Bilim

Teknik
ve

Aylk Popler Bilim Dergisi

Yl 48 Say 571
Haziran 2015

Bilim
Protezlere Dokunma Hissi Kazandracak Yapay Deri... Baarya Giden Yol...

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Teknik
ve Aylk Popler Bilim Dergisi
Haziran 2015 Yl 48 Say 571
5 TL

Tannmak, bilinmek ve dier insanlardan farkl olduunu gstermek insanolu iin hep nemli olmutur. stediimiz belki bu deildi,
Bilim ve Teknik

ama iinde yaadmz zamanlarda artk dier insanlardan ayrmak hi sorun deil. Parmak iziyle balayan biyometrik zelliklerin kimlik dorulama
Haziran 2015
Yl 48
Say 571

iin kullanlmas bilgisayarlarn ve gelimi sensrlerin ibirlii ile ok farkl bir seviyeye ulat. Artk neredeyse tannmamak imknsz hale geldi.
Sesimiz, Nefesimiz Yeni Kimliimiz

Zeynep Bilgici kapak konusu olarak setiimiz yazsnda ses ve nefes izimizin kiiye zg olmas ile ilgili aratrmalar konu alyor.
Grnen o ki, hepimiz azmzdan kana daha da dikkat etmek zorunda kalacaz.
Robocop ve Terminator gibi yar insan yar makine canllar bilim kurgunun vazgeilmez konular arasndadr. Protezlerin yerlerini aldklar uzuvlarn
ilevlerini tam olarak yerine getirebilmesi hissedebilmesi ve bu hisleri beynin anlayabilecei bir sinyale dntrerek beyne iletmesi gerekir.
Tahmin edebileceiniz gibi bu konular bilim insanlarnn da ilgisini ekiyor. lay elik bu ayki yazsnda kr sanlarn bir nro-protez yardmyla ynlerini
bulabildiini gsteren bir almay sayfalarmza tarken Zeynep Bilgici de Yldz Teknik niversitesinde Dr. Utku Bykahinin protezlere
dokunma hissini kazandrmaya alan yapay deri zerindeki almasn konu olarak seti.
nsann yeteneklerinin ve bilgisinin snrlarn bilmesi ve kabul etmesi mutluluk ve baar iin nemli. Baarl ve mutlu insanlarn bir aznlk olarak
kabul edildiini dndmzde snrlarmz bilmekte de pek baarl deiliz anlalan. Pnar Dndar bu ay bilmediini bilmemenin getirdii zgven
hakknda yaplan bir almay yazd. Mahir E. Ocakn Hint-Avrupa Dillerinin Anayurdu Enis Yazcnn Atomalt Dnyann Douu-4
zlem Ak kincinin Projelerde Baarya Giden Yol ve Brtein Egenin Dnyann Yeni Bakenti Silisyum Vadisi z
evkle okuyacanza emin olduumuz yazlar.
Bu arada Gkyz kesini yllardr hazrlayan Alp Akolu bayra Erdem Aytekine devrediyor. Bu devir teslimi bizim iin zel yapan ise
Erdem Aytekinin Bilim ve Teknik ile byyen nesillerden birine ait olmas ve kendi ifadesi ile ilgi alan ve meslek seimlerinde Bilim ve Teknik dergisinden
etkilenmi olmas. Erdem Aytekine Bilim ve Teknik ailesine ho geldin derken u an Bilim ocuk dergisinin yayn ynetmenliini yrten
Alp Akoluna, kendisini yazlaryla sayfalarmza konuk etmek istediimizi tekrar hatrlatyoruz.
Dergimizi keyifle okumanz dileiyle
Sayglarmzla,
Murat Yldrm

Sahibi Yaz ve Aratrma Grafik Tasarm - Uygulama Web

TBTAK Adna Bakan V.
Prof. Dr. Mehmet elik
Genel Yayn Ynetmeni
Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu
Prof. Dr. Erol Arcaklolu
Prof. Dr. Zafer Evis
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Prof. Dr. Sinan Sertz
Dr. Ahmet Uluda
Prof. Dr. Hamza Ylmaz
Dr. Zeynep Bilgici
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)
lay elik
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
Pnar Dndar
(pinar.dundar@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Ak kinci
(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Mehmet Koak
(mehmet.kocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Mahir E. Ocak
(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Tuba Sargl
(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
Yusuf Yldz
(yusuf.yildiz@tubitak.gov.tr)
Redaksiyon
Sevil Kvan
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Mehmet Src
(mehmet.sigirci@tubitak.gov.tr)
dl Evren Tngr Burak Fevzi Sabah
(odul.tongur@tubitak.gov.tr) (burak.sabah@tubitak.gov.tr)
Sayfa Dzeni Mali Ynetmen
Sadi Atlgan Kemal Tan
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr) (kemal.tan@tubitak.gov.tr)
izer dari Hizmetler
Erhan Balk Yeim Doru
(yesim.dogru@tubitak.gov.tr)
(erhan.balikci@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi Abone likileri Fiyat 5 TL
Bilim ve Teknik Dergisi (312) 222 83 99 Yurtd Fiyat 5 Euro
Akay Caddesi No:6 06420 Faks: (312) 221 18 60
Bakanlklar - Ankara abone@tubitak.gov.tr Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr
Tel nternet
(312) 298 95 61 www.bilimteknik.tubitak.gov.tr Bask: PROMAT
(312) 468 53 00 Basm Yayn San. ve Tic. A..
e-posta http://www.promat.com.tr/
Faks bteknik@tubitak.gov.tr Tel (212) 622 63 63
(312) 427 66 77
ISSN 977-1300-3380 Bask Tarihi: 28.05.2015
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler

35 16 Bering Denizinin Renkleri / Tuba Sargl

22 Projelerde Baarya Giden Yol / zlem Ak kinci
Kamu kurumlar ve zel sektr eitimden sala, tasarmdan
retime, ok farkl disiplinlerin bir arada almasn gerektiren
kkl bykl projeler yapyor. Fakat balanan her proje baaryla
sonlandrlamyor. Etkin proje ynetimi yaplmamas projelerin
baarszlkla sonulanmasna neden olabiliyor.

28 Protezlere Dokunma Hissi Kazandracak Yapay Deri / Zeynep Bilgici

30 Ses zi ve Nefes zi Parmak zleri Kadar

36
Belirleyici Olabilir mi? / Zeynep Bilgici
Kiiden kiiye deitiini bildiimiz ses ve nefes, hlihazrda
kefedilmi biyometrik zelliklerimizden sadece ikisi.
Sesimizin ve soluumuzun bizi birbirimizden ayrdn gsteren
almalar ve bu alanda gelitirilen teknolojiler sayesinde,
bu zelliklerin kullanld farkl alanlara rastlamak mmkn.

35 Gnmzde 750 Milyon Kii Yeterli Miktarda

me Suyuna Eriemiyor! / zlem Kl Ekici

36 Bilgisizliin Getirdii Gereksiz zgven / Pnar Dndar

zgveninizin bilgilerinizden ya da yeteneklerinizden
doduunu dnebilirsiniz. Ancak yetkin
olmadnz konularda da ar zgven sergiliyor olabilir misiniz?

66
Bildiklerinizin yannda neleri bilmediinizin de
farknda msnz?

40 Kocaeli Bilim Merkezi / Mahir E. Ocak

54 Gnmzn ve Gelecein
Elektrik ebekeleri / Ahmet nen, Mehmet kr Kuran
Son otuz, krk ylda gerekleen birok teknolojik ilerlemeye
ramen gnmzde elektrik ebekeleri birok adan 1900lerin
balarnda kurulduklar halleriyle almaya
devam ediyor.

58 Hastalklarn Tehisi Kolaylayor / Zeynep Bilgici

 +
60 Beynin Esneklii Yeni Duyularn Temeli mi Olacak? / lay elik 4
Beynin ekillendirilebilirlii ve uyum salama kapasitesi Haberler
bilisel bilimlerin gndemindeki konulardan. Beynin statik bir yap
olmaktan ok ald verilere uyum salayarak ekillenebildiini 12
gsteren pek ok aratrma var. Kr deney sanlarna, beyinlerine
taklan pusula ilevli bir tr nro-protezle yn bulma yeteneinin Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran
kazandrld yeni bir aratrma da bunlardan biri.
18
64 Mini Cyborglar / Mehmet Borga Trpan Tekno Yaam /Elif Zehra Arslan

66 Hint-Avrupa Dillerinin Anayurdu / Mahir E. Ocak 42

Bugn Avrupa ve Asyada konuulan pek ok dil Hint-Avrupa
Ayrntlar /zlem Ak kinci
dil ailesinin yesi. Bu dillerin birbirleriyle akrabalklar konusunda
bir uzlama olsa da tm Hint-Avrupa dillerinin atas olan
dilin ne zaman ve nerede konuulduu hl bilimsel tartmalara 44
konu oluyor. Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

72 Vestel HA Karayel / Brtein Ege 50

74 Dnyann Yeni Bakenti Silisyum Vadisi / Brtein Ege Trkiye Doas /Blent Gzceliolu
Dnyay deitirmek iin kollar svayan Silisyum Vadisi
kahramanlarnn bazlar Jeff Bezos (Amazon) ve Mark Zuckerberg
88
(Facebook) gibi en az Silisyum Vadisinin kendisi kadar dnya Gkyz /Erdem Aytekin
kamuoyu tarafndan bilinen isimlerken bazlar Travis Kalanick
(Uber) ve Joe Gebbia (Airbnb) gibi yeni simalar. 90
79 Kzltesi Ik Algs / Mahir E. Ocak Nasl alr? /Brtein Ege

80 Atomalt Dnyann Douu-4 / Enis Yazc 92

Katot tp deneylerinde yksek voltaj fark uygulanan iki metal, ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu
vakumlu bir tpn iine konuyor ve bu iki metal arasnda
oluan parlak elektrik akm inceleniyordu. ngilterenin Manchester 94
ehrindeki J. J. Thomson 1899da bu elektrik akmnn aslnda Zek Oyunlar /Emrehan Halc
paracklardan olutuundan emin olmutu ve kefedilen
bu yeni paracklara elektron dendi.
96
86 lmen Gl / Uzaktan Alglama Grubu Yayn Dnyas /lay elik
Haberler

Yeil Binalar ve tesi Konferans

zlem Kl Ekici

Mimarlk ve yap sektrnn profesyonelleri tm dnyada evre Gn olarak kutlanan 5 Haziran 2015
tarihinde, srdrlebilir mimari ve kentsel tasarm konumak zere bir araya gelecek.

E koyap-Ekolojik Yap ve Yerleimler

Dergisinin sosyal sorumluluk
projesi olan ve bu yl 6. kez
gerekletirilecek olan Yeil Rapido
LEED Eitimleri etkinlii
Dnya evre Gnne zel
olarak kapsamn geniletiyor ve
srdrlebilirlik kavramnn
mimari bak asyla masaya
yatrlaca Yeil Binalar ve tesi
balkl bir konferansa ev sahiplii
yapmaya hazrlanyor.
Son yllarda dnyada olduu gibi
lkemizde de hzla yaygnlaan yeil
binalarn plansz byyen, ormanlar ve
su havzalar yaplamaya alan, altyap
sorunlarnn yaand, evresel ve
kltrel koullarn gz ard edildii
kent kurgusundaki yalnzlnn
tartlaca panelde, srdrlebilir
kentlerin gereklilii ve nemi zerinde
durulacak.
Srdrlebilir mimari konusunda
farkndal artrmak, yeil yap
retiminde ihtiya duyulan
ve sertifikalama srecine katk
salayan malzemeleri ve uygulamalar
tantmak amacn tayan Yeil Rapido
LEED Eitimleri, sektre daha fazla
yeil dnen mimar ve mhendis
kazandrmaya yardmc oluyor.
Eitimlere mimar, mhendis,
peyzaj mimar, i mimar, ehir
plancs gibi mesleki disiplinlerden
profesyoneller katlabiliyor.
Detayl bilgi iin www.yesilrapido.com
sitesi ziyaret edilebilir.

4
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

Beslenme ve Salkl Yaam Zirvesi

zlem Kl Ekici

Sabri lker Vakf 3. Beslenme ve Salkl Yaam Zirvesi Beslenmenin dn, bugn, yarn:
Daha salkl bir toplum iin beslenme alkanlklarnda deiim temasyla stanbulda gerekletirildi.

D nya Salk rgt verilerine gre,

dnya genelinde her yl meydana
gelen 57 milyon lmn %59u diyabet,
kalp damar hastalklar, solunum sistemi
rahatszlklar ve kanser gibi kronik has-
talklardaki arttan kaynaklanyor. Bu
hastalklarn artnda ba sorumlu olarak
gsterilen yetersiz ve dengesiz beslenme
ile hareketsiz yaam stilinin deiimi, -
zme giden yolda da en nemli rol st-
leniyor.
Beslenme biliminde doru bilinen
yanllar ortaya koymak ve salkl ya-
am tevik etmek amacyla dzenlenen
zirve, konunun uzmanlar tarafndan ka-
muoyuna anlatlmas asndan nemli
bir platform oluturdu.
Bu yl zirvenin nemli konumaclar
arasnda Harvard niversitesi Beslenme
Blm Bakan Prof. Walter Willett da
yer ald. deal beslenme modelinde ka-
lorilerin ounun tam tahllar ve bitkisel
yalar arasndaki dengeden elde edilmesi
gerektiine iaret eden Willett, protei-
nin sert kabuklu yemiler, fasulye, balk
ve kmes hayvanlarndan salanmas
gerektiini, ayrca meyve ve sebzelerin
daha yksek oranda alnmasnn da kar-
diyovaskler rahatszlk ve diyabet riski-
ni azaltmaya katk saladn vurgulad.
ABDde Volmetriks adyla gelitirdii
diyetle adndan sz ettiren Pennsylvania
niversitesinden Prof. Barbara Rolls ise
ar kilo ile mcadelede ocukluktan iti-
baren eitimin nemine deindi.
Sabri lker Bilim dl de zirve-
de sahibini buldu. Do. Dr. Cesarettin
Alaalvarn Instant ay, Kafeinsiz Ins-
tant ay ve Fonksiyonel Instant ay
projesi dnyada ilk defa bitkisel steroller
kullanlarak retilen kalp dostu rn ka-
tegorisinde dllendirildi.

Gk Grltsnn Sesinin lk Fotoraf

Tuba Sargl

Southwest Aratrma Merkezinden (SwRI) aratrmaclar yldrm esnasnda oluan ses dalgalarn kaydederek gk grltsne ait akustik
verileri grselletirdi. Aratrma, yldrm oluumundan sonra ortaya kan gk grltsnn sebebinin anlalmasna yardmc olabilir.

D nya zerinde her yl yaklak 1,2 milyar yldrm oluur. Yldrmlarn oluum
srecinin ilk aamasnda frtna bulutlar iinde art ve eksi elektrik ykleri
birbirinden ayrlr. Bu srada ortaya kan gl elektrik alan havay oluturan
Aratrmann yldrmlar esnasnda oluan ses dalgalarnn aa kan ener-
jiyle ilikisinin anlalmasna da yardmc olabilecei dnlyor.

atomlarn ve molekllerin iyonlamasna neden olur. yonlama sreci elektrik

yklerinin havada tanmasn salar. Yldrmlarn oluumu srasnda gl k
parlamalarnn yan sra iddetli bir ses de ortaya kar.
Yldrmlar esnasnda havada elektrik yklerinin tanmasn salayan rm-
cek a eklinde farkl kanallar oluabilir. Southwest Aratrma Merkezinden
bilim insanlar bu kanallarn farkl blmlerinden yaylan ses dalgalarn incele- Ses iddeti (dB)

yerek yldrmlar esnasnda ortaya kan gk grltsnn nasl olutuuna dair

daha ayrntl bilgiler elde edilebileceini dnyor. Aratrmaclar bu amala
yapay olarak oluturduklar yldrmlar esnasnda oluan ses dalgalarn, olutuk-
Ykseklik (metre)
Eim (derece)

lar ykseklik alglanacak ekilde, bir dizi mikrofon kullanarak kaydetti. zellikle
yksek frekanslardaki ses dalgalar incelendiinde, elektrik yklerinin tand
kanallarn farkl blmlerinden farkl iddette ses dalgalarnn yayld anlald. Zaman (saniye) Zaman (saniye)

5
Haberler
Hava Kirlilii
Beyne Zarar Veriyor
Hava kirliliinin salk zerindeki olumsuz etkilerine
bir yenisi daha eklendi. Bostonda yaplan
bir aratrmaya gre hava kirliliine uzun sre
maruz kalmak beyne de zarar veriyor.
60 ya zeri 900den fazla
katlmc zerinde
yaplan aratrma kapsamnda
katlmclarn anayollardan ne
kadar uzakta yaad tespit
edildi. Ardndan manyetik
rezonans grntleme (MRI)
yoluyla beyin taramalar
yapld. Taramalarda ortaya
kan bilgiler, uydulardan elde
edilen hava kirlilii verileriyle
karlatrld. Buna gre, uzun
sre hava kirliliine maruz
kalan insanlarda beyin yapsnn
zarar grd ve bilisel
ilevlerin zayflad tespit edildi.
Hava kirliliine neden
olan paracklar ok eitli
kaynaklardan ortaya kabiliyor.
Elektrik santralleri, fabrikalar
6
Pnar Dndar
nl Matematiki
John Nash Hayatn Kaybetti
lay elik
Hayat Akl Oyunlar adyla Trkeletirilen A Beatiful
Mind filmine konu olan nl matematiki John Nash
ve ei Alicia Lard, New Jersey Turnpiketa bindikleri
taksinin kaza yapmas sonucu hayatn kaybetti.
John Nash, 1994te kendisine Ekonomi Nobelini
kazandran oyun kuram alanndaki almalaryla
tannyor. Akl Oyunlar filminde Nashin matematik
alanndaki r ac baarlar ve izofreniyle
mcadelesi anlatlmt.
ve otomobiller bu kaynaklarn
banda geliyor. Bu nedenle
hava kirlilii sorunu zellikle
Bat Virginiadaki Bluefieldda doan Nash, Princetona ta-
nmadan nce Pittsburghda eitim grd. Karar vermeyle
ilgili matematiksel alma alan olan oyun kuram konusun-
bykehirlerde yaayanlar iin da r ac yaynlar yaptktan sonra 1957de Alicia Lard ile
daha byk nem tayor. evlendi. Ancak Nash ksa bir sre sonra izofreni hastas oldu.
Ei birka kere psikiyatrik bakm altna alnmasn salad.
Hava kirliliinin beyne ne ift 1962de boand ancak iletiim halinde kald. 1980lerde
ekilde zarar verdii konusunda Nashin durumu iyilemeye balad. 2001de tekrar evlendi-
kesin bir bilgi olmamakla ler. Oullar da izofreni hastas olan Nash ve ei akl sal
birlikte uzmanlar paracklar aktivistleri olarak faaliyet gsterdi.
soluduumuzda paracklarn
akcierlerimizde yangya neden Nash akademik hayatn Princeton niversitesinde ve Mas-
olabileceini, oluan yangnn sachusetts Teknoloji niversitesinde geirdi. Kendi adyla
daha sonra akcierlerden anlan nl denklemi zamanla ekonomik analiz alanndaki
beynimize yaylabileceini en nemli fikirlerden biri haline geldi ve bilgisayar bilimle-
tahmin ediyor. Uzmanlar hava ri, evrimsel biyoloji ve yapay zek gibi ok eitli alanlarda
kirliliinin beyinde yaratt uyguland. Nash son olarak 19 Maysta matematiin en
hasarn, yaklak 1 yl yalanma prestijli dllerinden biri olan Abel dln almt. Bu
sonucunda beyinde oluan dle lineer olmayan diferansiyel denklemler konusundaki
zarara edeer olduunu ne almalarndan dolay layk grld.
sryor.
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

Suda Yzen B yk oranda magnezyum ieren

bir metal alamna ii bo SiC paracklar
scaklklara kar dayankl. Bu malzemeden
zellikle deniz aralar imalatnda

Kompozit Malzeme
eklenmesiyle retilen yeni malzemenin zktlesi yararlanlabilecei dnlyor. Yeni kompozit
0,92 kg/l. Bu deer suyunkinden (1,0 kg/l) dk malzeme suyun zerinde yzebildii iin,
olduu iin malzeme suya brakld zaman bu malzeme kullanlarak retilen bir gemi,
Mahir E. Ocak batmyor. stelik bu kadar hafif olmasna ramen yapsnda bozulmalar olsa bile
hayli salam bir yapya sahip ve yksek batmayacaktr.
Deep Springs Technology irketinde
ve New York niversitesinde
alan bir grup aratrmac yeni bir
kompozit malzeme (fiziksel ve
kimyasal zellikleri birbirinden farkl
maddelerden oluan malzeme)
gelitirdi. Kabarckl snger yapsndaki
malzeme o kadar hafif ki suyun
zerinde yzebiliyor. Dr. H.
Anantharaman ve arkadalarnn
yapt aratrmann sonular
International Journal of Impact
Engineeringde yaymland.

En Uzak Gkada
Mahir E. Ocak

Yale niversitesi ve Santa Cruzdaki Kaliforniya niversitesinde alan bir grup gkbilimcinin yapt almalar sonucunda bilinen en uzak gkada
kefedildi. EGS-zs8-1 ad verilen gkadann evrenin ilk zamanlarndaki en ktleli ve en parlak gkcisimlerinden biri olduu belirtiliyor.
Dr. P. Oesch ve arkadalarnn yapt aratrmann sonular Astrophysical Journal Lettersda yaymland.

I k uzayda sonlu bir hzla yayld iin Hubble ve Spitzer

teleskoplar ile elde edilen grntlerde
EGS-zs8-1in aslnda 13 milyar yl nceki
(Byk Patlamadan sadece 670 milyon yl sonraki)
hali grlyor. lmler, EGS-zs8-1in o zamanki
ktlesinin Samanyolunun bugnk ktlesinin yaklak
%15i kadar olduunu ve ok sayda yeni yldzn
domakta olduunu gsteriyor.

EGS-zs8-1 ve dier uzak gkadalar hakknda yaplan

almalar, gkadalarn nasl olutuu ve nasl
evrim geirdii hakknda ok nemli bilgiler veriyor.

u an kurulum aamasnda olan

James Webb Uzay Teleskobunun 2018 ylnda
hizmet vermeye balamasndan sonra
yaplacak gzlemler sayesinde ilk gkadalarn
oluum srecinin daha iyi anlalaca
dnlyor.

7
Haberler
Byk Yaplardaki Kk MEB le Microsoft
Titreimleri Grntlemek in Trkiyeden
Yeni Yntem Birlii Projesi
Tuba Sargl zlem Kl Ekici

Byk mimari yaplarda, rnein binalarda ve kprlerde Milli Eitim Bakanl Hayat Boyu renme
rzgr gibi bir d kuvvetin sebep olduu titreimleri plak gzle Genel Mdrl ve Microsoft Trkiye,
fark etmek ou zaman mmkn deildir. Ancak yaplarn Trkiyedeki genlerin teknoloji alanndaki
maruz kald bu etkiler yapsal hasarlara ve dengesizliklere
yeteneklerinin 21. yzyln gerekleri
neden olabilir. Massachusetts Teknoloji niversitesinden
bilim insanlar bu deiimlerin grntlenmesinde bilgisayarla dorultusunda gelitirilmesi amacyla
grme teknolojilerinin kullanlabileceini gsterdi. ibirlii projesine imza att.

G elitirilen yeni yntemde

kullanlan algoritma yksek
hzl kameralardan elde edilen
verileri analiz ederek grntlerdeki
hareketleri bir mikroskop gibi
bytyor. Bylece videolardaki fark
edilemeyen hareketleri belirlemek
ve doru ekilde analiz etmek
mmkn oluyor. Sonular Journal
of Sound and Vibration dergisinde
yaymlanan aratrmada bilim
insanlar bu yntemi kullanarak
elik bir kiriteki ve PVC
bir borudaki kk titreimleri
ayrntl bir ekilde grntlemeyi
baard. Aratrmaclardan
Prof. Oral Bykztrk sonularn
d kuvvetlerin yaplar nasl
Balangtaki ama grntlerdeki
belirgin olmayan renk deiimlerini
ortaya karmak olmasna ramen,
aratrmaclar gelitirdikleri
yntemin grntlerdeki fark
edilemeyen hareketleri de grnr
hale getirdiini belirledi.
MIT
Y aplan ibirlii yllk yaklak 5 milyon kursiyer ile 2 milyon
ak retim rencisinin, mesleki eitim merkezlerinde
renim gren rak, kalfa ve ustann ve bu kurumlarda grev
yapan ynetici ve retmenlerin Microsoft retkenlik zm
Office 365ten yararlanmasn ve uygulama gelitirme becerile-
rinin gelitirilmesini hedefliyor.
Ayrca, kursiyer, renci ve alanlar bu ibirlii ile Micro-
soft Trkiyenin sosyal sorumluluk projesi olan Ak Akademi
internet sitesi araclyla yazlm gelitirme konusunda eitim
alma imkn bulabilecek.
birlii kapsamnda Milli Eitim Bakanlna bal l M-
drlklerinin ve 81 ildeki danman retmenlerin katklaryla
zellikle Microsoftun i retkenlii alannda olmazsa olmaz
zm Office 365, toplamda yaklak 7 milyon kursiyer ve
renciye ulatrlacak.
Kursiyer/renci ve alanlar, eitimlerinde kullanmak
zere Microsoftun DreamSpark web sitesi zerinden Visual
Studio 2013, SQL Server 2014, Windows Server ve birok ya-

etkilediini belirlemekte kullanlan zlm-uygulama gelitirme programn cretsiz olarak temin

klasik yntemlerle eletiini, ancak edebilecek.
gelitirdikleri teknolojinin klasik Kullanlan algoritma sabit bir Dreamspark zerinden sunulan frsatlardan yararlanmak
yntemlerden ok daha hzl ve kameradan alnan grntdeki iin rencilerin mail adresleriyle sisteme kayt olmalar sa-
dk maliyetli olduunu sylyor. piksellerin renk ve konum lanrken, evrimii yazlm gelitirme okulu acikakademi.com
gibi zelliklerinde zamanla internet sitesi ile rencilerin yazlm ve uygulama gelitirme
Aslnda bu teknolojinin temelleri meydana gelen deiimleri analiz alannda baarl olabilmek iin doru aralara sahip olmas ve
birka yl ncesine dayanyor. 2012 ederek hareketin olduu piksel doru becerileri kazanmas salanm olacak.
ylnda MIT Bilgisayar Bilimleri gruplarn belirliyor. Daha sonra
ve Yapay Zek Laboratuvarndan belirli frekanstaki bu hareketler
(CSAIL) aratrmaclar videolardaki bytlerek, grnr hale
plak gzle fark edilmesi zor gelmeleri salanyor.
deiimleri belirleyebilmek iin bir
algoritma gelitirdi. Bylece rnein Aratrmaclar gelitirilen yeni
bir kiinin yznn rengindeki yntemin ayn zamanda yaplarn
deiimlerin kalp ritmindeki uzaktan grntleme yntemleri
anormalliklerin belirlenmesinde ile kontrol edilmesine imkn
kullanlabileceini dnyorlard. verebileceini dnyor.

8

Kocaeli
Bilim Merkezi
ocuklara Bilimi
ve Teknolojiyi
Sevdirecek
zlem Kl Ekici
8 bin 560 metrekarelik dev
bir alanda, eski fabrika binalarnn
dntrlmesiyle kurulan
bilim merkezi, Kocaeli Bykehir
Belediyesi ve TBTAK
ortaklyla hayata geirildi.
Pltonda
Buzla Kapl
Blgeler
Mahir E. Ocak
NASA tarafndan dokuz yl
nce uzaya gnderilen
Yeni Ufuklar uzay arac
Pltona yaklamaya devam
ediyor. Temmuzun ortalarnda
cce gezegene en yakn
konumdan geecek olan
uzay arac, Dnyaya dzenli
olarak fotoraflar gnderiyor ve
bu fotoraflara NASAnn
internet sayfasndan
ulalabiliyor.
K ocaeli Bilim Merkezi, bilimsel
gerekleri uygulamal bir ekilde
retmeye destek oluyor. Baz bilimsel
gerekler eitli dzeneklerle ve
deneylerle aklanyor. Bilen gelsin,
bilmeyen gelsin sloganyla kurulan
merkez, renkli ve elenceli yapsyla
ocuklarn merak ettikleri tm konularda
fikir sahibi olmalarn salyor.
Bilim merkezindeki atlyeler zellikle
ilkretim dzeyinde eitim alan
ocuklarn okulda edindikleri kuramsal
bilgiyi deneylerle pekitirmeleri ve
daha iyi kavramalarn salyor.
Robotlar, zek oyunlar ve zel
dzenekler hayal gcn gelitiriyor,
analitik zeknn kullanmn tetikliyor.
Merkezdeki toplam 680 metrekare
alana yaylan atlyelerde optik illzyon,
yanarda modeli, hcre modeli ve
3-D gzlk kullanlarak birok
farkl alanda deneyler yapma imkn
salanyor. Dnyann alannda
nde gelen merkezleri ile ibirlii
yaplarak tamamlanan bilim merkezi,
ziyaretilerin grme, iitme, duyma,
Y eni Ufuklarn Nisan aynda Pltona
134 milyon kilometre mesafedeyken
ektii grntlerde cce gezegenin en
byk uydusu olan Charon grlyor.
Grntlerin en dikkat ekici zellii
ise yzeydeki parlak blgeler. Uzay arac
Pltona hl uzak olduu iin elde edilen
grntlerin znrl dk. olduu dnlyor.
Bilim ve Teknik Haziran 2015
dokunma duyular ile etkileime geen,
bylece bilimsel olaylar daha iyi
kavramalarna imkn sunan
zel tasarlanm pek ok dzenee de
ev sahiplii yapyor.
Merkezdeki Alg ve Gereklik Galerisi
beyninizin sizi nasl kandrabildiini,
algladklarnzla gerekte olan
biten arasnda ne kadar byk farklar
olabildiini gzler nne seriyor.
Ses, k ve grme ile alakal bildiiniz
her eyi unutturacak bu dzenekler
grdklerinizin ve duyduunuz seslerin
ne kadar yanltc olabileceini kantlyor.
Merkezde ayrca ocuklar iin
tam donanml cihazlar, deney aletleriyle
kefetmenin mutluluunu yaatacak
Yap-Kefet alan bulunuyor. Fizik, kimya,
biyoloji, matematik, popler bilim,
tarih, felsefe, evren ve gkyz
gibi konularda ziyaretilere geni bir
kaynak salayan1500 kitaplk zel
ktphane de yer alyor. Detayl bilgi iin
http://www.kocaelibilimmerkezi.com/
sitesi ziyaret edilebilir.
Bu nedenle yzeydeki parlak blgelerin
ne olduu tam olarak bilinmiyor.
Ancak bu blgeler, gezegenin hareketi
srasnda her zaman parlak kald iin,
yanstma zellii yksek buzlar
ieriyor olabilir. Pltonun yzeyinde
azot, karbonmonoksit ve metan buzlar
9
Haberler
Salkta Robot ve Dijital Hastane
Devrimi
Salk ve biliim dnyasnn liderlerini buluturan 15. Uluslararas
Salk Biliim Zirvesinde, salk biliimi alannda dnyadaki
yeni gelimeler, salk sektrnde robotlarn kullanm ve dijital hastane
platformu konularnda sunumlar yapld.
S alkta robot devrimi zirveye
damgasn vurdu. Hasta ile doktorun
lkeleraras iletiimini salayan hasta vizit
robotu ilk kez denendi. Hasta ile doktor
arasnda srekli iletiim kurabilen, hastann
durumunun anlk takibini salayan ve
doktora hassas tehis ayrcal sunabilen
teknolojilerin gelecekte salk sektrnde
ok nemli bir yer tutaca yetkililerce
belirtildi.
Uluslararas Salk Biliim Zirvesi
kapsamnda salk ve biliim sektrnn
ortak almas olarak hayata geirilen yeni
projeler, dnyadaki bu alandaki en son
uygulamalar, sektrn gelecei ve zellikle
Dijital Hastane projesi gibi konularda
uzman grlerinin paylald ok nemli indirilip acil servise alnrken,
paneller ve konferanslar da
gerekletirildi.
Zirve kapsamnda dnyann ilk ve tek
Dijital Hastane Platformu da kaplarn
yeniden dnyaya at. Salk biliimi
alannda yeni gelimeleri ve son
teknolojileri tek bir at altnda toplayan
1000 m2lik alanda, gerek zamanl
alan bir hastane kompleksi olan
Dijital Hastane Platformunda zellikle
gelecein hastanelerinde kullanlacak
robot teknolojileri tantld.
Robotlarn hastay karlayaca ve
ona refakat edecei bildirildi.
10
zlem Kl Ekici
Hastalarn muayene ilemleri srasnda
doktorun hasta bilgilerini kaydederek
oluturduu anemnez raporunun artk
tarihe karaca, bunun yerine
hastann bilgilerini annda kaydederek
doktorun karar verme srecini ksaltan
dijital gzlk teknolojileri kullanlaca
belirtildi. Hasta doktoru ile gz temas
kurduunda, hastann ikyetleri ile
birlikte genel durumu da gzlk tarafndan
kaydedilip yazya dklecek ve anemnez
halini alacak. Ayn zamanda acil servise
getirilen bir hastann genel durum
deerlendirilmesi ve hasta iin gerekli tm
donanmn salanmas iin n bilgilerin
oluturulmas yine bu gzlkler ile
mmkn olacak. Yani hasta ambulanstan
doktor onu grm ve deerlendirmi,
hasta iin gerekli olan tetkik ve
ilemler iin n hazrl yapm olacak.
Dijital hastane teknolojilerinin akll,
ktsz ve yeil hastane konseptlerinden
oluan ayr balkla sunulaca
ifade edildi. Altyaps hazr olan ve ok
yaknda hayata geirilecek dijital hastane
teknolojileri arasnda inesiz kan alma,
yzk eklinde ate ler, her organn
sesine duyarl stetoskop, deri zerinden
anjiyo, elektronik atalla zayflama, tmr
bulan lazer kalem, giyilebilir ultrason ile
24 saat bebek takibi, dijital sistemle diz
arlarnn kontrol, beyin depolayc cihaz
ile Alzheimer tedavisi, geree yakn el
ve ayak protezleri, dijital migren tedavisi,
gece gr lensler ve ila dozlarn
ayarlayabilen robotlar yer alyor.
Hastalarn bu teknolojilerden hem
hastane ortamnda hem de evlerinde
yararlanabilecei vurguland.
Teknoloji
Seferberlii
in Dmeye
Basld
zlem Kl Ekici
Trkiyenin teknoloji gelitiren lke-
ler arasnda yer almasn salamak
ve yeniliki rnlerin gelitirilmesini
tevik etmek amacyla dzenlenen
dllerde bu yl, 2023 hedefleri iin
seferberlik arsnda bulunuldu.
TBTAK, TTGV (Trkiye Teknoloji Ge-
litirme Vakf) ve TSAD tarafndan d-
zenlenen Teknoloji dllerinin 12ncisi
iin bavurular balad. Trkiyenin tekno-
loji gelitirme ve 2023 hedeflerine ulama
konusunda, devlet ile zel sektrn el ele
vererek seferber olmas gerektii arsn-
da bulunuldu.
Yetkililer Trkiyenin dnyada rekabet-
i ekonomiler arasnda yerini salamla-
trabilmesi iin yeniliki rn ve teknoloji
gelitirmeye daha fazla kaynak ayrlmas
gerektiine dikkat ekti.
Firmalar, pazara sunulmu ya da su-
nulmam, bir veya birden fazla rn ve/
veya sre gelitirme veya iyiletirme a-
lmas ile Teknoloji dlleri Programna
bavurabilir.
Bavurular ilgili kurulu bykl
snfnda:
Yeni rn retilmesi veya rn kalitesi/
standardnn ykseltilmesi
(rn Yenilii),
Yeni retim teknolojilerinin
gelitirilmesi veya maliyet drc
ve standart ykseltici yeni tekniklerin
gelitirilmesi (Sre Yenilii)
kategorilerinde yaplabilir.
Detayl bilgi ve bavuru iin
http://teknoloji.org.tr/ adresi ziyaret edilebilir.
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

Beyindeki Fazla Demir

Alzheimer Olma Riskini Artryor
zlem Kl Ekici

nsan vcudu salkl olmak iin demire ihtiya duyar.

Ancak fazla demir seviyelerinin beyne zarar vererek ilerleyen yalarda
Alzheimer hastalna yakalanma riskini artrd belirtiliyor.

Y aplan almalar Alzheimer hastalna

yakalanm insanlarn beyinlerinde salkl
insanlara oranla daha fazla demir olduunu
Bu almann sonucunda, Alzheimer hastalnn
tedavisinde, demiri balayarak vcuttaki
demir seviyelerini azaltan (anti-demir zellikte)
gsteriyor. Beyindeki demir fazlal bu hastaln ilalarn kullanlmas da gndeme yeniden
ortaya kn hzlandryor. Uzmanlar, gelmi oldu. Aslnda 24 yl nce yaplan
insanlarn beyinlerindeki demir seviyelerinin bir almada denenen anti-demir zellikteki
llerek bu hastala yakalanma riskinin bir ilacn Alzheimerdan kaynaklanan
ok daha erken dnemlerde belirlenebileceini, bilisel bozukluu yar yarya azaltt biliniyor.
ayrca vcuttaki demir seviyesini azaltan Ancak ayn zamanlarda gndeme gelen ve
ilalar kullanlarak hastaln ortaya knn beta-amiloid proteininin beyinde birikmesiyle
geciktirilebileceini belirtiyor. hastaln olumas bulgusunun daha
baskn gelmesi, demir-Alzheimer ilikisi
Yaplan youn almalara ramen bu hastaln zerinde fazla durulmamasna neden oldu.
belirtileri olan bunama ve unutkanln
arkasndaki gerek mekanizma tam olarak Uzmanlar bu yeni almayla ilginin tekrar
anlalm deil. Uzun sre en nemli nedenin anti-demir zellikteki ilalara kayacan
beyinde belirgin plak oluumunu tetikleyen vurguluyor. zellikte deferiprone isimli demir
beta-amiloid isimli protein olduu biliniyordu. balayc ilacn dorudan beyne etki ettii ve
Ancak bu proteini paralayarak yok eden beyindeki demir seviyelerini kandaki demir
ilalarn kullanlmas insanlarn bunama ve miktarlarna zarar vermeden azaltt belirtiliyor.
unutkanlk durumunun iyilemesini Ayn ila hlihazrda demir zehirlenmesi
salayamad. tedavisinde ve Parkinson hastalnn seyrini
yavalatmakta da kullanlyor.
Avustralyadaki Melbourne niversitesi
aratrmaclar hafif bilisel bozukluk gsteren
144 yal insan 7 yl boyunca takip etti.
almaya katlan insanlarn beyinlerindeki
demir seviyelerini bulmak iin omurilik
svlarnda ferritin proteini miktarlarna bakld.
almann balangcnda her mililitre
omurilik svsnda bir nanogram ferritin miktar
bulunan kiilere dierlerine gre ortalama
3 ay daha nce Alzheimer hastal
tehisi koyuldu. Ekip ayrca, Alzheimer
hastalnn risk geni olarak bilinen ApoE4
geninin yksek demir seviyeleriyle ilikili
olduunu buldu. Bu geni tayan insanlarn
hastala yakalanma riski daha yksek.
Demir hayli reaktif yani tepki gsteren bir
madde olduu iin sinir hcrelerinin kolayca
kimyasal strese maruz kalmasna neden
olabiliyor.

11
 Ctrl+Alt+Del
Zararl Yazlmlarn Yeni Gzdesi Grafik lemciler
Skype ile Annda eviri Dnemi Balad
Microsoft, getiimiz aylarda Skype me-
sajlama yazlmna annda sesli eviri zelli-
i eklediini duyurmutu. imdi de bu zel-
12
Levent Dakran
lii, denemek isteyen herkesin eriimine a-
tn duyurdu. Bu hayret verici zellik, ken-
di dilinizde konutuunuz her eyin annda
Normalde zararl yazlmlar bilgisayarnza
girdiinde, arka tarafta gizli sakl ileri yap-
mak iin ana ilemcinizden faydalanrlar. Ya-
ni bugne kadar durum hep byleydi. An-
cak gelitiricilerin son yapt denemeler,
bu tr ileri bilgisayarn ana ilemcisi yerine
grafik ilemciye ykmann ok daha etkili ol-
duunu gsteriyor. Bylece zararl yazlm-
lar hem kendilerini daha iyi gizleyebiliyor,
hem de grafik ilemcilerin zellemi he-
saplama rutinleri sayesinde ilerini ok da-
ha verimli yapma ans buluyorlarm. Yn-
temin altn gstermek iin gelitiriciler
tarafndan ortaya koyulan Jellyfish rootkit
ve Demon keylogger denemelerinin gayet
baarl sonu verdii syleniyor. Tabii bu
baarya nasl baktnza bal ama aln size
endielenmek iin bir sebep daha. Detaylar
bit.ly/gpurootkit adresinde bulabilirsiniz.
Uzmanlar, ana ilemci yerine grnt ilemcisinde almay
tercih eden zararl yazlmlardan daha fazla korkmanz gerektiini
sylyorlar.
evrilerek kar tarafa bu kez onlarn dilinde
aktarlmasn salyor. rnein siz normal
ngilizce konuuyorsunuz, Meksikada yaa-
yan ana dili spanyolca olan kii konutuu-
nuz her eyi annda spanyolca olarak duyu-
yor. Oradan size spanyolca cevap veriyor ve
siz de yine ayn anda ngilizce evirisi dinli-
yorsunuz. Neredeyse bilim kurgu filmlerin-
den frlam gibi. imdilik yalnzca ngiliz-
ce, spanyolca, talyanca ve ince (Manda-
rin) iin geerli. Trke iin balangta faz-
la mitlenmemenizi neririm. Denemek is-
terseniz skype.com/translator adresini ziya-
ret edebilirsiniz.
Skypea eklenen yeni annda eviri zellii,
bilim kurgu filmlerinde grmeye altmz trden
bir gelecei gnmze tayor.

SSDler Ne Kadar da Unutkanm Meer
SSD, yani bellek tabanl sabit diskler fiyatlarnn uygun
hale gelmesiyle birok bilgisayar kullancsnn gzdesi ol-
maya balad. Veriyi plaka yerine bellek hcrelerinde sak-
layan bu diskler geleneksel disklere gre ciddi avantajla-
ra sahip: Daha az g harcyorlar, ilerinde hareketli par-
a olmad iin sarsntlara kar daha dayankllar ve kla- re scakl yeterince artrrsanz, sadece 1 hafta iinde bi-
sik disklerle kyaslandklarnda performanslar muazzam.
Ama gelin grn ki bunlar da elektriksiz kaldklarnda i-
lerindeki veriyi unutmaya hayli eilimliymi. Disk retici-
si Seagatein ortaya koyduu verilere gre SSDlerin de-
Sanal Gereklik lenleri Geri Getirebilir mi?
Bu sayfalarda ska gndeme getirdiim sanal ger-
eklik gzlklerinin bir sonraki byk teknoloji ad-
m olduuna, getiimiz ay nihayet bir tanesini can-
l canl deneme frsa-
t bulduktan sonra iyi-
den iyiye ikna oldum.
irketler piyasaya ka-
cak ilk rnekler iin gn
sayarken, bu ilgin tek-
nolojiye dair hayret ve-
rici uygulamalarn da
ard arkas kesilmiyor. Bunlardan biri de Paranormal
Gamesin Oculus VR Jam 2015 yarmas iin nerdii
Project Elysium adl proje. Project Elysium, sanal ger-
eklik gzlkleri yardmyla artk hayatta olmayan ya-
knlarnzla sizi tekrar buluturmay vaat eden bir pro-
je. Her ne kadar bunun len kiiyi grselletirmek ha-
ricinde neler sunaca tam olarak net olmasa da, fi-
kir gelecek asndan ilgin bir potansiyel tayor. Bu
belki de gelecekte sosyal medya hesaplarmz zerin-
Bilim ve Teknik Haziran 2015
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
SSD diskleri scakta elektriksiz
brakmak, verilerinizi ciddi
anlamda riske atmakla ayn anlama
geliyormu.
poland ortamda scakln 5 derece artmas, disk iinde
saklanan verinin saklanma sresinin yar yarya azalmasna
neden oluyormu. Normalde herhangi bir g kaynana
bal olmadan saklanmas durumunda bu disklerin iinde-
ki veriyi yllarca saklayaca ngrlyor. Oysa rapora g-
le sakladklar verinin buharlamaya baladna ahit olu-
yorsunuz. Dolaysyla zellikle nemli kurumsal verilerin
sakland disklerde bu konuyu dikkate almakta fayda var.
Detaylar bit.ly/ssdstorage adresinde okuyabilirsiniz.
Sanal gereklik, artk dnyada olmayan
kiilerle yaayanlar bir araya
getirmek gibi ilgin fikirleri de
beraberinde getiriyor.
de braktmz paylamlarn bir araya getirilmesiyle
oluturulacak sanal benliklerimizin, gelecek nesillerle
oturup sohbet edebilecei gnlerin ilk adm. Belki de
lmszl ilk olarak bu ynyle kefedeceiz. lgi-
li haber iin bit.ly/projectelysium adresini ziyaret ede-
bilirsiniz.
13
 Ctrl+Alt+Del Levent Dakran

letiimde Empatiyi de Otomatie Baladlar

Diyelim ki birine internetten nemli bir
mesaj gndereceksiniz. Ama bir yandan da
kiinin huyunu suyunu biraz bilmek istiyor-
sunuz ki, mesaj ilk seferinde doru kiiye
doru ifadelerle ulaabilsin. te Crystal isimli
servis, birilerinin byle bir ihtiyac olaca d-
ncesiyle hizmete girmi. Crystala girdii-
nizde ncelikle sizden Linkedin sosyal ba-
lantlarnz paylamanz istiyor. Ardndan bu
balantlarn her birinin profilinden ve payla-
mlarndan kendilerine zg iletiim tarzn
analiz ediyor. Ksa cevaplardan m holanrlar
yoksa uzun uzun yazmay m tercih ederler?
Ciddi bir dil mi kullanrlar yoksa konuma di-
li mi onlara daha ok hitap eder? Tm bunlar
size raporluyor ve bylece siz de iletiim kur-
mak istediiniz kiiyle hangi dilden konu-
manz gerektiini grp ifadelerinizi ona g-
re kurgulayabiliyorsunuz. Dier bir deyimle
empati kurmu oluyorsunuz ve dikkate aln-
ma ansnz ykseltiyorsunuz. Merak eden-
ler iin detaylar crystalknows.com adresinde. Crystal adl yeni servis sayesinde, hi tanmadnz birine nasl yaklamanz gerektii konusunda bilgisayarnzdan yardm alabilirsiniz.

Dnyann Her Yerinde Bedava WiFi Balants Elinizin Altnda

Dnyann farkl lkelerini dolarken siz

de gittiiniz yerde cretsiz WiFi peinde ko-
uyorsanz, WifiMapper isimli uygulamaya
baylacaksnz. WiFiMapper, dnya genelin-
de yaklak 500 milyon WiFi balant nokta-
sn ieren ok geni bir veri tabanna sahip.
Kullanmak iin uygulamay akll telefonunu-
za yklyorsunuz, konumunuzu paylayor-
sunuz, akabinde uygulama en yaknnzda-
ki WiFi balant noktalarn ekran zerinde-
ki haritada grntlemeye balyor. Uygun
noktaya yaklatnzda balantnn sre s-
nr olup olmad, kullanm iin ek koullar
gerekip gerekmedii ve varsa balant iin
gereken ilemleri de uygulama zerinde g-
rntleyebiliyorsunuz. imdilik sadece App-
le cihazlar iin mevcut, ama yaknda Android
srmn de hazr olaca syleniyor. Detay-
l bilgi almak ve cihaznza indirmek iin wi-
fimapper.com adresini ziyaret edebilirsiniz. WifiMapper sayesinde dnyann neresinde olursanz olun, cretsiz WiFi balant noktalarn kolayca kefedebilirsiniz.

14
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Aydnl Mzikle enlendirin

zellikle LED teknolojilerinin geliimiyle ev tipi am-
pullerde de ilgin uygulamalar grmeye baladk. Akll
telefon uygulamasyla kiisel tercihlerinize uygun renk
deitiren Philips Hue bunlardan biriydi rnein. im-
di de Sony, ampule Bluetooth destekli hoparlr ekle-
mek gibi yeni ve yaratc bir yaklam getirmi. lk olarak
Japonyada satlmaya balanan bu yeni rn, taktnz leceksiniz. rnn yurtd fiyat yaklak 199 dolar ola-
yerden etraf aydnlatmann yan sra Bluetooth ile e-
letirdiiniz herhangi bir cihazdan gelen mzik yayn-
n da odanza yayabiliyor. stelik elektriini duydan al- Sonynin klasik aydnlatma ampulne
hoparlr ekleme fikri eminim bir ounuzun
d iin adaptr balama veya arj etme derdi de yok. houna gidecek.
Akll telefonlarla uyumlu olan uygulamas sayesinde
k miktarn da yine uzaktan ayarlayabildiiniz syle-
niyor. Bylece siz de lks otel ve restoranlarda olduu
gibi evinizin tavanndan tatl tatl mzik yayn yapabi-
rak belirlenmi.

Bilgisayarlarn Gz Artk yice Almaya Balad

Hep sylyoruz: Bilgisayarlar trilyonlarca ilemi bir

saniyeden daha ksa srede yapma konusunda ina-
nlmaz bir beceri ortaya koyarken, bir fotoraftaki
iki beyaz kediyi birbirinden ayrma konusunda insan
beyninin yanna bile yaklaamyor. Ama yle grn-
yor ki yaknda bu alandaki stnlmz de kaybe-
deceiz. Google ve benzeri geleneksel arama motor-
larndan farkl olarak, sorduunuz sorularn cevab-
n bulma ve detaylandrma konusunda kendine z-
g bir yaklam ortaya koyan Wolfram (wolframalp-
ha.com), Image Identification Project adl deneysel
bir siteyi kullanma at. Siteye herhangi bir fotora-
f yklyorsunuz, analizini yapyor ve fotorafta ne-
ler grdn size sylyor. stelik fotoraftaki kii
veya nesneyi tanrsa size konuyla ilgili bilgiler de su- ginlii karsnda eminim siz de aracaksnz. Siteye Wolframn yeni grsel tanmlama
servisi, artc derecede iyi alyor.
nuyor. Mesela ben drt tane ocuun yan yana yat- imageidentify.com adresinden ulaabilirsiniz. Bu ara-
t bir grsel ykledim, yan yana yatan 4 ocuk gi- da konusu almken, geen ay inli Baidunun yeni
bi bir cevap beklerken yatak odas diyerek aknl- yapay zek sisteminin grsel tanmada Google ge-
ma aknlk katt. Aslnda benzer tahminleri yapabi- ride braktn da buraya not dm olalm (bit.ly/
len baka siteler de var, ama buradaki sonularn zen- baiduai).

15
Dr. Tuba Sargl

Bering
Denizinin
Renkleri
Bering Denizindeki Pribilof Adalarnn evresinde mavinin ve yeilin farkl tonlarnn grld bu fotoraf
getiimiz yl Eyll aynda Landsat 8 uydusu tarafndan ekildi.

16
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

Pribilof Adalar besin asndan Bering Denizinde zellikle ilkbahar

zengin sularla evrili. aylarnda fitoplanktonlarn
Suyun yzeyindeki ak yeil ve mavi poplasyonunda ciddi bir art grlr.
renkler bu blgedeki fitoplankton Bu durumun nedeni, suyun yzeyinde
saysnn ok yksek olduu anlamna k aylarnda oluan buz katmannn
geliyor. Mikroalgler olarak da ortadan kalkmasyla okyanus yzeyine
bilinen ve yaplarnda klorofil bulunan yakn ksmlardaki besin miktarnn
fitoplanktonlar fotosentez yaparak ve tatl su orannn artmasdr.
gne enerjisini kimyasal Yaz dneminde ise suyun scaklnn
enerjiye dntrr. Fitoplanktonlar, artmas, besin kaynaklarnn
yaamlarn devam ettirmek iin azalmas gibi nedenlerle saylar azalr.
ihtiya duyduklar protein, karbonhidrat,
ya gibi bileikleri fotosentez Fitoplanktonlar birok deniz canls,
sonucu oluturabilmek iin gne rnein balinalar, balklar,
nn, karbondioksitin deniz kabuklular iin nemli bir
ve suyun yan sra inorganik besin besin kaynadr.
maddelerine de ihtiya duyar.

17
Tekno - Yaam Elif Zehra Arslan

FitBark, yapsnda eitli

Kpeinizin
Aktivite
Takipisi:
FitBark
Tasmasna takarak kpeinizin
gnlk aktivitesini kolaylkla
takip edebileceiniz
kk aktivite takip cihaz
FitBark, Amerikan firmas
FitBark tarafndan gelitirildi.
sensrler bulunan ve gn boyunca
kpeinizin hareketlerini,
beslenmesini ve havlamalarn
takip ederek alkanlklarna
dair istatistik karan ve akll
telefonunuzdaki uygulamasna
gnderen bir cihaz. Aktivite
takibini balatmak iin yaplmas
gereken ey FitBark kpein
tasmasna takmak ve cihaz,
Bluetooth zerinden
Android veya iOS iletim
sistemine sahip akll telefondaki
uygulamas ile eletirmek.

Bylece kpein gnlk

alkanlklar kontrol edilebilir,
gerektiinde alkanlklara dair
veriler veterinere aktarlabilir.
8 gr arlndaki FitBarkn
sat fiyat 99 dolar.
http://www.fitbark.com/

Giyilebilir
Teknolojilerde
Dnm
Noktas
Dnyaca nl kulaklk ve hoparlr
firmas Jabra, sporculara
zel kablosuz akll kulaklk
Jabra Sport Pulseu gelitirerek
giyilebilir teknolojilere bir
yenisini daha ekledi.
Sol kulaklkta yer alan
sensrler sayesinde sporcunun
kulak derisi zerinden kalp
ritmine ve oksijen tketim seviyesi
ve hzna dair veri toplayan
Jabra, verileri Bluetooth teknolojisi
ile akll telefona yklenen
uygulamasna aktaryor.
Bununla da kalmayarak sahip
olduu akll ses teknolojisi
ile kullancsna salkl
bir egzersiz yapmas iin sesli
tavsiyelerde bulunuyor.
Drt buuk saatlik pil mrne
sahip kulaklk mzik dinlemek
ve telefon grmesi yapmak
iin kullanlabildii gibi
ayn anda sekiz
farkl cihazla eleebiliyor.
Jabra Sport Pulse, Trkiyede
birok teknoloji
maazasnda 699 TLden
satlyor.
http://www.jabra.com/
Bilim ve Teknik Haziran 2015
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Bu Bilgisayar Yalnzca
42 Gram Arlnda
Gn getike klen fakat ilevleri artan bilgisayarlara,
nl teknoloji firmas Quadro tarafndan bir yenisi
daha eklendi: Quadro Stick PC. Mobil kullanm iin rahat
olduunu dndnz tablet ve dizst bilgisayarnzn
yerine ok daha rahatlkla kullanabileceiniz
Quadro Stick PC, estetik grnml, kullanclarna
tama kolayl sunan 42 gr arlnda mini bir bilgisayar.
Kullanma balamak iin yapmanz gereken tek ey
bir HDMI balants kullanarak cihaz bir TVye veya
monitre balamak. Sonrasnda Quadro ile bir masast
bilgisayar ile yapabileceiniz her eyi yapabilirsiniz.
Ortalama bir USB bellek boyutunda olan Quadronun
yapsnda 4 ekirdekli Intel ilemci, 2 GB RAM ve
32 GB SSD disk bulunuyor. Windows 8.1 iletim sistemine
sahip olan ve ayn zamanda Linux ve Android 4.4 iletim
sistemlerini de destekleyen cihazn fiyat 199 dolar.
http://www.quadrocomputer.com/
19
 Tekno - Yaam Elif Zehra Arslan

Pek ok aksiyon kamerasndan Tom Tom Bandit, Mays aynda

farkl olarak sualt koruma kab 429 Eurodan sata sunuldu.
ile birlikte sata sunulan kamera, http://www.tomtom.com/en_au/sports/
action-sports/products/tomtom-bandit-
koruma kab ile kullanldnda gps-action-camera/index.html
50 metreye kadar su geirmiyor.
iOS iletim sistemine sahip
cihazlara yklenen uygulamas ile
Bluetooth teknolojisi zerinden
balant kurabilen cihaz,
ekilen grntlerin uygulama
aracl ile dzenlenmesi ve
yaynlanmas olana sunuyor.

Tom Tomdan
Aksiyon Kameras Pazarna
Hzl Giri
Avrupann en byk navigasyon
sistemleri firmas Tom Tom,
geni al lensleri ile fotoraf
ekebilen ve video kayd yapabilen,
darbelere kar dayankl aksiyon
kameras Banditi gelitirdi.

20

Yemek in
Rezervasyonun
En Kolay Yolu:
iGarson
Gn getike zamann daha da
kymetlendii gnmz dnyasnda,
hayat hzl yaamak zorunda olan
birok insann zaman kazanmak iin
restoranlardan uzaklap salksz
yiyecekler ile n geirdiine
ahit oluyoruz. Bilkent niversitesi
Bilgisayar Mhendislii Blm
4. snf rencilerinden bir grup,
mesleki bilgilerini uygulamaya
geirerek, gnlk yaantnzda
beslenmeyi ok daha pratik
ve kolay hale getirecek
Bilim ve Teknik Haziran 2015
teknoyasam@tubitak.gov.tr
NailO ile Trnanz
Kk Bir
Akll Fareye Dnsn
Giyilebilir teknoloji Aktif hale gelmesi iin
sektrne akll birok rn yaplmas gereken
kazandran MIT Media ey NailOyu Bluetooth
Lab, baparmanza zerinden PC, tablet
yaptrarak iaret veya telefonunuzla
parmanz ile kontrol eletirmek ve ardndan
edebileceiniz dokunmatik cihazn yzeyine 2-3
akll fare NailOyu saniye parmanz basl
gelitirdi. Tasarmnda tutmak. Sonrasnda
Asyada kullanm bir eletirdiiniz cihazn fare
hayli yaygn olan trnak imlecini aa-yukar,
iGarson uygulamasn gelitirdi. kartmalarndan sa-sol parmak
Uygulamann amac kullanclarna esinlenilen cihaz kk hareketleri ile
iGarson kullanan restoran ve olduu iin, hem tamas ynlendirebilirsiniz.
kafelerde rezervasyon yapma, hem kullanmas kolay. Bir NailO, rn gelitiren
favori masalarn seme ve trnak kartmas, alglayc ekip tarafndan
hatta n sipari verme imkn elektrot matris, baskl tantldktan sonra yakn
salamak. iOS ve Android iletim devre kart ve devreye g bir zamanda piyasaya
sistemine sahip cihazlarda salayc olarak alan srlecek.
kullanlabilen uygulama, restoran lityum-polimer bataryadan http://nailo.media.mit.edu/
aramak ve rezervasyon yaptrmak oluan cihaz sayesinde
iin harcanan zaman problemine kullanclar kk
pratik bir zm olarak geliyor. parmak hareketleri ile
http://www.igarson.biz/ PC, tablet ve telefonlarn
kontrol edebiliyor.
21
Dr. zlem Ak kinci

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Projelerde

Gnmzde gelitirilen neredeyse her rn,

teknoloji ve yazlm program bir projenin sonucu
olarak karmza kyor. Kamu kurumlar ve
zel sektr eitimden sala, tasarmdan retime,
ok farkl disiplinlerin bir arada almasn gerektiren
kkl bykl projeler yapyor. Fakat balanan
her proje baaryla sonlandrlamyor.
Etkin proje ynetimi yaplmamas projelerin
baarszlkla sonulanmasna
neden olabiliyor.
Ulusal ve uluslararas pek ok projeye destek veren
TBTAKn yayn olan dergimizde proje ve proje ynetimi
konusunu ele aldk ve zel sektrde
proje yneticisi olarak alan afak Ovayurt ve
eniz Tuner Canpolattan dinledik.
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

Baarya Giden Yol

afak Ovayurt projeyi balang ve biti tari-

hi belli olan, belirli bir bte ile net olarak ta-
nmlanan bir kapsam ve amac olan bir iin,
belli ltlere sadk kalnarak tamamlanmas ola-
gelimeye ak bir yntem bilim (metodoloji) ol-
duunu belirtiyor. Canpolat projede alan, proje-
ye katkda bulunan herkesin proje ynetimine ne-
den ihtiya duyulduunu bilmesinin nemini vur-
Msr Piramitlerinin ve in Seddinin yapl
proje ynetiminin ilk rneklerinden.

rak tanmlyor. Srekli, sonu olmayan ilerin aksi- guluyor ve proje ynetimi uygulamalarnn proje-
ne projelerin bir balangc ve bitii var. Proje biti- nin baarsn etkileyen nemli bileenlerden biri
minde ise ortaya zgn ve belli standartlara sahip olduunu sylyor.
bir rn kyor. Bu srete gerekli tm ltlerin
salanarak projenin baaryla tamamlanmasndan
birincil olarak sorumlu kii proje yneticisi. eniz
Tuner Canpolat zaman zaman proje ynetiminin
gerekli olmadnn dnldn, ancak bu g-
rn aksine proje ynetiminin aslnda bir ihtiya-
tan doduunu, proje ynetimi iin farkl yntem-
lerin, her biri ayr sreler ieren entegrasyon, kap-
sam, zaman, maliyet, kalite, insan kaynaklar, ile-
tiim, risk ve payda ynetimi gibi bilgi alanlar-
nn gelitirildiini ve proje ynetiminin her zaman
Projelerde Baarya Giden Yol
Proje Ynetimi Eitimi art
afak Ovayurt proje yapyorum diyen bir ku-
rumdaki ya da firmadaki her proje yneticisinin
mutlaka proje ynetimi eitimi almasndan ya-
na. lkemizde aslnda bu konunun ihmal edildi-
ini de dnyor. Ovayurt tm proje persone-
linin yaplan projenin aslnda ne olduunun, ne
olacann, neye hizmet edeceinin ve nasl do-
ru ilerleyeceinin farknda olmas iin, sadece
proje yneticilerinin deil, proje kapsamnda a-
lan kiilerin de bu eitimi almasnn yararl ola-
ca kansnda. Hatta projeyi yaptran kurumda
projeyle ilgili alanlarn da bu eitimleri alma-
snn nemli olduunu vurguluyor. eniz Tuner
Canpolat niversitelerde yaplan ar-ge projeleri-
ni yapan aratrmaclarn ve akademisyenlerin de
bu eitimleri almasnn bir ihtiya olduuna dik-
kat ekiyor. Proje ynetimi eitimi alan kiinin at-
letiim Olmazsa Olmaz
Proje kapsamndaki ilerin koordinasyonu ve
entegrasyonunu, projenin banda belirlenen ma-
liyete, takvime ve kapsama uyulmasn salamak
proje yneticisinin grevlerinden. Proje ynetimi-
nin pek ok zorluu olduunu belirten afak Ova-
yurt bu zorluklarn sektrden sektre, uygulama-
dan uygulamaya, firmadan firmaya deitiini sy-
lyor. rnein proje temelli organize olan ve pro-
je organizasyonu olarak tanmlanan yapya sahip
bir firmada proje ynetiminde yaanan zorluklarla,
farkl yneticilerin elemanlarnn bir proje iin ge-
ici olarak grevlendirilerek oluturduu ve matris
yap denilen organizasyonda yaanan zorluklar bir-
birinden hayli farkllk gsteriyor. Seilen organi-
zasyon modeline gre proje yneticisinin en nem-
li ii farkl uzmanlklara sahip proje alanlarnn,
takmlarn arasnda iletiim salamak olabiliyor.
Ovayurt bilgi teknolojileri ve internet yaygnlatk-
a, yaplan ilerin karmakl arttka iletiimin ve netimi olarak aklyor. Projeler artk daha uzun s-
iletiim kanallarnn da katlanarak arttna dikkat
ekiyor. Bunu proje ynetimi eitimlerinde verilen
bir rnekle aklyor: n kiinin alt bir proje- devam ederken anlyor. En bata talep ettiiyle, proje
deki iletiim kanal says [n x (n-1)]/2 forml ile
hesaplanyor. rnein 5 kiinin alt bir proje- ledii farkl olabiliyor. Bu durumun hemen hemen
de (5x4)/2=10 farkl iletiim kanal tanmlanyor.
24
mas gereken bir sonraki adm ise proje yneticisi
sertifikalarn almak. Bu konuda farkl sertifikalar
var. afak Ovayurt Trkiyede ve dnyada en yay-
gn olan sertifikann 1969 ylnda ABDde kurulan
ve proje ynetimi standartlar, sertifikalar, yo-
un akademik programlar olan Proje Ynetimi
Enstitsnn verdii PMI (Project Management
Institute-PMI) sertifikas olduunu belirtiyor. Bir
snav sonras alnan PMI sertifikasnn geerlilik
sresi 3 yl. eniz Tuner Canpolat bu srenin so-
nunda sertifikann devamll iin sertifika sahi-
binin tekrar snava girebileceini ya da 3 yl bo-
yunca rnein proje ynetimi ile ilgili seminer-
lere katlmak, yayn yapmak, eitim vermek gibi
faaliyetlerle 60 PDU (Personel Development Unit)
toplamas gerektiini ekliyor. PMI hangi faaliye-
tin ka PDUya edeer olabileceini tanmlyor.
Farkl disiplinlerin entegre edilmesi ihtiyacna ek
olarak organizasyon iindeki iletiimin de dzenlen-
mesi, izlenmesi ve problemlerin zlmesi gerekiyor.
afak Ovayurt gnmzde yaplan yazlm projele-
ri iin tek bir takmn en fazla 8 kiiden olumas-
nn tavsiye edildiini, onlarca takmn alt pro-
jelerde iletiimin ynetilmesinin bile bal bana bir
i haline geldiini sylyor. Ayn zamanda projenin
sonunda mterinin istedii rnn ortaya kmas-
nn proje alanlarnn birbiriyle koordineli ve e za-
manl almasna, doru zamanda, doru ilerin ya-
plmasna ve bunlar yaparken kabilecek sorunlarn
n grlmesine, tedbir alnmasna ya da zlmesi-
ne bal olduunu nemle vurguluyor. Tm bu say-
lanlar da gene proje yneticisinin sorumluluunda.
Ovayurt proje yneticilerinin kar karya kald
dier bir zorluu ise sabit fiyatl bir szlemede pro-
jenin banda belirlenmi kapsamn deiiminin y-
reli, ihtiyalar da daha kapsaml olduu iin mte-
ri gerek anlamda asl ihtiyacnn ne olduunu proje
yaplrken ya da sonlandnda talep ettii ya da bek-
hibir projede srpriz olmadn belirten Ovayurt
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>

rnein 3 yl srekli proje yneticisi olarak alan kalar var. Ancak bu yaklamda ynetim rol farkl
kii 15 PDU kazanyor. ngiltere tarafndan stan- kiilere dalyor. PMP ve PRINCE 2 sertifikalar iin
dart olarak kabul edilen ve Avrupada daha yay- eitim veren kurumlarn PMI ve ngiltere bulunan
gn olan PRINCE2 (Projects In Controlled Environ- APMG International tarafndan akredite edilmesi
ments) ise sre tabanl bir proje ynetim yakla- gerekiyor. Sertifika bu kurumlarn snavna gire-
m. PRINCE2 sertifikas APMG Uluslararas (ngilte- rek alnabiliyor. PMP snavna girmenin de n ko-
re) isimli kurulu tarafndan veriliyor. PRINCE 2de ullar var: Eitim alm olmak, proje ynetiminin
5 sene sonra tekrar snava girilmesi gerekiyor. balatma, planlama, gerekleme, izleme ve
Onun dnda gnmzde hayli yaygnlaan e- sonlandrma aamalarnda belli bir sre alm
vik proje ynetimi yaklam var. Bu yaklamda olmak gibi. Trkiyede de PMP eitimi veren ku-
mteri mmkn olduunca proje srecine dhil rumlar var. PRINCE2 Trkiyede ok yaygn deil.
edilmeye allyor. Ovayurt gnmzde zellikle NATOya ya da Avrupadaki bir firmaya i yapan
kamuda kullanlan szleme yaklamlarnn evik kurumlardan PRINCE2 ynetim yntemini kul-
yaklamlarla imdilik pek dost olmadn, ancak lanmalar bekleniyor. afak Ovayurt PRINCE2nin
yakn gelecekte evik yaklamlarn ok daha yay- de bata kamu kurumlar olmak zere dier ku-
gnlaacan dnyor. evik yntemlerle ilgili, rumlar tarafndan iyi deerlendirilmesi, analiz
evik proje ynetimi de dhil olmak zere, sertifi- edilmesi ve kullanlmas gerektiini dnyor.

proje sonunda ortaya kan rnn mteriye fay- Proje ynetiminin atalarndan olan
Henry Ganttn proje bilgilerini ve ilerleyiini
da salamas iin proje sresince talep edilen bu tr gsterme amacyla gelitirdii
ema gnmzde de kullanlyor.
deiikliklerin proje kapsamna alnmasnn bir ge-
reklilik olduunu vurguluyor. afak Ovayurt bu nok-
tada proje yneticisinin bata mteri olmak zere
proje paydalarnn memnuniyetini salayabilecek
bir denge gzetmesi gerektiini ve bunun da proje
ynetiminin zorluklarndan biri olduunu belirtiyor.

Bilim ve Teknolojinin Etkisi

Bilim ve teknoloji gelitike hem projelerin sa-
ys artt, projelerle yaplabilen ilerin ap byd
hem de proje ynetimi en nemli gereksinim ol-
du. afak Ovayurt otuz yl nceki projeler daha k-
sa sreli ve daha basitken gnmzdeki projelerin
daha karmak ve uzun sreli olduunu, daha fazla
teknoloji, bilgi ve birikim gerektirdiini sylyor.
htiya ve yaplan i karmaklatka farkl disip-
linlerin, farkl tekniklerin, farkl birikimlerin uy-
gun bir ekilde bir araya getirilmesi ihtiyac ortaya
ktka, bunlarn ynetimi, koordinasyonu, risk-
lerinin gzetilmesi, tedbirlerin alnmas, takvimi-
nin takip edilmesi gibi gereksinimler ortaya kt-
n da szlerine ekliyor.

25
 Projelerde Baarya Giden Yol

Ovayurt yazlm sektrnde yaplan bir pro-

je sonucunda gelitirilen rnn genellikle tek ba-
na kullanlmadn, farkl lkeler ya da kurum-
larn yapt farkl projelerde gelitirilen rnler-
le btnletirildiini ifade ediyor ve rnek veriyor:
Savunma sanayisi iin bir sistem gelitirildiin-
de, bu sistemin farkl NATO sistemleriyle ve milli
sistemlerle birlikte almas, veri alveriinde bu-
lunmas, farkl yazlm teknolojileri ve gvenlik sis-
temleri iermesi bekleniyor. eniz Tuner Canpo-
lat gelien teknolojiyle proje sonunda daha karma-
k rnler ortaya kmas beklenirken rn ge-
litirme aamasnda da zm daha zor olabile-
2010 ylnda 15 milyon dolarn zerinde btesi olan bilgi teknolojileri projelerinde yaanan
cek sorunlarla karlalabildiini, bu nedenle de bu
problemlerin dalm sorunlarn daha sistemli bir ekilde ynetilmesi ge-
rektiini vurguluyor. Yani teknoloji gelitike, pro-
140
140 jeler karmaklayor, her projede kacak sorunlar
120
120 farkllayor, byyor. Bu anlamda da projenin sis-
100
100 temli bir ekilde ynetimi kanlmaz hale geliyor.
80 Yazlm
80 Yazlm
60 Yazlm olmayan
60 Yazlm olmayan
40 Toplam
Ortalama %

40 Toplam
20
20
0
0
Maliyeti Aan Zamannda Beklenen Fayday
Maliyeti Aan Zamannda Beklenen Fayday
Tamamlanmayan Karlamayan
Tamamlanmayan Karlamayan

2010 yl verilerine gre btesi 15 milyon dolardan fazla olan ve maliyet am problemi yaayan
bilgi teknolojileri projelerinin (%45) am nedenleri dalm

Odaklanma eksiklii %13

Belirsiz hedefler
oda eksiklii

erik problemleri %9
Deien gereksinimler
Teknik karmaklk

Yetkinlik problemleri %6
Yanl takmlarn kullanm
Eksik yetkinlik

Gerekletirme aamas problemleri %11

Gereki olmayan takvim
Tepkisel planlama

Aklanamam nedenler %6

http://www.mckinsey.com/insights/business_technology/delivering_large-scale_it_projects_on_time_on_budget_and_on_value

26

Baarl Projeler in
eniz Tuner Canpolat hem projeyi yapan hem
de yaptran firma asndan farkl pek ok baa-
r kriteri olduunu, ancak en nemlilerinin pro-
jenin belirlenmi maliyet, kapsam ve sre iin-
de yksek kalitede tamamlanmas olduunu be-
lirtiyor. afak Ovayurt bir projenin sponsor, reti-
ci ve kullanc olmak zere temel payda oldu-
unu hatrlatyor ve ekliyor: Bir proje ile tanmla-
nan rn/hizmeti talep eden (sponsor ve son kul-
lanc organizasyonu) ve gelitiren tarafn o proje-
nin payda olmaktan bekledikleri fayday iyi ana-
liz etmesi gerekiyor. Proje bittiinde bu proje saye-
sinde bugn bulunduklar noktaya gre hangi ko-
nularda, nasl, ne kadar ileride olacaklarn bilmeli-
ler.Beklenen faydalar belgelenmeli ve proje boyun-
ca izlenmeli, projeye bu dorultuda yn verilmeli.
PRINCE2 metodolojisinde bu ihtiyaca ynelik fay-
da plan hazrlanyor, bu plan iinde kurumlar pro-
jeden bekledikleri faydalar llebilir ekilde ta-
nmlyor, proje boyunca ve proje sonunda bekle-
nen faydalarn ne kadar salanabildii analiz edi-
lerek bir nevi projenin baars llyor. Ovayurt
baarl bir projeyi balangta belirlenmi faydala-
rn saland proje eklinde zetliyor. eniz Tun-
er Canpolat proje paydalarnn projeye salad
katknn proje baarsn dorudan etkilediinin al-
tn iziyor.
Sreler Kaosu Engelliyor
Proje ynetimi kapsamnda yaplan her iin net
bir ekilde tanmlanmas, kaydedilen ilerlemenin
ve sonularn izlenmesi tanmlanan sreler saye-
sinde gerekleiyor. afak Ovayurt bu sreleri bir-
birine gemi dililere benzetiyor. Ovayurta gre
srelerin tanmlanmamas baka bir deyile kaos
demek. Bu nedenle de PMP ve PRINCE2 eitimle-
rinde de srelerin n planda tutulduuna dikkat
ekiyor. eniz Tuner Canpolat her proje iin fark-
l sreler tanmlanabileceini belirtiyor. rnein
risk sreci uygulamas ile projeyi neyin aksata-
bilecei, baar kriterlerini neyin olumsuz ynde
etkileyebilecei ngrlmeye ve nlem alnma-
ya allyor ve bu projenin baars asndan b-
yk nem tayor. Balca baar kriterlerinden bi-
ri olan yksek kalitede rn ya da hizmeti mte-
riye sunmay salayan kalite sreci de ayn ekilde
ok nemli. Srelerin gz ard edilerek proje al-
malarnn yrtlmesi ise projeyi yapan firma ya
da kurum iin orta veya uzun vadede itibar kayb,
pazar kayb, mteri kayb gibi tehlikeler olutura-
biliyor. Proje ynetimi srelerinin ya da temel fel-
sefesinin gnlk hayata uyarlanp uyarlanamaya-
can ve kiinin hayatn dzenlemeye katks olup
olmadn merak ediyoruz. afak Ovayurt da, e-
niz Tuner Canpolat da bir proje yneticisi olarak
sistematik dnme eklinin zamanla ok benim-
sendiini ve bunu gnlk hayatlarnda da kullan-
dklarn sylyorlar. Anlalan o ki, bir proje y-
neticisinin yaamnn her alannda olmamakla bir-
likte karlat problemleri proje ynetimindeki
aamalar gibi dnerek zmesi kanlmaz.
afak Ovayurta ve eniz Tuner Canpolata
katklarndan dolay teekkr ediyor,
baaryla sonulanacak nice projeler ynetmelerini diliyoruz.
Bilim ve Teknik Haziran 2015
<<<
eniz Tuner Canpolat
Lisans eitimini Hacettepe Elektronik
Mhendislii Blmnde,
yksek lisans eitimini ODT
Bilim ve Teknoloji Politikas almalar
Blmnde tamamlad.
Trkiye Elektronik Sektrnde Proje
Ynetimi ve Proje letiim Ynetiminde
Bilgi Teknolojilerinin Kullanm
konulu yksek lisans tezini 2004te
Kara Kuvvetleri Komutanl
ve ODT tarafndan organize edilen
Savunma Sanayi Teknolojileri
Kongresinde de sundu.
2005-2006 yllar arasnda
Washington niversitesinde ald
proje ynetimi eitiminin
ardndan Project Management ve
PM People Skills sertifikalarnn sahibi
oldu. 2004-2010 yllar arasnda
Boeingde alt. 2013 ylnda
PMP sertifikasn ald ve PMIa ye oldu.
2010 ylndan beri Trkiyede
zel bir irkette proje yneticisiolarak
alyor.
afak Ovayurt
1972 ylnda Ankarada dodu.
ODT Elektrik-Elektronik Mhendislii
Blmnden 1994 ylnda mezun
olduktan sonra eitli firmalarda yazlm
arlkl projelerde yazlm mhendisi
olarak grev yapt. 1999 ylndan
beri zel bir irkette proje yneticisi
olarak alyor. PMP ve PRINCE2 proje
ynetimi sertifikalar sahibi.
izimler: Ersan Yaz
27
Dr. Zeynep Bilgici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Protezlere
Dokunma Hissi
Kazandracak
Yapay Deri
Scak bir yzeyin elimizi yakabileceini ya da inenin sivri ucunun elimize batabileceini
oumuz ocukken yaadmz ac deneyimlerle rendik.
Sadece bunlar deil elbet, bir bebein yumuack eli, annemizin ipek gibi sa,
gln kadifemsi yapra ve ok daha fazlas dokunma hissinin bize rettikleri arasnda
yer alyor. Grme, duyma, tatma ve koklama hissi gibi temel duyularmzdan biri
olan dokunma hissi hi phesiz dnyay daha anlaml klyor.

D okunduumuz yzeyleri, alt deride bulunan si-

nir hcrelerinin dardan gelen uyarlar beyin
merkezine ulatrmasyla alglarz. Bu nedenle sinir
hcrelerinin youn olduu parmak ularnn hassas
alglama dzeyi hayli yksektir. Ancak sinir sistemi-
ne hasar veren hastalklar, omurilik yaralanmalar ve
uzuv kayplar nedeniyle dokunma hissimizi ve hatta
hareket yetimizi yitirebiliyoruz.

28
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
><

Yrd. Do. Dr. Utku Bykahin Kimdir?

Yitirdiimiz hareket yetisini geri kazanmamz Lisans eitimini Yldz doent olarak
salamaya alan zmlerden biri de protez. Ha- Teknik niversitesi grev yapyor.
sar gren kol, bacak, diz kapa gibi uzuvlarn yerini Makine Mhendislii Aratrmalarnda
alan protezler metal, seramik, plastik gibi farkl mal- Blmnde robotik, grnt
zemelerden retiliyor. Son dnemde protez alannda tamamlayan ileme, sensrler ve
yaplan almalar sayesinde sinir hcrelerinden ge- Utku Bykahin, hareket kontrol
len bilgileri e zamanl olarak kaydetmek, gelimi al- yksek lisans ve gibi konularda
goritmalar ile istenen hareketlerin analizini yapmak doktora eitimlerini younlaan
mmkn. Btn bu gelimeler protez teknolojisinde de ayn Dr. Bykahin,
nemli bir yol kat edildiini gsteriyor. Protezler ye- blmde tamamlad ayn zamanda pek
rini aldklar uzvun ilevini gerekletirerek ihtiyac (2010). Yldz Teknik ok projenin de
olanlara byk kolaylk salasa da dokunma hissin- niversitesi Mekatronik mekanik ve elektronik
den mahrum olmalar henz giderilememi nemli Mhendislii tasarmn, imalatn ve
bir eksiklik olarak duruyor. Dokunma hissinin eksik- Blmnde yardmc yazlmlarn da yapyor.
lii aslnda sadece protezlerde deil zellikle insan-
s robotlarda da zlmeye allan nemli bir prob-
lem olarak grlyor. Bu nedenle robotlara ve pro- nsan derisi kadar elastik olan bu yapay deriyi dz-
tezlere dokunma hissi kazandrlmas ile ilgili al- gn olmayan yzeylere de kaplamak mmkn. Bu
malar hz kesmeden devam ediyor. Bu alandaki a- yapay deri santimetrekaresinde bir milyonu akn
lmalardan biri de Yldz Teknik niversitesi Mekat- alglayc says ile dokunma ve scaklk alglama-
ronik Mhendislii Blmnden Yrd. Do. Dr. Utku snda insann alglamasnn ok tesine geebiliyor.
Bykahin ve ekibi tarafndan yaplyor. Milyonlarca alglaycnn toplad, alglayc say-
Robot ve cihazlarn dokunma hissine sahip ola- sna eit olan verinin bilgisayara tek bir USB kab-
bilmesi iin zerlerindeki alglayc sensrlerin ve- losu araclyla aktarlmasn da mmkn klan bu
rileri bir merkeze iletmesi ve gelen verinin bu mer- teknolojinin uluslararas platformda patenti alnd.
kezde anlam kazanmas gerekiyor. Tpk sinir u- Sistemin bir dier ne kan zellii ise kuvvet, ba-
larndan gelen verinin beynin ilgili blmne ile- sn ve scaklk bilgilerinin k ile aktarlmas se-
tilerek dokunulan yzeyin alglanmas gibi. Gn- bebiyle baka cihazlarn, rnein cep telefonlarnn
mz teknolojisinde protezlere ve robotlara dokun- manyetik alanlarndan etkilenmemesi. 2013, 2014
ma hissi kazandrabilecek kadar ok sensr yerle- ve 2015 yllarnda ulusal seviyede birok dle la-
tirilemiyor veya yerletirilen sensrlerden topla- yk grlm ve ilk aamas baar ile tamamlanm
nan veri bilgisayara kusursuz aktarlamyor ya da olan projenin ikinci aamasnda ise protezlerin ge-
aktarlmas hayli maliyetli oluyor. Dr. Bykahin litirilen yapay deri ile kaplanmas planlanyor. S-
cihazlar ve robotlar iin ok noktal, yksek has- caklk ve basnc alglayan ve bilgisayar yardmy-
sasiyetli dokunma hissi salayan modl projesin- la anlamlandrlarak dokunma hissini gerekleti-
de gelitirdii dokunma hissi olan yapay deri ile bu ren bu yapay deri sayesinde protezlere de dokunma
eksiklii gidermeyi hedefliyor. ki aamas olan bu hissi kazandrlmas hedefleniyor. Bu sayede protez
projenin, protezlere ve robotlara yksek znr- kullanmak zorunda kalan insanlarn kaybettikleri
lk ve hassasiyetli dokunma hissi salayacak yapay uzuvlarn yeniden kendilerininmi gibi hissetme-
deri retilen ilk aamas tamamlanm durumda. leri mmkn olacak.

29
Dr. Zeynep Bilgici
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Ses zi ve Nefes zi
Parmak zleri Kadar Belirleyici
Olabilir mi?

30
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

1892... Arjantin...

ki olunun lmnden komusunu sulayan kadn, Biyometrik zellikler olarak da bilinen bu zelliklere
kanl parmann kapda brakt izin kendisini retina, damar geometrisi veya DNA yapsnn yan sra
ele vereceini nereden bilebilirdi? Bu kadar zgn olan el yazs, imza ve konuma gibi birok rnek verilebilir.
bir anneden zaten kimse phelenmezdi.
Ancak olaylar pek de annenin planlad gibi gitmedi. Gelien teknoloji ile birlikte kimlik tespitinde aktif
Kapdaki parmak izlerini inceleyen polisler, anneye olarak kullanlmaya balanan biyometrik
ait olduklarn tespit etti. Anne, gen biriyle zellikler sularn faillerinin bulunmasnda etkin
evlenmesine kar kan oullarn ldrdn itiraf rol oynadklar gibi anahtar veya ifre grevi de
etmek zorunda kald. Bylece uzun yllardr bilinen, grebiliyor. yle ki parmak izi okuyucular
herkesin parmak izinin farkl olduu gerei veri eriiminde kiisel gvenliin salanmas amacyla
ilk kez adli bir vakay aydnlatmada kullanlm oldu. farkl byklk ve eitteki cihazlarda kullanlmaya
Bu olaydan sonra parmak izlerinin kimlik tespitinde baland bile. Cep telefonlarnda veya bilgisayarlarda
kullanlmas hzland. lki Arjantinde kurulan yaygn olarak karmza kan bu teknoloji,
parmak izi brosunun arkasndan baka lkelerde de biyometrik zelliklerle ilgili uygulamalarn bununla
bu konuda almalar hz kazand. snrl kalmayacan aka gsteriyor.

Her insann parmak izinin farkl olduunun
1880lerden beri bilindii dnlse de daha eski
zamanlardan kalan ticari kil tabletlerde
zellikle braklm parmak izlerine rastlamak
mmkn. Ancak bizi birbirimizden ayran
sadece parmak izlerimiz deil elbette.
Kiiden kiiye deiiklik gsteren
yani kiiye has olan fiziksel, biyolojik ve
davransal pek ok zelliimiz var.
Bir yandan biyometrik zelliklerin kullanlabilecei
cihazlarn eitlilii hzla artarken dier yandan
bizi dierlerinden ayran yeni bir zelliimiz kefediliyor.
Yllardr kiiden kiiye deitiini bildiimiz ses ile
farkl olduunu yakn zaman nce rendiimiz nefes,
hlihazrda kefedilmi biyometrik zelliklerimizden
sadece ikisi. Bu zelliklerin parmak izi kadar belirleyici
olup olmadna dair almalar srerken gelin
nefes izini ve ses izini biraz daha yakndan tanyalm.

31
Ses zi ve Nefes zi Parmak zleri Kadar Belirleyici Olabilir mi?

Nefesimiz Neler Sylyor?

Soluk alrken oksijence zengin hava alveollere ulatktan son- Bugn keskin koku alma yeteneine sahip kpeklerin nefes
ra kana geerek vcudumuzdaki hcrelere dalr. Hcresel me- kokusundan baz hastalklarn varln tespit edebildii bilini-
tabolizma sonunda aa kan karbondioksit kan ile akcierle- yor. Fakat kpekler hastalk olduunu anlayabilse de nefeste han-
re gelir ve soluk verdiimizde dar atlr. Solunumun tek r- gi maddelerin olup olmadn syleyemiyor. Bu nedenle hasta-
n karbondioksit deil. Verilen nefeste, baz metabolizma atklar lk tehis edebilen kpeklerle ilgili aratrmalardan farkl olarak
da bulunur. Salkl bireylerde kokmayan bu atklar hastalk du- son dnemde nefes analizi yapacak ve hastal tehis edebilecek
rumunda darya alkan, formaldehit veya benzen trevleri gibi elektronik burunlar retiliyor. Bir yandan hastalk tehisinde id-
birtakm organik uucu kimyasal maddelerin kokusunu verebi- rar ve kan testi yerine hzl ve kolay cevap verebilecek nefes testi-
lir. Nefes kokusu gnmzde yaplan pek ok bilimsel aratrma- nin kullanlabilmesi ile ilgili almalar srerken dier yandan as-
ya konu olsa da baz hastalklarda nefesin koktuu aslnda uzun lnda nefesimizin bir hastaln var olup olmadndan ok da-
zamandr biliniyor. Hatta bu nedenle olsa gerek geleneksel in ha fazlasn syledii ortaya kt. svirede yaplan bir aratrma-
tbbnda nabz ve dilin yan sra nefes kokusu da kontrol ediliyor. da nefesteki metabolizma artklarnn kiiye zel olduu ve in-
Yaplan bilimsel almalar da baz akcier hastalklarnn ve kan- sanlarn nefes izinden de parmak izi gibi tannabilecei anlal-
ser trlerinin nefesten anlalabileceini gsteriyor. d. PLOS ONE dergisinde yaymlanan aratrmada, verilen nefes-
te ortaya kan atklarn kiiye zel olduu, bir baka deyile esiz
olduu saptand. Ayn kiilerden farkl zamanlarda alnan nefes
rneklerinin incelendii bu aratrmada, nefesteki kimyasal bile-
enler ktle spektrometre cihaz ile analiz edildi. Bu aratrmaya
gre, nefes verirken ortaya kan su buhar ve karbondioksit gibi
baz atklarn herkeste ayn olduu grlrken, baz atklarn kii-
ye zel olduu tespit edildi. Buna gre nefesimizin de parmak izi,
iris, retina gibi biyometrik bir zellik tad yani bize zel oldu-
u ortaya kyor. imdilik bu testler byk ve pahal ktle spekt-
rometre cihazlar ile yaplyor. Ancak bu byk cihazlarn yerini
alabilecek kk ve tanabilir cihazlarn retilmesine ynelik a-
lmalar hzla devam ediyor. Bu baarldnda kim bilir belki de
evimizin kapsn ya da kasamz sadece fleyerek aacaz.

32
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>

Sesimiz ifremiz!
1950li yllarn sonunda, New York Polisi, havaalanlarna
bomba konulduuna dair ihbar telefonlar alyordu. Bu tele-
fonlar eden kiilerin belirlenerek tutuklanabilmesi amacyla
Bell Laboratuvarnda alan fiziki Lawrence G. Kerstadan
yardm istendi. Herkesin bir ses izi olduunu kantlayan Ses tanma sistemleri ile ilgili almalar hayatmzn pek ok
Kerstann iki yl sren almalar sresince 50.000 olayda alannda kolaylk ve gvenlik salarken yeni teknolojilerin ge-
123 erkek konumac ve 16.000 spektrogram kullanld. n- limesine de imkn tanyor. Ar iitenlerin daha iyi iitebilme-
celemeler sonucunda %99,65lik doru tanma gerekle- sini salayacak veya konumay annda yazya evirerek iitme
tirildi. engellilerin karlarnda yaplan konumalar anlayabilmesini
Arkamz dnkken ya da gzmz kapalyken bize sesle- kolaylatracak cihazlar bunlar arasnda saylabilir.
nen arkadamz tanyabiliriz. nk hepimizin sesi farkl
ve sadece kulamzla bile ou zaman bu fark ayrt edebi-
liriz. Bu farkllk, sesin oluumunda grev alan az, burun
ve grtlak etkileiminin kiiden kiiye deimesinin yan s-
ra dudaklar, diler, ene kaslar, damak ve dilin farkl bir ses
basnc oluturmasndan da kaynaklanr. Bu sayede sesimiz Ses ve konumac tanma ileminde, ses sahip olduu karakter-
bizi dierlerinden ayran biyometrik zelliklerimiz arasnda istik zellikler yardmyla eitli analiz teknikleri ve yntemleri
yer alr. uygulanarak dierlerinden ayrt edilir. Adli vakalarda kullanlan
Havada titreim olarak yaylan sesin analiz edilmesi mm- ses tanma sistemi uygulamasnda sulu konumas kaydedilir.
kn. Sesin fotoraf olarak da bilinen ses spektrografisi, ses Daha sonra, pheli kiiye o konumada geen metin syletiler-
dalgalarn en temel birimlerine ayrarak sesin belirli bir za- ek ses kayd alnr ve bu iki kayt karlatrlr. Bu karlatrma
man iindeki frekans deiimini gsterir. Sonagraf ad veri- ileminde, seslerin iitsel ve dilsel olarak incelenmesinin ve
len cihazlardan elde edilen ve spektrogram denilen bu grafik- deerlendirilmesinin yan sra syleyi zellikleri yani konuma
ler ses izimizi gsterir. Bu sayede ses analizlerinde ve karla- stili, lehe, kavak, durak, jargon, kekeleme, konuma hatalar,
trmalarnda kullanlrlar. Ses izlerinin doru analiz edilebil- konuma srasnda yaplan duraksamalar gibi zellikler incelenir.
mesi iin ses kaydnn mmkn olduunca grltsz bir or-
tamda yaplmas gerekir.

33
Ses zi ve Nefes zi Parmak zleri Kadar Belirleyici Olabilir mi?
Aslnda ses tanma ilemi, analiz etme ekline gre, ok eski ya
da ok yeni bir yntem olarak deerlendirilebilir. Ses tanma i-
leminin en eski yntemi, znel bir karara dayal olandr. Bu yn-
temde konumacnn sesi, kiinin konuma zelliklerindeki ben-
zer ynler karlatrlarak tannr. rnein 1649da idam edilen
Kral I. Charles kimin ldrd, yz maskeli celladn sesini
duyduunu iddia eden bir tann ifadesiyle bulunmutu. Bu olay,
sesin kiiden kiiye deitiinin herhangi bir bilimsel yntemle
incelenmemi olsa bile ok eskiden beri resmi makamlarca da ka-
bul edildiini gsteriyor.
Zaman iinde sesle ilgili bilimsel almalar seslerimizin
farkl olduunu ispatlarken kardmz seslerin sadece bi-
ze zg olduu gereini de ortaya kard. Ses tanma alann-
da bugnk teknolojiye ulalmasnda nemli katklar olan
farkl pek ok aratrma yapld. Bunlardan biri de iitme en-
gellilerin duymasalar bile konuabilmelerini salamaya al-
an Alexander Melville Bellin (Alexander Graham Bellin ba-
bas) gelitirdii ve konuurken seslerin nasl kartld-
n gsteren, grnr konuma olarak da bilinen almadr.
34
<<<
Telefonu icat eden Alexander Graham Bellin kurduu laboratu-
varda grevli olan ve bu aratrmann nda ses ile ilgili al-
malarda nemli yol alan fiziki Lawrence G. Kersta, sesi elektro-
nik olarak kaydeden ses spektrografisini gelitirdi. Herkesin ken-
disine ait bir ses izi olduunu ispatlayan Kersta, sese ait karakte-
ristik zelliklerin sesi deitirmeye almakla veya yalanmakla
deimediini savundu.
Sesleri ayrt etmeyi ve karlatrmay mmkn hale getiren
aratrmalar zellikle II. Dnya Sava dneminde askeri ama-
larla gerekletirildi. Bu nedenle ses tanma sistemi ilk birka yl
sadece aratrma amacyla kullanld. Ancak zaman iinde adli
olaylarn aydnlatlmasnda duyulan ihtiya nedeniyle yaygnla-
an bu sistem, bilgisayar teknolojisinin sesin spektral gsterimine
yapt katklar sayesinde farkl alanlarda da kullanlmaya balan-
d. Ses tanma sistemleri bugn zellikle gvenlik gerektiren tele-
fon grmelerinde karmza kyor. Bu sistemin kullanmnda
daha nceden kendi sesimizle sisteme kaydettiimiz bir cmleyi
tekrarlyoruz. Bylece kiisel bilgilerimizi vermek yerine doru-
dan sesimizden tannyoruz.
Bu sistemin gvenilir ve kolay olduunu dnen pek ok ku-
rum, rnein bankalar, iletiim ve teknoloji irketleri mteri if-
relerinin yerine ses izi kullanmaya balad bile. Bugn dnya ge-
nelinde devletlerin ve irketlerin bilgi bankalarnda yaklak 65
milyon kaytl ses izi bulunuyor. Hzla yaylan bu sistemle birlikte
bu say her geen gn daha da artacak gibi grnyor.
Kaynaklar
http://science.howstuffworks.com/biometrics.htm
Parmar, P., Udhayabanu, R., Voice Fingerprint: A Very Important Tool Against Crime,
J. Indian Forensic Medicine, Say 34, s. 70-73, 2012.
Martinez, P. ve ark., Human Breath Analysis May Support the Existence of
Individual Metabolic Phenotypes, PLOS ONE, Cilt 8, Say 4, 2013.
http://phys.org/news/2013-04-fingerprint-exhaled.html
http://www.adlibilimler.net/
http://www.forensictapeexpert.com/taskdescriptions/voice.htm
Dr. zlem Kl Ekici TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi ><
1990da suya eriim oran en dk
blge olan Sahraalt Afrikasnda 2000 y-
lndan bu yana her gn yaklak 50.000 ki-
i ime suyuna kavuuyor. Yine de, dn-
yada suya eriimi olmayan her 5 kiiden
2si, yani 325 milyon kii halen bu blge-
de yayor.

Durumun en vahim olduu blgeler-

Gnmzde 750 Milyon Kii Yeterli Miktarda
me Suyuna Eriemiyor
me suyu salanmasnda kresel dzeyde
kaydedilen byk ilerlemeye ramen, gelinen
nokta en dezavantajl gruplarn ihtiyacn
karlamaya hl yetmiyor.
den bir dieri de 1990dan bu yana ok az
ilerleme kaydedilen Okyanusya. Ayrca te-
miz suya eriimi olmayan nfusun nemli
bir blm de inde (112 milyon kii) ve
Hindistanda (92 milyon kii) yayor.
Hkmetler ve paydalaryla ibirli-
i iinde almalarn srdren UNICEF
bu alanda ilerleme kaydedilmesine yne-
lik zmler bulunmas iin aba sarf edi-
yor. rnein Bangladete yeni bir uygula-
ma balatld. Toplanan yamur sularnn
su seviyesi dk akiferlere pompaland
UNICEFin kresel su, sanitasyon ve bu uygulama sayesinde, kullandklar ye-
hijyen programlarn yneten ilgililer, ralt sular ar tuzlanm olan yaklak 1
tm olanakszlklara ramen, ime su- milyon kiinin su gvenlii saland. Kon-
yuna eriim konusunda 1990 ylndan bu go Demokratik Cumhuriyetinde salk-
yana ok byk ilerlemeler kaydedildii- l kyler modeli ile yarm milyardan faz-
ni, ancak gelinen noktann yeterli olma- la insann ime ve kullanma sularnda iyi-

B irlemi Milletler Genel Kurulunun

1993 ylnda ilan etmesinden bu ya-
na, her yl 22 Mart Dnya Su Gn olarak
kutlanr. Ama, dnya lkelerinin giderek
byyen temiz su sorununa dikkat ek-
mek, iilebilir su kaynaklarnn korunma-
s ve oaltlmas konusunda somut adm-
lar atlmasn tevik etmek. Artan su kri-
zi, sosyal ve ekonomik kalknmann sr-
drlebilirliini tehdit eden bir olgu ola-
rak vurgulanyor.
UNICEFten yaplan aklamaya gre,
ime suyuna eriimin salanmas Binyl
Kalknma Hedefleri kapsamnda elde edi-
len en byk baarlardan biri olarak g-
rlyor, ancak dnyadaki 748 milyon in-
sann bu temel hizmete eriimi glkle
salanyor.
dn belirtiyor. Su en temel yaam kay-
na olmasna ramen bugn bir milyar
insann drtte lk blm bu en temel
insan hakkndan mahrum ve bu haktan
mahrum olanlarn ounluunu da yok-
sul ve dezavantajl gruplara mensup bi-
reyler oluturuyor.
UNICEF ve Dnya Salk rgt tah- beklenenden be yl erken ulald.
minlerine gre iyiletirilmi ime suyu
imknlarndan yoksun kresel nfusun
hemen hemen te biri 10 lkede ya-
yor: in (108 milyon), Hindistan (99 mil-
yon), Nijerya (63 milyon), Etiyopya (43
milyon), Endonezya (39 milyon), Kongo
Demokratik Cumhuriyeti (37 milyon),
Banglade (26 milyon), Tanzanya Birleik
Cumhuriyeti (22 milyon), Kenya (16 mil-
yon) ve Pakistan (16 milyon)
leme salanrken, 229 okulda su, temizlik
ve hijyen olanaklar tesis edildi.
1990 ylndan bu yana yaklak 2,3 mil-
yar insan daha iyi ime suyu kaynaklarna
kavutu. Yani 2015e kadar dnyada suya
eriimi olmayan kii saysnn yarya indi-
rilmesine ilikin Binyl Kalknma Hedefine
Ancak kaydedilen ilerlemeye ramen,
bu alandaki eitsizlikler henz giderilebil-
mi deil. Dnyann eitli yerlerinde te-
miz ime suyuna eriimi olmayan 748 mil-
yon kiinin yzde 90, krsal kesimlerde
yaayanlar ve kendi lkelerinde kaydedi-
len ilerlemenin gerisinde kalanlardan olu-
uyor.
http://www.unicef.org/media/media_72899.html
http://www.unwater.org/worldwaterday

35
Pnar Dndar
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Bilgisizliin Getirdii

Gereksiz zgven
1995 ylnda Amerika Birleik Devletlerinin Pittsburgh kentinde bir gnde iki banka soyulur.
Her iki soygunu da McArthur Wheeler adnda, 44 yanda bir adam gerekletirir.
Ancak ayn gn iinde yakalanr. Wheeler'a gvenlik kameralarnn kaydettii grntler
izlettirildiinde ok arr ve yle der: Ama ben yzme limon suyu srmtm!
Wheeler yzne limon suyu srnce grnmez olacan ve gvenlik
kameralarna yakalanmayacan dnmtr.

36
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>

B
u olay pek ounuza son derece garip gel- Ancak onlar neyi bilmediklerini bilmiyor. Bu neden-
mi olabilir. Bir ounuz bu durumu tam le kendileri hakknda gerekd sonulara varabili-
bir delilik olarak nitelendirebilirsiniz. An- yor, gereksiz bir zgvene sahip olabiliyorlar. Bu z-
cak sizin delice bulduunuz bu hareket Wheelera gvenin nereden geldii yalnzca bizim iin deil bi-
gre gayet zekiceydi. Bilgisine o kadar gvenmi- lim insanlar iin de merak konusu olmu.
ti ki kamera kaytlarnda kendini grdnde da- Nitekim Wheelern olay da yllar nce Cornell
hi buna inanamad. niversitesi Psikoloji Blmnden David Dunning
Wheeler kendince bilimsel bir gerekten, limon ve Justin Krugern aklna u soruyu getirmi: Ne-
suyuyla ilgili basit bir deneyden yola kmt. Limo- den baz insanlar bir konuda az bilgi sahibi olduk-
nu bir miktar suyun iine skp oluan karma k- lar halde kendilerini yetkin grr? Aratrmaclar
k bir pamuk batrn. Daha sonra bu pamukla be- bunu anlamak zere bir dizi alma gerekletir-
yaz kt zerine bir szck yazn. Kttaki sv ku- mi. Cornell niversitesi lisans rencilerinden olu-
ruduktan sonra kt zerine yazdnz szc an farkl gruplara belirli testler uygulamlar. al-
okuyamadnz greceksiniz. Bunun nedeni, limon mada rencilerin mizah, dilbilgisi ve mantk alan-
suyunun seyreltilip kt zerinde kurutulduun- larnda kendilerini ne kadar yetkin grdkleri ll-
da grnmez hale gelmesi. Kd biraz sttnzda m. rnein ilk testteki renci grubuna belirli sa-
ise zerindeki limon suyu oksitlenerek kahverengi- yda espri verilerek bunlar komikliklerine gre de-
ye dnyor ve grnr hale geliyor. Wheeler da bu recelendirmeleri istenmi. Ardndan rencilerin
deneyden ilham alm ve yzne limon suyu srerek cevaplar profesyonel komedyenlerinkilerle karla-
kimseye grnmeden rahatlkla soygun yapabilece- trlm. Ancak sonular kendilerine aklanmadan
i sonucuna varm. Baarya ulama konusunda k- nce, rencilerden bu testte ne kadar baarl ola-
t bir strateji! Ancak Wheelerin kendine gvenmesi caklarn tahmin etmeleri istenmi. u ana kadar an-
iin yeterli olmutu. lattklarmz gz nnde bulundurursanz snavdan
evremizde her ne kadar Wheeler gibi akl d dk sonucu alanlarn, kendi deerlendirmeleri ko-
bir ie girimeseler de yetersiz bilgilerine karn en az nusunda en abartl tahminde bulunanlar olduunu
onun kadar zgvene sahip insanlar yok deil. Tp- sylesek armazsnz herhalde. Tabii ki dier test-
k hzl koamayan birinin kou yarmasnda birin- lerde de bunu destekleyecek sonular km. Teste
ci geleceine inanmas ya da bir bakasnn, anlatt konu olan alandaki bilgi ve yetenei yetersiz olan -
fkralar hi komik olmad halde herkesi gldrd- renciler, gerekte aldklarndan ok daha yksek bir
n zannetmesi gibi. Yetenei ya da bilgisi olmayan sonu alacaklarn ne srm.
bir konuda kendini yetkin zanneden bu tr insan-
larla her yerde karlamak mmkn. Tam da u an
hepinizin gznn nnden baz insanlar geiyor
deil mi? Biz onlarn neyi bilmediinin farkndayz.

37
Bilgisizliin Getirdii Gereksiz zgven

Peki, nedir bu insanlara o alanda yetkin ol-

duklarn dndren ey? Aratrmaclara gre
sorun, belli bir etkenden ok, o kiilerin yetkin
olmadklarn fark etmelerine engel olacak bir
eksiklikten kaynaklanyordu. Bu eksikliin de
st bilisel (meta kognitif) beceri olduunu ne
srmlerdi. Bili kavram ksaca alglama, anla-
ma, hatrlama gibi zihinsel srelere karlk ge-
liyor. st bilisel beceri ise en genel anlamda, in-
sann tm bu zihinsel srelerin farknda olmas
ve onlar kontrol edebilme zellii olarak tanm-
lanyor. Yani st bili iin ksaca neyi ne kadar
bildiimizi bilmemizi salyor diyebiliriz. So-
nuta neyi bilmediinizin farkndaysanz yetkin
olmadnzn da farkndasnz demektir. Dun-
ning ve Kruger bu aratrmayla st bilisel be-
cerilerdeki eksikliin insanlarn bu yaklamn-
da etkili olduunu ortaya karm ve aratrma-
nn banda ne srdkleri varsaymlar doru-
lam oldular. Bakalarnda gzlemlediiniz iin
belki size hi de yabanc gelmeyecek bu varsa-
ymlar unlard:
Bir konuda daha az yetkin olan kiiler, daha
yetenekli olan yatlaryla karlatrldklarn-
da kendi yetenek ve baarlarn olduundan ok
daha yksek tahmin ediyor.
Daha az yetkin olan kiiler, st bilisel bece-
rilerindeki eksiklik nedeniyle, kendilerindeki ya
da bir bakasndaki yetenei grdklerinde bu
yetenei tanma konusunda yetkin olanlara g-
re daha baarsz oluyor.
Daha az yetkin olan kiiler, bakalarndaki
yetkinlii fark edemedikleri iin kendi becerile-
rini deerlendirirken yetkin olanlarn seimleri
ve performanslaryla ilgili tecrbelerden yararla-
namyor. Ancak yetkin hale gelip st bilisel be-
cerileri gelitiinde kendilerini daha gereki de-
erlendirebiliyorlar.
Aratrmaclar bu kiilerin durumunu tpta
anozognozi olarak bilinen hastala benzetmi.
Bu hastalkta beynin sa lobunda gerekleen bir
hasar sonucunda vcudun sol taraf fel oluyor.
Doktorlar hastalarn karsna bir bardak koyup
bunu sol elleriyle almalarn istediinde ise bu-
nu yapamyor ve neden yapamadklarn anlaya-
myorlar. Barda sol elleriyle neden alamadkla-
r sorulduunda kimileri bunu yapamayacak ka-
dar yorgun olduunu, kimileri doktorun ne de-
diini tam duyamadn sylyor. Ancak hibi-
ri bunun felten kaynaklandn syleyemiyor.

38
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
<<<

Yani beyinde gerekleen hasar yalnzca fel ol-

malarna neden olmuyor, fel olduklarn fark et-
melerine de engel oluyor. Yukarda szn etti-
imiz durumda da insanlarn belli bir konuda-
ki yetersizlikleri anozognozide olduu gibi yal-
nzca performanslarnn dk olmasna yol a-
makla kalmyor, baarszlklarn fark etmeleri-
ne de engel oluyor.
st bilisel beceri eksikliinin ya da yetersiz-
liinin etkili olduu bu durum literatrde Dun-
ning Kruger sendromu olarak yerini alm. Bu
sendromu her ya ve meslek grubundan insanda
grmek mmkn. niversite rencisi, ev han-
m, bilim insan, esnaf ya da sanat. Herkes baz
ortamlarda gereksiz bir zgven sergileyebiliyor.
Genelde de bu insanlarn sergiledii tutumu ca-
hil cesareti olarak tanmlyoruz.
Ancak zannetmeyin ki bu durum yalnzca ba-
z insanlara zg ve tek nedeni st bilisel bece-
rilerdeki eksiklik. Tecrbeler, anlar, bakalar-
nn yetkinliini gz ard etme gibi pek ok ne-
den de insanlarn kendini olduundan farkl e-
kilde deerlendirmesine yol aabiliyor. Yine de
pek oumuz zellikle de yetkin olmadmz bir
konuda bir ie giriirken yeterli birikimimiz ol-
duuna dair bir inantan yola kyor ve bir an
iin cahil cesareti gsterebiliyoruz. Limon suyu-
nun sizi grnmez yapmayacandan eminsiniz
belki. Ama drst olun! En son ne zaman yete-
ri kadar bilginiz olmayan bir konu hakknda s-
tne basa basa konutunuz? Hastanede yannz-
daki kiiye hastal hakknda bir doktor edasy-
la bilgi verdiiniz olmad m? Peki, snavdan en
dk notu alp ama ben btn sorular yant-
lamtm dediiniz? Bu sorularn yantn do-
ru vereceinizden emin misiniz? nk biliyor-
sunuz ki sorun, bilmediinizi bilmiyor olmanz-
da yatyor.

izimler: Ersan Yaz

Kaynaklar
Dunning, D. ve ark., Why People Fail to Recognize Their Own
Incompetence, Current Directions in Psychological Science,
Cilt 12, Say 3, s. 83-87, 2003.
Karakelle, S., Sara, S., st Bili Hakknda Bir Gzden Geirme:
st bili almalar m Yoksa st Bilisel Yaklam m?,
Trk Psikoloji Yazlar, Cilt 13, Say 26, s. 45-60, 2010.
Dunning, D. Kruger, J., Unskilled and Unaware of It:
How Difficulties in Recognizing Ones Own Incompetence Lead to
Inflated Self-Assessments, Journal of Personality and Social Psychology,
Cilt 77, Say 6, s. 1121-1134, 1999.
http://awesci.com/
the-astonishingly-funny-story-of-mr-mcarthur-wheeler/
http://www.psmag.com/health-and-behavior/confident-idiots-92793
http://www.sciencekids.co.nz/experiments/invisibleink.html

39
Dr. Mahir E. Ocak

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Kocaeli Bilim Merkezi

TBTAK tarafndan desteklenen projeler kapsamnda lkemizin eitli ehirlerinde bilim merkezleri kuruluyor.
Bu merkezlerin ilki geen yl Konyada hizmete girmiti.
Getiimiz Nisan aynda ise Kocaeli Bilim Merkezinin al yapld.

K
ocaeli Bilim Merkezi, pazartesi gnleri hari
haftann her gn 10.0019.00 saatleri ara-
snda ziyaret edilebiliyor. Tarihi Seka Parkn
iinde yer alan Bilim Merkezinde her yatan bilim
merakllarna gre sergiler ve etkinlikler var. Ziya-
retiler sergileri gezerek bilim ve teknolojinin gelii-
mi hakknda bilgi ediniyorlar. Ayrca pek ok bilim-
sel deneyi kendi elleriyle yaparak ilgin bilimsel ger-
ekleri reniyorlar.
Kocaeli Bilim Merkezinin en nemli ve en ok da
gen bilim merakllarnn ilgisini eken ksmlarnn
banda oyun atlyeleri geliyor. Bu atlyelerde ziya-
retiler kendilerine salanan malzemeleri kullanarak
eitli nesneler tasarlyor daha sonra da bu nesneleri
imal edebiliyorlar.

40
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
><
Robot Atlyesi: Ziyaretiler belirli bir amac ge-
ekletirebilecek bir robot tasarlyor ve bir arayz
yardmyla robotun bu ii yapabilmesi iin gerekli al-
goritmay yazyorlar. Daha sonra arayz tarafndan
algoritmaya uygun ekilde retilen yazlm, robotla-
ra ykleniyor ve robotlar altrlyor. Ziyaretiler,
tm bunlar yapmak iin Bilim Merkezinde alan
eitmenlerden yardm alabiliyor.
Model Uak Atlyesi: zellikle 9-13 ya aras o-
cuklar iin tasarlanan bu ksmda, ziyaretiler nce
A4 ktlaryla kendi model uaklarn tasarlyor ve
bu uaklarn hava akm olan bir ortamda nasl utu-
unu gzlemliyorlar. Daha sonra Bilim Merkezi tara-
fndan salanan ahap malzemeleri kullanarak kendi
tasarladklar uak modelini imal ediyorlar.
Sabun ve Parfm Atlyeleri: Ziyaretiler kendi-
lerine verilen ham maddeleri kullanarak mis kokulu Araba Atlyesi: Ziyaretiler karton kt, teker-
sabunlar ve parfmler retiyor. lek, balon gibi basit malzemeler kullanarak kendi
Teleskop Atlyesi: Ziyaretiler karton ve almin- model arabalarn yapyor.
yum folyoyla kendi teleskop modellerini yapyor. Kocaeli Bilim Merkezinde sudoku, in damas,
Renkli Karlar Atlyesi: Ziyaretiler kendi elleriy- satran, matematik ve zek oyunlar yarmalar da
le kimyasal tepkime gerekletirerek renkli kar tane- yaplyor.
leri retiyor.

41
 Ayrntlar
eker
Beyaz eker tketiminin
vcuda etkisiyle ilgili yzlerce
aratrma yaplyor.
Rafine beyaz ekerin obezite,
kalp hastalklar, hipertansiyon
ve kanser ile ilikili olabilecei
dnlyor. Hatta baz
bilim insanlar ve beslenme
uzmanlar ekeri zehir olarak
nitelendiriyor. Bunlar
gndelik hayatmzda eker ile
ilgili duyduklarmz.
Ayrntlar kemize bu ay eker
ile ilgili az bilinenleri tadk.
! Dnyada en ok eker
tketen lkeler arasnda ilk
srada yllk 23,7 milyon ton
eker tketimiyle Hindistan yer
alyor.Turkiyede ise 2,3 milyon
ton eker tketiliyor.
! Krklklarnzn bir nedeni de
eker olabilir: Kandaki yksek
seviyedeki eker derideki
kollajen isimli proteine
balanyor, glikasyon denilen
bu ilem sonucunda da
deri esnekliini kaybediyor
ve krklar oluuyor.
42
zlem Ak kinci
! eker tketimini kesmek ! Beyaz ekerin olumsuz Beyaz eker %99,9 orannda
derinizin yeniden esneklie etkilerinden kanmak isteyen sukroz iken, esmer eker
kavumasna yardmc olabiliyor. baz kiiler zm esmer eker %96 orannda sukroz.
kullanmakta buluyor.
! Hindistandaki insanlar Peki, esmer eker salkl m? ! Yapay tatlandrcl
en az 2000 yldr eker Ya da daha az m ilenmi? merubatlar kilo almanza
kamndan elde ettikleri ekeri Esmer eker ve beyaz eker ayn epey katkda bulunuyor.
kristal haline getiriyor. yollarla rafine ediliyor, esmer Purdue niversitesinde yaplan
Byk skenderin adamlar eker bu aamadan sonra beyaz bir almada yapay
Hindistana ulatklarnda ekerin az miktarda eker kam tatlandrcl sv iirilen
ar olmadan bal retildiini melas ile kaplanmasyla elde fareler ekerle tatlandrlm
grdklerinde hayli ediliyor. Her iki eker trnn sv iirilen farelere
armlar. kimyasal yaplar birbirine gre daha ok kalori
ok benziyor. ald.
! 1747de Alman kimyac
Andreas Marggraf eker
pancarndaki eker ile eker
kamndaki ekerin ayn
olduunu kefetti. 1802de ilk
pancar ekeri rafinerisi faaliyete
geti. Bu, kuzey iklimlerde artk
ucuz tatllarn olacann
habercisiydi.
! Bir oturuta 16 tane
kp eker yediinizi
hayal edebiliyor musunuz?
Aslnda iiyor da olabilirsiniz:
Bir kutu gazl iecekte yaklak
o kadar eker var.
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr

! Yapay tatlandrc olan ! Dier bir yapay tatlandrc

sakarin ve aspartam, laboratuvar olan sukraloz da bcek ilac
alanlarnn tatlandrclarla elde etmeye alan bir bilim
uzaktan yakndan ilgisi olmayan insan tarafndan kefedildi.
bir deneyde kullandklar
ieriklerden birini tesadfen ! Bilinen en tatl bileim olan
tatmalar ve bu tad sevmeleri lugduname, sofra ekerinden
sonucu kazara bulundu. 200.000 kat daha tatl.

! ekerler karbon, hidrojen

ve oksijen molekllerinden
oluur. En basit ekerler glikoz,
fruktoz ve galaktoz ierir.
Sofra ekeri kristalletirilmi
sukrozdur. Sukroz bir fruktoz
moleklnden ve bir glikoz
moleklnden oluur.
! Canllarda en fazla bulunan
ve organik bir molekl olan
karbonhidratn yap ta ekerdir.
! Sekiz atomlu bir eker olan
glikolaldehite Samanyolunun
merkezine yakn bir yerdeki
yldzlar aras bir gaz bulutunda
bile rastland. Bu gaz bulutu
glikolaldehitin akrabas ve ayn
zamanda antifrizlerin de ana
bileimi olan etilen glikol de ierir.
! Glikolaldehit karbonlu ! Glukozamin isimli
bir ekerle tepkimeye eker farelerde bak sistemini
girerek RNA ve DNAnn basklayc bir etki yaratyor.
temeli olan ribozu meydana
getirir. Bu da uzayda
bulunan glikolaldehitin
yeryzndeki yaamla ilgili
nc bir kimyasal
olabileceini akla getiriyor.
! Sukroz bir miktar
potasyum nitrat ve
msr urubu ile yakldnda
amatrler iin roket yakt
elde edilebilir.

43
 Merak Ettikleriniz

Uaklar Gkyznde Neden Beyaz zler Brakr?

Tuba Sargl

U aklarn gkyznde
braktklar beyaz
izler younlama izleri olarak
Motordan atlan egzoz
gaznn iindeki
kat paracklar ise su
isimlendirilir. buharnn younlamasn
Bazen hayli belirgin ve kolaylatrr.
kalc olan bu izler
baz durumlarda fark Bu izlerin younluu,
edilemeyecek kadar uzunluu ve ne kadar kalc
belirsizdir ve ksa srede olduu uan irtifasna ve
ortadan kalkar. Younlama havann scaklna,
izleri souk havalarda basncna ve nem oranna
verdiimiz nefesin bal olarak deiir. Sualtnda Gazlarn sudaki yaylma
grlmesine yol aan srece zellikle havadaki nem Yaayan Bitkiler hz hava ile
benzer bir sre sonucu orannn dk olduu Nasl karlatrldnda ok
oluur. durumlarda bu izler incedir Fotosentez dktr. Bu durum
ve ksa srede kaybolur. Yapabiliyor? bitkilerin yapraklarnn
Yaktn jet motorunda Nem oran yksek ise yzeyine yakn ksmnda,
Tuba Sargl
yanmas sonucu aa daha uzun, belirgin ve znm haldeki gaz
kan atk gazlarn iinde
karbondioksit, slfr ve azot
oksit bileikleri, su buhar
kalcdr.

Uaklarn gkyznde
S ualtnda yaan bitkiler
ve baz canl
trleri, rnein algler
miktarnn suyun dier
ksmlarndaki gaz
miktarndan farkl olduu
gibi maddeler bulunur. oluturduu beyaz fotosentez yaparak suyu bir tabaka olumasna
Yksek irtifalarda havann izlerin bir baka nedeni de ve karbondioksiti neden olur. Bu, fotosentez
basnc ve scakl atk zellikle kanat ularnn gne yardmyla srecinde kullanlan
gazlarnkinden dk havada sebep olduu besin maddelerine gazlarn yapraklar tarafndan
olduundan, motordan girdaplardr. ve oksijene dntrr. alnmasn, oluan
atlan gazlarn iindeki su Havann basncnn Ancak suyun altnda gazlarn ise yapraklarn
buhar younlar. azalmasna neden gerekleen fotosentez yzeyinden uzaklamasn
Oluan su damlacklar olan bu durum havadaki srecini snrlandran zorlatrr. Sualtnda
ve buz kristalleri gkyznde su buharnn iki etken vardr. fotosentez hzn yavalatan
bulutlar gibi beyaz grnr. younlamasna yol aar.

44
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr

Gne Enerjisiyle alan Solar Impulse 2

Geceleri Nasl Uuyor?
Tuba Sargl

adece gne enerjisiyle

alan Solar Impulse
2nin kanatlarnn yzeyi
Uak tekrar arj edilebilir
lityum-polimer bataryalar
sayesinde geceleri de
ve gvdesi 17 binden fazla uabiliyor. Yaklak 600 kg
gne gzesi paneliyle kapl. arlndaki bu bataryalar,
Kanat genilii 70 metreden gn iinde uan havada
fazla olan Solar Impulse kalmasn da salayan
2 geceleri de uabiliyor. fotovoltaik gne gzeleri
Kanat genilii dnyann tarafndan arj ediliyor.
en byk yolcu uaklarndan Ancak Solar Impulse 2
biri olan Boeing 747-8den gece uuu srasnda
uzun olan uan arl havada kalmak iin
(2300 kg) ise neredeyse potansiyel enerjiden de
bir otomobilinki kadar. faydalanyor.

Aerodinamik tasarm olduu blgelerden uzak

sayesinde gece uuu srasnda duruyor. Bu sre uan gece
bir planr gibi szlerek, uuu srasnda harcad
elektrik enerjisine ihtiya elektrik enerjisi miktarnn
duymadan drt saatten fazla nemli oranda azalmasn
havada kalabiliyor. Uan salyor. Uan ykselmesi
daha uzun sre bu ekilde gerektii durumlarda ise
hareket edebilmesi iin pilotlar bataryalardan salanan
aa ynl hava akmlarnn elektrik enerjisi kullanlyor.

ikinci etken suyun altna Ancak belli bir mesafeden

ulaan gne miktarnn sonra -yaklak 100 metre-
snrl olmasdr. suyun altndaki k
Suyun yzeyine arpan miktar fotosentez srecinin
gne nlarnn gerekleebilmesi iin
bir ksm yzeyden yeterli deildir.
yansrken bir ksm krlarak Suyun iindeki kat
suyun iinde ilerler. paracklar da
Gne nlar suyun gne nlarnn
iinde hareket ederken ulaabilecei derinlii
su moleklleri etkiler.
tarafndan sourulur.
Su moleklleri krmz Sualtnda gerekleen
dalga boyundaki nlar fotosentez ekosistemimiz
daha gl bir ekilde iin hayli nemlidir.
sourur. Dalga boyu nk karbondioksitin
daha ksa olan yarsndan fazlas
nlar ise daha derinlere bu sre sonucu organik
ilerleyebilir. molekllere dntrlr.

45
 Merak Ettikleriniz
Tatlandrc olarak kullanlan
maddelerin kimyasal yaps ekerlerin
yapsndan hayli farkldr.
Buna ramen ekerlere benzer bir tat
algsna yol aarlar. Bu maddelerin
tatl alglanmasnn nedeni
dilimizde bulunan tat alglayc sinir
hcrelerindeki eker molekllerinin
baland belirli proteinlere
balanmalardr.
Yapay tatlandrc olarak kullanlan
maddelerden biri olan sakarin
T2R3 proteinine gnlk
hayatta kullandmz eker tr olan
sakkarozdan daha gl balanr.
Sakarin ayn miktarda sakkaroz
ile kyaslandnda ok
daha tatl (yaklak 300 kat)
alglanr.

Dilimizdeki tat alglayc sinir

hcrelerindeki proteinlere
bir molekl balandnda, sinir
hcrelerinden beyne gda maddelerinin
tadnn nasl alglanacan
belirleyen sinyaller gnderilir.
Farkl molekllerin farkl proteinlere
Yapay Tatlandrclar balanmas sonucu sinir hcrelerinin
Neden Tatl Alglanr? beyne gnderdii sinyaller deiir.
Bir yiyecein tadnn nasl
Tuba Sargl
alglanaca, yiyeceklerin iinde tat
algsna neden olan molekllerin

Y apay tatlandrclar kalorileri ok

dk olmasna ramen ekerler gibi
tatl alglanan gda katk maddeleridir.
hangi proteine balanacana baldr.
Yaplan aratrmalar T1R3 olarak
isimlendirilen bir proteinin
Bir besinin kalorisi vcutta geirdii yiyeceklerin tatl alglanmasn
biyokimyasal sreler sonucu elde edilen salayan temel protein olduunu
enerji miktarnn bir lsdr. gsteriyor.

Neden Dnya
Tek Bir Uyduya Sahipken
Baz Gezegenlerin
Onlarca Uydusu Var?
Tuba Sargl

G ne Sisteminde
gezegenlerin etrafnda
hareket eden toplam 146 doal
uydu olduu biliniyor.
Bu uydular ounlukla kat
gkcisimleri ve aralarndan sadece
birkann atmosferi var.
Gne Sistemindeki
her gezegenin sahip olduu
uydu says ise birbirinden
hayli farkl.
NASA

46
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr

amino asit yiyeceklerden alnr.

Neden Yemek Yedikten daha az etkindir. Glikozun oreksin
hcrelerinin etkinliini engelleyici
Sonra Uykumuz Gelir?
etkisi olduu biliniyor. Aratrmalar
Tuba Sargl kandaki glikoz seviyesindeki kk
deiimlerin de bu hcrelerin
Triptofan serotonin retiminde
kullanlan bir biyolojik molekldr.
Serotoninin uyku-uyanklk dngsn
dzenleyici etkisi olduu biliniyor.
Serotonin ayn zamanda biyokimyasal
sreler sonucu uyku hormonu
olarak bilinen melatonine dnr.
Yemek sonras kanda ykselen
glikoz seviyesini dzenlemek iin
salglanan inslin hormonunun
serotonin ve melatonin hormonlarnn
retimini artrmasnn da
yemek sonrasndaki yorgunluk hissi
ile ilikili olduu dnlyor.

Y iyecekler vcudumuzun enerji

kayna olmasna ramen,
yemek yedikten sonra genellikle
aktivitesini etkilediini gsteriyor.

Ayrca birok et trnde ve protein

uykumuzun gelmesi hayli ilgin. ierikli yiyeceklerde bulunan triptofan
Aratrmalar bu durumda beynimizin amino asidinin de yemek sonras
rol olduunu gsteriyor. yorgunluun sebepleri arasnda olduu
dnlyor. Proteinlerin yap ta olan
Beynimizin hipotalamus blgesinde amino asitlerden biri olan triptofan
bulunan oreksin sinir hcreleri insan vcudunda retilemedii
insanlarn uyank kalmasn salayan iin, vcudumuzdaki biyokimyasal
bir protein retir. Bu hcreler geceleri sreler iin gerekli olan bu

Gnee yakn gezegenlerden Gne Sisteminin erken dnemlerinde

Merkrn ve Vensn uydusu
yok. Dnyann bir, Marsn ise
iki kk uydusu var.
Ancak Gnee uzak gezegenlerden
Jpiter, Satrn, Urans ve
Neptn ok sayda uyduya sahip.
oluan bu dev gezegenlerin
ktleekim kuvvetlerinin byk
olmas nedeniyle evrelerindeki daha
kk gkcisimlerini yakalayarak
yrngelerinde tutabildii
dnlyor.

Gaz devleri olarak bilinen
Jpiter ve Satrn ile buz devleri
olarak bilinen Urans ve
Neptn byk ktleli gezegenler.
Jpiterin bilinen 50 uydusunun
yan sra resmi olarak onaylanmas
beklenen 17 uydusu daha var.
Satrn 53 (9 uydu resmi olarak
onaylanmay bekliyor),
Urans 27, Neptn ise 13
uyduya sahip.
Ayn ise yaklak 4,5 milyar yl nce
Mars byklnde bir gkcisminin
Dnyaya arpmas sonucu
aa kan kaya ve toz paralarnn
birlemesi sonucu olutuu
dnlyor.
Marsn uydular Phobos ve
Deimos Gne Sistemindeki en
kk uydulardan. Bilim insanlar
Phobos ve Deimos uydularnn
Aydan farkl bir mekanizma ile
olutuunu dnyor. Bu uydularn
gkcisimlerinin arpmas
sonucu aa kan byk paralar
olduu ve Marsn ktleekim
kuvvetinin etkisi ile
Marsn yrngesinde hareket
etmeye baladklar dnlyor.
Her iki gkcisminin de
yrngeleri Marsn yzeyine
ok yakn.

47
 Merak Ettikleriniz
Ozon ncelmesi Nedir?
Mahir E. Ocak
G neten gelen mortesi nlar atmosferin st
katmanlarndaki oksijen molekllerinin (O2)
paralanmasna neden olur. Bu srecin sonunda ortaya
kan oksijen atomlar ile oksijen molekllerinin
tepkimeye girmesiyle ozon (O3) moleklleri sentezlenir:
Ortaya kan ozon molekllerinin bazlar mortesi ulaan mortesi k miktar arttka atmosferin
sourarak (ters tepkime ile) oksijen atomlarna ve oksijen
molekllerine paralanrken bazlar ise oksijen atomlar ile
tepkimeye girerek oksijen molekllerini oluturur:
48
Atmosferin st katmanlarnda meydana gelen bu sreler,
Gneten gelen mortesi nlarn sya dnmesine
neden olur. Yksek enerjili mortesi nlar, insanlar ve
dier canllarn saln tehdit edebilecei iin
ozon tabakas ok nemlidir. Ancak gnmzde atmosfere
karan eitli maddeler ozon miktarnn azalmasna
neden olur ve bu durum ozon incelmesi olarak adlandrlr.
Ozonun paralanmasna neden olan maddeler arasnda
hidroksil (OH), azotmonoksit (NO), klor (Cl) ve
brom (Br) saylabilir. Bu maddeler hem doal sreler
sonucunda hem de insan faaliyetleri sonucunda
atmosfere karrlar. Ancak doal sreler zaten doal
dengenin bir paras olduu iin atmosferdeki
ozon miktarnn azalmasnn bir nedeni olarak
grlmez. nsan faaliyetleri sonucunda
atmosfere karan ve ozon molekllerinin paralanmasna
neden olan maddelerin banda kloroflorokarbonlar
(CFCler) gelir. Bu molekller kolaylkla atmosferin st
katmalarna ulatktan sonra Gneten gelen
nlar tarafndan paralanr ve ozon molekllerinin
oksijen molekllerine dnmesine neden olan
maddeler ortaya kar. rnein CFCl3 moleklnn
paralanmasyla klor atomlar ortaya kar:
Bu klor atomlarysa ozon molekllerinin
paralanmasna neden olur:
Bu iki tepkime sonucunda iki ozon molekl oksijen
moleklne dnrken klor atomlarysa harcanmaz.
Dolaysyla bir klor atomu tekrar tekrar tepkimeye girerek
ok sayda ozon moleklnn paralanmasna neden olur.
stelik bir klor atomunun yllarca atmosferin
st katmanlarnda kalmas mmkndr.
Ozon tabakasnn incelmesiyle yeryzne ulaan
mortesi k miktar artar. Bu durumun en nemli
sonularndan biri, baz kanser trlerinin
insanlarda daha sk grlmesidir. Ayrca yeryzne
alt katmanlarndaki ozon molekllerinin
miktar da artar. Her ne kadar atmosferin st
katmanlarndaki ozon moleklleri mortesi nlarn
yeryzne ulamasn engelleyen bir kalkan grevi
grse de ozon molekllerinin kendileri zararldr.

Ay Tutulmas Srasnda
Neden Ay Krmz Grnr?
Tuba Sargl
A y tutulmas srasnda Gne,
Dnya ve Ay ayn hizada bulunur.
Bu srete Dnya Gne ile Ayn
arasnda bulunduundan, Dnyann
glgesi Ay tamamen rter. Ancak
tutulma srasnda, Dnya Gneten
dorudan gelen nlar engellemesine
ramen, Ay tamamen karanlkta
kalmaz ve genellikle krmzms
renklerde grlr. nk atmosferde
yn deitiren gne nlar Ay daha az salr. Yani atmosferin gne
aydnlatmaya devam eder.
Atom Saatleri Nasl alr
ve Ne Amalarla Kullanlr?
Mahir E. Ocak
A tomlardaki elektronlar belirli
enerji seviyelerinde bulunur ve
enerji sourarak ya da enerji yayarak
bu seviyeler arasnda gei yapar.
Atom saatleri, frekans standard olarak
atomlar tarafndan yaylan fotonlarn
frekanslarn kullanan saatlerdir.
Bu saatler gnmzn en hassas
zaman lme aletleridir.
lk atom saati, 1949da Amerikan
Ulusal Standart ve Teknoloji
Enstitsnde gelitirilmiti ve oda
scaklnda alan bir amonyak saatleri vardr. Bunun yan sra bata
mazeri (mikrodalga lazeri) ieren bu
cihazn hassasiyeti dkt. Ancak
zaman ierisinde byk ounluu
dk scaklklarda alan, ok daha atom saatleri kullanlr. rnein
hassas atom saatleri gelitirildi.
En son gelitirilen stronsiyum atom
saati o kadar hassastr ki, Byk
Patlamadan beri (yaklak 14 milyar
yldan beri) alyor olsayd
bugn zaman 1 saniyeden daha az
bir hata ile gsteriyor olurdu.
Bilim ve Teknik Haziran 2015
merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr
Gne, Dnya ve Ayn ayn hizada Krmz dalga boyundaki nlar
olduu durumda, Gneten gelen nlar atmosferde daha uzun mesafe
Dnyann arkasnda karanlk, yar yol alabildii iin, atmosferdeki
aydnlk ve aydnlk blgeler oluturur. paracklar tarafndan hareket yn
Ay tutulmas srasnda bu gk cismi deitirilerek Aya ulaan nlar,
ayn eksen zerinde ve birbirlerine uygun
mesafede bulunduundan, Ay Dnyann
arkasndaki karanlk blgede kalr.
ounlukla dalga boyu uzun krmz
nlardr. Tutulma srasnda
Ayn tam olarak hangi renkte grnd
Gne nlar atmosferde hareket scakln ve nem orannn yan sra
ederken atmosferi oluturan paracklar atmosferdeki paracklarn trne
tarafndan sourulabilir, salabilir ve byklne baldr.
ve yanstlabilir. Dalga boyu kk
olan mavi nlar bu paracklar
tarafndan daha fazla salrken, dalga Yar aydnlk
boyu daha uzun olan krmz nlar blge
nlarn filtre ettii sylenebilir. Karanlk blge
Yar aydnlk
blge
NASA
Gnmzde pek ok standart enstits
atom saatleri alarna sahiptir
ve bu saatler her gn 10-9 saniye
hassasiyetle senkronize edilir. 1967
ylndan beri sezyum-133 atomlarnn
iki enerji seviyesi arasndaki gei
frekans 9.192.631.770 Hz (s-1) olarak
tanmlanyor. Baka bir deyile
sezyum-133 atomlar tarafndan
yaylan n elektrik ve manyetik
alanlar saniyede 9.192.631.770
kez salnr. Bu zaman standardna alanlarnda bu etkiyi sradan saatlerle
sezyum standard denir. lmek ok zordur. Ancak en son
gelitirilen stronsiyum atom
Atom saatlerinden eitli teknolojilerde saatlerinin yksekliini sadece
ve bilimsel almalarda yararlanlr. 2 santimetre deitirerek zamann
rnein konum belirlemek iin ak hznda meydana gelen
kullanlan GPS uydularnda hassas atom deiiklikleri gzlemlemek mmkn.
grelilik kuram olmak zere zamann Atom saatlerinin gelecekte Dnyann
hassas bir biimde llmesinin gerekli eklinde meydana gelen (jeodezik)
olduu bilimsel almalarda da deiiklikleri hassas bir biimde
belirlemek amacyla da kullanlmas
genel grelilik kuramnn en nemli planlanyor. Gnmzdeki atom
sonularndan biri, zamann ak saatlerinin hassasiyeti bu ii geleneksel
hznn ktleekiminden etkilenmesidir. yntemlerden daha iyi yapabilmek
Dolaysyla yeryznden farkl iin yeterli olmasa da yakn gelecekte
yksekliklerdeki saatler farkl hzlarla gelitirilecek atom saatleriyle
alr. Dnya gibi kk gezegenlerin jeodezik deiikliklerle ilgili ok daha
etraflarndaki zayf ktleekim hassas lmler yaplabilir.
49
 Trkiye Doas Dr. Blent Gzceliolu turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Fauna

Trkiyenin
l Kular
Adnda l geen kular bu ayki konuklarmz.
l ortamna iyi uyum saladklarndan
genelde l n adyla anlrlar.

l koar (Cursorius cursor)

lkemizin az rastlanan ku trlerinden biridir.
Sadece anlurfa civarnda rer.
Sonra gneye (Suudi Arabistan vb.) ger.
Herhangi bir tehlike annda umak yerine koarak
kamay tercih ederler. Ayrca hzl uabilirler.
Yerde hareketsizken dik dururlar.
Boylar 21 cm, kanat aklklar
54 cm kadar olabilir.

50
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

l tleeni (Sylvia nana)

lkemizde ok az rastlanr ve rastlantsal konuk olarak kabul edilir.
Zonguldak, stanbul ve Antalya ilinden kayt vardr. Ak ller, yar ller,
kurak alanlar balca yaam alanlardr. allklara yuva yaparlar.

Kk l toygar (Ammomanes cinctura)

lkemizde ok az rastlanr. Konya, Adana, Afyonkarahisardan gzlem kayd vardr.
Yeillikli dzlk yar ller, yksek engebeli kurak araziler balca yaam alanlardr.
Yuvalarn yere yaparlar.

l toygar (Ammomanes deserti)

lkemizde ok az rastlanr. lkemizde anlurfadan kayd vardr.
Yerleiktir, ancak kn ok az rastlanr. ller, yar ller, kurak topraklar,
engebeli tepeler, talk, kayalk alanlar balca yaam alanlardr.
Tohum ve bceklerle beslenirler.

l kuyrukkakan (Oenanthe deserti)

lkemizde az rastlanr. Gney illerimizde allk ller, talk,
kayalk orak alanlarda yaarlar. Yuvalarn kaya arasndaki oyuklara yaparlar.
Karncalar, rmcekler, kk kertenkeleler ve tohumlarla beslenirler.
Yerdeyken ok hzl koarak avlarn yakalarlar.

l kuzgunu (Corvus ruficollis)

lkemizde ok az rastlanr. Sadece Mula ve rnak illerinden kayt vardr.
Bundan dolay rastlantsal konuk olarak kabul edilirler.
Kuzguna ok benzerler, ancak kvrk gagalar, parlak enseleri ile ondan ayrlrlar.
ller, yar l alanlarda yaarlar.

Fotoraflar: Prof. Dr. Mustafa Szen

Kaynak
http://www.trakus.org

51
 Trkiye Doas
Flora

Mu Lalesi
lkemizin farkl iklim koullarna,
farkl ykseklikte blgelere, farkl yaam
alanlarna (bozkr, da, ova, sulak alan,
gl, akarsu, kumul, vb.), zengin su kaynaklarna
sahip olmas zengin bitki eitliliimizin
nedenleri. 3 bini endemik olmak zere yaklak
10 bin bitki trne sahip olmamz da bunun
gstergesi. Bu bitkiler arasnda soanl bitkiler
olarak bilinen geofitler biyoeitliliin
nemli bir parasdr. Geofitler, yln byk
blmn toprak altnda geiren
soanl-yumrulu bitkilerdir.

Mu lalesi (Tulipa sintenisii)

52
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

lkemizde 1/3 endemik olmak zere 700 civarnda

geofit tr yayor. Tarih boyunca ilgi ekmi olan geofitler
peyzajda, geleneksel tpta (ksrk ve boaz ars
giderici, balgam sktrc, ate drc, akcier
nemlendirici, vb) sklkla kullanlm, ticareti yaplmtr.
Bu ilgi gnmzde de devam ediyor ve geofitlerin
doadan ar miktarda toplanmasna yol ayor.
Ayrca laleler bata olmak dier tm geofitler yasad
olarak da yurt dna karlyor. Bu trlerden biri de
mu lalesi (Tulipa sintenisii). Mu lalesi adn Mu ilinden
alsa da Mu dnda Erzurum, Kayseri, Ar, Mara,
Gaziantep, Siirt, Hakkri ve Konyada yayl gsteriyor.
Gsterili krmz iekler aan mu lalesi nemli bir ss bitkisi.
Kltre alnm eitleri bahe dzenlemelerinde ve
ss bitkisi yetitiriciliinde sklkla kullanlyor.

Fotoraflar: brahim Ko
Kaynak
Kalyoncu, D, D., Baz Yabani Tulipa Trlerinde
In Vitro Soanck retimi.,
Ankara niversitesi Biyoteknoloji Enstits
Doktora tezi., 2007.

53
Yrd. Do. Dr. Ahmet nen

Yrd. Do. Dr. Mehmet kr Kuran

Abdullah Gl niversitesi

Gnmzn ve Gelecein
Elektrik ebekeleri
G
ndelik hayatmz iin vazgeilmez bir un- s elektrik g aktarmnn mmkn olabilmesi iin
sur olan enerji lke leinde bal bana elektrik ebekelerinin birbirleriyle balantl olmas
bir bakanlk gerektirecek kadar hayati bir gerekiyor. Gnmzde elektrik ebekeleri dnyann
konu halini alyor. Artan nfus ve byyen sanayi, her yeriyle balantl. Bu tr balantl elektrik ebe-
talep edilen enerji miktarn artryor, bu arta pa- kelerinden bahsettiimiz zaman temin edilen elekt-
ralel olarak da elektrik ebekesinin srekli geniletil- riin kalitesi diye bir kavram ortaya kyor, ebekede
mesi gerekiyor. Genelde elektrik g retimi lkele- voltaj dalgalanmalar ve elektrik kesintileri gibi k-
rin belli blgelerinde yaplr ve retilen bu elektrik, t senaryolarn nne geebilmek iin bu kaliteyi de-
lkenin drt bir yanna aktarlr. Bu tr blgeler ara- vaml olarak belli bir seviyede tutmak gerekiyor.

54

Elektrik ebekesinin Yaptalar
Gnmzde elektrik ebekesi temel
ksmdan oluur: retim, iletim ve da-
tm. retim ksm, ad zerinde eitli ya-
plardaki santrallerde elektrik gcn re-
tildii ksm oluturur. retilen elektri-
in santrallerden asl kullanlaca yerle-
im ya da sanayi blgelerindeki datm
trafolarna kadar iletildii ksma iletim
sistemi, datm trafolarndan son kulla-
nclara datld ksma ise datm sis-
temi denir. Bu l sistemi anlamak iin
elektrik ebekesine ve elektriin gemii-
ne biraz bakmamz gerekiyor. Son 30-40
ylda gerekleen birok teknolojik ilerle-
meye ramen gnmzde elektrik ebe-
keleri birok adan 1900lerin balarn-
da kurulduklar halleriyle almaya de-
vam ediyor.
1870lerde ilk defa ekonomik olarak
retilebilen ampul kefetmesinden son-
ra Thomas Edison 1880lerde de ilk elekt-
rik aktarm ebekesini hayata geirmiti.
Bu ilk ebekeler doru akm (DA) ileti-
yor ve yalnzca aydnlatma iin kullan-
lyordu. O zamanlar elektrik g retimi
ok kstlyd ve sadece toplumun zengin
kesimi tarafndan kullanlabiliyordu, sa-
nayide bile elektrik enerjisi pek kullanl-
myordu. Durum byle olunca elektrik
gnmzdekinin aksine sadece 3-5 km
gibi ksa mesafelere ulatrlyordu.
Bu mesefe kstndan dolay retilen
elektrik, ancak retildii blge iinde ile-
tilip son kullanclara dalyordu. lk DA
temelli ebekeler kullanlmaya balandk-
tan bir sre sonra poplerlikleri artt ve
artan talep elektrik gcnn daha uzak
mesafelere iletilmesini zorunlu kld. An-
cak DA temelli ebekelerde ebekenin ya-
psndan dolay elektriin uzak mesafele-
re iletiminde ciddi kayplarla karlald.
Bu kayplarn zm Nikola Teslann salad. retilen g bir havuzda toplanp
kefettii alternatif akm (AA) ile geldi.
Bu teknikle alan sistemler sayesinde
iletim kayplar byk lde azaltlm, gelmi oldu. Bylece A ehrindeki bir fab-
elektrik g datm ebekesinin retim rika, kendine yakn bir santralden pahal-
merkezlerinden hayli uzaklarda kurul-
masna olanak salanmt. AAnn kefi rinden, fiyat daha ucuz olan ve baka bir
ve kullanmnn yaygnlamas ile birlikte
ehirlerde ve endstride elektrik kullan-
Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>
m ciddi miktarda artt. AA tabanl elekt- Elektrik ebekesinde gvenilirlik de-
rik ebekelerinin yaygnlamasndan bir diimizde ise sistemin hataya kar da-
sre sonra blgelerin birbirlerine elekt- yankll anlalr. Mesela tek balar-
rik aktarmas gibi yeni bir ihtiya do- na alp birbirinden ayr olan sistem-
du. Ancak her blgedeki elektrik ebeke- lerde, blgenizin elektrikleri kesildiinde
lerinin alma frekans (26 Hz, 138 Hz) evinizden yan ilenin klarn grmek-
ve gerilim deeri birbirinden farkl oldu- teyken tek yapabileceiniz kendi ebe-
undan bu ebekelerin birlemesi mm- keniz ayaa kalkncaya kadar karanlkta
kn olmuyordu. Bu yeni ihtiyaca zm beklemektir. Enterkonnekte bir sistemde
bu defa yeni bir teknoloji ile deil de l- ise yerel ebekeyi besleyen bir hat koptu-
kelerin enerji politikalar ve standardizas- u ya da hata verdii zaman, ebeke dier
yon kurumlarndan geldi. ABD 1970ler- blgelerden gelen iletim hatt ile beslene-
de lke genelinde elektrik ebeke frekan- rek elektrik kesintilerinin kolaylkla n-
sn 60Hz, gerilim deerini de 120 Volt ne geilebilir.
olarak standart hale getirdi. Avrupada ise Kararllk ise elektrik sistemlerinde sis-
gnmzde Trkiyede de kullandmz tem frekansnn ve geriliminin sabitlen-
50Hz-230 Voltluk standart kullanma ge- mesidir. Sistemde meydana gelen ani de-
ildi. Enterkonnekte sistem ad verilen bu iiklikler sistemin kararlln olumsuz
iletim sistemleri temel olarak konuda ynde etkiler. Srekli deien frekans ve
byk yenilik ve ilerleme getirdi: Elektrik gerilim deerleri, ebekeye bal elektrik-
maliyeti, gvenilirlik ve kararllk. li aletlerin ya arzalanmasna ya da mr-
Enterkonnekte sistemde frekansn sa- lerinin ksalmasna sebep olur. Enterkon-
bitlenmesi ile blgelerde retilen elektri- nekte sistemler belli bir frekans ve gerilim
in dier blgelere iletilmesi ve datlma- deerini korumak zere tasarland iin
s mmkn olurken, ebekenin bu yetene- bu tr arzalarn ve ypranmalarn nne
i merkezi enerji pazarlarnn olumasn geilmi olur.
Enterkonnekte sistemlerin bir dier
iletim hatlar yardmyla lkenin her yeri- zellii de dng zelliine, yani ift yn-
ne merkezi kontrol ile iletilebilir bir hale l elektrik aktarm zelliine sahip olma-
lardr. Hattn bir ksmnda bir kopma ya
da arzalanma olduunda, bu yap saye-
ya elektrik alacana, daha uzaktaki B eh- sinde hattn dier ynnden elektrik ile-
timi devam eder. Bu esneklik iletim hat-
firmaya ait bir santralden kolaylkla elekt- larna gvenilirlik ve kararllk konusunda
rik temin edebilir hale geldi. byk avantajlar salar.
55
Gnmzn ve Gelecein Elektrik ebekeleri
Mevcut Enterkonnekte
Sistemler ve Byk apl
Elektrik Kesintileri
Enterkonnekte sistemler ilk devreye
girdiklerinde zamann ebeke yaplar-
na gre birok avantaj getirmi olmala-
rna ramen gvenilirlik ve kararllk ko-
nularnda tm problemlere ayn anda ce-
vap verebildiklerini sylemek ok g-
tr. Elektrik sisteminin yaps gerei, ta-
lep ortalama talebin ok zerinde olunca
ek yk kaldrabilmek iin ek g reti-
lir. Ek talep ok fazla olduunda ilk ba-
ta jeneratrlere ar yklenme olur. Ar
yklenen baz jeneratrler arzalanabilir.
Bu arzalarn ardndan talep edilen gcn
salanabilmesi iin dier blgelerdeki je-
neratrler de devreye sokulur, dolaysy-
la iletim hatlar da ar yklenmeye ma-
ruz kalr. Zincirleme olarak devam eden
bu ar yklenmeler bir sre sonra siste-
min tmn kilitleyip herkesin elektrik-
siz kalmasna sebep olabilir. Baz durum-
larda bu tr byk apl elektrik kesinti-
leri gnler, haftalar ya da aylar sren a-
lmalar ile ancak giderilebilir. Kesinti-
nin tamir sresi uzadka datm irket-
lerinin ve lkenin maddi zarar da o ap-
ta byr. Bu maliyet hasarn bykl- l ebekeler ismi verilir. Akll ebekeler,
ne gre milyonlarca liradan milyarca lira-
ya kadar kabilir.
ABDde 2003 ylnda Ohio eyaletin-
de balayan bir hata, enterkonnekte sis-
temdeki operatrler ve datm irketle-
ri arasndaki iletiimin zayflndan dola-
y Kuzey Amerika ktasnda Kanaday ve
ABDnin bir ok eyaletini etkileyecek ka-
dar byk bir elektrik kesintisine sebep
oldu. lkemizde de Mart 2015te benzer
bir byk apl elektrik kesintisi ile kar-
lald. Kesinti ayn gn iinde giderilmi-
se de lke ekonomisine yadsnamaz bir
hasar verdii de bir gerek. Bu tipteki b-
yk hatalarn sebebi net olarak bulunama-
sa da, bu kesintilerin sebebi sistemin d-
zenli izlenmemesi sebebiyle sistemde ha-
ta veren iletim hatlar veya jeneratrle-
rin yeterince abuk saptanamamas ya da
saptandktan sonra annda mdahale edi-
lememesi ve ardndan den arzn talebi
karlayamamas olarak kabul edilir.
56
Akll ebekeler arza durumlarn tespit eden aralar ve
mterilere ait hangi cihazlarnn ne ka-
Son yllarda daha verimli ve gvenilir dar elektrik sarf ettii bilgisini de saptayan
g sistemlerinin oluturulmasnn ne- akll elektrik sayalar bulunur.
mi artm, klasik yntemlere ek olarak bil- kinci ksm olan iletiim ksm, ebe-
gi ve telekomnikasyon yntemlerinin de ke ile merkezdeki operatrler arasnda ift
kullanlaca yeni ebeke mimarileri tasar- ynl bir haberleme altyapsnn kurul-
lanmaya balanmtr. G sistemlerindeki mas ve idaresidir. Bu ksm bir taraftan,
bu yeni hareketlenme ve sonucunda orta- ebekeden izleme ksmnda toplanan ve-
ya kacak olan yeni ebeke yapsna akl- rilerin merkeze iletiminden sorumluy-
ken, dier taraftan da merkezden alnan
en basit haliyle, gnmz g sistemlerini, kararlarn komutlara dntrlerek e-
yeni bilgi ve telekomnikasyon teknoloji- beke elemanlarna iletilmesini ve bu ele-
leri kullanarak daha kolay idare edilen, da- manlarn uzaktan ynetilmesini de salar.
ha akll yaplara evirme abasdr. Akll letiim ksm iin 3G, 4G gibi kablosuz
ebekelerin sunduu bu teknolojilerle g haberleme sistemlerinin yan sra WiFi,
sistemleri ve sistem deerleri devaml ola- ZigBee gibi kablosuz veri sistemlerinin ve
rak izlenebilir. Bu izlemenin salad bil- enerji kablosu zerinden haberleme sis-
giler nda operatrler sistem hakknda temlerinin de kullanlmas dnlyor.
daha fazla bilgi sahibi olacak ve gerektiin- nc ve son ksm olan kontrol
de dier operatrlerle kolaylkla haberlee- ksm ise iletiim ksm zerinden mer-
rek sistemin gvenilirlii ve kararll iin keze ulatrlan bilgilerin ilenip bir ka-
en uygun mdahaleyi ok daha kolaylkla rar mekanizmasnn yardmyla ebeke-
yapabileceklerdir. nin idaresi iin karar alnmasdr. Kont-
Akll ebeke yapsn ksaca izleme, rol ksm akll ebekelerin karar ksm-
iletiim ve kontrol olarak temel ksma n oluturur. Merkeze iletilen bilgilerin
ayrabiliriz. zleme ksm ebekenin kri- akll sistemler ve algoritmalardan gei-
tik noktalarna yerletirilecek lm alet- rilip sistemin istenen alma durumun-
leri ile sistemin durumuna etki eden fak- dan ne kadar saptnn belirlenmesi ve
trlerin (voltaj, faz as, vb.) devaml ola- eer bir sapma varsa bu sapmann gide-
rak izlenmesini salar. Bu ksmda ebeke- rilmesi iin sistem elemanlarna komut-
nin genel durumunu izleyen aralarn ya- lar iletilmesi de kontrol ksmnn ana g-
n sra, ebeke elemanlarnn alma ve revlerindendir.

Akll ebeke mimarisinin bir dier kritik zelli-
i de datk retim ve mikro ebekelerdir. Mevcut
elektrik ebeke yapsnda elektriin retimi merke-
zi, byk elektrik santrallerinde gerekleir. Getii-
miz yllarda gelitirilen yeni elektrik retim teknolo-
jileri (rnein gne panelleri) datk retim dedi-
imiz kk ve orta apl elektrik retim merkezle-
rinin domasna sebep oldu. Akll ebeke yaps bu
kk ve orta apl retim santrallerinin de ebeke-
ye elektrik temin ederek elektrik retimine katkda
bulunmasna olanak salar. Gne panelleri ile kendi
elektriini retirken retim fazlas elektrii de ebe-
keye vererek ufak elektrik santralleri olarak da i g-
rebilen orta ve byk lekli alveri merkezleri, da-
tk retim yapsna basit bir rnektir.
Datk retim yaps zerine dnlm bir ya- ynde aktif olarak almalar yrtmektedir.
p olan mikro ebekeler, bir miktar da olsa elektrik
retebilen blgesel, yerel ebekelerin gerektiinde
enterkonnekte sistemden kp kendi balarna a-
labilmelerine, kendi rettikleri elektrikle kendi ih-
tiyalarn karlayabilir hale gelmelerine otomatik
olarak olanak salar. Bu tr datk yaplar, ebeke-
lerde oluacak genel arzalarda ya da doal afetler s-
rasnda ebekelere byk esneklik salayarak ku-
ramsal olarak bu tr kriz anlarnda semtlerin kendi
rettikleri elektrik ile bir sre ayakta kalmasna ola-
nak salayacaktr.
Yz ksur yllk bir mr devirmi ve oktan ha-
yatmzn ve uygarlmzn vazgeilmez bir para- IEEE Transactions on Power Systems, Cilt 20, Say 4, Kasm 2005.
s olan elektrik ebekeleri, ngrlen bu eklemeler
ile bilgi ve telekomnikasyon ana ayak uydurma-
a alyor. Tabii ki bu tr byk dnmler ve ge- Zhong, F., Kulkarni, P., Grm, S., Efthymiou, C., Kalogridis, G., Sooriyabandara, M., Zhu, Z., Lambotharan, S.,
iler hi de kolay olmaz. Bir taraftan inanlmaz b-
Bilim ve Teknik Haziran 2015
<<<
yk ve kritik bir sistemin gncellenmesinin zorluu,
dier taraftan da byle bir uran gerektirdii eko-
nomik maliyetler gz nne alndnda akll ebe-
kelerin yeni elektrik ebeke standard haline gelmesi
muhtemelen epey bir zaman alacak.
lkemiz zeline bakacak olursak zellikle ye-
ni ina edilen binalarda akll elektrik sayalarnn
kullanm hi de kmsenmeyecek bir hzda art-
yor. Akll ev projeleriyle uzaktan ynetimi mmkn
olan evler artk ok da armadmz gereki pro-
jeler olarak oktan hayatmza girdi. Trkiye Cum-
huriyeti Enerji Bakanl ve TBTAK, akll ebe-
keler ynnde yaplmakta olan ve yaplacak bilim-
sel aratrma gelitirme projelerine byk nem ver-
mekte, eitli niversitelerimiz ve sanayi firmalar bu
Kaynaklar
Gnen, T., Electric Power Distribution System Engineering, 2. Basm, Boca Raton, CRC Press, 2008.
Cheng, D., nen, A., Jung, J., Arghandeh, R., Broadwater, R., Model Centric Approach for Monte Carlo Assessment of
Storm Restoration and Smart Grid Automation, ASME Power 2014 Konferans, Baltimore, Maryland,
ABD, ppp 1-6, Austos 2014,
Cheng, D., nen, A., Zhu, D., Kleppinger, D., Arghandeh, R., Broadwater, R. P., Scirbona, C.,
Automation Effects on Reliability and Operation Costs in Storm Restoration, Electric Power System Component
and System, Cilt 43,s. 569-583, Mart 2015.
Andersson, G., Donalek, P., Farmer, R., Hatziargyriou, N., Kamwa, I., Kundur, P., Martins, N., Paserba, J., Pourbeik, P.,
Sanchez-Gasca, J., Schulz, R., Stankovic, A., Taylor, C. ve Vittal, V., Causes of the 2003 Major Grid Blackouts
in North America and Europe, and Recommended Means to Improve System Dynamic Performance,
Fang, X., Misra, S., Xue, G., Yang, D., Smart Grid - The New and Improved Power Grid: A Survey, IEEE
Communications Surveys & Tutorials, Cilt 14, Say.4, s. 944-980, 2012.
Gngr, V. ., ahin, D., Koak, T., Ergut, S., Buccella, C., Cecati, C., Hancke, G. P., A Survey on Smart Grid Potential
Applications and Communication Requirements, IEEE Transactions on Industrial Informatics,
Cilt 9, Say 1, s. 28-42, ubat 2013.
Chin, W. H., Smart Grid Communications: Overview of Research Challenges, Solutions,
and Standardization Activities, IEEE Communications Surveys & Tutorials, Cilt 15, Say 1, s. 21-38, 2013.
57
Dr. Zeynep Bilgici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Hastalklarn
Tehisi Kolaylayor
Tp alanndaki gelimelerin hayatmza getirdii yeniliklerden biri de tbbi lmlerin hatta testlerin
bir ksmnn kendimizin yapabilecei kadar basitlemesi. Evde yaplabilen gebelik testi ve eker lm bunun
akla gelen ilk rnekleri. Analizlerin hzl yaplmas ve maliyetlerinin dmesi, byk cihazlarn gtrlmesinin
mmkn olmad lkelerde de bu testlerin gvenilir bir ekilde yaplmasn salyor. Bu sayede maddi imkndan
yoksun, gelimemi lkelerde pek ok hastaln tehisi mmkn oluyor. Bir yandan hlihazrda hzl yaplan
testlerin daha basit ve daha dk maliyetli yaplmasna ynelik almalar srerken dier yandan farkl
hastalklarn da bu ekilde tehis edilmesi zerinde aratrmalar devam ediyor. Btn bu bilimsel aratrmalar
sayesinde az bir idrar veya kan rneiyle bile farkl hastalklarn tehis edilebilecei testler gelitiriliyor.
Bu almalardan biri de Stanford niversitesinde alan Do. Dr. Utkan Demirci ve ekibi tarafndan yaplyor.

D oku mhendislii, kanser ve kk hcre gibi

alanlarda baarl almalar olan Dr. Demirci,
pahal ve gelimi cihazlarla retilen ve maliyeti 100
terapi gren hastalarda, baklk ve dolam siste-
mindeki kanser hcrelerini yataklarnn baucunda
grntleyebilecekleri teknolojiler de gelitiren Dr.
dolar civarnda olan bir HIV (AIDS) testini maliyeti Demircinin son almas ise biyosensrlerde kulla-
1 dolar gemeyen iplerle yaplabilir hale getirdi. Bu- nlabilecek kd ve esnek malzemeleri konu alyor.
nun yan sra mikroakkan iplerin kullanlmasn Biyosensr teknolojisinde kullanlan kt ve esnek
nerdii ip bebek teknolojisini gelitirerek bu yn- malzemelerle ilgili pek ok yayn var. Ancak son d-
temin lkemizde de baaryla uygulanmasn sala- nemde yaygnlaan bu malzemelerin optik alglayc
d. Ayrca 3 boyutlu biyoyazc ile insan embriyo- sistemlerde nasl kullanlaca veya klinik vakalarda-
nik kk hcrelerinin baslmasn salayan ve kemo- ki uygulanabilirlikleri henz tam olarak bilinmiyor.

58
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
><

Do. Dr. Utkan Demirci Kimdir?

Dr. Demirci ve ekibinin Scientific Reports dergi- 1995 ylnda Boazii almalaryla
sinin Mart saysnda yaymlanan bu almasnda Elektrik Elektronik uluslaras pek ok
baz bakterilerin ve virslerin hastann hemen ya- Mhendisliinde baar kazanan
nnda analiz edilmesini mmkn klan malzemeler okumaya hak kazanan Dr. Demircinin ald
yer alyor. Bylece farkl pek ok hastaln kolay, Do. Dr. Utkan dller arasnda
hzl ve ucuz bir yolla tehis edilmesi hedefleniyor. Demirci, ayn yl National Science
Bu almaya gre, HIV virs dolaysyla bunlarn Milli Eitim Bakanl Foundation Kariyer
sebep olduu AIDS vb. hastalklarn tans konabi- burslusu olarak dl (2012),
lecek. HIV virs polyester tabakalar zerine yer- eitimine Michigan IEEE EMBS Kariyer
letirilen elektrotlar tarafndan tespit ediliyor. Bu niversitesinde Erken Baar dl
yntemde az bir miktar kan rneindeki HIV vir- devam etti. 1999da (2012), Junior
s nce zel manyetik tanecikler tarafndan yaka- yksek baar Chamber International
lanyor. Daha sonra bu virsler paralanarak iyon- derecesi ile elektrik dl (2009),
lar ve biyomolekller aa kyor. Aa kan bu mhendisi olarak Dnyann En Baarl
molekller, zeltinin elektriksel iletkenliini dei- mezun oldu. Stanford 10 Gen nsan
tirdii iin esnek elektrotlarn kullanld ipler ta- niversitesinden dl (2009),
rafndan alglanabiliyor. Kt kullanlan yntemde elektrik yksek Harvard Tp Fakltesi
ise baz bakterileri alglayacak altn nanoparacklar mhendislii ve Gen Aratrmac
kullanlyor. Bu malzemeler bakterilerle etkileime ynetim bilimi dl (2008),
girerek renk deiikliine neden oluyor. Bu sayede ve mhendislii Coulter Foundation
Escherichia coli ve Staphylococcus aureus gibi bakte- alanlarnda Biyoteknoloji
rilerin varl tehis edilebiliyor. Akll telefonlardan iki yksek lisans ile Aratrmac dl
da destek alnarak daha da kolaylatrlan bu testler elektrik mhendislii (2007), TBTAK
sayesinde kan ve tkrk gibi vcut svlar analiz alannda doktora ve TSAD Nano-
edilebilecek. Analizi kolaylatran ve sresini ksal- derecesi ald. Biyoteknoloji
tan bu malzemeler sayesinde sadece parmak ucun- Doktora sonras dl (2007), MIT
dan alnan az bir miktar kan rnei ile nemli hasta- almalarn Harvard Teknoloji Dergisi
lklar tehis edilecek. niversitesinde 35 Ya Alt Yeniliki
Dr. Demirciye gre bu esnek malzemelerin ve tamamlayan Dr. dl saylabilir.
ktlarn kullanld biyosensrleri hastalk ya- Demirci Harvard Utkan Demircinin
pc farkl mikroorganizmalarn (patojen) tehisi- Medical Schoolda almalar ile
ne de uyarlamak mmkn. Bu baarldnda ana- ve Stanford ilgili syleiyi aadaki
lizlerin maliyetlerini azaltan ve srelerini de ksal- niversitesinde linkte bulabilirsiniz:
tarak kolaylatran bu malzemeler, tbbi analizle- almalarna
rin hlihazrda yapld lkelerde zamandan ve pa- devam ediyor. http://www.bilimgenc.
radan tasarruf ettirirken maddi olanakszlklar ne- Tbbi uygulamalarda tubitak.gov.tr/
deniyle bu analizlerin yaplamad geri kalm pek kolaylk ve yenilik makale/doc-dr-utkan-
ok lkede de nemli hastalklarn nne geilmesi- getirecek nano demirci-ile-soylesi
ni salayacak gibi grnyor. ve mikro teknolojiler
zerine aratrmalarn
srdren
Dr. Demircinin
alma konular
arasnda tp
bebek, HIV, doku
mhendislii,
kanser, kk hcre
gibi konular var.

59
lay elik

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Beynin ekillendirilebilirlii

Yeni Duyularn
Temeli mi Olacak?
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>

Beynin ekillendirilebilirlii ve uyum salama yetenei, yeni bilimsel almalarn artc sonularyla
her geen gn daha dikkat ekici hale geliyor. oumuz beyni belirli blgelerin belirli ilevler iin ayrld
daha statik bir organm gibi hayal etme eilimindeyken aratrmalar hi de yle olmadna,
beynin yetikinlerde bile muazzam bir ekillendirilebilme kapasitesine sahip olduuna iaret ediyor.

Buna ilikin arpc sonularn elde edildii yeni bir aratrmada bilim insanlar kr sanlarn
beynine yerletirilen pusula ilevli bir mikroipin sanlarn yn bulmasn salayabildiini gsterdi.

Y
n bulma yetimizin en nemli unsurlarn-
dan biri grme duyumuz. Etrafmzda grd-
mz eyleri referans alarak ynmz bu-
labilir ve bulunduumuz ortamlarda konumumuzu
alglayabiliriz. Grme duyusu olmayan ya da grme
kaybna urayan kiiler bu nemli veri kaynandan
mahrum olduu iin yer ve yn bulma konusunda
byk zorluk yaarlar. Dier memelilerde de benzer
bir durum sz konusu. Tokyo niversitesinden Hiro-
aki Norimoto ve Yuji Ikegaya yaptklar yeni bir al-
mada kr sanlarn, beyinlerine balanan bir protez
yardmyla karmak labirentlerde yn bulabildiini
gsterdi. Protez dijital bir pusuladan, bir mikroipten
ve minik elektrotlardan oluuyor. Aratrmaclar nce
elektrotlar beynin grmeden sorumlu blgesine yer-
letirdi. Dijital pusuladan gelen veriler beyne bu elekt-
rotlar yoluyla iletildi. Protez nronlara dorudan ve-
ri ilettii iin bir nro-protez olarak da tabir ediliyor.

Yuji Ikegaya Hiroaki Norimoto

k Noktas Beynin ekillendirilebilirlii

Norimoto ve Ikegaya aratrmaya ba- gesi olan iitsel korteksin grsel uyarlara ro-protezlerin hayvanlarn doal duyu or-
larken beynin ekillendirilebilirliine ve yant verebildii gsterilmi. Norimoto ve ganlarnn alglama snrlarn (bu durum-
uyum salama kapasitesine ilikin bilinen- Ikegaya da bunlara dayanarak neokortek- da grnr n dalga boyuna ilikin s-
lerden yola km. Beynin duyularn alg- sin ilevsel blmlendirilmesinin tam ola- nr) geniletebildii gsterilmi. Norimoto
lanmasndan sorumlu blgesi olan neo- rak genetik temelli olmad, duyusal gir- ve Ikegaya da neokorteks iin dardan ta-
korteks ilevsel alt birimlere ayrlsa bile dilerin eidine gre deiebilir olduu so- mamen yeni bir duyu salandnda hay-
anatomik yapsnn byk lde homo- nucuna varm. Ayrca yine yakn zaman- vanlar bu veriyi anlamlandrp uygulamaya
jen olduunu gsteren almalar oldu- da yaplm bir almada sanlarn kz- dnk olarak kullanabilir mi diye merak et-
unu biliyorlarm. Ayrca daha nce ge- ltesi bir alglaycya sahip bir nro-pro- mi. Bunu anlayabilmek iin de sanlarn
lincikler zerinde yaplm bir aratrma- tez yardmyla normalde grlemeyen k- beynine kafalarn dorulttuklar yne g-
da, neokorteksin iitmeden sorumlu bl- zltesi alglayabildii, dolaysyla n- re sinyal veren nro-protezi tasarlamlar.

61
Beynin ekillendirilebilirlii Yeni Duyularn Temeli mi Olacak?
Nro-protezdeki elektrotlar, san ba-
n tam kuzey ynne ya da kuzey ynn-
den en fazla 20 derecelik bir sapmayla ku-
zeye yakn biimde dorulttuunda bey-
nin sa tarafndaki grme merkezine, g-
neye ya da ayn ekilde gneye yakn bi-
imde dorulttuundaysa beynin sol tara-
fndaki grme merkezine elektrik sinyal-
leri gnderiyor.
Aratrmaclar bu protezin sanlarn
yn bulmasna yardmc olup olmad-
n anlamak iin labirent deneyleri yaptlar.
Bu deneylerde gzleri gren normal s-
anlarn, gz kapaklar dikilerek kr hale
getirilen sanlarn ve bu kr sanlardan
protez taklm olanlarn labirentin belir-
li bir noktasna braklan yiyecee ulama
biimlerini incelediler. Hayvanlarn koku
duyularn kullanarak yol bulmasn en-
gellemek iin labirentlerin tm duvarla-
rna yiyecein kokusunu spreyle pskrt-
tler.
Daha sonra aratrmaclar T biimin-
deki bir labirentte sanlar gnde 20 kez
denemeye tabi tuttu. Gzleri gren nor-
mal fareler yiyecein nerede olduunu ve
ona nasl ulaacaklarn bir hafta iinde
rendi. Gz kapaklar dikilerek kr hale
getirilen sanlar bir ilerleme salayamad.
62
Ancak protez taklm kr sanlar normal %70-80inde baarl oldular. Protezsiz kr
sanlarnkine yakn bir baar elde etti. sanlar %50 baar orannn zerine hi
Belki de beyninizi henz
tam olarak kullanmyorsunuz.
Bu kstllk yeterince
aba harcamamanzdan deil
vcudunuzun yetersiz
duyu organlarndan
kaynaklanyor.
Duyusal olarak alglanabilecek
dnyann tamam
u anda deneyimlemekte
olduunuzdan ok daha
renkli olmal diyor Ikegaya.
Sanlar T biimindeki labirentin uzun
koluna, yiyecek ise iki ksa koldan gne-
ye bakana brakld. Dolaysyla labirentin
konumuna gre sanlarn bazen sola ba-
zen de saa dnmesi gerekiyordu. Gzleri
gren sanlar labirentin bulunduu oda-
da grdkleri iaretleri referans alarak yi-
yecein bulunduu yerin ne tarafta ol-
duunu anlayabiliyordu. Balangta de-
nemelerin ancak %50sinde doru sei-
mi yaptlar, yani aslnda yiyecei ans ese-
ri buldular. 5-7 gn sonraysa denemelerin
kamad. Buna karlk protez takl biyo-
nik sanlar yollarn bulmakta neredeyse
normal sanlar kadar baarl oldu. Dr-
dnc gn %82 olan doru tercih oranlar
dokuzuncu gnde %90a yaklat.
Aratrmaclar be kollu daha karma-
k bir labirent kullandklarnda da benzer
sonular elde etti. stelik aratrmaclar
protezi kapal konuma getirdiinde bile
biyonik sanlar yollarn bulmay baard.
Bu da sanlarn protezden gelen veriler-
le labirentin zihinsel bir haritasn olutur-
duunu dndrd.
Aratrmaclar protezin rettii elekt-
rik sinyallerini sanlarn beyninin do-
kunma duyusundan sorumlu merkezine
ynlendirdikleri deneyler de yaptlar ve
benzer sonular elde ettiler. Bu da grsel
olmayan duyularn bile yer-yn bulmak
amacyla farkl biimde deerlendirilebi-
leceini dndrd.
Ikegayaya gre bu biyonik sanlar yn
kavramn biz insanlarla ayn ekilde an-
lamyor olabilir, ama yine de bu sonular
hayvanlarn doutan gelmeyen bir duyu-
yu kullanarak isel bir harita oluturabil-
diini dndryor.

LABRENT
Balang 1 Balang 2
lk Kavakta Dnme Oran (Yzde)
K Protez Takl Kr Sanlar yaklak ayn sayda dn yaptn
Yiyecek A
30 cm
Balang 3 Yiyecek B
Nro-Protezlerle
Yeni Duyular m Kazanacaz?
Ikegaya aratrmann sonularnn ksa vade-
de grme engellilerin yrrken kullanabilecei zel
bastonlar gelitirilmesi iin kullanlabileceini d-
nyor. rnein Ikegayann ok basit ama ayn za-
manda ok faydal bulduu bir fikre gre pusulalar
bastonlarla btnletirilebilir ve engelli kii basto-
nun tepesindeki bir dmeye bastnda baston tit-
reimler yoluyla kuzeyi iaret edebilir.
Ikegaya nro-protez yaklamnn ayn zamanda
insanlara sper duyular kazandrmak iin de kul-
lanlabilecei grnde. rnein mortesi al-
glamann cilt kanserinin azaltlmasnda fayda sala-
yabileceini, hatta ultrasonik dalgalar ve radyo dal-
galarn alglamann insanlar aras iletiimin gelece-
ini ekillendirebileceini dnyor.
Baka pek ok aratrmac da duyularn genile-
tilmesi ve eitlendirilmesinin kullanl olabilece-
i grnde. Kuzey Carolina Durhamdaki Duke
niversitesinden Miguel Nicolelis, bu yaklamla
insann duyusal yeteneklerinin gelitirilmesinin ku-
ramsal olarak mmkn olduunu, ancak insanlarda
yaplacak bir almann meru hale gelebilmesi iin
hayvanlar zerinde daha pek ok alma yaplmas
gerektiini dnyor. Nicolelis iki yl nce sanla-
rn bir nro-protez yardmyla normalde grleme-
yen kzltesi alglayabildiini gsterdii ve No-
rimoto ve Ikegayann da makalelerinde gnderme
yapt bir aratrma yapmt.
Yine ngilteredeki Warwick niversitesinden bi-
yomedikal mhendisi Christopher James, felli in-
sanlarn beyinlerine yerletirilen bilgisayar ara yz-
leri sayesinde iletiim kurmas ya da uzuvlarn hare-
ket ettirmesi rneini vererek biyonik sanlarda ger-
ekleenin de ayn ey olabileceini belirtiyor.
Bilim ve Teknik Haziran 2015
<<<
SONULAR
100 Labirentlerin birinde (solda), sanlar
farkl balang konumuna brakld,
Grebilen Sanlar yemi bulmak iin 90 saniyeleri vard.
Sadaki veriler kr farelerin (mavi)
Kr Sanlar
her balang noktasna brakldnda
gsteriyor. Bu, yiyecek bulmak iin
her seferinde ayn stratejiyi kullandklarn
50 dndryor. Normal fareler ile protez
takl kr farelerse 1 ve 2 numaral
balang noktalarna brakldklarnda
daha fazla dn yapt. Bu da protezlerin
kr farelere normal farelerinkine benzer
biimde meknsal bir yn bulma yetenei
kazandrdn dndryor.
0 Kaynak:
Balang 1 Balang 2 Balang 3 H. Norimoto ve Y. Ikegaya/Current Biology, 2015
Almanyadaki Osnabrg niversitesinden Peter
Knigse, Norimoto ve Ikegayann deneylerindeki s-
anlarn gerekten ok ama ok abuk rendiini
dnyor ve hayvanlarn jeo-manyetik bir cihazdan,
yani bir pusuladan gelen sinyalleri anlaml bir ekilde
kullanabilmesini olaanst buluyor. Sonularn, du-
yularn doutan gelmedii dncesini glendir-
dii grnde. Knige gre beyin duyular nasl ele
alacan reniyor ve bunu grme, iitme, tat alma,
dokunma ve koklama duyularyla kstl olmayan bil-
gilerle yapabiliyor, bu da duyular gelitirme ve hay-
vanlara yeni duyular kazandrma fikrinin balang
noktas. Yeni protez sanlarn duyularn dorudan
deitiriyor, bu da yeni duyusal bilgiler verildiin-
de beyinde hcresel dzeyde neler olduunun daha
iyi anlalmasna katkda bulunabilecek bir gelime.
Beynin ekillendirilebilirlii
r Aabilir
Grne gre beyin muazzam bir ekillendirile-
bilme ve uyum salama kapasitesine sahip. Buna ili-
kin bilgiler eitli biyomedikal uygulamalarn n-
n aabilecei gibi renme, eitim, rehabilitasyon
ve yalanma gibi pek ok aratrma alannda da farkl
yaklamlar gelitirilmesini salayabilir. te yandan
biyonik teknolojinin bir ayan oluturan nro-pro-
tezler gelecein cyborglarnn da nemli bileenle-
rinden biri olacaa benziyor.
izimler: Ersan Yaz
Kaynaklar
Norimoto, H., Ikegaya, Y., Visual Cortical Prosthesis with a Geomagnetic Compass Restores Spatial Navigation in
Blind Rats, Current Biology, Cilt 25, Say 8, s. 1-5, 2015.
http://www.newscientist.com/article/dn27293-brain-compass-implant-gives-blind-rats-psychic-gps.html
https://www.sciencenews.org/article/rats-can-navigate-mazes-even-when-blind
http://www.popsci.com/brain-implanted-compasses-help-blind-rats-navigate-maze
63
Dr. Mehmet Borga Trpan ><
Ankara niversitesi

Mini Cyborglar
Nanotp ve nanoteknolojinin en nemli ilgi alanlarndan biri vcut iinde
hareket edebilen mikro-robotlarn ve onlarn hareketini salayacak nanomotorlarn
tasarlanmas. Mikro-robotlarn hareket etmek iin ihtiya duyduklar yakt ve
bu yaktn yanma rnleri insan vcudu iin zehirli olabiliyor.
Bu nedenle bilim insanlar gvenli alternatifler zerinde aratrmalar yapyor.

A ratrmalarda eitli kimyasal malzemeler ve

manyetik alanlar kullanlarak gruplar halinde-
ki hcrelerin birlikte hareketi konusunda denemeler
yaplyor. ounlukla da aratrmalar evredeki kim-
yasal malzemelerin deitirilmesiyle bakterilerin ha-
reketlerinin kontrol edilebilmesi zerinde younla-
yor. Ancak nanoteknoloji alannda yaplan bu ara-
trmalarda, bilim insanlar farkl malzemeler ve yn-
temler denemelerine ramen mikro-robotlarn v-
cut svsnda gvenilir bir ekilde hareket etmesi sa-
lanabilmi deil.
Dresdendeki (Almanya) Nanobilim Enstitsnde
alan Oliver Schmidt ve arkadalar nanomotor ye-
rine kullanlacak sperm hcrelerinin daha az prob-
lemli ve daha gl biyolojik motorlar olabilecei ka-
nsna vard. Sperm hcresinin kolay bulunabilir ve
vcuda zararsz olmas, hareket iin dardan bir
takviyeye ihtiya duymamas ve youn vcut svla-
r iinde bile hzla yzmesi bu yaklamn dier avan-
tajlar. Bu amala tek bir sperm hcresini ok kk
manyetik metal bir tp ile birletirerek ilk sperm te-
melli biyobotlar veya cyborglar gelitirdiler. Sper-
min tpten kmasn nlemek amacyla bir ucu di-
erine gre daha dar olan 50 mikron uzunluunda,
5-8 mikron apnda mikrotpler tasarland. Bu k-
k robotlarn manyetik alanlarla etkileebilmesi iin
mikrotpler titanyum ve demir alamndan retildi.
Nanoteknolojik bir ilk olan spermbotun (sperm
kkenli biyorobot - spermrobot) alma ilkesi me-
tal nanotp iine giren tek bir spermin hareketine
bir mknats ile uzaktan yn verilmesine dayanyor.
Spermin kamya benzeyen kuyruu darda kalyor
ve bir tekne motoru gibi biyobota g ve hareket ve-
riyor. Yaplan ilk denemelerde gelitirilen nanotpler
bir petri kabndaki solsyona brakld. zerine in-
san spermiyle benzer zellikteki boa spermi eklen-
di. Canl sperm geni utan ieri girdiinde dar uca
kadar ilerleyerek sabitleniyor, kuyruu darda ka-
lan sperm hareketliliini kaybetmiyor. Mikrotple-
rin hareket ynlerini kontrol etmek iin darda bir
manyetik alan oluturuluyor. Tpk pusula inesinin
Dnyann manyetik alanyla hizalanmas gibi mik-
rotpler manyetik alann dorultusuyla hizalanyor.

64

Bu sayede, spermbotun yzd yn kontrol edile-
rek istenen dorultuda ilerlemesi salanyor. Sperm-
botun hz saniyede 100 mikrometre civarnda. Bu
hz 1,82 m boyundaki bir insann yaklak olarak 14
saniyede 50 metre yzmesine denk geliyor.
Hayat veren, inat ve tek amal yzcler olan
spermler belki de yakn bir gelecekte aratrmac-
lar tarafndan eitli hastalklarn tedavisini sala-
mak amacyla ila, gen ve hatta baka hcreleri ta-
Bilim ve Teknik Haziran 2015
yan biyolojik motorlar haline gelecek. Spermbot-
larn spermleri yumurta hcrelerine ulatrmak,
dllenmeyi gerekletirmek, kanser hcrelerini be-
lirleyerek bu hcrelere dorudan ila tayp teda-
vi edilmesini salamak veya hedeflenen miktarda-
ki ilalarn istenilen dokulara ulamasn salamak
gibi birok kullanm alan olabilir. Ayrca byle bir
hibrit yaklam ihtiya duyulan robotik mikro-
cyborglarn retimi iin yol gsterici olacak.
Kaynaklar
http://www.independent.co.uk/
news/science/scientist-create-robotic-sperm-to-help-with-fertilisation-and-drug-delivery-8999796.html
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/adma.201302544/pdf
http://mashable.com/2014/01/15/remote-control-spermbot/
65
Dr. Mahir E. Ocak

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Hint-Avrupa
Dillerinin Anayurdu
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>

Belirli bir zaman diliminde ayn corafyada yaayan ve ayn dili konuan topluluklar
dnyaya yaylrken dillerini de beraberlerinde gtryor. Ancak ayn dili konuan
topluluklar birbirlerinden corafi olarak uzaklatklar zaman aralarndaki
kltrel etkileim zayflyor. Bunun sonucunda konutuklar diller farkllamaya
balyor ve bir dilden yeni diller douyor.

Anadolu hipotezine gre

Hint-Avrupa dillerinin yaylmas

67
Hint-Avrupa Dillerinin Anayurdu

B
ugn dnya zerinde konuulan naklarda ilk kez gnmzden 3700 yl n- Anadoludan Yunanistana yapt ilk g-
diller, birbirleri ile akrabalklar- ce rastlanyor. Dolaysyla bu tarihten nce lerle beraber yaylmaya ve kollara ayrlma-
na gre eitli isimler altnda snf- Hint-Avrupa dillerinin dnyaya nasl ya- ya balad. Glerle beraber M 6000 ci-
landrlyor. rnein Trke, Ural-Altay yldn ve nasl kollara ayrldn anlaya- varnda Gneydou Avrupada, M 5800
dil ailesinin bir yesi. ok sayda dili ii- bilmek iin yazl olmayan kaynaklar ze- civarnda Bat Akdeniz kylarnda, M
ne alan baka bir dil ailesi ise Hint-Avrupa rinde de almalar yapmak gerekiyor. 5500 civarnda ise Kuzey Avrupada Hint-
dilleri. Bu diller Avrupann en batsndan Bugne kadar HAnn nerede ve ne Avrupa dilleri konuulmaya balad.
Asyann en dousuna kadar byk bir zaman konuulduu ile ilgili ne srlm HAnn nerede ve ne zaman konuul-
corafyaya yaylyor. Hint-Avrupa dil ai- iki ana gr var. Bozkr hipotezi olarak duu sorusunun cevaplanmasnda arkeo-
lesinin yeleri arasnda spanyolca, Fran- adlandrlan birinci gre gre HA, Ka- lojiden, genetikten ya da dilbilimden ya-
szca, ngilizce, Almanca, Srpa, Bulgar- radeniz ve Hazar Denizinin kuzeyindeki rarlanlabilir. Ancak yukarda bahsedilen
ca, Urduca, Hinte, Farsa ve modern Yu- bozkrlarda konuuluyordu ve kr hayatn- iki hipotez gz nne alndnda gene-
nanca da var. Bu dillerin birbiriyle akraba- da yaanan kltrel yeniliklerle (rnein tik analizlerle elde edilen veriler bir sonu-
l konusunda bir uzlama olsa da Hint- atlarn evcilletirilmesi ve tekerlekli ara- ca varmaya yardmc olamyor. nk bu-
Avrupa dillerinin tamamnn ortak atas larn icad ile) beraber dnyaya yaylm- gn Avrupada yaayan insanlarn genleri
olan dilin hangi zaman diliminde ve han- t. Arkeolojik veriler bu bak asndan incelendii zaman hem tarmn yaylma-
gi corafyada konuulduu hl tartma ele alnd zaman, HAnn gnmzden s srasnda Anadoludan hem de ok daha
konusu. Yaplan pek ok bilimsel alma- yaklak 6500-5500 yl nce ve muhteme- sonralar Kuzey Avrasyadan Avrupaya ya-
ya ramen net bir cevap bulunabilmi de- len bu dnemin ilk yarsnda yaylmaya ve plan glerin izlerine rastlanyor. Dolay-
il. Bu durumun en nemli sebebi tm kollara ayrlmaya balad sonucuna var- syla genetik veriler iki hipotezin hangisi-
Hint-Avrupa dillerinin ortak atas olan n- lyor. Anadolu hipotezi olarak adlandr- nin daha doru olduu hakknda bir fikir
Hint-Avrupa dilinin (HA) konuulduu lan ikinci gre greyse HA, M 7000- vermiyor. Bu yzden gnmzde HA ile
zamanlarda yaznn henz icat edilmemi 6000 sralarnda Anadoluda konuulu- ilgili aratrmalarda daha ok arkeolojiden
olmas. Hint-Avrupa dillerine yazl kay- yordu ve M 6500 civarnda iftilerin ve dilbilimden yararlanlyor.

68
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>
Farkl grleri destekleyen argman- nin bu dilden ayrlan ilk diller olduu d- konuan insanlarn atalar gnmzden
lara gz atmadan nce Hint-Avrupa dil ai- nlyor. Anadolu dilleri Hint-Avrupa 5000-4500 yl nce Hazar Denizinin ku-
lesi ile ilgili genel olarak kabul gren ba- dillerinin bir yars olduu iin ayn ke- zeyinde yaam olmal. Bu bilgiler, Ana-
z bilgileri not edelim. Hint-Avrupa dil ai- limeye hem Anadolu dillerinden birinde dolu-sonras Hint-Avrupa dilinin gn-
lesi, on alt gruba ayrlyor. Bu alt gruplar- hem de Hint-Avrupa dillerinin dier ya- mzden 6000-5000 yl nce konuulduu-
dan Hititeyi de iine alan Anadolu dil- rsndaki dillerden birinde rastlanlmas nu ne sren bozkr hipotezi ile uyumlu.
lerinin en eski atasnn HAdan ayrlan bu kelimenin HAya ait olduuna iaret Bozkr hipotezini destekleyen ikinci ar-
ilk dil olduu dnlyor. Dolaysy- eder. Bu ekilde HAnn kelime daarc- gman ise arkeolojik verilerin kelime da-
la Anadolu dillerinin HAnn bir yar- ve grameri ile ilgili her eyi bulmak ta- arcklar ile ilikilendirilmesine dayan-
s olduu sylenebilir. Anadolu dillerin- bii ki imknsz. Dolaysyla HA ve dier yor. rnein tekerlekli aralar ile ilgili ke-
den olmayan dier tm Hint-Avrupa dil- tarih ncesi diller ile ilgili almalar so- limeler bozkr hipotezini destekliyor. Ge
lerinin ortak atas olduu dnlen dil, nucunda bu diller hakknda ancak ksmen HAda aks anlamna gelen bir kelime var
n-ekirdek-Hint-Avrupa dili ya da Ana- bir eyler renebiliriz. imdi HA ile il- ve bu kelimeden tretilmi ayn anlam-
dolu-sonras Hint-Avrupa dili olarak ad- gili iki hipotezi destekleyen argmanlara l kelimelere Hint-ran, talyan, Cermen,
landrlyor. Bu dilin trevlerini iine bir gz atalm. Kelt, ve Yunan dillerinde de rastlanyor
alan dokuz alt grubun hangi sra ile bir- Bozkr hipotezini destekleyen pek ok ve bu kelimeler Hint-Avrupa dili olmayan
birinden ayrldn belirlemek zor olsa da argman var. Bunlardan birincisi, arkeolo- baka dillerden alnm da deil. Bu du-
Anadolu-sonras Hint-Avrupa dilinden jik verilerin incelenmesine dayanyor. Kl- rumu aks kelimesinin bu dillere HAdan
ayrlan ilk dilin Toharca olarak adlandr- trel etkinlikler ve kelime daarcklar ile miras kaldn kabul etmeden aklamak
lan dil grubunun atas olduu dnl- arkeolojik veriler ilikilendirildii zaman ok zor. Akslar sadece tekerlekli aralar-
yor. Toharca grubuna giren diller, MS 10. n-Hint-ran dilinin gnmzden 4300- la alakal olduu iin HAda aks anlam-
yzyla kadar bugn modern inin bat- 3700 yl nce Aral Gl civarnda konu- na gelen bir kelime olmas bu dilin konu-
snda yer alan Sincanda konuuluyordu. ulduu sonucuna varlyor. Eer bu sav ulduu dnemde tekerlekli aralarn icat
Anadolu ve Tohar dillerinin dnda ka- doru ise, topluluklar arasndaki kltrel edilmi olduunu gsteriyor. Radyokar-
lan sekiz ayr gruptaki dillerin ortak atas etkileimler Hint-ran dillerini konuan- bon yntemi kullanlarak yaplan analizler
olan dil ise ge n-Hint-Avrupa dili ola- larn bu blgeye bozkrdan geldiine ia- sonucunda tekerlekli aralarn M 4000-
rak adlandrlyor. talyan ve Kelt dilleri- ret eder. Bu durumda Hint-ran dillerini 3500 arasnda icat edildii anlalyor.
Hint-Avrupa Dillerinin Anayurdu
Dolaysyla HAda aks anlamna ge-
len bir kelime olmas bu dilin M 4000-
3500 sralarnda hl konuulduunu
gsterir. Bu durumu Anadolu hipotezi
ile aklamak zor, nk bu hipoteze g-
re HA tekerlekli aralarn icat edilme-
sinden 3000 yl nce yaylmaya ve kolla-
ra ayrlmaya balamt.
HAda tekerlekli aralarla ilgili be ke-
lime var: tekerlek anlamna gelen iki ke-
lime, araba oku (hayvanlarn araca ba-
land uzun tahta para) anlamna ge-
len bir kelime, aks anlamna gelen bir ke-
70
lime ve arala seyahat etmek anlamna ge-
len bir kelime. Anadolu dillerinde ise sa-
dece araba oku anlamna gelen bir kelime
var ve bu kelime byk ihtimalle tekerlek-
li aralarla deil saban veya kzak ile ilgi-
li. Dolaysyla bu durum Anadolu dilleri-
nin tekerlekli aralar icat edilmeden n-
ce HAdan ayrldn gsteriyor. Tohar- M 4000-3500 civarnda, bu dillerin or-
cada ise tekerlek anlamna gelen bir keli-
me var. Bu durum Toharca, Anadolu-son-
ras Hint-Avrupa dillerinden ayrlmadan
nce tekerlein icat edilmi olduuna ia-
ret ediyor.
Tekerlekli aralarla ilgili kelimeler
HAnn nerede ve ne zaman konuuldu-
u hakknda da fikir veriyor. Anadolu dil-
leri dndaki Hint-Avrupa dillerinde te-
kerlekli aralar ve bu aralarn aksamlar
ile ilgili kelimeler olmas, tekerlekli ara-
lar icat edilmeye baland srada, yani
tak atasndan henz yeni dillerin ayrl-
maya balamadn gsteriyor. HAnn
anayurdunun ise bugnk Ukrayna ve
Rusya topraklarnn gney ksmlarn-
daki Avrasya bozkrlar olduu d-
nlyor. Bu durumun iki nemli sebebi
var. Birincisi HAnn kelime daarc-
nn yn, at, besi hayvanlar ve st rn-
leri ile ilgili kelimeler iermesi. Bu durum
HAnn iftilikle deil de hayvanclkla
uraan insanlar tarafndan konuuldu-
una iaret ediyor. kincisi ise M 3500
civarnda Avrasya bozkrlarnda evcille-
tirilen atlarn, Hint-Avrupa dillerini ko-
nuan tm topluluklarn dini trenlerin-
de nemli bir yere sahip olmas.
Bozkr hipotezini destekleyen nc
argman, dillerin gramerlerinin ve ke-
lime daarcklarnn karlatrlmasna
dayanyor. rnein ben, sen, o zamir-
leri Hititede e:smi, e:si, e:sti, Sanskrit-
ede ise smi, si, sti olarak kullanl-
yor. Benzer biimde Hititedeki anti
kelimesi ile Sanskritedeki ve Yunanca-
daki anti kelimeleri ayn anlama geli-
yor. Ancak Hint-Avrupa dilleri arasnda-
ki bu gibi ufak farkllklar Anadolu hi-
poteziyle aklamak ok zor. nk Ana-
dolu hipotezine gre bu diller birbirin-
den ayrlmaya baladktan sonra aradan
en az 4500 yl gemi olmas gerekir. Bu
durumda da kelimeler arasnda ok da-
ha byk farkllklarn olmas beklenir-
di. Ancak dillerin hangi hzla birbirin-
den farkllat ile ilgili genel olarak ka-
bul gren, nicel bir deerlendirme yn-
temi olmad iin bu argmann sade-
ce dilbilimcilerin znel izlenimlerine da-
yand sylenebilir.
Bozkr hipotezini destekleyen dr-
dnc argman, Hint-Avrupa dilleri ile
Ural dilleri arasndaki etkileimle ilgi-
li. lk Ural dilleri ile Hint-ran dillerinin
birbirine yakn corafyalarda konuul-
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
<<<
duu yaygn olarak kabul gryor. nk bu dil- Aks kelimesinin baz Hint-Avrupa dillerindeki karlklar
lerin birinden dierine gemi ok sayda kelime
bulmak mmkn. Esasen HA ve ilk Ural dilleri- ngilizce axle
nin de yakn corafyalarda konuulduu hatta iki
Orta Galce echel
dil ailesinin ayn ortak dilden tredii tahmin edi-
liyor. Ancak bu durumu destekleyen yeterli veri ol- Latince axis
duu sylenemez. Yine de bu dilleri konuan toplu- Yunanca
luklar arasnda kltrel balar olduu dnlyor.
Eski ngilizce eax
lk Ural dilleri Kuzey Avrasyadaki Ural Blgesinde
konuulduu iin HAnn Karadeniz ve Hazar Litvanyaca as
Denizinin kuzeyinde konuulmu olmas muhte- Sanskrite kas
mel. HA ve Kafkas dillerinin kelime daarckla-
rnda ortak kelimeler olmas da bu durumu destek-
liyor. HAnn bu blgede M 4500-2500 arasn-
da konuulmu olmas, hem tekerlekli aralarla ilgi-
li kelimelerin varln hem de diller arasndaki ke-
lime alverilerini aklayabilir.
Son olarak Yunanca, Ermenice ve Hint-ran dil-
lerinin Hint-Avrupa dillerinin iinde bir alt grup
oluturduunun dnlmesi de bozkr hipotezi-
ni destekliyor. Yunanca Anadolunun batsnda, Er-
menice ve Hint-ran dilleri ise Anadolunun dou-
sunda konuulduu iin bu durumu Anadoludan
balayan bir yaylma hipotezi ile aklamak ok
zor. Bozkr hipotezi ise bu durumu Toharca dou-
ya, talyan, Kelt, Cermen ve dier Hint-Avrupa dil-
leri batya yaylmaya baladktan sonra bu dillerin
hl birbirine yakn corafyalarda konuuluyor ol-
masyla aklyor.
HAnn nerede ve ne zaman konuulduu hak- Gemite neredeyse tm nitel veriler Bozkr hi-
knda ileri srlm ikinci gr olan Anadolu hi- potezini desteklerken nicel verilerin Anadolu hipo-
potezini destekleyen iki temel argman var. Birin- tezini desteklemesi, istatistiksel yntemlerin dilbi-
cisi, tarmn yaylmasyla beraber dillerin de yayl- lim alanndaki geerliliinin sorgulanmasna neden
masna dnyann pek ok blgesinde sklkla rast- olmutu. Ancak son yaplan hesaplarn nitel veriler-
lanyor. Bu durum HAnn da bu mekanizma ile le uyumlu sonular vermesi, istatistiksel yntemlerin
yayldn dndryor. kincisi ise gemite is- doa bilimlerinin yan sra dilbilim alannda da ba-
tatistiksel yntemler kullanlarak yaplan, kelime arl olabileceini gsteriyor.
zellikleri ile ilgili analizlerin Anadolu hipotezi- Sonu olarak nitel verilerle zaten desteklenen
ni desteklemesiydi. Ancak Berkeleydeki Kaliforni- bozkr hipotezinin, istatistiksel yntemler kullanla-
ya niversitesinde alan bir grup aratrmacnn rak yaplan son analizlerden sonra iyice g kazand-
yapt son hesaplar bu durumu deitirdi. Yeni he- sylenebilir.
saplarn daha nce yaplanlardan temel fark, do-
ru olduu genel olarak kabul gren baz bilgilerin
bilgisayar programna girdi olarak verilmesi. He-
saplar, doru sonular ile ilgili herhangi bir varsa-
ym olmadan yapld zaman, bu bilgilerin de he-
saplar sonucunda elde edilmesi bekleniyor. Ancak
bu durum, zaten ok zor olan hesaplar iyice zorla-
tryor. Doru olduu dnlen bilgiler programa Kaynaklar
Anthony, D. W., Ringe, D., The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaelogical Perspectives,
girdi olarak verilip sadece tartmal olan konular Annual Review of Linguistics, Cilt 1, s. 199-219, http://dx.doi.org/10.1146/annurev-linguist-030514-124812, 2015.
Chang, W., ve ark., Ancestry-Constrained Phylogenetic Analysis Supports the Indo-European Steppe Hypothesis, Language,
hakknda hesaplar yapld zamansa sonular elde Cilt 91, s. 194-244, 2015.
etmek ok daha kolaylayor.

71
Brtein Ege

Vestel HA Karayel
Vestel Savunma tarafndan gelitirilen Karayel adl insansz hava arac test uularnn bir
aamasn daha baaryla tamamlayarak kullanma hazr duruma geldi. Tamamen milli
kaynaklarn kullanmyla gelitirilen taktik insansz hava arac Karayelin balca kullanm
alan keif ve gzetleme olacak. Son test uuunda ilk defa 51 kilogramlk elektro optik
kamerasn da baaryla kullanan Karayel bylece kullanma hazr olduunu kantlad.
Karayel ayn zamanda NATO Uua Elverililik Standardna sahip ilk milli insansz hava arac.

72
 Bilim ve Teknik Haziran 2015

V
estel Savunma Genel Mdr Aziz Sipa- bile optik olarak 50 kat byterek lazerle ok has-
hi tarafndan bildirildiine gre Karayel, sas bir ekilde iaretleyebilmesi ve sz konusu he-
Trk Silahl Kuvvetleri bnyesindeki g- defin grntsn gayet net olarak HA kumanda
revine baladnda dnyadaki en gelimi elekt- merkezine iletebilmesi. Karayelin dier baz teknik
ro optik kamera sistemine sahip HA olacak. Vestel zellikleri arasnda yaklak 7000 metre uu yk-
tarafndan tedarik edilecek bu kamera sisteminin sekliine kp 20 saate kadar havada grev banda
en nemli zellii hedefleri en yksek irtifalarda kalabilmesi geliyor.

73
Brtein Ege

Dnyann Yeni Bakenti

Silisyum Vadisi
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>

Son yzyln belki de en nemli bilimsel kahraman fizikti. zellikle 1800li yllardan itibaren
bilimin hzla gelimesi ve bunu ard ardna birok fizik yasas ile elektriin kefinin
izlemesiyle beraber trnn ilk rnei olan yeni yeni makineler gelitirildi ve sonu olarak
Sanayi Devrimi dodu. 1900lerden sonra ise otomobiller, uaklar ve ok daha sonraki
dnemlerde de iletiimde devrim niteliindeki yeni gelimeler derken, dnyamz
her geen gn kld, devletler arasndaki keskin snrlar nemini gittike yitirmeye balad.
2000lere gelindiinde ise -biraz da internet sayesinde- rekabet kurallar erevesinde
uluslararas serbest ticaret artk dnyann yeni kralyd. Fakat dnya dnyor ve hibir ey
aynen yerinde durmuyor. Akl almaz bir hzla klen gnmz dnyasnda, teknolojik
tabanl yeni ve kkl deiimler srekli kapmz alp duruyor. Fakat her deiimin olduu
gibi bu yeniliklerin de artlar ve eksileri var. Gelin imdi Web 2.0n icadyla beraber
2000li yllarn bandan itibaren etkisini her geen gn daha fazla hissettiren ve uzun bir
zamandan beri ayak seslerini duyduumuz, Silisyum Vadisi kaynakl yeni baz
akmlara ve bunlarn olas kresel sonularna beraber bir gz atalm.

B
ildiimiz gibi Silisyum Vadisi
(San Francisco, ABD) zaten bil-
gisayar ve elektronik endstrisi-
nin dnya bakenti. Son gelimeler Silis-
yum Vadisinin yakn bir gelecekte dn-
ya ekonomisine yn veren Wall Streetin
tahtn da elinden alacan gsteriyor
(Wall Street, ABDnin New York kentin-
de, dnyann en nemli finans kurulu-
larnn bulunduu sadece 1,1 km uzun-
luunda bir caddedir. Dnyann en b-
yk borsas olan New York Menkul Ky-
metler Borsas da Wall Streettedir).
Dnyay deitirmek iin kollar sva-
yan Silisyum Vadisinin kahramanlar-
nn bir blm Jeff Bezos (Amazon) ve
Mark Zuckerberg (Facebook) gibi en az
Silisyum Vadisinin kendisi kadar dn-
ya kamuoyu tarafndan bilinen isimler-
ken dierleri ise Travis Kalanick (Uber)
ve Joe Gebbia (Airbnb) gibi yeni simalar.
Neredeyse hepsinin ilgi alanlar ve i
modelleri birbirinden farkl ama ama-
lar ayn: Dnyay deitirmek, hem de
mmkn olduunca ksa bir zaman iin-
de. Rekabeti, snrlar ve yrrlkte olan
dzenlemeleri pek sevdikleri sylene-
mez. Firmalarn hibir lkede herhan-
gi bir kstlamaya tabi olmakszn, kre-
sel apta serbeste faaliyet gsterecei bir
dnya hayal ediyorlar. Hepsi birbirini ga-
yet iyi tanyor hatta birbirleriyle arkada.
Her biri karizmatik, mesleinde doruk
noktasna daha ok gen yalarda ula-
m bu insanlarn her birinin ok ilgin
fikirleri ve yaam hikyeleri var. Sanrm
olayn btnnn bir resmini izebilmek
iin bu kiilerden u anda en nemli ve
popler olanlarn tek tek tanmak gere-
kiyor.

75
Dnyann Yeni Bakenti: Silisyum Vadisi
Travis Kalanick: adam
Kalanick ok baarl olduu kadar
ayn zamanda ak szll ile de tannan
bir i adam. Kendisinden biraz daha fazla
cret isteyen alanlarna verdii cevap:
Gelecekte yerinizi zaten bilgisayarla alan
srcsz otomobiller alacak.
Travis Kalanick
(Uber)
1976da ABDnin Los Angeles
kentinde doan Travis Kalanick
lise reniminden sonra Kalifor-
niya niversitesinde bilgisayar
mhendislii renimine bala-
d. 1998de renimini yarda b-
rakt ve 2001de i dnyasna atl-
d. 2009da San Franciscoda ar-
kada Garret Camp ile birlik-
te Uber adl bir kiralk ara ser-
visi kuran Kalanickin amac ir-
ketini yakn bir gelecekte kre-
sel lekte alan bir nakliye fir-
mas haline getirmek. Sadece 5
yl iinde Uberi dnyann yak-
lak 55 lkesinde ve 200n ze-
rinde kentinde faaliyet gsteren
bir dev haline getiren Kalanick,
5,3 milyar dolarlk kiisel serve-
tiyle ayn zamanda ABDnin en
zengin i adamlarndan biri ar-
tk. 2013te 213 milyon dolar ci-
ro yapan Uberin u andaki pi-
yasa deeri 41 milyar dolar, ya-
ni neredeyse dnyann en kkl
ve byk bankalarndan Deuts-
che Bank kadar yksek bir piyasa
76
deeri var. Travis Kalanickin ba-
arl bir i adam olmasnn yan
sra dier bir zellii de hayli ak
szl olmas: Kendisinden biraz
daha fazla cret isteyen alan-
larna gelecekte zaten bilgisayar-
la alan srcsz otomobille-
rin kendilerinin yerini alacan
sylemesi, tm dnyadaki taksi
sektrn sadece rakip deil ne-
redeyse dman ilan etmesi tar-
znn gzel birer rnei.
rin dolaysyla bilgisayarlarn in-
Raymond Kurzweil: deolog
Silisyum Vadisinin nde gelen
beyinlerinden Kurzweil:
Dnyann en byk 500 uluslararas
irketinden %40 2020li yllarda
piyasalardaki anlamn yitirecek. gularity niversitesinde giriim-
Raymond Kurzweil
(Singularity University,
Google)
1948de ABDnin New York
kentinde doan Raymond Kurz-
weil 2. Dnya Savandan nce 500 uluslararas irketinden %40
ABDye yerleen Avusturya k-
kenli bir aileden geliyor. Kurzweil,
Massachusetts Teknoloji Enstit-
snde (MIT) balad bilgisayar
mhendislii renimini 1970te
bitirdi. Raymond Kurzweil, met-
ni konumaya eviren ve sesli ko-
numay yazya eviren bilgisayar
yazlmlar, optik karakter tanma
ve hepimizin gnlk yaammz-
dan bildii belge tarayc sistemle-
ri zerine yapt nc ve yaratc
almalarla Silisyum Vadisinde
yllardan beri bilinen bir isim.
Kurzweil, teknoloji alannda gs-
terdii stn baarlardan dolay
2002 ylnda zamann ABD Ba-
kan Bill Clinton tarafndan Ulu-
sal Teknoloji Madalyasna layk Silisyum Vadisi
grld. Aralk 2012de Googleda
(Silicon Valley)
ba mhendislik grevine getiri-
len Kurzweil, Googleda makine Bilgisayar ve
renimi (machine learning) ve elektronik
doal dil ileme alanlarnda yeni
endstrisinin
zmler gelitirmeyi amalyor.
nmzdeki senelerde ve gi- kalbi Silicon Valley
derek artan bir hzla makinele- ismini silisyum
madeninden
sanlarn yerini almaya balayaca-
n dnen Kurzweil, 2029 se- alr. Silisyum
nesine gelindiinde bilgisayarla- szcnn
rn insanlarn yapabildii her e- ngilizce karl
yi yapabilme hatta daha da iyi ya-
pabilme yeteneine erieceini ve
silicondur, vadinin
dolaysyla bilgisayarlarn Turing isminin de
testinden baaryla geeceini sa- Trkeye Silisyum
vunuyor (bkz. Ege, B., Alan Tu-
ring: Bilgisayar Bilimlerinin Ba-
Vadisi olarak
bas, Bilim ve Teknik, s. 52-55, Ey- evrilmesi gerekir.
ll 2012). 2008de Peter Diaman- ngilizcesi silicon
dis ve Google ile birlikte yine Si-
olan silisyum
lisyum Vadisinde kurduu Sin-
ile ngilizcesi
ciler ile firma yneticilerine farkl silicone olan
dnmeyi retmeyi amalayan
silikon arasnda
Kurzweila gre zellikle bugnk
teknolojik imknlarla 10 yl iinde dorudan bir ilgi
kresel apta 1 milyar mteriye bulunmamasna
eriecek firmalar kurmak mm- ramen, bu iki
kn. Yine Kurzweila gre bun-
dan dolay dnyann en byk szck ou
zaman birbiriyle
2020li yllarda dnya piyasalarn- kartrlr.
daki anlamn yitirecek.
Joe Gebbia
(Airbnb)
Airbnb (air bed and break-
fast), 2008de Joe Gebbia ile iki
arkada Brian Chesky ve Nat-
han Blecharczyk tarafndan San
Franciscoda kuruldu. Ayn Uber

Joe Gebbai: Giriimci
Gen giriimci Gebbia yakn bir zaman
iinde dnya turizm sektrnn yapsn
batan sona deitirmek istiyor.
gibi paylamc ekonomi anlay-
na sahip Airbnbnin misyonu
turizm sektrne devrim niteli-
inde yenilikler getirmek. zel
ahslarn evlerindeki bir odala-
rn ya da tm evlerini yine zel
ahslara kiralamasn mmkn
klan bir sistemle turizme ilk ad-
mn atan Airbnbnin uzun va-
dedeki amac hizmet yelpazesi-
ni daha da genileterek mteri-
Sebastian Thrun: Bilim insan
Google srcsz otomobillerinden
Google Glassa kadar birok rnn altnda
imzas olan Thrun ayn zamanda Googlen
gizli aratrma merkezi Google Xin de
kurucusu.
lerine gittikleri yerde kiralk ara-
badan turistik turlara kadar ih-
tiyalar olan her eyi temin et-
mek. Nisan 2015 itibaryla bildi-
rildiine gre firmann internet
sayfasnda 192 lke ve 33.000 e-
hirden toplam 1 milyon ilan var.
Yine firma tarafndan aklan-
dna gre Airbnbnin 2013te
10 milyon geceleme karln-
da mterilerinden ald toplam
komisyon bedeli dolaysyla ciro-
su yaklak 150 milyon dolar.
Sebastian Thrun
(Google, Udacity)
Sebastian Burkhard Thrun
1967de Almanyann Solin-
gen kentinde dodu. Sebastian
Thrun, gerek bir yapay zek ve
robotik uzman ve ayn zaman-
da Googlen srcsz otomobil
projesinin de ba mimar. Thrun,
Hildesheim niversitesinde bil-
gisayar mhendislii ve eko-
nomi renimi grdkten son-
ra 1993te Bonn niversitesinde
yksek lisans yapt. 1995te yine
Bonn niversitesinde bilgisayar
mhendislii ve istatistik arlkl
doktora renimini tamamlad.
Doktorasn tamamladktan son-
ra ABDde ilk nce Carnegie Mel-
lon niversitesinde daha son-
ra da Stanford niversitesinde
almaya balayan Sebastian
Thrun 2004te Stanford Yapay
Zek Laboratuvarn ynetme-
ye balad. 2011 yaz dneminde
Googledaki srcsz otomobil
projesini ynetmek ve Googlen
gizli aratrma merkezi Google
Xi kurmak iin Stanford niver-
sitesindeki grevlerinden ayrld.
2012de arkadalar Mike So-
kolsky ve David Stavensle bir-
likte internet zerinden eitim
veren Udacity adl bir akademi eBay tarafndan satn alnmasy-
kuran Thrun, artk zamannn la eline geen 165 milyon dolar-
nemli bir blmn 120 ala- la bir ocukluk ryasn gerek-
nyla beraber dnyann drt bir
Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>
kesine eitim gtrmek iin
harcyor. Bilgisayar mhendisli-
i ve programclktan matema-
tik, ekonomi ve psikolojiye ka-
dar farkl farkl alanlarda ngiliz-
ce olarak eitim veren Udacityde
her bir kurs 7 hafta sryor. Bu
sre iinde renci alma za-
manlarn kendisi belirleyebili-
yor. Udacity tarafndan bildiril-
diine gre Eyll 2014 itibaryla
akademinin 119 lkeden toplam
2,8 milyon rencisi var.
Elon Musk: Mhendis
Tesla elektrikli otomobillerin yaratcs
Muskun ana ilgi alan elektrikli otomobiller
ve uzay endstrisi.
Elon Musk
(SpaceX, Tesla Motors)
Elon Musk 1971de Gney Af-
rika Cumhuriyetinin baken-
ti Pretoriada dodu. Musk, ken-
di deyimiyle daha ocukluun-
da bile gerek bir kitap kurduy-
mu ve bilgisayar bilimlerinden
felsefeye kadar eline ne geerse
okurmu. Elon Musk, Pennsylva-
nia niversitesinde fizik ve eko-
nomi renimi grd. Kurucula-
rndan olduu PayPaln 2002de
letirmek isteyen Musk, yine ayn
77
Dnyann Yeni Bakenti: Silisyum Vadisi
yl SpaceX adl bir uzay yolculuu
firmas kurdu. Marsn kolonile-
tirilmesi ile ilgili bir konferansta
Martin Eberhardla tanan Musk,
Eberhardn elektrikle alan ev-
re dostu otomobil fikrinden etki-
lenerek Tesla projesine de katld.
Tesla Motors ayn zamanda Silis-
yum Vadisinde kurulan ilk oto-
mobil reticisi. Muskun kiisel
serveti zellikle Teslann borsa-
daki yksek deeri sayesinde yak-
lak 9 milyar dolar buluyor.
Nisan 2015 itibaryla 3500 a-
lan olan SpaceX, 2012den be-
ri NASAnn emekliye ayrlan
uzay mekiklerinin yerine Falcon
9 roketleriyle Uluslararas Uzay
stasyonu ISSe dzenli olarak er-
zak, yedek para tayor ve Asia-
sat, Orbcom gibi mterileri iin
uzaya uydu frlatyor. 2014te yine
NASA tarafndan 2,6 milyar do-
larlk baka bir projeyle grevlen-
dirilen SpaceX bu kapsamda yine
kendi gelitirip rettii Dragon V2
insanl uzay aracyla yakn bir gele-
cekte insanl uzay uular gerek-
letirmeyi amalyor. Ocak 2015te
Fidelity Investments ve Googlen
da toplam 1 milyar dolar yatrarak
ortak olduu SpaceXin yakn bir
gelecekte dnyann her yerine in-
ternet balants gtrecek bir uy-
du a kurmaya balayaca d- veri sitesi Amazon.comun ku-
nlyor.
Elon Musk tm bunlarn yan
sra yine kendi rettii Tesla elekt-
rikli otomobilleri ile de dnya oto-
motiv sanayisinde devrim niteli-
inde deiiklikler amalyor. 2014
sonu itibaryla yaklak 10.000 a-
lan olan Tesla Motorsun amac
elektrikli otomobiller iin yeni ne-
sil akler gelitirerek ok ksa za-
manda arj olan ve daha uzun me-
safeler kat edebilen elektrikli oto-
mobillerle dnyay fethetmek. Si-
lisyum Vadisinde srekli alma-
s ve ilgin fikirleriyle bilinen Elon
Muskun tatil konusundaki gr-
leri de hayli ilgin. 2000 ylnda
78
yapt bir tatil srasnda geirdi-
i bir stma rahatszl yznden
neredeyse lmden dnen Musk,
bunun kendisine tatil yapmann
insan ldrebilecek kadar tehli-
keli bir ey olduunu rettiini
sylyor.
Jeff Bezos: adam
Bezosun kurucusu olduu Amazonun
sadece 2014teki cirosu 88,99 milyar dolar.
Jeff Bezos
(Amazon)
1964te ABDnin New Me-
xico kentinde doan Jeff Bezos
dnyann en byk internet al-
rucusu ve bakan. Princeton
niversitesinde elektronik ve bil-
gisayar mhendislii okuyan Be-
zos, 1986da renimini tamam-
layarak i hayatna atld. Bir sre
telekomnikasyon ve finans sek-
trnde altktan sonra internet
zerinden kitap satan bir alveri
sitesi hayalini gerekletirmek iin
1994te Amazon.comu kurdu. lk
nceleri gerekten sadece kitap sa-
tan Amazon daha sonraki yllarda
rn yelpazesini genileterek ba-
ardan baarya komaya bala-
d. Gnmzde Amazondan ki-
taptan otomobil aksesuarlarna
hatta bulut biliim hizmetlerine
<<<
kadar hemen hemen her eyi sa-
tn almak mmkn. Amazonun
2015 itibaryla 165.000 alan var
ve irketin sadece 2014teki ciro-
su 88,99 milyar dolar. Sahibi ol-
duu irket gibi kendisi de baa-
rdan baarya koan Bezos, Ama-
zon sayesinde ilerleyen yllar iin-
de servetine servet katmay baar-
d. 2013te ABDnin en byk ga-
zetelerinden olan The Washington
Postu da satn alan Bezos, Nisan
2015 itibaryla yaklak 40 milyar
dolarlk servetiyle artk dnyann
sayl zenginlerinden biri.
Amazonun bir zellii de dn-
ya basnnda genelde negatif man-
etlerle yer almas: Jeff Bezosun
acmasz bir ynetici olduu iddi-
alar, alma koullarnn arl
ve alanlara denen dk c-
retler tm dnya basnnda rastla-
nan trden haberler. Amazon ta-
rafndan dikte edilmeye allan
sat koullarn (rnn fiyat,
Amazona buradan den pay ora-
n, teslimatla ilgili hususlar) ka-
bul etmedikleri iin rnlerinin
Amazon tarafndan yeterince dik-
kate alnmadn ve bundan dola-
y byk sat kayb yaadklarn
iddia eden firmalarn ve yaynev-
lerinin says da hi az deil.
Sonu: Bu yazmzda Silis- yzndeki birok devletten
yum Vadisinden kp da daha gl olduu hemen
Apple, Google, Facebook hemen herkes tarafndan
gibi dnya piyasalarndaki kabul grecek bir gerek.
hkimiyetlerini zaten per- Ellerindeki teknolojik ve fi-
inlemi firmalarn yan sra nansal imknlarla bu trde-
ok yakn bir gelecekte dn- ki firmalarn gelecekte dn-
ya ekonomisini etkilemeye ya ticaretinin kontroln
aday dier firmalarn sa- ele geirmesi artk sadece
dece bir blmn incele- zamana kalm gibi grn-
dik. Kullanclarn belki de yor. Ray Kurzweiln 2020li
kendilerinden bile iyi tan- yllarda dnyann en byk
yan, tekellemeyi ok seven 500 uluslararas irketinden
ve dzenlemelerden pek %40nn piyasalardaki anla-
de holanmayan bir avu mn yitirecei tahmini hi
firmann u anda bile yer- de temelsiz deil.
Dr. Mahir E. Ocak TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Kzltesi Ik Algs
Ik tayfnn insan gz tarafndan
alglanabilen ksmna grnr blge deniyor.
Ik nlar dalga boylarna gre kkten
bye doru sralandnda grnr
blgenin en altnda ksa dalga boylu mavi
k, en stnde ise uzun dalga boylu krmz
k yer alr. Grnr blgenin hemen
stnde yer alan kzltesi k ve hemen
altnda yer alan mortesi k normal koullar
altnda insan gz tarafndan alglanamaz.
Ancak bazen kzltesi n da insan
gz tarafndan alglanabildiini biliyor
muydunuz? Uluslararas bir aratrma grubu
insan gznn kzltesi alglamasnn
nasl mmkn olduunu aklayan
bir gr ne srd.
79
><
A ratrma grubu, kzltesi k algs
ile ilgili almalara baz aratrma-
clarn laboratuvarlardaki kzltesi k
olumasnn sebebi birden fazla fotonun
ayn anda sourulmas. Kzltesi n
ierdii fotonlarn sadece bir tanesinin
lazerlerinden yaylan alglayabildik- enerjisi grme algs oluturmak iin ye-
lerini fark etmesiyle balam. Gemite terli olmasa da birden fazla fotonun top-
de buna benzer durumlarn yaandn lam enerjisi yeterli olabiliyor. rnein
renen aratrmaclar, fare ve insan re- dalga boyu 1000 nanometere (nanomet-
tina hcreleri zerinde deneyler yapm. re = metrenin milyarda biri) olan kzl-
Lazerler kullanlarak yaplan deneyler, tesi k, enerjisi dk olduu iin nor-
iki lazer atm arasndaki sre ksaldka mal koullar altnda grme algsna se-
insan gznn kzltesi alglama ih- bep olmaz. Ancak 1000 nanometre dal-
timalinin arttn gsteriyor. stelik lazer ga boylu iki fotonun enerjisi 500 nano-
atmlarndaki toplam foton (n ierdi- metre dalga boylu bir fotonun enerjisine
i en kk enerji paketi) says ayn kalsa eittir ve 500 nanometre dalga boylu k
bile bu durum deimiyor. Aratrmaclar grme algsna sebep olur. Lazer atmlar
bu durumu k ile retina arasndaki etki- arasndaki srenin ksalmas, ayn anda
leim mekanizmas ile aklyor. iki fotonun sourulmas ve dolaysyla
Grme algs, fotonlarn retina tara- grme algs olumas ihtimalini artr-
fndan sourulmas ile balar. Bu sre yor. Bylece her zaman olmasa bile baz
ancak k nlarnn yeterli miktarda zel koullar altnda insan gznn k-
enerjiye sahip olmas ile mmkndr. zltesi alglamas mmkn oluyor.
Kzltesi k ise dk enerjili olduu
iin normal artlar altnda retinay uya- Kaynaklar
Palczewska, G., ve ark., Human infrared vision is triggered
rarak grme algsna sebep olmaz. Ara- by two-photon chromophore isomerization, Proceedings of The
National Academy of Sciences (USA), Cilt 111, s. 5445-5454,
trmaclara gre lazer atmlar arasn- 2014, http://dx.doi.org/10.1073/pnas.1410162111
http://www.sciencedaily.com/
daki sre ksald zaman grme algs releases/2014/12/141201161116.htm
Enis Yazc

Kocaeli niversitesi Doktora rencisi

80

Bilim tarihine ilgi duyanlar, modern fizik ve teknoloji
gemiimizin biraz da atomalt paracklarn tarihi
olduunu bilir. Fiziin birincil amac olan maddeyi
anlamann yolu, maddeyi oluturan temel yap talarn
ve bunlarn birbirleriyle etkileim srelerini anlamaktan
geer. Atomalt paracklarn srlarn kefettike,
maddeye dair bilgi daarcmz teknolojiye yanstmay
baardk. Bugn parack fiziinin, dier deyile
yksek enerji fiziinin hl bu denli popler olmasnn
nedeni budur. Ancak bir asrdan daha nce
durum pek de byle deildi.
20. yzyla girerken fizikiler maddenin temel
paracklar hakknda ok az ey biliyordu.
Bununla beraber, elektromanyetik alann anlalmasnda
nemli yol kat edilmiti. Elektrik akm zerine
harika deneyler kurgulanyordu. Bu deney
dzeneklerinden katot tp en ilgi ekici olanlardan
biriydi. Yksek voltaj fark uygulanan iki metal, vakumlu
bir tpn iine konuyor ve bu iki metal arasnda oluan
parlak elektrik akm inceleniyordu. ngilterenin
Manchester ehrindeki J. J. Thomson 1899da bu elektrik
akmnn aslnda paracklardan olutuundan deneylerin iinde rencileri haftalar boyu kaybo-
emin olmutu ve kefedilen bu yeni paracklara
elektron dendi.
Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>
O
gnlerde kimse henz atomun varlndan
bile emin deildi. in asl atomun kendi-
sinden nce atomalt bir parack kefe-
dilmiti. 1905te Einstein atomlarn varln Brown
hareketine dair matematiksel modeliyle gsterdik-
ten sonra gzler bu minik varla evrildi. 1910la-
ra gelindiinde Manchester atom aratrmalarnn
merkezi konumundayd. Fizik Blmnn banda
Yeni Zelandal Ernest Rutherford vard. Rutherford
inanlmaz bir tutkuyla kendini atomun neye ben-
zediini zmeye adamt. Kurgulad muhteem
luyordu. Hans Geiger isimli rencisi atom ekirde-
inin kefedildii mehur deneyde o kadar ok yo-
rulmutu ki, sonunda paracklar alglayacak bir
icatla parack fiziinde r at. cat ettii Geiger
sayac nkleer nm paracklarn alglayabiliyor-
du. Geiger detektr, elektrik ykl metal bir tp
ve o metal tpn iindeki zt ykl metal bir telden
oluur. Tpn ii soy gaz ile doludur. Yksek enerji-
li bir parack tpten geerse gaz elementleri iyonize
olur. Pozitif ykl iyonlar negatif ykl metal tpe
doru srklenirken, gazdan kopan elektron da po-
zitif ykl metal tele doru srklenir. Bylece bir
elektrik sinyali oluur ve tpten yksek enerjili bir
parack getiini anlarz.
Geiger sayalar ile yksek enerjili paracn t-
r, enerjisi veya elektrik yk hakknda bilgi edi-
nemeyiz. Sadece ne kadar miktarda yksek enerji-
li paracn ortamda bulunduuna dair bir fikrimiz
olur. 1911de yine Manchesterdan Charles Wilson
adl bilim insan daha kapsaml bir alglayc kefet-
ti. Bulut odas dedii alglaycnn ii ar doymu
su buhar ile doluydu. Buhardan yksek enerjili bir
parack getiinde buhar iyonize ediyor ve gittii
yol boyunca buulu bir iz brakyordu. Bu izin ek-
line gre paracn tr ve elektrik yk tespit edi-
lebiliyordu. Buhar odalaryla muon ve pozitron gi-
bi, kuramsal fiziin ekillenmesinde ok nemli ro-
l olan paracklar erkenden kefetmek mmkn
oldu. Wilson buhar odas kefiyle 1927de Nobel ile
dllendirildi.
81
Atomalt Dnyann Douu 4

1940lara kadar kuramsal fizik hayli nemli bir yol kat et-
miti. Ancak kuramlarn snanmas iin artk yksek teknoloji-
li deney dzenekleri gerekiyordu. Bilim insanlar kuramsal fizi-
in ngrlerini snamak iin radyoaktif maddeleri ve kozmik
nlar kullanyordu. Nitekim bata Rutherford ve Curie olmak
zere pek ok deneysel fiziki radyoaktif maddeler ieren dze-
neklerle atomun neye benzedii ve nkleer etkileimlerin doa-
s hakknda paha biilemez bilgilere ulat. Atmosfer dndan
gelen kozmik nlar incelenerek de anti-maddenin varl ke-
fedilmi, ar elektron diyebileceimiz muon parac gibi yeni
parack aileleri bulunmutu. Tm bunlar alglayc teknolojisi-
ne younlamay bir zorunluluk haline getirdi. Bununla birlikte
sadece radyoaktif elementler ve kozmik nlarla yetinmek, de-
neycileri bir hayli snrlandryordu. nk daha yksek enerji-
li paracklarn davranlarn merak ediyorlard. rnein atom
ekirdeini incelemek istediklerinde, pozitif ykl alfa para- 1931de Lawrence ilk hzlandrcsn yapmay baard. Sadece
cklarn ekirdee gnderiyorlar ama ekirdek de pozitif yk- avu ii kadar bir yer kaplayan cihaz sadece 1800 Volt ile proton-
l olduu iin ekirdek ile alfa paracn arptramyorlard. lara 80 bin eV enerji kazandrabildi. Siklotron ad verilen bu ci-
Bunun yan sra kozmik nlardan ya da radyoaktif malzeme- haz iinde paracklar sarmal bir yol izliyordu. Her turda elektrik
lerden elde edilen paracklar zerinde kontrol salamak mm- alandan bir kez daha geerken hz biraz daha artan paracn
kn deildi. Aratrlmak istenen parac dorudan retme- dn yarap artyor, nihayet cihazdan karken ok hzlanm
nin bir yolu olmalyd. zellikle Rutherfordun banda bulun- oluyordu. Bu buluuyla Lawrence Nobel dl ald.
duu Cavendish Laboratuvar tamamen bu konuya odaklan-
mt. 1919da azot ekirdeini alfa paracklar bombardma-
nyla oksijen ekirdeine dntrebilmilerdi, ama doal rad-
yoaktif alfa paracndan ok daha yksek enerjili parackla-
ra gereksinim duyuyorlard. Sonunda doal kaynaklara bam-
l olmamann bir yolunu buldular. Kendi yksek enerjili para-
cklarn kendileri reteceklerdi. Bunun iin elektrik alan altn-
da hzlanan ykl iyonlar veya elektron, proton gibi ykl par-
acklar kullanabilirlerdi.
1932de John Cockcroft ve Ernest Walton, Cambridgete pro-
tonlar 800kV potansiyel iinde hzlandrarak dorudan lityum
atomuna gnderdiler. Sonuta lityum ekirdeiyle protonun ar-
pmasn saladlar. Aa iki adet alfa parac kmt. Bu, ta-
rihteki baarya ulaan ilk hzlandrc deneyi oldu. Fizikiler ar-
tk elektrik ykl paracklara bir doru boyunca elektrik alan
uygulayarak paracklar istedikleri gibi hzlandrabiliyordu. Bu
tip cihazlara dorusal hzlandrc dediler. Fakat ok yksek ener-
jilere ulamak iin ok uzun ve pahal hzlandrclar ina edil-
meliydi. Ayn yllarda ok uzaklarda, ABDde gen bir fiziki de
ykl paracklarn nasl hzlandrlabileceine kafa yoruyor-
du. Rutherfordun ada Ernest Lawrence isimli gen, o gnler-
de ABDnin fizik ss konumunda olan California niversitesi
Berkeleyde dhice bir fikir ortaya att. Ykl bir parac hzlan-
drmak iin byk voltajlara gerek yoktu. Ykl parac tek bir
voltaj kaynandan defalarca geirerek istedii kadar hzlandra-
bilirdi. Sorun, ayn paracn o voltaj kaynandan tekrar tekrar
nasl geirilecei idi. Bunun iin manyetik alan ile ykl parac-
dairesel bir alana hapsetmeyi dnd. Parack her dnme-
sinde, ilerleyecei yol zerine yerletirilen bir voltaj kaynandan
geecek ve giderek hzlanacakt.

82

O yllarda Avrupada pek ok ekol olumutu. Berlinde Planck
ve Einsteinn, Kopenhagta Bornun, Manchester ve Cambridgete
Rutherford, Dirac ve daha nicelerinin gayretleriyle modern fizik
Avrupay aydnlatyordu. Fakat 1930larn sonuna gelindiinde
insanlk tarihinin grd en byk felaket kapya dayanmt. mas ok g bir rekordu. Rekorun ertesi sabahnda CERNden
kinci Dnya Savann balamasyla Avrupada bilim sek-
teye urad. Nazi Almanyasndan kaan bilim insanlar ba-
ta ABD olmak zere dnyann dier lkelerine g etti. Pek
ok fizikiye ev sahiplii yapan lkeler, ngiltere, Fransa, Avus-
turya ve Japonya savan girdabna kaplmt. ABD ana ka-
radan uzakta olmay avantaja evirmeyi bilmi ve burada sa-
va yllarnda bilimsel faaliyetler hz kesmeden devam etmi-
ti. Sava sonunda Avrupada yeni bir balangca ihtiya vard.
Fransada Raoul Dautry, Pierre Auger ve Lew Kowarski, talyada
Edoardo Amaldi ve Danimarkada Niels Bohr gibi vizyoner bi-
lim insanlar Avrupann ortak bir atom aratrmalar merkezi-
ne ihtiya duyduunu dnyordu. 1951 ylnn Aralk ayn-
da UNESCOnun Pariste dzenledii uluslararas bir oturum-
da Avrupa Nkleer Aratrmalar Merkezinin kurulmasna y-
nelik bir ortak gre varld. ki ay sonra 11 Avrupa lke-
si CERNin kurulmas ynnde ilk anlamay imzalad. CERN
iin svirenin Cenevre kenti seildi.
Bilim ve Teknik Haziran 2015
>>>
Bu arada Sovyetler Birliinde ve ABDde de deiik tipte hz-
landrclar yaplm ve teknoloji yar grnr bir hal almt.
CERNde 1959da proton senkrotronu devreye girdiinde pro-
tonlar 28 GeV enerjiye ulamt ve bu deer o gn iin ulal-
John Adams elinde bo bir votka iesiyle basn karsna kt.
Sovyetlerin Dubnadaki 10 GeV enerjili hzlandrcsna gnder-
me yaparak, ieye ulatklar yeni rekoru gsteren bir resim koy-
du ve Dubnaya gnderdi.
Diracn anti-madde tezi dorulanal yllar olmutu. 1960l
yllarda maddenin temel talar olan proton, ntron ve elektro-
nun zt paracklara sahip olduu biliniyordu. Ancak bu anti-par-
acklardan oluan bir atom hi gzlenmemiti. 1965te fiziki-
ler CERNde anti-proton, anti-ntron ve anti-elektrondan oluan
bir anti-atom retmeyi baard. Ayn yllarda Brookhaven Ulu-
sal Laboratuvarnda ABDliler de anti-atom retebildi. 1968de
Amerika Stanford Dorusal Hzlandrc Laboratuvarnda ise
inanlmaz bir kefe imza atld: O zamana kadar maddenin en te-
mel yap ta sanlan proton ve ntronlar aslnda temel parack-
lar deildi. Onlar oluturan daha kk paracklar vard. Ar-
tk kuantum renk dinamii a balamt. Atomalt maddelerin
hzlandrclarda incelenmesi iin ok daha dikkatli ve hassas l-
mler yaplmas gerekiyordu. Bulut odasnn ardndan 1952de
kefedilen kpk odalar bu ihtiyac ksmen karlyordu. Kpk
odalarnda, ar soutulmu sv hidrojen odacklardan geirilen
yksek enerjili paracklar, artlarnda braktklar kpkten izler-
le kendilerini belli eder. Bulut odasna gre daha hassas sonular
elde edilir. Kpk odalarnda gzlenen izlerin fotoraflar ekilir
ve daha sonra hesaplamalar iin bu fotoraflar kullanlr.
1960larn sonunda fizikiler incelenmesi gereken milyonlar-
ca fotorafla boumak zorundayd. Bu hem ok yava ilerleyen
hem de ok yorucu bir iti. Hzlandrclarda olduu gibi, algla-
yc teknolojisinde de bir devrime ihtiya vard artk. Beklenen
byk adm 1968de CERNdeki George Charpaktan geldi. Char-
pak, izlerin resimlerini ekmek yerine gaz dolu ince bir tpn ii-
ne yerletirilmi bir tel kulland. Gaz iyonize eden yksek ener-
jili parack, gaz iyonlar sayesinde telde bir elektrik sinyali olu-
turuyordu. Bu sinyal bir bilgisayara aktarlyor ve bylece foto-
raflarla analiz yerine bilgisayarla analiz devri balam oluyordu.
83
Atomalt Dnyann Douu 4

Bu srete CERNde retilen korkun miktardaki verinin

analizini kolaylatrmak amacyla bilgi aktarmn hzlandr-
c bir proje gelitirildi. Bu proje daha sonra dnyann geri ka-
lanyla paylald ve bugn internet olarak bildiimiz tekno-
loji dodu. http://info.cern.ch/hypertext/WWW/TheProject.
html adresinden yaymlanan ilk internet sayfas, WWW tekno-
lojisi zerine bilgilendirmeler ieriyordu. lk sunucu bilgisayar
NeXT, CERNdeki Microcosm sergisinde bugn hl sergilenir.
zerinde elle yazlm Bu makine bir sunucudur. SAKIN KA-
PATMAYIN! yazsn grmek de mmkn. Avrupada bu ge-
limeler olurken, ABDde de hzlandrc teknolojisi hzla ilerli-
yordu. zellikle Brookhaven Ulusal Laboratuvar (BNL) ve Fer-
mi Ulusal Hzlandrcs (FermiLab) bnyesinde gerekletiri-
len deneylerde yeni pek ok parack kefedildi.
1970lere gelindiinde kuramsal fizik dnyas Gell-Mannn
kuarklar kefiyle hareketlenmiti. Artk fizikiler evrendeki
drt temel etkileimden n standart bir model altnda top-
lamt. Standart modele gre elektromanyetik, zayf ve gl
etkileimler ayar bozonlar olarak adlandrlan paracklar tara-
fndan tanyordu. Doada bir takm simetri yasalar hkimdi
ve fizikiler bu simetri yasalaryla ayar bozonlarn deneylerden
nce kuramsal olarak ngrmeyi baarmt. Elektromanyetik
ve gl etkileimi tayan bozonlar (foton ve gluon) ktlesiz-
Charpakn daha sonra kendisine Nobel dl kazandran yn- di. Bu sayede fotonlar sonsuz bir erime sahipti ve elektromanye-
temi ile var olan dier alglayclara oranla bin kat daha hassas l- tik etkileim uzun mesafeler boyunca hissedilebiliyordu. G-
m yaplabiliyordu. l etkileim ise doasnda var olan hapsolma denilen bir zel-
Hzlandrclarda o gne kadar hzlandrlan protonlar veya lik yznden atom ekirdei dnda hissedilmiyor, protonla-
elektronlar bir hedefe gnderiliyor ve hedefle arpma sonucu r ve ntronlar bir arada tutarak ekirdein btnln ko-
aa kan paracklar inceleniyordu. 1971de CERNde farkl bir ruyordu. Peki ama zayf etkileim neden ekirdek dna ka-
yntem denemeye karar verildi. Bir hedefle arptrmak yerine, myordu? 1960larda kuramsal fizikiler, uzay dolduran farkl
protonlar kafa kafaya arptrmay dndler. Bylece arp- bir alan yznden ngrlen baz simetrilerin krlabileceini,
ma enerjisi iki kat artacakt. Zt ynde hzlandrlan iki proton bu sayede ayar bozonlarnn bazlarnn ktle kazanabileceini
demeti alglayclarn bulunduu noktada arptrlmaya ba- ne srd. Eer zayf etkileimi tayan bozonlar da ktleli par-
land. Ayn yl sper proton senkrotronu (SPS) inasna baland. acklar ise, uzun mesafeler boyunca ilerlemeleri zor olacakt.
Bu proje yerin ortalama 40 metre altnda, tam 7 km uzunluun- Bu aklama ile paracklara ktle kazandran, uzay dolduran
da dev bir dairesel tnelden oluuyordu. SPS ile 400 GeV enerji- bir alann varl standart modelde kendine yer buldu. Bu alan,
lere ulald. SPSte yaplan deneylerde zayf etkileimin kayna- modeli gelitiren bilim insanlarndan biri olan Peter Higgsin
olan ve nkleer tepkimelerden sorumlu olan W ve Z bozon- ad ile anlmaya baland. Higgs alan varsa, bu alan oluturan
lar kefedildi. Higgs parac da var olmalyd. nk fizikte alanlarn kar-
Hzlandrclar bydke ulaabildikleri enerji artyor, gn l olan paracklar vardr. rnein elektromanyetik alan fo-
getike ilerleyen silikon teknolojisi ile depo edilen ve analiz edi- ton paracyla var olur. Aradan yaklak 20 yl getikten sonra
lebilen veri miktar da artyordu. Tm bunlar iyiye alametti, n- zayf etkileim tayan W ve Z bozonlar kefedildi. Gerekten
k kuramsal fiziin ngrd ve kefedilecek daha ok ey var- de bu bozonlar 80-90 proton arlndayd. Bu ktlelerle, bo-
d. CERNdeki bilim insanlar, dalar byk bir hrsla kazan zunmadan atom ekirdeinden byk mesafeler dna kma-
Tolkienin madenci cceleri gibi, yeni eyler kefettike daha b- lar dnlemezdi. Benzer bir mekanizmayla fizikiler elekt-
yk hzlandrc tneller istiyordu. 1988de 27 km uzunluunda- ron ve kuarklarn da neden ktleye sahip olduunu aklayabi-
ki byk elektron-pozitron arptrcs (LEP) iin tnel kazld. leceklerini fark ettiler. Ksacas, evreni oluturan paracklarn
Yerin ortalama 100 metre altndaki bu tnel svire Fransa snr ktle sahibi olmasnn biricik nedeni, bu Higgs alanyla etkile-
altnda kalyor. 11 yl boyunca LEPte sren deneyler elektrozayf ime girmeleriydi.
etkileimin aydnlatlmasnda nemli bir rol oynad. Ayn tnel- Sra onlara ktle kazandran Higgs paracn kefetmeye
de bu sefer protonlarn arptrlmasna ynelik gerekli dzenle- gelmiti. Eer Higgs parac diye bir ey yoksa asrlk fizik ku-
meler yaplmas iin 2000 ylnda deney sona erdirildi. ramlarnn gelip dayand standart model ok ciddi bir tehli-

84
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
<<<
ke iinde demekti. Birbirinden bamsz olarak pek
ok kuramsal fiziki srarla Higgs mekanizmasnn
olmas gerektiini savunmutu. Kuramsal olarak
harika bir zm olmasna ramen, Higgs bozonu-
nu kefedecek teknolojiye erimek tam 30 yl srd.
1980den itibaren nc hzlandrclar Higgse odak-
land. Ancak hibir enerji aralnda Higgs bozonu
olabilecek bir paraca rastlanmad. Belli ki daha
yksek enerjiler, daha hassas alglayclar gerekliy-
di. CERNdeki 27 km uzunluundaki tnel, bu i
iin biilmi kaftand. 2000 ylnda revizyona giren
tnelin zerine drt byk alglayc ina edildi. T-
nelde elektron yerine protonlar arptrlacakt. Bu
denli byk bir tnelde, proton kadar ar para-
cklar arptrlrsa ulalabilecek enerjiler binlerce
GeV mertebesinde olacakt (1GeV enerji~1proton
ktlesi). Nihayet 2010larda Byk Hadron arp-
trcs (LHC) hazrd. Hadron, kuarklardan oluan
tm paracklarn genel addr. Tnelde elektron
yerine proton kullanld iin bu isim verilmitir.
Tnel zerindeki alglayclarn merkezinde arp-
malar gerekleir. Her arpma sonucunda yzler-
ce alt parack doar ve alglaycnn iine doru sa-
lr. Alglayclar oluan yeni paracklar ktleleri, dan bahsediyoruz. Deneyin her aamasnda mhen-
elektrik ykleri, momentumlar gibi fiziksel zellik- disler pek ok zorlukla karlar. 27 kilometrelik t-
lerini lerek etiketler. Etiketlenen her bir parac- nel, evrenin bilinen en souk ve en bo yeridir. Ay-
n arpma sonras izledii yol iz srcler ara- rca alglayclarn sahip olduu korkun manyetik
clyla belirlenir. Bylece hangi paracklarn han- alan deerlerine ulamak iin devasa sper iletkenle-
gilerinden bozunduu, bozunmadan nce ne kadar rin kullanld mknatslar ina edilmitir.
mre sahip olduu gibi bilgiler elde edilir. Kalori- arpmalardan elde edilen verinin analizi so-
metreler ile paracklarn tad enerjiler llr. nucunda 4 Temmuz 2012de Higgs parac olabi-
lecek bir keifte bulunulduu duyuruldu. Yeni par-
acn ktlesi 126 proton kadard. Higgs parac-
nn kefiyle fizikiler byk bir rahatlk yaad.
Ama zm bekleyen daha pek ok kuramsal prob-
lem var. rnein sper simetri denen bir kurama
gre tm paracklarn farkl spine sahip bir e par-
ac olmal. Henz byle bir sper simetrik par-
aca rastlanmad. Evrendeki anti-madde ile mad-
de arasndaki orantszlk da merak edilen ve zl-
Tm bu bilgileri elde ederken, her alglayc ken- meyi bekleyen problemlerden biri. Dier bir sorun
dine has bir mekanizma kullanr. Bylece, farkl yol- ise varln bildiimiz ama ne olduunu bir tr-
larla farkl yerlerde yaplan farkl deneylerin sonula- l gremediimiz karanlk maddeyle ilgili. Oysaki
rn karlatrmak mmkn olur. Bu sayede bilimin karanlk maddenin ktlesi bilinen evrenin 4-5 kat
ok nemli bir gerei olan tekrarlanabilirlik ilkesi daha fazla. Yine bilinemeyen baka bir varlk olan,
salanr. CERNde fiziki saysnn neredeyse 10 kat galaksilerin birbirinden hzlanarak uzaklamasn-
kadar mhendis ve teknisyen grev almaktadr. By- dan sorumlu karanlk enerji de kefedilmeyi bek-
lesi bir mhendislik harikasn ortaya karmak iin liyor. Bunlar ve daha pek ok problem gelien hz-
ok sayda teknik elemann destei gerekiyor. Ar landrc ve alglayc teknolojileriyle yantlanma-
radyasyona maruz kalacak, yllarca arzalanmadan y bekliyor. Ayrca yksek enerji fizii aratrmala-
alacak, mikron mertebesinde keskinlie ve belir- r gnlk hayatta, tpta, biliim teknolojisinde say-
lilie sahip olacak binlerce ton arlndaki cihazlar- sz yenilie kap aralamaya devam ediyor. izimler: Ersan Yaz

85
Uzaktan Alglama Grubu
TBTAK Uzay Enstits
lmen Gl
Mart aynda RASAT uydusu
tarafndan ekilen bu fotorafta,
Rusyann kuzeybatsndaki
Novgorod eyaletinde bulunan
lmen Gl, Volkov Nehri ve
Volkov Nehrinin kysna kurulmu olan
Veliki Novgorod ehri grlyor.
Grntde donmu lmen Glndeki
atlaklar kolayca fark etmek
mmkn.
86
lmen szc Fince kk gl
anlamna geliyor. Yzlm yl iinde
733 km2 ile 2090 km2 arasnda deien
lmen Glndeki suyun seviyesini
Volkov Baraj belirgin ekilde etkiliyor.
Aralarnda Msta, Pola, Lovat ve
elon nehirlerinin de olduu yaklak
50 kaynak tarafndan beslenen
glden kan tek kaynak Volkov Nehri.
Volkov Nehri ise Ladoga Glne
dklyor.
Bilim ve Teknik Haziran 2015

87
 Gkyz Erdem Aytekin

Venste Bir ok daha belirgin bir ekilde gzleyebilirsiniz.

Yrnge zerinde Gnee gre konumu

Parlaklk deitike tam, yarm ve hilal evresi

gsterir. Peki Ay gibi Vens de tam

Bulmacas evresinde daha m parlak gr-

nr?
Aslnda Vens hilal evre-

V ens btn gezegenler iinde en parla-

dr. Hatta Gne ve Aydan sonra gk-
yznde grebileceiniz en parlak gkcismi-
sinde daha parlaktr. lk bak-
ta beklenmedik bir eymi
gibi gelse de bunun nedeni
dir. Bize en yakn yrngeye sahip olmasnn Vensn Dnyaya gre
yan sra youn slfirik bulutlar sayesinde konumunun deimesi. Ve-
zerine den Gne nn byk bir b- ns tam evre gsterdiinde
lmn uzaya yanstr. te Vensn parlakl- Dnyaya en uzak konumun-
nn ve en gz alc gkcisimlerinden biri ol- da bulunuyor. Aydnlanma
masnn srr budur. Bir dier zellii ise tpk miktar azaldka, yani Vens hi-
Ay gibi evreler gstermesidir. lal evresine doru gittike, yrn-
Ay dolunay evresindeyken hilal evresine gesinde Dnyaya daha yakn konuma
gre daha parlak grnr. Ayn aydnlanma geliyor ve grnr ap giderek byyor.
miktar arttka daha parlak olaca hepimiz Bylece Vensn Dnyadan grnen aydn-
tarafndan bilinir. gezegenler de Ay gibi lanan ksm yzde olarak azalmasna ramen, 30 Haziran akam 1 gr
evre gsterir. zellikle Venste bu olguyu bize daha yakn olduu iin parlakl artyor. alannda Jpiter ve Vens

88
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
erdemaytekin@gmail.com

01 Haziran
Satrn ve Ay birbirine ok yakn
grnmde (~1)
06 Haziran
Vens en byk dou uzanmda
(45,4)
10 Haziran
Ay yerberi noktasnda (369.712 km)
14 Haziran
Mars kavuma konumunda
(Gne, Dnya ile Mars arasnda)
20 Haziran
Ay, Vens ve Jpiter birbirine yakn
grnmde
21 Haziran
Yaz gndnm (en uzun
gndz - en ksa gece)
23 Haziran
Ay yerte konumda (404.132 km)
25 Haziran
Merkr en byk bat uzanmnda
(22,5)
28 Haziran
Ay ve Satrn birbirine yakn
grnmde
01 Haziran 23:00
30 Haziran
15 Haziran 22:00 Jpiter ve Vens birbirine ok yakn
30 Haziran 21:00 grnmde (< 0,5)

Haziranda Gezegenler ve Ay

Merkr: Ayn sonlarnda en byk bat uza-

nmna gelinceye dek gzlenebilir deil.
Hazirann sonlarnda ise iyi atmosfer koul-
larnda ve ufku gren yksek bir gzlem ye-
rinde, ksa sreliine de olsa gn domadan
grlebilir. 25 Haziranda parlakl +0,7 kadir
mertebesinde olacak.
Vens: Ayn balarnda gece yars olmadan
batan Vens gzlem iin en uygun gezegen-
lerden biri. 30 Haziran 1 Temmuza balayan
gece Jpiter ile ok yakn grnmde olacak. 1 Haziran akam dou ufku 20 Haziran akam bat ufku
ki gezegen yarm dereceden daha kk bir
ada, nerdeyse birbirine deecek gibi gr- Jpiter: Gn battktan sonra gkyznn dan biraz nce doan Satrn bat ufkun-
necek. Ay sonunda parlakl biraz daha ar- bat blgesinde Vensten sonra en dikkat da ykselirken grebilirsiniz. Ay sonunda ise
tan Vens hilal evresine yaklarken gre- eken gkcismi olarak grebileceiniz Jpi- gn battktan sonra gzlem iin uygun yk-
bilirsiniz. ter, 20 Haziranda Vens ve Ay ile birlikte yakn sekliklerde olacak ve sabah saatlerine kadar
Mars: Ay boyunca Gnee yakn grnm- grnmde. Gkyz fotoraflarnn kar- gzlenebilecek. Ay ve Satrn birbirlerine
de olaca iin Haziran ay boyunca gzlene- mamas gereken bu kavuumda gkcisimle- gre, 1 Haziranda 1 civarnda 28 Haziranda
meyecek. 14 Haziranda ise Gne ile kavu- rinin birbirine gre uzaklklar gkyznde 5 ise 3den yakn grnmde bulabilirsiniz.
ma konumunda olacak. Gneten uzaklaa- ile 7 arasnda olacak ve ayn fotoraf karesi- Ay 2 Haziranda dolunay, 9 Haziranda sondr-
rak grlebilecek kadar ykselmesi Temmuz ne rahatlkla sdrlabilecekler. dn, 16 Haziranda yeniay, 24 Haziranda ilk-
aynn sonlarna kadar mmkn olmayacak. Satrn: Haziran ay balarnda gnbatmn- drdn evresinde olacak.

89
 Nasl alr? eviri: Brtein Ege

Dnya Ticaretinin tici Gc

Nakliyat
Ticaretin tarihi herhalde en az insanln tarihi
kadar eskidir. Ticaret denince de akla ilk gelen
unsurlardan biri tabii ki sipari edilen maln teslimi.
lk alarda insanlar birbirlerinden nispeten
izole ve ufak topluluklar halinde yaarken zamanla
iletiim ve etkileim iine girdikleri toplumlarn
says artt, tahta tekerlek ve kannn icad,
atn evcilletirilmesi, yelkenli gemilerin ve ok daha
sonralar buhar makinesinin, demiryollarnn,
otomobilin ve uaklarn icad derken mesafeler
ksalmaya ve bununla bir birlikte yk tama
kapasitesi de artmaya balad.
Gnmzde insanlk, yeryznde istedii
hemen hemen her yere belirli bir sre iinde
hem de istedii ekilde ulama yeteneine sahip.
Bugn insanln zerinde en kafa yorduu
ey daha ok, bu srelerin nasl optimize
edilebilecei ve en ok sayda insann veya
eyann dnyann bir ucuna en sratli
ve en masrafsz bir ekilde nasl ulatrlabilecei.
Gelitirilmeye allan gne enerjisiyle
veya elektrikle alan uaklar ve otomobiller
bu abalarn sadece birer rnei.

M 3000: YELKENL GEMLERN ORTAYA IKII

Gemilerin tarihi 40.000 yldan daha eski olmasna ramen tarihte
yelkenli gemilerin ilk ortaya k sadece 5000 yl ncesine uzanyor.
Yelkenli gemilerin icadyla beraber gemiler sadece eskisine oranla
daha uzun mesafeleri daha hzl kat etmeye balamad ayn zamanda
hem byklkleri hem de yk tama kapasiteleri
byk lde artt.

M 4000: ATLARIN EVCLLETRLMES

nsanln ilk dnemlerinde sipari edilen mallar tccarlar kendileri naklediyordu,
fakat M 4000 yllarnda atlarn evcilletirilmeye balanmas ve hayvanlarn ektii
aralarn icadyla beraber bu durum deimeye balad. Tarihi kaytlara gre
dzenli yollarn ortaya kmas da yine bu dnemlere rastlamaktadr.
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
nasil.calisir@tubitak.gov.tr

1903: UAIN CADI 20. YZYIL:

Wright kardeler Wilbur KONTEYNERN CADI
Wright (1867-1912) ve Bir ulam arac olmamakla
Orville Wright (1871-1948) beraber konteynerin
tarafndan ilk uan icad, eyalarn nakliyat
gelitirilmesiyle beraber eklini nemli lde
-daha yksek maliyet etkiledi. Hayli basit bir
karlnda olsa da- dnya ilkeye dayanan konteyner
genelinde yk nakliyat eyalarn daha sratli
byk srat kazand ve ve gvenli bir biimde
eskiden makul sreler tanmasn salar.
iinde alnmas imknsz
olan mesafeler gittike
ksalmaya balad.

18. YZYIL: BUHAR MAKNESNN CADI

1712de Thomas Newcomen tarafndan maden ocaklarnda
biriken sularn dar atlmas iin gelitirilen fakat ilk olarak
ancak 1769da James Watt tarafndan enerji dnm
verimlilii artrlan buhar makinesi, 19. yzyldan itibaren
demiryollar ve deniz yollarnda da kullanlmaya baland ve
nakliyatn gelimesinde nemli bir rol oldu.

20. YZYIL: KARADAN NAKLYAT

Ara motorlar ve lastik tekerlein icadyla beraber
ufak miktarlardaki yklerin demiryollar yerine
yine karadan fakat kamyonlar ve kamyonetlerle
daha dk maliyete tanmas mmkn oldu.

1825: DEMRYOLLARININ ORTAYA IKII

James Watt tarafndan verimlilii artrlan buhar
makinesinin demiryollarnda da kullanlmaya balanmasyla
Sol 90 Images

beraber insanlk tarihinde ilk defa byk boyutlar ve

miktarlardaki ticari yklerin denizin yan sra karadan da
nakliyesi mmkn oldu.
 ne Deliinden Gelecek Siber Dedektifliin Tarihi

Dnyadaki insan saysndan ok daha fazla kamera, mikrofon ve Yalnzca kurbannn deil, onun kulland evre sistemlerinin de
sensrn her an herkesi takip etmeye balad bir dnya, ifrelerini kran korsanlar, bir grnmez kaza ayarlayabiliyordu.
bir zamanlar korkun bir diktatrln de n art gibi grnrd. Mesela asansr tam o kii gkdelenin en st katndan ve
Ama bu sistemin hayal deil de gerek olduu yllarda, insanlar yalnz olarak bindiinde bozuluyordu. Veya kiinin evrimii
hayatlarndan ok memnundu, nk ne hrszlk ne iddet siparii sonucu harekete geen fabrika, tam onun istedii
ne de dolandrclk kalmt ortada. zel hayatn gizliliiyse bu zelliklerdeki frn retirken bir hata yapyor ve parmak izinden
kavram hi tanmam kiiler iin bir ey ifade etmiyordu. kiiyi tanyp onun ocukken filanca yerde yedii yemein
aynsn piirecek kadar akll frnmz, nedense bu sefer onu
rnein hesabnzdaki paralar son derece dolambal yollardan, elektrik okuyla ldrmek gibi bir aklszlk yapyordu.
bin bir trl arac kullanarak kendi hesabma aktarsam bile ok ksa
srede yakalanrdm. Yalnz ben deil, bu ii organize etmek iin Ama ok nadir grlen bu kazalarn derinlemesine
grtm, konutuum herkes de. Sonra para, fiziksel varl incelenmesi er ge sulularn yakalanmasn salyordu.
olmad iin, elektronik yoldan, aynen geldii ekilde geri dnerdi. phe uyandran bir lmn soruturulmamas imknszd.
Eer bir ksmn lks tatillerde harcama frsat bulduysam bile, Her eyi kaydeden ve hi bir eyi unutmayan siber
o parann her kuruu, u anda durduu ellerden alnr, ilk sahibine yardmclar olan dedektiflerin, suluyu bulamama ihtimali
verilir, bor da bana yazlrd. Hemen deyemezdim muhtemelen, ama ok dkt.
olsun. Bu da, otel sahiplerini, gelen parann kaynan sorgulamak Peki bir cinayet dardan baknca aynen doal bir lm
konusunda daha dikkatli yazlmlar kullanmaya mecbur ederdi. gibi grnyorsa? Ve bu sebeple kimse olay
soruturmaya gerek duymamsa?
Ya da eski usul, drbnl tfekle yaplm bir suikast dnelim.
Elinde cesetten baka hi bir delil olmasa da, polis, dakikalar iinde Dev bir yazlm firmasnn kurucularndan biri,
merminin havada giderkenki grntlerine eriebiliyordu. ayn zamanda yakn arkada olan ortan devreden
Sonra filmi geri sararak tfee ve o tfei tutan ele ulayordu. karmak istediinde aynen byle dnmt.
Sonra da o kiinin tm gemiine, tm konuma ve yazmalarna.
Katil isterse beyni ykanm bir klt mensubu olup cinayetten irket merkezindeki gvenlik cihazlarnn ve geilerinin
hemen sonra intihar etsin, fark etmiyordu. Tm gemiinin eriilebilir yazlmyla oynayp kk bir deiiklik yapt,
olmas, cinayetin gerek planlayclarn da ortaya karyordu ki her birine minicik bir EER ekledi.Eer kapdan geen kii
bu da son derece caydrc bir etki yapyordu arkadaysa, cihaz, maksimum gle ksa sreli youn
potansiyel katiller zerinde. bir X-n bombardmanna balayacakt.

Ama maalesef ahlaki gelimeler teknolojik olanlar kadar hzl

gitmedii iin, hl zengin akrabasn ldrp mirasa konmak
veya politik rakibini ortadan kaldrmak isteyen insanlar vard.
Onlara hizmet eden siber kiralk katiller ise, ironik bir ekilde,
sradan cinayetleri imknsz hale getiren sistemin
kendisini bir silah olarak kullanyordu.
 Emre Sermutlu

Dorultulu bu ma, hemen yan bandaki dier kiileri etkilemiyor,

bir lanet gibi hep ayn kiiye odaklanyordu.
Ksa bir sre sonra kanser olan ve len arkadann ardndan
alarken kimse ondan phelenmemiti.
Eer yllar sonra kendisi itiraf etmeseydi, gerek
belki de hi ortaya karlamayacakt.

Artk evrensel bir ilke haline gelmi olan 100 ya alt

her lmn derinlemesine soruturulmasnn
sebebi olarak ou zaman sosyal ve
teknolojik gelimeler gsterilir:
Savalarn durmas, iddetin, kazalarn,
bulac hastalklarn neredeyse tamamen
ortadan kalkmas sonucu lmler
iyice seyrekleince, polisin
her birini soruturacak imkn ve
zaman oldu. Dier taraftan
doum oranlar da iyice azald
iin artk her hayat toplumsal
adan daha deerliydi.

Ama bu hakl gerekeler bir yana,

kamuoyunu etkileyen
sansasyonel olaylarn da sistemin
kurgulanmasndaki roln inkr edemeyiz.

izim : Ersan Yaz

 Zek Oyunlar Emrehan Halc

0, 5, 10, 15, ... , 995, 1000

Be Rakam
Yukardaki dizide toplam ka adet
5 rakam kullanlmtr?

Gz Aldanmas Soru aretleri Atlar

Yukardaki ekilde kreler Soru iaretlerinin yerine hangi saylar gelecek? Standart bir satran tahtasna
dz bir yzeyde yan yana duruyorlar. atlar yerletireceksiniz.
Gzmz ise onlar bombeli Koulumuz her atn tam olarak sadece
bir yzeyde duruyormu gibi gryor. 1 2 3 4 1 at tehdit etmesi. Bu ilem
en fazla ka atla gerekletirilebilir?
6 3 9 7
Drt Say 24 at bulunan bir rnek ekilde
Ardk drt tamsaydan ilk nn 4 2 6 7 grlmektedir.
kplerinin toplam drdncnn kpne
eit olduuna gre bu saylar bulunuz. 1 8 9 2
2 1 ? ?

ki Say
ki saynn toplam, her birinin
yazllarndaki harf saylarnn arpmna
eittir. Bu koula uyan ve arpmlar T Harfi
en byk olan iki say nedir? Aadaki paralardan

drdn kullanarak bir kare,
dier drdn kullanarak da
Nokta ikinci bir kare oluturunuz.
Bir ktta ayn doru zerinde olmayan
nokta bulunuyor. Paralar dndrlebilir ve

ters evrilebilir.
Bu noktalarn ne de eit uzaklkta
bulunma kouluyla en fazla
ka doru izilebilir?

Soru iki nokta iin sorulsayd

cevap sonsuz olurdu:
A ve B noktasn birletiren doruya
paralel olan btn dorular ve
krmz doru.

B
 Bilim ve Teknik Haziran 2015
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr

Boyama lemi
Soldaki izimde son ekli
uygun biimde boyaynz.

T Harfi
Be paray birletirerek
T harfi elde ediniz.
Paralar dndrlebilir ama
ters evrilemez.

Geen Saynn zmleri Karton Kareler

172 kare keserek hedefe ulalr.
Asal arpm Karton nce kenar uzunluu 8 cm. olan 64 kareye blnr.
-3, -1, 1 Sonra bunlarn 36 tanesi drder kareye daha blnr.
Uzunluk toplam = 28x8+36x4x4=800 cm
Dokuz Say Kare levha adedi = 28+36x4=172
854 saysnn karesi alndnda 729.316 elde ediliyor.
8 8 8 8 8 8 8 8
Bitiik Daireler 8
6 birim.
F 8
B
G 8

A 8
C D E 4
4
4
4
4
4
Alan= r2=12 4
r= 23 S Harfi 4
CD/CE=DG/EF
1/2=DG/ 23
DG=3 ereve
BG2+DG2=DB2
BG2+3=12
BG=3
AB=2BG=6

Altm Drt
64 = (5-(7/3))*(11+13)

Soru areti
A gelecek.

Elips
C)

95
 Yayn Dnyas yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr

Ate Hakknda
Hemen Hemen Her ey
Bob Harvey, Felicia Law
eviri: Emre Demir
TBTAK Popler Bilim Yaynlar, 2014

Kayalar Hakknda
Hemen Hemen Her ey
Gerry Bailey
eviri: Emre Demir
TBTAK Popler Bilim Yaynlar, 2014

Rzgr Hakknda
Hemen Hemen Her ey
Bob Harvey
eviri: Emre Demir
TBTAK Popler Bilim Yaynlar, 2014

Su Hakknda
Hemen Hemen Her ey
Bob Harvey, Gerry Bailey, Felicia Law
eviri: Emre Demir
TBTAK Popler Bilim Yaynlar, 2014

A te, Kayalar, Rzgr ve Su Hakknda He-

men Hemen Her ey kitaplar fen bilimleri-
ne, corafyaya, sanata, tarihe, mhendislik a-
lmalarna, teknolojik yeniliklere ve daha nice-
sine yapt gndermelerle geleneki snrla-
r aarak bir zamanlarn drt temel elementini
Tpta r Aan Bulularn tantyor. Ate, kayalar, rzgr ve su hakknda
Kk Kitab hemen hemen her ey bu kitaplarda!

Dr. Naomi Craft

eviri: mer Akpnar
TBTAK Popler Bilim Yaynlar, 2015

T pta r Aan Bulularn Kk Kitabnda

tp tarihini ekillendirmi 100den faz-
la etkileyici bulu, keif ve kuram aklan-
yor. Yazar, tpta r aan en nemli bulu-
lar kapsaml bir ekilde sunarken Eski Msr-
da kullanlan yapay uzuvlardan gnmzde-
ki X-nlarna, baklk kazandrmadan sh-
hi tesisata kadar pek ok farkl konuyu ele al-
yor. Tp uzman Dr. Naomi Craft konular krono-
lojik bir srayla, dndren ve merak uyand-
ran bir slupla anlatyor. ster ara ara gz ata-
bileceiniz, isterseniz de batan sona oku-
yabileceiniz Tpta r Aan Bulularn K-
k Kitab kadim zamanlardan gnmze tp
dnyasnn kapsaml bir tantmn ieriyor.

96