Eduardo G'1leano

Biz Hayr
. Diyoruz
Once grnt. Sonra sz. Ben bir durumu, bir duyguyu ya da bir
dnceyi eer nce gzlerimi kapatp gremiyorsam onu aktarma
yeteneinden yoksunum; bu grnty aktarma gcne sahip, g
rntnn grkemine yarar szckleri bulmak da bana her .aman
pahalya patlyor. Sannn izerek yazyorum; yetenek eksildiiq
den, boyayarak izemediim iin. Ressam olamad1m iin, mecbd
ren yazar oluyonun. Sevdiin kadn sana yz vermiyor, sen de b
ziniyle evleniyorsun. On drt yam yeni bitirdiimde ilk izimim
yaymland. Montevideo'da haftalk bir sosyalist dergide politik bir
karikatrd. O gnden beri pek ok izim yaymlad1m, bir buuk
yzyl nce Galler'den Unguay'a gelen babamn byk bykbaba-
sna ait soyadm Hughes'un dilindeki teJatluzu olan Gius
im.asyla. On sekiz yana 4 ara baz yazl gazetecilik de
nemelerine giitin. Sanat sayfalarna yazdm, delibnlln arsz-
 METS SEKLER
Eduardo Galeano
Biz Hayr Diyoruz
l 940'ta Uruguay'n bakenti Montevideo'da doan Edu
ardo Galeano, militan gazeteciliin nemli isimlerin
dendir. Diktatrlk kapatana kadar 35 yl yaymlanan ef
sanevi Marcha dergisinde yaz ileri mdrl yapt.
Epoca d0ergisini kurup ynetti. 1973'te gerekleen as
keri darbeden sonra bir sre hapis yatt. Hapisten ktk
tan sonra 1976'daki darbeye kadar Arjantin'de srgnde
yaad; Marcha okulunun srgndeki gazetecileriyle
birlikte Crisis dergisini kurup ynetti. 1976'da spanya
srgn yllar balad. l 985'te Uruguay'a geri dnd.
Galeano, iki kez Casa de la Americas dl'n ka
zand. Ate Anlar adl lemesi Uruguay Kltr Bakan
l dl'ne layk grld. 1989'da Washington niver
sitesi'nin verdii American Book Awards dl'n ka
zand. Tm Avrupa dillerine, Rusaya, braniceye ve Ja
poncaya evrilmi olan Galeano'nun Trkedeki kitap
lar unlardr: Akn ve Savan Gndz ve Geceleri, Ay
nalar, Glgede ve Gnete Futbol, Kucaklamann Kita
b, Latin Amerika'nn Kesik Damarlar, Papaann Di
rili yks, Sz Mezbahas, Tepetaklak, Ve Gnler Y
rmeye Balad, Yryen Kelimeler, Zamann Azlar.
 Metis Yaynlan
pek Sokak 5, 34433 Beyolu, stanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Yaynevi Sertifika No: 10726

Metis Sekileri
BZ HAYIR DYORUZ
Eduardo Galeano'dan Seme Yazlar
Eduardo Galeano, 2006
Metis Yaynlan, 2006
Derleme ve eviri Blent Kale, 2006
Fotoraflar, s. 61-8 Sebastiao Salgado

lk Basm: Mart 2008

kinci Basm: Ekim 2013

Yayma Hazrlayan:
Mge Grsoy Skmen

Dizi Grafik Tasarm: Semih Skmen

Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.

Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203
Topkap, stanbul Tel: 212 5678003
Matbaa Sertifika No: 11931

ISBN-13: 978-975-342-661-9
Biz Hayr Diyoruz
Eduardo Galeano'dan Seme Yazlar

Hazrlayan ve eviren:
Blent Kale

@}) metis
 indekiler

Sunu, B lent Kale 7

Bir Otoportre in Notlar 13

Szn Savunusu 17

Srgn; Nostalji ile Yarat Arasnda 29

Latin Amerika'da Edebiyat ve Kltr zerine

On Yaygn Yanl ya da Yalan 37

Sebastiiio Salgado'nun Fotoraflan

Ik pln Smdr 56

Zamanmzn Bir Totemi 73

Zidane'n Dnya Kupas 77

Su ya da enlik Olarak Beden 82

Tehlikeli Gkkua 86

Byl Bir Yaam in Byl Bir lm 90

Demokrasi Bozuntular:
Ensemizde Gzmz Olmas htiyac
zerine 98
 ktidarszlk Yapsnn Portresi
zerine Notlar 109

yi'nin ve Kt'nn Tiyatrosu 122

Kba Aryor 126

kencecinin tiraf 130

Hisseli Kssalar 134

Beyaz Lanet 137

Savalar Yalan Sylyor 141

Ataszleri 145

alanlarn Haklar Arkeolojik

Bir Konu mu? 149

Bolivya'nn kinci Kuruluu 153

Duvarlar 156

Be Yzyl: Ma aguar ve Vaat Edilmi

Topraklarm O

Gkkuann Amerika Semalarnda

Yasaklannn Be Yzyl 169

Onlar Gibi Olmak 182

Biz Hayr Diyoruz 193

 Sunu

LATN AMERKA'DA militan gazeteciliin nde gelen isimlerinden

Eduardo Galeano ok erken yalarda balad gazetecilie. Bu se
kide de yer alan "Bir Otoportre in Notlar" adl yazsnda "ilk i
zimini 14 yanda (haftalk sosyalist gazete El Sol'e) yaptn, bo
bir sayfa karsnda ilk paniini 18 yanda yaadn" syler. Kar
snda ilk paniini yaad o bo sayfa daha sonra Latin Amerika'
nn Uruguay'da yaymlanan efsanevi haftalk gazetesi Marcha'da
yaymlanmt. 1939'dan, 1974'te diktatrlk tarafndan kapatlana
kadar tam 35 yl yaymlanan ve Pablo Neruda'dan Octavio Paz'a,
Che Guevara'dan Salvador Allende'ye, Juan Goytisolo'dan Jean
Paul Sartre'a kadar dnya apnda pek ok ismin yazd dergi
Uruguay'da (ama aslnda La Plata'nn hemen te tarafndaki Arjan
tin'de de) farkl kuan oluumunda byk rol oynad. Urugu
ayl eletirmen Angel Rama'nn "eletirel kuak" olarak tanmlayp
zerine kapsaml bir deneme kitab yazd son derece politik bir
kuak yaratt. Eduardo Galeano bu eletirel kuaktan, kendisini ya
ratan ustalaryla beraber (1960-64 yllarnda Marcha'nn yaz ile
ri mdrln yapt) ayn idealler iin yazmay srdren bir ga
zeteciydi, hfila da yle.
Daha sonra 1964'te militan olduu MLN-T (Movimiento Naci
onal de Liberaci6n - Tupamaros) hareketinin yayn organ olan Epo
ca gazetesini kurdu ve ynetti. 1973 ylndaki diktatrln ardn
dan 1976'daki darbeye kadar yaad Buenos Aires'te Arjantinli
meslektalar ve Marcha okulundan srgndeki gazetecilerle kur
duklar Crisis'te gazetecilie devam etti. Marcha diktatrlk ylla
rnda Meksiko'da aylk olarak Cuadernos de Marcha adyla yaym
lanrken de, diktatrln ardndan, doduu lkede (derginin ku-
 8 BZ HAYIR DYORUZ

rucusu Carlos Quijano'nun ailesi kar kt iin) Brecha adyla

yeniden yayn hayatna balaynca da katkda bulunmay srdrd,
srdryor.
Kendisiyle yaplan syleilerde ve yazlarnda aka yollu Uru
guay kahvelerinde Latin Amerika'ya zg inanlmaz hikayeler din
leyerek bydn syler ki dorudur, ancak formasyonunu, b
tn yazlarn temellendirdii o insan odakl bak asn, karam
sarlktan beslenen sonsuz umudunu, alma disiplinini, yllar iin
de yaratt slubunun temellerini Marcha'da edindiini sylemek
gerekir. Bu anlamda, bu yetileri kazanmasna byk emei gemi
iki ustasndan biri Marcha'nn kurucusu ve yayn ynetmeni Don
Carlos Quijano, dieri de Latin Amerika edebiyatnn en zgn
isimlerinden Uruguayl yazar Don Juan Carlos Onetti'dir.
Galeano, 1981 Temmuzu'nda diktatrlk yznden Meksiko'da
yine Don Carlos Quijano'nun ynetiminde kan Cuadernos de Mar
cha'nn yldnmne bir mektupla katlr ve 20 yl nce omuz omu
za alarak gazetecilii rendii ustasna dnyann drt bir yan
na dalm olmann hzn ve Uruguayllara zg bir melankoliy
le yle seslenir: "ok ey grdm ok ey yaadm geen yirmi
ylda. Neredeyse hi sam kalmad, ama ne arzum ne azmim azal
d. Ve yazarlk mesleinin onuruna asla ihanet etmedim: Sizin bize
kelimeleriniz ve eylemlerinizle rettiiniz o onur ve sorumluluk
duygusuna asla ihanet etmedim." Bu satrlar 26 yl sonra, bugn de
geerlidirler. Galeano iin szn onuru vardr; insan etten ve ke
mikten yaplmtr ama syledii kelimelerden de yaplmtr.
Eserleri Trkeye henz evrilmemi olan Uruguayl nl ya
zar Juan Carlos Onetti, Marcha'nn yaz ileri mdr ve ayn za
manda Reuters'in Latin Amerika muhabiriydi. Edebiyat tarihinin en
sra d figrlerindendi. Diktatrlk sona erdikten sonra Uruguay'a
dnmeyi reddetti. 1994 ylnda Madrid'deki evinde ldnde on
be senedir yatanda susarak, sigara ierek ve zel bir dzenekle
un ucundan arap ierek yayordu. Galeano yirmi ya-
- mdan ben "\and ve spanya'daki srgn yllarnda sk sk gr
t Onetti' yakn zamandaki bir belgeselde yine melank e
anar: "ok e rendim Onetti'den. Onetti. Juan Carlo Onetti.
Srekli kfrede i. Usta, gzlerini tavana diker, srekli igara ier,
ok az ey syler da hibir ey sylemezdi. Ve 6yle kfrede
/
 SUNU 9

kfrede bana yaamay hak eden kelimelerin yalnzca sessizlikten

daha iyi kelimeler olduunu retti."
Teori Onetti'ye aitti ama yntem Meksika'dan bir baka ustadan
geliyordu: "Baltayla yazyorum, ona nasl yazdn sormutum,
bana baltayla yazyorum, diye fsldad, nk byle fsldayarak
konuurdu. Yazmay ondan rendim, ben de baltayla yazyorum."
Latin Amerika edebiyatnn en nemli isimlerinden, Meksikal ya
zar Juan Rulfo'dan bahsediyor Galeano. Yine yakn zamandaki bir
syleisinde yle der: "slubumu gelitirmemde ustam Juan Rul
fo'nun pay oldu. Onunla dost olma ansna eritim. u arkasnda
silgisi olan eski kalemlerle yazar gibi yazmak lazm, derdi bana,
nk ucundan ok arkasyla yazlr kalemin, yani ekleyerek deil;
silerek." Yazmak zerine kaleme ald bir metinde hala ustasnn
tavsiyelerine sadk olduunu gsterir: "Ayn metni bir, iki, , be,
yirmi farkl ekilde yazann, her seferinde daha ksa, daha youn,
dzeltilmi ve kltlm son hali kar ortaya."
"Ksa tutmay rendim," der gazetecilikten edindii becerileri
sralarken. Ama baz eyleri darda brakarak ksa tutmay deil:
"Beni, bir sr ey sylemek isteyen biri iin elzem olan bir sente
ze zorlad." Ve gazeteci olmann getirdii, yazlarna renk katan
ok nemli bir zelliini daha ak eder: "Gazetecilik seni o kk
evrenden kmaya ve gereklie, bakalarnn dansna katlmaya
zorlar."
Eletirmenler, gazeteciliin, yknn ve iirin snrlarnda dola
an, her disiplinden de belli llerde yararlanan slubuyla dik
kat ektiini sylyorlar. Her zaman "dansna katld teki"lerin
yanndan yazdn, laf kalabalm sevmediini, sessizlikten daha
deerli olduuna inanmad sz asla sylemediini de belirtmek
gerekir. O youn, ksa metinlerinin iirden yoksun olmadn, ger
eklii anlatrken dleri de anlattn, bize gereklerimizle dle
rimiz arasndaki kanlmaz ilintiyi hissettirdiini, hayatn znesi
olduumuzu srekli hatrlattm da ekleyelim. Galeano eline ge
en her eyi paralamakta usta olan, bize srekli iki seenekten bi
rini ya da ou zaman hibirini sunan sistemin gerek yzn orta
ya karr ve bizi, sistemin bize sunduu hayat yaamamaya, ken
di hayatmz yapmaya davet eder. Hayat da tpk tarih gibi yapla
bilen bir eydir onun metinlerinde.
10 BZ HAYIR DYORUZ

Ben, son olarak, metinlerinin okuru asla darda brakmayan

bambaka bir bys olduunu da sylemek istiyorum. Galeano
metinleri bize ne yalnzca dnyann gidiat hakknda esasl bir ders
verirler, ne de yalnzca edebiyatn tad damamzda kalan lezzetli
meyvesinden ikram ederler. Galeano metinleri, konusu ne olursa
olsun, okura, bahsi geen nimetlerden yoksun olmayan, keyifli bir
sohbet sunarlar. Konuan bizimle ayn kayglar tayan, ayn soru
lara cevap arayan bir benzeimizdir. Kendiliinden bir "biz" ruhu
oluur ve okurla yazar arasnda benzerine ok az rast gelinebilecek
son derece keyifli, son derece doyurucu bir muhabbet hasl olur.
Byk sayg duyduumuz bir yazardr ama ayn zamanda yol arka
damzdr, dostumuzdur.
Bu sekide, gazeteciliin edebiyatn bir alt kolu olmadna ina
nan, bal bana, hem de en etkililerinden bir edebiyat tr olduu
nu savunan Eduardo Galeano'nun eitli gazete ve dergilerde ya
ymlanm 26 yazsna yer verdik. Her biri farkl temalar ele alan
ama bizim de "sessizlie yelediimiz kelimeler ve dnceler"den
oluan, edebiyatn hakkyla kullanldnda gazetecilii ne denli et
kili klacam gsteren gl metinler bunlar.
lki Che'nin ldrlmesi zerine kaleme alnan 1967 tarihli "B
yl Bir Yaam in Byl Bir lm", sonuncusu 2006 Dnya Ku
pas ve Zidane zerine yazlan bir metin olan krk yla dalm bu
gazetecilik rnlerinin her birinin altna -okurun yazarn slubunda
ya da ele ald temalardaki farkllklar ya da sreklilii takip ede
bilmesini kolaylatrmak iin- kaleme alndklar tarihler not dl
d. Che, Zidane, Salgado, Evo Morales, Latin Amerika edebiyat,
yazarn ilevi, televizyon, beden, ikence, srgn, ili, Kba, Boliv
ya, ABD, emekiler, ecinseller, beyazlar, siyahlar, yerliler, Latin
Amerika gibi pek ok farkl konuya deinen metinleri Sperken Ga
leano'nun slup zelliklerini ve baz temel konularn -Latin Ame
rika tutkusu, Amerika'nn gerek kimlii, dnyann ve doann tala
n, halk kltrn hor gren ve bizi kendimize yabanclatran sis
temin ifas gibi- barndran metinler dnda, politik tarihimizdeki
benzerlikler dolaysyla -askeri darbeler, srgnler, ardndan gelen
demokrasi bozuntular gibi- bizi lkemiz hakknda dnmeye
sevk eden metinleri de dahil etmeye altk. Bu vesileyle, bu seki
nin olumasnda yapc eletirileriyle katklarn esirgemeyen Mge
 SUNU 11

Grsoy Skmen'e v e Tuncay Birkan'a teekkr ederim. .

Son olarak, bu sekiyi olutururken bizlere byk keyif ve he
yecan veren bir ayrnty da sizlerle paylamak isteriz. Sekide yer
alan 1999 tarihli "alanlarn Haklan Arkeoloj ik Bir Konu mu?"
dahil 2000'li yllarda yazlm 11 metin bizzat Eduardo Galeano ta
rafndan seildi. Onunla farkl ktalardan da olsa birlikte yaynclk
yapmann tarifsiz onuruyla, onunla birlikte, byk bir keyif ve
inanla "Biz de hayr diyoruz!"

Blent Kale
2007 sonlar, stanbul
 Bir Otoportre in Notlar

YETENEK

nce grnt. Sonra sz. Ben bir durumu, bir duyguyu ya da bir
dnceyi eer nce gzlerimi kapatp gremiyorsam onu aktarma
yeteneinden yoksunum; bu grnty aktarma gcne sahip, g
rntnn grkemine yarar szckleri bulmak da bana her zaman
pahalya patlyor. Sanrm izerek yazyorum; yetenek eksikliin
den, boyayarak izemediim iin. Ressam olamadm iin, mec
buren yazar oluyorum. Sevdiin kadn sana yz vermiyor, sen de
kuziniyle evleniyorsun.

HATIRLAMA

On drt yam yeni bitirdiimde ilk izimim yaymland. Montevi

deo'da haftalk bir sosyalist dergide politik bir karikatrd. O gn
den beri pek ok izim yaymladm, bir buuk yzyl nce Galler'
den Uruguay'a gelen babamn byk bykbabasna ait soyadm
Hughes'un Kastilya dilindeki telaffuzu olan Gius imzasyla.
On sekiz yana kadar ara ara baz yazl gazetecilik denemeleri
ne giritim. Sanat sayfalarna yazdm, delikanlln arszlyla,
bilgiden ok cretle; ok erken yalardan itibaren fabrika ve maa
zalarda pek ok ite altm iin iyi bildiim sendikal hareketler
zerine yazdm. On sekiz yanda bembeyaz bir sayfa nnde ilk
paniimi yaadm, imdi de byk oranda hissettiim bir panik: Her
eyi ayrntsyla yazmak istedim, kendimi vermek istedim - ama
beceremedim. Bunu fralarla da denemi ama becerememitim.
On dokuz yanda ldm ama yeniden dodum.
 \

14 BZ HAYIR DYORUZ

Yirmi yanda kt bir roman yazdm. Romanm bana anne ta

rafndan Cenoval byk byk dedemden gelen Galeano soyady
la imzaladm.
Sonra pek ok kere ldm ve yeniden dodum. Hokusai, gz
kamatrc Japon sanat, altm kez yeniden douuna iaret et
mek iin altm farkl isim semiti. Bende onun cesareti yok; ne de
ondaki yetenein glgesi.

AIKLAMA

Byk Britanya'dan, talya'dan, spanya'dan ve Almanya'dan b

yk dedeler: Honduras'ta bir sve konsolosu ehresi. Bununla be
raber her zaman Machu Picchu'nun talar ya da lkemin akllar
kadar Latin Amerikal olduumu biliyordum. Bunu biliyordum ve
biliyorum, bir ey nasl gerekten biliniyorsa yle: imde, en de
rinlerimden kafama doru yolculuk ederek, tersine deil.
Hala kendisinden habersiz olan topraklara aitim. Kendisini ifa
etmesine -ifa etmesine, isyan etmesine- yardm etmek iin yaz
yorum ve onu ararken kendimi aryorum, onu bulurken kendimi
buluyorum; onunla, onda kayboluyorum.

SAPLANTI

ok kt bir tarih rencisiydim. Bana tarihi, seramik mzesine ya

da ller lkesine ziyaret olarak rettiler. Gemiin sessiz ya da
dilsiz olmadn kefettiimde yirmi yam gemitim. Bunu Car
pentier romanlar, Neruda iirleri okuyarak kefettim. Bunu kafe
lerdeki bulumalarda Uruguay krlarnda ihtiyar bir sava, o ka
dar ihtiyar ki yorgun gz kapaklarn ak tutmak iin arasna kk
bir portakal sap yerletiren ama bir taraftan da mzrann ucunda
dman bir svariyi kaldran ok ihtiyar bir sava zerine hikaye
ler dinleyerek kefettim. Sorarak kefettim. Sorarak ve kendime so
rarak; yaadmz bu gezegen nereden geliyordu, her dakika otuz
ocuun alktan ya da hastalktan lmesi iin her dakika silahlara
bir milyon dolar harcayp hibir ceza grmeyen bu dnya nereden
geliyordu? Sorarak ve kendime sorarak: Bu dnya, bizim dnya-
 BR OTOPORTRE N NOTLAR 15

mz, b u mezbaha, bu tmarhane tanrnn eseri mi, insanlarn eseri

mi? Hangi gemi zamandan dodu bu imdiki zaman? Niin baz
lkeler dier lkelerin sahibine dnt, baz insanlar dier insan
larn, erkekler kadnlarn, kadnlar ocuklarn, mallar insanlarn sa
hiplerine dnt?
Ben tarihi deilim. Ben bir yazarm, Amerika'nn belleine
saplants olan, zellikle de Latin Amerika'nn, belleksizlie mah
kum edilmi efkatli topraklarn belleine saplants olan bir yazar.

ARATIRMA

ayda, doksan gecede yazdm Latin Amerika 'nn Kesik Damarla

r'm. Pek ok okumann, pek ok yolculuun, fkenin, akn, a
knln sonucu oldu. Ve zellikle pek ok phenin sonucu dodu:
hep bir eylere gebe olan verimli phenin.
On yl geti ve piman deilim. Kesik Damarlar bugnk
Latin Amerika gerekliinin herhangi bir zlemez lanetten gel
mediini gsteren olaylan anlatyor. Ben tarihi aratrmak istedim;
tarihi yapmaya tevik etmek iin, gemiin kurbanlarnn bugnn
kahramanlar olmas iin, zgrlk alanlar amaya yardm etmek
iin. Bana yle geliyor ki kitap epey yararl oldu, okuryazarln ol
mad sefalet ve diktatrlk topraklarnda bir kitap ne kadar yarar
l olabilirse o kadar: altnn, gmn, bakrn ve petroln alnma
sndan, ayn zamanda sesin ve bellein alnmasndan ac ekenler
iin faydal.

ARKI

Piman deilim ama yine de Kesik Damarlar'n tarihi tek boyuta in

dirgediini dnyorum. Ve eer tarih diyorsam, gereklikten bah
sediyorum; gerekliin canl bellei, yaayan yaam diyorum, ar
ksn pek ok farkl sesten syleyen yaam; insanln btn kl
trlerinin ve btn alarnn birbiriyle harman olduu Latin Ame
rika'da bu ses farkllklar sonsuz gibidir. Azm o seslere yarar
m bilmiyorum, buna karlk hibir edebi eserin bu seslerin tama
mn kucaklayamayacan biliyorum. Ancak o kadar youn nl-
16 BZ HAYIR DYORUZ

yorlar ki, bu arya direnmek mmkn deil.

u anda da, gizlerini paylama arzusuyla bu Amerika'yla, zel
likle Latin Amerika'yla sohbet etme arsna lesiye kaplm hal
deyim; sanki Latin Amerika bir insanm, bir kadnm gibi. Hangi
amurlardan dodu? Hangi ak maceralarndan, ka tecavzden
geti?
Ad Ate Anlar, bir leme olacak. Bugnlerde ikinci cildini
bitirdim. ki kuyruklu bir kpek gibi mutluyum, bedenim ne kadar
protesto etse de: Bu maceraya giritiim drt yldan beri, bir za
manlar hayli gr olan samn son tellerini de kaybettim, bfr oniki
parmak lseri ve disk kaymas edindim.

SONU

imdi bu satrlarda bir otoportre yazdm varsaylyor. Koyu Ka

tolik ocukluumu da ekleyebilirim, Tanr'mn, Evrensel Polis efi
Tann'nn gznde her eyin su olduu, ruhun ve bedenin srasyla
Gzellik ve Canavar olduu ocukluumu; ya da Marksizmin dog
matik versiyonlaryla, insan doadan, mant duygudan ayran
Tek Hakikat'i savunan versiyonlaryla olan anlamazlklanmdan
bahsedebilirim. Ya da farkl mutsuzluklarda at srdm, pek ok
kere attan dtm, baz korkun olaylan ierden tandm ve
srgnn her zaman kolay olmadm anlatabilirim. Pek ok acnn
ve lmn sonunda, gzellikler karsnda hayrete dme ve alak
lklar karsnda fkelenme yeteneimi bala koruyabildiimi ve be
ni gldrmeyen hibir eyi ciddiye almamam neren airin haki
katine inanmay srdrdm anabilirim.
Bir otoportre. Operalardan, plastik masa rtlerinden ve bilgi
sayarlardan nefret ettiimi syleyebilirim, denizden uzakta yaaya
mayacam, neredeyse her eyi elle yazdm, kere evlendii
mi ... ama kendimden bu kadar bahsetmekten sklyorum. Sklyo
rum: Bunu fark ediyorum, itiraf ediyorum, onaylyorum.
Bir zaman nce, bir aynay didikleyen bir tavuk grdm. Tavuk
kendi grntsn pyordu. Sonra hemen uyudu.

1 983
 Szn Savunusu

nsan bir iletiim ve dierleriyle buluma ihtiyacndan yazar; ken

disine ac vereni aklamak ve mutluluk vereni paylamak iin. n
san kendi yalnzlna ve bakalarnn yalnzlna kar yazar. n
san edebiyatn bilgileri aktardn varsayar, yazdklarn okuyan
kiinin dilini ve hareketlerini etkilediini ve birlikte kurtulmak iin
birbirimizi daha iyi tanmamza yardm ettiini varsayar. Ama "ka
lanlar" ve "dierleri" fazlasyla mphem terimler ve kriz zamanla
rnda, tanmlama zamanlarnda, mulaklk yalana ok fazla benze
yebilir. nsan aslnda talihiyle ya da talihsizliiyle kendisini zde
hissettii yeryznn kt beslenenleri, kt uyuyanlar, isyancla
r ve hor grlenleri iin yazar ve bunlarn ounluu da okuma
bilmez. Bilen aznlk arasnda, ka kitap iin para ayrr? nsann
"kitle" denilen bu kullanl soyutlama iin yazdn savunarak bu
eliki zlr m?

Ayda domadk, gn yedinci katnda yaamyoruz. Dnyann fr

tnal bir blgesine, Latin Amerika'ya ait olmann ve zorlu geen
bir tarihsel sreci yaamann mutluluuna ve talihsizliine sahibiz.
Snfl toplumun elikileri burada zengin lkelerdekilerden ok
daha kyc. Kitlesel sefalet, dnya nfusunun yzde altsnn btn
dnyann rettii zenginliin yansn dokunulmazlkla tketmesi
iin yoksul lkelerin dedii bedelin ad. ok azn refah ve pek
okun talihsizlii arasnda alan uurum ve uzaklk Latin Ameri-
18 BZ HAYIR DYORUZ

ka'da ok daha fazla, uzakl korumak iin gereken yntemler ise

ok daha vahi.
Temel bozukluklarna zm getirmeden eski tarm ve maden
yaplar zerine kurulan baml ve kstlayc bir endstrinin geli
imi, toplumsal elikileri hafifletmek yerine keskinletirdi. Hile
karlk ve aldatmakta uzman geleneksel politikaclarn marifetleri,
bugn yetersiz, vadesi dolmu, faydasz kalyor: Maniplasyona ra
z olmaya izin veren poplist oyun artk mnkn deil ya da iki ucu
keskin olduu ortaya kyor. Egemen snflar ve lkeler bask me
kanizmasna bavuruyorlar. Her gn daha ok toplama kampna ben
zeyen bir sosyal sistem baka hangi yollarla deimeden srebilirdi
ki zaten? Byyen lanetliler ordusunu elektrikli teller olmadan na
sl izginin dnda tutabilirler? sizliin, yoksulluun rettii top
lumsal ve siyasi gerilimlerin faslasz geliimi yznden sistem teh
dit hissettike yapmackl, ho tavrlara uygun mekanlar daralyor:
Dnyann kenar mahallelerinde sistem gerek yzn gsteriyor.
Gnden gne lkelerimizin ounda bask rejimi uygulayan
diktatrlklerdeki bariz bir zgrlk faziletini teslim etmeliyiz: Ti
caret zgrl, ki kriz zamanlarnda insanlarn tutsakl anlam
na geliyor.
Latin Amerikal bilim insanlar g ediyor, laboratuvarlarda ve
niversitelerde kaynak yok, endstriyel know how hep yabanc, ok
pahalya geliyor, ama terr teknolojisinin gelimesindeki bariz ya
ratclk faziletini kabul etmeliyiz: Latin Amerika ikence yntem
lerinin, insanlar ve dnceleri ldrme tekniklerinin, sessizlik ha
satmn, acizlikte ve korku tohumlarnda verimliliin geliimine da
ir ilham verici evrensel katklarda bulunuyor.
Biz, sesi olmayanlarn sesinin ortaya kmasna yardmc olan
bir edebiyat iin almak isteyenler, bu gereklik erevesinde na
sl hareket edebiliriz? Sar ve dilsiz bir kltrn ortasnda kendi
mizi duyurabilir miyiz? Bizinkiler sessizlik cumhuriyetleri. Yaza
rn kk zgrl, acaba bazen baarszlnn kant deil mi
dir? Kimlere ve nereye kadar ulaabiliriz?
zgrlerin ve adillerin dnyasn haber vermek gzel i; alk
ve -gizli ya da ak- hapis sistemini reddetmek onurlu grev. Ama,
snra ka metre var? ktidar sahipleri nereye kadar izin verecekler?
 SZN SAVUNUSU 19

Farkl sosyal ya da siyasal rejimler altndaki dorudan sansr bi

imleri, kitaplarn ve uygunsuz ya da tehlikeli gazetelerin yasak
lanmas ve baz gazeteci ve yazarlarn srgn, cezaevi ya da mezar
olan kaderleri zerine epey tartld.
Ama dolayl sansr ok daha etkili bir biimde iliyor. Daha az
grnd iin daha az gerek deil. Dolayl sansrden ok az bah
sediliyor; bununla beraber lkelerimizin ounun maruz kald
sistemin baskc ve engelleyici karakterini Latin Amerika'da en de
rinlikli tanmlayan sansr bu. Adn asla sylemeye cret etmeyen
bu sansrn temeli ne? Denizde su olmad iin geminin yzdr
lememesi: Eer Latin Amerika nfusunun yzde bei buzdolab ala
biliyorsa, yzde ka kitap alabilir? Ve yzde ka o kitab okuyabi
lir, ihtiya hisseder, etkisini yaar?
Okumu elitin tketimine hizmet eden bir kltr endstrisinden
geinen Latin Amerikal yazarlar olarak, bir aznlktan geliyoruz ve
yine onlar iin yazyoruz. Eserleri sosyal eitsizlii ve egemen kl
tr onaylayan yazarlarn nesnel durumu bu, ama ayn zamanda
bizlerin, onlardan ayrlmak isteyen yazarlarn da nesnel durumu.
Byk oranda, iinde bulunduumuz gerekliin oyununun kural
lar tarafndan bloke edilmi durumdayz.
Gzetleyici sosyal dzen insanlarn byk ounluunun yara
tc kapasitesini baka alanlara kaydryor ya da yok ediyor ve ya
ratma olaslm, insan olma acsna ve lmn kesinliine kar o
eski yant bir avu uzmann mesleki pratiine indirgiyor. Biz, La
tin Amerika'da bu uzmanlar ka kiiyiz? Kimler iin yazyoruz, kim
lere ulayoruz? Bizim gerek kitlemiz kim?
Alklara gvenmeyelim. Bizi kutlayanlar bazen bizi zararsz
bulanlardr.
20 BZ HAYIR DYORUZ

nsan lm artmak ve iinde kendisini kovalayan fantazmalan

keye sktrmak iin yazar ama yazdklar ancak bir biimde ko
lektif kimlik kazanm ihtiyacyla rtt zaman tarihsel olarak
yararl olabilir. nsann,"Ben byleyim" deyip kendini sunarak pek
ok kiinin nasl olduklarnn bilincine varmasna yardm edebil
meyi istediine inanyorum. Kolektif bilincin aklanmasnda bir
ara olarak, sanatn temel ihtiya kabul edilmesi gerekir; lks deil.
Ama Latin Amerika'da sanat ve kltr rnlerine ulam byk o
unlua kapal.
Kimlikleri srekli kltr igalleriyle yklm, acmasz smr
leri dnya kapitalizm makinesinin ilemesine hizmetkar klnm
halklar iin sistem bir "kitle kltr" yaratr. Kitleler iin kltr de
mek gerekir aslnda, bilinleri maniple eden, gereklii gizleyen,
yaratc hayal gcn ezen kitlesel dolama sahip bu indirgenmi
sanat iin en uygun tanm budur. Elbette kimliin aklanmasna
hizmet etmez, yalnzca iletiim aralar araclyla kitlesel olarak
yaylan yaam biimlerini ve tketim yntemlerini dayatmak iin
kimlii silmenin ve deforme etmenin bir aracdr. thal bir yaam
sren, ahmaklk ve zevksizlikle "evrensel kltr" denileni ya da bu
nunla egemen lkelerin kltrlerini kartranlarn anladklarn
kopya etmekle yetinen egemen snfn kltrne "ulusal kltr" de
nir. Bizim zamanmzda, oklu pazarlarn ve okuluslu irketlerin
anda, ekonomi uluslararaslat ve kltr de, hzlanan 'gelime
ve aralarn kitlesel yaylm sayesinde "kitle kltr" de uluslara
raslat. ktidar merkezleri bize makineler ve patentlerin yan sra
ideolojiler de ihra ediyorlar. Eer Latin Amerika'da yeryz ni
metlerinin sefas azca ayrlmsa ounluun fantaziler tket
mekle yetinmesi zorunlu. Yoksullara zenginlik ilzyonlan satlyor,
ezilenlere zgrlk ilzyonlar, yenilenlere zafer dleri ve gsz
lere iktidar dleri. Televizyonun, radyonun ve sinemann dnya
nn eitliksiz rgtlenmesini hakl gstermek iin yaynladklar
simgeleri tketmek iin okuma bilmek gerekmiyor.
Her dakika pek ok ocuun ld bu topraklarda yrrlkte
ki sistemin kalc olmas iin birbirimize bizi ezenlerin gzleriyle
 SZN SAVUNUSU 21

bakmamz gerekiyor. Halk, "bu" dzeni "doal" v e b u yzden de

sonsuz olarak kabul etmesi iin evcilletiriliyor; sistem vatanla z
deletiriliyor; rejimin dman hain ya da d mihrak ilan ediliyor.
Sistemin kanunu olan orman kanunu kutsallatrlyor; yenilen
halklar talihlerini kader olarak kabul etsin diye, gemi tahrif edile
rek yoksulluu her zaman uzak zenginlikleri besleyen Latin Arne
rika'nn tarihsel baarszlklarnn gerek nedenleri hokus pokusla
yok ediliyor; kk ekranda ve byk ekranda hep en iyiler kaza
nyor, en iyiler ise hep en gller. sraf, tehircilik ve vicdanszlk
i bulantsna yol anyor, hayranlk uyandryor: Ruh da dahil her
ey alnabilir, satlabilir, kiralanabilir, tketilebilir. Bir sigaraya, bir
otomobile, bir ie viskiye, bir saate byl zellikler atfediliyor:
Kiilik kazandryorlar, hayatta zafere ulatryorlar, mutluluk ya
da baar getiriyorlar. Kahramanlarn ya da yabanc modellerin o
almas zengin lkelerin markalarnn ve modalarnn fetiizmine
karlk geliyor. Yerli fotoromanlar ve televizyon dizileri bir zen
tilik kargaasnda, ait olduu lkenin politik gerekleri ve toplum
sal sorunlarnn dnda geiyor ve ithal televizyon dizileri iddet
ve ketapla beraber Batl Hristiyan demokrasisi satyorlar.

Genlerle, durmadan kat kat artan ve i bulamayan genlerle dolu

bu topraklarda, saatli bombann tik-taklar ynetenleri tek gz
ak uyumaya zorluyor. Kltrel yabanclamann oklu yntemle
ri, uyuturma ve idi makineleri her gn daha byk bir nem ka
zanyor. Bilinlerin sterilizasyonuna ilikin formller, doum kon
trol yntemlerinden ok daha baarl bir ekilde retiliyor.
Bir bilinci smrgeletirmenin en iyi yolu varln ortadan kal
drmaktr. Bu anlamda, bilerek ya da bilmeyerek, baz Latin Ame
rika lkelerinin yeni kuaklarnda artarak yank bulan sahte bir kar
kltr de ithal ediliyor. Genlere -yaplarndaki talarnlk ya
da boucu bask mekanizmalar yznden- politik katlm ans
vermeyen lkelerde; elence ve israf toplumunun yan rn olarak
dardan ithal edilen ve parazit snflarn yapay uzlamazlklarn-
22 BZ HAYIR DYORUZ

dan kaynaklanan ama btn sosyal snflara nerilen szde bir

"protest kltr" iin en gvenilir zemin sunuluyor.
Altml yllarn sonlarnda Birleik Devletler ve Avrupa'da t
ketimin tek biimliliine kar bir tepki olarak doan genlik ayak
lanmalarnn simgeleri ve giyimleri imdi seri retim nesneleri.
Psikodelik desenli giysiler "Kurtar kendini" lklaryla satlyor;
uyuturucu halsinasyonlarnm estetik modellerini yeniden reten
mzikler, posterler, sa bantlar ve giysiler nc Dnya'nn ze
rine endstriyel lekte boca edilmi. Renkli ve sempatik simgeler
le beraber cehennemden kamak isteyen genlere yan yollar da su
nuluyor. Yeni kuaklar ac veren tarihi terk etmeye, Nirvana'ya yol
culua davet ediliyor. Bu "uyuturucu kltr"ne katlnca, Latin
Amerika genliinin belli kesimleri byk metropollerdeki benze
lerinin hayat biimini yeniden rettikleri sanrsn yayorlar.
Yabanclam endstriyel toplumun marjinal gruplarnn kon
formizm kartlndan kaynaklanan bu yapay karkltrn bizim
kimlik ve kaderimizin gerek ihtiyalaryla hibir ilgisi yok: Fel
lilere macera bahediyor; teslimiyet, egoizm ve iletiimsizlik reti
yor; gereklii dokunmadan brakyor ama imajn deitiriyor;
acsz ak ve savasz bar vaat ediyor. stelik duygulan tketim
maddelerine evirirken, kitle iletiim aralarnn yayd "sper
market kltr"n de sezdirmeden mkemmel bir biimde kabul
ettiriyor. Eer otomobil ve buzdolab fetiizmi aclan dindirmeye,
kayglan hafifletmeye yeterli olmazsa karaborsadan bar, hareket
lilik ve mutluluk satn almak da mnkn.

Bilinleri tututurmak, gereklii aklamak: Byle zamanlarda

edebiyat bizim lkelerimizde daha iyi bir ilev stlenebilir mi? Sis
temin kltr, hayatn yerine koyulanlarn kltr, gereklii mas
keliyor ve bilinleri uyuturuyor. Ama, bir yazar, ne kadar ateli
olursa olsun, yalann ideolojik dilisine ve konformizme kar ne
yapabilir?
Eer toplum, kimsenin kimseyle buluamayaca biimde r
gtlenmeye, insan ilikilerini rekabetin ve tketimin talihsiz oyu-
 SZN SAVUNUSU 23

nuna ve kendi aralarnda birbirini ezen, birbirini kullanan yalnz in

sanlara indirgemeye eilimliyse, kardelik balarna ve dayanma
c katlma ait bir edebiyat ne rol oynayabilir?
eyleri adlandrmann onlar ifa etmeyi kapsad bir noktaya
geldik: Kimlere kar, kimler iin?

Biz Latin Amerikal yazarlarn kaderi, derin sosyal dnmlerin

. gerekletirilmesi zorunluluuna bal. Anlatmak kendini sunmak
tr: Bir taraftan sefalet ve cehalet srerken ve iktidar sahipleri kitle
iletiim aralar araclyla kollektif aptallatrma politikalarn ra
hatlkla gerekletirirken edebiyatn, tam bir iletiim giriimi ola
rak, nceden bloke edilmi olmay srdrecei ok ak.
Yazarlar iin dier alanlarn zgrl dnda ayrcalkl z
grlkler talep edenlerin tavrn paylamyorum. Bizim lkeleri
mizde, biz yazarlarn elitlerin kapal kalelerinin daha telerine ula
abilmesi ve gizli ya da ak susturucular olmadan kendisini ifade
edebilmesi iin byk yapsal deiimler, derin deiimler gerekli
olacak. Tutsak bir toplum iinde, zgr bir edebiyat yalnzca ifa
etme ve umut olarak var olabilir.
Ayn anlamda, hayatn talepleri ve zorlu ekonomik artlar y
znden erkenden uyutulan halkn yaratc potansiyelinin zgrle
tirilmesine zellikle kltrel yollarla varlabileceini sanmann da
ancak bir yaz gecesi ryas olacana inanyorum. Latin Amerika'
da ka yetenek daha kendini gsteremeden tkenip gidiyor? Ka
yazar, ka sanat, ka biliminsan daha kendilerinin ne olduunu
anlamay bile baaramyor?

Dier taraftan, iktidarn temel hammaddelerinin ulusal olmad ya

da d merkezlere baml olduu lkelerde tam bir ulusal kltr
gerekletirilebilir mi?
Eer bu mmkn deilse, yazmann ne anlam var?
24 BZ HAYIR DYORUZ

Kltrn bir "sfr derecesi" yok, ayn ekilde tarihin de bir "s
fr derecesi" yok. Eer herhangi bir toplumsal geliim srecinde
bask dnemi ile zgrleme dnemi arasndaki kanlmaz srekli
lii kabul ediyorsak, edebiyatn nemini ve bizim gerek kimlii
mizin ve kimlik tasavvurumuzun ortaya knda, aklanmasnda
ve yaylmasndaki olas devrimci ilevini neden reddedelim? Za
lim, aynann mazluma srekli deien bir cva lekesinden baka bir
ey gstermemesini ister. Kim olduunu ve nereden geldiini bil
meyen bir halk nasl bir deiim sreci harekete geirebilir? Eer
kim olduunu bilmiyorsa, olmaya layk olduu eyi nasl bilir? Ede
biyat, dorudan ya da dolayl olarak, bu ifaya yardmc olamaz m?
Katkda bulunma olaslnn byk lde yazarn halknn
kkleri, hareketi ve kaderiyle iletiim younluunun derecesine
bal olduunu dnyorum. Bir de ykselen otantik karklt
rn ezgisini, sesini ve ritmini kavrama duyarllna bal olduu
nu. "Kltrszlk" olarak grlen ey, ou kez egemen kltre
kar duran, onun deerlerine ve retoriine sahip olmayan "teki"
kltrn tohumlarn ya da meyvelerini ierir. Hatal bir biimde,
elitin "klt" rnlerinin ya da sistemin seri olarak imal ettii klt
rel modellerin deeri drlm saf bir tekrarym gibi km
senme eilimindedir ama ounlukla bir halk gazetesi "profesyo
nel" bir romandan ok daha aklayc, ok daha deerlidir ve ger
ek hayatn nabz anonim halk arklarnn belli blmlerinde ace
milerin kurallaryla yazlm pek ok iir kitabndakinden daha
gl hissedilir; aclarn ve umutlarn binbir trl ifade eden halk
anlatlar ou zaman "halk adna" yazlm eserlerden daha etkili,
daha gzel olur.
Bizim otantik kolektif kimliimiz gemiten doar ve ondan
beslenir -ayaklarmzn zerinde yrd ayak izleri ve imdiki
yrymz nceden sezen admlardan- ama nostaljide billur
lamaz. Elbette gizli yzmz turistlerin yenilenlerden talep ettii
tipik objelerde, yapay kostm ve geleneklerin devam ettirilmesinde
bulmayacaz. Biz yaptmz eyiz, zellikle olduumuz eyi dei
tirmek iin yaptmz eyiz: Bizim kimliimiz eylemde ve mcade
lede yatyor. Bu yzden de ne olduumuzun aklanmas, olabilece
imiz eyi nelerin engellediinin ifasn ieriyor. Kendimizi mey
dan okumada ve zorluklara kar kmzda tanmlyoruz.
 SZN SAVUNUSU 25

Kriz ve deiim srecinden doan ve zamannn macerasna ve

riskine derinden katlan bir edebiyat, yeni gerekliin simgelerini
yaratmaya ok yardmc olabilir ve belki de, eer yetenek ve cesa
ret eksik deilse, yol iaretlerini aydnlatabilir.
Amerika'da domu olmann acsnn ve gzelliinin arksn
sylemek faydasz deildir.

Tiraj ya da sat bilgileri her zaman bir kitabn etkisinin gerek l

sn vermezler. Bazen yazl eser grnteki yaylmndan ok
daha byk etki yayar: Bazen yllarca nceden kolektif sorular ve
ihtiyalar yantlar, eer yaratc onlar nceden kendi iinde phe
ler ve trmalamalar olarak yaamay bildiyse. Eser yazarn yaral
bilincinden srgn verir ve dnyaya srlr: Yaratma eylemi, kade
rini her zaman yaratcs yaamay srdrrken tamamlamayan bir
dayanma eylemidir.

10

Btn lmllere bahedilmeyen tanrsal ayrcalklar talep eden

yazarlarn tavrn paylamyorum, ne de gsne vurup elbiselerini
yrtarak faydasz bir eilimin hizmetinde yaad iin halktan zr
dileyenlerin tavrn paylayorum.
Ne o kadar tanryz, ne de o kadar bceiz. Snrlarmzn bilin
ci bir acizlik bilinci deildir: Edebiyatn, bir eylem biimi olarak,
doast gleri yoktur. Ama yazar eseri araclyla buna gerek
ten deen eylemlerin ve insanlarn yaamaya devam etmelerini
salayarak birtakm byc zellikleri gsterebilir.
Eer yazlan etkilenmeden okunmamsa ve bir lde okuya
nn bilincini deitirmi ya da beslemise, yazar deiim srecinde
ki payn talep edebilir: Ne kibirlenerek ne de sahte alakgnll
lkle, ok daha byk bir eyin kk bir paras olduunu bilerek.
Kendi glgeleriyle monologlar ve sonsuz labirentler gelitiren
lerin sz yadsmalar bana tutarl geliyor ama biz insanlk durumu-
26 BZ HAYIR DYORUZ

nun bir lam olmad saptamasn kutsamak ve paylamak iste

yenler iin szn anlam vardr. Konuacaklar aryoruz, hayranlar
deil; diyalog sunuyoruz, gsteri deil. Okurun, bize ondan gelip
cesaret ve kehanet olarak yine ona dnen szlerde bir ortaklk bul
masn amalayan bir buluma giriiminden yola karak yazyoruz.

11

Edebiyatn kendi kendine gereklii deitireceini varsaymak l

gnlk ya da kendini beenmilik olurdu. Bir eylere yardmc ola
bileceini reddetmek de bana daha az sama gelmiyor.
Bilinlerimizin snn, kesin bir biimde, gerekliimizin de s
nrdr. Umutsuzluk ve phe sisinin ortasnda eylerle yz yze
karlamak ve onlarla gs gse arpmak mmkn: Snrla
rmz ierisinde ama onlara kar.
Bu anlamda, zaten ikna olmular iin yazlan "devrimci" edebi
yat ka edebiyat saylr; tpk kendi gbeine bakarak kendinden
gemeye adanm tutucu bir edebiyat gibi. Apokaliptik tonda, ne
rilen ve aktarlanla nceden hemfikir olan kstl bir kitleye ynelen
"ultra" bir edebiyat ileyenler var: Ne kadar devrimci olduklarn
sylerlerse sylesinler eer onlar gibi dnen ve hisseden bir azn
la yazyor, onlara almay bekledikleri eyi veriyorlarsa bu yazar
larn aldklar risk ne? O zaman baarszlk olasl yok, ama ba
ar olasl da yok. Sistemin muhalif mesaja koyduu blou,,kar
sna almak iin deilse yazmak ne ie yarar?
Bizim etkililiimiz, cesaretimize ve aklmza, aklmza ve
ekiciliimize bal. Umann, konformist yazarlarn alacakaranl
selamlamak iin kullandklarndan daha gzpek ve daha gzel bir
dil yaratabiliriz.

12

Ama yalnzca bir dil sorunu deil bu. Aralar sorunu da. Direni
kltr elinin altndaki btn aralar kullanr; hibir arac, hibir
ifade frsatn boa gtrme lksn kabul etmez. Sre ksa, kar-
 SZN SAVUNUSU 27

lama ateli, grev byk: Toplumsal deiim mcadelesine katlan

Latin Amerikal yazar iin, kitaplarn retimi oklu bir alma cep
hesinin bir parasdr. Edebiyatn, burjuva kltrnn buz tutmu
bir kurumu olarak kutsallatrlmasna katlmyoruz. Kitlesel tirajl
makale ve rportajlar, radyo, sinema ve televizyon iin senaryolar
ve popler arklar bunlara omuzlarnn stnden bakan uzmanla
m edebiyat konumalarnn baz markizlerinin dedii gibi her za
man ikinci dereceden "alt" trler deildirler. Kitle iletiim aralar
nn yabanclatran dililerinde isyanc Latin Amerika gazetecilii
nin at atlaklar, ounlukla fedakar abalarn ve estetik dzey
leri ve etkililikleri asndan iyi kurgu roman ve yklerden hibir
eksii olmayan yaratc almalarn sonulanydlar.

13

ime inanyorum; aracma inanyorum. nsanlarn alktan ld

bir dnyada yazmann bir anlam olmadn ak bir pervaszlkla
aklayan yazarlarn neden yazdn asla anlayamadm. Sz ta
mamen fkeye ya da fetiizm nesnesine evirenleri de asla anlaya
madm. Sz bir silahtr, iyiye ya da ktye kullanlm olabilir, ci
nayetin suu asla baa ait deildir.
Bugnk Latin Amerikan edebiyatnn temel ilevlerinden biri
nin, sklkla iletiimi engellemek ya da iletiime ihanet etmek iin
kullanlan, istismar edilen sz geri kazanmak olduuna inanyo
rum. "zgrlk" benim lkemde politik mahkumlarn yatt bir
cezaevi, pek ok terr rejimine "demokrasi" deniyor; "ak" szc
insanla otomobili arasndaki ilikiyi tanmlyor ve "devrim"den
yeni bir deterjann mutfakta yapabilecekleri anlalyor; "zevk" be
lirli marka yumuak bir sabunun rettii bir ey ve "mutluluk" so
sis yemenin verdii bir duygu. "Huzur lkesi", Latin Amerika'mn
pek ok yerinde "sessiz mezarlk" anlamna gelir ve "salkl insan"
denince bazen "aciz insan" diye okumak gerekir.
Yazarak, takibatlara ve sansre ramen, zamanmzn ve halk
mzn tanklm sunmak mmkndr - imdi ve gelecek iin. Tam
olarak, unlar syler gibi yazlabilir: "Buradayz, buradaydk; by
leyiz, byleydik." Latin Amerika'da yava yava dierlerinin uyu-
28 BZ HAYIR DYORUZ

masna yardm etmeyen, onlar uykudan uyandran; llerimizi

gmmeyi deil onlar yaatmay neren; klleri sprmeye deil,
atei yakmaya abalayan bir edebiyat g ve biim kazanyor. Bu
edebiyat muazzam bir sava szckler geleneini srdryor ve
zenginletiriyor. nandmz gibi eer umut nostaljiden iyiyse, bel
ki domakta olan bu yeni edebiyat, tarihimizin akn er ya da ge,
iyilikle ya da ktlkle radikal bir biimde deitirecek olan top
lumsal glerin gzelliine layk olmay baarabilir. Belki de yeti
mekte olan genler iin airin istedii gibi "her eyin gerek adn"
korumaya yardm eder.

1 976
 Srgn; Nostalji ile Yarat Arasnda

Kimlik krizleri, kknden kopmann aclan, kovalayan ve sulayan

fantazmalar: Srgn, kendi arzusuyla uzakta yaayann belki de bi
lemeyecei pheler ve sorunlar dourur. Srgn edilen, kendi l
kesine ya da kendisinin olarak setii lkeye dnemez. nsan uzak
topraklara srklendiinde ruhu ok fazla rzgarda kalr, bildik ko
runaklar ve referans noktalan kaybedilir. Kanlmaz olduunda,
uzaklk daha da artar.

Topraklarndan karlmak biz yazarlara bir kez daha edebiyatn

masum olmadn gsteriyor. ilili, Arjantinli ve Uruguayl yazar
larn byk ounluu son yllarda srgne mecbur edildi. fade
zgrln zgrce kullanmann sonularn dyoruz. Gneyin
diktatrlkleri, bilindii gibi, bir sessizlik makinesi kurdular. Ger
ekleri maskelemeyi, bellekleri silmeyi, bilinleri boaltmay
amalyorlar: Bu kolektif idi etme projesinin bak asna gre,
diktatrlkler kt kokular yayan kitaplar ve gazeteleri atee atar
ken ve bunlarn yazarlarn srgne, cezaevine ya da bilinmeyen bir
mezara mahkum ederken hakllar. Belleksizlik ve yalana dayal as
keri pedagojiyle badamayan edebiyatlar var.
30 BZ HAYIR DYORUZ

Ama dikkat edin, kartrmayn: Mesleki bir lanetlenmeden bahse

dilmiyor. Yaayan szn takibata urayp yasaklanmasnn kurban
lar yalnzca yazarlar deil. Diktatrlkler, Latin Amerika'da ticaret
zgrlnn insanlarn zgrlnn karsnda olduu temel e
likisini ortaya dkmekten baka bir ey yapmyorlar. Kimin az
na gem vurulmuyor? Emirleri verenin. Kitaplar gibi toplantlar da
yasaklanyor: Potansiyel olarak tehlikeli olmayan herhangi bir bu
luma ve iletiim mekan var m?
Arjantin'den bana ok aklayc gelen iki rnek: Herhangi bir
konu hakknda sokak rportajlarnn ve "uzman olmayanlarn fikir
lerinin" yaymlanmasn yasaklayan ynetmelik ve evinin duvarla
rna yazlan yazlar bir gn iinde silmeyeni alt yl hapis cezasna
mahkum eden resmi kararname.
Ulusal gvenlik doktrinine gre, dman halktr.

Srgn baz entelektellerin ve politik militanlarn dramatik ayr

cal da deildir. rnein, son on ylda ekonomik krizin yurtd
na srkledii Uruguayl gmen kalabaln dnyorum. En
ihtiyatl hesaplamalar, paradoksal bir biimde verimli ama insansz
kendi topraklarnn onlara vermeyi reddettii gnlk ekmei baka
topraklarda aramak zorunda kalan Uruguayllann yann milyondan
az olmadn sylyor. Onlar da srgn, onlar da kendi semedik
leri bir durumun acsn ekiyorlar ve elbette baka bir tarihe, ba
ka bir dile ve baka trl bir yaama sahip lkelere gidip kol gcy
le, mcadele ederek hayatn kazanmak gerektiinde, lkeyi terk
etmek gllerle donatlm bir yol deildir.
Genel olan zel olan reddetmez. Basite onu yerli yerine otur
tur.Srgnde yazarlar vardr, ayn zamanda duvar ustalar ve tor
na teknisyenleri de vardr.
 SRGN; NOSTALJ LE YARATI ARASINDA 31

Karlatrlrsa, denen bedel o kadar da yksek deil. zellikle

bizim topraklarmzda baz yoldalarmzn payna den kaderle
karlatrldnda. Srgne giden yazarlarn dedii bedelin o ka
dar da ar olmadn gstermek iin, hi uzaa gitmeden, Arjan
tin ve Uruguay'dan ruhuma yakn zamanda kaznan birka rnei
vermek yeterli: Ozan Paco Urondo, kurunlanarak ldrld; ya
zarlar Haroldo Conti ve Rodolfo Walsh karlp uursuz bir pusta
kaybedildiler, dramaturg Mauricio Rosencof ikencede lime lime
edilip parmaklklarn arkasnda rmeye brakld.
Eer birisi ikenceden, cezaevinden ya da mezarlktan kurtul
may baarrsa, srgnn alternatifi en iyi ihtimalle ne olabilirdi; en
azndan Rio de la Plata'da ve u anki srete? Hayatta kalmak iin
sar dilsiz olmamz gerekirdi; kendi lkende srgn olup kendi ii
ne srgn edilmek, dardaki herhangi bir srgnden her zaman
daha zor ve daha faydaszdr.

Brakalm baka srgnleri, neredeyse btn Latin Amerika yazar

larnn mahkum olduu u grnmez srgn, belki en ar olandr.
nsanlarmzn yazl sze ulamasn yasaklayan ya da kstlayan
ekonomik ve sosyal yaplar temelden deimedike, ulusal oun
luun byk bir blmne kar srgnde olacak olmamzdan bah
sediyorum. lkelerimizde ifade zgrlnden tamamen yararlan
sak bile, herkes iin yazyoruz ama yalnzca kitaplara para deye
bilen ve onlarla ilgilenen eitimli bir aznlk tarafndan okunuyoruz.

Grdklerimden, konutuklarmdan ve kendi deneyimimden, kk

lerin sklkla corafyayla kartrldn dnyorum.
Eer yalnzca fiziksel uzaklk onu ykmaya yetseydi ulusal kim-
32 BZ HAYIR DYORUZ

lik ok abuk krlrd. Son zamanlarn en Latin Amerikan roman

lar haritalarmzn dnda yazld. Sonuta -Buenos Aires ya da
Montevideo'da doup Rio de la Plata'da yaayan ama Fransz ol
mak ya da Fransza benzemek isteyen pek ok yazar tanyorum.
Avrupa'dan gelen, ama ge geldii iin oktan modas gemi ede
bi modalara bal yayorlar. Onlar Arjantin ya da Uruguay gerek
liine, bu kadar yabanc ve "her eyden bu kadar uzak" olmasn af
feder gibi yukardan ve uzaktan bakyorlar. Buna karlk, insan
batan kararak kendinden gemeye ve yoldan kmaya davet
eden mitolojik kent Paris'te, kimliini kaybetmek ya da silikletir
mek zorunda kalmayan pek ok Latin Amerikal sanat yayor ve
yaratyor. Paris'te Julio Cortizar son derece Arjantinli bir edebiyat
yazyor, Pedro Fugari yllar nce tm zamanlarn en Uruguayl tab
lolarn boyad ve hayatnn drtte birini orada geiren Cesar Valle
jo Perulu bir ozan olmay asla brakmad.
. Nerede olursam olaym, hangi topraa ait olduumu asla unut
muyorum; eer onu stmde tayorsam, eer onunla yryorsam,
eer oysam.

Kulaklarm kapatyor ve dnyorum: "Dinlemeye deer hibir

ey yok." Gzlerimi yumuyor ve karar veriyorum: "Bakmaya deer
hibir ey yok."
Kendi topraklarndan ve kendi halkndan uzaktasn. Evet, ama
baka topraklar grnyor, baka halklar kefediliyor, beslenecek
yeni kaynaklar, sohbet edecek yeni insanlar var. Farklla ve ego
ist ykma yenilen her bilin, dman iin bir zaferdir. Yoksa d
man gece gndz diktatrln aslnda kurbanlar adna hareket et
tiini tekrarlamyor mu, ezilenlerin bu duruma layk olduklarn ve
sefaletin bir kader olduunu? Alayp szlamakla farkl bir zme
ulamak, katkda bulunmak mmkn m?
Srgnde karlatm yeni gereklik, hibir zaman neysem o
olduum iin beni aalamyor; tersine, kendimi bu gereklikte ta
nmlamasam da, kendimi yabanc hissetmeye devam etsem de,
eer ona korkusuzca katlabilirsem zenginleir, bu yzden beni de
 SRGN; NOSTALJ LE YARATI ARASINDA 33

zenginletirir. Yazarlar iin srgn deneyimi phesiz bir dil soru

nu da dayatr. Yalnzca dil de deil: Yaratc diyaloun mmkn
olabilmesi iin, kesin bir biimde bizi pek ok anlamda "yeniden
domaya" zorlar. Ama ayn zamanda potansiyel iletiim ve bulu
ma mekanlarmz da artrmaz m? Karlama ne kadar zorlu olur
sa olsun, nihayetinde bize yaadmz ve hibir gmre taklma
yan, hibir kafese smayan szn de yaadn, yol aldn gs
termez mi?

Eer itilmezse hibir diktatr dmez, etkili darbeler dardan vu

rulamaz. Ama yalnz ve dayanmac mesleimizle binbir biimde
yardm edebiliriz; olanlar duyurarak, olmular yeniden ortaya
kararak ve bu kt rzgarlar deitiinde olabilecekleri kestirerek.

10

Aynaya bakyorum ve ldayan bir tanr gryorum. "Dnya ne

olurdu bensiz?" diyorum. "Biz yazarlar yeryznn tuzu biberiyiz."
Ama sonra, boktan srgnde, aynaya bakyorum ve kendimi nasl
sam yle gryorum, rlplak, herhangi biri gibi ve o zaman
"Yazmann anlam yok," diyorum, "yanllkla kendimi cezalandr
yorum, yazar bir eylem adam deildir." Kibrin ve pimanln m
kemmel simetrisi, gerekliin ayn inkannn u snrlar: Kendini
seilmi olarak hisseden yazar, herhangi bir anda dnyann kurta
rlmaya layk olmad sonucuna varabilir. Kendini beenmi pey
gamber edasyla kendine acmann youn duygusu arasnda bir
adm bile yoktur. Dierlerine bir iyilik olarak gelitirilen edebi ya
raty "by bozumu"ndan ayran fark ok azdr. Bu anlamda, sr
gndeki baz yazarlar, kendilerini nc olarak adlandran baz siya
setlerin militanlarnn bilinlerinde geliene benzer krizlerin acs
n ekerler. Eer gereklik benim istediim ritimde deimiyorsa,
artk beklemiyorum; bugnden itibaren politika "st"ym. Eer
entelektellerin onlar iin izdii yolu izlemezlerse "halk kitleleri"
34 BZ HAYIR DYORUZ

bir anda "u boktan halk"a dnrler. Eer dnya bana benzemi
yorsa, bana layk da deildir: Bylece entelektel srgn giysilerin
den soyunur ve kendine bime eiliminde olduu deerle gereklik
zerindeki etkisinin asl ls arasndaki eliki aa kar.

11

Srgn unutma riskini barndrr. Ama bazen benimle beraber dei

en belleim bana tuzaklar kurar. Gereklik benim arzulanma uy
gun dmedii iin beni korkutuyor ya da bana sorun kanyorken
gemie snmak daha rahat olmaz m? Farknda olmadan, u an
ki gereksinimlerim lsnde gerekten yaanm bir gemie ya
da kendi uydurduum bir gemie mi snyorum? Yaamakta ol
duum u an rahatsz ediyor. Sessizce duran gemi daha uysal, be
nimle daha az eliiyor ve o antada ne koyduysam bulabiliyorum.
Bazen unutu, bellee bir vg klna brnr. Korkunun bahane
leri: Nostaljide donup kalmak, yalnzca srgnde yaamdan pay
ma den gereklikleri deil, yalnzca lkemin u andaki gerekli
ini deil, gemi deneyimlerimin gerekliini de reddetmenin bir
biimi olabilir.
Bu handikaplarna ramen, srgn, tuhaf bir biimde kiiyle za
man ve mekan arasnda bir mesafe oluturur ve bu mesafe kiinin
tekiler zerindeki etkisini, tekilerin kendisine kattklarn ve bir
yazar olarak paras olduu kolektif byk eserdeki emeini ger
ek boyutlaryla grmesine yardmc olabilir. Her eyi yapabilece
imizi dnmeden ve kendimizi kk grmeden gzlerimizi yka
mamz art: Gerekliin deimesine yardm edebilmek iin nce
gereklii grmek gerek.

12

Yakn zamandaki bir almsnda, Angel Rama, l 964'teki darbe

den sonra baz Brezilyal aydnlarn srgndeki verimliliinin alt
m iziyordu. ili'de Mario Pedroza, Arjantin'de Ferreira Gullar,
Uruguay'da Darcy Ribeiro ve Meksika'da Francisco Juliao, diyor
 SRGN; NOSTALJ LE YARATI ARASINDA 35

Rama, yalnzca spanyolca konuulan Amerika'da pek tannmayan

Brezilya'nn kltr eliliini yapmadlar ayn zamanda Brezilya'da
pek tannmayan hispanoamerikan kltrleriyle ilikiden kendileri
ne pay karmay da bildiler. Srgn bu alverii "normal" durum
larda mnkn olmayan bir dzeyde gelitirir, nk Latin Ameri
ka'da "normal" olan, taraflarn karlkl bilgisizliidir.
Srgnlerini anavatann ok uzanda, bizimkilerle ok az ili
kisi olan ya da hi ilikisi olmayan baka dillerin konuulduu l
kelerde, sper endstriyel toplumlarda yaayan Latin Amerikal ya
zarlarn inkanlarnn ok daha kt olduu sylenebilir. Bununla be
raber bu ortamlarda da pozitif rneklerin oaltlabileceini d
nyorum. Bu son yllarda Avrupa'ya ulaan Latin Amerikan srgn
dalgalar en azndan, hafife alan folklorculuun, turistik ilginin ve
demagojilerin ok tesinde bir karlkl tanmaya yava yava kat
kda bulundular. stelik polemikler ve itirazlar araclyla, kar
lkl olarak kendi gereklikleri zerine ok daha "btnlkl" bir
grn olumasn kolaylatrdlar. Otomobillerin ve ideolojilerin
dnya leinde retildii bu okuluslu irketler anda, zt ger
ekliklerin att bu etrefilli iliki birka lkenin yaad z
grlk ve refahn dier pek ok lkenin yaad yoksulluk ve bas
kdan bamsz olmad, kenardakilerin de merkezdekiler kadar
ait olduu tek bir dnyann elikilerini daha iyi grmemizi sala
yabilir.
Srgn, yabanc gerekliklerle mecburi bir ilikiye girmiken,
yalnzca evrensel insan tanmlayan kimliklerin ifas araclyla
beslenmez: Setiimden besleniyorum ama ayn zamanda reddetti
imden de besleniyorum. Bunca uzun gelenekten gelen bu metro
pol kltrlerinin sesleri bize ok ey syler ama ayn zamanda yor
gunluk iaretleri de aklaycdr. Yksek yaam dzeyindeki top
lumlardan ok ey renmeliyiz ama bu toplumlar bize ayn za
manda mesela ekonomik gelimenin asla kendi bana bir hedefe
dnmemesi gerektiini de gsterirler, insanlar her zaman daha
zgr ve daha mutlu klmadn, bazen bizi eyalarn emrine ko
tuunu da gsterirler.
Byle geliiyor benim bak alanm, er ya da ge dn vakti
geldiinde ve diktatrln talan ettii topraklan sulamak gerekti
inde bir ie yarayacak olan yarat anahtarlarn ve ynm byle
36 BZ HAYIR DYORUZ

buluyorum. Her zaman bir ykmdan doan srgn, yalnzca acl

deneyimler pay etmez. Baz kaplar kapatr ama bazlarn da
aar. Bir kefarettir ama ayn zamanda bir zgrlk ve sorumluluk
tur. Bir kara yz vardr, bir de kzl yz.

1979
 Latin Amerika'da
Edebiyat ve Kltr zerine
On Yaygn Yanl ya da Yalan

Juan Gelman 'a

1. EDEBYAT YAPMAK KTAP YAZMAKTIR

Yazar kitap yazandr, der dokunduunu paralayan burjuva dn

cesi. Yaratc eylemlerin blmlendirilmesi iin, duvarlar ekmek
te ve hendekler kazmakta uzmanlam ideologlar vardr. Bize, bu
raya kadar roman olur, denir, uras denemenin snrdr, oradan
sonra iir balar. Ve zellikle unu kartrmamak gerekir: Burada
edebiyat alt trlerinden, daha nemsiz trlerden, gazetecilikten,
arklardan, sinema, televizyon ve radyo iin yazlan senaryolardan
ayran snr vardr.
Edebiyat, bununla beraber, eserin nitelikleriyle kazand dee
ri bir tarafa brakrsak, belirli bir kltre katan yazl mesajlarn
tamamn kucaklar. Bir makale, ark sz ya da senaryo da edebi
yattr - sradan ya da baarl, yabanclatrc ya da zgrletirici
olabilir; bir kitabn da sonu olarak iyi ya da kt olabilecei gibi.
Ruh tclerinin bu emasnda, Latin Amerika'daki en etkili
ve en st gzellikteki edebi eserlerin ouna yer yoktur. Kbal Jo
se Marti'nin eseri mesela yalnzca gazetede yaymlanmak iin ya
zld ve zamanla hem tek bir ana hem de btn bir tarihe ait oldu
unu gsterdi. Kendi kuann en deerli yazarlarndan biri olan
Arjantinli Rodolfo Walsh eserlerinin byk ounluunu gazeteci
lik alannda verdi ve rportajlar araclyla lkesindeki alaklk
larn ve umudun yorulmak bilmez tankln yapt. Arjantin'deki
diktatrln birinci ylnda Walsh'n diktatrle yazd- ak
38 BZ HAYIR DYORUZ

mektup gnmz Latin Amerikan tarihine ait byk bir belge duru
mundadr.
Kendime soruyorum, bu rnekleme silsilesinde, acaba Chico
Buarque'nin eserleri yalnzca arklar iin yazldklarndan m ede
bi deerden yoksundurlar. Poplarite edebiyat dnyasnda bir su
mudur? Brezilya'nn gen airleri arasnda belki de en iyisi olan
Chico Buarque'nin iirleri sokaklarda mrldanlarak azdan aza
dolayor. Deeri mi azalyor, itibar m dyor? iir yalnzca ba
slnca m bir eye deer, yz tane baslsa bile? Geen yzyln en
iyi Uruguay iiri -Bartolome Hidalgo'nun cielito'lan- onlara gitar
lar da elik etsinler diye dodu ve hala baz popler ozanlarn re
pertuarlannda yaamaya devam ediyor. Mario Benedetti'nin, ark
lar iin yazlm iirlerinin baslmak iin yazlm iirlerinden daha
az edebi olduuna inanmadn ok iyi biliyorum. Juan Gelman'n
tangoyu taklit etmeyen, nk onu iinde barndran iirleri tango
ya dntklerinde deerlerinden hibir ey kaybetmiyorlar. Ayn
ey Nicolas Guillen iin de geerli. Acaba, onun en karakteristik i
irsel forml son, kaynan Afrokban popler mziinden alm
yor mu?
Latin Amerika lkelerinin byk ounluunu kapsayan bu
denli_ dlayc bir sosyal sistemde biz yazarlar olas btn ifade
aralarn kullanmak zorundayz. Bizi iletiimsizlie mahkum eden
ve kalabalklara ulamamz zorlatran ya da imkansz klan kale
nin duvarlarnda yarklar amak, hayal gcyle ya da oyunla, her
zaman mmkndr. kinci Dnya Sava yllarnda Alejo Carpenti
er radyo iin btn Kba'da ok popler olan dramalar yazyordu
ve gnmz Venezellal anlatclarnn en iyilerinden Salvador
Germendia televizyon dizileri yazyor. Julio Cortazar'n son kitap
larndan biri, Fantomas contra /as multinacionales, yaanm bir
olaya dayanan bir ksa yk ve byle olduu iin de Meksika'da ki
osklarda satld.
Niyetim edebi bir ifade arac olarak kitabn deerini reddetme
nin ok tesinde. Basite kitabn tekelini sorgulamaya balamann
uygun debileceine inanyorum. Ve bu tavr bizi elimizden tutup
bana yanl gelen ve daha az yaygn olmayan baka bir gre g
tryor.
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 39

2. KLTR DEMEK, KTAP VE DGER SANAT ESERLERNN

RETM VE TKETM DEMEKTR

ou zaman bu tanmlama dile getirilmez, ama zmni olarak her

yerde vardr. Sanrm, ok eksik kalyor. lk olarak, nk bilimi
dlyor; kltre katk koyan ve kendini sanata adam entelektel
ler tarafndan sistematik olarak hisenen sonsuz bir bilimsel bilgi
alanm dlyor. stelik kltr endstri terimlerine indirgiyor; kit
lesel pazar ele geirmek iin uluslararas alanda mkemmel bir bi
imde yaplandrlm kitle kltr denilen eyi bilmezden gelerek
lks mallara ait bir endstriye indirgiyor. Sonuncu ama en az dier
leri kadar nemlisi: Bu kltr tanm halk kltrnde kendiliinden
oluan deerli ifadelerin bulunmadn varsayyor.
lk ihmal, bilimin kltrel alma olarak hie saylmas, yakn
zaman Latin Amerika tarihinin nda aklanabilir bir ey deil.
Yetmili yllarn diktatrlerinden oluan amur deryas, nne yal
nzca tehlikeli yazarlar, bozguncu tiyatrocular, her eye cevap ye
titiren mzisyenleri, itaati reddeden ressamlar ve eitimi zgr
insanlarn yarats olarak anlayan retmenleri katmad. Diktatrler
zgrletirici bilimsel projelere de saldrdlar. Kendi bak alar
na gre hakl olarak: Sistemin kurbanlar arabilirler ama sahiple
ri asla. ada dnyada teknoloj i tekeli iktidarn anahtardr ve La
tin Amerikal diktatrler --okuluslu irketlerin siyasi partileri- i
levlerini yerine getiriyorlar: Ulusal temelli az saydaki bilimsel
aratrma merkezini de alaa ettiler; lkelerimiz sahip tarafndan
kontrol edilen yabanc teknolojiyi tketmeye mahkum olmay sr
drsnler diye. Yazarlar gibi, bilim insanlar da asla masum deil
dirler: Bir bilim yapma biimi vardr ki, yalnzca varlyla lkenin
ve halkn dman bir sistemin sahiplerini sular.
kinci atlamaya gelirsek, kim "kitle kltr" denilen eyin rad
yo dinlemek ya da televizyon seyretmek iin okuma yazma bilme
lerine gerek olmayan Latin Amerikal kalabalklarn zerindeki et
kisini inkar edebilir? Bu "kitle kltr" kapitalist dnya iktidarnn
byk merkezlerinde, zellikle Birleik Devletler'de seri olarak re
tiliyor ve evrensel lekte yaam modelleri yayarak ihra ediliyor.
40 . BZ HAYIR DYORUZ

Kltr emperyalizmi eitim arac zerinden hareket ediyor ama

zellikle kitle iletiim aralar zerinden hareket ediyor: Radyo ve
televizyon kanallar ve yksek tirajl gazete ve dergiler araclyla.
Televizyon hkmediyor. Zamanmzn bu ailevi totemi sadk yele
rini bir vaizden bile daha uzun sre boyunca hareketsiz tutuyor ve
hayret verici bir yaygnlk ve ikna gcyle ideolojiler aktaryor.
Ender istisnalar dnda kitle iletiim aralar en iyilerin -yani
en gllerin- yasal zaferinin sonucu olarak dnyann eitliksiz r
gtlenmesini hakl gstermeye adanm smrgeci ve yabanclat
rc bir kltr yayyorlar. Gemi arptlyor ve gereklik konu
sunda yalan syleniyor. Komnizme alternatif olarak tketimcilii
getiren, suu bir kahramanlk, vicdanszl erdem, egoizmi doal
gereksinim olarak ycelten bir yaam modeli neriyor. Paylamak
deil yarmak retiliyor: Tanmlanan ve dayatlan dnyada in
sanlar otomobillerine aitler, kltr bir hap gibi tketilir, ama yara
tlmaz. Bu da bir kltr, bir feragat kltr; gerek ihtiyalar giz
lemek iin yapay ihtiyalar yaratyor. Sanrm, kimse etkisinin ge
niliini reddedemez. Ama yine de sormak gerek: Bu, onu aktaran
aralarn suu mu? Televizyon kt, kitaplar iyi mi? Acaba bize
kendimizi kk grmeyi ve tarihi yaratmak yerine tarihi kabul et
meyi reten kitaplar da ok fazla deil mi?
nc ihmale gelince, Rio de la Plata'dan baz rnekler bana
aklayc geliyor. Arjantinli askerler 76 Mart'nda iktidar yeniden
ele geirdiklerinde iletiim aralar iin yeni normlar yaymlamak
ta ok hzl davrandlar. Yeni sansr yasas, dier pek ok eyin ara
snda, herhangi bir konu hakknda sokak rportajlarnn ve uzman
olmayan kimselerin grlerinin yaymlanmasn da yasaklyordu.
yleyse, iktidarn tekeli szn tekelini de dayatyordu ve "sradan
vatanda" denilenleri de sessizlie zorluyordu. Bu, zel mlkiyetin
tannlatnlmasyd ve yine yle: Yalnzca fabrikalarn, topran,
evlerin, hayvanlarn hatta insanlarn sahipleri yoktu, konularn da
sahipleri vard. Krlarda ve sokaklarda yaayan halk kltr her za
man "uzman olmayan kimselerin grleri"dir. Baz aydnlar buna
omuz silktiler ama diktatrlkler bunu yasakladklarnda yanlm
yorlard.
Uruguay'da mesela, kltrel bask son yllarda neredeyse btn
gazete ve dergileri kapatmakla, engizisyon atelerinde kitaplar yak-
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 41

malda ya da kylm kat olarak satmak iin btn kitaplar t

mekle, saysz biliminsanm ve profesyonel sanaty srgne, ce
zaevine ya da bilinmeyen mezarlara mahkum etmekle yetinmedi.
Diktatrlk arm zamanda toplantlar, insanlar arasndaki her trl
buluma, diyalog ve tartma frsatn da yasaklad; duvarlarn te
mizlenmesi konusundaki taknts da tesadfi: deil. Cezaevi gibi i
letilen lkelerde duvarlarda yazlar ya da resimler ldamaz. Duvar
yoksullarn matbaasdr: Risk alarak, gizlice, bir anlna, dnyann
unutulmularna ve yoksullarna hizmet veren bir iletiim arac. .

3. HALK KLTR TPK GELENEKLERDE YATAR

Egemen ideolojinin bak asna gre folklor sempatik ve fazla

nemli olmayan bir eydir ama " zanaat" "sanat"n kutsal mekanna
getii anda bu babacan sempatinin maskesi kalkar ve dpedz hor
grme aa kar. 1 977'de Perulu ressam Femando Szyszlo Ulusal
Kltr Komisyonu'nu ikayet etti nk Sao Paulo Bienali'ne Pe
ru'yu temsilen bir el sanatlar sergisi gnderilmiti. Bir yl nce Jo
aquin Lopez Antay'n bir mihrap bezemesi ulusal dl kazannca
skandal patlamt. Plastik Sanatlar Birlii en ateli protestosunu
yapt ve bu hikayeden sonra blnd. Panama'da, baz melezlerin
ve San Blas Adas'ndan baz yerli kkenlilerin renkli kumalarnn
bu lkede, o zamann en iyi sanatsal eserleri arasnda yer almay
hak ettiklerini dndm sylediimde, birden fazla vale res
samnn suratnn aslmasna yol amtm.
Ama sistem ak: En azndan teoride kimse halkn uzman pro
fesyonellerin yaratt kltr tketmeye hakk olduunu reddetmi
yor; pratikte bu tketim "kitle kltr" denen eyin kaba rnleriy
le kstlansa da. Halkn yaratc gcne gelince, yerini bildii sre
ce fena saylmaz. Az ok egzotik birka arketip, grlesi giysiler,
kendisini tekrar eden v,e bir anlama gelmeyen bir dil: "Halka ait"
olan "pitoresk" olandr. Turizmin brakt dvizler vicdana kar
her trl ykn cezasn demeye fazlasyla yeter. Dondurulup tt
slenmi bir bellek ve kartondan bir kimlik dekor olutiruyor ve
kimseyi gcendirmiyor.
Ama, Popo[ Vuh'u ele alalm mesela, Mayalarn bu kutsal kita-
42 BZ HAYIR DYORUZ

b neden tarihilerin ve antropologlarn kitaplklarnn ok uzan

da kalmaya devam ediyor? Maya-Kie halk tarafndan antik a
boyunca oluturulan bu byk anonim ve kolektif eser yalnzca La
tin Amerika'nn yaznsal zirvelerinden biri olmay srdrmyor;
Guatemala toplumunun yerli ounluu iin ayn zamanda keskin
ve gzel bir haner, nk ierdii efsaneler onlar yaratan halkn
aznda ve belleinde yaamay srdryor. Drt buuk yzyllk
aalamann sonunda, bu halk yk hayvanlarna zg bir yaamn
acsn ekiyor. Kavga zamann ve kendini beenen agzllerin
cezasn haber veren kutsal efsaneler Guatemala yerlilerine insan
olduklarn, onlar kullanan ve aalayan toplumdan ok daha uzun
bir tarihe sahip olduklarn hatrlatyor ve bu yzden her gn yeni
den douyorlar.
Aslnda btn toplumun kltrnden oluan egemen snfn
kltr kendi inkarn ieriyor. Karnnda, ayn zamanda, bir araya
getirilmi uzun bir mirasn belleini ve farkl bir kltrn kehaneti
olan olas bir kltrn embriyonunu tayor.
Baz Latin Amerikan blgelerinde halka dayanan ok eski kk
leri olan bu ulusal otantik kltr, egemen kltrn indirgenmi bir
yeniden retimi ilevi grmyor. Tam aksine, yaratc hayal gc
nn neredeyse tamamen yokluu egemen kltrn temel nitelikle
rinden birini oluturuyor. Egemenlik altnda bir kltr gibi davra
nyor nk onu reten snf kopyac, vekil bir burjuvazi, dardan
egemenlik altnda ve halk kltryle ilikisi demagojiden teye
gitmiyor. Eer Venezella'da ulusal yemek, kara fasulye, zerinde
beans szc basl paketlerde Birleik Devletler'den ithal edili
yorsa, insan Venezellal ocuklarn kendi tarihlerini bilmemesine
arabilir mi? Yakn zamandaki bir anketin sonularna gre, Ve
nezellal ocuklarn ezici ounluu Guaicaipuro'nun bir televiz
yon kahraman olduunu sanyorlar ve lkelerinin spanyol igali
ne kar savaan yerli kahramannn adnn Guaicaipuro olduunu
bilmiyorlar.
Ama bir taraftan egemen kltr bilgi datrken -ya da daha
dorusu cehalet datrken- ezamanl olarak bir baka kltr, is
yanc bir kltr, sessizlie mahkum edilmi geni ynlarn yarat
ve kavrama kapasitesini zincirlerinden kurtaryor. Bu kurtulu kl
tr gemiten beslenir ama orada son bulmaz. Zamanmzn La-
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 43

tin Amerikallarna yeni katlm, iletiim ve buluma mekanlar a

ma yetisindeki bu kolektif kimlik simgelerinin bazlar ok uzak
tan geliyor ama tarihin rzgannn onlar hareket ettirdii lde
yayorlar.
Halk kltr yalnzca, baz durumlarda phe gtrr yerli
kkleri olan tipik geleneklerden ibaret deildir. Bizim kltrel
kimliimizin kurtuluu gaucho pantolonu yerine sonuta Rio de la
Plata'ya ok ksa bir sre nce Knn Sava zamannda ngilizle
rin pazar skntlar nedeniyle gelen kovboy pantolonu giymekte
deildir. Yakn zamandaki bir almasnda Carlos Monsivais, res
mi Meksika'nn simgesi arkc Jorge Negrete'nin Gene Autry ve
Roy Rogers stilinde bir "arkc cow-boy" uyarlamas olduunu
ok gzel aklyor. En derinde atan deerler sistemi, formalite
ler deil. Gerek halk kltr halkn koruyup yaratt kimlik sim
gelerinden oluan karmak bir sistemden baka nedir? Bu yarat
c boyutu reddedilince, onu mzeye gnderiyorlar.

4. YAZAR UYGARLATIRICI BR MiSYONU YERiNE GETRR

Yazarn mesleine dinsel bir itibar atfeden ve ayrcalklar talep

eden peygamberlii, Latin Amerika'da romantik gelenek ve kitab
bir uygarlk hazinesi olarak kutsayan liberal ideolojiyle ayn izgi
den gelir. Yazan, yaymlayan ve ailesinden olmayan bir okur edinen
herhangi biri kendisini seilmi hisseder. Bu ayn zamanda kltrel
smrgeciliin bir yansmasdr ve Avrupa merkezli bir dnya g
rnn sonucudur. "Barbar topraklarda dosak da biz Avrupa'yz. "
"Bize benzeyenler kltrldr." "Gelimi olmak bizim gibi olmak
tr." Kltr akademik renimle ya da kiisel yetenekle zdeleti
rilir, yukardan ve dardan gelen "uygarlk" aadan ve ierden
gelen "barbarla" kar durur.
Geen yzyln etkili bir yazan, Domingo Faustino Sarmiento
Buenos Aires'in isyan eden blgelere kar yrtt yok etme sa
van "ya uygarlk ya barbarlk" sloganyla kutsamt. eliki g
nmze kadar sryor ve zarar vermeye devam ediyor: Uygarlk,
ithal edilen kltr, barbarla, ulusal kltre kar. Uygarlk, aznl
n kltr, barbarla, tekilerin cehaletine kar.
44 BZ HAYIR DYORUZ

Bu kltrel kendini beenmilik, egemen snflar ve zengin l

kelerin baz snf ve lkelerin dierlerini smrmesini hakl gster
mek iin uydurduklar bahaneler sistemiyle btnleir. Ayn za
manda toplumsal iblmnn sonucudur. Aslnda insanlar kafa
lara indirgeyen kafa iileri (entelekteller) ifadesi kadar insanlar
ellere indirgeyen kol iileri ifadesi de insanlk durumunun ayn k
rlmasnn sonucudur. Kapitalist geliim zrller yaratr.
Bu arada, Partenon'dan miras kalan somut parltlarn varisleri
olduklarna inananlar vardr: Yazar kltr "baheder"; dierleriyle
onlardan her gn aldn onlara geri sunarak konumaz; yalnzca
dierlerine gerei, genelde de kolektif deerbilmezlik yznden
kadri bilinmeyen bir iyilik olarak aktarr. Arka planda, yetenein bu
aristokratlar kitle. kltr denilen zmni felsefeyi paylarlar; bu da
yle zetlenebilir: "Halk bok yiyor, nk houna gidiyor."
Ayn tavr, sanrm, her ne kadar vicdanlar itiraf etmelerini en
gellese de, iiler iin sanki iiler bir grup zeka zrlym gibi
ematik ve indirgemeci bir edebiyat yazan baz kk burjuva ya
zarlarda da vardr. Lenin "iiler iin edebiyat"la alay ediyordu.
Tolstoy'a, Dostoyevski'ye ve Pukin'e hayranlk duyuyor, onlar
zevkle okuyordu ve iilerin de onun deyiiyle "herkes iin edebi
yat"a ulamasn gerekli gryordu; gereklie dair bilgilerini ve
eletirel bilinlerini zenginletirecek bir ara olarak edebiyattan
bahsediyordu. Lenin, "iilere fabrikalardaki yaamdan bahsetme
nin, onlarn yllardan beri zaten bildii bir eyi anlatp durmann
yeterli olduunu dnen" merhametli entelektellerle de alay edi
yordu. Bu tekrarc ve sevimsiz babacan tavr yalnzca "toplumsal
gP-reki" pek ok romanda bol bol karmza kmyor, ayn za
manda Latin Amerikan solunun pek ok politik belgesinde, gazete
lerinde ve brorlerinde de var ve grdm kadaryla dier blge
lerin solunda da byle iktidarn ya da rahatln yanndan sylem
lere ok sk rastlanyor.
Halkn seviyesine "inmeyi" reddeden gzelliin tekelcileri ve
halkla iletiim kurmak iin bu seviyeye "inmeyi" amalayan iyi ni
yetliler arasndaki polemiin sahte olduuna inanyorum. ki taraf
da ayn fikirde: Tepeden hareket ediyorlar ve bilmeyenleri kk
gryorlar.
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 45

5. GEREK BlR DEMOKRAS YAZARLARIN VE SANATILARIN

FADE ZGRLGN GARANT EDENDR

Liberal dncenin tipik rn olan bu bak, yazarlar ve sanat

lar dnyann skntlar ve frtnalarnn dna yerletirir. airlerin
kaderi iin kayglanr ama torna iilerinin, daktilocularn, duvarc
larn ya da iftliklerdeki tann iilerinin kaderini grmezden gelir.
Sonu olarak, yapsal sansrn varln alabildiine grmezden ge
len durumsal sansrlere kar fkeli protestolar duyulur. Yazarlarn
yasaklanmas, ldrlmesi, cezaevine ya da ukurlara atlmas, k
tphanelerin yamalanmas, gazetelerin kapatlmas, kitaplarn ya
klmas sanki isizlerden, umutsuzlardan ve lanetlilerden byyen
bir orduyu izginin dnda tutmak iin iddet uygulamaktan baka
aresi olmayan bir sistemin ileyiinin dramatik sonulan deil de
bir "suistimal"mi, bir "ar g kullanma"ym, "keyfi davran
lar"m gibi malk1m edilir.
Uluslararas alma rgt'nn bir raporu birka yl nce La
tin Amerika'da "ar yoksulluk koullarnda" yaayan yz on mil
yon insann olduunu belirtiyordu. zgrce dolamda olsalar bile,
dergilere ve kitaplara ulamalar yasaklanarak, kalabalk bir kitleye
yapsal bir sansr uygulanmyor mu? Bizim toplumlarmzda ayr
calkl bir aznla ifade ve yarat zgrl sunarken geri kalanla
rn azlarn ve gzlerini kapatan sansr yapsal bir sansr deil mi?
u son yllarda pek ok Latin Amerika lkesinde iktidarn aske
rilemesi kltrn de hzl bir biimde askerilemesini getirdi. Dik
tatrlklerin "irrasyonel" iddeti hi de irrasyonel deil: Diktatr
lk diktatr demek deil, yalnzca sosyal ve politik tansiyonun pat
lamasna nceden hazrlanmak iin gerekeni yapan sistemin kendi
si. Bu olgu erevesinde, baz yazarlar, sanatlar ve bilim insanla
r byk ounluun mutsuzluunu paylarlar. Edebiyat masum
deildir, sanat masum deildir, bilim masum deildir. Ayn zaman
da cellatlar kutsayan ya da onlarn nnde su orta bir sessizlii
koruyan entelekteller vardr.
Sorumsuzluk ayrcaln talep eden yazarlarn ve sanatlarn
says ok fazla. Tarihten ve toplumsal mcadeleden ayn tutulunca
46 BZ HAYIR DYORUZ

kltrel ilev metafizik bir ey olur: Kitaplar ve tablolar, kulana

cinlerin, eytanlarn ve hayaletlerin fledii seilmi olann aracl
yla meydan gelirler. Sanat, bu yzden bir dokunulmazlk beya
nyla doar.
yle denir mesela: "Jorge Luis Borges Arjantin halknn embe
sil olduunu dnr, siyahlarn bir alt rk olduunu ve kt koktu
unu, yerlilerin, gaucho'larn ve Vietnamllarn o katliamlar hak
ettiklerini, Pinochet ve Videla'nn kllarnn ksa kaldn d
nr. Ah! Ama Borges'in edebiyat ok bakadr." Bununla beraber,
halk aalamas, gemiin -atalarnn gemiinin- daha iyi oldu
u dncesi ve kaderci hayat gr bu adamn kitaplarnda da
vardr; tpk aklamalarnda olduu gibi. Mesela 1 976 Austosu'n
da yle demitir: "zgr irade ve zgrlk zorunlu illzyonlardr"
ve "Demokrasi devletin ktye kullanlmasdr." Bu yazarn eserin
de, aklanamaz ve deitirilemez bir evrensel dzen insanln is
tenciyle kaprisli bir oyun oynar; parlak bir eserdir phesiz: Bu
eserde hayat bir labirenttir; sonsuz bir ktphanede bizi hibir yere
gtren bir labirenttir. zet olarak bize nostalji iin izin verilir:
Umut iin asla. Onun insanlk hakkndaki gr, kendini ebedi sa
yarak insan tarihten ve zgrlkten tmyle koparmay amalayan
bir sistemle eliiyor mu gerekten?

6. LATN AMERKA KLTRNDEN BAHSEDLEMEZ,

NK LATN AMERKA COGRAF BR GEREKLKTEN
BAKA BR EY DEGLDR

Corafi gereklikten baka bir ey deil mi? Yine de hareket edi

yor. Bazen ok kk olaylarda, Latin Amerika her gn elikile
riyle beraber ortak yanlarn da aa vuruyor; biz Latin Amerikal
lar ortak bir mekan paylayoruz, sadece haritada deil stelik. Ge
en yzyln balarnda onu birletirmek isteyen kahramanlar da,
hkmetmek iin onu srekli krlmalarla blen etkili imparatorluk
da bunu ok iyi biliyorlard. Bugn ilerini Latin Amerika lein
de planlayan ve entegrasyon mekanizmalarn karlar dorultu
sunda ynlendiren okuluslu irketler de bunu ok iyi biliyorlar.
Latin Amerika'da farkl kkenleri olan, deiik karakterli ve de-
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 47

rin eitliksiz geliim seviyelerine sahip toplumlarn bir arada oldu

u gerek. Bo bir soyutlamadan bahsetmeden "kltr"den bahse
dilemeyecei gibi ayn anlamda bir "Latin Amerika kltr"nden
de bahsedilemez. Ama ortak bir ereve bizim topraklarmzda fo
kurdayan dman ya da birbirini btnleyen sonsuz kltr koru
ma altna alyor. eliki ve karlama mekan Latin Amerika, kor
ku ve zgrlk kltrleri arasnda, bizi reddeden ve bizi douran
kltrler arasnda bir sava meydan sunuyor. Bu ortak ereve, bu
ortak mekan, bu ortak sava alan tarihsel. Gemiten geliyor, bu
gnden besleniyor ve gereksinim ve umut olarak gelecek zamanlar
da tasavvur ediliyor. Direnerek hayatta kald; kimliklerimizi gizle
mek iin farkllklarmzn altn izen ayn kar evreleri yzn
den pek ok kere ac ekmi ya da paralanm olsa bile.
Bizim elikili Latin Amerikal kimliimize ok az benzese de,
Franco'nun lmnden sonra spanya'nn deneyimi konuyu daha iyi
anlamamza yardm edebilir. Bu son yllar spanyol devletinin birli
inin ok derin ulusal elikiler gizlediini ortaya kard. Uzun bir
tarihe sahip olan ve pek ok kere kanla ve atele boulan bu eliki
ler u anda tamamen patlam durumda. spanya imdi zerk blge
ler ve devletin temelden yeniden yaplandrlmas zerine verimli
bir tartma dnemini yayor. Baz ulusal kimliklerin dierleri tara
fndan aalanmasn, baz kltrlerin dierlerini bask altna al
masn destekleyebilecek ulusst meru bir birlik yok. Kabul, ilk
bakta bir Brezilyal ile bir Bolivyal, bir Meksikal ile bir Urugu
ayl ok az benziyorlar. Ama spanya'nn yeni politik gereklii s
panya'da da bir Katalan ile bir Kastilyal, bir Bask ile bir Endls ya
da Galiyal arasnda daha az derin olmayan farkllklar -kken,
. gelenek ve hatta dil farkllklarn- gn na kard.
B izi birletiren eylerden yola kan, bizi oluturan saysz ulu
sal kimlie sayg temeline dayanan bir Latin Amerika, her eyden
nce gerekletirmemiz gereken bir grevdir. Bizim ekonomileri
miz darya doru ynlendirilmitir, hizmet ilevi grrler; kltr
lerimizin zirveleri de hala Avrupa bakentlerindedir, mesela bir Pa
raguay romannn Venezella'da deerli kabul edilmesi iin orada
ki edebiyat gmrklerinin olumlu fikirlerini belirtmeleri gerekir.
zin verildiinde, bizim en has, balantsz kltrlerimiz kendi
aralarnda gayet kolay iliki kuruyorlar. Pek ok neden ve gizem bi-
48 BZ HAYIR DYORUZ

ze btn dnyann ve btn kltrlerin yzyllar boyunca karmak

ve olmak iin randevulatklar byk bir vatann paracklar ol
duumuzu hissettiriyor. Irklarn, kklerin ve istatistiksel farkllk
larn ok tesinde, Meksika ya da Ekvador'un kltrel hazinesi,
Uruguay ve Arjantin'inkiyle de ilintilidir, nk gncel gerekliin
sunduu atmalar karsnda birbirlerine cevap anahtarlar sunar
lar. Haiti'deki siyah kltr Guatemala'daki yerli kltrne uzak
deil; nk her ikisinde de ortak bir zamana, ortak bir mekana ve
ortak bir tarihsel drama akan halklar beslenebilecekleri damarlar
bulabilirler. Hangi hispanoamerikan Guimaraes Rosa, Drummond
de Andrade ya da Ferreira Gullar'da kendisine ait bir yrek at his
setmez? Hangi Brezilyal Carpentier'in, Cortazar'n ya da Rulfo'
nun bir biimde kendisine ait olduunu hissetmez? Kba ve Nika
ragua devrimleri hibir Latin Amerikal iin darda deildi. ili
trajedisi hepimizin, btn Latin Amerikallarn gsnde bir yara
at. Derimiz ne renk olursa olsun, hangi dili konuursak konualm
hepimiz ayn katmerli topran farkl amurlarndan deil miyiz?

7. YEN LATN AMERKAN EDEBYATININ EN BYK LEV

BR SLUP YARATMASIDIR

Romantik roman bozuntular, ne mutlu ki, geride kald; ehirlerde

ve ehirler iin yazlan "yerlici" yazarlarn himayeperverlii ve ya
lanc "yerlicilik" geride kald. Son yirmi-otuz ylda Latin Amerikan
edebiyat, orta snfn baz gen kesimlerinde palazlanan ve klt
rel planda da politik planda olduu kadar srarla ne kan yeni bir
gereklik bilincini yanstt.
Kabukla z kartrmakta uzman olanlar bize yle diyor: "Bu,
slubun devrimidir. Yeni Latin Amerikan romannn gerek kahra
man sluptur." Sesler mi yanklar m? Yksek kltrel bikinin
modalar bizim topraklarmza her zamanki gibi ge geliyorlar ve
geldiklerinde de artk onlara orijinallerinin merkezlerin6e ok az il
gi gsteriliyor. Edebiyatn Pierre Cardin'leri Paris'te teoriyi kefet
tiler, daha dorusu yeniden dirilttiler, nk epey eskidir; kopyac
lar da onu eletirel ieriine el koymak iin acil olarak Latin Ame
rikan edebiyatna uyguladlar. Ama slup bir alettir, melodi deil;
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 49

yeni Latin Amerikan anlatsnn gerek kahramanlar da zamirler

ve sfatlar deil, etten ve kemikten kadnlar ve adamlardr.
Sz kaybettii onuru hi kukusuz bir sentaks devrimi aracl
yla geri kazanacak deil. Sistem dilin ieriini boaltyor; teknik
bir manevra zevki iin deil, daha kolay egemen olmak iin insan
lar izole etmesi gerektiinden. Dil iletiimi ierir ve bu yzden in
san ilikilerini korkuya, gvensizlie, rekabete ve tketime indirge
yen bir sistemde tehlikeli olur.
Estetik planda edebiyatn katksz bir havai fiek gsterisine in
dirgenmesi, biim olarak politik alanda demokrasiyi seim zanne
denlerinkine denk bir kltre karlk gelir; ekonomik gelimenin
bir toplumun tek ve nihai amac olduuna inanan teknokratlannki
ne benzer bir biimde de aralarn ve amalarn kartrldn gs
terir.

8. LATN AMERKA'NIN TAKIN BR DOGASI VAR;

EDEBYATI DA BU YZDEN BAROKTUR

Konuya barok zerine yaplan binbir teoriyi tartmak iin gelme

dik. Bu etiket Rembrandt ve Rubens gibi birbirinin tam ztt res
samlara ve tek ortak noktalan ayn lkede domak olan Alejo Car
pentier ve Severo Sarduy gibi yazarlara yaptrld.
Ortak bir adlandrma imkansz. Herkes baroku kendine gre an
lyor. Bazlar iin terim belirli stilleri tanmlyor; bazlar iin sanat
tarihinde bir dnem. Kesin olan tek ey u: Her teorisyen kelimenin
arkasnda nceden koyduu eyi buluyor.
Birka yl nce yaymlanan bir denemede, Kbal Leonardo
Acosta tmyle hakl olarak, tm dier kadercilik trleri gibi kabul
edilmez olan ve barok stilin Latin Amerika'nn takn doasna denk
dtn syleyen "stilistik kadercilik"e kar kyordu. Acosta,
barokun Amerikan topraklarna smrgeci ithalin bir rn olarak,
hi de takn bir doas olmayan Kastilya'nn kurak topraklarndan
geldiini belirtiyordu.
Bize, Latin Amerika edebiyat baroktur, nk ormann dilinde
konuuyor deniyor - sanki byk metropoller, geni ller, stepler,
sradalar ve pampalarla dolu bir blge iin tek olas dil ormann
diliymi gibi, sanki gerekten ormann dili diye bir ey varm gibi.
50 BZ HAYIR DYORUZ

Horacio Quiroga'nm plak anlatlar, yoksa Alto Parana ormannn

dilini konumuyor muydu? Ya Afrika ormanlarndaki kylerde ya
ratlan, barokla hibir ilgileri olmayan stilistik maskeler?
Barok stil denilen ey bir kliedir, btn klieler kadar yanltr;
bol yaprakl bir dili ima eder ve bir Latin Amerika romannn iyi ol
mak iin ok sayfal olmas ve ok sayfalar boyunca kat kat alma
s gerektii yaygn dncesini olumlar. Bu kadar keyfi bir kriter en
iyi yazarlarndan ounu Latin Amerika edebiyatnn dnda bra
krd; mesela dzyaznn plak ve tutumlu adam Juan Rulfo'yu:
Dnyann en iyi anlat yazarlarndan Juan Rulfo'nun btn eserleri
yz sayfadan az tutar.
Bir baka byk Latin Amerikal romanc, Alejo Carpentier "ba
rok" ifadesini dier yazarlarn dadaal bo szlerinden ok farkl
bir anlamda kulland. Carpentier iin barok, bizim topraklarmzda
"byl gerekilii" yaratan kltrlerin ve stillerin karmnn bir
sonucuydu, dardan bakp bizi egzotik lke tanmna sktran s
mrgeci baktan ok uzak, orijinal ve yaamsal bir anlam vard.
Carpentier'in eserlerinde, onun barok olarak nitelendirdii stil ger
ekliin adn koyuyor ve onu yeniden kefediyor ama Severo Sar
duy gibi dierlerinde barok stil gereklii maskeler. Carpentier'i,
Lezama Lima'y, Guimares Rosa'y, Jorge Enrique Adoum'u okur
ken kii stilin karmaklnn tam olarak dnyann karmakln
aklad yargsna ve duygusuna kaplr; ve "bunun" baka bir bi
imde sylenemeyecei duygusuna. Tersi durumlar da sayszdr,
baz eserlerde imge yoksulu ama zenti bezemelerle doldurulmu
stilin karmakl, sanatnn aklk karsndaki paniini gizler:
Szler plak kalrsa umarsz aptallklar ortaya kar.
Stil kadercileri barokun Latin Amerika'nn dili olduuna ikna
olmamz isterler; sanki bu kadar dnyay barndran bir dnya iin
tek bir olas dil olabilirmi gibi. Nihayetinde, pohpohlama uzman
larnn atafatl stillerini izleyerek yazdklar eserlerin skclna
st dzey bir estetik klf uydurmay amalarlar. Bo szler doann
hizmetinde almaz, sistemin hizmetinde alr: Ona klflar su
nar. Bu yzden bir lke ne kadar yoksulsa edebiyat da o kadar gs
terili, o kadar alengirli olmak zorundadr; sanki halkn diyetindeki
kaloriler ne kadar eksikse gereklie srtm dnm aydnlarn eser
lerindeki kelimeler o kadar ok olmalym gibi.
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 51

9. POLTK EDEBYAT POLTK KONULARDAN BAHSEDER;

TOPLUMSAL EDEBYAT TOPLUMSAL KONULARDAN

yi de, politik y a da toplumsal olmayan herhangi bir edebiyat var

m acaba? Hepsi toplumsaldr, nk insan toplumuna aittirler ve
ayn zamanda hepsi politiktir; basl bir sz her zaman -yazar iste
sin ya da istemesin, bilsin ya da bilmesin- kamusal yaama bir ka
tlm ierdii lde politiktir.
Yazl mesaj srf varoluuyla bile "seim" yapar: Dierlerine y
neltildii zaman, kanlmaz olarak toplum ve iktidar ilikilerinde
bir yer alr, taraf tutar. zgrletirici ya da yabanclatrc ierii
hibir durumda konusu tarafndan belirlenmez. En politik ya da po
litik deiim sreleriyle en balak edebiyat, politikay en az ad
landrma ihtiyac duyan olabilir; tpk en acmasz sosyal iddetin
de kendisini illaki bomba ya da kurunlarla gsteren olmad gibi.
Dnyann en devrimci niyetiyle "toplumsal ve sosyal konular"
zerine yazlm kitaplar, makaleler, arklar ve bildiriler sk sk
onlara esin veren iyi niyetin hedefledii etkiyi yaratmazlar. Bazen
istemeden kar kmay amaladklar sistemi hakl karrlar. Hal
ka anlaytan yoksunmu, hayal gc ktm gibi yaklaanlar bask
clarn rettii halk imajn onaylarlar; skc cmlelerden kurulu
bir dil kullananlar, tek boyutlu tipler yaratanlar, korkusuz, eliki
siz, phesiz tipler yaratanlar, her ykde ya da romanda yazarn
dediklerini mekanik olarak uygulayan kartondan tipler yaratanlar
savatklarn syledikleri sistemi kutsarlar. Sistem, paralamada
uzman deil mi? Ruhu oaltmak yerine onu buran bir edebiyat, ne
kadar militan diye adlandrlrsa adlandrlsn ak bir biimde her
gn insanlk durumunun zenginliini ve eitliliini tekrar tekrar
kesen bir sosyal dzene hizmet eder. Daha az rastlanmayan baka
durumlarda da, iletiim ve aktarma denemesi daha batan baarsz
la urar, eer daha balarken ikna olmu bir kitleye bu kitlenin
duymay bekledii eyi, bildik dilde sylemeye ynelinirse: Ne ka
dar devrimci olmay amalarsa amalasn, beslenmeyen bu edebi
yat neticede konformist olacaktr. Aka getirmeyi amalasa da uy
ku getirir. Kalabalklara hitap ettiini syler ama aynayla konuur.
52 BZ HAYIR DYORUZ

Edebiyatn, konusu ne olursa olsun, gerekliin oklu boyutla

ryla aklanmasna katkda bulunduu, bir biimde kolektif kimli
i besledii ya da toplumu yaratan bellei ortaya kard srece
zgrletirici bir politik anlama sahip olabileceine inanyorum.
Bu bak asndan, bir ak iiri, politik olarak tnellerdeki maden
cilerin ya da muz plantasyonlarndaki iilerin smrsn anlatan
bir romandan daha verimli olabilir.
En st dzey Latin Amerikan edebiyatndan saysz rnek bulu
nabilir. Ksa sre nce yaymlanan bir almada Pedro Orgambide,
Pablo Neruda'nn Canto Genera l'inin grnte daha az politik olan
eserleri arasnda en politii olduu konusunda phe ettiini syl
yordu. Bana phesinde ok haklym gibi geliyor. Pablo Neruda'
nn iirleri, baz sayfalarnda baz diktatrleri ve United Fruit Com
pany'nin uygulad iddeti ortaya dkt Alturas de Machu Picc
hu'da en byk etkiye ve derinlie ular. Bana gre Miguel Angel
Asturias'n Weekend en Guatemala's 1 954 katliamnn ve igalinin
yaratt sonsuz fkeyle yazlmtr, btn eserlerinde en ak poli
tik konuya sahip olandr ama politik olarak en etkisizidir. El libro
de Manuel'i Julio Cortazar'n en balak eseri olarak kabul eden,
neredeyse herkesin hemfikir olduu gr paylamyorum; ayn
biimde Gabriel Garda Mirquez'in Yzyllk Yalnzlk', bu byk
romanda politika birinci planda grnmese de bana Bakan Baba
mzn Sonbahar'ndan politik anlamda ok daha zengin geliyor.

10. EN Y DURUMDA, EDEBYAT GEREKLG

YORUMLAYABLR AMA DEGTREMEZ .

Gereklii yorumlarken, yeniden kefederken edebiyat onu tan

mamza yardm eder. Ve gereklii tanmak onu deitirmeye ba
lamak iin gereken ilk admdr. Gereklik bilincinin derinlemesin
den balayarak gelimeyen toplumsal ya da politik bir deiim de
neyimi yoktur.
"Kurgusal" eserler, yle deniyor, gerekliin gizli boyutlarn
aklamakta "kurgusal olmayan" eserlerden ok daha etkilidirler.
nl bir mektubunda Engels, ekonominin somut grnmleri ze
rine Balzac'n romanlarndan dnemin btn ekonomi kitaplarn
dan rendiinden ok daha fazla ey rendiini yazmt. Hibir
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 53

sosyolojik aratrma Kolombiya'daki iddet hakknda Mirquez'in

ksa roman -eer yanl hatrlamyorsam iinde tek bir kurunlama
bile olmayan- Albaya Kimseden Mektup Yok'tan daha fazla ey
retemez ve Mario Vargas Llosa'nn Kent ve Kpekler'i, Peru'daki id
detin, konu zerine herhangi bir almadan ok daha ayrntl bir
rntgen filmini sunar. Geen yzyl Arjantin'de ekonomi politiin
en iyi eseri Martin Fierro adl hrn bir gaucho zerine uzun bir i
irdir. Jose Maria Arguedas'n romanlar ve ykleri Latin Amerika'
daki yerli kltrlerin paralanmalar zerine en etkileyici tanklk
lar sunarlar. Augusto Roa Bastos'un roman Yo el Supremo Gaspar
,

Rodrfguez de Francia zamanlarnn Paraguay'n gerekten tanmak

isteyen biri iin herhangi bir tarih kitabndan ok daha derin kanal
lar aar. Bugnk Uruguay'n zl Juan Carlos Onetti'nin usta
elleriyle El astillero'da sunulur. Guatemala'ya girmek iin Asturi
as'n kitaplarndan daha iyi bir anahtar var m? Juan Gelman'n iir
lerinde ak ve fkeyle soluk alan, gnmz Arjantin'inin lm ve
yaam dolu nefesi deil midir? Ve El Salvador ile Nikaragua, bu k
k hrn lkeler bizimle Roque Dalton ve Emesto Cardenal'in a
zndan konumazlar m?
Gereklii aklamak onu kopya etmek anlamna gelmez. Ger
eklii kopya etmek ona ihanet etmek olur; zellikle de gerekli
in, hayatta kalabilmek iin yalan sylemeye zorlayan ve gndelik
olarak eylerin adlaryla anlmasn yasaklayan bir sistem tarafn
dan maskelendii bizimki gibi lkelerde. Gerekliin iine ileme
yetisinde olanlar gereklii dllerler. Picasso'nun Guernica's gz
lerimize bu kk Bask kasabasnn bombardmannn btn foto
raflarndan daha fazla gereklik sunar. Fantastik bir anlat, gerek
lii natralist, gereklie saygl davranmaya alan bir ykden
daha iyi yanstabilir. Mario Benedetti yakn zamandaki bir alma
snda hakl olarak Julio Cortazar'n La casa tomada's gibi bir y
knn fantastik bir yk olarak gereklikle ou Fransz nouveau
roman yazarnn can skc uydurmalarndan ok daha fazla ilikisi
olduunu sylyor. La <:asa tornada, yzlemeye cesaret edemedi
i bir varlk tarafndan yava yava yerinden edilen bir sosyal sn
fn batn somut simgeler araclyla temsil eder.
ounlukla, politik olarak devrimci mcadeleyle zdeletiri
len yazarlar vicdani yaklamlarn acsn ekerler. Fantazi korkak-
54 BZ HAYIR DYORUZ

a bir ka, bir dnya yalan deil midir? yle hissederler, ya da

daha dorusu yle hissederiz, nk benim de bama geldi: Yaz
maktan sululuk, umaktan sululuk duyarz. Bazen insan yarats
n besleyen hayaller, halsinasyonlar olmasa umudun susuzluktan
leceini unuturuz.
Edebiyat, iki tarafl bir ayna gibi, grleni ve grlmeyen ama
olan yanstabilir; kendi reddini iermeyen hibir ey olmad iin
ounlukla intikam ve kehanet olarak iler, hayal gc gerekliin
anlalmasnda yeni kaplar aar ve onun dnmn sunar; d
lerle fethedilecek dnyay ne srer, ayn anda burjuva dzeninin
hareketsizliine meydan okur. Korku ve sessizlik sisteminde yarat
ma ve kefetme gc itaatin rutinlerine kar saldrya geer. Bu
sosyal dzen, der sahipleri, doal dzendir: Sessiz dnya kardan
ve profilden tpk kendisine benzer, polis filerindeki bir fotoraf
gibi. Yaratc hayal gc, varsaylan sonsuzluun bir vadesi oldu
unu ve kar yz olmayan yz olmadm aklar.
yi bir metnin deeri, onu okuyanda serbest braktklaryla l
lebilirdi. yi kitaplar, iyi denemeler, makaleler, en etkili iirler ve
arklar hi etkilenmeden okunamaz ya da dinlenemez. Edebiyat bi
linlere ynelir, onlar zerinde hareket eder ve niyet, yetenek ve ta
lihle donandnda bilinte hayal gcnn ve deiim isteinin ho
rozunu tetikler. Yalann sosyal yapsnda, gereklii aklamak onu
ihbar etmeyi de ierir ve okur, okuma sayesinde azck ilerleyince
ok daha telere ular. Bir kitap dnyay deitirmez, denir ve do
rudur. Ama ne deitirir dnyay? Bir sre, duruma gre hzl ya
da yava, her zaman kesintisiz ve kendiliinden binlerce boyutu
olan bir sre. Yazl sz de bu boyutlardan biridir ve basit bir yar
dmc ark deildir. Dolaysz olmayan btn edebiyat reddetmek,
inanyorum ki kitabn snrlarn aan ya da akademi krslerinde
yer almayan edebi ifade biimlerini hor grmek gibi ok byk bir
yanla neden olur.
Haroldo Conti, Buenos Aires'te yakndan tandm Arjantinli
anlatc, son yllarn yapt edebiyatn politik olarak yararsz ol
duu phesiyle ac ekerek geirdi. Devrimci fikirlere sahip bir
adamd ve mkemmel bir biimde zararsz hikayeler ve romanlar
yazdn dnyordu, nk aka ihbarda bulunmuyorlard. Si
gara ve arap dolu uzun gecelerde, Tigre deltasndaki bir adackta
 ON YAYGIN YANLI YA DA YALAN 55

bu konu zerine konutuk ve ben ona eserlerinin derin, zgrleti

rici bir anlam olduunu sylemeyi hi beceremedim. Pek ok g
zellikler ieren ykler anlatma yeteneiyle alakgnll bir by
cyd o ve belki hfila yle. Bir eye deen btn edebiyatlar gibi
onun anlatlar da hayat anlatyor ve hayatn gereklemesini sa
lyorlar. Bizi geici olarak zamandan skyorlar; daha iyi bir bi
imde geri vermek iin. Bize ne olduumuzu anlatrken olmamza
yardm ediyorlar, nk kendi kimliini bilmeyen bir halk nasl ta
rihin acsn ekmek yerine onu yaparak tarihin kahramanna dn
ebilir ki?
1 976 yaznn sonunda Haroldo karld. Birisi onu, ikenceden
tannmayacak halde bir klada grd; sonras bir daha hi bilinme
di. Tpk pek ok Arjantinli, ilili, Guatemalal ve Uruguayl gibi
onu da toprak yuttu. Arjantin gazeteleri lkenin en iyi yazarlarn
dan birinin kaybedilmesi zerine tek bir satr bile yaymlamadlar
ve sorgulayc bir bilince sahip olan Haroldo terrn ortasnda kay
boldu, edebi eserlerinin kendi politik arzusuyla uygun dmedii
dncesiyle ac ekerken siste kayboldu. Bu anlamda, Haroldo bir
uta edebiyata tanrlarn meslei olarak methiyeler dzen, dierin
de ise onu zararsz bir bo vakit geirme olarak aalayan bir e
matizmin kurban oldu.
Ben szckler aram ama bulamamtm. Yaptna inanmas
na yardm etnek istedim ama baaramadm. Onunki gibi eserlerin
kimlik, bellek ve umut kvlcmlar yakarak; yzmz silmek, ru
humuzu paralamak ve belleimizi boaltnak iin rgtlenmi bir
sisteme kar kan deiim glerini birletirdiini sylemek ister
dim ona, bylelikle szlerinin ortada rlplak kalan pek ok kii
ye palto olduunu sylemek isterdim.
Zitarrosa'nn gzel bir arksnda syledii gibi, nk istemek
istedim ama becermeyi beceremedim, imdi bu sayfalar bir kefaret
ve saptama olarak yazyorum.

1 980
 SEBASTIAO SALGADO'NUN FOTOGRAFLARI

Ik pln Srrdr

Bu fotoraflar, trajik bir ihtiamla dolu bu figrler, umutsuz bir

heykeltra tarafndan taa ya da ahaba m ilendiler? Bu heykelt
ra fotoraf m? Yoksa tanr m, ya da eytan, ya da yeryz ger
eklii mi?
Kesin olan tek bir ey var; bu figrlere etkilenmeden bakmak
ok zor. Kimsenin omuz silktiini, kr ve uzak, ban evirip hi
bir ey yokmu gibi slk alarak uzaklaabildiini sanmyorum.

Alk aln ldrd insana benziyor. nsan insann ldrd

aaca benziyor. Aalarn kollar var, insanlarn da dallar. Sska,
kuru bedenler: Aalar kemiklerden yaplm; insanlar, gnete b
zlm kklerden ve budaklardan. Ne aalarn ne insanlarn ya
belli. Hepsi binlerce yl nce, kim bilir ka yl nce, dodular ve
ayaktalar, onlar bir bana brakan gn altnda aklanamaz bir
biimde ayaktalar.

Dnya o kadar hznl ki, gkkua bile siyah beyaz kyor ve o

kadar irkin ki, can ekienJerin peindeki akbabalar hemen stle
rinde uuyor. Birisi Meksika'da ark sylyor:
 IIK PLGN SIRRIDIR 57

Hayat lavabodaki pislik gibi, giderden akp gidiyor.

Ve biri Kolombiya'da konuuyor:

"Hayatn bedeli arttka artyor, hayatn deeri dtke d
yor."
Ama k pln smdr ve Salgado'nun fotoraflan bize bu
sm anlatyor.
Grnt zeltinin sularm emip k sonsuza dek glgede sa
bitlenince, zamandan ayrlan ve sonsuza dnen tek bir an oluyor.
Bu fotoraflar, plak dnya gereine ve o gerein gizli prlts
na tanklk etmek iin yaratcsndan ve gsterdii kahramanlardan
sonra da yaamay srdrecekler. Salgado'nun kameras vahi ka
ranlkta hareket ediyor; k arayarak, k avlayarak. Ik gky
znden mi dyor, yoksa bizden mi kyor? Bu n yakaland
an, bu lt, fotoraflarda bize grlmeyeni ya da grlen ama
fark edilmeyeni aklyor: Fark edilmeyen bir varl, gl bir
yokluu. Bize, yaama acsnn ve lm trajedisinin kendi iinde
insann dnyadaki macerasn ipotekten kurtaran kudretli bir by
y, ltl bir gizemi sakladm haber veriyor.

Henz lmemi bir az, bir testinin azna asl. Parlak, beyaz tes
ti; bir meme.
Bu ocuun, bu adamn, bu ihtiyarn boynu birinin elinin stn
de uzanyor. Henz lmemi ama terk edilmi boyun, kafann ar
ln tayamyor.

Salgado'nun fotoraflan insan acsnn ok yzl bir portresini su

nuyor. Ayn zamanda bizi insan onuruna sayg duymaya davet edi
yorlar. Bu alk ve ac grntleri yabani bir ak yrekliliin rn
leri ama ayn zamanda saygl ve edepliler. Sefalet turizmiyle hibir
ilgileri yok. Bu almalar insan ruhunu lekelemiyorlar, onu akla
mak iin ona nfuz ediyorlar. Bazen Salgado neredeyse ceset olan
58 BZ HAYIR DYORUZ

iskeletler gsteriyor; onlara kalan tek ey onurlan. Her eyleri elle

rinden alnm ama onurlan var. O aklanamaz gzelliinin kayna
orada. Bunlar lme dair deiller, sefaletin mstehcen tehircili
i deiller. Burada dehetin iiri var, nk onur duygusu var.
Bir keresinde bana Endls'te sepetindeki midyeleri satarak so
kaklarda dolaan_ok yoksul bir balky anlattlar. Bu balk b
tn midyelerini almak isteyen gen bir beye midyelerini satmak is
tememi. Kk bey balknn istedii paray deyecekmi ama
balk midyelerini satmay kabul etmemi; kk beyin hi ho
lanmad basit bir nedenle. Basite yle demi:
"Kendi almda emirleri ben veririm."

Arkadann mezarna uzanm bir kpek var. Ban kaldrm, ya

nan mumlarn arasnda dostunun uykusuna bekilik ediyor.
Ykntlar arasnda bir otomobil var; iinde yapma bir iee
bakan gelinlikli siyah bir kadn.
Sonsuz kum lnn ortasnda akl sr ermez gemiler var.
Rzgann dvd kumdan entariler ya da bayraklar var.
Topran kllan gibi bir kakts var; topran silahl gleri gi-
bi.
Fabrikalarda; barsaklar ya da dev boa ylanlar olan borular
var.
Ve topran zerinde, topraktan, kyl ayaklan var: topraktan
ve zamandan yaplm ayaklar.

Salgado insanlarn fotorafn ekiyor. Gelip geen fotoraflar

hayaletlerin fotorafn ekiyorlar.
Tketim nesnesine dnm sefalet, hastalkl bir zevktir ve
ok para getirir. Refah pazarnda, sefalet iyi para eden bir maldr.
Tketim toplumunun fotoraflar olay yerinde biterler ama
ieri girmezler. Umutsuzluk ya da iddet sahnelerine gelip geici
 IIK PLGN SIRRIDIR 59

ziyaretlerinde, uaktan ya da helikopterden inerler, dmeye basar

lar, flan kvlcm patlar: Fotoraf hzla ekip kaarlar. Grme
den bakarlar ve grntleri hibir ey demez. Dehet ya da kanla
kirlenmi bu dlek fotoraflar karsnda, dnyann talihlileri tim
sah gzyalar dkebilirler, kendi evrenlerinin dzeninde hibir ey
bozulmadan birka kuru, birka merhametli szck sarf edebilir
ler. Bu kara derili dzlmleri, tanr tarafndan unutulmular, k
peklerin iediklerini izlerken herhangi bir Bay hikimse iten ie
mutluluk duyabilir: Hayat, bunlarla karlatrlnca, bana o kadar
da kt davranmad dorusu. Cehennem cennetin faziletlerini olum
lamaya hizmet eder.
Hayrseverlik dikeydir, aalar. Dayanma yataydr, yardm
eder. Salgado ieriden fotoraf ekiyor; dayanarak. Sahra lle
rindeki al fotoraflamak iin orada on be ay boyunca alt.
Latin Amerika zerine bir avu fotoraf bir araya getirmek iin ye
di yl yolculuk etti.

Sierra Pelada madencilerinin amurdan bedenleri. Brezilya'nn ku

zeyinde, yarm milyon insan amurun iine gml altn aryor.
amurlarn iinden daa trmanyorlar, bazen ayaklar kayyor ve
dyorlar; den her yaamn den bir ta parasndan daha faz
la nemi yok. Bir madenci srs trmanyor. Firavunlar dnemin
de piramitlerin inasndan grntler mi bunlar? Bir karnca ordu
su mu? Karnca m, kertenkele mi? Madencilerin kertenkele derisi
var, kertenkele gzleri. Alktan lenler, dnya zoolojisinde mi ya
yorlar?
Salgado'nun kameras yaklayor ve insan yaamnn n tra
jik bir younlukla ya da hazin bir tatllkla aa karyor. Bir el
yaklayor, hibir yerden gelen bu el alyor ve kendini yokuu
kan, srtndaki ykten iki bklm olmu madenciye sunuyor. Bu el
Mikelanjelo'nun o nl freskinde ilk insana dokunan ve dokunarak
onu meydana getiren ele benziyor. Sierra Pelada'nm ya da Golgo
ta'nn ykseklerinde yol alan madenci bir haa dayanyor ve dinle
niyor.
60 BZ HAYIR DYORUZ

Bu mlkszlemi bir sanat. Yeryznn plaklarn syleyen p

lak bir dil. Bu grntlerde hibir ey fazla deil; mucizevi bir bi
imde retoriin, demagojinin, hoyratln uzanda.
Onun iin kolay olsa ve phesiz ticari olarak karl olsa da Sal
gado taviz vermiyor. Evrenin en derin hzn avuntusuz, ekerlen
dirilmeden ifade ediliyor. Salgado Portekiz dilinde tuzlu demek.
Salgado'nun zenle kand pitoreskizm, darbelerinin iddeti
ni hafifletebilir ve nc Dnya'nn sonuta teki dnya olduu
nu olumlamaya katkda bulunabilirdi: Tetikte bekleyen, tehlikeli
bir dnya, ama ayn zamanda nadir grlen hayvanlardan oluan
bir sirk gibi sempatik.

10

Gereklik simgesel bir dille konuur. Her para btnn bir meta
forudur. Salgado'nun fotoraflarnda simgeler kendilerini ieriden
darya gsteriyorlar. Sanat simgeleri, cmerte gereklie yk
lemek ve gereklii onlar kullanmaya zorlamak iin kendi zihnin
den retmiyor. Gerekliin kendini mkemmel biimde ifade et
mek iin setii bir an var: Salgado'nun kamerasnn gz onu so
yuyor, zamandan skyor, onu grnt yapyor ve grnt bir sim
geye, bizim zamanmzn ve bizim dnyamzn bir simgesine dn
yor. Azn amadan haykran bu yzler artk "teki" yzler de
il. Artk deil: Hi rahatsz olmadan baklabilen nadir ve uzak yz
ler deiller artk; sadaka vererek vicdanlar rahatlatmaya yarayan
zararsz bahaneler deiller. Hepimiz, bu l ama ayn zamanda yz
yllar ya da binyllardan beri inatla canl kalan varlklarz: Bu l
ler, fotoraf iin poz verirken canlym gibi yaptklar iin deil en
derinlerinde sakladklar o acl ltlar sayesinde canl kaldlar.
Eski Ahit'ten km gibi grnen bu grntler aslnda yirmin
ci yzylda insanlk durumundan portreler; bizim Birinci Dnya ol
mayan ama nc Dnya ya da Yirminci Dnya da olmayan tek
dnyamzdan simgeler. Bu grntler, bu portreler, gl sessizlik
leriyle, burjuva dzenini her eyin dnda tutan ve bu dzenin ikti
dar ve miras hakkn kollayan riyakar snrlan sorgl!luyorlar.
Havana, Kba, 1988
Serra Pelada, Para eya l eti, Brezilya, 1980.
Etiyopya, 1994
Kabil, Afganistan, 1996
 .. .

Mali, 1985
Oaxaca, Meksika, 1 980
 IIK PLGN SIRRIDIR 69

11

lm gren, ona bakmak istemeyen ama gzn alamayan bir o

cuun gzleri. lme mhlanm, lm tarafndan yakalanm gz
ler: O gzleri, o ocuu gtrmeye gelen lm: Bir cinayetin gn
cesi.

12

Be dakikadr beyaz sayfann karsnda szckler aryorum. Bu

be dakikada dnya silahlara on milyon dolar harcad ve yz altm
ocuk alktan ya da iyiletirilebilir hastalklardan ld. Yani: Be
nim pheye dtm bu be dakikada, yz altm ocuk savala
rn en savanda, en sessizinde, aklanmayanmda, adna bar de
nileninde, kimse cezasn demeden katledilebilsin diye dnya si
lahlara on milyon dolar harcad.
Toplama kampndan bedenler. Bunlar aln Auschwitzleri.
Bir insan soyunu anlatrma sistemi mi? Tavanlar gibi reyen alt
rklara kar gaz odalar yerine alk kullanlyor. Bu arada, nfus
dzenleniyor. Atom bombas Hiroima ve Nagazaki'de korku bar
nn aln yapt. Dnya savalarnn yokluunda, alk nfus
patlamasyla arpt. Bu arada yeni bombalar alar gzetliyor.
Bildiimiz kadaryla her insan yalzca bir kez lebilir ama stokla
nan nkleer silahlar her bir insann on iki kez lmesine yol aacak
miktarda.
Al ldrmek yenne alar ldren lm musibetinden mus
tarip bu dnya, btn insanla yiyecek olarak vermeye fazlasyla
yetecek kadar besin retiyor. Ama bazlar alktan lyor, bazlar
hazmszlktan. Ekmein gaspn garanti etmek iin dnyada dok
torlardan yirmi be kat fazla asker var. 1 980' den beri yoksul lkeler
askeri harcamalarn artrd ve kamu sal harcamalarn yan ya
rya drd:
Afrikal bir ekonomist, Davison Budhoo Uluslararas Para Fo
nu'nu ihbar ediyor. Bakana veda mektubunda yle diyor: "Kan
ok fazla, siz de biliyorsunuz. Nehirler gibi akyor.' Beni tamamen
70 BZ HAYIR DYORUZ

kirletti. Bazen sizin adnza yaptm eyleri temizlemek iin dn

yada yeterince sabun olmad duygusuna kaplyorum."

13

l hayvanlarn kurumu postlar gibi evler. Battaniyeler kefen,

kefenler de yararsz meyveleri ve zayf canllar sarmalayan kuru
kabuklar. Denkleri yklenen insanlar, insanlar yklenen denkler.
Zorlu aclarla dalarda yryen, srtlarnda tadklar ve srtlarnn
bir parasna dnen ta lahitler gibi byk ktkler yznden iki
bklm tayclar. Ama onlar bulutlarn zerinde yryor.

14

nc Dnya, "teki" dnya, yalnzca aalamaya ve acmaya

layktr. Nezaket kurallar gereince ondan ok az bahsedilir.
Eer AIDS Afrika'dan hi kmasayd, bu yeni hastalk fark edil
meyecekti. AIDS'in Afrika'da binlerce milyonlarca insan ldrme
si ok az nemli olacakt. Bu haber deildir. nc Dnya deni
len yerde hastalktan lmek "doal" dr.
Eer Salman Rushdie Hindistan'da kalsayd ve romanlarn Hin
du, Tamil ya da Bengal dilinde yazsayd hakknda lm ferman ve
rilmesi kimsenin dikkatini ekmeyecekti. rnein Latin Amerika
lkelerinde pek ok yazar yakn zamandaki askeri diktatrlkler ta
rafndan lme mahkum edildi, idam edildi. Avrupa lkeleri Rush
die'nin mahkumiyeti karsndaki fkelerini ve protestolarn ifade
etmek iin bykelilerini ran'dan ektiler; ama Latin Amerikal
yazarlar mahkum edilip idam edildiklerinde Avrupa lkeleri by
kelilerini ekmediler. ekmediler, nk elileri katillere silah
satmakla meguld. nc Dnya denilen yerde kurunlarla l
mek "doal"dr. nsanl iletiimsiz brakan byk iletiim arala
rnn bak asna gre, nc Dnya'da hayvanlardan yalnzca
iki aya zerinde yrd iin ayrt edilen nc snf insanlar
yaar. Sorunlar doaya aittir, tarihe deil: Alk, hastalk, iddet,
doal ileyiin bir parasdr.
 IIK PLGN SIRRIDIR 71

15

Ta heykellerden bir Ha Yolu. Etten v e kemikten insanlardan bir

Ha Yolu. ln tepelerinde dolanan u sska ocuk sa'nn uysal
lna m sahip? sa'nn acl gzelliine? Yoksa doduu yere do
ru yryen sa m sahiden?

16

Alk yalan syler: zlemez bir sr y a d a tanrlarn intikamym

gibi grnr. Alk maskelenmitir, gereklik maskelenmitir.
Fotoraf olduunu kefetmeden nce, Salgado iktisatyd.
Sahra'ya iktisat olarak geldi. Orada ilk defa gerekliin gizlen
mek iin kulland deriye nfuz etmek iin kamerann gzn kul
land.
Ekonomi bilimi, maskeler konusunda ona ok ey retmiti.
Ekonomide hibir ey asla grnd gibi deildir. Rakamlardaki
iyi durumun insanlarn mutluluuyla ok az ilgisi vardr ya da hi
yoktur. Varsayalm ki iki kiinin yaad bir lke var. Kii bana
den gelir, varsayalm, 4000 dolar. Bu ilk bakta hi de kt de
ildir. Ama bu lkede yaayan iki kiiden biri 8000 dolar alyor,
teki hibir ey. O zaman bu adam ekonominin gizli bilimlerini an
layanlara sorabilir: "Payma den geliri nereden alabilirim? Hangi
bankadan dyorlar?"
Salgado Brezilyal. Brezilya'nn gelimesi ka kiiyi gelitiri
yor? statistikler u son otuz ylda, zellikle uzun diktatrlk ylla
rnda ak ekonomik byme gstergeleri kaydettiler. Ama 1 960'ta
her Brezilyal'dan biri kt besleniyordu. imdi her Brezilya
l'dan ikisi kt besleniyor. Terk edilmi on yedi milyon ocuk var.
len her on ocuktan yedisini alk ldryor. Brezilya dnyann
drdnc yiyecek maddesi ihracats, dnyada yz lm olarak
beinci srada, alkta ise altnc.
72 BZ HAYIR DYORUZ

17

Gebe kervanlar, can ekienler, Afrika lnde dolanyorlar;

umutsuzca yenilebilecek bir ot ya da bcek arayarak. nsan m bun
lar, yoksa hareket eden mumyalar m? Rzgardan deforme olmu
yryen ta heykeller mi; lmler mi yoksa uyuyorlar m; belki
canllar, belki ller; belki ayn anda hem canllar hem ller?
Bir adam kollarnda olunu ya da eskiden olu olan kemikleri
tayor, bu adam yalnzla akl, yksek ve gl bir aa. Yalnz
la akl, glgeli bir aa uzun dallarn hareket ettirerek havay
okuyor, en yksek dallarysa bir omza ya da kucaa eilmi bir ka
fa. Can ekien bir ocuk son bir hamleyle elini oynatmay baar
yor, okama hareketi, okayarak lyor. u yryen ya da rzgara
kar srklenen kadn, kanatlar krk bir ku mu? Yalnzlkta kol
larn iki yana am u korkuluk, bir kadn m?

1989
(Bu metin, fotoraflar benimle beraber gren
Helena Villagra'ya adanmtr)
 Zamanmzn Bir Totemi

Cumartesi, gnbatm, sahildeyim. Terastan terasa yeni gelen kom

ularla' konuuyorum:
"Buras ok huzurlu," diyor iman kadn.
"Evet," diyorum.
Terastan deniz grlyor. ok gzel bir yaz gn. Barselona'
dan bir saat uzakta, hava tertemiz:
"Burann havas bambaka," diyor kadn.
"Evet," diyorum.
"Ne yazk ki dnmemiz gerekecek," diyor kocas.
"Bu kadar abuk mu?" diye soruyorum ayrllarna iten ie se
vinirken. "Daha bu sabah geldiniz."
"Evet, ama... Biliyor musunuz," diyor adamla iman kadn ko
ro halinde, "bu evde televizyon yok, ocuklar alamadlar. Galiba
ehre dnmemiz gerekecek."
"Anlyorum," diyorum.

Her cumartesi leden sonra, spanyol ocuklar salya smk yer

lerde alyorlar.
Marco onlara ac veriyor.
Marco Japonlarn dnya televizyonlarndan yaynlad bir iz
gi film dizisi. Japonlar gzyann okuluslusunu kurdular. En
dstri Heidi'yle balad; Bayan Rottenmayer'in gzetleyen bakla
rnn takibinde, karl dalarda dolaan u itici svireli kk kz-
74 BZ HAYIR DYORUZ

la. Sonra, Tokyo halk Edmondo d'Amicis'e dnd ve ocuk Kal

bi'nin yazarndan gzya dolu bir hikayeyi dnya tketimi iin ye
niden diriltti.
Marco, d'Amicis'in Apenin Dalarndan And Dalarna kita
bndan alnma bu karakter, imdi, her yatan spanyol ocuu ara
snda endie ve korku seline neden oluyor. Madrid'de Kzl Ha, te
levizyon programn takip eden saatlerde sinir krizi geiren ortala
ma on ocukla ilgileniyor. "Sadiste bir dizi," diyor Kzl Ha'tan
uzmanlar "ve tamamen ocuklarn sinirlerini ypratmak iin yapl
m." Anketler her on spanyol ocuktan dokuzunun her cumartesi
Marco'yu seyrettiini sylyor. Bir baba aklyor: "Eer televiz
yonu kapatrsam ocuklarm alyor nk Marco'yu seyretmek is
tiyorlar, eer aarsam yine alyorlar nk Marco'yu seyrediyor
lar." Gonzalo Morande, ocuk psikiyatrisinde uzman bir hekim,
kk ocuunun programdan sonra "Baba daha fazla dayanama
yacam! " diye bararak kendisini uyandrdn sylyor ve a
lt hastanedeki ocuk psikiyatrisi blmne ruhsal sorunlarla
gelen ocuklarn saysnn spanyol televizyonu bu eitici diziyi
yaynlamaya baladndan beri alt kat arttn aktaryor.
Okullarda dnem sonu enliklerinde ocuklar Marco arklar
sylyorlar, banda maymunu Amedio'yla Marco resimleri izi
yorlar, Marco dergileri ve kitaplar okuyorlar ve zerinde Marco
resmi olan antalar kullanyorlar.
Eer balayan ve biten bir film sz konusu olsayd bu kadar so
run olmazd. Ama bu elliden fazla blm olarak planlanan bir dizi.
Marco annesini aryor ve onu bulamyor. Bu Cenoval Japon o
cukla zdeleen spanyol ocuklar, haftalar, aylar boyunca annele
rini kaybettiler. spanyol babalar bu annenin ortaya kmas iin her
eyi kabul etmeye hazrlar. Marco Cenova'dan bir gemiye kaak bi
nerek okyanusu ayor ve annesini Arjantin'de aryor: "Neredesin,
anne?" diye haykryor. Anaristler Barselona duvarlarna: "Videla,
Marco'nun annesini geri ver ! " diye yazyorlar. Haftalk ac istihka
k: Marco Buenos Aires'ten kyor, Bahia Blanca'ya varyor ama
annesi ortada yok. Bir veremliyi ya da a kadn klna girmi bir
adam annesi sanyor, dlerinde ona sarlyor, ona alyor, ona ar
k sylyor, ama nafile: Ellinci blme gelinceye kadar anneden
haber kmayacak.
 ZAMANIMIZIN BR TOTEM 75

D'Amicis'in -faizmin edebi peygamberi- dnyas karanlk bir

dnya. temel deeri var: aile, vatan ve bilgilerin dzenli bir ze
ti olarak eitim. ocuk Kalbi'nin karlkterleri ocuktur ama oyun
oynamazlar. akalar, elenceleri yoktur. Kalraman ve skcdrlar.
Marco da bu tipik ccelerden biri. Hastala ve lme dair rkn
dler grr, yoksunluk dleri, ve asla oyun oynamaz. Onun dn
yas bir yetikinler dnyasdr ve bu yzden trajik ve bedbahttr.
Cenova'dan Buenos Aires'e yolculuk ederken korkun bir frtna
gemiyi yakalar: Hastalk ve alk mrettebat telef eder. Daha Ar
jantin'e ayak basar basmaz, Marco'nun yannda getirdii azck pa
rasn alarlar.
D'Amicis'in anne figrn ve ailenin nemini yceltmeye y
nelik ar duygusal anlats, imdi yazldktan neredeyse elli yl
sonra allmam bir yaygnla ulat. Japonlar, ak ki, bir sinek
ten bile kar kartma yeteneindeler.

Televizyona bakan bir ocuun yz beni korkutuyor. Daha doru

su, kk ya da byk, televizyona bakan herkesin yz beni kor
kutuyor; totemin karsnda hareketsiz, pasif, ama ocuklarda beni
daha ok etkiliyor. Yan ak az, hipnotize gzler: Onunla konu
tuunda seni duymuyor; dokunduunda fark etmiyor. Trans halin
de, uyumuyor ama uyank da deil, seri olarak imal edilmi heye
canlan tketiyor. Ktrmler iin saatler saatler sren maceralar.
ocuklar bizim -ka yl nce?- okurken kefettiimiz grntleri
hazr olarak alyorlar. Sandokan onu yorumlayan aktrn yzne,
elbiselerine ve mimiklerine sahip.
Ben ocukken, evde kalmak bir cezayd.

New York'ta bir ilkokul retmeni dehetle anlatyor: "ocuklara

grnt gstermeden bir hikaye anlatrsam ikayet ediyorlar: Gr
myoruz, diyorlar. O zaman dikkatleri dalyor, ayaa kalkyorlar,
birbirleriyle konuuyorlar ve beni dinlemiyorlar. "
76 BZ HAYIR DYORUZ

Okuyucu, okurken grntler yaratr: Seyirci onlar hazr alr.

Televizyon grnty hapsediyor ve serbest brakmyor, demiti
Bruno Bettelheim ve yakn zamandaki bir kitapta Marie Winn ay
nsn tekrarlyor.* Marie Winn'e gre televizyon deneyimi yetikin
lerin ocuklar iin rettii fantazilere ocuklarn bamlln s
rekli klyor. Yeni kuaklarn dili, iinden kelimeleri ayrt etmeyi
beceremeyeceimiz kadar kt durumda. Birleik Devletler' de orta
ve yksek eitim rencilerinin baarlan 1964'ten beri dte.
rencilerin genel seviyesi gnden gne dyor ve baarl renci
ler her seferinde daha istisnai. "Televizyon kua", ocukluunda
dnyay pasife izleme alkanlnn doal uzantsn genliinde
uyuturucularda buluyor. Amerikan evlerinin yzde doksan altsn
da en azndan bir televizyon var. ocuklar sihirli kutuya gitgide da
ha fazla balanyorlar. ki ila be ya aras ocuklar 1 966'da hafta
da yirmi saat televizyon seyrediyorlard, 1 970'te otuz saat seyre
diyorlar; alt ila on bir ya arasndaki ocuklar 1966'da haftada yir
mi saat televizyon izliyorlard. 1 970'te yirmi alt saat izliyorlar.
Marie Winn farkl syleilerden alntlar yapyor. Bunlardan bi
rinde, bir ocuk yle diyor: "Televizyon houma gidiyor, nk
benim yerime her eyi stleniyor. Yant vermem gerekmiyor. Kim
seye bir ey vermem gerekmiyor. "

1 977

* The Plug-in Drug, Television, Children and the Family, New York: Vking
Press, 1 977.
 Zidane'n Dnya Kupas

TEMKNLLK sahnesinde, bir lgnlk krizi.

Coca Cola'nn mutluluk hediye ettii, Master Card'n zenginlik
bahettii, Hyundai'nin hz sunduu, futbola tapnmaya ve kuralla
rna saygya adanm bir tapmakta, dnya ampiyonasnn son ma
nn son dakikalar tartlyor.
Bu ayn zamanda futbola elveda diyen, en hayran olunan, en se
vilen, en iyi oyuncunun da son ma. Dnyann gzleri onun ze
rinde. Ve bu enliin kral bir anda fkeli bir boaya dnyor, bir
rakibe saldryor, gsne bir kafa vuruuyla rakibini yere seriyor
ve ekip gidiyor.
Hakem tarafndan matan atlyor ve seyircinin alklar yerine
slklaryla uurlanyor. Byk kapdan deil, soyunma odalarna
giden hznl tnelden kyor.
Yolda, ampiyon takma ayrlan altn kupann yanndan geiyor.
Bakmyor bile.

Bu dnya kupas balarken uzmanlar Zinedine Zidane'n yal oldu

unu sylediler.
Mariano Pernia, spanyol milli takmnda oynayan Arjantinli
oyuncu, u yorumu getirdi:
"Rzgar da yaldr ama esmeye devam ediyor."
Fransa spanya'y yendi ve Zidane o karlamada ve sonrasn
daki karlamalarda btn oyuncularn en genciydi.
Sonra, ampiyonann sonunda, olanlar olunca, kt adama sal
drmak kolayd. Ama olanlar anlamak zordu,, hfila da yle. Gerek
miydi? Bir karabasan, kafa kartran bir d olmasn? Ona en ok
78 BZ HAYIR DYORUZ

ihtiya duyduklarnda yanndakileri nasl terk edebildi? Hakem

Horacio Elizondo, tamamen hakl olarak ona krmz kart gsterdi,
tamam ama, Zidane neden byle yapt?
Anlald kadaryla, talyan savunma oyuncusu Marco Mate
razzi, ruhunu eytana kaptrm taraftarlarn stadyumun tribnlerin
den savurageldikleri u rk kfrlerden birini etmiti. Cezayirlile
rin olu, Mslman Zidane, kendini savunmay ok eskiden, o
cukluunda, Marsilya'nn yoksul varolarnda bu tr saldrlara u
rad zamanlarda renmiti. Bu kfrleri iyi biliyor ama ona hfila
ilk seferki gibi ac veriyor ve dmanlar da provokasyonun ie ya
radn biliyorlar. Bu kirli yntemle onu defalarca zvanadan kar
mlard ve Materazzi, yle syleyelim, sicili pek temiz biri deil.
Bu dnya kupasna, milli takmlarn malardan nce evrensel
rklk belasna kar ykselttii arlar damgasn vurdu ve Zi
dane bunu mmkn klan oyunculardan biriydi.
Konu yakc. Turnuvann hemen ncesi gnlerde, politikac Jean
Marie Le Pen Fransa'nn oyuncularnda kendisini bulamadn,
nk neredeyse hepsinin siyah olduunu ve nk takm kaptan
nn, u Arabn, milli mar sylemediini aklad. Bir sre nce,
spanya milli takmnn antrenr Luis Aragones, Fransz futbolcu

Thierry Henry'ye "boktan zenci" demiti ve Gney Amerika futbo

lunun srekli bakan Nicolas Leoz otobiyografisini sunarken "be
yz kiinin ve bin yerlinin yaad bir kyde" doduunu sy
lemiti.

Ama, malup olmay seen galibin, ellerinde okad zaferden fe

ragat eden yldzn trajedisi bir kfre ya da birka kfre indirge
nebilir mi?
Belki de bu lgn s aldn, Zidane bunu istemese ve bilmese de,
bir aresizlik lyd.
Belki kfrlere kar bir aresizlik lyd, dirseklere, tk
rklere, arkadan atlan tekmelere, kendini yere atma uzmanlarnn
sahtekarlklarna, yandm anamn ustalarna, seni ldren ve sonra
ben deildim yz taknan numaraclara kar bir aresizlik l
yd.
 ZIDANE'IN DNYA KUPASI 79

Ya da belki irkin futbolun ezici baarsna kar bir aresizlik

lyd; eitliliin dman kresellemenin bize dayatt fut
bolun tamahkarlna, korkaklna ve ktlna kar bir lk. Ni
tekim, ampiyona ilerledike Zidane'm bu sirke ait olmad her se
ferinde daha ok belli oldu. Onun byc sanatlar, efendilii, me
lankolik zarafeti baarszl hak ediyordu, tpk seri olarak baan
modelleri reten amz dnyasnn, bu vasat dnya kupasna ms
tahak olmas gibi.

Ve yine bir biimde talya'nn da kupaya yarat sylenebilir, n

k btn ulusal takmlar, kimi az, kimi ok, talyan tarz oynadlar;
ayn oyun dzeniyle, geride drtl izgi, kapal defans, kontratakla
alnm goller.
talya kendini kabul ettirdi, olmas gerektii gibi. Sonuta, kilit,
katanayo, talyan takmn epey esnetti ama ayn zamanda ona
drt dnya kupas zaferi sundu. Ve bu drdnc zafer boyunca yal
nzca iki gol yedi, biri kendi kalesine, teki penaltdan, en iyi oyun
cular da ileri uta deil geride: biri kaleci Buffon, teki savunma
daki Cannavaro.
Juventus'un sekiz oyuncusu Berlin'de finale kt, bei talya
iin oynad, Fransa iin. Dnya Kupas'ndan ksa zaman nce
ortaya kan entrikalarla en balantl olan takmn Juventus olma
s tuhaf bir tesadft. "Temiz eller"den "temiz ayaklar"a: talyan
adaleti Lazio, Fiorentina ve futbolda, ticarette ve hkmette sahte
karln ve dokunulmazln virtz Berlusconi'nin Milan' dahil
en byk kulpleri srgne, Seri B ve Seri C'ye gndermeye karar
l grnyordu. Savclar btn bir hilebazlk koleksiyonunu ortaya
kardlar; hakemlerin satn alnmas, gazetecilerin satn alnmas,
kontratlarda sahtecilik, btelerde sahtecilik, talyan ligindeki po
zisyonlarn paylam, televizyon programlarnn maniplasyonu. . .
Hkmetten bir bakan, talya dnya kupasn kazanrsa af ilan
edeceini syledi. talya kazand. Her ey boa m gidecek, bir kez
daha m, her zamanki gibi mi? Hakem Zidane' bundan ok daha az
iin atmt sahadan.
80 BZ HAYIR DYORUZ

Birisi, bilmiyorum kim, 2006 kupasn yle zetlemiti gzelce:

"Oyuncular rnek bir tavr sergiliyorlar. ki imiyorlar, sigara kul
lanmyorlar ve oynamyorlar."
Arada srada kaleyi bulanlar gzel oynamyor, gzel oynayan
lar da asla kaleyi bulamyorlar. Btn Afrika erkenden darda kal
d ve bir sonraki turda btn Latin Amerika da srgne gnderildi.
Dnya kupas bir Avrupa kupasna dnt.
Alnan sonular imdi saduyu denen eyi dllendirmi oldu:
yksek savunma duvarlar, ilerde Tann'ya kk bir iyilik iin ya
karan bir golc, yalnz bir kovboy. Hayatta ve futbolda hep olduu
gibi, en iyi oynayan kaybediyor ve kaybetmemeye oynayan kaza
nyor.
Penaltlar adaletsizlie yardm ediyorlar. 1 968'e kadar zor kar
lamalar para atyla belirlenirdi. Bir biimde yle olmaya de
vam ediyor. Uzatmalar bitince, penaltlar fazlasyla kaderin cilvesi
ne dnyor. Arjantin Almanya' dan iyiydi, Fransa da talya' dan, ama
birka saniye iki saatlik oyundan daha fazla nem tad ve Arjan
tin evine dnmek zorunda kald, Fransa kupay kaybetti.

Ortada pek hayal gc yoktu. Sanatlarn yerini, geerken bir topu

ya da rakibi tekmeleyen halterciler ve olimpik koucular almt.
Dnya kupas o kadar skc hale geldi ki iin sahipleri malar
seyredilebilir klmak zere mecburen heyecan yaratacak projeler
hayal etmeye koyuldular. Fifa'nn koynunda doan dncelerden
biri beraberlii sfr puanla cezalandrmay neriyor. teki, golleri
oaltmak iin kaleleri bytmeyi telkin ediyor. Bir bakas, orba
sevmiyorsanz, yemekten iki tabak verelim misali her iki ylda bir
kupa planlyor.
y
Ama profes onel futbol, dnyann aynas, kazanmak iin oy
nanyor, keyif almak iin deil ve giderlerin hesab, dnya futbolu
nu yneten brokratlarn bu faydasz hayali manevralaryla alay
ediyor.
 ZIDANE'IN DNYA KUPASI 81

Neyse ki futbol profesyonel futboldan ibaret deil. Topun hfila

neeyle yuvarlandn grmek iin sokaklara kmak yeter, plajla
ra, kk arsalara kmak yeter.
Televizyonda seyredilen profesyonel futbolun neesi kam
durumda. Be forvetli eski zamanlar zlemle yad edip imdi geri
ye yalnzca bir tane kaldn hznle kavryoruz mecburen, gide
rek bir tane bile kalmayacan anlyoruz: Herkes geriye, ileride
kimse kalmasn.
Zoolog Roberto Fontanarrosa'nn belirttii gibi, golcler ve
panda aylar soyu tkenmekte olan trler.

2006
 Su ya da enlik Olarak Beden

KEFN beinci yzyl yaklayor. Aklma, kutlamalarn ana tema

larndan birinin eskiden, daha Amerika bu adla anlmaya balama
dan, henz kimse onu kefetme ltfunda bulunmadan nce, Ameri
ka'da ya da Amerika'nn byk blmnde yaanan cinsel zgrl
e sayg olmasnn fena fikir olmad geldi. Bartolome de las Ca
sas ya da Vasco de Quiroga gibi din adamlar Amerika'da insanlk
durumuna ak bir Tanr dncesini vaaz ettiler ama bizim toprak
larmza dayatlan Tanr bu deildi.
Fena bir fikir olmazd, diyorum, bu zgrlk ansna, Amerika'
nn en eski ansna byle bir sayg; imdi AIDS'in kkrtt by
yen panik ikliminin de etkisiyle aka idi edici ahlaki yaklam
lardan mustarip gelimekte olan lkeler iin uygunsuz da olmazd.
AIDS, yeni bir hastalk, bulac, hiila as yok, kesin bir aresi
de, seks polisleri iin mkemmel bir bahane olacaktr, nitekim olu
yor da. Umarm yanlrm, saptama demeyeyim ama bedenin affe
dilmez mutluluunun dmanlar iin olas en iyi zeminin geliimi
ne katkda bulunuyormuuz izlenimine kaplyorum. Bu kadar kat
bir ekilde sulanp mahkum edilen Gary Hart rneinde yaanan
lar baka zamanlarda, Franklin Delano Roosevelt ya da John Ken
nedy benzer durumlarn kahramanlaryken olmamt.

PRTANZM HAREKETE GEYOR

Yakn zamanlarda, Avrupa ve Birleik Devletler gazeteleri ilk say

falarndaki balklarn Gary Hart skandalna ayrdlar. Miami He
rald'n kendilerini yataklar gzetlemek gibi saygn bir greve ada
m muhabirleri, Reagan'a alternatif bir adayn ak macerasn orta
ya kardlar. Gnahkar hanmn fotorafn grnce, Hart' alkla-
 SU YA DA ENLK OLARAK BEDEN 83

mak istedim, hatta ayakta alklamak istedim: Ama onun ac veren

aklamalarn, Kutsal Engizisyon mahkemeleri tarafndan sula
nanlarn en aalklarndan daha aalk aklamalarn okur oku
maz btn isteimi kaybediverdim.
Ne olursa olsun, Miami Herald'n Hart'n politik kariyerini biti
ren haberi, bakan Reagan'n Nikaraguallar katletmek iin yasad
fonlar kullanmak amacyla yapt yolsuzluklar zerine eza
manl aklamalar uygun bir biimde ikinci plana iteledi. Daha n
cesinden deil, smrge dneminden gelen priten gelenek, Gary
Hart' Mayflower'n en uzun direine ast. Gelenek olarak iki ahla
k, iki dili ve iki muhasebe defteri olan bir sistemin bak asna
gre, Hart elbette kontralarn ABD hesabna ve ABD'nin emriyle i
ledii vahetten ok daha ar bir su ilemiti.

CNSELLK KARITI BR HALI SEFER

Bir taraftan Amerika'nn kuzeyinde riyakarlk rzgiir Hart'm poli

tik cesedini sallandrrken, Avrupa'da da riyakar yeniahlaklk
kendi zerine deni yapyordu.
Paris'te iileri ve kltr bakanlan pornografi diye anlan ero
tizme kar sansr kampanyasnda yeni propaganda sald:larna
atlyorlard. Cadiz'in bir plajnda, rlplak ya da neredeyse p
lak gnelenen iki kadn gnlne cezaevine gnderildiler;
yanl hatrlamyorsam bu spanya'da yllardr grlmemi bir ey
di. Tamamen plaklk gnahtr nk ilk gnah hatrlatr, diyordu
Aziz Agustin ve imdi de onun cemaati, Floransa'da Masaccio'nun
Adem'inin korkutucu orijinal plaklnn ilk kez gsterilecei ser
gi aleyhinde ge doru, daha dorusu cennete doru lklar at
yorlar. Teknisyenler Adem'i yeniden soymay baardlar; imdi o,
Kilise'nin stne ektii asma yapra olmadan, tam olarak Masac
cio'nun dnyaya brakt gibi. Bu arada Vatikan'da, Amerika ve
Almanya'dan yeni dnen Papa, idi edici jiletlerini bileyliyordu.

EYTANIN EV

ili'de, uursuz anlarla dolu Ulusal Stadyum'da, eytani pagan bir

gelenei srdrmek konusunda gsterilen inada Papa bizzat kendi-
84 BZ HAYIR DYORUZ

si tank olmutu. Hazretleri, ilili genleri seksten vazgemeleri

iin uyarnca, genler onu bir azdan ve kesin bir haymr'la yant
lamlard. Birka yl nce General Pinochet bir baka eytanca pa
gan gelenee kar bir kararname yaynlamt: Mapuche yerlileri
nin ortak yaam ve retme biimlerine kar bir kararname.
gal zamanlarnda, bu iki gelenek kesin bir biimde Amerika'
nn knn ya da kurtarlma gereinin temel kantlan olmular
d. Kukusuz, yerliler ilahlara tapma ve onlara kanl trensel kur
banlar sunma eilimleri yznden de kokumu saylrlard, ama u
ikisi, yeni dnyann eytana ev sahiplii yaptnn rtlmez ka
ntlan oldular: zgr ak ve zel mlkiyetin yokluu.

TEHLKEL BR ANI

Her ne kadar devlet tarafndan yukardan aaya yaplandrlm

efendi ve kle topluluklar olan nka ve Azteklerin ynetim mer
kezleri Cuzco Vadisi'nden ve Texcoco Gl'nden ynetilen geni
blgelerde cinsel yaam kat normlar altna alnm olsa da, Ameri
kan topraklarnn byk blmnde ak zgrd. Ama daha sonra
gelenlerle karlatrlrsa nka ve Azteklerin normlar da o kadar
kat deildi. Sonu olarak btn Amerika'da kimsenin srekli bir
likte yaamaya mahkum olmamas anlamnda bir boanma vard ve
Amerika'nn hibir yerinde kadnn bekaretinin en ufak bir nemi
yoktu.
Karayipler'de ve dier blgelerde ecinsellik normal karlan
yordu. 1 5 1 3'te Vasco Nuiiez de Balboa'nn o zamana kadar zgr
ln tadn karan ve kendi ilerinde sayg gren elli ecinsel yer
liyi kana susam kpeklerin nne atarak eytan kovma ayinlerin
den birini yapt yer Panama'yd. Karayipler'in Kolombiya kyla
rnda, 1 599'da Tairona yerlileri cinsel alkanlklarm, boanmann
zgrce uygulanmasn, ecinsellii ve ensesti savunmak iin ayak
landlar, bu isyandan sonra yine bir yasaklar dzeni olan dzen ye
niden kurulduunda seksen yerli topluluu fiilen ortadan kaldrl
mt.
O zgrlk gnlerini yeniden hatrlamak insan cesaretlendiri
yor. Ne de olsa gnmz dnyasnda, ecinsellik hala pek ok ceza
yasasnda su olarak kabul ediliyor ve neredeyse btn ahlaki norm-
 SU YA DA ENLK OLARAK BEDEN 85

larda su ya da hastalk olarak grlyor. Ve paradoksal olarak, n

k tarih kara mizah yapmay ok sever, ecinseller ve kadnlara kar
mao nyarglar konusunda en kt blgelerden biri Karayipler.

MUTLULUGUN ADES TALEB

AIDS korkusu, bu arada, terrizme dnebilir. Bu hastalk, bilimsel

olarak, Eski Ahit'e gre ecinsellere kar -ve bilindii zere bu dn
ya krallndaki meyvelerin en lezzetlisi ve en tehlikelisi olan yasak
meyveden u ya da bu ekilde bir srk alan herkese kar- Yehova'
mn bildirdii en boktan lanetleri dorulayacak gibi grnyor.
AIDS hastalndan daha kts, korku hastal. Bu yzden u
anma trenleri bize kk bir yardm sunsa ok ho olurdu, iyi ge
lirdi. Byle denince delice bir ey oluyor, bu yzden byle diyorum:
Hayat faziletli, steril, zararsz bir skntya indirgemek iin bizi ha
yatn elektriinden yoksun brakmakla tehdit eden, ykselen idi
edici pritenizm dalgasnn nne gemek gerek. Eer byle yapl
sayd, kutlamalar spanya'da Engizisyonun kurucular ve Amerika'
da hogrszlk ve karanlkln savunucular Katolik Krallara
bir sayg olarak karlamamz gerekmezdi. Bunun yerine, tarihi yl
dnmleri, bu kadar eziyet ve bunca aalamaya karn Amerika'
mn en eski iki geleneini canl tutmay baaran halka evrensel bir _

alk olarak karlanrd: zgrlk gelenei ve komn gelenei. O

zaman, mesela saysz yok etme kampanyasnda hayatta kalan ve
hiilii dayanmay seme ve mlkiyeti aalama yeteneinde olan,
ak eylemini oyun diye adlandran Guatemala'daki Maya topluluk
larna bir sayg olurdu. Ya da bir dier rnek, Huichola tarz dou
ma bir kutlama olurdu. Meksika'daki Nayarit dalarnda, Huichola
yerlilerinin kadnlan douracaklannda, kadn acyla dourmaya
malk1m eden ncil lanetini dnmezler. Bunun yerine, dokuz ay
nceki o geceyi hatrlamak iin younlarlar; doacak ocuk onu
var eden mutlulua yarasn diye.

1987
 Tehlikeli Gkkua

NL TARH Richard Nixon iin her ey ok akt. 1 972'de ABD

bakanyken, en yakn alma arkadalarna Roma ve Yunan uy
garlklarnn k zerine ateli bir ders verdi:
"Yunanlarn bana geleni biliyor musunuz? Ecinsellik hepsini
mahvetti. Elbette. Aristoteles homoydu. Hepimiz biliyoruz. Sokra
tes de. Ya Romallarn bana geleni biliyor musunuz? Son alt im
paratorlar ibneydi ..
. 11

1 5 1 3'te, bu tumturakl dersten birka yzyl nce, Vasco Nifiez

de Balboa, elli yerliyi barsaklarm demek iin bekleyen kpek
lerin nne att, "nk kadn olmak iin bir tek memeleri ve do
urmalar eksikti. 11
Amerika'daki pek ok dier yer gibi Panama'da da igalciler or
taya kncaya kadar ecinsellik serbestti. 1 5 1 3'teki o gece, Balboa
bu topraklarda iren sodomi gnah cezasnn aln yapt.
Kutsal Engizisyon zamanlaryd. Bitmek bilmez zamanlar. s
panya'da Engizisyon buuk yzyl srd. Her trl farkl olma
sapknl, Avrupa ve Amerika'nn pek ok yerinde ikenceye ya da
lme mahkum edildi. Pek ok ecinsel, erkek ve kadn canl canl
yakld. Byk ateler onlar kle dndrd, "bellekte onlardan iz
kalmasn diye."
Alm bir zaman olduu sanlyor. Ama duman aryor.

KUTSAL ALE

Katolik Kilisesi kurbanlarndan af dilemek yerine, eski beddualar

n tekrar ediyor. Yakn zamanlarda, imdi nan Doktrini Cemaati
olarak anlan Kutsal Engizisyon, Vatikan'dan 11 Tanr'mn planna ve
 TEHLKEL GKKUAGr 87

doann kanununa kar kan byk bir ahlakszlk" olan ecinsel

iftlerin evliliine kar dnya apnda bir kampanya balatt.
Hemen ardndan, dnya kiliselerinin st dzey yneticileri bu
emreden sesin yanks oldular. Uruguay'da Bapiskopos Nicolas
Cotugno ecinselliin "bulac bir hastalk" olduunu aklayp ta
yclarn izole etmeyi nerdi ve ecinsel evlilii bir insan ile hay
van arasndaki birliktelie benzetti.
Kilise pek ok yzyldan beri insan cinsellii konusunda endi
eli. Papadan papaya, hemen her eyi kapsayan gnah ile bir ekil
de remek gerektii iin bize teselli olarak braklan azck ey ara
sndaki kat snn saptyor. Yce Papa'dan son ky papazna kadar
seks konusunda uzman olmayan tek bir din adam yok. Hepsi iffet
yemini ettii iin, yapmalar yasak olan bir eylemi nasl bu kadar
iyi bildikleri anlalmyor.
Vatikan'n bu son hkmn okuyunca, birisi bu semavi sekso
loglara unu sormak isteyebilir: Eer heteroseksel evlilik doann
kanunu ise, siz neden evlenmiyorsunuz? Eer ecinseller Tann'nn
planna kar geliyorsa, neden Tann onlar yle yapt?
yi ve Kt konusunda bir baka uzman, bakan George W.
Bush, ecinsel evliliklerin mahkumiyeti konusunda Vatikan'la hem
fikir ve "bir kadn ile bir erkek arasnda" normal bir evlilik yapma
yan iftlerin evlat edinmelerine kar olduunu aklyor.
Kendisi Katolik olmayan bakan, bu papalk halsn kendisine
mal etti. Bush'un ve Papa'nn tam birbirlerine gre olduklarn ilk
kefedileri deil bu. kisinin de Gkyz'yle direk balantlar
var; farkl telefonlarla. Baz durumlarda, son Irak Sava'nda oldu
u gibi, elikili emirler alyorlar. Buna karlk tekilerde, ortak
cephe oluturuyorlar. Genler arasnda cinsel perhizin promosyonu
ve doum kontrol aralar ve krtaja kar mcadele gibi ok kutsal
amata birlikte oldular ve olmaya devam edecekler.
Alldk kriter geniliiyle, Bush bu konularda yalnzca Vati
kan teokrasisiyle deil ayn zamanda slamc kktendincilerle de
uyuuyor: Birleen pritenler asla yenilmez. Birlemi Milletler'de
ne zaman bu tr bir konu gndeme gelse, Bush yeminli dmanla
ryla ayn fkirde oy kulland; ran, Libya, Sudan ve hatta Irak'la; bu
lke onun Tann ve petrol adna zerine gnderdii fze frtnasn
almadan nce.
88 BZ HAYIR DYORUZ

YNE DE, HAREKET SRYOR

Ha ve kl yukar kaldrld, tpk eski zamanlardaki gibi. Tmy

le hakl olarak: u son aylarda homofobi byk saldrlardan mus
tarip. Papa'nn "sapkn gidiat" ve "Ktln yasallamas" dedi
i ey her yerde yaylyor.
Bu yln ortalarnda Birleik Devletler Yksek Mahkemesi tari
hi bir hkm verdi. Teksas'ta ecinsellii su olarak cezalandran
kanun, diyor hkm, anayasaya aykr. Karar lkenin on iki eyale
tindeki benzer kanunlarn geersizliini zorunlu klyor.
Bu arada, New Hampshire'da, Hristiyanlk tarihinde ilk kez, Pis
kopos Kilisesi'nin din adanlan ve cemaati aka gay olan bir din
adamn piskopos seiyorlar. Massachusetts ecinsel evlilikleri ya
sallatrmak zere. Vermont'ta nfus mdrl bu iftleri yasal
olarak tanyor. Kanada'da bu yln balarndan beri ecinseller On
tario ve Colombia'da evlenebiliyorlar. Artk Belika'da da Dani
marka, Hollanda ve sve'te olduu gibi ecinsel evlilikler var. Nor
ve, Finlandiya, zlanda, Fransa, Almanya, Macaristan, Hrvatistan
ve spanya'nn baz blgelerinde, bu lkelerdeki evlilie az ok ben
zeyen yasal birlik eitlemeleri yrrlkte. Buenos Aires ehrinde
de artk, Latin Amerika tarihinde ilk kez, ayn cinsiyetten insanlar
arasnda yasal birliktelik hakk tannyor.
Tm bu "byk ahlakszlklar", zgrlk ve ruhsal salk ey
lemleri, hediye deiller; bunlar elde edilmi kazanmlar. Gaylerin
ve lezbiyenlerin ayrmcla ve iddete kar verdikleri inat mca
delenin sonulan.
Cehhenneme yarar tm zevklerin arasnda ecinsel ak hala en
vahice bask greni. Maoluk ve silahl budalalk bu vahi basky
normalletirdiler ve alkanlk haline getirdiler. Yetmiten fazla l
kede yasalar ecinsel ilikileri yasaklyor. ounda hapisle. Bazla
rnda krba ya da lm cezasyla. lm cezasnn yasal olmad
dierlerinde parapolisiye birlikler ve fanatizm hastalar ariletirme
trenlerini yerine getiriyorlar. kence ederek, sakatlayarak, ldre
rek sokaklar yalnzca varlklaryla kamusal bir skandal ileyenler
den temizliyorlar.
 TEHLKEL GKKUAI 89

Gayler ve lezbiyenler yeryznde ve gkyznde lanetliler. Be

yl nce, Malezya babakan ulusal gvenlik iin bir tehdit olduk
larn aklad. teki dnyada da kaplar yzlerine kapal. Gen bir
lezbiyenin annesinin sylediini duyduum gibi: "Bana en ok ac
veren cennette birlikte olmayacamz bilmek."
Ama kadn ya da erkek, onlar, tuhaf olanlar, aalananlar, im
di bizim zamanmzn tarihe brakt en iyi haberlerden bazlarn
yaratyorlar. nsan eitliliinin simgesi gkkua bayrayla si
lahlanarak, gemiin en uursuz miraslarndan birini yerle bir edi
yorlar. Hogrszlk duvarlar yklmaya balyor. Hepimizi
onurlandran bu onur talebi farkl olma cesaretinden ve byle ol
maktan duyulan gururdan douyor.
Milton Nascimiento'nun arksnda syledii gibi:

Akn herhangi bir tr yaamaya deer,

Akn herhangi bir tr ak olmaya deer.

2003
 Byl Bir Yaam in
Byl Bir lm

"ZGRLK MCADELES veren halklar iin tek zm olarak si

lahl mcadeleye inanyorum ve ben inanlarmn bir sonucuyum.
Pek ok kii bana macerac diyecek, yleyim yalnzca farkl biri
yim ve inand gerekleri gstermek iin postunu ortaya koyanlar
danm. Bu benim sonum olabilir. Sonumu aramyorum ama olas
lklarn mantkl hesab iinde bu da var. Eer byleyse, bu son ku
caklamamz olacak. Sizi ok sevdim, yalnzca sevgimi nasl ifade
edeceimi bilemedim; davranlarmda an derecede katym, sa
nnn bazen beni anlamadnz. Beni anlamak kolay deildi, te
yandan, bugn bana yalnzca gvenin. imdi, sanatsal bir hazla
parlattn bir tutku iki gsz bacaktan ve yorgun cierlerden des
tek alacak. Onu gerekletireceim [ ... ] Arada srada yirminci yz
yln bu kk condottiere'sini* hatrlayn."
Che Guevara tarafndan ailesine gnderilen bu satrlar, yok olu
undan ksa bir sre sonra, Buenos Aires'e ulat, ancak annesi Ce
lia oluyla iletiim kuramadan lmt. Bu "son kucaklamay", b
tn dnyay heyecanlandracak bir haberi ieren bu veday alama
d. "Bizim zahmetli devrimcilik mesleimizde lm ok sk yaa
nan bir kazadr," diye yazmt bir keresinde yakn bir arkadann
lm zerine; Tricontinental'e yazd mektup, "yeni sava ve za
fer lklarn" haber verdii srece, gelecek olan lm selamla
yarak biter. lmn ne kadar olas ve ne kadar nemsiz olduunu
bin sefer syledi. Bunu ok iyi biliyordu: Art ank. lmleri ve diri
lileri yznden kendisi de yedi canl olduunu kabul ediyordu.
Sz verdii gibi yedinciyi de tketti: zin ya da zr dilemeden l-

* Ortaa talyas'nda gezgin valyelere verilen ad. -.n.

 BYL BR YAAM N BYL BR LM 91

mn iine girdi. Yuro'nun tozlu sarp geitlerinde ordu tarafndan

kovalanan adamlarnn banda kurunlarn bulumasna kt: Ma
kineli ayaklarn tarad, o oturarak, birazck daha, dvmeye de
vam etti; ok yaknndaki bir patlama elindeki M- 1 'i uuruncaya
kadar. Yanndaki birka gerilla akamn ortalarndan sabahn ilk
klarna kadar yaraly korumak iin savama cesaretini gsterdi
lerse de, sayca ok fazla olan askerler onu daha canlyken yakala
dlar: Dipik darbeleriyle paralanm kafalar ve sng darbeleriy
le defalarca delinmi bedenleriyle sonradan onun yannda sergile
nen Che'nin yoldalar gs gse arptlar. atmadan sonra,
bir gece ve bir gnn sonunda Higueras ukurundaki askeri kamp
ta bekleyi dayanlmaz olmutu. Sonunda Hkmet Saray'ndan
mahkumu ldrme emri geldi.

Bulutsuz gkyznde, bir helikopter ini takmlarna bal he

nz soumam cesetle, dalarn Amazon havzalarna doru ald
yerdeki gneten atlam tekinsiz topraklar zerinde ykseldi.
Che, Vallegrande kyndeki "Senyor de Malta" hastanesinde bir
grup gazeteciye ve fotorafya gsterildi. Sonra, ngilizce emirler
veren iman bir dazlan ieriyi purosundan kan dumanlarla dol
durmasyla beraber ortadan kayboldu. Cesede bir litre formol en
jekte edilmiti. Barrientos, Che'nin gmldn syledi; Ovando
-bunu yapacak teknik imkanlarn olmad bir yerde- yakldn
syledi. Ellerinin kesildiini bildirdiler. Sonunda, Bolivya hkme
tine mumyalanm birka parmak ve gerilla gnlnn fotostatik
leri kald; bedeninin ve gnln aslnn kaderi ise sr ya da efsane.
Ardndan zamanmzn bu kahramannn yaam ve lm hak
knda halsinasyonlar ve gizemlerle dolu saysz efsane ortaya atl
d: Bazlar, ok az, yaayan Che'nin baklarna dayanacak gte
olmadklar halde l Che'nin ans zerine kargalar gibi en bil
dik rezillerin alaklk haznesinden taan meyvelerdi; dierlerinin
neredeyse hepsi bizim Latin Amerika'mzn sonsuz grnmez mih
raplarnda denin lmszln kutsayan halk fantazilerden ge
liyordu.

"Her eyin kaybedilmi gibi grnd o dakikada lmenin en

iyi biimini dnmeye koyultlum. Jack London'n, kahramann bir
92 BZ HAYIR DYORUZ

aa ktne yaslanp hayatna onurlu bir biimde son vermeye

hazrland eski bir hikayesini hatrladm": Che bunu Granma K
ba'nn dou kylarnda battnda yaanan katliamdaki bir karar
ann hatrlaynca yazd. lmn o ilk synnn zerinden on bir
yl geti. imdi tek tek bu hareketsiz bedeni her adan yakalayan
fotoraflara bakyorum, kurunun ete getii deliklere, birden ok
sersemin zalimlik belirtisiyle kartrd o ayn zamanda scak ve
ironik, gururlu ve anlay dolu glmsemeye bakyorum. Gerilla
nn yzne, Rio Platal sa'nn bu arpc yzne ivilenmi gzle
rimle kalyorum; onu kutlamak istiyorum.
Kba'da Allegria del Pio denilen bir yerde, atele vaftiz edildii
gn, Che kesin olarak kaderini belirleyecek karar ald: "nmde
ila dolu bir anta ve bir mhimmat sand vard, ikisi birlikte ta
mak iin ok ard, beni sazlklardan ayran dzl gemek iin
yola karken ila antasn brakp mhimmat sandn aldm."
Ailesine bahsi geen vedasnda Che yle diyordu: "Bundan yakla
k on yl nce size bir baka veda mektubu yazmtm. Hatrlad
m kadaryla iyi bir asker ve iyi bir doktor olamamaktan yakn
yordum; ikincisi artk beni ilgilendirmiyor; asker olarak da fena sa
ylmam."
Devrimin ilk ate hattnda bir yer seti ve o yeri kendisine p
heye dme yetkisi ve pimanlk hakk tanmadan sonsuza dek se
ti:
Bu, bir adamn bir avu lgnla birlikte gerekletirdii bir dev
rimi, allmadk bir biimde, yeni bir devrim mcadelesine giri
mek iin terk etmesi demekti. Zafer iin yaamad, yalnzca kavga
iin, onursuzlua ve ala kar hi bitmeyecek her zaman gerekli
bir kavga iin yaad; kendi yakt gemilerden ykselen o gzel
atei seyretmek iin ban geriye evirmek lksn bile sunmad
kendisine.
Bir Buenos Aires gazetesinin sand gibi astmn suu deildi;
popler bir derginin ima ettii gibi kaybedilen bir soyluluktan kay
naklanan sofistike bir dargnln meyvesi de deildi. Dayanma
rakl Che'nin hayatnda kolayca izlenebilir ve bu kelime, daya
nma, sistemin yazclarnn szlnde grnmese de, onu anla
mak iin tek anahtardr.
Cordoba dalarndan Buenos Aires asfaltna yeni gelen gen
Che'nin gzlerinde sonsuz sayda olaslklar yelpazesi alyordu.
 BYL BR YAAM N BYL BR LM 93

Gnde on iki saat alyordu, alts yaayabilmek iin alts gnl

l olarak; parlak bir tp rencisiydi, ama ayn zamanda karmak
yksek matematik kitaplarm da okuyordu, iir yazyordu ve mu
lak arkeolojik aratrmalara dalyordu. On alt yanda bir "felsefe
szl" yazmaya balad; nk rencilerin ve kendisinin buna
ihtiyac olduunu fark etmiti. l 950'de, o zamanlar Emesto Gueva
ra Sema imzasn kullanan Che, El Grafico'da bir ilanda fotorafl
olarak grnd; iki tekerlekli aralar iin "Micron" motorlarnn
yetkililerine gnderilmi bir mektubu aynen yaymlanyordu: Mek
tupta Che on iki Arjantin eyaleti boyunca drt bin kilometre yol
yaptn ve kk motorun ok iyi randman verdiini sylyordu.
O gnlerde retim yeleri dernei yneticisi olan Che'nin genlik
arkada Armando March, Emesto daha renciyken annesinin bir
memesinden operasyon grdn hatrlyor; bir tmr olmasn
dan pheleniliyordu. Emesto annesinin hayatn kurtarmak iin
evinde kobaylar, deney tpleri ve petrol zeltileriyle hararetli de
neyler yapt kk bir laboratuvar oluturmutu. March'la Che
Morinigo'ya kar savamak iin Paraguay'a gitmek istediler. Zeki
ve ok ynl, sonraki yaamnn da aka olumlayp besledii gi
bi doutan ikna gcne sahip gen Emesto Guevara alngan bir
hanm evlad deildi; o tehlikelere ak, net politik fikirleri olma
yan, elinden gelmeyen her eyi yapabileceini en bata kendine is
patlamaya bariz bir eilimi olan gen bir adamd: Babasn onca yl
olu geceyi kucanda uzanarak geirsin diye baucunda oturarak
uyumaya zorlayan srekli astm krizleri, Che'yi futbol ve rugby oy
namaktan alkoymad; malarn sonunda arkadalar onu kucakla
rnda tamak zorunda kalsa da. Astm drdnc yldan itibaren
okula devam etmesini engelledi, ama evde kendisi alarak snav
larn verdi ve daha sonra lisede de mkemmel notlar alarak astmn
stesinden geldi. Astma kar sava Che'nin giritii ve kazand
ilk sava oldu: Astmn onun yerine karar vermesine asla izin ver
meyerek kazand.
Latin Amerika'nn bu byk savas Arjantin ordusunda as-
' kerlik yapmak iin yetersiz grld. Che'nin Andlan motosikletle
gemesi ve Machu Picchu efsanesinin cazibesine kaplp Peru'ya
yryerek girmesi o zamanlar oldu: Bir czam hastanesinin hasta
lan, Brezilya ormanlarnn kalbinden bir nehri takip ederek Kolom-
94 BZ HAYIR DYORUZ

biya'ya gelen o ve arkada Alberto Granados iin bir sal yaparlar.

lquitos'ta futbol antrenrdrler; Che, Bogota'dan snrd edilir ve
sonunda safkan atlar tayan bir uakla Miami'ye gelir. Daha sonra
onu Bolivya'ya, madencilerin bellerinde dinamit lokumlaryla mu
zaffer dolatklar La Paz sokaklarna ve ok sonra Guatemala'ya
gtren ikinci bir Latin Amerika yolculuu yapar. Yllar sonra bana
"Emesto Guevara'daki Che'yi kefetmeyi bilemedik," diyecekler
di, onu o zamanlar, daha bir tann reformu grevlisinden ve Perulu
APRA srgnleriyle dolu bir pansiyonda yatan hasta bir Arjantinli'
den baka bir ey deilken tanyan baz Guatemalal devrimciler. Er
nesto Guevara, tam tersine, Che'yi Guatemala'da kefetmiti, ken
disini Guatemala devriminin iyimserlii ve yenilgisinde, gerekle
tirilen reform srecinin kazanmlar ve hatalarnda ve Arbenz reji
minin ykmna tank olurkenki aciz fkede kefetmiti. in tuhaf,
Guevara'y kesin sosyalist tutkusunun aa kaca Orta Amerika'
ya United Fruit'un Beyaz Filo'sundan bir gemi getirmiti.
Barrio Norte'de sekin bir doktor, kan ya da deri hastalklarnda
saygn bir uzman, profesyonel bir politikac ya da st dzey bir tek
nokrat olabilirdi; kafelerde alaycl ve abartlaryla parlayan b
yleyici bir arlatan olabilirdi ya da srf macera olsun diye macera
yaayan msrif bir macerac olabilirdi. Yllar sonra, artk baaryla
kutsanm bir devrimin ilahlam yneticisi olarak kalabilirdi.
Sa, devrimcileri her zaman bir psikanalist koltuuna yatrma arzu
sundadr; sarki militanlk ya da ideolojik ballk, zamannda veril
memi bir biberonun ya da anneye duyulan imkansz akn bir so
nucuymu gibi, isyancl ocukluktan gelen herhangi bir baar
s1zln klinik tablosuna indirgeyerek tan koymak hevesindedir.
Ama Che devrimciliin kardeliin ve insan onurunun en saf ve ay
n zamanda en salam ve en zor biimi olduunun canl rneidir.
Yklm iyi bir aileden bir kk beyin patolojik bunalts deil
onunkisi, sregiden bir yiitlik eylemi: Gnmz tarihinde ok az
insan kendisi iin hibir ey istemeden bir ya da iki umut karln
da bu kadar eyden byle tekrar tekrar vazgeti. Kendisi iin feda
karlk ve tehlike saatinde ilk srada; dl ve gvenlik saatinde son
srada olmaktan baka bir ey istemeden. Gnmz tarihinde ok
az insann_ vicdann susturacak bu kadar iyi bahaneleri vard: onu
atekessiz kovalayan astm ve Kba'da sosyalizmin kuruluunda
 BYL BR YAAM N BYL BR LM 95

oynad ok nemli rol. Nitekim Sierra Maestra dnemlerinde ba

zen bir daa trmanmann ona _ne kadar zor geldiini anlatt: "O an
larda, Kba kyls Crespo'nun yrmeme yardm etmek iin gs
terdii abalar hatrlyorum, artk daha fazla dayanamadmda ve
beni brakmalarn istediimde, Crespo, bizim birliklerin zel leh
esiyle, yle diyordu bana: 'Hadi boktan Arjantinli, yryeceksin
ya da seni dipik darbeleriyle yrtrm."' Srekli astm ataklarna
ramen, Che, kortizondan imi yz ve beline bal nefes acy
la eker kam kesen ya da traktr srebilen bir devrim bakan ol
may bildi. Ayn ekilde, Meksika'da Fidel Castro'nun adamlar
kartma iin eitilirken, Albay Bayo'nun da en iyi rencisi olmay
bilmiti. (O gnlerde Che hayatn meydanlarda ocuklarn foto
raflarn ekerek ve Bakire Guadalupe biblolar satarak kazanyor
du; hkmet tarafndan smrd edilirken havaalanndan kat ve
yoldalaryla yeniden ilikiye geti.)
Meksika'dan nce, bir baka gizli savaa balamt, sinizme ve
Rio Platallarn, zellikle Buenos Aireslilerin alayc ruhunda kal
tmsal grnen inan eksikliine kar mcadeleye. Kostarika'da
bir kafede bir grup grltc Kbal gencin Moncada basknndan
ve yapmak zere olduklar devrimden bahsettiklerini duyunca u
yorumu yapmt: "Bir cow-boy hikayesi daha anlatsanza! " Meksi
ka'da ayn genler ksa sre sonra onu Isla de Pinos cezaevinden
yeni km Fidel Castro adnda koca bir adamla tantracaklard.
Ksa bir sre nce Buenos Aires'te, annesinin lmnden az bir
sre nce Che'ye gndermeye niyetlendii, ama Guevara o zaman
lar artk ortadan kaybolduu iin asla yerine varmayan mektubu
okumak gibi hak edilmemi bir ayrcala sahip oldum. Annesi o
mektupta, sanki lmn hissetmi gibi, ona sylemesi gerekeni
dorudan en doal yolla syleyeceini haber veriyor ve olundan
da ayn biimde yant vermesini istiyor: "Bilmiyorum, birbirimize
davranlarmzdaki doall m kaybettik, yoksa yle bir ey hi
mi yoktu, birbirimizle hep bizim hala ok kapal aile kurallarmz
la daha da vahimleen, Plata'nn iki yakasnda yaayanlarn yapt
gibi hafif ironik bir tonda m konutuk [ ... ]" Che kendi kaderi ze
rine ona bir ey ima etmi olmalyd, nk bir baka paragrafta
Celia yle diyor: " [ ... ] Evet, hep yabanc olacaksn. Senin srekli
kaderin gibi grnyor bu."
96 BZ HAYIR DYORUZ

Annesinin yakn bir arkada bana Che'yi yle anlatt: "Eer

onlara inanacak olursan Che'nin yakn dostlar ve kz arkadalar
imdi Cordoba'da neredeyse bir ordu kadarlar; ama her birine sofa
da iki pck vermi olsa bile buna hayat yetmezdi. Dorusu mt
hi bir ekicilii vard. Sen de fark ettin mi? Vivaldi dinleyen, Hei
degger okuyan ve Amerika'da doan bu delikanlnn hayat pratik
olarak btn olaslklara akt. Sanrm Troki'ydi, bilmiyorum, en
deerli devrimci devrim yerine baka bir ey seme ans olup yine
de devrimi seendir, diyen. Devrimi setii andan itibaren, yalnz
lk aa yukar bir zorunluluk olmutu. Devrimin kendisiyle olan
dnda herhangi bir derin ba kabul edemezdi. O her zaman derin
bir btnlk ve saflk ihtiyacnda oldu."
Gerekten de, mesleki ve dnyevi baarlara kaplar bu kadar
ak olan bu adam batl devrimci yneticilerin en pritenine d
nt. Kba'da devrimin jakobeniydi: "Dikkat et, Che geliyor" di
ye uyarrlard Kballar, aka yollu ama ciddi. Bu btnlk ve saf
lk ihtiyac, o zamanlar, almaz bir kiisel adanma yetisine dn
t; dierlerinden st dzey taleplerini salam temellere dayandra
bilmek iin, tek bir zayfla, tek bir uzlamaya izin vermeyecek
kadar uzlamaz bir tavr iindeydi kendisine kar. Dalarda ve kr
larda kazanlan iktidar ele geirmeden nce, tanr ve eytanla an
lama yapt zamanlardan beri politik anlamalar iin yeteneini
defalarca kantlayan Fidel Castro'nun esneklii yoktu onda. Geril
lalk yaptndan beri, anlald kadaryla Che, ya hep ya hi slo
ganyla yaad: Bu rafine aydnn sonunda bu elikten kesinlii, bu
artc bklmezlii kazanmak iin sk sk pheye dmeye ei
limli bilincine kar vermek zorunda kald tketici savalar hayal
etmek ok zor deil.

"Belki de Latin Amerika'nn Eldorado'dan sonra en byleyici

efsanesi" yazyor Times, Londra'dan. Madrid'de falanjist bir gazete
hedefnin snrsz bykl yznden onu Amerika'nn fatihleriy
le karlatryor ve Azul y Blanco, Arjantin'in milliyeti sa rgt
"On dokuzuncu yzyln bir kahraman" olduunu kabul ediyor. Fi
del Castro onun asla gemi zaman kipiyle anlamayacan syl
yor ve General Ovando bizzat "dnyann herhangi bir yerinde bir
 BYL BR YAAM N BYL BR LM 97

kahraman" olduunu teslim ediyor. Che'nin sava gnlnde "bu

dala" olarak niteledii bakan Barrientos, "Bir idealistin ldn"
aklyor. Evita Peron'un da gnah kard din adam Heman Be
nitez den komutan figrn u szlerle yceltiyor: "Nasl ki Es
ki Ahit'e inanan Yahudiler iin hyas Peygamber hi lmemise, or
taada spanyollar iin El Cid Campeador, Galliler iin Artus hep
yaamsa, gelecekte de nc dnyadaki gerilla savalarnn hen
gamesinde savalarn Che Guevara'nn hayali varln hissetme
leri ok muhtemeldir."
Bu arada, kiralk kalemler alaklk kapasitelerini sergileme fr
satn karmadlar: Bir Arjantin dergisi Che'nin Camilo Cienfue
gos'un katili olduunu ima ediyor; dieri lsnn canlsndan iyi
olduunu nk bylelikle Latin Amerika iin ilerleme yolunun te
rr olmadnn aka ortaya ktn aklyor; bir ncs ge
rillalarn Bat tarafndan deil de "komnist lkeler" tarafndan
retilmesine aryor. Belli belirsiz ac bir glmsemeyle insan du
yarllna olduu kadar insan anlayna da hakaret eden bu lks
bask zrvalar bir kenara iterken hayal ediyorum Che'yi.
Paul Nizan'n o isabetli saptamasn dnyorum: "Dnyaya
kar bir sulama olmayan tek bir byk eser yoktur. " Che'nin l
myle mkemmel bir biimde dorulanan hayat, btn byk
eserler gibi, dnyaya kar, insanlarn ounluunu insanlarn azn
lnn yk hayvanna dntren, lkelerin ounluunu lkelerin
aznlnn kar iin hizmetkarla ve sefalete mahkum eden bir
dnyaya, bizim dnyamza kar bir sulamadr. Ayn zamanda bu
dnyay deitirmeye atlmayan egoistlere, korkaklara ve konfor
mistlere kar da bir sulamadr.
nk Che'nin lm, u andan itibaren, bu sulamann hakk
m vermek zorundadr.

1 967
 Demokrasi Bozuntular:
Ensemizde Gzmz Olmas
htiyac zerine

BU YILIN BAINDA Madrid'den, Buenos Aires'ten ve Montevideo'

dan fke dolu yantlar alan bir makalem yaymland: Makale, Latin
Amerika'daki demokrasilerin elini kolunu balayan ve pek ok du
rumda onlar demokrasi bozuntusundan baka bir ey olmamaya
zorlayan deli gmleklerine deiniyordu: diktatrlkler tarafndan
ipotek altna alnan demokrasilere, askeri iktidarn artl zgrlk
rejimine indirgedii sivil iktidarlara... Demokrasinin iktidarsz ol
mas iin baz lkelerin sahipleri korkudan baka yiyecek vermi
yorlar: Kahvaltda korku, le yemeinde korku ve akama yine
korku. Hkmetler hkmetlik ediyor ama ynetmiyorlar. Gerek
ilik adna iktidarsz oldular ve bu fel durumunun bedelini deye
rek hayatta kalyorlar. Uruguay ve Guatemala rneklerine odakla
narak, makalemde uzun ve kyc diktatrlklerden sonra gelen ba
kanlarn generallere ve toprak sahiplerine, savan ve topran
efendilerine itaat oyu sayesinde Hkmet Saray'na giri izni aldk
larn sylyordum.
Makale, Arjantin'in durumunu gzden geirirken duraksyordu.
Latin Amerika'da yakn zamanlarda doan ya da yeniden doan b
tn demokrasiler arasnda, Arjantin demokrasisi devlet terrnn
btn cellatlarna dokunulmazlk vermeyen tek demokrasi oldu. Al
fonsin hkmeti altnda, sivil yarglar yzylmzn pervaszca id
det uygulayan en sistematik vahetlerinden birinin faillerinden ba
zlarn yarglad ve mahkum etti. Bu, byk lde, Malvin Adala
n savandan sonra askerlerin dibe vuran prestij kayb sayesinde
mmkn oldu. Malvinler felaketi; yalnzca kendi vatandalarn l-
 DEMOKRAS BOZUNTULARI 99

drebilen, ierdekilere kar g gsterirken d dmanlar karsn

da aresiz kalan, sadece bakanlar devirmeye, iileri ldrmeye,
mahkumlara iddet uygulamaya, ocuklar almaya ve teslimiyet
anlamalar yapmaya yarayan subaylarn maskesini drmt.
Btn Latin Amerika tarihi boyunca, hibir sivil hkmet bu
kadar elverili artlara kavumamt, ama Bakan Alfonsin'in ada
let arzusu fazla uzaa gidemedi; azck yrynce son noktaya gel
di. Buna karlk adaletsizlik sona ermedi. Arjantin'de de, Uruguay'
daki gibi askeri diktatrlk iin mnkn ve gerekli klnan iktisadi
politika, senden aldn sana dn veren ve seni kendi ipinle bo
an bir emperyalist sistemin hizmetinde, aa yukar aynen devam
ediyor. Bu iktisadi politika cretlileri cezalandryor ve speklas
yonlar dllendiriyor, zenginlii younlatryor ve alanlar ka
rncaya dnmeye zorluyor.
Makale, yeni emperyal formle gre askerlerin yerinin artk
taht deil tahtn arkas olduunu sylyordu. Latin Amerika'daki
askeri rejimlerin kanlmaz gnbatmnda, yeni forml, sivil ba
kanlar onlara iktidarn askeri yaplarnn ve bu askeri yaplarn
sal iin pervane olduu ekonomik sistemin teminat ilevini
ykleyerek kabul ediyor ve bu uygulamay tevik ediyor. Demok
rasinin demokrasi olmas iin, diye bitiyordu makale, demokrasi
nin gereklii deitirme ve tarihi yapma yetisinde olmas iin onu
bu kafesten karmakla ie balamak gerek.
Makaleye fkelenenler ve makalenin sylediklerini rtmeyen
ama sylemediklerini rten saysz yant, cad avclarnn mo
dem versiyonlarn ortaya karmak asndan ok aklayc oldu.
Affedilmez sapknlk olarak kabul edilen, uzlamay reddeden du
rular karsnda, engizisyoncular unu sormaktan geri durmadlar:
"Neden Moskova'ya gitmiyorsunuz?" imdi de Latin Amerika'da
soruyorlar: "Neden savamak iin daa kmyorsunuz?" Syledik
lerimi sylediim iin demokrasiyi kk grmekle ve kana susa
mlkla sulandm.
Aklayc tepki, diyorum, nk demokrasinin gelimesini ve
btn cieriyle nefes alabilmesini nlemek iin korkunun paralize
edici gazyla demokrasiyi zehirleyen btn bir arptma mekaniz
masnn parasn oluturuyor. Deiim korkusu, gerek bir dei
imden duyulan korku: Nedamet getirmi solculardan oluan za-
1 00 BZ HAYIR DYORUZ

vall trn baz yeleri, kendi ayak izlerini silme kaygsyla, korku
nun kitlesel yaylmna katkda bulunuyorlar; geleneksel san ma
aralarda yaayan kabilesi ve her yoldan gelen maaa bakan brok
ratlarla dirsek dirsee alyorlar. Adalet aray bylelikle delili
in kantna dnyor, adaletsizlie kar sava sorumsuz bir ma
ceracla indirgeniyor. Adn asla itiraf etmeyen korku, artk ger
ekilik olarak adlandrlyor ve lmllk klna brnyor. Bu
nunla beraber yznde gz olan herhangi biri onu tanyabilir. Dil,
mesela, ele verir. Onlar yalan sylemeye ya da susmaya zorlayan
on iki yllk bir diktatrlkten sonra Uruguayllarn dilinin korku
dan hasta olmamas mmkn myd? Ama demokrasi ortamnda
resmi dil korkuyu srdryor. "Diktatrlk her seksen Uruguayl
dan birine ikence etti" demek ile "Sre boyunca baz vatandalar
yasad basklara maruz kaldlar" demek ayn ey deil.
Rivayete gre, iki yzyl nce spanyol smrgecilerinden ba
mszln ilan edildii gn Quito ehrinin duvarna birisi yle
yazar: "Despotizmin son gn ve aynsnn ilk gn." Bundan m
bahsediliyor? Askeri diktatrln snrlarm yeni aan Latin Ame
rika lkelerinde imdi aynsndan m bahsediliyor? Askeri diktatr
lkler ve sivil rejimler hibir eyde ayrmyor mu? Byle bir eyi
kabul etmek samalk olurdu ya da her durumda bir kara mizah
olurdu. Hayr: Son yllarda ortaya kan ya da yeniden ortaya kan
demokrasiler, takma ad kullanan diktatrlklerden ibaret deil. Be
nim lkemi, Uruguay' ele alalm rnein, cierler sonunda solunan
zgrlk havasna teekkr ediyorlar. Ama bunu kabul etmek ve
kutsamak demokrasimizin hala onu reddeden baz yaplarn tutsa
olduunu bilmezden gelmemizi gerektirmez. Zavallnn . elleri ve
ayaklan tutmuyor; iktidarn sahipleri bize bu felli durumun phe
edilecek bir yan olmadn sylyorlar.
Gelimi kapitalist lkelerdeki siyasal demokrasi, sosyal ve
ekonomik gerei aa yukar sadakatle yanstyor. Azgelimi l
kelerde, ayn madalyonun ters yznde, siyasal demokrasi yalan
syleme alkanlnda: Gereklii yanstmak bir yana, onu maske
liyor.Neredeyse btn Utin Amerika'da olduu gibi, Uruguay'n
sosyal ve ekonomik yaplar demokratik deil, daha da kts, an
tidemokratik: ok az insan kurtaryor ve kalanlar mahkum edi
yor. Bu yaplarn ban bekleyen ve srekliliini gvenceye alan
 DEMOKRAS BOZUNTULARI 101

silahl kuvvetler sahneden ekildiler, ama perdenin arkasndan oy

namaya devam ediyorlar. Hi dokunulmayan bask sistemi, ulusal
gelirin yzde krkn yutuyor. Tfekler, ii snfnn btn tehlike
lerin tehditkar kayna olduunu syleyen geerli Ulusal Gvenlik
Doktrini'yle hemfikir, ieriye evrili kalmay srdryorlar.
Terleyen biri gibi iddet reten ve her ihtiyac olduunda devlet
terrizmini uygulayan sistem, bitmeyen yalanlarna bahane olarak
terrist iddeti kullanmaktan ekinmiyor. Ama gzetlenen ve ada
letten yoksun bir demokrasinin gerek bir demokrasi olmadn
syleyen biri terrizm suu mu ilemi olur? Onursuz bir barn
bastrlm bir savaa fazlasyla benzediini aklayan biri iddeti
mi tevik eder? Yzn suu aynaya yklenebilir mi?
Demokrasi biimsel bir seremoni gibi alglanyor: nanla uy
gulanmyor, yalnzca tanrsz bir ayinin ikiyzl riteli: Halkn be
ylda bir gn arzusunu ifade etmesine izin veriliyor ve sonra bu ar
zuya cezaszca ihanet ediliyor. Latin Amerika'da szler ve eylemler
ok nadir akrlar. Uruguay'da 1984 seim kampanyasnda istis
nasz btn partiler askeri diktatrlk sresince ilenen sular iin
adalet sz verdiler. Sonra ayn partiler gemii silme ve yeni bir
sayfa ama kanununu onayladlar - Amplio Frente ve birka. kanun
yapc hari. Demokrasiyi aalayan bu yasa, Montevideo duvar
larndan birinde anonim bir el tarafndan apak tanmlanmt: "
kence et, al, tecavz et, ldr. zr dilersen, affedilecektir." Sz
leri eylemlerden ayran ayn sistem, zgrl de adaletten ayr
yor; zgrlk adaletsizlikle birlikte sakince yaasn ve hatta onun
la sonsuza dek beraber olsun diye. Uruguay'n geleneksel partile
rinden birinin bakan, niformal katilleri cezalandracan hayk
rarak ilan etmiti, sonradan kvrd ve bu kvrtmasn ahlakn poli
tikayla hibir ilgisi olmadn aklayarak hakl gsterdi: "Urugu
ayllarn byk ounluu bu yasaya kar," diye kabul etti, "ama
etik nedenlerle kar", ve etiin politikayla kartrlnca sorun
kardn ekledi.
Sistem, birbirinden ayrma sistemi, dokunduu her eyi kran
bir burjuva kltrnn ifadesi, gemii de imdiden ayryor. Bizi
ensemizde gzmz olmakla suluyor; gerek bir demokraside
niformas olsun ya da olmasn btn vatandalarn kanun nnde
eit olduuna inanyoruz diye. Evet, yle: Gzlerimiz yzmzde
1 02 BZ HAYIR DYORUZ

olduu gibi ensemizde de; bundan byk bir onur duyuyoruz, n

k ok iyi biliyoruz ki binlerce kez tkezlenen talarda yine tkezle
memek ve her zamanki tuzaklara yeniden dmemek iin ileriye
doru bakarken geriye doru da bakmak kanlmazdr. Gelinen
noktada, tarihsel bellek yitiminin, hatalarn ve dehetin trajik tek
rarna yol at aka grld ve bunu yaananlar gsterdi.
Latin Amerika tarihi, be yz yldan bu yana, gerekliin ve
szlerin hibir biimde akmad bir tarihtir. Latin Amerikan s
mrgeci dnyasnn gerei yerlilerin saysz zl yasalarnda de
il, Plazo Mayor'un ortasna dikilmi daraac ve direkte yatar.
Sonradan, lkelerimizin bamszl da gndelik yaam ve yarg
sal kurgu arasndaki uzakl azaltmad. Tam aksine: Bu uzakln
derinliini ve geniliini kat kat artrd; bugn resmi gereklik ile
gerek gereklik arasnda alan geni ve derin uuruma varana
dek.Resmi gereklik bugn de dnk kadar ya da daha ok gerek
gerekliin arptlmasna hizmet ediyor. On sekizinci yzyln
sonlarnda spanya ve Portekiz krallklar tarafndan verilen "be
yazlk sertifikalar", derisi ne kadar siyah olursa olsun parasn de
yebilen btn melezleri byl bir biimde beyaza dntryor
du. Yirminci yzyln sonlarnda da ayn toplum dilini kesip sana
ifade zgrl veriyor ve toprak reformu yasalar latifundialarn
topraklarn daha da geniletiyorlar.
Geen yzyl boyunca yarg usullerinin bire bir taklidi, iktidar
sahiplerinin yeni doan uluslar iin zenle hazrladklar anayasa
larda en iyi parltlarn buldu. Bizim egemen snflarmz, eskiden
beri kopyaclk hastasdrlar, kimsenin en iyi kopya edenden iyi ol
mayacana inanmlardr, anayurtlarndaki anayasal modellerin
sadk rprodksiyonlarn hazrladlar, bylece burjuva devrimi
yapmadan ve burjuvazi snfmz olmadan bir burjuva anayasamz
oldu. Kurtarc Simon Bolivar'n adn tayan lke iin bizzat kale
me ald ilk Bolivya anayasas dnemin en uygar lkelerinin ana
yasalarnn harika bir senteziydi. Tek bir kusuru vard: Bolivya'yla
hibir ilgisi yoktu. Dier skntlarn arasnda, vatandalk haklar
m yalnzca spanyol dilinde okuyup yazabilenlere veriyordu; by
lelikle Bolivyallarn yzde doksan yedisini darda brakyordu.
Bamszl kazanan generaller ve bu bamszl sahiplenen
tccarlar ve aydnlar sanki bu yeni lkeler Fransz dncelerini
 DEMOKRAS BOZUNTULARI 103

tekrar ettike Fransa'ya dnecekmi, sanki ngiliz mallar tket

tike ngiltere'ye dnecekmi gibi davrandlar. Bugn de onlarn
miraslar, kusurlarn zorla taklit ettike Birleik Devletler'e d
necekmiiz gibi davranyorlar.
Elbiseleri ve fikirleri kullanmamz ya da atmamz emreden
modann emirlerine sadk kalan hkmedenler, gereklii ithal mas
kelerle maskeliyorlar. thalcilik, sahtecilik: Bolivya'da deniz yok
ama Lord Nelson kostmyle gezen amiraller var, Lima'da yamur
yok ama ift oluklu atlar var. Brezilya'da 1 922'ye kadar niversi
te yoktu ve ilk niversite herhangi bir ulusal eitim projesine hiz
met etmek iin kurulmad, Belika kralna onursal doktor payesi
bahedebilmek iin kuruldu. Dnyann en scak ehirlerinden biri
olan, srekli fokurdamaya mahkum Managua'da, mineleriyle
gsteri yapan evler var ve Somoza'nm partilerinde sosyetik hanm
lar gm ilemeli tilki krkleriyle ldyorlar. Noel Baba Rio de la
Plata'ya yaz ortasnda geliyor ama kzakla geliyor ve pamuktan kar
larla donatlm bir aacn evresinde elma arab iip kozhelvalar
dan, cevizlerden, bademlerden, kuru zmlerden ve bir Avrupa k
nn iddetine ok uygun btn bol kalorili tabaklardan gna geti
rerek yeni yl kutlarken su gibi terliyoruz.
thalciliin suni bir rn olmaktan uzak olan demokrasinin
kkleri, Amerika tarihinin en derinlerinde gizlidir. Sonuta Thomas
Moore'un topyas, yzyllar sren katliamlara ve aalamaya ra
men, bir biimde kolektif katlm, haklarn eitlii ve dayanma te
melli bir retim ve yaam biimini srdrmeyi byl bir biimde
baaran Amerikan yerli toplumlarndan esinlendi. Ama Batl de
mokrasimetre nc Dnya denilen lkelerdeki byk ya da k
k lekteki demokrasiyi onlarn byk ya da kk lekteki
taklit etme kapasitesine gre lyor.
ktidarn uluslararas merkezlerine, gittike artan zenginlikle_i
byk lde dierlerinin gittike artan yoksulluklarnn sonucu
olan dnyann kuzeyindeki bir avu lkeye yerletirilmi demokra
simetre, byk sraylar olmakszn bir i politika zgrln
mmkn klyor. Demokrasimetre azgelimi lkeleri snava ala
rak, onlarn maymunluk ve papaanlk yeteneklerini lyor ve on
lar biime sadakate zorluyor; her ne kadar bu sadakat ierie iha
neti gerektirse de.
104 BZ HAYIR DYORUZ

Gelimi dnyann demokratik kurumlarnn karikatryle ye

tinmenin, gerek bir demokrasiden, halk iradesinin gerek ifade
sinden duyulan korkuyu gizliyor olmasnn hibir nemi yok. Ne
redeyse btn Latin Amerikan askeri diktatrlkleri seimleri kut
sadlar, parlamentolar, yarglar, partileri hatta muhalif basn fi
nanse ettiler. Btn nemi kabua veren ve z hi nemsemeyen
bir gelenee vgler dzdler. Aslnda uluslararas demokratik hal
ve gidiat artnamesi, yalnzca yakksz kaan diktatrleri, kasap
lk mesleinde usta generalleri mahkum etmiyor, ayn zamanda ka
pitalizmin sk sk izdii izgilerden kamay deneyen ve Avrupa
liberalizminin kurumsal normlarna uygun dmeyen farkl her
hangi bir deneyimi de geersiz sayyor.
Beki demokrasimetre, Nikaragua'y byle reddetti; o devrim
yllarnda ocuk lmlerini yarya indiren Nikaragua'y reddetti ve
buna karlk, rnek verecek olursak, UNICEF'e gre her gn bin o
cuun alktan ya da iyiletirilebilir hastalktan ld ve bu kor
kun rakamn azalmak yerine her gn artt Brezilya'y kabul etti.
Acaba ocuk lmleri bir sosyal su, demokrasi asndan bir su
deil mi? Dnyada klelii kaldran son lke Brezilya, byk l
ekte cretli klelii uyguluyor. Dier lkelere yiyecek tedarik edi
yor, ama ocuklarnn yars gerekenden az yiyorlar. Askeri dikta
trlkten geriye sosyal diktatrlk kald; ekonomi polisten daha ok
insan yok ediyor. Hi kimse salkl dnnce Brezilya demokra
sisinden bu gereklii bir anda deitirmesini isteyemez, ama bu
gereklik devam ederken ve daha kt olmay srdrrken; demok
rasi, aznlk iinde eitimli bir aznlk iin yine kendileri tarafndan
kurgulanm bir gsteriden te bir ey olmamay srdrecektir.
Yolsuzluk pek ok Latin Amerika lkesinde gelenektir. Anket
lerin sonular seimlerin sonularyla ok nadir uyuur. Ama bu
sandk oyunlarndan ok ar ve ok daha derin olan bir baka sah
tekarlk daha vardr: ktidar yaplarnn sahtekarl, politik zgr
ln iyi niyetleriyle alay eden, yasalarn verdii haklar gerekte
reddeden insanlk onurunun tecavzclerinin sahtekarl. Gerek
lik, iddet terliyor. Grnen iddet ve grlmeyen iddet: Yargla
madan, mahkum etmeden kurunlayarak ldren iddet ve yargla
madan, mahkum etmeden bedenleri alktan, ruhlar zehirleyerek
katleden iddet.
 DEMOKRAS BOZUNTULARI 1 05

Geen yl, Kolombiya, ulusal anayasasnn kabulnn yznc

yln kutlad. Bu yz yln ellisi skynetim altnda geti. Bu iki
yldnmnden Kolombiya gerekliini en ok yanstan hangisi?
Kopyac ve sekin hukukularn eseri anayasann yzyl m yoksa
skynetimin yarm yzyl m? Anayasal doum gnnden ok k
sa bir sre nce, Adalet Saray askerler tarafndan basld ve igal
edildi, st dzey subaylarn bu cezasz kalan suu Kolombiya de
mokrasisinin ne derece militarize olduunu hi olmad kadar ak
gsterdi. Liberallerin ve muhafazakarlarn temsili demokrasisi ya
psal iddetin ykmlarn nlemiyor: Kolombiya krsal blgelerin
de yaayan her ocuktan biri beslenme yetersizlii yznden zi
hinsel olarak tam geliemiyor; Cali ve Medellin'de Beyrut'takinden
daha fazla insan kurunlarla lyor. Silahl kuvvetlere bal lm
mangalar uyuturucu kaaklarndan ve terristlerden daha fazla
ldryorlar ama yelerinden biri bile tutuklanmad, ne yargland
ne de mahkum oldu.
Geen yln balarnda, otuz iki yllk askeri rejimden sonra Gu
atemala bakanlna bir sivil geldi. O zaman bir Katolik din adam
durumu "Palyaolar deiti ama sirk devam ediyor," diye yorumla
d. Bir yl akn bir zaman sonra, prestijli Kuzey Amerikan rgt
Americas Watch'n bir raporu tespiti dorulad: "nsan haklarnn
durumu korkun olmay srdryor. Silahl kuvvetler eskiden ol
duu gibi kendi yasalarn uyguluyor." Hkmet kendisini bile kur
taramyor, alma bakan ve pek ok bakan yardmcs paramiliter
gruplar tarafndan kamu nnde lmle tehdit edildiler. Bakan
izgili niforma giymiyor ama mahkum. Bakann gardiyanlar,
yaadmz seksenli yllarda, igalci komutan Pedro de Alvara
do'nun ansnn yannda cce kalaca bir yok etme kampanyasyla
drt yz yerli kyn haritadan silen generaller.
Ama uluslararas demokrasimetre iyi gzle bakyor. imdi Gu
atemala saygdeer bir lkeye dnt; El Salvador'da Jose Napo
leon Duarte'nin bakan seilmesinden sonra olduu gibi. Duarte,
1 984'te Guatemala'mnkiler kadar sahte seimleri kazandktan son
ra kitle iletiim aralar saltanat merkezlerinden kutsal su yadrd
lar. Bu arada Birleik Devletler Kongresi rahat bir nefes ald: Artk
kzl tehdide kar oligarik bir dzeni savunmak adna hareket
eden an sa, gaddar bir diktatrlk iin fonlar oylamak gerek-
106 BZ HAYIR DYORUZ

meyecekti. Duarte'nin rejimi de ayn oligarik dzeni ayn iddetle

savunuyordu, ama farkl olarak uluslararas toplumda daha meru
oldu.
U durum, denecek ve doru. Buna karlk Gney'de, Rio de la
Plata'da cellatlar ldrmeye devam etmiyorlar, ikence de srm
yor. Devlet terrnn sreklilii yok, denecek. Arjantin' de Plaza de
Mayo Anneleri'nin ban ektii hareketin basks gzle grlr
meyveler verdi. Sivil adalet dokuz eleban mahkum etti ve iki
yzden fazla niformalya kar dava at. Bylelikle ulusal onuru
Alfonsin hkmetinin Snrl Af yasasn karrken ngrd s
nrlarn ok tesine tadlar. Ama bellek yitimine zorlayan bu ya
sa, ortadan kaldrmann uursuz tekniini uygulayan baka binler
e askeri ve polisi beraat ettiriyor. Cesetsiz cinayet teknii, yalnz
ca Guatemala'dakiyle karlatrlabilecek kadar kitlesel uygulanan
Arjantin'de, silahl kuvvetlerinin gerillalara kar sava bahanesiy
le Arjantin ii snfna kar uygulad kirli savan temel silah
oldu. 1930'lardan, gerilla bahanesinin kimsenin aklna gelmeyece
i ok eski yllardan beri, Arjantinli askerler kendilerini devlet dar
besine ve onlar finanse eden ve onlardan ac eken halkn srekli
bakaldnlannda terrizmin uygulamasna adadlar; lkedeki b
tn zgrlk dnm giriimlerine kar srekli olarak veto uy
guladlar. Bugnk gereklik gsteriyor ki; yalnzca Orta Ameri
ka'da deil Gney Amerika'nn tm gney blgesinde de henz terk
edilmeyen bask makinesi demokrasinin ierdii deiim enerjisini
srekli hrpalamay srdryor. Devlet terrizminin dokunulmazl
-Arjantin rneinde ksmi dokunulmazlk ve Uruguay rnein
de tamamen dokunulmazlk- hkmete deiiklik szleri vererek
gelen ve imdi deiimleri engellemek iin alan politikaclarn
iktidarszlyla simetri oluturuyor.
Bu metni Uruguay'da bir referandumun lehine bir imza kampan
yasnn ortasnda yazyorum. Kampanya pupa yelken devam edi
yor ve her ey unutma yasasnn referanduma sunulmas iin gerek
li sayda imzay yaknda . bulacamz gsteriyor. Yakn zamann
askeri diktatrl btn insanca dayanma eylemlerini ikencey
le, cezaeviyle, srgnle ya da lmle cezalandran bir sar dilsiz
ler toplumu deneyimini gerekletirmiti: Dinlemek yasak, syle
mek yasakt. Ve deneyim kolektif bellek yitimiyle srekliliini bul-
 DEMOKRAS BOZUNTULARI 107

mua benziyor: Hatrlamak yasak. Ama Uruguay halk demokrasi

yi ciddiye alyor. te her imza bunu doruluyor: Korkuya kar onu
ru doruluyor. Arjantinli savc Julio Strassera'nn dedii gibi: "Say
gnlk bellee dayanr, unutua deil." Ve saygnlk, Birleik Dev
letler'e ya da Sovyetler Birlii'ne kyasla daha byk bir sava bt
esini dayanlmaz bir ha gibi yklenen Uruguay gibi kk, bar
l bir lkede insanlarn gzn aacak bir zorunlulua benziyor,
bir saduyu sorununa. Askeri ipotek lkenin kmldamasn engel
liyor ve lkenin yryp ileri kmas iin elzem olan deiikliklti
ri bloke ediyor. Uruguay bir buuk yzyldan fazla bir zaman nce
Arnerika'nn toprak reformu yapan ilk lkesiydi. Oligari, kan ve
atele o gnden beri topraklarn yeniden ele geirdi. lk lke so
nuncu mu olacak? Ekonomi pirin, yn ve ete baml yaamaya
devam ediyor ama toprak reformu olmad iin krsal alan da yok
sullamaya ve insanszlamaya devam ediyor, kyl nfus nere
deyse bir futbol stadyumunun tribnlerine sacak kadar azald.
Tekrar etmemesi iin gemii tanmak gerek, yle devam etme
sin diye gemii naslsa yle grmek gerek. Diktatrln cellatla
ryla adalet yapmak gerekte hayatta kalmak iin o cellatlara ihti
yac olan adaletsizlikler sistemiyle adalet yapmann ilk biimidir.
Bu sistem gitgide byyen bir Uruguayl kesimi plkten yaama
ya zorluyor ve resmi rakamlara gre her gn zorunlu olarak baka
topraklarda i ve daha iyi bir kader aramak iin g eden elli alt
genci dar atyor.
Gerek bir deiim, derinlemesine bir deiim bu mahkum de
mokrasinin kurtuluundan itibaren yeni bir demokrasinin kurulma
sn ierir. Yazar Gabriel Garcfa Marquez 1 973 trajedisiyle en yk
sek noktasna ulaan ili srecinin zlmesini ok sert terimlerle
tanmlad. ili, demokrasinin, halk iktidarnn ve egemenliin ka
bul edildii, el konulan ulusal kaynaklarn ve ulusal karar gcnn
yeniden kazanld bir dnem yaad ama ili demokratik kurum
lar, demokrasi iin deil, demokrasiye kar ilemek iin kurul
mutu. Katilleri meru sayan yksek adalet divan, katillerin nn
de boyun een meclisi, devlet darbesine uygun zemin hazrlayan
partileri ve gazeteleri kastederek, Garda Mirquez kaderin Salva
dor Allende'ye "ok nadir rastlanan, trajik byklkte bir lm sun
duunu; burjuva hukukunun zamand samaln, rm bok-
 108 BZ HAYIR DYORUZ

tan bir sistemi kurunlarla savunurken bir lm sunduunu" yazdi.

Eer Latin Amerika lkelerinin ounda tipik olan bu sistemi
bir kadermi gibi kabul etmeye boyun eeceksek, "Bir daha asla!"
gereklikten yoksun bir aklama olur, bo bir hayalden, gzel ama
yararsz bir yaz gecesi ryasndan baka bir ey olmaz. Acnn bel
lei bizi demokrasinin gerek bir demokrasi olmas iin, mlkiyet
hakkna btn dier haklar feda eden ve yalnzca parasn deye
bilene ifade zgrl veren bir sistemin dekoratif maskesinden
ibaret kalmamas iin mcadeleye zorluyor. Ve bu demokrasi Bat
Avrupa'nn, Dou Avrupa'nn ya da baka bir yerin modellerine ne
kadar ok benzerse o kadar hakiki bir demokrasi olmayacak. Hal
kn katlm arzusunu ve ayn zamanda gereklii dntrme ener
jisi demek olan halkn yaratc enerjisini zincirlerinden zd l
de hakiki olacak. En iyi kopya eden en iyi deildir, hayr: En ok
yaratan en iyidir, yaratrken yanlsa bile.
Yarm yzyl akn bir zaman nce Dominik Cumhuriyetli ya
zar Pedro Henriquez Urefia yzyllar boyunca akan kann boa git
memesini diledi, Amerika trajedisinin verimli olmasn diledi ya da
talep etti.
"Eer bizim Amerika'mz topu topu Avrupa'nn bir uzants ola
caksa," dedi Henriquez Urefia, "eer tek yaptmz insann insan
smrmesi iin yeni topraklar sunmaksa, eer kendimizi bu toprak
lan yorgun insanln btn iklimlerde aramaktan yorgun dt
bir vaatler lkesi yapmaya adamamsak, hakl deiliz. Platolarm
z ve pampalanmz l olarak brakmak daha iyi, eer yalnzca in
san aclanmn katlanarak artmasna hizmet edeceklerse: Hayr, asla
kanmay baaramayacamz aclar deil bahsettiim, akn ve
lmn ocuklar olan aclar deil, agzlln ve kibrin getirdi
i aclar. "

1 987
 ktidarszlk Yapsnn Portresi
zerine Notlar

"BZ DEMOKRASDEN YANAYIZ ama demokrasi bizden yana deil,"

diyor Buenos Aires varolarnn bir sakini, yakn zamanlardaki bir
anketi yantlarken. Byk ehrin sofrasn kuran ama artklaryla
yaamaya mahkum olan pek ok kiiden biri o.
Latin Amerika' da demokrasinin en byk dman, yle grn
mek iin mmkn olan her eyi yapsa da ordu deil. Latin Ameri
ka'da demokrasinin en byk dman ordunun gzettii, temelle
ri ekonomik sistemde olan bir iktidarszlk yaps. Bu sistem daha
byk bir sistemi btnlyor; uluslararas iktidar sistemi mekaniz
masn. Bu geni ve karmak makinenin mekanizmalarndan biri
demokrasimetredir ve her lkedeki demokrasinin alt ve st snrla
rnn llmesi ilevini grr. Genel kural olarak, dnyada fikirler
imal eden kitle iletiim aralar bu kk aracn lmlerini yayn
larlar ve bunlar Bat'mn deitirilemez yarglarna dntrrler.
Ama sistemin de gerei demek olan demokrasimetrenin gere
i, sistemin kurbanlar iin yalan olabilir. Brezilya ehirlerinin so
kaklarnda dolanan sekiz milyon terk edilmi ocuun demokrasi
ye inandklarm sanmyorum. nandklarm sanmyorum nk de
mokrasi onlara inanmyor. nanacaklar bir demokrasileri yok: Bre
zilya demokrasisi onlar iin yaplmam, ne de onlar iin iliyor;
demokrasimetrenin olumlu gr bildirmesi iin baz biimsel ta
lepler yerine getirilmi olsa da.
1 10 BZ HAYIR DYORUZ

" H NEML DEGL" DED KRAL

Demokrasi olduu ey deildir, benzedii eydir. Ambalaj kltr

nn gbeinde yayoruz. Evlilik szlemesi aktan daha nemli,
cenaze lmden, elbise bedenden, ayin tanrdan daha nemli. Am
balaj kltr ierikleri hor gryor. Sylenen nemli, yaplan deil.
Kleliin Brezilya'da bir yzyldan beri olmad varsaylyor ama
Brezilyal alanlarn te biri gnde bir dolardan az kazanyor ve
sosyal piramit yukarda beyaz, aada siyah: En zenginler en be
yazlar, en yokullar en siyahlar. Kleliin kaldrlmasndan drt yl
sonra, 1 892'de, Brezilya hkmeti klelikle ilgili btn belgelerin,
kitaplarn yaklmasn emretti, kle irketlerinin bilanolarnn,
makbuzlarn, artnamelerin, kararnamelerin ve her eyin yaklma
sn emretti, sanki klelik hi olmam gibi.
Bir eyin olmamas iin, olmadn aklamak yeter. 14 Hazi
ran 1789'da kral XVI. Luis gnlne "Hi nemli deil" diye yaz
d. Guatemala diktatr Manuel Estrada Cabrera 1 902'de Santa
Maria volkan, lav ve klleriyle halinde pskrrken ve Quet
zaltenanago evresinde yzden fazla ky yerle bir ederken lke
nin btn volkanlarnn sakin olduunu aklad. Kolombiya mec
lisi l 905'te birdenbire petrol fkrmaya balayan San Andres de
Sotavento ve dier blgelerde yerlilerin bulunmadn kesin kara
ra balayan bir yasay onad: Olan yerliler yasadyd, bylelikle
petrol irketleri onlar hibir cezaya maruz kalmadan ldrebilir ve
topraklaryla ba baa kalabilirlerdi.

SANK

Uruguay'da 1986'nn sonlarnda onanan Devletten Cezai Talebin

Hkmszl yasas yakn zamandaki askeri diktatrlk tarafn
dan ilenen ikence, karma, tecavz ve cinayet sularnn unutul
masn emrediyor, sanki devletin bu terr eylemleri hi olmam gi
bi. Alt yz binden fazla imzayla yasann iptali iin dileke veren
Uruguay halk bu yasay Dokunulmazlk Yasas olarak adlandrma
y tercih ediyor. kencecileri beraat ettiren bu kanun gemeden k-
 KTDARSIZLIK YAPISININ PORTRES ZERNE 111

sa bir sre nce, Uruguay ikencecileri cezalandrmay mecburi k

lan kenceye Kar Uluslararas Konvansiyonu imzalam ve mec
liste onamt. Arjantin'de de ayns oldu. Bu konvansiyon ak bir
biimde "stn emri" bahanesini reddediyor: Arjantin hkmeti de
bu konvansiyonu imzalad, mecliste onad ve hemen arkasndan
stlere itaat olarak gerekletirilen ikenceleri yasallatrd. Ulusla
raras konvansiyonlar bizim lkelerimizde ulusal yasalara edeer
dir.Ama bazlar insan haklarna saygy emrederken dierleri ih
lale yetki veriyor, bazlar varm gibi yapyor dierleri gerekten
varlar.
Latin Amerika tarihi szlere gvenmemeyi retir. l 965'te Bre
zilya askeri diktatrl, Paraguay askeri diktatrl, Honduras
askeri diktatrl ve Nikaragua askeri diktatrl, Kuzey Ame
rikal denizcilerle beraber halkn tehdit ettii demokrasiyi kurtar
mak iin Santo Domingo'yu igal ettiler. Batista diktatrln z
lemle ananlar demokrasi adna, 1 96 1 'de Kba sahillerindeki Do
muzlar Krfezi'ne karma yaptlar. imdi de Somoza diktatrl
ne hasret duyanlar demokrasi adna Nikaragua'ya saldryorlar. Ko
lombiya devlet bakan, 1 987'de devlet terr, paramiliter gruplar
yaratmay reten Asilere Kar Elkitab'nn talimatlarna uygun
olarak hi ceza almadan binden fazla muhalif politikacy ve sendi
kacy ldrrken, demokrasiden bahsediyor.
Resmi dil samalyor ve onun samal sistemin normallii olu
yor. "Devalasyon olmayacak," diyor ekonomi bakanlar, parann
knn arifesinde. "Tarm reformu bizim ilk hedefimiz," diyor
tarm bakan latifundialar topraklarna toprak katarken. "Sansr
yok," diye gururlanyor kltr bakan, halkn byk ounluuna
fiyatlar yznden ya da okuma yazma bilmedikleri iin kitaplarn
yasak olduu lkelerde.

MKEMMEL BR ILGINLIK ANI

Sistem alakl alklyor, eer baarlysa; baarszla urarsa

da onu cezalandryor. ok alan dllendiriyor, az alan mah
kum ediyor. Bar ars yapyor, iddet uyguluyor. Sana komunu
sevmeni vaaz ediyor ama ayn zamanda seni onu yiyerek hayatta
1 12 BZ HAYIR DYORUZ

kalmaya zorluyor. izofrenik dil parann zgrln insanlarn

zgrlyle kartrd zaman en mkemmel lgnlk anlarndan
birine ulayor: Bylelikle iine dt elikiyi, yalnzca sadu
yunun bile fark etmeye yettii bu ok ak elikiyi ortaya kar
yor; herhangi biri bu lgnln masum olmadnn farkna varabi
lir. Bununla beraber, tuzaa dmeye hazr olan entelekteller ek
sik deil; yakn zamanda, Peru'daki zel bankann kamulatrlma
snn hemen ardndan ortaya kt gibi. airlerin ifade zgrl
yle bankerlerin speklasyon zgrln ayn kefeye koyanlar
var. Ama btn nc dnya lkelerinde olduu gibi Latin Ame
rika' da da, ticaret zgrl ile insanlarn zgrl yalnzca ilgi
siz olmakla kalmaz, birbiriyle badamazlar da. Paraya snrsz z
grlk vermek iin askeri diktatrlkler insanlar cezaevine atyor.
Bunun hibir gzden kamayan ayan beyan bir hakikat olabilmesi
iin yzyllar boyunca ok fazla, ziyadesiyle fazla kan aktld.
Bizi grmemek zere eitiyorlar. Eitim eitimsizletiriyor, ile
tiim aralar iletiimsizletiriyor. Ve eitim ve iletiim aralar bi
zi tavan kedi saymaya zorluyorlar.

GEREKLGN GASPI

Harita bile yalan sylyor. Dnya corafyasn, dnyay olduu gi

bi deil, sahipleri nasl emrediyorsa yle gsteren bir haritadan
reniyoruz. Okullarda ve her yerde kullanlan geleneksel krede,
Ekvator merkezde deil, kuzey te ikiyi igal ediyor, gneyse
te biri. skandinavya aslnda kat kkken Hindistan'dan byk
I>
grnyor; Sovyetler Birlii aslnda ok daha kk olduu halde
Afrika'nn iki kat. Latin Amerika dnya haritasnda Avrupa'dan da
ha az, Birleik Devletler'le Kanada'nn toplamndan ok daha az yer
kaplyor; aslnda Latin Amerika Avrupa'dan iki kat byk ve Birle
ik Devletler ile Kanada'nn toplamndan ok daha byk olduu
halde.
Bizi klten harita dier her eyin de simgesi. alnm co
rafya, yamalanm ekonomi, arptlm tarih ve gerekliin gn
delik gasp: nc Dnya denilen ve nc snf insanlarn yaa
d yer daha. az yer kaplyor, daha az yiyor, daha az hatrlyor, da-
 KTDARSIZLIK YAPISININ PORTRES ZERNE 1 13

ha az yayor ve daha az sylyor.

Yalnzca haritada daha az yer almakla kalmyor, ayn zamanda
gazetelerde, televizyonda ve radyoda da daha az yer alyor. Daha
az, szn gelii: Neredeyse hi yer almyor. Bazen Latin Amerika
szgelimi moda olur. Btn modalar gibi geici bir moda. O zaman
kuzeyin entelektelleri bize hayranlkla gelip geici bir gz atarlar.
Ellili yllarn sonunda sra Kba'dayd. Yetmili yllarn sonunda
Nikaragua'dayd. Bir halsinasyonla dieri arasnda, lekesiz dev
rim seraplar, Che Guevara'nn gerillal ve dier romantik tavrlar
vard. Bu ateli tutkular kanlmaz olarak hayal krklklar ve hal
kn lanetlenmesiyle sonuland. Tpk XVI. yzylda, gereklik El
dorado'nun mesnetsiz vaatlerini boa kardnda olduu gibi.
Gereklik naslsa yle; daha sonra onu cehenneme benzetmek iin
imdi onu cennet gibi gsterenlerin olmasn istedikleri gibi deil;
ebediyen cehenneme -sessizlik cehennemine, horgr cehennemi
ne- mahkum etmek isteyenlerin... Yceltme ve lanetleme, gerek
lii bilmeyen, ona sayg gstermeyen ayn tavrn tersi ve dzdr.

EVRENSEL YALAN SiSTEMi

Yllar nce Polonya'daki ii ayaklanmasna ak bir sempatiyle

yaklaan bir makalemde, ok kt karlanan bir gzlemimi yaz
makta saknca grmemitim. O gzlemimin doru olduuna inan
maya devam ediyorum hala: Eer Lech Walesa Guatemala'da do
sayd, demitim, daha ilk grevde onu parampara ederlerdi ve bu
cinayet dnyann en byk gazetelerinde tek bir milim, en byk
televizyon kanallarnda tek bir saniye yer almazd.
Guatemala 1 954 igalinden beri, Latin Amerika'nn en uzun ve
en sistematik kymna maruz kald. Haberlerin uluslararas lekte
retimini ve tketimini kontrol eden fikir imalatlar omuz silkti
ler. Guatemala'da kan haber deildir. Askeri terr ve sefalet "doal"
karlanr. Buna karlk depremler yle deildir: ubat 1 976'da
toprak titreyip yirmi be bin Guatemalal'y ldrdnde dnya
nn pek ok yerinden kalabalk bir gazeteci gruhu geldi. Bu gaze
tecilerden birka, Guatemala'da yirmi be binden fazla insann ay
n yllarda ordunun rgtledii lm mangalar tarafndan katledil-
1 14 BZ HAYIR DYORUZ

mi olmasna biraz ilgi gsterdiler. Ama tek bir ylda yirmi be bin
den fazla insann sessizce ldren alk tarafndan katledildiini
rendiklerinde neredeyse hibiri ilgi gstermedi. Yoksul lke, yerli
lerin lkesi: dehet bir alkanlk.
Hepimiz bu okuluslu programlarn ve uydu yaynlar dnyas
nn sakinleriyiz; ama Orwell'in de diyecei gibi, bazlar dierlerin
den daha sakin. letiim merkezileti. Gezegende olan her ey ikti
dar merkezlerinde tercme ediliyor, uluslararas bir yalan sistemi
ne tercme ediliyor. Kitlesel yaynn imaj ve grntlerine dn
m olarak geri gnderiliyor. Nesnellik mi? Bizi nesnelere indirge
yen bu nesnellie gvenmeyelim. nc dnyann sefaleti metaya
dnyor. Mreffeh lkeler arada srada ne kadar iyi yaadklar
na kretmek iin onu tketiyorlar. Evrensel yalan sistemi bellek
kaybn uygulamaya sokuyor. Kuzey sanki kendisine byk ikrami
ye km gibi davranyor. Onun zenginlii elbette iyi talihin bir so
nucu deil, yalnzca smrge dnemlerinden gelen ve gnmzn
sofistike el koyma mekanizmalaryla iyice katlanan uzun, ok uzun
bir tarihi gasp srecinin sonucu. Uluslararas forumlarda eitlii ve
adaleti ycelten konumalar ne kadar ok yanklanrsa, uluslarara
s pazarlarda Gney'in rnlerinin fiyat o kadar dyor ve bir
eliyle aldn dier eliyle bor veren Kuzey'in parasnn deeri o
kadar ykseliyor. El koyma mekanizmalar Gney'i herpartinin so
nundaki krk tabaklar da dahil Kuzey'in israf ettii her eyin hesa
bn demeye zorluyor: Merkezdeki krizler sistemin varolarnn
srtna ykleniyor.

BZE NE D YORLAR?

Amerika'nn igalinin And blgesinde yerlilerin halil. sergiledikleri

dramatize edilmi versiyonlarnda, rahipler ve igalciler dudaklar
m oynatarak ama hibir ses karmadan konuurlar. Galipler, yerli
tiyatrosunda, lal bir dilde konuurlar. Ya bugn, egemen kltrn
aktard uluslararas iktidar sisteminin sesleri bize ne diyor? Bizim
gerek ihtiyalarmzla ilgili ne sylyorlar bize? Eitim yaps ara
clyla ve zellikle, byk lde iletiim aralar zerinden hare
ket eden egemen kltr gereklii aklamyor: Onu maskeliyor.
 KTDARSIZLIK YAPISININ PORTRES ZERNE 115

Deiimlere yardm etmiyor: Onlardan kanmaya katkda bulunu

yor. Demokratik katlm tevik etmiyor: Pasiflii, teslimiyeti, ego
izmi zendiriyor. Yaratclar retmiyor: Tketicileri kat kat artryor.
zerinde dnlenlerin says giderek artarken kanaat sahiple
rinin says giderek azalyor. Yaylma aralarn mkemmelletirdi
i lde egemen kltr antidemokratik eilimini aa karyor
ve kamuya ak yaratm ve katlm alanlarn azaltyor. Televizyo
nun kle eden yaylm, rnein halk kltrn yaralyor ve san
rm, btn Latin Amerika'y Dallas'n snrsz ir varouna evir
meyi amalayan uzun bir saldryla epey de kt yaralyor. Bu ok
ar, diye dnyorum, nk Latin Amerika'da halk kltr en
gerek ulusal kltrdr. Uzaklardaki kayp kylerde len her ihti
yarn yanan bir ktphane olduunu syleyenler ok doru syl
yorlar. Kolektif bellee miras kalan ve onu zenginletiren halk kl
tr sayesinde, biz Latin Amerikallar baz temel kimlik iaretleri
mizi devam ettirebildik. Kopyac ve verimsiz resmi kltr, egemen
kltrn ahmak yanks, bu iaretleri bilmiyor ya da onlar tanyn
ca hor gryor. Hatta belki de daha derinde onlardan korkuyor: Bu
iaretler onura, hayal gcne ve iktidar sahiplerinin dier dman
larna gnderme yapyorlar.

DNMEMEK N VALYUM

Halk kltr, doas gerei, katlm kltrdr: Doas yznden,

demokratiktir. zellikle szl gelenekle aktarlr ama teknolojik ge
lime verimli olabilecei alanlar daralttka -meydanlar, kafeler,
meyhaneler, kebalar, pazarlar- onu oaltmak ve yenilemek gi
derek zorlayor. Oysa televizyon kapatr, ayrr, izole eder: Tek
ynl aktarr, verici makineden alc insana doru dn olmayan
bir yolculuk sunar ve alc insan ithal heyecanlar konserve sosis gi
bi tketir.
Demokrasi dman yaplara kar mcadele, iktidarszlk yap
larna kar mcadele, halkn yaratc enerjisini serbest brakacak
ve halkn grmesini ve grnmesini engelleyen gzlerdeki rm
cek alarm kaldracak zgrletirici bir ulusal kltrn geliimin
den geer. Bizim lkelerimizde televizyonun yayd mesajlar,
 1 16 BZ HAYIR DYORUZ

egemen kltrn zerinde egemenlik kurduu kltre satt sim

geler, bizi aalayan iktidarn simgeleri, bu zgrletirici dedii
miz kltre pek katkda bulunmaz. Ama yanl anlalmayaym.
Bu anlay kendi bana televizynun reddini iermiyor, yalnzca
toplumsal olarak yasallam bir uyuturucu olarak, dnmemek
iin valyum olarak televizyonu reddediyor, nasl Birleik Devlet
ler'den ya da dier yabanc lkelerden geliyor diye mesajlarnn
reddini de iermiyorsa...

GERC APTALLIK

Tarihe kllarla giren san milliyetilii, geri ekilirken ulusal kl

trn onu oluturan etkenlerin kkenleriyle tanmlandn sanyor.
Eer yle olsayd, mesela bir Endls kltr olmazd, nk
Endls'n tipik avlular Roma mparatorluu'ndan geliyor, par
maklklar ve kap kafesleri Rnesans Floransa'sndan, iekli allar
Ming Hanedan'nn in'inden geliyor; emeler Araplarn ve cante
jondo da ingene mzii, Arap melodileri ve Yahudi arklarnn bir
karm. Bandoneonu geen yzyl, lkesinin trenlerinde kutsal
mzii almaya uygun bir tr tanabilir armonyum yaratma niye
tiyle icat eden birAlmand; ama bandoneon lkesinden kat veAni
bal Troilo'nun ellerine dmeden ok nce Rio Plata tangosunun en
tipik mzik aletine dnmt bile, Rio Plata tangosunun en nem
li arkcs Carlos Gardel de kim bilir nerede ama byk bir olaslk
la Fransz ehri Toulouse'da domutu. Tipik Kba iecei daiquiri
Kolomb'un getirdii eker kamndan, spanya'dan gelen limondan
ve ekerle buzu ilemenin yabanc tekniklerinden ortaya kt.
Ulusal kltr ieriiyle tanmlanr, onu oluturan etkenlerin k
kenleriyle deil ve yaadka durmadan deiir, kendisine kar ko
yar, kendisiyle eliir ve onu bazen yaralayan bazen de oaltan,
kendiliinden tehlike ya da itici g olarak ileyen d etkiler alr.
Bizi reddedenin reddinin bizi besleyenin reddini iermesi iin bir
neden yok. Latin Amerika'nn, byk lde, insanlarnn ve top
raklarnn acmasz smrsnden hi de bamsz olmayan ihti
aml bir malzeme sayesinde ieklenen kltrlerin yaratc meyve
lerinden vazgemesi iin bir neden yok. Eer yle yapsayd, ger-

l
 KTDARSIZLIK YAPISININ PORTRES ZERNE 1 17

ekleri grememe gnah ve gerici aptallk suu ilemi olurdu.

Antiemperyalizmin de ocukluk hastalklar var.
Ama Latin Amerika kendi gzlerinde hiilii bir muamma olutur
maya devam ediyor. Hangi grnty geri veriyor bize ayna? K
rk bir grnt. Paralar. Kendi iinde ilikisiz paralar: Param
para bir beden, yaplmay bekleyen bir yz.

ORAK BR SINIFIN SAHTE PARTENONLARI

Egemen kltrler, dardan ynetilen egemen snflarn kltrleri,

temsil ettikleri sylenen uluslara kken ve kanat salamakta ackl
bir acz iindedir. Sanki ok ey yapmlar gibi yorgun kltrlerdir
bunlar. Aldatc klarna ramen, hala kopya etme yeteneinde ama
giderek yaratmakta daha da aciz/een yerel burjuvazilerin donuk
luunu davururlar. Bizim topraklarmz sahte partenonlarla, sah
te Versailles saraylaryla, sahte Loira atolaryla ve sahte Chartres
katedralleriyle doldurduktan sonra, bugn de ulusal zenginlii Ku
zey Amerikan modellerinin gsterili ve lks taklitleriyle sulandr
yorlar. Byk limanlar ve devasa kentlerde duvarlarla rlm ola
rak yaarken ulusal gereklii ya da bu kltrde kendileriyle eli
en eyleri bilmiyor ve aalyorlar, uygulamada yabanc iktidar
odaklarnn yayn kanal ilevi grmekle yetiniyorlar. ocuklar ley
leklerin gagasnda Paris'ten geliyor, gerek de Los Angeles ya da
Miami'den video kasetlerde geliyor.
Seri olarak imal edilen bu egemen kltr, defalarca kez, kendi
sini bir gereklik olarak bilmemesi ve bir olaslk olarak grmeme
si iin Latin Amerika belleini boaltmay ve dourganln ksr
latrmay amalad: Onu kendi lanetinin iaretlerini edilgen bir bi
imde tketmeye ve yeniden retmeye zendiriyor. Mesajlar en
glnn vahi kymna ahlaki meruluk bahediyor ve bize eer
dzldysek bir nedeni vardr, diye retiyorlar: nk iinden an
cak dikenli brtlen filizlenen komnist tohuma veiimli toprak
sunuyoruz ve zellikle nk biz aptalz, tembeliz, kaln kafalyz
ve korkaz, znde durumumuz hak ettiimiz yeri gsteriyor.
ktidarszln gl, ok gl yaps ekonomiyle balyor ama
orada bitmiyor. Aslnda azgelimilik bu demek: Yalnzca bir ista-
1 18 BZ HAYIR DYORUZ

tistik sorunu deil, yalnzca iddetli elikilerle dolu bir toplum da

deil; yoksulluk okyanuslar, refah adacklar, hayr, yalnzca bu
deil: Azgelimilik her eyden nce baml halklarn kendi kafa
laryla dnmelerini, kendi yrekleriyle hissetmelerini, kendi
ayaklaryla yrmelerini engellemek zere kurulmu bir iktidarsz
lk yapsdr.

TARHN GASPI

Sistem alktan lenlerin belleklerinin besinlerini bile elinden al

yor. Gelecekleri olmasn diye gemilerini alyor. Resmi tarih,
zenginler, beyazlar, maalar ve askerler tarafndan yine onlar iin
anlatlr. Avrupa, Evren'dir. Amerika'mn Kolomb-ncesi dnemine
dair hibir ey renmedik ya da ok az ey rendik, Tarzan'n es
ki filmleri sayesinde tandmz Afrika'dan bahsetmek bile gerek
siz. Amerika tarihi, gerek tarihi, Amerika'nn ihanete uram ta
rihi bitmek bilmez bir onurun tarihidir. Gemie ait tek bir gn yok
tur ki paraya ve gce kar bilinmeyen bir direni epizodu olmasn;
ama resmi tarih ne yerlilerin ayaklanmalarndan ne de siyah klele
rin isyanndan. bahseder ya da onlardan laf arasnda, ynetim bo
zukluu dnemleri olarak sz eder - ve bazlarna kadnlarn lider
lik ettiini asla sylemez. Byk ekonomik ve sosyal sreler fon
perdesi olarak bile yokturlar: "Gelimekte olan" diye adlandrlan
lkeler gelimeye doru gitmediklerini, zaten oradan geldiklerini
bilmesinler diye, onlar hokkabazlkla yok ederler; nk uzun bir
tarih boyunca sularm skan lkeler gelisin diye gelimemi kald
bu lkeler. nemli olan savalarn tarihlerini ve saltanatl adamla
rn doum tarihini tam olarak ezberlemektir. Bayram ya da defile
ye gider gibi sslenmi bu bronzdan adamlar tek balarna, tanrsal
bir ilhamla, arkalarnda fedakar elerinin sadk glgesiyle hareket
etmilerdir: Btn byk adamlarn arkasnda bir kadn vardr, de
nir bize, kadm bir sandalyenin arkalna indirgeyen phe gtrr
vgyle: yi ve kt arasndaki delloda, halklar edilgenlikle fig
ran roln oynarlar. Halklar zeka geriliinden mustarip, emirler
yadran eflerini bekleyen akn bir sr olutururlar ve periyo
dik olarak, eker gibi tatl olan kzl zehiri yutuverirler.
 KTDARSIZLIK YAPISININ PORTRES ZERNE 1 19

YERLi OLMAYAN EY, KAPiTALiZMDiR

Deiim glerinin, yabanc ideolojilerin temsilcilerinin, kokain

kaaklarnn, Marksizmin ve dier uyuturucularn eytanlatrl
mas iin, tarihsel bellein nceden boaltlmas gerekir. Aslnda,
Amerika'da yerli olmayan ey kapitalizmdir. Kapitalizm Manco Ca
pac ya da Moctezuma tarafndan icat edilmedi, on altnc yzyln
Avrupal istilaclar tarafndan dardan ve yukardan dayatld.
gal Amerikan yaamn ticarete dntrd, u kadara - bu kadar
dayatt, bir taraftan da kilise ilahi dzene gre kazan kanununu ve
korku kanununu hazrlyordu: Eer itaat edersen cenneti kazanr
sn; eer itaat etmezsen cehennem seni cezalandrr. Buna karlk,
Amerika'da paylamc retim ve yaam biiminden daha eski bir
gelenek yoktur. En eski olmann dnda, komn yaam en dikbal,
en inatla yaayan gelenektir, be yz yldan beri urad durmak
bilmez takibata ramen. O zaman rahatlkla sosyalizmin ieriden
ve aadan, bizim topraklarmzn en derin ve en gerek bellein
den geldii sylenebilir.
Ayn anlamda, demokrasinin barbar yerlilerin Avrupal monar
ilerden ya da onlarn uygarlam engizisyon/arndan aldklar bir
yenilik olmadn belirtmek fazla olmaz. Saltanatn babadan oula
getii despotluk merkezleri Cuzco ve Tenochtitlan dnda, dne
min gnlkleri farkl blgelerde gerekleen aklayc pek ok
durumu anlatyorlar: Yerliler spanya'da ya da ngiltere'de kral ki
min setiini soruyorlard, nk onlar eflerini -elbette kadnlarn
da fkirlerini syleyip oy kullandklar- toplantlarda kendileri se
iyorlard.

TFEGN NAMLUSU BKL

Egemen kltrn dilisinin kilit esi resmi tarih, ayn zamanda bir
ayrtrma aygt gibi de davranr. Bize kendi iinde kopuk tarihler
retir. Latin Amerika'nn her bir parasnn tarihi dierleriyle ok
az ilgilidir ya da hi ilgisi yoktur: Ayn topraklarn bu yumruklar
yalnzca birbirleriyle dvmek iin karlarlar. Bylelikle bizi
karlkl kavgaya zendirir ve yanmzdakini hedef alarak ate et-
120 BZ HAYIR DYORUZ

mek zere eitirler. Pek ok yoldan gemi bir Gaucho olan Martin
Fierro, kardelerin birliinin ilk kural olduunu sylemiti, nk
onlar kendi aralarnda dvrken dardakiler onlar yutar. Uru
guayllarla Arjantinliler arasndaki kskanlk ve kinin listesi son
suzdur, ayn ekilde Arjantinlilerle ilililerin, ilililerle Perulula
rn, Perulularla Ekvatorlularn ...
Dman kartrmayalm ve eer bklyse tfein namlusunu
dorultalm, bunlar Lctin Amerika'da yeniden doan demokrasile
rin acil ihtiyalardr. Sonuta, bizim lkelerimiz ayn matriste, or
tak bir matriste imal edilmi diktatrlklerin acsn ekmekten ge
liyorlar. Eer bask modeli, bu tek modelli oklu uygulama, dar
da imal edilmi olmasayd, ayn deli gmleinin kk farkllklar
la art arda Gney Amerika'nn en byk lkesi olan Brezilya'ya ve
en k olan Uruguay'a; en gelimii olan Arjantin'e ve en az ge
lien Bolivya'ya dayatlm olmasndaki tuhafln bir aklamas
olmazd. Ve bu bask modeli aralarnda pek ok anlamazlk olan
ama iler sarpa sardnda anlamay iyi bilen egemen snflarn
karlarn gzetmek iin uyguland. O zaman sistem insan haklar
n ihlal ediyor, nk ucuz igc, ucuz hammadde ve ak pazar
lar sunan lkelerdeki ekonomik saltanatlarnn ve itaatkarlk devi
nin devamllndan emin olmak iin bunu yapmak zorunda.

BiR EYDE iLERLEDiK

Ayn kkleri paylama bilinci, birbirine sk skya bal bir tarihsel

srecin tannmas, karlkl iletiimsizlikten kabilmemiz iin ye
ni kaplar aar, ya da en azndan onlar amamza yardm eder. Or
tak kavgalar ortak yantlar ister ve bu yolda biraz ilerlediimize
inanyorum. D borlar ve zellikle Orta Amerika krizi bunu gs
teriyor: Uluslararas bankacln karsnda birlemi bir Latin
Amerika cephesi g bela olumaya balyor. Lksleri fnanse et
mek, sermayeleri karmak ve silah satn almak iin d borcumuzu
kat kat artran dnyann tefecileri askeri diktatrlklerle birlikte
ok cmert davranmlard ve imdi demokrasiler onlarn talepleri
karsnda ortak bir strateji uygulama gereklilii bilincine ulayor.
Ve Orta Amerika krizine gelirsek, Kuzey Amerika hkmetinin
 KTDARSIZLIK YAPISININ PORTRES ZERNE 121

Kba'y dlamak v e Dominik Cumhuriyeti'ni igal etmek iin Ame

rikan Devletleri rgt (OEA) oylarn ne kadar kolay aldn ha
trlamak yeter. Bir eyrek yzyl sonra iler fazlasyla deiti. Teh
ditlere ve rvetlere ramen, bakan Reagan yalnzca Nikaragua'y
talan etmek iin OEA'nn desteini alamamakla kalmad, ayn za
manda yok etme isteinde Birleik Devletler'i tek bana brakan
son bar anlamalarn da sineye ekmek zorunda kald. Beyaz Sa
ray'da Latin Amerika'y bir spermarketten satn almlar gibi dav
ranlmaya devam ediliyor, ama bu topraklar sayg istemek iin bir
lemeye balyorlar.

1 987
 yi'nin ve Kt'nn Tiyatrosu

Y'NN KT'YE KARI savanda ller hep halktan olur.

Terristler Kt'ye kar yi'nin adna Washington ve New York'
ta altm lkeden emekiyi ldrdler. Ve yine Kt'ye kar yi'nin
adna Bakan Bush intikam yemini ediyor: "Bu dnyadan Kt'y
kazyacaz! " diye ilan ediyor.
Kt'y kazmak m? Kt olmasa yi nasl olurdu? lgnlkla
rn hakl gstermek iin yalnzca dindar fanatiklerin ihtiyac yok
dmanlara. Varlklarn hakl gstermek iin silah endstrisinin ve
Birleik Devletler'in devasa askeri aygtnn da dmanlara ihtiyac
var. yiler ve ktler, ktler ve iyiler: Oyunu yazanlarn isteine
gre aktrler maske deitiriyor, kahramanlar canavar, canavarlar
kahraman oluyor.
Bu hi de yeni bir ey deil. Alman biliminsan Werner von
Braun Hitler'in Londra zerine boca ettii V-2 roketlerini icat etti
inde ktyd, ama yeteneini Birleik Devletler hizmeti sundu
unda iyi oldu.
Stalin kinci Dnya Sava boyunca iyiydi, sonra kt oldu; K
tlk mparatorluu'nu ynetneye baladnda. Souk sava yl
larnda John Steinbeck yle yazyordu: "Belki btn dnyann
Ruslara ihtiyac var. ddia ediyorum Ruslarn da Ruslara ihtiyac
var. Belki onlar Amerikan diyordur." Sonra Ruslar iyi oldular. im
di Putin de "Kt cezalandrlmaldr," diyor.
Saddam Hseyin iyiydi, ranllara ve Krtlere kar kulland
kimyasal silahlar da iyiydi. Sonra ktleti. Panama'y igalden d
nen Birleik Devletler Kuveyt'i igal ettii iin Irak' igal ettiinde
artk eytan Hseyin diyorlard ona. Baba Bush Kt'ye kar bu
 Y'NN VE KT'NN TYATROSU 123

sava zerine ald. Ailevi zellikleri olan insancl ve merhametli

ruhla byk ounluu sivil yz binden fazla lrakl'y ldrd.
eytan Hseyin hala iktidarda, ama insanln bu bir numaral
dman iki numaral dman pozisyonuna dt. Dnyann kam
s imdi Usame bin Ladin'i sylyor. Terrizm konusunda bildii
her eyi ona CIA retmiti. Birleik Devletler tarafndan sevilen ve
silahlandrlan Bin Ladin Afganistan'da komnizme kar "zgr
lk savalarnn" baat isimlerinden biriydi. Bakan Reagan bu
kahramanlarn "Amerika'nn Kurucu Atalar'yla ahlaki olarak ede
erde" olduklarn sylediinde Baba Bush bakan yardmcsyd.
Hollywood da Beyaz Saray'la ayn fikirdeydi. O zamanlar Rambo 3
ekildi: Mslman Afganlar iyiydi. imdi on yl sonra Oul
Bush zamannda ktnn kts oldular.

Henry Kissinger son trajedi karsnda ilk tepki gsterenlerdendi.

"Onlara destek, finans ve fikir verenler de terristler kadar sulu
durlar," dedi, Bakan Bush'un saatler sonra tekrar ettii kelimelerle.
Eer byleyse, ie Kissinger'i bombalayarak balamak gerekir.
Bin Ladin'in ve dnyada ne kadar terrist varsa hepsinin iledikle
rinden ok daha fazla cinayetin sorumlusu olur. Ve ok daha fazla
lkede: Farkl Amerikan hkmetlerinin hizmetinde alrken, En
donezya, Kamboya, Kbrs, ran, Gney Afrika, Banglade ve
"Akbaba Plan"nn kirli savandan mustarip Gney Amerika lke
lerinde devlet terrne destek, finans ve fikir verdi.
1 1 Eyll 1 973'te imdiki atelerden tam olarak 28 yl nce, ili
Bakanlk Saray yanmt. Kissinger, seim sonularn "bir lke
nin kendi halknn sorumsuzluu yznden Marksist olmasn ka
bul etmek iin bir sebebimiz yok," diye yorumlarken Salvador Al
lende ve ili demokrasisinin mezar tandaki yazy nceden bil
miti.
Halkn isteinin kk grlmesi, devlet terrizmi ile zel ter
rizm arasndaki pek ok ortak yandan biridir. Bir rnek verecek
olursak, Bask lkesi'nin bamszl adna insanlar ldren ETA,
124 BZ HAYIR DYORUZ

szclerinden biri araclyla unu sylyor: "Haklarn ounluk

ve aznlkla hibir ilgisi yoktur. "
Zanaatkar terrizm ile yksek teknolojili terrizm, dindar fun
damentalistler ile piyasa fundamentalistlerinin terrizmi, umutsuz
larnki ile gllerinki, lgna dnenlerinki ile niformal profes
yonellerinki kendi ilerinde ok benzeirler. Hepsi insan hayatna
kar ayn horgry paylarlar: kurumu kumdan kaleler gibi
kveren ikiz kulelerin ykntlar altnda kalan alt bin vatandan
katilleri ile dnya televizyonlar ve gazetelerinin en ufak bir ilgisi
ne mazhar olmadan yok edilen ou yerli iki yz bin Guatemalal'
nn katilleri. Onlar, Guatemalallar, Mslman bir fanatik tarafn
dan kurban edilmediler, yalnzca Birleik Devletler'in art arda ge
len hkmetlerinden "destek, finans ve fikir" alan asker terristler
tarafndan ldrldler.
Btn lm aklar ayn zamanda toplumsal, kltrel ve ulusal
elikileri askeri terimlere indirgeme takntsnda da uyuurlar. K
t'ye kar yi'nin adna, Tek Hakikat adna hepsi her eyi nce l
drp sonra sorarak zerler. Ve bu yolla, sava verdikleri dman
larn beslerler. Ak bir halk desteiyle bir terr rejimi yerletiren
ve Peru'yu muz fiyatna satan Bakan Fujimori'yi palazlandran,
byk lde Aydnlk Yol'un vahetleriydi. Allah terrizminin kut
sal savam palazlandran byk lde Birleik Devletler'in Orta
Dou'daki vahetleriydi.

imdi Uygarln lideri yeni bir Hal Seferi uyarsnda bulunuyor

sa da Allah kendi adna ilenen cinayetlerden masumdur. Sonu
olarak Yehova'ya inananlara kar Nazi Holokostu emrini Tanr ver
medi, Sabra ve atila katliamlarn emreden, Filistinlilerin toprak
larndan atlmasn emreden de Yehova deildi. Yoksa Yehova, Al
lah ve Tanr tek balarna ayn tanrsalln farkl ad deil mi?
Bir yanlglar trajedisi: Kim kimdi artk bilinmiyor. Patlamala
rn duman bizim grmemizi engelleyen ok daha byk bir duman
perdesinin parasn oluturuyor. ntikamdan intikama terr eylem
leri bizi mezarlara yrmeye zorluyor. Ksa sre nce bir fotoraf
 Y'NN VE KT'NN TYATROSU s

grdm, New York'ta bir duvara bir el yle yazm: "Gze gz,
dnyay kr eder."
iddet sarmal iddeti ve belirsizlii douruyor: ac, korku, ho
grszlk, nefret, delilik. Bu yln balarnda, Porto Alegre'de,
Cezayirli Ahmed Ben Bella uyard: "Danalar delirten bu sistem in
sanlar da delirtiyor. " Ve deliler, nefretten delirenler onlar yaratan
gle ayn biimde davranyorlar.
Luca adnda yanda bir ocuk, bugnleri yorumlad: "Dn
ya evinin nerede olduunu bilmiyor." Bir haritaya bakyordu. Bir
haber programna da bakyor olabilirdi.

2001
 Kba Aryor

KBA'DAK TUTUKLAMALAR ve kuruna dizmeler, boazna tak

lan bu inat kl karma isteiyle deliren evrensel sperg iin
ok iyi haberler.
te yandan, bu kk lkenin yiitliinin, byklk yetenei
nin hayranlk verici olduuna inanan ama zgrlk ve adaletin ya
birlikte yrdne ya da yrmediine inanan bizler iin ok ac
veren, hznl haberler.
Zaman kt haberler zaman: Irak'taki kymn kallee doku
nulmazlna kar pek bir ey yapamazken, Kba hkmeti Don
Carlos Quijano'nun "umuda kar gnah iliyorlar" diyecei bu ey
lemleri gerekletiriyor.

Sosyalist devrim iin hayatn veren Rosa Luxemburg yeni bir top
lum projesi konusunda Lenin'le anlaamyordu. Olmasn istemedi
i eyler zerine kahince szler yazd. Seksen be yl nce Alman
ya'da ldrld ama hakl olmaya devam ediyor: "Ne kadar ok
olurlarsa olsunlar, yalnzca hkmet yandalarnn, yalnzca bir
partinin yelerinin faydaland bir zgrlk, zgrlk deildir.
zgrlk ancak farkl dnenler de yararland zaman zgrlk
olur." Bir de: "Genel seimler olmadan, basn zgrl ve snrsz
toplanma zgrl olmadan, zgr dncelerin mcadelesi ol
madan hayat bitkiselleir, btn sosyal yaplardan ekilir, brokra
si tek aktif unsur olur. "
 KBA AGRIYOR 127

Yirminci yzyl ve yirmi birinci yzyldan eklenen yllar sosyaliz

me ikili bir ihanete tanklk ettiler: Sosyal demokrasinin iinde bu
lunduumuz gnlerde avu Tony Blair'le doruklara varan teslimi
yetine ve polis devletlerine dnen komnist devletlerin fiyaskosu
na. Bu devletlerin pek ou kayda deer hibir sonuca neden olma
dan ktler, yeniden biimlendirilen brokratlar hastalkl bir he
vesle yeni sahiplerine hizmet ediyorlar.
Kba devrimi farkl olmak iin dodu. Sonu gelmez emperyal
bir taciz altnda istedii gibi deil becerebildii kadar hayatta kal
d. Bu yiit ve ak yrekli halk tuzaklarla dolu bir dnyada ayakta
kalmak iin pek ok eyden fedakarlk etti. Ama bunca yldr ald
zorlu yolda, devrim balangtan beri onu iten tazelik ve kendili
indenlik rzgarn kaybediyor. Ac duyarak sylyorum. Kba a
ryor.

Sylediim eyi tekrar ederken vicdan azab dilimi dolandrmyor:

Adann iinde olsun dnda olsun, tek partili bir demokrasiye (iki
gibi grnen tek partisi olan Birleik Devletler'de de) asla inanma
dm ve inanmyorum; keza pazarn her eye muktedirliine yantn
devletin her eye muktedirlii olduuna da inanmyorum.

Bu uzun mahkumiyet kararlarnn Kba'nn kendi kalesine atlan

goller olduuna inanyorum. Bush'un Havana'daki menfaatlerinin
temsilcisi olan James Cason'un evinden idare edildii aka orta
da olan baz gruplar, ifade zgrl ehitlerine dntryorlar.
Cason'un zgrletirici tutkusu yle noktalara varmt ki efinin ti
pik zellii olan incelik ve nezaketle Kba Liberal Partisi'nin Gen
lik Kolu'nu bizzat kendisi kurmutu.
Saki bu gruplar byk bir tehditmi gibi hareket ederek, Kba
l yetkililer onlara itibar vermi oldular, yasaklayarak szlerine pres
tij kazandrdlar.
128 BZ HAYIR DYORUZ

Bu "demokratik muhalefet"in, drst Kballarn gerek bek

lentileriyle hibir ilgisi yok. Eer devrim onlara bask yapma lt
funda bulunmasayd ve eer Kba'da tam bir basn ve dnce z
grl olsayd, bu szde muhalefet kendi kendini diskalifiye ede
cekti. Ve hak ettii cezay, yalnzlk cezasn alacakt; ulusal onur
yolunu semi bir lkede kolonyal zamanlara olan belirgin nostal
jisi yznden.

Dnyadaki diktatrlklerin yorulmak bilmez fabrikas Birleik

Devletler kimseye demokrasi dersleri verec.ek ahlaki yetkiye sahip
deil.
lm cezas dersleri verebilirdi ama; Bakan Bush, Teksas Va
lisiyken 152 infaz imzalayarak devlet sular ampiyonu olduunu
ilan etti.
Ama gerek devrimler, Kba devriminin yapt gibi aadan
ve ieriden yaplanlar, savatklar dmann kt alkanlklarn
renmeye ihtiya duyarlar m? Nerede uygulanrsa uygulansn,
lm cezasnn hakll yoktur.

Kba, Bakan Bush tarafndan zerine gidilen lkeler avnda bir

sonraki av m olacak? Florida eyalet valisi olan kardei Jeb byle
bildirdi, unu syleyerek: "imdi komumuza bakmak gerek", bu
arada srgn edilen Zoe Valdes spanyol televizyonunda bara a
ra "diktatre bir bomba atlmasn" istiyordu. Savunma ya da da
ha dorusu Saldn Bakan Donald Rumsfield aklk getirdi: "im
dilik, hayr."
Evrensel at taliminin kurbanlarn seen makinecikler olan
tehlikemetre ve sumetre daha ok Suriye'yi gsteriyormu gibi g
rnyor. Kim bilir. Rumsfield'n dedii gibi: imdilik.
 KBA AGRIYOR 129

Nerede, ne zaman olursa olsun, halklarn kutsal kendi kaderini ta

yin hakkna inanyorum.
Bunu syleyebilirim, en ufak bir vicdani rahatszlk duymadan,
nk bu hak solun geni bir kesimi tarafndan alklanarak sosya
lizm adna ihlal edildiinde de bunu ak ak syledim, mesela 1968'
de Sovyet tanklar Prag'a girdiinde ya da 1 979 sonlarnda Sovyet
birlikleri Afganistan' igal ettiklerinde olduu gibi.

Kba'da, zirveden gelen "talimatlara uygun" emirlere itaat etmeyi

devrimci liyakat sayan merkezi iktidar modelinin kmeye balad
na dair bariz iaretler mevcut.
Abluka ve dier bin trl saldr, Kba tarz bir demokrasinin
geliimini bloke ediyor, iktidarn militarizasyonunu besliyor ve b
rokratik katla hakl gerekeler sunuyor. Yaananlar bugn kendi
ni savunmak durumunda brakld lde kapanan bir kaleyi a
mann her zamankinden daha zor olduunu gsteriyor. Ama yaa
nanlar ayn zamanda demokratik almn her zamankinden daha
elzem olduunu da gsteriyor. On Birleik Devletler Bakam'mn
ve yirmi CIA bakannn saldrlarna karn hayatta kalma yetene
i gstermi olan devrimin bu enerjiye ihtiyac var, katlm ve e
itlilik enerjisine; yaklaan zorlu zamanlara kar koyabilmek iin.
Kendi topraklarnn en derinlerinden kendi yaptklar devrimin,
bildiim en dayanmac devrimin iinde yeni demokratik alanlar
aanlar, eksik zgrlkleri kazananlar, dardan kimse elini sok
madan, Kballar olmal, yalnzca Kballar.

2003
 kencecinin tiraf

KENCE EDLENN itirafnn hibir deeri yoktur ya da ok az var

dr. u basit nedenle ki ac herhangi birini byk bir romancya e
virir, bu yzden ikence altnda alnan bilgilerin ya da itiraflarn
pek de inanlr olmadklar Kutsal Engizisyon zamanlarndan beri
bilinir.
Buna karlk, iktidar sistemi gerek kimliini uygulad iken
celer araclyla itiraf eder. kence odalarnda ynetenler maske
lerini karrlar.
Irak'ta byle oluyor mesela. Irakllara ramen ve Irakllara kar
Irak' ele geirmek iin igal kuvvetleri gereki davranyorlar:
Demokrasiyi ve zgrl telkin ediyor, ikenceyi ve cinayeti uy
guluyorlar. Amac seven aralar da sever. Yoksa bir lkeyi gasp et
menin baka yolu olduuna inanan var m?
Gerisi tam bir tiyatro: Trenler, aklamalar, konumalar, vaat
ler, egemenliin devir teslimi, B irleik Devletler'den Birleik Dev
letler'e geii.
ktidar sylediini sylemiyor durumuna dyor. Mesela "Irak'
ta terrizm" dediinde pek ok durumda "yabanc igaline kar
ulusal direni" demesi gerekirdi.

Fotoraflar yaymlandnda ve skandal patladnda askeri ve po

litik iktidar zirveleri koro halinde kendi gnah kartma ilahilerini
sylediler: "Tekil vakalar'', "Patolojik vakalar'', "Birka rk el
ma", "niformay lekeleyen ahlakszlar".
Alld zere cinayetin suu baa atlyor.
 KENCECNN TRAFI 13

Ama mahkumu elektrik vererek, ban boka batrarak, kn

ayrarak delirten bu askerler ya da polisler, aralardan baka bir ey
deiller: i saatlerinde grevlerini yaparak aylklarn kazanan me
murlar. Bazlar istemeyerek alyor, bazlar ise evkle; ikence
ettikleri Irakllar aalarken fotoraf ektiren ve onlar bir srek
av ganimeti gibi sergileyen u heyecanl hanmefendiler gibi. Ama
hepsi, isteksizler de evkliler de, insan eti kyan devasa bir makine
nin hizmetinde alan ac brokratlar. Deli olabilirler mi? Ya da
sapkn? Mmkn; ama patolojik bahaneler, egemenliini gvence
altna almak ve geniletmek iin ikenceye ihtiya duyan emperyal
gc beraat ettirmez, nk bu iktidar, kulland aralardan ok
daha deli ve ok daha sapkn. Ve zalimce adaletsiz olan bir iktida
rn sregitmek iin vahice yntemler kullanmas hi de anormal -
deil.
Yine bu vahi yntemlerin gerek isimleriyle anlmamas da hi
anormal deil.
Avrupa, kaptann emrettii yerde ynetenin denizci olmadn
biliyor. Avrupa Birlii'nin Irak'taki ikencelere kar aklamasnda
ikence szcnden hi dem vurulmad. Bu naho kelimenin yeri
ni "suistimaller" kelimesi ald. Bush ve Blair "hatalar"dan bahsetti
ler. CNN gazetecileri ve dier kitle iletiim aralar yasak kelimeyi
kullanamadlar.
Yllar nce, Filistinli tutuklular yasal olarak ezilsin diye, srail
Yksek Mahkemesi "lml fiziksel basklar"a yetki vermiti. Latin
Amerikal subaylarn Las Americas Okulu'nda uzun yllardan beri
aldklar ikence dersleri "sorgulama teknikleri" olarak adlandrl
yor. Askeri diktatrlk yllarnda bu konuda dnya ampiyonu olan
Uruguay'da, ikencelere "yasad bask" deniyordu ve hala da y
le deniyor.
Uluslararas Af rgt'ne gre dnyada ikence aletlerinin sat
Birleik Devletler, Almanya, Tayvan, Fransa ve dier lkelerde
ki pek ok zel irket iin ok parlak bir i ama bu endstriyel rn
ler "kendini savunma aralar" ya da "su kontrol malzemeleri"
olarak anlyor.
1 32 BZ HAYIR DYORUZ

2001 ylnda, New York kulelerinin yklndan ksa bir sre sonra
Birleik Devletler nfusuna sorular ynelten anketrler farkl ola
rak, evet, btn harfleriyle ikence kelimesini sylediler. Ve nfu
sun neredeyse yans, yzde 45'i, ikencenin "eer bildiklerini sy
lemeyi reddeden terristlere kar uygulanrsa" onlara kt gelme
diini syledi.
Alt yl nce, su ortiklarnn isimlerini vermeyi reddedince, Ti
mothy McVeigh'e ikence yapmak kukusuz kimsenin aklna gel
medi. McVeigh'in Oklahoma'da koyduu bomba ou kadn ve o
cuk 1 68 kiiyi ldrd ama McVeigh beyazd, Mslman deildi
ve insanlar canl canl piirmeyi rendii Birinci Irak Sava'ndan
madalyas vard.

Terrizme kar her bedel denebilir. Bunu bin sefer aklad Ba

kan Bush ve yanks Blair tekrarlad. kisi hal seferlerinin baar
s iin kadeh kaldrmaya devam ediyorlar. Dnyada ard ardna
bombalar patlarken ve her gn iddet daha ok ve daha ok iddet
retirken "Dnya imdi ok daha gvenli bir yer," demeyi srdr
yorlar.

Guantanamo bizi bekleyen dnyann simgesi. Alt yz pheli, ba

zlar reit deil, bu toplama kampnda ryorlar. Hibir haklan
yok. Hibir yasa onlar korumuyor. Ne avukatlar ne davalar ne de
mahkumiyetleri var. Kimse onlar hakknda bir ey bilmiyor, onlar
da kimse hakknda bir ey bilmiyor. Birleik Devletler'in Kba'dan
gasp ettii bir denizci ssnde ancak hayatta kalyorlar. Terrist ol
duklar var saylyor. yle olmalar ya da olmamalar hibir nemi
olmayan ufak bir ayrnt.
General Ricardo Sanchez'in sonradan Irak cezaevlerinde de te
sis ettii "bask ve yldrma taktikleri" olarak anlan ikencenin
otuz ilci biimini rettii yer burasyd.
 KENCECNN TRAFI 133

New York kulelerinin yklndan beri iknce saysz vgler al

yor. Her ne kadar asla ya da hemen hi gerek adyla anmasalar da,
bu kurumsal iddet yntemine aktan ya da rtl yanda olan hu
kuku ve gazetecilerden bir gr bombardman yad. ktidardan
ya da yakn kaynaklardan gelen bu alakla vgler ikencenin
pusudaki tehditlere kar korumasz halk savunmak iin yasal ol
duunu savunuyorlar nk terrizmi uygulayan, zendiren ve as
la gerei sylemeyen vicdansz katillere kar bazen ahlaken p
heli mcadele yntemleri kanlmazlar.
Ama, eer byleyse, kimlere ikence etmek gerekir? Bu yirmi
birinci yzylda en ok yalan syleyenler kimler? Afganistan ve
Irak terrist savalarnda vicdanszca en ok masumu kimler ldr
d? Dnyada terrizmin kat kat artmasna en ok katky kimler
salad?
imdi aranlar ve honut olmayanlar oalyor ama ikence
Irak halkna kar hatayla ya da tesadfen uygulanmad. gal bir
likleri hep yaptklar gibi ok yukardan emirlerle neyi, niye yaptk
larn bilerek uyguladlar.
Ne iin? kencenin tek bir terrist saldmdan kanmaya yarad
na dair hibir kant yok. Irak vakasnda, nemli kaaklardan teki
ni yakalamaya bile yaramad. En nemlileri, Saddam Hseyin, i
kence sayesinde deil, bir gammaz satn alan para sayesinde dt.
kence pek faydas olmayan bilgiler, gereklii pheli itiraflar
karr. Bununla beraber etkilidir. Bu yzden uyguland ve uygu
lanmaya devam ediliyor. Dnyada geerli olan deerlere gre, etki
li olan iyidir. kence sapknlklar cezalandrmada ve onuru aa
lamada etkilidir ve zellikle korku ekmede etkilidir. Kutsal Engi
zisyonun keileri bunu iyi biliyorlard ve bizim zamanmzn em
peryal maceralarndaki sava efleri de iyi biliyorlar: ktidar nfu
su korumak iin ikence yapmaz, onu korkutmak iin yapar.
Bakalm iktidarn inand kadar etkili olacak m?

2004
 Hisseli Kssalar

ATASZLER

Eski bir atasz balk tutmay retmenin balk vermekten daha iyi
olduunu retiyor.
Amerika'da domayan ama onu ieriden tanyan piskopos Ped
ro Casaldaliga evet diyor, bu ok iyi, ok iyi fikir ama nehirleri ze
hirliyorlarsa ne olacak? Ya da herkesin olan nehirleri satn alyor
larsa ve bize balk tutmay yasaklyorlarsa? Yani, imdi olanlar olu
yorsa ne olacak?
Eitim yant bulamyor.

SLAHLIM BENM

Juan Antonio Medina evinde oturmu televizyon izliyordu.

Reklamlardan, ona gre, asla doru drst bir fikir kmazd,
ama hi de kt olmayan bir cmleyle alan bir reklam duydu:
"Sevdal kadn, gvenli kadndr."
Takip eden grntler kk revolver ve tabancalar, sustal b
aklar, dman yere ykp iini bitiren tozlar ve zor zamanlar iin
bayann antasna uygun ebatta baka tanabilir aletler.
O zaman Juan Antonio yanl duyduunu fark etti. Reklam y
le demiti:
"Silahl kadn, gvenli kadndr."

ULUSLARARASI TOPLUM

Tavuk, rdek, hindi, sln, bldrcn ve keklik arlmlar ve zir

veye katlmlar. Kraln as onlar karlayp ho geldiniz demi.
 HSSEL KISSALAR 135

"Sizi," -diye aklam- "bana hangi sosla yenmek istediinizi

syleyin diye ardm."
Kulardan biri unu sylemeye cret etmi:
"Ben hibir ekilde yenmek istemiyorum."
Ah meseleyi yerli yerine oturtmu:
"Bu gndemimize dahil deil."

ULUSLARARASI UZMAN

Bu hikayeyi ok farkl yerlerde, farkl insanlara atfedilirken dinle

dim, bu yzden gereklikle herhangi bir benzerlii varsa bunun salt
bir tesadf olduundan phe ediyorum.
Buraya Dominik'te dinlediim versiyonu alyorum.
Tavuklarna seslenerek msr taneleri saan Doiia Marfa de las
Mercedes'in etrafnda ocuklar ve tavuklar kouturuyor, yaygara
yapyorlarm. teki gnlere benzeyen o gn, Santo Domingo'dan
gelen yolda bir toz bulutundan prl prl bir otomobil ortaya kt
nda kadn bu haldeymi.
Takm elbiseli, kravatl, eli antal bir bey ona sormu:
"Eer size tam olarak ka tavuunuz olduunu sylersem bana
birini verir misiniz?"
Kadn inanmayp yzn buruturmu.
Hemen ardndan adam 1 .5 Gblik Pentium v bilgisayarn a
m, GPS'yi aktive etmi, cep telefonuyla uydu fotoraflan sistemi
ne balanm, piksel saym fonksiyonunu ileme sokmu:
"Yz otuz iki tavuunuz var," demi.
Tavuklardan birini alm ve koltuunun altna sktrm.
O zaman Doiia Maria de las Mercedes Holmes ona sormu:
"Eer size ne i yaptnz sylersem bana tavuu geri verir mi-
siniz?"
Adam inanmayp yzn buruturmu.
"Siz bir uluslararas rgtte uzmansnz," demi kadn.
Sonra tavuunu geri alm ve ok kolay olduunu, herkesin tah
min edebileceini sylemi:
"Kimse sizi armadan geldiniz, izin istemeden tavuk iftlii
me girdiniz, bana zaten bildiim bir eyi sylediniz ve bunun iin
benden cret aldnz."
1 36 BZ HAYIR DYORUZ

ALIKANLIKLAR

Honduras'ta 1 997 seim kampanyas srasnda sol glerin bir ada

y San Ignacio kyne gelmi.
Konumac pek ok kere platform olarak kullanlan merdivene
trmanm ve azck dinleyicinin karsnda solun halka rvet ver
mediini, oy karl kar satmadn ilan etmi:
"Biz yemek vermiyoruz! vermiyoruz! Para vermiyoruz! "
"E, n e bok veriyorsunuz o zaman?" diye sormu meydanda bir
aacn altndaki siestasndan yeni uyanan bir sarho.

GELENEKLER

Sz ve eylem hi karlamamlard.
Sz evet dediinde eylem hayn yapyordu.
Sz hayr dediinde eylem eveti yapyordu.
Sz yle byle dediinde, eylem byle yle yapyordu.
Bir gn sz ve eylem sokakta karlatlar.
Tanmadklar iin birbirlerini tanmadlar.
Birbirlerini tanmadklar iin selamlamadlar.

YNLER

Cadiz'de iyi bir adam beni kurtardnda keskin yn kaybetme duy

gumun sonucu ve sayesinde Cadiz sokaklarnda kaybolmu yr
yordum.
Bana kapal arya ve dnya yollarnda baka herhangi bir ye
re nasl gideceimi gsterdi:
"Sen sokan sana sylediini yap."

2005
 Beyaz Lanet

ZGRLK, bu yln ilk gn dnyadaki ikinci yzyln tamamla

d. Hemen hemen hi kimsenin haberi olmad. Birka gn sonra
yldnmnn lkesi Haiti kitle iletiim aralarnda bir yer buldu
ama evreisel zgrln yldnm dolaysyla deil; orada Ba
kan Aristide'yi deviren bir kan banyosu patlak verdii iin.
Haiti kleliin kaldrld ilk lkeydi. Bununla beraber, en bil
dik ansiklopediler ve neredeyse btn ders kitaplar bu tarihsel
onuru ngiltere'ye atfederler. Dnya siyah insan ticareti ampiyonu
imparatorluun gnlerden bir gn fikir deitirdii doru, ama n
gilizlerin klelii kaldrmas 1 807'de oldu, Haiti devriminden
yl sonra ve o kadar az inandrc oldu ki ngiltere 1 832'de klelii
yeniden kaldrmak zorunda kald.
Haiti'nin hie saylmasnda hibir yenilik yok. ki yzyldr k
k grmeden ve cezalandrmadan mustarip. Kle mlkiyetinin ve
zgrlnn ncs Thomas Jefferson Haiti'nin kt rnek oldu
una dikkat ekiyor ve "musibeti bu adayla kstlamak" gerektiini
sylyordu. lkesi onu dinledi. B irleik Devletler uluslarn en z
grne diplomatik tanmay bahetmekte altm yl gecikti. Bu ara
da, Brezilya'da kargaaya ve iddete Haitililik deniyordu. Kara kol
larn sahipleri 1 888'e kadar yava yava Haitililikten kurtuldular. O
yl Brezilya klelii kaldrd. Dnyada son lke oldu .

Son kan banyosuna kadar Haiti grnmez lkeydi. Bu yln bala

rnda ekranlar ve sayfalardayken iletiim aralar kargaa ve idde
ti aktardlar ve Haitililerin ktl iyi yapmak ve iyilii kt yap
mak iin doduklarn teyit ettiler. Devrimden bu yana, Haiti yal-
1 38 BZ HAYIR DYORUZ

nzca trajediler sunmay becerdi. Bolluk iinde mutlu bir smr

geydi, oysa imdi Bat yankrenin en yoksul ulusu. Devrimlerin
uuruma srkledii sonucuna vard baz uzmanlar. Aynca, Haitili
lerin karde kymna eiliminin Afrika'dan gelen'. vahi mirastan
kaynaklandn bazlar syledi, bazlar ima etti. Atalarn ferman.
Cinayete ve kaosa iten kara lanet.
Beyaz lanetten bahsedilmedi.

Fransz devrimi klelii kaldrmt ama Napolyon onu yeniden di

riltti:
"Smrgeler iin en karl sistem hangisiydi?"
"nceki. "
" O zaman yeniden kurulsun."
Ve klelii Haiti'de yeniden yerletirmek iin asker dolu elliden
fazla gemi gnderdi.
syanc siyahlar Fransa'y yendiler, ulusal bamszl ve kle
lerin zgrln kazandlar. 1 804'te oraklatrlan eker kam
plantasyonlar yznden mahvolmu bir topra ve amansz sava
yznden yanm bir lkeyi miras aldlar. Bir de "Fransz borcunu"
miras aldlar. Fransa Napolyon B onapart'n urad aalanmay
pahalya detti. Doduktan ksa bir sre sonra, Haiti zgrleerek
verdii zarar yznden devasa bir tazminat demek zorunda bra
kld. Bu zgrlk gnahnn kefareti ona 1 50 milyon altn franka
mal oldu. Yeni lke boazna dmlenmi bu ipin basks altnda
dodu: bugn 2 1 .700 milyon dolara karlk gelen bir tutar ya da
bugnk Haiti'nin toplam btesinin yzde 44'. Faiz tutarlaryla
kat kat artan borcun denmesi bir yzyldan ok daha uzun srd.
Sonunda l 938'de son deme yapld. O zamanlar, Haiti artk Birle
ik Devletler bankalarna aitti.

Bu meblaa karlk, Fransa yeni ulusu resmi olarak tand. Baka

hibir lke onu tanmad. Haiti yalnzla mahkum olarak domutu.
Her eyini ona borlu olmasna ramen Sim6n Bolfvar da onu
 BEYAZ LANET 139

tanmad. Bolivar 1 8 1 6'da yenilmi olarak adaya gelip koruma ve

yardm istediinde, Haiti ona gemiler, silahlar ve askerler vermiti.
Haiti ona her eyi verdi, yalnzca o zamana kadar onun aklna gele
memi bir fikir olan kleleri zgrletirmesi artyla. Sonra, byk
lider, bamszlk savanda zafere ulat, Port-au-Prince'e hediye
bir kl gndererek kranlarn bildirdi. Tannmann, laf bile edil
medi.
Aslnda, bamsz devletlere dnen spanyol smrgeleri, ba
zlar ayn zamanda bunu yasaklayan yasalara sahip olsalar da, k
le sahibi olmay srdryorlard. Bolivar kendisininkini 1 82 1 'de
kartt ama gerekliin bundan haberi olmad. Otuz yl sonra 1 8 5 1 '
de Kolombiya klelii kaldrd, Venezuela 1 854'te.

1 9 1 5 'te deniz piyadeleri Haiti'ye karma yaptlar. On dokuz yl

kaldlar. lk yaptklar gmr ve vergi tahsilat brolarn igal et
mek oldu. gal ordusu New York City Bank'n ubesine dntr
len Banco de la Nacion'un tasfiyesini imzalamaya raz oluncaya ka
dar Haiti bakannn maan bloke etti. Bakan ve btn dier si
yahlarn yabanc glere ait kulplere, restoranlara ve otellere gir
mesi yasakt. galciler klelii yeniden kurmaya kalkmadlar ama
kamu ilerinde mecburi almay dayattlar. Gerilla efi Charle
magne Peralte bir kapya ha eklinde ivilendi ve halk meydann
da ibret olarak sergilendi.
Uygarlatrc misyon 1 934'te sona erdi. galciler yerlerine
kendileri tarafndan olas herhangi bir demokrasi gstergesini yok
etmek zere retilmi ulusal muhafzlar brakarak geri ekildiler.
Nikaragua ve Dominik Cumhuriyeti'nde de ayns yaptlar. Bir s
re sonra Duvalier, Somoza ve Trujillo'nun Haitili dengi oldu.

Ve bylece, diktatrlkten diktatrle, ihanetten ihanete, st ste

bedbahtlk dolu yllar geti.
syanc rahip Aristide, bakanla 1 9 9 1 'de geldi. ok az ay kal
d. Birleik Devletler hkmeti devrilmesine yardm etti, onu g-
140 BZ HAYIR DYORUZ

trd, tedavi uygulad, yeniden kullanlabilir hale gelince, deniz pi

yadelerinin kollar arasnda bakanla iade etti. Ve bu 2004 yln
da tekrar devrilmesine yardm etti ve tekrar katliam oldu. Ve grip
gibi srekli geri dnen deniz piyadeleri bir kez daha dndler.
Ama uluslararas uzmanlar igalci birliklerden ok daha ykc.
Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu'nun emirlerine tabi olan
Haiti talimatlar hi ses karmadan uygulad. Karlm, en temel
haklarn reddederek dediler. Devleti tmyle tasfiye etmelerine
ve ulusal retimi koruyan btn desteklere ve vergi indirimlerine
son vermelerine ramen kredileri donduruldu. Pirin reticisi ky
ller, ki halkn byk ounluu yleydi, dilencilere ve salclara
dnmt. ou lkesini terk ederken Karayip Denizi'nin derin
liklerinde kayboldular ve kaybolmaya devam ediyorlar ama bu ka
zazedeler Kbal olmad iin haberlerde ok nadir grnyorlar.
imdi Haiti btn pirincini, kafas ok kark insanlar olan ulus
lararas uzmanlarn ulusal retimi koruyan destek ve vergi indirim
lerini yasaklamay unuttuu Birleik Devletler'den ithal ediyor.

Dominik Cumhuriyeti'nin bitip Haiti'nin balad snrda yolcular

uyaran byk bir tabela var: Kt Gei.
teki tarafta siyah cehennem var. Kan ve alk, sefalet, hasta
lklar...
Bu ok korkulan cehennemde herkes heykeltra. Haitililerin te
neke kutular ve eski demirleri toplamak gibi bir alkanlklar var
ve bu hurdalar gemiten gelen bir ustalkla krpp ekilerle dve
rek, halk pazarlarnda satlan harikalar yaratyorlar.
Haiti, onuruna verilen sonsuz ceza yznden pe atlm bir
lke. Orada bir hurda demir gibi yatyor. Halknn ellerini bekliyor.

2004
 Savalar Yalan Sylyor

"Ama sebep ... " diye sordu Bay Duval, "nsan

bo yere ldrmez."
"Sebep mi?" diye cevaplad Ellery omuz
silkerek. "Siz artk sebebi biliyorsunuz."
Ellery Queen,
"The Adventure of the House of Darkness"

SAVALARIN saygn nedenlerle gerekletirildii sylenir: uluslara

ras gvenlik, ulusal onur, demokrasi, zgrlk, dzen, Uygarln
gerei ve Tanr'mn istei.
Kimse itiraf etme drstln gstermez: "Ben almak iin l
dryorum."

Kongo'da, 2002 sonlarnda yarda kalan drt yllk sava sresince

en az milyon sivil ld.
Koltan yznden ldler, ama bunu onlar bile bilmiyordu. Kol
tan ok nadir bir mineral, tuhaf ismi kolombit ve tantalit isimli iki
nadir mineralin karmndan oluuyor. Cep telefonlarnn, uzay ge
milerinin, bilgisayarlarn ve fzelerin retiminde elzem olduu
kefedilinceye kadar ok az deeri vard koltann. Ama o zaman al
tndan daha deerli oldu.
Bilinen btn koltan rezervlerinin hemen hepsi Kongo kumla
rnda. Krk yldan fazla bir zaman nce, Patrice Lumumba altndan
ve elmastan bir sunakta kurban edildi. lkesi onu her gn yeniden
ldryor. Yoksullar yoksulu Kongo, mineral asndan ok zengin
ve doann bu hediyesi tarihin lanetine dnmeye devam ediyor.
142 BZ HAYIR DYORUZ

Afrikallar petrole eytan'n boku derler.

l 978'de Sudan'n gneyinde petrol bulundu. Yedi yl sonra re
zervlerin bilinenin iki katndan da fazla olduu ve byk blm
nn lkenin batsndaki Darfur blgesinde yer ald renildi.
Orada yakn zamanlarda bir katliam oldu ve hiilii sryor. H
kmetin tanklar ve helikopterlerle destek verdii Arap milisleri iler
lerken pek ok, baz hesaplamalara gre iki milyon, siyah kyl
kat ya da dayanamayp ldler: kurunlarla, bakla ya da alktan.
Bu sava, Arap Mslman obanlar ile siyah Hristiyan ve ani
mist iftiler arasndaki etnik ve dini eliki kisvesine sokuluyor.
Ama yanan kyler ve yerle bir edilen tarlalarn topra delip geen
petrol kulelerinin dikilmeye balad yerde olduu grlyor.

Haksz yere sarholara atfedilen bariz gereklerin inkil.r, hamdol

sun azna tek damla iki koymayan gezegenimizin bakannn en
belirgin alkanldr.
O bala, bir gnden tekine, kendi Irak savann petrolle hibir
ilgisi olmadn aklamay srdryor.
"Bilgiyi sistematik olarak saklayarak bizi aldattlar" yazyordu
Irak'tan, ta 1 920'de Arabistanl Lawrence diye biri: "ngiltere halk
Mezopotamya'ya geldiinde iinden saygnlk ve erefle klmas
zor bir tuzaa dt. "
Ben tarihin tekerrr etmediini biliyorum, ama bazen pheye
dyorum.

Peki Chavez kart saplant? Dokuz temiz seim kazanm diktat

r demokrasi adna ldrmekle tehdit eden bu kudurmu kampan
yann Venezella petrolyle hi mi ilgisi yok?
Ya ran'daki nkleer tehlike iin srekli atlan alarm lklar?
ran'n dnyadaki en zengin gaz rezervlerine sahip olmasyla hibir
 SAVALAR YALAN SYLYOR 143

ilgisi yok mu? Eer yoksa, nasl aklanr bu nkleer tehlike? Hiro
ima ve Nagazaki'deki sivil halkn zerine nkleer bombalar bo
altan lke ran myd?

Kalifomiya merkezli Bechtel firmas, Cochabamba suyunun hakla

rn krk yllna almt. Yamur suyu dahil btn suyu. Kurulur
kurulmaz tarifeleri katna kard. Bir halk ayaklanmas patlad
ve irket Bolivya'dan gitmek zorunda kald.
Bakan Bush atlana acd ve Irak suyunu ona vererek teselli et-
ti.
Kendisi ok cmert bir insan. Irak'n ykm hak etmesinin sebe
bi yalnzca masals petrol zenginlii deil: Dicle ve Frat tarafndan
sulanan bu lke ok daha beterine mstahak, nk tm Ortadou'
nun en zengin tatl su kayna.

Dnya susam. Kimyasal zehirler nehirleri rtyor, kuraklklar

yok ediyor, tketim toplumu her seferinde daha ok su tketiyor ve
su da her seferinde daha az iilebilir, her seferinde daha kt. Herkes
byle sylyor, herkes byle biliyor: Petrol savalar yann su sa
valar olacak.
Aslnda su savalar balam durumda.
gal savalar bunlar ama igalciler ne bomba atyorlar, ne de
birlikleriyle karma yapyorlar. Yoksul lkeleri skynetime tabi
tutup ya zelletirme ya da lm diyen bu uluslararas teknokratlar
sivil giysilerle yolculuk ediyorlar. Silahlan, lmcl gasp ve ceza
aralar, ne zerlerinde belli oluyor ne de grlt karyor.
Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu ayn kskacn iki dii,
u son yllarda on yedi yoksul lkede suyun zelletirilmesini dayat
tlar. Bunlar arasnda bazlar dnyann en yoksul lkeleri olan Be
nin, Nijer, Mozambik, Ruanda, Yemen, Tanzanya, Kamerun, Hon
duras, Nikaragua... Gereke reddedilir gibi deildi: ya suyu teslim
edin ya da ne borlarda af olacak ne de yeni borlar.
Uzmanlar bunu egemenlii paralamak iin deil devletin ye-
144 BZ HAYIR DYORUZ

tersizlii yznden geri kalm lkelerin modernizasyonuna yardm

etmek iin yaptklarn aklayacak kadar da sabrlydlar. Eer
zelletirilen su faturalar nfusun byk ounluu tarafndan de
nemez olursa, daha da iyi: Bakalm bu sayede uyuyan alma ve ki
isel geliim arzulan sonunda uyanacak myd, grlecekti.

Demokraside kim ynetir, kimsenin oy vermedii byk sermaye

lerin uluslararas grevlileri mi?
Geen yln ekim ay sonlarnda, bir referandum Uruguay'da su
yun kaderine karar verdi. Nfusun byk ounluu, ezici bir o
unluk suyun bir kamu hizmeti olmas gerektiini, herkesin hakk
olduunu teyit edecek ekilde oy kulland.
ktidarszlk geleneine kar demokrasinin bir zaferiydi bu; bi
ze ne suyu ne herhangi bir eyi idare edebileceimizi reten gele
nee ve kamu maln, herkesin mal kimsenin maldr anlayyla
harcayp heder eden politikaclarn yol at itibarszla kar bir
zafer.
Uruguay referandumuna hibir uluslararas tepki gelmedi. B
yk iletiim aralar su savann, hep kazananlar tarafndan kaybe
dilen bu meydan muharebesinden habersizdiler ve bu rnek dnya
nn hibir lkesine bulamad. Bu imdiye kadar bilinen ilk su refe
randumuydu, ayn zamanda sonuncusu oldu.

2005
 Ataszleri

NEW YORK, Madrid, Londra: Terrizm yeniden saldryor.

ou dnya gazetesi, ngiliz bakentini sarsan patlamalar bu
manetle duyuruyordu. Aklayc rtme: Ne Afganistan'dan ne
de Irak'tan bahsettiler. Afganistan'a ve Irak'a yaplan bombard
manlar, Irak rneinde gn be gn tekrar eden terrist saldrlar de
il miydi, hala yle deiller mi? Saldrlarda ya da savalarda l
leri verenler neredeyse hep emeki snf deil mi? nsan hayatn
aalamann herhangi bir ifadesinin kurbanlar ayn saygya ya da
ilgiye layk deiller mi?
Afgan topraklarnda binden fazla kyl, hibir ilgileri yok
ken, Bin Ladin'i arayp bulamayan bombalarla parampara oldu. Ve
Irak'ta ou kadn ve ocuk 25 binden fazla sivil kitlesel imha sila
h arayp bulamayan bombalar ve lkedeki yabanc igalinin kkrt
maya devam eden kan banyolarnda parampara edildi. Eer kim
senin aklna gelmeyen bir anormallik olup da Irak Birleik Devlet
ler'e girmi olsayd, nfusa oranla bu kayplarn anlam yz bin
sivil Kuzey Amerikal kurban demek olacakt. Yzyllar yzyllar
boyu dnyada bu dehetin yanks nlayacakt. Oysa ller Irakl
olduu iin hzla sradanlat.
1 776'da Birleik Devletler Bamszlk Deklarasyonu btn in
sanlarn eit yaratldn kabul etti ama azck yl sonra ilk anaya
sa duruma aklk getirdi: Nfus saymlarnda her siyahn bir kii
nin drtte ne karlk geldiini bildirdi. Bir kiinin ka paras
na ya da paracna karlk geliyor bugn bir Irakl?
"Bazlar daha eittir," diye sylyor syleyenler.
146 BZ HAYIR DYORUZ

"Gelen gideni aratr" da derler. Devlet terr, btn terrizmlerin

taakl babas, yaratt terrizmlere mkemmel bahaneler bulur.
Timsah gzyalar dker havalandrmaya her pislik bulatnda;
kendi eylemlerinin sonulan karsnda masum rol oynar. Ama
dnyann sahiplerinin ikayet etmelerine mahal yoktur: Fanatikle
rin ve lgnlarn iledikleri vahet, onlara meruiyet sunar ve doku
nulmazlk salar.

"Yalann ayaklan ksadr." Grne baklrsa, yalann ok uzun

ayaklan var. O kadar uzun ki, yalanclarn yalanlarn ortaya ka
ran gereklerden ok daha hzl kouyorlar. Drt bir yana lrak'n in
sanlk iin bir tehlike olduunu haykrdktan sonra Bush ve Blair
igal edip mahvettikleri lkenin kitle imha silahlan olmadn ka
mu nnde kabul ettiler. Ertesi seimlerde Birleik Devletler ve
Byk Britanya'da halk onlar yeniden seerek teselli etti.

" Cinayet deme yapmaz." Artk . ataszleri bile ne dediini bilmi

yor. Dnya askeri endstriye, lm endstrisine gnde, evet, gn
de, 2 milyon 200 bin dolar harcyor ve bu rakam gnden gne art
yor da artyor. Savalarn silaha ihtiyac var, silahlarn savaa ihti
yac var, savalarn ve silahlarn da dmanlara ihtiyac var.
Endstriyel lekte uygulanan cinayetten daha parlak bir i yok.
Onun yan endstrisi, dmanlarn retimine adanm korku ends
trisi, bugne bugn elenceye ve iletiime ynelik irketlerin temel
kazan kayna. Hollywood'da iinde patlama olmayan film yok ve
senaristleri korkuya korku ekliyorlar: Eer dnyadaki panik yeter
siz kalrsa, baka gezegenlerden ithal korku tehditleri deviriyorlar.
Askeri sanayii varln hakl karmak iin korku retmeye ih
tiya duyuyor. Vicdansz dng: Dnya bir mezbahaya dnyor,
mezbaha tmarhaneye dnyor, tmarhane mezbahaneye dn
en bir tmarhaneye dnen bir... Irak, bombalanan, igal edilen,
 ATASZLER 147

aalanan lke, gnmzn en aktif cinayet lkesi. galcileri, z

grletirici olduklarn sylyorlar, orada umutsuzluktan ve fke
den beslenen en bereketli terrist iftliini kuruyorlar.

"Tanr erken kalkana yardm eder." Sava efleri erken mi kalkyor?

Baarl bankerler erken mi kalkyor? Aslnda atasz mtevaz a
lanlar erken kalkmaya zendiriyor ve almann ie yarad za
manlardan geliyor.
Ama bugnk dnyada almann pten daha az deeri var.
Evrensel g sisteminin, u benim ocukluumda kapitalizm de
nen sistemin iki motorundan yalnzca biri alyor. Hrs tevik edi
cilii yok oldu, en azndan el emei iin. Artk kimsenin alarak
zengin olma ana dair en ufak bir umudu bile yok. imdi o iki mo
tor korku ve korku: iini kaybetme korkusu, i bulamama korkusu,
alk korkusu, isizlik korkusu.
imdi tarihncesi gibi grnen zamanlarda sendikalar alan
lar savunurlard. En mehur okuluslu irketler, Walmarts ve Mac
Donald's hi gizlemeye almadan iilerin rgtlenme hakkn
reddediyorlar ve bunu deneme cretini gstereni sokaa atyorlar.
Bu skandal ihlal, insan haklarn gzeten uluslararas rgtlenmele
rin kllarm bile kprdatmyor ve rnek yaylyor. Sendikalarn hi
e saylmas ya da kolayca yasaklanmas normal olmaya balyor.
Tpk imdi her biri kendi kaderine braklm halde alarak
yaayan ve iverenlerin yars kadar crete iki kat fazla mesai istek
lerini, ya evet ya evet, mecburen kabul ederek hayatta kalmaya a
lan insanlarn tm kolektif ve pasif savunma aralarnn krizde ol
mas gibi, iki yzyllk ii mcadelesinin meyvesi olan sendikac
lk da btn dnyada krizde.
Zayflatlan, takibata urayan sendikaclar ok az yardm edebi
liyorlar ve Tanr'nn da grne gre baka ileri var. Bakan Bush'
un gece gndz ona ihtiyac var: Gezegenin igali projesi onun tan
rsal misyonu ve Tann Bush'un admlarna rehberlik ediyor. Nasl
haberleiyorlar? Maille, faksla, telefonla, telepatiyle? Devlet sm.
148 BZ HAYIR DYORUZ

"Silahlan eytan doldurur. " Bu atasz yanlmyor. Tanr bu kadar

sikindirik olamaz. Silahlan doldurann eytan olmas gerek ya da
en azndan kitle imha silahlarn, gerek olanlar, lrak'n sahip ol
madiklarn, dnyay havaya uuranlar:
- kamuoyu fabrikalarnn yalan bombardmanlarn,
- tketim toplumunun iklimi ileden kartan, havay kokutu-
ran kimyasal silahlarn,
- korku fabrikalarnn bizi kabul edilemez olan kabul etmeye
zorlayan ve onursuzluu kanlmaz kadere dntren zehirli gaz
larn,
- devlet efi kategorisine ykseltilmi seri katillerin lmcl
dokunulmazln,
- ve ayn anda hem yoksulluu hem de yoksullua kar nutuk
lar kat kat artran ve ayn zamanda hem antipersonel mayn hem de
protez bacak satan ve gkyznden mahvettikleri lkelerin zerine
hem fzeler hem de yeniden ina kontratlar savuran byk gle
rin iki ucu keskin kllarn. ..

2005
 alanlarn Haklar
Arkeolojik Bir Konu mu?

WAL-MART maazalarna her hafta doksan milyondan fazla mte

ri geliyor. Dokuz yz binden fazla alannn herhangi bir sendika
ya katlmas yasak. Eer birinin aklna bu fikir gelirse, bir isiz da
ha demektir. Baarl irket gizlemeye bile gerek grmeden Birle
mi Milletler tarafndan ilan edilen insan haklarndan birini redde
diyor. Wal-Mart'n kurucusu S Walton 1 992'de Birleik Devlet
ler'in en yksek nianlarndan birini, zgrlk Madalyasn ald.
Her drt Kuzey Amerikal yetikinden biri ve her on ocuktan
dokuzu McDonald's'n onlar imanlatan plastik yiyeceklerini obur
casna yutuyor. McDonald's'm alanlar da sunduklar yiyecekler
kadar deersiz; ayn makine onlar da sryor. Onlarn da rgtlen
me haklar yok.
i sendikalarnn hala olduu ve eylem yapt Malezya' da In
tel, Motorola, Texas Instruments . ve Hewlet Packard irketleri bu
rahatszlktan syrlmay baardlar. Malezya hkmeti elektronik
sektrnn sendikadan bamsz, union free olacan ilan etti.
Tayland'da, 1 993'te Susam Soka, Bart Simpson ve Muppets
bebekleri rettikleri kaps dardan kilitli atlyede yanarak len
yz doksan ii kzn da hibir rgtlenme hakk yoktu.
Bush ve Gore geen ylki seim kampanyas boyunca dnyaya
Kuzey Amerikan modeli i ilikilerini dayatmay srdrme gerek
liliinde uyutular. kisinin de "Bizim alma tarzmz" diye and
model, devasa admlarla ilerleyen ve gezegenin en cra kele
rine giren kresellemenin damgasn vurduu model.
Uzaklklar ortadan kaldran teknoloji, Endonezya'daki bir Nike
iisinin Birleik Devletler'deki bir Nike yneticisinin bir ylda ka
zandn kazanmak iin yz yl almak zorunda olmasna ve Fi-
1 50 BZ HAYIR DYORUZ

lipinler'de bir IBM iisinin satn alamayaca bilgisayarlar retme

sine izin veriyor.
Smrge dneminin, hi grlmemi boyutlara varm bir de
vamdr bu. Dnyann yoksullar geleneksel ilevlerini yerine getir
meyi srdryorlar: Ama imdi nceki gibi kauuk, pirin, kahve,
eker ve dnya pazar tarafndan lanetlenmi baka eyleri retme
nin yan sra bebekler, spor ayakkablar, bilgisayarlar ya da ileri
teknoloji aralar da reterek ucuz kol emei ve ucuz rn tedarik
ediyorlar.
1 9 19'dan bu yana, dnyadaki alma ilikilerini dzenleyen
1 83 uluslararas anlama imzaland. Dnya alma rgt'ne g
re bu 1 83 anlamadan Fransa 1 1 5 , Norve 106, Almanya 76 tanesi
ni imzalad; Birleik Devletler'e gelince ... 14'n. Kreselleme s
recinin ban eken lke yalnzca kendi emirlerine itaat ediyor.
Bylelikle ucuz igc avna ve kirli endstrilerin canlarnn istedi
ince kirletebilecekleri toprak igaline atlm byk korporasyon
larna yeterli dokunulmazl garanti ediyor. Paradoksal olarak ka
nun kst olmakszn alma kanunu dnda kanun tanmayan bu
lke, imdi serbest ticaret anlamalarna "evre korumas"nm ve
"sosyal artlar"n dahil edilmesinden baka are kalmadn syle
yen ayn lke. Kendisini maskeleyen reklam olmasa ne olurdu ger
eklik?
Bu maddeler halkla ilikiler birimi hesabna gnahn fazilete
dedii basit vergiler sadece, ama yalnzca ii haklarnn bahsi bi
le alk cretinin, bitmek bilmez mesailerin ve tazminatsz iten
karmann en ateli savunucularnn tylerini diken diken ediyor.
Emesto Zedillo Meksika bakanln braktktan sonra 140 lkede
faaliyet yrten Procter & Gamble konsorsiyumunun ve Union Pa
cific Corporation'un yneticiler arasna katld. Aynca Birlemi
Milletler'de bir komisyonun banda ve dncelerini Forbes der
gisinde yaymlyor: Teknokratlarn diliyle "yeni ticari anlamalarda
homojen alma standartlar dayatmaya" kar fkeleniyor. Terc
me edilince, u anlama geliyor: Halen iileri koruyan btn ulus
lararas mevzuat bir kerede p kutusuna atalm. Emekli bakan
klelii telkin ederek kazanyor. General Electric'in ba icra direk
tr bunu daha ak sylyor: "Rekabet edebilmek iin, limonlar
iyi skmak gerekiyor." te budur.
 ALIANLARIN HAKLARI ARKEOLOJK BR KONU MU? 151

ikayetler ve protestolar karsnda irketler ellerini ykyorlar:

Ben deildim! Postmodem endstride, i artk merkezi deil. Yal
nzca zel giriimlerde deil, her tarafta byle. Taeron firmalar To
yota otomobillerin drtte n retiyorlar. Brezilya'da Volkswa
gen'in her be iisinden yalnzca biri irketin alan. Petrobras'n
son ylda i kazalarnda len 8 1 iisinden 66's gvenlik norm
larn yerine getirmeyen taeronlar adna alyordu. yz tae
ron firma araclyla in dnya ocuklar iin retilen Barbie be
beklerin yarsn retiyor. in'de sendikalar var geri, ama sosya
lizm adna igcnn disipliniyle itigal eden bir devlete itaat edi
yorlar: "Biz yatrmclar iin uygun ortam temin etmek iin ii ha
reketi ve toplumsal istikrarszlkla mcadele ediyoruz," diye ak
lad yakn zamanlarda Bo Xilai, lkenin en byk limanlarndan bi
rinin Komnist Parti genel sekreteri.
Ekonomik g hibir zaman olmad kadar tekellemi durum
da, ama lkeler ve insanlar ellerinden geldii kadar yaryorlar:
Bakalm kim en aza karlk en ou sunacak, bakalm kim yar
s karlnda iki kat alacak. Yolun kenarnda, dnyada iki yz
yllk bir mcadeleyle ske ske alman kazanmlarn kalntlar ya
tyor.
Meksika'da, Orta Amerika'da ve Karayipler'deki sweat shops,
ter atlyeleri diye anlan, hammadde ithal edip ileyen tesisler, ilin
tili olduklar endstriden ok daha hzl bir ritimde byyorlar. Ar
jantin'de her on iten sekizi hibir yasal korumaya tabi olmayan
"kara" i. Btn Latin Amerika'da her on yeni iten dokuzu alan
larn tanrya havale edildiini sylemek iin bir hsn- tabir olan
"kayt d sektre" karlk geliyor. sreklilii ve teki ii hak
lar bundan sonra arkeolojik bir konu mu olacak? Soyu tkenmi
bir trn anlarndan baka bir ey olmayacak m?
Tersine dnyada, zgrlk bask yapyor: Parann zgrl
btn cezaevlerinin en beteri olan korku cezaevinin mahkumu ii
ler talep ediyor. Pazar tanrs tehdit ediyor, cezalandryor ve her
hangi bir yerdeki herhangi bir ii bunu iyi biliyor. verenlerin i
gc cretlerini azaltp verimlilii artrmasna hizmet eden isizlik
korkusu bugne bugn en evrensel . endie kayna. Uzun isizler
kuyruuna srklenme paniinden kurtulmu olan var m? Bir bu
uk yl nce binlerce alann iten karlmasn " engelleri saf-
1 52 BZ HAYIR DYORUZ

d braktk" diye aklayan Coca-Cola bakannn kelimeleriyle

sylemek gerekirse, kim "i engel"e dnmekten korkmuyor?
Ve sorular dizisinin sonuncusu: Dnyay ezenler ve ezilenler di
ye ikiye ayran parann kresellemesi karsnda emein onuru
iin mcadele de uluslararaslaacak m? te esas mesele ...

1999
 Bolivya'nn kinci Kuruluu

2002 ylnn 22 Ocak gn Evo Cennet'ten kovuldu.

Yani: Milletvekili Morales parlamentodan atld.
2006 ylnn 22 Ocak gn ayn atafatl mekanda Evo Morales
Bolivya bakan olarak takdis edildi.
Yani: Bolivya, ounluu yerli olan bir lke olduunu ren
meye balad.
Evo parlamentodan atldnda yerli bir milletvekili yeil bir
kpekten daha enderdi.
Drt yl soma, kutsal parlamento snrlarnda yasaklanm bin
yllk bir alkanla uyarak koka ineyen yasa koyucular oun
lukta.

Evo'nun kovulmasndan ok nce, onun halk, yerliler, zaten resmi

ulustan atlm durumdalard. Bolivya'nn ocuklar deildi onlar;
kol gcnden baka bir ey deillerdi. Yarm yzyl akn bir sre
dir yerliler oy kullanamyor, ehrin yaya kaldrmlarnda bile yr
yemiyorlard.
Evo tamamen hakl olarak, ilk bakanlk konumasnda yerlile
rin 1 825'te Bolivya'nn kuruluuna arlmadn syledi.
Bu ayn zamanda Birleik Devletler de dahil btn Anerika'nn
hikayesidir. Bizim uluslarmz yalan syleyerek dodular. Amerika
lkelerinin bamszl bandan beri ok kk bir aznlk tarafn
dan gasp edilmiti. stisnasz btn ilk anayasalar, kadnlar, yerli
leri, siyahlar ve genel olarak yoksullar darda braktlar.
Evo Morales'in seilmesi, en azndan bu anlamda, Michelle Ba
chelet'in seilmesine benziyor. Evo ve Eva. lk kez bir yerli Boliv
ya bakan, ilk kez bir kadn ili bakan. Ve ilk kez bir siyahn Kl-
1 54 BZ HAYIR DYORUZ

tr Bakan olduu Brezilya iin de ayn ey sylenebilir. Acaba

Brezilya'y hznden kurtaran kltrn Afrikal kkleri yok mu?
Irklktan ve maoluktan mustarip bu topraklarda tm bunlarn
bir skandal olduuna inananlar eksik deil.
Esas skandal daha nce gereklememi olmalar.

Maske dyor, yz grnyor ve frtna iddetleniyor.

nanmaya deer tek dil, syleme ihtiyacndan doandr. Evo'nun
en byk kusuru insanlarn ona inanmasn da salyor: Anadili ol
mayan Kastilya dilini konuurken bile itenliini aktaryor, kk
hatalar yapyor. Onu cahillikle suluyorlar, uzak seslerin yanks ol
ma sanatn icra eden doktorlar. Vaat satclar onu demagojiyle
suluyorlar. Amerika'da tek Tanr , tek kral, tek hakikati dayatanlar
onu caudillismo'yla, askeri-siyasi diktatrlkle suluyorlar. Ve yer
lilerin katilleri kurbanlarnn kendileri gibi olmasndan korkarak
panikten titriyorlar.

Bolivya, onu ynetenlerin, ulusal mar sylerken bir yandan lke

nin suyunu skanlarn takma adndan te bir ey deildi. Ve adet ha
line getirilen yerlilerin aalanmas bir kader gibiydi.
Ama son zamanlarda, aylarda, yllarda, bu lke srekli bir halk
ayaklanmas durumu yaad. Geride bir dizi l brakan bu kesinti-
"
siz isyanlar gaz savayla dorua kt ama sre ok nceden ba-
lamt. Balamt ve devam etti; Evo'nun btn zorluklara karn
seilmesine kadar.
Bolivya gaz meselesinde, on altnc yzyln ortalarndan bu
yana drt yzyldan fazla bir sredir devam eden eski bir hazine
gasp hikayesi tekrar ediliyordu:
Potosi gm, orak bir da brakt,
Pasifik kylarndaki gherile, denizsiz bir harita brakt,
Oruro kalay, bir dolu dul brakt.
Braktklar yalnzca ve yalnzca bunlard.
 BOLVYA'NN KNC KURULUU 155

Bu son yllarn halk ayaklanmalar kurunlarla tarand ama gazn

yabanc ellerde buharlamasn engellediler,
Cochabamba ve La Paz'da zelletirilen suyu yeniden kamula
trdlar,
dardan ynetilen hkmetleri devirdiler,
ve cretten vergi alnmasna ve Uluslararas Para Fonu'nun di
er bildik emirlerine hayr dediler.
Uygar iletiim aralarnn bak asna gre halk onurunun bu
patlamalar barbarca davranlard. Bin kere grdm bunu, oku
dum, duydum: Bolivya anlalmaz bir lkedir, ynetilemez, ilene
mez, ok srmez bir lkedir. Bunu syleyen ve tekrar eden gazete
ciler -mez konusunda yanlyorlar: Bolivya'nn onlar iin grnmez
bir lke olduunu itiraf etmeliler.

Hi tuhaf deil. Bu krlk yalnzca talepkar yabanclarn kt bir

alkanl deil. Bolivya kendisine kr dodu, nk rklk gz
leri balayan bir a ryor, stelik kendilerini onlar aalayanla
rn gzleriyle grmeyi tercih eden Bolivyallar da eksik deil.
Ama Andlardaki yerli bayrann dnyann eitliliine sayg
gsteriyor olmasnn da bir sebebi olmal. Gelenee gre, dii gk
kuayla eril gkkuann iftlemesinden doan bir bayrak bu.
Ve yerli dilinde alev saan kandan dokunan demek olan bu topra
a ait gkkuann, gkyzndeki gkkuandan daha fazla ren
gi var.

2006
 Duvarlar

BERLN DUVARI her gn haberlere kyordu. Sabahtan akama ka

dar okuyorduk, gryorduk, duyuyorduk: Utan Duvar, Rezalet
Duvar, Demir Perde...
Sonunda yklmaya layk bu duvar ykld. Ama dnyada baka
duvarlar filizlendi, filizlenmeye devam ediyor ve Berlin'dekinden
ok daha byk olmalarna ramen onlardan ok az bahsediliyor ya
da hi bahsedilmiyor.
Birleik Devletler'in Meksika snrnda ykseltmekte olduu
duvardan ok az konuuluyor, Ceuta ve Melilla'daki tel rglerden
ok az bahsediliyor.
Filistin topraklarndaki srail igalini srekli klan Bat eria'da
ki duvardan ok az bahsediliyor, ki yaknda Bedin Duvar'ndan be
kat daha uzun olacak.
Bat Salra'daki Fas igalini yirmi yldan beri srekli klan Fas
Duvar'ndan hi, hi ama hi bahsedilmiyor. Binlerce asker tarafn
dan nokta nokta maynlanan, nokta nokta gzetlenen bu duvar, Ber
lin Duvar'ndan altm kat daha uzun.
Neden baz duvarlar bu kadar ok ses verirken baz duvarlar bu
kadar dilsiz acaba? Byk iletiim aralarnn her gn ina ettii
iletiimsizlik duvarlarndan olabilir mi?

Temmuz 2004'te Uluslararas Lahey Adalet Divan Bat eria Du

var'nn uluslararas hukuku ihlal ettiine karar verdi ve yklmas
n emretti. imdiye kadar srail'in haberi olmad.
Ekim 1 975'te ayn Divan "Fas ve Bat Sahra arasnda herhangi
bir egemenlik bann varl saptanmyor" hkmn vermiti. Eer
 DUVARLAR 1 57

Fas'n sar olduunu sylersek hafif kalr. Beteri oldu: Bu z

mn ertesi gn Yeil Harekat denilen igal balad ve ksa sre
sonra kan ve atele bu bo ve uzak topraklar ele geirildi, nfusun
byk ounluu dar kovuldu.
Bugn de aynen sryor.

Birlemi Milletler'in bin bir karan Sahra halknn kendi kaderini

tayin hakkm teyit etti.
Neye yarad bu kararlar? Nfus kaderine karar versin diye bir
referandum yaplacakt. Fas Krall zaferi garantilemek iin igal
edilen topraklan Fasllarla doldurdu. Ama ksa zaman sonra Fasl
lar bile onun gvenine layk olmadlar. Evet demi olan kral, kim
bilir dedi. Ve sonra hayr dedi ve imdi taht miras alan olu da ha
yr diyor. Reddetme bir itirafa karlk geliyor. Oy hakkm reddede
rek bir lkeyi gasp ettiini itiraf ediyor.
Bunu sradan bir eymi gibi kabul etmeye devam m edeceiz?
Biz tebaalar evrensel demokraside yalmzc& itaat etme hakkmz
kullanabildiimizi kabul m edeceiz?
Birlemi Milletler'in bin bir karar Filistin topraklarndaki sra
il igaline kar ne ie yarad? Ya Kba ambargosuna kar bin bir
karar?
Eski bir atasz retiyor:
"kiyzllk gnahn fazilete dedii vergidir."

Yurtseverlik, bgne bugn baskn uluslarn bir ayrcaldr.

Ezilen uluslar uyguladklarnda yurtseverlik poplizm ya da te
rrizm phesi altna girer ya da basite en ufak bir ilgiye bile de
mez.
Dnyadaki yerlerini geri almak iin otuz senedir mcadele ve
ren Sahral yurtseverler seksen iki lkenin diplomatik tanmasn
elde etmeyi baard. Benim lkem Uruguay byk ounluu Latin
Amerika ve Afrika lkesi olan bu lkelere yakn zamanda eklendi.
1 58 BZ HAYIR DYORUZ

Ama Avrupa, hayr. Hibir Avrupa lkesi Sahra Cumhuriyeti'ni

tanmad. spanya da. Bu byk bir sorumsuzluk ya da belki unut
kanlk, en azndan duygusuzluk.
Otuz yl ncesine kadar Sahra spanya'nn smrgesiydi ve s
panya'nn onun bamszln kollamak gibi ahlaki ve yasal bir
devi vard.
Emperyal tahakkm ne brakt orada? Bir yzyl sonunda, ka
niversiteli yetitirdi? Toplam : bir doktor, bir avukat ve bir tica
ret uzman. Bunu brakt ardnda. Ve bir ihanet brakt. spanya bu
topra ve bu insanlar Fas Krall tarafndan yutulsun diye tepsi
de sundu.
O zamandan beri Sahra Afrika'nn son smrgesi. Onun bam
szln gasp ettiler.

Gzlerin gze batan grmeyi reddetmesi neden acaba?

Sahra, Fas'n kendisinin olmad halde sattn Fas'tan satn
alan lkeler ve irketlerce ona sunulmu bir rvet olmasn sakn?
ki yl nce, Javier Corcuera Badat'ta bir hastanede Irak'a at
lan bombalarn bir kurbanyla syleti. Bomba bir kolunu param
para etmiti. On bir yanda olan ve on bir operasyon geiren kz
ocuu, "Keke petrolmz olmasayd," dedi.
Belki Sahra halk da sulu, nk o uzun kylarnda Atlantik
Okyanusu'nun en byk balk hazineleri yatyor, nk o kadar bo
grnen o kum sonsuzluklarnn altnda dnyann en byk fosfat
rezervi yatyor ve belki ayn zamanda petrol, gaz ve uranyum da var.
Kuran'da olmasa da aslnda yle bir ayet olabilirdi:
"Doal zenginlikler insanlarn laneti olacak."

Cezayir'in gneyindeki mlteci kamplar llerin en lndeler.

Yalnzca talarn yetitii bu yer, hibir eyle evrili bombo bir
hilik. Bununla beraber, bu orak topraklarda ve bunlardan pek far
k olmayan serbest blgelerde, Sahrallar btn Mslman alemi
nin en az mao, en ak toplumunu yaratma yetenei gsterdiler.
 DUVARLAR 1 59

ok yoksul ve ok az olan Sahrallarn bu mucizesi, yalnzca

her eyin eksik olduu o yerlerde fazlasyla bulunan inat zgr
olma arzusuyla aklanamaz: Ayn zamanda byk lde uluslara
ras dayanmayla da aklanmal.
Yardmn byk blm spanya halklarndan geliyor. Onlarn
dayanmac enerjisi, bellei, onur kayna hkmetlerin ini k
larndan ve irketlerin hasis hesaplamalarndan ok daha gl.
Dayanma diyorum, iyilik deil. yilik aalar. unu syleyen
Afrika atasz yanlmyor:
"Alan el, veren elin her zaman altndadr."

Sahrallar bekliyor. Srekli keder ve srekli nostalji cezasna mah

kum edildiler. Mlteci kamplar msadere edilen ehirlerin adlarn
tayor, kaybettikleri buluma yerlerini, doup bydkleri yerlerin
adlarn: El Aaiun, Smara ...
Onlara bulutlarn ocuklar deniyor, nk ezelden beri yamu
ru takip ediyorlar.
Otuz yldan fazla bir zamandr da, bizim amzda lde ya
murdan daha gelge grnen adaleti takip ediyorlar.

2006
 Be Yzyl: Mavi Jaguar
ve Vaat Edilmi Topraklarmz

NE KARA EFSANE ne kzl efsane. Bu iki kutbun, iki sahte kutbun

her iki ucu da bizi tarihin dnda brakyor: Bizi gerekliin dn
da brakyor. Amerika'nn igalinin her iki yorumu da, her gnk
topraklarmzn imdiki zamannda parltlaryla gzmz kama
tran gemi zamann, bizi kr eden bu ltl cesedin karsnda
pheli bir sayg duruuna karlk geliyor. Kara efsane bize, orada
topraklarmzda yaayan etten ve kemikten varlklarla hibir ilgisi
olmayan birka seramik adamn yok edilmi mutluluu yznden
alamaya balayabileceimiz iyi vahi mzesine bir ziyaret neri
yor. Simetrik bir biimde, kzl efsane de, bizi dnyay kurtarmak
iin btn dnyay istila eden bir Avrupa'nn byk uygarlatrc
eserini kutsayan marlar syleyerek seslerimizi o evrensel koroya
katabileceimiz, Bat'nm byk tapnana davet ediyor.
Kara efsane, aslnda ok daha byk lde dier Avrupa lke
lerinin yararland, modem kapitalist geliimi mmkn klan s
nrsz smrge talannn sorumluluunu byk lde spanya'nm,
daha kk lde de Portekiz'in srtna yklyor. u ok sz ge
en "spanyol gaddarl" asla olmad; bir zamanlar olan ve hala da
sren ey kendini dayatmak ve bymek iin gaddar yntemlere
ihtiya duymu olan ve hala da duyan iren bir sistemdir. Simet
rik olarak kzl efsane tarihi yalan syler, alakl ver, dnya tari
hinin en devasa gaspna "Hristiyanlatnna" der ve dzeni ona at
federek Tanr'ya kara alar.
Hayr, hayr: Ne kara efsane, ne kzl efsane. Gereklii yeniden
ele geirmek, esas iimiz bu. Olan gereklii deitirmek iin, ol-
 BE YZYIL 161

mu olan gereklii yeniden ele geirmek; Amerika tarihinin yalan

sylenen, gizlenen, ihanet edilen gerekliini.
zerimize kulaa ho gelen konumalar ve gzel grnen t
renler saanayla geliyorlar: Keif ad verilenin be yznc yl
yaklayor. Alejo Carpentier'in bunun insanlk tarihinin en byk
olay olduunu sylerken yanlmadn dnyorum. Ama ok
ak ki Amerika 1492'de kefedilmedi, tpk sa'dan nce 2 1 8 yln
da Roma lejyonlar spanya'y istila ettiklerinde onu kefetmedikle
ri gibi.Ve bana yine btn aklklardan daha ak geliyor ki Ame
rika'nn kendisini kefetme vakti oktan geldi. Amerika dediimde
de, ncelikle onu yabanc bir ilerlemenin hizmetine koan be yz
yllk sre boyunca adna kadar her eyi talan edilen Amerika'y
kastediyorum: Latin Amerika'y.
Bu zorunlu keif, maskelerin altndaki gizli yzn aklanmas,
bizim baz en eski geleneklerimizin geri kazanlmasndan geiyor.
Bu, nostaljiden deil umuttan gelen bir tavr; agzllk deil da
yanma zerine kurulmu paylamc retim ve yaam biimini, in
san ile doa arasndaki zdelik ilikisini ve eski zgrlk alkan
lklarn geri istemek gerek. nanyorum ki, kuzey kutbundan Ate
Topraklarna kadar yok etme kampanyalar silsilesini amay bece
rip kimliklerini ve mesajlarn canl tutmay baarabilen yerlilere,
ilk Amerikallara bundan daha iyi bir sayg sunma biimi yoktur.
Bugn onlar yalnzca bizim Latin Amerikamza deil btn Ame
rika'ya bellein ve kehanetin temel anahtarlarn sunmaya devam
ediyorlar: Gemiin tankln veriyorlar ve ayn zamanda yolu
muzu aydnlatan ateler yakyorlar. Eer onlarda btnleen deer
ler arkeolojik bir deerden fazlas olmasayd, yerliler hiilii iddetli
bir baskya maruz kalmazlard, keza iktidar sahipleri de onlar snf
savalarndan ve halk kurtulu hareketlerinden ayrmakla bu kadar
ilgili olmazlard.
Ben geleneklere gelenek olduu iin inananlardan deilim: n
san zgrln kafesleyen deil onu oaltan miraslara inanyo
rum. Bunu aklamak gerektii ak ama uramaya deer: Gemi
ten gelip imdiki zamann meydan okumalarna yant bulmamza
yardm eden uzak seslerden bahsettiim zaman, tanrlara insan y
rei sunan kurban trenlerinin yeniden canlandrlmasn nermiyo
rum, ne de nka ya da Aztek krallarnn despotizmlerini vyorum.
162 BZ HAYIR DYORUZ

Bundan ziyade, Latin Anerika'nn en eski kaynaklarnda en ta

ze enerjisini bulabilecek olmasn kutsuyorum: Gemi gelecei il
gilendiren eyler sylyor.
Suyu rten, topra talan eden, havay ve ruhu zehirleyen,
dnyann ve sakinlerinin katili bir sistemin, topran kutsal olduu
na, bu nedenle bizlerin, onun ocuklarnn da kutsal olduuna ina
nanlarn kltrleriyle derin elikileri var: Hor grlen, hie say
lan bu kltrler topraa anneleri gibi davranyorlar, bir retim yat
nn ya da kar kayna gibi deil. Kapitalist kazan yasasna kar
duruyorlar, dn Thomas Moore'a topyasn yaratmas iin ilham
veren paylamc yaam, birliktelik, karlkl yardm bugn bize
komniter yaamda en derin kklerini saklayan sosyalizmin Ame
rikan grnmn kefetmemiz iin yardm ediyor.
Geen yzyln ortalarnda, Seattle adnda bir yerli efi, Birleik
Devletler hkmet grevlilerini uyard: "Pek ok gn getikten son
ra, can ekien adam kendi bedeninin pis kokusunu hissetmez. Ken
di yatanz kirletmeye devam edin, bir gece kendi pislikleriniz y
znden boularak leceksiniz." ef Seattle unu da syledi: "Top
ran bana gelen ocuklarnn da bana gelir." Ben ayn cmleyi,
tam olarak aynsn, yakn zamanda Guatemala'da Ixcan dalarnda
ekilen bir belgesel filmde Maya-Kie yerlilerinden birinin azn
dan da duydum. Bu belgeselde ordu tarafndan takip edilen Maya
yerlileri, halklarnn maruz kald srek avn yle aklyorlard:
"Bizi ldryorlar, nk birlikte alyoruz, birlikte yiyoruz, bir
likte yayoruz, beraber d gryoruz."
Hangi karanlk tehdidi yayyor Amerika yerlileri; yzyllk ci
nayetlere ve horgrye ramen inatla canl kalan hangi tehdidi?
Hangi hayaletleri kovuyor cellatlar? Hangi panikleri?
Geen yzyln sonlarnda, Sioux yerlilerinin topraklarn gasp
etmesini hakl gstermek iin, Birleik Devletler Kongresi "kom
niter mlkiyetin bir serbest ticaret sisteminin geliimi iin tehlikeli
olduunu" aklad. Ve 1979 Mart'nda ili'de Mapuche yerlilerini
topraklarn parsellemeye V\! kendi aralarnda ayrlm kk ml
kiyetlere dntrmeye zorlayan bir yasa yaymland: O zaman
diktatr Pinochet yerli topluluklarn ulusal ekonominin geliimiyle
rekabet edemeyeceklerini aklad. Kuzey Amerikan Kongresi ya
nlmad. Generel Pinochet de yanlmad. Kapitalist bak asna
 BE YZYIL 63

gre, insan dier insanlardan ve doadan ayrmayan komniter

kltrler dman kltrlerdir. Ama kapitalist bak as tek bak
as deildir.
Paraya deil dayanmaya odaklanm bir toplum projesinin ba
k asna gre, bu kadar gemiten ve bu kadar gelecekten gelen
bu gelenekler en gerek Amerikan kimliinin temel paralardr:
dinamik bir enerjinin, l bir ktlenin deil. Biz yaplacak bir evin
tulalaryz: Bu kimlik, kolektif bellek ve ortak grev, gerekliin
meydan okumalar ve ihtiyalar tarafndan biimlenerek hi dur
madan tarihten geliyor ve tarihe dnyor. Bizim kimliimiz biyo
lojide deil tarihte ve onu rklar deil kltrler yapyor: ama yaa
yan tarihte. imdiki zaman gemii tekrar etmiyor, onu ieriyor.
Ama, hangi izlerden koparyorlar bizim admlarmz? Amerika
topraklarnda en derin izler brakan izler hangileri?
Genel olarak, kendisinden habersiz olan bizim lkelerimiz, ken
di tarihlerinden de habersizler. Yenismrgeci stat, kle kendisine
sahibinin gzleriyle baksn diye kleyi tarihten koparyor. Tarih bi
ze bir mumya gsterilir gibi, tandmz, sevdiimiz ve acsn ek
tiimiz gereklikten ok uzak, zamandan kopmu tarihler ve veri
ler olarak retilir: Bize gemiin elitizm ve rklkla biimlenmi
bir versiyonu sunulur. Olabileceimizden habersiz olalm diye ol
duumuz ey bizden gizlenir ve bize yalan sylenir.
Amerika'nn igalinin resmi tarihi yaylmac kapitalist merkan
tilizmin bak asna gre anlatld. Bu bak as merkez olarak
Avrupa'y, tek gerek olarak Hristiyanl alr. Bu sonu olarak s
panya'nn istilac "moro"lara kar Hristiyanlarca "yeniden igali
ni" anlatan resmi tarihle, dar atldklarnda yarmadada yedi yz
yldr birlikte yaayan Mslman kltrnden spanyollar uzak
tutma sahtekarlyla ayn eydir.
Resmi tarih Amerika topraklarn ve yeraltlarn gasp edenlerin
kullandklar ideolojik bahaneleri tekrar eder, ama buna ramen e
litii gereklii de yine kendisi ortaya dker. Yaklan, yasaklanan,
hakknda yalan sylenen bu gereklik, bir taraftan da o "kefetmek
te" olan Engizisyon Avrupas'nda daha nce hi grlmemi bu var
lklar karsnda igal vakanvislerinin hayreti, korkusu, deheti ve
hayranlnda gsterir kendisini.
Kilise 1 537'de yerlilerin de ruhu ve akl olduunu itiraf etti ama
1 64 BZ HAYIR DYORUZ

cinayeti ve talan da kutsad: Sonuta yerliler de insand ama eyta

nn emrinde insanlard, bu yzden de haklar yoktu. galciler put
perestlii kknden skmek iin Tanr'nn adna hareket ediyorlar
d, yerlilerde de iflah olmaz yoldan kmln kantlar ve phe
gtrmez mahkumiyet bahaneleri her zaman mevcuttu. Yerliler zel
mlkiyeti bilmiyorlard. Altn ve gm para olarak kullanmyor
lard, yalnzca bedenlerini sslemek, tanrlarna ballklarn bil
dirmek iin kullanyorlard. Bu sahte tanrlar gnahtan yanaydlar.
Yerliler plak geziyordu: plakln gsterilmesi, diyordu bapis
kopos Pedro Cortes Larraz, "beyinde pek ok yaraya" neden olur.
Evlilik Amerika'nn hibir yerinde zlmez bir ey deildi ve be
karetin deeri yoktu. Karayip denizi kylarnda ve dier blgelerde
ecinsellik serbestti ve Tann'y Amazon ormanlarndaki yamyamlk
kadar, hatta daha fazla gcendiriyordu. Yerlilerin her gn ykanmak
gibi salksz bir alkanlklar vard ve dahas dlere inanyorlar
d. Cizvitler bylelikle Kanada'daki yerliler zerindeki eytani etki
yi anladlar: Bu yerliler o kadar eytanlard ki, dlerin simgesel an
lamn zebilen yorumcular vard, nk onlar beden uyurken ru
hun konutuuna ve dlerin gereklemeyen arzulan akladna
inanyorlard. lroqueler, Guaraniler ve dier yerliler eflerini kadn
larn da erkeklerle beraber katld oturumlarda seiyor ve despot
larlarsa onlar deviriyorlard. eytann emrinde olduu ok ak
olan Nikaragua reisi spanya kraln kimin setiini sordu.
"yi bir av uzun vadede skc olur ama seks her zaman elence
lidir," diyorlard Brezilya'daki Mehinaku yerlileri ve hala da byle
diyorlar. Cinsel zgrlk dayanlmaz kt bir koku yayyordu. Ke
if gnlkleri, Amerika'da pritenlerin kutsal mekanlar olan Cuz
co ve Mexico'dan azck uzak herhangi bir yerde gzlenebilen bu
cehennem lkslerinin yaratt skandallarla dolu. Resmi tarih, Ko
lomb-ncesi gereklii byk lde sosyal rgtlenme ve maddi
gelime asndan en gelikin olan bu iki uygarln merkezlerine
indirger. nkalar ve Aztekler bask altnda tuttuklar halklarla ittifak
oluturan Avrupal istilaclar tarafndan ykldklarnda geni bir
emperyal yaylma iindeydiler. Yukardan aaya krallar, din adam
lar ve savalar olarak rgtlenen, tabular ve yasaklamalar z
grle ok az yer brakan ya da hi yer brakmayan o toplumlarda
kat geleneksel yasalar uygulanrd. Ama Amerika'nn en baskcla-
 BE YZYIL 165

n olan bu merkezlerde bile gelen gideni aratt. Aztekler mesela zi

nay lmle cezalandrrd ama yalnzca kadnn ya da erkein iste
i zerine boanmaya izin verirlerdi. Bir baka rnek: Azteklerin
kleleri vard, ama klelerin ocuklar kle domazd. Sonsuz ev
lilik ve miras olarak klelik, Amerika'nn XVI. yzylda ithal ettii
Avrupa rnleriydi.
Bizim dnemimizde de igal devam ediyor. Yerliler komnal ya
am, zgrlk ve dier kstaha gnahlarnn kefaretini dyorlar.
Uygarln artc misyonu ne altnn ne de gmn talann maske
liyor; ilerleme bayrann arkasnda modem korsan lejyonlar ilerli
yor; uranyum, petrol, nikel, manganez, tungstenin zerine atlanlar
ne elleri engelli, ne gzleri bantl, ne de tahta bacakl olan byk
okuluslu irketler. Yerliler yaadklar topraklarn zenginliinin la
netini eskiden olduu gibi ekiyorlar. Kurak topraklara doru srl
mlerdi, teknoloji imdi aada verimli yeraltlann kefetti.
"gal bitmedi" diye mutlulukla duyuruyordu yedi yl nce Av
rupa'da yaymlanan ve Bolivya'y yabanclara ikram eden ilanlar.
Askeri diktatrlk Bolivyal yerlilere XVI. yzyldaki gibi davra
nrken lkenin en zengin topraklarn en iyi fiyat verene brakyor
du. galin ilk dneminde, yerliler kamu belgelerinde kendilerini
yle tanmlamaya zorlanyorlard: "Ben zavall yerli ... " imdi yer
lilerin yalnzca bedava igc..ya da turistik atraksiyon olmaya hak
lan var.
"Toprak satlmaz. Toprak bizim annemizdir. Anne satlmaz. Ne
den Papa'ya Vatikan iin milyonlarca dolar teklif etmiyorlar?" di
yordu yakn zamanlarda Birleik Devletler'deki Sioux eflerinden
biri. Bir yzyl nce, Yedinci Svari Alay, altn bulunduu iin Si
ouxlann kutsal topraklan Black Hills'i talan etmiti. imdi oku
luslu irketler Siouxlar satmay reddettikleri halde uranyumu ili
yorlar. Uranyum nehirleri zehirliyor.
Birka yl nce, Kolombiya hkmeti Cauca vadisindeki yerli
topluluklara yle dedi: "Yeralt sizin deil. Yeralt Kolombiya ulu
sunundur." Hemen arkasndan yeralt Celanese Corporation'a veril
di. Bir sre sonra, Cauca ay gibi delik deik oldu. Bin hektarlk yer
li topra orak kald.
Ekvator Amazonlarnda, petrol Auca yerlilerini yerinden edi
yor. Ormann zerinde Auca dilinde hoparlrle unu syleyen bir
1 66 BZ HAYIR DYORUZ

helikopter dolanyor: "Ayrlma vakti geldi .. " Ve Aucalar Tann'nn

arzusuna boyun eiyorlar.
Birlemi Milletler nsan Haklan Komisyonu 1 979'da Cenevre'
den uyaryor. "Brezilya hkmetinin planlarnn deimemesi du
rumunda, yaayan kabilelerin byk ksmnn yirmi yl iinde yok
olmas bekleniyor." Komisyon, Amazon'daki topraklarnda kalay
ve baka nadir mineraller bulunan Yanomanileri kastediyor. Ayn
nedenle, Nambiquar yerlilerinin says bugn iki yze ulamyor;
bu yzyln banda on be bindiler. Yerliler, Cortes ve Pizarro za
manlarndaki gibi istilaclarn getirdikleri bilinmeyen bakteriler bu
lanca sinek gibi dyorlar. Uaklardan braklan Dow Chemical
atklar sreci hzlandryor. Komisyon Cenevre'den dokunakl
uyarsn aklad zaman, Brezilya yerlilerinin korunmasna y
nelik resmi rgt FUNAI on alt yzba tarafndan ynetiliyordu ve
on drt antropolog altryordu. O zamandan beri hkmetin
planlan deimedi.
Guatemala'da Quichelerin topraklarnda Orta Amerika'nn en
zengin petrol yataklar bulundu. Seksenli yllarda uzun bir katliam
oldu. Ordu -melez efler ve yerli askerler- Texaco, Hispanoil,
Getty Oil ve dier irketler petrol arayp ilesin diye kyleri bom
balamak ve yerlileri boaltmakla urat. Irklk yurdundan etme
ye bahaneler sunuyor. Her on Guatemalaldan alts yerli ama Gu
atemala'da "yerli" kelimesi kfr olarak kullanlyor.
Guatemala Kenti'ne ilk geldiim andan itibaren kendisine ya
banc olan bir lkede olduumu hissettim. Bakentte gerekten Gu
atemalal tek bir ev vard; gzel ahap mobilyalar, yerli ii kilim ve
battaniyeler, el yapm kil ya da cam bardaklarla, Miami stili plas
tik zrvalarn istilasna uramam tek bir ev: Franszca retmeni
bir kadnnd. Ama yldan yla, yzyldan yzyla ald bitmek bil
mez balta dttrbelerine ramen ykselen ihtiyar Maya ktnn
yeil dallarn kefetmek iin bakentten birazck uzaklamak ye
terliydi. Kt zevkin egemenlii altndaki egemen snf, o gzel
yerli kyafetlerini yalnzca karnavallara ve mzelere uygun gln
kostmler olarak gryordu ve ayn biimde hamburgeri yerel
reklere, Coca-Cola'y doal meyve sularna tercih ediyordu. Ger
ek lkeden beslenerek yaayan resmi lke ondan utanyor, onu sil
mek istiyor: Yerel dilleri grtlaktan gelen grltler, yerel dini saf
 BE YZYIL 167

putperestlik olarak alyor; nk yerliler iin btn topraklar kilise,

btn orman kutsal mekan.
Guatemala ordusu evleri, ekinleri ve hayvanlar talan ederek
Maya kylerinden geerken en byk gcn ocuklarn ve ihti
yarlarn sistematik katliamna harcyor. ocuklar msr tarlalarn
kkne kadar yakar gibi ldrlyor: "Onlar tohumsuz brakaca
z," diye aklyor yzba Horacio Maldonado Shadd. Ve her ih
tiyar affedilmez komnal gelenein ve daha affedilir olmayan do
ayla birlik geleneinin szcln yapyor. Mayalar hata bir
aac kesmeleri gerektiinde zr diliyorlar.
Bask, vahi bir eytan kovma ayini. Yalnzca fotoraflarna, su
baylarnn ve byk adamlarnn yzlerine bakmak yeter; kendi
kltrlerinin dnekleri, yerlilerin bu torunlar George Custer ya da
Buffalo Bill olmay dlyorlar. Peki askerler? Acaba kurbanlary
la ayn yze sahip deiller mi, ayn deri rengine, ayn saa? Bunlar
aalama ve iddet iin eitilmi yerliler. Klalarda metamorfoz
ilemi yaplyor: nce onlar hamam bceklerine eviriyorlar son
ra da rtkan kulara. Sonunda btn hayatlarn kutsal olduunu
unutuyorlar ve vahetin eylerin doal dzeni olduuna ikna olu
yorlar.
Irklk Guatemala'nn hazin bir ayrcal deil. Kuzeyden g
neye btn Amerika 'da egemen kltr yerlileri bir aratrma konu
su olarak kabul ediyor ama onlar tarihin zneleri olarak tanm
yor. Yerlilerin kltr deilfolkloru vardr, dinlere deil batl inan
lara inanrlar, dil deil lehe konuurlar ve sanat deil zanaatkar
lk yaparlar.
Belki nmzdeki be yznc yl kutlamalar bu denli tepetak
lak olmu eyleri ters evirmeye yardm edebilir. ktidar sahipleri
nin kendilerini vmelerine, gklere kartmalarna katkda buluna
rak dnyay olumlamak iin deil, sadece bu durumu ilan etmek ve
deitirmek iin. Bunun iin yenenleri deil yenilenleri kutlamak
gerekirdi. Yenilenleri, Bemardino de Sahagun gibi onlarla zdele
enleri, Bartolome de las Casas, Vasco de Quiroga ve Antonio Vie
ira gibi onlar iin yaayanlar ve ilk fethedilen fatih olln ve son
gnlerini Yucatan'da yerlilerin, kendisine karde setiklerinin ya
nnda savaarak geiren Gonzalez Guerrero gibi onlar iin lenleri
kutlamak gerekirdi.
1 68 BZ HAYIR DYORUZ

Belki bylelikle, cennetin takipileri olan Guaranilerin ezelden

beri bekledikleri adalet gnne birazck yaklaabiliriz. Guaraniler
dnyann baka biri olmak istediine ve yeniden domak istedii
ne inanrlar; bu yzden dnya lk Baba'ya hamann altnda uyu
yan mavi jaguar brakmas iin yalvarr. Guaraniler bir gn kt
lksz, lmsz, gnahsz ve yasaksz baka bir dnyann kllerin
den domas iin bu adaletli jaguarn bu dnyay yerle bir edecei
ne inanr. Guaraniler hayatn bu enlie ok yakacana inanyor
lar. Ben de inanyorum.

1987
 Gkkuann Amerika Semalarnda
Yasaklannn Be Yzyl

KEF: 1 2 Ekim 1492'de Amerika kapitalizmi kefetti. spanya kral

lar ve Cenova bankerleri tarafndan finanse edilen Kristof Kolomb
Karayip Denizi adalarna yenilii getirdi. Amiral keif gnlne
1 3 9 kez altn, 5 1 kez Tanr ya da Efendimiz yazd. Gzlerini o plaj
lardaki gzellii grmek iin yormuyordu hi, ve 27 Kasm'da ke
hanette bulundu: Btn Hristiyanln bunlardan kazanc olacak.
Bunda yanlmad. Kolomb yanlp Haiti'nin Japonya, Kba'nn in
olduunu sanmt. in ve Japonya sakinlerinin Hindistan'daki yer
liler olduunu sanyordu; ama kazan konusunda yanlmamt.
Btn Hristiyanln be yz yllk kazanc sonunda, Amerika
ormanlarnn te biri talan edildi, verimli olan pek ok toprak bo
arazi durumunda ve nfusun yandan fazlas ancak bulduka yiyor.
Yerliler, evrensel tarihin en devasa gaspmn kurbanlar, topraklar
nn son kalntlarnn gaspndan ac ekmeye devam ediyorlar ve
hfila farkl kimliklerinin reddine malkumlar. Kendi bildiklerince
yaamalar halen yasaklanyor, olma haklan halen reddediliyor.
Balangta yama ve tekikrm gklerdeki Tanr adna uyguland.
imdi lerleme Tanrs adna yerine getiriliyor.
Bununla beraber, bu yasaklanan ve hor grlen kimlikte olas
baka bir Amerika'nn baz anahtarlar parldyor. Irklktan krle
en Amerika bunlar grmyor.

1 2 Ekim 1 492'de Kristof Kolomb gnlne, konumay rensin

ler diye baz yerlileri spanya'.ya gtrmek istediini yazyordu. Be
yzyl sonra 1 2 Ekim 1989'da Birleik Devletler'de bir ceza mahke
mesinde bir Mixteco yerlisi "geri zekal" kabul edildi nk Kastil-
1 70 BZ HAYIR DYORUZ

ya dilini doru drst konuamyordu. Kaliforniya krsalnda yasa

d gndelikilik yapan Meksika'nn Oaxaca blgesinden Ladislao
Pastrana mr boyu bir devlet tmarhanesine kapatlacakt. Pastra
na spanyol tercmanla anlaamyordu, psikolog da belirgin anla
ma yetisi yoksunluu tans koymutu. Sonunda, antropologlar du
rumu akla kavuturdular: Pastrana kendi dilinde, iki bin yldan
fazla gemii olan yksek bir kltrn varisleri olan yerlilerin ko
nutuu Mixteca dilinde mkemmel ifade ediyordu kendisini.

Paraguay Guarani dili konuur. Evrensel tarihte tekil bir vaka: Yer
lilerin dili, yenilenlerin dili, ortak ulusal dildir. Bununla beraber an
ketlere gre Paraguayllarn ounluu spanyolca anlamayanlarn
hayvan gibi olduunu dnyor.
Her iki Peruludan biri yerli, Peru anayasas Quechua dilinin de
spanyolca kadar resmi dil olduunu sylyor. Anayasa bunu sy
lyor ama gereklik duymuyor. Peru yerlilere Gney Afrika'nn si
yahlara davrand gibi davranyor. spanyolca okullarda okutulan
tek dil ve yarglarn, polislerin ve memurlarn anlad tek dil. (Te
levizyondaki tek dil spanyolca deil, nk televizyon ngilizce
de konuuyor.)
Be yl nce, Buenos Aires ehrindeki nfus mdrl kayt
memurlari bir ocuun doumunu kaydetmeyi reddettiler. Jujuy
blgesinden yerliler olan ebeveynler ocuklarna kendi dillerinde
bir isim olan Qori Wamancha adm vermek istiyorlard. Arjantin
Nfus Mdrl yabanc isim olduu iin kabul etmedi.

Amerika yerlileri kendi topraklarnda srgn yayorlar. Dilleri

bir kimlik iareti deil, bir lanet. Bir yerli kendi dilinden vazgeti
inde uygarlamaya balyor. Uygarlamaya m balyor, intihar et
meye mi balyor?

Ben ocukken, Uruguay okullarnda bize lkenin yerli sorunu'ndan

geen yzylda son Charruaslar da yok eden generaller sayesinde
kurtulduunu retirlerdi.
 GKKUAGININ YASAKLANIININ BE YZYILI 171

Yerli sorunu: lk Amerikallar, Amerika'nn gerek kaifleri bir

sorun'du. Sorunun sorun olmay brakmas iin de yerlilerin yerli
olmay brakmas gerekiyor. Onlar haritadan silmeli ya da ruhlar
n silmeli, yok etmeli, asimile etmeli: soykrm ya da tekiknm.
Aralk 1976'da Brezilya iileri bakan zafer edasyla yirminci
yzyl sonunda yerli sorununun tamamen zlm olacan ilan
etti: O zamana kadar btn yerliler gereince Brezilya toplumuna
katlacak ve artk yerli olmayacaklard. Bakan resmi olarak onlarn
korunmasna ynelik kurulan rgtn (FUNAI, Fundaao Nacional
do Indio) yerlileri uygarlatrmay stleneceini aklad, yani on
lar ortadan kaldrmay stlenecekti. Kurunlar, dinamit, zehirli yi
yecekler, nehirlerdeki kirlilik, ormanlarn mahv ve yerlilerin bil
medii virs ve bakterilerin yaylmas, agzl irketlerin Ama
zon'daki mineral, kereste ve kalan her eyi talanna elik etti. Ama
uzun ve kyc saldn yetmedi. Hayatta kalan yerlilerin barbarlk
tan kurtarlp evcilletirilmesi ayn zamanda igal yolundaki engel
leri kaldrmak iin de elzem bir silahtr.

Yerliyi ldr insan kurtar, diye tavsiye ediyordu Kuzey Amerikal

merhametli albay Henry Pratt. Ve pek ok yl sonra, Perulu roman
c Maria Vargas Llosa, kltrlerini kurban etmek gerekse de alk
tan ve sefaletten kurtarmak iin yerlileri modernletirmekten baka
are olmadn aklyor.
Kurtulu, yerlileri bir kutu kpek mamas almaya yetmeyen c
retler karlnda gndoumundan gnbatmma kadar madenler
de, plantasyonlarda almaya mahkum ediyor. Yerlileri kurtarmak
ayn zamanda onlarn komniter snaklarn ykmay ve dillerini,
isimlerini, giysilerini deitirip sonunda dilenci, sarho ya da gene
levlerde fahie olduklar ehirlerin iddet dolu eperlerindeki ucuz
igc frnlarna atmay da ieriyor. Ya da yerlileri kurtarmak srt
larna bir niforma geirip, omuzlarnda bir tfekle teki yerlileri
ldrmeye ya da onlar reddeden sistemi savunmaya gndermeyi
ieriyor. Ne de olsa yerliler namlularn diine uygundur: kinci Dn
ya Sava'na gnderilen yirmi be bin Kuzey Amerikal yerliden on
bini lmtr.
 172 BZ HAYIR DYORUZ

1 6 Aralk 1 492'de Kolomb bunu gnlnde bildirmiti: Yerli

ler onlara emir vermeye, altrmaya, ekin ekmeye ve gereken her
eyi yapmaya, kyleri kurmaya, giyinik dolamay ve bizim alkan
lklarmz renmeye yaryorlar. Kol gcnn gasp ve ruhlarn
soygunu: Bu operasyonu isimlendirmek iin btn Amerika'da s
mrge zamanlarndan beri itaat ettirmek fiili kullanlr. Kurtarlm
yerli itaat ettirilmi yerlidir. Yerli yok edilinceye kadar itaat ettiri
lir: Kendinden boaltlnca o artk bir yerli olmayandr ve hi kim
sedir.

Paraguayl Chamacocos yerlilerinin aman, yldzlara, rmcekle

re ve ormanlarda dolanp alayan deli Totila'ya ark sylyor. Ba
lk kraln ona anlattnn arksn sylyor:
"Alk ekme, susuzluk ekme. Kanatlarma k, nehrin balkla
. rn yiyelim, rzgar ielim."
Ve sisin ona anlattklarnn arksn sylyor:
"Dondurucu souu kesmeye geliyorum; halkn soukta me-
sin diye."
Ve gkyzndeki atlarn ona anlattklarnn arksn sylyor:
"Eyerle bizi ve yamuru aramaya gidelim. "
Ama protestan bir mezhebin misyonerleri eytan ii olduu iin
aman tylerini, ngraklarn ve arklarm brakmaya zorladlar;
aman artk engerek srklarn iyiletiremiyor, ne kuraklk zaman
larnda yamur getirebiliyor ne de grdklerinin arksn syle
mek iin topran zerinde uabiliyor. Ticio Escobar'la bir sylei
sinde, aman yle diyor: ark sylemeyi braktm ve hastalandm.
Dlerim nereye gittiklerini bilmiyorlar ve huzurumu karyorlar.
Ben yalym, zavallym. Sonuta, benim olan reddetmenin ne fay
das olur bana?
aman bunu 1 986'da diyor. 1 6 1 4'te Lima bapiskoposu btn
quenalarn ve dier yerli mzik aletlerinin atee atlmasn emret
mi ve yerlilerin btn danslarm, arklarm ve seremonilerini ya
saklamt; iblis onlarda tuzaklarn gerekletirmeye devam ede
mesin diye. Ve 1625'te Guatemala'da Real Audiencia yargc yerlile
rin danslarn, arklarm ve seremonilerini yasaklam, yapanlar
 GKKUAGININ YASAKLANIININ BE YZYILI 173

yz krba cezasyla cezalandrmt, nk onlarda iblislerle an

lama vard.

Yerlilerden zgrlklerini ve mallarm almak iin onlardan kimlik

simgelerini alyorlar. ark sylemelerini, dans etmelerini, tanrla
rm dlemelerini yasaklyorlar; oysa uzak Yaratl gnlerinde tan
rlar tarafndan arklar sylenmi, danslar edilmi, dleri kurul
mutu yerlilerin. Smrge krallnn keileri ve memurlarndan
bugn Latin Amerika'da reyen Kuzey Amerikan mezheplerinin
misyonerlerine kadar nicesi yerlileri sa adna armha gerdi: Pagan
putperestleri cehennemden kurtarmak iin Hristiyanlatrmak ge
rekiyordu nk; talana bahane olarak Hristiyanlarn Tanrs kulla
nlyordu.
Bapiskopos Desmond Tutu Afrika'y kastediyor ama Amerika
iin de geerli:
"Geldiler. Onlarn ncili vard, bizim topramz vard. Bize
'Gzlerinizi kapayn ve dua edin,' dediler. Gzlerimizi atmzda
onlarn topra vard, bizim ncilimiz vard."

Buna karlk modem devletin doktorlar aydnlanma bahanesini

tercih ediyorlar: Cahil barbarlar karanlktan kurtarmak iin uygar
latrmak gerekir. Eskiden ve imdi, rklk bir adalet gsterisinde
smrgeci bir kalntya dnyor. Smrgeletirilen kii bir alt
adamdr, batl itikat yetisi vardr ama din yetisi yoktur, folklor yeti
si vardr ama kltr yetisi yoktur: Alt-insan insanlkalt muameleye
layktr ve kt deeri almasnn meyvelerinin dk fiyatl olma
sndan kaynaklanr. Irklk, btn bu yzyllar ve srekli horgr
nn farkl aamalar boyunca smrgeci ve yeni smrgeci yama
y merulatrmtr. Latin Amerika yerlilere, byk glerin Latin
Amerika'ya davrand gibi davranmtr.
1 74 BZ HAYIR DYORUZ

Gabriel Rene-Moreno geen yzyln en prestijli Bolivyal tarihi

siydi. Gnmzde Bolivya niversitelerinden biri onun adn ta
yor. Ulusal kltrn bu ulu adam yerlilerin eek olduuna ve be
yaz rkla ifletiklerinde katr rediine inanyordu. Yerli beynini
ve melez beynini tartmt, onun terazisine gre beyaz rkn beynin
den be, yedi veya on ons daha hafif geliyorlard ve bu yzden on
lar cumhuriyet zgrln kavramakta beyinsel olarak yetersiz
addediyordu.
Rene-Moreno'nun ada ve meslekta Perulu Ricardo Palma
yerlilerin aalk ve yoz bir rk olduklarn yazd. Arjantinli Do
mingo Faustino Sarmiento ise Araucan yerlilerinin zgrlkleri
iin verdikleri uzun mcadeleyi yle vyordu: Onlar en ba edi
lemez/eridir, demek istediim, uygarlk ve Avrupa asimilasyonuna
en az yatkn, en dikkafal hayvanlardr.
Latin Amerika tarihinde en kyc rklkla, on dokuzuncu yz
yl sonlarnn en mehur, en sayg duyulan en.telektellerinin sz
cklerinde ve modem devleti kuran liberal politikaclarn icraatla
rnda karlalr. Bazen bunlar kken olarak yerlidirler, eer pamuk
lu calzon'larn Avrupa pantolonuyla ve deri sicimlerden yaplma
huarache'lerini ayakkablarla deitirmezlerse yerlilere ana cadde
lerde yrmeyi ve kamu meydanlarnda oturmay yasaklayan Mek
sika kapitalist modernizasyonunun kurucusu Porfrio Diaz gibi.
Britanya mparatorluu tarafndan yrtlen dnya pazarna
eklemlenme zamanlaryd ve yerlilerin bilimsel aklamalarla hor
grlmesi topraklarnn ve kol emeklerinin gasp edilmesine doku
nulmazlk bahediyordu.
Pazar kahve istiyordu mesela, ve kahve de daha ok toprak da
ha ok kol emei istiyordu. O zaman, diyelim Guatemala'nn bir
ilerleme adam olan liberal bakan Justo Rufino Barrios, smrge
dneminin zorunlu alma sistemini yeniden kuruyor ve dostlar
na yerlilerin toprakla!"n ve saysz yerli gndelikiyi hediye edi
yordu.
 GKKUAGININ YASAKLANIININ BE YZYILI 175

Irklk Guatemala gibi sk sk giriilen yok etme dalgalarna ra

men yerlilerin inat ounluk olmaya devam ettii lkelerde en
kr vahetle ifade edilir.
Gnmzde daha kt denen bir el emei yok: Maya yerlileri
bir kental kahve, pamuk ya da bir ton ekerkam toplamak iin 65
cent alyorlar. Yerliler askeri izin almadan msr bile ekemiyorlar ve
alma izni olmadan yer deitiremiyorlar. Ordu kitlesel kolgc
nn celp ilemlerini ihracata ynelik ekim ve hasata gre organize
ediyor. Plantasyonlarda kabul edilen st snrn 50 kat daha zehirli
bitki ilalar kullanlyor. Annelerin st Bat dnyasnn en kirli
st. Rigoberta Menchu'nun kk erkek kardei Felipe ve en iyi
arkada Maria, uaklardan serpilen bitki ilalar yznden ocuk
ken ldler. Felipe kahvede alrken ld. Maria, pamukta. Son
radan ordu Rigoberta'nn ailesinden kalanlar ve kynn dier b
tn yelerini maetalarla ve kurunlarla bitirdi. O, bunu anlatmak
iin hayatta kald.
Neeli bir dokunulmazlkla, 1 9 8 1 ve 1 983 yllar arasnda, bin
lerce erkek ve kadnn ldrld en youn yok etme kampanya
larndan biri boyunca haritadan 440 yerli kynn silindii resmi
olarak kabul edildi. Sierralarn temizlii, topran yok edilmesi pla
n saysz ocuun hayatn da ald. Guatemalal askerler isyan de
fosunun genlerden aktarld kesin bilgisine sahipler.
Kusurlulua, avarelie mahkum, dzen ve ilerleme yetisinden
yoksun bir alt rk, daha iyi bir talihe layk mdr? Kurumsal iddet,
devlet terr, bu konuda en ufak bir pheye yer brakmyor. gal
ciler artk demirden valye giysileri kullanmyorlar, Vietnam sa
va niformalar giyiyorlar. Ve beyaz tenli deiller: ya kanlarndan
utan duyan melezler bunlar ya da zorla askere alnan ve intiharla
r anlamna gelen cinayetleri ilemeye zorlanan yerliler. Guatemala
yerlileri hor gryor, Guatemala kendini hor gryor.
Bu alt rk, Avrupal matematikiler daha varln bilmezden bin
yl nce sfr rakamn bulmutu. Ve bizim zamanmzn astronom
larndan bin yl nce, artc bir kesinlikle, evrenin yan bilmi
lerdi.
Mayalar zamann yolcular olmay srdryorlar:
Yolda giden bir adam nedir? Zaman.
1.76 BZ HAYIR DYORUZ

Onlar Henry Ford'un bize aklad gibi vakitin nakit olduunu

bilmiyorlar. Zaman, uzayn kurucusu, onlara kutsal geliyor, kzlan
toprak ve oullan insanln kutsal geldii gibi: Toprak gibi, insan
lar gibi zaman da ne alnabilir ne satlabilir. Uygarlk, onlar bu ha
tadan dndrmek iin elinden geleni yapyor.

Uygarlk? Tarih onu anlatan sese gre deiir. Amerika'da, Avrupa'

da ya da herhangi bir yerde. Romallar iin barbarlarn istilas olan
ey Almanlar iin gneye g tr. '

imdiye kadar, Amerika tarihini anlatan ses yerlilerin sesi deil.

spanyol igalinin arifesinde tanrlarn az olan Mayal bir kfilin
haber vermiti: Agzllk bitince, dnyann yz zgr kalacak,
elleri zgr kalacak, ayaklar zgr kalacak. Peki az zgr kaln
ca, ne diyecek? Ne syleyecek hi dinlenmeyen teki ses?
u ana dek tek bak as olan galiplerin bak asna gre yer
lilerin alkanlklar her zaman onlarn iblis tarafndan ele geirildi
ini ve biyolojik aaln teyit eder. Smrge hayatnn ilk gn
lerinden beri byle oldu:
Karayip adalarndaki yerliler klece almay reddederek inti
har m ediyorlar? nk tembeller.
Sanki btn bedenleri yzm gibi, plak m dolayorlar? n
k vahilerin utanmas yoktur.
Mlkiyet hakkndan habersizler mi, her eyi paylayorlar m,
zenginlik hrsndan yoksunlar m? nk insandan ok maymuna
akraba derler.
phe ekecek kadar sk m ykanyorlar? nk Engizigyon
atelerinde yaklan Muhammet dini sapknlarna benziyorlar.
ocuklarn hi dvmyor, onlar zgr m brakyorlar? n
k ceza vermekten acizler, ne de doktrinleri var.
Dlere inanyor ve dlerindeki seslere itaat mi ediyorlar? n
k eytann etkisindeler ya da katksz birer aptallar.
Ne zaman ackrlarsa o zaman yiyorlar, yemek saati geldiinde
deil, yle mi? nk igdlerine hkmetme yetisinden yoksun
lar.
Ne zaman istek duyarlarsa o zaman m seviiyorlar? nk ib-
 GKKUAGININ YASAKLANIININ BE YZYILI 177

lis onlar ilk gnah tekrarlamaya tevik ediyor.

Ecinsellik serbest mi? Bekaretin hibir nemi yok mu? nk
ne idkleri belirsiz, cehennemin kabul odasnda yayorlar.

1 523 'te. Nikaragua kabile reisi igalcilere sordu:

"Ya sizin kralnz, kim seiyor onu?"
Kabile reisi kylerin ihtiyarlar tarafndan seilmiti. Ya Kastil
ya Kral, kylerinin ihtiyarlar tarafndan m seilmiti?
Kolomb-ncesi Amerika geni ve eitliydi ve Avrupa'nn gr
mekten aciz olduu, dnyann hiiHi habersiz olduu demokrasi bi
imleri barndryordu. Amerikan yerli gerekliini nka imparator
larnn despotizmine ya da Aztek hanedanlnn kanl pratiklerine
indirgemek Rnesans Avrupas gerekliini monarilerinin tiranl
na ya da uursuz Engizisyon seremonilerine indirgemeye denk
der.
Guarani geleneinde, rnein, kabile reisleri kadnlarn ve er
keklerin oluturduu oturumlarda seilirler - ve eer kolektif irade
yi yerine getirmezse oturumlar reisi azleder. Iroque geleneinde ka
dnlar ve erkekler eit olarak ynetirler. efler erkek olur ama onla
r greve getiren ve azledenler kadnlardr, Matronas Divan'ndan
beri, btn konfederasyonun pek ok temel meselesi zerine karar
gc onlardadr. ok eskiden, 1 600 ylnda Iroqueli erkekler kendi
hesaplarna mcadele etmeye atldklarnda kadnlar ak grevi yap
tlar. Ve ksa zaman sonra tek bana uyumak zorunda kalan erkek
ler paylalan ynetime boyun ediler.

1 9 1 9'da Panama'nn askeri efi, San Blas adalarnda zaferini ilan et

ti: "Kuna yerlileri artk mula giymeyecekler, uygar giysiler giye
cekler."
Ve yerlilerin bir daha asla burunlarn boyamayacaklarn, artk
olmas gerektii gibi yanaklarn boyayacaklarn ve altn halkala
rn bir daha asla burunlarna takmayacaklarn, artk kulaklarna ta
kacaklarn ilan etti. Olmas gerektii gibi.
1 78 BZ HAYIR DYORUZ

Bu horozun tnden yetmi yl sonra, gnmzn Kuna yer

lilerinin boyal burunlarnda altn halkalar ldamaya devam edi
yor ve pek ok renkli kumatan yaplma, her zaman artc bir
muhayyile ile gzellii bir araya getiren mulalarn giymeyi srd
ryorlar: Yaarken mulalarn giyiyor, lm geldii zaman onunla
topraa gmlyorlar.
1 989'da, Kuzey Amerikan igalinin arifesinde General Manuel
Noriega Panama'nn insan haklarna saygl bir lke olduunu te
min etti: "Biz bir kabile deiliz," diye gvence verdi general.

Yerli topluluklarn ellerindeki arkaik teknikler, And sradalarnda

ki lleri bereketli yapmt. hracata ynelik zel latifundialarn
ellerindeki modern teknolojiler Andlar'da ve dier her yerdeki be
reketli topraklar le eviriyor.
retim tekniklerinde be yzyl geriye dnmek sama olurdu:
ama daha kk alandan daha fazla kar elde etmek iin insanlar s
kp suyunu karan, ormanlar yok eden, topran rzna geen, ne
hirleri zehirleyen bir sistemin yol at felaketten haberdar olma
mak daha az sama deil. Doay ve insanlar uluslararas pazarn
sunaklarnda kurban etmek sama deil mi? Bu samalkta yayo
ruz. Ve bunu sanki tek olas kaderimizmi gibi kabul ediyoruz.
lkel kltr denilenler hiilii tehlikeli saylyorlar nk saduyu
larn kaybetmediler. Saduyu doal yaylm yznden ayn za
manda komnal duyu. Eer hava herkese aitse, neden topran sa
hibi olmak gereksin? Eer topraktan geliyorsak ve topraa dn
yorsak, topraa kar ilenen herhangi bir cinayet bizi de ldrmez
mi? Toprak beik ve mezardr, ana ve yoldatr. lk yudum, ilk lok
ma ona sunulur, dinlendirilir, erozyondan kurtarlr.
Sistem bilmezden geldiini hor gryor, nk tanmaktan
korktuunu bilmezden geliyor. Irklk da korkunun bir maskesidir.
Yerli kltrler hakknda ne biliyoruz? Vahi Bat filmlerinin bi
ze anlattklarn. Ya Afrika kltrleri hakknda, ne biliyoruz? Hi
var olmayan Tarzan retmenin bize anlattklarn.
Bahia ilerinden siyah bir air yle diyor: nce beni Afrika'dan
aldlar. Sonra Afrika'y benden aldlar.
 GKKUAININ YASAKLANIININ BE YZYILI 179

Amer_ika'nn bellei rklk tarafndan parampara edildi. Hala

sanki yalnzca Avrupa'nn ve baka hi kimsenin ocuklarymz
gibi davranyoruz.

Geen yzyln sonlarnda bir ngiliz doktor, John Down, bugn

kendi adn tayan bir sendromu saptad. Bir kromozom bozuklu
unun alt rklara geri dne neden olduuna ve mongol idiotlar,
siyah idiotlar ve aztek idiotlar yarattna inanyordu.
Ayn tarihlerde bir talyan doktor, Cesare Lombroso, katil do
an'a siyahlarn ve yerlilerin fiziksel zelliklerini atfediyordu.
Daha o zamanlardan yerlilerin ve siyahlarn doutan sua ve
zihinsel yetersizlie eilimli olduu phesini bilimsel temellere
oturttu. Geleneksel alma aralar olan yerliler ve siyahlar o za
mandan beri ayn zamanda bilim nesneleri'dir.
Lombroso ve Down'la ayn dnemde Brezilyal bir doktor, Ra
imundo Nina Rodrigues siyah sorunu zerine almaya koyuldu.
Kendisi de bir melez olan Raimundo Nina Rodrigues kan karm
nn alt rk karakterlerini devam ettirdiini ve bu yzden de Brezil
ya'daki siyah rkn bizim bir halk olarak aa olmamzn temelfak
trlerinden birini oluturduu sonucuna vard. Bu psikiyatri dokto
ru Afrika kkenli ilk Brezilya kltr aratrmacsyd. Bunu klinik
bir vaka gibi alt: siyah dinleri patoloji olarak, translar histeri
gsterileri olarak ...
Ksa zaman sonra, Arjantinli bir doktor, sosyalist Jose Ingenie
rosinsan rknn rezil posas olan siyahlarn uygarlam beyazlar
dan ok andropoid maymunlara yakn olduunu yazd. aresi ol
mayan aalklklarn gstermek iin Ingenieros u kant ne s
ryordu: Siyahlarn dini dnceleri yoktur.
Aslnda dini
dnceler denizi amt: siyah ticareti yapanlarn
gemilerindeki klelerle beraber. nsan onurunun inatlna bir r
nek: Amerika kylarna yalnzca ak ve sava tanrlar ulatlar. Bu
na karlk, ekinleri ve sahiplerin klelerini oaltan bereket tanr
lar yolda suya dtler.
Zorlu gzergilh tamamlayan kavgac ve ak tanrlar klk de
itirmek zorunda kaldlar. Hayatta kalp Afrika'dan vahice kopa-
1 80 BZ HAYIR DYORUZ

rlan ve eya gibi satlan milyonlarca kadna ve erkee yardm et

mek iin beyaz azizler klna girmeleri gerekti. Ogum, demir tan
rs, Aziz Jorge, Aziz Antonio ya da Aziz Miguel yapld; Shango da
btn grlemesi ve fkesiyle Azize Barbara'ya dnt. Obatala
sa oldu ve Oshun, tatl sularn gzel ilahesi Candelaria Bakiresi...
Yasakl tanrlar. spanyol ve Portekiz smrgelerinde ve dier
hepsinde: Karayipler'in ngiliz adalarnda kleliin kaldrlmasn
dan sonra tambur almak ve Afrika usul rzgar sesi karmak ya
sak olmay srdryordu ve basite herhangi bir Afrika tanrsna ait
bir grntye sahip olmak hala hapisle cezalandrlyordu.
Yasakl tanrlar, nk tehlikeli biimde insan tutkularn aka
getiriyor ve bu tutkularda ete kemie bfnyorlard. Friedrich
Nietzsche bir keresinde yle demiti:
"Ben yalnzca dans etmeyi bilen bir tanrya inanabilirim."
Jose Ingenieros gibi Nietzsche de Afrika tanrlarn tanmyor
du. Eer bilseydi, belki onlara inanrd. Belki baz dncelerini
deitirirdi. Ya Jose Ingenieros, kim bilir?

Siyah ten telafisi imkansz fabrika hatalarn ihbar ediyor. Bylece,

ayn zamanda rksal da olan muazzam sosyal eitsizlik bahanesini
kaltsal zelliklerde buluyor.
Humboldt bunu iki yzyl nce gzlemlemiti, btn Amerika'
da byle olmaya devam ediyor: Sosyal snflar piramidinin en altn
da siyahlar, tepesinde beyazlar vardr. Brezilya'da mesela, rksal
demokrasi en beyazlarn yukarda ve en siyahlarn aada olma
sndan oluur. James Baldwin Birleik Devletler'deki siyahlar ze
rine konuuyor:
"Mississippi'yi brakp kuzeye geldiimizde, zgrlkle kar
lamadk. pazarndaki en kt yerlerle karlatk ve hiilii oralar
dayz. "

Kuzey Arjantinli bir yerli, Asunci6n Ontiveros Yulquila, bugnler

de ocukluuna damgasn vuran travmay anmsyor:
 GKKUAGININ YASAKLANIININ BE YZYILI 181

"yi ve gzel insanlar sa'ya ve Bakireye benzeyenlerdi. Ama

benim annem ve babam Abra Pampa kilisesinde gordiim sa w
Bakire Meryem grntlerine hi ama hi benzemiyordu."
Kendi yz doann bir hatasdr. Kendi kltr cehaletin bir
. kant ya da kefaretini demesi gereken bir sutur. Uygarlabrmlk
dzeltmektir.

Biyolojik kadercilik, doutan tembellie, iddete ve sefalete mah

kum edilen alt rklarn damgas, tarihsel talihsizliimizin gerek
nedenlerini grmemizi engellemekle kalmyor yalnzca. stne st
lk, rklk hor grlen kltrlerin yz yllardr sren takibata,
aalamaya, deersizletirmeye ramen mucizevi bir ekilde, iyi
kt devam ettirdii ve onlarda vcut bulduu temel somut deer
leri bilmemizi ya da tanmamz da engelliyor. Bu temel deerler
mzelik nesneler deildirler. Tarihsel faktrlerdir; bizim ne yne
tenlerin ne de ynetilenlerin olduu zaruri Amerika kefimiz iin
elzemdirler. Bu deerler onlar reddeden sistemi sularlar.

Bir zaman nce, spanyol din adam lgnacio Ellacuria bana u Ame
rika'nn kefi hikayesinin ona sama geldiini syledi. Zalimin ke
fetme yetenei yoktur, dedi:
"Zalimi kefeden mazlumdur."
O, zalimin kendisini bile kefedemeyeceine inanyordu. Zali
min hakiki gereklii yalnzca mazlumun olduu yerden grlebi
lirdi.
Ignacio Ellacuria kurunlarla tarand, bu affedilmez ifa yetene
ine inand ve kehanet gcndeki inancnn risklerini paylat
iin.
Onu ldren El Salvadorlu askerler mi, yoksa kendisini ak
eden baka tahamml edemeyen bir sistem mi?

1992
 Onlar Gibi Olmak

Kari Hubener'e

DLER VE KARABASANLAR ayn malzemeden yaplyorlar, ama

bu karabasan bizim izin verilen tek dmz olduunu sylyor:
hayat hor gren, eyalara tapan bir geliim modeli.

ONLAR GB OLABLR MYZ?

Politikaclarn vaadi, teknokratlarn varlk sebebi, isizlerin fanta

zisi: nc Dnya Birinci Dnya'ya dnecek; zengin, kltrl
ve mutlu olacak; eer iyi davranrsa, kendisine emredilenleri hi
konumadan, hi "ama" demeden yaparsa. Bir refah kaderi, televiz
yon dizisi Tarih'in son blmnde alktan lenlerin iyi hal ve gidi
ini tazmin edecek. Onlar gibi olabiliriz, diye ilan ediyor azgeli
milerin geliimi ve geri kalmlarn modenizasyonu yolunda ya
nan devasa kl levha.
Ama olamayan olamaz ve stelik bu imkanszdr, boa grei
si Pedro el Gallo'nun ok iyi dedii gibi. Eer yoksul lkeler zen
gin lkelerin retim ve israf dzeyine ksalard gezegen l1ird.
Bizim endstriyel uygarlk tarafndan byk lde zehirlenmi ve
tketim toplumu tarafndan son damlasna kadar smrlm baht
sz gezegenimiz imdi bile koma halinde.
Son yirmi ylda, insanlk katna karken, erozyon Birleik
Devletler'in ekilebilir alanlarnn edeer blmn katletti. Pazara
ve mala dnen dnya her yl on be milyon hektar ormann kay
bediyor. Bunlardan alt milyonu le dnyor. Hor grlen doa
sermaye birikiminin hizmetine sunuldu. Toprak, hava ve su zehirle-
 ONLAR GB OLMAK 1 83

niyor; para kar oran dmeden daha ok para retsin diye. En ksa
srede en ok kazanan en yetenekli saylyor.
Endstriyel gazlarn asit yamuru kuzey yanmkrenin orman
lar ve gllerini katlederken bir taraftan da toksik atklar nehirleri
ve denizleri zehirliyor, gneyde ihraca dnk tarm endstrisi aa
lan ve insanlar telef ederek ilerliyor. Kuzeyden gneye, batdan
douya, insanlk, takn bir heyecanla, bindii dal kesiyor.
Orpandan le: modernleme, talan etme. Amazon'un durmak
bilmez ateinde her yl agzllk uygarl tarafndan atee verilen
yarm Belika byklnde bir alan yanyor, btn Latin Amerika'
da toprak kelleip kuraklayor. Latin Amerika'da dakika ba, b
yk ounluu yabanc tketim iin zellikle et ve ahap reten ir
ketler tarafndan kurban edilen yirmi iki hektar orman lyor. Kos
tarika srlar Birleik Devletler'de McDonald's hamburgerlerine
dnyor. Yarm yz yl nce, aalar Kostarika topraklarnn
drtte n kaplyordu: imdi kalan aalar ok az ve bugnk or
manszlatrma ritmiyle bu kk lke yzyl sonunda kel bir top
rak olacak. Kostarika Birleik Devletler'e et ihra ediyor ve Birleik
Devletler'den kendi topraklarnda uygulanmas yasak olan tarm
ilalar alyor.
ok az lke herkesin kaynaklarn sap savuruyor. sraf toplu
munun suu ve hezeyan: nsanln en zengin yzde 6's btn
enerjinin ve dnyada tketilen doal kaynaklarn te birini yutu
yor. statistiki verilerin akladna gre tek bir Kuzey Amerikal
elli Haitili kadar tketiyor. Elbette istatistiki veri bir Harlem sakini
ni ya da Baby Doc Duvalier'i tanmlamyor ama ne olursa olsun sor
maya deer: Bir anda elli Haitili de elli Kuzey Amerikal kadar t
ketseydi ne oludu? Ne olurdu Gney'in snrsz nfusu da Kuzey'in
dokunulmaz agzllyle yutsayd dnyay? Bu lgn lekte
lks mallar, otomobiller, buzdolaplar, televizyonlar, nkleer sant
raller ve elektrik santralleri de kat kat artsayd ne olurdu? Atmosfer
deki snma yznden artk kendinden geme durumuna yakn olan
iklime ne olurdu? Toprak ne olurdu, erozyondan bize kalan azck
toprak? Ya su, insanln drtte birinin itii nitratla, tarm ilala
ryla, merkrl ve kurunlu endstriyel atklarla kirlenmi su? Ne
olurdu? Olmazd. Gezegenden tanmak zorunda kalrdk. Sahip 91-
duumuz artk iyice tkenmi bu gezegen bunu karlayamazd.
1 84 BZ HAYIR DYORUZ

Uurumun kenarnda salnan dnyann sallantdaki dengesi, ada

letsizliin srekliliine bal. Aznln israf iin ounluun sefa
leti gerekli. Azck kii daha ok tketmeyi srdrsn diye oun
luun daha az tketmesi gerekiyor. Ve kimse izginin dna kma
sn diye sistem sava silahlarn kat kat artryor. Yoksullua kar
mcadele etme yeteneinden yoksun, yoksullara kar savayor,
bu arada egemen kltr, militarize kltr, iktidarn uygulad id
dete hayr dualar ediyor.
sraf ayrcalna dayanan American way of life yalnzca ege
menlik altndaki lkelerin egemen aznl tarafndan yaanabili
yor. Onun kitlesel tesisi insanln kolektif intiharn barndryor.
Olas, deil. Ama arzulanr olur muydu?

ONLAR GB OLMAK STER MYZ?

yi organize olmu bir karnca yuvasnda, kralie karncalar ok az

dr, ii karncalar, sryledir. Kralieler kanatl doar ve ak yapa
bilirler. Ne uan ne de sevien iiler kralieler iin alrlar. Polis
karncalar iileri gzetlerler, kralieyi de gzetlerler.
Hayat, sen baka planlar yapmakla megulken bana gelenler
dir, diyordu John Lennon. Bizim amalarla aralarn kartrlma
sndan mustarip amzda, yaamak iin allmyor, almak
iin yaanyor. Bazlar her seferinde daha ok alyorlar nk
tkettiklerinden daha ouna ihtiyalar var, tekilerse ihtiya duy
duklarndan daha fazlasn tketmeyi srdrmek iin her seferinde
daha ok alyorlar.
Sekiz saatlik mesainin Latin Amerika'da yalnzca soyut sanatn
alannda kalmas normal grnyor. Resmi istatistiklerin ok nadir
itiraf ettikleri ift i, alktan syrlmann baka yolunu bulamayan
pek ok insann gerei. Ama, insann gelimenin zirvelerinde ka
rnca gibi almas normal geliyor mu? Zenginlik zgrle mi
gtrr, yoksa zgrlk korkusunu kat kat oaltr m?
Olmak sahip olmaktr, diyor sistem. Ve tuzak "daha ok sahip
olan daha ok ister"den ibaret, uzun lafn ksas insanlar sonunda
eyalara ait oluyorlar ve onlarn emrinde alyorlar. Gnmzde
evrensel lekte tek modelmi gibi dayatlan tketim toplumunun
 ONLAR GB OLMAK 1 85

hayat tarz zaman bir ekonomik kaynaa dntryor, her sefe

rinde daha kt, daha pahal: Zaman satlr, kiralanr, yatrma dn
trlr. Ama zamann sahibi kim? Otomobil, telefon, video, kiisel
bilgisayar, cep telefonu ve teki mutluluk alametleri, zaman kazan
mak ya da zaman geirmek iin doan makineler zamana hkmedi
yorlar. Otomobil mesela, yalnzca kentsel mekan talep etmiyor, ay
n zamanda insan zaman da talep ediyor. Teoride, otomobil zama
n ekonomik kullanmaya hizmet eder, ama pratikte onu yutuyor.
alma zamannn byk blm ie ulam masraf kalemine ay
rlyor, modem dev kentlerdeki trafik tkankl yznden bu da
her seferinde daha ok zaman kayb anlamna geliyor.
Ekonomi alimi olmaya gerek yok. Teknolojik ilerlemenin, ve
rimlilii kat kat artrrken, alma sresini azaltacan karsamak
iin saduyu yeter. Bununla beraber, saduyu ne bo zamandan du
yulan panii, ne tketimin tuzaklarn ne de reklamlarn maniplas
yon gcn ngrebildi. Japon ehirlerinde yirmi yldan bu yana
haftada 47 saat allyor. Bu arada Avrupa'da alma saati azald
ama ok yava, verimlilikteki hzl gelimeyle hibir ilgisi olmayan
bir ritimde. Otomasyona gemi fabrikalarda nceden bin iinin
olduu yerde imdi on ii var; ama teknolojik ilerleme zgrlk
alanlarn geniletmek yerine isizlik retiyor. Zaman kaybetme z
grl: Tketim toplumu byle bir savurganla yetki vermiyor.
Kitle turizmini endstriletiren byk irketler tarafndan organize
edilen tatiller bile bitkin dren bir megaleye dntler. Zaman
ldrmek: Modem plajlar karnca yuvasna dnen kentlerdeki
gnlk yaamn ba dnmesini yeniden retiyorlar.
Antropologlarn sylediklerine gre, paleolitik ada atalarmz
haftada yirmi saatten fazla almyorlard. Haberlerin sylediine
gre, svire'deki adalarmz 1 988 sonlarnda haftalk alma
saatinin krk saate inmesini bir referandumda oyladlar. creti d
rmeden mesaiyi drme. svireliler kar oy kullandlar.

Karncalar antenlerini dokundurarak iletiim kuruyorlar. Tele

vizyon antenleri ada dnyann g merkezleriyle iletiim kuru
yor. Kk ekran bize mlkiyet arzusunu, tketim hezeyann, re
kabet hrsn ve baar kaygsn sunuyor, tpk Kolomb'un yerlilere
incik boncuk sunmas gibi. Karl mallar. Ama reklamlar bize Birle-
1 86 BZ HAYIR DYORUZ

ik Devletler'in Dnya Salk rgt'ne gre, gezegende satlan b

tn sakinletirici ilalarn neredeyse yarsn tkettiini sylemi
yor. Son yirmi ylda Birleik Devletler'de gnlk alma sresi art
t. Bu dnemde stres hastalndan ekenlerin says ikiye katland.

GAZ ODASI OLARAK KENT

Bir kylnn bir inekten az bir tavuktan daha ok deeri var, diye
bilgi verdiler bana Paraguay'da, Caaguazu'da. Ve Brezilya'nn ku
zeydousunda: Ekenin topra yok, topra olan ekmiyor.
Krlarmz boalyor, Latin Amerika ehirleri lkeler kadar b
yk cehennemler oluyorlar. Meksiko Kenti ylda yann milyon in
san ve otuz kilometrekare ritminde byyor; imdiden Norve'ten
be kat fazla sakini var. Ksa bir sre sonra, yzyl sonunda Meksi
ka'nn bakenti ve Brezilya ehri Sao Paolo dnyann en byk e
hirleri olacaklar.
Gney yanmkrenin ehirleri de kuzeyin byk ehirleri gibi,
ama deforme eden bir aynann grntleriyle. Kopyac moderni
zasyon modelin kusurlarn kat kat oaltyor. Latin Amerikan ba
kentleri grltc ve duman dolu, ne bisiklet yollan var ne de tok
sik gazlar iin filtreleri. Temiz hava ve sessizlik yle nadir ve paha
l mallar ki zenginlerin en zenginleri bile satn alamyorlar.
Brezilya'da Volkswagen ve Ford filtresiz otomobiller retiyor
lar, Brezilya'da ve dier nc Dnya lkelerinde satnak iin. Bu
na karlk Volkswagen ve Ford'un ayn Brezilya fabrikalarnda Bi
rinci Dnya'ya satmak iinfiltreli (katalitik dntrcl) otomo
biller retiliyor. Arjantin ihra etmek iin kurunsuz benzin reti
yor. pazar iinse zehirli benzin retiyor. Btn Latin Amerika'da
otomobillerin egzoz borularndan kurun kusma zgrl var. Oto
mobillerin bak asna gre kurun oktan ykseltir ve kar marj
n artrr. nsanlarn bak asna gre, kurun beyne ve sinir siste
mine zarar verir. ehrin sahibi otomobiller davetsiz misafirleri din
lemiyorlar.
2000 yl, gelecek anlan: oksijen maskeli insanlar, cvldamak
yerine ksren kular, bymeyi reddeden aalar. Halen Meksiko
Kenti'nde yle syleyen levhalar var: Duvar rahatsz etmemeniz
rica edilir ve ltfen kapya vurmaynz. Henz yle levhalar yok:
 ONLAR GB OLMAK 187

Nefes almamanz tavsiye edilir. Bu kanu sal uyarlan acaba ne

zaman grlecek? Otomobiller ve fabrikalar atmosfere her gn on
bir bin ton dman gaz ve duman hediye ediyorlar. Havada lekeli
bir sis var, artk ocuklar kanlarnda kurunla douyorlar ve ok da
uzak olmayan zamanlarda havas en temiz blge olan ehrin zeri
ne birden fazla sefer l kular yad. u anda karbon monoksit,
slfr bioksit ve azot oksit kokteyli insanln tolere edebilecei
maksimum seviyenin katna ulayor. Kentteki insanlarn tolere
edebilecei maksimum deer ne acaba?
Be milyon otomobil: Sao Paolo ehri kalp krizinin eiinde bir
hasta olarak tanmlanyor. Bir gaz bulutu onu maskeliyor. Brezilya'
nn en gelimi kenti yalnzca pazar gnleri dardan grlebiliyor.
Merkezin bulvarlarndaki kl levhalar her gn kent sakinlerini
uyaryor:

Hava kalitesi: Berbat.

lm istasyonlarna gre hava 1 986 ylnn 323 gn boyunca
kirli ya da ok kirliydi.
I 989 Haziran'nda yamursuz ve rzgarsz birka gn boyunca
ili Santiagosu, dnya kirlilik anpiyonluu iin Meksiko ve Sao
Paolo ehirleriyle ekiti. Santiago'nun tan ortasndaki San Cristo
bal tepesi bir smog maskesinin arkasna gizlenmi, grnmyordu.
Yeni doan ili demokratik hkmeti ehrin havasna her gn kar
an sekiz yz ton gaza kar baz minimum nlemler ald. O zaman
otomobillerin ve fabrikalarn lklar ge ykseldi: Bu kstla
malar irket zgrln ihlal ediyordu ve mlkiyet hakkn yara
lyordu. tekilerin zgrln hor gren Para'nn zgrl Ge
neral Pinochet diktatrl boyunca snrsz olmutu ve genel kir
lilie deerli bir katk sunmutu. Kirletme hakk yabanc yatnn
iin temel bir teviktir, neredeyse cce cretler deme hakk kadar
nemlidir. Sonu olarak General Pinochet ilililerin bok soluma
hakkn asla reddetmemiti.

CEZAEV OLARAK KENT

nsanlar tketen tketim toplumu, insanlar tketmeye zorlarken,

bir taraftan da televizyon okumulara ve okuma yazmas olmayan-
1 88 BZ HAYIR DYORUZ

lara iddet dersleri letiriyor. Hibir eyi olmayanlar her eyi olan
larn ancak ok uzanda yaayabiliyorlar, ama her gn onlar k
k ekrandan gzetliyorlar. Televizyon tketim enliinin msteh
cen israfn sergiliyor ve ayn zamanda kurunlarla yol ama sana
tn retiyor.
Gereklik televizyonu taklit ediyor, sokaktaki iddet televizyo
nun baka aralarla devamdr. Sokak ocuklar kendilerini geliti
rebilecekleri tek alan olan suta zel inisiyatiflerini deniyorlar. On
larn insan haklar, almaya ve lmeye indiigeniyor. Kaderlerine
terk edilmi kaplan enikleri srek avna kyorlar. Herhangi bir k
ede penelerini geiriyor ve kayorlar. Hayatlar erken bitiyor, a
l, souu ve yalnzl avutmaya yarayan uucular ve dier uyu
turuculardan tkenerek; ya da herhangi bir kurun onu bir anda k
saltnca bitiyor hayatlar.
Byk Latin Amerika kentlerinin sokaklarnda yrmek, ok
riskli bir aktiviteye dnt. Evde kalmak da. Cezaevi olarak kent:
ihtiyacn mahkumu olmayan, korkunun mahkumu. Kimin bir eyi
varsa, ne kadar az olursa olsun, tehdit altnda yayor, ilk saldrnn
paniine mahkum olarak. Kimin ok eyi varsa, gvenlik kaleleri
ne kapatlm olarak yayor. Byk binalar ve konut bekleri
elektronik an feodal kaleleri. Timsahl hendekleri eksik, bu ger
ek, bir de ortaa kalelerinin heybetli gzellikleri eksik ama b
yk iner kalkar parmaklklar, yksek duvarlar, gzetleme kulele
ri ve silahl bekileri var.
Artk himayeci deil de polis olan devlet, insaf gstermiyor,
yoldan kanlarn alma ve eitimin erdemleriyle evcilletirilme
si zerine retoriklerin yapld zamanlar artk gemite kald. Pa
zar ekonomisi anda, fazla gelen insan yavrular alkla ya da
kurunlarla ayklanyorlar. Sokak ocuklar, marjinal kol emeinin
ocuklar, ne topluma yararllar ne de olabilirler. Eitim parasn
deyebilenlere ait, bask onu satn alamayanlara kar uygulanyor.
New York Times'a gre 1 990 ylnda ocak ve ekim aylan arasn
da polis Guatemala ehrinde krktan fazla ocuu ldrd. ocuk
larn, dilenci ocuklarn, hrsz ocuklarn, p kartran ocukla
rn cesetleri, dilsiz, gzsz, kulaksz pe atlm olarak bulundu.
Uluslararas Af rgt'ne gre 1 989 yl boyunca Brezilya ehirle
ri Rio de Janeiro, Sao Paolo ve Recife'de 457 ocuk ve delikanl l-
 ONLAR GB OLMAK 1 89

drld. lm mangalar ve parapolisiye glerin dier kuvvetleri

tarafndan ilenen bu cinayetler geri kalm krsal alanlarda deil,
Brezilya'nn en nemli ehirlerinde oldu: Kapitalizmin olmad
deilfazlasyla olduu yerlerde gerekleti. Sosyal adaletsizlik ve
yaam hor grme ekonomik bymeyle birlikte artyor.
lm cezasnn olmad lkelerde lm cezas gndelik olarak
mlkiyet hakknn savunulmasnda uygulanyor. Ve fikir reticileri
cinayete vg dzmeye devam ediyorlar. 1 990'larn ortalarnda bir
mhendis otomobilinin teybiyle kaan iki gen hrsz kurunlaya
rak ldrd. Bemardo Neustadt, Arjantin'in en etkili gazetecisi, te
levizyonda yorumlad: Ben de aynsn yapardm. 1 986 Brezilya se
imlerinde, Afanasio Jazadji Sao Paolo eyaletinden bir milletvekili
koltuu kazand. Bu eyaletin tarihinde en ok oy alan milletvekil
lerinden biri oldu. Jazadji snrsz poplaritesini radyo mikrofonla
rndan kazanmt. Program bara ara lm mangalarn savu
nuyor, ikenceyi ve sulularn kymn telkin ediyordu.
Vahi kapitalizm uygarlnda, mlkiyet hakk yaama hakkn
dan ok daha nemlidir. nsanlar eyalardan daha deersizdir. Bu
anlamda dokunulmazlk yasalar aklayc oluyor. Gneyin l
kesinde askeri diktatrlkler tarafndan uygulanan devlet terrn
beraat ettiren yasalar, cinayeti ve ikenceyi affettiler ama mlkiyete
kar ilenen sular affetmediler (ili, 1 978 tarihli 2 1 9 1 sayl ya
sa, Uruguay 1 986 tarihli 15848 sayl yasa ve Arjantin 1 987 tarihli
2352 1 sayl yasa).

LERLEMENN "TOPLUMSAL BEDEL"

ubat 1 989, Caracas. Bir anda bilet fiyatlar bulutlarn zerine k

yor, ekmein fiyat katna kyor, halk fkesi patlyor: Sokak
larda yz l yatyor ya da be yz ya da kim bilir.
ubat 1 99 1 , Lima. Kolera Peru kylarna saldryor, Chimbote
Liman ve Lima ehrinin sefil varolarna dadanyor, birka gnde
yz kiiyi ldryor. Hastanelerde ne serum var ne tuz. Hkme
tin ekonomik tedbirleri kamu salna ayrlan azck kayna da
yerle bir etti ve bir saniyede asgari cretin altnda kazanan kritik
yoksulluk snrndaki Perulu saysn ikiye katlad. Asgari cret ay
da 45 dolar.
1 90 BZ HAYIR DYORUZ

imdiki savalar, elektronik savalar, videogame ekranlarnda

oluyor. Kurbanlar ne duyuluyor ne grlyor. Laboratuvar ekono
misi de al ve rzna geilmi topra ne duyuyor ne gryor.
Uzaktan kumandal silahlar hi pimanlk duymadan ldryorlar.
nc Dnya'ya kendi geliim programlarn ve ayarlama planla
nn dayatan uluslararas teknokratlar da uzaktan ve dardan ld
ryorlar.
Bir eyrek yzyldan fazla bir zamandan beri Latin Amerika pa
rann hakimiyetine muhalif zayf engelleri ykarak geliyor. Kredi
tr bankerler zorbalk silahlaryla bu savunmalar bombardmana
tuttular; askerler ve hkmetteki siyasetiler onlar ieriden dina
mitleyerek yklmalarna yardm ettiler. Bylece, baka zamanlarda
devlet tarafndan ykseltilen koruma barikatlar birbiri ardna yk
lp gitti. imdi de devlet ulusal kamu irketlerini hi karlnda
satyor, ya da hiten de beter, nk satan stne para dyor. Bi
zim lkelerimiz anahtarlar ve kalan her eyi imdi fiyat belirleme
faktrleri diye anlan uluslararas tekellere teslim ettiler ve serbest
pazara dntler. Bize tahta bacaa ine yapmay reten ulusla
raras teknokrasi serbest pazarn zenginlik tlsm olduunu syl
yor. Bunu telkin eden lkelerin bunu uygulamamas neden olsa ge
rek? Zayflar aalayan Serbest Pazar, gllerin en karl ihra
rn. Yoksul lkelerin tketimi iin retiliyor. Hibir zengin lke
'
onu hibir zaman kullanmad.
Zenginlik tlsm, ka kii iin? Eskiden sosyal atmalarn en
az alevlendii lkeler Kostarika ve Uruguay'n resmi verileri: im
di her alt Uruguayl'dan biri an yoksulluk iinde yayor, her be
Kostarikal aileden ikisi yoksul.
Gllerin despotizmine hizmet eden, yoksullar cezalandran
ve speklasyon ekonmisi reten bir serbest pazarda arzn ve tale
bin pheli evlilii. retimin nefesi kesiliyor, almann prestiji
drlyor, tketim tannsallatnlyor. Dviz brolarnn tabela
lar sanki sinema perdesiymi gibi izleniyor ve dolardan sanki in-

sanm gibi bahsediliyor:

"Peki, dolar nasl?"
Trajedi fars olarak tekrarlanyor. Kristof Kolomb zamanndan
beri Latin Amerika uzak bir kapitalist gelimenin acsn kendi tra
jedisi gibi ekti, imdi ayns fars olarak tekrarlanyor. Gelimenin
 ONLAR GB OLMAK 191

karikatr bu: ocukluk taslayan bir cce.

Teknokrasi rakamlar grr, insanlar grmez ama yalnzca iine
gelen rakamlar grr. Bu uzun eyrek yzyl boyunca, moderni
zasyonun baz baarlar kutlanyor. Narkotrafik sermayesi sayesin
de gerekleen Bolivya mucizesi, mesela: Kalay devri kapand ve
kalayn dyle beraber madenci merkezleri ve Bolivya'mn en
mcadeleci ii sendikalar yerle bir oldu. imdi iilebilir suyu bi
le olmayan Llallagua ky Calvario tepesinin en yukarsndaki tek
bir anak antenden belli oluyor. Ya da General Pinochet'in sihirli
deneiyle gelen ifi mucizesi, Dou Avrupa lkelerine iksir olarak
satlan karl rn. Ama ili mucizesinin bedeli ne? Onu demi olan
ve deyen ilililer kimler? Onu deyecek olan Polonyallar, ekler
ve Macarlar kimler? ili'de resmi istatistikler ekmein kat kat artt
n ilan ediyorlar, ama ayn zamanda aln da kat kat arttn iti
raf ediyorlar. Horoz zafer arks sylyor. Ama bu t pheli. Ba
arszlk bam dndrm olmasn? 1 970'te ili nfusunun yzde
20'si yoksuldu. imdi yzde 45'i.
Rakamlar itiraf eder ama piman olmaz. Sonu olarak, insan
onuru gelirlerin ve giderlerin hesabna bakar, yoksulluk fedakarl
da ilerlemenin toplumsal bedelinden baka bir ey deildir.
Eer llebilseydi, bu sosyal bedelin ederi ne kadar olurdu?
1 990'n sonlarnda Stern dergisi bugnk Almanya'da gelimenin
neden olduu zararlarn dikkatli bir hesabn yapt. Dergi ekonomik
terimlerle insani zararlar ve otomobil kazalarndan treyen hurda
lar, trafik skklklarn, havada, suda ve yiyeceklerdeki kirlen
meyi, yeil alanlarn yok edilmesini ve teki etmenleri deerlendir
di ve zararlarn ederinin Alman ekonomisinin btn ulusal retimi
nin drtte birine eit olduu sonucuna vard. Yoksulluun katlan
mas, bu zararlar arasnda yer almyordu elbette, nk Avrupa ar
tk birka yzyldr zenginliini uzak yoksulluklarla besliyor ama
Latin Amerika'da modernizasyonun yol at felaketlere uygula
nnca benzer bir hesaplamann nerelere varacam bilmek ilgin
olurdu. Aynca Almanya'da devletin, sistemin insanlar ve evre ze
rindeki zararl etkilerini bir dereceye kadar snrladm ve kontrol
ettiini de dikkate almak gerekir. Serbest Pazar masalna inanan ve
parann serbest kalm kaplan gibi hareket etmesine .izin veren bi
zimkiler gibi lkelerde zararn hesab ne olurdu? Gerek ihtiyala-
1 92 BZ HAYIR DYORUZ

rmz unutalm diye bizi suni ihtiyalarla sersemleten bir sistemin

bize verdii ve verecei zararlar ne olurdu? Nereye kadar llebi
lirdi? Ya insan ruhundaki kymlar llebilir mi? iddetin kat kat
artmas, gnlk yaamn deersizlemesi llebilir mi?
Bat zaferin keyfini sryor. Dou blounun knden sonra,
bahane hazr: Dou'da daha ktyd. Daha m ktyd? Daha do
rusu, temel olarakfarkl myd, diye sormak gerektiini dnyo
rum. Bat'da: verimlilik tanrasnn sunaklarnda, zgrlk adna
adaletin kurban edilmesi. Dou'da: verimlilik tanrasnn sunakla
rnda adalet adna zgrln kurban edilmesi.
Gney'de Mlii kendimize, bu tanra bizim yaamlarmza de
er mi diye soracak zamanmz var.

1 991
 Biz Hayr Diyoruz

FARKI,,,! LKELERDEN geldik ve buradayz, Pablo Neruda'nn koca

glgesinin altnda bir arada: Hayr diyen ili halkna elik etmek
iin buradayz.
Biz de hayr diyoruz.
Parann ve lmn vlmesine hayr diyoruz. En ok mal ola
nn en deerli olduu, mallara ve insanlara fiyat bien bir sisteme
hayr diyoruz. Silahlara her dakika iki milyon dolar harcayan ve
her dakika otuz ocuu alktan ya da iyiletirilebilir hastalklardan
ldren bir dnyaya hayr diyoruz. Eyalar korurken insanlar yok
eden ntron bombas amzn mkemmel bir simgesi. Gecenin
yldzlarn askeri hedeflere eviren katil sistem iin insanolu bir
retim ve tketim faktrnden, bir kullanm aracndan baka bir
ey deil; zaman yanlzca ekonomik kaynak, btn gezegen suyu
son damlasna kadar emilecek bir rant kayna. Zenginlii oalt
mak iin yoksulluklar oaltlyor ve dierlerinin yoksulluunu
izginin dnda tutmak, bu ok azn zenginliini gzetmek iin si
lahlar kat kat artyor, bu arada yalnzlk da kat kat artyor: Bize ne
yiyecek ne de sevecek bir ey veren, ounluu yiyecek alna,
ok daha fazla kiiyi de kucaklama alna mahkum eden bu sis
temehayr diyoruz.
Yalana hayr diyoruz. Byk iletiim aralarnn evrensel l
ekte yayd egemen kltr, bizleri dnyay yaknmzdakilerin ol
sa olsa bir mal ya da rakip olabilecei ama asla karde olamayaca
bir spermarket ya da otoyol saymaya davet ediyor. nsan akn
sonradan fazlasyla geri almak iin speklasyona tabi klan bu ya
lanc sistem gerekte bir baszlk kltrdr: Tanrs muzafferler,
parann ve iktidarn baarl sahipleridir; kahramanlar da bu kiile
ri ulusal gvenlik doktrinini uygulayarak koruyan niformal ram
bolardr. Syledikleri ve sustuklaryla, egemen kltr yoksullarn
1 94 BZ HAYIR DYORUZ

yoksulluunun zenginlerin zenginliinin bir sonucu olmad yala

nn syler, bu kimsenin suu deildir, bir keinin kulandan k
mtr ya da yoksullar tembel ve eek yapan Tanr'nn iidir. Ayn
biimde baz insanlarn dierleri tarafndan aalanmasnn daya
nmac fkeyi ya da skandal gerektirecek bir nedeni yoktur nk
eylerin doal yasasdr bu; rnek verecek olursak, Latin Amerika
diktatrlkleri, emperyalist iktidar sisteminin deil bizim arya
kaan doamzn bir parasdr.
Horgr tarihe ihanet eder ve dnyay paralar. Gl dnce
imalatlar bize sanki yokmuuz gibi davranrlar ya da sanki aptal
glgelermiiz gibi. Smrgeci miras, nc snf insanlar tarafn
dan mesken tutulan nc Dnya denileni, galiplerinin belleini
kendi bellekleriymi gibi kabul etmeye ve kendisine uzak bir yala
n kendi gereiymi gibi kullanmak zere satn almaya zorlar. ta
atimizi dllendirirler, zekamz cezalandrrlar ve yaratc enerji
mizin soluunu keserler. Biz dnlenleriz ama dnenler ola
mayz. Yankya hakkmz var ama sese yok, ynetenler bizim papa
anlk yeteneimizi verler. Biz hayr diyoruz: Bu pespayelii ka
der olarak kabul etmeyi reddediyoruz.
Biz korkuya hayr diyoruz. Syleme korkusuna, yapma korku
suna, olma korkusuna hayr. Grnen smrgecilik sylemeyi ya
saklyor, yapmay yasaklyor, olmay yasaklyor. Daha etkili olan
grnmez smrgecilik bizi sylenemeyeceine, yaplamayaca
na, olunamayacana inandryor. Korku gereklik klna brn
yor: Gereklik gerekd olmasn diye iktidarszln ideologlar
bize ahlakn ahlaksz olmak zorunda olduunu sylyorlar. Onur
suzluk karsnda, sefalet karsnda, yalan karsnda boyun emek
ten baka aremiz yok. Alnyazsyla damgalanmz, tembel, so
rumsuz, iddete eilimli, aptal, seyirlik ve askeri ynetime mah
kum douyoruz. zet olarak, kendimizi bizi aalayan lks ve
bize vuran sopay finanse etmek iin imzalanm muazzam bir d
borcun faizlerini zamannda deme yetisi olan, iyi halli mahkumla
ra dntrmek iin gnll olmalyz.
Bu dnya tablosunda, biz insan sznn tarafszlna hayr di
yoruz. evremizde gerekleen gndelik armha germeler kar
snda bizi elimizi ykamaya davet edenlere hayr diyoruz. Aynada
kendini izleyen ilgisiz, souk bir sanatn skc cazibesi karsnda
 BZ HAYIR DYORUZ 195

scak bir sanat tercih ediyoruz; insann dnyadaki macerasn kut

sayan ve ona katlan, umutsuzca ak ve kavgac bir sanat tercih
ediyoruz. Eer adil olmasayd gzellik gzel olur muydu? Eer g
zel olmasayd adalet adil olur muydu? Gzelliin ve adaletin birbi
rinden koparlmasna hayr diyoruz, nk bu ikisinin gl ve ve
rimli kucaklamasna evet diyoruz.
Biz hayr diyoruz ve hayr derken de evet diyoruz.
Diktatrlklere hayr, demokrasi klna girmi diktatrlklere
hayr derken, gerek bir demokrasi iin mcadeleye evet diyoruz;
kimsenin ekmeinin ve sznn reddedilmeyecei, Neruda'nn bir
iiri ya da Violeta'nn bir arks kadar tehlikeli ve gzel olacak bir
demokrasi iin mcadeleye evet diyoruz.
Merkezi Amerika'nn kuzeyinde olan yok edici agzllk im
paratorluuna hayr derken, olas bir baka Amerika'ya evet diyo
ruz; en eski Amerikan geleneklerinden, komn geleneinden: ili
li yerlilerin yenilgiden yenilgiye be yzyldr umutsuzca savun
duklar komn geleneinden doacak bir Amerika'ya evet diyoruz.
Onursuz bara hayr derken, adaletsizlie kar kutsal isyan
hakkna ve onun uzun ili haritasndaki halk direnileri tarihi kadar
uzun tarihine evet diyoruz.
Parann zgrlne hayr derken, insanlarn zgrlne evet
diyoruz: Yaral, kt davranlm, ili gibi bin kez dm ve ili
gibi bin kez kalkm zgrle evet diyoruz.
DnY.ay bitimsiz bir klaya eviren gllerin intihara varan
egoizmine hayr derken, bize evrensel bir anlam katan, tm o gar
diyanlara ramen btn snrlardan daha gl olan kardelik gc
n onaylayan insan dayanmasna, bizi ili mzii gibi sarveren
ve ili arab gibi kucaklayan o gce evet diyoruz.
Hayal krklnn hznl cazibesine hayr derken, umuda evet
diyoruz; ili gibi a, lgn, ak ve mauk umuda: ili'nin ocukla
r gibi geceyi yrtarak gelen o isyankar umuda evet diyoruz.

(1988 ortalarnda ili, Santiago'da

"ili Yaratyor" gnlerinin al konumasdr.)
 Eletirel dncenin
gnmzde ulat dzeyi
Eduardo Galeano temsil edecek nitelikteki
Biz Hayr Diyoruz yazarlardan yaptmz zel
derlemelerdir Metis Sekileri.
Kavray ve sezgileriyle
yaadmz an dnce
iklimine katkda bulunmu
yazarlardan rnekler
sunuyoruz bu dizide.

Baka bir lkede yaayan bir

yazan Trkede tantrken,
szkonusu iki toplum arasndaki
dil' kltrel birikim, yayn1anm
ve yaynlanmam ncller gibi
farkllklarn getirdii glkler
var. Trkiye'deki okuma
ortamnn kendine zg
koullanru gznnde tutarak
hazrladmz sekilerle bu
gl amak, eletirel
dnceyi Trkede tartlabilir
klmak istiyoruz.

Metis Sekileri 1 3
ISBN-1 3 : 978-975-342-661 -9

Metis Yaynlar
www.metlskltap.com