülüydü. K i m i yerlerde karın kalınlığı b i r buçuk met­
r e y i bulmaktaydı. Isı da -20, -25 derece arasında oynamaktaydı.
Nihayet bütün b u n l a r a Başkomutan V e k i l i ve 3. O r d u Komutanı
Enver Paşa'mn da toptancılığı eklenmekteydi. Paşa cesur, vatan­
sever ve z e k i y d i . Fakat büyük savaşlar yönetmek tecrübesinden
y o k s u n d u . Ne askere ne de k o m u t a n l a r a karşı hiçbir m e r h a m e t i
y o k t u . Sınırsız ve sert b i r d i s i p l i n l e h e r şeyin çözülebileceği g i b i
b i r mantığın kurbanıydı.

Enver Paşa b u koşullar içinde 3. O r d u ' n u n bü-

Osıııaıılı Saldırısı . ı • ı ı ı
tün k u v v e t l e r i y l e saldırıya geçmeye k a r a r ver­
d i . Saldırı Rus k u v v e t l e r i n i b i r çember hareketi
i l e savaşa zorlayarak yenmek esasına dayandırılmıştı. B u mak­
satla X I . K o l o r d u ve süvari tümeni Aras'ın güney ve k u z e y i n ­
de b u l u n a n ve yaklaşık olarak b i r k o l o r d u i l e b i r süvari
t a b u r u n d a n i b a r e t olan Rus k u v v e t l e r i n i gösteri saldırılarla oya­
layarak yerinde mıhlayacak, b u esnada I X . ve X . K o l o r d u l a r l a
da Bardız ve O l t u üzerinden düşmanın sağ kanadım çevirerek
Aras vadisine atıp, Sarıkamış ve O l t u hattından uzaklaştıracaktı.
22 Aralık'ta çevirme saldırısı, p l a n gereğince başladı. I X . K o ­
l o r d u Bardız; X . K o l o r d u O l t u yönünde i l e r l e d i . Zayıf Rus k u v ­
vetlerine karşı başarılar kazanıldı. B u arada b i r Rus saldırısıda
püskürtüldükten sonra Osmanlı k u v v e t l e r i O l t u i l e Bardız'a g i r ­
diler. B i r yandan da A r d a h a n ve Kars üzerine yürüdüler. Ne var
k i b u başarılar, sonra gölgelenıneye başladı. Enver Paşa'mn k u ­
şatma kollarını 15 k i l o m e t r e doğuya kaydırması, o r d u i l e k o l o r ­
d u l a r ve b i r l i k l e r arasında haberleşmenin n o r m a l b i r biçimde
yapılamaması, yorgun askerin b i r gün bile istirahat ettirilmemesi
saldırı gücünü yıpratmaktaydı.
422 O S M A N L I TARİHİ I X .

Enver Paşa 25 Aralık'ta I X . K o l o r d u ' n u n b i r tümeni i l e B a r -

dız'dan yoluna devam ederek, Sarıkamış'a 6 k i l o m e t r e yaklaştı.
B i r Rus birliği y o l u n u kapamaktaydı. B u esnada Rus kararga­
hında Sarıkamış'ı boşaltmak ve geri çekilmek tartışılıyordu. Rus­
lar X . Osmanlı Kolordusu'nun Allahüekber Dağı'ndan ilerlemekte
olduğunu, X I . K o l o r d u ' n u n da k e n d i l e r i n e karşı saldırıya geçti­
ğini öğrenmişler ve kötümserliğe kapılmışlardı. Enver Paşa 26
Aralık'ta olumsuz sonuçlanan i k i saldırıdan sonra X . K o l o r d u ,
n u n gelmesini beklemeye başlamıştı. X . K o l o r d u ' n u n gelmesiyse
hiç de kolay değildi. 25 k i l o m e t r e l i k Allahüekber yaylasında k a r
b i r metreyi aşıyordu. Asker saatte ancak b i r k i l o m e t r e i l e r ley e-
b i l m e k t e y d i . Gece ve gündüz yürünerek ve yolda soğuk, açlık ve
y o r g u n l u k t a n 10.000 can kırıldıktan sonra ancak 3000 kişi Sarı­
kamış'a ulaşabildi (27 Aralık). B u koşullar altında 30 Aralık'ta
Rusların 22 yaya taburuyla 12 süvari bölüğüne ve 22 topuna k a r ­
şılık X . K o l o r d u ' n u n giriştiği i k i saldırıdan önemli b i r sonuç alı­
namadı. B u sıralarda I X . K o l o r d u ' n u n gerisini örten tümen de
m e v z i l e r i n i bırakmak zorunda kalmıştı.

4 Ocak'ta Sarıkamış'ın kuzey sırtlarında 20 k i -

Oama ıl Çekıhşı J. elırelilc geniş b i r cepheyi t u t a n yaklaşık 7000
oın

kişilik Osmanlı kuvvetine karşılık Ruslar 30.000

kişiyle saldırıya geçtiler. Saldırı planı Osmanlı k u v v e t l e r i n i
doğudan ve batıdan kesmek, b i r süvari tümeni i l e de sol yanın
gerisine sarkmaktı. Enver Paşa için b u n d a n sonra çözülmesi ge­
r e k l i olan sorun 3. O r d u kalıntısını geri çekmekti. Sarıkamış'taki
k u v v e t l e r i n komutasını, rütbesini Orgeneralliğe yükselttiği Hafız
Hakkı Paşa'ya bırakarak cepheden ayrıldı (5 Ocak). Aynı gün I X .
ve X . K o l o r d u l a r a geri çekilme e m r i v e r i l d i : Bıi e m r i n v e r i l m e ­
sinde geç kalınmıştı. G e r i çekiliş sırasında B r o n z a r d k o l u n d a n
yaralandı. A l i İhsan Paşa ve I X . K o l o r d u esir düştü. Hafız H a k ­
kı Paşa'da atım dört nala sürerek canını zor k u r t a r a b i l d i . X . K o ­
l o r d u da ağırlıklarını ve b u arada 12 sahra t o p u n u uçuruma
yuvarlayarak geri çekilmeye devanı e t t i . 8 Ocak'ta Enver Paşa,
3. O r d u Komutanlığı'nı Hafız Hakkı Paşa'ya bırakarak E r z u r u m
üzerinden İstanbul y o l u n u t u t t u . B u n d a n sonra Osmanlı kuvvet­
l e r i çekilmelerinde büyük kayıplar vererek, 18 Ocak'ta Sarıkamış'
 B i n İNCİ DÜNYA SAVAŞI 423

tan önceki mevkilerine döndüler. Düşman kuvvetler ide sarsılmış

ve yorulmuş bulundukları için d u r a k l a m a k zorunda kaldılar. Sa­
rıkamış Savaşı artık sona ermişti.
Büyük ümitlerle girişilen Sarıkamış çevirme sal­
Sarıkamış
dırısı üç hafta kadar sürmüş ve büyük kayıplarla
Savaşı S o n u c u
sonuçlanmıştır. Enver Paşa, l a k o n i k b i r sözle b u
olayı şöyle anlatmıştır: " G i t t i k , gördük, saldırdık, geri döndük".
Doğru, fakat ne bahasına! 3. O r d u ' n u n kahramanlıkları, Ruslar­
dan ç o k yüksekti. Fakat kara kışın karşısında mevcudunun yarı­
sını (70-80 b i n kişi), toplarıyla silah ve taşıt araçlarının da
yarısından fazlasını kaybetmişti. I X . K o l o r d u Komutanı ve k a ­
rargahı esir düşmüştü. O r d u Komutanı Hafız Hakkı Paşa tifüse
yakalanmış, sonra da ölmüştü. Enver Paşa'ya gelince, geri çekil­
me sırasında b i r aralık büyük b i r bunalım geçirmiş, Türk u l u ­
sundan özür dileyen vasiyetnamesini yazarak intihar etmeye k a r a r
vermişti. Talat Paşa'nın etkisiyle ve z o r l u k l a b u f i k r i n d e n vaz-
geçirilmişti. O r d u n u n nesnel ve m o r a l kayıplarına, savaşılan böl­
genin Türk ve Müslüman halkının kayıplarını da eklemek gerekir:
Birçok köy savaş kuralları gereği yakılmış veya harap edilmiştir.
H a l k Rusların ve en ç o k E r m e n i l e r i n zulmünden k o r k a r a k varı­
nı yoğunu bırakıp, E r z u r u m doğrultusunda göç etmeye k o y u l ­
muştur.
B u t r a j e d i niteliğini taşıyan görüntüsüne rağmen Sarıkamış
Savaşı, B a l k a n Savaşlarından ayrı b i r r u h ile yönetilmiş ve yapıl­
mıştır. Gençleştirilmiş olan k o m u t a n l a r ve subaylar, yüksek b i r
d i s i p l i n ve vatanseverlik duygusu i l e savaşmışlardı. E r l e r d e , b i r ­
ç o k olumsuz olay dışında, b i n b i r güçlük ve yoksulluğa rağmen,
u l u s a l b i r savaş yaptıklarının b i l i n c i ile görevlerini yerine getir­
mişlerdi. Sarıkamış Savaşı'nın o l u m l u sayılabilecek b i r sonucu
da nasıl olsa Osmanlılara karşı günün b i r i n d e saldırıya geçecek
olan Rus Kafkas O r d u s u n u yıpratmış olması (30.000 kayıp) ve
b u cephedeki saldırıların gerçekleştirilmesi olmuştur.
Sarıkamış Savaşı'nın siyasal sonuçları da olmuştur. Bunların
başında Rusların müttefiklerine Çanakkale'de Türklere karşı b i r
cephe açmak ve Osmanlı imparatorluğu'nu aralarında paylaşmak
f i k r i n i kabul ettirmeleri gelir . 455

4 i i
Çanakkale Bölümünde anlatılacaktır.
424 O S M A N L I : TARİHİ I X

Sarıkamış Savaşı'ndan sonra 3 . O r d u n u n Kafkas

Sarıkamış'tan S o n r a Cephesi'ndeki yeni h i r büyük saldırıya geçmesi
artık söz konusu değildi. B u o r d u n u n 1915 yılı
içindeki görevi Doğu A n a d o l u ' y u savunmak olacaktı. B u n u n için
de o r d u n u n yeniden örgütlenilmesine girişildi. Rus Kafkas O r ­
dusu da b i r yıl sonra E r z u r u m üzerine saldırıya geçmek için h a ­
zırlıklara başladı. Şu da v a r k i , Ruslar, 1915 yılında boş
durmadılar. Birkaç sınır bölgesinde saldırılar yaptılar. B i r ara­
lık da M a l a z g i r t dolaylarına kadar gelmeye muvaffak oldularsa-
da püskürtüldüler. B u son saldırılarında E r m e n i l e r i de ayaklan­
dırıp savaşa sürüklemişlerdi.

2.2. Afrika Cephesi'nde: Kanala Saldırı (Kaşım-Mart)

Süveyş Kanah'na saldırı f i k r i aşağı yukarı Sarı­

kamış saldırısı i l e yaşıttır. Üçlü Uzlaşma Devlet-
l e r i ' n i n Osmanlı İmparatorluğu'na savaş açtığı
sıralar i n g i l t e r e ' n i n Kıbrıs Adası'nı imparatorluğuna katması üze­
r i n e İttihatçı kodamanlar, Kafkasya'dan gelecek b i r Rus saldırı­
sını düşündükleri g i b i ergeç İngilizlerin Mısır'dan saldırıya geçe­
c e k l e r i n i de düşünmeye başladılar.

Ne var k i , İttihatçılar arasında Kanalı i y i b i l e n Mısır ve K u ­

zey A f r i k a i l e yakından i l g i l i o l a n Başkomutan V e k i l i Enver Pa-
şa'dan başkası da y o k t u . Enver Paşa, Trablusgarp Savaşı sırasında
bu bölge i l e ilgilenmişti. Üstelik, İtalyanlara karşı başarılarıyla
A r a p aleminde, özellikle de Mısırlılar arasında büyük ün salmıştı.
K a n a l a yapılacak b i r saldırıda o n l a r tarafından destekleneceği­
ne inanmasında b i r a n o r m a l l i k y o k t u . Enver Paşa'nın biı düşün­
cesi A l m a n çıkarlarına da d e n k düşmekteydi.

Osmanlılar i n g i l i z l e r i n Çanakkale'ye ve I s k c n -
Saldırı N e d e n l e r i 1 , . . . . ı ı ı ı
d e r u n a b i r çıkartma yapmalarından da kuşku
duymaktaydılar. B u y o l d a k i hazırhklaruun tamamlanmasına ola­
nak bırakmamak için erken davranarak kanalın denetimini elleri­
ne geçirmeye zoruhı görünüyorlardı. Böyle b i r denetim, Hindistan
ve Avusturalya'dan toplanmakta o l a n k u v v e t l e r i n İngiltere t a r a ­
fından A l m a n l a r ve Osmanlılara karşı kullanılmasını da önleye-
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 425

çekti. Osm anlılar t saldırıya geçmeye i t e n b u n e d e n l e r i n altında

daha da Önemli b i r neden yatmaktaydı. B u da 1882 yılından be­
r i i n g i l i z yönetimi altında b u l u n m a k l a b i r l i k t e , h u k u k s a l bakım­
dan Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı bulunmaya devam eden Mı­
sır'dan İngilizleri k o v m a k isteğiydi.

N i t e k i m , savaş hareketlerine girişileceği sırada Padişah Mı­

sırlılara hitaplı b i r b i l d i r i s i n d e Mısır'ın kurtuluşu için o r d u l a ­
rından b i r i s i n i göndermesine fırsat yaratan Tanrı'ya hamd ettikten
sonra, Mısırlı evlatlarından k u t s a l savaşa katılmalarını istemek­
teydi. B u n u n g i b i H i d i v l i k haklarından yoksun bırakılan Âbbas
H i l m i Paşa da b i r beyanname yayınlamış ve Mısırlılarla Sudan-
h l ardan Müslümanların Hahfe'nin yayınlamış olduğu bildiriye uya­
r a k , gönderdiği orduyla işbirliği yaparak, Mısır'ın kurtuluşu için
savaşmalarım istemişti . B u i k i belge de gösteriyorki, sonradan
456

i d d i a edileceği g i b i K a n a l h a r e k e t l e r i ve saldırısı, keşif amacıyla

veya b i r askersel gösteri maksadıyla hazırlanmış değildi.

Enver Paşa, yukarıdaki nedenlere dayanarak K a ­

nal hareketlerine ilişkin i l k hazırlıkları kendisi
yapmış ve Suriye'deki 4. Ordu'ya b u görevi vermişti. Şöyleki; O r ­
d u Komutanı Z e k i Paşa'nın, Suriye ve F i l i s t i n savunması i l e
meşgul olmasını, b u o r d u d a n başka M e r s i n l i Cemal Paşa'nın k o ­
mutasındaki 8. K o l o r d u ' n u n da K a n a l üzerine yürümesini u y ­
gun görmüştü. B u yürüyüşün ayrıntıları i l e uğraşmak üzere de
Osmanlı o r d u s u n d a k i A l m a n askeri u z m a n l a r d a n von Kress'i
M e r s i n l i Cemal Paşa'nın emrine vermişti. Ayrıca, Bedevilerden
de yardımcı kuvvetler sağlamak üzere Süvari Binbaşısı M u h t a r
B e y ' i , I z m i r ' l i Kuşçu E ş r e f i ve güvendiği k i m i Arapları da gö­
revlendirmişti. Fakat 4. O r d u K o m u t a m H a l e p l i Z e k i Paşa, Enver
Paşa'nın b u t e r t i p l e r i n i k a b u l etmedikten başka, K a n a l saldırısı
girişimine karşı çıkmaya başladı. Enver Paşa da B a h r i y e Nazırı
ve 2. O r d u K o m u t a m Cemal Paşa'yı t a m y e t k i i l e K a n a l saldırısı
h a r e k e t l e r i n i geliştirmek üzere 4. O r d u Komutanlığı'na atadı (13
Kasım). Cemal Paşa Kmmay.Başkanhğı'na von Frankenberg'i, B i ­
r i n c i Şube Müdürlüğü'ne Binbaşı A h Fuat (Cebesoy) B e y ' i , I k i n -

4
" B a y u r , Y u s u f H i k m e t ; A . g . c . , s. 4 0 2 - 4 0 3 .
 O S M A N L I TARİHİ I X .

ci Şube Müdürlüğü'ne Binbaşı Befet (Bale)'i atayarak Şam'a ha­

reket e t t i . B u şehire 6 Aralık'ta vardı, i s t a n b u l ' d a n törenle ay­
rılırken verdiği demeçte " î s l a m m açıkça malı olan Mısır'ı i n g i ­
l i z l e r i n elinden almaya g i d i y o r u m " dedi. 4 5 7

Cemal Paşa, Şam'a vardığında K a n a l hareketle-

H a r e k e t Planı * ' v
°
r i planını hazırlanmış b u l d u . B u plana göre ha-
v e Yürüyüş x
*
reketlere 8. K o l o r d u ' n u n 25. Tümeni i l e k u r u ­
lan yeni b i r alay katılacaktı. 8. K o l o r d u ' n u n geri kalan kuvvetleri,
Lübnan kıyılarını k o r u m a k l a görevlendirilmişti. K a n a l hareke­
t i n e katılacak k u v v e t l e r i n toplamı 35.000 kadardı. B u k u v v e t ­
ler, b i r bölümü tüm çöl olan T i h Sahrası'nı geçecekleri için, as­
k e r i n donatım tümeninin ağırlıkları develerle taşınacaktı.
15 Ocak'ta Birüsselim'de toplanmış olan 8. K o l o r d u ' n u n b ü ­
y ü k k u v v e t l e r i Ismailiye istikametinde i l e r i harekete geçtiler (2
gün önce Londra'da Savaş Konseyi Çanakkale'de hareketlere g i ­
rişilmesine k a r a r vermişti. Kafkas Cephesi'nde de çarpışmalar,
Ruslar karşısında Osmanlıların çekilmesiyle sona e r m e k üzerey­
d i ) . B u yürüyüş i n g i l i z deniz uçaklarının gözüne çarpmamak için
kafileler halinde ve deniz kıyılarından uzak b i r yoldan yapılmak­
taydı. B u n a e k b i r i h t i y a t t e d b i r i olarak ve sıcaktan k o r u n m a k
için asker gündüz istirahat etmekte ve gece yürümekteydi. Aske­
r i n m o r a l i yüksekti. Başarılı b i r yürüyüşten sonra Osmanlı k u v ­
v e t l e r i T i h çölünü geçerek 31 O c a k ' t a , N i l ' i n sağ kıyısına 10 k i ­
lometre yakın b i r mesafeye geldiler ve mevzilerine yerleştiler.
• i n g i l i z l e r Osmanlıların Sarıkamış saldırısı h a -
Ingıhzlerın Durumu 1 1 ı ı ı ı / * -•«»

reketlerıne başladıkları gün (18 Aralık) Mısır'

d a , Osmanlı egemenliğine son v e r e r e k e g e m e n l i k l e r i n i
kurduklarını duyurmuşlardı. K e n d i l e r i n i Mısır'da yeterince sa­
vaş gücüne sahip görüyorlardı. K u v v e t l e r i n i n toplamı 150.000
asker kadardı. Fakat b u n l a r 200 k i l o m e t r e uzunluğunu aşan k a ­
nalın korunması için dağıtılmış b u l u n u y o r d u . B u nedenle Osman­
lıların saldıracakları bölgedeki k u v v e t l e r i 3500 civarındaydı.
Ayrıca kanalın korunması için 7 i n g i l i z ve 2 Fransız savaş gemisi
b u l u n u y o r d u . Bunların u z u n m e n z i l l i toplarının sayısı 73, h a f i f
4 5 7
C e m a l Paşa: A . g . e . , s. 1 5 6 .
 BİRİNCİ DÜNYA. SAVAŞİ 427

toplarının sayısı 95 kadardı. İngiliz savunma k u v v e t l e r i b o l l u k

içindeydi. Yiyecek içecek sıkıntısı i l e savaş eksikliği söz konusu
değildi. İngiliz deniz uçakları Ocak ayının son günlerinde çölde
k i m i deve sürüleri ve küçük asker toplulukları görmüşlerdi. Fa­
k a t i n g i l i z komutanlığı Osmanlıların K a n a l üzerine b i r saldırı­
da b u l u n a b i l e c e k l e r i n i yakın b i r olasılık görmemişti.
2 Şubat'ta Osmanlı kuvvetleri üç kol balinde mev-
K a n a l ' a Saldırı . „ t

zılendırılerek saldırıya geçecek d u r u m a g e t i r i l ­

d i . Esas saldırı merkezden İsmailiye üzerine yapılacaktı. Aynı
zamanda sağ k o l k u v v e t l e r i i l e K a n t a r a ' y a , sol k o l k u v v e t l e r i y l e
de Süveyş'e b i r e r gösteri (nümayiş) baskını yapacaklardı. 12.000
erden k u r u l a n merkez k o l u kanalı aştıktan sonra İsmailiye'yi ala­
caktı. Cemal Paşa b u planın başarısını i k i koşulun gerçekleşme­
siyle i l g i l i görmekteydi. B i r i n c i s i , İngilizlerin gafil avlanarak
kanalın öte yakasına Osmanlı k u v v e t l e r i n i n çıkarılması, i k i n c i s i
de b u çıkarmadan yüreklenecek olan Mısırlı vatanseverlerin ayak­
l a n a r a k İngilizleri a r k a d a n vurmalarıydı.
3 Şubat'ta plan gereğince merkez kolu pontomlarla kanalı geç­
meye kalkıştı. Ne var k i , b u h a r e k e t i n şafak sökmeden yapılma­
sı gerektiği halde geç kalındığı için İngilizler tarafından şiddetli
top ateşi i l e karşılandılar. P o n t o m l a r m birkaçı batırıldı. A r a p
askerlerin bulunduğu b i r l i k l e r i n k i m i l e r i n d e p a n i k başladı. Ce­
m a l Paşa'nın A r a p askerlerini önde bulundurması p s i k o l o j i k b i r
nedene dayanıyordu. Cemal Paşa, b u askerlerin Mısır'a ayakbas-
malarıyla Mısu Araplarımn heyecanlanarak can kardeşi, k a n k a r ­
deşi diye Osmanlı ordularını destekleyeceklerini ümid e d i y o r d u .
Oysa öyle olmadı. Olmayınca da karşı kıyıya ancak 600 asker çı-
k a b i l d i . Onların da b i r kısmı Öldürüldü, b i r kısmı da esir e d i l ­
d i . Sonuçta b i r baskın saldırı i l e İngilizleri gafil avlamak koşulu
gerçekleştirilemediği gibi Mısır Araplarımn ayaklanması da h a ­
yalden öteye geçemedi. K a n a l saldırısı da Sarıkamış saldırısı g i ­
b i başarısızlıkla sonuçlanmış o l d u .
B u n u n l a beraber Cemal Paşa, komutanları ya-
Savaş K o n s e y i v 1 1 ,. 1 ,
nına çağırarak savaşa devam edip etmemek ko­
nusunda düşüncelerini öğrenmek istedi. K o m u t a n l a r l a ayrı ayrı
ve şöyle konuştu:
428 OSMANLI TARİHİ ı X .

M e r s i n l i Cemal Paşa — Paşam, d u r u m u Zat-ı Âlîniz de görü­

yorsunuz. Söyleyecek başka b i r şeyim y o k .
Albay Frankenberg, Kurmay Başkanı — Saldırıya başarı ümi­
diyle devam etmek olanaksızdır. E l d e k i k u v v e t l e r i m i z i k u r t a r ­
m a k istiyorsak geri çekilmekten başka çare yoktur.

Von Kress — Paşam ben zannediyorum k i ) bugünkü görevimiz

tüm olarak K a n a l önünde ölmekten i b a r e t t i r .
Cemal Paşa — Başarı ümidinin yüzde kaç olduğunu t a h m i n
ediyorsunuz, A l b a y Kress? Yüzde otuz veya yüzde kırk v a r a n ­
dır? Varsa saldırıya devam edeceğim.
Von Kress — Hayır Paşam hiçbir başarı ümidi görmüyorum.
A s k e r l i k şeref ve namus anlayışım çekilmektense kanala atılıp
y o k o l m a k merkezindedir.
Cemal Paşa b u n u n üzerine komuta sorumluluğunun k e n d i ­
sine a i t bulunduğunu, şeref ve namus için boş yere insan kırdır­
m a k taraflısı olmadığını, A n a d o l u a s k e r l e r i n i n vatan savunması
için vatana lazım olduğunu ifade ederek, geri dönmek hususun­
da gerekli e m i r l e r i vermiştir. B u k o n u i l e i l g i l i günlük e m r i n d e
de askere şöyle seslenmiştir; " K a n a l seferinin ana amcacı i l e r i d e
yapılacak olan büyük b i r saldırı için gerekli keşifleri yapmaktı.
Sefer t a m b i r başarıyla sonuçlanmıştır. B u p a r l a k başarıdan do­
layı h e p i n i z i t e b r i k e d e r i m " .

Saldırı başarılı olmadıysa da geri çekiliş gerçek-

G e r i Çekiliş
ten başarılıydı. 5 Şubat'ta N i l kıyılarından ayrı-
ve Sonuç ' • ^ ı . ı

lan Osmanlı kuvvetleri 15 M a r t ta K a n a l için ha­

reket y e r i olan Birussebi'ye döndüler. K a n a l hareket ve saldı­
rısında Osmanlı k u v v e t l e r i n i n kaybı 14 şehit ve 30 yaralı subay­
la 174 şehit, 366 yaralı ve 712 kayıp erden i b a r e t t i .
K a n a l saldırısının Mısır'dan i n g i l i z l e r i n kovulması için ya­
pılmış olduğu su götürmez b i r gerçektir. P l a n l a r buna göre ya­
pılmış, kamuoyu da y i n e buna göre hazırlanmıştı. Hatta O r d u
Telgraf Müdürü'nün, Kanalın geçilmesine girişildiği b u sırada
ortada henüz f o l yok y u m u r t a yokken îsmailiye'nin Osmanlı k u v ­
vetlerince ele geçirildiği h a b e r i n i yaymış olması da, söz konusu
 B IKINCI DÜNYA SAVAŞı «129

saldırıya b i r keşif hareketinin ç o k ötesinde b i r önem Yerilmekle

olduğunu göslerm ektedir. Cemal Paşa hatıra tında, çelişmeden çe­
lişmeye düşerek K a n a l h a r e k e t l e r i n i n keşif amacıyla yapıldığını
açıklamaya çalışması boş b i r gayretten i b a r e t t i . Şu da var k i ,
bu hareketler b i r keşiften beklenen b i l g i l e r i sağlamış ve Türk or­
d u s u n u n savaşçı k u d r e t i hakkında yeni b i r örnek vermişti. A y ­
rıca IngUizlerin Mısır yönünden salchrdarmı geciktirmiş ve 300.000
kişiye çıkardıkları k u v v e t l e r i n d e n büyük, b i r kısmını Çanak­
kale'ye çıkarmalarına veya batı cephesine göndermelerine engel
olmuştur.

2.3. Çanakkale Deniz Savaşı (18 Mart)

Uzlaşma .Devletleri Çanakkale'ye denizden sal-

u ar dırıya girişecekleri sırada Osmanlı İmparator­
luğu'nun d u r u m u onlar açısından böyle b i r
saldırı için elverişli görüntüdeydi. Önceki bölümlerde de görül­
düğü g i b i , Osmanlıların Sarıkamış üzerine yaptıkları büyük sal­
dırı bozgunla sonuçlanmıştı. Mısır'ı i n g i l i z l e r d e n k u r t a r m a k
amacıyla giriştikleri k a n a l h a r e k e t l e r i umulanı getirmemişti. B u
arada B a l k a n devletlerinden B u l g a r i s t a n , Romanya ve Yunanis-
tanla Dünya Savaşı'nın başlamasından b e r i b i r antlaşmaya varıl­
ması için sürüp gelen siyasal görüşmelerden de o l u m l u b i r sonuç
alınamamıştı. Bulgarların çekingen davranışı Almanya i l e Türkiye
arasında d i r e k t b i r bağlantının kurulmasını engellediğinden, Os­
manlı ordusunun yoksun bulunduğu m o d e r n savaş gereçleri i l e
donatılması da gecikmekleydi.

B u d u r u m Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n i n Osmanlılara karşı b i r sal­

dırıya geçmelerine elverişli gibi görünmekteydi. Ne var k i , arala­
rında b u maksatla hazırlanmış o r t a k b i r hareket alanları y o k t u .
Savaş sonucunun batı cephesinde ve kısa b i r zamanda alınacağı­
na inanılmaktaydı. Üstelik i n g i l t e r e ' n i n büyük b i r k a r a ordusu
k u r m a k için giriştiği hazırlıklar da tamamlanmış değildi. Çanak­
kale üzerine b i r saldırı için i l g i l i l e r arasında kesin b i r antlaşma­
ya henüz varılamamıştı.
480 O S M A N L I TARİHİ I X .

„ ,, , , Çanakkale'ye saldırı f i k r i n i n b i r Rus sorunu i l e

Çanakkale'ye - J

Saldın Fikrî ^û* P ' ^ o l a r a k ortaya çıktığı görülmekte­

o m m t t

dir. Sarıkamış saldırısının Osmanlıların çıkarı­

na geliştiği b i r sırada Rus Orduları Başkomutanı Grandük
Nicolas, İngiliz H a r b i y e Nazırı K i t c h n e r ' d a n Osmanlı kuvvetle­
r i n d e n b i r kısmının Kafkas Cephesi'nden uzaklaştırılmasını sağ­
layacak b i r k a r a veya deniz gösterisinin yapılmasının mümkün
o l u p olmadığını sormuştur (Aralık sonları 1914). Grandük böyle
b i r gösteri için Çanakkale'den söz etmemişti. Grandük'ün so­
r u s u L o n d r a ' y a ulaştığı sırada, Çanakkale seferi düşüncesi çok­
tan doğmuş b u l u n u y o r d u . Tartışılan yanı, yapılacak seferin yalnız
savaş gemileriyle m i , yoksa aynı zamanda bunların k a r a kuvvet­
l e r i tarafından desteklenmesi suretiyle m i yapılacağıydı. 1807'de
İngiltere'nin A k d e n i z filosu A m i r a l D ü k W o r t h e ' u n komutasın­
da Çanakkale Boğazı'nı geçip, İstanbul önlerine gelmeye m u ­
vaffak olmuştu. Ne var k i , b i r k a r a k u v v e t i tarafından destek­
lenmediği için Osmanlı Imparatorluğu'nu barışa zorlamaktan iba­
r e t o l a n amacını gerçekleştireni eden dönmüştü. 1908'de İngil­
tere imparatorluğu U l u s a l Savunma Konseyi, Boğazların y a l ­
nız savaş gemileriyle aşılması konusunu etüd etmiş ve X I X . yüz­
yıl başlarında L o r d Nelson'un b u konuda öne sürmüş olduğu b i r
f i k r e saplanıp kalmıştı. Nelson, " B i r kara kuvveti tarafından des­
teklenmeden i s t i h k a m l a r a saldıran gemici d e l i d i r " demişti. Fa­
k a t B i r i n c i Dünya Savaşı başladığı sırada İngiltere'de Nelson'un
düşüncesini paylaşmayan b i r insan yetişmiş b u l u n u y o r d u :
Churchill.

Churchill'iıı düşüncesini Dünya Savaşı'ndan b i r -

Churckıll 3
.
... k a c
yıl önce Londra'yı ziyaret etmiş ve onunla
v e Çanakkale . .
görüşmüş olan Enver Paşa şöyle anlatmaktadır:
" L o n d r a ' d a bulunduğum sırada Ghurchill ile b i r
dünya savaşı çıkması d u r u m u n u tartıştım. Böyle b i r savaşta Türki­
y e ' n i n ne yapacağını bana sordu. Ve arkasından da şunu d e d i :
Eğer Türkiye A l m a n y a tarafını tutarsa İngiliz filosu Çanakkale
Boğazı'nı zorlayıp geçecek ve İstanbul'u a l a c a k t ı r " . 458

A i
" M o r g e n t h a u , ITenry: Anı bassa dor Morgenthau's Story, s. 2 0 6 .
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

C h u r c h i l l ' i n Çanakkale seferi i l e i l g i l i çalışmaları İngiltere'nin

Osmanlı Imparatorluğu'na savaş açmasından önee başlar. Churc­
h i l l 1 Eylül 1914'te i n g i l i z f i l o s u n u n Çanakkale'yi zorlamasına
ve Yunanistan'ın Gelibolu'ya asker çıkarması esasına dayanan b i r
tasarı hazırlar. Fakat B u l g a r l a r d a n kuşkulanan Yunanistan, ta­
rafsızlığından ayrılıp ingiltere'ye yanaşmadığı için b u tasarı su­
ya düşer , i n g i l t e r e ' n i n Osmanlı İmparatorluğu'na savaş açma­
459

sından sonra C h u r c h i l l , 25 Kasım'da Mısır'ın en e t k i l i biçim­

de savunulmasının Gelibolu'ya saldırmakla mümkün olduğu
y o l u n d a k i düşünceseni savaş komitesinede açıklar. Düşüncesi,
böyle b i r girişim ç o k kuvvete ihtiyaç göstereceği için i l t i f a t gör­
mez . 460

Yukarıda sözü edilen Rus orduları Başkomutanı'nın Osmanlı

imparatorluğu'nun herhangi b i r yerinde b i r gösteri yapılması
isteğinin Londra'ya varması üzerine (31 Aralık) C h u r c h i l l ' i n Baş­
vekil'e sunduğu b i r raporda "Savaşın duyurulmasından beri Geli­
b o l u ' y a saldırı İmasını istemekte i d i m " demektedir. B u kez 4 6 1

L l o y d George i l e Savaş Komitesi Genel Sekreteri Hamvay, H a r ­

biye Nazırı K i t c h n e r ve L o r d Fisher de C h u r c h i l l ' i n f i k r i n e k a ­
tılmışlardır. Şu şartla k i kara k u v v e t l e r i sağlanamadığı t a k d i r d e
Çanakkale Boğazı sadece savaş gemileriyle zorlanacaktır. B u su­
retle Rusya'nın " g ö s t e r i " isteği de yerine getirilmiş olacaktır.

3 Ocak'ta C h u r c h i l l , Çanakkale'yi abluka altında bulunduran

A m i r a l Garden'den Boğazın yalnız denizden zorlanma s i m müm­
kün görüp görmediğini sorar. Sorusuna b u iş için eski savaş ge­
m i l e r i n i n kullanılacağını ve sağlanacak sonuçların, uğranılacak
kayıpları haklı göstereceğini de ekler. 5 Ocak'ta A m i r a l Garden'in
cevabı gelir: B i r baskınla Çanakkale Boğazı'nın zorlanabile­
ceğini sanmadığım fakat esaslı b i r plana dayandırılarak sayısı
kabarık gemilerle b u n u n yapılabileceğini b i l d i r i r . B u cevap sa­
vaş komitesi üyelerini t a t m i n eder. B u suretle C h u r c h i l l ' i n Ça­
nakkale seferi i l e i l g i l i i l k hazırlıkları başarı i l e sonuçlanır.
B u n d a n sonra 20 Ocak'a kadar sürecek b i r zaman içinde sefer

4 5 9
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , s. 210.
4 6 0
C h u r c h i l l , W i n s t o n : L a C r i s e M o n d i a l c , C . I I , s. 4 0 .
4 6 1
İbid., s. 61.
432 O S M A N L I TARİHİ I X .

planı hazırlıklarına geçilir. B u sırada sefere Fransa'nın da katıl­

ması sağlanır. Rusya aşağıda görülebileceği gibi esnek b i r d u r u m
alır.

Çanakkale'yi geçme planı A m i r a l Garden t a r a -

*"".
a r <
f n i d a n hazırlanmış ve 13 O c a k ' t a Savaş Konseyi
tarafından onaylanmıştı. P l a n önemli deniz k u v v e t l e r i n i n
kııllamlmasuu öngörmekteydi. 12 zırhlı, 3 savaş kruvazörü, 3 hafif
kruvazör, 12 destroyer, 6 deniz uçağı, 12 t o r p i l tarayıcı gemisi
ve daha birçok başka çeşit gemiler.

Plana göre i l k i n Boğaz'ın girişini savunan dış bataryalar u z u n

mesafeden b i r ateşle t a h r i k edilecekti. Dış bataryaların i k i s i B o ­
ğazın A n a d o l u yakasında b u l u n a n Orhaniye i l e Kumkale'den, d i ­
ğer i k i s i de R u m e l i yakasındaki Ertuğrul i l e Seddülbahir'den
i b a r e t t i . Boğazın b u n l a r arasındaki genişliği 4 k i l o m e t r e k a d a r ­
dı. B u n d a n sonra Boğaza girilerek A n a d o l u yakasmda Kepez, R u ­
m e l i K i l i tb a h i r 'e k a d a r olan ve merkez savunma sistemi denilen
t a h k i m a t l a bataryalar bombardıman e d i l e r e k t a h r i p edilecek­
t i . B u iş de son b u l u n c a , Çanakkale i l e Nağra arasındaki savun­
ma sisteminin son kısmı ateş altına alınarak zararsız d u r u m a
getirilecek ve Marmara'ya g i r i l e r e k i s t a n b u l y o l u tutulacaktı. B u
bombardıman aşamalarından h e r b i r i n d e savaş gemileri y o l a l ­
maya başlamadan önce t o r p i l tarlaları ayıklanmış olacaktı. P l a ­
nın yürütülmesi için 15 Şubat saptanmış, başarı ümitleri de
havaların i y i gitmesine; y o l , cephane sağlanmasına ve Türklerin
savunmada göstereceği yılgınlığa bağlanmıştı.

. . B u r a d a Türklerin m o r a l gücünden söz edilme-

Sayımın a a itilenimin .
„ s i , i n g i l i z l e r i n Çanakkale savunma sisteminde
Değeri ' & y
m . . . . .
Türk toplarının yetersiz olduğunu b i l d i k l e r i n ­
den ve t o r p i l tarlalarının da kolaylıkla ayıklanacağını hesaba k a t ­
malarından i l e r i geliyordu. Gerçekten de ç o k üstün donanma
topçusunun yoğun ateşlerine karşı dış bataryaların Boğazı k a ­
patabileceğine güvenilemezdi. B u r a d a en u z u n çapta dört adet
top b u l u n u y o r d u . B u n l a r d a n i k i s i Ertuğrul, diğer i k i s i de O r h a ­
niye Tabya sı'na konulmuştu. K u m k a i e i l e Seddülbahir'deki t o p ­
ların değeriyse daha aşağıydı ve düşman donanmasının u z u n
 öl KİNCİ DÜNYA SAVAŞI 433

m e n z i l l i lopları i l e savaşmak k u d r e t i n d e n yoksundu. Merkez sa­

vunma sistemindeki tabyalarda top sayısı fazla olmakla beraber
en u z u n m e n z i l l i top, 16.900 metreye ateş edebilmekteydi. Düş­
man topçusunun gücü hakkında b i r örnek vermek için i n g i l i z
filolarının en k u d r e t l i s i olan Queen E l i z a b e t h ' i n b i r bordosun-
d a k i toplarla b i r anda yaptığı atışta m e r m i ağırlığının 7442 k i ­
lograma ulaştığını, b u n a karşılık Türk tabyaları içinde oldukça
işe yarayan H a m i d i y e ' n i n b o r d o s u n d a k i topların hepsinin aynı
anda ateş e d e b i l d i k l e r i n d e m e r m i ağırlığının 800 kilogramı geç­
meyeceğine işaret etmek y e t e r l i görülebilir. Kaldıki b u n l a r , y a ­
bancı fabrikalarından satm alınmış olan eski sistem toplardı. Araç
ve gereçleri yetersiz, m e r m i l e r i azdı. Top gücü bakımından b u
yetersizliği gidermek için Türk Başkumandanlığı Boğazın savun­
ma sisteminde mayından faydalanmaya büyük önem vermiştir.
B u n d a n ötürü mayın hatları kurulmuştu. Bunların b i r kısmı sa­
b i t t i . A n a mayın hatları, Çanakkale Boğazı'mn 1,5 k i l o m e t r e ge­
nişliğinde b u l u n a n e n d a r y e r i n i k o r u m a k maksadıyla
Soğanlıdere-Dardonos önünden başlatılmıştı. 9 mayın hattı mey­
dana getirilmişti. Kıyılarda da b u hatları koruyacak g i z l i obüs
bataryaları yuvalanmış b u l u n u y o r d u .

_ _ Enver Paşa yalnız denizden yapılacak b i r saldı-

E n v e r Paşa 3 J
. . .
, rı i l e Çanakkale'nin geçilmesinin olanaksızlığı-
# #

vc Savunma Sistemi
nı görmekteydi. B u nedenle İstanbul'da h a l k
arasında dedikoduların uyandırmış olduğu k o r k u , kuşku ve te­
laşı da anlamıyordu. Ona göre, düşman büyük i s t i h k a m l a r uzak­
t a n ateş hattına a l a b i l i r , t a h r i p de e d e b i l i r d i . Fakat mayın
tarlalarım savunan bataryaları t a h r i p etmek için bataryaların üze­
r i n e kadar gelmesi g e r e k l i y d i . Gelecek olan gemiler ufaksa, k o ­
laylıkla batırılabilinirdi. Büyük savaş gemileri ise batmak
korkusundan oraya kadar yaklaşamayacaklardı. Şayet düşman do­
n a n m a s ı mayın tarlalarını geçip Çanakkale şehri önünde Boğazı

kıvrılarak Nağra'ya dönüp, M a r m a r a ' y a geçmeye girişirse karşı­

sında b i z i m donanmamızı bulacaktı. B i z i m donanmamız u f a k o l ­
duğu halde büyük top cihetiyle düşmanın teker teker geçmeye
m e c b u r olan gemilerine karşı üstündü. Düşman gemileri b u d ö ­
nüş esnasında b i z i m gemilerimize karşı ancak 2 topla ateş ede-
Osmanlı Tarihi IX, 28
434 O S M A N L I TARİHİ I X .

bileceği halde 5 k i l o m e t r e d e n fazla olmayan e t k i m e n z i l i içinde

b i z i m en aşağı 30 topumuz, onları karşılayabilecekti. B u dununda
en büyük d r e t n o t l a r b i l e batırılacaktı.

Enver Paşa'nın Çanakkale Boğazı'mn deniz k u v -

Çanakkale D e n i z vetleriyle zorlanamayacağı hususundaki düşün-
Sefermden l e r i , B i r i n c i Dünya Savaşı başlarında İngilte-
c e

Beklenenler J J J

re'de de aşağı yukarı k a b u l edilmişti. Fakat

C h u r c h i l l P i n i l k i n Mısır'ın savunulması için
ortaya atılan b u f i k r i zamanla kök tutmuş ve b u n u n eyleme k o ­
n u l u p başarılmasıyla şu önemli i s t i f a d e l e r i n sağlanabileceği i n ­
gilizlerce hayal edilmeye başlanmıştı:
İstanbul'un B u s l a r tarafından ele geçirilmesi önlenerek İn­
giliz h a k i m i y e t i n e geçecektir. B u d u r u m d a Osmanlı Devleti top­
rakları ve ordusu i k i y e bölünmüş olacağından barış y a p m a k
zorunda kalacaktı. Buna yanaşmadığı t a k d i r d e de kısa zamanda
savaş dışı bırakılacağına şüphe yoktu. B u durumda Rusya ile batılı
dost devletler arasında bağlantı sağlanacak, karşılıklı ekonom-
sal ve savaşsal yardımlaşma sağlanacaktı. Bütün b u n l a r d a n baş­
ka Dünya Savaşı'nın başlangıcından beri tarafsızlıkları ile sallantıda
b u l u n a n Bulgaristan ve Romanya, İngiltere ile Fransa'nın yamnda
savaşa gireceklerdi. G i r i n c e de A l m a n y a i l e Avusturya'nın etra­
fındaki çember tamamlanmış ve kuvvetlenmiş olacaktı. Sözün kı­
sası "can boğazdan gelir'' atasözüne uygun olarak Dünya Savaşı'm
b i t i r m e y o l u , Çanakkale Boğazı'ndan geçmekteydi.

_ , Yukarıda sözü geçen Garden planının eylemine

aavaşıjı Başlaması " rt ı
(Ş l ı 19) ^ Ş u b a t saat 10'da başlandı. Saldırı amacı i l ­
462

k i n boğazm girişini koruyan Anadolu yakasındaki

K u m k a l e i l e Orhaniye'de, R u m e l i yakasında Ertuğrul i l e Sed-
dülbahir'deki tabyaları y o k e t m e k t i . İkisi Fransız, dördü İngiliz
o l m a k üzere altı zırhlı b u işi başarmak için görevlendirilmişti.
B u gemiler 12.000 i l e 10.000 metreden bataryalar üzerine ateşe
başladılar. Türk bataryaları m e n z i l l e r i n i n kısalığından susmak
zorunda kaldılar. Saat 12'den sonra zırhlılar kıyılara yaklaşarak
Bu tarih 1807 yılında İngiliz filosunun başarı ile sonuçlanan Boğaz zorlamasının
4 6 2

108. yıldönümüne rastlamaktadır.

 BİRİNCİ DÜNYA. SAVAŞI 435

7000 metreden ateş etmeye koyuldular. B a t a r y a l a r d a n y i n e ce­

vap yok. B u n u n üzerine gemiler biraz daha yaklaşarak 5000 met­
reden ateş etmeye başlayınca bataryalar da karşıt ateşe geçtiler.
Ateş şiddetliydi, i k i gemi isabet aldı. A m i r a l Garden saat 17,30
da geri çekilme e m r i v e r d i . Dış bataryaları b i r günde t a h r i p et­
m e k ümidi b u suretle suya düşmüş o l u y o r d u . E r t e s i gün başla­
y a n fena hava şartları saldırıyı 25 Şubat'a k a d a r g e c i k t i r d i .

25 Şubat'ta dış bataryalar üzerine yarıda kalmış

Bombardımana
~ c . x olan saldırıya t e k r a r başlandı. B u kez saldırıya
D e v a m ( 2 5 Şubat) J
*_ *;
12 savaş gemisi katıldı. B a t a r y a l a r top m e n z i l ­
l e r i n i n elverişsizliği alanına giren gemilere güçlü b i r karşılık ver­
diler, i k i s i n e önemli isabetler kaydetmeye m u v a f f a k oldular. Ne
var k i , b u yüzer k a l e l e r i yürüyüşlerinden alıkoyacak olanaklara
sahip bulunmuyorlardı. 25 Şubat'tan b e r i artık susmak zorunda
bırakılmışlardı. Düşman başarısının sonuçlarım anlamak için tab­
yalara deniz e r l e r i çıkarmış ve henüz kullanılabilecek g i b i görü­
n e n b i r i k i topu t a h r i p ettirmişlerdi. Dış bataryaların susturulması
işi b u suretle sona ermiş b u l u n u y o r d u .
26 Şubat'ı izleyen günlerde ve havanın elverişliliği ölçüsünde
saldırı planının i k i n c i ve üçüncü bölümlerine y a n i iç bataryala­
rın t a h r i p edilmesine girişildi. A m a ç , Dardanos ve Erenköy t a b ­
yalarını savaş dışı etmek için Boğazın içine g i r m e k t i . Savaş gemi­
l e r i ateş ederken mayın tarama g e m i l e r i de k e n d i l e r i n e y o l
açacaktı. Planın b u bölümünün eylemini sağlamada hesapta o l ­
mayan engellerle karşılaşıldı. Kıyılarda yerleştirilmiş gizli ve h a ­
r e k e t l i sahra bataryalarıyla Dardanos Tabyası'nın topçuları
yapdacak işi güçleştiriyorlardı. Devamh olarak yer değiştiren ma­
yın tarama gemilerine nefes aldırmıyorlardı. Zırhlılara isabet­
l e r o l u y o r d u . Sahra bataryaları düşmanın m o r a l i n i b o z u y o r d u .
Böyle olduğu halde düşman sistemli b i r şekilde Boğazı tırman­
mada d i r e n i y o r d u . Kaydedilen başarılar u m u l a n l a r a yaklaşık o l ­
madığı halde A m i r a l G a r d e n , 2 M a r t ' t a C h u r c h i l l ' e çektiği b i r
telgrafta M a r t ortalarında i s t a n b u l ' a ulaşacağı ümidinde o l d u ­
ğunu b i l d i r i y o r d u . C h u r c h i l l ' i n yardunedarmdan bazıları b u ümi­
de katılmıyorlardı. A m i r a l Jackson hâlâ k a r a ordusu tarafından
desteklenmeden f i l o n u n girişiminde başarı olanağı göremiyordu.
436 O S M A N L I TARİHl I X .

11 M a r t ' t a C h u r c h i l l , Garden'in h u k o n u d a k i düşüncesini b i r kez

daha sordu. Gelen cevap f i l o n u n M a r m a r a ' y a girmesi üzerine,
geri güvenliğinin korunması için kara kuvvetlerine kesin olarak
ihtiyaç bulunduğu merkezindeydi. Fakat ortada hemen gönderi­
lecek kara k u v v e t i de bulunmadığı gibi Gelibolu'ya b i r çıkartma
planı da hazırlanmamıştı. Hemen kara k u y v e t i n i n t e d a r i k i n e g i ­
rişildi. B u kuvvete General H a m i l ton k o m u t a n atandı ve Çanak­
kale'ye gönderildi. A m i r a l G a r d e n ' i n ordusuz b i r komutana
ihtiyacı y o k t u . Edindiği bilgilere göre Türklere Almanya'dan mü­
h i m m a t gönderilmesi i h t i m a l i de vardı. B u arada A l m a n ve Avus­
t u r y a denizaltıları işe karışabilirdi. B u n a v a k i t bırakmamak
gerekti. Kaldıki planın iç bataryaların susturulması i l e mayınla­
rın toplanmasından i b a r e t olan i k i n c i kısmının tamamlanmış o l ­
duğuna d a i r de kanaati vardı. 15 M a r t ' t a son saldırı için kararını
verdi. Saldırı 17 ve 18 M a r t ' t a yapılacak yani Boğaz geçilecek, ""Ver
e l i n i i s t a n b u l ! " denilecekti. Ne v a r k i , vermiş olduğu k a r a r d a n
b i r gün sonra Garden y o r g u n l u k t a n , s i n i r d e n ve u y k u s u z l u k t a n
güçsüz düşmüştü. D o k t o r u n u n tavsiyesi i s t a n b u l ' d a n vazgeçe­
r e k Londra'ya dönmesi merkezindeydi. B u suretle A m i r a l hazır­
lamış olduğu planın t r a j e d i i l e sonuçlanacak son perdesini
görmekten kurtulacaktı. 17 M a r t ' t a yerine K u r m a y Başkanlığı
yapmakta olan V i s A m i r a l de Roebeck atandı.

. , „ _ Üçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i savaş g e m i l e r i n i n Ça-

Islanbul'u Savunma * * . . . . . \
j . nakkale Boğazı'nı geçme girişiminin Osmanlı Ge-
nelkurmayı'nı kuşkuya düşürmesi n o r m a l d i .
Kaldıki b u girişime paralel o l a r a k Kuşlarında Karadeniz
Boğazı'na b i r saldırıda bulunmaları olasılığı da büsbütün o r t a ­
d a n kalkmış değildi. B u d u r u m göz önünde t u t u l a r a k Boğazla­
rın ve i s t a n b u l ' u n savunulması için şu askersel t e d b i r l e r i n
alınması gerekli görülmüştü: Çanakkale Boğazı i l e İstanbul doğ­
r u l t u s u n u savunmak görevi L i m a n von Sanders komutasında b u ­
l u n a n I . Ordu'ya verilmişti. B u o r d u d a n 3. K o l o r d u Gelibolu Ya-
rımadası'na, 15. K o l o r d u Çanakkale'nin A n a d o l u kıyılarına, 6.
K o l o r d u da Yeşilköy bölgesine yerleştirilmişti. Karadeniz Boğa­
zı'mn savunması i l e Vehip Paşa'nın komutasında b u l u n a n 2. O r -
 13İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 437

dıı'ya verilmiş bulunuyordu. Boğazların savunması ile görevli k u v ­

v e t l e r i n tümü, 200.000 k a d a r d ı . 463

Ocak ayından b u yana uzlaşmacı devletler do-

İHlıııtİHjl Ilnlkımıı
nanmalarıhın Çanakkale'yi geçmeye hazırlandık­
ları İstanbul'da öğrenilmişti. Sıkı yönetim ve
sansürün varlığı nedeniyle devamlı bombardı­
m a n l a r l a sonuçlarının ayrıntıları b i l i n m e m e k t e y d i . Aynı neden­
lerle yukarıda sözü edilen savunma t e d b i r l e r i d e halkın bilgisi
dışındaydı. Şu da v a r k i , halkın ayrıntılı bilgilere ihtiyacı y o k t u .
D u r u m u n görüntüsünden kuşkuluydu. Kafkasya savaşının y e n i l ­
g i l e r i , K a n a l üzerine yapılan saldırıların başarısızlıkla sonuçlan­
dığı haberleri artık saklanamaz olmuştu. Düşmanların Çanakkale
Boğazı'nı geçmeleri gerçekleştiği t a k d i r d e Bulgarların ve onları
izleyerek, Yunanlılar i l e Romanyalıların Osmanlılara karşı sava­
şa girecekleri k e s t i r i l i y o r d u . İngilizlerin D i c l e ve Fırat bölgesi­
ne doğru yürüyecekleri söylentileri de dolaşmaktaydı.
Halkı yıldıran b i r etkende savaşın yıkıcı e t k i s i n i n ağırlığı­
nın duyulmaya başlanmasıydı. Osmanlı ordusunda sağlık olgu­
sunun önemsenmemesinin k u r a l geçerhliğini kazanması yüzünden,
tifüs ve d i z a n t e r i g i b i hastalıklarda düşman kurşunlarından da­
ha öldürücü b i r güç kazanmışlardı. Boğazların kapalılığı İstan­
b u l ' u n her çeşit ihtiyaçlarının karşılanmasını güçleştirdiği için
kıtlık ve açlık başlamıştı. Hükümetin b u g i b i d u r u m l a r d a tica­
r e t mallarına el koymasıda m a l darlığına y o l açan ayrı b i r sorun
olmuştu. B u d u r u m d a h a l k genel olarak uzlaşma devletleri do­
nanmalarının Boğazı geçip İstanbul önlerine gelebileceği kanı­
sındaydı.

« , . ^ .. . . , B u kanıya hükümetin s o r u m l u kişileri de özel-

Baş kentin Eskişehir e.
_„ _ , l i k l e Şubat ayından sonra katılmaya başladılar.
Göç E t m e s i s J ^ x
Enver Paşa'nın dışında k a l a n l a r Çanakkale'nin
düşman filolarının gün geçtikçe gücünü artıran bombardıma­
nına karşı direnecek düzeyde olmadığını k a b u l etmekteydiler. M e ­
buslar M e c l i s i Başkanı H a l i l (Menteşe) Bey de 1 M a r t t a r i h l i
demecinde, düşman zırhlılarının Boğazı geçebilecekleri olanağını
L a r c h e r , M . : A . g . e . , s. 2 0 5 .
 O S M A N L I TARİHİ I X .

k a b u l e d i y o r d u . Böyle b i r olanağın gerçekleşmesi i s t a n b u l '

4 6 4

un savunmasını güçleştireceğinden hükümetçe birtakım t e d b i r ­

l e r alınmasını g e r e k t i r d i . Alınan t e d b i r l e r arasında İstanbul
Valiliği e m r i n e özel b i r ödenek ayrılması, b i r İngiliz kumpanya­
sına ait olan telefon şirketine e l konulması, telefon yönetimini
sağlamak üzere yabancı telefon memurlarının y e r i n i alacak 2000
telefoncunun dost Macaristan'dan getirilmesi, Padişah'ı, berabe­
r i n d e k i l e r i ve Hassa H a z i n e s i ' n i k o r d i p l o m a t i k üyeleriyle .Es­
kişehir'e götürmek üzere trenler hazırlatılması gibi tedbirler göze
çarpmaktaydı . 465

i n g i l i z ve Fransız savaş g e m i l e r i n i n İstanbul önlerine gelme­

l e r i , başkentin Eskişehir'e taşınması olasılıkları, İstanbul'daki e l ­
çiler arasında da heyecan yaratmaktan uzak kalmamıştı.
A m e r i k a n Elçisi H . Morgenthau hatıratında söz konusu gemile­
r i n Boğazı geçerek İstanbul önlerine gelebileceklerine k o r d i p l o ­
m a t i k üyelerinin kesin o l a r a k inandıklarını yazmaktadır. H a t t a
A l m a n Elçisi'nin eşyalarından b i r bölümünün, İran Elçisi'nin de
arşivinin A m e r i k a n Elçiliği'nde korunması için kendisine başvur­
duklarını da anlatmaktadır. A m e r i k a n Elçisi bundan başka Türk­
l e r i n i s t a n b u l ' u düşmanlarına bırakmaktansa taş taş üstünde
bırakmayacak biçimde yakıp yıkmaya kararlı olduklarım, Hıris-
tiyanları katliama uğratacaklarım yazdıktan birkaç sahife son­
r a , yazdıklarına k e n d i s i de inanmamış olmalı k i ' , şunları
eklemiştir: " Ş u da var k i , İstanbul'un büyük çoğunluğu memle­
k e t i yöneten siyasal gangısterlerin kontrolünden k u r t a r a c a k olan
uzlaşmacı devletler filolarının saldırısının başarısı için b e l k i de
dua e d i y o r d u " . 4 6 6

İstanbul, yerlisi yabancısı ile b u k o r k u l u rüyayı yaşarken uz­

laşma devletleri filoları Çanakkale Boğazı'm geçmek için son şans­
larını denemeye k a r a r verdiler.
Saldırının yüksek komutası de Robeck'e v e r i l ­
iş M a r t Saldırısı . _ _ . . , „ _ ...

mıştı. De K o b e c k b ı r gün once görevinden çekil­

miş olan A m i r a l Garden'in planım uygulayacaktı. P l a n sade i d i :
4 6 4
Türkgeldİ, A l i F u a t : A . g . e . , s. 130.
4 6 5
Bayıır, Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , C . I I I , K . 2, s. 7 4 .
4 İ 6
M o r g e n t h a u , H e n r y : A . g . e . , s. 184-201.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 439

Amaç Boğazın i k i kıyısındaki bataryaların susturulması, t o r p i l ­

l e r i n ayıklanması, b u suretle açılacak yoldan f i l o n u n Boğazı geç­
mesine olanak sağlanmasından i b a r e t t i . De Robeck bu planı
başarıyla gerçekleştirmek için savaş g e m i l e r i n i ü ç kümede savaş
düzenine getirmiş b u l u n u y o r d u . B i r i n c i kümede Queen Elizabeth,
Agamemnon, L o r d Nelson ve Inflexible bulunuyordu. Bunlar, gü­
neye doğru sıralanmışlardı. B u ü ç savaş gemisinin sahra batar­
yalarına karşı güvenlikleri kuzey kanatta P r i n c e George ve güney
kanatta T r i u m p h tarafından sağlanacaktı.

i k i n c i küme A m i r a l Guepratte komutasında şu dört Fransız

zırhlısından kurulmuştu: Suffren, Bouvet, Goulois ve Gharlemag-
ne. İlk i k i s i n i Boğazın A n a d o l u kıyılarını, diğer i k i s i de R u m e l i
kıyılarını döveceklerdi.

Üçüncü küme, Irresistable, A l b i a n , Vengeance, Swiftsure ve

Magestic yedekte bırakılmışlardı. Üçüncü küme gemiler sırası ge­
lince i k i n c i kümenin y e r i n i alacaklardı. Son olarak Cornwallis,
Canapus, D o r t h m o u t h ve D u b l i n kurvazörleri geliyordu. B u n l a r ­
dan i l k i k i s i n i n görevi mayın t a r a m a k , diğer i k i s i n i n de aşırma
atış y a p m a k suretiyle sahra bataryalarını a r k a d a n vurmaktı.

Dünyada topraklarında güneşin batmadığı i k i büyük impa­

ratorluğun meydana getirdiği b u k u d r e t l i ve haşmetli savaş gü­
cüne insan gücü i l e karşı gelinemeyeceği konusunda i n g i l i z ve
Fransız denizcilerinde genel b i r kanı doğmuştu. 18 M a r t saat
10:58'de yukarıda işaret edilen savaş düzenini almış olan arma­
da da i l k bombardıman için şu surette görev bölümü yapılmıştı:

Queen E l i z a b e t h , A n a d o l u yakasında b u l u n a n H a m i d i y e I ve
Çimenlik tabyalarını, Agamemnon, L o r d Nelson ve I n f l e x i b l e ise
Boğazın Rumeli yakasındaki Yıldız, Mecidiye, Hamidiye H ve Na­
mazgah tabyalarını ateş altına alacaklardı . Düşman armadası 467

büyük saldırışa geçeceği sırada Türk bölgesi savunma kararga­

hında d u r u m şöyleydi: Karargah K o m u t a m Albay Cevat, 18 M a r t ,
t a n önce Bozcaada'da düşman savaş g e m i l e r i n i n toplanmakta
olduğunu haber almıştı. 18 M a r t sabahı da b i r araştırıcı uçağı-

4 4 7
C h a t t e r t o n , K c b l e : A . g . e , s. 131-133; Thoınas, I . : L a G u e r r e Naval A u x D a r d a n c l -
Ies, s. 76-78.
 O S M A N L I TARİHİ I X .

nuz Bozcaada'da büyük b i r kaynaşma olduğunun h a b e r i n i getir­

mişti. Ne var k i , komutanlık b u h a b e r l e r i büyük b i r saldırının
i l k işaretleri o l a r a k k a b u l etmedi. O k a d a r etmedi k i , K o m u t a n
A l b a y Cevat, 18 M a r t sabahı karargahtan ayrılıp K i r t e ' d e k i b i r ­
l i k l e r i teftişe gitmiş ve ancak 16:30'da karargaha dönebilmişti.
B u nedenle savaşı K u r m a y Binbaşı Selahattin A d i l (Paşa) yönet­
mişti. Savaş sırasında yanında bulunmuş o l a n yardımcıları K u r ­
may Kolağası Osman Z a t i ile Yüzbaşı H a m d i ' d i r . B u kısa 4 6 8

açıklama da göstermektedirki, 18 M a r t saldırısı b i r baskın biçi­

minde başlamıştır. B u n u n l a beraber Türk savunucuları ne arma­
danın k u d r e t ve haşmetinden ne de baskınla başlayan saldırıdan
kuşkulanmamışlardı. Savaşın başlayacağı sırada Bölge Savunma
Karargahı'nda k o n u k olarak b u l u n a n Sedat (Paşa) duygularını
şöyle anlatmaktadır:

" H e p i m i z d e b i r heyecan vardı. Görevden s o r u m l u olanlarla

b e n i m gibi rastlantı o l a r a k b u deniz savaşını görmek için fırsat
b u l a n l a r için b u heyecan kuşku y o k k i farklıdır. Duygularım şöy­
leydi: Sanki çok sevinçli ve önceden müjdelenmiş b i r sonucu bek­
l e r k e n d u y u l a n heyecanları y a ş a d ı m " . 469

Yukarıda işaret edilen b i r i n c i küme i l e kendile-

S t t l d l
"
r i n e hedef olarak gösterilmiş olan tabyaları ara­
sında düello saat 11:15'de başlıyor. Queen
E l i z a b e t h , ağır toplarıyla uzak mesafeden i l k i n Çimenlik'e son­
ra Çanakkale şehrine, daha sonra da H a m i d i y e Tabyası'na ateş
ediyor. Çimenlik'e i k i isabet oluyor. Çanakkale'de yangın çıkı­
yor. Hamidiye'de yıkıntı meydana geliyor.

Saat l l : 3 5 ' t e L o r d Nelson, R u m e l i yakasındaki H a m i d i y e I I

Tabyası'na; P r i n c e George ve T r i u m p h , Mesudiye, Yıldız ve D a r -
donos tabyalarına ateş açıyorlar. Fakat zırhlıların büyük şikaye­
t i b u tabyalardan olmaktan ç o k , görünmeyen ve göründüğü anda
hızla yer değiştiren sahra bataryalarındandı.

4 6 8
M i r l i v a S e d a t : Boğazlar Meselesi ve Çanakkale M u h a r e b e - i B a h r i y e s i n d e Türk Z a ­
f e r i , A s k e r i T a r i h M e c . , M a r t , 1927, N . 9 5 , s. 187-200.
4 6 9
İbİd., 2 0 0 .
 BİJIİNCİ DÜNYA SAVAŞI

12:30'da A m i r a l de Robeck Fransız gemilerinden kurulmuş

olan i k i n c i küme gemilerine kıyılara yaklaşarak, yakın mesafe­
den bombardımanı sürdürmeleri e m r i n i veriyor. B u n l a r E r e n ­
köy hizasında d u r a n i n g i l i z gemileri arasından geçerek kıyıya 400
metre k a d a r yaklaşıyorlar. Bütün ağır toplarıyla R u m e l i yaka­
sında K i l i t b a h i r i l e Mesudiye tabyaları, A n a d o l u yakasında da
Dardanos i l e Beyaz tep e m e v k i l e r i n i ateşe tutuyorlar. Büyük A r ­
mada Boğazın en d a r y e r i olan K i l i t b a h i r i l e Çanakkale arasına
yönelmişti. Buraya gelmeden önce birkaç gemi feda edileceği de
hesaba katılmıştı. B u kayıpları karşılıksız olmayacaktı. Boğaz ge­
çilip İstanbul alınmakla, Türkiye i l e müttefiklerinin bağlantısı
kesilecekti, çember içine alınan Avusturya i l e A l m a n y a da pes
demek zorunda kalacaklardı. S Özün kısası savaşın sonu m u h t e ­
şem armadanın birkaç kilometre daha ilerlemesine bağlı kalmıştı.
Tarihsel Fransız cesareti i l e İngiliz soğukkanlılığı Türk'ün alçak
gönüllü kahramanlığı karşısında b u daracık yerde b i r sınav ve­
r e c e k t i . Deniz savaşının en bunalımlı anı i k i taraf için de gelip
çatmıştı. Dünya b u olaya kadar Türkleri fetihler savaşlarında ta­
nımıştı. Y u r t savunmasında ise güçlerinin neye yettiğini i l k kez
hecelemeye başlayacaklardı.

Tabiat Türklerle b e r a b e r d i . Güneş, yüzen çelik kalelere he­

d e f l e r i n i göstermemek için gemi bacalarından ve top ateşlerin­
den meydana gelen d u m a n perdesi arkasına çekilmişti. Kıyılar
boyunca sıralanmış olan obüs bataryalarım düşman gözünden sak­
lıyordu. Türk Savunma Komutanlığı düşman zırhlılarının m e r ­
kez bataryalarına 14 k i l o m e t r e k a d a r yaklaşması üzerine b u
bataryalar tarafından da ateş e m r i v e r i l d i . Türklerin ağır topla­
rıyla obüslerinin ateşi düşman üzerine şaşırtıcı b i r e t k i yapmak­
taydı. K a p t a n köprüsünden isabet alan Inflexible'de yangın
çıkmıştı. A l e v l e r i n yaralıların bulunduğu yere ulaşması olasılığı
başgösterince gemiye geri dönme e m r i v e r i l d i . Bouvet'de de a l ­
mış olduğu isabetten dolayı yangın başlamıştı. G e m i n i n topları­
nın yarısı kullanılmaz duruma gelmişti. B i r çeyrek saatte 14 isabet
alan Suffren hemen hemen savaş dışı edilmişti. Ne var k i , b u ara­
da da Çanakkale'de başlamış olan yangın genişlemiş, Dardanos,
Namazgah ve Hamidiye bataryaları, Fransız gemilerinin ateşi k a r -
 O S M A N L I TARİHİ I X .

şısmda susmuştu. Deniz i l e k a r a arasındaki büyük düelloda t a ­

r a f l a r ağır yaralar almışlardı. Fakat henüz yere düşen y o k t u .

Fransız g e m i l e r i n i n yıprandığını gören de Robeck g e r i dön­

m e l e r i n i ve üçüncü küme gemileri i l e yedeklere onların y e r i n i
almaları e m r i n i veriyor. Saat 13:34. Ne v a r k i , Boğazdan çıkmak
g i r m e k k a d a r kolay değildi. Bouvet dönüş manevrası y a p a r k e n
b i r mayına çarparak b i r buçuk d a k i k a d a 700 kadar mevcudu i l e
sulara gömülüyor. 5 subayla 51 er ancak kurtarılıyor. B u k u r ­
tarma işine girişmiş olan Gaulois zırhlısıda i k i ağır top m e r m i s i
ile yaralanıp su almaya başlayınca diğer i k i Fransız gemisinin yar­
dımı i l e savaş y e r i n i t e r k ediyor. Fransızlar, tümden y o k olma­
m a k için savaş y e r i n d e n çekilmek zorundadır. Ve şimdi Türklerle
i n g i l i z l e r karşı karşıya geliyorlar.

B o u v e t ' i n batması Galois'in yaralanması ve tüm Fransız ge­

m i l e r i n i n geri çekilmesi Türklerin m o r a l i n i yükseltiyor. Saat i k i ­
den sonra savaş 6 İngiliz zırhlısı i l e bataryalar arasında tekrar
başlıyor. B i r aralık Dardanos Bataryası'mn susması Türk Komuta
Karargahı'nda kuşku yaratıyor. B u suskunluğun Batarya K o m u ­
tanı Hasan ve gözetleme subayı M e r s u f efendilerin şehit olmaları
nedeniyle olduğunun anlaşılmasıyla alınan t e d b i r l e r sayesinde
Dardanos 10 d a k i k a sonra yeniden ateşe başlıyor.

15:15'te Irresistable zırhlısı Beyaz Tepe hizasında b i r t o r p i l o

çarparak yan yatmaya başlıyor. Makinaları su i l e boğulmuştur.
H a r e k e t edemiyor. Ocean zırıhlısı imdadına koşuyor. O n u geri­
ye çekmek istiyor. Fakat akıntı i k i gemiyi A n a d o l u kıyısına doğ­
r u sürüklüyor. Ocean da B o u v e t ' i n batmakta olduğu yerde b i r
mayına çarpıyor, i k i yaralı gemi Türk topçusunun ateşi altında.
Gemiler boşaltılarak k e n d i h a l l e r i n e bırakılıyor. B u gemiler Ça­
nakkale Savaşı'nın son kılavuzları oluyor. A m i r a l de Robeck saat
17'de muhteşem armadadan geri k a l a n zırhlılara dönüş e m r i n i
veriyor. Çanakkale maçının denizde oynayan i l k yarısı I n g i l i z -
Fransız karmasının yenilgisi ve Türklerin yenmesi ile son b u l u ­
yor. Muhteşem armada kalıntısının geri çekilişini kıyıda izleyen
Mehmetçikler heyecandan ortaya fırlayıp " y u h a ! y u h a ! " diye ba­
ğır iyorlardı.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI -W3

„ 18 M a r t ' t a Boğazı geçmek için 12 büyük zırhlı

İlci 'Hım fin K u y l n . 1 T \ « « « ı ı ı ı • • ı
savaşa katılmıştı. Diğer gemilerden her bırı de az
çok isabet almıştı. Osmanlı kaybına gelince: B a t a r y a l a r d a n hep­
si isabet almıştı. Boğazın girişindekiler susturulmuştu. Iç batar­
yalardan da çok veya az yaralananlar olmuştu. 176 toptan 8 ' i k u l ­
lanılamayacak d u r u m a gelmişti, i n s a n kaybı 40 ölü ve 74 yaralı­
dan i b a r e t t i . Yarahlarınsa 1 8 ' i Alman'dı.
i k i tarafında sahip bulundukları savaş güçlerine göre kayıp­
lar önemli sayılamazdı. İngiliz ve Fransız İmparatorlukları en­
gin servet kaynaklarına sahiptiler. Batan ve yaralanan gemilerinin
yerlerine kolaylıkla başkalarını k o y a b i l i r l e r d i . Ne v a r k i , b u i k i
devletin m o r a l kayıpları hiçbir suretle giderilemeyecek kadar
ağırdı. Aşağıdaki satırlar b u m o r a l çöküntünün üzerine yeterin­
ce f i k i r verecek n i t e l i k t e d i r :
"Türklerin Avrupa'daki günlerinin sayılı olduğu herkesçe b i ­
l i n m e k t e y d i . Ne var k i , b u işin p e k güçlükle v u k u u a geleceğini
ve Türklerin insanüstü b i r kahramanlık ve fedakarlık göstere­
c e k l e r i n i de kimse i n k a r edemezdi. Çanakkale'de i k i i n g i l i z ve
b i r Fransız zırhlısının batırıldığını ve birçoklarının da m e r m i
vuruşlarıyla yaralandıklarını 19 M a r t sabahı okuduğumuz zaman
herkes yıldırımla vurulmuşa d ö n d ü " . 4 7 0

Yıldırımla vurulmuşa dönenler arasında g u r u r u en çok kırı­

l a n I n g i l i z l e r d i . Yüzyıllardır yenilmez diye ün kazanan denizle­
r i n egemen gücünü temsil eden muhteşem armadalarının ününe
gölge düşmüştü.

Türklerin uğradığı nesnel kayıplara karşılık m o r a l kazanç­

ları büyüktü. A y l a r d a n beri istanbul'da kuşku içinde yaşayan
Türkler için Çanakkale deniz z a f e r i , kurtuluş anlamını taşıyor­
du. Türklerin i n g i l i z donanması için kökleşmiş b i r hayranlığı var­
dı. B u donanmayı, yüz gerisi dönmeye zorlamanın büyük
heyecanını duymaları doğaldı. 18 M a r t akşamı i s t a n b u l ve zafer
h a b e r i n i n ulaştığı bütün Türk şehirlerinde, kasabalarında ve köy­
l e r i n d e evler b a y r a k l a r l a süslenmiş, aydınlatılmış ve şenlik ya­
pılmıştı. Çanakkale deniz z a f e r i n i n dünyada mevcut diğer

B a r t o l l , Aslınıidt: Çanakkale Raporları, s. 13.

 O S M A N L I TAHİHİ I X .

Müslüman ülkelerinde de etkisi görüldü. Sömürge yaşamı süren

Müslüman ve hatta Müslüman olmayan h a l k l a r d a b u zaferi k e n ­
d i kurtuluşları için değerli b i r örnek g i b i k a b u l eder oldular.
Çanakkale deniz yenilgisinin altında k a l m a k istemeyen ve
olumsuz e t k i s i n i h e r ne bahasına olursa olsun silmek isteyen u z ­
laşma d e v l e t l e r i , t a l i h l e r i n i b u kez de i s t a n b u l ' u a l m a k için k a ­
ra yolundan giderek denemeye k a r a r verdiler. B u y o l u n Gelibolu
Yarıma d ası'ndan geçtiğini düşündüler ve k a r a ordularını oraya
çıkartmakla i l g i l i işe giriştiler.

2.4. Çanakkale Kara Savaşları (Nisan-Aralık)

18 M a r t yenilgisinin L o n d r a ile Paris'te hayret

K a r a r Aşaması ı ı ı I T T V T I • I
ve şaşkınlık yaratması n o r m a l d i . INe var k i , b u
yenilgi Çanakkale'yi geçme girişiminden kesin
olarak vazgeçme anlamında alınmamıştı. A m i r a l de Bobeck 18
M a r t ' t a başına gelenlerin hikayesini b i r telgrafla Londra'ya b i l ­
dirmiş, fakat tel yazısının sonunda da savaşa devam kararını şu
satırlarla belirtmişti: "Batmış olan ve yaralı b u l u n a n gemilerin
dışında k a l a n gemilerle donanma savaşa d e r h a l girmeye hazır­
dır. Fakat b u n u n için saldırı planını a l m a k ve yüzen t o r p i l l e r i n
hakkından gelmek olanağını b u l m a k g e r e k i r " . Başvekil, Sa­ 4 7 1

vaş Komitesi, Deniz Bakanlığı, A m i r a l l i k , Savaş Komisyonu üye­

l e r i de sonuna kadar savaşmak düşüncesindeydiler. Fransız Deniz
Bakanı da aynı düşüncede olduğunu bildirmişti . 18 M a r t de­ 472

n i z savaşında uğranılan kayıpların kendisinden g i z l i tutulmadı­

ğından, i n g i l i z k a m u o y u da Boğaz saldırılarına devam edilme­
sinden yanaydı. B u doğrultuda çalışmalarda bulunması için A m i ­
r a l de Robeck'e gerekli talimat v e r i l d i .
A m i r a l de Robeck yukarıda işaret edilen telgrafında Çanak­
kale Boğazı'nı geçmek için donanmanın yeni b i r saldırıya hazır
olduğunu b i l d i r i r k e n kara k u v v e t l e r i tarafından desteklenmesin­
den söz açmamıştı. B u k u v v e t l e r i n Çanakkale önüne k a d a r gele­
bilmiş olanlarca destekleneceğini doğal sayıyordu. Ne var k i ,

4 7 1
C h u r c h i l l , W i n t o n : A . g . e . , C . I I , s. 170.
8

4 7 2
İbid., 8. 170-172.
 BIRINCI DÜNYA SAVAŞ!

günler geçtikçe A m i r a l i n k a r a k u v v e t l e r i y l e işbirliği hakkında­

k i düşüncesinde de b i r değişiklik meydana geldi. Artık k a r a k u v ­
v e t l e r i n i n (çıkartma ordusu) b i r bölümünce değil, tümü
tarafından desteklenme gerekli görüyordu. K a r a kuvvetleriyse
henüz böyle b i r destekleme için hazır değildi. K u v v e t Komutanı
l a n H a m i l t o n ve k u r m a y heyeti, 17 M a r t ' t a Çanakkale'ye gelmiş
ve 18 M a r t t r a j e d i s i n i n seyircisi olmuştu. B u sırada i n g i l t e r e '
den Çanakkale doğrultusunda yola çıkan askerler 22 gemiye da­
ğılmış b u l u n u y o r d u . D e r h a l b i r çıkartma düşünülerek gemilere
bindirilmemişlerdi. Kaldıki çoğu b i r askeri eğitimden de geçmek
zorundaydı. Çıkartma k u v v e t l e r i n i n araç-gereç ve silahlarıda d i ­
ğer gemilere sistemsiz b i r biçimde yükletilmişti. Bütün b u n l a r ­
d a n başka k a r a k u v v e t i i l e donanma arasında o r t a k savaş
h a r e k e t l e r i sırasında yapılacak işbölümü esasları ve ayrıntıları
henüz saptanamamıştı. B u d u r u m d a H a m i l t o n ' u n k u r m a y heye­
t i n i n Yerdiği k a r a r şu o l d u : " B i r saldırının geç yapılmasından
doğacak olan tehlikeler ne olursa olsun, b u saldırının acele ve
hazırlıksız olarak yapılmasından meydana gelecek tehlikelerden
yine de h a f i f t i r " . 22 M a r t ' t a Hamiltoıı'la de Robeck arasında
4 7 3

k u r m a y heyetlerinin üyelerinin de bulunduğu b i r konferansta şu

i k i önemli karara varıldı: B i r i n c i karar, deniz saldırısı yerine kara
ordusunun genel saldırısı i l e Çanakkale sorununu çözmek, i k i n c i
k a r a r , b u o r d u n u n gelmiş olan ve gelmekte b u l u n a n k u v v e t l e r i n i
İskenderiye'ye göndermek, orada b i r çıkartma gücü olarak h a ­
zırlamak ve eğitmek. B u esnada Yüksek Genelkurmay da b i r kı­
sım b i r l i k l e r i n desteklemesi ile donanmanın Çanakkale Boğazı'nı
geçmek üzere i k i n c i b i r girişim yapmasına karşı çıkmıştı. Bütün
b u olayların etkisiyle donanma i l e k a r a o r d u s u n u n Çanakkale'
ye karşı savaşta görevleri değişik b i r biçim almıştı. Donanmanın
Boğazı geçmek için yapacağı i k i n c i b i r denemesinin o r d u t a r a ­
fından desteklenmesine karşılık, o r d u n u n Gelibolu Yarımadası'
na yapacağı b i r çıkartma h a r e k e t i n i n donanma tarafından des­
teklenmesi daha u y g u n görülmüştü. B u n e d e n l e d i r k i , 18 M a r t
saldırısı b i r daha t e k r a r l a n m a y a r a k t a r i h t e teksel b i r olay ola­
r a k kalacaktır. Gelibolu'ya kara k u v v e t l e r i çıkarılması için de 14
Nisan t a r i h i k a b u l edilmişti.

4 7 3
İbid., s . 181-182.
 O S M A N L I TARİHİ I X .

izmir i z m i r bombardımanı Gelibolu çıkartması ile ya-

Bombardımam kından i l g i l i olmamakla beraber onunla bağlan­
tılı bazı yönleri vardır. Bombardımanın genel nedenleri arasında
Doğu Akdeniz'de Uzlaşma Devletleri donanma ve taşıtlarının gü­
venliğini sağlamak gelir, i z m i r Limanı b u bölgedeki h a r e k e t l e r i
gözetebilecek b i r mevkide i d i . A k d e n i z ' e gelebilecek A l m a n de-
nizaltıları için de ideal b i r yuvalanma m e r k e z i o l a b i l i r d i , i z m i r
İstanbul'dan sonra Türkiye'nin en büyük k e n t i y d i . Ticaret bakı­
mından önemi ondan da fazlaydı. Çanakkale deniz savaşının sar­
pa sardığı sırada Türklerin d i k k a t i n i i z m i r ' e çevirmek ve ora­
d a k i k u v v e t l e r i n d e n b i r kısmını çekmelerini sağlamak için de
bombardıman gerekli görülmüştü. 22 M a r t ' t a Çanakkale'nin deniz
kuvvetleriyle zorlanmasından vazgeçilerek Gelibolu'ya çıkartma
için k a r a r verilmesi üzerine de b u çıkartmayı gizlemek ve Türk­
l e r i Gelibolu'dan uzak yerde oyalamak gereği'de i z m i r b o m b a r ­
dımanının önemini arttırmıştı.
i n g i l i z A m i r a l l i k D a i r e s i , 2 M a r t ' t a Suriye kıyılarını gözetle­
m e k görevini Euryahıs sancak gemisinde b u l u n a n A m i r a l Piers'e
v e r d i . Kendisine Çanakkale önlerindeki i n g i l i z savaş g e m i l e r i n ­
den katılacak i k i gemi i l e i z m i r Limanı'nı denizaltılarma yuva
olabilecek n i t e l i k t e n yoksun edecek surette bombardıman e d i ­
l i p t a h r i p etmesini e m r e t t i . Şu noktaya p a r m a k basmak gerekir-
k i , bombardıman amacı i z m i r ' i işgal etmek olmayıp, zararsız
d u r u m a getirmekten i b a r e t t i .
Bombardıman 5 M a r t ' t a başlayıp 9 M a r t ' a kadar sürdü, i l k
günlerde zırhlıların u z u n m e n z i l l i ateşlerine i z m i r k a l e l e r i top
m e n z i l l e r i kısa olduğu için karşı ateş açamadılar. B u arada düş­
man t o r p i l tarama gemileri t o r p i l tarlalarının ayıklanmasma gay­
r e t ettilersede kıyı bataryaları buna olanak bırakmadılar.
K a l e l e r i n susturulduğunu sanan i n g i l i z A m i r a l i , i z m i r Valisi i l e
b i r anlaşmaya varmak için görüşmelere girişti. A m e r i k a n Konso-
îosu'nun aracılığı ile yapılan görüşmelerde ingilizler, i s t a n b u l ' u n
yakında düşüneceğini, boş yere k a n dökülmesine meydan verme­
m e k için de i z m i r ' d e k i askeri tesislerin tamamen t a h r i b i , deniz
taşıt araçlarının da k e n d i l e r i n e teslim edilmesini i s t e d i l e r . I z - 474

4 7 4
C h a t t e r t o n , K c b l e : A . g . e . , 8. 151-157. İngiliz koşuIIarıtım ayrıntılı bölümü için b k z .
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e - , s. 9 3 - 9 5 .
 BİNİNCİ DÜNYA. SAVAŞI 447

m i r Valisi R a h m i Bey istekleri geri çevirince, görüşmeler için k a ­

b u l edilmiş olan silah bırakışması da 13 M a r t ' t a son b u l d u , i n g i l i z
A m i r a l i t o r p i l tarlaları temizlenmedikçe İzmir Limanı'na g i r i p
k e n t i teslim olmaya zorlayamayacağını anlamıştı. Çanakkale se­
f e r i de başlamak üzere olduğu için A m i r a l , bombardımana de­
vam etmekte b i r fayda görmeyerek yüzgeri dönmeye mecbur kaldı.
B u n d a n sonra M a r t ayının sonlarına doğru yapılan bombardı­
m a n d a n da b i r sonuç çıkmadı.

Gelibolu'ya çıkarma kararından soma îngilte-

Kazanmaklaıı Y a n a *ı T* * f 1 1 1 • 1
Çabalar r e
F r a n s a , İstanbul sorunu nedeniyle sarsmtı
geçiren Rus dostluğunu kuvvetlendirmeye giriş­
tiler. Ayrıca Yunanistan ve İtalya'yı k e n d i saflarında savaşa sok­
m a k için harcamakta bulundukları gayreti artırdılar.
Boğazlar ile i s t a n b u l üzerinde tarihsel ve siya-
Ru» İşlekleri . - , 1 . 1 1

sal Jttus i s t e k l e r i Çanakkale deniz savaşı sırasın­

da bunalımlı b i r aşamaya girmişti. Savaşm başarı
ile sonuçlanacağı sanıldığı için Osmanlı imparatorluğu'nun pay­
laşılması için de zaman gelip çatmış demekti. 14 M a r t ' t a b i r Rus
gazetesi "İstanbul ve Boğazlar" başlığı altında b u y e r l e r i n Rus
olması gereğinden söz ettikten sonra, Fransa da Boğazların taraf­
sızlığı i l e i l g i l i yayınlardan şikayet e t m e k t e y d i . F r a n s a ' m n Rus 475

isteklerini karşılıksız onaylaması söz konusu olamazdı. Paris Hü­

kümeti, İstanbul'a ilişkin Rus i s t e k l e r i n i n tanınmasına karşılık
Sen Petersburg Hükümeti'nden Fransız isteklerinin kabul edilme­
s i n i istemişti. İstek, İskenderun Körfezi bölgesi i l e b i r l i k t e S u r i ­
y e ' n i n ve Toros Dağlarına k a d a r Adana bölgesinin Fransız
İmparatorluğu sınırları içinde tanınmasından i b a r e t t i . İki t a ­ 4 7 6

rafın b i r b i r l e r i n i n i s t e k l e r i n i k a b u l etmesiyle aralarındaki dost­

luğa gölge düşmesi önlenmiş olacaktı. Rus istekleri daha önce
i n g i l i z Hüküm eti'ncede d u d a k arası b i r m u v a f f a k a t biçiminde
onaylanmıştı. 23 M a r t ' t a n sonra da Fransa ile İngiltere arasında
da Osmanlı İmparatorluğu'nun Asya'daki topraklarının bölüşül­
mesi için görüşmelere Londra'da başlanmıştı.

4 7 5
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , s. 1 8 8 .
4 7 6
İbid, s. 1 2 0 .
 O S M A N L I TARİHİ I X .

Anlaşmacı devletler, Çanakkale çıkartması a r i -

Yınıanıalan t l c # .
. . fesinde Yunanistan'ı k e n d i taraflarına çekmeyi
Anlaşma D e n e y i m i
b i r kez daha denediler. Yunanistan hem A k d e ­
niz memleketi h e m de B a l k a n m e m l e k e t i y d i . Kendisinden Türk­
lere karşı A d a l a r D e n i z i ' n d e n yapılacak hareketlerde y a r a r ­
la nılabilineceği g i b i Avusturya'ya karşı, Sırbistan'a yardım ola­
nağı sağlamak konusunda da yararlanmak olasıydı. B u n d a n başka
hâlâ yansızlıklarını k o r u m a k t a o l a n B u l g a r i s t a n i l e Romanya'
m n da savaşa dost olarak g i r m e l e r i için hırslarını k a b a r t a b i l i r d i .
Yunanistan, sömürgeleri yönünden b i r e r A k d e n i z memleke­
t i olan Fransa ve i n g i l t e r e i l e Türklere karşı anlaşmaya eğilimli
i d i . Büyük ülküsü, Doğu Trakya ve Batı A n a d o l u ' d a yayılmaktı,
i n g i l i z ve Fransız yardımı olmadan b u ülkü doğrultusunda ge­
nişlemesi olanaksızdı. Ne var k i , böyle b i r genişleme B a l k a n dev­
l e t l e r i n i n , özellikle Bulgaristan'ın çıkarları i l e çelişmekteydi.
Bulgaristan'a Batı Trakya'da b i r tavizat sağlanmadıkça, Yunanis­
tan'ın genişleme siyaseti çizmesi ve izlemesi hiç de kolay değildi.
Böyle olduğu halde uzlaşmacı devletlerin Çanakkale deniz
savaşları sırasında Yunanistan'ın ayranı kabarmıştı. Venizelos,
Türklerin bütün varlıkları i l e i n g i l t e r e , Fransa ve Rusya'ya k a r ­
şı giriştiği savaşta Yunanistan'ın seyirci d u r u m u n d a kalmasını a n ­
lamsız b u l u y o r d u . Kararsız b u l u n a n devlet adamlarım savaş
yanlısı y a p m a k için uydurduğu propaganda tezi şu i d i .
"Türkler Trakya'da k e n d i l e r i n e bırakılmış olan t o p r a k l a r d a
ve A n a d o l u ' d a yaşamakta olan Rumları y o k etmeye eğilimli
görünüyorlar" . Y u n a n kamuoyu ve ordu Venizelos'tan yanaydı.
477

H a t t a Y u n a n Genelkurmayı b i r aralık Gelibolu Yarımadası'na bas­

kın i l e b i r çıkartma yapma düşüncesine b i l e kapıldı. Uzlaşma
D e v l e t l e r i , savaşa girmesi halinde Yunanistan'a Batı Anadolu'da
geniş t o p r a k l a r vaad ettiler. B u l g a r i s t a n yönünden e m i n olmak
içinde ona Vardar bölgesinde yayılabilmesi için Sırbistan'ın fe­
dakarlık yapması sağlanacak, Yunanistan da Kavala'yı B u l g a r ­
l a r a bırakmakla karşı fedakarlıkta bulunacaktı. B u n a karşılık
da Türkiye'deki R u m l a r kurtulmuş olacaktı. Venizelos, K r a l a b u

4 1 1
D r i a u l t , E d V a r d : H i s t o i r e Diplomatiqııe d c l a G r e c c e , s. 174.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 449

önerileri k a b u l ettirmeye çalıştı. O, Türkiye'den elde edilecek top­

rakları 125.000 k i l o m e t r e kare o l a r a k hesaplıyordu. B u t o p r a k ­
l a r Güney A n a d o l u ' d a Fenike'den başlayan, kuzeyde de A f y o n
K a r a h i s a r ve Kütahya'dan geçip Marmara'ya veya hiç olmazsa
E d r e m i t Körfezi'ne ulaşan b i r hattın batısında k a l a n top­
r a k l a r d ı . Venizelos'un b u kazancın sağlanması için B a l k a n
478

Devletleri nezdindeki girişimi o l u m l u b i r sonuç vermedi. Romanya

k e n d i geleceği için kuşkulu olduğundan tarafsızlıktan ayrılmayı
uygun görmedi. B u l g a r i s t a n kendisine Makedonya verilmedikçe
herhangi b i r anlaşmaya yanaşamayacağım hatırlattı.

3 M a r t ' t a i n g i l i z l e r i n İzmir'i bombardıman etmeye başlama­

ları Yunanistan'ı savaşa g i r m e k için kamçılayan önemli b i r olay­
dı. Haçlı z i h n i y e t i b u kez kabardıkça kabardı: i s t a n b u l üzerine
yürüneceğine artık kuşku y o k t u , i s t a n b u l deyince de akla Aya­
sofya geliyordu. Hıristiyan devletler ailesi, Bulgaristan, Yunanis­
t a n , Romanya, Rusya, Fransa, i n g i l t e r e , Ayasofya'yı k u r t a r m a k
için b i r l i k t e yürümeliydiler . Fakat d i n ve mezheplerin ulusal
479

çıkarların üstünde yer almış olduğu devirler geçmişti. Rusya, Y u ­

nan bayrağının i s t a n b u l ' d a görünmesini istemiyordu. Yunanis­
tan'ın Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n i n safında yer almasına karşı d i r e n d i .

Türklerin 18 M a r t Çanakkale zaferi, Yunanistan'da da ser-

semletici b i r hava yarattı. Büyük ülkü balonu b i r daha patladı.
Venizelos şöhretinden kaybetti. Savaşa girmemekte direndiği için
K r a l a hayır dualar edildi. Venizelos Çanakkale bozgunundan mey­
dana gelen kötümser havayı hafifletmek için " i n g i l i z l e r i n katıl­
dıkları bütün savaşlarda böyle olur. Genellikle m u h a r e b e l e r i
kaybederler. Fakat sonunda h a r b i kazanırlar" dediysede b u es­
p r i s i başvekillikten çekilmesini önleyemedi.

Zaimis başkanlığında k u r u l a n yeni hükümet uzlaşma devlet­

l e r i n e karşı oyalayıcı b i r siyasa i z l e d i . Hükümeti savaşa g i r m e k
için önerilerini şu noktalarda toplamaktaydı: Yunanistan, Osmanlı
împaratorluğu'nun dağılması amacıyla savaşa girmeye hazırdı.
A n c a k b u n u n için karada ve adalardaki topraklarının bütünlü-

4 7 8
İbid., s. 177-178.
4 7 9
İbid., s. 180.

Osmanlı Tarihi IX, 29

450 O S M A N L I TARİHİ I X .

günün sağlanması, Batı A n a d o l u ' d a n yukarıda sözü geçen Feni­

ke i l e E d r e m i t hattının batısında k a l a n toprakların ve ayrıca 12
Ada'nuı kendisine vaad edilmesi, i s t a n b u l ' u n özerk b i r yönetime
kavuşturulması veya başka b i r devletin egemenliğine verilmesi
halinde o r a d a k i Rumların dinsel ve kültürel imtiyazlarının de­
vamının t e m i n i k a b u l e d i l m e l i d i r .
Uzlaşma devletleri, Osmanlı Imparatoriuğu'nun dağılması k o ­
nusunda henüz kesin b i r k a r a r a varmamışlardı. B u n d a n başka,
b i r yandan Bulgaristan'ın, öte yandan da italya'nın savaşa g i r ­
m e l e r i için görüşmeler yapmaktaydılar. Y u n a n i s t e k l e r i n i k a b u l
etmeleri h a l i n d e görüşmelerde hareket serbestliğini kaybetmiş
olacaklardı. Kaldıki b u sıralarda Yunanistan'ın i s t e k l e r i k a b u l
edilse bile savaşa girmesini olanaksız yapan b i r olay meydana gel­
miş b u l u n u y o r d u . A l m a n i m p a r a t o r u I I . Giyom (Wİllıelm) Y u ­
nanistan Sarayı'na gönderdiği b i r telgrafta Krakovi önünde Ruslara
karşı kesin b i r zafer kazandığını, 700.000 Rus e r i n i n esir düştü­
ğünü b e l i r t t i k t e n sonra " B a n a el kaldıracak olanların vay h a l i n e "
demekteydi. B u suretle uzlaşma devletleri 25 Nisan'da imzaladık­
ları b i r antlaşma i l e Yunanistan olmaksızın sadece italyanları
yedeğe alarak Gelibolu çıkarmasına girişeceklerdi.

Yunanistan'ı savaşa sürüklemeye muvaffak ola-

İtalya i l e Anlaşma T * i v~\ T ı ) ı ı

mayan İngiltere ve .branşa, İtalya yı kazanmak

için çalışmalarını artırdılar. Savaş başlangıcında i t a l y a tarafsız­
lığını duyurmuştu (2 Ağustos 1914). Gerçi italya'nın Almanya ve
Avusturya i l e b i r dostluk antlaşması vardı. Fakat b u n u n koşul­
ları savaşa girmesini g e r e k t i r m i y o r d u . Kaldıki kamuoyu da sa­
vaşa g i r i l m e s i n d e n yana değildi. H e r şeyden önce i t a l y a n ordusu
henüz büyük b i r savaşa girecek d u r u m d a b u l u n m u y o r d u . T r a b ­
lus grap Savaşı'nda güçsüzlüğü anlaşılmıştı. U z u n sürecek b i r sa­
vaş için yoksun bulunduğu savaş araç ve gereçlerini sağlayacak
savaş endüstrisi de italya'da gelişmemişti. Bütün b u n l a r d a n baş­
ka İtalya, Akdeniz'de Fransa ve İngiltere'ye karşı savaşmakla b i r
kazanç sağlamak ümidini de beslemiyordu.
İtalya'nın ulusal birliğinin tamamlanması, güvenliğinin sağ­
lanması, sömürge imparatorluğunun genişlemesi, Antlaşma
D e v l e t l e r i n d e n ç o k Uzlaşma D e v l e t l e r i safında bulunmasını
 »IKINCI. DÜNYA SAVAŞı 451

gerektirmekteydi. İtalyan çoğunluğunun oturduğu A d r i y a t i k üze­

r i n d e k i Trento ve Triesele bölgesi Avusturya-Macaristan İmpa­
ratorluğu'nun h a k i m i y e t i altında b u l u n u y o r d u . İtalya, çizmesi­
n i n güvenliği için I s t r y , F i u m e ve Dalmaçyayı'da j e o l o j i k , coğ­
rafya ve t a r i h s e l nedenlere dayanarak i s t i y o r d u . B a l k a n l a r d a da
Avusturya'nın yayılmasına karşıttı. E m p e r y a l i s t e m e l l e r i n i n ya­
yılma alanı Doğu A k d e n i z ' d i . O n i k i Ada üzerinde ve Güney A n a ­
dolu'da egemenliğinin ve nüfuzunun tanınmasını i s t i y o r d u . Ü ç ­
lü Antlaşma Devletleri'nin yenilmesi ve A f r i k a ' d e k i A l m a n sömür­
gelerinin paylaşılması halinde kendisine düşecek hisse karşılı­
ğında Trablusgarp ve Somali yönünden ûnparatorluğun sınırlarım
genişletmek olanağı vardı.
B u istekler Uçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i n i , özellikle Rusya'yı kuş­
kulandırmıyor değildi. Fakat ortada henüz alınmış, yenilmiş b i r
şey y o k t u . Kaldıki istenen toprakların hiçbirisi doğrudan doğ­
r u y a kendisinde değildi. B u nedenledir k i , Londra'da başlayan
görüşmeler, h a r a r e t l i pazarlıklardan sonra F i u m e dışında k a l a n
İtalyan i s t e k l e r i n i n genellikle k a b u l edilmesiyle ve L o n d r a A n t ­
laşması'nın imzalanmasıyla sonuçlandı.

L o n d r a Antlaşması 25 N i s a n 1915'te, y a n i F r a n -
Loııdra Anılaşması T *ı> ı , . . ... , , -, »
sız ve İngiliz k u v v e t l e r i n i n G e l i b o l u ya çıkarıl­
dığı gün imzalandı. B u antlaşmanın Osmanlı İmparatorluğu i l e
i l g i l i hükümleri şu suretle özetlenebilir : 480

" T r a b l u s g a r p üzerinde Padişah'ın sahip olmaya devam e t t i ­

ği h a k ve imtiyazlar İtalyanlara geçecek, 12 Ada üzerinde de İtal­
yanların egemenliği tanınacaktır (Madde 8,10).
Uçlü Antlaşma D e v l e t l e r i , İtalya'nın A k d e n i z ' i n siyasal den­
gesi i l e i l g i l i olduğunu onaylarlar. Türkiye'nin Asya'daki toprak­
larının paylaşılması halinde İtalyanların Antalya iline yakın olan
A k d e n i z bölgesinden hakkınca b i r pay almasını genel olarak k a ­
b u l ederler.
B u savaş sırasında uzlaşma devletleri yukarıda söz konusu top­
rakları işgal ederlerse yine yukarıda sözü geçen İtalyan hissesi
ayrılacak ve İtalyanların buraya yerleşme hakkı olacaktır.
A
" ° Tanı m e t i n İçîn bira.: B a y i i r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , s. 2 7 0 - 8 2 .
452 O S M A N L I TARİHİ I X .

Osmanlı imparatorluğu'nun t o p r a k bütünlüğü devam ettiği

ve b u t o p r a k l a r üzerinde büyük devletlerin çıkar bölgelerinde
değişiklik yapıldığı takdirde, i t a l y a n çıkarları da göz önünde t u ­
tulacaktır."
i t a l y a L o n d r a Antlaşması i l e kendisine tanınan hakları çan­
tada k e k l i k b i l e r e k 20 Ağustos'ta Osmanlı Devleti'ne savaş aça­
caktır.
Uzlaşma Devletlerinin GeUbolu Yarunadası'na çı-
B r m e n i Ayaklanması , . . . , „ . 1 , , ,
k a r m a yapacakları günlerde, Dogu A n a d o l u da
E r m e n i l e r i n ayaklanması acaba ne anlam taşır? B u b i r rastlan­
tı mıdır? Yoksa i n g i l t e r e ' n i n ve Rusya'nın ustaca b i r t e r t i b i m i . . .
Bilindiği g i b i , E r m e n i sorunu " Ş a r k Meselesi'nin b i r bölümü­
dür. Çeşitli aşamaları vardır. B i r i n c i Dünya Savaşı'nda b u sorun
yeni b i r karakter kazanmıştır . Ermeniler için Osmanlı egemen­ 481

liğinden k u r t u l m a anlamını taşır. Uçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i için

E r m e n i l e r i k u l l a n a r a k b i r savaş yaratmak ve Türkleri a r k a ­
d a n v u r m a k t a n başka b i r anlam taşımaz. Türklere göre ise E r ­
m e n i ayaklanmaları, devletin varlığını tehlikeye düşüren,
bastırılması b i r nefis savunması zorunluğu yaratan n i t e l i k t e d i r .
B i r i n c i Dünya Savaşı'nın başlaması üzerine Rus Çarı Rus E r -
menilerine hitaplı b i r b i l d i r i yayınlamıştı. B u b i l d i r i d e hareke­
te geçme zamanının gelmiş olduğunu işaret eden Çar, şöyle
demekteydi: "Geleneksel bağlılıklar b u önemli günlerde de üze­
r i n i z e düşen görevi yerine getireceğinizin g a r a n t i s i d i r " . B u sı­ 482

rada E r m e n i i h t i l a l K o m i t e l e r i de savaş amaçlarını açığa

vuruyorlardı. Taşnakitsyun Komitesi, Rus E r m e n i l e r i n i n Osmanlı
E r m e n i l e r i için savaşacağını açıklıyordu . Hınçak Komitesi ' n i n 483

Paris M e r k e z i , Osmanlı E r m e n i l e r i i l e i l g i l i k a r a r s u r e t i n i " Y a ­

şasın E r m e n i s t a n " diye b i t i r i y o r d u . 4 8 4

Osmanlı Imparatorluğu'ndaki E r m e n i komiteleri l i d e r l e r i ise

İttihat ve T e r a k k i Hükümeti'nin savaşta işbirliği yapmak k o n u -

4 8 1
E r m e n i s o r u n u n çıkışı ve önceki aşamaları hakkında bu yapıt yazarının Osmanlı
Tarihî, G . V I I I , s. 126-145'e bakınız.
4 8 î
D e b i d o u r , A . : H i s t o i r e D i p I o m a t i q u e de l ' E u r o p e , s. 2 7 4 .
4 8 3
U r as, E s a t ; T a r i h t e E r m e n i l e r ve E r m e n i M e s e l e s i , s. 610.
4 8 4
B a y ur, Y u s u f H i s m e t : A . g . e . , G . I I I , s. 481.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 453

sunduk! Önerisini açıkça reddediyorlardı. Komitelerin denetimi a l ­

tında b u l u n a n Osmanlı E r m e n i l e r i , isteseler de istemeselerde
devlete karşı ayaklanmak durumundaydılar. E r m e n i k o m i t e l e r i
y u r d u n çeşitli bölgelerinde ufak çapta çete olayları düzenlemekle
işe başladılar. Büyük ye sistemli hareketler için ise i n g i l t e r e ve
Rusya'nın e m r i n i beklemekteydiler. Nisan ortalarında (1915) Ge­
l i b o l u ' y a asker çıkartılmasından o n gün önce b u e m i r v e r i l d i .

Nisan'ın 15'inde Van'da, ayrıca 17'sinde Sason'da, 18'inde B i t ­

lis'te E r m e n i l e r ayaklandılar. Sason'da m e m u r ve j a n d a r m a l a r
Öldürüldü. 20 N i s a n günü Van'ın içinde büyük E r m e n i ayaklan­
ması başladı. E r m e n i l e r k a r a k o l l a r a ve Türk evlerine saldırdı­
lar. Banka ve Düyun-i Umumiyye Dairesi, Postahane gibi binaları
yaktılar . 485

Ayaklanma bastırılamadı. Rusların E r m e n i l e r l e bağıntı k u ­

r u p beraber hareket e t m e l e r i , Gelibolu'ya çıkartma yapılması,
Türklerin d u r u m u n u ç o k güçleştirmiş b u l u n u y o r d u . Uzlaşmacı
devletlerin de zaten E r m e n i l e r d e n beklediği b u i d i . 16/17 N i s a n
gecesi Van Rusların eline geçti. Yan bundan sonra birkaç kez Türk­
lerle Ermeniler ve oıdarı destekleyen Ruslar arasında el değiştirdi.

E r m e n i ayaklanmalarının y u r d u n güvenliğini tehlikeye dü­

şüren b i r düzeye yükselmesi karşısında hükümetçe t e d b i r alın­
ması gerekti. Mayıs sonlarında Dahiliye N e z a r e t i ' n i n önerisi
üzerine çıkarılan b i r kararname i l e savaş bölgeleri dolaylarında
o t u r a n E r m e n i l e r i n düşman i l e işbirliği yaparak Türk ordusuna
karşı koymalarını, halka saldırıp cinayetler işleyip yağmalar yap­
malarını önlemek amacıyla b i r kısım E r m e n i l e r i n savaş y e r l e ­
r i n d e n uzaklaştırılması uygun görülmüştü. B u suretle Van, B i t ­
lis ve E r z u r u m ' v i l a y e t l e r i ile Güneydoğu A n a d o l u v i l a y e t l e r i ve
sancak m e r k e z l e r i n i n dışında k a l a n bölgelerden ve özellikle köy­
l e r d e n alınan E r m e n i l e r , H a l e p ve Suriye v i l a y e t l e r i n i n bazı böl­
gelerine . z o r u n l u göçe t a b i tutulmuşlardı . Sözü geçen 486

kararnamede köy ve kasabalardan göçtürülen E r m e n i l e r i n m a l

ve can güvenliklerinin sağlanması, yolculuklarının kolay geçme-

4 8 5
İbid., C . I I I , Kısım 3, s. 3.
4 6 6
İbid., s. 3 8 .
454 O S M A N L I TARİHİ I X .

si ve gönderildikleri yerlerde yerleştirilmelerine i t i n a gösteril­

mesi de önemle belirtilmişti . Şurası da işaret e d i l m e l i d i r k i ,
487

z o r u n l u göç bütün E r m e n i l e r e uygulanmamıştır. Tercan, Eğin,

Samsun, Adana'daki Ermeniler zorunlu göç dışında tutulmuşlardı.
İstanbul'da ise 77.835 E r m e n i ' d e n ancak 2 3 5 ' i ayaklanma nede­
niyle tutuklanmıştır. İzmir'e gelince 20.000 E r m e n i ' d e n sürgüne
gönderilen olmamıştır.

Z o r u n l u göç nedeniyle bazı bölgelerde E r m e n i l e r i n silablı d i ­

renmesi yüzünden olaylar çıkmış, yollarda asayişsizlik ve hasta­
lık sebebiyle kayıplar olmuştur. Fakat Talat Paşa'mn da dediği gi­
b i , b u söylentilerde son derece abartmalar olmuştur. Türkleri az
tamyan batı k a m u o y u , onlara karşı kışkırtılmak istenmiştir. Sür­
gün olayına soykırım görüntüsü verilmiştir. Yayınlarda b u
iddialara yer v e r m e k suretiyle dünya gürültüye boğulmuştur . 488

R u m ve E r m e n i l e r i n yayınları yamnda İngiliz propaganda ser­

visi tarafından yapılmış olan yayınlar Özellikle d i k k a t çekicidir.
B u n l a r arasında en önemlisi 1916 yılında Osmanlı împaratorlu­
ğu'nda, 1915-16 yıllarında E r m e n i l e r e yapılan muamele üzerine­
dir. B u yapıtın i l k kez 1916 yılında basılmış olması manalıdır.
B i r yıl önce anlaşma devletleri kara ordularının G e l i b o l u Yarı­
madası üzerinden istanbul'a yürümeleri girişimi bozgunla sonuç­
lanmıştı. Daha sonra b i r İngiliz ordusu K u t - u l Amara'da esir
edilmişti. Bütün b u n l a r d a n önemli olan A l m a n denizaltılarıyla
İngiltere'yi abluka altına alma işlemi başlamıştı. İngiltere için
Amerika'yı savaşa sokmak b i r hayat s o r u n u olmuştu. A m e r i k a n
k a m u o y u n u b u doğrultuda etkilemek için A m e r i k a n i d e a l i z m i ­
n i araç g i b i k u l l a n m a k gerekiyordu. İngiltere b u bakımdan E r ­
meni soykırımı efsanesini u y d u r u p propagandası için maharetle
kullanmıştır. İngiliz propagandasının olmamışı olmuş gibi gös­
teren veyahut olayları b i r e on ölçüsünde şişirip yayan m a h a r e t i ,
h a r p sonrasında ve özellikle İkinci Dünya Savaşı arifesinde
açıklanmıştır . Ne var k i , savaş sırasında insanların çok d u y -
489

4 8 7
İbid., . 41.
8

4 8 8
İbid., s. 4 3 .
4 8 9
R a u s h e n b u s h , Stephen a n d J o a n : s. 163-65.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 455

gulu olmaları dolayısıyla b u propaganda, e t k i s i n i yapmıştı, i z l e ­

r i n i si İm ekse kolay olmayacaktır.
18 M a r t Z a f e r i Türk k a m u o y u n u n m o r a l i n i yük-
Tiirkleriıı S a v u n m a " . • TVT 1• I 1 * * 1 ı ,
seltmıştı. INe var kı gelecek için kuşku, şurup gıt-
Hazıriıkian mekteydi. B i r atalarsözü " T ü r k gibi başlamak,
i n g i l i z gibi b i t i r m e k " demektedir. Türk Genelkurmayı'nda İngi­
l i z l e r i n Çanakkale üzerinde yeni b i r girişimde bulunacakları dü­
şüncesi egemendi. O r d u n u n haber alma servislerine gelen bilgiler
de b u düşünceyi k u v v e t l e n d i r m e k t e y d i . A t i n a ' d a n gelen haber­
ler İngiliz subaylarının Yunanlılardan peşin para ile mavuna, sa­
lapurya ve iskele yapmaya elverişli araçlar satm almakta olduğunu
anlatıyordu. Mısır'da ve Kahire'de de önemli sayıda i n g i l i z k u v ­
v e t l e r i n i n devamlı olarak t a l i m gördükleri, 18 M a r t ' t a n sonra da
M i d i l l i ve İmroz'da yığınaklar yapıldığı öğrenilmişti. Başkent'te
Çanakkale'ye b i r çıkartma yapılacağı ve b u kez İstanbul üzerine
karadan yürüneceği kesinlikle ön görülüyordu. Dolayısıyla Çanak­
k a l e ' y i savunmak için yeni t e d b i r l e r e başvuruldu.
B u t e d b i r l e r d e n i l k i Çanakkale'yi savunmakla görevli V. O r ­
d u ' n u n kurulmasıydı. 18 M a r t zaferinden b i r hafta sonra, b u o r ­
d u n u n komutanlığına atanan L i m a n Paşa ( L i m a n von Sandres)
25 M a r t akşamı İstanbul'dan hareketle 26 M a r t sabahı Gelibo­
l u ' d a k i karargahına gelip, o r d u n u n komutasını eline aldı. V. O r ­
d u b u sırada i k i k o l o r d u y u kapsamaktaydı. B u n l a r 3. ve 2 .
Kolordulardı (sonradan bunlara 15. K o l o r d u eklenmiştir). 3. K o ­
l o r d u 7, 9 ve 19 sayılı tümenlerden; 2 K o l o r d u 4. ve 5. tümenler­
d e n , sonradan kurulduğu işaret edilen 15. K o l o r d u ise 3 ve 11.
tümenlerden kurulmuştu. ( B i r tümen 9-12 tabur, b i r t a b u r ise
800 i l e 1000 kişiyi kapsamaktadır).
L i m a n Paşa'mn b u kuvvetleri elverişli b i r surette
Kuvvetlerin Dağılımı , . . -. -. ... i
kullanması için herşeyden once düşmanın çıkar­
ma yapabileceği y e r i veya y e r l e r i gidermesi gerekiyordu. T e k n i k
balamdan Boğazm i k i tarafındaki kıyılara çıkartma yapılması ola­
naksız değildi. Pakat Önemli olan düşmanın netice almak üzere
büyük kuvvetler çıkarabileceği bölgeyi bulmaktı. B u konuda L i ­
man Paşa duraksamalar geçirdi. Boğazın i k i yamna çıkartma
yapma olanağı vardı. S a h i l l e r i n uzunluğu çıkartmada güçlü
456 OSMANLİ T A R İ H İ I X .

donanmanın oynayacağı r o l açısından d i k k a t i n b i r t e k noktaya

toplanmasını engelliyordu. Sonunda şu bölgeleri, çıkartmayı
mümkün gördüğü bölgeler o l a r a k s a p t a d ı : . 490

1. A n a d o l u tarafında Bandırma'dan K u m l a ' y a k a d a r olan

bölge.
2. Gelibolu Yarım ada sı'nin batı kıy darında Boğaza giriş ye­
r i n d e n , Saroz Körfezi'ne k a d a r olan bölge.
3. Saroz Körfezi'nde özellikle Bolayır .berzahı bölgesi.
Savunma k u v v e t l e r i n i n yerleştirilmesi b u esasa göre yapıldı.
Çıkartmadan b i r gün gün önce d u r u m şöyle i d i : B i r i n c i Bölge,
Albay Neber'in komutasuıda 15. Kolordu tarafından savunulacaktı.
İkinci ve Üçüncü Bölgelerin savunulması i l e Esat Paşa görevlen­
dirilmişti. Düşmanın çıkartma yapacağı u m u l a n b u geniş bölge­
n i n savunma a l t kademeleri de şöyleydi:

1. Yarımada kıyılarının savunması Sami Bey komutasında 9.

Tümen tarafından yapılacaktı. Tümenin büyük k u v v e t l e r i M a y -
dos' taydı.

2. Bolayır berzahı i l e Saros Körfezi savunmasına 5. Tümen

m e m u r edilmişti. Tümenin büyük k u v v e t l e r i K a v a k ' t a b u l u n u ­
y o r d u . Gelibolu'da B e m z i B e y ' i n komutasındaki 7. Tümen, 5. Tü­
m e n i desteklemekle görevlendirilmişti.

3. Boğazın A v r u p a yakasındaki tüm kuvvetler, yedeği o l m a k

üzere Mustafa K e m a l komutasında 19. Tümene ayrılmıştı. B u tü­
men Maydos'un kuzeybatısında mevzilenmişti.

Çıkartma bölgesinin saptanmasindaki kararsızlık,

Savunma Tertipleri _ _ . w . , , 1

o r d u komutanlığını tümenlerini dağıtmak zorun­

da bırakmıştı. Kıyı bölgelerinde h a f i f öncü k u v v e t l e r i bırakıl­
mış ve tümenlerin ağır k u v v e t l e r i a r k a taraflarda t o p l u b i r
d u r u m d a bulundurulmuştu. B u k u v v e t l e r i n b i r çıkartma h a l i n ­
de çıkartma yerine yetişerek, düşmanı b i r karşı saldırıyla denize
dökmesi i l k e s i k a b u l edilmişti.

4 9 0
L a r c h e r , M . : A . g . e . , s. 210-212.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 457

Sözü edilen savunma t e r t i p l e r i dört hafta g i b i kısa b i r zaman­

da alınmıştı. Ne var k i , savunmanın nesnel yönü tamamlanma­
mıştı. Savaşın başlangıcından b u yana topçu cephanesi sıkıntısı
çekilmekteydi. Cephanenin i s t a n b u l ' d a n t e d a r i k i n e ol as d i k b u ­
lunmadığından Almanya'dan getirilmesine kalkışıldı. Savunma
araç ve gereçleri de p e k azdı. Şahıslara a i t tahta ve tellere e l k o ­
n u l d u . Düşmanın çıkabileceği yerlere tel örgüler gerildi. Çok da­
ğınık b u l u n a n k u v v e t l e r i n sırasında b i r y e r d e n diğer b i r yere
kolayca ulaşabilmesi için zamanın e l verdiği Ölçüde y o l yapıldı.
Çünkü yarımadada p a t i k a ve keçi yollarından başkaca faydala­
nılacak y o l y o k t u . O r d u n u n e m r i n d e gözetleme görevini yerine
getirecek tek uçak bulunmamaktaydı . 491

Savunma t e r t i p l e r i n i n araç ve gereç eksikliğini tamamlamak,

Türk askerinin m o r a l gücüne düşüyordu. O r d u n u n komuta ve
subay k a d r o s u genç, b i l g i l i ve imanlıydı. Daha sonraları Bağım­
sızlık Savaşı'nda da büyük görevlerde b u l u n a c a k olan tümen ve
tugay komutanlarından K e m a l e t t i n Sami (Paşa) 31, i z z e t t i n (Ça­
lışlar Paşa) 33, Refet (Bele, Paşa) 34, Fevzi (Çakmak, Paşa) 39
yaşlarındaydılar. Tarihe A n a f a r t a l a r Kahramanı o l a r a k adı ge­
çecek olan 19. Tümen Komutanı Mustafa K e m a l (Paşa) 34
yaşındaydı . B u genç komutanların içinde H a r p O k u l u mezu­
492

n u olmayan y o k t u . Çoğu k u r m a y i d i l e r ve en az b i r yabancı d i l

bilmekteydiler. A s k e r l e r i n komutanlarına t a m b i r güveni vardı.
Güçlü b i r düşmanla savaşacaklarından g u r u r l u y d u l a r . Savaşın
y u r t ve ulus için önemini de kavramış bulunuyorlardı. Çanak­
kale Savaşı ile b i r imparatorluğun savaşlar z i n c i r i kopmuş ve y u r t
savunması d e v r i açılmış o l u y o r d u .

"Savunma tertiplerinde de doldurulamayacak tek boşluk düş­

m a n saldırısının yapılacağı günün kestirilememesindeydi. Haber
alma servisimiz fena işlemekteydi. Düşmanın h a r e k e t l e r i n i a n ­
cak v a k i t geçtikten sonra öğreniyorduk. N i t e k i m düşman Mısır'
dan gelirken biz girmekte olduğu haberini almıştık. Çıkartma için
Boğaz Önüne geldiğinde ise Mısır'a vardığının h a b e r i n i almıştık.

4 9 1
L i m a n von Şendere: A . g . e . , s. 7 6 - 9 2 .
4 9 2
G e n e l k u r m a y Başkanlığı H a r b T a r i h i D a i r e s i Başkanlığı: Türk İstiklal H a r b i n e K a ­
tılan Tümen ve D a h a Üst K a d e m e d e k i Komutanların B i y o g r a f i l e r i .
 O S M A N L I TARİHİ I X .

Dolayısıyla 24 Nisan'da b i r saldırı olacağını da hiç b e k l e m i y o r ­

duk ". 4 9 3

_ ,. Uzlaşma devletleri arasında Çanakkale'ye ikitı-

Düçmaıı Saldın
„ „ c i b i r saldırı üzerinde tam b i r anlaşmaya varıl-
Kolları • . •
mıştı. Fakat b u saldırıda orduyla donanma
arasındaki işbirliği konusunda kesin b i r anlaşmaya v a r m a k k o ­
lay olmadı. A m i r a l de Robeck başlangıçta f i l o n u n tek başına B o ­
ğazı geçmeye girişebileceğini Londra'ya bildirdiği halde, somadan
f i k r i n i değiştirmişti. Bataryaların f i l o n u n ateşi i l e susturulama-
yacağım öne sürerek, bunların kara kuvvetleri tarafından t a h r i p
edilmedikçe Boğazı geçemeyeceğini belirtmişti. A m i r a l i n b u dü­
şüncesi b i r uçak aracılığıyla yapılan keşif sonucuyla desteklen­
mişti. 18 M a r t ' t a n önce ve sonra Boğazın kapısındaki H a m i d i y e
Tabyası günlerce bombardıman edilmişti. 0 kadar k i , askeri man­
tık yönünden taş üstünde taş kalmaması ve hiçbir canlının ora­
da barınamaması g e r e k i r d i . Oysaki keşif sonucunda çok az b i r
zarar görülmüş olduğu ve toplardan yalnız b i r tekinin tahrip edil­
diği anlaşılmıştı. K a r a K u v v e t l e r i K o m u t a m H a m i l t o n G e l i b o l u
Yarımadası'm istila edip, İstanbul üzerine yürümek s o r u m l u l u ­
ğunu k a b u l etmekteydi. Ne var k i , b u işte donanmanın yardımcı­
sı olarak i k i n c i planda kalmış o l m a k i s t e m i y o r d u . Çıkartmanın
ve savaşın yönetimi kara kuvvetlerine ait olmalı ve donanma ken­
disine b u girişimde yardımcı olmalıydı. N i t e k i m Öyle de o l d u .
Çanakkale üzerine saldırı için hazırlanıp General H a m i l t o n '
u n komutasına verilmiş olan b i r l i k l e r şöyle kümelenmişti : 494

1. Deniz Tümeni: M e v c u d u 10.000 kişi, General Paris k o m u ­

tasında,
2. 29. Yaya Tümeni: Mevcudu 18.000 kişi, General H . Nes-
ton komutasında,
3. A n z a k Kolordusu: Mevcudu 35.000 kişi, General B i r d w o o d
komutasında,
4. Fransız Tümeni: Mevcudu 17.000 kişi, General A m o d e k o ­
mutasında.

4 9 3
K a y m a k a m M e h m e t N i h a l : Büyük H a r p t e Çanakkale S e f e r i , s. 19.
4 , 4
T h o m a s , I . : A . g . e . , s. 113.
 BIRINCI DÜNYA.SAVAŞI 459

B u kuvveti e r i n tümü 80.000 kadardı. Toplarının sayısı da 150'

ye ulaşmaktaydı. Ayrıca Rusların da Karadeniz Boğazı yönün­
den 47.000 kişilik b i r kuvvet ve 120 top i l e saldırıya geçeceği
hesap lanmış tı (Ne v a r k i Ruslar böyle b i r saldırıya girişme­
49 5

mişlerdir). Taşıt g e m i l e r i n i n sayısı 108'i b u l u y o r d u . A m i r a l de

Robeck komutasındaki donanmaya gelince, İngiliz k u v v e t i ola­
r a k 15 zırhlı, 9 kruvazör, 30 k o n t r torpito, 33 mayın tarama ge­
m i s i ve 8 şallopeden i b a r e t t i . Fransız deniz k u v v e t l e r i de 5 savaş
gemisi i l e 2 k o n t r torpito, Rus kuvvetleriyse 1 kruvazörden
ibaretti.

_ _, . . . Kara Kuvvetlerinin değeri ile ilgili olarak b i r göz-

S al diri K u v v e ile raıııı . .
Değeri l e m c i şöyle demektedir: " O r d u m u z gelişigüzel
toplanmış b i r insan kümesi değildir. Kuruluş ba­
kımından gerçekten şahane vasfına layıktır. Ve ancak İngiltere
imparatorluğu'dur k i , dünyanın her b i r köşesinden böyle b i r kuvvet
çıkarabilir. E s k i devirlerde hiçbir memleket y o k t u r k i , savaş ala­
nına Avustralyalılar, Yeni Zelandalılar ve Tasmanyaldardan oluş­
muş düzgün b i r askeri kuvvet gönderebilmiş olsun. Sözü geçen
erler, mevcut yapısı yönünden b u ana k a d a r dünyada görmüş o l ­
duğum askerlerin en seçkinidir. Dev yapılı... b i r p e h l i v a n g i b i
gürbüz ve cüsselidirler. B u son Haçlı Savaşı için buraya g e t i r i l ­
miş olan b u asker kümesi gerçekten aynı cinsten değildi. Y u k a ­
rıda söylediğim çıkışlı askerlerden başka H i n t l i l e r , Fransızlar,
Kuzey Afrikalılar, Senegalliler ve sömürgelerden gelmiş olanlar
da v a r d ı . " Yazar savaş gemileri üzerine de ayrıntılı bilgiler ver­
496

d i k t e n sonra şöyle demektedir: " B u çeşitli cinsten çok sayıda ge­

m i d e n kurulmuş b i r f i l o d u r . Dünyanın h e r b i r köşesinden
G e l i b o l u Yarımadası ile i s t a n b u l ' a Haçlıları taşımak üzere b u ­
raya toplanmış olan taşıt gemilerine ne d e m e l i ! . " 4 9 7

Saldırı k u v v e t l e r i Çanakkale Savaşlarına hazırlanmak üzere

Mısır'da ve Kıbrıs'ta Özel eğitim görmüşlerdi. Ayrıca mora i m an
desteklenmelerine de önem verilmişti. K e n d i l e r i n d e Türklerin
insanlıktan nasibi bulunmadığı, b a r b a r oldukları duygusu kök-

m
L a r c h e r , M . : A . g . e . , s. 214.
4 9 6
B a r t h o l d , Aahınidt: A . g . e . , a. 41-43.
4 9 1
İbid., s. 4 5 .
 O S M A N L I TAHİHİ I X .

Icştirilmek işlenmişti. Yapacakları savaşın Türklere karşı I I . yüz­

yıl sonunda başlamış olan Haçlı seferleri silsilesinin son halkası
olduğu, b u savaşta Viyana'dan Kudüs'e kadar uzanan alanda yüz­
yıllar boyunca öldürülmüş olan Hıristiyanların intikamının alı­
nacağı düşüncesi de t e l k i n edilmişti.

B u suretle yetiştirilmiş o l a n k a r a ve deniz k u v -

A m a e ve Plan ı • • ı ı ı i /*» ı»'

vetlerının başlıca amacı her şeyden once G e l i ­

b o l u Yarunadası'na egemen olmaktı. B u suretle İstanbul yolu
açılmış olacak ve açılınca da f i l o Boğazı geçecek ve İstanbul
üzerine seyredecekti. O r d u n u n b i r kısmı Geübolu Yarımadası'nı
elinde tutmakta devam ederek, f i l o n u n arkasından çelik kapıla­
rın kapanmasına engel olacak ve lağım döşenmesine meydan ver­
meyecekti. Diğer kısmı İstanbul üzerine yürüyecekti. O r d u i l e
donanmanın o r t a k hareket planı b u yön göz önünde t u t u l a r a k
hazırlanmıştı.

K a a y a Çıkartma Ç k1
pkmı güçlükle hazırlanmıştı. General
a r t m a

H a m i l t o n daha L o n d r a ' d a n Çanakkale'ye hare-

Planı
k e t i esnasında kötümserliğe kapılmıştı. 18 M a r t
trajedisini gördükten sonra b u kötümserliği artmıştı. Planına son
şeklini vermeden önce düşüncelerini öğrenmek istediği tümen
komutanları da çıkartma konusunda cesaret kırıcı f i k i r l e r öne
sürmüşlerdi. F i l o n u n yüksek subayları arasında da b u olumsuz
düşüncede olanlar vardı. Fakat H a r b i y e ve B a h r i y e nazırları çı­
k a r t m a konusunda olumsuz söz d i n l e m e k istemiyorlardı. Planın
hazırlanışı sırasında kötümserlik ortadan kalktı veya kalkmış gö­
ründü. Sonunda ayrıntıları karmaşık olmakla beraber temeli sade
olan şu p l a n meydana geldi:
Çıkartmada donanma i l e ilişki k u r m a k esası k a b u l edildiğin­
den H a m i l t o n , üç çıkartma y e r i seçmişti. B u y e r l e r d e n h e r b i r i ­
ne yapılacak çıkartma, donanma kümeleri tarafından k o r u n a ­
caktı. B i r i n c i çıkartma y e r i Seddülbahir'di. 29. Tümen b u ­
raya çıkarılacaktı. İkinci çıkartma y e r i , Kabatepe'nin kuzeyi i d i .
Buraya A n z a k B i r l i k l e r i çıkarılacaktı. B u çıkartmalarda geliş­
t i r i l e c e k hareketlerde i k i hedef gözetiliyordu. B i r i n c i s i Seddül-
b a h i r ile Kabatepe arasındaki Türk k u v v e t l e r i n i n kuşatılıp savaş
 BIRINCI DÜNYA SAVAŞı

dışı bırakılırı asıydı. İkincisi de Boğazda K i l i t b a h i r e k a d a r i l e r ­

leyip filoya Boğazı açmaktı. Üçüncü çıkartma y e r i A n a d o l u kı­
yısında Kumkale i d i . Fransız b i r l i k l e r i n i n çıkartılacağı bıi yerdeki
savaştan kesin b i r sonuç beklenmemekteydi. B u dalıa ç o k Türk­
l e r i şaşırtmak için Özellikle A n a d o l u yakasından R u m e l i yakası­
na kuvvet çekmelerini önlemek amacıyla düşünülmüştü.

Planın başarısını gölgelendirecek çeşitli engeller mevcuttu.

Çıkartma komutanlığının G e l i b o l u Yarımadası'ndaki Türk k u v ­
v e t l e r i ve savunma t e r t i p l e r i üzerine sağlam bilgisi y o k t u . Yarım­
adanın doğal engebelerini gösteren ayrıntılı h a r i t a l a r da mevcut
değildi. Çıkartma yapılacak arazide y o l ve su d u r u m u da b i l i n ­
m i y o r d u . General H a m i l t o n ve yardımcıları çıkartmanın baskın
biçiminde yapılabileceğinden de ümit kesmişlerdi. H a m i l t o n her
ne k a d a r çıkartmanın geceyarısmdan sonra başlamasını istemiş­
se de Donanma Yüksek K o m u t a Heyeti, plajların i y i b i l i n m e ­
mesinden ötürü çıkartmanın şafakla başlamasını daha e l ­
verişli görmüştü. O r d u ve donanma da b u plana göre hazırlana­
cak, çıkartma ve saldırının i l k 24 saatinde o l u m l u veya olumsuz
sonuç k e n d i n i gösterecekti.

23 N i s a n akşamı Mondros'ta toplanmış olan çı-

Çıknrtma kartma filosu Boğaz doğrultusunda harekete geç­
t i . B i r i n g i l i z gözlemcisine göre " . . . Gemiler o k a d a r çoktu k i
k u v v e t l i b i r dürbün i l e saymaktan b i l e insan y o r u l u r d u . Diğer
savaş alanlarından alınıp buraya toplanan bütün gemiler, b i r tek
amaç için toplanmıştı. B u amaç b e l k i de Hıristiyanlık aleminin Os­
manlı Türklerine karşı yapabileceği son Haçlı s e f e r l e r i y d i . " 498

Gemiler, gece yarısı sularında çıkartma bölgelerinin karşısına gel­

mişlerdi. 25 N i s a n sabahı saat 4:20'de çıkartma başladı. 4:25'te
i l k tüfek sesi Türklerin doğrultusundan geldi. Çanakkale kara
savaşları başlamıştı. Çıkartma yapılacak bölgeler şöyleydi:
1 . Boğazın A n a d o l u kıyısında K u m k a l e dolaylarında Fransız
çıkartması.
2. Gelibolu Yarım adası'nin batı kıyısında Arıburnu bölgesin­
de A n z a k k u v v e t l e r i çıkartması.

•*98
İbid., s. 3 5 .
462 O S M A N L I TARİHİ I X .

3. Yarıma da'nin. güneyinde Seddülbahir bölgesinde i n g i l i z

çıkartması.

Çıkartmanın başlangıcında General H a m i l t o n ' u n şu b i l d i r i ­

si askerlere okunmuştu:

"Fransız ve i n g i l i z A s k e r l e r i :

M o d e r n t a r i h t e örneği bulunmayan b i r olay başlangıcında­

yız. Düşmanlarımızın alınmaz diye duyurdukları mevziler k a r ­
şısında denizci arkadaşlarımızın yardımı i l e çıkartma yapmamız
gerekiyor. Tanrının ve donanmanın yardımıyla çıkartma başarıyla
sonuçlanacak, mevziler saldırı i l e alınacak ve savaşın m u t l u so­
nucuna doğru b i r adım daha atılmış olunacaktır. Bütün dünya
başarılarımızı izleyecektir. Kazanmak üzere m e m u r edildiğimiz
büyük savaşlar için e h l i y e t i m i z i n d e l i l i n i göstermemiz söz k o n u ­
sudur ." 4 9 9

B u çıkartma H a m i l t o n ' u n planında Önceden de

Kuıııkale Çıkartması , . . . -, . . . . ,
işaret edildiği g i b i kesin b i r sonuçla yapılmıyor­
d u . A m a ç , Türk Savunma Komutanlığı'm ana çıkartma bölgesi
hakkında şaşırtmak ve Türk k u v v e t l e r i n i dağınık tutmaktan i b a ­
r e t t i . B u maksatla ve savaş g e m i l e r i n i n şiddetli k o r u m a ateşleri
gölgesinde Fransız birliği K u m k a l e ' n i n kuzeyinde karaya
ç ı k a r ı l d ı . Çıkarılan b i r l i k l e r 4 tabur yaya, biraz topçu i l e yar­
500

dımcı sınıf askerlerinden kurulmuştu. Fransız birliğine karşı 3.

Tümen Komutanlığı'nca hazırlanıp yönetilen b i r gece saldırısıy-
sa onları başarısızlığa sürükledi. 26 Nisan sabahı yapılan gün­
düz saldırısı da Fransız birliğini ç o k sarstı. A n c a k savaş
g e m i l e r i n i n yardımı i l e teslim o l m a k t a n k u r t u l d u . Aynı günün
akşamı, gece karanlığından faydalanan Fransızlar,»işgal etmiş o l ­
dukları bölgeden çekildiler. Çok kısa sürmesine »rağmen K u m ­
kale Savaşı i k i t a r a f a da pahalıya m a l o l d u . Türkler 1700'den,
Fransızlar ise 200'den fazla kayıp verdiler. K u m k a l e zaferinden
sağlanan kazanç, A n a d o l u yakasındaki Türk k u v v e t l e r i n i n ser-

4 9 9
Satıders, L i m a n v o n : A . g . e , s. 80-81.
5 0 0
Fransız çıkartması İngilizlerin G e l i b o l u kıyılarına çıkar im a l a r m d a n sonradır. Türk
kuvvetlerince i l k tasfiye edilen cephe olduğu için çıkartma hikayelerine ondan başlanmış tu*.
 DİK İNCİ DÜNYA SAVAŞI 463

best kalması vc b i r bölümünün de Gelibolu'ya taşınması olana­

ğının doğmuş olmasıdır.

25 Nisan sabahı A n a d o l u yakasma Fransz çıkart-

Arılnırıııı Çıkartması » ı ı A i ı ı ı
ması başlamazdan önce, A n z a k adıyla anılan
Avustralya ve Yeni Zelanda tümenlerinden k u r u l u o r d u , Arıburnu
bölgesinde karaya çıkmaya başladı. Karşılarında Yarbay Musta­
fa Kemal (Atatürk) komutasında 19. Tümen b u l u n u y o r d u . Tü­ 501

men komutanı i l k çıkartma h a b e r i üzerine bütün b i r l i k l e r i

harekete hazır d u r u m a getirmekle beraber, bağlı bulunduğu ko­
l o r d u d a n herhangi b i r talimat gelmediğinden b e k l e m e k z o r u n ­
da kaldı. Düşmanın Kabatepe gerisindeki sırtları sarmakta
olduğunu öğrenmesi üzerine k o m u t a n , sorumluluğu üzerine ala­
r a k b i r kısım kuvvetleriyle Kocaçimen Tepesi'ne yöneldi. B i r b i r ­
liğimizin Conk Bayırı'na çıktığım Öğrenince oraya koştu. Cephanesi
kalmadığından "Düşmandan kaçılmaz!" diyerek askerlere süngü
taktırtıp mevzi aldırdı. Düşman da mevziye g i r d i . B u suretle k a ­
zanılan an Mustafa K e m a l ' i n yaşamında olduğu kadar Çanakka­
le Savaşı'nın k a d e r i n d e de önemli r o l oynadı. B u müddet içinde
Mustafa K e m a l istirahat için geride bırakmış olduğu k u v v e t i ge­
t i r t e r e k düşmana saldırdı ve o n u yapışmış olduğu sırttan geri at­
tı. B u suretle ne L i m a n Paşa'nın ne- de Cevat Paşa'nın stratejik
Önemini kavrayamamış oldukları Yarımada'nın güney kısmının
anahtarı olan Conkbayırı i l e Sarıbayır düşman eline geçmek­
ten kurtulmuş o l d u . i n g i l i z l e r buralara yerleşmiş olsalardı, Türk­
l e r i n savunma sistemi çökecek, b u çöküş i l e b e l k i de düşman çı­
karması ve savaşın sonu da hızlanmış olacaktı. Düşman söz ko­
nusu saldırıyı takiben denize dökülemedi. Fakat Yarımada'nın bo­
şaltılmasına kadar sürecek müddet zarfında savaş g e m i l e r i n i n
korunmasının'yapılacağı dar bölgeye sıkıştırılmış o l d u . B u böl­
gede başlayan mevzi savaşı ara sıra i k i t a r a f k u v v e t l e r i n i n saldı­
rıya geçmeleriyle noktalanıyordu. 6 Mayıs'ta Türk k u v v e t l e r i n i n
İngilizleri denize dökmek için giriştikleri saldırı başarısızlıkla
sonuçlanınca, burada t e k r a r mevzi savaşlara dönüldü.

3 0 1
İğdemir, Uluğ: Mustafa K e m al* in A n a f a r t a l a r M u h a r e b e l e r i n e A i t Hatıralar, B e l ­
leten V I I / 2 8 (1943), 1-88.
 O S M A N L İ TARİHİ I X .

S 11**11 \ • Yukarıda işaret edilen bölgelere çıkartma yapıl­

dığı gün ve saatlerde Seddülbahir bölgesinde Tek-
Çıkarttnası t .
ke B u r n u , Ertuğrul K o y u , M a r t o ve bıygındere
noktalarına da çıkartma yapılmıştır. 12 t a b u r d a n k u r u l u çıkart­
ma k u v v e t l e r i , filolarınıııda k u v v e t l i desteği i l e i k i yaya, b i r j a n ­
darma t a b u r u , b i r sahra t a b u r u ve b i r - i k i bataryayı kapsayan Türk
k u v v e t l e r i y l e güçlükle savaşmışlardır. B i r gün sonra taburları­
nın sayılarını 40'a çıkarmakla ancak sahilde tutuııabilmişlerdir.
Bunların karşısında Türk k u v v e t l e r i n i n mevcudu ancak 9 tabu*»
ra çıkabilmişti. Düşmanın üstünlüğü karşısında Türk k u v v e t l e r i
i k i n c i savunma hattına çekilmiş ve burada yarımadanın boşal­
tılmasına k a d a r kalmışlardır. Çıkartmayı izleyen 80 gün içinde
de h e r i k i tarafın kesin zafer kazanmak için yaptıkları saldırı­
l a r l a karşıt saldırılar, o l u m l u sonuç v e r m e d i . Şu da v a r k i , ç o k
kısa b i r zaman içinde yarımadayı ele geçireceklerini hesaplamış
olan düşmanların varsayımlarının yanlış çıkması, onları m o r a l
kırıklığına uğratmıştı.
... . _, Düşmanın m o r a l kırıklığı zamanla arttı. Kara ve
i k i n c i Çıkartına
deniz k u v v e t l e r i yüksek komutanları i s t a n b u l
Hazırlıkları
önlerine varmanın hiç de kolay olmadığını kav­
radılar, donanmadan sonra k a r a o r d u s u n u n başarısızlığını b i r
türlü hazmetmek istemiyorlardı. Londra'da ve Paris'te yüksek
siyaset çevrelerinde hazımsızlık daha da fazlaydı. B i r şeyler yap­
m a k gerekti. Çanakkale Önündeki deniz k u v v e t l e r i n i n güçlendi­
r i l e r e k ve G e l i b o l u ' n u n ele geçirilmesini beklemeksizin Boğazı
geçme girişimini tekrarlamak düşüncesi ortaya çıktı, ingiltere De­
niz Bakanlığı L o r d l a r m d a n A m i r a l Fisher b u düşünceye karşı
çıkarak görevinden çekildi. 13 Mayıs'ta M u avene t - i M i l l i y e zırhlı­
sı Maydos kıyılarında Fransızların Gauliath zır İllisini batırdı. A l -
manya'daki üssünden k a l k a n b i r A l m a n zırhlısı,' Çanakkale ön­
lerine gelerek, Mayıs ayı sonlarında i k i i n g i l i z denizaltısını batır­
dı.
B u d u r u m d a Çanakkale Boğazı'nı i k i n c i kez bağımsız olarak
donanma tarafından zorlama tasarısından vazgeçilerek kara k u v ­
vetlerinin güçlendirilmesiyle Gelibolu harekatına devam edilmesi
kararlaştırıldı. Türk ordusu, düşman k u v v e t l e r i n i sahilde mıh-
t

I
İli HİNCİ DÜNYA SAVAŞI 465

Inmakla beraber Mayıs ve H a z i r a n aylarında savaş g e m i l e r i n i n

devamlı atışlarına hedef o l d u . A s k e r l i k bakımından değeri olma­
yan Maydos ile dolaylarındaki meskun bölgelerde taş üstünde taş
bırakılmadı. B u arada aşırtma ateşle Akbaş ve K i l i y a Limanları
da harap e d i l d i .

Türk Komutanlığı'mn savaş taktiği dar cephe esasına bağlı k a l ­

dı. B i r aralık ortaya atılan kuzeye çekilme ve düşman kuvvetle­
r i n i denizden içeriye çekme prensibi u y g u n görülmedi. Çünkü
bu d u r u m d a savunma bölgesi genişleyecek, daha ç o k savunma
gücüne gereksinme olacaktı. Oysaki Türk ordusu gereçlerini güç­
lükle sağlıyabiliyordu. Düşmanın sınırsız m e r m i yakmasına k a r ­
şılık t o p m e r m i l e r i n i ç o k hesaplı k u l l a n m a k zorundaydı. D a r
cephe taktiği Yeni Zelandalıların ve Avustralyalıların kahraman­
ca döğüşmeîerini sonuçsuz bıraktı. Birçok yerlerde i n g i l i z mev­
z i l e r i çıkartma y e r l e r i n d e n ancak 800-1000 metre kadar
ilerleyebildiler.

i k i n c i büyük çıkartma 6 Ağustos'ta yapıldı,

i k i n c i Çıkartma ^m a ç Gelibolu Yarımadası'na evvelce çıkartıl­
mış olan k u v v e t l e r i güçlendirmek ve şiddetli saldırılarla b i r an
önce yarımadayı ele geçirmekti. B u çıkarmadan sonra sürecek
olan savaşa, Çanakkale Savaşı'nın i k i n c i aşaması da denilmekte­
dir, i k i n c i çıkartma i l e i l g i l i hazırlıkların özeti şöyledir:

Mayıs ayında i n g i l i z Hükümeti H a m i l t o n ' u n komutasındaki

k a r a ordusunu güçlendirme kararı v e r d i . B u k a r a r a Rusya i l e
Fransa sözle katılmaktan başka birşey yapamayacak durumda i d i ­
ler. Rus orduları, A l m a n l a r karşısında Lehistan'da gerilemekte
i d i . O y l e k i i k i n c i çıkartmanın yapılmasından b i r gün önce A l ­
manlar Varşova'ya g i r e c e k l e r d i . Rusya'nın, Çanakkale konusun­
da ingiltere'ye yardımcı olmak için istanbul üzerine b i r harekette
bulunacak gücü y o k t u . Fransa'ya gelince, esas i t i b a r i y l e Çanak­
kale girişimine pekte gönülden katılmış değildi. Fransız Genel­
kurmayı ve k a m u o y u savaşın Avrupa'da sonuçlandırılacağına
inanmaktaydı. Zaten A l m a n orduları savaşı Fransız toprakları­
na kaydırmışlardı. Fransa için herşeyden önemli olan, k e n d i t o p -
raklarmın savunulma siydi. Dolayısıyla Çanakkale Savaşı'nın ikinci
Osmanlı Tarihi IX, 30
 O S M A N L I TARİHİ I X .

aşaması için k e n d i cephesinden asker ayırıp, Çanakkale'ye gön­

dermeyi dü şü ıımemekteyd i .
B u durumda i k i n c i çıkartma yalnız i n g i l i z çakartması olacak-'
tı. ingiltere b u çıkartma için 5 tümen, yani aşağı yukarı 70.000 kişi
tahsis e d i y o r d u . B u kuvvetler 43 parça gemi ile 1 Temmuz'da i n ­
giltere'den hareket ettiler. Çıkartmayı izleyecek olan büyük sal­
dırı planı, b u kez ç o k g i z l i tutulmuştu. H a m i l t o n ' u n k u r m a y
heyetinden birkaç subayla tümen komutanlarından başka kimse
birşey bilmemekteydi. Saldırı planının esası sadeydi: Yeni k u v ­
v e t l e r i n b i r bölümü, Anzakların Kaba tep e k u z e y i n d e k i hareket­
l e r i n i n genişletilmesi için çıkarılacaktı. Diğer bölümü de Suvla
koyunda karaya çıkacaktı. B u n d a n sonra ü ç doğrultudan Türk
büyük kuvvetlerine karşı aynı zamanda saldırıya geçilecekti. Esas
saldırı, Türk savunma hattının sağ kanadına Gonkbayırı, Koca-
çimen Tepeyi a l a r a k Maydos'a v a r m a k amacını taşıyordu. B u su­
retle Türk savunma k u v v e t l e r i n i n İstanbul'la bağlantısı kesilmiş
ve Çanakkale Boğazı savaş gemilerine açılmış olacaktı. B u saldı­
rı geliştirilirken Suvla'ya çıkarılmış olan k u v v e t l e r i n Türklere
saldırıları gerçekleşecekti. Seddülbahir cephesinden yapılacak
saldırı ise b i r şaşırtma saldırısı niteliğinde olacaktı. Saldırının
başarıyla sonuçlanması d u r u m u n d a Türkler için doğacak fela­
k e t i L i m a n von Sanders şöyle anlatmaktadır: " B o ğ a z tabyaları­
nın cephanesi ç o k azdı. Süratle susturulacaklardı. T o r p i l tarlaları
da kolaylıkla ayıklanacaktı. B u n d a n sonra kara k u v v e t l e r i ile do­
nanma, İstanbul üzerine girişecekleri o r t a k harekette c i d d i hiç­
b i r güçlüğe rastlamayacaklardı. B a l k a n Savaşı'nda B u l g a r o r ­
dularına karşı başkentin kurtuluşunu sağlamış o l a n İstanbul
önündeki mevziler düşman donanmasının i k i yönden saldırısı­
na uğrayacağı için b u koşullar içinde fazla b i r direnme gösteri­
lemeyecekti. Rus k u v v e t l e r i de t a m b i r güvenlik içinde i n g i l i z
ve Fransız k u v v e t l e r i y l e bağlantı sağlayacaklardı . 502

B u sırada V. Türk O r d u s u ' n u n düşman karşısın-

T a rafların K u v v e t i _ i.cm
da yayılımı şöyleydi
1

S a n d e r s , L i m a n v o n : A . g . e . , s. 108.
Mehmet E m i n : H a r b i U m u m i d e Osmanlı C e p h e l e r i M e v z i i , s. 7 2 .
 »IKINCI DÜNYA SAVAŞı 467

Saros Bölgesinde: 3 yaya tümeni i l e b i r süvari tugayı.

Arıburun Bölgesinde: 2 j a n d a r m a , 2 nizamiye t a b u r u i l e b i r
süvari alayı.
Arıburun cephesinde 4 tümen vardı. Bunların karşısında düş­
manın 5 yaya ve 4 süvari tugayı b u l u n u y o r d u .
Seddülbahir cephesinde 6 Türk tümeni kaşısında düşmanın
4 yaya tümeni ile b i r tugay ve deniz b i r l i k l e r i bulunmaktaydı.
A n a d o l u yakasında b i r çıkartma harekatına karşı 3 tümen
bulunmaktaydı. B u hesaba göre Çanakkale cephelerinde b u l u ­
nan Türk k u v v e t l e r i n i n toplamı 285.000 kadardı. Düşmanın tüm
k u v v e t i ise ( i k i n c i çıkartma dahil) 215.000 dolayındaydı.

~. A n z a k K o l o r d u s u ' n u desteklemekle görevli as-

(,1i k a r i n i anın ^
„ . k e r i b i r l i k l e r 1-6 Ağustos arasında, geceleri sa-
Başlaması 0 D

vaş araç ve gereçleriyle b i r l i k t e Türklerin haberi

olmaksızın karaya çıktılar. 6 Ağustos sabahı düşmanın Seddül­
b a h i r cephesinde şaşırtma saldırısı başladı. B u esnada Suvla K o -
y u ' n a çıkarılacak kuvvetler M o n d r o s ' t a n hareket etmişlerdi,
i n g i l i z savaş m u h a b i r l e r i n e göre sevinçli ve ümitliydiler. Şarkı­
l a r söylüyorlardı. Revaçta olan şarkıları (Kalbimiz Kırık mı) i d i .
B u şarkının sonunda (hayır! hayır!) diye bagiriyorlardı . 504

Geceyarısından sonra saat 2'de b u kuvvetlerin i l k birliği Suvla

kumsalına ayak basıyordu. Çanakkale Savaşı'nın can alıcı ve son
aşaması başlamış sayılabilirdi.
Yeni çıkartma hazırlıkları V. O r d u Komutanlı-
T ü r k Davranışı w r ı ..~ -ı • • m ı ı • • • ı
ğı taralından öğrenilmişti, .bakat b i r i n c i çıkart­
mada olduğu gibi b u kez de büyük kuvvetlerin nereye çıkarılacağı
konusunda yüksek k o m u t a n l a r arasında duraksama vardı. M u s ­
tafa Kemal çıkartma y e r i n i 2 ay önce sezmişti. 9 H a z i r a n t a r i h l i
yazısında "Düşman m a l i k olacağı i l k fazla k u v v e t l e r i n i Sazhde-
re i l e A z m a k arasındaki bölgeye çıkaracak ve Kocaçimen silsile­
s i n i tutmaya teşebbüs e d e c e k t i r " diyerek üst komutanlığının
5 0 5

d i k k a t i n i çekmek istemişti. Ne var k i , ne Esat Paşa ne de L i m a n

Bartlıold, A s h m i d t : A . g . e . , s. 153.
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e . , s. 2 4 3 .
468 O S M A N L I TARİHİ I X .

Paşa o n u n b u u z a k görüşüne katılmamışlardır. Dolayısıyla söz

konusu bölgede büyük b i r çıkartmaya karşı gerekli t e d b i r l e r de
alınmamıştı. B u koşullar içinde 6 Ağustos çıkartması ve saldırı­
larının Türk tarafı için büyük b i r bunalım yaratmış olması do­
ğaldı. 7 Ağustos'ta düşman, Conkbayırı'na doğru ilerlemeye baş­
lamış ve Arıburnu cephesinin tümden düşmesiyle sonuçlanacak
b i r d u r u m yaratmaya kalkmıştı. B u sıralarda Conkbayırı i l e K o -
caçimen savunmasını 9. K o l o r d u üzerine almış b u l u n u y o r d u . 8
Ağustos'ta düşmanın denizden ve karadan Conkbayırı'nı şiddetli
ateş altına alması genel b i r saldırıya geçeceğine ilişkin maksadı­
nı açığa vurmaktaydı. Ne var k i , 9. K o l o r d u d a çözülme başla­
mıştı. B u k o l o r d u b i r l i k l e r i n i n komutanlarından k i m i l e r i
raporlarını Mustafa Kemal'e göndermeye başladılar. Şikayetler
yağıyordu. B i r b i r l i k komutanı r a p o r u n d a "...Tabur k o m u t a n l a ­
rım arıyorum, bulamıyorum. Iş karışık, vaziyet fena... Rapor yok,
haber y o k ! " B i r başka b i r l i k komutanı da " . . . D u r u m hakkında
hiçbir b i l g i alamadım. Subayların çoğu şehit ve yaralı. Hatta b u ­
lunduğum y e r i n adını bile b i l m i y o r u m . Bölgeyi i y i b i l i r b i r su­
bayın atanmasını, vatanın selameti adına rica e d e r i m " 5 0 6
diyordu.
Kuzey G r u b u n d a n 24. A l a y Komutanı N u r i (Conker)de " C o n k ­
bayırı 'na hareket ve o r a d a k i düşmana saldırı e m r i aldım. G r u p
Komutanlığından tamamlayıcı bilgi istedim. Fazla söze lüzum yok
cevabım aldım. O r a d a k i d u r u m hakkında b e n i aydınlat. Ortada
komutan y o k " demekteydi. Mustafa K e m a l eski arkadaşı olan
5 0 7

N u r i Bey'e hızla Conkbayırı'na gitmesini yazdıktan sonra " O l a y ­

lar komutanı b e l l i e d e c e k t i r . " d i y o r d u . B u olaylar Conkbayı­
508

rı i l e Koca çimen bölgesinde sürüp gelen k o m u t a n bunalımım

göstermektedir. L i m a n Paşa bunalıma son v e r m e k üzere 16. K o ­
l o r d u Komutanı A l b a y Fevzi Bey'e " A n a f a r t a l a r G r u p K u m a n ­
danı unvanı ile bütün A n a f a r t a l a r ve Kocaçimen bölgeleri k o m u ­
tanlığını vermişti. Conkbayırı, 8. Tümen Komutanlığı'na bağ­
lı bırakılmıştı. Mustafa K e m a l komuta bunalımı nedeniyle k e n ­
disine ulaştırılan h a b e r l e r üzerine üst makamların d i k k a t i n i

8 0 6
İğdemir, Uluğ: A.g.e., s. 21.
5 0 7
İbid., s. 22.
4 0 8
İbid.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 469

çekmek zorunda kaldı. 8 Ağustos'ta L i m a n Paşa Conkbayırı'nda

d u r u m u n fenalaşmakta olduğunu görerek A n a f a r t a l a r G r u p K o ­
mutanı Albay Fevzi Bey'e düşmana saldırması e m r i n i vermiş, fakat
Fevzi Bey askerin yorgunluğunu bahane ederek, e m r i yerine ge­
t i r m e k t e n çekinmişti.

L i m a n Paşa b u n d a n sonra Mustafa Kemal'e d u -

Muslafa K e m a l ' i n
Y e n i Görevi nasıl gördüğünü soruyor. Kendisine v e r i ­
n ı m u

len cevap şudur: "Conkbayırı d u r u m u fevkalade

bunalımlı b i r h a l almıştır. D u r u m u n düzeltilmesi için henüz b i ­
raz ümit kalmıştır. B u da kaybolursa felaket b e k l e n e b i l i r " . L i ­
m a n Paşa'nın Kurmaybaşkanı aracılığıyla " Ç a r e kalmadı m ı ? "
sorusuna karşı da Mustafa K e m a l " b ü t ü n komutanlığın kendisi­
ne verilmesinden başka çare bulunmadığını" s ö y l e r . 509

L i m a n Paşa aldığı kararı şöyle anlatmaktaydı: " H e m e n o ak­

şam A n a f a r t a l a r bölgesinde toplanmış b u l u n a n bütün kuvvetle­
r i n komutanlığını A l b a y Mustafa Kemal'e v e r d i m . 0 ana k a d a r
19. Tümene k o m u t a etmişti. B u tümen Arıburnu cephesinin en
kuzey bölgesinde bulunmaktaydı, i l k z a f e r l e r i n i Trablusgarp'te
kazanmış olan Mustafa K e m a l , s o r u m l u l u k yüklenmekten çekin­
meyen b i r karaktere sahipti. 25 Nisan sabahı e m i r almaksızın,
k e n d i kararı ve 19. Tümeni ile düşmana karşı saldırıya geçmiş
ve onu sahile kadar çekilmeye zorlamıştı. B u n d a n sonra 3 ay zar­
fında Arıburnu cephesinde düşmanın bütün şiddetli saldırıları­
na sarsılmak bilmeyen b i r melanetle karşı koymayı başarmıştı.
O n u n enerjisine tam b i r güvenim v a r d ı " . 510

L i m a n Paşa Mustafa Kemal'e 9 Ağustos sabahı düşmana t a ­

a r r u z etmesini de e m r e d i y o r d u .
Mustafa K e m a l yukarıda da işaret edildiği gibi "Komutanı
olaylar b e l l i e d e c e k t i r " demişti. Oyle de o l d u . Daha sonraları,
A n a f a r t a l a r G r u b u Komutanlığı'na atanmasının kendisinde ya­
rattığı e t k i y i de şöyle anlatmıştır: "Böyle ve sisler içinde tanıma­
dığımız kuvvetlerle yenibir işi -üç günden b e r i - üzerine almak, her
k o m u t a n ve birliğin yenilmesi ve perişanlığıyla sonuçlanan, Va-

4 0 9
İbİd., s. 2 6 .
4 1 0
S a n d e r s , L i m a n v o n : A . e . e . , s. 1 0 4 .
470 O S M A N L I TAHİHİ I X .

tanın, ya hayat ya ölümüne sebep olabilecek önemli (başkaları ta­

rafından başlanmış, kanlı ve kaybedilmiş) b i r savaşın s o r u m l u ­
luğunu yüklenmek o k a d a r basit b i r iş olmasa gerek. Fakat ben,
göğsüm k a b a r a r a k b u sorumluluğu k a b u l e t t i m " . 5 1 1

Mustafa K e m a l ' i n çok kısa zamanda b i r l i k l e r i y l e bağlantı sağ­

layıp düşman kuvvetleri hakkında bilgi edindikten sonra 9 Ağustos
sabahı verdiği saldın e m r i üzerine A z m a k d e r e ' n i n i k i yönünden
başlayan ve geliştirilen saldırı sonucunda düşman b i r ç o k nokta­
da denize kadar sürüldü. L i m a n Paşa böylece düşmanın i k i n c i
çıkartması ile başlamış olan bunalımın atlatılmış olduğunu ve
o n u n içerlere doğru i l e r l e m e s i n i n kesin o l a r a k ertelenmiş o l d u ­
ğunu hatıralarında ifade etmektedir.

Mustafa K e m a l , 10 Ağustos sabahı 8. Tümene bizzat komuta

ederek yaptığı saldırıda Kocaçimen Tepe i l e Conkbayırı'nm stra­
t e j i k Öneme haiz noktalarını İngilizlerin elinden almaya muvaf­
f a k o l d u . B u suretle General H a m i l t o n ' u n büyük ümitlerle
hazırlamış olduğu planın başarıya erişme olasılığı suya düşürül­
müş o l d u . 15 Ağustos'ta Kireçtepe'den üstün kuvvetlerle saldırı­
ya geçen ingilizler, başlangıçta başarı elde ettilerse de kendilerine
karşı koyan Gelibolu Jandarma Alayı tarafından d u r d u r u l d u l a r .
Kahramanlar kahramanı gibi dövüşen b u alaydan çok az kişi k u r ­
tulabilmiştir. Alay Komutanı K a d r i Bey'de ağır yaralılar ara­
sındaydı.

Böylece bütün i n g i l i z k u v v e t l e r i sahile mıhlanmış o l d u . Sa­

hile h a k i m mevziler de Türklere kaldı. 21 Ağustos'ta düşman k a ­
raya çıkarmış olduğu bütün kuvvetlerini toplayarak, A n a f a r t a l a r
bölgesinde yeni b i r genel saldırıya giriştiyse de bunda da ağır k a ­
yıplar vermek suretiyle geriledi. 22 ve 27 Ağustos saldırıları da
sonuçsuz kalınca, düşman için savaş gemilerini top m e n z i l i göl­
gesinde mevzilemekten başka yapacak birşey kalmamıştı. Çanak­
k a l e ' n i n büyük k a r a savaşları devresi de artık sona yaklaşmış
sayılabilirdi. E n çetin ve şiddetli savaşlar, A n a f a r t a l a r G r u p K o -
mutanlığı'na atanmış olan Mustafa K e m a l ' i n savunduğu Kireçte-
pe ile Kocaçimen Tepe arasındaki bölgede geçmişti. B u savaşlarda

8 , 1
İğdemir, Uluğu: A . g . e . , s. 104.
 BİRİNCİ DÜNYA SAYASI 471

Türk k u v v e t l e r i n i n kazandığı zaferler nedeniyle Mustafa Kemal

Anafartalar'ın gerçek kahramanı i d i .

Yukarıda sözü edilen saldırılardan sonra Çanak-

kale de b u y u k olçude deniz ve kara saldırısı gö­
rülmemektedir. General H a m i l t o n ' u n verilmiş olan kayıpların
y e r i n i d o l d u r m a k üzere istediği 50.000 kişilik kuvvet i l e savaş
araç ve gereçleri gönderilmemişti. Büyük savaşın A v r u p a cep­
helerinde seyir biçimi, B a l k a n d e v l e t l e r i n i n d u r u m u , i n g i l t e r e
ile Fransa arasında b u savaşın yürütülmesi konusunda görüş ay­
rılıklarının kesinleşmesi, Çanakkale Savaşı'nın gelişmesinde et­
k i s i n i göstermiştir.

Çanakkale'de Ağustos saldırıları o l u r k e n , A l m a n ve Avustur­

ya ordularının doğu cephesinde 1 Temmuz'da başlatmış oldukla­
rı büyük saldırı da gelişmekteydi. Ağustos'un 4'ü ile 20'si arasmda
Varşova, Kovno ve Brest Litovsk'u ele geçirmiş olan i t t i f a k ordula­
rı, Eylül sonuna doğru da Lehistan'ın tümüne ve Litvanya'ya ha­
k i m olmuşlardı. B u başarılar Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n i n i t a l y a '
dan göreceklerini ümid e t t i k l e r i yardımı suya düşürmüştü, i t a l ­
ya, Rus ordularının yenilmesi ve zararsız d u r u m a getirilmesi
üzerine Avusturyalıların kendisine yüklenmesinden ürktüğü için
i n g i l t e r e ile Fransa'ya yardım şöyle d u r s u n , k e n d i başının çare­
sine b a k m a k için savunma t e d b i r l e r i almaya başlamıştı.

Öte yandan Çanakkale'de ve doğu cephesinde uzlaşma dev­

l e t l e r i n i n uğradıkları yenilgiler, B a l k a n devletlerinde de etkisi­
n i gösterdi. B a l k a n devletlerinden Romanya, Yunanistan ve
Bulgaristan genel savaşın başlangıcından b u yana tarafsızlıkla­
rını korumaktaydılar. Uzlaşmacı devletler onları k e n d i yanları­
na çekmek için devamlı o l a r a k gayret sarf etmekteydiler. Ne var
k i B a l k a n Savaşı'ndan yorgun çıkmış olan B a l k a n devletlerinden
h e r b i r i de ancak büyük çıkarlar sağlanması karşılığında savaşa
katılmayı düşünüyordu. Oysaki b u kazanç da ancak, b i r B a l k a n
devletine a i t olan bazı toprakların b i r başka B a l k a n devletine
vaat edilmesiyle sağlanabilirdi.

Romanya Sırbistan'ı desteklemek için savaşa g i r m e k karşılığı

o l a r a k Transilvanya, Bukovina'nın b i r kısmı ve Banat'ın k e n d i -
472 O S M A N L I TARİHİ DC.

sine verilmesinden başka, uzlaşmacı d e v l e t l e r i n 500.000 kişilik

b i r k u v v e t i n i n B a l k a n l a r d a bulunmasın] istemişti (Mayıs 1915).
Aynı devletler Sırbistan'ı destekleyecek b i r B a l k a n Paktı meyda­
na getirmek için Yunanistan'a, Kavala'yı Bulgaristan'a bırakma­
sı karşılığında i z m i r ve civarını vaat etmişlerdi (12 Nisan). Ça­
nakkale Savaşları Bulgaristan'ın Önemini artırdığından Sırbistan'ı,
Makedonya'nın b i r kısmını Bulgaristan'a vermeye razı etmekle
B u l g a r desteğini kazanmak istemişlerdi. B u l g a r i s t a n ise M a k e ­
donya'nın tümünü ve Yunanistan'dan da Batı Trakya'yı iste­
mekteydi.

B u ç o k kısa açıklamadan da anlaşılacağı üzere büyük çıkar­

l a r ve zorlayıcı koşullar meydana gelmedikçe, sözü geçen devlet­
l e r i n uzlaşmacı devletler yanlısı olarak savaşa katılmaları olağan
değildi. .
Çanakkale Savaşlarının uzlaşmacı devletler k u v v e t l e r i t a r a ­
fında kazanılması veya kaybedilmesi kuşku y o k k i , B a l k a n dev­
l e t l e r i üzerine e t k i yaparak yeni koşullar meydana g e t i r e b i l i r d i .
N i t e k i m de öyle oldu. Ağustos ayında Gelibolu Yarıma da sı'nda i n ­
g i l i z l e r i n yaptıkları savaşların püskürtülmesi, b u esnada doğu
cephesinde A l m a n ve Avusturya orduları tarafından JRııslara i n ­
d i r i l e n ağır darbeler, Bulgaristan'ın Üçlü Antlaşmaya kaymasıyla
sonuçlandı. B u l g a r l a r Almanya ve Avusturya i l e 5 Eylül'de as­
kersel b i r i t t i f a k ; Türklerle de 22 Eylül'de b i r antlaşma imzala­
dılar. B u i t t i f a k a göre Avusturya i l e Almanya'nın, Sırplara sal­
dırısı üzerine Bulgarların savaşa g i r m e l e r i h a l i n d e k e n d i l e r i n e
Makedonya vaat edilmekteydi. Romanya'nın ve Yunanistan'ın k e n ­
disine savaç açmaları h a l i n d e ise b i r i n c i s i n d e n D o b r u c a , i k i n c i ­
sinden Kavala alınıp Bulgarlara verilecekti. Avusturya ve Almanya
ayrıca Bulgaristan'a savaş ihtiyaçlarını sağlamak üzere 400 m i l ­
y o n f r a n k borç vermeyi yükleniyorlardı. Osmanlı-Bulgar anlaş­
masına göre ise, i k i devlet arasında anlaşmazlıklar çözülmekte
ve Meriç N e h r i boyunda b i r parça t o p r a k , B u l g a r l a r a t e r k e d i l ­
mekteydi (22 Eylül).

B u olayların geliştiği sıralarda Fransızlar batı cephesinde A l ­

manlara karşı büyük b i r saldırıya geçilmesi için i n g i l i z l e r üzeri­
ne baskı yapmaya başlamışlardı. Başta C h u r c h i l l olmak üzere k i m i
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 473

i n g i l i z devlet adamları böyle b i r savaştan o l u m l u b i r sonuç sağ­

lanamayacağı düşüncesindeydiler. Harbiye Nazırı Kitchner, F r a n ­
sız isteğine eğimli görünüyordu. Böyle b i r saldırıda kazanılacak
başarı ile Çanakkale'de uğranılan yenilgiler de örtülmüş olacak­
tı. Artık Çanakkale'ye yeniden asker ve araç-gereç göndermek
söz konusu değildi. Çanakkale'deki kuvvetlerde k e n d i haline bı­
rakılmış g i b i i d i . B u aralık Fransa'dan, Çanakkale'de savaşı alev­
lendirecek b i r öneri geldi. Kuşkusuz b i r sürpriz Önerişiydi b u :
Fransa General S a r r a i l ' i n Başkanlığında 6 tümenlik ve bağımsız
b i r doğu ordusu kuracaktı. B u o r d u Çanakkale'de A n a d o l u ya­
kasına çıkarılacak ve i n g i l i z k u v v e t l e r i R u m e l i yakasından i s ­
t a n b u l doğrultusunda ilerleyecekti. Ne var k i , bû tasarının
gerçekleştirilmesi batı cephesinde A l m a n l a r a karşı girişilen b ü ­
yük t a a r r u z u n haftasına bırakılmıştı. Fransız Başkomutanlığı b i r
hafta içinde büyük b i r başarı kazanılacağını ve Fransız kuvvet­
l e r i n d e n b i r kısmı i l e b i r doğu ordusu kurulabileceğini hesapla­
mıştı. 22 Eylül'de Almanları Fransa'nın kuzeyinden çıkarıp geri
a t m a k için yapılan ve Champagne adıyla b i l i n e n büyük saldırı
umulanı vermedi. Batı cephesinde kuşkuları kalmayınca A l m a n ­
lar, Avusturyalılarla b i r l i k t e Sırbistan'a çullanmak sırasının gel­
diğine hükmettiler. B u l g a r l a r l a da zaten beraber hareket etmek
için anlaşmış bulunuyorlardı. Sırplar kıskaç içine alınacakları­
nı anlayınca i n g i l t e r e ve Fransa'dan Selanik'te karaya çıkarıla­
cak 150.000 kişilik b i r kuvvet i l e yardım istediler.

Gelibolu'dan Yunanistan tarafsız olduğu halde, İngiltere ve

^ Fransa, Çanakkale'deki kuvvetlerinden b i r e r tü­
men çekerek 3 E k i m ' d e Selanik'e çıktılar. Çanakkale'den
çekilme f i i l e n başlamış o l d u . 11 E k i m ' d e K i t c h n e r , General H a -
milton'dan boşaltma sırasında ne kadar kayıp verildiğini soru­
y o r d u . İki gün sonra H a m i l t o n geriye çağrılıyor, yerine General
M o n r o e gönderiliyordu. C h u r c h i l l ' e göre Çanakkale Savaşı için
hiçbir sempati duymayan ve savaşın ancak Almanları öldürmekle
sonuçlanacağına i n a n a n b u k o m u t a n , G e l i b o l u ' n u n tümüyle bo­
şaltılmasını tavsiye e t t i . Kesin b i r karara Y a r ı l m a s ı için K i t c h n e r ,
9 Kasım'da Çanakkale'ye gelip incelemelerde b u l u n d u ve boşalt­
madan başka yapacak birşey olmadığını gördü. 19-20 Kasım ge-
474 O S M A N L İ TARİHİ I X .

cesi, yoğun bir sis perdesinden faydalanılarak çadırlarını olduğu

gibi bırakıp, h a r e k e t l e r i n i maskeleyen A n a f a r t a l a r ve Arıburun'
d a k i kuvvetler, başarılı b i r çekilme yaptılar. Savaş g e m i l e r i n i n
himayesinde b u l u n a n güneydeki k u v v e t l e r i n son b i r l i k l e r i ise 8
ve 9 Ocak günlerinde çekilip gittiler. Çanakkale Savaşı artık t a ­
r i h olmuştu.

İki Tarafın Çanakkale Savaşı'nda i k i taraf da ağır kayıplara

uğradı, i n g i l i z l e r savaş alanında 459.000 insan
Kayıpları
getirip götürmüşler ve b u n d a n 119.000 ölü ve ya­
ralı vermişlerdi. Ayrıca 100.000'de hasta ve güçsüz insan geri­
ye gönderilmişti. Fransızların kullandıkları insan sayısı toplam
80.000'i aşmıştı. Kayıpları 26.000'i bulmuştu . Gelibolu Yarıma­ 512

dasından gürültüsüzce çekilmeleri sonunda bıraktıkları savaş araç

ve gereçleri i l e yiyecek ve g i y i m eşyası da sonsuzdu. Çeşitli mo­
delden taşıt arabaları, yığınlarla silah ve cephane, k a z m a , kü­
r e k ve bu gibi inşaat malzemesi, k u r u l u durumda bırakılmış çadır
ve barakalar da çok sayıdaydı. Ayrıca, vakit darlığı nedeniyle k u l ­
lanılmaz hale getiremedikleri çeşitli yiyecek m a d d e l e r i i l e öldü-
rülemeyen yüzlerce at ve katır da kalmıştı. L i m a n Paşa " B o ş a ­
tabilmiş olan savaş a l a m m n b u g i b i t e r k edilmiş nesnelerden ayık­
lanıp temizlenmesi için i k i yıl gerekmiştir" d e m e k t e y d i . 513

Türklerin verdiği kayıplara gelince: i n s a n bakımından ç o k

ağırdı. Kaybolan asker sayısı 280.000 dolayındaydı. Bunların
6 6 . 0 0 0 ' i ölü, 152.000 kadarı yaralı İdi . Yaralılardan 4 2 . 0 0 0 ' i
514

t e k r a r savaşa katılmış gösterildiğine göre, 110.000 kişinin ağır ya­

ralı ve güçsüz d u r u m a düştüğünü k a b u l etmek g e r e k m e k t e d i r . 515

Çanakkale Savaşı, B i r i n c i Dünya Savaşı'nda A v ­

r u p a i l e Asya'nın b i r b i r i n e en çok yaklaştıkları
bölgede geçmiş olduğu için kıtalar savaşını sembolleştirir.
Güçlü b i r donanma tarafından devamlı o l a r a k desteklenen b i r
k a r a ordusuna karşı savaşılan tek savaştır. Savaşçı t a r a f l a r ara-

4 1 3
K a y m a k a m M e h m e t N i h a t : A . g . e . , s. 3 9 .
5 , 3
S a n d c r s , L i m a n y o n : A . g . e . , s. 124.
S H
Bazı k a y n a k l a r d a yaralı o l a r a k gösterilenlerden 1 0 . 0 0 0 ' i kayıp o l a r a k geçmektedir.
s , i
S a n d e r s , L i m a n v o n : A . g . e - , s. 1 2 5 .
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 475

sıncla nı a del i savaş gücü bakımından mevcut büyük dengesizlik

de kayda değer b i r olaydır. Sahip oldukları imparatorlukları en­
lem ve boylam d a i r e l e r i y l e ölçen b i r e r imparatorluğa sahip i n ­
giliz ve Fransızlar, savaş güçlerini ayakta tutacak sonsuz
kaynaklara sahiptiler. Türkler ise o kadar f a k i r d i l e r k i , düşman­
dan a l a b i l d i k l e r i gereçlerle t a h k i m a t yapmaktaydılar. K e n d i l e ­
r i n e gönderilen az sayıda k u m torbalarını savunma için
kullanacak yerde p a r t a l elbiselerini yamamak, ayakkabısız ayak­
larını sarmak için k u l l a n m a k t a i d i l e r . Çoğu zaman, Ön siperler­
de savaşan askere gönderilebilen b u l g u r pilavı, k a p k a c a k içinde
değil, çuval içinde gönderilirdi. B u y o k s u l l u k , Türk a s k e r i n i n
m o r a l gücü i l e karşılanmıştı. B u m o r a l gücü i l e i l g i l i o l a r a k A r ı ­
b u r n u Cephesi'nde şehit düşen Boyabatlı Omeroğlu Mustafa'nın
üzerinde b u l u n a n destandan şu kıtalar alınmıştır : 516

Çanakkale'yi siz sandınız boştur

D a v u l u n seside uzaktan hoştur
Saptığınız b u y o l b i r d i k yokuştur
Bugün bizden vatan razı olacak
Nefer şehit o r d u gazi olacak.
Çanakkale'yi hiç v e r i r i n i Türkler
i s t a n b u l ' u alacak b i r er
Varandır dünyada nerede o asker?
Bugün vatan bizden razı olacak
Nefer şehit o r d u gazi olacak.

Çanakkale'de Türk askerinin göstermiş olduğu m o r a l gücü­

nün değeri üzerine L i m a n Paşa'nın şahitliği de önemlidir: " T ü r k
a s k e r l e r i n i n tahammül k u d r e t i , cesareti, metaneti Övgüye değer
b i r şey. Muazzam b i r f i l o n u n ateşi ile desteklenen haset b i r düş­
manın sık sık tekrarladığı sayısız saldırılarına karşı savaş alanı­
nın egemenliğini k o r u d u l a r " . 5 1 7

Çanakkale'de Türk askerinin y e n i b i r vatan b i l i n c i i l e savaş­

mış olduğuna kuşku yoktur. B u bilinç doğrultusunda genç Türk
komutanlarının büyük payı vardı. B u k o m u t a n l a r d a n Mustafa

i 1 6
G e n e l k u r m a y Başkanlığı.. 1915 Çanakkale'de Türk H a r b i , s. 4 8 .
5 , 7
S a n d c r s , L i m a n v o n : A . g . e . , s. 1 2 5 .
476 O S M A N L I TARİHİ I X .

K e m a l ' i n adı daima üst düzeyde kalmaktadır. Mustafa K e m a l ,

enerjisi, metaneti ve i l e r i görüşü ile B i r i n c i Dünya Savaşı ile uzak
sonuçlarını e t k i l e d i ve bununlada b e l k i i k i n c i Dünya Savaşı'nın
da doğrultusunu saptamış o l d u . 5 1 8

3 . 1 9 1 6 Y I L I SAVAŞI'NDA O S M A N L I A S K E R L E R İ

3.1. Avrupa Cephelerinde Savaş Durumu

1914 yılında savaşın i l k aylarında savaş gücü Üçlü

Antlaşma Devletleri'nden yana ağu basmakta i d i .
G e n e l Gıdısı *
Savaşın kısa süreceği üzerine b i r k a m vardı. 1915
yılı Uçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i için yenilgilerle d o l u b i r savaş yılı
olmuştu. Ne var k i , b u devletler barış istemeye de zorlanmamış­
tı. 1915 yılı sonunda ise i k i tarafın savaş güçleri arasında az ç o k
b i r denge meydana gelmeye başlamıştı. Savaşın kısa süreceği k a -
nısıda b u nedenle silinmeye yüz tutmuştu.
Savaşın uzaması Üçlü Uzlaşma Devletleri'nin çıkarma i d i . H e r
geçen gün onların kuvvetlenmesine yardım etmekte i d i . i n g i l t e ­
re, t a r i h i n d e i l k kez z o r u n l u a s k e r l i k h i z m e t i n i getiren b i r k a ­
n u n çıkarmıştı. A n a vatandaki ve sömürge imparatorluğundaki
tüm kaynaklarını u z u n sürecek b i r savaş için değerlendirmeye
başlamıştı. Fransa da askerlik gücünü artırmakta i d i . B u i k i devlet
ayrıca Amerika'nın azametli sermayesi i l e endüstrisinden b o r ç ­
l a n m a k suretiyle faydalanmanın kolayını b u l m a k t a i d i l e r .
Üçlü Antlaşma Devletleri'ne gelince, savaş güçlerini ayakta
t u t m a k için kendi kaynaklarıyla yetinmek zorunda idiler. Almanya
ile Avusturya-Macaristan'ın stratejik durumları da p a r l a k değildi.
Avrupa'da üç yandan kuşatılmış d u r u m d a i d i l e r . Dünya ile bağ­
lantıları kesilmişti. Gerçi Osmanlı dostluğu sayesinde doğu doğ­
r u l t u s u n d a b i r uzanışları vardı. Fakat Mısır'da, i r a n ' d a ve K a f -
kaslar'da karşılarında yine i n g i l i z l e r l e Rusları görmekteydiler.
Dolayısıyla çemberlenmekten kurtulmuş sayılamazlardı. Olsa
olsa dar çemberlerden biraz daha geniş b i r çember içine alınmış
oluyorlardı. B u d u r u m d a Üçlü Uzlaşma D e v l e t l e r i karşı tarafın

4 , 8
L e s C a h i c r s de l ' H i e t o i r c de l a G u e r r e d O r i e n t (1914-1918); L e s D a r d a n e l t e s et S a -
l o n i q u e , s. 3 4 .
 BİRİNCİ. D Ü N Y A SAVAŞI 477

insan ve savaş gereçleri bakımından b i r üstünlük kurmasına ola­

n a k vermeden, kısa zamanda sonuç alma ilkesine ister istemez
bağlı kalmışlardı.

A l m a n Genelkurmayı'mn 1916 yılı a s k e r l i k h a -

A l m a n Saldırı Kararı ı i • ı -ı -ı- ı ı ı T T \
reketlerıyle i l g i l i düşünceleri şöyleydi: Düşma­
nı barışa z o r l a m a k veya biç olmazsa savaş gücünü t a m i r i güç
biçimde ezmek için saldırıya geçilmelidir. Fakat Napolyon'un, İn­
giltere'yi sömürgelerinde yenmek k a b i l i n d e n , Mısır'da veya H i n ­
distan'da kesin b i r zafer k a z a n m a k , artık o l u m l u b i r hayal
sayılamazdı. Doğu A v r u p a Orduları Komutanı H i n d e n b u r g , Rus­
lara karşı saldırıya geçilmesini; Avusturya-Macaristan Orduları
Başkomutanı Conrad da İtalya'nın savaş dışı edilmesini öneriyor­
lardı. Genelkurmay Başkanı Falkenhayn, Rus cephesinde kesin
bir'sonuç alabileceği kanısında değildi. Rus ordusu b i r çevirme
hareketi i l e ezilmekten k u r t u l m a k için gerilere çekilebilirdi. Onu
izlemek ise Napolyon'un söylemiş olduğu felaket yolculuğuna çık­
m a k o l u r d u . İtalyan cephesinde büyük kuvvet harcamakta önemli
b i r sonuç sağlamayacaktı. Falkenhayn, kesin sonucun ancak batı
cephesinde alınabileceğine inanmıştı. B u sıralarda batı cephe­
sinde Fransızların 95 tümeni, İngilizlerin de b i r m i l y o n kadar b i r
k u v v e t i bulunmaktaydı. B u kuvvet ezilmediği veya yıpratılın a-
dığı t a k d i r d e gün geçtikçe artacağı için, b i r gün o n u n tarafın­
dan yapılacak korkunç saldırılara göğüs germek gerekecekti. B u
nedenledir k i , A l m a n Genelkurmayı batı cephesinde V e r d u n üze­
r i n e büyük b i r saldırıya geçmeye k a r a r v e r d i . A m a ç cephenin
b u bölgelesinde b i r gedik açıp, Fransız ordusunu çevirmek, b u o l ­
madığı takdirde Fransız ordusuna büyük kayıplar v e r d i r m e k su­
r e t i y l e Fransa'nın savaşa devam ümidini ve gücünü kırmak,
dolayısıyla da i n g i l t e r e ' y i barış yapmaya zorlamaktı.
Süre ve şiddet bakımından B i r i n c i Dünya Sava-
Yerdım Saldırısı 3 i ı i 1 ı 1
( 2 1 ş«bat-S başmda gelen, çarpışmalar arasında yer alır.
1m n

3 0 Haziran) Beş ay müddetle saldırı ve karşı saldırılarla ge­

çen b u çarpışmalarda A l m a n l a r 44 tümen, F r a n ­
sızlar ise 66 tümen kullandılar. İki tarafın savaş alanına soktuğu
topların sayısı şaşırtıcı r a k a m l a r a ulaşmaktaydı. Fransızlar ç e ­
şitli çaplarda 1200 parça top kullanmışlardı. Bunların yaktığı mer-
 O S M A N L I TARİHÎ I X .

m i sayısı da 10.300.000'i bulmuştu. îki tarafın verdiği kayıplar

da korkunçtu. Savaşa g i r e n ve üç m i l y o n u b u l a n kuvvetlerden
Almanların insan kaybı 240.000, Fransızlarınsa 370.000 kadar­
dı. A l m a n l a r V e r d u n ' u alamadılar. Dolayısıyla önceden k e s t i r ­
miş oldukları sonuca da ulaşamadılar.

c c ıJ Fransa'daki i n g i l i z k u v v e t l e r i n i n b i r l i k t e yapa-
s o m m e saldırısı o J r
™ , „. . cakları b i r saldırı olarak V e r d u n saldırısından
(1 l e m ı m ı z - i Kasını)
önce planlanmıştı. Amaç batı cephesindeki A l ­
m a n k u v v e t l e r i n i Somme üzerine çekmek, b u suretle de V e r d u n '
u n yükünü h a f i f l e t m e k t i . 4 ay süren savaş saldırı ve karşı saldırı
ile gelişmiştir. Somme Muharebesi sonunda toprak değişikliği o l ­
m a m a k l a b i r l i k t e tarafların kayıpları yüksek olmuştur, i n g i l i z
kayıpları 400.000, Fransız kayıpları ise 209.000'e ulaşmıştır. A l ­
manların insan kaybı ise 500.000 dolaylarında olmuştur. Verdun
ve Somme savaşlarının sonucu m o r a l halanımdan Uçlü i t t i f a k Dev­
l e t l e r i için b i r yıkıntı, Uzlaşma D e v l e t l e r i içinde kesinlikle sava­
şı kazanacakları'konusunda b i r u m u t başlangıcı olmuştur.
Ruslar önceki yıl doğu cephesinde uğradıkları
DoSu Cephesi'nde «ı «ı ı ı ı>ı • » . ı ı ı
R Saldırısı yenilgilerden k e n d i l e r i m toparlamaya başlamış-
(Uaziran-Ağusios) lardı. B u cephede 1915 yılında Almanların 46

tümeni ve Avusturyahlarm 40 tümenine karşı 130

tümenlik b i r kuvvet yığmışlardı. Cephenin güney-doğu kanadın­
d a k i kuvvetlere komuta eden B r u s i l o v , Almanların ve A v u s t u r ­
yalıların batıda savaşmakta olmalarından y a r a r l a n a r a k
k u v v e t l e r i n i saldırıya geçirdi (8 H a z i r a n ) . Avusturya-Macaristan
o r d u s u n d a k i Slav asıllı a s k e r l e r i n Rus ordusuna geçmeleri üze­
r i n e Avusturya kuvvetleri Lubek dolaylarında ve Bukovina'da boz­
guna uğratıldı. Avusturyalılar b u sırada A l m a n Genelkurmayı'
m n görüşüne aykırı olarak, İzonzo'da toplanmış b u l u n a n i t a l y a n
kuvvetlerine karşı savaşa girişmişlerdi. B r u s i l o v ' u n hesapta o l ­
mayan saldırısı sonucunda Avusturyalıların uğradığı y e n i l g i
i t a l y a n l a r a yaradı. Avusturyalıların saldırısını önledikten baş­
ka 4 Ağustos'ta karşı saldırıya geçerek onları geri püskürtmeyi
başardılar (8 Ağustos). Brusilov'un başarıları batı cephesinde Soriı-
me'da A l m a n l a r a karşı savaşa tutuşan Fransız ve i n g i l i z l e r i n işi­
ne yaradı. Falkenhayn b u cepheden bazı k u v v e t l e r i Ruslara karşı
 BİHİNCİ DÜNYA SAVAŞI 479

göndermek zorunda kalmıştı. I l i n d e n b u r g ' u n müdahalesi ile B r u -

silov hareketi d u r d u r u l u p , yıkıcı b i r nitelik almasını önlemiş oldu.

1916 yılında A v r u p a cephelerindeki savaşların ağırlık mer­

kezi batı cephesine y a n i Fransız cephesine kaymış b u l u n u y o r d u .
Yukarıda görüldüğü g i b i t a r a f l a r d a n b i r i kesin b i r sonuç sağla­
mış değildi. B u n u n l a b i r l i k t e savaş gücü dengesi uzlaştırmam dev­
letler çıkarma eğilmeye başlamıştı. B u n u n i l k etkisi Balkanlarda
Romanya'nın savaşa girmesi planında görüldü.

3.2. Balkan Cephelerinde Savaş Durumu

1914'te Sarayova'da, Avusturya i m p a r a t o r l u k tahtı adayının

öldürülmesi üzerine başlayan büyük savaş, i k i yıl sonra B a l k a n ­
lara tüm olarak bulaşmış b u l u n u y o r d u . 1916 yılında b u bölgede
ü ç büyük olay y e r aldı: Sırbistan'ın h a r i t a d a n silinmesi; Bulga­
r i s t a n -Yunanistan ve Uzlaşma D e v l e t l e r i silahlı çatışmaları; Ro­
manya'nın savaşa girmesi.

Sırbistan'ın 1915 yılı sonbaharında Bulgaristan Uçlü A n t -

Hariiadan Silinmesi l a
§m
Devletleri sınıfına katılmıştı. Aynı sıralar­
a

da Avusturya-Macaristan ordularının kuzeyden,

B u l g a r o r d u s u n u n güneyden Sırbistan'a karşı giriştikleri büyük
saldırılar karşısında Sırp k u v v e t l e r i n i n direnmesi olanaksızdı.
Sırbistan şehirleri arka arkaya saldırıcılar eline düştü. Ocak 1916'
da Sırp ordusunun yok olmakla teslim olmaktan başka yapacak
b i r şeyi kalmamış g i b i y d i . B i r çeşit kurtuluş yolu Fransızlar t a ­
rafından b u l u n d u : 11 Ocak'ta K o r f u Adası'nı Yunanistan'ın diren­
mesine rağmen işgal e t t i l e r ve Sırp ordusu kalıntılarını oraya t a ­
şıdılar. Sırbistan b u suretle haritadan silinmiş oldu. Tam b u sırada
Karadağ'ın da ezilmiş başkenti Çetine alınmış (10 Ocak), K a r a ­
dağ Kralı silahlarını teslim ederek memleketi t e r k etmişti. Sır­
bistan ve Karadağ'ın h a r i t a d a n silinmesini, A r n a v u t l u k ' u n
silinmesi i z l e d i . 23-27 Şubat günleri arasında Avusturya kuvvet­
l e r i Işkodra ve Draç'ı alarak, A r n a v u t l u k geçici hükümetini i t a l ­
ya'ya sığınmak zorunda bıraktılar.
 OSMANLı TAHIHI [X.

Bulgaristan'ın Üçlü Antlaşma Devletleri yaııın-

UııLmrKİaıı-Yuıuuıütaıı T . -»r T> î
... da savaşa girmesi. Y u n a n i s t a n ve K o m a n y a m n
VC Uzlaşma •* w
•*
Dcvleüeri Çatışması bunalımlı bir duruma girmeleriyle sonuçlandı.
Yunanistan, büyük savaşın başlangıcından beri
tarafsızdı. K r a l Constantin, Alman yanlısıydı. Başbakanlık m a 7

kamına getirilen Venizelos ve kamuoyunun büyük bölümü Üç­

lü Uzlaşma yanlısıydı. 1916'da Yunanistan'ın stratejik durumu
savaşa girmesine biç de elverişli değildi. Üçlü Uzlaşma Devlet­
lerine katılsa, kuzeyden antlaşma devletlerinin saldırılarına
uğrayacaktı. B u ikinci grup ile silahlı dostluk kurması halinde
ise güneyin de durumu uzlaşmacı devletlerin insafına kalmış ola­
caktı. Aşağı yukarı aynı hafta içinde yer alan Fransız ve ingiliz
birliklerinin Selanik'te karaya çıkmaları, Alman ve Avusturya
ordularının Sırbistan'a saldırmaları, aynı saldırıya da Bulgaris­
tan'ın müttefik sıfatıyla katılması (11 E k i m 1916), Yunanistan'ın
tarafsız kalma olanağını zayıflatmış oluyordu.
Fransızlar Selanik'te kuvvetlerinin güvenliğini sağlamak için
olupbittiler yaratmaya kalkıştılar. Korfu Adası'ııdaki Sırp ordu­
sunun Yunanistan topraklarından geçirilerek Selanik'e taşınması,
Makedonya'da Yunan sınırına gelmiş olan Bulgar ve Alman kuv­
vetlerini kuşkulandırdı. B u sırada Selanik cephesinde General
Serail komutasında 70.000 Fransız, 30.000 İngiliz askeri bulu­
nuyordu. Korfu'dan gelip bunlara katılan Sırpların sayısı da
150.000 i d i .
26 Mayıs'ta bir Alman-Bulgar birliği, Struma vadisine ingi­
lizlerin sızmış olduğu iddiası ile Yunanistan Mekedonyası'nda bu
vadiye hakim Bugei Kalesi'ni işgal etti. Yunan tarafsızlığı ile u z ­
laşmayan bu olaylar, parti kavgalarının şiddetlenmesine neden
oldu. Venizelos'tan yana olanlar, Kralı Almanlarla anlaşmış ol­
makla suçladılar. Uzlaşma devletleri, bu iç bunalımdan yararla­
narak Yunan ordusunu silahsızlandırmayı, ve onun savaş araç
ve gereçlerini alarak Selanik'e taşınmış olan Sırp ordusunu do­
natmayı sağladılar. Bundan sonra da D oy r an cephesinde Bulgar-
Alman kuvvetlerine saldırıya geçtilersede püskürtüldüler. Serez,
Drama ve Kavala, Bulgar-Alman kuvvetlerinin eline geçti (2 Ağus-
tos-8 Eylül). B u savaş sırasında Atina Hükümeti tarafsızımı sür-
 B İR İNCİ D Ü N Y A SAVAŞ 1 481

dürmekte direndiği için uzlaşma devletleri, Selanik'te Venizelos'

u n başkanlığında geçici b i r hükümet kurulmasını sağladılar (29
Eylül). Yunanistan'da i k i hükümet meydana gelmiş o l d u . K r a l
K o n s t a n t i n i l e Venizelos'un arasını b u l m a k için yapılan çalışma­
lar sonuç vermeyince uzlaşmacılar, A t i n a Hükümeti'nden donan­
manın teslim edilmesini ve Antlaşma D e v l e t l e r i t e m s i l c i l e r i n i n
Yunanistan'dan çıkarılmasını istediler, istek reddedilince Pirc'ye
deniz k u v v e t l e r i çıkardılar. B u kuvvetler, güçlü direnişe rastla­
dılar. Fransız denizcilerden ölenler o l d u . G e r i k a l a n l a r filoları­
na dönmekle k u r t u l d u l a r (30 Kasım - 1 Aralık).

B u olayı Uzlaşmacı D e v l e t l e r i n Yunanistan s a h i l l e r i n i a b l u ­

k a altına aldıklarını duyurmaları i z l e d i . Y u n a n halkını aç bırak­
m a k suretiyle Kralı savaşa zorlayacaklarını umuyorlardı. O l u m l u
sonuç elde edemediler. Aralık ayında General Sarail kuvvetle­
r i n i n B u l g a r - A l m a n b i r l i k l e r i n e karşı geliştirdikleri b i r saldırı­
da Manastır, Almanların bölgesel b i r başarısı niteliğinde kaldı.

Romanya Uzlaşma Devletleri yanında savaşa gir-

Romaııya'ı.m Sava»» m e eğilimliydi. Romenler L a t i n çıkışlı olma-
v e

(Ağu6to™Arllık) l *ı? aydınlarının Fransız kültürü ile yoğurulmuş

aı

bulunmaları nedeniyle moral yönden k e n d i l e r i n i

Antlaşma D e v l e t l e r i n d e n ç o k Uzlaşma Devletlerine yakın gö­
rüyorlardı. Siyasal yönden gelişme amaçları da Avusturya-
Macaristan toprakları yönündeydi. B u n u n l a beraber, B a l k a n Sa­
vaşlarından yorgun çıkmış oldukları, ordularını henüz m o d e r n -
leştirmedikleri ve savaş amaçlarını Uzlaşmacı Devletlere k a b u l
ettiremedikleri için 1916 yılma kadar savaş dışı kaldılar. B u arada
italya'nın savaşa girmesi, Fransa i l e i n g i l t e r e ' n i n Selanik'te yeni
b i r cephe açmaları, aynı d e v l e t l e r i n Almanların Verdun'e yap­
tıkları saldırıyı kırmaları, özellikle Bruşelov komutasındaki Rus
ordusunun doğu cephesinde Avusturya ordusuna karşı kazandı­
ğı büyük zafer, Romanya'nın savaşa gi r m esi n i hazırlayan etken­
l e r arasındadır.

18 Ağustos'ta Uzlaşma D e v l e t l e r i Romanya'nın başlıca istek­

l e r i n i k a b u l ettiler. Avusturya toprakları olan Transilvanya, B u -
kovina ve B a n a t ' m Romanya'ya ait olduğunu tanıdılar. Ona savaş
Osmanlı Tarihi IX, 31
482 O S M A N L I TARİHİ I X .

araç-gereç yardımı yapmayı, Romen ordusunun savaşa girmesin­

den önce Selanik cephesindeki Sara i l k u v v e t l e r i n i n B u l g a r l a r a
karşı saldırıya geçeceğini vaat ettiler. B u sırada Romanya o r d u ­
s u n u n savaş gücü p a r l a k değildi. Savaşa girmekte i k i yıl gecik­
miş, savaş tecrübesi de henüz Balkan Savaşı yöntemlerinden 1

kurtulamamıştı. Talim görmüş 10 tümeninde pek az m a k i n a h tü­

f e k vardı. Yeni kurulmuş 13 tümenin 5'indeyse hiç m a k i n a h tü­
fek y o k t u . Top p e k azdı. Uçak kuvvetine gelince devede k u l a k
k a b i l i n d e n d i . B u koşullar altında savaşa g i r m e k b i r çeşit r o m a n ­
tizmden başka birşey değildi.

28 Ağustos'ta Romanyalılar Transilvanya'ya girerek, Braşov ve

S i b i u ' y u almayı başardılar. Eylül ayında Alınan ve Avusturya k u v ­
v e t l e r i kuzeyden, eski A l m a n Genelkurmay Başkam Falkenheim'
i n komutasında (27 Eylül) A l m a n - B u l g a r k u v v e t l e r i güneyden,
General Makensen komutasında Transilvanya ve Dobruca'ya gir­
diler. Önlerine çıkan Romen k u v v e t l e r i n i yenerek ilerlediler. K u ­
zeyde Braşov ve Sibiu, Güneyde Silistre, Köstence ve Cernavoda'yı
aldılar. Sonra başkente yöneldiler. 6 Aralık'ta da Bükreş'e g i r d i ­
ler. Aşağı yukarı üç ayda Romanya'nın işi Sırplarınkine benzer
b i r şekilde görülmüştü. Romanya savaşlarında Türk k u v v e t l e r i
de görev aldığı için, Antlaşma D e v l e t l e r i k u v v e t l e r i n i n b i r l i k t e
savaştıkları i l k savaş, b u Romanya savaşı olmuştur.

3.3. Osmanlı Cephelerinde Savaş

C l l ' -^16 yılında, önceki yıllara göre Osmanlı savaş

§ 1
cephelerinin sayısı artmıştı. Kafkas cephesinden
başka I r a k , İran, H i c a z , F i l i s t i n cephelerinde de dövüşmeler baş­
lamış veya gelişmişti. Ayrıca A v r u p a cephelerine B u l g a r l a r ve A l ­
m a n l a r l a b i r l i k t e o r t a k düşmanlara karşı savaşmak üzere
kuvvetler gönderilmişti.

Rus saldırısının başlayacağı sıralarda cephane-

Knfktıs C e p h e s i ' n d e -, -. •• ı j * T T T r\ J T J I J 1
„ _ ,. de d u r u m şöyleydi: I H . O r d u diye adlandırılmış
R u s Sindirişi 3 J J J J

olan Türk o r d u s u n u n mevcudu aşağı yukarı

(Ocak-Eylîil)

60.000'e düşmüştü. B u n u n içinde 38.000 kadar

yetenekli savaşçı vardı. O r d u , y e t e r i k a d a r donatılmış değildi.
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 483

Savaş araç ve gereçleri, sağlık m a l z e m e l e r i , taşıt araçları yeter­

sizdi. A s k e r kışlık elbiseden ve yeterince gıdadan y o k s u n d u . B i r
önceki yılın yenilgisinin olumsuz m o r a l i z l e r i n d e n de henüz k u r ­
tulamamıştı. İşin g a r i b i yüksek k o m u t a n l a r da yerlerinde b u l u n ­
muyorlardı. O r d u komutanı M a h m u t K a m i l Paşa bilinmeyen
nedenlerle İstanbul'a gitmişti. K a m i l Paşa'nın A l m a n K u r m a y -
başkanı tifoya yakalanmıştı. Almanya'ya gönderilmişti. O r d u ko­
mutanlarına vekalet eden Abdülkerim Paşa'nın komutanlık
yetenekleri ortanın altındaydı. Genelkurmay Başkanı ve Başku­
mandan Vekili Enver Paşa, Kafkas cephesinde i k i n c i sınıf b i r cephe
yapmaya başlamış, gerekirse Sivas'a kadar çekilmeyi de göze a l ­
mıştı. Ona göre kesin zafer artık A v r u p a cephelerinde kazanıla­
caktı. B u nedenle Çanakkale'de serbest kalan kuvvetlerle Kafkas
cephesini güçlendirmeye kalkışmıştı. Enver Paşa, Rusların b i r kış
saldırısına geçmeyecekleri kehanetinde bulunmuştu . Paşa'mn 519

b u kehaneti Paris'te yayınlanan L e Temps Gazetesi'nin i k l i m i n as­

ker hareketlerine engel olduğu ve Türkler tarafından işgal e d i ­
l e n m e v z i l e r i n alınmasının imkansız olduğu suretinde b i r
haberine dayanmaktaydı . 520

I I I . O r d u karşısında b u l u n a n Rus ordusuna gelince mevcu­

d u 110.000 kadardı. O r d u n u n h e r çeşit araç ve gereçleri Türk
ordusuna üstündü. Özellikle asker, b i r kış savaşı yapacak biçim-
*
de yetiştirilmiş ve donatılmıştı.
Rus haber alma servisi, Türklerin b i r kış saldırısı yapamaya­
cağı kanısında olduklarını öğrenmiş, havalarında o yıl i y i gitme­
sinden y a r a r l a n a r a k baskın biçiminde başlayan b i r saldırıya
geçmeyi kararlaştırmıştı. Saldırının amacı k a d e m e l i y d i . B i r i n c i
kademede stratejik önemi büyük olan E r z u r u m alınacak, i k i n c i
kademede Doğu A n a d o l u ele geçirilecek, üçüncü kademede I r a n '
da b u l u n a n İngiliz-Hint k u v v e t l e r i birleştirilecekti.
11 Ocak'ta baskuı hareketi i l e başlayan Rus sal-
R u s Kuvvetlerinim , _ „
d i r i s i kolaylıkla gelişti. 18 Ocak ta K o p r u Koy,
H e r i ey i ş i

19'da Hasankale'yi alan Ruslar, Kars'tan ağır top­

ların gelmesini beklemek için b i r müddet d u r a k l a y a r a k , 13 Şu-
5 , 9
A z i z S a m i : Büyük H u r p l e B a l k a n C e p h e l e r i M u h a r e b e l e r i , s. 9 2 .
"° İbid.i s. 8 6 .
484 O S M A N L I TARİHİ I X .

bat'ta E r z u r u m üzerine saldırılarına yeniden başladılar. E r z u r u m

çok kuvvetli savunma tesislerine sahip bilinmekteydi. Oysaki tab­
yaların çoğu 1878'den sonra yapılmıştı. 1914'te yapılanlar azdı.
B i r kısmı da henüz tamamlanmıştı. Topların çoğu da eski model­
d i . B u d u r u m u i l e E r z u r u m u z u n ve başarılı b i r savunma yapa­
mazdı. 16 Şubat'ta Rusların eline geçti. Ruslar E r z u r u m ' u almakla
Osmanlıların m o r a l i n i bozarak, onları barışa zorlayacaklarım san­
mışlardı. Enver Paşa ise E r z u r u m ' u n kaybını halktan gizledi. Rus­
lar E r z u r u m ' d a n sonra b i r yandan Doğu Karadeniz bölgesinde,
öte yandan da V a n doğrultusunda saldırılarına devam ettiler. B i ­
r i n c i bölgede Rize'yi (8 M a r t ) , Sürmene'yi (16 Nisan) aldıktan son­
ra 18 Nisan'da Trabzon'a girdiler, i k i n c i bölgede de Ahlatlı (19
Şubat), Van ve Muş'u (13 M a r t ) , B i z l i s ' i (16 M a r t ) ele geçirmişlerdi.
Rusların b u ilerleyişi karşısında I I I . O r d u b i r l i k l e r i bazı bölge­
lerde karşı saldırıya geçmişlersede Rusları durdurmayı başara­
mamışlardı. O r d u düşmandan ç o k yönetimsizlikten, soğuktan ve
açlıktan kırılmıştı. A s k e r kaçaklarının sayısı düşman karşısın­
da ölenlerden fazlaydı.

_ , , Rusların Doğu Anadolu'da yayılması üzerine Erı-

Uçüııcü O r d u ' n u n
Desteklenmesi ver Paşa, nihayet tedbir a l m a k gereğini kavra­
dı. Vehip Paşa'yı I I I . Orduya yeni b i r düzen
vermeye m e m u r e t t i . Ayrıca I I . O r d u y u d a Ruslara karşı savaş­
m a k üzere Van Gölü-Muş kıyı hattı bölgesine yolladı. Vehip Pa­
şa, o r d u n u n sarsılmış d u r u m u n u düzeltmeye çalışırken, I I . O r ­
d u b i r l i k l e r i izzet Paşa komutasında Trakya'dan kendilerine tahsis
edilen yukarıda söz konusu bölgeye hareket ettiler. I I . Orduda Ça­
nakkale'de savaşmış tecrübeli k o m u t a n l a r ve askerler vardı. K o ­
m u t a n l a r arasında Mustafa K e m a l (Atatürk) de b u l u n u y o r d u .
Fakat yol ç o k u z u n ve savaşılacak bölge dağlıktı. Taşıt araçları
az, dağ topları, cephane yetersizdi. I I . O r d u Rus ordusuna karşı
bölgesel saldırılar yaptı ve bazı başarılar kazandı,
Ruslar I I . ve I I I . Türk ordularının bağlantı sağlamasına en­
gel o l m a k için Temmuz'da saldırıya başladılar (19 Temmuz). I I .
O r d u cephesinde daha önce giriştikleri saldırı ise durdurulmuş­
t u (12 Temmuz). Ne var k i , I I . O r d u n u n I I I . O r d u i l e bağlantı
k u r m a girişimi m u v a f f a k olamadı. B u n u n l a beraber, b u o r d u -
 BİNİNCİ DÜNYA SAVAŞI 485

nun Mustafa K e m a l Paşa k u v v e t l e r i tarafından Muş ve B i t l i s ' i n

(6-7 Ağustos) Ruslardan geri alınması ve cephanenin k o r u n m a ­
sı, başardı olaylardı. Ruslar üslerinden ç o k uzaklaşmış b u l u n ­
dukları için, Türkler de yaklaşmakta olan sert mevsim dolayısıy­
la yeni saldırılar hazırlayacak d u r u m l a r d a bulunmuyorlardı. D o ­
layısıyla 1916 yılı için savaş, Kafkas cephesinde b i r sükunet aşa­
masına girmişti.

I r a k (Mezopotamya) adı Doğu A n a d o l u yaylası-

I r a k Ccpheeı güneyinden başlayan, Basra Körfezi'ne kadar
uzanan, doğuda I r a n dağları, batıda Suriye Çölü arasında uzanan
bölgeye v e r i l m e k t e y d i .
Halkının çoğu Arap-Müslüman (üçte i k i s i Şii) i d i . Süleyma-
niye, Kerkük ve M u s u l ' d a önemli Türk toplulukları vardı.
I r a k çeşitli işlenmemiş servet kaynaklarına s a h i p t i . I I . A b ­
dülhamit devrinde A l m a n l a r b u kaynakların değerlendirilmesi­
n i düşünmeye başlamışlardı. Berlin-Haydarpaşa-Bağdat D e m i r ­
y o l u imtiyazını sağlamışlardı.

B i r i n c i Dünya Savaşı arifesinde Boğazlar, Kafkasya, Suriye,

F i l i s t i n askeri hareket bölgeleri o l a r a k k a b u l edilmişti. I r a k ise
hareket bölgesi sayılmamıştı. H a t t a seferberlikten so'jra bazı k u v ­
vetler I r a k ' t a n alınarak başka yerlere gönderilmişti. I r a k ' t a k a ­
l a n kuvvetler 7 düzenli t a b u r i l e 17 yardımcı t a b u r d a n i b a r e t t i .
Bunların silahlarıda 6.500 eski model tüfek, 3 eski m a k i n a h tü­
fek, 36 mantelli toptu. Irak'ın b u düzeyde i h m a l edilmesi, Osmanlı
Genelkurmayı'ııııı b u bölgede b i r i n g i l i z saldırısına olanak gör-
memesindendi. ,

; .... . İngilizlere gelince, B i r i n c i Dünya Savaşı'na k a -

Ingıl i z l e r i n c
' ° '
... .. daı* Irak'ı genellikle t i c a r e t yönünden ve b i r de
I r a k ' l a ilgisi &
. J

Hindistan'ın güvenliği bakımından önemli gör­

müşlerdi. Savaşın başlaması üzerine de Basra Körfezi'nde A b a -
d a n ' d a k i p e t r o l tesislerini, k e n d i l e r i n e bağlı M u a m m e r a ve
K u v e y t Şeyhlerini k o r u m a k , ayrıca Cihad duyurulmasımn Müs­
lüman dünyasında e t k i yapmasını önleyerek, Arapların Türklere
karşı savaşa girmelerini hazırlamak işleri ortaya çıktı. Hatta bütün
bunların üstünde k i m i s o r u m l u İngilizler, İngiltere'nin Irak'ın
486 O S M A N L İ TARİHİ I X .

doğal kaynaklarım işletmek üzere sömürgeci b i r devlet olarak

bir d a h a çıkmamak üzere orada yerleşmesini önermeye başladı­
lar " \
i n g i l i z l e r I r a k ' t a asker h a r e k e t l e r i n i başlatmak
İngiliz Saldırıları • • ı ı ı «ı I T » J*I
° için savaşın başlamasını bile gerekli görmediler.
(Kasını 1 9 1 4 - A r a l ı k . * , , - . . . -j- .
1914 yılında 15 Jo-kım de b i r İngiliz H i n t turnem
T T

l 9 l 6 )
(4500 İngiliz ve 16.000 H i n t l i ) B a h r e y n Adaları­
na çıkartıldı. B u tümenin b i r birliği savaşın duyurulmasından
10 gün önce, Basra doğrultusunda 100 Türk askeri tarafından
savunulan Fav'ı aldılar. 23 Kasım'da Basra, 8 Aralık'ta K u r n a el­
lerine geçti. B u yayılma hareketleri sırasında Napolyon B o n a p a r t '
m 1798'de Mısır'ı işgal ederken halka kullandığı d i l i kullandılar:
Basra'ya, A r a p halkına düşman b i r zihniyetle gelmediklerim, ter­
sine, Türk yönetimi yerine özgür ve a d i l b i r yönetim kurulacağı­
nı, dine ve geleneklere saygı gösterileceğini d u y u r d u l a r . 522

..,„,, , Yukarıda işaret edilen İngiliz başarıları Enver

Karşılıklı Saldırılar * • ı ı ı i l
J r a ş a yı İrak savunması ile ilgilenmeye zorladı.
(Ocak-Aralık 1 9 1 5 ) * J
6
f
İrak ta b i r yandan düzenli kuvvet göndermeye
karkışırken öte yandan binbaşı rütbesinde olan cesur ve ülkücü
Süleyman A s k e r i ' y i , I r a k ' t a k i derine çatma kuvvetlerle aşiret ve
k a b i l e l e r d e n toplayacağı k u v v e t l e r i n başına getirerek Basra'yı
geri almaya m e m u r e t t i (3 Ocak). Enver Trablusgarp'te İtalyan­
lara karşı kazanmış olduğu tecrübeye güvenerek, Irak'ın daha
çok y e r l i kuvvetlerle savunulabileceğine inanmıştı. Süleyman A s ­
k e r i , İngilizlere karşı yürüyüşünde Ahvaz'ı almayı (3 M a r t ) , K a ­
r u n petrol borusunda önemli t a h r i p l e r yapmayı ve Nasiriye'yi ele
geçirmeyi başardı. Fakat Basra'yı geri almak amacıyla yaptığı sal­
dırılarda y e n i l d i . K u v v e t l e r i geri çekildi. K e n d i s i de canına kıy­
dı (12-14 Nisan).
Süleyman A s k e r i ' n i n h a r e k e t i başarısız sonuçlanmakla be­
r a b e r İngilizleri kuşkuya düşürecek n i t e l i k t e y d i . Basra'nın gü­
venliğini sağlamak üzere b u kentin 200 kilometre kuzeyinde b u l u ­
nan Nasiriye ve K u t - u l Amara'yı ele geçirmek üzere General Town-

" l
G r a v e s , Phİlmih: T h e Lİfe of P e r c y C o x , s. 1 8 3 .
" J
İbid., s. 1 8 2 .
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 487

s h e n d ' i n komutasında harekete geçen i n g i l i z k u v v e t l e r i , karşı­

larında daha ç o k m i l i s l e r d e n k u r u l u ve t o p u bulunmayan Türk
kuvvetlerini geri i t e r e k 3 Haziran'da Amara'ya, 25 Temmuz'da da
Nasiriye'ye g i r d i l e r . Kolayca kazanılan b u başarılar, onları K u t -
u i A m a r a üzerine yürümek için cesaretlendirdi. Fakat b u n u n
için sıcak mevsimin geçmesini beklediler. Türkler de bundan ya­
rarlanarak 7000 kişilik b i r kuvvet sağlayarak, Nurettin (Paşa) Bey'i
Towshend'e karşı koymakla görevlendirdiler.

i .t. . . « v, Eylül'de Türklere karşı saldırıya geçen Towslıend

i n g i l i z l e r i n Bağ d a l J J D
•*
r «, . k u v v e t l e r i Essin müstahkem y e r i n i ağır kayıp-
J J x
Uzerıne Yuruyuşu °
lar vermek bahasına aldılar ve Türkleri geri ç e ­
kilmeye zorlayarak onları Aziziye'ye kadar i z l e d i l e r (27 Eylül).
B u yeni başarı i n g i l i z Yüksek Komutanlığı'm Bağdat üzerine sal­
dırı düşüncesine i t t i . Towshend, e m r i n d e k i 13.000 kişilik yorgun
kuvvetle b u girişimden başarı kazanacağından kuşkuluydu. B u ­
n u n l a beraber 12 Kasım'da Bağdat üzerine yürüyüşe geçti. 22
Kasım'da Salmânpâk'da N u r e t t i n (Paşa) B e y ' i n komutasındaki
k u v v e t l e r l e b i r savaşa tutuştu. Savaş çok kanlı o l d u . İki t a r a f da
ağır kayıplara uğradı. İngiliz k u v v e t l e r i savaşarak g e r i çekilip,
3 Aralık'ta K u t - u l Amara'ya kapandılar ve Türk k u v v e t l e r i t a r a ­
fı nda ıı kuş atı 1 dılar.
İngilizler 7 Aralık 1915'den 1916'ya kadar kuşa-
ttıgilizlerin K u t - u l , 1
ı ı i i ı -r» 1 1 m » 1
. v .. tümış d u r u m d a kaldılar. l>u sıra J arda l u r k o r -
Amara'da K u ş a t ı l m a s ı •*
(Ocak-Nisan 1916) duşunda b i r k o m u t a n değişikliği olmuştu. 12
Aralık'ta İran, I r a k ve M u s u l ' d a k i Türk kuvvet­
lerinden i k i tümen meydana getirilerek, V I . O r d u adı altında M a ­
reşal von der Goltz emrine verilmişti. B u Hıristiyan komutanın
Müslüman halkı i l e meskun b i r bölgedeki kuvvetler komutanlı­
ğına atanmasına karşı yaptığı direnme üzerine N u r e t t i n Paşa da
görevinden alınarak, yerine Enver Paşa'mn amcası H a l i l Bey (Pa­
şa) getirilmişti. B u sırada i n g i l i z l e r i kuşatmakta olan kuvvetle­
r i n sayısı 25.000 k a d a r olmakla beraber b u n u n 5 0 0 0 ' i savaşçı
nitelikten yoksundu.
I r a k ' t a k i İngiliz Komutanlığı Townshend kuvvetlerini k u r t a r ­
m a k için H i n t l i l e r d e n b i r o r d u k u r u p 21 Ocak, 7 M a r t , 7 N i s a n
 O S M A N L I TARİHİ I X .

ve 24 N i s a n t a r i h l e r i n d e o l m a k üzere dört saldırı yaptılarsada

b i r başarı sağlayamadılar. 25 Nisan'da i n g i l i z Yüksek K o m u t a n ­
lığı telsizle Townshend'e başının çaresine bakmasını öneriyordu.
Townshend, başına geleceği daha M a r t ayından kestirmiş olduğu
için, k u v v e t l e r i n i kuşatmadan k u r t a r m a k amacıyla i n g i l i z Hükü­
m e t i ' n i n de uygun görmesiyle H a l i l ve Enver Paşa'ya 1.000.000 i n ­
giliz lirası rüşvet önermiş, sonradan b u n u n mikdarmı i k i katına
çıkarmıştı . B u anlamsız önerinin boşa çıkmasından sonra da
523

29 Nisan'da kayıtsız ve şartsız teslim olmuştu. Kuşatma sırasın­

da i n g i l i z l e r i n vermiş olduğu kayıplar şöyleydi: 1000 ölü, 7000
yaralı, 731 hastalıktan Ölen; teslim olanlar arasında 5 general,
3000 i n g i l i z , 7000 H i n t l i , 3300 savaşçı olmayan y e r l i bulunuyordu.
Türklerin kayıpları da i n g i l i z kayıplarından az değildi.

Türkler K u t - u l Amara'daki başarılarını değerlen-

Kut-ul Amaro'dan . . ' . .
d i r m e y i düşünmediler. 16 Nisan'da Mareşal von
Sonra
der Goltz tifüsten ölmüş, yerine H a l i l Paşa o r ­
d u kumandanlığına atanmıştı. Enver Paşa Mayıs'ta Bağdat'a ge­
l i p d u r u m u yerinde izlemiş, K u t - u l Amara'da savunmada kalıp
I r a k k u v v e t l e r i n i n b i r kısmı i l e İran'da hareketlere girişmeyi k a ­
rarlaştırmıştı. İngilizlerin b u d u r u m d a n faydalanması n o r m a l ­
d i . Önceki başarısızlıklarına neden olan faktörleri o r t a d a n
kaldıracak d i k k a t l i ve sistemli hazırlıklardan sonra yeniden ör­
gütlenmeye başladılar ve sayıları artırılan b u İngiliz k u v v e t l e r i
General Sir Stanley M a u d ' u n kumandasında 13 Aralık 1916'da
K u t - u l A m a r a üzerine yeniden yürüyüşe geçmeye hazırlandılar.
1917 yılı Ocak ayından i t r i b a r e n başarılı hareketler geliştirdiler.
i _ . . Osmanlı Devleti'nin Dünya Savaşı'na girmesi üze-
lran Cephesi . * • °.
.n
l e n e I Durum)
. r i n e I r a n tarafsızlığını
c
duyurmuştu.
J 3
Iran bu Si­
ralarda henüz çağdaş görüntüde b i r . devlet
değildi. Meşrutiyet yönetimine kavuşmak için savaştan önceleri
yapmış olduğu devrimler, e k o n o m i k yaşamında önemli değişik­
l i k l e r yapmıştı. Üretim araçları derebeylik kalıntısıydı. Siyasal
k u d r e t , büyük k u d r e t sahipleri ile aşiret reislerinin elindeydi. Şa­
hın otoritesi merkezde ve merkeze yakın vilayetlerde geçerliydi.

5 2 3
İbid., s. 199-201; ayrıca, Türkgeldİ, A l i F u a t : A . g . e . , s. 133-134.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

Köylüler f a k i r d i . Merkezden u z a k vilayetlerde eşkıyalık geçim

aracıydı. Aşiretler k i m i vilayetlerden asayiş vergisi almaktaydı­
lar. Siyasal bakımdan da önceki bölümlerde işaret edildiği g i b i ,
I r a n bağımsızlığı gölgelenmiş b i r ülkeydi. Kuzey Rusya'nın gü­
neyinde i n g i l t e r e ' n i n nüfuz bölgesi d u r u m u n a girmişti, i k i böl­
ge arasında da sözde t a m bağımsız b i r tampon bölge bırakılmıştı.
Böyle b i r d u r u m d a iran'ın tarafsızlığını koruyabilmesi ola­
naksızdı.

Dünya Savaşı'mn başlamasından önce ne Osman-

1
™ * ı °*f" nda
lılarm ne de Almanların İran'da askersel hare-
lurk-Alnıan
Görüşleri ketlere girişmelerini sonuçlandıracak siyasal
programları y o k t u . A l m a n y a , büyük savaş baş­
l a r başlamaz H i n d i s t a n ' d a , Mısır ve Kafkasya'da Türkler aracı­
lığı i l e isyanlar çıkarılması için çalışmalara girişti. İran hakkın­
d a k i A l m a n siyasetine gelince, b u memleketin yabancı işgal
ve baskısından k u r t u l a r a k bağımsız d u r u m a getirilmesi, as­
kersel bakımdan A l m a n l a r tarafından teşkilatlandırılması ve dost
devlet olarak savaşa sokulması düşüncesine dayandırılmıştır. Os­
manlı Hükümeti de A l m a n siyaseti doğrultusunda b i r davranış
k a b u l etmiştir. B u noktadan hareketle i k i devletin İran'da g i r i ­
şecekleri askerlik h a r e k e t l e r i n i n genel amacı İngiltere ve Rus­
ya'yı İran'dan çıkarıp, ön planda p e t r o l bölgelerinden yoksun
etmek, soma da oradan Afganistan ve Hindistan'a sarkarak Rusya
ve i n g i l t e r e ' y i zararsız d u r u m a g e t i r m e k t i . Ne v a r k i , Almanya
ile Osmanlıların o r t a k g i b i görünen b u amacının altında şu ay­
rıntılı hedefler saklıydı: A l m a n y a , İngiltere i l e Rusya'nın İran'
da bırakacakları boşluğu b i l g i , sermaye ve t e k n i k gücü i l e
d o l d u r u p üstünlük kuracağım tasarlamıştı. Türlderse, İran, A z e r ­
baycan ve gereğinde Orta Asya'daki Türk ve Müslüman halka da­
yanarak söz sahibi olmayı kuruyorlardı. B u farklı amaçlar ve
niyetler savaşın son yılında p a t l a k verecek ve Türk-Alman i t t i f a ­
kını büyük tehlikeye düşürecektir.
Yukarıdaki genel nedenlerden başka Türklerin
i »J AV
1 9 5
,
l
İran'dan askersel hareketlere girişmeye zorlayan
n<,B

Hareketler faktör, Rus ve İngiliz kuvvetlerinin ileride Türki­

y e ' y i arkadan çevirmelerine olanak v e r m e m e k t i . B u n u n l a be-
490 O S M A N L I TARİHİ I X .

raber A l m a n l a r arasında b i l e İran hareketlerine karşıt olanlar

v.ardı. L i m a n Paşa'ya göre savaş, batı cephelerinde sonuçlanacaktı.
İran geniş b i r ülke olduğundan Osmanlı sınırlarının savunulma­
sı için gerekli k u v v e t l e r i n p e k çoğunu yutacaktı. İran halkı sa­
vaşçı olmadığından asker b i r l i k l e r i k u r m a k yararlı olmayacaktı.
Sözün kısası İran hareketleri b i r sergüzeştten ibaret kalacaktı . 524

Gerçekten de İran hareketlerine b i r serüven biçiminde başlan­

dı. Osmanlı k u v v e t l e r i başka cephelerde kullanılmakta olduğun­
dan Kuzey İran'da Ruslara karşı birkaç t a b u r j a n d a r m a , az sayıda
sınır koruyucuları, 36. Tümen'den alınan b i r i k i b i r l i k ve Teşkilat-ı
Mahsusa adı v e r i l e n b i r örgütün topladığı gönüllülerle savaşa g i ­
rilmesine k a r a r v e r i l d i . Teşkilat-ı Mahsusa k u v v e t l e r i , halkı ayak­
landırmaya kalkışmakla da görevliydi. B u sırada Kuzey İran'da
önceden b u l u n d u r u l a n 13.000 kişilik Rus k u v v e t l e r i n d e n önem­
l i b i r kısmı Kafkas cephesine alındığı için fazla b i r kuvvet yok­
t u . İran ordusuna gelince 8000 kişilik b i r K a z a k birliği i l e 7000
j a n d a r m a d a n i b a r e t t i . B u kuvvetlerde geniş b i r alana dağılmış
bulunuyordu.

İran'a b i r i İttihat ve Terakki hatibi Ömer N a c i diğeri de Ömer

Fevzi komutasında i k i k o l d a n giren k u v v e t l e r 1915 yılının Ocak
ayının başlarında U r m i y e ' y i (7 Ocak), T e b r i z ' i (12 Ocak) almayı
başardılar. B u sırada D i l m a n ' d a , Van Jandarma Birliği tarafın­
dan ele geçirildi. Ne var k i , Türk bayrağını görünce ayaklanıp
Türklere katılacağı u m u l a n h a l k , kımıldamadı. H a t t a y e r l i l e r ­
den parayla gönüllü toplamak girişimi de fayda vermedi. İran Hü­
kümeti topraklarına yapılan Osmanlı saldırışım protesto etmekle
yetindiysede Ruslar, Sarıkamış M u h a r e b e s i ' n d e n sonra Kuzey
İran'a g e t i r t t i k l e r i kuvvetlerle Şubat başında Osmanlı kuvvetle­
r i n i geri çekilmeye zorladılar. H a l i l Bey (Paşa) komutasında İran'
da hareketlere girişmek üzere düzenlenen ve B i r i n c i Sefer Kuvveti
adım taşıyan b i r l i k , Doğu Anadolu'da E r m e n i l e r i n isyam ve Van'ı
ele geçirmeleri nedeniyle ortaya çıkan kuşkulu d u r u m yüzünden
kendisinden beklenen sonucu İran'da elde edemedi.
Propaganda Beklenen sonuç sağlanamayınca propaganda ma-
„ . . kinasımn çalışmaları hızlandırıldı. B u konuda
Çalışmaları
A l m a n l a r büyük gayret sarfettiler. Tahran'daki
5 2 4
S a n d e r s , L i m a n v o n : A . g . e . , s. 1 5 9 .
 .BİKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 49].

A l m a n Elçisi i k t i d a r a Almaıi-Türk yanlısı b i r hükümet getirme­

ye çalışırken Ataşemiliter Koıûtz H i n t yolları üzerindeki İngiliz-
Rus tesislerini t a h r i p etmeye k o y u l d u . Konsolos Wasmus Güney
i r a n ' d a , Kaşkar Türk Aşireti'ni ayaklandırdığı gibi Sıraz'da v a ­
l i y i de k e n d i tarafına çekerek ulusal b i r komite k u r u p o bölge­
den i n g i l i z l e r i kovdu. Kirmanşah'da ve İsfahan'daki A l m a n doktor,
arkeolog ve profesörleri, konsoloslarının desteklemesiyle Rus ve
i n g i l i z memurlarını b u r a d a n kovdular. Y i n e aynı senenin i l k b a ­
harında R a u f (Orbay) Bey başkanlığında Hasan ( A t a k a n , Orge­
n e r a l ) , Osman T u f a n ve daha başka u z m a n l a r d a n k u r u l a n heyet
Kabil'e gönderildiysede yollar kapalı bulunduğundan iran'da k a l ­
dı. Kirmanşah bölgesindeki aşiretlerle i n g i l i z l e r e karşı hareket­
lere girişti.

Yukarıda söz konusu propaganda, İran'a Türk-

Iran'da RUB Derleyici . . ı ı • ı .. ı .. • ı ı ı ı
Alman yanlısı b i r hükümetin kurulması ve h a l ­
kın ayaklanması üzerine b i r e t k i yapmadı. Ruslar Kasım başla­
rında B a r a t o f u n komutasnıda, Kazvin'de 19.000 ve Enzeli'de 4000
kişilik b i r kuvvet toplamışlardı. B u k u v v e t i n güneye ilerlemesi
üzerine İran'da p a n i k başladı. Tahran'ın düşmesinden k o r k u l ­
du. Göç edenler o l d u . B a r a t o f u n k u v v e t l e r i Talıran'a g i r m e d i -
lersede 14 Aralık'ta Hemedan'a, 21 Aralık'ta K u m kentine girdiler.
Osmanlı. Hükümeti b u durum karşısında Şah Hükümeti'ni b i r kez
daha işbirliğine çağırdı. Çağırıya aldırış edilmemesi halinde de
yeni b i r hükümet kurulacağı korkutmasında b u l u n d u .
Osmanlı ve A l m a n Hükümetleri, Rus ilerleyişi
Y o n der G o i i z karşısında İran'da düzenli kuvvetlerle e t k i l i ola-
İran MenHu-iyeti hilecck b i r biçimde hareketlere girişmeyi uygun
gördüler. Zaman elverişliydi. Bulgaristan sava­
şa girmiş, Almanya ile İstanbul arası bağlanmıştı. Uzlaşmacı dev­
letler G e l i b o l u ' y u boşaltmayı kararlaştırmışlardı. Tovvshend
ordusu K u t - u l Amara'da kuşatılmıştı. Mareşal Goltz Paşa İran
hareketine m e m u r e d i l d i . Görevi İran'a girmiş olan İngiliz ve Rus
kuvvetlerini kullanmak suretiyle oradan uzaklaştırmak, b u suretle
İran'a bağımsızlığım sağlamaktı. Mareşal, i l k iş o l a r a k İran H ü ­
kümeti'nin mevcut k u v v e t l e r i n d e n b i r o r d u kurulmasına çalışa­
caktı. Türk-İran sınırında, M u s u l , Bağdat ve Basra vilayetlerinde
492 O S M A N L I TARİHİ I X .

savaşçı Türk k u v v e t l e r i i l e i r a n ' a gönderilmiş olanlar, V I . O r d u

adı altında Mareşal'in emrine verilmişti. I I I . Kafkas Ordusu M a ­
reşal i l e i r t i b a t t a bulunacak ve yardım edecekti, i r a n ' d a k i Türk-
A l m a n subayları, ataşemiliterler heyeti, Mareşal'in emrine gire­
c e k t i . Türk ve A l m a n siyasal temsilcileri de kendisine her türlü
yardımda bulunacaklardı . 525

1916 Yılında Goltz Paşa'nın I r a n hareketlerine memur edildiği

İran'da sırada i r a n ' d a k i Türk k u v v e t l e r i Kasr-ı Şirin,
Askeri Hareketler Kirmanşah, Biçara ve Sina bölglerinde b u l u n ­
maktaydılar. B u kuvvetlerin toplamı 8000 kadar­
dı. Kirmanşah'ta Şah Hükümeti'ne karşı k u r u l a n Nizam-üs Sal­
tana başkanlığındaki hükümetten gerekli yarar sağlanamıyordu.
A y m sıralarda iran'da Rusların 27.000 i n g i l i z l e r i n de yalmz halk­
tan kurdukları 8000 kişilik b i r j a n d a r m a k u v v e t i vardı.

20 Şubat'ta Baratof, 14.000 kişilik b i r kuvvet ve 18 topla K i r -

manşah'ı almak ve Nizam-üs Saltana Hükümeti'ni devirmek üze­
re saldırıya geçti. 26 Şubat'ta Ruslar Kirmanşah'a g i r m e y i ba-
şardılarsada, K a r i n e yakınlarında Türk k u v v e t l e r i tarafından
d u r d u r u l d u l a r . 4 M a r t ' t a i n g i l i z l e r l e Ruslar arasında yapılan ye­
n i antlaşmaya göre önceden i k i devletin i r a n ' d a k i nüfuz bölgeleri
arasında kabul edilmiş olan tarafsız alan kaldırılarak, B u r u j i r d
Hanikin-îsfahan hattı sınır k a b u l edildi. 23 Nisan'da Baratof k u v ­
vetlerine K u t - u l Anıara'da kuşatılmış olan Tovvnshend birliğine yar­
dım etmek için Bağdat üzerine yürüme e m r i v e r i l d i . B u kuvvetler
Hanikin'e kadar ilerlemeyi başardılarsada, 4 Haziran'da k e n t i a l ­
m a k için yaptıkları saldırıda büyük kayıplar verdiler. B u sırada
tifüsten ölmüş olan Goltz Paşa'nın (22 Nisan) yerine geçen H a l i l
Paşa ile A l m a n l a r arasuıda i r a n ' d a k i kuvvetlerin komutanhğı hak­
kında çıkan anlaşmazlık b i r bunalım y a r a t m a k üzereydi. H a l i l
Paşa girişimin sorumluluğunu üzerine alarak 13. K o l o r d u ' y u Rus­
lar üzerine sevk etti. A l i ihsan Paşa komutasında bulunan b u k u v ­
vetler Rusları H a n i k i n önünde bozduktan sonra 2 Temmuz'da
Kirmanşah'a g i r d i l e r . B u n d a n sonra Tahran doğrultusunda 3

" s
L a r c h e r , M . : A . g . e . , s. 4 5 6 .
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 493

Ağustos'ta yürüyüşe geçen k o l o r d u , 10 Ağustos'ta H e m edan'ı a l ­

mayı başardı. Evvelce B a r a t o f u n başına gelen şimdi k o l o r d u k o ­
mutam A l i İhsan Pasa'nm basma gelmişti. Paşa hareket noktasından
400 k i l o m e t r e uzaklaşmıştı. Yardım alma ümidini kaybetmişti.
Y e r l i l e r d e n asker toplamaksa boş b i r hayaldi. 13. K o l o r d u çare­
siz Hemedan'da mıhlandı kaldı. İran'ı İngilizlerle B u m l a r d a n k u r
t a r m a k girişimi b u aşamada da başarıya ulaşamamıştı, i n g i l i z ve
Ruslar yıl sonuna kadar k u v v e t l e r i n i artırmaya koyuldukları için
1916 yılı h a r e k e t i f i i l e n duraklamış o l d u .
Savaşın başlayacağı sıralarda A r a p Yarımadası
Arabistan- Hicaz . _ >

Türk olarak, Osmanlı egemenliğinde buhmuyor-

Cephesî . • .
d u . Yarımada'mn güneyinde ve Basra Körfezi do­
laylarında sıralanan A d e n ; H a d r a m u t , Maskat, U m m a n , Bahreyn
ve Kuveyt Şeyhlikleri, İngiliz himayesine, girmiş b u l u n u y o r l a r ­
dı. Yemen, A s i r , Sanıma, N e c i t , Hicaz, ise Osmanlı vilayetleriy­
d i . B u vilayetler arasında en önemlisi dinsel nedenlerle Hicaz'dı.
Vilayet m e r k e z i Müslümanlığın doğum y e r i olan ve dünyadaki
Mülümanlarca kutsal sayılan M e k k e ' y d i . H a z r e t i M u h a m m e d '
i n türbesinin bulunduğu M e d i n e de b u v i l a y e t i n sınırları için­
deydi. Hicaz'ın genişliği 300.000 k m . kare i d i . Nüfûsu da 1
milyona yakındı. B u nüfusun dörtte üçünü de Bedeviler d o l d u -
ruyordu.
A r a b i s t a n ' d a k i Osmanlı k u v v e t l e r i düzen k u r m a ilkesine gö­
r e hesaplanmış ve yerleştirilmişti. K u v v e t l e r i n toplamı 4 tüme­
ne varıyordu. 2 2 ' n c i Tümen H i c a z ' d a , 21'inci Tümen A s i r ' d e b u ­
l u n u y o r d u . 7. K o l o r d u ' y u meydana getiren diğer i k i tümen de
yukarıda sözü geçen diğer bölgelere serpiştirilmişti. Dünya Sa­
vaşı sırasında 7. K o l o r d u b i r l i k l e r i n i n b i r kısmı Yemen'i üs ya­
p a r a k y e r l i h a l k l a b i r l i k t e İngilizlere karşı savaşmışlardı.
A s i r ' d e k i tümen de savaş boyunca orada kalmış, y e r l i h a l k t a n b i r
direnme görmemişlerdi. Osmanlı Devleti'ne bağlı kalacağı en çok
umulan Hicaz ise İngilizlerle anlaşarak ayaklanmış, Türklere karşı
savaşmıştır.
„. . ,. Savaştan önce İngiltere, Mısır'daki komiseri ara-
Hıcuz Ayaklanması 3
°

(Şerif Hüseyin- cılığıyla Mekke Şerifi Hüseyin ve oğlu A b d u l l a h '

i n g i l i z Anlaşması) l ilişki kurmuştu. 23 Eylül 1914'te de L o n d r a
a

Hükümeti, Türkiye i l e İngiltere arasında b i r sa-

494 O S M A N L I TAHİHİ I X .

vaş çıkması d u r u m u n d a Hicaz'ın davranışının ne olacağını öğ- ,

r e n m e k istemişti. A b d u l l a h , babası adına verdiği karşılıkta j
Hicaz'ın ingiltere'ye eğilimli olacağını bildirmişti. Savaşın baş­
laması üzerine 31 E k i m 1914'te i n g i l t e r e Şerif Hüseyin'e aşağı­
d a k i öneride bulunmuştu:
" i n g i l t e r e , Türkler tarafından savaşa sürüklenmiştir. A r a p
m i l l e t i eğer b u savaşta İngiltere'ye yardım ederse, i n g i l t e r e de ;
Arabistan'a hiçbir iç müdahalede bulunmayacağını garanti ede- i
cek Ve b i r dış saldırıya karşı A r a p l a r a her çeşit yardımlarda b u - :
lunacaktır. M e k k e veya Medine'de saf A r a p ırkından b i r Arap'ın '
halifeliği üzerine almasıyla bugün sürüp gitmekte olan fenalık- ı
l a r da Tanrı'nm inayeti i l e sona e r e b i l i r . " 5 2 6

Öneri de gösteriyor k i , Arapların yardımına karşılık i n g i l t e ­

r e şu hususların gerçekleşmesine çalışacaktı:
1. Arabistan'ın bağımsızlığı.
2. Halifeliğin A r a p l a r a geçmesi, H a l i f e ' n i n M e k k e ve M e d i ­
ne'de oturması.
3. Saf A r a p ırkından b i r Arap'ın -yani Hicazlınm- Halifeliği
üzerine alması.
ingiltere ile Arapların Türklere karşı anlaşmasında i k i dikenli
sorun vardı. İkisi de A r a p l a r d a n geliyordu. B i r i s i , i n g i l t e r e ' n i n ,
Arapların onayı olmadıkça Türkler ve A l m a n l a r l a b i r barış a n ­
laşması yapmamasıydı. i k i n c i s i de kurulması hayal edilen bağımsız
A r a p d e v l e t i n i n sınırlarının saptanmasıydı. B i r i n c i sorun i n g i l ­
t e r e ' n i n uygun görmesiyle ve kolaylıkla çözümlendi, i k i n c i so-
runsa 1915 yılında birçok yazışmaların yapılmasını g e r e k t i r d i .
Şerif Hüseyin'in ingiltere'ce tanınmasını istediği sınır şöyleydi:
" K u z e y d e Muş ve Adana'dan başlayarak 37. enlemevkadar ( B i r e ­
c i k , U r fa, M a r d i n , M i d y a t , Amadiye b u derccenin^altinda kalmak­
tadır) buradansa doğuda I r a n sınırına kadar, doğuda I r a n sını­
rında güneyde Basra Körfezi'ne kadar, güneyde H i n t D e n i z i n '
den Aden hariç t u t u l a r a k , batıda Kızıldeniz'e kadar, batıda Kı-
zildeniz, Akdeniz'den, kuzeyde Mersin'e kadar olan t o p r a k l a r . 527

s
" M e m o r a n d u m on the Brîtish C o m m i t m e n t s on K i n g Hüseyin, s. 8 8 9 .
" 7
İbid., s. 8 8 3 .
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 495

isteniyordu. Şerif Hüseyin b u i s t e k l e r i ilettiği m e k t u b u n d a I r a k

üzerine olan düşüncesini de şöyle b e l i r t i y o r d u :

" I r a k ' t a k i A r a p v i l a y e t l e r i A r a p krallığının b i r parçasıdır.

Peygamber ve A l i zamanından b u yana A r a p l a r a ait bulunmuş­
lardır. Anlaşmaya elverişli zemin hazırlamak için, bugün i n g i l i z
k u v v e t l e r i n i n bulunduğu bölgeleri kısa b i r zaman için i n g i l i z l e ­
re bırakmayı k a b u l ediyoruz. A n c a k , ingiltere'de kurulacak A r a p
kralhğına tazminat v e r i l m e l i d i r " . 5 2 8

i n g i l t e r e Hüseyin'in önerilerinden sınır i l e i l g i l i olanı üzeri­

ne i s k e n d e r u n ile Adana ve Şam'ın batısında uzanan H a m a , H u ­
mus ve Haleb'in tam A r a p sayılamayacağım, ayrıca hudut üzerinde
Fransa'mn da söz sahibi olduğunu öne sürdü. Şerif Hüseyin, Ada­
na ile iskenderun'dan vazgeçmekle beraber, adı geçen diğer şehir­
l e r i n A r a p olduğunda d i r e n d i . Fransa'ya gelince, artık düşman­
la savaştığı için onunla şimdilik b i r tartışmaya girmeyeceğini b i l ­
d i r d i . B u suretle i n g i l t e r e ile Şerif Hüseyin arasında ortada h u ­
kuksal ve siyasal b i r anlaşma imzalanmış olmamakla beraber 1915
yılı sonlarında Türklere karşı b i r anlaşmaya da varılmıştı.

Şerif Hüseyin'in i n g i l i z l e r l e anlaşmak için yap­

Osmanlı
mış olduğu girişimlerden ve 1916 yılında ayak-
Otoritelerinin , , ııı ı r\ ı ı
., t lanma hazırlıklarından, Usmanlı otoriteleri
Uyuşukluğu , '

habersiz kalmışlardı. İttihat ve T e r a k k i koda­

manlarından olan ve I V . O r d u komutanı sıfatıyla karargahı Şam'
da b u l u n a n Cemal Paşa, Şerif Hüseyin i l e sıkı temastaydı.
Hüseyin'in oğlu A b d u l l a h genellikle karargahta bulunmaktaydı.
Cemal Paşa, b u d u r u m a rağmen ve Hüseyin'in kuşku v e r i c i nite­
l i k t e k i m i h a r e k e t l e r i kendisine iletildiği halde yine de gelişme­
lere gerekli önemi verememişti. Şerif Hüseyin'in dürüst olmadı­
ğına inanmakla beraber, o n u n İslam dünyasını esir etmek iste­
y e n düşmanlarla anlaşarak, İslam Halifeliği'ne karşı savaşaca­
ğına olanak görmemiştir . Şubat ayında H i c a z ' d a m u h t a r i y e t i ­
529

n i n tanınmasını istemeye kalkışması, vatana ihanet suçundan

hüküm giymiş Suriyeli milliyetçilerin affeölilmelerini ültimatomcu
5 2 8
İbİd., s. 4.
5 2 9
C e m a l Paşa: Hatıralar, s. 2 4 8 .
 O S M A N L I TARİHİ. I X .

b i r üslupla istemesi bile Cemal Paşa'yı uyarmamıştı. Paşa gerçi

bu i s t e k l e r i reddetmişti. Ne var k i , Şerif Hüseyin'in i k i n c i K a n a l
Seferine 1500 kişi i l e katılacağı y o l u n d a k i sözüne inanmaya de­
v a m etmişti. B u k u v v e t i donatmak için ona silalı ve cephane sağ­
ladıktan başka 60.000 l i r a k a d a r b i r para vermekten de
çekinmemişti. İşin g a r i b i M e d i n e muhafızlığına atanan Falıred-
d i n Paşa da ayaklanma gününe k a d a r Şerif Hüseyin i l e oğulları
A b d u l l a h ve A l i tarafından u y utulmuş t u r . Dolayısıyla ayaklan­
ma da Türkler için b i r baskın biçiminde başlamıştı.

2 H a z i r a n sabahı F a h r e d d i n Paşa, kendisine bı-

Mekke'de Ayaklanma . - ı ı ı . .. i T * ı
rakılan m e k t u p l a r d a n , b i r gece once kendisiyle
yemek yemiş olduğu Şerif A l i ' n i n b e r a b e r i n d e k i k u v v e t i l e M e ­
dine'den çıkmış olduğunu; Şerif Hüseyin'in de Hicaz'ın m u h t a ­
r i y e t i hakkındaki önerisinin k a b u l edilmemesinden ötürü hü­
kümetle h e r çeşit ilişkilerini kesmiş olduğunu hayretle öğren­
mişti. 10 Haziran'da da A r a p ayaklanması Mekke'de başladı. A r a p ­
l a r gün doğmadan kışlayı bastılar. Türk komutanının ne
i s t e d i k l e r i n i sorması üzerine, Ş e r i f i n adamları bağımsızlık için
ayaklandıklarını öne sürerek, garnizonun teslim olmasını iste­
diler. Türk komutam reddederek savaşa başladı. H Haziran'da Baş
K a r a k o l tabyası, 12 Haziran'da H a m i d i y e tabyası Arapların e l i ­
ne geçti. 13 H a z i r a n ' d a savaş, M e k k e dışına bulaştı. 16.Haziran'
da Cidde'deki Türk garnizonu tutsak edildi. 17 Eylül'de Taif düştü.
B u suretle M e d i n e dışında tüm H i c a z A r a p a s i l l e r i n i n eline geç­
miş o l d u . 5 3 0

„ . • , „ Şerif Hüseyin, düşmanlar saflımda İslam H a l i -

Ş e n f Hüseyin'in J J
' . . 1 1 1 1 -
iesı ne karşı savaşa girmesini A r a p l a r d a olduğu
Açıklaması i t

kadar A r a p olmayan Müslümanlara ve dünya ka­

muoyuna açıklamak için b i l d i r i l e r yayınladı. B u b i l d i r i l e r d e üze­
r i n d e durduğu üç bellibaşlı nokta ş ö y l e d i r : 531

1. "Osmanlı imparatorluğu'nun çöküşünün ve nüfusunun kı­

sılmasının başlıca nedeni ittihatçı h a r e k e t i n l i d e r l e r i olan E n ­
ver, Cemal ve Talat'ın işbirlikçilerinin korkunç istibdadıdır.

5 3 0
i b i d . , s. 2 7 4 - 7 5 .
3 3 1
M a n d e l s t a n : L e Sort de l ' E m p i r e O t t o m a n , s. 361-362.
 BIRINCI DÜNYA SAVAŞI 497

2. îhttihatçılar Osmanlı Saltanatını, Müslüman topluluğunun

tümüne bağlayan K u r ' a n ile Hadis bağını kopardılar.... Olaylar­
la saptanmaktadır k i , b u z a l i m l e r i n tasarıları Müslümanlık k a ­
nununa ve A r a p geleneklerine karşıdır.
3. B i r yaratığın, yaratcınm k a n u n u n a karşı hareket etmesi
beklenemez. K i m i n gücü yeterse, k u v v e t i i l e d i l i i l e ve k a l b i i l e
bu küfürlere son verilmesi için çalışmalıdır".

„ ,, , Şerif Hüseyin'in ayaklanması 1916 yılında Hicaz

Şerif Hüseyin v e % \
„_ „ , „ r sınırları içinde kalmıştı. Hüseyin i n g i l i z l e r l e
Krallık Unvanı 3 3
i i t
mektııplaşmasındaysa, A r a p adından ve A r a p
krallığından söz etmişti. A r a p m e m l e k e t i n i n bağımsızlığı ve sı­
nırlarının saptanması konusunda da A r a p l a r tarafından görev­
lendirilmiş g i b i hareket etmişti. B u davranışı da A r a p milliyetçi
kuruluşları ile olan ilişkilerine dayanmaktaydı. Oysaki, m i l l i y e t ­
çilerin Suriye'deki faaliyetleri öğrenilmiş ve Hüseyin'in ayaklan­
masından önce d e f t e r l e r i durulmuştu. Kaldı k i b u ayaklanma
üzerine diğer A r a p e m i r l e r i ona t a b i olduklarını k a b u l etmedik­
l e r i için o da Ağustos-Eylül aylarındaki m e k t u p ve b i l d i r i l e r i n ­
de " H i c a z E m i r i ve Şerifi" unvanını k u l l a n m a k l a yetinmişti. 29
Ekim'de Mekke'de toplanan i l e r i gelenler ve h a l k Hüseyin'i " A r a p ­
ların K r a l ı " duyurdular. Oğlu A b d u l l a h A r a p Hükümeti'nin Dış­
işleri Bakanı unvanı ile, Uzlaşma D e v l e t l e r i i l e tarafsız devletleri
olaydan haberdar e t t i . i n g i l t e r e kendisine t a b i olan ve olmayan
A r a p e m i r l i k l e r i n i gücendirmemek için Şerif Hüseyin'in " A r a p ­
ların K r a l ı " unvanını uygun görmeyerek kendisi için " H i c a z
K r a l ı " denmesinin gerçeğe uygun olacağım k e s t i r d i . Fakat u n ­
van üzerindeki anlaşmazlık sona ermiş olmadı.

3.4. Avrupa Cephelerinde Türk Kuvvetleri

(1916)

Önceki bölümlerde işaret edilmiş olduğu gibi U z -

Avmpa Cephelerine j a § Devletleri ile Antlaşma Devletleri arasında
m a

" h e d e r d e n b a ş l a y a n Dünya Savaşı'nın devletler kadrosu za­

manla kabarmıştı. 1915 yık yazmda İtalya, Uzlaşma
Devlederine; aynı yılın son baharında ise Bulgaristan .Antlaşma Dev-
Osmaıılı Tarihi IX, 32
49» O S M A N L I . TAKİMİ I X .

Jetleri kümesine katılmışlardır. 1916'da Romanya, Uzlaşma Devlet­

l e r i sınıfında yer almıştır. B u üç devletin savaşa girmesiyle
Balkanlardaki pamuk ipliğine bağlanmış olan savaş gücü dengesi
yeni b i r kalıba girmişti. B u d u r u m Osmanlı Devleti'ni de etkilemiş­
t i . 1916 yazında Doğu A v r u p a cephesinde Rusların A l m a n ordusu­
nu n sağ kanadma yaptığı başarılı saldırılar ve arkasından
Romanya'nın savaşa girmesiyle Balkanlarda yeni b i r cephe açılması
üzerine A l m a n Genelkurmayı Türklerden asker yardımında bulun­
malarım istemiş ve b u istekleri de kabul edilmişti.

_ K u v v e t gönderilen cepheler Galiçya, Romanya

Cephelere Gönderilen
ve Makedonya cepheleridir. K u v v e t l e r i n gönde-
Ktıvvetler t ı ı /-î J

rilmesine 1916 yılı yazında başlanmıştır. Cephe­

l e r d e n herbiriııe b i r e r k o l o r d u gönderilmiştir. B u k o l o r d u l a r
g i t t i k l e r i cephelerdeki dost devletler orduları yüksek komutanı­
nın emrine girmişlerdir. K o l o r d u l a r iç yönetimi halamından Türk
genel karargahına bağlılıklarım koruma hakkını kendilerinde t u t ­
muşlardır.
B u cepheye 19 ve 20. tümenlerden k u r u l a n 15.
Galiçya C e p h e s i ]£ ]
0 gönderilmiştir. K o l o r d u Komutanı K u r ­
o r c m

may Yarbay Yakup Şevki (Orgeneral Şevki Subaşı) idî. Güç,

538 subay ve 32.018 askeri kapsıyordu. H a r e k e t e m r i geldiği va­
k i t b i r l i k l e r Keşan ve Şarköy dolaylarında bulumııaktayddar. B u n ­
l a r 11 Temmuz'da Uzunköprü Istasyonu'ndan hareketle Doğu
Galiçya'da Ruslara karşı savaşan ordular K o m u t a m General B o t h -
mer k u v v e t l e r i arasında yer almışlardı. K o l o r d u b i r l i k l e r i 1916
yılında Rus saldırılarına karşı kahramanca dövüşerek büyük ba­
şarılar kazanmışlarsada, büyük kayıplara uğramışlar ve boşalan
safları d o l d u r m a k için y e n i kuvvetler getirtilmesi gerekmişti.

Romanya'nın 28 Ağustos'ta savaşa girmesiyle

Romanya Cephesi •»-» ıı ı »ı •ı • ı
B a l k a n l a r da yeni b i r cephe açılmış b u l u n u y o r ­
d u . B u cepheyi en kısa zamanda tasviye etmek A l m a n Genel K u r -
mayı'm üç yönden ilgilendirmekteydi: Selanik'e çıkartma yapmış
olan uzlaşmacı devletler kuvvetleriyle Romanya kuvvetlerinin or­
t a k b i r saldırısına meydan vermemek; Romanya'nın p e t r o l ve
tahıl ürünlerine sahip çıkmak ve cephede serbest kalacak k u v -
 «İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI 499

v c t l c r i Rus ve Fransız cephelerine taşımak noktalarında topla­

nıyordu. Enver Paşa'yı b u cepheye asker göndermeye i t e n siyasal
ve duygusal nedenler de vardı. Romanya'nın D o b r u c a bölgesin­
de büyük b i r Türk çoğunluğu yaşamaktaydı. Enver Paşa'nın a i ­
lesi de burada yaşayan Gagavuz Türklerindendi. Diğer b i r neden
de Balkanların yeni haritasının düzenlenmesinde Türkiye, Batı
Trakya üzerinde h a k sahibi o l m a k için Romanya'da kazanılacak
zaferde pay sahibi olmalıydı. E n v e r Paşa, Romanya cephesinin
güney kanadında Mareşal M c K e n z i e ' n i n komutasında b u l u n m a k
ve Bulgar ordusunu desteklemek üzere 6. K o l o r d u ' n u n görevlen­
d i r i l m e s i n i u y g u n gördü. K o l o r d u 27.000 kişiyi kapsamaktaydı.
36 hızlı ateşli t o p u vardı. Komutanı Mustafa H i l m i Paşa'ydı. Pa­
şa'ya 21 Ağustos'ta McKenzie'nin emrine verildiği bildirildiği h a l ­
de hazırlıklar geç tamamlandığı için ancak E k i m ' d e B u l g a r i s t a n
üzerinden Romanya cephesine hareket edebilmişti. A l m a n l a r ve
Avusturyalılar, Romanya'ya kuzeyden yüklenirken Türkler de B u l ­
garlarla b i r l i k t e güneyden yüklenmekteydiler. E k i m ortalarında
Dobruca'yı ele geçirme hareketlerine katıldılar. 12 Kasım'da Tır-
nova'da büyük saldırı için yeniden düzenlendiler. 25 Kasım'da baş­
layan büyük saldırıda büyük kayıplar vermekle beraber, Türk
çoğunluğu ile meskun Dobruca'da başarılar kazanarak ve Romen-
l e r d e n p e k ç o k t u t s a k a l a r a k , 6 Aralık'ta Romanya'nın başkenti
Bükreş'e girdiler. B u ilerlemelerinde 6. K o l o r d u 12.800'den faz­
la kayıp vermiş, Enver Paşa da b u n u n üzerine M c K e n z i e emrine
b i r üçüncü tümen yollamıştı.

Çanakkale yenilgisinden sonra Uzlaşma Devlet-

Makedouya Cepbesi ı ı . ı ı • •n ı o i t' t

lerı, oradaki k u v v e t l e r i m belanık e çıkartmışlar­

dır. Sırbistan'ın silinmesi üzerine Fransızlar tarafından K o r f u ' y a
götürülen Sırp o r d u s u n u n kalıntıları da o r a d a n Selanik'e taşın­
mış, ve t e k r a r savaşa girecek d u r u m a getirilmişlerdi. B u suretle
güçlenen uzlaşma kuvvetleri General Sarail komutasında 5 E k i m '
de Makedonya cephesinde büyük b i r saldırıya geçince, Bulgaristan
Almanya'dan ordusunu destekleyecek kuvvetler göndermesini is­
temişti. A l m a n Genelkurmayı destek işini E n v e r Paşa'ya havale
etmişti. Enver Paşa, I I . Meşrutiyet'in duyurulması i l e i l g i l i ola­
r a k i l k kez ün kazanmış olduğu Makedonya için o l u m l u b i r r o l
5 0 0 O S M A N L I TARİHİ I X .

oynadığı t a k d i r d e , b u n u n karşılığını barış masasında Batı T r a k ­

ya'dan alabileceği düşüncesiyle, Makedonya cephesinde B u l g a r ­
ları desteklemeye k a r a r vermişti. .
B u amaçla 50. Tümen, K u r m a y Yarbay Şükrü N a i l i (Paşa) ko­
mutasında E k i m ortasında Batı Trakya'ya gönderilmişti. Tüme­
n i n görevi Meriç ağzı i l e Struma ağzı arasında b i r çıkartmaya
engel o l m a k , b u hususta 10. B u l g a r Tümeniyle işbirliği yapmak­
tı. B u k u v v e t i n yetersizliği hakkında görüşler üzerine daha son­
ra 46. Tümen gönderilecekti. B u i k i Türk tümeninden toplamı
40.000'e ulaşan 20. K o l o r d u meydana g e t i r i l d i .

Karargahı Drama'da b u l u n a n 20. K o l o r d u , Bulgar 2. K o l o r ­

dusuna ilişkin o l a r a k 1916 yılı sonuna kadar sözü edilen bölgeyi
savunma savaşları vererek, düşmana karşı k o r u d u .

Yukarıda işaret edilen Avrupa cephelerinde 1916'

A
^Ü , ^P a p h c l c r n ı d o
da bulunan Türk kuvvetlerinin toplamı 7 tümen-
Türk K u v v e t l e r i r

den k u r u l u 3 k o l o r d u o l m a k üzere 120.000 kişi

v e E n v e r Paşa

kadardı. B u k u v v e t i n içinde askerler, Türk o r ­

dularının f i z i k bakımından, eğitim yönünden en sağlam biçim­
de eğitilmiş, Özellikle Çanakkale'de düşmana karşı savaşarak
deneyden geçmiş m o r a l l e r i yüksek k i m s e l e r d i . Subaylara gelin­
ce onlar da özenle seçilmiş ve yabancı d i l b i l m e l e r i n e önem ve­
rilmişti. B u n d a n başka y u r t dışına gönderilen k u v v e t l e r i m i z i n
donatımına da h e r yönden önem verilmiş, e l b i s e l e r i n i n , silahla­
rının mükemmel olmasına d i k k a t edilmişti. B u suretle cevherin­
den kopartılmış olan b u parça i l e Türk silahlı k u v v e t l e r i n i n y u r t
hizmetinede k a l a n bölümü, insan gücü bakımından olduğu k a ­
dar araç ve gereç bakımından da zayıflatılmıştı. L i m a n Paşa b u
d u r u m karşısında duyduğu acıyı hatıratında b e l i r t m e k t e d i r : 1916
Ağustosu'nda o r d u n u n yaya b i r l i k l e r i n d e 16 i l e 50 yaş arasında
askerlere rastlandığını, çoğunun eğitimden yoksun bulunduğu­
n u , Türk subaylarının e m i r l e r i n d e k i yetişmiş askerin alınmasın­
dan gücenik olduklarım söyledikten sonra denetlediği b i r sevkiyat
y e r i üzerine şunları yazmaktadır:
"Bugün garnizonun sevkiyat y e r i n i gördüm. Mevcudu 8000'i
aşmaktadır. Ne var k i çeşitli modelden o l m a k üzere ancak 1050
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞT 501

tüfek vardı. B i r t e k palaska y o k t u . Tüfeği olan kimselerden ç o ­

ğunun ne kasaturası ne de süngüsü v a r d ı . " S32

Türk çocukları A v r u p a cephelerinde savaşmaya gönderilir­

k e n , Kafkas cephesinde Ruslar E r z u r u m ' u almış, A n a d o l u ' n u n
kuzeyinde Trabzon'a girmiş, güneyine ve ortasına doğru sarkmış
bulunuyorlardı, i n g i l i z l e r Bağdat doğrultusunda ilerlemiş b u l u ­
nuyorlardı. Gerçi b i r kolları K u t - u l Amara'da kuşatılmış ve esir
edilmişti. Fakat b u i n g i l i z tehlikesinin y o k edildiği anlamına alı­
namazdı. Mekke'de Peygamber soyundan Şerif Hüseyin silaha sa­
rılmış, i n g i l i z l e r safına geçmiş b u l u n u y o r d u , i r a n ' d a , ingiltere ile
Ruslara karşı sonu karanlık b i r savaşa girişilmişti. Ve işte Enver
Paşa böyle b i r d u r u m d a b i r A l m a n generali olan L i m a n von San-
ders kadar b i l e Türkiye için b i r kuşku duymadan k e n d i s i n i K a ­
n u n i Sultan Süleyman konumundaymış g i b i görerek, başka dev­
l e t l e r i n yardımına koşuyordu.

Aslında Almanya i l e imzalanmış olan savaşçı dostluk anlaş­

masında Türkiye'nin k e n d i sınırları dışındaki cephelerde savaş­
masını gerektiren b i r hüküm de y o k t u . A m a b u n u n aksine b i r
hüküm vardı. Böyle olduğu halde Enver Paşa'nın sözde askersel
dehası i l e b u hüküm ters işletilmeye başlanmıştı. Çünkü Enver
Paşa kesin zaferin A l m a n l a r tarafından A v r u p a cephesinde k a ­
zanılacağına inanmıştı. B u inancında haklı olduğu k a b u l edilse
bile memleket cephelerini k e n d i haline bırakılıp, askersel değer­
l e r i m i z i n en değerlilerini y u r t dışında harcamak b i r çeşit hovar­
dalık sayılmaz mı?

4 . 1 9 1 7 Y T L I SAVAŞLARI

4. 1, Avrupa Cephelerindeki Durum

1917 yılında A v r u p a cephelerinde savaşçı taraf­

Y e n i Koşullar

ların durumlarını etkileyen yeni koşullar mey­

dana geldiği görülmüştür. B u n l a r Batı A v r u p a cephesinde savaş
dengesinin anlaşma devletlerinden yana bozulması, Almanya'nın
denizaltı savaşını başlatması, Doğu A v r u p a cephesinde Rusya ile
Romanya'nın silinmesi ve Birleşik A m e r i k a D e v l e t l e r i ' n i n anlaş-

11
S a n d c r s , L i m a n v o n : A . g . e . , s. 145-146.
502 O S M A N L I TARİHİ I X .

maçı devletlerden yana savaşa katılması konularında göze çarp­

maktadır.

_ . . B i r i n c i Dünya Savaşı başladığı sıralarda batı cep-

Savag D e n g e s i n i n J
" 1

besinde A l m a n ve Fransız k u v v e t l e r i aşağı y u -

karı eşitti. Almanların 45 t u r n e n i , r r a n s a nmsa
44 tümeni bulunmaktaydı, i n g i l t e r e ' n i n kara ordusuysa savaşın
b i r i n c i yılında ancak altı tümen kadardı. 1917 yılı başlarında A l ­
m a n k u v v e t l e r i Fransız kuvvetlerinde b i r üstünlük göstermekle
beraber, i n g i l i z k u v v e t l e r i altı tümenden 67 tümene çıkarılmış­
tı. Kaldı k i , Almanya'nın silah altına çağıracağı askerlerinin sayı­
sı da hayli azalmıştı. Kuvvetler arasında b u denge değişikliği savaş
girişiminin el değiştirmesini de sonuçlandırmıştı. A l m a n o r d u ­
ları başkomutanlığına atanan H i n d e n b u r g (Ağustos 1916) ve yar­
dımcısı L u d e n d o r f , Önceki yıllarda olduğu g i b i , kesin zafer
sağlamaya, fakat ç o k insan kaybına m a l olan bölgesel saldırılar
metodunu bırakmışlardı. K a r a d a yedekleri elde t u t m a k için sa­
vaşma y o l u n u benimsemişlerdi. Kesin zafer için de bütün ümit­
l e r i n i denizaltı savaşına bağlamışlardı. B u n a karşılık Fransa ve
i n g i l t e r e batı cephelerinde büyük b i r saldırıya geçilmesinde a n ­
laşmışlardı. J o f f r e ' n i n yerine başkomutanlığa g e t i r i l e n N i v e l l e '
i n o r t a k komutasında yapılacak saldırının amacı A i n e ve
Champagne bölgesinde kademeli olarak i l e r l e y i p , A l m a n cephe­
sini yarmaktı. Büyük k u v v e t l e r i y o k e t m e k t i . Saldırı 12 Nisan ile
21 Mayıs arasmda geliştnildiyse de Almanlar daha önce bütün cep­
he boyunca 15 i l e 40 k m . arasında hazırladıkları b i r savunma
hattı arkasına çekildiler. Çekilirken de köyleri, ormanları, d i ­
ğer barınacak y e r l e r i tüm yıkarak, suları da zehirlediler. Saldırı
amacına ulaşamadı ve saldırganlara büyük kayıplara m a l o l d u .
Fransız kayıpları 32.000 ölü, 80.000 yaralı ve 5000 e s i r d i . B ü ­
y ü k b i r zafer b e k l e r k e n böyle olumsuz b i r sonucun meydana gel­
mesi Fransızlarda m o r a l kırıklığı yarattı. Boş yere insan kırılıyor
diye bazı alaylarda komutanlara saygısızlık başladı. Askerler A l ­
manların saldırılarına karşı savunacaklarını fakat artık yeni b i r
saldırıya girişmeyeceklerini d u y u r d u l a r . K i m i moral düşüklüğü­
ne uğrayan b i r l i k l e r de Paris üzerine yürümek eğilimine kapıl­
dılar. B u sırada orduya araç ve gereç yetiştiren f a b r i k a l a r d a
 BİRİNCİ. D Ü N Y A SAVAŞI

100.000 işçi greve geçmiş b u l u n u y o r d u . Başkomutanlığa geçen

Pata i n ' i n gayretiyle d u r u m güçlükle sakini eştirilebil d i . 31 Tem­
muz'da Flanders'de, büyük b i r saldırıya geçen İngiliz k u v v e t l e r i
de Fransızlardan daha şanslı olamadılar. Fransızlarla İngilizler
başarısızlıklarına rağmen batı cephesinde Almanları tesbit et­
miş ve saldırı girişimlerini kırmış bulunuyorlardı.

Güney cephesinde Antlaşma D e v l e t l e r i saldırı girişimini e l ­

de tutmaktaydılar. A l m a n tümenlerince desteklenen Avusturya
k u v v e t l e r i , Caparetto m e v k i i n d e 24 E k i m ' d e italyanları büyük
b i r bozguna uğrattılar. 300.000 esir aldılar. 4000 italyan'ı da göç
etmeye zorladılar, i t a l y a n k u v v e t l e r i n i n kalıntısı geri çekilmekle
k u r t u l d u . Antlaşmam Devletler orduları, üslerinden çok uzaklaş­
mamak için duraksadılar.
Almanya batı cephesinde Uzlaşma Devletleri or-
Denizaltı Savaşı . . . , i .. • T

dularım dize getirip, barış yolunu açmak ümidi­

n i kaybetmişti. 9 Ocak'ta amansız b i r deniz savaşma girişmeye
k a r a r verdi. B u savaştan beklediği, i n g i l t e r e ' y i abluka ederek, ta­
rafsız devletlerle ilişkisini kesip savaş araç ve gereçlerinden yok­
sun bırakmak, hatta açlığa m a h k u m etmek ve b u suretle barışa
zorlamaktı. B u n u n için de her ay 600.000 tonalito i n g i l i z ve t a ­
rafsız ticaret gemisi batırılması gerektiği hesap edilmişti. 1 Şu­
bat'ta b u ölçüye göre başlayan denizaltı savaşı hızla gelişti . i l k
hafta içinde Manş D e n i z i ' n d e 35 i n g i l i z gemisi batırıldı. Yılın
i l k 3 ayında batırılan i n g i l i z gemilerinin sayısı 470'e ulaşmıştı. To­
nalito hesabıyla aylara dağılım şöyleydi: Şubat ayında 532.000
tonalito, M a r t ayında 599.000, Nisan ayında 869.000 tonalito gemi
batırılmıştı. Batırılan gemiler arasında tarafsız ulusların bayra­
ğını taşıyan yolcu gemileri de vardı. B u özellikle tarafsız ülkeler
k a m u o y u n u Almanya'ya karşıt yaptı. Amerika'da savaşa girmek­
ten yana olanların sayısı arttı. B u arada i n g i l t e r e konvoy (tica­
r e t gemilerinin savaş gemilerine eşlik etmesi) sistemi ile denizaltı
savaşının e t k i s i n i Mayıs'tan b u yana azaltmaya başladı.
D C l * 1917 yılı başlarında Rusya, savaşın ağırlığını t a -
m , _ , , . şıyamayacak d u r u m a gelmişti. Nesnel ve m o r a l
(Rusya'nın Çöküşü) , , n t
yönlerden yıpranmıştı. Çar hükümeti zayıftı. Si­
v i l l e r ve asker yanında itibarını yitirmişti. Rus halkı teşkilatsız-
 OSMANLİ TAItİU İ I X .

h k dolayısıyla b o l l u k içinde açlık çekmekteydi. Silah endüstrisi

s a h i p l e r i savaş yokmuş gibi b e n c i l b i r düşünceyle hareket ede­
rek, yalnız kasalarını doldurmaya çalışmaktaydılar. Yüksek mev­
k i i e r d e k i devlet adamları benzeri bencil duygularla görevlerini
çeşitli yönlerde kötüye kullanmaktaydılar. B u d u r u m savaştan ay­
rılma propagandasını kuvvetlendirmeye yarıyordu. Sosyalistler,
köylüler, işçi ve asker arasında b u konuda işlek b i r propaganda­
ya girişmişlerdi. Yüksek tabakadan tutucu kimseler de, Rusya ve
müttefiklerinin zafer kazanması halinde Avusturya ve A l m a n
imparatorluklarında c u m h u r i y e t r e j i m l e r i n i n bozulacağı ve b u
h a r e k e t i n Çarlığı m o r a l değerinden düşüreceği düşüncesiyle ay­
rı barıştan yanaydılar. B u ağır d u r u m a karşın Çarlığı silip süpü­
recek çapta b i r i h t i l a l i n patlayacağı olağan görülmemekteydi.
Oysaki, 8 M a r t ' t a St. Petersburg'da başlayan b i r grev i k i gün son­
ra b u k e n t t e k i a s k e r l e r i n de katılmasıyla b i r i h t i l a l h a l i n i aldı.
Çar tahtından çekilmek zorunda kaldı. Çarlık da yıkıldı. Geçici
b i r hükümet k u r u l d u . H a l k ve o r d u savaştan ve sefaletten bık­
mış usanmıştı. Rus aydınlarının u z u n yıllardan b e r i edebiyatın
çeşitli türleriyle işledikleri sosyal ve ekonomik d e v r i m i gerçek­
leştirmek sırasının gelmiş olduğunu sananlar vardı. Geçici hü­
kümet o l u m l u b i r iş görmek için sosyal eğilimli olmak zorundaydı.
Rusya'ya sosyal ve federatif b i r c u m h u r i y e t hükümeti biçimi ver­
mek için çalışmalara girişildi. Finlandiya'nın b u federasyonda
bağımsız olarak kalması, Estonya'ya m u h t a r i y e t verilmesi uygun
görüldüğü gibi Polonya'nın da bağımsızlığı k a b u l e d i l d i . Geçici
hükümet ayrıca ırk, d i n ve sosyal ayrım gözetilmeksizin vatan­
daşlar arasında k a n u n önünde t a m eşitlik i l k e s i n i de k a b u l e t t i .
Sosyal r e f o r m konusunda da Çarlık hanedanı emlakine, kilise top­
raklarına el konulacağı, köylülere t o p r a k dağıtılacağı vaat e d i l ­
d i . Ne var k i , geçici hükümet uzlaşma devletleri safhında savaşa
devam etmek n i y e t i n d e y d i . Başkentteki işçi ve asker temsilcile­
r i n i n kurmuş oldukları komiteyse, toprak kazancı amacım k o l l a -
mayan, savaş tazminatı hükümlerini kapsamayan genel b i r barış
yapılmasından yanaydılar. B u konuda geçici hükümetle anlaşmaz­
lıklarından yararlanmayı düşünen A l m a n l a r , barış yanlısı olan
L e n i n ' l e arkadaşlarının Almanya üzerinden Rusya'ya geçmesini
sağladılar (10 N i s a n ) .
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 505

L e n i n b u r j u v a zihniyeti i l e iş görmek isteyen ge-

Leııln'm c i c i hükümetin ne i l k e l e r i n e ne de yönetimine
Geçici Hükümete ., w . . „ .« . -, . . •.
güvenilemeyeceğim one sürerek, d e v r i m c i b i r
Kars» Koyması

programla ortaya atıldı. Programın başlıca hü­

kümleri şöyleydi:
1. İktidarın Sovyetler'e geçmesi. 2. Savaşa d e r h a l son v e r i l ­
mesi. 3. Köylülerin h e r h a n g i b i r k a n u n u n çıkmasını beklemek­
sizin toprakları ele geçirmesi, endüstri örgütlerinin işçi komiteleri
tarafından denetlenmesi.

Geçici hükümet Sovyetler'e karşı orduya dayan-

Soıı R u s Saldırısı . . . . ı .. ı . t* r\ i r » ı
mayı son umıt olarak görmekteydi. U r d u y u B o l ­
şeviklik propagandası dışında d i r i t u t m a k için Doğu A v r u p a
cephelerinde b i r saldırıya geçirmeye kalkıştı. Galiçya cephesin­
de A l m a n ve Avusturya kuvvetlerine karşı 1 Temmuz'da Brasilov
komutasında başlayan Rus saldırısı i l k i n yöresel başarılara ulaş­
tı. 18 Temmuz'dan 18 Eylül'e kadar süren karşıt A l m a n ve Avus­
t u r y a saldırısı karşısında Ruslar yenilgiye uğradılar ve geniş
topraklar kaybettiler. B u arada Bolşeviklik orduya bulaşmış, dev­
r i m c i asker komiteleri kurulmuş ve komutanları denetlemeye baş­
lamıştı.
, . Sovyetlerin geçici hükümetin direnmesini aşarak
Sovyetlerin . .
; , ,_ _ , , orduda e t k i l e r i n i üstün kılmaları, iktidarı ele ee-
İktıdara G e ç m e l e r i

çirmelerinin başlıca etkenleri arasındadır. 6

E k i m ' d e başkentte, Bolşevik askeri komite l i d e r l e r i yönetiminde
giriştikleri b i r ayaklanma sonunda k i m i hükümet kodamanları­
nı t u t u k l a y a r a k iktidarı ellerine geçirdiler ve Bolşevik hükümet
r e j i m i n i teşkilatlandırmaya başladılar.
İhtilalden b i r gün sonra, (7 E k i m ) Bolşevik Hükümeti savaş­
çı devletlere b i r b i l d i r i yayınlayarak, onları barış yapmaya çağır­
dı. Barış koşulları f e t i h haklarından vazgeçmek, savaş tazminatı
istememek ve m i l l i y e t haklarını gözetmek esaslarına dayanmak­
taydı. Uzlaşma D e v l e t l e r i b u çağrıya karşılık v e r m e d i k l e r i için
Bolşevikler anlaşma devletleriyle ayrı barış işlemlerine girişti­
ler. 24 Kasım'da Çarlık Hükümeti'nin Uzlaşma Devletleri'yle i m ­
zalamış olduğu g i z l i antlaşmaları yayımlayarak bunları
506 O S M A N L I TARİHİ I X .

tanı m açlıklarını d u y u r d u l a r . Sonunda Brest-Litovsk'da Uzlaşma

Devletleri'yle barış görüşmelerine başladılar (3 Aralık).

., , B i r i n c i Dünya Savaşı başladığı v a k i t A m e r i k a ,

A m e r i k a TI ııı
yalnızlık ilkesine bağlı b u l u n u y o r d u . A m e r i k a n
Savaşa K a i l i m ası
k a m u o y u savaşa katılmak için hiç de eğilimli de­
ğildi. Öte yandan savaşın kısa süreceği de sanılıyordu. 1916'da
b u kanıda olanlar artık kanılarını değiştirmeye başlamışlardı.
Cumhurbaşkanı Wilson, savaşan taraflar arasında ara buhnak için
b i r ortam hazırlamaya girişti. Yakın müşavirlerinden Albay House,
b u amaçla A v r u p a ile temaslarda bulunmakla görevlenclirdi. Ocak
ayında Londra'da, Paris'te ve Berlin'de devlet adamlarıyla temas­
larda bulunduysada b i r sonuç elde edemedi. Cumhurbaşkanı AMil-
son, Ağustos ayında başkanlık seçimlerini i k i n c i b i r devre için
kazandıkatan sonra aracılık girişimlerine devam e t t i . 22 Ocak
1917'de A m e r i k a n Kongresi'ne sunduğu b i r mesajda barışın şu
amaç ve ilkelere dayanması gerektiğini b e l i r t t i : Barış, savaşçı t a ­
r a f l a r d a n b i r i s i n i n zafer kazanmış olduğu d u r u m u n a göre değil,
insanlık adına yapılmalıdır. M i l l e t l e r i n k e n d i k a d e r l e r i hakkın­
da k a r a r verme y e t k i s i tanınmalıdır. Denizlerde dolaşma.özgür­
lüğü onaylanmalı, devletler arasında çıkacak anlaşmazlıkları
barışçı y o l l a r l a çözecek devletler arası b i r örgüt kurulmalıdır.
Ne var k i , Wilson'un aracılık girişimleri Almanya'nın 9 Ocak'ta
amansız b i r denizaltı savaşı başlatmak k o n u s u n d a k i kararına
çarpmış b u l u n u y o r d u . B u denizaltı savaşı, savaştan h a y l i çıkar-
ler sağlayan A m e r i k a ' m n işini bozmaktaydı. Gerçek şudur k i , Ame­
rika'nın savaş başından b u yana Uzlaşma Devletleri'ne sattığı çe­
şitli savaş m a m u l l e r i n i n temposu şu artışı göstermekteydi: 1914'te
924 m i l y o n dolar, 1915'te 1.991 milyon, 1916'da 3.213 milyon dolar.
Antlaşma D e v l e t l e r i ' n e satışı ise şöyleydi: 1914'te 1.069 m i l y o n
dolar, 1915'te 1.100 m i l y o n , 1916'da da 1.159 m i l y o n dolar t u ta­
rımlaydı. Amerika'nın savaşçı taraflara verdiği borç paraya ge­
lince, 1917 Nisanı'nda toplam olarak Uzlaşma Devletleri'ne 2.300
m i l y o n dolar, Almanya'ya ise sadece 27 m i l y o n d o l a r d a n i b a r e t ­
t i . B u r a k a m l a r arasındaki orantısızhk Almanların tarafsız dev­
l e t l e r i n ticaret g e m i l e r i n i de y o k etmeyi içine alan b i r denizaltı
savaşına neden başlamış olduklarını açıklayacak niteliktedir. A l -
 \
\
İH KİNCİ D Ü N Y A SAVAŞİ 507

m a n i a n n d e n i z l e r i k o n t r o l altına alması, Amerika'nın silah t i ­

c a r e t i n i n sonu olacağı g i b i Antlaşma D e v l e t l e r i ' n i n yenilmesi de
A m e r i k a n alacaklarının tehlikeye düşmesi demekti. Şubat ve M a r t
aylarında A l m a n denizaltıları tarafından batırılan y o l c u gemile­
r i n d e birkaç A m e r i k a n vatandaşının da bulunması, ve A l m a n ­
ya'nın Meksika i l e A m e r i k a ' y a karşı savaşçı b i r antlaşma
yapmaya kalkışması üzerine 2 Nisan'da A m e r i k a , Almanya'ya savaş
açarak t e r a z i n i n kefelerinden b i r i n e ağırlığını koymuş o l d u .

4.2. Balkan Cephelerinde Durum

1916 yılı sonlarında Romanya'nın kesin y e n i l g i -

Balkuıı a r c a .
g u j z B a l k a n l a r d a , Sırbistan cephesinden
e r n e

Genel Durum J . . .

sonra Romanya cephesi de tasfiye edilmiş o l u ­

y o r d u . 1917 yılı yazında Rusya Galiçya'da yenilmiş, Balkanlar üze­
r i n d e yıllarca sürmüş olan e t k i s i de silinmişti. Bolşevik i h t i l a l i ­
n i n pençesinde kıvrandığı için yakın b i r gelecekte B a l k a n işleri­
ne karışması da artık söz konusu olmaktan çıkmıştı. B u d u r u m d a
d i k k a t l e r i üzerinde toplayan tek B a l k a n cephesi s o r u n u , Sela­
n i k cephesi i l e Y u n a n sorunu olarak kalıyordu.
S »ı *k C h ' ^* S Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n i n Se-
D a m r m a a

!
l a n i k cephesinde General S a r r a i l komutasında­
k i kuvvetleri güçlendirilmişti. 8 Fransız tümeni, 6,5 ingiliz tümeni,
6 Sırp tümeni, 3 Yunan tümeni olmak üzere 23,5 tümenlik b i r
kuvvet toplanmış b u l u n u y o r d u . B u kuvvet aynı cephede Bulgar
ve A l m a n k u v v e t l e r i n i n toplamına aşağı yukarı eşitti. B a l k a n l a r ­
da Sırbistan, Romanya ve Rusya cephelerinin silinmesi, Selanik
cephesinin önemini Uzlaşma Devletleri için artırmış bulunuyordu.
Yunanistan'ı da k e n d i saflarına k a t m a k ve tarafsız t u t m a k , ayrı­
ca italya'nın üzerindeki yükü h a f i f l e t m e k , b u cephenin k a d e r i ­
ne bağlıydı. Selanik cephesi kuvvetleriyle General S a r r a i l ' i n 1917
yılında Manastır (11-19 M a r t ) ve D o y r a n (5-19 Mayıs) bölgelerin­
de yaptığı saldırılar o l u m l u sonuç vermemekle b i r l i k t e , Yunanis­
tan'ın d u r u m u n d a büyük değişmeler meydana g e t i r d i .
General S a r r a i l , büyük k u v v e t l e r i n başında b u -
Kral'ııı Düşmesi , ı ı ı ı ~ ı ı ı ı ı
Ilınmakla beraber yaptığı saldırılarda başarısız­
lığa uğramasının başlıca nedenini Yunanistan'ın d u r u m u n d a b u -
5 OH O S M A N L I TAHİHİ I X .
/

l u y o r d u . Yunanistan'ın tarafsız kalacağına inanmıyor, K r a l Kons-

t a n t i n ' i A l m a n yanlısı b i l i y o r , ve komutasındaki k u v v e t l e r i n
Y u n a n ordusu tarafından günün b i r i n d e arkadan vurulacağı­
nı da olanak içinde görüyordu. G e n e r a l ' i n düşüncesinde olan
Paris Hükümeti, Yunanistan'ı tarafsızlıktan çıkarıp savaşa
sokmak için L o n d r a ve Sen Petersburg hükümetlerine danışma­
dan birtakım yöntemlerle olupbittiler yaratmaya girişmiş b u l u n u ­
y o r d u . B u yönde i l k i n Venizelos etrafında Selanik'te K r a l ' a karşı
b i r geçici hükümet kurulmasına yardım etmişti. Sonra, Yunanis­
tan'ı aç bırakmak suretiyle dize getirmek için abluka altına a l ­
dırmıştı. B u n d a n sonra da Kral'ı tahtından i n d i r m e k yoluna
girmişti. 11 Haziran'da Kral'ın i k i n c i oğlu Aleksandr'ı yerine bı­
r a k a r a k t a h t t a n çekilmesi istendi. B u istek de iş olsun diye, K r a l '
ın Anayasa'yı çiğnemiş olduğu iddiasına dayandırıldı. K r a l iste­
n i l e n i yerine getirmediği takdirde, cumhuriyet i l a n edilmesinden
kuşkulanarak memleketi t e r k etti (12 H a z i r a n ) .

Fransızların işe karışmaları burada bitmedi. Sar-

Yunanistan'ın
, r a i l , ordusunun güvenliğini sağlamak bahanesiy-
Sovaşa G i r m e s i
le K o r e n t Kanalı'm da işgal etti ve Venizelos'un
Başvekil bulunduğu b i r hükümet listesini de yeni K r a l ' a tasdik
e t t i r d i (26 N i s a n ) . B i r gün sonra Venizelos kendisi için yapılanın
ücretini ödemekte gecikmedi. Yunanistan, Antlaşma D e v l e t l e r i
ile ilişkilerini keserek Uzlaşma D e v l e t l e r i safında savaşa g i r d i .

4.3. Osmanlı Cephelerinde Savaş

1917 yılında, Osmanlı ordularının savaştığı cep-

Cephelerin
_^ heler önceki yıldakilerin aynıdır. Y a n i , Kafkas-
Gcnel Durumu
ya cephesi, I r a k , I r a n ve A r a b i s t a n (Hicaz,
F i l i s t i n , Suriye) cepheleridir. Türk b i r l i k l e r i n i n A v r u p a cephe­
lerinde savaştıkları da unutulmamalıdır.
„ _ _ , , , Ocak başlarında Rus ordusu ile Osmanlı o r d u -
Kafkas Cephesinde
_ . „ _„ . s u arasında sınır, Trabzon, E r z i n c a n , Muş ve Van
Kuşların Çekilmesi
doğrultusunda; sözü geçen kentler Rus tarafın­
da kalacak biçimde uzanmaktaydı. Tabiat ve zaman i k i taraf içinde
yansız etkenler g i b i görünmekle beraber, Türklerden çok Rus-
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 509

lar için elverişliydi. Ruslar, geniş insan kaynaklarından faydala­

n a r a k sal dunlarla boşalan saflarını doldurmuşlardı. A s k e r l e r i
savaş için Türklere göre daba i y i donatılmıştı. Başlıca kuşkuları
geri h i z m e t l e r i n i n aksa maşıydı. B u nedenle Doğu A n a d o l u ' d a k i
ilerlemelerinde azami d i k k a t sarfediyoriardı. Rus b i r l i k l e r i n i n
tüm sayısı b u sıralarda 120.000 kadardı. Ruslar karşısında b u ­
lunan I I I . ve I I . Türk ordularında boşalan k a d r o l a r d o l d u r u l a ­
mamıştı. Soğuk, aylık ve hastalık Rus kurşunlarından daha ç o k
kayıp verdirmekteydi. I I . Ordu'da sayıları zaten az olan Türk dok­
torlarından kış mevsiminde yalnız 42 Türk d o k t o r u kalmıştı. A s ­
k e r l e r i n m o r a l i , özellikle Ruslara karşı yenilgilere uğramış olan
İÜ. Ordu'da düşüktü. Asker kaçaklarının sayısı düşündürücü b i r
düzeye yükselmişti. B u d u r u m d a bahar ve yaz ayları için Türk
ordularının genel b i r saldırıya geçmesi söz konusu değildi. K e ­
sin olarak Türk k u v v e t l e r i n i n mevcudu b i l i m e m e k l e beraber, s i ­
l a h k u l l a n a c a k d u r u m d a olanların 39.000 i l e 40.000 arasında
oldukları t a h m i n edilmekteydi.

„ , ., . .. ,., . 9 M a r t ' t a Rusya'nın başkentinde i h t i l a l i n başla-

Bolşevık Hıtılalı'mn • m m . . .
Etkileri ması, Çarlığın devrilmesi, Bolşeviklerin i k t i d a ­
rı ele geçirmeleri, Kafkas cephesinde Türkler
için elverişli koşullar yarattı. B u bölgelerdeki Rus K u v v e t l e r i Baş­
komutanlığı'na Grandük N i k o l a yerine Yudeniç g e t i r i l d i . Aynı sı­
rada I . ve I I . Türk orduları da b i r ordular grubu haline getirilerek,
İzzet Paşa'mn komutasına v e r i l d i . Ruslar i h t i l a l i n gelişmesi k a r ­
şısında bekleyici b i r davranış takındılar. Türkler de savunmada
kalmayı uygun b u l d u l a r . Dolayısıyla i k i t a r a f arasında topçu dü­
ellosu i l e keşif h a r e k e t l e r i dışında saldırılar görülmedi. Cephe­
de sükunet sonbahara k a d a r sürdü. 7 Kasım'da i k t i d a r a geçen
Bolşeviklerin dış savaşa son v e r m e l e r i , ve içte de sosyal b i r savaş
için propagandaya girişmeleri Kafkas ordusunda d i s i p l i n s i z l i k
olaylarına y o l açtı. Yedek kuvvetlerde başlayan kaçmalar, ö n s i ­
perlere k a d a r bulaştı.
Osmanlı RUH Önceden de görüldüğü g i b i , Ruslar A v r u p a cep-
..... , . helerinde savaşa devam edemeyeceklerini anla-
Irlutarekesı J

mış ve mütareke yapmaya hazır olduklarını

Almanya'ya bildirmişlerdi. Görüşmelere başlandığı sırada Türk-
510 O S M A N L I TARİHİ I X .

lerle Ruslar arasında 18 Aralık'ta E r z i n c a n Mütarekesi yapıldı.

B u n a göre i k i t a r a f k u v v e t l e r i n i n bulundukları yerlerde, barış
imzalanana k a d a r k a l m a k üzere savaş d u r d u r u l d u .

I r a n cephesi deyimi yerine i r a n ' d a savaş demek

daha doğrudur. Önceki bölümlerde de işaret edil­
diği g i b i , İran'da savaş b i r yandan Osmanlılarla i n g i l i z l e r ara­
sında başlamıştı. I r a n yansız olduğunu duyurduğu için b u savaş­
lara karışmamaktaydı. O k a d a r güçsüzdü k i , savaşçı t a r a f l a r d a n
hiçbirinin gücü İran'ı savaşa sokmaya yetmemekteydi.

1917 başlarında Osmanlı Genelkurmay Başkanlığı İran'ı ken­

d i n d e n yana çekmeye çalışırken, H i n d i s t a n ' d a k i Müslümanları
ayaklandırmak k o n u s u n d a k i tasarılarından geçici b i r süre için
vazgeçmek zorunda kaldı. B u sıralar Osmanlıların İran'daki dü­
zenli kuvvetleri, I r a k ' t a k i V I . Ordu'ya bağlı 13'üncü Kolordu'dan
i b a r e t t i . K o l o r d u n u n toplam k u v v e t i 14.000 kişi kadardı. Karşı­
da Baratof komutasındaki Rus tümeni ise 32.000 mevcutluydu.
Ayrıca güneyde de 9000 kişilik b i r İngiliz birliği vardı. B u n u n l a
beraber Osmanh kuvvetlerinin iran'dan çekilmesi, düşmanın kuv­
vet üstünlüğünden değildi.

9 Ocak'ta I r a k ' t a Bağdad doğrultusunda başlayan i n g i l i z sal­

dırısı, i l k b a h a r d a b u kent için t e h l i k e l i b i r d u r u m yaratınca, 13.
K o l o r d u ' n u n Bağdat'ın imdadına yetişmesi için e m i r v e r i l d i (25
Şubat). Türk b i r l i k l e r i n i n i r a n ' d a n geriye çekilmeye başlaması,
Rusların ötedenberi kurdukları İngilizlerle bağlanmaları tasa­
rılarının gerçekleşmesine olanak hazırlamaktaydı. Baratof kolor­
dusundan 120.000 kişilik b i r b i r l i k H a m e d a n üzerine harekete
geçerek, Kirmanşah i l e İsfahan'ı 13 M a r t ' t a yemden ve kolaylık­
la aldı. B u t a r i h t e n i k i gün önce de Bağdad İngilizler tarafından
işgal edilmişti. 13. K o l o r d u ' n u n b u nedenle Bağdad'ı k o r u m a k h u ­
susunda b i r yararı dokunamadı. 2 Nisan'da Ruslar H a n i k i n ' d e
İngilizlerle bağlantı sağladılar. B u arada b i r Rus birliği de M e n -
dili'den Bağdad'm 100 kilometre kuzeyinde bulunan Delibaba üze­
r i n e yürümekteydi. A m a ç I r a k ' t a k i İngiliz k u v v e t l e r i y l e işbirli­
ği yaparak V I . Türk Ordusu'nu kuşatmaktı. A r a z i n i n sarp oluşu ve
Türk direnişi nedeniyle b u kuşatma önlendi. Mayıs'ta Rusların
 BİKİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 511

Türk sınırı yakınlarında giriştikleri saldırılarda da savaşı Türk

topraklarına geçiremediler. Üstelik Rus kuvvetleri arasında M a r t '
t a n b e r i süregelen Bolşeviklik ve barış propagandaları, b u k u v ­
v e t l e r i n savaş gücünü eritmeye başlamıştı. Sonraki aylarda
d i s i p l i n s i z l i k olayları ve t o p l u halde o r d u saflarından kaçmalar
başladı. Rus K u v v e t l e r i b u nedenle Türklerin I r a n boşaltmala­
rından doğan d u r u m u değerlendiremediler. 18 Aralık'ta Doğu
A n a d o l u ' d a k i Türk-Rus Savaşı'm d u r d u r m a k için imzalanan E r ­
zincan Mütarekesi'nin b i r maddesi İran'a dokunmaktaydı. İki dev­
l e t i n de İran'da asker bulunduramayacakları, b u mütarekeyle
saptanmıştı.

Townshend k u v v e t l e r i n i n 1916 yılında K u t - u l

Irak Cephesi Amara'da Türklere teslim olmaları İngilizlerin
I r a k hareketlerine girişmelerinin nedenlerini ortadan kaldırmış
değildi. Tersine 1917'de Irak'ın önemi k e n d i l e r i için daha da a r t ­
mış b u l u n u y o r d u . İngiliz p e t r o l kumpanyasının İran kaynakla­
rından sağladığı p e t r o l üretimi savaş başlangıcında 270.000 t o n
i k e n 1917'de 900.000 tona ulaşmıştı. Arabistan'da H i c a z ayak­
lanması boyunca petrol kuyularının güvenliğini sağlamak, Hicaz
isyamnı desteklemek, A r a p şeyhlerini gözetlemek, İran Türkleri­
n i n üstünlük kazanmasına engel o l m a k , aynı bölgede Rusların
tek taraflı avantajlar sağlamasına olanak bırakmamak için İn­
giltere I r a k ' t a n geniş ölçüde y a r a r l a n a b i l i r d i . B u nedenledir k i ,
K u t - u l Amara'daki yenilgiden sonra İngilizler Basra doğrultusun­
da geri çekildilersede gözlerini Bağdad'dan ayırmamışlardı. Bağ­
d a d üzerine yürüyüş için l o j i s t i k bakımdan gerekli t e d b i r l e r i
sistemli b i r biçimde almaya giriştiler. Özellikle y o l yapımına ve
k u v v e t l e r i n i artırmaya önem verdiler. 1917 yılında Bağdad
doğrultusunda saldırıya geçecekleri sırada ise k u v v e t l e r i n i n top­
lamı 45.000 yaya ve 3500 atlıya ulaşmıştı.
Osmanlıya gelince: K u t - u l Amara zaferinden sonra Basra doğ­
r u l t u s u n d a i l e r l e m e y i akıllarına bile getirmeyerek duraklamış­
lardı. A l m a n Genelkurmayı, İngilizlerin b u cephede t e k r a r
saldırıya geçme olanağından kuşku duyduklarını Enver Paşa'ya
bildirmişlerdi. Paşa ise buna hiç de aldırış etmemişti. H a t t a K u t
zaferinden soma 13'üncü Kolordu'yu iran'a göndermekle I r a k cep-
512 O S M A N L I TARİHİ I X . j
ı

besinin savunmasını zayıflatma yoluna bile girmişti, i n g i l i z l e r i n

Bağdad üzerine yürüyüşe girişeceği sırada Irak'ı savunma i l e gö­
r e v l i olan Osmanlı k u v v e t l e r i ü ç k o l o r d u d a n k u r u l a n V I . O r d u '
dan i b a r e t t i . Ne var k i , b u kolordulardan b i r i (13. Kolordu) iran'a
gönderilmişti. Kolordulardan diğeri (7. Kolordu) Musul bölgesinde
b u l u n u y o r d u . Bağdad y o l u n u i n g i l i z l e r e k a p a m a k için kala kala
yalnız 18. K o l o r d u bırakılmıştı.
i n g i l i z l e r 9 Ocak'ta K u t - u l A m a r a yakınlarında
Bağdad'm Düşmesi ^ ı •• ı ı »ı ı ı • ı ı
İmam rahya mevkiinde bölgesel b i r saldırıya geç­
t i l e r . 12 Ocak'ta b u n u 2,5 k i l o m e t r e genişliğinde b i r alanda ge­
nel b i r saldırı biçiminde geliştirdiler. H a l i l Paşa, üstün piyade
k u v v e t l e r i karşısında yanlarından atlı b i r l i k l e r i n kuşatmasından
k u r t u l m a k için, geri çekilmeye başladı. Çekiliş sırasında Türk
b i r l i k l e r i düşmanın t a k d i r i n i kazanacak ölçülerde kahramanca
savaşmakta kusur göstermediler. Ne var k i , v e r d i k l e r i kayıpların
y e r i n i dolduracak durumda bulunmuyorlardı. 25 Şubat'ta K u t ' u
ingilizlere bırakmak zorunda kaldılar. Aynı gün H a l i l Paşa I r a n '
daki 13. K o l o r d u ' y u Bağdad'm savmıuhnası için kendisi ile işbirliği
yapmaya çağırdı. B u çağın ç o k geç kalmıştı. H a l i l Paşa, i n g i l i z ­
l e r i , A z i z i y e ve Selmanpak'ta d u r d u r m a k için son b i r gayrette
bulunduysada yararı görülmedi. 11 M a r t ' t a Bağdad'ı boşaltarak
ingilizlere bıraktı. H a l i l Paşa kuvvetlerini Bağdad'm 22 kilometre
kuzeyinde d u r d u r d u . B u r a d a y e n i b i r cephe hattı k u r m a y a
koyuldu.
Bağdad'm düşmesi Osmanlı devlet adamlarım te-
Bağdad'm j g düşürdü. B u büyük genişleme h a y a l l e r i n i
a a

Düşmesinden S o n r a . 1 1 1 1 ı n n ?
Şaşkınlık perdeleyen i l k olumsuz olaydı. Jcmver Jraşa m n
da ayakları neden sonra suya e r i y o r d u . İlk d u y ­
gusal t e p k i ne olursa olsun k a r a r , Bağdad'm geri alınması sonu­
cuna bağlandı. Nazırlar M e c l i s i ' n d e (Bakanlar K u r u l u ) de b u
sonuç onaylandı. Sonra b u iş için b i r yıldırım planı hazırlana­
r a k General Falkenhayn'm komutasında b u l u n a n ve b u planı ger­
çekleştirmek için k u r u l a n Yıldırım Orduları G r u b u ' n a v e r i l d i .
Arabistan işlerini az çok kavramış olan 4. K o l o r d u Komutanı Ce­
m a l Paşa Bağdad'ı geri almaktan ç o k yakında İngiliz saldırıları­
na hedef olacak olan Kudüs ve Şam'ın savunulması için Yıldırım
 . \ BİHİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 513

k u v v e t l e r i n i n kullanılın asını önerdi. T e m m u z ' u izleyen aylarda

Bağdad'ı geri a l m a k planından vazgeçildi. Sonbaharda i n g i l i z ­
ler Bağdad'm Kuzeyinde Ramadiye (29 Eylül) ve Teksit (6 Kasmı)i
almakla yetindiler. 1917 yılı I r a k cephesi hareketleride b u suretle
sona ermiş o l d u .

A r a p ayaklanması 1917'de de H i c a z ' d a yayılma-

Arabistan (Hicaz, y <la etti. Ayaklanmanın l i d e r l e r i Hicaz K r a -
e v a m

F i l i s t i n ve Suriye) , . r r . T T „ . . . v

Cephesi unvanı i l e y e t i n e n K r a l Hüseyin m oğulları

E m i r A l i ile E m i r Faysal ve kardeşi A b d u l l a h i d i .
E m i r A l i M e d i n e ' n i n güney batısında Türklere karşı savaşmak­
taydı. Bedeviler dışında 4000 asker i l e 2 top bataryasından k u ­
r u l u düzenli b i r kuvvet vardı. Faysal Kuzey Arabistan'da
b u l u n u y o r d u . Komutasında yalnız çapulcu Bedeviler b u l u n m a k ­
taydı. E m i r A b d u l l a h M e d i n e ' n i n kuzey batısında 800 k a d a r dü­
zenli b i r kuvvet i l e harekatta b u l u n u y o r d u . A r a p ayaklanma
ordusu k u v v e t i aynı yıl içinde 8000'e ulaşmışsada b u n u n için­
den ancak 1600 kadarı askerlikten anlamaktaydılar. Onlarda Os­
manlı ordusunda askerlik yapmış ve sonradan kaçmış kimselerdi.
Subay kadrosuda istanbul'da H a r p Ökulu'nda okumuş, Türk o r ­
dusunda hizmet görmüş birkaç subaydan ibaretti. Aralarında son­
r a d a n isim yapacak olan N u r i Sait de bulunmaktaydı. A r a p
ayaklanma ordusu b u nedenlerle eğitimdem ve d i s i p l i n d e n yok­
sun güçsüz b i r güruh olarak görünmekteydi.
1917 yılında ne Şerif Hüseyin'in ne de i n g i l i z l e r i n ayaklan­
madan b e k l e d i k l e r i henüz geçekleşmemişti. İngilizlerden M e k ­
ke E m i r i Hüseyin'in taşıdığı " Ş e r i f " yani H a l i f e A l i ' n i n ve
Peygamber'in kızı Fatma'dan gelenlere verilen unvanın olağanüstü
dinsel b i r değer taşıdığına inananlar vardı. B u n l a r Arapların kitle
halinde Hüseyin'in safına katılacaklarına inanıyorlardı. Oysa hiç
de öyle olmadı. Hicaz'a Müslüman olmayanların girmesi geleneksel
b i r yasak olduğu için i n g i l i z l e r , ve daha sonra, onlarla işbirliği
yapan Fransızlar, buraya kuvvet gönderip Arapları destekleye-
mediler. Para, casus, H i n t l i ve Cezayirli Müslüman uzmanlar gön­
d e r m e k suretiyle düzenli b i r o r d u kurmaya koyuldular. B u
arada A r a p l i d e r l e r i n e v e r i l e n görev, Medine'deki Türk kuvvet­
lerine saldırmak ve Hicaz demiryolunu yer yer t a h r i p ederek Türk
Osmanlı Tarihi IX, 33
 O S M A N U TARİHİ I X .

k u v v e t l e r i n i n geri h i z m e t l e r i n i aksatmaktı. A r a p l a r böyle b i r gö­

r e v i n gerektirdiği t e k n i k b i l g i d e n yoksun bulundukları için, sö­
zü geçen hizmetleri tam olarak yerine getirememişler ve Medine'yi
açlığa m a h k u m edip teslim olmaya z o r l a m a k için de sistemli b i r
kuşatma yapamamışlardı.
25 Şubat'ta Osmanlılar, i n g i l i z l e r i n F i l i s t i n üzerine geliştir­
mekte oldukları hareketler nedeniyle Hicaz'ın boşaltılmasını dü­
şünmeye başladılar. H e m Hicaz'ı k o r u m a k hem de Kudüs'ü
savunmak, askerlik bakımından olanaksız görülüyordu. Böyle o l ­
duğu halde m o r a l bakımından ve diğer A r a p e m i r l e r i n i n söz ko­
n u s u boşaltma üzerine yabancı desteği arayabileceği kuşkusu i l e
M e d i n e ' n i n boşaltılmasından vazgeçildi. B u k a r a r Türklerden
yana olan A r a p l a r arasında ve Özellikle Mekke'ye karşı tarihsel
düşmanlığı devam e t t i r e n M e d i n e halkının çoğunluğu arasında
m e m n u n l u k l a karşılandı. B u arada I n g i l i z l e r d e 1916 yılı sonla­
rında sinsice Kudüs doğrultusunda başlamış olup ta b i r aralık d u ­
r a k l a y a n saldırılarına yeniden giriştiler. B u y e n i aşamada A r a p
ordusu i n g i l i z l e r l e işbirliği yapacaktı.

Türklerin b i r i n c i ve i k i n c i K a n a l saldırılarının
Filistin Cephesi T «ı» ı • ı v ı , .
başarısızlığa uğraması, İngilizlerin k e n d i l e r i n i
Mısır'da güven içinde görmelerinden başka çölü geçerek F i l i s t i n
üzerine yürümeleri için cesaretlerini de artırmış b u l u n u y o r d u .
1916 yılında b u doğrultuda yapımına giriştikleri t r e n y o l u i l e su
b o r u s u n u n , Elariş'e 20 k i l o m e t r e kadar yakınlaşması, Hicaz'da
Şerif Hüseyin'in ayaklanması, Türk k u v v e t l e r i n i n i k m a l işleri­
n i n i y i gitmemesinden sıkıntı içinde olduklarını öğrenmeleri üze­
r i n e 15 Aralık'ta Sina'dan harekete geçtiler. Osmanlı cephe
komutanlığı cepheden b i r alay kuvvet bırakarak k u v v e t l e r i n i K u ­
düs dolayına çekmiş b u l u n u y o r d u . Asker yiyeceksizdi. 900 gram­
lık günlük tayın 500 grama indirilmişti. Hayvanlara yem
v e r i l m i y o r d u . B i r günde 500 devenin açlıktan öldüğü o l u y o r d u .
A n a d o l u ' d a n gelmekte olan destek kuvvetinde de hiç eğitim gör­
memiş, b i r kez olsun tüfek atmamış kimseler bulunmaktaydı.
B u d u r u m d a ç o k üstün kuvvetlerle saldırıya geçen İngilizler,
Elariş (21 Aralık 1916) ve Magadaba'yı (22 Aralık) ele geçirdik­
ten sonra 9 Ocak 1917'de Refahiye'yi almayı başardılar. B u sal-
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 5.15

dırılar sonunda Türklerden 22.000'den fazla er ve birkaç subay

i n g i l i z l e r i n eline esir düşmüş, çölde ç o k değerli sayılabilecek b i r ­
kaç topla benzinsizlik yüzünden de ü ç adet uçak t a h r i p edilmişti.
i n g i l i z l e r b u başarılardan sonra b i r süre d u r a k l a y a r a k ken­
d i l e r i n e çeki düzen verdiler. B u sırada Filistin'e karşı General
Sir A r c h i b a l d M u r r a y komutasında yapılacak hareket için 5
veya ve 2 atlı tümen i l e b i r H e c i n tugayı ve 5 uçak t a b u r u n d a n
k u r u l u b i r kuvvet toplanmış b u l u n u y o r d u . Von K r e s s ' i n k o m u ­
tasında olan Osmanlı k u v v e t l e r i ise i n g i l i z k u v v e t l e r i n i n yarısı
k a d a r bile değildi. V o n Kress k u v v e t l e r i Birüsseba ve Gazze hat­
tında kademeli o l a r a k yuvalanmıştı, i n g i l i z l e r i n M a r t ayında
Gazze üzerine b i r saldırısını beklemekteydiler. 26 M a r t ' t a İngi­
l i z l e r Gazze'yi kuşatmaya başladılarsada, Osmanlı k u v v e t l e r i k o ­
mutanı b u hareketi önceden kavramış olduğundan t e d b i r l e r i n i
de ona göre düzenlemişti. Çok şiddetli saldırılarına rağmen İn­
gilizler Türklerin karşıt saldırıları sonunda Gazze'den çekilmek
zorunda kaldılar. B i r i n c i Gazze saldırısı diye adlandırılan ve i k i
gün süren saldırıda İngilizler 4000 kadar kayıp vermişlerdi. Türk­
l e r i n kaybı ise 36 subay i l e 1391 şehit, esir ve kayıp erden iba­
r e t t i , i n g i l i z l e r i izlemek mümkün olmamıştı.

Türkler, İngilizlerin tekrar saldırıya geçeceklerini hesaba k a ­

t a r a k y e r l e r i n i güçlendirmeye koyuldular. İngilizler 17 Nisan'da
Türklerin 16.000 kişilik b i r kuvvetine karşı 40.000 kişilik b i r
kuvvetle saldırıya geçtilersede üç gün süren b u i k i n c i Gazze sa­
vaşında da büyük kayıplar vererek yenilgiye uğratıldılar ve geri
çekilmeye zorladılar. B u çifte yenilgi sonunda i n g i l i z K u v v e t l e r i
Komutanı M u r a y görevinden alınarak yerine A l l e n b y atandı (28
H a z i r a n ) . B u n d a n sonra cephede sonbahara k a d a r m e v z i i savaş­
l a r dışında önemli savaş harekatı görülmedi.

Kudüs'ün düşmesiyle sonuçlanan İngilizlerin

Kudüs'ün Düşmesi n .
uçuncu t^azze saldırısı, General Allenby taralın­
dan hazırlandı ve yönetildi. A l l e n b y ' n i n başarısını sağlayan et­
kenler arasında o n u n , m e t o d l u çalışmaları dışında Osmanlı
komutanları arasında baş gösteren anlaşmazlık ve asker b i r l i k ­
l e r i n d e savaş gücünün yıpranması geliyordu. Enver Paşa i l e Ce-
516 O S M A N L İ TARİHİ I X .

mal Paşa, İngilizlere karşı girişilecek hareketler karşısında temel

ilkede ayrılmaktaydılar. Enver, h i r saldırı i l e İngilizlerin Mısır
ile bağlantılarının kesilip denize dökülmelerini; Cemal ise savun­
mada k a l m a k suretiyle İngilizlerin yıpratılmasını uygun görüyor­
d u . Enver, b e l k i de b u nedenle olacak, C e m a l ' i n IV. O r d u s u ' n u
yok etmiş, Yıldırım Orduları G r u b u ' n u kurdurmuş, başına F a l ­
kenhayn'ı getirmişti. Cemal Paşa'nın e m r i n e v e r i l e n kuvvetlerle
y e t k i l e r eskisine göre gölgelendirilmiş b u l u n u y o r d u . Falkenhayn
Enver k a r a k t e r indeydi. Türkleri ve Türkiye'yi tanımıyor, üç yıl­
dan b e r i Türkiye'de b u l u n u p çalışan Almanları da Türkleşmiş o l ­
m a k l a suçluyor, hem onları h e m de Türkleri küçümsüyordu.
E n v e r ' i n başka cephelerindeki tutarsız ve toptancı görüşü F i l i s ­
t i n cephesinde de geçerliydi. Üstelik burada da y e n i l g i y i açıkla­
yacağı nitelikteydi. "Düşmanın F i l i s t i n ' i işgaline engel olunmazsa,
b u ne genel d u r u m üzerine kesin b i r e t k i meydana getirir, ne de
Türkiye için t e h l i k e l i o l u r " . 5 3 3

* B u kafada b i r Başkomutan V e k i l i İngilizlerin

Uçuncu _ J

^ o », başlangıçta i h m a l etmiş olduğu Türk cephesin-

G n z z e Saldırısı •* 0
•* .
de d u r u m şöyleydi.
İngilizlerin 80.000 yayasına karşı Türklerin 20.000 yaya as­
k e r i ; 15.000 atlısına karşı 1250 atlısı ve 4000 topuna karşı 200
k a d a r topu vardı. İnsan, araç ve gereç bakımından Türklere her
yönden üstün olan İngilizler, F i l i s t i n ' i n güneyinde denizden Gazze
üzerinden Birüsseba'ya ulaşan h a t üzerinde Türk mevzilerine 30
E k i m ' d e n b e r i saldırmaktaydılar. K a r a d a n , denizden ve havadan
bombardımanlardan sonra 7 Kasım'da Gazze'ye girdiler. Birüsse-
ba'yı ise daha 31 E k i m ' d e ele geçirmişlerdi. Aşe'yeenby kuvvet­
l e r i bundan sonra Yafa'yı alarak (16 Kasım) Birüsseba'da i k i Türk
karşıt saldırısını etkisiz bıraktıktan (22-24 Kasım) sonra Kudüs'ü
çevirme hareketine giriştiler. Türk k u v v e t l e r i çekilmişti. Kudüs
9 Aralık'ta teslim o l d u . Aralık sonunda Kudüs'ün geri alınması
için yapılan Türk karşı saldırısı başarıya ulaşmadı. Kudüs kesin
o l a r a k elden çıkmıştı.

s
" K r c s c n t e i c n , B a r o n von K r e s s : A . g . e . , s. 168.
 «İKİNCİ DÜNYA SAVAŞİ 517

Mekke'den sonra Kudüs'ün kaybedilmesi Türkler için m o r a l

bakımından kapatılması olanaksız b i r yıpranmaydı. P a n i s l a m ­
cı hayallerle B i r i n c i Dünya Savaşı'na girişilmişti. K a m u o y u n a
Mısır, Kuzey A f r i k a , H i n d i s t a n Müslümanlarının H a l i f e n i n Cihad
fetvasına destek olacağı, b u bölgelerin H a l i f e etkisi alanına gire­
ceği yaldızlı makalelerle anlatılmıştı. Oysaki 1917'de H a l i f e ne
1
'Hadimülharemeyn" ne de "Sahib-ül K u d ü s " i d i . Düşman git­
tikçe U m m e t - i M u h a m m e t sınırları içinde yayılmakta ve ulusal
y u r t sınırlarına yaklaşmaktaydı.

4. 4. Avrupa Cephelerinde Türk Savaşları

1917 yılı başlarında, Osmanlı askeri b i r l i k l e r i , Doğu A v r u ­
pa'da Galiçya, Bomanya ve Makedonya cephelerinde A l m a n ve
B u l g a r b i r l i k l e r i yanında Bus ve Romanya ordularına karşı sa­
vaşmaktaydılar. Sözü geçen yılda Osmanlı D e v l e t i ' n i n Asya top-
raklaruıda, savaş koşullarında Önemli değişiklikler meydana geldi.
I r a k cephesinde İngilizlerin ilerleme hareketine geçerek Bağdad'ı
almaları, F i l i s t i n cephesinde Gazze'yi tehdit edip Kudüs doğrul­
tusunda yürümek için büyük hazırlıklara girişmeleri, b u n u n ya­
nında Hicaz'da Şerif Hüseyin'in ayaklanması ve y e n i b i r cephe
açması, Osmanlı savaş gücünün artırılması ve örgütlenmesi için
y e n i t e d b i r l e r ahnmasını gerektirmişti. B u tedbirle.* arasında as­
kere olan ihtiyacı karşılamak başta gelmekteydi. B u n u d a m e m ­
leket içinde karşılamak çok güçleşmişti. B u konuda açık b i r f i k i r
e d i n m e k için b i r komutanın i s t a n b u l ' d a n F i l i s t i n cephesine h a ­
reket eden 24'üncü Tümenle i l g i l i şu sözlerini okumak yeterli ola­
caktır. " B u tümen Haydarpaşa'yı 10.057 erle t e r k ettiği halde
cepheye yalnız 4635 erle geldiğini b i l d i r i y o r d u m . B u birliğin yak­
laşık olarak yüzde 24'ü kaçmış ve yüzde 1 8 ' i izinden geri dönme­
miş yahut diğer tümenlerin b i r l i k l e r i n e karışmıştır" . B u 534

d u r u m d a Osmanlı D e v l e t i ' n i n asker b i r l i k l e r i n i y u r t dışı cephe­

l e r i n d e ün kazanmak gibi b i r amaç i l e savaştırması olağan görü­
lemezdi. 1917 yılı ilkbaharından b u yana b i r l i k l e r y u r d a dönmek
e m r i n i aldılar.
Galiçya cephesindeki 15. Tümen 11 H a z i r a n ' d a , 20. Tümen
22 Ağustos'ta Türkiye'ye hareket ettiler. Romanya cephesinde 6.

5 3 4
İbid., a. 173.
 O S M A N L I TARİHİ I X .

K o l o r d u ' y u meydana getiren üç tümen, b u cephede zaten Romen-

l e r perişan olduğu için fazla b i r ihtiyaç da kalmamıştı. 1 N i s a n ,
dan i t i b a r e n Makedonya cephesindeki tümenler de memlekete
dönme hazırlıklarına giriştiler. B u suretle memleket dışındaki
cephelerde artık Türk askeri kalmamıştı. Ne var k i , açıklaması
ç o k güç nedenlerle y u r t dışında i k i yıl k a d a r kalmışlar ve k a d ­
rolarından yaklaşık olarak yüzde ellisini kaybetmişlerdi. Enver
Paşa'nın savaşın kesin sonucunun A v r u p a cephesinde alınacağı
k o n u s u n d a k i düşüncesi yerinde olmamakla beraber, y u r d u n sa­
vunmasını b i r tarafa bırakarak gözünü b u cephelerden ayırma­
ması ya b i r şaşkınlık ya da acemilik işaretiydi.

5 . 1 9 1 8 Y I L I SAVAŞLARI

5. 1. Avrupa Cephelerinde Durum

D u r u m , görünürde Antlaşma D e v l e t l e r i için

1 9 1 8 Y . l . Başlarında ' ? f , . Y

elverişlidir. Doğu A v r u p a da Kus cephesi i l e

Genel Durum J
ı . ı 1 1 «ı A1

Romanya cephesinde artık b ü y ü k A l m a n

k u v v e t l e r i n i tutacak savaş h a r e k e t l e r i y o k t u . B i r yandan İttifak
Devletleri'ni çeviren çember parçalanmış sayılabilir, Almanya batı
cephesine daha büyük kuvvetlerle yüklenebilirdi. Üstelik Roman­
ya'nın ve Rusya'nın kaynaklarından f a y d a l a n a b i l i r d i . Almanya'
n i n b u sıralarda batı cephesindeki t e k m i l k u v v e t l e r i n i n mevcu­
d u 3 milyona yaklaşmaktaydı. Fransız ve İngiliz k u v v e t l e r i top­
lamı ise 2,5 milyondu. Ne var k i , Almanya'mn b u nesnel üstünlüğü
1918 içinde Uzlaşmacı D e v l e t l e r i n barış taarruzları, batı cephe­
sinde arka arkaya giriştikleri saldırılarda başarısızlığa uğrama­
ları ve A l m a n k a m u o y u i l e müttefiklerinde baş gösteren çeşitli
bunalımlar Batı A v r u p a cephesinin çöküşünü getirecektir.
Rusya'nın silahlarım bırakması, Amerika'nın sa-
Barış T a a r r u z u . , TI 1 • 1 •• • • 1ı w

vaşa girerken adıl b i r barış için girmiş olduğu­

nu duyurması, Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n i n de savaşı b i t i r m e amacıyla
barış koşullarını yansıtan d u y u r u l a r d a bulunmalarına y o l açtı.
İngiliz Başvekili L l o y d George 5 Ocak'ta verdiği b i r demeçte " İ n ­
giltere'nin hiçbir yabancı toprağını Büyük B r i t a n y a toprakları­
na k a t m a k için değil, fakat İngiltere'nin şerefini k o r u m a k ve
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 519

vermiş olduğu sözü t u t m a k için savaşa girdiğine" işaret ettikten

sonra, Almanya'nın parçalanmasının söz konusu olmadığını da
sözlerine eklemişti. Osmanlı imparatorluğu i l e i l g i l i olarak da
"Türkiye'yi Başkentinden ve Türk çoğunluğunun bulunduğu A n a ­
d o l u ve Trakya gibi v e r i m l i topraklarından yoksun etmek için
savaşılmıyor" demişti.
535

A m e r i k a Cumhurbaşkanı Wilson'da Ocak'ta 14 m a d d e l i k ba­

rış programında aynı espride ve doğrultuda, fakat çok daha sis­
temli ve ayrıntılı o l a r a k savaş ve barış şartlarını toplamıştı. 1-4'
üncü maddeler genel koşullardı. G i z l i doplamasi u s u l l e r i n i n k a l ­
dırılması, denizlerde hareket özgürlüğü, ticaret özgürlüğü ve si­
lahsızlanma hükümlerini kapsamaktaydı. 5-13'üncü maddeler yeni
k u r u l a c a k devletlerin ulusal sınırları üzerine görüşler getirmek­
teydi. 14'üncü madde milletlerarası anlaşmaları barışçı y o l l a r l a
çözecek ve b u suretle savaşı önleyecek b i r k a v i m l e r cemiyetinin
kurulmasını öngörmekteydi. B u koşullar Uzlaşma D e v l e t l e r i t a ­
rafından onaylanmış ise de, i l k sıralar Antlaşma D e v l e t l e r i k a ­
muoyunda b i r e t k i yapmamıştır. Fakat başarısızlıklar b i r b i r i n i
izleyip, h a l k l a r savaş yorgunluğuna kazanamayacakları kavra­
maya başlayınca, b u koşulları kapsayan programa onlar da sarı­
lacaklardır.

Alnımı Ordularının
A l m a n Genelkurmayı Uzlaşmacı Devletler'in ba-
»ı saldırılan § P P g d s m ı zararlı görmekteydi. K a m u ­
r ı r o a a n a

oyuna savaşın kısa süreceği, büyük kazançlar

sağlayacağı vaat edilmişti. Oysaki, umulan gerçekleşmemişti. K u ­
zey A f r i k a , H i n d i s t a n ve İran'da Pan islam izm propagandasıyla
yaratılacağı sanılan ayaklanmalar b i r hayalden i b a r e t kalmıştı.
Denizaltı savaşıyla i n g i l t e r e dize getirilememiş, tersine, A m e r i ­
ka'nın savaşa girmesi yenilgiyi hızlandırmıştı. Gerçi Rusya ye­
nilgiye uğratılmıştı, fakat Çarlık r e j i m i yerine geçmek üzere
gelişen Bolşeviklik, bulaşıcı b i r hastalık g i b i Almanya'yı da teh­
d i t eder olmuştu. B u ara savaşı b i t i r m e k Almanya için ölüm k a ­
lım sorunu haline gelmişti. A l m a n Genelkurmayı artık savaşın
kesin b i r zaferle ancak batı cephesinde kazanabileceği kanısına

5 3 5
B a y u r , Y u s u f H i k m e t : A.g.e., s. 618-620.
520 O S M A N L I TARİHİ I X .

varmıştı. A n c a k , böyle b i r zafere ulaşmak için L u d e n d o r f stra­

t e j i k b i r plana sahip değildi. Girişimi ellerinde t u t a r a k karşıda­
k i ordulara büyük kayıplar v e r d i r m e k suretiyle i n g i l i z ve Fransız
k a m u o y u n u yıldırmak, barışa eğilimli kılmak t e k çıkar y o l gö­
rünüyordu.

B u sırada Almanya'nın batı cephesindeki savaşçı k u v v e t i

1.232.000 yaya; 24.000 atlı; 8800 sahra t o p u i l e 5500 ağır t o p t a n
i b a r e t t i . Görünürde, sayı bakımmdan uzlaşmacıların h a f i f b i r üs­
tünlüğü vardı. Fakat A l m a n l a r d a olduğu g i b i Uzlaşmacı Devlet­
ler'de de henüz b i r komuta birliği yoktu. Almanlar üstelik 3 M a r t ' t a
Ruslarla barış imzaladıkları için bundan böyle doğu Avrupa cep­
hesindeki 58 tümenden hiç olmazsa yarısını batıya getirebilirlerdi.

B u koşullar altında, Almanların girişimi i l e 21 M a r t ' t a batı

cephesinde başlayan saldırı 18 Temmuz'a kadar sürdü. B u zaman
içinde A l m a n orduları kazandılar. Marne'a k a d a r i l e r l e m e y i ba­
şardılar. B e l i r e n tehlike karşısında Fransızlar i l e i n g i l i z l e r k o ­
m u t a birliği konusunda anlaştılar. B u görevi General Foch'a ver­
diler. Foch'un komutası altında Uzlaşmacı Devletler orduları son
A l m a n saldırısını 18 Temmuz'da karşıt saldırı ile durdurmayı ba­
şardılar. H a t t a k i m i yerlerde çekilmeye b i l e zorladılar. A l m a n
k u v v e t l e r i n i n savaşı kazanma u m u d u artık kalmamıştı. O r d u l a r -
d a k i k u v v e t l e r i n çoğunluğu zaten orta yaşlı k i m s e l e r d i . Cephe
hayatını sevmiyorlardı. Savaştan da gençler g i b i haz d u y m u y o r ­
lardı. 2.000.000 kadar A m e r i k a n askerinin Avrupa'ya yetişmekte
olduğunun b i l i n m e s i de Almanların m o r a l i n i bozan ayrı b i r
etkendi.
Foch'un başlattığı karşıt saldırı karşısında A l m a n Genelkur­
mayı'nin başlıca düşüncesiyse artık savaşı kazanmak değil, orduyu
ezilmeden k u r t a r a r a k işin içinden çıkmaktı. 2 Eylül'den b u ya­
na A l m a n l a r bu amaçla savaşarak geri çekilmeye başlamışlardı.
26 Eylül'de i n g i l i z , Fransız ve A m e r i k a n k u v v e t l e r i n i n büyük sal­
dırısı başladı. Aynı günde Avusturyalıların ve Bulgarların da t a ­
k a t i kesilmişti. L u d e n d o r f b u n d a n böyle yapılacak birşey
kalmamış olduğunu söyleyerek, A l m a n Hükümeti'ne mütare­
ke imkanlarını araştırmasını önerdi. 4 E k i m ' d e B e r l i n ' d e barış
hükümeti k u r u l a r a k , Wüson'a barış için başvuruldu. B u gibi
 BUltNCİ DÜNYA SAVAŞT 521

yenilgilerde görülen olaylar başladı. A l m a n Genelkurmay Baş­

kanı, arkasından A l m a n i m p a r a t o r u görevlerinden çekildiler. 11
Kasım'da A l m a n y a i l e uzlaşmacılar arasında mütareke imzalan­
dı. B u b i r bakıma B i r i n c i Dünya Savaşı'nın sonu demekti.

1918 yılı doğu cephesinde Antlaşma D e v l e t l e r i

Brest-Litovsk
Baoş Andia ması ***
n e r v e r
* § başlamıştı. Rusya ve Romanya ile
n

savaş sona ermiş sayılabilirdi. Geçen yılın A r a ­

lık ayında Bolşeviklerle Brest-Litovsk'ta başlamış olan barış gö­
rüşmeleri, Bolşeviklerin isteği üzerine 10 günlük b i r d u r a k l a ­
madan sonra 4 Ocak 1918'de t e k r a r başlamıştı. Görüşmeler
Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmeleri üzerine i l a n etmiş o l ­
dukları barış b i l d i r i s i i l k e l e r i n e göre yürütülmekteydi. Ne var
k i , i l k e l e r i n yürütülmesinde taraflar arasında güçlükler baş gös­
t e r d i . Ruslar, Baltık eyaletlerinin referanduma bağlı olarak Rus­
ya'dan ayrılmasını k a b u l etmişlerdi. Referandumun ne v a k i t
yapılacağı ise saptanmamıştı. Sözü geçen eyaletler A l m a n işgali
altındaydı. Bolşevik temsilcileri b u d u r u m d a halkın iradesini öz­
gürce bildiremeyeceklerini Öne sürerek referandumun A l m a n l a ­
rın çekilmesinden sonra yapılmasında d i r e n d i l e r . Bunalımlı
aşamalardan sonra T r o t z k y ' n i n başkanlığındaki Bolşevik heyeti
konferansı t e r k etti (1 Şubat). T r o t z k y , " N e savaş ne b a r ı ş " for­
mülü ile A l m a n isteklerine karşı d i r e n m e l e r i için L e n i n i l e öteki
arkadaşlarını kendine inadırmak istedi. L e n i n r e j i m i k u r t a r m a k
için barış taraftarıydı. Arkadaşlarındansa h e r ne bahasına o l u r ­
sa olsun savaşa devam etmek isteyenler vardı. Aralarında tartış­
malar sürüp giderken 18 Şubat'ta A l m a n orduları t e k r a r hareke­
te geçip Rus topraklarında f i i l i b i r terhis d u r u m u n d a olan Rus
ordusunun güçsüzlüğü nedeniyle c i d d i b i r direnişe rastlamadan
yayılmaya başladılar. B u n u n üzerine L e n i n ' i n düşüncesine uyan
i h t i l a l hükümeti, 28 Şubat'ta barış görüşmelerine t e k r a r başlan­
masını k a b u l e t t i . B u kez Bolşevik temsilcileri öne sürülen ko­
şulları tartışmaksızın, fakat protesto etmekle yetinerek k a b u l et­
tiler. 3 M a r t ' t a antlaşma m e t n i n i imzaladılar.

Doğu cephesinde B i r i n c i Dünya Savaşı'na son veren Brest-

L i t o v s k Antlaşması'nın başlıca hükümleri şöyledir: Bolşevik­
ler Polanya'yı, Litvanya'yı, Ukrayna'yı, Baltık v i l a y e t l e r i n i ve
522 OSMANLİ TAKİBİ I X .

Finlandiya'yı kaybediyorlardı. Doğu A n a d o l u ' d a savaş sırasında

ele geçirdikleri toprakları da boşaltmayı, ayrıca 1878 yılında sa­
vaş tazminatı karşılığında elde etmiş oldukları A r d a h a n , K a r s
v e B a t u m ' u geri v e r m e y i yükleniyorlardı. Nüfuzları altına almış
veya almakta bulundukları I r a n i l e Afganistan'ın bağımsızlıkla­
rına saygılı olmayı da vaat ediyorlardı. Rusya'nın savaştan çekil­
mesinin B a l k a n cephesini etkilemesi n o r m a l d i .

5. 2. Balkan Cephesinde Durum

Romanya orduları 1917 yılı sonlarında Rus o r -
Romaııya i l e B a n a 11 1 • • 11 1 1 1 1 1 •)
J
dtıları yanında girmiş oldukları saldırıda y e n i l ­
miş, çekilmeye başlamış, Kuzey Moldavya'yı A l m a n ve Avusturya
ordularına bırakmak zorunda kalmışlardı. 6 Aralık'ta Romanya
ile Fokşan Mütarekesi imzalanmıştı. 1918 yılı başlarında artık Ro­
manya yönünden Antlaşma D e v l e t l e r i ' n e b i r tehlike gelmesi söz
konusu değildi. Ne v a r k i , b u ulus i l e henüz barış da imzalanmış
değildi. Bolşeviklerle Brest-Litovsk barış görüşmeleri yapılırken,
Romanya'ya da b u tür görüşmelere başlaması için v e r i l e n ülti­
matom üzerine (6 Şubat) başlayan görüşmeler, 7 Mayıs'ta Bükreş
Barış Antlaşması i l e sonuçlandı. Antlaşmaya göre D o b r u c a B u l ­
garistan'a, K a r p a t geçitleri Avusturya-Macaristan'a bırakıldı.
Avusturya-Macaristan ile Almanya Slav ırkından olmayan Roman­
ya'yı Slavlara karşı tutmayı zaten öteden b e r i dış p o l i t i k a l a r d a
ilke edinmişlerdi. B u nedenle Dobruca'yı kaybetmesine karşılık
Basarabya'yı Romanya topraklarına k a t m a k olanağını Bükreş
Antlaşması'yla hazırladılar. Bükreş Antlaşması'ndan sonra B a l ­
k a n l a r d a h e r şeyin Antlaşma Devletleri çıkarına gelişeceği sa­
nılmasına rağmen, olaylar b u sanıyı hiç de doğrulamadı.
B ( .^ Romanya barışı, Bulgaristan'ın doğuda güven-
«... . l i g i n i kesin o l a r a k sağlamıştı. Batısmdaysa gü-
Savaş l a n Çekilmesi . . . . 1 . I T

yenliğini sarsacak b i r d u r u m gelişmekteydi.

Yunanistan'da K r a l değişikliği, Venizelos'un hükümet kurması
ve Yunanistan'ı Antlaşma D e v l e t l e r i ' n e karşı savaşa sokması h e r
şeyden önce Selanik'teki Uzlaşma Devletleri kuvvetleri için olumlu
sonuç meydana getirmişti. İngiliz, Fransız, Sırp, Y u n a n ve i t a l ­
y a n b i r l i k l e r i n d e n k u r u l u 700.000 civarında o l a n b u kuvvetler,
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞİ 523

.Bulgarlara karşı General F r a n c h c t d'Esperey komutasında

Manastır-Doyran hattında büyük b i r saldırıya geçtiler (Eylül
15-24). B u l g a r k u v v e t l e r i n d e n b u saldırıya u z u n boylu b i r d i r e n ­
me beklenemezdi. Almanya'dan istenen yardımın gönderileme-
yeceği anlaşılınca, halkın homurdanması, orduda ayaklanma
e m a r e l e r i n i n b e l i r m e s i ve özellikle B o b r u c a - F i l i b e Bulgar cep­
hesinin yarılması Sofya Hükümeti'nin m o r a l i n i bozmaya yetti. 27
Eylül'de mütareke istedi. 30 Eylül'de y a n i Türkiye'nin mütareke
yapmasından b i r ay önce, Selanik Mütarekesi imzalandı. Müta­
reke koşulları B u l g a r işgali altında b u l u n a n Sırp ve Y u n a n top­
raklarının boşaltılması; o r d u n u n silahsızlandırılması, savaş araç
ve gereçleriyle taşıt araçlarının teslim edilmesi, B u l g a r toprak­
larının savaş ihtiyacı için Uzlaşma D e v l e t l e r i ordularınca k u l l a ­
nılabilmesi hususlarından i b a r e t t i .

Bulgar mütarekesi B i r i n c i Dünya Savaşı'nı sona e r d i r e n baş­

lıca etkenlerden b i r i olmuştur. Osmanlı imparatorluğu i l e Avus­
turya ve Almanya'mn bağlantısı, Bulgaristan'm savaştan çekilmesi
ile kesilmiş oluyordu. Uzlaşma Devletleri Doğu Trakya üzerinden
Boğazlar ve İstanbul doğrultusundan ilerleme olanağını sağla­
mış bulunuyorlardı. Osmanlı İmparatorluğu'nun da artık k e n d i
cephelerinde çarpışmayı uzun müddet sürdürmesi beklenemezdi.

5. 3. Osmanlı Cephelerinde Durum: Kafkas Cephesi

1917 yıh son ayında Bolşeviklerle Brest-Litovsk'ta
Genci Durum i . . . . . . . • tr n
barış goruşmelerme başlanması, Kafkas sorununa
yeni b i r genişlik kazanckrdı. Büyük Savaş'm başlangıcında Türkler,
savaş amaçları arasında Kafkasya'da yayılma ve b u bölgeyi siya­
sal e t k i n l i k l e r i altına almak g i b i b i r i l k e koymuşlardı. Yukarıda
da açıklandığı g i b i savaşa katılmaları, Kafkas doğrultusunda sal­
dırıya girişmeleri h e r şeyden önce savunma kuşkusuyla olmuş­
t u . Rusların kuzeydoğudan A n a d o l u ' y a s a r k a r a k , İran'da İngi­
l i z l e r l e b i r olup, Türkiye'yi doğudan ve güneydoğudan v u r ­
malarını engellemek gerekmişti. Ne var k i , b u saldırı ve karşı sal­
dırılar sırasında savaş İran'a da bulaşmıştı. İran'ı Almanların da
yardımı ile teşkilatlandırmak, bağımsız duruma getirmek ve hatta
dost devlet olarak savaşa sokmak çalışmalarına girişilmişti. B u -
524 O S M A N L I TARİHİ I X .

na benzer b i r siyaset, Rus egemenliği altında b u l u n a n ve h a l k l a ­

rının büyük çoğunluğu Türk ve Müslüman olan Kafkas bölgesi
için de söz konusuydu. A l m a n l a r zaten Büyük Savaş'a g i r d i k l e r i
günden b u yana i n g i l t e r e ' y i Hindistan'da v u r m a k için İran'da,
Kafkasya'da ve Afganistan'da halkın ayaklandırılın ası ve ayrıca
Doğu A v r u p a cephelerine gönderilebilecek Rus tümenlerinin b u
yerlerde mıhlanmalarını gerekli görmekteydiler.
.. Bolşeviklerin Rusya'da i k t i d a r a gelmeleri Rus-
Türkler v e 1 8 7 8 s 3
. . .
Sınırı ya'niniç ve dış siyasetinde büyük değişiklik yap­
maları, barış yapmaya yanaşmaları, Türklerin
ve Almanların Kafkasya ve dolayları ile i l g i l i yeni girişimlerde
bulunmalarına yol açtı. Enver Paşa 1877-78 Savaşı sonunda Rus­
ya'ya bırakılmış olan K a r s , A r d a h a n ve B a t u m ' u n geri verilmesi
için barış konferansında Türkiye'nin desteklenmesini istedi. Pa­
şa'nın b u k o n u i l e i l g i l i gerekçesi şöyleydi. " G e n e l savaşın baş­
langıcından b e r i müttefiklerimizden hiçbiri t o p r a k kaybına
uğramamıştır, tersine önemli düşman topraklarını ele geçirmiş­
t i r . Barışın yapılmasında b u t o p r a k l a r d a n b i r kısmına olsun sa­
h i p olacaklardır. Türkiye'ye gelince... U z u n müddet t e k başına
en güçlü düşmanlarla savaşmış, en çok kayıp vermiş olduğu h a l ­
de, düşmandan t o p r a k a l m a k şöyle d u r s u n , en kutsal ve önemli
memleketleri de Rus ve i n g i l i z istilasına uğramıştır. Büyük fe­
dakarlıklara katlanan Osmanlı halkı gözünde Padişah'ın otorite­
sini koruması, hükümetin yerinde tutunabilmesi ve Enver Paşa'mn
kendisini güçlü duyması için Osmanlı D e v l e t i ' n i n bazı kazançlar
sağlaması g e r e k l i d i r " . Enver Paşa b u n d a n sonra aynen şöyle
demektedir : 536

" B u nedenle Rusya ile olan Kafkas sınırında u f a k b i r deği­

şiklik yapmak zorunluğu doğmuştur. B u istekle de hiçbir veçhi­
le genişlemek ve t o p r a k kazanmak amacım izlemiş olmayacağız.
B e l k i tüm halkı Müslüman olduğundan 1877-78 Savaşı sonunda
Ruslarca bize ait olduğu onaylanıp k a b u l e d i l e r e k , yalnız ödeye­
ceğimiz savaş tazminatının b i r bölümüne karşılık o l m a k üzere
bırakılmış olan toprakların b u genel savaştaki zarar ve ziyan do-

4 3 6
E n v e r Paşa'nın A l m a n G e n e l Karargahı'nda Z e k i Paşa'ya yazısı: Kazım O r b a y Dos­
yası, T T K Arşivi.
 BIRINCI DÜNYA SAVAŞı 525

layısıyla islemek hakkına sahip bulunduğumuz tazminata karşı­

lık bize geri verilmesini ve teslim olunmasını i s t i y o r u z " . Almanya
aşağıda da görüleceği üzere Türklerin Kafkas bölgesinde geniş­
lemesinden veya nüfuzunu yaymasından yana değildi. Ne var k i ,
Enver Paşa'nın sınırlı ve haklı isteğine karşı koymanın da akıllı­
ca b i r iş olmadığını k e s t i r i y o r d u . Bolşeviklere gelince, Türk is­
t e k l e r i n i kesin o l a r a k r e d d e t m e l e r i i k i nedenle olağan değildi.
B i r i n c i s i , Doğu A v r u p a cephesinde savaşı sürdürmenin güçlülü­
ğünü kavramış ve barışa i s t e k l i olmuşlardı, i k i n c i s i de Rusya'
daki m i l l i topluluklar, Rusya'dan ayrılmak kertesine kadar k e n d i
k a d e r l e r i hakkında k a r a r vermek yetkisine sahip olduklarım d u ­
yurmuşlardı. B u d u r u m d a d i r e n m e ancak Kafkas memleketle­
rinden gelebilirdi.

xr „ , B u k i t a p t a sık sık geçen Kafkasya t e r i m i i l e

Güney Kafkasya'nın x J
'
anlatılmak istenen Batılıların Trans Kafkasya,
mırumu J 1

Osmanlıların da Mavera-yı Kafkasya adını

v e r d i k l e r i yöredir. H i k m e t Bay ur, a l t n o t o l a r a k verdiğimiz k i ­
taplarında b u t e r i m i " K a f k a s b e r i s i " sözü i l e karşılamıştır. B i z
buna b u n d a n sonra Güney Kafkasya demekle yetineceğiz.
Bolşevik I h t i l a l i ' n d e n sonra Güney Kafkasya'da Azerbaycan,
E r m e n i s t a n ve Gürcistan hükümetlerinin örgütlenmesi işi baş­
lamıştı. B u üç devletin hiçbiri ırksal bakımdan Slav değildi. A r a ­
larında ırk ve kültür bakımından da ayrıntılar vardı.
Azerbeycanlılar Türk ve Müslümandı. E r m e n i l e r ve Gürcüler
Hıristiyan olmakla beraber, aynı ırktan değildi. D i l l e r i ayrıydı.
B u n u n l a beraber b u ü ç ulus da Çarlık yönetiminden ve Rus kül­
türünden etkilenmişlerdi. Rus siyasal hayatına katılmışlardı. D u ­
ma'da mebusları vardı. Üstelik Çarlığa karşı k u r u l a n gizli i h t i l a l c i
cemiyetlerde E r m e n i ve Gürcü asıllı kimselerde vardı. Gürcüler
E r m e n i l e r d e n de daha etkindiler. Bolşevik l i d e r l e r i arasında L e -
nin'den sonra gelen S t a l i n , Gürcü asıllıydı. Şu da var k i , Ruslar-
da olduğu gibi E r m e n i ve Gürcü ihtilalciler arasında t a m b i r f i k i r
birliği de y o k t u . Bolşevik eğilimi olanların yanında, ılımlı sosya­
listler vardı, A z e r i l e r l e E r m e n i l e r arasında ulusçuluk akımı da
kuvvetliydi.
526 O S M A N L I TARİHİ I X .

i h t i l a l d e n sonra (Şubat 17) b i r Güney Kafkasya Komitesi k u ­

rulmuştu. K o m i t e y i k u r a n l a r Duma'da Kafkasya'yı temsil etmiş
o l a n mebuslardı. 20 Kasım'da Başkent T i f l i s o l m a k üzere Güney
Kafkasya Komiserliği (cumhuriyeti) b u k o m i t e n i n y e r i n i aldı. B u
kuruluş b i r çeşit federasyondu. Yönetim açısından saptanan esas­
lar gereği Azerbeycan, E r m e n i s t a n ve Gürcistan içişlerinde ser­
best olacak fakat, üç devletin o r t a k bulunduğu konularda üçünün
temsilcilerinden k u r u l a n k o m i s e r l i k meclisi k a r a r verecekti. B u
organ Sovyet Busya ile ilişkilerini kesip, bağımsızlığını duyurmadı.
Bolşevik i l k e l e r i n i n Kafkasya'da yürütülmesinde de aşırı b i r asa­
biyet göstermedi. Toprak sahipleri, d i n adamları ve hatta bürok­
ratlar Güney Kafkasya'da daha b i r süre e t k i n l i k l e r i n i sürdürdüler.

Sovyet Rusya i l e u
^ s m r
barışa zorlayan Doğu A v r u p a cephesin-
ı

B a de A l m a n orduları karşısında uğradıkları y e n i l ­

g i y d i . Güney Kafkas cephesinde oldukça güçlü
durumdaydılar. B u cephede Kuşlarla 9 Aralık'ta yapılan müta­
reke, 15 Aralık'ta Brest-Litovsk'ta imzalanan genel mütarekeyle
k e s i n l i k kazandı. 1918 yılı Ocak ayının i l k haftasında, sözü ge­
çen yerde barış görüşmelerine girişildi. B u görüşmelerin kesin­
t i l e r l e sürdüğü sırada Güney Kafkasya Rus Cephesi erimeye
başladı. Rus askerleri çekilirken y e r l e r i n i , savaş araç ve gereç­
l e r i n i , Rus ordusunda hizmet etmiş E r m e n i l e r l e Gürcülerin mey­
dana g e t i r d i k l e r i asker b i r l i k l e r i n e bıraktılar. B u nedenle
Sovyetlerle Brest-Litovsk Barışı Antlaşması yapıldığı sırada Gü­
ney Kafkasya cephesinde Türklerin karşısında artık Rus kuvvet­
l e r i değil, E r m e n i ve Gürcü b i r l i k l e r i b u l u n u y o r d u .
Söz konusu antlaşma 3 M a r t ' t a imzalandı. 1878 yılında Ayas­
tefanos (Yeşilköy) Antlaşması da 3 M a r t ' t a imzalanmıştı. B u b i r
rastlantı olsun veya olmasın, 40 yıl önce Ruslara .Yeşilköy A n t ­
laşması ile Doğu Anadolu'da İMI akılmış olan topraklar 40 yıl soma
Brest-Litovsk Antlaşması i l e anavatana dönüyordu. Antlaşma­
nın k o n u i l e i l g i l i 4. maddesi şöyledir: " R u s y a Doğu A n a d o l u v i ­
layetlerinin boşaltılması ve Osmanlı Devleti'ne düzgün b i r biçimde
geri verilmesini sağlamak için bütün gücünü kullanacaktır. A r ­
d a h a n , K a r s ve B a t u m sancakları da v a k i t geçirmeksizin Rus as­
k e r i tarafından boşaltılacaktır. Rusya Hükümeti, sözü geçen b u
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 527

sancakların, amme hakları ve devletler arası hakları bakımın­

dan kazancakları yeni d u r u m a karışmayacak ve özellikle b u n l a ­
rın halklarını, b u y e n i d u r u m u komşu hükümetler ve ön planda
Osmanlı D e v l e t i i l e anlaşarak saptamaları hususuda serbest bı­
rakacaktır".

4. Maddenin kapsamına giren Doğu A n a d o l u v i -

Doğu Anadolu l a y e t l e r i , genel savaşta Rus kuvvetleri tarafmdan
Vilayetlerinin . . . . . -, , T T » «I I •

G e r i Ahnmaar * geçirilmiş olan v i l a y e t l e r d i . 1 5 u v i l a y e t l e r i n

e e

geri alınması için Brest-Litovsk Antlaşması'nın

imzalanması bile beklenmedi. 10 Şubat'ta Bolşeviklerin b i r ara­
lık görüşmeleri t e r k etmelerinden yararlanılarak ve E r m e n i l e ­
r i n Türklere karşı yapmakta oldukları yok etme hareketine son
vermek üzere, Vehip Paşa komutasındaki 3. O r d u b i r l i k l e r i ha­
rekete geçti. B u b i r l i k l e r i n b u sırada mevcudu 45 veya 49.000
kadardı. Bunların tümü savaşçı güçte değildi. Fakat askerin mo­
r a l i yüksekti. E r m e n i k u v v e t l e r i ise 2 yaya tümeni, 3 gönüllü tü­
m e n i , b i r atlı tugayı ve birkaç milis tugayından i b a r e t t i .
Gönüllüler Türkiye'den katılmış E r m e n i l e r d i . B u k u v v e t l e r i n sa­
vaş araç ve gereçleri Ruslar tarafından sağlanmıştı. Gürcülerin
ordusu ise b u düzeyde olmaktan çok uzaktı. Sayı, araç ve gereç
bakımından E r m e n i k u v v e t l e r i önemli olmakla b i r l i k t e , eğitim,
d i s i p l i n ve hiyerarşi düzeni bakımından yetersiz ve değersizdi­
ler. Böyle b i r d u r u m d a harekete geçen Vehip Paşa b i r l i k l e r i E r ­
zincan'ı (12 Şubat), Trabzon'u (24 Şubat) ve E r z u r u m ' u (12 M a r t )
geri aldılar. Öte yandan 2. O r d u b i r l i k l e r i de M a l a z g i r t ve Hı­
nıs'ı ele geçirdikten sonra Van'a g i r d i l e r (5 Nisan). Kuzeyde Türk
kuvvetleri büyük savaş başlangıcındaki Osmanlı Rus sınırına ulaş­
mış bulunuyorlardı.
^ g Brest-Litovsk Barış Antlaşması'nın yukarıda kap­
samı verilen 4. maddesinde geçen Ardahan, Kars
G e r i Alınması . 1 1 . ti-rV c 1 ?ı t -1 «ı 1

ve Batum vilayetlerine Uç sancak da denilmek­

teydi. Barış antlaşmasına göre b u sancaklara verilecek yeni sta­
tünün komşu devletlerle anlaşmak s u r e t i y l e saptanması
öngörülmüştü. B u maksatla Osmanlı ve Güney Kafkas C u m h u ­
r i y e t i temsilcileri arasında toplanan Trabzon Konferansı'nda (14
M a r t - 14 Nisan) Türkler üç sancağın kendilerine geri verilmesi-
528 O S M A N L I TAKİIIİ I X .

ni istediler. Karşı t a r a f t e m s i l c i l e r i Brest-Litovsk Konferansına

katılmadıklarını, imzalanmış olan antlaşma hükümlerini tanıma­
dıklarını öne sürdüler. Gürcüler b i r aralık B a t u m k e n d i l e r i n e
bırakılmak suretiyle b i r barış pazarlığına girişmek istedilcrse,-
de i s t e k l e r i k a b u l e d i l m e d i . B u sırada Gürcüler. A l m a n l a r d a n ,
E r m e n i l e r Ruslardan, ve Uzlaşma Devletlerinden, Azerbeycanlı-
l a r da Türklerden yardım umuyorlardı. Oyalamadan usanan Türk
k u v v e t l e r i 30 M a r t ' t a harekete geçtiler. E r m e n i k u v v e t l e r i sela­
meti geri çekilmekte buldular. 6 Nisan'da Sarıkamış, 14 Nisan'da
B a t u m , 25 Nisan'da da Kars Türk k u v v e t l e r i n i n eline geçti. B u
olayın tescili için Trabzon Konferansı'mn devamı o l a r a k Güney
Kafkasya C u m h u r i y e t i ' n i n isteği üzerine 11 Mayıs'taBatum'da b i r
konferans,toplandı. Türk delegeleri, Sovyetlerle imzalanmış olan
barış antlaşması, Güney Kafkasya Cumhuriyeti tarafından evvelce
k a b u l edilmeyip silahlı direnmeye geçildiği için, şu yeni ve e k
koşulların k a b u l edilmesini istediler.

a. Türk k u v v e t l e r i tarafından Ahıska ve A h a l k a l e i l e A l e k r

sandropol bölgesinin işgal edilmesi, _•"•« •
b. Türk kuvvederinin Kuzey iran'a geçirilmesi için Aleksandropol-
Echmiadziıı i l e Nahcıvan-Yulfa d e m i r y o l u n u n Türk denetimine
bırakılması,

c. İngiltere'ye karşı savaş sürdüğü müddetçe Güney Kafkas­

ya d e m i r y o l u n u n tümünden Türklerin serbestçe yararlanması.

B u istekler Brest-Litovsk Antlaşması hükümle-

Osmaniı-Alman r i j aşmaktaydı. Enver Paşa'nın bu/antlaşma ile
n

Gerginlik Türkiye'ye geri verilmesini-sağladığı üç sancak

0

için A l m a n y a ' m n yardımını isterken öne sürmüş

olduğu gerekçe ile de çelişiyordu. Yeni istekleri Osmanlıların K a f ­
kasya'yı imparatorluklarına katmak gibi b i r siyaset doğrultusunda
yorumlayanlar da vardı. Oysaki, B a t u m Konferansı'nda Osman­
lı delegasyonu başkanı H a l i l (Menteşe) Paşa'nın Enver Paşa'ya
gönderdiği telgraftaki şu sözleri hükümetçe onaylanmış, böyle b i r
Kafkas siyasetinin mevcut olmadığı i z l e n i m i n i uyandırmaktadır.

"Kafkasya'yı, b u b i r çeşit k a v i m l e r memleketi olan kıtayı i l ­

h a k etmeyi devletimiz için faydalı b i r iş saymam. Büyük Rusya
 BİRİNCİ D Ü N Y A SAVAŞI 529

ile aramızda bağımsız b i r hükümet olarak kurulmasını ve b u su­

retle kuvvetlenmesini her halde salim t e l a k k i e d e r i m . B u bapta
k u r u l a c a k hükümet daima b i z i m l e beraber olacaktır. Z i r a çoğu
Müslümandır'' . 537

H a l i l B e y ' i n b u sözleri Enver Paşa'nın Kafkasya i l e i l g i l i kişi­

sel denilebilecek b i r siyasa izlemekte olduğu düşüncesini uyan­
dırmaktadır. Paşa b u siyasetini geniş hatlarıyla açıklamış
olmamakla beraber, Almanları kuşkuya düşürdüğü anlaşıl­
maktadır.
Almanya, büyük savaştan önce Rusya'nın direnmelerine rağ­
m e n , Güney Kafkasya yönünden i r a n ' a doğru kendisine b i r yol
açmaya çalıştığı g i b i , Orta Asya doğrultusunda sıçrama görevini
yerine getirecek A l m a n yanlısı b i r Kafkas Devleti edinmek için
de m i l y o n l a r harcamıştı. Savaşın son yılında Nisan 1918'de ise
A l m a n k u v v e t l e r i Ukrayna'da yayılırken, K a r a d e n i z ' i n kuzey kı­
yılarında da yayılmaya başlamışlar, hatta Sivastopol i l e H a r k o f a
da yerleşmişlerdi. B a k u ve özellikle B a t u m p e t r o l l e r i n e şu veya
b u şekilde sahip çıkmayı da akıllarına koymuşlardı. B u n u n için
de Almanya'ya dayanan b i r Gürcistan Devleti ile b u devletin ara­
cılığı i l e denetleyebilecekleri b i r Güney Kafkasya Bağımsız Fe­
d e r a t i f C u m h u r i y e t i ' n i n devamını istemekte idiler.
Enver Paşa, Almanya'nın b u tasarılarından habersiz değil­
d i . Kendisine has olupbittilerle Kafkas problemine b i r biçim ver­
meye kalkıştı. B a t u m Konferansı'nda Brest-Litovsk Antlaşması'
na yukarıda işaret edilen ek (14 Mayıs) Önerilerinin onaylanmasını
istedi. B i r gün soma da ^ a k u p Şevki Paşa komutasında Türk k u v ­
vetleri Ermenilere karşı harekete geçerek Gümrü'ye girdiler. B i r
yandan da B a t u m doğrultusunda savaşarak yürümeye devam et­
tiler. 22 Mayıs'ta Türkiye, ültimatomla Güney Kafkasya'nın B a -
tum'dan k a l k a n ve T i f l i s üzerinden B a k u ' y a giden d e m i r y o l u n u
denetleme hakkını istedi. Konferansta gözlemci b u l u n a n A l m a n
delegesi von Lossow tarafından desteklenen Gürcüler, 27 Mayıs'
ta Gürcistan'ın bağımsızlığını ve A l m a n himayesine girdiğini d u ­
y u r d u l a r . Demiryolları A l m a n ve Gürcü b i r l i k l e r i tarafından

8 3 7
H a l i l (Menteşe)nin 8 Mayıs 1918 t a r i h l i 5 sayfalık t e l i . B k z . : Kazım O r b a y Dosyası,
T T K Arşivi.

Osmanlı Tarihi IX, 34

530 O S M A N L I TARİHİ I X

korunmaya başlandı. E r m e n i s t a n ve Azerbaycan'ın da bağımsız­

lıklarını duy urmalafıyla artık Kuzey Kafkasya D e v l e t i ' n i n varlı­
ğı da sona ermiş o l d u . 4 Haziran'da T i f l i s ' t e , Gürcistan, E r m e ­
nistan ve A z e r b a y c a n hükümetleri i l e ayrı antlaşmalar yapılma­
sına kalkışıldı. A l m a n l a r l a Türkler arasında Gürcistan'da anlaş­
mazlık o kerteye geldi k i , 5 Haziran'da Enver Paşa ve K u r m a y -
başkanı von Sackt İstanbul'dan Batum'a hareket ettiler. B u es­
nada Enver Paşa A z e r i l e r e ve Dağıstan Müslüman halkına y a r ­
dım vaat etmiş bulunmaktaydı . 538

„ _ , Kafkasya üzerindeki Türk-Alman anlaşmazlığı

E n v e r Paşa'nın J
* • °
_ _ v . b i r yandan General Sackt'a tarafmdan A l m a n ee-
Boyun Eğmesi

nel karargahına ulaştırılmıştı. Mareşal H i n d e n -

b u r g 8 H a z i r a n t a r i h l i Enver Paşa'ya hitaplı m e k t u b u i l e A l m a n
görüşünü şu satırlarla yansıtmıştı.
"Türkiye Brest'te yapılan antlaşmanın Güney Kafkasya i l e
i l g i l i bölümünü müttefiklerini b i r tarafa bırakarak bozmuştur.
General v o n Lossow'un, P o t i - T i f l i s - Gümrü d e m i r y o l u kısmı­
nın korunmasını A l m a n b i r l i k l e r i n e vermesi Türkiye'nin çıkarı­
nadır. Brest Antlaşması'nın kapsadığı esaslara saygı gösterilmesini
t e k r a r r i c a e d e r i m . B u yapılmazsa aşağıdaki kararların alınma­
sında serbestçe hareket etmek hakkımı koruyacağım. Türkiye i l e
Güney Kafkasya hükümetleri arasında müttefiklerin b i l g i s i o l ­
maksızın imzalanmış olan antlaşmaları ben k a b u l etmeyeceğim.
Şimdiye k a d a r sizin çıkarlarınızı ve i s t e k l e r i n i z i hararetle y e r i ­
ne getirmeye çalıştım. Fakat b u n d a n sonra yalnız b u yolda hare­
ket etmeyeceğimi değil, hatta Türkiye'nin antlaşmalara aykırı ha­
r e k e t l e r i n i n sizinle işbirliği yapmaklığıma olanak bırakmayaca­
ğını size açıkça b i l d i r m e k z o r u n d a y ı m " . • 539

H i n d e n b u r g , General von Sackt'a hitaplı b i r notunda Türki­

y e ' n i n kararlaştırılan doğrultuda durmaya yanaşmadığı t a k d i r ­
de d e v l e t i n i n b u siyasetinde kendisine yardım edemeyecek
d u r u m d a kalacağı hususunda Enver Paşa'nın d i k k a t i n i n çekil-

F i s c h e r , F r i t z : A . g . e . , s. 5 5 2 .
"* H i n d e n b u r g ' u n E n v e r Paşa'ya 8 H a z i r a n 1918 t a r i h l i m e k t u b u ; Kazım O r b a y D o s ­
yası, T T K Arşivi.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 531

meşini istemekte i d i . B u satırlarda b e l i r e n anlaşmazlık, b ü ­

5 4 0

yük savaşın başlangıcından b u yana Türk-Alman ilişkilerinde en

yalçın yükseklikti. Almanya H i n d e n b u r g ağzıyla Kafkasya'daki
çıkarları için rest çekiyordu.

Enver Paşa'nın Almanların emirlerine körü körüne, saygı gös­

tererek uyduğu konusunda yaygın b i r kanı yerleşmişti. B u kanı­
yı savaştan sonra da çürütecek d e l i l l e r ortaya konmadı. Oysaki,
Enver Paşa'nın Kafkasya probleminde davranışı A l m a n l a r a alet
olduğunu doğrulayacak nitelikte değildir. H i n d e n b u r g ' u n sert
mektubuna vermiş olduğu cevap da buna örnektir.

" D e r h a l istanbul'a döneceğimi ve Genel Başkomutanlığın ba­

na bildirdiği m a d d e l e r i , gerekli kararı a l m a k üzere Padişah'a su­
nacağımı size b i l d i r i r i m . Şahsi o l a r a k , tarafımdan yapılmasını
bildirdiğiniz hususları tam o l a r a k yerine getirecek d u r u m d a o l ­
madığımdan, Padişah'tan aynı zamanda b e n i Başkomutan Veka­
l e t i ' n d e n af eylemelerini de i s t i r h a m eyleyeceğim. Kuzey ve D o ­
ğu Kafkasya Müslümanlarına vaat ve temin eylediğim yardımı geri
almanın bence olanağı y o k t u r " . 5 4 1

L u d e n d o r P u n araya girmesiyle Enver Paşa, Başkomutan Ve­

kaleti görevinden çekilmekten vazgeçti. Kafkas problemi üzerinde
de A l m a n i s t e k l e r i n i n k a b u l edilmesi i l e b i r uzlaşmaya varıldı.
Buna göre : 542
!

1. Osmanlı Hükümeti, K a r s , A r d a h a n ve B a t u m bölgelerin­

de a s k e r l e r i n i b u l u n d u r m a y a devam edecektir. Ahılkelek ve A k ­
sa bölgelerinde genel güvenliği sağlamak için400 Gürcü, 50 Ahnan
ve 50 Türk e r i n d e n k u r u l u ve A l m a n Generali v o n K r e s s ' i n k o ­
mutasında b i r kuvvet bulunacaktır.

2. B u bölgelerin dışında k a l a n Osmanlı b i r l i k l e r i derhal K a f ­

kasya'dan alınacak ve A r a p Yarımadası i l e i r a n ' d a k i i n g i l i z l e r e
karşı kullanılacaktır.

M 0
Aynı dosya.
M l
Aynı dosya, E n v e r Paşa'nın 32415 numaralı t a r i h s i z m e k t u b u .
M I
Aynı dosya, H i n d e n b u r g ' u n E n v e r Paşa'ya 27 H a z i r a n 1918 l a r i h l i 3315 sayılı şifre­
li mektubu.
532 O S M A N L I TARİHİ I X .

3. Kafkas Azerbaycanı'nda Osmanlı Hükümeti'nin yardımıyla

ulusal Tatar b i r l i k l e r i kurulacaktır. B a k u ' y a karşı askersel h a ­
reketlerden vazgeçilecektir. Tatar b i r l i k l e r i n i n kurulmasına mü­
saade edilmiş olan Kafkasya Azerbaycam'nda ve diğer i k i Kafkas •
D e v l e t i k u z e y i n d e k i Kafkasya k a v i m l e r i n e silah ve cephane da- ;
ğıtılmayacaktır. j

„ , Enver Paşa yukarıdaki koşulları k a b u l etmekle

E n v e r Paşa'nın J J

, , A l m a n l a r a b o y u n eğmişti. Güney Kafkasya'da

A l m a n l a r a Kırgınlığı .

Brest Antlaşması i l e Türkiye'ye bırakılan ve üç

sancak dışında b u bölgenin ve genellikle Kafkasya'nın k a d e r i üze-
r i n e söz söylemek ve girişimde b u l u n m a k yetkisi Almanya'ya geç- ' j
m i s t i . Ne v a r k i , Enver, Almanya'ya da olsa ancak görünürde
boyun eğecek b i r adamdı. Yukarıdaki koşulları k a b u l etmiş g i b i
göründükten i k i hafta sonra, A l m a n Genel Karargahı'nda Osman­
lı temsilcisi Z e k i Paşa'ya H i n d e n b u r g ' u n yukarıdaki telgrafları
yazmak için kendisinde y e t k i görmesine şaştığını işaret ettikten
sonra " B i z m e m l e k e t i m i z i n özgürlüğü için Almanların en müş­
kül zamanında savaşa g i r d i k ve yalnız b u n u n için savaşa devam
ediyoruz ve ancak b u n u n için savaşa devam edeceğiz", demekte­
d i r . Enver aynı yazısında Bolşeviklerin Azerbaycan'da yürüyüşü
karşısında halkın isteği üzerine evvelce yapmış olduğu vaade u y ­
gun o l a r a k Gence'ye kuvvet gönderdiğini, b u k u v v e t i geri çek­
m e n i n kendisi için olanak dışı olduğunu da yazmaktadır . 543

Enver Paşa, Azerbaycan'da Almanların da kurulmasını öngör­

dükleri y e r l i Türklerden b i r i s l a m o r d u s u n u n çekirdeğini teşkil
etmek üzere V. Kafkas Tümeni'ni orada N u r i Paşa'nın komuta­
sında b u l u n d u r m a y a devam e t t i . Haziran'ın son haftasında B a ­
ku'da E r m e n i l e r l e kızılların meydana g e t i r d i k l e r i olaylar üzerine
Türk b i r l i k l e r i n i n B a k u ' y a yürümesini e m r e t t i .
Enver Paşa, A l m a n Genel Karargahı i l e saptanmış olan esas­
lara aykırı düşen b u hareketin N u r i Paşa'mn k e n d i girişimi i l e
yapıldığını öne sürmüş ve durdurulması için Esat Paşa aracılı­
ğıyla emir vermiştir. A n c a k b u e m i r l e i l g i l i 14 Temmuz t a r i h l i
şu ifadesi d i k k a t çekicidir:

4 4 3
Aynı dosya, E n v e r Paşa'nın Zekî Paşa'ya m e k t u b u .
 BİH İNCİ: DÜNYA SAVAŞI 533

" N u r i Paşa'ya B a k u ' y a karşı harekatı durdurması için yeni

b i r e m i r yazdım. B u e m r i N u r i ' y e mümkün mertebe geç ve B a ­
k u ' n u n zaptı olanağı varsa, B a k u ' n u n düşmesinden sonra gön­
deriniz" . 5 4 4

Bundan da anlaşddığma göre Enver Paşa'mn, birçok ordu men­

suplarının çelişki g i b i görünen k i m i e m i r l e r i gerçekten c i d d i ve
maksatlı nedenlere dayanmaktadır. 17 Ağustos'ta E r m e n i l e r i n da­
veti üzerine b i r İngiliz birliğinin Batum'a gelmesi, 30 Ağustos'ta
Almanların Sovyetlerle B a t u m üzerinde b i r anlaşmaya varmala­
rının Türklerce öğrenilmesi, E n v e r Paşa'yı ç o k sinirlendirmişti.
A l m a n l a r b u sırada B a k u ' n u n yalnız A l m a n b i r -
Baku'mıu Türkler ı.-ı ı • . r ı ı • -ı • • • ı ıı
m . . t i k l e r i taralından ele geçirilmesi ıçm nazırlık-
Tarafın dan A h i m i ası ° J J

lara başlamışlar ve E n v e r ' i n de b u konuda

onayım sağlamak istemişlerdir. Enver Paşa, Almanları b i r yan­
dan oyalamaya koyulmuş, öte yandan da B a k u ' n u n b i r geri hük­
mü i l e ele geçirilmesinin yollarını aramaya başlamıştı. B a k u ' y a
i k i n c i saldırı ancak 14 Eylül'de yapılabilirdi. B i r gün sonra da
k e n t Türklerin eline geçti. Ne var k i , Eylül'ün i k i n c i yarısında
B u l g a r cephesinin yarılması, Almanya'nın savaşa başarıyla de­
v a m konusunda ümitsizliği, Kafkas cephesinde i n g i l i z ilerleyişi,
Osmanlı çekilişi, Kafkas cephesinde savaşın son yılında kazanıl­
mış olan başarıları gölgelendirdi. Türklerin d i k k a t i I r a k ve S u r i ­
ye'de i n g i l i z ilerleyişi üzerine çevrildi.

5. 4. Filistin ve Suriye Cephesi

. _ Savaş'm son yılı F i l i s t i n ve Suriye cephe-

Büyük Savaş'ııı
Koıııula H e y e t i n d e J 3 J
'
sinde Osmanlılar için b i r çöküntü yılı oldu. Yük-
Değişiklik
sek komuta heyetinde devam etmekte olan
güvensizlik b u yıl daha da yoğunlaştı. Cemal Paşa, Batı A r a b i s ­
t a n Genel Komutanlığı'ndan çekildi. Ona bağlı b u l u n a n 4. O r d u
Komutanlığı i l e diğer b i r l i k l e r 6 Temmuz 1917 yılından b e r i Os­
manlı hizmetinde b u l u n a n Falkenhayn e m r i n e v e r i l d i (25 Ocak
1918). A l m a n orduları eski Genelkurmay başkanlarından olan
b u zat askersel yeteneklere sahip olmakla beraber, b u görevde
Aynı dosya, E n v e r Paşa'nın E s a t Paşa'ya 2 3 Ağustos tarihlî m e k t u b u .
534 O S M A N L I TARİHİ I X .

yararlı olamazdı. Türk k a r a k t e r i n i tanımıyorduk Türk k o m u t a n ­

larıyla ilişkileri tutarsızdı. A r a p l a r ve Arabistanı da tanımaktan
ç o k uzaktı, işin daha garip yanı, Türk hizmetinde birkaç yıldan
beri b u l u n a r a k tecrübe kazanmış Almanları b i l e beğenmiyordu.
Onları, Almanhklaruıı unutmuş olmakla suçluyordu. B u kafada
oluşu o r d u n u n m o r a l i n i bozmaktaydı. Görevinden alınarak ye­
r i n e Türkiye'deki A l m a n askeri heyeti başkam ve 1. O r d u Komuta­
nı L i m a n von Sanders atandı (25 Şubat). L i m a n Paşa'mn doğrudan
doğruya komuta edeceği kuvvetler 7,8 ve 4. ordulardı. 7. O r d u
Komutanhğı'na Fevzi (Çakmak) Paşa getirilmişti. 8. O r d u K o m u -
tanhğı'na da Cevat (Çobanlı) Paşa getirilmişti. L i m a n Paşa b u i k i
komutanla da Çanakkale savaşlarından b e r i yakından tanış­
maktaydı.

. Önceki yıl sonlarında I n g l i z k u v v e t l e r i Birüsse-

Ingilîzlerln
_ ,. . ba ve Kudüs'ü ele geçirdikten sonra hareke t -
Urduıı'e Saldırılan " 3

l e r i n i durdurmuşlardı. Türklerin Kudüs'ü geri

almak amacıyla yaptıkları karşıt saldırı da püskürtülmüştü. 1918
yılının Ocak ayı başında Türk k u v v e t l e r i , Kudüs'ten birkaç k i ­
lometre uzakta bulunuyorlardı, i n g i l i z l e r , genel b i r saldırı için
henüz hazırlıklarını tamamlamışlardı. B u hazırlıklar tamamla­
nıncaya kadar, bulundukları yerde güvenle t u t u n m a k amacıyla
bölgesel saldırıya geçtiler. Şubatın 19'unda Şeria suyunun doğu­
suna geçmek ve Amman'ı almak için giriştikleri savaş hareketle­
r i Nisan ortalarına kadar sürdü. B u arada Eriha'yı almayı
başardılarsada hedeflerine ulaşamadılar. Nisan'ııı son gününde
başlayan ve Mayıs'm i l k haftasında da süren i k i n c i İngiliz bü­
y ü k saldırısının amacı yine Amman'ı ele geçirmekti. B u kez i n ­
giliz kuvvetleri Şeria suyunun doğusuna geçmeye hatta Amman'ın
ele geçirilmesi için Önemli askersel değeri o l a n E l - S a i t ' i almaya
m u v a f f a k oldularsada, karşı Türk saldırılarıyla b u yerden çıka­
rıldıkları g i b i Şeria suyunun da t e k r a r ötesine atıldılar, i n g i l i z ­
l e r b u y e n i l g i l e r i n i A r a p k a b i l e l e r i n d e n beklemiş oldukiarı
yardımı göremediklerine bağlamaya kalkıştılar. Bundan sonra M a ­
yıs sonlarına kadar b u cephede ufak çapta bölgesel çatışmalar
dışında hareketler olmadı.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞİ 535

Yaz aylarında i n g i l i z l e r kesin sonuç verecek b i r

Yenilgiyi . .
„ . , saldırı için hazırlandılar. Osmanhlarsa böyle b i r
Hazırlayan E t k e n l e r
saldırıya karşı savunma için c i d d i b i r hazırlık
yapmadılar. H a t t a mevcut savaş gücünün zayıflamasını bile ön­
leyemediler. Zayıflamayla sonuçlanan nedenler şöyle görül­
mektedir:
Mayıs ayından b e r i F i l i s t i n cephesindeki A l m a n b i r l i k l e r i ­
n i n y e r l e r i n d e n alınarak Kafkasya'ya gönderilmesi s o r u n u o r t a ­
ya çıkmıştı. Gerçi alınacak kuvvetler i k i t a b u r i l e b i r topçu
birliğinden ibaretti. Fakat günün koşullarma göre b u n u n da olum­
suz, m a d d i ve özellikle m o r a l e t k i l e r yapması önlenemezdi. Des­
tek kuvvet gönderilmediği için b u cepheden b i r askerin alınması
b i l e zararlı i d i . Üstelik o r d u g r u b u n u n geri i k m a l i için gereği g i ­
b i faydalanılmayan t r e n seferleri de çekilecek, A l m a n k u v v e t l e r i
bırakılacaktı. Dolayısıyla tren seferlerinde de aksamalar artacaktı.
Bütün hatalarına rağmen b i r i n c i ve i k i n c i K a n a l hareketlerinde
bulunmuş ve çöl savaşlarında deney kazanmış olan von Kress ile
k i m i A l m a n subaylarının da Kafkasya'ya gönderilmesi başkaca
b i r nesnel kayıptı. A l m a n er ve subaylarının da geri çekilmesi
hissedilir b i r m o r a l düşüklüğü yaratıyordu. Omuz omuza A l m a n ­
larla savaşmaya alışmış Türk askerleri, Almanya'nın savaştan çe­
k i l m e k g i b i b i r harekete giriştiği kanısına saplanmaktaydılar,
i n g i l i z l e r , A r a p l a r aracılığı i l e b u kanıyı b i r propaganda aracı
olarak k u l l a n m a k t a n geri kalmadılar. Bu*konuda Türklere bağlı
kalmış Arapları bile etkilediler.
O r d u l a r g r u b u n u n m o r a l i n i bozan b i r etkende Enver Paşa'
n i n Kafkasya'da görev almaya i s t e k l i olan Türk subaylarına rüt­
be t e r f i i ve çift maaş verilmesini vaat etmesiydi. Kafkasya'da savaş
sona ermişti. Yeni fetihlere hazırlanılmaktaydı. Birçok tecrübe­
l i subay, y e r l e r i n i tecrübesizlere bırakarak, Kafkasya yolunu
tuttular.
Türk a s k e r l e r i n i n nesnel olduğu kadar m o r a l yönünden de
yıpratan öteki i k i etken de asker kaçakları ve açlık, daha doğru­
su her çeşit y o k s u l l u k t u . Savaşın dördüncü yılının yaz aylarında
Osmanlı ordusunda savaş sevk ve heyecanı eski sıcaklığını kay­
betmiş bulunuyordu. Asker kaçaklarının sayısı hemen hemen silah
 O S M A N L Î TARİHİ I X .

altındaki asker sayısı kadar tahmin e d i l m e k t e y d i . Bunların b i r 545

bolümü silah altına çağrıldığı halde gelmeyenler, diğer bölüntüde

o r d u d a k i saflarını bırakıp gidenlerdi. Y o k s u l l u k askerden kaç­
manın başlıca nedeniydi. A s k e r l e r aç ve çıplaktı. O n safhalarda
olan askere şöyle böyle yiyecek verilmekte, arka saflarda olan­
l a r b u yiyeceğin daha azını almaktaydılar. İnsanlardan beklenen
vatanseverlik h a m i y e t i , hayvanlardan da beklendiği için onlar­
da ancak gerekli y e m i n yarısı i l e yaşamlarını sürdürmek ve gö­
r e v l e r i n i yerine getirmek durumundaydılar. Kıyafet p r o b l e m i
daha da kötüydü. A s k e r l e r şöyle d u r s u n , subayların, hatta k o ­
mutanların b i l e ayakkabıları y o k t u , çarık kullanıyorlardı. E l b i -
seleride yırtık p ı r t ı k t ı . Yiyecek-giyecek koşulları b u olunca,
546

sağlık önlemlerinin de ne halde olabileceği kolayca k e s t i r i l e b i ­

l i r . Sıtma, d i z a n t e r i , tifüs düşmanın verdirebileceği kayıplardan
ç o k kayıplara sebep olmaktaydı. Çöl sıcağı ve susuzluk Türk as­
k e r i n i n çilesinin son halkasıydı. Hastalığın ulaşmış olduğu dü­
zeye b i r örnek vermiş olmak için Ağustos ayında 7. O r d u K o m u t a m
Fevzi (Çakmak) Paşa'nın hastalığından dolayı komutayı Mustafa
K e m a l (Atatürk) Paşa'ya bıraktığını söylemekle yetineceğiz. B u
k a d a r i h m a l edilen b i r o r d u n u n saldırı ve hatta savunma sava­
şında başarılı olması beklenemezdi. L i m a n Paşa b u konuda E n ­
ver Paşa'nın d i k k a t i n i çekiniş, destek istemiş, b u n u n yerine ondan
F i l i s t i n Cephesi'nin savunulması için ancak nasihat almıştı . 547

Eylül başında General A l l e n b y komutasındaki

Büyük İngüiz Saldım. j i i i k u v v e t l e r i n i n d u r u m u şöyleydi : 2 Atlı
n g z
548

Başlangıcında ,. , . „ .
Tarafların D u r , » » , . P'
t u m e
bindirilmiş turnen, 7 yaya t u r n e m , 1
2

H i n t l i t a b u r u . Bunların savaş hattındaki topla­

mı, 12.000 kılıç, 57.000 tüfek ve 540 top tutarındaydı. B u k u v ­
vetlere i n g i l i z l e r l e beraber savaşan 19 k a d a r A r a p birliğini de
eklemek gerekir.
Türk k u v v e t l e r i n e gelince, 6., 7. ve 8. O r d u l a r b i r l i k l e r i n i n
kapsamından i b a r e t t i . Bunların i n g i l i z k u v v e t l e r i karşısındaki

4 4 4
S a n d e r s , L i m a n v o n : A . g . e . , s. 2 8 2 .
4 4 6
İbİd., s. 2 8 2 .
4 4 7
İbİd, s. 312.
4 4 8
A B r i e f R c c o r d on the A d v a n c e of the E g y p t i a n E x p e d i t i o n a r y Foree, s. 2 5 .
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 537

d u r u m u şöyleydi: 6. O r d u Ürdün Vadisi'nde, 7. Ordu Kudüs-Nablus

y o l u n u n i k i tarafında 40 k i l o m e t r e l i k b i r cephe hattı tutmaktay­
dılar. 8. O r d u ise F u r k a h ' t a n denize uzanan b i r hattı t u t u y o r d u .
1 tümeni yedekte, 9 tümeni savaş hattında o l m a k üzere 10 tümen
i l e b i r atlı tugaydan i b a r e t t i . Bütün b u n l a r a Ma an i l e Hicaz'ın
kuzeyindeki garnizonların da k u v v e t l e r i eklediğinde, toplam güç
4000 kılıç, 32.000 yaya ve 400 top tutarmdaydı. İki tarafın r a ­
k a m l a r l a işaret edilen b u k u v v e t l e r i karşılaştırılınca, İngilizle­
r i n h e r yönden ezici b i r savaş üstünlüğüne sahip olduğu görü­
lür. İngilizlerin gerektiği t a k d i r d e savaş hattına sevk edilebile­
c e k l e r i ve çoğunluğu Mısır'da b u l u n a n k u v v e t l e r i n i n 400.000 c i ­
varında bulunduğu da unutulmamalıdır.

, . ... 19 Eylül sabahı ağır b i r topçu ateşi arkasından

Büyük i n g i l i z J
° x J J
bütün cephe boyunca saldırı başladı. Saldırının
Saldırısı x J

yoğun noktası Yafa'dan Hayfa doğrultusunda

uzanan kıyı bölgesindeydi. B u suretle i n g i l i z savaş g e m i l e r i n i n
top ateşiyle savaşa katılmaları olanağı sağlanmıştı. İngiliz hava
k u v v e t l e r i n i n de katıldığı saldırıda Türklerin çetin savunmala­
rına rağmen daha i l k saatlerde haberleşme araçları harap e d i l ­
diğinden b i r l i k l e r i n aralarında ve bunların o r d u l a r g r u b u genel
karargahı i l e bağlantıları k e s i l d i ve düşmana karşı h a r e k e t l e r i n ­
de b i r l i k sağlanamadı. 8. O r d u tümüyle m e v z i l e r i n d e n atıldı. 8.
O r d u sarsılmakla beraber, direndiysede 20 Eylül'de düşmanın şid­
d e t i n i artıran saldırıları karşısında birçok esir verek, savaş araç
ve gereçlerini bırakarak çekilmeye devam e t t i . 7. O r d u b u d u ­
r u m karşısında arkasını çeviren İngiliz atlı k u v v e t l e r i n i n yarat­
tığı tehlikeden k u r t u l m a k için tüm olarak geri çekilme harekatına
girişti. Aynı gün b i r İngiliz süvari birliği L i m a n Paşa'nın k a r a r ­
gahını kurmuş olduğu Naşire kentine g i r i p Paşa'yı esir almak te­
şebbüsüne giriştiysede, sokak savaşlarından sonra güçbela geri
çekildi.
21 Eylül'de 7. ve 8. orduların direnişi İngiliz Komutanlığı'
nca artık hesaba katılmıyordu. Dera'ya gelmiş olan L i m a n Pa-
şa'da b i r direnişte bulunmayı olanak dışı gördüğünden, Y e r m u k
doğrultusunda genel çekilme e m r i v e r d i .
538 O S M A N L I TARİHİ I X .

23 Eylül'de A k k a ve Hay fa i n g i l i z l e r i n eline düştü. Şeria'nın

doğusunda b u l u n a n 4. O r d u ' n u n 22 Eylül'de aldığı e m i r üzerine
geri çekilmesi, Amman'ın düşmesine y o l açtı (25 Eylül). B u n d a n
sonra felaketler daha hızla b i r b i r i n i izlemeye başladı. 11. K o l o r ­
d u , komutanıyla ve 5000 kadar mevcuduyla ingilizlere teslim oldu
(26 Eylül). Dört gün sonra 4. O r d u savaşa devam edemeyecek k a ­
dar ağır yenilgiye uğradı. 30 Eylül'de Rayak'da Türk direnişi­
n i kıran İngiliz Öncüleri b i r gün sonra Şam'a girdiler. Artık F i ­
l i s t i n ve S u r i y e ' n i n büyük b i r bölümü kaybolmuştu. 8. ve 4.
Ordularda yıpranmıştı. Hatta Mustafa K e m a l ' i n komutasmda var­
lığını korumaya devam eden 7. O r d u bile d e r l e n i p toplanmaya
ihtiyaç gösteren b i r durumdaydı.
Mustafa K e m al's e, Çanakkale'de olduğu gibi b u cephede de
yüksek askersel yetenekleriyle güç koşullara karşın ordusunu elin­
de t u t a r a k , İngilizlere karşı hemen h e m e n t e k güvenilir kuvvet
kalması üzerine 20 Eylül'de Enver Paşa'dan şu yazıyı almıştır.
"Padişah H a z r e t l e r i k e n d i l e r i n e ve vazifeye karşı zat-ı alile­
r i tarafından gösterilen bağlılık ve fedakarlığa m e b n i zat-ı alile­
r i n i f a h r i y a v e r l e r i arasına almayı f e r m a n buyurmuşlardır.
B i l d i r i r ve t e b r i k e d e r i m " . '
5 4 9

Enver Paşa b i r hafta sonra da Yıldırım Orduları Kurmaybaş-

kanı Kazım Paşa'ya b i r tel çekerek son y e n i l g i l e r i n d e n Ötürü L i ­
m a n Pasa'nm d u r u m d a n ümitsiz olup olmadığım, kendisini şaşırıp
şaşırmadığını, b i r l i k l e r üzerinde egemenliğini k o r u y u p k o r u y a ­
madığını sormuştu . Enver Paşa b u soruları A l m a n Genel K u r ­
550

may Başkanlığı'nin L i m a n Paşa'yı değiştirmek n i y e t i n d e

olmalarına ilişkin o l a r a k sormaktaydı. Kazım Paşa'nın sorulara
verdiği karşılık, i l g i çekici olduğundan, özet olarak buraya alın­
mıştır.

" S o n çekilmeler (ricatlar) L i m a n Paşa'yı sarsmamış tır. Fa­

k a t çok üzgündür. D u r u m d a n ümitsiz o l m a m a k için elinden ge­
l e b i l i r her cehdi ve kuvveti sarfediyor ve etmektedir. Egemenliğini,
özellikle komutanları arasındaki saygılı m e v k i i n i kaybetmemiş-

5 4 9
T T K Arşivi: Aynı D o s y a , E n v e r Paşa'nın 2-9-1334 (1918) t a r i h l i yazısı.
s s o
Aynı dosya: E n v e r Paşa'nın 20-9-1334 (1918) t a r i h l i yazısı.
 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 539

t i r . Sağlık d u r u m u i y i d i r . L i m a n Paşa'nın değiştirilmesini lütfen

k a b u l etmeyiniz, vaktiyle devamlı b i r r i c a t (geri çekilme) h a l i n ­
de b u l u n a n b i r o r d u n u n e m i r ve komutasını verdiğiniz b u zat,
k u v v e t i n i n h e r halde o n k a t üstünde b u l u n a n düşmanı altı b u ­
çuk ay Önünde tutmuş ve sözü geçen o r d u i l e düşmanın büyük
küçük y i r m i k a d a r saldırısını püskürtmüş tür. Memleketimizde
yüksek şahsınıza bağlı, Türkle çalışmaya alışmış ve memleketi­
mizden Türk çıkarına zararlı o l a n A l m a n m e n f a a t i n i çekmiş b ü ­
y ü k rütbeli A l m a n subayı o l a r a k b i r tek L i m a n Paşa'yı
tanıyabildim". L i m a n Paşa i l e Mustafa K e m a l (Atatürk) arasın­
da k i m i hallerde anlaşmazlık olmakla beraber, L i m a n Paşa önün­
de sonunda Mustafa K e m a l ' i n görüşlerine katılmış ve ona daima
büyük b i r güven beslemiştir.

i n g i l i z k u v v e t l e r i n i n Şam'ı almasıyla F i l i s t i n ve hatta Suriye

sorunları, Türkler için kesin olarak çözühnüş bulunuyordu. Şimdi
Anadolu'nuıı güney şuurlarını çizmek ve orada tutunmaktan başka
yapacak şey kalmamıştı. Mustafa K e m a l b u gerçeği daha Şam'ın
düşmesinden önce anlamış ve L i m a n Paşa'ya bütün k u v v e t l e r i n
H a l e b ' i n kuzeyine çekilmesini önermişti. L i m a n Paşa b u öneri­
ye uymakta durakiamışsada Mustafa Kemal i l e H u m u s ' t a yaptığı
görüşmede O ' n u n haklı olduğunu k a b u l etmişti. General Allenby
Şam'dan sonra k u v v e t l e r i n i b i r yandan Hayfa'dan, öte yandan da
Şam'dan kuzeye doğru harekete geçirmişti. B u suretle de B e y r u t
(8 E k i m ) Ingilizeriıı eline geçti, i n g i l i z l e r H a l e b ' i n kuzeyine doğru
ilerleyince Mustafa K e m a l ' i n kurmuş olduğu ulusal savunma hat­
tında Türk k u v v e t l e r i n e çattılar ve d u r d u r u l d u l a r . 31 E k i m ' d e
Mondoros Mütarekesi imzalanmış b u l u n u y o r d u . Aynı gün Ada­
na'da L i m a n Paşa, Yıldırım Orduları G r u p Komutanlığı'nı M u s ­
tafa K e m a l Paşa'ya teslim ediyordu. Türkiye için yüzyıllar bo­
yunca sürmüş olan İmparatorluk savaşları sahifesi artık k a p a n ­
mıştı. Yeni ve m i l l i Türkiye'nin kurulması savaşı ise henüz
başlamaktaydı.
 BEŞİNCİ BÖLÜM

SAVAŞ SIRASINDA OSMANLI

İMPARATORLUĞU' NUN PAYLAŞILMASI

Osmanlı imparatorluğu, varlığım k o r u m a k için

Beş G i z l i Paylaşma . . . j\ -, -. .... .1 .
savaşa girmişti. U n c e d e n d e gorulduğu gibi çe-
Antlaşması
şitli cephelerde çarpışarak kendisinden umulma­
yan b i r savaş gücü harcamıştı. Ne var k i , ne b u güç, ne de onunla
b i r l i k t e savaşan Almanya, Avusturya ve Bulgaristan'ın toplam gü­
cü savaşı kazanmak için yeterli gelmemişti. Dört savaş yılının so­
nunda y e n i k d u r u m a düşmüşlerdi. Uzlaşma D e v l e t l e r i , savaşın
ücretini Osmanlı İmparatorluğu'na ödetmek için daha silahla­
rın patlamaya başladığı günü izleyen aylarda hesaplarını yapmaya
başlamışlardı, i m p a r a t o r l u k topraklarının her büyük devlete b i r
pay çıkaracak k a d a r geniş olması, hesap işlerini kolaylaştırmak­
taydı. Bütün sorun, bunları kâğıt üzerine döküp imzalamak ve
savaşı kesin b i r zaferle b i t i r m e y e kalmıştı. K o m u t a n l a r b u zafe­
r i sağlamak için uğraşırken, d i p l o m a t l a r da askersel hareketle­
r i n gelişmesine p a r a l e l olarak şu beş gizli antlaşmayı imzalamış­
lardı: 1- i s t a n b u l Antlaşması ( M a r t 1915), 2- L o n d r a Antlaşması
(Nisan 1915), 3- Sykes-Picot Antlaşması (1916) 4- Anadolu ve A r a p
M e m l e k e t l e r i n i n Paylaşılması (1916 ilkbaharı) 5- St. Jean de
M a u r i e n n e Antlaşması (1917). B u antlaşmalardan h e r b i r i şu su­
retle özetlenebilir:
1. İstanbul Antlaşması: B u antlaşma Rusya, Fransa ve i n g i l ­
tere arasında savaşın başlamasını izleyen yılda, 4 M a r t ' t a kota­
rılmıştır. Sözü geçen d e v l e t l e r i n i s t a n b u l , Boğazlar ve I r a n
üzerindeki çıkarlarının saptanmasını sağlamıştır. Antlaşma gi­
rişiminin Rusya'dan gelmesinin i k i nedeni vardır. U z a k n e d e n i ,
Rusların Büyük Petro'dan b e r i i s t a n b u l i l e Boğazları ele geçir­
m e k için kapılmış oldukları hayallerdir. Yakın nedeniyse İngil­
tere i l e Fransa filolarının İstanbul'a v a r m a k için Şubat ayında
girişmiş olup, sürdürmekte oldukları Çanakkale Boğazı'nı b o m ­
bardıman etme harekâtıdır. Çarlık Hükümeti, sözü geçen f i l o -
542 OSMANLİ TARİHİ I X

l a r m İstanbul'a ulaşmaları d u r u m u n d a Rus çıkarlarını tehlikeye

düşürecek b i r o l u p b i t t i i l e karşılaşmamak için 4 M a r t ' t a F r a n ­
sız ve i n g i l i z elçilerine b i r nota vererek sürmekte olan savaşın
b i r sonucu olarak aşağıdaki toprakların Rusya'ya katılmasını is­
tediğini bildirmiştir.
. "İstanbul şehri, Karadeniz Boğazı'mn batı kıyıları ve M a r ­
mara D e n i z i , Çanakkale Boğazı, Midye-Enez hattına k a d a r Gü­
ney T r a k y a , Karadeniz Boğazı i l e Sakarya N e h r i ve İzmit
Körfezi'nde sonradan saptanacak b i r nokta arasında kalan A n a ­
d o l u kıyıları, M a r m a r a D e n i z i ' n d e k i adalar ile İmroz ve Bozca
Adaları".

B u i s t e k l e r i n tanınması halinde Rusya da İngiltere i l e F r a n ­

sa'nın Osmanlı împaratorluğu'nda ve başka taraflarda i s t e k l e r i ­
n i tanıyacaktır. Söz konusu istekler de şöyle i d i :
1. İstanbul serbest l i m a n olacak, ticaret gemileri için Boğaz-
l a r ' d a n serbest geçit hakkı tanınacaktır.
2. İngiltere i l e Fransa'nın A n a d o l u ile A r a p m e m l e k e t l e r i n ­
d e k i hakları, İngiltere, Fransa ve Rusya arasında özel b i r antlaş­
ma i l e saptanacaktır.

3. Müslümanların kutsal y e r l e r i korunacak ve A r a b i s t a n ba­

ğımsız b i r Müslüman yönetimi altında bulunacaktır. İngiltere,
i r a n ' d a 1908 Antlaşması ile tesbit edilmiş olan tarafsız bölgenin
de aynı memlekette k e n d i nüfuz bölgesine içerlenmesini istemek­
teydi. Moskova Antlaşması'nın kapsamı olan b u hususlar, genel
o l a r a k taraflarca k a b u l edilmekle Osmanlı topraklarının payla­
şılmasında da i l k adım atılmış o l u y o r d u .

2. Londra Antlaşması; Yukarıda sözü edilen g i z l i antlaşma

paylaşmasının kotarılmasından aşağı yukarı b i r buçuk ay sonra
b i r y e n i s i n i n yapılması gerekmişti. Buna İtalya'nın Üçlü Uzlaş­
ma D e v l e t l e r i safında savaşta yer alması neden olmuştu. Hatır­
lanmalıdır k i , Dünya Savaşı başladığında İtalya, Üçlü Antlaşma
D e v l e t l e r i ' n d e n b i r i y d i . Ne var k i , k e n d i s i n i A l m a n y a i l e Avus­
turya'ya bağlayan antlaşma savaşa girmesini gerektirmediği için ta­
rafsız kalabilmişti. B u akıllıca b i r hareketti. Çünkü İtalya askersel
bakımdan c i d d i sayılabilecek b i r savaş gücünden yoksundu. A l -
 ^ O S M A N L I .İMPARA'IX)IILUCÜ'NÜN PAYLAŞILMASI 543

manlar savaşın kısa süreceğim ve Fransız cephesinde kesin b i r

zafer i l e s^ona ereceğini sandıkları için, İngilizlerle Fransızlarsa
ondan henüz ne biçimde faydalanacaklarını k e s t i r e m e d i k l e r i n ­
den, İtalya'yı k e n d i haline bırakmışlardı. Savaşın kısa süreceği
ümidinin sönüp gitmesi, Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n i n Çanakkale üze­
r i n e saldırılarıyla savaşı Akdeniz'e bulaştırmaları, i t a l y a ' m n sa­
vaşçı t a r a f l a r için değerinin artmasında e t k i l i o l d u . Roma Hü­
kümeti, ittifakım pahalıya satmaya kararlıydı. Üçlü Antlaş­
ma Devleti olarak savaşa girmek için Avusturya'dan Tranten'i içine
a l a n bütün Güney T i r o l bölgesiyle A d r i y a t i k ' t e K u r z o l a Adası'
m n kendisine derhal verilmesini, îzonzo Irmağı boyunca bazı sımr
düzeltmeleri istedi. B u istek, haysiyet kırıcı görüldüğünden Avus­
t u r y a ve Almanya tarafından onaylanmadı, i t a l y a b u n u n üzeri­
ne ücretini savaştan sonra a l m a k üzere İngiltere i l e Fransa'dan
yana dönerek, o n l a r l a L o n d r a Antlaşması'nı imzaladı. Antlaş­
manın Türkiye'yi ilgilendiren başlıca maddeleri şunlardır: "İtalya
işgal etmekte olduğu O n i k i Ada'yı tüm egemenliği altına alacak­
tır (Madde 8). Fransa, Büyük Britanya ve Rusya, İtalya'nın A k ­
deniz'de kuvvet dengesinin devamında i l g i l i bulunduğunu k a b u l
ederler. Asya'daki Türk topraklarının tüm veya bölgesel payla­
şılması d u r u m u n d a da onun b i r İngiliz-îtalyan antlaşmasına ko­
n u teşkil etmiş olmasıyla, çıkarlar ve h a k l a r sağlamış b u l u n d u ­
ğu A n t a l y a v i l a y e t i ile komşusu Akdeniz bölgesinden gerçek b i r
hisse alacaktır. B u hisse i l e r i d e saptanırken, Fransa'nın ve İn­
giltere'nin b u günkü çıkarları göz Önünde bulundurulacaktır.

İtalya'nın çıkarları Türk İmparatorluğu'nun toprak bütünlü­

ğünün korunması veya adı geçen devletlerin nüfuz bölgelerinde
değişiklik yapılması d u r u m u n d a göz önünde bulundurulacaktır.
Savaş sırasında Fransa, Büyük Britanya ve Rusya'nın Asya Türki­
ye'sinde t o p r a k işgal etmeleri d u r u m u n d a A n t a l y a vilayetine b i ­
tişik Akdeniz Bölgesi yukarıda işaret edilmiş olan sınırlar içinde
İtalya'ya a i t olacak ve o burasını işgal etmek hakkına sahip b u ­
lunacaktır (Madde 9 ) .

L o n d r a Antlaşması gereğince bugün Libya'da Padişah'a ait

bulunan h a k ve imtiyazların tümü İtalya'ya devredilmiştir (Madde
544 O S M A N L I ! TAHİHİ I X . ^

10). i t a l y a b i r savaş tazminatı saptanması halinde savaşta harca­

dığı güç ve fedakârlıkla düzeysel olarak hisse alacaktır (Madde 11) :

İtalya A r a b i s t a n i l e A r a b i s t a n ' d a k i Müslümanlara kutsal t a ­

nınan y e r l e r i n bağımsız b i r Müslüman devleti h a k i m i y e t i n d e bı­
rakılacakları hususunda Fransa, İngiltere ve Rusya tarafından
yapılmış o l a n deklarasyona katıldığını d u y u r u r (Madde 12).
3. Sykes-Picot Antlaşması: Sykes-Picot Antlaşması, Özellik­
le Türkiye'nin Asya bölümünde Fransız ve İngiliz paylarını be­
l i r t m e k t e y d i . Antlaşmanın gerekçesi d i k k a t çekicidir. Güya
İngiltere ve Fransa hükümetleri k e n d i imkanlarıyla sağladıkları
b i l g i l e r d e n A r a b i s t a n Yarımadası'nın ve Osmanlı împaratorlu-
ğu'nun diğer eyaletlerinin Türk hakimiyetinde kalmaya şiddetle
karşıt olduklarına kanaat getirmişlerdir. Dolayısıyla, Osmanh ha­
k i m i y e t i n e karşıt ve Uzlaşma Devletleri'ne eğilimli b i r A r a p dev­
l e t i veya federasyonu kurmanın mümkün olduğunu kavrayarak
görüşmelere girişmişler ve aşağıda saptanan hususlarda f i k i r b i r ­
liğine varmışlardır:
1. İngiltere ve Fransa'nın tanıyacağı ve koruyacağı b i r A r a p
devleti veya federasyonu kurulacaktır. 2. F i l i s t i n milletlerarası
b i r yönetim altına girecektir. 3. I r a k ' t a İngiliz yönetimi etkisi h a ­
k i m olacaktır. İngiltere antlaşmanın bu üç maddesi i l e çıkarla-
rını sağlamaktaydı. Süveyş Kanalı'm korumak ve Hindistan yolunu
güvence altına alma olanağını da böylece elde e d i y o r d u . Ayrıca
Irak'ı denetlemekle, Manchester fabrikaları için p a m u k , İngiliz
filoları için de p e t r o l sağlanacaktı. Bütün b u n l a r d a n başka, İs­
t a n b u l Ruslara a i t olacağından, H a l i f e l i k m e r k e z i o r t a d a n k a l ­
kacaktı. K u r u l a c a k olan A r a p devleti, İngiliz himayesinde ya­
şayacağından, b i r A r a p halife atamak işten b i l e olmayacaktı.
Sözün kısası, dolaplı y o l l a r d a n , M e k k e ve Medine ile.Kudüs'e h a ­
k i m d u r u m a gelen İngiltere, Müslümanlık i l e Hıristiyanlığın b i r
dereceye kadar m o r a l patroluğunu sağlamış oluyordu. Söz konusu
antlaşma, Fransa'ya A n a d o l u ' n u n önemli b i r kısmı i l e Suriye'yi
v e r i y o r d u . Sivas, H a r p u t , D i y a r b e k i r , Adana ( K i l i k y a ) , A k k a ' n m
k u z e y i n d e k i Suriye kıyıları (Lübnan dahil) ona a i t olacaktı. B u
suretle de A n a d o l u ' n u n maden ve p a m u k bölgesi ve Suriye'nin
tahıl kaynaklarını sÖmürebilecekti.
 O S M A N L I İ M P A l l A T O K L U Ö U ' N U N PAYLAŞILMASI 545

4. Anadolu'nun Kısmi Paylaşılması: Yukarıda sözü edilen İs­

t a n b u l Antlaşması, açık b i r biçimde İstanbul ve Boğazların Rus­
ya'ya bırakılacağını saptamıştı. Osmanlı İmparatorluğu'nun geri
kalan topraklarının paylaşılmasmıysa sonraya bırakmıştı. L o n d r a
Antlaşması i l e savaşa giren İtalya'ya Güney A n a d o l u ' d a n b i r pay
ayrılıp b e l i r t i l m e s i , Fransa i l e İngiltere'yi y e n i ve g i z l i b i r pay­
laşma antlaşmasına doğru yöneltti. B u n d a Rusların 1916'da D o ­
ğu A n a d o l u ' d a k i saldırıları i l e bazı Türk şehirlerini ele geçirmesi
de e t k i yapmıştı. Paylaşma f i k r i daha 1915'te Fransızlar tara­
fından ortaya atılmış, i l k i n İngiltere, sonra da Rusya tarafından
onaylanmış, b u konuda çeşitli görüşmelerden sonra üç devlet ara­
sında M a r t 1916'da b u paylaşma esasları saptanmıştır. B u n u n l a
Rusya, E r z u r u m , T r a b z o n , Van ve B i t l i s v i l a y e t l e r i n i elde etmiş­
t i r . Antlaşmada ayrıca Fransa i l e İngiltere'nin Sykes-Picot t a r a ­
fından saptanan payları ve esasları da işaret edilmiştir.

5. St. Jean de Maurienne Antlaşması: Önceki paylaşma ant­

laşması Fransa'nın ve İngiltere'nin Osmanlı İmparatorluğu'ndan
alacakları paylara açıklık getirmekle yetinmişti. İtalyan payından
ise söz bile edilmemişti. 1917 yılı başlarından b u y a n a meydana
gelen yeni olaylar, İtalya'yı payı i l e yakından ilgilenmeye yönelt­
mişti. Şöyle k i , Bolşevik İhtilali başlamış ve Rusya'nın Uzlaşma
Devletleri safmda devam edeceği şüpheli b i r duruma girmişti. B u ­
na karşılık A m e r i k a , Almanya'ya savaş açmıştı. B u arada Çarlık
Rusyası'nın İngiltere i l e imzalamış olduğu ve İtalya'dan gizli t u ­
tulmuş olan Osmanlı toprakları i l e i l g i l i gzli antlaşmalar da açığa
vurulmuştu. B u nedenle Roma Hükümeti'nin davranışlarında
L o n d r a ve Paris hükümetlerine karşı b i r gücenme görülmeye baş­
lamıştı. Uzlaşma D e v l e t l e r i , İtalya'nın savaşa ağırlığını koyma­
sını kolaylaştırmak için A n a d o l u ' d a k i payının sınırlarını b e l i r t ­
mek üzere görüşmelere girişmek zorunda kalmışlardır. Sonuçta
da İtalya, Fransa ve İngiltere arasında Fransız-İtalyan sınırla­
rındaki St. Jean de Maurienne Istasyonu'nda b i r vagonda son pay­
laşma antlaması yapılmıştı. Antlaşmada İtalya kendi bilgisi dışında
Uzlaşma Devletleri arasmda imzalanmış olan önceki paylaşma hü­
kümlerini tanımayı k a b u l etmişti. Buna karşılık kendisine evvelce
tanınmış olan Antalya vilayetine ek olarak İzmir vilayetini de e l -

Osmanlı Tariki IX, 35

 O S M A N L I . TARİHİ I X .

de e d i y o r d u . Ayrıca M e r s i n Limanı'nda da k e n d i ticaret gemile­

r i n i n giriş çıkışları için serbest l i m a n o l a r a k da faydalanacaktı.
Savaş sonunda Türk toprakları için saptanmış olan hükümlerin
yerine getirilmesini gerektiren etkenler meydana çıkması d u r u ­
munda da A k d e n i z ' d e k i dengenin devamı sağlanacaktı. Ne var
k i , b u antlaşmanın geçerli olması için Rusya tarafından da k a ­
b u l edilmesi, koşullar arasında yer almakta ve i t a l y a n çıkarları­
nı açıkta bırakmaktaydı.

Yukarıdaki paylaşma antlaşmalarıyla Avrupa bü-

G i z i i Paylaşma devletleriniıı " Ş a r k Meselesi" adını vermiş
Antlaşmalarının « ı ı ı i ı «ı ı - ı • • ı
Özeti oldukları s o r u n , görünürde k o k l u biçimde ç ö ­
zülmüş o l u y o r d u , i n g i l t e r e Osmanlı i m p a r a t o r ­
luğu'nun A n a d o l u dışındaki topraklarının büyük b i r kısmına sa­
h i p olacaktı. Rusya İstanbul'a yerleşecek, Boğazları denetleye­
cek, Doğu A n a d o l u ' y a ve K a r a d e n i z kıyılarının büyük b i r bölü­
müne sahip olacaktı. Fransa, Suriye, Güney Doğu i l e O r t a A n a ­
d o l u ' y u sömürecekti. İtalya, elinde bulundurduğu O n i k i A d a '
dan başka A n t a l y a ve İzmir'e yerleşecekti. B u suretle de Türki­
ye h a r i t a d a n silinmiş olacaktı. Türklerin g i z l i paylaşma antlaş­
malarını nasıl hallaç pamuğuna çevirdiği, I . Dünya Savaşı'nı
izleyen yıllarda görülecekti.
 ALTINCI BÖLÜM

SAVAŞ SIRASINDA BARIŞ GÖRÜŞMELERİ V E

MÜTAREKENİN İMZALANMASI

B i r i n c i Dünya Savaşı başladığında savaşçı taraf-

Sımış v e Barış lanıı savaş amaçları ayrıntılı olarak b i l i n m e k ­
teydi. Geleneksel k u r a l a göre i k i ulus veya i k i
u l u s l a r g r u b u arasındaki anlaşmazlık kuvvete başvurarak ç ö ­
zülmekteydi. Gerçi zamanla b i r " D e v l e t l e r H u k u k u " meydana
gelmişti ama b u n u n garantisi y o k t u . Devletler arası kesin anlaş­
mazlıklarda a r a b u l u c u görevini yerine getirecek b i r adalet ör­
gütü i l e vereceği kararları uygulayacak b i r yürütme organı
bulunmadığından, h a k daima k u v v e t l i n i n yanında b e l i r m e k t e y ­
d i . Dünya Savaşı'nda da kazanan tarafın barış koşullarını k a y ­
beden tarafa onaylatması n o r m a l görülmekteydi.

n Önceden de gösterildiği g i b i Osmanlı Inıparator-

Osımmlı D e v l e t i ' n i n . ° . .
luğu'nun Dünya Savaşı'nın çıkmasında hiçbir et-
Savaş Amaçları ° ' . "* J

k i s i olmamıştı, i m p a r a t o r l u k , Avrupa'da savaşın

başlamasından üç ay sonra Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n i n kendisine sa­
vaş açmaları üzerine savaşa sürüklenmişti. Savaş arifesinde Os­
manlı imparatorluğu'nun topraklarını genişletme hususunda ne
b i r tasarısı ne de b u konuda h e r h a n g i b i r devletler topluluğun­
da yeri yoktu. Oysaki Uçlü Uzlaşma Devletleri'nden her b i r i n i n Os­
manlı toprakları üzerinde emperyalist emelleri olduğu gibi
A l m a n y a i l e Avusturya'nın b i l e "barışçı sızma" yöntemi i l e sö­
mürü amaçları vardı. Osmanlı Hükümeti b u nedenle "ehveni ş e r "
doğrultusunda Antlaşma D e v l e t l e r i safında, varlığını k o r u m a k
üzere savaşa girmişti. Savaş amaçları arasında k e n d i haklarını
k o r u m a k dışında, başkalarının haklarına saldırma g i b i b i r dava
y o k t u . Savaşta yansız kalması d u r u m u n d a Uzlaşma D e v l e t l e r i
emperyalist emellerinden vaz mı geçeceklerdi? Rusya'yı i s t a n ­
b u l i l e Boğazlara yerleştirmekten, i n g i l t e r e ' y i A r a p memleket­
lerine, Fransa'yı Suriye'ye yerleşmekten k i m alıkoyacaktı? Osmanlı
D e v l e t i ' n i n toprak bütünlüğünü koruyacaklarını duyurmuş olsa-
 O S M A N L I TARİHİ I X .

l a r bile b u n u n ne değeri olacaktı? B e r l i n Antlaşmasında (1878),

Avusturya Bosna-Hersek'e, i n g i l t e r e Kıbrıs'a b i r e r bahane i l e
yerleşmemişler miydi? Balkan H a r b i arifesinde Avrupa büyük dev­
l e t l e r i savaşın sonucu nc olursa olsun statükonun korunacağını
duydukları halde Balkanlılar galip gelince statükoyu k o r u y a b i l ­
mişler iniydi? B u sorunların lüzumsuz karşılıkları ışığında Os­
manlıların savaşa g i r m e d i k l e r i t a k d i r d e m e m l e k e t l e r i n i n payla­
şılmaya cağı anlamı çıkmamaktaydı.

Osmanlı D e v l e t i , u z u n sürecek b i r dünya savaşı için hiç de

hazır değildi. M e m l e k e t i n başlıca üretim gücü olan tarım, savaş
dolayısıyla felce uğramıştı. B i n l e r c e çiftçi silah altına alınmıştı.
G e r i k a l a n l a r da hayvanları ve arabaları o r d u ihtiyacı için
alındığından araçsız kalmışlardı. Dış ticaret durgunlaşmıştı. I ç
ticaret asayişsizlik yüzünden zayıflamıştı. T r e n l e r askerlik h i z ­
metine verildiğinden ticaret mallarının akımı güçleşınişti. Savaş
için gerekli para ve araçlar Almanya'nın verdiği beş m i l y o n m a r k
dışında H a r b V e r g i l e r i (Tekalif-i Harbiye) suretinde sağlanmak­
taydı. B u d u r u m d a Osmanlıların barışın b i r a n önce yapılması­
nı istemeleri n o r m a l d i .

1915 yılı Ocak ayında İstanbul'daki Alınan E l -

Barış Girişimleri . . w r , . , . , ,
çısı VVaııgenneım, A m e r i k a n i n barış için aracı­
lık yapması konusunda b u devletin İstanbul'daki elçisi Morgent-
hau'ya başvurmuştu. B u olay Sarıkamış felaketi ve İngilizlerin
Çanakkale Boğazı'nı zorlamaya k a r a r vermeleri sırasına rastlar.
A l m a n Elçisi barış koşullarının barış masasına o t u r m a d a n önce
açıklanmasına karşı çıktı. A m e r i k a n Hükümeti ise, kendisine ulaş­
tırılan b u öneri üzerine, aracılık yapma zamanının henüz gelme­
miş olduğu düşüncesiyle harekete g e ç m e d i . 551

1915 yılı M a r t ayında, Osmanlı Hükümeti i l e Fransa arasında

ayrı b i r barış için k i m i girişimler yer alınıştı. Ne var k i , b u i k i hü­
kümet tarafından atanmış y e t k i l i kimselerce yapılmamıştı. Gö­
rüşmeler Osmanlılar yönünden eski Maliye Nazırı Gavit ile İsmail
Derviş adında b i r i ; Fransızlardansa Türk dostu P i e r r e L o t i ve

1
M o r g e n t h a u , H e n r y : A . g . e . , s. 181-185.
 SAVAŞ S I R A S I N D A BARIŞ G Ö R Ü Ş M E L E R İ 549

b i r Fransız mebusu m a r i f e t i y l e yürütülmüşsede o l u m l u b i r so­

nuca ulaşılamamıştı . 552

1916 yılı ilkbaharı ve yaz aylarında, A v r u p a cephelerinde t a ­

rafların karşılıklı büyük saldırılara savaşı sona erdirecek kesin
b i r zafer vermeyince, sonbaharda savaş sorumluluğu ve barışla
i l g i l i karşılıklı demeçler başlamıştı. B u demeçlerin hemen hep­
sinde Türkiye'ye dokunan hususlar bulunduğu görülmektedir. 30
E k i m ' d e L o r d Grey b i r demecinde savaş amaçlarım b e l i r t i r k e n ,
"Hakkın kuvvete üstünlüğünü sağlayıncaya kadar dövüşeceğiz"
dedikten sonra E r m e n i olayları üzerinde d u r m a k t a ve Türkle­
r i n sözde Hıristiyan halkım y o k etmeye giriştiklerini söyle­
m e k t e y d i . Ünlü i n g i l i z devlet adamı b u "Hıristiyanları yok et­
553

m e " masalı ile i l e r i d e b i r yıl önceden b e r i paylaşmasına girişil­

miş olan Osmanlı toprakları için b i r k u l p takma olanağını hazır­
lıyordu. Ne var k i , gizli tutulmasına rağmen b u antlaşmadan
Antlaşma D e v l e t l e r i ' n i n haberi vardı. 9 Kasım'da A l m a n Şansöl­
yesi B e t h m a n Hollweg b i r demecinde şöyle d i y o r d u : "Güveni­
l i r k a y n a k l a r d a n öğrenmiş b u l u n u y o r u z k i , i n g i l t e r e ve Fransa,
Rusya'ya daha 1915'te Boğazların Rusya'ya v e r i l m e s i n i ve A n a ­
d o l u ' n u n Uzlaşma D e v l e t l e r i arasında paylaşılmasını garanti
e t m i ş l e r d i " . Şansölyenin b u demecinden yaklaşık b i r ay son­
554

r a i t t i f a k devletleri tarafsız devletler aracılığıyla ve kapsamı o r ­

t a k b i r nota i l e barış masasına o t u r m a k t a n yana olduklarını
duydular, i n g i l i z Başvekili buna verdiği karşılıkta, önceden ba­
rış için ortaya attıkları formülü tekrarladı: "işgal edilen toprak­
ların geri v e r i l m e s i ; yıkılan, yakılanın onarılması; gelecekte b u
g i b i cinayetlerin ortaya çıkmasını önlemek için gerekli önlemle­
r i n alınması".

. . . . Savaşan tarafların barış için Öne sürdükleri tez-

A m e r ı k a mn J

„ ' _. . . , . 1er arasında kapatılması olanaksız b i r uçurum

» a r ı ş Girişimleri J

vardı. Antlaşma D e v l e t l e r i i l k i n masaya o t u r u l ­

masını ve sonra barış koşullarının saptanmasını Öneriyorlardı.
5 5 3
B u y u r , Y u s u f H i k m e t : A . g . e , s. 157-175.
5 5 3
M a n d c l s t o r m : A . g . e , s. 4 6 0 .
5
" İbid., s. 4 6 4 .
550 OSMANLI TARİHİ I X

Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n e gelince, i l k i n barış koşullarının d u y u r u l ­

ması ve sonra görüşmelere başlanmasında direnmekteydiler. Bü
çekişmeler sırasında Amerika'nın işe karışması olayı yer aldı. 18
Aralıkta Cumhurbaşkanı Wilson, savaşçı devletlerden savaş amaç­
larım açıkça duyurmalarım istedi. Antlaşma Devletleri, tarafsız
b i r memlekette toplancak b i r barış konferansına katılmaya ha­
zır olduklarım b i l d i r m e k l e , yetindiler. Uzlaşma Devletleri ise a n ­
cak kesin kazanılmış b i r zafer sonucu öne sürebilecek şu koşulla­
rı d u y u r d u l a r (10 Ocak 1917): Belçika, Sırbistan ve Karadağ'ın
boşaltılması; Fransa, Rusya ve Romanya'dan Antlaşma Devletleri
ordularının çekilmesi, A v r u p a haritasının m i l l i y e t , özgürlük ve
adalet i l k e l e r i n e göre düzenlenmesi, ayrıca savaşın çıkmasından
s o r u m l u olan Antlaşma D e v l e t l e r i ' n i n savaş onarımı bedeli öde­
m e l e r i isteniyordu. Barış koşulları arasında Türkler için k o n u l ­
muş olan özel hüküm de şöyleydi. *'Türklerin zulmü altında
b u l u n a n halkın kurtarılması, batı uygarlığına yabancı olduğu ke­
s i n l i k l e anlaşılmış olan Osmanlı imparatorluğu'nun A v r u p a dışı­
na s ü r ü l m e s i " . Görülüyor k i , m i l l i y e t , adalet ve özgürlük
555

kavramları Türkler için k a b u l edilmemişti. Onları cezalandır­

mak için özel b i r formül uydurulmuştu: A v r u p a uygarlığına ya­
bancılıklar dolayısıyla onları A v r u p a dışına a t m a k .

A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i Cumhurbaşkanı Wılson, savaş­

çı tarafların barış konusunu ele alış biçiminden m e m n u n olma­
dı. A l m a n tarafı barış koşullarım açıklamaktan çekinmişti. İngiliz
tarafı ise açıkladığı koşullarla b i r öç alma savaşı sürdürdüğünü
gizleyememişti. Wılsoıı, 22 Ocak'ta uluslara yaptığı b i r seslenişte
gerçek barışın t a r a f l a r d a n hiçbirisinin zafer iddiasına dayan­
m a d a n , y a n i eşit yanlar arasında yapılması gerektiğini d u y u r d u .
Böyle olmadığı t a k d i r d e kazanılmış zaferin z o r u i l e k a b u l e t t i r i ­
lecek b i r barışın ancak k i n l e r e kaynak olacak hatıralar bıraka­
cağını öne sürdü. Ayrıca, gelecekte yeni anlaşmazlıklar yaratacak
devletler arası gruplaşmalar yerine " K a v i m l e r C e m i y e t i " adıy­
la b i r örgütün desteklenmesi gereğini savundu. Ne var k i , Wilson'
u n b u idealist haykırışı A m e r i k a n k a p i t a l i s t l e r i n i n r e a l i z m i ile
çelişiyordu. Bankacılar kasalarım, sanayiciler de fabrikalarının

5 S S
İbid., s. 4 6 9 .
 SAVAŞ SİKASINDA BAKIŞ GÖRÜŞMELERİ 551

kapılarım Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n e açık bulunduruyorlardı. İngil­

tere tarafı arkalarında A m e r i k a n servet kaynakları bulundukça
günün b i r i n d e nasılsa muzaffer olacağını ve savaşın masrafları­
nı karşı tarafa Ödeteceğini hesaba katıyordu. Zaman faktörü A l ­
manya'nın zararma çalışmaktaydı. Berlin'de siyasetçiler ve yüksek
k o m u t a n l a r u z u n sürecek b i r savaşa hazır değildiler. Almanya
deniz yönünden ingiliz ablukası altındaydı. Buna aynı silahla karşı
gelinmediği takdirde yenmek, olanaksızdı. 9 Ocak'ta Almanya ke­
sin b i r denizaltı savaşı ile İngiltere'yi dışarıdan, özellikle A m e ­
rika'dan yiyecek ve silah almasını önleyerek diz çöktürmeye k a r a r
vermişti. B u olay A m e r i k a n kapitalistlerinin çalışmalarım da teh­
likeye düşürmekteydi. Ticaret g e m i l e r i n i de hedef alan denizaltı
savaşının başladığı Şubat ayının i l k haftasında İngiltere yakınla­
rında batırılan g e m i l l e r i n sayısı 3 5 ' t i . İlk üç ayda b u sayı 470'e
yükseldi. Şubat'ta t a m i r edilen g e m i l e r i n tonajı 532.000, M a r t '
ta 599.000, Nisan'da 869.000 i d i . A m e r i k a k a p i t a l i s t l e r i n çı­
karlarının tehlikeye düştüğü ve başka yan nedenlerle 2 Nisan'da
Almanya'ya savaş açmak zorunda kaldı. W i l s o n , Amerika'nın sa­
vaş amaçlarını açıklarken şöyle demekteydi: "Amacımız dünya­
da o t o k r a t i k ve b e n c i l devletlere karşı adaleti ve barış i l k e l e r i n i
korumaktır..: B i z i m b e n c i l hiçbir maksadımız yoktur. Ne toprak
kazancı düşünüyoruz, ne de başkalarını egemenlik altına alma­
yı. Özgür olarak girdiğimiz b u savaşta katlanacağımız fedakâr­
lıklara karşı hiçbir t a z m i n a t , m a d d i hiçbir fedakarlık da bekle­
m i y o r u z . İnsan haklarının savunuculuğu şampiyonlarıyız" . ss6

Amerika'nın savaşa girdiği sıralarda Rusya'da devrim başla­

mıştı. Geçici hükümeti i l k i n Uzlaşma Devletleri'ne k e n d i n i bağ­
layan antlaşmalara sadık kalacağını duyurmuştu. 5 Mayıs'ta ise
Özgür Rusya'nın savaş amacının diğer uluslara h a k i m olmak ve­
ya onların topraklarını almak, k u v v e t l i yabancı t o p r a k l a r ele ge­
çirmek olmadığı duyrulmuştu.

W i l s o n ' u n , ülkücü veya hayali savaş amaçlarıy-

ingîhere n i n Telaşı ^ devrimci Rus Hükümeti'nin de aynı anlamda
b i l d i r i l e r i Uzlaşma Devletleri'ni, özellikle İngiltere'yi kuşkuya dü-

İbid., s. 4 7 2 .
552 O S M A N L I TARİHİ I X .

sürmeye yetmekteydi. Wilson'un d u y u r u s u n d a k i " b e n c i l d e v l e t "

d e y i m i n i n anlamı ç o k genişti, i n g i l i z e m p e r y a l i z m i k e n d i s i n i ay­
nada seyreder, gibi b u deyimde görmekteydi. Şimdi Osmanb i m p a ­
ratorluğu ' n u n paylaşdması işinde Wilson'un idealizmine direnecek
b i r kılıf b u l m a k gerekti. 16 M ayıs'ta R o b e r t Geçil, Avam K a m a ­
rasında hükümetine sıçratılmak istenen bencillikten şu sözleriyle
kurtulabileceğim sanıyordu: "Arabistan'ın duyurmuş olduğu ba­
ğımsızlık ne olacaktı? B i r i l h a k sayılabilecek mi? B u memleket
Türkiye egemenliği altına t e k r a r konulmalı mıdır? Böyle birşey
olacaksa her halde i n g i l t e r e ' n i n girişim veya etkisiyle olmaya­
caktır".
" E r m e n i l e r e gelince 1.800.000'den 1.200.000'i y o k edilmiş­
t i r . H e r değişiklik ve hatta emperyalist b i r i l h a k bile b u d e n l i
acılar çekmiş b i r u l u s u n hayatında b i r i y i l i k olacaktır. Suriye ve
F i l i s t i n için de d u r u m aynıdır. Yalnız Lübnan'da 800 kişinin aç­
lıktan öldüğü unutulmamalıdır" . Böylece, L o r d Cecil birkaç 557

sade sözcük i l e Uzlaşma Devletleri arasında Osmanlı I m p a r a t o r -

luğu'nun paylaşılması konusundaki yapılmış olan gizli antlaşma­
ları i l e r i d e haklı gösterecek tezi bulmuş olduğuna inanıyordu.
C i d d i b i r temele dayanmaktan ç o k uzakta k a l a n b u tezde E r m e ­
n i l e r l e i l g i l i olan bölüm özellikle i l g i çekicidir. B u konuda v e r i l ­
miş olan r a k a m l a r b i r yıl önceki i n g i l i z Hariciyesi'nce E r m e n i
propagandası amacıyla yayımlanmış olan yapıttaki rakamları
tutmamaktaydı . B u n d a n da önemli olan E r m e n i l e r i n b i r
558

" e m p e r y a l i s t " devlet yönetiminde m u t l u olacakları düşüncesiy­

d i , i n g i l i z l e r i n abarttıkları E r m e n i olayları k a m u o y u n u o dere­
ce etkilemeye başlamıştı k i , O v t a r R i b a r adlı b i r Yugoslav mebus
da sanki m e m l e k e t i için yapabileceği başka b i r propaganda k o ­
nusu yokmuş gibi b u olaylara benzer b i r masal uydurmaya k a l ­
kışmıştı. Hele şu sözlerine b i r bakılırsa "Kosova savaşından b u
yana b i z i m halkımız böyle b i r felaket görmedi. Yalnız Niş bölge­
sinden B u l g a r l a r b i z i m insanlarımızdan 30.000 kişiyi A n a d o l u
çöllerine g ö n d e r d i l e r " . B u a b a r t m a iyice anlaşılabilir. 29 H a -
559

5 5 7
İbid., s. 4 7 7 .
4 4 8
C o r r e s p o n d c n c c b c t w c e n V i s c o u n t G r o y o f Fallodon ( S c c r e t a r y of State for F o r e i g n
A f f a irs) a n d V i s c o u n t B r y c e .
4 4 9
Mandclslornı: A . g . c . , s. 4 8 5 .
 SAVAŞ S I R A S I N D A BARIŞ GÖRÜŞMELERİ 553

ziran'da başbakanlık m e v k i i n d e b u l u n a n L l o y d George, İngilte­

r e ' n i n Osmanlı İmparatorluğu'ndan alacağı hissenin b i r bölümü
için ağzından baklayı çıkardı. Mezopotamya'nın Türk olmadığın­
d a n , olmayacağından, eskiden uygarlığın beşiği olan b u bölgeye
i l e r i d e barış kongresi tarafından yetenekli ve uygar b i r bekçinin
atanması gereğini ortaya koydu. L l o y d George böyle b i r gerçeği
E r m e n i l e r için geçerli gördüğünü sözlerine eklemekte kusur gös­
termemişti.

1917 yılında barışa d o k u n a n b u çapraşık sözler akıp gider­

k e n savaş h a r e k e t l e r i değişik bölgesel aşamaları göstererek ge­
lişmekteydi. B u , yılın i l k aylarında Antlaşma D e v l e t l e r i ' n i n
d u r u m u n u k u v v e t l i göstermekteydi. Sırbistan, Karadağ, Ro­
manya, L e h i s t a n , Belçika'nın önemli b i r bölümü, Fransa'nın
kuzeyini ellerinde bulunduruyorlardı. Rusya b i r daha savaşa
başlayanı ayacak ağırlıkta yenilmiş, isteği üzerine barış görüşme­
l e r i n e girişmişti. B u n u n l a beraber, b u g r u p için i k i önemli ge­
lişme olmuştu. B i r i s i , İngiliz k u v v e t l e r i n i n I r a k ' t a ilerlemesi,
Bağdad'ı almaları, diğeri de Amerika'nın savaşa girmesiydi. A y ­
nı yılın i l k b a h a r ve yaz aylarında Fransa cephesinde, sonbahara
da A l m a n ve Avusturyalıların İtalyan cephesinde yaptıkları b ü ­
y ü k saldırılar, savaş k u v v e t l e r i arasındaki dengeyi bozarak ke­
sin zafere ulaştıracak sonuçlar alınmasını engelledi.

1917 yılında savaşçı yanlar arasında kuvvet den-

Osmaniı D e v l e t i ' n i n gesinin var olduğu görülmekle beraber Antlaş-
Ayrı Barış m aDevleti e r i ' n d e ekonomik ve sosyal d u r u m
Girişimleri J

gittikçe çökmekteydi. Mustafa Kemal uzun ve giz­

l i b i r r a p o r u n d a , b u d u r u m u n üzerine p a r m a k basmakta ve şöy­
le demekteydi/
" M e m l e k e t i n genel d u r u m u h e r şeyden önce d i k k a t i çekmek­
tedir. Savaş her u l u s t a n olan anasırımızı ayırt edilmeksizin son
dereceye getirmiştir. H a l k ile hükümet arasında bütün bağlar ke­
silmiştir. E v l e r i n d e k a l a n h a l k , h e r bakımdan hükümetten uzak
kalmakta çıkar görecek d u r u m a gelmiştir. Çünkü bunlar, ya k a ­
dınlar, ya işe güce yaramayanlar veya asker kaçaklarıdır. Çalış­
maları sonucu k e n d i yaşamlarını sürdürmeye yetmezken, asker
554 O S M A N L I TARİHİ I X .

ve s i v i l m a k a m l a r onlardan açıklık ve ölüm karşılığında varlık­

larını istemekte. B u n l a r daha ç o k dirençli ve inatçı o l m a k z o r u n ­
dadırlar".
"Savaş sürerse karşısında bulunduğumuz en büyük tehlike
her yandan çürüyen azametli saltanat binasının b i r gün içinde
ve b i r d e n b i r e , h e r yönden çökmesi olasılığıdır. Savaşı b i t i r m e n i n
anahtarları artık b i z i m tarafın elinde d e ğ i l d i r " . 560

Enver, Talat Paşalar ve arkadaşları da b u d u r u m u n farkın­

daydılar. Fakat onlar k e n d i l e r i n i köprüleri yakmış d u r u m d a gör­
mekteydiler. K o y u b i r k a d e r c i l i k i l e A l m a n l a r g i b i felaket uçu­
r u m u n a sürüklenmekte kararlıydılar. B u nedenledir k i , ayrı
b i r barış girişimi onlar tarafından yapılamazdı. Böyle b i r girişi­
m i n olanaklarının savaşa girişinden sonra A m e r i k a tarafından
da aranmış olduğu görülmektedir.

A m e r i k a , Türkiye'ye savaş açmamış olmasından yararlana­

r a k o n u Almanya'dan ayırdığı t a k d i r d e Bulgaristan'ın aynı y o l ­
d a n ve kolaylıkla savaş dışı edileceğini, dolayısıyla da Almanya
i l e savaşın da kısa zamanda sona erdirileceğini hesaba k a t m a k ­
taydı. A m e r i k a Dış işleri Sekreteri b u konuda i s t a n b u l ' d a k i A m e ­
r i k a n Elçisi A b r a h a m E l k u s ' u n yanından gelen özel sekreter M .
A l s b e r g ' t e n ümit v e r i c i b i r b i l g i alamadı. A l s b e r g , Türkiye'nin
ekonomik sefaletinin tablosunu çizmekle ve hatta halkın A l m a n ­
l a r d a n hoşnut olmadığını işaret etmekle beraber, Türklerin ayrı
b i r barışa cesaret edemeyeceklerini söylemişti. B u n a neden ola­
r a k da Almanların komutasında b u l u n a n i k i savaş gemisinin (Ya­
v u z ve M i d i l l i ) i s t a n b u l önlerinde topları kente çevrili olarak
d e m i r l i bulunduklarını göstermişti. Aynı konuda düşüncesi so­
r u l a n eski Elçi M o r g e n t h a u daha i y i m s e r d i . O, isviçre'ye gider­
k e n k i m i aracılarla Enver ve Talat Paşalarla barış görüşmelerine
girişmek üzere k e n d i h i z m e t i n i Önerdi. Washington'da b u husus­
ta b i r k a r a r almadan Önce, M i s ter B a l f o u r ' d a n i n g i l t e r e ' n i n ne
düşünmekte olduğu soruldu ve isviçre'de bazı girişimlerin yapıl­
makta olduğu öğrenildi (16 M a y ı s ) . Ne var k i , b u görüşmeler
561

"° B a y i i r , Y u s u f H i k m e t : Atatürk'ün Hayatı ve E s e r l e r i , s. 122.

5 6 1
L a n s i n g P a p e r s , C . I I , s. 17-19.
 555

çürük b i r temele dayanmaktaydı. L o n d r a Hükümeti'nin isviçre'

ye göndermiş olduğu F. K e r r adlı temsilci, Osmanlı temsilcisi ola­
r a k D o k t o r P a r o d i adlı b i r i s i i l e karşılaşmıştı. B u zat Osmanlı
kabinesinde biç de önemli e t k i s i bulunmayan ve azınlıkta olan
barış yanlısı g r u p adına hareket e d i y o r d u . Dolayısıyla ön ayak
o l m a k istediği barış girişiminden o l u m l u b i r sonuç beklenemez­
d i . 1917 yılı sonlarına doğru savaştan usanç duyan yalnız Antlaş­
ma Devletleri halkları değildi. Uzlaşma Devletleri memleketlerinde
de savaşa karşıt olanların sayısı artmaya başlamıştı. Özellikle İn­
giltere'de işçiler arasında b i r i n t i k a m savaşı sürdürülmesine k a t ­
lanmak istemeyenlerin sayısı artmaktaydı. Bunları sakinleştirmek
ve A l m a n tarafını gevşetmek için uzlaşmacılar yeni b i r barış sal­
dırısına geçtiler.

5 Ocak 1918'de i n g i l i z Başvekili L l o y d George

Uzlaşmacıların Barış s a v a ş maksadı nı açıklarken, Türkiye ile i l g i l i ola-
(Ocak 1918) r f l
k Uzlaşmacı D e v l e t l e r ' i n Türklerin çoğunluk­
ta bulundukları Trakya, İstanbul ve Anadolu gibi
t o p r a k l a r d a n yoksun etmek için savaşmadıklarını açıkladı. B u
demeç g i z l i paylaşma antlaşmalarına şaşı b a k m a k l a beraber y i ­
ne de kamuoyunda m o r a l b i r yüklenme anlamını taşımaktaydı.
G i z l i antlaşmaları tanımaktan daima çekinmiş olan Cumhurbaş­
kanı Wilsoıı 9 Ocak'ta 14 m a d d e l i k barış programını A m e r i k a n
K o n g r e s i ' n i n önünde açıkladı. D e v r i n d e büyük yankılar yapmış
olan ve b i r aralık barış görüşmelerine esas k a b u l edileceği u m u ­
lan b u p r o g r a m şöyleydi:

1. Madde: G i z l i d i p l o m a t i k çalışmalar reddediliyordu (Bu sür

idealist b i r düşünce i d i ) .
2. M a d d e : Denizlerde Özgürlük,
3. M a d d e : Ticaret özgürlüğü, ,

4. Madde: Silahsızlanma ile i l g i l i y d i . B u genel nitelik taşıyan

maddelerin yanında uğrunda savaşılan k o n u l a r şu suretle sıra­
lanmaktaydı:
5. M a d d e : Sömürge halklarına saygı gösterilmesi,
6. M a d d e : Rus halkının dilediği yönetim biçimini seçmesi,
556 OSMANLİ TARİHİ I X .

7. Madde: Belçika'nın savaştan önceki d u r u m u n a getirilmek

üzere boşaltılması,

8. M a d d e : Fransa'ya savaşta uğradığı yıkıntıları karşılamak

üzere onarım bedeli verilmesi ve Alsac L o r e n ' i n geri verilmesi,

9. Madde: M i l l i y e t ilkesine göre i t a l y a n sınırlarının sap­

tanması,
10. Madde: Avusturya halklarının Balkanlaştırılmadan m u h ­
tariyete kavuşturulması,

11. Madde: B a l k a n sınırlarının milliyet, t a r i h ve ekonomi esas­

larına göre saptanması,

12. M a d d e : Osmanlı împaratorluğu'nda Türk yoğunluğu i l e

meskun yerlerde bağımsız b i r Türk D e v l e t i ' n i n bulunması,
13. M a d d e : Polonya'nın denize b i r çıkıntısı o l m a k üzere k u r ­
tarılması,

14. M a d d e : Devletler Cemiyeti Orgütü'nün kurulması.

W i l s o n ' u n programı, Avrupa'nın savaş öncesine kadar sür­
müş olan devletler arası kuvvet dengesi ilkesine son vermekte, onun
yerine kurulacağı işaret edilen " D e v l e t l e r C e m i y e t i " aracılığı ile
devletler arası anlaşmazlıkların çözülüp, barışın sürdürülmesi
prensibini getirmekteydi. Programda milliyet ilkesi, kapalı da olsa
kullanılmakla beraber, Avusturya'nın ve özellikle Osmanlı I m p a -
ratorluğu'nun Türk çoğunluğunu kapsayan topraklarının payla­
şılmasına göz yumulmaktaydı.

W i l s o n , programının espirisi doğrultusunda i k i demeç daha

vermiştir. 11 Şubat'ta sıraladığı barışın dayanacağı ilkelerden şu
i k i s i özellikle önemlidir.
1. Gelecekte yapılacak barış antlaşmasının gerçek adalet te­
meline oturtulması,
2. B u n d a n sonra halkların ve eyaletleri, " d e v l e t l e r arası
denge" amacıyla da olsa "sürüler, satranç o y u n u n d a k i paytak­
l a r g i b i " hükümetler arasında değiş tokuş edilmemesi. W i l s o n ,
4 Temmuz'da Washington'un mezarını ziyaret ederken verdiği de­
meçte de "Toprağa, gerçek egemenliğe, ekonomsal k a r a r l a r a , s i ­
yasal ilişkilere ilişkin sorunların çözümü i l g i l i a h a l i n i n serbestçe
 SAVAŞ S I R A S I N D A BARİŞ GÖRÜŞMELERİ 557

kollarına dayanılarak d ü z e n l e n m e l i d i r " demek suretiyle giz­ 562

l i antlaşmalara karşı olduğunu tekrarlamıştı.

B u demeçlerdeki ilkelere ve düşüncelere Uzlaşma Devletle­
r i 'nce b i r direnişte bulunulmamıştı. Dolayısıyla dünya kamuoyu
önünde sükutla onaya dayalı b i r çeşit m o r a l yüklenme meydana
gelmiş d e m e k t i . Antlaşma D e v l e t l e r i ' n e gelince, durumları gün­
den güne kötüye gittiğinden ergeç bitecek olan savaşın korkunç
akıbetinden k u r t u l u p , ulusal varlıklarını sürdürmek için Wilsoıı
i l k e l e r i n i k u v v e t l i b i r garanti g i b i görmeye başlamışlardı.
1918 yıb ilkbaharında A l m a n orduları bütün güç-
Antlaşmu leriyle Fransız cephesinde saldırıya geçtiler. B a -
Devlelleri'nin w ,- .. \ . w . •
Sava Ş 1 Kaybetmeleri sağlayamadılar. 8 Ağustos ta ise i n g i l i z ve
s a r ı

Fransız kuvvetleri karşıt saldırıya geçerek, Som­

me i l e Luec arasında A l m a n cephesini zorladılar. B u yenilgi A n t ­
laşma D e v l e t l e r i ' n d e k o y u b i r kötümserlik yarattı.
i

14 Eylül'de Avusturya-Macaristan İmparatorluğu savaşçı dev­

letlere barış i l k e l e r i n i saptamak üzere b i r konferans toplanma­
sını Önerdi.
17 Eylül'de A m e r i k a , barış görüşmeleri esaslarının daha ön­
ce W i l s o n ' u n demeçleride duyurulmuş olduğunu öne sürerek,
konferans, toplanmasına gerek olmadığı karşılığını v e r d i .
26 Eylül'de Bulgaristan'ın savaştan çekilme isteği üzerine ya­
pılan anlaşma, 29 Eylül'de Selanik'te imzalandı. Aynı günde A l ­
m a n Başkomutanlığı savaşın artık kaybedildiğini saptayarak, A l ­
m a n Hükümeti'nin barış görüşmelerine girişmesini istedi.
5 E k i m ' d e A l m a n y a , Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Dev­
l e t i ayrı ayrı notalarla A m e r i k a n Cumhurbaşkanı'na başvurarak
önceden duyurulmuş olan ilkelere göre savaşa son verilmesini k a ­
b u l e t t i k l e r i n i b i l d i r d i l e r . W i l s o n i l e Almanya arasında b u k o n u ­
da çeşitli yazışmalardan sonra 11 Kasım'da A l m a n l a r l a mütareke
.yapıldı.
Tirk'ye v ispanya aracılığıyla Wilson'a gönderilen Osmanlı
barış isteği 31 E k i m ' e k a d a r cevapsız kalmıştır.
Mütareke isteği . .
Amerika'nin Osmanlı Devleti ile savaş halinde b u -
â
" Türkgeldİ, A l î : M o n d r o s v c M u d a n y a Mütarekeleri T a r i h i , s. 13-14.
55» OSMANLİ TARİHÎ' I X .

Ilınmaması b u gecikmenin başlıca nedenidir. Başka b i r neden de

b u arada kongrede Türklere karşı savaş açılması hususunda b i r
eğilimin başlamış olmasıdır. N i t e k i m 24 E k i m ' d e Theodor Roo-
sevelt " B i r saat dahi kaybetmeksizin Türkiye'ye savaş açılmalıdır"
önerisinde bulunmaktaydı . 30 Ekim'de Osmanlılar M o n d r o s
563

Mütarekesi'ni k a b u l edip imzaladıkları için A m e r i k a n H a r i c i y e ­

si artık Osmanlı notasına karşılık vermede b i r sakınca görmü­
y o r d u . Verilen cevapta "Türkiye Hükümeti'nin mesajı kendisiyle
savaş halinde b u l u n a n devletlerin dikkatine sunulmuştur" su- 564

retindeydi.

14 E k i m ' d e k u r u l a n i z z e t Paşa Hükemeti, Amerika'nın ce­

vap vereceğinden ümit kesmiş ve istanbul'da esir b u l u n a n İngi­
l i z Generali Townshend aracılığıyla mütareke için i n g i l i z l e r e
başvurmaya karar vermişti. Tovvnshend, Kut'da esir edildikten son­
ra istanbul'a getirilmişti. Enver Paşa ile görüşerek, Türklere karşı
b i r daha savaşmayacağına dair namus sözü vermiş, Enver de buna
karşılık kendisini savaş esiri yapmayarak dilediği g i b i Özgür ya­
şamasına i z i n vermişti. H a t t a isterse isviçre'ye gidip orada savaş
sonunu beklemesi veyahut eşini de Türkiye'ye getirmesi hususunda
yardımcı olacağını bile vaat etmişti . İngiliz Generali kendisi­ 565

ne gösterilen centilmence muameleden duygulanmış ve Türk dostu

olmuştu. Sadrazam îzzet Paşa'nın isteği üzerine A k d e n i z ' d e k i
İngiliz filosu komutanı A m i r a l G a l t h r o p e ' u n yanına gitmiş, ona
Osmanlıların mütareke dileğini iletmişti. A m i r a l 23 Ekim'de A h ­
met îzzet Paşa'ya b i r telgraf çekerek, mütareke yapılması için
Osmanlı t e m s i l c i l e r i n i n gönderilmesini istemişti.

. Osmanlıların mütareke için Wİlson'a başvur-

Ingiltere • „ _
^ maları üzerine Fransa ve i n g i l t e r e arasında b u
1

fc

k o n u d a b i r gerginlik meydana '"'gellmişti. İki

hükümet L l o y d George tarafından hazırlanmış olan koşullar üze­
r i n d e t a m b i r anlaşmaya varmamışlardı. G e r g i n l i k İstanbul üze­
r i n e yürüyecek k u v v e t l e r i n k i m i n komutasında bulunacağı
noktasında belirmişti. A k d e n i z ' d e k i Uzlaşma D e v l e t l e r i k o m u -

5 4 3
W i l s o n , Woodrow: L i f e a n d L e t t e r s , C . I I I , s. 5 0 9 .
4 6 4
İbİd., s. 5 0 6
4 4 4
T . T . K . Arşivi. Aynı dosya: Tovvnshend'in 13 Ağustos T a r i h l i m e k t u b u .
 SAVAŞ S I R A S I N D A BARIŞ G Ö R Ü Ş M E L E R İ 559

tanı b i r Fransız'dı. Adalar (Ege) D e n i z i ' n d e k i deniz kuvvetleri ise

b i r İngiliz'in komutasındaydı. Fransızlar, Türkiye'de m a l ve kül­
tür çıkarlarının üstünlüğüne dayanarak, Türk işlerinde k e n d i ­
lerine b i r üstünlük tanımasını istiyorlardı. İngilizler ise Türklere
karşı sürdürülen k a r a ve deniz savaşlarının ağır yükünü taşımış
olduklarını öne sürerek, b u üstünlükte k e n d i l e r i n i görmek için
direniyorlardı. B u nedenledir k i , Türk temsilcilerinin Mondros'a
varıp görüşmelere başlandığı, Fransızlara haber verildiği v a k i t ,
görüşmelere k e n d i temsilcilerinin de katılması konusundaki öne­
r i l e r i geri çevrilmişti.
„ „ Mütareke 27 E k i m ' d e M o n d r o s ' t a Agamemnon
Mondros ö

. . «w..,.. , . zırhlısında A m i r a l Galtlırope i l e Hüseyin R a u f

J
Mütarekesi Hükümleri * .

(Orbay) Bey başkanlığındaki Türk heyeti arasın­

da başlayan görüşmeler sonunda oluşturulmuş, antlaşma 30
E k i m ' d e imzalanmış, ertesi gün de yürürlüğe girmişti. Antlaşma
hükümleri şöyle sıralanabilir: K a r a ve deniz k u v v e t l e r i n i n silah­
sızlandırılması, Boğazların açılması ve kontrolü, boşaltılacak yer­
ler ve teslim olacak kuvvetler, Uzlaşmacı D e v l e t l e r i n denetim ve
istifadesine bırakılacak yerler, uzlaşmacıların güvenliği i l e i l g i l i
tedbirler. B u genel başlıklar altındaki hükümlerin ayrıntıları da
şöyleydi.
I . Kara ve Deniz Kuvvetlerinin Silahsızlandırılması: Uzlaş­
ma D e v l e t l e r i ' n c e iç sınırların güvenliğini sağlamak için k a r a r ­
laştırılacak sayıdaki kuvvetlerin dışında kalan kara kuvvetlerinin
t e r h i s i , aynı maksatla bırakılacak küçük g e m i l e r i n dışındaki sa­
vaş gemilerinin İtilafçılara teslim edilmesi, askerlikten ayrılacak­
ların araç, gereç ve h e r çeşit silahların kullanılmasına dair
uzlaşmacılar tarafından verilecek talimata uyulması (Madde
5,6,20).
H . Boğazların Açılması ve Kontrolü: Çanakkale ve K a r a d e ­
niz Boğazlarının geçişe açılması ve bunların istihkamlarının U z ­
laşma D e v l e t l e r i askerlerine bırakılması Osmanlı sularında ve
Özellikle Karadeniz'de b u l u n a n t o r p i l l e r i n ayıklanmasında U z ­
laşma D e v l e t l e r i ' n e yardımda bulunulması (Madde 1,2,3).
H I . Boşaltılacak Yerler ve Teslim Olacak Kuvvetler: İran'ın
kuzeybatısı'ndaki k u v v e t l e r i Antlaşma D e v l e t l e r i d e r h a l savaş-
560 OSMANLİ T A U İ u İ I X

tan önceki sınarlar gerisine çekeceklerdi. Güney Kafkasya'da he­

nüz boşaltılmayan y e r l e r de Uzlaşma D e v l e t l e r i ' n c e istenildiği
t a k d i r d e boşaltılacaktır. H i c a z ' d a , A s i r ' d e , Yemen'de, Suriye'de
ve I r a k ' t a b u l u n a n b i r l i k l e r en yakın Uzlaşma Devletleri'ne teslim
olacaklardır. K i l i k y a ' d a k i k u v v e t l e r i n 5: maddeye göre fazlası' da
geri çekilecektir. Trablus'ta ve Bingazi'de b u l u n a n Osmanlı su­
bayları i t a l y a n b i r l i k l e r i n e teslim olacaklardır.. B u r a d a v e M r -
sır'da işgal altında b u l u n a n limanlar da i t a l y a n b i r l i k l e r i n e teslim
e d i l e c e k l e r d i r (Madde 11, 16, 17, 18).

I V . Uzlaşma Devletlerinin Denetimine Bırakılan Yerler: To-

ros tünelleri Uzlaşma Devletleri tarafından işgal edilecektir; telsiz,
telgraf ve kablolar, bütün demiryolları, deniz ve kara ticaret araç
ve gereçleri, iaşe nezareti işleri Uzlaşma D e v l e t l e r i subay ve me­
murlarının denetiminde bulunacaklardır (Madde',12,13,15, 21).

V. Uzlaşma Devletleri'nin Faydalanmalarına Bırakılan Yer­

ler: Osmanlıların ellerinde b u l u n a n bütün l i m a n l a r ile deniz yer­
l e r i n d e n , tersanelerinden, akaryakıt mevcudundan ve deniz
araçlarından Uzlaşmacı Devletler faydalanabileceklerdir ( M a d ­
de 8, 9, 14). .

V I . Esirlerin ve Dost Devletler Personelinin Durumu: Uzlaş­

macı D e v l e t l e r ' i n savaş e s i r l e r i i l e E r m e n i esir ve tutukluları,
kayıtsız şartsız olarak, istanbul'da uzlaşmacılara teslim edilecek,
Uzlaşmacı Devletler'deki Osmanlı savaş esirleri muhafaza edile­
cek, A l m a n , Avusturya kara ve deniz, s i v i l , m e m u r ve u y r u k l u ­
ları Osmanlı m e m l e k e t i n i t e r k edecekler (Madde 4, 19, 22).

V I I . Güvenlik Tedbirleri: Uzlaşmacılar, güvenliklerini göl­

gelendiren d u r u m d a herhangi sevkülceyş (stratejik) noktasını ele
geçirmek baklana sahip olacaklardır (Madde T ) ..Altı vilayette k a r ­
1

gaşalık çıkması h a l i n d e v i l a y e t l e r i n h e r h a n g i b i r bölümün de iş­

gal etme hakkına sahip olacaklardır (Madde 24).

Yukarıdaki hükümlerinden de anlaşılacağı üzere

Mondros M o n d r o s Mütarekesi'nin k a r a k t e r i Osmanlı
Mütarekesi'nin . v , f » 1 1
Karakteriİmparatorluğu na son vermesi, İmparatorluk:
dışında k a l a n Türkiye'nin paylaşılmasına zemin
hazırlanması ve Osmanlı D e v l e t i ' n i n egemenliğini kısıtlaması
 SAVAŞ S I R A S I N D A BARIŞ GÖRÜŞMELERİ 561

noktalarında toplanabilir. Gerçek şudur k i , Mısır ve Kıbrıs, B i ­

r i n c i Dünya Savaşı'nın başında h u k u k yönünden Osmanlı Dev­
l e t i ' n d e n ayrılmış, i n g i l i z l e r i n eline geçmişti. Mütareke i l e A r a p
memleketleri de f i i l e n Osmanlı egemenliğnden çıkmaktaydı. D o ­
layısıyla henüz usulüne göre imzalanmış b i r barış antlaşması b u ­
l u n m a m a k l a beraber, Osmanlı imparatorluğu artık tarihe
karışmış görünümdeydi. Ortada sözü yalnız. Türk topraklarında
geçerli b i r Osmanlı Devleti kalmıştı.

Ne var k i , b u n d a n böyle gerçek anlamıyla Türkiye adını t a ­

şıyacak b u t o p r a k l a r da b i r paylaşma konusu olacak d u r u m a g i r ­
mişti. İstanbul Boğazı i l e Çanakkale Boğazı'mn işgali öngö­
rülmekle Osmanlı başkenti de b u işgalin etkisi altına girmiş
olacaktı. Mütareke, A n a d o l u ' n u n kuzeydoğusunda Osmanlı k u v ­
vetlerinin savaştan önceki sınırlara çekileceğini saptamakla, Kars
ve Ardahan'ı Türkiye sınırları dışında bırakıyordu. Mütareke­
n i n Toros tünellerinin Uzlaşmacı Devletler kuvvetlerince işgal edi­
leceği ve bunların k a l a n " K i l i k y a " t e r i m i i l e adlandırılan
t o p r a k l a r d a n Osmanlı a s k e r l e r i n i n geri çekileceği konusundaki
hükümleri d i k k a t e alınınca, Güneydoğu A n a d o l u ' n u n da Türki­
ye'den ayrılmasının kararlaştırılmış olduğu ortaya çıkıyordu. N i ­
hayet Mütareke'nin güvenlik t e d b i r l e r i y l e , Türkiye'de herhangi
sevkülceyş önemi taşıyan b i r noktasının ve Özellikle Doğu A n a ­
d o l u ' n u n altı v i l a y e t i n i n de uzlaşmacılar tarafından işgal e d i ­
lebileceğini içeren hükümleri de Türkiye topraklarının parça­
lanmasına delalet etmekten başka b i r anlamla y o r u m l a n a ­
mazdı.

Antlaşmanın t o p r a k hükümleri dışında k a l a n hükümlerinin

tümünün devletin egemenliğine d o k u n u r yanları vardı. B u n l a r
arasmda Özellikle silahsızlandırılan k a r a ve deniz k u v v e t l e r i n i n
statüsü, haberleşme araçlarının, taşıt araçlarının, ticaret ve i a ­
şe işlerinin bile Uzlaşmacı Devletler denetimi altına konması, Os­
manlı D e v l e t i ' n i n egemenliğinin ne derece kısıtlanmış olduğunu
göstermeye y e t e r l i d i r . 5 6 6

"* Osmanlı İmparatorluğu'nun paylaşılması, Mondros Mütarekesi ve yürütülmesi ile

ilgili bilgiler, Osmanlı T a r i h i X . c i l d i n d e yayınlanacaktır.

Osmanlı Tarihi IX, 36

 BİBLİYOGRAFYA
ABDURRAHMAN Ş E R E F : 11 Temmuz 1324 tarihinde İlan-ı Meşru­
tiyeti îcab Eden Esbab ile Ahvali Ahire Hakkında Bazı Mü­
lahazat (Yazma).
A H M E T HİLMİ: Muhalefetin İflası, i s t a n b u l , 1331.
AKÇORAOĞLU, Y U S U F : Türk Tarih Encümeni Mecmuası.
ALİ CEVAT: II. Meşrutiyetin İlanı ve 31 Mart Hadisesi; Yayına ha­
zırlayan: Faik Reşit U n a t , A n k a r a , 1960.
A L İ HAYDAR MİTHAT: Hatıralarım, İstanbul, 1946.
ALİ VAHBİ BEY: Pensees et Souvenirs de 1 ex Sultan Abdülha­
mit, Paris (tarihsiz).
ALTINAY, A H M E T R E F İ K : Abdülhamit-i Sani ve Devr-i Saltanatı,
İstanbul, 1931.
ALTINAY, A H M E T R E F İ K : Abdülhamit Devri ve Saltanatı, İstan­
b u l , 1327.
A N C E L , JACQUES: La Question d'Orient, Paris, 1935.
A N C E L , JACQUES: Les Balkans Face a l'ltalie, Paris, 1928.
ASKERİ MECMUA: T a r i h Kısmı.
A T I F HÜSEYİN: Abdülhamit'in Hatıratı (Ya zma, T.T.K.).
AVANZAJDE M . SÜLEYMAN: Devlet-i Aliyye-İtalya Vekayi-i Harbi-
yesi. No. 1.
A Z İ Z SAMİH: Büyük Harpte Balkan Cephelerine Muharebeleri;
İstanbul 1934.
Bab-ı A l i (Hariciye Nezareti) Devlet-i Âliyye-i Osmaniye, İstan­
bul Muahedesi, Der Saaddet, 1330.
Bab-ı A l i (Hariciye Nezareti) Aden ve Nevah-i Tes a Meselesi, İs­
t a n b u l , 1334; Muhammara Meselesi, İstanbul 1334; Şeyh
Sait Meselesi, İstanbul, 1334.
B A K E R , R A Y S.: Woodrow Wilson, Life and Letters, New Y o r k ,
1935.
B A R T R O L L , ASCHMLDT: Çanakkale Raporları (Türkçe çevirisi).
564 BİBLİYOGRAFYA

BAYAR, CELAL: Ben de Yazdım, i s t a n b u l 1965.

BAYUR, HİLMİ KAMİL: Sadrazam Kamil Paşa, A n k a r a , 1954.
BAYUR, YUSUF HİKMET: Atatürk, Hayatı ve E s e r l e r i (Belleten).
BAYUR, YUSUF HİKMET: Türk İnkılabı Tarihi, A n k a r a , 1963.
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi.
Belleten.
Berlin Kongresi Zabıtaları, M a t b a - i Amire, 26 Şubat 1926.
BUXTON, CHARLES R.: Turkey In Revolution, L o n d o n , 1909.
CEBESOY, ALİ FUAT: Sınıf Arkadaşım Atatürk, İstanbul, 1953.
Cemal Paşanın Hatıraları, İstanbul, 1959.

CEVDET PAŞA: Tezakir, A n k a r a , 1960.

CHATTERTON, E . K E B L E : Dardanelles Dilemma, L o n d o n , 1935.

CHURCHİLL, WlNSTON: La Crise Mondiale, London 1915.

COLLE, W.W. and POTTER, M . F . : Thus Spoke Germany (The Glo-

rification of War).
DANİŞMEND, İSMAİL HAMİ: 31 Mart Vak'ası, İstanbul, 1961.

DEBIDOUR, A . : Histoire Diplomatiqııe de VEurope, Paris 1926.

DENAIS, JOSEPH: Turquie Nouvelle et VAncien Regime.

DRLAULT, EDWARD: Histoire Diplomatique de la Greece, Paris
1926.
DÜKAKİNZADE BASRİ B E Y : Le Mond Oriental, Paris, 1920.

DURU, KAZIM NAMİ: İttihat ve Terakki Hatıralarım, İstanbul,

1957.
ERDOĞAN LÜTFÜ: Aylık Ansiklopedi.
Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Onuncu Şubesi (1328-29 Balkan Har­
bi Trakya Seferi).

ERTUĞRUL: Savaş Mektupları.

FISCHER, FRITZ: Germany's Aims In The First World War, Neıv
York 1961.
 BİBLİYOGRAFYA 565

GAZİ AHMET MUHTAR PAŞA: Meclis-i Mebusanda Geçen Divan-ı

Âli Bahislerine Bir Nazar, İstanbul, 1330.
Genel Kurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Yayınları.
Genel Kurmay Başkanlığı Resmi Yayınları Serisi.
Genel Kurmay Başkanlığı Türk İstiklal Harbine Katılan Tümen
ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, A n ­
k a r a , 1973.
GRAVES, PHILLIP: The Life of Percy Cox, L o n d o n (tarihsiz).
Hatırat-ı Niyazi, İstanbul, 1326.
IİANOTAIDC, GABRIEL: La Guerre Balkanique et VEurope.

IiAUSER, M . HENRI: Histoire Diplomatique de VEurope, Paris,

1929.
Hayat Tarih Mecmuası.
İĞDEMİR, ÜLUĞ: Mustafa Kemal'in Anafartalar Muharebeleri­
ne A i t Hatıraları, Belleten, 1943.
İkdam (Gazete).
İNAL, İBNÜLEMİN MAHMUT KEMAL: Son Sadrazamlar, İstanbul,
1948.
İttihat ve Terakki (Gazete).
KARAL, ENVER ZİYA: A l i Paşa'nın Trablusgarp Valisine A i t B i r
Tahriratı, Tarih Vesikaları Dergisi, 1941.

KARAL, ENVER ZİYA: Osmanlı Tarihi, Cilt VII, A n k a r a , 1956.

KARAL, ENVER ZİYA: Osmanlı Tarihi, Cilt VIII, A n k a r a , 1962.

KAYMAKAM MEHMET NİHAT: Büyük Harpte Çanakkale, İstan­
bul, 1926.
Kazım Orbay Dosyası (Türk T a r i h K u r u m u Arşivi).

KllESENTEIN, BARON VON K R E S : Türklerle Beraber Süveyş Ka­

nalına, Çeviren: M . B . Ozalpsan, İstanbul, 1943.
KlZILDOĞAN, HÜSREV SAMİ: Vatan ve Hürriyet, İttihat ve Terak­
k i , Belleten, C i l t î, Sayı 3-4, A n k a r a , 1937.
566 B İ BLÎYOCRAFYA

KÜLÇE, SÜLEYMAN: Frizovik Toplantısı ve Meşrutiyet, izmir,

1944.
KURAN, AHMET BEDEVİ: İnkılap Tarihimiz ve İttihat ve Terak­
ki, İstanbul, 1944.

KURAN, AHMET BEDEVİ: İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, İs­

tanbul, 1945.
KURAT, AKDES NİMET: Türkiye ve Rusya, A n k a r a , 1970.
Kur'an, Çeviren: İsmail Hakkı Baltacıoğlu.

KUTAY, M . CEMAL: Trablusgarpte Bir Avuç Kahraman, İstanbul

1963.
LANDEMENT, COMTE D E : UEleant d ' u n Peuple, Paris, 1914.

Lansing Paper s.
Les Cahiers d'Histoire de la Guerre d'Orient (1914-1918): Les Dar-
danelles et Salonique, Paris, 1965.

LARCHER, M . : La Guerre Turquie dans la Guerre Mondiale, Pa­

ris, 1926.
LAUSSANNE, STEPHAN: AUX Chevet de la Turquie.
Le Temps (Gazete).

MANDELSTAM, ANDRE: Le Sort de VEmpire Ottoman, Paris, 1917.

Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi.
MEHMET EMİN: Harb-ı Umumide Osmanlı Cepheleri Mevzii
(Erkan-ı Harbiye Mektebi Notları, 1338).
MEMDUH PAŞA: Esrat-ı Şudur, İzmir, 1328.
Memorandum on the British Commitements'on King Hüseyin.
MİRLİVA SEDAT: Boğazlar Meselesinde Çanakkale'Muharebe-i
Bahriyesinde Türk Zaferi, Askeri Mecmua, İstanbul, 1927.

MOOREHEAD, ALAN: Dardanelles, Pres de la Gite, 1958.

MORGENTHAU, HENRY: Ambassador Morgenthau's Story, New
York, 1918.
MÜNİR FEVZİ: Garbi Kümelinin Sureti Zayii ve Balkan Harbinde
Garp Cephesi.
 BİBLİYOGRAF YA 567

MÜŞİR FEVZİ ÇAKMAK: Büyük Harpte Şark Cephesi Hareketle­

ri, A n k a r a , 1936.

N l V E T , H E N R Y : La Croisade Balkanique.
PEARS, SIR EDWIN: Forty Years In Constantinople, L o n d o n 1916.
R A U S E N B U S H , S T E P H E N a n d J O A N : Washington, D . C . 1939.

R E N O U V I N , P l E R R E : La Politique Internationale 1871-1914, Pa­

ris, 1929.
RIZA NUR: Hürriyet ve İtilaf Nasıl Doğdu Nasıl Öldü. İstanbul
. 1918.
RüBACH, P A U L : Hatt-ı Saltanat-Bağdat Demiryolu, İstanbul,
1331.
SABÎS, ALİ İHSAN: Harb Hatıralarım, İstanbul, 1943.
Sait Paşanın Hatıratı, Dersaadet, 1328.
Salname-yi Devlet-i Âliyye-i Osmaniye, Dersaadet, 1323.
SANDERS, LİMAN V O N : Türkiye'de Beş Sene, İstanbul, 1337.

SERVET, FERİDUN: Anayasalar ve Siyasi Belgeler, İstanbul, 1962.

Sol Yayınlar: Abdülhamit'in Hatıra Defteri, İstanbul, 1960.
SOMMERVÎLLE, STROY: The Memoirs of İsmail Kemal Bey.
Şeyhülislamı Es'bak Cemaşettin Efendi Merhumun Hatırat-ı Si-
yasiyesi.
ŞEYH MUHSİN FANİ: 10 Temmuz İnkılabı ve Netayici, İstanbul
1336.
TAHSİN PAŞA: Yıldız Hatıraları, İstanbul 1931.
Tarih Vesikaları Dergisi.
Tanin (Gazete).

THOMAS, L : La Guerre Naval Aux Dardanelles, Paris, 1927.

TUNAYA, T A R I K Z A F E R : Türkiye'de Siyasi Partiler, İstanbul 1952.
Türk Revüsü ( T u r k i s h Review).
Türk Yurdu, İstanbul, 1329.
TÜRKGELDİ, ALİ: Mondros ve Mudanya Mütarekeleri Tarihi, A n ­
kara 1948.
568 BİBLİYOGRAFYA

TÜRKGELDİ, ALİ FUAT: Görüp İşittiklerim, A n k a r a , 1931.

TÜRKGELDİ, ALİ FüAT: Mesaili Mühimmeyi Siyasiye, Ankara,
1960.
Ulus (Gazete).

ÜRAS, ESAT: Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara,

1950.

ÜŞAKL1GİL, HALİT ZİYA: Saray ve Ötesi (Son Hatıraları) İstan­

bul 1940.
UZUNÇARŞILI, İSMAİL HAKKI: Osmanlı Tarihi, C. I, Ankara 1961.

VAKDAR, GALİP TANSU: İttihat ve Terakki İçinde Dönenler, İs­

tanbul, 1943.
Volkan (Gazete).

VONHUNTER: Türklerle Harb, Çeviren: Binbaşı Kemal, D e r sa­

adet 1331.
WÂGNER, L . N . : Vers La Victoire Avec Armees Bulgares.
W E L L S , H . G . : The Outline of History, New York, 1961.
YALÇIN, HÜSEYİN CAHİT: Talat Paşa, İstanbul, 1943.

YALMAN, AHMET EMİN: Yakın Tarihte Gördüklerim ve İşittikle­

rim, İstanbul, 1970.
ZEYN, N . ZEYN: Arab-Turkish Relations and the Emergence of
Arab Nationalism, Beiruth, 1958.
 DİZİN
— A —

A b a d a n , 485. A d e m - i M e r k e z i y e t , 15, 16, 71, 152, 201,

A b a n i a , 238
A b b a s H a l i m Paşa, ( P r e n s , Nafia Nazırı),
399.
A b b a s H i l m i Paşa, 4 2 5 .
A b d u l l a h , ( M e k k e Şerifi Hüseyin'in Oğlu),
4 9 3 , 497.
A b d u l l a h Paşa, (İzmir K o l o r d u K o m u t a m ) ,
171, 191, 2 4 6 , 3 0 9 , 312, 313, 321.
A b d u l l a h Paşa, (Ayan Üyesi), 191.
203, 244.
Adcm-i Merkeziyet Cemiyeti, 62.
A d e n , 118, 2 3 4 , 2 3 6 , 4 9 3 .
A d r i y a t i k D e n i z i , 2 3 8 , 261, 2 8 8 , 2 8 9 , 319,
328, 3 2 9 , 3 3 2 , 3 8 4 , 451, 5 4 3 .
A f g a n i s t a n , 2 8 2 , 3 6 0 , 3 6 3 , 419, 4 8 9 , 5 2 2 ,
524.
A f r i k a , 1 4 2 , 211, 2 4 2 , 2 5 8 , 2 6 0 , 261, 2 7 3 ,
2 8 2 , 3 5 5 , 3 5 9 , 3 6 0 , 361, 3 6 3 , 3 8 8 ,

A b d u l l a h Paşa, (Şark O r d u s u Komutanı), 399, 4 0 2 , 4 0 3 , 451.

246, 3 0 6 , 3 0 9 , 310. A f y o n K a r ah i sar, 4 4 9 .

Agadir, 266.
A b d u r r a h m a n E f e n d i , ( M a a r i f Nazırı), 7 0 .
Agamemnon, 439, 559.
A b d u r r a h m a n E f e n d i , (Maliye Nazın), 84,
Ağrı, 414.
203.
A h a l i Fırkaları, 201.
A b d u r r a h m a n Şeref Bey, ( M a a r i f Nazırı),
Ahalî P a r t i s i , 1 5 3 .
7 3 , 9 6 , 109, 110, 116.
Ahalkale, 528.
Abdül B e y , (Yanya M e b u s u ) , 240.
Ahdî O s m a n i Mısır C e m i y e t i , 18.
Abdülaziz, 2 9 , 104, 2 3 5 , 2 3 9 .
Ahılkclck, 531.
Abdülhamit I I , 1, 2, 5, 8, 10, 19, 2 0 , 2 3 , Ahıska, 5 2 8 .
29, 3 2 , 3 3 , 38, 3 9 , 4 0 , 4 4 , 4 6 , 4 7 , 50, Ahlath, 484.
5 2 , 5 3 , 5 5 , 6 2 , 64, 6 5 , 7 0 , 7 5 , 8 2 , 8 3 , Ahmet Bedevi (Kuran), 203-205.
89, 91, 9 3 , 9 9 , 1 0 1 - 1 1 0 , 1 1 2 , 1 1 3 , 1 1 4 , A h m e t E m i n ( Y a l m a n ) , 81.
116, 117, 1 2 0 , 1 2 4 , 1 5 7 , 1 7 3 , 1 7 8 , 1 8 1 ,
A h m e t İzzet Paşa, 8 4 .
182,190,199,203,2U, 221,235,240,
A h m e t M i d h a t E f e n d i , 41.
241, 2 4 3 , 2 4 4 , 2 5 0 , 257, 2 6 2 , 2 6 3 ,
A h m e t M u h i p ( D e n i z l i M e b u s u ) , 126.
269, 2 7 2 , 2 9 0 , 3 0 5 , 3 0 6 , 319, 3 3 4 ,
A h m e t M u h t a r Paşa, 173, 175, 180, 182,
3 4 6 , 347, 3 5 0 , 4 8 5 .
184, 1 8 5 , 186, 2 5 2 , 2 8 5 , 3 2 0 , 3 5 0 .
Abdülkerim Paşa, 4 8 3 . A h m e t Muntasır, 271.
Abdfilmeeîd, 108. A h m e t N c s i m i B e y ( Z i r a a t Nazırı), 3 9 9 .
Abdülmecid M e c d i E f e n d i , (Balıkesir M e ­ A h m e t Kıza, ( M e b u s l a r M e c l i s i Kcisİ), 13,
b u s u ) , 143, 144. 18,19, 5 8 , 6 5 , 8 4 , 8 6 , 90,91,110,111,
AbdÜrrahİm E f e n d i , (Şehzade), 107, 108. 177
A b r a h a m E l k u s , ( A m e r i k a n Elçisi), 5 5 4 . A h r a r Cemiyeti, 62, 63.
A b u k Paşa, (Dördüncü K o l o r d u K o m u t a ­ A h r a r P a r t i s i , 6 8 , 7 4 , 8 3 , 140, 147, 201.
nı), 3 0 9 . Ahvaz, 486.
A c e m i s t a n , .1. Ailcti Mansur, 278.
A d a l a r , 331, 3 3 3 , 3 3 5 , 3 8 9 . Aine, 502.
Adalar Denizi, 3 8 3 , 3 8 4 , 4 4 8 , 5 5 9 , bkz. Ege Akabe, 400.
_ Denizi Akbaş, 4 6 5 .
A d a n a , 92-96, 266, 4 4 7 , 4 5 4 , 4 9 4 , 4 9 5 , 539, A k d e n i z , 2 5 5 , 2 5 6 , 2 5 8 , 2 6 6 , 2 7 2 , 2 8 4 , 332,
544. 351, 3 5 3 , 3 5 9 , 3 6 1 , 3 8 5 , 3 9 1 , 4 0 3 , 4 1 5 ,
570 O S M A N L I TARİHİ I X

4 4 6 , 4 4 « , 4 5 0 , 451, 4 9 4 , 5 4 3 , 5 4 6 , 367-383,385-387, 3 9 0 , 3 9 1 , 3 9 3 , 3 9 6 ,
558, 399,401-404,412,429,430,434,436,
Akk», 538, 544. 441, 457, 4 6 4 , 4 7 2 , 4 7 6 , 4 8 3 , 4 8 9 ,
A k s u , 531. 4 9 1 , 4 9 9 , 501, 505-507, 518-523, 5 2 5 ,
Aksaray, 102. 531, 532, 5 3 5 , 5 4 1 - 5 4 3 , 5 4 5 , 548, 551,
Alıısoııya', 317. • 5 5 4 , 557.
Albinn, 439. Alsac Loren, 363, 556. < ' •--
Alcksandr, 508. Alsberg, 554.
Aleksandropol',-528. Altıncı O r d u , 4 0 9 .
Allıanîyes, 2 4 4 . ' A l y o n s Y a h u d i O k u l u , 10.
A l i Cevat (Başkatip), 8 9 . Anıadya, 4 9 4 . . .
1

A l i Cevdet, 5 5 . A m e r i k a , 94,127, 2 4 0 , 2 5 6 , 325, 353, 355,

A l i (Çetirıkaya), 277, 2 7 8 . 359, 3 6 3 , 4 5 4 , 4 7 6 , 501, 5 0 3 , 5 0 6 ,
A l i F u a t (Cebesoy), 7, 2 2 , 5 0 , 189, 4 2 5 . 507,518,545,550,551,553,554,557,
AIİ G a l i p , 5 4 , 175. 558.
Ali Haydar Efendi, 54. A m e r i k a n , 2 5 6 , 4 3 8 , 4 4 6 , 4 5 4 , 507, 5 2 0 ,
A l i Heyet (Yüksek.Kurul), 12. 5 5 0 , 551, 5 5 8 . ..
A l i İhsan Paşa ( B i r i n c i H a r e k a t Şubesi Mü­ A m e r i k a n K o n g r e s i , "506, 5 5 5 .
dürü), 4 0 9 , 412, 419, 4 2 2 , 4 9 2 , 4 9 3 . A m m a n , 534, 538.
A l i K a b u l i (Asar-ı Şevket Zırhlısı Kaptanı), Amode (General), 458.
91, 120., î
A n a d o l u , 1, 2 2 , 3 2 , 34, 41, 51, 7 8 , 9 2 ; 119,
A l i K e m a l , 83* 2 0 3 .
154, 184, 2 0 0 , 2 3 2 , 2 3 3 , 2 3 5 , 2 3 8 ,
A l i N i z a m i Paşa, 331.
255, 2 8 4 , 2 8 5 , ' 307, 317, 3 2 3 , 3 4 3 ,
A l i Rıza ( K u r m a y A l b a y ) , 3 2 6 , 410.
3 4 6 , 347, 351, 3 7 8 , 4 0 3 , 4 0 5 , 4 0 6 ,
A l i Rıza Paşa ( H a r b i y e Nazırı), 47, 70, 7 2 , 4 0 8 , 414, 4 2 8 , 4 3 2 , 4 3 4 , 4 3 6 , 4 3 9 ,
2 2 0 , 310, 315, 316. '141,442,456,461-463,467,473,501,
A H a h u e k b e r Dağı, 4 2 2 . 514,519, 523, 5 3 9 , 5 4 1 , 542, 544-546,
Allenby (General), 536, 539. 549, 5 5 2 , 5 5 5 .
A l m a n 81, 9 1 , 1 2 4 , 1 4 1 , 1 4 2 , 1 8 1 , 1 9 9 , 215,
A n a f a r t a l a r , 457, 4 6 8 , 471, 4 7 4 .
221, 2 5 8 , 2 7 0 , 2 9 1 , 351, 357, 3 5 9 , 3 6 1 ,
A n a y a s a (Kanun-ı E s a s i ) , 2 , 13, 27, 3 3 ,
370-372, 3 7 5 - 3 7 7 , 3 7 9 - 3 9 2 , 3 9 5 , 3 9 6 ,
3 6 - 4 2 , 4 5 , 4 6 , 51, 5 3 , 5 4 , 7 2 , 7 6 , 9 6 ,
402,411,413,418,424,436,438,443,
101, 1 0 3 , 1 0 5 , 1 0 8 , 1 1 9 , 1 2 0 , 1 2 9 , 1 3 2 ,
4 4 6 , 451, 4 5 4 , 4 6 4 , 471, 4 7 2 , 477,
478, 4 8 0 - 4 8 3 , 491, 4 9 2 , 4 9 8 , 5 0 2 , 152, 155, 176, 179, 197, 3 6 9 .

505-508, 517,518, 5 2 1 , 5 2 2 , 5 2 6 , 5 2 9 , Andlaşma D e v l e t l e r i , 4 5 0 , 481, 4 8 2 , 497,

531, 533-535,539,550,553,557,560. 503, 5 0 8 , 521, 5 2 2 , 5 4 9 , 5 5 0 , 5 5 3 ,

A l m a n İmparatorluğu, 114, 117, 3 5 2 , 521. 555, 557, 55% !

Alınanlar, 2 5 , 2 5 9 , 323, 356, 358, 3 6 3 , 3 6 6 , Andrcw Jackson, 282, , ,

3 7 6 , 3 8 0 , 3 8 2 , 387, 3 8 8 , 3 9 2 , 397, A n t a l y a , 451, 5 4 3 , 5 4 5 , .5.46.

4 0 2 , 4 0 3 , 412, 4 1 3 , 415, 4 2 0 , 4 6 5 , A n z a k , 4 6 0 , 461, 4 6 3 , 4 6 6 , 467.

. 4 7 3 , 477, 4 7 8 , 481, 4 8 2 , 4 8 5 , 4 8 9 , Arabistan, 1,152,165, 238,374,411,493,
490, 494, 499, 503, 524, 526, 4 9 4 , 5 0 8 , 512, 5 3 4 , 5 4 2 , 5 4 4 , 5 5 2 .
530-532, 554. A r a m Efendi ( E r m e n i Katolik Cemaati),
A l m a n y a , 17, 2 6 , 6 9 , 114, 127, 199, 214, 106.
216-218,221-223, 228, 2 4 5 , 258, 260, A r a p , 15, 16, 2 4 , 57, 6 8 , 71, 81, 131, 1 3 2 ;
261, 2 6 4 , 2 6 6 , 2 7 0 , 2 7 3 , 2 7 4 , 2 8 8 , 137,153,234,245, 287,402-405,424,
2 8 9 , 2 9 5 , 3 0 5 , 318, 3 2 5 , 3 3 3 , 3 4 0 , 427, 485, 4 8 6 , 4 9 7 , 514, 531, 534-536,
343, 351, 3 5 6 - 3 5 8 , 3 6 0 - 3 6 2 , 364, 541, 5 4 2 , 547.
 G E N E L DİZİN 571

A r a p Millî K o m i t e s i , 14, 1 6 . Avionya, 99, 244.

A r a p yarımadası, 154, 2 3 4 , 2 3 6 . A v r u p a , 2, 4, 6, 8, 14, 2 5 , 4 5 , 77, 7 9 , 8 3 ,
A r a p l a r , 18, 67, 2 5 5 , 2 8 2 , 351, 4 0 4 , 427, 9 4 , 117,164, 165, 191, 2 0 0 , 201-203,
4 8 5 , 494-497. 205, 2 1 1 , 2 1 4 , 2 1 6 , 2 1 7 , 2 2 1 , 2 2 5 , 2 3 1 ,
Arapçayı, 2 5 5 . 243, 2 4 4 , 2 4 9 , 2 5 4 - 2 6 0 , 2 6 4 , 267,
A r a s , 421. 2 8 2 , 2 8 7 , 2 8 9 - 2 9 1 , 2 9 5 , 311,327, 330,
A r d a h a n , 2 3 0 , 361, 4 0 3 , 4 1 4 , 4 2 0 , 4 2 1 , 5 2 2 , 332, 333, 336, 340, 342, 348,

5 2 4 , 5 2 6 , 527, 531, 561. 351-353, 3 5 5 , 3 5 7 - 3 6 2 , 3 6 5 - 3 6 7 , 3 7 0 ,

Arıburnu, 461, 4 6 3 , 4 6 7 - 4 6 9 , 4 7 4 , 4 7 5 . 3 7 3 , 377, 3 7 9 , 3 8 4 , 387, 3 8 8 , 3 9 0 ,

A r i , 238. 398, 3 9 9 , 4 0 2 , 4 0 3 , 412, 415, 4 4 3 ,

4 5 6 , 4 6 5 , 471, 4 7 4 , 4 7 6 , 477, 4 7 9 ,
A r i f H i k m e t P a s a , 4 6 , 106.
4 8 2 , 4 8 3 , 4 9 8 , 5 0 0 , 501, 5 0 5 , 5 0 6 ,
A r n a v u t , 14-16, 18, 3 3 , 47, 57, 6 2 , 67, 7 0 ,
508, 509, 518, 520, 524, 525,
81, 9 9 , 118, 1 3 5 , 138, 141, 1 4 5 , 1 5 3 ,
547-550, 556.
179,182-184, 2 3 8 , 2 4 4 , 2 4 5 , 2 4 7 , 2 4 8 ,
2 8 8 , 291, 321. Avustralya, 424.

Arnavut Komitesi, 244, 246. Avustralyalılar, 4 5 9 .

A r n a v u t M e b u s l a r , 1 6 5 , 168.
A r n a v u t l a r , 3 2 , 3 5 , 3 6 , 3 8 , 6 8 , 136, 139,
1 6 2 , 1 7 1 , 1 8 0 , 1 8 6 - 1 8 8 , 237, 241-243,
2 5 0 , 2 5 4 , 297, 3 0 8 , 316, 3 4 8 .
Arnavutluğun Selameti (Gazete), 15, 2 4 4 .
A r n a v u t l u k , 1, 16, 1 9 , 117, 137, 138, 147,
149,150,152,154,162,163,165,167,
A v u s t u r y a , 5, 17, 2 4 - 2 6 , 3 5 , 5 8 , 7 3 , 7 4 , 8 2 ,
8 3 , İ 5 9 , 213-226, 228-231, 2 3 3 , 2 4 3 ,
247, 2 5 0 , 2 6 0 , 261, 2 6 4 , 2 7 4 , 2 8 4 ,
2 8 8 , 2 8 9 , 2 9 2 , 2 9 5 - 2 9 7 , 3 0 2 , 318, 325,
332, 3 3 3 , 337, 3 4 3 , 3 4 8 , 3 5 2 , 3 5 5 ,
361, 3 6 2 , 364-371, 380, 381, 384, 387,
391,401-403,412,420,434,436,441,

1 6 9 , 1 7 0 , 1 9 6 , 2 0 2 , 2 0 5 , 215,217,237, 448, 4 5 0 , 451, 471, 4 7 2 , 4 7 8 - 4 8 2 ,

239, 246-248, 261, 271, 288, 291, 2 9 2 , 503-505, 5 2 2 , 5 2 3 , 5 4 1 - 5 4 3 , 5 4 8 , 5 5 3 ,

296, 307, 3 2 8 , 3 3 0 - 3 3 2 , 3 3 6 , 3 3 8 , 556, 560.

347-349, 3 5 2 , 4 7 9 . A v u s t u r y a İmparataroluğu, 2 2 0 , 2 2 2 , 287,

A r n a v u t l u k (Gazete), 15. 355. t
A r n a v u t l u k Ayaklanması, 1 6 9 . Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, 218,
A r n a v u t l u k İstiklal G r u b u , 201. 288, 3 5 5 , 3 6 8 - 3 7 0 , 3 7 2 , 381, 451,
Arşlan B e y ( L a z k i y c M e b u s u ) , 9 0 . 4 7 6 - 4 7 9 , 481, 5 2 2 , 557.
A r t v i n , 4 0 3 , 414, 418. Avusturyalılar, 4 0 3 , 4 5 9 , 471, 4 7 3 , 4 7 8 ,
Asım B e y , 297. 499, 520.
Asım Hoca (Ayan K e i s i ) , 5 4 .
A y a n Meclîsi, 102-104, 1 0 8 , 1 3 1 , 1 5 6 , 1 5 9 ,
A s i r , 2 3 5 , 237, 4 9 3 , 5 6 0 .
171, 176-180, 211, 3 9 9 .
A s y a , 4, 17, 2 5 , 193, 194, 2 4 2 , 2 8 2 , 3 3 4 ,
Ayasofya, 6 4 , 7 8 , 8 5 , 8 6 - 8 9 , 1 0 3 , 349, 4 4 9 .
342, 3 4 8 , 351, 3 5 2 , 3 5 5 , 357, 3 6 0 ,
Ayastafanos (Yeşilköy), 526.
361, 3 8 8 , 3 9 9 , 4 0 2 , 4 0 3 , 447, 451,
Aynstafanos (Yeşilköy) Antlaşması, 2 5 2 ,
4 7 4 , 517, 5 4 4 .
377, 414.
Atıf (Çanakkale M i l l e t v e k i l i Atıf A h m e t
Aydın, 112.
Kamçıl), 3 3 , 210.
A z a p , 417.
A t i n a , 3 8 , 4 5 5 , 4 8 0 , 481.
Azerbaycan, 489, 525, 526, 528, 530, 532.
A t i n a Barış Andlaşması, 3 4 6 , 347.
A z i z Paşa (Mısırlı), 21, 277.
A t i n a Hükümeti, 2 4 5 , 3 4 5 .
A z i z i y e , 4 8 7 , 512.
Avakİle K o l u , 2 7 8 .
A z m a k , 467.
A v a m Kamarası, 3 2 8 , 5 5 2 .
Azmakdere, 470.
Avcı Taburları, 7 0 , 71, 8 5 , 115, 119, 120.
Averof, 317, 3 2 0 . A z m i (Polis G e n e l Müdürü), 199, 207.
572 O S M A N L I TARİHİ I X

— I) — Barka, 255.

B a s r a , 112, 3 7 7 , 4 0 3 , 4 8 6 , 4 9 1 , 511.
Bab-ı Âli, 4 2 , 4 3 , 4 5 , 5 3 , 62, 8 8 , 1 0 2 , 1 0 3 , B a s r a Körfezi, 351,360,415,485,493,494.
1 7 8 , 1 9 3 - 1 9 6 , 1 9 8 , 2 0 0 - 2 0 2 , 2 0 7 , 231, B a s r i B e y ( D e b r e M e b u s u ) , 145, 159-161.
262, 268, 330, 334, 340, 347, 350, B a s r i Dükakinzade, 291.
375. Başkm Klübii, 62.

Bab-ı Meşihat, 4 5 , 305. Batı A n a d o l u , 331, 374, 4 0 5 , 4 4 8 , 450.

Bnbil, 324. Batı A r a b i s t a n Genel Komutanlığı, 533.
Bağdat, 2 5 , 112, 118, 351, 3 6 0 , 3 6 3 , 4 8 7 , Batı O r d u s u Komutanlığı, 313, 315,.317.
488, 4 9 1 , 4 9 2 , 5 0 1 , 5 1 0 - 5 1 3 , 517. Batı T r a k y a , 3 3 8 , 341, 3 4 4 , 3 4 9 , 3 7 4 , 3 8 3 ,
Bahreyn, 486, 493. 448, 472, 499.
Bahrîye Nazırı, 4 5 , 4 6 , 71, 7 2 . Batkner (General), 498.
Bahriye Nezareti, 8 5 , 191, 198. Batum, 230, 361, 4 0 3 , 414, 4 2 0 , 522, 524,
Balışayış; 3 2 5 . 526, 527, 529, 530, 531, 533.
Bukü, 529, 5 3 2 , 533. Butum Konferansı, 5 2 8 , 529.
Balfour, 554. Baumann (Genaral), 375.
Balıkesir, 408. Bedeviler, 425.
B a l k a n Antantı, 160.
Belçika, 159, 371-373, 550, 5 5 3 , 556.
Balkan Cemiyetleri, 522.
Belgrad Hükümeti, 367.
B a l k a n D e v l e t l e r i , 31, 184, 190, 2 5 2 , 4 4 9 .
Berberler, 255.
B a l k a n İttifakı D e v l e t l e r i , 336, 337.
Berchtold (Başvekil), 3 6 7 .
Balkan Konfederasyonu, 142, 291.
Bergman (General), 416.
B a l k a n Paktı, 4 7 2 .
Berlin, 25, 58, 166,258,267,367, 369, 372,
B a l k a n Savaşı, 2 4 , 1 8 5 , 1 8 6 , 1 9 6 , 211, 2 4 5 , 373, 391, 394, 415, 506, 520, 551.
248, 249, 346, 350-352, 360, 379, B e r l i n Andlaşmıısı, 2 1 3 , 219, 2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 8 ,
407, 409, 423, 466. 229, 242, 249, 252, 262, 287, 296,

B a l k a n Savaşı ( B i r i n c i ) , 3 3 9 , 3 4 1 , 3 4 4 , 3 4 5 , 300, 302, 303, 3 2 8 , 331, 377, 404,

349. 414, 548.

B a l k a n Savaşı ( İ k i n c i ) , 3 3 9 , 3 4 1 , 3 4 4 , 3 4 9 . B e r l i n Hükümeti, 223.

B a l k a n Slavları, 215. Berlin Kongresi, 213, 216, 2 2 2 , 224, 257,

B a l k a n Yarımadası, 237, 3 5 2 . 328, 360, 361, 377.

B a l k a n l a r , 2 5 , 30,117, 134, 138, 146, 193, B e r n o, 3 1 4 .

200, 213-218, 221, 2 2 6 , 2 3 5 , 237, 2 4 2 , Besa, 3 2 , 47, 162, 241, 242.

243, 249, 253, 254, 260, 264, 272, Bcsarabya, 522.

2 8 4 - 2 9 2 , 2 9 4 , 3 0 0 , 3 0 2 - 3 0 7 , 3 0 9 , 311, Besarya, 198.

317, 319-323, 327, 329-338, 340, Bcşârc K o l u , 278.

348-351, 3 5 3 , 357, 362, 364-366, 369, Beşiktaş Sarayı, 108.

370, 373, 383, 405, 415, 429, 448, Beşinci O r d u , 409.

451, 471, 472, 479, 481, 482, 498, B e l h m a n H o l h v e g ( A l m a n Şansölyesi), 5 4 9 .

499, 507, 522, 548, 556. B e y a z tepe, 441, 442.

Balkanlı Hıristiyanlar, 295. Beylerbeyi Sarayı, 190.

Baltık, 521. Beyoğlu, 8 5 , 91, 105, 2 0 5 , 2 6 6 , 3 0 5 , 325.

Banat, 471, 481. Beyrut, 112, 5 3 9 .

Bandırma, 4 0 8 , 456. Biçara, 4 9 2 . • •

Baradız, 414. Bİngazİ, 157, 2 5 5 , 2 5 6 , 2 6 4 , 2 6 8 , 271, 2 7 8 ,

Baratof, 491-493, 510. 280, 281, 2 8 3 , 560,

Barbaros, 320. Bircan, 492.

Bardız, 421, 4 2 2 . Birdwood (General), 458.
 G E N E L DİZİN 573

Birecil, 494. 298, 303, 304, 309-313, 316-322,

B i r i n c i Doğu O r d u s u , 3 1 2 . 325-327,333-342,344, 349,350,370,
B i r i n c i Dünya Savaşı, 3 5 3 , 3 5 5 , 3 5 9 , 3 6 0 , 383, 3 8 9 , 4 1 3 , 431, 4 6 6 , 4 7 2 , 4 7 3 ,
361, 3 6 3 , 3 6 5 , 3 7 3 , 4 0 5 , 4 0 8 , 414, 480-482, 500, 5 0 7 , 5 1 7 , 5 2 0 , 5 2 3 , 533,

415, 4 3 0 , 4 3 2 , 4 5 2 , 4 7 4 , 4 7 6 , 477, 552.

485, 5 0 2 , 5 0 6 , 517, 521, 5 2 3 , 5 4 2 , B u l g a r Çeteleri, 31.

546, 547. B u l g a r Hükümeti, 3 2 6 .
B i r i n c i Köprü M u h a r e b e s i , 417. Bulgar Kilisesi, 132.
B i r i n c i O r d u Kumandanlığı, 3 7 5 , 376, 4 0 8 . B u l a r Komitesi, 50.
Birleşik.Amerika, 2 2 6 . B u l g a r Kralı, 3 2 4 , 341.
Biriîsscbi, 515, 516. B u l g a r Kulübü, 135.
B i s m a r k (Alman Şansölyesi), 260, 328, 361. B u l g a r O r d u s u , 190.
Bîtlîs, 4 5 3 , 4 8 4 , 4 8 5 , 5 4 5 . B u l g a r Prensliği, 227.
Bizans, 271. B u l g a r i s t a n , 3, 5 8 , 7 3 , 1 3 5 , 1 3 6 , 213, 219,
B i z a n s imparatorluğu, 2 3 3 . 225-232 2 5 2 - 2 5 4 , 2 7 2 , 287, 2 8 9 - 2 9 5 ,
Bocr, 360. 3 0 4 , 3 2 9 , 3 3 0 , 337-339, 3 4 3 , 3 4 5 ,
Boğazlar, 2 5 , 215, 221, 2 8 5 , 331-333, 3 3 5 , 3 4 6 , 3 7 4 , 389 4 0 3 , 4 0 8 , 4 1 1 , 4 1 3 , 4 2 9 ,
349, 361, 3 7 4 , 3 7 6 , 3 8 0 , 3 8 2 , 3 8 3 ,
434,448-450,471,472,479,480,491,
394, 397, 3 9 8 , 4 0 8 , 4 1 1 , 4 1 2 , 4 3 7 , 4 4 7 ,
497, 4 9 9 , 5 2 2 , 5 2 3 , 541, 5 5 4 , 557.
4 8 5 , 5 2 3 , 541, 5 4 6 , 547, 5 4 9 , 5 5 9 .
B u l g a r i s t a n Hükümeti, 2 2 5 .
Bolayır, 201, 2 4 4 , 4 5 6 .
Bulgaristan P r e n s i , 225, 228, 232.
Bolşevik İhtilali, 5 2 5 , . 5 4 5 . B u l g a r i s t a n Prensliği, 287.
Bolşevikler, 507, 5 0 9 , 521-527, 5 3 2 .
B u r s a , 7 8 , 9 2 , 126, 160, 3 2 3 .
Bolşeviklik, 5 0 5 , 511, 519.
B u r s a Mııhammcdiİeri, 9 2 .
B o s n a , U 8 , 2 5 0 , 2 5 2 , 2 6 4 , 287, 2 9 0 , 2 9 6 ,
Bursalı Mehmet T a l u r (Asker llüştiycsi Mü­
3 5 5 , 361, 3 6 5 , 3 6 6 .
dürü), 9, 11, 2 2 , 2 9 .
B o s n a ve H e r s e k , 5 8 , 7 4 , 8 2 , 213, 215, 216,
218-225, 2 2 8 , 2 2 9 , 231, 2 3 2 , 5 4 8 . Bükreş, 3 3 9 , 3 8 9 , 4 8 2 , 4 9 9 .
Boşo ( B u m M e b u s u ) , 158. Bükreş Antlaşması, 3 4 4 .
B o u v e t , 4 3 9 , 441, 4 4 2 . Bükreş Barış Antlaşması, 5 2 2 .
Boyabatlı Omeroğlu M u s t a f a , 4 7 5 . Büyük B r i t a n y a , 216, 3 8 0 , 518, 5 4 3 .
B o z c a a d a , 3 2 0 , 3 3 3 , 347, 4 3 9 , 4 4 0 , 5 4 2 . Büyük P c l r o , 541.
Brasilov, 505.
Braşov, 4 8 2 .
Brendizi, 384. — C —
B r c s l a u , 383-387.
B r e s t - L i t o v s k , 471, 5 0 6 , 521-523. C a n a pıı s, 4 3 9 .
B r e s t - L i t o v s k Barış Andiaştnası, 5 2 8 , 5 3 2 . Caparctto, 5 0 3 .
B r o m a r d Paşa, 419, 4 2 2 . Carboııari, 11.
B r o n z a r t Paşa ( G e n e l k u r m a y Başkan V e ­ C a r r c r c , 281.
k i l i ) , 3 9 3 , 412, 415. CavîtBcy (Malîye N a z ı n ) , 4 5 , 9 1 , 1 1 1 , 1 2 7 ,
Brusilov, 478, 479, 128, 1 4 5 , 148, 169, 178, 184, 2 4 6 ,
Bruşelov, 481. 273, 378, 380, 386, 390, 394-396,
Brüksel, 2 4 4 . 398, 548.
B u k o v i n a , 471, 4 7 8 481. Cavİt Paşa, 310, 314, 316.
Bulgar(lar) 8, 24, 41, 6 7 , 1 3 0 , 1 3 2 , 1 3 5 , 1 3 6 , Cebel, 256.
1 3 8 , 1 7 7 , 1 8 4 , 2 0 0 , 201, 2 2 7 , 2 3 0 , 231, C e l a l ( T i c a r e t ve Z i r a a t Nazırı), 198.
245,249,250,252-254,290,293-295, C e l a l Bayar, 10.
574 O S M A N L I TARİHİ I X

Cemaat Başkanları ( P a t r i k l e r ) , 134. 4 3 4 , 4 3 6 - 4 3 8 , 4 4 4 , 4 4 5 , 4 6 6 , 541,

C e m a l Paşa (İstanbul Muhafız Komutanı), 5 4 2 , 5 4 8 , 5 5 9 , 561.
4 9 , 51, 194, 199, 2 0 4 , 210, 512, 515, Çanakkale Savaşları, 4 7 2 , 4 7 4 .
533. Çar, 217.
Cemal Paşa (Balıriye Nazırı), 374, 377, 378, Çarlık, 5 2 5 .
380, 3 8 6 , 3 8 8 , 391, 3 9 3 - 3 9 6 , 3 9 9 , 4 0 7 , Çarlık Hükümeti, 541.
408, 425-429, 463, 495, 496. Çarlık R e j i m i , 519.
C e m a l e d d i n E f e n d i (Şeyhülislam), 4 0 , 4 4 , Çarlık Rusyası, 5 4 5 .
4 7 , 1 7 3 , 1 8 0 , 1 8 2 , 1 8 4 - 1 8 6 , 2 0 3 , 305, Çarşıkapı, 207.
321. Çatalca, 112, 187, 190, 192, 201, 207, 3 0 4 ,
C e m i l (Kısıklı lı), 277.
1
313, 3 2 0 , 3 2 2 - 3 2 6 , 335,> 3 3 9 , 3 4 9 ,
C e m i l Paşa, 4 5 , 185, 3 0 8 . 370.
Cemiyet (İttihat ve T e r a k k i ) , 2 2 , 2 3 , 50, 61, Çatalca İstihkamları, 9 8 .
139, 182. Çekler, 3 5 6 .
Cemiyet-i Muhammedîye, 7 5 . Çekmece, 4 0 8 .
Cenevre, 18. Çelebi E f e n d i , 126.
C e n i n G a z e t e l e r i , 184. Çerkez, 57, 2 5 0 .
Cermen, 25, 348, 370. Çerkez E t h e m (Yüzbaşı), 2 0 8 .
Cernavoda, 482. Çerkez Kazım (Yüzbaşı), 207.
Cevat B e y (Başkatip), 107. Çerkez Z i y a (Yüzbaşı), 2 0 8 .
Cevat B e y ( A l b a y ) , 3 8 5 , 4 3 9 , 4 4 0 . Çeteler K a n u n u , 136, 137.
Cevat Çobanlı, 5 3 4 . Çetine, 4 7 9 .

Cevat Paşa ( I I . Tümen Komutanı), 8 6 , 8 8 . Çırağan Sarayı, 107, 111, 121.

Cevdet Paşa, 2 3 9 , 2 4 0 . Çimenlik, 4 3 9 , 4 4 0 .
C e v h e r Ağa (Baş M u s a h i p ) , 120. Çin, 142, 3 5 9 .
C e z a y i r , 257, 2 5 8 , 2 6 2 , 3 8 4 , 3 8 5 , 513. Çorlu, 410.
Champagne, 473, 502. Çürüksulu M a h m u t Paşa (Nafia Nazırı), 9 8 ,
Charlemange, 439. 398.
C h u r c h i l l , 4 3 0 , 431, 4 3 4 , 4 3 5 , 4 3 6 , 4 7 2 ,
473.
Cidde, 55, 496. — D —
C i h a d , 4 0 0 , 401, 4 0 5 , 413.
Clay, 282. Dağıstan, 2 3 8 , 419, 5 3 0 .

C o r c ( Y u n a n Kralı), 318. D a h i l i y e (İçişleri) Nazırı, 4 6 , 6 5 , 1 8 7 , 1 9 9 ,

Conkbayırı, 4 6 3 , 4 6 6 , 4 6 8 - 4 7 0 . 2 0 8 , 211, 2 6 8 .

C o n r a d , 3 6 6 , 377, 4 7 7 . D a i l y Chronîclc G a z e t e s i , 3 7 2 .

Constantin ( K r a l ) , 480. Dalmaçya, 451.

Cormvallis, 4 3 9 . D a m a t F e r i t Paşa, 153, 156.
C u m h u r i y e t G a z e t e s i , 194. D a m a t S a l i h Paşa (TunusMu), 2 0 8 .
Cumhuriyetçi, 3 6 2 . D a r d o n o s , 4 3 3 , 4 3 5 , 4 4 0 , 441, 4 4 2 .
D a n e f (Sobranya M i l l e t M e c l i s i Başkanı),
2 9 3 , 330.
- ç - Darıdere, 3 4 2 .
de R o b e c k (Vis A m i r a l ) , 436, 438, 439, 441,
Çanakkale, 4 6 3 - 4 6 5 , 467, 4 9 9 , 5 0 0 , 5 3 4 , 442, 444, 445, 458, 459.
538, 543. D e b r e , 141, 163.
Çanakkale Boğazı, 2 8 5 , 3 2 0 , 3 3 2 , 3 8 3 , Debre Kongresi, 246.
3 8 5 - 3 8 8 , 3 9 2 , 4 0 3 , 4 3 0 , 431, 4 3 3 , Dedeağaç, 341, 3 4 2 , 3 4 4 .
 G E N E L DİZİN 575

D e l i b a b a , 510. — E —
Derne, 278, 280.
Ebüihüdc, 4 0 .
D e r s i m (Kürtleri), 137.
E d i b Servet (İrtibat Subayı), 11.
Derviş B e y (Serez M e b u s u ) , 141.
E d i r n e , 10, 8 2 , 1 1 2 , 1 9 0 - 1 9 3 , 195, 200, 201,
Derviş Vahdeti (Kıbrıs'Iı), 7 5 , 7 6 , 7 8 , 81, 219, 309-311, 326, 3 2 9 , 3 3 1 , 3 3 3 - 3 4 4 ,
8 6 , 9 2 , 116, 119, 120. 349, 3 5 2 , 3 7 4 , 3 7 6 , 407, 4 0 8 .
D e v l e t Şurası, 181, 191, 2 0 3 , 211. E d i r n e K a l e s i , 327.
Devlet Şurası (Danıştay) Başkanı, 1 8 8 , 1 9 8 , E d i r n e Vilayeti, 330.
211, 3 0 5 . Edirnckapı, 1 0 2 .
Devletler Cemiyeti, 556. Edremit, 450.
Devletler H u k u k u , ' 5 4 . E d r e m i t Körfezi, 4 4 9 .
D e v r i m Derneği, 6. E d w a r d ( K r a l ) , 17.
D i c l e , 415, 437. E d w a r d G r e y (İngiltere Dışişleri Bakanı),
Di I m an, 490. 328, 3 2 9 , 3 4 8 , 3 6 9 .
Dimetoka, 344. Ege, 344.
D i y a d i n , 416. Ege Adaları, 3 3 0 , 3 3 2 , 3 3 3 , 3 3 6 , 3 4 6 , 347,
349.
D i y a d o k u (Veliaht), 316 317.
E g e Denizi, 320, 330, 336, 338.
Diyarbakır, 7 5 , 3 7 8 , 5 4 4 .
Eğin, 4 5 4 .
Dobrosky (General), 364.
E k r e m Bey, 4 6 .
D o b r u c a , 411, 4 7 2 , 4 8 2 , 4 9 9 , 5 2 2 , 5 2 3 .
Ekserhane, 133.
Doğu A k d e n i z , 319, 451.
Elarîş, 514.
Doğu A n a d o l u , 6 3 , 7 8 , 1 5 3 , 1 7 3 , 351, 377, E l basan Tümeni, 3 0 8 .
378,415,416,420,424,452,483-485, Elçiler Konferansı, 3 2 8 , 331, 3 3 3 .
527, 56.1. Elçirdcre, 3 4 3 .
Doğu A v r u p a , 217, 327, 361, 517, 518, 5 2 6 . E m i n G a r z a n i , 271.
Doğu K a r a d e n i z , 4 8 4 . E m i n Paşa ( B a h r i y e Nazırı), 9 0 .
Doğu R u m e l i , 225-227, 2 3 0 , 2 3 2 , 2 7 2 , 287. E m i n Paşa (Boğaz Komutanı), 3 8 5 .
Doğu T r a k y a , 3 3 9 , 3 7 4 , 4 0 5 , 4 4 8 . E m i r A b d u l l a h , . 513.
Doğubeyazıt, 416. E m i r A l i , 513.
Dokuzuncu Ordu, 409. E m i r F a y s a l , 513.
D o l ma bahçe Sarayı, 2 6 9 . E m r u l l a h E f e n d i ( M a a r i f Nazırı), 1 4 5 , 1 4 8 .

Dorthmound, 439. Endülüs, 277.

E n e z , 336.
Dostoycvski, 3 6 0 .
D o y r a n , 318, 507. E n v e r Paşa ( K u r m a y Binbaşı), 21, 2 9 , 31,
38, 4 9 , 51, 5 8 , 6 9 , 114,115, 194-199,
Dördüncü O r d u , 4 0 8 .
2 7 6 - 2 8 0 , 2 8 2 , 2 8 3 , 2 8 6 , 287, 3 3 4 ,
Draç, 4 7 9 .
342, 343, 374, 376, 379, 380, 382,
D r a g a Usküp M e r k e z i , 21.
383, 3 8 5 , 3 8 6 , 3 8 9 , 391-396, 3 9 8 ,
D r a m a , 318, 4 8 0 , 5 0 0 . 400,407,409,410,412,413,416-418,
Dublin, 439. 4 2 0 - 4 2 5 , 4 3 0 , 4 3 3 , 4 3 4 , 437, 4 8 3 ,
D u k a k i n K a n u n u , 241. 4 8 4 , 4 8 6 , 4 8 8 , 4 9 6 , 4 9 9 , 501, 511,512,
515, 516, 518, 524, 5 2 5 , 5 2 8 - 5 3 3 , 5 3 5 ,
Dükakinzade B a s r i ( D e b r e M e b u s u ) , 21,
536, 5 3 8 , 5 5 4 , 558.
69, 7 0 , 115, 118, 139, 140, 142, 151,
245. E n v e r Suavî, 2 8 3 .
D u m a , 525, 526. E p i r , 316, 317, 319.
D u y u n - u U m u m i y e , 147, 4 5 3 . Erenköy, 4 3 5 , 441*
576 O S M A N L I TAKİUİ I X

Erîlu., 5 3 4 . Fenike, 449, 450.

E r i l re, 2 8 3 . Ferdinand (Prens), 228.
E r m e n i , 5, 16, 18, 2 0 , 21, 41, 57, 6 3 , 67, F c r d i n a n d ( B u l g u r Kralı), 2 5 3 , 3 3 9 , 3 4 9 .
8 8 , 9 3 - 9 6 , 106, 108, 130, 1 3 5 , 138, F e r i t Hüsnü Paşa ( B a h r i y e Nazırı), 7 0 .
154, 2 0 2 , 2 3 6 , 2 4 5 , 3 0 5 , 3 5 İ , 3 5 6 , F e r i t Paşa ( S a d r a z a m ) , 37, 3 8 , 118, 180,
377, 4 0 4 , 4 0 5 , 411, 415, 4 2 3 , 4 2 4 , 186.
452-454, 5 2 5 - 5 2 7 , 5 2 9 , 5 3 3 , 5 4 9 , 5 5 2 , F e r i t Paşa (Ayan M e c l i s i Başkanı), 3.21.
560. Feth-i Bülent, 317.
ISrtııcııi İhtilal C e m i y e t l e r i , 1 4 , 1 7 , 2 0 , 67, F e t h i B e y ( O k y a r ) , 107, 194, 2 7 6 , 2 7 7 ,
452. F e t h i B e y , 310.
Ermeni Kilisesi, 96. F e t h i Paşa ( K o l o r d u Komutanı), 315, 316.
E r m e n i s t a n , 9, 377, 4 0 5 , 5 2 6 , 5 3 0 . ' Fevzi B e y (Albay, A n a f a r t a l a r G r u p K o m u ­
K r n e s t Caaelle, 147. tanı), 4 6 8 , 4 6 9 .
Ertuğrul, 4 3 2 , 4 3 4 . F e v z i Çakmak, 457, 5 3 4 , 5 3 6 .
Krtuğrul K o y u , 4 6 4 . F e v z i E f e n d i (Şeyh), 9 3 .
E r z i n c a n , 92, 9 3 , 508, 527. Fındıklı, 174.
E r z i n c a n Mütarekesi, 510, 511.
Fındıklı Kulübü ve T i y a t r o s u , 174.
Erzurum, 23,63,92,93,378,408,416,417,
Fındıklı Sarayı,.122, 174.
419,422-424,453,483,484,510,527,
Fırat, 415, 437.
545.
Ficef (General, Bulgar Ordusu Genci K u r ­
E s a t Paşa, 106, 107, 178, 4 5 6 , 467, 5 3 2 .
mayı), 3 2 6 .
Esat Toptan, 202, 245.
F i l i s t i n , 9 4 , 4 2 5 , 4 8 2 , 4 8 5 , 5 0 8 , 513-516,
Eskişehir, 4 3 8 . .
533, 535, 538, 539, 544, 552. .
Kssall, 534.
E s s i n , 487. Finlandiya, 504, 522.

Kstoııya, 5 0 4 . Fisher (Amiral), 464.

Eşref ( Y a v e r ) , 2 0 7 , 2 7 8 , 2 7 9 , 3 4 2 . F i u m e , 451. ,.

E t h e m Paşa ( H a r b i y e Nazırı), 8 4 , 9 0 , 101. F i z a n , 255, 256. .

E v k a f Nazırlığı, 4 6 , 198. Flanders, 503. .. •
E y i i b Sabrî, 3 6 , 139, 184. Foch (General), 520.
Fokşan, 5 2 2 .
Franclıet ( G e n e r a l ) , 5 2 3 .
F r a n c o i s J o s c p h , 218.
— F —
Frankenberg (Albay), 428.

F r a n s a , 5, 17, 6 3 , 127, 157, 158, 387, 2 0 9 ,

F a h r i (Vilayet Tercümanı), 31.
216,217,221,228,229,243,258,259,
F a i k B e y , 15, 2 4 4 .
2 6 2 - 2 6 4 , 2 6 6 ; 2.81, 2 8 8 , 2 8 9 , 2 9 2 ,
F a l k e n h a y n ( G e n e l k u r m a y Başkanı), 477,
2 9 5 , 2 9 6 , 318, 321, 3 2 5 , 3 3 2 , 3 3 3 ,
4 7 8 , 4 8 2 , 512, 516, 5 3 3 . 340,343,351,357,360,365,367-369,
F a s , 217, 2 6 4 , 3 6 3 . 371-374, 3 7 7 , 3 7 8 , 3 8 2 , 3 8 8 , 3 9 8 , 3 9 9 ,
Fas Sultanlığı, 2 5 8 . 401,403,411,432,434,447-450,465,
Fatih Sultan Mehmet, 324, 345. 471, 4 7 3 , 4 7 6 - 4 7 8 , 481, 4 9 5 , 5 0 2 ,
Falına (Peygamberin Kızı), 513. 541-547, 5 4 9 , 5 5 0 , 5 5 3 , 5 5 6 , 5 5 8 .
Kav, 4 8 6 .
Fransız, 5, 124, 131, 147, 2 0 6 , 2 5 3 , 257,
F a y s a l , 513.
2 5 9 , 2 6 0 , 261, 2 6 6 , 2 8 2 , 3 0 5 , 318,
Fedakâran-ı Millet C e m i y e t i , 57, 5 8 , 6 2 . 358, 3 6 3 - 3 6 5 , 3 7 2 , 3 7 5 , 3 8 4 , 387,
Fedakfiraıı-ı Ümmet P a r t i s i , 7 4 . 397, 398, 426, 434, 438, 439,
Felsefi Hukiık-ı İslam iye, 5 4 . 4 4 4 - 4 4 3 , 4 4 7 , 448, 4 5 9 , 4 6 1 - 4 6 4 , 4 6 6 ,
 G E N E L DİZİN 577

472-475,477-481, 4 9 9 , 5 0 2 , 5 0 3 , 508, Genç Türkler, 2, 3, 6, 13, 18, 2 0 , 57, 67^

513, 5 1 8 , 5 2 0 , 5 2 2 , 5 4 2 - 5 4 5 , 5 4 9 , 5 5 7 , 117, 131, 142, 221, 2 4 4 , 2 4 5 , 2 7 9 .
559. Genç Türkler K o n g r e s i , 2 0 , 21.
Fransız D e v r i m i , 3 2 , 7 0 , 3 5 5 . Gençler G r u b u , 210.
Fratısııva F e r d i n a n d (Arşidük), 3 6 5 . G e n e l M e c l i s , 191, 192, 197.
Fratısuva Joseph ( i m p a r a t o r ) , 3 6 6 . G e r a r d L o w t h e n (İngiliz Elçisi), 9 9 , 100.
F r i t z M a u r i c e (İngiliz Sefareti Baş tercüma­ Geshof (Bulgar Dışişleri Bakanı, Başveki­
nı), 117, 2 0 5 , 208. l i ) , 227, 2 9 2 , 3 2 5 .
Frizovik, 35-38. G e y l a n , 315.
Fuat (Miralay), 208. Gırma, 257.
F u a t ( B u l c a ) , 277. Giolitti Hükümeti, 2 6 5 .
F u r k a h , 537. Giresun, 408.
G i r i t , 157,219, 231-233, 287, 2 9 4 , 2 9 9 , 330,
331, 3 3 6 .

—G — G i r i t Mîllî Meclîsi, 231.

G i r i t Rumları, 231.
G i r i t V a l i s i , 231.
G i y o m I I , ( A l m a n İmparatoru), 221, 371,
Gabriyel Noradankyan, 46, 192, 305.
379, 3 8 0 , 4 5 0 .
G a g a v u z Türkleri, 4 9 9 .
G a l a t a Köprüsü, 8 3 , 9 6 Y Gladstone, 2 4 3 .

Galatasaray, 305. G o b e n , 383-387.

Gaİİb Paşa, 21 3 6 , 107. G o l t z Paşa, 491, 4 9 2 .

Galiçya, 411, 4 2 0 , 4 9 8 , 5 0 5 , 507, 517. G o s h a n (İngiliz Elçisi), 2 4 3 .

Galois, 442. Gosinyc, 2 4 2 .

Goulois, 439.
Galtbrope (Amiral), 558, 559.
G r c b e n e , 317.
G a m b l e . ( A m i r a l , Osmanlı B a h r i y e s i n i I s ­
Gııeprattc ( A m i r a l ) , 4 3 9 .
lah Heyeti Başkanı), 319.
Gülhane Hatt-ı Hümayunu, 133.
G a r b i T r a k y a Teşkilatı M i l l i Komutanlığı,
Gümrü, 5 2 9 , 5 3 0 .
342.
Gümülcine, 3 4 2 .
G a r d e n ( A m i r a l ) , 431, 4 3 2 , 4 3 5 , 4 3 6 .
Gümülcineli İsmail Hakkı, 158.
Gaulİath, 4 6 4 .
Güney A n a d o l u , 4 4 9 , 451.
G a v r i l o Priııcip, 3 6 5 .
Güney A s y a , 3 6 0 , 3 6 3 .
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa, 104, 108, 111,
Güney K a f k a s C u m h u r i y e t i , 527-529.
172, 173, 179, 193, 196, 2 4 8 , 2 7 2 ,
Güney K a f k a s y a , 5 2 5 , 5 2 6 .
2 8 3 , 297, 298,' 321.
Güney T r a k y a , 5 4 2 .
G a z i A h m e t M u h t a r Paşa K a b i n e s i , 173, Güney T i r o l , 5 4 3 .
181, 3 0 5 .
Güneydoğu A n a d o l u , 4 5 3 , 5 4 6 , 561.
G a z i B e y ( K u r m a y Başkanı), 416.
Gürcistan, 5 2 5 , 5 2 6 , 5 2 9 , 5 3 0 .
G a z i Paşa, 173, 180.
Gürcü, 3 5 6 , 4 1 5 , 525-527, 5 2 9 , 531.
G a z z e , 4 0 9 , 515, 517.
G e d i k Paşa, 8 6 .
G e l i b o l u , 330, 3 3 5 , 4 0 8 , 4 3 1 , 4 3 6 , 4 4 4 - 4 4 8 ,
— H —
450-454,456,463-465,470,472,473,
491.
H a b e ş i s t a n , 261, 265.
G e l i b o l u Yarımadası, 3 3 5 , 458-461, 4 7 4 .
Habib (Yüzbaşı), 31.
Gence, 532.
H a c ı A d i l B e y ( D a h i l î y e N a z ı r ı ) , 139, 169,
Genç Osmanlılar, 9 3 .
193, 194, 198, 199.

Osmanlı Tarihi / A ' , 37

 578 O S M A N L I TARİHİ I X

Hacı Nazını, 3 4 . H a s a n (Prİştinelî), 162, 2 4 5 .

İlacı N u r i E f e n d i (Fetva E m i n i ) , 104. H a s a n B e y (Usküp M e b u s u ) , 1 6 2 .
II ad r a m u t , 2 3 4 , 4 9 3 . H a s a n B e y (Velçetrinli), 169.
Hafız Hakkı Bey, 3 9 4 , 4 0 9 , 412, 413, H a s a n E f e n d i ( B a t a r y a Komutanı), 4 4 2 .
418-420, 4 2 2 , 4 2 3 . Hasan Fehmi, 46, 82, 83.
Hakkı B a h a , 9, 11. Hasan Hilmi, 272.
Hakkı Paşa, 120-122, 125, 128, 1 3 2 , 141, H a s a n İzzet Paşa, 4 0 8 , 416-420.
145,146,148,149,183,191,199,268, H a s a n kale, 4 0 8 , 4 8 3 .
375. H a s s u m e Paşa, 271.
Hakkı Paşa Hükümeti, 1 3 3 , 1 3 6 , 1 3 8 , 267, H a y d a r Paşa, 2 5 , 3 6 0 , 3 6 3 , 517.
269. H a y fa, 3 7 8 , 3 8 4 , 537-539.
Halaskâran, 164, 170, 180, 187, 2 0 5 , 297. H a y r e t Paşa, 314.
Halaskâran G r u b u , 1 6 3 , 1 7 3 , 1 7 6 , 1 7 7 , 1 8 5 , H a y r e t t i n Paşa ( T u n u s l u ) , 211.
202. Hayrî B e y , 199, 4 0 0 .
Halaskaran-ı M i l l e t , 1 6 2 , 167, 172. H a z a r D e n i z i , 414.
H a l a s k a r l a r , 1 6 2 , 163, 171, 186. Hazım Çavuş (Süvari Komutanı), 8 6 .
Halep, 6 3 , 7 0 , 1 1 2 , 1 8 5 , 4 0 8 , 4 0 9 , 4 9 5 , 5 3 9 . H e r s e k , 2 5 0 , 2 5 2 , 2 6 4 , 2 8 7 , 2 9 0 , 361, 3 6 6 .
Haliç, 319. Hersekliler, 296.
Halide Salih (Edip), 80. Heybelin d a , 387.
H a l i f e , 41, 6 5 , 6 6 , 106, 113, 132, 142, 157, H c y e t - i Nasılla, 2 8 .
3 7 6 , 401, 4 2 5 , 4 9 4 , 4 9 6 , 5 4 4 . Hınçak, 16, 9 3 .
H a l i f e l i k , 37. Hınçak K o m i t e s i , 4 5 2 .
H a l i l , 210, 211, 487, 4 8 8 , 4 9 0 , 4 9 2 , 512, Hınıs, 527.
529. Hırvatlar, 215, 2 9 6 , 3 5 6 .
H a l i l (Kolağası, E n v e r Paşa'nın Amcası), Hıristiyan, 5, 3 1 , 6 0 , 63, 6 7 , 6 8 , 7 7 , 8 8 , 1 3 0 ,
93. 135,141,183,202,231,239,250,251,
H a l i l Bey, 1 2 3 , 1 7 9 , 3 8 0 , 3 8 9 , 3 9 3 , 3 9 4 , 4 1 9 , 2 9 3 , 3 0 2 , 3 0 3 , 3 4 3 , 3 4 4 , 3 5 2 , 357,
437, 528. 377, 3 7 8 , 397, 4 0 2 , 4 0 4 , 4 0 5 , 415,
H a l i l G u m e n , 131. 4 4 9 , 487, 5 2 5 , 5 4 9 .
H a l i m Paşa, 210. Hıristiyan A r n a v u t l a r , 2 3 9 , 2 4 2 .
Hallaçyan (Nafİa Nazırı), 1 4 5 . Hıristiyan A v r u p a , 3.
Hanıdî, 2 7 6 . Hıristiyan Osmanlı, 31.
H a m d i (Yüzbaşı), 4 4 0 . Hıristiyanlar, 5 7 , 1 3 4 , 287, 2 9 0 , 3 0 2 , 3 7 8 ,
H a m di Çavuş, 118. 402, 405, 438, 460.
H a m e d a n , 491, 4 9 3 , 510. Hıristiyanlık, 4, 3 6 0 , 377, 461, 5 4 4 .
H a m i d (Sultan), 50, 6 5 . H i c a z , 157, 2 3 4 , 4 8 2 . 493-497, 5 0 8 , 511,
H a m i d i y e , 271, 3 2 0 , 4 0 8 , 4 3 3 , 4 3 9 , 4 4 0 , 513, 514, 537, 5 6 0 .
441, 4 5 8 , 4 9 6 . H i d a y e t Paşa, 3 4 .
H a m i l t o n ( G e n e r a l ) , 4 3 6 , 4 5 8 , 4 6 0 , 461, H i k m e t Paşa ( B a h r i y e Nazırı), 7 0 .
4 6 2 , 4 6 5 , 4 6 6 , 4 7 0 , 471, 4 7 3 . H i k m e t Bayur, 525.
Hankîn, 4 9 2 . Hilmi (Filibeli), 93.
H a m v a y (Savaş K o m i t e s i G e n e l S e k r e t e r i ) , Hİndenburg, 4 1 2 , 477, 4 7 9 , 5 0 2 , 5 3 0 - 5 3 2 .
431. H i n d i s t a n , 142, 2 3 6 , 2 8 2 . 3 6 0 , 3 8 0 , 387,
Hareket Ordusu, 96, 98,100-103,110, U l , 419,424,477,485,489,510,519,524,
U8-120. 544.
Harkofa, 529. H i n d i s t a n Müslümanları, 517.
Harput, 378, 544. H i n t , 4 8 3 , 4 8 6 , 491.
H a s a n ( A t a k a n ) , 491. Hint Denizi, 494.
 G E N E L DİZİN 579

Hintliler, 4 5 9 , 487, 513, 536. İkinci Dünya Savaşı, 4 5 4 , 476.

Hİzb-İ C e d i d , 1 3 8 , 1 4 3 , 144, 151, 156. İmam Yahya, 236, 237.
Hocu Muhir, 9. İmruz, 320, 3 3 3 , 347, 4 5 5 , 542.
Hoca Rasinı, 8 8 . İnflexiblc, 4 3 9 , 441.

Hoca Sabri, 202. İngiliz, 5 , 1 5 , 6 3 , 6 9 7 0 , 8 1 , 9 1 , 1 0 1 , 1 1 6 - 1 1 9 ,

Hollanda, 325, 371, 373. 124,141,181,189, 205, 206, 224, 243,
Hun.se ( A l b a y ) , 506. 245, 2 5 3 , 282, 285, 291, 318, 325,

Hudeyde, 235-237. 348, 360, 363, 369, 373, 375, 384,

Humus, 271, 495, 539. 385, 388, 389, 392, 393, 397, 398,
Htırşît Paşa, 170-172. 403, 409, 415, 426, 427, 431, 434,
H u s u m e t Paktı, 275. 438,441,443,446-448,451,454,459,
Hürriyet D e r n e ğ i , 9, 11, 1 2 . 461,462,465-467,470,473,475,478,
Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i , 1 3 8 , 1 5 0 - 1 5 6 . 1 5 8 , 4 8 0 , '183, 4 8 3 , 4 8 6 - 4 8 8 , 5 1 3 , 516, 518,

162,187,201,245.247,297,300,320, 520,522,524, 533-539,542-544,549,

374. 550, 557, 559.

Hüseyin ( M e k k e Şerifi), 4 9 3 . İngiliz Elçiliği, 246.

Hüseyin C a h i t Yalçın, 10, 41, 5 9 , 91, 131, İngiliz H ü k ü m e t i , 1 0 0 , 321, 384.
154. İngilizler, 116, 217, 2 3 5 , 2 4 4 , 2 5 7 , 2 5 9 , 3 8 5 ,
Hüseyin H i l m i Paşa, 3 8 , 71-73, 8 4 , 87, 91, 386, 400,408,419,424-427,429,432,
111,114,120,123,125,135,136,175, 437, 442, 443, 446, 449, 455, 463,
180, 186, 199, 210, 2 2 4 , 283. 470, 472, 474, 480, 485, 486,
Hüseyin H ü s n ü Paşa, 9 8 , 101, 107, 1 2 0 . 491-493, 4 9 5 , 4 9 7 , 501, 510, 512, 514,
Hüseyin R a u f ( O r b a y ) , 559. 515, 531, 559, 561.

Hüsrev S a m i , 9, 13. İ n g i l t e r e , 1 5 , 1 7 , 2 5 , 2 6 , 6 7 , 8 1 , 9 9 , 1 0 9 , 117,

1 1 8 , 1 4 9 , 1 5 7 , 1 5 8 , 1 8 9 , 1 9 2 , 216, 217,
221, 230, 233, 234, 236, 243-245,
248, 258, 260, 261, 269, 272, 274,
lan Hamilton (Kuvvet Komutanı), 445. 2 8 8 - 2 9 1 , 2 9 5 , 3 0 0 , 318, 3 2 5 , 3 3 2 , 3 3 3 ,
Ihlamur, 86. 340, 343, 351-353, 358-364, 368, 369,
I r a k , 1, 3 0 6 , 4 0 9 , 4 1 1 , 4 8 2 , 4 8 5 , 4 8 6 , 4 8 8 , 371-374, 377, 378, 382, 384-388, 398,

495, 508, 510, 511, 5 3 3 , 5 4 4 , 553, 399,401,403,424,429-431,434,445,

560. 447-450,452-454, 459,464-466,471,

Irak Cephesi, 517. 473, 476, 477, 481, 489, 494, 495,

I s l a h a t Fermanı, 1 2 3 , 133. 497, 5 0 2 , 5 0 3 , 5 2 4 , 541-549, 551-555,

Islry, 451. 558, 320, 321.

İngiltere Kralı, 2 5 , 2 6 , 270.

İpek, 163, 169, 308, 314.

— İ— İran, 6, 236, 360, 363, 403, 411, 414,
418-420, 438, 476, 482, 483, 485,

İ b r a h i m ( T e ğ m e n , D e n i z c i ) , 2 0 7 , 2.11. 488-494, 501, 508, 510-512, 519,

İ b r a h i m Paşa ( 4 . O r d u K o m u t a n ı ) , 9 3 , 1 8 3 , 522-524, 529, 531, 541, 559.

198. İrresistible, 4 3 9 , 442.

İ b r a h i m Paşa ( V a l i ) , 2 6 6 , 2 6 8 , 270. İsfahan, 491, 4 9 2 , 510.

İkdam Gazetesi, 7 5 , 81-83, 187. İskeçe, 3 4 2 .

İkinci Doğu O r d u s u , 312. İskenderiye, 257.

İkinci K o l o r d u , 311. İskenderun, 352, 377, 4 0 6 , 415, 424, 495.

İkinci O r d u , 408. i s k e n d e r u n Körfezi, 447.

İkinci O r d u Komutanlığı, 376. İskoçya, 109.

580 OSMANLİ! T A R İ H Î I X
İslam, 6 0 , 87, 8 8 , 1 0 5 , 1 5 3 , 214, 4 0 0 - 4 0 2 ,
419, 4 2 6 , 4 9 6 , 5 3 2 .
İslamcılık, 1 5 .
İsmail C a n b o l a l , 11, 27.
İsmail Derviş, 5 4 8 .
İsmail Hakkı (Gümülcineli), 1 5 3 , 1 5 4 , 1 8 7 ,
194, 2 0 2 , 2 0 4 , 2 0 5 , 2 0 8 .
İsmail Hakkı (Taşkışla Taburları K o m u t a ­
nı), 7, 120.
İsmail Hakkı E f e n d i (Manastır'lı), 146.
İsmail K e m a l ( A r n a v u t ) , 113,116-118,122,
140, 141, 147, 1 5 3 , 1 6 2 , 169, 2 0 2 .
İsmail K e m a l (Bosna M e b u s u ) , 15, 7 0 , 7 2 ,
73, 8 3 , 8 7 , 8 8 , 9 0 , 9 2 , 95, 99-101,223,
2 2 4 , 2 4 4 - 2 4 6 , 291, 316, 347.
İsmail M a h i r Paşa, 2 8 .
İsmailiye, 4 2 6 , 4 2 7 .
İspanya, 3 2 5 , 5 5 7 .
İstanbul, 6, 10, 2 2 , 2 5 , 27, 2 9 , 3 3 34, 3 6 , v
37, 4 2 , 4 3 , 4 8 , 4 9 , 51-54, 57, 6 2 - 6 4 ,
71, 7 4 , 7 5 , 7 8 , 81, 8 2 , 8 4 , 9 2 , 9 3 ,
95-103,108, U 0 - U 2 , 1 1 4 , U5,117-119,
121,122,126,138,139,141,146,149,
153-155,162,169, 181,184,189,191,
192, 199-201, 207-209, 211,
222-224,226,227,231,233,234,238,
243, 256, 257, »267, 271-273,276, 277,
2 8 2 , 2 8 5 , 2 8 6 , 2 9 9 , 3 0 0 , 3 0 5 , 318,
320, 322-326, 331-334, 340-347,
349-352, 359-361, 3 7 0 , 374-377, 379,
382, 3 8 3 , 3 8 6 - 3 8 8 , 3 9 0 , 3 9 5 , 397,
398, 4 0 3 , 4 0 5 , 4 0 8 , 412, 415, 419,
420, 4 2 2 , 4 2 6 , 4 3 0 , 4 3 2 - 4 3 8 , 441,
4 4 3 , 4 4 4 , 4 4 6 , 447, 4 4 9 , 4 5 0 , 4 5 4 ,
4 5 5 , 4 5 7 - 4 6 0 , 4 6 4 - 4 6 6 , 4 7 3 , 4 8 3 , 491,
517, 5 2 3 , 5 3 0 , 531,541, 5 4 2 , 545-548,
554, 555, 558, 560.
İstanbul Andlaşması, 3 4 5 , 3 4 6 , 3 4 9 , 541,
545.
İstibdat, 5, 7, 5 0 , 57, 5 9 , 8 0 , 8 3 , ^93, 97.
İstibdat D e v r i , 3 9 , 4 6 , 5 3 , 7 0 , 9 3 .
İstibdatçılar, 3, 2 6 9 .
İsveç, 3 2 5 , 348.
İsviçre, 127, 137, 211, 2 5 3 , 5 5 4 , 5 5 5 , 5 5 8 .
İşkodra, 112, 2 3 8 , 2 3 9 , 313, 314, 3 2 9 , 3 3 5 ,
336, 3 4 9 , 4 7 9 .
İtalya, 5 , 1 4 8 , 154, 157, 1 5 9 , 1 6 0 , 214, 216,
217, 2 3 7 , 2 3 8 , 254, 2 5 5 , 2 5 8 , 261-267,
269, 2 7 0 , 2 7 3 - 2 7 6 , 2 7 9 , 281, 2 8 3 ,
284, 286, 293, 296, 325, 333, 343,
347, 3 5 2 , 3 5 3 , 3 5 8 , 361, 3 6 2 , 3 6 9 ,
403,447,450-452,471,477,481,497,
522, 542-546.
İtalyan, 5 , 2 8 , 1 5 1 , 215, 2 5 8 , 2 6 0 - 2 6 2 , 2 6 5 ,
2 6 8 - 2 7 0 , 2 7 2 , 2 7 5 , 2 8 0 , 281, 2 8 6 ,
292, 297, 347, 348, 359, 390,
450-452, 478, 546, 553, 556, 560.
İtalyan Birliği, 11.
İtalyan M e b u s l a r M e c l i s i , 2 6 6 .
İtalyanlar, 189, 1 9 5 , 2 5 9 , 2 6 6 , 267, 271,
273, 274, 276, 278, 279, 284, 285,
349, 3 5 6 , 407, 4 2 4 , 4 5 0 , 4 8 6 , 5 0 3 .
İtilaf D e v l e t l e r i , 4 0 2 .
İtilaf Fırkası, 2 0 4 .
İtilafçılar, 1 5 4 , 1 5 8 - 1 6 0 , 1 6 3 , 1 8 5 , 1 8 6 , 3 7 4 ,
376, 559.
İttifak D e v l e t l e r i , 3 5 2 , 518.
İttihad-ı Anasır, 1 3 2 , 1 3 4 , 1 4 3 , 1 4 5 , 1 5 2 - 2 5 1
İttihad-ı M u h a m m e d i , 75-78, 81, 8 4 , 9 2 ,
201.
İttihat ve T e r a k k i , 9 , 1 0 , 1 3 , 2 6 , 27-31, 3 3 ,
35-38,43, 45,47-53,55,57-64,66-70,
219,
73-77, 79-85, 90-92, 94-97, 108,
110-115,117, 1 1 9 , 1 2 3 , 1 2 4 , 1 2 9 , 1 3 0 ,
134-136, 138-140, 142-145, 147,
149-151, 153, 155-157, 159-161,
163-168, 1 7 1 , 1 7 3 - 1 7 8 , 1 8 0 , 1 8 1 , 188,
189,194-196,198, 2 0 0 , 2 0 5 , 2 0 6 , 2 0 9 ,
211,218,222,224,233,235,245,247,
248, 267, 2 7 2 , 2 7 5 , 2 7 6 , 297, 3 0 0 ,
305, 3 4 8 , 3 5 0 , 3 7 4 , 3 7 6 , 3 9 0 , 3 9 9 ,
405-407, 417, 4 9 0 , 4 9 5 .
İttihatçı, 21, 4 9 , 5 8 , 61, 6 6 , 67, 71-73, 7 6 ,
89, 9 3 , 9 9 , 111,113,115,118, U 9 , 1 2 6 ;
130,136-138,141,142,147,148,150,'
158-162, 166, 167, 169, 171, 173,
175-177.179-181, İ 8 4 , 1 8 5 , 1 8 8 , 189,
1 9 1 , 1 9 2 , 1 9 4 , 1 9 5 , 1 9 8 - 2 0 4 , 2 0 7 , 208,
2 3 3 , 2 3 6 , 2 4 5 , 2 4 6 , 251, 2 7 2 , 2 7 5 ,
277, 291, 297, 3 0 0 , 3 4 0 , 3 4 2 , 3 4 3 ,
350, 351, 3 7 4 , 3 7 5 , 3 7 8 , 3 7 9 , 387,
388, 3 9 4 , 3 9 5 , 407, 4 2 4 , 497.
İzmir, 2 2 , 3 5 , 6 3 , 171, 2 2 2 , 4 4 6 , 447, 4 4 9 ,
454, 545, 546.
İzmit, 112.
 G E N E L DİZİN 581

İzmit Körfezi, 5 4 2 . K u r u b u r u n , 317.

İzzet Paşa (Genel K u r m a y Başkanı), .19J, Karadağ, 146, 2 0 0 , 215, 2 4 2 , 2 4 3 , 2 4 6 , 247,
197, 237, 3 3 5 , 3 4 0 , 3 4 3 , 4 8 4 , 5 5 8 . 288-291, 2 9 4 , 2 9 5 , 2 9 8 , 3 0 3 , 310,
313-315, 3 2 0 , 3 2 5 , 3 2 9 , 331, 337, 338,

- J - 352, 401, 4 7 9 , 5 5 0 , 553

Ktıiadeniz, 319, 327, 3 3 6 , 3 4 4 , 3 8 4 , 387,
Juckson (Amiral), 4 3 5 . 389, 391-398, 412-416, 418.
Japonlar, 363. Karadeniz Boğazı, 3 8 6 , 4 3 6 , 4 5 9 , 542, 546,
Japo.nya, 2 6 9 , 217. 559.
Joffre, 5 0 2 . K u m f c r y c , 317.
Karamanlı A h m e t Paşa, 2 5 6 .

— K
T K a r a s u E f e n d i , 106.
K a r s , 2 3 0 , 361, 4 0 3 , 414, 4 2 0 , 421, 4 8 3 ,
K u bu s a k a l M e h m e t Paşa, 120. 522, 5 2 4 , 5 2 6 , 527, 5 2 8 , 5 2 6 , 527,
K a f k a s , 397, 4 0 9 , 412-416, 418, 419, 4 2 3 , 528, 531, 561.
482, 483, 485, 490, 492, 509, K a r t u v i g , 291.
523-525, 528, 532, 533.
Kasım E f e n d i ('.leğmen), 2 7 9 .
Kafkas Cephesi, 424, 426, 430, 509.
Kaş k a r , 491.
K a f k a s H a r e k e t l e r i , 414.
Kuşol, 2 8 4 .
Kafkas Ordusu, 408.
K a t o l i k , 1 4 3 , 2 ) 4 , 2 3 9 , 2 4 3 , 2 4 6 , 2 5 5 , 351.
Kafkasya, 1 1 7 , 2 3 8 , 3 6 0 , 3 8 2 , 3 8 3 , 3 8 7 , 4 0 0 ,
Knvala, 448.
409,41.4,415,418,420,424,437,485, Kavalalı Mehmet A l i Paşa, 3 8 3 .
489,508,523-525,529-532,535,560. Kavimler Cemiyeti, 550.
K a f k a s y a Komiserliği, 5 2 6 . K a y m a kum Z e k i , 2 0 8 .
K a h i r e , 210, 2 7 6 , 3 2 4 , 4 5 5 . Kuyserili Z i y a , 37.
Kulknndelcıı, 316.
Kfizım K u r u bek i r (Binbaşı, H a be raim a Şu­
K u m İl Paşa (Devlet Şurası R e i s i ) , 180.
besi Müdürü), 4 0 9 , 412, 419.
K a m i l Paşa (İlalakarunııı S a d r a z a m A d a -
Kazım N a b i (Müşirlik Y a v e r i ) , 11.
. y . ) , 172.
Kfizım Paşa (Yıldırım O r d u l u n K u r m uy
;

K u m il Paşa (Ma hey n İkinci Katipliği), 199.

Başkanı), 5 3 8 .
K a m i l Paşa ( S a d r a z a m ) , 3 8 , 3 9 , 3 8 , 3 9 , 5 3 ,
Kfizım Rüştü, 7 5 .
55, 5 6 , 5 9 , 6 3 , 6 5 , 6 8 - 7 6 , 81, 8 2 , 8 4 ,
Kıızvin, 491.
90, 1.13, 117-119, 149, 156-158, 161,
Kegu, 2 3 8 .
163, 171, 174, 181, 1 8 2 , 184-186,
Kemal Mithat, 208.
1 8 8 - 1 9 2 , 1 9 6 , 1 9 7 , 201-203, 2 0 6 - 2 0 8 ,
218, 220, 223, 224, 226-228, 248, Kemalettiu S a m i Pusu, 457.

272, 2 8 5 , 320,' 321*/ 3 2 3 , 3 2 6 , 3 3 4 , Kerke, 284.

350. ' "' Kerkük, 4 8 5 .

Kerr, 555.
K a m i l Paşa Hükümeti, 189, 2 0 0 , 219, 2 2 2 ,
2 2 6 , 2 2 9 , 2 3 3 , 247, 3 2 2 . Keşan, 4 9 8 .

K a m i l Paşa K a b i n e s i , 187, 1 9 3 , 197, 4 0 7 . Kıbrıs, 7 5 , 81, 9 4 , 1 1 8 , 213, 2 3 3 , 2 6 0 , 2 7 2 ,

K a n a d a , 226. 361, 3 7 4 , 4 0 3 , 4 2 4 , 4 5 9 , 5 4 8 , 561.

K a tul iye, 231. Kılıç A l i Paşa, 8 5 .

Kumın-ı E s a s i , 1 9 , 3 0 , 7 8 , 8 9 , 1 4 4 , 1 7 2 , 3 0 3 . Kıreanli, 3 4 2 .

K a n u n i S u l t a n Süleyman, 117, 2 5 6 , 501. Kırım, 1.17.

Kapitülasyonlar, 3 4 5 , 3 8 8 - 3 9 1 . Kırım Savaşı, 217, 2 5 0 , 257.
Kanı K e m a l , 194, 2 7 6 . Kırklareli, 309-312, 821, 3 4 4 .
K u r u tığa ç, 3 0 9 . Kızıldeniz, 2 3 4 .
582 O S M A N L İ TAHİHİ I X

Kilîkya, 5 6 0 , 561. L a z i s t a n , 1. • •• < •

K i l i t b a h i r , 4 3 2 , 441, 461. L e Temps G a z e t e s i , 281, 3 2 8 , 4 8 3 .
Kirmunsalı, 491, 4 9 2 . Lecontiyev ( G e n e r a l , R u s A s k e r i Ateşesi),
K i t c h n e r (İngiliz Harbîye Nazırı), 4 3 0 , 431, 382.
473. L e h i s t a n , 4 6 5 , 471, 5 5 3 .
K o c a Çimentepe, 4 6 3 , 4 6 6 - 4 6 8 , 4 7 0 . L e h l e r , 215, 3 5 6 .
K o c a e l i , 341. L e n i n , 5 0 4 , 5 0 5 , 521, 5 2 5 .
Koçana, 2 9 8 , 316. L c r o s , 284.
Koınanova, 310, 315. L e v a n t H e r a l d G a z e t e s i , 81.
K o n i t z (Ateşemîliier), 491. Libya, 543.
K o n y a , 112. Liman Von Sanders, 375, 376, 395,
Kosova, 2 3 , 3 5 , 3 6 , 3 9 , 4 0 , 4 2 , 145, 146, 408-410,436,455,463,466-470,474,

169, 198, 219, 2 5 0 , 5 5 2 . 4 9 0 , 5 0 0 , 501, 5 3 4 , 5 3 6 - 5 3 9 .

Kosova Meydan Savaşı, 3 6 5 . L i m n i , 5, 3 2 0 .

Koşukkavak, 3 4 2 . Limpus (Amiral), 375.

K o z a k a , 317. Lincoln, 282.

Lipsos, 284.
Kozmodîni ( R u m M e b u s u ) , 158.
L i t v a n y a , 471, 521.
K o p rü köy, 4 8 3 .
L l o y d George (İngiltere Başbakanı), 431,
Kör E m i l , 2 0 8 .
518, 5 5 3 , 5 5 5 , 5 5 8 . .
Köstence, 4 8 8 .
Londra, 5 8 , 190, 2 4 4 , 327, 328, 331,
K r a l Hüseyin, 513.
3 3 4 - 3 3 6 , 3 9 8 , 4 2 6 , 4 3 0 , 431, 4 3 6 ,
Kudüs, 8, 1 1 2 , 4 0 8 , 4 6 0 , 512, 514-517, 534, 444, 447,,451, 458, 460, 464, 493,
537, 544. 506, 5 0 8 , 5 4 5 , 555
K u m , 491. L o n d r a Antlaşması, 3 3 6 , 337, 3 4 0 , 3 4 3 ,
K u m k a l e , 4 3 2 , 4 3 4 , 461. 4 6 2 . 347, 451, 4 5 2 , 541-543, 5 4 5 .
K u m l a , 456. L o n d r a Konferansı, 190, 2 0 0 , 3 2 8 , 351.
Kuruçeşme, 2 0 4 . L o r d Asquith ( L o n d r a Belediye Reisi), 398.

Kuşçu Eşref, 2 7 6 , 4 2 5 . L o r d Fisher, 431..

K u t Z a f e r i , 511. L o r d Grey, 549.

K u t - u l - A m a r a , 454, 4 8 6 - 4 8 8 , 4 9 1 , 4 9 2 , 501, L o r d K i t c h n e r , 160.

511, 512. L o r d Nelson, 430, 439, 440.

Kuveyt, 485, 493. Louİs X V I , 114.

L o w t h e n (İngiliz Elçisi), 189.
Kuzey Afrika, 2 5 5 , 2 5 6 , 2 5 8 , 2 6 0 , 2 6 6 , 2 7 6 ,
L u d e n d o r f , 5 0 2 , 5 2 0 , 531.
282, 424, 459.
L u e c k , 4 7 8 , 557.
K u z e y Doğu A n a d o l u , 3 0 6 ,
L u r r i e , 189.
K u z e y İran, 5 2 8 .
Lübnan, 118, 2 3 4 , 374, 3 7 8 , 4 2 6 , 5 4 4 , 551,
Külçe Süleyman, 3 3 .
552. ' •
Kür d İstan, 1.
Lüleburgaz, 3 0 9 , 312.
Kürt, 6 2 , 67, 154.
Ltitfi Fîkrİ B e y , 7 2 , 122, 150, 154.
Kütahya, 4 4 9 .

— M —
— L —

M a c a r , 215, 3 5 5 , 3 6 6 .
L a h e y Adalet Divanı, 3 4 6 , 3 6 9 , 371.
L a r c h e r , 4 0 5 , 406. M a c a r i s t a n , 159, 213, 216, 217, 3 5 2 , 3 5 5 ,
L a t i n , 481. 365, 367, 4 3 8 .
 G E N E L DİZİN 583

Magndai>n, 514. M a r s i l y a , 41, 3 8 4 .

Magcstic, 439. Maskat, 493.

Mahmut E k r e m Bey, 46. Maudun (General), 488.

Mahmut I I , 383. Mavro Kordato, 46.

Mahmut K a m i l Paşa, 483. Maydos, 456, 464-466.

M a h m u t M u h t a r Paşa ( B a h r i y e N a z ı r ı ) , 5 5 , Mazzini, 265, 359.

171, 1 7 3 , 182, 311. Mc K e n z i e (Mareşal), 4 9 9 .

Mahmut Paşa ( Ç ü r ü k s u l u ) , 8 3 , 1 9 8 , 2 0 3 . Mebuslar Meclîsi, 2, 30, 37, 41, 59-61,

M a h m u t Şevket Paşa, 9 8 , 1 0 2 , 1 1 1 , 1 4 0 , 1 6 5 , 64-67, 70, 73, 82, 83, 85, 87, 88,
166,169,177,191,193,198-200, 202, 91-93, 96, 97,105,106,108,110,118,

2 0 7 - 2 0 9 , 211, 2 4 8 , 2 8 3 , 3 3 4 , 335. 12-123, 129, 131, 1 3 3 , 136-140, 142,

145,149,150,152,155,157,159,160,
M a h m u t Ş e v k e t Paşa ( H a r b i y e N a z ı r ı ) , 1 4 8 ,
169-174,176-178, 180, 191,193, 210,
167, 168, 170, 246, 270, 274, 276,
224, 248, 257, 272, 274, 285, 298,
297, 340.
334, 380, 389, 393, 399, 437.
Mahmut Şevket Paşa ( I I . K o l o r d u Komu­
tanı), 97, 309. Medine, 234, 4 0 0 , 4 9 3 , 4 9 4 , 4 9 6 , 513, 514,

Mahmut Şevket Paşa ( S a d r a z a m ) , 206. 544.

Mahmut Şevket Paşa H ü k ü m e t i , 201. Megalo Idea, 252.

Makedonya, 1, 5 , 6 , 7 8 , 9 , 1 1 , 1 7 , 1 9 , 2 1 , M e h m e t A l i Paşa (Mısır V a l i s i ) , 2 1 0 , 234,

23-27, 29, 32, 34-41, 49, 50, 63, 68, 238, 242, 257, 407.
74, 9 2 , 9 6 , 97, 9 9 , 1 1 8 , 135-137, 150, M e h m e t V (Reşat), 106, 1 0 8 - U O , 1 2 0 , 4 0 0 .
154, 215, 225, 236, 238, 244, M e h m e t Çavuş, 86.
248-254,271, 287-291,293-295, 298, M e h m e t Nazım (Selanik Valisi), 318.
307, 309, 310, 313, 315, 319, 330, M e h m e t S a i t Paşa, 8 2 .
336-338, 349, 352, 3 7 8 , 4 U , 449, 472,
Mehmet Ziyaettin Efendi (Şeyhülislam),
480, 4 9 8 - 5 0 0 , 517, 518.
104.
Makedonya Bulgarları, 135. Meis, 347.
Makedonya G e n e l Müfettişliği, 3 0 , 72. Mekke, 234, 4 0 0 , 4 9 3 , 494, 496, 501, 514,
Makedonya Komitecileri, 226. 517, 544.

Makyavel, 115, 1 5 5 . Mekke Şerifi, 237.

Malazgirt, 424, 527. Meksika, 507.

Malta, 384. Melik Sultan, 282.

Manastır, 5, 2 1 - 2 3 , 2 8 - 3 1 , 3 3 - 3 7 , 3 9 , 4 2 , 6 3 , M e m d u h Paşa ( D a h i l i y e Nazırı), 3 9 .

6 8 - 7 0 , 112, 1 3 8 , 1 3 9 , 1 4 5 , 151, 1 6 3 , Meriç, 201, 335, 341, 344, 4 7 2 , 500.

1 6 6 , 1 6 7 , 1 7 7 , 180, 2 5 0 , 310, 316, 318, Mersin, 95, 352, 494, 546.

339, 481, 507. Mersin Limanı, 96.

Manastır C e m i y e t i , 32, M e r s u f E f e n d i (Gözetleme Subayı), 4 4 2 .

Manaslır-Doyran, 523. Mesudiye, 440, 441.

Manastır i d a d i s i , 2 9 . Meşrutiyet, 2, 3, 15, 16, 19, 21, 22, 27,

M a n a s t ı r İttihat v e T e r a k k i M e r k e z i , 31. 39-42, 44, 46-50, 53-55, 57, 59, 66,
Manastır Olayı, 168. 71, 7 4 , 7 5 , 7 8 , 8 0 , 81, 8 9 , 9 4 , 9 6 , 97,
Manastırlı İsmail H a k k ı , 193. 99, 1 0 3 , 107, 1 0 9 , 1 1 3 , 1 1 5 , 117-119,
Manchcster, 544. 123, 128, 130, 132, 135, 137-139, 145,
Maıış D e n i z i , 503. 1 4 7 , 1 5 2 , 153, 156, 1 5 8 , 1 5 9 , 163-165,
Mardin, 494. 167,171,175,182,188,194,197, 198,
201, 211, 213, 221, 2 2 6 , 2 3 3 , 2 4 4 - 2 4 6 ,
Marmara, 387, 432, 433, 436, 449, 542.
251, 269-271, 306, 374, 388.
Marne Meydan Savaşı, 391, 411, 520.
584 O S M A N L I TAKİMİ I X

Meşrutiyet ( B i r i n c i ) , 6, .133, 2 6 2 , 4 0 4 . M u r a t Hüdavcndîgar ( S u l t a n ) , 146. :

Meşrutiyet (İkinci), 1 5 , 2 5 , 5 6 , 79, .105, .134, M u r r a y ( G e n e r a l ) , 515.

214,216,2Î8,225,231,235,237,242, Musa Kazım (Şeyhülislam), 1 9 3 .
2 4 9 , 2 5 0 , 257, 2 6 4 , 2 7 4 , 287, 2 9 0 , Mustafa (Caniekîn), 8.
319, 347, 4 0 4 , 4 9 9 . Mustafa H i l m i Paşa, 4 9 9 .
Meşveret M e c l i s i , 185, 186. Mustafa K e m a l (Atatürk), 7-9, 11, 2 3 , 9 8 ,
Mevla i r a d e Rıfat, 74, 8 3 , 119. 167,276-279,286,287,412,456,457,
Mevlevi Tarîkalı, 109, 1 5 3 . 463, 467-471, 4 7 6 , 4 8 4 , 5 3 6 , 5 3 8 ,
Mezopotamya, 3 5 2 , 4 8 5 , 5 5 3 . ' 539, 5 5 3 .
Mısır, 8 3 , 9 4 , 118, 156, 157, 160, 210, 217, Mustafa N e c i p , 27, 194, 196.
238, 2 4 4 , 2 5 6 - 2 5 8 , 2 6 0 , 261, 2 6 5 , Mustafa Reşit Paşa ( T i c a r e t ve Z i r a a t N a ­
269, 2 7 2 , 2 7 6 , 277, 2 8 0 , 2 8 2 , 2 8 3 , zırı), 3 2 6 , 329-331.
305, 361-363, 3 7 4 , 3 8 0 , 3 8 3 , 3 8 8 ,
M u s u l , 112, 4 0 6 , 4 8 5 , 491, 512. '
403,412,413,424-429,431,434,455,
Mug, 4 8 4 , 485,* 4 9 4 , 5 0 8 .
457,459,476,477,486,489,493,517,
Mutedil Perveraıı P a r t i s i , 153.
537, 5 6 0 , 561.
M u z a f f e r Ergüdcr ( G e n e r a l ) , 8 4 .
Mısır F e v k a l a d e Komiserliği, 71.
Mu fil, 87, 118, 2 4 5 .
Mısır Hıdivi iği, 4 0 7 .
Mülkiye, 5 4 , 8 3 , 121.
Mısır Valiliği, 211.
Mümtaz (İzmilli), 210.
Mısır Veraset Fermanı, 210.
Münir Paşa, 3 8 .
Mısırlı A z i z Paşa, 3 0 5 .
Mütıirc S u l t a n , 2 0 8 .
M i d i l l i , 5, 7 2 , 320, 3 3 3 , 3 8 6 - 3 8 9 , 3 9 6 , 4 5 5 ,
Müslüman, 1, 3, 4, 5, 31, 6 2 , 6 3 , 6 6 , 67,
554.
76; 7 8 , 8 1 , 8 8 , 9 6 , 9 8 , 1 0 4 , 1 0 5 , 1 2 9 ,
Midyat, 494.
133-136, 139, 1 4 1 , 1 5 3 , 1 5 4 , 1 6 5 , 1 8 3 ,
Midye, 336.
192, 2 0 2 , 214, 231, 2 3 4 , 2 3 9 , 241,
M i d y e - E n e z , 201, 337, 339-341, 3 4 3 , 3 4 4 ,
258, 266, 282, 288, 302-304, 308,
542.
3 3 4 , 341, 387, 3 9 9 , 401, 4 0 4 , 4 0 5 ,
Milavanoviç, 29.1, 2 9 2 .
4 2 0 , 4 2 3 , 4 4 4 , 4 8 5 , 4 8 9 , 497, 513,
M i İne (Aıııirnl), 3 8 4 , 3 8 5 .
524, 525, 529, 542, 544.
M i r a l a y Sadık, 1 4 2 , 143.
Müslüman A r n a v u t l a r , 2 3 9 , 2 4 2 , 247, 251.
Misel Savof ( G e n e r a l , Başkomutan V e k i l i ) ,
Müslümanlar, 57, 9 3 , 9 4 , 2 5 0 , 287, 2 9 8 ,
326.
3 4 3 - 3 4 6 , 3 6 3 , 3 7 8 , 3 8 9 , 3 9 9 , 401,
M i t h a t Paşa, 117, 2 4 4 .
4 0 2 , 414, 4 2 5 , 510, 531.
M i t h a t Şükrü, I I , 139, 194.
Müslümanlık, 8 8 , 2 5 5 , 4 0 0 - 4 0 2 , 4 0 6 .
M i t r o v i c e , 3 3 4 , 315.
Müşir A h m e t M u h t a r Paşa, 2 4 2 .
Miyoçekoviç, 3 2 9 .
Müşir İbrahim Paşa, 182, 191.
Mizan Gazetesi, 75.
Mizancı M u r a d , 4 3 , 7 5 .
M o n d r o s , 461, 4 6 7 .
M o n d r o s Mütarekesi, 5 3 9 , 5 5 8 - 5 6 0 . — N —
M o n r o e (ÇeneniI), 4 7 3 .
Morgcthaıı ( A m e r i k a n Elçisi), 4 3 8 , 5 5 4 .
Moskova A n d lasın ası, 5 4 2 . Nublu», 537.

M u a v e n c t - i M i l l i y e (Zırhlı), 4 6 4 . N a f i z (Sadaret Y a v e r i ) , 196.

Muhip, 204, 205, 208. Naheıvan-Yıılfa, 5 2 8 .

M u h i t t i n B a h a , 7. N a k i Bey ( A s k e r Rüştiyesi Fransızca Öğret­
M u h t a r Paşa (Hassa Ordusu Komutanı), 8 8 , m e n i ) , 11.
91, 187, 196, 277, 2 7 8 , 311-313, 3 7 5 . Namık K e m a l , 3, 7, 2 2 , 41, 54, 7 2 .
 G E N E L DİZİN 585

N a p o l y o n B o n a p a r t , 2 5 6 , 3 8 2 , 477, 4 8 6 . N u r i Paşa, 5 3 2 , 5 3 3 .
Nara, 432, 433. N u r i S a i t , 513.
Naşire, 537.
Naşir iye, 4 8 6 .
Nasrettin H o c a , 229, 348. — O -
Nazmı B e y (Doktor), 13, 2 2 , 2 8 , 2 9 , 35, 4 9 ,
. 5 8 , 114, 194. Odessa, 395, 413, 420.
Nazım P a s a ( H a r b i y e Nazırı), 7 0 , 8 3 , 9 0 , Ohrİ, 2 9 , 3 0 , 3 6 , 37.
174, 177, 180, 189, 190. Olağanüstü K o m i s e r l i k , 3 0 5 .
Nazım Paşa (Hassa Ordusu Komutanı), 101. O l t u , 414, 416, 421.
Nazım Paşa (Adliye Nazırı), 91. O n İki A d a , 2 8 4 - 2 8 6 , 347, 451, 5 4 3 , 5 4 6 .
Nazım Paşa ( A s k e r i Şura Başkam), 172. Orhanîye, 4 3 2 , 4 3 4 .
Nazım Paşa, 1 6 3 , 1 7 0 , 173, 196, 3 0 5 , 3 3 4 . O r t a A s y a , 2 3 8 , 4 0 6 , 414, 4 8 9 , 5 2 9 .
Nazım Paşa (Başkomutan V e k i l i ) , 1 8 5 , 1 9 2 , Orta Avrupa, 359.
310, 312, 3 2 2 , 3 2 6 . O r t a Doğu, 3 6 3 .
Nazım Paşa (Hacı), 2 0 8 . OrtakÖy, 341.
Nazır H a y r i , 198. Ortodoks, 81, 132, 214, 2 3 9 , 2 4 6 .

Nazırlar H e y e t i , 2 2 0 , 3 3 4 , 3 8 9 , 391, 3 9 6 , O s k a r E f e n d i (Posta ve Telgraf Nazırı), 398.

3 9 8 , 512. Osman (Sultan), 383, 3 8 5 .

O s m a n N i y a z i Paşa ( B e r l i n Elçisi), 210,
N a z m i (Doktor), 139.
329.
Neber (Albay), 456.
Nebisetıvil, 516. O s m a n T u f a n , 491.

N e c i p (Draga), 21, 3 6 , 51, 162, 4 9 3 . O s m a n Z a t i (Kolağası), 440.

N c g i b A z o u r y , 16. Osmanlı, 2, 3, 6, 14, 15, 21, 2 4 - 2 6 , 31, 37,

Nesini R u s o , 207. 52, 74, 7 6 , 81, 1 0 5 , 107, 110, 130,

133-135,137,165,174,185,188,190,
N e s i p E f e n d i (Şeyhülislam), 2 8 3 .
191, 1 9 3 , 2 0 0 , 2 0 2 , 2 0 8 , 213, 214,
Ncslon (General), 4 5 8 .
218-222, 2 2 6 - 2 3 2 , 234, 237-239, 2 4 5 ,
Neşet ( A l b a y ) , 2 7 0 .
248-250,253-257,260, 263-266,269,
Ncıı F r e i e P r e s s e , 166.
271, 2 7 9 , 2 8 3 , 2 8 4 , 2 8 8 , 2 9 0 - 2 9 6 ,
New Y o r k T i m e s G a z e t e s i , 281.
2 9 8 - 3 0 0 , 3 0 2 - 3 0 5 , 307, 3 0 9 , 311-317,
Nihat Bey (Kaymakam), 409.
319, 3 2 0 , 3 2 3 - 3 2 6 , 329-331, 333-337,
N i h a t Reşat ( B c l g e r ) , 2 0 3 - 2 0 5 .
339, 341-343, 3 4 5 , 3 4 7 - 3 4 9 , 351,
N i k o l a I I (Çar), 397, 3 9 8 .
373-376, 378-384, 386-401, 4 0 3 - 4 0 5 ,
N i c h o l a s (Grandük, R u s Orduları Başko­
408, 411-414, 416-418, 420-(??,
mutanı), 4 3 0 , 5 0 9 .
(?(-428,430, 4 3 4 , 4 3 7 , 4 4 3 , 4 5 2 , 4 5 3 ,
N i l , 426, 428.
461, 4 7 6 , 4 8 2 , 4 8 9 , 4 9 0 , 4 9 3 , 4 9 5 ,
Niş, 3 6 9 , 5 5 2 .
4 9 7 , 4 9 8 , 5 0 8 , 5 1 0 , 5 1 1 , 513, 514, 517,
Nivellc, 502.
5 2 4 , 5 2 5 , 527, 5 3 3 , 5 3 5 , 5 4 8 , 5 5 5 ,
N i y a z i B e y (Kolağası), 2 9 - 3 2 , 3 4 - 3 6 , 51.
Osmanlı Bankası, 124.
Noradoııkyan E f e n d i (Osmanh H a r i c i y e N a ­
O s m mıh Donanması, 219.
zırı), 321.
Osmanlı Hanedanı, 6 6 .
Norveç, 3 2 5 .
Osmanlı Hıristiyan l a n , 134.
Novakovic, 3 2 8 , 3 2 9 , 331.
Osmanlı Hükümeti, 5, 2 4 - 2 6 , 8 8 , 1 9 0 , 1 9 1
N u r e t t i n Paşa, 487.
2 0 0 , 201, 218, 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 8 ,
N u r i B e y ( C o n k e r ) , 277, 4 6 8 .
2 2 9 , 247, 2 6 6 , 2 6 8 , 2 6 9 , 271, 2 7 2 ,
N u r i B e y (Malîye Nazırı), 9 0 . 281, 2 8 5 - 2 8 7 , 2 9 3 , 294, 302, 303, 319,
N u r i E f e n d i (Fetva E m i n i ) , 3 2 3 . 3 2 2 , 3 2 3 , 3 2 6 , 3 3 0 , 331, 3 3 3 , 3 3 5 ,
 O S M A N L I TARİHİ I X

3 3 6 , 3 4 0 , 3 4 1 , 3 4 3 , 3 4 5 - 3 4 7 , 377-380, Pan-Tıırancılık, 4 1 4 .
382, 3 8 3 , 386-390, 397,401, 531, 5 3 2 , Paris (General), 458.
548. P a r i s , 6 , 1 3 , 1 4 , 1 7 , 3 8 , 4 1 , 4 9 , 57, 9 3 , 1 5 3
Osmanlı Hürriyet C e m i y e t i , 9-14, 2 0 , 21. 221, 2 5 8 , 3 7 2 , 3 8 9 , 4 4 4 , 447, 452*
Osmanlı İmparatorluğu, 2-4, 6, 9,17-19, 24, 464, 4 8 3 , 502, 506, 508, 545.
2 5 , 4 6 , 47, 5 4 , 6 6 , 7 9 , 8 0 , 104, 109, P a r i s Andlaşması, 2 2 3 , 2 2 4 , 2 6 2 . '
U S , 128,130,134,137,142,147,157, P a r i s Barış Konferansı, 213.
1 6 5 , 1 9 i ; 192, 208, 213,214,216-219, Parodi (Doktor), 555.
221,222,224-227, 229,231,232,234, Pasiç (Sırb Başvekili), 2 9 0 .
236, 2 4 2 , 2 4 3 , 2 4 9 , 2 5 6 - 2 5 9 , 261, Pasinler, 408.
264, 266, 272-274, 282, 287-289, Patain*, 5 0 3 .
291-294,296,302,326-331,333, 335, Patnaş, 2 8 4 .
336, 3 4 2 , 3 4 4 , 3 4 6 , 3 4 8 , 3 5 0 , 351, P a v l a n i c i (Avusturya Elçisi), 2 2 7 .
360, 361, 3 7 3 - 3 8 8 , 3 9 0 , 3 9 3 , 3 9 5 , Peise ( A m i r a l ) , 4 4 6 .
398-404,406,407,410,411,413,415, Pers, 324.
4 2 3 , 4 2 5 , 4 2 9 - 4 3 1 , 4 4 7 , 4 4 9 - 4 5 2 , 454, Pertev T e v f i k , 2 0 4 , 208.
488,496,519,523,541,542,544-548,
Pınarhisar, 3 0 9 , 312.
5 5 0 , 5 5 2 , 5 5 3 , 5 5 6 , 557, 5 6 0 , 561.
P i c h o n (Fransız H a r i c i y e Nazırı), 2 0 8 .
Osmanlı M e b u s l a r M e c l i s i , 2 2 6 , 2 3 5 , 291. P i c r r c L o t i , 548.
Osmanlı M i l l e t i , 6 6 , 197, 2 2 6 , 251. P i r e , 91, 481.
Osmaıılı Nazırlar H e y e t i , 3 9 4 . P i r l e p e , 317.
Osmanlı O r d u s u , 141, 149, 178, 189, 313, Pİyer ( K r a l ) , 291, 316.
315, 3 8 2 . Plcvne, 242.
Osmanlı Rumları, 2 3 3 , P o d i m a , 315.
Osmanlı-Rus Savaşı, 213, 2 4 2 . P o i n c a r e ( F r a n s a Cumhurbaşkanı), 2 9 5 .
Osmanlı Toplulukları Birliği (İttihad-ı A n a ­ Pola, 384.
sır), 137. Polonya, 5 0 4 , 521, 5 5 6 .
Osmanlıcılık, 15, 6 6 , 67, 3 7 4 , 4 0 4 . Portekiz, 258.
Otuzbİr M a r t , 7 5 , 81, 8 2 , 8 4 , 8 5 , 9 2 , 9 3 , Posta-Telgraf Müdürlüğü, 10.
95,96,98,101,103-105,107,110,155, Posta ve Telgraf N e z a r e t i , 198.
160, 1 6 5 , 198, 2 0 5 , 2 2 4 , 2 4 6 . Potİ, 5 3 0 .
O u c h y A n t laması, 347. P r e n s A l c k s a n d r , 316.
Ovtar Ribar, 552. Prens Sabahattin, 6 , 1 3 , 1 4 , 1 6 , 1 8 , 4 1 , 58,
6 2 , 6 3 , 6 8 , 95,111,115,116,118,119,
153,163,165,191,203-206,208,244,
— Ö — 2 4 5 , 247.
P r c v e z e , 316.
Ömer F e v z i , 4 9 0 . P r i n c c George, 4 3 9 , 4 4 0 .
Ömer N a c i , 7 , 9 , H , 1 3 , 1 3 9 , 1 9 6 , 2 7 7 , 4 9 0 . Priştinc, 3 5 , 37, 145, 1 6 2 , 182, 2 4 6 , 2 4 8 ,
Ömer Rüştü Paşa, 4 5 . 308, 315.
Ömer Y a v e r Paşa ( B i r i n c i K o l o r d u ) , 3 0 9 . P r u s y a , 159.
P u r u t , 395.

— Q —
Paıı-Gcrmanİzm, 2 8 8 .
Pan-İslaınİzm, 161, 287, 517, 519.
Pan-Slavcı, 2 8 8 . Qucen Elizabeth, 433, 439, 440.
 G E N E L DİZİN 587

— R — R o m a n y a , 3, 159, 2 2 0 , 227, 2 5 2 , 2 8 8 - 2 9 0 ,
2 9 4 , 3 2 5 , 3 3 9 , 3 5 2 , 3 8 9 , 411, 413,
Racconigi, 264. 429, 434, 448, 449, 471, 472,
Ragıp B e y , 3 0 5 . 4 7 9 - 4 8 2 , 4 9 8 , 4 9 9 , 5 0 1 , 5 0 7 , 5 1 7 , 521,
R a h m i B e y (İzmir V a l i s i ) , 4 4 7 . 522, 5 5 0 , 5 5 3 .
R a m i Paşa, 4 5 . R o m a n y a C e p h e s i , 518.
R a s i m B e y , 139. R o m a n y a Hükümeti, 2 2 0 .
R a u f ( O r b a y ) , 2 7 8 , 3 2 0 , 491. R o m a n y a Kralı, 3 3 9 , 341.
R a u f Paşa (Dahilîye Nazırı), 9 0 . Romenler, 2 1 5 , 2 9 0 , 3 8 9 , 4 3 7 , 4 8 1 , 4 8 2 , 5 1 8 .
Rayş ( R e i c h ) Bankası, 112. Royak, 538.
R e c e p Paşa, 4 6 , 47, 244 2 4 5 . Rugel, 480.
R e d i f Alayı, 3 6 . R u m C e m a a t l e r i , 132, 133.
R e f a h i y e , 514. R u m G a z e t e l e r i , 71, 81.
R e f e t (Bele) Paşa, 4 2 6 , 4 5 7 . R u m K i l i s e s i ( P a t r i k h a n e ) , 129, 1 3 2 , 1 3 3 ,
R e f i k B e y (Binbaşı, S e v k ve Taşıt Şubesi 233, 345, 346, 405.
Müdürü), 4 0 9 . R u m Meşrutiyet G r u b u , 201.
Remzi Bey, 456. R u m Patriği, 129, 130.
R e n i n , 184. R u m e l i , 7, 3 0 , 4 1 , 5 1 , 9 9 , 1 2 6 , 1 3 2 , 1 3 5 , 1 5 7 ,
R e s m i Gazete, 168. 184, 185, 190, 1 9 3 , 197, 2 3 8 , 2 4 0 ,
Resne, 29, 30, 3 3 . 250, 2 5 2 , 2 9 9 , 3 0 2 , 3 0 4 , 3 0 6 , 307,
Reşadiye, 3 8 4 , 3 8 5 . 309, 3 4 0 , 4 3 2 , 4 3 4 , 441, 461, 4 7 3 .
Reşat (Sultan), 1 4 5 , 158, 159, 197. R u m e l i Kumpanyası, 5 4 .
Reşit A k i f Paşa, 4 6 . R u m e l i Türkleri, 2 3 8 .
Reşit B e y , 180, 187. R u m e l i V i l a y e t l e r i , 199.
Reşit B e y (Dahilîye Nazırı), 189, 2 0 3 . R u m l a r , 8, 18, 2 4 , 41, 57, 6 3 , 67, 81, 108,
Reşit Bey (Osmanlı Elçisi), 2 6 2 . 329,130,132,135,157,222,231-233,
Reşit Paşa, 3 2 6 . 250, 252, 284, 345, 346, 404, 448,
R e v a l , 2 6 , 27. 450, 454.
R u s , 5, 2 5 , 173, 2 0 2 , 215, 2 3 0 , 2 3 6 , 277,
Rıfat (Malîye Nazırlığı), 1 9 8 .
290, 291, 3 0 4 , 3 0 5 , 3 3 2 , 3 5 2 , 3 5 6 ,
Rıfat Paşa ( L o n d r a Elçisi, Haricîye Nazı­
357, 3 5 9 - 3 6 1 , 3 6 3 , 3 7 1 , 3 7 2 , 3 8 2 - 3 8 4 ,
rı, 7 3 , 2 7 4 . '
388, 389, 3 9 3 - 3 9 8 , 4 0 0 , 4 0 8 , 4 1 2 - 4 2 4 ,
Rıza B e y (Vokova'lı), 1 6 2 .
4 2 6 , 4 3 0 , 431, 4 3 4 , 4 3 6 , 447, 4 5 0 ,
Rıza Paşa (Harbîye Nazırı), 71, 8 6 .
453, 459, 465, 466, 471, 472,
Rıza Paşa (Topçu F e r i k i , B a h r i y e Nazırı), 476-478,483-485,490-493, 498,499,
72, 91. 501, 5 0 5 , 509-511, 517, 520-527, 5 4 2 ,
Rıza Paşa ( S e r a s k e r ) , 2 6 3 . 545, 5 5 5 .
Rıza N u r (Sinop Mebusu), 8 1 , 1 5 1 , 1 5 4 , 1 5 5 ,
R u s C e p h e s i , 518.
162, 163, 188, 2 0 3 , 247.
R u s Çarı, 17, 2 6 , 2 6 4 , 2 9 3 , 337.
Rıza Tevfik ( E d i r n e M e b u s u ) , 1 3 7 , 1 4 9 , 1 5 4 .
R u s Çarlığı, 3 5 5 .
Rize, 484. R u s Elçiliği, 91.
Robert Cccil, 552. R u s Elçisi, 2 6 .
R o d o p , 2 0 3 , 337.
R u s İmparatorluğu, 3 5 6 .
Rodos, 284.
Rus-Ingîliz D e n i z Sözleşmesi, 2 9 6 .
R o m a , 121, 2 6 2 , 267.
R u s u h i (Mustafa K e m a l ' i n Y a v e r i ) , 277.
R o m a Bankası, 2 6 4 - 2 6 6 .
R u s y a , 5, 6 , 1 7 , 2 4 - 2 6 , 67, 9 3 , 9 6 , 1 1 8 , 1 5 7 ,
R o m a Elçiliği, 2 6 8 .
1 5 8 , 1 6 0 , 215-217,220, 2 2 1 , 2 2 5 , 2 2 9 ,
R o m a Hükümeti, 2 8 5 , 5 4 3 , 5 4 5 .
2 3 0 , 2 3 6 , 2 4 3 , 247, 2 6 0 , 2 6 2 , 2 6 4 ,
58H O S M A N L İ TARİHİ I X

273,288-291,295,296,318,325,333, Sami Bey, 456.

339, 3 4 3 , 348, 351, 357-364, 367-374, Samma, 493.
377-383, 386-388, 394, 3 9 6 - 4 0 1 , 4 0 3 , Samsun, 408, 454.
413-415, 431, 4 3 2 , 4 3 4 , 4 4 8 , 4 4 9 , San Plamino, 293.
4 5 1 - 4 5 3 , 4 6 5 , 4 8 9 , 501, 5 0 3 , 5 0 4 , 5 0 7 , S a n ' a , 237.
509, 519, 521, 5 2 2 , 5 2 4 , 5 2 5 , 5 2 8 , Saraybosna, 369.
541-547, 549-551, 5 5 3 . Sarayova, 3 6 5 , 3 6 6 , 3 8 4 , 4 7 9 .
R u s y a Ermenistanı, 377. Sarı Bayır, 4 6 3 .
R u s y a Hükümetleri, 221. Sarıkamış, 421-423, 4 2 6 , 427, 4 3 0 , 4 9 0 ,
Rüştiye, 2 6 5 . 528, 5 4 8 .
Sarıkamış Savaşı, 4 2 0 , 4 2 3 , 4 2 4 .
Sarof (General), 344.
— S — S a r o z Körfezi, 2 4 4 , 4 5 6 .
Savof ( B u l g a r Başdelegesi), 3 4 5 .
Saltah G a z e t e s i , 148. S a r r a i l ( G e n e r a l ) , 4 7 3 , 4 8 0 - 4 8 2 , 4 9 9 , 507,
Sabancalı Hakkı, 196, 210, 277. 508.
S a b r i B e y , 139, 159. Sason, 453.
S a d a r e t Makamı, 3 2 4 . Satvet Lütfü, 163, 2 0 3 , 2 0 4 .
Sadık ( A l b a y ) , 21, 31, 139, 1 4 0 , 147, 151, S aygın d ere, 4 6 4 .
153, 154, 156, 160, 187, 2 0 2 , 2 0 4 . S a z G u i l i a n o ( H a r i c i y e Nazırı), 2 6 5 .
Sadık (Hürriyet ve İtilaf P a r t i s i G e n e l Baş­ S az) ide re, 467.
kanı), 184. S c a p a Flow, 371.
Sadık B e y , 145. S e d a t Paşa, 4 4 0 .
S a h i p B e y (Şeyhülislam), 114. Seda-yı H a k (Gazete), 7 5 .
S a i d i Kürdi ( N u r s i ) , 77, 7 8 . Seddülbahir, 3 8 5 , 4 3 2 , 4 3 4 , 4 6 0 , 4 6 2 , 4 6 4 ,
Saîp E f e n d i , 111. 4 6 6 , 467.
Sait E f e n d i (Usküp M e b u s u ) , 186, 321. Selahattin A d i l Paşa ( K u r m a y Binbaşı),
S a i t H a l i m Paşa (Ayan Üyesi), 198, 199, 440.
2 0 9 , 210, 3 4 0 . S e l a n i k , 5, 8-11, .13,14, 2 0 , 21, 2 3 , 2 5 , 27,
(Sadrazam), 376, 380, 393, 395-398. 2 9 , 3 6 , 37, 3 9 , 41, 4 2 , 49-51, 5 8 , 5 9 ,
(Prens), 407. 61, 6 8 , 6 9 , 8 2 , 91, 9 5 , 9 8 , 100, 107,
Sait H a l i m Paşa K a b i n e s i , 211, 218. 108, U 2 , 1 1 7 , 1 3 8 - 1 4 0 , 1 4 5 , 1 4 6 , 1 4 8 ,
Saİt Paşa (Sadrazam), 38-40, 4 2 - 4 6 , 4 8 , 52, 166,169,184,189,198,216,217,219,
6 8 , 72-74, 1 0 3 , 106, 113, 148, 149, 222, 2 4 4 , 2 4 8 , 2 5 0 , 2 8 8 , 3 0 5 , 3 0 8 ,
155,158,159,171,175,176,183,191, 316-318, 330, 3 3 8 , 4 7 3 , 480-482. 498.
248, 262-264, 269, 272, 274, 285, 4 9 9 , 507, 5 0 8 , 5 2 2 , 5 2 3 .
297. S e l a n i k G e n e l Merkezi (İttihat ve T e r a k k i ) ,
Sait Paşa Hükümeti, 158, 199, 247, 2 4 8 , 138, 139, 1 4 3 .
273, 275. S e l a n i k M e r k e z Komutanı, 27.
Sakız, 3 2 0 . S e l a n i k R e d i f Tümeni, 9 8 .
S a l i h B o z o k , 277, Selanik Vilayeti İdare Meclîsi Mühürii, 318.
S a l i h Paşa, 2 0 4 - 2 0 6 , 2 0 8 , 2 0 9 , 211. S e l i m I H , 116, 247, 3 8 2 .
S a l i h Paşa ( E d i r n e Komutanı), 9 8 . S e l i m i y e Kışlaları, 102.
S a l i m Paşa, 1 8 5 . S e n P e t e r s b u r g , 291, 447, 5 0 4 , 508.
S a l i m Paşa ( B a h r i y e Nazırı), 3 2 9 . Serbesti G a z e t e s i , 7 4 , 8 3 , 118.
Saisbııry (İngiliz Delegesi), 2 6 0 . S e r e z , 5, 37, 3 8 , 4 8 0 .
Salnıalya, 2 5 0 . Serfiçe, 317, 318.
Salmânpâk, 487, 512. Seyit İdris, 2 3 6 , 237.
 G E N E L DİZİN

Shmollerli, 359. S u r i y e , 6-9, 112, 2 2 2 , 2 3 4 , 2 6 0 , 3 0 6 , 351,

Sıkıyönetim Kıt mı mı, 136.
Sıkıyönetim K a r a r n a m e s i , 136.
Siroz, 491.
Sırbistan, 3, 146, 215, 221, 227, 2 2 9 , 2 3 2 ,
289-291, 293-296, 3 0 4 , 3 2 5 , 328, 337,
338, 3 4 5 , 3 5 2 , 3 6 6 - 3 7 1 , 380, 381,401,
4 4 8 , 4 7 1 - 4 7 3 , 4 7 9 , 4 8 0 , 4 9 9 , 5 0 7 , 550,
* ' 553.
Sırplar, 8, 2 4 , 3 8 , 6 3 , 136, 138, 184, 2 0 0 ,
220, 249, 250, 252-254, 288, 290,
292, 293, 296, 3 0 3 , 304, 310, 313-318,
326,329,331,332,336-339,341,344,
356,366,369-371,413,472,473,479,
480, 482, 522, 523.
3 7 4 , 3 7 8 , 4 0 9 , 411, 4 2 5 , 447, 4 5 3 ,
4 8 5 , 4 9 5 , 4 9 7 , 5 0 8 , 513, 5 3 3 , 5 3 » ,
5 3 9 , 5 4 4 , 5 4 6 , 547, 5 5 2 , 5 6 0 .
S u v l a , 466, 467.
Süleyman A s k e r i , 277, 3 4 2 , 4 8 6 .
Süleyman Bostanı E f e n d i , 210.
Süleyman E l bu s tan E f e n d i (Ziraat vc T i c a ­
ret Nazırı), 3 9 8 .
Süleyman S a b i t (Osmanlı Elçisi), 2 8 9 .
Süleyman İye, 4 8 5 .
Sümbeği ( S y m i ) , 2 8 4 .
Süreyya, 2 4 5 .
Sürmene, 4 8 4 .
Süveyş K a n a h , 2 5 8 , 3 6 0 , 3 8 7 , 4 2 4 , 4 2 7 , 5 4 4 .

Sibiıı, 4 8 2 . Swiftsure, 4 3 9 .
S y k e s P i c o t Antlaşmasi, 541, 5 4 4 , 5 4 5 .
Sicilya, 260, 262.
S i l i s i İre, 3 3 9 , 4 8 2 .
Sina, 492.
S i n a n Paşa ( S a d r a z a m ) , 117, 2 5 6 .
S i n o p , 162, 2 0 9 .
Şakir Paşa (Mareşal), 2 0 6 .
S i r E d w a r d Mouson ( P a r i s Elçisi), 2 4 5 .
Şam, 7 , 9 , 2 7 7 , 4 0 8 , 4 2 6 , 4 9 5 , 5 İ 2 , 5 3 8 , 5 3 9 .
S i r T h o m a s B a r o l y , 281. ,
Şark Demiryolları Kumpanyası, 2 2 7 .
S i r k e c i , 1 0 2 , 108.
Şark M e s e l e s i , 4 5 2 , 5 4 6 . '
Sİvas, 3 7 8 , 4 8 3 , 5 4 4 .
Şarköy, 4 9 8 , 3 3 5 .
Sivastopol, 5 2 9 .
Şehzade Z i y a e t t i n E f e n d i , 3 2 4 .
Skarpantcs, 284.
Şeni şeddi n S a m i , 2 3 8 .
Slav, 2 1 4 , 2 1 5 , 2 1 7 , 2 2 0 , 2 8 8 , 2 9 5 , 2 9 6 , 3 3 2 ,
Şemsi Paşa, 3 2 - 3 5 , 3 8 , 1 6 9 . "
348, 350, 357,- 3 6 6 , 3 7 0 , 397, 4 7 8 ,
Şcrİa, 5 3 4 , 5 3 8 . V
'
522, 525.
Şeriat, 2 2 , 4 5 , 6 0 , 6 2 , 77, 7 8 , 81, 8 5 , 8 6 ,
Slovaklar, 3 5 5 . 8 9 , 9 0 , 9 2 , 9 9 , 104, 1 0 5 , 108, 109,
Slovenler, 215, 2 9 6 . . 119, 120, 241, 401. '
Sofya, 227, 2 9 2 , 2 9 3 , 3 2 6 , 341, 3 8 9 , 412. Şerif, 277.
Sofya Hükümeti, 228,* 2 3 0 , 5 2 3 . Şerif Hüseyin, 494-497, 501, 513, 514, 517.
Soğanlı d ere, 4 3 3 . Şerif Paşa ( E s k i İttihatçı), 153, 2 0 8 .
S o m m e , 4 7 8 , 557. - ' W Şevket Paşa, 1 2 3 .
S o s y a l i z m , 127. ;
• • Şevket T u r g u t Paşa (İkinci K o l o r d u ) , 102,
Souchon ( A m i r a l ) , 3 8 4 , 387, 391-394, 396. 246, 309.
Sovyetler, 5 0 5 , 5 3 3 . Şevki, 2 0 5 .
S t . J e a n de M a u r i e n n e , 541, 5 4 5 . Şeyh îdrisi, 2 3 6 .
Stoyan D a r e f (Doktor, B u l g a r i s t a n M i l l e t Şeyh Sünusİ, 2 8 6 .
M e c l i s i Başkanı), 3 2 6 . Şeyhülislam, 3 9 , 4 5 , 71, 8 6 , 87, 9 0 , 104,
Struma, 293, 480, 500. 105, 181, 191, 3 4 5 .
Sudan, 256, 425. Şeyhülislamlık, 161.
Su d i E f e n d i , 37. Şiî, 4 8 5 .
S u f f r e n , 4 3 9 , 441. Şiiler, 2 3 9 .
Sultan Ahmet, U l , 300. Şirket-i i n h i s a r i y e , 188.
590 OSMANLI TARİHİ I X

Şurayı Ü m m e t , 89. Terkos, 313.

Şükrü, 276. T e s a l y a , 3 1 6 , 317, 3 1 9 .

Şükrü B e y { P o s t a ve T e l g r a f Nazırı), 3 9 9 . Tesirat Gazetesi, 154.

Şükrü N a i l i Paşa, 500^ Teşebbüs-i ŞHİISÎ Fırkası, 201.

Şükrü Paşa, 3 0 9 , 336. Tcşebbüs-î Şahsi ve A d e m - i M e r k e z i y e t C e ­

miyeti, 13-16, 18.

Teşkilat-ı M a h s u s a , 2 7 7 , 3 4 1 , 3 4 2 , 4 1 7 , 4 1 8 ,

— T — 490.

Tevfik ( P i y a d e Teğmeni), 31.

T e v f i k (KıbrısMı), 196, 200.

Taceddinzade Hakkı Bey, 204.
T e v f i k Paşa, 4 6 , 91, 101,110,111,171,172.
T a h r a n , 219, 490-492.
T a h s i n Paşa, 3 0 5 , 310, 318. T e v f i k Paşa ( H a r i c i y e N a z ı r ı ) , 7 0 , 226.

Taif, 496. T e v f i k Paşa ( D a h i l i y e N a z ı r ı ) , 58.

Taka Bey (Hakkari Mebusu), 125. T e v f i k Paşa ( S a d r a z a m ) , 90, 97-99, 114.

Taksim Kışlaları, 102. T e v f i k Paşa H ü k ü m e t i , 97.

T a l a t Paşa, 1 0 , 11, 13, 2 2 , 4 5 , 4 9 , 51, 91, Tevzi-i Mezuniyet, 68.

U 0 , 1 U , 114,115, 136,139,140, 145, Theodor Rocsvelt, 558.

1 4 8 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 9 3 - 1 9 6 , 1 9 9 , 200, 210, Tıp O k u l u , 54.

211, 300, 334; 340, 344, 374, 377, Tırnova, 2 2 8 , 499.

380, 389, 393, 395, 399, 407, 423, Tibet, 26, 363.

454, 496, 554. Tiflis, 415, 529, 53'.

Tamenbcrgd, 412. T i h Sahrası, 4 2 6 .

Times Gazetesi, 81.

Tanİn G a z e t e s i , 5 9 , 6 6 , 7 9 , 8 2 , 8 9 , 1 6 9 , 1 8 4 ,
Tobruk, 271, 280.
188, 222, 228, 267, 379, 387, 390,
Topal Tevfik, 207.
394.
Topçu N u m u n e Alayı, 8 5 .
Tanzimat, 242.

Taraz, 234, 235. Tophune, 85.

Taska, 238. Tophune Meydanı, 92.

Tasmanynlılar, 459. Toros Dağları, 447.

Taşkışla, 5 5 , 8 5 . Toros Tünelleri, 561.

Taşnak, 16, 9 3 . Toul, 372.

Taşım k i t s î y u n , 9 3 . Townshcııd, 4 8 7 , 4 8 8 , 4 9 1 , 4 9 2 , 511, 5 5 8 .

Taşnakitsiyun C e m i y e t i ( E r m e n i ) , 17, 1 8 . T r a b l u s , 157, 2 5 5 , 2 5 6 , 278,280-283,286,

Taşnakitsiyun K o m i t e s i , 452. 378, 417, 560.

Taşoz, 3 2 0 , 333. T r a b l u s g a r p , 117, 148-151, 1 5 5 , 1 6 9 , 189,

Tatar, 532. 195, 24^/254',, 257, 258, 260-268,

T a t a r O s m a n Paşa, 34-36. 270-277,, .284, 285, 287, 293, 294,

Tatarlar, 250. 296, 297,:332-,,.349, 360, 373, 407,

Tebriz, 419, 490. 424, 450, 451, 469, 486.

Tekirdağ, 330. T r a b l u s g a r p Savımı, 237, 347.

Tekke B u r n u , 464. Trablusgarp Tümeni, 236.

Tell-üserri, 515. T r a b l u s g a r p Valiliği, 244.

Teodosya Nogoroski, 395. Trablusgarp Valisi, 244.

T e p c d e l c n l i A l i Paşa, 242. T r a b z o n , 190, 415, 4 1 8 , 4 1 9 , 501, 508, 527,

Terakki ve İttihat Cemiyeti, 13-15, 18, 545.

20-23. Trabzon Konferansı (14 M a r t - 1 4 Nisan),

Tercan, 454. 527, 528.

 C B N E L DİZİN 59.1

T r a k y a , 2 5 , 2 9 4 , 3 0 9 , 3 1 0 , 317, 3 2 0 , 330, 250, 251, 254, 265, 270, 271, 281,

336, 338, 352, 382, 403, 448, 500, 282, 293, 342, 347, 349, 350, 352,

519, 523, 555. 355, 356, 365, 370, 390, 39.1, 397,
406, 423, 436, 438, 441-443, 446,
Trans Kafkasya, 525.
448, 452-454, 459, 460, 462, 468,
Transilvanya, 471, 481, 482.
467, 472, 474, 483, 485, 488,
Trantcn, 543.
4 9 4 - 4 9 6 , 4 9 9 , 5 0 8 , 516, 517, 5 2 3 , 5 2 5 ,
Trento, 451.
527, 530, 549, 550, 558, 559.
T r i este, 4 5 1 .

Trİkopis, 290. Türkleştirme, 131, 136, 2 5 2 , 253.

Triuınpb, 439. 440. Türklük, 131.

Trotzky, 521. T y r e l (Binbaşı), 205.

Tulon, 257.
Tuna, 299.

Tunca, 310. — U —
T u n u s , 209, 2 5 8 , 260-262, 265, 277, 280,

283, 361, 362. Ukrayna, 521, 529.

Turan, 419. Ulahlar, 24, 6 3 , 138, 177, 250.
Turgut Reis, 256. Ulema, 1, 5 6 .
T ü r k , 1, S , 8 , 1 8 , 2 5 , 66,67,108,128,135, Ulus, 2.
1 8 3 , 1 9 0 , 1 9 9 - 2 0 1 , 219, 2 2 2 , 2 2 5 , 227, UltiBul S a v u n m a Konseyi (İngiltere), 430.
230, 232, 235, 243, 245, 247, 252, U m ııı a n , 493.
253, 255, 273, 278-280, 283, 284,
Umumi Meclis, 191.
286, 287, 292, 296, 304, 307, 308,
U r fa, 484.
318, 321, 325, 332, 335, 340, 341,
Urla, 277.
379, 384, 386, 392, 393, 303, 405,
Urumiye, 490.
413, 414, 418, 420, 429, 432, 433,
Uslıırumca, 339.
439,455,457,461,464-466,468,470,
Uzak Doğu, 217.
471, 475, 482, 486, 487, 491, 492,
Uzlaşma Devletleri, 291, 377, 398, 403,
500, 501, 5 0 9 , 5 1 1 , 512, 518, 524, 531,
429, 446, 448, 458, 471, 472, 478,
533-539, 543, 546, 553, 561.
4 7 9 , 481, 4 9 7 - 4 9 9 , 5 0 5 - 5 0 8 , 519, 5 4 3 ,
Türk Bey, 309. 550, 555, 557, 559, 560.
Türk Dili, 131. Uzunköprü, 498.
T ü r k - R u s Savaşı, 511.
Türkçe, 6 0 , 61, 6 8 , 1 2 9 , 1 3 1 , 1 3 2 , 2 4 4 , 251,
252, 283' 400, 406.

Türkçülük, 15, 404. — Ü —

Türkistan, 3 6 3 , 4 1 9 .
Türkiye, 9 6 , 118, 1 4 2 , 1 5 8 , 1 6 5 , 2 0 2 , 2 2 2 , Üçlü Andlaşma, 261, 264, 2 7 3 , 289, 296,

226, 228, 229, 253, 299, 344-347, 355, 379, 380, 390, 394, 472.

350-352, 360, 375, 378, 379, 381, Üçlü Andlaşma Devletleri, 355, 362, 363,

398, 413, 429, 430, 441, 446, 449, 370, 379, 382, 386-388, 392, 394,

451, 501, 516, 519, 5 2 3 , 5 2 4 , 527, 5 3 0 , 399, 400, 424, 436, 451, 452, 476,

532, 534, 539, 543, 544, 546, 549, 478-480, 542, 543, 547.

552, 554, 558-560. Ü ç l ü İttifak, 2 7 3 , 2 8 8 , 2 9 1 , 2 9 6 , 361-363,

Türkiye Ermenistanı, 377. 377, 380, 390.

Türkiye Milli Bankası, 147. Üçüncü Ordu, 34, 199, 4 0 8 , 416, 420.

Türkler, 4, 15, 16, 2 4 , 2 8 , 31, 5 5 , 6 2 , 81, Ü l k ü c ü İttihatçılar, 1 4 0 , 141.

118,130 139, 193, 194, 221, 237-239, Ürdün, 537.

 592 O S M A N L I TARİHİ I X

Üsküdar, 4 0 8 . Washington, 5 5 4 , 5 5 6 .
Üskiip, 5, 3 5 , 3 6 , 145, 146, 162, 177, 183, Wasmus (Konsolos), 491.
248, 3 0 8 , 315, 316. White, 189.
W i l s o n (Cumhurbaşkanı), 5 0 6 , 519, 5 2 0 ,
5 5 0 - 5 5 2 , 555-557.
— V — Worthe ( A m i r a l ) , 4 3 0 .

Valoııa, 117.
Van, 3 7 8 , 4 1 7 , 4 5 3 , 4 8 4 , 4 9 0 , 5 0 8 , 5 2 7 , 5 4 5 .
Varantsov Daslıkov (Genel Vali), 415. — Y —
Vardar, 4 4 8 .
V a r n a , 319. Y a f a , 8, 3 7 8 , 516, 537.
Varşova, 4 6 5 , 471. Y a h u d i , 41, 57, 6 3 , 106, 138, 2 2 2 , 2 5 5 .
V a r t a kes E f e n d i ( E r z u r u m M e b u s u ) , 125, Y a h u d i l e r , 8, 9 4 , 2 5 0 , 3 5 6 , 4 0 2 .
149. Yalıya B e y (Üsküp M e b u s u ) , 162.
Vasfi H o c a , 1 4 3 . Y a k o v a , 3 5 , 1 6 2 , 163, 314.
Vegcancc, 4 3 9 . Yakova Komutanlığı, 314.
Vehip (Binbaşı), (Vehip Paşa), 98, 408, 4 3 6 , Y a k u p C e m i l (Teğmen), 9 3 , 194-196, 210.
4 8 4 , 527. YaIcup Şevki (Orgeneral Şevki Subaşı), 4 9 8 .
Veİçetrin, 2 4 6 . Yttkup Şevki Paşa, 5 2 9 .
Venizelos, 231, 2 3 2 , 2 9 2 , 2 9 3 , 297, 3 2 9 , Yanya, 7 1 , 1 1 2 , 2 4 2 , 316, 3 1 7 , 3 1 9 , 3 2 6 , 3 3 5 ,
4 4 8 , 4 4 9 , 4 8 0 , 481, 5 0 8 , 5 2 2 . 336, 349.
V e r d u n , 3 7 2 , 477, 4 7 8 , 4 8 1 . Y a n y a K o l o r d u s u , 317.
V i y a n a , 17, 2 5 , 3 8 , 216, 218, 2 2 8 , 3 4 9 , Yaşar H a i n d i Çavuş, 8 6 .
3 6 7 - 3 6 9 , 371, 4 6 0 . Yavuz, 386-389, 394, 396, 554.
V i y a n a Hükümeti, 3 6 2 . Y a v u z S u l t a n S e l i m , 1 4 2 , 387.
V i y o l o m e n C e m i l , 41. Yedinci O r d u , 409.
V i z e , 312. Y e m e n , 157, 234-237, 2 6 8 , 2 7 0 , 271, 307,
Volkan (Gazete), 75, 77, 7 9 , 82, 84, 95, 120, 403, 4 9 3 , 5 6 0 .
160. Y e n i c e , 317.
V o n B i b e n s t e i n ( A l m a n Elçisi), 199. Yeniçeriler, 247.
Von D e r G o l t z Paşa (Türkiye'deki A l m a n Yenİ Pazar, 219, 2 9 2 .
A s k e r i Heyeti Baş k u m ) , 1 6 5 , 1 6 6 , 310, Y e n i P a z a r Sancağı, 214, 2 2 3 , 2 2 4 .
. 4 0 9 , 487, 4 8 8 . Y e n i Ze Ihı n d a , 4 5 9 , 4 6 3 , 4 6 5 .
Von F r a n k e n b e r g , 4 2 5 . Y c r m u k , 537.
Von K r e s s , 3 9 2 , 4 2 5 , 4 2 8 , 515, 531. Yeşilköy, 9 8 , 102, 1 0 3 , 4 3 6 .
Von L o s s o w ( G e n e r a l ) , 5 2 9 , 5 3 0 . Yeşilköy Antlaşması (Ayastefanos), 2 3 , 213,
V o n Lossow, 5 2 9 . 225.
Von S a c k t , 5 3 0 . Y e t i m l e r O k u l u (Dar-ül-eytam), 2 6 5 .
V r a n y a , 314. Yıldırım Beyazıt, 2 3 8 .
Vükela Heyeti, 123, 171. Yıldırım Orduları, 512, 5 3 8 , 5 3 9 .
Yıldız, 3 9 , 8 5 , 4 3 9 , 4 4 0 .
Yıldız Kışlası, 91, 102.
— W— Yıldız Sarayı, 2 8 , 4 2 , 6 5 , 9 1 , 1 0 2 , 1 0 3 , 1 1 2 .
Yudonİç (Genel K u r m a y Başkanı), 415, 5 0 9 .
Wadingtoıı (Fransız Delegesi), 2 6 0 . Yugoslav, 215, 5 5 2 .
Wangenheim ( A l m a n Büyükelçisi), 2 8 2 , Yugoslavya 2 5 2 , 2 8 8 , 3 6 6 .
351, 3 7 0 , 3 9 0 , 391, 3 9 3 , 418, 5 4 8 . Yugoslavya Birliği, 215.
 C E N E L DİZİN 593

Yunan, 15, 2 4 , 3 8 , 7 0 , 117, 130, 2 0 0 , Y u s u f Z i y a (Topçu Teğmeni), 31.

231-233,238,247,249,290,293,294,
305, 310,315-320, 3 2 5 , 326, 331, 3 3 5 ,
— Z —
338, 3 3 9 , 341, 3 4 4 , 3 4 6 , 347, 3 5 0 ,
3 7 4 , 3 8 0 , 384, 3 8 8 , 3 8 9 , 437, 4 5 0 , Zaimis, 449.
4 5 5 , 481, 507, 5 0 8 , 5 2 2 , 5 2 3 . Z a k r y (İstanbul M e b u s u ) , 126.
Yunanİ8tan, 3, 67, 101, 159, 219, 220, 227, Z a p t i y e Nazırı, 4 3 .
231-233,243,245,252,287,290,293, Z e k i Paşa, 4 0 8 , 4 2 5 , 5 3 2 .
2 9 4 , 2 9 7 - 2 9 9 , 304, 329, 3 3 3 , 345-347, Z e y d , 104-106.
352, 4 0 3 , 4 0 5 , 411, 413, 4 2 9 , 431, Zinoviçev, 100.
447-450, 471-473, 479-481, 507, 5 0 8 , Z i r a a t ve T i c a r e t N e z a r e t i , 210.
522. Z i v i n , 416,
Yusuf Hikmet Bayur, 58. Z i y a B e y , 139.
Y u s u f İzzet, 3 2 3 . Z i y a Paşa, 4 6 .
Y u s u f İzzettin E f e n d i {Veliaht), 191. Z i y a Paşa ( X . K o l o r d u Komutanı), 4 2 0 .
Y u s u f Paşa ( E r z u r u m G a r n i z o n K o m u t a m ) , Z i y a e t t i n E f e n d i (Şeyhülislam), 87.
120, Ziyaettîn E f e n d i ( R u m e l i Kadıaskeri), 7 2 .

Osmanlı Tarihi IX, 38

99. 06. Y . 0152-604-

N°~ 3ÖÖ7
 t

ISBN 975-16-0010-3 Tk.

ISBN 975-16-0785-X

9"799751"607859"

T Ü R K TARİH K U R U M U BASIMEVİ, A N K A R A - 1999