See

discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/272483710

50 Soruda Antropoloji

Book February 2012

CITATIONS READS

0 250

1 author:

Glfem Uysal
Hacettepe University
19 PUBLICATIONS 10 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Glfem Uysal on 19 January 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

1
 Bilim ve Gelecek Kitapl - 25
50 Soruda Kitap Dizisi - 12
50 Soruda Antropoloji
Sibel zbudun
Glfem Uysal
Bu kitabn yayn haklar
7 Renk Basm Yaym ve Filmcilik Ltd. ti.ne aittir.
Birinci Bask: Bilim ve Gelecek Kitapl, ubat 2012
ISBN: 978-605-5888-23-7
Dizi Editr: Naln Mahsereci
Kapak Tasarm: Deniz Akkol
Sayfa Tasarm: Eren Taymaz
Bask: Kayhan Matbaaclk
Davutpaa C. Gven Sanayi Sitesi B Blok No: 244
Topkap - Istanbul Tel: 0212.612 31 85
7 Renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti
Moda C. Zuhal Sk. No: 9/1 Kadky-Istanbul
Tel: 0216.349 71 72
http://www.bilimvegelecek.com.tr
e-mail: bilgi@bilimvegelecek.com.tr
 antropoloji

SBEL ZBUDUN
GLFEM UYSAL

Kitap Dizisi -12

 Sunu

Antropolojiyi, fiziksel-biyolojik ve sosyal-kltrel tm bo-

yutlarn ieren geni bir kapsamla ele alan elinizdeki kitapla
birlikte,50 Soruda dizisi 12. kitabna ulat.
50 Soruda dizisi, bilimin ve felsefenin temel kuramlarn
ve alanlarn konu edinen, Trkiyeli bilim insanlarnn kale-
me ald popler bilim kitaplarndan oluuyor. Bu kitaplar,
bilimin, anlalmaz, karmak, hayattan kopuk, souk, kuru
ve teknolojiye indirgenmi bir bilgi yn olmadn; tam
tersine, evreni, doay, toplumu ve insan anlamak iin doru
anahtarlar sunan; bilme, renme cokusu uyandran; en g-
venilir bilgi kayna olduunu ve salam bir dnme ynte-
mi kazandrdn gsterebilmeyi hedefliyorlar.
Dizi kapsamnda yaymlanacak, nceki kitaplarda ve bu ki-
tabn arka kapak iinde ilan ettiimiz 23 ayr balktaki kitaba
ek olarak, yazarlar tarafndan hazrlklarna balanm olan
yeni 50 Soruda kitaplarnn haberini de ilk olarak buradan
verelim.
Bilimin en temel konularndan olan evrim, yeni kitap ba-
lklarnda da kendine yer aarak, dizideki arln koruma-
ya devam ediyor. (Tabii, bal bana bu konuya younlaan
kitaplarmz kastediyorum. Elbette, bilimle ilgili pek ok
kitapta olaca gibi, evrim olgusu, dizinin hemen btn ki-

4
taplarnn kapsamnda yer bulmutur. rnein, elinizdeki ki-
tabn da birka sorusu evrimle dorudan ilgilidir.) Daha nce
yaymlanan, evrenin evrimine younlaan 50 Soruda Byk
Patlama Kuram, Dnyann jeolojik evrimini, biyolojik ev-
rimle ilikisi temelinde ele alan 50 Soruda Yerin Evrimi, in-
sann biyolojik ve kltrel evrimini konu edinen 50 Soruda
nsann Tarihncesi Evrimi ve btn bu srelere kubak
bakan 50 Soruda Yaamn Tarihi kitaplarna ek olarak, lke-
mizde bilimsel dncenin hl ilk gsledii scak atma
olan evrimin kantlarna younlaan bir almay, 50 Soruda
Evrimin Kantlarn, Bilim ve Gelecek dergisinin gen yazar-
larndan, adlarn popler bilim kitab evirilerinden de anm-
sayacanz Nvart Ta ve Mehmet Doan hazrlyorlar.
Prof. Dr. Tekin Dereli ve Prof. Dr. Glay Derelinin birlik-
te hazrlad 50 Soruda Kuantum ve Nanoteknoloji kitabn
ilan etmitik. Bu kitabn yan sra, bal bana kuantum me-
kaniine younlaan 50 Soruda Kuantum Mekanii kitab-
n, TBTAK Bilim ve Teknik dergisi iin hazrlad Merak
Ettikleriniz kesini yllarca ilgiyle takip ettiimiz Do. Dr.
Sadi Turgut yazyor.
Prof. Dr. zge Gnaln, niversite kavramn, tarihsel bo-
yutlaryla birlikte ele alaca 50 Soruda niversite kitabnn
yazmn ksa srede tamamlayacan sanyoruz. Dr. Atakan
Altnrsn yazd 50 Soruda Dil Felsefesi kitabyla da, fel-
sefe rencilerine olduu kadar, felsefeyle ilgilenen okurla-
rmza da, temel bir alanda giri kitab sunmu olacamz
dnyoruz.
Burada zerlerinde uzun uzun durmadmz 50 Soruda
dizisinin yaymlanm kitaplaryla ilgili ayrntl bilgiye, eli-
nizdeki kitabn arka sayfalarndan ulaabilirsiniz.
Herkese bilim!

Naln Mahsereci

5
 Giri - NN ve NASIL BR
ANTROPOLOJ?

Antropoloji, paradoksal biimde, gnmzde insana de-

gin pek ok soruya yant nerileri getirme potansiyeline sahip
bir toplum bilim dal olma zelliini tayor.
Paradoksal diyoruz; stelik de birka dzlemde
paradoks(lar)dan sz ettiimizin bilincindeyiz.
Paradoksal dzlemlerden ilki, lkemizde (hatta bu bilim
dalnn ortaya kt ve yayld lkelerin nemlice bir bl-
mnde) antropolojinin rk ve/veya ulus ina sreleriyle
ilikilendirilmesinden kaynaklanyor. Doa bilimlerine alan
ynyle antropoloji, gerek geni smrge imparatorluklarna
hkmeden metropol lkelerde, gerekse 19. yzyln gecikmeli
ulus-inas srelerinde ilevsel bir bilim olarak alglanmt;
19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarndaki prestijini byk l-
de buna borludur.
Ancak, ksa srede edinebildii olgu ve bilgi birikimi, onun
insan farkllklarnn olduu kadar, benzerliklerinin de bilimi
olduunu gsterecekti; ayrtrd kadar btnletirmekte,
birletirmekteydi. nsanlar fenotipik (d grne degin)
ve genotipik (gen bileimine degin) kategorilere (rklar)
ayrmann olana yoktu, insan eitlilii, fiziksel koullara
uyarlayc bir sreenlik sergilemekteydi. Ve de benzer bir
tarzda, insanlar birbirinden yaltlm, ie kapank kltrel
kendilikler olarak ele almann da olana yoktu; insan top-
lumlar ta paleolitik alardan bu yana birbirleriyle temas ie-
risindeydiler; birbirlerine retiyor, birbirlerinden reniyor,
srekli yeni toplumsal ortamlarna uyarlanrken kendi kltr-
lerini deiime uratyorlard.
Bir baka deyile, antropoloji durumlar, kategoriler,
sabiteler, uyumlar zerine deil ya da onlar kadar gei-

6
ler, snr ihlalleri, devinimler ve atklar zerineydi G-
nmzn geili, devingen, atkl dnyasn anlamak iin
elverili kavramlardr bunlar
kinci paradoksal dzlem, antropolojinin insan dnyasnn
farkl kavramsal boyutlar arasndaki snrlar ama ynnde-
ki giriimin yks oluudur: nsann fiziksel/biyolojik, top-
lumsal ve kltrel dnyalar arasndaki snrlar, hem her
alandaki birikimiyle derinletiren, hem de onu tm ynleriyle
ele alan btnc bir bilim olarak srekli olarak ihlal eden bir
bilim Ayn anda hem uzmanlamaya hem de sentezlemeye
ynelik bir Sysiphos abas Bir gn trmz ve dnyamz
hakknda olduka btncl bir kavraya sahip olabileceimi-
ze dair bir umuttur sz konusu olan
Ve ncs: 20. yzyl balarnda alana kan antropo-
loglarn karlat kk lekli toplumlar zerine youn-
lamas sonucu, antropolojinin (o son derece yakksz terim
ile) ilkel toplumlarn bilimi olduu, bu toplumlarn ise, hz-
la ilerleyen Bat uygarl karsnda tutunamayarak varolu
zeminlerini yitirecei, exoticann bilgisi olarak antropolo-
jiye artk gerek kalmayaca yolundaki yaygn kan Oysa
dnya sistemi ierisine katlan tarihsiz halklarn bu srece
kendi kltrel iddialarn, kendi tikelliklerini tamalar, Bat
uygarlnn trdeletirici sihrine en ok iman etmileri
dahi, amzn ayn zamanda bir etnik dirili a olduuna
ksa srede ikna edecekti Ve de antropolojinin bu karmak,
devingen ve elikili srelerin kltrel bilmecelerini z-
me potansiyeline sahip bir bilim dal olduuna
Nihayet, sonuncusu: Kendinden emin Avrupa-merkezci bi-
limin, doru ve nesnel bilginin tek kurucusu/taycs ol-
madnn ve ideoloji, zellikle de hkim(iyet) ideoloji(si)
yle ili-dllnn bilincine vard sancl post-modern sre-
cin panzehirinin, ta bandan beri teki ile (zorunlu bir) di-
yalog olarak yrtlen antropolojik giriimde bulunduunun
aa kmas Yani antropolojinin bir kez daha, insan fark-

7
ll ile insan btnlnn yaratc potansiyelini barndran
bir bilim olduunun teyidi antropolojik birikimin Bat-mer-
kezci olmayan, btncl bir sosyal bilime yatknln gzler
nne sermektedir.

***

Evet, gnmzde antropoloji, insana degin pek ok soru-

yu yantlama, ama ayn zamanda yeni sorular sorma giriimi
olarak gncelliini koruyor. Bu gncelliin srdrlebilmesi
iin ise srekli yeniden ve yeniden tarif edilmesi gerekiyor.
Bu kitap hem bir giri kitab, hem de bylesi bir abann,
antropolojiyi yeniden tarif etme giriiminin bir rn. Onu
hazrlarken iki noktaya zellikle zen gsterdik:
ncelikle, antropolojinin insan tm veheleriyle, yani
fiziksel dnyas, biyolojik yaplan, evrimi, toplumsal r-
gtlenii, geim faaliyetleri, ideoloji ve inanlar, cinsiyet
rolleri ile ele alan bir bilim dal olduunu vurgulamak
istedik. Bu nedenledir ki, bu alma fiziksel-biyolojik ve
sosyal-kltrel antropoloji alanlarn kapsyor.
kinci olarak ise, antropolojiyi, yaltlamac bir yaklamla
salt kk lekli toplumlar, takm ve kabile toplumlarn an-
lama abas olarak deil, karmak ve elikili grnmleriyle
gnmz dnyasn/insann anlama giriimi olarak ele aldk.
Bir baka deyile, kitap, bir yanyla toplumsal ynelimlerin
temel ilkelerini, bir yandan da karlkl, karmak (ve eitsiz)
ilikiler ierisindeki insan dnyasn ele almakta.
Nihayet, alma, bir giri kitab olarak, format gerei

8
snrl sayda soruyu, snrl bir yer ierisinde yantlama zo-
runluluuyla kar karyayd. Bu snrll ise, her blmn
sonuna eklediimiz ve olabildii lde ilikin konuda Trke
yaymlanm kaynaklara iaret eden, Yararlanlan Kaynaklar
ve Okuma nerileri ile amaya altk.
50 Soruda Antropoloji, konunun merakllarn, zellikle
de gen okurlar antropolojinin zengin ve zenginlemeye her
daim ak birikimine dahil olmaya yneltebilirse, ne mutlu
bizlere
Sibel zbudun - Glfem Uysal

9
 1. Blm - ANTROPOLOJ NEDR:
TANIMI ve EVRM

1 -Antropoloji nedir? Neyle urar? Temel sorular

nelerdir?

nce szcn etimolojisi zerinde biraz duralm. Antro-

poloji terimi, Greke insan anlamna gelen anthrpos ile
sylem, bilim, inceleme olarak Trkeletirilebilecek
logos szcklerinden tretilmitir.
u halde antropoloji, insan inceleyen bilimdir. [Gerek-
te, ileride de greceimiz zere, antropolojinin bilim ala-
nna m, yoksa sanat ya da daha yaygn bir tanmla beeri
ilimler (humanities) alanna m dahil olduu antropologlar
arasnda tartlan bir konudur]
Ancak bu tanm, kolayca fark edilecei zere derhal, an-
tropolojinin konusu insan olan dier bilimlerden nasl ayrt
edilecei sorusunu gndeme getirmektedir. rnein biyoloji,
psikoloji, sosyoloji, tarih, iktisat, siyasetbilim
Gerekte antropoloji, bu disiplinlerden her biriyle yakn-
dan ilikilidir; yine de onlardan, zgl tarihi, inceleme konusu
ve aratrma tekniklerini ieren bir dizi zellikle ayrt edilir.
Amlayalm Antropolojinin bir disiplin olarak biimle-
ni tarihi az ileride ayrntl bir biimde ilenecek olsa da, bu-

10
rada belirtmekte yarar var: erisinde biimlendii smrgeci-
lik koullarnn rn olarak antropoloji, en kestirme deyile
tekini, bir baka deyile Batl-olmayan tanma, anlama
gayretidir. Wallersteina (1997: 31-33; 2003: 78-79) bavura-
cak olursak, (Batnn) gemi(i) zerine odaklanan ve daha
ok idiyografik (betimleyici) bir hat izleyen tarih ve Batl
toplumlarn imdiki zaman zerine odaklanan ve nomotetik
(yasa koyucu) bir zellik tayan iktisat, siyasetbilimi ve sos-
yoloji (ki bu nomotetik, yani toplumlarn genel yasalar-
n aratran sosyal bilim dal, Bat toplumlarnda geerli piya-
sa, devlet ve sivil toplum ayrtrmasna denk dmektedir);
karsnda Batl-olmayan tekini sorunsallatran iki di-
siplin sz konusudur: lkel, yazsz, devletsiz, kabile
vb. toplumlar konu edinen antropoloji ile ve byk impara-
torluklar oluturabilmi, ancak moderniteyi tesis edememi
geleneksel toplumsal formasyonlarla (slam dnyas, in,
Japonya, Hindistan, Bizans vb.) ilgilenen oryantalizm/arki-
yat.
Gerekten de antropolojinin belki kavram olarak gndeme
geliinin deil ama, bilimsel bir disiplin olarak tesis ediliinin
temelinde Batlnn eitli gerekelerle (smrge ynetimle-
rinin gereksinimlerini karlama, uygarln yaylmas kar-
snda yok olma tehlikesiyle kar karya kalan Batl-olma-
yan toplumlarn fiziksel ve kltrel envanterlerini kartma,
smrge halklarnn uygarln gereklerini asgari sancyla
benimsemelerine yardmc olma, ulus-devletin kltrel tr-
deliine kaynak oluturma) Batl-olmayan tekini tan-
yabilme, anlayabilme, aklayabilme giriimi yatmaktadr. Bu
nedenledir ki, en azndan yakn bir gemie dek, antropolojik
aratrmalarn ok byk bir blm, Batl antropolog/etno-
log/etnograflarca, smrge ya da eski smrge topraklarnda
yaayan yerli halklar arasnda gerekletirilmitir.
Tabii, smrgeciliin tasfiyesiyle birlikte, zellikle de in-
sanlarn ve kltrel srelerin yeryz zerindeki devinim-

11
 lerinin inanlmaz bir hz kazand gnmz dnyasnda, ar-
tk antropoloji rencileri balta girmemi ormanlara, Pasifik
Okyanusundaki uzak adalara, llere gitmek durumunda de-
ildir. nk antropologlarn geleneksel ilgi konularn olu-
turan kk lekli toplumlar hem smrgeciliin tasfiye-
siyle birlikte byk lde ortaya kan yeni ulus-devletlerin
uyruklar haline gelerek1 gelime/modernleme yarna
katlmlar, hem de bir yandan hzla alan gelimilik/azge-
limilik uurumunun itimi, bir yandan da gelien iletiim ve
ulam teknolojilerinin salad olanaklarla, artan hzla met-
ropol lkelere akn etmeye balamlardr. Yan sra, Bat-d
lkelerde de artan sayda antropolog yetimeye balamtr.
Bu, 1950lerden itibaren antropologlarn ilgi odaklarn
deitirmeleri anlamna gelecektir. Gnmzde artan sayda
antropolog kendi lkesinin krsalnda, hatta kentlerinin varo-
larnda, etnik gruplar, kyllk, kentsel aznlklar, gmenler,
marjinal(-lemi) gruplar, dinsel hareketler/cemaatler, top-
lumsal cinsiyet rolleri, isizler, iiler, yallar, trans kimlikler,
cezaevleri vb. konularda yrtmektedir almalarn.
Ama antropoloji, smrgecilik gemiinin pratiinden
edindii kimi ynelimleri halen byk lde muhafaza et-
mektedir. Bunlardan ilki, antropolojinin arlkl olarak ma-
dunlar kendisine konu edinen bir disiplin oluudur: Eski
smrge halklar, gmenler, emekiler, kyllk, trans kim-
likler, kadnlar, marjinal gruplar2
Antropolojinin ikinci nemli zgll, onun, (ileride ele
alnacak olan) kendine zg aratrma tekniidir: Bir toplu-
luk ierisine girip uzun sre aralarnda yaama, faaliyetlerine
katlma, onlar yerinde, yaamlar srasnda gzlemlemeden
1)20. yzyl balarnda yeryzndeki bamsz devlet says 50 dolayndadr.
1971e gelindiinde bu say 132ye kmt. (Connor, 1972)
2) Laura Naderin antropologlar smrlenden ok smrgeci, gszlerin kl-
trnden ok iktidarn kltr, yoksulluk kltrnden ok zenginlik kltrn
incelemeye aran (Starn, 1994) makalesiyledir ki, bu eilimde ksmen de
olsa deiiklikler gzlemlenmektedir. Antropoloji tarihinde r aan bu ma-
kale iin bkz. Nader, 1972.

12

View publication stats