Sorgulayan Denemeler

Bertrand Russell
eviri:
Nermin Ark
TBTAK POPLER BLM KTAPLARI
indekiler
Giri: Kukuculuun nemi zerine
Dler ve Gerekler
Bilim Bo-nanl mdr?
nsan Rasyonel Olabilir mi?
Yirminci Yzylda Felsefe
Makineler ve Duygular
Davranlk ve Deerler
Dou'nun ve Bat'nn Mutluluk dealleri
yi nsanlarn Yol Atklar Ktlkler
Pritenizmin Dn
Politikada Kukuculuk Gereksinimi
zgr Dnce ve Resmi Propaganda
Toplum inde zgrlk
Eitimde zgrlk ue Otorite
Psikoloji ve Politika
nan Savalar Tehlikesi
Gelecee Dnk Baz Tahminler
Giri: Kukuculuun nemi zerine
Okuyucularma, zerinde hogr ile dnmeleri iin, belki de son
derece paradoksal ve ykc grnebilecek bir doktrin sunmak istiyorum.
Sz konusu doktrin udur: Doru olduuna dair herhangi bir kant bulunmayan
bir nermeye inanmak sakncaldr. Byle bir grn genel kabul grmesi
durumunda btn sosyal yaammzn ve politik sistemimizin tmyle
deieceini kabul etmeliyim; u anda ikisinin de kusursuz
olmasnn bunu gletireceini de kabul ediyorum. Ayrca (ve daha nemli
olarak) bu grn, bu dnyada ve sonrasnda baarl olmay haketmek
iin hibir ey yapmam insanlarn akld umutlarndan kar salayan
kiilerin (gaipten haber verenler, ifte bahisiler ve din adamlar
gibi) gelirlerinin azalmasna yol aacann da farkndaym. Bu nemli
dncelere karn, ileri srdm paradoksun savunulabilecei kansndaym
ve imdi bunu yapmaya alacam. lknce, arla katm dncesine
kar kendimi savunmak isterim. Ben ngilizlerin lmllk ve uzlamaya olan
tutkularn paylaan bir ngiliz Whig'iyim (Whig: 17. ve 18. yzyllarda
hkmdara karg Parlamento'nun stnln savunan (ve sonradan yerini
Liberal Partiye brakan) siyasal parti yesi. (.N.)). Pyhrrhonizm
(kukuculuun/skeptisizmin eski ad)'in kurucusu olan Pyhrro hakknda bir
yk anlatlr. Pyhrro, bir eylemin dierinden daha akllca
olduundan emin olmamz iin asla yeterince bilgiye sahip olmadmz ileri
srmt.
ykye gre genliinde bir akam yry srasnda, felsefe hocasn
(ilkelerini ondan almt) kafas bir ukura skm ve kendini kurtaramyacak
bir durumda grr. Bir sre onu seyrettikten sonra, yal adam dar ekmenin
bir yarar olacan dnmek iin yeterli neden olmadna karar verip
yoluna devam eder. Onun kadar kukucu olmayan evredeki insanlar hocay kurtarrlar
ve Pyhrro'yu acmaszlkla sularlar.
Ancak hocas, kendi retisine sadk kalarak, onu tutarllndan dolay kutlar.
Ben bu lde abartl bir kukuculuk nermiyorum. Teoride olmasada pratikte,
saduyudan kaynaklanan gndelik inanlar kabul edebilirim. Bilim alannda
tam kabul grm bir sonucu, kesin doru olarak deil ama rasyonel bir eylem iin
yeterince olas bir temel olarak kabule hazrm.

Falan tarihte bir ay tutulmas olaca sylenirse bunu, gerekleip

gereklemediini grmek iin gkyzne bakmaya deer bulurum.
Pyhrro ise farkl dnrd. Bu nedenle, bir orta yol benimsediimizi
sylememin yerinde olacan sanyorum. Ay ve Gne tutulmas rneinde olduu gibi,
aratrmaclarn zerinde anlat konular vardr. Uzmanlarn tam anlaamad
konular da vardr. Btn uzmanlar hemfikir olduklarnda bile yanlabilirler.
Einstein'n n yerekimi etkisiyle sapmasnn nicelii konusundaki sav bundan
yirmi yl nce, btn uzmanlar tarafndan rededildi; ama doru olduu ortaya kt.
Yine de, uzman olmayanlar, uzmanlarn gr birlii iinde olduklar bir savn
doru olmasn, olmamasndan daha olas kabul etmelidirler.
Benim savunduum kukuculuk undan ibarettir: (1) Uzmanlar bir grte
hemfikir ise, bunun tersinin doru olduundan emin olunamaz. (2) Uzmanlarn
hemfikir olmad bir gr uzman olmayanlarca kesin doru olarak kabul
edilemez. (3) Btn uzmanlar, doru olmas iin yeterli neden bulunmadn
kabul ediyorlarsa, sradan bir kimsenin karar vermekte ekingen
davranmas akllca olur.
Bu neriler her ne kadar lml grnyorlarsa da, eer kabul edilirlerse
insan yaamn kknden deitirebilirler.
nsanlarn urunda savamay ve zulmetmeyi gze aldklar fikirler bu
kukuculuun reddettii yukardaki gruptan biri iinde yer alr.
Herhangi bir gr rasyonel nedenlere dayanmaktaysa, insanlar bu nedenleri
ortaya koyar ve etkilerini beklerler. Byle durumlarda bunlar ateli bir
ekilde savunmazlar; skunetle benimserler ve nedenleri soukkanllkla
aklarlar. Ateli bir ekilde savunulan grler asla iyi bir temele
dayanmayan grlerdir; gerekten de iddetli duygusallk, gr sahibinin
rasyonel kantlardan yoksun olduunun bir gstergesidir. Politika ve din
konularndaki grler hemen hemen tmyle ar duygusallk ile bantl
olan trdendir. Bu konularda gl inanlar olmayan kiiler, in'in
dndaki lkelerde zavall yaratklar olarak dnlr; kukuculardan,
kendilerininkine tmyle kart olan dncelere sahip kiilerden daha ok
nefret edilir. Gnlk yaamn bu konularda fikir sahibi olmay gerektirdii
ve daha rasyonel davranmann toplum yaamn olanksz klaca
dnlr. Ben bunun tam tersine inanyorum; nedenini de aklamaya
alacam.
1920 sonrasndaki isizlik sorununu ele alalm. Siyasal partilerden biri,
bunun sendikalarn suu olduu kansndayd. Bir dieri, nedenin Kta
Avrupasndaki kargaa olduuna inanyordu. Bir ncs de, bunlarn rol
olduunu kabul etmekle beraber, skntnn temel nedenini, ngiltere
Bankas'nn sterlin deerini ykseltme politikasna balyordu. Bana
anlatldna gre, uzmanlarn ou bu nc partiye mensuptu; ama partide
uzmanlar dnda kimse de yoktu. Politikaclar parti edebiyatlarna uygun
olmayan grlere ilgi duymazlar; sradan insanlarsa felaketleri dmanlarn
entrikalarna atfetmeyi yelerler. Sonuta da insanlar konu ile ilgisi
olmayan eyler iin veya o eylere kar savarlar. Rasyonel dnce sahibi
birka kiiye ise, hi kimsenin hislerine hizmet etmediklerinden, kulak
aslmaz. Bu nc partinin, yanda toplamak iin insanlar ngiltere
Bankas'nn kt olduuna inandrmas; iileri kendi saflarna ekmek iin
ngiltere Bankas yneticilerinin sendika hareketine dman olduunu
gstermesi; Londra Piskoposu'nu saflarna almak iin de bu yneticilerin
"ahlaksz" olduklarn gstermesi gerekirdi. Para konusunda tutumlarnn
yanl olmas da tm bunlarn bir sonucu olarak grlrd.
Bir baka rnek ele alalm. Sosyalizmin insan doasna ters dt sk
sk dile getirilir. Bu sav sosyalistler tarafndan, kartlarndan aa
kalmayan bir iddetle reddedilir. Bu konu, lm ok byk bir kayp olan
Dr. Rivers'n University College'de verdii bir derste irdelenmi ve
lmnden sonra yaynlanan Psychology and Politics (Psikoloji ve Politika)
kitabnda yer almtr. Bildiim kadaryla, bu konunun bilimsel denebilecek
tek tartmas da budur. Yazar, sosyalizmin Melanesia'da insan doasna ters
dmediini gsteren baz antropolojik veriler ortaya koymakta; sonra
da, Melanesia'da insan doasnn Avrupa'daki ile ayn olup olmadn
bilmediimize iaret etmekte ve sosyalizmin Avrupa insannn doasna ters
dp dmediini anlamann tek yolunun onu denemek olduu sonucuna
varmaktadr. Ulat bu sonu nedeniyle ci Partisi'nden adayla istekli
olmas ilgintir. Ancak bu adayn, politik tartmalar genellikle saran hrs
ve fke havasn artrc bir etki yapmayaca kuku gtrmez.
imdi de, insanlarn serinkanllkla tartmada glk ektikleri bir
konuya, evlilik trelerine el atacam. Her lkede insanlarn byk bir
blm, kendilerininkinden farkl olan evlilik trelerinin ahlaka aykr
olduuna inanmlardr; bu gre kar kanlarn ise kendi sorumsuz yaam
tarzlarn hakl klmay amaladklarna. Hindistan'da geleneklere gre dul
kadnlarn yeniden evlenmeleri, aklalmaz lde korkun birey saylr.
Katolik lkelerde boanmak ok byk bir gnah olarak dnlrken evlilikte
sadakat kurallarna yaplan baz ihlaller, en azndan erkeklerce yaplmsa,
hogryle karlanr. Amerika'da boanmak kolaydr, ama evlilik d
ilikiler iddetle knanr. Mslmanlar, bize ok aalayc gelen ok
elilie inanr. Btn bu farkl grler ar bir iddetle savunulur ve
bunlara kar gelenler ok acmaszca cezalandrlr. Ancak yine de, bu
lkelerden hi kimse kendi lkesindeki trenin insan mutluluuna katksnn
dierlerinden daha ok olduunu gstermek iin en ufak bir aba sarfetmez.
Bu konuda yazlm herhangi bir bilimsel almaya, rnein Westermarck'n
History of Humcn Marriage (nsan Evlilii Tarihi) adl kitabna baktmzda,
benimsenmi nyargl yaklamdan ok farkl olan bir hava ile karlar,
insan doasna ters geleceini sandmz birok gelenein var olduunu
grrz. ok eliliin, saldrgan erkeklerin kadnlara zorla kabul ettirdii
bir rf olarak aklanabileceini dnrz.
Peki, bir kadnn birden fazla kocasnn olduu Tibet gelenekleri iin ne
sylenebilir? Tibet'i grenler oradaki aile yaamnn en az Avrupa'daki
kadar uyumlu olduu konusunda bize gvence veriyorlar. Bu tr yazlardan
birkan okumak konuya ak kalplilikle yaklaan herkesi tam bir
kukuculua yneltecektir; nk yle grnyor ki, bir evlilik geleneinin
bir dierinden daha iyi veya daha kt olduunu sylememizi salayan
herhangi bir veri mevcut deil. Yerel kurallara kar gelenlere hogrszlk
ve acmaszlk iermeleri dnda ortak bir yanlar yok. Gnahn
corafi birey olduu anlalyor. Bu sonutan hemen baka bir sonu ortaya
kyor: "Gnah" gerek olmayan yanltc bir kavramdr ve onu cezalandrmak
iin uygulanagelen zulm gereksiz bireydir. ou kimseye ho gelmeyen de
ite bu sonutur. nk vicdan rahatlyla yaplan zulm moralistler iin
bir zevktir. Cehennemi de bu nedenle icadettiler.
Milliyetilik de kuku gtrr konularda ateli inan sahibi olmann bir u
rneidir. unu rahata syleyebilirim: Byk Savan tarihini gnmzde ele
alan bilimsel bir tarihinin yazdklarnda, eer bunlar sava srasnda
yazlm olsalard, arpan lkelerin her birinde tarihinin hapse
atlmasna neden olacak ifadeler bulunmas kanlmazdr. nsanlarn
kendileri hakkndaki gereklere tahamml gsterdikleri, in dnda, hibir
lke yoktur. Gerekler normal zamanlarda sadece kabalk olarak, sava halinde
ise su olarak alglanrlar. Birbirinin kart kat inan sistemleri oluur;
bu sistemlere yalnzca ayn ulusal eilimi tayanlarn inanmalar, bunlarn
yapay olduunu aka ortaya koyar. Ancak bu inan sistemlerine mantk
uygulamak, vaktiyle dinsel dogmalara mantk uygulamann gnah olduu kadar
gnahtr. Bu tr konularda kukuculuun neden ktcl olduunu aklamalar
istendiinde insanlarn verdikleri yant, mitlerin sava kazanmaya yardm
ettii, bu nedenle de rasyonalizmi benimseyen uluslarn bakalarn
ldremeyecei, tersine, kendilerinin ldrlecei, yolundadr. Yabanclara
tmden iftira yoluyla insann kendisini korumasnn utan verici olduu
dncesi, bildiim kadaryla, imdiye dek Quaker'ler (17. yzyl ortalarnda
kurulan, savaa ve askerlie kar, hristiyan olduklar halde kiliseye
gitmeyen, Dostlar Dernei yeleri.(.N.)) dnda ahlaki destek
bulamamtr. Rasyonel bir ulusun savaa hi girmemenin yollarn bulabilecei ne
srldnde alnan yant ise genellikle hakaretten ibarettir.
Rasyonel bir kukuculuun yaylmasnn etkileri ne olabilir? nsanolu ile
ilgili olaylar gl tutkulardan kaynaklanr; bu da onlar destekleyen
birtakm mitlerin domasna yol aar. Psikanalizciler bu srecin kiisel
grnmn, vesikal ve vesikasz deliler zerinde incelemilerdir.
Baz aalamalara maruz kalm bir kii kendisinin ngiltere Kral olduu
yolunda bir kuram benimser ve kendisine bu yce konumunun gerektirdii sayg
ile davranlmamasn mazur gstermek iin de zekice ilenmi birsr
aklama icadeder. Bu rnekte, komular onun bu hayallerine scak bakmazlar
ve kendisini bir tmarhaneye kapatrlar. Fakat o kendi bykln deil
de ulusunun veya snfnn veya mezhebinin bykln ileri srerse,
grleri, dardan bakan tarafsz bir kiiye tmarhanede karlalanlar
kadar abes gelse bile, birok yanda kazanr; bir siyasal veya dinsel nder
olur. Bu yolla, kiisel delilikle benzer kurallar izleyen bir toplumsal
delilik geliir. Kendini ngiltere Kral sanan bir deli ile tartmann
tehlikeli olduunu herkes bilir; fakat tek bana olduu iin onun hakkndan
gelinebilir. Btn bir ulus bir kuruntuya kapld zaman, savlarna kar
gelindiinde kapldklar fke tek bir delininkiyle ayndr; fakat o
ulusun akln bana getirecek tek ey savatr.
Entellektel etkenlerin insan davrann ne lde etkiledii konusunda
ruhbilimciler arasnda byk gr ayrlklar vardr. Burada birbirinden
tamamen ayr iki soru sz konusudur: (1) nanlar, eylemlerin nedeni olarak,
ne lde etkindirler? (2) nanlar ne lde mantksal adan yeterli
delillerden kaynaklanrlar ve kaynaklanabilirler? Bu iki soruda sz konusu
olan entellektel faktrn etkisine ruhbilimciler, sradan insanlarn
vereceklerinden ok daha kk bir yer vermekte uyum iindedirler; ancak bu
genel uyum alan iinde nemli lde derece farklar yer almaktadr. Bu iki
soruyu srayla ele alalm.
(1) nanlar eylemlerin nedeni olarak ne lde etkindirler? Bu soruyu
kuramsal olarak deil, sradan bir insann sradan bir gnde yaadklarn
ele alarak tartacaz. Gne sabah yataktan kalkmakla balar. Byk
olaslkla bunu hibir inancn etkisi olmadan, alkanlk nedeniyle yapar.
Kahvalt eder, trenine biner, gazetesini okur, iyerine gider; btn bunlar
yine alkanlk nedeniyle yapar. Gemite bu alkanlklar edindii bir
dnem olmutur; en azndan iyerinin seiminde inancn bir etkisi vardr.
Belki de vaktiyle o iyerinde teklif edilen iin, bulabilecei en iyi i
olduunu dnmtr. ou kiide meslei ilk setii zaman inancn bir rol
olmutur; bu nedenle de, o seimin yol at hereyde inancn pay vardr.
Eer kk bir grevli ise i yerinde etkin irade kullanmakszn ve inancn
ak katks olmakszn, sadece alk olduu ekilde davranmay srdrebilir.
Stunlarla rakam toplarken uygulad aritmetik kurallarna inand
dnlebilir. Ancak bu doru deildir; bu kurallar salt bedensel
alkanlklardr; bir tenis oyuncusunda olduu gibi. Bu alkanlklar,
onlarn doru olduklarna dair bilinli bir inan nedeniyle deil, bir
kpein arka ayaklar zerinde durarak yiyecek istemeyi renmesi gibi
retmeni honut klmak iin genlikte edinilmi alkanlklardr. Btn
eitimin bu trden olduunu sylemiyorum; ancak R reniminin (Okuma,
Yazma, Aritmetik) ou kesinlikle yledir.
Sz konusu kii i yerinde bir ortak veya bir ynetici konumundaysa gnlk
ileri arasnda baz zor ynetimsel kararlar almas gerekebilir.
Bu kararlarda inancn da bir etkisi bulunmas olasdr. Baz hisselerin
ykselip bazlarnn debileceine veya falan kiinin gvenilir olduuna,
falann da iflas eiinde olduuna inanmaktadr. Bu inanlar dorultusunda
kararlar alr.
Salt alkanlkla deil, inand eylere gre davrand iindir ki bir
sekreterden daha stn bir kii olarak dnlr ve ok daha fazla para
kazanr -tabii eer inand eyler doru karsa.
Eylem nedeninin inantan kaynakland durumlar zel yaam iin de ayn
lde geerlidir. Normal zamanlarda, karsna ve ocuklarna davranlarn
alkanlklar veya alkanlkla deiime uram olan igd ynetecektir.
nemli durumlarda -evlenme teklif ederken, olunu hangi okula gndereceine
karar verirken veya karsnn kendisine sadk olup olmadndan kukulandnda-
salt alkanln etkisiyle davranamaz. Evlenme teklifinde yalnzca
igds veya hanmn zengin olduu sans etken olabilir. Eer kararda
igd etken olmusa, kukusuz, hanmn her trl erdeme sahip
olduuna inanr. Bu da ona, kararnn bir nedeni gibi gelebilir; ancak
gerekte bu da igdnn deiik bir etkisinden baka bir ey deildir
ve igd tek bana eylemin yeterli nedenidir.
Oluna okul seerken izledii yol byk olaslkla nemli i kararlar
alrken izlediinin ayndr; burada da inan nemli bir rol oynar. Karsnn
sadakatsizlii hakknda bir bilgi edinmise davran byk olaslkla salt
igdsel olacaktr; ancak bu igd sonradan olacaklarn temel nedenini de
oluturan bir inan etkisiyle harekete gemitir.
Demek oluyor ki, inanlar eylemlerimizin yalnzca ufak bir blmnden
dorudan sorumlu olsalar da sorumlu olduklar eylemler en nemli
olan ve yaammzn genel yapsn belirleyen eylemler arasnda yer alr.
Siyasal ve dinsel eylemlerimiz zellikle inanlarmzla bantldr.
(2) imdi ikinci sorumuza geliyorum. Bu soru iki ynldr: (a) nanlar
gerekten ne lde kantlara dayanr? (b) yle olmalar ne lde
olanakl veya arzu edilen bireydir?
(a) nanlarn kantlara dayanma oran onlara inananlarn sandklarndan
ok daha dktr. Olduka rasyonel bir eylem ele alalm: zengin bir
iadamnn parasal yatrm yapmas. adamnn, rnein Fransz Franknn
ini k konusundaki grnn, politik eilimine baml olduunu
grrsnz; ve de bu gr ylesine benimsemitir ki parasn o yolda riske
sokmaktan kanmaz. flas olaylarnda, ou kez, felaketin nedeninin baz
duygusal etkenlerden kaynakland ortaya kar. Politik grler, onlar
aklamalar yasaklanm olan devlet grevlilerine ait olanlar dnda,
nadir olarak kantlara dayanrlar. Baz istisnalar kukusuz vardr. Yirmi be
yl nce balam olan gmrk resimleri reformu tartmalarnda sanayicilerin
ounun destekledii taraf, kendi gelirlerini artracak taraft. Bu,
grlerinin gerekten kantlara dayandn gsteriyor; ancak, ifadelerinde
bunu ima eden en ufak bir ey yoktu. Freudcular bizi "rasyonalize etme" sreciyle,
yani gerekte irrasyonel olan bir gr veya karar iin kendimize rasyonel
grnen nedenler uydurma sreciyle tantrd. Ancak, zellikle ngilizce
konuulan lkelerde "irrasyonalize etme" denebilecek bir de ters sre var.
Kurnaz bir kii bir sorunun lehinde ve aleyhinde olan ynleri az veya ok
bilin-alt bir yolla, bencil bir adan deerlendirebilir (nsann kendi
ocuklarnn sz konusu olmas dnda, bencil olmayan dnceler ou zaman
bilin-altna inmezler). Bilin-altnn yardmyla salam bir bencil karara
vardktan sonra kii nasl byk fedakarlklarla kamu yararn gzettiini
gsteren byk byk laflar uydurur veya bakalarndan alntlar yapar. Bu
laflarn, sahibinin gerek nedenlerini belirttiine inananlar o kiinin
gerek kantlar deerlendirebilmekten yoksun olduunu da dnecektir;
nk, o kiinin eylemleri, kamu yararna olan bir eye yol amayacaktr.
Bu durumdaki bir kii, olduundan daha az rasyonel grnr. Daha da ilgin
olan, onun irrasyonel ynnn bilinli, rasyonel ynnn ise bilin-d
olmasdr. ngiliz ve Amerikallar bu denli baarl klan da bu zelliktir.
Kurnazlk, gerek olduu zaman, insan doasnn bilincinden ok bilin-dna
ait bir eydir ve sanrm ki i aleminde baar iin gereken en nemli
zelliktir. Ahlaki adan ise, her zaman bencil olduu iin, kmsenen bir
zelliktir; bununla birlikte insanlar en kt sulardan alkoymay da
baarabilir. Bu zellik eer Almanlarda var olsayd snrsz denizalt
harekatna girimezlerdi; eer Franszlarda var olsayd Ruhr'da yaptklarn
yapmazlard; eer Napolyon'da olsayd Amiens Antlamas'ndan sonra tekrar
savaa girmezdi. Baz istisnalar olsa da, ortaya yle bir genel kural
koyabiliriz: nsanlar neyin kendi yararlarna olduu konusunda yanlrlarsa,
akla uygun olduunu sandklar tutum, bakalar iin, gerekten akla uygun
olan tutumdan ok daha fazla ktle yol aar. Bu nedenle, insanlar kendi
karlarn iyi deerlendirecek duruma getiren her ey yararldr. Ahlaki
nedenlerle, kendi karlarna ters olduuna inandklar eyleri yaptklar
halde ok zengin olmu saysz insan vardr.
rnein ilk-dnem Quaker'lerden baz dkkan sahipleri, bakalarnn srekli olarak yapt
iyle
pazarlk etmek yerine, sattklar mallar iin kabul edebilecekleri en dk
miktardan daha ok para istememe yolunu tutmulardr. Bu karar almalarnn
nedeni, raz olduklarndan ok para istemeyi yalan sylemek saymalaryd.
Ancak mteriye salanan bu kolaylk ylesine bykt ki herkes onlarn
dkkanlarna kotu; sonuta zengin oldular (Bunu nerede okuduumu
unuttum; ancak, belleim beni yanltmyorsa gvenilir bir kaynakt). Ayn
amaca akgzllk yaparak da ulamak olanaklyd; ancak hi kimse
yeterince akgz deildi. Bilin-dmz grndnden daha kt niyetlidir.
Bu nedenle, ahlaki gerekelerle, kendi yararlarna ters den eyleri
bilerek yapan kiiler kendi yararlarna olan tam olarak yapan kiilerdir.
Onlarn arkasndan, iddetli duygular olabildiince safd ederek, kendi
yararlarn bilinli ve rasyonel olarak dnmeye aba gsterenler gelir.
nc olarak, igdsel olarak akgz olan kiiler gelir. Bunlar bakalarnn
mahvolmasn amaladklar yollarda kendilerini mahvederler. Bu son grup
Avrupa nfusunun yzde doksann kapsar.
Biraz konu dna km grnebilirim; ancak akgzllk dediimiz
bilin-d mantn bilinli trlerinden ayrmam gerekliydi. Normal eitim
yntemlerinin bilin-dna hibir belirgin etkisi yoktur. yleyse,
akgzllk bugnk teknik olanaklarmzla retilebilir birey deildir.
Yalnzca alkanlktan kaynaklanan ahlak dnda, ahlakn da bugnk
yntemlerle retilmesi olanaksz grnyor; en azndan, ben ahsen ska
tlenen kiilerde iyiye doru bir etki farketmedim. Bu nedenle, gnmzde
bilinli olarak yaplmak istenen her slahatn rasyonel yollar kullanarak
yaplmas zorunludur. nsanlara akgz veya erdemli olmay nasl
reteceimizi bilmesek de onlara rasyonel olmay retmeyi bir lde
biliyoruz: Eitimden sorumlu olanlarn her konuda uyguladklarnn tam
tersini yapmak bunun iin yeterlidir. Gelecekte, i salg bezleriyle
oynayarak, salglarn azaltp oaltarak, erdem yaratmay da
renebiliriz. Ancak gnmzde rasyonalizmi yaratmak erdem yaratmaktan daha
kolaydr -rasyonalizm szc ile, eylemlerimizin etkilerini nceden tahmin
etme srecinde bilimsel dnme alkanln kastediyorum.
(b) Bu, bizi u soruya getiriyor: nsanlarn eylemleri ne lde rasyonel
olabilir veya olmaldr? nce "olmal m" sorusunu ele alalm. Kanmca
rasyonalizmin uygulama alann belirleyen kesin snrlar vardr; yaamn en
nemli blmlerinden bazlar mantn ie karmasyla mahvolurlar.
Leibniz son yllarnda bir muhabire yaamnda yalnz bir kere, o da elli
yandayken, bir bayana evlenme teklif ettiini anlatm; sonra da unu
eklemi: "krler olsun ki dnmek iin zaman istedi. Bu bana da dnme
frsat verdi ve teklifimi geri aldm." Davrannn ok rasyonel olduu
kuku gtrmez; ancak beendiimi syleyemem.
Shakespeare "deli, ak ve air"i "younlam hayal gc" olarak biraraya
getirir. Sorun deliyi salverip ak ve airi bir arada tutmaktr. Bir rnek
vereceim: 1919 ylnda Old Vic'de oynanan The Trojan Women (Truval Kadnlar)
oyununu seyrediyordum. Byynce ikinci bir Hector olur korkusuyla Greklerin
Astyanax' ldrdkleri, dayanlmaz lde ackl bir sahne vardr. Tiyatroda
btn gzler yalyd; seyirciler Greklerin bu gaddarln aklalmaz buluyorlard.
Ama orada alayan bu insanlar, ayn anda, ayn gaddarl Euripides'in bile
hayal gcn aan bir lde kendileri uyguluyorlard. Ksa bir sre nce,
atekesten sonra Almanya'ya uygulanmakta olan ablukay uzatan ve Rusya'ya da
abluka ngren karar alan bir hkmete -byk ounluu- oy vermilerdi. Bu
ablukalarn ok sayda ocuun lmne neden olduu biliniyordu; ama dman
lkelerin nfusunun azalmasn arzuluyorlard: ocuklar, Astyanax gibi,
byyp babalarnn yolundan gidebilirlerdi. air Euripides seyircilerin
hayalinde ak' canlandrmt. Ancak tiyatro kapsnda ak ve air
unutulmulard; ve kendilerini iyi yrekli ve erdemli sayan bu bay ve
bayanlarn siyasal eylemleri deli'nin (ldrm katil kiiliinde)
egemenliine girmiti.
Ayn zamanda deli'yi de alkoymadan air ve ak' alkoymak olanakl
mdr? Her birimizin iinde onlarn de deiik llerde mevcuttur.
Bunlar, birisi kontrol altna alndnda dier ikisinin yok olmasn
gerektirecek lde, birbirlerine bal mdrlar? yle olduunu sanmyorum.
Hepimizin iinde mantktan esinlenmeyen eylemlerle tketilmesi gereken bir
miktar enerji olduuna inanyorum; bu, k yolunu, koullara gre sanatta,
tutkulu akta veya tutkulu nefrette bulur. Saygnlk, dzen ve rutin
-yani modern endstri toplumunun demir gibi kat disiplini- sanatsal drty
kreltmi ve ak verimli, zgr ve yaratc olmak yerine bunalma
veya gizlilie mahkum etmitir.
Haset, gaddarlk ve nefret hemen btn piskoposlar snf tarafndan takdis
edilirken, zellikle zgr olmalar gereken eyler bask altnda tutulmutur.
gdsel yapmz iki blmden oluur; birisi kendimizin ve ocuklarmzn
yaamn gelitirmeye, dieri ise rakip grdmz kiilerin yaamn
engellemeye ynelir.
Birincisi yaama akn, sevgiyi ve psikolojik olarak sevginin bir kolu
olan sanat ierir; ikincisi de rekabeti, milliyetilii ve sava. Geleneksel
ahlak birincisini bastrmak, ikincisini yreklendirmek iin hereyi yapar.
Gerek ahlak bunun tam tersini gerektirirdi. Sevdiklerimizle ilgili davranlar
igdye gvenle braklabilir. Akl kapsamna alnmas gerekli olan ise
nefret duyduumuz kiilere kar olan davranlardr.
Gnmz dnyasnda etkin olarak nefret ettiklerimiz bizden uzak olan
gruplar, zellikle de yabanc uluslardr. Onlar soyut olarak alglarz
ve gerekte nefretin ta kendisi olan eylemleri, adalete olan akmz ve
benzeri yce amalar iin yaptmz ileri srerek kendimizi kandrrz.
Bu gerei bizden saklayan perdeyi ancak, byk lde kukuculukla
kaldrabiliriz. Bunu ve kskanlk lgnlnn tedavisini
gerekletirdikten sonra, kskanlklara ve snrlamalara dayal olmayan,
dopdolu bir yaam arzusuna ve baka insanlarn birer engel deil, birer
yardmc olacann idrakine dayal yeni bir ahlak oluturmaya balayabiliriz.
Bu topik bir beklenti deildir; Elizabeth ngilteresinde ksmen gereklemiti.
Eer insanlar bir bakasnn mutsuzluu peinde komak yerine kendi
mutluluklarnn peine dmeyi renirlerse, bu beklenti hemen yarn
gerekleebilir. Bu, hi de uygulanmayacak kadar sert bir ahlak tresi
deildir; ama benimsenmesi dnyay cennete dntrebilir.
Dler ve Gerekler
1
Arzularmzn inanlarmz zerindeki etkisi herkese bilinen ve gzlenen
bir olgudur; ancak bu etkinin nitelii ou zaman yanl alglanr. nanlarmzn
byk blmnn baz rasyonel temellere dayandn; arzunun ise yalnz arada
bir ii kartrdn varsaymak alkanlk haline gelmitir.
Bunun tam kart geree daha yakn olsa gerek. Gnlk yaamla ilgili
inanlarmzn byk bir blm arzularmzn ekillemesinden ibarettir; ancak
orada burada baz izole noktalarda, gerein sert darbesiyle doru yola yneltilirler.
nsan genelde bir d aleminde yaar; d dnyadan gelen ar zorlayc bir
etkiyle bir an iin uyanr; ancak ok gemeden d aleminin tatl uykusuna
yeniden dalar. Freud geceleri grdmz dlerin, byk lde, arzularmzn
grnt eklinde gereklemesi olduunu gstermi; bunun, gndz grdmz
dler iin de ayn lde doru olduunu sylemitir. nanlar dediimiz
gndz dlerini de buna eklemesi yerinde olurdu.
Doru olduuna inandmz eylerin bu rasyonel olmayan kkenini gz nne
serecek yntem vardr: deli ve isterik kiilerin incelenmesinden yola
kp, giderek bu hastalarn temelde normal salkl kiilerden pek az farkl
olduunu ortaya koyan psikanaliz yntemi; ikincisi, en deerli
grlerimizin rasyonel kantlarnn ne kadar zayf olduklarn gsteren
kukucu filozoflarn yntemi; son olarak da, insanlar genel olarak gzlemleme
yntemi. Ben yalnz bu sonuncusu zerinde duracam.
Antropologlarn uzun almalarndan rendiimize gre, en ilkel insanlar
anlamadklarnn farknda olduklar olaylarla karlatklarnda cahilliklerinin
bilinci iinde rpnp durmazlar; tersine, btn nemli eylemlerini
ynetecek lde skca balandklar saysz inanlar vardr. Bir
hayvann veya savann etini yemekle, kurbann yaarken sahip olduu
erdemleri elde edebileceklerine inanrlar. Birou, kabile reisinin adn
azlarna almann insan hemen ldrecek byk bir gnah olduuna inanr,
hatta ismin bir hece olarak yer ald btn szckleri deitirecek kadar
ileri giderler. rnein John adnda bir kralnz varsa Jonquil yerine George-quil
veya dungeon yerine dun-george demeniz gerekir. Tarm dzeyine geldiklerinde
yiyecek retimi nedeniyle hava durumu nem kazanyor; baz bylerin yamur
getireceine veya ufak ateler yakmakla gne aacana inanlyor. Bir kii
ldrldnde kannn veya hayaletinin almak iin ldreni izlediine,
onun ancak yz krmzya boyama veya matem tutma gibi basit yntemlerle
aldatlabileceine inanyorlar. Bu inancn ilk blmnn ldrlmekten
korkanlardan, ikinci blmnn de ldrenlerden kaynakland aka
grlyor.
Rasyonel olmayan inanlar ilkel insanlara zg deildir. nsan rknn
byk bir blm bizimkilerden farkl olan, bu nedenle de doal olarak, asl
esas bulunmayan dinsel inanlara sahiptir.
nyargsz herhangi bir insan iin rasyonel bir sonuca varmann olanaksz
olduu birok konuda politikayla ilgilenen ama politikac olmayan kiiler
ok gl kanlara sahiptirler.
ekimeli bir seimde grev alan gnlller hep kendi taraflarnn
kazanacana inanrlar; kaybetme olaslna iaret eden birok neden bulunmasnn
bir nemi yoktur. 1914 sonbaharnda Alman ulusunun ok byk bir blmnn
Almanya'nn zaferinden kesinlikle emin olduu kuku gtrmez. Bu rnekte
gerek ie karm, dleri altst etmitir. Alman olmayan btn tarihilerin
nmzdeki yz yl boyunca yazmalar nlenebilseydi yine dler canlanr,
sadece balangtaki zaferler anmsanr ve savan sonunda yaanan felaketler
unutulurdu.
Nezaket, bir kiinin, kendisinin veya evresindekilerin meziyetlerine
ilikin grlerine saygl olma alkanldr. Herkes, her gittii yerde,
rahatlatc bir kanlar bulutu ile sarlmtr; bu kanlar, yazn uuan
sinekler gibi, kendisiyle beraber hareket eder. Bunlarn bazlar kiiseldir;
kiiye, kendi erdemlerinden ve stnlklerinden, arkadalarnn sevgisiden ve
tandklarnn saygsndan, mesleinin parlak geleceinden, pek iyi olmayan
salna karn tkenmeyen enerjisinden sz ederler. Onun ardndan ailesinin
olaanst ycelii hakkndaki inanlar gelir: babasnn imdilerde ender
rastlanan drstl ve ocuklarnn imdiki modern ana-babalarda bulunmayan
bir disiplinle yetitirmi olmas; oullarnn okul sporlarnda herkesi nasl
geride brakt; kznn kendini uygunsuz bir evlilie atacak kzlardan
olmad gibi. Daha sonra, ait olduu toplumsal snf hakkndaki inanlar
gelir. Toplumdaki konumuna bal olarak bu snf btn snflar iinde ya
sosyal adan en iyisidir; ya en bilgilisidir, ya da ahlak ynnden en
deerlisidir -her ne kadar bu deerlerden birincisinin ikincisinden,
ikincisinin de ncsnden daha ok aranlan nitelikler olduu konusunda
herkes hemfikir ise de. Ulus konusunda da, hemen herkes kendi ulusu hakknda
rahatlatc kuruntular besler. "Yabanc uluslar ne yazk ki srarla kendi
bildikleri gibi davranyorlar." Mr. Podsnap bu szleriyle insan kalbinin en
kkl duygularndan birini dile getirmi oluyordu.
Son olarak da genel olarak insanl, mutlak olarak veya karlatrmayla
"hayvani yaratklar"dan stn tutan kuramlara geliyoruz: nsann ruhu vardr,
ama hayvann yoktur; insan "rasyonel bir hayvan"dr. Ar acmasz veya
anormal bir eylem "hayvan gibi", veya "vahi" olarak nitelenir (halbuki byle
eylemler kesinlikle insanlara zgdr, Tanr insan kendi grntsnden yaratt
ve evrenin nihai amac nsan'n mutluluudur.
Bylece, bizi rahatlatan aamal bir inanlar dizisine sahip bulunuyoruz:
kiiye ait olanlar, ailesi ile paylatklar, snfnda veya ulusunda yaygn
olanlar, son olarak da btn insanla ayn lde ho gelenler. Bir kimseyle
iyi ilikilerimiz olmasn istiyorsak onun inandklarna sayg gstermemiz
beklenir. Bu nedenle de insanlarn yzlerine kar, arkalarndan konutuumuz
gibi konumayz. Bu fark, onlarn bizim kiiliimizden olan farklar arttka
daha da belirginleir. Kardeimizle konuurken ana-babalar konusunda bilinli
bir nezaket gstermeye gerek grmeyiz. Yabanc lke insanlaryla konuurken
nazik olma gerei doruk noktasndadr ve yalnz kendi vatandalarna alk
olanlara dayanlmaz lde skc gelir.
Bir keresinde, lkesinden hi kmam bir Amerikalya ngiliz Anayasas'nn
birka nemsiz noktada Amerikallarnkinden daha iyi olabileceini
sylemitim. Hemen byk bir fkeye kapld; bu trden bir dnceyi daha
nce hi duymam olduundan, bir kimsenin gerekten byle bir ey
dnebileceini akl almamt. kimiz de nezaketi ihmal etmitik; sonu da
bir felaket olmutu.
Sosyal amal toplantlarda nezakette kusur her ne kadar ho deilse de
mitleri yok etme bakmndan ok yararldr. Doal kanlarmz dzeltmenin
iki yolu vardr; biri, zehirli bir mantar yenebilir bir mantar sanp sonuta
ac ekmek gibi, gerekle yzlemek; dieri de kanlarmzn, gerek olgulara
deil, dier insanlarn inanlarna ters dmesi durumudur. Bazlar domuz
eti yemenin helal, dana eti yemenin haram olduunu dnr; bakalar ise tam
tersine inanr. Bu gr ayrl ou zaman kan dklmesine yol amtr.
kisinin de belki gerekten gnah olmad yolunda rasyonel bir gr yava
yava olumaya balam bulunuyor. Nezaket ile yakndan bantl olan
alakgnlllk, kendimizi ve kendimizde olan eyleri, karmzdakilerden
veya onlarda bulunan eylerden stn tutmuyor gibi davranmay gerektirir.
Bu hner sadece in'de tam olarak anlalmtr.
Bana anlattklarna gre, in'de bir Mandarin'e karsnn ve ocuklarnn
saln sorarsanz size yle cevap verirmi: "Zatalilerinin sormaya tenezzl
buyurduklar o pasakl aalk kadn ve iren yumurcaklar tam bir salk
iindedirler." Ne var ki, byle incelikler sakin ve dingin bir yaam
tarz gerektirir; i ve politika dnyasnn hzl ve nemli ilikilerinde ise
bu olanakszdr. Baka insanlarla olan ilikiler, en baarl olan kiiler
dnda kalan herkesin mitlerini birer birer ykmaktadr. Kiisel vnleri
kardeler, aile vnlerini okul arkadalar, snfsal vnleri politika,
milli vnleri de savalar ve ticari baarszlklar ortadan kaldrmaktadr.
Ancak insan olmann vnc varln srdrr; ve sosyal sohbetler srasnda,
mit-yaratma yetisi bu alanda serbeste at koturur. Bilim bu tr hayallerin
dzeltilmesinde bir lde etkilidir. Ancak bu dzeltme hibir zaman
ksmi olmaktan teye gidemez; nk biraz safdillik olmazsa bilimin kendisi
de ker.
2
nsanlarn kiisel ve snfsal dleri gln olabilir; ancak toplumsal
dler insanlk emberi dna kamayan bizler iin hzn vericidir. Astronominin
ortaya koyduu Evren ok byktr. Teleskopla grdklerimizin tesinde daha
neler var, bilemiyoruz; ancak bilebildiimiz kadar aklalmaz byklktedir.
Samanyolu bu bilinebilen evrende ok kk bir yer kaplar. Bu ufak blmn
iindeki Gne Sistemi sonsuz kklkte minik bir benek, gezegenimiz ise
benein mikroskopik bir noktasdr. Bu nokta zerinde, karmak yapl ve
kendilerine zg fiziksel ve kimyasal zellikleri olan, su ve saf olmayan
karbon karm minik topaklar birka yl srklenir durur; ta ki bileimi
oluturan elementlere tekrar ayrlp yok olana kadar. Vakitlerini iki i
arasnda bltrrler: kendilerinin yok olma ann ertelemek ve telal bir
aba ile, kendi trlerinden olan bakalar iin bu an abuklatrmak. Doal
sarsntlar belirli aralklarla binlercesini, hatta milyonlarcasn yok eder;
hastalk daha birounu vaktinden nce alp gtrr. Bu olaylar felaket olarak
deerlendirilir; ancak insanlar ayn yok edii kendi abalaryla baarrlarsa
ok sevinir ve Tanr'ya kranlarn sunarlar. nsan yaamnn fiziksel
olarak var olabilecei sre Gne Sistemi'nin toplam mrnn ok ufak bir
blmdr. Ancak insanlarn birbirlerini yok etme abalaryla, bu sre
dolmadan da kendi sonlarn getireceklerini dndren nedenler var. Dardan
bakldnda insan yaam byle grnyor.
Yaama byle bir bakn dayanlmaz olduunu, bunun, insanlarn var olmalarn
salayan igdsel enerjiyi yok edeceini syleyenler var. Onlarn bulduklar
ka yolu din ve felsefedir.
Ddnya her ne kadar yabanc ve duyarsz grnse de, bizi teselli
edenlerin verdikleri gvenceye gre, grnteki bu atmalarn gerisinde
bir uyum vardr. lk nebuladan bu yana sregelen uzun geliimin, en son aama
olarak insanoluna eritii varsaylmaktadr. Hamlet ok nl bir yapttr;
ancak onu okuyanlarn pek az Birinci Denizci'nin "Tanr sizi kutsasn,
efendim" eklindeki drt szckten oluan roln anmsar. Yaamdaki
tek uralar bu rol oynamak olan bir topluluk dnelim; onlarn Hamlet'lerle,
Horatio'larla, ve hatta Guildenstern'lerle hi bir temaslar olamayacak bir
ekilde izole edilmi olduklarn varsayalm. Bu kiiler Birinci Denizci'nin
drt szcnn btn oyunun temelini oluturduu yolunda bir takm edebi
eletiriler icadetmezler miydi? lerinden biri teki rollerin de belki ayn
lde nemli olabileceini ne srseydi, onu aalama veya dlamayla
cezalandrma yoluna gitmezler miydi? Evrende insanolunun yaam Birinci
Denizci'nin Hamlet'te ald rolden ok daha az yer tutmaktadr. Ancak
sahnenin arkasndaki oyunun gerisini dinlememiz olanakszdr; oyunun konusu
ve kiileri hakknda da ok az ey biliyoruz.
nsanlk denince onun bir temsilcisi olarak daha ok kendimizi dnrz.
Bu nedenle de insanlk konusunda olumlu hisler besler, korunmasn nemli
buluruz. Nonkonformist (ngiltere Kilisesi'nden ayrlm bir tarikatn mensubu.
(.N.)) bakkal Mr. Jones kendisinin lmszle layk
olduundan emindir; bunu kendisinden esirgeyecek bir evrenin de dayanlmaz
lde kt olduu kansndadr. Ancak ekere kum kartran ve pazar
gnleri kiliseyi ihmal eden Anglikan (ngiltere Kilisesi mensubu. (.N.))
rakibi Mr. Robinson'u dndnde, evrenin gereinden fazla merhametli davrand
grndedir. Mutluluunun eksiksiz olmas, Mr. Robinson iin yaklacak bir
cehennem ateine baldr. Bu ekilde hem insann evrensel nemi korunmu,
hem de dost ve dman arasndaki yaamsal farkllk evrensel merhametin zaaf yznden
ortadan kalkmam olur. Mr. Robinson da ayn kandadr; ancak roller
deimi olarak. Sonuta herkes mutludur.
Korpenik'ten nceki alarda insan-merkezli dnya grn savunmak iin
felsefi oyunlara gerek yoktu. Gk kubbesinin dnya evresinde dnd gzle
grlyordu; dnyada da insan, evresindeki btn hayvanlara hkmetmekteydi.
Ancak dnya merkezi konumunu yitirince insan da bulunduu doruktan indirildi.
Bunun zerine, bilimin "kabaln" dzeltecek bir metafizie gerek duyuldu.
Bu grev de "idealist" denilen kiilerce yerine getirildi. Onlara gre
maddesel dnya gerek olmayan bir grnmden ibarettir; gerek olan ise Akl
veya Ruh'tur; o, filozofun akl ve ruhundan stndr; tpk filozofun sradan
insandan stn olduu gibi. "nsann evi gibisi yoktur" deyiminin tersine, bu
dnrler bize her yerin kendi evimiz gibi olduu gvencesi verirler. En iyi
olan her eyimizde, yani sz konusu filozofla paylatmz her eyde,
evrenle uyum iindeyiz. Hegel bize evrenin, onun dnemindeki Prusya Devleti'ne
benzedii gvencesini de verir; onun ngiliz ardllar da evreni daha ok iki
meclisli pltokratik bir demokrasiye benzetirler. Bu grler iin
ne srlen gerekelerde, bunlarn insancl zlemlerle olan bants, o
grn sahiplerinden bile gizlenecek biimde kamufle edilmitir: bu gerekeler
grnte mantk ve nermelerin tartlmas gibi kuru kaynaklardan
karlmtr. Ancak hep tek bir dorultuda yanllar yaplm olmas, zlemlerin
etkisini aa vurmaktadr. Bir aritmetik toplamas yaparken insann kendi
lehine yanl yapmas, aleyhine olan yapmasndan daha olasdr. Bunun gibi,
bir kimsenin mantk yrtrken kendi zlemleri ynnde yanllar yapmas,
zlemlerine ters olan ynde yanllar yapmasndan daha olasdr. Demek oluyor
ki, soyut dnr olarak adlandrlan kiilerin incelenmesinde, kiiliklerinin
anahtar yaptklar yanllardan anlalabilir.
ok kii insanlarn icadettii sistemlerin, gerek olmasalar bile zararsz
ve rahatlatc olduklarn ve onlara dokunulmamas gerektiini savunur. Ancak
onlar gerekte zararsz deildirler ve insanlar nlenebilecek aclara
katlanmaya ynelttikleri iin getirdikleri rahatlk ok pahalya malolmaktadr.
Yaamdaki ktlkler ksmen doal nedenlerden, ksmen de insanlarn birbirlerine
olan dmanlndan kaynaklanmaktadr.
Eskiden rekabet ve savalar, yiyecek salamak iin gerekliydi; bu
yiyecekler de sadece galip gelenlerce elde edilebiliyordu. imdi bilim
sayesinde doal glere egemen olma yoluna girildiine gre, insanlar
birbirlerini yenmek yerine kendilerini doay fethetmeye adarlarsa herkes
daha rahat ve mutlu olur. Doann bir dost, bazen de baka insanlarla
kavgalarmzda bir mttefik olarak takdim edilmesi, insann dnyadaki gerek
konumunu belirsizletirmekte ve insanolunun kalc mutluluunu salayacak
yegane savam olan bilimsel g arayna giden abalar saptrmaktadr.
Btn bu faydac gerekeler yannda gerekd inanlara dayal bir mutluluk
araynn yce ve yetkin bir yn yoktur. Dnyadaki gerek konumumuzu
korkusuzca alglamakta tam bir mutluluk, ve mit duvarlar arkasna
saklananlarn grebileceklerinden ok daha canl bir dram vardr.
Dnce dnyasnda, kendi fiziksel gszlkleriyle yzlemeye hazr
olanlarn alabilecekleri "engin denizler" vardr. Btn bunlardan daha
nemli olarak da gn n karartan, insanlar kavgac ve acmasz yapan
Korku'nun zulmnden kurtulu vardr. Dnyadaki konumunu olduu gibi grme
yreklilii gstermeyen hi kimse bu korkudan kurtulamaz; kendisine, kendi
kkln grme olana vermeyen hi kimse muktedir olduu ycelie
eriemez.
Bilim Bo-nanl mdr?
Modern yaam iki ynden bilim temeline oturmaktadr. Hepimiz ekmek paras,
rahatmz salayan aralar ve elence gereksinimlerimizi karlamada bir
bakma bilimsel bulu ve keiflere bamlyzdr. te yandan son
yzyl iinde bilimsel grle ilintili olan baz zihinsel alkanlklar bir
avu stn yetenekli kiiden giderek toplumun byk bir blmne
yaylmtr. Yeterince uzun sreler gznne alndnda, bilimin bu iki
zelliinin birbiriyle bantl olduu grlr; ancak her ikisi de,
tekisi olmadan yzyllarca var olabilirler. Bilimsel dnce tarz
onsekizinci yzyl sonlarna kadar gnlk yaam pek etkilemedi; nk
snai teknolojide devrim yapan byk bululara henz yol amamt. te
yandan, bilimin getirdii yaam tarz, bilimin sadece pratikteki
baz uygulamalarn renmi toplumlarca da benimsenebilir. Byle toplumlar
baka yerlerde kefedilmi makineleri yapabilir, kullanabilir ve hatta
onlarda baz ufak tefek gelimeler gerekletirebilir. Ortak insanlk zekas
bir gn yozlasa bile, bilimin salad teknik ve gnlk yaam, byk
olaslkla, nesiller boyu var olmay srdrebilir. Ancak bu durum sonsuza
dek sremez; nk eer bir felaket sonucu ciddi ekilde zedelenirse bir daha
yerine gelmesi olanakszdr.
Demek oluyor ki, olumlu ya da olumsuz, bilimsel gr insanlk iin nemli
bir konudur. Sanat alannda olduu gibi bilimsel grn kendisi de
iki ynldr. Yaratanlar ile deerlendirenler ayn kiiler deildir ve
birbirinden farkl zihinsel alkanlklar gereksinirler. Her yaratc gibi
bilimsel yaratc da entellektel bir yolla ifade edilen gl duygulardan
esinlenir; bu ifade aklanmam bir inanc da ierir; eer bu inan olmasa
bilimci belki de pek bir ey baaramaz. Deerlendiricinin byle bir inanca
gereksinimi yoktur; o her eyi yerli yerinde grr; kendince gerekli
noktalar deerlendirir; belki de yaratcy kendisine kyasla kaba ve ilkel
bir kii olarak dnr. Uygarlk daha yaygn ve daha olaan bir aamaya
geldiinde deerlendirenin dnce tarznda, yaratc olabilecek kiilere
kar bir hkmetme eilimi bagsterir. Sonuta sz konusu uygarlk Bizanslar
ve geriye dnk bir hal alr. Bilimde bu tr bir geliim balamakta gibi
grnyor. nclere g veren inan, znden rmeye balamtr.
Rusya, Japonya ve Yeni in gibi Uzakdou lkeleri bilimi hala onyedinci
yzyldaki oku ile karlamaktadr. Batl uluslar halklarnn ounluu
da byledir. Ancak barahipler, kendilerinin resmen adandklar bu ibadetten
artk usanmaya balamlardr. Vaktiyle dinibtn gen Luther,
hastalktan kurtulmak iin Kapitol'de Jpiter'e kendi adna kz kurban
edilmesine ses karmayan serbest-dnceli Papa'ya sayglarn sunmutu.
Bunun gibi, gnmzde de kltr odaklarndan uzakta olanlar bilime, onun
kahinlerinin artk duymadklar saygy beslemektedir. Boleviklerin
"bilimsel" maddecilii de, vaktiyle ilk dnem Alman Protestanlarnda olduu
gibi, bu sofuluu dost dman herkesin yenilik sayaca bir ekil iinde
devam ettirmeye ynelik bir abadr.
Ancak onlarn Newton'un retilerine hararetle ve harfi harfine bal
olmalar, Bat'nn "burjuva" bilimcileri arasnda kukuculuun yaylmasn
hzlandrmaktan baka sonu vermemitir. Tennessee gibi, devletin bilim-ncesi
bir aamada kalm olduu yerler dnda, bilim devlet tarafndan tannan ve
tevik edilen bir faaliyet olarak siyasal adan tutucu bir nitelik almtr.
Gnmz bilimadamlarnn ounluunun temel iman statkoyu korumann nemine
dayanmaktadr. Bunun sonucunda bilim iin hakettiinden fazlasn ileri
srmemek ve dier tutucu glerin, rnein dinin, istemlerini yerine getirmek
konularna ar yatkndrlar.
Ancak bu bilimciler byk bir zorlukla kar karyadrlar. Bilimcilerin
ounluunun tutucu olmasna karn bilim hala dnyadaki en hzl deiim
aracdr. Asya'daki, Afrika'daki ve Avrupa'nn sanayi toplumlarndaki
deiimin yol at heyecan, tutucu grl kiilerde ou kez honutsuzluk
yaratmaktadr. Bundan da bilimin deeri konusunda, Byk Rahiplerin
kukuculuuna da katkda bulunan tereddtler ortaya kmaktadr. Bu kadarla
kalsa nemli olmayabilirdi. Ancak durum gerek-entellektel skntlarla
daha da arlamtr. Bu zorluklarn, eger almazlarsa, bilimsel keif
an sona erdirmeleri olasl vardr. Bu hemen bir anda oluverecek demek
istemiyorum. Rusya ve Asya, Bat'nn yitirmekte olduu bilimsel iman bir
yzyl daha srdrebilirler. Ancak eninde sonunda, bu inanca kar ne
srlen savn reddedilemeyecei ortaya karsa bu, herhangi bir nedenle bir
an iin, usan duyan insanlar ikna edecek, bu kimseler bir kere inandktan
sonra da eski mutlu gvencelerine bir daha kavuamayacaklardr. Bilimsel
imana kar ileri srlen bu sav, bu nedenle, byk bir titizlikle incelenmelidir.
Bilimsel imandan sz ederken bilimin, esas itibariyle, doru olduu
yolundaki bir mantksal sonucu kastetmiyorum. Daha az rasyonel olan ama
daha heyecan verici bir eyi, yani kiinin byk bir bilimsel kaif olmasna
yol aan inan ve duygular sistemini kastediyorum. Soru udur: bilimsel
keifler iin gereken zihinsel gce sahip insanlar arasnda bu trden duygu
ve inanlar var olmay srdrebilirler mi?
Yeni yaynlanm ok ilgin iki kitap bize bu problemin yapsn anlamada
yardmc olacaktr. Bunlar Burtt'un Metaphysical Foundations of Modern
Science (Modern Bilimin Metafiziksel Temelleri) (1924) ve Whitehead'in
Science and the Modern World (Bilim ve ada Dnya) (1926) adl kitaplardr.
Bu kitaplarn ikisi de ada dnyanr. Kopernik Galileo ve Newton'dan esinlenmi
olduu dnce sistemlerini eletirmektedir -birincisi hemen hemen tmyle
tarihsel adan, ikincisi hem tarihsel hem de mantksal adan. Dr. Whitehead'in
kitab daha nemlidir; nk yalnz eletirel deil, ayn zamanda yapcdr;
ayrca gelecein bilimi iin, insanln bilimd zlemleri ynnden de
doyurucu olacak bir entellektel temel bulmay amalamaktadr. Dr. Whitehead'in
teorisinin ho diyebileceimiz blmleri iin ne srd mantksal
argmanlar kabul edemem. Bilimsel kavramlarn yeni bir entellektel
yaplanmaya gereksinimi olduunu kabul etmekle beraber bu yeni kavramlarn
entellektel olmayan duygularmza eskileri kadar itici geleceini ve bu
nedenle yalnzca bilim lehinde gl nyargs olanlarca kabul edilecekleri
yolundaki gre de katlyorum. imdi ileri srlen tezin ne olduunu
grelim.
e tarihsel bak asyla balayalm. Dr. Whitehead "Nesneler arasnda
dzen, zellikle de bir doa dzeni'nin var olduu hakknda yaygn bir
igdsel inan olmadan yaayan bilim de olamaz," diyor. Ona gre bilim ancak
byle bir inanca sahip olan insanlarca yaratlabilirdi; bu nedenle
de inancn balangtaki kayna bilim-ncesi dnem olmalyd. Bilimin
gelimesi iin gerekli olan karmak zihinsel yapnn olumasnda baka
elerin de katks olmutu. Whitehead, Greklerin yaama bak asnn daha
ok dramatik olduunu, bu nedenle de balangtan ok sonu vurguladn,
bunun da bilim asndan sakncal olduu ileri sryor. te yandan, Grek
tragedyas, olaylarn doa yasalarnn zorunlu sonucu olarak ortaya
kt yolundaki Kader kavramnn olumasna yardmc olmutur. "Grek
tragedyasndaki Kader, ada dnce sisteminde Doa dzenine dnmtr."
Gerekirci (necessitarian) gr Roma hukuku ile desteklenmitir. Roma Devleti
(hi olmazsa teoride), Doulu despotlardan farkl olarak keyfi deil, nceden
belirlenmi kurallara gre hareket etmiti. Bunun gibi, hristiyanlk da
Tanr'nn yasalar uyarnca hareket ettii inancndayd; her ne kadar bu
yasalar Tanr'nn kendisi koysa da. Btn bunlar bilimsel dnce biiminin
zorunlu bir gesi olan Doal Yasalar kavramnn olumasn kolaylatrmtr.
Onaltnc ve onyedinci yzyl nclerinin almalarn esinleyen
bilim-d inanlar Dr. Burtt tarafndan vgye deer bir biimde ortaya
konmutur; kendisi bunun iin, pek az bilinen birok orjinal kaynaktan
yararlanmtr. rnein Kepler, genliinin kritik bir dneminde, Zerdt
dininden olanlarn Gne'e tapma eklindeki ibadetlerini ksmen benimsemi
gibidir. "zellikle Gne'in tanrlatrlmas ve ona yarar konumun evrenin
merkezi olduu yolundaki dnceler Kepler'i, genlik cokusu ve cokulu
hayal gcnn etkisiyle, yeni sistemi kabule yneltmitir." Btn Rnesans
dnemi boyunca hristiyanla kar, esas itibariyle Pagan a uygarlna
duyulan hayranlktan kaynaklanan bir tr dmanlk var olmutur.
Bu dmanlk, kural olarak aka dile getirilemediyse de rnein, fiziksel
belirlenimcilik (determinizm) ierdii gerekesiyle Kilise'nin knad
astrolojinin yeniden canlanmasna yol amtr.
Hristiyanla kar olan bu bakaldr bilimle olduu kadar bo-inanla
da ilintilidir ve Kepler rneinde olduu gibi bazen her ikisiyle de iiedir.
Eskia'da yaygn olmayan, Ortaa'da ise hi grlmeyen ok nemli bir e
daha vardr: "zlemeyen ve tekrarlanan" olgulara duyulan ilgi.
Rnesans ncesinde olgulara kar merak duyulmas kiilere zgyd; rnein
mparator 2. Frederick ve Roger Bacon. Ancak Rnesans dneminde bu merak
aydnlar arasnda birden yaygnlat. Montaigne'de bu, Doal Yasalara ilgi
duymakszn var olan bir meraktr; bu nedenle de Montaigne bir bilim adam
deildir. Bilim ura, kendine zg bir genel ve zel ilgiler karmn
ierir; zel durum, genel durumu aydnlatabilecei umuduyla incelenir.
Ortaa'da zel durumun, teorik olarak, genel ilkelerden karlabilecei
dnlrd; Rnesans dneminde genel ilkeler gzden dt ve eski alara
olan tutku zel olaylara kar gl bir ilgiye yol at. Bu ilgi Grek, Roma
ve skolastik geleneklere gre eitilmi beyinlerde, sonunda Kepler ve Galileo
gibi bilimsel kiiliklerin ortaya kn olanakl klan dnsel atmosferi
yaratt. Doaldr ki bu atmosfer onlarn almalarn sarmalam ve gnmzdeki
izleyicilerine kadar gelmitir. "Bilim, kkenini Rnesans sonlarnn tarihsel
bakaldrsndan hi ayrmamtr; daha ok, ilkel bir inanca dayal,
rasyonalizm-kart bir hareket olarak srmtr. Gerek duyduu uslamlama
sistemini, tmdengelim yntemini uygulayan Grek rasyonalizminin yaayan bir
yadigar olan matematikten almtr. Bilim felsefeyi reddeder.
Baka bir deyile, inancn hakl klmaya veya aklamaya hi gerek duymam,
Hume'un onu yadsmasna da sessizce kaytsz kalmtr."
Emekleme dnemindeyken onu beslemi olan bo-inanlardan ayrrsak bilim var
olmay srdrebilir mi? Bilimin felsefeye kar gsterdii kaytszlk,
kukusuz, bilimin artc baars nedeniyledir. Bilim, insann gl
olduu duygusunu kuvvetlendirmi; bu nedenle de, teolojik geleneklerle kimi
zaman atmasna karn, genelde iyi kabul grmtr. Ancak son zamanlarda,
kendi i sorunlar onu felsefeyle ilgilenmeye yneltmitir. Bu, zellikle
uzay ve zaman bir uzay-zaman dzeninde birletiren grecelik teorisi iin
sz konusu olmutur. Bunun yansra, srekli olmayan harekete gereksinimi
varm gibi grnen kuantum teorisi iin de geerlidir. Yine, bir baka
alanda, fizyoloji ve biyokimya, felsefeyi canalc bir noktasnda tehdit eden
psikolojinin alanna el uzatmaktadr. Dr. Watson'un davranl bu
saldrnn bir nc kuvvetini oluturmakta; felsefi gelenek iin saygl
saylamayacak eyler iermekte; buna karn kendine zg yeni bir felsefeye
de gerek duymaktadr. Btn bu nedenlerden dolay bilim ve felsefenin bu
souk sava srdrmeleri artk olanakszdr; dman ya da dost olmak
zorundadrlar. Bilim, temelleri konusunda felsefenin ona ynelttii sorular
yantlayamazsa dost olamazlar. Dost olmalar durumunda ise birbirlerini yok
ederler; yalnz birinin tek bana alana egemen olmas artk olanakszdr.
Bilimin felsefi adan kendini kantlamas iin Dr. Whitehead iki ey
nermektedir. Bir yandan yeni baz kavramlar ortaya atmaktadr ki onlar
sayesinde grecelik ve kuantum fizii, eski katmadde kavramnda yaplacak
blk prk deiikliklerle elde edilecek sonulara gre, zihinsel
bakmdan daha doyurucu olan bir yaplanma olana bulacaktr. Eserin bu
blm henz arzu edilen lde gelitirilmi olmamakla beraber geni
anlamyla bilim kapsamna girmektedir ve bizleri baz olgular hakkndaki
teorik bir yorumu bir bakasna tercih etmeye ynelten allm
kantlama yntemine de olanak vermektedir.
Tekniinin zor olduunu belirtmek dnda bu konuya deinmeyeceim. u
anda ilgilendiimiz konu ynnden nemli olan, Dr. Whitehead'in
eserinin daha felsefi olan blmdr. Bize sadece daha iyi bir bilim
nermekle yetinmeyip, ayn zamanda Hume'dan bu yana bir anlamda rasyonel
olmayan geleneksel bilimi rasyonel klacak bir de felsefe neriyor. Bu
felsefe temelde Bergson'unkine ok benzer. Burada karlatm zorluk
udur: Dr. Whitehead'in yeni kavramlar, normal bilimsel ve mantksal
snamalara olanak veren formllerle ifade ediliyorlarsa da ne srd
felsefeyi gerektirmiyorlar gibi grnyor.
Bu nedenle felsefesi kendi ierdii deerlere gre kabul edilmelidir. Onu,
eer doru ise, bilimi hakl kld (justification) iin kabul etmemeliyiz;
nk tarttmz sorun bilimin hakl klnmasnn olanakl olup
olmaddr. Onu olduu gibi, bize gerekten doru gelip gelmedii bakmndan
incelemeliyiz; ancak bunda da kendimizi eski kargaa ile yzyze buluyoruz.
imdi sadece tek bir nokta, ama ok nemli bir nokta zerinde duracam.
Bilindii gibi Bergson gemiin bellekte yaamay srdrd, hi bir eyin
asla gerekten unutulmad kansndadr. Bu noktalarda Dr. Whitehead onunla
hemfikir grnyor. Bu airane bir ifade olarak ok ho olmakla
beraber, benim dnme gre, olaylar bilimsel netlikle dile getirdii
kabul edilemez. Gemiteki bir olay -diyelim ki in'e varm- anmsyorsam,
yeniden in'e vardm sylemem sadece mecazi bir ifadedir. Anmsadm
zaman baz szckler ve imgeler belirir. Bunlarn anmsadm eylerle
nedensellik ve benzerlik ilikisi vardr ve bu benzerlik genellikle mantksal
yap benzerliinden te bir ey deildir. Annn, gemiteki olayn varln
srdrmesi olduunu sylesek bile bu, olayn kendisi ile ans arasndaki
iliki hakkndaki bilimsel soruya bir yant oluturmaz. nk yle sylesek
bile, yine de, aradan geen srede olayn deitiini kabul etmek zorundayz;
bu sefer de deiimin hangi bilimsel yasalar uyarnca gerekletii sorusuyla
kar karya kalrz. Any yeni bir olay olarak veya olduka deimi eski
bir olay olarak adlandrmann bilimsel problem asndan bir fark yoktur.
Hume'dan bu yana bilim felsefesinde yer alan iki byk skandal nedensellik
ve tmevarmdr. Bu iki ynteme hepimiz gveniriz; ancak Hume bu inancn
hibir rasyonel temele dayanmayan, bilinsiz bir inan olduu yolunda bir
kan uyandrmtr. Dr. Whitehead kendi felsefesinin Hume'a bir yant olana
saladna inanyor. Kant da ayn eyi dnmt. Ben her ikisini de kabul
edemiyorum. Ancak herkes gibi ben de bir yant olmas gerektiine inanmaktan
da kendimi alamyorum. Bu durum derin bir rahatszlk kaynadr; bilim ile
felsefe kartrlmaya devam ettike rahatszlk artacaktr. Bir yant
bulunabileceini ummak durumdayz; ancak ben yantn bulunmu olduuna
inanamyorum.
Bilim gnmzdeki durumuyla ksmen olumlu, ksmen de olumsuz olarak
dnlebilir. Bize evremizi dzenleme gc vermesi ve kk de olsa
nemli bir aznlk iin zihinsel doyum olana salamas bakmndan da
olumludur. Olumsuzdur; nk ne kadar maskelemeye alsak da insan
eylemlerini, teorik olarak, nceden tahmin etme olanan ieren bir
gerekircilii varsaymakta, bu bakmdan da sanki insann gcn azaltmaktadr.
Doal olarak insanlar bilimin olumlu ynn alkoyup olumsuz ynnden
kurtulmay arzular; ancak bunu baarma abalar imdiye dek boa
kmtr. Nedensellik ve tmevarma inancmzn irrasyonel olduunu
vurgularsak, bilimin doru olup olmadn bilmediimiz ve bize onu olumlu
klan, evremize egemen olma olanann her an yok olabilecei sonucuyla
karlarz. Ancak bu sonu tmyle teorik olup, ada bir insann uygulamada
benimseyecei birey deildir. te yandan bilimsel yntemin savlarn kabul
edersek nedensellik ve tmevarmn, hereye olduu gibi, insan iradesine de
uygulanabilir olduunu kabulden kanamayz. Yirminci yzylda fizik,
fizyoloji ve psikoloji alanlarndaki gelimeler bu sonucu glendirmektedir.
Sonunda yle grnyor ki, bilimin rasyonel kantlamas teorik olarak
yetersiz ise de, bilimin olumsuz ynlerini brakp olumlu olanlarn
alkoymamz salayan bir yntem mevcut deildir. Durumun mantyla
yzlemekten kanarak kukusuz bunu baarabiliriz. Ancak o zaman dnyay
anlamay ama edinmi olan bilimsel keif drtsn de daha kaynanda
kurutmu oluruz. Gelecein bu karmak probleme daha doyurucu bir zm
getirmesini umalm.
nsan Rasyonel Olabilir mi?
Kendimi hep bir rasyonalist olarak dnrm; ve bana gre bir rasyonalist,
insanlarn rasyonel olmasn isteyen kiidir. Rasyonellik gnmzde birtakm
sert eletirilere uram bulunuyor; yle ki, ne anlama geldiinin bilinmesi,
bilinmesi durumunda da insanlarn elde edebilecekleri bir ey olup olmadn
kestirmek zordur. Rasyonellii tanmlama sorununun biri teorik, teki de
pratik olmak zere iki yn vardr: Rasyonel dnce nedir? Rasyonel
davran nasldr? Faydaclk (pragmatizm) kanlarn irrasyonel olduunu,
psikanaliz de davranlarn irrasyonel olduunu vurgular.
Bu iki yaklam ou kimseyi, dnce ve davranlarn olumlu bir ekilde
uyum gsterecekleri ideal bir rasyonelliin var olmad grne yneltmitir.
Bu da yle bir sonuca yol aar grnmektedir: Eer siz ve ben deiik
kanlara sahipsek, bunu tartmann ya da tarafsz bir kiinin hakemliine
bavurmann yarar yoktur. Yapabileceimiz tek ey, parasal ve askeri gcmz
lsnde, etkili konuma, reklam, ya da sava yollaryla birbirimizle
mcadele etmektir. Byle bir bak asnn ok tehlikeli, uzun dnemde ise
uygarlk iin yokedici nitelikte olduu kansndaym. Bu nedenle, rasyonellik
idealinin, onu yok edecei dnlen fikirlerden etkilenmediini, dnce ve
yaama bir yol gsterici olarak eskiden tad btn nemi koruduunu
gstermeye alacam.
nce kanlarn rasyonelliini ele alalm. Bunu, basit olarak, bir kanaate
varmadan nce, konuyla ilgili btn kantlar dikkate alma olarak tanmlyorum.
Rasyonel bir kii kesinliin olanakl olmad durumlarda olasl en kuvvetli
olan gre en byk arl verir, yabana atlamayacak lde olasl
olanlar da varsaym olarak aklnda tutar; nk bunlarn tercihini gerektiren
baz kantlar sonradan ortaya kabilir. Doaldr ki burada, gereklerin
ve olaslklarn ou durumda nesnel bir yntemle -yani iki dikkatli kiiyi
ayn sonuca gtrecek bir yntemle- saptanabilecei varsaylmaktadr. Bu
varsaym sk sk sorgulanmaktadr. ok kimse akln tek ilevinin kiinin
kendi zlem ve gereksiniminin doyumunu kolaylatrmak olduunu sylemektedir.
Pelebs Ders Kitaplar Komitesi'nin yaynlad Outline of Psychology (Psikolojinin
Anahatlar) kitabnda (sayfa 68) "Zihin her,seyden ok bir taraf tutma
aracdr. levi kiiye ya da tre yararl olacak eylemlerin gereklemesini
ve daha az yararl olanlarnn engellenmesini gven altna almaktr," denilmektedir.
Ancak ayn yazarlar yine ayn kitapta (sayfa 123) ve yine italik harflerle
"Marksistlerin inanc ile dinsel inan arasndaki fark pek derinlerdedir;
dinsel inan zlem ve gelenek temeline, dieri ise nesnel gereklerin bilimsel
analizine dayanr," demektedirler. Eer amalar kendilerini Marksist inanc
semeye ynelten eyin akl olmadn ne srmek deilse, bu szler akl
iin sylemi olduklar szlerle elimektedir. Amalar ne olursa olsun
"nesnel gereklerin bilimsel analizinin" olanakl olduunu kabul ettiklerine
gre, nesnel anlamda rasyonel olan grlerin de olanakl olduunu kabul
etmeleri gerekir.
rrasyonel bir bak as neren daha bilge yazarlar, rnein faydac
filozoflar, bu kadar kolay ak vermiyorlar. Onlar, kanlarmzn,
doru olmalar iin uymalar gereken nesnel gerek diye bir eyin var
olmadn ileri sryorlar. Onlar iin kanlar yalnzca varolma savanda
kullandmz silahlardr ve insann yaamn srdrmesine yardmc
olanlarna "doru" denilmelidir. Bu gr .S. altnc yzylda, budizm
Japonya'ya ilk eritii zamanlar, Japonya'da yaygn olan grt. Yeni dinin
doruluundan kuku duyan iktidar, deneme olarak, saray mensuplarndan birine
bu dini kabul etmesini emretti; eer bu kii bakalarndan daha baarl
olursa yeni din herkese kabul edilecekti. Bu yntem faydaclarn btn
din tartmalarnda -gnmze uyum salayacak deiikliklerle- benimsedikleri
yntemdir; ancak ben, insan zenginlie, btn teki dinlerden daha abuk
gtrd anlalan Musevilie geen bir kimse duymadm.
Faydaclar "doru"yu bu ekilde tanmlasalar da gnlk yaamda zaman zaman
ortaya kan ve bu denli incelikli olmayan sorunlarda hep ok deiik bir
standart uygularlar. Bir cinayet davasnn jrisinde yer alan bir faydac,
kantlar herhangi bir insan gibi deerlendirecektir; ancak eer kendisine
zg lt uygulayacak olsa, toplumda kimin idam edilmesinin daha karl
olacan dnmesi gerekir. Tanm gerei o kii cinayetin de sulusudur;
nk baka birisinin deil de onun sulu olduuna inanmak daha yararl, bu
nedenle de daha "doru"dur. Bu tr faydaclk ne yazk ki bazen gerekten
uygulanyor. Amerika ve Rusya'da bu tanma uygun "dzmece sulamalar"
yapldn duymutum. Ancak byle durumlarda, gerei gizlemek iin hi bir
aba esirgenmiyor; baarl olunamazsa da rezalet kyor. Gizleme iin
gsterilen bu aba, bir cinayet olaynda polisin bile nesnel geree
inandn gstermektedir. Bilimde aranan da bu trden -ok alelade ve tatsz-
bir nesnel gerektir. nsanlar, onu bulma umudunu tad srece, dinde
aranan gerek de bu trdendir. nsanlar ancak dinin gerek olduunu dorudan
kantlamaktan umut kestii zamandr ki, onun szmona yeni-moda bir anlamda
"gerek" olduunu kantlamaya koyulmulardr.
Genel olarak ifade etmek gerekirse, irrasyonalizm, yani nesnel gerei
yadsmak, hemen her zaman, hibir kant olmayan bireyde srar etmek; ya da
ok salam kantlar olan bireyi yadsmak arzusundan kaynaklanr. Ancak,
yatrm yapmak gibi, bir hizmeti tutmak gibi pratik konularda hep nesnel
geree olan inan egemen olur. Eer herhangi bir konudaki inancmzn doru
olup olmad gerek olgularla snanabiliyorsa, baka konularda da
ayn snama yaplmaldr. Bunun uygulanmad durumlar bizi bilinemezcilie
(agnostisizme) gtrr.
Konular gz nne alndnda bu dnceler kukusuz ok yetersiz
kalmaktadr. Gerek olgularn nesnellii sorunu, filozoflarn artmacalar
nedeniyle ok zorlamtr. Bu konuyu baka bir yerde daha detayl olarak ele
alm bulunuyorum. imdilik, gerek olgularn var olduunu, bunlarn bazlarnn
bilinebildiini, dier bazlar iin ise bilinen gerek olgulara gre bir
olaslk derecesi saptanabileceini varsayacam. Ancak kanlarmz ou kez
gereklere ters der; hatta belirli kantlara gre bir eyin olas olduunu
sylediimizde bile, ayn kantlara gre o eyin olas olmad da sylenebilir.
Bu durumda rasyonelliin kuramsal yan, gerek olgulara ilikin kanlarmz
zlemlere, nyarglara, geleneklere deil, kantlara dayandrmaktan ibarettir.
Rasyonel bir kimse, konuya bal olarak, bir hukukudan ya da bir bilimciden
farkszdr.
Baz kimseler, insanlarn en ok deer verdii kanlarnn tuhaf, hatta
lgnca denebilecek kkenlerine dikkat ekerek psikanalizin, kanlarmzn
rasyonel olmasnn olanakszln saptadn dnrler. Psikanalize derin
bir saygm vardr ve son derece yararl olabileceine inanrm. Ancak Freud
ve ardllarna esin kayna olan bak as bir lde gzden karlmaktadr.
Onlarn yntemlerinin temel amac, tedavi etmeye, isteri ve eitli trden
akl bozukluklarn iyiletirmeye yneliktir. Sava srasnda ortaya kan
sava nevrozunun en etkili tedavi ynteminin psikanaliz olduu kantlanmtr.
Rivers'n daha ok "mermi oku" hastalaryla olan deneyimlerine dayanarak
yazd Instinct and Unconscious (gd ve Bilintesi) kitabnda, aka
kabullenilmedii zaman korkunun yol at kt etkiler ok gzel bir ekilde
incelenmektedir. Bu etkiler, doal olarak, eitli tiplerde feller,
grnrde fiziksel olan hastalklar gibi, daha ok zihinsel olmayan trdendir.
imdilik bunlarla ilgilenmeyeceiz; konumuz zihinsel bozukluklardr. Delilerdeki
kuruntularn ounun igdsel engellemenin bir sonucu olduu ve tmyle
zihinsel yollarla -yani hastaya, ansn bask altnda tuttuu gerekleri
anmsatmak yoluyla- tedavi edilebildikleri anlalmtr. Bu eit bir tedavi
ve onu artran durum, hastann yitirmi olduu salkl bir ruh
halinin var olduunu ve unutmay en ok istedikleri de dahil olmak zere,
btn ie yarar gerekleri bilin yzne karmakla bunun tekrar kazanlabileceini
varsayar. Bu, baz kiilerce srarla nerildii zere, irrasyonellii kar
koymadan kabullenme ynteminin tam tersidir.
Bu kiilerin tek bildii, yalnz psikanalizin, irrasyonel kanlarn
etkinliini ortaya karddr; onun amacnn bu etkinlii belirli baz
tbbi yntemlerle azaltmak olduunu unuturlar veya gzard ederler. Benzer
bir yntemle delilikleri pek belirgin olmayan kiilerin irrasyonel tutumlar
da tedavi edilebilir; yeter ki hastalar kendi kuruntularn paylamayan bir
hekimin tedavisine rza gstersinler. Ancak, cumhurbakanlar, bakanlar,
nemli ahsiyetler bu koulu nadiren yerine getirirler; ve tedavi grmeden
yaamlarn srdrp giderler.
 Buraya kadar rasyonelliin teorik ynn ele aldk. imdi zerinde
duracamz pratik yn ise daha da byk bir zorluk sergiler. Pratik konulardaki
fikir ayrlklarnn iki kayna vardr: Birincisi tartmaclarn arzular
arasndaki farkllk, ikincisi de arzularn gerekletirme aralarn
deerlendirmedeki farkllktr. kinci tr farkllklar gerekte teoriktir;
ancak sonular asndan uygulamaya dnktrler. rnein baz yetkililer ilk
savunma hattmz iin sava gemileri gerektiini ileri srerken, dierleri
de uaklarn gerekliliini vurgular. Burada nerilen sonu, yani ulusal
savunma konusunda bir farkllk yoktur; fark, bunun hangi aralarla yerine
getirileceindedir. Bu nedenle tartma salt bilimsel bir yntemle zmlenebilir;
nk anlamazla neden olan fikir ayrl gereklerle; gemi veya gelecek,
kesin veya olas gereklerle ilgilidir. Buna benzer btn durumlarda sz
konusu olan, her ne kadar uygulamaya ynelik bir konuysa da, teorik olarak
nitelendirdiimiz trden bir rasyonellik ie karr.
Ancak bu snfa dahil edebileceimizi dndmz birok olayda,
uygulamada byk nem tayan bir zorluk ortaya kmaktadr. Belirli bir eyi
yapmak isteyen bir kimse, byle yapmakla yararl sayd bir sonuca
ulaacana kendini inandrr; o arzusu olmasayd byle bir inan iin hi
bir neden olmayacan bilse bile. Gerekler ve olaslklarla ilgili
konulardaki yarglar da, kendisininkine kart arzular olan bir baka
kiininkinden ok farkl olacaktr.
Herkesin bildii gibi kumarbazlar uzun dnemde kesinlikle kazandracak
sistemler konusunda irrasyonel inanlarla doludurlar. Politikayla
ilgilenenler kendi partilerinin bakannn, rakip politikaclarn dzenbazlna
dmeyeceine kendilerini inandrrlar. Ynetmeyi sevenler halk tabakasna
koyun srs gzyle bakmann onlarn yararna olduunu dnrler; sigaradan
holananlar sigarann sinirleri yattrdn, alkolden holananlar da
alkoln zihni uyardn sylerler. Bu tr gerekelerin yol at yarglar,
olaylarn deerlendirilmesinde nlenmesi zor olan yanlglara yol aar.
Alkoln sinir sistemi zerindeki etkisi konusunda yazlm bilimsel bir
makale bile ou kez, satr aralarnda ierdii kantlarla, yazarn alkole
kar kiisel tutumunu aa vurur; her iki olaslkta da, olaylara kendi
alkanln destekleyici bir gzle bakmak eilimi vardr. Bu tr dnceler
politika ve din konularnda byk nem tar.
ou kimse politik grlerini belirlerken toplumun iyilii isteiyle yola
ktn dnr; ancak on kiiden dokuzunun politik eilimi onun geimini
nasl kazandna bakarak kestirilebilir. Bu durum baz kimseleri bu tr
konularda objektif davranlamayaca, kart eilimli snflar arasnda
iddetli rekabet dnda bir yntem bulunamayaca grn savunmaya;
biroklarn da gerekten yle olduuna inanmaya yneltmitir.
Psikanaliz ite byle konularda yararldr; nk insanlarn o zamana kadar
bilin-altnda olan nyarglarnn farkna varmalarn salar.
Bize kendimizi, bakalarnn bizi grd gibi grmemize olanak veren bir
teknik; ayrca, bu grnmmzn sandmz kadar da haksz olmadn
gsteren bir neden salar. Bu yntem, olgulara bilimsel yaklam alkanl
ile birlikte yaygn olarak retilirse insanlar, gerek olaylar
deerlendirme ve eylemlerin olas etkileri hakkndaki inanlar konusunda,
daha rasyonel olmalarn olanakl klar. Eer insanlar bu konularda
anlamazla dmezse, geri kalan anlamazlklara uyumlu zmler bulabilecekleri
hemen hemen kesindir.
Ancak yine de tmyle zihinsel yntemlerle zmlenemeyecek bir tortu
kalacaktr. Bir kimsenin arzular baka bir kiininkiyle tam tamna uyum
iinde olmaktan ok uzaktr. Borsada iki rakip u veya bu eylemin etkileri
konusunda tmyle ayn fikirde olabilirler; ancak bu pratikte de uyuma yol
amaz; nk ikisi de tekinin zarar pahasna zengin olmay arzu etmektedir.
Ancak bu durumda bile, doacak olumsuz sonularn byk blm rasyonellik
sayesinde nlenebilir. Yzn beenmedii iin fkeyle burnunu kesen bir
kiinin davrannn irrasyonel olduunu syleriz. rrasyoneldir;
nk duygularna kaplarak o anda iddetle hissettii arzusunu yerine
getirmekle, kendisi iin uzun vadede daha nemli olan zlemlerinin
engelleneceini unutmutur. nsanlar rasyonel olsalard, kendilerine neyin
yararl olduunu imdikinden ok daha doru olarak grrlerdi.
Eer btn insanlar bilinli olarak kiisel karlar dorultusunda
davransalard dnya da imdiki durumuna kyasla bir cennet olurdu.
Hareketlerimizi ynlendirme asndan kiisel karlardan daha iyi birey
olmadn sylemiyorum; ancak kiisel karn da, bakalarnn
iyilii iin zveride bulunma rneinde olduu gibi, bilerek gzetildiinde,
bilmeden gzetildii durumdakinden daha iyi olduunu dnyorum. Dzenli bir
toplumda, bakalarnn zararna olan bir eyin, onu yapan kiinin karna
olmas pek enderdir. Bir insan rasyonellikten uzaklat lde, bakalarn
inciten eylerin kendisini de inciteceini gremez; nk nefret
ve haset onu krletirmitir. Bu nedenle, bilerek gzetilen kiisel karn
en yce ahlak ilkesi olduunu savunmuyorsam da, eer yaygn olarak
benimsenirse dnyann imdi olduundan ok daha iyi bir dnya olacanda
srar ediyorum.
Gnlk yaamda rasyonellik, sadece o anda gl olan arzularmz deil,
iinde bulunulan duruma ilikin btn isteklerimizi anmsama alkanl
olarak tanmlanabilir. Fikirlerin rasyonelliinde olduu gibi bu da bir l
sorunudur. Tam bir rasyonellik, kukusuz, eriilmesi olanaksz bir idealdir.
Bununla beraber, baz insanlar deli olarak nitelediimiz srece, baz
insanlarn dierlerinden daha rasyonel olduunu varsaydmz ortadadr.
Dnyadaki elle tutulur her trl iyiye gidiin, pratik ve teorik
rasyonalizmin glenmesinden kaynakland kansndaym. Altruistik (Kendi
yararn gzetmeksizin bakalarnn iyiliini dnme; bencilliin kart.(.N.))
bir ahlak tlemek, bana biraz da yararsz grnyor; nk byle bir t onu zaten
benimsemi olanlar dnda kimseye ekici gelmeyecektir. Ancak rasyonellii
tlemek biraz farkldr; nk, bizim kendi arzularmz her ne ise,
rasyonellik genellikle onlar gerekletirmemize yardmc olur. Bir
kimse, aklnn arzularn alglad ve onlara egemen olduu lde
rasyoneldir. Sonu olarak inanyorum ki, en nemli ey aklmzn eylemlerimize
egemen olmasdr; bilim, birbirimize zarar verme olanaklarn artrdka
toplumsal yaamn srmesini olanakl klan da bu olacaktr. Eitim, basn,
politika, din -ksacas dnyann en etkili gleri- u anda irrasyonellikle
eleledir. Bu gler Kral Demos'u yoldan karmak iin ona vgler yadran
kiilerin elindedir. are, gerekletirilmesi ok zor olan sosyal ve siyasal
deiimlerde deil; bireylerin komular ve dnya ile olan ilikilerine daha
akllca ve dengeli bir bak as getirme abalarnda yatmaktadr.
Dnyamzn ekmekte olduu skntlarn zmn, gnden gne yaygnlamakta
olan rasyonalizmde aramamz gerekir.
Yirminci Yzylda Felsefe
Ortaa'n sonlarndan bu yana felsefenin sosyal ve politik nemi giderek
azalmtr. Ortaa'n en byk filozoflarndan olan William Ockham (1300-1349),
Keiser (962-1806 yllarnda Kutsal Roma Hkmdarlarna verilen nvan. (.N.))
tarafndan Papa'ya kar brorler yazmak zere tutulmutu.
O dnemlerin en ateli sorunlar okullarla ilgili tartmalard. Onyedinci
yzylda felsefede grlen gelimelerin tm Katolik Kilisesine muhalefetle
az ok balantlyd. Malebranche (1638-1715) geri bir rahipti; ancak
imdilerde rahipler onun felsefesini kabulden menedilmilerdir. Locke'un
(1632-1704) ardllar onsekizinci yzyl Fransasnda, Bentham (1748-1832)
yanllar ondokuzuncu yzyl ngilteresinde, politikada ounlukla ar
tutucu grleri benimsemiler; ada liberal burjuva grnn de yaratcs
olmulardr. Ancak felsefi ve politik grler arasndaki karlkl iliki
zamanla daha belirsiz bir duruma gelmektedir. Hume (1711-1776) felsefede
ar tutucu olduu halde politik ynden bir Tory (imdiki ad Muhafazakar
Parti olan ngiliz siyasal partisi mensubu. (.N)) idi. Yalnzca, Devrim'e
kadar bir Ortaa lkesi olan Rusya'da politika ve felsefe arasnda ak bir
ilinti var olmay srdrd. Bolevikler materyalist, Beyazlar ise idealisttirler.
Tibet'te bu ilinti daha da gldr; devlet ynetiminde en byk ikinci kii
"ba metafiziki" olarak adlandrlr. Baka yerlerde felsefe artk bylesine
saygn bir konumdan yoksundur.
Yirminci yzyl akademik felsefesi balca grupta toplanm bulunuyor.
Birincisi genellikle Kant (1724-1804), bazen de Hegel (1770-1830)
yanllarn iine alan klasik Alman felsefesidir. kinci grup, pragmatistler
ile Bergson'dan oluur. nc grupta ise bilim yanllar yer alr; bunlara
gre felsefede ne zel bir gerek eidi, ne de ona erimeyi salayan belirli
bir yntem vardr. Bunlara ksaca gerekiler (realistler) denebilir; ancak
aralarnda bu sfata tam olarak uymayan ok kii vardr. Bu farkl ekoller
arasndaki ayrm belirgin deildir; ve kiiler baz konularda birine, baz
konularda da dierine mensup olabilirler. William James (1842-1910) hem
gerekiliin hem de pragmatizmin kurucusu saylabilir. Dr. Whitehead'in son
kitaplar gerekilerin yntemlerini uygulayarak, az ok Bergsoncu
denilebilecek bir metafiziin savunmasn yapar. Birok filozof, epeyce bir
mantk gsterisinden de kanmayarak, Einstein'n doktrinlerinin Kant'n
zaman ve uzayn znel olduu yolundaki kansna bilimsel bir temel
oluturduu grn benimsemektedir. Grlyor ki olgulardaki
belirginlik, mantktaki belirginlik kadar net deildir. Bununla beraber,
mantktaki belirginlik, dncelerin snflandrlmasn olanakl klan
bir ereve oluturmas asndan yarar salar.
Alman idealizmi yirminci yzyl boyunca savunmada kalmtr. Yeni
ekolleri profesr olmayan kiilerin nemli bulduu kitaplar temsil etmitir.
Bu kitaplar hakkndaki eletirilere gre deerlendirme yapan bir kimse, bu
ekollerin dierlerinden etkin olduunu dnebilir. Ancak, Amerika'da olmasa
bile, Almanya, Fransa ve ngiltere'de felsefe retenlerin ounluu hala
klasik gelenee baldrlar. Bu gruba dahil olan bir gencin i bulmas,
dahil olmayan birine gre ok daha kolaydr. Klasik gelenee kar kanlar
ise "Alman" olan her eydeki ktlkte bu felsefenin de pay olduunu ve
Belika'nn igalinden de bir anlamda sorumlu olduunu gstermeye altlar.
Ancak onu destekleyen ylesine nl ve saygl kiilerdi ki bu saldrlar
baarl olamazd. Bu kiilerden ikisi, Emile Boutroux ve Bernard Bosanquet,
lmlerine kadar uluslararas toplantlarda srasyla Fransz ve ngiliz
felsefelerinin resmi szcln yapmlardr.
Dinci ve tutucu kesimler de hristiyanla aykr akmlara ve devrimlere
kar kendilerini savunmada daha ok bu ekolden yararlanmaktadrlar. Bunlar
statkoculara zg g ve zaaflara sahiptirler; gelenekten kaynaklanan g
ile yeni dnce yokluundan kaynaklanan zaafa.
ngilizce konuulan lkelerde bu konuma yirminci yzyl balarndan az
nce gelinmitir. Ben ciddi olarak felsefe almaya 1893 ylnda, Mr.
Bradley'in Appearance and Reality (Grnm ve Gerek) kitabnn kt
ylda baladm. Mr. Bradley Alman felsefesinin ngiltere'de de
kabul iin savaanlardan biriydi; yaklam ise geleneksel inanlar
savunanlardan ok bakayd. Onun Logic (Mantk) ve Appearance and Reality
kitaplar, adalarm zerinde olduu gibi bende de ok derin bir etki
yapmt. Onlarda ileri srlen tezlerle uzun sreden beri uyumadm
halde bu kitaplara byk sayg duyarm.
Hegel yanllarnn grleri, gerek dnya hakknda bizlere sadece
mantn ok eyler anlatabilecei inancna dayanr. Mr. Bradley de bu
dnceye katlmaktadr. Grnrdeki dnyann kendi kendisiyle elitiini;
bu nedenle de aldatc olduunu; gerek dnyann ise, mantksal olma
zorunluluu yznden, artc baz zelliklere sahip olmasnn doal
olduunu ne srmektedir. Gerek dnya zamanda ve uzayda olamaz; birbiriyle
iie ilintili eitli eyler ieremez; ayr ayr benlikler ieremez; hatta
bilme olgusundaki zne ve nesne arasndaki ayrlk eklinde bir blnme
ieremez. Bu nedenle o, dnceden ve istemden ok duyguya benzeyen
bir eyle balantl olan, zamandan bamsz, tek bir Mutlak'tan ibarettir.
u dnyamz btnyle bir grntdr; ve de stnde oluyor gibi grnen
eylerin gerekte bir nemi yoktur. Bu doktrin ahlak kavramn yok edebilir.
Ancak ahlak duygusaldr; mantkla badamaz. Gerekten de Hegel yanllar,
temel ilkeleri olarak, Hegel felsefesini doru kabul ederek davranmamz
gerektiini srarla vurgularlar; ancak unu gzden karyorlar: eer bu
felsefe doru ise nasl davrandmzn da hi nemi yoktur.
Bu felsefe iki ynden eletirilmiti. Bir yanda mantklar vard; bunlar
Hegel'in yanllarna dikkat ektiler; ilikilerin ve okluun, zaman
ve uzayn gerekte kendileriyle eliir eyler olmadn ileri srdler.
te yanda da mantk rn bir dnyada var olan kalplamay ve dzenlilii
beenmeyenler vard; onlarn banda da William James ve Bergson yer alyordu. Bu
iki ayr eletirinin yandalar, nemli olmayan
baz rastlantsal durumlar dnda, mantksal
adan birbirlerine aykr dmyorlard; ancak
mizalar farklyd ve baka baka bilgilerden
esinleniyorlard. Bunun yansra ilgi alanlar da
farklyd; birinin ilgisi akademik, tekinin ise
insancld. Akademik adan bakanlara gre Hegelcilik
doru deildi; insancl adan bakanlara
gre ise ho deildi. Doal olarak bu ikinciler
daha yaygn bir baarya ulatlar.
ngilizce konuulan dnyada Alman idealizminin
tahttan indirilmesinde en byk etken
William James olmutur. Bunu Psychology (Psikoloji)
adl eserinde syledikleriyle deil, yaamnn son
yllarnda ve lmnden sonra yaynlanan bir dizi kk
kitapta ortaya koyduklaryla baarmtr. 1884 ylnda
Mind dergisinde yaynlanm olup lmnden sonra baslan Essays
in Radical Empiricisim (Radikal Deneycilik
zerine Denemeler) kitabnda yer alan bir makalesinde
(sayfa 276-8) kiisel eilimini olaanst bir sevimlilikle
dile getirmektedir:
"Bizler temelde kukucu olmadmza gre,
eitli inanlarmzn arkasnda yatan gdleri
birbirimize akta itiraf edebiliriz. Ben kendiminkini
itenlikle itiraf ediyor ve btn gdlerimin
mantksal deil, estetik trden olduunu dnmekten
kendimi alamyorum. nceden inceye detayl olan evren,
yanlmaz ve kusursuz enginliiyle sanki nefesimi
kesiyor. Olanaklar olmayan gereklilii, zneleri
olmayan ilikileri sanki bana hibir ekince hakk
brakmayan bir anlama yapmm, veya daha dorusu, sanki dier
konuklardan kaarak snabileceim kiisel bir odas olmayan
byk bir sahil pansiyonunda yaamak zorunda kalmm hissini
veriyor. Ayrca gnahkarlarla ferisiler (Yazl yasalara ve rf hukukuna
titizlikle uymay ngren eski bir Musevi tarikat mensubu. (.N.))
arasndaki eski anlamazln da bu konuyla bir ilikisi olduunu aka grmekteyim. Bildii
kadaryla, Hegelcilerin hepsi kendini beenmi ukalalar deildirler;
ancak yle sanyorum ki btn kendini beenmi ukalalar gelitike
sonunda Hegelci oluyorlar. Ayn cenaze iin tren yapmak zere
yanllkla arlan iki papazla ilgili bir fkra vardr:
nce birisi gelir ve duada Ben Yeniden-diriliim; ben Yaamm
szcklerinden teye gidemeden ikincisi ieri girer: O da Yeniden-dirili
benim, Yaam benim, diye barr. nceden inceye felsefesi,
gerekte var olduu haliyle, oumuza bu papaz artrr. Korkun
derinlikleri, bilinmeyen akntlaryla ar ar nefes alan engin,
bilinsiz Kozmos'u temsil etmek iin fazla sk dmeli olduu sylenebilir.
William James gibi, Hegelcilii bir sahil pansiyonuna benzeten baka bir
kimse olmadna bahse girilebilir sanrm. Bu makale 1884 ylnda
hibir etki yaratmad; nk o zamanlar Hegelcilik giderek artan bir
saygnlk grmekteydi; filozoflar da kendi mizalar ile kanlar
arasnda bir balant olabileceini kabullenmeyi hala renmemilerdi.
1912'de (ikinci bask tarihi) ortam eitli nedenlerle deimi bulunuyordu.
William James'in rencileri zerindeki etkisi de bu nedenlerden biridir.
Yazlar dnda onu sadece yzeysel olarak tandm; ancak, onun doasnda,
grlerini oluturmakta katks olan enin ayrdedilebilir olduu
kansndaym. Bunlardan, zaman asndan en sonda, felsefi katk asndan
ise en nde geleni, grd fizyoloji ve tp eitiminin etkisidir. Bu ona
esinlerini Platon'dan, Aristoteles'ten, ve Hegel'den alan tmyle yaznsal
filozoflara kyasla daha bilimsel ve biraz da materyalist bir eilim
vermitir.
zgr iradeyi irdeledii blm gibi nemli birka blm dnda
Psychology kitabnda bu ge egemendir. Felsefi yapsndaki ikinci etken,
babasndan geen ve kardeinde de var olan mistik ve dindar eilimdir. Bu
eilim onun Will to Believe (nanma Arzusu) kitabna ve psiik aratrmalara
olan ilgisine yol amtr. nc etken, yine kardeiyle paylat ar
titiz yapsndan kurtulup yerine Walt Whitman usul demokratik bir
yaklam benimsemek iin, New Englandl benliinin btn itenliiyle
giritii bir abadr. Yukardaki alntda hi bir kiisel odas olmayan
pansiyondan duyduu dehet (Walt Whitman buna baylrd), titiz yapsn
aka ortaya koyuyor. Demokratik olma arzusu da kendisini bir ferisi
deil bir gnahkar yerine koymasnda grlmektedir. Bir ferisi olmad
kesindi; ancak en az gnah ilemi kimselerden biri olsa gerek. Bu konudaki
tutumu her zamanki alakgnlllne pek de uymamaktadr.
En kusursuz insanlar genellikle bu kusursuzluklarn birbiriyle badamaz
saylan baz zelliklerin karmna borludurlar; bu, adalarnn ounun
farkettiinden daha nemli bir kii olan James iin de geerlidir. Kendisi
faydacl, dinsel umutlar bilimsel varsaymlar olarak ifade etmenin
yntemi olarak savundu; ve, madde ile ruh arasndaki kartl, bunlardan
birine stnlk tanmadan nlemenin bir arac olarak "bilin" diye bir eyin
var olmad yolundaki devrimci bir gr benimsedi. Felsefesinin bu
iki blmnde farkl yandalar oldu. Birincisini Schiller ve Bergson,
ikincisini yeni gerekiler destekledi. nller arasnda yalnzca Dewey
(1859-1952) her ikisinde de ona katlyordu.
Farkl tariheleri ve farkl balantlar olduu iin bu iki blmn ayr
olarak ele alnmalar gerekir. James'in yaptlarndan Will to Belieue 1897,
Pragmatism 1907 tarihlidir. Schiller'in Humanism, Dewey'in Theories in
Logical Theory (Mantk Teorisi zerinde ncelemeler) kitaplar
ise 1903 tarihlidir. Yirminci yzyln ilk yllarnda felsefe dnyas
faydaclk konusuyla canlanmt; daha sonralar ayn beenilere hitap eden
Bergson onun tahtna geti. Faydacln kurucusu kendi aralarnda byk
farkllklar gsterirler; James, Schiller ve Dewey'i bu felsefenin, srasyla
dinci, edebi ve bilimsel temsilcileri olarak tanmlayabiliriz. nk James
her ne kadar ok-ynl idiyse de faydaclkta, onun dindar yn kendine bir
k yolu bulmutur.
 imdi bu farkllklar bir yana brakarak sav bir btn olarak ele alalm.
Savn temeli belli bir tr kukuculuktur. Geleneksel felsefe, dinin temel
savlarn kantlad iddiasndayd. Bu felsefenin kartlar ise bu
kantlamann geersiz olduunu kantlayabileceklerini; veya, en azndan
Spencer (1820-1903) gibi, bunlarn kantlanamaz olduunu kantlayabileceklerini
iddia ettiler. Ancak, eer bunlar kantlanamazlarsa geersizlikleri de
kantlanamaz gibi grnyordu. Spencer gibi kiilerin ok salam saydklar
birok sav; nedensellik, hukukun stnl, bellein genel gvenirlii,
tmevarmn geerlii gibi doktrinler bu durumdayd. Btn bunlar rasyonel
bir bak asndan bilinmezcilik (agnostisizm) kapsamna girmeli,
hkm vermekten kanlmaldr. nk, grebildiimiz kadaryla bunlar
doruluu veya yanll kantlanabilir eyler deildirler. James,
pratik kiiler olarak, eer yaamay srdreceksek, bu konularda kuku
iinde kalmamzn olanaksz olduu savn ileri srd. rnein, gemite
bizi beslemi olan yiyeceklerin gelecekte bizi zehirlemeyeceklerini
varsaymamz gerekir. Bazen de yanlrz; ve de lrz. Bir fikrin doruluu
onun "gerek-olgu'larla" uyum iinde olup olmasyla snanamaz; nk bu
gerek-olgulara hibir zaman ulaamayz. Snama onun yaammz
iyiletirmedeki ve arzularmz gerekletirmedeki baarsn lmekle
yaplr. Bu bak asyla James Varieties of Religious Experience (Dinsel
Deneyimlerde eitlilik) kitabnda dinsel inanlarn ounlukla bu snamay
baaryla getiini; bu nedenle de "doru" olarak nitelendirilmeleri
gerektiini gstermeye alt. Ona gre, en genel kabule kavumu olan
bilimsel teorilere de ancak bu anlamda "doru" denebilir: uygulamada geerli
sonular verirler; haklarnda bildiimiz tek ey de budur.
Bu grn bilim ve dinin genel varsaymlarna uygulanmas konusunda
sylenecek ok ey vardr. Geerli olmann anlam dikkatle tanmlanr ve
yalnzca gerein, gerekten bilinmedii durumlarn sz konusu olmas koulu
eklenirse, o zaman bu konularda bu savla tartmaya gerek yoktur. Ancak,
imdi gerek doruyu saptamann zor olmad daha basit rnekleri ele alalm.
Bir imek aktn grdnz. Gk grltsn duymay bekleyebilirsiniz;
veya n, grlts duyulamayacak kadar uzakta olduunu dnebilirsiniz;
ya da bu konuyu hi dnmezsiniz. En akla yakn bu sonuncu olaslk olmakla
beraber ilk iksinden birini setiinizi varsayalm. Gk grltsn
iittiinizde dncenizin doruluu ya da yanll ortaya km olur. Bu
da size salanan bir avantaj veya dezavantaj nedeniyle deil, bir "gerek-olgu
nedeniyle, yani gk grltsn duyup duymama olgusuyla gerekleir.
Faydaclar dikkatlerini, daha ok, hakknda deneyim sahibi olduumuz
olgularla dorulanamayan inanlar zerinde toplarlar. Gnlk uralar
hakkndaki inanlarmzn ounun -rnein filanca kiinin adresinin filanca
olduu- doru olup olmad, deneyimlerimizle ortaya karlabilir; ve bu
gibi durumlarda bir faydacnn kulland ltlere gerek yoktur. Yukardaki
gk grlts rneinde olduu gibi, birok durumda bu ltn uygulanma
olana yoktur; nk doru olan inancn yanl olana gre pratik bir
avantaj bulunmad gibi, ikisi de baka birey dnmek kadar yarar
salamaz. Gnlk yaamda karlatklarmza deil de "byk" rneklere
sempati duymak felsefecilerin ortak bir kusurudur.
Faydaclk, nihai felsefi gerei iermese de baz nemli meziyetlere
sahiptir. Birincisi bizim ulaabileceimiz gerein yalnzca insani gerek
olduunu; bu gerein de, insani olan her eyde olduu gibi yanlnabilir ve
deiebilir olduunu grmesidir. nsana zg olanlarnn dnda kalan
olaylar gerek deil, gerek-olgulardr (belirli trlerden). Gereklik inanlara
zg bir zelliktir, inanlar da psikolojik olaylardr. Bundan baka,
inanlarn olgularla olan balantlarnda mantn varsayd sistematik
basitlik yoktur; buna da iaret etmi olmas faydacln ikinci
meziyetidir. nanlar belirsiz ve karmaktr; kesin tek bir olguya deil,
birok ve belirsiz trden olgularla ilintilidirler. Bu nedenle, mantn
sistematik nermelerinden farkl olarak, inanlar doru veya yanl gibi iki
mutlak kart deil, doru ve yanln bir karmdr. Hibir zaman siyah
ya da beyaz deildirler; grinin deiik tonlarn tarlar. "Gerek"ten byk
bir saygyla sz edenler gerek-olgu dan sz etseler ve nnde eildikleri
saygn zelliklerin insan inanlarnda bulunmadn grseler daha yerinde
olur. Bunun teorik olduu kadar pratik yararlar da vardr. nk insanlar
"gerei" kendilerinin bildiklerini sandklar iin birbirlerine zulmederler.
Psikanalitik adan bakldnda, insanlarn byk saygyla sz ettikleri
herhangi bir "byk ideal"in, gerekte dmanlarna eziyet etmek iin
bulduklar bir bahane olduu sylenebilir.
Uygulamada ise faydacln daha da karanlk bir yn ortaya kyor. Bu
felsefeye gre, doru olan inan kar salayan inantr. Ceza yasalaryla
oynayarak bir inan kazanl hale getirilebilir. Onyedinci yzylda protestan
lkelerde protestanlk, katolik lkelerde de katoliklik avantajlyd. Enerjik
insanlar hkmeti ele geirip kendilerinden farkl dnenleri cezalandrarak
"gerek" retebilirler. Bu sonular faydacln iine dt abartdan
kaynaklanmaktadr. Gereklik faydaclarn iaret ettii gibi, bir derece
sorunu ve salt beeri olaylarn, yani inanlarn bir nitelii ise, bu bir
inanta var olan doruluun derecesinin salt beeri koullara baml olmas
anlamna gelmez. nanlarmzdaki doruluk derecesini artrrken bir ideale
yaklamaktayz. Bu ideali de gerek, yani ancak ok snrl lde
kontrolmz altnda olan, bir gezegenin zerinde ya da yzeyine yakn bir
yerindeki baz nemsiz koullarla ilikili gerek-olgu saptam olur.
Faydaclarn kuram reklamclarn uygulamalarnn bir soyutlamasdr.
Reklamc, haplarn gerek deerinin, kutu bana bir guinea olduunu tekrar
tekrar syleyerek insanlar alt-peni demeye ikna eder (1 guinea = 42 tane
alt peni); bylece de sylediklerini, daha az gvenle sylendii duruma
gre, geree yaknlatrm olur. Bu tr insan rn "gerek" rnekleri
ilgintir; ancak kapsamlar ok snrldr. Bunlarn kapsamlarn geniletmekle
insanlar kendilerini lgn bir propagandaya kaptrr, bu lgnlk da
sonunda sava, salgn hastalk, ktlk ekillerinde kendini gsteren ac
gereklerle birdenbire son bulur. Avrupa'nn yakn tarihi bu tr bir
faydacln yanlln ortaya koyan bir ibret dersidir.
Bergson'un faydac gr yanls olarak alklanmas tuhaftr; nk
yzeysel olarak onun felsefesi faydaclarn tezinin tam tersidir. Faydaclarn
retisine gre gerein lt yararllk olduu halde Bergson bunun tam
tersini retir. Pratik gereksinmelerle ekillenmi olan aklmz, dnyann
karmza olmayan btn ynlerini yok sayar ve gerein alglanmasn
engeller. "nsezi" denilen bir yeteneimiz olduunu; istersek onu
kullanabileceimizi; ve onun, en azndan teorik olarak, gelecek iin olmasa
da, gemi ve imdiki zaman hakknda her eyi bilmemizi salayabileceini
ne srer. Bu kadar bilgiyi tamak pek elverili olmayaca iin, ilevi
unutmak olan bir beyin gelitirdik. Beyin olmasayd her eyi hatrlayacaktk;
onun bir szge gibi almas sayesinde genellikle yalnzca yararl olan
eyleri ve yanllar hatrlyoruz. Bergson'a gre fayda hatalarn kaynadr
ve geree ancak pratik yararn tmyle dland mistik dnceyle
eriilebilir. Ancak yine de, faydaclar gibi, eylemi akl yrtmeye, Othello'yu
Hamlet'e tercih eder. nsezi ile Desdemona'y ldrmenin, akllca davranarak
kraln yaamasna izin vermekten daha iyi olduu kansndadr. Faydaclarn
ona bir yanda gzyle bakmalarnn nedeni budur.
Bergson'un Donnes Immediates de la Conscience (Bilincin Dolaysz Verileri)
kitab 1898'de, Matiere et Memoire (Madde ve Bellek) kitab da 1896'da
yaynland. Ancak onun byk n 1907'de yaynlanan L'Evolution Creatrice
(Yaratc Evrim) ile balad -bu kitap dierlerinden daha iyi olduu iin
deil, daha az tartma ve daha ok retorik ierdii, bylece de daha ikna
edici olduu iin. Bu kitap batan sona hibir tartma, dolaysyla da
tatsz tartmalar iermez; sadece, dgcn okayan iirsel resimler izer.
inde bizi, ngrd felsefenin doru mu yanl m olduu sorusuna gtren
hibir ey yoktur. nemsiz saylamayacak bu soruyu Bergson bakalarna
brakmtr. Ancak kendi felsefesine gre byle yapmakta hakldr da; nk
gerek, aklla deil nseziyle elde edilir; bu nedenle de bir tartma
konusu deildir.
Bergson'un felsefesinin byk blm geleneksel mistisizmin biraz yeni bir
dille ifadesinden ibarettir. Farkl eylerin gerekte farkl olmad, ancak
analitik akl tarafndan yle algland yolundaki doktrin Parmenides
(.S. beinci yzyl)'ten Mr. Bradley (1846-1924)'e kadar btn Dou ve Bat
mistiklerinde grlr. Bergson iki yolla bu sava bir yenilik havas
getirmitir. lk olarak, "nsezi" ile hayvanlarn igdleri arasnda bir
balant kurar. Bir Ammophila arsnn, iine yumurtalarn brakt larvay
etkisiz hale getirecek, ama ldrmeyecek bir ekilde sokabilmesini salayan
eyin nsezi olduunu ileri srmektedir (Bu talihsiz bir rnektir; nk
Dr. ve Mrs. Peckham bu zavall arnn akn bir bilimciden daha kusursuz
davranmadn gstermilerdir). Bu yaklam onun savlarna modern-bilim
havas vermekte ve, verdii rneklerle dikkatsiz kiilerde, grlerinin en
son biyolojik aratrmalara dayand sansnn uyanmasn salamaktadr.
kinci olarak, nesnelerin analitik zekaya grndkleri durumlarndaki
ayrla "uzay" adn, onlarn nseziye grnmlerinin yorumlanmasna da
"zaman" ya da "sre" adn vermektedir. Bu da onun "zaman" ve "uzay" hakknda
kulaa ok ho ve derin gelen, ancak bu szcklerin normal anlamlarnca
artrlan birok ey sylemesine olanak vermektedir.
"Uzay"da olan ey olarak tanmlanan "madde" kukusuz akln yaratt bir
kurgudur; yle olduu da, kendimizi nsezinin bak asna uyarlaynca
hemen grlr.
Felsefesinin bu blmnde Bergson, ifade tarz dnda, Plotinus (.S.
205-270)'a hibir ey eklememitir. Bu ifade biiminin kefedilmesi
gerekten byk bir yetenein sonucuysa da bu yetenek bir filozofunkinden
ok bir ortaklk yneticisinin yeteniidir. Ancak ona yaygn bir poplerlik
kazandran, felsefesinin bu blm deildir. Bu poplerlii elan vital
(yaama cokusu) ve gerek oluum savlarna borludur. Onun getirdii nemli
ve ilgin yenilik zamann ve ilerlemenin gerek olduu inancn mistisizm ile
birletirmesindedir. Bunu nasl baardn grmek iin biraz zaman harcamaya
deer.
Geleneksel mistisizm derin dnceye dayanr; zamann gerek d
olduuna inanr; ve temelde bir tembel insan felsefesidir. Mistik aydnlanmann
balangc "ruhun karanlk gecesi"dir; bu da insann gnlk eylemlerinde
umutsuzca engellendii, veya baz nedenlerle onlara olan ilgisini yitirdii
zamanlar ortaya kar. Eylem bylece sz konusu olmaktan knca o da
kendini derin dnceye verir. Koullar elverdiinde kendimize olan saygy
korumamz salayacak inanlara sarlmak, zbenliimizin bir yasasdr.
Psikanalitik yazn bu yasann arpc rnekleriyle doludur. Bylece, derin
dnceye ynelen kii, ok gemeden, bunun yaamn gerek amac olduunu;
gerek dnyann gnlk ilerle uraan kiilerden gizlendiini kefeder.
Geleneksel mistisizmin dier savlar da bu temelden karlabilir. Byk
mistiklerin belki de ilki olan Lao-Tze (.. 604-531)'nin, kitabn bir
gmrk binasnda bagajnn muayene edilmesini beklerken yazd rivayet
edilir. Kitap tahmin edilebilecei gibi, her trl eylemin yararsz olduu
sav ile doludur.
Bergson ise mistisizmi eyleme, "yaam"a, gelimenin gerekliine inanan ve
bu dnyada bulunmaktan d krklna uramam olan kiilere uyarlamay
amalad. Mistik, genel olarak, miza bakmndan hareketli, ancak hareketsizlie
zorlanm olan kiidir; vitalist de miza ynnden hareketsiz, ancak eyleme
romantik bir hayranlk duyan kiidir. 1914 ncesinde dnya byle insanlarla,
"Krk Kalpler Yuvas" insanlaryla doluydu. Bu insanlarn mizalarnn
temelinde can sknts ve kukuculuk vardr. Bu da heyecan tutkusuna ve
irrasyonel bir inanca zlem duymaya yol aar. Sonunda bu inanc buldular; o
da grevlerinin insanlar birbirine krdrmak olduu inancnda saklyd.
Ancak 1907'de bu k yolu daha bulunmamt; Bergson ise bu boluu iyi
doldurdu.
Bergson grlerini bazen yanlla yol aabilecek bir dille ifade
etmitir; nk kurgusal olarak tanmlad eylerden, arada bir, onlarn
gerek olduklarn dndrecek bir ekilde sz eder. Eer bu yanl
anlalabilecek eyleri bir yana brakrsak zaman sav sanrm yledir:
Zaman ayr ayr anlar ya da olaylar serisi deil, gerekte srekli bir
oluumdur. Bu gelime srasnda gelecei nceden grmek olanakszdr;
nk gelecek, gerekten yenidir ve bu nedenle de kestirilemez. Aacn
bymesinde oluan iie halkalar gibi gerekten vuku bulan her ey
kalcdr (bu benzetme ona ait deildir). Yani dnya hi durmadan daha dolu
ve daha zengin olacak ekilde geliir. Vuku bulan her ey nsezinin katksz
belleinde saklanr; beyindeki bellek ise, tersine, aldatcdr. nsezi
belleindeki bu saklama "kalclk"tr; yeni yaratma gds de elan vital'dir.
nsezinin katksz belleindekileri tekrar su stne karmak bir kendini
eitme konusudur. Bunun nasl yaplaca anlatlmyor; herhalde Yogi'lerin
yaptna benzer bir ekilde olsa gerek.
Eer Bergson'un felsefesine mantk gibi yeterince ulu olmayan bir ey
uygulamaya kalklrsa bu deiim felsefesi baz skntlarla karlar.
Bergson, zaman birbirinden bamsz paralardan oluan bir seri olarak
gren matematikileri aalamaktan hi usanmaz. Ancak, eer dnyada onun
ne srd gibi, gerek yenilik gerekten de varsa -eer yoksa onun
felsefesi ekici zelliklerini yitirir- ve eer dnyaya gerekten gelen her
ey kalc ise -kalclk savnn yaln z de budur- daha nceki bir
zamandaki toplam varlk daha sonra gelen herhangi bir zamandaki toplamn bir
paras olur. Btn ile para arasndaki bu iliki nedeniyle, dnyann
farkl zamanlardaki toplam durumlar bir seri oluturur ve bu da matematikilerin
arad ve Bergson'un reddettii serinin btn zelliklerine sahiptir.
Dnyann daha sonraki durumlarnda devreye giren unsurlar eski unsurlarn
dnda deilse gerek bir yenilik yoktur; yaratc geliim bir ey
yaratmamtr; biz de Plotinus sistemine geri dnm oluruz. Bergson'un bu
ikilem karsnda vard yant udur: olan ey, her eyin deitii ve yine
de ayn kald bir "geliim"dir. Bu kavram sradan insanlarn anlamay
umudedemeyecekleri lde derin bir gizemdir. Temelinde mantk deil, mistik
inanca ar yatar; ancak biz inancn mantktan stn olduu alanlara,
onun peisra gidemeyiz.
Bu arada, birok yerde "gerekilik" ad verilen bir felsefe geliti.
Gerekte bu felsefenin zellii yntem olarak analizci, metafizik olarak
da oulcu (plralist) olmasdr. Bu felsefe tam olarak gereki deildir;
nk baz ynleri Berkeley (1685-1735) idealizmi ile uyum iindedir.
Kant ve Hegel idealizmi ile badamaz; nk bu sistemlerin temel ald
mant reddeder. Bu felsefe James'in grn gittike daha ok
benimsemeye ve onu gelitirmeye ynelmektedir: dnyann temel ierii ne
maddesel ne de zihinseldir; madde ve akln kendisinden yapld daha basit
ve daha temel bir eydir.
Doksanl yllarda, ok yal filozoflar dnda, Alman idealizmine kar
durmakta kararl olan yegane sima James'di. Schiller ve Dewey kendilerini
duyurmaya daha balamamlard; James bile felsefede pek de ciddiye alnmas
gerekmeyen bir psikolog olarak grlyordu. Ancak 1900 yl ile birlikte
Alman idealizmine kar bir ayaklanma balad. Bu kar gelme faydac bak
asndan deil, ciddi teknik nedenlerden kaynaklanyordu. Almanya'da Frege'nin
vgye deer almalarnn (bu almalar 1879'da balam, ancak son
yllara kadar hi okunmamlard) yansra, Husserl'in 1900'da yaynlanan
antsal bir eseri olan Logische Untersuchungen (Mantk ncelemeleri) kitab
ksa srede byk etkiler dourmaya balad. Meinong'un Ueber Annahmen
(Varsaymlar Hakknda-1902) ve Gegenstands-theorie und Psychologie (Nesne
Kuram ve Nesne Psikolojisi-1904) ayn ynde etkili oldular. G.E.
Moore ve ben, benzer grleri savunmaya baladk. Onun Nature of Judgement
(Hkmlerin Yaps) makalesi 1899'da, Principia Ethica (Etik lkeleri)
1903'te yaynland. Benim yazdm Philosophy of Leibniz (Leibniz Felsefesi)
1900'de, Principles of Muthematics (Matematik lkeleri) 1903'te basld.
Fransa'da da ayn tr felsefe Couturat tarafndan gl bir ekilde temsil
edildi.
Amerika'da William James'in radikal grgcl (ampirizmi) -faydacl
iermeden- yeni mantkla kararak Yeni Gerekilerin felsefesini
dourdu. Bu felsefe, yukarda sz geen Avrupa'daki almalardan biraz
daha sonra, ancak daha devrimci nitelikte ortaya kt. Yalnzca
Mach'n Anczlyse der Empfindungen (Sanlarn Analizi) bu felsefenin
retilerinin bir ksmn daha nceden haber vermiti.
Bylece balayan yeni felsefe henz son eklini almam, baz bakmlardan
hala olgunlamamtr. Bundan baka, savunucular arasnda bir hayli gr
ayrlklar vardr. Baz blmlerinin anlalmas olduka gtr. Btn bu
nedenlerle onun arpc baz zelliklerini belirtmekten te yaplabilecek
bir ey yoktur.
Yeni felsefenin birinci zellii yeni bir felsefi yntem gelitirme; ya da
yle bir yntem kullanarak yeni bir tr bilgi getirme gibi iddialar
terketmesidir. Felsefeyi temelde bilimden farkl olarak grmez; sadece,
problemlerinin genel olmasyla ve deneysel kantlarn henz bulunmad
alanlarda varsaymlar oluturmasyla zel bilimlerden ayrlr. Btn
bilgileri bilimsel bilgi olarak; bilimsel yntemlerle saptanp kantlanabilen
bilgi olarak kabul eder. Daha nceki felsefenin genellikle yapt gibi,
btn evreni kapsayan sonular bulmay, veya her eyi ieren bir
sistem kurmay amalamaz. Kendi mantna dayanarak, dnyann blk prk,
karman orman grnen doasn reddetmek iin bir neden olmadna inanr.
Dnyay "organik" olarak ele almaz; u anlamda ki, tek bir kemie bakarak
nesli tkenmi bir hayvann iskeletini zihnimizde canlandrabildiimiz gibi,
yeterince anlalm bir paray ele alarak ondan btnn anlalabileceini
dnmez. zellikle de Alman idealistlerinin yapt gibi, bilginin
yapsndan, bir btn olarak dnyann doasn karmaya almaz. Bilgiye,
mistik bir anlam ve kozmik nemi olmayan herhangi bir doa olgusu gzyle
bakar.
Yeni felsefe balangta temel kaynaa dayanyordu: bilgi teorisi,
mantk ve matematik ilkeleri. Kant'tan bu yana bilgi bizim onu bilmemizle
bir deiime urayan, bu nedenle de bilgimizden kaynaklanan baz zelliklere
sahip, karlkl bir etkileim olarak alglanmtr. Ayrca, bilinmeyen bir
eyin var olabilmesinin mantksal bakmdan olanaksz olduu kabul edilmitir
(Kant buna katlmamtr). Bu nedenle, bilindikleri iin sahip olunan
nitelikler her eyde bulunmas zorunlu olan zelliklerdir. Bu yolla,
yalnzca bilginin koullarn inceleyerek gerek dnya hakknda ok ey
renebileceimiz ileri srlmt. Yeni felsefe, tam tersine, kural olarak,
bilginin bilinen eyi hi etkilemediini, ve hi kimsenin bilmedii eylerin
var olmamas iin en ufak bir neden olmadn kabul etmektedir. Bunun
sonucu olarak, bilim teorisi evrenin gizemlerine giden kapnn sihirli
anahtar olmaktan kmtr ve bizler de bilimin zahmetli ve ar ilerleyen
aratrmalarna geri dnmzdr.
Bunun gibi, mantkta da organik grn yerini atomizm almtr. Daha nce,
her eyin z doasnn, dier her eyle olan ilikisinden etkilendii;
bylece, bir ey hakknda tam bilginin tm evren hakkndaki tam bilgiye
baml olduu dncesi kabul grmekteydi. Yeni mantk, bir eyin z
karakterinin, onun baka eylerle olan ilintilerini mantksal olarak
bulmamz olanan bize salamad grndedir. Bir rnek bu noktay
akla kavuturacaktr. Leibniz (1646-1716) bir yazsnda, Avrupa'daki bir
adamn karsnn Hindistan'da lmesi durumunda, karsnn ld
anda adamn z-doasnda bir deiim olacan ne srer (Bu konuda modern
idealistlerle ayn dncededir). Saduyu da, karsn kaybettiini
reninceye kadar adamn z-doasnda bir deiim olmayacan syler. Yeni
felsefe bu gr benimsemitir; bunun da sonular ilk grndnden ok
daha telere uzanr.
Matematik ilkelerinin, her zaman felsefe ile nemli bir balants
olmutur. Matematik byk lde kesinlii olan nsel bilgiler ierir; filozoflarn
ou da nsel bilgiye ok heveslidirler. Eleal Zeno (.. beinci yzyl)'dan
bu yana idealist eilimli filozoflar matematikilerin gerek matematiksel
doruya ulaamadklarn; filozoflarn daha iyisini yapabileceklerini
gstermek iin elikiler reterek matematikileri gzden drmeye
uramlardr.
Kant felsefesi bu trden birok ey ierir; Hegel felsefesi ise daha
fazlasn. Ondokuzuncu yzylda matematikiler Kant felsefesinin bu ynn
rttler. Kant'n deney-st (transcendental) estetik hakkndaki
matematiksel savlar Lobatchevski (1793-1856)'nin Euclid-d geometriyi
icadetmesiyle temelinden sarsld; Weierstrass (1815-1897) srekliliin
sonsuz-kkleri iermediini kantlad; George Cantor (1845-1918) bir
sreklilik, bir de sonsuzluk teorisi gelitirerek filozoflarn pek de
ilerine gelen btn eski paradokslar ortadan kaldrd. Frege aritmetiin
mantn bir sonucu olduunu gsterdi; Kant ise bunu reddetmiti. Btn
bu sonular normal matematiksel yntemlerle elde edildiler ve bir arpm
tablosu kadar da kesindirler. Filozoflar bu duruma, sz konusu yazarlarn
yaptlarn okumayarak karlk verdiler. Sadece yeni felsefe bu yeni
sonular zmsedi; bylece de srmekte olan bilgisizliin yandalarna
kar kolay bir tartma zaferi kazand.
Yeni felsefe sadece eletirel deil, yapcdr; ama bilimin yapc olduu
anlamda, yani adm adm ve deneyerek. zel bir yaplanma yntemi vardr; o
da, matematiin yeni bir kolu olan ve felsefeye dier btn geleneksel
kollardan daha yakn olan, matematiksel mantktr. Matematiksel mantk,
belli bilimsel savlarn felsefe ynnden hangi sonulara yol atn,
nelerin varsaylmas gerektiini ve aralarnda ne gibi balantlar olduunu
bulmaya, daha nce hibir zaman olmad lde olanak salar. Bu yntem
sayesinde matematik ve fizik felsefesi ok byk ilerlemeler kaydetmitir.
Fizikteki sonularn bir ksm Dr. Whitehead (1861-1947)'in son
almasnda ortaya konulmutur.
Yntemin dier alanlarda da ayn lde verimli olacan ummak iin
yeterli neden vardr; ancak bu, burada ele alnamayacak kadar teknik bir
konudur. Modern oulcu felsefenin byk bir blm nermelerin mantksal
analizinden esinlenmitir. Bu yntem nceleri gramer kurallarna byk
nem verilerek uyguland. rnein, Meinong unu ileri sryordu: "yuvarlak
kare yoktur," diyebildiimize gre, yuvarlak kare diye bir ey var olmaldr
-her ne kadar o, var olmayan bir ey olsa da. Bu satrlarn yazar balarda
bu tr usavurmalara bak saylmazd. Ancak 1905'te "betimleme" kuram
sayesinde bundan nasl kanacan kefetti.
Bu kurama gre, "yuvarlak kare yoktur," dediimizde yuvarlak kareden sz
edilmedii anlalyor. Yuvarlak kare gibi sama konularla zaman harcamak
anlamsz bulunabilir; ne var ki, bu gibi konular ou kez mantk teorilerini
snamak iin en iyi yntemi oluturur. Birok mantk teorisi sama sonulara
yol amakla sulanrlar. yleyse, mantk da bu anlamsz sonular grmeli
ve onlara kar tetikte bulunmaldr. ou laboratuvar deneyleri
konuyla ilgisini bilmeyen kiilere nemsiz grnr; samalklar da
mantknn deneyleridir.
Yeni felsefe ilk dnemlerinde, nermelerin mantksal analizleriyle
urarken Platon ve Ortaa gerekiliinden gl izler tayor, soyutlarn
da somutlarla ayn tr varla sahip olduunu kabul ediyordu. Kendi mantk
sistemi kusurlardan arndka felsefesi de yava yava bu grten kurtuldu.
Geriye de saduyuya ok ters gelecek bir tortu kalmad.
Yeni felsefenin ilk dnemlerinde en etkilenen bilim matematik olduysa da
gnmzde en byk etkisi fizik zerinedir. Bu durum, en bata
uzay, zaman, madde kavramlarn deitiren Einstein'n almalar ile
ortaya kmtr. Grecelik teorisini aklamann yeri buras olmamakla
beraber onun felsefi sonularndan biraz sz etmek kanlmazdr.
Grecelik teorisinde felsefi bak asndan zellikle nemli olan iki ge
unlardr: (1) inde evrendeki btn olaylarn kendi yerlerini ald,
her eyi kucaklayan tek bir zaman yoktur. (2) Fiziksel olgularn tarafmzdan
gzlenmesi srecinde geleneksel, ya da znel (sbjektif) geler,
her ne kadar nceleri sanldndan daha fazla olsalar da, Tensor hesab
denilen matematiksel yntemle yok edilebilirler. Ar teknik olmas
nedeniyle bu son konuya girmeyeceim.
Zaman konusuna gelince, ilk olarak, felsefi speklasyonlarla deil,
deneysel sonularn gerektirdii ve matematiksel bir formlle ifade edilen
bir teoriyi ele aldmz unutulmamaldr. Montesquieu'nn teorileriyle
Amerikan Anayasas arasndaki fark ne kadarsa, bu ikisi arasndaki fark da
o kadardr. Ortaya kan udur: Belli bir madde paracyla birlikte hareket
eden bir gzlemcinin bak asndan, bu paraca etki yapan olaylarn
belirli bir zaman sralamas olduu halde, farkl yerlerdeki madde
paracklarna etki yapan olaylar her zaman belirli bir sraya sahip
deildirler.
Daha ak bir rnek alalm: Eer bir k sinyali dnyadan gnee
gnderilir ve tekrar dnyaya yanstlrsa, gnderildikten 16 dakika kadar
sonra dnyaya varacaktr. Bu 16 dakika iinde dnyada gerekleen olaylar
k sinyalinin gnee varmasndan ne daha nce, ne de daha sonra yer
almtr. Gnee ve dnyaya gre olas her ynde hareket eden, bu 16 dakika
iinde dnyadaki olaylar ve sinyalin gnee varmasn izleyen gzlemciler
olduunu; btn bu gzlemcilerin n hzn dikkate aldklarn ve zaman
tam olarak doru gsteren kronometreleri olduunu varsayalm. O zaman, baz
gzlemciler bu 16 dakika iinde dnyada geen herhangi bir olayn k
sinyalinin gnee varmasndan nce, bazlar ayn anda, bazlar da daha
sonra gerekletii sonucuna varacaklardr. Hepsi de ayn lde hakl ya da
ayn lde hakszdrlar. Fiziin tarafsz bak asndan bakldnda, bu
16 dakika iinde dnyada geen olaylar k sinyalinin gnee varmasndan ne
daha nce, ne daha sonra, ne de e zamanldr. Bir cisimdeki bir A olaynda
ve baka bir cisimdeki B olaynda, eer k A'dan B'ye doru ilk olay olduu
anda -A'nn saatine gre- yola kp daha sonraki olay olduu anda -B'nin
saatine gre varmsa, bir cisimdeki A olaynn baka bir cisimdeki B
olayndan daha nce olduunu syleyemeyiz. Veya, bu iki olayn zaman
sralamas gzlemciye gre deiecek ve bu nedenle de fiziksel bir gerei
temsil etmeyecektir.
Ik hzna yakn hzdaki eyler yaantmzda yaygn olsayd, fiziksel
dnya bilimsel yntemlerle baedilemeyecek lde karmak olurdu; biz
de hala byc-hekimlerle yetinmek durumunda kalrdk. Ama eer fizik daha
nce kefedilmi olsayd, bu fizik Einstein fizii olmak zorunda olurdu;
nk Newton fiziinin uygulama olana olmad aka grlrd.
Radyoaktif maddeler k hzna yakn hzla hareket eden paracklar
salarlar. Yeni grecelik fizii olmadan bu paracklarn davranlar
aklanamazd. Eski fiziin kusurlu olduu konusunda kuku yoktur;
bunun "yalnzca kk bir kusur" olduunu sylemek de felsefi ynden bir
mazeret deildir.
Farkl yerlerde gerekleen olaylar iin, belli snrlar iinde, belirli
bir zaman sralamas olmad gereine kendimizi altrmalyz. "Uzay" ve
"zaman" denilen iki ayr kavram yerine bir "uzay-zaman" kavramnn ortaya
atlmasna yol aan da ite bu gerektir. Evrensel olarak dndmz zaman,
gerekte "yerel zaman"dr; dnyann hareketine baml olan bir zaman iin
"evrenseldir" demek, Atlantii geerken saatlerini deitirmeyen bir geminin
evrensellik iddiasndan farkszdr.
Btn gnlk kavramlarmzda zamann oynad rol dndmzde,
fizikilerin yapt eyin ne olduunu d gcmz kullanarak gerekten
alglayabilirsek, bak amzn ok derinden etkilenecei ortadadr.
"lerleme" kavramn ele alalm: Zaman-sralamas rastgele olursa, zaman
lm iin kabul edilen dzene bal olarak, bir ilerleme veya gerileme
olacaktr. Kukusuz, uzaydaki uzaklk kavram da deimitir:
Dakik lmler iin olanakl her aygt kullanan iki gzlemci, eer greceli
olarak hzl hareket halinde iseler, iki yer arasndaki uzaklk iin
farkl deerler bulacaklardr. Uzaklk kavramnn kendisinin ok
belirsizletii aka grlyor; nk uzaklk bo uzaydaki noktalar -bu
noktalar hayalidir- arasnda deil, somut eyler arasnda olmaldr; belirli
bir zamandaki uzaklk olmaldr; nk herhangi iki cismin arasndaki
uzaklk srekli deiir. Belirli bir zaman znel bir kavramdr; gzlemcinin
nasl hareket ettiine baldr. Belirli bir zamandaki bir cisimden artk
sz edemeyiz; sadece bir olaydan sz edebiliriz.
ki olay arasnda, herhangi bir gzlemciden bamsz olan "aralk" denilen
belirli bir iliki vardr. Farkl gzlemcilerce yaplan analizlerle bu
araln uzay ve zaman bileenleri hesaplandnda sonular farkl olacaktr;
ancak bu analizlerin hibir nesnel geerlilii yoktur. Aralk, nesnel bir
fiziksel gerektir; ancak onun uzay ve zaman bileenlerine ayrtrlmas
nesnel deildir.
Bizim eski, allm "kat madde" kavramnn da varln artk
srdremeyecei ortadadr. Bir madde paras belirli yasalara baml olan
bir olaylar dizisinden baka bir ey deildir. Madde kavram, filozoflarn
tz (substance) kavramnn geerlilii konusunda hibir kukular olmad
bir dnemde ortaya kmtr. Madde, uzay ve zamanda var olan tz, akl ise
sadece zaman iinde var olan tz idi. Daha sonralar, tz kavram
metafizikte berrakln kaybetti; ama fizikte varln srdrd. nk bir
zarar yoktu -grecelik ortaya kncaya kadar. Tz, geleneksel olarak, iki
geden oluan bir kavramdr.
Birincisi tzn bir nermede, yklem olarak deil, yalnz zne olarak yer
alabilecei yolundaki mantksal zelliktir. kincisi de zaman iinde kalc
olmas, Tanr iin ise, tmyle zaman dnda olmasyd. Bu iki zellik
arasnda bir bant gerekli deildir. Ancak bunun farkna varlmamt;
nk fizik, madde paralarnn lmsz olduunu, teoloji de ruhun lmsz
olduunu retiyordu. Bu nedenle, her ikisinin de tzn her iki zelliini
tad dnlyordu.
Ancak imdi fizik bizi ok ksa mrl olaylara, mantksal anlamda tz
olarak, yani yklemi olmayan zneler olarak bakmaya zorluyor. Tek bir
kalc varlk sandmz bir madde paras, tpk sinemada kalc grnen
nesneler gibi, gerekte bir dizi varlktr. Akl iin de ayn eyi sylememek
iin bir neden yoktur; kalc benlik, kalc atom kadar d rn gibidir.
Her ikisi de, birbirleriyle ilgin ilikileri olan olaylar dizisinden
ibarettir.
Modern fizik bizlere Mach ve James'in, zihinsel ve fiziksel dnyalarn
"ieriinin" birbirinin ayn olduu yolundaki nerilerini ekillendirme
olana veriyor. "Kat madde"nin dncelerden ve kalc egodan ok farkl
olduu aktr. Ancak eer madde ve ego uygun olaylar dizileri iseler,
onlarn ayn eyden yaplm olduklarn dnmek ok daha kolaydr. Bundan
baka, imdiye kadar akln en belirgin zellii olarak grnen znellik, ya
da bir gre sahip olma, imdi fizie de yaylm ve akl iermedii ortaya
kmtr; farkl konumlardaki fotoraf makinalar "ayn" olay grntler;
ancak kan fotoraflar birbirinden farkldr. Modern fizikte kronometreler
ve cetveller bile znellemektedir; dorudan gsterdikleri ey, fiziksel bir
durum deil, fiziksel durumla olan ilikileridir. Bylece fizik ve psikoloji
birbirlerine yaknlam, akl ve madde arasndaki eski ikilik
(dualizm) ortadan kalkmtr.
Modern fiziin eski veya popler anlamdaki "kuvvet" diye bir ey
tanmadna da dikkat ekmek yerinde olur. Eskiden gnein dnya
zerinde bir "kuvvet" uyguladn dnrdk. imdi ise yle dnyoruz:
uzay-zaman gnein yaknlarnda yle ekillenmitir ki dnya byle
hareket etmeyi dier btn yollara gre daha az zahmetli bulmaktadr. Modern
fiziin byk ilkesi "en az eylem ilkesi" (principle of least action)
yani bir yerden bir yere giderken cismin en az eylem ieren yolu semesi
ilkesidir (Eylem teknik bir terimdir; ancak anlam bizi imdilik ilgilendirmiyor).
Gazeteler ve gl grnmek isteyen baz yazarlar "dinamik" szcn
kullanmaktan holanrlar. Dinamik biliminde "dinamik" olan hibir ey yoktur;
tersine bu bilim her eyin bir evrensel tembellik yasasndan karlabileceini
dile getirir. Ayrca, bir cismin hareketini "idare eden" baka bir cisim diye
bir ey de yoktur. Modern bilimin evreni "byk yasalar" ve "doal kuvvetler"den
sz edenlerin deil, daha ok Lao-Tze'nin evrenine benzer.
Modern oulculuk ve gerekilik felsefeleri baz bakmlardan eski
felsefelerden daha az eyler sunuyorlar. Ortaa'da felsefe teolojinin bir
yardmcsyd; gnmzde bile kitap kataloglarnda ayn balk altnda yer
alrlar. Dinin byk dorularn kantlamann genellikle felsefenin grevi
olduu dnlmtr. Yeni gerekilik onlar kantlayabileceini, hatta
yanl olduklarn kantlayabileceini sylemez. Onun amac sadece,
bilimlerin temel ereklerini akla kavuturmak ve eitli bilimlerin bir
sentezini yaparak dnyann, bilimin incelemeyi baard blmnn, geni
kapsaml bir grnmn elde etmekten ibarettir.
Daha telerde ne olduunu bilmez; cehaleti bilgiye dntrecek bir tlsm
yoktur. Anlayanlara entellektel cokular sunar; ancak ou felsefenin
yapt gibi insanlarn byklk duygularn okamaya kalkmaz. Eer biraz
yavan ve teknik ise, bunun suunu, air ve mistiklerin arzu ettikleri gibi
deil de, matematiksel almay seen evrene atar. Bu belki zlecek bir
ey; ancak bir matematikinin bu zntye katlmasn beklemek de
hakszlk olur.
Makineler ve Duygular
Makineler mi duygular, yoksa duygular m makineleri yok edecek? Bu soru
uzun zaman nce Samuel Butler tarafndan Erewhon'da ortaya atlm ve makine
imparatorluunun bymesiyle de gittike daha gncel bir hal almtr.
lk bakta, makineler ile duygular arasnda neden bir kartlk olmas
gerektii sorusunun yant ak deildir. Her normal erkek ocuk makinelere
baylr; byyp glendike de onlar daha ok sever. Japonlar gibi uzun ve
yetkin bir sanat geleneine sahip uluslar, ilk karlatklarnda, Bat'nn
mekanik yntemlerinin bysne kaplr ve bizleri olabildiince abuk taklit
etmeye can atarlar. Eitim grm ve dnyay dolam bir Asyaly hibir ey
"Dou'nun bilgelii"nden, ya da Asya uygarlnn geleneksel erdeminden
sz edilmesi kadar sinirlendiremez; kendini oyuncak otomobiller yerine
bebeklerle oynamas istenmi bir erkek ocuk gibi hisseder. Ve her erkek
ocuk gibi, oyuncak otomobil yerine gereini ister, ezilebileceini hi
dnmeden.
Makineler henz yeniyken, birka air ve estetikiyi saymazsak, Bat'da da
ayn coku vard. Ondokuzuncu yzyl kendini daha ok mekanik
ilerleme nedeniyle ncekilerden daha stn sayard. Peacock (Thomas Love
Peacock (1785-1866): ngiliz air ve romanc. (.N.)) genliinde
"buhar beyinli toplum" ile alay eder; nk kendisi bir yazn adamdr ve ona
gre uygarl Grek ve Romal yazarlar temsil ederler. Ancak, o dnemde
yaygn olan eilimlerden uzak olduunun da farkndadr. Doaya dnleri ile
Rousseau'nun (Jean Jacques Rousseau (1712-1778): Fransz yazar, filozof ve
toplum teorisyeni. (.N.) mritleri, Ortaallklar ile Gl airleri (Gl
airleri: ngiltere'de Gller Blgesi'nde yaam ngiliz airleri
Wordsworth (1770-1850), Coleridge (1772-1834) ve Southey (1774-1843).
(.N)), News from Nowhere (Olmayan lkeden Haberler) (zamann hep haziran olduu ve herk
esin
harman kaldrd bir lke) kitab ile William Morris: (William Morris
(1834-1896): ngiliz air, ressam ve sosyalist. (.N.) bunlarn hepsi
tmyle duygusal ve tepkisel olan bir k temsil ederler. Makinelere
kar duygusal olmayan rasyonel bir kartl ilk ortaya koyan Samuel Butler
olmutur. Ancak bu onun iin belki de bir jeu d'esprit'den (kelime oyunundan)
baka bir ey deildi -bunun kkl bir kan olmad kesindir. Onun gnnden
bugne, en ok makinelemi uluslardan ok kii Erewhon-vari' bir gr
itenlikle benimseme eilimindedir; yani bu gr, uygulanmakta olan sanayi
yntemlerine kar olanlarn tavrlarnda, ak veya kapal ekilde, kendini
gsterir.
Makinelere taplr, nk gzeldirler; deer verilir, nk g salarlar;
onlardan nefret edilir, nk ok irkindirler; onlardan tiksinilir, nk
klelik getirirler. Bu tutumlardan birinin "doru" tekinin "yanl" olduunu
dnmeyelim. Bu, insanlarn kafas olduu dorudur ama ayaklar olduu
yanltr demeye benzer; geri Lilliputlularn bu soruyu Gulliver hakknda
tarttklarn kolayca dleyebiliriz. Bir makine Binbir Gece Masallarndaki
Cin gibidir; sahibi iin gzel ve yararl; dmanlar iin irkin ve
tehlikeli. Ancak gnmzde hi bir eyin kendisini bu denli belirgin bir
yalnlkla gstermesine izin verilmez. Makine sahibinin, ondan uzakta
oturduu, grltsn iitmedii, gzleri rahatsz eden atk ynlarn
grmedii, zararl dumanlarn koklamad dorudur; eer makineyi grmse,
o da altrlmaya balamadan nce, kard toz ve scaktan rahatsz
olmasna gerek kalmadan, gc ya da bir saat gibi ilemesini gururla
seyrettii zamandr. Makineye, onunla yaayp onunla alanlarn gr
asndan bakmas istenirse de cevab hazrdr. Makinenin almas
sayesinde bu insanlarn, byk dedelerinden daha fazla -ou zaman ok ok
daha fazla- ey satn alabildiklerine dikkat ekebilir. yleyse, hemen
herkese yaplan bir varsaym kabul edersek, byk dedelerinden daha
mutludurlar.
Bu varsayma gre insanlar mutlu eden, maddi eylere sahip olmaktr. ki
odas, iki yata ve iki ekmei olan bir kiinin bir odas, bir yata ve bir
ekmei olan kiiden iki kat mutlu olduu; ksacas, mutluluun gelirle
orantl olduu dnlmektedir. Baz kiiler, her zaman da tam itenlikle
olmadan, din ve ahlak adna bu fikre kar kar; ama vaazlarnn
dokunakll sayesinde gelirleri artarsa ona da sevinirler. Benim kar
kmak istemem din ya da ahlak bakmndan deil, psikoloji ve yaamn
gzlemlenmesi asndandr.
Eer mutluluk gelirle orantl ise makinenin stnl kuku gtrmez;
deil ise sorunun tmyle irdelenmesi gerekir. nsanlarn fiziksel
gereksinimleri, ayrca bir de duygular vardr. Fiziksel gereksinimler
karlanmamsa, onlar nceliklidir; ama eer karlanmlarsa, bir insann
mutlu ya da mutsuz olmasn saptamada, gereksinimlerle balants
olmayan duygular nem kazanr. Bugnk sanayi toplumlarnda zorunlu fiziksel
gereksinimleri karlanmam pek ok kadn, erkek ve ocuk vardr; onlar
bakmndan mutluluun ilk koulunun gelir art olduunu inkar etmiyorum.
Ancak yle kimseler aznlktadrlar; hepsinin yaamsal gereksinimlerini
salamak da zor deildir. Ben onlar hakknda deil, yaamlarn srdrmek
iin gerekenden fazlasna sahip olanlar -sadece ok fazlasna deil, ayn
zamanda biraz fazlasna sahip olanlar- hakknda konumak istiyorum.
Hemen hepimiz, gelirimizi artrmay gerekte neden isteriz? steklerimiz
ilk bakta maddi eyler gibi grnebilir. Gerekte ise bunlar daha ok
komularmz etkilemek iin isteriz. Daha iyi bir mahallede daha byk bir
eve tanan bir adam karsn "daha iyi" insanlarn ziyaret edeceini; eski
ve yoksul komularla ilikilerin artk kesilebileceini dnr. Olunu iyi
bir okula ya da pahal bir niversiteye gnderdiinde, dedii yksek
harlara karlk kazanlacak sosyal saygnl dnerek kendini teselli
eder.
Amerika'da olsun Avrupa'da olsun btn byk ehirlerde baz mahallelerdeki
evler, sadece kibar insanlar arasnda revata olduklar iin, teki
mahallelerdeki ayn nitelikleri tayan evlerden daha pahaldr. En gl
tutkularmzdan biri de bakalarnn takdir ve saygsn kazanma arzusudur.
Bugnlerde takdir ve sayg, zengin grnen insanlara kar duyulmaktadr.
nsanlarn zengin olmak istemelerinin balca nedeni budur. Paralar ile
satn aldklar mallar ikinci dereceden nem tar. rnein, bir resmi
tekinden ayrdedemeyen ve uzmanlar yardmyla eski ustalarn bir galeri
dolusu resmini toplam olan bir milyoneri ele alalm. Ald yegane zevk,
bakalarnn onlarn kaa mal olduunu bilmesidir. Halbuki dergilerin Noel
saylarndaki dokunakl posterlerden daha dolaysz ve daha ok zevk alabilir;
ancak o yolla egosu iin ayn doyumu elde edemez.
Btn bunlar baka trl de olabilir; birok toplumda olmutur da.
Aristokratik dnemlerde insanlara soylarna bakarak deer biilirdi. Tuhaf
gelebilir ama Paris'te baz evrelerde insanlar resim ve edebiyat
alanlarndaki yetkinlikleri nedeniyle deerli grlrler. Bir Alman
niver sitesinde, insan, bilgisinden dolay takdir edilir.
Hindistan da ermilik, in de bilgelik saygnlk uyandrr. Bu deiik
rneklerin incelenmesi tanmzn doru olduunu gsteriyor; nk hepsinde
insanlarn byk bir yzdesi, yaamlarn srdrecek lde sahip
olduklarnda, paraya kar ilgisizdirler. Ancak onlar da evrelerinde
saygnlklarn salayacak meziyetlere sahip olmay yrekten arzu ederler.
Bu rneklerin nemi, gnmzdeki zenginlik zleminin insan doasndan
gelmemesinde, eitli sosyal kurulularca ortadan kaldrlabilir olmasnda
yatar. Yasa gerei hepimizin geliri ayn olsayd komularmzdan stn
olmann baka yollarn arardk; maddi eylere sahiplenmeye olan imdiki
iddetli arzularmzn ou da son bulurdu. Bu arzular rekabet nitelii
tadklarndan, rakibimize stnlk saladmz zaman bize mutluluk, ona
da ayn lde ac verir. Gelirlerde yaplacak genel bir art rekabet
asndan bir avantaj salamaz; bu yzden de rekabetten kaynaklanan bir
mutluluk vermez. Kukusuz, satn alnan eyleri kullanmaktan bir lde zevk
de alnr; ancak, grdmz gibi bu, zenginlii isteme nedenimizin nemsiz
bir blmdr. Arzumuz rekabete dayal olduu srece zenginliin artmas,
ister genel olarak ister belli konularda, sonuta insan mutluluunu artrmaz.
-Makinelerin mutluluu artrdn savunacaksak, yukardaki nedenlerden dolay
makinelerin getirdii maddi refah art, mutlak yoksulluu nlemede
kullanldklar durumlar dnda, nemli bir etken deildir. Yoksulluu
gidermek iin kullanlmalarn gerektiren zorunlu bir neden de yoktur.
Nfusun duraan olmas halinde yoksulluk makine olmadan da nlenebilir;
Fransa bunun bir rneidir; orada Amerika'dan, ngiltere'den ve sava ncesi
Almanya'sndan ok daha az makine olduu halde yoksulluk ok azdr. Tersine,
makinenin ok olduu bir yerde yoksulluk da ok olabilir.
Bunun da rnekleri yz yl kadar ncesi ngilteresinin sanayi blgeleri ile
bugnk Japonya'dr. Yoksulluun nlenmesi makineye deil baka etkenlere
baldr -ksmen nfus younluuna, ksmen de siyasal koullara. Serveti
artrmann yoksulluu nleme dnda fazla bir deeri yoktur.
Makineler bizi insan mutluluunun nemli geleri olan iki eyden, doal
davranma rahatlndan ve eitlilikten yoksun brakr. Makinelerin
kendilerine zg bir ileyileri ve kendilerine zg vazgeilmez istemleri
vardr: pahal bir fabrikas olan bir kimse onu srekli altrmak
durumundadr. Duygular asndan, makinenin yaratt en byk sknt onun
dzenliliidir. Ve doaldr ki makineler asndan da, duygularda bulunan en
byk kusur, tersine, dzensiz olmalardr. Kendilerini "ciddi" sayan
kiilerin dncelerine makineler egemen olduundan bu kiilerin bir insan
hakknda dile getirecekleri en byk vg onun makine gibi olmas;
yani gvenilir, dakik, kesin olmasdr. Artk "dzensiz" bir yaam kt bir
yaamla e anlaml olmutur. Bergson'un felsefesi bu gre kar bir
protestoydu; entellektel adan ok salam olmamakla beraber sanrm,
insanlarn gittike daha ok makineye dntrlmelerine kar duyulan
salkl bir endieden esinlenmiti.
Yaammzda, makinelemenin egemenliine kar igdlerimizin imdiye
kadar gsterdii bakaldr talihsiz bir dorultuya ynelmitir.
nsanlar toplum halinde yaamaya baladndan bu yana sava drts her
zaman var olmutur. Ancak bu, gemite, gnmzdeki kadar youn ve kahredici
deildi. Onsekizinci yzylda ngiltere ve Fransa dnya egemenliini elde
etmek iin saysz savalara girdiler; ancak birbirlerini hep sevip saydlar.
Esir subaylar, kendilerini esir alanlarn sosyal yaantlarna
katld; ziyafetlerde onur konuklar oldular.
1665'te Hollanda ile yaptmz savan balarnda, Afrika'dan gelen bir
kii Hollandallarn orada yaptklar zulm anlatmt. Biz -ngilizler bu
hikayenin dzmece olduuna kendimizi inandrdk; adam cezalandrdk ve
Hollandallarn yalanlamasn yaynladk. Son savata olsayd o adama
valyelik verir, sylediklerinin doruluuna kukuyla bakanlar da hapse
atardk. Modern savalarda vahetin artmas ynden makinelerin etkisine
balanabilir. lk olarak, daha byk ordular kurulmasna olanak salarlar.
kinci olarak, insanlarn daha alt dzey duygularna hitabeden ucuz yaynlar
kolaylatrrlar. nc olarak -bizi ilgilendiren de bu noktadr- insan
doasnn derinlerinde yatan, iinden geldii gibi ve kuralsz yaamak
isteyen ynn bask altnda tutarlar; Bu, belirsiz bir huzursuzlua
yolaar; bu huzursuzluktan kurtulmann olas yolu olarak da akllara sava
fikri gelir.
Son sava gibi byk bir kargaay yalnzca politikaclarn makinelemesine
yklemek yanl olur. Belki Rusya iin byle bir aklama yerinde
olabilir. Rusya'nn isteksiz savamasnn ve bar salamak iin devrim
yapmasnn bir nedeni de budur. Ancak ngiltere, Almanya ve Amerika
Birleik Devletleri'ndeki yaygn sava arzusunun -1917'de- nnde hibir
hkmet duramazd. Bu tr bir genel istein igdsel bir temeli
olmaldr ve ben ahsen gnmzdeki sava yanls gdlerin artmasnn,
modern yaamdaki dzenlilik, monotonluk ve gdml yaamann yolat
-genellikle bilin-d- honutsuzluktan kaynaklandna inanyorum.
 Bu duruma makineleri yok ederek are bulamayacamz aktr. Byle bir
yntem tepkisel olur ve uygulama olana hi yoktur. Gnmzde makinelemenin
beraberinde gelen sakncalar nlemenin tek yolu, alma aralarnda heyecan
verici uralar iin olanak salayarak monotonluu krmaktr. Alplere
trmanma yoluyla yaamlarn tehlikeye atma olana bulsalar ou insann
sava zlemi de yok olur. Tanmak mutluluuna eritiim en gayretli ve
yetenekli bar gnlllerinden biri, yazlarn Alplerin en tehlikeli
doruklarna trmanarak geirmeyi adet edinmiti. Eer alan herkese ylda
bir aylk zaman vererek kendi arzusu dorultusunda, uak kullanmak retilse;
veya Byk Sahra'da zmrt aramaya yneltilse; ya da kendi insiyatifini
kullanaca herhangi baka bir tehlikeli ve heyecan verici uraa olanak
salansa, yaygn sava arzusu sadece kadnlarla ve eli aya tutmayanlarla
snrl kalr. Bu kiileri de barl yapacak bir yntem bilmediimi itiraf
ederim; fakat eer ii ciddiyetle ele alrsa, bilimsel psikolojinin bir yntem
bulacandan eminim.
Makineler yaam tarzmz deitirmitir ama igdlerimizi deil. Bunun
sonucunda uyum bozukluu yaanmaktadr. Duygu ve igd psikolojisi henz
bebeklik evresinde. Psikanalizle bir balan yaplm bulunuyor; ancak bu
sadece bir balang. Psikanalizden rendiklerimize gre u gerei kabul
edebiliriz ki, insanlarn hareketlerinde yneldikleri amalar, bilinli
olarak setikleri amalar deildir; bu btnyle irrasyonel birtakm
fikirleri de beraberinde getirir ve insanlara neden yle yaptklarnn
farknda olmakszn, bu amalarn peinden gitme olana verir. Ancak,
geleneksel psikanaliz ok eitli olan ve kiiden kiiye deien bilin-d
amalarmz gereinden ok basitletirmitir.
Yakn zamanda sosyal ve siyasal olgularn bu bak asndan anlalmas;
bylece de insan doasna k tutmas umulur.
Anarik gdlerimizle baetmek iin istem kullanmak ve zararl eylemlere
d yasaklar koymak elverili yntemler deildirler. Elverisiz olmalarnn
nedeni de bu gdlerin Ortaa efsanelerindeki eytan kadar ok kla
girebilmeleri ve bu klklardan bazlarnn en akl banda olanlar bile
yanltmasdr. Elverili olacak tek yntem nce igdsel doamzn
gereksinimlerini saptamak; sonra da onlar karlamann en zararsz yolunu
aramaktr. Makinelerin en ok engelledii ey iten geldii gibi davranmak
olduuna gre, yaplabilecek tek ey frsat salamaktr; frsat
deerlendirmek de kiinin isteine braklmaldr. Bu, kukusuz, bir hayli
masraf gerektirir; ama bu bedel bir savan giderleriyle kyaslanamaz.
Bilim fiziksel dnyann yasalarn kavramakta harikalar yaratmtr; ama
imdiye kadar, kendi doamz, yldzlarn ve elektronlarn doasna kyasla
ok daha az anlam bulunuyoruz. Bilim, insann doasn anlamay
rendiinde, makinelerin ve fiziksel bilimlerin yaratamad mutluluu
yaammza getirebilir.
Davranlk ve Deerler
Ciddi bir Amerikan dergisinde dnyada bir tek davran olduu, onun da
Dr. Watson (John Broadus Watson (1878-1958): Amerikal Psikolog. (.N)
olduu yolunda bir ifadeye rastlamtm. Ben, ada dnceli
olan ne kadar insan varsa o kadar da davran olduunu sylerdim. Bu,
davranlarn niversitelerde daha yaygn olduu, ya da bizzat benim bir
davran olduum anlamna gelmez -Rusya ve in'i grdkten sonra, zamana
ayak uyduramam olduumu farkettim. Ancak nesnel (objektif) zeletiri
beni adalamamn yerinde olacan kabule zorluyor. Bu makalede, benim
gibi, bilimde ada olan eyleri kabul ettikleri halde, yaamaya
deer eyler konusunda kendini Ortaallktan kurtaramayan kiilerin
karlatklar baz glkleri ortaya koymak istiyorum. Davranln
yalnzca deerler ile olan mantksal ilikisini deil; ana hatlaryla
benimsenmesi durumunda bu doktrinin sradan insanlar zerindeki etkisinin ne
olacan da sorgulamak istiyorum.
Davranlk, psikanaliz gibi bir lgnlk haline henz gelmemitir;
ancak bir gn gelirse, popler ekli, kukusuz, Dr. Watson'un retilerinden
deiik olacaktr -popler Freudculuk Freud'dan ne kadar farklysa o kadar
farkl.
Davranln popler versiyonu sanrm yle bir ey olacak: Eskiden
hissetmek, bilmek ve istemek gibi ilevi yrtebilen akl diye
bir eyin var olduu dnlrd. imdi ise, akl diye bir eyin var
olmad, yalnzca bedenin var olduu kesinlik kazanmtr. Btn eylemlerimiz
bedensel srelerden ibarettir. "Hissetme" zellikle i salg bezleri gibi
i organlarla ilgili bir olaydr. "Bilme" grtlan hareketlerinden ibarettir.
"steme" ise uzun kaslara baml btn dier hareketlerden oluur.
Geenlerde, nl bir entellektel ile bir dansz evlendiinde,
onlarn birbirlerine uygunluu konusunda kukularn dile getirenler oldu.
Bir davrannn bak asndan bu kuku yersizdir; biri kol ve
bacak kaslarn, teki de grtlak kaslarn gelitirmitir.
Demek oluyor ki, meslein farkl dallarnda olmakla beraber, her ikisi de birer akro
battr.
Yapabildiimiz tek ey bedenimizi hareket ettirmek olduuna gre, bu
retinin popler yandalarnn, bundan, vcudumuzu olabildiince ok hareket
ettirmemiz gerektii sonucuna varmalar beklenebilir. Bu noktada grecelie
ilikin baz glkler ortaya kacaktr. Bedenin deiik blmleri
birbirlerine gre mi hareket edecektir; yoksa beden bir btn olarak
iinde bulunduu araca gre mi hareket edecektir? Veya, erdemin lt
dnyaya gre olan hareket midir? deal insan birinciye gre bir akrobat;
ikinciye gre, aaya doru hareket eden bir yryen merdivenden yukarya
koan bir insan; ncye gre de, yaamn bir uak iinde geiren insandr.
Ortaya kacak anlamazlklarda hangi ilkeye gre karar verileceini bilmek
kolay deildir; ancak ben ahsen pilotlardan yanaym.
En gl lkelerdeki en gl kesimlerde egemen olan, insann kusursuzluu
anlaynn deiik biimlerine bakarsak, davranln temelde var olan
inanlara teorik bir gereke salamaktan teye gitmedii sonucuna varrz.
Beden eitimine inananlara ve bir ulusun "erkekliinin" onun sporculuuna
bal olduu grn benimseyenlere gre akrobat ideal insandr;
ngiliz ynetici snfnda yaygn olan gr de byledir. Yryen
merdivenlerden yukarya koan kii, zevklerden uzak durabilmek kouluyla,
kaslar gelitirmeyi en yce erdem olarak gren hristiyanlarn beau ideal'idir.
Bu, YMCA'in (YMCA: Gen Erkekler Hristiyan Birlii. (.N.))
in'de yerletirmeye alt ve yneticilerimizin
egemenliimiz altnda olan btn rklar ve snflar iin uygun bulduu
grtr. Pilot, mekanik g kullananlara zg, daha aristokrata
bir idealin temsilcisidir. Ancak, btn bunlarn stnde, Aristoteles'in
hareketsiz-olan-hareket ettiricisini anmsatan yce bir kavram vardr.
Ona gre, merkezde hareketsiz duran bir ulu varlk vardr; geriye kalan her
ey ve herkes onun evresinde deiik hzlarla dnerler ve
bylece o kiiye mutlak en byk greceli hareketi salarlar. Bu merkezde
olma rol spermenlerimiz iin, zellikle de finans kesimi mensuplar iin
ayrlmtr.
nsann kusursuzluu konusunda Greklerden ve Ortaa'dan gnmze kadar
gelen deiik bir kavram daha vardr; ancak makinelerin d
gcne egemen olmas sonucu ortaya kan gr yava yava onun yerini
almaktadr. Kanmca bu eski gr mantksal olarak, davranlkla badatrlabilir;
ancak, psikolojik adan, sade vatandan davranyla badatrlamaz. Bu
eski gre gre hissetmek ve bilmek eylem kadar nemlidir; sanat ve derin
dncenin, uzayda byk miktarda ktlenin yerini deitirmek kadar
vgye deer olduu dnlr. Cheribum (Tevrat'ta ad geen bir melek. (.N))
Tanr'y sever, Seraphim (ncil'de ad geen ift kanatl melek. (.N.))
Tanr'y derin dnce yoluyla anlamaya alr; onlarn yce kusursuzluklar da
bunda yatar. Bu ideal tmyle statiktir. Cennette ilahiler sylenip arp
alnd dorudur. Ancak her gn ayn ilahiler sylenir; arplarn yapsnda
hibir gelimeye izin yoktur. Byle bir yaam ada insana skc gelir.
Teolojinin ilgi yitirmesinin bir nedeni de, cenneti her gn gelien
makinelerle donatmamasnda yatar; Milton5 cehennem iin bunu baarmt.
Her etik sistemin bir tr non sequitur'a (nerme veya kantlara uygun
olmayan sonu) dayand sylenebilir. Filozof nce nesnelerin doas
hakknda yanl bir teori icadeder; bundan da, kendi teorisinin yanl
olduunu gsteren eylemlerin kt eylemler olduu sonucunu karr. lk
olarak geleneksel hristiyanl ele alalm. Her ey her zaman Tanr'nn
iradesine tabi olduundan, gnahkarln Tanr iradesine kar gelmek
olduunu iddia eder. Hegel yandalarna gelince, onlar da evrenin kusursuzca
rgtlenmi, uyum iindeki paralardan olutuunu; bu nedenle, ktln bu
uyumu azaltan davranlar btn olduunu iddia ederler. Ne var ki, uyum
metafiziksel bir sorun olduu halde uyum d davranlarn nasl olanakl
olduunu anlamak zordur. Fransz halk iin yazan Bergson, davranlar ile
kendisine kar kanlar ahlaki sulamadan daha korkun bireyle, yani
gln olmayla tehdit ediyor. nce insanlarn asla mekanik davranmadklarn
gsteriyor; sonra da glme zerine yazd kitabnda (Lczughter) bizi
gldren eyin mekanik olarak davranan bir insan grmek olduunu ileri
sryor. Bu demektir ki, Bergson felsefesinin yanl olduunu gsteren bir
ey yaparsanz o zaman ve ancak o zaman gln olursunuz.
Umarm bu rnekler metafiziin, herhangi bir etik sonuca yol aamayacan,
varabilecei tek sonucun, kendi yanllnn yol at aadaki
sonu olduunu aka gstermitir: Eer metafizik doru olsayd gnah
olarak tanmlad eylemler olanaksz olurdu.
Bu aklamalar davranla uygulayarak u sonucu karyorum: Etik
sonular varsa ve olduu lde metafiziin yanl olmas gerekir;
te yandan, doru ise de davranlarla hibir ilikisi olamaz. Popler
davranla -tam anlamyla bilimsel ekline deil- bu adan baktmzda
onun yanl olduuna ilikin eitli kantlar buluyorum. lk olarak, eer
destekleyicileri herhangi bir etik sonucu olmadn dnselerdi, hemen
hepsi btn ilgilerini yitirirlerdi.
Burada bir ayrm yapma gerei douyor. Doru bir doktrinin pratik sonular
dourmas olasdr; ama etik sonular yaratmas olanak ddr.
ki madeni para atarak altrlan bir makineden siz tek bir para atarak
birey almak isterseniz gerein pratik bir sonucu olur; yani bir para daha
atmanz gerekir. Ancak hi kimse bu sonucu "etik" olarak deerlendirmez; bu
sadece arzumuzu nasl gerekletirebileceimizle ilgilidir. Bunun gibi, Dr.
Watson'un kitabnda bu balk altnda ilendii ekliyle davranln,
zellikle eitim alannda pek eitli ve nemli sonular vardr. Eer bir
ocua belirli bir ekilde davranmay retmek istiyorsanz, rnein Freud'un
deil de Dr. Watson'un tledii yola bavurmanz ou zaman akllca olur.
Ancak bu da etik deil, bilimsel bir konudur. Etik, sadece, bir eylem belli
bir hedefi amalad zaman; veya baz eylemler, getirdikleri sonulara
baklmakszn, iyi ve kt olarak snflandrldklar zaman sz konusu olur.
Burada davranln -manta ters dse de- szcn gerek anlamnda
bir ahlak kural koyma eiliminde olduu sonucuna varyorum.
Konu yle grnyor; yapabileceimiz tek ey maddeyi hareket ettirmek
olduuna gre, olabildiince ok ey hareket ettirmeliyiz; bu nedenle
sanat ve dnce maddeyi harekete geirmeye yardmc olduklar lde deerli
saylrlar. Bu, gnlk yaam iin ar lde metafiziksel bir lektir;
pratik lek ise gelirdir. Dr. Watson'dan aadaki alnty ele alalm:
"Kiilik, karakter ve yetenei deerlendirmede en nemli elerden biri,
kanmca, bir kimsenin yllk baarsnn tarihesidir. Bunu, kiinin deiik
ilerde kald sreler ve gelirindeki yllk artlarla nesnel olarak
lebiliriz...
Eer bu kii bir yazarsa, yazlarna denen cretin yllara gre bir
grafiini izmek isteriz. Eer otuz yandayken yazlar iin nde gelen
dergilerden kelime bana ald ortalama cret, yirmi drt yandayken
aldnn ayn ise, onun sudan bir yazar olmas, daha teye de gidemeyecei
olasdr."
Bu lt, Buda, sa ve Muhammed'e; Milton ve Blake'e uygularsak, bu
kiilerin deerleri hakkndaki grlerimizde ilgin deiiklikler
yapmak gerektiini grrz. Daha nce deinilenler dnda bu alntda iki
ahlaki zdeyi sakldr. Bir -kusursuzluk kolayca llr olmaldr; iki
-yasalarla uyumlu olmaldr. Bunlarn ikisi de etii fizie dayal bir
sistemden elde etmeye almann doal sonulardr. Yukardaki
paragrafta Dr. Watson'un ne srd etik, benim kabul edebileceim etik
deildir. Erdemin gelirle orantl olduuna; kalabala uyum salamakta
glk ekmenin gnah olduuna inanmam olanakszdr. Yoksul ve aksi bir kii
olduumdan, bu konularda nyargl dndm kuku gtrmez; bunun
bilincinde olmama ramen dncelerim yine de deimiyor.
imdi de davranln bir baka ynn, eitim konusundaki grlerini
ele alacam. Burada, eserlerinden anlald kadaryla, bu konudaki
grleri kusursuz grnen Dr. Watson'dan alnt yapamyorum. O eitimin
daha sonraki aamalarna deinmiyor; benim en ok kuku duyduum konular ise
orada. Ak bir ekilde davran olmamakla beraber davranlkla
ilintili grten oka etkilenmi olan bir kitab ele alacam: The Child:
His Nature and His Needs (ocuk: Doas ve Gereksinimleri)
6. Bu kitap temelde, psikolojik ynden ok deerli olmas nedeniyle olduka
takdir ettiim bir kitaptr; ancak bana gre, estetik ve etik ynden
eletiriye aktr. Estetik eksiklii gstermek iin aadaki blm
alyorum (sayfa 384):
"Yirmi be yl nce rencilere on ila on be bin kelimenin nasl
yazld retiliyordu. Son yirmi ylda yaplan aratrmalar gstermitir ki,
tipik bir lise mezununun, okul almalarnda, eer zel ve teknik szck
bilgisi gerektiren teknik bir ile ayrca uramyorsa, daha sonraki
yaamnda da bin szckten fazlasn renmesine gerek yoktur. Tipik bir
Amerikal, mektuplarnda ve gazetelere yazd yazlarda ou
zaman bin be yzden fazla deiik szck kullanmamaktadr; ou kii ise
bunun yarsndan fazlasn hi kullanmaz. Bu gereklerden dolay
gnmzde, okullardaki yazn kurallar dersleri gnlk yaamda kullanlan
szcklerin, otomatik olarak yazlabilecek ekilde, iyice retilmeleri
ilkesine gre dzenlenmekte; daha nceleri retilen ve belki de hi kullanlmayan
teknik ve allm szckler eitim programndan karlmaktadr. Bugnk
yazn derslerinde hi bir szce, bellei gelitirmek bakmndan yararl
olaca dncesiyle, yer verilmemektedir."
Son cmlede, ezberleme yanls eski gerekenin yanlln ortaya koymak
iin, psikolojiye yerinde bir yardm ars yaplyor. Anlalan
ezberleme bellei gelitirmiyor. yleyse, hibir ey, o eyin bilinmesi
gereklilii dnda bir gerekeyle ezberlenmemelidir. Bunu belirledikten
sonra yukardaki alntnn akla getirdii baz eyleri irdeleyelim.
lk olarak, bir eyin nasl yazlacan bilmenin hibir yarar yoktur.
Shakespeare ve Milton doru heceleyemezlerdi; Maria Corelli ve Alfred Austen
ise bunu yapabilirlerdi. Doru heceleme, biraz, "eitimli"yi "eitimsiz"den
ayrdetmenin kolay bir yolu olarak, snopa nedenlerle; biraz, iyi giyinmek
gibi, kalabaln basksyla; biraz da, doal-yasa dkn kimselerin,
kiisel zgrln hala var olmay srdrd bir alan grmekten ac
duymalarna bal olarak aranan bir eydir. Hi olmazsa, yazl basnn,
szckleri allm biimde yazmas gerektii dnlrse bu ama iin
okuyucu salamak her zaman olanakldr.
kinci olarak, in dndaki lkelerde yaz dili, edebiyatn btn estetik
gzelliini ieren konuma dilinin yerini almtr. nsanlar,
dilin gzel olabilecei ve olmas gerektii duygusunu koruduklar alarda
yazn kurallarna pek aldrmazlard; ama telaffuza dikkat ederlerdi.
imdilerde niversite eitimi grm kiiler bile en sradan szckler
dndaki szckleri telaffuz etmeyi bilmiyorlar; ve bu nedenle de iirlerin
ounu vezne uygun olarak okuyamyorlar. Profesyonel edebiyat rencileri
dnda, krk yann altnda olup da baz iirleri veznine uygun olarak
okuyabilecek belki de tek bir Amerikal yoktur. Eer eitimde bir lde,
estetik de sz konusu ise ocuklara heceleme retileceine yksek sesle
okuma retilmesi gerekir. Eskiden aile reisinin ncil'i yksek sesle
okumas bu gereksinimi ok iyi giderirdi; ancak imdilerde bu uygulamann
nesli neredeyse tkenmitir.
Doru telaffuzu renmek nemli olduu gibi, estetik ynden, geni bir
szck bilgisi de gereklidir. Yalnzca bin be yz szck bilenler, basit
konular ve ansn yaver gittii ender durumlar dnda, kendilerini tam
olarak ve gzel bir ekilde ifade edemezler. Bugnk Amerikan nfusunun
yars eitimi iin, Shakespeare'in harcam olduu zaman kadar zaman
harcar; ama szck says onunkinin onda birine ancak varr. Yine de, onun
szckleri, ticari baar salamak zorunda olan oyunlarnda kullanldna
gre, zamann sradan vatandalar tarafndan da anlalyor olmalyd.
ada gre gre, eer kii kendisini anlalr klabiliyorsa dile
yeterince hakim saylr; eski grte ise, kiinin konuma ve yazma dilinde
estetik zevk salamas aranrd.
Bu satrlarn yazar gibi, pratik nedenlerle davranln bilimsel
yann kabul edip, etik ve estetik saylan sonularn reddeden bir kii
sonunda nereye varr? Dr. Watson'u ok takdir ederim; kitaplarn da son
derece nemli bulurum.
Gnmzde teorik uralarn en nemlisinin fizik, sosyal olgularn en
nemlisinin sanayileme olduu grndeyim. Ama yine de, "yararsz"
bilgiye ve haz vermek dnda bir amac olmayan sanata hayranlk duymaktan
kendimi alamyorum. Sorun mantksal deildir; nk grdmz gibi, eer
davranlk doruysa, hangi ama iin ne gibi aralar kullanlacan
gstermeye yardm etme gibi ikincil konular dnda, deer yarglarna
ilikin konularda bir etkisi olamaz. Sorun, geni anlamda politiktir:
nsanolunun byk blmnn hata yapt kesin ise, doru nermelerden
yanl sonular karmak m, yoksa yanl nermelerden doru sonular
karmak m daha iyidir? Bu tr bir problemin zm yoktur. Tek doru
zm, sanrm sradan insanlara mantk retmek; bylece onlara yalnzca
doru grnen sonulara varmaktan kanma olana vermektir.
rnein, Franszlarn "mantkl" olduu sylendiinde kastedilen udur: bir nermeyi
kabul ediyorlarsa; incelikli mantktan yoksun bir kiinin, yanl olarak bu
nermeden karaca yanl her trl sonucu da kabul ederler. Bu en
istenmeyecek trden bir zelliktir; ngilizce konuan uluslar gemite,
genel olarak, bu duruma dier uluslardan daha az dmlerdir. Ancak, bu
duruma dmemeye devam edeceklerse eskiden olduundan daha ok
felsefe ve mantk renmelerine gerek olduunu gsteren iaretler vardr.
Eskiden mantk karm yapma sanatyd. imdi ise, doal olarak,
yapma alkanlnda olduumuz karmlarn ender olarak doru olduu
anlaldndan, mantk da bir karm yapmaktan saknma sanat olmutur.
Bu nedenle mantn, okullarda insanlara akl yrtmemeyi retmek
amacyla retilmesi gerektiine inanyorum. nk akl yrtrlerse yanl
yrtecekleri kesin gibidir.
Dou'nun ve Bat'nn Mutluluk dealleri
Wells'in Zaman Makinesi'ni herkes bilir; makine, ona sahip olan kiinin
zaman iinde ileriye veya geriye gitmesini, gemiin neye benzediini,
gelecein nasl olacan ahsen grmesini salar. nsanlar Wells'in
makinesinin salad yararlarn birounun, gnmzde de, dnyann eitli
yerlerine seyahat ederek salanabileceini pek farketmiyorlar. New York'a ya
da Chicago'ya giden bir Avrupal gelecei, eer ekonomik bir felaket ortaya
kmazsa Avrupa'nn ulamas olas gelecei grecektir. te yandan,
eer Asya'ya gidecek olursa gemii grecektir. Bana anlatldna gre
Hindistan'da Ortaa', in'de (1920) onsekizinci yzyl grecektir.
Eer George Washington yeryzne geri gelseydi, yaratt lke onu da
artrd. ngiltere'de biraz daha az, Fransa'da ise ondan daha da az
yabanclk ekerdi. Ancak in'e ulamadan kendini tam olarak lkesinde
hissetmezdi. Hayali yolculuklar boyunca ilk kez orada, "yaam, zgrlk ve
mutluluk aray"na hala inanan, bunlar Bamszlk Sava'nn
Amerikallarna benzer ekilde alglayan insanlarla karlard.
in'e cumhurbakan olmas da sanrm pek uzun zaman almazd.
Bat uygarl Kuzey ve Gney Amerika'y, Rusya dndaki Avrupa'y ve
zerk ngiliz dominyonlarn iine alr. Bu uygarlkta Amerika
ba eker; Bat'y Dou'dan ayrdeden btn zellikler en ok Amerika'da
belirgin ve gelimi durumdadr. lerlemeyi doal karlamaya alknz: Son
yzylda gerekleen deiimlerin daha iyiye doru olduundan, iyiye doru
baka deiimlerin de hep sregeleceinden hi kuku duymuyoruz. Sava ve
onun sonular Kta Avrupasnda bu gvenli inanca bir darbe indirdi;
insanlar 1914 ncesine, yzyllar boyu tekrar dnmeyecek bir altn a
gzyle bakmaya baladlar.
yimserliin urad bu sarsnt ngiltere'de daha hafif, Amerika'da ise daha da hafif ola
erekleti. imizde,
ilerlemeyi doal karlama alkanlnda olan kiilerin, bizim
yz elli yl nce bulunduumuz konumda olan in gibi bir lkeyi ziyaret
etmeleri ve geirdiimiz deiikliklerin bize gerek bir iyileme getirip
getirmediini kendi kendilerine sormalar zellikle ilgin olacaktr.
Herkesin bildii gibi in uygarl, Confucius'un sa'dan be yz yl nce
yaygnlaan retilerini temel almtr. Grekler ve Romallar gibi
Confucius da insan toplumunun gelimesinin doa gerei olduu grnde
deildi; tersine, ok eski alarda hkmdarlarn bilge kiiler
olduuna ve de insanlarn, yozlam gnmzn hayranlk duyduu ancak
ulaamad lde mutlu olduklarna inanyordu. Bu kukusuz
bir yanlgyd. Ama ne olursa olsun Confucius, ann dier hocalar gibi,
hep yeni baarlar peine dmek yerine, belli bir nitelik dzeyini
koruyan kararl bir toplum yaratlmasn amalyordu. Bu konuda, imdiye
kadar gelmi gemi herkesten daha baarl oldu. Kiilii o alardan
gnmze dek in uygarlna damgasn vurmutur.
Onun zamannda in bugnk topraklarnn yalnz kk bir blmn
kaplyordu ve birbirleriyle arpan eyaletlere blnm durumdayd.
inliler, bunu izleyen yz yl iinde imdi in olarak bilinen topraklara
yayldlar ve son elli yla gelinceye kadar yzlm ve nfus bakmndan
dnyann en by olan bir imparatorluk kurdular. Barbarlarn igallerine,
Mool ve Manu hanedanlarna ve arada yaanan uzun veya ksa sreli i sava
ve karklklara karn Confucius'un sistemi varln srdrd; beraberinde
sanat, edebiyat ve uygar bir yaama biimi getirdi. Bat ve batllam
Japonya ile temaslar sonucunda bu sistem ancak yeni yeni kmeye balamtr.
Bu kadar olaanst bir varolma gcne sahip bir sistemin pek stn
nitelikleri olmas gerekir; sayg ve ilgimizi de hakeder. Bu sistem kelimenin
bizim algladmz anlamnda bir din deildir; nk doa st veya mistik
inanlarla bir ilikisi yoktur. Tamamen ahlaki bir sistem olmakla beraber
kurallar, hristiyanln kurallarndan farkl olarak, sradan insanlarn
uygulayamayaca lde yce deildir. Confucius'un retileri, temelde,
modas gemi onsekizinci yzyl "beyefendi" idealine benzer eylerdir.
Deyilerinden biri bunu aklamaktadr (Lionel Giles'in Sayings of Confucius
- Confucius'un Deyileri-'nden alnt): "Gerek beyefendi hibir zaman
kavgac deildir. Eer ortada kanlmaz bir rekabet varsa, bu bir at-yarmas
gibi zmlenir. Burada bile, yerini almadan nce ve kaybettikten sonra
rakibini kibarca selamlar; kaybetmise ceremesini de eker. Bylece,
ekiirken bile gerek beyefendiliini korur."
ounlukla, bir ahlak hocasndan beklendii gibi, sorumluluktan, erdemden
ve bu tr eylerden sz eder; ancak kiiyi, doaya ve doal sevgiye aykr
olan herhangi bir eye zorlamaz. Bu da aadaki konumada grlyor:
"She Dk Confucius'a unlar syledi: lkemizde drst bir adam var.
Babas bir koyun ald ve olu ona kar tanklk etti. Confucius yle
yantlad: Bizim lkemizde drstlk bundan farkl bir eydir. Baba olunun
suunu, olan da babasnn suunu gizler. Gerek drstlk ancak byle
davranlarda bulunur." Confucius her eyde, hatta erdem konusunda bile,
lml bir kiiydi. Ktl iyilikle yantlamamz gerektiine inanmazd.
Bir keresinde ktle iyilikle karlk verme ilkesi hakkndaki dncesi
sorulduunda yant u olmutu: "O zaman iyiliin karl ne olacak?
Hakszla adaletle, iyilie iyilikle karlk vermelisiniz." Onun zamannda
in'de ktle iyilikle karlk verme ilkesi, retileri hristiyanla
Confucius'unkinden daha yakn olan taoistlerce tleniyordu. Taoizmin
kurucusu Lao-Tze (Confucius'un daha yal bir ada olduu sanlr) yle
diyor: "yiye iyi, iyi olmayana da, onu iyilie yneltmek iin, yine iyi
davranmalym. nan sahibi olanlara sayg duyarm; olmayanlara da sayg
duyarm; nk belki bu yolla onlar da inan sahibi olurlar. Bir insan kt
bile olsa onu dlamak doru olabilir mi? Ktle iyilikle karlk veriniz."
Lao-Tze'nin baz szleri Dadaki Vaaz'n (sa tarafndan mritlerine
verilen, hristiyanln temel ilkelerini ieren vaaz. (.N))
baz blmlerine inanlmaz derecede benzer. rnein yle diyor:
"Alakgnll olanlar olduklar gibi kalacaklardr. Eriler
dzeltilecektir. Bolar doldurulacaktr. Ypranmlar yenilenecektir.
Yoksullar baarl olacaktr. ok fazla eye sahip olanlar yollarn
aracaktr."
Lao-Tze'nin deil de Confucius'un ulusal bilge
haline gelmesi in'e has bir zelliktir. Taoizm
de varln srdrd: ancak cahil halk arasnda
ve sihir niteliinde. Onun retileri mparatorluu
yneten uygulamaclara hayal rn gibi
geliyordu. Confucius'un retileri ise srtmeleri
nleme bakmndan ok iyi hesaplanmt.
Lao-Tze eylem kart bir sav tlyor, yle
diyordu: "mparatorluk, ilerin kendi doal haline
braklmasyla kazanlmtr. Her zaman bireyler
yapmak zorunda olan kimseler imparatorluk sahibi olmaya
layk deildirler." Ancak, doal olarak, in'in yneticileri
Confucius'un, kendine hakim olma, hayrseverlik, nezaket ilkelerini
yelediler; ayn zamanda, bilge hkmetlerin salayaca yararlara
byk nem verdiler. Beyaz rka mensup modern uluslarn hepsinin
yapt gibi, kuramsal olarak bir tr ahlak sistemini, uygulamada
ise baka bir ahlak sistemini benimsemeyi inliler hibir zaman
akllarna getirmediler. Onlar her zaman kendi kuramlarna
uygun davranmlardr demek istemiyorum; ancak yle davranmaya
aba gstermiler, kendilerinden de yle davranmalar beklenmitir.
Halbuki hristiyan ahlak kurallarnn byk bir blmnn, bu
gnahkar dnyada uygulanamayacak lde ycelik ngrd,
genelde kabul edilen bir husustur.
Gerekte, bizim yanyana giden iki tr ahlak sistemimiz vardr: birisi
tlediimiz ama uygulamadmz ahlak; teki de uyguladmz ama
sadece arasra tlediimiz ahlak. Mormonizm dndaki btn dinler gibi
hristiyanlk da Asya kkenlidir. Hristiyanlk, ilk yzyllarnda, Asya
mistisizmine zg olan bireycilik ve br-dnya kavramlarna arlk
vermitir. Kar-koymama doktrini bu adan bakldnda bir anlam
tayordu. Ancak hristiyanlk gl Avrupa prensiplerinin resmi dini
olunca baz metinlerin szck anlamna gre alglanmamas gerekli grld.
te yandan, "Sezar'n hakkn Sezar'a veriniz" gibilerinden baz ifadeler
ok yaygnlat. Gnmzde ise rekabete dayal sanayinin etkisiyle,
kar-koymama ilkesine en ufak bir eilim aalanmakta, herkesin kendi
yolunda gitmesi beklenmektedir. Uygulamada, geerli olan ahlak ilkemiz
mcadele yoluyla elde edilen maddi baardr ve bu husus bireyler iin
olduu kadar uluslar iin de geerlidir. Bunun dndaki her ey bize
safdillik ve sama olarak grnr.
inliler bizim ne teorik ne de pratik ahlak kurallarmz benimsiyorlar.
Teoride, kavgann yerinde olaca durumlarn varln; uygulamada ise bu
hale ok ender rastlandn kabul ediyorlar. Bizlere gelince, teorik
olarak, dvmeyi gerektirecek hi bir durum olamayacan; pratikte ise, bu
durumlarn sk sk ortaya ktn dnyoruz. inliler de bazan kavga
ederler; ancak sava bir rk deillerdir. Savata olsun i yaamnda olsun
baary uzun boylu vmezler. Geleneksel olarak, renmeye hereyden ok
deer verirler; ondan sonra, ve genellikle onunla birlikte, incelie ve
nezakete.
ok uzun yllar boyunca, in'de ynetim grevlerine atamalar yarma
snav yoluyla yaplmtr. ki bin yl boyunca, babadan oula geen
bir aristokrasi var olmad iin (bunun tek istisnas Confucius ailesidir,
aile reisine Dk denir) bilim, salt kendisi iin toplad saygnn
yansra, feodal Avrupa'da gl soylulara gsterilene benzer bir saygya
kavumutur. Ancak, eski bilim ok dar kapsamlyd; in klasiklerinin ve
onlarn nl yorumcularnn, eletiriden uzak olarak reniminden ibaretti.
Bat'nn etkisiyle corafya, ekonomi, jeoloji, kimya vb.'nin eski alarn
ahlak retilerinden daha pratik yararlar olduu farkedildi. Yeni in (yani
Avrupa standartlar dorultusunda eitim grm olan genler) ada
gereksinimlerin farkndadr ve belki de, eski geleneklere yeterince sayg
duymamaktadr. Ancak yine de, en modern olanlar bile, az sayda istisna
dnda, lmllk, nezaket ve barlk gibi geleneksel
erdemlerini korumaktadrlar. nmzdeki birka on-yllk sre iinde Bat'dan
ve Japonlardan alnan dersler sonunda bu erdemlerin varlklarn srdrmeleri
ise kuku gtrr.
Eer inliler ile aramzdaki fark tek bir cmle ile zetlemem gerekirse
unu syleyebilirim ki, temelde, zevk almay ama edinmilerdir; bizler ise,
temelde, gl olmay. Biz dier insanlara ve Doa ya kar gl olmaktan
holanyoruz. Bunlardan ilki iin gl devletleri, ikincisi iin de Bilimi
gelitirdik. inliler bu tr uralar iin fazlasyla tembel ve fazlasyla
yumuak huyludurlar. Onlara tembel demek yalnz bu anlamda dorudur. Ruslarn
olduu trden tembel deildirler; yani geimlerini kazanmak iin ok
alrlar. Patronlar onlar olaanst alkan bulur. Ancak onlar Bat
Avrupallar ve Amerikallar gibi, bo durmaktan skldklar iin veya salt
kouturmay sevdikleri iin almazlar. Geimlerine yetecek kadar kazandklarnda
onunla yetinirler; daha ok alarak kazanlarn artrmaya aba gstermezler.
Tiyatroya gitmek, aylarn ierek sohbete dalmak, eski alardaki in
sanatna hayranlk duymak veya gzel manzaral yerlerde dolamak gibi
elencelerle zaman geirmek konusunda yetenekleri sonsuzdur. Bizim dnce
tarzmza gre insann yaamn byle geirmesi gereinden ok rehavet ifade
eder; bizler her gn brosuna giden bir insana, orada yapt iler
zararl da olsa, daha ok sayg duyarz.
Beyazlar iin Dou'da yaamann belki de kt bir etkisi oluyor. Ancak
itiraf etmeliyim ki, in'i tandktan sonra tembellie insanlarn toplu
olarak sahip olabilecekleri en iyi zellik olarak bakmaya baladm.
alkanlk sayesinde geri baz eyler kazanyoruz; ancak bu baardmz
eylerin sonu olarak bir deer ifade edip etmedii, sorgulanmaya deer.
retimde esiz beceriler gelitiriyoruz. rettiklerimizin de bir
blmn gemiler, otomobiller, telefonlar ve lks ve hzl yaamn baka
gereleri olarak kullanyoruz; bir blmn ise birbirimizi toplu
halde ldrecek silahlar, zehirli gazlar ve uaklara ayryoruz. ok iyi bir
ynetim ve vergi sistemimiz var. Bu vergilerin de bir blm eitim,
salk ve benzeri yararl eyler iin, geriye kalan da sava amalar iin
kullanlmaktadr.
Gnmz ngilteresinde milli gelirin en byk blm gemi ve gelecek
savalara ayrlmakta, yararl eylere ise ancak bundan geri kalan blm
harcanmaktadr. Kta Avrupasndaki lkelerin ounda oran daha da ktdr.
Benzersiz etkinlikte bir polis rgtmz var. Bunun bir blm suu ortaya
karmak ve nlemek iin, bir blm de yeni, yapc siyasal dnceleri
olan kiileri hapse atmak iin kullanlyor. Son zamanlara kadar in de
bunlarn hibiri yoktu.
Sanayi otomobil veya bomba yapamayacak kadar verimsiz, devlet kendi
vatandalarn eitemeyecek ve baka lke insanlarn ldremeyecek kadar
etkisiz; polis haydutlar veya bolevikleri yakalamayacak kadar gszd.
Bunlarn sonucu olarak in'de, hibir beyaz adamn lkesinde bulunmayan
lde, herkes iin zgrlk; ufak bir aznlk dndaki btn insanlarn
fakir olduu dnldnde ok arpc olan, yaygn bir mutluluk vard.
Orta snftan bir inli ile orta snftan bir Batlnn olaylara bak
alarn karlatrdmzda iki farkllk gze arpar: Birincisi, inlilerin
yararl bir amaca hizmet etmeyen hibir eyleme deer vermemeleri; ikincisi,
kendi itilerimizi kontrol altnda tutup bakalarnnkine karmay ahlakllk
saymamalardr. Bunlarn birincisini daha nce tartm bulunuyoruz;
ancak ikincisi de sanrm ayn lde nemlidir.
nl sinolog Profesr Giles'n "Confucianizm ve Kartlar" konusunda
Gifford'da verdii konferanslarda savunduu gre gre, hristiyan
misyonerlerin in'deki baarlarnn balca engeli, doutan gnahkarlk
doktrini olmutur. Uzak Dou'da ou misyonerler tarafndan hala
retilmekte olan kalplam hristiyan doktrinine gre hepimiz gnahkar
olarak, sonsuza dek cezalandrlmay hakedecek lde gnahkar olarak
domuuzdur. inliler bu savn, beyazlar iin geerli olmasn kolaylkla
kabul edebiliyorlar. Ancak kendi ana-babalarnn ve byk ana-babalarnn
cehennem ateinde yand sylendiinde kzyorlar. Confucius insanlarn
iyi olarak doduunu, eer sonradan gnahkar olurlarsa bunun kt rneklerden
ya da kt terbiyeden kaynaklandn retmiti.
Bat'nn geleneksel kat inanlar ile bunun arasndaki farklln
inlilerin bak as zerinde derin etkisi vardr.
Bizde, ellerinde ahlak mealesi tad varsaylan kiiler, kendilerini
normal zevklerden mahrum eden ve bunun acsn bakalarnn
zevklerine kararak karan kiilerdir. Bizim erdem anlaymzda
bakalarnn iine burun sokma zellii vardr: Bir kimse eer kalabaln
rahatn bozmuyorsa onun olaanst iyi bir insan olabileceini dnmeyiz.
Bu bizim Gnah anlaymzdan kaynaklanyor.
Bu tavr yalnzca zgrlkleri kstlamakla kalmyor; ikiyzlle de yol
ayor. nk geleneksel ltlere uyum salamak ou kiiye fazlasyla g
geliyor. in de ise durum byle deildir. Orada ahlak kurallar olumsuz
ynde deil, olumlu yndedir. nsann ana-babasna saygl, ocuklarna
efkatli, fakir akrabalarna cmert ve herkese nazik davranmas beklenir.
Bunlar da gerekletirilmesi ok zor beklentiler deildir; halkn ounluu
tarafndan gerekten uygulanr. Sonu da, galiba, oumuzun yerine
getiremedii bizim ltlerimize gre daha olumludur.
Gnah kavramnn yokluunun bir baka sonucu da insanlarn, aralarndaki
gr ayrlklarn, Bat'da olduundan daha fazla, manta ve tartmaya
ak tutma eiliminde olmalardr. Bizde fikir ayrlklar hemen bir "ilke"
sorununa dnr: iki taraf da dier tarafn kt olduunu, ona katlmann
sululuu paylamak demek olduunu dnr. Bu da anlamazlklar
iddetlendirir ve uygulamada hemen kuvvete bavurmay akla getirir. in'de
kuvvete bavurmaya hazr silahl kuvvetler var olmusa da onlar kimse, hatta
askerlerin kendileri bile ciddiye almamtr. Hemen hemen kansz
denebilecek savalar yapmlar, bizim Bat'daki daha iddetli
atmalarmzdan edindiimiz deneyimlere baklrsa, beklenenden ok daha az
zarar vermilerdir. Sivil ynetim de dahil olmak zere halkn ounluu
sanki bu generaller ve ordular hi yokmu gibi gnlk yaamlarn
srdrmlerdir. Gnlk yaamda anlamazlklar, ounlukla nc bir kiinin
dosta arabuluculuu ile zmlenir. Kabul gren ilke uzlamadr; nk her
iki tarafn da aalanmamas gereklidir. Baz ynleri yabanclara
komik gelse bile, bu grn-kurtarma ilkesi son derece deer verilen ulusal
bir kurumdur; sosyal ve siyasal yaam, bizdekinden ok daha az acmasz
klar.
in sisteminde tek bir kusur, ama nemli bir kusur vardr ve bu da
sistemin, in'in daha kavgac uluslara kar koymasn engellemesidir.
Btn dnya in gibi olsayd btn dnya mutlu olurdu. Dier uluslar kavgac
ve kuvvetli olduu srece, inliler de, eer ulusal bamszlklarn
koruyacaklarsa, artk d dnyadan soyutlanm olmadklar iin, bizim
ktlklerimizi bir lde taklit etme zorunda kalacaklardr. Bu taklidin
bir gelime olduunu sanp gururlanmaya kalkmamalyz.
yi nsanlarn Yol Atklar Ktlkler
1
Yz yl kadar nce herkesin ok kt bir insan olarak tand Jeremy
Bentham adnda bir filozof yaad. Daha ocukken adn ilk duyduum an
bugne kadar hi unutmadm. Bu, Muhterem Peder Sydney Smith'in, Bentham'n
insanlarn lm bykannelerinden orba yapmalar gerektiini dnd
yolundaki szlerini duyduum and. Byle bir uygulama bana alk ynnden
olduu kadar ahlak ynnden de tatsz gelmiti. Bu nedenle Bentham hakknda
kt bir kanaat edinmitim. Bu szlerin, saygdeer insanlarn erdem uruna
syleme alkanlnda olduklar sorumsuz yalanlardan biri olduunu ok
sonralar kefettim. Bundan baka, Bentham'a kar gerek sulamann ne
olduunu da anladm. Aa yukar yle bir eydi:
"yi" insan, iyilik yapan insan olarak tanmlamt. Akl banda bir
okuyucunun hemen anlayaca gibi bu tanmlama gerek ahlak ilkelerini
altst eden bireydi. Bir iyiliin, ondan yararlanan kiiye duyulan sevgiden
kaynaklanyorsa erdemli olmadn, sadece ahlak kurallarndan esinlenmise
erdemli olduunu ortaya koyan Kant'n dncesi ok daha ycedir. Ayn
kurallar, doaldr ki, ters ynde, acmasz hareketlere de yol aabilir.
Erdemli olmann dlnn erdemin kendisi olduunu biliyoruz. Bundan galiba
u sonu kyor ki, ona katlanmak da onun cezasn oluturmaktadr. Bu
nedenle Kant, Bentham'dan daha yce bir moralisttir ve erdemi erdem olduu
iin sevdiini syleyen herkes onun tarafn tutar.
Bentham'n kendi iyi insan tanmna gre davrand dorudur: ok iyilik
yapmtr. Ondokuzuncu yzyln ortalarndaki krk yl, ngiltere'nin maddi
ynden, fikir ve ahlak ynlerinden inanlmaz lde ilerleme gsterdii
yllardr. Bu dnemin balarnda, daha nce aristokrasiyi temsil eden
Parlamento'yu, orta snf temsil eder duruma getiren Reform Yasas
kmtr.
Yasa ngiltere'de demokrasiye doru atlan admlarn en zoru olmutur.
Hemen arkasndan da, Jamaica'da kleliin kaldrlmas gibi, baka
nemli reformlar gelmitir. Bu dnemin banda adi hrszln cezas
aslarak idamd. ok gemeden lm cezas yalnz adam ldrme ve vatana
ihanet sularyla snrlandrld. Yiyecek fiyatlarn korkun sefalete yol
aacak lde artran Hububat Yasalar 1846'da yrrlkten kalkt. 1870'de
zorunlu eitim getirildi. Victoria dnemini ktlemek bugn moda haline
gelmitir; ama ben bizim amzn, onlarn ann yars kadar iyi not
almasn dilerim. Ancak imdiki konumuz bunlar deil. Gelmek istediim
nokta udur: o yllardaki ilerlemenin ok byk bir blmnn Bentham'n
etkisi sayesinde gerekletii kabul edilmelidir. Geen yzyln ikinci
yarsnda ngiltere'de yaayan insanlarn onda dokuzunun, Bentham olmasayd
yaayabileceklerinden daha mutlu yaadklar kuku gtrmez. Felsefesi
ylesine yalnd ki, ona yaptklarnn bir gerekesi olarak bakm
olabilir. Bizler, imdiki daha aydn amzda, onun fikirlerinin abes
olduunu grebiliriz. Ancak, Bentham'nki gibi pek de onurlu olmayan
bir faydaclk ilkesini reddetme nedenlerine bir gz atmak bizi
yreklendirebilir.
2
Hepimiz "iyi" insandan ne anladmz biliriz. deal iyi insan iki ve
sigara imez, kfretmez, yalnz erkeklerin bulunduu bir toplantda
orada hanmlar varm gibi konuur, kiliseye aksatmadan gider, her konuda
isabetli fikirleri vardr. Hakszla kar derin bir nefret duyar
ve Gnah' cezalandrmann bizim ac bir grevimiz olduunu bilir. Yanl
dnmeye kar daha da byk bir nefret duyar ve genellikle orta yal
baarl yurttalarnn benimsedii grlerin isabetli olup olmadn
sorgulayan kiilerden genleri korumann bir devlet grevi olduu
kansndadr. Titizlikle yrtt mesleki faaliyetleri yannda hayr
ilerine de hayli zaman ayrr: yurtseverlii ve askeri eitimi tevik
eder; iilerin ve onlarn ocuklarnn alkan, serinkanl ve erdemli
olmalarn destekleyebilir ve bunu o konulardaki baarszlklarn
gereince cezalandrlmasn salayarak yapar; belki bir niversitenin
mtevelli heyeti yesidir ve ykc fikirleri olan profesrlere grev
vermeyerek eitime ynelecek saygszl nler. Kukusuz, her eyden ok
da, dar anlamyla "kiisel ahlak" kusursuzdur.
Bu anlamda "iyi" olan bir adamn, genelde, "kt" bir adamdan daha ok
iyilik yapt kuku gtrr. "Kt" adam ile yukarda tanmlanann tersi
olan adam kastediyorum. "Kt" bir adam sigara, arada bir de iki ier;
hatta damarna basldnda azn bile bozabilir. Sohbetleri her zaman aza
alnacak trden deildir; gzel havalarda baz pazar gnleri kiliseye gitmek
yerine krlarda dolar. Ykc fikirleri de vardr; rnein, bar
istiyorsanz savaa deil bara hazrlanmanz gerektiini dnebilir.
Hatalara kar tutumu bilimseldir; tpk arza yapan otomobiline olan tutumu
gibi. Vaazlarn ve hapis cezasnn, patlak bir otomobil lastiinin tamirine
yarar neyse, kt alkanlklar dzeltmekte de yararnn o kadar olduunu
iddia eder. Yanl dnce konusunda daha da terstir. Ona gre "yanl
dnme" sadece dnme, "doru dnme" de szckleri papaan gibi
tekrarlamaktr. Bu durum, onun her trden garip fikirleri olan kiilere
yaknlk duymasna yol aar.
alma saatleri dnda yaptklar, sadece holand eylerle
uramaktan; ya da, daha kts, iktidar sahiplerinin rahatna dokunmayan
baz nlenebilir ktlkler konusunda huzursuzluk yaratp ortal
kartrmaktan ibarettir. Ve hatta olasdr ki, "kiisel ahlak" konusundaki
baz kusurlarn, gerekten erdemli olan kiiler gibi zenle gizlemez;
kendini, drst olmann iyi bir rnek olmaktan daha iyi olduu gibi yanl
bir dnce ile savunur. Sradan ve saygn bir vatandan szn ettiimiz
bu niteliklerin bir veya birkan tayan bir kii hakkndaki kanaati
olumsuzdur; bu nedenle bir hakim, bir retmen veya bir vali gibi yetkileri
olan grevler almasna izin verilmez. Bu tr iler yalnz "iyi" insanlara
aktr.
Btn bu durum son zamanlara zgdr. Cromwell zamannda Pritenlerin ksa
sren egemenlii srasnda da durum byleydi ve onlar tarafndan Amerika'ya
alanmt. ngiltere'de tekrar ortaya k Fransz Devrimi'nden
sonra, Jacobinizm'e -yani imdilerde Bolevizm diyebileceimiz eye- kar
mcadelede yararl olabilecei dncesiyle olmutur. Wordsworth'n yaam
bu deiiklie bir rnektir.
Genliinde Fransz Devrimi'ne yaknlk duymu, Fransa'ya gitmi, gzel
iirler yazm ve evlilik d bir kz olmutu. Bu dnemde "kt"
adamd. Daha sonra "iyi" oldu; kzn terketti, doru ilkeler edindi ve kt
iirler yazd. Coleridge de benzer bir deiimden gemitir: kt
olduu zaman Kubla Khan' yazd; iyi olduu zamanlar da teolojik yazlar.
yi iirler yazd zamanlar "iyi" olan bir air rnei bulmak zordur.
Dante ykc propaganda yapt gerekesiyle snr d edilmiti. Sonelerine
bakarak hkm verilirse Amerikan gmen brosu yetkililerince Shakespeare'e
New York'da karaya kma izni verilemezdi. "yi" insann znde hkmet
yanls olmas yatar. Bu nedenle Milton, Cromwell'in egemenlii dneminde
iyi, ondan nce ve sonraki dnemlerde kt bir kiiydi; ancak iir yazmas
bu nceki ve sonraki dnemlere rastlar -gerekten de iirlerinin ou bir
bolevik olarak idam edilmekten kl pay kurtulduu sonraki dnemde
yazlmtr. Donne, St.Paul Katedrali ruhani meclis bakanlna getirildikten
sonra erdemli oldu; ancak btn iirleri daha nce yazlmt ve bu nedenle,
atanmas bir skandala yol at. Swinburne genliinde, zgrlk iin
savaanlar ven Songs Before Sunrise (afak ncesi arklar)' yazd
dnemde kt adamd; yallnda, aalk tecavzlere kar
zgrlklerini savunduklar iin Boerlere olduka saldrgan yazlar yazd
zaman ise, erdemli bir kiiydi. rnekleri artrmaya gerek yok; gnmzde
geerli olan erdem ltlerinin iyi iir retmekle badamadna iaret
eden yeterince sz sylenmi bulunuyor.
Ayn ey baka alanlarda da geerlidir. Hepimiz biliriz ki Galileo ve
Darwin kt kiilerdi. lmnden yz yl sonrasna kadar Spinoza'nn
ok gnahkar bir adam olduu dnlyordu. Descartes kovuturmaya
urayaca korkusuyla yurt dna kamt. Hemen btn Rnesans
sanatlar kt insanlard. Daha hafif konulara gelince, nlenebilir
lmlere kar kanlar mutlaka kt kiilerdi. Ben Londra'nn bir blm
ok zengin, bir blm de ok yoksul olan bir blgesinde oturdum. Burada
bebek lm oranlar anormal derecede yksektir ve zenginler rvet veya
yldrma yoluyla yerel ynetimi ellerinde tutarlar. Zenginler glerini kamu
sal ve bebeklere yardm giderlerini azaltmak; dk cretle yar-zamanl
alacak salk grevlisi tutmak iin kullanrlar. Zenginlerin sofralarnn
zenginliini yoksullarn ocuklarnn yaamndan daha nemli saymayan hi
kimse o yredeki nemli kiilerin saygsn kazanamaz.
Dnyann bildiim her yerinde ayn ey geerlidir. Bunlara bakarak, iyi bir
insan oluturan nitelikleri basite indirgeyebiliriz: yi insan, dnceleri
ve eylemleri iktidar sahiplerine ho gelen kiidir.
3
Gemite kt olduklar halde maalesef ycelie erimi olan insanlar
zerinde durmamz hayli zc oldu. imdi de, daha i ac bir konu olan
erdemli insanlara geelim.
3. George tipik bir erdemli kiiydi. Pitt (1759-1806): 1783-1801 ve
1804-1806 yllarnda babakanlk yapan ngiliz devlet adam) ondan
katoliklere zgrlk vermesini istediinde -o dnemde katoliklerin oy
haklar yoktu- ta giyme treninde yapt yemine ters decei dncesiyle
bunu reddetti. Onlara zgrlk vermenin iyi bir ey olduu gerekesine
uyarak yanlgya dmekten hakl olarak kand. Ona gre sorun yararl olup
olmamak deil, soyut olarak "doru" olup olmamakt. Amerika'nn bamszlk
istemine yol aan siyasette onun politikaya mdahalesinin pay byktr;
ancak mdahalesi her zaman en yce amalardan kaynaklanmtr.
Ayn ey, ok dindar olan ve dne kadar Tanr'nn kendi tarafnda
olduuna itenlikle inanm ve -bildiim kadaryla- kiisel ktlklerden
tamamen arnm bir kii olan sabk Kaiser iin de sylenebilir. Ama yine de,
insanlarn ac ekmesine ondan daha ok yol am olan baka bir gnmz
insan bulmak kolay deildir.
yi insanlar politikaclara baz yararlar salarlar. Bu yararlarn banda
da, bakalarnn kuku uyandrmadan ilerini yrtmelerine olanak veren bir
duman perdesi oluturmalar gelir. yi insan arkadalarnn karanlk iler
yapabileceini aklna getirmez; bu onun iyi yndr. Halk da bir insann,
iyiliini ktleri gizlemek -iin kullanabileceini hi dnmez; bu da onun
yararl yndr. Kamu gelirlerinin, onlar hakeden zenginlerin eline
gemesine itiraz eden dar kafal halkn sz konusu olduu her durumda
bu iki zelliin iyi insan son derece ekici klaca ortadadr. Bana
sylendiine gre -ama ben kesinlikle katlmyorum- iyi insan olan ve
bu amaca gre hareket eden bir Amerika Cumhurbakan varm. ngiltere'de de
Whittaker Wright nnn doruunda olduu sralarda, evresini, erdemleri
onun aritmetiini anlamalarn ve anlamadklarn farketmelerini nleyen
kusursuz soylular doldurmutu.
yi insann ie yarad bir baka alan da istenmeyen kiileri
skandallarla politikadan uzak tutabilmeleridir. Yz kiiden doksan dokuzu
ahlak kurallarn ihlal eder; ancak bu gerek, genellikle gn na kmaz.
Doksan dokuzuncu kiinin yapt ortaya ktnda, yz kii iinde
gerekten masum olan bir kii yrekten duyduu nefreti dile getirir; br
doksan sekizi de, kendilerinden de kukulanlabilir korkusuyla,
onun peinden giderler. Bu nedenle, hoa gitmeyen grleri olan bir kimse
politikaya atlyorsa, toplumun geleneksel kurumlarn korumay
ama edinmi olan kiilerin, aa vurulduunda yeni politikacnn kariyerini
sona erdirecek bireyler bulana kadar o kimsenin zel yaamn geriye doru
adm adm kurcalamalar yeterlidir. O zaman seenekleri olacaktr:
gerekleri aklayarak onun bir utan bulutu iinde gzlerden uzaklamasn
salamak; veya aklama tehditleriyle onu politikadan ekilmeye zorlamak; ya
da antaj yoluyla kendilerine iyi bir gelir salamak. Bu seeneklerden ilk
ikisi halk korur; ncs de halk koruyanlar korur. Bu nedenle her
de vlmeye deer; her n de olanakl klan iyi insanlarn varldr.
imdi de rnein zhrevi hastalk konusunu ele alalm. Bunun nceden
alnacak uygun nlemlerle hemen hemen tamamen nlenebilecei
bilinmektedir. Ancak iyi insanlarn abalaryla bu bilgi mmkn olduunca
dar bir alana yaylr ve uygulanmasnda her trl engel yaratlr.
Sonuta gnah yine "doal" cezasna arptrlr ve yine ncil'in emirleri
uyarnca ocuklar babalarnn gnahlarn ekmeyi srdrrler. Bunun
tersi olsayd durum ne kadar da korkun olurdu. nk eer gnah
cezalandrlmazsa, yaptklar gnah deilmi gibi davranacak kadar
ahlaksz kiiler ortaya kabilirdi; ve eer ceza masumlar da kapsamazsa o
denli korkutucu olmazd. Bu nedenle, bilim adamlarnn edindikleri derme
atma bilgilere ramen, Doa'nn bizler daha cehalet andayken koyduu
kat ceza yasalarnn bugn bile ilemesini salayan bu iyi adamlara ne kadar
minnettar olsak azdr.
Aclara neden olsun veya olmasn, kt bir eyle"min kt olduunu, doru
dnen herkes bilir. Ancak herkesin salt ahlak kurallarna uygun
hareket etmesi olanakl olmadna gre, erdemin gvence altna alnmas
asndan, gnah acnn izlemesi ok arzulanan bireydir. nsanlarn
gnahlara bilim ncesi alarda verilen cezalardan kanma yollarn
renmeleri engellenmelidir. Hayrsever insanlar bizleri bu tehlikeli
bilgilerden korumam olsalar da fiziksel ve zihinsel saln korunmas
konusunda ne ok bilgi sahibi olabileceimizi dnmek beni dehete dryor.
yi insanlar bir de kendilerini katlettirerek yararl olabilirler. Almanya
in'in Shantung eyaletini iki misyonerin orada ldrlmesi sayesinde ele
geirmitir. Saraybosna'da ldrlen Aridk sanrm iyi bir insand; ona ne
kadar minnettar olsak azdr! Eer o ekilde lmeseydi sava kmayabilirdi;
dnya demokrasi iin gvenli bir hale gelemezdi; militarizm yklmazd; imdi
de spanya, talya, Macaristan, Bulgaristan ve Rusya'daki askeri despotizmin
keyfini karyor olmazdk.
aka bir tarafa, kamuoyunca genellikle kabul gren "iyilik" ltleri
dnyay daha mutlu klmak iin dnlm eyler deildir. Bunun eitli
nedenleri vardr; balcas da gelenektir.
Ondan sonra en gl neden olarak egemen snflarn sahip olduu, haksz
gler gelir. lkel ahlak kurallar tabu kavramndan kma benziyor; bunlar
balangta tamamen bo-inan durumdaydlar ve tamamen zararsz olan baz
eylemler -rnein kabile reisinin tabandan yemek yemek- bilinmez yollarla
felakete yol atklar dncesiyle yasaklanmt. Yasaklar bu ekilde
balad ve balangta varsaylan nedenler unutulduktan sonra da insanlarn
duygular zerinde etkisini srdrd. Gnmzde geerli olan ahlak kurallarnn
byk bir blm hala bu trdendir: baz davran biimleri, etkilerinin kt
olup olmadklarna baklmakszn, dehet hissi uyandrrlar. Birok olayda,
dehet uyandran bu davran gerekten de zararldr; yle olmasayd ahlak
ltlerimizi dzeltme gereksinimi daha yaygn kabul grrd.
rnein, uygar bir toplumda cinayetin hogryle karlanmayaca
ortadadr; ancak cinayetin yasaklanmasnn kkeninde yatan ey, tmyle
bo-inandr. ldrlen kiinin kannn -veya daha sonra hayaletinin-
almak isteyecei ve yalnz suluyu deil, ona yaknlk gsteren herkesi
cezalandraca dnlyordu. Cinayetin yasaklanmasnn bo-inan nitelii
undan da anlalyor ki, belli dini ayinlerle kan suundan temizlenmek
olanaklyd; balangta bu ayinlerin amac ise, hayaletin kendisini
tanmamas iin sulunun klk deitirmesini salamakt. En azndan
Sir J. G. Frazex'in teorisi byledir. Pimanln, suu "arndrmasndan"
sz ederken yaptmz mecaz ok eski zamanlarda kan lekelerini temizlemek
iin ykama yaplmasndan kaynaklanmaktadr. "Su" ve "gnah" gibi
kavramlarn ok eski alardaki bu uygulama ile ilikili duygusal bir kkeni
vardr.
Rasyonel bir ahlak kural cinayet konusunda bile olaya deiik bir adan
bakacak; hastalk iin olduu gibi, su, ceza ve kefaret yerine nleme ve
iyiletirme ile ilgilenecektir. Gnmzde ahlak ilkeleri bo-inan ve
rasyonalizmin garip bir karmdr. Cinayet ok eski bir sutur; ona uzun
yllar tesine uzanan nefret ve korkunun oluturduu bir sis perdesi
arkasndan bakarz. Sahtekarlk modern bir sutur; onu rasyonel bak
asyla ele alrz. Sahtekarlar cezalandrrz; ama onlar, canilere
yaptmz gibi, tuhaf yaratklar olarak dlamayz. Teoride nasl dnrsek
dnelim, toplumsal yaamda erdemi, bireyi yapmak olarak deil,
yapmamak olarak alglarz. "Gnah" olarak adlandrlan eylerden kanan bir
kimse, bakalarnn yararna hibir ey yapmasa da, iyi insandr. ncil'de
telkin edilen tutum kukusuz bu deildir: "Komunu kendini sevdiin gibi sev"
olumlu bir ynergedir. Ancak btn hrstiyan toplumlarda bu emre uyan kii
kovuturulur; en azndan yoksulluk, genellikle hapis ve bazen de
lmle cezalandrlr. Dnya hakszlklarla doludur. dlleri ve cezalar
verecek konumda olanlar da bu hakszlklardan yarar salayanlardr. dller
eitsizlik iin ok ustaca gerekeler bulanlara, cezalar ise ona are
arayanlara verilir. Komusunu itenlikle seven bir kimsenin halkn
yergisinden uzun sre kanabilecei bir lke bilmiyorum. Fransa da savatan
hemen nce Fransa'nn en iyi yurtta olan Jean Jaures ldrlm, katil ise,
bir kamu hizmeti yapt gerekesiyle, beraat etmiti. Bu ok arpc bir
rnektir; ancak bu tr eyler dnyann her yerinde olagelmektedir.
Geleneksel ahlak savunanlar onun kusursuz, olmadn bazen kabul
ederler; ancak herhangi bir eletirinin ahlak toptan kerteceini ileri
srerler. Eletiri olumlu ve yapcysa bu knt gereklemez; ancak, bir
anlk bir zevkin tesinde birey iin yaplmam olmas kouluyla.
Bentham'a dnersek, o ahlak kurallarna temel olarak "en ok insann en
fazla mutluluu"nu savundu. Bu ilke dorultusunda davranan bir kimsenin,
yalnz geleneksel kurallara uyan bir kiiye gre ok daha etin bir yaam
olacaktr.
Kendisini ezilmilerin savunucusu yapacak ve bylece gllerin
dmanlna hedef olacaktr. Gc elinde tutanlarn saklamak istedii
gerekleri aklayacak; efkate gereksinimi olanlar ondan mahrum etmek iin
uydurulmu yalanlar reddedecektir. Byle bir davran gerek ahlakn
kne yol amaz. Resmi ahlak her zaman olumsuz ve baskc olmutur;
"yapmayacaksn" der ve kurallarn yasaklamad eylemlerin etkisini
aratrmaya gerek grmez. Btn byk mistikler ve din reticileri byle
bir ahlak anlayna bouna kar gelmilerdir: mritleri onlarn en ak
beyanlarn bile dikkate almamlardr. Bu nedenle, onlarn yntemlerinin
byk lde bir iyilemeye yol amas pek olas grnmyor.
Dnce ve bilimdeki ilerlemenin bu konuya katks, sanrm, daha umut
verici olacaktr. nsanlar yava yava unun bilincine varacaklardr ki,
kurumlar hakszlk ve nefret temeline dayal olan bir dnya, mutluluu
yaratma olasl en byk olan bir dnya olamaz. Son sava
az sayda kiiye bu dersi retmitir; eer beraberlikle sonulanmasayd
daha fazlasn da retebilirdi. Bizler iin gerekli olan, yaama sevinci,
gelimenin getirecei mutluluk ve olumlu baarlar zerine kurulmu bir
ahlaktr; yasak ve bask temeline deil. Bir insan eer mutluysa, cokuluysa,
cmertse ve bakalarnn mutluluuna seviniyorsa "iyi" insan saylmaldr.
Bu durumda, ufak tefek kabahatler pek de nemsenmemelidir. Fakat smr ve
gaddarlk yoluyla servet kazanan bir kiiye, imdi "ahlaksz"
olarak nitelediimiz kiiler gibi bakmalyz; dzenli olarak kiliseye gitse
de, ktlkle elde ettii kazancnn bir blmn kamu amalarna
balasa da ayn ekilde deerlendirilmelidir.
 Bunu salamak iin, nemli kiiler arasnda hala geerli olan bo-inan ve
bask karm bir "erdem" yerine, ahlak sorunlarna kar rasyonel
bir tutum getirmek yeterlidir. Gnmzde mantksal dnce hafife
alnmaktadr; ancak ben yine de uslanmaz bir rasyonalist olmakta direniyorum.
Mantk belki zayf bir g olabilir; ama deimezdir ve hep ayn ynde
iler. Mantkszln kuvvetleri ise bo yere didierek birbirlerini yok
eder. Bu nedenle mantkszln -her taknl, sonunda mantk yanllarn
glendirir ve insanln yegane gerek dostlarnn onlar olduunu tekrar
tekrar gsterir.
Pritenizmin Dn
Sava srasnda btn lkelerin iktidarlar, halkn ibirliini salamak
iin, rvet verircesine, allmam dnler vermeye gerek duydular.
i cretleri artrld, Hindulara onlarn da insan ve karde olduklar
sylendi, kadnlara oy hakk tannd; genlere de, yallarn ahlak adna
onlardan hep esirgedikleri masum zevkler iin izin kt. Sava kazandktan
sonra ise galipler geici olarak salanm olan bu avantajlar geri alma
abasna girdiler. 1921 ve 1926'daki kmr grevlerinde iiler sindirildi;
Hindular deiik kararlarla eski konumlarna gnderildi; kadnlarn oy
haklar geri alnamadysa da, Parlemento kararlarnda tersi tavsiye edildii
halde evlenen kadnlar iten atldlar. Btn bunlar "politik" konulardr;
baka deyile, ngiltere'de bu konularla ilikisi olan snflar temsil eden
semen gruplar, Hindistan'da da rgtl pasif direniiler vardr. Buna
karlk, kadn olsun erkek olsun, insanlarn kimseye zarar vermeyen
zevklerinde zgr olmalar gerektiini savunacak rgtl herhangi bir grup
yoktur. Bu nedenle pritenler ciddi bir muhalefetle karlamam; bu
zalimliklerinin politik bir konu olduu dnlmemitir.
Priteni, u ekilde tanmlayabiliriz: baz eylemlerin, bakalar zerinde
gzle grlr kt bir etkisi olmasa bile, znde gnah olduuna;
gnah olduu iin de etkili her yolla -olanak varsa ceza yasas ile, bu
olmazsa ekonomik baskyla desteklenen kamuoyu yoluyla- engellenmesi
gerektiine inanan kiidir. Bu, eski alara ait bir grtr; belki de ceza
hukukunun douu bu yzdendir. Ancak balangta yasalarn faydac temeli
ile badayordu: baz sularn, o sular hogr ile karlayan toplumlara
kar olan tanrlar fkelendirdiine, bu nedenle de toplum iin zararl
olduklarna inanlyordu. Bu bak as Sodom ve Gomorrah (ncil'de
halklarnn gnahkarl yznden ilahi yangnla harab olan iki komu ehir.)
hikayesinde somutlamtr. Bu hikayeye inananlar, o ehirlerin yok edilmelerine yol
aan sular cezalandran yasalar, faydac nedenlerle hakl grebilirler.
Ancak gnmzde pritenlerden bile bu gre katlanlar azdr. Londra
Piskoposu bile, Tokyo'daki depreme orada oturanlarn belirli bir gnahlarnn
neden olduunu ileri srmedi. Bu nedenle sz konusu yasalar, sadece intikam
amal ceza teorisi ile savunulabilir: baz gnahlar, onlar ileyenlerden
bakasna zarar vermese de, suluya ac ektirmeyi grevimiz yapacak
kadar irentirler. Bu gr Benthamizmin etkisiyle ondokuzuncu yzylda
gcn yitirmiti.
Ancak, liberalizmin gerilemesiyle yitirdii nemi son yllarda yeniden
kazand ve Ortaa'dakinden aa kalmayan bir acmaszlk tehlikesi,
iaretlerini vermeye balad.
Bu yeni hareket gcn ounlukla Amerika'dan almaktadr ve savan tek
galibinin Amerika olmasnn sonularndan biridir. Pritenizmin geliimi
ilgintir. Onyedinci yzylda ngiltere'de ksa bir sre egemen olmu; ancak,
sradan vatanda ktlesini ylesine bezdirmitir ki, onun tekrar hkmeti
kontrol etmesine izin vermemilerdir. ngiltere'de bask altnda kalan
pritenler Amerika'da nce New England'da, sonra da Orta Bat'da koloniler
kurdular. Amerikan Sava, ngiliz Sava'nn bir devamyd. Gney
eyaletleri ounlukla priten kartlarnn yerleim blgesiydi. Ancak
ngiliz Sava'nn tersine, sava priten partisinin kalc zaferiyle
sonuland. Bunun sonucunda dnyann en gl devleti Cromwell'in Ironside'larnn
grlerini miras alan kiilerin kontrol altna girdi.
Pritenizmin insanla yapt hizmetleri teslim etmeden sadece kusurlar
zerinde durmak hakszlk olur. ngiltere'de onyedinci yzyldan balayarak
son yllara kadar kralln ve aristokrasinin despotluuna kar demokrasiden
yana olmutur. Amerika'da, klelerin zgrln savunmu ve Amerika'nn
btn dnyann demokrasi ampiyonu olmasna byk katkda bulunmutur.
Bunlar insanla yaplan byk hizmetlerdir; ancak gemite kalmlardr.
Gnmzn sorunu, siyasal demokrasiden ok, aznlklara zgrlk verilmesi
ile dzenin badatrlmasdr.
Bu sorun pritenizminkinden deiik bir bak as, ahlaki heyecandan
ok hogr ve yaygn bir karlkl anlay gerektirir. Yaygn karlkl
anlay pritenlerde hibir zaman gl olmamtr. Pritenlerin en nemli
zaferlerinden, yani ki Yasa'ndan sz etmeyeceim. Her ne ise, Yasak
kartlar itirazlarn pek de bir ilke sorunu yapamazlar; nk onlarn
da ounluu, ayn ilke sorununa yol aan kokain yasan desteklerler.
Fanatikliin her trne olduu gibi, pritenlie yaplan pratik itiraz,
baz ktlkleri dierlerinden ok daha kt olarak niteleyip onlarn ne
pahasna olursa olsun bastrlmas gerektiini savunmasdr. Fanatik bir
kii, gerekten kt olan bir hareketin, eer gerektiinden fazla iddetle
bastrlacak olursa, daha da byk baka ktlklere yol aacan grmez.
Mstehcen yaynlara kar konulmu olan yasay buna bir rnek olarak
gsterebiliriz. Hi kimse mstehcenlikten holanmann aalk bir ey
olduunu, ya da bu yaynlarn zarar verdiini reddetmez. Ancak, bu yaynlar
yasa yoluyla ortadan kaldrmaya kalklrsa birok deerli ey de onunla
birlikte yasaklanm olur. Birka yl nce, nl bir Hollandal ressamn
baz resimleri bir ngiliz mteriye postayla gnderilmiti. Posta idaresi
yetkilileri, onlar iyiden iyiye inceleme zevkine erdikten sonra, mstehcen
olduklarna karar verdiler (Devlet memurlarnn sanat deerlerinden anlamas
da beklenemez). Bu nedenle onlar imha ettiler; mteri de hibir tazminat
alamad.
Yasa, posta idaresine postayla gnderilen eylerden mstehcen bulduklarn
imha yetkisi vermektedir; kararlarna itiraz da edilemez. Priten yasalarla
ilgili sakncalara daha nemli bir rnek de doum kontroldr. "Mstehcen"liin
kesin bir yasal tanmlamaya elverili olmad ortadadr. Mahkemelerdeki
uygulamada bu, "yargc oke eden herhangi bir ey" anlamna gelmektedir.
Doum kontrol konusundaki bilgiler pahal bir kitapta uzun szckler ve
dolambal tmcelerle verilmise sradan bir yarg bundan oke olmaz; ama
ucuz bir brorde, eitimsiz insanlarn anlayaca sade bir dille
anlatlmlarsa durum farkldr. Bu yzden, gnmz ngilteresinde doum
kontrol konusundaki bilgiler eitim grm insanlara verilirse yasaldr;
yoksul kesime verilirse de yasalara aykrdr. Oysa bu bilgiler en ok
yoksul kesim iin nemlidir. Grlyor ki, tp kitaplar gibi birka belirli
konu hakknda yaynlanm olanlar dnda yasa, yaynlanan eserin amacn
hi dikkate almyor. Yalnz una baklyor: eer bu kitap edepsiz bir
ocuun eline geerse ona zevk verir mi? Eer verirse, ierdii bilgilerin
sosyal bakmdan nemi ne olursa olsun, hemen yok edilmelidir. Bunun sonucu
olarak zorla yaratlan bilgisizliin verdii zarar aklalmaz
ldedir. Yoksulluk, kronik kadn hastalklar, sakat ocuk doumlar,
ar nfus art, priten yasa koyucularca, birka yaramaz ocuun
olas zevklerinden daha nemsiz ktlklerdir.
Yrrlkte olan yasann yeterince etkili olmad da dnlmektedir. The
Times gazetesinin 17 Eyll 1923 tarihli saysnda yazld gibi, Milletler
Cemiyeti'nin gzetiminde dzenlenen Mstehcen Yaynlar Uluslararas
Konferans, Amerika'da ve Milletler Cemiyeti'ne ye btn lkelerde
yasalarn daha sertletirilmesi yolunda tavsiye karar almtr.
Anlaldna gre bu hayrl almann en gayretli yesi de ngiliz
delegesidir. ok geni kapsaml yasalar iin gereke olarak kullanlan bir
baka konu da beyaz kadn ticaretidir. Buradaki gerek ktlk ok ciddidir
ve tam anlamyla ceza hukuku kapsamna girer. Gerek ktlk, cahil gen
kadnlarn yalan vaadlerle yoldan karlp, salklarnn ok ciddi
tehlikelere ak olduu, klelik koullarna srklenmeleridir. Bu, temelde
bir alma sorunudur.
yeri Gvenlii Yasas'nda, Yk Vagonlar Yasas'nda
olduu gibi ele alnmaldr. Ancak bu konu, beyaz kadn ticareti
ktlklerinin hi sz konusu olmad durumlarda da, kiisel zgrlklere
yaplan irkin mdahalelere mazeret olarak kullanlmtr. Birka yl nce
ngiliz gazetelerinde, birisinin bir fahieye ak olup onunla evlendii
haberi kmt. Habere gre, bir sre mutlu yaadktan sonra kadn eski
mesleine dnmeye karar verir. Bunu ona kocasnn nerdii, ya da bu ii
onayladn belirten hibir kant yoktur; sadece, kocasnn hemen
kavga karp onu kap dar atmad bilinmektedir. Adam bu suundan
dolay krbalanp hapse atlm, cezas da o zamanlar yeni yasalam olan
ve hala yazl yasalar sicilinde yer alan bir yasaya gre verilmitir.
Amerika'ya gelince, benzer bir yasaya gre metres tutmak yasaya aykr
deil, ama onunla bir eyaletten bir bakasna seyahat etmek yasaya
aykrdr. Bir New Yorklu, metresini Brooklyn'e gtrebilir, ama Jersey
City'ye gtremez. Sade vatanda iin bu iki eylem arasndaki
ahlakszlk farkn anlamak zordur.
Milletler Cemiyeti de bu konuda daha sert yasalar getirilmesine
almaktadr. Bir sre nce Milletler Cemiyeti Komisyonu'ndaki Kanada
delegesi, ya ne olursa olsun bir kadnn, kocas ya da anne veya
babasndan biri elik etmedike, vapur yolculuu yapmasna izin verilmemesini
nerdi. Bu neri kabul edilmedi; ancak hangi yolda ilerlediimizi ok iyi
gsteriyor. Bu tr eylemler btn kadnlar "beyaz kle"ye indirgemektedir.
Kadnlar, bazlarnn "ahlakszlk" amacyla kullanma riski olmadan, hibir
zgrle sahip olamazlar. Bu reformcularn tek mantksal amac araf pee
olabilir.
Priten gre kart olarak ileri srlen daha genel bir gr daha var.
nsan doas deimedii srece, insanlar yaamdan biraz zevk almak
arzusundan vazgemezler. Zevkleri, pratik olarak, kabaca iki gruba
ayrabiliriz: temelde duygulardan kaynaklananlar ve temelde zihinsel
olanlar. Geleneksel bir ahlak birincileri aalayarak ikinci tr zevkleri
stn tutar; ya da, daha dorusu, ikincileri zevk olarak dnmedii iin
aalar. Onun bu snflandrmas, kukusuz, bilimsel adan savunulamaz;
zaten ou durumda kendisi de kuku iindedir. Sanattan duyulan haz duygusal
mdr, yoksa zihinsel mi? Platon ve baz rahipler gibi gerekten
hogrszce, sanat in toto (tmyle) reddeder.
Az ok geni grl ise, bir "ruhani ama"a ynelik olmas kouluyla,
sanat hogryle karlar; bu da genellikle kalitesiz sanat demektir.
Tolstoy bu grtedir. Evlilik de baka bir sorunlu konudur. Kat ahlaklar
onu esefle karlarlar; daha az kat olanlar, genellikle ho olmad
iin verler; hele onu zlemez yapmay baarmlarsa.
Ancak, benim stnde durmak istediim nokta bu deil. Bu, bir pritenin
elinden gelen her eyi yaptktan sonra geriye kalan zevklerin,
mahkum ettii zevklerden daha zararl olduunu belirtmek istiyorum.
Kendimize zevk veren eylerden sonra en ok keyiflendiimiz ey, bakalarnn
zevk almasn nlemek; ya da, daha genel olarak, g sahibi olmaktr.
Sonuta, pritenizmin egemenlii altnda yaayanlar g sahibi
olmaya ar dkn olurlar. Halbuki g duygusu, ikiye ya da pritenlerin
kar olduu herhangi bir eye dkn olmaktan ok daha fazla ktle yol
aar. Doaldr ki, gl olma tutkusu erdemli kiilerde kendini iyilik yapma
tutkusu eklinde gizler. Ancak bunun sosyal etkileri pek az farkldr; bu,
kurbanlarmz, dmanmz olduklar iin deil, gnahkar olduklar iin
cezalandryoruz demekten baka bir ey deildir. Her iki durumda da sonu
zulm ve savatr.
Ahlaki fke ada dnyann en zararl kuvvetlerinden biridir. Daha da
kts, bu gcn propaganday elinde tutanlarca kt amalar iin
saptrlabilmesidir.
Sanayinin gelimesiyle ekonomik ve siyasal rgtlenmenin artmas da
kanlmaz olmutur. Eer sanayileme bir kntye uramazsa, daha
da artmas kanlmaz olacaktr. Dnya gittike daha kalabalklamakta,
komularmza bamllmz da gittike daha gl hale gelmektedir.
Bu koullar altnda, toplumu aka ilgilendirmeyen konularda birbirimizin
iine karmamay renmezsek yaam dayanlmaz olacaktr. Birbirimizin zel
yaamna sayg duymay ve ahlak ltlerimizi bakalarna zorlamamay
renmek zorundayz. Pritenler kendi ahlak ltlerinin yegane ahlak lt
olduunu dnrler. Baka alarn, baka lkelerin, hatta kendi
lkelerindeki baka gruplarn, kendilerininkinden farkl ahlak ltleri
olduunu; kendilerinin priten olmaya haklar olduu kadar onlarn da kendi
ltlerini semeye haklar olduunu anlamamaktadrlar. Ne yazk ki, kendi
zevklerinden vazgemenin doal bir sonucu olan g tutkusu pritenleri
bakalarndan daha etkili klmakta; onlarn kar durmalarn zorlatrmaktadr.
Umalm ki daha kapsaml bir eitim ve insan doas hakknda daha ok bilgi
sayesinde, bizim pek erdemli efendilerimizin hz giderek azalsn.
Politikada Kukuculuk Gereksinimi
Dnyann ngilizce konuan blmnn tuhaf zelliklerinden biri de
siyasal partilere olan olaanst ilgi ve gvendir. ngilizce konuan
insanlarn ok byk bir blm, belirli bir partinin iktidarda olmas
durumunda ektikleri skntlarn zmleneceine gerekten inanr. Sarkacn
salnmnn nedeni budur. Bir kii bir partiye oy verir, ama mutsuzluu
srer; bunun zerine de millenium'u (Kyametten nceki, mutluluk ve refahn
sreceine inanlan bin yllk dnem. (.N)) getirecek olann teki parti olduu
sonucuna varr. Btn partilerin bysnden kurtulduunda ise artk lmn
eiinde yal bir kimsedir; genliinin inancn olu devam ettirir ve
tahterevalli hareketi bylece srp gider.
Eer politikada ie yarar bireyler yapmak istiyorsak politik sorunlara
tamamen deiik bir adan bakmamz gerektiini belirtmek isterim.
Demokrasilerde bir parti iktidara gelmek iin ulusun ounluunun ilgi
duyaca arlar yapmak zorundadr. Tartmalarmz srasnda
aklanacak olan nedenlerden dolay, imdiki demokratik sistemde, geni
lde baarl olan bir arnn zarar getirmemesi neredeyse olanakszdr.
Bu nedenle, byk bir siyasal partinin yararl bir programa sahip olmas pek
olas deildir. Eer yararl yasalar karlacaksa bunlarn parti-hkmeti
dnda bir mekanizma ile karlmas zorunludur. Byle bir mekanizmann
demokrasi ile nasl badatrlaca da gnmzn en ncelikli sorunlarndan
birisidir.
Gnmzde politik sorunlar konusunda birbirinden ok farkl iki tr uzman
vardr. Bir yanda partilerin politikaclar; te yanda da ounlukla
brokrat olan uzmanlar ve onlarla birlikte ekonomistler, finans kesimi, tp
bilimcileri, vb. Bu iki uzman snfnn herbirinin zel becerileri vardr.
Politikacnn becerisi insanlar, kendi yararlarna olduuna inandracak
eylerin ne olduunu kestirmek; uzmanlarn becerisi ise, halkn inandrlmas
kouluyla neyin gerekten yararl olduunu saptamaktr. (Bu koul elzemdir;
nk, deerleri ne olursa olsun byk tepkilere yol aan nlemler
nadiren yarar salar.) Demokrasilerde politikacnn gc, sokaktaki adama
doru gibi grnen fikirlere sahip kmasna baldr. Politikaclardan,
uzmanlarca isabetli bulunan fikirlerin iyi fikirler olduunu savunma yce
gnllln beklemek bounadr. nk bunu yaparlarsa meydan bakalarna
kaptrrlar. te yandan, bakalarnn ne dndklerini kestirmek iin
gerekli olan sezgisel beceri, bizzat kendi fikirlerini oluturma konusunda
becerileri olduu anlamna gelmez. Bu nedenle en yetenekli olanlarnn ou
(parti politikacl bakmndan), ounluun iyi sayd ama uzmanlarn
kt olduunu bildii nlemleri itenlikle savunmak durumunda kalrlar. Bu
nedenle politikaclara, kaba deyimiyle rvet almamay tlemek dnda,
tarafsz olmalar yolunda uyarlarda bulunmann hibir yarar yoktur.
Parti politikaclnn var olduu her yerde, bir politikacnn ars
belli bir kesime, rakibinin ars da kart kesime yneliktir.
Politikacnn baars kendi kesimini ounlua dntrmesine baldr.
Btn kesimlere ayn lde ekici gelecek nlemler teki partilerce de
benimsenebilecek; bu nedenle de parti-politikacsna bir yarar olmayacaktr.
Sonuta politikac btn dikkatini, rakibini destekleyenlerin ekirdeini
oluturan kesimin holanmad nlemler zerinde younlatrr. Bundan
baka, bir neri her ne kadar vgye deer olursa olsun, meydan
konumalarnda sokaktaki adama inandrc gelecek mantktan yoksun ise onun
politikacya bir yarar olmaz.
Bylece, parti politikaclarnn arlkla vurguladklar nlemler u iki
koulu yerine getirmek zorundadr: (1) Ulusun bir kesiminin yararna hizmet
ediyor grnmelidirler; (2) Bunun iin verilen kantlar olabildiince basit
olmaldr. Kukusuz bu hususlar sava hallerinde geerli deildir. nk o
zaman d dmanlarla olan anlamazlklar karsnda parti anlamazlklar
askya alnr. Sava srasnda politikacnn hneri normal politikadaki
kararsz semenin yerine geen tarafsz lkelere ynelir. Beklendii
gibi son sava, demokrasinin tarafszlara hitap etme konusunda harika bir
eitim saladn gsterdi. Sava demokrasinin kazanmasnn
balca nedenlerinden biri de bu olmutur. Geri bar kaybetmitir; ama bu
baka bir konudur.
Politikaclarn zel becerisi hangi tutkularn en kolay tahrik
edilebileceklerini, tahrik olunduklarnda da politikacnn kendisine ve
evresine verecei zararn nasl nleneceini bilmekten ibarettir.
Politikada da para iin geerli olana benzer bir Gresham Yasas vardr:
Bunlardan daha yce hedefleri amalayan kimseler bir kenara atlrlar
-ihtilallerde olduu gibi idealizmin gl bir kiisel hrsla birletii
hareketlerin yer ald ender zamanlar dnda. Dahas, politikaclar, rakip
gruplara blnm olduklarndan ulusu da blmeye alrlar; eer savata
ulusu baka bir ulusa kar birletirme ansllna erimemilerse. Bu
kimseler "anlam olmayan ses ve fke" dsturuyla yaarlar. Aklamas zor
olan, veya blnme (uluslar arasnda veya bir ulus iinde) iermeyen, ya da
politikaclarn bir snf olarak gcn azaltacak hibir ey zerine
eilemezler.
Uzman'a gelince, ilgin denecek lde deiik bir tiptir. Kural olarak,
politik g amalayan bir kimse deildir. Politik bir soruna kar
doal tepkisi, neyin popler olacan deil, neyin yararl olacan
aratrmaktr. Belirli konularda olaanst teknik bilgi sahibidir. Bir
kamu grevlisi ise veya byk bir iletmenin banda bulunuyorsa, bireyler
hakknda hayli deneyimlidir; nasl davranacaklarn iyi deerlendirir.
Btn bunlar olumlu zelliklerdir ve uzmanlk alanna giren konulardaki
grlerinin saygyla karlanmasn salar.
 Ancak, genellikle, bunlara karlk oluturan baz kusurlar da vardr.
zel konularda uzman olduundan blmnn nemini abartabilir.
Eer uzman bir diiye, bir gz hastalklar uzmanna, bir kalp uzmanna,
bir akcier uzmanna, bir sinir uzmanna vb. ardarda giderseniz
onlarn her biri size kendi alanlarndaki rahatszlklarn nasl nlenecei
hakknda deerli tler verirler. Eer hepsinin de tlerini yerine
getirirseniz yirmi drt saatinizin tmn salnz korumakla geirir, bu
salnzdan yararlanmaya ise hi zamannzn kalmadn grrsnz.
Politika uzmanlaryla da kolaylkla ayn ey olabilir; hepsinin sz
dinlenirse ulusun normal yaamn srdrmeye vakti kalmaz.
Becerikli kamu grevlisinin ikinci bir kusuru onun perde arkasndan ikna
yntemini kullanmak zorunda olmasndan kaynaklanr. Ya insanlar
makul olmaya ikna olasln ar abartacaktr; ya da sinsi yntemlerle
politikaclar, ne yaptklarn anlamadan ok nemli yasalar geirmeye ikna
edecektir. Brokrat genellikle birinci hatay genliinde, ikincisini de
orta yallkta yapar.
Uzmann nc bir kusuru, eer ynetici yetkilerine sahipse, popler
tutkular deerlendirememesidir. Bir komisyonun nerilerini genellikle iyi
anlar; ancak bir kalabal anlayamaz. yi niyetli ve bilgili herkesin
yararl olduunu kabul edecei bir nlem saptadnda unu gremez ki, eer
bu nlem halk nnde aka savunulursa, ondan zarar grecek gl kiiler
halk, sz konusu neriyi savunan kiiyi lin etmeye varacak bir lde
galeyana getirebilir.
Sylendiine gre, Amerika'da byk patronlar sevmedikleri kiilerin
peine detektif takarlar, ve eer kii olaanst uyank deilse, ksa
srede, onu yola getiren dzenler evirirlermi. Tabii sonunda o kii ya
politikasn deitirmek zorunda kalr, ya da basnda ahlaksz bir insan
olarak tehir edilir. ngiltere'de bu yntemler henz o lde gelimi
deildir; ancak olasdr ki ok gemeden geliecektir. Hibir ktlk
olmad zaman bile, ou kez toplumsal heyecan, hazrlksz olanlar
artacak llere varr.
Herkes Hkmet'in giderlerini azaltmasn genellikle ister; ancak hibir
ksnt ounluka ho karlanmaz; nk baz kimseler ilerini
kaybederler ve halkn sempatisini toplarlar. in'de onbirinci yzylda
Whan An Shih adnda bir kamu grevlisi vard. mparatoru ikna ettikten
sonra sosyalizmi getirme iine giriti. Ancak dncesiz bir annda
okumular takmn (o gnn Northcliffe" Yaynclarn) gcendirdi, yerinden
uzaklatrld ve modern zamanlara kadar, btn in tarihileri tarafndan
knand. Drdnc bir kusur bununla balantldr; yani uzmanlarn, alnacak
ynetimsel nlemlerin halk tarafndan kabul grmesinin nemini
kmsemeleri ve halka ho gelmeyen bir yasann uygulama zorluklarn
bilmezlikten gelme eiliminde olmalar. Tp adamlar, iktidarda olsalar,
yapacaklar yasalara uyulmak kouluyla, bulac hastalklar yok edici
areleri bulabilirler. Ancak yasalar kamuoyunun ok ilerisinden
giderse onlardan kanma yollar bulunur. Sava srasnda ynetimin kolay
olmas insanlarn sava kazanmak iin ok eyi kabullenmeleri
sayesinde gereklemitir; halbuki normal bar yasalarnn byle gl bir
ekicilii yoktur.
Hemen hibir uzman salt tembellii ve ilgisizlii
yeterince hesaba katmaz. Bariz tehlikelerden
kanma zahmetine bir lde katlanrz; ancak,
yalnz uzmann grebilecei tehlikeler iin bunu
yaptmz pek sylenemez. Paray sevdiimizi
dnrz; yaz saati uygulamas da bize her yl
milyonlar kazandrr. Fakat bir sava nlemi olarak
zorunlu kalncaya kadar bunu uygulamadk.
Alkanlklarmz gelirimizden daha ok seviyoruz;
ou kez hayatmzdan da ok. Baz alkanlklarmzn
zararlar konusunda kafa yoran bir insana bu durum inanlmaz gelir.
Uzmanlarn ou galiba unu farkedemiyorlar: eer ynetim gcne
sahip olurlarsa gdleri onlar zorbala yneltecek ve imdiki sevimlilik
ve yce fikirliliklerini yitireceklerdir. Koullarn karakterleri
zerindeki etkisini ok az kimse nleyebilir.
Btn bu nedenlerden dolay, iktidar brokratlara devrederek
politikaclarmzn ktlklerinden kolayca kurtulamayz. Ancak yine de,
gittike daha karmak hale gelen toplumumuzda uzmanlarn imdikinden daha
etkili olmalar zorunlu grnyor. Gnmzde, gl igdsel istemler ile
snai gereksinimler arasnda iddetli bir atma var. Gerek kiisel, gerek
maddi evremiz sanayileme ile birlikte birdenbire deiti. gdlerimiz
ise pek deimemi olsa gerek; dnce alkanlklarmz bu deiik
koullara gre uyarlamak iin de hemen hibir ey yaplmad. alma
odalarnda kunduz besleyen aklsz kiiler, yal hava yaklarken, yaam
ortamlar dere kenarlar olan kunduzlarn kitaplarla su setleri
yaptklarn grrler. Bizler de yeni evremizle neredeyse ayn uyumsuzluu
yayoruz. Eitim sistemimiz bize hala Homeros anda biyolojik adan
yararl olan zelliklere, imdi zararl ve sama olduklarna aldrmadan,
hayranlk duymay retiyor. Her baarl politik hareket igdsel olarak
kskanl, rekabeti veya nefreti krklyor; asla ibirliine olan
gereksinimi deil. Bu bizim bugnk politik yntemlerimizin doasnda
vardr; endstri ncesi alkanlklarla da uyum iindedir. nsanlarn bu
konudaki dnce alkanlklar ancak bilinli bir gayretle
deitirilebilir.
Bahtszl bir bakasnn kt niyetine atfetmek doal bir eilimdir;
fiyatlar dtnde de vurguncunun neden etkisiz olduklarn sorgulamaz.
cretlerin ve fiyatlarn beraberce inip ktn da grmez. Eer kendisi
bir sermayedarsa cretlerin dmesini, fiyatlarn ykselmesini;
eer ii ise tersini ister. Para konularnda uzman olan birisi
vurguncularn, sendikalarn ve sradan iverenin bu olanlarla pek az
ilikisi olduunu aklamaya alrsa herkesi fkelendirir; tpk Alman
zulmnden kuku duyan birisiymi gibi. Dmanmzn elimizden alnmasndan
holanmyoruz; ac ektiimiz zaman nefret
edecek birilerini aryoruz. Aclar aklszlmz
yznden ektiimizi dnmek bile ok d krc;
fakat insanl bir btn olarak aldmzda
gerek bu. Bu nedenle de, hibir siyasal parti
nefret dnda bir itici gce sahip olamyor; sulayacak
birilerinin olmas gerekiyor. Eer falancann ktl
aclarmzn tek nedeni ise onu cezalandralm, mutlu
oluruz. Bu tr politik dncenin en arpc rnei Versailles
Antlamas'dr. Ama ou kii Almanlarn yerini alacak
yeni bir gnah keisi aramaktadr.
Bu noktay uluslararas sosyalizmi savunan
iki kitab karlatrarak aklayacam: Marx'n
Kapital ve Salter'in Allied Shipping Control
(Mttefik Deniz Tamacl) (Sir Arther Salter
kukusuz kendisine sosyalist demez; ama yine
de yledir) eserleri. Bu iki kitabn, srasyla, ekonomik
deiim yanls olan bir politikac ile bir
kamu grevlisinin yntemlerini temsil ettiini
varsayabiliriz. Marx'n amac, sonunda btn
partileri bastracak bir parti yaratmakken Salter'in
amac da mevcut sistem iinde yetkilileri
etkilemek ve toplumun yarar sav ile kamuoyunu
deitirmektir.
Marx, sonu olarak, kapitalizm dzeninde
cretle alanlarn korkun yoksulluk ektiini
kantlar. Komnizm altnda hi ac ekmeyeceklerini veya daha
az ekeceklerini kantlamaz, kantlamaya da almaz. Bu, gerek
slubundan gerek blmlerin sralanmasndan
aka anlalan bir varsaymdr. i snf nyargsyla
kitab okumaya balayan bir okuyucu,
okuduka bu varsaym paylaacak ve onun kantlanmadn
hi farketmeyecektir. Marx ahlaki sorunlara ilikin
dncelerin sosyal gelime ile herhangi bir ilgisi
olduunu kesinlikle reddeder; bu gelimenin Ricardo
ve Malthus tarafndan ne srld gibi acmasz ekonomi
yasalarndan kaynaklandn varsayar. Ancak Ricardo ve
Malthus bu acmasz yasalarn kendi snflarna mutluluk,
alan snfa da sefalet getirdiini sylemilerdi;
Marx ise, Tertullian gibi, kendi snf sirklerde
gnl elendirirken burjuvalarn yerlerde kpekler
gibi uluyaca bir gelecekten haberler verir.
Marx her ne kadar insanlar iyi ya da kt olarak ayrmam,
onlar sadece ekonomik etkenlerin ekillendirdiini ifade
etmise de gerekte burjuvalar kt kiiler olarak gstermi,
cret erbabnda onlara kar iddetli bir nefret uyandrmaya
almtr. Marx'n Kapital'i temelde, Bryce Raporu gibi, dmana
kar sava ateini krklemeyi amalayan vahet
yklerinin bir koleksiyonudur. Doal olarak, dmann da
sava ateini krkler; bylece de, kacan haber verdii
snf savan balatr. Marx byk bir politik g olmaya, nefreti
krklemesi ve kapitalistleri ahlaki bakmdan iren kiiler
olarak gstermeyi baarmas sayesinde ulat.
Salter'in Allied Shfipping Control kitabnda
ise bununla taban tabana zt bir hava gryoruz.
Salter'in, uluslararas sosyalizm sisteminin
uygulamasyla bir sre ilgilenmi olmak gibi
Marx'da bulunmayan bir avantaj vardr. Bu
sistem kapitalistleri ldrmek deil, Almanlar
ldrmek arzusundan ortaya kmtr. Ancak
ekonomik konularda Almanlar sz konusu olmadklarndan,
Salter'in kitabnda arka planda kalrlar. Ekonomik
sorun, askerlerin, sava gerelerini imal eden
iilerin ve bu gerelere hammadde salayanlarn
altrlmayp, toplumun geri kalan blmnn btn
ileri yapmak zorunda kalmas gibi bir durumda karlalacak olan
sorunla aynyd. Veya baka bir ifadeyle, sanki birdenbire
herkesin daha nce altnn yars kadar almas emredilmiti.
Sava deneyimi bu soruna teknik bir zm getirmise
de psikolojik bir zm getirmemiti. nk sava, bar
zamannda yaplacak ibirlii iin, sava yllarnda Almanlara
kar duyulan nefret ve korkunun yolat lde destek verecek bir
gd salayamamtr.
Salter yle demektedir (sayfa 19):
"u anda, profesyonel iktisatlarn, dikkatlerini zerinde
hereyden ok younlatrmalar gereken ey herhalde sava
dneminin gerek sonularnn aratrlmasdr; bu soruna devlet
kontrollerine ilke olarak yanda veya kart olma gibi
nyarglar tamadan, tam bilimsel bir
adan yaklamaldrlar. lk azda ele alacaklar olgular
normal ekonomik sisteme en azndan bir meydan okuma
oluturacak kadar arpcdr. Sonularda eitli etkenlerin
katks olduu bir gerektir... nyargsz profesyonel bir aratrma
bunlarn ve daha baka etkenlerin arln tam
olarak saptayabilir; belki de yeni rgtleme yntemlerinden
yana ok eyler bulabilir. Bu yntemlerin sava koullarnda
salad baar tartma gtrmez. Ilml bir deerlendirme ile
ve savatan nce bo gezen kiilerin retimini
de dikkate alarak denebilir ki, lkenin retim
gcnn yars ile te ikisi arasnda bir blm savaa veya
savaa yardmc hizmetlere ayrlmt.
Ama yine de btn sava sresince ngiltere her trl askeri
abay srdrd; sivil halkn geim standardn da dayanlamayacak
lde dk olmayan bir dzeyde, baz dnem
ve baz snflar iin ise belki de bar zamanndaki
kadar rahat olan bir dzeyde tuttu. lke bunu, baka
lkelerden hibir yardm almadan yapt.
dn alnm para ile Amerika'dan yapt dalm, mttefiklerine
dn verdii parayla yapt dsatmdan ok daha az oldu. Grld
gibi, hem cari sava tketimini hem sivil halkn cari tketimini
retim gcnn geri kalanyla, cari retimiyle karlad."
Bar zamanndaki normal ticaret sistemini tartrken de unlar
sylyor (sayfa 17):
"Bar-zaman ekonomik sisteminin temeli,
hibir bilinli ynlendirme ve kontroln olmaydr. Sava
koullarnn yaratt zorlayc gereksinimler iin bu sistemin,
en azndan o koullarda, ciddi biimde yetersiz olduu ortaya
kt. Yeni standartlara gre, bilinsiz ve savurgan kalyordu. ok
az retiyordu, yanl eyler retiyordu ve onlar yanl kiilere
datyordu."
Savan basksyla yava yava oluturulan
sistem, 1918'de, btn nemli zellikleriyle, tam
bir uluslararas sosyalizm haline geldi. Birlikte
hareket eden mttefik devletler gda ve hammaddelerin
tek alcs oldu; yalnz kendi lkelerine deil tarafsz
Avrupa lkelerine de neyin ithal edilecei hakknda tek karar
organ haline geldiler. Hammaddeyi kontrolleri altndaki fabrikalara
istedikleri gibi dattklar iin retimi de kesin olarak
kontrolleri altna aldlar. Gda maddeleri konusunda ise perakende
datm bile dzenlediler. Yalnz fiyatlar deil miktarlar
da onlar saptyorlard. Yetkilerini temel olarak
Mttefik Deniz Nakliyat Konseyi kanalyla kullanyorlard; bu
Konsey de, sonu olarak hemen hemen tm deniz nakliyatn
ynetiyor, dolaysyla da dalm ve dsatm koullarn dikte
edebiliyordu. Bylece, bu sistem btn zellikleriyle
daha ok d ticarette uygulanan bir uluslararas
sosyalizm oluturuyor; ve bu da siyasal sosyalistler
iin en byk sknty yaratyordu.
Bu sistemin tuhaf bir yan da kapitalistlerin
muhalefetini ekmeksizin getirilmi olmasyd.
Toplumun hibir nemli kesiminin ne pahasna
olursa olsun muhalefetini davet etmemek sava
dnemi politikasnn gerekli bir zelliiydi.
rnein, deniz tamaclnda en byk skkln
yaand dnemde, sivil toplumda honutsuzluk
yaratmak korkusuyla, gda maddelerinde deil,
sava malzemesinde kesinti yaplmas gerektii savunuldu.
Kapitalistleri dlamak ok tehlikeli olabilirdi; gerekten de,
yeni sisteme dnm ciddi bir srtme olmadan
gerekletirildi. Tutum "falan kesimler ktdr, cezalandrlmalar
gerekir" yerine "bar zamanndaki sistem verimsizdi; herkese en az
sknt verecek yeni bir sistem oluturulmaldr" eklinde oldu. Ulusal
tehlikenin basks altndayken, hkmetin gerekli grd
nlemlerin onaylanmasn salamak normal dnemlerdeki kadar zor
deildi. Normal zamanlarda bile, eer nlemler snf kartl
yerine bir idareci bakyla sunulurlarsa kabul grmeleri
daha az zorlukla karlar.
Savata edinilen idari deneyimlere gre, sosyalizmden beklenen
avantajlarn birounun, hkmetin hammaddeleri, d ticareti ve
bankacl kontrol altna almasyla elde edilebilecei grlmektedir.
Bu bak as Lloyd'un Stabilizations (stikrar) adl deerli kitabnda
ilenmitir. Bu kitap, problemin bilimsel adan incelenmesi konusunda
kesin bir ilerleme saylabilir; sava koullarnn kamu grevlilerini
yapmak zorunda brakt deneylerin bu alanda byk yardm olmutur.
Pratik adan Sir Arthur Salter'in kitabndaki en ilgin eylerden biri,
uygulamada da en iyi sonular veren uluslararas ibirlii
yntemlerinin analizidir. lkelerin tek tek kendi balarna her sorunu ele
almalar, sonra da diplomatik temsilciler araclyla dier
devletlerle pazarla girimeleri uslden deildi. Uygulama her sorun
iin ayr bir uluslararas uzmanlar komitesi oluturmak eklindeydi;
sonunda gr ayrlklar uluslar arasnda deil, mal guruplar arasnda
oluyordu. Buday komitesi kmr komitesiyle, vb. mcadele ediyor; ancak her
biri hakkndaki tavsiye kararlar mttefik lkelerin uzman temsilcileri
arasnda yaplan mzakereler sonunda alnyordu.
Gerekte durum, Yksek Sava Konseyi'nin olaanst yetkileri dnda,
hemen hemen bir uluslararas sendikalizm gibiydi. Bundan alnacak ders
udur: Baarl bir uluslararas ibirlii isteniyorsa, bu, ulusal
kurulularn birbiriyle atan istemlerini badatracak
tek bir uluslararas yksek kurulu yerine, her konuda ayr ayr
uluslararas rgtlenmeye gidilerek gerekletirilmelidir.
Saltex'in kitabn okuyan herkes, sava srasnda mttefikler arasnda
kurulan byle bir uluslararas hkmetin, bar zamannda dnya apnda
kurulmas durumunda, hemen tm dnya nfusunun maddi, fikri ve ahlaki
ynlerden yaam dzeyini ykselteceini hemen grecektir. Bu, iadamlarna
zarar vermez; son yln karlarnn ortalamas, onlara emekli maa
gibi, srekli gelir olarak vaadedilebilir. sizlii, sava korkusunu,
yoksulluu, ktl ve ar retimi nler. Bu sav ve yntem Mr. Lloyd'un
kitabnda aklanmtr. Ancak aikar ve evrensel olan bu avantajlara
ramen, bu tr bir eyin gereklemesi umudu, eer olanaklysa, evrensel
devrimci sosyalizmin kurulmasndan da ok daha uzak bir olaslktr.
Devrimci sosyalizmin karlat zorluk onun ok byk bir muhalefete
yol amasndandr; brokratlarn sosyalizminin zorluu ise ok az destek
toplamasndadr. Politik bir atlma muhalefet, kiinin kendisinin
zarar grmesi korkusundan kaynaklanr; destek ise kiinin dmanlarnn
zarar grecei umudu (genellikle bilin-alt) sayesinde elde edilir.
 Bu nedenle, hi kimseye zarar vermeyen bir politika destek grmez; ok
fazla destek gren bir politika ise iddetli muhalefet uyandrr.
Sanayileme, dnya apnda ibirlii iin yeni bir gereksinim yaratt; bir
yandan da dmanlklarla birbirimizi incitmek iin yeni kolaylklar
getirdi. Ancak parti politikasnda igdsel olarak olumlu yant alan tek
hitap tarz dmanca duygulara yneltilen hitaptr; ibirlii gereini
idrak eden kiiler ise gten yoksundurlar. Eitim bir nesil boyunca yeni
kanallara yneltilinceye, basn da nefreti krklemekten vazgeinceye
kadar, gnmzdeki politik yntemlerle uygulamada yalnzca zararl
politikalarn benimsenme anslar bulunuyor.
Ancik politik sistem deimeden eitim ve basn deitirmek iin belirgin bir yol da
mevcut deil. Normal yollarla, en azndan uzun bir sre iin, bu ikilemden
k yoktur. Kanmca, bu konuda umabileceimiz en iyi ey udur:
olabildiince oumuzun, zaman zaman nmze konulan ekici parti
programlarna inanmaktan kesinlikle geri durmas, politik kukucular
olmasdr. Mr. H.G. Wells'den bu yana birok akl banda kii son
savan, savalar sona erdirecek bir sava olduuna inanyordu. imdi
d krklna uramlardr. Yine birok akl banda kii Marx'n snf
savann, savalar sona erdirecek bir sava olacana inanmaktadr. Eer
bu sava gerekleirse onlar da d krklna urayacaklardr -tabii
aralarnda sa kalan olursa. Herhangi gl bir siyasal harekete inanan iyi
niyetli herkes uygarlmz mahvetmekte olan bu rgtl mcadelenin
sadece uzamasna yardm etmi olur.
Doaldr ki, bunu mutlak bir kural olarak ne srmyorum; kendi
kukuculuumuz hakknda bile kukucu olmalyz. Ancak, eer siyasal bir
partinin sonuta elde edilecek yarar uruna byk zararlara yol aacak bir
program varsa (ki ounun vardr), btn siyasal hesaplarn belirsizlii
gz nne alndnda, kukuculua byk bir gereksinim var demektir.
Psikanalitik -gr asndan bakldnda, bu parti programn gerekten
ekici klan eyin o arada at ktlkler olduundan ve sonutaki yararn
da "rasyonalize etme" trnden birey olduundan -kuku duymakta haksz
saylmayz.
Yaygn bir politik kukuculuk mmkndr; psikolojik olarak, dmanlmz
baka uluslar veya sosyal snflar yerine politikaclar zerinde
younlatrmak anlamna gelir. Dmanlklar ancak politikaclar yoluyla
etkili olduundan, onlar hedef alan dmanlk da psikolojik olarak
kiiyi tatmin eder; ancak bunun sosyal adan bir zarar olamaz. Bunun
Willam James'in arzusunu, "savan manevi edeerlisi"ni gerekletirmek
iin gerekli koullar saladn dnyorum. Politikay baz
dalaverecilere (yani sizin ve benim holanmadmz kiilere) brakt
dorudur; ama bu bir kazan da olabilir. The Freeman'n 26 Eyll 1923 s
aysnda siyasal dalaverenin yararlarn gsterebilecek bir yaz
okudum. mparatora danmanlk yapan emekli bir Japon devlet adamyla
arkada olan bir ngiliz, ona inli tccarlar drst olduu halde, Japon
tccarlarn neden drst olmadn sorar ve u yant alr:
"Bir zamanlar in'in siyasal yaamnda pek parlak bir rvet dnemi yaand;
mahkemelerde, alay konusu oldular. Ticareti bu kaos ve durgunluk halinden
karmak iin inli tccarlar en sk ahlak llerini uygulamak zorunda kaldlar. O
gnden bu yana, szleri senet kadar salamdr. Japonya'da ise tccar
byle bir sorunla karlamad; nk bizde belki de dnyann en iyi hukuk
yasalar vardr. Bu nedenle, bir Japonla i yaparken riskini de gze
almalsn." Bu yk, drst olmayan politikacnn drst olandan daha az
zarar verebileceini gsterir.
"Drst politikac" kavram pek de basit bir kavram deildir. En kabul
edilebilir tanm yledir: politik eylemleri kendi gelirini artrma arzusuyla
ynlendirilmeyen kii. Bu anlamda, Mr. Lloyd George drsttr. Bundan sonra
politik eylemleri ne parasal amalarla, ne de g edinme veya mevcut gcn
koruma arzusuyla ynlendirilen kiiler gelir. Bu anlamda, Lord Grey
drst bir politikacdr. Son ve en dar kapsaml tanm da yledir: Drst
politikac, halkla ilikili eylemlerinde tarafsz olmann yannda,
dostlararas ilikilerde normal saylan eref ve drstlk lsnn de ok
altna dmeyen kiidir. Bu anlamda, Lord Morley drst bir politikacyd; en
azndan, her zaman drstt ve drstl onu politikadan uzaklatrncaya
kadar da politikacyd. Ancak, en iyi anlamda drst olan bir politikac bile
ok zararl olabilir; rnek olarak da 3. George gsterilebilir.
Aklszlk ve bilinsiz nyarg, ou kez, grevi ktye kullanmaktan
daha zararl olur; kald ki, drst bir politikac, eer Devonshire Dk
gibi fazlaca budala deilse, demokrasilerde pek de makbul deildir; nk
ancak ok budala bir insan, bir ulusun yarsndan ounun nyarglarn
candan paylaabilir. Bu nedenle, hem yetenekli olan hem de kamunun yararn
kollayan bir kii, eer politikada baarl olacaksa, iki yzl olmak
durumundadr; ancak bu ikiyzllk zamanla onun kamu yararn kollama
niteliini yok eder.
Gnmz demokrasisinin kt yanlarn hafifletmenin bariz bir yolu, kamu
grevlilerini ok daha fazla tantm yapma ve inisiyatif kullanma
yolunda tevik etmektir. Bu kiilerin kendi balarna yasa tasarlar
hazrlama ve gerekelerini halka aklama konusunda yetkileri, bazen de
grevleri olmaldr. Bugnlerde finans ve ii kesimleri uluslararas
toplantlar dzenlemektedirler; ancak, bu yntemi ok yaygnlatrmal ve
deiik lkelerde ayn anda uygulanacak nlemler zerinde srekli olarak
alacak uluslararas bir sekreterya oluturmaldrlar. Dnya tarm
kurulular birbirleriyle dorudan mzakereler yapmak ve ortak bir politika
belirlemek iin bir araya gelmelidir. Dier konularda da benzer almalar
yaplabilir. Demokratik parlamentolardan vazgemek arzu edilecek birey
deildir; olana da yoktur. nk, alnan nlemler baarya
ulaacaksa uzmanlarca tartlp yaynlanmal ve sradan vatandan
benimseyip kabullenebilecei bir nitelik tamaldr. Ancak gnmzde, ou
konuda, sradan vatandan uzmanlarn etraflca deerlendirilmi
dncelerinden haberleri yoktur; uzmanlarn hepsinin ya da ounluunun
bir gr zerinde birlemesini salayacak mekanizma da pek yoktur.
zellikle de kamu grevlileri baz durumlar ve politik olmayan yntemler
dnda, grlerini halka aklamaktan men edilmilerdir. Eer kararlar
uluslararas mzakereler sonucunda, uzmanlarca alnrsa, bu kiiler
parti kademelerini aarlar ve aralarnda, imdi olaan saylandan ok daha
az fikir ayrl olduu grlr. nanyorum ki, rnein uluslararas
sermaye ve ii kesimleri karlkl gvensizliklerini aabilirlerse,
gerekletirilmesi u anda ulusal parlamentolarn yllarn alacak olan ve
dnyay snrsz lde iyiye gtrecek olan bir program zerinde
anlaabilirler. Birlikte hareket ettikleri takdirde onlara direnmek de
zordur.
nsanln birok nemli ortak kar vardr; ancak, mevcut politik
mekanizma, deiik uluslar ve eitli partiler arasndaki iktidar mcadelesi
sonucu ortaya kan karmaa, onlar karanlkta brakmaktadr. Hibir yasal
veya yapsal deiiklik gerektirmeyen ve gerekletirilmesi
ok zor olmayan farkl bir mekanizma, ulus ve parti hrslarn yok eder;
dikkatleri dmanlara zararl olacak kararlar zerinde deil, herkese
yararl olacak kararlar zerinde toplar. Uygarl halen tehdit etmekte
olan tehlikeden k yolunun yukarda belirtilen dorultularda hareket
etmekle bulunacan sanyorum; yurt iinde parti hkmetleri, yurt dnda
da dileri diplomasisi ile deil. Bilgi ve iyi niyet olsa da, kendilerini
duyuracak uygun aralara sahip oluncaya kadar, bunlarn ikisi de aciz
kalmaktadr.
zgr Dnce ve Resmi Propaganda (1922 Moncure Conway konferans)
Bugn onuruna toplanm olduumuz Moncure Conway yaamn iki amaca
vakfekmiti: dnce zgrl ve bireyin zgrl. O zamandan bu yana
bu iki konuda baz eyler kazanlm, ancak baz eyler de kaybedilmitir.
Gemi dnemlerdekinden biraz deiik ekillerde olmakla beraber bugn baz
yeni tehlikeler bu iki tr zgrl tehdit etmektedir; ve bunlar savunacak
gl ve uyank bir kamuoyu oluturulamazsa, bundan yz yl kadar
sonra, her iki zgrlkten de imdikine gre ok daha az kalm olacaktr.
Bu makalede yeni tehlikeleri vurgulamak ve onlarla nasl baa
klacan tartmak istiyorum.
nce, "zgr dnce" ile ne kastettiimizi aa kavuturmaya alalm.
Bu deyimin iki anlam vardr. Dar anlamyla, geleneksel dinsel
dogmalar kabul etmeyen dnce demektir. Bu anlamda, hristiyan veya
mslman veya budist veya intoist olmayan; ya da herhangi bir akideyi
benimsemi bir topluluun yesi olmayan bir kimse "zgr dnr"dr.
Hrstiyan lkelerde "zgr-dnr" diye, Tanr'ya kesin bir
ekilde inanmayan insana denir; ancak bu nitelik budist bir lkede insan
"zgr-dnr" yapmaya yeterli deildir.
Bu anlamdaki zgr dncenin nemini kmsemek istemiyorum. Ben ahsen
bilinen dinlerin hi birini kabul etmem ve her tr dinsel
inancn giderek yok olmasn midederim. Dinsel inancn, sonuta yarar
saladna inanmyorum. Baz zamanlarda ve baz durumlarda birtakm
yararl etkiler yapm olduunu kabul etmekle beraber, insan aklnn
bebeklik dnemine, imdi geride brakmaya baladmz bir evresine
ait olduu kansndaym.
"zgr dnce"nin bir de, daha da nemli bulduum, daha geni bir anlam
vardr. Geleneksel dinlerin yol at zararlar bu geni anlamdaki zgr
dnceyi engellemi olmalaryla bantldr. Bu geni anlam, dar anlam
kadar kolaylkla tanmlanamaz; zne varmak iin biraz zaman harcamak
yerinde olur.
"zgr" olan bir eyden sz ederken onun hangi eyden zgr olduunu
belirtmezsek sylediklerimizin tad anlam belirsizleir. "zgr" olan
ey veya kii bir d zorlamayla kar karya deildir. Ne demek
istediimize kesinlik kazandrmak iin de bu d zorlamann ne
trden olduunu belirtmemiz gerekir. O halde dnce, ou zaman var olan
birtakm d ynlendirici etkenlerden bamsz ise zgr olur.
Dncenin zgr olabilmesi iin yok olmalar gereken ynlendirici
etkenlerin bazlar kendilerini aka gsterirler; bazlar ise daha
yanltc ve belirsiz, daha karmaktrlar.
En belirgin olanlarndan balayalm: baz fikirleri benimsemek veya onlara
kar olmak; ya da baz konularda bireye inandmz veya inanmadmz
dile getirmek ceza yaptrmlarna yol ayorsa dnce "zgr" deildir. Bu
ilkel tr zgrlk bile bugn ok az lkede vardr. ngiltere'de,
kfr yasalarna gre, hrstiyan dinine inanszl dile getirmek yasalara
aykrdr -her ne kadar uygulamada varlkl kiiler iin bu yasa iletilmese
de. sa'nn pasif direni konusundaki tlerini retmek de yasalara
aykrdr. O halde, bir kimse eer sulu durumuna dmek istemiyorsa, sa'nn
retilerine inandn kabul etmeli, ama bu retilerin ne olduunu
sylemekten kanmaldr.
 Amerika'da hi kimse anariye ve poligamiye kar olduunu kesin biimde
beyan etmeden lkeye giremez; girdikten sonra, komnizme inanmaktan
da vazgemesi gerekir. Japonya'da Mikado'nun tanrsallna inanmamak yasaya
aykrdr. Grlyor ki dnya evresinde yaplacak yolculuk tehlikeli bir
yolculuktur. Bir mslman, bir Tolstoy yanls, bir bolevik veya bir
hristiyan bir yerde sulu durumuna dmeden veya nemli gerekler
sayd eyler hakknda dilini tutmadan byle bir yolculuk yapamaz. Doaldr
ki bu kural yalnzca gverte yolcularna zgdr; yoksa kamara yolcular
istedikleri eylere inanabilirler; yeter ki patavatszca saldrlarda
bulunmasnlar.
Grlyor ki, eer dnce zgr olacaksa bunun ilk koulu dnceyi
aklamaya kar konmu olan yasal cezalarn kaldrlmasdr. Her ne
kadar ou yle dnmyorsa da, byk lkelerin hi biri henz bu dzeye
erimemitir. Halen kovuturma konusu olan fikirler topluma ylesine
korkun ve ahlakszca geliyor ki, genel hogr ilkesinin onlar iin geerli
olmas dnlemez. Ancak bu Engizisyon ikencelerine yol aan bir bak
asnn aynsdr. Bir zamanlar protestanlk imdiki boleviklik kadar gnah
saylyordu. Bu sylediklerimden dolay benim bir protestan ya da bolevik
olduum sonucunu ltfen karmaynz.
Btn bunlara karn ada dnyada yasal cezalar dnce zgrlne
engel olan eylerin en nemsizidir. ki byk engel ekonomik cezalar ve
kantlarn arptlmasdr. Eer bir fikrin aklanmas insann geimini
kazanmasn olanaksz klyorsa dncenin zgr olmad aktr. Eer bir
tartmada taraflardan birinin btn argmanlar srekli olarak olabildiince
ekici gsteriliyor, kar tarafta olanlarnki ise ancak byk abalarla
ortaya konabiliyorsa, yine dncenin zgr olmad aktr. Bu iki engel
zgrln son sna olan (ya da olmu olan) in'in dnda, bildiim
btn byk lkelerde mevcut bulunuyor. imdi bu engeller zerinde; bunlarn
gnmzdeki boyutlar, byme olaslklar ve hafifletilme olaslklar
zerinde durmak istiyorum.
Eer dnce inanlar aras rekabete aksa, yani btn inanlar aka
dile getirilebiliyor ve hibir yasal veya parasal kara ya da
kayba konu olmuyorsa dnce zgrdr diyebiliriz. Bu, deiik nedenlerle,
tam olarak gerekleemeyecek bir idealdir; ama yine de, ona imdi olduundan
ok daha fazla yaknlama olana vardr.
Kendi yaammdaki olay, gnmz ngilteresinde, terazinin hrstiyanlk
kefesinin nasl ar bastn gstermeye yardm edecektir.
Bunlardan sz etmemin nedeni, ou kimsenin, agnostik (Maddi eyler dnda,
Tanr hakknda hibir ey bilinemeyecei yolundaki dnce sistemi. (.N))
fikirlerini aka syleyenlerin hala karlatklar olumsuzluklarn hi
farknda olmamasdr.
lk olay yaammn ilk dnemlerine aittir. Babam bir zgr-dnrd. Ben
daha yandayken lm. Bo-inanlara bal olmadan yetimemi istediinden
iki zgr-dnr bana vasi tayin etmi. Ancak mahkeme onun vasiyetini bir
yana brakp benim hristiyan inancna gre eitilmemi salam. Korkarm
sonu beklendii gibi olmad; ancak bu yasann suu deildir. Eer benim bir
sa veya Muggleton yanls olarak, ya da Seventh Day Adventist (protestanln
bir mezhebinin sann dnyaya gelmesinin yakn olduuna inanan kolu.)
olarak yetitirilmemi isteseydi, ona engel olmak mahkemenin aklndan bile gemezdi.
Bir baba her trl bo-inann kendi lmnden sonra ocuklarna alanmasna
izin verebilir; ama bo-inandan, olanak varsa, uzak tutulmalarn sylemeye
hakk yoktur.
kinci olay 1910'da oldu. O tarihte bir liberal olarak Parlamento
seimlerine katlmak istedim. Parti yneticileri de beni bir seim blgesi
iin nerdiler. Liberaller Birlii'nde yaptm konuma olumlu karland.
Bu durumda adaylmn kabul kesin grnyordu. Ancak ben kk bir parti
yetkili kurulu toplantsnda agnostik olduumu doruladm. Bana bunun aa
kp kmayaca sorulduunda, duyulmasnn olas olduunu syledim. Ara
sra kiliseye gitmeye istekli olup olmayacam soruldu; olmayacam syledim.
Sonunda baka bir aday setiler; o da beklendii gibi seimi kazand. O
gnden bu yana Parlemento'dadr ve imdiki (1922) hkmetin de bir yesidir.
nc olay bundan hemen sonra yer ald. Cambridge niversitesi'nde Trinity
College'e okutman olarak arldm; fellow olarak deil. Aradaki fark parasal
deildir. Fellow fakltenin ynetiminde sz sahibidir ve ok ar ahlaki
sular dnda szleme sresince iten karlamaz. Bana fellow'luk teklif
edilmemesinin nedeni dinci grubun, muhaliflerinin oylarnn artmasn
istemeyiiydi. Sonunda, sava konusundaki grlerimden holanmayarak
1916'da iime son verdiler. Geimim iin okutmanla baml olsaydm
alktan lmtm.
Bu olay gnmz ngilteresinde bile zgr-dnr olduunu
aklayanlarn karlatklar eitli olumsuzluklar gz nne sermektedir.
zgr-dnr olduunu aa vuran baka kimseler de, ou kez ok daha
ciddi nitelikte olan benzer olaylarn rneklerini verebilir. Ak
sonu udur ki, mali durumlar iyi olmayan insanlar dinsel inanlar
konusunda ak szl olmaya cesaret edemezler.
Kukusuz, zgrln tam olmad tek alan, ve hatta balca alan, din ile
snrl deildir. Komnizm veya serbest ak yanls bir inan, kiiyi
agnostisizmden ok daha fazla engeller. Byle grlere sahip olmak bir
kusurdur; lehlerindeki argmanlar ortaya koymak ise ok daha gtr.
te yandan, bunlarn olumlu ve olumsuz ynleri Rusya'da tam tersinedir;
ateist, komnist, zgr ak yanls olduunu beyan etmekle rahat bir
yaama eriilir, g kazanlr; bu grlere kart propaganda olana ise
hi yoktur. Sonuta, Rusya'dan baz fanatikler aslnda ok kuku gtren
baz nermelerin doruluundan kesinlikle emindirler. Bu arada, dnyann
geri kalan blmnde baka baz fanatikler de ayn lde kuku gtren,
taban tabana zt nermelerin doruluundan kesinlikle emindirler. Byle bir
durumun, her iki tarafta da sava, fkeyi ve zulm krklemesi kanlmaz
olmaktadr.
William James "inanma arzusu" konusunda tler vermitir. Ben, ahsen
"kuku duyma arzusu"nu tlemek isterdim. nanlarmzn hibiri tam
olarak doru saylmaz; hepsinde en azndan bir belirsizlik, bir hata glgesi
mevcuttur. nanlarmzdaki doruluk payn artrma yntemlerini
herkes bilir. Bunlar da, ilgili btn taraflar dinlemek, konuya ilikin
btn olgular saptamaya almak, kart grte olan kiilerle tartarak
kendi nyarglarmz kontrol altnda tutmak ve yetersiz olduu ortaya kan
herhangi bir hipotezi bir yana brakmaya kendimizi altrmaktr. Bu
yntemler bilimde uygulanmaktadr ve bilimsel bir bilgi birikimini
oluturmakta baarl olmulardr.
Bak as gerekten bilimsel olan bir bilim adam gnmzde bilimsel
bilgi saylan eylerde, keiflerin gelimesiyle dzeltmelere gerek olacan
tereddtsz kabul eder. Ama yine de bu bilgi, tmyle olmasa da, gnlk
uygulamada yararlanma bakmndan, geree yeterince yakndr. Gerek
bilgiye en yakn eylerin yalnz bilim alannda bulunabilmesine ramen,
bilimcilerin tutumu kuku doludur ve zamanla deiebilir.
Din ve politikada ise tam tersi sz konusudur; bilimsel bilgi denebilecek
hi bir ey olmad halde, herkes dogmatik bir inanca sahip olmaya
kendini zorunlu hisseder ve bu inancn alk, hapis, sava pahasna
desteklenmesi ve farkl dncelerle tartmal rekabetten korunmas
gerektiine inanr. Eer bu konularda insanlara geici olarak agnostik
dnce yaps benimsetilebilseydi ada dnyadaki ktlklerin onda
dokuzuna are bulunabilirdi. Savalar da olanaksz olurdu; nk her iki
taraf da hatalarn karlkl olduunu grrd. Zulm sona ererdi. Eitim
zihni daraltmay deil, geniletmeyi amalard.
Kiiler, yneticilerin irrasyonel duygularn kabul ettikleri iin deil, o
iin ehli olduklar iin ie alnrlard. Rasyonel kuku tek bana, eer
oluturulabilseydi, kyamet ncesinde geleceine inanlan, ncil'deki bin
yllk refah an getirmeye yeterli olabilirdi.
Son yllarda, grecelik teorisi ve onun btn dnyada grd kabul, bize,
bilimsel kafann doas hakknda parlak bir rnek vermitir. Sava
kart bir Alman-svireli-musevi olan Einstein savan ilk yllarnda
Alman hkmetince aratrmac profesr olarak atanmt. Onun gne tutulmas
hakkndaki hesaplamalar Atekes'ten hemen sonra, 1919'da, bir ngiliz gzlem
heyeti tarafndan doruland. Teorileri geleneksel fiziin btn teorik
yapsn altst etti; geleneksel dinamie indirdii darbe hemen hemen Darwin'in
Yaradl'a indirdii darbe lsnde iddetli oldu. Kantlarn da teorisini
desteklediinin grlmesi zerine btn fizikiler bu teoriyi hemen benimsediler.
Ancak bu fizikilerin hi biri, zellikle de Einstein'n kendisi, onun
sylediklerinin bir son sz olduunu iddia etmedi. Einstein, sonsuza kadar
ayakta kalacak bir dogma ant dikmedi. zemedii baz sorunlar hala var.
Onun savlar da, zaman gelince, Newton'unkiler gibi, muhakkak
baz deiikliklere urayacak. Bilimin gerek tutumu da dogmatik olmayan bu
eletirel yaklamdr.
Eer Einstein din ve politika alannda, ayn lde yeni olan bireyler
ne srseydi ne olurdu? ngilizler onun teorisinde Prusyallk
eleri bulurlar, yahudi dmanlar buna bir siyonist entrika olarak bakarlar,
btn lkelerdeki milliyetiler de bu teoride korkaka bir barseverliin
izlerini sezip onun askerlikten kamak iin bir bahane olduunu ilan
ederlerdi. Btn eski kafal profesrler ise, yazdklarnn yurda sokulmasn
yasaklatmak iin Scotland Yard'a bavururdu. Onun tarafn tutan retmenler
iten atlrd. Btn bunlar olurken o da geri kalm bir lkenin hkmetini
ele geirir, orada kendisininki dnda bir doktrin retilmesinin yasalara
aykr saylmasn salard; bylece doktrini de kimsenin anlamad gizemli
bir dogmaya dnrd.
En sonunda doktrinin doru veya yanl olduu, yannda ve karsnda
toplanan yeni kantlarla deil, sava alanlarnda saptanrd.
Bu yntem William James'in, "inanma arzusu" kavramnn mantksal bir
sonucudur. Gerekli olan ise inanma arzusu deil, tam tersi olan renme
arzusudur.
Eer rasyonel kuku koulunun iyi bir ey olduu kabul ediliyorsa, dnyada
bu kadar ok irrasyonel kesinliin var olma nedenlerinin aratrlmas byk
nem kazanr. Bu kesinliin byk ksm, normal insanda var olan irrasyonellikten
ve safdillilikten kaynaklanr. Ancak doutan var olan bu zihinsel ilk-gnah
tohumu baka faktrlerce de beslenip gelitirilir. Bu faktrlerden ilerinde
en etkili olanlardr: eitim, propaganda, ekonomik bask.
(1) Eitim. Gelimi btn lkelerde ilk retim devletin sorumluluundadr.
retilenlerden bazlarnn doru olmad, onlar dzenleyen yetkililerce
de bilinir. Yine birounun yanl olduu, en azndan kuku gtrr olduu,
nyargsz herkes tarafndan bilinir. Tarih eitimini ele alalm.
Tarih ders kitaplarnda her ulus yalnzca kendini yceltmeyi amalar. Bir
kimse kendi yaam yksn yazarsa, ondan biraz alakgnll olmas
beklenir; ama bir ulus kendi yaamn yazarken, vncn ve ar kendini
beenmiliin artk snr yoktur. Benim ocukluumda okul kitaplar
Franszlarn fesat, Almanlarn erdemli olduunu retirdi; imdi tam tersini
retiyorlar. Her iki durumda da geree en ufak bir sayg gsterilmemektedir.
Waterloo Sava hakkndaki Alman kitaplarnda, Wellington'un (Wellington Dk
(1769-1852): Napolyon'a kar yaplan Waterloo Sava'nda ngiliz komutan,
general; daha sonra babakan. (.N.)) sava hemen hemen kaybettii bir
srada Blcher'in (Gebhard Leberecht von Blcher (1742-1819): Waterloo
Savanda Prusyal general. (.N.)) gelip durumu kurtard anlatlr;
ngiliz kitaplarnda da Blcher'in pek nemli bir rol oynamad. Bu ngiliz
ve Alman kitaplarnn yazarlar gerei sylemediklerini kendileri de
bilirler. Amerikan okul kitaplar eskiden ar derecede ngiliz
kartydlar; savatan bu yana ayn lde ngiliz yanls oldular.
Her iki durumda da amalanan ey gerek deildi. Balangta olduu gibi
imdilerde de ama Birleik Amerika'da kark kkenli gmen ocuklar
ktlesini "iyi Amerikal"ya dntrmek olmutur. Bir "iyi Alman" veya bir
"iyi Japon" gibi, bir "iyi Amerikal"nn da daha ok kt bir insan olmas
gerektii kimsenin aklna gelmez. "yi Amerikal" dnyadaki en gzel lkenin
Amerika olduu ve her kavgada cokuyla desteklenmesi gerektii inancyla
iirilmi bir kadn ya da bir erkektir. Bu nermelerin doru olmas da
pekala olasdr; o zaman rasyonel hi kimse ona kar gelmez. Ancak, eer
doru iseler yalnz Amerika'da deil her yerde retilmelidirler. Bu tr
nermelere, ycelttikleri lkeler dnda hibir yerde inanlmamas kuku
uyandrc bir durumdur. Bu arada, btn lkelerde devlet mekanizmalar
savunmasz ocuklarn byle sama nermelere inandrlmas yolunda
iletilmektedir. Bunun sonucu, bu ocuklar doruluk ve hak uruna
savatklar sansyla, sinsi karlar korumak uruna lmeyi gze almaya
hazr yapmaktr.
Bu da eitimi gerek bilgi vermek yerine, insanlarn efendilerinin
arzularna boyun emesini salayacak ekilde dzenlemenin saysz yollarndan
birisidir. lkokullarda inceden inceye dzenlenen bir kandrmaca sistemi
olmadan, demokrasinin kamuflajn korumak olanaksz olurdu.
Eitim konusunu bitirmeden nce Amerika'dan bir rnek daha vereceim.
-Amerika'nn teki lkelerden daha kt olmas nedeniyle deil; onun, en
ada lke olmas ve oradaki tehlikelerin hafiflemek yerine arlama
eilimi gstermeleri nedeniyle. New York eyaletinde, tmyle zel sermaye
ile desteklense bile, eyalet izni alnmadan okul alamaz. Yeni kan bir
yasa "i bandaki hkmetlerin kuvvet, iddet veya yasal olmayan yollar ile
drlmesini tleyen doktrinlerin retilmesine eitim programlar iinde
yer verdii anlalan" hi bir okula bu iznin verilmemesini hkme balamtr.
The New Republic dergisi, i bandaki hkmet derken, u veya bu hkmet
diye bir snrlama yaplmadna dikkat ekmektedir. Bu nedenle, sava
srasnda Kaiser hkmetinin g kullanarak devrilmesini veya, daha sonra,
Sovyet hkmetine kar Kolchak ve Denikin'in desteklenmesini reten
doktrin de, bu yasaya gre, illegal olacaktr. Bu tr sonular,
kukusuz, amalanmam, sadece kt kaleme alnma yznden ortaya kmt.
Gerekte neyin amalanm olduu, devlet okullarndaki
retmenlerle ilgili olarak ayn dnemde karlan bir baka yasadan
anlalmaktadr. Bu yasa devlet okullarnda retmenlik yapmak iin gerekli
olan izin belgelerinin yalnzca "eyalet ve Birleik Devletler hkmetlerine
sadk ve itaatkar" olduklarn tatmin edici bir ekilde kantlayan" kiilere
verileceini; nerede ve ne koulla olursa olsun "eyaletin ya da Birleik
Devletler'in hkmet eklinden farkl bir hkmet eklini" savunanlara
verilmeyeceini hkme balamaktadr. The New Republic dergisinde
yer alan alntya gre, bu yasalar hazrlayan komite "imdiki sosyal
sistemi onaylamayan retmenin ie devam etmemesi" ve "sosyal deiiklik
teorilerine kar koymaya amade olmayan kimselere, gen ve yal insanlar
vatandalk sorumluluuna hazrlama grevinin emanet edilmemesi" kuraln
koymutur.
Demek oluyor ki, New York eyaletinin bu yasasna gre, ne
sa ne de George Washington, ahlaki ynden uygun kimselerdir. sa New York'a
gidip "Kk ocuklarn bana gelmesine izin verin," deseydi New York
Okullar Ynetim Kurulu bakanndan u yant alrd: "Baym, sosyal deiim
teorilerine kar koymaya istekli olduunuzun hibir kantn gremiyorum.
stelik bana sylendiine gre siz, kendi deyiminizle, semavi
krallk diye bir eyi savunuyormusunuz. Halbuki, Tanr'ya krler olsun,
bu lke bir cumhuriyettir. Grlyor ki sizin semavi krallnzn hkmet
ekli New York eyaletininkinden esasl ekilde farkldr. Bu nedenle, hibir
ocuun size gelmesine izin verilemez." Eer bakan byle bir yant vermekte
kusur ederse, yasann uygulanmasndan sorumlu bir grevli olarak,
grevini yerine getirmemi olurdu.
Bu tr yasalarn etkileri ok ciddidir. New York eyaletindeki hkmet
ekli ve sosyal sistemin bu gezegende var olmu olanlarnn en iyisi
olduunu kabul etsek bile, her ikisinin de daha iyi hale gelmesi olanakl
olabilir. ok aikar olan bu sav kabul eden bir kiinin bir eyalet
okulunda retim yapmas yasal olarak olanakszdr. Grld gibi, yasa
retmenlerin ya iki yzl, ya da aptal olmalarn emretmektedir.
New York yasas otoritenin tek bir rgt elinde toplanmasnn giderek
artmakta olan tehlikesine bir rnek oluturmaktadr; bu rgtn bir
devlet, bir vakf ya da bir vakflar federasyonu olmas farketmez. Eitim
konusunda otorite, benimsemedii doktrinlerin genlerce duyulmasn
engelleyebilen devletin elindedir. Demokratik bir devletin halktan pek fark
olmadn dnen kiilerin hala var olduunu sanyorum. Ancak bu bir
hayalden baka bir ey deildir.
Devlet deiik amalarla bir araya gelmi olan ve statko korunduu srece iyi bir gelir el
e eden
eitli grevlilerden oluan bir topluluktur. Statkoda isteyebilecekleri
tek deiiklik brokrasinin genilemesi ve gcnn artmasdr. Bu nedenle,
rnein savalarn yaratt heyecan frsat bilip, kendilerine kar
gelenleri ala mahkum etme hakk da dahil olmak zere, emirleri
altndaki kimseler zerinde engizisyon benzeri gler elde etmeleri
doaldr. Zihinsel konularda, rnein eitimde, bu durum bir felakettir;
gelime, zgrlk ve entellektel giriim olanaklarn kknden yok eder.
Btn bunlar ilkretimi tmyle tek bir rgtn idaresine brakmann doal
sonucudur.
Dinsel hogrye, bir lde eriilmitir; nk artk insanlar dini
eskiden sanld kadar nemli bulmamaya balamlardr. Bir zamanlar
dinin igal ettii yeri alan politika ve ekonomi alanlarnda gittike artan,
ve u veya bu parti ile snrl olmayan bir cezalandrma eilimi bagstermitir.
Rusya'da dnceye yaplan bask btn kapitalist lkelerdekinden ok daha
ardr.
Petersburg'da, daha sonralar yoksulluktan len nl Rus ozan Alexander
Block ile tanmtm. Bolevikler onun estetik dersleri vermesine izin
vermilerdi; ancak konuyu "Marx' bak asndan" retmesi koulundan
ikayet ediyordu.
Ritm teorisinin Markisizmle olan bir bantsn bulmakta zorlanyordu;
yine de, alktan lmemek iin, elinden geleni yapmaya almt. Doal
olarak, boleviklerin iktidara gelmesini izleyen uzun yllar boyunca
rejimlerinin temelini oluturan dogmalar herhangi bir ekilde eletiren
bir ey yaynlamak olanakszd.
Amerika ve Rusya rnekleri, varmakta olduumuz sonucu bize aka
gstermektedir: insanlar politikann nemi hakkndaki imdiki fanatik
inanlarn devam ettirdikleri srece, politik konularda zgr dnce
olanakszdr; Rusya'da olduu gibi, zgrlk kstlamasnn btn teki
alanlara yaylma tehlikesi ok byktr. Bizi bu felaketten ancak bir lde
politik kukuculuk kurtarabilir.
Eitimden sorumlu brokratlarn genlerin eitilmesini arzuladklar
sanlmamaldr. Tersine, onlarn sorunlar, zihinsel yetenek kazandrmakszn,
sadece bilgi aktarmaktr. Eitimin iki amac olmaldr: birincisi okuma-yazma,
dil bilgisi, matematik gibi alanlarda kesin bilgiler vermek; ikincisi de,
kendi balarna bilgi edinmeye ve salkl deerlendirme yapmaya olanak
veren zihinsel alkanlklar kazandrmaktr. Bunlardan birincisine bilgi,
ikincisine de zeka (intelligence) diyebiliriz. Bilginin gerek teorik gerek
pratik yararll, bilinen bireydir.
Okumu bir halk olmadan modern devlet olanakszdr. Ancak, zekann sadece
teorik yarar olduu, pratik bir yarar olmad kabul edilmektedir. Sradan
kiilerin kendi balarna dnmeleri istenmez; nk dnen insanlar
ynetmek gtr; ynetimde sorunlar karrlar. Platon'un deyiiyle, yalnz
yneticiler dnmeli, geri kalanlar sadece itaat etmeli, koyun srs gibi
liderlerini izlemelidirler. Bu doktrin, siyasal demokrasinin kabulnden sonra
da, ou kez bilin-dnda varln srdrm ve btn ulusal eitim
sistemlerini temelden sarsmtr.
Zekay gelitirmeden bilgi vermeyi en iyi baaran lke ada uygarla
son katlan lke olan Japonya'dr. Japonya'daki ilkretimin
eitim asndan vgye deer olduu sylenir. Ancak, bilgi vermenin yansra,
Mikado'ya tapmay retmek gibi bir baka amac daha vardr; bu da, gnmzde
adalama ncesi Japonyasnda olduundan ok daha gl bir itikattr.
Bylece, okullar ayn zamanda hem bilgi vermek hem de bo-inan gelitirmek
iin kullanlm olmaktadr. Biz Mikado'ya tapmaya pek hevesli olmadmz
iin, Japon eitiminde nelerin abes olduunu aka grebiliyoruz. Bizim
ulusal bo-inanlarmz bize doal ve akla uygun geliyor. Bu nedenle onlar
Japon bo-inann deerlendirdiimiz gibi deerlendirmiyoruz. Fakat, dnyay
dolam bir Japon, bizim okullarmzda, Mikado'nun tanr olduu inanc
kadar akla ters den bo-inanlar retildiini sylerse, sanrm yerinde
bir gzlem yapm olur.
Ben imdilik bu duruma are aramyorum; sadece hastala bir tan koymak
istiyorum. Eitimin, rasyonalizmin ve dnce zgrlnn
nndeki balca engellerden biri olmas gibi paradoksal bir durumla kar
karyayz. Bu durum, temel olarak devletin eitim tekelini elinde
tutmas yznden ortaya kmaktadr; ancak bu yegane neden deildir.
(2) Propaganda. Bizim eitim sistemimiz okuyabilen, ancak ounlukla
olaylar deerlendirmeyi ve bamsz bir gr edinmeyi beceremeyen genler
yetitirir. Daha sonra, bu gen insanlar, yaamlar sresince, onlar her
trl sama nermelere inandrmaya ynelik ifadelerin saldrsna urarlar.
rnein Blanks'in haplar her trl hastal iyiletirir; Spitzbergen
adalar scak ve verimlidir; Almanlar llerin cesetlerini yerler. Gnmz
politikaclar ve hkmetleri tarafndan uyguland ekliyle
propaganda sanat reklamclk sanatndan tremitir. Psikoloji bilimi
reklamclara ok ey borludur. Bir insann, kendi mallarnn kusursuz
olduunu srarla dile getirmekle birok kiiyi onlarn kusursuz olduuna
ikna etmesi, eskiden psikologlarca pek olanakl saylmazd. Ancak, deneyimler
onlarn bu konuda yanldklarn ortaya koymaktadr.
Halkn topluca bulunduu bir yerde ayaa kalkp dnyadaki en alakgnll
insan olduumu bir kez sylesem herkes bana gler. Ama yeterince para
bulabilirsem, ve bu szleri btn otobslerde tekrarlar, demiryollar boyunca
pankartlara geirirsem; insanlar, ok gemeden, benim reklamdan
anormal ekilde kanan bir kimse olduuma inanmaya balarlar. Kk bir
dkkan sahibine "Kardaki rakibine dikkat et: senin mterilerini eliyor.
Dkkandan kp yolun ortasnda dursan ve o seni vurmadan sen onu vurmaya
alsan iyi olmaz m?" desem, dkkan sahibi benim deli olduumu dnr.
Fakat ayn szleri devlet bando eliinde srarla sylerse
kk dkkan sahipleri gayrete gelirler; sonra da, ilerinin bozulduunu
farkedip arrlar.
Reklamclarca baarl olduu saptanm yntemlerle yaplan propaganda,
imdilerde, btn gelimi lkelerin ynetimlerince benimsenen yntemlerden
biri haline gelmitir; buna, zellikle de demokratik yollarla kamuoyu oluturulmasnda
bavurulur.
Propagandann, imdi uyguland ekliyle, birbirinden ok farkl iki
ktl vardr. Bir kere, ciddi kantlar ne srmekten ok, inanlarmzn
irrasyonel kaynaklarn harekete geirir. kinci olarak da, para veya g
kullanarak en ok reklam yapana haksz bir stnlk salar. Bana
gelince, ben propagandann mantktan ok duygulara hitap ettii konusunun
gereinden ok abartldn sanyorum. Duygu ve mantk arasndaki izgi
bazlarnn dnd kadar kesin deildir. Dahas, kurnaz bir adam,
benimsenme olana grd herhangi bir konuda, o konu lehinde yeterince
rasyonel olan kantlar bulabilir.
Gerek yaamda karlalan herhangi bir sorunda, lehte ve aleyhte geerli
argmanlar her zaman ne srlebilir. Gerein gz gre gre saptrlmasna
hakl olarak kar gelmek olanakldr; ancak gerein saptrlmasna her
zaman gerek de olmayabilir. "Pears sabunu' szckleri, hibirey iddia
etmedikleri halde insanlarn bu sabunu satn almalarna neden olmaktadr.
Eer bu szcklerin yazld yerlere onlarn yerine "i Partisi" yazlsa,
ilan parti lehine hibir iddiada bulunmad halde, milyonlarca insan i
Partisine oy vermeye ynelir. Bir anlamazlktaki kart taraflar, nl
mantklardan oluan bir komite tarafndan uygun ve doru olduklar
saptanan deyimler kullanmaya yasa emriyle zorlansalar bile, propagandann
gnmzde uyguland ekliyle ortaya kan temel saknca yine de var
olurdu. Byle bir yasann olduunu ve ayn lde geerli nerileri ileri
sren iki partiden birinin propaganda giderleri iin bir milyon sterlini,
tekinin de yz bin sterlini olduunu varsayalm. Daha zengin olan partinin
lehindeki kantlarn yoksul olan partinin lehine olanlara gre daha geni
bir ktle tarafndan duyulaca aktr. Bu nedenle de kazanan, zengin parti
olacaktr. Doaldr ki, partilerden birisi iktidarda ise bu durum
daha da belirgin olur. Rusya'da propaganda hemen tmyle devlet tekelindedir;
ama bu gerekli de deildir. Eer olaanst kt bir durum yoksa,
rakiplerine kar sahip olduu avantaj onun kazanmas iin genellikle
yeterlidir.
Propagandaya yaplan itirazlar sadece onun, insanlarn irrasyonel
dncelerine seslenmesine deil, daha ok, zenginlere ve gllere haksz
avantajlar salamasna yneliktir. Eer gerek dnce zgrl var olacaksa,
deiik grler arasnda frsat eitliinin olmas da zorunludur;
fikirler aras frsat eitlii de ancak bu amaca ynelik titiz yasalarla
elde edilebilir. Bu yasalarn kmasn beklemek iin ise akla uygun hibir
neden yoktur. are, ncelikle byle yasalarda deil, daha iyi bir eitim ve
daha kukucu bir kamuoyunda aranmaldr. imdilik areler zerinde
durmak istemiyorum.
(3) Ekonomik Bask. Dnce zgrl nndeki bu engelin baz ynlerini
daha nce ele almtm. imdi, bu konuyu, nleyici nlemler alnmad
takdirde gittike byyen bir tehlike olarak, daha genel hatlaryla ele
almak istiyorum. Dnce zgrlne kar ekonomik bask uygulamann en
arpc rnei Rusya'dr.
Rusya'da, alma anlamas ncesinde devlet, dncelerini beenmedii
kiileri ala mahkum edebilirdi; ve etti de, rnein Kropotkin'i. (Rus
corafyacs; anarist) Ancak bu konuda Rusya br lkelerden sadece
biraz daha baskndr. Fransa'da Dreyfus (Alfred Dreyfus (1859-1935): Vatana
ihanet suuyla nce mahkum olan, sonra serbest braklp haklar geri
verilen Fransz subay. (.N)) davas srasnda herhangi bir
retmen balangta Dreyfus yanls, iin sonunda da kart ise iinden
olabilirdi. Gnmz Amerikasnda Standard Petrol irketi'ni eletiren bir
niversite profesrnn, ne denli nl olursa olsun, i bulabileceini pek
sanmam. nk btn niversite rektrleri Mr. Rockefeller'den ya mali destek
alr ya da almay umar. Amerika'nn her yerinde sosyalistler damgalanmtr
ve ok yetenekli deillerse, i bulmalar son derece gtr.
Sanayilemenin iyice gelimi olduu yerlerde kendini gsteren, trstlerin
ve tekellerin btn i kollarn kontrol etme eilimi iverenlerin sayca
azalmasna yol amaktadr. Sonuta, byk irketlere boyun emeyen kiilerin
ala srklenmesini salayan gizli kara-defterler tutmak gittike
kolaylamaktadr. Tekellerin glenmesi Rusya'daki devlet sosyalizmine
ilikin ktlklerin birounu Amerika'da da ortaya karmaktadr. Tek
iverenin devlet veya bir trst olmas kiinin zgrl asndan bir fark
yaratmaz.
Sanayilemede en ileri lke olan Amerika'da ve koullar Amerika'dakilere
benzer olan teki lkelerde ise biraz daha az lde olmak zere,
sradan bir vatanda, eer geimini salamak istiyorsa baz byk adamlarn
dmanln kazanmaktan kanmaldr. Bu byk adamlarn dinsel, siyasal,
ahlaki- baz grleri vardr ve kendi alanlarnn bunlar kabul
etmelerini, en azndan kabul etmi grnmelerini beklerler. Hrstiyanl
aka inkar eden, veya evlilik yasalarnn biraz yumuatlmas gerektiine
inanan, ya da byk irketlerin sahip olduklar gce kar olan bir kii iin
Amerika, eer ok nl bir yazar deilse, hi de huzurlu bir lke deildir.
Ekonomik rgtlenmenin uygulamada tekelleme noktasna vard btn
lkelerde, dnce zgrl zerinde ayn kstlamalarn ortaya
kmas kanlmazdr. Bu nedenle, gelien dnyamzda zgrlklerin
korunmas, serbest rekabetin gerekten var olduu ondokuzuncu
yzyla gre ok daha gtr. Akln zgrlne nem veren herkesin bu
durumla tam olarak ve itenlikle yzlemesi; sanayileme henz balang
andayken yeterli olan nlemlerin artk geersiz olduunu anlamas gerekir.
ki basit ilke, benimsendikleri takdirde, hemen hemen btn sosyal sorunlar
zebilir. Birincisine gre eitimin amalarndan biri, insanlara, sadece
doru olduklarna dair baz mantksal nedenler bulunan nermelere
inanmalarn retmek olmaldr. kincisi de, bir ie adam alnrken, sadece,
o ie uygun olup olmadna baklmas gerekliliidir.
Bunlardan nce ikincisini ele alalm: bir kimseye bir grev verilirken, ya
da o kii bir ie alnrken onun dinsel, siyasal, ve ahlaki dncelerini
dikkate alma alkanl, insanlara fikirlerinden dolay zulmetmenin
ada biimidir; sonunda da Engizisyon kadar etkili olabilir. Eski
zgrlkler, yasal olarak var olsalar da hibir ie yaramazlar.
Eer uygulamada baz fikirler insan ala mahkum ediyorsa, bu fikirlerinin
yasalarca cezalandrlmamalar pek zayf bir tesellidir.
ngiltere Kilisesi'ne bal olmayan veya politikada allagelmiin biraz
dnda kalan fikirlere sahip insanlarn alktan lmelerine
kar toplumda, bir lde duyarlk vardr.
Ancak ateistlerin, Mormonlarn, (1830'da Amerika'da kurulmu bir dinsel
rgtn yeleri. (.N.)) ar komnistlerin, serbest ak savunan kiilerin
toplumdan dlanmasna kar toplumsal bir duyarlk yok gibidir. Byle
kiilerin zararl olduklar, onlar ie almamann doal olduu kabul edilir.
leri derecede sanayilemi bir lkede, byle bir tutumun ok etkili bir
zulm oluturduunu insanlar henz pek farketmemektedirler.
Bu tehlike yeterince anlalrsa kamuoyunun harekete geirilmesi, bir
kimsenin ie alnmasnda onun inanlarnn dikkate alnmamas salanabilir.
Aznlklarn korunmasnn yaamsal nemi vardr. Kurallara en bal
olanlarmz bile birgn kendilerini aznlkta bulabilirler. O nedenle, ounluun
zulmnn snrlanmasnda hepimizin yarar vardr. Kamuoyundan baka hibir
ey bu sorunu zemez. Sosyalizm sorunu biraz daha belirgin hale getirir;
nk, ender de olsa, baz iverenlerce salanabilen frsatlar sosyalizmde
sz konusu deildir. Sanayi iletmelerinde gerekletirilen her byme,
bamsz iveren saysn azalttndan, durumu daha da ktletirir. Bu
konuda dinsel hogr iin verilen savala ayn trden bir sava verilmelidir.
Fikirlerdeki sivriliklerin azalmas bu savata da, ncekinde olduu gibi,
belirleyici etken olabilir. nsanlar katolikliin veya protestanln mutlak
doru olduuna inanrlarken onlar uruna zulm yapmaktan kanmamlardr.
nsanlar, bulunduklar ada geerli olan inanlarn doruluundan kukulanmadklar
srece, onlar uruna zulm de yaparlar. Hogrl olmak iin, teoride olmasa
da, uygulamada bir lde kuku gereklidir. Bu da bizi eitimin amalar
hakkndaki ikinci ilkeye gtrr.
Eer dnyada hogr olacaksa, okullarda retilmesi gereken eylerden
biri de, kantlar deerlendirme alkanl, doru olduklarna
dair bir kant bulunmayan nermeleri olduu gibi kabul etmeme alkanl
olmaldr. rnein, gazete okuma sanat retilmelidir. retmen, yllar
nce gemi ve politik tartmalara yol am olan bir olay ele almal;
ocuklara nce bir taraf destekleyen gazetelerde yazlanlar, sonra kar
taraftakileri destekleyenlerin yazdklarn, en sonra da gerekten ne olup
bittiini tarafsz bir ekilde aktaran yazlar okumaldr. Deneyimli bir
okuyucunun her iki taraftaki nyargl haberlerden gerekte ne olduunu
nasl karabileceini gstermeli; gazetelerde yazlanlarn az veya ok
gerek d olduunu rencilerin anlamasn salamaldr. Bu reti sonunda
edinilen kukuculuk, iyi niyetli insanlarn idealist ynlerine seslenen bu
trden soytarlarn dalaverelerine kar, ilerideki yllarda rencilere
baklk kazandracaktr.
Tarih de buna benzer bir yntemle retilmelidir. rnein, Napolyon'un
btn arpmalarda perian ettii -resmi bltenlere gre Mttefiklerin Paris
surlarna dayanmasyla Paris halkn aknla uratan 1813 ve 1814
seferleri Moniteur'den okutulmaldr. Daha ileri snflarda, lmden
korkmamay retmek iin, ocuklardan Trotsky'nin Lenin'e ka kez
suikast dzenlediini saymalar istenmelidir.
Son olarak da rencilere hkmete onaylanm bir tarih kitab verilmeli;
Franszlarla yaptmz savalar hakknda bir Fransz tarih
ders kitabnda neler yazlm olabileceini tahmin etmeleri istenmelidir.
Btn bunlar, baz kiilerin kamu sorumluluu alayabileceini
sand, basmakalp ahlaki sloganlardan ok daha iyi bir vatandalk
eitimi salar.
Sanrm, dnyadaki ktlklerin, akl kullanmamak kadar ahlaki kusurlardan
da kaynaklandn kabul etmek gerekiyor. Ancak insanolu ahlaki kusurlar
giderecek bir yntemi imdiye kadar bulamamtr; vaazlar ve tler
eski ktlkler listesine bir de ikiyzlln eklenmesinden baka bir ie
yaramamtr. Buna karlk, akl kullanmak, iinin ehli her eitimcinin
bildii yntemlerle kolayca gelitirilebilecek bir zelliktir. Bu nedenle,
erdemli olmay retecek bir yntem kefedilinceye kadar,
ilerleme ahlaktan ok akln gelitirilmesinde
aranmaldr. Rasyonalizmin nndeki balca
engellerden biri de kolayca kandrlabilir olmak
ve bu anlamdaki bir saflktr; bu da yaygn kandrma
yntemlerinin retilmesiyle byk lde giderilebilir.
Gnmzde bu trden saflk eskiye gre ok daha nemli bir
illet haline gelmitir ve byk bir sakncadr. nk eitimin
yaygnlamasyla haber yaymak da ok daha kolaylam; demokrasi
sayesinde yanl haberler karlmas iktidardakiler iin daha byk bir
nem tar olmutur. Gazete tirajlarndaki artn nedeni de budur.
Eer, bu iki ilkenin, yani (1) ilerin insanlara yalnzca o ii yapma
yetilerine baklarak verilmesi, (2) eitimin insanlar, kant olmayan
nermelere inanma alkanlndan kurtarmay amalamas ilkelerinin btn
dnyada kabulnn nasl salanaca sorulursa, bunun yalnzca aydn bir
kamuoyu oluturulmasyla gerekleebileceini syleyebilirim. Aydn bir
kamuoyu da ancak onun var olmasn isteyenlerin abalaryla oluturulabilir.
Sosyalistlerin ne srdkleri ekonomik deiikliklerin, sz etmekte olduumuz
sakncalar gidermek konusunda, kendi balarna etkili olacaklarn
sanmyorum. Kanmca kamuoyu, iverenin, iisinin i dndaki yaamna
karmamasnda srarl olmad srece, politikada ne olursa olsun, ekonomik
kalknma dnce zgrln daha da zorlatracaktr. Eer istenirse,
eitim zgrl, devletin ilevini denetleme ve denek salama ile
snrlayarak, denetimi de kesin eylerin retimine hasretmekle kolaylkla
salanabilir.
Ancak bugnk koullarda bu da, eitimi kilisenin ellerine brakmak demek
olur; nk, ne yazk ki, onlarn kendi inanlarn retme arzusu,
zgr-dnrlerin kukularn retme arzusundan ok daha kuvvetlidir.
Ancak byle bir uygulama yine de zgr bir ortam yaratr ve eer gerekten
isteniyorsa, ak fikirli bir eitime olanak salar. Bundan fazlas da
yasalardan beklenmemelidir.
Bu makale boyunca bilimsel bak asnn yaygnlatrlmas konusunu
savundum. Bu da, bilimsel sonularn bilinmesinden ok farkl bireydir.
Bilimsel gr insanl yeni batan ekillendirmeyi olanakl klar ve btn
skntlarmza bir k yolu salar. Makineleme, zehirli gazlar,
rtkan basn gibi bilimin getirdii baz eyler btn uygarlmz yerle
bir edecek gibi grnyor. Bu, bir Marslnn aldrmadan glmseyerek
seyredecei bir eliki olabilir; ancak, bizim iin bir lm-kalm sorunudur.
Torunlarmzn daha mutlu bir dnyada m yaayacaklar,
yoksa birbirlerini bilimsel yntemlerle yokedip
insanln kaderini Papuallara m brakacaklar,
bu sorunun zmne baldr.
Toplum inde zgrlk
Topluluklar halinde yaayan insanlar iin zgrlk ne lde olanakl ve
ne lde arzu edilir bir eydir? Bu genel sorun zerinde durmak
istiyorum.
Konuya tanmlarla balamak yerinde olacaktr. "zgrlk" birok anlamda
kullanlan bir szcktr; tartmann yararl olmas iin bunlardan biri
zerinde karar klmak gerekir.
"Toplum" szc daha az belirsizdir; ancak onun da bir tanmn yapmak
fena olmaz. Szckleri houmuza giden anlamlarda kullanmann iyi bir ey
olduunu sanmyorum. rnein, Hegel ve onun ardllar "gerek" zgrln
genelde "ahlak yasas" olarak adlandrlan polise itaat hakkndan ibaret
olduunu dnrler. Kukusuz, polis de kendi stlerine itaat etmelidir.
Ancak, bu tanm bize devletin kendisinin nasl hareket edecei konusunda
yardmc olmuyor. Bu gr savunanlar devletin de temelde ve tanm gerei
kusursuz olduunu ileri srerler. Bu anlay, demokrasinin var olduu
ve hkmet eklinin siyasal partilere dayand lkelere uygun dmyor.
nk byle lkelerde ulusun belki yars hkmetin kt olduu
kansndadr. yleyse, zgrlk yerine "gerek" zgrl koyarak iin
iinden kamayz.
zgrlk, en soyut anlamyla, isteklerin gereklemesini nleyen d
engellerin yokluu demektir. Bu soyut anlamda, gc en st dzeye
kararak, veya istekleri en alt dzeye indirerek zgrlk artrlabilir.
Birka gn yaayp sonra da souktan len bir bcek bu tanma gre tam zgr
saylabilir. Souk onun isteklerini deitirebilecei iin, olanaksz
baarmak gibi bir istei bir an bile olmayacaktr. Bu tr bir
zgrle kavumak insanlar iin de olanakldr. Sonradan komnizmi
benimseyip Kzl Ordu'da Komiser olan gen bir Rus aristokrat bana
ngilizlerin Ruslar gibi fiziksel bir deli-gmleine gerekleri olmadn;
nk onlara zihinsel bir deli-gmlei giydirilmi bulunduunu,
ruhlarnn eli kolu bal olduunu sylemiti.
Galiba bunda bir gerek pay var. Dostoyevsky'nin konu ald kiiler,
kukusuz, gerek Ruslara tam tamna benzemezler. Ancak onlar sadece bir
Rusun yaratabilecei kiilerdir; her trl garip ve iddetli isteklere
sahiptirler, normal bir ngiliz ise bunlardan bamszdr -en azndan
bilinli yaamnda. Herkesin birbirini boazlamak istedii bir toplumun daha
barl istekleri olan bir toplum kadar zgr olamayaca ortadadr. O halde,
istekleri deitirmekle de g art kadar zgrlk art salanabilir.
Bu grler siyasal dncenin her zaman karlayamad bir gereksinime,
yani "psikolojik dinamikler" denilebilecek bir gereksinime iaret ediyor.
Politikada, insan doas hep d koullarn ona uydurulmas gereken bir
balang noktas olarak kabul edilegelmitir. Gerekte ise, d koullar
insan doasn deitirir; karlkl etkileim ile aralarnda bir uyum
salamaya allr. Bir ortamdan alnp birdenbire bir baka ortama konulan
bir kimse zgr deildir. Ama bu yeni ortam, ona alm olanlara
zgrlkler salayabilir. Bu nedenle, zgrlk konusunu, deien ortamla
birlikte isteklerin de deiebileceini hesaba katmadan ele alamayz.
Bu durum, bu zgrle ulamay bazen daha da gletirir. nk yeni
bir ortam, eski istekleri gerekletirse bile, karlanmas olanaksz yeni
isteklere yol aabilir. Birok yeni gereksinime yol aan sanayilemenin
dourduu psikolojik etkiler bu olasla rnektir. Kii bir otomobil
alamad iin honutsuz olabilir; yaknda hepimiz birer zel uamz
olmasn isteyeceiz. Kii bilin-d isteklerden dolay da
honutsuz olabilir. rnein Amerikallarn da dinlenmeye gereksinimleri
vardr; ama onlar bunun farknda deildirler. Bu durumun, Amerika'daki
su dalgasnn nemli bir nedeni olduu kansndaym.
nsanlarn zlemleri deiir nitelikte olsa da, evrensel diyebileceimiz
baz temel gereksinimler vardr: yemek, imek, salk, giyinme, barnma,
seks ve ocuk sahibi olma bunlarn balcalardr. Giyinme ve barnma scak
iklimlerde mutlaka gerekli deildir; ancak tropik blgeler
dndaki yerlerde listeye alnmaldrlar. zgrlk baka eyler de ierse
bile, zgrlk iin zorunlu olan bu listedekilerin birinden yoksun
olan kii kesinlikle zgr deildir.
Bu da bizi "toplum"un tanmna gtryor. Yukarda sz edilen asgari
zgrln toplum iinde yaayan bir insan iin, bir Robinson Crusoe'dan
daha iyi bir ekilde salanabilecei aktr. Gerekten, cinsellik ve ocuk
sahibi olmak temelde toplumsal olaylardr. "Toplum" baz ortak amalar iin
ibirlii yapan bireylerin topluluu olarak tanmlanabilir. nsanlar
asndan en ilkel toplumsal grup ailedir. Ekonomik toplumsal gruplar olduka
eskidir; savata ibirlii iinde olan gruplar pek o kadar ilkel saylmaz.
Ekonomi ve sava, ada dnyada toplumsal birlemenin balca nedenleridir.
Aile veya kabileden daha byk toplumsal birimler sayesinde hemen hepimiz
fiziksel gereksinimlerimizi daha iyi karlayabiliyoruz.
Toplum bu anlamda zgrl artrmtr. rgtl devletin dmanlarmzca
ldrlmemiz olasln azaltt da dnlr; ancak bu kuku gtrr bir
konudur.
Bir insann isteklerini bir balang noktas olarak alrsak, yani
psikolojik dinamikleri gzard edersek, onun zgrlne kar olan
engellerin iki tr olduunu grrz: fiziksel ve toplumsal. ok basit bir
rnek alalm: Toprak insanlarn yaamas iin yeterli miktarda rn
vermeyebilir; ya da br insanlar onlarn yiyecek bulmalarna engel
olabilir. Toplum zgrlk nndeki bu fiziksel engelleri azaltr; buna
kar toplumsal engeller koyar. Ancak burada toplumun isteklerimiz zerinde
yapt etkileri dikkate almazsak yanlgya deriz. Karncalarn ve
arlarn, her ne kadar rgtlenmi toplumlarda yayorlarsa da, toplumsal
grevleri olan eylemleri her zaman kendiliinden gerekletirdikleri
varsaylabilir. Ayn ey sr halinde yaayan st trden hayvanlarn ou
iin geerlidir. Rivers'a gre Melanesia yerlileri iin de geerlidir. Bu
durum byk lde kolay-etki-altnda-kalma ile, ve az ok ipnotizma
olayna benzeyen etkenler ile bantlym gibi grnyor.
Bu yapdaki insanlar zgrlklerini yitirmeden ibirliine girebilirler;
yasalara da pek gerek duymazlar. Tuhaftr ki, yerlilerden ok daha ileri
toplumsal rgtlenmeye sahip olduklar halde, uygar insanlar igdsel
eylemlerinde daha az toplumsal davranmaktadrlar. Toplumun onlarn eylemleri
zerindeki etkisi yerlilerde olduundan ok daha yzeyseldir. zgrlk
sorununu tartmalarnn nedeni de budur.
En uygar toplumlarda bile toplumsal ibirliinin igdsel bir nedeni
olduunu yadsmyorum. nsanlar komular gibi olmak, onlar tarafndan
sevilmek isterler; taklit ederler ve etki altnda kalarak yaygn olan
davran tarzlarn onlar da benimserler. Bununla beraber,
insanlarn uygarlk dzeyi ykseldike bu etkenlerin gc azalyor gibi.
Sz konusu etkenler okul ocuklarnda byklerde olduundan ok daha
gldrler; genellikle de zeka dzeyi en dk olanlar zerinde en byk
gce sahiptirler. Toplumsal ibirlii, sr igds diye adlandrlan ey
yerine, bu ibirliinin yararlarnn kavranmasna gittike daha ok
bal olmaktadr. lkel yerliler arasnda kiisel zgrlk sorunu yoktur;
nk yle bir gereksinimleri yoktur. Bu sorun uygar insanlar iin
vardr ve uygarlk arttka sorun da daha acil bir hal almaktadr.
zgrlk nndeki fiziksel engellerden kurtulmada devletin yardmc
olabileceinin giderek aklk kazanmasna paralel olarak, insanlarn
yaamlarn dzenlemede devletin oynad rol de srekli artmaktadr.
Uygarlamay durdurmadmz srece, toplum iinde zgrlk sorununun daha
da arlamas olasdr.
Yalnzca devleti kltmekle zgrln artrlamayaca ortadadr. Bir
kimsenin istekleri ou zaman bir bakasnnkiyle badamaz; anari gl
iin zgrlk, zayf iin de klelik demektir. Devlet olmasayd alk ve
ocuk lmleri nfus artn nler, dnya nfusu imdikinin onda biri
kadar bile olamazd. Bu da uygar toplumlarda normal zamanlarda var
olan toplumsal kleliin en ktsnden ok daha vahim olan fiziksel klelii
getirmek demek olurdu. zerinde durmamz gereken sorun devletten nasl
kurtulunaca deil, onun yararlarnn, zgrlkleri en az zedeleyecek
ekilde nasl gvenceye alnabileceidir. Bu da fiziksel ve toplumsal
zgrlkler arasnda bir denge salamak demektir. Daha yaln olarak ifade
edersek: daha iyi beslenme ve salk iin ne lde devlet basksn gze
almalyz?
Bu sorunun yant, uygulamada, ok basit olan bir baka soruya
dnr: Salk ve yiyecee biz mi sahip olacaz, yoksa bir bakas m?
Kuatma altndaki 1917 ngilteresindeki halkn ne lde olursa olsun devlet
basksna raz olduklar grlr. nk bunun herkesin yararna olduu
ortadayd. Ancak bir kimse devlet basks altnda kalr, yiyecek de bir
bakasna giderse soru ok deiik bir grnm alr. Bu da bizi kapitalizm
ile sosyalizm arasndaki tartmalara gtrr. Kapitalizmi savunanlar hep
liberalizmin kutsal ilkelerini ne srerler; bunlar da u dsturda ifadesini
bulur: ansllar ansszlara zulm yapmaktan alkonulmamaldr.
Bu dstura dayanan laissez-faire (braknz yapsnlar) liberalizmi anari
ile kartrlmamaldr. Liberalizm ansszlarn cinayet ilemelerini ve
silahl ayaklanmalarn nlemek iin yasalara snd; cesaret edebildii
lde de sendikalamaya kar geldi; devletin hareket alann en aza
indirdikten sonra, gerisini de ekonomik g kullanarak baarmay amalad.
Liberalizm iverenin iisine "alktan leceksin" demesine ses karmad;
ama bir iinin "nce sen bir kurunla leceksin" yantn hakl bulmad.
Bu iki tehdit arasnda, yasal bilgilik taslamak dnda, bir ayrm yapmann
samal ortadadr. Her ikisi de asgari temel zgrl ayn lde ihlal
etmektedir; biri tekinden daha az veya daha ok deil. Bu eitsizlik yalnz
ekonomik alanda var olmakla kalmad. Kocalarn eleri zerindeki, babalarn
ocuklar zerindeki zorbaln hakl karmak iin de zgrln kutsal
ilkelerine bavuruldu. Ancak, liberalizmin bu zorbalklardan birincisini
hafifletmeye yneldiini de eklemek gerekir. Babalarn ocuklar zerindeki,
onlar fabrikalarda altrmak eklindeki zorbal ise, liberallerin kar
gelmesine ramen azalmtr.
Bunlar bilinen eylerdir; ben de zerinde uzun boylu durmayacam. imdi
u genel soruya gemek istiyorum: Toplum bir bireye, baka bir bireyin yarar
iin deil, toplumun yarar iin ne lde karmaldr? Ve hangi amalar
iin karmaldr?
Her eyden nce, asgari zgrlklere sahip olma isteminin, yani yeme,
ime, salk, barnma, giyim, seks ve ocuk sahibi olma zgrlklerinin,
btn dierlerinden ncelikli olduunu sylemeliyim. Asgari istemler
biyolojik yaam srdrmek iin, yani arkada ocuklar, torunlar
brakmak iin zorunludur. yleyse bu saydklarma zorunlu olanlar denebilir.
Bunlarn tesinde olanlara da, koullara gre, rahatlk ya da
lks yaam salayanlar diyebiliriz. Bir kiinin zorunlu gereksinimleri iin
baka bir kiinin rahatlk salayan olanaklardan mahrum edilmesini a priori
hakl bulduumu belirtmek isterim. Bu, belli bir toplumda, belli bir zamanda
politik bakmdan akllca, ekonomik bakmdan da olanakl olmayabilir; ancak
zgrlkler ne srlerek reddedilemez. nk bir kimsenin zorunlu
gereksinimlerinden mahrum edilmek yoluyla zgrln snrlamak, onu birok
gereksiz ey biriktirmekten alkoyma ile yaplandan ok daha byk bir
snrlamadr.
Eer kabul edilirse, bu bize ok ey salar. rnein sal ele alalm.
Belediye seimlerinde dikkate alnan hususlardan biri kamu sal, ana ve
ocuk sal gibi konulara ne kadar kamu paras harcanacadr.
statistikler bu amala yaplan harcamalarn hayat kurtarmada nemli etkisi
olduunu gstermektedir. Londra'nn her ilesinde varlkl kesimler bir
araya gelmi; bu yndeki harcamalarn artmasn nlemeye, olanak varsa da
bir kesintiye gidilmesine almlardr. Bu, kendi gzel sofralarnn ve
otomobillerinin sefasn srdrebilmek iin binlerce insan lme mahkum
etmekten ekinmedikleri anlamna gelmektedir.
 Basn da hemen tmyle onlarn kontrolnde olduundan, kurbanlarnn
gerekleri renmesini nlerler. Psikanalizcilerin ok iyi bildikleri
yntemlerle, kendilerini bile gerei renmekten alkoyarlar. Btn
alarda btn aristokrasilerin uygulad bu davranta alacak bir
ey yoktur. Benim tek sylemek istediim, eylemlerinin zgrlk gerekesiyle
savunulamayacadr.
Seks ve ocuk sahibi olma hakkn tartmayacam. Sadece, bir cinsin
dierinden ok fazla olduu bir lkede, mevcut kurumlarn bu
haklar gvence altna almay pek dnmediini, hrstiyanlktaki asetisizm
(din uruna dnya zevklerinden vazgeme) geleneinin, insanlar, bu hakk
beslenme hakk gibi kabul etmekten ne yazk ki alkoyduunu sylemekle
yetineceim. nsan doasn tanmaya zaman olmayan politikaclar ise normal
kadnlar ve erkekleri etkileyen isteklerden aklalmaz lde habersizdirler.
Liderleri biraz psikoloji bilen herhangi bir parti seimleri silme
kazanabilir.
Toplumun, herkesin zorunlu biyolojik gereksinimlerini karlamak iin
bireylere mdahalesini bir hak olarak kabul etsem de; bir kiinin, bakasnn
zarar pahasna olmadan sahip olduu eyler konusunda mdahale hakkn kabul
edemem. Fikir, bilgi, sanat tr eyleri kastediyorum. Bir toplumdaki
ounluun bir fikri benimsememesi, onlara, o fikri benimseyenlere mdahale
hakkn vermez. Ayn ekilde, toplumun ounluu baz gerekleri bilmek
istemiyorsa, bu, bilmek isteyenleri hapse atma hakkn onlara vermez. Texas'taki
aile yaam zerinde, toplum asndan ok deerli bulduum, uzun bir kitap
yazm olan bir hanm tanyorum. ngiliz polisi hi kimsenin hibir ey
hakknda bir ey bilmesini istemez; bu nedenle sz geen kitab posta ile
gndermek yasalara aykrdr. Psikanalizcilerin, bastrdklar baz
gerekleri su yzne kararak hastalarn ou kez iyiletirdiklerini
hepimiz biliriz. Toplum da baz bakmlardan bu hastalara benzer; ancak
tedaviye izin vermek yerine, baz tatsz gereklere dikkat eken doktoru
hapse atar. Bu, zgrlklere mdahalenin en istenmeyen eklidir. Kiisel
ahlak kurallarna mdahale konusunda da ayn ey geerlidir: bir adam iki
kadnla, veya bir kadn iki erkekle evlenmek istiyorsa bu onlarn sorunudur;
baka hi kimse kendini bu konuda nlem almakla grevli saymamaldr.
Buraya kadar, zgrlklere getirilen hakl klnabilir mdahalelerin hangi
snrlar iinde kalmas gerektiine ilikin tamamen soyut baz
savlar gzden geirdik. imdi de psikolojik ynleri daha ar basan baz
tartmalar ele alacaz.
Grdmz gibi, zgrln nndeki engeller iki eittir: toplumsal ve
fiziksel. Ayn lde zgrlk yitimine yol aan sosyal ve fiziksel
engellerden sosyal nitelikte olan daha zarar vericidir; nk insanda fke
uyandrr. Bir ocuk bir aaca kmak ister ve siz de yasaklarsanz ok
fkelenir. Eer trmanamayacan kendisi anlarsa fiziksel olanakszl
kabullenir. fkeyi nlemek iin, z itibariyle zararl olan eylere -bir
salgn hastalk srasnda kiliseye gitmek gibi- izin vermek ou kez yerinde
olur. fkeyi nlemek iin hkmetler kt sonular doal nedenlere; muhalefet de,
honutsuzluk yaratmak iin, insan kkenli nedenlere atfederler.
Ekmek fiyatlar arttnda, hkmet neden olarak o yl hasatn iyi
olmamasn, muhalefet ise vurguncular gsterir. Sanayilemenin etkisiyle
insanlar kiinin her eye kadir olduuna gittike daha ok inanr olmulardr.
Doal afetleri nlemede insann yapabileceklerinin snr olmadn
dnrler. Sosyalizm de bu trden bir inantr: yoksulluu artk Tanr'nn
bir takdiri olarak deil, insanlarn budalalk ve acmaszlnn bir sonucu
olarak alglyoruz. Bu durum doal olarak, ii snfnn "sttekiler"e
olan tavrn da etkilemitir. nsann kudretine olan bu inan bazen ok ar
olabilir. Aralarnda Salk Bakan'nn da bulunduu birok sosyalist, nfus
art nedeniyle yeryznde sadece ayakta durmaya yetecek kadar yer kalsa
bile, sosyalizm sayesinde herkes iin bol yiyecek bulunacana inanm
grnyor. Korkarm, bu bir abartmadr. Ne olursa olsun, insann mutlak
gcne olan ada inan, iler ters gittii zaman duyulan fkeyi artrmtr.
nk talihsizlikler Tanr'dan veya Doa'dan gelmi olsalar bile artk onlara
atfedilmemektedir. Bu durum ada toplumlar ynetmeyi eski toplumlara kyasla
daha zorlatrmtr.
Ynetici snflarn olaanst dindar olma eilimleri de bu yzdendir:
Kurbanlarnn talihsizliklerini Tanr'nn takdiri olarak grmek isterler. Bu
durum, asgari zgrle mdahaleye gereke bulmay eski gnlere gre daha
zorlatrmaktadr. Her ne kadar The Times gazetesi, eski oyunbazlklar
canlandrmaya alan ruhban snfnn gnderdii mektuplar her gn
yaynlyorsa da, bu mdahaleler artk deimez yasalar eklinde kamufle
edilemezler.
Sosyal zgrle mdahalenin fke yaratmas yannda, onu istenmez klan
iki neden daha vardr. Birincisi, insanlarn bakalarnn iyiliini
istememesi; ikincisi de, bu iyiliin neleri ierdiini bilmemeleridir. Belki
bu nedenlerden ikisi de temelde ayn eydir. nk biz bir insann iyiliini
gerekten istiyorsak onun nelere gereksinimi olduunu renmeyi de baarrz.
nsanlar hem kt, hem bilgisiz olduklar iin de zarar verseler,
sonu ayndr. yleyse ikisini birlikte ele alabilir ve hibir kiiye veya
snfa bir bakasnn karlarnn emanet edilemeyeceini syleyebiliriz.
Demokrasi lehindeki savn temelinde yatan da kukusuz budur. ada devlette
demokrasi resmi grevliler eliyle yrtlr; yani birey asndan dolayl ve
uzaktr. Resmi grevliler, genellikle, yaamlarna yn verdikleri halktan
uzak brolarda masa banda altklar iin zel bir tehlike olutururlar.
rnek olarak eitimi ele alalm. retmenler ocuklarla temas halinde olduklar
iin genellikle onlar anlarlar ve onlarla ilgilenirler. Ancak retmenler,
uygulamada deneyimleri olmayan, ocuklar belki de kk babelas
yumurcaklar olarak gren yneticilerin kontrol altndadrlar. Bu nedenle
yneticilerin retmenlerin zgrlne mdahalesi genellikle sakncaldr.
Ayn ey baka alanlarda da geerlidir: G parann nereye sarfedilmesi
gerektiini bilende deil, paray elinde tutanlardadr.
Buna gre gc elinde tutanlar genellikle bilgisiz ve kt niyetlidirler
ve bu gc ne kadar az kullanrlarsa o kadar iyi olacaktr.
Zorlamay en ok hakl gsteren ey, zorlamaya urayan kiinin bu zorlamay
kabullenmesi durumudur. Bu kii, elinden gelse, grev bildii eyi ihmal
edecektir. Hepimiz vergi demeyi yollarn yaplmamasna tercih ederiz; ama
eer bir mucize olur ve vergi tahsildar bizi gzden karrsa oumuz onu
varlmzdan haberdar etmeyiz. Ayrca, kokainin yasaklanmas
gibi baz nlemleri kabul ederiz. Alkol yasa ise daha kuku gtrr bir
nermedir. En iyi rnek ocuklarn tutumudur. ocuklar otorite
altnda olmaldrlar. Her ne kadar arada bir kar gelme oyunu oynamaktan
holanrlarsa da, bunu kendileri de bilir. ocuklarn durumu
u ynden benzersizdir ki, onlar zerinde otorite sahibi olanlar bazen
onlar severler de. Durum byle olunca ocuklar, baz zel durumlarda kar
gelseler bile, genelde fkeye kar fke duymazlar. retmenlerin tersine,
eitimden sorumlu makamlar bu meziyetten yoksundurlar ve gerekte ocuklara
"yurtseverlii", yani nemsiz nedenlerle lmeye ve ldrmeye gnll
olmay reterek, devletin yararna olduunu dndkleri eyler iin
ocuklar feda ederler.
Otorite, kontrol ettii insanlarn iyiliini dnenlerin elinde olsayd
greceli olarak zararsz olurdu. Ancak byle bir durumu gvence
altna alacak bir yntem henz bilinmemektedir.
Zorlamann en kt olduu durum, kurbann emredilen iin kt ve zararl
olduuna kesin inanmas halidir. Bir mslman domuz eti, bir hinduyu dana
eti yemeye zorlamak, eer mmkn olsa bile, iren olurdu. A kartlar
alanmaya zorlanmamaldr; bebeklerine a yaplmasna zorlanmalar ise
baka bir sorudur; ben zorlanmasnlar derdim. Ancak burada sz konusu olan
zgrlk sorunu deildir; nk her iki durumda da bebein fikri sorulmuyor.
Sorun devletle ana-baba arasndadr ve hibir genel ilke ile bir sonuca
varlamaz. Vicdani inanlar nedeniyle eitime kar olan ana-babalarn
ocuklarn eitimsiz brakmalarna izin verilmez; ancak yine de genel
ilkeler bakmndan her iki durum birbirinin ayndr.
Bir kimsenin, bir bakasnn zararna sahip olduu deerler ile o
kimsenin bakasnn zararna olmakszn sahip olduu deerler arasnda
ayrm yapmak zgrlk konusundaki en nemli husustur. Eer hakkm olandan
fazla yiyecek tketirsem bir bakas a kalr.
Ama eer anormal denebilecek bir dzeyde matematik renirsem, ve eer
eitim frsatlarn tekelime almamsam, hi kimseye zararm dokunmaz. Bir
nokta daha var: Yiyecek, barnak, giyecek gibi eyler yaam iin zorunludur;
bunlarn gereklilii konusunda insanlar arasnda fikir ayrl ve
anlamazlk pek yoktur. Bu nedenle demokrasilerde bu konular
devlete braklmaya elverilidir. Btn bu konularda adalet ilkesi egemen
olmaldr. ada bir demokratik toplumda, adalet eitlik
anlamna gelir. Ancak snf hiyerarisinin var olduu ve bunun yukardakiler
kadar aadakilerce de kabul grd toplumlarda adalet,
eitlik anlamna gelmez. Kraln kendilerinden daha ok atafata sahip
olmamas gerektiini ne srsem, ada ngiltere'de bile, alan
kesimin byk ounluu oke olur. Bu nedenle adaleti en az haset
uyandracak dzen olarak snrlamak isterim. Bu, nyargsz toplumlarda
eitlik anlamna gelir; toplumsal eitsizlie skca inanan toplumlarda ise
bu anlam tamaz.
Ancak grler, dnce, sanat, vb. konularda bir kiinin sahip olduu
deerler bir bakasnn zararna elde edilmez. Ayrca, bu alanlarda
iyinin ne olduu da kukuludur. Eer Lazarus kuru ekmek yerken Dives ziyafet
sofralarnda karn doyuruyor ve yoksulluun erdemlerinden sz ediyorsa Dives'in
ikiyzlnn biri olduu dnlr. Buna karlk, eer ben matematikten, bir
bakas da mzikten holanyorsak, birbirimizle atmayz; birbirimizin
yaptn vmek de sadece nezakettir. Grler konusunda geree ulamann
tek yolu serbest rekabettir.
Liberallerin eski sloganlar yanl alana, ekonomiye uygulanmtr;
onlarn asl uygun dtkleri alan zihinsel alandr. Serbest rekabete
ticarette deil, fikirlerde gerek vardr. Burada yle bir glk ortaya
kyor: Ticaret alannda serbest rekabetin zayflamasna paralel olarak,
kazanl kanlar ekonomik glerini zihinsel ve ahlaki alanlarda
kullanmakta, doru yolda yaamann ve doru dnmenin geim salamak
iin bir koul olmasnda srarldrlar. Bu bir talihsizliktir; nk
"doru yolda yaama" ikiyzllk, "doru dnme" de budalalk anlamna
gelmektedir. Burada u byk tehlike sz konusudur: ster pltokrat ister
sosyalist ynetim altnda olsun, ekonomik bask her trden zihinsel ve
ahlaki gelimeyi olanaksz klar. Eer eylemleri dorudan, aka ve kesin
olarak bakalarna zarar vermiyorsa kiinin zgrlne sayg gsterilmelidir.
Aksi halde, bask igdmz, onaltnc yzyl spanyasna benzeyen, duraan
bir toplum olumasna yol aar. Bu tehlike gerek ve byktr. Amerika bu
yolda nc durumundadr; ancak biz ngilizlerin, gerekli alanlarda zgrln
deerini takdir etmemeniz durumunda, onlar izleyeceimiz hemen hemen
kesindir.
Aradmz zgrlk bakalarna bask yapma hakk deil; istediimiz gibi
yaamak, istediimiz gibi dnme hakkdr, yeterki eylemlerimiz bakalarnn
da ayn eyi yapmasn engellemesin.
 Son olarak, daha nce "psikolojik dinamikler" dediim ey hakknda birka
sz sylemek istiyorum. Tek bir karakterin egemen olduu bir toplum zgr
olma olanana, birok karakterden kiilerin oluturduu bir toplumdan daha
ok sahiptir. Kaplanlardan ve insanlardan olumu bir toplumda fazla zgrlk
olamaz; ya kaplanlar ya da insanlar boyun eer. Bu nedenle beyazlarn renkli
rklar ynetimleri altnda tuttuu yerlerde hibir zgrlk olamaz.
Maksimum zgrle sahip olmak iin eitim yoluyla karakter oluturmak
gereklidir; o zaman insanlar mutluluklarn baskc olmayan
eylemlerde bulabilirler. Bu da, yaamn ilk alt ylnda karakter
oluturmaya baldr. Bayan McMillan, Deptford'da, zgr bir toplum yaratma
yetisine sahip ocuklar yetitirmektedir.
Onun yntemleri, zengin ve yoksul, btn ocuklara uygulanrsa toplumsal
sorunlarmz zmek iin bir nesil yeterlidir. Ancak bilgi aktarmasna
arlk verilmesi, eitimde neyin nemli olduu konusunda btn partileri
duyarsz klmtr. leri yalarda istekler sadece bask altna alnabilir,
temelden deitirilemezler. "Arzunca yaa ve brak yaasn" (live
and let live) kural erken ocuklukta retilmelidir. nsanlar sadece
bakalarnn mutsuzluu pahasna elde edilebilecek eylere sahip olmay
istemekten vazgetiinde, toplumsal zgrlk nndeki engeller de yok
olacaktr.
Eitimde zgrlk ve Otorite
Her alanda olduu gibi eitimde zgrlk de bir l konusudur.
Baz zgrlkler ho karlanmaz. ocuklarn herhangi bir eyi yapmasnn
kesinlikle yasaklanmamasn; nk ocuun kendi z-doasn gelitirmesi
gerektiini savunan bir hanmla tanmtm. "Eer doas onu
bir ine yutmaya yneltirse ne olacak?" diye sorduumda, zlerek
belirtmeliyim ki, yant yerine azar iittim. Fakat kendi bana braklan
her ocuk eninde sonunda ya ine yutar, ya ila iesinden zehir ier, ya
st kat penceresinden der, ya da baka trden zararl bir sonla karlar.
Biraz daha byynce, erkek ocuklar frsat bulduklarnda ykanmaktan
kanr, ar lde aburcubur yer, midesi bulanncaya kadar sigara
ier, slak ayaklarla dolap souk alr vb; dahas, bir Elisha (Elisha:
ncil'de ad geen bir srail peygamberi. (.N)) gibi
karlk verme yeteneine sahip olmayan yal beyleri kzdrarak elenirler.
Bu nedenlerle, eitim zgrln destekleyen bir kii ocuklarn gn boyu,
her istediklerini yapabilmeleri gerektiini kastetmi olamaz. Bir lde
otorite ve disiplin uygulanmaldr. Sorun bunun lsnde ve nasl
uygulanacandadr.
Eitim konusu eitli ynlerden, devletin, kilisenin, retmenin, ana-babann
ve hatta ocuun kendisinin -genellikle unutulsa bile- bak alarndan ele alnabilir.
Bunlarn hibiri tarafsz deildir; hepsi eitim idealine katkda bulunur,
ama olumsuz gelere de katk yaparlar. Bunlar srasyla inceleyip olumlu ve
olumsuz yanlar hakknda neler sylenebileceini grelim.
ada eitimin nasl olmas gerektiine karar veren en gl etken olan
devlet ile balayalm. Devletin eitimle ilgilenmesi ok yenidir.
Eski ve Ortaa'da hi ilgilenmezdi; Rnesans'tan nce eitime yalnz kilise
nem verirdi.
Rnesans yksek retime kar bir ilgi uyandrd. Bu da, kiliseye bal
Sorbonne'a kar bir denge salamay amalayan, College de France
gibi kurumlarn almasna yol at. Almanya ve
ngiltere'deki Reformasyon hareketi, lise ve niversitelerin
"khne Papalk"n snak yerleri olarak kalmalarn nlemek zere,
devlette, onlar bir lde denetim altna alma eilimine de
yol at; ancak bu ilgi ok srmedi. Olduka yeni
olan zorunlu yaygn eitim hareketine kadar da
devlet srekli ve belirleyici bir rol stlenmedi.
Bununla beraber gnmzde, eitim kurumlar
konusunda devlet btn teki etkenlerin toplamndan
daha ok sz hakkna sahiptir.
Yaygn zorunlu eitimin ardnda yatan eitli drtler vard. Onun en
gl savunucular, okuma-yazma bilmenin balbana arzu edilir bir
ey olduu, cahil bir toplumun uygar bir lke iin yzkaras olduu, eitim
olmadan demokrasinin olanaksz olduu gibi duygular tayorlard. Baka
drtler de bu duygular glendirdi. Eitimin ticarette stnlkler
salad, genlerde su orann azaltt, gecekondu halkn bir dzen
iine sokmay olanakl kld ksa srede anlald. Kiliseye kar
olanlar, devlet eitiminin kilise ile mcadelede bir olanak saladn
grdler; ngiltere ve Fransa'da bu drt olduka ar basyordu.
Milliyetiler, zellikle Fransa Prusya savandan sonra, yaygn eitimin
ulusal gc artrd grndeydiler. Ancak, btn bu saydmz nedenler
balangta ikinci dereceden nem tayorlard. Yaygn eitimin benimsenmesinin
ana nedeni okuma-yazma bilmemenin utan verici olduu duygusuydu.
Yaygn eitim bir kere salamca kurumlatktan sonra, devlet ondan birok
konuda yararlanma olana bulmutur. Genleri hem iyi hem de kt yolda,
daha uysal yapar. Davranlar dzenler ve su orann drr; kamu yararna
olan toplu eylemleri kolaylatrr; toplumu bir merkezden ynlendirilmeye
daha ak klar. Bu olmadan demokrasi yalnzca ii bo bir ekil olarak
kalr. Politikaclarn anlad ekliyle demokrasi bir ynetme biimidir;
yani insanlara, kendi istediklerini yaptklar sansyla liderlerin istediklerini
yaptrma yntemidir. Bylece, devlet eitimi belirli bir eilime ynelmitir.
Bu eitim genlere toplumdaki kurumlara saygl olmalarn, egemen gleri
iin zne ilikin olarak eletirmekten saknmalarn, baka uluslara kuku
ve nefretle bakmalarn -elinden geldiince- retir. Bu eitim, uluslararas
birlik ruhu ve kiisel gelime pahasna, ulusal dayanmay glendirir.
Kiisel gelimeye verilen zarar otoriteye gereinden ok yer verilmesinden
kaynaklanmaktadr. Kiisel duygular yerine, daha ok toplumsal duygular
tevik edilir ve toplumda yaygn olan inanlara kar gelmek iddetle
bastrlr.
Tekdzelik aranlan bir zelliktir; nk yneticiye kolaylk salar;
bedelinin zihinsel tembellik olmasnn bir nemi yoktur. Meydana gelen
zararlar o denli byktr ki, yaygn eitimin imdiye kadarki yararlarnn
m yoksa sakncalarnn m ar bast ciddi olarak sorgulanabilir.
Kilisenin eitim konusuna bak as, uygulamada devletinkinden pek farkl
deildir. Ancak aralarnda nemli bir ayrlk vardr: kilise sradan halkn
hi eitilmemesini yeler, onlara ancak devlet dayatt iin eitim verir.
Hem devlet hem de kilise, zgr bir sorgulama karsnda hemen yok olabilecek
trden fikirleri alamaya alrlar. Devletin dogmalarnn gazete
okuyabilen bir topluma alanmas daha kolaydr; oysa kilisenin dogmalarnn
hi okuma-yazma bilmeyen bir topluma alanmas daha kolaydr. Devlet ve
kilisenin her ikisi de dnceye dmandr; ama kilise -aka yle grnmese
de- ayn zamanda retime de kardr. Kilise yetkilileri zihinsel faaliyeti
uyarmadan bilgi aktarma tekniini -ok eskiden Cizvit keilerinin ncln
yaptklar teknii- gelitirdike bu da geecektir; gemektedir de.
ada dnyada retmenin kendine zg bir bak asna sahip olmasna
nadiren izin verilir. retmen eitimden sorumlu bir makam tarafndan
atanr; eer eitim yapt anlalrsa da "kap dar" edilir. Bu ekonomik
etken dnda, retmenin, belki kendisinin de bilincinde olmad baz
eilimleri vardr. Kiliseden ve devletten de ok disiplin yanlsdr.
rencilerin neleri bilmediini, ii gerei, kendisi bilmektedir. Bir lde
disiplin ve otorite olmazsa snfta dzeni salamak zordur. Dersten sklan
bir ocuu cezalandrmak dersi ilgi ekici yapmaktan daha kolaydr. Dahas,
en iyi retmenin bile kendi nemini abartmas olasdr. rencilerin,
kendisinin uygun bulduu biimde birer kii olacak ekilde yorulmalarnn
olanakl ve iyi bir ey olduu kansndadr.
Lytton Strachey (1880-1932), Dr. Arnold'un Como Gl kysnda yrrken "ahlaki ktlkler"
konusunda dndklerini anlatr. Onun iin "ahlaki ktlk" rencilerinde
deitirmek istedii eylerdi. Bu eylerin ocuklarn birounda bulunduuna
inanmas, g kullanlmasn ve kendini sevgiden ok ceza vermekle ykml
bir hkmdar gibi alglamasn hakl klyordu. Bu tutum, deiik dnemlerde
deiik ekillerde dile getirilir ve kendini ok nemli grmenin aldatc
etkisinin farknda olmayan, gayretli her retmen iin doal bir davrantr.
Btn bunlara karn, eitimde etkili olan gler arasnda en iyisi
yine de retmenlerdir. lerlemeyi de hepsinden ok onlardan beklemek
durumundayz.
retmen, bir de okulun nn dnr. Bu nedenle rencilerinin spor
karlamalarnda, burs snavlarnda baar salamasn ister; bu
ise stn yetenekli rencilere zen gstermesine, tekilerin de dlanmasna
yol aar. Sradan renciler iin sonu olumsuzdur. Bir ocuk iyi
top oynamasa bile, kendisinin oynamas, iyi oynayanlar seyretmesinden ok
daha yararldr.
Mr. H.G. Wells The life of Sanderson of Oundle (Oundle'l Sanderson'un
Yaam) adl kitabnda, gerekten kusursuz olan bu retmenin, normal
bir rencinin yeteneklerini ortaya karmayan, onlar ihmal eden her eye
nasl kar ktn anlatr. Mdr olarak atandnda, okul kilisesinde
yalnz seme rencilerin ilahi sylemesine izin verildiini grr. Bu seme
renciler bir koro oluturacak ekilde eitilmilerdir; tekiler
de onlar dinlerler. Sanderson mzik yetenei olsun olmasn hepsinin ilahi
sylemesinde srarldr. Bunu yapmakla bir retmen iin doal
olan, kendi nn rencilerininkinden nde tutma eilimini am oluyordu.
Eer saygnlk denilen payeyi akllca datrsak doaldr ki bu
iki drt arasnda bir atma sz konusu olmaz; rencileri iin en iyi
olan yapan okul en byk saygnl kazanr. Bu hareketli dnyada
gze arpc baarlara nemleriyle orantl olmayan lde deer verilmekte;
bu yzden de, bu iki drt arasndaki atmay nlemek pek
de olas grnmemektedir.
imdi de ana-babann bak asn ele alacam. Bu bak as ana-babann
ekonomik durumuna gre deiir. Sradan bir iinin, sradan bir serbest
meslek sahibinden ok farkl beklentileri vardr. Ortalama bir ii, ocuklaryla
evde daha az uramak dncesiyle, onlarn okula olabildiince erken
balamasn; kazanlarndan yararlanmak iin de, okulu olabildiince abuk
brakmasn ister.
Ksa bir sre nce, eitim giderlerini azaltmak isteyen
ngiliz Hkmeti ocuklarn okula alt yandan nce balamamalarn; on
yandan sonra da okulda kalmaya zorlanmamalarn gndeme getirmiti.
Birinci neri o lde grlt kopard ki geri almak zorunda kalnd; rahat
kaan annelerin -oy hakkna yeni kavumulard- fkelerine kar koymak
olanakszd. Okulu terketme yan klten ikinci neriye ise fazla kar
gelen olmad. Daha iyi eitim yanls parlamento adaylar toplantlarda,
katlan herkesin alklaryla karlayorlar, kap kap dolaarak yaptklar
soruturmalarda ise, politika dnda olan iilerin -onlar ounluktayd-
paral ilerde alabilmeleri iin ocuklarnn olabildiince
ksa srede serbest braklmasn istediklerini gryorlard. stisnalar
ise, genellikle, daha iyi bir eitimle ocuklarnn sosyal basamakta ykselebileceini
umudeden iilerdi.
Serbest meslek sahiplerinin yaklamlar bundan ok farkldr. Kendi
gelirleri, ortalamann stnde bir eitim grm olmalarna baldr;
ocuklarna da bu avantaj salamak isterler. Bu amaca ulamak iin byk
fedakarlktan kanmazlar. Ancak rekabete dayal gnmz toplumunda genelde
ana-babalarn istedii, eitimin kendisinin iyi olmas deil, bakalarnnkinden
daha iyi olmasdr. Genel eitim dzeyinin dk olmas bu ii
kolaylatrd iin, meslek erbab kiilerin, ii ocuklarna yksek
renim olanaklar salanmasna pek hevesli olmalar beklenemez. Ailesi ne
denli yoksul olursa olsun, eer her isteyen tp eitimi grebilirse,
bir yandan rekabetin artmas, bir yandan da salk dzeyinin ykselmesine
bal olarak doktorlarn daha az kazanacaklar ortadadr. Ayn
ey hukuk, devlet memurluu, vb. iin de geerlidir.
Demek ki meslek sahibi kii, eer olaanst toplumsal duyarllk sahibi
deilse, kendi ocuklar iin istedii iyi eylere toplumun byk
ounluunun sahip olmasn istemez.
Rekabete dayal toplumumuzda babalarn en byk kusuru ocuklarndan,
ailelerine saygnlk kazandrmalarn beklemeleridir. Bunun kkleri
igdlerde yatar ve ancak igdlere ynelik abalarla giderilebilir. Bu
kusur, daha kk lde de olsa, annelerde de grlr. Hepimiz, igdsel
olarak, ocuklarmzn baarlarndan gurur, baarszlklarndan da utan
duyarz. Ne yazk ki, bizim koltuklarmz kabartan baarlar, ou zaman
istenmeyecek trdendir. Uygarln douundan hemen hemen gnmze gelinceye
kadar -in ve Japonya'da bugn de- ocuklarnn kiminle evleneceklerine
ana-babalar karar vermiler; ounlukla da, olanak bulduka, en zengin
gelini veya damad seerek onlarn mutluluunu feda edegelmilerdir. Bat
dnyasnda -Fransa'nn bir blm dnda- ocuklar isyan ederek kendilerini
bu klelikten kurtarmlarsa da ana-babalarn igdleri deimemitir.
Genelde bir babann ocuklar iin istedii ne mutluluk ne de erdemdir;
o yalnzca maddi baar arzular. Onlarn, dostlar yannda vnebilecei
ocuklar olmasn ister; onlarn eitimi iin gsterdii abalarda bu
istek byk lde egemendir.
Eer eitim otorite ile ynetilecekse bu otorite yukarda deindiimiz u
glerden birisinin veya birkann elinde olacaktr: devlet, kilise, retmen
ve ana-baba. Grdmz gibi, bunlardan hibirinin ocuun iyiliini
yeterince gzeteceine gvenilemez; nk hepsi de, ocuun kendi iyilii
ile ilgisi olmayan amalara ynelmesini istemektedir. Devlet ocuktan ulusal
saygnl yceltmesini ve iktidardaki ynetimi desteklemesini bekler.
Kilise ocuktan rahiplerin gcn artrmaya hizmet etmesini bekler.
Rekabetli bir dnyada retmen okuluna genellikle devletin ulusuna bakt
gzle bakar ve ocuktan okulu yceltmesini bekler. Ana-baba ocuktan aileyi
yceltmesini bekler. Bakalarnn gtt btn bu amalarda, ocuun
kendisi, srf kendisi ynnden, olanak ii olan her trl mutluluk ve
refaha hakk olan bamsz bir kii olarak, sz konusu deildir; sz konusu
olsa bile tam olarak deil. Ne yazk ki, ocuk kendi yaamn ynlendirecek
deneyime sahip deildir; bu nedenle de masumiyetini smren sinsi emellere
yem olmaktadr. Siyasal bir sorun olarak eitimin gl de buradadr.
Ancak, nce ocuun kendi bak asndan ne sylenebileceine bir gz
atalm.
Kendi balarna brakldnda ocuklarn ounluunun okuma yazma
renmeyecekleri, yaamlarnn koullarna daha az uyumlu olarak
byyecekleri ortadadr. Eitim kurumlarnn var olmas ve ocuklarn bir
lde disiplin altnda tutulmalar zorunludur. Ancak, hibir
otoriteye tam gvenilemeyeceine gre, olabildiince az otorite kullanmay
amalamal; eitimde genlerin doal arzu ve gdlerinden yararlanma
yollarn aramalyz. Bu, ou zaman sanldndan ok daha olanakldr;
nk, ne de olsa, bilgi edinme arzusu genlerin ounda doal olarak vardr.
retmeye demeyecek bilgilere sahip olan, bu bilgileri de retme yetenei
bulunmayan eitim uzmanlar, genlerin yaradllar gerei, eitimden
dehet duyduklar sansna kaplmlar; bu yanl sanya da kendi
eksikliklerini grememeleri yznden dmlerdir. Tchekov'un, bir kedi
yavrusuna fare tutmay retmeye alan bir adam konu alan,
ho bir yks vardr. Yavru, farelerin peinden komaynca adam onu
dvermi. Sonunda yetikin bir kedi olduunda, her fare grdnde
korkuyla yere siner olmu. Tchekov unu ekler: "Bana Latince reten de bu
adamd." Kediler de yavrularna fare yakalamay retir; ancak
bunun iin onlarn igdlerinin uyanmasn beklerler. O zaman yavrular
bilginin elde edilmeye deer olduu bir zamanda annelerine katlrlar;
bylece disipline de gerek kalmaz.
ocuun yaamnn ilk iki yl, bugne kadar, eitimcinin egemenlii
dnda kalmtr; bu yllarn da en ok rendiimiz dnem olduunda btn
uzmanlar gr birlii iindedir. ocuklar konumay kendi abalaryla
renirler. Bir bebei gzlemlemi olan bir kimse bu abann bykln
bilir. Bebek dikkatle dinler; dudak hareketlerine bakar; btn gn ses
karma talimleri yapar ve alacak bir aba gsterir. Kukusuz, bykler
de vglerle onu yreklendirirler; ama yeni bir szck renmedii
gnlerde onu cezalandrmak akllarndan gemez. Saladklar tek ey frsat
ve vgdr.
Herhangi bir aamada daha fazlasnn gerekli olduu da kuku gtrr.
Yaplacak ey ocua veya gence bilginin edinilmeye deer bir ey olduunu
hissettirmektir. Bu bazen zor olur; nk gerekte bilgi, renmeye
demeyen bireydir. Bir baka zorluk da, tek bir dorultuda olduka ok
bilginin yararl olduu durumlarda ortaya kar; yle ki, balangta
rencinin sadece can sklr. Ancak byle durumlarda zorluk alamayacak
llerde deildir. rnein matematik retimini ele alalm.
Oundle'lu Sanderson hemen btn erkek rencilerinin makinelere ilgi
duyduunu farketti ve onlara olduka gelimi makineler yapma olana
salad. Makinelerin yapm srasnda baz hesaplar yapmalar gerekti; ve
bylelikle, ok hevesli olduklar yapc giriimin baars iin gerekli
olan matematie kar da ilgileri geliti. Bu yntem pahaldr; retmenin
de sabrl ve becerikli olmasn gerektirir; fakat rencinin igdleriyle
uyumludur; bu nedenle de daha az can sknts, daha ok aba iermesi
olaandr. aba, hem hayvanlar hem de insanlar iin doaldr; ancak bu
igdsel bir itiden kaynaklanan bir aba olmaldr. Bir futbol ma bir
deirmen arkna balanp onu evirmekten daha ok aba gerektirir. Ancak
bunlardan birisi elence, teki ise bir cezadr. Zihinsel abann ancak
nadiren zevk verici olduunu varsaymak yanltr. Gerek olan udur ki, onun
zevkli bir ey olmas iin baz koullar gereklidir; ve de eitimde bu
koullar yaratmak iin son zamanlara kadar bir giriimde bulunulmamtr.
Bu koullarn balcalar unlardr: nce, zm arzu edilen bir problemin
varl, sonra da bir zm elde etmenin olanakl olabilecei umudu.
David Copperfield'in aritmetik renme yolunu anmsayalm:
"Dersler bittikten sonra daha da beteri balar: korkun bir aritmetik
problemi. Bu benim iin hazrlanmtr ve Mr. Murdstone bana szl
olarak sorar: Bir peynirciye gidip, her biri drt buuk penny'den be bin
ift Gloucester peyniri alsam, ne kadar deyeceimi hesapla. Bunun,
kz Miss Murdstone'u iten ie pek sevindirdiini grrm. Akam yemeine
kadar hibir sonu alamadan, hibir ipucu gremeden, bu peynirler zerinde
dnr dururum. Tatahtann tozlar yzm kaplam, tam bir meleze dnmken
yemekte bana, peynirlere elik etmek zere yalnzca bir dilim ekmek verirler;
ben de gecenin geri kalan ksmn utan iinde cezal olarak geiririm."
Bu zavall ocuktan peynirlere ilgi duymas ya da problemi zebilmesi
beklenemezdi. Eer belirli byklkte bir kutu yapmak isteseydi ve
ona yeterince tahta ve ivi almak iin harln biriktirmesi sylenseydi
hesap gc alacak lde kamlanrd.
Bir ocuun zmesi istenen bir problemde varsaymsal hibir ge
bulunmamaldr. Bir zamanlar gen bir ocuun kendi aritmetik dersini
anlatt bir yaz okumutum. retmeni yle bir problem sormu: Eer bir
at bir tayn kat deerinde ise, tayn fiyat da 22 pound ise, atn
fiyat ne olur? ocuk "At hi dm myd?" diye sorar. retmen "Bu hi
farketmez" deyince ocuk "Ama James -seyis- bunun ok farkettiini sylyor."
der. Kuramsal dorular kavrama becerisi mantk yetisinin en son gelien
aamasdr ve ok kk ocuklardan beklenmemelidir. Biraz konu dna
ktk; imdi ana temaya dnelim.
Ben, uygun drtlerle btn ocuklarn entellektel ilgilerinin harekete
geirilebilecei fikrinde deilim. Bazlarnn zekas ortalamann ok
altndadr; onlar iin zel yntemler gerekir. Zeka dzeyleri ok farkl
ocuklar ayn snfa koymak ok sakncaldr. Daha zeki olanlarn iyice
bildikleri eyler anlatlrsa canlar sklr; daha az zeki olanlar ise
henz kavramadklar eylerin temelde bilinen eyler olarak dnlmesinden
znt duyarlar. Konular ve yntemler rencinin zeka dzeyine gre
ayarlanmaldr. Macaulay Cambridge'de matematik renmeye zorlanmt; ancak
bunun zaman kaybndan baka bir ey olmad mektuplarndan aka anlalyor.
Ben de Latince ve Greke renmeye zorlanmtm. Bunu hi istemiyordum; artk
konuulmayan dilleri renmenin sama olduunu dnyordum. Yllar boyu
srecek bu klasik renimden salayacam biraz yarar bydm
zaman bir ay iinde elde edebilirdim. En zorunlu olan bilgiler verildikten
sonra, eilimler dikkate alnmal ve rencilere sadece kendilerinin ilgi
duyduu eyler retilmelidir. Bn yntem, skc olmak kolaylarna giden
retmenlere, hele gereinden ok altrlyorlarsa, ar gelir. Bu glkler,
retmenlerin alma saatlerini azaltarak, onlar retme sanat konusunda
eiterek alabilir. Bu eitim ilkokul retmeni yetitiren okullarda halen verilmektedir; am
niversitelerde ve genel okullarda yoktur.
Eitimde zgrln eitli ynleri sz konusudur. lk olarak renme ve
renmeme zgrl gelir. Sonra, ne retilecei konusunda zgrlk vardr.
Yksek retimde fikir zgrl sz konusu olur. renme ve renmeme
zgrl ocuklukta ancak bir lde kabul edilir. Geri zekal olmayan
herkesin okuma yazma bilmesi gven altna alnmaldr. Sadece frsat
salamakla bunun ne lde gerekleebilecei ancak deneyerek anlalabilir.
Yalnz frsat yeterli olsa bile, bu frsat ocuklara ulatrlmaldr.
Gerekli koullar yoksa ocuklarn ou sokakta oynamay yelerler. Daha ileri
yalarda tercihler, rnein niversiteye gidip gitmeme, genlerin kendilerine
braklmaldr; bazlar gitmek ister, bazlar istemez. Bu giri
snavlar kadar iyi bir seim ilkesidir. Derslere almayan hi kimsenin
niversitede kalmasna izin verilmemelidir. Yllarn niversitede
bouna harcayan zengin genler hem bakalarnn cesaretini krar, hem de
kendileri bir ie yaramamay renirler. niversitede kalabilmek iin ok
alma zorunluluu getirilirse niversiteler entellektel uralardan
holanmayan kiiler iin ekici olmaktan kar.
Ne renileceine karar verme zgrl imdikinden ok daha fazla
olmaldr. Konular birbiriyle olan doal yaknlklar bakmndan
gruplamann gerekli olduu kansndaym. Semeli ders sisteminin ciddi
sakncalar vardr; genleri birbiriyle hi ilgisi olmayan dersler
semekte zgr brakr. Snrsz mali olanaklarla bir d lkesinde, topya
da, eitimi rgtlyor olsaydm on iki yalarndaki her ocua klasik
bilgiler (Grek ve Latin edebiyat, sanat ve kltr), matematik ve bilim
dersleri aldrrdm. ki yl sonra ocuun yeteneklerinin hangi ynde olduu
ortaya kar, ocuun holand konular gvenli bir gsterge olutururdu;
yeter ki "iin kolayna kama"lar olmasn.
On drt yandan sonra da, istedikleri takdirde belli konularda
derinlemelerine izin verirdim. Bu uzmanlama, nceleri ok geni alanlar
kapsar, eitim ilerledike daha belirgin snrlarda younlard. Her konuda
bilgi sahibi olmak amzda artk olanakszlamtr. Gayretli bir kimse
biraz tarih ve edebiyat renebilir, ki bunlar da klasik konular ve ada
dilleri bilmeyi gerektirir. Veya matematiin baz konularn, veya bir ya da
iki bilim dalnda bir eyler renebilir. Ancak her alanda eitim
ideali artk sz konusu deildir; bilgilerin oalmas onu yoketmitir.
eitli zgrlkler arasnda gerek retmenler gerek renciler asndan en
nemli olan dnce zgrldr ve bu hibir snrlama gerektirmeyen tek
zgrlk trdr. Bu zgrln var olmadn gz nne alarak, lehinde
ileri srlen savlar zetlemekte yarar vardr.
Dnce zgrl lehindeki temel sav btn inanlarmzn kuku gtrr
olmasdr. Eer doru olan kesin olarak bilirsek onun retilmesi de sz
konusu olur. Bu durumda da, doru, znde var olan akla uygunluk sayesinde,
otoriteye bavurulmakszn retilebilir.
arpm tablosu hakknda heretik (yerlemi kanlara aykr den)
dnceleri olan bir kiinin aritmetik retmesini yasaklayan bir yasa
karmaya gerek yoktur. nk bu durumda, doru kendini gstermektedir;
cezalarla korunmas gerekmez. Devlet bir doktrinin retilmesini salamak
iin ie karyorsa, nedeni bu doktrinin doruluu hakknda kesin kant
olmamasdr. Bu demektir ki, retilen ey doru olsa bile, eitimce drst
deildir. New York eyaletinde komnizmin iyi olduunu retmek,
son yllara kadar yasaya aykryd; Sovyet Rusya'da ise komnizmin kt
olduunu retmek yasaya aykrdr. Bu grlerden birinin doru,
tekinin yanl olduu kukusuzdur; ancak hi kimse hangisinin doru olduunu
bilmiyor. Ya New York eyaleti ya da Sovyet Rusya doru olan retiyor,
yanl olan yasaklyor; ancak her ikisi de drst olarak retmiyor.
nk her ikisi de kuku gtrr bir nermeyi kesinmi gibi dile getiriyor.
Doruluk ile drstlk arasndaki fark bu balamda ok nemlidir. Doruluk
tanrlara zgdr; bizim bak amzdan ise ancak yaklaabildiimiz, fakat
ulamay bekleyemeyeceimiz bir idealdir. Eitim bize doruya elden
geldii kadar yaknlama yetenei salar; bunun iin bize drstlk
retmelidir. Benim kastettiim drstlk grlerimizi kantlara
dayanarak oluturma ve onlara kantlarn ngrd lde gvenme
alkanldr. Bu l hibir zaman kesinlie ulaamaz; bu nedenle,
grlerimize ters den yeni kantlar kabule her zaman hazr olmalyz.
Ayrca, bir kanya dayanarak yapacamz eylemlerden, olanak varsa, yararl
olabilecek olanlarn semeliyiz; kanmzn kesin doru olmamas durumunda
ac sonulara yol aabilecek eylemlerden kanmalyz. Bilimde bir gzlemci,
sonular "olas hata" deerleri ile birlikte ifade eder.
Bir ilahiyat veya politikacnn dogmalarndaki olas hata payn
belirttiini, ya da onlarda herhangi bir hatann var olabileceini kabul
ettiini duyan var mdr? nk gerek bilgiye en yaklatmz alan olan
bilimde, kii ne srd eyin salamlna rahata gvenebilir. Buna
karlk, hibir eyin bilinmedii konularda bakalarnn bizim grlerimize
katlmasn salamann allagelmi yntemleri grltl iddialar ve
hipnotizmadr. Evrim teorisine kar geerli bir savlar olduunu dnselerdi
kktenci dinciler onun retilmesini yasal yollarla engellemezlerdi.
nsanlara politik, dinsel veya ahlaki konularda, kalplam doktrinleri
retme alkanlnn eitli olumsuz etkileri vardr. Bunlardan bata
geleni, drstl zihinsel aba ile birletirmi kiileri retmenlik
mesleinden uzaklatrmasdr; renciler zerinde en olumlu ahlaki ve
zihinsel etki yapmalar olas olanlar da bu kiilerdir. rnek vereceim.
Birincisi politikadan: Amerika'da bir ekonomi hocasndan, en varlkllarn
varln ve gcn artrc doktrinlerin retmesi beklenir. Bunu
yapmayacaksa en iyisi, nceleri Harvard'dayken imdi London School of Economics'in
(Londra Ekonomi Okulu) en deerli hocalarndan biri olan Mr. Laski'nin
yapt gibi, baka bir lkeye g etmektir. kinci rnek din
alanndan: Kalburst sekin aydnlarn olduka byk ounluu hristiyan
dinine inanmazlar; ancak, gelirlerini kaybetmekten korktuklar iin bunu
kamudan saklarlar. Bu en nemli konuda, dnceleri ve savlar bilinmeye
en ok deer olan bu kiilerin ou, sessizlie mahkumdur.
nc rnek ahlak kurallar konusunda: Hemen btn erkekler yaamlarnn
bir dneminde cinsel kaamaklar yapmtr. Bu gerei gizleyenlerin
gizlemeyenlerden daha sulu olduklar ortadadr; nk iin iine bir de
ikiyzllk suu girmektedir. Ne var ki, eitim kadrolar yalnz ikiyzllere
aktr.
Geleneksel kalplara balln retmen karakteri ve seimi zerindeki
etkileri iin bu kadar yeterlidir. imdi renciler zerindeki etkilere
geiyorum. Bunu zihinsel ve ahlaki olmak zere iki ekilde ele alacam.
Zihinsel adan, uygulamadaki nemi bariz olan bir sorun hakknda
birbirinden farkl fikirlerin var olduunu bilmek bir gen zerinde uyarc
bir etki yapar.
rnein, ekonomi renen bir gen, bireyciler ve sosyalistler, korumac ve
serbest ticaret yanllar, enflasyonist ve altn standard yanllar
tarafndan verilen dersler dinlemelidir; farkl ekol yanllarnca tlenen
kitaplar okumaya tevik edilmelidir. Bylelikle, fikirler ile bunlarn
dayand kantlar karlatrmay; hibir fikrin mutlak doru olmadn;
insanlar, daha nce bildikleriyle uyum iinde olup olmamalarna gre deil,
niteliklerine gre deerlendirmeyi renir. Tarih, insann yalnz
kendi lkesinin bak asndan deil ayn zamanda yabanclarn bak
asndan da retilmelidir. Eer tarih ngiltere'de Franszlar tarafndan,
Fransa'da ngilizler tarafndan okutulsayd, iki lke arasnda anlamazlk
kmazd; herbiri dierinin bak asn anlard.
Bir gen, sorularn btn yantlara ak olduunu ve bir tartmann, ne
sonu verirse versin, srdrlmesi gerektiini renmelidir. Bir sre sonra,
geimini kazanmaya balaynca, gnlk yaamn gerekleri bu tutumu kkten
deitirecektir; ancak o zamana kadar zgrce dnme zevkini tatmas tevik
edilmelidir.
Genlere geleneksel kalplar retmek ahlaki ynden ok zararldr.
Sadece, yetenekli retmenleri ikiyzlle srklemesi ve bu
nedenle kt bir ahlaki rnek oluturmas deil; daha da nemlisi,
hogrszl ve sr igdsnn zararl ynlerini canlandrmas
da sz konusudur. Edmund Gosse Father and Son (Baba ve Oul) kitabnda,
ocukluunda, babasnn tekrar evleneceini kendisine nasl
sylediini anlatr. ocuk babasnn utan duymasna neden olan bireylerin
var olduunu farkeder ve sonunda dehet iinde "Baba, yoksa o kadn bir
ocuk vaftizcisi mi?" diye sorar. yledir de. Oul, o ana kadar, btn ocuk
vaftizcilerinin ok kt kiiler olduuna inanmtr. Katolik okullardaki
ocuklar protestanlarn kt olduuna, ngilizce konuulan btn lkelerdeki
btn okullardaki ocuklar ateistlerin kt olduuna, Fransa'daki
ocuklar Almanlarn, Almanya'daki ocuklar Franszlarn kt olduuna
inanrlar.
 Eer bir okul akl yoluyla savunulamayan bir gr retmeyi
grevleri arasnda sayarsa -hemen btn okullar bunu yaparlar- kart grte
olanlarn kt olduu izlenimini vermekten de kanamaz; nk mantn
saldrsn pskrtmek iin gerekli olan fkeyi baka trl yaratamaz. Bu
ekilde, yerlemi kalplar korumak iin ocuklar acmasz, hogrsz,
hain ve saldrgan hale getirilmektedirler. Politik, dinsel ve ahlaki
konularda kesin fikirler aland srece de bundan kanmak
olanakszdr.
Son olarak, bireyde meydana getirilen bu manevi hasarn toplumda yol
at tarifsiz zarara deineceim. Sava ve zulm her yerde
yaygndr ve bunlar her yerde, okullarda verilen eitimle olanakl
klnmlardr. Wellington, Waterloo Sava'nn Eton'un spor alanlarnda
kazanldn sylerdi. Devrim Fransasna alan savan Eton'un snflarnda
kkrtldn sylese daha doru olurdu. Demokratik amzda Eton nemini
yitirmitir; imdi nemli olan normal ilk ve ortaokullardr. Her lkede
bayraklar alarak mparatorluk Bayram, 4 Temmuz (Amarika bamszlk
bayram) kutlamalaryla, Subay Eitim Birlikleriyle vs, erkek ocuklara ldrme
zevkini, kz ocuklara da ldrme yanls erkeklerin en saygdeer kiiler
olduu inancn alamak iin her yola bavurulmaktadr. Yetkililer retmen
ve rencilerin dnce zgrlne izin verseler, masum ocuklarn kar
karya kald bu manevi knt sistemi de olanaksz olurdu.
Ktlklerin kayna sistematik bir politik disiplin altna alma
uygulamasndadr. Eitimden sorumlu makamlar ocuklara, dinlerin varsaymas
gerektii gibi, ruhlar kurtarlacak insanlar olarak bakmyorlar.
Onlar ocuklar gsterili ve heybetli sosyal planlarnn hammaddesi
olarak gryorlar; gelecein fabrika "iileri", savan "sngleri", ya da
bunlarn benzerleri olarak. Her rencinin, kendine zg haklar ve kiilii
olan, bal bana bir ama oluturduunu gremeyen; onlar sadece
bul-yap bilmecesinin bir paras, taburunun bir eri, devletin bir vatanda
sayan kimseler eiticilik yapmaya elverili deildir. nsan
kiiliine sayg her sosyal problemde, ama zellikle eitimde,
bilgeliin ilk kouludur.
Psikoloji ve Politika
Bu denemede psikolojinin yakn zamanda politika zerindeki olas
etkilerinin nitelii zerinde durmak istiyorum. Bu anlamda, hem olumlu,
hem olumsuz etkilerden sz etmek niyetindeyim.
Politik fikirler manta dayanmazlar. Altn standardnn kabul
gibi teknik bir konunun kararlatrlmasnn temelinde bile duygusallk
vardr; ve psikanilizcilere gre, bu duygusallk kibar
bir toplulukta dile getirilecek trden deildir. Yetikin bir kiinin
duygular, eitimin yaratt geni bir d kabuun sarmalad bir igd
ekirdeinden oluur. Eitimin devreye girmesi, d gcn etkilemek
eklinde kendini gsterir. Herkes kendini iyi bir kimse olarak grmek
ister; bu nedenle de, hem abalar hem de kuruntular, onu baarya
gtrecek en iyi olanak olarak grd eylerin etkisinde kalr. Psikoloji
renmekle "iyi insan" kavrammzn deiiklie urayacan sanyorum. Eer
yle olursa, politika zerindeki etkisinin ok byk olaca da ortadadr.
Genliinde ada psikolojiyi renmi olan bir kimsenin Lord Curzon'a,
ya da Londra piskoposuna benzeyebileceinden kuku duyarm.
Btn bilimlerin iki tr etkide bulunmas sz konusu olabilir. Birincisi,
uzmanlarn, g sahiplerinin yararlanaca keif ve icatlarda bulunmasdr.
kincisi de, bilimin insanlarn d gcn etkilemesi, bu yolla da kurduklar
analojilerde ve beklentilerinde deiiklikler meydana getirmesidir. Tam
olarak ifade etmek gerekirse, yaam tarzn deitirmek gibi, pek ok
sonular olan, nc bir etkisi daha vardr. Fiziksel bilimlerde, bu
tr etki gnmzde iyice belirginlemi bulunmaktadr. Uaklar birinciye
rnektir. Makinelemeye dayal yaam gr ikinciye, toplumun byk
blmnn tarm ve krsal yaamdan sanayi ve ehir yaamna gemesi de
ncye rnek gsterilebilir.
Psikolojinin etkilerine gelince, bu alanda hala gelecee ynelik
tahminlere bel balamak zorundayz. Gelecee ynelik tahminler her zaman
cretkardr. Ancak birinci ve nc trden etkiler konusunda, dsel
bak asndaki deiikliklere bal olan etkilere oranla, daha da
cretkardr. Bu nedenle, ben ncelikle ve daha ok bu iki tr etki zerinde
duracam.
Biraz tarihe gz atmak konuya yaklamakta bize yardmc olabilir.
Ortaa da btn politik sorunlar, analojiler eklinde ortaya kan teolojik
savlara gre zmlenirdi. En nemli atma Papa ile mparator arasndayd:
Papa'nn Gne, mparator'un da Ay olduu kabul edilirdi; bylece, kazanan
Papa olmutu. Papa'nn daha gl ordular olduu iin kazandn sylemek
yanl olur. Papa'nn ordusu, asker toplama grevini stlenen Fransisken
(St. Francis tarafndan, 1209 ylnda, Orta talya'da, Assin kasabasnda
kurulan mezhep. (.N.)) rahiplerin ileri srd Gne-ve-Ay analojisinin
gcne dayanyordu.
nsan ktlelerini gerekten harekete geiren ve nemli konular sonuca
gtren de bu tr eylerdir. Gnmzde baz kiiler toplumu bir makine,
bazlar da bir aa olarak dnrler. Faistler,
emperyalistler, sanayiciler ve bolevikler birinci
gruba; anayasa yanllar, toprak sahipleri veya
barlar da ikinci gruba girerler. Tartma Guelfler
ve Ghibelline'ler (Ortaa talyasnda, mparator yanls aristokratlarn
siyasal partisi olan Ghibellinelere kar olan, Papa yanls siyasal parti
yeleri. (.N)) tartmas kadar anlamszdr; nk toplum
ne aatr ne de makine.
Rnesans'la beraber ikinci bir etken ortaya kar: edebiyat,
zellikle de klasik edebiyat. Bu etken, ounlukla, devlet okullarnda ve
eski niversitelerde okumu olanlar arasnda gnmze dek sregelmitir.
Profesr Gilbert Murray'in, ((1866-1957): ngiliz bilgin ve devlet
adam. (.N.)) bir sorun hakknda karar vermeden nce ilk
tepkisinin sanki "Euripides (.. 5. yzylda yaam Grek tiyatro
yazar. (.N.)) bu konuda ne derdi?" diye sormak olduunu
hissederiz. Bu gr artk gcn yitirmitir. Ancak, Rnesans'ta ve
onsekizinci yzyln Fransz Devrimi'ne kadarki kesitinde bu gr egemen
olmutur. Devrimin nl hatipleri kendilerini togalar iinde grrler,
srekli olarak da Roma'nn parlak erdemlerinden sz ederlerdi. Montesquieu
ve Rousseau gibi yazarlar gnmz yazarlarnn herhangi birinin
sahip olabileceinin ok stnde etkiye sahiptiler. Amerikan anayasasnn,
Montesquieu'nn ngiliz anayasas olarak dledii yasa olduu sylenebilir.
Roma hayranlnn Code Napoleon (Napolyon'un gzetiminde 1804'de
yasalaan Fransz Medeni Kanunu. (.N.)) zerindeki etkisinin
ayrntlarndan sz edecek lde bir hukuku deilim.
Sanayi devrimi ile yeni bir aa, fizik ana
girmi bulunuyoruz. Bilim adamlar, zellikle Galileo ve Newton, bu an
temelini hazrladlar; ancak a balatan, ekonominin tekniine
bilimin girmesi oldu. Makine ok tuhaf bir nesnedir: bilinen bilimsel
yasalar uyarnca alr (yle olmasayd zaten retilemezdi); kendi
dnda, insanla, daha ok insann fiziksel yaamyla ilgili olan belirli
bir amac vardr. Makinenin insanla ilikisi, Kalvenci teolojide insann
Tanr ile olan ilikisinin ayndr. Sanayilemenin Anglikanlar deil de
Protestanlar ve ngiltere Kilisesi dndakiler tarafndan icadedilmesinin
nedeni belki de budur. Makine analojisinin dnce dnyamz zerinde derin
etkileri vardr. Dnyaya "mekanik" bir bak as, "mekanik" aklama, vb.
deyimler kullandmzda, bunlar fizik yasalar diliyle bir aklama
anlamnda kullanrz; ancak, makinenin teolojik ynn, yani kendi dnda
var olan bir amaca ynelik olduunu da, belki de bilin-d olarak,
belirtmi oluruz. Demek ki, toplumu bir makineye benzetirsek, onun kendi
dnda bir tr amacnn var olduunu dnmekteyiz. Artk onun Tanr'y
yceltmek iin var olduunu sylemek bizi tatmin etmiyor. Tanr ile e
anlaml szckler bulma skntmz da yok: rnein ngiltere Merkez Bankas,
ngiliz mparatorluu, Standart Petrol irketi, Komunist Parti, vb.
Savalarmz da bu e anlaml szckler arasndaki atmalardr; yani,
Ortaa'n Gne-ve-Ay sorununun tekrar.
Fizik biliminin gl olmas, onun gnlk yaam byk lde deitiren
kesin bir bilim dal olmasndan dolaydr. Bu deiim onun insan
deil, ortam etkilemesi ile ortaya kmtr. Ayn lde kesin ve insan
dorudan etkileyen baka bir bilim dal var olsayd fizik glgede kalrd.
te psikoloji bir gn byle bir bilim haline gelebilir. Son zamanlara kadar
psikoloji nemsiz bir felsefi laf kalabal saylrd -genliimde edindiim
eitimsel psikolojik bilgiler renmeye deer eyler deildi. Ancak
imdilerde psikolojiye iki deiik yaklam var ve ikisi de nemli: birisi
fizyologlarn, teki de psikanalizcilerin yaklam. Bu iki yaklamn
sonular daha belirgin ve kesin hale geldiinde, insanlarn bak asna
da giderek psikolojinin egemen olaca aktr.
Buna rnek olarak eitimi ele alalm. Eskiden yaygn olan gre gre
eitime sekiz yanda ve Latince ekimlerle balamak gerekiyordu;
bu ya ncesinde neler olduu nemli saylmazd. i Partisi'ne temelde
hala ayn grn egemen olduu grlyor; iktidardayen kklere anaokulu
amak yerine, on drt ya sonras eitimi gelitirmeye daha ok nem
verdiler.
Dikkati ileri yataki eitim zerinde younlatrmak, eitimin gcne
duyulan gven konusunda ktmserlii de ierir; gerekten baarabilecei
tek eyin, insan geimini kazanr duruma getirebilecei olduu dnlr.
Ancak bilimsel yaklam, eitime, ok daha erken yalarda balamak
kouluyla, eskiden olduundan ok fazla g atfetmektedir. Psikanalizciler
eitime doumla birlikte balanmasn isterler; biyologlar ise daha da nce.
Bir bala iki yanda birer gz yerine, ortada tek bir gze sahip olmay
retebilirsiniz (Jennings, Prometheus, s. 60). Ancak bunu yapmak iin,
ie balk domadan ok nce balamanz gerekir. imdilik, memelilerin
doum ncesi eitimini gerekletirmek iin birtakm glkleri amak
gerekiyorsa da, ileride olaslkla bu da baarlacaktr.
Bana "eitim"i ok garip bir anlamda kullandm syleyeceksiniz. Bir
baln grnmn arptmak ile bir ocua Latince gramer retmek arasnda
ortak olan nedir? Bana, bu ikisinin ok benzer grndklerini sylemeliyim:
ikisi de deneycinin zevki uruna verilen gereksiz zarardr. Bunun
eitimin tanm iin pek geerli olduunu syleyemem. Eitimin z, bir
organizmada teknisyenin amalar dorultusunda bir deiim -lm dnda-
elde etmektir. Doal olarak, teknisyen renciyi gelitirmeyi amaladn
syler; ancak bu szler tarafsz bir bakla, dorulanabilir bir gerei
yanstmamaktadr.
Bir organizmay deitirmenin trl yollar vardr. Bir gzn kaybeden
balk veya apendiksini aldran adam rneinde olduu gibi, organizmann
anatomisini deitirebilirsiniz. Metabolizmasn, rnein ilalarla
deitirebilirsiniz. likiler yaratarak alkanlklarn deitirebilirsiniz.
Normal retim de bu sonuncusunun bir zel halidir. Organizma ok yeni
olduundan, retim dnda kalan eitimde deiim salanabilir. Geri
zekallk ile iyot eksiklii arasndaki balant herkese bilinir. Belki
zeki kiilerin, yeterince temiz olmayan kaplarda oluan baz ender
bileimlerin, yiyeceklerine ok az miktarda istenmeden kart kimseler
olduunu bir gn kefedeceiz. Ya da, belirleyici etken, belki de annenin
hamilelik dnemindeki beslenme yntemidir. Bu konuda hibir ey bilmesem
de semenderlerin eitimi konusunda insanlarnkinden ok daha fazla bilgi
sahibi olduumuzu biliyorum. Bunun temel nedeni de semenderlerin
ruhlar olmadn dnmemizdir.
Erken eitimin psikolojik ynne doumdan
nce balamak pek olanakl deildir. nk bu
eitim daha ok alkanlklar edinilmesiyle ilikilidir; doum
ncesi alkanlklar ise doum sonrasnda, ou kez, ie yaramazlar.
Ancak ilk yllarn karakterin olumasndaki ok byk nemi sanrm
kuku gtrmez. Zihinsel konularn beden araclyla ele alnmasn
savunanlarla dorudan ele alnmasn savunanlar arasnda, bana gre tmyle
gereksiz olan bir atma vardr. Eski ekolden tp adamlar, hristiyanla
itenlikle inandklar halde, materyalist olma eilimindedirler; ruhsal
bozukluklarn bedensel nedenleri olduuna, tedavinin de bu nedenleri
gidererek yaplmas gerektiine inanrlar. Psikanalizciler ise, bunun
tersine, hep psikolojik nedenler ararlar ve onlar zerinde urarlar. Bana
gre, btn bu gereksiz atmalar zihin-ve-madde dualizmi ile bantldr.
Bazen dipte yatan fiziksel nedeni, bazen de dipte yatan psikolojik nedeni
bulmak daha kolaydr. Ben, bunlarn her ikisinin de ayn zamanda var
olduu ve belli bir durum sz konusu olduunda, en kolay bulunabilecek olan
zerinde durmann akllca olaca kansndaym. Bir vakay tentrdiyot
srerek, bir bakasn fobiyi ortadan kaldrarak tedavi etmekte bir
tutarszlk yoktur.
Politikaya psikolojik adan bakmaya altmzda, konuya doal yaklam,
sradan insanlarn temel duygusal drtlerini ve bunlarn evrenin etkisiyle
nasl gelitirilebileceini aratrarak ie balamaktr. Yz yl
ncesinin ortodoks ekonomistleri politikacnn dikkate almas
gereken yegane eyin elde etmek gds olduunu dnrlerdi. Bu gr
Marx tarafndan benimsenmi ve tarihe ekonomik adan getirdii yorumun
temelini oluturmutur. Bu gr fizikten ve sanayilemekten kaynaklanmtr
ve amzda fizik biliminin d gcn etkileyen egemenliinin bir rndr.
Gnmzde bu gr benimseyenler kapitalistler, komnistler, The Times
gazetesi ve yarglar gibi saygn kurum ve kiilerdir. Bu son ikisi,
isizlik tazminatyla geinen bir adamla evlenmek uruna kazancn feda eden
bir gen kadn grnce aknlklarn saklayamazlar. Onlara gre mutluluk
gelir ile orantldr; evde kalm varlkl bir bayan evli bir yoksul
bayandan daha mutlu olmaldr. Bu dncenin doru olduunu gstermek
iin de evli yoksul bayana ac ektirmek iin elimizden gelen hereyi
yaparz.
Psikanalizciler de, ortodokslua ve Marksizme kar, insann temel
drtsnn cinsellik olduunu sylerler. Onlara gre elde etme drts
hastalk haline gelmi bir tr cinsel sapklktr. Bu grn yandalarnn
ekonomik gr destekleyenlerden ok farkl davranaca ortadadr. Baz
patolojik kiiler dnda herkes mutlu olmay arzular; ancak insanlarn
ounluu mutluluu nelerin oluturduu konusunda o gn yaygn olan teoriyi
kabullenir. Eer zenginliin mutluluk olduunu dnyorlarsa, cinselliin
zorunlu olduunu dnmeleri durumunda davranacaklarndan farkl davranacaklardr.
Ben her iki grn de tam doru olmad; ancak ikincisinin birincisinden
daha az zararl olduu kansndaym. Burada, ortaya kan mutluluun nelerden
olutuu konusunda doru bir teorinin nemi ortaya kyor.
 Meslek seimi gibi nemli konularda kii, byk lde, teorilerin
etkisinde kalr. Eer yaygn olan teori geree uygun deilse, baarl
kiiler mutsuz olacak, ama bunun nedenini bilmeyeceklerdir. Bu onlar
fkeyle dolduracak, bu fke de bilin-d olarak kskandklar genleri
boazlama arzusuna yol aacaktr. ada politikalarn ou, her ne kadar
ekonomik temellere dayanyor grnseler de, aslnda igdsel doyum
yokluundan kaynaklanan fkeye dayanmaktadr; bu doyum yokluuna da, byk
lde, revata olan hatal psikolojik gr neden olmaktadr.
Cinselliin yeterli olduunu sanmyorum. Cinsellik engellendii zaman,
zellikle politikada, nemli bir etken olur. Evlenmemi yal hanmlar,
sava srasnda, biraz da gen erkeklerce ihmal edilmelerinden kaynaklanan,
saldrgan bir tutuma girmilerdir. Hala da anormal derecede kavgacdrlar.
Atekesten hemen sonra trenle Saltash kprsnden geerken aada demir
atm birok sava gemisi grdm anmsarm. Kompartmandaki iki yalca
hanm birbirleriyle "Bunlar byle aylak yatar grmek ne zc," diye
konuuyarlard. Doyurulmu cinsellik ise politikay artk etkilemez. Alk
ve susuzluun politik adan daha nemli olduunu syleyebilirim.
Ailenin neminden dolay, ana-babalk son derece nemlidir. Rivers bunun
zel mlkiyetin kayna olduunu bile ne srmt. Ancak ana-baba olmak
cinsellikle kartrlmamaldr.
Yaamn korunmasna ve nfusun artmasna hizmet eden gdler yannda,
genellikle an hret diyebileceimiz eyle ilgili baka gdler
de vardr: g tutkusu, kendini beenmilik, ve rekabet. Bunlarn politikada
ok nemli rol oynad su gtrmez. Eer politikann yaam ekilmez hale
getirmesini istemiyorsak, bu an hret gdleri dizginlenmeli ve kendi
snrlarn amamalar salanmaldr.
Temel gdlerimiz iyi veya kt deildirler; etik adan ntrdrler.
Eitim onlarn iyi ynde biimlendirilmesini amalamaldr. Gnmzde
bile hristiyanlarn pek holandklar eski yntem, gdleri engellemeye
yneliktir; yeni yntem ise gdleri, onlardan yararlanacak biimde
ekillendirme ynndedir. G tutkusunu ele alalm: Hristiyanln
ngrd alakgnlll tlemenin bir yarar yoktur; o sadece bu
itiyi ikiyzlle dntrr. Yaplacak ey ona yararl k yollar
salamaktr. Doutan gelen gdler binbir yolla tatmin edilebilir -zulm,
politika, ticaret, bilim sanat gibi. Kii kendi becerisi dorultusunda bir
yol seerek g tutkusuna bir k yolu salar; genliinde edindii
beceri trne uygun u veya bu meslei seer. Devlet okullarmzn tek amac
yalnz ve yalnz bask altna alma tekniini retmektir. Bunun sonucu
olarak da beyaz rkn sorumluluunu yklenen insanlar yetitirmektedirler.
Eer bu insanlara bilim yapma olana tannsa ou bunu yelerdi.
ki konuda ustalam bir kimse genellikle bunlardan daha zor olan
zerinde almay yeler; hibir satran dama oynamaz. Becerinin erdeme
yardmc olmas bu yolla salanabilir.
Baka bir rnek olarak korkuyu ele alalm. Rivers tehlike
karsnda gsterilen ve her biri belirli koullarda geerli
olan drt tr tepki sayyor:
1. Korkma ve Kama
2. fke ve Dvme
3. artmaca
4. Paralize olma
 Bunlar iinde en iyisinin ncs olduu ortadadr; ancak,
zel beceri sahibi olmay gerektirir. kincisi militaristler,
erkek retmenler, rahipler, vb. tarafndan "cesaret" ad altnda
vlr. Btn ynetici snflar kendi bireylerinde bu tepkiyi,
egemenlikleri altndaki toplumlarda da korkma ve kamay oluturmay
amalar. Ayn ekilde kadnlar da gnmze dek,
zenle, rkek olacak ekilde yetitirilmilerdir.
i snfnda taklitilik ve sosyal uysallk eklinde kendini
gsteren aalk kompleksi gnmzde de mevcuttur.
Psikolojinin, g sahiplerinin eline yeni yeni
silahlar vermesi olasdr. O zaman uysall ve
rkeklii yaygnlatrabilecekler; kitleleri gittike daha
ok evcil hayvanlara dntrebileceklerdir. G sahipleri
derken sadece sermaye sahiplerini deil, ayn zamanda sendika ve i
Partisi'ninkiler dahil, btn grevlileri kastediyorum. Her grevli,
elinde yetki bulunduran herkes, emri altndakilerin uysal olmalarn ister.
Bu kimseler, emirleri altndakiler, kendilerinin
ihsan etmek ltfunda bulunduu eyler iin
minnettar olacak yerde, nelerle mutlu olacaklar
konusunda kendileri karar vermek isterlerse, fkelenirler.
Miras yoluyla gei ilkesi, gemite,
ynetici snfn ounluunun tembel ve etkisiz
kalmasn salamt. Bu bakalarna ans vermek demekti.
Eer ynetici snf her nesilde kendi abalaryla ykselmi en dinamik
kiilerden oluursa, sradan lmller iin durum ok karanlk olur.
Byle bir dnyada tembellerin, yani bakalarnn iine karmak
istemeyenlerin haklarnn nasl savunulacan kestirmek zordur.
Gcn itiip kakma karlnda elde edildii bir dnyada yumuakbal
insanlarn da bir ans olacaksa, genliklerinde korkusuzluu ve
enerjik olmay renmeleri gerekli gibi grnyor. Demokrasi belki de
geici bir evredir. Eer yleyse, psikoloji, klelerin zincirlerini
perinlemeye hizmet edecektir. Bu nedenle, demokrasiyi, bask teknii
kusursuzlua erimeden nce, glendirmek byk nem tamaktadr.
Balangta szn ettiim bilimin etkisine geri dnelim. Hkmet
eklinin ne olacan bilmiyorsak iktidardakilerin psikolojiden nasl
yararlanacaklarn da tahmin edemeyiz. Her bilim gibi psikoloji de
yetkililerin eline yeni silahlar, zellikle de eitim ve propaganda
silahlarn verecektir. leri psikolojik teknikler bunlarn
ikisini de, kar koymay olanaksz klan bir noktaya kadar gelitirebilir.
ktidar sahipleri bar istiyorlarsa bar, sava istiyorlarsa sava
bir toplum yaratabilirler. Akl gelitirmek isterlerse akl, aptall
gelitirmek isterlerse de aptallk retebilirler. Bu bakmdan, gelecei
kestirmek olanakszdr.
Psikolojinin, d gc zerine birbirine kart iki tr etkide bulunmas
olasdr. Bir yandan, gerekirciliin daha yaygn bir kabul grmesi beklenir.
Meteoroloji bilimi, yamur duasndan yarar bekleyenlerin ounun rahatn
karmtr; ama iyi kalplilik iin dua etmek insanlar pek rahatsz
etmemektedir. yi kalpli olmann nedenleri yamurun nedenleri kadar
iyi bilinseydi aradaki fark da ortadan kalkard. Bir Harley Street
uzmanna birka sterlin demekle bir ermi olunabilseydi, kendini kt
emellerden kurtarmak iin bir doktor armak yerine dua eden kii ikiyzl
olarak nitelenirdi. Gerekirciliin yaygnlamasyla abada bir azalma,
manevi tembellikte de bir artma olabilir -byle bir etki mantksal olmasa
da. Bunun bir kayp m yoksa bir kazan m olacan kestiremiyorum; nk,
yanl psikoloji ile birarada giden manevi abann iyilii mi yoksa ktl
m artracan bilmiyorum.
te yandan, (psikolojinin d gc zerindeki ikinci tr etkisi sonucu)
hem metafiziksel hem de etik maddecilikten kurtulua yol
alr. Genelde kabul grm ve uygulamada yararl sonu vermi bir
bilimin konusunu oluturduklar iin duygular daha ok nemsenirdi. Byle
bir etki, kanmca, tmyle yararl olurdu; nk mutluluun nelerden
kaynakland konusunda benimsenmi olan yanl fikirleri ortadan kaldrrd.
Psikolojinin keif ve bulgular yoluyla yaam biimimizde yapabilecei
deiiklik konusunda bir tahmin yapmaya girimiyorum; nk herhangi bir
etki yerine bir bakasnn grlmesini beklemek iin bir neden gremiyorum.
rnein, en nemli etki, zencilere, baka hibir yeni beceri kazandrmadan
beyazlar kadar iyi dvmeyi retmek olabilir.
Veya, tersine, zencileri doum kontrol uygulamaya tevik etmek iin
psikolojiden yararlanlabilir. Bu iki farkl olanak birbirinden
ok farkl dnyalara yol aar; birinin mi yoksa tekinin mi gerekleeceini,
ya da ikisinin birlikte mi gerekleeceini kestirmenin bir
yolu da yoktur.
Son olarak: psikolojinin byk pratik nemi, sradan insanlara mutluluun
nelerden olutuu konusunda daha doru bir fikir verecek olmasndadr.
nsanlar gerekten mutlu olursa haset, fke ve ykc itilerle dolu
olmazlar. Yaamsal gereksinimler dnda, -en az iiler iin olduu kadar
orta snf iin de- en byk gereksinim cinsel zgrlk, ocuk sahibi olmak
zgrldr.
Kendileri mutluluu karm olan ve bakalar iin de yle olmasn
arzuluyan kt niyetli insanlarn engellemesi olmasa, gnmzdeki bilgi
birikimi ile, igdsel mutluluu salamak herkes iin kolaylard. Mutluluk
yaygn olunca kendi kendisini koruyabilirdi; nk gnmzde tm politikay
oluturan nefret ve korkuya ar yantsz kalrd.
Ancak, psikoloji bilgisi bir aristokrasinin eline geer ve onun tarafndan
kullanlrsa, bilinen ktlklerin devamna ve younlamasna yol
aacaktr. Dnya, ilk ortaya kmasndan bu yana grlmemi lde mutluluk
getirebilecek her trl bilgiyle doludur. Ancak eski uyumsuzluklar,
agzllk, haset ve dinsel zulm yolu kapatmaktadr. Sonucun ne olacan
bilmiyorum; fakat bunun insanolunun imdiye kadar karlat her eyden
daha iyi ya da daha kt olacan tahmin ediyorum.
nan Savalar Tehlikesi
nsanlk tarihi boyunca, her biri aceleci bir kii tarafndan tarihin
anahtar olarak yorumlanabilecek, eitli dnemsel salnmlar olagelmitir.
Benim imdi ele almak istediim, sentez ve hogrszlkten analiz ve
hogrye, sonra yine geriye doru olan salnmn, bunlar arasnda
en nemsizi olmad kansndaym.
Uygar olmayan kabileler hemen hep sentezci ve hogrszdrler. Onlara
gre toplumsal geleneklerin dna klmamaldr; yabanclara kar
da byk kuku duyarlar. Helenik dnem ncesindeki uygarlklar genellikle
bu zelliklere sahiplerdi. zellikle Msr'da, gl rahipler snf
ulusal geleneklerin koruyucusu durumundaydlar ve kendi uygarlklarndan
farkl olan Suriye uygarl ile temas sonucu Akhenaton'un (Akhenaton
(veya Amenhotep veya khnaton) (T.O. 1410?-1375?) Msr hkmdar. (,N.))
benimsedii bozguncu kukuculuu pskrtmeyi baarmlard. Minos uygarl
(.. 3000 ile 1100 yllar arasnda Girit'te gelien uygarlk. (.N))
dnemindeki durum ne olursa olsun analitik hogrnn tam olarak ilk kez grld dnem
Grek adr. Bu da, daha sonraki baka rneklerde de olduu gibi,
yabanclarla iletiim salayan ve onlarla iyi ilikilere gereksinim duyan
ticaretin dourduu bir sonutur.
Ticaret, son yllara kadar, bir kiisel giriim konusu olmutur. Ticarette nyarglar kaza
n iin bir engel,
laissez faire (braknz yapsnlar) doktrini de baarnn anahtar
saylmtr. Ancak bu ticaret ruhu, daha sonralar olduu gibi, Grek anda
da her ne kadar sanatta ve dncede esin kayna olmusa da, askeri baarlar
iin zorunlu olan toplumsal btnl salayamamt. Bu nedenle Grekler
nce Makedonya'ya, sonra da Roma'ya boyun ediler.
Romallarn sistemi, temelde sentezci; ayrca, tam ada bir ekilde,
yani teolojik adan deil emperyalist ve parasal alardan, hogrszd.
Ancak Roma sentezcilii Grek kukuculuu tarafndan yava yava eritildi ve
yerini Rnesans dnemine kadar dnyaya egemen olan, hristiyan ve mslman
sentezlerine brakt. Rnesans Bat Avrupa'da ksa sren ok parlak bir
entellektel ve sanatsal dneme yol at; onu da politik kaos ve sade
insanlarn bu trden samalklar brakp din savalarnda birbirlerini
ldrmek gibi ciddi ilere el atma kararll izledi. Ticaretle uraan
ngiltere ve Hollanda, Reformasyon ve Kar-Reformasyon
hogrszlnden ilk syrlan lkeler oldular; onlar da birleip Roma
yanllaryla savamak yerine birbirleriyle savaarak hogrlerini
kantladlar. ngiltere de, Eski Yunanistan gibi, komular zerinde zc
bir etki yapt ve bu lkede demokrasi ve parlamenter rejim
iin gerekli olan lde kukuculuk yava yava geliti. Hogrden yoksun
bir ada bu kurumlar ender olarak olanakldrlar ve bu nedenle de yerlerini
faizme ve bolevizme brakma eilimindedirler.
Ondokuzuncu yzyl dnyas, genellikle sanldndan daha ok, 1688
(Katolik kral James 2'ye kar ayaklanma. (.N.)) devriminde somutlaan ve
John Locke (1632-1704) tarafndan ifade edilen felsefenin bir rndr.
Bu felsefe 1776'da Amerika'da ve 1789'da Fransa'da (1776: Amerikan
Bamszlk Bildirgesi, 1789: Fransz devrimi. (.N.)) egemen oldu ve sonra
da btn bat dnyasna yayld. ngiltere'nin sanayi
devrimi ve Napolyon'u yenmesi sonucu kazand prestij bunda byk etken
olmutur.
Bu durumda bir tutarszlk olduu ancak yava yava farkedildi. Locke'un
ve ondokuzuncu yzyl liberalizminin fikirleri snai deil ticari
nitelikteydi. Sanayiciliin felsefesi, servenci denizar tccarlarnkinden
tmyle farkldr. Sanayicilik sentezcidir; byk ekonomik birimler
oluturur, toplumu daha organik hale getirir ve bireyci drtlerin
bastrlmasndan yanadr. Bunun yansra, sanayiciliin ekonomik rgtlenmesi
hep oligarik nitelikte olmu ve siyasal demokrasi ne zaman baarya ulayor
grnse onu etkisiz hale getirmitir. Bu nedenlerle yle grnyor ki, her
yeni ada olduu gibi, rakip inanlar ve felsefeler arasnda atmaya
gtren yeni bir sentezci hogrszlk ana girmekteyiz.
Bugn dnyada sadece iki tane byk devlet vardr: Birleik Amerika ve
Sovyetler Birlii. Bunlarn nfuslar birbirine eit gibidir; etki
alanlarndaki teki lkelerin nfuslar da yle.
Bat Avrupa ile Amerika ktasndaki dier lkeler Amerika Birleik
Devletleri'nin; Trkiye, ran ve in'in byk blm Sovyetler'in etki
alanndadr. Bu blnme, Ortaa'daki hristiyanlarla mslmanlar arasndaki
blnm andrmaktadr. Ayn trden inan fark, ayn amansz dmanlk, daha
byk llerde olsa da, benzer blge blnm sz konusudur. Ortaa'da,
hristiyan devletler arasnda, mslman devletler arasnda nasl savalar
olduysa, bu iki byk grup iinde de savalar olacaktr; ancak
bu savalarn er veya ge, gerek bar antlamalaryla son bulmasn
umabiliriz. Halbuki bu iki byk grup arasnda, sadece, her ikisinin de
bitap dmesi sonucu gerekleen atekes anlamalar yaplacaktr. ki
taraftan birinin zafere ulaacan, ya da atmadan bir yarar elde
edeceini sanmyorum. Her iki grup da dierini kt niyetli olarak grd
ve ondan nefret ettii iin atmann srp gidecei grndeyim.
Kukusuz, gelimenin mutlaka bu yolda olacan sylemiyorum. Bilim imdi
olduundan ok daha ileri bir aamaya ulancaya kadar, beeri olaylar sz
konusu olduunda, gelecein belirsiz olmas kanlmazdr. Ben, sadece, bu
dorultuda gidie yol aabilecek etkin kuvvetler bulunduuna dikkat
ekiyorum. Bu kuvvetler psikolojik olduundan insan kontrol kapsamndadrlar.
Bu nedenle, gc elinde bulunduranlar inan savalar ieren bir gelecek
istemiyorlarsa onu nlemek de ellerindedir. Gelecek hakknda
salt fiziksel dncelere dayanmayan olumsuz bir kehanette bulunurken,
gelecekten sz eden kiinin amalarndan biri de kendi tahminlerinin
yanlln ortaya koymalar yolunda insanlar aba gstermeye yneltmektir.
Ktln habercisi, eer insan sevgisi tayan bir kiiyse,
kendisine kar nefret duyulmasn salamaya almal ve kehanetleri doru
kmazsa ok zlecei izlenimini vermelidir. Bu giriten sonra inan
savalarna yol aan nedenleri; eer onlar nlemek istiyorsak alnmas
gereken nlemleri gzden geirelim.
Yakn gelecekte, onsekizinci ve ondokuzuncu
yzyllarda yaanan hogrszlkten daha byk
lde, etkin bir hogrszln var olaca
beklenmektedir. Bu beklentinin temel nedeni de
byk lekli seri retimin ucuzluudur.
Bunun trstlere ve tekellere yol aaca ise,
en azndan Komnist Manifesto kadar, eski ve
herkese bilinen bir eydir. Bizi imdilik ilgilendiren,
entellektel balamda ortaya kacak sonulardr.
Bugn dnce kaynaklarn birka
elde toplayarak onlar kontrol altnda tutma yolunda
gittike artan bir eilim vardr; bunun sonucu
olarak da aznln dnceleri etkili olarak
dile getirilme ansn yitirmektedir.
Bu younlama Sovyetler Birlii'nde, ynetimdeki
parti yararna olarak, politik adan ve bilinli
olarak gerekletirilmitir. nceleri byle bir
ynetimin baarl olabilmesi kukulu grnyordu;
ancak yllar getike baar olasl giderek
kuvvetlenmektedir. Ekonomik uygulamada
baz dnler verilmise de, ekonomik ve politik
teoride ya da felsefi bak asnda bu yaplmamtr.
Komnizm gittike daha ok gelecekteki
bir cennetle ilgilenen, gnlk yaam biimiyle
ise gittike daha az ilgilenen bir inana dnmektedir.
Bu inan sorgulamadan kabul eden ve
olutuu yllarda onunla ilgili etkin bir eletiri
duymam olan yeni bir kuak yetimektedir.
Edebiyat, basn ve eitim zerinde imdi uygulanan
denetim bir yirmi yl daha byle srerse
-srmeyeceini varsaymak iin de bir neden
yoktur- komnist felsefe enerjik kitlenin ezici
ounluunun kabul ettii felsefe olacaktr. Buna
kar gelenler de kacaktr. Bir yanda olaylarn,
ulusal yaamn genel gidiinin dnda kalan
ve saylar giderek azalan kskn yallar;
te yanda da, etkileri uzun yllar nemsemeye
demeyecek dzeylerde kalan birka zgr dnr.
zgr dnrler her zaman var olmulardr -onnc
yzylda talyan soylularnn ou Epikr yanlsyd.
Bu kimseler ancak baz rastlantsal hallerde,
rnein imdiki Meksika'da olduu gibi, fikirleri,
ekonomik ve politik nedenlerle, nemli kesimler iin
yarar saladnda nem kazanrlar. Bu da Resmi Kilise'nin
biraz saduyu kullanmasyla her zaman nlenebilir.
Rusya'daki Resmi Kilise'den de bu kadarck
saduyu gstermesi beklenebilir. Gen kyller
eitimin yaygnlamasyla srye katlmaktadrlar;
kyllerin yaantsnda bireyselcilie gittike daha
ok dn verilmesi de onlarn
teoriyi benimsemelerini kolaylatrmaktadr.
Ekonomik sistemin uygulanmasnda ne kadar
az komnizm olursa genellikle benimsenen inan
da o kadar ok yaygnlaacaktr.
Bu sre yalnz Rusya'ya ya da Sovyetler
Birlii'ne dahil lkelere zg deildir. in de
ayn sre iine girmektedir; ok glenmesi
de olaslk d deildir. in'de gl olan
hangi hareket varsa -zellikle de milliyeti
hkmet- Rusya'nn etkisiyle balamtr.
Gney ordularnn askeri baars Ruslarn
yol gstermesiyle rgtlenen propaganda sayesinde
gereklemitir. Eski dinlere -budizm
ve Taoizme- bal olan inliler politik bakmdan
geri kafaldrlar. Hristiyanlar ise, yabanclara
kar, milliyetileri rahatsz edecek lde
dostadr. Aslnda, milliyetiler yerli olsun
yabanc olsun btn eski dinlere kardrlar.
Rusya'nn yeni dini, hem "gelime"nin son
rnei olmas, hem de siyasal bakmdan dost
olan bir devletle, gerekte yegane dost devletle
ilintili olmas nedeniyle, yurtsever aydnlara
ekici gelmektedir. Bu yzden in'in uygulamada
komnizme gemesi akla uzak geliyorsa da,
bolevik felsefesini benimsemesi pekala olasdr.
ngilizlerin "geri kalm" lkelerle olan ilikilerinde
dtkleri en byk yanlg geleneklerin gcne ok fazla gvenmek olmutur.
in'de, in klasiklerini olduka iyi bilen, yaygn bo inanlar anlayan,
yal ve tutucu okumu yazmlarla dostluk kurmu birok ngiliz
bulabilirsiniz. Yeni in'i anlayan ve ona bilgisizce bir aalama
ile bakmayan birisine ise pek rastlayamazsnz. Bu kimseler, Japonya'daki
kabuk deitirmeye ramen, in'in geleceini gemiine bakarak
deerlendirmeyi srdrrler ve byk ve hzl bir deiimin olanaksz
olduunu varsayarlar. Bunun bir d yanlgs olduundan eminim.
Japonya'da olduu gibi in'de de, Bat'nn ekonomik ve askeri
gc Bat'ya prestij salamakla beraber, ondan nefret edilmesine de
neden olmutur. Rusya olmasayd bu nefret etkisiz kalrd. Ama imdi
Rusya, Bat egemenliinden kurtulma konusunda bir model oluturmakta
ve az ok benzer bir yolda yrmek iin in'e yardmc olmaktadr.
Bu koullar altnda hzl bir deiim ok
olanakldr. Daha nce eitimsiz olan bir toplumda
hzl bir deiim her zaman kolaylkla
gerekletirilebilir; nk hkmetin saygnl
ile desteklenen bir eitim, genlerin cahil
byklerini kmsemesine yol aar.
Bu nedenle, yirmi yl sonra bolevik ideolojinin
btn in'de iktidara gelmesi ve Rusya ile yakn
bir siyasal ittifak iine girmesi hi de olaslk d
deildir. Bu ideoloji, eitim yoluyla, yava yava
dnya nfusunun yaklak yarsna alanacaktr.
Bu arada br yarsnda neler olabilir?
Yerlemi tutuculuun statkoculuk ve gelenek
avantajlarna sahip olduu Bat dnyasnda
daha yumuak yntemler yeterlidir; gerekten
de, mevcut yntemler, genelde, belirli bir amaca
ynelik olmadan ortaya kmlardr. Ortaa
kalntlarnn etkisi nedeniyle, ada inan Avrupa'da
katksz haliyle grlmez. Sanayi kapitalizminin en
zgr ekilde uyguland ve zelliklerini aka gsterdii yer
Amerika Birleik Devletleri'dir. Dnya devletleri arasnda en by
Amerika olduu iin, Bat Avrupa da yava yava onun izinde gitmek
zorunda kalmaktadr.
Bunu sylerken, rnein Amerikan gmen topluluklarnda hala
varln srdren, gerilerde kalm bir Avrupa inan olan tutucu
protestanl benimsememiz gerektiini kastetmiyorum. Amerika'nn
tarm kesimi, uluslararas nem tayan veya Amerika'nn geleceine
biim verecek olan kesim deildir. Yeni ve nemli olan, sanayi
inandr. Bu inan Rusya'da bir biim, Amerika'da baka bir biim
almtr. Dnya iin nemli olan da bu ikisi arasndaki ztlktr.
Rusya gibi Amerika'nn ideali de gereklemi deildir; ama yine
de deer yarglar teorik adan bu ideale uydurulmutur. Rusya'nn
ideali komnizmdir; Amerika'nn ideali ise serbest rekabet. Yeni ekonomi
politikas Rus idealine nasl ayakba oluyorsa trstler de Amerikan
idealine ayn eyi yapmaktadr. Komnistler, rgtler baznda dnr;
tipik Amerikal da bireyler baznda. "Tahta kulbeden Beyaz Saraya"
szleri gen politikaclarn nne koyulan idealin bir ifadesidir.
Ekonomik alanda buna benzer bir ideal de i hayatnda ilerlemeyi salayan
sistemlerin reklamlarn esinler. Herkesin Beyaz Saray'da oturmasnn
veya irket bakan olmasnn olanak d olmas gerei, idealin bir
eksiklii olarak dnlmez; sadece, genleri rakiplerinden daha
alkan ve kurnaz olmaya iteleyen bir ge olarak alglanr. Amerika'nn
henz kalabalklamad dnemlerde, ou kimsenin, bakalarnn
omuzlarna basmadan olduka byk baarlara erimesi olanaklyd.
imdi bile, eer amalanan ey g deil de maddi refah ise,
Amerika'daki bir iinin Avrupa'daki bir serbest meslek sahibinden
daha zengin olma olana vardr.
Ancak g artk giderek baz odaklarda younlamaktadr ve dlanm
olanlarn da kendi paylarn istemeleri tehlikesi vardr. Ulusal
inancn bir blm bu tehlikeyi en aza indirecek ekilde planlanmtr.
Napolyon-vari bir dstur, La carriere ouuerte aux talents (Meslein kaps
yeteneklilere aktr) szleri ok ie yarar; gerisi baary toplumsal
deil bireysel bir olgu olarak gstermeye kalr. Komnist felsefede hedef
bir kesimin ya da bir rgtn baarsdr; Amerika'da ise bireyin baars.
Sonuta, baarsz birey sosyal sisteme fkelenmek yerine kendi yetersizliinden
utan duyar. Alk olduu bireyci felsefe, toplu eylem sayesinde herhangi
bir yarar salanabileceini dnmesini engeller. Bu
nedenle, gc elinde bulunduranlara kar bir
muhalefet yoktur; bu da onlar zenginletiren ve
dnya apnda etkili yapan bir sosyal sistemin
tadn karmakta zgr klar.
nsanlarn gerek duyduklar eylerin eit olarak
datld bir dnem hibir zaman var olmamtr.
Oturmu bir sosyal sistemde, daha az ansl olanlarn
kaderlerini kabul etmelerini salayan bir sistem var
olmaldr; bu da genellikle bir tr inana dayanr. Ancak
bir inann, geni bir ktle tarafndan kabul edilmesini gvenceye
almak iin, btn topluma, gzard ettii hakszlklar
karlayacak lde yarar da sunmas gerekir. Amerika'da teknik
geliimi ve maddi refah dzeyinin ykselmesini sunar. Bu
ikincisini sonsuza kadar salamaya gc yetmeyebilir;
ama bir sre daha baarma olasl vardr. Rusya'da ise,
sadece sermaye sahiplerinin deil, herkesin yararna ynetilen
bir sanayileme kavramn sunar.
Rus iisinin Amerikal iiye gre daha yoksul olduu
kukusuzdur. Ancak o bakalarn zenginletirmek ve yceltmek
iin gereksiz yere cefa ekmediini, kendi hakk
olan aldn bilerek -en azndan yle sanarak avuntu bulur.
Bunun da tesinde, kendini, birbirleriyle mcadele eden
birimlerden birinin yesi olarak deil, sk bir ibirlii
iindeki bir toplumun bir birimi olarak hisseder.
Sanrm burada Amerika ve Rusya'daki inanlarn zne inmi
oluyoruz. Protestan gelenei ve yz yl sren nc ruhu ile yaamas
sonucu ekillenmi olan bak asna gre,
Amerika, yoksulluktan zenginlie erime yolunda
giriilen bireysel uran, bakasndan
yardm istemeden, bireysel aba yoluyla yaplmas
gerektiine inanr. Bir orman adam gibi
vahi doa ile savamaktadr. Gerekte rakipleri
olan kiilerle savayorsa da bu zerinde
durmaya deer bir konu deildir. Belki de, btn
yaam boyunca, maddi refah uruna zihinsel
drstln feda eden ve fikirlerini
zgrce ifade etmekten yoksun bir kle durumunda
olacan vurgulamak pek nazik bir
davran olmaz. Aklamamas gereken dncelerin ho
olmayan dnceler olduu ortadadr; bunlar konusunda
dilini tutmaya zorlanmas ise, yalnzca, anarik drtlere kar
salkl bir snrlama getirmek demektir. Orta
yaa geldiinde kendisi de artk bu grle
tam bir uyum iindedir.
Rusya'da ise, bunun tersine Bizans Kilisesi,
Tatarlar ve arlk, bireyin bir hi olduunu insanlarn
beynine zaten damgalamtr; daha nce
Tanr ya da ar yoluna feda ettii eyler toplum
uruna daha kolay feda edilebilir. Rus komnistleri
Bat'daki sempatizanlarndan, temelde bireye sayg
duymamalaryla ayrlrlar (Bkz. Rene Flp-Miller'in Geist
und Gesicht der Bolschewismus - Bolevizmin Ruhu ve Grnm).
Bu konuda ruha ve lmszle inanan Bizansl seleflerinden
daha kat olabilirler. Sovyet yneticileri ruhu ortadan
kaldrdktan sonra Leviathan (ncil'de sz edilen, bazen
timsaha, bazen ylana, bazen de balinaya benzetilen deniz canavan. (.N.))
benzetmesini bir hristiyandan daha
itenlikle kabul edebilirler. Onlar iin Bat'nn
bireysellii, Menenius Agrippa masalnda olduu gibi, bedenin
eitli organlarn, kendi balarna yaamalar iin ayrmak
kadar abestir. Sanat, din, etik, aile konularna, daha dorusu her
konuya, bak alar bu temele dayanr.
Bat'daki sosyalistler, arasra, toplumun byk neminden,
sanki onlar da ayn fikirdelermi gibi sz ederler; ancak nadiren
yledirler. rne'in, uzak bir yere g eden bir adamn karsn
ve ocuklarn birlikte gtrmek istemesini doal bulurlar. ok
daha kat olan Dou komnistleri ise bunu sadece bir duygusallk
olarak alglar. ocuklarna devletin bakacan, gidecei yerde
eskisini aratmayacak yeni bir e bulabileceini sylerler.
Doal sevginin gerekleri nemsiz saylr. Geri kapitalist toplumlarda
bu tr eyler gnlk yaamda hogryle karlanr, ama teorilerine
ayn lde yansmaz. Lenin'in retilerinin bu sylediklerime ters
dt de dorudur. Sanrm, bunun bir tutarszlk
olduu, doal insann teori kabuundan bir
fkrmas olduu kabul edilmelidir. Koyu bir
komnistin, Lenin'in somut bir kii olarak deil,
bir Kuvvet'in somutlamas olarak sayg grdn
syleyeceini dnyorum. O da, zamanla, teorik
olarak, Logosb kadar soyutlaabilir.
Rus felsefesinin yava yava, ya da bir anda,
Bat'ya egemen olacan dnenler olmutur.
lk bakta nemli grlebilecek baz dnceler
bu gr desteklemektedir. Komnist felsefenin
sanayi toplumuna kapitalist felsefeden daha
uygun olduu kuku gtrmez; nk sanayilemenin
bireylerden ok, rgtlerin nemini artrmas
kanlmazdr. Bundan baka, toprak ve
doal kaynak mlkiyetinin sanayiden ok tarm
rejimine zg olmas doaldr. Topran zel
mlkiyeti iki yoldan edinilmitir: birisi, her yerde
kl hakkna dayanan aristokratik yol, ikincisi
de, iftinin iledii topraa sahip olma hakkna
dayanan demokratik yol. Bir sanayi toplumunda
bu iki hak da mantksz ve anlamszdr.
Maden sahiplerinin, madeni iletenlerden pay
almalar ve kentsel tanmaz mal sahiplerinin
kira almalar uygulamas aristokratik yoldan
edinilen toprak mlkiyetinin anlamszln ortaya
koymaktadr; nk mal sahibinin elde ettii
gelirin herhangi bir toplumsal yarar olduu
sylenemez. Topra ileyen kylnn o topraa
sahip olma hakk da ayn lde anlamszdr.
Bir Boer iftisinin topranda bulduu altndan
elde ettii zenginlik onun topluma yapt herhangi
bir hizmet nedeniyle kazanlm deildir.
Kente yakn bir yerde iftlik sahibi olan kiinin
o blgenin kentlemesiyle elde ettii zenginlik
iin de ayn ey geerlidir. Yalnz zel mlkiyet
deil ulusal mlkiyet bile ayn kolaylkla anlamsz
saylabilir. Msr ve Panama Cumhuriyeti'nin
kendi topraklarndaki kanallarn kontroln elde
tutmalar gerektiini ne srmek samadr;
gelimemi lkelerin topraklarnda bulunan petrol
gibi eylerin kontrolnde mutlak haklar olduunu
ne srmek de kt sonulara yol amaktan
baka bir eye yaramaz. nemli hammaddelerin
uluslararas bir ynetim altna alnmas yolundaki
teorik sav son derece ekicidir;
zengin ekyann hammaddelerden yararlanma
iin dnyay haraca balamasn kabullenmemize
yol aan tek ey tarmsal gelenektir.
Sanayi toplumlar tarm toplumlarna kyasla
ok daha sk balantlar iindedirler ve kiilere
verilecek yasal yetkiler, tarm toplumlarnda byk
sakncalara yol amasa da, sanayi toplumlar
iin son derece tehlikeli olurlar. Ayrca, sosyalistlerin
safnda yer alan haset duygusuna (baka deyile adalet
duygusuna) da yol aaca ortadadr. Btn bu dncelere
karn, nmzdeki yz yllk bir sre iinde sosyalist
grn Amerika'da yaygnlaacan sanmyorum. Amerika
sosyalist dnceyi benimsemedii srece de
onun ekonomik yrngesindeki hibir lkenin,
sosyalizmi en ufak bir lde bile uygulamasna
izin verilmeyecektir. Bunun rnei Dawes Plans
uyarnca Almanya'da demiryollarndan, devlet
mlkiyetinin kaldrlmas srasnda yaanmt.
Amerika'nn sosyalist olmayacan sylemem,
Amerika'daki refahn srecei yolundaki
inanm nedeniyledir. Amerika'daki bir ii
sosyalist lkelerdeki bir iiden daha zengin olduu
srece, kapitalist propagandann deiim
yanls savlar rtmesi mmkn olacaktr. Bu
balamda, daha nce szn ettiim geni-lekli-retim
ekonomileri son derece byk nem
tamaktadr. Aralarnda anlam basn, milyonerlerin
parasal destek verdii yksek retim,
milyonerlerin balarndan yararlanan ve kilisenin
kontrolnde olan ilkretim, reklam yoluyla hangi
kitaplarn daha ok satacan kararlatran ve bu
kitaplar az sayda baslabilen
kitaplardan daha ucuza maleden iyi rgtlenmi
kitap yayncl, radyo, ve hepsinden ok,
btn Bat dnyasnda gsterilerek kazan getiren
ok pahal filmlerin yapld sinema: btn
bunlar tekdzelie, dnce ve haberlerin bir
merkezden ynetimine, yalnzca g odaklarnca
onaylanan inan ve felsefelerin yaylmasna
olanak salamaktadr.
Bu tr propagandalarn btnyle kanlmaz
ve sonuta kar koyulmaz olduunu sanmyorum.
Ancak, kanmca, nerdii rejim sradan insanlara
baarl olduu izlenimini verdii srece, bu
propagandann etkisini srdrmesi olasdr. Savata
yenilgiye uramak, ki bu herkesin anlayabilecei bir
baarszlk iaretidir, rejimi sarsabilir; ancak, Amerika'nn
bir savata yenilme olasl imdilik
yoktur. Bu nedenle, ngiltere'nin baarl olduu
ondokuzuncu yzylda parlamenter ynetim
tarzna gsterilen yaygn ball Amerika'daki
Amerikan sistemi iin de bekleyebiliriz.
Eskimi anlamyla teolojik gr ayrlklar
Dou ile Bat arasndaki ekonomik inan ayrlklarn,
kukusuz, daha da glendirecektir.
Amerika'nn hristiyanl, Dou'nun ise
hristiyan-kartln srdrmesi beklenebilir.
Evlilik ve aile konularnda, Amerika'nn
hristiyan doktrinlerine kar yapmack balln
srdrmesi, Dou'nun da bunlar khne
bo-inanlar olarak alglamas beklenebilir. ki
tarafta da geni lde ve acmaszca hakszlklar
yaplaca; her iki tarafn da tekindeki
bu hakszlklardan haberdar, kendisindekilerden
ise habersiz olmas beklenebilir. rnein,
pek az Amerikal Sacco ve Vanzetti (Nicolo Sacco ve Bartolomeo
Vanzetti: talyan asll Amerikal
anaristler. Gasp ve ldrme sularndan dolay 1920'de gerekleen
idamlar uluslararas protestolara neden olmu; ou kii onlar
politik nyarglarn kurbanlar olarak nitelemitir. (.N.)
hakkndaki gerei bilir. Baka birisinin suu kendi
ilediini itiraf etmesine ve kantlar toplayan
polisin bunlarn "tertip" olduunu kabul etmesine
karn, adam ldrmek suundan lme
mahkum edilmilerdi. Suu itiraf eden kiinin
bozuk sicilli olmas yeni bir dava almasnn
reddedilmesinin nedenlerinden biriydi. Anlalan,
Amerikan yarglarna gre sadece iyi
karakterli kiiler cinayet iliyorlar. Sacco ve
Vanzetti'nin gerek sular ise anarist olmalaryd.
Btn bunlar, kukusuz, Rusya'da da
bilinmektedir ve kapitalistlerin adaleti konusunda
olumsuz dncelere yol amaktadr.
Bunun gibi, Rusya'daki patriklerin ve sosyal
devrimcilerin durumalar da Amerika'da bilinmektedir.
Bylece, her iki taraf da dierinin ktlkleri
hakknda bol bol kant toplamakta; ancak kendi
lkelerindeki ktlklerden habersiz kalmaktadr.
Bir sre nce California niversitesi'nde bir
profesrle tantm; Mooney (Tom Mooney (1882?-1942): Bir
bombalama sulamasyla 1916'da mahkum edilip 1939'da affedilen
Amerikal sendika lideri. (.N.)) adn hi duymamt.
Mooney ilememi olabilecei bilinen bir adam
ldrme suundan dolay bir California cezaevinde
yatmaktayd. Kerenski rejimi srasnda Rus
hkmeti bu dava hakknda Amerikan hkmeti
nezdinde resmi giriimde bulunmu ve Bakan
Wilson'un grevlendirdii soruturma komitesi
onun sulu olduunu gsterecek kantlar bulunmadn
bildirmiti. Ancak o bir komnistti.
Bylece grlyor ki, dnceden dolay yaplan zulme her
lkede gz yumulmaktadr. svire'de bir komnisti ldrmek
yasal olduu gibi, bunu yapan kii bir daha cinayet ilerse,
sabkas olmad gerekesiyle beraat eder. Bu tutuma
kar, Sovyet Cumhuriyeti dnda, hibir lkede tepki
gsterilmemektedir. Bu balamda, kapitalist lkeler iinde
en iyisi Japonya'dr. Orada, iki nl anaristi ve onlarn kk
yeenlerini -oullar sanarak- karakolda boarak ldren
polis, bir kahraman haline gelmesine ve okul ocuklarna onu
ven kompozisyonlar yazdrlmasna karn, hapse mahkum edilmiti.
Btn bu nedenlerle, mevcut rejimin sokaktaki insana baarl
grnd, ya da Amerikan ekonomik etkisinin egemen olduu bir lkede,
yakn bir gelecekte komnist inannn benimsenmesi olasln
grmyorum. Tam tersine, statkonun korunmas iin, g odaklarnn
gittike daha tutucu olmalar ve toplumdaki btn tutucu gleri
desteklemeleri olas grnyor. Bu odaklarn en gls de, kukusuz
dindir. Almanya'da kralln mal varl hakkndaki halk oylamasnda,
kiliseler bunlarn kamulatrlmasnn hristiyanla aykr olduu
konusunda resmen karar ald. Byle kararlar dllendirilmeyi
hakederler. Kukusuz dllendirileceklerdir de.
Kapitalist lkelerde, eitimin zenginler yararna olacak biimde,
daha sk kontroln salamak amacyla, rgtlenmi dinin, zellikle de
Katolik Kilisesi'nin, gittike daha da glenmesi beklenebilir. Bu
nedenle, Bat ile Rusya arasnda temelde ekonomik olan kartln
giderek btn inan alanlarna yaylmas olasdr. nan
sz ile kastettiim, doruluklar kantlanmam olan konularda var
olan dogmatik kanlardr. Kukusuz, btn bu ktlkler bilimsel
yaklamn, yani kanlar nyarglar yerine kantlarla oluturma
alkanlnn yaylmasyla nlenebilir. Ancak, her ne kadar sanayide de
bilimsel teknik gerekliyse de, bilimsel yaklam daha ok ticaretle
ilintilidir; nk zorunlu olarak bireyseldir ve iktidarn etkisinde
deildir.
Bu nedenle bilimsel yaklamn, sadece, ada
yaamn ana mecras dnda kalan Hollanda,
Danimarka, skandinavya gibi kk lkelerde
varln srdrmesini bekleyebiliriz.
te yandan, bir yzyl kadar srecek bir
atma dneminden sonra, Otuz Yl Savalar
sonrasnda olduu gibi, her iki tarafn giderek
yorgun dmesi de olaslk d deildir. O
zaman sra yine dogmatik konularda geni grl
olan kiilere gelecektir.
nmzdeki mcadele konusunda benim kiisel
tutumum Erasmus'unkin gibidir: iki taraf
da btn kalbimle desteklemem olanakszdr.
Birok noktada Amerikal byk sermaye
sahiplerinden ok, boleviklerle ayn fikirdeyim;
ancak onlann felsefesinin kesin doru olduuna,
ya da mutlu bir dnya yaratabileceine
inanamyorum. Rnesans'tan bu yana hep
ykselite olan bireyciliin ok ileri gittiini; eer
sanayi toplumlarnn istikrarl olmas ve sradan
kadn ve erkekleri yaamlarndan honut
klmas isteniyorsa, daha gl bir ibirlii
ruhuna gerek olduunu kabul ediyorum. Bolevik
felsefesindeki glk, rgtlenme ilkelerinin
ekonomiye dayanmasndan; buna karlk,
insan igdleriyle uyumlu olacak gruplamalarn
biyolojik nitelikte olmasndan kaynaklanmaktadr.
Aile ve ulus biyolojik, trst ve sendika
ekonomiktir. Biyolojik gruplamalarn
gnmzde yol at ktlkler yadsnamaz;
ancak ben toplumsal sorunlarn bu gruplar
oluturan igdleri yok sayarak zlebileceine
inanmyorum.
 Eminim ki, rnein, btn
ocuklar ana-babann katks olmadan devlet
kurumlarnda eitilirlerse; kadn ve erkeklerin
byk bir blm hem aba gerektiren
faaliyetler iin gerekli drty yitirirler, hem de bir
huzursuzluk ve can sknts iine derler.
fadesini kara ve deniz kuvvetlerinde bulmayan
milliyetiliin de bir yeri vardr; ona uygun
alan da siyasal deil, daha ok kltreldir.
nsanlar eitimin ve kurumlarn etkisiyle byk
lde deiebilirler. Ancak bu deiim temel
igdleri saptracak ekilde gerekleirse
sonu canlln yitirilmesi olur. Bolevikler
psikolojik nemi olan tek gd ekonomik igdym
gibi konuurken kesinlikle yanlmaktadrlar.
Bat'nn rekabete dayal toplumu da bu yanlgy
paylar; ancak Bat bu konuda daha az ak szldr.
amzn temel yanlgs, bana gre, yaamn
ekonomik ynnn gereinden ok vurgulanmasdr.
Kapitalist ve komnist felsefelerin
her ikisinin de, biyolojik gereksinimleri dikkate
almadklar iin yetersiz olduklar kabul
edilmedike aralarndaki atmann son bulacan
sanmyorum.
Bu atmann iddetini azaltmaya gelince,
bildiim en iyi ey liberallerin vaktiyle
benimsedikleri paroladr. Ancak bunun yetersiz
olduunun da farkndaym. Gerekli olan, dnce
zgrlnn ve dnceleri yayma frsatnn
varldr. Zorluklara yol aan, zellikle bu
ikincisidir. Bir dncenin geni ve etkin biimde
yaylmasn salayan mekanizma mutlaka ya
devletin ya da byk sermaye kurulularnn
elindedir. Demokrasi ve eitim sahneye
kmadan nce bu pek de gerek deildi: etkili
fikirler pahal ada propagandann aracl
olmadan eriilebilen, ufak bir aznlkla
snrlyd. Ancak tehlikeli ve ykc bulduklar, gerek
ahlaka aykr grdkleri fikirlerin yaylmas
iin para ve emek harcamak ne devletten ne de
byk sermaye kurulularndan beklenebilir.
Devlet de uygulamada en azndan sermaye
kurulular kadar, dalkavuklua alm,
nyarglar kemiklemi, an dnce dnyasnda
yaamsal olan her eyden habersiz, budala bir
ihtiyar gibidir. Byle eski kafal insanlarn
sansrnden gemeyen hibir yenilik ne srlemez.
Geri gizli kapakl yaynlar da yaplabilir;
ancak, bu da sadece gizli kapakl okuyucu
eker.
ada i dnyasndaki genel eilim
iletmelerin birlemesi ve merkezilemesi ynnde
olduundan, tehlike gittike bymektedir.
Genellikle benimsenmeyen bir ama iin geni
apta propaganda salamann tek yntemi
kadnlara oy hakk verilmesini savunanlarn
uygulad yntemdir. Ancak bu yntem konu
basit ve duygusal olursa geerlidir; karmak ve
tartmaya gtrr trden olursa, deil. Bu
nedenle, resmi ve resmi olmayan sansrn etkisi,
muhalefeti rasyonel yerine duygusal klmak,
bir yeniliin lehinde ve aleyhinde olan
kantlar, serinkanllkla tartmak yerine geni
kitlelerin anlamayaca karmak bir duruma
getirmektir.
rnein, ucuz hazr ilalarn adlarn veren
resmi bir tbbi yayn vardr; ancak hibir
gazete ondan sz etmez; hemen kimse varlndan
haberdar deildir. te yandan btn ilalarn
ayn ucuzlukta olduunu ne sren Christian
Scientists (Hristiyan Bilimciler) halka ulama
olanana sahiptir. Politikada da buna benzer
eyler olur. Ar ulardaki fikirler halka
ular; lml ve rasyonel fikirler ise yetkililerin
muhalefetine demeyecek kadar skc saylr.
Ancak bu kusur ngiltere'de teki lkelerin
oundan daha azdr. nk ngiltere ncelikle
bir ticaret lkesidir ve ticaretin bir paras
olan zgrlk tutkusunu korumutur.
Kukusuz, yetkililer gerek duyarlarsa, areler
de bulunabilir. O zaman, insanlar yurtseverlik
ve snfsal nyarg ile eitmek yerine,
kant ve verileri deerlendirme yetisini
artracak ve rasyonel kararlar alacak ekilde
eitmek de olanakl olur. Belki zamanla insanlar
zekann toplum iin deerli bir ey olduunu
farkedeceklerdir. Ancak ben bu gidie iaret
eden bir hareket grdm syleyemiyorum.
Gelecee Dnk Baz Tahminler
1
Gelecekle ilgili olarak iki tr yaz yazlabilir:
Bilimsel ve topik. Bilimsel yazlar nelerin olas
olduunu bulmaya alr; topik olanlar ise,
yazarn olmasn arzuladz eyleri. Astronomi gibi
yeterince gelimi bir bilimde kimse topik
yntemi uygulamaz: Ay ve Gne tutulmas tahminleri,
gerekletiinde insanlar sevinsin diye yaplmazlar.
Ancak sosyal konularda, gelecekteki gelimeleri
nceden kestirmeye olanak salayan
genel yasalar bulduklarn ne srenler iddia
ettikleri kadar bilimsel deildirler; insanoluyla
ilintili kurumlarda ileride ne olacan nceden
bilme abalar byk lde tahmin ierir.
rnein yeni keiflerin ne gibi deiikliklere yol aacan
bilmiyoruz. Belki Mars'a, Vens'e nasl
gidilecei kefedilir; belki de, yiyeceklerimizin ou
tarlalarda deil labarotuvarlarda retilir. Bu tr
olaslklarn sonu yoktur. Ben imdi bunlar bir
yana brakacam ve yalnzca gnmzde iyice
gelimi olan eilimleri ele alacam. Ayrca, hi
de kesin olmayan bir eyi, uygarlmzn srp
gideceini varsayacam. Uygarlmz savalar
sonucunda yok olabilir, veya Roma mparatorluu'nda
olduu gibi yava yava kebilir. Ama
eer uygarlmz srecekse, baz zellikler
edinmesi olasdr. Bunlar saptamaya alacam.
Makinenin yaammza katlmasyla, ve daha
ok bunun bir sonucu olarak, toplumda bir
deiim daha gereklemitir: toplumun eskisine
gre ok daha rgtl bir hale gelmi olmas.
Matbaa, demiryolu, telgraf ve -imdi de- radyo
ada devlet ve uluslararas finans kurulular
gibi byk kurumlara teknik kolaylklar getirmitir.
Bir Hintli ya da inli kylnn yaamnda
kamu ilerinin hemen hemen hi yeri yoktur.
Halbuki ngiltere'de en uzak krsal blgelerde
bile bunlar neredeyse herkesin ilgilendii
konulardr. Son zamanlara kadar durum byle
deildi. Jane Austen'dan anladmza gre, onun
zamanndaki krsal st-orta snf Napolyon
savalarn uzun boylu umursamamt. amzdaki
en nemli deiimin daha sk bir sosyal
rgtlenme eilimi olduunu syleyebilirim.
Bilimin buna bal olan bir baka sonucu da
dnyann daha ok btnlemi olmasdr. Onaltnc
yzyldan nce Amerika ve Uzak Dou'nun
Avrupa ile hemen hi ilikisi yoktu. O zamandan
bu yana ilikileri giderek yaknlamaktadr.
Roma'da Augustus, in'de Han mparatoru ayn
anda kendilerini dnyann efendisi olarak
gryorlard. imdilerde byle gzel dler
olanakszdr. Dnyann hemen her blgesi hemen btn
teki blgelerle iliki iindedir. Bu ilikiler
dosta veya dmanca olabilir; ama her iki halde de
nemlidirler. Dalai Lama (Tibet budistlerinin
bakan) yzyllar sren yalnzlktan sonra
birden Ruslarn ve ngilizlerin ilgi oda oldu ve bu
skc ilgiden kurtulmak iin Pekin'e snd.
Ancak orada da btn maiyetini Amerika'dan gelen
kodak makineleriyle donanm olarak buldu.
Daha sk toplumsal rgtlenme ve daha geni
btnlemeye ilikin bu iki nermeden kan
sonuca gre uygarlmzn gelimesi iin
btn dnyay kontrol altna alacak merkezi
bir otoritenin oluturulmas zorunludur. Bu
yaplmazsa anlamazlklar oalacak, ve toplum
duyarlnn glenmesi sonucu savalar
daha sklaacaktr. Merkezi otorite bir
hkmet eklinde olmayabilir; olmamasn da daha
olas gryorum. Bu otoritenin, savata taraf
olan lkelere verilen dn paralarn ounlukla
geri denmediini grp barn kendi
yararlarna olduuna kanaat getirmi bulunan
sermaye sahiplerinden olumas ok daha
olasdr.
Ya da, bu otorite tek bir gl devlet
-Amerika- veya bir grup devlet -Amerika ve
ngiliz mparatorluu- de olabilir. Ancak bu
noktaya gelinmeden nce, dnyann Amerika
ve Rusya arasnda fiili olarak paylalaca
uzun bir dnem olabilir; Amerika Bat
Avrupa'da ve onun zerk dominyonlarnda, Rusya
da Asya'da kontrol ele alabilir. Byle iki
grup, savunma asndan gl, saldr asndan
ise zayf olur ve bir yzyl veya daha uzun
sre varlklarn srdrebilirler. Ancak sonunda
-en azndan yirmibirinci yzylda herhangi
bir zaman kastediyorum- ya byk bir felaket
olur ya da btn dnyay kontrol altna alan
merkezi bir otorite kurulur. Uygar insanln
yeterli saduyuya ulamasyla, ya da Amerika'nn
yeterli gce sahip olmasyla, barbarla
bir dn olan bu felaketin nleneceini dnyorum.
Byle olursa, kurulacak merkezi otorite
ne gibi yetkilere sahip olmaldr?
Her eyden nce ve en nemli olarak, sava
ve bar konularnda karar verebilmeli; veya,
eer sava karsa destekledii tarafn abuk
bir zafer kazanmasn gvence altna alabilmelidir.
Bu sonu, biimsel bir siyasal kontrol olmadan
da, yalnz parasal stnlkle salanabilir.
Savalar gittike daha bilimsel, dolaysyla
gittike daha pahal olacandan, dnyann
nde gelen finans kaynaklar birleirlerse, bor
vererek veya vermeyerek sonucu saptayabilirler.
Versailles Antlamas'ndan sonra Almanya'ya
uygulanan baskya benzer basklarla, istemedikleri
herhangi bir grubun silahszlanmasn salayabilirler.
Bu yolla dnyann btn byk ordularn giderek
kontrolleri altna alm olurlar. Yapmalar gereken
btn etkinlikler iin bu bir temel kouldur.
Antlamalar gzden geirmek ve anlamazlklara
mdahale etmek dnda, merkezi otoritenin karara
varmas gereken konu daha vardr. Bunlar: (1) topran
eitli ulusal devletler arasnda bltrlmesi, (2) bir ulusal
devletin snrlarndan tekine nfus hareketleri,
(3) hammaddelerin onlara talip olanlar arasnda
bltrlmesidir. Bu konular biraz
aklama gerektiriyor.
(1) Gnmzde blgesel ballk sorunlar, eskiden
kiinin hkmdara olan ballnn bir
uzants olarak, sama bir ciddiyetle ele alnmaktadr.
Bir lkede yaayan bir kimse, yaad yrenin
bir baka devlete ait olmas gerektii
yolunda bir dnceyi dile getirirse, suu vatana
ihanettir ve sert cezalara arptrlr. Ama ne
olursa olsun, bu kiinin gr, bir gr olarak,
herhangi baka bir siyasal sorun kadar merudur.
rnein, Croydon'da oturan bir vatandan,
Croydon'un Londra'nn bir semti olduunu
ileri srmesi karsnda dehete kaplmyoruz.
Ancak Kolombiya uyruklu bir kii, kynn
Venezuella'ya ait olmas gerektiini sylerse devlet
onu korkun bir sulu olarak niteler. Merkezi
otorite ulusal devletlerin bu tr nyargl
davranlarn nleyecek; snr dzenlemelerini
aklclkla, yani yre insanlarnn istekleri
dorultusunda, ve ekonomik, kltrel mlahazalar da
gz nne alarak yapmak zorunda olacaktr.
(2) Nfus hareketlerinin yldan yla arlaan
sorunlar karmas olasdr. Nfusun cretlerin
dk olduu yerlerden yksek olduu
yerlere akmas doaldr. Buna tek bir lke
snrlar iinde izin verilmektedir; ancak ngiliz
mparatorluu gibi ok uluslu bir federasyon snrlar
iinde, kiilerin bir batan teki baa dolamalar
serbest deildir. Asyal gmenlerin
Amerika'ya ve zerk dominyonlara girmeleri hemen
tmyle yasaklanmtr; Avrupallarn
Amerika'ya gleri de giderek snrlandrlmaktadr.
Bu konunun her iki tarafnda yer alan
kuvvetler ok gldr. Bunlar Asya militarizmini
yreklendirmektedir ve sonunda, diyelim
ki beyaz rktan uluslar arasndaki ilk byk
sava srasnda, bu militarizmi beyaz rk tehdit
edecek lde glendirebilirler.
Sonunda, eer byk savalar nlenir ve tp
ile hijyen sayesinde genel salk byk lde
dzelirse; barn ve refah dzeyinin korunabilmesi
iin gelimi lkelerde halen yapld gibi,
geri kalm uluslarn da nfus artlarn snrlamalar
gerekecektir. Doum kontrolne ilke olarak kar kanlar
ya aritmetik bilmiyorlar, ya da sava, salgn hastalk
ve aln insan yaamnn kalc bir zellii olmasndan
yanadrlar. Merkezi otoritenin geri kalm rklar ve
halk kesimleri zerinde doum kstlamas yapma
yetkisi olaca ve hkmetlerin imdi yapt
gibi, yalnz akll insanlarn kk aileleri olmasnda
srar etmeyecei umulur.
(3) Son konu, yani hammaddelerin paylalmas,
belki de bunlarn en nemlisidir. Savalar
hammadde ile ok yakndan ilintili gibidir. Petrol,
demir ve kmrn sava ncesi anlamazlklardaki
olumsuz rolleri iyi bilinir. Hammaddelerin adilane
blleceini dnmyorum; sadece, mutlak gce sahip
bir otorite tarafndan bltrleceini sylyorum.
Adalet sorunlar baaryla zmlenmeden nce, dnyann tek
bir ekonomik ve siyasal g olarak dzenlenmesi
sorununun zmlenmesi gerektii kansndaym.
Ben bir enternasyonal sosyalistim; ama
enternasyonellemenin sosyalizmden nce gereklemesini umuyorum.
2
Savalar arasra ortaya kan ve abucak
bastrlan bakaldrmalar dzeyine indirecek
gte bir merkezi otoritenin gelecek yz elli
ylda oluacan varsayalm. Bu gelimenin
beraberinde getirmesi olas olan ekonomik deiiklikler
nelerdir? Genel refah dzeyi artar m? Rekabet
ayakta kalr m yoksa retim tekelci bir
biim mi alr? Tekeller oluacaksa bunlar zel
sektrn m yoksa devletin mi elinde olur?
Emein rnlerinin dalmndaki adaletsizlik
imdi olduundan daha az olur mu?
Burada iki deiik tr soru bulunuyor. Bunlardan
biri ekonomik dzenin biimi ile, ikincisi
de blm ilkeleriyle ilgilidir. Blm ilkeleri
siyasal gce dayanr; her kesim ve her lke, her
zaman, elinden geldii kadar byk pay alr;
bu payn bykln saptayan da, sonunda,
silahl kuvvetler olur. imdilik blm bir
yana brakalm ve nce dzenlemeyi ele alalm.
Gemii incelediimizde rgtleme konusunda
utan verici bir olguyla karlarz. Her ne
zaman rgtleme alan bazlarnn yararna
olarak geniletilmek istenmise, bu genileme
muhakkak -ufak tefek istisnalar dnda- gl
olanlarn g kullanmasyla gerekletirilmitir.
stee bal olarak federasyon oluturulmasnn
yegane yol olduu durumlarda ise birlik hi
gereklememitir. Eski Yunan'da Makedonya'ya
kar, onaltnc yzyl talyasnda Fransa ve
spanya'ya kar, gnmz Avrupasnda da Amerika
ve Asya'ya kar durum byle olmutur. Bu
nedenle, merkezi otoritenin g kullanarak, ya
da kullanma tehdidiyle oluturulacan
varsayyorum; birbiriyle uzlaamayan Byk
Devletler'i zorlayabilecek gce hibir zaman
ulaamayacak olan Milletler Cemiyeti gibi gnll
kurulular tarafndan deil. Bunun yannda, merkezi
otoritenin gcnn, temelde ekonomik nitelikte
olaca; bir yandan hammadde kaynaklarna,
bir yandan da parasal kredilerin kontroln
elde tutmaya dayanacan sanyorum. Onun,
balangta, bir veya birka byk devlet
tarafndan el altndan desteklenen, bir grup
sermaye sahibinden oluacan ngryorum.
Bunlardan u sonu kyor: ekonomik yapnn
temelinde tekelleme olacaktr. rnein,
dnyann btn petrol kaynaklar tek elden
kontrol edilecektir. O zaman, uaklarn ve
petrolle alan sava gemilerinin, merkezi
otoriteye ters den devletlere hibir yarar
olmayacaktr -ani bir saldryla bir petrol
yata ele geirmek dnda. Ayn durum, o kadar
belirgin olmasa da, baka alanlarda da sz
konusudur.
Daha imdiden dnya piyasalarnda
et arznn byk blm Chicago'daki Be
Bykler'in kontrolndedir; onlarn kendileri de
bir lde Messrs. J.P. Morgan Co.'ye baldrlar.
Hammaddeden rne giden uzun bir yol vardr
ve herhangi bir aamada tekel araya
girebilir. Petrol iin bu aama doal olarak
kaynakta gerekleir.
Baka konularda, tekelciye kontrol frsat verenler ise limanlar,
gemiler veya demiryollar olabilir. e nerede karrsa karsn
tekelci, dier btn kesimlerden daha gldr.
Srecin herhangi bir aamasndaki bir tekel,
bu tekeli daha nceki ve daha sonraki aamalara
da geniletmek eiliminde olacaktr. Ekonomik
tekelin genilemesi rgtlemeyi bytme
yolundaki genel eilimin bir parasdr; o da
devletin siyasal ynden daha bymesi ve glenmesi
ile kendini gsterir. Bu nedenle son yarm
yzyldr sregelen rekabeti ortadan kaldrmaya
ynelik srecin bundan sonra da devamn gvenle
bekleyebiliriz. Doal olarak, sendikalarn
iiler arasndaki rekabeti azaltmaya devam
edecei varsaylmaldr. verenler rgtlenirken
cretlilerin kar-rgtlenmesinin yasalarla
nlenmesi gerektii yolundaki grn
uzun sre devam edebilecek bir gr olmad
ortaya kacaktr.
Gvenli bar ve retimin iyi bir ekilde
ynlendirilmesi, eer nfus art yoluyla
yutulmazsa, maddi refahta byk arta yol aacaktr. Bu
aamada, dnya sosyalist de kapitalist de olsa
btn kesimlerin ekonomik durumlarnn iyilemesini
bekleyebiliriz. Bu da bizi ikinci sorunumuza,
datm sorununa getirir.
Bir yerde, gl bir devletle -ya da ittifak
halindeki birka devletle- iie olmu gl
bir grup varsa, bu grubun zenginliin byk
blmn kendine ayraca ortadadr. Bunlar
ii cretlerini de devaml artrarak gl
devletin halknda da bir honutluk yaratacaklardr.
Daha nce ngiltere'de yle olmutu;
Amerika'da yle olmaktadr. lkenin toplam
gelirinde hzl bir art olduu srece, kapitalistler
iin uygun zamanlarda uygulanan para
politikalar yoluyla, sosyalist propagandalarn
baarsn nlemek kolaydr. O kadar ansl
olmayan lkeler de emperyalist yntemlerle
yola getirilebilirler.
Ancak, byle bir sistemin demokrasi, yani
sosyalizm dorultusunda gelimesi olasdr;
nk sosyalizm birok sanayi dalnda temel
aamasna erimi olan bir toplumdaki ekonomik
demokrasiden baka bir ey deildir. ngiltere'nin
siyasal geliimi bu paralelde ele alnabilir.
ngiltere'nin birlii bir kral tarafndan, Wars
of the Roses sonrasnda 7. Henry tarafndan
gerekletirilmitir. Birlii salamak iin
krallk otoritesi gerekliydi; ancak btnlk
tamamlandktan hemen sonra demokrasiye doru bir
hareket balam; ve, onyedinci yzylda yaanan
skntlardan sonra, demokrasinin kamu
dzeniyle badat anlalmt.
Biz imdi Wars of the Roses'dan 7. Henry'ye geii
andran bir ekonomik konumdayz. Zorbaca da olsa
ekonomik birlie bir kere ulaldktan sonra
ekonomik demokrasi hareketi byk g kazanacaktr;
nk artk anari korkusu sz konusu deildir.
Aznlklar ancak kamuoyunun gl
destei olursa glerini koruyabilirler; nk
ordularnn, donanmalarnn ve brokratlarnn
sadakatle hizmet etmelerine gereksinimleri vardr.
Ekonomik otoriteyi elinde tutanlarn, kendilerinden
dn vermeyi akllca bulacaklar durumlar
srekli olarak ortaya kacaktr. Onlar
da, olaslkla, ileri ynlendirirken, daha az
ansl kesimlerin ve lkelerin temsilcileriyle
iliki iine girecekler ve bu sre demokratik bir
rejim kuruluncaya kadar devam edecektir.
Merkezi otoritenin btn dnyay kontrol
altnda tutacan varsaydmza gre, bu
otoritenin uygulayaca demokrasi yalnz beyaz rk
deil Asya ve Afrika rklarn da kapsayan bir
uluslararas demokrasi olmaldr. u anda Asya
yle hzl gelimektedir ki, byle bir dnya
ynetimi olutuunda Asya da ynetimde nemli yer
alabilecek bir duruma gelebilir. Afrika, zlmesi
daha zor bir sorundur. Ancak Afrika'da bile
Franszlar -ki bu konuda bizden ileridirler- arpc
sonular elde etmektedirler; nmzdeki
bir yzyl iinde nelerin baarlabileceini ise
hi kimse kestiremez. Bu nedenlerle, merkezi
otoritenin kurulmasndan sonra ok gemeden,
btn snflar ve uluslar iin ekonomik adalet
ieren, dnya apnda bir sosyalist sistemin
kurulabilecei sonucuna varyorum. Ve, byle bir
sistem kurulacaksa bunu politik dinamiin
doal ileyiinin gerekletirecei kesin gibidir.
Bununla beraber, snf ayrmclnn srp
gitmesine yol aabilecek baka olaslklar da
yok deildir. Gney Afrika'da ve Amerika'nn
gney eyaletlerinde olduu gibi beyazlarla
zencilerin yanyana yaadklar yerlerde, beyaz rk
iin demokrasiyi zenciler iin yar klelik
koullaryla bir arada gtrmenin mmkn olduu
grlmtr. Gelimenin byk lde gereklemesini
engelleyen ey, ngilizce konuulan
lkelerin ou blgelerinde ii kesiminin beyaz
olmayan rklarn gne itiraz etmesidir. Bu da
aklda tutulmas gereken bir olaslktr. Bu
konuya ileride tekrar dneceim.
3
nmzdeki iki yzyl iinde aile kurumunda
nasl bir gelime beklenebilir? Bunu bilemeyiz;
ancak, nlem alnmad takdirde belirli
sonulara yol aabilecek baz etkenler zerinde
durabiliriz. unu hemen belirtmek isterim ki,
syleyeceklerim olmasn arzu ettiim eylerle deil,
olmasn tahmin ettiim eylerle ilgilidir ve bu
ikisi ok farkl eylerdir. Dnya, gemite hibir
zaman benim arzu edebileceim ekilde gelimedi;
gelecekte bunun farkl olmas iin de bir
neden grmyorum.
ada uygar toplumlarda aileyi zayflatma
eilimi gsteren baz eyler var; bunlarn
banda da ocuklara kar oluan insancl
duygusallk geliyor. ocuklarn ana-babalarnn
ansszlklarndan ve hatta gnahlarndan dolay,
elden geldii lde, ac ekmemeleri gerektii
dncesi gittike daha ok benimsenmektedir.
ncil'de kszlerin kaderinin hep ok hzn
verici olduundan sz edilir ve kukusuz bu
dorudur da. imdilerde ise onlar dier
ocuklardan pek de fazla ac ekmiyorlar.
Devlet ve yardm kurumlarnca, ihmal edilmi ocuklara
yeterli yardm yapma eilimi giderek artacak; bu
yzden de, ocuklar sorumsuz ana-babalar veya
vasilerce gittike daha ok ihmal edilecektir.
hmal edilmi ocuklarn bakm iin kamu
fonlarndan yaplan giderler giderek o lde
artacaktr ki, mali durumlar iyi olmayan insanlarn
ou ocuklarn devlete brakmak olanandan
yararlanmaya ynelecektir. Sonunda, imdi eitimde
olduu gibi, belirli bir ekonomik dzeyin
altnda olan hemen herkes yle yapacaktr.
Byle bir deiimin etkileri ok kapsaml
olur. Ana-babalk sorumluluu kalknca evlilik
eskisi kadar nemli grlmeyecek ve ocuklarn
devlete brakan kesimler de yava yava ortadan
kalkacaktr. Uygar lkelerde bu koullarda
edinilen ocuk says herhalde ok az olacaktr
ve devlet, istenilen vatanda saysna gre belirlenen
bir ltle, anneler iin bir deme saptayacaktr.
Btn bunlar ok uzak deildir; yirminci
yzyl sona ermeden ngiltere'de kolaylkla
gerekleebilir.
Btn bunlar, kapitalist sistem ve uluslararas
anarinin geerli olduu dnemde gerekleirse
sonularn korkun olmas beklenir. lk olarak,
gerekte ne ana-babalar ne de ocuklar
olan emekiler ile, miras hakkyla birlikte
yryen aile sistemini koruyan, hali vakti yerinde
kesim arasnda derin bir ayrlk oluacaktr.
Devlet tarafndan eitilen emekilere, eskiden
Trkiye'deki yenierilere uygulanana benzer
ekilde, tutkulu bir askeri sadakat alanacaktr.
Devletin ocuklar iin uygulad deme tarifesini
drmek ve dier lke insanlarn ldrecek
askerleri salamak iin, kadnlara ok ocuk
yapmann bir grev olduu retilecektir.
Devletinkine kar koyacak ana-baba propagandas
olmaynca ocuklara alanabilecek yabanc
dmanlnn snr da olmayacaktr. Bylece,
ocuklar bydkleri zaman efendileri iin kr
krne savaacaklardr. Grleri iktidar
tarafndan ho karlanmayan kiiler, ocuklar
ellerinden alnarak devlet kurumlarna gnderilmek
suretiyle cezalandrlacaklardr.
Bylece, yurtseverlik ve ocuklara kar
insancl duygusalln birlikte uygulanmasyla,
toplumun adm adm iki kasta blnmesi hi de
olanak d deildir; st tabakadakiler evlilik
kurumunu ve aile balarn koruyacak, alt
tabakadakiler yalnz devlete sadakat besleyeceklerdir.
Askeri nedenlerle devlet, para deyerek
emekilerde yksek doum orann, hijyen ve tp
da dk lm orann gvenceye alacaktr.
Bylece de, dnya nfusunu snrlandrmann
alk dndaki tek yntemi savalar olacak;
alk da, uluslarn birbiriyle arpmas yoluyla
nlenmeye allacaktr. Bu koullarda,
Ortaa'daki Hun ve Mool istilalaryla
karlatrlabilecek korkun savalarla dolu bir dnem
gelecektir. Tek umut bir veya birka lkenin zafere
abuk ulamasnda yatacaktr.
Eer dnya apnda bir merkezi otorite nceden
kurulursa, devletin ocuklarn sorumlulunu
almasnn sonular bu sylenenlerin tam tersi
ynde olacaktr. Bu durumda, merkezi otorite
ocuklarn militarist milliyetilikle eitilmesine,
devletlerin ekonomik ynden arzu edilenin tesinde
nfus art iin harcama yapmalarna izin
vermeyecektir. Devlet kurumlarnda yetien
ocuklar, askeri gereksinimlerin giderilmesiyle,
hemen kesinlikle, bugnn ortalama ocuklarndan
zihnen ve bedenen daha ok geliecekler, bu
nedenle de ok hzl bir ilerleme olanakl olacaktr.
Merkezi otorite daha nce kurulmu olsa bile,
dnya yine kapitalist dzen iinde kalrsa,
sonu, sosyalizmin benimsenmesi durumundan
ok farkl olacaktr. Birinci halde, toplumda
kastlar arasnda az nce szn ettiimiz derin
ayrlklar oluacak; st tabaka aile kurumunu
koruyacak, alt tabakada da ana-babalarn yerini
devlet alacaktr. Zenginlere kar bakaldrmalar
nlemek iin alt tabakada uysall salamaya
gerek duyulacaktr. Bu da daha alt dzeyde
bir kltr demek olacak ve, belki de, zenginleri
beyaz ya da sar rktan olanlar yerine siyah
rktan emekilerin oalmasn tevik etmeye
yneltecektir. Bu yolda beyaz rk giderek sayca
kk bir aristokrasiye dnebilecek; sonunda
da bir zenci ayaklanmasyla yok olabilecektir.
Beyaz rktan uluslarn ounda siyasal
demokrasi yrrlkte olduu iin btn bunlar fantezi
olarak alglanabilir. Ancak ben her yerde demokrasinin,
zenginlerin karlarn gelitirecek ekilde
eitim yaplmasna yol atn gzlyorum.
retmenler komnist diye iten atlyorlar; ama
tutucu olduklar iin atlan yok. Bunun yakn
zamanda deieceini varsaymak iin hi bir neden
de grmyorum. Sraladm btn bu nedenlerle,
eer uygarlmz, daha uzun sre zenginlerin
karlarn kollamay srdrrse, kanmca sonu
karanlk olacaktr. Uygarln kn istemediim
iindir ki bir sosyalist oldum.
Eer biraz nce sylediklerim yanl deilse,
ayrcalkl bir aznlk dnda aile byk
olaslkla yok olacaktr. Bu nedenle, ayrcalkl bir
aznlk da olmazsa, ailenin toptan yok olmas
beklenebilir. Bu sonu biyolojik adan kanlmaz
gibi grnyor. Aile, kendi balarna yaamlarn
srdremeyecek olduklar yllarda ocuklar
koruyan bir kurumdur. Karncalarda ve
arlarda bu ilevi toplum stlenir; aile yoktur.
nsanlarda da, eer bebeklerin yaam ailenin
korunmas dnda da gvende olursa, aile
yaam giderek yok olacaktr. Bu, insanlarn
duygusal yaamnda ok derin deiikliklere, gemiin
sanat ve edebiyatndan tmden kopmalara yol
aar. nsanlar arasndaki farkllklar da azalr;
nk artk ana-babalar ocuklarn, kendilerine
zg nitelikleri onlara geirecek ekilde
eitemeyeceklerdir. Cinsel ak daha az ilgin, daha
az romantik olacak; belki de btn ak iirleri
sama bulunacaktr. nsan doasndaki sanat,
bilim, politika gibi duygusal geler baka k
yollar arayacaktr (Disraeli iin politika
romantik bir servendi). nsan yaamnn duygusal
dokusundan bireylerin gerekten yok olacan
dnmekten kendimi alamyorum. Ama
gvencedeki her art bu trden baz kayplar
ieriyor. Buharl gemiler yelkenliler kadar,
vergi tahsildarlar ekiyalar kadar romantik
deillerdir.
Belki de, gvenlik iinde olmak sonunda
skc gelecek ve insanlar salt can skntsndan
kurtulmak iin ykc olacaklardr. Ama bu tr
olaslklar saymakla tkenmez.
4
Gnmzde kltrn eilimi, sanat ve edebiyattan
uzak, bilim dorultusundadr; byle srp
gitmesi de olasdr. Kukusuz, bunun nedeni
bilimin yaantmzda ok byk yararlar salamasdr.
Rnesans'tan gelen ve sosyal prestijle
desteklenen gl bir edebiyat geleneimiz
vardr. Bir "beyefendi" biraz Latince bilmelidir;
ancak bir lokomotifin nasl altn bilmese de
olur. Ne var ki, bu gelenein srmesi "beyefendi"yi
bakalarndan daha az yararl klmaktan
baka ie yaramaz. Sanrm, uzun olmayan bir
sre sonra, bilim alannda bireyler bilmeyen
bir kimsenin eitim grm kii saylmayacan
varsayabiliriz.
Bu olumlu birey; ancak bilimin, zaferlerini
kltrmzn baka ynlerden yoksullamas pahasna
kazanyor olmas zlecek birey. Sanat gn
getike daha ok bir zmrenin ya da birka
zengin sanatseverin ii olmaktadr. Sanat, sradan
insan iin, din ve kamu yaamyla balantl olduu
zamanlardaki kadar nemli deildir. St. Paul Katedrali'nin
yapm iin harcanan para Hollandallar yenmemiz iin
donanmamza verilebilirdi; fakat 2. Charles dneminde
(1630-1685) St. Paul'n daha nemli olduu
dnlmt. Daha nce estetik ynden vlmeye
deer saylan duygusal gereksinimler giderek daha
nemsizleen yollarla gideriliyorlar: gnmzde dans ve
dans mziinin, genelde, daha az uygar olan bir toplumdan
ithal edilmi olan Rus Balesi dnda, sanatsal hibir
deeri yoktur.
Sanatn nemini yitirmesi, korkarm
kanlmazdr ve atalarmzdan daha dikkatli ve
faydacl olan yaama biimimizle bantldr.
Bir yz yl kadar sonra, az ok eitim grm
herkesin bir hayli matematik, biraz biyoloji
ve byk lde de makine yapm bileceini
tahmin ediyorum. Eitim, bir aznlk dnda,
daha ok "dinamik" denilen, yani insanlara
duyu ve dnceden ok, `yapmay' retici trden
olacaktr. nsanlar her ii byk bir beceriyle
yapacaklar, ancak bu ilerin yapmaya deer
olup olmadn rasyonel bir biimde deerlendirmekten
aciz olacaklardr.
Belki de resmi bir "dnrler" tabakas, bir
de "duygucular" tabakas oluacak; bunlardan birincisi Royal
Society'nin, (Royal Society: ngiltere'de 1660'da kurulmu en eski bilim
adamlar dernei. (.N.)) kincisi de Royal Academy ile Piskoposluk
federasyonunun birer uzants olacaktr.
Dnrlerce elde edilen sonular devletin
mal olacak ve, yerine gre, yalnz Milli Savunma'ya,
Amirallie, ya da Hava Kuvvetleri Bakanl'na
aklanacaktr. Eer dman lkelerde
hastalk yayma ii zamanla grevleri arasna
alnrsa, belki Salk Bakanl da bu araya
girebilir.
Resmi duygucular okullarda, tiyatrolarda,
kiliselerde hangi duygularn yaynlanacan
saptayacaklar, ama bu duygularn nasl
yaratlacan kefetmek resmi dnrlerin
ii olacaktr. Okul ocuklarnn haylazlklar
gz nne alnrsa, resmi duygucularn kararlarnn
devlet srr olarak nitelendirilmesinin yerinde olaca
dnlebilir. Bununla birlikte, bir Kdemli Sansrcler Komitesi'nce
onaylanan resimlerin sergilenmesine ve vaazlar
verilmesine izin verilecektir.
 Radyo yaynlar da gnlk gazeteleri herhalde
silip sprr. Aznlk grlerini dile getirmek
iin bir iki haftalk dergi ban kurtarabilir.
Okuma ise, yerini gramofona, ya da ondan
daha iyi bir icada brakacandan, nadiren yaplan
bir i olacaktr. Bunun gibi, gnlk yaamda
yazma yerine de diktafon kullanlacaktr.
Eer savalar ortadan kalkar ve retim bilimsel
olarak dzenlenirse, herkesin rahata
yaamas iin gnde drt saatlik almann
yeterli olmas olasdr. Bu sre kadar alp
bo zamann keyfini karmak m, yoksa daha
ok alp lks eylerin keyfini karmak m
sorusu tartmaya aktr. Galiba bazlar birini,
bazlar da dierini seecektir. Pek ok kii
bo saatlerini, kukusuz, dansederek, futbol
seyrederek, ya da sinemaya giderek geirecektir.
ocuklar iin endieye gerek yoktur; devlet
onlara bakar. Hastalk ok seyrek grlecek;
genletirme yoluyla yallk lmden ksa bir
sre ncesine kadar ertelenebilecektir. Dnya
bir hedonist (hazc) cenneti olacak; ve de
hemen herkes bu yaam dayanlmaz lde can
skc bulacaktr.
Byle bir dnyada ykc drtlerin kar
konulmaz olabileceinden korkulur. R.L. Stevenson'un
ntihar Kulb burada yaama geebilir;
sanatsal cinayetlerle uraan gizli dernekler
de kurulabilir. Gemite yaam tehlikeli olduu
iin ciddiye alnm, ciddi olduu iin de
ilgin olmutur. Eer insan doas deimezse,
tehlike olmaynca hayatn tad kalmayacak ve
biraz heyecan bulmak umuduyla insanlar her
trl aalk ktlklere bavuracaklardr.
Bu ikilem kanlmaz mdr? Yaamn skntl
ynleri, onun en iyi ynleri iin gerekli midir?
Sanmyorum. Eer insan doas, cahil insanlarn
hala sand gibi, deitirilemez ise durum gerekten
umutsuzdur. Psikologlar ve fizyologlar sayesinde artk biliyoruz ki "insan
doas" denilen eyin en ok onda biri doadan
gelmekte, geri kalan onda dokuz ise sonradan
olumaktadr. nsan doas dediimiz ey, erken
eitimde yaplacak deiikliklerle hemen
tmyle deitirilebilir. Bu deiiklikler, eer
dnce ve enerji bu alana ynelirse, en ufak
bir tehlikeye yol amadan ve yaamn ciddiyetini
yeterince koruyacak ekilde gerekletirilebilir.
Bunun iin iki ey gereklidir: ocuklarda
yapc drtleri gelitirmek ve bunlarn yetikinlikte
de devam iin olanaklar salamak.
imdiye kadar, yaamda nemli saylan eylerin
en byk blmn savunma ve saldr oluturmutur.
Kendimizi ala, ocuklarmz dnyann ilgisizliine,
lkemizi ulusal dmanlara kar savunuruz; tehlikeli
ve dman olduunu sandmz kimselere de szle, ya da
fiziksel olarak saldrrz. Ancak, ayn lde gl
olan baka duygu kaynaklar da vardr. Estetik
yaratclk ya da bilimsel keif duygular, en
tutkulu ak kadar gl ve youn olabilirler. Akn
kendisi ise balayc ve baskc olmasna karn,
yaratc da olabilir. Doru eitim verildiinde
insanlarn byk ounluu mutluluu yapc
faaliyetlerde bulabilirler; yeter ki elverili
olanaklar var olsun.
Bu bizi ikinci gereksinimimize getiriyor. Yalnz
st makamlarn emrettii yararl ilere deil,
yapc atlmlara da frsat verilmelidir. Entellektel
ve sanatsal yaratcla, insan yaamn
iyiletirmek iin ileri srlen dncelere,
yapc trden insan ilikilerine hibir engel bulunmamaldr.
Eer bunlarn hepsi varsa ve eitim de
isabetli trden ise; gereksinim duyanlar
iin ciddi ve hareketli bir yaam tarzna yine de
yer vardr. Bu durumda ve ancak bu durumda
yaamn belli bal ktlklerini ortadan kaldrmak
iin rgtlenmi bir toplum kalc olabilir;
nk daha enerjik olan bireyleri iin de doyum
olana salanmtr.
tiraf etmeliyim ki, kanmca, uygarlmzn
hata yapma olaslnn en yksek olduu konu
budur. Pek ok dzenlemeye gerek vardr; bu
kadar ok eyde, olmas gerekenden fazla eylerin
de bulunaca hemen hemen kesindir. Bunun
yol aaca zarar, kiisel aba olanaklarnn
azalmasdr. ok geni rgtler kiinin kendini
aciz hissetmesine, bu da abann zayflamasna
yol aar. Bu tehlike yneticilerin onu farketmesiyle
nlenebilir; ancak yneticilerin, ounlukla,
yaplar gerei farkedemedikleri trdendir.
nsann yaam tarzn ynlendiren her dzenlemede,
sisteme yeteneklerin yozlamasna yol aan hareketsizlii
nleyecek, ama kargaaya yol amayacak lde, anarizm
enjekte etmeye gerek vardr. Bu da, teorik olarak zmsz
olmayan, ancak gnlk yaamn dzensizlikleri
iinde zm olasl pek bulunmayan hassas
bir sorundur.
SON
::::::::::::::::::::::