Viteska Kultura 3 PDF

ISSN 2335-0067
VITEKA KULTURA, god. III (2014)

CHIVALROUS CULTURE
SADRAJ:
Neboja Petrovi,
Sveti Maksim Brankovi . . . . . . . . . . . 1
Petar B. Bogunovi,
Bitka kod Angore: Leta Gospodnjeg 6910 . . . . . 13
Aranel Smiljani,
Poteni vitez Pribislav Pohvali . . . . . . . . . 75
Branka Mainkovi,
Vitez Nikola Testa meu diplomatama . . . . . . . 97
Darko Gavrilovi / Nemanja Duki,
Kriza vere i duhovno traganje za
istorijskim Isusom u 20.veku . . . . . . . . . . 111
Aleksandar Saa Gaji, Ogledala vladara kao
predmoderna politikoloka literatura . . . . . . . 125
Predrag Pavlievi,
Samoportvovanje i politiko vostvo . . . . . . . 145
Sneana Besermenji, Kulturno naslee templara na
prostoru Srbije i Hrvatske . . . . . . . . . . 173
Nenad ureti, Duhovna strujanja ruskih slobodnih zidara
od okultnih zaetaka do emigrantske stradije . . . . 183
Miomir Petrovi,
Odlomak iz romana Bakarni bubnjevi . . . . . . 199
Srbija 1914 - 2014, epilog i posledice . . . . . . . 215
Gavro ubi Ferdinanda . . . . . . . . . . . . 215
Zavetna zemlja . . . . . . . . . . . . . . 219
OSMTH - Veliki priorat vitezova templara Srbije,
Deklaracija o potrebi zatite hrianske kulturne
batine na Kosovu i Metohiji i
hrianskih stradalnika u svetu . . . . . . . . . 223
CONTENTS:
Neboja Petrovi,
Saint Maksim Brankovi . . . . . . . . . . . 1
Petar B. Bogunovi,
Battle of Angora: Anno Domini 1402 . . . . . . . 13
Aranel Smiljani,
Honest Knight Pribislav Pohvalic . . . . . . . . 75
Branka Mainkovi,
The Knight Nikola Testa among diplomats . . . . . 97
Darko Gavrilovi/ Nemanja Duki,
Crisis of Faith and Spiritual Quest for
the Historical Jesus in the 20th century . . . . . . 111
Aleksandar Saa Gaji, Mirrors of princes as
premodern politology literature . . . . . . . . 125
Predrag Pavlievi,
The Self-sacrifice and Political leadership . . . . . 145
Sneana Besermenji, Cultural heritage of
the Knights Templar in the area Serbia and Croatia . . 173
Nenad ureti, Spiritual currents of Russian Freemasons -
from occult beginnings to migrant perish . . . . . . 183
Miomir Petrovi,
An excerpt from the novel The copper drums. . . . 199
Serbia 1914 - 2014, epilogue and consequences . . . . 215
Gavro killed Ferdinand . . . . . . . . . . . 215
The covenant country . . . . . . . . . . . . 219
OSMTH Grand Priory of Knights Templars in Serbia,
Declartion on need to protect the Christian cultural
heritage in Kosovo and Metohija and
Christian victims all over the world . . . . . . . 227
NEBOJA PETROVI UDK 235.3:929BRANKOVI
Studentski centar
Novi Sad
SVETI MAKSIM BRANKOVI
Saetak: U radu je data biografija svetog Maksima Brankovia,

srpskog despota u Ugarskoj, utemeljivaa kulta sremskih Brankovia,
linosti koja je obnovila i kod srpskog naroda u velikoj meri sauvala
dravotvornu ideju. Autor se u radu osvre na nekoliko zanimljivih
pitanja iz njegovog ivota: pitanja preuzimanja despotske titule, neus-
pele enidbe, monaenja i crkvene delatnosti.
Kljune rei: Despot, preporod, Srem, pravoslavlje, feudali-
zam, manastir, kultura
Brankovii su bili stara i ugledna porodica sa znaajnim uti-

cajem i na dvoru Nemanjia. U haotinom vremenu raspada srp-
skog carstva, ova porodica je vrtoglavom brzinom jaala svoju
mo i na kraju srednjevekovnog perioda, zahvaljujui bogatstvu i
razgranatim porodinim vezama postala i vladarska dinastija.
Meutim, u narodnom predanju i pored znaajnih zasluga koje su
nesumljivo imali u borbi za opstanak srpske drave, oni nisu
upameni i obeleeni sa lepim prizvukom. ak ni savremena isto-
riografija nije uspela da razbije mit o izdaji Vuka Brankovia i
navodno njegovoj krivici za najvei poraz u istoriji srpskog naro-
da. Ovakvoj predstavi verovatno je u dobroj meri kumovala srp-
nebojsa.petrovic@scns.rs
Neboja Petrovi, Sveti Maksim Brankovi
ska pravoslavna crkva koja je bila u veoma bliskim odnosima sa
porodicom Lazarevi a koji su bili esto ugroeni od Brankovia
i prema njima neprijateljski raspoloeni. Da je ovakvo vienje
sasvim mogue, svedoi injenica da su poslednji Brankovii
despot ore (monako ime Maksim), njegova brat Jovan i nji-
hova majka Angelina i otac Stefan, imali bliske odnose sa Crk-
vom i bili uvrteni u povorku srpskih svetitelja. Hagiografski spi-
si ih predstavljaju kao neumorne branitelje naroda i vere i koji po
uzoru na slavne pretke nesebino grade zadubine i pomau Crk-
vu. Naroito je istaknut despot ore, odnosno Maksim Branko-
vi, ija je neobina i u neku ruku tragina sudbina ostala utisnuta
i u narodnom predanju.
injenica je da je njegov kult najvie negovan u Sremu, ali
se ne smeju zanemariti ikone i freske iz Slavonije, Dalmacije i
Srbije. Dakle, nema sumnje da su Maksim Brankovi i njegova
porodica slavljeni na svim teritorijama gde je iveo srpski narod i
da su spisi o sremskim Brankoviima prepisivani i itani sa pr-
venstvenim ciljem jaanja pravoslavlja i srpske nacionalne ideje.1
Napravili bi smo veliku greku ako ostanemo pri tvrdnji da
je ovo glorifikovanje Maksima Brankovia nastalo i opstalo jedi-
no zahvaljujui uticaju Crkve. Njen uticaj jeste bio najznaajniji
ali njegov ivot, odnosno sveukupna politika i crkvena delatnost
pomogli su Crkvi da kroz njegovu linost ponovo uspostavi i os-
nai ne samo duhovnu, ve i to je za budunost naroito vano i
dravotvornu ideju Srbije iz vremena Nemanjia.
ore Brankovi je najverovatnije roen u Italiji 1461 ili
1462. godine. Njegov otac Stefan Brankovi, sin despota ura,
bila je naroito tragina istorijska linost. Poto su ga Turci kao
mladia oslepeli i drali neko vreme u zatoenitvu, posle oslo-
baanja, teka vremena po srpski narod nisu ni njemu dozvolila
da uiva blagodeti slobode i sigurnosti na oevom dvoru u Sme-
derevu. Posle pada Smedereva lien velikog bogatstva svoje po-
1
Svetlana Tomin, Vladika Maaksim Brankovi, Novi Sad, 2007, 232
2
Viteka kultura, god. III (2014), br. 3, str. 1-12
rodice neko vreme se potucao po Ugarskoj i Balkanu da bi se u
Albaniji oenio Angelinom iz uvene albanske porodice Arijani-
ta. Odmah posle enidbe, zahvaljujui svojoj sestri Katarini, udo-
vici Ulriha Celjskog, nalazi trajno utoite na njenim posedima u
Italiji, u zamku Belgrad.2
Upravo se u ovom dvorcu, navedene godine i rodio njihov
prvi sin ore. ivot u ovom dvorcu nije nalikovao na blagosta-
nje koje je porodica uivala u Despotovini ali je bio ispunjen od-
reenim pogodnostima koje su omoguile mladom oru, da za
to vreme, stekne respektabilno obrazovanje. Plemiko poreklo ali
i njegove line osobine omoguile su porodici da stekne i carevu
naklonost.3
Upravo im je car Fridrih posle Stefanove smrti, usled odre-
enih problema koje je porodica imala sa svojim susedima, dode-
lio grad Vajtersfeld u Kranjskoj. Pored toga, on je ugovorio i ak
prisustvovao 1485. godine u Inzbruku udaji Stefanove erke Ma-
re za grofa Bonifacija Paleologa.4
Meutim, Brankovii nisu dugo uivali u blagodetima koje
je nudila zatita cara Fridriha. Naime, odmah posle navedenog
venanja, ugarski kralj Matija Korvin ponudio je sada ve jedi-
nim mukim naslednicima despota ura, dostojanstvo srpskog
despota.
Imajui u vidu da je ugarski kralj bio zakleti neprijatelj nji-
hovog zatitnika cara Fridriha i da je u velikoj meri kumovao
propasti Despotovine, kao i da je navedena titula predstavljala tek
mali bljesak nekadanje slave i znaaja, porodica se verovatno
suoila sa ozbiljnom nedoumicom. Despotska titula, odnosno
obaveze i prava koja je ona nosila nije se razlikovala od ostalih
feudalnih titula srednjevekovne Ugarske. Despoti su prisustvovali
dravnim saborima, imali su odreena sudska prava i naravno
2
Vladimir orovi, Istorija Srba, Beograd, 1995,376
3
Sima irkovi, Pismenost i obrazovanje u srednjevokovnoj srpskoj dravi, Beograd
1974, 21
4
Vladimir orovi, navedeno delo, 377
3
vojne obaveze. 5I pored toga, moemo pretpostaviti da su Bran-
kovii smatrali da su Vuk Grgurevi i maarski kralj uzurpirali
titulu Despota, jer je njihovo pravo bilo u svakom sluaju jae od
onoga koje je imao Vuk Grgurevi, koji je bio nezakoniti Grgu-
rev sin. Takoe, i dalje je bilo ivo seanje na poraze Turaka i
njihovo prihvatanje obnove Despotovine, to je, imajui u vidu
da je na elu maarske drave bio Matija Korvin, izuzetno spo-
soban vladar i vojskovoa, stvaralo nadu da se tako neto moe
ponoviti. Inae braa Brankovii su i kasnije gajili ovakve nade i
ozbiljno radili na njihovoj realizaciji.
Verovatno iz tih razloga su, poto su otpratili sestru muu u
Pijemont, krenuli za Ugarsku krajem 1485. tako da su u Srem
stigli u februaru 1486. godine. Zanimljivo je da su meu svoje
sunarodnike stigli sa motima svoga oca Stefana, koji je nedavno
proglaen za sveca. Oni su na ovaj nain pokazali, ne samo da u
tuini nisu zaboravili na tradiciju svojih predaka, ve i da ponovo
uspostavljaju kult vladara.6
Zapravo, moti sina poslednjeg samostalnog srpskog vlada-
ra, osim religioznog imaju i vidan politiki kontekst, jer jasno
ispoljavaju naelo dravnosti i predstavljaju direktnu vezu srem-
skih Brankovia sa nekadanjom Despotovinom. Ovo je bilo od
naroitog znaaja ne samo u smislu uvrivanja njihovog polo-
aja u Sremu, ve i jasna namera povratka na teritorije nekada-
nje Srbije.7
ore Brankovi je pored titule despota dobio od kralja
Matije i deo poseda koje je imao Vuk Grgurevi. Kao to smo
ve rekli, glavna obaveza je bila da uva granicu i sa svojim lju-
dima (oko 1000 ratnika) ratuje tamo gde kralj smatra za shodno.
Poto je mir sa Turcima i dalje bio na snazi, novi despot sigurno
5
Duanka Dini-Kneevi, Sremski Brankovii, Istraivanja, 4, Novi Sad, 1975,29
6
Sima irkovi, Poslednji Brankovii, Istorija srpskog naroda III, Beograd, 1994,
446
7
Miroslav Timotijevi, Sremski despoti Brankovii i osnivanje manastira Kruedola,
Zbornik matice srpske za likovne umetnosti, 27-28, Novi Sad, 1991, 132,133
4
nije imao onakvih okraja kakvih je imao despot Vuk. Osim toga,
za razliku od Vuka koji je bio grub ratnik kome dvorska etikecija
bila strana ili nije puno znaila, despot ore je bio, kao to smo
ve naglasili obrazovana linost sa steenim iskustvom u opho-
enju sa italijanskim plemstvom i na dvoru cara Fridriha. Samim
tim on verovatno i nije puno voleo ratniki poziv, te je mogue
da je njegovu gospodstvenu crtu, izraenu inteligenciju i diplo-
matske sposobnosti brzo uoio i kralj Matija Korvin.
Poverenje koje je ore Brankovi uivao kod maarskog
kralja bila je takva da je ovaj nastojao da oeni ora sa roakom
svoje ene, kraljice Beatrie. Upravo oko ovog braka postoje od-
reene nedoumice u naoj istoriografiji. Postoji miljenje da se
radi o samo neuspenom provodadisanju i da do braka nikada
nije ni dolo.8 Bilo kako bilo, svi se slau da je brak bio neuspe-
an a da razlog, na osnovu raspoloivih istorijskih izvora, treba
traitiu razliitoj veri suprunika. U svakom sluaju, ova epizoda
je za mladog despota morala biti prilino muna, ali je s druge
strane, sve dodatno uverila u njegov iskren odnos prema pravos-
lavlju i u znaajnoj meri odredila njegovu budunost.
Novo iskuenje, ovoga puta politiko, za Despota ora us-
ledilo je veoma brzo. Naime 1490. godine umro je kralj Matija
Korvin, vladar ija je energina i ofanzivna politika ulivala nadu
Srbima u blisku obnovu Despotovine. Poto nije imao zakonitog
naslednika, njegova smrt je izazvala velike potrese i u velikoj
meri oslabila ugarsku dravu. U ovakvim situacijama pogrene
politike procene mogu napraviti nepopravljivu tetu. Despot
ore se morao truditi da iz nastalog haosa za sebe, srpski narod
u Ugarskoj i pravoslavnu crkvu sauva odreene privilegije, tako
to e osetiti ko e od pretendenata izai kao pobednik. Meutim,
to nimalo nije bilo lako, imajui u vidu broj i znaaj pretendenata
na ugarski presto.
8
Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini. Od najstarijuh vremena do osnivanja potisko-
pomorike granice, Novi Sad 1929, 352
5
Prvi, sa moda najveim ansama bio je Korvinov vanbra-
ni sin Ivani, za koga se pokojni kralj itekako trudio da obezbedi i
formalno ozakonjenje. Obasuo ga je titulama i posedima, to oi-
gledno nije nita znailo jer ni kraljica Beatria nije potovala
kraljevu elju, te je, iako nije imala stvarnih izgleda za uspeh is-
takla sebe za naslednika. U pravnom smislu najbolje je stajao sin
cara Fridriha Maksimilijan, kome je ugovor iz 1462. godine da-
vao pravo na ugarsku krunu ukoliko kralj umre bez zakonitog
naslednika. I na kraju, sin poljskog kralja Kazimira Vladislav,
koji je ve bio eki kralj i koji nije mogao istaknuti svoja nasle-
dna prava ali je zbog vojne moi koju je posedovao uivao podr-
ku krupnog plemstva.9
Tako je na saboru u Peti, eki kralj imao apsolutnu podr-
ku najistaknutijih feudalaca, koji su lanim obeanjem da e se
kralj njome oeniti pridobili i kraljicu Beatriu. Stranka Ivania
Korvina, koji istina za volju, nije imao kvalitete ne samo svoga
oca, ve i mnogo iskusnijeg kralja Vladislava, pretrpela je ubed-
ljiv poraz kako na saboru tako i na bojnom polju. Despot ore i
njegov brat Jovan bili su u najuem krugu pristalica mladog Kor-
vina i za razliku od njega znatno se upornije opirali novom kralju.
Kada se u Ugarskoj sa vojskom pojavio trei pretendent Maksi-
milijan Habsburg, osporivi Vladislavu krunu braa Brankovii
su odmah stali na njegovu stranu. Meutim, relativno malobrojna
Maksimilijanova vojska nije mogla ostvariti odluujuu pobedu,
te je ubrzo sklopljen mir kojim je potvreno pravo Habsburzima
da naslede ugarsku krunu ukoliko kralj Vladislav umre bez zako-
nitih naslednika.10
Na osnovu svega iznetog, mogli bi smo rei da se despot
ore, promenivi nekoliko strana nije najbolje snaao. S druge
strane, ne moe mu se osporiti ni politika sposobnost jer i pored
svesnog rizika, kraj sukoba je doekao bez ikakvih posledica,
Stie se utisak da se on u ovom sukobu nije rukovodio politikom
9
Sima irkovi, Poslednji Brankovii, 447,448
10
Isto, 449,450
6
pragmatinou, jer kada su kralja Vladislava podrali najvii
dravni dostojanstvenici, bilo je jasno da mladi, kolebljivi i ma-
loduni Korvin nema nikakve mogunosti da ostvari oevu elju.
I pored toga despot ore je iskreno i nepokolebljivo stao na nje-
govu stranu. Oigledno se on, iz zahvalnosti prema pokojnom
kralju Matiji, rukovodio drugaijim, rekli bi smo znatno moralni-
jim, vitekim motivima.
U svakom sluaju, ova epizoda oko izbora novog kralja
pomogla je oru da stekne neprocenjivo politiko i vojno iskus-
tvo, zahvaljujui kome se mogao znatno aktivnije ukljuiti u poli-
tiki ivot Kraljevine. On od tada neuporedivo energinije brani
svoje interese ne libei se otvorenih oruanih sukoba sa svojim
susedima u kojima je znao da koristi onu, za ovo vreme karakte-
ristino ratniku crtu-ruio gradove, palio sela, ubijao i u roblje
odvodio seosko stanovnitvo.
ak se sukobio i sa kalokim nadbiskupom Petrom Varadi-
jem oko plaanja crkvene desetine, pri emu je dolo i do orua-
nog sukoba. Naroito je zanimljiv nadbiskupov odgovor na or-
evo protestno pismo povodom nemilosrdnog napada na despo-
tove posede, gde on zahteva isplaivanje crkvene desetine jer je
ugarsko kraljevstvo hriansko, a ne izmatiko, a u hrianskoj
zemlji moraju se potovati hrianski principi i zakoni.11
Ove rei na najbolji nain oslikavaju ne samo tekoe sa ko-
jima se susretalo srpsko pravoslavno stanovnitvo u Ugarskoj,
ve i vienje despota u oima katolike crkve a verovatno i sve-
tovne vlasti, kao predvodnika ali i zatitnika pravoslavnog ivlja.
Despot ore se nikada nije trudio da sakrije ili izbegne ovu vrs-
tu odgovornosti, naprotiv, insistiranje na negovanju tradicija ne-
manjike Srbije budilo je ne samo seanja na bolja vremena, ve i
kod stanovnitva na despotovim posedima stvaralo oseaj da je
ponovo uspostavljena neka vrsta nezavisnosti.
11
Duanka Dini-Kneevi, navedeno delo, 34
7
Koliko su Brankovii vodili rauna o negovanju i jaanju
svoga autoriteta meu Srbima, mnogi istoriari smatraju da je u
velikoj meri uzrokovalo i monaenje despota ora po ugledu na
svetoga Savu. On se izmeu 1497 i 1499. godine tajno zamonaio
u manastiru Kupinik. Kasnije je u Srem sa turske teritorije doao
sofijski mitropolit i rukopoloio ga za jeromonaha dobivi mona-
ko ime Maksim.12
injenicu da ga je rukopoloio sofijski mitropolit a ne epis-
kop iz njemu nadlene beogradske mitropolije, pojedini istoriari
istiu kao argument da on, iako iskren pravoslavac, nije bio nika-
kav verski mistik, ve se i u tom inu rukovodio izvesnim politi-
kim razlozima.
Zapravo, on je nastojao da ojaa srpsku crkvenu organizaci-
ju u Ugarskoj, jer je autokefalna arhiepiskopija padom Despoto-
vine formalno prestala da postoji, to je iskoristila Ohridska arhi-
episkopija postepeno se irivi i potinjavajui pod svoju jurisdi-
kciju june eparhije. Celukupna kasnija Maksimova aktivnost
otkriva tenju da se suprotstavi ovom nadiranju Ohridske arhiepi-
skopije.13
Isticanje politike dimenzije ina zamonaenja argumentuje
se i injenicom da je Maksim brzo doao do visokog crkvenog
poloaja, to je navodno samo po sebi dovoljan argument da se
govori o politikoj motivaciji njegovog odstupanja od despotske
titule.14
Ovakvo objanjenje ovog i za to vreme neobinog poteza
ini nam se previe uproenim. Time to je Maksim obezbedio
znaajan uticaj u crkvenim poslovima, sigurno je dodatno u srp-
skom narodu ojaalo poloaj porodice Brankovi i samim tim,
bilo od velikog politikog znaaja. Takoe, njegovo monaenje
sprovedeno u tajnosti neobino podsea na Rastka Nemanjia.
12
Sima irkovi, Poslednji Brankovii, 455
13
Miroslav Timotijevi, navedeno delo, 134,135
14
Novak Kilibarda, Pravoslavlje u narodnim pjesmama o posljednjim Brankoviima,
Zbornik radova, Beograd, 1989, 81
8
Poreenje sa svetim Savom u velikoj meri je doprinelo stvaranju
kulta porodice Brankovi. Meutim, zanemaruje se injenica da
je ore bio stariji brat, sa despotskom titulom i prilinim sveto-
vnim ugledom. Da se porodica rukovodila navedenim izriito
pragmatinim motivima bilo bi loginije da se crkvenog dosto-
janstva prihvatio mlai brat Jovan. U svakom sluaju, ne moe-
mo tako ogoljeno i grubo vrednovati i tumaiti line i politike
odluke, verska oseanja i psihiki senzibilitet srednjevekovnog
oveka. Maksim je i kao srpski despot pokazao da mu je religija
predstavljala vaan deo u njegovom ivotu. Njegova crkvena ak-
tivnost moe se tumaiti, kao to smo ve rekli, kao elja da se
uvrsti i ojaa crkvena organizacija u junoj Ugarskoj i na taj
nain se srpska pravoslavna crkva lake sauva od mnogobrojnih
pritisaka. Njegovo bogato diplomatsko i politiko iskustvo kao i
mnogobrojne veze sa predstavnicima svetovne vlasti bili su ide-
alna preporuka za ovakvu vrstu posla.
Napustivi svetovni ivot Maksim se nije osamio u molitvi
manastirskih zidova, ve je pomagao svoga mlaeg brata Jovana
savetima i aktivnim ueem u politikom ivotu. Moda ga je
ova iva delatnost preporuila kod maarskog kralja koji mu je
ponudio da ponovo preuzme despotsko dostojanstvo posle smrti
despota Jovana 1502. godine. Ali Maksim se ponovo odrie sve-
tovne titule elei, kako kae Vladimir orovi da ostane u svo-
joj svetenikoj ulozi.15 Kralj je ubrzo despotsku titulu i posede
dodelio hrvatskom velikau Ivaniu Berislaviu. Tako se ova titu-
la odvojila od srpske vladarske porodice i izgubila ona preimus-
tva koja je poslednjim Brankoviima davao njihov rodoslov i srp-
sko poreklo.16
Odbijanjem despotskog dostojanstva Maksim Brankovi se
odrekao svoje stare ambicije-obnove Despotovine. Bez poseda,
verovatno i u nemilosti novog despota, izgledalo je da se on i
njegova majka Angelina sada nalaze u znatno teoj situaciji nego
15
Vladimir orovi, navedeno delo 380
16
Sima irkovi, Poslednji Brankovii,461
9
pre dolaska u Ugarsku. Iskustvo steeno dok se bavio svetovnim
poslovima a kasnije i diplomatskim za potrebe svoga brata, omo-
guilo mu je da realno sagleda tursku snagu i mnogobrojne slabo-
sti ugarskog kraljevstva. Verovatno je shvatio da svom narodu
najvie moe pomoi ako ga duhovno osnai i uvrsti u istoti
svoje pravoslavne vere. Slino kao i za vreme izbeglitva u Italiji
poslednji Brankovii su morali traiti pomo sa strane. Imajui u
vidu da je turskom najezdom ostalo malo nezavisnih pravoslav-
nih drava izbor je bio ogranien na susedne rumunske kneevi-
ne. Budui da su godinama unazad postojale mnogostruke kul-
turne veze izmeu Srba i Rumuna i da je bilo izraeno srpsko
prisustvo u literaturi, arhitekturi, crkvenom ivotu(Prve manastire
u Vlakoj podigao je srpski kaluer Nikodim, uz pomo kneza
Lazara) i knjievnom jeziku, Maksim se obratio za pomo vla-
kom vojvodi Radulu.17 Osim toga, na ovoj strani mogao je oeki-
vati vie nego prijateljski doek jer je sa vojvodom, preko svoje
majke Angeline bio i u rodbinskim odnosima. Tako da se odmah
po smrti svoga brata Jovan, sa svojom majkom obreo u Vlakoj.18
Tamo je dobio mitropolitsko dostojanstvo i ostvario krupne rezul-
tate na planu crkvene organizacije. Meutim, poto vojvoda Ra-
dul ubrzo 1508. godine umire, Maksim je zbog neprijateljskog
dranja novog vojvode primoran da napusti Vlaku i da se uz sa-
glasnost ugarskog kralja vrati u Srem.19
U sasvim drugaijim okolnostima ali i planovima obeleen
je drugi Maksimov dolazak u Srem. Ako se 1486. godine makar i
potajno nadao potiskivanju Turaka, obnavljanju Despotovine i
ponovnom uzdizanju svoje porodice, sada namerava da vre
organizuje pravoslavnu crkvu tako to e osnaiti kult motiju
svetaca iz svoje porodice, traiti materijalnu pomo sa raznih
strana za podizanje porodinog mauzoleja ali i izgradnju novih i
obnovu starih svetinja.
17
Svetlana Tomin, navedeno delo, 35,36,37
18
Dragutin Kosti, Tri sestre Arbanke, Srpski knjievni glasnik, Beograd 1939, 367
19
Miroslav Timotijevi, navedeno delo, 136
10
Pojedini autori smatraju da je podizanje mauzoleja, osim i-
renja navedenog kulta, motivisano i dubokim religioznim razlo-
zima, jer je upravo u to vreme oivela tradicija u hrianskom
svetu o poslednjim eshatolokim vremenima. Oseaj da e kraj
sveta brzo doi poeo se brojati u danima. Ktitori su hteli da pra-
vom ktitorstva definitivno osiguraju moti svojih prethodnika,
koja vie ne bi mogla biti osporena, i tako pouzdano obezbede da
se njihovi prethodnici ili najblii lanovi porodice pominju u mo-
litvama i time da im se obezbedi veno spasenje.20
Bili kako bilo, odlueno je da novi manastir Kruedol podi-
gne na obroncima Fruke gore. Aktivnost oko izgradnje manasti-
ra pokrenuta je ve 1509. godine, to vidimo iz pisma koje je
Maksimova majka Angelina uputila moskovskom knezu molei
ga da pomogne da se izgradi manastir u koji e se poloiti moti
svetih despota. Od presudnog znaaja za graditeljsku delatnost
Brankovia bili su dogaaji iz 1512. godine kada na presto Vla-
ke dolazi njihov roak Jovan Nagoj Basaraba, i sledee 1513 go-
dine kada se Maksim prvi put spominje ka beogradski mitropo-
lit.21
Navedeni dogaaji pomogli su Maksimu da izvri izvri
preporod crkvenog ali i umetnikog ivota na Frukoj Gori. Sada
ve mitropolit Maksim je, kako se sa sigurnou tvrdi, podigao
manastire Staro Hopovo i Kruedol. Tradicija i narodno verova-
nje pripisuju mu gradnju crkve svetog Luke u Kupinovu, Novog
Hopova, Pribine Glave, Feneka, kao i manastira Are u Rumuni-
ji.22
Ove velike poduhvate poslednjeg mukog potomka slavne
porodice Brankovi prekinula je smrt 1516. godine.
Na osnovu svega iznetog, moemo konstatovati da je ivot
svetog Maksima protekao u portvovanom trudu za uzdizanje
svoje porodice, obnovu srpske drave i zatitu pravoslavlja na
20
Mile Imerovski, Svetilita i hramovi Svete Fruke Gore, Vetrnik, 2012, 227
21
Miroslav Timotijevi, navedeno delo, 138
22
Svetlana Tomin, navedeno delo,79
11
prostoru june Ugarske. Nemerljiv je njegov doprinos srpskoj
kulturi i uspostavljanju kod srpskog naroda svesti o slavnoj pro-
losti koja ih je vekovima nadahnjivala da istraju u svojoj veri i
imenu. Ovakvo razmiljanje i nesebino delovanje nesumljivo su
ga uvrstili u red velikana srpske istorije.
SAINT MAKSIM BRANKOVI

Summary: This work shows a biography of Saint Maksim Bran-
kovi, Serbian despot in Hungary, founder of the cult of Srem Branko-
vis' and a person who significantly restored and preserved the state-
building idea among the Serbs. Author gives several interesting
questions about life St. Maksim: question about taking the despot title,
failed marriage, getting the monastic rank and church activities.
Key words: Despot, rebirth, Srem, Orthodox Christianity, feuda-
lism, monasteries, culture
12
PETAR B. BOGUNOVI UDK 94(4)0375/1492
Novi Sad
BITKA KOD ANGORE: LETA GOSPODNJEG 6910
Saetak: Tema rada je jedna od najveih bitaka srednjeg veka,

koja e privremeno promeniti geopolitiku kartu evro-azijskog Sveta.
U pitanju je malo obraivani sukob do tada nepobedivih supersi-
la. koji e produiti ivotni vek Kneevini Serbiji, odnosno Serbskoj
despotovini, kao i Romanskom carstvu za vie od pedeset godina.
Istovremeno to je prvi veliki poraza Osmansko-turskog sultanata,
u kome je Evropa mogla videti mane i vrline istog.
Sudbine, naroda i pojedinaca, odnosno drava i religija bile su
tesno povezane sa ovim dogaajem, vie nego za mnoge druge pre i
posle njega, jer je on bukvalno jednima doneo predah, drugima nadu, a
treima razoarenje, a sve zavisno iz kog ugla se gleda ili bolje reeno
sa ije strane.
Klasino srednjovekovno vitetvo, kao do tada neraskidivi deo
ratnih dejstava, ovde je doivelo svoju kulminaciju, jer u svim kasni-
jim bitkama ono gubi na znaaju i postepeno nestaje pod naletom sve
popularnijeg i efikasnijeg vatrenog oruja, preseljavajui se na teren
vitekih turnira koji e ih odravati u ivotu jo nekih sto pedeset go-
dina.
Uspavana Evropa, sa poetku 15. veka, nee iz ovog dogaaja
izvui nikakve pouke, i ostae kao i do tada rascepkana na slabe dra-
ve, zaslepljena politiko-nacionalnim i religijskim podelama kao rezul-
tatom sitnosopstvenikih interesa pojedinih vladara, koji nisu uopte
bili svesni opasnosti koja e im uskoro ponovo zapretiti sa od oporav-
ljene Turske.
bogns@eunet.rs
Petar B. Bogunovi, Bitka kod Angore: Leta Gospodnjeg 6910
Oni koji su toga bili svesni, poput Romanskog carstva, Serbske
despotovine ili Kraljevine Bosne, postale su i prve rtve novog osman-
sko-islamskog talasa koji je veoma brzo, i jo jae zapljusnuo evropski
kontinent.
Kljune rei: Angora, Timur, Bajazit I, Stefan Lazarevi, Tatari,
vitezovi
Osmansko-turski sultanat i Timur Lenk

Posle pobede nad hrianima u bici kod Nikopolja 1396.
godine, Bajazit I - Munja1 (1354-1402), sultan2 Osmanske Turske
(vladao: 1389-1402), odluio je da sredi prilike u Anadoliji, gde
su se protiv njega podigli lokalni emiri3, iz redova njegovih srod-
nika Turaka Selduka.
Turski sultan je ovim pitanjem morao da se pozabavi, jer
mu je pretila velika opasnost od agresivnog Timura Lenke (1336-
1405), sultana tzv. Timuridskog carstva4 (vladao: 1370-1405)5,
1
Bajazit je ovaj nadimak dobio zbog svoje odlunosti i odvanosti. O nadimku Ba-
jazita I, ostavio nam je pomen panski plemi Gonzales Klaviho (13??-1412), koji je
poavi iz Kraljevine Kastilje (1037-1230) posetio od 1403. do 1406. godine Timu-
rovo carstvo (1370-1507). Ovom prilikom, on je i lino upoznao Timura, kao amba-
sador Enrikea III (1379-1406), kralja Kastilje (vladao: 1390-1406). Svoju putovanje
je opisao u svojim zabelekama, ali su iste publikovane tek 1582. godine, pod nazi-
vom Embajada a Tamorln. Sultan Bajazit je oenio 1390. godine princezu Olive-
ru Lazarevi Hrebeljanovi (1372- posle 1444), koja je u turskoj poznatija kao
Despina Hatun. Olivera je bila mlaa sestra maloletnog serbskog kneza Stefana,
kasnijeg despota Serbije (vladao: 1402-1427).
2
Sultan je u poetku bila islamska vojno-politika titula, a kasnije (kod turskih na-
roda) ona prerasta u tutulu vrhovnog vladara.
3
Emir je titula, koja je oznaavala komandanta ili generala, da bi kasnije dobila vee
znaenje, pa bi je mogli uporediti sa evropskom titulom kao to je princ. Ista titula
se ponekad javlja i u drugom obliku, kao to je recimo Amir, ali i ona ima isto zna-
enje.
4
Timurovo carstvo (sa seditem u Samarkandu) prostirala se od Moskve do Delhija i
od Damaska do Aksua, odnosno obuhvatala je junu Rusiju, te dananju istonu
Tursku, Siriju, Irak, Kuvajt, Iran, Kazastan, Avganistan, Jermeniju, Azerbejdan,
Gruziju, Turkmenistan, Uzbekistan, Kirgiziju, Pakistan, severozapadnu Indiju i isto-
nu Kinu (oblast grada Kagara u pokrajini Sinkjang). Uprkos velikoj moi koju je
drao u svojim rukama, Timur se nije usuivao da osporava ono to je nosila sa so-
14
odnosno monog tursko-mongolskog vladara, koga e zapadni
svet upamtiti po imenu Tamerlan.
Slika: 1.
Izvor (naziv dela/atlasa): Historical Atlas

Strana: 92
Autor: William Robert Shepherd (1871-1934),
Izdava: Henry Holt and Company
Mesto tampe: New York (United States of America: 1776-)
Godina izdanja: 1923
Jezik: Engleski
Pismo: Latinica
bom titula kana iz dinastije Dingikanida, odnosno Dagatajida (dinastija sina Din-
gis kana), jer je ona obezbeivala nesporni pravni autoritet, ijim liavanjem bi se
suoio sa gubljenjem lojalnosti i poslunosti turskog plemstva. Zato su se svi fermani
(zvanini dokumenti) u Transoksijani, a koje je donosila Timurova uprava (posle
uklanjanja direktne mongolske vlasti 1363. godine) i na dalje pozivali na pripadnike
dinastije Dingikanida, tj. ista se krila najpre iza imena Kabul-aha (13??-1370),
kana Transoksijane (vladao: 1364-1370), zatim Sojurgatmia (13??-1384), kana
Transoksijane (vladao: 1370-1384), te njegovog sina Sultan Mahmuda (13??-1402),
kana Transoksijane (vladao: 1384-1402).
5
Timurove vladarske titule emir (1370-1380), kralj (1380-1388), sultan (1388-
1405).
15
U Mletakoj republici6 (697-1797) se ve od 1394. godine
prialo o vojno-politikim aktivnostima Timura, koga tamo nazi-
vaju imperator Taratorum7.
Upravo krajem 14. veka, Bajazit je mogao na miru da se po-
sveti smirivanju lokalnih turskih emira na istoku svoje drave, jer
mu ni oslabljeno Romansko carstvo (476-1453), nije predstavljala
vie nikakvu pretnju, mada on nije uspevao (uprkos vie pokuaja
i opsada) da osvoji Konstantinopolis, ali je ipak uspeo da ovu
nekada monu silu svede na gore pomenuti prestoni grad i neto
evropskog kopna, ukljuujui tu i Moreju8.
Za iscrpljujue ratove sa Turcima Selducima sultan nije
traio pomo Stefana Lazarevia Hrebeljanovia (1374-1427),
kneza Serbije9 (vladao: 1389-1402), ve je ovu vazalnu obavezu
(od strane hriana) morao da ispunjava Manuil II Paleologos10
(1350-1425), car Romanskog carstva11 (vladao: 1391-1425).
6
Mletaki dud (it. doge, ili duce, potie od lat. dux: vladar) je od etvrtog Krsta-
kog rata (1202-1204) bio nosilac titule Gospodar etvrtine i po celog Rimskog cars-
tva (lat. Quartae partis et dimidie imperii Romaniae dominator).
7
Jovan Radoni (1873-1956): Letopis Matice Srpske, knjiga 297 (Novi Sad: Ma-
tica srpska, 1914, str. 110).
8
Morejska despotovina.
9
U vezi termina Serbi i Serbija, vidi lanak Petra B. Bogunovia (1967-): Societas
Draconistrarum: Anno Domini 1408, Viteka kultura br. 2 (Beograd: Veliki priorat
vitezova templara Srbije, 2013, str. 41).
10
Manuilo II je oenio 10. februara 1392. godine Jelenu Dejanovi Draga (1372-
1450), erku serbskog plemia Konstantina Dejanovia Dragaa (pre 1355-1395),
unuku (po ocu) Teodore Nemanji (1330- posle 1381). Teodora je bila erka Stefana
IX Uroa Nemanjia - Deanskog (1285-1331), kralja Serbije (vladao: 1322-1331),
koji nam je poznat i pod imenom Stefan Uro III Deanski, a takoe je bila i roena
sestra Stefana X Uroa Duana Nemanjia (1308-1355), kralj Serbije (1331-1345), a
potom i car Serbije (1345-1355), koji nam je poznat i pod imenom Stefan Uro IV
Duan Nemanji.
11
Nemaki istoriar Hijeronimus Volf (1516-1580), izmislio je izraze Vizantija i
Vizantinci. On to ini 1557. godine, u svom delu Corpus Histori Byzantin
(Basel, Schweizerische Eidgenossenschaft), mada je vrlo dobro znao, da nikada u
svojoj istoriji, Romani nisu sebe nazivali Vizantincima, niti svoju dravu Vizantij-
sko carstvo. Istoriar Volf odbacuje (poput veine kasnijih nemakih istoriara) hi-
ljadugodinju upotrebu izraza naroda, koji je nosio tu dravu, te namee svoj naziv
Vizantija. Inspiraciju je dobio na osnovu jednog Trakog mesta (Janin, Raymond:
16
Naime, on je morao u vie navrata da alje pomone roman-
ske odrede, kao i svoju flotu radi prevoza sultanovih evropskih i
azijskih trupa.
Odmah posle smirivanja situacije u Anadoliji, gde je ostavio
svoje sinove da nadziru Selduke, sultan se okrenuo ponovo
osvajanju Konstantinopolisa.
Ovaj poduhvat ipak nije ostvario, jer nije imao ozbiljnu
mornricu za izvoenje blokade snabdevanja branilaca grada sa
mora, a nije imao ni dovoljno opsadne opreme za kopneni napad
na vrste bedeme romanske prestonice, kojoj su pravovremeno
stigli u pomo i francuski vojni odredi.
Da bi razbili blokadu svog grada Romani kontaktiraju12 Ti-
mura, nagovarajui ga da ue u sukob sa Bajazitom.
Mada je mongolski vojskovoa prezrivo gledao na hrian-
ski svet, jer je bio islamske vere, on se ipak sporazumeo sa emi-
sarima koji su sa njim vodili pregovore, a od njih je traio da mu
obezbede brodove da preveze svoju vojsku u Evropu, radi gonje-
nja Turaka.
Constantinople byzantine. Dveloppement urbain et rpertoire topographique

Paris: Institut Franais d'tudes Byzantines, 2nd ed. 1964, str. 10) Vizantiona ,
koje je 667. godine pre nove ere, osnovao dorski kralj Vizas, kao koloniju grada
drave Megare. Ovo maleno mestace, prekrie kasnije, nova romanska prestonica
Konstantinopolis. Inae, sami Romani su svoju dravu nazivali (na latinskom jeziku):
Imperium Romanum, Imperium Romanorum, Res Publica Romana ili Romania, od-
nosno (na grkom jeziku): , ,
ili . Da bi to plastinije pokazao kakav falsifikat je u pitanju,
ilustrovau to sledeim (prostim) primerom, to je kao kada bi neko Ruse za 104
godine poeo da naziva Kremljinci, a rusku dravu Kremljinija, samo zato to je
Kremlj najstariji deo njene prestonice Moskve, ili kada bi neko Serbe za 104
godine poeo da naziva Dorolci, a serbsku dravu Dorolija, samo zato to je Dor-
ol najstariji deo njene prestonice Beograda. Upravo je tako nemaki istoriar
Volf promenio (1557) ime naroda, koji je 104 godine ranije (1453) porobljen od
strane Turaka.
12
Istine radi, ovo nisu prvi kontakti hrianskih vladara sa Timrom, jer su uz Roma-
ne svoje emisare istom slali i vladari Francuske, Engleske, panije i Italije (enova i
Venecija), pokuavajui da ovog (hvalospevima i vrednim poklonima) prevedu u
hrianstvo i da ga po mogustvu konfrontiraju sa sultanom Muratom I, odnosno od
1389. godine sa Bajazitom I.
17
Slika: 2.
Opis (skulpture): Timr yazld (1336-1405).

Nadgrobna ploa od zelenog ada iznad sarkofaga sultana Timura uklonjena je 22. juna
1941. godine, a potom su iz vekovima netaknute grobnice izvaeni njegovi posmrtni ostataci.
Timur je 1405. godine sahranjen u gradu Samarkandu (danas Republika Uzbekistan), nekada
prestonici njegovog velikog carstva.
Posle antropolokog pregleda i strune rekonstrukcije Timurovog lica, ostaci tursko-
mongolskog osvajaa su ponovo vraeni (u novembru 1942. godine) u njegov sarkofag.
Autor: (1907-1970)
Lokacija (mesto uvanja):
Grad: ( : 1991-)
18
Slika: 3.
Opis slike: Yldrm Bayezid (1354-1402).

Autor: Cristofano di Papi dell'Altissimo (1525-1605)
Tehnika: Ulje na platnu
Dimenzije slike: 57.4 x 45.2 cm
Vreme nastanka: 1552-1562
Inventarni broj: acc. No. 1890, No. 3053
Lokacija (mesto uvanja): Galleria degli Uffizi
Grad: Firenze (Repubblica italiana: 1946-)
19
Ovakav zahtev je imao smisla, poto se prestonica turskog
sultanata nije nalazila u njegovom azijskom delu, ve u onom
evropskom, odnosno u do turske okupacije serbskom gradu, koji
je tada nosio naziv Drinoplje13.
Ovaj tursko-mongolski ratnik je sa svojim vojskom izbio na
istone granice osmansko-turske drave, vrei (od 22. avgusta
1400. godine) provokativne zalete u istu.
Formalni razlog za sukob bio je uzimanje u zatitu Timuro-
vog neprijatelja Kara-Jusufa (1357-1419), voe (vladao: 1388-
1419) turkmenskog plemena horde Crnog ovna od strane os-
mansko-turskog sultana.
Prvi ozbiljni sukom Timura sa Turcima odigrao se u Anado-
liji 1400. godine, kada su Mongoli potukli sultanove trupe, a ovi
sukobi se sporadino nastavljaju i tokom naredne godine.
Poetak neprijateljstava izmeu dva mona azijska vladara
izazvala je oduevljenje u Evropi, jer je ona strahovala od mogu-
nosti njihovog vojnog saveznitva (s obzirom da su i jedan i
drugi sledbenici islama).
Interesantno je da su postojali kontakti izmeu ovih vladara,
uprkos vojnim sukobima, a do danas su ak ostala sauvana i ne-
ka od njihovih pisama.
Iz sauvanih pisama se moe zakljuiti da oni nisu planirali
saveznitvo, ve su se ova odnosila samo na meusobne predme-
te sporova.
Posle osvajanja Damaska i Bagdada, Timur 1402. godine
zaotrava odnose sa Bajazitovom Turskom, pripremajui se za
njeno osvajanje.
13
Kasnije mu Turci daju naziv Jedrene.
20
Prvi sukobi turskih sultana

Kada je uo da e Timur zaista napasti njegovu dravu, Ba-
jazit je ovome poslao pismo, priznavajui mu titulu gospodara
Sveta, uz obeanje da ubudue nee nee izazivati nesporazume
sa njim.
Ovo, tursko-mongolskom vojskovoi nije bilo dovoljno da
odustane od svog nauma, te ve u prolee naredne godine neza-
drivo prodire u Osmansko-tursku dravu.
Tursko-mongolski sultan upada 1400. godine u Osmansku
Tursku, zauzimajui posle tri nedelje opsade utvreni grad Sebas-
tu (moderni Sivas), gde po osvajanju grada ubija sve zarobljeni-
ke14, a komadante turske vojske je ak i ive zakopao.
Nita bolja sudbina nije zadesila ni 100.000 stanovnika gra-
da, jer su svi pobijeni.
Ovakvo surovo ponaanje Timura je jo od ranije postalo
karakteristino za sva njegova osvajanja/pohode, tako da nikoga
nije iznenadilo15.
Normalno, Bajazita je ovo jako pogodilo, kako pad grada
Sivasa, tako i smrt najstarijeg sina, te je reio da je obrauna sa
svojim tursko-mongolskim rivalom, poto je u to vreme imao na
raspolaganju gotovo celokupni vojni potencijal svoje drave.
Turskom sultanatu nije pretila nikakva opasnost sa zapada,
jer su posle Nikoplja tamonji vladari izvukli jasnu pouku da ne
treba srljati u sukob sa Turcima bez preke potrebe, a Romani su
bili nesposobni za bilo kakvu samostalnu vojnu akciju.
14
Spalio je 4.000 ivih hrianskih vojnika (Jermene), jer su se usudili da mu prue
otpor.
15
Tursko-mongolski sultan (od 1388. godine) malo je koga ostavljao u ivotu, ako
mu se bilo kada i bilo gde suprotstavio. U Isfahanu (1387) je od glava 70.000 ubije-
nih stanovnika (ije glave je najpre nabacao ispred gradskih zidina) pravio kule po
svim delovima grada, u Tirkitu (1393) je obezglavio 70.000 stanovnika, a u Bagdadu
(1401) je poubijao svih 90.000 njegovih stanovnika, pravei od njihovih glava kulu
ispred gradskih zidina.
21
Ovakva geopolitika situacija davala je odreene ruke Baja-
zitu da prebaci gotovo sve svoje vojne snage sa zapada16 na istok,
to e on ubrzo i uiniti.
Tursku i hriansku vazalnu vojsku su iz evropskog dela
sultanata u njegov azijski deo prebacili (uz novanu naknadu)
svojim brodovima Mleani17 i enovljani18.
Romansko carstvo je zbog ratnog sukoba sa Bajazitom bilo
izuzeto iz vazalne obaveze (koja bi im u miru neminovno sledila),
a zbog povlaenja opsade branioci su mogli na neko vreme i da
se odmore i oporave od pritiska susedne Turske.
Timur je brzo saznao, da je dignuta opsada Konstantinopo-
lisa, pa je krenuo sa ozbiljnim pripremama za konani oruani
sukob sa Bajazitom.
On je formirao vojsku od sopstvenog vojnog potencijala i
raspoloivog vojnog potencijala svojih vazala, ali se nije oslonio
samo na njih, podstiui19 emire Turaka Selduka, kojima je pru-
io utoite, da mu pomognu pridobijanjem za njegovu stranu
ovih gospodara Anadolije, takoe na svoju stranu je gledao da
privue i Kara-Tatare, koji su se dvoumili da li da stanu uz njega
ili da ostanu na Bajazitovoj strani.
Tursko-mongolski gospodar srednje Azije nije sa svojom
vojskom mirno ekao svog protivnika, ve je ovom ometao kre-
16
Bajazit je mobilisao sve ono to mu je bilo na raspolaganju u Maloj Aziji i Evro-
pi, ak je povukao i znatan deo snaga iz graninih utvrenja i osmatrakih kula pre-
ma Maarskoj, naredivi knezu Stefanu da mu se po obavezi prikljui u ovom pohodu
sa svojim bratom Vukom i 5000 konjanika. On je takoe naredio sinovima Vuka
Brankovia, uru i Grguru da i oni s odreenim brojem konjanika krenu u ovaj
pohod. Miladin Stevanovi: Despot Stefan Lazarevi (Beograd: Knjiga-komerc,
2003, str. 80)..
17
Mletaka republika (697-1797).
18
enovljanska republika (1005-1797).
19
Ovaj diplomatsko obavetajni rad Timura, bio je dobro osmiljen, odnosno bio je
brilijantni nastavak ranije mongolsko-turske pijunsko-diplomatske aktivnosti, koju
sreemo kod nomadsko-stepskih naroda u Hazarskom kaganatu (650-969), a kasnije
i kod mongolske najezde na Zapad, pod Dingis kanom (1162-1227).
22
tanje, aljui u dubinu teritorije sultanata urijance20 i druge
nomade, da napadaju i iznuruju Bajazitove snage, ali i da truju
bunare i unitavaju usputne zalihe hrane21, znajui da e time zna-
tno oteati poloaj svog turskog rivala.
Uz znatne gubitke, osmansko-turski sultan je sa oko 85.000
vojnika, krajem juna stigao do Angore, gde je smatrao da e zate-
i Timura.
Ovde je saznao da se njegov protivnik prebacio 450 kilome-
tara istono od mesta gde ga je oekivao, tj. da se Timur pozicio-
nirao na prostoru izmeu Tokata i Sivasa.
Bajazit je bio ubeen da njegov neprijatelj izbegava borbu,
pa je naredio pokret celokupne vojske prema istoku po velikoj
vruini i sa malim zalihama vode.
Uz sav trud, da sustigne tursko-mongolskog vojskovou, to
mu nije polo za rukom, jer kada se probio kroz negostoljubiv i
bezvodni predeo do samog Tokata, tj. kada se sa svojom vojskom
smestio na okolne breuljke saznao je da mu se protivnik uputio
prema ravnici reke Kizil-Irmak, odakle je skrenuo ka zapadu idu-
i ka Angori.
Timur je ne oekujui skori dolazak Bajazita krenuo da
osvoji i sam grad, ali uprkos tome to je unitio branu na reci
Bend, iz koje se snabdevali vodom branioci Angore, posada je
koristei unapred pripremljene zalihe uspela da odoli juriima
njegove vojske na gradske bedeme, sve do dolaska njihovog sul-
tana, zbog ega je opsada morala biti prekinuta.
Saznavi da se gradu pribliio sultan Bajazit, on je svoju
vojsku odmah pomerio na uzvienja jugostono od grada, gde ih
je pregruisao i organizovao za presudnu bitku, dajui im vremena
da se odmore do dolaska protivnika.
20
Stari naziv za dananje Gruzine.
21
Timur je izuzetno dobro organizovao snabdevanje svoje velike vojske, te je istoj
(pred samu bitku) obezbedio i preko potrebni odmor, dok je za razliku od njega,
osmansko-turski sultan na ovom pohodu imao velikih problema sa snabdevanjem
svojih odreda (iscrpljenih viednevnim marevima), a sve to je svakako uticalo (pred
odsudnu bitku) na moral njegove (u bojevima prekaljene) vojske.
23
Turski hroniar Mehmed Neri (14??-1520), navodi da su se
vojske rasporedile jedna prema drugoj tako da je Timur bio na
boljem mestu, jer ga je od ranije izabrao, a Bajazit na bezvodnom
pustinjskom terenu.
Timur je (po Neriji) iskopao rov ispred svoje vojske, a na
najvanije pozicije je postavio jake odrede da tite pristup pitkoj
vodi.
Oba vladara su bili iskusne vojskovoe, i raspolagali su sa
vojskom veoma iskusnom u borbama, mada je prednost i u iskus-
tvu i u broju vojnika bila na strani Timura.
Ova se prednost i poveavala sa saznanjem da je tursko-
mongolski sultan pripremio izdaju22 dela snaga svog protivnika.
Kod Angore je po proceni veine savremenih istoriara
uee uzelo oko 230.00023 ratnika, odnosno oko 145.00024 na
strani Timura i oko 85.00025 na strani Bajazita.
Logori dve protivnike vojske bili su jedan od drugog odvo-
jeni 12 kilometara.
Vojni sastav i opremljenost sukobljenih strana

Kao i uvek ranije, i u ovoj bici se striktno potovalo pravilo
oko rasporeda26 vazalnih hrianskih trupa, odnosno serbski knez Ste-
22
Ova izdaja nije presudno uticala na krajnji ishod bitke, ali je svakako ubrzala
raspad koncepta koga su se drali Bajazitovi komadanti.
23
Erik Hildinger (1960-): Warriors of the steppe: A Military history of Central Asia
500 B.C. to 1700 A.D. (Cambridge: Da Capo Press, 2001, str. 193).
24
David C. Nicolle (1944-): Armies of the Ottoman Turks: 1300-1774 (London:
Osprey Publishing, 1983, str. 29).
25
Ruski istoriar Fjodor Uspenski (1845-1928), u svom delu Istorija Vizantijskog
carstva od 11. do 15. veka (Beograd: Zepter Book World, 2000, str. 706) navodi da
je Bajazit imao 120.000 vojnika, a Timur nekoliko puta vie.
26
Kada bi se vazalne hrianske jedinice borile u sklopu osmansko-turske vojske na
evropskom tlu, nalazile bi se na turskom levom krilu, dok bi na azijskom bile raspo-
reene na njenom desnom krilu.
24
fan Lazarevi Hrebeljanovi27 nalazio na desnom krilu osmanske voj-
ske, tj. neposredno uz Anadolsku vojsku, dok je na levom krilu bila
Rumelijska vojska, kojom je komandovao osmanski princ Sulejman.
U centru osmansko-turskih trupa nalazila se Bajazitova elitna
formacija
sastavljena od janiara28, askera29 i azapa30, kojima je on lino
komandovao, kao i elitna konjica (spahije31), kojima je komandovao
Mehmed, dok je na krilima rasporeena laka konjica (akindije32).
Osmansko-turska vojska je imala dosta peadije, iju su
okosnicu inili janiari, kao dobro uvebani i opremljeni (sablje,
koplja, lukovi i strele) profesionalni vojnici, dok je njena laka ko-
27
Gavro krivani (1900-1984): Angordka bitka 1402, Vojno-istorijski glasnik,
Broj 3, Godina XV (Beograd: Vojnoistorijski institu, 1964, str. 66) i Norwich, John
Julius: Byzantium:The Decline and Fall (London: Viking, 1995 str. 367).
28
Janjiari su bili turske profesionalne peadijske trupe (u svojstvu linih telohrani-
telja) osmanskih sultana. Ove trupe vode poreklo iz 14. veka, kada ih je osnovao
sultan Murat I (1326-1389), a ukinute su (i masakrirane) 1826. godine, po nareenju
sultana Mahmuda II (1785-1839). Janjiari su bili organizovani po uzoru na Mame-
luke, odnosno u poetku su ove jedinice popunjavane iz redova samih Turaka, a
kasnije od otete hrianske dece u porobljenim krajevima, Deca su oduzimana od
roditelja, najee na podruju Kavkaza i Hemskog poluostrva (Balkana), da bi po
prelasku na islam, ona sticala pravo na pripadnost janiarskim jedinicama.
29
Askeri su bili ugledna vladajua klasa u Osmansko-turskom sultanatu, koja se
delila na nekoliko zasebnih formacija, od kojih su najvaniji bili one pri vojci (tur.
seyfiye), dvorskoj administraciji (tur. mlkiye) i poreskoj slubi (tur. kalemiye).
30
Azapi su za vreme Osmansko-turkog sultanata predstavljali peadijske vojne jedi-
nice turske vojske, koje su uvek na svojim leima nosile glavninu napada celokupnih
turskih snaga.
31
Spahija je naziv za pripadnika elitnih konjanikih jedinica Osmanskog sultanata.
Poloaj spahija je bio slian poloaju srednjovekovnog evropskog viteza, jer su oni
imali imanja, koja su im davali osmanski sultani. Polagali su takoe i pravo na sve
prihode sa tog imanja (tzv. plodouivanje) dok su zauzvrat, imali obavezu da slue
kao konjica u osmanskoj vojsci.
32
Akindije su bili pripadnici lake konjice u Osmansko-turskom sultanatu. Oni su
bili jedinica koja je prva stupala u borbu u bitkama, a zadatak im je bio da demoraliu
i pokolebaju protivnika, kao i da unesu konfuziju meu njegove redove. Napadali su
u grupama (uz veliku buku), koristei luk i strelu kao glavno oruje, dok im je ma
bio rezervno. U toku bitke nisu prestajali da odapinju strele ak ni prilikom povlae-
nja. Odrede akindija su predvodile odreene porodice, a meu njima bile su najpoz-
natije: Malkooglu, Turhanli i Mihali.
25
njica bila je naoruana sabljama, kopljima i palicama (buzdovani-
ma i topuzima), a titili su se lakim oklopima i malim titovima.
Evropski vazali davali su osmansko-turskoj vojsci teku ko-
njicu (klasinog zapadnoevropskog tipa), koja je za razliku od tur-
ske imala mnogo veu probojnu mo, ali je svakako bila manje
pogodna za manevrisanje.
Pored sultana Bajazita u bici su se borili i njegovi sinovi:
Sulejman elebi33 (1377-1411), Isa elebi34 (1380-1406), Meh-
med elebi35 (1382-1421), Musa elebi36 (1388-1413) i Mustafa
elebi37 (1393-1422).
Iz Rake, od serbskog plemstva su u bici kao osmanski va-
zali uestvovali: Stefan Lazarevi38 i njegov brat Vuk, te ura
33
Sulejman je kasnije bio i sultan Turske (vladao: 1402-1410), ali on nije vladao
celim Osmansko-turskim sultanatom (koji je tada bio rasparan), ve samo Rumeli-
jom, dakle evropskim delom ranijeg sultanata. Njegov otac Bejazt I imao je ak 11-
ro dece (8 sinova i 3 erke) uz sedam ena. Upravo zbog toga, to je imao vie sino-
va, izbio je krvavi graanski rat u turskoj dravi, odmah po njegovoj smrti.
34
Isa je bio pretendent na sultanski presto Turske (vladao: 1402-1406), ali je gospo-
dario samo azijskim delom ranijeg sultanata.
35
Mehmed, sultan Turske (vladao: 1413-1421).
36
Musa, sultan Turske (vladao: 1410-1413).
37
Mustafa. pretendent na sultanski presto Turske.
38
Mauro Orbini (1563-1614): Il Regno degli Slavi, hoggi corrottamente detti Schi-
avoni: Historia di don Mavro Orbini Ravseo abbate melitense. Nella quale si vede
l'Origine quasi di tutti i Popoli che furono della Lingua Slava, con molte & varie
guerre, che fecero in Europa, Asia & Africa; ... (Pesaro: Girolamo Concordia,
1601, str. 320); Joseph von Hammer-Purgstall (1774-1856): Geschichte des Osma-
nischen Reiches: grosentheils aus bisher ubensten Handschriften und Archiven
durch Joseph von Hammer., Erster Band, Von der der Grndung des osmanischen
Reiches bis zum Tode Selim's I. 1300-1520. (Pest/Budapest: Konrad Adolf Hartle-
ben, 1834, str. 248); Ren Grousset (1885-1952): L'empire des steppes: Attila, Gen-
gis-Khan, Tamerlan (Paris: Payot, 1952, str. 531); Boidar Ferjani (1929-1998):
Vizantija i juni Sloveni (Beograd: Zavod za izdavanje udbenika Socijalistike
Republike Srbije, 1966, str. 110); John Van Antwerp Fine Jr. (1939-): The Late Me-
dieval Balkans (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1994, str. 499); Erik
Hildinger: Warriors of the steppe: A Military history of Central Asia 500 B.C. to
1700 A.D. (Cambridge: Da Capo Press, 2001, str. 189); Mihailo J. Dini (1899-
1970): Iz srpske istorije srednjeg veka (Beograd: Equilibrium, 2003, str. 47); Mi-
ladin Stevanovi: Despot Stefan Lazarevi (Beograd: Knjiga-komerc, 2003, str.
26
Brankovi39 i njegov brat Grgur40, a svakako je tu morao biti (kao
osmansko-turski vazal) i gospodar Inogota (Surdulice), Vranja i
Preeva, kesar41 Ugljea Vlatkovi (oko 1359- posle 1427), dok je
serbsko plemstvo iz Epira42, predvodio Jovan Kastriot43 (13??-
1437).
80); Vladimir orovi (1885-1941): Istorija Srba (Zemun: Publik-Praktikum,

2004, str. 276); John Patrick Douglas Balfour, 3rd Baron Kinross (1904-1976): The
Ottoman Centuries (New York: William Morrow and Company, 1977, str. 75); Mio-
drag Al. Purkovi (1907-1976): Knez i despot Stefan Lazarevi (Beograd: Sveti
arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, 1978, str. 57); Ivan uri (1947-1997):
Sumrak Vizantije (Vreme Jovana VIII Paleologa) 1392-1448 (Beograd: Narodna
knjiga, 1984, str. 122); Konstantin Jozef Jireek (1854-1918) i Jovan Radoni (1873-
1956): Istorija Srba, Politika istorija do 1537. godine, Knjiga I fototipsko izda-
nje (Pirot: Pi-press, 2004, str. 336).
39
ura Brankovi Mladenovi (1377-1456), postae naslednik Stefana kao despot
Serbije (vladao: 1427-1456).
40
Grgur Brankovi Mladenovi (13??-1408).
41
Titula kesara je u srednjovekovnoj serbskoj dravi preuzeta iz Romanske dra-
ve. Ona se tu javlja tek poto je Stefan X Uroa Duan Nemanji (1308-1355), kralj
Serbije (vladao: 1331-1345) ovenan carskom titulom, 16. aprila 1346. godine (na
Vaskrs) u Skoplju. Kod Romana ova titula se ubrajala u carska dostojanstva a njeni
nosioci su u dokumentima imali pravo da (prilikom titulisanja) upotrebljavaju izraz
carstvo mi. Tokom romanskog uvoenja titula sevastokratora (1081) i despota
(1163), titula kesara je potisnuta na lestvici plemikog dostojanstva.
42
Istorijska oblast koja je pokrivala vei deo dananje Albanije, kao i deo severne
Grke.
43
iptari su albanizovali njegovo ime u Gjon Kastrioti. Po sopstvenoj elji, Jovan
je sahranjen u serbskom pravoslavnom manastiru Hilandar na Svetoj Gori. Prvi
poznati Kastriot, bio je Branilo (deda po ocu Jovana Kastriota), upravnik Janjine
(gr. ), grada u dananjoj severozapadnoj Grkoj (oblast u sklopu Epira) i
kapetan (1356) serbskog kneza Aleksandra oria iz Valone. Jasno je, da ak i sam
naziv grada Janjine, nema nikakav albanski, a pogotovo ne grki karakter. Branilo je
bio Serbin, to navodi holandski istoriar Martin T. Hautsma (1851-1943), u svom
delu: E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, Volume I (Leiden/New
York: E.J. Brill, 1987, str. 456). Takoe, razni istoriari nas podseaju na injenicu da
lanovi porodica Kastriot, predstavljaju serbsko plemstvo, a meu njima se istiu
Hrvat Milan uflaj (1879-1931), kroz svoje delo: Acta et diplomata res Albaniae
mediae aetatis illustrantia (Wien: Adolf Holzhausen, 1913), odnosno Nemac Oliver
mit (1973-), u svom delu: Das venezianische Albanien (1392-1479) (Mnchen:
R. Oldenbourg Verlag GmbH, 2001, str. 185). Isto, moemo nai i u monumentalnoj
enciklopediji: Allgemeine Encyclopdie der Wissenschaften und Knste, in alphabe-
tischer Folge von genannten Schriftstellern Erste Section A-G, Sechsundachtzigster
27
Knez Stefan Lazarevi je opremio44 svoje vitezove tzv. cr-
nim oklopima45, koji su u to vreme bili veoma popularni (naroi-
to kod nemakog plemstva).
Upravo sa tim tipom oklopa pojavilo se na bojnom polju
kod Angore 5.000 teko oklopljenih serbskih ratnika.
Njihov broj kod istorira varira od 2.00046 do 10.00047.48
Theil (Leipzig: Hrsg. Hermann Brockhaus, 1818, izdanje iz 1868, str. 122), iji su
autori nemaki Jevrej Johan Er (1766-1828) i Nemac Johan Gruber (1774-1851).
Inae, porodica Kastriot je dobila prezime po oblinjoj Kastoriji, ili da budem preci-
zniji, ime Kastriot izvedeno od grke rei (utvrenje: vojni logor), odnosno
od latinske rei castrum, koja ima isto znaenje, a o emu pie Konstantinos Mihai-
lidis (1930-), u svom delu: The Aegean crucible: tracing vernacular architecture in
post-Byzantine centuries (Saint Louis: Delos Press, 2003, str. 118). Ovo se navodi i
u austrijskom delu: Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften
Philosophisch-Historische Klasse, Band XVI (Wien: Kaiserlich-Kniglichen Hof-
und Staatsdruckerei, 1869, str. 116). Nemaki istoriar Karl Hopf (1832-1873), nas
podsea (1873) u svom delu Geschichte Griechenlands vom Beginn des Mittelalters
bis auf unsere Zeit, Band II (reprint izdanje, Burt Franklin research & source works
series, no. 17, New York: Burt Franklin, 1960, str. 94) da je naziv utvrenog grada,
koga danas znamo pod imenom Kroja (alb. erja, kasnije Kruj), ranije bio dru-
gaiji (itaj: slovenski) Serina, kada navodi (pozivajui se na mletake dokumente)
da je Konstantin / Kostadin Kastriot (roeni brat Jovana) bio gospodar Kroje (lat.
dominus Serin). kao i da je albanizovano ime utvrenja Serina u Seruja, tj.
erja (danas: Kruj), a to nam navode i Nemci Johan Han (1811-1869) i Johan
Kipert (1818-1899), u svom delu: Reise durch die Gebiete des Drin und Wardar: im
Auftrage der Kaiserl. Akademie der Wissenschaften unternommen im Jahre 1863,
Band I (Wien: Kaiserlich-Kniglichen Hof- und Staatsdruckerei, 1867, str. 23).
44
He called up axiliaries too: Tatar horsemen from southern Russia and cavalry
from Christian Serbia led by Prince Stefan Lazarevitch, whose sister was Bayazets
favorite wife. Stefan supplied knights in black armor armor left rough from the
forge. Erik Hildinger (1960-): Warriors of the steppe: A Military history of Cen-
tral Asia 500 B.C. to 1700 A.D. (Cambridge: Da Capo Press, 2001, str. 189).
45
Crni oklop predstavlja u sutini grub oklop (nedovren) posle kovanja, dok su se
uz njega pratei lemovi posebno ukraavali razliitim (prigodnim) motivima.
46
Romanski istoriar Dukas (oko 1400- posle 1462).
47
Romanski istoriar Laonikos Halkokondilis (oko 1420- oko 1490).
48
John Bagnell Bury (1861-1927): The Cambridge Medieval History, Volume 4
(New York: The Macmillan Company,, 1923, str. 562), Michael Prawdin & Challand
Grard: The Mongol Empire (New Brunswick: Transaction Publishers, 2006, str.
495)
28
Pomenuti kontigent serbskih teko oklopljenih vitezova, iz-
dvajao se i po tome to je u svojojim redovima imao i ratnike na-
oruane vatrenim orujem, a na njihovom elu bili su Vuk Laza-
revi, brat kneza Stefana, i braa Brankovii.49
Od iptarskog (albanskog) plemstva u bici su na osman-
skoj strani uestvovali: Koja Zaharija50 (13??- pre 1442), Dimiter
Jonima (13??-1409) i verovatno Tanu Dukaini (13??-14??).
Tursko-mongolsku vojsku sainjavali su veinom konjanici,
ali uglavnom slabo naoruani, dok je peadije bilo veoma malo, a
na bojite su dovedena i 32 borbena slona51.
Timurovi vojnici su bili podeljenji u jedinice od 100, 1.000
i 10.000 ljudi.
Uz sultana Timura bili su (kao vojskovoe): ah Ruh Mir-
za (1377-1447), Halil Sultan53 (1384-1411), Mirza Miran ah54
52
49
Cette aile tait renforce par un contingent de Serbes, revtus d'armures d'acier
noir, possesseurs s'armes feu; leur tte se trouvaient Vuk Lazarevi, frre
d'tienne, ainsi que les princes Grgoire et Georges Brankovi. Marie-Mathilde
Alexandrescu-Dersca-Bulgaru (18??-19??): La Campagne de Timur en Anatolie
(1402), Publicaiunile institului de turcologie (Universitatea Mihilean din Iai),
Volumul I (Bucureti: Monitorul Oficial i Imprimeriile Statului. Imprimeria Naio-
nal, 1942, str. 73-74).
50
eki istoriar Konstantin Jireek (1854-1918), nemaki Ludvig Stromer (1857-
1916), kao i rumunski Nilolae Jorga (1871-1940), smatrali su (kao najvei autoriteti
za arhivsku grau) posle prouavanja originalnih dokumenta dubrovakog i mleta-
kog arhiva, da ovaj plemi uopte nije bio iptar (Albanac), ve Serbin Gojin
Crnojevi (kako je uvek i beleen u dubrovakim dokumentima), te ga tako i tretiraju
u svojim delima.
51
Mada je serbski istoriar Gavro krivani (1900-1984) moda i najbolje opisao
bitku kod Angore, uoljivo je da je on isuvie zanemario opis nemakog viteza Hansa
iltbergera (1381- posle 1440), koji je i sam bio uesnik bitke, a posebno po pitanju
uea slonova u istoj. iltberger je naveo da je Timur doveo iz Indije 32 borbena
slona, a Gonzales Klaviho (13??-1412), ambasador panskog kralja (na Timurovom
dvoru) navodi, da je u jednoj korpi na slonu, bilo 5-6 ljudi.
52
ah Ruh Mirza (levo krilo), sultan u Horasanu (vladao: 1405-1409), sultan u Tran-
soksaniji/Fararudu, istonom i zapadnom Iranu (vladao: 1409-1447).
53
Halil Sultan (levo krilo), sultan u Samarkandu (vladao: 1405-1409), sin Miran
aha i unuk Timura.
54
Mirza Miran ah (desno krilo), sin Timura. Zbog jednog nezgodnog pada sa ko-
nja, Miran je imao mentalnih problema, usled kojih je znao biti veoma nasilan, te je
29
(1366-1408), Mirza Abu Bekr55, Mirza Sultan Husein56, Pir Mu-
hamed Sultan 57 (1374-1407) i Tad al-Din58 (1349-1403).
Tok bitke kod Angore

arke i odmeravanje snaga poele su ve sa pribliavanjem
snaga turskog sultana, a sama frontalna bitka poela je u est sati
ujutro 28. jula 1402. godine59 u ravnici kojom je krivudalo presu-
eno korito reke ibuk.
Timur je ujutro pred bitku obavio klanjanje i zatim je elom
protrljao po zemlji, da bi posle ovog rituala naredio napad.
Sukob vojski odvijao se po nesnosnoj vruini.
Prvi su u napad krenuli Timurovi konjanici sa desnog krila
(princ Abu Bekr), pokuavajui da obuhvati osmansko-tursko
levo krilo.
U protivnapadu, koji je predvodio Sulejman elebi kan60,
Osmanlije jedva uspevaju da odri prednje linije, ali kada je usle-
dio i drugi napad tursko-mongolskog vladara, osmanski borbeni
redovi su popustili.
Jedinice desnog Timurovog krila neprekidno su pokuavale
da obuhvate (iz pozadine) rumelijske trupe (osmansko levo krilo),
Timur ovog sina jo za svog ivota stavio pod tutorstvo njegovih siniva (pre svega
Omara Mirze, a kasnije posle smrti Timura ovog nasleuju Abu Bekr i Halil), tj.
Timurovih unuka.
55
Mirza Abu Bekr (izviaki odredi), sin Miran aha i unuk Timura.
56
Mirza Sultan Husein (istureno odeljenje) je neak Halil Sultan (sin njegove ses-
tre).
57
Pir Muhamed Sultan (glavnina snaga), sultan u Kandaharu (vladao: 1405-1407),
sin Dahangir Mirze (13??-1375) i unuk Timura.
58
Tad al-Din, mirabanid malik Sistana (vladao: 1383-1403), tj. dananjeg istonog
Irana i junog Avganistana.
59
U istoriografskoj grai se takoe spominje i datum 20. jul 1402. godine (The
New Encyclopaedia Britannica, 15th edn., Volume 1 Chichago: Encyclopaedia
Britannica Inc., 1992, str. 423)
60
Stara mongolsko-turska titula, koja je oznalavala vrhovnog gospodara.
30
koje su se hrabro borile, pokuavajui da onemogue naum Mon-
gola.
Negde u ovoj fazi Slika: 4.
bitke Timuru, prilaze
Kara-Tatari iz sastava
osmansko-turske voj-
ske, koji su se nalazili u
drugom borbenom redu.
Ovaj dogaaj iza-
zvao je zabunu i rasulo
u Bajazitovim trupama,
a novonastalu kritinu
situaciju pokuao je da
razrei drugi Bajazitov
sin Mehmed, koji sa
konjicom i janiarima
uao u borbu, ali je nje-
gov kontranapad tek
delimino urodio plo-
dom.
Bajazitovo levo Opis slike: Janjiar pod orujem.
entile Belini, je mletaki slikar, koji je kao ambasador
krilo je u startu bitke Mletake republike u dva navrata boravio na dvoru
bilo odbaeno, a razara- osmansko-turskog sultana u Konstantinopolisu.
jui prodor timuridskih On je prvi put boravio u osmanskoj prestonici od 1444.
do 1446. godine, a drugi put od 1451. do 1481. godine.
ratnika je bio toliki da Autor: Gentile Bellini (1429-1507)
je osmanska vojska jed- Tehnika: Crna kreda na papiru
Vreme nastanka crtea: 1444-1481
va uspela da odri sops- Dimenzije slike: 21.5 x 17.5 cm
tvene bojne redove. Inventarni broj: Inv. 47033/3
Lokacija (mesto uvanja): British Museum
Drugi Timurov Grad: London (United Kingdom of Great Britain and
napad usledio sa njego- Northern Ireland: 1922-)
vog levog krila, a predvodio ga je princ Sultan Husein, koga su
uspeno zaustavili osmanski strelci, jer mu je zbog dobre odbrane
Osmanlija napadni poredak bio poremeen.
31
Ovde u bitku ulazi i knez Stefan Lazarevi (sa teko oklop-
ljenom konjicom), odbijajui napad Timurovog levog krila, da bi
odmah potom njegovi ratnici prodrli duboko61 u tursko-mogolske
bojne redove, opasno se udaljavajui od druge Bajazitove vojske
(koja nije bila u stanju da ih prati).
Anadolski timari62 sa desnog osmanskog krila koriste ovu
situaciju i kreu u napad, uspeno potiskujui neprijatelja.
Da bi preokrenuo ovu situaciju u svoju korist, Timur ubacu-
je rezervu da bi spreio dalje potiskivanje svog levog krila, a i da
bi slomio otpor osmanskog centra, ali je i ovaj napad suzbio je
serbski knez Stefan Lazarevi, sa svojim vitezovima.
Kako su se suvie odvojili od osmanske glavnice, sultan Ba-
jazit je naredio da se serbski oklopnici vrate nazad na poetne
pozicije.
Paralelno sa napadom levog krila Timur je u borbu ubacio i
svoj centar uz podrku 32 specijalno dresirana ratna slona, ije su
posade od 5-6 ljudi (iz kuica privezanih za lea slonova) zasipa-
le strelama i zapaljivim smeama osmansko-turske strelce u pr-
vim borbenim redovima sultanove vojske.
Ovaj napad na centar Osmanlija, zaustavljen je efikasnom
odbranom janiarskih strelaca.
61
Ameriki istoriar Erik Hildinger (1960-) u svojoj knjizi Warriors of the steppe:
A Military history of Central Asia 500 B.C. to 1700 A.D. (Cambridge: Da Capo
Press, 2001, str. 190) pogreno smatra da je to moda bio manevar Timura, tj.
namerno odvajanje najborbenijeg i najagresivnijeg dela osmansko-turske vojske, jer
da je tana (ova) njegova pretpostavka, ta vojska bi bila unitena delom ili u potpu-
nosti, to kao to znamo nije bio sluaj ...ni tada, a ak ni na kraju bitke, pre svega
zbog superiornosti vojne vetine samog serbskog kneza, kao i uvebanosti njegove
vojske.
62
Timar je naziv za feudalni posed u Osmansko-turskom sultanate, koji je donosio
do 20.000 aspri (aspra ili aka, tj. srebrni osmanski novac teine 1,07 grama) priho-
da godinje. Drava (odnosno sultan) kao vrhovni vlasnik zemljita davala je timare
(kao i druge vee feude) istaknutom pojedincu uz obavezu da isti, kao timarski spahi-
ja vri vojnu slubu, odnosno da na svakih 3.000 aspri godinjeg prihoda, daje za rat
jednog konjanika i uz obavezu da i lino ide u rat. Spahija nije imao pravo vlasnitva
nad svojim timarom (spahilukom) i nije ga mogao otuiti (prodati) ve je od njega
jedino mogao dobijati rentu.
32
Koristei serbsko povlaenje agatajsko-mongolska konjica
popunjava prostor koji oni ostavljaju, a Timur ubacuje jo rezer-
vnih trupa radi konanog slamanja otpora osmanskog centra (koji
je bio u tekom poloaju usled konstantnog pritiska dosta brojni-
jeg neprijatelja).
Posle vie uzasto- Slika: 5.
pnih napada, tursko-
mongolska konjica je
uspela sa probojem u
osmanski centar, kao i
da odbije vei broj na-
pada serbskog vitekog
kontigenta, koje je pre-
dvodio lino knez Ste-
fan.
Tada, no u lea
Bajazitu zabijaju sel-
duki begovi, jer u
ovoj fazi bitke, Timur
daje signal svojim sa-
veznicima u osmansko-
turskim redovima da
preu na njegovu stra-
nu, to odmah ine
Turci Selduci, ustrem-
ljujui se ka svojim
dotadainjim savezni- Linost na fresci: Stefan Lazarevi Hrebeljanovi
(1374-1427)
cima i gospodarima. Titula: Knez Serbije (vladao: 1389-1402) i despot Serbi-
Uz Timura su se je (vladao: 1402-1427)
nalazili od Osmanlija Autor: slikar Radoslav (glavni majstor slikarske grupe
koja je oslikala hram)
proterani i razvlateni Tehnika: Fresko slikarstvo
begovi Germijana, Sa- Vreme nastanka freske: 1407-1413
Lokacija freske: Crkva Vavedenja Presvete Bogorodi-
rihana, Ajdina i Mente- ce (Manastir Kalini)
e, koji su odmah po Mesto: Rekovac (Republika Srbija: 2006-)
33
dolasku na poprite budueg sukoba poeli poimenino pozivati
timare i njihove stareine iz redova Bajazitove vojske da im se
prikljue, to su vojske ovih vilajeta63 sada i uinile, prelazei
zajedno sa zastavama svojim gospodarima.64
Izdaja vazalnih trupa demoralisala je osmansku vojsku,
ogolivi bokove janiara, a poto je od desnog krila dejstvom
Mongola ostao odvojen (i udaljen) i knez Stefan, janiari su bili
prinueni da forsirano odstupaju sa nezatienim bokovima, us-
led ega su imali velike gubitke u ljudstvu.
Sve ovo je dovelo do potpunog rasula u osmanskim vojnim
redovima, jer je ve oko etiri sata posle podne za njih bitka bila
izgubljena.
Videvi ovo Ali andarli paa (13??-1406), veliki vezir
(vladao: 1387-1406) i glavni komadant osmansko-turske vojske
(i savetnik sultana za vojna pitanja) shvata da je bitka izgubljena,
te zapoinje povlaenje jedinice kojom je neposredno komando-
vao, a takoe poziva Sulejmana da isto uini (poto je postalo
jasno da je bitka ve izgubljena).
Knez Stefan je sa svojim vitezovima ostao na bojnom polju
odbivi da se povue, uprkos rasulu u osmansko-turskim redovi-
ma.
Serbska oklopljena konjica se razjareno borila65, ak i
kada je sve bilo oigledno izgubljeno.
Procenivi, da je dolo vreme za okonanje sukoba, Timur u
bitku ubacuje sveu konjiku rezervu, koju je predvodio njegov
sin Muhamed66.
63
Vilajet je osmansko-turska pokrajina ili oblast.
64
Broj 3, Godina XV (Beograd: Vojnoistorijski institu, 1964, str. 70).
65
The rest of the Ottoman army had melted away upon seeing the flight of its hig-
her officers, although the Serbs under Stefan Lazarevitch remained to fight furiously,
their leader imploring Bayazet to flee. Erik Hildinger: Warriors of the steppe: A
Military history of Central Asia 500 B.C. to 1700 A.D. (Cambridge: Da Capo
Press, 2001, str. 192).
34
Ova tatarska laka konjica ula je u direktan i estok sukob
sa teko oklopljenim serbskim vitezovima, kneza Stefana, koji su
uspeli da uz dosta gubitaka odbiju ovaj napad, izazvavi povlae-
nje desetkovanih Tatara i ranjavanje njihovog komadanta Muha-
meda.
Po reima Konstantina Filozofa67, biografa kneza Stefana,
ovaj sukob je iz daljine (sa jednog uzvienja) posmatrao sam Ti-
mur, te je svom savetniku i vojnom strategu, koji se nalazio uz
njega rekao: Gle kako su ljuti i pomamni oni dervii!, na ta
mu je ovaj odgovorio (znajui sastav osmansko-turske vojske):
Nisu ono dervii, ve hriani., na ta je Timur kratko dodao
Pa oni se uzalud bore..
im je saznao za ranjavanje svog sina, iskusni Timur preu-
zima komandu nad konjicom u svoje ruke i nareuje koncentrisa-
nje napada na samog Bajazita.
Osmansko-turski sultan je u tom trenutku bio okruen sa 10
hiljada odanih vojnika, koji su se hrabro odupirali viestruko
brojnijem neprijatelju.
Konstantin Filozof u svom delu itija despota Stefana La-

zarevia, o ovom dogaaju govori sledee:
A videi gde su mnoge desetine hiljada opkolile cara, neiskaza-
na mnoina i hotei ga kao osloboditi, tri puta ulazie u borbu, sa-
secajui i pobeujui. A kada vide da se smanjuje broj njegove
vojske, vrati se. Jer ta je mogao i uiniti u tolikim hiljadama i de-
setinama hiljada bez boje volje! A (o) veliini njegove tadanje
pobede svi su priali i dosta je uvena.
66
Pir Muhamed Sultan.
67
Konstantin Filozof (oko 1380- posle 1431) je bio bugarski srednjovekovni knji-
evnik i filozof, koji se posle propasti Bugarskog carstva (Vidinsko carstvo: 1280-
1365 i 1369-1396) sklonio u Serbsku despotovinu (1402-1459), u kojoj je izmeu
ostalog obavljao i posao bibliotekara despota Stefana.
35
Sultan Timur, je u tim trenucima bitke konstatovao68, da su
se serbski vitezovi borili kao lavovi69.
Osmansko-turski sultan Bajazit je pogreno smatrao, da oko
sebe ima dovoljno ljudstva (10.000 vojnika) za svoju odbranu,
mada je bio opkoljen sa mnogo veim snagama tursko-
mongolskog vladara.
Iz gore navedenog razloga se serbski knez Stefan Lazarevi
sa svojim vitezovima tri puta probijao do sultana, ubeujui ga da
treba odmah da se povue.
Kada je uvideo70 da ni posle treeg proboja (do sultana)
ovaj ne eli da promeni miljenje o svom poloaju, Stefan umesto
68
The decisive battle was joined at Angora in heart of Asia Minor on July 20. 1402.
Bayezid is said to have had in line 120,000 men, including a strong Serbian contin-
gent, but Timur had 200,000 to 300,000 with the added terrors of 32 Indian elep-
hants, sure to demoralize his opponent's horses. The Ottoman regular corps and the
Serbs fought well, and Timur, beholding how the letter strove, cried in admiration,
The wretches fight like lions! William Stearns Davis (1877-1930): A short
history of the near East from the founding of Constantinopole (330 A.D. to1922)
(New York: The Macmillan Co., 1931, str. 201).
69
Stephen of Serbia was in command of his own subjects, who had been forced to
accompany Bayazid, and formed the left wing of the army. The Serbians gazed in
wonder and alarm upon a number of elephants opposite to them, which Timur had
brought from India. At six o'clock in the morning of 28 July 1402, the two armies
joined battle. The left wing of Bayazid's host was the first to be attacked, but the
Serbians held their ground and even drove back the Tartars. The right wing fought
with less vigour, and when the troops from Aidin saw their former prince among the
enemy, they deserted Bayazid and went over to him. Their example was speedily
followed by many others, and especially by the Tartars in the Ottoman army, who are
asserted by the Turkish writers to have been tampered with by agents of Timur. The
Serbians were soon detached from the centre of the army, but Stephen, their leader, at
the head of his cavalry, cut his way through the enemy, though at great loss, winning
the approval of Timur himself, who exclaimed: These poor fellows are beaten, tho-
ugh they are fighting like lions. Stephen had advised Bayazid to endeavour like
himself to break through, and awaited him for some time. But the Sultan expressed
his scorn at the advice. John Bagnell Bury (1861-1927): The Cambridge Medie-
val History, Volumes IV (New York: The Macmillan Company, 1923, str. 682).
70
36
njega izvlai njegovog sina (Sulejmana71) i povlai se na zapad
(ka Brusi), probijajui se pod borbom iz tursko-mongolskog
okruenja.
Preostala osmansko-turska vojska kojom je komandovao
sultan Bajazit, shvativi da ne moe jo dugo da izdri pritisak
nadmonijeg neprijatelja, kree u proboj, ali ve i isuvie kasno.
Slika: 6.
Opis: Deo Timurovog turskog-mongolskog komandnog kadra (uesnici bitke kod Angore
1402. godine).
Izvor (naziv dela/knjige): La Campagne de Timur en Anatolie (1402), Publicaiunile
institului de turcologie (Universitatea Mihilean din Iai), Volumul I
Autor: Marie-Mathilde Alexandrescu-Dersca-Bulgaru (18??-19??), rumunski istoriar
Izdava: Monitorul Oficial i Imprimeriile Statului. Imprimeria Naional
Mesto tampe: Bucureti (Regatul Romniei: 1881-1947)
Jezik: Francuski
Pismo: Latinica
71
Fjodor Uspenski (1845-1928): Istorija Vizantijskog carstva od 11. do 15. veka,
Biblioteka Byzantion (Beograd: Zepter Book World, 2000, str. 707).
37
Slika: 7.
Opis: Deo Bajazitovog osmansko-turskog komandnog kadra (uesnici bitke kod Angore
1402. godine).
Izvor (naziv dela/knjige): La Campagne de Timur en Anatolie (1402), Publicaiunile
institului de turcologie (Universitatea Mihilean din Iai), Volumul I
Autor: Marie-Mathilde Alexandrescu-Dersca-Bulgaru (18??-19??), rumunski istoriar
Izdava: Monitorul Oficial i Imprimeriile Statului. Imprimeria Naional
Mesto tampe: Bucureti (Regatul Romniei: 1881-1947)
Jezik: Francuski
Pismo: Latinica
Sultan je uspeo da se na kratko sa oko hiljadu pratilaca iz-

vue iz obrua, i domogne breuljka apal-tepe, i tom prilikom
odbija savet da se povue, koji mu je izneo Minet-beg72, tako da
ga i ovde opkoljavaju Tatari73.
72
Minet-beg je 1402. godine bio osmansko-turski guverner grada Iskilipa sa okoli-
nom, kao voa etnike meavine Mongola i Turkmena.
73
Konjica agatajskog kanata (1225-1687).
38
Slika: 8.
Kao osnova, za ovde prikazanu mapu, posluila je mapa koju je J. J. Helert objavio u svom
atlasu Nouvel Atlas de LEmpire Ottoman (Paris: Bellizard & Dufour, 1843).
Sa zalaskom sunca, Bajazit jo jednom uspeva da se izvue

(sa malim brojem pratilaca) i iz ovog obrua, ali pratnja mu je
likvidirana od preciznih tatarskih strelaca, koji su ga u stopu pra-
tili.
Timur je izdao nareenje da mu ivog dovedu osmansko-
turskog sultana, tako da su Tatari prilikom gonjenja Bajazita, ga-
ali samo njegove pratioce.
U toku potere po isuenom koritu reke ibuka, sultanov
konj se spotakao, te su ga Tatari samog i izolovanog opkolili, dok
39
je on u rukama jo uvek drao bojnu sekiru, koju je lino najvie
voleo da koristi u svojim ratnim pohodima.
Tatari su ga razoruali i potom predali svom vojskovoi i
vladaru.
Uz Bajazita su zarobljeni Firuz-beg, beglerbeg Rumelije,
Minet-beg, Mustafa-beg, Timurta-beg (sa svojim sinovima) i
Jahi-beg.74
Od Bajazitovih sinova, u bici je Timur zarobio sigurno Mu-
stafu, dok je Sulejman (uz pomo kneza Stafana Lazarevia i Ali
andarli pae) umakao Timurovoj tatarskoj konjici, sklonivi se
u Galipolje75.
Nejasno je ta se deavalo sa prinevima Musom i Mehme-
dom, jer su izgleda i oni bili na kratko zarobljeni76, mada se kas-
nije nisu nalazili meu odvedenim Timurovim robljem.
Princ Isa, takoe je izbegao odvoenje u tursko-mongolsko
zarobljenitvo.
Tu sudbinu doiveli su samo sultan Bajazit i princ Musta-
fa .
77
Timurovo dalje osvajanje zapadne Anadolije odvijalo se bez

veih potekoa.
Njegov unuk, Abu Bekr (koji je predvodio potene jedinice),
naredio je svom bratu Muhamedu78 da zauzme, opljaka i spali
predivni grad Brusu, koji se predao zavojevakim trupama, ali ga
to nije spasilo od unitenja.
74
Broj 3, Godina XV (Beograd: Vojnoistorijski institu, 1964, str. 72-73).
75
Poluostrvo Galipolje se nalazi u turskom delu Trakije, tj. u evropskom delu Tur-
ske.
76
eki istoriar Jireek je u pravu kada kae da je samo Sulejman izbegao zarob-
ljavanje, poto je oigledno da je lukavi Timur (videvi da je prestolonaslednik uma-
kao poteri) kasnije pustio zarobljene prineve, da bi izazvao nestabilnost u osman-
skoj dravi.
77
Mustafa se tek nakon smrti Timura (1405) vratio iz Samarkanda u istoni deo
osmansko-turskog sultanata.
78
Princ Muhamed Sultan (unuk Timura), uao je 3. avgusta 1302. godine u Brusu sa
4.000-5.000 poternih vojnika.
40
Ovde je zarobljen Sulejmanov harem, a u ake Timurovih
ljudi je palo i mnogo bogatstva iz ovog osmanskog prestonog
grada.
U Brusi, ili verovatnije negde van nje (prema Angori)79 je
zarobljen i Bajazitov harem, a u njemu i sultanova ena, odnosno
serbska princeza Olivera Lazarevi Hrebeljanovi (1372- posle
1444), sa dve Bajazitove erke i verenicom princa Mustafe.
Ne postoje potvrde ni za, a ni protiv teza da je prilino hiro-
viti Timur loe postupao prema lanovima Bajazitove porodice,
odnosno da je zarobljenog i ponienog osmansko-turskog sultana,
vodio u drvenom (ili metalnom) kavezu (kao zver) po svojoj ca-
revini, a takoe, ni o tome da je (ili nije) pred Bajazita izvodio
ene80 iz zarobljenog harema da mu pevaju tune pesme, ili da
pred njegovim oima zabavljaju Timura (i njegovo najblie okru-
enje) i da je na ovim zabavama pred njega izvoena polunaga
Olivera81, sestra serbskog kneza Stefana.82
79
Malo je verovatno da je princeza Olivera zarobljena ba u Brusi, iz prostog razlo-
ga, jer je u ovaj grad najpre doao princ Sulejman (odosei, najvei deo tamo pohra-
njenog blaga), a iza njega tu stie (pre mongolske potere) i knez Stefan (koji sestru
nikada ne bi ostavio neprijatelju). Moemo samo pretpostaviti, da su se Olivera i
Stefan, mimoili (negde na putu od Angore do Bruse).
80
Konstantin Mihailovi Konstantinovi (1435- posle 1501): Janiarove uspomene
ili Turska hronika, Spomenik CVII, Odeljenje drutvenih nauka, Nova serija 9 (Be-
ograd: Srpska akademija nauka, 1959, str. 108).
81
Po serbsko-turskom dogovoru Oliveru su u prolee 1390. godine u Bajazitov ha-
rem, morala odvesti oba brata (Stefan i Vuk). Inae, harem se u to vreme nalazio u
Drinopolju (dananjem Jedrenu), novoj evropskoj osmanskoj prestonici, gde se od
tada pa sve do pada Konstantinopolisa (1453) nalazio i sultan, tj. osmansko-turski
dvor.
82
Serbski istoriar Miodrag Purkovi (1907-1976) je odbacujui Timurovo ponia-
vanje sultana Bajazita i Olivere Lazarevi, zanemario veoma ozbiljne izvore, koji su
u odnosu na njega raspolagali sa mnogo vie informacija o pomenutim deavanjima
(iveli su u to vreme, ili malo posle), a neki od njih su ak imali mogunost i da lino
razgovaraju sa uesnicima pomenutih deavanja. Zanimljivo je da ove informacije
dolaze i sa hrianske i sa muslimanske strane, a u njih spadaju arapski istoriar Ah-
mad Arabah (1392-1450), Leonikos Halkokondilis (oko 1420- oko 1490), Konstan-
tin Mihailovi Konstantinovi iz Ostrovice (1435- posle 1501) i Teodoros Spandugi-
nos Kantakuzinos (iveo je na prelazu iz 15. u 16. vek).
41
Timur je Oliveru iz nekog razloga, posle zarobljavanja i od-
voenja iz Bruse (ili njene okoline) vratio u istonu prestonicu
osmanske drave.
Za razliku od nje, zarobljeni osmansko-turski sultan Bajazit
I je neto kasnije kao zarobljenik i umro (9. marta 1403. godine83)
u gradu Akehiru u staroj Frigiji84.
Tursko-mongolske trupe su produile i dalje ubijajui
pljakajui sve ivo pred sobom85, stigavi i do Nikeje (danas:
Iznik).
Dalje na zapadu, konstantno praeni i napadani od Tatara
nalazili su se serbski knez Stefan, sa svojim bratom Vukom, ali i
njihov brat od tetke86 ura Brankovi, dok je Grgur Brankovi87
jo ranije bio zarobljen od Timurove vojske.
Serbski vitezovi su se povlaili sa ostacima osmansko-
turske vojske, koje je danonono gonila i napadala agresivna ta-
tarska konjica, pokuavajui da ih opkoli, zarobi ili uniti.
Tako je osmanskom sultanu odanim Turcima (koje je pred-
vodio Ajnan beg), u jednoj klisuri pripremljena zaseda od strane
Timurovih Tatara.
Ova tatarska akcija urodila bi plodom, da Turcima nije u
pomo priskoio knez Stefan sa svojim vitezovima, koji su se
tokom kretanja na zapad nalazili iza napadnutog turskog odreda.
Serbski knez ne samo da je spasao Turke, ve je uspeo da
potpuno uniti Tatare u njihovom okruenju, omogiivi svima
da nastave put ka Bosforu.
83
Erik Hildinger (1960-): Warriors of the steppe: A Military history of Central Asia
500 B.C. to 1700 A.D. (Cambridge: Da Capo Press, 2001, str. 192).
84
Konstantin Jozef Jireek (1854-1918) i Jovan Radoni (1873-1956): Istorija
Srba, Politika istorija do 1537. godine, Knjiga I fototipsko izdanje (Pirot: Pi-
press, 2004, str. 336).
85
Ren Grousset (1885-1952): L'empire des steppes: Attila, Gengis-Khan, Tamer-
lan (Paris: Payot, 1952, str. 532).
86
Mare Lazarevi Hrebeljanovi (13??-1426), udate za monog serbskog plemia
Vuka Brankovia Mladenovia (1345- 1397).
87
Grgur je kasnije (iste godine) uz plaeni otkup osloboen iz Timurovog ropstva.
42
Mesto, gde se odigrala ova bitka, nazvano je, a i danas se
naziva Srp Gazi (Serbski junaci)88.
Na istom mestu su knez Stefan i Ajnan beg saznali, od pri-
padnika turskih jedinica iz neposrednog sultanovog okruenja
(koje su ih tu sustigle), da je sultan Bajazit zarobljen od strane
Timura.
Ovo je za serbskog kneza bio prelomni trenutak, jer je uvi-
deo da mu se otvorila prilika za oslobaanje od osmansko-
turskog jarma ili bar dotadanjeg vida vazalnog odnosa, koji je
imao prema sultanu.
On je pravilno ocenio da e Timur ubiti Bajazita, tj. da e
uslediti borba brojnih sinova i unuka za naslee89 vladarskog tro-
na u Osmansko-turskom sultanatu, te da je to ansa za mobiliza-
ciju i ujedinjenje hrianskog sveta u borbi sa nevernicima.
Iz gore navedenog razloga, urei ka Bosforu, da bi se do-
mogao Konstantinopolisa, serbski knez se sa svojim odredima
odvaja od Turaka sa kojima se do tada kretao.
Odmah po dolasku na obalu nadomak prestonice Roman-
skog carstva, on unajmljuje enovljanske brodove90 da prevezu
88
Czon pierwszy (w wersji tureckiej srp) pochodzi od indoeuropejskiego rdzenia
srb- > Srb(in), za czon drugi (gazi) jest turcyzmem pochodzenia arabskiego (arab.
z < tur. gazi) o znaczeniu junak, bohater; zwycizca'. Nazwa ma uzasadnienie
historyczne i wie si z bitw pod Angor w 1402 r. W bitwie tej mongolski chan
Tamerlan pokonal tureckiego sultana Bajazita, u boku ktrego walczy (nieskutecz-
nie, niestety) serbski knia Stefan Lazarevi ze swymi onierzami ich bohaterski
udzia w tej bitwie upamitnia omawiany oronim. Polska Akademia Nauk / Komi-
tet Jzykoznawstwa: Onomastica: pismo powicone nazewnictwu geograficznemu
i osobowemu, Volumes 49-50 (Wroclaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich, 2004,
str. 254-255).
89
Borba za osmansko-turski presto trajae narednih 11 godina, ali e evropski deo
Osmansko-turskog sultanata ostati neokrnjen, jer je izostatala zajednika opte-
hrianska vojna akcija, pre svega zbog sukoba Mletake republike (697-1797) i
Ugarske kraljevine (1000-1526). Timur je uinio sve da zavadi i rasplamsa meuso-
bne sukobe Bajazitovih naslednika, a takoe je ponovo obnovio turske (selduke)
emirate u Maloj Aziji, koje je Bajazit deset godina ranije ukinuo u karamanskim
pokrajinama (istonoj Frigiji i Likaoniji).
90
enova je imala pristanite u Peri na severnoj obali Bosfora. enovljani su, od-
mah po saznanju da je Bajazit poraen, brodovima poli na junu obalu, da bi uz
43
njegovu vojsku na evropsko kopno, posle ega se (odmah po is-
krcavanju kod Galate91) uputio u Konstantinopolis.
U romanskoj prestonici je Stefan sveano doekan, ali ga
nije primio tadanji car Manuilo, koji je bio odsutan92 iz grada,
ve njegov namesnik Joanis VIII Paleologos93 (1392-1448), sa
suprugom Jevgenijom-Irenom Gatiluzi (13??-1440), erkom
Franeska II Gatiluzija94 (1355-1404) sa Lezbosa.
Stefan nije (kako se pogreno smatra) prvi obavestio95 ro-
mansku prestonicu o osmansko-turskom porazu kod Angore, ali
je prvi koji je to potvrdio i preneo detalje o ovoj bici, a takoe i
prvi koji je u Konstantinopolis, odnosno na Zapad doneo vest96 o
zarobljavanju sultana Bajazita.
veliku novanu naknadu prevozili Turke iz Male Azije u evropski deo njihovog sul-
tanata. Knez Stefan je iskoristio njihovo prisustvo i prebacio je svoju vojsku na ev-
ropsko tle.
91
Galata je srednjovekovni naziv za oblast (etvrt) Pera na evropskom delu Kon-
stantinopolisa. Ona je najpre postala uvena kao mletaka trgovaka kolonija, ali
kada su oni proterani iz nje (1261), posle osloboenja grada od krstake okupacije
(1204-1261), Galata je predata na upravu enovljanima (1273) kao tadanjim save-
zinicima Romanskog carstva. Pera, odnosno Galata je potom ostala enovljanska
trgovaka kolonija sve do pada romanske prestonice pod Turke 1453. godine.
92
Car Manuilo se u vreme dolaska kneza Stefana Lazarevia u Konstantinopolis,
nalazio na putovanju u Zapadnoj Evropi, gde je od tamonjih hrianskih vladara
traio podrku za zajedniku akciju protiv Turaka.
93
Joanis VIII je kasnije postao i car Romanskog carstva (vladao: 1425-1448).
94
enovljanski plemi Franesko II, gospodar Mitilene (vladao: 1384-1404) na
ostrvu Lezbosu.
95
Prve informacije o Bajazitovom porazu dobili su enovljani, koji su upravo zbog
toga i poslali svoje brodove (radi prevoza ostataka osmansko-turskih trupa iz Male
Azije u Evropu), da bi zaradili to vei novac na turskoj nesrei. Da ovoga nije bilo,
knez Stefan bi imao velikih problema da svoje ratnike preveze na evropsko tle. e-
novljanska vlada je ve idue godine optuila vlast u Galati (italijanska kolonija) za
ove nemoralne postupke.
96
Graani Konstantinopolisa su odmah po potvrdi vesti o osmansko-turskom porazu
i zarobljavanju sultana Bajazita izali na ulice i buno i veselo proslavljali ove infor-
macije. Ne treba zaboraviti, da je neposredno pre upada Timura u Osmansko-turski
sultanat, ovaj grad bio pod opsadom Osmanlija.
44
Namesnik Joanis i knez Stefan su se sloili da je pravo vre-
me za iru hriansku akciju, te da o ovom dogaaju treba obave-
stiti sve vladare Evrope.
Sledei ovaj dogovor, uputili su pisma na adrese evropskih
dvorova, a o istom su obavestili i cara Manuila, koji je (kako e
se kasnije pokazati) bezuspeno pokuavao da pridobije za akciju
katoliko-hrianski svet.
Njih dvojica su se takoe sloili oko stava da Romansko
carstvo ne bi smelo da ispuni svoj deo dogovora sa Timurom,
kada je u pitanju prevoz njegovih trupa na evropski deo Osman-
sko-turskog sultanata, jer bi on tom akcijom mogao ne samo da
ugrozi ostatke osmansko-turskih trupa ve i hrianski svet, od-
nosno ak i sam Konstantinopolis.
Radi pridobijanja za ovu optehriansku stvar mladog
serbskog kneza, romanski carski namesnik Joanis mu daje titulu
despota 97, odnosno zvanje koje se u hijerarhiji Romanskog cars-
tva, nalazilo odmah ispod carskog98, a uz ovo prestino zvanje
ponudio mu je za enu99 svoju svastiku Jelenu100 (erku Gatilu-
zija sa Lezbosa).
97
Titula despota, priznata je (odnosno data je) ne samo njemu, ve i njegovim nas-
lednicima. U Mletakoj republici (697-1797) i u Kraljevini Ugarskoj (1000-1526)
ova titula je stavljana u rang titule (germanskih) hercega, te ga nazivaju dux Ras-
sie. Nosioci titule despota Serbije (1402-1537) bili su: Stefan Lazarevi (vladao:
1402-1427), ura Brankovi (vladao: 1427-1456), Lazar Brankovi (vladao: 1456-
1458), Stefan Brankovi (vladao: 1458-1459), Stefan Tomaevi (vladao: 1459), Vuk
Brankovi (vladao: 1471-1485), ore Brankovi (vladao: 1486-1496), Jovan Bran-
kovi (vladao: 1496-1502), Ivani Berislavi (vladao: 1504-1514), Stevan Berislavi
(vladao: 1520-1526), Radi Boi (vladao: 1527-1528) i Pavle Baki (vladao: 1537).
98
Titula despota bila je hijerarhijski za jednu stepenicu ispod kraljevske u Serbskom
carstvu (1345-1371) uspostavljenom od strane Stefana X Uroa Duana Nemanjia
(1308-1355), kralja Serbije (vladao: 1331-1345), a potom i cara Serbije (vladao:
1345-1355).
99
Vatroslav Jagi (1838-1923): Konstantin Filosof i njegov ivot Stefana Lazarevi-
a, despota srpskoga: po dvjema srpsko-slovenskim rukopisima, Glasnik Srpskog
uenog drutva br. 42 (Beograd: Srpsko ueno drutvo, 1875, str. 279).
100
Kod Serba je ostala poznata kao Jelaa. Ne zna se kada je Jelena umrla.
45
U Serbskoj povelji koja je nastala 12. septebmra 1405. go-
dine u Rasini (pored Kruevca) spominje se podatak o enidbi
Stefana: .101
Jedan od odreda svojih ratnika, Stefan Lazarevi je uputio
kopnenim putem u Serbiju, ali su oni upali u tursku zasedu kod
Drinopolja, koju je postavio Sarida paa102 (13??-1436), a po na-
logu Bajazitovog sina Sulejmana, do koga su doprle vesti o Ste-
fanovoj izdaji, kao i njegovom skretanju, tj. odlasku u presto-
nicu Romana (sa kojom je njegov otac bezuspeno ratovao nepo-
sredno pre Angorske bitke).
Iz ovog odreda, samo je mali broj serbskih vitezova uspeo
da se spase i stigne ponovo do Romanske prestonice, gde su o
ovome izvestili serbskog despota.
Despota je ovaj dogaaj jo vie uvrstio u uverenju da je
potrebno da prekine saradnju sa prevrtljivim i nekorektnim Tur-
cima, te da zapone politiko-vojnu saradnju sa Ugrima103.
101
Stefan Lazarevi Hrebeljanovi se 10. decembra 1402. godine spominje kao ge-
ner domini Metelini
o emu pie rumunski istoriar Nikolae Jorga (1871-1940), u svom delu: Notes et
extraits pour servir l'histoire des croisades au XVe sicle, Volume 1 (Paris: Louis-
Ernest Leroux, 1899, str. 69).
102
Turski vojskovoa Sarida se nou pribliio serbskom vojnom logoru u erno-
menskoj umi, te ih je gotovo sve na prevaru zarobio, a potom i pogubio. Ovo je isti
onaj turski vojskovoa, koji je zarobio velikog serbskog kneza Lazara Hrebeljanovi-
a, neposredno posle Kosovske bitke (28. juna 1389. godine). Sarida je bio vezir jo
za vladavine Murata I (1326-1389), sultana Osmanske Turske (vladao: 1362-1389), a
u istorije Turske ostae sigurno upamen kao prvi osniva osmanskog brodograddili-
ta u Galipolju.
Uprkos ranijem verovanju, Sarida paa nije uhvaen i ubijen kod Jambola u februa-
ru 1410. godine (od strane princa Muse, Bajazitovog sina).
103
Ugri ili Maari su konjiki stepski narod, mongolskog rasnog tipa, turanskog
roda, ugro-finske grane i uralsko-altajske jezike grupe. U Evropi se prvi put pojav-
ljuju 838. godine, u borbama protiv romanske vojske, kao saveznici velikog kagana
Presijana I (vladao: 836-852), tj. kao pomoni odredi njegovih Bugara. Narednih
pedeset osam godina (838-896), Ugri e se pojavljivati s vremena na vreme, kao
plaenici raznih evropskih vladara. Tokom 883. godine, zapoee veliku migraciju ka
zapadu (u istonu Evropu). Kao znaajni faktor susreemo ih 892. godine, gde se
pojavljuju kao ratni pomonici, ovaj put Fruga (Franaka), a potom i Romana. Kada
46
Inae, Turci Osmanlije su neposredno posle Angorske bitke,
pored Turaka Selduka takoe i Serbe, odnosno hriane, smatra-
li odgovornim za izdajstvo Bajazita.
Posle savetovanja sa svojim vojskovoama, kao i bratom
Vukom i sestriem urem, despot je doneo definitivnu odluku
da sa svojom vojskom nastavi put za Serbiju preko mora.
Videvi zabrinutost kod Stefana, njegov sestri ura
Brankovi, pokuao je da iskoristi ovu priliku, zatraivi da mu
se vrate sve zemlje, koje su bile u posedu njegovog oca, a koje je
Bajazit predao Stefanu na upravu.
Posle ovog zahteva (za ponovnom podelom Serbije), izbila
je meu njima svaa, zbog koje je Stefan zatraio od namesnika
Joanisa da do njegovog povratka u Serbiju dri mladog ura u
pritvoru u Konstantinopolisu, kako bi on mogao da dobije na
vremenu, i konsoliduje sopstvenu vlast po povratku u zemlju.
su Hazari potisnuli Peenjege, ovi su ispred sebe 895/96. godine proterali Ugre sa
krajnjeg istoka Evrope i iz zapadne Azije ka centralnoj Evropi, tako da su isti bili
prinueni da se mnogo bolje vojno organizuju. Do ovog dogaaja, Ugri su bili sasta-
vni deo bugarske konfederacije poznate pod imenom On-Ogur (Deset plemena). Iz
ovog e razloga Sedam ugarskih plemena: Jene, Ker, Kesi, Kirt-armat, Meer, Njek
i Tarjan formirati vrstu Ugarsku etniku plemensku konfederaciju, uz osmo nema-
arsko pleme Kabar, i na mau naseliti Panoniju, potinjavajui tamonja serbska i
na severu ve izdvojena (i formirana) moravska plemena (etnogeneza eha, zavre-
na je tek u 10. veku). Sa konjicom od oko 20.000 ratnika, njihov sposobni (i veoma
agresivni) voa Arpad (vladao: 895-907) bukvalno e opustoiti Evropu, ostavljajui
za sobom veoma krvav trag. Dananji plavokosi Maari, derivat su gena serbskog
plemena Severa (Severjana) na prostoru Panonije, koje je veim delom iveo upravo
na teritoriji njihove nove drave. Pleme Severi je bilo deo nekadanje serbske zemlje
Bojke (pojas od Bavarske na zapadu, pa preko Bohemije do na istoku zalea Karpa-
ta u Ukrajni), koja se nalazila juno od Bele Serbije (840-940), tj. ire oblasti oko
Luice u dananjoj Nemakoj, a severno od serbskog plemena Timoana (sa podru-
ja dananje istone Slavonije, Srema, severo-istone Bosne, Bake, Banata, ue Ser-
bije juno od Save i Dunava, ukljuujui zapadne oblasti savremene Rumunije i Bu-
garske). Ova istorijska injenica, navela je maarskog Jevreja Hermana Bambergera
(1832-1913), austrougarskog turkologa i istoriara, da izjavi, da u krvi dananjih
Maara nema ni jedne jedine kapi maarske krvi, a po nekim njegovim kolegama
ima je moda samo 1%.
47
Poto je jo pre Slika: 9.
15. marta 1402. godine,
Brankoviima vraena
zemlja104, oigledno je
da tada nije vraena
sva zemlja, ili je mladi
ura imao aspiracije
na vladarski presto.
Na Stefanovu a-
lost, njegov sestri se
ubrzo po despotovom
odlasku iz Konstanti-
nopolisa uspeo oslobo-
diti iz zatvora (izmeu
31. avgusta i 3. sep-
tembra), uz pomo Ro-
dopa105 (13??-1436), sebi
odanog oveka, te je
odmah uspostavio kon-
takt sa Sulejmanom, Opis slike: ura Brankovi Mladenovi (1377-1456).
Portret se nalazi na Esfigmenskoj povelji, koju je 11.
traei podrku Turaka septembra 1429. godine izdao serbski despot ura Bran-
Osmanlija za zbaciva- kovi, a na molbu monaha zilotskog pravoslavnog manas-
tira Esfigmen, da postane novi ktitor ovog manastira.
nje Lazarevia sa trona Povelja je kao izuzetan istorijsko-pravni dokument, izra-
Serbije. ena u srpskom pravoslavnom manastiru ia.
Titula: Despot Serbije (vladao: 1427-1456)
Stefan je boravei Autor: Nepoznat autor ili autori iz serbskog pravosla-
u prestonici Roman- vnog manastira ia
skog carstva saznao da Tehnika: Minijatura na pergamentu
Vreme nastanka freske: 1429
mu je sestra Olivera Mesto uvanja: Manastirska biblioteka
zarobljena i predata kao Verski objekat: Manastir Esfigmen
Lokacija: Sveta Gora (Republika Grka: 1947-)
104
105
Ljubomir Stojanovi (1860-1930): Stari srpski rodoslovi i letopisi, Zbornik za
istoriju, jezik i knjievnost srpskog naroda, Prvo odeljenje (Spomenici na srpskom
jeziku), Knjiga XVI (Sremski Karlovci: Srpska kraljevska akademija, 1927, str. 221).
48
robinja Timuru, ali i da postoji mogunost da bude otkupljena za
vei iznos dukata.
Shvatajui ozbiljnost ove situacije, on je odmah pozajmio
novac od namesnika Joanisa i sultanu Timuru uputio svog izasla-
nika Turina Ajdina, radi pregovora o otkupu, koje je on uspeno
obavio (sklapajui istom prilikom i nekakve ugovore), jer je tur-
sko-mongolski vojskovoa (cenei Stefana, kao ratnika), pristao
da oslobodi Oliveru106.
Despot Stefan i Sulejman (gospodario je evropskim delom
osmansko-turskog sultanata) bili su u neprijateljskim odnosima,
pa je serbski vladar odluio da se morskim putem vrati u Serbiju,
elei da za neko vreme izbegne nove sukobe sa Turcima, odnos-
no da izbegne sudbinu svog manjeg odreda, koji je upao u zasedu
Seride u ernomenskoj umi (kod Drinopolja).
Zbog svega iznetog, na Hemsko poluostrvo107, Stefan i Vuk
kreu enovljanskom galijom108.
106
Sultanija Olivera e se po zavretku gore pomenute misije vratiti u Serbiju preko
Konstantinopolisa, stigavi u Bar, gde ju je doekala sestra Jelena Lazarevi Hrebe-
ljanovi (1371-1443).
107
Hem ili Helm je stari naziv za Balkansko poluostrvo (lat. Haemonia classica ili
Paeninsula Haemonia). Dr Duan-Vladislav Paerski, slavista i lingvista sa Univer-
ziteta u Gdanjsku (Republika Poljska), smatra da izvorni naziv Hemskog poluostrva
potie od imena oblasti Hum. Kod starih Serba re hum oznaavala je brdo (plani-
nu), dok je humka predstavljala breuljak. Naziv Zahumlje (lat. Zachlumia), za
oblast u dananjoj zapadnoj Hercegovini i junoj Dalmaciji, nastalo je od izvorne rei
Hum, ili na starom serbskom jeziku (za + Hum: iza Huma), to je tran-
skribcijom na latinski jezik dalo formu Zachlumia (gr. : zemlja
Zahumljana), odnosno u latinizovanom obliku bazine rei Hum: Chelmania,
Chelm, Chulmorum, Chulmia i terra de Chelmo (Humska zemlja). Posredno nas na
isto podseaju i navodi, koje su u svojoj knjizi Michael of Zahumlje (Norder-
stedt:Book on Demand GmbH, 2013), izneli njeni autori Desi Rasel i Ronald Kon,
kada su pisali o serbskom vladaru Mihajlu Vieviu (880/890-950), knezu Zahumlja
(vladao: 910-950) i staroj serbskoj oblasti Zahumlje. Grci nisu imali ni ranije, a
nemaju ni danas objanjenje za njihov deformisani negrki termin Hem (u smislu
brda/planine), jer ga koriste za severne negrke oblasti u Trakiji, a to nam tek turo i
maglovito belee kroz svoje mitove o trakom kralju Haemosu (gr. ), odnosno
da bi potom (kasnije) pominjali i Hemsko poluostrvo (gr. ).
Izraz Balkan, prvi put pominje 1490. godine, italijanski pisac i diplomata Filip Kali-
49
Neto ranije Milica Nemanji Hrebeljanovi109 (oko 1335-
1405), odnosno monahinja Evgenija (zamonaila se ko 1393. go-
dine110) i njena erka Marija-Mara Brankovi111 (13??-1426), tra-
ile su od Dubrovana, da poalju brod, kako bi traio brau La-
zarevie i Brankovie.
Njihov zahtev je razmatran od strane Velikog vea112 u Dub-
rovniku 31. avgusta i ponovo 1. septembra 1402. godine.
Knjeginja Milica je konkretno traila brigantin113 Nike
Vlahotia.
mah (1437-1496), kada govori o podvizima Vladislava III od Varne (1424-1444),

kralja Poljske (vladao: 1434-1444) i kralja Ugarske (vladao: 1440-1444) u jednom
svom memorandu koji je adresirao na Vatikan. Tom prilikom Filip se obraa ovani-
ju Batisti (1432-1492), odnosno tadanjem rimskom papi Inoentiju VIII, (vladao:
1484-1492) i u svom pismu pie da ljudi u tom kraju, goru nazivaju Balkanom
(quem incolae Bolchanum vocant). Ova re je tek poetkom 15. veka stigla sa tur-
skim okupatorom na Hemsko poluostrvo i oznaavala je umovitu planinu ili pla-
ninski lanac, odnosno ista nema nikakve veze sa lokalnim (autohtonim) stanovni-
tvom. Inae, dananji (opteprihvaeni) naziv Balkan (za Hemsko poluostrvo),
kreirao je 1808. godine nemaki geograf Johan Cojne (1778-1853) u svom delu
Gea. Versuch einer wissenschaftlichen Erdbeschreibung (izdava: Wittich; mesto
tampanja: Berlin, Knigreich Preuen: 1701-1918), upotrebivi naziv Balkanhal-
binsel (inspirisan planinom Balkan, koja Bugarsku horizontalno deli na dva dela).
Nakon ovog dogaaja, re Balkan poinje da se koristi, kao ime regije, tj. za
Hemsko poluostrvo. Ovim inom Cojne je odbacio hiljadugodinju tradiciju starose-
delaca, poto je u naunim krugovima propagirao svoj novokomponovani izraz, ma-
da nikada (do tada) stanovnici ovog dela Evrope (ili bilo kog dela Evrope) nisu njime
oznaavali ovu regiju.
108
Ovo je isti brod koji je kod Galipolja odbio napad 16 turskih amaca punih strela-
ca.
109
Milica se udala 1353. godine za Lazara Hrebeljanovia (1329-1389), velikog
kneza Serbije (vladao: 1371-1389).
110
Elizabeth M. Jeffreys (1941-): Byzantine Style, Religion and Civilization: In
Honour of Sir Steven Runciman (Cambridge: Cambridge University Press, 2006,
str. 76).
111
Mara Lazarevi Hrebeljanovi (sestra kneza Stefana) se udala 1371. godine za
Vuka Brankovia Mladenovia (oko 1345-1397).
112
U Veliko vee je ulazilo celokupno punoletno (muko) plemstvo Dubrovake
republike. Takoe, postojalo je i Malo vee (od 11 lanova), koje je zajedno sa najis-
taknutijim pripadnicima Velikog vea inilo Vee umoljenih (od 45 lanova).
50
Dubrovani su Slika: 10.
odluili da daju naoru-
ani brigantin, koji je
trebao da u Dubrovnik
dovede dva Lazarevia
(za koje su ve imali
informaciju da su ivi
izali iz bitke kod An-
gore), a komadantu
broda je data velika
posada i sredstva za
boravak od tri meseca
na putovanju po sredo-
zemlju.
Shodno odluci
grada, i knjeginja Mili-
ca je obavetena da oba
su njena oba sina dobili
garanciju Republike
(lat. Salvum conduc-
tum).
Takoe, Dubrov- Linosti na fresci: Vuk Lazarevi (posle 1380-1410)
ani su razmatrali i op- Titula: Knez Serbije
Autor: slikar Teodor
ciju da serbske kneeve Tehnika: Fresko slikarstvo
trai paralelno i galija114 Vreme nastanka freske: 1402-1405
Lokacija freske: Crkva Svetog Ilije (Manastir Rude-
Ladislava I (1376- nica)
1414), kralja Napulja Mesto: Rudenice (Republika Srbija: 2006-)
(vladao: 1386-1389 i 1399-1414).
113
Brigantin je jedrenjak koji ima dva jarbola, a ukrteno jedrilje ima samo na pred-
njem jarbolu.
114
Galija je ratni, ili trgovaki brod, koji se pokretao na vesla. Srednjovekovne ratne
galije su bile dugake oko 40 metara, a imale su 108 vesala (sa dva oveka po klupi),
veinom duine oko 7 metara, kao i dva kormila od 6 metara. Prednji jarbol bio je
visok 16 metara, a srednji 11 metara.
51
Tih dana, u Dubrovnik stie i serbski plemi Jovan, proto-
vestijar (ministar finansija) despota Stefana, koji je po zanimanju
bio i svetenik (pop), a povodom predstojeeg dolaska Lazarevi-
a.
Da bi izbegli lutanje uz obalu Bliskog istoka, Dubrovani su
traili od knjeginje Milice to podrobnije informacije o mestu gde
su kneevi vieni (ili gde su se zaputili), a da su oni bili dobro
obaveteni o deavanjima u Konstantinopolisu, govori i podatak,
da od sredine septembra 1402. godine oni pominju samo Lazare-
vie, a nigde Brankovie (oigledno znajui za sukob Stefana sa
sestriem).
Iz izvetaja koji je 12. oktobra 1403. godine Mletakoj re-
publici uputio irardo Sagredo, vidimo da se se Stefan i Vuk sa
oko 260 ljudi nalazili na velikoj i dobro naoruanoj galiji Lome-
lino115.
Ova galija je kod Galipolja uvuena u krau pomorsku bitku
strelama i to sa 16 manjih galija (osam sa svake strane), to je do-
velo do ranjavanja estorice ljudi, od kojih je jedan podlegao po-
vredama.116
Napadnuta galija je odgovorila takoe sa strelama117, nanev-
i vee gubitke napadaima, koji su se povukli.
Posle ovog dogaaja, brod e nastaviti svoj put ka ostrvu
Lezbosu.
115
Vlasnitvo florentinskog plemia ovanija Lomelina, koji je tada bio lan pos-
lanstva romanskog cara kod sultana Timura.
116
Insuper egli disse, che si part da Costantinopoli colla grande cocca Lomellina
bene armata, sopra la quale etiam erano due figluoli del Conte Lazzero con molta
gente. E quand'egli fu avanti a Galhpol, sedici galere di Gallipoli armate e bene in
ordine vennero contro quelli, cio otto da un latto e otto dall'altro, traendo molte
saette per tal modo, che percossero sei uomini della cocca, de'quali uno mor.
Marie-Mathilde Alexandrescu-Dersca-Bulgaru (18??-19??): La Campagne de Timur
en Anatolie (1402), Publicaiunile institului de turcologie (Universitatea Mihilean
din Iai), Volumul I (Bucureti: Monitorul Oficial i Imprimeriile Statului. Imprime-
ria Naional, 1942, str. 132).
117
Kako u to vreme jo nisu koriteni topovi u pomorskom bitkama, oruani okraji
su se odvijali sa upotrebom strela.
52
Po dolasku u Mitilenu, gde ih je ugostio tamonji vladar Ga-
tiluzi, budui despotov tast, Lazarevi sinovi su provodili vreme
na zabavama i ugovaranju venanja Stefana i Jelene Gatiluzi
(venanje e se odigrati tek 1405. godine).
Timur nastavlja sa osvajanjima

Sultan Timur ve krajem 1402. godine opseda118 Smirnu
(danas: Izmir), koja je 58 godina (od 1344. godine) pripadala Vi-
tekom redu sa Rodosa119, nudei preobraenje u islam njenom
upravniku Flamancu120 Giljermu od Munte, to je ovaj sa gnua-
njem odbio.
Timurovi Tatari su bukvalno pregazili vitezove Jovanov-
ce, koji su branili Smirnu, a kao odgovor na nepokoravanje i
pruanje otpora tursko-mongolski voa je svo stanovnitvo koje
je zatekao unutar gradski zidina masakrirao, sem onih koji su
imali sreu da se dokopaju brodova u luci.
Timur je posle ovog pokolja izgubio simapatije zapada (to
ga nije mnogo ni zanimalo), koji je po svom ve ustaljenom obi-
118
Timurova opsada Smirne je poela 2. decembra 1402. godine, a grad je osvojen
28. decembra 1402. godine.
119
Viteki Red Jovanovaca , ili Red Hospitalaca, odnosno Red Maltekih
vitezova, osnovao je 1117. godine benediktinski fratar Blagosloveni erar (1040-
1120), zajedno sa nekolicinom Amalfitanaca (Republika Amalfi: 958-1037 pomor-
ska republika u Junoj Italiji). Francuski istoriar Luj Rene Breje (1868-1951), u
svom radu Latin Kingdom of Jerusalem (1099-1291), The Catholic Encyclopedia,
Volume VIII (New York: Robert Appleton Company, 1910) navodi da je viteki Red
Svetog Jovana osnovan ak etiri godine ranije, tj. 15. marta 1113. godine. Breje
se ovde poziva na jedan zvanian dokumenat, koji je pomenutog datuma Rainerio
Raineri, tj. papa Paskal II (vladao: 1099-1118), adresirao lino na viteza erara (Ge-
raudo institutori ac praeposito Hirosolimitani Xenodochii) priznajui ga za religijski
Red. Opte je miljenje, da je Red tek 1117. godine dobio kasnije prepoznatljiv voj-
ni karakter.
120
Anne-Marie Legras: L'Enqute pontificale de 1373 sur l'Ordre des Hospitaliers
de Saint-Jean de Jrusalem, Volume 1 / L'enqute dans le prieur de France (Paris:
Editions du Centre National de la Recherche Scientifique, 1987, str. 437).
53
aju krunisao podizanjem kule od glava ubijenih branitelja i sta-
novnika grada.
O nadmoi timuridske vojske, govori nam podatak da je
osmansko-turski sultan 7 godina pokuavao da osvoji ovaj grad, a
da ga je Timur osvojio za samo neto vie od tri nedelje.
Slinu krvavu sudbinu izbegao je grad Fokeja (dananja
Foa), kao mletaki trgovaki centar, a isto i enovljansko trgo-
vako udruenje Maona (1346-1566), koje se nalazilo na ostr-
vu Hios, naspram pomenutog grada, jer su Timuru blagovremeno
ponudili otkup121.
Poto se obraunao sa osmansko-turskim odredima u Maloj
Aziji, sultan Timur je zatraio da Romansko carstvo ispuni oba-
vezu (iz njihovog ranijeg dogovora) vezanu za prevoz njegove
vojske u Evropu, a to su Romani izbegavali da uine.
Kada je saznao za odgovor Romana, on je pripretio Kon-
stantinopolisu da e do njih doi severoistonim suvim putem da
mu poloe raune122.
Od ove zamisli Timur je odustao, jer je bio zaokupljen ob-
navljanjem seldukih emirata, koje je Bajazit unitio poslednjih
godina svoje vladavine, a potom se uputio u sredite svoje dra-
ve, u prelepi grad Samarkand (gde dolazi 1404. godine), radei
na pripremama za pohod na Kinu.
U to vreme on prima i delegaciju koju je predvodio Klavi-
ho, ambasador kralja Kastilje.
121
Posle masakra u Smirni, carski namesnik Joanis VIII Paleologos, poslao je svoje
izaslanike Timuru, da sa njim pregovaraju o vazalnom statusu, s obzirom da je tur-
sko-mongolski sultan zatraio da ga Romansko carstvo prizna za sizerena.
122
Romani su znali da je ovo malo verovatno, jer se Timuru nije ilo u rat na teritori-
ji pod kontrolom Dingiskanida, tj. u tzv. Kipaki kanat (poznatog i kao Zlatna
horda ova horda je nastala 1379. godine, spajanjem zapadne Plave horde sa
istonom Belom hordom), jer je takav poduhvat zahtevao mnogo ratovanja (Timur
je pobedio tamonjeg kana 1391 i 1395. godine, ali ga nije i pokorio), pa se moe
pretpostaviti da je ovo saznanje bilo poznato i vladarima Romanskog carstva, kada su
doneli odluku da ne ispotuju svoj deo dogovora oko prevoza mongolskih trupa ro-
manskim brodovima.
54
Povratak Despota u Serbiju

Konano u septembru 1402. godine braa Stefan i Vuk su se
iskrcali u Baru, gde ih je sveano doekao ura II Stracimirovi
Bali (13??-1403), gospodar Zete (vladao: 1385-1403), sa svo-
jom enom Jelenom Lazarevi Hrebeljanovi123 (1371-1443).124
Prvobitno je planirano da se braa vrate preko Dubrovnika u
Serbiju, pa je shodno tome Grad pod Srem zapoeo (19. sep-
tembra 1402. godine) sa pripremanjem doeka uglednih zvanica.
Dubrovako Vee umoljenih, odmah po dobijanju informa-
cije da su Stefan i Vuk stigli u Zetu, odluuje (22. oktobra 1402.
godine), da jedna velika dubrovaka galija ode u Ulcinj i prihvati
serbsku vlastelu.
Poslato je i poslanstvo u Bar, da pozdravi i obdari Stefana
sa 600 dukata, ali pre nego to je ono stiglo i da krene (24. oktob-
ra), saznali su Dubrovani da ve idueg dana, tj. 25. oktobra
1402. godine Stefan kree za Raku.125
Serbski ratnici, predvoeni despotom Stefanom odluili su
da skrate put i preduhitre Sulejmana, tj. da spree puistike am-
bicije ura Brankovia.
Lazarevii su pod pratnjom Balievih vitezova, svratili u
Skadar, gde je serbske plemie pozdravio126 mletaki knez Donato
de Porto127.
123
U pitanju je roena sestra despota Stefana.
124
Jovan-Ilarion Ruvarac (1832-1905): Priloci k objanjenju izvora srpske istori-
je, Glasnik Srpskog uenog drutva, Knjiga XLVII (Beograd: Srpsko ueno dru-
tvo, 1879, str.184-194).
125
Jorjo Tadi (1899-1969): Promet putnika u starom Dubrovniku (Dubrovnik:
Turistiki savez u Dubrovniku, 1939, str. 56-57) i Ljubomir Stojanovi (1860-1930):
Stare srpske povelje i pisma, Knjiga I, Prvi deo, Zbornik za istoriju, jezik i knjie-
vnost srpskog naroda, Prvo odeljenje (Spomenici na srpskom jeziku), Knjiga XIX
(Beograd - Sremski Karlovci: Srpska kraljevska akademija, 1929, str. 196-197).
126
Konstantin Jozef Jireek (1854-1918) i Jovan Radoni (1873-1956): Istorija
Srba, Politika istorija do 1537. godine, Knjiga I fototipsko izdanje (Pirot: Pi-
press, 2004, str. 337).
55
Drugi sukob Serba i Turaka na Kosovu

Oruani sukob izmeu despota Stefana Lazarevia i njego-
vog brata Vuka, potpomognutih trupama ura II Balia128 sa
jedne strane, i turskih odreda sultana Sulejmana i ura Branko-
via sa druge strane odigrao se 21. novembra 1402. godine (na
Vavedenje) na Kosovu.
Ovoj bici,129 prethodilo je veoma teko prikupljanje vojske
od strane serbskog despota, kome je pomo pruila majka Milica,
a u toku bitke i kesar Ugljea Vlatkovi130, gospodar Vranja.
Sulejman je da bi ometao okupljanje Stefanove vojske, na-
redio Brankoviu da najpre zaposedne puteve, a u ovim aktivnos-
tima oni su zadobili podrku i jednog dela nezadovoljnog plems-
tva.
Stefanova vojska okupila se kod Graanice, pred bitku sa
Turcima.
Despot je tada uzeo uz sebe manji deo vojske, a drugi, vei
dao stavio je pod komandu svog brata Vuka, to ga umalo nije
kotalo poraza.
Naime, dok je Stefan sa svojim vitezovima uspeo da razbije
Turke (koji su inili veinu ureve vojske), Brankovi je naneo
teke gubitke neiskusnom Vuku, tako da je tek intervencija Ste-
fana spasila njegove trupe od tekog poraza.
Serbski despot je pobedio u ovom sukobu, ime je za neko
vreme otklonjena opasnost za despotvinu.
127
Guverner Skadra, ili orig. comes et capitaneus noster Scutari.
128
Negde se spominje i kao ura II Baoi.
129
U istoriografskoj grai je poznata kao Graanika bitka ili Tripoljska bitka (po
mestu Tripolje, gde se bitka odigrala).
130
U tom presudnom trenutku, Ugljea je preao sa turske, na despotovu stranu
(otkrivi ovom ratne planove Turaka). On je moda i omoguio pobedu Lazarevii-
ma. Kao nagradu za njegovo patriotsko dranje, Stefan mu je potvrdio vlast nad obla-
stima koje je drao njegov otac Vlatko, a iste su od tada bile u sastavu despotove
drave.
56
Posle ovog sukoba sa Brankoviima, braa Lazarevii dola-
ze u utvreni grad Novo Brdo, gde je Stefan veoma otro kritko-
vao Vuka,131 zbog loeg komandovanja i potiskivanja koji je do-
iveo u toku bitke (od strane jedinica Brankovia).
Ovu kritiku Vuk Lazarevi je teko primio te se odluuje za
pribliavanje Turcima, upravo u najteim trenucima za rakog
vladara.
Ve 12. decembra 1402. godine Dubrovani piu pismo de-
spotovoj sestri Mari Brankovi u kome je (kao zainteresovana
strana) prijateljski savetuju i neskriveno kritikuju zbog postupaka
njenog sina ura.132
Da je Raka bila jo dugo u haosu, posle druge bitke na Ko-
sovu, govori nam i podatak da su se Mleani 16. marta 1403. go-
dine obratili molbom despotu Stefanu (oslovljavajui ga kneev-
skom titulom), traei dozvolu slobodne trgovine za njihove trgo-
vce.
Zaista, deluje zbunjujee podatak, da je njihov Senat tek 7.
juna 1403. godine poslao Antonija Sklava da formalno despotu
prenese pozdrave i estitke to se zdrav vratio iz nevernikih ru-
ku, a prava misija se svodila na molbu za novim povlasticama za
mletake trgovce.
Inae, vojno-politiki sukob samih Lazarevia (1403-1410),
a pogotovo Lazarevia i Brankovia (1402-1412) iznurivae
Serbsku despotovinu narednih deset godina, sve do izmirenja Ste-
fana i ura.
131
Zbog ovog dogaaja je Vuk Lazarevi uvreen i ponien otiao (itaj: prebegao)
u tabor Sulejmana. U kasnijem narodnom predanju, ovaj dogaaj je izmeao uloge
Vuka Lazarevia i ura Brankovia, te je iz istog proistekla pria o izdaji Vuka na
Kosovu, koja svakako nema veze sa dranjem Vuka Brankovia Mladenovia u boju
na Kosovu 1389. godine, gde on nije poinio nikakvu izdaju, ve se hrabro borio i
nikada se (do kraja ivota) nije pokorio Turcima.
132
Vladimir orovi (1885-1941): Istorija Srba (Zemun: Publik-Praktikum, 2004,
str. 277).
57
Od ovih sukoba profitirali su samo Turci, jer su znali da e
je oni onemoguavati da se dalje razvija i jaa.
Uprkos svemu, despot je uspeo da reorganizuje, kako serb-
sku dravu, pod svojom kontrolom, tako i vojsku (stvorio je pro-
fesionalnu vojsku), to je izazivalo otpor plemstva kojem nije
odgovaralo da gube privilegije (na raun jaanja drave), pa je
ono zato esto trailo podrku kod Turaka, za svoje kratkorone i
istorijski gledano duboko retrogradne ciljeve.
Haos u Osmansko - turskom sultanatu (1402-1413)

Prilike u nekadanjem osmanskom sultanatu tri godine pre,
a pogotovo posle Timurove smrti (1405) bile su vie nego haoti-
ne.
Pretenzije na osmansko turski presto istakli su svi Bajazito-
vi sinovi, a najpre princ Sulejman, koji je jo 1402. godine preu-
zeo glavnu osmansko-tursku prestonicu Drinopolje.
Iste godine, svoje pretenzije na tron, istakao je i princ Mu-
hamed, samostalni oblasni gospodar u Amasji, a isto ini i princ
Isa u Balikesiru, dok e princ Musa svoje aspircije istai u neka-
danjij sultanovoj azijskoj prestonici Brusi.
Odmah posle izlaska (1405) iz Timurovog zarobljenitva (u
Samarkandu, ) u ovaj konfuzni konflikt e se umeati i princ Mu-
stafa, pokuavajui da se poto-poto dokopa vlasti.
U poetku je Sulejman zagospodario evropskim delom ne-
kadanjeg sultanata, a Muhamed e uspostaviti kontrolu nad naj-
veim delom sultanata u Aziji.
Hiroviti Musa e bezuspeno pokuati da se dokopa evrop-
skog dela nekadanje oeve drave, sukobljavajui se sa Sulej-
manom (koji se opet spremao na pohod u azijski deo sultanata).
Naime, Musa je 1409. godine iz Vlake krenuo sa Serbima
(sa njim su bila oba Lazarevia) da se obrauna sa Sulejmanom.
58
Vuk Lazarevi je tom prilikom tajno sklopio savez sa Musi-
nim bratom sultanom Sulejmanom.
Ovo je otkriveno, od strane Muse, zbog ega je odluio da
pogubi Vuka, mada mu je Stefan nudio garanciju za brata.
Za to vreme, iskoristivi Musino oklevanje, Vuk je sa Bran-
koviima (urem i Lazarom) prebegao Sulejmanu.
Pod Konstantinopolisom je ova izdaja dovela 15. juna 1410.
godine do propasti Musinog pohoda u bici kod Kosmidiona133 (na
obali Zlatnog roga), pa se osmanski princ jedva izvukao beks-
tvom (nazad) u Vlaku, gde mu je tada bila baza za vojne opera-
cije.
Posle bekstva Muse, iz bitke izvukao i despot Stefan sa svo-
jim snagama i vlastelom, meu kojom se nalazio i kesar Ugljea
Vlatkovi, kao i serbski plemi Jovan Mira I Basarab - Veliki
(1355-1418), vojvoda Vlake (vladao: 1386-1395 i 1397-1418)
mu Mare Brankovi134 (1365-14??).
Stefan je posle toga nastavio povlaenje du Zlatnog roga,
ali ga je je pozvao romanski car Manuil II, da se ukrca u njihove
brodove i poseti Konstantinopolis.
Zanimljivo je da je car Manuil u ovom tursko-turskom su-
kobu podravao Sulejmana (prevezao mu je vojsku iz Azije u Ev-
133
Kosmidion je bilo jedno od predgraa romanskog Konstaninopolisa, koje se nala-
zilo na obali Zlatnog roga (izvan gradskih bedema).
134
Constantin C. Giurescu (1901-1977): Istoria Romnilor, volumul I, Din cele mai
vechi timpuri pn la moartea lui Alexandru cel Bun (1432), Cu 151 de figuri n text
i 7 hri afar din text., Ediia a cincea, revzut i adogit (Bucureti: Fundaia
Regal pentru Literatur i Art, 1946, str. 496). Jovanu Miri I su Germani (itaj:
Nemci) posle uspostavljanja potpune kontrole na Vlakom (18.-19. vek), promenili
ime, pa ga sada u istoriografskoj grai nalazimo pod latinitovanim i rumunizovanim
imenom, koje ovaj vladar nikada za svog ivota nije koristio Mircea cel Btrn.
Ako izuzmemo poneki spoljno-politiki dokument, koji je pisan na (mrtvom) latin-
skom jeziku, odnosno na latininom pismu, svaki dokument, koji je Mira za svog
ivota napisao i potpisao, bio je iskljuivo na serbskom jeziku (dakle, ne na bugar-
skom, ruskom, poljskom ili rusinskom jeziku), odnosno na serbskom irilinom pis-
mu, a ovo isto je karakteristika i dokumenta njegovih predaka, roaka i potomaka.
59
ropu), ali je ipak despotu Stefanu priredio sveani doek, koriste-
i priliku da mu ovaj put lino potvrdi despotsku titulu.
Serbski despot se posle kraeg boravka u Romanskoj pres-
tonici, uputio brodovima, preko Crnog mora i Dunava, ka Serbiji.
Kako je i bilo za oekivati u tim trenucima, Serbi nisu eleli
da do kraja podre bilo koju stranu (meu pretendentima na
presto), gledajui u svakoj pojedinanoj situaciji svoj sopstveni
interes.
Iz Kosmidionske bitke sultan Sulejman izlazi kao pobednik,
a Vuk i njegov sestri Lazar Brankovi (13??-1410) su bili na
pobednikoj strani.
Sulejman je u elji, da stavi pod sopstvenu kontrolu Serbsku
despotovinu, poslao Vuka i Lazara u Serbiju, da preuzmu u njoj
vlast (u odsustvu Stefana), a ura je preventivno zadrao kao
taoca.
Ujak i sestri su na putu za despotovinu upali u zasedu Mu-
sinih ljudi.
Posle predomiljanja, oko eventualnog otkupa, Turci 4. jula
1410. godine ubijaju Vuka, jer je bio organizator izdaje osman-
skog princa, a Lazara ostavljaju u ivotu, uz uslov da ura na
poetku naredne bitke (kod Drinopolja) pree sa Sulejmanove na
Musinu stranu.
Uprkos dobijenoj poruci, ura je ostao uz sultana, to je
razbesnelo Musu, te je jo u toku bitke 11. jula 1410. godine ubio
Lazara.
Princ Musa je i ovde doiveo teak poraz, a ura je besan
zbog smrti brata posle nove pobede Sulejmanove vojske kod
Plovdiva, iz osvete palio i unitavao ovaj grad.
Ipak, bez obzira na izostanak vee serbske podrke Musa je
uspeo da zauzme Drinopolje i da potom 17. februara 1411. godi-
ne (tokom bekstva) ubije brata Sulejmana, to je nateralo sultana
Mehmeda da iz Azije krene ka Hemskom poluostrvu, radi kona-
nog ujedinjenja sultanata.
60
Sultan Mehmed je preduzeo dva (bezuspena) pohoda na
Musu, ali je u oba pokuaja poraen i spas je nalazio kod roman-
skog cara Manuila.
Uspee u svom naumu tek poto je posluao savet starog
Evronos-bega135 (13??-1417), da pre nego se sukobi sa Musom,
krene preko Makedonije da se udrui na Kosovu sa Serbima, de-
spota Stefana Lazarevia.
Kao despotov komadant, ura Brankovi je, u odlunoj
bici, reio borbu izmeu princa Muse i njegovog brata sultana
Mehmeda I, pobedivi 5. jula 1413. godine ovog prvog.
Pomenuta bitka se odvijala u blizini sela amorlu136 (ispod
planine Vitoe) u dananjoj Bugarskoj.
Tom prilikom je ubijen princ Musa, i to od sopstvenih jani-
ara, te je time dolo do ponovnog ujedinjenja (1413) nekada-
njeg osmansko-turskog sultanata.
Mada je ovo znailo relativan mir za Serbsku despotovinu,
na kraju je jaanje Osmanske drave dovelo 1459. godine do
sloma despotovine, jer je od tada, pa do 1537. godine ova posto-
jala samo kroz titule despota, koje su Serbima dodeljivali, ili pot-
vrivali kraljevi Ugarske (od 1459. do 1526. godine) i nadvojvo-
de Austrije (od 1526. do 1537. godine).
135
U pitanju je sin biveg romanskog zvaninika u Brusi, odnosno etniki Grk, kome
je otac preao na islam.
136
Selo pored grada Samokova, koji se nalazi blizu Serdike (danas Sofija).
61
INDEKS STRANIH REI
Ahmad Arabah (arap. )

Ajdin (tur. Aydn) lino ime
Ajdin (tur. Aydn) oblast
Ajnan beg (tur. Aynan Bey)
Aka (tur. ak)
Akindije (osman. tur. , ili tur. aknc)
Akehir (tur. Akehir)
Aksu (kin. )
Ali andarli paa (tur. andarl Ali Paa)
Anadolija (tur. Anadolu)
Angora (gr. , lat. Ancyra, ili tur. Ankara)
Antonijo Sklavo (it. Antonio Sclavo)
Arpad (ma. rpd)
Askeri (osman. tur. , ili tur. Asker)
Aspra (gr. )
Austrougarska (nem. sterreichisch-Ungarische Monarchie)
Avganistan (pat. ) republika
Avganistan (pers. )
Azerbejdan (azer. Azrbaycan)
Bagdad (arap. )
Bajazit I (osman. tur. , ili tur. I. Bayezid)
Bavarska (nem. Bayern)
Bela Serbija (lat. Alba Serblia, ili nem. Wei Serbien)
Blagosloveni erar (fr. Frre Grard, ili Grard Tenc)
Bohemija (lat. Bohemia)
Bosfor (tur. Bogazii)
Brigantin (it. brigantino)
Brusa (tur. Bursa)
Bugarska (bug. )
agatajski kanat (tur. aatay Hanl)
amorlu (tur. amurlu)
apal-tepe (tur. ataltepe)
elebi (serb. , , ili )
62
elebi (tur. elebi)
esi (e. echov, ili ei)
Damask (arap. )
Delhi (hin. )
Despot (gr. )
Dimiter Jonima (alb. Dhimitr Jonima)
Donato de Porto (it. Donato de Porto)
Drinoplje (tur. Edirne)
Dukas (gr. )
Duan-Vladislav Paerski (polj. Duszan-Wadysaw Padzierski)
Dud (lat. dux, ili it. doge/duce)
enova (lig. Zena, ili it. Genova)
enovljanska republika (lig. Repbrica de Zna, ili it. Repubblica
di Genova)
enovljansko trgovako udruenje Maona (it. Maona di Chio e
di Focea)
entile Belini (it. Gentile Bellini)
irardo Sagredo (it. Gerardo Sagredo)
ovani Batista (it. Giovanni Battista Cybo)
ovani Lomelio (it. Giovanni Lamellino)
Dahangir Mirza (tur. Jahangir Mirza)
Desi Rasel (eng. Jesse Russell)
Dingis kan (mong. )
Emir (arap. )
Enrike III (p. Enrique III de Castilla)
Epir (gr. )
Erik Hildinger (eng. Erik Hildinger)
Evrenos (gr. , ili tur. Evrenos )
Evrenos-beg (tur. Gazi Evrenos Bey)
Fararud (pers. )
Filip Kalimah (lat. Philippus Chalimachus)
Firuz-beg (tur. Firuz Bey)
Fjodor Uspenski (rus. )
Flamanci (hol. Vlamingen)
Foa (tur. Foa)
Fokeja (gr. )
Franesko II Gatiluzi (it. Jacobo Francesco II Gattilusio)
Frigija (gr. )
63
Fruzi/Franci (lat. Franci, ili gens Francorum)
Galata (gr. , ili it. Galata)
Galija (gr. )
Germijan (tur. Germiyan)
Giljermo od Munte (fr. Guillaume de Munte)
Gonzales Klaviho (p. Ruy Gonzlez de Clavijo)
Gruzija (gruz. )
Gruzini (gruz. )
Haemos (gr. )
Halil Sultan (tur. Sultan Halil, ili pers. )
Hans iltberger (nem. Johannes Schiltberger)
Hasan aga (tur. Hasan Aa)
Hazarski kaganat (hebr. , tur. Hazar Kaanl'nn, ili
ma. Kazr Birodalom)
Hemsko poluostrvo (gr. , ili lat. Haemo-
nia classica/Paeninsula Haemonia)
Herman Bamberger (nem. Hermann Bamberger, ili ma. Vmbry
rmin)
Hijeronimus Volf (lat. Hieronymus Wolffius, ili nem. Hieronymus
Wolf)
Hios (it. Chio, ili gr. )
Horasan (pers. )
Horda Crnog ovna (turk. Garagounly, ili tur. Karakoyunlu)
Hum (star. serb. , odnosno lat. Chelmania, Chelm, Chulmo-
rum ili Chulmia)
Humska zemlja (lat. terra de Chelmo)
Indija (hin. )
Inoentije VIII (lat. Innocentius VIII)
Irak (arap. )
Iran (pers. )
Iran (pers. ) republika
Isa elebi (tur. sa elebi)
Isfahan (pers. )
Iskilip (tur. skilip)
Izmir (tur. zmir)
J. J. Helert (nem. J. J. Hellert)
Jahi-beg (tur. Yahi Bey)
Jambol (bug. )
64
Janjiari (osman. tur. , ili tur. Yenieri)
Janjina (gr. )
Jene (ma. Jen)
Jermeni (jer. )
Jermenija (jer. )
Jevgenija-Irena Gatiluzi (it. Eugenia-Irene Gattilusio)
Jevreji (heb. , ili jid. )
Johan Cojne (nem. Johann August Zeune)
Johan Er (nem. Johann Samuel Ersch)
Johan Gruber (nem. Johann Gottfried Gruber)
Johan Han (nem. Johann Georg von Hahn)
Johan Kipert (nem. Johann Samuel Heinrich Kiepert)
Jovan Mira I Basarab - Veliki (rum. Mircea cel Btrn)
Joanis VIII Paleologos (gr. I ' )
Kabar (ma. Khabar)
Kabul-ah (kin. , ili eng. Kabul-Shah)
Kan (mong. , tur. kaan, ili kin. , tj. pin. khn)
Kandahar (pers. )
Kara Timurta paa/Timurta-beg (tur. Kara Timurta Paa/
Timurta Bey)
Kara-Jusuf (tur. Ebu Nasr Kara Yusuf Nuyan bin Muhammed)
Karl Hopf (nem. Carl Hermann Friedrich Johann Hopf)
Karpati (polj.Karpaty, ukr. , ili rum. Carpaii)
Kagar (kin. )
Kastilja (p. Castilla)
Kazahstan (kaz. azastan)
Ker (ma. Kr)
Kesar (gr. )
Kesi (ma. Keszi)
Kirt-armat (ma. Krt-Gyarmat)
Kina (kin. )
Kirgizija (kirg. Krgz Respublikas)
Koja Zaharija (alb. Koj Zaharia)
Konstantin Filosof (bug. )
Konstantin Jireek (e. Konstantin Josef Jireek)
Konstantinopolis (lat. Constantinopolis, gr. ,
tur. stanbul, ili serb. Carigrad)
65
Konstantinos Mihailidis (gr. , ili eng.
Constantine E. Michaelides)
Kraljevina Kastilja (lat. Regnum Castell, ili p. Reino de Castilla)
Kraljevina Maarska (lat. Regnum Hungariae, ili ma. Magyar
Kirlysg)
Kroja (alb. Kruj)
Kuvajt (arap. )
Ladislav I (it. Ladislao d'Angi-Durazzo, fr. Ladislas d'Anjou-
Durazzo, ili ma. Lszl)
Laonikos Halkokondilis (gr. , odnosno
lat. Laonici Chalcocondyl, ili Laonicus Chalcondyles)
Lezbos (gr. )
Lomelino (it. Lomellino)
Ludvig Stromer (nem. Ludwig Strommer von Thallczy, ili ma.
Thallczy Lajos)
Luj Rene Breje (fr. Louis Ren Brhier)
Luica (lat. Lusatia, nem. Lausitz)
Maarska (ma. Magyarorszg)
Malkooglu (tur. Malkoolu)
Manastir Esfigmen (gr. )
Manuil II Paleologos (gr. )
Martin T. Hautsma (hol. Martijn Theodoor Houtsma)
Meer (ma. Megyer)
Megara (gr . )
Mehmed I elebi (osman. tur. , ili tur. Mehmed I elebi)
Mehmed Neri (osman. tur. , ili tur. Mehmed Neri)
Mentee (tur. Mentee)
Mihali (tur. Mihalli)
Milan uflaj (hr. Milan ufflay)
Minet-beg (tur. Minnet Bey)
Mirza Abu Bekr (tur. Mirza Ebu Bekir)
Mirza Miran ah (tur. Mirza Miran ah, ili pers. )
Mirza Sultan Husein (tur. Mirza Sultn Huseyn)
Mitilena (gr. )
Mletaka republika (mlet. Serensima Repblica Vneta, ili it. Sere-
nissima Repubblica di Venezia)
Morejska despotovina (gr. )
Moskva (ru. )
66
Munja (osm.-tur. , ili tur. Yldrm)
Murat I (osman. tur. , ili tur. I. Murad Hdavendigr)
Musa elebi (tur. Musa elebi)
Mustafa elebi (tur. Mustafa elebi, ili Dzmece Mustafa)
Mustafa-beg (tur. Mustafa Bey)
Nikeja (gr. , ili tur. znik)
Nikolae Jorga (rum. Nicu N. Iorga, ili Nicolae N. Iorga)
Nikopolj (gr. , lat. Nicopolis, ili bug. )
Njek (ma. Nyk)
Oliver mit (nem. Oliver Jens Schmitt)
Osmansko-turski princ (tur. ehzade)
Osmansko-tursko carstvo/sultanat (osman. tur.

, ili
tur. Osmanl mparatorluu)
Pakistan (urd. )
Paskal II (lat. Paschalis II, ili it. Pasquale II)
Pera (gr. )
Pir Muhamed Sultan (tur. Pir Muhammed Sultan, ili pers.
)
Plovdiv (bug. )
Poluostrvo Galipolje (tur. Gelibolu Yarmadas)
Presijan I (bug. I)
Protovestijar (gr. )
Rainerio Raineri (lat. Rainerus Ranierius, ili it. Rainerio Raineri)
Red Jovanovaca (lat. Ordo Fratrum Hospitalis Sancti Ioannis
Hierosolymitani)
Red Hospitalaca (lat. Fratres Hospitalari, ili Fraternitas Hospita-
laria)
Red Maltekih vitezova (lat. Ordo Melitensis)
Reka Bend (tur. Bend deresi)
Reka ibuk (tur. ubuk)
Reka Kizil-Irmak (tur. Kzlrmak Nehri)
Republika Amalfi (it. Repubblica di Amalfi)
Republika Grka (gr. )
Republika Poljska (polj. Rzeczpospolita Polska)
Romansko carstvo (lat. Imperium Romanum, ili gr.
)
Ronald Kon (eng. Ronald H. Cohn)
Rumunija (rum. Romnia)
67
Rusija (rus. )
Samarkand (uzb. , ili pers. )
Samokov (bug. )
Sarida paa (osman. tur. , ili tur. Sarca Paa)
Sarihan (tur. Sarhan)
Sebasta (lat. Sebastia, Sebast, Sebasteia, ili tur. Sivas)
Sedam ugarskih plemena (ma. Ht-Magyar)
Selduci (tur. Seluklular)
Serdika (gr. , lat. civitas Serdensium, ili bug.
)
Sevastokrator (gr. )
Sinkjang (kin. )
Sirija (arap. )
Sistan (pers. )
Skadar (alb. Shkodra)
Smirna (gr. )
Sofija (bug. )
Sojurgatmi (kin. , ili eng. Soyurghatmish/Suurgatmish)
Spahija (osman. tur. , ili tur. Sipahi)
Sulejman elebi (tur. Sleyman elebi)
Sultan (arap. )
Sultan Mahmud (kin. , ili eng. Sultan Mahmud)
Sveta Gora (gr. )
ah Ruh Mirza (tur. ahruh Mirza, ili pers. )
iptari (alb. Shqiptart)
Tad al-Din (eng. Taj al-Din Shah-i Shahan Abul Fath)
Tanu Dukaini (alb. Tanush Dukagjini)
Tarjan (ma. Tarjn)
Teodoros Spanduginos Kantakuzinos (gr.
, ili it. Theodoro Spandugino Cantacu-
scino)
Timar (tur. Tmar)
Timur (osman. tur. , ili tur. Timr yazld)
Timur (serb. )
Timur Lenk (pers. )
Timur Lenk (serb. )
Timuridsko carstvo (tur. Timur mparatorluu)
Tirkit (arap. )
68
Tokat (tur. Tokat)
Trakija (gr. , lat. Thracia/Threcia, bug. , ili tur.
Trakya)
Transoksanija (lat. Transoxiana)
Turhanli (tur. Turhanl)
Turkmenistan (turk. Trkmenistan)
Turska (tur. Trkiye Cumhuriyeti)
Ugarska etnika plemenska konfederacija (ma. Magyar trzsek)
Ugarska kraljevina/Kraljevina Maarska (lat. Regnum Hungari,
ili ma. Magyar Kirlysg)
Ugri/Maari (ma. Magyarok)
Ukrajina (ukr. )
Univerzitet u Gdanjsku (polj. Uniwersytet Gdaski)
Uzbekistan (uzb. )
Vatikan (lat. Status Civitatis Vatican)
Venecija (mlet. Venexia, ili it. Venzia)
Vidinsko carstvo (bug. )
Vilajet (tur. vilayet)
Vitoa (bug. )
Vizantion (gr. )
Vizas (gr. )
Vladislav III od Varne (polj. Wadysaw III Warneczyk)
Zahumlje (lat. Zachlumia)
Zemlja Zahumljana (gr. )
Ziloti (gr. , ili heb. )
69
:
1. Schiltberger, Johannes: Reisebuch (Augsburg: 1477), Bayerische
Staatsbibliothek Cod. L1603 (Mnchen, Bundesrepublik Deut-
schland)
2. Orbini, Mauro: Il Regno degli Slavi, hoggi corrottamente detti
Schiavoni: Historia di don Mavro Orbini Ravseo abbate melitense.
Nella quale si vede l'Origine quasi di tutti i Popoli che furono del-
la Lingua Slava, con molte & varie guerre, che fecero in Europa,
Asia & Africa; ... (Pesaro: Girolamo Concordia, 1601)
3. Arabshah, Ahmed Ibn & Vattier, Pierre: L' Histoire Dv Grand
Tamerlan: divise en sept livres, contenant l'origine, la vie, & la
mort de ce fameux conquerant (Paris: Rmy Soubret, 1658)
4. Sharaf al-Dn 'Al Yazd (. ) : The History
of Timur-bec, known by the Name of Tamerlain the Great, Empe-
ror of the Moguls and Tartars. Volume 1 (London: John Darby,
1723)
5. Hammer-Purgstall, Joseph von: Geschichte des Osmanischen Reic-
hes: grosentheils aus bisher ubensten Handschriften und Archi-
ven durch Joseph von Hammer., Erster Band, Von der der Grndung
des osmanischen Reiches bis zum Tode Selim's I. 1300-1520.
(Pest/Budapest: Konrad Adolf Hartleben, 1834)
6. Clavijo, Ruy Gonzlez de: Narrative of the Embassy of Ruy Gonza-
lez de Clavijo to the Court of Timour, at Samarcand,A.D. 1403-6
(London: Hakluyt Society, 1859)
7. Jagi, Vatroslav:
, : -
, . 42
(: , 1875)
8. , -:
, , XLVII
(: , 1879)
9. Iorga, Nicolae N.: Notes et extraits pour servir l'histoire des cro-
isades au XVe sicle, Volume 1 (Paris: Louis-Ernest Leroux,
1899).
70
10. Brhier, Louis Ren: Latin Kingdom of Jerusalem (1099-1291),
The Catholic Encyclopedia, Volume VIII (New York: Robert Appleton
Company, 1910)
11. , : , 297 (
: , 1914)
12. Bury, John Bagnell: The Cambridge Medieval History, Volu-
mes IV (New York: The Macmillan Company, 1923)
13. , : ,
, ,
( ), XVI
( : , 1927)
14. , : ,
I, , ,
, ( ),
XIX ( - :
, 1929)
15. William Stearns Davis: A short history of the near East from the
founding of Constantinopole (330 A.D. to1922) ( New York : The
Macmillan Co., 1931)
16. , : Promet putnika u starom Dubrovniku
(: , 1939)
17. Alexandrescu-Dersca, Marie-Mathilde: La Campagne de Timur en
Anatolie (1402), Publicaiunile institului de turcologie (Universitatea
Mihilean din Iai), Volumul I (Bucureti: Monitorul Oficial i
Imprimeriile Statului. Imprimeria Naional, 1942)
18. Giurescu, Constantin C.: Istoria Romnilor, volumul I, Din cele
mai vechi timpuri pn la moartea lui Alexandru cel Bun (1432),
Cu 151 de figuri n text i 7 hri afar din text., Ediia a cincea,
revzut i adogit (Bucureti: Fundaia Regal pentru Literatur
i Art, 1946)
19. Zeissig, Hans: Neuer Geschichts- und Kulturatlas von der Urzeit
zur Gegenwart (Frankfurt Berlin Mnchen - Hamburg: Atlan-
tik-Verlag Paul List, 1950)
20. Grousset, Ren: L'empire des steppes: Attila, Gengis-Khan, Ta-
merlan (Paris: Payot, 1952)
21. Shepherd, William Robert: Historical Atlas (New York: Barnes
and Noble, Inc., 1956)
71
22. , :
, CVII, ,
9 (: , 1959)
23. , : 1402, -
, 3, XV (:
, 1964)
24. Zeissig, Hans: Historischer Bildatlas: Karten-Bilder-Texte zur
Weltgeschichte (Mnchen - Wien Basel: Verlag Kurt Desch,
1964)
25. , : (:

, 1966)
26. Balfour, John Patrick Douglas: The Ottoman Centuries (New York:
William Morrow and Company, 1977)
27. , .:
(: ,
1978)
28. Nicolle, David C.: Armies of the Ottoman Turks: 1300-1774
(London: Osprey Publishing, 1983)
29. . : ( VIII
) 1392-1448 (: , 1984)
30. Jackson, Peter & Lockhart, Lawrence: The Cambridge History of
Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods (Cambridge:
Cambridge University Press, 1986)
31. Legras, Anne-Marie: L'Enqute pontificale de 1373 sur l'Ordre des
Hospitaliers de Saint-Jean de Jrusalem, Volume 1 / L'enqute
dans le prieur de France (Paris: Editions du Centre National de la
Recherche Scientifique, 1987)
32. Fine, John Van Antwerp: The Late Medieval Balkans (Ann Arbor:
University of Michigan Press, 1994)
33. Bosworth, C.E.: The History of the Saffarids of Sistan and the Ma-
liks of Nimruz (247/861 to 949/1542-3) (Costa Mesa: Mazda Pu-
blishers, 1994)
34. Norwich, John Julius: Byzantium:The Decline and Fall (London:
Viking, 1995)
72
35. , (. , ):
11. 15. ,
Byzantion (: Zepter Book World, 2000)
36. Hildinger, Erik: Warriors of the steppe: A Military history of Cen-
tral Asia 500 B.C. to 1700 A.D. (Cambridge: Da Capo Press,
2001)
37. , .:
(: Equilibrium, 2003)
38. , : (:
-, 2003)
39. , (. Jireek, Konstantin Jozef) &
, : ,
1537. , I (: Pi-
press, 2004)
40. , : (: -
, 2004)
41. Polska Akademia Nauk / Komitet Jzykoznawstwa: Onomastica:
pismo powicone nazewnictwu geograficznemu i osobowemu,
Volumes 49-50 (Wroclaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich,
2004)
42. : Vodi roz Svet Vizantije: Od Konstantina do
pada Carigrada (: , 2004)
43. Jeffreys, Elizabeth M.: Byzantine Style, Religion and Civilizati-
on: n Honour of Sir Steven Runciman (Cambridge: Cambridge
University Press, 2006)
44. Prawdin, Michael & Grard, Challand: The Mongol Empire (New
Brunswic: Transaction Publishers, 2006)
45. , : (
: , 2006)
46. Bogunovi, Petar B.: Societas Draconistrarum: Anno Domini
1408, Viteka kultura br. 2 (Beograd: Veliki priorat vitezova
templara Srbije, 2013)
47. Russell, Jesse & Cohn, Ronald H.: Michael of Zahumlje (Nor-
derstedt:Boo on Demand GmbH, 2013)
73
BATTLE OF ANGORA: ANNO DOMINI 1402

Summary: This paper deals with one of the major battles of the Mid-
dle Ages that temporarily changed geopolitical map of the Euro-Asian World.
It was a little processed conflict of hitherto invincible
superpowers that would prolong the life of Principality of Serbia and
Serbian Despotate, as well as the Roman Empire, for more than fifty
years.
At the same time it was the first major defeat of the Ottoman-
Turkish Sultanate, in which Europe could see its strengths and
weaknesses.
The fate of nations and individuals on the one hand, and state
and religion on the other, were closely associated with this event, much
more than with many other events that happened before and after it.
For one, it literally brought respite, for others hope, and for third it
brought disappointment - all depending on the point of view.
Classic medieval chivalry, as hitherto inseparable part of the war
activities, reached its culmination in this battle. In all subsequent bat-
tles it loses its importance and gradually disappears under the
increasingly onslaught of much more popular and effective firearms.
From that point of time medieval chivalry have moved into the field of
chivalric tournaments that would keep it alive for the next hundred and
fifty years.
Sleeping Europe, at the beginning of the 15th century, would not
draw any lessons from this event. The same as before, it would remain
fragmented into a weak states, blinded by political, national and religi-
ous divisions as a result of selfish personal interests of its certain rulers
who were not aware of the danger that would soon come again from
the recovered Turkey.
Those who were aware of this, such as Roman Empire, Serbian
Despotate, or The kingdom of Bosnia, have become the first victims of
the new Ottoman-Islamic wave which rapidly and even more strongly
swept the European continent.
Key words: Angora, Timur, Bayezid I, Stefan Lazarevi, Tatars,
knights
74
ARANEL SMILJANI UDK 94(497.6)0375/1492
Filozofski fakultet POHVALI
Banja Luka
POTENI VITEZ PRIBISLAV POHVALI
Saetak: U radu se saoptavaju svi podaci vezani za aktivnost

Pribislava Pohvalia s posebnim akcentom na dobijanje zvanja viteza,
odnosno potenog viteza kako je obino bio oznaen u onovremenim
istorijskim izvorima. Iako skromnog porijekla, zahvaljujui svojim
sposobnostima, uspjesima i vjernoj slubi prema porodici Kosaa, us-
pio je ui u plemiki sloj koji je prenio na svoje nasljednike. Prvi put
se javlja u maju 1406, da bi u narednih nekoliko godina bio angaovan
u poslovima vezanim za poklad svojih gospodara vojvode Sandalja i
njegovih supruga Katarine i Jelene. Godine 1413. dobio je titulu kneza,
ali se njegov znaajniji angaman biljei tek od 1419. kada je uestvo-
vao u pregovorima oko ustupanja Kosainog dijela Konavala Dubrov-
anima. Zbog uspjeno obavljenog posla, vlasti Republike su ga na-
gradile sa 500 dukata koje je mogao uloiti u njihovu komunu. U treoj
deceniji XV vijeka Pribislav je esto odlazio u Veneciju gdje je sa
predstavnicima Sinjorije vodio pregovore kao opunomoenik vojvode
Sandalja. Tamo je u proljee 1429. nagraen zvanjem viteza koje se od
tada redovno navodi uz njegovo ime. Bio je aktivan za vrijeme Kona-
voskog rata pomoui Dubrovane u njihovoj diplomatskoj borbi pro-
tiv vojvode Radoslava. Nakon toga, Pribislav je uglavnom dolazio u
Dubrovnik kako bi podizao novac koji su oni plaali Sandalju za zakup
drijevske carine. Nakon Sandaljeve smrti sluio je njegovom nasljed-
niku vojvodi Stjepanu Vukiu Kosai. Zbog nekog ubistva u koje su
arandjelsmiljanic@yahoo.com
Aranel Smiljani, Poteni vitez Pribislav Pohvali
bili umijeani Pribislavljevi srodnici pao je u nemilost, ali se iz nje vrlo
brzo izvukao, izmeu ostalog i zahvaljujui dubrovakom posredova-
nju. ak je povratio ranije pozicije na dvoru Kosaa, te su Dubrovani
smatrali da je upravo on osoba koja ima najvei uticaj na mladog voj-
vodu. Umro je izmeu jula 1436. i februara 1438. Za sobom je ostavio
etiri sina od kojih su Vlatko i Radoje bili ukljueni u diplomatsku
slubu Kosaa. Od oca su naslijedili titulu kneza, ali ne i zvanje pote-
nog viteza koje oito nije bilo nasljedno.
Kljune rijei: Pribislav Pohvali, Kosae, Sandalj Hrani, di-
plomata, poslanik i savjetnik, poklad, misije, Dubrovnik, knez, Konav-
li, Venecija, vitez, poteni vitez, Konavoski rat, carina, Stjepan Vuki,
nemilost, povratak, uticaj, testament, nasljednici.
Prolo je ve gotovo pola vijeka od kako je Sima irkovi

objavio rad pod naslovom Poteni vitez Pribislav Vukoti1. Me-
utim, nije on prvi diplomata oblasnih gospodara u Bosni kome
je pripala ast da ponese zvanje viteza. Tri decenije prije njega
diplomata Sandalja Hrania Kosae, Pribislav Pohvali vjerovat-
no u Veneciji stekao je zvanje viteza. Iako o njemu postoji relati-
vno obilje izvornih podataka, ne postoji rad kojim bi se obradila
aktivnost ovog diplomate. Jedini izuzetak predstavlja prije dece-
niju objavljeni rad Esada Kurtovia, ali je u njemu pokriven samo
posljednji period njegove djelatnosti kako bi se utvrdilo vrijeme
Pribislavljeve smrti2. S toga se namee potreba pisanja i objavlji-
vanja ovog rada kako bi se ispravila nepravda koju je dosadanja
istoriografija neopravdano nanijela ovom vrsnom diplomati u
slubi Kosaa.
1
Pisana na neobian nain, jer se u njoj dogaaji prikazuju redosljedom, ne kako je
uobiajeno u drugim radovima od ranijih prema kasnijim, ve obrnuto, tj. od testa-
manta Pribislava Vukotia pa prema ranijim, zakljuno sa njegovim prvim pomeni-
ma. S. irkovi, Poteni vitez Pribislav Vukoti, Zbornik FF u Beogradu 10-1 (1968)
259-276.
2
E. Kurtovi, O vremenu smrti Pribislava Pohvalia i njegovim nasljednicima, Ra-
dovi FF u Sarajevu 13 (2004) 301-310.
76
Prvi i ujedno najvaniji predstavnik porodice Pohvalia bio
je Pribislav koji je pune tri decenije sluio vojvodu Sandalja, a
zatim i nekoliko godina njegovog sinovca Stjepana. Njegovi si-
novi, Vlatko i Radoje, takoe su bili angaovani u diplomatskoj
slubi Kosaa, ali po znaaju daleko zaostaju za svojim uvenim
ocem. Neemo biti daleko od istine ako kaemo da je Pribislav
bio najvaniji diplomata srednjovjekovne Bosne. Ovakav, poma-
lo slobodan sud, moe se potkrijepiti injenicom da se su druge
diplomate tog vremena bavili i drugim poslovima (trgovinom,
upravom, pisanjem, ratovanjem) dok je Pribislav prije svega bio
diplomata, a onda sve ostalo. I dok su oni povremeno bili uklju-
ivani u diplomatske akcije svojih gospodara, Pohvali je diplo-
matsku slubu obavljao na nain da je rije odmor za njega bila
praktino nepoznata. U pravu je Esad Kurtovi kada prilino du-
hovito, ali i istinito, kae da je on bio jedan od najpokretljivijih
likova srednjovjekovne Bosne3.
Pribislav se nije ograniavao samo na puko obavljanje di-
plomatskih zadataka. Bio je i glavni zastupnik i savjetnik vojvode
Sandalja te je i na taj nain mogao uticati na neka deavanja u to
vrijeme4. U Sandaljevoj diplomatskoj slubi, Pohvali je bio sve,
i kurir, i pisar, i poslanik i ambasador, u punom smislu te rijei
zastupnik svog gospodara. Misije koje su ispunile njegov ivot i
koje je obavljao bile su raznovrsne, od prenoenja informacija,
preko posredovanja i pregovora, razliitih nabavki, konano i
3
E. Kurtovi istie da je aktivnost Pribislava ostavila prilinog traga u izvorima, ali i
u literaturi. Bez obzira na to pokazalo se da sva objavljena, ali i neobjavljena graa o
njemu nije u potpunosti iskoriena. Kada se sve sagleda vidi se irina njegovih misi-
ja koja prosto zaprepauje svojim obimom. Odlasci u Veneciju, u Dubrovnik, prae-
nje gospodara po unutranjosti sve su to elementi koji ukazuju na njegovu pokretlji-
vost. E. Kurtovi, Veliki vojvoda bosanski Sandalj Hrani Kosaa, Sarajevo 2009,
381.
4
Tim vie kada se zna duina njegovog boravka u pojedinim misijama, kao i stalna
ukljuenost u onovremenu diplomatiju. Iako je ranija istoriografija osporavala njegov
uticaj na Sandalja, to se u velikoj mjeri moe dovesti u pitanje. Na to ukazuju dimne-
zije Pribislavljeve aktivnosti koje nisu vezane za zemljini posjed poput drugih San-
daljevih vazala. Njegovi uspjesi u diplomatiji bili su glavna preporuka za monog
Kosau. E. Kurtovi, Sandalj, 381-382.
77
finansijskih poslova5. S toga ne iznenauje da je svoju diplomat-
sku karijeru okrunio sticanjem zvanja viteza, odnosno potenog
viteza, vjerovatno na nekom od italijanskih dvorova koje je u
svojim misijama pohodio.
Ime Pribislava Pohvalia prvi put se javlja 4. maja 1406.
kada je donio u Dubrovnik poklad svojih gospodara6. U slinoj
misiji biljei se poetkom 1407. godine7, kao i marta i aprila
1407. u dvostrukoj zadai, uzimanju stvari za gospodare iz po-
klada, ali i novom pohranjivanju u njega8. Poetkom 1408. Pribis-
lav je donio u Dubrovnik 1650 dukata i 4050 perpera koje je ta-
koe postavio u komunu9. Godinu dana kasnije Pribislav je ues-
tvovao u unitenju prvih pet listova ostave i prepisivanju u esti
list10.
5
Vremenski njegove su misije trajale pune tri decenije, od maja 1406. do juna 1436.
Kao poslanik Kosaa iao je u Veneciju, esto i u Dubrovnik. Pored navedenih zada-
taka, javljaju se i nabavke soli, oruja i brodova, angaovanje majstora, djelatnosti
oko Sandaljeve kue i zemljita u Konavlima i Primorju, regulisanje imovine u Vene-
ciji, ulaganje novca na dobit, podizanje tributa, zakup drijevske carine i drugi poslo-
vi. E. Kurtovi, Sandalj, 382.
6
Dubrovani u tom dokumentu navode kako su novac i dragocjenosti primili po
Pribislavu Pohvaliu slugi banice Anke, vojvode Sandalja i njegove ene Katarine.
Poklad je bio prilino obiman o emu svjedoi duga potvrda o prijemu i ostavljanju
stvari na uvanje u dubrovakoj komuni. Radilo se o tzv. prvom listu u poslu njihove
ostave. M. Puci, Spomenici srpski II, Beograd 1862, 48-54; Lj. Stojanovi, Stare
srpske povelje i pisma I-1, Beograd 1929, 333-336; A. Babi, Diplomatska sluba u
srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1995, 83.
7
Ve 9. januara 1407. izdao je potvrdu o unitavanju drugog lista ostave i prepisiva-
nju u trei:, to je sam zapisao. Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 337-340; A. Ba-
bi, Diplomatska sluba, 83.
8
Tako je 15. marta 1407. donio u Dubrovnik u poklad 8564 turske aspre. M. Puci,
Spomenici srpski II, 84-85; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 341-342; Ve 24.
aprila iste godine Pribislav je opet bio u Dubrovniku prilikom prepisivanja ostave u
etvrti list i sainjavanja potvrde o tome. Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 341,
342-343.
9
Ili kako to u potvrdi stoji postavi u poklad da stoji u nau opkinu u komun dokole je
njemu drago. Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 344-345.
10
On je 10. januara 1409. pisao potvrdu o tome. K. Jireek, Spomenici srpski, Beo-
grad 2007, 53; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 344, 345-346.
78
Poetkom 1410. Pribislav se pominje u tzv. sedmom listu
ostave. Tom prilikom on je donio 740 dukata i 2941 perper dub-
rovakih dinara i 971 perper kotorskih dinara11. Iste godine, poe-
tkom marta dolazio je u Dubrovnik donijevi povelje o prijatelj-
stvu vojvode Sandalja i banice Anke12. Tano godinu dana kasnije
Pribislav je pisao potvrdu o unitavanju ranijih listova i njihovom
prepisivanju u osmi list ostave13.
Nakon to se Pribislav ne pominje u 1412, ve sljedea go-
dina obiluje zabiljeenom njegovom aktivnou. Tako je 23. ja-
nuara Pribislav uetvovao u izuzimanju kompletne ostave o emu
svjedoi potvrda napisana tog dana14. Ve sutradan Pribislav je
postavio u komunu novac i dragocjenosti vojvode Sandalja i nje-
gove nove ene Jelene15.
Poetkom maja 1413. Dubrovani su pisali drugi list njiho-
ve ostave pri emu se pominje Pribislav prvi put sa titulom kne-
za16, to znai da je ovu titulu dobio izmeu 23. januara i 3. maja
1413. Njegovo ime opet se biljei 19. oktobra 1413. kada je na
Ljubomiru pisano vjerovno pismo za Pribislava slugu naega koji
je trebao ii u Dubrovnik17. Desetak dana kasnije opet je dolazio u
grad sa Sandaljevim dragocjenosti da ih ostavi u njihovu komu-
11
Sav taj novac stavljen je u poklad. Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 347.
12
Pribislav je tom prilikom imao i neke usmene poruke za Dubrovane o emu svje-
doi sauvano vjerovno pismo za njega. M. Puci, Spomenici srpski II, 55-58; K.
Jireek, Spomenici srpski, 53; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 277-278.
13
M. Puci, Spomenici srpski II, 58-60; K. Jireek, Spomenici srpski, 53; Lj. Stoja-
novi, Povelje i pisma I-1, 346-347, 348, 349-351.
14
K. Jireek, Spomenici srpski, 62-63; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 354.
15
Uglavnom se radilo o raznim dragocjenim i veoma skupocjenim predmetima. Lj.
Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 357.
16
Dokaz za to je dio teksta: dajemo uznat jer pride u Dubrovnik k nam knez Pribac
Mrenovi i knez Pribisav Pohvali poslanijem gospodina vojevode Sandalja. Oni su
sa sobom donijeli jo dragocjenosti o emu su Dubrovani sastavili potvrdu, tzv.
drugi list u ovom poslu. M. Puci, Spomenici srpski, I, Beograd 1858, 64; K. Jireek,
Spomenici srpski, 62-63; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 358-359; A. Babi,
Diplomatska sluba, 83.
17
Zanimljivo da se u tom uputstvu uz njegovo ime ne navodi titula kneza. M. Puci,
Spomenici srpski I, 64; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 288.
79
nu18. Po izvrenom poslu pisao je potvrdu o unitenju prva tri i
upisu novca i stvari u novi list19.
U dvije burne godine bosanske istorije, 1414. i 1415. u iz-
vorima nije zabiljeeno ime Pribislava Pohvalia. Teko je vjero-
vati da kao diplomatski predstavnik vojvode Sandalja nije ues-
tvovao u dogaajima koji su nastali kao posljedica ubistva kneza
Pavla Radenovia. Tim vie kada se zna da je njegov gospodar u
to vrijeme zapao u teku krizu iz koje se izvukao zahvaljujui
diplomatiji. Mogue da je Pribislav bio jedan od Kosainih di-
plomata koji su ili Turcima zbog dobijanja vojne pomoi. U
svakom sluaju Pohvali se u izvorima pominje tek krajem janua-
ra 1419. kada je zajedno sa Dmitrom krstjaninom uestvovao u
prebacivanju vojvodinih stvari u Dubrovnik i njihovom smjeta-
nju u poklad20. Mnogo vanije od toga bilo je njegovo angaova-
nje u pregovorima o ustupanju dijela Konavala vojvode Sanda-
lja21.
18
Tada je izuzeo neto novca i dragocjenosti iz vojvodinog poklada. K. Jireek, Spo-
menici srpski, 65-66; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 360-362.
19
Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 362.
20
O tome su Dubrovani sastavili tzv. etvrti list ostave 29. januara. I ovom prilikom
oznaen je samo kao Pribislav Pohvali, dakle bez titule kneza. Lj. Stojanovi, Pove-
lje i pisma I-1, 363-364; On i Dmitar, kao Sandaljevi poslanici tada su neto traili,
ali su ih Dubrovani odbili de faciendo excusationem ad petitionem factam per
ambaxatorem Sandalie. To je bilo vezano za depozit, jer su mu sutradan uz izvinjenje
odobrili novo ulaganje imovine faciendi responionem ambaxiatoribus Sandalie et
faciendi excusationem petitioni eorum super literis obligatoris et acceptandi deposi-
tum. DAD, Cons. Rog. I, 11' (23. i 24. I 1419).
21
Sa njim je dolazio i knez Brailo Tezalovi kao poslanik vojvode Petra Pavlovia.
Znajui koliki uticaj ima na svog gospodara, Dubrovani su mu obeali 500 dukata
kao nagradu ako doe do zakljuenja posla de dando libertatem domino rectori et
Paruo consilio conferendi cum Pribislauo Poqualich super facto Canalis; de specifi-
cando quantitatem; de offerendo et promittendo sibi ducatos quingentos si operatus
fuit taliter quod illa pars contrate Canalis qui est in manibus voiuode Sandal perue-
nit ad manus dominationis Ragusi. R. Gruji, Konavli pod raznim gospodarima od
XII do XV veka, Spomenik SKA 66 (Zemun 1926) 23; A. Babi, Diplomatska sluba,
83; P. ivkovi, Diplomatska aktivnost Braila Tezalovia, Prilozi Instituta za istoriju
u Sarajevu 10-2 (1974) 36; E. Kurtovi, Pavlovii u ulagnju novca na dobit u Dubro-
vniku, Zbornik radova sa Naunog skupa Zemlja Pavlovia srednji vijek i period
turske vladavine, Banja LukaSrpsko Sarajevo 2003, 225; E. Kurtovi, Sandalj, 222.
80
Za razliku od pregovora koje je Republika vodila sa Pavlo-
viima, pregovori sa Pribislavom kao predstavnikom Kosaa bili
su mnogo uspjeniji te su bez veih tekoa rezultirali ustupa-
njem dijela Konavala o emu je upravo Pohvali pisao povelju
24. juna 1419. godine22. Nakon toga, on je imao zadatak da Dub-
rovane uvede u njihov novi posjed to je uz Sandaljevu pomo
uspjeno obavio23. Aktivnost Pohvalia Dubrovani su cijenili
tako to su ispotovali svoje ranije obeanje nagradivi ga sa 500
dukata24. Iste godine Sandalj je preko njega uloio u Dubrovniku
novac na dobit25.
Krajem jula 1419. pominje se kao poslanik vojvode Sanda-
lja koji dolazi u Dubrovnik zbog novog postavljanja novca i stva-
ri u poklad26. Ponovo se javlja 4. avgusta 1419. kada je pisao pot-
22
F. Miklosich, Monumenta Serbica, Viennae 1858, 291; Lj. Stojanovi, Povelje i
pisma I-1, 297; Pribislav je bio Sandaljev diplomata, ali je pisao i neka vjerovna
pisma poput onog iz 1410, kao i ove povelje o ustupanju Konavala. G. remonik,
Bosanske i humske povelje srednjeg vijeka, GZM VII (1952) 276-277; A. Babi,
Diplomatska sluba, 83
23
O njegovom angaovanju svjedoi tekst de mutando Pribissauo Poqualiza ituru
cum hoc exercitu duos ex equis nostris aptandi cum Poqualiza et factum possesio-
nes. Dubrovani su na tome insistirali, budui da su pomalo strahovali od toga da li
e se dogovoreno u povelji do kraja ispotovati. I dok ih je Pribislav uvodio u posjed,
Sandalj je morao izvriti pacifikaciju nemirne vlastele u Konavlima. Pri tom je vano
angaovanje pripadalo i Pribislavu to se vidi po odluci Vijea umoljenih od 29. jula
de dando libertatem domino rectori et minori consilio confirmandi Pribissauo
Poqualize oblationem quingentorum ducatorum et factam pro facto Canalis de mense
januarii proxime preteriti ut patet in presenti libro. E. Kurtovi, Sandalj, 226-227.
24
U aktu kupoprodaje njegova nagrada se ne pominje, ali je zato ona zapisana u
odlukama Vijea umoljenih. ak mu je dozvoljeno da sredstva moe uloiti u komu-
nu na 5 % godinju dobit, to je on i uinio. Pribislav je na kraju na dobit uloio 400
dukata 8. avgusta. M. Puci, Spomenici srpski II, 71; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma
I-1, 552-553; Njegovi nasljednici bili su u pasivnom statustu, odnosno mogli su da
ostvaruju dobit i da izvre likavidaciju glavnice, ali ne i da ulau nova sredstva. E.
Kurtovi, Pavlovii u ulagnaju novca na dobit, 225; E. Kurtovi, Sandalj, 229; Go-
dine 1424. podigao je 200 dukata na ime dobiti. D. Kovaevi, Trgovina u srednjov-
jekovnoj Bosni, Sarajevo 1961, 188.
25
26
Izmeu ostalog 2000 dukata i jednu zlatnu ikonu. Radilo se o tzv. petom i estom
listu ostave koji su pisani 28. i 29. jula. Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 365-366,
366-368; Tada je on zajedno sa Teodorom Prodaneliem novac za kupovinu posjeda
81
vrdu da je ostava izuzeta i preneena u drugi list27. Ve 8. avgusta
Pribislav je uloio svojih 400 dukata na dobit28. Narednih mjeseci
Pribislav je bio zaokupljen regulisanjem finansijskih poslova
svog gospodara Sandalja, proisteklih iz kupoprodaje njegovog
dijela Konavala29. Pored tih poslova, obavio je jo neke misije
koje su njegovom gospodaru donosile znatan profit30.
Poslije krae pauze na ime Pribislava Pohvalia opet naila-
zimo poetkom jula 1420. kada su Dubrovani odobrili galiju za
njegov prevoz do Venecije31. Ponovo se javlja 22. jula 1420. kada
je Sandaljeva ostava prepisana u drugi list32. Poetkom decembra
iste godine dolazio je u Dubrovnik sa Radonjom Pripiem izra-
avajui Sandaljev protest zbog nekih dubrovakih poteza koji
nisu odgovarali Kosai. Na kraju su mu morali vratiti njegov dio
preuzeo od dubrovake vlade pod specifinim uslovima. DAD, Deb. Not. XIII, 101
(29. VII 1419).
27
Zanimljivo da se tom prilikom u oba dokumenta potpisao samo kao Pribislav Po-
hvali, dakle bez titule kneza. Tada nije nita donio novo u poklad, ve je uzeo dio
stvari iz njega. Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 357-358, 359, 362, 364-365.
28
Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 552-553.
29
Tako je donio 6000 dukata (18000 perpera) u Dubrovnik da ih uloi na godinju
dobit od 5 %. Napravljena je matica uloga, ali to nije znailo da su ti dokumenti bili
operativni, odnosno da su kamatni ciklusi zapoeli. M. Puci, Spomenici srpski II,
69-70; D. Kovaevi, Trgovina, 188; B. Hrabak, Jadran u politikim i ekonomskim
nastojanjima Sandalja Hrania i Stepana Vukia Kosae, Zbornik radova: Srpska
proza danas. Kosae osnivai Hercegovine, Bilea, Gacko, Beograd 2002, 405; E.
Kurtovi, Sandalj, 227-228; Poetkom avgusta Pribislav je kao Sandaljev opunomo-
enik izdao potvrdu da je ostava izuzeta i preneena u druga dva lista. K. Jireek,
Spomenici srpski, 64; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 357-359, 362, 364-365.
30
Tako je za Sandalja prvo uloio 2000, a zatim i 3000 dukata. Pored toga, u njegovo
ime kupio je posjed u upi dubrovakoj za 3000 perpera. Novac je izuzet iz Sanda-
ljeve ostave u komuni, a u tom poslu pominje se jo ime Teodora Prodanelia, jednog
od najbliih Sandaljevih saradnika meu Dubrovanima. M. Puci, Spomenici srpski
II, 66-67; 71-73; 81-82; 88-89; E. Kurtovi, Sandalj, 229.
31
Vijee umoljenih je 7. jula 1420. odluilo da obezbijedi galiju pro factis voiuode
Sandagl. Drugi izvori ne potvruju njegov put u Veneciju te se vjerovatno tada nije ni
koristio dubrovakim prevozom. E. Kurtovi, Sandalj, 247, nap. 875.
32
Tada je Pribislav u poklad stavio jo 2840 Sandaljevih dukata. M. Puci, Spomenici
srpski II, 75; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 366, 369-370.
82
Sokola pri emu se pominje i Pribislav33. Bilo je to vrijeme kada
Pohvali prestaje da bude samo Sandaljev agent za finansijske
poslove. Od tada on ga angauje i za krupnije diplomatske akcije
kakva je bez sumnje bila ona u januaru 1421. kada je prvi put
iao u Veneciju34.
Godinu dana kasnije Pribislav je predvodei Sandaljevo po-
slanstvo ponovo bio upuen u Mletke. Oni su u gradu na laguna-
ma boravili due vrijeme pregovarajui sa Sinjorijom o statusu
grada Kotora. Njihove albe i protesti zbog mletake okupacije
tog grada ostali su bez rezultata35. U maju 1422. Pribislav je izu-
zeo stotinu dukata ostavljenih u komuni na godinju zaradu36.
Vrativi se iz ove misije, Pribislav se 9. maja pominje u poslu
33
U odluci Vijea umoljenih od 6. decembra na jednom mjestu pie de induciando
super petitionibus factis per Pribislaum Pochualia et socium ambasiatores voiuode
Sandali pro restitutione castri Sochol. Njih dvojica nisu ni sakeli dubrovaki odgo-
vor ve su se vratili gospodaru. Dubrovani su odlagali odgovor ekajui izvjetaj
svojih poslanika iz Bosne. I po tome se moe vidjeti Sandaljeva ljutnja na Dubrova-
ne. E. Kurtovi, Sandalj, 238.
34
Zna se da je Pribislav tada u Dubrovniku traio preporuku za kapetana broda kojim
je trebalo da putuje u Mletke. A. Babi, Diplomatska sluba, 84.
35
Izaslanstvo je najprije svratilo u Dubrovnik gdje su zatraili i dobili preporuku
vlasti za njihove graane koji su ivjeli u Veneciji, te su za vrijeme boravka bili
smjeteni u njihovim kuama. U poslanstvu se pominje jo Toma Kopi to se vidi po
instrukciji poslanicima od 30. januara Pribissauo Poqualiza et Thommas Copigh
ambasiadori de voyuoda Sandaglia et Hostoya loro compagno i qualli a Venesia per
fazende del dicto loro signor. E. Kurtovi, Sandalj, 446; Poslanstvo je odgovor na
albe dobilo tek 22. aprila 1422. Pored odbijanja da vrate Kotor, Sinjorija je prilino
otro odbila i njihov zahtjev za novcem koji je Sandalj od njih traio. Jedino to je
Pohvali dobio bio je novac koji je preostajao od etvrtine, i to ne osnovu savjeta
Franeska Foskarija. Takoe, Sinjorija je izjavila da se godinja provizija od 600
dukata iz Kotora odnosi samo na Sandalja, a ne i na ostale pripadnike kue Kosaa. S
tim da se kue u Zadru i Kotoru mogu raspodijeliti na roake s pravom korienja, ali
ne i nasljeivanja. A. Dabinovi, Kotor po Mletakom republikom (1420-1797), Za-
greb 1934, 25-26; A. Babi, Diplomatska sluba, 84; B. Hrabak, Venecija i Sandalj
Hrani u njegovom irenju po Primorju poev od Herceg-Novog, Boka 11 (Herceg-
Novi 1979) 220.
36
83
podizanja srebrenih sudova za svog gospodara37. Poetkom avgu-
sta iste godine zabiljeen je u Dubrovniku u poslovima ulaganja,
odnosno podizanja Sandaljevog novca38. Iako nema potvrde u
izvorima, vjerovatno je Pribislav kao savjetnik i diplomata San-
daljev uestvovao u pregovorima sa mletakim poslanikom a-
nom orijem koji su obiljeili 1422. i 1423. u odnosima Mleta-
ke Republike i velikog vojvode bosanskog39.
Poslije gotovo dvogodinje pauze, ime Pribislava Pohvalia
biljei su 22. avgusta 1424. kada je u Dubrovniku podigao 100
svojih dukata, ali u komunu uloio jo 200 na godinju oplod-
nju40. Krajem aprila 1425. bio je angaovan u pregovorima o pro-
irivanju i uljepavanju Sandaljeve kue u Dubrovniku41. Vlasti
Republike poetkom 1426. odgovarale su na neke zahtjeve Pribi-
slava, koji su vjerovatno bili u vezi sa Sandaljevim dolaskom u
njihov grad koji se oekivao krajem januara ili poetkom februa-
ra42. Tokom februara 1426. Pohvali je u dva navrata dolazio u
Dubrovnik zbog izuzimanja dijela ostave i njenog prepisivanja u
37
Tri dana ranije Pribislav je u komunu kao Sandaljev poklad postavio 2840 dukata.
Tom prilikom on je oznaen sa titulom kneza. Oni su Sandalju odgovorili da su mu
dali sve to je traio od svoje ostave. Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 326, 371-
372, 372-373.
38
Preciznije 8. avgusta. Prvo je podigao 100 dukata na ime godinje dobiti, da bi
poetkom avgusta ulagao novac na dobit. M. Puci, Spomenici srpski I, 168-169; A.
Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do kraja XV veka), Beograd
1926; 199; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma, I-1, 553
39
ak tri puta je ori dolazio na Kosain dvor tokom 1422. i 1423. da bi se posti-
gao konani dogovor oko Kotora. Uz to, Mleani su preko njega pokuavali namet-
nuti svoju dominaciju u trgovini sa Bosnom, ali je Sandalj ostajao uz Dubrovane
titei njihove interese. A. Babi, Diplomatska sluba, 84.
40
Tada je podigao i dobit od vsih dukatov do danani dan. Lj. Stojanovi, Povelje i
pisma I-1, 553-554.
41
O tome svjedoi odluka Vijea de dando libertatem domino rectori et minori con-
silio respondendi nuncio voiuode Sandalii videlicet, Pribissauo Pochualia super
petitione et ambasiata per eum exposita domino rectori et minori consilio pro ampli-
tione domus sue et perfectione eiusdem DAD, Cons. Rog. III, 246' (30. IV 1425).
42
Mogue da je posjeta dogovorena jo krajem prethodne godine. Sandalj je, naime,
poetkom 1426. traio od Dubrovana galiju. Mogue da je Pribislavljeva misija bila
u vezi sa detaljima predstojee gospodareve posjete. E. Kurtovi, Sandalj, 268.
84
drugi list. U prvom pomenu 4. februara naveden je sa titulom
kneza, kao i u drugom od 24. februara43.
U ljeto 1428. Pribislav je bio prilino aktivan. Prvo mu je
vojvoda Sandalj povjerio da vodi pregovore sa vlastima Republi-
ke o zakupu drijevske carine44, da bi poetkom avgusta u nepoz-
natom poslu putovao u Veneciju45. Postoji mogunost da je Pribi-
slav bio lan poslanstva vojvode Sandalja koje je boravilo u Ve-
neciji u proljee 1429. godine46. Vrativi se iz Mletaka, Pohvali
je poetkom juna obavio veoma povjerljivu, bolje rei tajnu misi-
ju oko isplate Sandalja i njegove ene Jelene kao svojevrsni vid
podmiivanja vojvode koji je bio nezadovoljan jer je vojvoda
Radoslav Pavlovi pod povoljnijim uslovima prodao svoj dio
Konavala47.
Mjesec dana kasnije, Pribislav je doao u Dubrovnik sa ak
etiri Sandaljeva zahtjeva upuena vlastima Republike, od kojih
43
Kako sam u potvrdi istie ja knez Pribisav Pohvali poslanijem gospodina mi
vojevode Sandalja. Pisao je potvrdu o prepisu ostave u drugi list. Prvi put 4. febraura,
a drugi put tano 20 dana kasnije. Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 303, 374; Svje-
doio je i registrovao da otpisuje maticu u zapisniku i maticu kod Sandalja kao neva-
ee. Sandalj ju je vraao Dubrovanima u ogranienom obliku ime je takvo poslo-
vanje u mnogome slino onome pri otpisivanju listova o depozitu kod dubrovake
vlade. E. Kurtovi, Pavlovii u ulaganju novca na dobit, 227.
44
Pregovaralo se krajem jula. Pribislav je Dubrovanima tvrdio da vojvoda od tada-
njih zakupaca Hrankovia za svoj dio dobija 1420 dukata godinje. Dubrovani su
pristajali i na 1500, u krajnjem sluaju i na 1600 dukata, te je u oktobru 1428. i posti-
gnut dogovor za godinji zakup od 1600 dukata. . Toi, Trg Drijeva u srednjem
vijeku, Sarajevo 1987, 128.
45
Dubrovani su 11. avgusta odobrili prevoz Pribislava kao Sandaljevog poslanika u
Veneciju, i to dravnim brodom. A. Babi, Diplomatska sluba, 85.
46
Iako nije imenom zabiljeen, vijesti iz ljeta i jeseni iste godine upuuju na takav
zakljuak. Poslanstvo je imalo nalog da vodi pregovore sa Sinjorijom oko zakanjelih
isplata kotorskog dohotka, kao i o dodijeli kue u Veneciji za njihovog gospodara to
je prihvaeno u junu iste godine. U ovoj misiji ne pominju se imena poslanika, te je
to jo jedan argument vie da je u njemu bilo mjesta i za Pribislava Pohvalia. E.
Kurtovi, Sandalj, 293-294.
47
Posebno je Dubrovanima bilo vano da za tu isplatu nikad ne sazna Pavlovi, to
se naravno nije desilo. Jelena je darovana sa 1000, a Sandalj sa 2000 dukata. E. Kur-
tovi, Sandalj, 290.
85
je nakon vijeanja samo jedan prihvaen dok su ostali bili odbije-
ni48. Sandaljevi zahtjevi, njihovo prezentovanje u Dubrovniku i
odluivanje ispunili su itavu prvu polovinu jula 1429, koju Pri-
bislav vjerovatno nije sve vrijeme proveo u Dubrovniku ve je
iao natrag Sandalju zbog konsultacija, a onda se vraao u grad
podno Sra49. Tamo je bio 14. i 15. jula kada je novac svojih gos-
podara (darovane 3000 dukata) ostavio u komunu, ali ne na oplo-
dnju, ve samo u depozit. Za ovu misiju bio je bogato nagraen
od Dubrovana sa tkaninama u vrijednosti od 150 perpera50. Jo
znaajnije od toga bilo je to to su Dubrovani Pribislava oznaili
kao potenog viteza, uz navoenje epiteta dominus. Oni su tada
pisali: jer pride k nam u Dubrovnik plemenit lovek vitez Pribisav
48
Prihvaeno je da mu se isplati konavoski dohodak, kao i kamate na uloeni novac
iako za to jo nije bilo vrijeme. DAD, Div. Not. XVI, 95' (9. VII 1429); Odbijen je
prvi zahtjev da se darovanih 3000 dukata uloe na dobit de induciando super petitio-
nibus quator factis pro domino Pribissauum Poqualizam parte voiuode Sandagl.
DAD, Cons. Rog. IV, 110' (4. VII 1429); Slino je prolo Sandaljevo traenje da se
vrate njegovi ljudi koji su bjeali u Konavle, a nisu bili obuhvaeni, kako je to u
povelji navedeno, uim graninim pojasom, koji su inili Vrsinje i Draevica. Kona-
no, posljednji Sandaljev zahtjev za jo jednom kuom u Dubrovniku takoe je odbi-
jen pro petitione quam facit pro domo dominus Pribissauus Poqualiza ambaxiator
Sandagl. DAD, Cons. Rog. IV, 112 (9. VII 1429); Nisu ga odbili odmah, ve poet-
kom novembra iste godine kada je odlueno de dando libertatem domino rectori et
minori consilio suo faciendi excusationem domino Pribissauo Poqualize ambaxiator
Sandagl super petitione quam facit per domo qua est apud domum suam prout melius
videbitur. DAD, Cons. Rog. IV, 124' (8. XI 1429); E. Kurtovi, Sandalj, 290-291,
294, 362.
49
Pohvali je u grad doao 4. jula, zahtjeve je iznio dva dana docnije. Dubrovani su
prve odluke donijeli 8. i 9. jula, a druge pet dana kasnije. Pomeni Pribislava ukazuju
da se Sandalj nalazio u blizini, moda u Biu ili Blagaju ili u svojim primorskim
oblastima. Teko je vjerovati da je Pribislav sam mogao da donosi odluke nakon
odgovora vlasti Republike. E. Kurtovi, Sandalj, 292.
50
O njegovom darivanju svjedoi odluka Vijea umoljenih od 15. jula de donando
domino Pribissauo Poqualize ambaxiator voiuode Sandagl ... in panno yperperos
centum viginti. Veliko vijee je tada odluilo da ne smije biti nikakve pisane prizna-
nice o njihovom prijemu, iako je nekoliko dana ranije donijeta drugaija odluka.
Sandaljevih 2000 dukata bilo je meu ostalom imovinom koju je tada Pribislav ulo-
io, dok se Jeleninih 1000 jasno uoava. Jo je odluivano i o soli za potrebe Kosaa.
P. Karanotvrtkovi, Srbski spomenici, Beograd 1840, 174-176; F. Miklosich, Monu-
menta Serbica, 356-359; E. Kurtovi, Sandalj, 292-294.
86
Pohvali sluga gospodina vojevode Sandalja51. U prvoj polovini
maja 1429. Pribislavljev sin Vlatko oca naziva knezom. Zvanje
potenog viteza mogao je dobiti upravo u vrijeme kada je njegov
gospodar Sandalj stekao kuu u Veneciji, a to je bilo u junu te
godine. Zvanje potenog viteza sticalo se na stranim dvorovima,
a budui da se za Pribislava zna da je boravio samo u Mlecima, to
bi onda upuivalo na sigurnu destinaciju sticanja zvunog zvanja.
Vjerovatno se radilo o prijemu u neki od vitekih redova koji su
se u to vrijeme rairili u evropskim zemljama. Ponovo se javlja
10. novembra 1429. pri postavljanju 3000 dukata u depozit52.
Za vrijeme Konavoskog rata (1430-1432), Pribislav se po-
minje u nekoliko vanih misija. Prva od njih bila je krajem jula
1430. kada ga je Sandalj uputio despotu uru Brankoviu da
dobije njegovu podrku. U povratku je trebao svratiti kod kralja
Tvrtka II na bi li ga nagovorio na savez sa Dubrovanima protiv
Radoslava53. Krajem jula Pohvali je boravio na kraljevom dvoru,
gdje je uz pomo dubrovakih poklisara pokuavao ubijediti kra-
lja da ue u planiranu ligu protiv Radoslava, ali uzalud jer je kralj
imao drugaije planove54.
51
U pitanju je bio deseti list Sandaljeve ostave. On je tada postvaio 1000 dukata u
komunu. U drugom dokumentu od istog dana oznaen je kao vlastelin plemeniti vitez
Pribisav Pohvali. Pored toga za gospou Jelu donio je 1000 dukata, a oznaen je
isto kao i pri postavljanju novca u Sandaljevu ostavu. F. Miklosich, Monumenta Ser-
bica, 356-358, 358-359; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 375-377, 389-390; M.
Puci, Spomenici srpski II, 85-88; S. irkovi, Pribislav Vukoti, 271; Leksikon srp-
skog srednjeg veka, priredili S. irkovi i R. Mihalji, Beograd 1999, 83 (S. irko-
vi); E. Kurtovi, Sandalj, 293-294, 386.
52
Dubrovani ga oznaavaju slino prethodnom sluaju jer pride k nam knez Pribi-
sav Pohvali vitez poteni ... postavi u na komun u poklad tri tisue dukata zlatnih.
U pitanju je bio jedanaesti list u poslu njegove ostave. F. Miklosich, Monumenta
Serbica, 360-362; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 377-379.
53
Sandalj se na ovaj potez odluio nakon to je saznao da je poslanik Pavlovia loe
proao na Porti. Akciju Kosae ubrzala je i lina uvreda koju mu je vojvoda Radoslav
nanio tako to je otjerao svoju enu Teodoru, Sandaljevu sinovicu. V. orovi, Histo-
rija Bosne, Banja Luka Beograd 1999, 439.
54
Tvrtko se plaio komplikacija sa Turcima, a strahovao je i od eventualnog gubitka
Trebinja s Lugom to su planirali Dubrovani. Pregovori sa kraljem trajali su i 1431.
87
Poetkom februara 1431. Pribislav je dolazio u Dubrovnik
obavljajui poslove finansijske prirode za gospodara55. Mnogo
vanija misija bila je ona iz druge polovine istog mjeseca kada je
Pohvali u Dubrovniku predstavljao vojvodu Sandalja prilikom
dolaska turskog poslanika Ali bega, ugarskog Stefana Bizchelija,
te Radoslavljevih poslanika Ostoje Patrovia i Budislava Bo-
gavia. Izaslanici Pavlovia doivjeli su teak diplomatski po-
raz, a za korektno dranje Pribislava su vlasti Republike nagradi-
le sa 150 perpera56. Boravio je u Dubrovniku i krajem februara
kada mu je isplaeno 1100 dukata na ime zakupa za drijevsku
carinu57. Istu sumu od Dubrovana Pohvali je dobio poetkom
maja 1432. godine58. Sljedei put zabiljeen je krajem septembra
godine, ali takoe bezuspjeno. Nisu pomogli ni savjeti Nikole Restia, poklisara na
kraljevom dvoru, upueni Pohvaliu da kralja podsjeti na potvrivanje njegovih
posjedovnih prava u Konavlima za ta se on lino zaloio. Ve poetkom avgusta
izvjetavao je Republiku Benko Gunduli iz Cernice (Gacko) da se Pribislav vratio
sa kraljeva dvora i da ih po pitanju lige Bosna naputa. . Truhelka, Konavoski rat
(1430-1433), GZM 29 (1917) 177-178; V. orovi, Historija Bosne, 439; A. Babi,
Diplomatska sluba, 85.
55
Dubrovani u potvrdi saoptavaju jer pride k nam u Dubrovnik knez Pribisav Po-
hvali vitez poteni ... postavi u na komun u poklad est tisua i sedam sat i pedeset
i osam dukata zlatnih. Uz to postavio je 4266 perpera i 131 litru plikovanog srebra.
Radilo se o tzv. dvanaestom listu u poslu Sandaljeve ostave. P. Karanotvrtkovi,
Srbski spomenici, 182-185; F. Miklosich, Monumenta Serbica, 364-366; Lj. Stojano-
vi, Povelje i pisma I-1, 380-382.
56
U Dubrovniku su itane povelje o ustupanju vojvodinog dijela Konavala, nakon
ega je svima bilo jasno da su one povelje koje su posjedovali poslanici Pavlovia
bile obini falsifikat. Tada su Dubrovani traili od Pribislava da utie na Sandalja da
pomogne vraanje osvojene opreme nakon dubrovakog poraza kod Trebinja pretho-
dne godine. . Truhelka, Konavoski rat, 189; D. Malikovi, Pavlovii i Turci, Zbor-
nik radova sa Nunog skupa Zemlja Pavlovia srednji vijek i period turske vladavi-
ne, Banja Luka Srpsko Sarajevo 2003, 187; E. Kurtovi, Sandalj, 129; . Toi,
Bosanski lutajui vitezovi Patrovii, Istorijski asopis 58 (2009) 165;
57
U pitanju je bila trea rata za drugu i prva rata za treu i ujedno posljednju godinu
zakupa tog trga et avemo pagato adesso a misser Pribissav ducatos 500 per la ultima
paga del secundo anno de presenti tre anni et anchor li avemo pagato ducatos 600
per la prima paga del ultimo anno de questi tre anni. . Toi, Drijeva, 129.
58
Bilo je to odmah po stupanju na snagu novog ugovora o zakupu sklopljenog 3.
maja. Opet je dobio posljednju ratu za prethodnu godinu zakupa, i prvu ratu za tu
godinu pro faciendo solucionem domino Pribisavo Poqualice nomine viovode San-
88
iste godine kada su Dubrovani odbili Sandaljevu intervenciju za
Radia Dobrovojevia, zvanog Vrag59.
Kao poslanik vojvode Sandalja Pribislav se ponovo javlja
21. februara 1433. kada je u Dubrovniku postavio 8731 dukat60. U
to vrijeme kao zastupnik (agente) Kosae vodio je pregovore sa
Dubrovanima oko Sandaljeve batine na njihovoj teritoriji61. U
proljee 1434. Pribislavu je bilo isplaeno 1100 dukata za zakup
drijevske carine62. Iste godine u novembru Pohvali je dolazio u
Dubrovnik da saopti Sandaljevu elju za gradnjom crkve i bol-
nice za siromane to je nailo na podrku vlasti Republike63.
Pohvali se opet pominje u martu 1435. kada je u Dubrov-
niku trebao obaviti vie poslova za vojvodu Sandalja64. Bila je to
dagl, de eo quid restat habere ex duabus pagis gabelle Narenti videlicet ultima et
prima. . Toi, Drijeva, 131.
59
Vijee je odluilo de excusando nos dominio Pribissauo Poqualice ambaxiatori
Sandagl pulchro modo de non relaxando Radi Vragh detentum. DAD, Cons. Rog. V,
106' (30. IX 1432).
60
Ponovo je oznaen kao knez i poteni vitez. U pitanju je bio tzv. trinaesti list u
poslu Sandaljeve ostave P. Karanotvrtkovi, Srbski spomenici, 193-196; F. Miklosich,
Monumenta Serbica, 372-374; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma I-1, 382-384.
61
Dubrovani su odredili da ona bude na ipanu, samo pod uslovom ako Sandalj
uloenu dobit dri u njihovom gradu, te da je ne podie do kraja ivota. Sandalju je
to bilo prihvatljivo te je odredio Pohvalia da vodi pregovore o tome. E. Kurtovi,
Sandalj, 367-368.
62
Vijee umoljenih odluilo je 12. aprila da domino Pribissavo ambaxiatori voivode
Sandagl de dando sibi ducatos mille centum auri pro solucione ultime page gabelle
Narenti ... et pro solucione prime page ipsius gabele, to je zabiljeeno sutradan u
ispravama notarijata ducatos auri quingentos pro solucione prime page ipsisu gabele
... et ducatos auri sexcentos pro solucione prime page ipsius gabelle. . Toi, Drije-
va, 131.
63
Jedino je jo trebala dozvola crkvenih vlasti. Vijee umoljenih je 10. novembra
naloilo knezu i Malom vijeu da se o tome sporazumiju sa Pribislavom, da bi nakon
toga o tome ponovo bilo raspravljano u Vijeu umoljenih. . Truhelka, Konavoski
rat, 210; J. Tadi, Promet putnika kroz Dubrovnik u srednjem veku, Turistiki savez
1939, 118.
64
Zadivljuje broj i irina poslova koje je Pribislav trebao obaviti. Prije svega on se
morao pobrinuti za Sandaljevu imovinu u depozitu koja se akumulirala u etiri razli-
ita depozita sa drugaijim nijansama oporuke. Sve je to trebalo urediti sa novim
ulaganjem novca. Drugi zadatak bio je podizanje novca za zakup drijevske carine. Uz
to, Pohvali je trebao dobiti 300 dukata na ime novca uloenog u komunu. DAD,
89
njegova posljednja misija za ostarjelog Kosau. Dok je boravio u
Dubrovniku stigla je vijest o Sandaljevoj smrti. Ve 19, odnosno
20. marta Pribislav se biljei kao poslanik vojvode Stjepana Vuk-
ia za koga je odmah obavio neke novane poslove u Dubrovni-
ku65. Kao iskusan diplomata, Pribislav je tada pokrenuo pitanje
novih meusobnih ugovora izmeu Kosaa i Dubrovnika, ali se
njima nije urilo da mu odgovore66.
ini se da je u to vrijeme Pribislav bio prvi savjetnik Stje-
pana Vukia i da je svojim iskustvom i znanjem pozitivno uticao
na mladog vojvodu. U njegovoj slubi pominje se 28. marta
1435. u dokumentu kojim Dubrovani potvruju ta su primili na
ostavu67. I dalje je nastavio da obavlja razne misije za svoje gos-
Cons. Rog. V, 246' (15. III 1435); Dalje je trebalo pokrenuti pitanje podjele zemlje u
njegovoj deceni u Konavlima. Pribislav je imao obavezu i da regulie dugovanja oko
zakupa olovske carine sa njihovim graaninom Bojkom Nenkoviem. Odbijen je
Pohvaliev zahtjev za ulaganje Jeleninog novca na dobit. E. Kurtovi, Sandalj, 329-
330, 355.
65
Prvo je odbijeno njegovo ulaganje novca u depozit, da bi nekoliko dana kasnije to
bilo prihvaeno. U njihov depozit tada je uloeno 5000 dukata. DAD, Cons. Rog. V,
249'-250 (19. III 1435); 28. marta Dubrovani su izdali potvrdu o primanju novca
vojvode Stjepana u depozit. P. Karanotvrtkovi, Srbski spomenici, 202-203; F. Mi-
klosich, Monumenta Serbica, 379-381; M. Puci, Spomenici srpski II, 92-93; A.
Babi, Diplomatska sluba, 85; Posao sa Bojkom Nenkoviem mu je odobren, i to
prema dogovoru sainjenom za Sandaljeva ivota. Sandalj mu je ostao duan 465
dukata koje je Pribislav poslije kraeg ekanja isplatio Nenkoviu uz ogradu da taj
in prihvati i njegov novi gospodar, vojvoda Stjepan to se vidi po odluci Vijea
umoljenih od 22. marta de recomendando domino Pribissauo Boichum Nenchouich
ciuem nostrum et ipsum domino Pribissauum hortando sibi placeat pagamentum
facere dicto Biocho secundum ipsi domino Pribissauo ordinauerat voiuoda Sandagl.
E. Kurtovi, Sandalj, 332, 355-356;
66
Vjerovatno je tome kumovao nesiguran poloaj u kome se mladi Kosaa nalazio, a
formalni razlog za odbijanje nali su u tome to Pribislav nije imao odgovarajue
ovlaenje gospodara za takvu vrstu pregovora. DAD, Cons. Rog. V, 254' (23. III
1435); S. irkovi, Herceg Stefan Vuki Kosaa i njegovo doba, Beograd 1964, 14.
67
Dubrovani istiu kako su po potenom vitezu po knezu Pribisavu Pohvaliu na
ime gospodina kneza Stjepana ... primismo, a zatim slijedi navoenje novca i dragoc-
jenosti od kojih na prvom mjestu treba izdvojiti 5340 dukata i veliki broj raznih sreb-
renih, kao i predmeta ukraenih zlatom. F. Miklosich, Monumenta Serbica, 380; Lj.
Stojanovi, Povelje i pisma I-2, 34-35.
90
podare pri emu nije zanemarivao ni Sandaljevu udovicu gospo-
u Jelu za koju je krajem oktobra 1435. primao stvari iz njenog
poklada u Dubrovniku68. U isto vrijeme za Stjepana je primao
konavoski dohodak i novac iz Sandaljevog poklada69. Kao Stje-
panov poslanik 30. oktobra 1435. donio je nove dragocjenosti u
vojvodin poklad to su Dubrovani odmah evidentirali u jednoj
potvrdi70. Tom prilikom oni su mu objanjavali koji su razlozi
zbog kojih jo nisu u prilici da isplate cijeli traeni iznos od za-
kupa drijevske carine71. Pribislav je u aprilu 1436. pregovarao sa
Dubrovanima o novim carinama u Trebinju72. U maju iste godi-
ne kao Stjepanov poslanik iao je u Veneciju gdje je uspio dobiti
potvrdu vojvodinih prava u Kotoru, naslijeenih od strica73.
68
Radilo se o ikoni, krstu i drugim dragocjenostima koje je trebalo odnijeti gospoi
Jeli u Novi. Uz to, Dubrovani su trebali da joj ukau na sporazum sa Stjepanom
glede Sandaljevog poklada. Meutim, 10. novembra odlueno je da poslanik ne ide, a
20. decembra 1435. odbijen je njen zahtjev za isplatom novca to joj je odobreno 9.
februara 1436. Do tog nesporazuma je dolo poto se nije znalo da li da se novac
isplati Stjepanu ili Jeli. Sam Pribislav kao poslanik Kosaa bio je u nedoumici, ali je
na kraju popustio, te je novac isplaen Jeli. S. irkovi, Herceg, 18-19; M. Purkovi,
Keri kneza Lazara, Beograd 1996, 86.
69
Prilikom dizanja konavoskog dohotka zabiljeen je kao Pribissauus Poqualiza. M.
Dini, Dubrovaki tributi, Glas SKA CLXVIII (1935) 241.
70
Oni navode kako pride k nam u Dubrovnik knez Pribisav Pohvali, vitez poteni. U
komunu je postavio dvije zlatne kupe, 50 litara i 3 une srebra, 4 aksae sa dva ka-
mena i drugo. F. Miklosich, Monumenta Serbica, 384; Lj. Stojanovi, Povelje i pisma
I-2, 45.
71
Vijee umoljenih je 28. oktobra odluilo faciendi excusacionem domino Pribissavo
ambaxiatori predicto de paga sive pagis quinque annorum gabelle Narenti incepa-
rum ad Kalendas aprilis proximo preteriti, quam sive quas requirit et hoc guerram
que fuit ipso toto tempore qui existente ad solutionem non tenemus secudum pacta. U
pitanju je bila isplata posljednje rate iz ugovora sa Sandaljem, koju je trebalo isplatiti
sedam mjeseci ranije, ali je to ometeno Sandaljevom smru. Dubrovani su i dalje
ostali duni 800 dukata pravdajui to pometnjama oko ua Neretve. . Toi, Drije-
va, 142.
72
Neto kasnije su oni pisali pisma Stjepanu i Radoslavu o tome to se vidi po odluci
Vijea umoljenih od 21. aprila de scribendo voivode Stipan et voivode Radossauo pro
gabellis innovatis in Tribigna. S. irkovi, Herceg, 23.
73
Sa njim u ovoj vanoj misiji javlja se drugi iskusni diplomata Kosaa, Grupko
Popovi. Oni su od Mleana dobili potvrdu povlastica datih Sandalju, odnosno pravo
na kuu u Kotoru i 600 dukata godinjeg dohotka od kotorskih solana. Stjepan se sa
91
Po povratku iz Venecije, Pribislava je doekala prilino ne-
prijatna vijest. Neko od njegovih roaka poinio je ubistvo dok je
on boravio u Veneciji, te se u strahu za vlastiti ivot odluio da
ostane u Dubrovniku. Sve se to deavalo posljednjih dana maja
mjeseca. Dubrovani su posredovali za njega kod vojvode Stje-
pana, a ovaj ih je sa svoje strane zamolio da nagovore Pribislava
da se vrati. Pored toga, Dubrovani su poetkom juna Pribislavu
pokazali Stjepanovo pismo te je i to uticalo na njegov skori pov-
ratak gospodaru74. Sa Pohvalievim dolaskom itav spor je povo-
ljno rijeen, ali se ne zna poblie na koji nain. Pribislav je zadr-
ao visok poloaj o emu svjedoi dubrovako miljenje da je
upravo on osoba koja ima najvei uticaj na mladog vojvodu75.
Krajem juna ponovo je dolazio u Dubrovnik kao vojvodin posla-
nik, te je bio darovan. Sutradan, 30. juna Dubrovani su naloili
svom poslaniku na dvoru Kosaa da se zahvali Stjepanu zbog
uljudnosti prema Pribislavu i njegovim sinovima76.
Ovo je ujedno bio posljednji put da se Pribislav pominje
kao iv u istorijskim izvorima to znai da je nesumnjivi terminus
svoje strane obavezao da e potovati slobodno kretanje trgovaca kroz svoju zemlju.
A. Babi, Diplomatska sluba, 85, 89-90; S. irkovi, Herceg, 25; E. Kurtovi, San-
dalj, 357-358.
74
U odluci Vijea stoji kako su scribendi voivode Stipano litteras recomandatorias
pro domino Pribissavo Poqualize et eius filiis pro causa homicidii occursi. DAD,
Cons. Rog. VI, 56 (1. VI 1436).
75
Dubrovaki hroniar Rasti ukazivao je da u pitanju nije bilo ubistvo, ve da je
Pribislav bio rtva nekih intriga na dvoru Kosaa. Ipak, nije bilo tako. Iz dubrovake
intervencije jasno se vidi da se radilo o ubistvu u koje je bio umijean neko od Pribis-
lavljevih roaka, moda ak i neko od sinova. Dubrovani su kao pratioca odredili
Nikolu oria koji je sa njim doao pred Stjepana. ak je ori molio vojvodu
ako se spor ne rijei da pusti Pribislava da ide kuda hoe, ali do toga nije dolo. A.
Babi, Diplomatska sluba, 85; S. irkovi, Herceg, 16; S. irkovi, Ostaci starije
drutvene strukture bosanskom feudalnom drutvu, IG 3-4 (1958) 160.
76
Prema Restiju, vojvoda je Pribislava doekao con distinzione, te ga postavio za
svog prvog slubenika (suo primo ministro). U odluci Vijea umoljenih, kojom je
odobren poklon dvojici Kosainih poslanika, Pribislav je oznaen kao Pribissavo
cancellario dicti voyvode. A. Babi, Diplomatska sluba, 86.
92
post quem njegove smrti 30. juni 1436. godine77. Terminus ante
quem njegove smrti je 24. februar 1438. kada Pribislavljev sin
Vlatko dolazi u Dubrovnik u poslovima vezanim za podizanje
imovine koju mu je otac zavjetao78. Sa enom nepoznatog imena
Pribislav je imao etiri sina: Vlatka, Radoja, Stjepana i Radia,
od kojih su prva dvojica bili angaovani u diplomatskoj slubi
Kosaa. Pribislav je svakom od svojih sinova ostavio po 50 duka-
ta, a oni su u toku 1438. i 1439. podigli svoj dio u Dubrovniku79.
Najstariji sin Vlatko u diplomatskoj slubi Kosaa pominje se
pominje se od maja 1429. do januara 1449. kada je kao hercegov
opunomoenik dogovarao trgovaki posao sa Venecijom80. Manje
traga u diplomatiji ostavio je njegov brat Radoje. Zna se da je za
hercega Stjepana obavio samo jednu misiju, i to u januaru 1456.
kada je u Dubrovniku rijeavao neki spor oko naplaivanja cari-
na81.
77
Radilo se o uputstvu Nikoli oriu koji je trebao da se zahvali vojvodi Stjepanu
zbog njegovog korektnog odnosa prema Pribislavu i njegovim sinovima. E. Kurtovi,
O vremenu smrti, 303.
78
Neki su ukazivali da se Pribislav Pohvali javlja i u toku 1437, ali nije se radilo o
tom Pribislavu ve o dijaku Pribislavu, sinu popa Milija. Vlatko je oevu imovinu
poeo da koristi 3. marta 1438, ali je prije toga 24. februara preko Matka Gradia
ulagao novac na dobit, u neku vrstu privatnog depozita. Nesumnjivo jedno s drugim
se moe povezati te se na taj nain terminus ante quem sa poetka marta moe pom-
jeriti i na februar 1438. E. Kurtovi, O vremenu smrti, 303-306; Ovo je prilian nap-
redak u odnosu na A. Babia koji je navodio da je Pribislav pomenut kao pokojni 27.
maja 1439. A. Babi, Diplomatska sluba, 86.
79
U pitanju je bila suma u visini od 200 dukata koju Pribislav nije dirao od 1424.
diui samo godinju dobit od tog uloenog novca. Pri dizanju ostave imenom se
pominju Vlatko, Stjepan i Radi, dok je ime etvrtog izostalo, ali se nesumnjivo radi
o Radoju. Vlatko je svoj dio podigao poetkom marta 1438. Nakon njega svoj dio je
uzeo Radoje koji je podigao i dobit na godinu dana koja je iznosila svega 2,5 dukata.
Slino su postupili trei sin Stjepan koji je glavnicu i dobit podigao krajem maja
1439. i posljednji sin Radi koji je to uinio u drugoj polovini septembra. E. Kurto-
vi, O vremenu smrti, 308-309.
80
Tada je kao opunomoenik hercega Stjepana dogovarao trgovaki posao sa Veneci-
jom. A. Babi, Diplomatska sluba, 87.
81
Naplata carina nije bila sporna, samo se postavljalo pitanje ko na nju ima pravo.
Zbog toga je herceg uputio Radoja u Dubrovnik, ali nema informacija kako je njego-
va misija prola. A. Babi, Diplomatska sluba, 87.
93
:
1. Babi Anto, Diplomatska sluba u srednjovjekovnoj Bosni, Saraje-
vo, 1995.
2. , XII XV
, 66 ( 1926) 3-121.
3. Dabinovi St. Anton, Kotor pod Mletakom republikom (1420-
1797), Zagreb, 1934.
4. , , CLXVIII
(1935) 203-257.
5. ivkovi Pavo, Diplomatska aktivnost Braila Tezalovia, Prilozi
Instituta za istoriju u Sarajevu 10-2 (1974) 31-53.
6. , , , 2007.
7. - , , , 1840.
8. Kovaevi Desanka, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo,
1961.
9. Kurtovi Esad, Pavlovii u ulaganju novca na dobit u Dubrovniku,

, ,
2003, 211-234.
10. Kurtovi Esad, O vremenu smrti Pribislava Pohvalia i njegovim
nasljednicima, Radovi FF u Sarajevu 13 (2004) 301-310.
11. Kurtovi Esad, Veliki vojvoda bosanski Sandalj Hrani Kosaa,
Sarajevo 2009.
12. , . .
, , 1999.
13. , ,

, , 2003, 171-201.
14. Miklosich Franz, Monumenta Serbica, Viennae, 1858.
15. , , 1996.
16. , I II, , 2007.
17. , (
XII XV ), , 1926.
94
18. , I 1, I 2,
, 1929, 1934.
19. Tadi Jorjo, Promet Putnika kroz Dubrovnik u srednjem veku, Tu-
ristiki savez, 1939.
20. , , , 1987.
21. , ,
58 (2009) 147-172.
22. Truhelka iro, Konavoski rat (1430-1433), Glasnik Zemaljskog
muzeja u Sarajevu 29 (1917) 145-212.
23. ,
, 3-4 (1958)
155-164.
24. , ,
, 1964.
25. , ,
10-1 (1968) 259-276.
26. , , ,
1999.
27. ,
-, 11 (-
1979) 199-225.
28. ,
,
: .
, , , 2002, 390-445.
29. remonik Gregor, Bosanske i humske povelje srednjeg vijeka,
GZM VII (1952) 273-336.
HONEST KNIGHT PRIBISLAV POHVALIC

Summary: In my work, there have been reported all information
regarding the activity of Pribislav Pohvalic with the special accent on
achieving the title of the knight, i.e. Honest Knight as he was mentio-
ned in the contemporary historical sources. Although commoner
thanks to his abilities, achievements and loyal service in the Kosaa
family, he managed to became member of the nobility which was pas-
95
sed onto his successors. He was mentioned for the first time in 1406,
and during following years he was engaged in the inheritance of his
masters Duke Sandalj and his wives Jelena and Katarina. In the 1413
he received the title of the Prince/Count/Duke/, but his significant en-
gagement was mentioned in 1419 when he was part of negotiation
regarding cession of the of Kosaas part of Konavla to the people of
Dubrovnik. Finalizing this work successfully, government of the Re-
public rewarded him with the 500 ducats allowing him to invest them
in their commune. During the third decade of the 15th century he often
went to Venice where he was negotiating with the representatives of
the Signoria as a proxy of Duke Sandalj. There he was rewarded with
the title of the Knight in the spring of 1429 and since then title was
regularly quoted next to his name. He was active during Konavle war
helping people of Dubrovnik in the diplomatic battle against Duke
Radoslav. Afterwards, Pribislav had been mostly coming to Dubrovnik
to take over the money of renting Drijevas custom that had been paid
to Sandalj. After Sandaljs death he served to his successor Stjepan
Vuki Kosaa. Because of some killing, in which Pribislavs relatives
had something to do with, he was in disfavor, but soon afterwards he
was out of it thanks to intervention of people of Dubrovnik. He has
even regained the position at Kosaa palace, thus People of Dubrovnik
thought of him as the person that had the biggest influence on young
Duke. He died sometimes between July 1436 and February 1438. He
had had four sons and two of them, Vlatko and Radoje had been enga-
ged in diplomatic service at Kosaa family. They inherited the title
Prince from their father, but not the name Honest Knight which
evidently was not hereditary.
Key words: Pribislav Pohvali, Kosae, Sandalj Hrani, diplo-
mat, delegate and counselor, inheritance, missions, Dubrovnik, count,
Konavli, Venice, Knight, Honest Knight, Konavle war, custom, Stje-
pan Vuki, disfavor, return, influence, will, successors
96
BRANKA MAINKOVI UDK 94(497.6)0375/1492
Srbac TESTA
VITEZ NIKOLA TESTA MEU DIPLOMATAMA
Saetak: Koliko je jedna dravna organizacija polagala na ozbi-

ljnost spoljnopolitikog angaovanja, isto toliko ozbiljno je bila shva-
ena. esto se deavalo da se mnogo vie koristi za dravne interese
dobijalo dobro organizovanom diplomatskom akcijom nego manifes-
tovanjem vojne sile. U nemirnim vremenima XV vijeka, koja su zade-
sila prostor naseljen srpskim ivljem, srednjovjekovna bosanska dra-
va je shvatila znaaj vjete diplomatije. Aktiviranjem najpouzdanijih
ljudi u diplomatsku slubu bosanski kraljevi i oblasni gospodari traili
su zatitu i pomo u centrima koji su jo uvijek mogli neto znaajnije
da uine u borbi protiv turske navale. U optem meteu koji je stvorio
turski napad najistaknutiji i najaktivniji diplomatski predstavnik Bosne
bio je vitez Nikola Testa. Preko trideset godina u slubi posljednjih
bosanskih vladara, a nakon pada drave pod Tursku svoje mjesto je
naao u slubi Kosaa. Sa titulom kneza, a kasnije i u zvanju viteza,
kao poslanik, najee je upuivan da pred Mleanima iznosi elje i
stavove svojih gospodara. Uspjeh njegovih misija esto je bio relati-
van, ali u takvim prilikama drugaije i nije moglo da bude. Sama i-
njenica da je bio vlasnik vitekog zvanja govori o njegovim izuzetnim
zaslugama tokom svog slubovanja. Za viteza je vjerovatno imenovan
u Veneciji, gdje je kao poslanik najee i odlazio. Vitez Nikola Testa
bio je lan mnogih misija koje su upuivane na razliite dvorove i u
svakoj je bio veoma uticajan ostavljavi snaan utisak na savremenike.
macinkovicb@gmail.com
Branka Mainkovi, Vitez Nikola Testa meu diplomatama
Bio je jedan od posljednjih po imenu poznati vitez u slubi vladara i
oblasnih gospodara, ali ne i manje znaajan.
Kljune rijei: vitez, Testa, diplomatska sluba, bosanski kralj,
bosanski oblasni gospodari, Mleani
Diplomatska sluba u srednjovjekovnoj Bosni je jedan od

oblika u kojem se reflektuje snaga i organizacija drave. U poe-
tku je jednostavna i nerazvijena, ali vremenom, sa razvojem dr-
ave i organizovanijom spoljnopolitikom praksom dobija usta-
ljeniju diplomatsku formu. Forma se prvenstveno temelji na raz-
raenoj diplomatskoj slubi razvijenih drava, u prvom redu se
misli na Dubrovaku i Mletaku Republiku. Uostalom, to i jesu
drave sa kojima Bosna najvie vri prepisku i prema kojima di-
plomatski saobraa.
Od polovine XIV vijeka diplomatska sluba na spoljnopoli-
tikom planu se povjerava odreenim poslanicima ija funkcija
vremenom postaje sve stabilnija, a titula kojom su okieni se mi-
jenja. Treba rei da u srednjem vijeku nije bilo ustaljenih naziva
za diplomatske predstavnike vladara ili oblasnih gospodara. Kada
je rije o titulama koje su nosili predstavnici preovladava slina
neustaljenost. Odgovor moemo potraiti u irilikim i latinskim
dokumentima. Prema irilikim dokumentima najei nazivi
koji se odnose na ljude koji vre diplomatsku slubu bili su: posli,
poslanici i poklisari. Postojali su jo neki nazivi ali oni nisu toli-
ko uobiajni. Latinski dokumenti uesnike u diplomatskom ivo-
tu oznaavaju kao oratores, ambassiatores ( ambaxatores ), nun-
tii, agens, oratores.1
Jedna od najznaajnijih titula koju su diplomate nosile u
srednjem vijeku, bilo da su u slubi dvora ili lokalne vlastele je
1
A. Babic, Diplomatska sluzba u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo, 1995, 28,29;
Leksikon srpskog srednjeg veka, priredili S. irkovi i R.Mihalji, Beograd, 1999,
156, 538 (S. irkovi).
98
titula kneza.2 Ima sluajeva da je ova funkcija bila i nasljednog
karaktera odnosno, da su sinovi preuzimali poslije oeve smrti po
vlasteoskom pravu. Meutim, sluba poslanika povjerava se i
nosiocima vanih dvorskih zvanja kao to su bili logofet, proto-
vestijar, ali i pojedinim velmoama, a nerijetko i strancima. Me-
u titulama koje su krasile poslanike u diplomatskim akcijama
sree se i zvanje viteza.3 Dodijeljivana je ljudima koji su vladara
zaduili vjernom slubom, posebno strancima koji su obavljali
poslove poslanika. Za vitezove redovno su bili birani oni poslani-
ci koji su odlazili u neki od italijanskih gradova gdje je to i jedino
bilo mogue. U diplomatskim misijama esto smo nailazili i na
duhovna lica, prije svega se misli na imena predstavnika katoli-
ke crkve. Takav odabir ljudi je i razumljiv, naroito kada se pre-
govaralo sa papom oko vrlo osjetljivih pitanja. Bez sumnje veliki
uticaj je imala i Rimska kurija koja se jako trudila da uniti uticaj
jeretike Crkve bosanska. S druge strane nije vidljivo uee
predstavnika Crkve bosanske u spoljnopolitikim poslovima dvo-
ra, to je i logino kada se uzme u obzir da se izvan granica dra-
ve na bosanske jeretike gledalo sa velikom nepomirljivoa, a
bosanskim vladrima je bilo stalo da se ne zamjeraju svojim susje-
dima. Svakako treba spomenuti i ljude koji su dolazili iz srednjih
ili niih drutvenih slojeva, ali su svojim zaslugama i diplomat-
skom vjetinom sticali titulu kneza i dugi niz godina vrili slubu
poslanika.4 Primjetno je da su se neki od njih uspijevali probiti i u
red vlastele. Ova injenica pokazuje koliko se cijenila sposobnost
u ovakvoj vrsti slube i da se rado bogato nagraivala.
Spoljnopolitiki poslovi u srednjovjekovnoj Bosni bili su
koncentrisani na bosanskom dvoru odnosno, vladarevom. Pored
lanova vladarske porodice, vlastele i nosioca dvorskih zvanja
glavnu i odluujuu ulogu u spoljnim poslovima nosio je sam
vladar. Vladarev dvor je mjesto gdje se vrio najznaajniji diplo-
2
LSSV, 299-300 (R. Mihalji).
3
LSSV, 83 84 (S. irkovi).
4
A. Babic, Diplomatska sluzba, 41, 42, 43, 102.
99
matski saobraaj s drugim dravama. Poslanstva su imala najraz-
liitije misije: od ureenja spornih pitanja pa preko pregovaranja
o savezu i posredovanja u meudravnim sporovima do dobijanja
informacija o odnosima u zemlji u koju se alje odreeno poslan-
stvo. Poslanici predstavljaju vladara (bana, kralja, despota) i nas-
tupaju kod stranog vladara u njegovo ime, to je istaknuto i u
zvaninom tituliranju poslanika ambaxatores, oratoresdomini
bani, regis Bossine.5 Upravo zbog vanosti i odgovornosti koju
su nosili sa sobom poslanici su birani veoma paljivo jer su ih
morale krasiti mnogobrojne vrline. Pored elokventnosti i lijepog
diplomatskog govora morali su biti i veoma snalaljivi i spremni
na svaku situaciju jer bio je to veoma opasan poziv gdje se esto
deavalo da poslanici dopadnu u zarobljenitvo, ali i da misiju
plate sopstvenim ivotom.
Spoljni faktor prema Bosni se uvijek odnosio kao prema ci-
jelini, bez obzira na njene unutranje prilike. Nesporna je injeni-
ca da Bosna tokom svog postojanja nije uvijek bila jedinstvena,
ni u svom teritorijalnom opsegu ni u politikom djelovanju. Ob-
lasni gospodari bili su veoma bitan politiki subjekt, imali su svo-
je teritorije i svoje diplomatske predstavnike koji su vrlo esto
pregovarali i radili iskljuivo za interese svojih oblasnih gospoda-
ra. O linostima koje su uestvovale u diplomatskoj slubi bosan-
skih vladara ili oblasnih gospodara velmoa i za njih zavravali
poslove u stranim zemljama ne zna se mnogo, ali od kraja XIV
vijeka podaci u izvorima i slika o njima je potpunija. Na osnovu
poznatih podataka moe se rei da u poznijoj srednjovjekovnoj
bosanskoj istoriji povjerenje se ukazuje ljudima koji su dobro
ovladali tehnikom svoga poziva pa zato i ne udi da su ostajali u
slubi i vrhunski obavljali posao i po trideset i etrdeset godina,
itav radni vijek.
Jedan od takvih ljudi koji je duboko zaduio vladare i gos-
podare kojima je sluio, sigurno najistaknutiji i najaktivniji di-
5
Isto 29.
100
plomatski predstavnik, bio je vitez Nikola Testa.6 Testa je bio sin
Jakova Hlapia Drojevia iz Trogira koga je istorija zabiljeila
jo 1418. godine u vrijeme ugarsko mletakih ratova kao prista-
licu kralja igmunda. U Veneciji se zatie 1421. godine, nakon
ega se vraa u rodni Trogir, a 1428. godine se pojavljuje kao
zakupac neke imovine.7 Otac Nikole Teste nije ostavio tako veli-
ki trag u dokumentima kao njegov sin, ali i on je imao dodira sa
znaajnim ljudima ondanjeg vremena. Vjerovatno je poslovao i
bavio se trgovinom. Jakov Trogiranin se pominje i kao posrednik
u poslovima kralja Stefana Tomaa (1443-1461) u ijem se aktu
javlja 1449. godine.8 To je posljednji poznati zvanini dokument
u kojem se na neki nain spominje Testa stariji. Za razliku od
svoga oca, vitez Nikola Testa je imao 35 godina dugu trgovaku i
diplomatsku karijeru, bio je svjedok i uesnik mnogih znaajnih
dogovora i pregovora te s toga nalazimo u izvorima mnogo vie
podataka o njegovom djelovanju. Bio je aktivan u veoma nemir-
nim, nestabilnim i tekim vremenima, u posljednjim decenijama
postojanja bosanske drave. U vremenima kada je drava bila
pod dvostrukim vazalstvom, kada je turski pritisak bivao sve ve-
i, on je vodio pregovore na raznim stranama nastojei da zainte-
resuje strane sile za sudbinu svoje drave i nae saveznika za
borbu protiv Turaka. Karijeru je izgradio u slubi kraljeva Stefa-
na Tomaa (1443-1461) i Stefana Tomaevia (1461-1463), a
izgleda da je iao u misiju i 1441. godine u Mletke, za vrijeme
Tvrtka II (1421-1443), hrvatskog bana Pavla Sperania i herce-
ga Vlatka Kosae. Bio je to veoma vjet ovjek koji je i nakon
pada Bosne pod tursku vlast 1463. godine i traginog kraja kralja
Stefana Tomaevia svoje mjesto naao u misijama hrvatskog
bana i oblasnog gospodara hercega Vlatka. Nosio je titulu viteza
6
A. Babic, Diplomatska sluzba, 76; N. Isailovi, Akreditivno pismo kralja Stefana
Tomaa za poslanika Nikolu Testu (Bobovac Sutjeska, 24. jul 1457. godine), SSA
VII, Beograd 2008, 175-186.
7
N. Isailovi, Akreditivno pismo, 175-186.
8
Isto
101
(miles, egregius miles ) koju mu je dodijelio kralj Toma.9 U ne-
kim spisima Testa se navodi kao knez. Pod tim zvanjem ga i na-
lazimo u dokumentu gdje se pominje vezano za neke poslove oko
trgovanja. U ugovoru napravljenom u Vranduku 3. februara
1449. godine zapisano je da je dikar senjski (osoba koja skuplja
porez), misli se na kneza Nikolu Trogiranina, s kraljem Stefanom
Tomaem ugovorio trgovaku saradnju. U ugovoru stoji da ima
pribaviti u naem kralevstvu za naega slugu i uiniti s nama op-
eno trgovine.10 Odnosno, kralj i Trogiranin su uloili svaki po
6.000 dukata u odreeno trgovako preduzee preko kojeg se
odvijao promet srebra u zemlji, a dobit od trgovine se dijelila na
jednake dijelove.11 Zbog toga to se Nikola pojavljuje u ovom
ugovoru kao knez postojala su sporenja oko toga da li se tu zaista
radi o Nikoli Testi ili nekome drugome, jer ve smo pomenuli da
je dobio viteko zvanje od kralja. Sa titulom viteza oslovljava ga i
gubernator Ugarske, Janjo Hunjadi u pismu od 7. novembra
1447. godine kojim ga preporuuje mletakoj vladi.12 Ovaj poda-
tak zasigurno govori da je i ranije imao dobre veze i preporuke.
injenica je da se Nikola navodi kao knez u trgovakom ugovo-
ru, ali to ne mora da znai da je nosilac neke posebne kneevske
titule, ve je mogue da se radi o plemiu.
Aprila 1451. godine zajedno sa Stjepanom Kleiem Testa
je aktivan u poslanstvu koje je ilo u Veneciju da vodi pregovore
o pitanjima koja su se ticala odnosa Bosne prema srpskom despo-
tu uru i Turcima.13 Mletaka vlada je u tome trenutku bila u
prijateljskim odnosima sa Bosnom i bosanskim kraljem te je pos-
lanstvo zavrilo posao sa pozitivnim rezultatom. Mleani su
ovom prilikom obeali da e postupiti po kraljevoj elji u pogle-
du odnosa sa despotom urem te da e u pogledu poboljanja
9
A. Babic, Diplomatska sluzba, 76; N. Isailovi, Akreditivno pismo, 175-186.
10
Isto
11
Isto; A. Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd 1926, 213, 214.
12
S. Ljubic, Listine, IV-X, Zagreb 1891, IX, 265; N. Isailovi, Akreditivno pismo,
175-186.
13
Listine, IX, 377-378.
102
veza izmeu bosanske drave i Turske poslati svoje poslanstvo
sultanu u smislu uspostavljanja boljih odnosa izmeu Bosne i
Turske. Jo jedna stvar se tom prilikom svrila, naime, odlueno
je da se jedan mletaki vlastelin dodijeli kralju Bosne da za njega
zavrava poslove u Veneciji.14 Ovo je vjerovatno, ako ne prvi
onda, sigurno jedan od prvih sluajeva da je Bosna iskazala pot-
rebu za uspostavljanjem stalnije diplomatske agenture u stranoj
dravi.
Bosna, pod dvostrukim vazalstvom Turske i Ugarske, u
komplikovanim i osjetljivim odnosima sa svojim susjedima, u
unutranjim prilikama poprilino nesreena, morala je da se os-
loni na svoju diplomatsku mo. Svaka diplomatska misija za op-
stanak drave bila je podjednako vana i zbog toga je u veini
sluajeva kralj slao svoga ovjeka od povjerenja, viteza Nikolu
Trogiranina. Poetkom marta 1455. godine Testa se ponovo na-
ao u Veneciji kao kraljev poslanik, ali ovaj put je iznio prijedlog
za rjeavanje pitanja batine Petra Talovca u Hrvatskoj.15 Cen-
tralna taka pregovora je bio grad Knin, kao jedno veoma znaaj-
no hrvatsko sjedite. Poslanik Teste je ponudio Mleanima da
uzmu Knin ili da utiu na Petrove nasljednike da ga predaju kra-
lju. Mleani su u odgovoru od 8. marta 1455. godine stavili do
znanja da oni ne ele grad za sebe jer ne ele sukob sa Ugarskom,
ali su obeali da e uticati da se grad preda kralju Bosne. Ali us-
14
Isto; A. Babic, Diplomatska sluzba, 77.
15
Ban Petar Talovac je umro 1453. godine i iza sebe ostavio batinu oko koje su se
mnogi otimali. Kao kandidati na batnu pored maloljetnih banovih nasljednika javili
su se Mleani, kralj Toma, herceg Stjepan i jedan od najmonijih ljudi Ugarske i zet
despota ura koji je ve drao neke dijelove Slavonije, Ulrih Celjski. Svaki od njih
je imao svoje razloge da se domogne te oblasti. Kralj Toma prvenstveno nije elio
da se moni Ulrih Celjski domogne batine. Imao je vie razloga: prvo, to bi Ulrih
Celjski bio silan susjed i mnogo bi uticao na njegovu politiku; i drugo, Celjski je bio
despotov zet pa bi se naao prikljeten izmeu njih dvojice. Kralju nije ilo na ruku
ni to to bi dolo do spajanja teritorije dvojica saveznika: celjskog grofa i hercega
Stjepana. Prirodnog saveznika protiv ovakvog scenarija naao je u Veneciji, zbog
toga je ponovo aktivirao svog najboljeg poslanika. Listine, X, 46-47; S. irkovi,
Istorija srednjovekovne bosanske drave, Beograd, 1964, 310; V. orovi, Historija
Bosne, Beograd 1999, 513.
103
pjeha u svojim namjerama nisu imali ni Bosna ni Mletaka. Dru-
ga poruka kraljeva preko poslanika iz juna 1456. godine jasno je
dala do znanja da se i prijesto i Bosna nalaze u velikoj opasnosti
od Turaka. Gledajui sudbinska deavanja u Srbiji i pod sve ve-
im pritiskom turske sile Bosna alje poslanstvo u Veneciju da
izloi opasnost situacije. Zajedno sa hvarskim episkopom To-
mom lan delegacije je bio i vitez Nikola Testa.16 Kao iskusni,
ljudi od svoga zanata, trudili su se da zainteresuju Mleane i ob-
jasne vanost njihove posjete. Pokuavali su predoiti da bi se i
mletaki posjedi nali u opasnosti, prije svega oni u Istri, kada bi
Turci ostvarili svoje namjere i uspjeli dobiti traena etiri bosan-
ska grada. Nisu propustili priliku da se jo jednom osvrnu na pro-
blem oko batine Petra Talovca. Poruke u pismima su vjeto stili-
zovane pa je vrlo vjerovatno da su ih sastavili sam Testa i biskup
Toma. U odgovoru poslanicima od 14. juna Mleani su pristali
pruiti pomo u vidu slobodnog prolaza i srdanog utoita, ako
Bosna ne uspije opstati.
Neposredno poslije neuspjeha sultana Mehmeda pod Beo-
gradom 1456. godine u Ugarskoj su izbili nemiri.17 U takvim pri-
likama kralj Toma nije mogao da se osloni na saradnju sa Maa-
rima, ali i potpuno neoekivano za opreznog kralja kakav je bio,
otkazuje vazalstvo sultanu i odluuje se za opciju rata. Ideja
hrianskog rata protiv nevjernika poticala je sa zapada, prije
svega od pape i ljudi iz njemu bliskog kruga. Ta zamisao se ve
dugo razraivala u glavi prvog ovjeka katolike crkve. Kralj je
poslao u Rim dva svoja poslanika, oba franjevca, da zatrae od
pape krst i zastavu, kao simbol hrianske borbe. Nedugo potom,
24. jula 1457. godine kralj je uputio svog viteza Nikolu Testu da
16
Listine, X, 86-87; A. Babic, Diplomatska sluzba, 77, 78; V. orovi, Historija
Bosne, 518;
17
Janko Hunjadi je malo poslije viteke odbrane Beograda umro od kuge, a izmeu
njegovih sinova i kralja se razvila prava borba. Pored svega toga ubijen je i grof
Ulrih Celjski, jedan od najuticajnijih ljudi i pristalica kralja, ne ostavivi mukog
potomka. S. irkovi, Istorija srednjovekovne bosanske drave, 315, 316; V. oro-
vi, Historija Bosne, 521.
104
posjeti neke evropske dvorove da izloi prilike i dobije od njih
konkretne odgovore. Dobio je preporuke za papu, aragonskog
kralja Alfonsa, mletakog duda, milanskog i burgundskog voj-
vodu i jo neke vladare.18 Paralelno sa dogovorima i pripremama
oko zajednike akcije protiv Turske vodili su se pregovori i borba
oko posjeda Petra Talovca, jer situacija se uveliko promijenila
nakon smrti grofa Ulriha Celjskog. Kada je poetkom septembra
u Veneciji zatraio pomo i ubiranje novanih priloga po Dalma-
ciji Testa je ponovo spomenuo otvoreno pitanje oblasti Talovca.19
Mleani su vrlo oprezni u pregovaranjima i ustupcima, najee
rade iskljuivo za svoje lokalne uske interese. U prilog tome, od-
bili su pomoi. Po naputanju Rima vitez Nikola krenuo je za Mi-
lano, gdje se zadrao do oktobra jer ve prvih dana novembra
vodio je razgovore u Rimu. Nije poznato da li je obiao ostale
dvorove planirane misijom ili je nepovoljan rezultat pregovora
prekinuo njegov dalji put.20
Kralja nije naputala ni pomisao o zauzimanju batine Ta-
lovca, pa se time rukovodio u diplomatskim akcijama u 1458.
godini. Na samom poetku godine, januara mjeseca Testa je bio
upuen u povjerljivu misiju u Veneciju sa ciljem da osigura bla-
gonaklonost mletake vlasti za svoje pretenzije prema zapadnim
susjedima.21 Ovaj put pred Mleane je izaao sa prijedlogom pod-
jele Talovene banovine izmeu Bosne i Venecije, jer bi to bilo
najpametnije rjeenje i odbrana od zajednikih im neprijatelja
(hercega Stjepana i Ugarske). Za Mleane je prijedlog bio isuvie
rizian te su odluili dati negativan odgovor.22 Nezadovoljan ti-
me, kralj je ponovo pokuao sa istim prijedlogom u julu iste go-
dine samo to ga je ovaj put izloio Stjepan Testa.23 Sudei po
18
A. Babic, Diplomatska sluzba, 79; N. Isailovi, Akreditivno pismo, 175-186.
19
Listine, X, 113-115.
20
A. Babic, Diplomatska sluzba, 80.
21
Isto; N. Isailovi, Akreditivno pismo, 175-186.
22
Listine, X, 125-126.
23
Isto, X, 131-132; A. Babic, Diplomatska sluzba, 80, 81; N. Isailovi, Akreditivno
pismo, 175-186.
105
prezimenu rije je vjerovatno o nekom Nikolinom roaku ili blis-
kom srodniku, moda i bratu. To je prvi i posljednji put da se
Stjepan Testa pojavljuje kao kraljev poslanik. Testa je tada, ne
bez odobrenja svoga gospodara, govorio kako Maari nisu dobri
susjedi, to se potvrdilo tanim. Meutim, Mleani su ponovo
dali neobavezujui odgovor istiui da kralj Toma ne dira grad
Klis jer oni na njega gledaju kao na mjesto svojih uih interesa.
Ime viteza Nikole Teste nalazimo ponovo kao predstavnika
diplomatske slube bosanskog kralja 8. oktobra 1458. godine na
sastanku u Beogradu. Osim Nikole poslanstvo su jo sainjavali
brat kralja Tomaa Radivoj i fratar Marin.24 Sagovornik u prego-
vorima je bio ugarski kralj Matija Korvin. Na osnovu daljeg raz-
voja dogaaja moglo bi se zakljuiti da se razgovaralo o plano-
vima kako bi dolo do spajanja Bosne i Srpske despotovine.25
Pregovarai su uspjeli ostvariti svoj cilj, ugarski kralj je pristao
na uslove. Sporazum je konano utvren na sastanku dvojice kra-
ljeva u Segedinu u zimu 1459. godine, a Ugarska se sa svoje stra-
ne obavezala da e pruiti pomo za odbranu Bosne od Turaka.
Poznate su jo dvije misije, iz novembra 1461. godine i februara
1463. godine.26 Obe u slubi kralja Stjepana Tomaevia i oba
poslanstva su bila poslata u Veneciju. Naime, i u prvom i drugom
sluaju ne moe se sa sigurnou rei imena bosanskih pregova-
raa, ali nije iskljueno da ih je predvodio vitez Nikola Teste. To
24
A. Babic, Diplomatska sluzba, 80,81; N. Isailovi, Akreditivno pismo, 175-186;
Istorija Srpskog naroda II, Beograd, 1952, 303-314 (M. Spremi); S. irkovi, Isto-
rija srednjovekovne bosanske drave, 318; V. orovi, Historija Bosne, 529.
25
Poetkom 1458. godine iznenada je umro srpski despot Lazar. Iza njega nije ostalo
mukih potomaka. Takvu situaciju je iskoristio kralj Toma i zauzeo Srebrenicu i jo
neke gradove. Sklapanje politikih brakova bilo je mono oruije u rukama svakog
vladara, za tim je posegao i bosanski vladar. Imao je u planu da svoga sina Stefana
Tomaevia oeni sa erkom pokojnog despota i to nije bio prvi put da je enidbom
svoga sina pokuavao da pravi politike raune. Meutim, na Srbiju je mnogo pola-
gala i Ugarska. Kralju je to postalo jasno onog trena kada se kralj Matija uputio sa
vojskom na jug, blie Srbiji. Moralo je doi do razgovora. Istorija Srpskog naroda II,
Beograd, 1952, 303-314 (M. Spremi); S. irkovi, Istorija srednjovekovne bosanske
drave, 318; V. orovi, Historija Bosne, 529.
26
Listine, X, 139-196, 237-238.
106
su bili posljednji napori u traenju pomoi za linu sigurnost kra-
lja Stjepana Tomaevia i dobijanje stvarne i efikasne pomoi od
Republike za odbranu protiv turske sile. Bolju osobu za taj zada-
tak od viteza Nikole Teste, kralj nije mogao nai. Bila je to pos-
ljednja misija srednjovjekovnog bosanskog dvora. Izgleda logi-
no da je svoje uee u njoj naao Nikola Testa.
Sudbina Bosne je poznata. Svoju sudbinu vitez, koji je ues-
tvovao u svim znaajnijim diplomatskim akcijama bosanskog
kralja, potraio je kod gospodara koji su bili svjesni sposobnosti
koju je posjedovao. Iz Republike Nikola se vratio u Trogir sa ne-
to oruja, ali bilo je prekasno. Poslije pada Bosne, zatiemo ga
ponovo u Veneciji septembra 1463. godine kao poslanika hrvat-
ske banice, supruge hrvatsko-dalmatinskog bana Pavla Sperani-
a.27 Traio je zajam da se ban izbavi iz turskog ropstva. Prije
uea u poslanstvu hrvatske banice, Testa se pojavljuje u dru-
tvu bosanske kraljice Katarine 29. maja 1463. godine.28 Izgleda
da je sljedee godine preao u slubu mletake uprave u Zadru.
Oktobra mjeseca 1464. godine spomenut je u pismu zadarskog
kneza Luke Maura mletakom poslaniku u Budimu.29
Za due vrijeme gubi mu se trag u dokumentima, te s toga
ne moemo pratiti kontinuitet daljnjeg djelovanja. Ponovo se po-
javljuje ime viteza Nikole 30. januara 1467. godine.30 Ovoga puta
kao poslanik hercega Vlatka, vitez Nikola vodi razgovore u Ve-
neciji u vezi sa pitanjem tvrave i upe Radobilje. Vitez Testa
zauzimao je vano mjesto u slubi hercega Vlatka i pod tim zva-
27
Isto, 271.
28
Iako narodna tradicija i neki hroniari kazuju da je kraljica pobjegla direktno u
Rim, postoje podaci koji svijedoe da je krenula u drugom pravcu. Zajedno sa Niko-
lom Testom stigla je u hrvatski gradi, zvani Vrlika . Tu je ostala neko vrijeme eka-
jui rasplet dogaaja, a Teste se uputio u Veneciju. . Toi, Bosanska kraljica Kata-
rina (1425-1478), Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine II, Beograd 1997, 85.
29
Listine, X, 313; A. Babic, Diplomatska sluzba, 82.
30
Pored viteza Nikole Teste poslanstvo su jo inili vojvoda Vukain Sankovi i knez
Radi Grupkovi. Misija je bila uspjena jer je dud Kristofor Moro potvrdio Kosa-
ama privilegiju od novembra 1455. godine, obeavi da Republika nee istupati
protiv njihovih interesa u Radobilji. V. Atanasovski, Pad Hercegovine, Beograd
1979, 120, nap. 38.
107
njem vie puta je navoen u misijama koje je predvodio u Vene-
ciji. Sljedeih godina esto je dolazio u Veneciju traei novac ili
politiku podrku za hercega Vlatka i njegovog brata kneza Stje-
pana. U jesen 1472. godine u Mletke su stigla dva hercegova pos-
lanika, Pavle kaluer i izvjesni Jeronim Teste miser Pavio Caloi-
ro et prudent homo ser Jeronimo Testa.31 Jeronim Teste je vjero-
vatno bliski srodnik sa vitezom Nikolom, brat ili sin. Stjepan Tes-
te, pominjan jula 1458. godine, i Jeronim Teste predstavljaju li-
nosti koje su, sudei po istom prezimenu, u porodinoj vezi sa
Nikolom. Bili su to srodnici koji su se bavili istim ili slinim pos-
lom samo to su navedena dvojica daleko manje poznata od najis-
taknutijeg predstavnika porodice Teste.
Viteza Nikolu nalazimo u misijama kod Crnojevia, napulj-
skog kralja i pape oktobra 1474. godine.32 U februaru 1475. godi-
ne vitez Nikola bio je lan poslanstva koje je u Rimu uvjeravalo
papu Siksta IV u najbolje raspoloenja prema Svetoj stolici i ka-
tolikoj vjeri.33 Uz Nikolu u poslanstvu je bio i neki Radi (Radc-
zin). Testa je zabiljeen kao Tessa.34
U vrijeme pregovora o izmirenju hercega Vlatka sa Ivanom
Crnojeviem i o odnosu prema sultanu, Testa je bio upuivan u
Mletke vie puta. Boravio je na teritoriji Republike juna 1476,
oktobra 1477, marta 1478. i maja 1479.godine.35 Odgovarajui
hercegu, Mleani su izraavali zadovoljstvo to se izmirio sa sul-
tanom i odvraali su ga od saradnje sa sultanom protiv Ivana Cr-
nojevia.36 Svaki put pregovori su nailazili na neslaganja i razbi-
jali su se. Isti epilog se desio i marta mjeseca 1478. godine kada
31
Pominjali su grad Klis koji je herceg Vlatko nudio Veneciji. V. Atanasovski, Pad
Hercegovine, 84.
32
N. Isailovi, Akreditivno pismo, 175-186.
33
Isto; V. Atanasovski, Pad Hercegovine, 90.
34
Isto
35
V. Atanasovski, Pad Hercegovine, 112, nap. 175, 113. I. Boi, Mleani prema
naslednicima hercega Stevana, Zbornik Filozofskog fakulteta VI-2, Beograd, 1962,
125-126-127.
36
V. Atanasovski, Pad Hercegovine, 112, nap. 175, 113. I. Boi, Mleani prema
naslednicima hercega Stevana, Zbornik Filozofskog fakulteta VI-2, Beograd,
1962,125-126-127.
108
je Testa iznosio stav svoga gospodara pred Sinjoriju. Tek maja
mjeseca 1479. godine otvoreno je reeno vitezu Nikoli Testi da
Venecija nee ulaziti u novi sukob sa sultanom.37 Zaista je tako i
bilo, kada je sultan donio odluku o zauzimanju Novog Mleani
nisu nita poduzeli po tom pitanju.
Ne moe se zasigurno tvrditi kada je vitez Nikola Teste um-
ro, ali on nestaje iz izvora prije pada Hercegovine 1482. godine.
Bio je najistaknutiji i ujedno jedan od posljednjih po imenu poz-
nati vitez meu diplomatama bosanskih vladara i oblasnih gospo-
dara.
Izvori i literatura:
1. . , , 1979.
2. Babic, Diplomatska sluzba u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo
1995.
3. . , ,
VI-2, 1962.
4. . ,
(-, 24. 1457.
), VII, 2008, (175-186)
5. II, 1994.
6. , . .
, 1999.
7. S. Ljubic, Listine o odnosajih izmedju Juznoga Slavenstva i Mleta-
cke Republike IV-X, Zagreb 1891.
8. Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd 1926.
9. . , (1425-1478),
II, 1997.
10. . , ,
1964.
11. . , , 1999.
37
Isto
109
THE KNIGHT NIKOLA TESTA AMONG DIPLOMATS

Summary: Any state organization was as much taken seriously
as it attached importance to seriousness of foreign-relations commit-
ment. It frequently happened that a lot more benefits for state interests
were gained through well-organized diplomatic activities than through
manifestation of military power. In turbulent times of the 15th century,
that befell the area inhabited by the Serbian population, the medieval
Bosnian state realized the importance of clever diplomacy. By activa-
ting the most reliable persons into diplomatic service, Bosnian kings
and regional rulers sought protection and help in the centers which
were still able to do something more important in fight against Turkish
invasions. In the general turmoil created by the Turkish attacks the
most eminent and the most active envoy of Bosnia was the knight Ni-
kola Testa. Over thirty years in the service of the last Bosnian rulers,
and after the fall of the country under Turkey, he found his place in the
service of the Kosa. With the title of a duke, and later in the rank of a
knight, as a delegate, he was most often sent to present wishes and atti-
tudes of his masters in front of the Venetians. The success of his mis-
sions was often relative, but on occasions like those, things could not
have been different. The fact itself that he was the holder of the knight
rank tells of his extraordinary merits during his service. He was
probably appointed the knight in Venice, where he most often went as
a delegate. The knight Nikola Testa was a member of many missions
addressed to different courts and in each one of them he was very in-
fluential leaving a strong impact on his contemporaries. He was one of
the last but not least well-known knights in the service of rulers and
regional masters.
Key words: knight, Testa, diplomatic service, Bosnian king, Bo-
snian regional rulers, the Venetians
110
DARKO GAVRILOVI UDK 27-31/-35:27-27
Prirodno-matematiki fakultet
Novi Sad
NEMANJA DUKI
Fakultet tehnikih nauka
Novi Sad
KRIZA VERE I DUHOVNO TRAGANJE ZA

ISTORIJSKIM ISUSOM U 20.VEKU
Saetak: Autor e u radu nastojati da analizira kroz prizmu dru-

tvenih i kulturnih deavanja s kraja 19. i na tokom 20.veka pitanje kri-
ze vere s jedne strane kao i nastojanja umetnika, pisaca i intelektualaca
da tragaju za istorijskim Isusom sa druge. Panja e u veem obimu
biti posveena istoriji knjievnosti, umetnosti i filma, a tek u manjem
obimu e se osvrnuti na odnos jednog dela jevrejskih intelektualaca
prema hrianstvu na poetku 20.veka. U toj analizi koristie dostupnu
i relevantnu grau za pomenutu tematiku.
Kljune rei: Isus, hrianstvo, slikarstvo, knjievnost, film.
Mada je 20. vek bio vek tehnologije, nauke i industrijaliza-

cije, on je u isto vreme bio, prema reima britanskog nobelovca
na polju knjievnosti Vilijema Goldinga, najnasilniji vek u ljud-
skoj istoriji. Taj vek je, prema Jehudi Menjuhinu, bio vek koji je
pobudio najvee nade ikad zaete u oveanstvu i unitio sve
iluzije i ideale. Sa osmatrakog poloaja s poetka 21. veka,
proli vek je proao kroz kratkotrajno zlatno doba na putu iz jed-
chdr.novisad@gmail.com
ndukic77@gmail.com
Darko Gavrilovi / Nemanja Duki, Kriza vere i duhovno traganje za ...
ne u drugu epohu kriza. Evropsko drutvo, ali i itav svet, nali
su se uzdrmani sa dva svetska rata, koje su pratili dva talasa glo-
balnih revolucija i pobuna, to su na vlast doveli socijalistiki
sistem koji je tvrdio da je predodreen da bude istorijska alterna-
tiva buroaskom i kapitalistikom drutvu. Ogromna kolonijalna
carstva, izgraena pre i za vreme 18. i 19. veka, bila su potroena
i baena u prainu. U isto vreme, svetska ekonomska kriza neza-
pamene dubine bacila je na kolena ak i industrijski najrazvije-
nije zemlje sveta. Dok se ekonomija raspadala, institucije liberal-
ne demokratije su doslovno nestajale od 1917. do 1942. godine
pod naletom komunizma, faizma i nacizma. Ipak, treba priznati,
da je komunizam i pored svog bezbotva, zla koje je poinio
prema crkvi i vernicima, ipak bio taj koji je najveim delom zaus-
tavio da Hitlerova Nemaka, nita manje bezbona, pobedi u
Drugom svetskom ratu.1
Ta pobeda jeste zaustavila, u tom trenutku, najvee svetsko
zlo, ali moralna i drutvena kriza bila je kako pre tako i nakon
toga ak i oiglednijom od nesigurnosti svetske privrede i politi-
ke. Kriza verovanja i prihvaenih postulata bila je ono na emu se
zasnivalo drutvo 20. veka koje je bilo ispunjeno ne samo revolu-
cionarnim pokretima koji su bili noeni ideologijama, ve i revo-
lucionarnim tehnologijama koje su stalno napredovale. Hristovo
uenje kao i pripadnost hrianstvu kod velikog broja ljudi sveli
su se samo na odravanje obiaja i to najveim delom zbog toga
to je s jedne strane savremena nauka podigla visoke barikade
protiv crkvenog uenja, a s druge to se nametnuti stil ivota
mladih u modernom drutvu naao u moru uivanja, slobodne
ljubavi i poricanja onih vrednosti koje je crkva vekovima s pro-
menljivim uspehom uvala. Nain na koji su umetnost Rimokato-
like i protestantskih crkava gledale na slikanje Isusovog lika nije
se mnogo promenio na poetku 20. veka u odnosu na prohujale
vekove. Prikazivanje Hrista okruenog decom, Njegove propove-
1
Ceo pasus prema prvom poglavlju iz knjige Erik Hobsbaum, Doba ekstrema, Beo-
grad 2002.
112
di na Gori i druge sline teme i dalje su zaokupljale matu slika-
ra, a crkve su podsticale pristup Njegovom prikazivanju koji je
bio ne samo pouan za vernike ve i koji je produbljivao pobo-
nost.
Uprkos tome, od poetka 20. veka sve ee je poela da se
javlja potreba za traganjem za jednim drugim Isusom - istorij-
skim Isusom - koji je piscima, naunicima i umetnicima trebao da
bude mnogo vie od Onoga kojeg treba da oboavamo i kojem
treba da se klanjamo. U stvari, inilo se da se na poetku 20. veka
probudio duh unekoliko slian dobu racionalizma, kada vernici
vie nisu mogli da budu zadovoljeni slikanjem Isusovih uda ve
im je trebalo vie, bila im je neophodna potraga za istorijskim
Isusom i za puninom smisla njegovog uenja.
U Evropi je 1914. godine u odnosu na poetak 19. veka da-
leko vie ljudi odbijalo da ispoveda hrianstvo. Razloga je bilo
mnogo, a neki od njih su: unapreenje medicinske nauke usled
ega je otrica smrtnosti otupela, naputanje sela zbog ega je
naputana i seoska crkva a ona gradska nije doivljavana na isti
nain, dolo je do novog vida tolerancije koji je podrazumevao da
se kako crkve tako i necrkve, kako hrianske tako i nehrianske
ideje takmie za privrenost javnosti, a prouavanje Biblije od
strane jednog dela naunika je urodilo njihovim tvrdnjama da ona
sadri istorijsku legendu. trausov Isusov ivot u Nemakoj,
Renanov u Francuskoj i Ecce Hommo iz Engleske, bili su primeri
ove nove potrage za Hristom na prelasku iz 19. u 20. vek, ali i na
poetku jednog od najkrvavijih vekova( S. Jackson Case,
1925:563,564)
Moda najbogatije duhovno naslee koje je dobio hrian-
ski svet 20. veka bila su dela iz prethodnog veka koja su pokua-
vala da kritiki istrae Isusov ivot. Naunici su doli do zaklju-
ka da je Jovanovo jevanelje, koje se danas nalazi pred nama,
vremenski mlae od ostala tri jevanelja, daleko blia, po formi i
nainu pripovedanja (S. Jackson Case, 1925:564). Druga velika
dobit ostvarena na raun 19. veka nalazila se u veoj mogunosti
113
da se istrai Isus uz pomo Starog zaveta te da se ne samo eljni
znanja upoznaju sa proroanstvima vezanim za Hrista ve i da se
Njegov ivot posmatra u kontinuitetu dva Zaveta. Tako je istrai-
teljski duh koji je tragao za istorijskim Isusom s poetka 20. veka
mogao da bude umiren, jer je na temeljima Starog zaveta u No-
vom Zavetu video ispunjenje drevnih proroanstava.2 Upravo u to
vreme, Italijan ovani Papini napisao je sjajnu knjigu Istorija o
Hristu koja je nadvisila dela koja su imala nameru da se bave
slinom tematikom.3 Ipak, treba imati na umu da Papinijeva i njoj
sline knjige nisu imale pretenzije da otkriju istorijskog Isusa ve
je njihova originalnost bila u tome to su slobodno zaplovile mo-
rem sopstvene artistike imaginacije. Ovaj trend je nastavljen
kroz itav 20. vek. On je bio snaan na Zapadu tokom dvadesetih
godina. Simkoviev Toward the Understanding of Jesus iz
1921. godine naao se pod snanim uticajem Isusa kojeg je video
Lav Nikolajevi Tolstoj i koji je u Simkovievim oima bio miro-
ljubivi Hrist, ija smrt je, u stvari, bila priznanje njegovog antimi-
litarizma. Potom su usledila jo dva znaajna romana, Brus Bar-
ton je napisao Man Nobody Knows 1925, gde je Isus prikazan
kao energina moderna linost, a iste godine izaao je i roman
Meri Ostin, A Small Town Man, koja je donela na scenu Isusa
kao tipinog religijskog mistika. Godine 1929. roman Roberta
Norvuda The Man who Dared to Be God doneo je Isusa koji je
u celosti pripadao generaciji iz dvadesetih godina 20. veka. Nor-
vudov Isus nije bio Isus udotvorac, kao takav on nije postojao, a
dokaz za svoju tvrdnju autor je pronaao u Isusu koji je za leenje
bolesnih koristio psihoterapiju.4
2
Odlian kritiki saetak jedne studije iz 19. veka o Isusovom ivotu napisao je A.
Schweitzer, Won Reimarus zu Wrede (Tiibingen, 1906; 2. Aufl., 1913) translated by
W. Montgomery, The Quest of the Historical Jesus (London, 1910).
3
G. Papini, La Storia di Cristo (Firenze, 1922), translated by Dorothy Canfield Fis-
her, Lije of Christ (New York, 1923), u Srbiji, ovani Papini, Istorija o Hristu, abac
1998.
4
Za opti pregled u istoriju amerikog religijskog romana trebalo bi da se proita
Herbert R. Brown's The Sentimental Novel in America, 1789-1860 (Durham, 1940);
114
U drugoj polovini 20. veka, trend koji je obuhvatio Sjedi-
njene Amerike Drave jo od polovine 19. veka, da se u romane
unosi istorijski Isusov lik ali u idealnom srazmeru sa autorovom
fikcijom, nastavljen je kroz dela dvojice pisaca, Lojd Daglasa
(The Big Fisherman, 1948.) i Frenka Slojtera (The Galileans,
1953.). I dok je Daglasov roman bio posveen mladoj heroini i
njenim ljubavnim zgodama, dotle je junakinja Slojterovog roma-
na bila Marija Magdalena ijoj je plesakoj karijeri autor posve-
tio gotovo tri etvrtine romana. U oba romana Isus je bio perifer-
na figura, ali dovoljno znaajna ne samo da promeni tok romana
ve i da posveti glavnu junakinju i razagna sumnje itaoca po
pitanju uloge senzualnosti. Naime, oba autora insistirala su na
tome da senzualnost nije sama sebi cilj, ve je data po Bojoj
promisli(Detweiler, 1964:8). Ipak, treba imati na umu da romani
koje je iznedrila amerika protestantska knjievnost nisu mnogo
uticali na produbljivanje verskih oseanja kod ire italake pub-
like. Oni su doneli lino vienje Isusa koje su na svet donela
amerika i evropska drutva u 19. i 20. veku. U tom periodu auto-
ri su na povrinu izneli svoje nedoumice i strahove, ali istinski
istorijski Isus je na alost esto bio sveden na trivijalni nivo sa
kojeg se ameriki protestant nije mogao uzdii niti dosegnuti du-
binu i smisao Isusovog ivota prikazanog u jevaneljima
(Detweiler, 1964:14) Krug, na ovaj nain prikazanog Isusa, zat-
vorio je roman ozea Saramaga Jevanelje po Isusu Hristu koji
je napisan krajem 20. veka i u kojem je Isus moda vie ovek
suoen sa linim sumnjama i iskuenjima nego to je Boji sin.
Meutim, Isus je korien i u delima autora koji nisu hteli
da njegovo ime ili njegov ivot direktno spominju. U tim situaci-
jama, njegov lik i ivot na zemlji, bili su skriveni iza ivota izmi-
James D. Hart's Platitudes of Piety: Religion and the Popular Modem Novel, Ame-
rican Quarterly, VI (Winter, 1954), 311-322; and Willard Thorpe's essay on The
Religious Novel as Best Seller in America in Religious Perspectives in American
Culture, James Ward Smith and A. Leland Jamison, eds. (Princeton, 1961), pp. 195-
242. Vie o ovome u lanku Robert Detweiler, Christ in American Religious Fiction,
Journal of Bible and Religion, Vol. 32, No. 1. (Jan., 1964), p.8
115
ljenih likova. Mada su esto pisci pokazivali svoja vrsta
hrianska ubeenja kao na primer Elizabet Stjuart Felps Vard u
romanu A Singular Life iz 1894. godine, bilo je i onih koji su
na sopstveni nain davali tumaenje Isusovog uenja, a Njega
skrivali u likovima iz svojih dela, kao to je bio sluaj sa Hemin-
gvejom koji je Santiagu iz romana Starac i more podario upra-
vu takvu ulogu ili sa Paulom Koeljom koji je lakim jezikom i
jednostavnim porukama proetim Isusovim uenjem pronaao put
do iroke italake publike(Detweiler, 1964:14)
I umetnici su u 20. veku davali Hristovom uenju lino tu-
maenje. Dok se u 19. veku tragalo za jasno odreenim stilom
koji bi bio religijski i priznat kao takav, u prolom veku, u ko-
me su utemeljenim umetnikim oblicima pridodati televizija,
film, fotografija, strip i internet i stvorena jedna potpuno sekular-
na vizuelna kultura koja je preplavila matu, umetnicima su se u
velikom broju izmakla temeljna pravila koja bi im davala sigur-
nost da e njihovo predstavljanje religijskih tema izazvati emoci-
onalnu reakciju koja vodi duhovnoj svesnosti. Umesto zajedni-
kog rada umetnika na jednom delu (poput katedrale) koje je ra-
zumljivo svima, duhovnost se u dananjoj umetnosti najee
izraava svedoenjem, nainom na koji umetnik pojedinac ce-
lokupnim svojim delom predstavlja svoje shvatanje sveta. Mark
agal je bio takav umetnik, koji je tvrdio da je neka vrsta hria-
nina, u smislu sv. Franje Asikog, ija je ljubav prema drugim
biima bezuslovna. U njegovoj umetnosti spojile su se hrian-
ske ikone, jevrejska jednostavnost i paganska mitologija - tu su
mesto pronala raspea, holokaust, Bogorodica i Afrodita, a u
pozadini su klovnovi i razna mitska bia, cvee i muziki instru-
menti u nebeskom sjaju. Njegov Plavi aneo iz 1947. godine
otvorio je pred posmatraa svoje crno nebo i zaslepljujuu svet-
lost. Iz njih je otrinom autorove imaginacije prokuljala kako tu-
ga tako i nada vezana za Rusiju. Na slici su uto tele i plava vio-
lina bili simboli njegovog sveta mate, a Jevrejin sa svicima, ras-
pee i Bogorodica sa detetom Isusom znak nade. I to je moda
116
najbolji dokaz nedostatka zajednike forme koja bi pogodovala
iroj javnosti i linoj meditaciji (Makmaners, 2004:18). Naravno,
to ne znai da su umetnost i hrianstvo izgubili kontakt. Napro-
tiv. Francuski dominikanac Mari - Alen Kutirije je rekao da si-
gurnije je obratiti se genijima bez vere nego vernicima bez talen-
ta i taj aforizam je isprobao u praksi tako to je ubedio Matisa,
Braka, agala i druge tadanje velike slikare da rade na crkvi u
Asiju u francuskim Alpima (Makmaners, 2004:19).
Nisu samo pisci i slikari posveivali svoj duhovni prostor
Isusu na daleko slobodniji nain nego u prethodnim vekovima.
Naunici sa poetka 20. veka, poput vajcera u Nemakoj, Loizi-
ja u Francuskoj ili Sandeja u Engleskoj, tragali su za istorijskim
Isusom. Svi oni su posmatrali Isusa ne gledajui ga samo kroz
prizmu sopstvenog vremena i vlastitog iskustva ve su se trudili
da ga smeste u ono primitivno palestinsko drutvo u kojem je
odrastao i u kojem su eshatoloke nade bile dominantne (Shirley
Jackson Case, 1925:571). I naunici jevrejskog porekla poeli su
u to vreme da pokazuju interes za izuavanjem Isusovog ivota.
Kada je re o toj vrsti istraivanja, vodea linost u Engleskoj bio
je Montefjore, a u Nemakoj su pred Prvi svetski rat, Strak i Bi-
lerbek izvrili obimna nauna istraivanja vezana za Novi zavet i
njegovo tumaenje u svetlosti Talmuda. Isus i hrianstvo dobili
su svoje mesto i u Jevrejskoj enciklopediji iji je prvi tom izaao
1901, a do 1905. godine javnost se upoznala sa jo devet tomova.
lanke o Isusu i hrianstvu nisu pisali ortodoksni Jevreji. Napro-
tiv, autori su bili naunici, predstavnici progresivnog judaizma
koji je svoje korene poeo da puta u Nemakoj na poetku 19.
veka.5 Ipak, treba priznati da za Jevreje tog vremena nije bilo lako
da se oslobode predrasuda koje su vekovima imali kako prema
Isusu tako i prema njegovim sledbenicima, a koje su predstavljale
5
Tekst Isus iz Nazareta (Jewish Encyclopedia, New York 1901-1906, Vol. VII, pp.
160-73) podeljen je na tri dela i pisali su ih tri razliita autora; Isus u istoriji napi-
sao je Dozef Jakobs, nekadanji predsednik Jevrejskog istorijskog drutva u Engles-
koj; Isus u teologiji napisao je doktor Kaufman Keler, a Isus u jevrejskoj legendi
potekao je iz pera doktora Samuela Gausa.
117
gorak talog tekog istorijskog iskustva kroz koji su prole mnoge
generacije Jevreja koje su progonili hriani tokom srednjeg i
novog veka. Ipak, te predrasude vukle su svoje poreklo od jo
starijih vremena. Naime, jo za Isusovog ivota, a potom i nakon
njegovog razapinjanja na krst, jevrejska zajednica se koristila
svim sredstvima da bi unitila hriansku zajednicu koja je, najvi-
e zaslugom apostola Pavla, u sve veem broju, privlaila Jevreje
sa prostora Mediterana. Ovo neprijateljstvo koje je bilo zaeto jo
u prvim danima hrianstva trajalo je vekovima, a na alost, i
danas je prisutno, ispunjeno predrasudama, kod jednog dela Jev-
reja i hriana. Meutim tekstovi pomenute trojice autora nisu
pokazali ostraenost. Naprotiv, iz njih proizlazi da je Isus bio
istorijska linost i gorljivi Jevrejin kada su u pitanju proroki ar
i pronicljiv duh iji je verski rad izvrio trajan uticaj na itavo
oveanstvo.6 On je, oima autora, bio sposoban da lei mnoge
bolesti, a posebno duevne, to je bilo uoljivo iz jevanelja na
osnovu pria o proterivanju demona. Ono to mu autori nisu
priznali, to je bila originalnost njegovog uenja. Smatrali su da je
on govorio samo ono to se ve moglo pronai kod starih proro-
ka, da je bio samo eksponent jevrejske misli tog doba i da nije
nikada iskoraio izvan tih okvira.7 Osim toga, jevanelja su uzeta
6
Pregled jednog dela modernih jevrejskih shvatanja Isusa dao je Clyde Weber Votaw,
The Modern Jewish View of Jesus, The Biblical World, Vol. 26, No. 2. (Aug., 1905),
p.106.
7
O tome su Jakobs i Keler napisali sledee: In essentials Jesus' teaching was that of
John the Baptist, and it laid emphasis on two points: (I) repentance, and (2) the near
approach of the kingdom of God. One other point is noted by Christian theologians
as part of his essential teaching, namely, insistence upon the fatherhood of God. This
is such a commonplace in the Jewish liturgy and in Jewish thought that it is scarcely
necessary to point out its essentially Jewish character. As regards repentance, its
specifically Jewish note has been recently emphasized by C. G. Montefiore . . . . who
points out that Christianity lays less stress upon this side of religious life than Juda-
ism; so that in this direction Jesus was certainly more Jewish than Christian. As re-
gards the notion of the 'kingdom of heaven,' the title itself is specifically Jewish; and
the content of the concept is equally so. . . . . In many ways his [Jesus'] attitude was
specifically Jewish, even in directions which are usually regarded as signs of Judaic
narrowness. Jesus appears to have preached regularly in the synagogue, which would
not have been possible if his doctrines had been recognized as being essentially diffe-
118
kao bona fide dokumenta iz prvog veka koja bi morala da budu
nauno prihvaena kao istorijski dokumenti iz kojih moemo
mnogo toga da doznamo ne samo o Isusovom ivotu ve i o ivo-
tu itave jevrejske zajednice.
Na poetku 20. veka, prikazivanje Isusa kao istorijske li-
nosti privlailo je i mnoge slikare. Jedan od njih, J.J. Tiso, fran-
cuskog porekla, ali zato pripadnik eke slikarske kole, bio je
zanesen ovom temom. Ona ga je do te mere zaokupila da je oti-
ao u Svetu Zemlju gde je u licima lokalnih ljudi tragao ne samo
za Isusovim likom, ve i likom njegove majke, Josifa i mnogih
drugih, a u nameri da sebi i posmatraima doara atmosferu i lju-
de koji su iveli u toj zemlji pre 19 vekova. Tiso je bio svestan
injenice da je Isus bio Jevrejin i dok ga je slikao to nije smetnuo
sa uma. Naprotiv, za deset godina rada i putovanja u Svetu Zem-
lju, Tiso je naslikao oko 150 crtea i 365 ulja na platnu i akvarela
kojima je preneo ne samo svog istorijskog Isusa i njegovo vreme,
ve i portrete savremenih Palestinaca.8 Realizam njegovih radova
izvirao je iz ulica Jafe i Jerusalima na kojima je Tiso slikao nasto-
jei da vetim okom uhvati gomilu u njenom svakodnevnom gu-
ranju kroz uske prolaze ovih drevnih gradova.
Mada je sa Tisoovim realizmom zapoelo moderno doba,
on ga nije obeleio. Tradicionalan pogled da je religijska umet-
nost ilustracija Biblije ili vizuelna pomo u liturgiji nije vie mo-
gao da odgovori zahtevima novog vremena. Ovakav vid umet-
nosti nastavio je da postoji samo u crkvama, mada, kako je 20.
vek uao u drugu polovinu i to je poelo postepeno da se menja.
rent from the current pharisaic beliefs. . . . . His special prayer [the Lord's Prayer] is
merely a shortened form of the third, fifth, sixth, ninth, and fifteenth of the Eighteen
Benedictions [of the Jewish liturgy]. (Jacobs, Jewish Encyclopedia, NY, 1901-
1906., Vol. VII, p. 162.) Many of the sayings attributed to Jesus have been literally
taken over from the Didache; others were pharisaic teachings well known in the
rabbinical schools. (Kohler, Jewish Encyclopedia, NY, 1901-1906., Vol. IX, p. 249.)
8
Odlian rad o Tisoovom slikarskom delu vezanom za Isusov lik napisao je Clifton
Harby Levy,The Life of Jesus as Illustrated by J. James Tissot, The Biblical World,
Vol. 13, No. 2. (Feb., 1899), p.71.
119
Meutim, proli vek obeleio je jedan drugi vid umetnosti.
To je bio film. U prvih pet godina njegovog postojanja snimljeno
je najmanje est onih koji su se neposredno bavili ivotom, likom
i stradanjem Isusa iz Nazareta (May, Bird, 1982:30-32), a prvi
film o Hristu bio je La Vie et la Passion de Jesus - Christ brae
Limijer iz 1898. godine. Film, kao anr, doneo je mnotvo inova-
cija koje su svojom modernosti i individualnim porivima, u ne-
kim sluajevima, otvoreno pretile savremenom biblijskom kon-
tekstu. Uprkos tome, igrani film je u preko sto i pedeset svojih
ostvarenja obradio teme vezane za ivot i dela Isusa Hrista. Pri
tome treba imati na umu da su se, a i danas, mnogi religijski mo-
tivi umetali u filmove iji glavni junak nije bio sam Hrist, ali svo-
jim ivotom, sudbinom, stradanjem, iako vremenski i prostorno
izmeten van strogih istorijskih odreenja, njegov lik je vaskrsa-
vao prilagoen tradiciji ili savremenoj religijskoj, esto izoblie-
noj svesti modernog oveka. Ovakvo prikazivanje Hrista bilo je
na tragu romana iz 19. veka koji su pokuavali da u odreenoj
istorijskoj dimenziji umetnu Isusov lik, bio on glavni ili tek spo-
redni, ali svakako onaj koji bitno menja tok prie. Savremeno
poimanje umetnike slobode u odreivanju odnosa prema jevan-
eljima postalo je od prvih godina filma njegovom bitnom sasta-
vnicom. Neophodni kriterijumi za ulno-estetsko zadovoljenje
poeli su da se temelje na konvencionalnim, ali ne i nuno na
konzervativnim vrednostima. Svaka ozbiljna biblijska obrada,
kao refleksija svet(l)osti Biblije, da bi postala kinematografski
interesantna, trebala je da bude kako retoriki oplemenjena tako i
obavijena istorijsko-teolokim kontekstom. Takvo je bilo filmsko
ostvarenje reditelja Sesila Demila, Kralj kraljeva, iz 1927. godi-
ne, koje je postalo krunska verzija novozavetne misli nemog fil-
ma. Biblijski snaan ritam i vizuelni govor pokreta objedinjavali
su grandioznost tematike i filmskih izraajnih sredstava, koji su
inili emotivni klimaks jednakim fizikom potresu Golgote kada
je Hrist bio razapet.
120
Meutim, od pojave zvuka, a potom i boje na platnu, film-
ska umetnost je esto pribegavala pregovaranju sa jevaneljima,
u kojem je zastupala izrazito diplomatski odnos prema njihovoj
savremenoj rekonstrukciji. Usled izoblienja verodostojnosti ili
unoenja novih momenata u postojei korpus, sveti spisi su posta-
jali deo kompromisa, delom rtvovani u ime iskre novine u zave-
tnim tekstovima, kao pokuaju za novo uranjanje u sutastvo sve-
ta.9 Od poetaka do danas istorija kinematografije je ukazivala na
ustolienje liberalnijeg pristupa novozavetnoj tematici, te su se, u
tom smislu, beleile mnogovrsne predstave Hristovog pojavnog
oblika, od jedva izmenjenih do kontroverznih uobliavanja, koja
su izazivala snane reakcije verskih i svetovnih zajednica.
Meu najdrastinijim primerima isticao se lik raspevanog
Hrista u rok - mjuziklu Isus Hristsuperstar, koji je bio obo-
gaen religioznom biti, ali izmetenom u 20. vek u kom je Isus
bio prikazan kao propagator ideje ljubavi prelomljene kroz priz-
mu hipi-pokreta; prikazan je takoe i u mjuziklu Godspel, sme-
ten u isto vreme kao i prethodno pomenuto ostvarenje, ali sa
bitnim odrednicama amerikog nacionalnog heroja (Isus je nosio
majicu Supermena igrajui na krovu zgrade Svetskog trgovin-
skog centra). Ovaj sluaj je nametnuo pitanje usvajanja univer-
zalnih heroja oveanstva, ili izvesnih preteuih religijskih kru-
gova, i neizostavnog tekog akcenta Hrista, kojeg se oslobaa tek
u najnovijem ostvarenju The Pasija Mela Gibsona, kada biblij-
ske rei teku prirodnim tokovima aramejskog i latinskog jezika, a
trenutci Hristovog muenja svojom grubou kre put ka suro-
vom realizmu. Film je Isusa stavio i u svet savremene rasne prob-
lematike. Ovakvo izmetanje prie karakteristino je za film
Black Jesus iz 1968. godine, dok se u savremenom svetu pre-
punom kako spoljnih tako i unutranjih sukoba i protivrenosti
9
O povezanosti religije i filma vie se moe pronai u monografiji M. Miles, Seeing
ang Believing: Religion and Values in the Movies,Beacon Press, 1996. Ovom prili-
kom monografija je citirana M. Miles, Seeing ang Believing: Religion and Values in
the Movies,Beacon Press, 1996, str. 42.
121
pronalo mesto i za ostvarenje Aleksandra Petrovia, Majstor i
Margarita, u kom je Hrist prikazan sa izvesnim psiho-fizikim
nedostatcima, ali i za satirinu verziju Denisa Arkanda iz 1989.
godine, Isus iz Montreala. Blasfemija, koja je zauzela poprili-
an prostor u kulturi 20. veka, progovorila je u svetu filma veza-
nog za Isusov lik, kroz poznato ostvarenje Martina Skorsezea,
Poslednje Hristovo iskuenje. Ovaj film je bio delom zasnovan
na opusu grkog romanopisca Nikosa Kazantakisa, odnosno nje-
gove fantastike eksploracije Hristove boanske linosti. Kazan-
takisov literarni fokus nije svojom punoom obuhvatao boansku
prirodu Hrista, koliko tok svesti dobrovoljnog stradalnika. Nastu-
pajui u tom smeru, Skorseze je istupio korak napred ispitujui
ambivalentnu Hristovu prirodu, pravei jasnu razliku izmeu
ljudskog i boanskog u njemu. Reiser je uvideo dirljivost u Ka-
zantakisovoj viziji vie ljudskog i vie ovozemaljskog Hrista koji
oveka razume iz svoje oveije prirode preispitivanja gotovih
datosti. U Poslednjem Hristovom iskuenju koje je za mnoge
vernike bilo bogohulno delo, Isusova dvojna priroda, neraskidivi
preplet ljudskog i nebeskog, objavljivali su se u preispitivanjima
gotovo ljubavnikog odnosa sa Marijom Magdalenom, te mogu-
nou zasnivanja porodice. Ipak, Hrist se poslednjem iskuenju
odupro i svojoj ljudskoj srei je nadredio misionarstvo i stradanje
iji je izabrani nosilac.
Primeri iz gornjeg pasusa nisu jedini reprezenti prikazivanja
Isusovog lika na igranom filmu u 20. veku. Ve pomenuti Gibso-
nov film Pasija, ija je emotivnost izbijala na sve strane kroz
prikazivanje poslednjih dvanaest sati Isusovog ivota, duboko je
bio potresan za mnoge hriane koji su, upravo kroz ovo delo, po
prvi put preko ekrana primili Jovanovo jevanelje i na surov i
realistian nain poruku o tome koliko je Isus patio i koliko su
ljudi spremni da njegovom stradalnitvu okrenu lea. Drugi zna-
ajan film koji je moda u jo veoj meri nastojao da bude dosle-
dan jevaneljima bio je Isus iz Nazareta od Franka Zefirelija iz
1977. godine, u kojem je reiser na majstorski nain kombinovao
122
sva etiri jevanelja, uslonjavajui i produbljujui puteve do
religioznog oseaja publike. Ova estoasovna predstava sinte-
zom Hristovog stradanja potpuno je oblikovala autentinost no-
vozavetnog dogaanja, propraene odreenim svoenjima i izbe-
gavanjima nedoslednosti ili neslaganja meu samim jevanelji-
ma. Meutim, saimanje prie i stapanje scena uzrokovalo je ne-
dozvoljeno slivanje prie o Petru i Mateju i o bludnom sinu u
istu narativnu jedinicu, izvedenu jednim filmskim zahvatom. Ta-
koe, kulturna globalizacija koja je uzimala maha, odabirom
glumaca, jezika i drugih elemenata isuvie je pribliila film zapa-
dnoj filozofiji popularne kulture, ugroavajui suptilnost, etiku
kompleksnost i spiritualne dubine. Ipak, visokoumetniki snimak,
sjajna slika, gotovo potpuna biblijska preciznost i doslednost, kao
i este naglaene dirljive scene, dale su punu umetniku snagu
filmskom izraajnom sredstvu inei ga dostojnim iskonom
oplemenjene tematike.
Liteatura:
1. H. R. Brown, The Sentimental Novel in America, 1789-1860,
Durham, 1940.
2. S. Jackson Case, The Life of Jesus during the Last Quarter -
Century, The Journal of Religion, Vol.5.No.6. (Nov.1925).
3. R. Detweiler, Christ in American Religious Fiction, Journal of
Bible and Religion, Vol. 32, No. 1. Jan., 1964.
4. J. D. Hart, Platitudes of Piety: Religion and the Popular Modem
Novel, American Quarterly, VI, Winter, 1954.
5. E. Hobsbaum, Doba ekstrema, Beograd 2002.
6. C. H. Levy,The Life of Jesus as Illustrated by J. James Tissot, The
Biblical World, Vol. 13, No. 2. Feb., 1899.
7. M. Miles, Seeing ang Believing: Religion and Values in the Movi-
es,Beacon Press, 1996.
8. G. Papini, La Storia di Cristo, Firenze, 1922.
9. Schweitzer, The Quest of the Historical Jesus, London 1910.
123
10. W. Thorp, The Religious Novel as Best Seller in America, Religi-
ous Perspectives in American Culture, James Ward Smith and A.
Leland Jamison, eds. Princeton, 1961.
11. W. Votaw, The Modern Jewish View of Jesus, The Biblical World,
Vol. 26, No. 2. Aug., 1905.
CRISIS OF FAITH AND SPIRITUAL QUEST FOR THE

HISTORICAL JESUS IN THE 20TH CENTURY
Summary: At the beginning of the 20th century European intel-
lectuals showed almost equal interest in the study of Jesus' character as
their colleagues from the era of Rationalism. Similar to the era of Rati-
onalism, the early 20th century belivers, could no longer be satisfied
with painting of Jesus miracles. From that fact, arose the necessarity
for the quest for historical Jesus and the fullness of meaning of his tea-
chings. In this sense, the contributions of artists, scientists, writers and
filmmakers were realy significant for the history of culture in the 20th
cetury.
Key words: Jesus, Christianity, painting, literature, film
124
ALEKSANDAR SAA GAJI UDK 94(4)0375/1493:82-82
Institut za evropske studije
Beograd
OGLEDALA VLADARA KAO PREDMODERNA

POLITIKOLOKA LITERATURA
Saetak: Ogledala vladara predstavljaju vrstu predmodernih

politikih spisa koji su se kao poseban anr uobliili tokom Srednjeg
veka i renesanse. Rad daje pokuaj definisanja anra u irem i uem
smislu, odreivanja njegove forme i sadrine i razvoja u istorijskoj
perspektivi. Tako se uoavaju antike pretee anra Ksenofantova
Kiropedija, Isokratovi govori i spisi rimskih stoiara Cicerona i Se-
neke koji su uticali na nastanak i razvoj ogledala vladara. Potom se
prouavaju ranosrednjovekovni primerci ogledala vladara i u zapad-
noj, rimokatolikoj i istonoj, pravoslavnoj varijanti, kao i njihovi mu-
slimanski ekvivaleni, kao i primeri uoblienog anra u zapadnom zre-
lom srednjovekovlju. Na kraju se posmatra evolucija ogledala vlada-
ra u renesansnom periodu zakljuno sa Makijavelijevim Vladala-
cem kao prvim rano-modernim politikim delom.
Kljune rei: predmoderna politikologija, Srednji vek, ogledala
vladara, monarhizam, renesansa, Makijaveli
romero@eunet.rs
Ovaj rad je uraen u okviru projekta 179014 koga finansira Ministarstvo za nauku
i tehnoloki razvoj R. Srbije
Aleksandar Saa Gaji, Ogledala vladara kao predmoderna politikoloka ...
Ogledala vladara, uzeta u najirem smislu te rei, pred-
stavljaju politike spise nastale tokom srednjeg veka i renesanse.
Oni su jedna od vrsta, jedan anr specifine srednjovekovne lite-
rature knjievnosti ogledala koja je bujala irom hrianske
Evrope izmeu XII i XVI veka, a koja je imala svoje znaajne
pretee i rane predstavnike u antici i ranom Srednjem veku. Na-
mena ogledala, kao knjievnog izraza u srednjem veku, bila je
da prui sveobuhvatno, instruktivno encikopedijsko znanje o
temi koju obrauje, u jednom preglednom delu. U pitanju su, da-
kle, bile kompilacije znanja o odreenoj oblasti ljudskog ivota,
svojevrsni sumarni pregledi slini, recimo, preglednim lancima
u savremenim naunim istraivanjima koji uvode i daju jasan
presek kroz celo jedno istraivako polje, pojedinu disciplinu ili
poseban pristup unutar nje. Naziv ogledalo (speculum) za ovaj
knjievni rod nastao je usled korienja metafore koja o irini
slike koju ogledalo hvata, a posebno onog legendarnog, magi-
nog ogledala iz srednjovekovnih mitskih matarija blagu o prez-
vitera Jovana smetenog negde na istoku. Ovo ogledalo je, dano-
nono uvano od strane tri hiljade straara, navodno hvatalo naj-
udaljenije i najire pojave u svetu. Tematika pregleda unutar
knjievnosti ogledala je iroka: meu njima nalazimo astro-
nomska ogledala (speculum astronomiae), alhemijska ogleda-
la (speculum achemiae) (jedno takvo je napisao i Roder Bej-
kon), istorijska ogledala, crkvena ogledala, juridika (pravna
ogledala - speculum iuris), ogledala o meditaciji, ak i ogleda-
la budala... Jedno od engleskih ilustrovanih ogledala o pregledu,
o sumarnom preseku kroz tadanje nauke, ono Vilijama Kakstona
Ogledalo o svetu (Myrrour of the Worlde (1490)), jedno je od
prvih tampanih dela na ovom jeziku.
Ogledala vladara su jedna od najznaajnih vrsta literatu-
re ogledala. Dok su se druge vrste ogledala bavila samo isto-
rijskim pregledom ili davala presek kroz pojedina tadanja nau-
na dostignua, opisivala sve bitne detalje neke doktrine ili se ba-
vila moralnim usavravanjem - ogledala vladara su se bavila
126
pregledom vladareve zemlje i isticala njegov dunosti, poduava-
jui ga kako da vlada. U pitanju su nesporno bila politika dela
koja su teila da, unutar jednog teksta, daju zbirna znanja vezana
za pojednne aspekte vladavine; upuivala su vladara u poeljna
ponaanja i njegove glavne obaveze te mu pruala vane i prakti-
no upotrebljive fakte i na njih naslonjene politike instrukcije.
Korisne informacije i saveti vladarima ticali su se problematike
od one vezane za njihove podanike, za plemike porodice i regi-
onalne specifinosti, pa preko obraivanja tema kako se zatititi o
politikih neprijatelja, kako izabrati pouzdanog i kompetentnog
savetnika, pa sve do toga kako, preko pravedne vladavine, uspos-
taviti lini odnos vladara sa Bogom i omoguiti da njegova bla-
godat uva dotino kraljevstvo.
Forma i sadrina ogledala vladara

Odreivanje tanog obima anra ogledala vladara je veo-
ma teak i nezahvalan posao. U najirem smislu, on bi obuhvatao
sve pisane izvore koji se na izvestan nain bave temom vladavine
i linosti vladara. U uem smislu, anr bi bio ograniena na ra-
dove eksplicitno smerali da upute kraljeve ili manje vladare o
vrlinama koje treba da izgrade, u njihov ivotni stil, njihove oba-
veze, u filozofsko i teoloko znaenje njihovog nametenja.1
Zato je izvestan broj ovakvih knjiga samo u irem smislu pripa-
dao ovom spisateljskom pravcu, poto je, bavei se istorijskim
temama ili literarnim sadrajima, pruao prikaze uzornih vladar-
skih linosti ili, naprotiv, onih za kojima se ni jedan vladar ne bi
trebalo povoditi. Neka od ogledala vladara su, prema tome,
sainjavana kao ire primenjiv politiko-literarni iskaz ili, pak,
kao istorijsko/literarno tivo sa moralno-pedagokim pretenzija-
ma prema vladarima i plemstvu uopte uzevi, dok su neka od
1
Lambertini Roberto, Mirrors for Princes. In Encyclopedia of Medieval Philosophy,
Springer pp. 791-797, 2011, str. 792.
127
vladarskih ogledala, ona koja u uem smislu pripadaju ovom
anru, sastavljana za konkretne sluajeve - prilikom nasleivanja
prestola, kako bi se novi, mladi vladar uputio u vetinu vladanja i
saznao sve o zemlji kojoj treba da ubudue vodi rauna i uspeno
se suoavao sa opasnostima i pretnjama koje vrebaju. Ogledala
vladara, ujedno, predstavljaju i vrstu srednjovekovnog priruni-
ka za uspeno vladanje, ali su i izraz glavnih politikih ideja ovog
razdoblja. Ovi tekstovi (odavno smatranim vrednim zbog svojih
literarnih doprinosa) mogu se itati i kao promiljanja o politi-
kim i kulturnim idejama njihovih vremena... Istraivai su zak-
ljuili da sadraj ovih tekstova odraava politike izazove sa ko-
jim su se suoavali vladari za koje su tekstovi pisani. Na ovaj
nain, tekstovi ogledala otvaraju prozor u unutranji politiki
ivot u drugom pogledu nejasnih, neprozirnih politikih zajedni-
ca.2
Tokom celog srednjeg veka, kako u hrianskoj Evropi tako
i kod njihovih muslimanskih ekvivalenata, dela iz korpusa ogle-
dala vladara podrazumevala su, i to sva do jednog, monarhiju (u
skladu sa bazinim politikim idejama cele epohe) kao jedini
normalan i prirodan oblik vlasti. Ako su kraljevi bili, kao to je
vladalo najire uverenje, Boiji izabranici, esencijalni za drutve-
ni poredak, onda su i line osobine i vrline pojedinog vladara
postajale centralna briga. Za pisce obe tradicije, moralne vrline
vladara su bile u direktnoj korelaciji sa materijalnim prosperite-
tom i moralnim zdravljem politike zajednice (Born, 1928;
Marlow, 2013b; Crone, 2004).) Nadanja iza velikog dela saveto-
davne literature je taj da ona moe biti upotrebljena da obrazuje
vladara, da oblikuje njegov karakter za dobro njegovih podanika.
Autori savetodavnih knjiga bili su gotovo iskljuivo pripadnici
obrazovane elite to je, i u evropskoj i islamskoj tradiciji, uklju-
2
Blaydes Lisa, Grimmer Justin, McQueen Alison, Mirrors for Princes and Sul-
tans:Advice on the Art of Governance in the Medieval Christian and Islamic Worlds,
2103,
http://www.princeton.edu/bobst/events/aalims/Blayde-et-al-Mirrors-Princeton.pdf
128
ivalo i same vladare (koji su najee pisali za svoje sinove),
dvorjane, nazornike, pravnike, pismene mukarce i ene i verou-
itelje. Radovi su esto pisani kao pokloni i bivali posveeni od-
reenim daroprimcima (tj. odreenom vladaru, dvorjaninu ili ve-
likodostojniku (vojvodi, veziru)), premda neretko sa nadanjima
da e oni dopreti do ire publike.... vladarevo velikoduno prihva-
tanje ovakvih radova bio je znak njegove pretplate na katalog
vrlina koje su sadravali, a koji se pozitivno odraavao kako na
njegov line odlike tako i one njegovog dvora.3 Osim toga, zbir
podataka i saveta omoguavao je da se, kroz upoznavanje sa svim
aspektima kraljevstva, postojeih rodbinskih odnosa izmeu kra-
ljevskih kua i plemstva, pojaaju veze unutar i izmeu njihovih
familija. Naravno, postojali su i drugi motivi mimo altruistiko-
pedagokog delovanja na vladare koji su podsticali autore ogle-
dala vladara da se okuaju u spisateljskom poduhvatu; oni su bili
manje dobroititeljski a posve ljudski, voeni ambicijama i li-
nim dobitima eljama da se preko njih steknu bolje pozicije na
dvoru i omogui profesionalni napredak u administraciji, dobije
mesto nekog prestinog savetnika ili vii plemiki status, ali i da
se udovolji plemikoj italakoj publici (iz tog razloga su u ove
praktine prirunike unoeni delovi sa literarnim ekskursima,
ukljuujui tu i poeziju).
U pogledu literarne forme, ogledala vladara, bar to se ti-
e onih koji mu pripadaju u uem smislu te rei, imala su veoma
jasno odreenu strukturu - ispunjavala su stroge propozicije, po-
tovala su konvencije prilikom uobliavanja i podeli na poglavlja,
kao i pri korienju, to jest pozivanju na izvore. Isti je sluaj bio i
to se tie njihovog sadraja. Veina dela, po pravilu, otpoinjala
su sa isticanjem autorove skromnosti priznavanjem nedovolj-
nog znanja i kvalifikacija samog pisca, kao i sa napominjanjem
kako primalac - vladalac ili budui vladalac, odnosno onaj kome
je ogledalo namenjeno - ve poseduje potrebne vrline pa da mu
3
Isto, str. 4.
129
nisu potrebni dodatni, suvini saveti. Primetan je napor autora da
se u tekstu prui izbalansiran odnos izmeu laskanja i pohvala
vladaru sa plasiranjem konkrentih saveta, i to tako da savetovanje
ne deluje napadno niti pak kao izraz spisateljeve line mudrosti i
pozvanosti da se uplie u poslove vladanja, ve kroz zaklanjanje,
odnosno kroz pozivanje na nesporne autoritete - na Sveto Pismo
(posebno starozavetni delovi vezani za uzornu vladavinu Davida i
Solomona, kraljeva Izrailja), crkvene Oce ili klasine spise koji
su bili iroko prihvaeni u to doba (od antikih klasinih pisaca
najzastupljeniji su bili Seneka, Plutarh, Ciceron, a sa njegovih
obilnim korienjem u visokoj sholastici XIII veka, i Aristotel).
to se tie samog poduavanja, ono se u ogledalima vladara
javlja u dva oblika, indirektnom i direktnom. Indirektan je vid
neuporedivo vie zastupljen, kada se kroz pozivanje na autoritete
pruaju primeri uzornih linosti, njihovih dela, ponaanja ili oso-
bina, bez neposrednog obraanja adresatu. Direktan, rei pristup,
obraa se svojim govorom jasno odreenoj linosti, adresatu,
sa svojim uputstvima ili moralnim lekcijama. Direktnost u obra-
anju dovodi do jaeg isticanja pouke, ali i do nuno iznijansira-
nijeg pristupa koji zahteva i direktnije pozivanje na vrhunske au-
toritete, kao i, paradoksalno, na otvorenije isticanje skromnosti
pisca/pedagoga i slojevitije balansiranje u samom tekstu izmeu
pruanja pouka i laskanja adresatu kao neophodne protivtee e-
lje ka edukaciji. Eventualna kritika ili, ee, upozorenja kao za-
mena za kritiku, davana u oba pristupa kroz savete i upuena vla-
darima bila je, prema tome, sofisticirano, suptilno utkana kao
podtekst citata ili datih primera, uzornih ili onih koji su ukazivali
na zastranjenja koje treba izbei, a na koje su se autori ogledala
vladara pozivali.
Opisani pristup, uz pridravanje strogih konvencija, karak-
teristian je ne samo za uvodne delove ogledala vladara, ve se
protee na celo delo, pre svega u pogledu naina na koji se pla-
sira cela savetodavna sadrina dela. Tendencija celog anra je da
formira sliku vladara koji postupa pravedno, to jest - odnosi se
130
prema jednakim jednako, a nejednakim nejednako - gde potene
brani i nagrauje, a prestupnike goni i kanjava, ve prema ste-
penu njihovog dokazanog potenja ili krivice, i koji, upravo na taj
nain, odrava ravnoteu u sloenom, hijerarhizovanom drute-
nom poretku. I ma koliko vladar, kao Bogom izabrani nosilac
line i neotuive vlasti - delitelj pravde, branilac vere i centralni
balanser u razgranatom i isprepletenom hijerarhijskom drutve-
nom zdanju - bio, kao stvaralac i uvar zakona, sam iznad (ili
bolje reeno izvan) njega, ogledala vladara unisono istiu da
valjani vladar mora da se potini zakonima koje je nasledio ili
koje je sam stvorio, kako bi tako potvrdio i svoju legitimnost, i
doslednost samom sebi i, to je jo znaajnije, vrlini i veri, odno-
sno samom Bogu i njegovoj blagodati kao izvoritu svega dob-
rog, svih postojeih vrlina. U tom svetlu ogledala vladara istiu
znaaj glavnih (kardinalnih) vrlina kao to su duboka lina po-
bonost, razboritost, pravdoljubivost, uzdrljivost, hrabrost, po-
sveenost optem dobru i prosperitetu svih podanika, promilje-
nost u izboru savetnika, kao i spremnost da se prihvate dobri sa-
veti...
Antike pretee anra

Prethodnici srednjovekovnog anra ogledala vladara lee
pre svega u istorijskim spisima i u pounim besedama, tj. u ora-
torstvu, a zatim i u filozofsko-politikim traktatima, a tek kasnije
i u prvim pravim delima pisanim sa namerom uvoenja vladara u
njegove dunosti. Rane pretee ine dela koje se svojom temom
okreu kao opisivanjima uzorne vladavine ili davanja instrukcija
o ispravnoj vladavini, i ona potiu jo iz antike predhrianske
istoriografije, retorike i filozofije. Pojedini istraivai u ovu sku-
pinu ubrajaju i druge drevne politike spise (ukljuujui i one
mistine) dalekoistonih civilizacija.
131
Za antikog rodonaelnika anra i uzora svih ogledala vla-
dara osnovano se uzima istorijska biografija Kirovo vaspitanje
ili Kiropedija ( ) atinskog istoriara Ksenofonta,
Sokratovog uenika. Napisana u etvrtom veku pre Hrista, ova
idealizovana biografija osnivaa Persijskog carstva svojim pris-
tupom nije odogovarala ni jednom do tada postojeem klasinom
knjievnom anru. Usled idealizacije i tipizacije koja prikazuje
zamiljeno obrazovanje idealnog vladara za koga je uzeta znaaj-
na istorijska linost onog vremena, te stvarne istorijske okolnosti
(mada u Ksenofontom opisu rane istorije dinastije persijskih
Ahamenida ima brojnih greaka), a koji se obuava kako bi izras-
tao u velikodunog samodrca koji e svojom vladavinom zado-
biti divljenje i zahvalnost podanika, Ksenofontova Kiropedija
ne moe se svrstati u istorijsko tivo, ve pre u romantizovanu
istorijsku biografiju ili romantian politiki spis. Meu istraiva-
ima ni do dana dananjeg nema saglasnosti oko toga sa kojom je
namerom Ksenofont pisao ovo delo; u kojoj meri je bio svestan
da, opisujui obrazovanje idealnog vladara, prua obrasce ija
namena nije samo da zabavi itaoce, ve i da poslui njihovoj
stvarnoj, praktinoj edukaciji. Jedno je sigurno: ovakav pristup
temi uzornog vladara i njegovog temeljnog vaspitanja puno ve-
kova kasnije postao je model po kome su srednjovekovni pisci
uobliili anr ogledala vladara.
Ksenofontov Kir Veliki nije stvarna istorijska linost ve
umetniki portret idealizovanog vladara, premda su mnogi doga-
aji koje atinski istoriar opisuje istorijski, ili referiu na - u od-
nosu na Kirovo vreme - kasnija deavanja na persijskom dvoru o
kojima je Ksenofont imao saznanja4. Kiropedija se sastoji od
od uvoda i osam knjiga. U uvodu, Ksenofont promilja ta je to
zbog ega podanici dobrovoljno sluaju vladare i zato je u tome
Kir najistaknutiji; on nabraja njegova osvajanja i pokuava da
4
Ne zaboravimo da je Ksenofon, kao grki najamnik, boravio u Persijskom carstvu i
uestvovao kao deo famozne vojske od deset hiljada u tamonjim ratovima, o e-
mu, je uostalom, i pisao u njegovom najzaajnijem delu Anabaza.
132
odgovori na poetno postavljeno pitanje. Dok ostalih sedam knji-
ga romantizovano opisuju Kirov ivot, samo se u prvoj knjizi
zaista govori o Kirovom vaspitanju na dvoru njegovog dede sa
majine strane, Meanina Astijagesa, pri emu je paidea kojoj
je podvrgnut opisana po tipino spartanskom (Ksenofon je bio
vatreni pristalica spartanskog ureenja i ideoloki protivnik de-
mokratije u rodnoj Atini), a ne meanskom ili persijskom obraz-
cu. Naredne knjige pruaju opis Kirovog uspona od vernog me-
anskog vazala do tvorca mone azijske imperije. Istorijski sled
dogaaja slui Ksenofontu kao ilustracija snage Kirove vrline i
real-politike umenosti u baratanju sa moi koja se pokazuje
kako u ratnim sposobnostima tako i diplomatskoj vetini pribav-
ljanja saveznika, odnosno podrivanja i razbijanja protivnikih
vojno-politikih saveza. U osmoj knjizi Ksenofont opisuje Kiro-
vo carstvo i njegove poglede na monarhijski vid vladavine u izra-
zito pozitivnom svetlu, ali na kraju opisuje i naglo propadanje
njegove tvorevine nakon smrti ovog monog vladara, to kod
italac stvara utisak znatne nedoslenosti izmeu proklamovane
idealnosti njegove vladavine i sudbine koja je zadesila imperiju
posle smrti njenog tvorca.
Uz Ksenofontovu Kiropediju, za antike pretee ogleda-
la vladara esto se uzimaju i beseda uvenog atinskog retoriara
Isokrata Za Nikokla i Evagoru5, i Senekin traktat O milosru
(De Clementia). Isokratov govor pojedini strunjaci svrstavaju u
posmrne govore (logos epitaphios) a ne panegirike (encmion),
premda on ne sadri aljenje niti rei utehe. U besedi se glorifiku-
ju vrlini i dela Evagore, istaknutog panhelenistikog vladara koji
je stradao u politikom atentatu 378. godine pre Hrista (ubio ga je
rob evnuh iji je gospodar, nakon prethodne, neuspele zavere
protiv kralja, pobegao). Isokrat opisuje njegovi pretke, kiparske
kraljeve, a potom i Evagorine mladalake vrline i talente koji su
obeavali velika dostignua, pa ispunjenje ovih oekivanja nakon
5
Isocrates, To Nicocle on Evagoras,
http://www.classicpersuasion.org/pw/isocrates/pwisoc9.htm
133
dolaska na mesto vladara posebno to se tie helenizovanja (po-
lupersijanizovanog) ostrva i otpora persijskim zavojevaima. Za-
kljuak besede odnosio se na poruku pokojnikovom sinu Niko-
klu, kome se Isokrat ovim govorom obraa, da se ugleda na svog
oca i slavi ga zbog njegovih u svakom smislu uzornih dela.
Seneka u spisu De Clementia6 prua poreenje izmeu
dobrog vladar i tiranina, odnosno procenjuje poeljne i nepoelj-
ne vrste odnosa izmeu vladara i njegovih podanika. Iako se po-
ziva na tipine antike primere (za uzornog vladare izima se Ok-
tavijan Avgust, a za tiranine Sula i Dionizije iz Sirakuze), Seneka
se ne dri istorijskih fakata. On se, pri svemu tome, ne uputa u
raspravu o dobrim i loim vrstama vladavine niti rasuuje o bilo
kakvom vidu legitimnosti vlasti, posebno izbegavajui da kvalifi-
kuje principat kao sutinsko, ak i poluotvoreno odstupanje od
rimskog republikanizma, ve se zadrava na linim kvalitetima
vladara primenjujui na njega stoike kocepcije univerzalnog
logosa i iz njega proishodeih vrlina koje doprinose stabilnosti
javnog poretka.
U irem smislu, u korpus pretea (barem to se tie pristupa,
ali i kao izvor na koga su se kasnije esto pozivali njihovi tvorci)
ogledala vladara spadaju i pojedini spisi Senekinog stoikog
prethodnika, znamenitog rimskog filozofa i politiara Cicerona, a
posebno njegov spis O dunostima. Ciceronovo uopteno uvo-
enje u tematiku graanskih dunosti - rukovoeno uenjem ra-
nih stoika i platoniara (da u svim svojim postupcima imaju u
vidu samo dobro svojih graana zaboravljajui line udobnosti;
drugo je: da se staraju o celom dravnom telu, a ne jedan deo da
tuju a drugi da zanemaruju7) kao i naelni filozofski saveti koje
on iznosi u vezi sa vrhom javne slube - lako su se mogli tran-
sponovati i na sluajeve line, monarhijske vlasti. Takoe, tu je i
6
Seneca Lucius Annaeus, De Clementia,
http://www.thelatinlibrary.com/sen/sen.clem.shtml
7
Ciceron Marko Tulije, O dunostima, Filozofski spisi, Matica srpska, Novi Sad,
1987, str. 138.
134
delo crkvenog istoriara Eusebija iz Cezareje (hrianskog He-
rodota) ije je delo Konstatinov ivot predmet naunog spore-
nja u pogledu toga pripada li ova istorijska biografija korpusu
dela ogledala vladara ili pak u oratorska dela, poput npr. besede
Sinesija, episkopa iz Ptolomeje, upuene caru Arkadiju prilikom
njegovog stupanja na presto, poznat pod nazivom O vladanju
(De regno).
Ogledala vladara u ranom i zrelom Srednjem veku

Drugu, vremenski neto kasniju grupu takoe ranih spisa iz
kojih se razvijaju ogledala vladara kao literarni anr o uspe-
nom vladanju, pronalazimo u ranom srednjovekovlju - u periodu
od VI a zakljuno sa X vekom. I ovde su pre svih dominantni
spisi istorijske sadrine o pojedinim kraljevima i kraljevstvima,
potom oratorski ekskursi i teoloko-filozofski traktati, a tek kas-
nije i namenski prirunici za kvalitetnog vladara. Jedno od nes-
porno najranijih dela ogledala vladara u punom smislu te rei
prestavlja spis od 72 poglavlja, koga je sastavio izvesni Agapit,
akon u crkvi Svete Sofije, a koji je bio upuen caru Justinijanu I,
sa namerom da ga podui ispravnom upravljanju hrianskom
imperijom. Pun naziv dela akona Agapita glasio je Izlaganje
osnovnih saveta i mudrosti koje je uputio Agapit, akon velike i
najsvetije Crkve, caru Justinijanu i verovatno je nastao nedugo
po dolasku novog cara na presto u Konstantinopolju 527. godine.
Prva slova poglavlja sainjavaju akrostih koji glasi Naem naj-
pobonijem i najboanskijem caru Justinijanu, Agapit ponizni
akon. Sadrinski posmatrano, Agapit se ugledao na Isokratov
govor Nikoklu i slavio carsku vlast sa velikom poniznou i ser-
vilnou, pri tome podseajui vladara da njegovo lino dostojan-
stvo nalae da vlada u skladu sa zakonima, a ne mimo njih.8 Tu
8
Imajui dostojanstvo, koji stoji izna svih ostalih poasti, care, ti iznad svega odaje
poast Bogu; kao to ti je on dao skiptar zemaljske vlasti, prema slinosti sa Nebes-
135
su, zatim, i ranosrednjovekovne istorije istaknutih vladara, drava
ili Crkve sa svojim moralno pounim pasaima: Istorija Frana-
ka svetog Gregora Tirskog, koja u svojih deset knjiga pokriva
celokupnu istoriju sa teitem na period nakon njihovog pokra-
vanja pod Klovisom pa do kraja autorovog ivota 594. godine;
Bedina Crkvena istorija engleskog naroda to je, bavei se su-
kobima izmeu romanizovanih hriana i Kelta hriana, opona-
ala pristup Euzebija Cezarejskog iz njegove Crkvene istorije;
staroirski Morandov testament napisan poetkom VIII veka, u
kome mudri sudija Morand savetuje budueg kralja Feredarha o
punom obimu vladalkih dunosti koga pruaju kasnija ogledala
vladara. Tu, zatim, spadaju i pisma carigradskog partijarha Foti-
ja Velikog upuena bugarskom caru Borisu, ili, recimo, poglavlja
koje je vizantijski car Vasilije I ostavio svom sinu i nasledniku,
Lavu VI Mudrom.
Svakako najpoznatije vizantijsko delo koje u irem smislu
ulazi u korpus ogledala vladara je O upravljanju carstvom
(De Administrando Imperio) cara Konstantina VII Porfirogenita
iz X veka. Ovaj detaljni prirunik za voenje unutranje i spoljne
politike koga je Konstanitin pisao za svog sina i naslednika Ro-
manosa II, podeljen je, posle uvoda, u etiri odeljka: prvi, koji se
odnosi na spoljnu politiku prema severnjacima i Skitima; drugi,
koji daje lekcije o voenju diplomatije na ovom prostoru; trei,
koji daje detaljan geografski i istorijski pregled naroda koji ive
severno od Carstva; i etvrti, u kome je pruen presek unutranje
politikih deavanja i organizacije carstva.
Na evropskom Zapadu prvi uoblieniji srednjovekovni pri-
merci ogledala vladara datiraju iz vremena karolinke rene-
sansne, gde su prestave o uzornim vladarima pod jakim uticajem
kim carstvom, sa ciljem da bi ti uio ljude da uvaju pravdu, i da bi kaznio urlanje

onih koji besne protiv toga, budui da si i ti u Carstvu zakona i zakoniti car onih koji
su potinjeni tebi (Agapet Diaconi Capita admonitoria, PG 86, col. 1164-118) U
arki Sran, Pravne i politike ideje u Istonom rimskom carstvu, Nauna knjiga,
Beograd, 1984, str. 105.
136
monatva iji su pripadnici uglavnom i bili autori spisa koja su se
bavila ovom tematikom. Meu njima su najznaajnija dela De
virtutibus et vitiis (napisano 799800) Alkuina od Jorka, vode-
eg uenjaka na dvoru Karla Velikog, koje je bilo napisano za
britanskog vojvodu Vida; Kraljevski put autora koji se krio pod
pseudonimom Smaragda svetog Mihaila, zapravo benediktin-
skog redovnika iz manastira Sv. Mihaila kraj Verdena, a koje je
bio posveeno akvitanskom kralju Piju, sa 32 poglavlja duhovnih
saveta zemljskom vladaru kako da uspeno vlada i sebi obezbedi
puti ka Carstvu Nebeskom; Einharotva istorija uzorne vladavi-
ne Karla Velikoga Vita Karoli; O hrianskim vladarima (De
rectoribus christiani) Sedulija kota, koji, premda uvia etike a
ne samo ekonomske i bezbednosne domete drave, u odnosima
izmeu Crkve i drave zastupa nadmo ove prve.
Paralelno sa hrianskom (i u istonoj, pravoslavnoj, i za-
padnoj, rimokatolikoj varijanti) produkcijom pretea i ranih ra-
dova koji u irem smislu pripadaju ili tematski ulaze u korpus
ogledala vladara), javljaju se i njihovi muslimanski ekvivalenti.
Njihovi savetodavni prirunici o ispravnom vladanju crpeli su
autoritet kako iz klasinih izvora (pre svih Platona i Aristotela),
tako i iz Kurana, ali i iz sasandiskih teorija o carskoj vlasti, iz
arapskog govornog predanja i testamentarnih saveta kraljeva i
kalifa svojim naslednicima i potomcima. U muslimanske primere
ogledala vladara ubraja se Abd al Hamid al Katibovo pismo
Abdulahu, sinu Maruana II, Omejadskog kalife (polovina VIII
veka); Al Farabijevi aforizmi o dravnitvu (prva polovina X ve-
ka); delo Kitab fil si Jasa Abu Kasima iz XI veka. Iz neto kas-
nijeg perioda (1082) datira i Kabus Nama iji je autor persijski
vladar Zivarid, poznat i kao princ Gurgan, koji je ovo delo od 44
poglavlja koje se bavi vaspitanjem, manirima i etikom izgrad-
njom vladar posvetio svom sinu Gilan ahu.
Tek u zrelom i poznom srednjem veku (1000-1450) anr
ogledala vladara je potpuno uoblien. Posle izvesnog zastoja,
pa i opadanja u stvaranju spisa ovog anra, od vremena Dona
137
Solzberija, arhiepiskopa Kenterberijskog i njegovog dela Poli-
krat (Dravnikova knjiga) - u kome su sabrana sve literarne i
naune pozicije 12. veka u kojima se ukrta tadanja univerzitet-
ska logika i dijalektika retorika sa korienjem klasinih izvora,
u prvom redu Cicerona (iji stil Solzberi nedvosmisleno oponaa)
- ogledala vladara dobijaju novi polet. Ovo je prvo zrelo delo
ogledala vladara u kome se u punom obimu preliu patristiko
naslee i klasini izvori koji se tumae u skladu sa sholastikim
pristupom. U ovom periodu ogledala vladara poprimaju formu
sveobuhvatnih kompilacija, suma, od kojih su najtipiniji slua-
jevi u kojima vodei predstavnici latinske visoke sholastike, po-
put Tome Akvinskog ili ila Rimskog, sastavljaju svoje politike
spise u koje pokuavaju da unesu novootkriven aristotelovski
filozofski etiko-politiki pristup u ve postojeu tradiciju vla-
darskih ogledala. To su dela Akvinskog De Regno (oko 1260)
i De Regimine Principum (O vladavini prineva) (1277 -
1279), koga je il Rimski posvetio francuskom monarhu Filipu
Lepom. Upravo je O vladavini prineva bilo daleko najpoznati-
je i najuticajnije delo posveeno vladarima u celoj sholastikoj
epohi. Sledio ih je itav niz ogledala poput "Speculum regum
Godfrija Viterboa, pisanog za imperatore Svetog rimskog carstva
iz nemake dinastije taufen, Li Livres dou Tresor Bruneta
Latinija (posveen arlu Anujskom), O poduavanju vladara
(De Eruditione Principum) Vilijema Peraldusa, Speculum re-
gis, koga je Vilijam Pagula pisao za engleskog kralja Edvarada
III, Speculum regum Alvara Pelagija, panca, napisano za Al-
fonsa XI, kralja Kastilje...
Na Istoku, u pravoslavnom svetu, ranije vladalake spise
vizantijskih vladara i crkvenih velikodostojnika tokom dinastija
Komnina i Paleologa nastavljali su spisi poput Paideia Regia
Manojla Komnina, Uputstva Vladimira Monomaha upuena
njegovim sinovima ili Kraljevska statua (Andrias Basilikos)
Niifora Vlemida pisana za budueg nikejskog cara Teodora La-
skarisa.
138
Renesansa i anr ogledala vladara

Uspon ideologije o papskoj suprematiji na Zapadu delimi-
no je potisnuo nastavak produkcije ogledala vladara, ali ga nije
potpuno ugasio. Kada je papstvo, pogotovo sa Velikim rasko-
lom i u kasnijem periodu, zalo u duboku krizu - nova dela iz
anra ogledala vladara ponovo su, bar u izvesnoj meri u odnosu
na najproduktivnije razdoblje zrelog srednjovekovlja (XII-XIII),
povratila preanji status i uticaj, da bi sa renesansnim buenjem
u kvatroentu, poeli da postepeno dobijaju i novu ulogu.
Naime, renesansna produkcija ogledala vladara sa jedne
strane je pokuavala da nastavi srednjovekovnu tradiciju ovog
anra, upotpuni je novim saznanjima ili osnai svoja uputstva
novim argumentima (upravo u kljuu u kojem je ondanji huma-
nizam eleo da preporodi postojee, da ga potkrepi drevnim kla-
sinim znanjima i izvede iz krize poznog srednjeg veka), ba jed-
nako kao to su uputstva vladarima izneta u ogledalima trebali
da ga upute u vetinu ispravnog, efikasnog vladanja. Sa druge
strane, upravo unutar ovog anra se odvija i javljanje prvih rano-
modernih pogleda na politiku iz kojih e se, postepeno, izdiferen-
cirati moderna politika nauka. U njemu se ogledao pesnik Pon-
tatus, a moda ba u vreme kada je Makijaveli pisao svog Vla-
daoca, Erazmo Roterdamski je sastavljao svoje delo Uputstvo
hrianskog vladara. A pre Makijavelija i Savanarola se uneko-
liko pozabavio ovom temom u svojoj Raspravi o organizaciji i
vladi grada Firence9 U ogledala vladara spadaju i Speculum
principis izgubljeni spis pesnika Dona Skeltona (eldona),
omiljenog uitelja budueg engleskog kralja Henrija VIII kome je
i bilo posveeno ovo delo, zatim De Regno Franeska Patricija
(Franje Petria), humaniste sa dalmatinskog otoka Cresa tada pod
venecijanskom vlau, De Principe Jakopa Pontana, kao i De
9
avoki Kosta, Makijaveli, Orfeus, Novi Sad, 2008. str. 51.
139
officiis principis liber (don Franeska) Poa Braiolinija, ranog
humaniste koji je sluio pod sedmoricom papa a ije su pojedine
ideje njegove biografe (posebno Ernsta Valzera10) navele na zak-
ljuak da je on bio makijavelista pre Makijavelija.
Dvoraninova knjiga11 (u originalu: Il Cortegiano) Balda-
zara Kastiljonea, izdata u Veneciji 1528. godine, tipian je primer
renesanse transformacije knjiga koje pripadaju anru ogledala
vladara. Napisana u vidu renesansnog dijaloga u kome se prepli-
u elementi drame, filozofije, dijaloga i eseja, ova knjiga daje
sveobuhvatni prikaz dvorskog ivota u renesansnoj Italiji. Istov-
remeno i jedna od najznaajnijih knjiga italijanske renesanse, i
jedna od najitanijih knjiga u Evropi tokom celog XVI stolea,
Kastiljoneovo delo je i tipian primer inovacije u anru kome
pripada. Ono se vie ne obraa samo vladaru i njegovom vaspita-
nju, ve je usmerena na oblikovanje savrenog dvoranina i savr-
enih dvorskih dama. Samo delo je oblikovano kao niz izmilje-
nih razgovora dvoranina sa vojvodom od Urbina 1507. godine,
pri emu se dvorani prikazuju kao ljudi koji imaju razlono rezo-
novanje, hrabar nastup u govoru, prikladno dranje i ponaanje.
Tokom cele knjige dvorani demonstriraju posedovanje ratnikih
vrlina kao i sportsko te intelektualno, humanistiko obrazovanje.
Kroz dijaloge se razrauju motivi o savrenom dentlmenu, a
kroz doticanje pitanja prirode plemenitosti i teme ljubavi i dobrog
raspoloenja.
Erazmovo Uputstvo hrianskog vladara (Institutio prin-
cipis christiani), i svojom formom i svojim sadrajem, vie pri-
pada ustaljenim pristupima unutar anra ogledala vladara: ono
je tipian prirunik kako da se postane dobar vladar koji je po-
jaan humanistikom erudicijom i renesansnim argumentima.
Knjiga je nastala 1516. godine (dakle, tri godine nakon Makijave-
10
Walser Ernst. "Poggio Braccioline legt in seiner Schrift Machiavellismus vor Mac-
hiavelli dar." , Leben und Werke, Berlin, 1914, str. 258.
11
Castiglione da Baldassare,The Book of the Courtier, (translated by Charles S. Sin-
gleton), Norton Critical Edition, New York, 2002.
140
lijevog dela koje je, ne zaboravimo, ostalo nepublikovano sve do
1532. godine), i u njoj Dezider Erazmo, tada najvei ivi evrop-
ski humanista, iskazuje svoje iroko znanje o retorici i korienju
klasinih izvora, a sve to kako bi, to efektnije, uputio vladara u
sve one vrline koje mu pomau u ovom poslu. Kroz korienje
Isokratovih sofistikih manira i Ciceronovog literarnog stila, Era-
zmo sa visokim patosom daje didaktike poduke meu kojima
ponegde ima i zastupanja specifinih, ranije retko pominjanih
stavova. Erazmo smatra i da ne samo vladar/uenik, ve i sam
uitelj vladara mora biti otmen i paljiv, da je potrebno da on po-
seduje neosporne moralne kvalitete; on iznosi kako ue-
nik/budui vladar mora biti tretiran kao indivuda; zagovara vaspi-
tanje vladara koji e, kao to zagovara Kvintilijan, biti lieno te-
lesnog kanjavanja. Pored vaspitanja, velika briga se posveuje
obrazovanju literaturi i znanjima u koje se hrianski vladar
treba uputiti, a koji prestavaljaju jedan vlaan sloj pri uvoenju
vladara u sr hristocentrine politike teorije i pedagoke prakse
koji Erazmo naziva Hristova filozofija (philosophia Christi), u
kojoj se pokuavaju pomiriti uenja antikih pisaca (Platona, Plu-
tarha i Seneke) i hrianska etika kakvom ju je shvatala renesansa
Evropa toga doba. Sredinja ideja Erazmove Hristove filozofije
je ivot usredsreen na Hristosa kao linost koji je odreen pre
unutranjom verom nego spoljanjim obredima, kakvim ga je
ovaj opisao deceniju ranije, u svom preanjem delu Prirunik
hrianskog viteza.
Gotovo svi poznavaoci Makijavelijevog opusa saglasni su
da je njegov Vladalac, kao prvo moderno politiko delo evrop-
skog Zapada, po svojoj formi pripada dugoj tradiciji vladalakih
ogledala (specula regum) koja see daleko u srednji vek... Maki-
javeli je bio svestan da su se mnogi ogledali u anru vladalakih
ogledala, pa stoga na samom poetku petaestog poglavlja svog
Vladaoca izriito kae: Sad ostaje da vidimo na koji nain
treba da se ophodi vladalaca sa podanicima ili prijateljima. Poto
znam da su mnogi o ovome pisali, bojim se da me, ako ja jo pi-
141
em o tome, ne smatraju uobraenim, jer se odvajam od miljenja
drugih pisaca, osobito ka je re o ovom ponaanju.12
Struktura Makijavelijevog Vladaoca, posebno njegov
centralni deo izmeu etrnaestog i dvadeset treeg poglavlja (od
Dunosti vladaoca prema vojsci sve do Kako se treba kloniti
laskavaca) reprezentativan je primer ogledala vladara. Ono
po emu se Makijaveli zaista odvajao od miljenja ostalih pisaca
vladalakih ogledala bilo je korienje tradicionalne forme za
saoptavanje novih pogleda. Posredi potpuno novi duh koji pro-
ima Makijavelijevog Vladalaca i predstavlja pravu revoluciju
u politikom miljenju.13 Kao to je dobro poznato, ne raskida u
njemu Makijaveli samo sa retoriko-moralistikom praksom an-
ra koja kroz prethodna razdoblja tei da portretie moralni profil
idealnog vladara, odnosno vladara kakvog se eli i kakav on treba
biti; on prekida i sa humanistikom slikom idealnog vladara, koja
je - sutinski odrekavi se teocentrine vizije sveta iz koje je sre-
dnjovekovni ovek i drutvo tokom njegove zavrne krize isko-
railo - pokuavala da ga nadomesti predstavama o vladaru ne
kao duhovnom, ve pedagokom idealu koji je humanistiki i
renesansno obrazovan, vet, okrenut umetnosti (i, istovremeno,
prijatelj i mecena umetnicima), plemenit i ljubazan, prepun stila i
raskonog izgleda. Makijaveli raskida i sa takvom literarnom
projekcijom humanistikog idealnog vladara. On nije usvojio
humanistiku erudiciju, ve se okrenuo suvoparnijem kontekstu u
kome se traga za egzaktnim znanjem, a to ga najbolje otelotvo-
rava Leonardo de Vini i njegova tvrdnja da je spoznaja plod is-
kustva.... Stoga nije sluajno to je Makijaveli... ismejao takav tip
vladara erudita koji se povlai u svoj studio i onde slae stihove,
komponuje glazbu i razgovara sa mudracima, dok zemlju potre-
saju ratovi i zverstva neprijateljskih armada to prolaze Itali-
12
Isto, str. 51.; Makijavelijev citat iz: Makijaveli Nikolo, Vladalac, Moderna, Beo-
grad, 1989, glava XV, str. 54.
13
Isto, str. 52.
142
jom.14 Tako se sa Makijavelijevim Vladalacem zavrava anr
vladarskih ogledala, a poinje moderna politika teorija, odno-
sno politika nauka.
Literatura:
1. Blaydes Lisa, Grimmer Justin, McQueen Alison, Mirrors for Prin-
ces and Sultans:Advice on the Art of Governance in the Medieval
Christian and Islamic Worlds, 2103,
http://www.princeton.edu/bobst/events/aalims/Blayde-et-al-
Mirrors-Princeton.pdf
2. Isocrates, To Nicocle on Evagoras,
http://www.classicpersuasion.org/pw/isocrates/pwisoc9.htm
3. Lambertini Roberto, Mirrors for Princes. In Encyclopedia of Me-
dieval Philosophy, Springer pp. 791-797
4. , , , , 1989
5. Seneca Lucius Annaeus, De Clementia,
http://www.thelatinlibrary.com/sen/sen.clem.shtml
6. Castiglione da Baldassare,The Book of the Courtier, (translated by
Charles S. Singleton), Norton Critical Edition, New York, 2002
7. , , ,
, , 1987
8. Xenophont, Cyropaedia, Harvard University Press, Harvard, 1968
9. , , , , 2008
10. ,
, , , 1984
11. Walser Ernst. Poggio Braccioline legt in seiner Schrift Machia-
vellismus vor Machiavelli dar. , Leben und Werke, Berlin, 1914
14
Grubia Damir,Uvod u Makijavelija Nikolo Makijaveli, Izabrano djelo I; Glo-
bus, Zagreb, 1985, str. 30.
143
MIRRORS OF PRINCES AS PREMODERN

POLITOLOGY LITERATURE
Summary: Mirrors of princes represent type of premodern po-
litical scripts which were formed as distinct genre during Middle Ages
and Renaissance. The paper provides definition of genre in wider and
strict sence, defining its form and content and its development in histo-
rical perspective. Thus the antique precursors of the genre are being
perceived Xenofonts Kiropaidea, Isocrats speeches and scripts of
Roman stoics (like Cicero and Seneca) that all made significant influ-
ences on the establishment and development of mirrors of princes.
The early medieval examples of mirrors of princes in Western, Ro-
man-catholic and Eastern, Orthodox alternate are being observed, then
their muslim equivalents and also the examples of formed genre in
ripe, western Middle Ages. The last part of the paper observes the evo-
lution of mirrors of princes in the Renaissance, including Machiavel-
lis The Prince as first early-modern political work.
Key words: premodern political science, Middle Age, mirrors of
princes, monarchism, Renaissance, Machiavelli
144
PREDRAG PAVLIEVI UDK 321.01:304.2(397.11)
Univerzitet Singidunum
Beograd
SAMOPORTVOVANJE I POLITIKO VOSTVO
Saetak: Cilj lanka je da naznai osnovne postavke savremenih

teorijskih prilaza konceptu samoportvovanja u liderstvu kako bi se
izveli problemski okviri za istraivanje politikog liderstva u Srbiji. U
lanku se izlae znaaj, modusi i funkcije samortvovanja u liderstvu,
upuuje na distinkcije bliskih koncepata i ocrtava odnos ovog koncepta
i transformacionog, harizmatskog i autokratskog liderstva. Zakljuuje
se da bi eventualna istraivanja politikog liderstva u Srbiji, koja bi
obuhvatila koncept samoportvovanja, trebala zahvatiti vie problem-
skih okvira. Jo vanije, da je potrebno koncipirati sveobuhvatniji teo-
rijski model koji bi uvaio interaktivne efekte vie varijabli, obuhvata-
jui kako determinante koje su povezane sa delotvornou liderstva
tako i manipulativne instrumente lidera.
Kljune rei: samoportvovano liderstvo, transformaciono lider-
stvo, autokratsko liderstvo, altruizam, harizma, kolektivna identifikaci-
ja
Cilj lanka
Kljuni pojam ovog rada je samoportvovanje, u kontekstu
liderstva. Koristimo vie novijih istraivanja samoportvovanog
liderstva (Self-sacrificial leadership) raznovrsnih problemskih
predrag_pavlicevic@yahoo.com
Predrag Pavlievi, Samoportvovanje i politiko vostvo
okvira, koja, mada se uglavnom kreu u okvirima i na postavka-
ma teorije organizacije, daju osnove za izvoenje zakljuaka o
politikom liderstvu. tavie, teorijski koncepti na kojima su
sprovedena gotovo redovno se pozivaju na politiku istoriju i ne-
zaobilazno dotiu politiku teoriju. Polazimo od odreenja koje
daju oi i Maj-Dalton (Choi and Mai-Dalton, 1998: 479): sa-
moportvovanje u organizacionom okruenju se definie kao:
potpuno/delimino naputanje, i/ili trajno/privremeno odlaganje
linih interesa, privilegija ili blagostanja u (a) podeli rada, (b)
raspodeli nagrada, i/ili (c) vrenju vlasti1. Citirano odreenje je
samo osnov za dalji diskurs, u kojem se izlae znaaj, modusi i
funkcije samortvovanja u liderstvu, upuuje na distinkcije sa-
moportvovanja i bliskih koncepata, ocrtava odnos ovog koncep-
ta i transformacionog, harizmatskog i autokratskog liderstva i
izlau kljuni rezultati savremenih istraivanja. Naime, oslanjaju-
i se na metodoloke postavke teorije politike potujui teorij-
ski pluralizam i multidisciplinarni pristup, cilj lanka je da naz-
nai osnovne postavke savremenih teorijskih prilaza konceptu
samoportvovanja u liderstvu kako bi se izveli problemski okviri
za istraivanje politikog liderstva u Srbiji.
* predrag_pavlicevic@yahoo.com
1
O aspektima samoportvovanja (podeli rada, raspodeli nagrada, i/ili vrenju vlasti)
vidi blie oi i Maj-Dalton, 1998: 478-480. Potrebno je naznaiti da oi i Maj-
Dalton (1998: 480) prave razliku i po drugom osnovu: U svakom konkretnom slua-
ju, meutim, samoportvovano liderstvo moe da se prikae kao jednokratno, u jed-
nom vremenskom trenutku (nazvano: radikalnim), ili vie navrata, kao kontinuiran
obrazac ponaanja (nazvano: inkrementalno) Radikalno samoportvovano liders-
tvo obino nastaje kada je organizacija u krizi i lider pokuava preorijentisati opti
pravac organizacije i radikalno promeniti stavove lanova. Nasuprot tome, inkremen-
talno samoportvovano liderstvo se odnosi na liderstvo u kome je samoportvovano
ponaanja ispoljeno tokom dugog vremenskog perioda kao stabilan obrazac ponaa-
nja... i moe postati deo organizacione kulture.
146
Znaaj koncepta samoportvovanja u liderstvu i
bliski koncepti
Grint (Grint, 2009: 89) pie da se tradicionalni pogled na
liderstvo zasniva na pretpostavkama nemoi naroda, njegovom
nedostatku line vizije i nemogunosti da savlada silu promene,
deficitima koji mogu otkloniti samo veliki lideri (Senge 1990:
340). Polazei od etimologije rei sveto istie da liderstvo otelo-
tvoruje tri elementa svetog: izdvajanje lidera od sledbenika (to
oznaava razdvajanje svetog i profanog), rtvovanje lidera i sled-
benika (delo kojim se stvara neto sveto), i nain na koji lideri
uutkuju strah i otpor sledbenika te naglaava da su pokuaji da
se prevazie individualno liderstvo preko desakralizovanih kolek-
tivnih napora teko ostvarivi jer bi trebalo ponititi navedene as-
pekte2. Grint razmatra mnotvo dimenzija liderstva: odvojenost3,
distanciranje4, svetogre i desakralizaciju5, pojam ispatanja i rt-
venog jarca (Scapegoating).
2
Grint (2009: 91-92).
3
Grint (2009: 93): Taj jaz, definisan udaljenou (fizikom, simbolikom ili virtuel-
nom) i/ili razlikom (materijalnom ili simbolikom, realnom ili drutveno konstrui-
sanom) izmeu lidera i voenog, esto je ukorenjen u oiglednoj harizmi prvog... ne
znai da su sva liderstva harizmatska, ve da je svo liderstvo sveto simboliki ili
fiziki odvojeno od sledbenika, a podrano uzajamnim pripisivanjem znaajnih razli-
ka i po zahtevima za rituale odvajanja i istoe, a zaista je preko rituala podela pre-
vaziena.
4
Grint (2009: 93-94) podvlai da je ideja da liderstvo ukljuuje neki mehanizam
rastojanja izmeu lidera i sledbenika opte mesto; da distanciranje omoguava
liderstvo; da je lideru ureaj za olakavanje izvrenja nezahvalnih ali neophodnih
zadataka; da otvara mogunost sledbenicima da konstruiu alternativne, vie opo-
zicionih identiteta i delatnih mesta kontra-kulture koje izraavaju skepticizam o lide-
rima i njihovom distanciranju; da je sposobnost se kontrolie distanca kritina za
odravanje mistike liderstva; da razliite kulture nose drugaije mehanizme ali da
se distanciranje mora odravati, pri emu se granice razgranienja ispoljavaju spre-
avanjem direktnog ili neposrednog pristupa lideru, preko odee, govora i ponaanja
lidera, da su institucionalizovane ritualima; da dok fizika udaljenost moe biti
kritina, simboliko rastojanje mora biti mnogo ue da obezbedi identifikaciju sled-
benika i lidera.
5
Grint (2009: 95-96). Grint istie da je razlika nuno element svetog i uinkovit
element liderstva, nije trivijalno ulepavanje statusa; da lideri moraju odravati
147
Meutim, koliko god su Grintova promiljanja inspirativna,
savremena teorija u analizi relacija liderstva i samoportvovanja
stavlja akcenat na istraivanje drugih dimenzija posebno aspekt
delotvornosti liderstva. Znaaj liderstva se prepoznaje u injenici
da delotvorno liderstvo ima kljunu ulogu u organizacionoj efika-
snosti jer su organizacije zavisne od spremnosti zaposlenih da
sarauju u pravcu dosezanja zajednikih ciljeva dok je sposob-
nost lidera da promovie pozitivne stavove i ponaanje prema
poslu od velikog znaaja za njeno funkcionisanje. Lider je pokre-
ta izvrenja posla i saradnje u pravcu ostvarenja zajednikih ci-
ljeva jer navodi druge da prihvate odgovornost, slede ciljeve
organizacije (grupe) i rade u pravcu njihovog ostvarenja dok
teorije harizmatskog i transformacionog liderstva naglaavaju
vanost povoljne liderske percepcije kao preduslov saradnje sa
njim6. Lideri (ne samo politiki) koji su spremni na rtvu u korist
ireg dobra imaju jak uticaj na sledbenike i time na drutvene
sisteme, jer su ljudi dajui mu znaenja i smisao inspirisani
njihovim ponaanjem7. Kremer i Knipenberg (De Cremer and van
Knippenberg, 2004: 141) upravo istiu da samoportvovanje
ukazuje na spremnost osobe da trpi raznovrsne gubitke u cilju
odravanja linih uverenja i vrednosti (Yorges et al., 1999, p.
428), da je takvo ponaanje karakteristika velikih lidera, da uka-
zuje na posveenost lidera kolektivu, njegovu spremnost da rizi-
kuje i gubi radi ciljeva i misije grupe/organizacije da zato moe
stvarati povoljne percepcije lidera, ukljuujui harizmu. Samopo-
rtvovanje lidera stvara oseanja pripadnitva organizaciji, utie
na saradnju i kooperativno ponaanje, na bolje izvrenje zadataka
sveukupno, pozitivno utie na organizacionu efikasnost i delot-
vornost. Samoportvovani lider moe identifikovati kolektiv kao
dovoljnu distancu ili razliku da olakaju rtvovanje gde je to potrebno: kada rtvuju
druge (fiziki ili simboliki) razlikovanje lideru olakava emocionalno odvajanje
neophodno za otro delovanje; u sluaju rtvovanja lidera od strane sledbenika razli-
kovanje omoguava sledbenicima da svu krivicu svale na lidera.
6
De Cremer and van Knippenberg (2004: 140).
7
Van Knippenberg and van Knippenberg (2005: 25).
148
cenjenu grupu dostojnu napora pojedinca, odnosno, negovanjem
kolektivne identifikacije (pri emu kolektivna identifikacija pos-
reduje interaktivni efekat liderovog samoportvovanja i procedu-
ralne pravinosti u kooperativnom ponaanju) motivisati sledbe-
nike da prevaziu sopstvene interese usmere se sa iskljuivo
linih na sleenje grupnih ili organizacionih interesa i ciljeva.
Kremer (De Cremer, 2006: 79-80) skree panju da grupno
i organizaciono funkcionisanje u velikoj meri zavisi od toga koli-
ko se lanovi oseaju sreni i motivisani da slede zajedniko dob-
ro to je od sutinskog znaaja za poveanje kvaliteta rada i
saradnju (De Cremer & Tyler, 2005) a da samoportvovanje
lidera podie duhove i nade sledbenika preko svoje izuzetne i
inspirativne prirode, koja se ogleda naroito u uticaju na emocije
i motivaciju sledbenika8.
Knipenberg i Knipenberg (van Knippenberg and van Knip-
penberg, 2005: 25-26) upuuju da se samoportvovana ponaa-
nja esto posmatraju kao neobina i nekonvencionalna, to lide-
ru kod sledbenika pridodaje harizmu (za razliku od lidera koji
dela za svoju korist self-benefiting leader) i stoga ne samo da
imaju kratkorone, direktne pozitivne efekte za funkcionisanje
grupe ve i dugoronije. Odnosno, stvarajui ubeenje kod
8
Kremer podvlai znaaj samoportvovanja lidera kao faktora od pozitivnog uticaja
na emocije (koje usmeravaju ponaanje) i motivaciju sledbenika (emocije imaju
motivacione posledice, i definiu ponaanje: kada su pozitivne produkuju motivisa-
nost za pozitivna ponaanja) potvreno teorijama harizmatskog i transformacionog
liderstva. Ove teorije tvrde da je samoportvovanje bazini instrument harizme
koja stvara utisak afektivne posveenosti lidera i oseanje zadovoljstva kod sledbeni-
ka. Samortvovanje pobuuje i osnauje motivaciju sledbenika naglaavanjem vred-
nosti grupnih ciljeva i vizije, cenjenja zajednikih interesa. Kremer (2006: 90-91)
zakljuuje: samoportvovanje je samo jedan specifian nain da se operacionalizuje
harizmatsko liderstvo... nedavna istraivanja su izvela dokaze da je pozitivan efekat
samoportvovanja (takoe u interakciji sa drugim ponaanjima lidera) posredovan
oseanjem kolektivne identifikacije, posebno u odnosu na meru saradnje i lidersku
efektivnost (De Cremer & van Knippenberg, 2002, 2004). Samoportvovanje lidera
kao i autokratsko ponaanje moe da utie na samoefikasnost meu sledbenicima,
omoguavajui im da budu samopouzdaniji u prevoenju motiva u stvarna ponaa-
nja.
149
sledbenika o liderovoj posveenosti grupi, ova ponaanja pomau
u izgradnji osnova za efektivno liderstvo kao stabilnije i trajnije
od samog momenta iskazivanja rtve daje osnove lideru da dalje
dela na grupno orijentisan nain. Samoportvovanje lidera stvara
vei potencijal za suoavanje grupe sa konkurencijom ili krizom,
i dovodi do boljih uinaka sledbenika. Liderova rtva jaa ose-
anja grupne pripadnosti (de Cremer & van Knippenberg, 2002),
ini sledbenike kooperativnim i motivisanim da uzvrate poto
norma reciprociteta propisuje da su ljudi pod pritiskom da po-
mogne onima koji su im pomogli ak i kada je to u suprotnosti
sa linim interesom i to radi opteg dobra. ime se gradi sta-
bilnosti odnosa.
Sing i Krinan (Singh and Krishnan, 2008: 261-264) naz-
naavaju da transformacioni lideri apeluju na vie moralne vre-
dnosti sledbenika, da su to oni koji su se rtvovali za opte do-
bro (Bas i Steidlmeier, 1999), da putem pojaavanja oseanja
kolektivnog identiteta sledbenika transformiu line interese
sledbenika u kolektivne te sledbenici rade sa liderom na reali-
zaciji misije grupe. Sve je izraeniji fokus na razvoj transforma-
cionog liderstva jer ono omoguava bolje organizaciono delanje
dok upravo samoportvovanje pomae uobliavanju transforma-
cionog lidera. Ono gradi poverenje, pozitivno je povezano sa
oseajem potovanja lidera, projektuje lidere kao uzore, demons-
trira znaaj koji lideri pridaju viziji i poboljava percepciju njiho-
ve posveenosti viziji9, uspostavlja lanac normi o stavljanju gru-
pnih ciljeva iznad line koristi i poboljava percepcije zajedni-
kog identiteta meu sledbenicima, dovodi do razvoja kulture
davanja i nesebine slube organizaciji. Samoportvovanje, da-
kle, doprinosi vanim (i kod drugih teoretiara pomenutim) efek-
tima: percepciji harizme, utie na sledbenike izazivanjem osea-
9
Sing i Krinan upuuju da je proces uticaja transformacionog liderstva preko in-
ternalizacije; sledbenici imaju tendenciju da prihvate (internalizuju) privlanu viziju
dobijenu od lidera. Vizija postaje privlana za sledbenika kada je usklaena sa vred-
nostima i idealima sledbenika (Dvir i Shamir, 2003).
150
nja/normi reciprociteta10, delotvornosti lidera, javnom dobru, sa-
radnji u grupi, spremnosti da se izvri dodatni napor, grupnoj pri-
padnosti i atribucijama stvorenim o ponaanju lidera. Pored na-
vedenog, Sing i Krinan tvrde da transformaciono liderstvo unap-
reuje altruizam to uzratno podie nivo kolektivnog identiteta
i grupne kohezije a vodi do problema samoportvovanja i blis-
kih koncepata.
oi i Maj-Dalton (1998) su prvi sistematizovali razlike:
egalitarizma11, organizational citizenship behavior (OCB)12, pro-
socijalnog ponaanja13.
Posebno znaajna je distinkcija od altruizma, gde itamo da
referentne definicije altruizma naglaavaju efekat (ukljuujui
intencionalnost delanja ili kapacitet da se dela) i to korist dru-
gima dok je odreenje samoportvovanja fokusirano na gubitak
u dobrotvora14. Sing i Krinan (2008: 262-264) upuuju da se sa-
10
Choi and Mai-Dalton (1998: 480): Drugim reima, vea verovatnoa ponovljenih
interakcija, vea verovatnoa evolucije reciprociteta. Kasnije su Akselrod i Hamilton
(1981) pokazali u eksperimentalnom okruenju kako sistem betonskih reciprociteta
moe otkloniti sistem sebinog individualizma.
11
oi i Maj-Dalton (1998: 480-481): Egalitarista je svako ko pridaje vrednost
jednakosti po sebi (Temkin, 1993, str. 7) Kljuna ideja ovog koncepta je da je
njegova posledica jednakost. Nasuprot tome, samoportvovanje ne mora nuno dove-
sti do jednakosti fokusira se na proces odustajanja od neeg.
12
oi i Maj-Dalton (1998: 481): Prema Organu (1990, str. 46) OCB oznaava ona
organizaciono delotvorna ponaanja i gestove koji se ne mogu sprovesti na osnovu
formalnih obaveza uloga niti izazvane nadoknadom ugovorne garancije. On sugerie
da se koncept OCB sastoji od etiri vrste osobina: altruizma, opte saglasnosti, rad-
no-relevantne utivosti, i strpljivosti. U odnosu na samoportvovanje, definicija OCB
zahvata mnogo iri spektar organizacionih ponaanja... S druge strane kvalitet
altruizma sadran u konceptu OCB je usko povezan sa samoportvovanjem.
13
oi i Maj-Dalton (1998: 481): Brief i Motowidlo (1986) ire konceptualizuju
prosocijalno ponaanje kao ponaanje u kojem akter oekuje da e koristi imati oso-
ba, grupa ili organizacija kome je usmereno. Ova definicija naglaava posledicu akta
(Brief and Motowidlo, 1986, str. 711): korist licu prema kome se primenjuje. Razli-
ka izmeu prosocijalnog ponaanja i samoportvovanja je da se moe biti prosocija-
lan bez odustajanja od neega lino vrednog, dok samoportvovanje to zahteva.
14
oi i Maj-Dalton (1998: 482) naglaavaju da iz definicije samoportvovanja izos-
tavljaju efekat poto dobijena korist u kratkom roku ne mora biti dugorona (npr.
davanje novca prosjaku) te je njihova definicija samoportvovanja indiferentna
151
moportvovanje definie kao odustajanje ili gubitak neega va-
nog za pojedinca (Yorges, 1999), definicije su fokusirale na as-
pekt odustaja od line koristi, odnosno, da samoportvovanje
ne precizira ko bi mogao biti korisnik rtve, dok je altruizam u
sutini fokusiran na odustajanje tako da se druga osoba okoris-
ti. Stoga: Sledei sugestije oi i Maj-Daltona (1998) operacio-
nalizovali smo i definisali samoportvovanje kao in odustajanja
ili odlaganja linih interesa, privilegija i blagostanja. Efekat sa-
moportvovanja u odnosu na sledbenike izostavljen je iz definici-
je. Mada, oi i Maj-Dalton (1998) su dali tako jasno razgranie-
nje izmeu samoportvovanja i altruizma u njihovoj konceptual-
noj studiji, naknadna operacionalizacija samoportvovanja nije
stvarno drala korist za drugog van manifestacija ponaanja
opisanih kao deo samoportvovanja. Takoe naznaavaju:
- da altruizam u sutini znai stavljanje tuih ciljeva pre neijih
linih;
- da se odreuje kao ponaanje koje koristi drugima bez obzira da li
moe imati prednosti za dobrotvora (Kanungo i Mendonca, 1996);
da se definie kao pro-socijalno delo prema lanovima organizaci-
je, tj. da je pun moralnih namera i lien linog interesa (Smith et
al., 1983);
- da postoji iroka saglasnost da se altruizam fokusira na korist
drugog lica, i da je sam sebi cilj, a ne sredstvo za postizanje cilja
(O'Shea, 2004);
- da je zamuivanje razlike izmeu sebe i drugih karakteristika al-
truizma te je stvoren za liderstvo relevantan koncept jedinstva
(Cialdini et al., 1997) jer liderstvo je vezano za uticaj na druge
(sledbenike) a altruizam donosi dimenziju drugih u liderovu de-
finiciju sebe.
Istiu da je prema Aronsonu (2001) altruizam predhodna
promenljiva za transformaciono liderstvo i harizmatske / tran-
povodom svih drugih faktora koji su ukljueni u razliite definicije altruizma, npr,
moralna namera ili ubeenje, bez oekivanja buduih nagrada i/ili prednosti za dob-
rotvora, itd. Meutim, samoportvovanje ima vanu karakteristiku, samoportvova-
nje je dobrovoljno.
152
sformacione lidere koji deluju sa izrazitom brigom za druge; da
je altruizam filozofska orijentacija transformacionih lidera i sred-
stvo uticaja na sledbenike ka zajednikom cilju (Kanungo, 2001);
da navodi lidera da bude osetljiv na potrebe sledbenika; da pro-
cena primaoca o namerama pomagaa i sopstveni stavovi prima-
oca o buduim interakcijama sa pomagaem zavise od percepcija
primaoca o tome kako je pomaga odluio da pomogne: na osno-
vu uticaja, uloge, ili trokovi-korist kalkulacije (Ames et al.,
2004). Sing i Krinan napominju da je s obzirom na jake koncep-
tualne argumente o vezi altruizma i transformacionog liderstva
iznenaujue da ovaj odnos nije empirijski proveravan, te ine
pokuaj da pokau da samoportvovanje moe dovesti do altrui-
zma, to bi zauzvrat uticalo na transformaciono liderstvo. Smat-
raju da je objanjenje zato samoportvovano ponaanje direkt-
no ne utie na transformaciono liderstvo ve prvo unapreuje
altruizam, tj. zato je altruizam a ne samoportvovanje prva
pretpostavka transformacionog liderstva mogue ako se istrae
motivi ponaanja koje ini pomo drugima15.
Osnovne postavke i rezultati nekih novijih istraivanja

samoportvovanja u liderstvu
Kako piu oi i Maj-Dalton (1998: 476-477), oko znaaja,
znaenja i funkcija rtve i portvovanja u liderstvu odavno se
raspravlja. Azijska literatura o upravljanju tvrdi da samoportvo-
15
Singh and Krishnan (2008: 265): Ako je lider altruista, on ili ona e nastojati da
prikae ponaanja koja se javljaju zbog brige za primaoca. Moe se oekivati da
sledbenici vide osnovnu zabrinutost i na taj nain postanu skloniji poboljanju budu-
ih interakcija i uzvraanju pomagau (lideru)... izrazitija grupna orijentacija (Van
Knippenberg i Hogg, 2003) i samim tim pozitivni rezultati mogu se postii konstant-
nom zabrinutou za druge pojedince. Samoportvovanje moe dovesti do takve
dosledne brige za druge pojedince. Sing i Krinan (2008: 271) zakljuuju da njihova
studija prua podrku za tvrdnju Kanungo i Mendonca (1996) da je transformacioni
lider u sutini osoba sa moralnim uverenjima i vrednostima... Ako menaderi imaju
altruistiku linost, njihove anse da se doive kao transformacioni su poboljane.
153
vanje omoguava lideru da od ljudi zatrai rtve potrebne za pos-
tizanje cilja organizacije, dok Performance-Maintenance Theory
(Misumi, 1985; Misumi & Peterson, 1985) sugerie da je u situa-
ciji vanrednih spoljnih pretnji potreba za rtvom komunikacioni
instrument lidera. Fenomen samoportvovanog ponaanja lidera
opisan je i pre 1980-tih u okviru bliskih koncepata: nesebinog
liderstva (selfless leadership: Tead, 1935), pokornosti (self-
humbling: Klapp, 1968), uslunog liderstva (servant leadership:
Greenleaf, 1977; potom iz sistematinije perspektive Graham,
1995), herojskog portvovanja (heroic self-sacrifice: Goode,
1978). Savremena teorija se usmerila ka novim liderskim obras-
cima to kao je uvanje (stewardship), osposobljavanje, sled-
benitvo, etiko liderstvo, u novim konceptima lider slui umesto
da dominanira, dimenziju sopstvenog interesa je u drugom planu.
oi i Maj-Dalton upuuju da je samoportvovano liderstvo u fo-
kusu literature o transformacionom (Burns, 1978, Bass 1985) i
harizmatskom liderstvu (Conger, 1989; Conger & Kanungo,
1987; House, 1977; House & Shamir, 1993). Teorije harizmat-
skog liderstva sugeriu da harizmatski lideri pokazuju samopor-
tvovano ponaanje radi izgradnje poverenja, prihvatanja od strane
sledbenika kao uzora, pokazivanja posveenosti, dok se samo-
portvovanje smatra inspirativnim i primeranim ponaanjem koje
sadri poseban znaaj kada su opredeljenja sledbenika od sutin-
skog znaaja za efikasno organizaciono delovanje.
Knipenberg i Knipenberg (2005: 25-26) tvrde da je panja
okrenuta harizmatskom i transformacionom liderstvu usled kon-
stantnog naunog interesa za komponente liderstva koje motiviu
ljude na vie nivoe napora i uinka uz isticanje primarnog zna-
aja fokusiranja lidera na kolektivno u postizanju efikasnosti.
Samoportvovanje je upravo dolo pod poveanu panju istrai-
vaa inspirisanih pomenutim teorijama liderstva jer one podvlae
oseaj kolektivnog identiteta i zajednike misije, vii nivo posve-
enosti i motivacije stoga spremnost na rtvu. Ovi lideri javno
pokazuju svoju posveenost misiji grupe, izraenije (no drugi)
154
izraavaju njenu kolektivnu istoriju, podravaju njen identitet i
interese, formuliu ubedljivu viziju (idealne) budunosti, ak is-
poljavaju sposobnost da utiu na lanove grupe usresreene na
sopstveni interes da se okrenu kolektivnom interesu. to esto
podrazumeva linu rtvu koja nosi relativno nedvosmislenu po-
ruku da lider ima progrupnu orijentaciju (do stavova da je samo-
portvovano ponaanja lidera mera pozitivne percepcije od strane
sledbenika) kojom lider projektuje sliku hrabrosti, posvee-
nosti i odanosti interesima kolektiva.
oi i Maj-Dalton (1998) istrauju efekte samoportvova-
nog ponaanja lidera na sledbenike uz proveru osnovnih pret-
postavki samoportvovano liderstvo olakava individualne i or-
ganizacione adaptacije na promene okruenja i da sledbenici lide-
ru pripisuju harizmu i legitimitet, kao i nameru da reciprono uz-
vrate. Pod pretpostavkom da liderstvo podrazumeva interakciju
izmeu lidera, sledbenika i situacije (Hollander, 1978), da je
kontekstu samoportvovanja inherentna nesavrenost ljudskih
organizacija i samoportvovanje shvata kao mehanizam organi-
zacione adaptacije, ovi autori definiu koncept samoportvovanja
u organizacionom okruenju i razvijaju analitiki model liderstva
vie nivoa koji moe da se svede na razliite teorijske perspek-
tive liderstva. U modelu je makro nivo organizacioni nivo (gde su
varijable organizaciona kultura, institucionalne karakteristike
istorija, tip organizacije organizaciono-specifine nepredviene
situacije, i gde su liderstvo i organizacioni dizajn institucionalni
mehanizmi organizacione promene), dok se mikro nivo odnosi na
grupu i pojedinca (gde je liderstvo proces uticaja na sledbenike
njihove vrednosti, vizije, ciljeve, stavove, shvatanja, ponaanja i
kroz interakcije sa njima)16. Model koji koncipiraju oi i Maj-
16
Vidi blie oi i Maj-Dalton (1998: 483-484). Napomenimo, Choi and Mai-Dalton
(1998: 488) smatraju da merenje liderstva samoportvovanja na individualnom nivou
ukljuuje konkretne sluajeve samoportvovanog ponaanja lidera, dok na organiza-
cionom nivou podrazumeva sagledavanje irenja vrednosti ili verovanja takvog lider-
stva.
155
Dalton17 je bogat jer upuuje na uvaavanje vie koncepata18. Me-
utim, teorija se razvija i uoava probleme.
Kremer i Kniperberg (2004: 141): tavie, predlae se da
je samoportvovanje u vezi sa kriterijumima efektivnosti liders-
tva kao to su organizaciono ponaanje sledbenika i prosocijalno
ponaanje (oi & Mai-Dalton, 1998) usvojili smo oekivanje
da e liderovo ponaanje koje pojaava, ili slabi, efekte samopo-
rtvovanja na identifikaciju sledbenika ograniiti efektivnost sa-
moportvovanja lidera. Stoga, ovo oekivanje podrazumeva da e
takve ograniavajue varijable ponaanja lidera biti u interakciji
sa samoportvovanjem u uticanju na posrednike varijable kao
to su kolektivna identifikacija kao i zavisne varijable, kao to je
saradnja. Predlaemo da je liderov prikaz samopouzdanja takvo
ponaanje19. Tanije, upuuju20 da se relativno malo zna o po-
17
Sing i Krinan (2008: 262) naznaavaju da su upravo oi i Maj-Dalton (1999) prvi
empirijski izveli model i pokazali da samoportvovano liderstvo poboljava percepci-
ju transformacionih kvaliteta lidera.
18
oi i Maj-Dalton (1998: 485-494) grade model na sledeim pretpostavkama: 1.
Vea neizvesnost okruenja, vea nepotpunost organizacionog dizajna i vea potreba
za vostvom; 2. Organizacije su odrane kada uesnici dele shvatanje da u organiza-
cionoj postavci postoji potencijal za rtvovanje koji treba da se apsorbuje; 3. Samo-
portvovano liderstvo e olakati individualne adaptacije na nepotpun organizacioni
dizajn i organizacione adaptacije na promenjene situacije; 4. Samoportvovano lider-
stvo e biti pozitivno povezano sa percepcijom sledbenika harizme lidera; 5. Samo-
portvovano liderstvo e biti pozitivno povezano sa atribucijom legitimiteta lidera
kod sledbenika; 6. Samoportvovano liderstvo e biti pozitivno povezano sa name-
rama sledbenika da lideru uzvrate samoportvovana ponaanja; 7. Efekti radikalnog
samoportvovanog liderstva navedeni u pretpostavkama 4, 5 i 6 bie znatno jai kada
se nivo organizacione neizvesnosti doivljava kao visok nego kada se doivljava kao
nizak; 8. Efekti inkrementalnog liderstva samoportvovanja navedeni u pretpostav-
kama 4, 5 i 6 nee biti znaajno ublaeni sa ocenjenim nivoom organizacione neizve-
snosti; 9. Efekti samoportvovanog liderstva navedeni u pretpostavkama 4, 5 i 6 e
biti znatno jai kada sledbenici smatraju da je lider kompetentan nego kada smatraju
da je lider nesposoban.
19
Takoe Kremer i Knipenberg (2004: 142): Obratite panju da teorije harizmat-
skog liderstva predlau da je harizmatsko ponaanje lidera pozitivno povezano sa
efektivnou liderstva, ali ne da percepcije harizme ispunjavaju uzronu ulogu u
efektivnosti liderstva (up. Bas, 1985; Conger & Kanungo, 1987; Shamir et al. 1993).
Percepcije harizme su stoga ovde koncipirane kao rezultat samoportvovanja i samo-
156
tencijalu ograniavajuih i posrednikih efekata samoportvova-
nja lidera te da oni istrauju ograniavajui efekat liderovog
prikaza samopouzdanja na efekte portvovanja i ulogu kolekti-
vne identifikacije kao posrednike promenljive u odnosu izmeu
ovih interaktivnog efekta i efektivnost liderstva, odnosno, inte-
raktivne efekte portvovanja lidera i njegovog prikaza samopou-
zdanja, kao dva faktora efikasnog ponaanja lidera u teorijama
harizmatskog i transformacionog liderstva21. Izmeu ostalog22 ,
analizirajui nalaze studije zakljuuju:
- samoportvovanje i samopouzdanje su imali jae efekte zajedno
nego sami u efektivnosti liderstva i percepcijama harizme, a studi-
je 1 i 2 su pokazale da je ovaj efekat posredovan kolektivnom
identifikacijom23 to je napredak u otkrivanju procesa preko ko-
jih liderstvo utie na sledbenike;
pouzdanja lidera u uzajamnoj vezi sa efektivnou liderstva vie nego to imaju uz-
roni odnos sa efektivnou liderstva.
20
Kremer i Kniperberg (2004: 140-141).
21
Kremer i Knipenberg (2004: 142-143) postavljaju sledee hipoteze: 1. Liderovo
samoportvovanje je pozitivno povezano sa liderskom efektivnou i percepcijama
harizme; 2. Liderovo samopouzdanje je pozitivno povezano sa efektivnou liderstva
i percepcijama harizme; 3. Liderovo samoportvovanje i samopouzdanje su u intera-
kciji, tako da su efekti portvovanja na lidersku efektivnost i percepcije harizme jai
kada je samopouzdanje visoko nego kada je nisko; 4. Liderovo saamoportvovanje i
samopouzdanje su u interakciji, tako da su efekti samortvovanja na kolektivnu iden-
tifikaciju jai kada je samopouzdanje visoko nego kad je nisko; 5. Kolektivna identi-
fikacija posreduje interaktivni efekat portvovanja lidera i samopouzdanja na lider-
sku efektivnost i percepcije harizme.
22
Kremer i Knipenberg (2004: 150-153). Izdvajamo: Samoportvovano liderstvo se
odskora zagovara kao efikasna forma liderstva (Choi & Mai-Dalton, 1998, 1999; De
Cremer, 2002; De Cremer & van Knippenberg, 2002; Yorges et al., 1999). Oigledno,
onda, dublji uvid u uslove pod kojima, i mehanizmi preko kojih se portvovanost
prevodi u efikasno liderstvo su kljuni za razumevanje delotvornosti liderstva... S
obzirom na sve vie dokaza da samoportvovanje lidera doprinosi delotvornosti li-
derstva, oigledno je vano identifikovati nepredviene okolnosti delotvornosti sa-
moportvovanog ponaanja pogotovo jer je samoportvovanje, u principu, pod
voljnom kontrolom lidera nalazi tako takoe ukazuju na vrednost prouavanja
interaktivnih efekata razliitih ponaanja lidera.
23
Tanije: Nalazi studije 1. i 2. su pokazali da je interaktivni efekat samortvovanja
i samopouzdanja lidera na efektivnost liderstva i doivljaj harizme bio posredovan
kolektivnom identifikacijom sledbenika (hipoteze 4 i 5), iako je u Studiji 2. posredo-
157
- da su pomenuta ponaanja u interakciji. Kao takvi, ovi nalazi po-
dravaju predlog Kirkpatrika i Loka (1996) da razliiti aspekti ha-
rizmatinog vostva treba da komuniciraju u odreivanju delot-
vornosti vostva;
- ocenjuju da je nasuprot izraenoj praksi u istraivanju liderstva
da se fokusira samo na jednu posredniku promenljivu procena
uloge vie (potencijalnim) medijatora istovremeno vaan korak u
otkrivanju procesa koji su u osnovi efektivnosti (harizmatskog) li-
derstva;
- ocenjuju da je snaga ove studije da koristi razliite operacionali-
zacije delotvornosti liderstva (spremnost na saradnju sa liderom,
ukljuivanje u posao) ali da se postavlja pitanje kako su ove razli-
ite operationalizacije meusobno povezane kao indikatori efikas-
nosti vostva;
- da studija prua (mada prvi eksperimentalni) dokaz da je efektiv-
nost samoportvovanja zavisna od samopouzdanja lidera koje je
samo po sebi izvor efektivnosti liderstva;
- da samoportvovanje i samopouzdanje imaju sline efekte, a da su
isti psiholoki procesi (tj. kolektivna identifikacija) u njihovoj os-
novi24.
vanje za harizmu bilo samo delimino.... Nalaz koji podrava hipotezu 5 ubedljiviji
za efektivnost liderstva nego za percepcije harizme moe se pripisati mogunosti da
efektivnost lidera vie nego doivljaj harizme odraava uticaj lidera na motivacije
sledbenika, a kolektivna identifikacija je prvenstveno pretpostavljena da je u osnovi
liderske efektivnosti preko njenih motivacionih efekata (van Knippenberg & Hogg,
2003; cf. Shamir et al., 1993). Ovi nalazi koji podravaju hipotezu 5 su komplement-
ni i proiruju nalaze De Cremer and van Knippenberg (2002), i pruaju podrku za
teorijske analize liderstva koje podravaju vanu ulogu identifikacije kao posreduju-
e promenljive (npr. Shamir et al., 1993; van Knippenberg & Hogg, 2003).
24
Autori upuuju da njihova teorijska analiza ukazuje da su samoportvovanje i
samopouzdanje lidera u interakciji jer utiu na kolektivnu identifikaciju neznatno
razliitim putevima: samoportvovanje jer upuuje da je kolektiv dostojan posvee-
nim naporima, samopouzdanje jer komunicira sa doivljajem verovatnoe ili oeki-
vanjem kolektivnog uspeha. Takoe: To sugerie, onda, da interaktivni efekat samo-
portvovanja lidera i samopouzdanja na identifikaciju i efektivnost lidera proizilazi iz
uticaja samoportvovanja na percipirane vrednosti kolektiva i uticaja samopouzdanja
na oekivane uspehe kolektiva tj., interakcija procenjene vrednosti kolektiva i do-
ivljena uspenost kolektiva analogna je interakciji artikulisanoj u oekivanoj teoriji
(Vroom, 1964).
158
Knipenberg i Knipenberg (2005: 24-26) se usredsreuju na
efekte grupno orijentisanog ponaanja lidera ukljuujui samo-
portvovana kao istaknut modus prosocijalnog ponaanja i tipi-
nu odliku harizmatskog i transformacionog liderstva. Konstatuju
da se, mada postoje istraivanja o odnosu harizme i, sa druge
strane, percepcije lidera i delotvornosti liderstva, veina studija
eksplicitno ne fokusira na samoportvovanje. Odnosno, da ne
postoje studije koje se fokusiraju na pitanje da li samoportvova-
no liderstvo zaista moe dovesti do veeg uinka sledbenika, te
istrauju da li su i pod kojim uslovima samoportvovani (vs. ne-
samoportvovani) lideri sposobni da podstaknu potinjene na vii
nivo performanse25. Uz pretpostavku da karakteristike lidera kao
lana grupe igraju kljunu ulogu u liderskog delotvornosti i da
samoportvovanje moe biti posebno vano za lidere koji nisu
prototipski grupni. Naime, kako bi istraili efektivnost liderstva
polaze od pojmova prototipnosti lidera i upuuju na vie istrai-
vanja koja jasno pokazuju da liderska grupna prototipnost pose-
bno treba biti vezana za efektivnost liderstva jer su pojedinci koji
su vie predstavnici grupe uticajniji i atraktivniji da su grupno-
prototipski lideri vie uticajni i efikasniji26. Autori primenjuju
25
Knipenberg i Knipenberg (2005: 28): Hipoteza 1: Samoportvovani lideri se doiv-
ljavaju kao vie harizmatini, vie grupno orijentisani, i delotvorniji i motiviu vee
performanse sledbenika od ne-samoportvovanih lidera. Hipoteza 2: Efekti samopo-
rtvovanja lidera su jai za manje prototipske lidere, nego za izraenije prototipske
lidere.
26
Knipenberg i Knipenberg (2005: 27): Liderska grupna prototipnost se vidi kao
bitna odrednica efektivnosti liderstva u drutveno-identitetskoj analizi liderstva... Ovi
prototipovi su kontekstom-odreeni skupovi koji definiu i propisuju verovanja,
stavove, norme, vrednosti, i ponaanje (Hogg, 2001). Unutargrupni prototip je aps-
traktno kognitivno predstavljanje nas koje se oslanja na intergrupne razlike i slino-
sti u grupi ali i na grupnu memoriju i na istoriju grupe (van Knippenberg & Hogg,
2003). Kao funkcija poklapanja linih osobina i grupno-tipskih karakteristika, neki
lanovi grupe su vie prototipski no drugi, ba kao to su neke osobine, stavovi ili
dispozicije ponaanja vie prototip grupe nego druge. Vie prototipni lan grupe, on
ili ona vie predstavlja standarde grupe, vrednosti i norme. Prototipski lanovi grupe
slue za primer normativnog ponaanja grupe i odraavaju ono to lanovi grupe
imaju zajedniko i to ih odvaja od relevantnih spoljnih grupa (Turner et al., 1987).
159
socijalno-identitetsku analizu liderstva, koja: sugerie da mera
do koje je lider prototip grupe, to jest, predstavnik identiteta gru-
pe (Hogg, 2001), kljuna determinanta stepena u kome se lideru
veruje da je grupno orijentisan liderova prototipnost moe biti
vaan posrednik efektivnosti liderskog samoportvovanja27. U
zakljunim razmatranjima piu: Predloili smo da kolektivna
prototipnost lidera ublaava efekte portvovanja lidera na delot-
vornost liderstva jer prototipnost lidera podie poverenje u grup-
nu orijentaciju lidera i zato treba da prui podrku liderstvu i efi-
kasnosti manje zavisno od prikaza grupno orijentisanog ponaa-
nja nalik liderskom samoportvovanju. Ova predvianja, izvede-
na iz integracije analiza harizmatskog i transformacionog liders-
tva... sa socijalno-identitskom analizom liderstva... stavljena su
na probu u seriji od etiri studija koje daju konzistentan dokaz u
prilog naih hipoteza28. Upozoravaju da samoportvovanje nije
garant pozitivnih percepcija sledbenika i liderskoj efektivnosti;
da po lidera moe imati i negativne posledice; sugeriu da lideri
moraju da budu sposobni i voljni da prikau samoportvovano
27
Knipenberg i Knipenberg (2005: 26): Posebno relevantno za ovu diskusiju je
injenica da je vie verovatno da se prototipski lanovi grupe identifikuju sa gru-
pom Kao rezultat, ponaanja prototipskog lidera i grupno-orijentisanog lidera esto
idu zajedno i posebno vano za sadanje analize da li se takoe oekuje da idu
zajedno sa podreenima.
28
Vidi blie: Knipenberg i Knipenberg (2005: 32-34). Neto preciznije: etiri su
studije pokazale da su efekti portvovnog ponaanja lidera na efektivnost liderstva
bili jai za lidere koji su bili manje prototipski nego za lidere koji su bili vie proto-
tipski da su samoportvovanje lidera i prototipnost u interakciji u odnosu na per-
cepcije sledbenika o liderovoj grupnoj orijentaciji. Kako je predvieno, samoport-
vovanje lidera je imalo pozitivan efekat na percepcije grupne orijentisanosti lidera, a
ovaj efekat je jai za manje prototipske lidere prototipnost lidera ublaava dejstvo
samortvovanja lidera na percepcije harizme. Ovaj nalaz dodaje podrku tvrdnji da
samoportvovanje lidera dovodi do atribucije harizme (Choi & Mai-Dalton, 1998,
1999; Conger & Kanungo, 1987; Shamir et al., 1993; Yorges et al., 1999) Sve
etiri studije su podrale predvianje da samoportvovanje lidera doprinosi efektiv-
nosti liderstva. Samoportvovanje lidera nije samo rezultiralo percepcijom efektivno-
sti liderstva i spremnosti da se ukljui u organizacione promene, takoe je pozitivno
uticalo na performanse sledbenika Vie prototipski lideri su doivljeni kao vie
efektivni, vie harizmatini, i vie grupno orijentisani.
160
ponaanje s vremena na vreme (Avolio & Locke, 2002); te da u
veini grupa, samoportvovanje ne pripada sutinskim vrednos-
tima grupe, te ono nuno ne poboljava prototipsko.
Polazei od tvrdnje da je potrebno uvaavati interaktivne
efekte razliitih ponaanja lidera, Kremer (2006: 81) postavlja
hipotetiki stav da efektivnost samoportvovanja lidera zavisi od
drugih aspekata njegovog ponaanja. Istraivaki okvir mu je
interakcija samoportvovanja i autokratskog liderstva: da li su
ciljevi i vizije grupe nametnuti od strane lidera ili ne, odnosno, da
li lider donosi odluke na autokratski nain pre nego to pokazuje
samoportvovanje. On prvi detaljnije ispituje odnos uticaja (delo-
tvornosti), motivacije (sledbenika) i samoportvovanja (lidera)
ekspermentalno istrauje problem: portvovanost lidera kao nain
ublaavanja efekata autokratskog vostva29. Kremer30 upuuje da
su nalazi podrali polaznu pretpostavku da je pozitivan efekat
samoportvovanja najizraeniji kada lider ne postupa na auto-
kratski nain, tj. uesnici eksperimenata su iskazali pozitivnije
emocije i jau spremnost za rad sa samoportvovanim liderom
(vs samo-korisnog ponaanja), a da su ovi efekti bili znatno jai
kada lider nije postupao na autokratski (tj. agresivan) nain. Prvi
vaan nalaz da samoportvovanje ima jae efekte na emocije i
motivaciju za rad sa liderom koji nije autokratski31. Napominje da
29
Kremer istrauje kako samoportvovanje u funkciji autokratskog ponaanja lidera
(tj. nametanja miljenja) odreuje emocionalne i motivacione reakcije sledbenika.
Stoga, Kremer (2006: 81-82) gradi sledei hipotetiki okvir: Hipoteza 1. Samoport-
vovani lideri e, u odnosu na lidere usmerene ka svojim koristima, pozitivno uticati
na emocije i motivaciju sledbenika da sa njima rade zajedno. Hipoteza 2. Lideri koji
potenciraju svoje miljenje (visoko autokratski), u odnosu na one koji ga ne potenci-
raju (nisko autokratski), negativno e uticati na emocije i motivaciju sledbenika da sa
njim rade zajedno. Hipoteza 3. Lidersko samoportvovanje i autokratsko liderstvo su
u interakciji, tako da e predvieni efekat samoportvovanja na emocije i motivaciju
biti jai kada lideri ne potenciraju svoje miljenje (nisko autokratski) vs. potenciranja
svojih miljenja (visoko autokratski). Hipoteza 4. Emocije posreduju interaktivni
efekat samoportvovanja lidera i autokratskog liderstva na motivaciju.
30
Kremer (2006: 88-89).
31
Kremer (2006: 89): Autokratski stilovi liderstva negativno utiu na emocije i
odnose unutar grupe, naroito zato to se negativno odnose na dimenziju razmatranja
161
je ovo: prvo uzrono prikazivanje kako se samoportvovanje
kombinuje sa drugim tradicionalnijim liderskim ponaanjem kao
to je autokratsko liderstvo. Zaista, mnoge studije liderstva su
bile korelacione i, kao takve, ne pruaju adekvatne dokaze za
valjanost razliitih komponenti liderstva (npr. Wofford, 1999)32.
Dalje, da je vano identifikovati nepredvidljive faktore delot-
vornosti samoportvovanog ponaanja posebno zbog toga to je
samoportvovanje, u principu, pod voljnom kontrolom lidera.
Stoga je vredno identifikovati interaktivne efekte razliitih lider-
skih ponaanja: autokratskog ponaanja lidera kao moderatora
delotvornosti samoportvovanog ponaanja. S tim u vezi: Drugi
vaan nalaz je bio da je ovaj interaktivni efekat uticao na motiva-
ciju ljudi da rade sa liderom i da je ovaj efekat posredovan emo-
tivnim reakcijama sledbenika33.
Sing i Krinan (2008) istrauju posredniku ulogu altruizma
u odnosu samoportvovanja i transformacionog liderstva (to kao
hipotezu potvruju34), ime ele da sagledaju efekat pomenuta tri
(Judge et al., 2004), na nain to se drugima ograniava kontrola tokom procesa

donoenja odluka i pokazuje malo potovanja prema drugima (Bass, 1990; Russell &
Stone, 2002).
32
Kremer (2006: 85): zakljuci Studije 1. su potvrdili oekivanja: samoportvo-
vanje lidera kao i autokratsko liderstvo nezavisno utiu na emocionalne reakcije
ljudi. Jo vanije, meutim, rezultati su takoe pokazali da je efekat samoportvova-
nja (tj., pozitivnije emocije kada je lider percipiran kao portvovan vie nego koristo-
ljubiv) bio posebno jak kada lider nije postupao na autokratski nain... ovo je prva
demonstracija interaktivnog dejstva samoportvovanja i autokratskog liderstva i
jedan od prvih interaktivnih efekata razliitih aspekata ponaanja lidera (up. De
Kremer & van Knippenberg, 2002).
33
Kremer (2006: 89): U skladu sa prethodnim istraivanjima o motivaciji i liders-
tvu, kada liderski stil nije bio autokratski, samoportvovano liderstvo je emotivno
pobudilo sledbenike i stoga ih motivisalo da se poveu i rade sa liderom... Dakle, ako
samoportvovano ponaanje lidera pozitivno emotivno pobuuje sledbenike, onda e
oni biti motivisani da odravaju/razvijaju socijalnu interakciju i prikau motivaciju
za rad sa liderom (vidi sl. 1). Kao takvi, podaci o posredovanju pokazuju da je
liderstvo ne samo vano u upravljanju grupom i organizacionim strukturama, nego i
emocionalnim stanjima ljudi nalazi jasno pokazuju da su emocije i motivacija
sutinski povezane (Tesser et al., 2002).
34
Sing i Krinan (2008) postavljaju sledei hipotetiki okvir: H1. Samoportvovanje
je pozitivno povezano sa transformacionim liderstvom. H2. Samoportvovanje je
162
pojma na kolektivni identitet sledbenika i percepcije uinka je-
dinice35. Istiu da su njihovi nalazi znaajni jer pomau da se
razume vanost fokusiranja na vie trajne aspekte linosti nalik
altruizmu kao neposrednoj pretei transformacionog liderstva,
vie nego fokusiranja samo na samoportvovana ponaanja
mada su istraivanja pokazala da samoportvovanje poboljava
transformaciono liderstvo. Zakljuuju36 da je njihova studija:
- pokazala da se samoportvovanje (jednostavno odustajanje) is-
punjava kroz altruizam (brigu za druge), to dovodi do pobolja-
ne percepcije transformacionog liderstva. Moda, motivi iza sa-
moportvovanja lidera podiu atribucije harizme meu sledbeni-
cima ... iako je samoportvovanje povezano sa transformacionim
liderstvom, odnos je posredovan altruizmom37;
pozitivno povezano sa altruizmom. H3. Altruizam posreduje odnos izmeu samopo-

rtvovanja i transformacionog liderstva. H4. Transformaciono liderstvo se pozitivno
odnosi prema kolektivnom identitetu. H5. Transformaciono liderstvo se pozitivno
odnosi prema percepcijama performansi grupe.
35
Sing i Krinan (2008: 265-266): Studije su empirijski pokazale da transformacio-
no liderstvo vodi viem nivou uinka (Conger et al., 2000; Judge and Bono, 2000;
Lowe et al., 1996). Liderska oekivanja uspenog uinka jedinice igraju kljunu
ulogu u posredujuoj ulozi altruizma obezbeivanja uspenog izvrenja njenih ciljeva
(Yukl, 2002). Takva oseanja imaju transformacioni uticaj i osnauju podreene da
uestvuju u ispunjavanju vizije. To takoe pomae podreenim da istraju u naporima
uprkos organizacionim preprekama (Conger et al., 2000). Ciljevi i vizije postavljene
od transformacionih lidera esto su uzviene i izazivne i ohrabruju sledbenike da rade
izvan oekivanih granica (Kanungo and Mendonca, 1996). Transformacioni lideri
takoe polau poverenje i izraavaju veliko samopouzdanje u sposobnost sledbenika.
Slino, sledbenici takoe polau visoko poverenje u lidere, i imaju veru u ostvarenje
vizije postavljene od ovih lidera (Bass and Avolio, 1993). To dovodi do kolektivnog
verovanja u ostvarivaki potencijal grupe kao celine.
36
Sing i Krinan (2008: 269-271).
37
Sing i Krinan (2008: 269-270): Scenario eksperiment je proizveo znaajan dop-
rinos pokazujui da samoportvovanje i altruizam mogu biti operacionalizovani kao
dva nezavisna konstrukta kao to tvrde Choi i Mai-Dalton (1998; 1999). Ranije studi-
je su generisale dokaze o delotvornosti samortvovanja lidera u poreenju sa liderom
samo-korisnog ponaanja (De Cremer and van Knippenberg, 2002; Yorges et al.,
1999). Kako su istakli van Knippenberg i van Knippenberg (2005), ovi nalazi ne
pruaju osnov za zakljuivanje da portvovanje po sebi utie na transformaciono
liderstvo.
163
- sledbenici smatraju svoje nadreene kao transformacione zbog
motiva (mereno kroz altruizam)38;
- prua podrku ranijim teorijama (Shamir et al., 1993), koje tvrde
da transformaciono liderstvo poboljava kolektivni identitet meu
sledbenicima. Kada lideri modeluju znaaj kooperativnih ponaa-
nja preko linih interesa, preko pomaueg ponaanja i line rtve,
oni e verovatno biti vieni kao vie transformacioni;
- pod transformacionim liderstvom, percepcija sledbenika o uspe-
nom uinku jedinice takoe je pokazana;
- pokazuje da je verovatno da e sledbenici pripisati visoke tran-
sformacione kvalitete altruistikom nadreenom. Nudei podrku i
smernice podreenima, lideri altruisti mogu izazvati slina pona-
anja od strane podreenih, stvarajui kulturu koja promovie bri-
no i pomaue ponaanje. Rezultati studije ine moguim zaklju-
iti da orijentacija menadera na druge (altruizam) poboljava
transformaciono liderstvo, to zauzvrat dovodi do izraenijeg ko-
lektivnog identiteta i performanse jedinice. Portvovanje moe da
bude dobra polazna taka u ovom lancu dogaaja.
Na mesto zakljuka: samoportvovanje i predlog okvira za

istraivanje politikog liderstva u Srbiji
Politika u najirem smislu trai rtvu gde je lider onaj koji
rtvuje, ili onaj ko je rtvovan. Odavno razvijeni teorijski modeli
koji tvrde da su agende javnih politika rezultat javnog miljenja
navode na zakljuak da isto miljenje trai i podrava lidera koji
se ponaa u skladu sa vrednostima i ciljevima zahtevane politike.
Preduslov efikasnosti date politike moe biti iskazivanje samopo-
rtvovanja lidera, jer stvara politiku podrku kao jedan od pre-
38
Sing i Krinan (2008: 271) naznaavaju: Razlog za ovo bi mogao biti da je altrui-
zam povezan sa celokupnom linou lidera, za razliku od samortvovanja, koje se
fokusira samo na lino odustajanje lidera. Motive akcije preduzete od strane lide-
ra sledbenici doivljavaju kao vane (Ames et al., 2004). Ako sledbenici smatraju da
je akcija lidera bila zbog obaveza uloge ili neke trokovi-korist analize a ne motivi-
sana brigom za njih njihova namera nastavljanja interakcija kao i reciprocitet su
manji.
164
duslova njene delotvornosti. Adekvatno kombinovanje simboli-
kih elemenata (samoportvovanja lidera) moe biti vrlo delotvo-
ran manipulativni instrument povezivanja sa politikim telom.
Samoportvovanje ipak nije u svako vreme, u svim politikim
entitetima i kolektivitetima, po svakog lidera prihvatljiv, izvod-
ljiv i adekvatan (time i delotvoran) modus politikog delanja u
smislu da ga lider potencira (stoga se ovde, posluimo se metafo-
rama, ne misli na Titovo belo odelo ve na jednostavnost Stalji-
nove uniforme). Identitet, imid i politiki koncept nekih lidera
ne podrava(ju) samoportvovanje kao istaknuto obeleje njiho-
vog politikog angamana niti ih percepcija politike publike u
tome podrava. Pored toga, kako se zahtevi (akcenat i pridavanje
znaaja odreenim politikim pitanjima) javnog mnjenja modifi-
kuju tako se i poeljni obrazac menja, te i model samoportvova-
nog lidera postaje manje delotvoran u stvaranju javne podrke.
Problem odnosa samoportvovanja i autokratskog liderstva
kod Kremera uveo nas je, ili pre potsetio, u promiljanje eventu-
alnih istraivakih tema politikog liderstva u Srbiji poto je
ve dugo ne samo nauka, ve i politiko javno mnjenje, svesno
autoritarnih liderskih tendencija u Srbiji. Dok Srbija treba tran-
sformacionog lidera. U tom smislu je svaka analiza samoport-
vovanja lidera koje je u funkciji delotvornosti transformacionog
liderstva od koristi. Svakako, dakle, mogu biti od koristi izlo-
eni rezultati novijih istraivanja u kojima je kljuni pojam (ili
jedan od) bio samoportvovanje. Posebno jer obuhvataju vie
problemskih okvira i iniciraju mnoga pitanja39. Na osnovu prika-
zanih istraivanja uoavamo da bi teorijski okviri politikog li-
derstva, u istraivanjima u kojima bi bio obuhvaen koncept sa-
moportvovanja, trebali zahvatili probleme kolektivne identifika-
cije, simbolike, legitimiteta, (kolektivnog) identiteta izraenije
motivacije i efektivnosti.
39
Primera radi, Sing i Krinan (2008: 272) upuuje da je mogue istraiti pitanje
kako samoportvovano ponaanje utie na percepcije sledbenika nakon protoka od-
reenog perioda. Ili: Da li lideri treba dosledno da prikau samoportvovano ponaa-
nja da bi se percipirali kao altruisti?
165
Dokaz uspenosti liderove rtve su benefiti po stanovnitvo
(koji ne moraju biti direktni, odmah uoljivi). Inae se rtva svodi
samo na dokaz o uspenosti liderovog markentikog performansa.
Rezultat (pokazivanja) samoportvovanja (od strane) lidera moe
biti samo pokuaj poboljavanja percepcija o uspenosti to je
samo preduslov delanja lidera u skladu sa postavljenim ciljevima.
Pored toga, sasvim je druga druga stvar u kojoj meri su ciljevi
ostvareni, i koji su to ciljevi. Ukoliko se apstrahuje rezultat i mo-
tiv samortvovanja lidera moramo postaviti pitanje emu onda
njegov gubitak40, koji su motivi i ciljevi ovakvog postupanja lide-
ra poto ukoliko nije na korist drugima, u politici izrazito, sa-
mortvovanje tendira manipulaciji ili neracionalnom (nesvrhovi-
tom) ponaanju.
Koja je mera iskazivanja samoportvovanja u lidera? Kada
(iskreno) samortvovanje postoji obmana? Srbija je ve bila sve-
dok markentikih liderskih samo-kvalifikovanja. Zloupotreba
realne rtve lidera (njegovo potenciranje) moe, naalost, nositi i
patetinu notu. rtva lidera, kao i mnogo toga u politici, moe
proizvesti ne-nameravane, ili ak dijametralno suprotne posledi-
ce41.
Nezaobilazno je analizirati diskurs samoportvovanja42. Da
li se diskurs znak pomeranja ka takvom delanju lidera koje za
svoju delotvornost zaista ima za pretpostavku rtvu. Ili je u tom
40
Sing i Krinan (2008: 263) podseaju da su Kremer i Knipenberg (2004: 141)
analizirali konstrukt samoportvovanja u iroj perspektivi da obuhvati korist koju
druga strana dobija ako je lider samoportvovan. Tanije, oni su definisani samopor-
tvovanje kao spremnost od strane lidera da se izloi linim trokovima (ili rizikuje
takve trokove) da slui ciljevima i misiji grupe ili organizacije.
41
oi i Maj-Dalton (1998: 493): Predlaemo da e sledbenici pozitivno odgovoriti
na samoportveno liderstvo samo kada takvo liderstvo ima smisla u pogledu datih
situacionih i liderskih karakteristika. Relevantna situaciona karakteristika u ovoj
teoriji je koncipirana kao organizaciona neizvesnost a relevantna karakteristika
lidera kao liderske sposobnosti. Organizaciona neizvesnost se odnosi na percepcije
sledbenika o nesigurnosti organizacionog opstanka.
42
oi i Maj-Dalton (1998: 492): Generalno, ljudi imaju tendenciju da budu privu-
eni onima koji su slini njima (Byrne, 1961, 1971).
166
diskursu fokus na potenciranje pozicije lidera kao rtve naslee-
nih ogranienja onih koji su produkovani delanjem ranijih lide-
ra. Diskurs samoportvovanja43 sam po sebi ne daje dokaze o svo-
joj istinitosti stvar je u tanosti izjava. Opet, iskrenost rtve nije
preduslov njene delotvornosti44. Niti je dokaz uspenosti liderove
rtve unapred dokaz njene iskrenosti.
Pored jezika, simbolika samoportvovanja je vrlo iroka i
moe se iskazati liderovim govorom tela, artefaktima, irokom
lepezom propagande akcijom (davanjem u humanirarne svrhe,
raznovrsnim formama iskazivanja humanosti, nesvakidanje bri-
ge za patnje, sudbinu i perspektive drugih, prihvatanjem neuobi-
ajenih obaveza). Pitanje je ovde: ta istinski lider gubi? Da li se
uistinu neega odrie? Koliko se dugo odrie?
Pored opteprihvaene ocene o tekoama i limitiranosti
naunog istraivanja politikih elita od posebnog znaaja je, u
eventualnim istraivanjima politikog liderstva, praviti jasnu raz-
liku percepcija i podataka o realnosti.
Samoportvovanje lidera (pokazali smo) podrava liderovu
viziju budunosti ali se kljuni politiki problemi ne reavaju
liderskom rtvom. Ili ijom rtvom? rtvovanjem sledbenika ili
saradnika? Nametanjem drugog za rtvu? rtvovanjem opteg
interesa za privatni kao dimenzija pervertiranog morala.
43
Naravno, diskurs otvara mnoga istraivaka pitanja: da li stavove lidera, direktno
ili inderektno vezane za samoportvovanje, obeleava (revolucionarna) principijel-
nost; da li lider svoje samoportvovanje poima kao neophodnosti za vee dobro; u
kojoj meri poimanje svog rtvovanja javno vezuje za ciljeve i vizije svog politikog
koncepta, ili ireg politikog koncepta; koji su to sadraji i oblici liderovog iskaziva-
nja/pokazivanja samoportvovanja; na koji nain lider reaguje na stavove javnosti
povodom gestova kojima prikazuje samoportvovanje; na koji nain lider reaguje na
stavove javnosti kada ona na njega svaljuje krivicu za neuspenu politiku (i pored
njegovog samoportvovanog delanja).
44
Moemo ovde primetiti, oi i Maj-Dalton (1998: 494) smatraju da ako je radikal-
no samoportvovano liderstvo prikazano kada nema neizvesnosti, takvo ponaanje se
moe shvatiti kao irelevantno i nepotrebno, a lider se moe oceniti kao iracionalan
pre nego da bude neko kome se dive.
167
U teorijskom okviru koji uobliava Grint45 moemo koncipi-
rati mnoga pitanja. Uvaavajui pri tom logiku rtvovanja u kon-
tekstu liderstva, da rtva obuhvata najiru javnu arenu: rtva ne
mora samo biti uinjena ve mora biti vieno da je uinjena46.
Recimo:
- Poto rtvovanje drugog povlai za sobom i rtvu lidera pitanje je
koga lider rtvuje. Da li se te rtve smatraju opravdanim (nunim),
time delanje lidera etikim, tj. u skladu sa irim nazorima politike
zajednice o etici liderstva? Odnosno, da li su etiki ciljevi koje
sledi?47;
- Da li je liderov napad na politikog oponenta (izabranu rtvu) deo
uspostavljanja novog poretka48 ili je liderovo fokusiranje na novu
rtvu politika kombinatorika usmerena na skretanje panje javno-
sti sa problematinih goruih politikih problema?;
- Imajui u vidu mehanizme i logiku rtve49 uobliava se pitanje da
li politika kultura u Srbiji formira takvu politiku javnost da li-
45
Grint (2009: 99-100): Lideri, dakle, imaju Faustovsku pakt sa svojim sledbenici-
ma, u kojem lideri akumuliraju privilegije vlasti ili bogatstvo ili ta god se smatra
potrebnim na raun sledbenika neki od njih mogu biti rtvovani za kolektivno dob-
ro. Zauzvrat lideri legitimiu i obezbeuju ciljeve sledbenika... Ovo opravdava raz-
menu moi i privilegija izmeu lidera i voenih i oslobaa sledbenike od odgovorno-
sti za kolektivni neuspeh rtvovanje konstruie sveti prostor bez kojeg liderstvo ne
moe da se javi.
46
Grint (2009: 99).
47
Grint (2009: 97): Ovde je liderstvo povezano sa omoguavanjem ciljeva zajedni-
ce, sa generisanjem poletne vizije i sa obezbeivanjem kolektivnog napretka Ovo
je vano jer sutina linije razgranienja izmeu svetog i profanog ne lei u bilo kojoj
objektivnoj granici prestupa nego u tumaenju onih koji prepoznaju i uvaju grani-
cu.
48
Grint (2009: 95): Skrnavljenje prevazilaenje odvajanja sakralnog od profanog,
zaista, zagaenje svetog igra kljunu ulogu u izgradnji liderstva kao to se doiv-
ljava i kao napad na njega Kako primeuje Breslauer (2002: 60), Gorbaov se
angaovao u nemilosrdnom procesu javne desakralizacije i delimine destrukcije
Brenjevskog politiko-ekonomskog i drutveno-politikog poretka. Mimo desakra-
lizacije uspostavljenog politikog poretka, on je u stvari lisavao aparat i zvaninu
klasu imuniteta od javnosti, sistemski kritikovao i time takoe ohrabrivao inteligenci-
je i mase da veruje da takva silovita kritika sada moe da bude bezbedno istaknuta u
javnosti.
49
Grint (2009: 97-98): rtveni jarac podrazumeva rtvu koja nosi greh ili krivicu
svih, ali ne zahteva potpunu nevinost... U stvari, iskonsko ubistvo rtvenog jarca
168
dersko samoportvovanje uoava kao iskreno. Kako je samoport-
vovani lider koncipiran u graana Srbije? Koji je uopte prototip
lidera u Srbiji?50;
- Koliko god je u osnovi liderstva legitimna nejednakost51 nuno je
pitanje u kojoj meri je iri socijalni milje, posebno drutvene razli-
ke i stratifikacija, faktor od uticaja na delotvornost liderskog sa-
moportvovanja, koliko u Srbiji lidersko prikazivanje samoport-
vovanja moe biti faktor (simbolikog) ublaavanja socijalne dis-
tance.
Pored izloenog, mora se uvaiti upozorenje da veina mo-
dela liderstva ima tendenciju da se fokusira na usko definisan
skup varijabli koje se potom sistematski ne povezuju sa drugim
varijablama, to dovodi do znaajnih razliitost u perspektivama
liderstva i tekoa u njihovom integrisanju u sveobuhvatnu teori-
ju liderstva52.
Teorijski modeli imaju svoja ogranienja posebno kada
hoe da istaknu znaaj jednog koncepta. Znaaj jednog koncepta
efikasno isti zajednicu od veeg drutvenog nasilja i generie privremeni mir do

sledeeg ciklusa mimetikog rivalstva Ono to je kritino oko rtvenog jarca, kako
sugerie Burton (2001: 294), jeste da su deo i odvojeni od nas Zaista, lideri su i
arhetipovi i prototipovi grupe (Haslam 2001), a ipak su nekako diferencirani od gru-
pe.
50
Knipenberg i Knipenberg (2005: 28): Ova analiza je podudarna sa klasinim is-
traivanjem koje pokazuje da je legitimnim i potovanim liderima dozvoljena velika
normativna sloboda u grupama (npr., Sherif & Sherif, 1964) i da je liderima koji su
zaradili kredite u oima svojih sledbenika, na primer po privrenosti grupnim nor-
mama, dozvoljeno da se ponaaju idiosinkratiki i da im je dozvoljena vea sloboda
u obavljanju nekonformistikih akcija (npr. Hollander, 1958, 1992). Lojalnost lideri-
ma koji nisu zaradili taj kredit manje je oigledna, oni stoga treba da budu oprezniji u
prikazivanju nekonformistikog ponaanja i ubedljivo da pokau svoju grupnu ori-
jentisanost da bi bili podrani i efikasni kao lideri.
51
Grint (2009: 94-95) pie da distanciranje liderima omoguava i ozakonjuje nagrade
i pristup resursima moi nejednakost ali da je ovaj neegalitarizam i legitiman i
neophodan. Poto liderstvo podrazumeva odgovornost za posledice distanciranje
omoguava sledbenicima da zahtevaju rtvovanje lidera, time izbegnu kolektivnu
odgovornost za organizacione ishode. Nejednakost kao srce liderstva mora biti legi-
timna (jednakost je to sama po sebi), stoga, da bi se odralo kao legitimno, liderstvo
mora biti sveto.
52
Choi i Maj-Dalton (1998: 497).
169
u istraivanju u naem sluaju samoportvovanja, u kontekstu
politikog liderstva ne sme se predimenzionirati. Referentni
pojam je neizbeno povezan sa drugim teorijskim pojmovima,
kao i irim konceptima. Stoga je (bilo) potrebno ne samo razgra-
niiti bliske koncepte altruizam i druge ve je (bilo) potrebno
da istraivanje samoportvovanja lidera obuhvati odnos ovog
koncepta prema transformacionom, harizmatskom i autokratskom
liderstvu. Potrebno je koncipirati sveobuhvatniji teorijski model
koji bi uvaio interaktivne efekte vie varijabli. Obuhvatajui
kako determinante koje su povezane sa delotvornou liderstva,
tako i manipulativne instrumente lidera.
Uz upozorenje da nauka moe izbegnuti instrumentalizaciju
jedino ukoliko se stavi u slubu humaniteta. Dok na liderima koji
odluuju ko e biti lider na niim nivoima jo bitnije, koji stva-
raju kriterijume i obrasce liderstva ostaje da promisle o iznetim
problemskim okvirima.
Literatura:
1. Barbara van Knippenberg and Daan van Knippenberg (2005), Le-
ader Self-Sacrifice and Leadership Effectiveness: The Moderating
Role of Leader Prototypicality, Journal of Applied Psychology,
Vol. 90, No. 1, 25-37
2. David De Cremer, Affective and motivational consequences of
leader self-sacrifice: The moderating effect of autocratic leaders-
hip, The Leadership Quarterly, 17 (2006) 79-93
3. David De Cremer and Daan van Knippenberg, Leader self-
sacrifice and leadership effectiveness: The moderating role of lea-
der self-confidence, Organizational Behavior and Human Decisi-
on Processes, 95 (2004) 140-155
4. Keith Grint, The Sacred in Leadership (2009): Separation, Sacrifi-
ce and Silence, Organization Studies, 31(01): 89-107
170
5. Niti Singh and Venkat R. Krishnan (2008), Self-sacrifice and tran-
sformational leadership: mediating role of altruism, Leadership &
Organization Development Journal, Vol. 29, No. 3, pp. 261-274
6. Yeon Choi, Renate R. Mai-Dalton (1998), On the leadership func-
tion of self-sacrifice, Leadership Quarterly, 9(4), 475-501
THE SELF-SACRIFICE AND POLITICAL LEADERSHIP

Summary: The aim of this article is to discuss the contours of
contemporary theoretical approaches to the concept of self-sacrifice in
leadership in order to propose a problem-solving framework for
examining the political leadership in Serbia. The paper explores the
significance, modalities and functions of self-sacrifice in leadership,
discusses the distinction of close concepts and outlines the relationship
of this concept and transformational, charismatic and autocratic leader-
ship. The article argues that the prospective research of political lea-
dership in Serbia that would include the concept of self-sacrifice, sho-
uld encompass several dimensions of this problem. More importantly,
it is necessary to conceptualize a more comprehensive theoretical mo-
del that would take into account the interactive effects of multiple vari-
ables, including both determinants that are associated with the effecti-
veness of leadership as well as those that are related to manipulative
leaders instruments.
Key words: self-sacrificial leadership, transformational leaders-
hip, autocratic leadership, altruism, charisma, collective identification
171
SNEANA BESERMENJI UDK 27-788:316.7
Prirodno-matematiki fakultet (497.11+497.13)
Novi Sad
KULTURNO NASLEE TEMPLARA NA PROSTORU

SRBIJE I HRVATSKE
Saetak: Godine 1139. papa Inocent II potvrdio je instituciju re-

da templara svojom bulom Omne datum optimum. Od tada se tem-
plarski red jo bre irio, tako da je godine 1147. samo u Jerusalimu
brojao 350 vitezova i oko 2000 brae u raznim slubama. Iz Jerusalima
se templari ire Evropom, tako da su na prostoru Hrvatske i Srbije,
takoe imali svoje posede, a o njihovom boravku na ovim prostorima
nam svedoi kulturno naslee, koje su oni izgradili.
Kljune rei: templari, institucija, kulturno naslee
Uvod
Viteki red templara osnovan je 1119. godine u Jerusalimu
na inicijativu dva francuska viteza Huguesa de Payensa i
Geoffraya de Salnt - Omera. Njihova ideja je bila, da se osnuje
viteki red koji e tititi hodoasnike, koji dolaze u Jerusalim (od
napada Saracena i beduinskih pljakaa). Baudoin II, kralj Jerusa-
lima dao im je na korienje palate, koja se nalazila uz nekadanji
Salomonov hram na Svetoj gori, po kojoj su vitezovi i dobili naz-
vala vitezovima hrama Salomonovog (Fratres militiae Templl
Salomonls) ili ukratko templari. U prvih devet godina postojanja
atena21000@yahoo.com
Sneana Besermenji, Kulturno naslee templara na prostoru i Hrvatske i ...
broj templara polako se poveavao, pa Ih je 1128. godine bilo
etrnaest. Te su godine slubeno priznati od Svete Stolice, za
kodeks po kojem e ivjeti kao redovnici, templari su uzeli Pravi-
la Sv. Benedikta. Nakon slubenog priznanja od Svete Stolice,
viteki red templara brzo je rastao. Pristupio im je vei broj ple-
mia, a dobili su i brojnije donacije, uglavnom u vidu zemljinih
poseda.
Godine 1139. papa Inocent II potvrdio je instituciju reda
templara svojom bulom Omne datum optimum. Od tada se
templarski red jo bre irio, tako da je godine 1147. samo u Je-
rusalimu brojao 350 vitezova i oko 2000 brae u raznim sluba-
ma. Iz Jerusalima se templari ire Evropom, a u Parizu osnivaju
svoje prvo evropsko sedite, koje s vremenom postaje i sedite
templarskog reda.
Templari irom Evrope osnivaju svoje templarske pokraji-
ne: u Francuskoj (Provansa, Franclja-lle de France, Poitou i Bo-
urgogne), Engleskoj, panjolskoj (Aragon, Katalonija, Kastilja),
Portugalu, Italiji (Toscana, Lombardija, Sicilija - Apullja), Ugar-
skoj, Hrvatskoj i Njemakoj (Magdeburg, Mainz). Na Bliskom
Istoku osnivaju se pokrajine Jerusalim, Trlpoll i Antlohija. Svaka
pokrajina je Imala poglavara, koji se zvao magistar. Sve pokraji-
ne i sva imovina bili su podloni generalnom kapitulu, skupu
poglavara, koji je jedini imao pravo da odreuje poglavare poje-
dinih pokrajina. Na elu Reda stajao je veliki magistar (veliki
metar), Drugi po asti bio je seneal, koji je zamjenjivao veli-
kog magistra. Maral je bio vrhovni vojni zapovjednik (Houka,
2009).
Srbija
Na granici Panonske nizije i Dunavskog regiona, u pokrajini
Vojvodini, tanije u jugozapadnom delu Bake, nalazi se Ba.
Naselje sa kulturnim nasleem iz razliitih istorijskih epoha, nas-
talih kao posledica sadrajne istorije Baa.
174
U centru Baa nalazi se Franjevaki samostan kome su te-
melje postavili pripadnici viteko monakog reda Vitezovi Sve-
tog Groba Jerusalimskog , koji su se borili u krstakim ratovima
jo u 12. veku 1169 god. Izvesni Palatin Mogh, imao je u posedu
veliku povrinu plodne zemlje u Bau, pa je deo te zemlje ustupio
za izrgadnju crkve redu viteza Templara (Cvekan, 1985). Crkvu
su u 12. veku podigli templari, jer se Ba nalazio na putu krstaa,
koji su kretali u trei krstaki rat na istok. U Bau je ve postoja-
lo utrvenje i podgrae, u koje se ulazilo mostom kroz monu-
mentalnu kapiju. Okrueni kanalima oni su bili teko osvojivi, a
hram Ba, koji je bio izvan zidina predstavljao je vano odmori-
te. Srednjevekovna tvrava u Bau se prvi put spominje 1192.
godine. To je bilo vreme izgradnje veeg broja utvrenja u Podu-
navlju (Sekuli, 1979). Kako su brojne srednjevekovne tvrave
za osnovu svoje bezbednosti imale neku prirodnu prepreku, tako
je i tvrava u Bau bila smetena na jednom ostrvu u meandru
reke Mostonge, ime je kao prirodnu prepreku imala vodenu
povrinu, kojom je bila okruena sa svih strana (Tomi i dr.
2002).
Slika 1: Utvrenje u Bau
Kada je ukinut ovaj viteko - monaki red samostan pripada

kaluerima franjevcima maarske nacionalnosti 1321 god. Jedini
dokaz da su ovde boravili templari su zvonik i apsida, dok drugih
ostataka templarskih gradjevina nema. Samostanska crkva je iz-
175
graena u kasnoromanikom i ranogotikom stilu (Cvekan,
1985). Kasnije, u svojim osvajakim pohodima Turci su ga deli-
mino poruili , a toranj pretvorili u minaret.
Franjevaki samostan Slika 2: Franjevaki samostan u Bau
je kulturno dobro od izuzet-
nog znaaja. Kompleks se
sastoji iz samostana sa crk-
vom i konakom. Zbog razli-
itih faza u izradnji, kom-
pleks karakterie vie umet-
nikih stilova. Najstariji deo
kompleksa predstavlja apsi-
da izgraena u romanskom
stilu od opeke i tesanika, uz
koju se nalazi i masivan
zvonik (Jovanovi, 1973).
Vitezovi iz reda Kano-
nika svetog Groba jerusa-
limskog, koji su podigli sa-
mostan, sagradili su i bolni-
cu u Bau. Bez obzira na to to su pre svega bili ratnici, templari
su mnogo doprineli napretku evropske civilizacije, kae fratar
Josip. Oni su se prvi organizovano brinuli za bolesnike, osnivali
prve bolnice, hodoasnika svratita, kao i prve hotele i banke.
Danas, samostan, koji predstavlja kulturno naslee od izu-
zetnog znaaja je veoma ugroen. Podizanjem nivoa ulice i trga
na oduzetom samostanskom zemljitu i neplanskom gradnjom,
samostan je ostao u rupi, bez drenae i kanalizacije. Poeo je da
propada od vlage. Ipak, sauvale su ga solidna gradnja i masiv-
nost zidova (fratar Josip preher). U zidovima apside nastanile su
se pele, a u pukotinama zvonika crne lastavice. Na jednom dim-
njaku, jedinom neuruenom, ive rode. Vlaga se na nekim mes-
tima popela do krova, a krov je ulegao i polako se pretvara u ru-
evinu. Ipak, dolaze bolji dani. Evropska unija dala je 890.000
176
evra za obnovu ovog spomenika, koji se nalazi na preliminarnoj
listi Uneska (fratar Josip). Vlaga e biti sanirana, dotrajale insta-
lacije promenjene, krov obnovljen, podrum sreen. Samostan
uva dragocene slike, stare knjige i zapise. U njemu je dosta toga
precrtano, pa ponovo otkriveno. Pre nekoliko godina na trbuhu
visokog luka, koji podrava svod hrama, pod nekoliko slojeva
maltera, u crkvi posveenoj uznesenju Marije, strunjaci su otkri-
li niz medaljona sa poprsjima kraljeva. Visoko pod svodovima,
na junom zidu, otkriven je jo jedan fresko-fragment, to svedo-
i da je nekad crkva bila oslikana. Prilikom otkria freske Hrista
na krstu na zidu zvonika, koja pripada 13. veku, nastavljana su
istraivanja zidanih slojeva.U samostanu su jedine mehanike
barkone orgulje u Vojvodini, kao i biblioteka, sa knjigama i ru-
kopisima jo iz 15. veka.
Hrvatska
Templari su doli na prostore severne Hrvatske u drugoj po-
lovini 12. veka, a u Dalmaciju se poeli naseljavati, kada im je
papa Aleksandar III, poklonio samostan u Vrani, koji se nalazi u
blizini Biograda. Kada su templari zabranjeni 1314. godine, nji-
hove posede preuzimaju ivanovci, koji su nastali krajem 15. veka
i poetkom 16.veka, u vreme dolaska Osmanlija na ove prostore
(Dobri, 2002).
Posed Vranu templari su dobili od pape Aleksandra III, u
prilog tome svedoi pismo, u kojem papa 1169. godine, o tome
obavetava splitskog nadbiskupa Gerarda. Prednost Vrane bila je
blizina mora. Izmeu Vrane i mora lei Vransko jezero ili Vran-
sko blato, pa se zemlja izmeu jezera i mora zove Zablae. To je
bilo i ime luke u koju su pristajali brodovi, kojima su templari
dovozili ito iz Italije. Luka je verovatno bila smetena kod dana-
njih Pakotana. U to vreme Vrana nije bila utvren grad, pa su
templari verovatno iveli samostanu, koji su dobili 1169. godine
177
od pape (Gudek najder, 2011). Posed Vrana potvruje i svrha
templarskog reda. U to vrijeme oni jo nisu bili prisiljeni da se
sele iz Svete zemlje, ve su bili pomo u krstakim ratovima, a
Vrana je bila na raskrsnicia vanih puteva i sluila je za dovoe-
nje pojaanja i snabdevanje krstaima. Razlog dolaska templara u
Vranu je u vezi sa tadanjom politikom Vatikana i brizi za osva-
janje Svete zemlje. Dokaz za to je dokument iz 1198. godine,
kojim Emerik, Ugarski i Hrvatski kralj, na molbu metra Konje,
fratra Franka i ostale brae, potvruje templarskom redu svu ne-
pokretnu imovinu i oslobaa ih od poreza, a daje im slobodu da
mogu koristiti vode i panjeke. U tom dokumentu navode zasluge
templara za borbu protiv neprijatelja Hristovog krsta. Kada su
se obogatili, templari su imali uticaj na privredni i politiki ivot
Hrvatske i tada su vranski templari upleteni u politike borbe oko
kraljevske krune, pa postaju protivtea monim plemiima. Vran-
ski su templari uskoro dobili brojne posede u Dalmaciji i stekli
veliku mo, ali zbog toga su dolazili i u sukobe, naroito s bene-
diktincima i vodili sporove s njima (Kolanovi, 1971).
Pored Vrane templari su imali svoje posede u Glogovnici,
Naicama, Gori,Novoj Rai, Dubici, Senju, Novom Velesu (Za-
greb), Klis i Gackom.
U Naicama se nalazi templarska crkva sv. Martina, koja
predstavlja jednobrodnu graevinu sa polukrunom apsidom na
istonoj i glavnim ulazom na zapadnoj strani. Iznad glavnog pro-
elja nalazi se drveni tornji iji je vrh obloen limom. Na zapad-
noj unutranjoj strani broda, iznad glavnog ulaza, nalazi se drveni
kor. Crkva je izraena u kasno romanikom slogu, sa elemenata
rane gotike Crkvu su obnovili naiki franjevci 1977. g u vrijeme
gvardijana fra Slavka Bulaje. Kameni templarski grb se nalazu u
muzeju franjevakog samostana u Naicama. U vreme vladavine
kralj Bela III ve postoji crkva sv. Marije u Gori, koja se prema
izvorima nalazi u dvoru templara, tako da ona spada u najstarija
templarska sjedita u Hrvatskoj, jer je izgraena prije 1196. godi-
ne. Prva templarska crkva je delimino sruena, pa je u vie nav-
178
rata popravljana i dograivana, dok nije radikalno barokizirana
1736. godine. Jednobrodna srednjovjekovna crkva imala je dva
traveja, a zavravala je jednako irokim pravougaonim svetitem.
Oblici ove crkve u potpunosti odgovaraju tipu templarskih crkava
u Francuskoj, to se moe protumaiti time to su u Hrvatskoj
uglavnom poglavari templarskog reda bili Francuzi. Na crkvi u
Gori obavljaju se restauratorski radovi, jer je poruena u poslje-
dnjem ratu. Crkva e se nee obnoviti kao barokna, ve kao ra-
nogotika iz templarske faze (Buturac, 2011). Kralj Bela III je
poklonio Senj sa crkvom sv. Jurja. Prilikom restauracije grada
Nehaj, u njemu su otkriveni ostaci predromanike crkve, a upra-
vnik Gradskog muzeja u Senju Ante Glavii, smatra da su to
temelji crkve sv. Jurja. Bela III je templare oslobodio poreza i
dozvolio im korienje panjaka i vode. Zagrebaki biskup Pro-
dan je izmeu 1172. i 1185. godine, poklonio templarima selo
Glogovnica, koje se nalazi u irokoj dolini istoimenog potoka,
tanije templarski posed se nalazio izmeu potoka Selne, Vrtline
i dananjeg Vojkovca. Na ovom prostoru templari su za svoje
potrebe izgradili brojne kapele, od kojih neke i sada postoje. Bis-
kup Prodan je uveo templare u zagrebaku biskupiju, pa se veru-
je, da je i on bio templar.U naselju Nova Raa nalazi se crkva sv.
Marije, na ijem junom zidu pronaena je spomen-ploa sa la-
tinskim tekstom, a u njemu je navedeno da su crkvu 1312. g. iz-
gradila crvena braa i to neposredno pre nego su zabranjeni.
Takoe, u zvoniku, na prvom spratu, na kamenom dovratniku
isklesan je grb sa istaknutim slovima F R, krstom izmeu njih,
polumesecom i esterokrakom zvezdom iznad slova. Slova su
protumaena kao fratres rubri (crvena braa). Crkva sv. Marije
predstavlja jednobrodu graevinu, sa elementima gotskog umet-
nikog stila, koja se zavrava trostranom apsidom. Obnovljena je
1782. godine, kada je dobila i barokna obeleja. Zbog zastuplje-
nosti novijih umetnikih stilova, neki istraivai smatraju da je
crkva izgraena u 15. ili 16. veku. Meutim, iskopavanja uz samu
crkvu, kojim je rukovodio prof. G. Jakovljevi iz Muzeja u Bje-
179
lovaru, pronalaze zidove na severnoj strani crkve, koji svedoe o
dugom kontinuitetu njene izradnje, koje je trajalo vekovima (Do-
bri, 2002).
Zakljuak:
Papa Klement V je sazvao ekumenski sabor na kojem je
doneena odluka o ukidanju templara. Optueni su za razvrat i
krivoverstvo, a njihov najvei neprijatelj je bio kralj Filip IV, koji
je bio i njihov veliki dunik. Filip IV je i zatraio od pape Kle-
menta V, da ukine templare. Naime, templari su stekli veliku fi-
nansijku mo, ali i brojne neprijatelje. Bili su cenjeni kao finan-
sijski savetnici na evropskim dvorovima, a kod njih se zaduuju
skoro svi kraljevi i plemstvo tog vremena. Oni su kao hrianski
vojni red, pruali zatitu velikom broju hrianskih hodoasnika,
koji su putovali u Jerusalim. Uz to oni su razvili prve poetke
bankarstva, a u kombinaciji sa feudalnim poklonima u vidu po-
seda, oni su postali veoma bogati.
Imanja templara u Francuskoj preuzima francuski kralj Filip
IV, a njihove posede po ostalim delovima Evrope preuzimaju
ivanovci, po papinoj odluci. Neki templari su izbegli progon i
sklonili se u Portugal, gde su promenili naziv u Hristov red, a
papa Ivan XXII je odobrio ovaj red. Drugi deo templara se sklo-
nio u kotsku, gde su bili zatieni, jer kralj Robert Bruce nije
priznavao papu (Napier, 2007).
Na prostoru Srbije i Hrvatske posle progona templara ostali
su posedi sa izgraenim objektima, koji danas predstavljaju kul-
turno nasle od velikog ili izuzetnog znaaja, a to su: Franjeva-
ki samostan u Bau, posed Vrane kod Vranjskog jezera, posed u
Glogovnici, Naicama, Gori, Novoj Rai, Dubici, Senju, Novom
Velesu (Zagreb), Klis i Gackom.
180
Literatura:
1. Dobri L. (2002): Templari i ivanovci u Hrvatskoj. Dom i Svijet,
Zagreb.
2. Domljan . (1993): Krievci grad i okolica, Institut za povijest
umjetnosti Sveuilita u Zagrebu, Zagreb.
3. Belaj J. (2009): Templari i ivanovci na Zemlji Svetog Martina,
u:Templari i njihovo nasljee, 800 godina od dolaska templara na
Zemlju sv. Martina, [ur.) Mladen HOUKA], 14-27, Muzej Sv.
Ivan Zelina.
4. Buturac Lj. (2011): Templarska crkva u Gorama kod Petrinje, Go-
dinjak Gradskog muzeja, Sisak.
5. Jovanovi S. (1973): Franjevaki samostan u Bau. Zbornik zatite
spomenika culture XXII/XXIII, Beograd.
6. Kolanovi J. (1971): Vrana i templari. Poseban otisak iz radova
jugoslovenske akademije znanosti i umetnosti sv.18, Zadar, st.
207-226.
7. Majer D. (2014): Crkva sv. Martina. upa sv. Antuna Padovan-
skog u Naicama.
8. http://zupa-nasice1.hr/index.php?option=com_content&
task=view&id=62&Itemid=96
9. Sekuli A. (1979): Drevni Ba. Zbornik Kai, Split.
10. Tomi i dr.(2002): Kulturna dobra u turistikoj ponudi Vojvodine.
Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Prirodno-
matematiki fakultet, Novi Sad.
11. Gudek najder T. (2011): Templarski posjedi u Hrvatskoj. Medie-
val Wall.
12. Cvekan Pakal. (1985): Franjevci u Bau. Pakal Cvekan, Virovi-
tica.
13. Houka M. (2009): Templari i njihovo nasljee, 800 godina od
dolaska templara na Zemlju sv. Martina (katalog izlobe), Muzej
sv. Ivan Zelina, Sv. Ivan Zelina, 2009. strana 7.
14. Mileti D. (1197): upna crkva Uznesenja Blaene Djevice Marije
u Gori, u: Godinjak zatite spomenika kulture Hrvatske 22/23,
1996-1997, 127.-150.
181
15. Napier G. (2007): Uspon i pad vitezova templara. Mozaik knjiga,
Zagreb.
16. Vinati - Peralta (2003): Tajne templara: Bili su gospodari Evrope i
nestali u jednoj krvavoj noi. CID-Nova, Zagreb.
CULTURAL HERITAGE OF THE KNIGHTS TEMPLAR

IN THE AREA AND CROATIA AND SERBIA
Summary: Year 1139. Pope Innocent II confirmed the institution
of the order of the Templars his bull Omne datum optimum. Since
then, the Templar Order is rapidly expanding, so the year 1147. Jerusa-
lem counted only 350 knights and 2,000 brothers in the various depar-
tments. From Jerusalem, the Templars beyond Europe, such as the top
of the territory of Croatia and Serbia, also had their possessions, and
about their stay in this region testifies cultural heritage, which they are
built.
Key words: Templars, the institution, the cultural heritage
182
NENAD URETI UDK 94(470):133
Garancijski fond APV
Novi Sad
DUHOVNA STRUJANJA RUSKIH

SLOBODNIH ZIDARA OD OKULTNIH ZAETAKA
DO EMIGRANTSKE STRADIJE
Saetak: Teme koje su za predmet interesovanja imale slobodno-

zidarsku tradiciju ili pak doticale neto to je bilo vezano za masons-
tvo i aktivnosti tog tajnog reda bile su gotovo uvek plod raznoraz-
nih komentara kao i neto ire znatielje. Rad koji je pred nama govori
o ruskom slobodnozidarskom ishoditu u XVIII veku i njegovim kasni-
jim turbulencijama za vreme pre oktobarskih deavanja, u emigraciji i
delom u predvorju II svetskog rata. Poetne aktivnosti koje su karakte-
risale nastajanje slobodnozodarskog delovanja u doba tkz. nemirne
prosveenosti bile su veran odraz prilika koje je donosio nov aristo-
kratski duh i okotalo samodravlje Katarine Velike. U samom nasta-
janju slobodnozidarskih udruenja nova aristokratija je davala ton kako
duhovnim tako i idejnim kretanjima u Rusiji koja su izbacila veliki
broj novih pitanja koja nisu bila ni teoloka ni tehnoloka ve su pod-
razumevala pretemeljenje celokupnog oveka u saglasju sa idealom
etikog aktivizma. Masonske loe su uestvovale u svekolikim dile-
mama tog vremena i u intelektualnim kruocima raspravljali i odrei-
vali se prema kako rekosmo, pitanjima koja su zaokupljala panju toga
doba i pomenutih krugova. U carskoj Rusiji loe su trpele znaajan
uticaj frankofonske masonerije uz povremene ne ba epizodne uplive
engleske, nemake i vedske masonerije. Rad na direktan nain ukazu-
nenad.djuretic@garfondapv.org.rs
Nenad ureti, Duhovna strujanja ruskih slobodnih zidara od okultnih ...
je na slobodnozidarsku aktivnost u vremenu pre i posle Februarske i
Oktobarske revolucije kao i na one vezane za poetak II Svetskog rata.
Veina injenica i istorijskih dokumenata je uzeta iz Huverove arhive i
sa Stanford univerziteta tako da ta injenica tekstu daje dodatnu di-
menziju analitinosti i istorijske verodostojnosti.
Kljune rei: slobodno zidarstvo, loa, masonerija, Rusija hram,
revolucija
Stasavanju ruske drave u poznom carskom razdoblju utira-

la je put nova, osobena kultura aristokratije koja je pokuavala da
kroz jedno stolee neutralie sve prisutne raskole i napetosti u
tadanjem ruskom drutvu. Mnoge zapoete a nedoreene refor-
me otvorile su plodno tle za kulturne tekovine aristokratske pro-
sveenosti koje su se u svom otelovljenju ne retko kolebale izme-
u racionalizma i romantiarskih ideja. Naime, u pomenutom
razdoblju Rusija se u svom kulturnom preobraaju gotovo stalno
propinjala izmeu uticaja Francuske i Nemake. Kasnije je ta
dihotomija imala nekoliko podela a najvanija je bila podela na
moskovsku i sanktpeterburku fazu, ili podela izmeu misticizma
i racionalizma kao i poznati, dugovremeni spor izmeu zapadnja-
ka i slovenofila. Sve to se u datom period svodilo na markantnu
opozitnost izmeu prosveenosti i antiprosveenosti. Magistralni
pravci najaeg talasa prosveenosti u dotadanjoj istoriji Rusije
desili su se za vreme vladavine Katarine Velike koji su opet u
posledinom vidu imali izvesno dobre ali i loe konsekvence. O
tome veoma ubedljivo svedoe rei jednog od najboljih poznava-
laca ruske istorije D. Bilingtona koji govorei o tom period kae
da konkretna postignua Katarininog domaeg programa izgle-
daju udno beznaajna: uvoenje cepljenja, papirnog novca i po-
pravljeni system regionalne uprave. Ipak, njeno dejstvo na rusku
istoriju sezalo je mnogo dublje no povrna dravnika vetina
i strana osvajanja po kojima je s pravom znamenita. Vie no i
jedna pojedina linost do lenjinistike revolucije, Katarina je od-
184
vojila zvaninu kulturu od njenih religijskih korena, i promenila i
njenu materijalnu sredinu i njene filosofske preokupacije. Stoga,
moraju se analizirati vane promene na podruju arhitekture i
ideja, ako hoemo da razumemo revolucionarnu prirodu i kobne
posledice Katarinine prosveenosti.1
Prethodno ispisani navodi jezgrovito oslikavaju eone take
kulturnog i drutvenog podneblja koje je pulsiralo u Rusiji kada
su se zaele slobodno zidarske aktivnosti koje su bile kako isti
autor konstatuje prvi ideoloki klasni pokret ruske aristokratije
koji nije imao neke politike konotacije budui da su aristokrati-
ji toga vremena apolitinost i dokoliarenje bili imanentni. tavi-
e veina dela iz tog perioda ukazuju na injenicu da veina slo-
bodnih zidara toga doba nisu bili ni revolucionarni ni reformator-
ski nastrojeni a u konanom smislu ni nezadovoljna socijalna
grupacija. Meutim, rodonaelnici ruskog masonstva pre svih
Nikolaj Novikov, javno su iskazivali negodovanje zbog oponaa-
nja francuskih obiaja i drutvene nepravde koje su dvor i carica
Katarina uveliko afirmisali i sprovodili. Prve slobodnozidarske
loe su ruskoj aristokratiji (oko 200 lanova, uglavnom ruskih i
deo stranih aristokrata ) davale oseaj vieg pozvanja i sakramen-
talne tajne koje ti isti graani nisu vise nalazili u tradicionalnim
crkvama i regrutovale su se mahom iz vodeih graanskih i voj-
nih slubi. Volterijanstvo i nadolazei kosmopolitski pogled na
svet izazivali su sporadine reakcije tadanje aristokratije koja se
u svojom antiprosvetiteljskom delovanju okretalo ideji da postoji
jedan moralan poredak u prirodi i svemiru koji se uz tajne obrede
posveenja moe pribliiti tom staleu kroz nove oblike filan-
tropske i obrazovne delatnosti i ii putem stasavanja ka ljudskoj
usavrivosti i njegovoj duhovnoj kvintesenciji koja nee biti is-
kljuivo racionalna sa verom u materijalne sile. Rusko slobodno
zidarstvo je svoje pojavne oblike batinilo u moskovskom okru-
enju koje je na poetku svog delovanja imalo odreena svojstva
1
Don Bilington (1988), IKONA i SEKIRA; IRO RAD, BG, str.281.
185
religioznog pokreta i bilo direktan antipod atmosferi i kulturnim
prilikama u Sanktpeterburgu. Pretpostavka je da je slobodnozi-
darstvo nastalo posle velikog poara u Londonu 1666. godine
tanije u periodu obnove grada kada su se zidarski esnafi mnoili
a sama organizaciona matrica loa i posveenja uzela njihove
zanatske stepene (uenik, pomonik i majstor) i uvele tajnost kao
sredinji princip svoga delovanja. Sve upuuje da su engleski
graditelji, zanatlije bili osnivai prvih loa u Rusiji tridesetih go-
dina sedamnaestoga veka da bi potom usledio neto dinaminiji
razvoj modernog tipa slobodnozidarskih loa i njihovog delova-
nja koje se protezalo na gotovo celi osamnaesti vek u kojem je
duhovno i kulturno vrenje u Rusiji imalo vidljiv odraz i u mason-
skim razvojnim fazama i delovanjima tog perioda. Znaajno je
istai da su na razvoj ruskog slobodnog zidarstva veoma zapaen
uticaj imali stranci koji su od samih poetaka radili da tadanju
kulturnu klimu i glavne tokove razmiljanja u Evropi prenesu na
rusko tlo.
Dolazak slobodnog zidarstva u Rusiju vee se za ime Dej-
msa Kita koji je beei iz Engleske zbog uestvovanja u jednoj
pobuni 1728. Godine ubrzo postao jedan od istaknutijih generala,
vojni guverner Ukrajine i na kraju provincijski Veliki Majstor
ruskog slobodnog zidarstva. Imao je naglaen uticaj u aristokrat-
skim krugovima toga vremena gde se isticao revnou i kultivi-
sanim pogledom na stvarnost uvrujui sve vie aristokrata u
novi oblik bratstva. On je podsticajno delovao da se slobodnozi-
darska delatnost sve bolje razvija te je tako 1756 godine po prvi
put zvanino utemeljena loa u Sankt-Peterburgu koju je osnovao
grof Voroncov koji je bio anglofil po orijentaciji i recepciji slo-
bodnozidarskih aktivnosti. Na tragu te anglofinske orijentacije
masonski pokret u Rusiji dobija neto organizovaniju formu gde
se stvara neka vrsta naredbodavne strukture i takav oblik i formu
oliava Ivan Jelagin. Jelagin je bio itekako uticajna linost na
Katarininom dvoru kojeg je ona naroito potovala to je uslovilo
njeno suzdrano prihvatanje slobodnog zidarstva i na neki nain
186
ga oslobodilo poetne anateme buntovnog pokreta. Jelagin je kao
i veina aristokrata toga doba priao slobodnozidarskom redu iz
dosade ali je kao i veina tadanjih masona video u toj organiza-
ciji kvalitetnu zamenu za ustajale crkvene obrede. Svoju aktiv-
nost u najveem delu je vezivao za inovativne iskorake u pogledu
promena standardizovanih obrazaca engleskog ritual tako to je
dodavao egzotine delove u inu posveenja . Zanimljivo da je
njegovo odreenje lana slobodnozidarskog bratstva bilo slino
sa stanovitem koje je uopteno bilo i za kasniji pristup atributi-
ma koji su anticiprani da bi pripadnik bratstva trebao da ima. Na-
ime on je pripadnika masonskog bratstva tog vremena video
kaoslobodnog oveka kadrog da ovlada svojim sklonostima i
svoju volju podredi zakonima razuma. Sa Jelaginovim loama
zavrava se prva faza slobodnog zidarstva u Rusiji koja je bila
gotovo celovito usredsreena u Sankt-Peterburgu i bila striktno
vezana za engleski oblik slobodnog zidarstava.
Druga faza poetka ruskih slobodnozidarskih aktivnosti ve-
zuje se za ime Nikolaja Novikova koji je na samom poetku svo-
je masonske aktivnosti bio vezan za Jelaginovu lou u Sankt-
Peterburgu koji je nedugo zatim odbio da se potini uobiajenim
masonskim ritualima posveenja i otcepivi se akcenat stavio na
poetak mistino-nemake faze ruskog slobodnog zidarstva. No-
vikov je krenuo u u preobraanje tzv. Jelaginovih loa koje je
karakterisala povrnost i prilina inertnost u loe koje su sve vie
odisale karakterom zaokruenih grupa i ezoterinou visokog
stepena . Pratei tadanji trend u Evropi koja se sve vie okretala
ka kotskom obredu to je po prvi put upuivalo na injenicu da
postoje i drugi stepeni lanstva pored osnovna tri (3) i to dodatnih
devedeset i devet koji si karakterisali slobodno zidarstvo vieg
reda. Slobodno zidarstvo vieg reda je pored kotskog obreda
ukljuivalo i nemake loe strogog pravila, vedske redove i
ono se od sluaja do sluaja nazivalo crveno ili purpurno
masonstvo i razlikovalo se od plavog masonstva niih redova.
U Rusiji su se vii redovi nazivali i Andrijini redovi prema
187
apostolu koji je u Rusiju navodno doneo hrianstvo dok su plavi
redovi obino nazivani Jovanovim redovima. Pomenuto slobodno
zidarstvo vieg reda donosilo je mnogo prisnije odnose i taj-
nost, uzajamne obaveze i katehizise i zavete kao i kostime nalik
orijentalnim sve to u pratnji posve novih rituala. Neretko su ove
loe isticale da svoj istorijat imaju u prolosti vezanoj za jerusa-
limske vitezove, gnostike i esence. Sve ovo je umnogome naliko-
valo nekoj vrsti verskog preobraenja koja je bila u sutini anti-
pod svekolikom nemoralu, uveanoj nesigurnosti aristokratije i
prepoznatljivoj povrnosti ivota na Katarininom dvoru.
Uz sve to, tadanje loe visokog reda nisu bile u najdi-
rektnijem idejnom dosluhu sa onim rukavcima tadanjeg masons-
tva koje su imali u svojim nastojanjima politike reforme (bavar-
ski iluminati i dr) ve su, kako smo i ranije istakli, imali iskljui-
vo zahteve za okultnim znanjem i upadljivim moralnim preporo-
dom. Vredno je ponoviti da je masonsko traenje uporita u okul-
tizmu i tradicionalnim hrianskim vrednostima bilo najdirektnije
izazvano predrevolucionarnim racionalizmom i sekularizmom u
Francuskoj i budui da je aristokratija bila nosilac takvih aktivno-
sti traio se put koji e utirati preporod tadanjih evropskih naci-
ja, odnosno sauvati ancime regime. Ishodite pomenute reakcije
u Rusiji je bilo importovanje tzv. vedskog sistema koji je imao
devet stepena kao i desetu tajnu grupu od devet lanova poznatih
kao komandanti Crvenog krsta upranjavajui sistem strogog
pravila. lanovi tih loa su itanjem i meditacijom kao i izrazi-
tom samodisciplinom (post, molitve i sl.) traili unutranju istinu
i uzimanjem novih imena eleli da manifestuju svoje lino samo-
ostvarenje preko obnovljene duhovnosti. S obzirom da su se loe
ovog tipa sve vie pojavljivale u Istonoj Nemakoj njihov idejni
uticaj je bio predominantan u Rusiji i Pruskoj budui da se ma-
sonstvo vieg reda irilo ne samo putem teozofskih rasprava i
prijemivou slobodnozidarskih akcija vei i sve eim, direkt-
nim angaovanjem tadanjih vladara i aristokrata Istone Evrope.
U prilog iznetoj tvrdnji svedoe i posete kralja vedske Gustava
III i pruskog prestolonaslednika Fridriha Vilhelma koji su neskri-
188
veno se gordili svojim slobodnozidarskim lanstvom I na odvi-
e jasan nain uticali da se masonska aktivnost u Rusiji to vie
razbokori. Konkretno, vedski kralj je svojim dolaskom u Rusiju
animirao a kasnije i pridobio prestolonaslednika Pavla da se uk-
ljui u slobodnozidarsko delovanje i da svojom aktivnou pot-
pomogne razvoj masonstva u Rusiji. Iako je vladao beskrupuloz-
no i uspostavio gotovo agresivnu cenzuru svega to je konotiralo
sa reju graanin on je egzaltirano prihvatio masonstvo jer je u
nekim idejama slobodnozidarskog delovanja video mogunost
kntrarevolucije, otpora francuskim revolucionarnim tendencijama
inei da mistinost u sprezi sa religioznou zauzda racional-
nost. No, budui da je bio donekle i okrutan vladar skonao je u
prevratu oficirske garde tako da ga je ubrzo nasledio Aleksandar
koji je posle Katarinine i Pavlovlje vladavine doekan sa orkestri-
ranim oekivanjem raznorodnih grupa u ruskom drutvu koje se
due vreme batrgalo izmeu samodrake vladavine i jalovih
reformi.
Aleksandar je verovao u reforme koje oktroiu vrednosti
koje cementiraju linu vladavinu i koje idu u pravcu uvrivanja
line vlasti i ne daju mnogo nade da se utemelji ustavna monarhi-
ja kakvu su eleli i artikulisali pokreti poput dekabrista i pojedini
lanovi masonskih udruenja. Meutim kako je Aleksandar vre-
menom suoen sa nemirima meu nemakim studentima za koje
se bojao da imaju direktan uticaj na mnjenje u Rusiji, sa sve ve-
im uticajem zapadne prosveenosti i odreenim komeanjem u
svojoj vojsci odluio se za represivne mere prema uzavreloj poli-
tikoj sceni. Naime, 1822. godine odvauje se da napravi istku
meu profesorima i da spaljuje knjige, da protera isusovaki red
iz Rusije i da konano ukine sva tajna i slobodnozidarska udrue-
nja.
Nakon zabrane slobodnozidarskog delovanja mnoge ideje i
aktivnosti su bile naizgled prekinute ali nisu potpuno zamrle. Jo
direktnije, veina slobodnih zidara bila je inklinirana u mnoge
revolucionarne grupe i to najvei deo njih koji su inili lanstvo
189
tzv. filantropske masonerije dok su neki bili u krugu carskih zva-
ninika i imali auru vodeih politikih teoretiara te epohe. Najis-
taknutiji meu njima su bili Karamzin i Speranski koji su nosili
steg ruskog prosvetiteljstva tog vremena i zagovarali monarhisti-
ki oblik vladavine iako im u odreenim elementima ni republi-
kanska opcija nije bila posve strana. Stoga je masonstvo je u pe-
riodu do stupanja Nikolaja i na presto bilo u kolebljivom status
kao sveukupna aristokratija toga doba i lagano ali sigurno prilazi-
lo borbi protiv skepticizma i rasputenosti i vremenom stalo na
stranu antiprosveenosti. U svojim kruocima oni su Ruse upui-
vali na mistinu, kvazireligioznu viziju drave koja treba da bude
garnizon-drava gde e se nova naela i autoritet graditi u sferi
ideja i misli koje se mogu okarakterisati kao ideje radikalne des-
nice.
Kako je masonstvo vieg reda predstavljalo ideoloki pos-
tament za instaliranje i prenoenje zapadnih kontrarevolucionar-
nih ideja na rusko tle kroz misaonu agendu tri slobodnozidarska
mislioca oitovala se sva bifurkacija misli i orijentacija koje su
opsedale pomenuti period antiprosveenosti. Dakle, ozef de
Mestr, Ivan Lopuhin i Mihail Magnicki su bili predstavnici naju-
bedljivijeg iskaza masonskih ideja i strujanja koja su obeleila
period do revolucionarnih zbivanja u 1905. i 1917. godini.
De Mestr je bio zapadni emigrant u Rusiji i sa sobom je do-
neo strasno protivljenje francuskoj revoluciji s obzirom da je li-
en poseda u svojoj zemlji beao pred gnevom francuskih legio-
nara.Njegovo protivljenje Revoluciji naglaeno se oitovalo pre-
ma sveukupnoj filozofiji prosvetiteljstva I imalo auru nezavisnog
autoriteta i uticaja u sanktpeterburkim salonima toga doba. Po-
red vrstog stave da rimokatolianstvo nudi izbavljenje od otrova
Revolucije nepokolebljivo je negovao i veru u okultizam i delo-
vanje tajnih drutava. Krajem osamnaestoga veka bio je najistak-
nutiji teoretiar slobodnog zidarstva vieg reda i u aristokratskim
intelektualnim krugovima ne retko je bio orator koji je isticao
razornu mo revolucije i ustavotvorne skuptine. Spas je video u
190
kapitulaciji pred rimskim svetenstvom I boanskoj magiji rane
hrianske crkve. Kao slobodni zidar 1782. god u Vilhelmsbadu
na kongresu viih redova napisao je opsean projekat koji je bio
inspirisan borbom protiv skepticizma i afirmisanjem ideje da sa-
mo nova, osveena vera moe doneti boljitak celokupnom ove-
anstvu. Inae, De Mestr je duboko verovao da je ovek neopozi-
vo pokvaren i kritikovao stav da se on izdigao iz varvarstva bu-
dui da je on vrhunski ubica (ivotinja i ljudi) temeljei to na i-
njenici da ovek ubija radi ubijanja.
Njegove ideje su zduno podrale grupacije religioznih mi-
stika koje su u Rusiji toga doba vodile frontalnu borbu i kampa-
nju protiv prosvetiteljske misli . Najistaknutiji meu njima su bili
Isusovci kao i Pijetisti koji su poesto isticali najdirektniju idejnu
i duhovnu vezu sa viim masonskim redovima koji su odve dugo
u svom delovanju akcenat stavljali na konzervativnom savezu
istinskih hriana. Da je uistinu bilo tako svedoi komentar ranije
pomenutog prof. Bilingtona na tadanje zahteve da se sazda jedno
novo hrianstvo gde kae: nemako Hristovo drutvo trailo
je univerzalno biblijsko hrianstvo osloboeno dogme; drugi su
se zalagali za vezu vieg slobodnog zidarstva i svih hrianskih
veroispovesti; jedan uticajni rozikrucijanac uveo je program pre-
ma kojem se ujutru prisustvuje katolikoj misi, popodne luteran-
skoj slubi, a uvee poseuje zajednica Moravske brae, loa ili
sinagoga.2 Ovaj komentar najplastinije ukazuje koliko je ma-
sonstvo bilo duboko inkorporirano u onovremene idejne tokove i
na koji nain su lanovi slobodnozidarskog bratstva U Rusiji
afirmisali preovlaujue duhovne i misaone tokove te epohe. Ta-
kvu orijentaciju je u velikoj meri personifikovao Ivan Lopuhin
koji je tokom svog ivota skladno pomirio aktivnu slobodnozi-
darsku delatnost i antiprosveenost kao izraz njegovog pijetizma.
Bavio se najvema okultnim traganjima rozikrucijanaca i u okvi-
ru svojih masonskih radova prevodio odreena filozofska dela
2
Don Bilington (1988), IKONA i SEKIRA, IRO RAD , BG, str.340
191
(Holbahov Sistem prirode). Doivei radikalno duhovno preob-
raenje napisao je veliki traktat kojim je ukazivao na jedini put
do istine preko obnove crkve i Hristovog puta. Kao pijetistiki
reakcionar irio je zajedno sa duhoborcima iskrenost Hristove
religije i zagovarao istinsku mudrost oveka koji se protivi fran-
cuskoj revoluciji kao uzroku svih ovozemaljskih zala.
Poetna decenija devetnaestoga veka dovela je Aleksandra
na presto koji je pored ratnih osvajanja znatno uticao da se pota-
kne i duhovni preporod Rusije. Podsticajno je gledao na Biblijsko
uenje i hrabrio duhovnu mobilizaciju zemlje gde su filantropska
i tajna drutva imala markantnu ulogu. Omoguio je bujanje ma-
sonstva vieg reda poseujui loe i u Pruskoj i u Rusiji. Njegov
roendan je postao praznik ruskog slobodnog zidarstva da bi
1815. Visoko masonstvo bilo podreeno Velikoj loi Astreja
(boginja Pravde) a nove masonske himne nadahnute Svetom ali-
jansom, govorile su o novom zlatnom dobu. Pijetisti su aktivno
uestvovali u provincijskim loama a nemaki je postao glavni
jezik u loama. Izmeu 1817. i 1821. god. broj lanova ruske ma-
sonerije se udvostuio ali je ideja univerzalne crkve slabila i sve-
ee su se javljali otpori unutar carskog reima jer se slutilo da
je unutranja stabilnost poretka ugroena. Ubrzo je dolo do ve
reene zabrane rada tajnih udruenja (1822. god) to se naravno
reperkutovalo i na slobodnozidarske delatnosti.
Poslednji uticajni izdanak masonskih aktivnosti u prvim de-
cenijama devetnaestog veka je bio Mihail Magnicki koji je svo-
jim radom u odreenom razdoblju poeo da stavlja pravoslavlje u
sredite svoje filozofije a borbu protiv modernih univerziteta i
filozofije kao svoj profesionalni i ivotni cilj. U veini njegovih
javnih nastupa bila je isticana okultna povezanost njegove ma-
sonske delatnosti i Istoka koji je na neki nain imao jak magneti-
zam u idejama Magnickog. Zato je Magnicki kao vrhovni autori-
tet video ruskog cara iju misiju vidi u ozbiljenju napretka ruske
civilizacije kroz poistoveenje sa Istokom.
192
Veoma se razgovetno da zakljuiti da je masonska aktivnost
u periodu od svojih samih poetaka pa do Aleksandrovog doba
imala veoma zapaenu ulogu u razvoju ruskog drutva i njegove
kulture. Veina vodeih teoretiara tog vremena bili su aktivni u
masonskom pokretu (Novikov, Speranski, De Mestr, Karamzin,
Pestelj idr.) tako da je njihov uticaj bio vie nego uverljiv. Ma-
sonstvo vieg reda svojim aktivnostima je ukazivalo na strpljivo
graenje opte rute kojom e Rusija i svet doi do izgradnje no-
vog Solomonovog hrama koji e rukovoditi istinski masoni.
Aristokratska kultura je loe imala kao to je kultura Moskovije
imala manastire. Aristokratija je videla masonstvo i kao veliki
izazov ali i kao pribeite za sva otvorena pitanja koje je nosila
revolucija sa jedne strane a samodravlje sa druge. Masoni su i
pored odreenih religioznih obeleja spasenje traili u pravdi,
istini, mudrosti i sl. Iako su polagali zavet da veruju u Boga za
njih je Bog pre bio simbolika inkarnacija Univerzalnog nego
Hristovo ovaploenje. Stoga se za aktivnost masonskog reda u
Rusiji ovoga doba moe rei da je bila nesvakidanje plodna i
uznemirujue iva.
Od kraja osamanaestoga veka pa do I Svetskog rata svet se
neprestano menjao a sa njim i zemlje koje su oseale posledice
rata kao i bitnih preobraaje na drutvenom i ekonomskom planu.
Sa tim dogaajima je ilo i obnavljanje ruskog slobodnozidarstva
koje je bilo uslovljeno izrazito vanim dogaajima u Rusiji toga
doba. Pri tome mislimo na Rusko-japanski rat, Revoluciju iz
1905. god. (stvaranje Dume) i jaanje inteligencije u ravni ireg
angamana. Na zanavljanje odnosno obnovu ruske masonerije
nesumnjivo je uticala linost i sudbina profesora Maksima Kova-
ljevskog, profesora ustavnog prava na Moskovskom univerzitetu.
Pomenutom profesoru je 1887. god oduzeta katedra zbog isuvie
naprednih ideja i on je otiao da ivi u Francusku. Nastavio je da
se bavi naunim radom (osnovao je rusku kolu drutvenih nau-
ka) i pristupio Velikom Istoku Francuske-Grand Orijent de Fran-
ce. Masonskom aktivnou se predano bavio sledeih desetak
193
godina do povratka u Rusiju. Vrativi se u svoju zemlju njego-
vom zalugom 1906. god. je ponovo zasnovana masonerija u Ru-
siji. Dok je iveo i radio u Francuskoj Kovaljevski je uveo u obe-
dijenciju Velikog Istoka Francuske 15-tak ruskih graana (loe
Brdo Sinaja i Kosmos) koji su dali inicijativu da po povratku u
Rusiju osnuje loe nalik onima u Francuskoj. Ubrzo se to i dogo-
dilo u Moskvi i Sankt Peterburgu a tokom sledee godine osno-
vano je 18 loa na ruskom tlu. Zanimljiva je injenica da izmeu
Prvog svetskog rata i februara 1917 u Rusiji gotovo da nije bilo
slube, zanimanja, dravne ili privatne organizacije, ustanove gde
nisu bili penetrirani slobodni zidari ili pak obavljali vane i od-
govorne poslove. O tome svedoi sledei pasa koji najbolje go-
vori o vremenu i idejnim kretanjima toga doba gde se kae da U
to vreme rusko slobodno zidarstvo nije imalo nikakve veze sa
revolucijom i nije imalo revolucionare u svojim redovima. Jedva
da je pet-est menjevika bilo primljeno tokom svih godina pre
1914. Jedan socijalista je mogao prii tajnom drutvu samo ako
su se kod njega zadrali jedva primetni tragovi njegove revoluci-
onarne (ili socijalistike) prolosti. Maklakov je stoga esto po-
navljao : Svi smo se mi protivili revoluciji. Kropotkin je greio
smatrajui da je dobro i spasonosno za revolucionarni pokret da
ima veze sa slobodnim zidarstvom.3 Naravno da uz ovakav ko-
mentar skladno se naslanja i opservacija da su i markantni lano-
vi plemikih porodica bili lanovi tadanjih loa gde su u okviru
svojih redovnih aktivnosti nesebino ispovedali martinistiku
spiritistiku orijentaciju. Beleimo da su car Nikolaj II, veliki
knezovi Pjotr Nikolajevi i Nikolaj Nikolajevi kao i veliki knez
Geogij Mihailovi bili martinisti ali i istaknuti slobodni zidari
koji su svoju aktivnost obavljali u Carskom selu u Hramu koji je
bio naroito upodobljen za slavljenje slobodnozidarskih obreda .
U svetlu iznete injenice da je do 1917 god. osnovano 18
loa mnogi poznavaoci prilika u ruskoj masoneriji ukazuju na
3
Nina Berberova (2002), LjUDI I LOE, PAIDEIA; Bg, str. 22.
194
podatak da je klimaks osnivanja novih loa bio u period 1915-
1916 god. meu kojima je najkarakteristinija bila loa Dume.
Pomenuta loa je imala visokofrekventnu delatnost i kao poseban
kuriozitet istoriari navode da je tadanje Vrhovno vee naroda
Rusije zatrailo da sve loe sa teritorije Rusije naprave spiskove
lanova budue ruske vlade. Orkestrirani odgovor iz gotovo svih
loa je bio da su u takvi spiskovi ve odavno spremljeni a podr-
ku tako jasno izraenoj tendenciji davali su i posveeni i polupo-
sveeni (oni koji nisu bili inicirani ali su poznavali ideal i obrede
masonerije). S druge strane pred samu Oktobarsku revoluciju
slobodni zidari su bili sve vie upleteni u brojne zavere osobito
jer je tih godina postulirana i bila veoma aktivna Vojna loa koja
se odrala do Februarske revolucije iji su lanovi bili najugled-
niji generali I oficiri tadanje Rusije.Sve do revolucije slobodno-
zidarska aktivnost rapidno je rasla . U praskozorje Februarske
revolucije postojalo je 28 masonskih loa koje su pripadale jed-
noj od 2 obedijencije premda odreeni istoriari govore o znaaj-
no veem broju (Berberova). Ako je prva privremena vlada bila
sastavljena od jedanaest ministara od ega su deset bili masoni
kasniji razvoj revolucionarnog deavanja slobodne zidare je sta-
vio u neizgledan poloaj tako da je veina njih bila u situaciji da
spasava goli ivot. Iako su i u poslednjoj privremenoj vladi (Di-
rektorijumu) bili dominantni slobodni zidari iz te valade su poha-
peni I zatvoreni u Petropavlovskoj tvravi. Dakle, lov na slobo-
dne zidare posle graanskog rata I za vreme ratnog komunizma
postao je nemilosrdan i vodio je istinskim likvidacijama. Slobod-
ni zidari su iskljueni iz Komunistike internacionale a Trocki je
javno i bez ostatka ukazivao na to das u masoni neprijatelji revo-
lucionarne klase. Ukazom Centralnog izvrnog komiteta Rusije
1922. godine zabranjena su sva udruenja koja nemaju dozvolu
vlade. Naime prema listovima Lenjingradska pravda od 5. Janu-
ara 1928. Godine i Krasnaja gazeta od 15. Juna 1928. godine,
slobodno zidarstvo u Sovjetskom Savezu je potpuno uniteno.
Pojedinana hapenja, pogubljenja, deportovanje inteligencije,
195
dobrovoljno emigriranje (1922), osude na suenju Tagancevu,
zaplena na Taktikom centru, suenje partiji industrije, i druga,
manje gromoglasna suenja, oistila su Sovjetski Savez od svih
tajnih drutava. Poslednja likvidacija je pogodila lou Astreja, iji
su lanovi prognani na ostrva Solovki.4
Ubrzo posle vie nego ozbiljnih nevolja koje su ruski slobo-
dni zidari doiveli poetkom Revolucije 1917. god i odlukama
Komunistike vlasti da ih zabrani emigracija je bila izbor koji je
bio nametnut i neupitan. Francuska, odnosno Pariz je bio najpri-
rodnija destinacija budui da su frankofonske loe decenijama
bile impostirane u Rusiji a i francuski masoni su veoma rado po-
magali ruskoj brai. Kontakta je bilo i sa drugim loama, npr.
Kerenski je podneo izvetaj o politikom stanju u Rusiji u lon-
donskoj loi dok je u Beogradu je osnovana loa Maksim Kova-
ljevski (osnovao ju je profesor ubinski) ali je njihov domaaj
bio odvie skroman u poredbi sa pariskim aktivnostima ruskih
slobodnih zidara. Ne dugo posle prvih okupljanja u ruskoj amba-
sadi koje je temeljno I sa visokim pregnuem obavljao savetnik u
ruskoj ambasadi u Parizu Kandaurov, obnovljena je jedna od naj-
uglednijih loa, loa Astreja. Nakon toga postepeno je poeo da
se poveava broj loa u Parizu (Zvezda Severa, Slobodna Rusija,
Zora i dr.) ali su one bile liene mogunosti da govore i rasprav-
ljaju o politikim pitanjima u Rusiji. To je ugroavalo oseaj dig-
niteteta ruskih lanova masonerije i upuivalo na sve vee ogra-
nienosti njihovog delovanja (poslednju re u svemu su imali
francuski masoni, nisu imali svog predstavnika u viim mason-
skim telima i sl.). Ipak, obe obedijencije (Velika loa i Veliki
Istok) irile su svoju delatnost u domenu zadatih okvira koje je
emigrantski staus neumitno nametao i inile napor da se nespora-
zumi meu njima ree i eliminiu sporna pitanja koja su s vreme-
na na vreme pretila da posledie veim konfliktima.
4
Nina Berberova (2002), LJUDI i LOE, PAIDEIA, Bg, str.63
196
Objavom a i samim poetkom II Svetskog rata ionako pos-
tojee potekoe u radu ruskih slobodnih zidara su se dodatno
uslonile. Zapravo, ulaskom Nemaca u Pariz prvih dana okupaci-
je izvreni su pretresi u ruskim loama Veliki Istok i Velika loa.
Veliki broj ruskih slobodnih zidara je pohapen ( govori se o bro-
ju od 120 lanova) i odveden u koncentracione logore. Spiskovi
sa imenima ruskih slobodnih zidara bili su dostupni nemakin
okupatorima a deo istih je objavljen u Slubenom listu. Antima-
sonska kampanja koju su sprovodile partije koje su kolaborirale
sa Nemcima u pojedinim momentima imala je obrise celovitog
pogroma. Vreme aktivnog rada i kakvog-takvog delovanja nepo-
vratno je prolo. Iz tih razloga pojedini istoriari razdoblje od
1920. god pa do nemake okupacije smatraju srenim. U odree-
noj meri. Sva ogranienja i neka vrsta sputanosti bila su podno-
ljiva i s obzirom na okolnosti prihvatljiva. Rat je odneo svu tu
energiju i neverovatan entuzijazam ruskih slobodnih zidara u
emigraciji, preciznije u Parizu. Ono to je znatno gore, rat je ne
tedei nikoga, odnosio i ivote ruskih slobodnih zidara.
Literatura :
1. Marko Lopuina, 2010 god., Masoni u Srbiji, Knjiga-komerc, Beo-
grad
2. Mirjana urevi, 2011 god., Bremasoni, Laguna, Beograd
2. Nina Berberova, 2002. god., Ljudi i loe, Paideia, Beograd
4. Don Bilington, 1988. god., Ikona i sekira, Iro Rad, Beograd
5. Don Robinson, 2006. god., Roeni u krvi, izgubljene tajne maso-
nerije, politika; Narodna knjiga, Beograd
197
Spiritual currents of Russian Freemasons - from occult be-

ginnings to migrant perish
Summary: Topics that are the subject of interest had Masonic
tradition or touching something that was related to "Masonery" and the
activities of the "secret" order were almost always the result of various
reviews and more broadly curiosity. The work before us speaks of the
Russian Masonic origins in the eighteenth century and its subsequent
turbulence while ago the October events, in exile and into the lobby
and after World rata. Starts activities that are characterized by the for-
mation of freemasonery action in the so-called era. "Restless enlighte-
nment" was a faithful reflection of the opportunity that was brought in
November aristocratic spirit and stiff autocracy Katarina. In the emer-
ging Masonic associations new aristocracy gave the tone to the spiritu-
al and ideological movements in Russia, which was thrown a number
of new issues that were neither theological nor technological, but are
implied change whole man in harmony with the ideals of ethical acti-
vism. Masonic lodges were involved in the entire dilemma of the time
and intellectual circles debated and determined according as we have
said, the issues occupied the attention of the aforementioned circuits.
In Tsarist Russia Lodges suffered significant effect Francophone
Freemasonry with the occasional not-so episodic inflows of English,
German and Swedish Freemasonry. Work on straightforward manner
indicated in Masonic activity in the lobby of the February and October
revoiution kao and those related to the beginning and course of World
War II. Most of the facts and historical documents taken from the Ho-
over Archives at Stanford University and by the fact that the text gives
extra depth and dimension to historical authenticity.
Key words: freemasonery, masonery, Rusia, revolution, lod-
ge,temple
198
MIOMIR PETROVI
Fakultet za kulturu i medije
Beograd
ODLOMAK IZ ROMANA BAKARNI BUBNJEVI

(Laguna, Beograd 2010, ISBN 978-86-521-0250-1)
Sinopsis romana
Jednostavno preseljenje glavnog junaka ovog romana - sa
Topliinog venca na Donji Dorol - otvara potpuno drugaiju
vizuru pri sagledavanju njegovog rodnog Beograda. ta je to to
povezuje gradove Volos u Grkoj, Bandirmu u Turskoj, Kutaj u
Gruziji, ivitavekiju u Italiji, Ganzu u Tunisu i Beograd? Da li su
osnivai upravo ovih gradova bili u nekom tajnom dosluhu i sa
kakvim ciljem? Bakarni bubnjevi su roman o alternativnoj isto-
riji Beograda koji itaocu prua uvid u celokupnu paletu istorij-
sko/etniko/religijskog kaleidoskopa naeg glavnog grada. Pisac
Miomir Petrovi, nakon Lisijeg ludila, Staklene praine, Li-
miomir.pe@sbb.rs
Miomir Petrovi, Odlomak iz romana Bakarni bubnjevi
banskog leta i Persijskog ogledala, romanom Bakarni bubnje-
vi otvara novu dimenziju koja govori o moguim razlozima za
osnivanje nae prestonice, upuujui nas - u stilu New Gothic
pripovedanja ka novoj verziji prolosti ali i budunosti Beogra-
da. U rasponu od hiper-realizma do fantastike sa elementima ho-
rora, kroz ovaj roman prolaze utvare i ljudi od krvi i mesa, beo-
gradski intelektualci i plaene ubice, lanovi tajnih drutava Pro-
svetljeni i Ljubitelji Mediterana, dravni slubenici i antiki ju-
naci, podanici mnogih carstava kojima je pripadala naa prestoni-
ca - i kojima e tek pripadati. Da li nas ve sutra oekuje ulini
graanski rat, borba za svaku ulicu konvencionalnim ili energet-
skim orujem, kakve veze sa tim okrajem imaju (ili e imati)
tajne organizacije, da li je vanredno stanje stvar naeg fatuma
mnogo vie nego geopolitike..?
Laguna 2010.
200
Drutvo ljubitelja Mediterana

Sutradan, pred moj dolazak u sedite Drutva ljubitelja Me-
diterana u Karaorevoj 36, sve se odvijalo u nekoj vrsti magno-
venja. Kao da se vreme izduilo, kao da je umesto da protie po-
elo da curi poput amorfne mase, meda na primer, i sve to sam
mogao da vidim kao da je bilo iza koprene ili dimne zavese. U
telo mi se, jo dok sam parkirao u pristanitu, uvukla neka ne-
zdrava toplota. Oko luke gotovo da vie nije bilo saobraaja. Je-
zivi tehno bitovi su poeli da brundaju sa splavova na strani No-
vog Beograda.
Reka je bila gusta, tamna, mirna i sigurno topla. Postoje tre-
nuci, kao ono doekivanje podneva kada sam razgovarao s mla-
dim novinarom, koja su vreme u vremenu, dep neobinog i ne-
zemaljskog mira. Ovo je bilo jedno od takvih veeri. I te usijane
tramvajske ine koje su reflektovale ukastu svetlost bandera,
zujanje vanbrodskog motora na reci iza lea, zveckanje tacni o
posluavnik u Brodarskoj kasini i glasan, nikotinski kaalj iz
kafane, ar neije cigarete na Velikim stepenicama koje su se
penjale do Kosanievog venca, moji uurbani koraci i znoj koji
se sliva niz lea, sve su to bili elementi jedne iste niske dogaaja
i ulnih nadraaja. S reke je dolazio smrad ribe, sa Brankovog
mosta su se polako sputali oblaci smoga, sa Kalemegdana su se
zauli zrikavci.
Naao sam se pred zelenim vratima. Tandrkava, prastara
vrata su bila zakljuana ali je, iznenaujue, ulaz osvetljavala
tabla novog interfona. Na jednom tasteru je stajao natpis Palladi-
um. Pozvonio sam. Niko se nije javio. Zaula se automatska bra-
va. Uao sam unutra. Nije me zapahnuo vonj memle koji sam
oekivao. Umesto njega, u polumraku haustora je vladao prodo-
ran miris karanfilia. Kako sam se penjao uz stepenice tako je
miris bivao snaniji. Najzad, na treem spratu, ugledao sam bela,
potpuno nova metalna vrata na kojima, dodue, nije bilo natpisa
201
ali sam se mogao kladiti da je iza njih Paladijum. U nekom kra-
jiku svesti mi je bila misao da e se i vrata otvoriti sama od se-
be. To se, naravno, nije desilo. Morao sam da pozvonim. Iznutra
su se zauli koraci. Pomislio sam da bi domainu bilo bolje da
pouri i otvori vrata jer je miris pretio da e me onesvestiti. Naj-
zad, vrata su se otvorila.
Prvo to je doekalo moja ula bili su svetlost i tiina. Vrata
je otvorio mladi u beloj koulji i belim pantalonama. Iza njega
se pomaljao prostor osvetljen prijatnim halogenim svetlom. Vide-
li su se beli zidovi, staklena vrata koja su vodila verovatno u sa-
lon a podovi su bili prekriveni debelim, tamno crvenim tepihom.
Tiinu koja je bila oaravajua, koja se skoro mogla opipati naru-
avao je samo jedva ujni zvuk klima ureaja.
- Izvolite, gospodine Petroviu mladi se uklonio kako bih mogao
da uem.
Cipele su mi propale u dubok tepih. Mladi je zatvorio ula-
zna vrata i otvorio ona od mutnog stakla. Zaista, iz njih je bio
luksuzan salon. Prostorija je mogla imati devedeset, moda sto
kvadrata. Kao i u ostatku stana, zidovi su bili potpuno beli, izvor
osvetljenja gotovo neprimetan. Tamnocrvene su bile i udobne
fotelje i dva troseda, poreani u nepravilan polukrug i drvena
oplata malog anka sa redom barskih stolica. U salonu je bilo
sedam mukaraca. Neki su sedeli, neki su stajali.
Otac Milan Lazi u civilnoj odei, sedeo je na dvosedu naj-
bliem vratima, moj prijatelj Ivan Kovaevi sedeo je za ankom,
puio je i isprva izbegavao susret s mojim pogledom. Juvelir iz
knjiare je sedeo na dvosedu i pio viski s ledom, novinar Jovan
Ili je stajao pored niskog stola od debelog stakla s rukama u
depovima rasejano pogledavi u mom pravcu pa onda u tepih
kao da mu je neto ispalo. Pored njih, i mladia koji mi je otvorio
vrata i potom stao s druge strane anka ljubazno me upitavi da li
sam i ja raspoloen za viski, u salonu su bila jo dva mukarca.
Jednog od te dvojice sam odmah prepoznao, bio je to Igor Tano-
vi, prevodilac sa arapskog, dugo godina eksponiran kao predse-
202
dnik Drutva prevodilaca Srbije, lep mukarac orlovskog nosa i
kao sneg bele kose, gospodin u pravom smislu te rei. Drugog
nikada nisam video i bio je takoe sed, s kratko podianom be-
lom bradom u izvanredno skrojenom letnjem odelu golubije sive
boje. Pre nego to sam uao bio je zavaljen u fotelju ali im sam
se pojavio na vratima salona odloio je viski, ustao priao mi i
pruio ruku. im mi se obratio prepoznao sam glas koji mi se
javio na mobilni telefon.
- Gospodine Petroviu, drago nam je to vas vidimo bio je opu-
ten i rutiniran Molim vas, udobno se smestite, uzmite pie pa
emo pokuati da vam sve objasnimo. Neke od nas poznajete, neke
ste upoznali u ovih nekoliko dana. Ja sam Vladimir Maksimovi.
Posluno sam seo kao zbunjeno dete u poseti roacima za
koje do tada nije ni znalo da postoje. Uskoro su na ostala mesta
seli i drugi. Formiran je polukrug.
- Zdravo, izvini za nain ali videe... Sve je u redu obratio mi se
Ivan Kovaevi.
Bio sam ljut na njega. Nisam oekivao da je on u svemu
ovome.
- Igor Tanovi, drago mi je pre nego to e se smestiti do juvelira
pozdravio me je prevodilac.
- Ja sam Marko Vignjevi obratio mi se juvelir ne pomerivi se sa
mesta.
Otpio sam gutljaj. Alkohol je prostrujio kroz grlo i prijao mi
je. Tiina. Nisam znao ta da pitam. Zato sam se blesavo nasme-
jao. Inae, kada moram da utim ili je prikladno da utim esto
frkem, pravim grimase ili vrtim burmu oko prsta. Sada sam ra-
dio sve tri stvari u isto vreme.
- Da pokuam da samem ono to se ne moe lako saeti poeo je
Maksimovi Od vas traimo nekoliko sati panje u toku narednih
nekoliko dana. elimo da nas sasluate. Posle toga se moete
okrenuti i otii. Sve to emo vam rei moete, ukoliko ne elite
da nam pomognete, ispriati bilo kome. Niko vam nee verovati.
Govorim vam zbog toga to ne postoji razlog za neku zlu krv, iz-
203
meu vas i nas. Moda ete poeleti da uestvujete u naem proje-
ktu.
- Gospodo odvaio sam se Za pisca je svako iskustvo poeljno,
ipak, dozvoliete mi da jo veeras odluim da li gubim vreme s
vama ili ne.
- Svakako odgovorio je Tanovi.
Moram za trenutak da zastanem, jer mi je vano da predsta-
vim sled zapaanja tokom tih proteklih deset meseci. Kada sam
ih posle Tanovievog komentara ponovo pogledao, sve u polu-
krugu oko mene, sve sem momka za ankom, primetio sam koli-
ko, u stvari, ovako na okupu, svih est mukaraca lie jedan na
drugog. Svi su oni, osim dva sedokosa mukaraca, imali tamnu,
prodorno crnu kosu, svi su imali orlovski nos, svi su imali dubo-
ko usaene crne oi, svi su bili vitki, ilavi... kao da su bili braa
ili dvojnici!
- Dozvoliete da ovaj sastanak, iako ste prvi put ovde, ponemo da
isti nain na koji ga uvek poinjemo ponovo mi se obvratio Ma-
ksimovi.
- Ukoliko ja ne moram da uestvujem u tome odgovorio sam i svi
smo, siguran sam, osetili strah u mom glasu.
Maksimovi se osmehnuo i potom dao znak ostalim lano-
vima grupe.
- Akast, Aktor, Admet, Amfijaraj, Veliki Ankaj, Mali Ankaj... od-
jednom je ozbiljnim glasom Ivan Kovaevi zapoeo neku udnu
inkantaciju.
- ...Arg, Askalaf, Asterije, Atalanta, Augeja, But, Ehion, Ergin, Eu-
fem... nastavio je sled Jovan Ili.
- ...Eurijal, Euridamant, Faler, Herakle, Hila, Idaj, Idmon, Ifikle,
Ifit, Jason, Kajnej, Kalaid, Kanto, Kastor, Kefej, Koron... kada je
mantru preuzeo Marko Vignjevi shvatio sam da je re o listi ime-
na Argonauta.
- ...Laert, Linkej, Melampo, Meleagar, Mops, Nauplije, Ojlej... iz-
govorio je Maksimovi.
- ...Orfej, Palajmon, Pelej, Penelej, Periklimen, Pojant... preuzeo
je otac Milan.
204
- ...Polideuk, Polifem, Stafil, Tifije i Zet zavrio je Igor Tanovi.
Oni su bili loa. Oigledno ne masonska. Ali svakako neko
tajno udruenje. Gotovo da sam poeo da se smejem. To je ve
bilo previe.
Pomislio sam kako e sada onaj mladi odnekuda izneti ka-
zan pa emo da kuvamo crnu alhemijsku orbu i koljemo pilie!
- Gospodine Petroviu, dozvolite mi da vam ispriamo u nekoliko
sesija priu o potrazi Jasona i Argonauta za Zlatnim runom i, ono
to je mnogo vanije, priu o njihovom povratku u Jolk. Verujem
da, kao ozbiljan intelektualac, baratate makar jednom verzijom ove
prie. Pre svega, nju pominjete i u svojoj magistarskoj tezi koju
sam imao prilike da proitam. Ipak, verujem da ete uti neto
potpuno novo. Sve je to neophodno da biste razumeli zato smo
vas pozvali ovde ljubazno je poeo Maksimovi.
- Nadam se da ete mi na kraju ispriati i kakve veze s tim ima sa-
moubistvo Milana Milivojevia bio sam sve nervozniji.
- Naravno, nita ne brini. Sve to, svakako, ima veze jedno s drugim
pokuao je da me odobrovolji Ivan Kovaevi.
Maksimovi je zapoeo ono to e se ispostaviti prvom od
nekoliko sesija u kojima u, kao voen nekom tuom voljom,
uestvovati u narednih nekoliko dana (...)
(...)
(...) Vladimir Maksimovi je zavrio svoje izlaganje. Zau-
tali smo. Mladi je ponovo sipao viski i led u ae.
- Mnogi se autori tu razilaze poeo je Igor Tanovi Kluden kae,
citiram: Predmet pohoda Minijaca na Jadran nije bilo Zlatno ru-
no. Prema Simonidu, to je bilo ljubiasto runo, koga prvi vatikan-
ski mitograf pominje opisujui ga kao runo u kome se Zevs uzneo
na nebo. Drugim reima, to je crno runo koje su kraljevi nosili
prilikom obreda za izazivanje kie, kao i u obredu koji se o prvom
maju obavljao na vrhu gore Pelion, a tom prilikom oveka odeve-
nog u crnu oviju kou ubijaju i vraaju u ivot njegovi drugovi
odeveni u belo runo... Prvobitno je ovek u crnoj ovijoj koi bio
kralj, Zevsov predstavnik, koga su rtvovali po isteku njegove vla-
205
davine. injenica da se ista vrsta obredne igre izvodila i na Pelionu
i na Lafistiji dovela je do toga da se spoje dva predanja, mit o Di-
omedu iz Jolka i legenda o gusarenju po Crnom moru sa preda-
njem o putovanju Minijaca radi otklanjanja nesree koju im je
prouzrokovao Friks, kraj citata.
Pono je ve prola. Za sada mi je pria o Argonautima bila
poznata u grubim crtama. Nisam ba osveenog znanja o ovoj
temi pristupio sluanju njihove prie ali, opet, ne bih mogao da
kaem da je neto tralo u putopisu Argonauta.
Ipak, ono to je zaista prikovalo moju panju za lanove
grupe, ne samo za onog koji je u datom trenutku govorio bila je
njihova posveenost. Bilo je, dakle, neeg nevinog, infantilnog u
njihovom dranju dok je tekla pria. Bilo je to ushienje, sree
zbog ponovnog uspostavljanja harmonije - iako im je pria bila
itekako poznata, ponekad bi neko od njih delovao kao da je prvi
put uje - ozbiljnosti i panje da nikako ne prekinu pripovedaa
kao i sumnje da moda nisam zasluio da sedim u njihovom dru-
tvu.
S druge strane, dok je Vladimir Maksimovi priao o Jaso-
novom pohodu mogao sam da jo vie produbljujem ideju da su
ova estorica neka vrsta brae blizanaca. Zaista, to sam due
sedeo u salonu Paladijuma njihova su se lica i tela izjednaava-
la. etvoricu sam video ranije i ak i da sam bio podvrgnut naj-
gorem muenju nikada ne bih priznao da lie jedan na drugoga.
Na ulici, u odvojenim susretima, u polumraku svetenike kance-
larije, u bati kafane umatovac ili odeljenju za istoriju grada, u
mojoj radnoj sobi, u knjiari u Knez Mihailovoj oni nisu liili
jedan na drugog. Ovde, u ovom neobinom, pomerenom prostoru
bili su kao jaje jajetu.
- Ovde bi bilo pametno da zastanemo, gospodine Petroviu. Imajte
strpljenja i doi emo ovih dana do poente kao da mi je Maksi-
movi itao misli.
Zaista sam morao da krenem ma koliko mi je bilo zanimlji-
vo (ne znam da li je to ba prava re) u njihovom drutvu.
206
- Ne znam ta da kaem, gospodo bio sam iskren Mislim da mi
je poznata ova pria, ali...
- Videete bio je nestrpljiv Jovan Ili i primetio sam kako ga je
Tanovi na sekund oinuo pogledom.
- Sutra emo vam javiti gde emo se nai sada je Maksimovi po-
novo bio zvanian.
Pozdravili smo se u istom takvom zvaninom maniru, kao
ministri inostranih poslova monih zemalja i mladi koji je pos-
luivao pie me je ispratio do vrata.
Napolju je bilo toplo, kao usred podneva. ta da kaem Ne-
veni kada budem stupio u kuu, prolo mi je kroz glavu.
Na moju sreu, Nevena i Ognjen su spavali dubokim snom
u naem branom krevetu. Tiho sam uao u kupatilo, istuirao se
i legao na trosed u dnevnoj sobi. Nisam zaboravio ni da ukljuim
kompjuter kako bi ujutru imao podlogu za alibi da sam iz etnje
doao kasno i onda reio da radim. Bilo me je stid to od ene
krijem pravi razlog mog kasnog dolaska kui. U mraku, san mi
nikako nije dolazio na oi iako sam bio umoran.
Rekapitulisao sam ono to se desilo tokom noi i prva stvar
koja mi je pala na pamet bila je injenica da sam sa grupom zane-
senjaka proveo tri sata a da su za to vreme stigli da mi ispriaju
tako dugaku priu. Kao to je Vladimir Maksimovi i rekao u
uvodnoj rei, nije bilo naina da se same pria o Argonautima
koja im je, iz meni nedokuivih razloga, bila toliko vana, ali je
svejedno prolo neobino malo vremena za tako dugako pripo-
vedanje. Nisam mogao a da ne pomislim da to moda ima veze sa
zapaanjem da su asovnici, od preseljenja u Carigradsku, poeli
da neumoljivo ure u odnosu na doba stanovanja na Topliinom
vencu. Da li su skazaljke stale, poto se susret odigrao u Kara-
orevoj ulici, na Savamali? Da li se susret odigrao u nekoj dru-
gaijoj vremenskoj dimenziji?
alu na stranu, pria o Argonautima koju sam uo od Vla-
dimira Maksimovia i Igora Tanovia nije se mnogo razlikovala
od verzije koju sam mislio da poznajem. Moda je bilo pametno
207
da odmah konsultujem Grevsa i Kludena i proverim neke detalje
koje sam zapamtio. Ali, nisam u tom trenutku, te prve veeri, do
kraja eleo da poverujem da ovi sektai imaju neto vano da ka-
u. Ta estorica su bili nekakvi ekstravaganti, zanesenjaci koji su
eto, u slobodnom i demokratskom svetu, pronali razlog da osnu-
ju svoj kult. Svoju lou, ili ta ve.
Da nije sve poelo samoubistvom Milana Milivojevia, da
nije sve poelo gubitkom jednog ivota, ne bih ni ovoliko vreme-
na proveo sa est ludaka koji misle da su Argonauti. Moda je u
pristanitu bio vezan i Argo kojim su, obueni u netavljenu
leopardovu kou, plovili oko svog Kaulijaka i udarali u bakarne
bubnjeve.
Nain na koji neki pisci razmiljaju esto je iskljuivo vizu-
elne prirode. Dramska situacija se pomalja iz mate. Svaki vizu-
elni element u toj slici, u tom snovienju, u tom tripu moe da se
grana dalje. Na bubnjeve, iako su ih pripadnici Paladijuma ne-
koliko puta pomenuli u prii o Jasonovoj druini nisam pomislio
do ove asocijacije. ...Obueni u netavljenu leopardovu kou,
plovili oko svog Kaulijaka i udarali u svoje bakarne bubnjeve...
Prvo, sanjao sam bubnjeve i svoje prste pomodrele od uda-
ranja u bubanj. Pokojnik iz mog snao je takoe udarao u njih.
Tehno urka u komiluku me je nagnala na drugi san u kome sam
sanjao roenje deteta i neke brkate divljake kako bubnjevima iza-
zivaju smak sveta! Bubnjevi su, dakle, bili neka veza, mnogo
suptilnija, linija i iracionalnija od svih drugih pomagala koje
su mi servirali lanovi Paladijuma kako bih doao do njih (...)
(...)
(...) Sutra ujutru me je nazvao Ivan Kovaevi i, ponovo
uzdranim i zvaninim tonom, zamolio da doem u restoran Ka-
lemegdanska terasa na kasni ruak. Pristao sam. Morao sam da
pokuam da saznam na koji to nain paladijumci itaju misli. Ili,
tanije, kako odreuju da mi se priviaju bubnjevi. Ili... ta god
ve!
208
Kada sam se pojavio na zakazanom mestu, oko est sati tog
dana, svih est lanova grupe je ve zapoelo obed. Za razliku od
prethodnih dana vruina je bila umerena. Vladimir Maksimovi
je rezervisao sto za sedmoro u samom uglu terase restorana. Pri-
jatno podnevno sunce, povetarac koji me je mazio po licu, opu-
tena atmosfera za stolom skup je liilo na redakcijski sastanak
neke modne, svetske izdavake kue, ilustrovanog life-style ma-
gazina. Seo sam prekoputa oca Milana Lazia koji je ovog puta
bio u mantiji.
Artioke, crno vino, karpao. lanovi Drutva ljubitelja
Mediterana su, prirodno, voleli plodove Mediterana. Ovog puta,
moda zato to nismo bili u seditu njihovog tajnog drutva,
moda zato to je dodue na pristojnoj udaljenosti oko nas
bilo drugih ljudi, manje sam se plaio. Da li zato to smo bili na
neutralnom terenu, izostalo je mantranje, odnosno nabrajanje
imena Argonauta.
- Preimo na stvar poeo je Maksimovi, kako sam i oekivao
Da rezimiramo sada geografiju pomenutog putovanja. Pazite, Ar-
gonauti su isplovili iz Jolka, na jugoistoku Tesalije. Egejskim mo-
rem su plovili na sever proavi pored obala Meliboje i onda su
okrenuli na istok. Stigli su do ostrva Lemnos, neposredno prekopu-
ta Troje. Sledea stanica je bila Samotraka. Odatle su doli do He-
lesponta i pod okriljem noi uplovili u Mramorno more. Kao to
ste uli, dva puta su zastali na poluostrvu Arktos. Odatle su krenuli
na istok i uskoro doli do Bosfora, pristavi na poluostrvo Bebrik,
za koje su mislili da je ostrvo. Poto su uli u Crno more, osim za-
ustavljanja u Marijadni, plovili su junom obalom sve do Kolhide
u dananjoj Gruziji. Poto su uzeli Zlatno runo, pratili su u povrat-
ku junu obalu Crnog mora sve do zemlje koju su nastanjivale
Amazonke i potom otro okrenuli ka severozapadu. Prebrodivi po
irini Crno more, doli su do ua Dunava. Odatle su brodili uzvo-
dno do Kaulijaka, do ovog mesta.
- Potom su skrenuli u reku Savu i plovili uzvodno skoro do njenog
izvora nastavio je otac Milan - Na prostoru dananje Slovenije su
prebacili brod na kopno i preneli ga do dananje Rijeke u Hrvat-
209
skoj. Tu su, pored mesta koje se danas zove Bakar, moda ba
zbog bakarnih bubnjeva boginje Ree, porinuli brod u Jadransko
more. Doplovili su do severoistone obale Italije. Uplovili su u re-
ku Po i doli do njenog izvora, nedaleko od dananjeg Torina. Po-
tom su prebacili brod kopnom do obale Tirenskog mora i tako plo-
vili sve do Ajaje, ostrva izmeu Sardinije i zapadne obale Italije.
- Odatle su proli izmeu Scile i Haribde, dananje Sicilije i Napulja
posle ega ih je uhvatila velika oluja oteravi brod sve do obala
Krfa, pa potom nazad do Afrike, tada uopteno zvane Libija pri-
povedanje je nastavio Jovan Ili - Iz Libije su zaplovili ka Kritu.
Krenuvi na sever, proli su pored ostrva Egina i Euboja da bi se
vratili u Jolk.
- ...Otkrivi itav jedan novi svet profetski je zavrio Tanovi.
- Sve je to lepo i zanimljivo, ali, nemojte mi zameriti... Zato je to
vano. Kakav znaaj pridajete vaoj verziji koja se, ne sumnjam
mada nisam stigao da proverim, kud i kamo razlikuje od uobiaje-
ne, Grevsove verzije?
- Dobro, nestrpljivi ste i to mogu da shvatim Maksimovi je malo
oklevao pre nego to mi se obratio sedativnim tonom Da rezimi-
ramo etnografski deo njihovog putovanja. Na svom putu Argonau-
ti, ukoliko izuzmemo grka plemena, kao to su Lemljani, odnosno
Lemljanke sreu Dolionjane, Bebrike, Pelazge, Tauriane, Misijce,
Skiane, Sinopljane, Sarmate, Perkotene, Marijadnjane, Amazon-
ke, Kolhiane i mnoge druge.
- Fokusirajmo se na narode na koje nailaze u okolini Kaulijaka i
Angurona otac Milan je napravio jedan teatralan potez rukom
pokazavi na Veliko ratno ostrvo koje je praktino lealo ispod na-
eg stola - Najstariji pomen o prostranstvima sa one strane Dunava
ostavio je Herodot u svojoj Istoriji: Izgleda da se preko Istrosa
nalazi jedna beskrajna pusta ravnica. Jedino za koje sam bio u sta-
nju da doznam da stanuju preko Istrosa jesu ljudi kojima je ime
Sigini, a koji se odevaju kao Meani, konji su im rundavi po celom
telu, a dlaka im je dugaka do pet coli, zemlja im se protee do
Veneta na Jadranu. Po Apoloniju, Argonauti su proli oblast oko
Istrosa, koje su bile nastanjene Skitma, odnosno Siginima, Grau-
kenima i Sindima, kao i drugim trakim i ilirskim plemenima. Sin-
di su navodno iveli oko velike puste ravnice Lauriona. Apolonije
210
navodi da su obani, koji su napasali stada na vlanim panjacima,
od straha beali i naputali svoja stada kad bi ugledali lau Argo-
nauta.
Njihovo izlaganje je prekinuo konobar koji je servirao kafu
i slatke kolae od urmi. U trenutku sam se uplaio da e ovo tra-
jati danima nisam imao ivaca da odsluam do kraja nijedan
seminar ili simpozijum po okonaanju studija, a sada sam ponovo
bio meu daveima. Nasmejao sam se u sebi, pomislivi da je
ovo najgora nona mora svakog pisca na neki nain sam se na-
ao u drutvu knjievnih kritiara, teoretiara umetnosti i, onih
najgorih, komunikologa. Kao da je osetio moje nezadovoljstvo,
Igor Tanovi je pozvao raun.
- Ako ne urite bio je siguran da urim Hajde da pogledamo tre-
ning maevalakog kluba Pobednik iji smo i mi sponzori. Ne
brinite, to je ovde, u ancu, trideset metara od nas.
- Tome se stvarno nisam nadao... O.K. Ali... nisam ni sam znao
ta elim.
- Ne bojte se, misticizam se blii kraju autoironino je izgovorio
Vignjevi, juvelir Imajte jo samo malo strpljenja.
Nekoliko minuta kasnije, stajao sam, zajedno sa svojim no-
vim prijateljima na etalitu iznad anca koji deli Gornji grad
Kalemegdana od padine iznad zoolokog vrta.
Seam se te slike, kao da je sada dok priam preda mnom
dole, u ancu, na travi, stajalo je tridesetak mladih ljudi u belim
maevalakim odelima. Njihovi floreti i kacige sa mreastom
membranom uredno poreani iza njih, uz zid Gornjeg grada.
Mladii su stajali mirno, gradei svojim telima pravilan kvadrat i
uskoro, na poziv jednog od tri starija mukarca koji su bili van
ove geometrijske forme, poeli da rade vebe zagrevanja i isteza-
nja miia. Dok su obavljali zadatu radnju, menjajui tempo svo-
jih vebi u zavisnosti od nareenja koja je trener signalizirao du-
vanjem u pitaljku, maevaoci su izgledali ubedljivo poput Olim-
pijske ekipe. Potom su prestali sa vebama da bi, po oigledno po
jasno utvrenoj shemi uzeli svoje florete i kacige i postavili se u
sasvim novu formaciju.
211
Oformljeno je deset borilita sa dva maevaoca, dok je de-
setak poetnika meu njima stajalo sa strane i posmatralo borbe.
Ne razumem se u maevanje ali ono to su ti mladii radili bilo je
ubedljivo, oigledno dobro uvebano i, ono to me je moda naj-
vie iznenadilo, disciplinovano.
Ko su bili ovi mladi ljudi i gde su se krili do dananjeg da-
na? Zato nisam u svakodnevnoj rutini sretao ovakvu, hajde da
upotrebim tu bezveznu, passe re omladinu? Jer, moram to da
naglasim, ono to sam mogao da vidim kod mojih mladih sugra-
ana, kod mojih mladih zemljaka poslednjih nekoliko godina bila
je strana dezorjentisanost, nezainteresovanost, melanholija i
primitivizam. I onda odjednom, sponzorisani maevalaki klub
simbolinog imena, neki nepoznati klinci koji se, jednog lepog
letnjeg popodneva nisu predali potroakim navikama svojih vr-
njaka, obesmiljenom ispijanju kafe u ulici Strahinjia Bana, tu-
maranju po fensi, klimatizovanim radnjama sa bofl garderobom
ve su uvebavali disciplinu tela i zaotravali svoj duh!?
Pravi umetnici ne poznaju partijsku disciplinu

o romanu Bakarni bubnjevi (Danas, Beograd, 9. 12. 2010.)
Autor: Maja Vukadinovi
Miomir Petrovi, autor romana Bakarni bubnjevi

koji se naao meu 15 potencijalnih
dobitnika NIN-ove nagrade
Deseti roman Miomira Petrovia, Bakarni bubnjevi u iz-
danju Lagune, predstavljen na minulom Sajmu knjiga, ve je ste-
kao potovaoce meu intelektualno radoznalim itaocima, a up-
ravo je uao i u ui izbor za NIN-ovu nagradu, meu 14 drugih
romana.
212
Karakteristinim neobaroknim rukopisom, Petrovi veto
gradi trilerski zaplet u kome se prepliu alternativna istorija Beo-
grada, zavere tajnih drutava i mrana budunost prestonice. I u
ovom delu, autor Persijskog ogledala i Lisijeg ludila ekspe-
rimentie sa anrovima u rasponu od poetske proze do horora,
podstiui itaoce da kao i njegovi junaci tragaju za sopstvenim
identitetom i smislom u vremenu u kome su mnoge vrednosti
obesmiljene.
- Prisustvo mitskih matrica nije tako teko otkriti u mojim knjiga-
ma. Mit je, kao termin, u savremenoj civilizaciji izuzetno nepopu-
laran, a budui da se inae u ivotu bavim nepopularnim stvarima
pretvarajui ih u popularne, interesovanje za mit doe kao sasvim
prirodan izbor. Verujem u nevidljive svetove. Mitske matrice jesu
odraz jednog nevidljivog i nepojamnog sveta i samim tim verujem
u snagu mita. Oseam se kao misionar ija je dunost da odreene
slojeve nesvesnog, kolektivnog pamenja i kulturolokog obrasca
odravam ivim kroz veoma modernu formu. Problem sa recepci-
jom mita u savremenom umetnikom delu je ideoloke, a ne estet-
ske prirode. Glavni kritizeri prolog politikog perioda u kome
smo iveli vezuju mit sa nazadnim, arhajskim, superkonzervativ-
nim. Ono to oni naalost ne vide, a ja i te kako vidim, jeste da
neminovno i oni sami proizvode nove mitske obrasce, jer svaka
epoha pokuava da dokae svoju vrednost time to pronalazi nu-
kleuse te iste vrednosti u prolosti svoje zajednice. Mitoloko je,
dakle, neminovno u svakoj od svih moguih sadanjosti.
U novom romanu piete i o ulinim sukobima u Beogradu u
neodreenoj budunosti. Plaite li se svojih vizija?
- Kada sam pisao Bakarne bubnjeve nisam mogao da pretposta-
vim da e se budunost, predstavljena u romanu, tako brzo poisto-
vetiti sa realnou. To je roman o borbama antiglobalista i globali-
sta, levih i desnih, borba ulinih grupa u futuristikom Beogradu
gde se neprestano sudaraju paravojske s komarno razliitim vred-
nostima i metodama borbe. Ovaj roman jeste jedna apokaliptina
vizija nae sredine i ostaje mi da se nadam da e biti samo vizija i
da nee prerasti u realnost.
213
U Bakarnim bubnjevima, kao i u romanu Lisije ludilo,
iznosite stavove o stvarnosti u Srbiji i to inite na suptilan nain.
Danas su kod nas prilino uvaavani pisci iji je rukopis angao-
van.
- Oduvek sam imao odijum prema otvorenom, brutalnom angama-
nu u knjievnosti. Svaka knjievnost je angaovana u trenutku u
kome nastaje jer je drama o kojoj pisac pria uslovljena spoljnim
okolnostima. Kada logorai u Auvicu izvode koncert klasine
muzike, samom injenicom u kojim okolnostima taj koncert nasta-
je, ini izvoenje Baha ili Betovena angaovanim. Ja sam uvek za
neki suptilniji, subverzivniji angaman u rasponu od Dojsa pa sve
do Kucija. Dakle, za transpoziciju umesto feljtonizma.
Da li knjievnost ili umetnost uopte mora biti bezopasna da
bi bila prihvaena u savremenom potroakom drutvu?
- To je individualna potreba na koje potroako drutvo ne vri ni-
kakav uticaj. Da bi bio slobodan, a ovek tome tei, reenje trai ili
u uslovima u kojima ivi ili u samom sebi. Svaki umetnik nuno
opominje i u tome je njegova angaovanost. Kad nema opomene -
nema ni umetnosti. Dunost umetnika je da postavlja neprijatna pi-
tanja, a dunost politiara je da daje prijatne odgovore. U tome se
nepobitno razlikuju umetnost i politika. Pravi umetnici ne poznaju
partijsku disciplinu, oni se ne mogu nai na listama partija, a to su
autentiniji, kao umetnici, to je povrnije njihovo politiko anga-
ovanje. I to su nauili svi oni inteligenti efovi stranaka u ovoj
sredini. Umetnik ne ume da bude posluan.
214
SRBIJA 1914 - 2014, EPILOG I POSLEDICE
Gavro ubi Ferdinanda

DNEVNIK, 22 januar 1984. Srbija 1914 - 2014, epilog i posledice
216
217
DNEVNIK, 22 januar 1984. Srbija 1914 - 2014, epilog i posledice
218
Zavetna zemlja
Suzama posne oi, nemo oplakuju zavetnu zemlju, dok gre-
hom oneiena dua tiho tuli nad vlastitim porazom.
I umiljeni otac nacije te se odrekao na kraju ivotnog puta.
Kao da te je dovoljno okadio svojim molitvama pa se na koncu
umorio.
Ree, da je to istorija reila i bez nas.
Ne sluajte ga radosni, Kosovo je nebesko bie privremeno
sputeno na zemlju da bi smo se izmerili u otpadiji ili ljubavi,
kako kome dopada, sve po slobodnoj volji.
Ko ga se od Srba sme odrei, Kosovo je boije, i jedino ga
Gospod moe razreiti od nae jadne i kukavne izdaje.
Kau odrodi da je ivot skuplji od teritorije, kakav ivot i
koje teritorije pitaju se radosni. Samo je astan ivot ivot, i samo
je Kosovo zemlja zakupljena krvlju najboljih.
Najgori bi da ga predaju i ostave bezboju, nasilju, i emeru
ljudskom. Radosni bi da poginu oslobaajui ga ponovo i da tako
bar za malo produe ovozemaljski zakup, jer im je sadanje poni-
enje nesnoljivo.
Ree zlatousti da je to najskuplja srpska re, a mi znamo da
na poetku bijae re i re bijae u Boga.
A gde smo mi u toj ikonomiji spasenja najskuplje srpske re-
i.
Mi, zavetni i bojni ili puzavi i cmizdravi. Gde se to zaturis-
mo kroz preostalo vreme. Hoemo li preiveti tu sramotu. Koliko
kosovskih rana kota ova bezivotija. Koliko jo rana da bi smo
postali dostojni Kosova, da se moemo i dalje pisati kao Srbi.
Gospod jedini zna da smo propali bez te zavetne zemlje,
kao i da smo ivi samo sa njom.
Ljubia Despotovi, Zavetna zemlja
I ree majka lovenskog svetila na odru sina svoga: plakati
neu, neka plau majke koje raaju izdajice i pogani ljudske. Kao
da je i mogao postati Njegoki svetac, bez takve majke Ivane.
Ali ne uje se pokajni pla majki zemljama srpskim, kao da
su do sada samo vladike raale . Jesu raale su, vladike gladne
vlasti i bezzakonja, tue sree i domae nesree. Takvim vladi-
kama oteala je zemlja srpska, pa sad neprirodno puzi, u konici
narodnoj narojile se podguzice i prirepice, od sve dedovine pusti-
nja osta, da ti srce prepukne, rode moj.
Hoe li nam Gospode podariti bar jo jednu majku Ivanu,
na spasenije.
Postali smo jalov narod, nesiti smo i kad rodi, gubimo i kad
dobijamo, uzimamo i kad dajemo, pobeujemo samo u porazima,
opstajemo tako to nestajemo.
Zaboravi li smo ta je to blagodatna rtva, i ljubav koja ne
pita za uzdarje. Vladianski dvori nam u zlatu a posle studenike
svetosavske vidarnice ni jedna druga pod okriljem duhovnim koja
bi vidala sirotinju. Da li je bilo malo osam vekova da se mantija
saali nad ubogim narodom svojim, ili mu je pastir samo kad sa-
bira i prihodi.
Koliko svetosavskog ordenja na grudima pljakaa, kao da

je svejedno pravoslavna majko crkvena kako su blago stekli.
I odkud toliko raskoi iza svetog oltara to ree na pravi
Patrijarh, a ta bi tek bilo da se nisu zakleli na siromatvo.
Pitam vas asni starci kome trebaju nove svetinje sa starim
grehovima. Vanije su molitvene zdravice bolesnom stadu, nego
zidanice otkupljivaice savesti.
Nai mili pustinjaci, sauvajte Svetlo blagodatija i umilite
Gospoda i za nas grene. Umesto prekora za ogreenja naui te
nas kako se istinski voli. Sva teologija i dogmatika u jednoj rei,
u ljubavi za Hrista i Hristovoj ljubavi.
220
I ne vai vie ona alna misao Vladiko, da pleme tvoje
snom mrtvijem spava, budno je ono Vladiko nikad budnije, da
prihvati bezasnu tamu. Sve se oek svaa sa ovekom, ra ru
ljubi u potiljak.
Izdaja im postade slatka, lepi se za prste, sve ljudsko im je
strano.
Srpsko ime da se zatre, to im je program asti, ne sme bre
Srbine ni da postoji, a kamoli da pati.
Srbiju da srbi i da ljubi, ne sme!
Ljubia Despotovi
221
OSMTH - VELIKI PRIORAT
VITEZOVA TEMPLARA SRBIJE
DEKLARACIJA O POTREBI ZATITE

HRIANSKE KULTURNE BATINE NA
KOSOVU I METOHIJI I
HRIANSKIH STRADALNIKA U SVETU
Aktuelni meunarodni izazovi i versko-konfesionalni suko-

bi su jo jednom kao i nebrojeno puta u istoriji do sada pred Red
Vitezova Templara (OSMTH) kao glavni zadatak njihovog mi-
sionarskog rada postavili potrebu zatite Hrianstva u Svetu.
Kroz zapretenu mreu medijske manipulativnosti ipak se sve jas-
nije promalja injenica velike ugroenosti Hriana u mnogim
regionima sveta. Velike hrianske zajednice u Africi, na Blis-
kom istoku, Aziji, ali na alost i u Evropi danas, osobito na pros-
toru Kosova i Metohije, predstavljaju jednu od najugroenijih
religijskih skupina. Osporena su im osnovna ljudska i verska pra-
va, rue im se i pale bogomolje, proteruju ili ak ubijaju sveteni-
ci i monasi, zatiru hrianska teritorijalna obeleja o postojanju a
itave porodice su prinuene da zbog verskog terora naputaju
svoja vekovna stanita. Iako su ovim talasom nasilja pogoene na
stotine hiljada hriana zvanine meunarodne , meuvladine i
nevladine organizacije jo uvek nedovoljno transparentno ukazu-
ju na dubinu i razmere njihovog stradanja a kamo li da preduzi-
maju efikasne mere njihove zatite. U takvom kontekstu javila se
snana potreba da upravo Templarski red, na sebe preuzme va-
OSMTH - Veliki priorat vitezova templara Srbije, Deklaracija o potrebi ...
nu ulogu pokretaa sveobuhvatnih mera za spreavanje daljeg
versko-politikog nasilja i bolje zatite hrianskih stradalnika.
Takvom aktivnou e na najbolji nain biti potvrena vekovna
misija naeg reda te dokazana potreba i svrha njegovog moder-
nog postojanja.
Konkretan primer radikalnog ugroavanja hrianske batit-
ne danas u Evropi jeste teritorija june srpske pokrajine Kosova i
Metohije. Na tom prostoru se naalost i dalje deavaju procesi
devastacije ukupne versko-kulturne batine, kulturno - istorijskih
spomenika a naroito hrianskih svetinja (manastira, crkava,
grobalja, spomenika i dr.). Prisutan je takoe i sve radikalniji po-
kuaj otimanja i promene etnikog i versko-konfesionalnog iden-
titeta te batine i naslea. Ovi procesi su izuzetno opasni jer se
radi o prostoru koji je zavetna zemlja srpskog pravoslavno-
hrianskog naroda, arhetipski kodiran u istorijskoj i nacionalnoj
svesti Srba, koji je vekovima bio riznica hrianske duhovnosti i
umetnosti, ali i prva predstraa i odbrana Evrope od nadirueg
Islama. Zbog svega navedenog, neophodno je reaktuelizovati ini-
cijativu Velikog Priorata Vitezova Templara Srbije iz 2011 godi-
ne da se pred zvaninicima i uglednicima UNESKO-a pokrene
postupak trajne zatite hrianskih svetinja kao ukupne svetske
kulturene batine koja se mora staviti pod njegov protektorat i
sauvati za naredna pokolenja.
Radi boljeg sagledavanja trenutnog stanja ugroenosti tih
svetinja, kao i radi potrebe ponovnog duhovnog hodoaa na
izvorita hrianske kulture i religioznosti, predlaemo da se sle-
dee godine organizuje hodoasniko putovanja na Kosovo i Me-
tohiju meunarodnih predstavnika naeg reda. Taj pokloniki put
bi pokazao ne samo nau iskrenu spremnost da uinimo in veli-
ke metanije pred zadivljujuim svetinjama i svetiteljima hrians-
tva na KiM , ve i odlunost da se ta vievekovna hrianska sa-
kralna i kulturna dobra adekvatno zatite i da ostanu kao trajni
belezi veliine i raskoi hrianske kulture na Zapadnom Balka-
nu. Mi Vitezovi Templari Srbije oseamo posebnu obavezu da u
224
sklopu ukupne viteke misije i poslanja koja podrazumeva revita-
lizaciju i oplemenjivanje bazinih hrianskih vrednosti i simbola
u naem drutvu, posebno istaknemo vanost protektivne funkcije
naeg reda u potrebi zatite Hriana i podizanja svesti o jaanju
hrianske solidarnosti danas u svetu jer je na alost Hrianstvo
kao sloeni i nezamenjivi deo naih kulturno - moralnih kodova
postojanja, sve vie izloeno korozivnim silama relativizacije i
devastacije.
U Beogradu : 7.7.2014. Veliki Prior

Dragutin Zagorac
225
OSMTH GRAND PRIORY
OF KNIGHTS TEMPLARS IN SERBIA
DECLARTION ON NEED TO PROTECT THE

CHRISTIAN CULTURAL HERITAGE IN KOSOVO
AND METOHIJA AND
CHRISTIAN VICTIMS ALL OVER THE WORLD
The current international challenges and religious-

confessional conflicts, once again, like so many times during the
history, put as the main task of their missinary work for the Order
of Knights Templars (OSMTH), the need for protection of
Christianity all over the world. Through the tangled network of
media manipulations, the fact of major threat against the Chris-
tians in many regions of the world is become more and more
clear. The major Christian communities in Africa, Near East,
Asia, and, unfortunately, in present Europe, particularly in the
area of Kosovo and Metohija, are representing one of the most
endangered religious communities. Their basic human and reli-
gious rights are denied, their temples are being destroyed and
burnt, the priests and monks are being expelled and even killed,
the Christian territorial signs existence are being annihilated and
the entire familes are forced to leave their centuries-old homes
due to the religious terror. Although the hundreds of thousands
of Christians are struck by this wave of violence, the official in-
ternational, intergovernmental and nongovernmental organiza-
tions do not sufficiently and transparently point out the debth and
OSMTH Grand Priory of Knights Templars in Serbia, Declartion on need...
proportions of their suffering, and even less undertake the effi-
cient measures of their protection. In such context, a strong need
has appeared that Order of the Templars take over the impor-
tant role of the initiator of comprehensive measures for the pre-
vention of further religious-political violence against and better
protection of Christian victims. Such activity shall in the best
way confirm the centuries-old mission of our Order as well as the
proven need and purpose of its contemporary existence.
The concrete example of a radical threat to the Christian he-
ritage in modern Europe is the territory of the southern Serbian
province of Kosovo and Metohija. Unfortunately, in this area,
there is still the process of devastation of the entire religious-
cultural heritage, cultural-historical monuments and particularly
the Christian holy places (monasteries, churches, cemeteries,
monuments etc.). There is also present the increasingly radical
attempt of usurping and change of the ethnic and religious-
confessional identity of such heritage and inheritance. Such proc-
esses are very dangerous because it is the region, which is the
votive land of Serbian Orthodox-Christian people, with arche-
typal code in the historical and national awareness of Serbs,
which for the centuries used to be the treasury of the Christian
spirituality and art, as well as the first advance-guard and defence
of Europe against the advancing Islam. Therefore, it is necessary
to reactualize the initiative of the Grand Priory of Knights Tem-
plars in Serbia of the year 2011, that the procedure of permanent
protection of the Christian holy places, as the total world cultural
heritage, is initiated before the officials and dignitaries of UNE-
SCO and in such way become preserved for the future genera-
tions.
For the purpose of better review of the current situation of
threat against these holy places, as well as for the need of re-
peated spiritual pilgrimage to the sources of Christian culture
and religion, we propose that next year a pilgrimage trip to Kos-
ovo and Metohija is organized for the international representa-
228
tives of our Order. Such homage would show, not only our sin-
cere readiness to perform the act of grand metagnia before the
admirable holy places and holy people in the Kosovo and Meto-
hija, but also the determination that these centuries-old Christian
sacral and cultural goods are adequtely protected and remain the
permanent signts of the grandeur and magnificence of the Chris-
tian culture in the Western Balkans. We, Knights Templars of
Serbia, feel the special need that within the entire knightly mis-
sion and task, which means the revitalization and ennoblement of
the basic Christian values and symbols in our society, to empha-
sise the importance of the protective function of our Order for the
need of protection of Christians and raising the conscientious-
ness on strengthening of the Christian solidarity in the modern
world, because, unfortunately, the Christianity, as a complex
and irreplacable part of our cultural-ethical codes is increasingly
exposed to the corrosive forces of relativization and devastation.
In Belgrade : 7.7.2014. Grand Prior

Dragutin Zagorac
229

Viteska Kultura 3 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Viteska Kultura 3 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN 2335-0067

VITEKA KULTURA, god. III (2014)

SVETI MAKSIM BRANKOVI

Saetak: U radu je data biografija svetog Maksima Brankovia,

Brankovii su bili stara i ugledna porodica sa znaajnim uti-

SAINT MAKSIM BRANKOVI

BITKA KOD ANGORE: LETA GOSPODNJEG 6910

Saetak: Tema rada je jedna od najveih bitaka srednjeg veka,

Osmansko-turski sultanat i Timur Lenk

Izvor (naziv dela/atlasa): Historical Atlas

Constantinople byzantine. Dveloppement urbain et rpertoire topographique

Opis (skulpture): Timr yazld (1336-1405).

Opis slike: Yldrm Bayezid (1354-1402).

Prvi sukobi turskih sultana

Vojni sastav i opremljenost sukobljenih strana

80); Vladimir orovi (1885-1941): Istorija Srba (Zemun: Publik-Praktikum,

Tok bitke kod Angore

Konstantin Filozof u svom delu itija despota Stefana La-

Sultan je uspeo da se na kratko sa oko hiljadu pratilaca iz-

Sa zalaskom sunca, Bajazit jo jednom uspeva da se izvue

Timurovo dalje osvajanje zapadne Anadolije odvijalo se bez

mah (1437-1496), kada govori o podvizima Vladislava III od Varne (1424-1444),

Timur nastavlja sa osvajanjima

Povratak Despota u Serbiju

Drugi sukob Serba i Turaka na Kosovu

Haos u Osmansko - turskom sultanatu (1402-1413)

INDEKS STRANIH REI

Ahmad Arabah (arap. )

BATTLE OF ANGORA: ANNO DOMINI 1402

POTENI VITEZ PRIBISLAV POHVALI

Saetak: U radu se saoptavaju svi podaci vezani za aktivnost

Prolo je ve gotovo pola vijeka od kako je Sima irkovi

HONEST KNIGHT PRIBISLAV POHVALIC

VITEZ NIKOLA TESTA MEU DIPLOMATAMA

Saetak: Koliko je jedna dravna organizacija polagala na ozbi-

Diplomatska sluba u srednjovjekovnoj Bosni je jedan od

THE KNIGHT NIKOLA TESTA AMONG DIPLOMATS

KRIZA VERE I DUHOVNO TRAGANJE ZA

Saetak: Autor e u radu nastojati da analizira kroz prizmu dru-

Mada je 20. vek bio vek tehnologije, nauke i industrijaliza-

CRISIS OF FAITH AND SPIRITUAL QUEST FOR THE

OGLEDALA VLADARA KAO PREDMODERNA

Saetak: Ogledala vladara predstavljaju vrstu predmodernih

Forma i sadrina ogledala vladara

Antike pretee anra

Ogledala vladara u ranom i zrelom Srednjem veku

kim carstvom, sa ciljem da bi ti uio ljude da uvaju pravdu, i da bi kaznio urlanje

Renesansa i anr ogledala vladara

MIRRORS OF PRINCES AS PREMODERN

SAMOPORTVOVANJE I POLITIKO VOSTVO

Saetak: Cilj lanka je da naznai osnovne postavke savremenih

Osnovne postavke i rezultati nekih novijih istraivanja

(Judge et al., 2004), na nain to se drugima ograniava kontrola tokom procesa

pozitivno povezano sa altruizmom. H3. Altruizam posreduje odnos izmeu samopo-

Na mesto zakljuka: samoportvovanje i predlog okvira za

efikasno isti zajednicu od veeg drutvenog nasilja i generie privremeni mir do

THE SELF-SACRIFICE AND POLITICAL LEADERSHIP

KULTURNO NASLEE TEMPLARA NA PROSTORU

Saetak: Godine 1139. papa Inocent II potvrdio je instituciju re-

Kada je ukinut ovaj viteko - monaki red samostan pripada

CULTURAL HERITAGE OF THE KNIGHTS TEMPLAR

DUHOVNA STRUJANJA RUSKIH

Saetak: Teme koje su za predmet interesovanja imale slobodno-