Büyük Selçuklu Tarihi - AÖF PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2357

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1354
BYK SELUKLU TARH
Yazarlar
Prof.Dr. Glay N BEZER (nite 1-4)
Do.Dr. Adnan EVK (nite 5, 6)
Yrd.Do.Dr. Abdurrahim TUFANTOZ (nite 7, 8)
Yrd.Do.Dr. Sadi S. KUCUR (nite 9, 10)
Editr
Prof.Dr. Glay N BEZER
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu

r.Gr. Ayten olak
Kitap Koordinasyon Birimi

Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Byk Seluklu Tarihi
ISBN
978-975-06-1031-8
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Ocak 2013
indekiler iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Kurulufl Dnemi....................................................................... 1 1. NTE

SELUKLULARIN KKEN ......................................................................... 3
SELUKLULAR VE OUZLAR ...................................................................... 3
CENDE G................................................................................................. 7
SMNOULLARI VE KARAHANLILARLA LfiKLER ............................... 7
ARI BEYN DOU ANADOLU KEfiF AKINI ....................................... 9
ARSLAN YABGUNUN ESR EDLMES ........................................................ 9
ARI VE TURUL BEYLERN RYSET.................................................. 10
HORASANA G VE GAZNELLERLE MCADELE .................................. 11
Nes Savafl .................................................................................................... 11
Serahs-Talhb Savafllar ve Seluklularn Devlet ln .............................. 12
DANDNAKN SAVAfiI................................................................................ 14
DEVLETN KURULUfiU VE YAPILANMASI .................................................. 15
zet ............................................................................................................... 17
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 18
Okuma Paras ........................................................................................... .. 19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 19
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 20
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 20
Turul Bey Zaman.................................................................. 22 2. NTE

DEVLETN MAHYET VE LK FETHLER.................................................... 23
TRK AKINLARI VE BZANS LE LfiKLER ............................................... 24
Pasinler (Hasankale) Zaferi .......................................................................... 25
Turul Beyin Anadolu Seferi ....................................................................... 26
ABBS HALFEL LE LfiKLER ............................................................. 27
Turul Beyin Birinci Badad Seferi............................................................. 28
kinci Badad Seferi ...................................................................................... 30
Turul Beyin Halifenin Kz ile Evlenmesi................................................. 30
fiEHZDE SYANLARI ................................................................................... 31
brahim Yinaln syanlar.............................................................................. 32
Kutalmfln syan .......................................................................................... 33
DER OLAYLAR .......................................................................................... 34
Turul Beyin lm .................................................................................... 35
zet ............................................................................................................... 36
Alp Arslan Zaman................................................................... 40 3. NTE

ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI .............................................................. 41
Taht Mcadeleleri.......................................................................................... 41
Abbas Hlifesi ile liflkiler ............................................................................ 42
AZERBAYCN VE KAFKASYA SEFER ........................................................ 43
iv indekiler
Aninin Fethi .................................................................................................. 44

fiEHZDELERN TAYN VE MELKfiAHIN VELAHT LN EDLMES ..... 44
DEfiT- KIPAK VE CEND SEFER............................................................... 45
KNC KAFKASYA SEFER .......................................................................... 46
SURYE VE ANADOLU SEFER .................................................................... 47
Alp Arslana Kadar Anadolu Aknlar........................................................... 47
Diogenesin Malazgirte Kadarki Faaliyetleri .............................................. 47
Alp Arslann Suriye Seferi ............................................................................ 48
Diogenes Yeniden Anadoluda..................................................................... 49
MALAZGRT ZAFER ..................................................................................... 50
ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER VE LM ...................................... 54
zet ............................................................................................................... 55
Okuma Paras ........................................................................................... .. 58
4. NTE Melikflah Zaman...................................................................... 60

MELKfiAHIN TAHTA IKMASI ................................................................... 61
BRNC TRKSTAN SEFER........................................................................ 62
ANADOLU VE SURYE SYASET................................................................. 62
Trkiye Seluklu Devletinin Kuruluflu ........................................................ 62
Tutuflun fiam Melikliine Tayini .................................................................. 63
Kafkasya Seferi .............................................................................................. 63
DOU ARABSTAN- HCAZ- YEMEN VE ADENN SELUKLULARA
BALANMASI ................................................................................................ 64
DYARBEKRN SELUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI ........................ 65
Musul Seferi ................................................................................................... 66
Tekiflin syan................................................................................................ 66
SURYE (ANTAKYA) SEFER ........................................................................ 67
Melikflahn Badad Ziyareti ......................................................................... 67
KNC TRKSTAN SEFER.......................................................................... 68
NC TRKSTAN SEFER ..................................................................... 69
DEVLETN BNYESNDE OLUfiAN SORUNLAR ......................................... 71
MELKfiAHIN SON BADAD ZYARET VE LM ................................ 72
zet................................................................................................................ 74
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 75
Okuma Paras .............................................................................................. 76
5. NTE Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) .. 78

SULTAN BERKYARUK DEVR (1094-1105) ................................................. 79
Terken Hatun le ktidar Mcadelesi ........................................................... 79
Bercird ve Kerec Savafllar.................................................................... 80
Berkyarukun Tahta kmas ve Tutufl ile Rekabet..................................... 81
Tutuflun Berkyaruka Karfl lk Teflebbs .......................................... 81
Tutuflun kinci Teflebbs ve lm ................................................... 82
indekiler v
Arslan Argunun syan ........................................................................... 84

Hallar ve Berkiyaruk Dnemi Hallarla Savafl ........................................ 85
Muhammed Tapar ile Saltanat Mcadelesi .................................................. 87
Sefdrd ve Hemedan Savafllar.............................................................. 88
Rzrver, Rey ve Hoy Savafllar ............................................................ 89
Berkyarukun lm ve fiahsiyeti................................................................ 90
SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR (1105-1118) .................................... 90
Muhammed Taparn Tahta kmas ............................................................ 90
Devlet Otoritesinin Yeniden Glendirilmesi abalar............................... 91
Mengbars syan .................................................................................... 91
Hille Emiri Sadakann syan ve ldrlmesi ...................................... 92
Trkiye Seluklular ile Rekabet................................................................... 92
Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslann Musul Hkimiyeti ve lm 93
Btnler (smailler) le Yaplan Mcadeleler.............................................. 93
Muhammed Tapar Devri Hal Mcadeleleri .............................................. 94
Dier Devletlerle Mnasebetler.................................................................... 95
Sultan Muhammed Taparn lm ve fiahsiyeti ........................................ 96
zet................................................................................................................ 97
Sancar Dnemi ........................................................................ 100 6. NTE

SANCARIN MELKLK DNEM .................................................................. 101
Melik Sancarn Karahanl ve Gaznelilerle liflkileri..................................... 102
SANCARIN TAHTA IKMASI VE DEVLETN YENDEN
YAPILANDIRILMASI ...................................................................................... 102
SULTAN SANCARIN BATI SYASET ......................................................... 103
Sancarn Irak Seluklular ile liflkileri......................................................... 103
Dnever Savafl ve Sancarn Duruma Hkim Olmas............................ 105
Sultan Sancar- Abbas Halifelii liflkileri ..................................................... 106
SULTAN SANCARIN DOU SYASET........................................................ 107
Karahanllarla liflkiler ................................................................................... 108
Karahtaylar ve Katavan Savafl............................................................... 108
Sultan Sancar ve Harizmflah Atszn Mnasebetleri.................................... 110
Birinci Harizm Seferi............................................................................... 111
kinci ve nc Harizm Seferleri......................................................... 112
Sultan Sancarn Gazne Seferi................................................................. 112
Sultan Sancarn Gurlularla liflkileri ............................................................. 113
OUZLAR VE BYK SELUKLU DEVLETNN SONU ........................... 113
Ouzlarn Horasana G ......................................................................... 113
Ouz syan ............................................................................................. 114
Ouz stilas ve Sancarn lm ......................................................... 115
zet................................................................................................................ 117
vi indekiler
7. NTE fiube Hanedanlar (Meliklikler) ............................................... 122

GRfi .............................................................................................................. 123
KRMAN SELUKLU MELKL (1048 - 1187) .......................................... 124
Melikliin Kuruluflu ...................................................................................... 124
Kirman Seluklu Melikliinin Geliflme Devri ............................................ 124
Kirmanflh b. Kavurd ............................................................................. 125
Sultanflh b. Kavurd ................................................................................ 126
Turanflh b. Kavurd ............................................................................... 126
ranflh b. Turanflh ............................................................................... 126
Arslanflh b. Kirmanflh ......................................................................... 126
Muhammed b. Arslanflh ....................................................................... 127
Turulflh b. Muhammed ...................................................................... 127
Kirman Seluklu Melikliinin Fetret Devri ve Yklfl ........................ 127
SURYE SELUKLU MELKL (1079 - 1095) ........................................... 128
Melikliin Kuruluflu ...................................................................................... 128
Tutufl-Sleymanflh Mcadelesi.................................................................... 129
Tacddevle Tutuflun Saltanat Mcadelesi ................................................... 129
Rey Savafl ve Tutuflun Sonu ................................................................ 130
HALEP SELUKLU MELKL (1095 - 1118) ............................................ 130
Melik Rdvan Devri ...................................................................................... 130
Birinci Hal Seferi ve Halep Meliklii................................................... 131
Melik Alparslan Devri .................................................................................. 133
Sultanflah Devri ............................................................................................. 133
DIMAfiK MELKL (1095-1104) ................................................................. 134
Melik Dukak Devri........................................................................................ 134
Dukakn lmnden Sonra Dmaflk Meliklii .......................................... 135
IRAK SELUKLULARI (1119 -1194) ............................................................ 135
Sultan Mahmud (1119 -1131) ...................................................................... 136
Sultan Mahmud - Halife Mnasebetleri ................................................. 136
Sultan Davud (1131-1132) ........................................................................... 136
Sultan Turul (1132-1134) ............................................................................ 137
Sultan Mesud (1134-1157) ........................................................................... 137
Sultan Muhammed (1153-1160) .................................................................. 138
Sultan Sleymanflah (1160-1161) ................................................................ 138
Sultan Arslanflah (1161-1176) ...................................................................... 138
Sultan II. Turul (1176-1194) ...................................................................... 139
Komflu Devletler ile Mnasebetleri........................................................ 139
Kzl Arslan ile Mcadelesi .................................................................... 140
Irak Seluklu Melikliinin Yklfl .............................................................. 140
zet ............................................................................................................... 141
Okuma Paras .............................................................................................. 143
indekiler vii
Atabeylikler. ............................................................................. 146 8. NTE

GRfi .............................................................................................................. 147
TOTEGNLLER (1104-1154) ...................................................................... 148
Totegin ve Atabeyliin Kuruluflu .............................................................. 148
Dmaflk Atabeylii - Hal Mnasebetleri ................................................... 148
Tacl-Mlk Bri .......................................................................................... 151
fiemsl-Mlk smail ..................................................................................... 151
fiihabeddin Mahmud .................................................................................... 152
Cemleddin Muhammed Devri ................................................................... 152
Mcreddin Abak ve Atabeyliin Yklfl .................................................... 152
MUSUL ATABEYL (ZENGLER) (1127-1233) ......................................... 154
madeddin Zengi ve Atabeyliin Kuruluflu ................................................. 154
Musul Atabeylii............................................................................................ 155
I. Seyfeddin Gazi..................................................................................... 155
Kutbeddin Mevdd ................................................................................. 155
II. Seyfeddin Gzi.................................................................................... 156
zzeddin Mesud ....................................................................................... 156
Nureddin Arslanflah ve Musul Atabeyliinin Son Dnemleri .............. 157
Halep Atabeylii............................................................................................ 158
Nureddin Mahmud ................................................................................. 158
Melik Salih smail ......................................................................................... 159
LDENZLLER/AZERBAYCAN ATABEYLER (1146-1225) ......................... 160
fiemseddin ldeniz ve Atabeyliin Kuruluflu................................................ 160
Atabey Cihan Pehlivan ................................................................................ 161
Atabey Kzl Arslan ...................................................................................... 162
Atabey Kutlu nan .................................................................................... 162
Atabey Eb Bekr .......................................................................................... 163
Atabey zbek ve ldenizlilerin Sonu ........................................................... 164
SALGURLULAR (1148-1286).......................................................................... 164
Atabey Sungur ve Salgurlularn Kuruluflu.................................................... 164
Atabey Zengi ................................................................................................ 165
Atabey Tekle.................................................................................................. 165
Atabey Sad .................................................................................................... 166
Atabey Eb Bekr ve Atabeyliin Sonu ........................................................ 166
zet ............................................................................................................... 168
Byk Seluklu Devlet Teflkilat ............................................ 172 9. NTE

GRfi .............................................................................................................. 173
Seluklu Devlet Teflkilat Tarihinin Kaynaklar ........................................... 173
Seluklu Devleti ve Komflular ..................................................................... 173
Hanedan, Gulm ve kt Sistemi ................................................................. 174
HANEDAN VE SULTAN ................................................................................ 175
Hakimiyetin Hukuk Dayana (Meflriyet) ................................................. 175
Seluklu Hanedannn Ortaya kfl ............................................................ 175
viii indekiler
Sultann Belirlenmesi ve fiehzade syanlar ................................................. 176

Sultan ve Abbasi Halifesi (ktidar ve Otorite) ............................................. 176
Metb Devlet ve Tbleri ........................................................................ 176
Sultan ve Saltanat Sembolleri ....................................................................... 177
SARAY VE TEfiKLATI................................................................................... 180
MERKEZ (HKMET) TEfiKLATI................................................................ 182
Vezret ........................................................................................................... 182
Dvn- Al (Vezret).................................................................................... 183
Dier Dvnlar ............................................................................................... 184
EYALET TEfiKLATI ....................................................................................... 184
kt Sistemi .................................................................................................... 185
Eyalet Yneticileri ......................................................................................... 185
ASKER TEfiKLAT ......................................................................................... 187
Gulm Askeri................................................................................................. 187
kt Askeri...................................................................................................... 187
Melik fiehzadelerin ve Dier Devlet Adamlarnn Askerleri ....................... 187
Trkmenler .................................................................................................... 188
Tblerin Yardmc Kuvvetleri....................................................................... 188
ADL TEfiKLT ............................................................................................. 188
zet ............................................................................................................... 189
10. NTE Kltr ve Medeniyet................................................................ 194

SELUKLU MEDENYETN HAZIRLAYAN ORTAM ................................... 195
NZMYE MEDRESELER ........................................................................... 196
LM VE EDEBYAT....................................................................................... 199
Gazzl ........................................................................................................... 200
Nizamlmlk ................................................................................................ 201
mer Hayyam .............................................................................................. 201
Eb Htim sfizr ........................................................................................ 202
El-Harak ....................................................................................................... 203
Abdurrahman el-Hzin ............................................................................... 203
MMAR VE SANAT ....................................................................................... 205
Mescid-i Cumalar ......................................................................................... 205
Minareler ....................................................................................................... 206
Kmbed ve Trbeler ................................................................................... 207
Ribatlar (Kervansaraylar) ............................................................................. 207
zet................................................................................................................ 209
nsz ix
nsz
X.yzyln son eyreinde bafllayan Trk g, sadece Trk tarihinin deil, s-
lm ve Dnya tarihinin de seyrini deifltiren nemli bir olaydr. Trkler bilindii
gibi anayurtlar Trkistandan, tarih boyunca eflitli sebeplerle g etmifllerdir.
Gler genellikle gneye ine, gneybatya Afganistana, batya Karadenizin ku-
zeyi ve Avrupaya olmufltur. X.yzylda Karahtaylarn gneyden skfltrmas; be-
fleri ve ekonomik baflka nedenlerin de etkisiyle Trkistann kuzeyindeki Kpak
birliinin dalmas, yeni bir g dalgas bafllatt. Bu srada Orta Seyhun blgesin-
den Aral-Hazar arasna kadar uzanan yurtlarnda yaflamakta olan Ouzlar, bu g
dalgasnn en nnde bulunmalar sebebiyle, arkadan gelen baskyla batya ilk
geecek olanlard. Gktrk ve Uygurlar dneminde de devletin asl unsurunu
oluflturan Ouzlar, o hanedanlarn kmesi zerine zaman ierisinde batya ekil-
mek suretiyle, sz konusu yurtlarna yerleflmifllerdi. X. yzylda Hazar Kaanl-
na bal bir yabgu tarafndan idare edilmekte iken, bu srete slmiyetle de tan-
flan Ouzlar, gn ynn Hazarn kuzeyinden gneyine, slm lkelerine do-
ru evirmifl bulunuyorlard.
Ouzlarn Knk boyuna mensup sbafl Seluk Beyin, 980li yllarda yz kiflilik
bir toplulukla Cende g ve Mslman olmasyla, tabiri caizse tarihin seyri deifl-
ti. Sadece Trk Tarihinin deil, slm ve Dnya Tarihinin de akfl bambaflka bir is-
tikamet ald. Seluk Beyin, o gnn flartlarnda belki hi nemsenmeyecek bu
hamlesi, yurtsuz ve devletsiz kalan bu topluluklar, yarm yzyl sonra Seluklu
Devletinin ats altnda toplayacak olan geliflmelerin milad oldu. Devletin kurulu-
duu Horasan ve ran sel gibi akan Trkmenleri iskna yetmedi. Ouzlar, Seluklu
sultanlarnca sevk edildikleri Anadoluda, kll bir deiflim yaflatarak ikinci bir ana-
yurt kurdular. Burada Trkleri siyas birlie kavuflturup, yok olmaktan koruyan
Trkiye Seluklular, ktada ve Akdeniz havzasnda alt yz yl hkm sren Os-
manlnn ve Trkiye Cumhuriyetinin de temeli, hatt bizatihi kendisi oldular.
Trklerin yakndouya girdikleri dnemde, artk iyice zayflamfl olan Abbas
imparatorluuna karfl ataa gemifl olan Bizans ve slmn dahil bnyesini kemi-
ren Batnlik meseleleri, bu Ouz Trklerinin eseri olan Seluklu Devleti eliyle
byk lde zld.
Trkistanda Gktrkler ve Uygurlar gibi parlak dnemlerde temsil edilen; ba-
tya geldikten sonra Seluklu, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyetiyle Trkln bafl-
lca temsilcileri olan Ouzlarn/Trkmenlerin/ Seluklularn tarihini renmek,
Trk Tarihinin bugnden Hunlara kadar uzanan btnl kavramak anlamna
gelmektedir. Seluklu Tarihi Trk Milletinin iki bin yllk tarih servenin kavflak
noktas olmas bakmndan asla ihml edilemeyecek bir dnemdir.
Bu kitapta, ayr bir dersin konusu olacak kadar genifl ve nemli bir flube oldu-
undan, Trkiye Seluklular hari, Byk Seluklu mparatorluu; Seluklu sul-
tanlarnn tayin ettii Seluklu melikleri tarafndan kurulan flube hanedanlar ve
dalma dneminde byk siyas roller oynayan atabeylerin tarihi anlatlmaktadr.
lk drt nite kurulufl, Turul Bey, Alp Arslan ve Melikflah; befl ve alt fetret dev-
ri ve Sancar dnemi; yedi ve sekiz flube hanedanlar ve atabeylikler; son iki nite
ise, devlet teflkilt ile kltr ve medeniyet konularn iermektedir.
Ortaa Trk Tarihi ve Trkiye Tarihinin btn dnemlerinin anahtar konumun-
da olan Seluklu Tarihinin nemine, kk de olsa bir katk sunmak umuduyla
Editr
Prof.Dr. Glay N BEZER
1
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
N
Seluklularn kkeni ve Ouzlarla iliflkilerini tanmlayabilecek,
N
Ouz glerinin sebep ve sonularn belirleyebilecek,
Seluklu Devletinin kuruluflunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ouzlar Seluklular
Yabgu Gazneliler
Smnoullar Karahanllar
Seluk Bey ar-Turul Bey
indekiler
SELUKLULARIN KKEN
SELUKLULAR VE OUZLAR
CENDE G
SMNOULLARI VE
KARAHANLILARLA LfiKLER
ARI BEYN DOU ANADOLU
KEfiF AKINI
Byk Seluklu
Kurulufl Dnemi ARSLAN YABGUNUN ESR
Tarihi
EDLMES
ARI VE TURUL BEYLERN
RYSET
HORASANA G VE
GAZNELLERLE SAVAfiLAR
DANDNAKN SAVAfiI
DEVLETN KURULUfiU VE
YAPILANMASI
Kurulufl Dnemi
SELUKLULARIN KKEN
Seluklular, XI-XIV. yzyllarda Trkistan, Horasan, ran, Afganistan, Irak, Suriye
ve Anadoluda flubeler halinde hkm srmfl olan devletin ve onu yneten ha-
SIRA SZDE
nedann addr. Seluklularn bilinen ilk atas Dukakdr. Yenikent yabgusunun SIRA SZDE
hizmetinde sbafl olarak grev yapmakta idi. Usta savafll dolaysyla demir Sbafl, eski Trklerde ordu
komutan demek olup,
yayl unvan taflyordu. Kaynaklarn yetersizlii sebebiyle onun atalar hakknda Ouzlarda daD nemli
D fi N E L M fi N Edevlet
LM
bilgi sahibi deiliz. Dukakn lm zerine yerine olu Seluk sbafl oldu. Ad grevlilerindendir.
kaynaklarda Salcuk, Saluk,Selck, Seluk, Saruk gibi farkl flekillerde
yazlmfltr. Seluk Beyin torunlarnn kurduu devlet devrin Skaynaklar
O R U tarafn- S O R U
dan, onun adna nisbetle Selukiyyan, Selaka, Al-i Seluk (Seluklu ailesi) ola-
rak kaydedilmifltir. DKKAT DKKAT
Seluk Beyin ailesi ve yaknlarna iliflkin olarak sadece Mikail, Arslan srail,
Musa nan, Yusuf Ynal ve Yunus adl befl olunun varl tespit edilebilmifltir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Seluklularn Ouzlarn Knk boyundan geldii ittifakla kabul edilmektedir.
Ancak ne Dukakn, ne de Seluk Beyin Knk boyunun beyi olduklarna dair her-
hangi bir bilgiye sahip deiliz. kisinin de yalnzca Ouz Yabguluunda
AMALARIMIZ sbafl AMALARIMIZ
olarak grev yaptklar tespit edilebilmektedir.
Ouzlar hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Faruk Smer, Ouzlar K(Trkmenler)
T A P Tarihle- K T A P
ri, Boy Teflkiltlar, Destanlar, stanbul 2004
SELUKLULAR VE OUZLAR TELEVZYON TELEVZYON

Ouzlar gelenee gre, Ouz Kaann iki ayr eflinden dnyaya gelen alt olunun
neslinden gelmektedirler. 24 Ouz boyunun, Bozoklar kolunu oluflturan Gnhan,
Ayhan, Yldzhan ve oklar kolunu teflkil eden Gkhan, Dahan, Denizhann
NTERNET NTERNET
drder olunun torunlar olduklar kabul edilmektedir. Bu bilgilere gre Seluklu-
larn atas olan Knk, oklardan Denizhann kk oludur. Osmanllar ise Bo-
zoklardan Gnhann byk olu Kaynn soyundan gelmektedirler. Kaflgarl
Mahmud, Divan Lgat-it Trk adl eserinde o gnn tan olarak Knk boyunu,
Seluklularn siyaset sahnesindeki byk rolne nazaran listenin baflna koymufl-
tur. Mslman olmayan iki boyu ise listeye almamfltr. Aflada verilen tablolarda
her boyun damga ve ongunlar da gsterilmektedir. Dikkat edilecei zere listeler-
de farkllklar bulunmaktadr.
4 Byk Seluklu Tarihi
Resim 1.1
Kaflgarl
Mahmuda Gre
Ouz Boylar
Kaynak: (Smer,
2004)
1. nite - Kurulufl Dnemi 5
Resim 1.2
Reflideddin
Ouznmesine
Gre Ouz Boylar
Kaynak: (Smer,
2004)
Ouzlar, ilerinden Seluklular ve Osmanllar gibi iki nemli hanedan kara-

rak Trk Tarihinin XI. yzyldan gnmze kadar olan akfln deifltiren byk
Trk topluluudur. Bu bakmdan gnmzde de Trkln bafllca temsilcileri
onlarn torunlar olan Trkiye Trkleridir. Ouz boylarnn ounluu, Seluklu-
larn tarih sahnesine kt X. yzylda, Orta Seyhun ile Aral- Hazar arasndaki
bozkrlara kadar olan genifl bir blgede yaflamakta idiler. VIII. yzyln ilk yarsn-
dan itibaren nce, temelini oluflturduklar Gktrk, sonra Uygur Kaanlnn k-
mesi zerine meydana gelen g dalgalar ile batya ekilmifllerdi. Ouzlar X. yz-
ylda bir yabgu tarafndan idare edilmekte idiler. Ouz Yabguluunun baflkent
Yengikentden baflka Sabran, Stkent, Karauk, Barnlgkent ve Cend gibi flehir-
leri de vard. Yargebe (konarger) bir hayatlar olduu iin bafllca retim alan-
lar hayvanclk (at, koyun, deve) ve kendilerine yetecek kadar ziraat idi. Bununla
birlikte flehirlerde zenaat ve ticaretin de yaygn olduu bilinmektedir.
Hazar Kaanl VII-X. Ouz yabgularnn Hazar Kaanl veya Karahanllara bal olduklar ileri
yzyllarda Karadenizin
kuzeyi ve Dou Avrupada; srlmektedir. Ouzlarn Hazarlarla bazen mcadele, bazen de ittifak halinde bu-
Karahanllar ise IX- XIII. lunduklar ve onlara paral asker olarak hizmet ettikleri de tespit edilmifltir. Seluk-
yzllarda Dou ve Bat
Trkistanda hkm srmfl
lularn da Hazarlarla doal olarak Ouz Yabguluu mensuplar olarak iliflkilerinin
Trk hanedanlardr. olduu tahmin edilebilir. Seluk Beyin oullarna Mikail, srail, Musa, Yusuf ve
Yunus gibi isimler verilmifl olmas Yahudi Hazar Kaanl ile kltrel etkileflim ol-
duu izlenimi vermektedir.
922 ylnda dil Bulgar hanna gitmekte olan Abbasi halifesinin elilik heyetin-
de bulunan bn Fadlan, seyahatnmesinde Ouzlara iliflkin nemli bilgiler verir.
Bu tarihlerde aralarnda mslman olanlar bulunmakla birlikte, ounluun henz
eski Trk dinine (Gk-Tanr inanc) mensup olduklar anlafllmaktadr.
X. yzyln ikinci yarsnda, Ktaylarn Moolistandan srlmesi Kpak boy
birliinin dalmas sonucunu dourdu. Ouzlar kuzey komflular olan Trk boy-
larnn kaynaflmas ve gleri sebebiyle ciddi baskya maruz kaldlar. Bu olayn ya-
ratt siyasi, sosyal ve ekonomik sarsntlar, Ouzlar da yerlerinden oynatt. On-
larn bir ksm Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ve Dou Avrupaya g ettiler.
Daha sonra Seluklularn zn teflkil edecek olan dier Ouz topluluklar ise,
Hazar Denizinin gneyine indiler. Bu srada Horasan ve Maverannehirde hkm
srmekte olan Smnoullar Karahanllarn basks ile giderek zayflamakta idi.
Bu ynde g eden Ouzlar slamiyeti kabul ederek, Maverannehirde toplanma-
ya baflladlar.
Resim 1.3
Ouzlarn
Yurtlar
Kaynak: Atlas
Dergisi (Eyll
2001 Say 102)
SIRA SZDE Ouzlarla Seluklular

SIRA SZDE arasndaki iliflkiyi nasl tanmlarsnz?
1
D fi N E L M D fi N E L M
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
CENDE G
Daha nce de sylendii gibi, X. yzyln ikinci yarsnda yaflanan szkonusu olay-
lar, Ouzlar da yakndan etkiledi. Sbafl Seluk Beyin, bu srada iyice g kay-
betmifl olan Yabgu ile bir rivayete gre onun yerine gemeyiSIRA SZDE flphesiy-
planlad SIRA SZDE
le aras ald. Seluk Beyin detay bilinmeyen ksa hayat hikyesi iyi incelendiin-
de dahi, bunun ok da yersiz bir iddia olmad tahmin edilebilir. Bununla birlik-
te Yabguyu zaafa uratan dier sebepler de gzard edilemez. Ancak sebebi ne
olursa olsun bu rekabet, Yabguya gre daha zayf olduu anlafllan Selukun yur-
dunu terk etmesiyle sonuland. Seluk Bey az saydaki kaynan S O verdii
R U mphem S O R U
bilgiye gre, 960 veya 985 ylnda, Yengikentten, yine Yabguya bal olan Cend
flehrine geldi. Cend Seyhunun gney kysnda, yani slm medeniyet
D K K A T dairesi ie- DKKAT
risinde bulunuyordu. Yannda 100 kadar atl ile buraya gelen Seluk Bey, blge-
nin flartlarn ksa srede analiz ederek mslman olmaya karar verdi. Bir gelecek
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
inflas peflinde olan Seluk Beyin bu karar almasnda, daha nce blgeye g et-
mifl olan soydafllarnn kendisine katlmasn salamak arzusunun da nemli bir et-
ken olduu anlafllmaktadr. Nitekim bir ka ylda etrafnda byk kuvvetlerin top-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
lanmfl olmas, tercihinin ne kadar isabetli olduunu gstermektedir.
Trklerin slmiyeti kabul konusunda daha detayl bilgi iin bkz.

K M.Fatih
T A P fieker, Trk- K T A P
lerin Mslmanlaflma Srecinde slm Tasavvuru, Ankara 2010, Diyanet Baflkanl Yay.
SMNOULLARI VE KARAHANLILARLA
T E L E V LfiKLER
ZYON TELEVZYON
Trkler, Maverannehrin Emeviler tarafndan fethinden itibaren yakn temasta
olduklar slm dinini Talas Savaflndan sonra, artk kitleler halinde kabul etme-
ye bafllamfllard. Ancak X. yzyln bafllar bu hususta bir dnm noktas oldu.
NTERNET NTERNET
nce dil Bulgarlar, ksa bir sre sonra da Karahanllar mslmanl setiler.
Karahanllar bylece Smnoullarnn Trkistanda yrttkleri cihad faaliyetle-
rinin nn kesip, onlarn Trkistandaki asker ve siyas ilerleyifllerini durdurdu-
lar. Bir sre sonra ise dorudan Smnoullarn hedef alan bir dfl politika y-
rtmeye baflladlar.
Seluk Beyin, Ouz yabgusuna ait olmakla birlikte, adet bir mslman u
flehri olan Cendde mslmanl kabul onu, ksa bir zaman ierisinde Karahanl-
Smnoullar mcadelesinin en nemli taraflarndan birisi haline getirdi. Onun
Yabgunun Cende gelen vergi memurlarn kovmas bu evredeki saygnln art-
trd. Seluk Beyin kaynaklarda gzi unvan ile anldna bakarak, mslman ol-
mayan soydafllarna karfl cihad ettii sylenebilir. Nitekim byk olu Mikailin de
byle bir seferde flehit dflt anlafllmaktadr.
Karahanl ailesinden bat blgesinin yneticisi olan Kl Bura Han Harun,
Seyhunun dousundaki sficab, Taflkent gibi flehirleri aldktan sonra 992 ylnda
Smnoullarnn baflkenti olan Buharay iflgl etti. Seluk Bey, Smn emirinin
yardm isteine, olu Arslan Bey idaresinde kuvvet gndererek cevap verdi. Bu-
ra Han flehri terke mecbur olup lkesine dnerken, Ouzlar onun art birlikleri-
ne ok zayiat verdirdiler. Smnoullar emiri, bu yardm karfllnda Seluklulara
Buhara yaknlarndaki Nur kasabasn yurtluk olarak verdi. Ouzlarn merkeze bu
kadar yakn bir yere davet edilmifl olmalar, kfln efliinde bulunan Smnoul-
larnn onlardan daha etkili biimde yararlanmak istediklerini gstermektedir. Nur
blgesine Ouzlardan szkonusu yardma kumanda eden Arslan Bey idaresinde-
ki bir grubun g ettii tahmin edilmektedir.
Bu srada artk iyice yafllanmfl olan Seluk Bey ise hl Cendde oturuyordu.
Ailenin ve onlara bal Ouzlarn ynetimi hayattaki byk olu Arslann ida-
resinde gibi grnyordu. Ancak Seluk Bey babalar Mikail bir gazada flehid
dflmfl olan ar ve Turulu zel itina ile, adeta liderlie hazrlayarak kendisi
bytmflt. Seluk Bey tahminen 1009 ylnda 100 yafl civarnda ld. Bundan
sonra hayattaki byk olu Arslann yabgu unvan alarak ailenin baflna getii,
Yusuf Ynal ve dier kardefllerinin de hiyerarflik olarak onun hizmetinde olduu
tahmin edilmektedir. Nitekim Arslan ve Yusufun lmnden sonra Musa nann
yabgu unvan ald grlecektir. Ancak ar ve Turul Beylerin amcalarnn
hizmetine girmek konusunda mesafeli bir tavr takndklar anlafllmaktadr. Sel-
uk Beyin kendilerine gsterdii ihtimam ve babalar Mikail byk oul olduu
iin yneticilik hakknn kendilerinde olduu dflncesiyle Cend blgesinde kal-
maya devam ettiler.
Ouzlar bal bulunduklar beylere nisbetle, Yabgulular, Yinallular, Kzllular
Trkmen adnn anlam ve gibi adlarla anlmfllardr. slm kaynaklarnda mslman Ouzlar iin Trkmen
ne zaman ortaya kt
konusunda farkl grfller ad giderek yaygnlaflrken devletin kurulmasndan sonra da genellikle hanedann
bulunmaktadr. Ancak bu adna gre Seluklular fleklinde zikredilmifllerdir.
ad zellikle slm
kaynaklarnn, mslman Bu arada Smnoullar, Kl Bura Hann yerine geen Nasr lig Han tara-
olan Ouzlar iin yaygn bir fndan 999da ortadan kaldrd. Topraklar Ceyhun nehri snr olmak zere Ka-
flekilde kullandklar ve
onlarn da bu adlandrmay
rahanl ve Gazneliler arasnda blflld. Eb brahim smail adl bir Smni
yabanclamadklar flehzadesi lkesini kurtarmak iin onlara karfl byk bir mcadele bafllatt. Ona,
anlafllmaktadr. befl yl sren bu beyhude macerada Arslan Bey idaresindeki Ouzlarn yardm
ettikleri anlafllyor.
Bylece Karahanllar Maverannehire hkim olunca, dflmanlarna yardm
eden Seluklular onlarla karfl karflya kaldlar. Karahanllar hem bu sebeple hem
de, ayn mslman Ouz (Trkmen) kitleye hitap ettikleri iin, kendilerine rakip
olarak grdkleri Seluklulardan pek hofllanmyorlard. ar ve Turul Beyler bu
sebeple youn baskya maruz kaldklar Maverannehirden kfl yolu aradlar. ki
kardefl bir ksm kuvvetleri ile douya gerek Karahanl byk kaan Togan Ah-
med Hann hizmetine girdiler. Fakat Seluklularn arz ettii tehdidin farknda olan
Han, Turul Beyi yakalatt. Bunun zerine Karahanllara karfl ihtiyat elden brak-
mayp dflarda kalan ar Bey, bir basknla kardeflini kurtardktan sonra, Mavera-
nnehire geri dnmek zorunda kaldlar.
Karahanllarn kendi aralarndaki mcadeleler ve Nasr lig Hann lm (1013)
de, Seluklularn durumunu iyilefltirmeye yetmedi. Karahanl Ali Tegin b. Kl
Bura Han Maverannehiri hkimiyeti altna almaya alflrken asker g olarak
SIRA SZDE SIRA SZDE
Ouzlardan yararlanmak mecburiyetinde olduunu gryordu. Bunun iin Seluk
Beyin lmnden sonra artk Yabgu unvan taflyan Arslan ile iflbirlii yapt. Hat-
D fi N E L M t onun kzD ile
fi Nevlenmek
ELM suretiyle akrabalk kurdu. Fakat Ali Tegin, ar ve Tu-
rul Beyler idaresindeki Seluklulara dflmanca davranyordu. Arslan Yabgunun
da kendisine mesafeli durarak, tam anlamyla hizmetine girmeyen yeenlerini
S O R U S O R U
onun karflsnda himaye etmedii anlafllmaktadr.
DKKAT Trklerde ailenin,

D K K A boyun
T veya devletin baflna kimin geecei daima atflma konusu idi.
nk mesel len hkmdarn yerine ounlukla byk oulun gemesi fikrine itibar
edilmesine ramen, savafllar nleyecek kuvette bir veraset kanunu yoktu. Kut inanc dola-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ysyla, ailenin tm erkek yeleri tahtta/riyasette hak sahibi olduklar inancyla mcadele-
ye girebiliyorlard. Arslan Yabgu ve ar-Turul Beyler ile sonraki kuflaklar arasnda de-
AMALARIMIZ vam eden mcadelenin
AMALARIMIZ bafllca sebebi de bu anlayfl idi.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
ARI BEYN DOU ANADOLU KEfiF AKINI

Seluklular bir yandan mevcut flartlarn etkisiyle asker gcn artrmakla birlikte;
Maverannehri henz fethetmifl ve gcnn doruunda bulunan Karahanllara
karfl yeterince varlk gsteremiyorlard. Bunun zerine mevcut flartlar deerlendi-
ren ar ve Turul Beyler, tehlikeli bir maceraya atlmak zorunda kaldlar. Aldk-
lar karar gereince Turul le ekilirken, ar, Rum (Anadolu) seferine kacak-
t. Nitekim ar Bey yaklaflk 3 bin kiflilik bir kuvvetle yola kt (1016). Karahan-
l ve Gazneli topraklarndan gizlice ve sratli bir flekilde Azerbaycana ulaflt. Bura-
da hayatlarn geleneksel olarak Ruma gaza ederek geirmekte olan soydafllarnn
kendisine katlmyla glendi. ar Bey ilk olarak Van blgesinde Bizansa bal
Vaspuragan Ermeni Prenslii topraklarna girdi. Trk askerleri klk-kyafetleri, sa-
vafl uslleri ve sratleri ile byk flaflknla sebep oldular. Ermeni prens Senekhe-
rim onlarla savaflmaya dahi cesaret edemedi. Blgeyi yamalayan ar Bey pek
ok esir ve ganimet alarak yoluna devam etti. An(Kars)daki Ermeniler, Arranda-
ki fiedddoullar ve Grcistan topraklarna aknlarn srdren ar Bey, 4-5 yl
sren gaz hayatndan sonra Trkistana geri dnd (1021). ar Beyin bu sefe-
rinin, gebelerin iktisad hayatnda ok nemli bir yer tutan ganimet gelirleri ba-
kmndan baflaryla sonuland anlafllyor. Nitekim bu zenginlikten gelen g ve
itibar Trkmenlerin ar Beye katlmasn salarken, bu durum Arslan Yabguyu
tedirgin ediyordu.
ar Bey bu uzun seferin dnflnde Buhara civarnda Turul Bey ile bulufl-
tuunda, ganimet sevinci yannda, Rum lkesinin fethedilebilir SIRA SZDE
olduu mjde- SIRA SZDE
sini de paylafltlar. Yurt arayfl ierisinde olan Ouzlarn umutlarn yeflerten bu
tespit, ileride flartlar elverdiinde byk mcadeleler sonucunda gerek olacaktr.
Sizce ar Beyin byk tehlikeleri gze alarak bu keflif aknna kmasnn en nemli se-
SIRA SZDE SIRA SZDE
S O R U S O R U
bebi nedir? 2
D fi etkileyecektir.
ar Beyin Anadolu seferi Bizansn Dou Anadolu politikasn kkten NELM Zi- D fi N E L M
DKKAT DKKAT
ra kk bir aknda bile Trklerin karflsna kmayan Ermeniler bu gereke ile, Bizans
tarafndan Anadolu blgesine g ettirilmifllerdir. Zira Bizans zaten
S Omezhep
R U atflmala- S O R U
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
r dolaysyla atflma hlinde bulunduu Ermenilere, muhtemel bir Trk tehdidi karflsn-
da artk gvenemeyeceini anlamfl bulunuyordu. Bu sebeple Van ve Kars hattndaki Erme-
DKKAT DKKAT
niler, 1021-1064 yllar arasnda kendilerine i Anadoluda verilenAMALARIMIZ
yerler karfllnda bu- AMALARIMIZ
ralardan karlmfllardr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ARSLAN YABGUNUN ESR EDLMES K T A P K T A P
Ouzlarn nfusu Maverannehirde engellenemez bir flekilde artarken, blge h-
kimleri arasndaki mcadelelerde nemli roller oynuyorlard. Karahanl byk ka-
an Togan Ahmed Hann vefatndan sonra (1017) yerine geen T E L EMansur
V Z Y O N Arslan lig TELEVZYON
1024 ylnda taht kendi arzusu ile Yusuf Kadr Hana brakmflt.
K T A P kardefli Ali
Ancak K T A P
Tegin onun hkmdarln tanmad. Daha nce de sylendii gibi, Ali Tegin bu
hkimiyet mcadelesinde Arslan Yabgunun asker gcne dayanmaktayd. Bu du-
NTERNET NTERNET
rum ayrca Gaznelilerin Ceyhun tesi hedefleri iin de engelT Eteflkil
LEVZYON
ediyordu. Bu TELEVZYON
sebeple blgenin iki byk hkmdar, Yusuf Kadr Han ile Gazneli Sultan Mah-
mud, 1025 ylnda Semerkant yaknlarnda bulufltular. ran-Turan meselelerinin ko-
nuflulduu bu grflmede, Ali Tegin ile Arslan Yabgunun bertaraf edilmesine ka-
rar verildi. Ali Tegin, Sultan Mahmudun ordusuyla Trkistana N Tgirdiini
E R N E T duyunca NTERNET
le kat. Fakat Arslan Yabgu, Sultann grflme teklifini kabul ederek huzuruna
kt. Sultan Mahmud, Ouzlarn Karahanllar tarafndan alglandklar kadar b-
yk bir tehdit olup olmadn anlamak zere yapt grflmede o da ayn kana-
te vard. Bu yzden bir hile ile yakalanarak Hindistandaki Klincr kalesinde hap-
sedilen Arslan Yabgu 1032 ylnda lene kadar orada kald.
Arslan Yabguya bal olduklar iin Yabgulular olarak anlan Ouzlardan yak-
adr hne karfll olup, laflk 4000 adr halk, Sultan Mahmud tarafndan szkonusu anlaflma gereince
her hne ortalama 5 kifli
sayldna gre, bu Horasana nakledildi. Yabgulularn ar ve Turul Beylere tbi olmak istemeye-
Ouzlarn yaklaflk 20.000 rek g ettiklerine dair iddialar da vardr. Bununla birlikte esas sebebin, nfuslar
kifli olduu tahmin edilebilir.
giderek artmakta olan Ouzlarn gcnn, datlarak zayflatlmas olduu anla-
fllmaktadr. Zira birbirinin zerine katlanarak gelen g dalgalar ile oalmakta
olan Ouzlar, Ceyhun bendini ykp bir sel gibi Horasana girdikleri taktirde bu
tahripkr istilnn nnde durmak mmkn olamayacakt. Kzl, Yamur, Gktafl,
Mansur gibi beyleri idaresinde Horasana geen Yabgulu Ouzlar, kendilerine ve-
rilen yerlerde asayiflsizlie sebep olduklar iin Sultan Mahmut tarafndan dzenle-
nen bir seferle bizzt cezalandrldlar. 4.000 kadar ldrlen ve ok sayda esir
veren Ouzlardan kurtulanlar, Aral-Hazar arasndaki soydafllarnn yanna snd-
lar (1029). Sultan Mahmud ldkten sonra olu Mesudun taht ele geirmek iin
kendilerinden yardm istemesi zerine yeniden Horasana indiler. Fakat Mesud sal-
tanatn glendirdikten sonra, devleti bakmndan tehlike arz ettiklerini dflne-
rek onlar bertaraf etmeye giriflti (1033). Beylerinin bazlar ldrlen Ouzlar, bu-
nun zerine Horasan flehirlerini yamalayp batya doru ekildiler. Reyi alp ora-
dan da Azerbaycan, el-Cezire ve Dou Anadoluya girdiler. Bu blgeleri de yama
ve aknlara urattlar. Ancak Musulun Arap emiri Karvafl tarafndan ar bir yenil-
giye uratlp ok kayplar verdiler. Kalanlar kendilerinden sonra blgeye gelen
Seluklularla karfltlar.
ARI VE TURUL BEYLERN RYSET

ar ve Turul Beylerin
babas Mikail bir savaflta Arslan Yabgunun hapsedilmesi zerine Seluklu ailesi ile onlara bal Ouzlarn
flehit olunca anneleri, liderliini, ar ve Turul kardefllerin stlendii grlmektedir. Bu tarihte iki am-
kaynbiraderi Yusuf Yinal ile
evlenmifl (leviratus
calar Musa nan Yabgu ve Yusuf Yinal da hayatta idiler. Ancak onlarn dedele-
gelenei), ondan da brahim ri tarafndan bu gnler iin yetifltirilmifl olmas ve g flartlar ierisinde kendilerini
Yinal adl ana bir vey defalarca kantlamalar liderliklerinin nisbeten kolay kabul edilmesini salad.
kardeflleri domufltu.
SIRA SZDE Daha tarih sahnesine

SIRA SZDE karlarken Seluklu ailesi arasnda grlen anlaflmazlklarn en
3 nemli sebebi sizce ne olabilir?
D fi N E L M D fi de
N E Lsylendii
M
Daha nce gibi, Maverannehirde bamsz bir Karahanl flube-
si oluflturmaya alflan Ali Tegin, Arslan Yabgunun esareti ile kaybettii asker
S O R U gc yeni Seluklu
S O R U liderlerinden salamay plnlyordu. Ancak ar-Turul Bey-
lerin mesafeli duruflu Ali Tegini baflka tedbirler almaya sevk etti. Amcalar Yu-
suf Yinala yabgu unvan verip ailenin baflna geirmeyi; yani herfleye ramen
DKKAT DKKAT
mcadeleye devam edecek gleri bulunduu anlafllan Seluklu ailesini para-
Harizm genel hatlar ile her
taraftan Trk illeri ile evrili, lamaya teflebbs etti. Ali Tegin buna muvaffak olamaynca zerlerine ordu gn-
N N
SIRA SZDE
Amuderya (Ceyhun SIRA SZDE
derdi. Seluklular, Yusuf Yinal da dhil olmak zere ok kayplar verdiler. Erte-
Nehri)nn Aral Glne
dkld yerin iki yakasn si sene (1030) byk bir orduyla Ali Teginin zerine yryen ar ve Turul
iine alan blgeye denir. ki Bey intikamlarn almaya muvaffak oldular.
AMALARIMIZ
baflkenti Ks ve Grgentir. AMALARIMIZ
slm medeniyetinin nemli Bir sre sonra flartlarn zorlamasyla Ali Tegin ile olan anlaflmazlk askya aln-
merkezlerinden birisidir. d. Gaznelilere bal Harizm valisi Altuntafl da, ihtiya hlinde asker glerinden
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
yararlanmak dflncesiyle, Seluklulara kendi topraklarnda kfllaklar verdi. Sel-

uklular artk yazlar Buhara Nur civarnda, kfllar Harizmde geiriyorlard.
Bununla birlikte Seluklular, babasnn lm zerine tahta geen (1031) Sul-
tan Mesudun, Ali Tegin zerine gnderdii orduya kumanda eden Harizmflah
Altuntafla karfl, Ali Teginin saflarnda yer almfllardr. Altuntafl Debusiyede ya-
plan bu savaflta lnce (1032) yerine geen olu Harun, Gaznelilere karfl ba-
mszlk hareketine giriflti. Bunun iin de Gaznelilerin bafl dflman Ali Tegin ve
Ouzlarla ittifak etti. Seluklular Harunla yaptklar anlaflma gerei Harizme g
ettiler. Ancak Ceyhun nehrini geerlerken, kadim dflmanlar, Yenikent yabgusu
Ali Hann olu ve Cend meliki olan fiah Melikin basknna uradlar (Ekim-Ka-
sm 1034). 8.000 kadar l ve ok sayda esir veren Seluklular olaydan Harunu
sorumlu tutarak Harizmden ayrlmak istediler. Ancak kalkflt isyan hareketin-
de onlarsz baflarl olmas mmkn olmayan Harun Seluklular dnmeye ikna
etti. Fakat bundan ok ksa bir zaman sonra Harun Gazneliler tarafndan dzen-
lenen bir suikast sonucu ldrld (Nisan 1035). Ali Tegin de ayn yl vefat et-
tikten sonra onun oullar ile ittifak srdremeyen Seluklular yeni bir kfl yo-
lu aramak zorunda kaldlar.
HORASANA G VE GAZNELLERLE MCADELE

Trklerin bat ynndeki gleri, Seluklulara kadar genellikle Hazar Deni-
zinin kuzeyinden, Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ve Dou Avrupa ynn-
de olmufltur. Ancak Trklerin slm dinini kabul etmeleri glere ikinci bir isti-
kamet kazandrd. Bu gzergh takip edenler Hazar Denizinin gneyinden,
Ceyhunu geerek ran, Horasan ve Azerbaycana kadar geliyor ve hatt Anado-
luya gazalar yapyorlard. Hatrlanaca zere, ar Bey de 1016- 1021 yllar
arasnda byle bir sefer icra etmiflti.
Nitekim ar ve Turul Beyler idaresindeki Seluklular, artk Harizm ve Mave-
rannehirde kalmann dayanlmaz zorluklar karflsnda bu tecrbeyi hayata gei-
rerek Horasana g ettiler (Mays 1035). Aslnda dnemin kaynaklarnn ifadeleri-
ne gre, Horasan zaten Seluklulardan nce Trkmenlerle dolmufltu. Ceyhun
Nehrini 4.000 kifli civarnda bir kuvvetle geen Seluklular Horasann kuzeyinde
Nes, Ferave blgesini istil ettiler. Bununla birlikte Gaznelilerin Horasan valisine
bir mektup gndererek, Harizm ve Maverannehirde yaflama flanslar kalmad
iin izinsiz olarak Sultann topraklarna girdiklerini bildirdiler. Musa Yabgu, ar
ve Turul Bey adna gnderildii anlafllan mektupta bundan dolay zr beyan
ediyor, Nes ve Feravenin kendilerine verilmesi karfllnda ilerinden birisinin
daima Sultann yannda bulunacan, dierlerinin de ona sadaktle hizmet ede-
ceklerini taahhd ediyorlard. Seluklularn kendisinden Sultan Mesud nezdinde
arabuluculuk yapmasn istedikleri Sahib-i divn- rislet ve vezir bu olay karfl- Shib-i Divn- Rislet,
Trklerde turac ad
snda hakl olarak ok kayglandlar. Gazneli vezir durumu, bu yeni gelenlerin verilen, devletin i ve dfl
daha nceki koyun obanlarna benzemedii, flimdi byk dvalar olan yazflmalarn yapan
kurumun baflndaki st
kumandanlarla muhatap olduklar fleklinde aka ortaya koydu. dzey grevlinin unvandr.
Nes Savafl
Gerekten de ar ve Turul Beyler, herne kadar Gaznelilere karfl politik bir ne-
zaket gsterseler de hedeflerinin bundan daha fazlas olduu anlafllyordu. Uzun
yllardr yurt bulmak mecburiyeti ile oradan oraya gen Ouzlar Seluklu ailesi-
nin etrafnda toplanarak glerini giderek arttrmakta idiler. Buna ramen Sultan
Mesud, Seluklu baflbularnn tekliflerini geri evirdi. Oysa devlet ileri gelenleri,
nceki olaylardan da ders karmfl olarak Seluklular tahrik etmemeyi neriyor-

lard. Sultan Mesud, Beg-Tod adl komutan idaresinde 15.000 kiflilik bir orduyu
Seluklularn zerine sevk etti. Horasana geleleli henz bir ay olmasna ramen
10.000 savafl karacak bir gce eriflen Seluklular Gazne ordusunu Nesda mey-
dana gelen savaflta hezimete urattlar (Haziran 1035).
Seluklular bu zafere ramen Gaznelilere tekrar eliler gnderdiler. zerlerine
ordu sevk edildii iin savaflmaya mecbur kaldklarn, affedilmeleri hlinde sulta-
na hizmet edeceklerini bildirdiler. Ouzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken bir
konu olmakla beraber ok yaydan kmflt. Seluklularn savafltan nce reddedilen
teklifleri, flimdi kllarnn hakk olarak kabul edilmek zorunda kalnd. Sultan Me-
sud tarafndan hilat, at, eer takm ve menflur gibi hkimiyet sembolleri gnderil-
dikten baflka Nes, Ferave ve Dihistan da onlara brakld. Seluklular, Nes Tu-
rul Beye, Dihistan ar Beye, Ferave ise Musa Yabguya verilmek zere toprak-
lar aralarnda blfltler.
Seluklularn buna ramen szlerine durmalarn beklemek ok zordu. n-
k Horasan adet bir insan seline uramfl durumdayd. nk Aral-Hazar ara-
sndaki Ouz yurtlarndan, Harizm ve Maverannehirden akp gelen Trkmen-
ler ounlukla Seluklulara tbi oluyorlard. Bunlarn yansra bamsz hareket
eden gruplar da olduu gibi, Seluklu liderlerinin, bal olanlar zerinde dahi
mutlak otorite salamas mmkn deildi. Ayrca ou yar gebe hayat sr-
mekte olan Ouzlarn, yerleflikliin hkm srd Horasan yama etmeleri-
ne engel olmak da bir o kadar imknszd. Nitekim nfuslarnn giderek artmas
zerine kendilerine verilen yerlere smamaya baflladlar. Seluklu aknlar Cz-
candan Belhe kadar geniflledi. Sultan Mesud onlar durdurmak zere Hcib S-
bafl ynetiminde 15.000 kiflilik bir orduyu Horasana gnderdi. Bunun zerine
daha fazla tepki ekmek istemeyen Seluklular, bu srada Bustda bulunan Sul-
tana bir eli gnderdiler. Artan nfuslar yznden yafladklar yerlerin yetmedi-
ini bildirerek, Merv, Serahs ve Baverd flehirlerinin de kendilerine verilmesi kar-
fllnda asker hizmet teklif ediyorlard (Kasm 1036). Gazne sultan yamalary-
la Horasan kalbura eviren Seluklularn tekliflerinde samimi olmadklar d-
flncesiyle zerlerine yeni bir ordu gndermeye karar verdi. Veziri ile Hcib S-
bafly Seluklular Horasandan atmakla grevlendirdi. Seluklular bu tedbirler
karflsnda iflgl ettikleri yerlerden Nes ve Feraveye ekildiler.
Serahs-Talhb Savafllar ve Seluklularn Devlet ln

Sultan Mesud durumdan haberdar olunca, meselenin zldn dflnerek
Hindistana sefere kt (Ekim 1037). Seluklular ise kfln bastrmas zerine Hora-
sandaki Gazne ordusuna kk saldrlar dzenleyerek yeniden karflklklar kar-
dlar. Durumdan haberdar olan Sultan, Hindistandan Hansi kalesini fethederek
baflaryla dnmfl olmasna ramen, zaferinin tadn karamad. Sbaflya derhal
saldr emrini verdi. Seluklular sayca ok ve donanm bakmndan da ar olan
Gazne ordusunu, kk hafif svari birlikleri ile vurup kaarak hrpalyorlard. An-
cak buna ramen Gazne ordusundan korktuklar iin arlklarn Merv lne
gndererek, yenilgi hlinde aresiz Reye ekilmeyi dflnyorlard. Fakat Gazne
ordusuna karfl Serahsta girdikleri ve bir gn boyunca sren savafl ezici bir s-
tnlkle kazandlar (Mays 1038).
Geleneklere gre toplanan kurultayda bu zaferi grflen Seluklular, toprakla-
rn geniflletmenin yan sra, bir devlet iln provas yapmak imkn da buldular. Es-
ki yerlere ilave olarak Musa Yabgu Serahs, ar Bey Mervi ald. l ynetim
grntsne ramen, onlar bu flehirlere Turul Beyin tayin etmesinden anlaflld-

na gre, ailenin ve kurulmakta olan devletin bafl odur. Horasann merkezi olan
Niflabur ise zaferden 12 gn sonra, brahim Yinal tarafndan Turul Bey adna tes-
lim alnd. fiehir ahalisi doal olarak Seluklulara direnmedi. brahim Yinal Cuma
gn hutbeyi es-Sultanl-Muazzam unvanyla Turul Bey adna okuttu. Daha
sonra 3.000 kiflilik seme bir kuvvetle flehre gelen Turul Bey burada Sultan Me-
sudun saraynda tahta oturarak sultan iln edildi. Daha nce brahim Yinal, son-
ra da Turul Bey flehrin ileri gelenlerinin kayg ve korkularn gidermeye ynelik
szler verdiler. Savafl hli dolaysyla kanlmaz olan yama ve talann, artk bu
topraklar kendilerinin olduuna gre yaplmayacan vaad ettiler. Ayca yabanc
olduklar, Tacikler (ranllar)n adetlerini bilmedikleri iin ileri gelenlerin yardm
ve tavsiyelerine muhta olduklarn da vurguladlar. Bunun yansra Abbas Halife-
sine de zaferlerini bildirmek zere bir eli gnderdiler.
Daha sonra Niflabura Turul Beyin yanna gelen ar Beyin, flehri askerleri-
ne yama ettirmek istemesi zerine iki kardefl arasnda yaflanan mcadele, devle-
te geifl srecinde yaflanan bnyev rahatszlklar da ortaya koymaktadr. Turul
Bey, karfl kmasna ramen yamalama konusunda srar eden ar Beyi ancak
ban ekerek, szn dinlemezse intihar edeceini syleyerek durdurabilmiflti.
Turul Bey yamadan vazgemesi karfllnda ar Bey ve askerlerine 30.000 di-
nar vermek zorunda da kalmflt.
Sultan Mahmud dneminden beri Ouzlar meselesi hakknda bilgi ve tecrbe-
si olan; flimdi bunu kendi dneminde yaflanan olaylarla pekifltiren Sultan Mesud,
son olayla adet flok oldu. Seluklulara karfl onlarn eski dflmanlar Cend meliki
ile iflbirlii yapt gibi, Herat ve Merve de ordular yollad. Kendisi de yine iyi do-
nanml bir ordu ile Belhe hareket etti (Ekim 1038). ar Bey de bu arada, Sulta-
nn ilerleyifline ramen, byk bir cesaretle Faryb ve Tlekn yamalyor, Belhe
doru ilerliyordu. Sultan Mesud, Seluklular Horasandan atmak karar ile Se-
rahsa doru hareket etti. Saldrlarna devam eden ar Bey, yine sultan da hay-
retler ierisinde brakan bir cretle Mesudun ordughna baskn dzenleyerek ona
ait bir fili gtrd. ar Bey ok fkelenen Sultann kendisini izlemesi zerine Ul-
y-bd denilen yerde Gazne ordusunun karflsna tek baflna kt. Kuvvetlerini
kademeli olarak yenileyerek savafla sokan ar Bey, Sultan Mesudun harbe do-
rudan mdahalesiyle yenilgiye urad (Nisan 1039). Sultan bununla birlikte lde
takibin zorluklarn dflnerek, ekilmekte olan Seluklularn arkasndan gitmedi.
Ancak Sultan Mesud 1039 yl Mays ay sonlarnda yeniden harekete geti ve
Serahsa yneldi. Gazne ordusunun gcnden endifleye kaplan Seluklu liderleri
Serahsta toplanarak durumu mzakere ettiler. Turul Bey Gazne ordusunun takip
edemeyecei bir yere ekilmeyi nerdi. Fakat dier Seluklular ve Uly-bdda
yenilmifl olmasna ramen ar Bey bu fikre fliddetle karfl ktlar. Horasandan
kprdamalar halinde baflka bir yerde tutunmann zorluklarn ve Gazne ordusu-
nun zayf ynlerini ileri srerek savaflmaya karar verdiler. Seluklu ordusunun
mevcudu 20.000 kadar olup, Gazne ordusu ise hemen hemen kat ve fillerle
desteklenmekteydi. ki ordu Talh-b denilen yerde karfllaflt. Kk apl atfl-
malar srerken Sultan Mesud, Ramazanda kan dkmek istemedii iin bayram
bekledi. Bayram namaz srasnda Seluklularn ok yamuruna tutulan Gazne or-
dusu, bizzt Mesudun sevk ve komuta ettii bir meydan savaflna girdi. 27 Hazi-
ran 1039 tarihinde Seluklu ordusu bir kere daha yenilgiye urad.
Sultan Mesud le ekilen Seluklular takip etmek yerine onlarn elinde bulu-
nan flehirleri geri almak iin harekete geti. Buna ramen Gazne ordusu zaman za-
man Trkmenlerin basknlarna uramaktan da kurtulamyordu. Seluklular zaten

yazn bastrmas yznden arlklarn ve iafle skntsnn bunaltt dflman mey-
dan savafl yerine vur-ka taktii ile hrpalamay tercih ediyorlard. Yeni bir saldr
iin zamana ihtiyac olan Mesud, vezirinin nerisi ile Seluklularla yeniden barfl
yapt (Austos-Eyll 1039). Buna gre Seluklular Nes, Baverd ve Ferveye eki-
lecek, yani Merv, Serahs ve Niflaburu boflaltacaklard. Gazne sultan da gvence
olarak Herata ekildi. Her iki taraf da barfla inanmyor, dolaysyla savafla hazrla-
nyorlard. Sultan Mesud sonbaharda zellikle Turul Beyi yakalamak niyetiyle
ok sratli bir harekta bafllad. Seluklular onun yaklaflmas zerine le ekildi-
ler. Sultan Mesud 16 Ocak 1040da Niflabura girdi. Turul Beyin oturduu taht
paralatp, atlarn balad ahrlar atefle vermesi, Turul Bey ile iflbirlii edenleri
cezalandrmas sinirlerin iyice gerildiinin iflaretleri saylmaldr. Horasanda ktlk
olmas sebebiyle kfl, her iki taraf iin de ok zor geti. Fakat Seluklularn ifade-
siyle l onlarn anas-babas idi. Onlar, scaa-soua yoklua alflk olduklarn,
bu flartlarn daha ok dflman hrpalayacan hesap ediyorlard. Nitekim bu s-
rete Gazne ordusunun pek ok hayvan telef oldu.
Mart ortasnda yeniden harekete geen Sultan Mesud, ktln devam ettii Ho-
rasanda ordusu byk skntlar ekerek, Tus-Baverd zerinden Mays ay ortala-
rnda Serahsa ulaflt. Gazne ve Seluklu ordularnn birbiri ardna flehre girifllerin-
den ve tahribattan bunalan ahali flehrin kaplarn Sultana amad. Devlet ileri ge-
lenlerinin Herata geri dnp ordunun toparlandktan sonra sefer edilmesi teklifi
Mesudu ok kzdrd. Aslnda ne sebeple ekilirse ekilsin bunun dflmanlarnca
zaaf olarak alglanacan bilen Sultan Mesud, baz ileri gelenleri de meselenin s-
rncemede kalmasndan yararlanmakla suluyordu. Bu durumda Seluklularla so-
nucu belirleyecek bir harbe girmesi kanlmaz olacakt.
Nitekim 16 Maysta ordunun ihtiyalarn salamay umarak Serahstan Merve
doru harekete geti. Seluklular bunun zerine, daima yaptklar gibi, bir kurul-
tay toplayarak durumu grfltler. Turul Bey yine le ekilmeyi teklif etti. An-
cak bunun peflin yenilgi olduunu, oysa savaflrlarsa kazanma flanslarnn olduu-
nu dflnen ar Beyin srar ve dier Seluklu baflbularnn da onu destekleme-
si zerine niha bir savafla karar verdiler.
DANDNAKN SAVAfiI
Ailelerini ve arlklarn Balhan Dalarndaki soydafllarnn yanna gnderen Sel-
uklular, Gazne ordusuna doru harekete getiler. Onlarn maksad kayplar ver-
mekte ve maneviyat da byk lde kmfl olan Gazne ordusunu le ek-
mekti. Seluklular Gazne ordusuna ani basknlar dzenleyip kayor, kaarken de
su kuyularn kullanlmaz hle getiriyorlard. Aslnda Sultan Mesud bu savafla kar-
ken Seluklularn savafl taktiini anladn, kendisinin de buna uygun olarak, ha-
reket kaabiliyeti yksek bir orduyla savaflacan sylyordu. Ancak Sultan Mesud
yine onlarn stratejisine tbi olmak zorunda kalmflt. Seluklularn Horasana g
ettii 1035 ylndan beri srekli alarm durumunda bulunan Gazne ordusu bu s-
rete adeta tkenmiflti. Nihayet Dandnakn yaknlarnda karfl karflya gelen iki
ordu gn srecek bir kader savaflna bafllad. Seluklular kk birlikler hlin-
de ypratma savafl veriyorlard. Gazne ordusunun dayanlmaz hle gelen su ihti-
yacn karfllamak hayat bir mesele idi. 23 Mays Cuma gn Dandanakan kalesi-
ne ulaflan Gazne ordusu, kale kaplar kendilerine almamakla birlikte, ahalinin
surlardan sarktt su testileri ile bir miktar ihtiyacn giderdi. Kale dflndaki drt
kuyu Seluklular tarafndan lefl atlarak kullanlmaz hle getirilmiflti. Kuyularn al-
mas durumunda bile, ordudaki ok sayda hayvannn ihtiyacn karfllamayaca

akt. En yakn su kayna ise 5 fersah mesafede idi. Sultan Mesud kuyularn te-
mizlenmesi fikrini kabul etmeyip hareket emrini verdi. Ancak ordunun byle bir
durumda ileride bulunan su kuyularna doru harekete gemesi felketin bafllan-
gc oldu. 370 saray gulmnn geceleyin kaarak daha nce anlafltklar Seluklu
saflarnda savafla girmesi de barda taflran son damla oldu. Seluklu ordusunun
bu intizamsz kuvvetlere fliddetle hcm etmesi Gazne ordusunu darmadan etti.
Sultan Mesud, ordusu neredeyse savaflmadan dalmasna ramen, 100 kadar
adamyla byk bir cesaretle savafla devam etti. Ancak esir dflmek tehlikesiyle
karfl karflya kalnca Seluklu saflarn yararak Merv ynnde kamaya bafllad. Or-
dusunun kalanlar da yol boyunca ona katlmaya devam ederken Haziran 1040da
Gazneye vard.
Bylece tarihin sayfalarnda nemli dnm noktalarndan biri olarak yer alacak
byk bir savafl daha sona ermifl oldu. Seluklular 16.000 kiflilik ordularyla kendi-
lerinin neredeyse befl kat olan bir orduyu hezimete uratmfllard.
ki taraf iin de hayat nemi haiz olan bu savafl, ordularn mevcutlar ara-
sndaki orantszla ramen Seluklularn kazanmasnn en nemli sebeplerin-
den birisi flphesiz bu ann onlar iin bir lm-kalm savafl olmas idi. Bunun ya-
nnda ordularn yaplar da bir o kadar mhim idi. Seluklu ordusunun vur-ka
taktiine uygun hafif svarilerden oluflmas; buna karfllk Gazne ordusunun ha-
reket kaabiliyetini kstlayan arlnn da bu sonu zerinde byk etkisi var-
dr. Ancak bunlar kadar mhim baflka bir husus da, her iki ordunun terkibidir.
Seluklu ordusu bir devletin kuruluflu iin temel esas olan ayn soydan insanla-
rn kaytsz-flartsz dayanflmasyla, ayn davaya bafl koymufl, her flartta kazanmak
mecburiyetinde olan savafllarn ruh haliyle hareket ediyordu. Gazneli ordusu
ise, muhtelif milletler zerinde hkm sren bir iktidarn, kanlmaz olarak bu
milletlerden oluflturduu, ortak menfatlerden ok flahs karlarn gzetildii
ahenksiz bir kalabalkt. Dolaysyla birbirleriyle rekabet eden ve ald creti bi-
raz fazlasyla her kim derse ona hizmet etmeye, baflka bir deyiflle ihanete hazr
kimselerden meydana geliyordu.
Gazneliler bu yenilgi sonucunda en nemli eyaletlerinden olan Horasan ve Ha-
rizmi kaybettiler. Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistanda bulunan topraklarna
ekilip 1187 ylna kadar siyas varlklarn srdrdler.
Gaznelilerin kendilerinin beflte biri kadar olan bir orduya yenilmifl

SIRAolmalarnn
SZDE bafllca SIRA SZDE
sebebi sizce ne olabilir? 4
DEVLETN KURULUfiU VE YAPILANMASID fi N E L M D fi N E L M
Zaferden sonra Seluklular bir yandan Gazne ordusunu kararl bir takibe uratr-
ken, hemen bir kurultay topladlar ve devlet iln ettiler. Ancak Sasl
O Rbyk
U kurulta- S O R U
y bir ay ierisinde Mervde yaptlar. Turul Bey bir kere daha sultan ilan edildi. Ni-
flabur baflkent olmak zere batya gidecekti. zellikle Seluklu aile mensuplar, bu
DKKAT DKKAT
byk emein, fedakrln heb olmamas iin birlik hlinde kalmaya and itiler.
Sonra lke topraklarnn ynetimini paylafltlar. ar Beye melik unvanyla Merv
N N
SIRA SZDEitibaren Af-
merkez olmak zere Horasann dousu; Musa Yabguya ise Herttan SIRA SZDE
ganistan ynnde zapt edecei yerler verildi. Hanedann ileri gelenlerinden bir
ksmna da, bu liderden birisine bal olmak kaydyla baz yerler verildi. ar
Beyin olu Kavurt Kirmana tayin edilirken; dier olu Alp Sungur Yakut, brahim
Yinal ile Kutalmfl dorudan Turul Beyin hizmetine verildiler.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
DKKAT Seluklu Devletinin

D K K A Tkuruluflu aflamasnda yaplan bu ifl blm, pek ok arafltrmac tara-
fndan Trk devlet geleneine dayanan bir uygulma olarak deerlendirilmekle birlikte; ilk
olma zelliiSIRA
taflyan ynleri de vard. Gelenee gre Trk Devletini Tanr tarfndan ken-
N N
SIRA SZDE SZDE
Kut, Trk devlet geleneine disine kut verilmifl olan tek bir hkmdar ynetirdi. lke topraklar ynetim bakmndan
gre, Tanr tarafndan
yeryzn idare etmekle hanedan mensuplar arasnda blfllrd. Ancak bu grevliler hkmdarn hkmranlk
grevlendirilmifl olan Trk
AMALARIMIZ yetkisine ortak deillerdi ve gerektiinde idare alanlar da deifltirilirdi. Yani lke hane-
AMALARIMIZ
hkmdarna bahfledilmifl
olan ilah ltfun addr. Kut,
dann ortak mlk deildi. Ynetim yetkisi, millet adna hkmdarn elinde ve hanedann
hkmdar ilh nitelikli ve ortak sorumluluunda bulunurdu. Ancak Seluklularn szkonusu ifl blm, bu anlamda
kutsal
K Tyapmaz.
A P nk Tanr K T aflan
lfln snrlarn A P istisna durumlardandr.
tarafndan yetkilendirilmifl
saylsa da hkmdar, tre
(kanun) nnde sorumlu ve Seluklular Merv kurultaynda Turul Beyi sultan kabul etmekle birlikte, a-
hesap sorulabilir
Tdurumdadr.
ELEVZYON r Bey ve TMusa
E L E V Yabguya
ZYON tannan haklar, gelenein tesine gemifl bulunuyordu.
Nitekim her ikisi de kendi adlarna hutbe okutmak ve para bastrmak yetkisini h-
iz olduklar gibi, onlarn dorudan tbileri de vard. Bu durum Trk devlet gelene-
inin ngrdnn aksine merkeziyetilie aykr bir durum ortaya karyordu.
NTERNET NTERNET
Herhlde bu kadar meflakkatli bir srete byk hizmetler etmifl olan dier iki Sel-
uklu baflbuuna da bir nevi vefa gstergesi olarak salanan bu imtiyazlar, ileride
grlecei zere onlarn hayatlaryla snrl kalacaktr.
zet
N
A M A
Seluklularn Kkeni ve Ouzlarla iliflkilerini N
A M A Seluklu Devletinin kuruluflunu aklayabilme.
1 tanmlayabilme, 3
Gazneli Sultan Mesud, topraklarna izinsiz giren
Seluklular, XI-XIV. yzyllarda Trkistan, Hora-
Seluklulara karfl mcadele bafllatt. Yurt ihtiya-
san, ran, Afganistan, Azerbaycan, Suriye, Irak
c yznden ge mecbur kaldklarn bildirerek
ve Anadoluda flubeler hlinde hkm srmfl
yaptklar af ve hizmet talepleri kabul edilmedi.
olan hanedann addr. Ouzlarn Knk soyun-
1035 ylnda Nes savafl ile bafllayan ve 1040
dan gelen Seluklularn bilinen ilk atas Dukak
Dandanakan savaflna kadar devam eden bu m-
Beydir. Yar gebe bir hayat srmekte olan
cadeleler srasnda Seluklular, 1038 ylnda Ni-
Ouzlar, Orta Seyhundan Aral-Hazar arasna ka-
flaburu ele geirip devlet iln ettiler. Sultan Me-
dar olan yurtlarnda OuzYabguluu idaresinde
sudun, Trkmenler (Ouzlar) ya da Seluklu me-
yaflamakta idiler. Dukak Bey ve daha sonra da
selesini zmek zere yapt son byk hamle
olu Seluk Bey, yabgunun hizmetinde sbafl
de Dandnaknda baflarsz oldu. Bu baflarsz-
olarak hizmet etmifllerdi.
lkta, Seluklularn bu var olma-yok olma mca-
N
delesinde kazanmaktan baflka arelerinin olma-
Ouz glerinin sebep ve sonularn belirleye-
A M A mas ve uyguladklar vur-ka savafl taktii nem-
2 bilme,
li etken olmufltur.
Ouzlarn kuzey komflusu olan Kpak birliinin
Savafltan sonra Turul Bey sultan iln edilerek
dalmas zerine bafllayan glerin sebep oldu-
Seluklu Devleti kuruldu. lke topraklarnn y-
u sarsnt yabguluu da etkiledi. ktisad ve sos-
netimi hanedan mensuplar arasnda paylaflld.
yal baflka sebeplerin de etkisiyle, Yabgu ile siya-
s ekiflmeye giren Seluk Bey g etmeye mec-
bur oldu. 100 kadar atl ile Yenikentten Mavera-
nnehirde bulunan Cende geldi. Ksa zaman
ierisinde bu havaliye g eden ve mslman
olan Ouzlarn etrafnda toplanmasyla byk
bir gce ulaflt. Bundan dolay Karahanllar ile
Smnoullar arasndaki mcadelelerde ikisinin
de yardmna ihtiya duyduu bir g hline gel-
di. Smnoullar bu yardmlar karfllnda Sel-
uklulara Buhara yaknlarnda Nur kasabasn
yurtluk olarak verdiler.
Seluk Beyin lmnden sonra olu Arslan Yab-
gu ailenin baflna geti. Ancak Karahanllarn Ma-
verannehiri ele geirmesi zerine zorluklar artt.
Youn bask zerine yeni arayfllara girdiler. a-
r Bey 1016-1021 yllar arasnda Dou Anadolu
Blgesine bir sefer yapt. Bu tapraklarn fethedile-
bilir olduu mjdesi ile dnd. Bu arada Kara-
hanl Ali Teginle ittifak eden Arslan Yabgu, Ouz-
lar (Trkmenler) giderek artan kuvvetleri dolay-
syla tehdit olarak gren Gazneli Sultan Mahmud
tarafndan bertaraf edildi. Bundan sonra ailenin
baflna geen ar ve Turul Beyler, Ali Tegin ve
Harizmflahla baz ittifaklar denemelerine ramen
artk burada kalmann mmkn olamayacan
grerek Ceyhunu geip Horasana geldiler.
Kendimizi Snayalm
1. Seluklularn bilinen ilk atas afladakilerden han- 7. Seluklu-Gazneli savafllar iin afladaki efllefltirme-
gisidir? lerden hangisi yanlfltr?
a. Seluk Bey a. 1038 Serahs
b. Arslan Yabgu b. 1037 Nes
c. Dukak Bey c. 1040 Dandnkan
d. Ouz Yabgu d. 1039 Talh-b
e. Kutalmfl e. 1039 Uly-bd
2. Seluklular Ouz boylarnn hangisinden gelmekte- 8. Seluklularn Gaznelilerle savafllarnn bafllca sebe-
dirler? bi afladakilerden hangisidir?
a. Kay a. Karahanllara yardm etmesi
b. Yazr b. Gazne topraklarn yamalamas
c. Der c. Arslan Yabgunun esir edilmesi
d. Knk d. Sultan Mahmudun Ouz illerini yamalamas
e. Kpak e. Seluklularn devlet kurmak istemeleri
3. X. yzylda Ouzlarn bafllca yurtlar afladakiler- 9. Dandanakandan sonra yaplan idar dzenlemeyi en
den hangisidir? doru flekilde afladakilerden hangisi tanmlamaktadr?
a. Maverannehir a. Henz devlet kurulamamfltr.
b. Dou Trkistan b. Kurulan devlet Knk boyunun idaresine verilmifltir.
c. Orta Seyhun, Aral-Hazar aras c. Turul Bey idaresinde merkeziyeti bir devlet
d. Orhun blgesi kurulmufltur.
e. Horasan d. Turul, ar ve Yabgu ayr blgelerde hkm-
dar olmufllardr.
4. X. yzyldaki Ouz glerinin nedeni afladakiler-
e. Devletin baflna Seluk Bey gemifltir.
den hangisidir?
a. in istils
10. Dandanakandan sonraki paylaflm ile ilgili aflada-
b. Karahanllar tarafndan davet edilmeleri
kilerden hangisi yanlfltr?
c. Gazneli Mahmudun dflmanca tavrlar
a. Turul Beye Merv merkez olmak zere ran
d. Maverannehirde yaflanan ktlk
b. ar Beye Merv merkez olmak zere Ceyhuna
e. Kpak Birliinin Ktaylarn basksyla dalmas
kadar Horasan
c. Kara Arslan Kavurt Beye Kirman
5. Afladakilerden hangisi ar Beyin Anadolu ak-
d. nan Yabguya Herat ve Sistan
nn sonularndan biri deildir?
e. Turul Beye Niflabur merkez olmak zere Ho-
a. Bizansn Dou Anadolu siyasetinde deifliklik
rasan
yapmas
b. Ermenilerin i blgelere g ettirilmesi
c. Byk Seluklu Devletinin kurulmas
d. Anadolunun fethedilebilirliinin tespiti
e. ok miktarda ganimet elde edilmesi
6. Seluklularn Maverannehirde tehlike olarak g-

rlmelerinin nedeni hangisidir?
a. Gler dolaysyla saylarnn devaml artmas
b. Smnoullar ile iflbirlii yapmfl olmalar
c. Karahanl tahtn ele geirmek istemeleri
d. Ali Tegin ile iflbirlii yapmay reddetmeleri
e. Gazne topraklarna dzenledikleri aknlar
Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Gazneli Sultan Mahmud, Karahanl hkmdar Yusuf 1. c Cevabnz doru deilse Seluklularn Kke-
Kadr Han ile Semerkantta grfltkten sonra Ouz- ni konusunu tekrar gzden geirin.
larn kendileri iin de byk bir tehlike olduu kana- 2. d Cevabnz doru deilse Seluklularn Kke-
tine vard. Fakat tehditin boyutunu anlamak zere o ni konusunu tekrar gzden geirin.
srada Ouzlarn nde gelen baflbularndan olan Ars- 3. c Cevabnz doru deilse Seluklular ve Ouz-
lan Yabguyu huzuruna ard. 10.000 kiflilik bir ordu lar konusunu tekrar gzden geirin.
ile geldiini duyunca kendi baflna gelmesini istedi. Ars- 4. e Cevabnz doru deilse Cende G konusu-
lan Yabgu bafllangta iyi kabul grmekle birlikte, daha nu tekrar gzden geirin.
sonra yakalanarak hapsedildi. Sultan Mahmud ile Ars- 5. c Cevabnz doru deilse ar Beyin Dou
lan Yabgu arasnda bu olaya sebep olarak gsterilen Anadolu Kefliif Akn konusunu tekrar gzden
konuflma flu flekilde nakledilmektedir: geirin.
Sultan Mahmud- Biz her zaman Hind tarafna, kfir- 6. a Cevabnz doru deilse Karahanllar ile liflki-
lerle gazaya gitmek zorundayz. Byle olunca Horasan ler konusunu tekrar gzden geirin.
ihml ediliyor. Sizden beklentim odur ki, iki taraf ara- 7. b Cevabnz doru deilse Horasana G ve
snda bir szleflme ve yardmlaflma olsun. Zira bir taraf- Gazneliler ile Savafllar konusunu tekrar gz-
tan kuvvetli bir dflman peyda olursa, yardma ihtiya den geirin.
olacaktr. Siz yardm esirgemeyesiniz. 8. e Cevabnz doru deilse Horasana G ve
Arslan Yabgu- Sultana ballk konusunda bizden Gazneliler ile Savafllar konusunu tekrar gz-
kusur ve ihml olmaz. den geirin.
Sultan Mahmud- Askere ihtiyacm olursa bana ne ka- 9. d Cevabnz doru deilse Devletin Kuruluflu ve
dar yardm edebilirsiniz? Mahiyeti konusunu tekrar gzden geirin.
Silahdrndan bir yay alan Arslan genliin ve ikinin 10. a Cevabnz doru deilse Devletin Kuruluflu ve
verdii gururla Mahiyeti konusunu tekrar gzden geirin.
Arslan Yabgu- Bu yay kendi kavmime gnderirsem
30.000 kifli derhl atlanrlar diye cevap verdi.
Sultan Mahmud- Daha fazlasna ihtiyacm olursa diye
tekrar sordu.
Arslan Yabgu- Elindeki oku Sultan Mahmuda atarak
Bu oku kendi kabileme iflaret olarak gnderdiim her
zaman 10.000 kifli daha gelir diye cevaplad.
Yabgu, Sultan sorduka ok ve bir yayla toplam
100.000 kiflinin geleceini taahht etti.
Sultan Mahmud Daha fazla lzm olursa diye sormaya
devam etti.
Arslan Yabgu- fiu oklardan birini Balhan Dana
(Hazarn gneydousunda) gnder, 100.000 atl daha
gelir.
Sultan Mahmud ayn soruyu tekrarlaynca
Arsan Yabgu- Bu oku Trkistana gnder, 200.000 at-
l istesen de gelir dedi.
Sultan Mahmud bunun zerine Bir yay ve okla,
maaflsz-cretsiz bu kadar orduyu emre amade edebi-
len bir kimseyi hafife almamaldr diyerek onu ve adam-
larn yakalatt. Gece yars zincirlere vurulmufl olarak,
hapsedilmek zere Hindistandaki Kalincar kalesine
gnderildi. Olu Kutalmfl ve adamlarnn teflebbsleri-
ne ramen kurtarlamayan Arslan Yabgu 1032 ylnda
hapiste ld (Kymen, 1979)
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar

Sra Sizde 1 Agacanov, Sergey (2002). Ouzlar (Trke trc. A. An-
Seluklular, Aral-Hazar arasndan Orta Seyhuna kadar naberdiyev- E. Necef) stanbul
uzanan yurtlarnda yaflamakta olan Ouzlarn Knk bo- Agacanov, Sergey (2006) Seluklular (Trke trc. E.Ne-
yundan gelmekte idiler. Bilinen ilk atalar Dukak Bey cef-A. Annaberdiyev) stanbul
de Ouz yabgusunun sbafls idi. Daha sonra Seluk Kymen, M.Altay (1979). Byk Seluklu mparator-
Bey de ayn greve getirilmifltir. luu Tarihi I Kurulufl Devri Ankara
Smer, Faruk(2004). Ouzlar (Trkmenler) Tarihle-
Sra Sizde 2 ri-Boy Teflkilt- Destanlar stanbul.
Maverannehire g ettikten sonra kendilerine katlan Turan, Osman (2010). Seluklular Tarihi ve Trk s-
Ouzlarla birlikte nfuslar giderek artan Seluklular, lm Medeniyeti stanbul
blge hkimleri arasndaki iliflkilerde rol almaya baflla-
dlar. Karahanllara karfl savafllarnda Smnoulla-
rnn yannda yer aldlar. Ancak Smnoullarn ykp
buray ele geiren Karahanllar tarafndan istenmediler.
Baskya maruz kalan ar Bey yeni yurtlar aramak, ga-
nimet elde etmek midiyle bu sefere kt.
Sra Sizde 3
Trklerde eski devirlerden itibaren, ailenin, boyun
ve devletin kim tarafndan ynetilecei problem tefl-
kil etmifltir. Seluklular da daha devlet kurulmadan
nce, ailenin riyseti konusunda anlaflmazla dfl-
mfllerdi. Seluk Beyden sonra, daha onun saln-
da len byk olu Mikailin ocuklar ile hayattaki
byk olu Arslan Yabgu, ailenin ynetimi konusun-
da sorun yaflamfllardr.
Sra Sizde 4
Gaznelilerin kendilerinden sayca ok kk olan Sel-
uklulara yenilmesinin bafllca sebebi, iki ordu arasn-
daki mahiyet farkdr. Seluklu ordusu kazanmaktan
baflka kar yolu olmayan, l savaflna uygun hafif s-
varilerden oluflan bir ordu idi. Gazneliler ise fillerin de
nemli yer tuttuu ar techiztl, dolaysyla hareket
kaabiliyeti zayf bir ordu idi. Dier yandan Seluklu or-
dusu madd-manev tm unsurlar ile uyumlu, Gazne
ordusu ise muhtelif kkenlerden glamlarn oluflturdu-
u bozguna meyyl bir ordu idi.
2
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra
Seluklu Devletinin kurulufl dnemi idar yaplanmasnn zelliklerini ak-
N
layabilecek,
N
Devletin kurulufl dneminde yaflanan bafllca siyas olaylar tanmlayabilecek,
Seluklu Devletinin slm Dnyasnda stlendii rol ve Abbas Halifelii ile
N
iliflkilerini siyaset felsefesi asndan aklayabilecek,
Taht mcadelelerini idare mekanizmas bakmndan deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trkmenler ar Bey
Bizans Kutalmfl
Abbasler Turul Bey
Fatimler brahim Yinal
syanlar Musa Yabgu
indekiler
DEVLETN MAHYET VE LK
FETHLER
TRK AKINLARI VE BZANS LE
Byk Seluklu Tarihi Turul Bey Zaman LfiKLER
ABBAS HALFEL LE LfiKLER
fiEHZDE SYANLARI
DER OLAYLAR
Turul Bey Zaman
DEVLETN MAHYET VE LK FETHLER

Dandnakn zaferini kazandktan sonra Turul Beyi sultan iln eden Seluklular,
bu baflarlarn birer zafernme ile baflta Karahanllar olmak zere, tm komflular-
na duyurdular. Bunun yan sra bir islm devleti olarak onaylanmak istei ile, Ab-
bas halifesi el-Kaim Biemrillaha da eli gnderdiler. Turul Bey adna kaleme al-
nan mektupta Gaznelilerin zulmlerinden ve taht hak etmeyen kle soylarndan,
kendilerinin ise padiflahzde olduklarndan bahsediyor; dil, dindar hkmdarlar
olmay vad ederek saltanatlarnn tastik edilmesini bekliyorlard.
Daha nce sz edildii gibi Dandnakn zaferinden sonra, fethedilen ve fethi
hedeflenen topraklarn ynetimi hanedn mensuplar arasnda blfllmflt. Tu- Halifelik aslnda tam olarak
devlet baflkanl demek
rul Bey sultan olmakla birlikte; her birisinin kendi tbileri bulunan ar Bey ve olup, slm siyaset
Musa Yabgu da, bamsz birer hkmdar hviyetiyle karflmza kmaktadrlar. felsefesine gre halife,
btn mslmanlarn emiri
Geri onlarn bu yksek mevkilerine ramen hiyerarflik bakmdan Turul Beyin idi. Yani slm dnyasnn
stnln kabul etmekte olduklar anlafllmaktadr. bir tek hkmdar olabilirdi;
o da halife idi. Ancak Abbas
Seluklu Devletinin kuruluflu, hi flphesiz Trk- slm ve Dnya Tarihinin ak- Halifelii, Harun Reflid ve
fln deifltirecek nemli bir dnm noktas olmufltur. nk henz sadece Hora- oullarndan sonra eflitli
san ele geirmifl bulunan Seluklular, en yakndan bafllayarak Afganistan, ran, sebeplerle g kaybederken,
merkeziyeti yaps da
Azerbaycan ve hatt Anadolu ynnde topraklarn geniflletmek siyaseti gdyor- zlmeye bafllamflt.
lard. En gl rakipleri Gaznelilerle snr mcadeleleri bundan sonra da srp gi- Bundan yararlanan pek ok
yerel ynetici bulunduu
decek olmasna ramen, onlar artk ciddi bir tehdit olmaktan kmfllard. ran ise, yerde bamszln iln
tm yakndouda olduu gibi, Abbas mparatorluunun X.yzylda zayflamasy- etti. Abbas halifelii daha
fazlasna gc yetmedii
la ortaya kan, siyas birlikten yoksun bir flekilde, mahall hanedanlarn idare- iin, kendi adna para
sinde bulunuyordu. bastrmak ve hutbe okutmak
kaydyla bu emirliklerin
Turul Bey Horasana sahip olan kardefli ar Beyle snrdafl olarak kendisini varln onaylad. Bylece
bir bakma dou istikametinde tamamen emniyette hissediyordu. ar Bey ise Bat ran ve Irak- Acemde
Gazneli topraklarnda ilerlemeye devam ederek, Belh baflta olmak zere Toharis- Bveyhoullar, Horasan ve
Maverannehirde
tan ve Huttaln blgelerini sratle ele geirdi. Musa Yabgu da Herat ve Sistan ala- Smnoullar, Musulda
rak Gaznelilere karfl mcadeleyi srdrd. Hamdanoullar,
Ukayloullar, Azerbaycanda
Sultan Mesud lmeden nce, Harizmflh smail isyan etmifl olduu iin Harizmi fieddadoullar, Horasanda
Cend emiri fih-Melike vermiflti. fih-Melik 40.000 kadar askerle Harizme yryp Tahiroullar, Msrda
Fatm Halifelii vb. gibi
smaili ar bir yenilgiye uratp blgeye hkim oldu (1041). ar Bey, ordusu- hanedanlar ortaya kt.
nun mevcudundan da anlafllaca zere, byk bir Ouz gcne dayanmakta Bunlarn meflruiyeti ise,
sonuncusu hari halifeden
olan eski dflmanlar fih-Melikin arz ettii tehlike karflsnda ordusuyla hemen ha- alacaklar onaya bal
rekete geti. Bunun zerine Cend meliki ekilmek zorunda kald. Ancak ar Bey bulunuyordu.
onun ekilmesini yeterli grmeyerek, Taberistan seferinden henz dnmfl olan

Turul Bey ile birleflerek fiah-Melikin zerine yrd. Baflflehir rgente kuflat-
lan fih-Melik, bir huru hareketi yapmak istediyse de yenildi. Gaznelilere sn-
mak zere kaarken brahim Yinaln kardefli Ertafl tarafndan yakaland ve hapse-
dildi. Bylece Seluklularn eski dflmanlar tamamen ortadan kaldrld gibi,
Harizm vilyeti de Seluklu idaresine girmifl oldu (1043). Bu geliflme Ouzlarn,
artk rakipsiz grnen Seluklulara katlmn da iyice hzlandrmfltr.
Seluklular, Byk Seluklu Kirman eyaleti ise ar Beyin olu Kavurt Bey tarafndan ele geirildi ve B-
Devletine bal olmak zere yk Seluklulara bal olmak zere, Kirman Seluklu Meliklii kurulmufl oldu.
baz hanedanlar daha
kurmufllardr. Bunlarn ilki Turul Beyin Harizm seferinden dndkten sonra, Seluklu ailesinin en flh-
hemen Dandnakndan retli mensuplar olan Kutalmfl, brahim Yinal ve Alp Sungur Yakut de maiyetinde
sonra Kavurt Beyin
fethettii Kirmanda olarak Bat rana ynelmesi, devletin daha ok bu tarafta geniflleyeceinin iflaret-
kurduu meliklik; ikincisi lerini veriyordu. Merkez bir ynetimden mahrum olan blge, ok ksa bir zaman
Sultan Melikflahn 1078
tarihinde kardefli Tutuflu zarfnda Seluklular tarafndan kolaylkla ele geirildi. Turul Bey zaten daha n-
fiam (Suriye)a tayin etmesi ce, Hazar Denizinin gneyinde bulunan Taberistan ve Grgn ele geirerek bu-
zerine kurulan Suriye
Seluklu Meliklii;
radaki hanedanlar kendisine balamfl bulunuyordu (1042). brahim Yinal 1042de
ncs Sultan Irak Ouzlarnn elinde bulunan Rey flehrini ele geirdi. Turul Bey ertesi sene
Sancarn,1119da yeeni baflkentini Niflaburdan Reye nakletti. Bunu Hemedn, Kazvn, Zencn, Kirmanflh
Mahmudu Iraka sultan
tayin etmesiyle kurulan Irak ve Hulvn gibi flehirlerin fethi takip etti (1045-1046). Turul Bey bundan sonra s-
Seluklular; sonuncusu ise fahana yryp Kkyeolu Fermurzu tbiyet altna ald (1046-1047). Fakat Fe-
Kutalmflolu
Sleymanflhn 1075 rmurzun daha sonra Reyi istil teflebbs ve itatsizlii 1050 ylnda sfahnn
ylnda zniki fethederek Seluklu topraklarna katlmas ile sonuland. sfahn ok beenen Turul Bey
Byk Seluklulardan
bamsz, onlarla rekabet imar iin gerekenleri de yapt. Btn bu fetihlerle ve brahim Yinaln Sarmc ve
hlinde kurduu Trkiye fiehrizoru almasyla da Seluklu Devleti artk Azerbaycn ve Irak snrlarna; yani
Seluklular hanedanlardr.
Bizans ve Abbas Halifelii hudutlarna dayanmfl bulunuyordu.
TRK AKINLARI VE BZANS LE LfiKLER

Yukarda Ouz glerinin Kpak boy birliinin dalmasndan kaynaklanan se-
beplerle, nemli lde zorunluluktan kaynakland ifade edilmiflti. Ouzlar, Sel-
uk Beyin Cende gnden beri, neredeyse kuflaktr Maverannehir, Harizm
ve Horasanda oradan oraya gp durmakta idiler. Seluklularn kazand g
ve itibar erevesinde etraflarnda toplananlarn says da giderek artyordu. Bu-
nunla birlikte Dandnakn zaferi Trk Milletinin kaderini deifltirecek bir dnm
noktas oldu. Bu zaferle Ceyhun Nehri kylarnda, Gazneliler tarafndan engellen-
mekte olan Trkmen gnn nndeki set kt. Seluklularn devlet kurduu-
nu duyan Trkmenler akn akn Horasana gelmeye baflladlar. Bilge Kaann ad-
na diktii bideye kaztt a milletimi doyurdum, plak milletimi giydirdim, az
milletimi oalttm szlerinde karflln bulan babalk vasf gerei; gebeler
de devletin kapsna koflmaya baflladlar. Devrin kaynaklar bu g bir insan se-
li olarak tarif ederler. Dnemin grg flahidi olan Beyhknin eserinde anlatt
bir anekdot gn kapsamn ifade etmesi bakmndan ok arpcdr. Horasana
akan insan ynlar ierisinde bir fleyler aranmakta olan yafll ve sakat (acze,
ciz) bir kadna, bu hlde neden yollara dflt sorulunca; Seluklularn devlet
kurduunu ve Gaznelilerin kaarlarken yerin altna gmdkleri hazinelerden his-
sesini almaya geldiini syler. Bu anlatm mbalaal saylsa bile, yazarn dikkati-
mizi ekmek istedii husus, kendisini devletin mensubu/ hissedr sayan byle
bir kadn bile yollara dflmfl ise, geride neredeyse kimsenin kalmamfl olduu
gereidir.
2. nite - Turul Bey Zaman 25
Daha nce Horasana gelmifl bulunan Yabgulular (Irak Ouzlar) Seluklu Dev-
letine tbi olmak istemeyerek batya Azerbaycn, Dou Anadolu, el-Cezire ve
Iraka ynelirken her taraf yamalyorlard. Ayrca Horasana gelmifl ve henz yer-
lefltirilemeyen Ouzlar da, girdikleri yerlerde hayatlarn srdrebilmek iin ayn
yolu takip ediyorlard. Abbas Hlifesi bu sebeple Turul Beyi olanlar konusunda
ihtar etmek zere bir mektup gnderdi. Halife aldklar yerlerle yetinmelerini, ya-
malarla slm ahaliyi daha fazla incitmemelerini bildiriyordu. Turul Bey buna bir
yandan bu faaliyetlere katlanlarn hepsinin kendi tbileri olmad, dier yandan
da insanlar a kaldklar iin byle yapyorlarsa elinden bir fley gelmeyecei flek-
linde cevap veriyordu. Gerekten de Trk Devleti boylar birlii esas zerine tefl-
kiltland iin sultan, devlet nezdinde beyi tarafndan temsil edilen boy mensup-
lar zerinde dorudan sz shibi deildi.
Seluklu Devletinin kurulufl aflamasnda, Trkmenlerle ilgili olarakSIRA

karfllaflt
SZDE en nem- SIRA SZDE
li meseleyi aklaynz. 1
Bununla birlikte Seluklu sultanlar zerine devlet olduklar D fi Arap,

N E L M Fars veya D fi N E L M
Trk ne olursa olsun mslman ahliyi incitmek hakkna sahip deillerdi. Ancak
yllardr bu devletin kuruluflu iin birlikte savafltklar soydafllarnn
S O Rihtiyalarn
U da S O R U
grmezden gelemezlerdi. nk aksi flekilde davranmalar varlk sebeplerine ay-
kr dflerdi. Bu zorunlulukla Trkmenlerin isknna iliflkin birSIRAdevlet SZDE politikas or- SIRA SZDE
DKKAT DKKAT
taya konuldu. Buna gre Trkmenler Diyr- Ruma (Anadolu) sevk edilecek, biz-
zt Seluklu sultanlar ve hanedn mensuplar da bu seferlerin Dnn fi N E L aacak,
M des- D fi N E L M
N N
tekleyeceklerdi. Bylece Trkmenler bir taraftan gayr mslimlerle SIRA SZDE Allah yolunda SIRA SZDE
savaflarak gaza etmifl, dier taraftan da kendileri iin hayati ihtiya olan bir yurt ka-
S O R U S O R U
zanmfl olacaklard.
slmiyetin yayld ilk dnemlerde Suriye, Filistin, Kuzey Afrika ile DGirit,
K K ASicilya
T ve Kb- DKKAT
rs adalarn da kaybeden Bizans, Abbaslerin duraklamasndanK sonra T A toparlanarak,
P K T A P
950lerden itibaren karfl taarruza geti. Bu sayede Erzurum-TarsusSIRAhattna ekilmifl olan
N N
SZDE SIRA SZDE
dou snrn yeniden Azerbaycan-Kafkasyaya kadar geniflletirken; gneyde Halebe ulafl-
t. Bizans, Kbrs Adasn geri aldktan sonra Akdenizde de yeniden sz sahibi olmaya
TELEVZYON TELEVZYON
bafllad. Yani Seluklular slm Dnyasnn yeni liderleri olarak Yakndouya
AMALARIMIZ girdikleri AMALARIMIZ
srada, Bizans Mslmanlar karflsnda karada ve denizde ilerleyifl hlinde bulunuyordu.
Pasinler (Hasankale) Zaferi K N T ETR NA E PT KN TE RT NAE TP

Bizans mparatoru IX. Konstantin Monomakhos, Trklerin Azerbaycn-Kafkasya
snrlarna dayanmas zerine 1045 ylnda byk bir orduyu fiedddlerin baflfleh-
ri Dvin zerine gnderdi. Bu taarruzu haber alan Turul Bey T Ede,
L E V Kutalmfl
ZYON idare- TELEVZYON
sinde bir ordu sevk etti. 1045 ylnda, Bizansn saldrs zerine meydana gelen bu
ilk Seluklu-Bizans savaflnda, Grc prensi Liparitin kumanda ettii Bizans ordu-
su ar bir hezimete urad. Kutalmfl, Turul Beye tpk 1021 ylnda ar Beyin
NTERNET NTERNET
syledii gibi, bu topraklarda kendilerine karfl koyacak bir kuvvet bulun-
madn bildirdi. Bu arada Genceyi muhasara eden Kutalmfln harektna para-
lel olarak, baflka bir Seluklu flehzdesi Musa Yabgunun olu Hasan idaresindeki
ordu da Erzurum Pasin ovasn istil ederek Van Gl havzasna indi. Ancak B-
yk Zap suyu civarnda Bizans kuvvetlerinin pususuna dflen Hasan pek ok as-
keri ile birlikte flehit oldu. Turul Bey ok sevdii bu akrabasnn intikamn almak
iin, Bizansa karfl hemen yeni bir sefer hazrlna bafllad.
Bu srada brahim Yinal, yurt istemek iin Niflabura kendisine gelen Ouzlar,
topraklarnn yeterli olmadn syleyerek onlar Anadoluya ynlendirmiflti. Ken-
disi de onlara verdii sze uygun olarak, arkalarndan harekete gemifl bulunuyor-
du. Bu harekttan haberdar olan Turul Bey, onu Bizansa karfl savaflla grevlen-
dirdi. brahim Yinal komutasndaki Trkmenler Erzurum, Gmflhne, Ar, Erzen
havalisine yayldlar. Bunun zerine Trkleri bertaraf etmek iin harekete geen
Grc prensi Liparites, 50.000 kiflilik ordusuyla Pasinler (Hasankale) yaknlarnda
esas Bizans ordusu ile birleflti. 18 Eyll 1048 Cumartesi gn meydana gelen flid-
detli savaflta Trk ordusu bir defa daha glip geldi. Bizans komutannn Cumarte-
si gnn uursuz sayarak hcuma gememesinin, Seluklu ordusuna baskn im-
kn verdii anlafllmaktadr. Kaynaklar ordu komutan Liparites de dhil, 100.000
esir ve 10.000 araba yk ganimet ele getiini yazarak ne denli byk bir zafer
kazanlmfl olduunu tasvir ederler. Reye Turul Beyin nezdine gtrlen esir ve
ganimetlerden, Liparites de Sultann payna dflt.
Seluklu Devleti ve Bizans mparatorluu arasndaki ilk diplomatik iliflkinin bu
olaydan sonra kurulduu tahmin edilmektedir. IX. Monomakhos, ordu komutan
Liparites ve baz esirleri kurtarmak, daha nemlisi barfl salamak zere Turul
Beye bir eli ve deerli hediyeler gnderdi. Liparitesi fidye almadan serbest bra-
kan Sultan, imparatora gnderdii eli vastas ile, stanbulda bulunan cmide Ab-
bas Halifesi ve kendi adna hutbe okunmasn salad. Bu durum kuflkusuz Bi-
zansn Msr ile olan zengin ticaret iliflkilerine zarar verecek bir geliflme olmasna
ramen, Seluklularn gc karflsnda boyun emek zorunda kalnmflt. Ancak
Turul Beyin yllk vergi isteinin imparator tarafndan reddedilmesi nemli bir
mesele idiyse de, hadisesinin arkasn takip etmek imkn olmad.
Zira devletin kuruluflu ve genifllemesinde ok byk hizmetleri olan ve ileri ha-
rekt ile daima Turul Beyin nn aan kardefli brahim Yinal da kendisine,
ar Bey ve Musa Yabgu gibi mstakil bir hkimiyet alan kurmak istiyordu. Tu-
rul Bey, brahim Yinaln isyan sebebiyle, Bizans meselesini askya alarak onun
zerine yrmek zorunda kald. Turul Bey kardeflinden, Hemedn ve elinde tut-
tuu dier kaleleri geri ald gibi, kendisini de Sarmc kalesinde kuflatp ele ge-
irdi. Turul Bey, brahim Yinal affedip pek ok ikta teklif etti ise de, brahim Yi-
nal sultann hizmetinde kalmay tercih etti.
Turul Beyin Anadolu Seferi

Turul Beyin meflgul olduu bu ksa ara, Bizans imparatoruna fieddd toprakla-
rna saldr frsat salad. Hatt mparator Monomakhos, Turul Beyin Msra yap-
may plnlad sefer srasnda, Bizans topraklarndan geme isteini de geri evir-
di. Bu arada bir yl aflkn sredir Genceyi kuflatmakta olan Kutalmfl ise Bizans
ata karflsnda ekilmek zorunda kalmfl; bununla birlikte 1053 ylnda Kars alp
yamalamflt.
Turul Bey bu olaylar zerine, imparatorun taarruzu yznden Dou Anadolu
snrlarnda birikip sknt ekmekte olan soydafllarnn nn amak iin Anado-
luya bizzt sefer etmeye karar verdi. 1054 yl baflnda byk bir orduyla yola -
kan Turul Bey, nce Azerbaycnda Revvd emiri Vehsudan ile fieddd emiri
Ebl-Esvr kendisine tbi klarak arkasn emniyete ald. Yoluna devamla Dou
Anadolu blgesine giren Sultan, Van Gl civarndaki Bargiri (Muradiye) ve Ercifl
kalelerini fethetti. Buradan Malazgirte gelen Turul Beyin, kola ayrd ordu-
sunun bir ksm Canikten Kafkaslara, Tercandan Oltuya kadar olan blgeyi ya-
malad. Bayburta kadar ulaflan dier bir kol, cretli Frank askerler tarafndan ps-
krtld iin daha ileri gidemedi. Seluklu ordusunun nc ksm ise, Va-
nand (Kars)da Ermeni Gagikin ordusuyla iki tarafn da ar kayplar verdii bir sa-
vafla girdi. Turul Bey bunun zerine ordusunu toplayp Malazgirte dnd ve ka-
leyi muhasara etti. Vasil adl bir komutan idaresinde mdafaa edilmekte olan Ma-
lazgirt bir ay boyunca fliddetle muhasara edilmesine ramen alnamad. Turul
Bey, Seluklu ordusunun muhasara aralarnn yeterli olmamas ve kfln yaklaflma-
s zerine ertesi yl yeniden gelmek kararyla Malazgirtten ayrlmak zorunda kal-
d. Turul Bey bu sefer sonucunda her ne kadar istedii sonucu alamad ise de,
ran ve Horasanda kendilerine yurt bulamayarak, devlet tarafndan zorunlu bir fle-
kilde Anadoluya sevk edilen Trkmenlerin nn, devletin bu konudaki siyase-
tine uygun olarak amfl oldu.
Byk Seluklu Devletinin Bizans politikasnn hangi temel esaslara dayandn

SIRA SZDE akla- SIRA SZDE
ynz. 2
ABBS HALFEL LE LfiKLER D fi N E L M D fi N E L M
Seluklu ileri geleneleri, daha 1038de devlet kurmak teflebbsnde bulundukla-
rnda; Dandnaknda kesin olarak devletlerini kurduklarnda SIRA
Sda O SZDE
RAbbs
U halifesi SIRA SZDE
S O R U
el- Kim Biemrillaha eliler gndererek saltanatlarnn onaylanmasn istemifllerdi.
Halife bu istekleri olumlu karfllamfl; fakat Turul Beye Trkmenlerin
D D fi K NK EALT M
ran, Kir- D Dfi K NKEALT M
man, Irak, el-Cezire ve Azerbaycna yaylp slm lkelerini istil etmelerinden
duyduu rahatszl da iletmiflti. Seluklularn bu ilerleyifli srasnda kk mahal-
N N
SIRAS O SZDER U S O SZDE
SIRA R U
l hnedanlar dflnda, blgedeki en nemli muhatab Bveyhoullar idi.
Bveyhoullar, 932-1056 yllar arasnda Fars, Hzistan, Kirman, Cibl D K ve

K A Irak
T blgesin- DKKAT
de hkm srmfl olan Deylemli, fli inanfll bir hanedandr. Bveyh emiri Ahmed, 19 Ara-
lk 945de, Abbas halifesi Mstekf tarafndan, Badaddaki karflklklar bastrmak iin
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
davet edilip, emirl-merala tayin edildi. Fakat Ahmed, Mstekfnin K gzlerine
T A P mil ek- K T A P
tirip onun yerine Muti Lillah halife iln etti. Abbasler bundan sonra Bveyhoullarnn
basks altnda varlklarn srdrmek zorunda kaldlar. Bveyhoullar,
AMALARIMIZ fli olmalarna AMALARIMIZ
ramen, tamamen kendi siyas karlar dorultusunda, snn halifeliin varln
TELEVZYON
srdr- TELEVZYON
mesi iin alflmfllardr. Nitekim blgedeki dier emirliklere karfl ve onlarn zerinde ha-
lifeliin nfuzunu kullanarak stnlk salamakta idiler. K T A P K T A P
Daha nce flubeler hlinde bulunan Bveyhoullar, 1044 N Tylnda

E R N E T Eb Kli- NTERNET
crn idaresi altnda birlefltiler. Badadda onun adna hutbe Tokundu.
E L E V Z Y O Ancak
N ayn TELEVZYON
tarihlerde Seluklular da Kirman, Orta ve Bat randa Bveyhoullarnn toprakla-
rna girmifl bulunuyorlard. Eb Klicr, baflkenti firaz tahkim etmekle birlikte,
tehlikenin ne denli byk olduunun farkna vararak, savaflmaktansa Turul Beye
NTERNET NTERNET
tbi olmay yeledi. Bu arada Abbs halifesi, meflhur lim Maverdyi Turul Beye
eli olarak gndererek iyi idare ile ilgili baz tavsiyelerin yansra, Bveyhoulla-
rnn topraklarna girmemesi ricasnda da bulunuyordu.
Halifenin aslnda tahakkmnden bkt Bveyhoullar lehine arabuluculuk
teflebbsnn arkasnda, iki hkmdar birbirine karfl kullanmak suretiyle, kendi
durumunu kuvvetlendirmek siyaseti yatmaktayd. el-Kim Biemrillahn isteklerine
olumlu cevaplar veren Turul Bey ise, Eb Klicra bir eli gndererek Halifeye
karfl daha saygl davranmasn bildiriyor ve o da bir nevi hilfetin koruyuculuu
rolne soyunuyordu. Bu arada Eb Klicr 1048de lnce yerine olu Melikr-
Rahm Hsrev Firz geti. Badadda adna hutbe okundu. Fakat Bveyh emirinin
Arslan Bessiri, giderek artan basks, Badaddaki Trk askerleri komutan Arslan Bessirnin
Bveyhlerin son dneminde
yaflamfl olan Trk asll
tahrikleri ile, flehirde meydana gelen fli-snn atflmas ve gerginlik had safhaya
meflhur bir glam kt. Halife bunun zerine, slm Dnyasnn en byk gc durumunda olan
komutand. Bveyh emiri Turul Beyi Badada davet etti. Fakat Sultan, 1045den 1052 ylna kadar aralk-
Hsrev Fruz zamannda
Badad asker valiliine larla drt defa tekrarlan bu arya, zamanlama kendi asndan uygun olmad
tayin edilmiflti. Turul Beyin iin hemen karfllk vermedi. nk bu srada brahim Yinaln isyann henz bas-
Badad seferi srasnda
meydana gelen olaylarda trmfl; ancak bu isyandan yararlanp taarruza geen ve gebe Trklerin Anado-
nemli roller oynad ve bu luya giriflini engellemekte olan Bizansa karfl sefere kmak zorunda kalmflt.
uurda hayatn kaybetti.
Turul Beyin Birinci Badad Seferi

Turul Bey nihayet Anadolu seferinden sonra (1054), Halifeye bir eli gndererek;
1. Hacca gitmek, 2. Peygambere hizmetle flereflenmek, 3. Hac yollarn eflkiyalar-
dan temizlemek, 4. Suriye ve Msr kaknlar (Fatimler) ile savaflmak zere Ba-
dada geleceini bildirdi. Ancak hatrlanaca zere, Halifenin Seluklu sultann
defalarca davet etmifl olmasna ramen bu yolculuk srasnda, elilerin karfllkl gi-
dip gelmelerinden haberin Badadda korku ve telafla sebep olduu anlafllmakta-
dr. Turul Bey Badada yaklaflrken yukarda sz edilen vaadlerini ve halifenin
emrine uyarak geldiini, bylece dier hkmdarlar arasnda daha itibarl bir mev-
kiye ykselmeyi, halifenin dflmanlarndan intikamn almak istediini tekrar bil-
dirmek zorunda kald.
Turul Beyin geliflinden nce Badadda adna hutbe okunsa da fli ahaliyi ve
Bessirnin askerlerini, onun iyi niyeti konusunda ikna etmek mmkn olmad.
Nahrevanda Halifenin veziri tarafndan karfllanan Turul Bey, 19 Aralk 1055 tari-
hinde Badada geldi. Halifenin tavsiyesine uyan Bveyh emiri Melikr-Rahim de
itatini bildirdi ve askerlerini Badad dflna ekerek sultann gvenini kazanmaya
alflt. Byk merasimle karfllanan Turul Bey, Bveyhlerin idare merkezi olan
darl-memlekeye yerleflti. Seluklu askerleri ise Badad dflnda kurulan karargh-
ta bulunuyorlard. Ancak ertesi gn alflverifl iin flehre giren Seluklu askerlerinin
saldrya uramas byk bir atflmaya dnflt. Bu duruma ok kzan Turul Bey,
karflklklar bastrdktan sonra, Halifeden olayn sorumlusu olarak grd Meli-
kr-Rahimi kendisine gndermesini istedi. Sultan onu yakalatp hapse atarak hem
onlarn 110 yllk Badad hkimiyetine; hem de Bveyhoullarna son verdi. An-
cak Halife Kim Biemrillah, kendi beklentisinin aksine g dengesinin bozulduu-
nu grerek Turul Beyi, Melikr-Rahimi serbest brakmazsa Badad terk etmek-
le tehdit etti. Halifeye bal olduunu bildiren Turul Bey, geri adm atmad gi-
bi, olaylardan sorumlu tuttuu glam Trk askerlerinin iktalarna da el koyup ken-
di askerlerine datt. Hatt halifeliin hazinesini Seluklu devlet hazinesine nakle-
fiahne Selukulular derken, Badada da bir flahne tayin etti. Halife aresiz kendisine maafl olarak tak-
zamannda Badad baflta
olmak zere, nemli
tir edilen denei kabul etmeye mecbur kald. Daha sonra Halifenin gelirlerinin
flehirlere tayin edilen, arttrlmas ve ar Beyin kz Hatice Arslan Hatun ile evlendirilmesi (Ekim 1056)
emrinde bir garnizon da gerginliin biraz olsun azalmasn salad.
bulunan asker-merkez
valisi idi. Daha sonraki Turul Beyin Birinci Badad seferinden sonra, Abbs Halifelii Bveyhoul-
dnemlerde grev alan larnn basksndan kurtulmufl oldu. Bununla birlikte, onlarn yerini Seluklularn
daralmakla birlikte,
Seluklular zamannda, ald aklkla grlmektedir. Aslnda Halife, Turul Beyi varlk sebebi olan si-
zellikle de Badad yas ve asker gcn yeniden kazanmak umuduyla Badada armflt. Ancak
flahnelii ok nemli bir
grevdi. bu gc daha kudretli birisine kaptrdn gren Kim Biemrillah hayal krkl-
na urad. Turul Bey ise hilfet makamnn islm siyaset felsefesindeki yerini id-
SIRA SZDE SIRA SZDE
rak etmifl olarak, kuruma dokunmayp onu yerinde brakyor; fakat aslnda hali-
fenin tm yetkilerini de zerine almfl bulunuyordu. Nitekim D fiTurul
N E L M Bey Ba- D fi N E L M
dadda Seluklu Devletinin herhangi bir vilyetindeki gibi, adna para kestirirken;
Badad ve evresinde halifeye ait olan topraklar dorudan Seluklu idaresine gir-
S O R U S O R U
mifl bulunuyordu.
slm devlet anlayflna gre, tm mslmanlarn emiri olan halifenin, D baflka

K K A T zelliklerin DKKAT
yan sra Kureyfl soyundan gelmesi flart vard. slm dnyasna henz giren Seluklular,
bu hkmn mslmanlar devlet baflkannn meflruiyeti konusunda baladnn
SIRA SZDE bilinciyle
N N
SIRA SZDE
kuruma resmen dokunmadlar. Ancak halifenin konumuna bakarak, Seluklular zamann-
da din ve dnya ifllerinin birbirinden ayrld fleklindeki yorumlarn temeli yoktur. n-
k halifeler tabi olarak, Hz.Muhammedin peygamberlik dflnda AMALARIMIZ
kalan yani, yalnzca s- AMALARIMIZ
lm Devletin ynetimi ile ilgili grevlerini devralmfllardr. Halife eer bu yetkisini baflka
birisine brakmflsa, geriye manev saygnlk dflnda bir fley kalmamfltr. Nitekim daha
sonra grlecei zere, halifeler bunun bilinciyle, siyas yetkilerini K yeniden
T A P kazanmak K T A P
iin, Seluklular ile aka mcadeleye gireceklerdir.
Ancak Turul Beyin gelifli zerine Badaddan kaan Trk T E kuvvetleri

L E V Z Y O N komuta- TELEVZYON
n Arslan Bessir, Fatm halifesi ile blgedeki bir ksm fli arap emirlerin destei-
ni alarak Seluklulara karfl mcadeleye bafllad. Turul Bey bunun zerine Kutal-
mfl ile Musul emiri Kureyfli ona karfl sefere gnderdi. Ancak Sincar yaknlarnda
NTERNET NTERNET
meydana gelen savaflta ar kayplar veren Kutalmfl yenilip ekilirken; yaralanan
Kureyfl, Bessirnin ordusuna katld (1057 bafl). Sincar halk malup olan Seluk-
lu askerlerine trl iflkenceler ettiler. Musulda Fatmler adna hutbe okundu.
Turul Bey bu durumda bizzt sefere kmak zorunda kald. Yakut ve Heza-
resbi de yanna alarak Bessiryi takibe koyuldu. Bessir, Seluklu kuvvetleri tar-
flsnda tutunamayarak Msra kat. Turul Bey, 1050 ylndan beri kendi adna
hutbe okuttuu, szde itat arz ettii hlde, bu olaylar srasnda fliler lehine tavr
alan Mervan emirinin zerine yrd. Seluklu ordusu Meyyfrikn (Silvan)e ge-
lince, Amid (Diyarbakr)a ekilen Nasruddevle pek ok hediye ve para gnderip
af diledi. Onun teklifini kabul eden Sultan, yoluna devamla Sincara geldi. Sincar
ahlisi surlardan Seluklu ordusuna geen sene ldrp sakladklar Ouzlarn
kesilmifl kafalarn atarak tahrike devam ettiler. Bunun zerine Seluklu ordusu
Sincar hcumla ald. fiehrin emiri ile bu iflkencelere karflanlar fliddetle cezaland-
rld. brahim Yinal, Musul valiliine atand (Ocak 1058).
Sultan Turul Bey Musul seferinden Badada dnflnde muhteflem bir tren-
le karflland. Sultann istei zerine halife ile ilk buluflma vuk buldu. Zira bun-
dan nce bir yl kadar Badadda kald hlde Halife ile grflme olmamflt. Bu-
nun en nemli sebebi hi flphesiz, Kim Biemrillahn, Seluklu sultann kendi-
sine tayin ettii statden duyduu rahatszlk idi. Ancak Bessir tehlikesinin uzak-
lafltrlmfl olmasndan memnun olan Halife, Turul Beye bu parlak karfllama t-
reninde Dounun ve Batnn hkmdar , Dinin direi ve Halifenin orta-
gibi unvanlar vermenin yannda ta giydirip, altn kl kuflatmak suretiyle de
onurlandrld.
Turul Beyin Badad seferini, Halifenin stats bakmndan nasl deerlendirirsiniz?

SIRA SZDE SIRA SZDE
2
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
kinci Badad Seferi

Ancak ok gemeden brahim Yinal isyan dflncesiyle, Cible gitmek zere Mu-
suldan ayrld. Bunu frsat bilen Arslan Bessir ve Kureyfl, Musulu kuflattlar. fieh-
ri drt ay kadar savunan Erdem ve Aytekin, sonunda yiyecek ktl sebebiyle Mu-
sulu terk etmek zorunda kaldlar. Turul Bey yeniden Musul seferine kt. Kureyfl
ve Bessir karfl koyamayacaklarn anlayp flehri tahrip ederek katlar. Sultan on-
lar takip ederken, kardefli brahim Yinaln bir kere daha isyan etmifl olduu ha-
beri geldi. Fatm halifesinin, Hemedan ele geiren bu Seluklu flehzdesine daha
Musulda bulunduu srada, saltanatn onaylamay vaat ettii kaydedilmektedir.
Bylece Seluklu kuvvetleri dflmanlarnn plnlarna gre blnmfl oldu.
Nitekim Turul Beyin brahim Yinaln arkasndan gitmesi, Bessir ve Kureyfle
Badad istil etmek imkn verdi (28 Aralk 1058). Beyaz fli bayraklar ile flehre
girip, Fatm halifesi adna para bastrp hutbe okuttular. Seluklu Devletinin Ba-
dad valisi ldrld. Bu durum Irakta Seluklu idaresinin kt anlamna geli-
yordu. Hatt Halife el-Kim Biemrillah esir alnd. Kureyfl onu bir yllk esareti s-
resince el-Hadisda gzetim altnda tuttu.
Turul Bey, byk skntlara sebep olan brahim Yinal isyann bastrdktan
sonra, ikinci Badad seferi iin yola kt. Daha yolda iken Kureyfle bir mektup
gndererek Halifenin serbest braklmasn, halifenin efli Hatice Arslan Hatunu da
kendisine gndermesini istedi. el-Kaim Biemrillah, Kureyfl tarafndan serbest bra-
klnca karfllnda Bessirnin kars ve ocuklar salverildi. Sultann yaklaflmak-
ta olduu haberi zerine Bessir hemen Badaddan ekildi. Turul Bey, Halifeyi
Nahrevanda karflladktan sonra, Ocak 1060da birlikte Badada girdiler. Turul
Beyin byk sayg gsterileri arasnda yeniden tahtna oturttuu Halife ise, ona
kendi klcn kuflandrarak minnettarln bildirdi. Sultan, Badaddaki karflklk-
lar bastrdktan sonra byk komutanlar idaresindeki muazzam bir ordu ile Bas-
siryi yakalamak iin sefere kt. fiiddetle takip edilen Bessir, Suriyeye kaaca
srada vurulan atndan dflerek yakaland. Kendisi ve pek ok askeri ldrld,
kesilen bafl Badadda teflhir edildi.
Turul Bey bylece snn halifelik iin byk bir tehdit oluflturan bu meseleyi
halledip Badada dndnde, resm olarak da, halk tarafndan da byk sevgi
ve sayg gsterileri ile karflland (Mart 1060). el-Kim Biemrillah ona hilatler giydi-
rip onuruna byk bir ziyafet dzenledi. Turul Bey, Bessirnin iflgli srasnda
ve sonraki atflmalarda byk ykm yaflayan Badadn imarn emretti. Irak flehir-
lerine yeni yneticiler tayin etti. Bylece blgede Seluklu idaresi yeniden ve da-
ha gl bir flekilde kurulmufl oldu.
Turul Beyin Halifenin Kz ile Evlenmesi

Bu devirde siyasi iliflki kurmann veya mevcut iliflkileri glendirmenin bafllca yol-
larndan birisi, diplomatik evliliklerdi. Turul Bey ve dier hanedan mensuplar
fethettikleri lkelerin emirleri veya komflu hkmdarlarla bu tr evlilikler gerek-
lefltirmifllerdir. rnein Turul Bey Harizmi fethettiklerinde, Harizmflhn dul ka-
rs Altuncn Hatun ile evlenmiflti. Badad seferi srasnda da Sultann yannda bu-
lunan bu Hatun, lmnden nce (1060 yl sonu), Sultana Dnya ve hiret fle-
refine nail olmas iin Halifenin kz ile evlenmesini vasiyet etmiflti.
Turul Bey, muhtemelen daha nceden kararlafltrmfl olduu zere, Rey kad-
sn Halifeye eli olarak gnderip kzyla evlenmek istediini bildirdi. Fakat Abb-
soullar kzlarnn yabanclarla evlendirilmesi deti olmad gerekesiyle teklif
reddedildi. Ancak Turul Bey vazgemek niyetinde deildi. Veziri Amidlmlk

Kndr baflta olmak zere, pek ok ileri gelen kimse Halife nezdinde, meseleyi
zmek iin elilik grevinde bulundu. Hatt din limleri de fleri bakmdan konu-
yu mnakafla ettiler. Halife bir ara, sultan oyalamak niyetiyle flartl olarak olumlu
cevap verdikten sonra vazgeti. Bunun zerine Turul Bey, fiil hkimiyetinin do-
al sonucu olarak grd bu evlilie raz gelmeyen halifenin ve adamlarnn tm
iktalarna ve tahsistlarna el koydurdu. Nihayet iki yldan fazla sren bu gerginlik,
halifenin aresiz Turul Beye boyun emesi ile sona erdi. Nikh daha nce vekil-
ler aracl ile Tebrizde kylmfl olan Sultan, 1063 yl baflnda dn iin Ba-
dada hareket etti. 18 fiubatta bafllayp bir hafta sren bu muhteflem Trk dn-
nn ansna, zerinde Turul Beyin kabartma resminin ve hkimiyet sembol olan
ok ve yay iflaretlerinin bulunduu hatra bir madalyon da basld. Gelini alp Reye
dnen Turul Bey, bu evlilik yoluyla halifelik kurumu zerinde, el-Kim Biemril-
lahn kabullenmekte glk ektii statsn pekifltirmifl oldu.
fiEHZDE SYANLARI
Yar gebe hayat tarzna uygun olarak rgtlenen Bozkrl Trk Devletinin, sk
sk taht kavgalar ile sarslp hanedn deiflikliklerine ve zaafa sebep olan baz ida-
r gelenekleri vard. Bunlardan biri, arkalarnda binlerce insan gcnn destei
olan boy beylerinin, boylar birlii esasna gre kurulan devlet nezdindeki temsil
gleri dolaysyla, mevcut birlii bozup yenisini yapabilecek arla sahip olma-
lar idi. Bahsedilen yapnn da besledii ikinci bir mesele ise, hanedann btn er-
kek mensuplarnn tahtta hak sahibi olduklar anlayfl idi. Bu iddiann dayana
ise, daha nce de sz edildii gibi, Tanr tarafndan yeryzn idare etmekle g-
revlendirilmifl olan Trk kaanna bu ltfun bir iflareti olarak verildii kabul edilen
Kut anlayfl idi. Tanr tarafndan kaana bahfledilmifl olan bu zel g kayna-
nn, kan yoluyla getiine inanld iin, kaann soyundan gelen her erkek fert
byle bir hak iddiasnda bulunabilmekteydi. Bu uurda mcadeleye giren hane-
dn mensuplar, ihtiya duyduklar askeri ise devleti teflkil eden boylardan sala-
makta idiler. Trk Devletinde len hkmdarn yerine, byk veya kk oulun
gemesi gibi baz uygulamalar bulunmasna ramen, Kut inanc dolaysyla iyi ifl-
leyen bir verset hukuku oluflmamfltr.
Sultan Melikflah dnemine kadar, byk lde bozkrl devlet zelliklerini ya-
flatan Seluklular da, doal olarak ayn gelenekleri srdrdler. Bununla birlikte
ok meflakkatli bir kurulufl serveni yaflamfl olan Seluklu ailesi, Dandnakndan
sonra toplanan kurultayda bunun deerinin farknda olarak aralarndaki dayanfl-
may bozmamak zere szleflmifllerdi. Ancak ayn kurultayda ortaya konulan yap-
lanma modeli, o gn deilse bile daha sonra emsl gsterilerek, yeni mcadelele-
re kap aralayacak trden bir uygulama idi. Trk Tarihinde daha nce rnei ol-
mayan bir flekilde, ar Bey ile Musa Yabguya bugn kesin olarak bilmediimiz
sebeplerden tr tannan hkmranlk hakk, bir lde bu tr atflmalara zemin
hazrlamfltr.
Ancak bu mcadelelerin sebebinin, lkenin hnedann ortak mal saylmas do-
laysyla, adet topraklarn paylafltrlmas olduu fleklindeki yorumlar ok isabetli
deildir. nk bu taht kavgalarna katlanlarn neredeyse tamam, kendisi iin ay-
r bir hkimiyet alan amay deil; dorudan taht ele geirmeyi hedeflemifllerdir.
Nitekim ilerinden bunu baflarp tahta geenlerin hi birisi ne lkeyi birileri ile
paylaflmfl; ne de kendisine karfl bir taht mcadelesi olduunda lke hnedann
ortak maldr demeyip bldrmemek iin mcadele etmifllerdir. Zira Trk Devle-
tinde Mete Han dneminden beri merkeziyeti bir yap hedeflenmifltir. Siyas ve
SIRA SZDE SIRA SZDEetkisiyle zaman zaman lke topraklar ve siyas iktidar para-
idar baz zaaflarn
lansa da, blenin meflr saylmadn, bunun olaan dfl bir durum olduunu
D fi N E L M unutmamak gerekir.
D fi N E L M
SIRA SZDE Trk Devletinde hanedn deiflikliklerine ve bazen paralanmaya da sebep olabilen taht
SIRA SZDE
S O R U
4 kavgalarnn Ssebebi
O R U
sizce nedir?
D fi N E L M D fi rnei
Trk Tarihinde NELM
DKKAT D K K A T olmad daha nce de ifade edilen, Turul Beyin saltant dflnda
ar Bey ile Musa Yabguya tannan haklarn, yani mstakil olarak hkm srecei top-
S O R U raklar ve kendi
S Oadna
R U para kestirmek, hutbe okutmak gibi yetkileri hiz bir idar yaplan-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ma rnei ile karfllaflmaktayz. Oysa Turul Beyin maiyetinde kalarak bat ynnde dev-
letin daima nn aan fetihleri gereklefltiren Kutalmfl ile brahim Yinal, benzer imti-
DKKAT DKKAT
AMALARIMIZ yazlardan mahrum
AMALARIMIZ kalmfllard.
N N
SIRA SZDE brahimSIRA SZDE
Yinaln syanlar
K T A P brahim YinalK TilkA kurultayda
P baflka baz hanedan mensuplar ile birlikte, fetihlerin
AMALARIMIZ
geniflletilmesi greviyle
AMALARIMIZ
Turul Beyin maiyyetinde yer almflt. Bu erevede dev-
letin ilk iki baflflehri Niflabur ve Rey dhil olmak zere, Irak- Acem (Cibl) blge-
TELEVZYON si brahimT Yinal
E L E V Ztarafndan
YON fethedilmiflti. Ancak Turul Bey bu fetihlerden sonra bu
K T A P topraklar ona brakmamflt.
K T A P Bir yanda ar Bey, Musa Yabgu ve Kavurt Bey r-
nekleri varken, brahim Yinal ve Kutalmfl gibi hanedan yeleriyle ilgili tutumu,
Turul Beyin hi olmazsa kendi sahasnda kuvvetli bir merkeziyeti yap olufltur-
NTERNET NTERNET
TELEVZYON mak istemesiT E L Eile
V Zaklanabilir.
YON Ayrca her ikisinin de, tahta ok yakn kudretli flah-
siyetler olduklar iin kontrol altnda tutulmak istendii sylenebilir.
brahim Yinal bu uygulamadan duyduu rahatszl, Pasinler (Hasankale) Za-
feri dnflnde aka ortaya koydu. Sultann bu byk zafer iin flkran ifade-
NTERNET N T E R N E T vermek istedii 400.000 dinar kabul etmeyerek, fetih hakk
si olarak kendisine
olarak toprak istedi. Hemedan ve Ciblin dier flehirlerini hkimiyetine alma is-
tei, flphesiz Turul Beyin hedefleri ile atflmakta idi. brahim Yinalin bu fle-
hirleri teslim etmesi yolundaki talebi reddetmesi onu Sultan ile karfl karflya ge-
tirdi. Bu arada kestirdii iki parada Turul Beyin adnn olmamas bir baflkaldr-
nn iflareti olmaldr. Neticede Hemedan nnde meydana gelen savaflta brahim
Yinal aabeyisine yenildi (1050). Turul Bey devletin kuruluflunda byk hizmet-
leri olan kardeflini affetmekte tereddt etmedi. Hatt onu, ikta edecei yere git-
mek veya yannda kalmak konusundaki seimde serbest brakt. brahim Yinal
gven tazelemek ve daha fazla flphe ekmemek iin sultann hizmetinde kalma-
y yeledi.
Bundan sonra bir dnem artk ad sk gemeyen brahim Yinal, 1055 ylnda
Badad seferi srasnda yeniden Turul Beyin hizmetinde sahneye kar. Bununla
birlikte Bessirye karfl yardma arldnda ar davrand ve ikta topra iste-
dii de bilinmektedir. Turul Beyin ona, Bessirye ait Rahbeyi alrsa kendisine
ikta edecei vaadi brahim Yinal hoflnut etmedi. Nitekim Sultan byle kritik bir za-
manda mesele kmamas iin ona Musul valiliini verdi. Yine de Turul Bey Ba-
dada dndkten sonra Musuldan ayrlp Cible gitmeye yeltendi. Halife ve Tu-
rul Beyin araya girmesiyle geri dnd. Bessir-Fatim tehlikesine ramen Mu-
suldan izinsiz ayrlmaya kalkflmas isyan olarak alglanmflt. Ancak kritik flartlar
SIRA SZDE SIRA SZDE
dflnlerek zerine gidilmedi ve kalmaya ikna edildi. Bu durum Bessir ile Ku-
reyflin Musulu kaflatmasna frsat verdi ve drt ay sonra flehir dflt. Turul Bey
sefere karak ikinci defa Musulu kurtard. Fakat brahim Yinaln Fatm halifesi ve
Bessir ile balant halinde Cible gitmekte olduunu haber alnca takipten vaz-
geerek Hemedana doru yola kt. S O R U S O R U
brahim Yinal ve daha sonra baflka Seluklu flehzdelerinin de zamanDzaman K K A T Fatm ve fli- DKKAT
lerle iflbirlii teflebbslerinin inan tercihleri ile ilgili olduuna dair bilgi bulunmamakta-
dr. Bu durum Seluklu sultanna ve dolaysyla onun himayesinde bulunan snn halifeye
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
karfl giriflilen isyan hareketlerinde, siyas flantaj ve restleflme arac olarak kullanlmfltr.
Cible varan brahim Yinal, durumunu glendirmek iinAMALARIMIZ

Trkmenlerden as- AMALARIMIZ
ker toplarken, kuvvetlerinin bir ksmn da fli taarruzuna karfl Irakta brakmfl olan
Turul Bey, daha az bir kuvvetle ondan nce Hemedana ulaflt. Fakat kardefli Er-
tafln oullar Ahmed ile Muhammedin de desteini alan brahim K T A Yinal, P Turul K T A P
Beyi Hemedan yaknnda yenilgiye uratt. kaleye ekilen ve drt ay kadar s-
ren muhasara boyunca ok kritik gnler geiren Sultan, Badada efli Altuncn Ha-
tun ve veziri Amidlmlk Kndrye ve ar Beyin oullarna T E L Eacil
V Z Yyardm
ON ar- TELEVZYON
snda bulundu. Baflta Hatun ve ar Beyin oullar Kavurt, Alp Arslan ve Alp Sun-
gur Yakutnin yetiflmesi zerine brahim Yinal kuflatmay kaldrp savaflarak ekil-
mek zorunda kald. Nihayet Rey flehri nlerinde meydana gelen son savafl kaybet-
NTERNET NTERNET
ti ve Alp Arslan tarafndan yakaland. brahim Yinal, bir yandan Turul Bey ve sal-
tanat iin arz ettii ciddi tehlike ve Seluklularn takip ettii snn siyasetin tersi-
ne Fatmlerle iflbirliine giriflmesi sebebiyle bu defa affedilmeyip bertaraf edildi.
ki yeeni ile birlikte yay kirifli ile bodurulmak suretiyle ldrld (23 Tem- Tanr vergisi bir ltf olan
kut dolaysyla, hanedan
muz 1059). mensuplarnn mukaddes
saylan kanlarnn aktlmas
Kutalmfln syan yasakt. Bu yzden
flehzdeler ldrlrken,
Kutalmfl hatrlanaca zere, Seluk Beyin Arslan Yabgudan olan torunu idi. Ba- hkimiyet sembol olan
bas Gazneli Mahmut tarafndan Kalincr kalesine hapsedildikten sonra, Yabgulu kendi yaylarnn kirifli ile
bodurulurlard. Ayn
Ouzlarn aksine ar ve Turul Beylere katlmay tercih etmiflti. Devletin kuru- gelenek Moollarda da
luflu ve ilk fetihler srasnda da yapt byk hizmetlerle ne kt. O da brahim mevcut idi.
Kaynak: Bu konuda daha
Yinal gibi, dorudan Sultann maiyyetinde olup, kendine ait bir hkimiyet alan fazla bilgi iin bkz. Fuat
yoktu. Kutalmfl da Badad seferi srasnda Turul Beyin yannda bulunuyordu. Kprl, Trk ve Mool
Sllelerinde Hanedn
Hatt 1057 yl baflnda Bessiryle girdii savaflta yenilmifl bu yzden sultan tara- zasnn damnda Kan
fndan tekdir edilmiflti. Turul Beyin bu yzden Musul seferine kt ayn yl ie- Dkme Memnuiyeti, Trk
risinde, Kutalmfln kardefli Resl Tegin Huzistn civarnda bir isyana kalkflt. An- Hukuk Tarihi Dergisi, I
(1944), 1-9
cak bu hareket kolaylkla bastrld. Kutalmfln bu olaydan sonra, 1058 yl bafln-
da Badadda Turul Bey adna yaplan trenler srasnda hl onun yannda oldu-
u tespit edilmektedir.
Kaynaklarda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, Kutalmfln da, kardefli Resul
Teginin de 1058 yl sonunda isyan eden brahim Yinal ile iflbirlii hlinde olduk-
lar anlafllmaktadr. Nitekim ar Beyin oullar dflndaki hanedn yelerinin bir
flekilde memnuniyetsizler tarafnda yer aldklar ve zaman ierisinde etkisiz hle
getirildikleri grlecektir. brahim Yinaln ldrlmesinden sonra da kardefliyle
birlikte mcadeleye devam eden Kutalmfl, yenilince (Mays 1061) Ciblde Gird-
kh kalesine snd. Kutalmfl bu srada halifenin kzyla evlenme meselesiyle
meflgl olan Turul Beyin Humartekin komutasnda gnderdii kuvvetleri bozgu-
na uratt. Bunun zerine meseleyi halletmek grevi vezir Amidlmlk Kndrye

verildi. ki yla yakn bir sre kuflatma altnda kalan ama teslim de olmayan Kutal-
mfl, sonunda anlaflma istemeye mecbur kald (Haziran 1063). Ancak Turul Beyin
lm haberi gelince vezir aceleyle Reye dnd. Kutalmfl bunun zerine Turul
Beyin yerine tahta gemek amacyla mcadeleye devam etti.
DER OLAYLAR
Burada ksaca Turul Beyin hkimiyet alan dflnda, yani ar Bey ve Musa Yab-
gunun idaresinde kalan blgelerde meydana gelen olaylar szkonusu edilecektir.
Devlet kurulurken Mervden Niflabur ve Herat snrna kadar Horasann nemli bir
ksm kendisine verilen ar Beyin, byk oul olmasna ramen; taht konusun-
da ok sevdii ve ocuu olmayan kardefli lehine fedakrlkta bulunduu sylene-
bilir. Turul Beyin yerine kendi oullarnn geecei ve kurultayda elde ettii im-
tiyazl konum da bu kabul kolaylafltrmfl olmaldr.
ar Beyin merkezi Belh flehri olan Toharistan ele geirmesinden sonraki en
nemli faaliyeti, 1043 ylnda Turul Beyle birlikte Harizmi zabt etmeleridir. Da-
ha sonra Toharistan meliki olan olu Alp Arslan ile Ceyhunu aflp Tirmizi ele ge-
irince Karahanllar ile anlaflmazl dfltler. Karahanl Tamga brahim Han, Ha-
life nezdindeki flikyetinden bir sonu alamad. nk Halife zaten Seluklularn
denetimi altnda bulunuyordu.
ar Beyin bafllca rakibi Gazneliler idi. Dandnakndan sonra bir rpda b-
yk topraklar kaybedilmifl olmasna ramen; Sultan Mesudun yerine geen olu
Mevdudun ksa saltanat zamannda Gazneliler Seluklulara karfl olduklar yerde
tutunma imkn elde ettiler. Bundan sonraki Seluklu-Gazneli savafllar sonusuz
snr atflmalarna dnflt. 1059 ylnda Gazne sultan brahim b. Mesud zamann-
da, Seluklularla Hindikufl Dalarn snr kabul eden ve evlilik yoluyla mnase-
betleri iyilefltiren bir barfl anlaflmas imzaland. ar Beyin Kirmana tayin edilen
olu Kara Arslan Kavurt da, gnmze kadar ulaflan paralarndan anlaflldna g-
re, babasna tbi bulunuyordu. 1059 ylnda 70 yafl civarnda vefat eden ar
Beyin topraklarnn idaresi olu Alp Arslana intikal etti. Ancak Turul Bey, bra-
him Yinal isyann bastrdktan sonra, onun oullar ile ilgili tayinler yapt ve Alp
Arslan da dorudan kendisine balad. Buradan da Turul Beyin Dandna-
kndan sonra yaplan merkeziyetilie aykr blflmden ilk frsatta geri dnmek
istedii aka anlafllmaktadr.
ar Beyin mnasebette bulunduu dier bir isim amcas Musa nan Yabgu
idi. Kurulufl srecinde Seluk Beyin hayattaki en byk olu olmak bakmndan
yeenlerinden daima sayg grmflt. Kurultayda da Herat merkez olmak zere
Gaznelilerden zabt edecei topraklarn hkimiyetini ve kendi adna para basma
hutbe okutma yetkilerini ieren imtiyazl bir konum elde etmiflti. Nitekim Musa
nan Yabgu nce Herat, arkasndan Sistn ve Bst ele geirdi. Olu Bri ile
yeeni Ertafl onun tbileri idiler. Fakat yaflnn ilerlemifl olmas onun hanednn di-
er mensuplarnn, zellikle de ar Bey kolunun basksna uramasna sebep ol-
du. Nitekim 1056 ylnda ar Beyin amcasnn topra olan Sistna girmesi, an-
cak Turul Beyin sert mdahalesi ile nlenebilmiflti. Hkimiyet alan giderek da-
ralmakla birlikte, Turul Bey ldnde hayatta olan Yabgu, taht mcadelesine
girmekten de geri kalmamfltr.
Turul Beyin lm
Turul Bey, urunda yllarn harcad Halifenin kz Seyyide Hatun ile evlendik-
ten sonra, onu Badaddan gtrmeyeceine dair sz vermifl olmasna ramen, ge-
lini de alarak baflkenti Reye dnd. Daha nce de ld fleklinde dedikodulara
sebep olacak kadar hastalklar geirmifl olan Turul Beyin buna ramen hibir ila
kullanmad kaydedilmektedir. Reye dnnce, son yllardaki srekli yorgunluk
ve skntlarn da etkisiyle yeniden hastaland. Srekli burnu kanayan Sultan, hava-
snn iyi gelecei dflncesiyle Reye bal bir kye gtrld. Ancak arlaflnca
taht- revanla, Rey dflndaki yazlk saraya nakledildi ve 4 Eyll 1063 Cuma gn 70
yaflnda iken vefat etti. Hastal arlaflnca, ar Bey lmnden sonra evlendii
onun dul hanmndan olan yeeni ve vey olu Sleyman veliaht tayin etti. Ge-
ici olarak saraya defnedilen Turul Bey, Alp Arslan tarafndan Reyde Knbed-i
Turula nakledildi.
Kaynaklarn stn vasflaryla methettii Turul Bey, gerekten de milletini bir
boy teflkiltndan, belki dedesi Seluk Beyin de hayali olan bir imparatorlua yk-
seltti. Bundan daha da nemli olarak, soydafllarnn en hayati ihtiyac olan yeni bir
yurdun kaplarn aralad. Turul Bey flphesiz stn asker, siyas ve insan vasf-
lar ve hlen yaflamakta olan byk eseri ile tarihe ml olmufl eflsiz bir flahsiyetti.
Kendime bir saray yapar da yanna Allahn evini infla etmezsem utanrm diye-
cek kadar dindar bir insan olan Turul Bey, limlere de byk sayg gsterirdi. 23
yl sren yorucu saltanat boyunca Badadda Turul Beg fiehri, baflka flehirlerde
cami, medrese, saray gibi pek ok eser de infla etmifltir.
zet
N
A M A
Seluklu Devletinin kurulufl dnemindeki idar N
A M A
Seluklu Devletinin slm Dnyasnda stlendi-
1 yaplanmasnn zelliklerini aklayabilme 3 i rol ve Abbas Halifelii ile iliflkilerini, siyaset
1040 ylnda Gaznelilere karfl kazandklar Dan- felsefesi asndan aklayabilme
dnakn savaflndan sonra devlet kuran Seluk- Bu arada Abbas Halifesi el-Kim Biemrillah, ne-
lular, Turul Beyi sultan iln ettiler. Kurultayda redeyse yzyldr Badad bask ve kontrol altn-
ayrca dier hanedn yelerine de baz grev ve da tutan fli Bveyhoullarna karfl Turul
yetkiler verildi. Ailenin en by olan Musa Beyden yardm istedi. 1055 yl sonunda Badad
nan Yabgu ve ar Bey, kendilerine ait top- seferine kan Turul Bey, flehre giriflinden nce
raklarda, kendi adlarna para basp hutbe okut- adna hutbe okunup, saygyla karflland. Ancak
mak flartyla, bir nevi bamsz hkm srme yet- Bveyhlerin Trk askerlerinin komutan Arslan
kisi kazandlar. Kutalmfl, brahim Yinal, Alp Sun- Bessir ve fli halk Seluklu askerlerine tepki
gur Yakut, Resul Tegin ve Hasan gibi nde ge- gsterdiler. Bunun zerine Hsrev Firuzu yaka-
len flehzdeler ise Turul Beyin hizmetinde fe- layp hapseden Turul Bey, Bveyhoullar ha-
tihleri geniflletmekle grevlendirildiler. nedanna son verdi. Yapt idar dzenleme ile
N
Badad ve dier halifelik topraklarn dorudan
Devletin kurulufl dneminde yaflanan bafllca si- Seluklu ynetimine balarken, maafl balad
A M A
2 yas olaylar kavrayabilme Halifeyi de bir nevi memur konumuna getirdi.

Bu erevede ilk fetihler doal olarak devletin Daha sonra Fatmlerden ald destekle Seluk-
baflkenti Niflaburdan Orta ve Bat rana; lulara karfl faaliyetlere giriflen ve halifeyi esir
Mervden Harizm ve Maverannehire doru ola- alan Bessir ortadan kaldrld. Turul Bey daha
cakt. Seluklu yneticileri ncelikle hisselerine sonra, slm dnyasnda itibar vesilesi olaca
blgelere yerlefltikten sonra fetihlere girifltiler. dflncesiyle, Halife el-Kimi zorla ikna ederek
ar Bey ve Musa Yabgu, ncelikle Gazneliler kz ile evlendi.
istikametinde ilerlediler. Horasana ilave olarak
Toharistan, Sistan ve Kirman alnd. Turul Bey
Taberistan aldktan sonra iki kardefl birlikte,
N
A M A
Taht mcadelelerini idare mekanizmas bak-
4 mndan deerlendirebilme
Cend hkimi fiah-Melikin ele geirdii Harizmi Turul Beyin salatanat dneminde uraflmak
aldlar. brahim Yinal ise mahall hnedanlar elin- zorunda kald dier nemeli bir mesele ise ba-
de paralanmfl bulunan randa baflarl fetihler- z hanedan mensuplarnn isyanlar oldu. ar
de bulundu. Baflkent onun fethettii Reye nak- Bey, Kavurt ve nan Yabgu gibi hanedan men-
ledildi. Hemedan ve dier Irak- Acem flehirleri- suplarna tannan imtiyazlara bakarak, brahim
nin fethi ile Seluklular, Abbas Halifelii blge- Yinal ve Kutalmfl gibi iki byk flehzde isyan
sine girdiler. te taraftan Azerbaycna kadar ya- ettiler. brahim Yinal nc teflebbs olduu
ylan Ouzlar, Bizans snrlarna dayandlar. ve devleti zora soktuu iin ldrld. Ancak iki
Seluklu Devleti bat istikametinde slm Dnya- yla yakn bir sre isyan hlinde bulunan Kutal-
s ve Bizans olmak zere iki ayr hedefe ynele- mfl, Turul Beyin lm zerine de taht davas-
cektir. Devletin kurulmas zerine Ceyhunu aflp n devam ettirdi. Turul Bey, 1063te 70 yaflnda
yurt bulmak midiyle Horasan dolduran ve is- Reyde vefat etti.
ter istemez islm ahaliyi incitmekte olan Ouz
gleri Bizans topraklarna ynlerdirildi. Kutal-
mfl, brahim Yinal, fiehzade Hasan gibi ileri ge-
lenler ve Seluklu sultann da bizzt nclk et-
tii bir sre bafllad. 1048deki Hasankale zaferi
glerin nn ve Bizansla da ilk diplomatik te-
masn nn at. 1054 ylnda Anadoluya sefer
yapan Turul Bey, Van Gl evresinde fetihler-
de bulundu.
Kendimizi Snayalm
1. Byk Seluklu Devleti afladaki yerlerden hangi- 6. Afladakilerden hangisi Turul Beyin Badad Se-
sinde kurulmufltur? ferlerinin sonucu deildir?
a. Malazgirt a. Bveyhoullarnn yklmas
b. Kirman b. Turul Beyin Halifenin orta iln edilmesi
c. Anadolu c. Halifenin dnyev yetkilerini resmen sultana
d. Horasan devretmesi
e. Nes d. Fatm halifeliinin sona ermesi
e. Halifelik topraklarnn Seluklu idaresine girmesi
2. Seluklular kurulufl dneminde afladaki blgeler-
den hangilerini ele geirmifllerdir? 7. Arslan Bessir ile ilgili afladakilerden hangisi yan-
a. Orta-Bat ran, Kirman-Harizm lfltr?
b. Kirman-Azerbaycn-Irak a. Bveyhlerin Trk askerlerinin komutandr.
c. Anadolu-ran, Harizm b. Turul Beye balln bildirmifltir.
d. Suriye-Filistin-ran, Kirman c. Fatm halifesinin destei ile Seluklularla sava-
e. Taberistan-Iran, Maverannehir fla girmifltir.
d. Abbas hlifesini esir almfltr.
3. lk Seluklu Bizans savafl afladaki tarihlerden han- e. Turul Bey tarafndan ldrlmfltr.
gisinde olmufltur?
a. 1048 8. fiehzde isyanlarn meflrulafltran en nemli sebep
b. 1040 afladakilerden hangisidir?
c. 1071 a. Daha fazla toprak kazanma istei
d. 1045 b. Hkmdarlarn meliklere uygulad basklar
e. 1054 c. Kut anlayfl dolaysyla flehzdelerin tahtta hak
sahibi olduklar inanc
4. Pasinler Savafl ile ilgili olarak afladaki efllefltirme- d. lke topraklarnn blfllmfl olmas
lerden hangisi dorudur? e. Fatm Halifesinin tahrikleri
a. 1040, Seluklu-Gazneli
b. 1071 Seluklu-Gazneli 9. ar Beyin mirasnn dzenlemesine dair aflada-
c. 1048 Seluklu-Bizans ki ifadelerden hangisi dorudur?
d. 1054 Seluklu-Bizans a. Topraklar bamsz bir hkmdar olarak Alp
e. 1048 Seluklu-Bveyh Arslana brakld.
b. Topraklar Yabgu ve Alp Arslan arasnda payla-
5. Turul Beyin Birinci Badad seferinin nedeni afla- flld.
dakilerden hangisidir? c. Turul Beye bal olmak flartyla, yerine Alp
a. Bizansn Halebe saldrmas Arslan geti.
b. Bvehoullarnn Msr iflgli d. Kavurt Bey babasnn lkesini ele geirdi.
c. Halifenin Reyi kuflatmas e. lkesi Alp Sungur Yakutye verildi.
d. brahim Yinaln isyan
e. Abbas halifesinin Bveyhoullarna karfl yar- 10. Turul Bey ile ilgili afladakilerden hangisi yan-
dm istemesi lfltr?
a. 1054 ylnda Anadoluya sefer yapmfltr.
b. Badada yapt seferlerle flilerin basksna son
vermifltir.
c. syan eden kardefli brahim Yinal ldrtmfltr.
d. 1061 ylnda vefat etmifl ve Cendde gml-
mfltr.
e. Halifenin kz ile evlenmifltir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

1. Cevabnz yanlflsa Devletin Mahiyeti ve lk Sra Sizde 1
Fetihler ksmn tekrar gzden geirin. Seluklularn kurulufl aflamasnda karfllafltklar en m-
2. a Cevabnz yanlflsa Devletin Mahiyeti ve lk him mesele, onyllardr birlikte mcadele ettikleri soy-
Fetihler ksmn tekrar gzden geirin. dafllarnn, devletin babalk vazifesi gerei yerlefltirilme-
3. d Cevabnz yanlflsa Trk Aknlar ve Bizans m- si, iskn edilmesi mecburiyetidir.
paratorluu ile liflkiler ksmn tekrar gzden
geirin. Sra Sizde 2
4. c Cevabnz yanlflsa Trk Aknlar ve Bizans m- Byk Seluklu Devletinin Bizans politikasnn teme-
paratorluu ile liflkiler ksmn tekrar gzden linde ncelikle, Trkmenlerin yurt ihtiyacn karflla-
geirin. mak zere Anadolunun fethi; ikinci olarak da Bizansn
5. e Cevabnz yanlflsa Abbas Halifelii ile liflkiler slm Dnyas karflsndaki ilerleyiflini durdurmaktr.
ksmn yeniden gzden geirin.
6. d Cevabnz yanlflsa Abbas Halifelii ile liflkiler Sra Sizde 3
ksmn yeniden gzden geirin. Aslnda siyas bir lider, yani devlet baflkan olan Halife,
7. b Cevabnz yanlflsa Abbas Halifelii ile liflkiler Bveyhoullar dneminde bu gcn nemli lde
ksmn yeniden gzden geirin. kaybetmiflti. Fakat Turul Beyin Badad seferinden
8. c Cevabnz yanlflsa fiehzde syanlar ksmn sonra yaplan dzenlemede Badad bir Seluklu vilye-
yeniden gzden geirin. ti hline gelirken, kuruma saygda kusur edilmemekle
9. c Cevabnz yanlflsa Dier Olaylar ksmn birlikte, halife devletin maafll bir memuru durumuna
yeniden gzden geirin. dflmflt.
10. d Cevabnz yanlflsa Turul Beyin lm ko-
nusunu yeniden gzden geirin. Sra Sizde 4
Trk Devletinde iktidar kavgalarna ve paralanmaya,
hanedn deiflikliklerine sebep olan en nemli etken
Kut anlayfldr. Hanedan mensubu her erkee, hkimi-
yet mcadelesine girme flans veren bu anlayfl, h-
kmdar ldnde yerine veliahd tayin etmifl olsa bi-
le, salkl bir veraset kurumunun oluflmasn engelle-
mekteydi.
Yararlanlan Kaynaklar
Agacanov Sergey (2006). Seluklular (Trke trc.
E.Necef - A.Annaberdiyev), stanbul.
Kafesolu brahim (1972). Seluklu Tarihi, stanbul
Kymen M.Altay (1976). Turul Bey ve Zaman,
stanbul.
Kymen M.Altay (1993). Seluklu Devri Trk Tarihi,
Ankara.
Turan Osman (2010). Seluklular Tarihi ve Trk
slm Medeniyeti, stanbul.
3
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabilecek,
N
Seluklu Devletinde bu dnem yaflanan siyas ve asker olaylar aklayabilecek,
Devletin yaps ve iflleyiflini meydana gelen deiflikliklerle birlikte akla-
yabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Alp Arslan Fatmler
Trkmenler Anadolu
Romanos Diogenes Malazgirt
Karahanllar Kavurt Bey
Grcler Ermeniler
indekiler
ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI

AZERBAYCN VE KAFKASYA
SEFER
fiEHZDELERN TAYN VE
MELKfiAHIN VELAHT LAN
EDLMES
Byk Seluklu Tarihi Alp Arslan Zaman DEfiT- KIPAK VE CEND SEFER
KNC KAFKASYA SEFER
SURYE VE ANADOLU SEFER
MALAZGRT ZAFER
ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER
VE LM
Alp Arslan Zaman
ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI
Taht Mcadeleleri
Hatrlanaca zere Turul Bey, 1063 ylnda vefat ettii zaman kendi ocuu ol-
madndan, annesiyle evli bulunduu ar Beyin olu Sleyman veliaht tayin
etmiflti. Bu srada Girdkhda Kutalmflla savaflmakta olan vezir Amidlmlk Kn-
dr, sultann vefatn haber alr almaz Reye dnd. Sleyman tahta karp ad-
na hutbe okuttu. Askerin yeni hkmdara itatini salayabilmek iin onlara pek
ok ihsanda bulundu. Ancak isyan henz bastrlamamfl olan Kutalmfl baflta ol-
mak zere, byk amcalar Musa Yabgu ve ar Beyin dier oular da taht u-
runda mcadeleye hazr idiler. Gerekten de daha Sultann hastal arlaflp l-
d flayialar yayld zaman bile, Alp Arslan taht ele geirmek zere harekete
gemiflti. Turul Beyin hayatta olduunu renince geri dnmflt. Vezir Amidl-
mlk, Sleymann bafllca rakibi olarak Alp Arslan gryordu. Nitekim Alp Ars-
lan, Toharistan meliki olarak babasnn hizmetinde bulunduu srada, Karahanl ve
Gaznelilere karfl kazanlan baflarlarda, brahim Yinal isyannda byk hizmetler-
de bulunmufltu. ar Bey de, daha salnda liyakti dolaysyla idareyi fiil ola-
rak ona brakmflt.
Vezir Kndr bu durumun bilincinde olarak Alp Arslana, bir eli ve kendi el
yazsyla bir mektup gnderdi. Mektupta Sleymann saltanatnn Turul Beyin is-
tei olduundan buna rza gstermesi gerektiini, bu tarafa gelmesi hlinde ken-
disine ait olan Horasan ve Harizmin sahipsiz kalacan, eer istiyorsa para gn-
derebileceini; aksi takdirde zerine kuvvet sevk edilecei bildiriliyordu. Bu teh-
ditleri ciddiye almayan Alp Arslan, bu karflklklardan yararlanp isyan eden Hut- Hutteln veya Huttel, Kuzey
taln ve aaniyn emirleri zerine sefere karak onlar bertaraf etti. Toprakla- Horasanda merkezi Hulbuk
olan Vahfl ile Ceyhun nehri
rn da dorudan Seluklu idaresine balad. Alp Arslan, Kutalmfln hareketinden arasnda, Trkmen atlar ile
de haberdar olmakla birlikte nce, bu srada taht ele geirmek iin harekete ge- meflhur eyaletin; aaniyan
veya Saganiyn ise,
en, byk amcalar nan Yabgunun zerine Herata yrd. Yenilgiye uratp Ceyhunun Maverannehir
teslim ald Yabguyu, byk hrmet gstermekle birlikte yerine iade etmeyerek tarafnda, merkezi Tirmiz
olan blgenin addr.
yannda alkoydu. Bylelikle Alp Arslan daha tahta kmadan nce devletin dou-
daki topraklarn, asi emirleri ortadan kaldrp, Yabgunun hkimiyetine son ver-
mek suretiyle merkezi idareye balamfl oluyordu.
Dier yandan Arslan Yabgunun olu olmak hasebiyle, kendisini tahtta nce-
likli hak sahibi olarak gren Kutalmfl, kardefli Resl Tegin ve kendilerine bal
Trkmen kuvvetlerince desteklenen 50.000 kiflilik ordusuyla, sratle Rey zerine

hareket etti. Vezirin nan Bey komutasnda zerine gnderdii kuvvetleri peri-
flan etti. Bundan sonra payitahta girip saltanatn iln etti (Kasm 1063). kale-
ye snan vezir Amidlmlk, Kutalmflla ancak Alp Arslann bafl edebileceine
kanat getirerek, ona acil yardm arsnda bulundu. Vezirden Reyi terk etme-
mesini isteyen Alp Arslan, Musa Yabgu meselesini hlleder etmez Reye doru
harekete geti. Bu srada Yunus Yinaln oullar Erdem ve Erbasgan Kazvnde
Alp Arslan adna hutbe okuttular.
Kutalmfl, Alp Arslann Niflabura vardn renince, iki ordu arasnda kalma-
mak iin Reyden karak ona doru ilerledi. Kutalmfl, Alp Arslann kendisine bu
mcadeleden vaz gemesi iin yapt ary, saltanatn babasndan dolay ncelik-
le kendi hakk olduunu syleyerek geri evirdi. Bu durumda savafl kanlmaz ol-
du. Damgn civarnda Milh vadisinde iki Seluklu flehzdesinin ordular karfl kar-
SIRA SZDE flya geldi. Kutalmfln
SIRA SZDE Alp Arslann ordusunun hareketini zorlafltrmak iin blgeyi
batakla evirmesi ifle yaramad. Bugnn kendisi iin uursuz olduuna inanan
Kutalmfln savafl geciktirmesi de mmkn olamad. Sonunda iki ordu arasnda vu-
k bulan meydan savaflnda Kutalmfl yenildi ve hayatn kaybetti. Kardefli, oullar
Sleymanflah ve Mansur esir edildiler. Kutalmfln lmne alayp zlen ve yas-
S O R U n tutan Alp SArslan,
O R U onu Reyde Turul Beyin yanna defnettirdi. Kutalmfln berta-
raf edilmesine bakan Sleyman ise, aabeyi Alp Arslana direnemeyeceini anlaya-
DKKAT
rak fiiraza ekildi.
DKKAT
Vezir zaten Alp Arslann tarafna dnmfl bulunuyordu.
Msadere devlet Alp Arslan 23 Ocak 1064 tarihinde, baflkent Reye girip tahta oturdu. Kutalmfl
memurlarnn, grevleri olayn gz nne alarak mcadeleye girmeyen Kavurt Bey de, geri dnerek Kir-
N N
srasnda makamlarnn
SIRA SZDE SIRA SZDE
gcn ktye kullanarak manda Alp Arslan adna hutbe okuttu. Vezir Amidlmlk Kndr, Alp Arslann
haksz kazan edindikleri melik iken de veziri olan Nizamlmlkn tahrikleri sonucunda nce azledildi. Ar-
gerekesiyle, servetlerine el
AMALARIMIZ
konulmasdr. dndan tahtAMALARIMIZ
mcadeleleri srasnda yapt harcamalar yznden sulanarak malla-
r msadere edildi. Bir sre sonra da idam edilmek suretiyle hayatn kaybetti.
K T A P Seluklu Devletinin
K T A Pidare mekanizmas hakknda daha fazla bilgi iin bkz. M.Altay Ky-
men, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1989
TELEVZYON Abbas THlifesi

E L E V Z Y O N ile liflkiler
Turul Beyin ld haberi Badada ulafltnda, Halifenin veziri yas iln edip ta-
ziyeleri kabul etti. Bununla birlikte el-Kaim Biemrillah, Seluklularla yaplmfl olan
anlaflmay Turul Beyin hayatyla snrl sayarak hutbeden onun adn kard. Ay-
NTERNET N T devletine
rca Seluklu ERNET tbi olan blge emirlerini, Seluklu idaresinden kurtulmak
konusunda istiflare etmek zere Badada ard. Halife bununla da yetinmeyerek,
Seluklularn Irak umum valisi (amd) olan Eb Said Kainye, Turul Bey ld-
ne gre grevinin sona erdiini bildirdi. Bunun zerine Badadda oturmakta oldu-
Nevbet aldrmak, hutbe u saray surlarla tahkim eden amd, Seluklu saray nnde nevbet aldrmaya de-
okutmak, para kestirmek
gibi nemli saltanat vam ederek, bir sre halifeye karfl direndi. Seluklu Devletinin dier grevlileri de,
almetlerinden biriydi. kendilerini gvende hissetmedikleri iin onun etrafnda toplandlar.
Bamsz hkmdarlar
gnde befl ezan vakti,
Halife, Seluklu idaresinden kurtulmak iin, Iraktaki Seluklu grevlilerini kas-
vasallar ise vakit tederek, din adamlarndan mslmanlarn emirinin iradesine, yani halifeye karfl
saraylarnn kapsnda davul koyanlarla savafllmas gerektiine dair bir fetva ald. Hatt bafllca grevi vergi top-
(tabl) vurdururlard, buna
nevbet denirdi. lamak olan amdi tutuklayp bu zaman ierisinde toplad vergileri de geri ald.
SIRA SZDE Halifenin Turul Beyin vefat zerine Seluklu idaresinden kurtulmak, yeniden siyas g
SIRA SZDE
1 elde etmek iin ald bafllca tedbirler nelerdir?
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
3. nite - Alp Arslan Zaman 43
Bununla birlikte Halife, Badada gelen mahall emirlerden umduunu bulama-

d. Hatt Musul emiri Mslim b. Kureyflin Seluklu sarayn ve Badad istil giri-
flimi, ancak dierlerinin karfl koymas ile nlenebildi (Aralk 1063). Mslimin bu
teflebbs, siyas ve asker gc byk lde zaafa uramfl olan halifeliin bu tr
mdahalelere msait hale geldiini gsteriyordu. Yani Musul emiri de tpk Seluk-
lular gibi, Halifeyi kendi denetimi altna almak istiyordu.
Nihayet Reyde tahta oturan Sultan Alp Arslan, adna hutbe okutulmas ve para
kestirilmesi istei ile Badada bir heyet gnderdi. Halife el-Kaim Biemrillah, Ms-
limin cretine bakarak, bu zamana kadar takip ettii Seluklu aleyhtar politikann
aksine, hi bir itirazda bulunmadan Badad camilerinde Alp Arslan adna hutbe
okuttu (27 Nisan 1064). Badadda Alp Arslan adna para kestirildi. Halife, Seluk-
lu elisi ve devlet erknnn hazr bulunduu bir toplantda, siyas yetkilerini sulta-
na brakt malum anlaflmay yenilemeye mecbur oldu. Bununla ilgili menflur Sul-
tan Alp Arslana gnderildi. Halife ayrca hilatlar ve baflka saltanat almetleri ile
birlikte Alp Arslana kuflandrlmak zere bir kl gnderdi. Sultan da ok deerli
hediyelerle halifeye mukabelede bulundu.
Sultan Alp Arslan tahta oturur oturmaz, amcas Turul Beyin son gnlerinde
evlenip Reye getirdii halifenin kz Seyyide Hatunu da bu elilik heyetiyle bir-
likte Badada babasna gnderdi. Seluklu Devleti ile Abbs Halifelii iliflkileri,
Alp Arslan zamannda devletin sarslmaz kudreti ile orantl olarak, problemsiz
bir flekilde yrtld. Alp Arslan kzn, lmnden ksa bir sre nce, halifenin
torunu ve veliahd ile evlendirerek (Haziran1072) halifelik kurumuyla balarn
glendirmeye alflmfltr.
AZERBAYCN VE KAFKASYA SEFER

Alp Arslan bylece devlet otoritesini, taht davaclarna ve Halifeye karfl tartflma-
sz bir flekilde hkim kld. Sonra da amcas zamannda olduu gibi, bat ynnde
geniflleme siyaseti takip ederek, ilk olarak Rum gazasna kt. 1064 fiubatnda
Reyden kp Azerbaycana ulaflan Seluklu ordusu, Tutegin adl bir beyin kala-
balk bir Trkmen topluluu ile hizmetine girmesiyle daha da glendi. Uzun za-
mandr bu blgede aknlarda bulunan Tutegin, tecrbeleri dorultusunda Sul-
tana tavsiylerde bulundu. Grcleri arkada brakarak Anadoluya gaza etmenin
tehlikeli olacana ikna ettii Alp Arslana, klavuzluk etme grevini stlendi. Sul-
tan ordusunun bir ksmn veziri Nizamlmlk ve olu Melikflh idaresinde Nahci-
vanda braktktan sonra Grcistana girdi. Tiflis-oruh arasnda fiavflata kadar pek
ok kaleyi fethetti. Grc kral IV. Bagrat, Seluklu ordusunun bu ilerleyifli karfl-
snda cann glkle kurtard. Lori blgesi Ermeni prensi, Alp Arslana kzn ver-
mek suretiyle onun dostluunu kazand. Balln bildirdikten sonra Sultann iz-
niyle lkesine dnd. Seluklu ordusu harekta devamla Ardahann kuzeydou-
sunda bulunan Ahalkeleki fethetti.
Bu arada Melikflah ve Nizamlmlk de, Aras Nehri boyunca ilerleyerek nce
Anberdi, arkasndan Srmeliyi fethettiler. Henz 12 yafl civarnda bulunan Melik-
flah komutasnda ilerleyen Seluklu ordusu, Meryem-nifln kalesini kuflatt. Buras
salam surlar ve gl kysnda (Gke Gl) bulunmas dolaysyla ok muhkem bir
kale idi. Nizamlmlk gemiler ve kayklar yaptrarak kuflatmay fliddetlendirdi. Sel-
uklu askerleri yanafltrlan merdivenlerle surlara trmandlar. Seluklu ordusu ok
kayp vermesine ramen sonunda, bir rivayete gre, gece meydana gelen deprem-
de yklan dou surlarndan flehre girmeye muvaffak oldu.
Bundan sonra Seluklu ordusu birleflerek Sepidflehr ve Lal (Allaverdi) flehirleri-

ni ok fliddetli savafllarla ele geirdi. Grc meliki Gurgen sultana eli yollayarak
anlaflma istedi. stei kabul edilerek Seluklu Devletine baland.
Aninin Fethi
Seluklu ordusu yoluna devamla Kars-Ani blgesinden Anadoluya girdi. Alp
Arslan bu gzergh zerinde bulunan iki kale ahalisinin mslmanl kabul et-
mesinden sonra, Ani nne gelerek flehri kuflatt. Vezir Nizamlmlk buradan
Halifeye bir fetihnme gndererek, Sultann bu zamana kadarki baflarlarn sa-
yp Bizans ucundaki Aninin kuflatldn bildirdi. Ani, Bizans mparatorluunun
Ermenileri i blgelere tehcir politikas erevesinde, Bizans tarafndan ilhk
edilmifl olup Bizansl bir vali ve garnizon komutan tarafndan korunuyordu. Son
derece mstahkem bir flehir olan Ani taraftan Arpaay Nehri, dier taraftan ise
her birinin zerinde kaleler bulunan dalarla evrili idi. Bu dalk taraf ayrca Ar-
paaydan balanan sularla doldurulmufl bir hendekle de tahkim edilmiflti. Sul-
tan Alp Arslan flehrin karflsnda ordughn kurunca, ekinlerin ve su kanallarnn
korunmas ile grevli Bizans askerleri onlar blgeden karmak istediler. Ancak
savaflmaya cesaret edemeyerek ekildiler. Bundan sonra fliddetli bir muhasara
bafllad. fiehrin nisbeten alak bir kesimine yanafltrlan ahflap bir burtan manc-
nk ve okularla hcm edilmesine ramen bafllangta bir geliflme kaydedileme-
di. Hatt geri ekilmek bile dflnlrken, Aninin savunmasndan sorumlu ko-
mutanlarn i kaleye ekilmesi ahlinin direncini krd. Yeniden saldrya geen
Seluklu ordusu saman ve toprak uvallaryla hendei doldurmak suretiyle Aniye
girdi. Onbinlerce insann toplanmfl olduu ifade edilen flehirde pek ok esir ve
ganimet alnd (16 Austos 1064). kale de etin bir direnifl gstermekle birlik-
SIRA slm
Cizye, SZDE devletlerinde te mdafiler,SIRASultann
SZDE bizzt kumanda ettii saldrlar sonucunda, aresiz cizye
mslman olmayan demeyi kabul ederek teslim oldular.
ahliden alnan bafl
vergisine denir. O ada ok sayda kilisesi ile meflhur olan Aninin fethi slm Dnyasnda b-
yk bir sevin yaratt. Halife bu vesile ile tebrik mektubu gnderdii Alp Arslana
Eblfeth (Fethin babas) unvan verdi. Alp Arslan flehri fieddad emiri Menuehrin
S O R U S O R UAninin savunma, imar ve inflas iin gerekli tedbirleri ald; cami-
idaresine brakt.
ler infla ettirdi. 20 Austos Cuma gn, Fethiye adyla camiye evrilen katedralde
DKKAT Cuma namazn D K K klan
AT Sultan, ertesi gn buradan ayrlarak 40 km. kadar batda bu-
lunan Kars nlerine geldi. fiehrin hkimi Ermeni prensi Gagik, Sultann istei ze-
rine huzuruna kt. Siyah elbiseler ierisinde gelen Gagik, Turul Bey ldn-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
den beri yas tutmakta olduunu beyan ederek Alp Arslann gnln kazand.
Sultan kendisine ballk bildiren Ermeni prensi Karsa geri gnderdi. Ancak Ani
AMALARIMIZ rneine bakarak
AMALARIMIZ gelecek endiflesine dflen Gagik, ksa bir sre sonra Kars Kay-
seri evresinde baz yerler karfllnda, Bizans mparatorluuna terk etti.
K T A P Ani hakknda
K daha
T A fazla
P bilgi iin bkz. M.Fahrettin Krzolu, An fiehri Tarihi (1018-
1236), Ankara 1982
TELEVZYON fiEHZDELERN
TELEVZYON TAYN VE MELKfiAHIN
VELAHT LN EDLMES
Aslnda Kafkasya ve Anadoluda baflarl bir sefer yrtmekte olan Alp Arslan, Kir-
man meliki olan kardefli Kavurtun isyan ettii haberini ald. Bunun zerine ace-
NTERNET NTERNET
leyle Karstan ayrlmak zorunda kald. Gerekten de amcazdesi Erbasgan ile iflbir-
lii yapan Kavurt, Alp Arslana bal fiebnkre emiri Fazlyay malup edip fii-
raz iflgl etti. Sultan bunun zerine sratle Kirman zerine yrd. Kavurt Beyin
snd kaleden karak af dilemesi zerine mesele zlmfl oldu.
Buradan Merve gelen Alp Arslan, komflu hkmdar ve emirlerin de hazr bu-
lunduu muhteflem bir dn treni ile baz ocuklarn evlendirdi (Eyll 1065).
Arslanflah Gazne sultan brahimin kz ve kendi kzn da brahimin olu ile ev-
lendirdi. Ayrca Alp Arslann daha melik olduu dnemde Karahanl brahim Tam-
ga Hanla yapt anlaflmaya gre, olu Melikflah Hann kz Terken Hatun ile Terken, bu Hatunun zel
ismi olmayp, Karahanl
kendi kzn da yine Hann olu fiemslmlk Nasr ile evlendirdi. Szkonusu evli- melikelerine verilen Trke
likler diplomatik bakmdan ok nemli idi. Bu dnler vesilesi ile Merv flehri de bir unvandr. Seluklu
bafltanbafla donatlmflt. hkmdarlaryla evlenen
baflka Karahanl prensesleri
Sultan Alp Arslan bu merasimden sonra, yine grkemli bir trenle olu Me- de bulunmakla birlikte,
likflah veliaht tayin etti. Veliahtnn atnn dizginini bizzt tutan Alp Arslan onu Melikflahn hanm olan
Terken Hatun meflhur
mcevherlerle ifllenmifl altn bir tahta oturttu. Orada hazr bulunan herkesten ona olmufltur.
itaat konusunda yeminle sz ald. Sultan daha sonra olunun veliahtln Hali-
feye de onaylatt. Melikflahn adnn kendisinden sonra hutbelerde okunmasn
emretti.
Alp Arslan daha sonra baz oullar ile hanedan mensuplarn lkenin eflitli
yerlerine tayin etti. Daha nce Herat elinden alp zel statsne son verdii b-
yk amcalar nan Yabguyu Mazenderna, tahttan indirdii kardefli Sleyman
Belhe, oullarndan lyas aanyana, Arslan Argunu Harizme, Arslanflah
Merve, Ertafl (brahim Yinaln kardefli)n olu Mesud ve Mevdudu da Bagflur ve
sfizara tayin etti. Bu hanedan mensuplar, kurulufl srasnda ar Beye, nan
Yabguya, hatt Kavurta tannan yetkilere sahip olmadklar iin, merkeziyetilie
aykr bir durum yoktu. Bu grevlendirmeler ynetimde sorumluluk paylaflm
(lfl) gelenei erevesinde yaplmfl olup, bylece meliklerin idar tecrbe ka-
zanmas amalanyordu. fiehzdelerin kard isyanlar, lkenin hanedann ortak
mal sayld iin bir nevi pay almaya ynelik giriflimler olarak grmek doru de-
ildir. nk bunlar kk bir alanda bamszlk kazanmay deil, Seluklu Dev-
leti tahtn ele geirmeyi hedeflemifllerdir.
Alp Arslann flehzdeleri lkenin eflitli yerlerini idare etmekle grevlendirmesini

SIRA SZDE mahi- SIRA SZDE
yeti bakmndan deerlendiriniz. 2
DEfiT- KIPAK VE CEND SEFER
Sultan Alp Arslan bu merasim ve dzenlemeleri yaptktan sonra, 1065 yl sonunda
byk bir ordu ile Ceyhun Nehrini geip, Aral Gl ve Hazar Denizi S O R sahilinden
U do- S O R U
laflarak Ouzlarn yurtlarndan olan Mankfllaa girdi. Bu seferin amac gayr ms-
lim Trklerle iflbirlii ederek ticaret yollarnn gvenliini bozan Kpak ve Trk-
DKKAT DKKAT
menleri cezalandrmakt. Bu havalinin dil blgesi ile balantl canl bir ticaret ha-
yat vard. Bu akfln bozulmas doal olarak Seluklu Devletinin ekonomisini de
N N
olumsuz flekilde etkilemekte idi. Sultan Alp Arslan, Kpak reisiniSIRAmalup
SZDE edip itat SIRA SZDE
altna ald. Buradan Araln kuzeyine ve sonra dousuna yneldi. Bu blgelerde ya-
flayan gebeleri de kendisine baladktan sonra ata yurdu Cende vard. Muhteme-
len Kpaklardan olan Cend emiri Alp Arslan hediyelerle karfllayarak hrmet gs-
terdi, ona balln bildirdi. Alp Arslan byk dedesi Seluk Beyin Cendde bulu-
nan mezarn da byk bir saygyla ziyaret etti. Artk Seluklularn
K TbirA u P flehri olan K T A P
Cendin hkimiyetini olu Melikflaha verdi. Bylece Seluklulara bal olan Ha-
rizmin dou ve batsndaki yerler de topraklarna katlmfl oldu. Bu seferle blgenin
ve ticaret yollarnn gvenliini salayan Sultan Harizme, oradanT E L Eda
V ZMerve
Y O N dnd. TELEVZYON
NTERNET NTERNET
1067 ylnda bir kez daha Kavurt Beyin isyanyla karfllaflan Alp Arslan yeni-
SIRA SZDE SIRA yrd.
den Kirmana SZDE Kavurt Bey, Melikflahn veliahtln kabul etmedii iin
onun adn hutbeden karmflt. Sultan Alp Arslann Atabeg avl komutasnda
D fi N E L M gnderdiiD nc kuvvetleri, Kavurt Beyin Erbasgan idaresindeki ordusunu yen-
fi N E L M
di. Kavurt bunun zerine Ciruft kalesine snp bir kere daha af istedi. Kirman,
kendisine bal kalmas flartyla kardefline brakan Alp Arslan, buradan ikinci
S O R U S O R U
Kafkasya seferine kt.
DKKAT Kara Arslan Kavurt

D K K A TBey daha Turul Beyin lmnden sonra taht ele geirmek istei ile
sfahna yrmfl, ancak Alp Arslann duruma hkim olduunu grerek Kirmana dn-
mflt. Ancak daha sonra 1065te Sultann Ani seferinde, flimdi de Deflt-i Kpakta olma-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
sndan yararlanarak isyan eden (1067) Kavurt Bey, her defasnda zr dileyip affedilme-
sine ramen, bu da onun son isyan olmad. 1069 ylnda, Kuhistan sahibi Fazlya ile itti-
AMALARIMIZ fak hlindeAMALARIMIZ
isyan edince, Sultan bizzt Kirmana yrd. Fazlya Nizamlmlk tarafndan
malup edilince, Kavurt da affedilmesini istedi. Ancak Alp Arslann askerlerine vaadlerde
bulunarak, uygun zamanda saldrmay plnlad renildi. Kavurtla iflbirlii yapanlardan
K T A P K Tldrld.
tesbit edilenler A P Ancak olayn boyutlar tahmin edilenin zerinde olunca Sultan
geri ekilmeye karar verdi. Sonra Kavurtun olu Sultanflah, bir ordu ile babasna karfl
gnderdi. Fakat onun yenilgiye uramas ve Alp Arslann Bat seferine kmas zerine me-
TELEVZYON sele srncemede
T E L E V Z kald.
YON
KNC KAFKASYA SEFER

Yakndou Trklnn belkemiini oluflturan Mslman Ouzlarn Hazar Deni-
NTERNET NTERNET
zinin gneyinden gne paralel olarak, gayr mslim soydafllar da, kuzeyden
g ediyorlard. Peenek, Ouz ve Kpak boylarnn kalabalk kitleler hlinde ge-
lifli, Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinde, Balkanlarda alkantlara yol amakta idi.
Nitekim bu yzden Kafkaslardan gneye inen Kumuk ve Alanlarla Hazarlarn ka-
lntlar Azerbaycnda byk sarsnt yarattlar. Buralarda Seluklulara bal olarak
hkm sren fieddad ve fiirvanflahlar gibi emirlikler onlara karfl koyamadlar. Bu
yzden Grc/Abhaz meliki Bagrat, fiekiyi istil edip Berdaaya kadar ilerledi.
Anadoluya giden g yollarnn kesilmesi gibi olumusuz bir sonu da douracak
olan bu durum, Alp Arslan yeni bir bat seferine mecbur etti.
Sultan 1067 yl Kasm aynda Arrna gelince fiirvanflah ve fieddad emiri hu-
zuruna ktlar. Seluklu ordusu Aras geerek Grcistana girdi. fiekiyi geri al-
d. Bagratn fiekiye tayin etmifl olduu Agsartan adl vali, deerli hediyelerle Sul-
tann huzuruna kp balln bildirdi ve onun eliyle mslman olmay istedi.
Grc kral savaflmaya cesaret edemeyerek kat. Seluklu ordusu gnefl flnn
szmad ormanlarda ancak neft makinalar ile karlan yangnlarla alan yol-
lardan ilerleyebiliyordu. Grcistann merkezi olan Kartli blgesine giren Alp
Arslan birok flehir ve kaleyi ele geirdi. ok fliddetli geen kfltan muzdarip olan
Seluklu ordusu bir mddet Karsta kaldktan sonra Tiflise geldi. fiehri zapt eden
Sultan, burada bir cami yaplmasn emretti. Bagrat bunun zerine Alp Arslana
eliler gndererek yllk vergi demek kaydyla tbiyet arz etti. Kzn Seluklu
sultan ile evlendirdi. Alp Arslan Rustov ve Tiflisin idaresini fieddad emiri Faz-
lna brakarak Horasana dnd.
Seluklu ordusunun ayrlmasndan sonra Kafkasyada, aslnda Seluklu Dev-
letine karfl isyan mahiyeti taflmayan baz karflklklar kt. Bu havalideki fetih-
leri dolaysyla blgeyi iyi tanyan Emir Savteginin buraya gnderilmesi zerine
karflklklar giderildi.
SURYE VE ANADOLU SEFER
Alp Arslana Kadar Anadolu Aknlar

Seluklu Devletinin kuruluflunda byk emek ve zahmetler ekmifl olan Trk-
menler, hl bir yurt bulmak zorunluluu ile gmeye devam etmekte idiler. Bilin-
dii gibi bu gler, devlet politikas olarak Seluklu sultanlar ve hanedan yeleri-
nin de rehberliinde Anadoluya ynlendirilmekte idi. Nitekim Sultan Alp Arslan
da 1064 ve 1067 yllarnda, Kafkasya ve Azerbaycan seferleri ile Trkmenlerin
Anadoluya uzanan yollarnn gvenliini salamfl bulunuyordu. Ani-Kars blgesi-
ni fethederek, yine bu srece katkda bulunmufltu. Bununla birlikte Seluklu sul-
tanlarnn, herhangi bir sebeple douda meflgl olduklar zamanlarda da fetihler
durmuyor, Trkmen kumandanlar nclnde doal seyri ierisinde ilerliyordu.
Nitekim bu erevede fetihleri yrten meflhur Slr- Horasan, Gmfltegin,
Afflin, Ahmedflah ve Artuk gibi komutanlar, Seluklulara tbi kk mslman
emirliklerin topraklarn s olarak kullanp, gney ve i Anadoluya kadar aknlar
dzenlemekte idiler. Ancak bu aknlarn bafllca amac, savafln en doal kazanc
olmakla birlikte, yalnzca ganimet elde etmek deildi. Szkonusu aknlarn strate-
jisi iyi incelendiinde bu savafllarn temel hedefinin asker sefer yollarn ele geir-
mek, gl Bizans kalelerinin savunmasn zayflatmak ve mmkn olduunca az
kaypla ifli bitirmek olduu anlafllmaktadr. Ancak btn bunlara ramen, zellik-
le Seluklu sultanlarnn himayesinde olmayan aknlar, zaman zaman Bizans kuv-
vetleri tarafndan durdurulabiliyordu. Anadolunun sarp fizik corafyas, ok iyi
tahkim edilmifl kale ve flehirlerine uygun kuflatma aralarndan ve donanmdan
yoksun olan Trkmenler bazen baflarsz oluyorlard. Dflman tarafndan takip
edildiklerinde de, gidebildikleri son yere, Azerbaycana kadar ekilmek zorunda
kalyorlard. Fakat bu faaliyetleriyle her hlkrda Anadolunun fethini kolaylaflt-
racak zemini de hazrlyorlard. yle ki Anadolu fetihleri 1067 ylnda Kayseriye
kadar genifllemiflti. Hatt Diogenesin faal siyasetine ramen, Sultan Alp Arslann
nnden kaan akrabas Erbasgan yakalamakla grevlendirilen Afflin Bey, bu ta-
kip srasnda rahatlkla Sakaryay aflp Marmara kylarna ulaflabilmiflti (1070).
Diogenesin Malazgirte Kadarki Faaliyetleri

Bizans mparatorluu da pek tabi, giderek bymekte olan Trk tehlikesinin
farknda idi. Bununla birlikte stanbulda yaflanan taht ve nfuz mcadeleleri
devleti zaafa uratmfl bulunuyordu. Bu durum Trk istilsna zamannda mda-
halede bulunmay engelliyordu. Eyaletlerdeki asker kuvvetler olduka g kay-
betmiflti. mparator Konstantinos IX. Dukasn yetiflkin bir varis brakmadan l-
m zerine kars Eudokia, Romanos Diogenes adl komutan ile evlenerek onun
tahta gemesini salad.
Artk yeni imparatorun yegne hedefi Trk tehlikesini bertaraf etmekti. Bu
maksatla derhl harekete geti. 1068 baharnda Bulgaristan ve Makedonya asker-
leri ile Uzlar (gayr mslim Ouzlar) ve Franklar gibi muhtelif unsurlardan devfli-
rilmifl cretli ordusuyla yola kt. Trkmenlerin Niksar ele geirdiklerini renin-
ce gzerghn deifltirip, Kayseri zerinden Sivasa geldi. Divrii civarnda karflla-
flp savafla girdii bir Trk birliini yenip ekilmeye mecbur etti. Sonra asl hedefi-
ne doru gneye dnd ve Suriyeye vard. Halep yaknndaki Menbici ele gei-
rip ahalisini esir ve katletti (Kasm 1068). Artah ve Azaz kalelerini de zapt edip, ay-
n flekilde yamalad. Diogenesin asl hedefi Suriyenin kaps durumundaki Ha-
lebi ele geirmekti. Bununla birlikte ordusunun alkla karfl karflya kalmas onu
dnmeye mecbur etti. Fakat dnerken Trklerin bu blgeden Anadoluya giriflini
engeleyecek bir savunma tedbiri olarak, Menbici tahkim etti. Ancak o daha Orta
Anadoluya varmadan Trkmen komutan Afflin, Sakarya havzasna kadar girip
Amoriumu zabt etti, pek ok esir ve ganimet ele geirdi. Btn bu olanlar karfl-
snda aresiz kalan mparator, ordusunu Trklere karfl savaflmak zere Anado-
luda datarak stanbula dnd.
Hz kesmeyen Trk aknlarna karfl, ertesi yl tekrar sefere kan mparator Di-
ogenesin flimdiki hedefi ise Trk aknlarnn ss olan Ahlatt. Diogenes, Kayse-
ri-Sivas zerinden Paluya kadar geldi. Ancak Trk aknclarnn Konyaya girmele-
ri ve Malatya blgesini korumakla grevli Ermeni Philaretosun yenilip kamas
zerine stanbula dnmek zorunda kald. mparatorun 1070 ylnda bir kere daha
sefere kma giriflimi ise muhalifleri tarafndan engellendi. Bunun zerine Trk-
lere karfl Malatyaya Philaretos, Sivasa da Manuel Komnenos komutasnda iki or-
du gnderdi.
Alp Arslann amcasnn olu olup Kavurt Beyin isyanna destek veren ve ye-
nildikten sonra kaan Erbasgan, Yabgulu Trkmenleri ile Kafkasya blgesinde fa-
aliyetlerde bulunuyordu. Alp Arslann bu tarafa ynelmesi zerine, onun nnden
ekilerek sratle Anadoluya girdi. Sultan tarafndan kendisini takiple grevlendi-
rilen Afflinin nnden kaarken, Sivas yaknnda karfllaflp savaflmak zorunda kal-
d Manuel Komnenosu esir ald. Fakat stanbula gitmek niyetinde olduunu an-
latp esirleri serbest braknca btn maiyyeti ve Manuel ile birlikte stanbula gi-
den Erbasgan Diogenes tarafndan ok iyi karflland. Onu takip ederek hi bir en-
gelle karfllaflmadan Marmara kylarna ulaflan Afflin, mparatoru Erbasan iade et-
memesi durumunda, mevcut anlaflmay bozarak lkesini yamalamakla tehdit etti.
Nitekim mparatordan red cevab alan Afflin, Honaza kadar aknlarda bulundu.
ok miktarda ganimetlerle birlikte dnerken ar kfl flartlar sebebiyle kayplara
urad. Yine de Trk aknlarnn ss olan Ahlata dnd. Erbasgan meselesini ve
Bizansa karfl baflarlarn, bu srada Suriye seferinden dnmekte olan Alp Arslana
bir mektupla rapor etti.
Alp Arslann Suriye Seferi

Bizans mparatorluunun ticar karlar dolaysyla, Fatm Halifelii ile yakn
iliflkileri bulunmaktayd. Hatrlanaca zere, Turul Bey zamannda yaplan an-
laflma ile, stanbuldaki camide Fatm halifesi yerine Abbas halifesi adna hutbe
okutulmas kabul edilmiflti. Bu durum Fatmlerle Bizans arasnda ksa sreli bi-
ri souklua sebep olsa da, iliflkiler zaman ierisinde tabii seyrine girmifl bulunu-
yordu. Fatmlerin Bizans ile ittifaklar, takip ettikleri din siyaset ve snn islm
dnyas iin tehdit oluflturmalar Alp Arslann dikkatini bu yne ekiyordu. Bu
arada Fatm Devletindeki i karflklklar, dnemin en byk gc olan Seluk-
lu Devletinde yank buldu. Fatm veziri Eb Cafer b. Hamdn, Alp Arslan an-
laflmazlk hlinde bulunduu ordu komutan Bedrlcemliye karfl Msra davet
etti (1070). Fatmlere tbi olan Halep emiri de, sefere kmas durumunda Sul-
tana yardm vaadinde bulunuyordu.
Msr seferine karar veren Sultan, hem Diogenesle birlikte Trklere karfl sald-
rya geen Bizansa gzda vermek; hem de Suriye istikametinde ilerlerken arka-
snda prz brakmamak dflncesiyle Anadoluya geldi (Temmuz 1070). Van G-
lnn kuzeyinden Malazgirt nlerine geldi. nce Malazgirti, sonra Turul Beyin
1054de ald, fakat dflt anlafllan Ercifl kalelerini kolaylkla ele geirdi. Ora-
dan gneye dnerek Mervan emirinin idaresindeki Amid (Diyarbakr)e geldi. ta-
tsiz tutumu sebebiyle cezalandrmak istedii Emir Nizameddinin yerine kardefli-
ni atamaya karar verdi. Ancak emirin af dilemesi ve pek ok hediyeler sunmas
zerine yoluna devam etti. Siverek ve Tulhum kalelerini aldktan sonra Ekim
1070de, Urfay kuflatma altna ald. Dnemin byk flehirlerinden olan Urfa, sur-
lar dolaysyla ok iyi korunuyor; Bulgar Basil adl bir komutan tarafndan mda-
faa ediliyordu. Alp Arslan, bu sefere destek sz vermifl olan Halep Mirdas emiri
Mahmudu da yardma ard ise de gelmedi. Daha fazla zaman kaybetmek iste-
meyen Alp Arslan, iki ay kadar sren Urfa kuflatmasn 50.000 dinar hara deme
teklifini kabul ederek kaldrd.
Alp Arslan bundan sonra Frat Nehrini geerek (20 Ocak 1071) Halep yaknla-
rna geldi. fiehrin hkimi Mirdas emiri Mahmud, Fatmlerle olan iliflkilerinin etki-
siyle itatsizlik gsteriyordu. Alp Arslan bunun zerine flehre zarar vermek isteme-
dii halde Halepi kuflatmaya karar verdi (Nisan 1071). Ancak Diogenesin Suriye
seferinde de grld gibi, Bizansn da hedefinde olan bu u flehrini kl zoruy-
la almay ve slm hududunu zayflatmay uygun bulmad. Bir ay kadar sren ku-
flatma sonunda annesi ile birlikte Alp Arslann huzuruna kp af isteyen Mahmud
Abbs Halifeliine ve Seluklu Devletine ballk flartyla grevine iade edildi.
Diogenes Yeniden Anadoluda

Sultan Alp Arslan Halebden Msra gitmeye hazrland srada gelen Bizans eli-
si, mparatorun Ahlat, Ercifl, Malazgirt ve Menbic kalelerinin iade edilmesini iste-
diini, aksi taktirde byk bir orduyla geleceini bildiriyordu. Diogenesin sefere
kmak yerine eli gndermesini, onun zayflna yoran Alp Arslan, eliye sert bir
SIRA SZDE SIRA SZDE
slpla olumsuz cevap verdi. Ancak 13 Martta stanbuldan hareket eden mpara-
torun byk bir ordu ile Erzuruma doru ilerlemekte olduu haberi kendisine
ulaflnca telaflla dnfl yoluna girdi. Kuvvetlerinin bir ksmn, DFatmlere
fi N E L M karfl Su- D fi N E L M
riyede brakp Frat geti. Seluklu ordusu nehri geerken hayvanlarnn bir ks-
m telef olduu gibi, iflin aciliyeti dolaysyla hareket kaabiliyeti zayf birlikler de
S O R U S O R U
terhis edilince mevcudu bir hayli azalmfl oldu.
Dikkat edilecek olursa Sultan Alp Arslann Halebi kuflatmas ve mparatorun

DKKAT byk bir DKKAT
ordu ile stanbuldan yola kmas ayn gnlere rastlamaktadr. Oysa artk bir imparator-
luk hline gelmifl olan Seluklu Devletinin bu seferden, daha hazrlk
SIRAaflamasnda haber-
N N
SZDE SIRA SZDE
dar olmas gerekirdi. Vezir Nizamlmlkn Siyasetnme adl eserinde naklettii bilgi,
devletin gizli haber alma, bilgi toplama konusundaki eksikliini aka ortaya koymakta-
dr. Buna gre Alp Arslana istihbart teflkilt kurulmas teklif edildiinde
AMALARIMIZDostlarm AMALARIMIZ
dflman, dflmanlarm dost gsterirler endiflesi ile reddetmiflti.
K T Aelisi,
Seluklu ordusunun Suriyeden telaflla dnflne flahit olan Bizans P durumu K T A P
mparatora bildirdi. Hatt Alp Arslann takviye kuvvetler toplamak zere Urfadan
Musula gitmesi de, mparatordan korkup rana kat fleklinde rapor edildi.
T E L E V Z YSlav,
Diogenese gelince Balkan ve Anadolu vilyetlerinden, Ermeni, ON Bulgar, TELEVZYON
Grc, Alman, Frank, Peenek, Uz ve Kpak gibi eflitli milletlerden toplad or-
dusuyla Anadoluya girmifl bulunuyordu. Bizans ordusunun arlklar 3.000 araba
ile ekilirken, 1.200 kiflinin kulland ve 100 hayvann ektii devasa bir manc-
NTERNET NTERNET
nklar da vard. Ayrca ordunun ark, lamc, arabac, mancnk gibi teknik s-
nfn toplamnn 100.000i, kumandan/subay saysnn 30.000i bulduu kaydedil-
mektedir. Rakamlar mbalaal gibi grnse de, Bizans ordusunun mevcudunun
Seluklu ordusu ile kyaslanamayacak kadar ok olduu anlafllmaktadr. Nitekim

bu orduda yer alan Uzlarn mevcudunun dahi 15.000 olduu kaydedilmektedir.
Netice olarak, 600.000 gibi ok abartl baz rivayetlere ramen Bizans ordusunun
200.000 civarnda olduu kuvvetle tahmin edilmektedir.
Alp Arslan ise, Azerbaycn/Hoyda bir ksm kuvvetlerin katlmasn bekledik-
ten sonra Meyyfarkn, Erzen ve Bitlis yoluyla Ahlata vard. Savafln ciddiyeti do-
laysyla hatunu ve ocuklarn vezir ile birlikte Tebrize gnderirken, lrse olu
Melikflah yerine geirmelerini istedi. Alp Arslan Ahlata geldiinde huzuruna -
kan Afflin Bey, Anadolu gazalarnda ve zellikle Erbasgan takibi srasnda yafla-
dklarn ve Rumlarn kendileriyle savaflacak kudrette olmadn anlatarak onu
mitlendirdi. Anadolu gazalar ile flhret bulan Afflin, Sanduk, Artuk, Dilmaolu,
Mengcik, Daniflmend, avl ve Porsuk gibi bey ve Mervanoullar ile bir ksm
mahall mslman kuvvetlerinin katlmyla Seluklu ordusunun mevcudunun da
50-60.000 civarna ulaflt anlafllmaktadr.
MALAZGRT ZAFER
Bizans ordusu Kapadokyaya ulafltnda toplanan harp meclisi nasl bir strateji uy-
gulanmas gerektii konusunu tartflt. Bazlar Seluklu ordusunu i blgelere, e-
kerek ve iafle imknlarn yok ederek hrpalamay nerdiler. Dierleri ise deil Er-
zurumda durmay, rana varp tm slm lkelerini istil etmeyi, yani hucmu
neriyorlard. kinci grfle uyan Diogenes, yoluna devamla Erzuruma geldi. Or-
dusundan 10.000 kiflilik bir birlii, douda gvenlii salamak ve ordusuna erzak
salamak zere Abhazyaya gnderdi. 30.000 kiflilik bir kuvveti ise Trk asll Tark-
haniotes ve Frank Russel komutasnda, yollarn emniyetini salamalar iin Ahlata
sevk etti. Alp Arslann da tam Ahlta ulaflt srada, Seluklu nc birlikleri, San-
duk Bey idaresinde Bizans kuvvetlerini baskna urattlar. Dalan askerler Malat-
ya blgesine kaarlarken mparator, Ermeni Basil idaresinde yeni bir kta asker
yollad. Basil, esas Seluklu ordusunun henz gelmediini ve Bizans nc birlik-
lerini datan kuvvetlerin Ahlat garnizonu askerleri olduunu zannediyordu. mpa-
ratoru da bu flekilde bilgilendiren Basilin askerleri l veya esir olarak imha oldu-
undan geriye haber getirecek bir kifli bile kurtulamad.
Bu arada Diogenes, zayf bir mfreze tarafndan korunmakta olan Malazgirti
alarak, bafllama sz vermesine ramen, mdafileri ve halktan kaamayanlar
katletti. Sultan Alp Arslan da bu srada, yannda yukarda saylan kumandanlar
olduu hlde Malazgirte doru ilerlemekte idi. Seluklu ordusunun aniden geli-
fli karflsnda flaflknla dflen Bizans ordusu, yryfln durdurup Malazgirte
10 km. kadar mesafede, Rahva ovasnda ordughn kurdu. Ancak kararghn
mparatordan nce hkim tepelere kuran Alp Arslan, 24 Austos gn ilerleye-
Fersah bir islm uzunluk rek dflmann bir fersah yaknna geldi. Sultan yine de, kuvvet azl dolaysy-
birimi olup 3 mile eflittir. Bir la bir meydan savaflna girmek konusunda tereddtl idi. Bu yzden bir yandan
mil yaklaflk 2 km. olduuna
gre bir fersah da 6 km.dir. da dflman hakknda bilgi toplamak ve mparatora barfl nermek zere bir el-
ilik heyeti gnderdi.
Abbs halifesinin sultana gnderdii bn Mhellebn ve Savtekinden oluflan
heyet, Sultann sulh teklifini Diogenese ilettiler. mparator nc birliklerinin hezi-
mete uramasna ve ordusundaki itatsizlik emarelerine ramen, saysal stnl-
n verdii gururla, teklifi ok kaba bir flekilde geri evirdi. Seluklu ordusu hak-
knda kendisine verilen yanltc bilgilerin de etkisiyle, barfln Reyde yaplacan,
kendilerinin sfahnda, hayvanlarnn ise Hemedanda kfllayacan syleyerek
meydan okudu. Diogenes ayrca bu seferin, Bizans bakmndan o gne kadarki
Trk aknlar ile yakn iliflkisini ortaya koyan, kesin sonu almaya ynelik bir inti-
kam seferi olduunu anlatan flu cmleleri sarf ediyordu: Rum (Roma) lkesine ya-
planlar, aynyla slm lkelerine yapmadka dnmeyeceim. Bu sefer iin muaz-
zam paralar sarf ettim. Nasl dnerim?
mparatorun cevab, mensup olduklar dine ve millete hizmet iin, idealleri u-
runda yalnzca kazanmaya odaklanmfl, Seluklu ordusu zerinde olumsuz bir et-
ki yapmad. Abbs Halifesi de, bu harbin slm Dnyas iin arzettii ehemmiyet
dolaysyla, hazrlatt bir dua metnini btn slm lkelerine gndererek Alp Ars-
lann ordusu iin Allaha yakarlmasn istedi.
mamnn tavsiyesiyle savafl mslmanlar iin zel bir gn olan Cumaya bra-
kan Alp Arslan, ordusunun maneviyatn ykseltecek tedbirler de alyor, bu sava-
fln bir kader savafl olduununun bilinci ile Cuma namazndan sonra ordusuna
flyle hitap ediyordu: Burada Allahtan baflka sultan yoktur. Emir ve kader onun
elindedir. Bu sebeple benimle birlikte savaflmak veya ayrlp gitmek konusunda ser-
bestsiniz. Askerleri hibir flekilde ayrlmayacaklarn beyan ederken zerine beyaz
bir elbise giyen Sultan, eski Trk detine gre atnn kuyruunu balad. Gs
gse harp edeceinin iflareti olarak, ok ve yayn atp, kl ve topuzunu ald. Ey
askerlerim! Eer flehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum
gklere ykselecektir. Melikflah yerime tahta karnz ve ona bal kalnz. Zafe-
ri kazanrsak nmzde ok hayrl gnler olacaktr szleriyle artk savafla hazr
olduunu gsteriyordu (Turan 2010, Kymen 1972).
Gece boyunca Trk askerlerinin boru, davul ve tekbir sesleri ile uykusuz bra-
klan Bizans ordusunda da, ertesi gn kendi adetlerince benzer trenler, ayinler
yapld. Nihayet 26 Austos 1071 Cuma gn, le namazndan sonra iki ordu
harp dzeni ald. Bizans ordusunun merkezinde mparator bulunuyor, sa kanada
Nikephoros Bryennios, sol kanada Aleates, art kuvvetlere ise Andronikos Dukas
kumanda ediyordu.
Sultan Alp Arslan ise ordusunu iki ana blme ayrmfl bulunuyordu. Tarank
adl kumandann emrine verilen ve daha kalabalk olan ikinci ksm, drde ayrla-
rak nceden savafl alannn yanlarndaki tepelere pusuya yatrlmflt. Bunlarn bir
blm Bizans ordusunun gerisini tutacak ve keflif yapacak; dierleri ise sras gel-
diinde dflman kuflatp ok yamuruna tutacaklard. Sultan Alp Arslan komutasn-
daki birinci ksm ise, Diogenesin karflsnda yerini ald. Savafl Murat suyunun bir
kolu zerinde, Malazgirt nndeki Rahva ovasnda cereyan ediyordu. Seluklu as-
kerlerinin ok yamuruna tutarak tahrik etmesi zerine, Bisans ordusu an sesleri
eflliinde harekete geti. Bizans ordusu, kendilerine oranla ok az olan bu kuvvet-
leri ezmek hevesiyle hcuma kalkt. Seluklu birlikleri taktik gerei, yenilmifl gibi
yaparak ve saa sola dalarak geri ekilmeye baflladlar. Bu takip srasnda pusu-
larndan kan Trk askerleri dflmann sa kanadn bozguna urattlar. Bu srada
Peenek ve Uz askerleri de daha nce szlefltikleri gibi Seluklu saflarna getiler.
Bizans ordusunda bulunan bu gayr mslim Trklerin, Seluklu ordusu evresin-
de keflif yaparlarken, ayn dili konufltuklarn duyunca, savafl srasnda taraf deifl-
tirmek iin anlafltklar rivayet edilir.
mparator ordusunun sa kanadnn bozulmas zerine, sol kanad yardma a-
rd. Ancak onlar da Bizans ordusunun arkasna sarkan Trk askerlerince kuflat-
lp yenilgiye uratldklar iin yardma gelmeleri mmkn olamad. Ermeni kuv-
vetleriyse zaten savafl baflladnda firar etmifllerdi.
Sahte ricat Trklerin ok Muharebeyi byk bir ustalkla yneten Alp Arslan sahte ricat, turan taktii
eski zamanlardan itibaren
Malazgirtte, Mohata hatt veya kurt oyunu denilen Trk savafl taktiini uygulayarak kuvvet azlnn zaafa
Prevezede uyguladklar bir dnflmesine engel oldu. Diogenes nihayet, Trk birliklerini takip ederken pusu-
harp taktiidir. Dflmana
saldran askerler yenilmifl ya dfltn anlayp geri ekilmeye karar verdi. Fakat daha savafln sonucu belli
gibi yapp sratle geri olmadan, art kuvvetler komutan Andronikos, mparatorun bozguna uradn
ekilirken, yanlarda nceden
pusuya yatrlmfl olan ilan edip kat. Bununla birlikte kuflatmann tam ortasnda kalan Diogenes, esir d-
birlikler karak dflman flene kadar klcyla kahramanca savaflt. Nihayet elinden yaralanan ve at vurulun-
arkadan evirir ve bir
ember ierisinde kalan ca yere dflen Diogenes esir edildi.
dflman imha ederlerdi.
fiekil 3.1
Malazgirt Savafl
Kaynak: Kymen
(1972)
25-26 Austos saat 13.30a kadar iki taraf Ordularnn tertipleri
fiekil 3.2
Malazgirt Savafl
Kaynak: Kymen
(1972)
Bizans Ordusunun 26 Austos 1071 saat 15.30dan saat 19.30a kadar kuflatlmas ve yok edilmesi
Bylece akflama kadar sren muharebede Bizans ordusunun byk ksm im-
ha edildi. Baflta mparator olmak zere, pek ok kifli de esir dflt. Seluklu ordu-
sunun elde ettii ganimetin haddi hesab yoktu. Bu benzeri az grlmfl fevkel-
de, inanlmas zor bir olayd. Diogenes, Sultann huzuruna zincire vurulmufl ve
boynuna esaret niflanesi olan lale taklmfl olarak karld. Dier esirlerin ona gs-
terdii sayg ve bn Mhellebann flahitlii ile teflhis edildi.
Malazgirt Savaflnda karfl karflya gelen Seluklu-Bizans ordularnSIRA

yaplar
SZDEbakmndan SIRA SZDE
karfllafltrarak deerlendirin. 3
D fi N E L tenkit
Seluklu sultan, mparatoru barfl teklifini reddetmesi yznden M etme- D fi N E L M
nin dflnda, ona kt muamelede bulunmad. Hatt onu zlmeyiniz mparator!
nsanlarn maceralar byledir szleri ile teselli etti. Diogenese S O Rhilat,
U kaftan ve S O R U
klah giydirildi. zerinde kelime-i flehadet bulunan bir sancak hediye edildi. Afla-
da okuma parasnda detay verilen konuflmalardan sonra bir anlaflmaya varld.
DKKAT DKKAT
Buna gre Bizans imparatoru flu hususlar yerine getirmeyi taahhd ediyordu.
mparator serbest braklmas karfllnda 1,5 milyon dinar fidye verecek
N N
Bizans Devleti yllk 360.000 dinar vergi deyecek SIRA SZDE SIRA SZDE
Seluklu Sultan talep ederse, mparator asker yardmda bulunacak
Tahtn muhafaza edebildii takdirde, nceden mslmanlarn elinde olan
Antakya, Urfa, Malazgirt ve Ahlt Seluklulara terk edecek
Bizans lkesindeki tm mslman esirler serbest braklacakt.
Bu anlaflmadan kan en nemli sonu, Bizans mparatorluunun Seluklu
K T A P K T A P
Devletine bal duruma gelmifl olmasdr. Nitekim vergi ve askeri yardm mkel-
lefiyeti yannda imparatora hilat giydirilmifl olmas bunun ak delilleridir. Tarihi-
lerden anlaflmann flartlarn zaferin bykl ile uygun bulmayanlar olduu gibi,
bu vesile ile Alp Arslann yce gnllln ne karanlar T E da
L E Vvardr.
Z Y O N Bir hafta TELEVZYON
kadar misafir edilen Diogenes, nihayet 200 kiflilik bir Trk mfrezesi eflliinde,
10.000 dinar da yol harl verilerek, stanbula gitmek zere uurland.
Bununla birlikte her iki hkmdar da, bu anlaflmann uygulanabilmesinin
NTERNET m- NTERNET
paratorun hayatta kalmasna bal olduunu, Diogenesin stanbula dnemeden
taht kaybedebilecei ngrmfllerdi. Nitekim Diogenes daha Sivasa vardnda
tahtnn Mihail VII. Dukas tarafndan ele geirildiini rendi. Yine de Alp Ars-
lann yardmna da gvenerek mcadeleye devam etti. Ancak yenilgiye urad.
Manastra kapanmaya sz verdi ise de, Mihail Dukas onun gzlerine mil ektirerek
aclar ierisinde lmne sebep oldu.
te yandan slm leminde byk sevince yol aan Malazgirt Zaferi, her tarafa
fetihnmeler gnderilerek duyuruldu. Halife el-Kaim Biemrillah 12 Eyll gn Ba-
dada ulaflan fetihnmeyi devlet erknnn huzurunda merasimle okuttu. Halife, Alp
Arslana bu vesile ile bir tebrik mesaj gnderdi. Badadda, halkn da coflkuyla ka-
tld flenlikler yapld. Hatrlanaca gibi, Trkler Yakndouya girdiklerinde slm
Dnyasnn karfl karflya olduu en byk dfl tehlike, ataa kalkmfl olan Bizans
mparatorluu idi. Seluklular tarafndan ilerleyifli durdurulan Bizansn, bu kararl ve
son byk girifliminin de bofla kmas Mslmanlara genifl bir nefes aldrmflt.
Diogenesin taht kaybetmesi zerine, Bizans ile yaplmfl olan anlaflma hkm-
sz kald. Alp Arslan bunun zerine, dostu imparatorun intikamn da bahane ede-
rek, komutanlarna Anadolunun fethini emretti. Bu anlaflmann yrrlkte kalma-
s durumunda bile, Bizans topraklarna yaplan Trkmen aknlarnn nn kesile-
ceini iddia etmek mmkn deildir. Zira Ouzlar/Trkmenler, bir yurt bulmak
mecburiyeti ile Dandnakn savaflndan beri, Seluklu Devletinin politikalar er-
evesinde Anadoluya aknlar yapmakta idiler. yle ki daha Malazgirt Savafldan

nce Sakarya havzasna kadar ulaflmfllard. Ancak Bizansn henz Trklere karfl
koyacak ve onlar takip edebilecek kuvveti bulunmaktayd. Bu yzden Trkmen-
ler, Bizans taarruza geince gidebildikleri yere kadar geri ekilmeye mecbur kal-
yorlard. Oysa Malazgirt yenilgisinden sonra Bizans, neredeyse yz yl boyunca bir
daha bu byklkte bir ordu toplayamayacak ar bir darbe yedi. Baflka bir deyifl-
le, bu zaferle Bizansn asker gc krlnca Trkler, bundan byle gvenli bir fle-
kilde Anadoluya yerleflmek imkn bulmufllardr. Malazgirt Zaferi bu bakmdan
Anadolunun yurt tutulmas bahsinde tam anlamyla bir dnm noktas olmufltur.
Nitekim ok ksa bir sre ierisinde Dou Anadolu blgesinde Saltuklular, Meng-
cikler, Daniflmendliler gibi beylikler kuruldu. 1075 ylnda Sleymanflahn zniki
fethiyle kurulan Trkiye Seluklu Devleti ve Kk Asya Anadolunun vatan hali-
ne gelmesi de flphesiz bu zaferin eseridirler.
SIRA SZDE Malazgirt zaferinin Trk Tarihi bakmndan nemini nasl aklarsnz?
SIRA SZDE
4
ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER VE LM
D fi N E L M Bir yldan Duzun
fi N bir
E L Mzamandr seferde bulunan Sultan Alp Arslan, Malazgirt savafln-
dan sonra sfahana dnd. Burada zafer mnasebetiyle tbi emir ve hkmdarla-
S O R U rn ve elilerinS O Rtebriklerini
U kabul etti. Ancak bir sre sonra Trkistana sefere k-
mak zorunda kald.
Bilindii gibi Maverannehirde aaniyan ve Harizmin hkimiyeti konusu
DKKAT DKKAT
Gaznelilerle Karahanllar arasndaki bir mesele olarak Seluklulara miras kalmfl-
t. Karahanllarla, Alp Arslann Toharistan meliklii srasnda da eksik olmayan s-
N N
SIRA SZDE nr atflmalar, flimdi damad fiemslmlk Nasr Han ile oullar Ayaz ve lyas ara-
SIRA SZDE
snda da sryordu. Nasr Hann douda meflgul olmasndan yararlanan Toharis-
tan meliki Ayaz onun topraklarna saldrd. Geri dnp Ayaz yenilgiye uratan
AMALARIMIZ Han, SelukluAMALARIMIZ
melikine ar kayplar verdirdi. Ayrca Alp Arslann kz olan eflini
de, kardefli lehine casusluk yapt sulamasyla dverek lmne sebep oldu.
Alp Arslan bu geliflmeler zerine Karahanl hkmdarn cezalandrmak iin
K T A P K T A P
200.000 kiflilik bir ordu ile sefere kt. Seluklu ordusunun Ceyhun Nehrinden ge-
ifli bir ay srd. Sultann ilerleyifli Maverannehir snrndaki Barzam kalesinin di-
renifliyle duraklad. Batn inanfll olduu sylenen Yusuf el-Harezm adl kale ko-
TELEVZYON mutan, dahaT E L E fazla
V Z Y O direnemeyeceini
N anlaynca teslim olmaya karar verdi. Ancak
rivayete gre srlar ortaya kmasn diye kars ve ocuklarn kendi elleriyle ld-
ren Yusuf, bir suikast pln yapt. Sultann huzuruna karldnda izmesinin
NTERNET koncuna saklad
N T E R N E T haneri karp zerine atld. Alp Arslan ve komutanlarndan
Gevheryin ar flekilde yaralandlar. Yusuf, Sultann adamlar tarafndan hemen
orada ldrld. Ancak Sultan Alp Arslan da ald yaralarn tesiri ile drt gn son-
ra 25 Kasm 1072 tarihinde flehit oldu. lm karflklklar nlemek dflncesiyle
bir mddet gizli tutuldu. Cenazesi daha sonra Merve getirilerek, orada babas a-
r Beyin yanna defnedildi.
Alp Arslann saltanat bn-i Kemlin Yavuz Sultan Selimin saltanat iin yapt-
benzetmede olduu gibi, ikindi gnefli gibi glgesi uzun, fakat vakti ksa bir sal-
tanat oldu. Ancak dier tm olaylar yok saylsa bile Trk, slm ve Dnya Tarihin-
de ok mhim bir yer tutan, Anadolunun Trkiye olmasn salayan Malazgirt za-
feri, onun ve askerlerinin lmsz bir hizmeti olarak tarihe gemifltir.
Sultan Alp Arslan bunun yansra, slm dnyasn ieriden tehdit eden ve Fat-
mler eliyle siyasallaflan aflr flilie karfl da, Nizmiye adyla meflhur olan medre-
seler yaptrarak, fikir dzeyinde de snn islma byk hizmetler yapmfltr.
zet
N
A M A
Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlaya- N
A M A
Seluklu Devletinde bu dnem yaflanan siyas ve
1 bilme 2 asker olaylar aklayabilme
ocuu olmayan Turul Beyin 1063 ylnda l- Sultan Alp Arslann ilk seferi, devletin bat siya-
mesi zerine, yerine veliahd tayin ettii, ar seti dorultusunda 1064 ylnda, Azerbaycan ve
Beyin olu Sleyman tahta oturdu. Ancak daha Kafkasya zerine oldu. Anadolu seferlerinin g-
Turul Bey zamannda brahim Yinal isyanna venlii iin nce Grcistana girdi. Tiflis-oruh
destek veren ve sonra kendisi isyan eden Kutal- arasndaki birok yer fiavflata kadar fethedildi.
mfl da, saltanat ele geirmek zere harekete Grc kral kaarken baz yerel yneticiler ba-
geti. nce Sleymann tahta gemesi iin ge- llk bildirdiler. fiehzde Melikflah da Nizaml-
rekenleri yapan vezir Amidlmlk Kndr, Ku- mlk ile birlikte Nahcivanda nemli fetihler yap-
talmfl karflsnda tutunamad. Bunun zerine za- t. Seluklu ordusu Sepidflehr ve Lali ald. Grc
ten taht ele geirmek zere harekete gemifl meliki Grgen Seluklu Devletine baland. Alp
bulunan Alp Arslandan yardm istedi. Alp Ars- Arslan yoluna devamla Anadoluya girdi. Bizansa
lan, saltanat davasna kalkflan Musa Yabguyu tbi Ermeni prensliinin idaresinde iken Bizans
etkisiz hle getirdikten sonra, Kutalmfln zeri- imparatoru tarafndan ilhk edilmifl olan Ani fleh-
ne yrd. Yenilgiye urayan Kutalmfl hayatn ri kuflatld. Bu mstahkem flehir, fliddetli bir mu-
da kaybetti. Alp Arslan bundan sonra taht ele hasara ile ele geirildi (16 Austos 1064). slm
geirdi. Kardefli Sleyman fiiraza ekildi. Ancak dnyasnda da byk sevin yaratan bu olay ze-
Alp Arslann Kirman meliki olan kardefli Kara rine Halife Sultan tebrik ve taltif etti.
Arslan Kavurt Bey, bafllangta mcadeleye gir- Sultan 1065 yl sonunda, Deflt-i Kpak zerine
meyip lkesine dnd ise de daha sonra defa- bir sefer dzenledi. Mslman olmayan Trk-
larca ayakland. Kavurtun isyanlar bastrlsa da lerle iflbirlii ederek blge ticaretini sekteye u-
mesele tam olarak zlemeyip Melikflah zama- ratan Kpak ve Trkmenleri kendisine balad.
nna intikal etmifltir. Szkonusu gayr mslim Trkler, Hazar Deni-
Alp Arslan dneminde zlmesi gereken dier zinin kuzeyinden batya g ederken Hazar-Ka-
nemli bir mesele ise halifelikle ilgili idi. nk radeniz arasnda da skflkla ve karflklklara
Halife el-Kaim Biemrillah, Turul Beyin lm sebep olmakta idiler. Onlarn gneye inmeye
zerine Seluklu sultannn adn hutbeden - zorlad topluluklar Kafkasyada Trkmenlerin
karmflt. Bununla da yetinmeyerek, Irakdaki Sel- Anadolu g yollarn tkamakta ve tehdit etmek-
uklu memurlarnn yerine kendi adamlarn ata- te idiler. Bu yzden ikinci Kafkasya seferine -
mflt. Bu durum Turul Beyin hilafet kurumu kan Sultan Grcistanda Tiflis dahil bir ok flehri
zerinde oluflturduu statnn deiflmesi anla- zabt etti (1067 sonu). Grc meliki de yllk ver-
mna geliyordu. Halife bu konuda blgedeki ma- gi demeyi kabul etti.
halli emirlerin yardmna baflvurmay denedi ise Bu arada Bizans mparatorluunda mparatorie
de sonu alamad. Alp Arslan rakiplerini bertaraf Eudokia ile evlenerek tahta geen Romanos Di-
ettikten sonra Badada bir heyet gnderip salta- ogenes, Trkleri Anadoludan atmak zere hare-
natnn onaylanmas istedi. Halife bu istei yeri- kete geti. nk Trk istils Sakarya kylarna
ne getirmek ve Turul Bey zamannda yaplmfl ulaflmfl bulunuyordu. Her ne kadar Bizans ordu-
olan anlaflmay yenilemek zorunda kald. Alp lar karflsnda ekilmek zorunda kalsalar da,
Arslann tayin ettii Seluklu memurlarnn gre- Trkmenler yurt bulmak mecburiyeti ile lm
ve bafllamasyla Irakda hkimiyet yeniden ku- pahasna mcadele etmekte idiler. Diogenes Ma-
rulmufl oldu. lazgirtten nce, biri Suriyeye kadar uzanan iki
sefere bizzt kumanda etmifl olmasna ramen
netice alamad.
Alp Arslan ise 1070 ylnda Ercifl ve Malazgirti N

A M A
Devletin yaps ve iflleyiflini deiflikliklerle birlikte
fethetti. Diyarbakr ve Urfay kuflatp Bizansa 3 aklayabilme
bir nevi gzda verdikten sonra Suriyeye ilerle- Sultan Alp Arslan 1066 ylnda Radgnda dzen-
di. Amac Snn slm dnyas iin byk tehlike lenen bir trenle olu Melikflah veliaht tayin et-
oluflturan Fatm halifeliini cezalandrmakt. An- ti. Bununla veliahtln kurumlaflmas ve saltanat
cak Halep emirinin itatsizlii sebebiyle bu flehri kavgalarnn nlenmesini amalamfl olmaldr.
muhasara ettii srada Bizans imparatorunun Er- Alp Arslan bundan baflka oullarn ve baz ha-
zuruma doru ilerlemekte olduunu renerek nedan munsuplarn da lkenin eflitli blgeleri-
sratle geri dnd. Ksa sre ierisinde ancak ni idare etmekle grevlendirdi. Ancak bu tayin-
toplanabilen 50-60.000 kiflilik ordusu ile yaklaflk ler Seluklu Devletinin kuruluflu srasnda yap-
drt misli ve ar techizatl Bizans ordusuyla salan paylaflmdaki yetkilerden yoksun olduu iin,
vaflmaya mecbur kald. Seluklu ordusu, 26 Aus- devletin paralanmasna sebebiyet verecek nite-
tos 1071 Cuma gn Malazgirtte meydana gelen likte deildi. stisna olarak ar Bey ve Musa
savafl kazand. Esir dflen Bizans imparatoru ya- Yabguya verilen imtiyazlarn, daha Turul Bey
plan anlaflmada senelik vergi demeyi, Seluklu zamannda kstlanmas yoluna gidilmifltir. Alp
Devletine tbiyeti kabul etti. Bu anlaflma Dioge- Arslan zamannda bu politika daha da yerlefle-
nesin taht kaybetmesi sebebiyle yrrle gire- rek, giderek daha merkeziyeti bir yap ortaya
medi. Ancak bu savaflta Bizans ordusunun bir kmfltr. Buna ramen meydana gelen taht kav-
daha toparlanamayacak flekilde ezilmifl olmas, galar ise kut inancndan kaynaklanmakta olup,
Trkleriin Anadoluyu fethinin nndeki engel- blnmeye deil, genellikle taht ele geirmeye
leri kaldrmfl oldu. ynelik idi. fiehzde isyanlarna destek veren
Diogenesin lm zerine beylere Anadolunun Trkmenlerin de flehzdelerin bertaraf edilmele-
fethini emreden Alp Arslan sfahana dnd. Bu rine paralel olarak idare mekanizmasnn dflnda
srada Belh meliki olan olu ile Karahanl h- kaldklar anlafllmaktadr.
kmdar fiemslmlk Nasr arasndaki snr atfl-
malar had safhaya ulaflmflt. Hann Alp Arslann
kz olan eflini de dverek ldrd haberi ze-
rine Trkistan seferine kt. Ceyhun kysndaki
Barzam kalesi komutan Seluklu ordusuna bir
hayli direndi. Alp Arslann huzuruna ktnda
haneriyle onu yaralad. Sultan ald yarann et-
kisi ile drt gn sonra flehit oldu.
Kendimizi Snayalm
1. Alp Arslann tahta geifli srasnda karfllaflt bafll- 6. Alp Arslann kinci Kafkasya Seferinin sebebi afla-
ca sorun afladakilerden hangisidir? dakilerden hangisidir?
a. Kardefli Sleymann veliahd olmas a. mparator Diogenesin Ahlat kuflatmas
b. Vezir Amidlmlk Kndrnin kendisini tehdit b. Grc melikinin Aniyi istil etmesi
etmesi c. Hazarn kuzeyinden Avrupaya g eden Ouz-
c. Kardefli Kavurtun isyan giriflimi larn yaratt karflklk
d. Kutalmfln isyan d. Mervan emirinin isyan
e. aaniyan ve Huttaln emirlerinin itatsizlii e. fiehzde Erbasgan cezalandrmak
2. Alp Arslann halifelikle ilgili politikasn afladaki- 7. Alp Arslann Suriye seferinin amac afladakilerden
lerden hangisi tanmlar? hangisidir?
a. Halifenin tm isteklerini kabul etmifltir. a. Halep emirini cezalandrmak
b. mparatorun ele geirdii Menbici geri almak
b. Turul Bey zamanndaki staty aynen srd-
c. Ermenilerin elinde bulunan Urfay almak
ren bir anlaflma imzalamfltr.
d. Hallarla savaflmak
c. Badad Halifenin idaresine brakmfltr.
e. Fatmleri cezalandrmak
d. Halifeye karfl Fatmlerle iflbirlii etmifltir.
e. Dflmanlktan dolay Halifenin kzn Badada
8. Malazgirt Savafl ile ilgili afladaki ifadelerden hangi-
iade etmifltir.
si yanlfltr?
a. Seluklu Devleti ile Bizans mparatorluu ara-
3. Alp Arslanin Birinci Kafkasya ve Azerbaycn sefe- snda gemifltir
rinde afladaki yerlerden hangileri fethedilmifltir? b. 26 Austos 1071 tarihinde olmufltur
a. sfahan, Azerbaycan c. Bizans ordusu eflitli milletlerden toplanmfl c-
b. Van, Ani, Ahlat retli bir ordudur
c. Meryemnifln, Ahalkelek, Srmeli, Ani d. Seluklu ordusu Bizans ordusundan kalabalk
d. Ani, Malazgirt, Kafkasya olduu iin savafl kazanmfltr
e. Erzurum, Ahlat, Gence, Grcistan e. Alp Arslan savafltan nce Diogenese barfl ne-
risinde bulunmufltur.
4. Alp Arslann Deflt-i Kpak seferinin sebebi aflada-
kilerden hangisidir? 9. Afladakilerden hangisi Malazgirt Savaflnn sonu-
a. Kpak Hannn isyan etmesi larndan biri deildir?
b. Harizm valisinin daveti a. Bizans mparatorluu Anadoluyu tamamen
c. Cendi topraklarna katmak istemesi kaybetmesi
d. Ticaret yollarnn gvenliinin salanmas b. Trklerin Anadoluya gven ierisinde yerlefle-
e. Anadolu seferlerinin nn ama gerei bilmeleri
c. Bizans ordusunun byk lde imha edilmifl
5. Alp Arslann baz hanedan yelerini vilayetlere ata- olmas
mas ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr? d. Dou Anadoluda Trkmen beyliklerinin kurulmas
a. Meliklerin ynetim tecrbesi kazanmas salan- e. Anadolunun Trk Yurdu haline gelmesi
maktadr.
b. lke hanedann ortak mal olduu gerekesiyle 10. Alp Arslann Trkistan Seferi ile ilgili afladaki ifa-
blnmektedir. delerden hangisi yanlfltr?
c. Ynetimde sorumluluk paylaflm gerei grev- a. Sefer Barzam kalesinin direnifli sebebiyle durak-
lamfltr.
lendirilmifllerdir.
b. Barzam kalesi Melikflah tarafndan zapt edilmifltir.
d. Egemenlik paylafllmad iin merkeziyetilie
c. Seferin sebebi Karahanllarla yaflanan snr a-
aykr bir durum yoktur.
tflmalardr.
e. Bu flehzdelere, kurulufl dnemindeki gibi genifl
d. Karahanl hkmdar, Sultann kzn ldr-
yetkiler verilmemifltir.
mfltr.
e. Alp Arslan, Trkistan Seferi srasnda flehid edil-
mifltir.
Romanos Diogenes Esir Olarak Sultann Huzuruna 1. d Cevabnz doru deilse Alp Arslann Tahta
Getirildiinde Aralarnda Getii Sylenen Konuflma kmas, Taht Mcadeleleri konusunu tekrar
Sultan- Dostluk kurmak zere sana Halifenin elilerini gzden geirin.
grdermedim mi? Ama sen dostluktan kandn. Sana dfl- 2. b Cevabnz doru deilse Alp Arslann Tahta
manlarmn geri verilmesi iin (Erbasgan kastediyor) Af- kmas, Abbas Halifesi ile liflkiler konusunu
flini gndermedim mi? Fakat sen Para sarfettim, byk tekrar gzden geirin.
bir ordu topladm, buralara kadar geldim, aradm yaka- 3. c Cevabnz doru deilse Azerbaycn- Birinci Kaf-
ladm. lkeme yaplanlar slm lkelerine yapmadka kasya Seferi konusunu tekrar gzden geirin.
nasl dnerim? dedin. Serkeflliinin sonunu beendin mi? 4. d Cevabnz doru deilse Deflt-i Kpak ve Cend
mparator- lkelerini almak iin trl kavimlerden ordu Seferi konusunu tekrar gzden geirin.
topladm, paralar sarfettim. Memleketim ve kaderim senin 5. b Cevabnz doru deilse fiehzdelerin Tayini
elindedir. Bu hlimle (Ayaklarndaki zincir ve esirlik al- konusunu gzden geirin.
meti olarak boynuna taklan lleyi kastederek) nnde- 6. c Cevabnz doru deilse kinci Kafkasya Sefe-
yim. Nasihti ve azarlamay brakp ne istiyorsan onu yap ri konusunu gzden geirin.
Sultan- Zaferi sen kazansaydn bana ne yapardn? 7. e Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye Se-
mparator- Sen byle benim veya adamlarmn ltfu- feri konusunu gzden geirin.
na terkedilmifl olsaydn, senin bafln kesmelerini veya 8. d Cevabnz doru deilse Malazgirt Zaferi ko-
bir daraacna asmalarn emrederdim nusunu tekrar gzden geirin.
Sultan- (Kendi kendine) Vallahi doru syledi. Baflka 9. a Cevabnz doru deilse Malazgirt Zaferi ko-
trl konuflsayd yalan sylemifl olurdu. Bu adam akll nusunu tekrar gzden geirin.
ve mert birisi.Bu sebeple ldrlmesi doru deildir. 10. b Cevabnz doru deilse Alp Arslann Trkis-
(Sonra yksek sesle) Sana ne yapacam sanyorsun? tan Seferi ve lm konusunu tekrar gzden
mparator- ihtimal vardr. Birincisi beni ldrtr- geirin.
sn ama bu kasap iflidir. kincisi beni lkende teflhir
edersin, bu da sarraf iflidir. ncsn ise mmkn
olmadndan sylemeye gerek yoktur
Sultan- O nedir?
mparator- Affedilmem, sunacam paralar kabul et-
men, aramzda dostluk kurulmas, beni kumandanlarn-
dan birisi ve Rumda bir nibin olarak lkeme iade et-
men. Zira beni ldrmenin bir faydas olmaz nk be-
nim yerime bir baflkasn getirirler.
Sultan- Ben Allaha, savafl kazanrsam sana iyi davra-
nacama dair yemin etmifltim. Allah iyi dflnenlerin
duasn kabul eder. Bu sebeple hakknda aftan baflka
bir fley dflnmedim, kendini satn al.
mparator- Sultan ne istediini sylesin.
Sultan- 10.000.000 dinar
mparator- Hayatm bafllamakla benden btn Rum
lkesini istesen de haklsn. Lkin bafllarna getiim-
den beri ordular sevk etmek savafllar yapmak iin
Rumun paralarn sarf ettim, mallarn msadere ettim,
halkm fakir dflrdm.
Bundan sonra kankardefli olan iki hkmdar, yukarda
flartlar belirtilen anlaflmay yaptlar (Kymen 1972, Tu-
ran 2010).
Sra Sizde 1 Agacanov, Sergey (2006) Seluklular (Trke terc.

Halife ncelikle Turul Bey, yani Seluklular adna oku- E.Necef- A.Annaberdiyev) stanbul.
nan ve hkimiyet almeti olan hutbeyi kesti. kinci ola- Kafesolu, brahim (1972) Seluklu Tarihi stanbul.
rak da devlet olmann gerei olan idar ve mal tedbir- Krzolu, M.Fahrettin (1982) An fiehri Tarihi (1018-
leri ald. Irakta Seluklu grevlileri yerine valiler ve 1236) Ankara.
vergileri toplamak zere memurlar tayin etti. Kymen, M.Altay (1972). Alp Arslan ve Zaman s-
tanbul.
Sra Sizde 2 Kymen, M.Altay (1989) Seluklu Devri Trk Tarihi
Sultan Alp Arslann flehzdeleri eflitli vilyetlerin y- Ankara.
netimi ile grevlendirmesi, devletin merkeziyeti politi- Turan, Osman (2010) Seluklular Tarihi ve Trk s-
kalarna aykr bir durum deildi. nk aslnda kut lm Medeniyeti stanbul.
inancna dayanarak her zaman isyan edebilecek olan
melikler, kurulufl dnemindekine gre epeyce kstlan-
mfl yetkilerle atanyorlard. Bu uygulamadan maksat
flehzdelerin idar tecrbe kazanmalar ve ynetimde
sorumluluk paylaflmdr.
Sra Sizde 3
Bizans ordusu Uz ve Peenek gibi gayr mslim Trk-
ler, Ruslar, Franklar,Ermeniler, Anadolulu ve Balkanl
muhtelif etnik unsurlardan, toplanmfl cretli bir ordu
idi. Yani onlar biraraya getiren deer, ortak bir ideal
deil para idi. Bizans ordusu bnyesi ve lks bak-
mndan ne kadar uyumsuz ise, Trk ordusu bunun tam
aksine, ayn ideal uruna lmeye hazr, soy ve inan
birliinin bir araya getirdii ahenkli bir topluluk idi.
Sra Sizde 4
Bizansn Trkleri Anadoludan atmak iin, byk fe-
dakrlklara katlanarak hazrlad ordusu bu savaflta
imha oldu. Dolaysyla Trk aknlarn durduracak cid-
di bir g kalmaynca, Trkler Anadoluya gvenle yer-
leflmeye ve bu topraklar yurt tutmaya baflladlar.
4
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabilecek,
N
Seluklu Devletinde bu dnem meydana gelen olaylar aklayabilecek,
Devletin imparatorlua dnflen yapsn, deiflikliklerle birlikte kavrayabile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Melikflah Halife
Kavurt Terken Hatun
Trkiye Seluklular Suriye
indekiler
MELKfiAHIN TAHTA IKMASI
BRNC TRKSTAN SEFER
ANADOLU VE SURYE SYASET
DOU ARABSTAN-HACZ-YEMEN
VE ADENN SELUKLULARA
BALANMASI
DYARBEKRN SELUKLU
TOPRAKLARINA KATILMASI
Byk Seluklu Tarihi Melikflah Zaman
SURYE (ANTAKYA) SEFER
KNC TRKSTAN SEFER
NC TRKSTAN SEFER
DEVLETN BNYESNDE OLUfiAN
SORUNLAR
MELKfiAHIN SON BADAD
ZYARET VE LM
Melikflah Zaman
MELKfiAHIN TAHTA IKMASI

Hatrlanaca gibi Trkistan Seferi srasnda flehit edilen Alp Arslan, lm dflein-
de iken asker ve kumandanlardan veliahd Melikflah tahta geirmeleri konusun-
da sz almflt. Sultann ani lm, karflklklara meydan vermemek iin bir md-
det sakl tutuldu. Sonra devlet ileri gelenleri toplanarak Melikflh tahta oturttular
(25 Kasm 1072). Ordunun balln salamak iin kumandanlara ok miktarda
hediyeler datlp, askerin maafl ykseltildi. Melikflh babasnn nafln Mervde
dedesi ar Beyin yanna defnettikten sonra Niflabura geldi. Badad flahnesi
Gevherayin vastasyla bildirilen taht deifliklii ve Melikflhn saltanatnn onay-
lanmas talebi, Halife el-Kaim Biemrillah tarafndan tereddtsz yerine getirildi.
Bunun niflnesi olan menflur ve sancak yine flahne aracl ile Seluklu baflkenti-
ne gnderildi.
Melikflh tahta gemifl olmakla birlikte tm meseleler zlmfl deildi. Nite-
kim Alp Arslan zamannda da bir ka kere isyan etmifl olan Kavurt Bey, harekete
gemifl bulunuyordu. Melikflh amcasna oul dururken kardefle miras dflmeye-
ceini, mevcut iradeye boyun emesi gerektiini bildirdi ise de, onu durdurmak Atabeg ata ve bey
kelimelerinden meydana
mmkn olmad. Seluklu ordusu ierisinde taraftarlar olduu anlafllan Kavurt, gelmifltir. Sultanlarn
nc birlikleri yenilmesine ramen ekilmedi. Hemedan civarnda Nisan 1073 y- oullarn eitmeleri iin
lnda meydana gelen savafl, Nizamlmlkn baflarl sevk ve idaresinin de katk- tayin ettikleri hocalara
verilen unvandr. Atabeyler,
syla Melikflh kazand. Savaflta iki olu ile birlikte esir edilen Kavurt Bey, yay ki- flehzdelerle birlikte
rifli ile bodurulmak suretiyle ldrld. Oullar Sultanflh ve Emirnflhn gz- kendilerine ikta edilen
eyletlere giderlerdi. Ancak
lerine mil ekildi. Asker ierisinde huzursuzluk kmamas dflncesiyle yzn- flehzdeler ocuk yaflta
deki zehiri ierek intihar ettii duyuruldu. Kavurt Beyin Kirmanda yerine brakt- olduklar iin, vilayetin idare
yetkisi atabeyin elinde
olu Kirmanflahn ve sonra haleflerinin hkm srmesine, tbiyet konusunda olurdu. Hkmdar
problem karmadklar srece izin verilmifltir. Gzlerine mil ekilmifl olmasna deiflikliklerinde yanlarnda
bulunan melik adna
ramen kaarak, 1074 ylnda tahta geen Sultanflh zerine sefere kan Melikflh, mcadeleye girer, melikin
onun af dileini kabul ederek geri dnd. annesi ile evlenip
Bu srada henz 20 yafl civarnda bulunan Melikflhn en byk desteinin Ni- konumlarn
glendirebilirlerdi. Zaman
zmlmlk olduu anlafllmaktadr. Nizmlmlk, bu destei ve Kavurt Bey isya- ierisinde Seluklu devlet
nndaki hizmetleri dolaysyla, iktalarna memleketi olan Tus flehri de ilave edile- otoritesinin zaafa uramas
zerine bu atabeylerden
rek, yeniden vezirlik makamna atand. Melikflh, babas tarafndan kendisine ata- bazlar kendi hanedanlarn
beg tayin edilmifl olan vezirin bu makamn da, ilig ve hce-i buzurg (Byk Ho- kurmay baflarmfllardr.
Toteginliler, Zengiler ve
ca) unvanlaryla teyid etti. ldenizliler bunlardan
bazlardr.
BRNC TRKSTAN SEFER

Sultan Alp Arslann Trkistan seferi srasnda flehit dflmesi ve Melikflhn Kavurt
isyan ile meflgul olmas, Bat Karahanl hkmdarna Seluklu snrn tecavz im-
kn verdi. fiemslmlk Nasr Han nce Tirmizi ele geirdi, arkasndan Toharis-
tann merkezi olan Belhe saldrd. Melik Ayaz bu srada Grgnda bulunduu
iin savunmasz kalan flehir dflt (1073 bafl). Melik Ayaz durumu haber alnca ha-
rekete geti ve Belhi geri ald. Bununla birlikte Tirmiz zerine dzenledii sefer-
de yenildi. Bir rivayete gre ok sayda askeriyle birlikte Ceyhun Nehrinde bou-
larak hayatn kaybetti (Mart 1073).
Bu karflklklar Gaznelilere de, Seluklulara karfl harekete geme frsat verdi.
Toharistana giren Gazneli kuvvetleri, Sultann amcas Meliklmer Osman ye-
nilgiye uratp esir aldlar.
Sultan Melikflh, Kavurt meselesini hlledip, Halife tarafndan saltanat da onay-
landktan sonra, bu snr ihlllerine son vermek zere ordusuyla yola kt. Seluk-
lu ordusu Belhe ulafltnda, Hann Melikflaha gnderdii eli geldi. Han, Tir-
mizin Maverannehirin bir paras olmas dolaysyla, eer barfl isteniyorsa fleh-
rin kendilerine braklmas gerektiini bildiriyordu. Ancak bu istee itibar etmeyen
Melikflh Ceyhunu getikten sonra, Emir Savtegin kumandasnda gnderdii kuv-
vetlerle Semerkant yolunu kesti. Daha sonra Hann kardeflinin idaresinde bulunan
Tirmizi kuflatp ald. Oradan Semerkanta doru ilerledi. fiemslmlk durumun
ciddiyetini anlaynca af dileyip barfl talep etti. Melikflh da bu kadarn yeterli g-
rerek, eski snr zerinde anlaflma yapmaya rz oldu.
etr saltanat Melikflhn harektndan haberdar olan Gazneli Sultan brahim de, erken dav-
almetlerinden birisi olup,
atla yolculuk srasnda,
ranarak, Sultann esir tuttuu amcasn serbest brakt. Bunun zerine Gazneliler-
sultann biraz arkasndan le her hangi bir atflma olmad. Sultan buradan Reye dnerken blgenin gvenli-
atla gelen etircinin tafld inin salanmasna ynelik baz grevlendirmeler de yapt. Kardefli Tekifli Toha-
saltanat flemsiyesi idi.
ristana, Bribars Herata, Toganflh Hemedana, amcas Osman Velvalic (Kun-
duz)e tayin etti. Amcasna dier meliklere nisbetle siyah etr taflma ve kapsnda
nevbet alma gibi ayrcalklar da tand.
SIRA SZDE Melikflhn SIRA

Trkistan
SZDE seferi srasnda yapt atamalar, Alp Arslan dnemi ile karfllafltr-
1 dnzda nasl deerlendirirsiniz?
D fi N E L M ANADOLU
D fi N E LVE
M SURYE SYASET
Sultan Melikflh bundan sonra devletin baflkentini Reyden sfahna tafld. fiehir
S O R U yeni infla edilen
S O R iki
U kale ile daha korunakl hle getirilirken cami, mescid, medre-
se ve hankh gibi eserlerle adet yeni bafltan imar edildi. Bylece dou snrlarn
tahkim ve lkesinin ifllerini tanzim eden Melikflh, dikkatini batdaki geliflmelere
DKKAT DKKAT
evirdi. Baflkentin naklinde bu yndeki olaylar daha yakndan izlemek dflncesi
de etken olmufltur. Zira Anadolu ve Suriyede, Seluklu Devletini yakndan ilgilen-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
diren geliflmeler yaflanmakta idi. Sultan, Kafkasyada meydana gelen karflklklar
nedeniyle 1076 ve 1079 yllarnda bizzt Kafkasya/Grcistan zerine sefere karak
blgeyi itat altna ald. Ancak daha sonraki tarihlerde de Grcistan zerine sefer-
ler dzenlenmek zorunda kalnmfltr.
K T A P TrkiyeK Seluklu
T A P Devletinin Kuruluflu
Anadolu bilindii gibi, Seluklu Devletinin yrtt fetih siyaseti dorultusunda,
yurt tutmak dflncesiyle devaml Trkmenlerin aknlarna uramakta idi. Bunun
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
4. nite - Melikflah Zaman 63
yansra eflitli sebeplerle devlete ksen Trkmenler de bir snak olarak oraya il-
tica ediyorlard. Son olarak kardefli Kavurtun isyanna destek veren ve asi flehz-
de Erbasgann da efli olan Gevher Hatun, Anadolu istikametinde Yabgulu Trk-
menlere katlmak zere ekilirken bertaraf edilmiflti. Yabgulu Trkmenlerinin
Anadolu ve Suriyede denetim dfl faaliyetleri Seluklu sultanlarn rahatsz etmek-
teydi. Onlarn en byk baflbularndan olan Kutalmfln oullar, Alp Arslana kar-
fl girdii taht mcadelesini kaybedince hapsedilmifllerdi.
Olaylarn seyrine baklacak olursa Kutalmfloullar, Melikflhn tahta getii s-
rada yaflanan karflklklardan yararlanarak hapisten kamfl veya karlmfllard.
Nitekim Gney Anadolu blgesinde ksa bir sre faaliyette bulunduktan sonra, Su-
riyede Byk Seluklu aleyhtar bir mcadeleye karfltlar. Bu olayda bir kardefli
yeniden hapse dflen Sleymanflh, Halep-Antakya zerinden Bizans topraklarna
doru ilerledi. 1075 ylnda Bizansa ait znik (Nikia)i fethederek kendisine mer-
kez yapt. Kutalmfln olu olma ayrcal Sleymanflah, ksa zamanda bir cazibe
merkezi ve dolaysyla etkili bir g hline getirdi. Nitekim Sleymanflah 1078 y-
lnda, Erbasgann arabuluculuu ile Nikephoros Botaniatese asker yardmda bu-
lunarak Bizans tahtn ele geirmesini salad.
Anadolunun fethi konusunda bu tarihe kadar alnan yol, hi flphesiz Byk
Seluklularn eseri idi. Tabi olarak bu topraklarn tmyle Trk yurdu olmasn is-
tiyorlard. Ancak kendilerine ramen bir geliflmeye izin vermek istemedikleri iin,
Melikflh 1078 ylnda, Anadoluya Emir Porsuk idaresinde bir ordu gnderdi. S-
leymanflhn ona karfl gnderdii kardefli Mansur, bu savaflta hayatn kaybetti, fa-
kat Porsuk amacna ulaflamad. Trkiye Seluklular varlklarn devam ettirdiler.
Tutuflun fiam Melikliine Tayini

Anadoludakine benzer bir geliflme de Suriye ve Filistinde yaflanyordu. Knk bo-
yundan olan Atsz Bey, Alp Arslann emri ile blgede fetihlerde bulunmaktayd.
1071 ylnda Fatmlerden Kuds, 1076da ise Dmaflk (fiam) ald. Atsz Bey er-
tesi yl Msr zerine yrd, fakat Kahire yaknlarnda ar bir yenilgiye urad.
Bundan cesaret alan Fatmlerin taarruzlar Melikflhn blgeye mdahalesine yol
at. Atsza dokunmakszn Suriyeyi, kardefli Tacddevle Tutufla ikta etti. Fakat
Atsz Bey, Fatmlere karfl yardmna baflvurmak zorunda kald Tutufl tarafndan
ldrld. Bylece 1078 ylnda Suriye Seluklu Meliklii kurulmufl oldu. Tu-
tuflun, Melikflha sadaktini sonuna kadar koruduu grlmektedir. Fakat Tutufl
Selukluya tbi olmasna ramen, Irak ve Suriyede bir Arap devleti kurmak iste-
yen Mslim b. Kureyfl ile, fliddetli bir rekabet ierisinde olmufltur. Ayrca Suriye s-
nrlarn zorlamakta olan Kutalmflolu Sleymanflh da onunla girdii savaflta ha-
yatn kaybetti. Tutufl, Melikflahn lmnden sonra Berkiyaruka karfl girdii taht
davasnda hayatn kaybetti. Oullar Haleb ve Dmaflkta melikliklerini iln ettiler.
Melikflahn Anadolu ve Suriye politikalarn amalar bakmndan ksaca nasl

SIRA SZDE SIRA SZDE
deerlendirirsiniz? 2
Kafkasya Seferi D fi N E L M D fi N E L M
Sultan Alp Arslan zamannda tbiyet altna alnan Grcistanda, Kral Bagratn yeri-
ne geen II. Giorgi zamannda kan karflklklar, Melikflah Kafkasya
S O R U seferine k- S O R U
maya mecbur etti. Byk bir ordu ile Kartli blgesine girip baz kaleleri fetheden
Sultan, Kafkasya seferinde Alp Arslana da mihmandarlk etmifl olan Emir Savte-
DKKAT DKKAT
gini genel vali olarak atad (1076).
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Ancak Savteginin Grc kralna yenilmesi, Kars ve Anapann dflmesine, hat-

t Ermeni Gagikin Aniyi ele geirmeye yeltenmesine imkn verdi. Bunun zerine
Melikflah 1079da bir kere daha Grcistan seferine kt. Somkhet blgesini fethe-
den Sultan, Grc prensi vaneyi esir ald. Savtegini yeni kuvvetlerle takviye et-
tikten sonra sfahana dnd. Ancak Savteginin Grclerin taarruzuna uramas,
Bizansn buradaki zayf birliine bile hareket imkn verdi. Kars ve Erzurum dfl-
t. Sultan bu duruma son vermek iin Emir Ahmet idaresinde kuvvetli bir orduyu
Grcistana gnderdi. Kral ard arda yenilgiye uratan emir, Kars ve Erzurumu ge-
ri ald. Ayrca kendisiyle paralel harekt yrten Trkmenler de Karadenize kadar
yayldlar (1080). Grc kral topraklarnn bir ksmn olsun kurtarabilmek iin s-
fahana giderek Melikflahn huzuruna kt. Vergi demek ve asker vermek flarty-
la tahtna iade edildi. Kral lene kadar Melikflaha bal kald. Melikflah blgede
denetimi salamak zere, amcas Yakutnin olu smaili Arran valiliine tayin et-
ti. 1086 yl baflnda Suriye seferinin hemen ncesinde, bizzt Kafkasya blgesine
giren Melikflah, blgede Seluklu egemenliini glendirdi.
DOU ARABSTAN- HCAZ- YEMEN VE ADENN

SELUKLULARA BALANMASI
el-Ahsa ve Bahreyn blgesinde yaflanan snnilie muhalif hareketler, Melikflahn
blgeye bir ordu gndermesine yol at. Nitekim meflhur Trkmen kumandan Ar-
tuk Beyi, ikta sahas olan Hulvandan gneye inerek, blgeyi itat altna almakla
grevlendirdi. Blgede ilerleyen Artuk Bey l yolculuu iin attan ok deveye ih-
tiyalar olduunu grd. Bu sebeple nce, Basradan develer ve ordunun zahire
ihtiyacn temin etti. Harektn baflnda el-Ahsa blgesinde Katf ele geirildi. Bu-
radan Bahreyn adalarna geip, oradaki mahalli gleri itat altna alan Seluklu
Karmatler Abbas ordusu, el-Ahsaya dnerek Karmatleri cezalandrd. Ordusu scaklar yznden
Halifeliine karfl 869 ok zorluk eken Artuk Bey, mahalli emirlerden Karmatlere dflman birisini, em-
tarihinde bafllayan Zenci
isyanna destek veren ve rine iki bin Trkmen atls verip, Ahsann korumas ile grevlendirdikten sonra
onunla zdeflleflen bir Hulvana dnd (1077). Karmatlere karfl kazanlan bu zaferleri Halifeye de bil-
topluluk. Kfe blgesinden
olan Karmatler, fiinn diren Artuk Bey, onun tarafndan bir tebrik mektubu ve ok deerli hediyelerle
smailiye koluna mensup dllendirildi.
idiler. Szkonusu isyan X.
yzyln baflnda bastrlsa Bu arada Hicazda (Mekke-Medine), Sultan Alp Arslan zamanndan beri (1068)
da, zaman zaman alevlenen snn hutbesi okunmakta iken, Halife el-Kaim Biemrillah lnce, fii hutbesine d-
hareket, takibat sonucu
Hindistana kadar yaylma
nld grlmektedir. Fatm Halifesinin basksyla buna mecbur olan Mekke
imkn bulmufltur. emiri Melikflah tarafndan gnderilen Slr- Horasan adl kumandann destei ile
hutbeyi yeniden Abbas halifesi adna okuttu (1077). Fatmler, Seluklular karfl-
snda Suriye ve Filistinde ar yenilgiler almfllard. Bu sebeple Hicazda okunan
hutbeyi, kendileri asndan bir saygnlk meselesi sayarak imkn bulduka mca-
deleye devam ettiler. Ancak baz kk kesintilere ramen, 1080den itibaren Hi-
cazda hutbe Seluklu sultan ve Abbas halifesi adna okunmaya devam etti.
1092 ylnda Badad ziyareti srasnda tm tbi emir ve beylerini huzuruna ka-
bul eden Melikflah, yeni fetih planlar erevesinde, Yemen ve Adenin imparator-
lua balanmasn emretti. Bunun iin Trflek, Yorunkufl ve ubuk gibi emirler g-
revlendirildiler. Hicaz zerinden Yemene inen Seluklu ordusu ksa bir srede
Yemen ve Aden blgesini hkimiyet altna almaya muvaffak oldu. Bundan sonra
Melikflah Hicaza su yollar, sarnlar ve ribatlar yaptrrken, haclardan alnan ver-
gileri de kaldrd.
DYARBEKRN SELUKLU TOPRAKLARINA

KATILMASI
Anadolu ve Suriyede cereyan eden hadiseler, Byk Seluklu siyaseti bakmndan Diyarbekir, genel hatlar ile
Dicle ve Frat nehirleri
byk nem arzediyordu. Zira Trkiye Seluklu sultan Sleymanflah, 1081 ylnda arasnda yer alan,
Bizans ile bir barfl anlaflmas yaptktan sonra, Douya ynelik bir siyaset takip et- Eskiada Yukar
meye bafllamflt. Bu erevede ukurova blgesini fetheden Sultana bal baz Mezopotamya, Ortaada el-
Cezire ad verilen blgenin
beyler de, Frat havzasnda paralel bir harekt yrtmekte idiler. Sleymanflahn bir blmdr.
Byk Seluklu taht zerindeki iddias hatrlanacak olursa, bu ilerleyiflin Melik- Arabistandan g eden
Arap kabileler yerlefltikten
flah rahatsz edecei kuflkusuzdur. Bu yzden daha 1078 ylnda Emir Porsuk ida- sonra, onlarn kabile
resinde Anadoluya ordu sevketmesi de, Sleymanflah durdurma dflncesinden adlarna nisbetle
Diyrmudar (Urfa, Harran,
kaynaklanyordu. Fakat yryfln srdren Sleymanflah, 1084 yl sonunda An- Rakka), Diyrreba (Musul,
takyay fethederek, Byk Seluklularla komflu olmufltu. Nuseybin, Sincar) ve
Diyarbekr olarak idar
Bu arada yine Turul Bey zamanndan beri Seluklulara tbi olan Musuldaki ksma ayrlmfltr.
Ukayloullar da sorun yaratmakta idiler. Melikflahn halas ile de evli bulunan Bunlardan birisi olan
Musul valisi Mslim b. Kureyfl, Musuldan Halebe kadar olan blgede bir Arap Diyarbekir blgesi ise mid,
Mardin, Hsn Keyf ve
devleti kurmak istiyordu. Kendisi de fli olan Mslim, maksadna ulaflmak amacy- Meyyfrikn gibi nemli
la Fatm halifesi ile temas kuruyor, aka Seluklu aleyhtar politikalar takip edi- merkezlerden olufluyordu.
yordu. Hatt Suriye meliki Tutuflun merkezi olan Dimaflk kuflatmaktan bile e-
kinmiyordu. Bununla birlikte blge dengeleri ierisinde onu da bir yere koyan Me-
likflah, Mslimin elindeki yerlerden baflka, vergi almak yoluyla Halebe hkim ol-
masn da onaylyor, Tutufla da ona dokunmamasn bildiriyordu. Mslim bu sra-
da Bizansl bir valinin elinde bulunan Antakyann haracn da alyordu. Fakat yu-
karda sylendii gibi, Trkiye Seluklu sultan Antakyay fethetmifl bulunuyordu.
Bu durum Suriye hkimiyeti konusunda ikisi birbiriyle kyasya rekabet eden Tu-
tufl ve Mslimi, ayn zamanda Sleymanflahla karfl karflya getiriyordu.
Melikflah bir yandan Sleymanflahn ilerleyiflini durdurmak, dier yandan da
Fatmlerle balantlar olan Mervanoullarn cezalandrmak zere Diyarbekir bl-
gesine bir sefer yaplmasna karar verdi. Zira Mervan emiri Nasruddevle Mansur da,
varln srdrebilmek iin Seluklu aleyhtar politikalar takip ediyordu. Ayrca
Mervanoullarnn ve Halifenin eski veziri olan Fahrddevle b. Cheyr de kendi-
sine bir ynetim alan bulmak zere, Melikflah bu konuda teflvik ediyordu. Byle-
ce Sleymanflahn gneyde yrtt bu sratli harektn n kesilmifl olacakt.
Sizce Melikflahn Diyarbekir seferinin sebepleri nelerdir? SIRA SZDE SIRA SZDE
3
Seluklu meliklerine has yetkilerle donatlan Fahrddevle, emrine Gevherayin,
Altuntak, Dilmaolu, ubuk ve Artuk gibi meflhur kumandanlar D fi verilerek
NELM Diyar- D fi N E L M
bekir seferine memur edildi. Seluklu ordusu ilk olarak mid zerine harekete
geti. Fakat Mervan emirinin kendisine baz kaleler vereceiniS vaad O R U ederek yar- S O R U
dm istedii Musul valisi Mslim de, Seluklu ordusundan nce Amide gelmifl bu-
lunuyordu. Kendisi de aslen Musullu bir Arap olan Fahrddevle Kendi eliyle
DKKAT DKKAT
Araplarn baflna bel gelecei kaygsyla, Mslime saldrmak istemedi. Bu durum
emrindeki Trkmen komutanlarla arasnn almasna sebep oldu. ubuk Bey ida-
N N
resindeki Trkmenler, Fahrddevlenin haberi olmakszn Mslimin SIRA SZDE kararghna SIRA SZDE
bir gece baskn dzenleyerek kuvvetlerini datp mallarn yamaladlar. Melik-
flahn bu olaylardan haberdar olmasndan ekinen Fahrddevle, Amide ekilen
Mslime saldrmaya karar verdi. Fakat Mslim, bu defa da Artuk Beyle Fahrd-
devlenin bilgisi dflnda para karfll anlaflt. Nitekim onun at gvenli yoldan
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
Mervaniler 983-1085 yllar Musula doru yola kt. Artuk Bey de Fahrddevlenin hizmetinde kalmak iste-
arasnda, Meyyfrikn
(Silvan) merkez olmak zere, meyerek buradan ayrld.
Amid (Diyarbakr), Mardin, Bunun zerine Sultan Melikflahtan korkan Fahrddevle, mid muhasarasn
Erzen, Hsn Keyf, Siirt ve
Ceziret bn-i mer gibi olu Zaimddevleye brakarak, sratli bir harektla Mardin, Siirt, Erzen ve Hsn
flehirlerde hkm srmfl Keyfy ele geirdi. Mervan emiri bir ksm topraklarn kurtarmak dflncesiyle
olan bir hanedandr.
Abbaslerin zayflamas sfahana Sultann yanna gitti. Ancak kendisine yaplan teklifi, hristiyan veziri
zerine ortaya kan Eb Salimin, on yl dayanacak gleri olduunu syleyip yanltmas sebebiyle red-
emirliklerden biridir. Etnik
kkenlerinin Krt veya Arap detti. Amidde Vezirin himayesindeki hristiyanlar yiyecek depolarken, mslman-
olduu tartfllmakta ise de, lar kt muamele gryorlard. Bu yzden ayaklanan mslman ahlinin Seluk-
siyas ve idar rgtlenmesi
bakmndan Abbaslerin lu ordusuna yardm etmesi zerine flehir dflt (Mays 1085).
devam ve vasal Mervanoullarnn elinde ufak bir iki yer dflnda sadece Meyyfrikn kalmfl-
durumundadrlar. X. yzyln
sonlarnda slm Dnyasna t. Nasrddevle Melikflahn teklifini kabul ettiini bildirdi ise de, dikkate alan ol-
karfl taarruza geen Bizans mad. Nihayet 1085 Austos sonunda Mervanlerin baflkenti de dflt ve hanedan
mparatorluuna vergi
demek zorunda kalmfl; tarihe intikl etti. Bu sefer srasnda ele geirilen 1.000.000 dinar deerindeki gani-
Turul Bey zamannda ise
Seluklulara
met sfahana gnderildi. Nasruddevleye Irakta bir kasaba ikta edildi.
balanmfllardr.
Musul Seferi
Seluklu ordusunun mid muhasaras srasnda, Musul valisi Mslim b. Kureyflin,
Mervan emirinin yardm arsna icabet ettii ifade edilmiflti. Nitekim Mslim
kuvvetleri baskna urayp yenilince Artuk Bey ile anlaflp Musula doru ekilmifl-
ti. Ancak bu kulak ard edilecek bir olay deildi. Melikflah, Ukayloullarna ait
topraklar Fahrddevlenin oluna ikta ederken, blgedeki Trkmen beylerine de
ona katlmalar emrini verdi. Kasimddevle Aksungur ve Artuk Bey gibi komutan-
lar Musulda toplandlar. fiehir ksa srede ele geirildi. Ancak Mslimin Rahbede
iken Fatmlerle yeniden iflbirliine teflebbs etmesi, Melikflahn da bizzt sefere
kmasn gerektirdi. Seluklu ordusu Musulu ald srada Sultan da flehre ulaflt.
Musul ileri gelenleri tarafndan byk saygyla karfllanan Melikflah, bu srada kar-
defli Tekiflin isyan etmifl olduu haberini ald. Bunun zerine Mslimi huzuruna
getirten Sultan, blge dengelerini dikkate alarak, sahip olduu yerlerin tamamn
kendisine verip, onu yerinde brakmay uygun buldu (Kasm 1085).
Tekiflin syan
Hatrlanaca zere Tekifl, Birinci Trkistan seferinden dnflte, Melikflah tarafn-
dan Toharistan melikliine tayin edilmiflti. Tekifl ilk olarak 1081de Horasann
nemli flehirlerinden Merv ve Niflaburu ele geirmeye kalkflp isyan etmiflti. Bir
sre nce disiplinsizlik sebebiyle ordudan atlan 7.000 kadar Ermeni de, bu isyan
srasnda onu desteklemifllerdi. Fakat Tekifl, Melikflah tarafndan Tirmiz flehrinde
kuflatlnca af dilemifl ve istei kabul edilmiflti.
Tekifl, Melikflahn Musul seferinde bulunmasndan yararlanarak bir kere da-
ha isyan etti. Melikflah kardeflinin zerine yrmek iin kfln gemesini bekledi.
Sonra isyann ok tehditkr bir flekil almasndan dolay emrinde Artuk, Porsuk,
Bozan, Trflek, Kuma ve Ayaz gibi meflhur kumandanlar olduu hlde byk
bir orduyla harekete geti. Merv-i Ruddan Serahsa kadar olan blgeyi kontrol
altna almfl olan Tekifl, bu srada Serahs kuflatmaktayd. Nizmlmlk idaresin-
deki Seluklu ordusunun yaklaflmakta olduu fleklinde uydurma bir haberle ya-
nltlan melik, acele olarak kuflatmay kaldrmak zorunda kald. nce Venece
ekilen Tekifl, Melikflah tarafndan takip edilerek Tirmizde bir kere daha teslim
alnd (1085). Yeniden isyana teflebbs edememesi iin gzlerine mil ekilerek
hapse atld. Tekiflin yerine Toharistan melikliine, ilgin bir flekilde onun olu
Ahmed tayin edildi. Bu durum isyan srasnda olunun Tekifli desteklemediine

iflaret etmektedir.
SURYE (ANTAKYA) SEFER

Diyarbekir seferinin baflnda sylendii gibi, Trkiye Seluklu hkmdarnn An-
takyay fethedip Halep kaplarna dayanmfl olmas onu, Byk Seluklu Devle-
tinin blgedeki iki temsilcisi ile karfl karflya getirdi. Mslim b. Kureyfl, Sleyman-
flahtan Antakya iin kendisine hara demesini istedi. Doal olarak bu teklifi red-
deden Sleymanflah ile Mslim arasndaki gerginlik bir savaflla sonuland. Kurza-
hil savaflnda Mslimin yanndaki Trkmen askerlerinin Seluklu sultann saflarna
gemesi zerine Mslim yenilip hayatn kaybetti (Temmuz1085). Fakat Sleyman-
flahn Halebi kuflatmasna Suriye meliki Tutuflun sessiz kalmas dflnlemezdi.
Nitekim bu defa Tutuflla Sleymanflah arasnda bir savafl oldu. Mslimin yenilme-
sine yol aan Trkmen kuvvetler bu defa Tutuflun saflarna geince, Sleymanflah
malp oldu ve hayatn da kaybetti (Haziran 1086).
Taraflar arasnda bu mcadeleler srerken, Halep hkimi de Sultan Melikflah,
flehri kendisine teslim etmek zere davet etmifl bulunuyordu. Mslimin lm Sel-
uklularn Suriye hkimiyetini glendirmek konusunda bir frsat oldu. Yine lke-
sini ve saltanatn tehdit eden Sleymanflahn lm de ayn flekilde, Melikflah ra-
hatlatan bir sonutu. Ancak dier taraftan da, artk rakipsiz kalan Tutuflun, isten-
meyen flekilde glenmesine frsat verecek bir geliflme idi. Nitekim Tutufl bu sra-
da Halebi kuflatmfl bulunuyordu. Melikflah bu yzden olaylar kontrol altna al-
mak zere, nce Kafkasya blgesinde hzl bir harektta bulunduktan sonra, 1086
sonbaharnda Musul zerinden Harrana geldi. Emrindeki komutanlardan Bozan
Urfann fethi ile grevlendirdi. Bozan ksa bir sre sonra fethettii Urfann valili-
ine atand. Sultan kendisi Caber ve Menbic kalelerini ald. Bu srada Halep i ka-
lesini kuflatmakta olan Tutuflun ekilmesi zerine flehre girdi ve valiliine Kasi-
mddevle Aksunguru tayin etti. fieyzer emiri balln bildirdi. Buradan Antak-
yaya gelen Melikflah, Sleymanflahn vezirinden flehri teslim ald. Sleymanflahn
vezirinin yannda bulunan oullarn alp sfahanda hapse gnderdi. fiehrin valili- Nib, hkmdarn merkezde
bulunmad zamanlarda,
ine Trkmen beyi Yasyan getirdi. Bylece valiliine kermifli tayin ettii onun btn yetkilerini hiz,
Musuldan Halepe kadar olan topraklar dorudan Byk Seluklu idaresine ba- vezire denk veya ondan daha
lanmfl oldu. st rtbede olan bir devlet
grevlisi idi. Hkmdarn
Trkiye Seluklu sultan bu mcadelede hayatn kaybedip oullar da hapse- yerine vezirle birlikte, devlet
dilmek suretiyle devleti baflsz braklrken, Kutalmfloullarnn gneye alan ka- ifllerini uslne uygun
flekilde yrtebilecek
plar kapanmfl oldu. Nitekim Melikflah hemen akabinde, znikte Sleymanflahn vasflara sahip olmas
nibi olan Ebl-Kasm zerine de, Bozan idaresinde bir ordu gnderdi. gerekirdi.
Melikflahn Badad Ziyareti

Bylece Suriyede gerekli dzenlemeleri yapan Sultan Melikflah, Badad ziyaret
etmeye karar verdi. 12 Mart 1087 tarihinde geldii Badadda, ileri gelenler ve halk
tarafndan byk gsterilerle karflland. Melikflah Seluklu sarayna inerken Niz-
mlmlk, ordughta kalarak askerin halka ve evlere rahatszlk vermemesi iin
tedbirler ald. Daha sonra mam- zam Eb Hanife, Hz. Ali, Hasan ve Hseyinin
trbelerini ziyaret eden Sultan, Frattan Necefe su kanal almasn emretti.
Bu ziyaretlerden sonra Badada dnen Melikflah, Muktednin gnderdii bir
at ile hilafet sarayna gitti. Kabul treninde Halife ile Sultann adamlarn Nizml-
mlk takdim etti. Halife Sultana iki kl kuflandrarak Dounun ve Batnn h-
kmdar iln etti. Hilatler giydirip, sancak, at ve altndan bir taht hediye ettii Sul-
tann yaknlar ile Vezire de pek ok hediyeler verdi (24 Nisan 1087). Seluklu he-
yeti halifelik sarayndan coflkulu bir merasimle uurland.
Melikflahn Badad ziyaretinin bir sebebi de, kz Mehmelek Hatunun Halife
ile evlenecek olmas idi. Emir Porsuk ve Gevherayinin baflnda bulunduu bir ker-
vanla Badada getirilen gelinin eyizi 130 deve 74 katr ile taflnmakta idi. Badad
bu muhteflem dn vesilesi ile sslenmifl, halk da bu dne katlmflt. Gelin ak-
flam 300 atl ile Seluklu konandan alnarak Halifenin sarayna gtrld. Hali-
fenin, gnlne ava kan Melikflahn Badada dnflnde, onun flerefine
verdii ziyafet de, kaynaklarda btn ihtiflamyla akis bulmufltur. Melikflah nihayet
Mays ay ortalarnda, sfahana gitmek zere Badaddan ayrld.
KNC TRKSTAN SEFER

Ahmed Han dneminde Bat Karahanllarn en nemli meselesi, Maverannehirin
ran geleneklere alflk yerel unsurlarnn, Trk hkmdar ile girifltikleri g m-
cadelesi oluflturuyordu. Yerli eflrf ve mer, Trk hkmdarnn mutlakiyeti ol-
mayan hkmranlk anlayfln bir zaaf olarak gryorlard. Bu yzden Hakann
iktidar alannda ortaklk ve g paylaflm mcadelesine giriyorlard. Bu haksz m-
Siyaseten katl, devlete cadelelere karfl, hukukta siyaseten katl ve msadere gibi iki nemli ceza yer al-
isyan, hkmdarn hayatna makta idi. Maverannehrin fethinden sonra Karahanl hkmdarlar, yerli unsur-
kast etme, askerden kama
gibi devlet gvenliini larn desteini kazanabilmek iin, ilerinde ulemnn da bulunduu ileri gelenle-
ilgilendiren siyas sular re, para basma gibi baz imtiyazlar vermifllerdi. Devletin hkimiyetinin gittike g-
kapsamnda, sulularn
idam edilmesi hadisesidir. lenmesi zerine, bu tavizler geri alnmaya bafllaynca hoflnutsuzluklar da artmaya
Msadere ise, devlet bafllad.
grevlilerinin iflgal ettikleri
makamn gcn
Ahmed Hann babas Hzr Han zamannda ekiflme dorua ulaflt. Her iki ha-
kullanarak, haksz biimde kan da, bu trl adamlarn mallarn msadere, kendilerini de hapsetmek veya l-
edindikleri
SIRA SZDE servetlerine el SIRA SZDE
drmek suretiyle cezalandrma yoluna gittiler. Bunun zerine Eb Tahir b. Alik ad-
konulmasdr.
l bir fiafi din adam, hac bahanesiyle Semerkanttan ayrlp sfahana geldi. Melik-
flah, devrin en byk siyas ve asker gcne sahip bir Sultan olarak, tabi ki bu tr
flikyetlerin adresi olacakt. Adgeen fakih Melikflaha, Ahmed Hann zulmnden
yaknp halk ve ulem adna yardmn talip etti. Sultan bunun zerine 1088 yl so-
S O R U nunda sefereS kt.O R U
DKKAT Bizans mparatoru

D K K AAleksios
T Komnenosun elisi de tam bu srada, yllk harac demek ze-
re, sfahana gelmifl bulunuyordu. Fakat Nizmlmlk onu huzura karmayp, Trkistana
kadar beraberinde gtrd. Vezirin bunu yapmaktan maksad, elinin bizzt flhit olaca
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Seluklu haflmetini imparatora anlatmasn salamak ve Bizansa gzda vermekti.
AMALARIMIZ Melikflah muazzam bir orduyla Ceyhun Nehrini geip Buharaya geldi. Buray
AMALARIMIZ
ele geirdikten sonra Semerkanta ulaflt. Bafllangta ok fliddetli bir direnifl olma-
sna ramen, burlardan birisini mdafaa eden komutann Buharada esir dflmfl
K T Bura
Tamga A P Han Harun, olan olunun K ldrlmesinden
T A P korkarak Seluklu ordusuna yardm etmesi zeri-
1069- 1081yllar arasnda ne flehre girmeyi baflardlar. Buna ramen sokak atflmalar yaflanacak kadar cid-
amcas Turul Kara Hakana
bal olarak Kaflgar, 1081- d bir mcadele devam etti. Ancak Ahmed Hann, sakland evde yakalanmas
T1102
E L Eyllar
V Z Yarasnda
ON da zerine savafl
T E L E Vsona
Z Y O Nerdi. Melikflah, efli Terken Hatunun da yeeni olan Ahmed
byk kaan olarak Dou
Karahanllar yneten Han tahtna iade etmeyip sfahana gnderip hapse attrd. Onun yerine bir nib
hkmdardr. tayin ederek Bat Karahanl topraklarn dorudan Seluklu Devletine balad.
BalasagunluYusuf Has
Hcip, Bu kadarla yetinmeyen Sultan, Seyhun Nehrini geip Dou Karahanl toprak-
N T EKutadgu
R N E T Bilig adl NTERNET
meflhur eserini ona takdim larna girdi. Sultan zkente vardnda deerli hediyeler gnderip, huzuruna ge-
etmiflti.
len Bura Han, Melikflah adna para kestirip hutbe okutmak kaydyla balln
4. SIRA
niteSZDE
- Melikflah Zaman SIRA SZDE
69
arzetti. Bylece kinci Trkistan Seferi sonunda, Dou Karahanllar tbi olarak, Ba-
t Karahanllar ise dorudan Byk Seluklu Devletine katlmfl oldu. Seluklu
Devletinin dou snrlar ine kadar genifllemifl oldu. Sultan bundan sonra Hora-
sana dnd. S O R U S O R U
Nizmlmlk, bu sefer srasnda Seluklu ordusunu Ceyhun Nehrinden D Kgeiren

KAT gemicile- DKKAT
rin 11.000 dinar tutarndaki cretlerinin Antakya vergilerinden denmesini emretmiflti.
Gemiciler cretlerini alabilmek iin elbette Antakyaya kadar gitmeyeceklerdi. Vezirin de
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
dedii gibi, Antakyaya iflaretten maksat, Seluklu ihtiflmnn tarihe intikl etmesine ara-
clk etmek, bu flekilde Devletin snrlarna vurgu yapmakt.
NC TRKSTAN SEFER
Melikflah ikinci Trkistan seferi ile, Bat Karahanl lkesini bir nib idaresinde do-
rudan topraklarna katarak, ulam ile hakanlar arasndaki ekiflmeyi,
K T A Trkistanda-
P K T A P
ki huzursuzluklar sonlandrmay hedeflemiflti. Ancak ksa bir zaman sonra bunun
mmkn olamad anlaflld. Karahanllara bal byk boylardan iiller ayak-
land. Seluklu nibi olaylar karflsnda aciz kalp Harizme kat.
T E L E V Bunun
Z Y O N zerine TELEVZYON
Kaflgar Hannn kardefli ve Atbafl flehrinin hkimi Yakup Tegin Semerkanta davet
edildi. Ancak onun iillerin reisini idam ettirerek ifle bafllamas isyann byme-
sine yol at. Bu durumda lkenin hkmdar sfatyla, meseleyi hlletmek bir ke-
NTERNET NTERNET
re daha Melikflaha dflt. 1089 yl sonunda nc defa Trkistana sefere kt.
Yakup Tegin Seluklu ordusunun yaklaflmas zerine, Semerkanttan sratle ekil-
di. Fakat Melikflahn kararl takibi sonucunda, Kaflgar Han tarafndan yakalana-
rak Sultana gnderildi. Ancak bu srada Bura Han baflka bir hanedan mensubu
tarafndan hapsedilince Melikflah, Dou Karahanl meselesini, yolda salverilen Ya-
kup Teginle anlaflarak zmeyi uygun buldu. Onu asi hanedan mensubuna karfl
mcadele ile grevlendirdi. SIRA SZDE SIRA SZDE
Ancak Melikflah, karflk Trkistan hadiselerine dorudan mdahil olmakla,
flhret ve itibarnn zedelenmesi tehlikesi ile karfl karflya bulunuyordu.
D fi N E L M Bunun D fi N E L M
zerine, Dou Karahanllarla arasnda bir tampon blge olmasn da dflnerek,
Bat Karahanl hkmdar Ahmed Han, ballktan ayrlmayacana dair sz aldk-
S O R U S O R U
tan sonra tahtna iade etti.
Vezir Nizmlmlke gre iil ve Yamalarn ayaklanmasnn sebebi,D Trkistan

KKAT bafltan- DKKAT
bafla geen Seluklu sultannn onlara, Trk tresinin gerei olan bir ziyafet (Toy / Han-
yama) vermemifl olmasyd. Zira Trk hkmdarlarnn seferde hazerde, getikleri yer-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
lerde toylar dzenlemek suretiyle halk hoflnut etmeleri rfi bir kanundu. Kanuna uyulma-
mas halk isyan edebilirdi. Ziyafetten sonra kap-kacan yamalanmas da dettendi. Bu
husus flphesiz, Sultann sofrasnda bir kere yemek yiyen ve det AMALARIMIZ
gerei birer tabak- ka- AMALARIMIZ
flk alp gtren insanlarn, bir daha ackmayaca anlamna gelmiyordu. Konu karn do-
yurmak deil, hkmdarn tebasn (ahaliyi) dikkate alp almad meselesi idi. Nitekim
K Thkmdarlarnn
bu hususta Sultan uyaran Vezir, ondan nceki sultanlarn ve Karahanl A P K T A P
verdii ziyafetleri rnek gstermifltir. Bir cihn padiflah olan Melikflahn, cmertliinin
ve sofrasnn geniflliinin de ona uygun olmas gerektiini hatrlatmfltr.
TELEVZYON TELEVZYON
Melikflahn Trkistan Seferlerinin sonularn nasl deerlendirirsiniz?
SIRA SZDE SIRA SZDE
4
D NTfiERNNE LETM D NTfi E RN N
E LETM
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
70
Resim 4.1
Byk Seluklu Tarihi
Seluklu Corafyas
Kaynak: Atlas Dergisi (Eyll 2001 Say: 102)
DEVLETN BNYESNDE OLUfiAN SORUNLAR

Sultan Melikflah, Trkistan Seferlerinden sonra Badada ikinci ziyaretini gerek-
lefltirdi (Kasm 1091). Sultan burada her ne kadar flaflaal trenlerle karflland ise
de, Halife Mukted ile aralarnda cidd bir gerginlik vard. Seluklu Devletine kar-
fl siyas kimlik oluflturma mcadelesi veren Halife, bu tavrn Mehmelek Hatuna
da aksettirmiflti. Hatrlanaca gibi Halife, 1087 ylnda Melikflahn kz ile evlen-
miflti. Bu evlilikten Cafer adl bir olu olan Mehmelek Hatun, Sultana kocasnn
kendisine ve yanndaki Trklere kt muamele ettiinden flikayette bulundu. Me-
likflah bunun zerine kzn ve torununu derhal sfahana getirtti. Ancak Mehmelek
ksa bir sre sonra vefat etti. Melikflah bu hadiseyi Halife ile bir hesaplaflma konu-
su olarak gryordu.
Daha nce sz edildii gibi, Melikflah bu ziyaret srasnda Suriye meliki Tutufl,
Aksungur, Bozan ve ubuk gibi beyleri huzuruna arp, onlar Yemen-Aden ve
Msr istikametinde fetihlerle grevlendirmiflti. Kendisi ise kfl boyunca kald Ba-
dadda Turul Beg fiehrini yeni bafltan imar etti. Saraylar, kflkler, evler, arfllar in-
fla edilerek geniflletilen flehirde bir de darbhne yaplmaya baflland. Btn bu fa-
aliyetler, Badadn Seluklu mparatorluunun baflkenti olmaya hazrlandnn
iflaretleri idi.
Bunun yansra Nisan 1092de sfahana gitmek zere yola kan, Sultan ve Ni-
zmlmlk arasndaki soukluk da giderek byyordu. Bunda zellikle sivil b-
rokraside zaten ranllara dayanan Seluklu Devletinin bir nevi ranl unsurlarn
atflma alan hline gelmifl olmasnn da pay vard. nk devletin st dzey kad-
rolarnda grev alan glam mer, nfuz alanlarn geniflletmek iin birbirleriyle
kyasya rekabet ediyorlard. Nizmlmlkn Amidlmlk Kndryi bertaraf
edip vezir olmas gibi, flimdi de baflkalar yafll vezirin yerine adaylk yarfl ierisin-
de bulunuyorlard. Geri oniki olu, damatlar, saysz akraba ve azatl kleleri va-
stasyla devlete her alanda nfuz etmifl olan Vezir ile rekabet etmek ok kolay g-
rnmyordu. Fakat Terken Hatun bu hususta Melikflah etkileyebilecek konumda
bulunuyor ve Sultana kendi veziri Ebl-Ganaimi tayin etmesi iin telkinde bulu-
nuyordu. ran gelenein temsilcisi Nizamlmlk, hatunlarn Trk tresinden kay-
naklanan gl hukukundan rahatsz oluyor; bu sebeple Terken Hatun da Vezirin
muhalifleri arasnda bulunuyordu. Melikflahn, Terken Hatundan olan olu Mah-
mudu veliaht tayin etmek, Berkiyaruk tarafn tutan Nizmlmlkn buna engel
olmak istemesi, Hatunla arasndaki dflmanl artryordu.
Melikflahn, Halifelikle ilgili plnlar konusunda da Vezir ile ayr dflt gr-
lyor. nk bir rivayete gre sfahana bir halifelik saray infla edip ileride Caferi
halife yapmay dflnen Melikflah, bu konuda Hatun ile onun veziri tahrik ediyor-
lard. Nizmlmlk ise daha ll, arabulucu bir tavr sergiliyordu. Ancak olu
Mahmudu saltanat, torunu Caferi ise hilafet veliaht tayin ettirmek isteyen Terken
Hatun, bu yolda engel olarak grd Veziri azlettirip, onun yerine kendi veziri-
ni tayin ettirmek konusunda kararl idi.
Bunlarn yannda Vezirin oullar ve adamlarnn ftrsuz davranfllar, artk
Melikflah da son derece rahatsz etmekte idi. Zira Merv gibi nemli meliklik mer-
kezi olan flehirler bile, Nizmlmlkn oullarnn idaresine gemifl bulunuyordu.
Sultan tarafndan buralara tayin edilen devlet adamlar dahi onlarn saldrlarndan
kurtulamyorlard. Sultann huzurunda adamlarna hakaret etmekten saknmyor-
lar, hatt devlet aleyhine artan nfuzlar dolaysyla, Sultan onlara karfl annda tep-
ki gstermekten imtina ediyordu. Melikflah ile vezirinin arasnn tamamen alma-
snda, byle bir hadise barda taflran son damla oldu. Bu yzden Melikflahla ve-
ziri arasnda bir yazflma vukbuldu. Okuma parasnda detay verilen mektuplafl-
ma, normal flartlarda Vezirin azledilmesini gerektiren bir meydan okumay aka
ortaya koyuyor. Ancak Melikflah, Vezire cevap vermeden ve onu grevinden al-
madan veya alamadan Ekim 1092de Badada doru yola kt. Byk Devlet ada-
m Nizamlmlk de her fleye ramen, devlet terbiyesi gerei, Sultann arkasndan
yola kt. Ancak Nihavend yaknlarnda arzuhl vermek bahanesiyle yanna gelen
bir Batn fedaisi tarafndan flehit edildi.
Devrin kaynaklarnda Vezirin katli ile ilgili olarak Batnler, Terken Hatun ve
veziri, hatt Melikflah sulanmfllardr. Msebbibi kim olursa olsun, Nizmlmlkn
lm gerginlii azaltmad gibi, daha byk atflmalarn da sebebi oldu. Melik-
flah, Vezirin adamlarnn ordughta kard karflklklar glkle yatfltrabildi.
Bu durum aslnda onlardan duyulan rahatszln ne denli hakl sebeplere dayan-
dn gstermektedir.
Nizmlmlkn yerine, Hatunun veziri Ebl-Ganaim atand. Eski vezirin bir
ksm adamlar hemen tasfiye edildi. Ancak bu durum, onlar daha sonraki hamle-
leri iin glendirmekten baflka bir ifle yaramad. Devletteki kamplaflma artarak
devam etti.
MELKfiAHIN SON BADAD ZYARET VE LM

Sultan Melikflah, lkesinin herhangi bir flehri olarak grd Badada bu son ge-
liflinde, Halife Mukted ile iliflkilerinde bir denge unsuru olan Nizamlmlkn var-
lndan yoksun bulunuyordu (28 Ekim 1092). Ancak kz Mehmelek Hatuna ya-
planlarn hesabn sormak istiyordu. Zira ona rev grlen muamele, aslnda Me-
likflaha karfl bir meydan okuma anlamna geliyordu. Halifelik zerindeki otorite-
sinin aka hissedilmesini isteyen Sultan, torunu Caferi veliaht iln etmeyi redde-
den Halife Muktedye, hemen Badad terketmesini bildirdi.
Halife, baflka aresi ve karfl koyacak kuvveti olmadndan, Badaddan ayrla-
can ama hazrlk yapmak zere, kendisine on gn sre verilmesini istedi. stei
kabul edildi. Fakat Sultan Melikflah, Halifeye verilen mhletin dokuzuncu gnn-
de, av etinden zehirlenmek suretiyle hayatn kaybetti (20 Kasm 1092). Bu srada
gcnn doruunda bulunan Sultan sadece 40 yafl civarnda idi.
Kaynaklarda Sultann lm ile ilgili olarak farkl rivayetler bulunmaktadr. Bu
rivayetlerden Melikflahn bir suikaste kurban gittiini karmak mmkn olmakla
birlikte, faili tespit etmek kolay deildir. Terken Hatun bile, befl yaflndaki olunu
hkmdar yapmak istedii iin Melikflah ldrd thmeti altnda kalmfltr.
Oysa bir Karahanl melikesi ve Seluklu imparatoriesi olan Terken Hatun, bu yafl-
ta bir ocuun tahta geemeyeceini herkesten daha iyi bilirdi. Olu tahta geecek
yafla gelene kadar da Melikflahn yaflamasn isterdi. Ancak Sultann lmnden
sonra bafllayan taht kavgalar srasnda oynad aktif rol, kadnn devlet hayatnda
olmasn yadrgayan anlayfl tarafndan, btn felketlerin sebebi grlerek yafta-
lanmfltr. Oysa Melikflahn lmnden, bir terr flebekesi olan Batnler kadar, Ha-
life de sorumlu olabilir. Melikflah lmeseydi, Mukted Badad terk etmifl olacak-
t. Bu bir siyas ekiflme olduuna gre, halifeyi bunun dflnda tutmak mmkn
deildir.
Sultan Melikflahn 20 yllk iktidar, Seluklu Devletinin zirvesini oluflturmakta-
dr. Snrlarn inden Akdenize kadar genifllettii Devleti, bir cihan imparatorlu-
una dnfltrd. lkenin her taraf cami, medrese, kpr, su yolu gibi eserlerle
imar edildi. Sultan kendisinin de merakl olduu astronomi alflmalarn teflvik iin
rasathneler yaptrd. Kendi adyla meflhur olan Takvim-i Cell, bilimsel bir alfl-
mann rn olup sonraki dnemlerde de kullanlmfltr. Salam, kuvvetli kiflilii
sayesinde mslim, gayr mslim btn tebas zerinde adaletli bir ynetim kurma-
y baflarmfltr. Kaynaklarn Melikflahn lmne dair verdii bilgiler bunun en
nemli gstergesidir. Ancak Bir fley ykseldii yerden dflmeye bafllar kuralna
uygun olarak dflfl o zaman bafllamfl, sebepleri de onun ierisinde bymfltr.
Sultann vefat, karflklklara meydan vermemek dflncesiyle, Terken Hatun
tarafndan bir sre sakland. Torunu Caferi Halifeye gnderen Hatun, hutbeyi o-
lu Mahmud adna okutmay baflard. Ordu mensuplarnn balln salamak iin
byk sarfiyat yapt. Sonra maiyyetiyle birlikte, olunu tahta oturtmak zere sfa-
hana doru yola kt. sfahana gtrlen Melikflahn naafl da, burada kendisinin
yaptrd medreseye defnedildi.
zet
NA M A
Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabi- be okunmas saland. Melikflah, 1092 ylndaki
1 leceksiniz. Badad ziyareti srasnda Yemen ve Adene de
Melikflah babas tarafndan veliaht iln edilmifl bir ordu gndererek Seluklu Devletinin snrla-
olmasna ramen, tahta ktnda daha nceki rn buralara kadar geniflletti.
dnemlerde olduu gibi, taht davaclar ile m- Gneye doru hzla ilerlemekte olan Trkiye Sel-
cadele etmek zorunda kald. Baflta amcas Ka- uklu sultannn nn kesmek ve itatsizlik gs-
vurt olmak zere baz kardeflleri bu mcadele- teren Mervanoullarn cezalandrmak zere
lerde Melikflah tarafndan bertaraf edildiler. 1085 ylnda Diyarbekir blgesine sefer dzen-
Dier taraftan Seluklu sultanlar, devletin ku- lendi. Blge tamamen Seluklu topraklarna ka-
rulduu blgenin gerei olarak, ranl devlet tld. Trkiye Seluklu sultannn Antakyay fet-
adamlarn istihdam etmek zorunda kalmfl veya hinden sonra bafllayan olaylar Musul emiri Ms-
tercih etmifllerdi. Bu durum bir sre sonra dev- lim b. Kureyfl ve Sleymanflahn lm ile so-
letin asli unsuru olan Trklerin asker kadrolar nuland. Melikflah bunun zerine 1086 ylnda
hari, devletin dflna itilmesine yol at. Bu du- kt seferde Kuzey Suriyeyi, valiler tayin et-
rum bir yandan Trkler arasnda hoflnutsuzluk mek suretiyle dorudan Byk Seluklu Devle-
yaratrken, szkonusu kadrolar ellerinde tutan tine balad.
ranllarn devlette dengeleri bozan bir stnlk Melikflah bundan sonra Badad ziyaret etti ve
salamalarna zemin hazrlad. ranl unsurlarn bu srada kz Halife ile evlendirildi. Karahanl
dahi birbirleriyle fliddetle rekabet ettikleri bu sis- lkesinde meydana gelen bir takm karflklklar
tem, devletin sarslmasnn bafllca sebeplerin- sebebiyle, olaylar zmek zere davet edilen
den birisi olmufltur. Melikflah, 1088-1089da iki defa Trkistan seferi-
Bunun yansra Seluklu Devletinin halifelikle il- ne kt. Bu seferler sonunda Dou ve Bat Kara-
gili politikalar, Melikflah dneminde devletin hanllar kendisine balayarak, snrlarn ine
kudretine paralel olarak, daha tavizsiz bir flekil- kadar geniflletti.Veziri Nizmlmlk ve Halife ile
de srdrlmekte idi. Hatt Sultan Melikflah, ken- aralarnn iyice ald son dnemde, nce vezi-
disinin de torunu olan Halifenin olunu, sfa- ri Batnler tarafndan flehit edildi. Sonra kendisi
handa bir hilafet saray infla edip, halife yapma- Badadda zehirlenmek suretiyle hayatn kay-
y planlamflt. Melikflah, Badad kendisine ait betti (1092). Melikflahn lm Seluklu Devle-
bir flehir, halifeyi de siyas kimlii olmayan bir tinin byk sarsnt geirmesine sebep oldu.
N
devlet memuru olarak kabul ediyordu. Bu du-
rum da Seluklu Devletinin i meselesi olarak Devletin imparatorlua dnflen yapsn dei-
sarsnt yaratmaya devam ediyordu. A M A
3 flikliklerle birlikte kavrayabileceksiniz.
N
Melikflah Birinci Trkistan seferi dnflnde, mer-
Seluklu Devletinde bu dnem meydana gelen keziyetilii gzetmek kaydyla, kardefllerini ba-
A M A
2 olaylar aklayabileceksiniz. z vilayetlere tayin etti. Nitekim devletin nisbeten

Melikflah amcas Kavurtun ayaklanmasn bast- uzak blgelerinde kurulan siyas teflekklleri de
rp tahta oturduktan sonra ilk ifli olarak, Dou s- ayn gereke ile denetim altnda tutma mcade-
nrlarn ihll eden Karahanllar ve Gazneliler lesi vermifltir. yle ki, Anadoluda bamsz ola-
zerine yrd. Onlar iflgl ettikleri yerlerden rak kurulan Trkiye Seluklularna karfl, orta-
karp geri dnd. Seluklu Devletinin kurulu- dan kaldrma pahasna bir mcadele yrtmfl-
flundan itibaren Batya ynlendirilen gler neti- t. Hkmranln paylafllmas konusunda, ha-
cesinde Suriyede bir beylik, Anadoluda ise ba- yale bile izin vermeyen Melikflahn, halifeye kar-
msz bir Seluklu devleti ortaya kmflt. Melik- fl tavizsiz tutumunun sebebi de budur. Batdaki
flah Suriyeye Tutuflu, Anadoluya ise Porsuku olaylar daha yakndan takip etmek iin baflken-
gndererek bu blgeleri kontrol altna almaya tini sfahana taflyan Melikflah, Trkistan seferi
alflt (1078). Kafkasyaya da bizzt kendisi, 1076, sonunda ilhk ettii Maverannehiri, kendine
1079 ve 1086 yllarnda dzenledii seferlerle ma- has problemleri dolaysyla eski hkmdarna ia-
hall hanedanlar, tbiyet anlaflmalarna aykr de etti. Dou ve Bat Karahanl hkmdarlarn
davranan Grc ve Abhazlar cezalandrp itat para ve hutbede nce kendi adn zikretmek flar-
altna ald. tyla kendisine tbi kld. Melikflahn cihn hki-
Artuk Bey, Ahsa ve Bahreyne dzenledii sefer miyeti davasnda Badad koyduu yer ve dev-
sonunda Dou Arabistanda hkimiyet salad. letin kadrolarndaki youn ranleflme devleti sar-
Ayn tarihlerde Hicazda da Abbasler adna hut- sntya uratan etkenler olmufltur.
Kendimizi Snayalm
1. Melikflahn tahta geifli ile ilgili afladaki ifadeler- 6. Melikflahn Suriye (Antakya) seferine dair aflada-
den hangisi yanlfltr? kilerden hangisi dorudur?
a. Amcas Kavurt, Melikflaha karfl isyan etmifltir. a. Suriye Seluklu Meliklii kuruldu.
b. Taht kavgalar dolaysyla Karahanllara karfl ya- b. Sleymanflah, Melikflahla girdii savaflta hayat-
paca sefer gecikmifltir. n kaybetti.
c. Abbas Halifesi Melikflahn saltanatn onaylamfltr. c. Mslim Musul valiliine, Bozan Urfaya, Aksun-
d. Babas tarafndan veliaht tayin edildii iin tahta gur Halebe tayin edildi.
sorunsuz gemifltir. d. Suriyenin Seluklulara balanmas mmkn
e. Nizmlmlk, Melikflah desteklemifl ve gerekli olmad.
tedbirleri almfltr. e. Bu sefer srasnda yaplan dzenleme ile Trki-
ye Seluklularnn gneye inifl yolu kesildi.
2. Melikflahn Anadoluya gnderdii ordu ile ilgili afla-
dakilerden hangisi yanlfltr? 7. Melikflahn kinici Trkistan Seferinin sonucu ile
a. Bu ordu Sleymanflahn sultanln tanmad ilgili afladakilerden hangisi dorudur?
iin gnderilmifltir. a. Bat Karahanllar dorudan, Dou Karahanllar
b. Melikflah bu savaflla Anadoluda denetimi salamfltr. tbi olarak Seluklulara balanmfltr.
c. Savaflta Sleymanflahn kardefli Mansur hayatn b. Dou Karahanllar dorudan, Bat Karahanllar
kaybetmifltir. tbi olarak Seluklulara balanmfltr.
d. Sefer Porsuk Bey idaresinde 1078 ylnda yaplmfltr. c. Karahtaylar yenilgiye uratlmfltr.
e. Anadoluda kendisine ramen bir olufluma izin d. Melikflah bu sefer srasnda ilk kez yenilgiye
vermek istememifltir. uramfltr.
e. Karahanllarla Ceyhun Nehri snr kabul edilmifltir.
3. Tutuflun Suriye Meliklii ile ilgili afladaki ifadeler-
den hangisi yanlfltr? 8. nc Trkistan Seferi ile ilgili afladaki ifadeler-
a. Fatmlere karfl Suriyenin gvenliinin salan- den hangisi dorudur?
mas iin tayin edilmifltir. a. Kaflgar Han tahttan indirildi.
b. Tutufl, Atsz Beyi ldrp topraklarn ele geirmifltir. b. Dou Karahanllar Baty da ynetimleri altna
c. Tutuflun bafllca rakibi Musul valisi Mslim olmufltur. aldlar.
d. Tutufl Melikflaha karfl hi isyan etmemifltir c. Bat karahanl hkmdar Ahmed Han tahtna
e. Suriyede bamsz bir Seluklu flubesi kurulmufltur. iade edildi.
d. Bat karahanl hkmdar Ahmed Han sfahanda
4. Melikflah dnemi Arabistan siyaseti konusunda afla- ldrld.
dakilerden hangisi yanlfltr? e. Dou Karahanllar tbiyetten ayrld.
a. Snnilik karflt hareketler bastrlmfltr.
b. Fatmler Hicaz zerinden Seluklularla rekabet 9. Melikflah dneminde Halifelikle iliflkiler konusu ile
etmifllerdir. ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
c. Mekke emirinin yerine flehzde Tekifl tayin edilmifltir. a. Muktednin Melikflahn kz olan efline kt dav-
d. Dou Arabistanda Karmatler bertaraf edilmifllerdir. ranmas yznden iliflkiler bozulmufltur.
e. Yemen ve Aden Seluklu hkimiyetine girmifltir b. Halifenin olu ve Melikflahn torunu olan Ca-
fer, veliaht iln edilmifltir.
5. Diyarbekir Seferi ile ilgili afladaki ifadelerden han- c. Sultan, Muktedyi siyas bir g olarak kabul
gisi yanlfltr? etmemektedir.
a. Mervaniler Seluklularn en sadk tbilerinden- d. Halife, Seluklu Sultanyla siyas bir ekiflme
dir. ierisine girmifltir.
b. Sleymanflahn gneye doru ilerleyifli bu sefe- e. Melikflah, Halifeden Badad terk etmesini istemifltir.
rin sebeplerindendir.
c. Musul valisi Mslim de Mervani emirine yardm 10. Afladakilerden hangisi Melikflah Dneminde Sel-
etmifltir. uklu Devletini ilgilendiren sorunlardan deildir?
d. Ordu komutan Fahrddevle, Seluklu melikleri a. Taht ele geirmeye ynelik flehzde isyanlar
gibi yetkilendirildi. b. Hal Seferleri
e. Mervanoullarnn topraklar Seluklu idaresine c. Halife ile atflma
girdi. d. Devlet kadrolarna ranllarn nfuz etmesi
e. Sultan ile Vezir arasndaki anlaflmazlk

Sultan Melikflah ile Nizmlmlkn giderek gerginlefl- 1. d Cevabnz doru deilse Melikflahn Tahta
mekte olan mnasebetleri, Sultann Merve tayin ettii kmas konusunu yeniden gzden geirin.
flahnenin, vezirin Merv valisi olan olu tarafndan yaka- 2. b Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye
lanp hakarete uramas zerine kopma noktasna gel- Siyaseti konusunu yeniden gzden geirin.
di. Kaynaklarda aralarnda eliler vastasyla afladaki 3. e Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye
haberleflmenin vuku bulduu rivayet edilir: Siyaseti konusunu yeniden gzden geirin.
Melikflah- Sen saltanatta benim ortam msn? Eer 4. c Cevabnz doru deilse Dou Arabistan-
benim emrimde ise haddini bilmelisin. Sen hangi sela- Hicaz-Yemen ve Adenin Seluklulara
hiyetle, fermanmz olmadan evltlarna lkeler ve ikta- Balanmas konusunu yeniden gzden geirin.
lar veriyor, arzu ettiini yapyorsun? ster misin ki nn- 5. a Cevabnz doru deilse Diyarbekir Blgesinin
den hokkann, baflndan destrnn alnmasn emrede- Seluklu Topraklarna Katlmas konusunu
yim? tekrar gzden geirin.
Nizamlmlk- Sultana flyle syleyiniz! Senin nil 6. e Cevabnz doru deilse Suriye (Antakya)
olduun ikbl benim fikir ve tedbirim sayesindedir. Ba- Seferi konusunu yeniden gzden geirin.
bann ldrld gn seni nasl tuttuumu, ayaklan- 7. a Cevabnz doru deilse kinci Trkistan Seferi
malar bastrdm, seni istemeyenleri nasl tenkil ettii- konusunu yeniden gzden geirin..
mi hatrla! Ve unutma ki, benim divit ve destrmla se- 8. c Cevabnz doru deilse nc Trkistan
nin tac ve tahtn birbirine baldr. O tac ve devlet bu Seferi konusunu yeniden gzden geirin.
divitle birlikte ortadan kalkar. 9. b Cevabnz doru deilse Devletin Bnyesinde
Eliler gerginliin daha fazla bymemesi iin Vezirin Oluflan Sorunlar konusunu yeniden gzden
szlerini hafifleterek nakletmifllerse de, Sultann bu he- geirin.
yete zel olarak koyduu adam dorusunu olduu gi- 10. b Cevabnz doru deilse niteyi yeniden gzden
bi aktarmflt. geirin.
Kaynak: Kafesolu 1973, Turan 2010.


Sra Sizde 1 Agacanov, Sergey (2006), Seluklular (trc. Ekber Necef-
Melikflahn Trkistan Seferi sonras yapt atamalar, Ahmed Annaberdiyev), stanbul.
tpk Alp Arslan dnemindeki gibi, Doudan gelecek Hunkan, . Soner (2011), Trk Hakanl (Karahanllar)
tehlikelere karfl snr tahkim etmek amac taflyordu. Kurulufl-Geliflme-kfl (766-1212) stanbul.
Mahiyeti bakmndan da benzerlik gsteren bu atama- Kafesolu, brahim (1973), Sultan Melikflah, stanbul.
larda flehzdelere, hkmdarn egemenlik yetkisini pay- Kymen, M.Altay (1989), Seluklu Devri Trk Tarihi,
laflm anlamna gelebilecek bir ayrcalk verilmemifltir Ankara.
ve merkeziyetilik gzetilmifltir. Turan, Osman (2010), Seluklular Tarihi ve Trk
slm Medeniyeti, stanbul.
Sra Sizde 2
Seluklu Devletinin fetih stratejisi erevesinde Suriye
ve Anadoluya yerleflen Trkmenler, merkezin denetimi
dflnda bir rgtlenmeye gittikleri iin, Melikflah tara-
fndan buralara mdahale edilmifltir. Melikflah, Sley-
manflahn kendisine ramen Anadoluda kurduu dev-
leti tanmayarak, kontrol altna almak iin Porsuk ida-
resinde bir ordu gnderdi. Dier yandan Suriyede bir
beylik kurmufl olan Atsz ve Fatm tehlikesini izlemek
iin kardefli Tutuflu Suriye melikliine tayin etti.
Sra Sizde 3
Diyarbekir seferinin bafllca sebepleri, Byk Seluklu-
larla rekabet halinde bulunan Trkiye Seluklu sulta-
nnn gneydou istikametindeki hzl ilerleyiflinin n-
n kesmek iin blgenin hakimiyet altna alnmas ge-
rei; Seluklulara aykr siyaset takip ederek flilerle ifl-
birlii yapan Mervanoullarnn cezalandrlmas ya-
nnda, Fahrddevle b. Cheyrin kendisine bir hakimi-
yet alan bulmak istei ile Melikflah sefer konusunda
teflvik etmesidir.
Sra Sizde 4
Trkistan seferleri, Seluklu Devletinin slm Dnya-
snn en byk gc, yardmna ihtiya duyulan ve
meseleleri zebilecek yegne merci olduunu gster-
mifltir. Devletin snrlar tm Karahanl lkesini iine
alarak in hududuna ulaflmfltr. Trkistan hkimiyeti,
Melikflahn lmyle bafllayan fetret dneminde bu
taraftan gelebilecek tehditleri etkisiz klacak salam bir
set oluflturmufltur.
5
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
Seluklu merkezi otoritesini kfle gtren sreci deerlendirebilecek,
N
Berkyaruk ve Muhammed Tapar dnemi siyasi olaylarn tanmlayabilecek,
Seluklu taht mcadeleleri ile Hallarn Suriye ve Filistine yerleflmeleri ara-
sndaki iliflkiyi aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Terken Hatun Taht mcadelesi
Melik Mahmud Muhammed Tapar
Melik smail Hallar
Berkyaruk Btniler
Tutufl
indekiler
SULTAN BERKYARUK DEVR

Fetret Dnemi
Byk Seluklu (Berkyaruk ve (1094-1105)
Tarihi Muhammed Tapar SULTAN MUHAMMED TAPAR
Devri) DEVR (1105-1118)
Fetret Dnemi (Berkyaruk
ve Muhammed Tapar Devri)
SULTAN BERKYARUK DEVR (1094-1105)
Terken Hatun le ktidar Mcadelesi

inden Akdenize, Kafkaslardan Yemene kadar uzanan ok genifl topraklara ya-
ylmfl bulunan Byk Seluklu mparatorluu, en grkemli devrini yaflarken nce
vezirinin, sonra Sultan Melikflahn beklenmedik lmyle sarsntya urad. Fetret
dnemi olan Berkyarukdan sonra Tapar zamannda ksmen toparlanmasna, San-
carn kinci mparatorluk devrine ramen de aslnda sarsnt tamamen atlatlama-
d. Sultann ani lm, bir sredir merkezde yaflanan iktidar paylaflm mcadele-
sinin daha da fliddetlenmesine ardndan ortaya kan uzun taht mcadeleleri ile
imparatorluun nce paralanmasna, akabinde de kflne giden srecin bafl-
langc olmufltur. flte bu nitenin konusu olan ve Fetret Devri olarak adlandr-
lan Berkyaruk dnemi, bu srecin ilk evresini teflkil etmektedir.
Melikflah ldnde geride Berkyaruk, Muhammed Tapar, Sancar ve Mahmud
adl drt oul brakmflt. Babasnn yerine en bykleri olan ve o dnemde on iki
yaflnda bulunan Berkyarukun tahta gemesi bekleniyordu. Zira daha nce de te-
mas edildii zere Nizmlmlk, Terken Hatunun olu Mahmuda karfl, Melik-
flahn amcas Yakutnin kz Zbeyde Hatundan olan olu Berkyaruku destekle-
mekteydi. Baz kaynaklarn verdii bilgilere gre, Melikflah Berkyaruku veliaht ta-
yin etti ise de, bunun saltanat mcadelelerini engelleyecek bir kanun olmad bi-
linmektedir. Nitekim bu durumu frsat bilen ve o srada Sultann yannda Badatta
bulunan Terken Hatun, henz befl yaflnda bulunan olu Mahmudu tahta geir-
mek iin harekete geti. Bir taraftan zaman kazanmak zere Melikflahn lmn
gizlerken, dier taraftan da hazinenin azn aarak desteklerini almak iin ordu ve
devlet adamlarna byk ihsanlarda bulundu. Bu cmert giriflimleri sayesinde de
pek ok emirin ierisinde bulunduu byk bir ordu kurmay baflard. Terken Ha-
tunun bu baflars, hi flphesiz bolca yapt ihsanlar kadar, Karahanl soyundan
bir prenses ve Seluklu imparatoriesi olarak Melikflahn salndaki etkin konu-
mundan kaynaklanmaktayd.
Bu flekilde ordunun balln temin eden Terken Hatun, bir taraftan da olu-
nun saltanat iin tehlike olarak grd ve bu olaylar srasnda sfahanda bulu-
nan veliaht Berkyaruku hapsetmek zere Musul valisi Krboay, Emir ner ve
Emir Kamac ile birlikte sfahana gndermiflti. sfahana gelen emirlerin Berkya-
ruku tutuklayarak hapsetmelerinden sonra Terken Hatun, Abbasi halifesi Mukte-
dden olu Mahmud adna hutbe okutmasn istedi. Halife nceleri byk lim
Gazzalnin fetvas dorultusunda Mahmudun yaflnn kk olmas, dolaysyla
devleti ynetemeyecei gibi gerekelerle bu istei reddetti. Ancak Terken Ha-
tunun, yannda tutuu torunu ve Halifenin de olu olan Cafer zerinden tehdide
varan srarlarna daha fazla direnemedi. Caferin babasna gnderilmesi kaydyla,
26 Kasm 1092 ylnda Badatta Mahmud adna hutbe okundu. Bylece Terken
Hatun, Melikflahn lmden alt gn sonra olu Mahmudu Badatta sultan ilan
ettirmeyi baflarmflt. Ardndan da vezir Taclmlk Ebl-Ganaim ve orduyla birlik-
te, olu Mahmudu tahta karmak zere Seluklu payitaht sfahana doru yola
kt.
Bercird ve Kerec Savafllar

Ancak Melikflahn lm haberini alan Nizamlmlkn adamlar bir silah deposu-
nu yamalayarak isyan etmifl ve Berkyaruku hapsedildii yerden kararak tahta
oturtup adna hutbe okutmufllard. Terken Hatunun sfahana yaklaflmas zerine
de Berkyaruku, Nizamlmlk taraftarlarnn hkim olduu Reye kardlar. Bu
arada pek ok emirle birlikte Nizamlmlkn adamlarndan Erkufl da askerleriyle
onlara katlmflt. Kaynaklar Berkyarukun etrafnda on binden fazla askerin toplan-
dn kaydetmektedir. Bylece taht mcadelesi bir bakma, eski vezir Nizaml-
mlkn adamlar ile yeni vezir Taclmlk arasndaki bir hesaplaflmaya dnflmfl
bulunuyordu. nk baflta Erkufl olmak zere, maktul vezirin taraftarlar, Tacl-
mlk Nizamlmlkn katili olmakla itham ediyorlard. Bu sebeple de, Berkya-
ruku desteklemek suretiyle eski vezirin intikamn almak istiyorlard.
te yandan durumun aleyhine gelifltiini gren ve Berkyarukun daha fazla
glenmesini engellemek isteyen Terken Hatun, yannda Krboa, ner ve Kama
Bercird/Burcerd; Bat gibi emirler olduu halde Reye hareket etti. Ancak Bercird yaknlarnda yaplan
randa Hemedana 18 savaflta, ordusundan baz emirlerin askerleriyle Berkyaruk tarafna gemesi zeri-
fersah uzaklkta Seluklu
devrinin nemli ne yenilen Terken Hatun sfahana ekilmek zorunda kald (Ocak 1093). Burada
flehirlerinden olup Berkyaruk tarafndan kuflatlan ve zor durumda kalan Terken Hatun, bir taraftan
gnmzde Luristan Eyaleti
flehirleri arasnda yer alr. yanndaki emirlerin de telkiniyle kuflatmay kaldrmas iin Berkyaruk ile anlaflma
yollarn ararken, dier taraftan da olu Mahmudu tahta karma arzusundan vaz-
gemeyerek yeni kfl yollar aryordu. Nitekim bu amala Berkyarukun days
Azerbaycan meliki smaile haber gndererek kendisiyle evlenip, Mahmudun sal-
tanatna ortaklk teklif etti. Seluklu tahtna gemek iin bunu bir frsat olarak gr-
d anlafllan smail, bu teklifini tereddtsz kabul ederek, Hatun tarafndan da
takviye edilen ordusuyla yeeni Berkyaruk zerine yrd. Ancak onun akbeti de
Terken Hatundan farkl olmad. Zira Terken Hatun ile evlenmesini hofl karfllama-
Kerec; Tahran/Reyn 20 km yan baz komutanlarn Berkyarukun saflarna gemesi ile Kerec yaknlarnda ya-
batsnda yer almakta olup
gnmzde Elburz
plan muharebeyi kaybeden smail sfahana ekilmek zorunda kald (fiubat 1093).
Eyaletinin merkez flehridir. Bu malubiyete ramen her ne kadar Terken Hatun onu hrmetle karfllayp, ad-
na para bastrp, oluyla mflterek hutbe okuttuysa da bir sre sonra Berkyarukun
atabeyi Gmfltekin tarafndan ldrld.
SIRA SZDE Berkyarukun Terken

SIRA SZDEHatunla yrtt saltanat mcadelesindeki en nemli destekileri
1 kimlerdir aklaynz.
Melik smailin saf dfl kalmas da Terken Hatunun azmini krmad. O bu sefer
de, Melikflahn lmnn ardndan Suriyede saltanatn ilan etmifl bulunan kayn-
S O R U biraderi Tacddevle
S O R U Tutuflu ayn vaatlerle sfahana ard.
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) 81
Berkyarukun Tahta kmas ve Tutufl ile Rekabet

Suriye meliki olan Tutufl, aabeyi Melikflaha itaatini bildirmek ve tevecchn ka-
zanmak iin, Dmaflktan Badata gelmek zere iken, Frat kysndaki Hit kasaba-
snda, Sultann ld haberini almflt. Hemen her hanedan yesinin yapaca gi-
bi, kendini saltanata en uygun kifli olarak gren Tutufl, daha burada iken adna
hutbe okutmak suretiyle sultanln ilan etti. Kald ki yafl, tecrbesi, konumu ve
mevcut durum gz nnde bulundurulduunda, haksz da saylmazd.
Seluklu tahtn ele geirmek zere gerekli hazrlklar yapmak iin Suriyeye
dnen Tutufl, buradan Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Yasyan ve Urfa va-
lisi Bozana birer mektup yazarak; Sultan Melikflahn lm zerine sultanln
ilan ettiini, bu sebeple de onun hakim olduu lkelerde bu kez kendisinin hakim
olmasn salamak iin, kendisine itaat ile emirlerindeki kuvvetleriyle katlmalar-
n bildirdi. Tutufla karfl koyacak kuvveti bulunmayan Aksungur, Tutufla itaat et-
tii gibi, Yasyan ve Bozana da haber gndererek; Melikflahn ocuklar ara-
sndaki mcadele sonulanncaya kadar Tutufla itaat etmelerinin yerinde olaca-
n istedi. Onlar da bu teklifi kabul edip hkimiyet blgelerinde hutbeyi Tutufl
adna okuttular. Bylelikle Tutufl, ad geen emirlerin itaat etmesi zerine hibir
glkle karfllaflmakszn kuzey Suriyeye hkim olmufltu.
Aslnda daha nce anlatlanlardan da anlafllaca zere, Melikflah ldnde
ocuklarnn hepsi ocuk yaflta olduundan Tutufl tahtn en gl adaylarndan bi-
risi durumdayd. Emirler Tutufla itaat ederek, onun taht ele geirmesi halinde yer-
lerini korumufl olacaklard. Ancak kaynaklarn ifadesine gre Aksungurun Melik-
flahn ocuklar arasndaki mcadele sonulanncaya kadar diyerek itaatlerine
bir anlamda flerh koymas manidardr. Muhtemelen Aksungur, Tutufl gibi muktedir
bir sultana tahakkm edemeyecekleri veya Melikflaha olan vefa duygusuyla, onun
gen ve tecrbesiz oullarndan birisinin sultan olmasn tercih ediyordu. Ancak o
gnn flartlar gerei Tutufla itaat etmek zorunda idiler. Nitekim daha sonraki ge-
liflmeler bu durumu dorulayacaktr.
Tutuflun Berkyaruka Karfl lk Teflebbs

Melikflahn bu nl komutannn kendisine katlmalarndan kuvvet alan ve
gl bir ordu kuran Tutufl, yannda Aksungur ve Yasyan olduu halde Rah-
beye doru harekete geti ve fiubat 1093 ylnda herhangi bir direniflle karfllafl-
makszn flehri teslim ald. Bunu Habur yresi ile Frat nehrinin sol kysnda bulu-
nan Rakkann teslimi takip etti. Tutufl bu iki flehir halkna adil hkmdarlara yak-
flr tarzda davranp, pek ok ihsanlarda bulundu. Bu srada daha nce itaatini arz
etmifl olan Urfa valisi Bozann da katlmyla daha da glenen Tutufl, Nusaybin
zerine yrd. fiehrin direnifli zerine hiddetlenen Tutufl, fliddetli bir taarruz ile
Mart 1093de Nusaybine girdi ve yirmi kadar Arap emiri askerleriyle birlikte kl-
tan geirildi. Tutufl, Nusaybinden sonra Musul zerine yrd. Bu arada henz
Nusaybinde iken, flehrin Ukayli hkimi brahim b. Kureyfle haber yollayarak, h-
kimiyetini tanmasn ve adna hutbe okutmasn istemiflti. Ancak brahim, Tutuflun
bu isteini reddettii gibi flehrin dflnda muharebe vaziyeti almflt. Musul yaknla-
rndaki el-Mudayyada gerekleflen fliddetli muharebe, brahimin yenilmesi ve bir-
ok Arap emiriyle birlikte ldrlmesi, Tutuflun muzaffer bir flekilde Musula gir-
mesiyle sonuland.
el-Cezire: Arapada Ada Bylece Tutufl, yanna ald nemli komutanlar ile Rahbe, Rakka, Nusaybin ve
manasna gelir. Greklerin
Mezopotamya adn Musulu pefl pefle ele geirerek, Suriye ve el-Cezirenin nemli bir blmnde h-
verdikleri Frat ile Dicle kimiyetini tesis ettii gibi adna hutbe okutmay baflarmflt. Bunun bir sonucu ola-
nehirleri arasndaki
topraklar Arap corafyaclar
rak Seluklu tahtna gemeyi kendisi iin bir hak sayan Tutufl, Byk Seluklu sul-
iki ksma ayrmfllardr. tan sfatyla Badatta adna hutbe okunmas iin Abbasi halifesi el-Muktedi Biem-
Buna gre gneyde kalan rillaha baflvurdu. Halife ona, adna hutbe okutabilmesi iin Horasan ve Maflrkta
Afla Mezopotamya
topraklarna Sevad veya hkmran olarak, slam lemine hkim olmas, kardefl ocuklar iinden saltanat
Irak, kuzeyde kalan Yukar mcadelesinde kimsenin kendisine muhalefet etmemesi ve baflkent sfahanda im-
Mezopotamya topraklarna
ise el-Cezire adn paratorluk hazinesine sahip bulunmas gerektiini ileri srerek onun bu talebini
vermifllerdir. reddetti. Bu durum karflsnda Seluklu payitaht olan sfahan ele geirmek iin
harekete geen Tutufl, kendisine yaplan davet zerine nce, henz hkimiyetine
girmemifl bulunan ve 1085den beri Seluklu merkezinden gnderilen valilerce y-
netilen Diyarbekire yneldi. blgenin merkez flehirleri konumundaki Amid ve
Meyyfriknin itaatlerini arz etmesi zerine buraya kendi yneticilerini atadktan
sonra, Azerbaycan ynnde hareket etti. Kaynaklarn ifadesine gre, yolu zerin-
de bulunan btn flehir ve kaleler kendisini sultan olarak kabul ediyordu.
te yandan btn bunlar olurken Berkyaruk da bofl durmamflt. Rey ve Heme-
dan baflta olmak zere hkimiyet alann geniflleten Berkyaruk, her geen gn ar-
tan kuvvetiyle amcasyla giriflecei saltanat mcadelesine hazr grnyordu. Bu
durum, Tutuflun ordusunda bulunan Melikflahn eski komutanlarndan Aksungur
ve Bozan da etkilemiflti. Nitekim Aksungur, Bozana yazd mektupta Biz bu
adama(Tutufla) efendimiz(Melikflah)in ocuklarnn neler yapacan grmek ve
beklemek maksad ile itaat etmifltik, flimdi ise sultann olu ortaya (taht iddiasyla)
kt. Biz flimdi onun safna gemek istiyoruz diyerek onu Tutufltan ayrlmaya ik-
na etti. Nihayet iki ordunun birbirine yaklaflt srada, her iki emirin askerleriyle
Berkyaruk tarafna gemesi, Tutuflu zor durumda brakt. Bu iki nl komutann
saf deifltirmesiyle asker says iyice azalan ve savafl gze alamayan Tutufl, yeni
kuvvetler tedarik etmek zere, kendisine sadk kalan Yasyan ile birlikte Suri-
yeye dnmek zorunda kald (Aralk 1093). Ardndan Aksungur ile Bozan da, Tu-
tufl sorununun kesinlikle ihmal edilmemesi, toparlanmasna frsat verilmeden s-
ratle zerine yrnmesi gerektii hususunda Berkyaruku uyardktan sonra, yanla-
rna verilen muhafz birlikleriyle valisi bulunduklar flehirlere dndler.
En gl rakibi olan amcas Tutuflun Rey civarnda muharebe meydanndan
ekilip Suriyeye dnmesi ile saltanat iddias daha da kuvvetlenen Berkyaruk, ni-
hayet sultanln slm dnyasnda da meflru klmak maksad ile Badata gelerek
halifeden adnn hutbeye konulmasn istedi. Mukted, Berkyarukun son baflars-
n gz nnde bulundurarak adna hutbe okutup ona Rkneddin lakabn verdi.
(3 fiubat 1094).
Tutuflun kinci Teflebbs ve lm

Dier taraftan Berkyaruk Badatta sultan ilan edildii srada Tutufl da, kendisine
ihanet eden Aksungur ve Bozann, Halep ve Urfada hutbeyi Berkyaruk adna
okuttuklarn renmiflti. ntikam iin sabrszlanan Tutufl, kfl geirdii Dmaflktan
Mart 1094te ayrlarak toplad kuvvetlerle Aksungurun ynetimindeki Halep ve
civarn yamalamaya giriflti. Bunun zerine uyarlarnda hakl kan Aksungur,
henz Badattan ayrlmamfl olan Berkyaruktan acil yardm istedi. O da kendisi-
ne bal emirlerden, Musul valisi Krboa ile Urfa hkimi Bozan yardma gn-
derdi. Ayn maksatla Yusuf b. Abak da iki bin befl yz kiflilik svari birlii ile Ha-
lepe ynlendirildi. Mays 1094te Tutufl zerine yryen Aksungur, Halep yakn-
larnda cereyan eden muharebede nce, Yusufun aman dileyerek Tutufl tarafna
gemesi, ardndan da Bozan ve Krboann muharebeye tam olarak katlamama-
lar zerine malup olduu gibi esir edilerek ldrld. Bozguna urayan birlik-
lerle Halepe ekilen Bozan ile Krboa burada direnmeye alflmfllarsa da ok
gemeden Tutufl, flehre girmeyi baflarmfl ve her ikisini de esir almflt. Baz emir-
lerin ricasyla Krboann cann bafllayan Tutufl, kendisine ihanet eden Bozan
yannda olduu halde, valisi olduu Harran ve Urfaya gelerek mdafilerden tes-
lim olmalarn istedi. Ret cevab alnca da Bozan ldrterek bafln Urfa ve Har-
rana yollad. Bu fliddet gsterisi, sadece bu iki nemli flehrin deil Azerbaycana
kadar btn el-Cezirenin Tutufla itaatini salad. Bylece Tutufl, bir taraftan ken-
disine yaplan ihaneti cezalandrmak suretiyle Aksungur ve Bozan gibi gl mu-
haliflerini ortadan kaldrmfl, dier taraftan da Seluklu lkesinin batsna yeniden
hkim olmufl oluyordu.
Ayrca artk kendisine taht salayacak olan tedbirleri tatbik etmek; sfahan ci-
varna hkim olan ve elinde zengin maddi kaynaklar bulunan Terken Hatun ile
mukadderatn birlefltirmek zaman da gelmifl bulunuyordu. Nitekim daha nce ifa-
de edildii gibi Terken Hatun, olu Mahmudu tahta karmak iin son are olarak
Tutufla mracaat etmifl, lkeyi birlikte ynetmek zere evlenme vaadiyle sfahana
armflt. Bu maksatla, sfahana ulaflmak isteyen Tutufl, Diyarbekirden hareketle
Ahlat ve Azerbaycan zerinden Hemedana geldi. Burada Terken Hatunla birlefle-
rek Berkyaruka karfl ortak bir mcadele bafllatacaklard. Ancak ayn maksatla s-
fahandan Hemedana doru yola kan Terken Hatun yolda hastalanarak geri
dnmek zorunda kald ve ksa bir sre sonra da ld (Eyll-Ekim 1094). Terken
Hatunun lmden sonra ona bal emirlerden bir ksm Berkyaruk tarafna geer-
ken byk bir ksm da Tutufla katlmflt. Kaynaklarn ifadesine gre bu katlm-
larla Tutuflun ordusunun says elli bini bulmufltu.
Bu yeni durum karflsnda endifleye kaplan ve o srada Musulda bulunduu
anlafllan Berkyaruk, geliflmeleri kontrol altna alabilmek iin derhal sfahana ha-
reket etti. Ancak yolda Tutuflun komutanlarndan Abakolu Yakupun basknna
urad. Beklemedii bu baskn karflsnda ordugh yamalanan ve malup olan
Berkyaruk, yannda Emir Porsuk, Gmfltekin Candar ve Yaruktafl gibi birka
nemli adam olduu halde, kardefli Mahmudun hkimiyetindeki baflkent sfa-
hana snmak zorunda kald. te yandan Berkyarukun malubiyet haberi Ba-
data ulaflnca yeni Abbasi halifesi Mstazhir Billah hutbeyi Tutufl adna okutmaya
bafllad (Ekim-Kasm 1094). Terken Hatunun lm haberini alan adamlar, Berk-
yaruku nce flehre sokmak istememifllerse de daha sonra yakalayp hapsettiler.
Hatta bir ara saltanat davasndan tamamyla bertaraf etmek iin gzlerine mil e-
kilmesi bile dflnldyse de Mahmudun Berkyarukun geliflinin ikinci gnnde
iek hastalna yakalanmas ve durumunun ciddileflmesi zerine emirler, bekle-
menin daha uygun olaca kararna vardlar. Nitekim 1094 yl Ekim ay sonlarnda
Mahmud ld. Talihi bir anda deiflen Berkyaruk, gzlerine mil ekmeyi dflnen
emirlerce tahta oturtularak sultan ilan edildi (Kasm 1094).
Bu srada Hemedan nlerine gelen Tutufl, flehrin direnmesi zerine geri dnd.
Berkyarukun da hastaland haberini alnca, Reye hareket ederek buray ele ge-
irdi ve sfahan zerine yrmek iin hazrlklara bafllad. Btn bunlar olurken
emirler henz kimin safnda yer alacaklarna karar vermifl deillerdi. Zira Berkyaruk
da kardefli gibi lmcl iek hastalna yakalanmflt. Ancak Tutuflun tavizsiz ve
sert tabiat onlar Berkyarukun yannda yer almaya itiyordu. Buna bir de halk ve or-
du nezdinde hl saygn bir hatras olan Nizamlmlkn, byk nfuz sahibi
oullarndan Meyyedlmlkn Berkyaruka vezir olmas eklenince durum onun

lehine dnmeye bafllad. Nitekim iyileflmesinden hemen sonra Irak ve Horasandan
gelen kuvvetlerle ordusunun mevcudunu otuz bine karan Berkyaruk, vakit kay-
SIRA SZDE betmeden amcasSIRA SZDE Tutuflun zerine Reye hareket etti. Tutufl ise yeni ele geirdii
Rey halkna gvenmediinden Berkyaruku flehre altmfl kilometre mesafedeki Da-
flilu (Tafll) ky yaknlarnda karfllad. ki taraf 26 fiubat 1095te fliddetli bir savafla
tutufltular. Berkyaruk babas Melikflahn sancan karmflt. Bunu gren askerle-
rin bir ksmnn Berkyarukun tarafna gemesi ve daha nceden anlafltklar gibi,
S O R U S O R Upusudan kmamas Tutuflun ordusunun bozulmasna sebep ol-
emir Yasyann
du. Tutufl yanndakilerle birlikte bir sre daha kahramanca savafltysa da, atndan
DKKAT dflrlerekDldrld.
KKAT Tutuflun yannda bulunan olu Dukak, yz kadar atl ile
kamay baflardysa da ordusunun byk bir ksm l veya esir olarak yok oldu.
Tutufl, babas Alparslann Mervdeki trbesine gmld.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Berkyaruk bylece pek ok badireden sonra, saltanat mcadelesindeki en g-
l rakibi olan amcas Tutuflu bertaraf etmek suretiyle Suriye ve el-Cezire zerinde
AMALARIMIZ de hkimiyetini
AMALARIMIZtesis etmifl oluyordu. Ancak daha sonraki geliflmelere baklrsa bu
durum Berkyarukun iktidar iin tehlikenin bittii anlamna da gelmeyecekti.
K T A P Suriye Seluklular
K T A hakknda
P daha fazla bilgi iin bkz. Ali Sevim, Suriye ve Filistin Seluk-
lular Tarihi, Ankara 1989.
T ESIRA
L E V SZDE
ZYON ocuk yafltaT ESIRA
tahta Zkan
Y O N Berkyarukun yafl, tecrbe ve konum bakmndan kendinden ok
L E V SZDE
2 daha stn olan amcas Tutuflu saltanat mcadelesinde saf dfl brakmasn nasl aklar-
snz?
NTERNET NTERNET
Arslan Argunun syan
S O R U Melikflahn dier
S O R Ukardefli Arslan Argun, babas zamannda Harizm blgesi valilii-
ni yrtyordu. Kardefli Melikflahn saltanatnn ilk yllarna kadar da bu blgede
kalmfl; daha sonra kendisine Hemedan ve Save blgesinde yedi bin dinarlk ikta
DKKAT DKKAT
topra verilmiflti. Melikflah ldnde o da yannda Badatta bulunuyordu. Sul-
tann lm ile ortaya kan otorite boflluundan faydalanmak isteyen Arslan Ar-
N N
SIRA SZDE gun, hemenSIRA SZDE
Hemedana hareket etti. Buradan bir grup askerin kendisine katlmy-
la Niflabur zerine yrdyse de direniflle karfllaflnca Merve ekilmek zorunda
AMALARIMIZ
kald. Merv flahnesi Emir Kodan ve Emir Yaruktafl flehri ona teslim ettikleri gibi
AMALARIMIZ
adamlaryla emrine girdiler. Burada bir sre kalan Arslan Argun daha sonra Belhe
hareket etti. Bu srada Belhde bulunan Berkyaruk taraftar Fahrlmlk b. Nizaml-
K T A P mlk, onunla K mcadele
T A P edemeyeceini anlaynca flehri terk etti. Bylece Belh ve
Tirmiz gibi flehirleri ele geirip, Horasann tamamna hkim olan Arslan Argun,
Berkyaruka mektup gndererek, vaktiyle dedesi ar Beyin ikta olan Horasann
TELEVZYON ayn flekilde
T E Lkendisine
E V Z Y O N verilmesini istedi. Teklifinin kabul edilmesi halinde sultan-
ln tanyacan ve yksek miktarlarda para gnderip saltanat iin mcadeleye
girmeyeceini bildirdi.
Berkyaruk, ise bu srada gl rakiplerinden amcas Tutufl ve kardefli Mahmud
NTERNET N T E R Nonunla
ile urafltndan ET ilgilenemedii gibi mektubuna da cevap verememiflti. As-
lnda Arslan Argunun mektubundan da anlafllaca zere, onun amacnn Seluk-
lu tahtna oturmak deil iktalarn artrmak olduu aka grlmekteydi. Bunun
yannda Berkyaruk, rakiplerini bertaraf ettikten sonra Arslan Argunun zerine di-
er amcas Bribars gndererek onu cezalandrmak istedi. Emir Altuntafln da bu-
lunduu ordusuyla Horasana giren Bribars, burada yaplan ilk savaflta kardefli
Arslan Argunu bozguna uratarak Horasann byk bir ksmna hkim oldu. An-
cak malubiyet sonras Belhe ekilmek zorunda kalan Arslan Argun, 1095 yl son-
larnda Bribarsla yapt ikinci savafl kazand. Esir dflen Bribars bir sene Tir-
mizde hapsedildikten sonra yaynn kirifli ile bodurularak ldrld. Arslan Ar-
gun bununla da yetinmeyerek Horasan blgesinin nemli kalelerini tahrip ettirdi.
Bunun zerine Sultan Berkyaruk, amcasna karfl bu defa byk bir orduyla karde-
fli Sancar gnderdi ve kendisi de arkalarndan hareket etti. Fakat yolda, Arslan Ar-
gunun bir klesi tarafndan ldrld haberini aldlar. te yandan Sancar, ken-
dini bekleyen bir ksm emirle birlikte Niflabur nne gelip flehri sulh yolu ile tes-
lim ald (20 Nisan 1097). Niflaburdan sonra Horasann birok flehri de ona itaat et-
ti. Bu baflars zerine Sultan Berkyaruk kardefli Sancar, merkezi Merv olmak ze-
re Horasan melikliine atad.
Bylelikle Tutufltan sonra dier amcas Arslan Argun tehlikesini de bertaraf
eden Berkyaruk, birok yere yeni atamalar yaparak, yllardr saltanat mcadelesiy-
le sarslan devlet otoritesini yeniden eski dzenine sokmaya alflt. Ancak bu nisb
istikrar fazla srmedi. Zira Sultan Berkyaruk bundan sonra da, iktidarn korumak
iin kardefli Muhammed Taparla uzun bir mcadeleye girmekSIRA SZDE
zorunda kalacakt. SIRA SZDE
Hallar ve Berkiyaruk Dnemi Hallarla Savafl

Berkyarukun saltanatn korumak iin kardefl ve amcalaryla kyasya mcadele et-
tii; mcadelenin birinin bitip dierinin bafllad bir ortamda, bu defa da Suriye ve
S O R U S O R U
Filistin blgesi iin dorudan hedef alan Hal Seferleri bafllad.
XI. yzyl sonlarna doru Bat Avrupada, zellikle kilisenin ynlendirmesiyle,

D K K A T gya Dou- DKKAT
da Mslmanlarn zulm altnda bulunan dindafllarnn ve Hz. sann mezarnn bulundu-
u Kudsn Mslmanlarn elinden kurtarlmasnn Bat Hristiyan SIRA dnyas iin yerine ge-
N N
SZDE SIRA SZDE
tirilmesi kanlmaz bir grev olduu fikri uyanmflt. Hal Seferleri ad verilen bu byk
hareketin bafllca propoganda malzemesi din idi. Gerekten de slamiyetin, Hristiyanlk
aleyhine evrensel bir din haline gelmesi ve dolaysyla maddi snrlarnn
AMALARIMIZ dou ve bat y- AMALARIMIZ
nnde genifllemesi; bylece Hristiyan dnyasnn adet bir hilal ierisinde kuflatlmas
nemli bir sebep idi. Ancak Malazgirt savaflndan sonra Seluklularn Bizans egemenliin-
K T kurarak
de bulunan Anadoluda bir devlet kurmalar ve ayrca zmirde bir beylik A P kuvvetli K T A P
bir donanma meydana getiren aka Beyin, Rumeli ynnde Bizans ciddi flekilde tehdit
eden Peeneklerle iflbirliine giriflmesi ve nihayet Bat Avrupada yaflanan byk ekonomik
kriz gibi nedenlerin de, bu hareketin hazrlanmasnda byk pay TolduuE L E V Z kabul
Y O N edilmek- TELEVZYON
tedir. Ksaca bu seferlere katlan tm hiristiyanlar iin mutlaka madd ya da manev bir he-
def veya kar sz konusu idi.
NTERNET NTERNET
Bizans mparatorlar, Trk ilerleyifli karflsnda ilki Malazgirtten sonra olmak
zere, 1095 ylna kadar defa Papalktan yardm isteinde bulunmufllard. Bu ta-
lebi frsata dnfltrmek isteyen Papa II. Urbanus, Kasm 1095 tarihinde toplanan
Clermont Konsilinde Hal Seferi arsnda bulundu. Hedef olarak da Kutsal Top-
raklar ve Anadoluyu gsterdi. ki yzyl kadar srecek olan Hal Seferleri tarihi
bylece bafllamfl oldu. 1096da Fransadan ve Norman Kuzey talyadan gelen r-
gtlenmifl flvalye ordular stanbulda bulufltular. slm dnyas, siyas temsilcileri
olan Seluklularn ierisinde bulunduu karflklklar yznden yaklaflmakta olan
tehlikeyi ve mahiyetini ok iyi alglayamad. Dolaysyla bu byk tehlike karflsn-
da tedbir de alnamad. Trkiye Seluklularnn baflkenti znik ve ukurovay zapt
eden Hallar, 1098 baharnda Byk Seluklu snrlarna dayanmfl bulunuyorlard.
Tutufl yeeni Berkyarukla girdii taht mcadelesini kaybedip Rey savaflnda

lnce, Suriye Seluklu topraklar iki olu arasnda blnmflt. Halebe hkim
olan Rdvan ile Dmaflk ele geiren Dukak birbiriyle mcadeleye giriflmifllerdi.
Geri her iki kardefl de Byk Seluklu Sultan Berkyaruku metb olarak tanyor-
lard.
te yandan Hallarn ilk hedefini teflkil eden Hristiyanln kutsal flehirlerin-
den Antakya, hl Melikflahn vali olarak tayin ettii Yasyann idaresinde bulu-
nuyordu. Hal ordular daha Anadoluda iken Suriye ve Irakn Mslman halk
byk korku ve telafla dflmfllerdi. Fakat grnfle gre mahalli emir ve valiler,
istilaclara pek aldrfl etmiyorlard. Esasen bu durumun bafllca sebebi, devrin kay-
naklarndan anlaflld zere, Hallarn kimliklerine ve maksatlarna dair herhan-
gi bir fikirleri yoktu. Melik Rdvan bu srada Yasyan ve Skmenle birlikte kar-
defli Dukakn zerine yrmekte idi. fieyzerde iken Hallarn Antakyaya yr-
mekte olduunu renince derhl Halebe dnd.
Grnfle gre tehlikeyi ilk fark eden yine Yasyan olmufltu. Zira Antakyaya
dnen bu tecrbeli emir uzak yakn btn emir ve melikliklere, bu arada Musul
valisi Krboaya, melik Dukaka, Sultan Berkyaruka yardm etmeleri iin baflvur-
du. Daha sonra Haleb meliki Rdvandan da yardm istedi. nce Dukak ile mtte-
fikleri, sonra Rdvan ve Skmen, Hallara karfl girdikleri savaflta yenildiler (Aralk
1098). Bu yenilgi Hal meselesinin Suriye Seluklu meliklerinin glerinin stn-
de olduu gsterdi. Bunun zerine Yasyan btn midini douya, bilhassa B-
yk Seluklu hkmdar Berkyaruka balamflt. Ancak taht mcadeleleri ile u-
raflmakta olan Berkyaruk, kendisi dorudan sefere kacak durumda deildi. Sul-
tan, Hallarla mcadele ve onlar slam topraklarndan srp karma grevini, el-
Cezire blgesi emirlerini de emrine vermek suretiyle Musul Atabeyi Krboaya
havale etti. Buradan da anlafllaca zere bu andan itibaren Hal meselesi vasal
Suriye Seluklularn meselesi olmaktan karak, Byk Seluklu Devletinin mese-
lesi haline gelmiflti.
Krboann byk bir kuvvetle harekete gemesi Antakya kuflatmakta olan
Hallar ok korkuttu. Ancak bu Seluklu baflkumandannn, Mart 1098 Urfada
kurulmufl olan ilk Hal kontluunu ortadan kaldrmak iin bofluna vakit kaybet-
mesi Antakyay muhasara eden Hallar iin byk frsat oldu. Nitekim ok zor
gnler geirmelerine ve byk skntlar ekmelerine ramen; Firuz adl bir Erme-
ni dnmesinin ihaneti ile flehre girmeye muvaffak oldular. Krboa ise ancak An-
Anadoludan geen Hallar takyann dflmesinden iki gn sonra flehir nlerine gelebilmiflti (3 Haziran 1098).
Mart 1098de Urfay; Krboa emrindeki Seluklu ordusu, Hallarn eline geen Antakyay drt bir
Haziran 1098de Antakyay taraftan kuflatma altna ald. Antakya Hallarn eline geince Seluklu kuvvetleri-
ele geirdiler. 1099da
Kuds dflt. On yl sonra ne katlmak iin flehirden kan Yasyan yolda ldrld. Ancak direnmeye de-
Tarblusflamn da ele vam eden Antakyann i kalesinin savunmasn olu fiemsddevle srdryordu.
geirilmesiyle, hepsi de
Kuds Krallna bal olan Krboa, fiemsddevle ona balln arz etmesine ramen, i kalenin komutasn
Urfa Kontluu, Antakya ondan alarak komutanlarndan Ahmed b. Mervana verdi. Krboann dflardan,
Prinkepslii yannda
Trablusflam Kontluu ortaya
Ahmed b. Mervann ieriden hcumlar Hallara byk kayplar verdiriyordu. ki
kmfl oldu. Kuds atefl arasnda kalan ve had safhada yiyecek sknts ekmekte olan Hallar, Kr-
kuflatld srada Sultan boaya haber gndererek yanlarna erzaklarn almalar kofluluyla flehri terk etme-
Berkyaruk ve Muhammed
Tapar kyasya taht kavgas yi teklif ettilerse de, Krboa bunu kabul etmedi. Seluklu komuta kademesinde
yapyor, Suriye ve el-Cezire yaflanan ekiflmeler; ve gerek han bulunduu gibi maneviyat artran haberler
blgesindeki melik ve
emirler, birbirlerinin
zerine Hallar, Seluklu ordusu ile savaflmak iin flehir dflnda mevzi aldlar (28
aleyhine alflyorlard. Haziran 1098). Krboa, bu savaflta byk bir yenilgi ald. Kararghn ve ordunun
arlklarn brakp ekilen Krboa Halepe glkle ulaflabildi.
Hallar ise bu blgede pefl pefle birok kaleyi ele geirdiler. Nihayetinde Ku-
ds nlerine gelen Hal ordular Fatmlerin idaresinde bulunan flehri 15 Temmuz
1099 ylnda ele geirdiler. Dnemin kaynaklar Hallarn flehirdeki Mslman,Ya-
hud, ve hatt doulu Hristiyanlara karfl byk vahflet sergilediklerini belirtirler.
Hallarn ksa bir sre ierisinde nce Urfa ardndan Antakya ve Kuds ele geirmeleri-
SIRA SZDE SIRA SZDE
ni nasl aklarsnz? 3
D fi N E L M ResimD 5.1
fi N E L M
Kaynak: P.M.Holt,
Hal Devletleri ve
S O R U S O R U
Komflular (trc.
Tanju Akad),
stanbul 2007.
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Muhammed Tapar ile Saltanat Mcadelesi

Byk Seluklu Sultan Melikflah vefat ettii srada hayatta kalan oullarnn by-
Berkyaruk, ikincisi ise Muhammed Tapar idi. 21 Ocak 1082de Seferiyye Hatun
adl bir cariyeden dnyaya gelen Muhammed Tapar, Melikflah ldnde Ba-
datta yannda bulunmaktayd. Daha sonra Terken Hatun ve kardefli Mahmud ile
birlikte Isfahana gitmifl; Berkyarukun burada Terken Hatun ve kardefli Mahmudu
muhasara ettii srada gizlice aabeyinin tarafna gemiflti. Berkyaruk 1094 ylnda
adna hutbe okutmak zere Badata giderken kardefli Muhammed Tapar da ya-
nnda gtrmfl ve burada Gence ile evresini ona ikta etmiflti. Ayrca kardefli Ta-
par melik unvan ile Genceye gnderirken Trk tresine uygun olarak itimat
ettii adamlarndan Emir Kutlutekini de ona atabey tayin etmiflti.
Arran: Kr ve Aras nehirleri Muhammed Tapar, melik bulunduu Gencede muhtemelen evresindekilerin;
arasnda, bugnk Gence ve
Karaba vilayetlerinden zellikle de Berkyarukun azlettii veziri Nizamlmlkn olu Meyyedlmlkn
oluflan blgedir. tahrikleriyle isyan etti. Sultan Berkyaruk bu srada Suriye ve Filistin blgesine yer-
leflmekte olan Hallarla mcadeleye hazrlanmakta idi. fle kendisine engel olaca-
n dflnd atabeyi Kutlutekini ldrmek ve Arran eyaletinde Berkyaruk
adna okunan hutbeyi kesip kendi adna okutmakla bafllad.
Sefdrd ve Hemedan Savafllar

Durumu renen ve mdahale etmek isteyen Sultan Berkyaruk Zencan flehrine
doru yola kt. Bu srada baz emirler Sultan Berkyaruka haber gnderip ms-
tevf Mecdlmlk el-Balsnyi kendilerine teslim etmesini istediler. Sultan bu is-
tei kabul etmedi; emirleri ikna edemeyince 200 kifliyle ordughtan ayrlmak zo-
runda kald. Mecdlmlk yznden Sultan Berkyaruka muhalefet eden emirler
Muhammed Tapara katldlar. Muhammed Taparn Rey zerine geldii haberini
alan Berkyaruk kardefliyle savaflmay gze alamayarak nce sfahana, halkn fleh-
rin kaplarn amamas zerine de Hzistana gitmek zorunda kald. Muhammed
Tapar 20 Eyll 1099da Reye ulaflt. Badat flahnesi Gevheryin, Musul emiri Kr-
boa ve el-Cezire emiri krmfl gibi emirlerin kendisine katlmasyla daha da
glendi. Gevheryini Badata gnderip Halifeden kendi adna hutbe okutmas-
n istedi. Bu istee uyan Halife Mstazhir, Gysd-dny ved-dn lakabn ver-
dii Muhammed Taparn sultanln tasdik ederek onun adna hutbe okuttu.
Bunun zerine Berkyaruk, adna yeniden hutbe okutmak iin harekete geerek
Huzistandan Vasta geldi. Burada Hille emiri Seyfddevle Sadaka da ona katld.
Iraktaki Arap afliretleri zerinde etkili bir konumu olan bu emirin katlm Berkya-
rukun aleyhine bozulmufl olan dengeyi byk oranda dzeltti. Nitekim kaynakla-
rn ifadesine gre; Badata hareket eden Sultan Berkyaruk halkn coflkun sevgi
gsterileri arasnda 2 Ocak 1100 gn flehre girmifl ve hutbeyi tekrar kendi adna
okutmay baflarmflt. Daha sonra Berkyaruk, Gmfltekin Kaysaryi Badata flah-
ne tayin etti. O srada Badatta bu grevi Muhammed Tapar taraftar lgazi b. Ar-
tuk yrtmekteydi Bunun zerine Muhammed Taparn yannda olan Krboa gi-
bi baz emirler tekrar Berkyarukun safna getiler. Kfl Badatta geiren Sultan
Berkyaruk ok sayda Trkmenin kendisine katlmndan sonra Muhammed Tapar
zerine yrd. 15 Mays 1100de Hemedan yaknlarndaki Sefdrdda meydana
gelen savaflta Berkyaruk baflta stnlk kurup karfl tarafn kararghna kadar so-
kulduysa da; savafln sonuna doru bozulan birliklerini toparlayamayarak otuz
kadar kifliyle savafl meydann terk edip Reye ekilmek zorunda kald. Vezir M-
eyyedlmlk, Berkyarukun esir dflen veziri Eblmehsini Badata gnderip Ha-
lifeden hutbenin tekrar Muhammed Tapar adna okunmasn istedi. Halife de bu
istee uyarak 25 Mays 1100 Cuma gn hutbeyi Muhammed Tapar adna okuttu.
te yandan Sultan Berkyaruk, savafln ardndan emr-i dd Habefl b. Altuntak
ve dier emirlerden yardm salamak iin kt yolculukta Muhammed Taparn
z kardefli Horasan Meliki Sencere yenilince Crcn ve Damgana (Dmegn) gi-
derek yeni kuvvetler toplamaya alflt. Bunun zerine Muhammed Tapar, daha
fazla kuvvetlenmesine frsat vermeden Berkyaruk ile savaflmak zere Hemedana
yrd. 5 Nisan 1101de Hemedanda yaplan savafl bu sefer Muhammed Taparn
yenilgisi ve esir dflen veziri Meyyidlmlkn idamyla sonuland. Muhammed
Tapar bundan sonra Melik Sancarn yanna gitti. Crcndan Damgana gelen iki
kardefl buradan Reye hareket ettiler; Berkyaruk da Reye doru yola kt. Zaferin
ardndan Berkyaruka katlanlarn says bir ara yz bine ulaflmflt. Ancak daha
sonra baz emirler, madd sknt eken Berkyarukun iaflelerini temin edememesi
zerine ayrlmaya baflladlar. Tapar ile Sancar yeniden toparlanmasna imkn ver-
meden Berkyaruk zerine yrdler. mitsizlie kaplan Berkyaruk 5000 kiflilik
bir kuvvetle 13 Eyll 1101de Badata girdi. Muhammed Tapar ve Sancar Berkya-
ruku takip ederek on gn sonra Badata ulafltlar.
Rzrver, Rey ve Hoy Savafllar

Sancarn Horasana dnmesinin ardndan Badattan ayrlan Muhammed Tapar ile
onu takip eden Berkyaruk bu kez Nihavend yaknlarndaki Rzrverde karfl
karflya geldiler (27 Aralk 1101). Baz kk arpflmalardan sonra taraflar arasn-
da antlaflma saland. lke topraklarnn resmen ikiye blnd bu antlaflmaya
gre Berkyaruk sultan; Tapar Gence meliki olarak, kendisine braklan blgelerde
nevbet aldracak ve Sultan Berkyaruka ylda 1.300.000 dinar vergi deyecek-
ti. Ancak bu antlaflma uzun srmedi. Muhammed Tapar bir sre sonra kendisini
barfla ikna eden emirlerden Besmeli ldrtt, Emir Ay Teginin gzlerine mil ek-
tirdi. Ardndan Reye gidip befl nevbet aldrarak sultanln iln etti. Bunun ze-
rine sefere kan Berkyaruk, Rey yaknlarnda cereyan eden savaflta Muhammed
Tapar malp etti. Tapar az sayda taraftaryla sfahana kat. Ancak Berkyaruk
tarafndan kuflatlnca erzak sknts ekmeye bafllad ve bin kadar svari ile sfa-
handan gizlice ayrld. Kardeflinin Sve istikametinde gittiini renen Berkya-
ruka bal kuvvetler onu takibe koyuldular. Nihayet Hoyda yaplan zellikle
Berkyarukun maiyetindeki Emir Ayazn byk rol oyna savaflta tekrar bozguna
urayan Muhammed Tapar, Skmen el-Kutbnin ikta yeri blgesi Ahlataa doru
kaarken, Berkyaruk da Zencana gitti.
Yllardan beri devam eden i savafllarn devleti yprattn gren Berkyaruk ve
Muhammed Tapar, ileri gelen limlerin de teflvikiyle barfl yapmaya karar verdiler.
Ocak 1104de varlan antlaflmaya gre Sultan Berkyaruk, Muhammed Taparn befl
nevbet aldrmasna mdahale etmeyecek, Muhammed Taparn payna dflen fle-
hirlerde Berkyaruk adna hutbe okunmayacak, aralarndaki yazflma vezirler vas-
tasyla yaplacak, askerler diledikleri tarafa geebileceklerdi. Cibal, Fars, sfahan,
Rey, Hemedan, Hzistan ve Badat Berkyarukun; Azerbaycan, Diyarbekir, el-Ce-
zre. Musul, Suriye ve Hille emiri Seyfddevle Sadakann idaresindeki topraklar
Taparn hkimiyetine braklacakt. Ayrca Berkyaruktan sonra Tapar sultan ola-
cak, Horasan meliki Sancarn durumunda herhangi bir deifliklik yaplmayacak;
Sancar, Muhammed Tapar metb tanmaya devam edecekti. Bu antlaflma sayesin-
de Sultan Melikflahn lmyle bafllayan taht kavgalar sona ermifl oluyordu.
Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasnda cereyan eden uzun taht mcadelele-
rinin, Byk Seluklu Devletinin bundan sonraki dnemini etkileyen pek ok
olumsuz sonucu olmufltur. Bunlarn bilinmesi, Melikflahn lmyle bafllayan B-
yk Seluklu mparatorluunu paralanma ve kfle gtren sreci kavramak
acsndan nemlidir:
1. ki kardeflin saltanat mcadelesi, devlet otoritesinin zayflamasna ve emirle-
rin iktidar boflluundan yararlanp kendi hareket alanlarn geniflletmelerine
imkn vermifltir. Emirler sre gelen savafl hlini, sk sk taraf deifltirerek is-
teklerinin gerekleflmesi iin pazarlk konusu yapmfllardr.
2. Berkyaruk ve Muhammed Tapar hkimiyetleri altna aldklar blgelerde ik-
tidar olmalarna ramen muktedir olamadklarndan vergiler dzenli bir fle-
kilde toplanamamfl, devletin mali yaps bozulmufltur.
3. Yaplan savafllarda birok deerli devlet adam ve komutan ldrlmfl, bu-

nun neticesinde devlet ynetimi ehil olmayan kiflilerin eline gemifl; bu da
zamanla devletin zaafa dflmesine sebep olmufltur.
4. Bu dnemde slam dnyasnn en byk devleti konumundaki Seluklula-
rn i mcadelelerle uraflmas Hallara karfl yaplan cihada destek vereme-
mesine; dolaysyla Hallarn Suriye ve Filistine yerleflmelerine zemin hazr-
lamfltr.
Berkyarukun lm ve fiahsiyeti
Babas Sultan Melikflahn lmnden sonra Terken Hatunla, amcalar, kardeflleri
ve ihtirasl emirlerle srekli mcadele eden, pek ok zorluklara katlanan Sultan
Berkyaruk btn engellere ramen; 12 yl Byk Seluklu Devletine hkmdarlk
yapt. Hatta bir keresinde amcas Tutufla malup olup sfahana snd zaman
kardefli Mahmudun adamlarnca yakalanp gzlerine mil ekilmesinden flans ese-
ri kurtularak son anda sultan ilan edilmiflti. Berkyaruk son olarak kardefli Muham-
med Taparla uzun bir saltanat mcadelesinden sonra anlaflmfl ve onun tarafndan
Byk Sultan olarak tannmflt. Her ne kadar taht mcadelelerinden frsat bulup
Hallarn Suriye ve Filistin topraklarna yerleflmelerine engel olamamflsa da o, -
karc ve entrikac bir siyaset takip eden emirleri tamamen bastrarak idaresi altna
almay baflarmflt.
fllerinin dzene girdii bir srada vereme yakalanan Berkyaruk, bir sedye iin-
de Badat istikametinde yola karld. Terken Hatunu yendii Bercirde geldi-
inde durumu iyice arlaflt. Hayatndan umut kesilince emirlerini yanna ara-
rak befl yaflndaki olu Melikflah veliaht, Emir Ayaz da ona atabey tayin etti.
Emirlerinden Melikflaha itaat etmeleri ve onu dflmanlarna karfl korumalarn is-
tedi. Sultann talebini kabul eden emirler Melikflah desteklemek hususunda can-
larn ve mallarn esirgemeyeceklerine dair yemin ettiler. Bunun zerine olu Me-
likflah ve emirlerini Badata gnderdi. Kendisi de sfahana dnmek zere bura-
da kald. Fakat kafile Bercirdden henz uzaklaflmflt ki, Berkyaruk, 22 Aralk
1104 tarihinde yirmi befl yaflnda vefat etti. Devrin kaynaklar onu, yumuflak huy-
lu, asil, cmert, sabrl, iyi ahlakl ve gl bir hkmdar olarak anarlar. O ayrca
cezalandrmakta aflrya gitmeyen merhametli bir sultand.
SIRA SZDE SIRA dneminin

Sizce Berkyaruk SZDE Fetret Devri olarak adlandrlmasnn sebebi nedir.
4
D fi N E L M SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR (1105-1118)
D fi N E L M
Muhammed Taparn Tahta kmas

S O R U
Atabey EmirSAyazO R U
yolda Sultan Berkyarukun vefat haberini alnca veliaht flehzade
Melikflah iin ota, etr gibi bir hkmdar iin gerekli olan her fleyi hazrlatt. Bu
DKKAT srada yanlarnda
D K K A Sultan
T Berkyaruku Badata gitmeye teflvik etme dflncesiyle
sfahana gelmifl bulunan Badat flahnesi Emir lgazi b. Artukda vard ve yolculuk-
ta Melikflaha
SIRArefakat
SZDE ediyordu. 6 Ocak 1105 ylnda Badata giren heyeti Halife
N N
SIRA SZDE
Mustazhirin veziri karfllad. lgazi ve Emir Toayrek derhal divan toplayp II.
Melikflah adna hutbe okunmasn istediler. Bunun zerine 12 Ocak 1105 Perflem-
AMALARIMIZ be gn divanda
AMALARIMIZertesi gn de camilerde hutbe Byk Seluklu Sultan olarak Me-
likflah b.Berkyaruk adna okundu ve ona dedesi Sultan Melikflahn Celalddevle
lakab verildi.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
Bu srada Muhammed Tapar ise, Berkyarukla yapt anlaflma gerei kendisine

braklan Musulu kuflatmakla meflguld. Zira flehrin hkimi krmfl, Muham-
med Taparn btn srarna; hatta flehri teslim ettii ve kendisi adna hutbe okuttu-
u takdirde buray yine ona vereceini sylemesine ramen Berkyaruktan byle
bir emir almad gerekesi ile Musulu Tapara teslim etmiyordu. Kuflatmann ve
ayn oranda direniflin btn fliddetiyle srd bir srada (28 Ocak 1105) Sultan
Berkyarukun lm haberini alan Emir krmfl nihayet yaplan karfllkl mza-
kereler neticesinde itaatini bildirerek Musulu Muhammed Tapara teslim etti. fieh-
ri teslim alan Muhammed Tapar, yannda Skmen el-Kutb ve teki emirler oldu-
u halde vakit kaybetmeden Badata hareket etti. Bu arada Hille Arap Emiri Sey-
fddevle Sadaka da Muhammed Taparn bir an nce Badata gelmesini bekliyor-
du. Muhammed Tapar 10 fiubat 1105 tarihinde Badata ulaflt ve flehrin batsnda
konaklayarak burada adna hutbe okuttu. Dou tarafnda ise hutbe Melikflah b.
Berkyaruk adna okunuyordu.
te yandan Melikflahn atabeyi Ayaz baflta kendisine karfl harekete gemeye
niyetlendiyse de askerlerinin Muhammed Taparn safna geeceini dflnp an-
laflma yoluna gitmeyi daha uygun buldu. Bunun iin de Muhammed Tapardan
Melikflah b. Berkyaruk ve emirler iin teminat istedi. Kaynaklarn ifadesine gre
Muahmmed Tapar da: Melikflah benim evladm gibidir. Onun iin babas (Bekya-
ruk) ile benim aramda hibir fark yoktur demek suretiyle istenilen teminat ver-
di. Bunun zerine atabey Ayaz ve Seyfddevle Sadaka itaatlerini bildirmek iin hu-
zura gelerek af dilediler. Bylece Muhammed Tapar, Byk Seluklu Devletinin
tartfllmaz yegne sultan oldu (13 fiubat 1105). Sultan Berkyarukun hkmdarlk
dnemini kapsayan ve Byk Seluklu Devletinin kflnn habercisi gibi gr-
nen taht mcadeleleriyle dolu Fetret Devrinde ibre Muhammed Taparn clsu
ile bir nevi iyileflmeye doru dnmfl oldu.
Devlet Otoritesinin Yeniden Glendirilmesi abalar

Sultan Muhammed Tapar, tahta geince btn bu mcadeleler sresince bozulan
devlet otoritesini yeniden salamak amacyla youn bir mcadele bafllatt. Bu er-
evede ilk olarak, af dilemesi ve itaatini kabul etmesine ramen tavrlarndan ra-
hatsz olduu ve ileride tehlike oluflturabileceinden korktuu Melikflahn atabeyi
Ayaz ldrtt. Ardndan Seluklu hanedanndan Mengbarsn isyann bastrd
(1105-1106).
Mengbars syan
Seluklu hanedanndan daha nce ad geen Bribarsn olu Mengpars sfa-
handa bulunduu srada maddi skntlarna are bulmak iin Nihavend flehrine
gitmiflti. Burann ahalisinden toplad askerlerin yardmn aldktan sonra adna
hutbe okutup isyan etti. Ksa bir sre sonra Nihavendi iflgl yolu ile zapt etti. Bu-
nun yannda Muhammed Tapar ile husumeti bulunan Zengi b. Porsuka haber
gndererek kendisine katlmas teklifinde bulundu. Hapiste bulunmasna ramen
Zengi b. Porsuk, kardefllerine Mengparsa yardm etmemeleri konusunda mektup
gnderdi. Hile ile kendisine itaat ettiklerini syleyen Porsukun adamlar, Meng-
pars Huzistanda yakalayp sfahanda Sultan Muhammed Tapara teslim ettiler.
Sultan da onu hapsetti (1105-1106). Ayrca Zengi b. Porsuku da sadakatinden t-
r serbest brakt ve Ahvaz ile Hemedan arasndaki iktalarndan vazgemesine kar-
fllk ona Dinever ve baflka yerler ikta etti.
Hille Emiri Sadakann syan ve ldrlmesi

Melikl-Arab diye flhret bulan Hille emiri Sadaka, Sultan Melikflah dneminden
beri Seluklulara tabi olarak merkezi Irakda hkm sren Mezyedilerin emiri idi.
Sultan Melikflahn lmnden sonra bafllayan taht kavgalar srasnda daha nce
iflaret edildii gibi, Berkyarukun saflarnda yer ald. Ancak Berkyarukun veziri
Eblmehsinin, nceki yllara ait borlarn istemesi ve demedii takdirde top-
raklarna yryecei tehdidinde bulunmas zerine, 1101de Berkyaruka karfl kar-
defli Muhammed Tapar desteklemeye karar verdi. 1102de Kerbelann yaknnda-
ki Cmiayn flehrinin yerinde yaptrd Mezyedlerin merkezi Hillede ve hkimi-
yetindeki dier flehirlerde onun adna hutbe okuttu. Bu srete Muhammed Ta-
para nemli destekler sunduu gibi Bekryaruka karfl dflmanln aa vurmak-
tan da ekinmedi. Muhammed Tapar da ona mkfat olarak Vast ikta etti. O za-
mana kadar Kfe-Hit arasndaki blgede gebe olarak yaflayan Mezyedler bu ta-
rihten itibaren Hilleyi merkez edindiler.
Seyfddevle Sadaka, Berkyaruk ile Tapar arasndaki taht kavgalarndan istifade
ederek hkimiyetini btn Irak topraklarna yaymaya alflt. Bu tavrn Sultan Mu-
hamed Tapar dneminde de srdrmek istedi. Nitekim fiubat 1106da Basra, Mart
1107de Tkrti ele geirdi. Sadakann yaylmac bir politika izlediini, sadece Ab-
bas Halifesi Mstazhir Billh adna hutbe okuttuunu ve kendisine muhalif emr-
leri koruduunu gren Sultan Muhammed Tapar onu bertaraf etmeye karar verdi.
Mart 1108de, Hille-Vst arasnda bulunan Numaniyede meydana gelen savaflta
Seyfddevle Sadaka ldrld. Olu Dbeys de esir dflt. Sultan Muhammed Ta-
par Dbeysi Badata gtrd ve kendisine bal kalacana dair yemin ettirdik-
ten sonra serbest brakmakla birlikte Hilleye dnmesine izin vermedi. Dbeys, an-
cak Muhammed Taparn lmnden sonra, olu Irak Seluklu Sultan Mahmud
zamannda Hilleye gidebilirdi.
Trkiye Seluklular ile Rekabet

Sultan Tapar tarafndan Musuldaki grevinde braklan krmfl, daha sonra Sul-
tana vaat ettii hizmet ve mali yardm yerine getirmedi. Sultan da onun elinde bu-
lunan Musul ve yresini daha nce Huzistan ve Fars tarafndaki beldelere hkim
bulunan emir avl Sakavuya ikta etti (1106). Bu grev deiflikliinde daha ok,
krmfln o sralarda Diyarbekir blgesinde bulunan Trkiye Seluklu sultan
I. Kl Arslan ile gizli bir anlaflma yapmfl olma ihtimali etkili olmufltu. Tapar, Su-
riye-el-Cezire-Irak hattnda son derece stratejik bir konumunda yer alan Musulu,
sadakatinden flphe duyduu birisinin ynetiminde brakamazd.
avl 31 Ekim 1106da Badata geldi ve buradan ikta merkezi olan Musula y-
neldi. Yolu zerindeki Bevazici ele geirdikten sonra Erbile vard. krmfl ikta
blgesini terk etme niyetinde olmadndan avlnn ilerleyiflini duyunca evre il-
lere haber yollayp yardm istedi. Neticede iki bin kadar asker toplayan krmfl,
bin kiflilik kuvveti bulunan avl karflsnda yenilip esir dflt. krmfln ma-
lubiyet haberi Musula ulaflnca adamlar onun yerine olu Zengiyi geirdiler. te
yandan krmfln memlklerinden, Musul kale muhafz Guzolu baflta olmak
zere flehir ileri gelenleri, avlya karfl o sralarda Urfay kuflatmakta olan Trki-
ye Seluklu Sultan I. Kl Arslandan yardm istediler.
Kl Arslan, Trkiye Seluklularnn ekonomik ve meden geliflimi bakmndan
byk bir frsat olarak grd teklifi kabul etmekte tereddt etmedi. Urfa kuflat-
masn brakarak derhal Musula doru harekete geti. Bunun zerine avl, orta-
5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk veSIRA SZDE Tapar Devri)
Muhammed SIRA SZDE
93
ya kan yeni durum karflsnda Musulu kuflatmaktan vazgeti.D Bu

fi Nsrada
E L M esaret al- D fi N E L M
tndaki krmfl de lmflt. avl dorudan Kl Arslann zerine yrmeyi
tercih etti. Nusaybinde meydana gelen muharebede, Trkiye Seluklu Sultan kar-
S O R U S O R U
flsnda tutunamayan avl malup olarak kat.
Trkiye Seluklular daha nce de sz edildii gibi, kurulduktan itibaren

D K KByk
AT Seluklu- DKKAT
larla rekabet ierisinde olmufllardr. Bunun bafllca sebebi Byk Seluklu tahtnn kendi
haklar olduu iddias yannda; Anadolu ve el-Cezirenin jeomorfolojik
SIRA ve jeopolitik ne-
N N
SZDE SIRA SZDE
minden dolay tarih boyunca, blge gleri arasnda srp giden mcadelenin, flimdi dev-
rin hkim gleri olarak onlarn arasna intikal etmifl olmasyd. Nitekim Sleymanflah da
AMALARIMIZ
bu yzden Bizansla barfl yapp ukurova zerinden Suriye kaplarna dayanmfl, fakat bu AMALARIMIZ
mcadelede hayatn kaybetmiflti. Melikflahn nce Diyarbekiri, Sleymanflahn lmn-
den sonra da Antakya ve Halebi almas, Trkiye Seluklularnn Gney kfl yolunu tama-
men kapatmflt. Kl Arslann saltanatnn ilk yllarnda meydanaK gelen
T A Hal
P seferinin K T A P
sebep olduu kayplar, flimdi bu tecritten kurtulmak zorunda olan Trkiye Seluklar iin
rekabet alann Malatya zerinden Musula kaydrmflt.
TELEVZYON TELEVZYON
Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslann Musul Hkimiyeti ve lm
Muhammed Taparn Byk Seluklu Sultan olduu 1105 ylnda, Trkiye Seluk-
lu Sultan I. Kl Arslan da Daniflmedlilerden Malatya almfl, Dou
N T E RAnadoluda
NET B- NTERNET
yk Seluklulara bal olan baz Trkmen beylerinin kendisine tbi olmasyla da
hakimiyeti altndaki topraklar geniflletmifl bulunuyordu. 1101 yl Hal ordularn
yok eden, Antakya ve Urfay zabt etmek teflebbsnde bulunan Kl Arslan, Ha-
l seferinin yaralarn sarabilecek gibi grnyordu.
Ancak ortaya kan bu yeni durum Byk Seluklular asndan, Kl Arslanla
savafl adeta kanlmaz hle getiriyordu. Gerekten de avly malup ettikten
sonra, 22 Mart 1107 tarihinde Musula giren Kl Arslan hutbeyi kendi adna okut-
tu. avl ise Halepe giderek Melik Rdvan ve Artukolu lgaziden salad kuv-
vetlerle Seluklu sultannn zerine yrd. Bunun zerine Musulda olunu nib
olarak brakan Kl Arslan avlya doru harekete geti. Aslnda Bizans mpara-
toruna yardma gnderdii askerleri gelene kadar savafl geciktirmek niyetindeydi.
avl, Kl Arslann yardm almasn engellemek iin hemen saldrya geti. Daha
nce kendisine katlan Trkmen beyleri, avlnn ordusunun kalabalk olduunu
grerek onu terk ettiler. Bununla birlikte harbi kabule mecbur kalan Kl Arslan,
kahramanca arpflmasna ramen ordusunu yenilgiden kurtaramad. Melikflah za-
mannda geirdii alt yllk esaret hayatn tekrar yaflamak istemeyen Kl Arslan,
kamak iin atn Habur nehrine srd, fakat boularak hayatn kaybetti (3 Hazi-
ran 1107).
Bunun zerine Musula giden avl, flehri ele geirdii gibi Kl Arslann olu
fiahinflah yakalayp Taparn nezdine gnderdi.
Sizce Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan Musula kadar getirenSIRA SZDEsebep nedir?
bafllca SIRA SZDE
5
Btnler (smailler) le Yaplan McadelelerD fi N E L M
D fi N E L M
fiiann bir koluna mensup olan Btnliin ortaya kfl sekizinci asrn sonlarna
tekabl eder. Hz. Alinin soyundan altnc imam Cafer es-Sadk 765 ylnda lnce
yerine byk olu smailin gemesi beklenirken, kk olu olanS O R Musann
U gei- S O R U
rilmesi mensuplar arasnda ihtilafa sebep olmufltur. smailin yakn dostlarndan
Ebulhattab daha sonra smailiye olarak anlacak olan bu ekolnD temellerini
KKAT atmfl- DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Batinlik: Her zahirin bir tr. Snnilikle pek az balants bulunan bu ekol Yakn Dounun eski dinlerinden,
batn olduu ve Kuran-
Kerim ile Hadisi-i fieriflerin bilhassa Yeni Eflatuncu felsefeden fazlasyla etkilenmifltir. Haric inanfllardan ge-
ancak tevil yoluyla len bu fikirlerin byk ksm Btn tevil yolu ile gelmifltir. smailiye ekolnn
anlafllabileceini iddia
eden frkalara XII. yzyldan
bundan sonra ana esaslar olacandan daha sonra onlara Btn ismi verilecektir.
itibaren genellikle Btnilerin ak tarihi 1090 ylnda Hasan Sabbahn Alamut Kalesini ele geirme-
Batniyye denilmifltir. siyle bafllar. Seluklu hkimiyetine giren blgelerde fetihlerin meydana getirdii
Bununla beraber Hz. Alinin
soyundan altnc imam alkantlardan faydalanmak isteyen Btniler, bu vesile ile hzla kendi propaganda-
Cafer-i Sadk (l. 765)n larn yapacak mritleri harekete geirmifllerdir. Her ne kadar Btni hareketleri
olu smailin imametini
savunduklarndan Melikflahn son dnemlerinde ortaya kmflsa da zellikle Berkyaruk devrinde ya-
smailiyye, yedi imam flanan saltanat mcadeleleri yznden herhangi bir tedbir alnamamfltr. Sadece
kabul etmelerinden veya
kinat yedi gezegenin idare ksa bir sre nce ele geirdikleri Ebher kalesi zerine 1096 ylnda baflarl bir se-
ettiine inanmalarndan fer dflnda bunlarla nemli bir mcadele yaflanmamfltr. Bu sefer srasnda kale
Seiyye, d
(propagandac)lerinden
iindeki Btnilerin birou ldrldyse de nfuzlar krlamad gibi yaylmala-
Hamdan Karmata nisbetle r da nlenememifltir.
Karmatiyye, fedailerin her Muhammed Tapar tahta kmasyla birlikte Btnlerle mcadele etkinlik ka-
hizmete amade muti aletler
haline gelmeleri iin haflhafl zanmfltr. Zira Sultan Melikflah zamanndan beri gizli bir rgt halinde faaliyette
kullandklarndan bulunan Btnlerle mcadeleyi gayri Mslimlerle cihattan daha nemli gren Sul-
Haflflaflin vb.adlarla da
anlmaktadrlar. tan Muhammed Tapar, ilk olarak fiahdiz (Dizkh) Kalesine bir sefer dzenledi.
Kaleyi ele geirip smil-Btn reisi bn Attfl esir ald ve birok Btnyi ldrtt
Alamut Kalesi: randa
Elbruz Dalar zerinde, (25 Haziran 1107). Ayrca devlet erkn ierisinde Batnileri destekleyen kiflileri or-
Kazvinin kuzeydousunda tadan kaldrarak baflta veziri Sadlmlk ve drt adamn, Batnilere destek verdik-
yer alan mstahkem bir
kaledir. Ortaada Rdbr
leri gerekesiyle sfahanda halkn gz nnde astrd. Sultan, Btnlere karfl
vadisinde bulunan elli kadar ikinci seferi Alamut zerine tertip etti ancak kfl bastrnca geri dnmek zorunda
mstahkem kalenin en kald. Atabeg Anufl Tegin firgr, 1114te Btnlere ait Bre Kalesini ele geirdi.
meflhuru olup 2000 m.
ykseklikteki yaln kayalar Muhammed Tapar, Seluklu Meliki Rdvan devrinde Halepte olduka kuvvetlenen
zerinde kurulmufltur. Btnlere karfl da bir harekt bafllatt. Halep Meliki Alparslan ile ifl birlii iinde
Nitekim Alamut ad Kartal
yuvas veya Kartal ok sayda btn ldrld (1113-14). Sultan, Alamuta son darbeyi indirmek ze-
eitimi anlamna re yine Atabeg Anufl Tegin firgri grevlendirdi. Aylar sren kuflatma Muhammed
gelmektedir. Kuruluflu eski
Deylem hkmdarlar Taparn lm haberinin gelmesiyle kaldrld.
dnemine kadar gitmekteyse
de asl flhretini smillii
siyas bir yapya dnfltren
Muhammed Tapar Devri Hal Mcadeleleri
Hasan Sabbha borludur. Sultan Muhammed Taparn tahta ktktan sonra ele ald bafllca meselelerden
Alamut Kalesini 4 Eyll biri de Hallar konusu idi. O, bu ifli nce kumandanlarndan avlya havale etti.
1090 tarihinde ele geiren
Hasan Sabbh buray Btn Musul merkez olmak zere el-Cezire ve Diyarbekir blgesi valiliine tayin ettii bu
karargh haline getirdi. Bu kumandana Seluklu lkelerini Hallardan geri alma vazifesini verdi. Esasen Mu-
sebeple Seluklu sultan ve
komutanlar tarafndan pek sul Hallara karfl grevlendirilen emirlerin vilayet merkeziydi. Sultan bylece,
ok kez kuflatldysa da fethi Hallara karfl baflaryla savaflan, fakat flimdi hkimiyetini kabul etmek istemeyen
mmkn olmad. Uzun sre
Btnlerin (smiller) kermifli de cezalandrmfl olacakt. avl, daha nce anlatld zere kermifli
elinde bulunan Alamut cezalandrmakla kalmad, bu srada Byk Seluklu mparatorluu ile mcadeleye
Kalesi nihayet 19 Kasm
1256da Mool han
giriflen Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan da bertaraf etti. Fakat avl da Ha-
Hlgya boyun emek llarla mcadele edecek yerde Sultana itaatsizlie bafllad. Bunun zerine emir
zorunda kald. Mevdudun baflkumandanl altnda zerine gnderilen Seluklu ordularna karfl
koyamayan avl, bir ara Hallarla iflbirlii yapt; fakat sonunda sultan tarafndan
affedildi ve tekrar hizmete alnd.
Sultan Muhammed Tapar, Hallara karfl mcadele vazifesini avlnn yerine
Musul valiliine tayin ettii Mevduda verdi (1108). Birok kumandanlara, bu ara-
da Zengiye ona katlmalarn emretti. Byk Seluklu mparatorluunun Hallar-
la mcadelede en baflarl dnemi budur. Bu sefere, Hallarn bilhassa Trablus-
flam almalar (1110) zerine giriflilmiflti. Hallara karfl her yl sefer tertip eden
Mevdud, Hallar tarafndan Halebde skfltrlan Rdvana yardm ettii gibi, Du-
kakn lmnden sonra fiamda hkm sren atabey Totekine de destek ver-
mekteydi. Mevdud yalnz Urfa kontluu ile deil, Kuds Krall ile savaflt (1113).
Bu onun Hallar dehflete dflren son savafl oldu ve Dmaflkta bir Batin tarafn-
dan ldrld. Bu suretle Hallar ilk defa karfllafltklar byk bir tehlikeden kur-
tuldular. Seluklu saray bu suikastten Totekini mesul tuttu. Bunun neticesi ola-
rak Seluklu yardmndan mahrum kalan Totekin bir sre sonra Hallarla mta-
reke hatt ittifak yapt. Bylece Hallar karflsnda meydana gelen birlik bozuldu
ve yerini karfllkl flpheye terk etti.
Bununla beraber Sultan Muhammed Tapar savafl brakmad; Hallara karfl ci-
hat vazifesini Musul valiliiyle birlikte, Aksungur Porsukye verdi. Dier kuman-
danlara ona itaat etmelerini emretti. Yine Zengi kendisine katld. Aksungur, Urfa
kontluuna karfl baflarl savafllar yapt. Mardin Artuklu emiri lgazinin rekabeti
yznden yine netice alnamad. Hatta lgazi bir savaflta Aksunguru yendi (1114).
Bunun zerine Sultan Muhammed Taparn kendisini cezalandracandan korkan
lgazi, Dmaflk hkimi atabey Totekin ile ittifak yapmay tercih etti. ki mttefik
Antakya Hal prinkepsi ile anlaflt (1115). Bu suretle Trk cephesinde alan ge-
dik daha da bymfl oldu.
Nitekim Muhammed Tapar hem lgazinin bu hareketlerine hem de Mavdudun
ldrlmesinde etkisi olduundan flphelendii Totekinin bu giriflimlerine da-
ha fazla sessiz kalmad. Sultan bu iki emiri cezalandrmak ve bunun yannda Ha-
llara karfl yeni bir sefer dzenlemek amacyla Hemedan emiri Porsuk b. Porsuku
grevlendirdi. Byk bir orduyla harekete geen Porsuk, Urfay tehdit ettikten
sonra Halebi hareket ss yapmak zere yoluna devam etti. Fakat Rdvann o-
lu Alparslann atabeyi Ll, Haleb kaplarn amad gibi lgazi ile Totekini
yardmna ard. Dier taraftan bu sonuncunun daveti ile ilk defa hallarla itti-
fak eden Trkler, Byk Seluklu mparatorluuna karfl mflterek cephe alyor-
lard. Karfl karflya gelen ordular arasnda muhtemelen iki tarafn da hcuma ce-
saret edememesi yznden bir savafl olmad. Ancak Porsuk ekilirken Hallar ta-
rafndan tuzaa dflrlerek malup edildi (1115). Takip edilen ordu hemen he-
men tamamyla imha edildi. Kaynaklar, alnan ganimetlerin taksiminin gnlerce
srdn belirtmektedir.
Grld gibi, iinde bulunduu zor flartlara ramen Muhammed Tapar, ba-
flnda bulunduu imparatorluun meseleleri arasnda Hallara byk bir yer ver-
mifltir. Hallara karfl mcadelenin srdrlmesinde, kurtuluflunu Byk Seluklu
imparatorluunda gren Suriye halknn, mahalli emir ve hkmdarlarn yardm
taleplerinin byk bir tesiri olmufltur. Nitekim Hallardan kaan Suriyelilerin Ba-
datta karflklklar kardklar, minberleri krdklar zikredilmektedir. Bir ara Sultan
Muhammed Tapar bizzat sefere kacan ilan etmiflse de (1108) imparatorluk
iindeki meseleler ona bu imkn vermemifl ve daha nce anlatld zere Emir
Mevdudu gndermifltir.
Dier Devletlerle Mnasebetler

karflklklara, taht kavgalarna ve Hal istilalarna ramen hem Sultan Berkya-
ruk hem de Sultan Muhammed Tapar devirlerinde Byk Seluklu Devleti o dev-
rin iki byk Trk devleti Gazneli ve Karahanllar zerindeki otoritesini devam
ettirmifltir. Baflka bir deyiflle Seluklular merkez ve bat blgelerinde ok ciddi si-
yasi kriz ve buhranlar yaflarken doudan kaynaklanan bir sorun neredeyse hi
yaflamamfllard.
Muhammed Tapar devrinde Karahanllarla Seluklular arasndaki iliflkiler za-

man zaman bozulmakla birlikte Karahanllar, Muhammed Tapar metb tanmaya
devam ettiler. Gazneli Sultan III. Mesud dneminde (1099-1115) Gazneli-Seluklu
iliflkilerine barfl hkim oldu ve siyas evlilikler yoluyla dostluklar pekifltirildi. Daha
sonraki yllarda Muhammed Tapar, Arslanflah ile Behramflah arasndaki taht kavga-
larna kardefli Melik Sancar aracl ile mdahale ederek Behramflahn sultan iln
edilmesini salad, bylece Gaznelileri kendisine tbi kld (1117). Yaplan antlafl-
maya gre hutbede nce Muhammed Taparn, ardndan Sancarn ve nihayet Beh-
ramflahn ad okunacak ve Gazneliler Seluklulara yllk vergi deyeceklerdi.
Grc Kral II. Davidin Kafkasyadaki Trkmenleri blgeden uzaklafltrp Gen-
ceye kadar ilerlemesi zerine Muhammed Tapar 1110 ylnda gnderdii orduyla
Grcleri malp etti. Onun dneminde Abbas halifeliiyle iliflkiler de normal bir
seyir takip etmifltir. Melikflahtan sonra Seluklular arasndaki taht kavgalar srasn-
da tarafsz kalan Abbas Halifesi Mstazhir Billah, Badata kim hkim olmuflsa
hutbeyi onun adna okutmufltur. Muhammed Tapar, gerek saltanat mcadelesinde
gerekse tek baflna Byk Seluklu tahtna getikten sonra Abbas halifesinin ad-
n ve lakabn hutbelerde birinci srada zikretmeyi ihmal etmemifltir.
Sultan Muhammed Taparn lm ve fiahsiyeti

Bir sredir hasta olan Muhammed Tapar, 1118 yl kurban bayramnda Ouz t-
resince byk bir toy dzenledi ve bu ziyafet sonunda sofrasn ve sarayn ya-
malatt. Befl olundan en by olan Mahmudu yanna ararak artk mrnn
sonuna geldiini syledi, tahta oturmasn ve devlet ifllerine nezaret etmesini iste-
di. Emirlerden onun iin biat ald. 18 Nisan 1118 tarihinde vefat eden Muhammed
Taparn cenazesi sfahanda yaptrd medresenin hazresine defnedildi. Btn
tarihilerin ittifakla belirttiine gre dedesi Alparslan rnek alan Muhammed Ta-
par dindar, din ilimlere vkf, dil, merhametli, aklselim sahibi, cmert, ilim
adamlarn himaye eden bir hkmdard. Halkn iflleriyle yakndan ilgilenir, ken-
disine sunulan her dilekeyi okur, halka adalet, doruluk ve insafla muamele
edilmesini isterdi.
mcadelelerin bozduu birlii yeniden kurarak Byk Seluklu Devletine
eski itibarn ve kudretini kazandran Muhammed Tapar es-Sultn1-azam Eb
fic Gysd-dny ved-dn Kasmu emril-mminn lakabyla anlr ve kay-
naklarda Seluklularn gl adam ve kusursuz insan olarak tantlr. Onun B-
tnler ve Hallarla yapt mcadele slm dnyasnda takdirle karfllanmfl, mefl-
hur slam limi Ebl-Berekt el-Badd astronomiyle ilgili bir kitabn ona ithaf
etmifltir. Badad ayrca sultann bir sorusuna cevap olarak Risale f sebebi zuhni-
kevkibileyen ve hafh nehren adyla bir eser kaleme almfl, bnl-Belh Fars-
nmeyi onun emriyle yazmfltr. Muhammed Tapar imar faaliyetleriyle de yakn-
dan ilgilenmifl, Melikflahn Badatta inflasn bafllatt Sultan Camiini tamamlat-
mfl, sfahanda bir medrese, Nizamiye Medresesi civarnda da sfler iin bir ribt
yaptrmfl ve su kanallar atrmfltr.
zet
N
A M A
Seluklu Merkezi otoritesini kfle gtren sre- NA M A
Seluklu taht mcadelesi ile Hallarn Suriye ve
1 ci deerlendirebilme 3 Filistine yerleflmeleri arasndaki iliflkiyi tanm-
Nizamlmlke bal devlet adamlarnn taflkn- layabilme
lklar, rakip ve dflmanlarnn entrikalar ve zel- slam leminin, her geen gn biraz daha kuv-
likle Terken Hatunun ihtiraslar sebebiyle bozu- vetlenen Hallar karflsnda bir ittifak salaya-
lan siyasi ahenk, Nizamlmlk ve Melikflahn mamasnn en nemi sebebi Yakndounun en
birbirini takiben yaklaflk bir ay ierisinde lme- gl devleti olan Byk Seluklu mparatorlu-
lerine sebep olmakla kalmamfl; ayn zamanda unun Sultan Melikflahn lm ile sarslan mer-
muhteflem Seluklu devletini sarsmfl, buhranlara kezi otoriteyi bir trl tesis edememifl olmasdr.
srklemifltir. Sultan ve vezirin lmlerinden he- Sultan Berkyaruk o frtnal hkmdarlk devrin-
men sonra bafllayan ve uzun sre devam edecek de buna imkn bulamazken; Sultan Muhammed
olan taht kavgalaryla devlet otoritesi sarslmfl, Tapar da tahta oturduktan sonra srdrd gay-
ordu paralanmfltr. Ynetim kadrolarnn yete- retlere ramen lkede merkezi otoriteyi tam ola-
neksiz kiflilerin eline gemesi, emirlerin karc rak salayamamflt. Nitekim Trkiye Seluklu
politikalar izlemesi ve karflklklardan istifade Sultan I. Kl Arslann Byk Seluklu devleti-
eden Btnilerin giderek artan katliamlar ve ni- nin hkimiyetindeki topraklarda kendi adna
hayet bu srada bafllayan Hal seferleri devletin hutbe okutmas, krmflten sonra avlnn
kflne zemin hazrlamfltr. da Sultan Muhammed Tapara muhalefet etmesi
N
ve hatta Sultan ile mcadele halinde olan Sefd-
Berkyaruk ve Muhammed Tapar dnemi siyasi devle Sadaka ile iflbirlii yapmas merkezi otori-
A M A
2 olaylarn aklayabilme tenin 1108 ylnda bile salanamadn gster-

Melikflahn byk olu Berkyarukun 1094 yln- mektedir.
da zorlu bir srecin sonunda tahta kmasyla
bafllayan ve onun lmnden sonra yine Melik-
flahn bir dier olu Muhammed Taparn 1118
ylndaki vefatyla sona eren eyrek asrlk bu s-
re, Seluklu tarihinin en buhranl devresini tefl-
kil etmektedir.
Kendimizi Snayalm
1. Berkyarukun tahta geifli srasnda karfllaflt bafll- 6. Hallarn Suriye ve Filistin topraklarna kolayca yer-
ca sorun afladakilerden hangisidir? leflmelerinin en nemli sebebi afladakilerden hangi-
a. Suriye Meliki Tutuflun taht iddias sidir?
b. Batini suikastleri a. Fatimilerin Hallarla iflbirlii yapmas
c. Terken Hatunun olu Mahmudu sultan yap- b. Melikflahn lm sonras ortaya kan taht m-
mak istemesi cadeleleri
d. Hallarn Antakyay iflgali c. Seluklu Sultanlarnn bu konuda yeterince aba
e. Muhammed Taparn isyan sarf etmemesi
d. Hallarn gl olmas
2. Berkyarukun tahta kmasnda afladakilerden han- e. Dukak ve Rdvann aralarndaki rekabet
gisi daha etkili olmufltur?
a. Nizamlmkn adamlar 7. Alamut Kalesiyle zdeflleflen Batini lideri afladaki-
b. Taclmlkun taraflar lerden hangisidir?
c. Amcas Arslan Argun a. Cafer es-Sadk
d. Kardefli Sancar b. Sadl Mlk Ebul Mehasin
e. Abbasi Halifesi c. bn Attas
d. Hasan Sabbah
3. Hallarn Yakndouda kurduu ilk kontluun ad e. Seyfddevle Sadaka
ve tarihi afladakilerin hangisinde doru olarak veril-
mifltir? 8. Btni fedaileri tarafndan ifllenen ilk siyasi cinayet
a. Kuds 1099 afladakilerden hangisidir?
b. Urfa 1098 a. Melikflahn ldrlmesi
c. Antakya 1097 b. Nizamlmlkn ldrlmesi
d. znik 1097 c. Dmaflk Atabeyi Tutekinin ldrlmesi
e. Trablus 1109 d. Taclmlkn ldrlmesi
e. Muhammed Taparn ldrlmesi
4. Afladakilerden hangisi Berkyaruk devri olaylar
arasnda gsterilemez? 9. Muhammed Taparla girdii mcadelede hayatn
a. Hallarn Suriye ve Filistine yerleflmeleri kaybeden Trkiye Seluklu sultan afladakilerden han-
b. Uzun taht mcadeleleri gisidir?
c. Trkiye Seluklularyla mcadele a. Tutufl
d. Muhammed Tapar syan b. Sleymanflah
e. Batnilerin faaliyetlerini artrmalar c. I. Kl Arslan
d. Berkyaruk
5. Berkyarukun en uzun sre taht mcadelesi yrtt- e. Arslan Argun
hanedan mensubu afladakilerden hangisidir?
a. Tutufl 10. Byk Seluklu tarihi ierisinde Fetret Devri ola-
b. Mahmud rak tanmlanan dnem afladakilerden hangisidir?
c. Sancar a. Melikflah devri
d. Arslan Argun b. Alp Arsan dnemi
e. Muhammed Tapar c. Mahmud zaman
d. Berkyaruk devri
e. Sancar zaman
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Cevabnz doru deilse, Terken Hatun ile k- Sra Sizde 3
tidar Mcadelesi konusunu yeniden gzden Hal seferleri baflladnda devrin en gl slam dev-
geirin. leti konumunda olan Byk Seluklu mparatorluu,
2. a Cevabnz doru deilse Berkyarukun Tahta Melikflahn 1092 ylnda lmn takiben merkezi oto-
kmas konusunu yeniden gzden geirin. ritenin kflne sebep olan taht kavgalaryla boufl-
3. a Cevabnz doru deilse Berkyarukun Hal- maktayd. Buna bir de blge melik ve emirlerinin flahsi
larla Mcadelesi konusunu yeniden gzden ihtiraslar eklenince Hallar Yakn Douda hi umma-
geirin. dklar msait bir zemin bulmufllard.
4. c Cevabnz doru deilse nitenin Berkyaruk
konusunu yeniden gzden geirin. Sra Sizde 4
5. e Cevabnz doru deilse Muhammed Tapar ile Seluklu mparatorluunun uzun ve ypratc taht kav-
Saltanat Mcadelesi konusunu yeniden gz- galar sebebiyle iktisadi ve siyasi bakmdan zayf dfl-
den geirin. mesi ve bu srada imparatorluu tehdit eden i (Btni-
6. b Cevabnz doru deilse Berkyaruk ve Tapar ler) ve dfl (Hallar) meselelere karfl etkili tedbirler al-
zamannda Hallarla Mcadele konularn ye- namamasdr.
niden gzden geirin.
7. d Cevabnz doru deilse Batnlerle Mcadele Sra Sizde 5
konusunu yeniden gzden geirin. Kl Arslan Musul nlerine getiren bafllca sebepler-
8. b Cevabnz doru deilse Tapar ve Batnlerle den birisi, Trkiye Seluklu sultanlarnn Byk Seluk-
Mcadele konusunu yeniden gzden geirin. lu tahtnn kendi haklar olduunu dava etmeleriydi.
9. c Cevabnz doru deilse Trkiye Seluklular Bunun yannda Sleymanflahn lm ve Birinci Hal
ile Rekabet konusunu yeniden gzden geirin. Seferinde uranlan kayplar dolaysyla, ekonomik ve
10. d Cevabnz doru deilse Berkyaruk konusunu meden geliflimi bakmndan ulaflmak zorunda oldukla-
yeniden gzden geirin. r alanlarla balantlar kesilmiflti. Bizans Anadolusu ise
bir Mslman-Trk Devletinin byle bir hamle iin ih-
tiya duyaca alt yapdan mahrum idi. yle olmasa bi-
le kltrel kodlardaki farkllk, Trkiye Seluklu sultan-
Sra Sizde Yant Anahtar larn gney-gneydouya- soydafl ve dindafllarnn bu-
Sra Sizde 1 lunduu alanlara ulaflmaya zorluyordu.
Vezir Nizamlmlk ve adamlardr. nk daha Melik-
flahn salndan bafllayarak Nizamlmlk Sultan ze-
rindeki etkisinden rahatsz olduu Terken Hatunun o-
lu Mahmudun veliaht olmasn istemiyor; o da kendisi- Yararlanlan Kaynaklar
nin adam olmas beklentisiyle veliahtlk iin Melikflaha Alptekin Coflkun (1989), Byk Seluklular, Doufl-
Berkyaruku telkin ediyordu. tan Gnmze Byk slam Tarihi, c. VII, stanbul
s.143-168.
Sra Sizde 2 Holt P. M. (2007), Hal Devletleri ve Komflular, (trc.
Tacddevle Tutufl, daha baflndan itibaren iyi bir asker Tanju Akad), stanbul
ve gl bir flahsiyet olarak ortaya kmasna ramen, Kymen, M. Altay (1993), Seluklu Devri Trk Tarihi,
sert ve tavizsiz kiflilii sebebiyle emirler tarafndan pek Ankara
sevilmiyordu. Ayrca ele geirdii flehirlerde zaman za- zaydn Abdlkerim (2001), Sultan Berkyaruk Devri
man masum halka karfl gsterdii fliddet de onun bu Seluklu Tarihi (485-498/1092-1104), stanbul.
olumsuz imajn pekifltirmekteydi. zaydn Abdlkerim (1990), Sultan Muhammed Tarap
Devri (498-511/1105-1118), Ankara.
Turan, Osman (1989) Seluklu Tarihi ve Trk slam Me-
deniyeti, stanbul.
6
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
Sancarn Devleti yeniden mparatorlua dnfltrmesini sebepleri ile birlik-
N
te deerlendirebilecek,
N
Sancar zamannda yaflanan siyas geliflmeleri aklayabilecek,
N
Katvan Savaflnn Seluklu Tarihi asndan nemini belirleyebilecek,
Ouz isyann sebep ve sonular ile birlikte deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sultan Sancar Atsz

Ouz syan Gazneliler
Katvan Savafl Gurlular
Karahtaylar Karahanllar
indekiler
SANCARIN MELKLK DNEM

SANCARIN TAHTA IKMASI VE
DEVLETN YENDEN
YAPILANDIRILMASI
Byk Seluklu Tarihi Sancar Dnemi SULTAN SANCARIN BATI SYASET
SULTAN SANCARIN DOU
SYASET
OUZLAR VE BYK SELUKLU
DEVLETNN SONU
Sancar Dnemi
SANCARIN MELKLK DNEM

Sancar, Melikflahn Suriye seferi srasnda 5 Aralk 1086da Sincarda dodu. Ad-
nn da Trke sanmak/saplamak filinden tretilmifl bir isim olduu veya dodu-
u yer olan Sincarn adndan geldii ileri srlmektedir.
Sultan Sancarn ok youn taht kavgalar ierisinde geen ocukluk devri hak-
knda fazla bilgi bulunmamaktadr. Kaynaklarda yz ok gzel olmasna ramen
kkken geirdii iek hastal sebebiyle iek bozuu olduu kaydedilmekte-
dir. Nitekim o devirde lmcl olan bu hastalktan, Terken Hatundan olan karde-
fli Mahmud lmfl, Berkyaruk da lmden dnmflt. ok kk yafllardan itiba-
ren, devlet ynetiminde ald faal grevlerin ar sorumluluu altnda geen zor bir
hayatta, zengin bir tecrbe birikimi edindi. Meflhur slm limi Gazzal, Nasihatl-
Mlk adl kitabn, devlet ifllerinde yol gstermek zere onun iin kaleme almflt.
Tarihi kaynaklara yansyan bilgilere gre onun ilk siyasi faaliyeti, Horasanda
bamszln iln eden amcas Arslan Argunun isyann bastrmak amacyla aa-
beyi Sultan Berkyaruk tarafndan grevlendirilmesidir. Sancar henz on yaflnda
bulunmasna ramen byle kritik bir greve memur edilmesi; Trkmenlerin ve or-
du komutanlarnn Melikflahn olu olmas bakmndan, amcasna nispetle ona te-
vecch edecekleri beklentisiyle ilgili olmaldr. Sancar, yannda Emir Kama oldu-
u halde ordusuyla harekete geti. Bu srada Arslan Argun, daha nce zerine
gnderilen kardefli Bri Bars yenilgiye uratp ldrmflt. Ancak Melik Sancar,
Damgan flehrine vardnda Argunun da kendi klelerinden birisi tarafndan ld-
rld haberini alp geri dnd (1097). Sancar, Berkyarukla birlefltikten sonra,
birlikte Niflabur ve Belhe gittiler. Sancar burada aabeyi Berkiyaruk tarafndan,
merkezi Merv flehri olmak zere, Horasan melikliine tayin edildi. Emir Kama ise
onun atabeyliine getirildi.
Sancar, Horasann bir ksmn elinde bulunduran emir-i dd Habefl ile rekabe-
te girdi. Sancar 1100 ylnda, Habeflyi ve onun yardmna gelen Sultan Berkiya-
ruku ar bir yenilgiye uratt; hatt Hbeflyi ldrd. Btn saltanat kardefli Ta-
parla taht mcadeleleri ierisinde geen Sultan Berkyarukun, bundan dolay San-
carla ilgili bir gvensizlik yaflad anlafllmaktadr. Ancak Sancar, z kardefli Tapar
lehine bir defa taht mcadelesine karflmas hari, genellikle olaylarn dflnda ka-
larak, Sultan Berkyarukun gvenini kazanmay baflarmfltr. Taparla 1103 ylnda
meydana gelen ve Berkyarukun galibiyetine ramen devletin ikiye blnd an-
laflmaya gre, Horasan ve Maverannehir hkimi olarak kalan Sancar da, Taparn
tbileri arasnda bulunuyordu.
Melik Sancarn Karahanl ve Gaznelilerle liflkileri

mparatorluun dahil olaylarna fazla karflmayan Sancar, meliklii dneminde
devletin dousunu dzene koymak ve Karahanllarn tbi statsnn srdrlebil-
mesi iin bir hayli mcadele etti. Gerekten de sz edilen taht kavgalar srasnda
Melik Sancarn uzakta olmasndan yararlanarak Horasan iflgale teflebbs eden Ka-
rahanllarn bu giriflimlerini sonusuz brakt. Nitekim 100.000 kiflilik bir orduyla
Horasana yryen Kadir Han yakalanarak ldrld. Sancar, Berkyarukun da en
zor gnlerinde bile mdahale ettii Karahanl tahtna, Muhammed Arslan Han ge-
irip, Karahanllarn Seluklu Devletine bal kalmalarn salad (1102). Muham-
med Arslan Hann Sancarn kz kardefli, Sancarn da Hann kz ile evli olduuna
baklrsa, gvendii birisini tahta geirdii anlafllmaktadr. Melik Sancar, daha son-
ra da, Arslan Hana karfl ayaklanan saltanat davaclarna karfl, Hann yardm iste-
mesi zerine Trkistana mdahale etti ve onun tahtnda kalmasn salad.
Bu cmleden olarak Sancarn meliklik dneminin belki de en nemli baflars,
Karahanllar ve Gaznelileri srekli olarak kontrol altnda tutabilmifl olmasdr. Zi-
ra Seluklu Devleti bir yandan taht kavgalar ile sarslrken, dier taraftan da bat
tarafnda Grc, Batn ve Hallar tarafndan tehdit edilmekteydi.
Hatrlanaca zere, Gazneliler, Dandnakn savaflyla Horasan ve randaki
hkimiyetlerine son verildikten sonra Afganistan ve Kuzey Hindistandaki toprak-
larna ekilmifllerdi. 1059 ylnda Hindikufl Dalarnn snr olarak belirlendii barfl
anlaflmasna kadar da taraflar arasnda savafllar devam etmiflti. Sancarn meliklik
devrinde Gazneliler iin yeni bir safhann ald grlmektedir. Gaznede Sultan
III. Mesudun lmnden sonra yerine geen ve Sancarn kz kardeflinin olu olan
Gazne sultan Arslanflah, Arslanflah, kardefllerini kendisine tehdit oluflturmamalar iin hapse atmflt. Ancak
Sancarn Behramflah adna
ordu sevk edeceini
hapisten kamay baflaran kardefli Behramflah, Sancarn huzuruna gelerek taht ele
renince, Sultan Tapara geirmek konusunda yardm istedi. Sancarn kendisine salad asker yardm
bir eli gndererek, sayesinde de Arslanflah malup edip taht ele geirdi. 1117 yl baflnda Gazneye
kardefline mni olmasn
istemiflti. Rivayete gre giren Sancar, bu yardmn karfll olarak, eyrek asr sren savafllarla alnamayan
Tapar kardefline, bir sonu elde etti. Behramflahla yaplan anlaflma gereince Seluklu Devletine t-
Gaznelilerin ifllerine
karflmamasn telkin eden bi olan Behramflah, hutbede sras ile Halife, Sultan Muhammed Tapar, Melik San-
bir mesaj gnderdi. Ancak car ve son olarak da kendi adn okutacakt. Ayrca Seluklu Devletine deyecei
eliye, eer kardeflim yola
kmamfl ise ona szlerimi yllk 250.000 dinar vergiyi tahsil etmek iin bir Seluklu grevlisi Gaznede otura-
ilet. Lakin yola koyulmuflsa cakt. Bu durum Behramflah adna iktidar iin baflkasna dayanmann ar bedeli
ona engel olmak, kardeflimin
iktidarn zedeleyeceinden
olurken; Seluklular bakmndan snrlarn Hindistana kadar genifllemesi gibi par-
bunlardan hi sz etme diye lak bir sonu getirdi. Sancar, daha sonra Gazneyi ele geiren Arslanflah bertaraf
tenbih etmiflti. edip, Behramflahn yeniden tahta oturmasn salad.
Bylece Melik Sancar, babas Sultan Melikflahn politikasn aynen devam etti-
rerek, Byk Seluklu Devletinin dou snrnn gvenliini -genifl yetkili bir genel
vali ile idare edilen Harizm dflnda -Karahanl ve Gaznelileri sk bir tbiyet altn-
da tutarak salamfltr. Melik Sancarn lkenin dousunu baflarl bir flekilde ynet-
mesi sayesinde Sultan Muhammed Tapar, batdaki meselelerle daha fazla meflgul
olma imkn bulabilmifltir.
SANCARIN TAHTA IKMASI VE DEVLETN YENDEN

YAPILANDIRILMASI
Sultan Muhammed Taparn lmnden sonra (1118) yerine on drt yaflndaki o-
lu Mahmud sultan ilan edildi. Abbasi halifesi Mstazhir Billah da onun adna hut-
be okutarak saltanatn onaylad. Ancak Sancar bir yandan yeeninin yaflnn k-
6. nite - Sancar Dnemi 103
k olmasndan tr devlet iin kayglanan; dier yandan da yllardr edindii

idar tecrbeye istinaden, saltanata her bakmdan kendisini lyk gryordu. Nite-
kim Seluklu hanedannn yafla en byk ve zellikle en gl yesi olan Sancar,
yeeni Mahmudun sultanln tanmad. mparatorluun dousunda kendisini
Sultan ilan ettikten sonra yeeni Mahmudun zerine yrd. Bir yandan da Hali-
feden kendi adna hutbe okunmasn istedi. Sultan Mahmud da amcasna yapt
barfl nerisinin reddedilmesi zerine Reye ekilerek savafl hazrlklarna bafllad. Save: Irak- Acemde
Hemedan ile Rey yolunun
ki ordu Savede karfl karflya geldi. Mahmudun daha kalabalk olan askerine kar- ortasnda bir flehir.
fl 20.000 kifliyle savafla giren Sancar, ordusunda bulunan krk filin salad stn-
lkle, yeenini yenilgiye uratt (14 Austos 1119). Mahmud bunun zerine sfa-
hana ekildi. Bu srada henz hilafet tahtna oturan Msterflid Billah da, Sancar
adna hutbe okutmaya bafllad. Bylece bu taht mcadelesini kazanan Sancar, He-
medandan Reye giderken Mahmudu da huzuruna ard. Artk Melikflah dne-
minden daha genifl snrlara ulaflmfl bir mparatorluk olan Seluklu Devletinin,
karfl karflya olduu meseleler de bir o kadar karmaflk hle gelmifl bulunuyordu.
Bunun bilinciyle hareket eden Sultan Sancar devlette yeni bir idar dzenleme-
ye gitti. Mahmudu Sultanl-muazzam (Byk sultan) unvanyla, Hemedan mer-
kez olmak zere Iraka tayin etti. Batda Seluklu idaresi altnda bulunan dier eya-
letleri (Halifelie ait Irak- Arab, Suriye, Azerbaycan ve Dou Anadolu) onun ida-
resine brakt. Sultan Sancar veliahd iln ettii Mahmudu kz Mahmelek, o vefat
ettekten sonra da dier kz Gevher Hatun ile evlendirdi. Kendisi Sultanl-azam
(En byk sultan) unvan alan Sancar, dier yeenleri Mesud, Turul ve Seluk-
flaha da Irak- Acem, Azerbaycan ve Huzistanda baz yerler verdi. Rey ve Mazen-
dern baflta olmak zere, Irakta baz yerleri, Mahmudun bamsz hareket etme-
sini engellemeye ynelik bir tedbir olarak olarak kendisine balad. Byk Seluk-
lu Devletinin merkezini Merve tafld.
Ksaca zetlemek gerekirse, bu flekilde, Byk Seluklu Devletine tbi Irak
Seluklu hanedan (1119-1194) kurulmufl oldu. En Byk Sultan olan Sancar; Gaz-
neliler, Harizmflahlar ve Karahanllar gibi kendisine tbi yerlerde, hutbede kendi
adndan sonra Mahmudun adnn da zikredilmesini emretti. Ancak Sultan Mah-
mud da, Sancara sk tbiyet balar ile bal bulunuyor; hutbe ve sikkede nce
sultann adn zikretmek, sadece defa nevbet almak, Sancarn almeti olan
renkleri kullanmak gibi vassalk ykmllklerini yerine getirmek mecburiyetinde
bulunuyordu. Onun sultan unvan taflmasnn ayrcal Sancara karfl deil, idare-
sine braklmfl yerlerdeki vassallar ve Sancarn tbileri olup hutbede onun adn
da okutmak zorunda olan hkmdarlar zerindeki stats ile ortaya kyordu. Ni-
tekim Mahmudu olabildiince sk bir flekilde kendisine balamak isteyen Sancar,
yeeni Mahmudun ordusunda kendisine karfl savaflan kumandanlar da tasfiye et-
ti. Irak Seluklu sultannn hizmetinde grev alacak devlet adamlarn da kendisi
tayin ettikten sonra baflkenti Merve gitti.
SULTAN SANCARIN BATI SYASET
Sancarn Irak Seluklular ile liflkileri

Sultan Sancar, bat blgesinin idaresini Mahmud vastasyla yrtmek kararna ra-
men; zaman ierisinde yaflanan olaylar, kendisinin de burada hi azmsanmayacak
bir mesai harcamasn gerektirdi. Bir yandan Seluklu flehzdelerinin aralksz taht
kavgalar, bu arada dolayl ya da dorudan kendi otoritesinin hedef alnmas ve
halifelerin bu olaylar ierisindeki yeri, Sancar batda olduka meflgul etmifltir.
Nitekim Irak Seluklu Sultan Mahmuda karfl kardeflleri hemen taht kavgalar-
na baflladlar. Mahmuda karfl ilk olarak Gence meliki olan kardefli Mesud isyan et-
ti. Hille emiri II. Dbeys b. Sadaka ile ittifak etmifl olan Mesud, Aksongur Porsu-
k idaresinde zerine gnderilen orduya yenik dflt (1120). Mesud bununla bir-
SIRA SZDE
likte SultanSIRA
Mahmud SZDE tarafndan affedildi. Ancak mcadeleye devam eden Dbeys,
Badad flahnesi Porsuk ve Halife Msterflidin kuvvetlerini malup etti. Mster-

D fi N E L M flidle bir anlaflma
D fi N E L yapan
M Dbeysin, onun vezirini azlettirmesine baklacak olursa,
Halifelii kendi denetimi altna almak istedii anlafllmaktadr. Halife de aslnda
Dbeysten ok ekinmesine, Seluklular ona tercih etmesine ramen bu anlaflma
S O R U S O R U
sayesinde kendisi siyas rol stlenmifl oluyordu.
DKKAT Dbeys b. Sadaka,

D K K A Hille
T merkez olmak zere 997-1163 yllar arasnda, Irakta hkm
srmfl Mezyedoullar hanedanna mensup emirlerdendir. Mezyedoullarndan I. D-
beys, TurulSIRA
Beyin Badad seferi srasnda fii olmas sebebiyle, Bessir ve Fatmlerden
N N
SIRA SZDE SZDE
yana siyaset izlemiflti. Melikflah tarafndan emirlii onaylanan Sadaka b. Mansur zamann-
da, topraklar Diclenin sol kysn da ierisine alacak kadar geniflledi. Seluklularn fet-
AMALARIMIZ ret dneminde Tapar tarafnda yer alan Sadaka, bu karflklklardan istifade ederek top-
AMALARIMIZ
raklarn geniflletmeye bafllad. Tpk Mslim b. Kureyfl gibi, Seluklulara ramen bir Arap
Devleti kurmay hayal ediyordu. syankr davranfllar dolaysyla Tapar tarafndan bir sa-
K T A P K TSultana
vaflta ldrld. A P bal kalmak ve Hilleye dnmemek flartyla, yerine olu II. D-
beys geirildi. Ancak Taparn lmnden sonra saltanat kavgalarndan yararlanarak Hil-
leye dnen Dbeys, Halifeyle de mcadeleye girdi. Sancar tarafndan Halifeye karfl bir
TELEVZYON koz olarakT kullanlan
E L E V Z Y O NDbeys, daha sonra Sultan Mesud tarafndan, Halifenin katlinden
sorumlu tutularak ldrld. Hanedan 1163e kadar varln srdrmekle birlikte eski
gcn kaybetti.
NTERNET NTERNET
Halifenin siyas g denemesi mahiyetindeki bu faaliyetlerinden rahatsz olan
Sultan Sancar, Mahmud aracl ile Halifeye yeni bir vezir tayin ettirdi. Ancak bu
arada daha nce de isyan etmifl olan Mahmudun kardefli Melik Turul, halifeyle
mcadeleye girdi yenilince de, kendisine yardm eden Dbeys ile birlikte Sancara
snd. Mahmudun kendi rzas hilafna gcn arttrmasn istemeyen Sancar, ye-
enleri arasnda buna uygun bir denge siyaseti izledii iin Turulu himaye et-
mekteydi. Bundan rahatsz olan Mahmud ise Msterflid ile iflbirlii yapt. Bu gelifl-
meler zaten mcadeleci bir kiflilie sahip olan Halifeyi, Seluklularla arasndaki
protokol ihll edecek davranfllara sevk etti. Bunun zerine Sultan Mahmuda bir
eli gnderen Sancar, onu Halifeyle olan iflbirliine son vermesi hususunda uyar-
d ve Badada gitmesini emretti. Mahmudun Badada gelmekte olduunu haber
alan Msterflid, ktl gereke gstererek onun flehre girmesine engel olmak iste-
di ve savunma tedbirleri ald. Sultan Mahmud bunun zerine Badada kl zoruy-
la girmek zorunda kald (Ocak 1127). Buna ramen Halifeye saygda kusur etme-
yen Mahmud onunla bir miktar para ve mal karfllnda anlaflma yapt. Bu flekilde
bir anlaflma, Halifenin siyas roln onaylama anlamna da geliyordu.
Sultan Sancar, Irakta yaflanan geliflmeleri yakndan takip edebilmek ve Mah-
mudun Halife ile hl iflbirlii yapmakta olduu fleklindeki flikyetleri denetlemek
iin Reye geldi (1128). Hemedanda bulunan yeeni Sultan Mahmudu da yanna
ard. Mahmud derhal Sultan Sancarn huzuruna giderek itaatini arz etti. Sultan
Sancar, Halifenin hareket alann snrlandrmak zere, bir sredir gzetim altnda
tuttuu Dbeysi serbest brakt. Mahmuddan onu Halife ile barfltrp, Musul vali-
liine tayin etmesini istedi. Sultan Mahmud, en byk sultann isteklerinin ikinci
ksmn yerine getirmedii iin, Sancarn himayesinde kardefli Mesudun ayaklan-

masna muhatap oldu.
Sultan Mahmudun lm zerine (Eyll 1131) vezir Dergzin ve atabey Ak-
sungur Ahmedil, onun olu Melik Davudu Irak Seluklu sultan iln ettiler. Bu te-
flebbs Sultan Sancarn izni dflnda gereklefltii iin gayr meflru saylarak Ms-
terflid tarafndan onaylanmad.
Dier taraftan Davudun Azerbaycan meliki olan amcas Mesud da taht ele ge-
irmek zere harekete geti. Mesud da Halifeye eli gndererek adna hutbe okun-
masn istedi. Bu talebi de geri eviren Halife, Davudun dier amcas Fars meliki
Selukflahn byk bir orduyla Badada gelmesi zerine onunla anlaflt. Fakat hut-
be okutma konusunu, Sancarn iznine tbi sayarak erteledi. Melik Mesud ise ad-
na hutbe okunmas talebi reddedildii iin, Badad kuflatmaya geldi. Mttefiki
Musul valisi madeddin Zenginin kuvvetlerinin baskna uramasyla onun deste- madeddin Zengi: 1127-
1233 yllar arasnda, Kuzey
inden de mahrum kalan Mesud, Selukflahla girdii savaflta yenilgiye urad. Irak ve Suriyede Irak
Bu ana kadar Sultan Sancara sadakatle bal olduu izlenimini veren Mster- Seluklularna bal olarak
flid, Sancarn bu tarafa gelmekte olduu haberini alnca, Seluklu melikleri ile an- hkm srmfl; atabeylik
olarak adlandrlan Zengiler
laflarak, onun aleyhinde bir ittifak yapt. Buna gre Mesudu sultan, Selukflah ve- hanedannn kurucusudur.
liaht ilan eden Halife, Irak ynetmek zere Mesudu kendisine bir nevi vekil ta- Sultan Mahmud tarafndan
1127de Musul valiliine ve
yin ediyor ve Sancarn adn hutbeden karyordu (Mart 1132). Mesud, daha son- yan sra olunun
ra kendisinin de ok sknt ekecei Halifenin siyas nfuz mcadelesi konusun- atabeyliine tayin edilmiflti.
da, saltanat ihtirasyla verdii bu tavizin ne manaya geldiini, o gn deilse bile
sonradan ok net olarak anlamfltr.
Dnever Savafl ve Sancarn Duruma Hkim Olmas

Iraktaki bu geliflmeleri haber alan Sultan Sancar, nce Musul valisi Zengiyi Ba-
dad flahneliine, Dbeysi de Hilleye tayin etti. Ardndan byk bir ordu ile hare-
kete geen Sancar nce Reye geldi, sonra Irak Seluklularnn merkezi Hemedana
girdi. Sancarn niha hedefi flphesiz Badada yrmekti. Ancak mttefikler de
Sultanla savaflmak iin hemen harekete gemifl bulunuyorlard. Hatt Halife Ms-
terflid de bizzt harbe katlacakken, Zengi ve Dbeysin Badada hareket etmesi
zerine geri dnd. Mesud bu geliflmeler zerine Sancarla savaflmaya cesaret ede-
meyerek Azerbaycana doru ekilmeye karar verdi. Ancak Mesudu yakalamak
kararnda olan Sultan ok sratli bir flekilde hareket ederek, drt gnlk takibin
sonunda Dneverde ona ulaflt. Sancarn 100.000 kiflilik ordusuna karflsnda 30.000
civarndaki askeriyle harbi kabule mecbur olan Mesudun, bir ksm kuvvetleri de
kendisini savafltan hemen nce terk edip Sancarn saflarna katldlar. Mesud, ok
fliddetli bir muharebe yapmasna ramen ar bir yenilgiye urad. (Mays 1132).
Ordusundan ok sayda kimse esir dflmekle birlikte Mesud kamay baflard. Fa-
kat ksa zaman sonra Sultann affna mazhar olup yeniden Genceye tayin edildi.
Ancak Sancar btn bu olanlardan sorumlu tuttuu atabey Karaca es-Sakiyi l-
drtt, Selukflah ise Farsa kat.
Dnever savaflndan sonra bat ile ilgili yeni biri dzenleme yapan Sultan San-
car, bir sreden beri yannda bulunan yeeni Turulu, Irak Seluklu Sultanl tah-
tna oturttu. Sultan Sancar, Dergzinyi Turula vezir tayin ettikten sonra Hora-
sana geri dnd. Sultann her nedense kendisiyle ilgili bir karar almad Halife
ise, onun dnmesinden sonra Badad kuflatan Zengi ve Dbeysi malub etmeyi
baflard. Msterflid bu baflarsndan dolay kendisine gveni bir hayli artmfl oldu-
undan, Sancarn atad Turulun adna hutbe okutmay kabul etmedi. Sultan
Turul, teorik olarak 1134 ylnda lene kadar Irak Seluklu sultan olarak kald.
Ancak Sancarn dnmesinden sonra yeeni Davud ve sonra kardefli Mesud, Sul-
tan Turula karfl; daha sonrada Davud, saltanatn ilan eden Mesuda karfl ayak-
landlar. Halife de doal olarak yine muhaliflerin yannda yer alarak, nce Davud,
sonra Mesud adna hutbe okutarak, Sancarn iradesine ve iktidarna karfl meydan
okumaya devam etti.
Sultan Sancar- Abbas Halifelii liflkileri

Taht mcadeleleri devam ettii srada len Turulun yerine Irak Seluklu tahtna
Mesud geti (1134). Sancar da, her ne kadar kendisine ramen olsa da, artk olay-
larn istikrara kavuflmas adna onun saltanatn onaylad. Ancak Mesuddan bu
olaylar kflkrtan baz emirlerin ldrlmesini istedi. Bu emirlerin Halifeye sn-
malar zerine Sultan Mesud, Halife Msterflid ile ihtilafa dflt.
nceki nitelerde de yeri geldiinde belirtildii gibi, Turul Bey tarafndan B-
veyhoullarnn sultasndan kurtarlan Halife, bamsz siyas bir g olmay bekler-
ken, bundan sonra da Seluklularn himayesi altna girmiflti. Bunu geici ve arz bir
durum olarak deerlendiren Halifeler, temel varlk sebebi olarak grdkleri siyas
iktidarlarn yeniden kurmak iin, en baflndan beri byk bir mcadele vermektey-
SIRA SZDE diler. Devletin
SIRA en SZDE muktedir olduu zamanlarda, Turul Beyin lm zerine Sel-
uklu sultan adna okunan hutbenin kesilmesi, Badaddan Seluklu memurlarnn
kovulmas; Sultan Melikflah zamannda st seviyeye kan ihtilaflar bu rekabetin
baz safhalar olarak hatrlanabilir. Seluklu fetret dneminden ise bir toparlanma
sreci olarak yararlanan Halifeler, ikinci imparatorluk devri ad verilen Sancar za-
S O R U mannda ilginS O Rbir U flekilde aka savafla tevessl eder oldular. Bunda halifeliin,
Mslman hkmdarlarn saltanatlarnn meflruluunun onayland makam olma-
DKKAT s dolaysyla,
D btn
K K A T taht davaclarnn onun kapsn almak zorunda olmasnn b-
yk bir etkisinin olduunu unutmamak gerekir. Ayrca Halife-Sultanlar mcadele-
sinin bu aflamaya gelmesinde, Seluklu Devletinin zaaflar kadar, hilafet tahtnda
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
oturan Msterflid Billahn kiflisel zelliklerinin de etkisi bulunmaktadr. Buna
ramen iki hanedan arasnda iliflkiler, evlilikler yoluyla iyilefltirilmeye alfllyordu.
AMALARIMIZ Msterflid bu erevede Sultan Sancarn kz ile evlenmifl bulunuyordu. Daha son-
AMALARIMIZ
ra Sultan Mesud ve Halife Muktef arasnda da karfllkl evlilikler yaplmfltr.
K T A P Msterflid Billah
K Thakknda
A P daha fazla bilgi iin bkz. Osman G. zgdenli Seluklu Hilfet
Mnasebetlerinde Bir Dnm Noktas: Halife el-Msterflidin Katli Meselesi, EF TD, 39
(2004), 1-35.
TELEVZYON TELEVZYON
Msterflid, Irak Seluklu flehzdeleri arasndaki taht kavgalarndan yararlanarak
bir taraftan kendisine ait bir ordu kurarken, dier taraftan Sultan Mesuda karfl
olan komutanlar kendi yanna toplamaya uraflyordu. Irakta yaflanan geliflmele-
NTERNET ri yakndan Ntakip
T E R N Eeden
T Sultan Sancar, bu hususta Irak Seluklu sultanlarna uyar-
larda bulunuyordu. Sultan Mahmudun Badad seferine memur edilmesi ve Sultan
Sancarn adn hutbeden karan Msterflidin mttefiklerinin Dneverde yenilgiye
uratlmalar da bu cmledendi. Daha nce Halifenin ihtiraslarna alet olmakla bir-
likte, Mesud tahta geince yukarda sylendii gibi, Msterflidin sultana muhalif
emirleri korumas dolaysyla, Seluklu-Halifelik iliflkileri kopma noktasna geldi.
Bu olanlara kaytsz kalmas beklenmeyen Sultan Sancar ile Halife arasnda da bu
vesile ile birbirini itham eden baz yazflmalar vuku buldu.
Sonunda Halife Msterflid, Sultan Mesudun adn hutbeden karp, Davud ve
Sancarn adlarn koydu. Sonra da Mesud ile savaflmak zere byk bir orduyla ha-
rekete geti. Halife savaflmak zere ilerlerken Kirmanflaha vardnda okuduu

hutbede Seluklular fsk olarak nitelendirmesi atflmann ulaflt seviyeyi gs- Fsk ilah emirlere itatten
termesi bakmndan mhimdir. Msterflid savafl ncesinde bir ksm kuvvetleri ken- ayrlp asi olan mmin veya
kfirler iin kullanlan bir
disini terk etmesine ramen, Sultan Mesud ile Hemedan yaknlarnda harbe girdi. terimdir.
Savafl kaybeden Halife esir dflt ve tm arlklar yamaland (Haziran 1135).
Sultan Mesud, metb sultan Sancara durumu rapor ederek, bu husustaki emirleri-
ni beklediini bildirdi. Bu arada Sultan Mesudun, bir daha ordu toplamamas ve
harp tazminat demesi kaydyla anlaflma yapt Halife, Sancarn emri dorultu-
sunda tam Badada gnderilecek iken, Sancarn elilik heyetinin karfllanmas s-
rasnda Batnler tarafndan ldrld. Dnemin Arap mellifleri Msterflidin l-
mnden Sultan Sancar ve Mesudu dorudan sorumlu tutulmufllardr. Sancarn bu
konuda Batnlerle iflbirlii yapt iddialar, Halife ile aralarndaki meselenin siyas
bir mevzu olmasna binaen ok da tuhaf karfllanmamaldr. Nitekim Sultan Melik-
flahn ldrlmesinden Halife Mukted; Msterflidin lmnden de Sancar sorum-
lu tutulabilir. Hatt Sancardan Mesuda iki ayr mektup geldii, birincide Halifeye
sayg gsterip derhal Badada gndermesini isterken, dierinde kargafla srasnda
Halifeyi bertaraf etmedii iin azarland ifade edilmektedir.
Msterflid ldrlnce yerine olu Raflid Billah geti. Ancak yeni Halife baba-
snn Mesudla yapt anlaflmann ykmllklerini yerine getirmedii gibi, Sel-
uklu aleyhtar politikalar aynen srdrmek niyetinde idi. Sultan Mesud gnder-
dii eli vastasyla kendisine biat ettii hlde, Badad tahkim eden Raflid, Seluk-
lu flehzdeleri ve merasyla ittifak ederek sultana karfl ordu toplamaya bafllad.
Raflid Billahn en mhim kozu, yine saltanatnn onaylanmasn bekleyen melikler
ve onlar taht kavgalarna srkleyen atabeyleri ile devaml taraf deifltiren gulm
mer idi. Sultan Mesud, kendisine karfl 30.000 kiflilik ordu toplayan Halifenin
zerine yryp Badad muhasara etti. ki aya yakn sren kuflatmadan dolay s-
kntya dflen ve ordusu dalan Halife de, Badad terk edip mttefiki Zengi ile
Musula gitti. Mesudun derhal Badada dnmesi yolundaki arsn kabul etme-
yen Halife, Sancarn onay ile azledilerek yerine Muktef Liemrillah getirildi (Aus-
tos 1136). Sultan Mesuda karfl savaflmaya kararl olan Raflid ise Melik Davud ve
baz gulm emirlerle birleflip sfahana giderken Batnler tarafndan ldrld.
Melik Davud da ayn flekilde bir suikastle ortadan kaldrld.
Yeni Halife, iki selefinin hayatna mal olan ve halifeler aleyhine neticelenen
mcadeleyi bir daha asker toplamamak, Trk gulm edinmemek ve Badad terk
etmemek flartlaryla; yani stat konusunda en bafla dnerek yapt anlaflma ile
flimdilik sona erdirdi. Savafl tazminat olarak da halifeliin pek ok malna el ko-
nuldu. Bu anlaflmaya Mesudun saltanat boyunca nemli lde uyuldu ise de,
Byk Sultan Sancarn doudaki youn meflguliyeti, Irak Seluklular ve Halife ile
daha fazla ilgilenmesine frsat vermedi. Sancarn lmnden sonra, onun yksek
himayesinden mahrum kalan Irak Seluklularnn, i ekiflmelerinden yararlanan
halifeler yeniden ordular kurmak imkan bulacaklardr. Irak Seluklular ve Ata-
beyliklerle ilgili nitelerde yeri geldiinde bu hususta bilgi verilecektir.
Sultan Sancar zamanndaki Seluklu-Halifelik iliflkilerini, nceki dnemlerle

SIRA SZDEkarfllafltra- SIRA SZDE
rak ksaca deerlendirin? 1
SULTAN SANCARIN DOU SYASET D fi N E L M D fi N E L M

Sultan Sancarn lkesinin dousunda iliflki ierisinde bulunduu bafllca hkimi-
yetler Karahanllar, Gazneliler, Gurlular, Karahtaylar Harizmflahlar
S O R ve
U Ouzlardr. S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

Seluklu Devletinin bunlarla iliflkilerini kronolojik, yani tarih srasna gre anlat-
mak mmkn ve daha kolaydr. Ancak anlatlanlarn konu btnl esasna uy-
mamas halinde daha ok ezbere ynelten bir anlatm tarz olaca dflncesiyle,
bu blm konularna gre, fakat kendi ierisinde kronolojik olarak incelenecektir.
Karahanllarla liflkiler
Trkistan Hanlar olan Karahanllarla, daha devlet kurmadan nce de youn temas
ierisinde bulunan Seluklular, devlet kurduktan sonra da onlarla Ceyhun nehri s-
nr olmak zere komflu olmufllard. ki devletin iliflkileri ounlukla Seluklularn
stnlyle, ama Sultan Alp Arslann da talihsiz bir flekilde hayatn kaybettii s-
nr atflmalar ierisinde geti. Maverannehirin yerel/ran unsurlar, mutlakiyet-
i olmayan Bozkrl Trk hkmranlk anlayfln istismar edilebilir bir alan olarak
grmfllerdir. Bu sebeple zellikle Bat Trkistanda ulem/sivil brokratlar, h-
kmdarn egemenlik alanna girmek iin devletle atflmakta idiler. Daha nce de
anlatld gibi, Melikflah bu tr atflmalarn younlaflt dnemde yaplan davet
zerine Trkistana iki sefer dzenlemifl Dou ve Bat Karahanl lkesini tbi dev-
let statsnde topraklarna balamflt. Yine yukarda da sylendii zere, Seluk-
lu Devleti Melikflahn lmyle fetret dnemi yaflamasna ramen; Sultan Berkya-
ruk ve Horasan meliki Sancarn gayretleri ile Karahanllarn staty deifltirmesi-
ne imkn verilmemiflti. Sancar, kz kardefli ile evli bulunan ve ayn zamanda kayn-
pederi olan Muhammed Arslan Han, meliklik dneminde Karahanl tahtna oturt-
mufltu. Otuz yla yakn bir sre sadakatte kusur etmeyen Muhammed Han, hasta
ve felli olduu son yllarnda yeterince aydnlatlamayan baz olaylarla karfl kar-
flya kald. Hasta olduu iin kendisine bir nevi vekil kaan tayin ettii, ya da et-
mek zorunda kald olu Nasr, ulemadan birisinin nderlik ettii bir isyan sonu-
cu ldrld. Muhammed Han bunun zerine bal olduu Sancara mracaat
ederek yardm istedi. Ancak Sancar Maverannehre geldii srada, Hann dier
SIRA SZDE olu Ahmed Han
SIRA SZDEisyan bastrmfl bulunuyordu. Aslan Han, herhalde babasnn ye-
rine gemek iin acele eden ve Seluklu hkimiyetinden kurtulmak isteyen Ah-
medin etkisiyle, Sancara artk gelmesine gerek bulunmadn bildirdi. Bu mu-
ameleye ok kzan Sancar, o gnlerde Muhammed Han veya belki olunun ken-
disine karfl dzenledii baflarsz bir suikast giriflimini ortaya kard. Sancar bunun
S O R U zerine MartS 1130da
O R U Semerkant ele geirdi. Muhammed Han sultann huzuruna
hastal dolaysyla acnacak bir vaziyette karld. Muhammed Han af dilediyse
DKKAT de tahttan indirildi.
D K K A T Sancarn efli olan kz Terken Hatunun yanna srgne gn-
derildi. Ahmedin tahta gemesine msaade etmeyen Sancar artarda tayin ettii iki
hkmdarn lmnden sonra, kendi kz kardeflinden olan ve saraynda bytt-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Muhammed Hann olu Mahmudu, Karahanl hkmdar tayin etti.
Mahmud Arslan Han lmne kadar Sancara byk bir sadakatle bal kald.
AMALARIMIZ Ancak bu durum
AMALARIMIZ Sancarn Trkistandaki hadiselerin ierisine, gereinden ok e-
kilmesine sebebiyet verdi.
K T A P KarahanllarK hakknda
T A P daha fazla bilgi iin bkz. .Soner Hunkan Trk Hakanl (Kara-
hanllar) stanbul 2011
TELEVZYON Karahtaylar
T E L E V ve
Z Y OKatavan
N Savafl
Liao imparatorluu adyla Kuzey inde iki asra yakn (916-1125) hkm sren,
Karahtaylar (Kitanlar), yaklaflk yz yl nce (1017) de Trkistan istil giriflimin-
de bulunmufl ve Togan Ahmed Han tarafndan snrlarnn dflna karlmfllard.
NTERNET NTERNET
1125 ylnda Crcenler tarafndan buradaki hkimiyetlerine son verilince, yeniden Karahtaylar: Orta Asyada
Htay (Kitan)lar tarafndan
batya doru ekilmeye mecbur kalan Karahtaylar 1128 ylnda yine Karahanllar- kurulan baflkenti Balasagun
la karfllafltlar. nce Ahmed Han tarafndan yenilgiye uratlp, Karahanl devleti olan Mool hanedann
addr. 1125 ylnda
hudutlarn korumakla grevlendirildiler. Ancak daha sonra i ekiflmeler dolay- Crcenler tarafndan yklan
syla yardmna baflvurulan Grhan, bu vesile ile girdii Balasagun flehrini ve tm Liao hanedan
Dou Karahanl topraklarn istil etti (1130). mensuplarndan Yeh-l Ta-
fli batya hareket ederek
Gebe istillarnn tabiat icab Karahtay istilasnn burada durmas beklene- Karahoca Uygur Hanl ile
mezdi. Nitekim Karahtaylar Ferganay iflgl edip Maverannehre yneldiler. Dou Karahanllar
egemenlii altna alarak
Karahtaylarn ilerleyiflini durdurmak zere, Hocendde karfllarna kan Mah- Karahtay hanedann
mud Arslan Han yenilgiye urad(1137). Bu srada Han meflgul eden en nemli kurmufltur. Karahtay
hkmdarlar Grhan
meselelerden birisi de, Maverannehirin fethinden beri, yerleflik hayata geirilmek unvan taflrlard.
istenen ama geirilemeyen Karluklarn isyanlaryd. Ancak doudan batya byk
bir g dalgasnn harekete getiini ok nceden gren Sancarn oluflturduu hu-
dut teflkilatna ramen, Seluklu lkesinin de bundan nasibini almas kanlmazd.
nk glerin geriye dndrlmesi mmkn olmad gibi, ses dalgalar gibi b-
yyerek, birbirlerinin zerine katlanp oalarak yekdierini daha batya itmekte
idiler. Bu erevede Sultan Sancar, Abbasi Halifesine gnderdii bir mektupta gay-
rimslimlere karfl verdii mcadeleyi anlatmfl ve kendisinden destek istemifltir.
Mahmud Han 1137 ylnda, Karahtay, Karluk, Yama, Kangl ve Ouz boylar-
nn giderek artan basklar karflsnda Sultan Sancara yardm arsnda bulundu.
Bu dnemde Trk-slam Dnyasnn koruyucusu durumunda olan Sultan Sancar,
daha sonra anlatlacak olan Harizm meselesi yznden yardm seferini biraz gecik-
tirdi. Aslnda Sancarn, Karahtaylarn muhtemel Maverannehr istilalarna karfl,
daha 1130lardan itibaren, Cendden Mankfllaa kadar bir u teflkilat kurarak ted-
birler ald ve siyasetini buna gre dzenlediini bilinmektedir.
Karahanl hkmdarnn isyanc Karluklar Maverannehrden karma tefleb-
bs, adet felaketin bafllangc oldu. Devletin bir i meselesi olmasna ve Karah-
tay istilas halk arasnda byk bir korku yaratmfl olmasna ramen Karluklar,
Grhann himayesine girmekle ifli uluslararas boyuta taflmfl oldular.
Karahtaylarn batya doru yaylmalarn uzun bir sredir yakndan takip eden
Sultan Sancar, Karahtaylar zerine dzenleyecei bir sefer iin zaten hazrd. Ken-
disine tbi hkmdar ve emirlere bu sefere katlmalarn bildirdi. Bu erevede
Gazne, Sistan, Gur, ve Mzendern hkimleri olan tbilerinin de yer ald yakla-
flk yz bin kiflilik ordusuyla Trkistana hareket etti. Sultan Sancarn sefere kar-
ken, beraberinde ok kalabalk bir din adam topluluu gtrmesi, bu savafla ci-
had rengi vermek istediini gstermektedir. Semerkanda varnca Mahmud Han,
Karluklardan flikyet ederek Sultan Sancar, nce onlarn cezalandrlmas husu-
sunda teflvik etti. Seluklu emirlerinden bazlar da Karluklar konusunda Mahmud
Hanla hemfikir idiler.
Sancarn Maverannehre geldiini renen Karluklar, ona eli gndererek
50.000 koyun, 5.000 deve, 5.000 at vermeye ve hizmete hazr olduklarn bildirip
affedilmelerini istediler. Sultan Sancar bu teklifi kabul edecekken, Hann, onlarn
szlerinde durmayaca yolundaki telkinleri zerine vaz geti. Bunun zerine Kar-
luklar, Karahtay hkmdar Grhana snarak yardm istediler. Bu arada Harizm
hkimi Atsz da, bamszlk kazanmak midiyle, Sultan Sancar aleyhinde olabile-
cek btn teflebbsleri desteklemekteydi.
Grhan, Karluklarn affedilmesi amacyla Sultan nezdinde teflebbste bulundu
ise de, Sancar diplomatik nezaketin tesine geerek; eli ve mektup gnderdii
Grhan, tehditle slamiyete davet etti. Grhann da beklenecei zere, Seluklu
elisini hakaretle geri evirmesi, iki hkmdar arasnda savafl kanlmaz hale ge-
tirdi. Karahtay ordusunun says kum ve karnca miktarnca, sel suyu gibi inen ye-
di yz bin atl gibi abartl ifadelerle verilmesine ramen, iki ordunun sayca birbi-
rine yakn olduu tahmin edilmektedir. Fakat Grhann saflarnda savafla katlan
otuz-krk bin kadar Karluk askeri, o dnemin en mahir savafllar idi. Karahanl
Mahmud Han ise ordusuyla Sancarn saflarnda yer alyordu.
Grhan, Sancarla savaflmak zere Maverannehire doru harekete gemifl bu-
lunuyordu. Nihayet ordular Semerkandn kuzeydousunda Katavan mevkiinde
karfllafltlar. Daha bozkrl, dolaysyla hareket kabiliyeti de daha yksek olan Ka-
rahtay ordusu, Seluklu-Karahanl kuvvetlerini ksa zamanda muhasaraya ald.
Seluklu ordusunun kuflatmay krmak zere girifltii merkezin geri ekilmesi sra-
snda ok ar kayplar verildi. Sultan Sancar yz zrhl svarinin desteinde ku-
flatmay yarp ktnda, neredeyse yalnz baflna kalmflt. Sonu olarak Sultan
Sancar ve Mahmud Han, Karahtay ve Karluklara karfl byk bir hezimete ura-
mfllardr. Sultan ancak bir Trkmen kylsnn rehberlii sayesinde Belhe ulafla-
bildi (14 Eyll 1141). Ordusunun bakiyesini burada toplamaya alflt. Ancak Sel-
uklu ordusunun kayplar on binlerle ifade ediliyordu. Katvan Savaflndaki asker
zayiatnn okluunu delalet eden Sultan Sancara ait bir menflur ok dikkat eki-
cidir. Sultan Sancarn, Maverannehr seferinden sonra bofl ktalarn Divan-
Hassa alnmasn ve fermansz olarak mahsultn kimseye verilmemesini bildir-
mesi kayplarn dzeyini gzler nne sermektedir. Birok byk komutan ve
Sancarn efli Terken Hatun da esirler arasndayd. Esirler ancak ertesi yl klliyetli
miktarda fidyelerle kurtarlabildi. Sultan Sancarn Karahtaylara yenilmesi slam
dnyasnda genifl yanklar uyandrmfltr.
Katavandan sonra Maverannehir tabiatyla Karahtaylarn istilsna urad.
Bylece btn Trkistan putperest bir kavmin idaresi altna girdi. Mahmud Han da
Sancarn arkasndan Horasana kat iin, Karahtaylar onun yerine kardefli bra-
him Han tahta kardlar.
Ancak bu malubiyetin Seluklular bakmndan, telafisi zor da olsa mmkn ola-
bilecek, asker ve toprak kayplarnn tesinde ifade ettii baflka bir anlam vardr. Ka-
tavan yenilgisinin hemen gze arpan sonucu Ceyhun tesindeki Seluklu egemen-
liinin sona ermesidir. Fakat bundan daha nemlisi, Sancarn gebe istillarna kar-
fl kurduu seddin yklmas ve gebelerin adeta bir sel felketi gibi Seluklu lke-
sini tahrip etmeleri ve devletin de sonunu getiren olaylar tetiklemifl olmasdr.
SIRA SZDE Sizce Katavan Savaflnn

SIRA SZDE Seluklu Tarihi asndan nemi nedir?
2
Sultan Sancar, Karahtaylarn istila hareketlerine devam edeceklerini dflnerek
D fi N E L M D fi N Etedbirleri
derhal savunma LM almaya bafllamfl; fakat geliflen olaylar yznden baflken-
tine ancak bir yl sonra dnebilmifltir.
S O R U S O R U
Sultan Sancar ve Harizmflah Atszn Mnasebetleri
Seluklu sultann g kaybetmesinden istifade etmek isteyenler de ortaya kt.
DKKAT DKKAT
Harizmflah Atsz, Seluklularn yerine gemek dflncesiyle, Sancarn henz vaz-
yet edemedii Horasan istila etmeye bafllad.
N N
SIRA SZDE Harizm,SIRA SZDE
hatrlanaca gibi, Turul ve ar Beyler zamannda, Cend melikini
yenilgiye uratmalar zerine dorudan Seluklu idaresine katlmflt. Blge eski
dnemlerden beri ve Gazneliler zamannda da Harizmflah ad verilen valiler tara-
fndan idare edilir ve valilik ounlukla babadan oula geerdi. Daha sonra Kara-
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
hanllarla da ekiflme konusu olan Harizmin, bafllangta nemine binaen Seluk-

lu meliklerinin idaresine brakld grlmektedir. Sultan Melikflah dneminde ise
sultann tafltdar olan Anufltegin Harizm valiliine tayin edilmiflti. Anufltegin ve o-
lu Muhammed kaytsz flartsz Seluklulara bal kalmfllard.
Bu erevede Sultan Sancarn Harizm Valisi Muhammed (1097-1127) ball-
n bildirmek iin her yl Sultana vergi ve hediyeler takdim etmifltir. Muhammedden
sonra Sancar tarafndan onun yerine tayin edilen olu Atsz ise Seluklu saraynda
bymflt.
Birinci Harizm Seferi

Atsz, Harizm valiliinin ilk yllarda Sultan Sancara bal kald; Karahanllarla Gaz-
nelilere karfl yaplan seferlerde ve Dnever savaflnda da onun yannda yer ald.
Akll ve bilgili bir ynetici olan Atsz, gn getike siyas nfuzunu; komflu Ouz
gruplarn hizmetine almak suretiyle de asker gcn arttrmaya bafllad. Atszn
glenmesinden rahatsz olanlar onun nfuzunu krmak iin birtakm entrikalar
evirip Sancarn nezdindeki itibarn sarsmaya alflmfllardr. Atsz bu yzden Gaz-
ne seferi dnflnde Belhe vardklarnda, Sultandan izin alp Harizme gitmifltir.
Sultana yaknl ile bilinen birok kiflinin kendi aleyhinde alfltnn farknda
olan Atsz, eninde sonunda Sultann bundan etkileneceini dflnerek kendisini
korumak amacyla baz faaliyetlere giriflmifltir. Bu erevede Cend ve Mankfllak Mankfllak: Hazar Denizinin
ele geirip bamsz olma mcadelesine girdi. Harizmin merkezi Grgendeki dou kysndaki
yarmadann addr. Bin
Seluklu memurlarn hapsedip mallarn msadere etti. Hezresbde ordughn Kflla anlamna gelir.
kurarken, Sancarn Horasandan gelifl yollarn batakla evirdi. Buras Ouzlarn
yurtlarndan olup, dilden
Bunun zerine Sancar, Atsz Mslman lkelerinin sadk muhafzlar olup de- Harizme uzanan canl
vaml olarak kfirlere karfl savaflmakta olan Cend ve Mankfllakda, Mslman aha- ticaret yolunun da
zerindedir.
linin kann dkmekle sulamfltr. Belhte bulunan Sultan Sancar, bu ak isyan kar-
flsnda Harizm seferine kmak zorunda kald. ok zorlu bir harekttan sonra Ha-
rizme ulaflan Sultan Sancar, Atsz ar bir hezimete uratt (Kasm 1138). Kendisi
savafl meydanndan kaarken, esir dflen olu Atl idam edildi. l, yaral ve esir
olarak kayplarnn says 10.000 kifliye ulaflt. Sultan Sancar savafl meydannda bir
hafta kaldktan sonra, Harizmi yeeni Sleymanflahn idaresine brakt. Ayrca ona
vezir, hcib ve atabey tayin edip Merve dnd. Fakat ksa bir zaman sonra ahali,
Sultan Sancarn atad memurlarn davranfllarndan rahatszlk SIRA SZDE iin tek-
duyduu SIRA SZDE
rar Atszn etrafnda toplanmaya bafllad. Bundan cesaret alan ve olunun ldrl-
mesi yznden Sancara kin besleyen Atsz, Harizmi Sleymanflahn elinden ald.
te yandan Atsz, Buhara valisi Zengi b. Aliyi idam ettirerek flehrin kalesini de yk-
trd. Bu yaptklarnn cezasz kalmayacan bildiinden, Sultan Sancarn fkesini
S O R U S O R U
yatfltrmak niyetiyle yazl bir yemin belgesi ile balln bildirdi (1141).
Atszn Sultan Sancara verdii sevgendnme denilen yemin belgesinin D baz

K K A Tksmlar fly- DKKAT
ledir: Ben ki Atsz b. Mehmedim...flte Tanrya karfl balandm bu ahde nasl vefa edi-
yorsam, din ve dnyamn salhn kendisinden bildiim lemin efendisi slm Sultanna
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
itaat etmeyi de bu cmleden addediyorum....ahdettim ki, ben ben olduka lemin efendisi
Sancar b. Melikflaha muti olaym. Hi bir zaman ona itaatsizlik gstermeyeyim.... Tanrya
yemin ettim ki, ona asla muhalif olmayaym....Ona herhangi bir flekilde muhalefet edecek
olursam, yaya gitmek flartyla on defa hac etmek, on sene daimi oru tutmak borcum ol-
sun...Aldm ve alacam her nikahl kadn benden bofl dflmfl olsun....Tanry, resul
Muhammedi, btn peygamber ve melekleri, hazr olan maruf, muteber K T ve A emin
P kimsele- K T A P
ri bu ahid ve yeminler zerine isteyerek flahit gsteriyorum (Kymen, 1991, 322-323).
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
kinci ve nc Harizm Seferleri

Yukarda sadece bir ksm alntlanmfl olan yeminlere ramen, Sultan Sancarn Ka-
tavanda yenilgiye uradn haber alan ve frsattan istifade etmek isteyen Harizm
hkimi Atsz, Karahtaylarla gizlice irtibata geti. nce Serahs ardndan da Seluk-
lu baflkenti Mervi iflgal ederken bu arada haksz yere pek ok insan ldrtt. Sul-
tan Sancarn hazinesine el koydu (Ekim 1141). Ertesi yl tekrar Horasana gelen At-
sz, Sancarn henz kayplarn telafi edememesinden faydalanp, bu defa Nifla-
buru ele geirdi. Sancarn adn hutbeden karp kendi adn koydu. Bu husus
ahalide rahatszla sebep olunca hutbeyi yeniden Sancar adna okuttu.
Bu arada byk gayretlerle ordusunu toplamay baflaran Sultan Sancar, nce
Merve sonra Horasann tamamna hkim olmay baflard (1142). Bundan sonra At-
sz takibe koyuldu. Katavan yenilgisinden ksa bir sre sonra, Sultan Sancarn
Harizme sefer dzenleyecek kadar kuvvetlenmesi, devletin istinad ettii dinamik-
leri gstermesi bakmndan nemlidir. Atsz, Sultan Sancara karfl savaflmaya cesa-
ret edemeyip Grgente savunma savafl yapmay tercih etti. Seluklu ordusu da
flehri bir mddet kuflatt fakat ele geiremedi. Sancar, Harizmflahn ballk arzet-
mesi ve yamalad Seluklu hazinesini iade etmesi kaydyla, anlaflma teklifini
devletin ierisinde bulunduu flartlar dolaysyla kabule mecbur oldu (1143).
Nitekim ok gemeden, bu anlaflmann hibir fleyi halletmemifl olduu anlafll-
d. Zira muhalefete ve isyana devam eden Atsz, Cendi bir kere daha iflgl etti. Bu-
nun zerine Sultan Sancar kendisine devrin meflhur edebeyiatlarndan Edib Sa-
biri eli olarak gnderdi. Atsz, kendisinin Sultan Sancara karfl iki Btni vastasy-
la dzenledii bir suikast teflebbsn haber vermifl olan Edib Sabiri ldrtnce,
Seluklu Sultan, Harizme nc kere sefer dzenlemek zorunda kald (1147).
nk dokunulmazlklar bulunan elilere zeval olmaz, olursa da savafl sebebi sa-
ylrd. Sultan Sancar, Hezaresbi zabt edip Grgeni kuflatnca, Atsz alflld ze-
re, af dilemek iin eli gnderdi. Sultan Sancar baflka meseleler dolaysyla, seferin
bir an nce bitmesini istedii iin, Atszn af talebini bir kere daha kabul etti (Ha-
ziran 1148). Atsz bu defa tbiyet kurallarna gre, Sultann huzurunda atndan in-
medii ve yer pmedii halde, artk bunlar sorun sayacak gc kalmayan Sancar
da Merve dnd. Atsz bundan sonra, ld Temmuz 1156 tarihine kadar tbiyet
konusunda bir mesele karmad.
SIRA SZDE Katvan Savaflndan sonra Sultan Sancarn devleti yeniden toparlayabilmesinin sebepleri
SIRA SZDE
3 nelerdir?
D fi N E L M D fi N E L MGazne Seferi
Sultan Sancarn
nitenin baflnda anlatld gibi, Sancar daha meliklik dneminde taht mcadele-
S O R U lerine mdahale
S O R ederek,
U Behramflah tahta geirmifl ve Gaznelileri Seluklu Dev-
letine balamflt. Behramflah dier flartlar yannda senelik 250.000 dinar vergi de-
me ykmlln de stlenmiflti. 1135 ylna kadar tbiyet konusunda hi bir
DKKAT DKKAT
zorluk karmayan Behramflah, yllk vergisini demeyerek isyan etti. Ayrca onun
kt idaresi yznden Sancara flikyetler de geliyordu. Sancar bunun zerine son-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
baharda Gazneye doru harekete geti. Seluklu ordusu Sistanda iken kfln bas-
trmas Behramflah rehavete sevk etti. Bu flartlarda Seluklu ordusunun naslsa ge-
lemeyeceini dflnyordu. Oysa Sancar tm zorluklara ve kayplara ramen, ceb-
ri bir yryflle Gazneye ulaflt. Behramflah bu beklenmedik durum karflsnda
baflkentini terk edip Hindistana kat. Sancar flehri hi bir direniflle karfllaflmadan
K T A P ele geirip Khazineye
T A P el koydu. Ancak imparatorluun batsnda da halledilmeyi
TELEVZYON TELEVZYON
bekleyen ifller varken, burada daha fazla kalmak istemeyen Sancar, Behramflah
huzuruna ard. Kendisini affedeceini taahht edip ardysa da, korkusundan
gelemedii beyan eden Gazne sultan zr diledi. Behramflahn mazeretini kabul
eden Sancar, onu tahtna iade edip Belh zerinden Merve dnd (Temmuz 1136).
Behramflah lene kadar Seluklu sultanna itaatten ayrlmad gibi, aflada anlat-
laca gibi, Seluklu sultannn Gurlularla iliflkilerinde de belirleyici rol oynad.
Sultan Sancarn Gurlularla liflkileri

Gurlular, Afganistann Helmend vadisinden Heratn dousuna kadar uzanan Gur
blgesinde yaflamakta idiler. Sultan Mahmud zamanndan beri Gaznelilere balanmfl
olan Gurlular, Seluklularn glenmesine ve Gaznelileri de tbiyet altna almalarna
paralel olarak, iki tarafa da vergi demek suretiyle iyi iliflkilerini srdrmfllerdir.
Ancak Seluklu sultann Katavanda yenilmesinden yararlanmak isteyen Gur
meliki Muhammed, Seluklulara ait Herat ele geirdi. Sultan Sancar ordusunu
topladktan sonra, kendisi Harizm zerine sefer dzenlerken, Emir Kama ise
Gurlulara karfl savaflla grevlendirmiflti. Sultan, Harizmi kontrol altna almasna
ramen, Kama Gurlulara malup olmufltur.
Ayrca kardeflleriyle taht mcadelesine giren ve Gazneye snan Gur meliki
burada Muhammed flpheli bir flekilde ld. Onun intikamn almak iddiasyla
Behramflaha savafl aan kardeflleri Sur ve Smn da bu yolda hayatn kaybetme-
si, Gazne iin byk bir felketin sebebi oldu. Dier kardeflleri Alaaddin Hseyin
c almak hrsyla yanp tutuflmakta idi. Nitekim Behramflah karflsnda tutunama-
ynca Hseyin, Gazneyi zabt edip akln almayaca bir katliam ve tahribat yapt.
Gazneyi kendisinin de oturamayaca bir flekilde atefle verip yakt. Bundan dola-
y cihan yakan anlamnda Cihansz unvanyla anld. Gaznelilerle Gurlular arasn-
da burada teferruat verilmeyen ve 1148-1152 yllar arasnda yaflanan bu hadisele-
rin Sancar dorudan ilgilendirdii flphesizdir. nk Gazneliler ve isyan tefleb-
bsne ramen Gurlular da onun tbileri idiler. Geri Gur meliki vergilerini de-
meyip, yllk tbiyet ziyaretlerini de kaldrp bamszln iln etmiflti. yle olsa
bile Sancarn tbisi olan Behramflaha ve Gazneye yaptklar dorudan Sancara
yaplmfl saylmaktayd.
Katavan yenilgisinin izlerini silmeye alflan Sancar, Gur melikini bizzt ceza-
landrmak zere, iyi hazrlanmfl bir orduyla harekete geti.
Alaaddin Hseyin de, Herat ile Gurun merkezi Firuzkh arasnda bir vadide
Seluklu ordusuna karfl savafl dzeni ald. Askerlerinin kamasn nlemek iin ar-
kasn batakla evirdi. Zaferinden ok emin olan Gur meliki, Sancar esir aldn-
da onu balayaca gmfl zincir bile getirmiflti.
Ancak 22 Haziran 1152 tarihinde ylnda yaplan bu zorlu savaflta, Ouzlardan
bir ksmnn Sancarn saflarna gemesinin de katksyla, Gur ordusu malup edile-
rek Hseyin Cihansz esir edildi. Ordusunun byk bir ksm imha ya da esir edil-
di. Sultan Sancar, Katavan Savaflndan sonra kazand ilk byk muharebe olmas
bakmndan nemli olan bu sefer sonunda itibarn byk lde geri kazanmfltr.
OUZLAR VE BYK SELUKLU DEVLETNN SONU
Ouzlarn Horasana G
Fakat Sultan Sancar, kazand bu zafer ile yeniden elde ettii haflmetini uzun
mddet muhafaza etmeyi baflaramamfltr. Ksa bir sre sonra ortaya kan Ouz
syan hem kendisinin hem de devletin sonunu hazrlamfltr.
Ouzlarn bir ksm Seluklu Devletinin kuruluflunda bafllca rol oynarken;

onlardan yz yl sonra Horasana g eden baflka bir Ouz topluluu ise, tarih sah-
nesinden silinmesinin sebebi olmufltur. XI. yzyln ortalarna doru kurulan Byk
Seluklu Devleti ksa zamanda Ceyhundan Akdeniz kylarna dayanmfl ve Ouz
gleri neticesinde Anadolu, ikinci bir yurt olarak fethedilmifltir. Esasen XI-XIII.
yzyllarda Dou rann da bir Ouz yurdu olduu kabul edilmektedir. Nitekim il-
gili nitede de anlatld gibi, Seluklu Devletinin kurulufl yllarndan itibaren, soy-
dafllarnn devlet kurduunu duyan Ouzlar (Trkmenler), byk kitleler halinde
batya g ederek bu devletin himayesinde daha gvenli bir flekilde yaflama imkan-
lar aramfllardr. Ouzlarn, Seluklu hkimiyetindeki topraklarla komflu ve tbi
Mslman lkelere girmeleri baz rahatszlklara sebep olmuflsa da onlarn Anado-
lunun Trk yurdu haline gelmesinde byk rollerinin olduuna flphe yoktur.
Ancak Ouzlar henz tamamiyle g etmemifl, son szlerini sylememifllerdi.
Gerekten de Sultan Sancar zamannda Maverannehrde, Karahanl Devletinin
idaresinde hl mhim bir Ouz topluluu bulunmaktayd.
Katvan Savaflndan sonra bilindii zere Karahtaylar, Maverannehri tamamen
istila etmifllerdi. Ancak Karluklar lkede huzursuzluk yaratmaya devam ettikleri
iin Grhan iki Karahanl hkmdarn Karluklar tedib etmekle grevlendirmiflti.
Karluklarn bu erevede batya ekilmeleri veya srlmeleri srasnda, onlarn
nnde bulunan Ouzlar da tabi olarak harekete getiler.
Karluklarn yaratt bask neticesinde Ceyhunu aflan Ouzlar Maveranne-
hirden Horasana girdiler. Bozoklar ve oklar olarak boy beyleri idaresinde tefl-
kilatlanmfl olan Ouzlar, Belh civarn yurt tutup yllk 24.000 koyun vermeyi ta-
ahht ederek, Sultan Sancara tbi olmay kabul ettiler. Konar-ger bir hayat tar-
z benimsemifl olan Ouzlar daha ok hayvanclkla uraflyorlard. Seluklu Dev-
let grevlileriyle anlaflmazla dflmeden nce Ouzlarn, bu blgelerde yerleflik
halka zarar vermeden ve saraya karfl olan mkellefiyetlerini yerine getirmek sure-
tiyle sakin bir hayat yafladklar grlmektedir.
Ouz syan
Fakat Ouzlar/Trkmenlerle ilgili temel bir mesele olarak, devlet nezdinde boy
beyleri vastasyla temsil edilmeleri dolaysyla, bu varlkl beylerin devlete karfl,
orantsz bir temsil glerinin olduunu hatrlamak gerekir. Nitekim zamanla ken-
dilerini dorudan Sultan Sancara bal sayarak, zerlerine tayin edilen yneticiler-
le sorunlar yaflamaya baflladlar. Yerleflik halka zulmetmeleri zerine, Belh valisi
Kama onlar skfltrmaya bafllamfltr. lk anlaflmazlk, sarayn mutfak nazrnn bu
ifl iin gnderdii vergi memurunun koyunlar tahsil ederken, Ouzlara glk -
karmas, kanunsuz hareket etmesi, onlara karfl kimsenin sylemeye cesaret ede-
medii szleri sarf etmesi ve hatt rflvet istemesi yznden kmfltr. Bu olay tah-
sildarn hayatna mal olmufltur. Ouzlar ile Seluklu vergi memuru arasnda mey-
dana gelen atflma, Kaman onlar sultana flikyet etmesi zerine daha da by-
mfltr. Vergi memurunun ldrlmesini bahane eden Kama, valilie ek olarak
Trkmenler zerindeki flahnelik vazifesinin de kendisine verilmesini, karfllnda
da Sultan Sancara ylda 30.000 koyun vergi vermeyi teklif etmifltir. Ouzlar (Trk-
menler) zerlerine Byk Seluklu merkezinden tayin edilen fiahneler vastasyla
ynetiliyordu. Bunlarn bafllca grevleri: Devlet ile boy beyleri arasndaki irtibat
salayarak devleti onlar nezdinde temsil etmek; otlak ve su kaynaklarn tayin et-
mek; yerlefliklere karfl uygunsuz hareketlerde bulunmalarn nlemek ve vergile-
rini tahsil etmekti. Ouzlar zerine tayin edilen flahnelerin yetkilerinin, sz konu-
su temsil usul dolaysyla, Ouzlar lehine olmak zere, baflka vilayetlere atanan
flahnelerinkinden daha snrl olduu bilinmektedir.
Ouz (Trkmen) sorununu kesin bir flekilde zme kararllnda olan Sultan
Sancar, Kaman teklifini kabul etti. Belhe dnen Kama, Ouzlara bir flahne gn-
dererek ldrdkleri tahsildarn diyetini isteyerek gerilimi trmandrd. Ouzlar,
dorudan sultana tbi olduklarn bildirerek flahneyi kovdular. Kama bir ordu ile
zerlerine yrynce Ouz beyleri Sultann hazinesine hane baflna 200 dirhem
vererek otlaklarnda eskisi gibi yaflamalarna msaade edilmesini istediler. Ouz-
larn bu teklifini kabul etmeyen Kama, onlarla girdii savaflta yenilgiye urayp
olu ile birlikte hayatn kaybetti (1153).
Bu durum devletin saygnlna, sultann otoritesine glge dflrdnden Sul-
tan Sancar, byk bir ordu ile Ouzlara karfl bizzt harekete geti. Nfuslar yak-
laflk 40.000 hane yani iki yz bin civarnda olan Ouzlar, 100.000 dinar para veya
baflka bir rivayete gre 200.000 dinar para, 200.000 koyun, 50.000 at ve deve, 100
kle vermeyi taahht edip Sultandan af dilediler.
Sultan Sancarn Ouzlarla ilgili strateji hatas sizce nedir? SIRA SZDE SIRA SZDE
4
Ouzlarn bu teklifi zerine Sultan, soydafl olan Ouzlar bafllamay dfln-
D fi N E L Myana idiler.
mflse de Seluklu emirlerinin nemli bir ksm Ouzlarla savaflmaktan D fi N E L M
zellikle Kaman torunu Meyyed Ayaba kin ve intikam duygusuyla hareket edi-
yordu. Sonu olarak Sancar da Ouzlar ar bir flekilde cezalandrmaya
S O R U ikna etti- S O R U
ler. Nihayet Nisan 1153de Belh civarnda meydana gelen savafl Ouzlar kazand
ve Sultan Sancar esir dflt.
DKKAT DKKAT
Ouz stilas ve Sancarn lm
N N
Bylece Sultan Sancar, Katvan hezimetinden sonra daha ar bir SIRAbozguna
SZDE uramfl SIRA SZDE
ve her fleyini kaybetmifltir. Kaynaklarn verdii bilgilere gre, beklenmedik bir za-
fer kazanan Ouzlar grnrde Sultan Sancara hrmet etmifl ve ona sultana yak-
AMALARIMIZ
flr bir flekilde davranmfllardr. Ouzlar bakmndan bu galibiyet bafllangta Sulta- AMALARIMIZ
n Seluklu merasnn nfuzundan kurtarmak ve kendi denetim veya himayeleri
altna almaktan ibaretti. Mevcut dzeni korumak ve dfl mdahaleleri nlemek iin
siyaseten Sultan Sancarn hayatna dokunmamay ve ona birK hkmdara T A P yakflr K T A P
flekilde muamele etmeyi tercih etmifllerdi. Varlklarn korumak iin meflru sultana
karfl savaflmak zorunda kalan Ouzlar, beklemedikleri bu sonutan sonra kendi-
lerini devletin baflnda bulmufllard. Ancak zamanla glerineT Emaruren
L E V Z Y O N hem sul- TELEVZYON
tana hem de ahaliye karfl siyasetlerini deifltireceklerdir.
Ouzlar yanlarnda Sultan Sancar olduu halde Merve dnmfller ve flehri ya-
malamfllardr. Sancarn da bafllangta ierisinde bulunduu durumu tam olarak
anlayamad grlmektedir. Nitekim Ouz reislerinden Bahtiyar, N T E R Merv
N E T flehri ya- NTERNET
knlarndaki bir arazinin kendisine ikta edilmesini istediinde, Sultann arazi hazi-
neye ait olduundan kta olarak verilemeyeceini sylemesi, beylerin kendisiyle
alay etmesine sebep olmufltu. Demek ki Ouzlar Sancar dilediklerini yaptracak-
lar bir onay makam sayyorlard.
Esirlik hayatnda, kendisine karfl grnflte de olsa hareket ve davranfllarn-
dan, Ouz reislerinin Sultan Sancarn flahsnda Seluklu Devletini devam ettirdik-
lerini kabul etmek mmkndr. lerinden birisini hkmdar yapmayarak, esir
sultan tahta oturtmalar Ouzlarn onun flekli hkimiyeti altnda Byk Seluklu
Devletini devam ettirmek istediklerinin kantdr. Fakat onlarn bu dflnceleri ve
ortaya kan yeni durum gerek Byk Seluklu Devletinin ileri gelenleri ve gerek-
se tabi devletler tarafndan kabul edilmemifltir.
nce Sancarn yeeni Sleymanflah Niflaburda sultan ilan edildi. Ancak idar
yetenekleri snrl olan Sleymanah, vezirinin lm zerine Niflaburu terk etti.
Bunun zerine devlet ileri gelenleri, Katavan yenilgisinden beri Sancarn yannda
bulunan ve yeeni de olan Karahanl Mahmud Han tahta kardlar (Aralk 1154).
Onun zamannda Harizmflah Atsz baflta olmak zere dier tbiler, Ouzlarla ilgili
olarak baz grflmeler yaptlarsa da bir netice alnamad.
Sultan Sancarn yl sren esaret hayat boyunca lm dileyecek kadar b-
yk skntlar ektii; fakat efli Terken Hatun da Ouzlarn elinde bulunduundan,
o lene kadar kamaya teflebbs etmedii rivayet edilmektedir. Haftada bir deifl-
SIRA SZDE
tirilen muhafz guruplar tarafndan korunmakta olan Sancar, gndz tahta oturtu-
SIRA SZDE
luyor, geceleri demir bir kafese konuluyordu. Sultan Sancar, nihayet Kaman to-
runu Meyyed Ayaba tarafndan, bir grup muhafza sultan adna ihsanlar vaat et-
D fi N E L M mek suretiyle
D fi Ekim
N E L M 1156da esaretten kurtarld. Bu haberi duyan ve hl hayatta
bulunan baz eski komutanlar Merve koflarak tekrar Sultann etrafnda toplandlar.
Fakat eski gcnden eser kalmayan Sultan Sancarn yapabilecei ok fazla bir fley
S O R U S O R U
kalmamflt. Yanna gelen mera arasnda eskisinden daha fliddetli bir nfuz mca-
delesine flahit olan ihtiyar Sultan mrnn sonunda bunun zdrabn yaflad. By-
DKKAT lece bir dahaD devletini
KKAT toplama imkn bulamadan zgr kalmasndan alt ay son-
ra, 1157 yl Nisan aynn 18. gn 71 yaflnda vefat etti. Naafl salnda kendisi
iin AhiretSIRA
evi=Drlhire veya Devlethane ad ile infla ettirdii muhteflem tr-
N N
SIRA SZDE SZDE
besine defn edildi. Sancarn yerine geecek erkek ocuu olmad; normal flart-
SIRA SZDE SIRA SZDE
larda tahtta hkmdar olduunda dahi, saltanat kavgalarn adeta zevkle srdren
AMALARIMIZ Irak Seluklu hanedanndan hi bir flehzde de mnhl bulunan Byk Seluklu
AMALARIMIZ
D fi N E L M Devleti tahtna
D fi Ntalip
E L M olmad iin Seluklularn bu kolu tarihe karflt.
K T A P Ouz syan Khakknda

T A P daha fazla bilgi iin bkz. Ergin Ayan, Byk Seluklu mparatorlu-
S O R U S O R U
unda Ouz syan, stanbul 2007.
T E LD E VK KZAYTO N Sultan Sancarn

T E DL E KV krk
KZAYTO yl
N sren saltanat esnasnda, Sultan Melikflahn lmyle ortaya -
kan saltanat mcadeleleri yznden zayflayan Seluklu Devleti, yeniden itibarn kazanp
adeta ikinci imparatorluk devrini yaflamfltr. Ancak lmyle Byk Seluklu Devleti de
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
sona ermifltir.
NTERNET NTERNET
Resim 6.1
AMALARIMIZ AMALARIMIZ Sultan Sancar ilme, edebiyata, sanata ve imar
Sultan Sancarn Trbesi ifllerine ok hizmet etmifl byk bir hkmdar-
dr. Bu byk Sultann lm ile Trk-slm
K T A P K T A P dnyasnn, ilim ve kltr merkezleri adeta sa-
hipsiz kalmfltr. Sultan Sancar devrin byk ilim
ve edebiyat adamlarn daima himaye etmifltir.
Enver, Muizz, Ferideddin Attr, mer Hayym
TELEVZYON TELEVZYON
ve Reflideddin Vatvt bunlardan sadece bazlar-
dr. Dindar olduu kadar baflka din ve mezhep-
lere karfl hoflgrs ve tarafszl ile meflhur
NTERNET NTERNET olmufltur. Sultan Sancar zaman, ayn zamanda
ekonomik kalknma bakmndan byk gelifl-
melerin yafland bir dnemdir. Onun zama-
nnda Murgap kanalnn sulad Merv ovalarn-
dan alnan rn, blgenin isknna byk l-
de tesir etmifltir. Burada yaplan pamuk tarm,
blge flehirlerinde dokuma sanayinin geliflmesi-
ni salamfltr. Seluklular zamannda Trkistan flehirlerinin pamuklu ve ynl do-
kumalar pek meflhur olmufl, bunlar Badada kadar sevk olunmufltur.
zet
N
A M A
Sancarn Seluklu Devleti yeniden mparatorlu- N
A M A
Katvan Savaflnn Seluklu Tarihi asndan
1 a dnfltrmesini sebepleri ile deerlendirebilme 3 nemini tanmlayabilme
Sultan Sancar, Melikflahn lmyle sarslan dev- Katvan bozgunun sonular Seluklu Devleti iin
letin yeniden toparlanmasnda, Berkyaruk ve Ta- olduka ar olmufltur. Sultan Sancar, bu yenilgi
parn saltanat srasnda meliklik dneminden ile Ceyhun Nehri tesinde kalan ve ine kadar
itibaren byk gayret sarf etmifltir. Sultan olduk- uzanan btn Seluklu topraklarn kaybetmifltir.
tan sonra takip ettii siyaset ise dou ve bat y- Gebe istilalarna karfl teflkil edilen hudut tefl-
nnde olmak zere iki cephelidir. mparatorlu- kilat kt gibi, asker gc de nemli l-
un Irak- Acemden itibaren batsn yeeni Sul- de krlmfltr. Sultan Sancar, Devletin g ve kud-
tan Mahmudun idaresine vererek ynetim ko- retinin derinden sarslmas neticesinde, daha son-
layl salamay hedeflemifltir. Douda Kara- ra meydana gelecek Ouz syanna karfl mda-
hanl Devletinin Seluklulara tbiyeti devam et- hale etmekte sknt yaflamfltr.
mifltir. Bu yndeki meseleleri meliklik dnemin-
de nemli lde yoluna koyan Sultan Sancar,
N
A M A
Ouz syann sebep ve sonular ile aklayabilme
4
bu sayede, artk sorunlar ok daha girift bir h- Byk Seluklu Devletinin kuran Ouzlardan,
le gelmifl olan Bat ile ilgilenme frsat bulmufltur. o dnemde g etmeyip Maverannehirde ka-
Irak Seluklu sultan yeenlerini ve Seluklu Dev- lanlar, Karahtay istilas sonucu, Karluklarn
leti ile tm gcyle siyas rekabete girmifl olan nnden ekilerek Horasana girmek zorunda
Halifelii denetleme frsat bulmufltur. Fakat bu kalmfllard. Ouzlarn/ Trkmenlerin devlette
kronikleflmifl sorunlar, tm abasna ramen ni- temsil yntemi dolaysyla ekilen uyum sorunla-
ha zme kavuflturamamfltr. Bu arada Trkis- r, bir vergi meselesi olarak patlak verdi ve Ouz-
tanda yaflanan Karahtay istilas sebebiyle yafla- larn isyanyla neticelendi. Sultan, Ouzlar kon-
nan nfus hareketeleri, yeniden douya dnme- trol altna almak konusunda kararl davranmak
sini gerektirmifltir. Devleti derinden sarsan Kat- istemifl ve Ouzlar zerine byk bir sefere k-
van Savafl ile Ouz syan bu alkann sebebini mfltr. Fakat 1153 ylnda meydana gelen savaflta
aklamaktadr. Sancar byk bir yenilgiye uramfltr. fiphesiz
N
bu isyan hareketinin en byk neticesi, Sultan
Sancar zamannda yaflanan siyas geliflmeleri Sancarn Ouzlarn eline esir dflmesidir. yl-
A M A
2 aklayabilme lk bir esaret hayatndan sonra Ouzlarn elinden

Sultan Muhammed Taparn lmnden sonra kurtulmay baflaran Sultan Sancar, devletin da-
Seluklu tahtna olu Mahmud gemifltir. Fakat lan otoritesini toplamaya alfltysa da, yaflnn
Sultan Sancar, Save savaflnda yeeni Mahmudu ilerlemesi ve artk devlet mekanizmasnn onar-
yenilgiye uratmfl ve Seluklu devletinin baflna lamayacak kadar zarar grmfl olmas sebebiyle
gemifltir. Mahmuda sultan unvanyla birlikte, bunu baflaramamfltr.
kendisine tbi olmak flartyla Irak merkez olmak
zere bat blgelerinin idaresini verdi. Ancak ye-
enleri arasndaki taht kavgalar ve Halifelerin
bunlara mdahalesi Sancar ok meflgul etmifltir.
Sultan Sancar zamannda Karahanllar, Gazneli-
ler ve Gurlular kesin bir flekilde itaat altna aln-
mfltr. Devlet Sancar zamannda, Sultan Melik-
flah zamanndaki gcne kavuflamadysa da
nemli bir toparlanmann yafland kesindir.
Kendimizi Snayalm
1. Sancarn meliklik dneminde afladakilerden han- 6. Seluklu Devletinin Sancar dnemi halifelik politi-
gisiyle iliflkisi olmamfltr? kalaryla ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Gurlular a. Halifeler Irak Seluklu meliklerini taht kavgalar
b. Karahanllar iin kflkrtmfllardr.
c. Gazneliler b. Sultan Sancar, Irak Seluklularna karfl Halife ile
d. Eyyubiler iflbirlii yapmfltr.
e. Horasan Valisi Arslan Argun c. Halifeler Seluklulara karfl siyas g kazanma-
ya alflmfllardr.
2. Sancarn meliklik dnemindeki en nemli baflars d. Halife Msterflid ve Raflid, Seluklularla mca-
afladakilerden hangisidir? delede hayatlarn kaybettiler.
a. Karahanllar ve Gaznelilerin Seluklulara tbi- e. Seluklu sultanlar Badad kuflatmak zorunda
yetinin salanmas kalmfllardr.
b. Hallara karfl mcadele etmesi
c. Anadolu zerine baflarl seferler yapmas 7. Afladakilerden hangisi Ouzlarn zerine tayin edi-
d. Kardefllerine karfl saltanat mcadelesi vermesi len flahnelerin grevlerinden biri deildir?
e. Ouzlar hkimiyeti altna almas a. Devleti ile boy beyleri arasnda irtibat salaya-
rak, devleti temsil etmek
3. Sultan Sancar dneminde Byk Seluklu Devle- b. Otlak ve su kaynaklarn tesbit etmek
tinin merkezi afladakilerden hangisidir? c. Ouzlarn yerlefliklere karfl uygunsuz hareket-
a. Isfahan lerde bulunmalarn nlemek
b. Merv d. Vergileri toplamak
c. Giln e. Ouzlardan dzenli ordular oluflturmak
d. Niflapur
e. Huzistan 8. Sultan Sancar dnemi ile ilgili afladakilerden han-
gisi yanlfltr?
4. Save Savafl ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi a. 1141 ylnda Katvan Savaflnda Karahtaylara
yanlfltr? malup olmufltur.
a. Sancar bundan sonra yeeni Mahmudu Iraka b. Karahanl ve Gaznelileri tbi hale getirmifltir.
sultan tayin etti. c. Ouz syann baflaryla bastrmfltr.
b. 1119 Save savaflnda Sultan Mahmud, Sancara d. Abbasi Hilafetini kontrol altnda tutmay baflar-
malup oldu. mfltr.
c. Sancar Byk Seluklu sultan oldu. e. Gur melikini malup ve esir etmifltir
d. Abbas Halifesi ile Sultan Mesud arasnda oldu.
e. Mahmud Byk Seluklu Devleti tahtn kaybetti. 9. Sancarn Harizm Seferleri ile ilgili afladaki yarg-
lardan hangisi dorudur?
5. Byk Seluklu Devletinin kflne sebep olan a. Harizm Valisi Atszn tbiyet flartlarn ineyip
savafl afladakilerden hangisidir? bamsz hareket etmifltir.
a. Save Savafl (1119) b. Harizmflah Muhammedin syan zerine yapl-
b. Dandanakan Savafl (1040) mfltr.
c. Katavan Savafl (1141) c. Harizm Valisi Atszn Sultan Sancarn Mavera-
d. Malazgirt Savafl (1071) nnehr Seferine katlmay reddetmesi sebep ol-
e. Hasankale Savafl (1048) mufltur.
d. Harizm ahalisinin Sancara isyan etmifltir ve At-
sza balanmfltr.
e. Karahanllar Harizmi istila etmifltir.

10. Afladakilerden hangisi Ouz syannn sebeple- 1. d Cevabnz doru deilse Sancarn Meliklik
rinden biri deildir? Devri konusunu tekrar gzden geirin.
a. Vergilerin artrlmas 2. a Cevabnz doru deilse Sancarn Meliklik
b. Ouzlarn kendilerini dorudan Sultana bal sa- Devri konusunu tekrar gzden geirin.
yarak tayin edilen grevlilere karfl kmalar 3. b Cevabnz doru deilse SancarnTahta k-
c. Ouzlarn yeni otlak ihtiyac mas konusunu tekrar gzden geirin.
d. Belh Valisi Kaman faaliyetleri 4. d Cevabnz doru deilse Sultan Sancarn Tah-
e. Gulm Sisteminin Ouzlar zerindeki etkisi ta kmas ve Devletin Yeniden Yaplanmas
konusunu tekrar gzden geirin.
5. c Cevabnz doru deilse Katavan Savafl ko-
nusunu tekrar gzden geirin.
6. b Cevabnz doru deilse Halifelikle liflkiler
konusunu tekrar gzden geirin.
7. e Cevabnz doru deilse Ouz stilas konusu-
nu tekrar gzden geirin.
8. c Cevabnz doru deilse Sancar nitesini tek-
rar gzden geirin.
9. a Cevabnz doru deilse Harizmflahlarla liflki-
ler konsunu tekrar gzden geirin.
10. e Cevabnz doru deilse Ouz stilas ve Sel-
uklu Devletinin Sonu konusunu tekrar gz-
den geirin.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sra Sizde 4
Birinci imparatorluk dneminde, Bveyhoullarnn ta- Sultan Sancar en baflta, Ouzlar savafl ncesinde ba-
hakkmnden kurtarlan Abbas halifeleri, ilk sultanlar llklarn bildirmelerine ramen, onlarla savafla girifle-
zamannda da, varlk sebepleri bu olduu iin siyas rek byk bir stratejik hatas yapmfltr. Sultan Sancar
kimliklerini yeniden kazanmak istemifllerdir. Bu uurda baz emirlerinin tesiri altnda kalp Ouzlarn barfl ve
Turul Bey ve Melikflah dneminde ciddi restleflmeler tabiiyet tekliflerini kabul etmemifltir. Sancara gelince-
yaflanmfltr. Ancak Seluklu Devletinin kudreti ile oran- ye kadar Turul Bey, Sultan Alparslan ve Sultan Melik-
tl olarak bu mcadelelerden bir netice alamamfllardr. flah gibi karizmatik Seluklu Sultanlar, devletin hem
Ancak Mleikflahn lmnden sonra yaflanan fetret d- itici gc hem de tehdidi olan Ouzlar Anadoluya
neminde Halifeler yeniden g toplamaya bafllamfllar- doru ynlendirmifltir. Fakat Sultan Sancarn en kritik
dr. Nitekim Sultan Sancarn hudutlar ok genifllemifl hatas, Ouzlara yeni topraklar gstererek kendi lke-
ve mesleleleri de eflitlenmifl imparatorlukta yeniden sinden uzaklafltrmak yerine onlarla mcadeleye gir-
yaplanmaya gitmesi, Halifeler iin bir frsat kaps oldu. mesi olmufltur.
Irak ve bat vilayetlerini yeeni Mahmudun idaresine
braktktan sonra ona karfl ayaklanan flehzadelerin, ken-
di saltanatlarn onaylatmak zere Halifeye mracaat et-
meleri byk bir koz oldu. Bu kavgalardan yararlanan
Halifeler de artk ordularn baflna geerek Seluklulara
karfl aka savafla girmifllerdir. Nitekim iki Halifenin
hayatna mal olan bu mcadele, herfleye ramen Tu-
rul Bey zamanndaki statnn korunmasyla Seluklu- Yararlanlan Kaynaklar
lar lehine neticelendi. Agacanov, Sergey (2006) Seluklular, (Trke terc. E.
Necef-A. Annaberdiyev), stanbul.
Sra Sizde 2 Alptekin, Coflkun, (1992), Byk Seluklular, Do-
Katavan bozgunu Seluklu Devleti iin ar bir darbe ufltan Gnmze Byk slam Tarihi, C. VII,
olmufltur. Sultan Sancar, bu yenilgi ile Ceyhun Nehri stanbul.
tesinde kalan ve ine kadar uzanan btn Seluklu Ayan, Ergin, (2007) Byk Seluklu mparatorlu-
topraklarn kaybetmifltir. Devlet siyasi olarak g duru- unda Ouz syan, stanbul.
ma dflt gibi ordunun da gc krlmfltr. Barthold, V. V. (1990), Mool stilsna Kadar Tr-
kistan, Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, Ankara.
Sra Sizde 3 Kymen, M.Altay (1947), Byk Seluklu mparatorlu-
Sultan Sancar Karahtaylara malup olarak eski kudret unda Ouz syan, D.T.C.F Dergisi, V/2 s. 159-
ve haflmetini kaybetmekle beraber halkn ve byk flah- 173, Ankara.
siyetlerin kendisine ball sayesinde durumunu hzla Kymen, M. Altay (1991) Byk Seluklu mparator-
dzeltmifl, eski ballarn tekrar hkimiyeti altna almfl luu Tarihi, Cilt: V, Ankara.
ve Trkistan hari, her tarafta eski siyasi otoritesini kur- Smer, Faruk (1999), Ouzlar (Trkmenler), stanbul.
may baflarmfltr. Ayrca idare mekanizmas henz iflle- Turan, Osman (1993) Seluklular Tarihi ve Trk s-
meye devam ediyordu. lam Medeniyeti, stanbul.
BYK SELUKLU TARH
7
Amalarmz
N
Byk Seluklular zamannda ortaya kan flube hanedanlar, devletin idare
N
mekanizmas bakmndan deerlendirebilecek,
N
Kirman Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek,
N
Suriye Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek,
Irak Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Byk Seluklular Irak Seluklular
Kirman Seluklular Abbas halifesi
Suriye Seluklular Hallar
indekiler
GRfi
KRMAN SELUKLU MELKL
(1048 - 1187)
SURYE SELUKLU MELKL
Byk Seluklu fiube Hanedanlar (1079 - 1095)
Tarihi (Meliklikler)
HALEP SELUKLU MELKL
(1095 - 1118)
DIMAfiK MELKL (1095-1104)
IRAK SELUKLULARI (1119 -1194)
fiube Hanedanlar
(Meliklikler)
GRfi
Byk Seluklu Devleti kurulduunda, hatrlanaca zere fethedilen ve fethedil-
mesi hedeflenen yerlerin ynetimi, hanedan mensuplar arasnda taksim edilmiflti.
Bu kapsamda eflitli blgelere tayin edilen flehzdelerin hepsi ayn yetkilerle do-
natlmfl deillerdi. Ancak bir ksm, sultann izni ile ve nce sultann adn zikret-
mek flartyla para kestirip, hutbe okutmak, kapsnda vakit nevbet aldrmak gi-
bi imtiyazlara sahipti.
Bu durum genellikle sylendii gibi, lke topraklarnn hanedann ortak mal
olduu inancyla paylafllmas anlamna gelmiyordu. Devletin topraklar mlkiyeti
bakmndan deil, ynetimde sorumluluk paylaflm (lfl) prensibi erevesinde
idar bakmdan dzenlenmifl oluyordu. Egemenlik tek bir kiflinin, yani sultann uh-
desinde bulunuyor; sultan lkenin ynetimini kolaylafltrmak adna, sz konusu
melikleri, temsil yetkisi vererek grevlendiriyordu. Nitekim bu melikler bulunduk-
lar yerlerde egemenlik ihlli anlamna gelen faaliyetlerde bulunduklarnda, isyan
etmifl saylarak derhal cezalandrma yoluna gidilmekteydi. Bununla birlikte h-
kmdarn lm veya merkez idarenin zaafa urad durumlarda tm hanedan
mensuplar taht ele geirmeye, olmazsa bulunduklar yerde daha bamsz olmak
iin mcadeleye girerlerdi.
Bu durum zaman ierisinde, Byk Seluklu Devleti dflnda flube hanedanla-
rn ortaya kmasna imkn vermifltir. Ancak szkonusu meliklikler, Byk Seluk-
lu hanedan var olduu srece, zayf bir flekilde de olsa, onlara ballklarn sr-
drmek zorunda kalmfllardr.
Bu flubeler tarih srasna gre Kirman, Trkiye, Suriye ve Irak Seluklulardr.
Bunlardan Kirman, Suriye ve Irak melikleri Byk Seluklu sultanlar tarafndan o
blgelere tayin edilmek suretiyle; Trkiye Seluklular ise Byk Seluklularla re-
kabet halinde, onlara ramen kurulmufllardr. Kirman ve Suriyenin yneticileri
melik unvan taflrken; Sultan Sancarn Iraka tayin ettii yeeni Mahmud, onun iz-
niyle sultan unvan kullanyordu.
Bu nitede Byk Seluklu sultanlarnn tayin etmesiyle kurulan ve onlara ba-
l olan, Kirman, Suriye ve Irak Seluklular konu edilecektir.
KRMAN SELUKLU MELKL (1048 - 1187)
Melikliin Kuruluflu
Kirman rann gneyinde merkezi de Kirman flehri olan bir eyalettir. Dousunda
Belucistan ve Sistan, kuzeyinde Horasan, kuzeybatsnda Isfahan, batsnda Fars
eyaleti ve gneyinde ise Fars ve Umman krfezleri ile evrilidir.
Bilindii gibi, Dandnakn savaflndan sonra Mervde toplanan byk kurultay-
da yaplan grev dalm erevede fethedilmesi amalanan Tabes vilyeti ile Kir-
man blgesi, ar Beyin olu Kara Arslan Kavurt Beye verilmiflti.
Kirman bu srada, Bveyhoullarndan Eb Kalicar (1024-1048)n elinde bu-
lunmaktayd. Turul Bey Rey flehrini baflkent yaptktan sonra (1043) Kirmana bir
miktar asker gnderdiyse de, hemen zapt mmkn olmadndan blge bir sre
daha Bveyhlerin idaresinde kald.
Daha sonra Melik Kavurt, befl-alt bin kiflilik svari kuvveti ile, fethedilmek ze-
re kendisine verilmifl olan Kirman blgesine girdi. Eb Kalicrn Kirman nibi
Behram, savaflmaya cesaret edemeyerek eyaletin merkezi Berdesire ekildi. An-
cak daha fazla mukavemet edemeyeceini anlaynca Kavurt ile anlaflmak zorunda
kald. Behram aman dileyip flehri teslim etmeye ve kzn da Kavurta vermeyi ka-
bul etti. Bylece 1048 ylnda, Kirmann kuzeyi (Serd-sr) Seluklularn eline ge-
mifl oldu. Fakat Melik Kavurtun tm Kirmana hkim olabilmesi iin nnde en-
gel olarak Germ-sir blgesinde yaflayan dal Kufs kavmi vard. Kavurt bir dn
srasnda baskn dzenleyerek onlar etkisiz hle getirdi ve Kirman blgesinin ta-
mamna hkim olmay baflard (1050-1051).
SIRA SZDE fiube hanedanlarn oluflumunu ksaca nasl aklayabilirsiniz?

SIRA SZDE
1
Kirman Seluklu Melikliinin Geliflme Devri
D fi N E L M D fiKirmana
NELM
Melik Kavurt hkim olduu zaman, Arabistan yarmadasnn dou ucun-
daki Umman da Bveyhlerin elinde bulunuyordu. Bu blge olduka zengin ve e-
S O R U flitli hazinelerle
S O dolu
R U bir yerdi. Ancak burann fethi iin deniz gc gerekliydi. Bun-
dan dolay Kavurt, Hrmz emiri Bedr say bu fetih iin gerekli olan her trl ha-
zrl yapmakla grevlendirdi. Kavurt Seluklu tarihinde ilk deniz aflr sefer d-
DKKAT DKKAT
zenleyen kifli unvanna sahiptir. Trk kuvvetlerinin Umman sahiline kfl Bvey-
houllar asndan beklenmeyen bir durumdu. Bu sebeple Kavurt Ummana ko-
N N
SIRA SZDE laylkla hkim SIRAoldu.
SZDEBu seferden sonra Kavurt, Sistan blgesini de ele geirmek is-
tedi ve bu maksatla olu Emirnflah grevlendirdi. Emirnflah, Sistanllara karfl al-
t ay boyunca savafltysa da kesin bir baflar ve hkimiyet salayamad.
Melikliin snrlarn geniflletmekte kararl olan Kavurt Bey bu defa, Kirman
eyaletinin bat komflusu olan Fars zerine yrd. nce blgenin merkezi fiiraza
K T A P doru ilerledi.K fiehrin
T A P hkimi Fazlya onun geldiini haber alnca bir kaleye sn-
d. Kavurt muhasara ettii flehri gn sonra ele geirdi. Burada Turul Bey ad-
na hutbe okuttu ve Fars blgesinde tam anlamyla Seluklu hkimiyeti kurulmufl
TELEVZYON oldu (1062). TELEVZYON
Byk Seluklu sultan Turul Bey 1063 ylnda lnce, hanedan yeleri arasn-
da taht mcadeleleri ortaya kt. Kavurt da taht ele geirmek dflncesiyle, ordu-
suyla birlikte Isfahana doru ilerledi. Ancak Alparslann duruma hkim olduunu
NTERNET renince geri N T E Rekildi.
NET Kardefli Alp Arslana itaat ederek, onun adna hutbe okut-
maya mecbur oldu.
7. nite - fiube Hanedanlar (Meliklikler) 125
Kavurtun kendi rzas hilafna snrlarn geniflletip glenmesinden ve itatsiz

davranfllarndan rahatsz olan Alparslan, ona karfl harekete geti. Kavurtun iflgl
ettii Fars blgesini elinden alarak eski hkimi Fazlyaya verdi. Bununla birlikte
Kirman Kavurtta brakt. Ancak Kavurt Bey, vezirinin tahriklerine kaplarak bir
kere daha isyan etti. Melikflahn veliahtln kabul etmeyerek hutbeden adn -
kard. Bunun zerine Alparslan Kirman zerine yrd (Haziran-Temmuz 1067).
nc kuvvetler arasnda yaplan savafl Kavurt kaybetti ve kaarak Ciruft kalesine
snd. Alparslana buradan eli gndererek affn istedi. Kardeflinin isteini kabul
eden Alparslan Kirmandan ayrld.
Kavurt Bey daha sonra da, Fazlya ile birleflerek bir kere daha isyana kalkflt
(1069). Alp Arslan bizzt Kirman zerine yrrken, vezir Nizamlmlk, Fazl-
yay yenilgiye uratt. Zor durumda kalan Kavurt her defasnda olduu gibi, ba-
fllanmay diledi. Ancak bunun bir oyalama taktii olduunu anlayan Alp Arslan,
Kavurtun olu Sultanflha asker vererek babasna karfl gnderdi. Sultanflh
malup oldu. Alp Arslan bat seferine kt iin Kavurt meselesi tam mnsyla
zlemedi.
Sultan Alparslan 24 Kasm 1072de lnce yerine olu Melikflah geti. Ancak
Kavurt, bu srada 18-20 yafllarnda olan Melikflhn tecrbesiz olduunu dfln-
yordu. Bu duruma bir de Seluklu ordusundaki baz komutanlarn kendisine des-
tek vermeleri eklenince Kavurt, Melikflaha isyan etti ve onun zerine sefere k-
t. Yaplan ilk savaflta Emir Savteginin idaresindeki Melikflahn nc kuvvetleri,
Kavurtun nc kuvvetlerini bozguna uratt. Asl ordular ise Hemedan civarnda
Kerec hududunda karfllafltlar (15 Nisan 1073). Savafla ilk bafllayan Kavurt oldu
ve Melikflahn sa ve sol kanadn bozguna uratt. Ancak bu baflary merkez
zerinde salayamayarak yenildi. Savafl alanndan kamay baflardysa da, daha
SIRA SZDE SIRA SZDE
sonra yakalanarak idam edildi (Nisan-Mays 1073). Ancak asker ierisinde taraf-
tarlarnn ok olmas yznden, kendisinin esarete dayanamayarak intihar ettii
duyuruldu. D fi N E L M D fi N E L M
Kavurt, dil bir komutan ve devlet adam idi. Cmertlii ve iyi idaresi ile halk
memnun etmifl, onun zamannda Kirman halk bolluk ve refaha kavuflmufl; Kirman
S O R U S O R U
en parlak devirlerinden birini yaflamfltr.
Kavurt Byk Seluklu tarihinde deniz aflr bir seferi baflaryla gereklefltiren
D K K A T ilk kiflidir. DKKAT
Kirman blgesi Hrmz krfezinde olup Ummana ok uzak deildi. Fakat Kavurtun bu-
raya sefer edecek deniz gc yoktu. Bunun zerine Hrmz emiri Bedr SIRA sann
SZDE yardmyla
N N
SIRA SZDE
gereklefltirilen bu sefer Ummandaki Bveyhleri de ok flaflrtmflt. Hkimiyetini onlara
kabul ettiren Kavurt grevliler tayin ettikten ve hutbe ile sikkeyi kendi adna evirttikten
sonra geri dnmfltr. Kaynaklarda bu seferin ne zaman gereklefltii ak deildir. Ancak
Erdoan Meril, Kirman Seluklular adl eserinde: Kanatimizce Kavurd Umn Nisan-
Mays 1053 ile Temmuz-Austos 1062 tarihleri arasnda ele geirmifltir, demektedir.
(Meril, s. 30) K T A P K T A P
Kirmanflh b. Kavurd
T E LMerdanflh,
Kavurt ldnde Sultanflh, Emirnflh, Kirmanflh, Turanflh, EVZYON mer, TELEVZYON
Hseyin, Nuh ve Davud adl ok sayda oullar bulunmaktayd. Bunlar arasndan
Kirmanflh, babasnn vasiyeti gereince bafla geti. Ancak Kirmanflhn saltanat
bir yl srd ve ld, yerine Kavurtun kk olu Hseyin tahta kt. Fakat onun
NTERNET NTERNET
hkimiyeti de uzun srmedi.
Sultanflh b. Kavurd
Babasnn Melikflha karfl girdii savaflta yannda bulunan Sultanflh, yakalanarak
Mil ekme kzgn bir demirin gzlerine mil ekilmiflti. Ancak mil ekme iflini yapan kifli bunu tam becereme-
gze ok yakn mesafeden
geirilip, gz bebeinin mifl, gzleri kr olmamflt. Bu durumunu gizleyen Sultanflh, Hemedanda hapis-
aartlarak grme teyken, orada bulunan muhafzlardan biriyle dost olarak bu sayede kamay baflar-
yeteneinin yok edilmesi
ifllemidir.
d. Daha sonra Kirmana ulaflt ve kardefli Hseyinden taht alarak Berdesir flehrin-
de Kirman Seluklu Melikliinin baflna geti (Eyll-Ekim 1074).
Sultanflhn hapisten katn ve Kirmanda tahta getiini renen Melikflh
bu durumu sessiz kalarak onaylad. Fakat blgeyi kontrol altnda tutmak zere de
oraya Savtegini gnderdi. Sultanflha Kirman ile Umman verdi. Ancak bir md-
det sonra Melikflh byk bir ordu ile Kirman zerine yrd. Seluklu ordusu ile
bafla kamayacan anlayan Sultanflh, Melikflh hediyelerle birlikte bizzat kar-
fllad. Bunun zerine Melikflah, sfahana dnd (1080). Bundan sonra Kirmandan
Byk Seluklulara karfl nemli bir tehlike vuku bulmad. Sultanflh Ocak 1085te
hastalanarak ld.
Turanflh b. Kavurd
Sultanflhn yerine Turanflh geti. Turanflah ilk ifl olarak Melikflaha itaatini bildir-
di. Ancak Melikflah lnce efli Terken Hatun, taht kavgalar srasnda Berkiyarukla
yapt anlaflmaya gre, Kirman Seluklularnn elinde bulunan Fars blgesini al-
mak istedi. Terken Hatun bu amala komutanlarndan neri Fars zerine gnder-
di. Durumu renen Turanflh hemen harekete geerek fiebnkre emirlerinden
yardm istedi ve ald destekle Byk Seluklu ordusunu yendi (Haziran-Temmuz
1094). Ancak Fars blgesi daha sonra Kirman Seluklularnn elinden karak B-
yk Seluklu hkimiyetine girmifltir. Bu olaydan yl sonra Turanflah Ekim-Kasm
1097de vefat etti.
ranflh b. Turanflh
Turanflh lnce yerine tek olu olan ranflh geti (5 Kasm 1097). Yeni Kirman
meliki bafla getikten sonra Fars valisi olan nerin zerine yrd. Fars Melik-
flhn lm sebebiyle karflklklar ierisinde bulunan Byk Seluklulardan al-
may baflard (1098-1099). Bu arada ranflh evresindeki baz kiflilerin etkisiyle Ba-
tn mezhebine girmifl ve halka zellikle de limlere zulmetmeye bafllamflt. lim-
ler ve fleyhlislm, ranflhn dinden saptn gereke gstererek ldrlmesi y-
nnde fetva verdiler. Melik halk tarafndan da saldrya urad. ranflh bu hcum-
dan kurtulmay baflardysa da, daha sonra yakalanarak ldrld (Ekim 1101).
Arslanflh b. Kirmanflh
ranflh ldrlnce Kirman Seluklu Melikliinin baflna Kirmanflhn olu I. Ars-
lanflh geti (16 Kasm 1101). Onun zamannda Kirman Seluklular nispeten par-
lak bir dnem yaflad. Arslanflh tahta getikten sonra ilk ifl olarak Umman da -
kan isyanlar bastrd ve bu blgeyi tekrar itat altna ald.
Bu dnemde Fars valisi olan Atabey avl, fiebnkre emirleriyle mcadele ii-
ne girmiflti. fiebnkre emirleri bunun zerine Kirman meliki Arslanflha snd-
lar. Atabey szkonusu emirlerin iadesini istedi. Arslanflh bu istei kabul etmeyin-
ce, rekabet bu kez avl ve Arslanflh arasna intikl etti. Bu nfuz mcadelesini,
alt bin kiflilik bir kuvveti avlnn zerine gnderip ani bir basknla onu bozguna
uratan Arslanflh kazand. Askerlerinin ounu kaybeden avl, Farsa kamak
zorunda kald.
Arslanflh daha sonraki srete olu Kirmanflh veliaht gsterdi. Ancak dier
olu Muhammed bu durumu kabul etmedi. Babasnn yafllandn ve artk devlet
ifllerini yrtemediini ileri srerek, onu Kale-i Kha gnderdi (1142). Arslanflah
yl sren hapis hayatndan sonra 1145te burada ld.
Muhammed b. Arslanflh
Melik Muhammed tahta geince ilk ifl olarak kardefli Kirmanflh ldrtt. Yirmiye
yakn kardefli olan Muhammed dierlerinin de ounun gzlerine mil ektirdi.
Aralarndan sadece Selukflh kaabildi. Melik Muhammed dneminin en nemli
siyas olay, elinden kaan kardefli Selukflh ile girdii mcadeledir.
Muhammed melikliinin ilk yllarnda Byk Seluklu sultan Sancara tbiydi.
Ancak Sancarn Ouzlara esir dflmesinden sonra, Irak Seluklu sultan II.Muham-
med b. Mahmuda itatini bildirdi. Melik Muhammed 27 Haziran 1156da ld.
Turulflh b. Muhammed
Babasnn lm zerine 27 Haziran 1156da tahta geen Turulflh ilk ifl olarak
kardefli Mahmudflh ve amcas Selukflh ldrtt. Muhammed ve olu Turulflh
dnemlerinde kan saltanat mcadeleleri ve i karflklklar sonucu Kirman melik-
lii zayflamaya bafllad. Turulflh devrinden itibaren atabeylerin melikler zerin-
deki etkisi artmaya bafllad. Bu dnemde gze arpan ilk atabey Aladdin Boz-
kufltur. Emrinde pek ok gulm vard ve Kirman ordusunun bafllca gc onun
gulmlar, hizmetkrlar ve svarilerinden olufluyordu. Atabey Meyyededdin Rey-
han, zellikle Turulflhn melikliinin son ylnda ynetimde bir hayli etkili oldu.
Melik Turulflh 1170 yl Mart aynda Ciruftta ld.
Kirman Seluklu Melikliinin Fetret Devri ve Yklfl

Turulflhn lm zerine Atabey Reyhan ve Kutbeddin Muhammedin, Kirman
Seluklularndaki taht mcadelelerinde etkin rol oynadklar grlmektedir. Tu-
rulflhn lmnden sonra yerine atabey Reyhann destei ile olu Behramflh
geti. Bu dnem Kirman Seluklularnda fetret devrinin de bafllangc oldu. Turul-
flhn en byk olu Arslanflh ile Turanflh taht mcadelesine girifltiler.
Berdesir bir hafta iinde tahta geen melik grd. Ama en sonunda II. Ars-
lanflh Kirman Seluklu tahtna oturdu (1170 yl Haziran bafl). Onun meliklii do-
kuz ay srd ve Behramflh ikinci defa Kirman Seluklu tahtna oturdu (fiubat
1171). II. Arslanflh ise yardm istemek zere, Irak Seluklu sultan ve adafl olan
Arslanflhn yanna kat. Iraktan ald kuvvetlerle Haziran 1172de Berdesir n-
lerine gelip flehri kuflatt. Uzun sren kuflatma sonunda melikliin ikiye blnme-
si hususunda antlaflma saland. Behramflh kendisine baflkent olarak setii Beme
gitti. Arslanflh ise Berdesirde kald (Kasm-Aralk 1172).
1174 ylnda iki kardefl arasnda meydana gelen savafl, anlaflmann bozulmas-
na yol at. Berdesirde kendisini gvende grmeyen Arslanflh flehri terk etti ve
Behramflh Mays 1175de Berdesire gelerek tahta oturdu. Ancak ay sonra len
Behramflhn meliklik dnemi ok uzun srmedi. Onun yerine yedi yaflndaki o-
lu II. Muhammedflh geirildi. Fakat onun hkimiyeti de ok ksa srd ve II. Ars-
lanflh nc defa melik oldu (Aralk 1175).
Arslanflhn melik olmasna kardefli Turanflh karfl kt ve Farsda hkm s-
ren Salgurlu atabeyinden salad yardmla harekete geti. Arslanflh, Ciruftta ya-
plan savafl srasnda isabet eden bir okla yaraland. Savafl alanndan ayrldktan
sonra ald yarann etkisiyle ld (3 Mart 1177). Kirman tahtna II. Turanflh geti.
Turanflhn meliklik dneminde Kirman istilya urad. Byk Seluklu Devle-

tine son veren Ouzlarn beylerinden Melik Dinar, Merv ve Serahs flehirlerinin h-
kimi idi. Ancak Harezmflh Sultanflahn bu yerleri ele geirmesi buradaki Ouz-
larn dalmasna sebep oldu (muhtemelen 1179 Sonbahar) . Bunlarn bir ksm
Kirmana, befl bin kiflilik bir grup da Farsa gitti. Farsa gidenler Salgurlularn bu s-
rada gl olmas sebebiyle mhim bir rol oynayamadlar. Ancak Kirmana giden-
ler lkenin ierisinde bulunduu istikrarsz durumdan yararlanarak blgeye hkim
oldular.
Ouz istils bertaraf edilemeden 1180 ilkbaharnda Kirmanda byk bir ktlk
bafl gsterdi. Bu durumdan en ok baflkent Berdesir etkilendi. Bu dnemde Ouz-
larn Kirman yurt tutmak ynndeki basklar iyice artt. Ouzlara karfl koyama-
mas dolaysyla ahali tarafndan da sevilmeyen Turanflh ldrld (Haziran 1183).
Behramflhn olu II. Muhammedflh hapsedilmifl olduu Berdesir kalesinden -
kartlarak ikinci defa melik iln edildi.
Melik Dinarn Berdesire gelmesi zerine II. Muhammedflh yardm istemek
zere Iraka gitti. Atabey Kutbeddinin de lmesi zerine Kirman Seluklular bafl-
sz kald (Kasm 1186). Kfl mevsimi getikten sonra da Melik Dinar flehre hkim
SIRA SZDE oldu (1187).SIRA SZDE istedii yardm alamayan II. Muhammedflh Kirmana geri
Iraktan
dndnde, Berdesir artk Melik Dinarn elindeydi. O da bu yzden Beme gitti.
Bu durumu haber alan Melik Dinar 1188-89 kflnda Beme yrd. Fakat kfl flart-
larnn zorluundan geri dnmek zorunda kald.
Melik II. Muhammedflh alt ay burada kald. Sonunda flehri terk edince Kirman
S O R U S O R U de tarihe karflrken Melik Dinar idaresindeki Ouzlarn hkimi-
Seluklu Meliklii
yeti bafllad (1189).
DKKAT Melik II. DMuhammedflh
KKAT yardm istemek zere Harezmflh Tekifl (1172-1200)in
yanna gittiyse de ilgi gremedi. Daha sonra Gurlulardan Gazne hkimi fiihbed-
din Muhammedin hizmetine girdi. II. Muhammedflh burada ld. Ancak lm ta-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
rihi ve yeri hakknda bir bilgi yoktur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Ouzlarn Kirman Melikliinin yklfl zerindeki etkisini aklaynz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
2
K T A P Kirman Seluklular
K T A Phakknda ayrntl bilgi iin bkz. Erdoan Meril, Kirman Seluklula-
r, stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar, 1980.
S O R U S O R U
TELEVZYON SURYE
T E LSELUKLU
EVZYON MELKL (1079 - 1095)
DKKAT DKKAT
Fatmler 909-1171 yllar Melikliin Kuruluflu
arasnda Kuzey Afrika, Msr
ve Suriyede hkm sren fii
lk Suriye Seluklu meliki olan Tacddevle Tutufl, Byk Seluklu Sultan Alp Ars-
N N
N T E RSZDE
NET
SIRA
bir devlettir. Halifelik lann oluSIRA
N T E RSZDE
NET
ve Melikflhn kardeflidir. Ondan nce Sultan Alp Arslan tarafndan
iddiasnda bulunan fiam (Suriye)n fethi ile grevlendirilen ve Knk boyundan olan Atsz Bey, kendi-
Fatmler, soylarnn
Hz.Muhammedin kz Hz.
AMALARIMIZ
sine bal AMALARIMIZ
Trkmenlerle birlikte blgede byk baflarlar kazanmflt. Hatt Filis-
Fatmaya dayandn iddia tine kadar ilerlemifl, Fatmlerden Remle ve Kuds de almflt (1070-1071).
ederler. smaillik (Batn)
hareketine dayanrlar. Varlk 1076da Suriyenin en mhim flehirlerinden Dmaflk da ele geiren Atsz, blgede
sebebi adet Snn Abbas bir Trkmen
K T A P K Beylii
T A P kurdu. Msr da ele geirmek isteyen Atsz Bey, Kahire nle-
halifeliine karfl savafltr.
Nureddin Mahmudun Msr rinde Ftmlere karfl ar bir yenilgiye uraynca Dimaflka ekilmek zorunda kal-
fethi ile Fatm halifeliine d(1077). Sultan Melikflah, Atszn g kaybetmesi zerine artan Fatm tehdidine
son verilerek, hutbe Abbas
Thalifesi
E L E V adna
Z Y O okunmaya
N karfl, kardefli
T E L ETutuflu
V Z Y O N Suriyeye tayin etti. Atsz, Melikflaha bal olduunu bildir-
bafllad (1171). mesi zerine grevinde brakld. Tutufla ise Halep blgesine gitmesi bildirildi.
NTERNET NTERNET
Daha sonra beklendii gibi, Ftmlerin Dmaflk kuflatmas, Atszn Tutuflu

yardma armasna sebep oldu. Tutufl gelince Fatm ordusu ekildi. Fakat Atsz
sudan bir bahane ile ldren Tutufl, onun idaresindeki Suriye flehirlerini ele geir-
di (1079) ve ardndan Kuds ald. Bylece baflkent Dmaflk olmak zere, Suriye Kuds Mslman, Hristiyan
ve Yahudilerce kutsal kabul
Seluklu Meliklii kurulmufl oldu (1079). edilen nemli bir flehirdir.
Tarih boyunca ve Hal
Tutufl-Sleymanflh Mcadelesi Seferleri srasnda da
Kudsn hedef olmasnn
Ermeni Philaretosun basksndan bkan Antakya ahalisi, flehri Trkiye Seluklu temelinde bu anlayfl
hkmdar Kutalmflolu Sleymanflha teslim etmeye karar verdiler. Ksa bir yatmaktadr.
sre nce ukurova blgesini fethetmifl olan Sleymanflh, baflarl bir sefer d- Sleymanflh 1075 ylnda
zenleyerek12 Aralk 1084te flehri ele geirdi. Bizanstan fethettii
znikte, Trkiye Seluklular
Sleymanflh, Antakyann fethi zerine snrlarn Suriyenin kaps durumunda Devletini kurdu. Bu tarihten
bulunan Halebe kadar geniflletti. Bylece rekabet hlinde bulunduu Byk Sel- itibaren de, babas Kutalmfl
ve dolaysyla kendisinin
uklularla da snrdafl oldu. Sleymanflh, 1086 yl Mays bafllarnda Halep nleri- hakk olduunu iddia ettii
ne gelerek flehri kuflatt. bnl-Huteytden flehri kendisine teslim etmesini istedi. Byk Seluklu tahtn ele
Ancak Halep ileri gelenleri, flehri teslim almas iin Tutufla davette bulundular. geirme mcadelesine
giriflti. Sonuta bu uurda
Onun Halepi ele geirmek zere ilerleyifli, savafl kanlmaz hle getirdi. Tutuflun hayatn kaybetti.
zerine yryen Sleymanflh, Ayn Seylemde meydana gelen savafl ve hayatn
kaybetti (Haziran 1086). Bunda onun yannda bulunan baz Trkmen beylerin Tu-
tuflun saflarna gemesi nemli bir etken oldu.
Tutufl bundan sonra Halep nne gelip i kale hari flehri ele geirdi. Fakat b-
nl-Huteyt bu defa da Sultan Melikflh davet etti. Seluklu sultan batda ifllerin
karfltn grererek Eyll 1086da Suriye seferine kt. Tutufl, Melikflhn Halebe
yaklaflmas zerine kuflatmay kaldrd. Melikflh ise baflka yerlerle birlikte Urfa,
Antakya ve Halebi dorudan kendi topraklarna katarak buralara valiler atad.
Bylece Kuzey Suriyede Byk Seluklu hkimiyeti salanmfl oldu.
Melikflahtan ekindii iin bu sefer srasnda Dmaflka ekilen Tutufl, Temmuz
1087de Fatmlerin ynetimindeki Sayda ve Beyrutu iflgal ederek Dmaflka geri
dnd. Bylece Suriye ve Filistin flehirlerinin byk ksm Seluklu idaresine gir-
mifl oldu. Ancak Fatmler daha sonra bu yerleri geri aldlar. Bunun zerine Melik-
flha eliler yollayan Tutufl, Fatmlere karfl giriflecei harektta yardm etmeleri
iin Urfa, Antakya ve Halep valilerinin grevlendirilmesini istedi. Sultann uygun
bulmas zerine 1090 ylnda sefere kan Tutufl, baz yerleri geri ald ise de, Ha-
lep valisi Aksungur ile aralarnn almas zerine seferi yarm brakarak dnmek
zorunda kald (1091 sonu).
Tacddevle Tutuflun Saltanat Mcadelesi

Tutufl, 1092 yl sonlarna doru Badada gelmifl bulunan Melikflha balln
bildirmek zere Dmaflktan hareket etti. Fakat Ht blgesine geldii zaman Sul-
tann lm haberini ald. Tutufl bunun zerine derhl sultanln iln ederek ad-
na hutbe okuttu. Tutufl uzun sre ynetimi altna alamad Kuzey Suriyeye Me-
likflahn lmyle deiflen flartlarn salad kolaylkla hkim oldu. Halep valisi
Aksungur, Antakya valisi Yasiyan ve Urfa valisi Bozan onun hizmetine girdiler.
te yandan Melikflahn olu Berkyaruk saltanat ele geirmek iin byk a-
balar harcayarak, Rey, Hemedan ve daha birok flehri hkimiyetine ald. Ancak
Terken Hatunun mcadeleden vaz gememesi zerine, sfahan ve Fars eyaletini
ona brakarak anlaflmak zorunda kald. Berkyaruk bu arada epeyce kuvvet ve ta-
raftar kazand. Ancak amcas Tutuflun ordusuyla zerine gelmekte olduunu ha-
ber ald. Amcasnn tahtn ele geirmesine engel olmak iin harekete geen Berk-
yaruk, Rey yaknlarna geldi. Bu srada Emir Aksungur ve Bozan da, sert tabiatn-
dan dolay hoflnut olmadklar Tutuflun hizmetinden ayrlarak Berkyaruka katld-
lar. Askeri iyice azalan Tutufl savafl gze alamad ve Diyarbekir blgesine, oradan
da Aralk 1093te Dmaflka dnd.
Rey Savafl ve Tutuflun Sonu

Taht davasndan vazgemeyen Tutufl, daha iyi bir hazrlkla gl bir flekilde m-
cadelesine devam etti. Kendisine ihanet eden Bozan ve Aksunguru bertaraf ettii
gibi, Suriye, Irak, Diyarbekir ve Azerbaycanda adna hutbe okuttu. Hemedan ile
Rey flehirlerini ele geirerek saltanat mcadelesinde gl bir aday olduunu orta-
ya koydu. Ancak zellikle Nizamlmlkn adamlar tarafndan desteklenen Ber-
kiyaruk da artk Tutufla karfl savaflabilecek durumda bulunuyordu. Nitekim ken-
disini Byk Seluklu Sultan olarak tanyan ileri gelen emrler ve ordusuyla, Tu-
tufla karfl harekete geti. Bu arada Terken Hatun da Tutuflla birleflmek niyetiyle
sfahandan kt ise de, hastalanarak geri dnd. Cerbzakna gelen Berkya-
rukun ordusu, vezir Meyyedlmlkn gayreti sayesinde Irak ve Horasandan ge-
len kuvvetlerin katlmas sonucunda otuz bin kifliye ulaflt. Buna karfln Tutufl hal-
knn kendisine ihanet edebilecei dflncesiyle Reyde savunma yapmay uygun
bulmayarak flehir dflnda savaflmaya karar verdi. Bu maksatla Reyden on iki fer-
sah uzaklktaki Daflilu ky yaknnda bir dzlkte savafl hazrlklarna bafllad. ok
gemeden Berkyaruk da ordusuyla gelip askerlerini savafl dzenine soktu. 26 fiubat
1095te fliddetli bir savafl meydana geldi. Yenilgiye urayan Tutufl, yaral olarak ya-
kalanp ldrld ve babas Sultan Alparslann Mervdeki trbesinde gmld.
Tutufl, ok gen yafllarndan itibaren Gence meliki olarak, devlette sorumluluk
almfl, Suriyenin fethinin tamamlanmas iin buraya atanmflt. Bu yolda byk hiz-
metleri olan Tutufl, sert mizac dolaysyla kendisi iin bile iyi bir siyaset takip ede-
memifl, Melikflhn ocuklar kk, kendisi ok kudretli olmasna ramen, bu ku-
suru dolaysyla baflarl olamamfltr.
Tutuflun lmnden sonra Suriye Seluklular, iki olu Rdvan ve Dukak ile
onlarn atabeylerinin mcadelesi sonucunda Dmaflk ve Halep Meliklii olarak iki-
ye ayrld. Her iki melik de Byk Seluklu sultanlarna bal kaldlar. Ancak nere-
deyse Melikflhn lm ile efl zamanl olarak ve Seluklu Devletinin fetret dne-
minde Birinci Hal Seferi bafllad. Suriye Seluklu Melikliinin de kardefller ara-
sndaki ekiflmeler yznden g kaybna uramas, Hallara beklenenin ok
zerinde ve kolay bir baflar imkn verdi.
HALEP SELUKLU MELKL (1095 - 1118)
Melik Rdvan Devri

Tutuflun taht mcadelesi iin giderken, Dmaflkta yerine olu Fahrlmlk Rd-
van naib olarak brakmflt. Rdvan, Rey savafl ncesinde babasnn acil yardm
ars zerine gitmekte iken, yolda onun yenilip hayatn kaybettiini rendi.
Bunun zerine sratle Halepe dnp, babasnn yerine Suriye meliklii tahtna
oturdu. Bir sre sonra Tutuflun Rey savaflnda yannda bulunan teki olu Dukak
da Halebe geldi. Bylece Rdvan, Seluklu melikliinin tek hkimi oldu. Fakat k-
sa bir sre sonra kardefli Dukak gizlice Halepten ayrlp Dmaflka gitti. Baz emir-
lerin destei ile orada melikliini iln etti. Rdvan bundan dolay Suru Emiri Artu-
kolu Skmen ile iflbirlii yaparak Dmaflka yrdyse de baflarl olamad. Rdvan
daha sonra babasnn hkim olduu yerleri kendi idaresinde birlefltirmek amacy-
la Suru ve Urfaya bir sefer dzenledi. Skmenin kendisine itat arzetmesi zeri-
ne Surutan ayrld. Melikflhn lmnden sonra Tutuflun hkim olduu Urfa,
onun lmnden sonra da Ermeni Toros tarafndan zapt edilmiflti. Rdvan Urfay
ele geirdikten sonra flehir i kalesini Antakya valisi Yasyana verdi.
Melik Rdvan ve Melik Dukak arasndaki hkimiyet mcadelesinden yararlanan
Fatmler, bir ordu gndererek Kuds iflgal ettiler (Austos 1096). Bylece Filis-
tinde Seluklu egemenlii son buldu. Dmaflk kuvvetlerinin kendisine ait toprak-
lara girmesi zerine Rdvan, Dukaka karfl saldrya geti ve yaplan savaflta Du-
kak ar bir yenilgiye urad. Bundan sonra iki kardefl arasnda bir antlaflma yapl-
d. Buna gre Dmaflk ve Antakyada, hutbede Rdvann ad Dukakn adndan n-
ce okutulacakt. Bylece Rdvan tbi statde de olsa Dmaflk melikliine hkim
oluyordu.
Fatm halifesi el-Mstal Melik Rdvan kendi tarafna ekmek iin ona zel bir
eli ve heyet gnderdi. Buna gre Fatm halifeliine tbi olmas, hkim olduu
yerlerde fii hutbesi okutmas, hutbede nce el-Mstal, sonra veziri daha sonra da
kendi adnn bulunmas yolundaki istein kabul edilmesi hlinde kendisine m-
l ve asker yardm yaplarak Dmaflk almasnn salanaca vaat ediliyordu. Me-
lik Rdvan bu teklifi kabul ederek, Halep ve hkim olduu dier yerlerde Snn
hutbeyi kaldrp fii hutbesi okutmaya bafllad. Snn kad ve hatipleri de deifltirip
buralara fii grevliler atad (Austos 1097).
Bylece Suriye Seluklularnn Halep kolu Fatm Halifeliini tanmak suretiyle
onlara balanmfl oldu. Buna gre Seluklu soyundan biri ilk defa, resmen fii Fa-
tm Halifeliini tanmfltr. Fakat Rdvann en yakn adamlar olan Yasyan ve
Skmen, sratle Halebe gelip onu ok ar bir dille knadlar ve derhal fii hutbe-
sini kaldrmasn istediler. Rdvan drt hafta sonra fii hutbesini kaldrp yeniden
Abbas halifesi ve Byk Seluklu sultannn adlarn okutmaya bafllad. Bu arada
Abbas halifesine de bir eli gnderip zr diledi (Eyll 1097).
Melik Rdvan, Hmsa ekilip burada adet bamsz bir emir gibi hareket eden
veziri Cenahddevle ile kardefli Dukaka karfl sefer dzenlemek istiyordu. Bunun
iin Emir Yasyan ve Skmen ile anlaflt ise de, Hallarn Yasyann valisi bu-
lunduu Antakyay kuflatmalar yznden sefer yaplamad.
Birinci Hal Seferi ve Halep Meliklii

Papa II.Urbanusun giriflimi ile Avrupal Hristiyanlar, gya Kuds Mslmanlar-
dan geri almak, doulu dindafllarn Mslmanlarn zulmnden kurtarmak iddi-
asyla harekete getiler. Gerekte ise slmiyetin Hristiyanlk karflsnda, Avrupay
da dorudan tehdit eden ilerleyifli durdurulmak isteniyordu. Ayrca feodalitenin
yaratt buhran ve i savafl tehdidi de bu vesile ile dflarya ynlendirilmifl olacak-
t. Papa Urbanus, flimdi de Trklerin bayraktarlnda flahlanan bu ilerleyifle dur
diyebilmek iin, gc yeten tm Hristiyanlarn sorumlu sayld bir asker hare-
kt bafllatt. 1096da Keflifl Pierre Lhermitin baflarsz seferinden sonra, ertesi yl
yola kan dzenli Hal ordular, Anadolu topraklar baflta olmak zere, getikle-
ri yerleri yama ve katlima urattlar.
Kuds kurtarmak amacyla yola ktklarn syleyen, ama tam bir kolonizas-
yon hareketi yrten Hallar, Anadoluda byk tahribat ve kayplara sebebiyet
verdikten sonra Suriyeye ulafltlar. Mart 1098de Urfada bir kontluk kuran Hallar
daha sonra Antakyay kuflattlar. Vali Yasyan Byk Seluklu Devleti ve btn
Mslman emirleri yardma ard. Halep meliki Rdvan bu arya bir miktar as-
ker gndererek mukabele etti. Fakat gnderdii askerler de yolda Hallar tarafn-
dan baskna uratld. Krboa idaresinde Antakyann yardmna gelen Seluklu

ordusu da emirler arasndaki ekiflmeler yznden baflarl olamad. Hallar asln-
da ok kt durumda bulunmalarna ramen, Haziran 1098de Antakyay iflgl et-
tiler. Burada kurulan prinkepslik, Halep Seluklu Meliklii iin hayat bir tehlike
oluflturmakta idi. nk Urfa-Antakya hattn ve Kudse kadar Suriye-Filistin sahil
fleridini istil eden Hallarn gvenlik bakmndan bafllca hedefi Halep olacakt.
SIRA SZDE Birinci HalSIRA

Seferini
SZDESuriye Seluklu Meliklii bakmndan nasl deerlendirirsiniz?
3
Rdvan, Daniflmendli Gmfltekine karfl Malatya hkimine yardm etmeye gi-
D fi N E L M D fi N E L Mtopraklarna saldrd. Hallarn zahire depolarn yamalad.
den Bohemondun
Hatta Hallarn elinde bulunan Efsuna kalesini geri ald. Kardefli Dukakn lm
S O R U zerine (HaziranS O R U1104) Dmaflka gelmifl ve Atabey Totegine kendi adna hutbe
okutup para bastrmay kabul ettirdi. Ancak Rdvan, Bohemondun yerine geen
Antakya hkimi Tancred ile girdii savaflta yenilgiye urayp Halepe ekildi. Me-
DKKAT DKKAT
likliini Hal istils ve iflglinden korumak iin Artukolu lgazi, Sincar Emiri Ars-
lantaflolu Alp ile anlaflmaya vard. Fakat emirler arasnda kan anlaflmazlk Rd-
N N
SIRA SZDE SIRA karfl
vana Hallara SZDE ilerleme imkn vermedi.
Halep Melikliine ait olan Efamiye kalesi, Fatmlerle iflbirlii yapan ve aslnda
AMALARIMIZ
Seluklu vasal
AMALARIMIZ
olan Hms Emiri Halef b. Mlaibin eline gemiflti. Bunun zerine
Melik Rdvan, fii Batn reisi ile baz iliflkiler kurarak bu nemli kaleyi geri ald. Sel-
uklu sultan Tapar, Antakya Prinkepsi Tancredin Efamiyeyi hedef ald srada,
K T A P Batnlerle iflbirlii
K T A yapt P iin onu knamfl; bu nedenle Rdvan Halepteki Batn-
leri flehirden karmfltr.
Hallarn Suriye ve Filistindeki iflgli karflsnda blgedeki melikliklerin zor
TELEVZYON duruma dfltn
T E L E V Z Y O Ngren Sultan Tapar, Hallara karfl bir ordu grevlendirdi
(1110). Melik Rdvan, Seluklu ordusunun Urfa Hal Kontluuna karfl girifltii bu
mcadeleye katlmad. Fakat Hal kuvvetlerinin Urfa kontuna yardma gitmeleri-
ni frsat bilerek iflgl ettikleri yerleri geri almaya bafllad. Ancak Rdvan blgeye
NTERNET N T E R N EEsaribi
dnen Tancredin T zabt etmesi ve Halep civarnda harektna devam etme-
si zerine, onunla barfl yapmak zorunda kald. Bu gvenliksiz flartlar yznden
Halep evresinde oturan halkn g etme hazrlklarna bafllamas zerine Rdvan,
hazineye ait 60 parsel araziyi, ok ucuz fiyatlarla halka satarak g engellemeye
alflt.
Rdvan, Muhammed Tapara gnderdii mektupta Hallar karflsnda dflt
durumu anlatyor ve bu yzden Halepten ayrlmak istediini bildiriyordu. Bunun
zerine Emir Mevdud idaresindeki Seluklu ordusu Halep nlerinde karargh kur-
du. Fakat askerler ok gemeden blgede yama ve kt hareketlere girifltiler. Or-
duyu ardna adet piflman olan Rdvan bu davranfllara engel olmak iin n-
lemler ald. Dmaflk Emiri Totekinin Hallarla savaflmak iin Suriyeye dalma-
lar nerisi ile orduyu Halep nlerinden ayrlmaya ikna etti (1111). Daha sonra B-
yk Seluklu ordusu rana dnd.
Melik Rdvan, Dmaflk emiri Totekini Halebe davet edip gerektii takdirde bir-
birlerine mal ve asker yardmda bulunmak ve Dmaflkta kendi adna hutbe oku-
tup para bastrmak flartyla bir anlaflma yapt. Kuds kral I. Baudouinin Dmaflk
yresine gelmesi zerine Totekin Mslman emirlere arda bulunmufl ve Hal-
lar bozguna uratmfltr. Rdvan ise yardm arsna bizzt gitmemifl ancak yz at-
l kuvvet gndermekle yetinmiflti. Bunun zerine Totekin Rdvan adna hutbe
okutmaktan vazgeti (Austos 1113).
Melik Rdvan ar bir hastalk sebebiyle, 10 Aralk 1113te vefat etti. Rdvann
18 yl sren iktidarnda Suriye Seluklu Meliklii topraklarn birlefltirmek mmkn
olamad. Buna bir de Hal tehdidi eklendi. Babasnn dneminden kalan pek ok
deerli komutan hizmetinde tutamad iin onlarn desteinden mahrum kald.
Dmaflk meliki olan kardefline stnlk salamak iin Fatmlerle iflbirlii edip on-
lar adna hutbe okutmas saygnln ciddi biimde zedeledi. Belki melikliin g-
venliini salamak gibi anlafllabilir bir gerekesi olsa bile, Batnlerle iflbirlii edip
onlara Halepte faaliyet imkn vermesi de, ayn flekilde tepki grmfltr.
Melik Alparslan Devri

Melik Rdvann lmnden sonra yerine, 16 yaflndaki olu Tacddevle Alp Ars-
lan geti. Halep Meliklii bu dnemde Hal ve Batn tehlikesi ile karfl karflya bu-
lunuyordu. Melikliin ynetimi Baba adyla tannan Rdvann glamlarndan
Ll adl bir memlk komutann tasarrufunda idi. Alparslan bafla geer gemez iki
kardefli Mbarekflh ve Melikflh ldrterek btn idareyi bizzt eline ald. Bu
arada Byk Seluklu Sultan Taparn emri zerine, flehirdeki Batn ileri gelenle-
rini de ortadan kaldrd.
Alp Arslan Hallarla mcadele etmek ve melikliinin ynetimini iyilefltirmek
gerektiinin farkndayd. Kendisine yakn olan baz devlet erknnn tavsiyesiyle
Dmaflk Atabeyi Totekini Halebe davet etti. Ondan melikliin ifllerini ve orduyu
dzene sokmasn istedi. Totekin, Halep ynetiminde tasarlad slahta henz
bafllayacakken Alp Arslann ondan habersiz olarak baz yneticileri tutuklatp l-
drtmesi ve kendisiyle ilgilenmemesi sebebiyle Dmaflka dnd. Bunu frsat bilen
Atabey Ll, meliklik ynetimini tam anlamyla eline geirip, birok kimsenin mal
ve paralarna el koydu. Alparslan ise bundan byle ynetimle hi ilgilenmeyip
zevk ve sefa lemine dalmfl; hatt meliklik erknna karfl pek hofl olmayan hare-
ketlerde bulunmufltur. Ll, Melik Alparslann davranfllar dolaysyla korku ie-
risinde bulunan dier emirlerin de desteini alarak onu ldrtt (Eyll 1114). Alp
Arslann bir yl sren meliklii, Seluklu Devletinin tipik idar problemlerinden bi-
risi olan atabeg tahakkmnn bafllca rneklerinden biri oldu.
Sultanflah Devri
Melik Alparslan ldrp Halep melikliine tam anlamyla hkim olan Atabey
Ll, henz 6 yaflnda olan Alparslann kardefli Sultanflh melik ilan etti. Ll,
iyice artan Hal tehlikesine karfl Totegin ile teki Mslman emirlere mektup
gnderip yardma ard. Fakat Llye gvenmeyen Totegin hi bir yardmda
bulunmad. Halep evresine skflan ve Hal tehdidi dolaysyla yeterince zirat ya-
plamayan melikliin iktisad durumu da bozuldu. Bu zor durum karflsnda mit-
sizlie kaplan Ll, Sultan Muhammed Tapara mektup yazp hazine ile birlikte
Halepi kendisine teslim edeceini, bunun iin asker gndermesini bildirdi. Sultan,
hem Hallarla savaflmak, hem de itatsizlik gsteren lgazi ve Totekini cezalan-
drmak amacyla blgeye asker gnderdi. Ancak Halepi Seluklu ordusuna teslim
etmekten vazgeen Ll, bu kez lgazi ve Totekine eliler gnderip flehri kendi-
lerine terk edeceini bildirdi. Buna karfllk kendisine Dmaflk Atabeyliine bal
bir yerin ynetiminin verilmesini istedi.
Totekin ve lgazi ise Kuds kral Baudouin, Trablus prensi Pons ve Antakya
prinkepsi Roger ile birleflerek, 1115 bafllarnda Efamiye Kalesi nnde, Seluklu
ordusuna karfl karargh kurdular. Seluklu ordusu Halepe yrmeyi pland ise de
Antakya prensi Rogerin bir basknla arlklarn ele geirmesi zerine, pek bir var-
lk gsteremeyerek dnmek zorunda kald.
ki yla yakn Halep Seluklu Melikliinin ynetimini elinde tutan Ll, melik-
liin i ve dfl sorunlarn zmek konusunda hi bir baflar gsteremedi. Bundan
dolay korku ve endifleye kaplarak btn mallarn ve hazineyi alarak, ava kmak
bahanesiyle Halepten kat. Fakat yolda Emir Sungurun giriflimi ile ldrld
(1116).
Rdvann eski ordu kumandan Yaruktafl, Dmaflktan gelip Halep ynetimini
zerine ald. Halep Seluklu meliki Sultanflahn ocuk yaflta olmas ve onun adna
idareyi ellerinde tutanlarn baflarszl melikliin sonunu hazrlad. Melikliin ile-
ri gelenleri, ok sayda Trkmen kuvveti bulunan ve deneyimli bir ynetici olan
Mardin Artuklu emiri lgaziyi Halebe ardlar. Ayrca ondan Hallarla mcade-
le etmesini istediler. lgazi Halepe gelip kaleye kt ve gerekli yerlere kendi adam-
larn yerlefltirdi. O ayrca melik Sultanflah ve kardefllerini de kaleden kartp bir
evde gzaltna aldrd. Bylece Suriye Seluklu Melikliinin Halep kolu fiilen sona
erdi (1117-1118).
DIMAfiK MELKL (1095-1104)
Melik Dukak Devri

Hatrlanaca zere Tutuflun taht mcadelesinde lm zerine oullar Rdvan ve
Dukak Halebe gelmifllerdi. Melik Rdvan kardeflini adet gz hapsine ald. Ancak
Dukak bir yolunu bularak Dmaflka kamay baflard ve orada Emir Savtegin tara-
fndan melik iln edildi. Bylece Halepten sonra Dmaflk Meliklii kurulmufl oldu.
Rey savaflnda esir dflen ve sonra hapisten kurtulan Totegin de Suriyeye
dnd. Atabeyi olduu Dukakn Dmaflkta hkimiyet kurduunu renince onun
yanna gitti. Melik tarafndan ordu komutan olarak tayin edildi. Emr Savteginin
bu durumdan rahatsz olmas zerine Totegin Melik Dukak ile anlaflp onu ldrt-
t. Atabey ayrca Dukakn annesi Zmrrd Hatun ile evlenerek mevkiini iyice
salamlafltrd.
Halep Meliki Rdvan kardeflinin hkimiyetini onaylamyordu. Onun glenme-
sini nlemek iin Dmaflka yrd. Dukak bu srada Artukolu lgazi ile birlikte
bir sefere kmflt. Haberi duyunca Dmaflka dnd. Bunun zerine Rdvan kuflat-
may kaldrp ekildi. Rdvan bundan sonra da ayn maksatla teflebbslerde bulun-
du ise de baflarl olmad. ki melik arasndaki rekabeti hizmetlerindeki emirlerin
tahrik ettii anlafllyor.
ki kardefl arasnda anlaflma salanamaynca, 22 Mart 1097e Knnesrinde yap-
lan savaflta ar bir yenilgiye urayan Dukak, Rdvann stnln tanmak zo-
runda kald. Bununla birlike Rdvan, atabeyi Cenahddevle ve kardefline karfl se-
fere kt. Ancak byk bir Hal ordusunun Suriyeye yaklaflt haberini alnca
Halepe dnd. Bu arada Antakya valisi Yasyann hal kuflatmas dolaysyla
yapt acil yardm arsna Cenahddevle ve Dukak olumlu cevap verdiler. Yar-
dm iin gelen Dukak yiyecek skntsna dflen Hallarn el-Baray yamaladkla-
rn renince ani bir saldrda bulundu. Ancak arkadan Hallarn gelmesiyle sa-
vafl fliddetlendi. Hallar ok kayp verdiler ve Antakyaya ekildiler.
Sultan Berkyarukun Antakyaya yardm iin Krboa emrinde gnderdii ordu,
bir mddet Urfay kuflatt. Seluklu ordusu sonra asl hedefi olan Antakyaya iler-
ledi. Dukak ve Totegin de Krboaya katlmfllard. Hallar 3 Haziran 1098de
Antakyay ele geirdiler. Yabasann olu i kalede mcadeleye devam ediyor-

du. Krboann ordusu ancak ertesi gn Antakyaya gelebildi. Hallar ierden ve
dflardan kuflatlmflken, bir sre sonra Seluklu ordusu emirler arasnda kan an-
laflmazlklar yznden dald. Dukak da Dmaflka dnd.
Dukak da aabeyi gibi babasnn hkimiyetindeki yerleri kendi idaresinde top-
lamaya alflyordu. Babas zamannda vali olarak grev yapt Diyarbekir blge-
sindeki Trkmen beylerinin balln salamak amacyla bir sefer dzenledi
(1099-1100). Melik Dukak Meyyfrikne gelince bu havalideki Trkmen beyleri
huzuruna gelerek tbiyet arz ettiler.
Cebele valisi isyan edince, Trablus hkimi bn Ammar Dukaktan yardm iste-
di. Ancak yardm sonu vermedi. Cebele Hal saldrsna maruz kalnca bn Sley-
ha adl bu vali, Tuteginin olu Briden yardm istedi. Fakat Cebeleyi alan B-
rinin adamlarnn davranfllarndan memnun olmayan halk bn Ammardan yardm
istedi. Bri Trablus hkimi tarafndan esir alnd ise de sonra Dimaflka gnderildi.
Dukak, Antartus limannn Hallarn eline gemesi (1102) zerine Trablus
emirinin yardm arsna olumlu cevap verdiyse de flehir geri alnamad. Dukak,
Krboann lmnden sonra ona ait olan Rahbay da topraklarna katt (Mart
1103). Dukak, Hms Emri Cenahddevlenin ldrlmesi ve kan huzursuzluklar
zerine kendisine yapaln daveti deerlendirerek buray da ele geirdi.
Uzun sren bir hastalk daha sonra vereme yakalanan Dukak, bir yaflndaki o-
lu Tutuflu melik, Totegini de ona atabey tayin ettikten sonra 8 Haziran 1104te
ld.
Dukakn lmnden Sonra Dmaflk Meliklii

Atabeg Totegin, Dukakn lm zerine onun bir buuk yaflndaki olu Tutuflu
melik yapt. Kendisi de onun atabegi olarak tek ve gerek hkim konumunda bu-
lunuyordu. Totegin ksa bir sre sonra, Dukakn Baalbekte hapsettii 12 yafln-
daki kardefli Ertafl getirterek melik iln etti (17 Eyll 1104). Ancak Ertafl annesi-
nin, atabeyin Zmrrt Hatun ile anlaflp kendisini bertaraf edecei fleklindeki
uyarlarn dikkate alarak, Dmaflktan kat (Ekim 1104). Toteginin muhaliflerin-
den destek gren Ertafl, onu bertaraf etmek iin Kuds kralndan dahi yardm iste-
di. Suriyeye dnerken yolda vefat etti. Dukakn olu Tutuflun da eceliyle lmesi
zerine yerine geecek kimse bulunmadndan Dmaflk Meliklii de son buldu.
Bundan sonra Totegin kendisinden sonra oullarna da intikl edecek olan ida-
resini kurdu.
IRAK SELUKLULARI (1119 -1194)

Seluklu Sultan Muhammed Tapar 1118de lnce yerine olu Mahmud tahta ge-
miflti. Ancak uzun yllardr Horasan meliki olan amcas Sancar da taht srasn bek-
lemekteydi. Gen ve tecrbesiz yeenine karfl taht ele geirmek zere harekete
geti. 12 Austos 1119 tarihinde Svede yaplan savafl Sancar kazand ve Byk
Seluklu sultan oldu. Sultan Sancar, tek elden idaresi bir hayli g olan mparator-
luun bir ksmnn ynetimini yeeni Mahmuda brakt. Bylece Irak Seluklu ha-
nedan kurulmufl oldu. Mahmudun idare blgesi Reyden itibaren ve Hemedan
merkez olmak zere Bat ran, Irak, Azerbaycan, Dou Anadolu ve Suriyeyi kap-
syordu. Kendisi Sultanl-Azm unvan alan Sancar, yeenine de Sultanl-Muaz-
zam unvan verdi. Mahmud sultan unvan taflmak ve bir takm saltanat almetleri
kullanmak yetkisi olsa da, neticede Sultan Sancara tbi olacakt.
Sultan Mahmud (1119 -1131)

Mahmud saltanat boyunca, Seluklu egemenliinden rahatsz olan mahall emirle-
rin tahrikleri ile kardeflleri Mesud ve Turulun isyanlaryla; bazen de Halifenin
muhalefeti ile karfl karflya kald. Bu arada Irakta kendi hkimiyetini kurmak iste-
yen Hille flehrinin Arap emiri Dbeys, Mahmuda karfl Melik Mesudla ilgili kflkrt-
malarndan sonu alamad. Sonra Irak yamalad iin kendisini knayan Hali-
fenin zerine yrd. Sultan Mahmud, kendi hkimiyet alannda cereyan eden bu
durum karflsnda, Dbeysin zerine ordu gndermeye mecbur kald. Badad flah-
nesi Aksungur Porsuknin emri ile Altuntafl ve Zeng de Seluklu askerlerine katl-
dlar. Sonuta en-Nil denilen yerde yaplan savaflta Dbeys yenildi. Hanmlar, ca-
riyeleri, komutanlar ve askerlerinin bir ou esir edildiyse de kendisi kamay ba-
flard (Mart 1123).
Sultan Mahmud - Halife Mnasebetleri

Daha nce de ifade edildii gibi, Turul Bey tarafndan btn idar yetkileri elin-
den alnmfl olan Abbas halifeleri, yeniden siyas g oluflturabilmek iin, her fr-
satta Seluklularla mcadele etmeye hazr idiler. Badad flahnesi vastasyla Halife-
nin asker topladndan ve siyas emellerinden haberdar olan Mahmud, Sancarn
da istei ve onay ile, 4 Ocak 1126da Badata geldi. Bu ziyaret Seluklu Devle-
tinin Badaddaki statsnn devam edip etmediini grmek bakmndan nemli
idi. Seluklu sultann Badada sokmak istemeyen Halife el-Msterflid Billah, ktl-
bahane ederken, baz savunma tedbirleri almay da ihml etmedi. Sultan, anlafl-
ma teklifinin reddedilmesi zerine, kl zoruyla flehre girdi. Bununla birlikte Hali-
feye hrmette kusur etmeyen Mahmud, bir miktar para ve mal karfllnda onun-
la anlaflt. Mahmud bir sre Badatta kaldktan sonra Hemedana dnd.
Sultan Mahmud, halife ile olan mcadelesinde kendisine yardm eden Zengiyi
Badata flahne olarak tayin etti (1126). Daha sonra onu oullar Alp Arslan ve Fer-
ruhflha atabey tayin ederek Musul valiliine getirdi (1127). Bu tayin Irak ve Suri-
yede, Seluklularn hlefi olarak nemli roller oynayacak olan Musul Atabeyli-
inin de temelini oluflturdu. Daha sonraki dnemde Sultan Sancarn Halifeye kar-
fl Dbeysi, Mahmuda karfl da Melik Mesudu denge unsuru olarak destekledii
grlecektir.
Gen yaflta olmasna ramen bnyesi zayf ve hasta olan Sultan Mahmud, l-
meden nce olu Davudu veliaht tayin etti. Salnda onun adna hutbe okuttu.
Fakat Halife, bu konuda karar merciinin Sancar olduunu syleyerek, Davud ad-
na hutbe okutmay reddetti. Mahmud 1131 ylnda, henz yirmi yedi yaflnda iken
vefat etti.
SIRA SZDE Abbas halifelerinin Seluklulara karfl gttkleri siyaseti nasl tanmlarsnz?
SIRA SZDE
4
Sultan Davud (1131-1132)
D fi N E L M Mahmudun D lmnden
fi N E L M ksa sre nce tahta geen Davud, tpk babas gibi am-
calaryla mcadele etmek zorunda kald. Nitekim Davud, saltanatn tanmayan
S O R U amcas MesudaS O R karfl
U harekete geti. Tebrizde uzun zaman muhasara altnda tut-
tuu amcasn anlaflma yapmaya mecbur etti. Fakat serbest kalnca Hemedana gi-
dip, Musul valisi Zenginin de yardmyla yeniden ordu toplamaya bafllad. Halife,
DKKAT DKKAT
Mesudun kendi adna hutbe okunmas isteini de Sancar gereke gstererek ge-
ri evirdi. Bu arada Davudun dier amcas Fars ve Huzitn hkimi Selukflah da
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
Badada geldi. Mstarflid Billah onu iyi karfllamakla birlikte, meliklerin kozlarn
paylaflmalarn bekliyor, karflklklardan yararlanmak istiyordu. Nitekim Melik Me-
sud ile vard anlaflmaya gre Irak kendisine braklrken Sancarn ad hutbeden
karlp Mesudun ad konulacak ve Selukflah da veliaht yaplacakt.
Aslnda byk sultan Sancarn onaylad bir duruma tavr almak bile ona mu-
halefet anlamna geliyordu. Son durum ise ak bir isyand. Sancar bu yzden ye-
eni Mesud zerine sefere kt. Dineverde vukubulan savaflta Mesudu malup
etti (25 Mays 1132). Fakat savafltan sonra onu affedip, Genceye tayin etti. Bunun
yannda Davudun da pek liyaktli olmadn dflnen Sancar, onun yerine Irak
Seluklu tahtna Melik Turulu geirdi.
Sultan Turul (1132-1134)

Sultan Turulun Sencer tarafndan Irak Seluklu Melikliine tayin edilmesiyle bir-
likte Irak ynetimini kaybeden Davud, amcas Turulun saltanatn tanmad. Da-
vudun isyan ve faaliyetlerini gren Turul, onun Vahan ky yaknlarnda konak-
ladn renince zerine yrd. Ani bir basknla Melik Davudun glerini ber-
taraf etti (Temmuz 1132). Davud daha sonra Halifenin desteini almak zere Ba-
data gitti. Bunu duyan Melik Mesud da Badata gelerek Davud ile birleflti. Bu it-
tifaka halife de destek verdi ve hutbede nce Mesudun, sonra Davudun adlar
okundu. Mttefikler Turula karfl harekete getiler. ki ordu Hemedanda karfl
karflya geldi. Turul yenilerek Rey flehrine ekildi (Haziran 1133). Bu olayla g-
cn arttran Mesud, bir yandan Irak flehirlerini ele geirirken Turulu Sultan San-
cara snana kadar takip etti. Bylece rakipsiz kalan Mesud, Sancara ramen
Irak Seluklu tahtna oturdu (1134). Bu durum Irak Seluklular bakmndan San-
cardan bamsz bir yapya doru dnflrken, daha sonraki olaylarda grlece-
i zere, lkenin ve sultanlarn tamamen glam merann tahakkmne girmesiy-
le sonuland.
Sultan Mesud (1134-1157)

Mesud tahta geince Irakta bulunan baz emirler, hayatlarndan endifle duydukla-
r iin halifenin yanna sndlar. Bu komutanlarn katlm ile glenen Halife
Mstarflid, Sultan Mesud ile savaflmaya karar verdi. Emrindeki kuvvetlerle Ba-
daddan hareket eden Halife, 24 Haziran 1135 tarihinde Dy- Mercde Sultan Me-
sudun karflsna kt. Halifenin bir ksm kuvvetleri Sultan Mesudun tarafna ge-
ti. Bu durum Halifenin ordusunun dalmasna ve kendisinin esir dflmesine yol
at. Buna ramen Sultan Mesud, Halifeye iyi davranarak onunla bir anlaflma yap-
t. Buna gre Halife yalnzca din ifllerle uraflacak, saraydan kmayacak ve asker
toplamayacakt. lave olarak klliyetli miktarda bir savafl tazminat da deyecekti.
Ancak Halife bu anlaflmay gereklefltirme frsat bulamad. Zira Meraga yaknnda
henz Mesudun adrnda iken Batnler tarafndan ldrld. Boflalan halifelik
makamna onun olu, Raflid Billah unvanyla geti (8 Eyll 1135).
Sultan Mesud bundan sonra Irakta istikrarszlk sebebi olan Dbeysi ortadan
kaldrtt. Fakat Sultan Raflidin halifeliini onaylamyordu. Yeni halifeden babasyla
yapt antlaflmann gerei olan savafl tazminatn istedi. Halife tm hazinenin savafl
srasnda babasnn ordughnda yamaland gerekesiyle Mesudun isteini red-
detti. Savafln kanlmaz olduunu gren Halife, bir yandan Badat surlarn tamir
ettirip asker toplamaya bafllad. Melik Davud ve Zenginin desteini salad. Sultan
Mesud bunu haber alnca Badada geldi ve elli gn kadar flehri muhasara etti. Ya-
nndakilerin desteini kaybeden Halife, Atabey Zengi ile birlikte Musula gitti
(Austos 1136). Mesudun geri dnmesi yolundaki isteini geri eviren Raflid Billah
azledildi. Boflalan halifelik makamna Sultan Sancarn da istei zerine er-Raflidin
amcas Muktef Liemrillah getirildi (18 Austos 1136). Kardefli Mstarflidin esirken
kabul ettii flartlara ilave olarak Trk glam edinmeyeceini de taahht etti. Bu flart
halifenin oluflturmak istedii siyas gcn kaynan kurutmay amalyordu.
Sultan Mesudun saltanat, asi melikleri ve halifeleri destekleyip karflsnda yer
alan emirlerle mcadele ierisinde geti. madeddin Zengi, Atabeg Mengbars ve
Emir Bozaba ile defalarca yaplan savafllar, Irak Seluklularn ypratt. Mesud, Kat-
van savaflnda ar bir yenilgi almasna ramen, Sultan Sancara balln yitirme-
di. lkesinin snrlarn Halepten Erzuruma kadar geniflletti. Uzun sren mcade-
leler sonunda i karflklklar tamamen ortadan kaldrdktan sonra ok yaflamad
ve hastalanarak 22 Ekim 1152de Hemedanda ld.
Sultan Muhammed (1153-1160)

Sultan Mesudun lm zerine, yeeni Melikflah bin Mahmud, sultan iln edildi.
Fakat onun hkmdarlk iin yetersiz olduunu gren emirler, kardefli Muham-
medi Huzistandan getirterek tahta oturttular. Sultan Muhammedin tahta getikten
sonra ilk ifli, srekli fitne ve olay karan kudretli emir Hasbegi ldrtmek oldu.
Bu durum dier emirlerin hofluna gitmedi ve Sultann amcas Sleymanflahn et-
rafnda toplanmalarna sebep oldu.
Sleymanflah, etrafnda toplanan mera ve Halifenin desteiyle glenince
taht ele geirmek iin harekete geti. Sultan Muhammed bu durumu grnce Mu-
sul Atabeyi Kutbeddin Mevdud ile onun naibi Zeyneddin Ali Kkn yardmn
salad. Sleymanflaha karfl sefere kt ve onu ar bir yenilgiye uratt (Haziran-
Temmuz 1156).
Sultan Muhammedin, Iraktaki Trklere ve devlet grevlerine karfl cephe alan
Abbas halifesi Mktef ile aras iyice ald. Musul hkimi Mevdudun yardmyla
Badat kuflatt. Kuflatmann drdnc aynda halifenin kflkrtmasyla, flehzade
Melikflh ve Atabeg ldeniz, 1157 ylnda harekete geerek Hemedan zapt ettiler.
Bu durumu renen Sultan Muhammed, kuflatmay kaldrarak Hemedan zerine
yrd. Atabeg ldeniz bu srada Azerbaycana dnmfl olduu iin, asker kuvvet-
ten mahrum kalan Melikflh da Hemedan terk etti. Sultan Muhammed, Rey ve Is-
fahan blgesini onlarn taraftarlarndan temizledi. Bir kere daha Badat kuflatmak
istediyse de mr vefa etmedi ve Ocak 1160ta verem hastalndan ld.
Sultan Sleymanflah (1160-1161)

Sultan Muhammed lnce yerine Musulda hapiste bulunan amcas Sleymanflah
getirildi. Ancak Sleymanflah tahta getikten sonra pek bir icratta bulunamadan
onu hapisten kurtaran emirlerle anlaflmazla dflt. Kendisini tahta oturtan emir-
ler tarafndan bodurularak ldrld. Onun yerine Sultan Turulun olu Arslan-
flh geirildi (1161).
Sultan Arslanflah (1161-1176)

Irak Seluklu sultan Turul ldnde bir yaflnda bulunan olu Arslanflh, amca-
s Mesud tarafndan gnderildii Tekrit kalesinde bymflt. Annesi Mmine Ha-
tunun evlendirildii ldeniz, bir rivayete gre, Arslanflaha da atabey tayin edilmifl-
ti. Sleymanflahn ldrlmesi zerine baz emirlerin desteini alan ldeniz Arslan-
flah tahta oturttu. Kendisi sultann atabegi, bir olu Pehlivan hacibi, dier olu K-
zl Arslan ise ordu komutan oldu. Artk Sultan Sancarn korumasndan da mahrum
olan Irak Seluklu sultanlar bylece, hanedann sonunu getirecek olan merann
tahakkm sarmalna girdiler.
Seluklularn i mcadelelerinden istifade eden Grcistan kral III. Georgi, 1161
ylnda Any ele geirmiflti. Bu ilerleyifl karflsnda Arslanflah ve ldeniz, Dou Ana-
doludaki Trk beylerinin de katlm ile Grcistana bir sefer dzenleyerek Grc
ordusunu bozguna uratp ilerleyiflini durdurdular (Temmuz 1163).
Arslanflahn rakiplerini bertaraf etmesi ve Grcistan seferi ile kazand itibar,
Halife Mstencid Billah rahatsz etti. Bu yzden Fars atabeyinin yannda bulunan
bir melikin sultan iln edilmesini salad. Irak emirlerinden de taraftarlar bulan
Atabey Zenginin destek verdii nan Bey idaresindeki ordu, ldeniz tarafndan
hezimete uratld. Huzura arlan Salgurlu atabeyi Arslanflha tbi olmay kabul
edip affedildi (Nisan 1165). Sultan Arslanflah saltanat boyunca nan Bey ve Ars-
lanaba gibi kuvvetli emirlerin isyanlaryla uraflt. Buna ramen ldeniz gibi gl
bir devlet adamnn da destei ile Kirman Seluklular, Dou Anadolu beyleri ve
Musul atabeyleri de Arslanflha tbi oldular.
Arslanflah ve ldeniz, Grclerin Aniyi almalar zerine tekrar sefere ktlar.
Sultan Nahivana geldii srada hastaland. Dvinde dinlenen Arslanflah hastal
biraz hafifleyince Nahcivana dnd. ldeniz idaresindeki ordu Grc kraln ka-
rp muzaffer olarak dnd. Hemedana dndkten sonra Nahcivanda bulunan an-
nesi ve ldeniz vefat ettiler. ldenizin olu Pehlivan Nahcivana gelerek kendisini
atabey iln etti. Sultan, Pehlivann yapt bu emrivakiye karfl savaflmaya karar
verdi. Fakat hastal nkseden Arslanflah 43 yaflnda vefat etti (1176).
Sultan II. Turul (1176-1194)

Sultan Arslanflah lnce yerine kk yafltaki olu Turul geti. Bu duruma ilk
tepki amcas Muhammedden geldi ve asker toplamak iin Isfahana gitti. fiehzde-
nin gcnn gn getike arttn gren Atabey Pehlivan, Isfahana sefere kt.
Muhammedi burada yenen Pehlivan onu Huzistana kamak zorunda brakt. An-
cak Pehlivan bir daha tehdit oluflturmamas iin onu yakalayarak Sercihan kalesi-
ne hapsetti.
Komflu Devletler ile Mnasebetleri

Sultan Turul zamannda Irak Seluklularnn etrafnda Harizmflhlar, Trkiye Sel-
uklular ve Eyyubler vard. Atabey Pehlivan Harizmflahlr ile iyi geinme ynn-
de bir politika izledi. Bu politikay, desteini salamay da umarak, Abbaslere kar-
fl da srdrmeye alflt. Bu durumda Irak Seluklularnn en byk rakibi olarak
Eyyubler kalyordu. Nitekim Selahaddin Eyyb, Irak Seluklularna bal olan
Musulu tbiyet altna ald.
Selhaddin bundan sonra Ahlat zerine hareket etti. Ahlatflhlar Irak Seluklu-
larnn tbileri olduklar iin, Pehlivan da ona karfl hazrlk yapt. Meyyfrikn
(Silvan) kuflatmasna taklan Selhaddin Ahlata gidemedi. Bu durumu frsat bilen
Begtemr Ahlata hkim oldu (1185). Daha sonra Selhaddin ve Pehlivan Ahlat ko-
nusunda savaflmaktan kanp, flehrin ynetiminin Begtemrde kalmas ynnde
anlafltlar.
Kzl Arslan ile Mcadelesi

On iki yl atabeylik yapan Pehlivan 1186da ld. Salnda eflitli blgelere tayin
ettii oullarna Sultan Turul ve kardefli Kzl Arslana itat etmelerini vasiyet etti.
Sultan Turul da artk fiilen saltanat srmeyi arzu ediyordu. Ancak Kzl Arslan bu-
na frsat vermeden lke ynetimine el koydu. Kzl Arslan durumunu daha da kuv-
vetlendirmek maksadyla Turulun tarafn tutan emirleri hapse attrmaya bafllad.
Kzl Arslandan kurtulmak isteyen Turul da, Pehlivann dul kars nan Hatun
vastasyla, onun merasndan Ayaba ve Rus ile anlaflt. Kzl Arslann Rus ve Aya-
ba zerine yapt seferde Sultan Turul, askerleri ile birlikte Rus ve Ayaba taraf-
na geti. Bu olay Kzl Arslann savafl gze alamayarak Azerbaycana ekilmesine
sebep oldu. Bu durumu frsat bilen Turul, Reyden Hemedana geerek artk gl-
ge bir hkmdar olmaktan kurtularak devlet ifllerini ele almay baflard. Ancak bu
sefer de kendisine yardm eden Rus ve Ayaba arasnda huzursuzluk kmaya bafl-
lad. Sultann Rusu hapsetmesi, baz komutanlar arasnda hoflnutsuzlua ve Kzl
Arslan tarafna gemelerine yol at. Bu durum glam sisteminin kanlmaz bir a-
maz idi. Glam meray denetleyen mekanizmalarn zaafa uramas, sistemin
aklarna nfuz eden meraya devlete tahakkm etme gc veriyordu.
ntikam almak iin frsat bekleyen Kzl Arslan, Halife Nasr Lidinillah ile anla-
flarak Sultan Turula hcum etti. Sultan, Halifenin ordusuna ani bir baskn dzen-
leyip hezimete uratnca Kzl Arslan ekildi (1188). Bu baflar baz emirlerin Sul-
tana katlmasn salad. Ancak Turulun saltanatn tahkim iin att her adm ay-
n flekilde bu emirlerin dalmasna yol ayordu. Kzl Arslan durumunu bir hayli
glendirdikten sonra Turulla bir anlaflma yapmay baflard. Bunun zerine kuv-
vetlerinin bir ksm dalan Sultana baskn dzenleyip onu yenilgiye uratt. Bir
sre daha Kzl Arslan ile mcadeleye devam eden Turul her defasnda yenildi.
Kzl Arslan sonunda bir hile ile Sultan yakalatarak hapsettirdi (1192). Bu sreten
sonra daha ileri giden Kzl Arslan, tahta oturttuu flehzdeyi de hapse atarak hali-
fenin de onayyla kendisini sultan ilan etti. Ancak bu aflrlk baflta nan Hatun ol-
mak zere birok kifliyi rahatsz etti ve Kzl Arslana karfl bir ittifak oluflmasna se-
bep oldu. Nitekim Kzl Arslan ksa bir sre sonra, gece adrnda uyurken, kars
nan Hatunun da yardmyla ldrld.
Irak Seluklu Melikliinin Yklfl

Atabey Kzl Aslann ldrlmesinden sonra ortaya kan karflklk srasnda
Harizmflahlar da Seluklular zerindeki basky arttrdlar. Bu srada Turul da
hapisten kurtulmufltu. Ancak ok gemeden kendisini i ile savafl ierisinde bul-
du. Sultan Turul Ocak 1194te Harizmflah Tekiflin nc kuvvetlerini yendi. An-
cak devam eden savaflta gzne isabet eden bir ok sebebiyle atndan dflnce
orada boaz kesilerek ldrld. Nafl Byk Seluklu Devletinin kurucusu
olan Turul Beyin trbesine defnedildi. Sultan II. Turulun lmyle, Sancarn
lmnden sonra bir bakma Byk Seluklular da temsil eden Irak Seluklula-
rnn Horasan ve randaki hkimiyetleri sona erdi.
zet
N
A M A
Byk Seluklular zamannda kurulan flube ha- (1079). Tutufl, Suriyede grevli Seluklu beyle-
1 nedanlar devletin idare mekanizmas bakmn- rinden Atsz ldrerek onun hkimiyetindeki
dan deerlendirebileceksiniz topraklara sahip oldu (1079). Tutufl da Melik-
Seluklu Devletinin kurulmas zerine toplanan flahn lmnden sonra (1092) Byk Seluklu
kurultayda, fethedilen ve fethedilmesi tasarlanan tahtn ele geirmek iin isyan etti. Fakat o da bu
yerler hanedan mensuplar arasnda taksim edil- isyan srasnda ldrld (1095).
di. Ancak bu blflm mlkiyet hakk ile ilgili ol- Tutuflun lmnden sonra oullarndan Rdvan
mayp, tamamen idar bir tasarruftu. Ynetimde Halepte, Dukak ise Dmaflkta Suriye Seluklula-
sorumluluk alan meliklerin devlet idaresinde tec- rnn birer flubesini kurdular. Dmaflk Meliklii
rbe sahibi olmas salanyordu. nce Abbas 1104 ylnda yklarak atabey Totekinin hkimi-
Halifesi ve byk Sultann adn zikretmek flar- yetine girdi ve bu tarihten itibaren Dmaflk Ata-
tyla kendi adlarna para bastrp hutbe okutmak, beylii olarak anld.
nevbet aldrmak gibi saltanat almetlerini kulla- Rdvan Halepte melikliini kurduu sralarda I.
nabilmekte idiler. Netice itibariyle Byk Seluk- Hal seferi dolaysyla Hallar blgeye yerlefl-
lu Devletine tbiydiler. mifl bulunmaktaydlar. Bu yzden rahat bir d-
Tarih srete nce Kirman, ikinci Suriye ve son nem geirdii sylenemez. Rdvan 1113te ln-
olarak da Irak flubeleri kurulmufl idi. Kirman ve ce yerine olu Alparslan geti. Atabey Ll Al-
Irak meliklikleri Byk Seluklularn yklfln- parslan ldrterek (1114) yerine alt yaflndaki
dan sonra yaflamaya devam etmifllerse de, Suriye kardefli Sultanflah kard ve ynetimi tamamen
Seluklu Meliklii daha nce tarih sahnesinden eline geirdi. Llnn 1117de ldrlmesi ze-
ekilmifltir. rine Artuklu lgazi flehre arld. Artuklu beyi
1118de Halebe hkim oldu. Sultanflah hapset-
N
A M A
Kirman Seluklular Melikliinin kurulufl ve yk- mesi zerine, Suriye Seluklu Melikliinin bu flu-
2 lfl srecini aklayabilecek besi de tarihe karflmfl oldu.
Meliklik olarak adlandrlan bu hanedanlarn ilki
Kirmanda Kara Arslan Kavurd tarafndan 1048
N
A M A
Irak Seluklular Melikliinin kurulufl ve yklfl
ylnda kurulmufltur. Ummana bir deniz seferi 4 srecini aklayabilecek
dzenleyen Kavurd buraya hkim oldu. Kavurt Byk Seluklu sultan Muhammed Taparn l-
Bey, kut inanc dolaysyla, hanedann tm erkek m zerine (1118) yerine olu Mahmud geti.
fertlerinin tahtta hak sahibi olduu anlayflndan Ancak Mahmudun gen ve tecrbesiz olduunu
hareketle nce kardefli Alparslana, sonra da Me- gren amcas Sancar onun saltanatna karfl kt.
likflha karfl taht davas srdrd. Fakat yeeni 11 Austos 1119da Savede kazand savafltan
Melikflaha yenildi ve yakalanarak ldrld sonra Byk Seluklu sultan oldu. Yeeni Mah-
(1073). Ondan sonra yerine oullar geti. Fakat mudu Irak blgesine gndererek orada bir flu-
onlar ve halefleri zamannda Kirman Kavurd Bey benin kurulmasna izin verdi.
zamanndaki istikrarna kavuflamad. Ancak I. Irak Seluklular, tarihi Sancarn doudaki mefl-
Arslanflah (1101-1142)n iktidar zamannda Kir- guliyetinden yararlanan halifelerin de kflkrtma-
man Seluklular tekrar parlak bir dnem yaflad. syla, baflndan sonuna kadar taht mcadeleleri
1186 veya bir rivayete gre, 1189 ylna kadar s- ile geti. Bu yzden Halife ile de fliddetli mca-
ren Kirman Seluklu Meliklii Ouz istils sonu- deleler yafland. Bu dnemde sisteme iyice yerle-
cu ykld. flen glam mera, devletin sonunu getiren m-
cadelelerin de kayna oldu. Irak Seluklularnn
N
A M A
Suriye Seluklular Melikliinin kurulufl ve yklfl hkimiyet sahasnda ldenizliler, Salgurlular ve
3 srecini aklayabilecek Zengiler olmak zere atabeylikler kurulmufltur.
Byk Seluklu sultan Melikflah, kardefli Tutuflu Irak Seluklular Harizmflahlar tarafndan 1194te
Fatm tehlikesine karfl Suriyeye tayin etti. By- yklmfltr.
lece Suriye Seluklu meliklii kurulmufl oldu
Kendimizi Snayalm
1. Seluklular tarihinde ilk deniz aflr seferi dzenle- 6. Melik Dukakn, Melik Rdvan tanmak zorunda kal-
yen kifli ve dzenlenen yer afladaki seeneklerden d olay afladakilerden hangisidir?
hangisinde bir arada verilmifltir? a. Rdvan, Artukolu lgazi ile sefere kmas
a. Turul Bey-Hrmz Boaz b. To-Teginin Zmrrd Hatun ile evlenmesi
b. Melikflah- Suriye c. Fatm halifesi ile Melik Rdvann anlaflma yap-
c. Melik Mahmud- Basra Krfezi mas
d. Melik Kavurt- Ummn d. Hal ordusunun Suriyeye ulaflmas
e. Melik Tutufl-Antakya e. Knnesrin savaflnda Melik Rdvana yenilmesi
2. Kirman Seluklular ile ilgili afladakilerden hangisi 7. Fatmler adna fii hutbesi okutan Seluklu meliki
yanlfltr? afladakilerden hangisidir?
a. Kirman lfl gelenei icab Kavurt Beye veril- a. Melik Dukak
mifltir. b. Melik Tutufl
b. Byk Seluklulardan bamsz kurulmufltur. c. Melik Rdvan
c. Kirman Seluklu melikleri Seluklu Devletine d. madeddin Zengi
tbi olmufllardr. e. Nureddin Mahmud
d. Kirmanda bu dnemde mamur ve mreffeh bir
hayat yaflanmfltr. 8. Afladakilerden hangisi Byk Seluklulara bal
e. Meliklik Ouz istils sonucu yklmfltr. olarak kurulan melikliklerden biri deildir?
a. Suriye Seluklular
3. Suriye Seluklu Melikliinin kurulufl tarihi ve kuru- b. Irak Seluklular
cusu afladaki flklardan hangisinde doru olarak veril- c. Trkiye Seluklular
mifltir? d. Kirman Seluklular
a. Tutufl - 1079 e. Dmaflk Meliklii
b. Dukak -1079
c. Turul -1079 9. Irak Seluklu Meliklii afladakilerden hangisi tara-
d. Tutufl - 1179 fndan yklmfltr?
e. Rdvan -1095 a. Ouzlar
b. Byk Seluklular
4. Melik Tutuflun ldrlmesiyle sonulanan Rey Sa- c. Kirman Seluklular
vafl ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr? d. Harizmflahlar
a. Tutufl ile Melikflah arasnda meydana gelmifltir. e. Gazneliler
b. 24 fiubat 1095 tarihinde olmufltur.
c. Tutufl Byk Seluklu tahtn ele geirmek iste- 10. Melikliklerin ortaya kmasnda afladakilerden
mifltir. hangisi etkili olmamfltr?
d. Tutufl ile Berkyaruk arasnda gemifltir. a. Taht mcadeleleri
e. Terken Hatun da Tutuflu desteklemifltir. b. Hallar ile mcadele istei
c. lke ynetiminde hanedan yelerinin sorumlu-
5. Afladaki seeneklerden hangisinde Suriye Seluk- luk gerei grev almalar
lu Melikliinin paralanmas ile ortaya kan meliklik- d. Kut anlayfl
ler bir arada verilmifltir? e. Seluklularn hkim olduu topraklarn geniflle-
a. Musul - Kerkk mesi
b. Dmaflk - Musul
c. Irak - Halep
d. Halep - Dmaflk
e. Musul - Sincar

Sultan Melikflah, Kavurd Beyin oullarnn gzlerini 1. d Cevabnz doru deilse Kirman Seluklular-
kr etmek iin mil ektirdii zaman, mil eken kimse nn Geliflme Devri konusunu yeniden gzden
gzlerinin nurunu gidermemeye niyet edip mil ekme- geiriniz.
yi savsaklamflt. Sultanflahn ve sa kalan iki kardefli- 2. b Cevabnz doru deilse Kirman Seluklu
nin gzlerinin nuru durur ve yine eskisi gibi grrlerdi. Meliklii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Ancak bir evde hapis olunmufllar ve zerlerine gveni- 3. a Cevabnz doru deilse Suriye Seluklu
lir muhafzlar konduundan kurtulmaktan mitlerini Melikliinin Kuruluflunu yeniden gzden
kesmifllerdi. Ayrca muhafzlar ile de konuflmad- geiriniz.
ndan kurtulufl iin bir are bulamazlard. Nihayet bir 4. a Cevabnz doru deilse Rey Savafl ve Tutuflun
hile dflnp sultandan hizmet iin iki cariye istediler: Sonu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Biz hastayz, hizmetkrsz olamayz, dediler. Sultan 5. d Cevabnz doru deilse Suriye Seluklu
bunlara iki cariye verdi. Cariyeler gelip bunlarn olduu Melikliinin Yklfln yeniden gzden geiriniz
hcreye girdi. Bunlar ile o hcrelerinde durur, hizmet- 6. e Cevabnz doru deilse, Melik Rdvan
lerini grrlerdi. O cariyeler sebebinden muhafzlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
bunlarn zerine her zaman izinsiz giremez ve durum- 7. c Cevabnz doru deilse Melik Rdvan Devri
larn gremez oldular. Sonra bunlar muhafzlarn biri konusunu yeniden gzden geiriniz.
ile dost oldular ve kamak iin tedbir alp gayret gster- 8. c Cevabnz doru deilse konu bafllklarn
diler. Kirmana adam gnderip at istediler ve: Bize yar- yeniden gzden geiriniz.
dm edin, dediler. Kirmana giden adamlar atlar geti- 9. d Cevabnz doru deilse Irak Seluklu
rip flehrin dflnda bir tenha yerde braktlar. Bunlarla Melikliinin Yklfl konusunu yeniden gzden
dost olan muhafz vastas ile atlar getirdiklerini bildir- geiriniz.
diler. Sonra o iki cariyenin ellerini arkalarna balayp 10.b Cevabnz doru deilse girifl ksmn ve zetleri
bir karanlk evin iine koydular ve evin kapsn skca yeniden gzden geiriniz.
kapattlar. Evin damn bir taraftan delip Sultanflah ve
kardefllerini ip ile ekerek yukar kardlar. O gecenin
iinde hazrlklarn grdler ve atlarn durduu yere
ulafltlar. Atlarna binip srat ile yola ktlar. Muhafzlar
durumdan le zaman haberdar oldular, o cariyeleri
bal ve hapis olunmufl buldular. Melikflah orada deil
Horasanda idi. ok kimse onlarn arkalarndan gitme-
di, gidenler de ulaflamad. Bunlar sratle gidip birka
gn iinde Kirmana ulafltlar. Babalar Melik Kavurtun
kalesine girdiler, emin oldular. Melikflahn hapsinden
kurtuldular. Kirman halk bunlarn gelifline memnun ol-
du. (Ahmed b. Mahmud, Seluk-Nme, I, Haz: Erdo-
an Meril, stanbul: Tercman 1001 Temel Eser,
1977, 124-125)

Byk Seluklu Devleti kurulduktan sonra fethedilen 1153 ylnda Sultan Sancar yenilgiye uratan Ouzlar,
ve fethedilmesi dflnlen yerler, idar bakmdan pay- Horasan, ran, Afganistan ve Kirman da istil edip
lafltrld. Bir ksm nispeten genifl yetkilere sahip olan yamaladlar. Buna ramen coraf konumu dolaysy-
flehzdeler, merkezi otoritenin zayflad zamanlarda la onlarn hedefinde olmayan Kirman Seluklu Melik-
taht ele geirme, olmazsa bulunduu blgede hkimi- lii, 1189a kadar varln korudu. Merv ve Serahs fle-
yetini glendirme yolunda mcadeleye girmifllerdir. hirlerini elinde bulunduran Ouz beylerinden Dinar,
Meliklikler her ne kadar bamsz olamasalar da, tayin Harizmflh tarafndan buradan atlnca Kirmana girdi.
edildikleri blgede kendi hanedanlarn kurmufllardr. Son Kirman meliki Turanflhn bu istilay nleyecek
gte olmamas ve ldrlmesi Ouzlarn blgeye ko-
Sra Sizde 2 laylkla hkim olmasna ve melikliin yklmasna yol
Kuds kurtarmak gibi din bir hedefe doru yola - at.
kan, ama tam bir kolonizasyon hareketi yrten Hal-
lar, Anadoluda byk tahribat ve kayplara sebebiyet Sra Sizde 4
verdikten sonra Suriyeye ulafltlar. Mart 1098de Urfada Irak Seluklu sultanlar, Sultan Sancarn yksek oto-
bir kontluk kuran Hallar Antakyay kuflattlar. Yas- ritesi ve himayesi altnda bulunuyorlard. Buna ra-
yan Byk Seluklu sultan ve btn Mslman emirle- men onun doudaki meflgliyetlerinden yararlanan
ri yardma ard. Bu seferin hedeflerinden birisi olan Abbas Halifeleri, taht mcadeleleri iin Irak Seluklu
Rdvan, Antakyann yardmna bir miktar asker gnder- meliklerini birbirlerine karfl kflkrtyorlard. Bu du-
di. Fakat onlar da yolda Hallar tarafndan baskna u- rum Halifelerin yeniden siyas g olma abalarnn
ratld. Hallarn Antakyay iflgali (Haziran 1098) Halep bir sonucu olup, zaman zaman sert atflmalara da yol
Seluklu Meliklii iin son derece ciddi bir tehlikeydi. aabiliyordu. Bu uurda iki halife hayatn kaybettii
Zira stratejik karlar gerei Halebi ele geirmeyi d- gibi, halifeler son dnemlerde Harizmflahlarla iflbirlii
flnen Antakya prinkepsleri, bu amala pek ok giri- yaparak Irak Seluklularnn kflnde nemli rol
flimde bulundular. oynamfllardr.
Alptekin, Coflkun (1989), Irak Seluklular, Doufltan
Gnmze Byk slm Tarihi, VII, stanbul, 291-
337.
Kayhan, Hseyin (2001), Irak Seluklular, Konya.
Meril, Erdoan (1980), Kirman Seluklular, stanbul.
Meril, Erdoan (1989), Kirman Seluklular,
Doufltan Gnmze Byk slm Tarihi, VII,
stanbul, 231-289.
Sevim, Ali (1989), Suriye ve Filistin Seluklular
Tarihi, Ankara.
Sevim, Ali (1989), Suriye Seluklular, Doufltan
Gnmze Byk slm Tarihi, VII, stanbul, 339-
470.
8
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
Seluklular dneminde kurulan atabeyliklerin sistem ierisindeki yerini
N
tanmlayabilecek,
N
Toteginlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek,
N
Zengilerin tarihesi ve tarih nemini belirleyebilecek,
N
ldenizlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek,
Salgurlularn tarihesi ve tarih nemini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Byk Seluklular Zengiler
Atabey-Atabeylik ldenizliler
Toteginliler Harizmflahlar
Hal Seferleri Halife
Fatmler Salgurlular
indekiler
TOTEGNLLER (DIMAfiK
ATABEYL / BRLER)
ZENGLER (MUSUL ATABEYL)
Byk Seluklu Tarihi Atabeylikler
LDENZLLER (AZERBAYCAN
ATABEYL)
SALGURLULAR (FARS ATABEYL
Atabeylikler
GRfi
Atabeg ata ve beg kelimelerinden meydana gelen, Trklere has bir unvandr. An-
cak kurumun Seluklu ncesi uygulamalar hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr.
Seluklu dneminde sultanlarn flehzdeleri eitmek iin tayin ettikleri hocalara
atabeg unvan verilmifltir. Seluklularda bilinen ilk atabey, Sultan Alp Arslann,
olu Melikflaha hoca tayin ettii Nizmlmlktr. Atabeyler genellikle glam k-
kenli asker valiler olup, kendilerine iktalar tahsis edilirdi. Atabeyin vazifesi, ocuk
yaflta yanna verilen meliki her bakmdan yetifltirmek, bir bakma tahta hazrlamak-
t. Bu durum merkezi idarenin gl olduu zamanlarda hi bir sorun yaratmazd.
Fakat devletin zaaf gsterdii hllerde atabeyler, yanlarnda bulunan flehzdeler
adna saltanat mcadelesine giriyorlard. Eer baflarl olurlarsa melik tahta oturur,
kendileri de sultann en yaknnda yer almak suretiyle, ok nemli konumlara ge-
lirlerdi. Saltanat davasn kaybetmeleri hlinde ise, ounlukla flehzdenin dul an-
nesi ile evlenerek mevkilerini glendirirlerdi. Bulunduklar yerde merkeze bal
olmakla birlikte, zamanla denetimin zayflad nfuz alanlar olufltururlard. Ayr-
ca kendilerine verilen ikta topraklarnn bykl nisbetinde hkimiyetleri sa-
lamlaflrken, bir yandan iktalarnn, dier yandan unvanlarnn oullarna intikl et-
mesiyle kendi hanedanlarn kurarlard. Bildiimiz atabegliklerin hepsi Byk Sel-
uklu veya Irak Seluklularna, dolaysyla da Abbas Halifeliine tbi olmufllardr.
Bununla birlikte atabeylerin, devletin zayf zamanlarnda devleti kfle gtren
nemli sebeplerden birisini teflkil ettii grlmektedir. Kendilerine verilen merkez-
den uzak, genifl ikta topraklar ile yanlarndaki flehzdeleri devlete karfl pazarlk
konusu yapabilmeleri en mhim dayanaklar olmufltur. zellikle Irak Seluklula-
rnn son zamanlarnda mera, adet kendilerini zorla atabeg tayin ettirip, melik-
leri de rehin olarak yanlarnda tutacak kadar byk, fakat tahripkr bir g oda
durumuna gelmifllerdir.
Bununla birlikte atabeglik merkezlerinde hkimiyet almetleri, en kt dnem-
lerde bile melik adna icra edilirdi. Atabey ok nfuzlu ise hutbe ve paraya onun
ad da eklenirdi.
Musul ve Dmaflkta olduu gibi, yanlarnda artk flehzdelerin olmad d-
nemlerde de atabey olarak anlmfl olmalarna ramen, bunlar artk meliklerin ho-
calar olarak deil, sultan, melik, emir gibi siyas bir mevkinin ifadesi olan unvan-
laryla tarih sahnesinde yer almfllardr.
TOTEGNLLER (1104-1154)
Totegin ve Atabeyliin Kuruluflu

Toteginliler, Dmaflk merkez olmak zere Suriyede bafllca Hama, Hms, Tedmr
ve Baalbek evresinde hkm srmfl bir hanedandr. Atabeyliin kurucusu olan
Trkmen beyi Totegin hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Sultan Alp Ars-
lann Kafkasya seferi srasnda ona katld, bu blgede yapmakta olduu gaz-
larla ilgili tecrbelerini sultanla paylaflt ve kendisini Rum seferine teflvik ettii bi-
linmektedir. Anadolu seferlerine katlan komutanlar ierisinde ad geen Tote-
ginin daha sonra Suriye meliki Tutuflun hizmetine girdii anlafllmaktadr
Daha nce anlatld gibi, Melikflah lnce kardefli Tutufl, onun yerine gemek
arzusuyla taht mcadelesine girmiflti. Tutufl bu amala mid (Diyarbakr)e geldii
srada, yannda bulunan meflhur komutan Totegini olu Dukaka atabey tayin et-
miflti (1093). Tutufl, Rey savaflnda lrken Totegin Berkyaruka esir dflmflt.
Sonra esir mbadelesi erevesinde salverilen Totegin, Dmaflkta melik ilan edil-
mifl olan Dukakn hizmetine girdi. Totegin atabey unvann, Dukakn Dmaflk
meliklii dneminde de korudu. Daha sonra Melik Dukak da, onu kendi olu Tu-
tuflun atabeyliine atad.
Atabey Totegin, Dukakn vasiyeti zerine onun bir buuk yaflndaki olu Tu-
tuflu meliklik makamna oturttu (1104). Kendisi de onun atabeyi olarak tm idare-
yi eline ald. Fakat daha sonra Tutufl adna okunan hutbeyi kesip, Dukakn karde-
fli Ertafl Dmaflka ard. Melik iln edilen Ertafl, atabey tarafndan ldrlmek-
ten korktuundan ona karfl kuvvet toplamak zere Dmaflktan kat (Ekim 1104).
Fakat yardm temin edemeyen melik yolda eceliyle vefat etti. Ksa bir sre sonra
Melik Tutuflun da lmesi zerine Toteginin nnde hi bir engel kalmad. D-
maflk meliklii mirasna kendi adna el koydu.
Dmaflk Atabeylii - Hal Mnasebetleri

Bu dnemde Yakndouyu tehdit eden en byk dflman Hallard. Totegin
ise Kuds Krall ile komflu olmas bakmndan tehlikeyi ok daha yakndan his-
sediyordu. Hallara karfl yaplan savafllarda nceleri saf tutmayan Fatimler, top-
rak ve itibar kayplarn telafi etmek iin Trklerle iflbirlii etmeye mecbur oldular.
Atabey Fatmlerin yardm arsna, Emir Sabar idaresinde bin yz kiflilik bir
kuvvet gndererek karfllk verdi. ki tarafn da ar kayplar verdii Remle savafl-
n Hallar kazand (29 Austos 1105).
Baudouinin kralln gvenliini salamak iin infla ettirdii Alal kalesi, D-
maflkn zirat alanlar bakmndan ciddi bir tehdit oluflturuyordu. Totegin bu se-
beple kt seferde, kaleyi zapt edip tamamen yktrd (Aralk 1105). Bununla bir-
likte Hallar atabeyliin gneyindeki blgeleri yamalamaya devam ediyorlard.
Totegin bunun zerine Trkmenlerden de yardm temin ederek sefere kt. Fa-
kat Kral Taberiyeye ekilince, bir iki ufak atflma dflnda savafl olmad. Dmaflkn
gneyine aknlar srd iin Taberiyeye yeniden sefere kan Atabey, Hallar
malup etti. Kraln yeeni olan kale komutan Gervaise esir edildi. Serbest brakl-
mas konusunda taraflar arasnda anlaflma salanamaynca da ldrld (1108).
Atabeyin ikinci Taberiye seferinden sonra Kuds kral Saydaya saldrd. Hal-
lar sahil fleridini tamamen zapt etmek istiyorlard. Fatm donanmas Sayda kuflat-
masna yardmna gelen Ceneviz donanmasn malup etti. Dmaflk kuvvetleri ge-
cikmeli de olsa flehrin yardmna yetifltiler. Taberiye blgesindeki srekli savafl ha-
8. nite - Atabeylikler 149
li Dmaflkn ekonomik hayatna da byk zararlar veriyordu. Zira zengin ticaret

kervanlarnn yamalanmas, ister istemez Dmaflk-Msr kervan yolunu kullanm
dfl brakyordu. Atabeyliin ticar karlarn gzeten Totegin, bu yzden Kraln
teklifini kabul ederek on yllk bir barfl antlaflmas yapt (1108). Bu sayede D-
maflkn ticaret hayatnn canlanmasn salad.
Hallar tarafndan kuflatlan Trablusa bal Arka kalesi nibi, Toteginden
flehri kendisine teslim etmek karfllnda yardm istedi. Hemen gnderilen Dmaflk
askerleri kaleye girdiler. Ancak takviye kuvvetlerini gndermekte ge kalan Ata-
bey, Hallar tarafndan baskna uratlp ar kayplar verdi. Arka kalesi sonunda
Hallara teslim oldu. Hallar bundan sonra Cenevizlilerle birlikte, Fatimlere ait
Trablusu karadan ve denizden kuflatp iflgl ettiler. Trablusda Kuds krallna
bal bir kontluk kuruldu. Bu arada Antakya prinkepsi Tancred de Banyas ve Ce-
beleyi zapt etti (Temmuz 1109). Hallar atabeylie bal Rafeniyeye saldrarak
mevcut antlaflmay bozdular. Bunun zerine Atabey, Hallarn tm ikml yollarn
keserek flehrin dflmesini engelledi. Ancak Totegin bu saldrlar karflsnda Antak-
ya Prinkepsi ile bir anlaflma yapmaya mecbur oldu. Buna gre el-Munaytra ve bn
Akkr kaleleri Hallara terkedilecek, el-Bika blgesi rnnn te biri onlara
verilecek ve baz kaleler Hallara yllk vergi deyeceklerdi (1110).
Sultan Berkyaruk, Hallarla savaflmak zere, tm blge emirlerine Musul vali-
si Mevdd komutasnda toplanmalarn bildirdi. Artuklu lgazi ve Ahlatflah Sk-
menin de katld Seluklu ordusu, nce Urfay kuflatt. Erzak takviyesi yapama-
yan flehir zor duruma dflt. Kuds kral idaresinde yardma gelen Hal ve Erme-
ni kuvvetleri Seluklu ordusunun pususuna dflerek byk kayplar verdi (1110).
Totegin de askerlerini, Urfay kuflatmaya devam eden Seluklu ordusunun yard-
mna gnderdi. Fakat kendisi Hal tehdidi dolaysyla Dmaflka dnmek zorunda
kald. Totegin, ertesi yl Sultan Taparn emri ile, yine Emir Mevdd idaresinde,
Harran nlerinde toplanan Seluklu ordusuna katld. Fakat komutanlar arasnda-
ki anlaflmazlklar ve hastalklar ordunun bir netice alnmadan dalmasna sebep
oldu. Mevdd ve Atabey, Hallarn kuflatt fieyzere yardma gittiler. Ancak kfln
yaklaflmas dolaysyla onlar da lkelerine dndler.
Kuds Kral Baudouin bu kez de Sur liman flehrini kuflatt. Sur valisi Anufltegin
bal olduu Fatmlerden ksa srede yardm alamayacan grerek Totegine
baflvurdu. Atabeyin gnderdii 200 kiflilik takviye kuvveti muhasaradan nce fleh-
re girmeyi baflard. Hallarn dikkatini Surdan baflka yne ekmek iin, evrede-
ki Hal flehirlerine saldrlar dzenledi, kayplar verdirdi. Sur nndeki Hallarn
karadan ikml yollarn kestii gibi, Sayda limanna hcum edip gemilerini de tah-
rip etti. Drt ay sren kuflatmadan sonu kmaynca Hallar Akkya ekildiler
(1112). Ancak Toteginin Dmaflka dnmesinden sonra Suru yeniden kuflattlar.
Vali yine Totegine mracaat etti. Dmaflk kuvvetlerinin zamannda yetiflmesiyle
Sur atabeyin hkimiyetine girdi. Fakat Totegin flehrin kritik mevkiinden dolay,
Fatimlere karfl tavr almay doru bulmad. Suru onlara brakp donanma ile tak-
viye edilmesini tavsiye etti. Hallar da kuflatmadan vazgeip flehrin valisi Mesud
ile anlaflmak zorunda kaldlar.
Kuds Kral 1113de, Dmaflka bal el-Besniye blgesini yamalayarak arala-
rndaki anlaflmay bozdu. Totegin, Emir Mevddun yardmyla, dier Hallarn
da takviye ettii Kral Baudouinin ordusunu Taberiye yaknnda baskna uratt. ki
bin kadar zayiat veren Hal ordusunun kalan Taberiyeye snd. Hatt kral ta-
nnmad iin esir dflmekten son anda kurtuldu. Hallar birka gn burada mu-
hasara altnda tutuldular. Hallara ait yerler yamaland, pek ok ganimet elde
edildi. Emir Mevdd ile Atabeyin baflarlar Kraln, bozduu anlaflmay yenileme-
sini salad. Hatt Toteginin Taberiye seferi srasnda ele geirdii yerlerin ona
braklmasn da kabul etti (1114).
Bu arada Totegin, Halep Seluklu meliki Alp Arslann Dmaflka gelip kendi-
sinden yardm istemesi zerine, hutbeye Sultan Tapardan sonra Melikin adn da
koydu. Melikin davetine icabet edip, Halepe giderek baz dzenlemeler yapt. Fa-
kat bir sonuca varamayacan anlayarak geri dnd. Mardin Artuklu beyi lgzi,
Badad flahneliinden azledildii iin Sultan Tapara krgnd. Bu yzden Musul
valisi Aksungur Porsuk idaresindeki Seluklu ordusuna gerei kadar yardm etme-
mesi, taraflar arasnda atflmaya ve Porsuknin yenilmesine yol at. Bu arada
Totegin de aka olmasa bile, Musul valisi Mevddun Dmaflkta Batnler tara-
fndan ldrlmesinden sorumlu tutuluyordu. Tapar tarafndan cezalandrlmaktan
korkan lgzi, Atabeye Sultana karfl anlaflma teklif etti. Kuvvetlerinin Seluklu or-
dusuyla savaflmaya yetmeyeceini dflnen mttefikler Hallarla da anlafltlar.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Llnn daveti zerine Sultan adna Halepi teslim almaya gelen yeni Musul vali-
si Porsuk b. Porsuk, Toteginin direnifliyle karfllaflt. Ancak Atabeye ait baz fle-
D fi N E L M hirleri zabtD etti.
fi N EBunun
LM zerine Antakya prinkepsinden yardm isteyen lgzi ve
Toteginin yardmna Kuds kral ve Trablus kontu da geldiler. ki ay boyunca or-
dughlarnda bekleyen Hallar Seluklu ordusuna saldrmaya cesaret edemeyip
S O R U S O R U
geri dndler. Fakat kendilerini takip eden Seluklu ordusunu yenilgiye urattlar.
DKKAT Hal seferlerinin

D K K Ayaratt
T din havaya ramen, Hallarn Mslmanlarla, Mslman-
larn Hallarla yaptklar ittifaklar, siyas ve ekonomik karlarn din hedeflerin nne
geebildiiniSIRA
gstermektedir. Bundan da anlafllaca zere, Hal seferleri srecinde Ms-
N N
SIRA SZDE SZDE
lmanlar ve Hristiyanlar, yekpre iki blok deillerdi.
AMALARIMIZ Hallar, Seluklu ordusu blgeden ekildikten sonra, mttefikleri Totegine

AMALARIMIZ
ait Rafeniyeyi zapt ettiler. Atabey flehri 22 Ekim 1115te ani bir basknla geri ald.
Totegin, Hallarla iflbirlii yaparak maksadnn snrlarn afltn grd. 1116da
K T A P Badadda Kbulunan T A P Sultan Taparn huzuruna kp af diledi. Totegin affedilmek-
le kalmad, kendisine Suriye valiliine tayin edildiine dair bir menflur da verildi.
1116 ylnda Hallara karfl sefere kan Musul valisi Aksungur Porsuk, Dmaflk
TELEVZYON nlerine gelince
T E L E V ZTotegin
YON de ona katld. Trablus kontunun zerine yryen Trk
ordusu, bin kadar flovalyeyi kltan geirip, pek ok ganimet elde etti.
Hallar, Akdeniz sahil fleridini byk lde ele geirmifllerdi. Stratejik ve tica-
r karlar bakmndan, bundan sonraki bafllca hedefleri Msrd. Nitekim Kral Ba-
NTERNET NTERNET
udouin 1118de Msra bir sefer dzenledi. Totegin kuvvetleriyle Yermk blge-
sine inerek onu tehdit etti. Kral geri dnerken yolda lnce, Hallar yeni kraln
seilecei bu karflk dnemde Atabey ile anlaflmak istediler. Anlaflma mmkn ol-
mad ise de, bylece Hallar Msrdan uzaklaflmfl oldular. Bu arada Fatm ordu-
su da Askalanda bulunan Totegine katld. Ordughda iki ay bekleyen Totegin,
savafl yapmadan Dmaflka dnd. Fakat II. Baudouin Kuds kral olur olmaz he-
men taarruza geti. Totegin kendisinden yardm istedii Artuklu lgzinin Trk-
men kuvvetleri ile gelmesini bekliyordu. lgzi ise Halebe ynelen Antakya prin-
kepsi Rogerin kuvvetlerine baskn dzenledi. Rogerin 4.700 kiflilik ordusunun
kendisi de dhil, nemli bir ksm yok edildi. Totegin Artah kuflatmakta olan l-
gaziye katldktan sonra birlikte Esarib ve Zerdana kalelerini ele geirdiler. II. Ba-
udouin bu yenilginin intikamn almak iin sefere kt. Totegin ve lgzi, kuvvet-
leri ksmen dalmfl olmasna ramen, Kraln ordusuyla harbe girmek zorunda
kaldlar. Trk ordusu Hallar pskrtmeye muvaffak oldu (1119).
Sur valisi Fatm veziri tarafndan azledilince, Hallar bundan yararlanp flehri
almaya teflebbs ettiler. Fatimler ise flehrin valilik menflurunu Totegine gnde-
rerek her trl sorumluluu ona yktlar. Hallar Venediklilerin yardmyla flehri
karadan ve denizden kuflatmfllard. Banyasa gelen Atabey, etraftaki Mslman
emirliklere yapt acil yardm arlarna cevap alamad. Bu durumda kazanama-
yacan anlayan Atabey, yaplan anlaflma gereince ahalinin flehri gvenle terket-
mesine nezret ettikten sonra Suru Hallara teslim etti (1124).
Bu arada ikinci defa Musul valisi olan Aksungur Porsuk, Hallara karfl takip
ettii aktif politika ile Atabeyi rahatlatt. ki Trk emir birleflerek Kefertb aldlar.
Ancak Azaz Kalesi nnde Kuds Kral ile yaplan savaflta her iki taraf da ar za-
yiat verdi. Kral II. Baudouin, harekta devam ederek atabeyliin topraklarn ya-
malamaya giriflti. Totegin durumun ciddiyetine bakarak byk bir ordu toplad.
1126da Merc-i Sffarda yaplan savafltan sonra Dimaflka dnebildiyse de svari-
leri ok kayp verdi. Bu yzden Trablus kontunun kuflatt Rafeniyeye yardm
gnderemedii iin, atabeyliin bu nemli snr flehri dflt.
Totegin atabeyliinin son dnemlerinde, Hallara karfl bir s olacan uma-
rak Banyas flehrini Batnlere verdi. Dnemin kaynaklarnda veziri Mezdegn ve
lgzinin etkisi ile bu karar ald rivayet edilmektedir. fiphesiz bu husus onun
inancyla ilgili bir tercih deildi. Fakat Batnlerin devlete, kurumlara nasl szdk-
larn gsteren gzel bir rnektir. Bir sredir hasta olan Totegin, yerine olu Ta-
clmlk Brinin gemesini vasiyet ettikten sonra 11 fiubat 1128 tarihinde ld.
Tacl-Mlk Bri
Babasnn yerine Dmaflk Atabeylii tahtna oturan Bri, onun salnda Baalbek
valisi ve Dmaflk nibi olarak, idar tecrbe kazanma frsat bulmufltu. Toteginin
veziri Tahir b. Sad el-Mezdegnnin tavsiyesiyle Banyas flehrini verdii Batnler
beklentileri bofla karmfllard. Nitekim Surun kendilerine braklmas flartyla,
Hallarn Dmaflk zaptna yardm etmek zere anlafltlar. Bri, Batnler D-
maflkda da taflknlklarn arttrnca nce veziri el-Mezdegnyi idam ettirdi. Bun-
dan cesaret alan halk da harekete geerek flehirde birok Batnyi ldrd (1129).
Bri, Batnlere karfl sk bir takibat yrtt. Bu yln sonunda birleflik bir Hal or-
dusu Dmaflk civarn yamalamaya giriflti. Bin kiflilik nc birlikleri atabeyin as-
kerleri tarafndan imha edilince, Hallar kuflatmadan vazgeip ekildiler.
Musul valiliine atanan madeddin Zengi, Halepi ele geirdikten sonra Dmaflk
Atabeyliinin, neredeyse Hallar kadar byk bir dflman oldu. Nitekim tm Mu-
sul valileri gibi cihad ars yapan Zengiye befl yz kiflilik bir mfreze gnderen
Bri, Hama meliki olan olu Sevine de kuvvetleriyle ona katlmasn bildirdi. An-
cak Zengi, Sevini hapsedip hileyle Hamay ele geirdi (1130).
Atabey Bri Dmaflkta girifltii Batn tenkili dolaysyla onlarn hedefinde bu-
lunuyordu. st dzey tedbirlere ve devaml zrh giymesine ramen, suikastten kur-
tulamayp boynundan ve brnden yaraland. mrnn son bir yln bu sebep-
le hasta olarak geirdi ve 6 Haziran 1132de vefat etti.
fiemsl-Mlk smail
Bri lmeden nce yerine olu fiemslmlk smaili veliaht tayin etmiflti. smail ba-
fla getiinde, baz kaleleri iflgl eden kardefli Muhammed ile savaflmak zorunda
kald. Onu yenilgiye urattktan sonra affetti. smailin ilk icrat Toteginin Bat-
nlere terkettii Banyas kalesini geri almak oldu. Daha sonra da Zenginin Hal-
larla meflgliyetinden yararlanp Hamay da kurtard. Atabey smailin fieyzeri ku-
flatmas, Hallarn ilgisini Dmaflka yneltti. Nitekim Havran iflgl ederek, arala-
rndaki antlaflmay bozdular. smail bunun zerine Akk, Nasra ve Trablus tarafla-
rna aknlar dzenledi. Hal ordusu bu durumda ekilmek zorunda kald.
smail baflarl bir dfl siyaset takip etmesine ramen, sert ynetimi ve koyduu
ar vergiler yznden pek sevilmiyordu. Bir av partisinde urad baflarsz sui-
kast girifliminden sonra da herkesten kuflkulanr oldu. Kardefli Sevin ile baz ileri
gelen adamlarn ortadan kaldrd. Sonunda lm korkusu ile ne yapacan bile-
mez hlde, Zengiye haber yollayarak Dmaflk kendisine teslim edeceini bildir-
di. Bu teflebbsn ailesinin sonu olacan gren annesi Zmrrt Hatunun em-
riyle 1135de ldrld.
fiihabeddin Mahmud
smailin yerine kardefli Mahmud geirildi. Bu arada Musul atabeyi, smailden
gelen daveti gereke gstererek Dmaflk nlerine geldi. Atabey Mahmud eliye
iyi davranmakla birlikte, Zenginin teslim olmas yolundaki isteini kabul etme-
di. Kuflatmann sonu vermeyeceini anlayan Zengi, yanndaki Seluklu meliki
Alp Arslan adna hutbe okunmas flartyla anlaflmay kabul etti. Bu olay atabeyle-
rin melikleri, kendi nufzlarn glendirmek iin nasl kullandklarna dair gzel
bir rnektir.
Bu arada Hms hkimi de Zenginin basks yznden flehri Atabey Mahmuda
teslim etmiflti. Fakat Zengi, Irak ve Suriyeyi kendi idaresi altnda birlefltirmek iste-
dii iin Hms almaktan vazgemedi. Zengi, Dmaflk ve Hmsa sahip olabilmek
iin Mahmudun annesiyle evlendi. Hms Hatunun eyiz olarak Musula baland.
Zengi de Barin kalesini, Mahmudla evlendirdii kznn eyizi olarak Dmaflk Ata-
beyliine brakt (1138).
sfahslr, siph (atl asker) Dmaflk merasndan isfahslr Emir Bazvac, 1137 ylnda Trkmenlerle tak-
ve slr (komutan) viye ettii ordusuyla, Trablus kontluu ve Kuds Krall topraklarna baflarl akn-
kelimelerinden meydana
gelen siphslr /sipehslr lar dzenledi. Fakat bir sre sonra Atabey tarafndan ldrld. Onun yerine Mui-
(ordu komutan) teriminin neddin ner tayin edildi. Mahmud 1139da, Ermeni asll hizmetkr tarafndan
farkl bir yazlfldr.
uyurken katledildi. Bu suikastin kardefli Muhammed ile isfahslr nerin tertibi
olduu tahmin edilmektedir (Haziran 1139).
Cemleddin Muhammed Devri

ner, maktul Atabeyin kardefli Muhammedi Dmaflka getirip onun yerine oturttu.
Daha sonra Atabeyin annesi ile evlenen ner vezirlie tayin edildi. Ancak Atabey
Muhammedin, ldrlmekten korkan kardefli Behramflah, Zengiye snarak onu
Dmaflk almaya teflvik etti. Bu frsat deerlendirmek isteyen Musul atabeyi, he-
men yola kt. nce Baalbeki zapt etti. Dmaflk nlerine gelen Zengi, flehrin tes-
limini istediyse de reddedildi. Zengi, veziri fiehrizornin flehre gnderdii casuslar-
dan ald istihbarta gre, Dmaflka girilse dahi arpflmalarn aleyhine sonulana-
ca dflncesiyle kuflatmay kaldrd. Atabey Muhammed, ksa bir sre sonra ya-
kaland hastalktan kurtulamayp 29 Mart 1140da ld.
Mcreddin Abak ve Atabeyliin Yklfl

Atabey Muhammedin lmnden sonra, yerine olu Abak geirildi. Ancak Ata-
beyliin idaresi artk tamamiyle nerin elinde bulunuyordu. Zenginin bu deiflik-
lii Dmaflk almak iin vesile addetmesi zerine ner, Hallarla antlaflma yapt.
Hal-Dmaflk kuvvetlerince alnan Banyas, antlaflma gereince Hallara verildi.
Banyasn dfltn renen Zengi, Dmaflka yrd. Hallarn desteine ra-
men erzak sknts eken Atabey Abak, hutbede Zenginin adn okutmay kabul
ederek kuflatmann kaldrlmasn salad.
Bilindii gibi Zengi 1146da flehit olunca, topraklar oullar arasnda blnd.
Halep havlisine hkim olan Nureddin Mahmud da babas gibi, Hallara karfl ba-
flarl bir mcadele iin, Suriyenin tek bir ynetim altnda toplanmasnn flart oldu-
unu dflnyordu. Urfann fethi zerine yola kan kinci Hal ordusuna karfl
da, Dmaflk ynnde kendisini emniyete almak istiyordu. Bu yzden Nureddin,
Abakla yapt anlaflma gerei onun Serhad kalesi muhasarasna bizzt katld.
Hallar Barada yenilgiye uratld. Bosra ve Serhad atabeylik topraklarna katld.
Suriyeye ulaflan kinci Hal ordular, Halepten nce yine Nureddine bal
olan Dmaflk kuflatmaya karar verdiler. Ancak Temmuz 1148de flehri kuflatan
Hallar, Musul ve Halep Atabeylii kuvvetlerinin yardma gelmesi zerine, hi-
bir varlk gsteremeden blgeden ayrlmak zorunda kaldlar. Dimaflk, Halep ve
Musul askerleri, Hallar arasndaki bir anlaflmazlktan istifadeyle, Arima kalesi-
ni zabt edip yktlar. Nureddinin Antakya havalisindeki harektna karfllk, Ku-
ds krall askerleri de Dmaflka bal yerleri yamaladlar. Abak, Nureddine
karfl denge oluflturabilmek iin Kuds kral ile iki yllk bir barfl anlaflmas yap-
t (Mays 1149). Ancak bu anlaflmaya karfllk, kralla yllk vergi demeyi kabul
etti. Bununla birlikte Nureddin Mahmudun Antakya harektna asker gnder-
meyi de ihml etmedi.
nerin lmnden sonra, tm yetkileri kendisinde toplamak isteyen Abaka
karfl Dmaflkta bir isyan kt. Nureddin bu olaydan yararlanmay dflnd. Ata-
beyden Hallara karfl asker yardm istedi. Fakat Abak, Dmaflkn savunmasn
zayflatacak ve Kuds kral ile arasn bozacak bu teklifi kabul etmedi. Bununla
birlikte 1150de, Dmaflk kuflatan Nureddin adna hutbe okutmay kabul etti. Nu-
reddinin ertesi ylki Dmaflk kuflatmas Hallarn Abaka yardm yznden sonu-
ca ulaflamad. Ama Abak, Halep atabeyinin Dmaflk nibi sfatn kabule mecbur ol-
du. Hallar Fatmlere ait Askalan kuflattnda Abak da, Nureddin idaresinde
flehre yardma gelen kuvvetler arasnda bulunuyordu. Askalann dflmesi zerine
Dimaflkn Hallar karflsnda iyice zora dfltn gren Atabey, Kuds kral ile
temasa geti. Ancak bu durum bal bulunduu Nureddini yok saymak anlamna
geliyordu. Bunun zerine Nureddin Mahmud Dmaflk bir kere daha kuflatt ve 25
Nisan 1154te teslim ald. Bylece Dmaflk Atabeylii tarihe karflt.
Dmaflk Atabeylii elli yllk ksa siyas hayatnda, Hallarn Suriye ve Filistinde
kurduklar hkimiyetlere karfl bir kalkan grevi yapt. Antakyadan Kudse kadar
uzanan sahann tamamiyle Hallarn eline gemesine engel oldu. Byk Seluklu
Devletinin fetret dnemi olmas dolaysyla, bu hizmet slm dnyas iin ok b-
yk nem arzediyordu. Dmaflk atabeyleri bu youn siyas faaliyetlerine ramen,
lkelerinde iktisad ve sosyal kalknmay da ihml etmediler. Byk Seluklu ge-
lenei olan medrese inflas onlar tarafndan da devam ettirildi. Bu dnemde on
medrese yannda, mescitler, hamamlar ve su kanallar gibi eserlerin varl bilin-
mektedir. Dmaflkda her zenat erbabnn ayr arfllar vard; dericilik ve kumafl
dokumacl geliflmifl ifl kollarndan idi. Cam ve demir eritme frnlar ile, buday
sapndan kat yaplan imalthneler ve canl zirat hayat devrin iktisad seviyesi-
ni gstermek bakmndan nemlidir.
Dmaflk Atabeyliinin tarih roln ksaca aklaynz. SIRA SZDE SIRA SZDE
1
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
MUSUL ATABEYL (ZENGLER) (1127-1233)
madeddin Zengi ve Atabeyliin Kuruluflu

Zengiler, Musul ve Halep merkez olmak zere, el-Cezire, Dou Anadolu ve Suri-
yede hkm srmfl bir atabeyliktir. Kurucusu Zengidir. Babas Kasimddevle
Aksunguru, Melikflahn dadsnn kocas ve sonra Halep valisi olarak tanmakta-
yz. Aksungur, Melikflahtan sonra hizmetine girdii Tutufl tarafndan ldrlnce,
bu srada yedi yafllarnda olan Zengi, Musul valilerince yetifltirildi. Nitekim Mev-
ddun 1111- 1116da Hallara karfl dzenledii seferlerde onun yannda yer al-
d. Sonraki vali Aksungur Porsuk tarafndan kendisine Vast ve Basra ikta edildi.
1126 ylnda Badad kuflatan Irak Seluklu sultan Mahmud, Zengiyi yardmlar
dolaysyla Badad flahneliine atad. 1127 ylnda iki olunun atabeylii ve Musul
valiliine getirdi.
Zengi, Hallarla mcadelenin ancak el-Cezire, Suriye ve hatt Msrda siyas
birlik salamakla mmkn olacan dflnyordu. Bu uurda mcadeleye Mardin
Artuklularna bal Halebi alarak bafllad. Mardin beyi Timurtafln mdahalesini
nlemek iin Nusaybini de ele geirdi. Sonra Sincar, Habur ve Harran (1128);
1130da Dmaflka bal Hamay zabt etti. Artuklular yenerek Kuzey Suriye ve G-
neydou Anadoluda hkimiyetini salamlafltrd.
Seluklu Devletinin Abbas Irak Seluklu sultan Mahmudun lm zerine kan taht kavgalar, Halife
halifelerini, artk siyas bir
g olarak kabul etmeyen Mstarflidin tahrikiyle daha da karmaflk bir hle gelmifl bulunuyordu. Zengi, Sul-
politikalarna ramen, tan Sancarn emriyle Mstarflide karfl Badada yrd, fakat yenilerek Musula
onlarn bu uurda verdii
mcadeleler, Irak
dnd (1132). Bunun zerine intikam almak iin, etraftan otuz bin kiflilik bir ordu
Seluklular dneminde ivme toplayan Halife, Musulu kuflatt ise de sonu alamad (1133). Zengi deerli hedi-
kazand. Halifenin 30.000 yeler gndererek Halife ile barflmay tercih etti. Ama Musul seferi srasnda ona
kiflilik bir ordu toplayabilmifl
olmas, bu zamana kadar bir yardmda bulunan Artuklu beyi Davudun zerine yryp yendi. Emir say da,
hayli mesafe katettiinin Hakkri civarnda elinde bulunan kaleleri alarak cezalandrd. Babasnn ldrl-
gstergesidir. Nitekim bu
giriflimler Mstarflidin mesi zerine hilfet tahtna geen Raflid, Sultan Mesuda karfl bir ittifak oluflturdu.
hayatna mal olacaktr. Zengiye de yanndaki Melik Alp Arslan adna hutbe okutma sz verdi. Her ne ka-
dar szn tutmad ise de, Seluklu ordusuna direnemeyeceini anlayp, Zengi ile
birlikte Musula ekildi. Halifelikten azledilen Raflid, Zenginin tavsiyesiyle flehir-
den ayrld. Atabey Zengi de Sultan Sancara ramen bir siyaset izlemenin mm-
kn olamayacan grerek Sultan ve yeni Halife adna hutbe okuttu.
Zenginin Hallar ile mcadelesine gelince, 1130da Kuds Kralnn da olduu
Hal kuvvetlerini yenerek Esarib kalesini zapt etti. Bir sre Dmaflk Atabeyliini s-
kfltrdktan sonra Hallar zerine yrd (1137). Zenginin Barini kuflatmas ze-
rine flehrin yardmna gelen Kral Fulk, Atabeyin dzenledii baskndan glkle
kurtuldu, Trablus kontu esir dflt. Emir Savar idaresindeki atabeylik kuvvetleri ise
Kefertab ve Maarratnnuman fethettiler. Zengi bylece Hallar karflsnda Artuk-
lu beyleri ve Dmaflk atabeylerinin yrtt cihd srdrebilecek gl bir nam-
zet olduunu ortaya koydu.
1138 ylnda Suriye seferine kan Bizans imparatoru oannesin bafllca hedef-
lerinden birisi Zengi idi. Hal kuvvetleriyle birlikte Halepi kuflatan imparator,
Zenginin zamannda ald tedbirler sayesinde baflarya ulaflamad. Esarib garnizo-
nu zayf olduu iin dflmekle birlikte atabey kayplarn ksa srede telfi etti.
Yukarda anlatld gibi, Zengi, Dmaflk atabeylii zerinde hkimiyet sala-
mak konusunda bir hayli mesafe almflt. Musula dndkten sonra Hemedan yo-
lunun kontrol noktalarndan biri olan fiehrizoru topraklarna katt (1140). Hal-
larn kendi aralarndaki anlaflmazlklardan yararlanp Musulun kuzeyine yneldi.

Mardin Artuklu beyi ona itat arz ederken, Van Glnn gneybatsnda Hizan,
Maden, Bitlis, Ergani, ermk, Siirt gibi yerleri ele geirip kendisini bu istikamette
gvene ald.
Oysa bu civardaki youn faaliyetleri dolaysyla, Hallarla ilgilenmedii izle-
nimini veren Zenginin esas hedefi, Halebden Musula kadar uzanan lkesini iki-
ye blen Urfa Kontluu idi. Zaten Sultan Mesud da Zengiyi, Mardinden mide,
Harrandan Rakkaya kadar slm topraklarn tehdit etmekte olan Urfa kontluu-
na karfl cihadla grevlendirmiflti. fiehri yakndan izlemekte olan Atabey, Kont
Joscelinin olmad bir srada flehri fliddetle muhasara etti. Anadolu, el-Cezire ve
Suriye arasndaki stratejik konumu dolaysyla aslnda btn Hallar iin ok
nemli olmakla birlikte kuflatma, onlarn kendi aralarndaki anlaflmazlklar sebe-
biyle yardm edemeyecekleri bir zamana denk dflt. 24 Aralk 1144 tarihinde
Urfa fethedildi. Yerli Hristiyanlara ok iyi muamele eden Zengi, Hallar ta-
mamen tasfiye etti. Komutanlarndan Ali Kk Urfaya vali tayin ederek emri-
ne kuvvetli bir garnizon verdi.
Sizce Zenginin Urfay fethinin nemi nedir? SIRA SZDE SIRA SZDE
2
Atabey, Urfadan sonra Suruu ve kontluun Fratn dousundaki tm toprak- Bu zamana kadar Trkiye
larn fethetti. Suriyeyi kendi idaresinde birlefltirme hedefi erevesinde Ukaylle- Seluklular, Daniflmendliler,
rin elinde olan Caberi kuflatt. Ancak kalenin teslimini bekledii srada kendi mu- Artuklular ve Toteginliler,
Hal krallar ve kontlarnn
hafzlardan birisi tarafndan ldrld ( 15 Eyll 1146). Rakkada S Ogmlen
R U Atabey S O R U
esir alnd, ordularnn
Zengi sert tabiatna ramen, halka adaletli davranmas dolaysyla ok seviliyor, imh edildii pek ok
zaferler kazanmfllard. Bu
Hallara karfl kazand zaferler sebebiyle de byk sayg gryordu. baflarlar FilistinD ve
DKKAT KKAT
Drt olu bulunan Zenginin yerine kimin geecei konusu, anlaflmal olarak Suriyenin btnyle
Hallarn elinde
hlledildi. Buna gre byk olu Seyfeddin Gzi Musul merkez olmak zere el- birleflmesini engellemek gibi
N N
Cezireye, Nureddin Mahmud ise, merkezi Halep olan Kuzey SIRASuriyeye
SZDE hkim byk bir kazanSIRA SZDE
salamflt.
Ancak Urfann fethi her
olacaklard. bakmdan bir dnm noktas
oldu. Bu olay slm Dnyas
Musul Atabeylii iin ne kadar byk bir
sevin ve zgven kayna
oldu ise, Hristiyanlar iin de
I. Seyfeddin Gazi o denli byk bir znt ve
K T A P korkuya sebepKoldu. T A P
Zenginin lm onun rakiplerini hemen harekete geirdi. II. Joscelin, isyan eden Yakndouda bundan byle
Ermenilerin ars zerine flehri yeniden ele geirdi. Musul atabeyi Gzi, Ali K- artk, sadece varlklarn
srdrme mcadelesi
k idaresinde derhal bir ordu gnderdi. Bu arada Nureddin Tdaha E L E V erken
Z Y O N davrana- vermek zorundaT E Lkalacak
EVZYON
rak, Urfaya girip isyan bastrd. Bu defa Hristiyanlar flehirde bir daha varlk gs- olan Hallara yardm iin,
krallar idaresinde kinci
teremeyecek flekilde tasfiye edildiler. Gzi, Artuklularn saldrya gemesi yzn- Hal seferi dzenlenecektir.
den flehri kardeflinin idaresine brakt. Mardin ve Hsn Keyf Artuklular da baz
yerleri iflgl etmifllerdi. Musul atabeyi bunun zerine harekete Ngeip
T E R N EHani,
T Meyy- NTERNET
frikn, Tell-Mevzen ve Dara gibi yerleri geri alp Mardine yrd. Timurtafl eli
gndererek onunla anlaflmak zorunda kald. Ksa atabeylii sresince, kinci Ha-
l ordularnn Dmaflk kuflatmasna bizzt ve Arimann fethine kuvvetler gndere-
rek katld (1148). Hastal arlaflnca yerine kardefli Kutbeddin Mevddun ge-
mesini vasiyet etti ve ksa bir zaman sonra ld (1149).
Kutbeddin Mevdd
Mevdud aabeyinin yerine geti, fakat Nureddin Sincar ele geirdi. ki kardefl ara-
snda savafl olacakken, Sincarn Mevdda Rakka ve Hmsn Nureddine kalmas
flartyla anlaflma yapld. Bylece Musul kolunun Suriyede hi topra kalmad.

Mevdd, 1157 ylnda Irak Seluklu sultan Muhammedin Badad kuflatmasna, t-
biyet gerei nemli bir miktar asker gnderdi. Sultan bir flehzde isyan dolaysy-
la Badaddan ekilirken Musul kuvvetleri ona Hulvana kadar efllik edip gvenli-
ini saladlar.
Mevdd, Nureddin Mahmudun Hallara ve dier rakiplerine karfl dzenledi-
i seferlerin neredeyse tmne nibi Ali Kk idaresinde ordu gndererek katl-
d. Nureddin Mahmud bu hizmetleri karfllnda Harran ve Rakkay Ali Kke
ikta edip, dolaysyla Musul Atabeyliine geri verdi. Atabey Mevdd, iktidar bo-
yunca Nureddinin Musul zerindeki statsn kabul edip onun mdahalelerine
karfl kmad. Mevdd, yerine olu Zenginin gemesini vasiyet ettikten sonra
1169da vefat etti.
II. Seyfeddin Gzi

Ancak Mevddun yerine, kars ve yeni nibin giriflimi ile dier olu II. Seyfeddin
Gzi geti. Nureddin Mahmudun araya girmesiyle Musul II. Seyfeddin Gziye,
Sincar ise II. Zengiye verildi. Bylece Zengilerin nc bir flubesi de Sincarda
kurulmufl oldu. Nureddin de Rakka, Nusaybin, Harran ve Haburu ald. II. Seyfed-
din Gazi, tbisi olduu amcas Nureddinin Hallara karfl dzenledii sefere katl-
mak zere giderken yolda, onun ldn rendi. Urfa ve Rakka dahil, Nured-
din tarafndan alnmfl olan yerlerin tmn tekrar Musula balad. Halep Atabey-
lii topraklarn ele geiren Salhaddin Eyybye karfl, Zengilere ait topraklar
kendi idaresinde birlefltirmek niyetiyle girdii Kurn- Hama ve Cibb el-Trkmn
savafllarnda yenildi (1175- 1176). Suriye ve el-Cezire zerindeki hkimiyeti Halife
el-Mustazi tarafndan da onaylanan Selahaddinin stnln kabul etmek zorun-
da kald. II.Gzi 29 Haziran 1180 tarihinde ld.
zzeddin Mesud
Yerine kardefli zzeddin Mesud atabey oldu. Selahaddin Eyybye eli gnderip,
el-Ceziredeki hakimiyet hakknn tannmasn istedi. Fakat Selahaddin bu yerlerin
Halife tarafndan kendisine verildiini, aabeyine de lene kadar brakldn bil-
dirip isteini reddetti. Bu arada Nureddinin olu smail hastalannca Halepi zzed-
din Mesuda vasiyet etti. Musul atabeyi gnderdii kuvvetlerle Halepi teslimi al-
dktan sonra kendisi de flehre ulaflt (1181). Halife daha nce sylendii gibi, Ha-
lepi Selahaddine vermiflti. Fakat o, bu srada Msrda bulunduu iin duruma m-
dahale edememiflti. Ancak zzeddin Mesud, Halepi elde tutmann gln g-
rerek, aabeyi II. Zenginin teklifini kabul edip, flehri Sincar karfllnda ona brak-
t. Msrdan dnen Salhaddin ksa zamanda, atabeylie ait Urfa, Hms, Rakka, Su-
ru ve Nusaybini ele geirip ardndan Musulu kuflatt (1182). Bu arada Musula
bal baz beyler de, kendiliklerinden ona tbi oldular. Fakat Musulun ok iyi tah-
kim edilmifl olmas sebebiyle muhasaray kaldrp ekilmek zorunda kald. Bunun-
la birlikte Selahaddinin Sincar zabt, Musul atabeyliinin gvenlii bakmndan
byk bir darbe oldu. zzeddin Mesud, Artuklu beyleri ve Ahlatflahlarla ittifak yap-
maya alflt ise de sonu alamad. Salhaddin, Halifenin takldini verdii midi
ele geirip Artuklular da kendisine tbi kld. Bylece Musul Atabeylii bir nevi
tecrit edilmifl oldu. Yalnz Irak Seluklular adna Atabey Pehlivan ve kardefli Kzl
Arslann, tbileri saydklar Musul atabeylii iin mcadeleye girdii grlyor. Bu
erevede Musula tbi iken Selahaddine ballk bildiren Erbil Beyinin topraklar
yamalanmfl ama nemli bir sonu alnamamflt.
Salhaddin 1185te Musulu ikinci kere kuflatt. Fakat mevsimin yaz olmas do-
laysyla kan zorluklar, muhasarann kaldrlmasna sebep oldu. Buna ramen z-
zeddin Mesud, Salhaddine daha fazla karfl koyamayacan anlayarak onunla an-
laflma yoluna gitti (1186). Byk Zp Suyunun dousundaki topraklarn Salhad-
dine brakt. Bu anlaflmann en nemli maddesi, Irakta zaten artk szde kalan
Seluklu hkimiyetinin, hutbe ve paralara Sultan Turulun yerine Selahaddinin
adnn konulmas ile hukuken de sona ermesi idi. Bu anlaflma, Selahaddinin he-
deflerinin snrlarn gstermesi bakmndan nemli bir belgedir.
zzeddin Mesud, bu anlaflmadan doan ykmllk gerei, Salhaddin Eyy-
bnin hizmetinde, onun Hallara karfl dzenledii btn savafllara katlmfltr.
Atabey 1193de lnce yerine olu Nureddin Arslanflah geti.
Nureddin Arslanflah ve Musul Atabeyliinin Son Dnemleri

Arslanflah, bafla geer gemez amcas II. Zenginin, Nusaybin evresini zapt etme-
si zerine onunla ve onun lmnden sonra yerine geen olu Kutbeddin ile m-
cadele etti ve Nusaybini geri ald. Fakat Eyyb meliki Adilin yardma gelmesiyle
flehri terk edip Musula dnd (1198). Adilin Mardini kuflatmas zerine Eyyble-
rin kendileri iin de byk bir tehdit olduunu gren Arslanflah ve Kutbeddin, Ar-
tuklulara yardm ettiler. Bunun zerine Eyyb ordusu yenilerek SIRAekildi
SZDE (1199). Bu SIRA SZDE
arada Arslanflahn atabeyi ve Musul valisi olan Kaymazn lm Musulda bir d-
nm noktas oldu. Atabeylik onun yerine geen Bedreddin Llnn
D fi N E L M
tahakkm
D fi N E L M
altna dflt. Zengi hanedan mensuplarnn ne kendi aralarndaki, ne de Eyyb-
lerle olan atflmalar bitmedi. Aslnda Musul Atabeylerinin bundan sonraki tarihi,
S O R U S O R U
onlar zerinden hkimiyet mcadelesi yapan glerin savafllarndan ibarettir.
Veraset yoluyla bir nevi saltanata dnfltrlen atabeylik kurumu, buDrnekte

K K A T de grld- DKKAT
gibi, adet tarih tekerrr edercesine, onlarn kendi oullarna tayin ettikleri atabeyler
tarafndan ortadan kaldrlyordu.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Arslanflah, Eyyb Melik Adile karfl, Trkiye Seluklu Sultan Gyaseddin Key-
hsrev ve sonra zzeddin Keykavusun himayesinde, baz Eyyb meliklerinin de
ierisinde bulunduu ittifaklara katld. Bu erevede iki olunu Erbil Beyi Kkb-
rnn kzlar ile evlendirerek, gl bir mttefike dayanmak istedi. Nitekim Kk-
br de bu yaknl kullanarak Llnn ve Eyyblerin Musul K Atabeylii
T A P zerin- K T A P
deki nfuzunu krmak iin mcadele etmifltir.
Arslanflahn yerine geen (1211) II. zzeddin Mesud zamannda artk Bedred-
din Ll herfleye hkim bulunuyordu. Mesudun Ll tarafndan T E L E Vzehirlenip
ZYON ld- TELEVZYON
rlmesi zerine, yerine on yaflndaki II. Arslanflah geirildi (1218). Arslanflah ve
Ll, onun atabeyliini tanmayan ve baz yerleri iflgl eden Sincar hkimi III. Zen-
giyi, Eyyb Melik Eflrefin yardmyla yendiler. Ancak Atabey ayn yl ierisinde l-
NTERNET NTERNET
d (1219). Yerine Ll tarafndan yaflndaki kardefli Nasreddin Mahmud geti-
rildi. Sincar hkimi Zengi, Kkbrye dayanarak atabeylik zerinde hak iddiasna
giriflti. Fakat Llnn tm dflmanlarna karfl daimi mttefiki olan Melik Eflref,
1220de Sincar alarak buradaki Zengi hkimiyetine son verdi. Son Musul atabeyi
Mahmud ise 1233te, Bedreddin Ll tarafndan feci flekilde ldrld. Bylece
Zengilerin tarihi bafllad yerde Musulda, tarihe intikl etti.
Halep Atabeylii
Nureddin Mahmud
1118de doan Nureddin Mahmud, babas Zengi ile birlikte Cber kalesi kuflatma-
snda bulunuyordu. Zenginin burada ldrlmesi zerine, aabeyi Seyfeddin G-
zi ile anlaflan Nureddin, Halebe hkim oldu.
Zenginin lmn frsat bilen eski Kont II. Joscelin, Urfay isyan eden Hristi-
yanlarn yardmlaryla geri ald. Ancak flehirdeki Mslman halk ve muhafzlar i
kaleye ekilip direnmeye devam ettiler. Olay haber alan Nureddin Mahmud srat-
le Urfaya geldi. Fakat II. Joscelin onun flehre gelmesinden ksa bir sre nce fleh-
ri terk etmiflti. fiehir fazla direnmeden teslim oldu. hanet edenler bir daha varlk
gsteremeyecek flekilde cezalandrldlar. syan bastrmak zere Ali Kk idare-
sinde asker gnderen Seyfeddin Gzi, kendi hkimiyet sahasnda olmasna ra-
men, Urfann Nureddin tarafndan ele geirilmesine, baflka meflgliyetleri dolay-
syla itiraz etmedi.
Atabey Zenginin lmnden faydalanmaya alflan bir baflkas da ner idi. ner,
Zenginin Dmaflk atabeyliinden zapt ettii Baalbek zerine yrd. Necmeddin
Eyybun muhafzlnda bulunan flehir, su sknts sebebiyle gn ierisinde
teslim oldu (Ekim 1146). Bu srada Urfa isyanyla meflgl olan Nureddin Mahmud
bu duruma mdahale edemedi (Nisan 1147).
Nureddin Halepte hkimiyetini kurmaya alflrken, Urfann dflmesi zerine
yola kan ikinci Hal ordusu da, Suriye sahillerine ulaflt. Hallarn niha hede-
fi Dmaflktan sonra Halep idi. Nureddin ve Seyfeddin Gazi, bunun bilinciyle ku-
flatma altnda bulunan atabeylie yardm etmek zere, ordularyla Dmaflk nle-
rine geldiler. Gerekten de bu byk ordunun gelifli etkili oldu. Hal liderleri
arasndaki anlaflmazlklarn da giderilememesi zerine Dmaflk kuflatmas kald-
rld. Hallar Kudse ekildiler. Nureddin bundan sonra Musul atabeyinin ver-
dii kuvvetleri de yanna alarak,Vezir ner ile birlikte Hallarn elindeki Arima
kalesini alp ykt.
Halep atabeyi, Seyfeddin Gzinin lm ve yerine dier kardefli Mevddun
gemesi zerine, Musul Atabeyliine yapt mdahaleler ile ona stnln ka-
bul ettirdi. Antakya Hallarna karfl dzenledii aknlardan sonra, Urfa Kontlu-
unun Fratn batsnda kalan topraklarn fethe giriflti. Trkiye Seluklu Sultan I.
Mesud ile birlikte yrtlen harektla Telbaflir, Antep, Raban, Marafl, Dlk gibi
yerler alnarak kontluun tm izleri tarihten silindi (1151).
Blgede Hallara karfl niha zaferi kazanmak, deniz balantlarn da keserek
ve Msr da dahil olmak zere, slm lkelerinde siyas birlik salamaktan geiyor-
du. Nureddin bu sebeple daha nce de defalarca kuflatt Dmaflk zabt edip b-
tn Suriyeyi idaresi altnda birlefltirdi (1154). Fakat iki blge arasnda bir rekabet
alan olan Gneydouya doru geniflleyen Trkiye Seluklu sultan II. Kl Ars-
lana karfl izledii siyaset pek dostane deildi. Kl Arslann muhaliflerini destek-
lemek ve topraklarn iflgl etmek suretiyle, onunla mcadele ediyordu. 1157de
ar bir flekilde hastalannca Harran emiri olan kardefli Halepi almaya yeltendi an-
cak baflarl olamad. 1163de Hrimi kuflatan Nureddin, daha sonra Trablus Kont-
luuna karfl kt seferde baskna urayarak byk kayplar verdi.
Fatm veziri fiaver grevinden azledilince, Nureddine baz vaadlerde buluna-
rak yardm istedi. fiavere gereken yardm verildi ise de o sznde durmad. Ayr-
ca Nureddine karfl Hallar ard (1163). Atabey, Hrimi zabt etmek suretiyle
SIRA SZDE SIRA SZDE
8. nite - Atabeylikler
D fi N E L M
159
D fi N E L M
Hallarn oraya yardmn engelledi. Sonra da Banyas ald, ancak Msr almak
S O R U S O R U
flimdilik mmkn olmad.
Urfa Kontluunun yklmas, btn Suriyenin Nureddin Mahmudun Didaresine

K K A T gemesi ve DKKAT
Hal topraklarna yaplan aknlarn giderek sklaflmas, Hallar bir kfl kaps olarak
Msr ele geirmek hususunda zorluyordu. Ayn flekilde Irak ve Suriyede birlii salamfl
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
olan Nureddin de, Msrn fethedilmesi hlinde, adet bir hill ierisine alnacak olan
Hallarn blgeden btnyle temizlenecei dflncesiyle bu konuda ok kararl davran-
yordu. Bu yzden Hallarla rekabet byk lde Msra doru kaymfl bulunuyordu.
Nitekim Hallar 1169da Bilbisi alp Msr iflgl etmek zere harekete getik-
lerinde, baflta fiaver olmak zere, ileri gelenler yine NureddineK baflvurdular.
T A P Ata- K T A P
bey, Selahaddinin amcas fiirkh idaresinde 7.000 kiflilik bir ordu gnderdi (1169).
Vezirlie tayin edilen fiirkh lnce, yerine Selahaddin atand. Bir sre sonra Nu-
reddinin emriyle Msrda Abbas Halifesi adna hutbe okutuldu. T E L E VBylece
Z Y O N Msr da TELEVZYON
Halep Atabeylii topraklarna katlmfl oldu (1171). Fatm Halifelii ykld. Nure-
din Mahmud iin Msr da kendisine balandktan sonra artk byk hedefine var-
mak bakmndan hi bir engel kalmamflt. Selahaddin Msrdan, kendisi Suri-
NTERNET NTERNET
yeden Hallar kskaca almak zere bir sefere karar verdi. Fakat Selahaddin ken-
disine verilmifl olan topraklarn geri alnaca korkusuyla, kararlafltrlan yerde
Nureddinle buluflmadan Msra geri dnd. Buna ramen Selahaddini grevin-
den alnmad.
Trkiye Seluklu sultan II. Kl Arslan ile yaplan antlaflmadan sonra Hal-
lar zerine bir sefer dzenledi. Musul atabeyi II. Seyfeddin Gaziden asker gn-
dermesini isteyen Nureddin, hem Hallar sindirmek, hem de itatsiz davranflla-
rn grd Salhaddini cezalandrmay plnlyordu. Fakat bu srada hastalanan
Nureddin Mahmud, 15 Mays 1174te ld ve Dmaflkta yaptrmfl olduu medre-
sede gmld.
Melik Salih smail

Nureddin Mahmud lmeden nce onbir yaflndaki olu Salih smaili veliaht iln
etmiflti. smail babasnn lm zerine, merdan Gmfltekin ile birlikte Halebe
geldi. Atabeyin yaflnn kk olmas sebebiyle, mera birbiriyle rekabet etmeye
bafllad. Gmfltekinin melik zerindeki etkisinden rahatsz olan flehir ileri gelen-
leri Salhaddin Eyybyi davet ettiler. Bunun zerine hemen yola kan Selahad-
din Dmaflka geldi ve flehre hkim oldu. Buna ramen hutbeyi hl Melik smail
adna okutuyordu. Bu srada Nureddinin lmn frsat bilen Musul atabeyi G-
zi, bamszln iln etmifl ve topraklarn geniflletmeye bafllamflt.
Salhaddin Dmaflk ele geirdikten sonra 28 Kasm 1174te Hms zerine y-
rd. Hms halk ona bir sre direndi. Salhaddin flehre hkim olmasna ramen i
kaleyi alamad. Burada askerlerinin bir ksmn brakarak 28 Aralkta Hamaya git-
ti. Buradan Halebe gelen Salhaddin, Hallarn Hms tehdit ettiklerini haber
alnca 2 Ocak 1175te, kuflatmay kaldrarak oraya dnd. kaleyi aldktan sonra
Baalbek seferine kt ve 29 Mart 1175te teslim ald.
Salhaddinin Halep atabeyliine ait olan Dmaflk, Hms, Hama ve Baalbeke
hkim olmas zerine Melik Salih smail, Musul atabeyi II. Seyfeddin Gaziye eli
yollayarak ondan yardm istedi. Gzi, Sincar hkimi olan kardefli madeddin Zen-
gye de askeri ile gelmesini bildirdi. Ancak o, Salhaddinin tarafna getii iin bu
sefere katlmad. Seyfeddin Gzi kardefli Mesudu bir ordu ile Halebe gnderdi.
Salhaddin Seyfeddine bir eli yollayarak Hms ve Hamay teslim edebileceini

fakat Dmaflkn kendisinde braklmasn istedi. Kuvvetinden emin olan Seyfeddin
Gazi, ondan ald btn yerleri brakarak Msra geri dnmesini istedi. Meselenin
kmaza girmesiyle iki ordu 13 Nisan 1175te Kurn- Hama yaknlarnda savafla
girdi. Salhaddinin galibiyeti zerine Halep ve Musul Atabeyleri mevcut durumu
kabul etmek zorunda kaldlar. Melik Salihe tbi gibi grnen Selahaddin, Halife
Takld bir yerin, Halife veya tarafndan Suriye ve el-Cezire hkimiyetinin onayland takldi alnca bamszl-
Sultan tarafndan bir
melike, emire mlk olarak n iln etti. Halepliler geri ekilmesi flart ile onun hkmdarln tanmay kabul
verildiini bildiren vesika, ettiler. Salhaddin 4 Mays 1175te Halep kuflatmasn kaldrarak Hamaya dnd.
bir baflka deyiflle
temliknmedir. Bu antlaflma atabeylie ait topraklar kendi idaresinde birlefltirmek isteyen Seyfed-
din Gazinin ordusuyla harekete gemesi zerine bozuldu. Halep kuvvetlerinin de
katld ve 22 Nisan 1176da, Cibb el-Trkmn denilen yerde yaplan savaflta Sa-
lhaddin yine galip geldi. Selahaddin bu defa aradaki flehir ve kaleleri alp, Halep
ile Musulun irtibatn tamamen kestikten sonra, 25 Haziranda Halepi tekrar kuflat-
t. Sonu olarak, iki taraf da ellerindeki yerlerin kendilerinde kalmas flart ile bir
antlaflmaya vardlar.
Halep Atabeyi Melik Salih smail 1181de ld. lmeden nce lkesini Musul
atabeyine brakmflt. zzeddin Mesudun sratle sevk ettii kuvvetler flehri teslim
aldlar. Bylece ksa bir sreliine de olsa Musul atabeylii topraklar tek elde bir-
leflmifl oldu. zzeddin Mesud da nibi Mcahideddin Kaymaz ile beraber Halebe
geldi. fiehirde ok iyi bir flekilde karfllanan Mesud, baz idar dzenlemeler yaptk-
tan sonra Musula dnd. Fakat flehirde meydana gelen baz olaylar zerine, Ha-
lebi elinde tutamayacan anlayarak Sincar karfllnda madeddin Zengiye b-
rakt. Selahaddin Mays 1183de Halebi tekrar kuflatt. Selahaddin, Halebi kendisi-
ne tbi olan Zengiye de brakmad. Selahaddin ona daha nce Musul Atabeyliin-
den zabt ettii Sincar verip Halebi teslim ald. Bunun zerine Zengilerin Suriye
hkimiyeti sona erdi (1183).
Musul Atabeyleri, zellikle madeddin Zengi ve Halep atabeyi Nureddin Mah-
mud zamannda, Hallara kafl verdikleri efsanevi mcadeleler ile slm Dnyas-
nn midi oldular. Dier yandan Yakndouda saladklar siyas birlik sayesinde,
Hal kalntlarnn temizlenecei mcadele ruhunun temel tafllarn oluflturdular.
Musul Atabeyleri ok youn siyas mcadelelere ramen, imar ve eitime de ok
nem vermifl, saysz medreseler, hatt tp eitiminin verildii ihtisas medreseleri-
nin yannda, bir ok cmi, mescit, kpr ve saraylar infla etmifllerdir. Halep, Musul
ve Urfa gibi nemli ticaret yollarnn kavflanda bulunan Atabeylik, iktisad ve sos-
yal bakmdan da zengin bir hayat srmfltr.
LDENZLLER/AZERBAYCAN ATABEYLER
(1146-1225)
fiemseddin ldeniz ve Atabeyliin Kuruluflu

ldenizliler, Azerbaycann Arran ve Cibl blgesinin kuzeyini kapsayan Kuzeyba-
t randa hkm srmfl bir atabeyliktir. Hanedann kurucusu fiemseddin ldeniz
aslen Kpak Trklerindendir. lk shibi Seluklu veziri Sumeyremnin lm ze-
rine Irak Seluklu sultan Mahmud, sonra da kardefli Mesudun hizmetine girdi. Ze-
k ve kabiliyeti sayesinde ksa zamanda st dzey mera arasna girdi. Mesud ta-
rafndan len kardefli Sultan Turulun dul efli Mmine Hatun ile evlendirildi. By-
lece o, Seluklu flehzdesi Arslanflahn vey babas olurken, bu evlilikten Cihan
Pehlivan ve Kzl Arslan adl iki olu ile bir kz dnyaya geldi. Hanedanla kurulan
bu akrabaln salad imknlar, ldenizoullar hanedannn temelini oluflturdu.

ldeniz 1148 ylnda, Sultan Mesud tarafndan Azerbaycan valiliine tayin edildi. l-
denizin vey olu Arslanflah 1154de yanna getirtmesine ramen; 1161e kadar
baflka Seluklu melikleri adna saltanat davasna girmesi, bu srada henz Arslan-
flahn atabeyi olmadn gstermektedir. Sleymanflah tahttan indirip yerine Ars-
lanflah geirdii bu tarihten itibaren kendisi de atabeg-i azam (En byk atabey)
unvanyla anlmaya bafllamfltr. ldeniz, kendi oullarn da hcib ve emir-i silah Hcib hkmdarn bir
bakma evi de saylan
gibi nemli grevlere getirirken, Sultan adna tm gc eline geirmifl bulunuyor- sarayn en st dzey
du. Atabey ilk zamanlarda Arslanflaha karfl Halifenin de tahrikleri ile karlan taht grevlisi olup, Sultann
hkmet/vezir de dahil,
kavgalarn bastrmakla meflgl oldu. sarayn dfl ile iliflkilerini
Daha sonra bu olaylardan yararlanarak slm lkelerini tahrip eden Grclere dzenleyen grevlidir. Emir-i
karfl, Arslanflah idaresinde harekete geen Seluklu ordusu byk bir zafer kazan- silah ise hkmdarn
silahlarnn bakm,
d. Ancak bundan byle Irak Seluklularnn en byk amaz olan, gulm mera- korunmas ve
nn yanlarnda bulunan melikleri tahta geirmek iin girdikleri mcadeleler srp taflnmasndan sorumlu olan
silahdarlarn komutan olan
gitti. ldeniz bunun yansra Halep Atabeyi Nureddini, Seluklularn tbileri olan bir saray grevlisidir.
Musul atabeylerini rahat brakmas konusunda uyarmflt. Nitekim onlar da kendi-
lerini Seluklularn tbisi saydklar iin, Halep atabeyine ve Selahaddin Eyybye
karfl ldenizlilerden yardm istemifllerdir. ldeniz 1172 ylnda, Kirman Seluklula-
rnn da, Irak Seluklular adna hutbe okutmasn salad.
mrnn sonlarnda Aniyi iflgl eden Grclere karfl, blgedeki tbi emirle- Kle ticareti ile ilgili bir
dete gre, krk kle alan
rin katlmyla bir sefer dzenledi. ldeniz, Arslanflahn hastal yznden sonra- tacire, stne bir tane de
dan katld bu savafltan dndnde, Nahcivanda vebadan ld (1175). Heme- hediye edilirdi. Derbendden
krk adet kle alan tccara,
danda kendi yaptrd medresenin yanna gmld. Bu dnemde ldenizin kud- promosyon olarak elimsiz
reti sayesinde Kirman, Fars, Huzistan, Musul, Meraga hkimleri ile Ahlatflahlarn bir ocuk olan ldeniz
Seluklulara tbiyeti devam etti. Adaleti dolaysyla Hristiyan kaynaklarn dahi v- verildiinde, onu hi
beenmemiflti. Hatt ldeniz
gyle sz ettikleri ldeniz, sultann adnn da bulunmas kaydyla para kestiriyor ve o kadar kkt ki, yolculuk
ad sultandan sonra hutbede okunuyordu. boyunca iki kere, gece
uyurken arabadan dflp
kaybolmufltu. Tccar onu
Atabey Cihan Pehlivan aramaya gerek grmezken,
ldeniz ertesi gn kendi
ldenizin lm zerine, Arslanflahn hcibi olan Cihan Pehlivan, Nahivana gi- baflna yaya olarak kafileye
derek babasnn yerine geti ve kendisini atabey iln etti. Pehlivan babasnn sa- ulaflmay baflarmflt. Bunun
zerine ldenizin zek ve
lnda, Arslanflaha karfl isyan eden mera ile Grclere karfl savaflmfl idi. Baba- becerisini farkeden tacir,
snn yerine getikten sonra kardefli Kzl Arslan ile birlikte Tebrizi ele geirdi. Oy- Hemedanda onu iyi bir
sa Sultan Arslanflah, ldenizin lm zerine artk kendi baflna hkm srmek ve paraya satmflt. ldenizin
ykselifli ve tarih rolnn de
atabeylerin basksndan kurtulmak istiyordu. Bunun iin ordusuyla Pehlivann burada ne karlan
zerine yrd. Fakat bu brada rahatsz olan Arslanflahn hastal arlaflnca, karaktere uygun olduu
grlmektedir.
vey kardefli Pehlivan ile anlaflmak zorunda kald. Ancak ksa bir sre sonra ld
(1177). Pehlivan Arslanflahn yerine onun olu Turulu tahta kard. Turulun
Irak Seluklular, 1157
saltanat iddiasyla ayaklanan kardefli Muhammedi yenilgiye uratt. Melike yardm ylnda tarih sahnesinden
eden Fars atabeyinin topraklarn da yamalad. ekilen Byk Seluklularn
tabi uzants olarak kabul
Abbas halifesi el-Mstez Biemrillah 1180 ylnda lnce yerine olu en-N- edilmektedir. Bu yzden
sr Lidinillah geti. Pehlivan, Halep atabeyi Nureddin Mahmudun lm zerine Byk Seluklu sultan
Turul (1040-1063) I. Irak
kzflan hkimiyet mcadelesinde, Irak ve Suriyenin halife tarafndan Selahaddin Seluklu sultan Turul
Eyybye verilmesine tepki olarak, bir sre biat etmedi. Zira bu topraklar henz (1132-1134) II. ve son Irak
Seluklulara ait saylyor ve Pehlivan da fiili olarak denetiminde bulunan Seluk- Seluklu sultan Turul
(1177-1194) III. olarak
lularn hukukunu gzetiyordu. Seluklu flehzadelerini taht mcadelelerine tefl- kaydedilmektedirler. Buna
vik eden Halifelerin bu yolla saltanatlarn glendirmelerini de istemiyordu. Ni- ramen son Seluklu
sultan, Irak ayr bir flube
tekim bu durum Seluklularn hilafet politikasnn srdrlmesinden baflka bir saylarak, II.Turul olarak da
fley deildi. numaralandrlmaktadr.
Biat bir hkmdarn veya Pehlivan, Byk Seluklu miras zerinde ykselmekte olan Harizmflah Tekifl
halifenin iktidarn kabul ve
tasdik etmek, ona kaytsz ile yakn iliflkiler kurarak, kendisini Eyyblerle olan mcadelelerde douda emni-
flartsz itat etmeyi taahht yete almak istiyordu. Pehlivan, Selahaddinin Van Gl evresinde hkm sren
etmektir.
Ahlatflahlar lkesini ele geirmesine mani oldu. Ancak 1185de ikinci defa kuflatt-
Musulda Seluklular adna okunmakta olan hutbenin kaldrlmasn engelleye-
medi. Bylece Irak, Seluklu egemenliinden kmfl oldu.
SIRA SZDE Atabeylerin de Seluklu

SIRA SZDE sultanlar gibi Abbas Halifeleri adna hutbe okutmalarnn, genel
3 anlamda biat etmelerinin nedeni sizce nedir?
Pehlivan, Salhaddinin Kazvin ve Bistam blgesindeki Batnleri cezalandrmak
iin Seluklu topraklarna girifl izni istemesinin, lkesinin istils iin bir bahane ol-
S O R U duunu dflnerek
S O R U savafl hazrlklarna bafllad. Fakat hastalanan Pehlivan Mart
1186da ld. Atabeylii sresince Sultan Turul ve Seluklu Devleti zerinde n-
fuzunu iyice tahkim eden Pehlivan, Seluklu merasn saf dfl brakarak, onlarn
DKKAT DKKAT
yerine kendi oullar ve yakn adamlarn tayin etti.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Atabey Kzl Arslan
Atabey Cihan Pehlivann Kutlu nan, mer, zbek ve Eb Bekr adl drt olu
AMALARIMIZ
vard. lmeden
AMALARIMIZ
nce onlara, Sultan Turul ve amcalar Kzl Arslana itaat etmele-
rini vasiyet etti. ldenizin Sultan Arslanflaha emir-i silah tayin ettii Kzl Arslan,
btn savafllarda babasnn ve sultann yannda yer almflt. Pehlivan ld sra-
K T A P da ise, onun K tarafndan
T A P tayin edildii Azerbaycan valilii grevinde bulunuyordu.
Bu arada Sultan Turul, Pehlivann lmnn atabeylerin tahakkmnden
kurtulmak iin vesile olacan dflnyordu. Ancak geliflen olaylar onu, Kzl Ars-
TELEVZYON lan Hemedana
T E L E V Zdavet
Y O N ederek atabey ilan etmeye mecbur brakt. Bir suikast tefleb-
bsne urayan Kzl Arslann izledii sert politika, Pehlivann oullar ve kars
nan Hatun etrafnda ona karfl bir muhalefetin oluflmasna sebep oldu. Ancak Sel-
uklulara karfl, Halifenin kaytsz flartsz desteini salayan Kzl Arslan, Sultan
NTERNET N T E Rsren
Turulla uzun N E T bir mcadeleye girdi. Hatt bu uurda hi sevmedii hlde,
nan Hatunla barflp evlendi. merann bir ksm tarafndan terkedilen Sultan,
hile ile yakalayp oluyla birlikte hapse att (1190). Bir Seluklu melikini sultan ilan
edecekken, Halifenin teflvik ve onayyla Kzl Arslan kendisi tahta oturdu. Ancak
efli nan Hatun kendi oullar yerine, Pehlivann bir cariyeden olan olu Eb
Bekri tutan Kzl Arslana karfl, muhalif emirlerle iflbirlii yapt. Kzl Arslan bir ge-
ce adrnda uyurken ldrld (Eyll 1191).
Seluklu sultanlar zerinde tahakkm kuran atabeylerin, her halde hayalleri-
nin son merhalesi olan saltanat bylece Kzl Arslan tarafndan elde edilmifl oldu.
Kzl Arslann saltanatn onaylamas, Halifelerin de Seluklulara karfl takip ettik-
leri dflmanca siyaseti ve bunun iin neler yapabileceklerini gsteren arpc bir
olaydr. Bununla birlikte Atabeye karfl duyulan nefret yznden hemen sona er-
dirilen bu giriflim, baflka geliflmelerin de etkisiyle ldenizliler hanedann da sonu-
nu hazrlad.
Atabey Kutlu nan

Kzl Arslann olu olmadndan, Pehlivann olullar onun yerine gemek iin
birbirleriyle kyasya mcadeleye girdiler. Amcas tarafndan himaye edilmifl olan
Eb Bekr, hazineye el koyarak kendisini atabey iln etti. Ancak Kutlu nan ve
Emir Emiran mer hemen onunla mcadeleye girdiler. mer fiirvanflahlardan ve
Grclerden yardm salayp Eb Bekri yendi. Ancak Grclerin yardmyla Gen-

ceyi zabtetmesi hayatna mal oldu. Kutlu nan kendisini atabey ilan etti.
te yandan Sultan III. Turul, kzkardefliyle evli bulunduu Trkmen beyi Ha-
san b. Kfakn yardmyla hapisten kurtuldu. Yeniden Irak Seluklular tahtna
oturabilmek iin mcadeleye giriflti. Kutlu nan ve Eb Bekri yenilgiye uratt
(28 Haziran 1192) ve bu galibiyetle taht elde etti. nan Hatunun teklifi ile onun-
la evlendi ise de, Kzl Arslann akbetine uramaktan korkarak onu bodurdu. Bu
srada Sultana itaat etmeyi dflnen Kutlu nan, annesi ldrlnce Harizmflah
Tekifli yardma ard. Bu ilk giriflim Tekiflin kardeflinin isyan dolaysyla yarm
kald. Sultan Turul da onlara karfl harekete geerek baz baflarlar kazand. Fakat
bu olaylarn bafl aktrlerinden olan Halife, Seluklu lkesini Tekifle veren bir men- Trk hkmdarna Tanr
tarafndan ynetme yetkisi
flur kard. Atabey Kutlu, buna dayanarak Tekifli bir daha davet etti. Harizm- olarak bahfledilen kutun kan
flahn nc kuvvetlerine kumanda eden Kutlu, savafl srasnda gzne ok isabet yoluyla getiine
inanldndan, Trklerde
eden Sultan Turulu, yakalayp bafln kesmek suretiyle ldrd (Haziran 1194). hanedan mensuplarnn
Irakda Seluklu hanedan sona ererken, ldenizoullar bamsz olmamakla bir- kanlarnn dklmesi
yasakt. Kutluun Sultan
likte artk kendileri adna hkm srmfllerdir. Turulu ldrme biimi, bu
Fakat Harizmflahlarn bundan sonra daha fazla gleneceinden korkan Na- anlamda bilinli bir
aflalama hlidir.
sr lidinillah, bu defa Atabey Kutluu Tekifle karfl kullanmaya bafllad. Nitekim
halifelik kuvvetlerinin destei ile Tekiflin karflsna kan atabey yenilip hayat-
n kaybetti (1195). Kendisinin Sultan Turula reva grd gibi, bafl kesilerek
ldrld.
Atabey Eb Bekr
Kutlu nan ldkten sonra kardefli Eb Bekr atabey oldu. Bafllangta Tekiflin
lm zerine Harezm kuvvetlerinin Iraktan ekilmesi geici bir rahatlk sala-
d. Eb Bekr bu frsattan yararlanarak sfahan iflgal etti ve lkeyi blfltrd.
Buna gre Hemedan kardefli zbeke Rey ve civar ise ldenizin gulmlarndan
Gkeye verilecekti. Ancak Gke atabeye itaat etmedi. Bu dnemin gl
emirleri bitmek tkenmek bilmeyen bir g savafl verirken, onlarla mcadele
edemeyeceini anlayan Eb Bekr Azerbaycana ekildi. Fakat Kralie Thamara
idaresinde en parlak dnemini yaflayan Grcler de taarruza gemifllerdi. Atabey
bir Grc prensesle evlenip bu akrabalk sayesinde onlarn taflknlklarna geici
olarak son verdi.
Bu srada Emir Gke Rey, Hemedan ve Cibl blgesini ele geirdi. Atabey Eb
Bekr onun zerine Aytomufl komutasnda bir ordu gnderdi. Yaplan savaflta
Gke ldrld (1204) ama bu defa da Aytomuflun tahakkm bafllad. Bu du-
rum daha nce de sylendii gibi, gulm sisteminin bir zaaf olarak srp giden
bir amazd.
Eb Bekrin lkesinin iflleri yerine, iki ve elence ile meflgul olmasndan ya-
rarlanan Meraga hkimi Ahmedil Karasungur ile Erbil hkimi Kkbri anlaflarak
onun topraklarn almaya karar verdiler (1206). Meragada buluflan Kkbri ile Ka-
rasungur, Tebrize doru ilerlediler. Eb Bekrin Aytomuflla harekete gemesi
zerine Kkbri lkesine dnd. Eb Bekr ve Aytomufl Meragay kuflattlar. a-
resiz kalan Aleddin kaleyi Eb Bekre teslim etti. Yaplan antlaflma sonucunda
Eb Bekr Uflnu ve Urmiye flehirlerini ona kta olarak verdi ve geri dnd. Karasun-
gur 1208 ylnda, yerine geen olu ise ertesi yl ld. Atabey Eb Bekr sahipsiz
kalan Meragay ve btn topraklarn ele geirerek Ahmedil sllesine son verdi.
Kendisi de bundan sonra ok yaflamad ve 1210da ld.
Atabey zbek ve ldenizlilerin Sonu

Eb Bekrden sonra yerine kardefli zbek atabey oldu. zbekin gulm Mengli,
Aytomuflu bertaraf edip onun topraklarna hkim oldu. Ama Mengli daha sonra
atabey zbeke ve Abbas halifesi Nsr Lidinillaha isyan etti. Bunun zerine hali-
fe, zbek ve Alamut smailleri reisi Celleddin Nevmslman birleflerek, Kerec
yaknnda onu malup edip ldrdler.
Bu arada zbekin Irak- Acem nabi, hutbeyi Harizmflah Muhammed adna
okutup ona baland. Yakn tarihte Seluklulara karfl, ldenizlileri ve Harizmflah-
lar kflkrtan Halife, flimdi de Seluklunun varisi olarak hareket eden Harizmflahla-
ra karfl ayn dflmanca siyaseti takip ediyordu. Zira son zamanlarda iyice glen-
dirdii siyas otoritesini bir daha yitirmek istemiyordu. Bu uurda her fleyi mbah
sayan Nasr Lidinillah, zbekin Harizmflaha tbiyet bildiren nibini Batnlere l-
drtt. Bunun zerine Irak- Acemi ele geirmek iin zbekin yan sra Fars ata-
beyi Sad da ordusuyla yola kt. zbek Harizmflah ordusunun yaklaflmas zeri-
ne Azerbaycana kat fakat yakalanp hazineleri yamaland. Sonunda Harizm-
flaha tbi olmay kabul edip lkesine geri gnderildi (1218).
Bu srada Azerbaycan atabeyleri iin Grc saldrlar ve Moollarn nnden
kaan Harizmflahlar nemli sorun oluflturuyordu. Nitekim zbek, Moollardan
kap kendisine snan bir ksm Harizmlileri, Moollarn basks zerine onlara
vermek zorunda kalmflt. Topraklarna saldran bir Grc ordusu ise pusuya d-
flrlp imha edildi. Grcler intikam hazrl ierisinde iken, Celaleddin Ha-
rizmflahn ordusuyla yaklafltn renince zbeke ittifak nerdiler. Ancak Ha-
rizmflah onlarn kuvvetlerinin birleflmesine imkn vermedi. Tebrizi kars Melike
Hatunun idaresine brakan zbek Genceye kat. Celleddin flehri ele geirdi
(1225). Hatunu bir miktar asker ile Hoya gnderdi. III.Turulun kz olan Me-
lik Hatun, zbekten bofl dfltn bildirip, bunu ulemya da tastik ettirdikten
sonra Celleddinle evlendi. zbek ayn sene Alncak kalesinde vefat etti. Sar
ve dilsiz olu Kzl Arslan babasnn yerine atabey iln edilmekle birlikte, atabey-
lik fiilen sona ermifl bulunuyordu. Kzl Arslan 1228 ylnda lnce ldenizliler
hukuken de yklmfl oldu.
ldenizliler ilk atabey dneminde Irak Seluklu sultanlar zerinde ar bir
bask oluflturmufllard. Adlarna para bastran ve hutbe okutan bu atabeyler, fleklen
de olsa Seluklulara bal kalmfllard. Buna karfllk Irak Seluklu sultanlar Hali-
felerin dflmanlna ramen, Irak, el-Cezire, Azerbaycan, Dou Anadolu, Cibl ve
Kirmanda hkm srmelerini atabeylerin srarl mcadelelerine borludurlar. lde-
nizliler kurulduklar blge itibariyle, Grclere karfl Mslmanlarn savunmasn
stlenmifl bulunuyorlard. Kuvvetli ve istikrarl dnemlerde, Azerbaycann iktisa-
d, sosyal ve meden hayatnda da nemli roller oynadlar. Nahcivan, Hemedan ve
Tebriz gibi flehirler mimar eserlerle donatlmfl; pek ok ilim ve sanat erbab onla-
rn himayesini grmfltr.
SIRA SZDE Sizce ldenizlileri dier atabeyliklerden farkl klan bir zellikleri var mdr?
SIRA SZDE
4
SALGURLULAR (1148-1286)
Atabey Sungur ve Salgurlularn Kuruluflu

S O R U Salgurlular rann
S O R U Fars blgesinde, Ouzlarn oklar kolunun Salgur veya Salur
boyuna mensup olan Sungurun kurduu bir atabeyliktir. Salurlardan nemli bir
topluluk 1145 yl civarnda, Ceyhun-Mankflla blgesinden Farsa g etmifllerdi.
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Fars blgesi, bilindii gibi, Turul Bey zamannda Kirman meliki Kavurt tarafndan
fethedilmiflti.
Sungur, Irak Seluklu flehzdelerinden Fars meliki Melikflahn atabeyi idi.
Melikflah, devlet ifllerinden uzak duruyor, halka karfl kt davranyordu. Melik-
flah bir bahane ile Atabey Sungurun kardeflini ldrnce, byk bir Trkmen
gcne dayanmakta olan Sungur fiirazdan ayrld. Melikflahn geri dnmesi yo-
lunda yapt teklifleri reddedip isyan etti. Melikflah yenilgiye uratp Farstan
ayrlmak zorunda brakt (1148). fiiraz ele geiren Atabey Sungur bylece hane-
dannn temellerini att.
Fars hkimiyetini kaybeden Melikflah, amcas Sultan Mesuddan salad kuv-
vetlerle Sungurun zerine yrd ve tekrar yenildi. Bu uurdaki tm giriflimleri
sonusuz kald. Bylece Fars blgesi, tamamen Atabey Sungurun hkimiyetine
girdi (1148). Atabey Sungur, komflusu Kirman Seluklu meliki I. Muhammed ile iyi
iliflkiler ierisinde bulunuyordu. Sungurun Irak Seluklular arasndaki taht mca-
delelerine, kendisinden yardm istendii lde karflt anlafllyor. Sungur yann-
da bulunan Melik Muhammedi Sultan Arslanflaha karfl taht mcadelesi iin, Sel-
uklu meras ile anlaflarak gnderdi. Ancak melik ve tararftarlar ldeniz tarafn-
dan yenilgiye uratldlar. Adaletli, dindar, hayrsever ve mtevaz bir ynetici olan
Sungur, lnce (1161) fiirazda kendi yaptrd Sunguriye medresesine defnedildi.
Atabey Zengi
Sungurun yerine olu kk yaflta olduu iin kardefli Zengi geti. Zengi, Heme-
dandaki taht kavgalarndan Farsa kaan bir Seluklu melikini yannda alkoydu.
Atabeylerin Seluklu flehzdelerini kendi menfatleri dorultusunda nasl kullan-
dklar, Halifelerin de bu durumdan nasl yararlandklar defalarca ifade edildi. l-
denizin himayesinde gl bir Seluklu Devletinin varlndan kayglanan Halife,
veziri vastasyla Fars atabeyi Zengi ile balant kurdu. Yannda bulunan melik
Mahmud adna hutbe okutmasn istedi. Zengi, Halifenin isteini yerine getirmek-
le birlikte, mttefikleri yenilince bu mcadelede yalnz kald. Irak Seluklu sultan
ve ldenizin davetiyle sfahana gidip Sultan Arslanflaha itatini bildirdi. Bylece
Salgurlu atabeylii 1165 ylnda resmen Irak Seluklularna tbi oldu.
Atabey Zenginin idaresinden hoflnut olmayan Fars ahalisi, Huzistan hkimi
fiumlay davet ettiler. Fars blgesine sefer dzenleyen fiumla, Zengiyi yenerek
Fars blgesine hkim oldu. Fakat o, kt idaresiyle Zengiyi de aratt. Yaptklarn-
dan piflman olan ileri gelenler Zengiyi geri ardlar. Farsa yeniden hkim olan
Zengi, Kirman Seluklu meliki Turulflahn lmnden sonra meydana gelen taht
mcadelelerine karflt ve onun yardmyla II. Turanflah taht ele geirdi. Bu tarih-
ten itibaren Salgurlular, Kirman siyaseti zerinde ve meliklerin tahta geifllerinde
etkili olacaklardr. Bu onlarn bir mddet sonra Kirmanda hkimiyet kurmalarna
zemin hazrlamfltr. Atabey Zengi 1178 senesinde ld.
Atabey Tekle
Zenginin yerine kendisine veliaht tayin ettii olu Tekle geti. Teklenin ilk sene-
lerinde, Azerbaycan atabeyi Cihan Pehlivan, Farsa akn dzenleyerek fiiraz ya-
malad ve pek ok kifliyi ldrd (1180). Bir sre sonra Tekleye karfl amcasnn
olu Turul, saltanat iddiasnda bulundu ise de, baflarl olamayarak fiebnkre
emirlerine snmak mecburiyetinde kald. Tekle, Turulu affetmekle birlikte o,
babas Zengiden sonra atabeyliin kendi hakk olduunu dflncesiyle savafla de-
vam etti. Sonunda 1181de fiirazda yenildi ve esir alnarak ldrld.
Harizmflahlarn Merv ve Serahs flehirlerini ele geirmeleri zerine bu blgede

yaflayan Ouzlar, Fars ve Kirmana g ettiler. Bunlardan Farsa gelenler, Salgurlu-
larn gl olmas sebebiyle onlara galebe alamadlar; hatt Salgurlularla karflp
kaynafltlar. Ouz istils Kirmanda Seluklu hkimiyetinin sonu oldu. Fars atabey-
lerinin de buraya sonucu etkileyecek nitelikte bir mdahalesi olamad. Kaynakla-
rn iyi kiflilik zellikleri ile and Tekle 1198 ylnda vefat etti.
Atabey Sad
Teklenin yerine kardefli Sad geti. Sadn zaman, Salgurlular iin nisbeten rahat
bir dnem oldu. Sadn atabeyliinin ilk yllarnda yaflanan byk ktlk ve veba
salgn byk sosyal ve iktisad skntlara yol at. Bir mddet bunlarn telafisi iin
alflan Atabey Sad, daha sonra topraklarn geniflletmeye bafllad.
Bu srada Kirmana, Ouzlardan sonra Harizmflahlar hkim olmufltu. Fakat
Ouzlar karflklklara sebep oluyorlard. fiebnkre emirleri de zaman zaman h-
diselere karflyorlard. fiehre bir ara Ouzlar hkim olduysa da, atabey Sadn kuv-
vetinden ekinerek, Berdesiri Salgurlu ordusuna teslim ettiler. Bylece Kirmanda
Salgurlu hkimiyeti salanmfl oldu (1204). Sad, Isfahan ve Hemedan da ele ge-
irmek istiyordu. Hazrlklarn tamamlayp Isfahana yrd ve hibir mukavemet-
le karfllaflmadan flehre girdi. Sadn bu sefer srasnda fiiraz bofl brakmas, lde-
nizliler ve fiebnkre emrleri iin bulunmaz frsatt. Ayrca sfahan almas dolay-
syla cezalandrlmas da gerekmekteydi. Nitekim Atabey zbek fiiraza, fiebnk-
re emiri Mbriz ise, Kirman zerine baflarsz seferler yaptlar.
Sad, Kirmandaki hkimiyetini kuvvetlendirmek iin sefere kt ve 9 Ocak
1209da Kirmann baflflehri Berdesire girdi. Burada Kavurt Beyin tahtna oturan
Sad, Ouzlar itaat altna almak iin, Bemi kuflatt. Daha sonra Ouzlarla anla-
flarak fiiraza dnd. Kirmanda kald befl ay zarfnda blgeyi dzene sokmufl
ve byk ksmn da itaat altna almflt. Fakat daha sonra buray ihmal edince,
1213 senesinde Harizmflahlar, Kirman ele geirdiler ve aknlarn baflkent fiiraza
kadar genifllettiler.
Daha nce de anlatld gibi, ldenizlilerin Harizmflaha ballk bildiren Irak-
Acem valisi, Halifenin dahliyle Btnler tarafndan ldrnce, blgeyi ele geir-
mek isteyenler arasnda yeni mcadeleler bafllamflt. Bir yandan Atabey Sad, di-
er yandan Atabey zbek, Irak- Aceme hkim olabilmek iin harekete getiler.
Sad, Harizmflah Muhammedin ordusuyla Rey civarnda karfllaflt. Ancak savaflta
yenilip esir dflt (1217). Harizmflah, Eflkenvan ve stahr flehirlerini kendisine b-
rakmas, lke gelirlerinin te birini kendisine demesi ve adna hutbe okunmas
flartyla Sad affetti. Sad, yannda Harizmli kuvvetlerle fiiraza dndnde, yeri-
ne nib olarak brakt olu Eb Bekr, kendisini flehre sokmak istemedii iin
onunla savaflmak zorunda kald. Sad Moollarla youn bir mcadele ierisine gi-
ren Harizmflaha balln srdrmek zorunda kalmad. Ancak daha sonra Kirman
ve Irak- Acemi ele geiren Harizmflahn olu Pirflah, mstahkem kaleler dflnda,
fiiraz dahil Fars da iflgl etti. Atabey Sad, Farsa gelen Celaleddin Harizmflaha
ballk arzedince, kaybettii yerleri geri ald. Sad 1226da vefat etti.
Atabey Eb Bekr ve Atabeyliin Sonu

Sadn yerine olu Eb Bekr geti. Eb Bekr, ilk yllarda fiebnkrelerle mcade-
le ettiyse de baflarl olamad. Celaleddin Harizmflah 1228de, Isfahan nnde Mo-
ollarla karfllaflt srada, yannda Atabey Eb Bekr de bulunuyordu. Yenilen Mo-
ol ordusunun takibi srasnda bir ksm kuvvetleri baskna urayan atabey fiiraza
dnd. Eb Bekr, yaklaflan Mool tehlikesini bertaraf etmek iin, kardeflini Mool
han gedeye gnderdi ve itaatini bildirdi. gedey bundan memnun olarak Farsn
idaresini ona brakt. Eb Bekr, buna karfllk senelik otuz bin dinar hara verecek-
ti.Atabey, Hrmz adas hkimiyle anlaflarak dzenledii sefer sonunda, Basra
krfezindeki Kays adasna hkim oldu (1229). Basra krfezindeki hkimiyetini,
Arabistan sahillerine kadar geniflletti. Moollara olan vaadlerini yerine getirerek,
dostne mnasebetlerini devam ettirdi. Torunu Abifl Hatunu Hlgnun olu ile
niflanlad. Ancak Moollara denen haralar yznden vergileri artrlan ahali ca-
nndan bezmifl durumdayd. Eb Bekr, fiirazda 1260ta ld.
Eb Bekrin yerine olu II. Sad getiyse de on iki gn sonra ld. Onun ye-
rine henz ocuk olduu iin, annesi Bibi Terken Hatunun nibliinde Muham-
med getirildi. Terken Hatun, devlet idaresini ele ald ve halkn refahn salama-
ya, lkeyi karflklklardan korumaya alflt. Muhammedin atabeylii 1262de
lmyle sona erdi.
Muhammedin yerine devlet erkn ve ordunun karar ile Muhammedflah geti.
Muhammedflah, tahta geer gemez Terken Hatunu yok sayarak duruma hkim
oldu. Muhammedflah, Moollarla barfl deil mcadeleyi tercih ediyordu. Bu yz-
den Hlgunun, huzuruna gelmesi iin yapt davete icabet etmedi. Bu frsat ka-
rmayan Terken Hatun, emirlerle birleflerek Muhammedflah yakalatp Hl-
gunun yanna gnderdi.
Muhammedflahn sekiz ay sren ksa atabeyliinden sonra yerine aabeyi Sel-
ukflah geti. Selukflah, tahta geince kendisi iin tehlikeli grd baz devlet
adamlarn ortadan kaldrd. Kudreti dolaysyla siyasette nemli bir rol olan Ter-
ken Hatunla evlendi. Ancak Selukflahn Terken Hatunu aflalamas ve sonra l-
drtmesi Salgurlu Atabeyliinin yklfln abuklafltrd. Nitekim Selukflah, fii-
razdaki Mool komutanlarn da bertaraf edince, Hlgnun gnderdii kuvvet-
ler tarafndan yakalanarak ldrld (1263).
Selukflahn lmnden sonra tahta II. Sadn kz Abifl Hatun geti. Abifl Ha-
tunun atabeyliinin ilk aylarnda, Kad fierefeddin brahim ayakland ise de, isyan
ksa srede bastrld ve taraftarlar datld. Abifl Hatun, daha sonra Hlgunun
yedi yaflndaki olu Meng Timur ile gstermelik olarak evlendirildi. Abifl Hatun,
yaflnn kk olmas dolaysyla idar ifllere karflmyordu. Fars, bir flahne aracl-
ile Moollar ynetmekteydi. lhanl hkmdar Ahmed Tekdar, Farsn devam-
l karflklk iinde bulunmas ve blgedeki Mool devlet adamlarnn yetersizlii
sebebiyle, yannda tuttuu Abifl Hatunun fiiraza dnmesine izin verdi (1284). Bir
sre sonra, Moollar tarafndan blgeyi idare etmek iin gnderilen nibin ld-
rlmesi sebebiyle, Abifl Hatun, hkmdar Argun tarafndan huzura arld. Teb-
rizde muhakeme edilen Abifl Hatun, Hann gelini olduu iin cezalandrlmad
ama fiiraza dnmesine de izin verilmedi. Nihayet Hatun 1286 senesinde lnce,
Farsta Salgurlu hkimiyeti son buldu ve blge resmen Mool idaresi altna girdi.
Teflkilatta olduu gibi kltr hayatnda da Selulularn mirass olan dier
atabeylikler gibi, Salgurlular da zengin imar faaliyetleriyle Fars donattlar. Mo-
ollarn Harezmflahlar ortadan kaldrmas zerine Salgurlular Moollarn idaresi-
ni kabul ettiler. Onlarn bu siyaseti blgeyi bir sre daha Moollarn saldrlarn-
dan korudu. Salgurlularn baflflehri fiiraz, Moollarn nnden kaan birok ilim
adam ve edibin sna oldu. Salgurlularn ilim ve sanat hmilii, fiiraz bir kl-
tr merkezi haline getirdi.
zet
NA M A
Atabeyliklerin sistem ierisindeki yerini tanmla- lmnden sonra Nureddin Mahmuda teslim oldu
1 yabilecek (1154). Bylece atabeylik tarihe karflt.
N
Seluklu sultanlar oullarn (flehzde) eitmeleri
iin bilgi ve tecrbeleri ile temayz etmifl emirleri Zengilerin tarihesi ve tarih nemini belirle-
A M A
grevlendirirlerdi. Bu hocalara atabey denirdi. Ata- 3 yebilecek
beyler, melikle birlikte kendilerine verilen ikta Melikflahn kumandanlarndan Aksungurun o-
blgelerine gider, onun adna blgeyi idare eder- lu olan Zengi, Irak Seluklu sultan Mahmud tara-
lerdi. Atabeyi olduklar melik adna saltanat dava- fndan iki oluna atabey ve Musula vali olarak
sna girer, kaybetmeleri hlinde bulunduklar bl- tayin edilmiflti (1127). Zengi Hallar ile savaflmak
gede, merkezle balarn olabildiince zayflata- iin Mslmanlar arasnda siyas birlik kurmaya
rak, zamanla kendi hanedanlarn kurarlard. Bu alflt. Van Gl havzasndan fiehrizora, Irak ve
atabeylikler ne kadar gl olursa olsunlar, niha Suriyenin bir ksmna hkim oldu. Urfay fethe-
olarak Seluklu sultanlarna tbi idiler. Seluklular dip kontluun Fratn dousundaki topraklarn
zamannda bu flekilde Dmaflk, Musul, Fars ve fethetti (24 Aralk 1144). 1146da Cber kalesini
Azerbaycan Atabeylikleri kurulmufltur. kuflatrken kendi klesi tarafndan ldrld. Mu-
N
sul Atabeyliine ait topraklar ikiye blnd.
Toteginlilerin tarihesi ve tarih nemini ak- Musul Kolu: Zenginin byk olu Seyfeddin
A M A
2 layabilecek Gazi, Musul merkez olmak zere Iraka hkim

Suriye meliki Tutuflun, olu Dukaka atabey ola- oldu. Ksa atabeylik dneminde Nureddinle bir-
rak tayin ettii Trkmen beyi Totegin tarafndan likte Hallarla ve Zenginin lmn frsat bile-
kurulmufltur. Dukakn da kendi olu Tutufla ata- rek topraklarna saldran Artuklularla mcadele
bey yapt Totegin, melik ocuk yaflta olduu etti. Seyfeddin Gazi lnce (1149) yerine karde-
iin tm yetkileri elinde toplad. Melikin lm fli Mevdud geti. 20 yllk uzun atabeylik dnemi
zerine ynetimi kendisi devrald. Sultan Tapar ta- babas zamanndan kalan tecrbeli adamlarnn
rafndan Suriye valilii onaylanan Totegin dne- da sayesinde huzurlu geti. Nureddin Mah-
minin en nemli meselesi Hallarla mcadele idi. mudun Hallara karfl yapt tm savafllara yar-
Toteginin yerine geen olu Bri de Hallara dm etti. Irak Seluklu sultan Muhammedin Ba-
karfl mcadeleyi srdrd. Dier taraftan D- dad kuflatmasna da tbiyet gerei asker gnder-
maflkta faaliyetlerini arttran Batnleri fliddetle ta- di. Yerine Nureddin Mahmudun da desteiyle
kibata uratt. Ancak onlar tarafndan urad bir olu II. Seyfeddin Gazi geti (1169). Musula h-
suikastte hayatn kaybetti. Yerine geen olu s- kim olmak isteyen kardefli II. madeddin Zen-
mail Hallara karfl baflarl bir flekilde mcadele giye ise Sincar verildi. Bylece atabeyliin Sin-
etti. Atabeylie ait baz topraklar geri ald. Bir sui- carda da bir flubesi kurulmufl oldu. Seyfeddin
kaste uradktan sonra takip ettii sert siyaset ve Gazi, Nureddinin lm zerine bir yandan top-
Dmaflk teslim etmek zere Zengiyi davet etmesi raklarn geniflletirken, dier yandan Selahaddin
ldrlmesine sebep oldu. Yerine geen kardefli Eyybnin Suriyeyi ele geirmesine karfl mca-
Mahmud, Musul atabeyi Zenginin youn baskla- dele etti. lnce yerine kardefli zzeddin Mesud
rna maruz kald. Trablus Kontluu ve Kuds Kral- atabey oldu (1180). Melik Salihin vasiyeti zeri-
lna karfl baflarl savafllar yapt. 1139da kendi ne Halepi topraklarna katt ise de elinde tuta-
adamlarnca ldrld. Emir nerin tertibi olduu mad. Atabeylie ait topraklarn bir ksmn ele
tahmin edilen bu olaydan sonra, Baalbek valisi geiren Selahaddine daha fazla direnemeyerek
olan kardefli Muhammed atabey iln edildi. Bu d- tbiyet arz etti. Mesudun yerine geen olu Nu-
nemde atabeylik, vezirlie getirilen nerin tahak- reddin Arslanflahn dnemi hanedan mensuplar
km altna girdi. Zengi bir kere daha Dmaflk al- ve Eyyblerle mcadeleyle geti. 1199da Ars-
may denedi ama baflarl olamad. Son atabey Abak lanflahn atabeyi Kaymazn lm zerine Mu-
zamannda nerin nfuzu daha da artt. Zenginin sul valisi olan Ll, tm gc eline geirdi. Ars-
lanflahn 1211de lmnden sonra Ll tarafn-
basks neri, Kuds krall ile vergi demek flar-
dan yerine geirilen atabeyler, onun kuklas ol-
tyla bir anlaflma yapmak zorunda brakt. Dmaflk,
maktan kurtulamadlar. Ll 1220de Sincar ala-
Zenginin Urfay fethi zerine gelen kinci Hal
rak Zengilerin buradaki hkimiyetine son verdi.
ordular tarafndan da kuflatld. Abak, veziri nerin
Erbil beyi Kkbrinin, Musul atabeyliini
Llye ve Eyyblere karfl korumak iin girdii Yerine dier kardefli Eb Bekr geti. Meragay
mcadele de sonusuz kald. Mahmudun da alarak Ahmedil hanedanna son verdi (1211).
1233te lmyle, blgenin hkimiyeti Bedred- Ancak idar yetenekleri kstl olan Eb Bekr za-
din Llye intikal etti ve Zengilerin Musul flube- mannda lkesi, Halife-Harizmflahlar-gulm me-
si tarihe karflt. ra ve Grclerin mcadele alanna dnd. Eb
Halep Kolu: madeddin Zengi lnce oullarn- Bekr lnce kardefli zbek atabey oldu. Halife,
dan Nureddin Mahmud, Halep merkez olmak ze- Harizmflahlara karfl denge unsuru olarak z-
re Suriyedeki topraklarda hkimiyetini kurdu. Zen- bekin tarafnda yer ald. Ona muhaliflerine karfl
giden sonra tekrar Urfaya hkim olan Hallardan ordu bile gnderdi. Atabey buna ramen Ha-
flehri geri ald. Hallara karfl baflarl savafllar yap- rizmflah Muhammede tbi olmak zorunda kald.
t. Dmaflk atabeyliine son vererek Suriyeyi ken- Mool istils sebebiyle ortaya kan kriz ve Gr-
di idaresi altnda birlefltirdi. Kardefllerinin idaresin- c istils karflsnda aciz kald. Topraklar Ha-
deki Musula da stnln kabul ettirdi. Msr rizmflah tarafndan iflgl edildi. 1225de lm
fethetmekle grevlendirdii Salhaddin Eyyub, zerine sar ve dilsiz olu Kzl Arslan atabey
Fatm halifeliine son verdi. Nureddin 1174te oldu. Onun 1228de lmesi zerine fiili olarak
lnce yerine olu Melik smail geti. Ancak Mu- kmfl olan atabeylik sona erdi.
N
sul atabeyliinin mdahalesine ramen Salhad-
din Eyyub lkesine hkim oldu. smailin lmy- Salgurlularn tarihesi ve tarih nemini deer-
A M A
le Zengilerin Halep kolu sona erdi (1181). 5 lendirebilecek bilgiler kazanacaksnz
N
rann Fars blgesinde Ouzlarn ok boyuna
ldenizlilerin tarihesi ve tarih nemini akla- mensup Salgur veya Salur kabilesi tarafndan ku-
A M A
4 yabilecek rulan bir atabeyliktir. Turul Bey zamannda Sel-

Kurucusunun adna nisbetle ldenizliler ad veri- uklularn eline geen Fars, Irak Seluklular za-
len atabeylik Azerbaycan/Arran, Cibal ve kuzey- mannda da onlara bal atabeylerin hkimiyeti-
bat randa hkm srmfltr. fiemseddin lde- ne girdi. Sungur, Fars meliki Melikflahn atabe-
niz aslen Kpak Trklerindendir. Irak Seluklu yiydi. Melikflahn keyf idaresine isyan edip,
sultan Mesud (1136-1152)un hizmetine girdik- 1148de Melikflah yendi. fiiraz ele geirerek
ten sonra, liyakti sayesinde hzla ykseldi ve atabeyliin temellerini att. Irak Seluklularnn
Sultan Mesud tarafndan Arran valiliine atand. taht mcadelelerine mdahale etti. Olu Turul
1146dan itibaren Seluklulara bal, fakat inisi- kk olduundan yerine kardefli Zengi geti.
yatif alabilecek bir yetkinlikle Azerbaycan idare Onun zamannda Salgurlular, Irak Seluklularna
etti. Bir sre sonra Irak Seluklu tahtnda yafla- tbi oldular. Tekle zamannda Harezmflahlardan
nan mcadelelerde belirleyici kifli haline geldi. kaan Ouzlar, Kirman ve Fars istil ettiler. Tek-
1161de Arslanflah tahta geirdi. Sultanla birlik- lenin kardefli Atabey Sadn ldenizlilerle, Kir-
te Grclere karfl byk baflarlar kazand. Sel- mana hkim olduu srada buray istil eden
uklularn Irak, el-Cezire, Cibl, Azerbaycan, Do- Ouzlarla mnasebetleri oldu. Harizmflah Mu-
u Anadolu ve Kirmanda hkimiyetinin srmesi hammede karfl girdii mcadelede yenilip ona
konusunda nemli hizmetleri oldu. balln bildirdi. Sad n yerine geen olu Eb
lnce yerine byk olu Cihan Pehlivan atabey Bekr, Moollara karfl Celleddin Harizmflahn
oldu (1175). Arslanflah vefat edince yerine olu yannda yer ald. Fakat sonra Mool Han ge-
Turulu geirdi, Seluklu devletinde babasndan deye ballk bildirdi. Bu sayede hkimiyetini
daha fazla nfuz sahibi oldu. Pehlivan, Halifenin Hindistanda Kenbyet ve Arabistan sahillerine
ve Salhaddin Eyybnin rekabeti karflsnda, Ha- kadar geniflletti. Atabey Muhammedin yaflnn
rizmflah Tekiflle dostluk kurdu. Kendisinden son- kk olmas sebebiyle niblii annesi Bibi Ter-
ra yerine kardefli Kzl Arslan geti (1186). Sultan ken Hatuna verilmiflti. Atabeyliin bundan son-
Turulu hapse atan Kzl Arslan, halifenin teflviki raki tarihi, Moollara ball srdren Terken
ile saltanatn iln etti. Fakat bunu hayat ile de- Hatun sayesinde nisbeten huzurlu geti. Mool
di. Yerine yeeni Kutlu nan geti. Hapisten idaresine baflkaldran Atabey Selukflah ksa s-
kurtulan Sultan III. Turul Kutlu nan malup rede bertaraf edildi. Hlagnun gelini olan Abifl
ederek Irak Seluklu tahtn tekrar ele geirdi. Fa- Hatun zamannda, yafl kk olduu iin lkeyi
kat atabey, Tekiflten salad yardmla Sultan Mool nibler idare ediyordu. Mool idarecileri-
Turulu bertaraf etti (1194). Ancak Halifenin tah- nin ldrlmesinden sorumlu tutulan son atabey
riki ile bu defa Tekiflle mcadeleye giren Kutlu Abifl Hatunun merkeze alnmas ve 1286da l-
nan da ldrld (Mays 1196). m zerine hanedan ortadan kalkt.
Kendimizi Snayalm
1. Atabeylerle ilgili afladaki ifadelerden hangisi 6. ldenizlilerle ilgili afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr? yanlfltr?
a. Sultanlarn oullarna tayin ettikleri eitmenlere a. Byk Seluklu sultanlarnn atabeyleridir.
atabey denirdi. b. Grclerle mcadele etmifllerdir.
b. Atabeylere ikta topraklar verilirdi. c. Irak Seluklu hanedanna son vermifllerdir.
c. fiehzde adna okunan hutbede Seluklu sultan
d. ldenizliler Harizmflahlar tarafndan yklmfltr.
ve Abbas halifesinin ad bulunurdu.
e. Seluklu sultanlarna karfl Halife tarafndan des-
d. lk Atabeylik Dmaflkda kurulan Toteginlilerdi
e. Atabeylikler bamsz devletlerdi. teklenmifllerdir.
2. Dmaflk Atabeylii ile ilgili afladaki ifadelerden han- 7. Afladaki olaylardan hangisi ldenizliler dneminde
gisi yanlfltr? geen bir olaydr?
a. Komflular olan Hallarla mcadele etmifllerdir a. Halife Mfltarflidin ldrlmesi
b. Batnler, Dmaflk Atabeylii topraklarnda faali- b. Pehlivann Badad kuflatmas
yet gstermifllerdir. c. Atabey Kzl Arslann kendisini sultan ilan etmesi
c. Antakya-Kuds hattnn Hallarn eline geme-
d. Musul Atabeyliinin Irak Seluklularna ba-
sini engellemifllerdir.
lanmas
d. Totegin zamannda Musul Atabeyliine ba-
e. Sultan Sancarn Hemedan almas
lanmfllardr.
e. Zaman zaman Hallar ile ittifak ve anlaflmalar
yapmfllardr. 8. kinci Hal seferinin sebebi afladakilerden han-
gisidir?
3. Atabey Zenginin Urfay fethi ile ilgili afladaki a. Kudsn Hallar eline gemesi
ifadelerden hangisi yanlfltr? b. Abbas halifeliinin Orta Douda hkimiyetini
a. Urfa Hal kontluu tamamen ykld. glendirmesi
b. Kontluun Urfa ve Fratn dousundaki toprak- c. Suriyede Mslmanlarn tekrar hkimiyet kur-
lar fethedildi.
malar
c. fiehirdeki Hristiyanlara dokunulmad ama Ha-
d. madeddin Zenginin lmesi
llar tasfiye edildi.
e. Urfann madeddin Zengi tarafndan fethedilmesi
d. Bu yzden kinci Hal seferi dzenlendi.
e. Urfaya askeri bir vali atand.
9. Salgurlular ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
4. Nureddin Mahmudun tm icrat dikkate alndn- yanlfltr?
da afladakilerden hangisi onun ulaflt niha hedefi a. Farsta hkm srmfl bir atabeyliktir
tanmlar? b. Ouzlarn Salur boyuna mensuplardr
a. Urfada kan isyan bastrmas c. Byk Seluklu Devletine tbi olmufllardr
b. Dimaflk Atabeyliini ortadan kaldrmas d. Bir dnem Harizmflahlara balanmfllardr
c. Musul Atabeyliine stnlk salamas
e. Moollar tarafndan yklmfllardr
d. Irak-Suriye ve Msr kendi idaresi altnda bir-
lefltirmesi
e. Hallara karfl byk baflarlar kazanmas 10. Atabeyliklerle ilgili efllefltirmelerden hangisi dorudur?
a. Salgurlular -Azerbaycan
5. Musul Atabeyliinin yklfl ile ilgili afladaki b. ldenizliler -Fars
ifadelerden hangisi dorudur? c. Zengiler- Msr
a. Nureddin Mahmud tarafndan ortadan kaldrld. d. Toteginliler -Irak
b. Arslanflahn atabeyi olan Llnn basks neti- e. Zengiler -Irak ve Suriye
cesinde ykld.
c. Atabeylie Moollar tarafndan son verildi.
d. Selahaddin Eyyb Musulu ele geirince hane-
dan sona erdi.
e. Nureddin Mahmudun yerine geecek olu bu-
lunmadndan tarihe karflt.

1. e Cevabnz doru deilse Girifl konusunu yeni- Sra Sizde 3
den gzden geiriniz Snn slm Dnyasnda siyas gcn meflruiyetinin,
2. d Cevabnz doru deilse Toteginliler konu- yani yasallnn kayna, bu alanda otorite olarak ka-
sunu yeniden gzden geiriniz bul edilen Abbas Halifesinin verdii onayd. Bu tasdi-
3. a Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu kin bafllca gstergesi, talepte bulunan sultan/emir/me-
yeniden gzden geiriniz lik vb. iin Badad ve evresinde hutbe okutulmas-
4. d Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu dr. Bu yzden atabeyler de sultanlar gibi, hiyerarflide
yeniden gzden geiriniz sultandan sonra olmak flartyla, siyas mevkilerinin tas-
5. b Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu diki anlamna gelen bu kuraln yerine gelmesini talep
yeniden gzden geiriniz etmifllerdir.
6. a Cevabnz doru deilse ldenizliler konusu-
nu yeniden gzden geiriniz Sra Sizde 4
7. c Cevabnz doru deilse ldenizliler konusu- ldenizlileri dier atabeyliklerden ayran en nemli fark,
nu yeniden gzden geiriniz meliklerin deil, Sultanlarn atabeyleri olmalardr. To-
8. e Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu tegin Melik Dukakn, Zengi Melik Alp Arslann, Sun-
yeniden gzden geiriniz gur Fars meliki Melikflahn atabeyleri idiler. ldenizliler
9. c Cevabnz doru deilse Salgurlular konusu- ise Irak Seluklu sultanlarnn atabeyleri olup, devletin
nu yeniden gzden geiriniz bizatihi ierisinde hkm srdler.
10. e Cevabnz doru deil ise Girifl konusunu ye-
niden gzden geiriniz
Alptekin, Coflkun (1978), The Reign of Zangi (521-541
Sra Sizde Yant Anahtar / 1127-1146), Erzurum.
Sra Sizde 1 Alptekin, Coflkun (1985), Dmaflk Atabeglii (Totegin-
Dmaflk Atabeylii, Hallarn Suriye ve Filistinde kur- liler), stanbul.
duklar ve slm dnyasnn kalbine bir haner gibi sap- Meril, Erdoan (1992), Salgurlular Doufltan Gn-
lanan devletiklere karfl bir kalkan grevi yapt. Onla- mze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul, 19-62.
rn mcadelesi sayesinde Antakyadan Kudse kadar Meril, Erdoan (1992), ldenizliler Doufltan Gn-
uzanan sahann Hallarn elinde birleflmesi engellen- mze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul, 81-110
mifl oldu. Ayrca Byk Seluklularn halefi olarak yk- n Bezer, Glay (2000), ldenizliler, Diyanet slm
sek bir meden geliflimin de temsilcisi oldular. Ansiklopedisi, XXII, 82-84.
fieflen, Ramazan (1983), Salhaddin Devrinde Eyybler
Sra Sizde 2 Devleti, stanbul.
Hallarn Yakndouda bir takm siyas teflekkller ku-
rup yerleflmeleri ve varlklarn srdrme gayretleri,
Mslmanlarla srekli bir mcadeleye sebep olmufltu.
slm Dnyasnn siyas nderleri konumunda olan
Trkler Urfa-Antakya-Kuds hattnn tmyle Hallarn
eline gemesini engelleyen byk baflarlar kazanmfl-
lard. Ancak Urfann fethi ilk kurulan Hal kontluu-
nun yklmas bakmndan her iki tarafta da cidd psiko-
lojik etki yapt. Hristiyanlar telflla yeni bir sefere kar-
ken, Trkler artk Hallara karfl psikolojik ve asker
stnl ele geirmifllerdi. Urfann fethi ile cihd me-
flalesi atefllenmifl oldu.
9
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
Seluklu Devlet anlayfl ierisinde hakimiyetin hukuk dayanan analiz
N
edebilecek,
N
Metb-tb iliflkilerini aklayabilecek,
N
Gulm sisteminin Seluklulardaki yeri ve nemini belirleyebilecek,
N
kt sisteminin Seluklular iin ne ifade ettiini deerlendirebilecek,
Seluklu ordusunun kaynaklarn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hanedan Mr Arazi
Sultan kt
Metb ve Tb Kadil-kudt
Melik Nizmlmlk
Dvn Vezaret
Gulm
indekiler
GRfi
HANEDAN VE SULTAN
SARAY TEfiKLATI
Byk Seluklu Byk Seluklu MERKEZ (HKMET) TEfiKLATI
Tarihi Devlet Teflkilat
EYALET TEfiKLATI
ASKER TEfiKLAT
ADL TEfiKLAT
Byk Seluklu Devlet
Teflkilat
GRfi
Seluklu Devlet Teflkilat Tarihinin Kaynaklar

Seluklu devlet yapsn anlatan, Seluklularla adafl bir eser mevcut olmad gi-
bi, devlet arflivleri de gnmze ulaflmamfltr. Bu nedenle devlet yapsnn baz
ynlerini ve ayrntlarn tespit etmekte glk ekilmektedir. Konu ile ilgili tabi-
atiyle ilk akla gelen vezir Nizamlmlkn Siyasetnme adl meflhur eseridir. Bu
eser devlet teflkilatn tanmamz konusunda byk bir boflluu doldurmakta ise
de, aslnda yrrlkte olan yapy deil, olmas gerekeni anlatan bir kaynaktr.
nk Siyasetnme Sultan Melikflahn ifllerin dzgn gitmesi ve doru karar vere-
bilmek iin, hkmdarlarn uyguladklar kanun ve adetleri, grlen aksaklklar
ve alnmas gereken tedbirleri ihtiva eden bir eser yazmasn istemesi zerine orta-
ya kmfltr. Bu nedenle eserden bu zellii gz nnde bulundurularak ve dier
kaynaklardaki bilgilerle karfllafltrlarak faydalanlmaldr.
Siyasetnmeden sonra konu ile ilgili en nemli kaynaklar atama fermanlarn-
dan metin rneklerinin topland mnflet mecmualar ile yazm kurallarn ihtiva
eden infl kitaplardr. Mntecebddin el-Cuveynnin Atebetl-Ketebesi, Lenin-
grad Mnflet Mecmuas, Evol Haydar Bein Mecmaul-nfls ve Nizm-i Ar-
znin ahr Makalesi bunlarn bafllcalardr. Ktiplere klavuzluk etmesi iin ha-
zrlanan bu eserlerden, atama yaplan makamlarn zellikleri, yetkileri vs. hakkn-
da bilgi edinebilmektedir. Dnemin siyas olaylarn anlatan kroniklerden ise,
muhtelif mevkilerdeki devlet adamlar hakknda verilen bilgilerden, onlarn grev
alanlarn belirlemek mmkn olmaktadr. er-Rvendnin Rhatus-Sudru, Sbt
bnl-Cevznin Mirtuz-Zaman, el-Huseynnin Ahbrud-Devletis-Selukiy-
yesi ve el-Bundrnin Zubdetun-Nusresi bu tr eserlere rnek olarak verilebilir.
Sultann, hanedan yelerinin ve tblerin bastrdklar sikkeler ve yaptrdklar
abideler zerindeki kitabeler ise unvan, lkap ve knyeleri, hakimiyet alanlar,
metbluk-tblik iliflkileri ve iktisad durum hakknda baflvurduumuz en gveni-
lir kaynaklardr.
Seluklu Devleti ve Komflular

1040 Dandnkan savaflndan sonra resmen kurulup iln edilen Seluklu Devleti
douda Karahanllar, gneyde Gazneliler gibi devrinin byk devletleri ve randa
baz islm hanedanlar ile komflu oldu. Mervdeki kurultayda yaplan ifl blm
dorultusunda bafllayan fetihlerle ksa zamanda ran, Irak, Suriye, Dou ve Gney
Dou Anadoluda Seluklu hakimiyeti saland. randaki irili ufakl bir ok mahal-
l hanedan veya emirlik de, Turul Bey zamannda devlete tb klnd. Irakta ise
Abbas Devleti/Halifelii bulunmaktayd. Halifenin davetiyle Badada giren Sel-
uklular, buradaki Bveyh tahakkmn sona erdirdiler. Abbas Hilfeti ile iliflki-
ler, bu vesile ile bafllangta dostane bafllamflsa da hep byle devam etmemifl, za-
man zaman gerginlikler ve krizler de ortaya kmfltr.
Byk Seluklu Devletinden ilerleyen zaman iinde drt blgesel Seluklu
hanedan domufltur. Seluklu hanedan yeleri tarafndan ve Byk Seluklula-
ra tb olarak kurulan bu flubeler, kurulufl srasna gre Kirman (1048), Trkiye
(1075), Suriye (1078) ve Irak Seluklu (1119)lardr. Bunlardan Trkiye Seluklu-
lar bamsz olarak kurulmufl, dierleri Byk Seluklu Devletine sonuna kadar
tb kalmfllardr.
XII. yzyln bafllarnda, Suriye ve Irak Seluklularnn topraklar zerinde mer-
kez otoritenin zayflamasna paralel olarak atabeglik ad verilen baz hanedanlar
ortaya kt. Bunlarn bafllcalar Togteginliler (Suriye), Zengler (Cezre ve Suriye),
ldenizliler (zerbaycan), Salgurlular (Fars)dr.
Seluklularn mcadele ettii gayrimslim gler ise Anadoluda Bizans, Kaf-
kasyada Grcler, Dou Anadoluda Ermeniler ve Trkistanda Karahtaylardr.
Hanedan, Gulm ve kt Sistemi

Byk Seluklu Devleti ve dier flubelerde de, devlet teflkilatnn temelinde ana
unsurun bulunduu grlr. Bunlar tarih boyunca yaygn bir ynetim tarz olan
monarflinin tepesindeki hanedan ile btn devlet mekanizmasnn kaynan tefl-
kil eden gulm ve ikt sistemidir. Aslnda bu temel unsur baz farkllklar ol-
makla birlikte genellikle Ortaa slam devletlerinin hepsinde mevcuttur. Bunlarn
nemi ve zellikleri bilinmeden devlet yapsn anlamak mmkn deildir.
Toplum tarafndan kabul grmfl, meflr kabul edilmifl hanedan, devlet bafl-
kan sultann ve mstakbel sultan adaylar olan, eyalet yneticisi flehzadelerin
kaynan oluflturur. Hanedann bu zellii onu tartflmasz ve alternatifsiz klar.
Ancak bununla birlikte hanedan yeleriyle snrl olsa da, len sultann yerine
SIRA SZDE SIRA SZDEbelirsizlii, saysz flehzade isyann ve iktidar mcadelesini
kimin geleceinin
krklemifltir.
D fi N E L M
Ortaa slam devletlerinde yaygn olarak uygulanan ve kle temini ile esir al-
D fi N E L M
ma yoluyla oluflturulan gulm sisteminin Seluklulara Gaznelilerden intikal ettii
anlafllmaktadr. Bu sistem saraya, merkez ve eyalet brokrasisine, orduya eitimli
S O R U S O R U yetifltirmekte idi.
ve nitelikli personel
DKKAT Kurulufl aflamasnda

D K K A T ve ilk dnemlerde Bozkrl-Trk hviyeti ar basan Seluklu Devle-
ti, daha ziyade Trkmenlere dayanmakta idi. Yani devlet bir anlamda boylar birliinden
olufluyordu. Ancak Trkmenlerin devlet nezdinde dorudan deil de, beyleri vastasyla
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
temsil edilmesi, devlete sunduklar byk hizmetlerin yansra beylere, temsil ettikleri g
Mir arazi mlkiyet hakk orannda devleti sarsmak imkn da veriyordu. Seluklu sultanlarnn zaman ierisinde,
devlete, yani hazineye ait devletin kuruluflunda kendileri kadar hizmet etmifl boy beyleri yerine gulam unsurlar ter-
olan topraklara denir. Bu
topraklarn iflletme hakk cih etmelerinin bafllca sebeplerinden biri budur.
geici tapu ile reayaya
verilirdi. kta ise bu flekilde
K T topran
iflletilen A P gelirlerinin Keza baz
K farkllklarla
T A P Ortaa slam devletlerinde de uygulanan ikt sistemi,
bir ksmnn maafl karfll Seluklu devlet teflkiltnn temel tafllarndandr. Devlet mlkiyetinin esas alnd
olarak devlet grevlilerine
tahsis edilmesidir. toprak sisteminin (mr arazi) bir sonucu olan ikt, maliyenin uygulad gelir
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
9. nite - Byk Seluklu Devlet Teflkilat 175
vergisi toplama usul yannda, taflra (eyalet ve vilayet) ynetimi ve savafl zaman
asker toplamay birlikte salayan kapsaml bir sistemdir.
Hkmdar, saray, hkmet (brokrasi), taflra ynetimi, maliye, vergi ve ordu
gibi devletin btn organlarna kaynaklk ve nfuz etmesi, bu messesenin
devlet yapsndaki nemini fazlasyla ortaya koymaktadr.
HANEDAN VE SULTAN
Hakimiyetin Hukuk Dayana (Meflriyet)

slm ncesi Trklerde hkmdarlk yetki ve gcnn veya siyas iktidarn (kut)
Tanr tarafndan verildiine (karizmatik hakimiyet); yani hkmranln ilhi bir
kaynaa dayandna inanlmaktayd. Nitekim Benim hkmdar olmam Tanr ta-
rafndan kararlafltrld, Tanr istedii iin, kutum olduu iin kagan oldum
gibi birok ifadeye Hun ve Gktrk kaynaklarnda da rastlanmaktadr.
Bu anlayfln slmiyeti kabul ettikten sonra da devam ettii grlr. Seluklu-
larn adafl olan Karahanl lkesinde yazlan Kutadgu Biligde Bey! Bu makama
sen kendi gcn ve istein ile gelmedin; onu sana Tanr verdi... Hkmdarlar ik-
tidar Tanrdan alrlar. sz, bunu ak bir flekilde gsterir (Kafesolu, 1984).
Sultan Alp Arslan ve Melikflahn veziri Nizamlmlk ise, Allahn her asr halktan
birini setiini, onu padiflahlara layk vasflarla sslediini, insanlarn onun adale-
tinden nasiplensinler, gvende olsunlar ve bylece devletin bki olmasn dilesin-
ler diye, dnya iflleri ve huzuru temin etmesi iin onu grevlendirdiini belirtir (Ni-
zml-Mlk, 1982).
Ayrca devleti kuran veya baflna geen hkmdarn ancak Tanrnn gnder-
dii, kut verdii bir soyun mensubu olmas gerektiine de inanlmaktayd. Bu-
nun iin Trk ve Mool hanedanlar kendilerini hep byle bir soya dayandrma-
ya ihtiya duymufllardr. Han soyunun ilahi bir ltuftan kaynaklanan karizmatik
gc ve ayrcal vard. Bu inanfln da, yani hkmdarn asil, ilah bir ltufa
mazhar olmufl, meflriyetini kabul ettirmifl bir aile (hanedan) yesi olmas zorun-
luluunun slamdan sonra da devam ettii grlr. Ancak Trk hkmdarnn
kut sahibi varsaylmas onu hesap sorulamaz-mutlakiyeti ve yar-tanr bir despot
yapmazd. Kut ilah bir ltuf olmakla birlikte, layk olmayandan geri alnacana
da inanlrd. Bu yzden de hkmdar treye bal kalmak ve ona gre hesap
vermek mecburiyetinde idi.
Nitekim Ouz boylarndan kmfl btn hanedanlarda olduu gibi Seluklu
hanedannn da kendilerini destan Ouz Hana dayandrmalar, bu inanfln bir so-
nucudur. Seluklular 24 Ouz boyundan biri olan Knktan, Osmanllar ise Ka-
ydan geldiklerini kabul ederler.
Seluklu Hanedannn Ortaya kfl

Seluklu devletinin adn ald flahsiyet Temr-yal unvanl Dukakn olu ve
Ouz Yabgusunun sbafls Seluk Beydir. Seluk Bey hakknda bildiklerimiz,
onun bir hanedann oluflmas ile ilgili yukarda zikrettiimiz zellikleri tafldn
gstermektedir. Zira o Ouzlarn Knk boyuna mensuptur, bulunduu ortamda
nemli bir konumdadr. Onun baz sebeplerle Yabgunun yanndan ayrlarak
Cende gtn, orada Mslman olduunu ve bu yeni kimliiyle Ouz Yabgu-
su ile mcadele ettiini biliyoruz. Btn bu srete onun karizmatik bir flahsiyete
brnd, Ouzlarn onun etrafnda topland grlmektedir.
Sultann Belirlenmesi ve fiehzade syanlar

Seluk Beyin flahsnda oluflan bu karizma ve kut, vefatndan sonra ailesine intikal
Hanedan hiyerarflisinde etmifltir. Her ne kadar oullarnn by olan Arslan, yabgu unvanyla ailenin
hakandan sonra gelen
grevlinin unvandr.
reisi olmufl ise de, bu genel bir uygulama haline gelememifltir. Vefat eden bey,
yabgu veya sultandan sonra bafla geecek olan flahsn aile (hanedan) yesi ol-
mas aksi dflnlemeyecek, ncelikli bir flarttr. nk iktidarn kayna olan kut
kan yoluyla gemektedir. Ancak hanedann kmaz da iflte burada bafllamaktadr.
Bu durumda hangi hanedan yesinin bafla geeceinin belirlenmesinde bir kural
oluflmamfltr. Seluklu Tarihi boyunca, deiflen flartlara gre, byk oul, en yafl-
l hanedan yesi, tayin edilen veliaht veya flu ya da bu sebeple herhangi bir fleh-
zdenin sultan olduu grlr. Zaman zaman flehzade anneleri veya hanedan dfl
gler de bu konuda etkili olmufllardr. Yani hanedan yesi her flehzade sultan
olabilir. Tabiatyla bu telakki, siyasi tarihte hatr saylr bir yer tutan iktidar mca-
delelerini, flehzade isyanlarn da krklemifltir. Bu mcadelenin sonucunu belirle-
yici unsur ise hep g stnl olmufltur. Hatta istisna da olsa bazen gler denk
Bilindii gibi,
Hz.Muhammedin, olduu zaman, Berkyaruk - Tapar mcadelesinde olduu gibi, lke ikiye blnme
peygamberlik ve Medinede noktasna gelmifltir.
kurulan devletin baflkan
olmak gibi iki farkl grevi
vard. Onun irtihlinden Sultan ve Abbasi Halifesi (ktidar ve Otorite)
sonra yerine geen
halifelerin, doal olarak
slam tarihinde Drt Halife, Emev ve Abbaslerin ilk dnemlerinde halife Hz.
peygamberlikle ilgili bir Peygamberin vekili ile devlet baflkan anlamn birlikte taflmaktayd; yani
grev devralmalar sz hem otorite, hem de iktidar (g) sahibiydi. Snn Abbas hilafetini tanmayan
konusu deildir. Ancak bir
slm devleti sz konusu fi Fatmlerde de durum ayn idi. Abbas hilafetinde g zamanla nce emrl-
olduuna gre, devlet merlara, sonra da Seluklu sultanlarna gemifltir. Ancak bu gcn meflriye-
baflkanlarnn da slmn
kurallarn en iyi bilen ve tinin dayana yine otorite sahibi olan halife olmufltur. Bununla birlikte gc
uygulayabilecek niteliklere elinde tutanlar da zaman zaman otoriteyi diledii gibi ynlendirmek imknna
sahip kimseler olmalar
gerekirdi. Allahn sahip olmufllardr.
Reslnn Halifesi Seluklu sultanlar asndan baktmzda; sultan ne kadar g sahibi olursa
unvann kullanan drt
halifenin, bu konudaki
olsun, Snn slam dnyas zerinde meflriyetini kabul ettirmek, dolaysiyle et-
yetkinlii, sonradan tm kili olabilmek iin otorite sahibi olan Abbas halifesinin sultanln onaylamas-
halifelerin din otorite veya na ihtiya duymaktayd. Bu durum sultana, hem ierideki rakibi olan flehzadele-
din grevli olduklar
algsna sebep olmufltur. re, hem de komflu devlet baflkanlarna karfl byk bir imtiyaz salamaktayd.
Saltanatn karizmatik Ayrca imparatorluun hakim olduu corafyann mslman halk, zamanla sa-
kayna gibi, hilafetin Hz.
Muhammedin de mensubu ylar artsa da Trkmenlerden ibaret deildi. ounluu oluflturan birok farkl
olduu Kureyfl soyundan etnik topluluk vard. zellikle bunlarn devlete itatinin salanmas konusunda
gelmesi gibi flartlara
balanmfl olmas, kuruma gelenee gre, halifenin sultan tanmasnn etkisi olduunu syleyebiliriz. Ha-
siyas gcnn yannda, din life bu iradesini Badat ve civarnda okunan hutbelerde sultann adn zikrettire-
bir otoritenin kayna olduu
grntsn vermifltir.
rek gstermekteydi.
Metb Devlet ve Tbleri

Devrin vassallk anlayfl Tarihilerin Byk sfatn vererek dierlerinden ayrdetttikleri Seluklu Devleti
erevesinde, kendisine
bal olunan/olunmak
veya dier bir ifadeyle Seluklu mparatorluu metb, yani tb olunan devlet ko-
zorunda kalnan otoriteye numundadr. O Seluklu ailesinin kurduu ilk ve sonra kurulan blgesel Seluklu
metb denir flubelerinin de doduu devlettir. Seluklu Devletinin tb (vassal)leri hakknda
Tbi, hutbe okutmak, para hanedan yelerinin kurduklar Seluklu meliklikleri, dier Trk devletleri, Trk ol-
kestirmek, vergi ve asker
vermek gibi flartlar yerine
mayan Mslman devletler fleklinde bir derecelendirme yaplyor ise de, tblie
getirerek, kendisinin esas olan sadkat ve gvenilirlik asndan bakldnda bu tasnif kat zerinde
zerinde bir otoriteye kalmaktadr. nk flehzadeler her ne kadar sultann oullar veya kardeflleri ise-
balanan/balanmak
zorunda kalan kifli veya
kuruma denir.
ler de, ayn zamanda rakipleridir. Tabiat gerei tblikte sadkat ve sre dzensiz-
dir. Ayn flekilde ykmllklerde de bir standart yoktur. Tb olufl flekline, yani
kan dklmeden kendi rzasyla veya kl zoruyla olmasna gre ykmllklerin
veya yaptrmlarn belirlendii anlafllmaktadr.
Tbliin en baflta gelen ve en yaygn olan gstergesi, blgesinde okunan hut-
belerde ve daha sonra eer bastrma hakk tannmfl ise sikkelerinde (maden pa-
ra) metbnun adnn zikredilmesidir. Ancak siyas tarih bilgilerimize gre, tb ol-
duunu bildiimiz baz hkmdarlarn bastrdklar sikkelerde metbnun adna
rastlanmaz. Dier tblik ykmllklerini, vergi deme, istendiinde asker gn-
derme, ocuklarndan bir veya birkan metbnun sarayna rehin gnderme flek-
linde sralayabiliriz.
Byk Seluklu Devletinin bnyesinden drt mahall Seluklu flubesi daha
domufltur. Bunlar Seluklu hanedan yelerinin Sultan tarafndan atanmas sure-
tiyle, Byk Seluklulara tb olarak kurduklar Kirman, Suriye ve Irak Seluklula-
rdr. Trkiye Seluklular bamsz olarak kurulmufl, dierleri Byk Seluklu
Devleti yklncaya kadar ona tb olmaya devam etmifllerdir.
Mslman Trk devletlerinden Karahanllar ve Gazneliler zaman zaman Sel-
uklulara tb olmak zorunda kalmfllardr. Bu tblik dnemleri siyas tarih bilgile-
rinden ve bastrdklar sikkelerden takip edebilmektedir. Hrizmflahlar ise H-
rizme gnderilen valilerin zamanla elde ettikleri imtiyazlarla tb hkmdar konu-
muna ykselmeleriyle ortaya kmfltr. Hrizmflah Atsz, Sultan Sancara karfl bir-
ka defa isyan etmifl, sonra yeniden tb olmak zorunda kalmflt. Harizmflahlar an-
cak Irak Seluklularnn yklmas zerine bamsz olabilmifllerdir.
XII. yzyln ilk yarsnda, Suriye ve Irak Seluklularnn topraklar zerinde
merkez otoritenin zayflamasna paralel olarak ortaya kan atabeglikleri de tb-
lere dahil edebiliriz. Ancak bunlar, dnemin flartlarna gre bazen dorudan B-
yk Seluklulara deil, onun blgedeki tb uzants olan Irak Seluklularna tb
olmufllardr. Bunlarn bafllcalar Togteginliler/Briler (Dimaflk), Zengler (Cezre
ve Suriye), ldenizliler (zerbaycan), Salgurlular (Fars)dr.
Yine Byk Seluklu Devletinin gl olduu dnemlerde gayri Trk mahall
hanedanlar da zaman zaman onlara tb olmufllardr. Cibal ve Yezdde Kkyler,
Sistanda Nmrz Melikleri, Taberistan ve Crcn (Grgn)da Ziyrler, yine Tabe-
ristan ve Glnda Bvendler, Kirmanflah ve civar ile Luristanda Annzler, zer-
baycanda Ravvdler, Irak, Cezre ve Kuzey Suriyede Ukayller ve Diyarbekir ve
evresinde Mervnleri bu gruba rnek olarak verebiliriz.
Sultan ve Saltanat Sembolleri

Sultana mahsus olan herfley zamanla doal olarak onun sembol haline gelmifltir.
Bunlardan tac ve taht sadece ona ait olan almetlerdir. kinci grup semboller ise
tbler veya dier devlet adamlar tarafndan da kullanlmfllardr. Ancak sultana
mahsus olanlar dierlerinden daha yksek, daha grkemli ve farkldr. Bunlar un-
van-lkab-knye, hutbede adn zikrettirme, sikke bastrma, nevbet vurdurma, tu-
ra ve tevk, ok-yay, sancak, ota ve saray, traz-hilat, yzk, kl, kemer, etr, -
fliye vs.dir. Bunlardan nemli ve zellii olanlar tanyalm:
Unvan-lkab-knye: Unvan hkmdarn konumunu ifade eden ve isminin
baflna getirilen sfat veya sfat tamlamasdr. Seluklu liderleri nceleri bey, yabgu
ve emir unvanlarn kullanmfllar; ilk hkmdar Turul Bey ise hutbelerde 1038den
itibaren es-sultnul-muazzam, sikkelerde ise 1043/4te es-sultn ve 1046/7den
bafllayarak es-sultnul-muazzam unvann kullanmfltr. nceleri baz devlet
adamlar tarafndan dzensiz olarak kullanlan bu unvan, Seluklular ilk defa res-
m ve daim hkmdar unvan haline getirmifllerdir. Bazen es-sultnul-azam un-
van da kullanlmfltr. Ayrca ilave olarak flhenflhul-ecell, melikflark vel-arb,
melikl-slm veya rknl-slm gibi unvanlara da rastlanmaktadr. fiehzadeler
ise eyaletlere vali olarak melik unvan ile gnderilmekteydi. Kirman Seluklu h-
kmdarlarnn bastrdklar sikkelerde melik, Suriye Seluklularndan Tutuflun sul-
tan, oullarnn melik, Irak ve Trkiye Seluklularnn ise sultan unvann kullan-
dklar bilinmektedir.
En basit ifadesiyle ....+d-dn veya ...+d-devle formlarndaki sfat tamlamala-
rna lkab denmektedir ve her hkmdarn kendine mahsus lkab vardr. Mesel
Turul Beyin lkab Rknd-dn, Alp Arslann Adudd-devle, Melikflahn Muz-
zd-dndir.
Knye ise eski bir Arap geleneinin slm dnyasnda yaygnlaflmasyla Sel-
uklulara intikal etmifltir. Eb (babas)+... formundaki isim tamlamasndan iba-
rettir. Turul Beyin knyesi Eb Tlib, Alp Arslann Eb fic ve Melikflahn
Ebul-Feth idi.
Hutbe: slam dininde Cuma ve bayram namazlarnn bir rkn olan hutbe za-
manla, otoritenin, siyas iktidarn sembol haline de gelmifltir. nk hutbe iktida-
rn kendini ifade edebilecei ve toplumla iliflki kurabilecei ok cazip ve doal bir
ortamdr. Bu imkan ve frsat halifeler ve hkmdarlar deerlendirmifltir.
Hutbede konumuz asndan farkl uygulamalar grlr: 1) Sultanln ilan
eden bir flehzadenin ilk yapaca ifl, Cuma hutbelerinde halifeninkinden sonra ken-
di adn unvanyla birlikte okutturma, bylece sultanln halka ilan etme. 2) Hali-
fe sultanln ilan eden bir flehzadenin tannma talebini kabul ettii takdirde, Ba-
dat ve civarnda okunan hutbelerde kendi adndan sonra bu yeni sultann adn da
okutturmas. 3) Tb hkmdarlarn ise kendi adlarn ancak halifenin ve metb sul-
tann adndan sonra okutturmas. 4) Baz sultanlarn veliaht ilan ettikleri flehzadele-
rinin adn da hutbelerde okutturmas. Bylece onun toplum tatafndan kabullenil-
mesini salayarak doabilecek muhtemel siyas kriz nlenmek isteniyordu.
Sikke: Sikkenin (maden para) asl fonksiyonu bilindii zere bir alfl-verifl ara-
c olmasdr. ncelikle pek tabii sikkeler tedavldeki para arzn, maden bolluu-
nu, lkenin iktisad durumunu tespit etmemizi salarlar. Ancak hutbe gibi, hatta
hutbeden daha yaygn olarak mslim, gayrimslim herkesin cebine kadar ulaflabi-
len bir iktisad ara olduu iin, sikke de siyas iktidarlarn vazgeilmez bir gster-
gesi haline gelmifltir. Bugnk gibi tek merkezde deil, hemen hemen her flehirde
altn (dinar), gmfl (dirhem) veya bakr (fels) sikke bastrlmaktayd. zerinde
bastrann isim, unvan, lkab ve knyesi, darp yerinin ad, tarihi ile baz din iba-
reler ve ok-yay, kl gibi semboller yer almaktayd. Dolaysyle bu tr bilgilerin en
nemli ve gvenilir kaynan olufltururlar. Yine sikkelerden metb sultann haki-
miyet alann, hanedan yeleri arasndaki hiyerarfliyi, metb-tb iliflkilerini, darbe-
dilen flehrin tarihini tespit edebiliriz.
Resim 9.1
Mu zzd-Devle [Arslan] Yabgunun 1025 ylnda
Kermnede bastrd, yay, ok-yay ve kl figrl ilk
Seluklu sikkesi
Kaynak: B. D. Konev, Monety Musy Iabgu, Syna

Seldzhuka (O Rannikh Etapakh Seldzhukidskovo
Chekana), Epigrafika Vostoka, XXVI (2001), s. 34-51).
Seluklularn ilk sikkesi 1025 ylnda Nur Kasabas yaknndaki Kermnede ba-
slmfltr. Sikke Karahanl tipinde bir gmfl dirhem olup zerinde Muzzd-dev-
le lkab ile Yabgu unvan, yay ve kl figrleri bulunmaktadr. Sikkeyi yaynlayan
Boris Konev sikkenin Musa Yabguya ait olduunu iddia ediyor ise de, siyas
olaylar, darp yeri ve darp tarihi Arslan Yabguya ait olduunu gstermektedir. Do-
laysiyle ilk sikke Dandanakan Zaferinden, yani devletin kuruluflundan on befl yl
nce, Arslan Yabgu tarafndan, damad Karahanl Ali Tegin ile ittifak kurduu d-
nemde baslmfltr. Turul Beyin ilk sikkesi ise 1037 ylnda Niflaburda bastrd
dinardr. Sultandan baflka dier hanedan yeleri ve baz valiler de kendi blgele-
rinde sikke bastrmaktaydlar.
Resim 9.2
Sultan Alp Arslann 1063/4 ylnda el-Ahvazda
bastrd, ok ve yay figrl altn dinar: es-
Sultnl-Muazzam fihenflh Melikl-slm Alp
Arslan
Kaynak: Mnzen & Medaillen Deutschland

GmbH, Auction 19, May 16th 2006, lot number
1157.
Tura ve Tevk: Tura Trklerde hkmdarn ve hanedann iflaret ve yazl

sembol anlamna gelen Trke bir kelimedir. Tevk ise Ortaa slam devletlerin-
de kullanlan bir terim olup, Seluklulara da intikal ederek ferman, tura anlamla-
rnda kullanlmfl ise de genellikle ksa bir dua kalbna dnflmfltr. Byk Sel-
uklu, Kirman ve Suriye Seluklular sikkelerinde ok ve yay veya sadece yay fig-
rnn tura olarak kullanld grlmektedir. Kaynaklarda itimd alallahn
Turul Bey, Melikflah ve Berkyarukun, yensurullahn Alp Arslann, isteant
billahn Taparn ve tevekkelt alallahn ise Sancarn tevki olduu kaydedil-
mektedir. Ferman metni yazldktan sonra, st ksmna turann ekildii, onun s-
tne de tevknin yazld anlafllmaktadr. Nitekim ayn gelenek geliflerek Osman-
llarda da devam etmifltir. Ok ve yay figrnn yerini, daha sonralar Trkiye Sel-
uklular dneminde es-sultan veya sultan unvan almfltr. Dolaysiyle turada h-
kmdar ad Seluklu dneminden sonra yer almaya bafllamfltr.
Traz ve Hilat: Hkmdara mahsus, onun isim, unvan, lkab ve knyesinin
flerit halinde yazl olduu, deerli kumafllardan dikilmifl elbiselere traz denmek-
tedir. Sultann onurlandrma, dllendirme, tayin veya baflka vesilelerle devlet bafl-
kanlarna, gelen elilere ve devlet adamlarna gnderdii veya verdii hediyelere
de hilat denmektedir. Bu hediyeler baflta kyafet olmak zere, para, kl, kemer,
at, eyer takm, ks veya gulmlardan oluflmaktayd.
Nevbet: Nevbet takmnn sultann saray veya otann nnde befl namaz vak-
ti nevbet vurmas, sultanln flanndand ve bu eski Trk devletlerinden beri uy-
gulanan bir gelenekti. Nevbetin vurulmas sultann hayatta ve devletin baflnda ol-
duunun ilan anlamna geliyordu. Nevbet takmna nevbetiyye, bu messeseye
nevbet-hne veya tabl-hne denilmekteydi. Sultan izin verdii takdirde tbler ise
vakit nevbet vurdurabilirlerdi.
Resim 9.3
Yafll bir kadnn

arzhal sunduu
Sultan Sancara
etrdr etr
tutarken
Kaynak: Nizm-i
Arznin
Mahzen-i Esrr
adl eserinin XVI.
yzyl Safev
dneminde
yazlmfl bir
kopyasndan.
Kyafetler Safev
dnemine aittir.
etr mzrak gibi uzun bir sapn ucunda, genellikle siyah renkli deerli bir ku-
mafltan yaplmfl kk flemsiyedir. Orta Douda ok eski bir gelenek olan etri
sultan ve meliklerin seferlerde, alaylarda at zerindeyken, arkasnda bulunan at-
l bir gulm (etrdr) tarafndan bafllar zerinde tutulurdu. Baz Seluklu etrle-
rinin zerinde ok-yay sembolnn bulunduu da bilinmektedir. zellikle savafl
meydannda sultann hayatta olduu ve bulunduu yer etrden anlaflld iin
byk nem taflrd.
fliye aslnda sultann eyerinin rts ise de, kaynaklarda onun sembolik an-
lamnn daha ne kt grlmektedir. Nitekim fliye, rikbdr tarafndan mera-
simlerde atyla giden sultann nnde, yukar kaldrlp saa sola evrilerek taflnr-
d. Keza tbler sultana sadkatlerini gstermek iin, fliyeyi omuzlarnda taflya-
rak yine sultann yannda veya nnde yrrlerdi.
SIRA SZDE Saltanat sembolleri ne ifade eder?

SIRA SZDE
1
SARAY VE TEfiKLATI
Saraylarn bilindii gibi iki yn vardr. Sultan ailesi ve hizmetkrlaryla harem ks-
mnda zel hayatn devam ettirir. Sultann nikahl efli hatun veya hatunlar, kk
S O R U yafltaki flehzadeler
S O R U ve bunlara hizmet eden hce saray (hadm aas), cariyeler ve
dye (st annesi) haremin sakinleriydi. Saray ayn zamanda sultann devlet ifllerini
ynettii bir mekndr. Sultan zel ve toplu kabuller yapard. Clus, veliaht tayini,
DKKAT DKKAT
eli teatileri ve kabulleri, karfllama ve uurlama, matem merasimleri saray hayat-
nn bilinen faaliyetleridir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDEzamanna kadar ve daha sonra devletin merkezini Merve tafl-
Sultan Melikflah
yan Sultan Sancar zamannda devlet hayatnda Ouz geleneklerinin daha fazla ha-
K T A P K T A P
kim olduu grlr. Eski Trklerde yaygn olan toy ve fllen geleneinin, yani h-
kmdarn halkn doyurup hoflnut etmesinin hn- yama adyla Seluklularda da
devam ettii, halka sofralar ald grlr. Bununla birlikte Seluklular kurulufl-
tan itibaren birok sebeple kabullenmek zorunda kaldklar gulm sistemine ilave
olarak Melikflah dneminde daha da younlaflarak kendilerini Fars kltrnn et-
ki alan iinde buldular. Nitekim btn Dou slam dnyas, Abbsler, Smnler,
Gazneliler vb. Ssn mparatorluunun miras zerinde kurulmufltu. Bu devletler
onlarn saray detleri, teflrifat uslleri ve brokratik geleneklerinden uzak kalama-
dlar. Nitekim Seluklular da bu izgiyi devam ettirdi.
Seluklu sultanlarnn, hanm sultanlarn ve melik flehzadelerin bir ok flehirde
saraylar vard. Ayrca seferler srasnda kurulan bir eflit seyyar saray konumunda-
ki ota da bunlara ekleyebiliriz. Byk Seluklularn Niflabur, Rey, Isfahan, Merv
ve Tirmizde, Irak Seluklularnn Hemedan ve Badadda, Kirman Seluklularnn
Berdesirde ve Suriye Seluklularnn ise Halebte saraylarnn bulunduu bilin-
mektedir. Bunlar saray- saltanat, saray- sultan, drl-memleke, drs-sultan,
drl-emre, kflk veya kasr gibi isimler taflmaktayd.
Sultann yakn hizmetini ve sarayn btn ifllerini gren saray personeli, gulm Gulam esir veya satn alma
sistemiyle eitilen kiflilerden seilmekteydi. Gulmlar genelde satn alma, esir al- yoluyla elde edilen klelerin,
devletin ihtiyac olan asker
ma, hediye gnderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. Nizmlmlke gre save sivil brokrasi
ray iin seilerek satn alnan delikanllar, yedi yllk bir eitimden geirilir ve liy- mensuplarn yetifltirmek
zere eitilip devlet
katlerine gre devlet kapsnda greve bafllard. Tafldklar emir unvanndan da hizmetine alnd sistemin
anlafllaca gibi saray grevlileri asker statdeydi, yani kl ehlindendi. Saray addr.
emirlerine gven endiflesi nedeniyle veya gelirini artrarak dllendirmek iin sul-
tan tarafndan mevcut grevine ilave olarak geici veya devaml ikinci bir maka-
mn tevcih edildiine sk sk rastlanr. Bu da saray emiri ve memuriyetler arasnda
geiflgenlik olduunu gstermektedir. Dier bir deyiflle taflnan unvanlarla, yerine
getirilen baz grevler uyuflmamakta veya i ie girmektedir. fiimdi bu saray emir-
lerinin belli baflllarn tanyalm:
Hcib-i bozorg: Byk hcib veya bafl hcib anlamna gelen muhtelif Fars-
a ve Arapa tamlamalarla ifade edilen bu grevli saray miriydi. Sultan ile ve-
zir ve dvn- al arasndaki irtibat salard. Unvanndan da anlafllaca gibi
maiyetinde hcibler vard. Hcib-i dergh kabullerde teflrifat dzenlerdi. H-
ciblere asl grevlerinin dflnda elilik veya ordu komutanl gibi geici grev-
ler de verilmekteydi.
Vekl-i der: Hcibden daha zel bir durumu olan vekl-i der ise az lf apan,
sz ustas, yerine gre konuflmasn bilen, sultann mutlu, mutsuz anlarn bilip ona
gre davranan, sultan ile vezir arasnda araclk eden bir grevliydi.
Emr-i dd (Dd beg): Adalet emiri anlamna gelen emr-i dd, Nizml-
mlkn zikrettii emr-i haresin Seluklu uygulamasndaki karflldr ve bu un-
van ilk kullanan Byk Seluklu Devletidir. Kirman ve Trkiye Seluklularnda da
mevcuttur. Emr-i ddn asl grevi, daha ok sultana ve devlete karfl, yani siyas
su iflledii iddiasyla cezalandrlan kiflilerin cezalarn infaz etmekti. Yapt ifl do-
laysyla nfuz sahibi olduu ve kendisinden korkulduu, saray ve maiyetinin bu-
lunduu, ilave olarak baflka grevler verildii tespit edilmektedir.
stdd-dr: Yine Siysetnmede geen, ama Seluklularda unvan olarak
rastlanmayan vekl-i hssn karflldr. Sarayn mutfak, frn ve ahr gibi btn bi-
rimlerinin ihtiyalarn ve saray personelinin maafllarn hazine gelirlerinden ayrlan
bir kaynaktan karfllamak onun greviydi. Yapt harcamalarda yolsuzluklar n-
lemek iin Hrizmflahlarda olduu gibi dvn- al yelerinin onay gerekiyordu.
Emr-i candr: Candr Farsa silah tutan anlamna gelir. Emr-i candr sulta-
nn ve sarayn gvenliinden sorumlu hssa askerlerinin baflyd. Sultann kabulle-
rinde daima hazr bulunurlar ve huzura girecekleri kontrol ederlerdi.
Shibl-alem (emr-i alem): Sultann sancandan sorumlu olan, merasimler-
de ve savafllarda onu taflyan emirdir.
Emr-i silah (silahdr): Silahhaneden sorumlu, merasimlerde ve tahtta oturur-
ken sultann silahn taflyan gulmlarn emiridir.
Emr-i cmedr: Sultann kyafetlerinin korunduu cmehaneden ve sultann
giyim kuflamndan sorumlu olan emirdir. Hilat olarak verilecek veya gnderilecek
elbiseler de cmehanede korunurdu.
Emr-i aflnigr: aflnigr Farsa lezzet tadan anlamndadr. Bu emirin grevi
sultann sofrasn hazrlatmak ve onun yiyecei yemeklerin tadna nceden baka-
rak zehirlenme ihtimalini nlemekti. Ayrca muhtemelen aflbafl konumunda olan
hnslr unvann taflyan bir grevli daha bulunmaktayd.
fiarabdr (fiarab): Bilumum ieceklerin hazrland ve korunduu flarabha-
neden ve sultann meclislerinde sunulan ikilerin kalitesinden ve hazrlanmasn-
dan sorumlu olan emirdir.
Emr-i hur (hur beg, hur slr): Saray ahrnda bulunan atlarn yetifltiril-
mesi, beslenmesi ve muhafazndan sorumludur.
Emr-i flikr / sayd: Hem spor, hem de bir nevi savafl talimi olan ava kma
iflinden, doanc anlamna gelen bzdr ise av kufllarndan sorumluydu.
Hazinedr (Hzin): Sultann flahs hazinesinden (hazne-i hss) sorumlu ve
sultann izniyle emanet olarak verilen deerli eflyalar, gnderilen hediyeleri mu-
hafaza eden emirdir.
Bunlarn dflnda sultana hofla vakit geirten nedimler ve maskaralar, onun
atnn zengisini tutan rikbdr, yatak ve hallar seren, adrlar kuran ferrfl,
mneccim ve hdimleri de ekleyebiliriz.
SIRA SZDE Saray emirlerinin genel zellikleri nelerdir?

SIRA SZDE
2
MERKEZ (HKMET) TEfiKLATI
D fi N E L M D fi vezret
N E L M ve brokrasinin teflekklnde de, Ssn brokrasisini taklit
Seluklularda
eden, Fars kkenli gulm vezirlerin hakim olduu Abbas Devleti ile Smn ve
S O R U Gazneli izgisi
S O etkili
R U olmufltur. Grev, yetki ve protokol bakmndan bu devletlerin
vezirleri arasnda paralellik grlr. Bunda sz konusu devletlerin Arap, Fars ve
Trk menfleli olmalarna ramen, vezirlerin ayn formasyon ile yetiflmifl Farsllar ol-
DKKAT DKKAT
malar byk bir rol oynamaktadr.
N N
SIRA SZDE VezretSIRA SZDE
Vezir sultann menflru (ferman) ile greve bafllar. Yrtme, yasama ve yarg yet-
AMALARIMIZ
kilerii elinde bulunduran sultann vekili olarak devletin btn ifllerini sevk ve ida-
AMALARIMIZ
re eder. Belirli konularda ferman karabilir ve yalnz sultana hesap verirdi. Btn
idar organlar ve memurlar ona baldr. Belirli grevlendirmeler dflnda sultann
K T A P yannda bulunur,
K T Aseyahatlerine
P ve seferlerine katlr. Ordu sevkedebilir, ordunun
baflnda komutan olarak sefere kabilirdi. fiahsna bal asker birlikleri de vard.
Devlet btesini dzenler ve mal denetim yapard. Hazine gelirlerinin artmas iin
TELEVZYON aba gsterir,
T E L Edevlet
V Z Y O Nadamlarnn servetlerini hakl haksz yere msadereye tabi tu-
tabilir veya para cezas verebilirdi. Memurlar tayin ve azil yetkisi vardr. Ancak b-
tn bunlar yaparken hassas dengeleri de gzetmeli ve sultan rahatsz edecek ic-
NTERNET NTERNET
raatlardan kanmalyd. Tb hkmdarlarna, devlet memurlarna veya ilim adam-

larna hilat giydirip unvan verebilirdi. Dvn- mezlime baflkanlk ederdi.
Byk Seluklu Devletinde 16s Fars, 1i Trk, 1i Fellah ve 5inin menflei bilin-
meyen 23 vezir grev yapmfltr. Bunlar genellikle brokraside yetiflen ve toprak
sahibi de olan kiflilerdi. zellikle Nizmlmlk ve soyu bu makamda etkili olmufl
ve 4 olu, 1 yeeni ile 1 torunu vezirlik yapmfltr.
Sultann kabulnde yer per, onun huzurunda dzenlenen rz- brda ve di-
er trenlerde hazr bulunurdu. Sultann flerefine ziyafet verebilir, av partilerine
katlr, katlamazsa ona vekaleten sahib-i dvn- tura katlrd.
Makamna ve flahsna mahsus unvan ve lkablar taflrd. Hilat-i vezret, mhr,
divit, kl, nevbet, minder de onun sembolleridir. Onun makam ve ikmetghna
drl-vezre, dergh- vezret, saray veya serperde denmektedir. Maiyetinde gu-
lmlarndan seilmifl nib, divitdr ile hcib, stdd-dr ve ferrfl gibi memur
ve hizmetlileri bulunurdu.
Byk Seluklu vezirlerinin muazzam gelirleri vard. Devlet gelirlerinin %10u,
kendisine verilen ikt gelirleri, ganimet pay ve maafl onun gelir kaynaklaryd.
Ancak elde ettikleri servetin nemli bir ksmn kamu yararna kurduklar vakflara
harcadklarn da belirtmeliyiz.
Dvn- Al (Vezret)
Vezirin baflkanlk ettii ve drt dvn reisinin katld byk dvndr. Bu drt d-
vn tura/ infl, istf, arz ve iflraf dvnlardr. Burada lke ve idar teflkilat ile ilgi-
li genel konular grfllr, karara balanr ve gerekli emirler verilirdi.
Dvn- tura / infl: Trke bir kelime olan tura Trk hkmdarlarn fer-
manlar ve sikkeleri zerindeki almetiydi. Byk Seluklu ve Kirman Seluklula-
rnda turann ok ve yay veya sadece yay figrnden ibaret olduu bilinmektedir.
Fermanlar zerine bu sembol sultan adna izen ve ayn zamanda bu dvnn rei-
si olan kifliye de tur veya shib-i dvn- tura / infl denilmekteydi. Tur ve-
zirin nibi idi ve byk bir nfuza sahipti. Yazma sanat anlamna gelen infl ise
slam devletlerinde i ve dfl resm yazflmalar ifade etmekteydi. Bu sanatla ura-
flan ktiplere Arapa mnfl, Farsa debr denilmektedir. Seluklular bu iki muame-
leyi bir dvnda birlefltirmifllerdir. slam dnyasnda ktiplere rehberlik etmesi iin
bir ok Arapa ve Farsa yazma uslleri ile ilgili infl kitaplar ve yazflma rnek-
lerinin bulunduu mnfleat mecmualar yazlmfltr. Seluklular zellikle brokra-
si zerindeki Fars kltrnn ve dilinin etkisinden, Fars kkenlilerin bu sahadaki
hakimiyetinden korunamadlar ve Farsa resm dil oldu. Ancak Arapa konuflulan
blgelerle ilgili yazflmalar Arapa yaplmaktayd.
Dvn- istf(-y memlik): Bu dvn hazinenin gelir ve giderlerini dzenler,
yllk bteyi hazrlard; yani maliyeden sorumluydu. Vergi toplar, gelirleri artrmak
iin aba gsterir; devlet memurlarna, askerlere, din adamlarna ve seyyidlere ma-
afllarn verirdi. Reisine mstevf veya shib-i dvn- istf denirdi. Kadrosu tecr-
beli ktipler ve muhasiplerden meydana gelmekteydi. Eyalet ve vilayetlerdeki ma-
liye flubelerini denetlemek iin niblerini ve memurlarn gnderirdi.
Dvn- arz: Asker saysn belirleme ve toplama, gerekli tehizat temin,
kayt ve kontrol etme, askerlere tahsis edilen iktlarn, maafllarn idaresi, hssa
ordusu askerlerinin bistegn denilen cretlerinin ayda bir denmesi bu d-
vnn greviydi. Dvn reisine shib-i dvn- arz eyaletlerdeki temsilcilerine
rz denmekteydi.
Dvn- iflrf (- memlik): Devletin ml ifllerinin, gelir ve giderlerinin

kontrol ve denetlenmesi de bu dvnn greviydi. Dvn reisinin tafld unvan
ise Mflrif (-i memlik) veya shib-i dvn- iflraf idi. Eyalet ve vilyetlerde bu-
lunan dvn nibleri vergilerin belirlenen miktarda ve zamannda gelip gelme-
diini denetlerlerdi.
Dier Dvnlar
Bu drt dvndan baflka dvn- alya bal olmayan dvnlar da vard ve reisleri
bu dvnn toplantlarna katlmyorlard.
Dvn- mezlim: Mezlim zalimin gasbettii veya zulmle alnd iin fli-
kayeti olunan fley anlamna gelen Arapa mazlime kelimesinin ouludur. Da-
ha ok malla ilgili hak ihlalleri, kanunsuz tahsil edilen vergiler, el konulan mal-
lar, gasp veya hrszlkla elde edilen gelirler bu dvnn grev alanna girmekte-
dir. Dier bir ifadeyle bu dvn memurlarn veya askerlerin nfuzlarn ktye
kullanp bask kurarak fazla vergi ald veya mallarn gasbettii sivil halkn hak
arad, adaletin tecelli etmesini umduklar en yksek makamdr. Orta a slam
devletlerinde yaygn olan bu messese Seluklulara da intikal etmifltir. nceleri
haftada iki gn toplanan dvna bizzat sultan baflkanlk etmekte iken, zamanla
bu ykmllklerini vezirlere, eyalet ve vilayetlerde ise meliklere, reislere veya
kadlara brakmfllardr.
Dvn- berd: Orta a slam devletlerinde ve Seluklularda bulunan bu d-
vn istihbarat ve haberleflmeyi salard. Merkez ile eyalet ve vilyetler, yabanc
devletler arasnda haberleflme ve istihbarat faaliyetlerini bu messese yrtmek-
teydi. Reisine sahib-i berd, vilyetlerdeki grevlilere ise sahib-i haber denmektey-
di. Sultan Alp Arslann Nizmlmlkn tavsiyesine, shib-i haberlerin dostu dfl-
man, dflman dost gsterebilecekleri endiflesiyle karfl karak bu messeseyi kal-
drd rivayet edilir. Ancak bu mdahelenin uzun srmedii ve dvnn tekrar ku-
rulduu anlafllmaktadr. Hkmdarlar yneticilerin, ordu ve halkn durumunu,
komflu devletlerdeki geliflmeleri renmek iin her yere tccar, seyyah ve suf vs.
klnda casuslar gndermekteydiler.
Dvn- hss: Bu dvn gelirleri sultana tahsis edilen hss arazilerin sevk ve
idaresi ile meflgul olurdu. Sultan bu arazilerden hanedan yelerine de ikt veya
temlik yoluyla verirdi. Dvn reisine vekl (-i dvn- hss) denmekteydi.
Dvn- evkaf- memlik: Kurulan her vakf mstakildir ve vakfeden kiflinin
belirledii flartlar dorultusunda kadnn vakf hukukuna uygun flekilde dzenledi-
i vakfiyesine bamldr. Normal flartlarda dfl bir mdahele sz konusu olmaz.
Ancak vakf hukukuna aykr uygulamalar, suistimaller, yolsuzluklar ve anlaflmaz-
lklar olduu zaman, flikayet zerine veya teftifl iin dvn- evkaf- memlik dev-
reye girmektedir. Vkfn tayin ettii mtevelllerden kimse kalmazsa, dvn bir
mtevell tayin edebilir. Kadlar da ek grev olarak vakflarn ynetimi ve kontro-
lyle meflgul olurlar.
SIRA SZDE Seluklu brokrasisini

SIRA SZDE ksaca tantnz.
3
EYALET TEfiKLATI
Seluklularda taflrann ynetiminin esasn eyaletler, eyaletleri ise vilayetler olufl-
turmaktayd. Eyaletlere melik unvanyla flehzadeler veya sipehslar / isfehslr de-
S O R U nen komutanlar
S O R Nib-i
U eylet unvanyla vali olarak gnderilirdi. Vilayetlere tayin
edilen valiler ise amd, res veya flahne/flhne unvann taflmaktaydlar.
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
kt Sistemi
Eyaletler yani taflra, bir anlamda lkenin zahire ambar, dolaysyle vergi kaynay-
d. Kylnn ekip bitii, hububat retilen bu topraklardan hem ikt vergisi tahsil
ediliyor, hem de lkenin tahl ihtiyac karfllanyordu. kt aslnda sadece bir vergi
sistemi deildi. Nizmlmlk Orta a slam dnyasnda uygulanmakta olan bu
sistem zerinde baz deifliklikler yapp, idr iktlar asker iktlara dnfltrerek
topraa bal bir ordu sistemi gelifltirmifltir. Daha nce de belirttiimiz gibi Seluk-
lularda (ve daha sonra Osmanllarda) lke topraklar zerinde devlet mlkiyetinin
esas alnd mr araz sistemi uygulanmaktayd. Bu sistemin bir paras olan ikt
ile devlet ok ynl bir kazan elde etmekteydi:
1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsuln cinsinden ayn olarak toplanmaktadr.
2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yneticilerin hizmet bedelleri yerinde te-
min edilmektedir.
3) Sulh zamannda, tayin edildikleri eyalet, vilyet veya daha kk idar bi-
rimler muktalar (ikt sahipleri) tarafndan ynetilmektedir.
4) Ayn zamanda sefer zaman nceden belirlenen miktarda asker toplanarak
orduya katlmas salanmaktadr.
5) Uygulanan bu sistemle vergi tahsili, eyalet ynetimi ve asker temini birlikte
salanmfl, bylece kaynak israf ve gereksiz istihdam nlenmifltir. Eyalet ile
merkez arasnda para transferine gerek kalmamfl ve gelirler kendi blgesin-
de deerlendirilmifltir.
6) Mukta topran mlkiyetine sahip olmad gibi, topra iflleyen ve vergisi-
ni veren kyl zerinde de bir tasarruf hakkna sahip deildir. Ayn flekilde
arazilerden alnacak vergiyi ikt sahibi deil, devlet belirledii ve ikt sahi-
binin kyl zerinde bir tasarrufu sz konusu olmad iin, sistem feodal
bir karakter taflmaz. Ancak zellikle iktidar mcadeleleri dolaysyle devle-
tin merkezinde istikrarszlk olduu dnemlerde, baz byk ikt sahipleri-
nin frsat deerlendirip nfuz kazanarak feodal bir yapya brndkleri de
grlr.
7) Eyalet yneticilerine btn eyaletin ikt geliri tevcih edilince idr iktlar
ortaya kmfltr. Yetkilerinin bir ksmn muktaya devreden sultanlar idr
ikty gl emirlerin desteini salamak iin kullanmak istemifller ise de bu
uygulama flahsa bal ordularn geliflmesine ve iktnn babadan oula geen
mlkiyete dnflmesine yol amfltr. Sonra da sultanlar bu emir ve atabeg-
lerin nfuzu altna girmifllerdir.
8) Daha ok rann dousunda, snr boylarnda grlen asker iktlar Sancar
dneminde merkezleflmeye bafllad. Zamanla bu iktlar da babadan oula
intikal etti.
9) Saray emirlerine ve merkez teflkilatndaki brokratlara ek gelir olarak ikt
da verilmifltir. Ancak bunlar ikt blgesinde oturmadklar iin idr ikt-
lardan, askerlere erzak temini iin verilmemesi asndan da asker iktlar-
dan ayrlmaktadr.
10)mr boyu tahsis edilen emlk, babadan oula geen tasarruf hakk veya
para bafl yaplmak suretiyle ortaya kan flahs iktlar da vard.
Eyalet Yneticileri
Melik: Seluklu tahtnn vrisleri olan flehzadeler melik unvanyla, geliri yksek
olan byk eyaletlere vali tayin edilmekteydiler. Ancak flehzadelerin kk yaflta
veya tecrbesiz olmalar nedeniyle, sultan daha nce terbiye ve eitimleri iin ta-
yin ettii gulm kkenli atabegleri de vas olarak flehzade ile birlikte gnderiyor-
du. Bylece atabeg hem flehzadenin ynetim tecrbesi edinmesini salyor, hem
de onun adna eyaleti ynetiyordu. Bu sebeple sultan, flehzadesini eline teslim
edecei atabegi, gvenilir, liyakatli ve tecrbeli kumandanlardan seerdi. Buna
ramen merkez iktidarn zayflad dnemlerde, XII. yzyln ilk yarsndan itiba-
ren bu atabeglerin ou nfuz kazanp fiilen ynetimi ele geirdiler; bylece ata-
beglik ad verilen hanedanlar ortaya kt.
Meliklerin de saraylar ve vezirleri vard. Seluklu meliklerinin tayin edildikleri
eyaletlerde sultann yetkilerini kulland, verdikleri emirlerin ise sultannkilere eflit
olduu kabul edilmektedir. Eyalet, merkezdeki dvn- alnn bir uzants olan d-
vn- eylet ile ynetilmekteydi. Bu dvna bal olarak merkezdeki gibi ml iflle-
ri dzenleyen ve baflndakine mstevf denen dvn- istf ile dvn- iflraf da bu-
lunmaktayd. Eyalet valileri dzeni ve gvenlii salamak, seyahat edenlerin raha-
t ve gvenlii iin ikta sahipleri ve flahnelerle iflbirlii yapmakla mkellefti. Hak-
szla urayanlarn flikayetlerini dinlemesi, hakszla ve kanunsuzlua karfl m-
cadele etmesi iin dvn- mezlim reisini uyarabilirdi. Melik vergi miktarlarn de-
ifltiremezdi ve hara, flr ve dvna ait vergileri zamannda, kurallara uygun top-
lanp toplanmadn kontrol etmek zorundayd. Emir ve memurlarn maafllarn
belirler, vilayetlere flahne ve dier memurlar tayin ederdi.
Nib-i eylet/vilyet: Baz komutanlar (isfehsalr) sultann nibi olarak nib-
i eylet unvanyla eyaletlere vali tayin ediliyordu. Yetkileri hemen hemen melikle-
rinki gibiydi.
Amd: Eyalet veya vilayetlerde sivil valilerin tafld bir unvandr. Seluklular
sulh ile kan dklmeden teslim aldklar flehirlerde, genellikle eski yneticileri ve-
ya yerli eflraftan birisini vali tayin ediyorlard. Amdlerin de bu flekilde tayin edilen
vali olduu anlafllmaktadr. Bulunduu eyalet veya vilayette ordu hazrlama, bir
flehri koruma, hilatleri hazrlama, hac yollarnn gvenliini salama veya dvn-
mezlime baflkanlk etme gibi idar olan her konuyla ilgilenirlerdi.
fiahne/fihne: Orta a Dou slam dnyasnda bir flehri veya blgeyi muha-
faza ve kontrol etmekle ykml olan kiflilerin tafld unvandr. Seluklularda
asker kkenli valiler, garnizon komutanlar veya gvenlik amiri konumundaki
kifliler bu unvan taflmaktayd. Yerli yneticilerden veya eflraftan seilen amd
ve res ile karfllafltrldnda flahnelerin farkl zellikleri ne kar. Nitekim Sel-
uklu merkez ynetiminin dorudan mdahil olmak istedii eyalet veya vilayet-
lerde (Irak, Badad gibi) asayifli salamak, vaziyete hakim olmak iin Trk asll
gulm komutanlar flahne unvan ile vali veya garnizon komutan olarak tayin et-
tii grlmektedir. Bunlarn maiyetinde asker birlikler de bulunduu iin asker
yn ar basmaktadr.
Res: En alt kademeden sivil bir memurdur ve yerli halkn eflrafndan gelir. G-
rev alan bir mahal, flehir veya farkl byklkte bir blge olabilirdi. Bulunduu
yerde merkez idarenin temsilcisidir. Reislik dvnna dvn- riyset denirdi. Reis
valinin ve onun temsilcilerinin emrindeydi. Nibi ve memurlar vard. Reaya ile
memurlar arasnda arabuluculuk yapard. Para, fiat, l ve tartlar kontrol eder,
muhtesibe nezaret eder, vergileri dzenlerdi.
SIRA SZDE Eyalet teflkiltnn temelini oluflturan sistemi aklaynz.

SIRA SZDE
4
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
ASKER TEfiKLAT
Trk devletlerinin en kkl ve gl messesesi ordudur. Bu gelenei devam et-
tiren Seluklular, bozkr kltrnn kazandrd at, okuluk ve uyguladklar sa-
vafl taktikleriyle yerleflik kltrlerin hantallaflmfl ordularn bozguna uratarak k-
sa zamanda bir imparatorluk kurmufllardr.
Byk Seluklu Devletinin ve dier Seluklu hanedanlarnn ordularn olufltu-
ran iki ana unsur, gulm ve ikt askerleridir. Bunlarn dflnda flartlara gre orduya
katlan meliklerin ve dier devlet adamlarnn askerleri, Trkmenlerin ve tb dev-
letlerin yardmc kuvvetleri de vardr.
Gulm Askeri
Daha nce de bahsedildii gibi satn alma, esir alma veya hediye gelme suretiyle
temin edilip cidd bir eitimden geirilen farkl soylardan gulmlar, vasflarna g-
re sarayda, brokraside ve orduda istihdam ediliyorlard. Sultan ve saray koruyan
muhafz birlii ve merkezdeki daim ve profesyonel orduyu oluflturan askerler de
iflte bu gulmlardan seilmekteydi. Bunlarn dier bir zellii de, hizmetlerinin
karflln, bistegn denilen ve ayda bir nakit olarak, yani ylda drt defa ma-
afl almalardr.
Gulmn- saray: Sultann ve sarayn korunmas iin farkl soylardan seilmifl,
sultana bal 1.000 hss gulm vardr. Ayrca bunlara ilave olarak emir ve sipehs-
lrlarn komutasndaki 3.000 gulm ihtiya annda hazr bulunmaldr.
Mfredler: Gulmn- saraydan seilmifl gsteriflli, iyi giyimli, sekin 100
Horasanl, 100 Deylemli 200 kifliden oluflur. Savafl ve barflta devaml sarayda
hazr bulunurlar. Bunlara gerektiinde verilen 200 takm silahlar vardr. Bu si-
lahlarn 20si kayfl altndan olan kl ve altn kalkan, geri kalan 180 kayfl, kal-
kan ve mzraklar ise gmfltr. Maafllar dolgun ve cretleri yeterli olmaldr.
Her 50 kiflinin baflnda bir nib bulunur. Hepsi svari ve tam tehizatldr (Niz-
ml-Mlk, 1982). Bu bilgilerden mfredlerin saraydaki merasim ve muhafz bir-
lii olduu anlafllmaktadr.
Hssa Ordusu: Profesyonel, her an sefere hazr merkez ordusudur. Melikflah
zamannda bunlarn mevcudunun 45.000 olduu bilinmektedir.
kt Askeri
Daha nce de anlatldo gibi, ikt sisteminin bir boyutu da sefer zaman asker
toplanmasdr. kt blgesinden ne kadar asker karlabilecei devletin gnderdi-
i memurlar tarafndan belirlenmekte, ikt sahipleri de sefer zaman belirlenen
miktardaki asker ile birlikte orduya katlmaktadr. Asker ikt sistemini gelifltiren ve
Seluklu ordusuna tatbik eden vezir Nizmlmlktr. Bu uygulama ile sefer za-
man eyaletlerden toplanan askerlere maafl yerine tarm arazilerinin vergileri tahsis
edilmifltir. Bylece temin edilen asker mevcudu, Sultan Melikflah zamannda
400.000i bulmufltur. Daha ok rann dousunda snr boylarnda grlen asker
iktlar Sancar dneminde bu iktlar da babadan oula intikal eder hale geldi.
Melik fiehzadelerin ve Dier Devlet Adamlarnn Askerleri

Eski Trklerdeki lke topraklarnn ynetiminin hanedan yelerine taksim edilme-
si gelenei (lfl) Seluklu dneminde de devam etmekteydi. fiehzadeler melik un-
van verilerek eyaletlere vali olarak gnderiliyordu. Keza byk komutanlar da
eyalet veya vilayet yneticisi olarak tayin ediliyorlard. Bunlarn kendilerine bal
gulm askerleri de vard. htiya olduunda Sultann emriyle askerleriyle birlikte

orduya katlrlard. fiehzadeler Seluklu ailesinin mensuplar olmakla beraber, ayn
zamanda birbirlerinin rakipleri idiler. Siyas varlklarn srdrebilmeleri iin bu as-
kerler byk nem taflmaktayd.
Trkmenler
Trkmenler (Ouzlar) Seluklu Devletinin bel kemiiydi. Bunlarn devletin ku-
ruluflunda ve hakimiyetin yaylmasnda byk emekleri olmufltur. Trkmenlerin
bir ksm zamanla yerleflik hayata gemifl olsa da, asl byk ksm bozkr haya-
tnn gerei olarak merkez otoritenin boyunduruu altna girmeye yanaflma-
makta, ama devletle karfl karflya gelmemeye de zen gstermekteydiler. Sultan-
lar ise devletin asl unsuru olan Trkmenleri, Nizmlmlkn de tavsiyeleri do-
rultusunda kstrmemeye, hofl tutmaya abalyorlard. Yerleflikleri rahatsz ettik-
lerinde onlar uyarp cihada (Rma yani Anadoluya, Hristiyan Bizans zerine)
teflvik ediyorlard. Zaman zaman da merkez ordunun seferlerine takviye g
olarak katlrlard.
Tblerin Yardmc Kuvvetleri

Tb hkmdarlarn ykmllklerinden biri de yaplan anlaflmann gerei olarak
istendiinde askerleriyle yardma gelip orduya katlmalaryd.
ADL TEfiKLT
Nizmlmlke gre hkm sahibi sultandr; sultan slm hukukunu bilmiyorsa
nib tayin etmelidir. Dolaysiyle kadlar onun nibleridir, yani onun adna hkm
verirler. Dier slm devletlerinde olduu gibi Seluklularda da adalet kaz ve vi-
layetlerde, yani btn lkede kadlar vastasiyle salanmaktayd. Kadil-kudt (ka-
dlar kads, bafl kad) ise adl teflkiltn baflndaki kifliydi. O sultan tarafndan d-
zenlenen bir trenle tayin edilirdi. Kadil-kudt ve kadlar teorik olarak sultana ve
dvn- alya bal olmayp bamsz karar vermekteydiler. Uygulamada ise yet-
kileri daha snrlyd; sultann emirlerini yerine getiriyor ve onun tarafndan azledi-
lebiliyorlard. Eyalet veya vilayetlerde ise valiye balydlar. Kadlk makamna ge-
nellikle limler ve fakhler soyundan gelenler atanyor ve sklkla babadan oula
geiyordu. Kad, din ve fleriat (hukuk) ile ilgili btn ifllerde yetkilidir ve dvn
kendisini desteklemek zorundadr. Kad ayn zamanda hkimdir, yani rf mahke-
me iflleri de ona dfler. Kadnn, hukuk faaliyeti esnasnda kulland kaynaklar,
Kuran, Hads, Hz. Peygamberin arkadafllarnn ve mamlarn szleri, cm, eski-
lerin ve mm- Azam Eb Hanifenin koyduu kaidelerdir. Kadlar gnlk hayat-
la ilgili nikh, boflanma, emlk vs. alm-satm ifllemleri, vakfiyelerin dzenlenmesi
ve tescili, vakflarla ilgili anlaflmazlklar, adi sular gibi muhtelif konularda yegne
karar mercii idiler.
Byk Seluklularda hssa ordusu mensuplar ile ilgili davalara bakan ve kad-
y haflem ve leflker-i hazret unvann taflyan dier bir kad daha vard. Bu kad va-
kflara da nezaret ederdi.
zet
N
A M A
Seluklu devlet anlayfl ierisinde hakimiyetin lard. Ancak hkmdarlarn gulmlara ihtiya
1 hukuk dayanan analiz edebilecek, duymasnn bafllca sebebi sadkat olmasna ra-
slam ncesi Trklerde hkmranln (kut) ilhi men, kendilerinin seip tayin ettii gulmlara za-
bir kaynaa dayandna inanlmaktayd. Bu anla- man zaman gvenemedikleri grlmektedir. Bu
yfln slam kabulden sonra da devam ettii gr- sebeple yaplmasn istedikleri bir ifli, grevi olan
lr. Nitekim Kutadgu Biligdeki Hkmdarlar ik- emire deil de, gvendikleri dier bir emire ve-
tidar Tanrdan alrlar. sz, bunu ak bir flekil- rebilmekteydiler. Tafldklar emir unvanndan
de gsterir. Nizamlmlk de Allahn her asr halk- da anlafllaca gibi saray grevlileri asker stat-
tan birini setiini belirtir. Bununla birlikte devleti deydi, yani kl ehlindendi. Cidd bir eitimden
kuran veya baflna geen hkmdarn ancak Tan- geirilen farkl soylardan gulmlar, vasflarna g-
rnn gnderdii, kut verdii bir soyun mensubu re sarayda, brokraside ve orduda istihdam edi-
olmas gerektiine de inanlmaktayd. Bu inanfln liyorlard. Sultan ve saray koruyan muhafz bir-
da, slamdan sonra devam ettii grlr. lii ve merkezdeki daim ve profesyonel orduyu
Ouz boylarndan kmfl btn hanedanlarda oluflturan askerler de gulm kkenliydi. Bunlarn
olduu gibi Seluklu hanedannn da kendilerini dier bir zellii de, bistegn denilen cretlerini
destan Ouz Hana dayandrmalar bu inanfln ayda bir, yani ylda drt defa almalardr.
N
bir sonucudur.
N
kt sisteminin Seluklular iin ne ifade ettiini
A M A
A M A Metb-tb iliflkilerini aklayabilecek, 4 deerlendirebilecek,
2
Seluklu mparatorluu metb yani tb olunan Ortaa slam devletlerinde uygulanan ikt siste-
devlet konumundadr. O Seluklu ailesinin kur- mi Seluklu devlet teflkiltnn da temel tafllarn-
duu ilk ve sonra kurulan blgesel Seluklu ha- dandr. Devlet mlkiyetinin esas alnd toprak
nedanlarnn da doduu devlettir. Tabiat gere- sisteminin (mr arazi) bir sonucu olan ikt, ma-
i tblikte sadkat ve sre dzensizdir. Ayn fle- liyenin uygulad gelir vergisi toplama usul ya-
kilde ykmllklerde de bir standart yoktur. nnda, taflra (eyalet ve vilayet) ynetimi ve savafl
Tb olann kimliine, tbi olufl flekline, yani kan zaman asker toplamay birlikte salayan kap-
dklmeden kendi rzasyla veya kl zoruyla saml bir sistemdir.
olmasna gre ykmllklerin veya yaptrmla- Eyaletler yani taflra, bir anlamda lkenin zahire
rn belirlendii grlr. ambar, dolaysyle vergi kaynayd. Kylnn
Tbliin en baflta gelen ve en yaygn olan gster- ekip bitii, hububat retilen bu topraklardan
gesi, blgesinde okunan hutbelerde ve daha son- hem ikt vergisi tahsil ediliyor, hem de lkenin
ra eer bastrma hakk tannmfl ise sikkelerinde tahl ihtiyac karfllanyordu. kt aslnda sadece
metbnun adnn zikredilmesidir. Ancak baz h- bir vergi sistemi deildi. Nizmlmlk Orta a
kmdarlarn bastrdklar sikkelerde metbnun slam dnyasnda uygulanmakta olan bu sistem
adna rastlanmaz. Dier tblik ykmllklerini, zerinde baz deifliklikler yapp, idr iktlar
vergi deme, istendiinde asker gnderme, o- asker iktlara dnfltrerek topraa bal bir or-
cuklarndan bir veya birkan metbnun saray- du sistemi gelifltirmifltir.
na rehin gnderme fleklinde sralayabiliriz.
N Seluklu ordusunun kaynaklarn belirleyebi-

N
A M A
Gulm sisteminin Seluklulardaki yerini belir- 5 leceksiniz.
A M A
3 leyebilecek, Byk Seluklu Devletinin ve blgesel Seluklu

Gulmlar genelde satn alma, esir alma, hediye flube hanedanlarnn ordularn oluflturan iki ana
gnderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. unsur, gulm askeri ile ikt askeridir. Bunlarn
Nizmlmlke gre saray iin seilerek satn al- dflnda flartlara gre orduya katlan melikler ve
nan delikanllar, yedi yllk bir eitimden geirilir dier devlet adamlarnn askerleri, Trkmenlerin
ve liykatlerine gre devlet kapsnda greve bafl- ve tb devletlerin yardmc kuvvetleri de vardr.
Kendimizi Snayalm
1. Trklerde hkimiyetin hukuk dayana afladaki- 7. Afladakilerden hangisi Seluklu vezirlerinin gelir-
lerden hangisidir? lerinden biri deildir?
a. Seim a. Vakf geliri
b. Yabguluk b. Ganimet pay
c. Tanrnn kut verdii asil bir soy c. Devlet gelirlerinin % 10u
d. Gl olma d. kt gelirleri
e. Peygamber soyuyla evlenme e. Maafl
2. Seluklu sultanlarnn Abbas halifeleri tarafndan ta- 8. Dvn- alya katlmayan dvn reisi afladakiler-
nnmak istemelerinin sebebi afladakilerden hangisidir? den hangisidir?
a. Halifelii elde etmek a. Tur
b. Otoriteye sahip olmak b. Vekl (-i dvn- hss)
c. Ftmlere karfl stnl ele geirmek c. Mflrif
d. Snn slam dnyasnda meflriyet salamak d. Shib-i arz
e. Halife ile ittifak kurmak iin e. Mstevf
3. Tblik ykmllklerinin ncelikli ve yaygn olan 9. Afladakilerden hangisi ikt sistemi ile ilgili deildir?
afladakilerden hangisidir? a. Vergi toplama
a. Vergi deme b. Eylet ynetimi
b. Sikke c. Maafl
c. Asker gnderme d. Asker toplama
d. Rehin gnderme e. Mr arazi
e. Hutbe
10. Afladakilerden hangisi atabeglerin zelliklerinden
4. Afladakilerden hangisi bir unvan deildir? biri deildir?
a. Ebl-Feth a. Mrebblik
b. Yabgu b. fiehzade adna eyleti ynetme
c. fihenflhul-ecell c. Liykat, gvenilirlik ve tecrbe
d. Melik d. Gulm
e. es-Sultnul-Muazzam e. Dvn reisi
5. Gulmlarda aranan ncelikli vasflar afladakiler-

den hangileridir?
a. Yakflkl ve heybetli olma
b. Olgun yaflta olma
c. Yabanc dil bilme
d. Liykat ve gvenilirlik
e. Trk olma
6. Siysetnmede geen emr-i haresin Seluklularda-

ki karfll afladakilerden hangisidir?
a. fiarabdr
b. Emr-i candar
c. Emr-i dd
d. stdd-dr
e. Vekl-i hss

1. c Cevabnz yanlfl ise Hakimiyetin Hukuk Da- da geiflgenlik olduunu gstermektedir. Dier bir de-
yana (meflriyeti) konusunu yeniden gzden yiflle taflnan unvanlarla, yerine getirilen baz grevler
geiriniz. uyuflmamakta veya i ie gemektedir.
2. d Cevabnz yanlfl ise Sultan ve Abbasi Halifesi
(ktidar ve Otorite) konusunu yeniden gzden Sra Sizde 3
geiriniz. Seluklularda vezret ve brokrasinin teflekklnde
3. e Cevabnz yanlfl ise Metb Devlet ve Tble- Ssn brokrasisini taklid eden ve Fars kkenli vezir-
ri konusunu yeniden gzden geiriniz. lerin hakim olduu Abbas, Smn ve Gazneli izgisi
4. a Cevabnz yanlfl ise Sultan ve Sembolleri ko- etkili olmufltur. Grev, yetki ve protokol bakmndan
nusunu yeniden gzden geiriniz. bu devletlerin vezirleri arasnda paralellik grlr. Bun-
5. d Cevabnz yanlfl ise Saray ve Teflkilt konuda sz konusu devletlerin Arap, Fars ve Trk menfleli
sunu yeniden gzden geiriniz. olmalarna ramen, vezirlerin ayn formasyon ile yetifl-
6. c Cevabnz yanlfl ise Saray ve Teflkilt konu- mifl Farsllar olmalar byk bir rol oynamaktadr. Ve-
sunu yeniden gzden geiriniz. zir drt dvn reisinin katld Dvn- Alya baflkan-
7. a Cevabnz yanlfl ise Vezret konusunu yeni- lk eder. Bu drt dvn tura/infl, istf, arz ve iflraf d-
den gzden geiriniz. vnlardr. Bu divanda lke ve idar teflkilat ile ilgili
8. b Cevabnz yanlfl ise Dvn- Al (Vezret) ko- genel konular grfllr, karara balanr ve gerekli
nusunu yeniden gzden geiriniz. emirler verilirdi. Bu drt dvndan baflka dvn- al-
9. c Cevabnz yanlfl ise kt Sistemi konusunu ye- ya bal olmayan dvnlar da vard ve reisleri bu dv-
niden gzden geiriniz. nn toplantlarna katlmyorlard.
10. e Cevabnz yanlfl ise Eylet Yneticileri konu-
sunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4
Nizmlmlk Orta a slam dnyasnda uygulan-
makta olan ikt sistemi zerinde baz deifliklikler ya-
pp, idr iktlar asker iktlara dnfltrerek topraa
bal bir ordu sistemi gelifltirmifltir. Seluklularda lke
Sra Sizde Yant Anahtar topraklar zerinde devlet mlkiyetinin esas alnd
Sra Sizde 1 mr araz sistemi uygulanmaktayd. Bu sistemin bir
Sultana mahsus olan nemli nemsiz herfley, doal ola- paras olan ikt ile devlet ok ynl bir kazan elde
rak zamanla onun sembol haline gelmifltir. Unvan, etmekteydi:
hutbe ve sikke baflta olmak zere btn bu semboller, 1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsuln cinsinden ayn
farkl zaman ve zeminlerde hkmdarn gcn, toplu- olarak toplanmaktadr.
mun neredeyse iliklerine ifllercesine veya beyinlere nak- 2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yneticilerin hiz-
fledercesine ilan etmektedir. Btn bunlar hkmdarn met bedelleri yerinde temin edilmektedir.
dosta, dflmana karfl, ne kadar muhteflem ve muktedir 3) Sulh zamannda, tayin edildikleri eyalet, vilayet ve-
olduunu gsterir. ya daha kk idar birimler muktalar (ikt sahip-
leri) tarafndan ynetilmektedir.
Sra Sizde 2 4) Ayn zamanda sefer zaman nceden belirlenen
Saray emirleri gulm kkenli olup iyi yetiflmifl, liykatli miktarda asker toplanarak orduya katlmalar sa-
ve gvenilir kiflilerdir. Tafldklar emir unvanndan da lanmaktadr.
anlafllaca gibi saray grevlileri asker statdeydi, yani
kl ehlindendi. Saray emirlerine gven endiflesi veya
gelirini artrp dllendirmek iin sultan tarafndan mev-
cut grevine ilave olarak geici veya devaml ikinci bir
makamn tevcih edildiine sk rastlanr. Bu da saray
emirlerinin tayin, grev ve yetkileri hususunda uygula-
mada bir karmafla yaflandn ve memuriyetler arasn-
Alptekin, Coflkun. (1971). Seluklu Paralar, Seluk- -. (2006). Vekl-i Hsslk ve Seluk-
lu Arafltrmalar Dergisi, 3, Ankara, s. 435-591. lu Saraylarnda stdd-drlk, Trk Kltr
nalck, Halil. (1959). Osmanllarda Saltanat Ver- ncelemeleri Dergisi, 14, stanbul, s. 1-10.
seti Usul ve Trk Hkimet Telkkisiyle lgisi, Kurpalidis, G. M. (2007). Byk Seluklu Devletinin
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIX/1, Ankara, s. dar Sosyal ve Ekonomik Tarihi, (ev. lyas Ka-
69-94. malov), stanbul.
Kafesolu, brahim. (1984). Trk Mill Kltr, stanbul. Lambton, Ann K. S. (1973). Atebetl-Ketebeye G-
Kymen, Mehmet Altay. (1951). Seluklu Devri Kay- re Sancar mparatorluunun nemi, (ev. Ne-
naklarna Dair Arafltrmalar I: Byk Seluklu jat Kaymaz), Belleten, 147, Ankara, s. 365-394.
mparatorluu Devrine it Mnfleat Mecmuala- Meril, Erdoan. (2007). Seluklularda Hkmdarlk
r, Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, 4, Ankara, Almetleri, Ankara.
s. 537-648. -. (2011). Seluklularda Saraylar ve
Kymen, Mehmet Altay. (1964). Seluklu Devri Trk Saray Teflkilt, stanbul.
Tarihi Arafltrmalar II: Seluklu Devri Devlet Nizml-Mlk. (1982). Siyset-Nme, (haz. Mehmet
Teflkiltna Dir Bir Eser Mnasebetiyle, Tarih Altay Kymen), Ankara.
Arafltrmalar Dergisi, 2-3, Ankara, s. 303-380. zaydn, Abdlkerim. (2001). Sultan Berkyaruk Dev-
-. (1992). Byk Seluklu mparator- ri Seluklu Tarihi (485-498 / 1092-1104), stan-
luu Tarihi III: Alp Arslan ve Zaman, Ankara, s. bul, s. 175-228.
59-293. Taneri, Aydn. (1970). Byk Seluklu mparatorlu-
Kucur, Sadi S. (2002). Nizml-mlkn Siyset-n- unda Vezirlik, Tarih Arafltrmalar Dergisi, 8-9,
mesine Seluklu Devlet Teflkilt Asndan Bir Ankara, s. 75-188.
Bakfl: Emr-i Hares ve Emr-i Dd rnei, Trk- TDV slm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXVIII, l-
lk Arafltrmalar Dergisi, 12, stanbul, s. 41-72. gili maddeler.
10
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
Seluklu medeniyetinin nasl bir ortamda ortaya ktn belirleyebilecek,
Nizamiye Medreselerinin Ortaa slam dnyasna katklarn deerlendirebi-
N
lecek,
N
Seluklular dneminde ilm faaliyetlerin mahiyetini aklayabilecek,
Seluklular dneminde mimar ve sanattaki geliflmeleri belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nizamiye Medreseleri el-Harak
Nizamlmlk el-Hzin
Gazzl Mescid-i Cuma
mer Hayyam Kmbed
Celliyye Takvimi Ribat
sfizar
indekiler
SELUKLU MEDENYETN
HAZIRLAYAN ORTAM
Byk Seluklu Tarihi Kltr ve Medeniyet NZMYE MEDRESELER
LM VE EDEBYAT
MMAR VE SANAT
Kltr ve Medeniyet
SELUKLU MEDENYETN HAZIRLAYAN ORTAM

X. yzyln ortalarndan XI. yzyln ortalarna doru geen zaman diliminde Sel-
uklular bozkr hayat tarzndan, kltrnden cihan devletine, dier bir deyiflle im-
paratorlua, yani yeni bir medeniyete doru adm attlar. Onlar aslnda drt nem-
li sreci birlikte yafladlar: Mslman olarak din deifltirdiler. Bozkrdan Horasana
inerek yafladklar corafyay deifltirdiler ve bununla birlikte yerleflik hayata adm
attlar. Geldikleri bu topraklarda yrrlkte olan idar tecrbeden, birikimden ya-
rarlandlar, gulam sistemini benimseyerek devleti idari olarak rgtlediler. Ksa s-
rede birlikte yaflanan bu hzl dnflm, peflinden imparatorluu ve medeniyeti ge-
tirdi.
Seluk Bey ve ona bal Ouzlar X. yzyln ortalarnda slmiyeti kabul ettiler.
slam Peygamberine 610 ylnda Mekkede ilk vahyin inifliyle bafllayp dalga dalga
yaylan slam, ksa zamanda ran, Horasan ve Mvernnehre ulaflmflt. X. yzy-
la gelindiinde btn bu corafyaya hakim olan inan artk sadece slamiyet idi.
Seluk Bey Cendde iken buraya komflu olan Mslman Smnler ise blgenin iki
sper gc Karahanl ve Gazneli devletleri arasnda mrn tamamlamaya yz tut-
mufltu. flte byle bir ortamda henz Mslman olan Seluklular siyas ortamn fr-
satlarn, boflluklarn gayet gzel deerlendirerek nce Mvernnehre indiler.
Sonra da Gaznelilerin elindeki Horasan eyaletine hakim oldular ve burada devleti
kurdular (1040).
O tarihe kadar Seluklu ailesinin etrafnda sadece Mslman Ouzlar, yani
Trkmenler bulunmaktayd. Ancak onlar flimdi yerleflik hayatn hakim olduu ve
Mslman, ama Trk olmayan topluluklarn da yaflad yeni bir corafya zerin-
de devlet kurmaktaydlar. Bu topraklarda kkl Ssn miras zerinde kurulan
Abbs, Smn ve Gazneli devletlerinin brokratik geleneklerinin hakim olduu
bir idar sistem de yrrlkteydi. Seluklularn bu geliflmifl, rayna oturmufl mes-
ses nizam grmezden gelerek, ynetmeye talip olduklar flehirli, yerli halka boz-
kr hayat tarzn dayatmalar herhalde mmkn deildi. Hal byle olunca kurulan
devlet bu fiil durumu gz nnde bulundurmak zorunda kald. Zaten bu yeni sis-
tem iinde grev yapabilecek yetiflmifl bir kadro da mevcut deildi. Tabiatiyle Ho-
rasanda Gaznelilerden geride kalan gulam sistemine tbi brokrat ve askerler ile
ulema yeni Seluklu devletinde kolaylkla yer buldular. Bylece gulam sistemi de
yeni devletin temel bir paras haline geldi.
Bu nemli geliflme, o zamana kadar Seluklu varlnn yegne kayna ve g-

c olan Trkmenleri pek tabii ki rahatsz etti. Seluklu hkmdarlarnn tarihleri
boyunca devletin asl unsuru olan Trkmenleri gzettikleri, dengeleri koruduklar
ve ustaca ynlendirmelerle onlarn devlet otoritesi ve yerleflikler iin bir tehlike ol-
maktan karlmasn salayabildikleri oranda baflarl olduklar grlr. Nitekim
devletin kuruluflunda etkin g olan Trkmenler, ne yazk ki devletin yklflnda
da son darbeyi vuran g olmufllardr.
Seluklu Devletinin hkmettii topraklarda Trkmen nfusu giderek artmfl ol-
sa da, yerli ve yerleflik Trk olmayan nfusun ounluu teflkil ettii bir gerektir.
flte gulam sisteminin dier nemli bir fonksiyonu da, herhalde bu sz konusu n-
fusun Seluklu fatihlerini bir iflgalci ve smren olarak grmeyip, kendilerinin de
sistemin bir paras olduklarn fark etmelerini salamfl olmasdr. Dolaysyla Sel-
uklu ynetimi yerli halk teki olarak kabul etmemifl, kendisine tbi olduu ve
ykmllklerini yerine getirdii mddete onlarn hak ve hukukunu gzeten, ik-
tidarn nimetlerinden faydalandran ve bylece sosyal mutbakat salayan dil
bir devlet modeli rneini ortaya koymufl olmaktadr.
Seluklularn kurduu devleti imparatorlua gtren dier bir nemli faktr,
pek tabiidir ki merkez ynetimi glendirmifl olmalardr. Nitekim bunu en iyi ba-
flardklar Sultan Melikflah dneminde imparatorluk her ynyle zirveye kmfltr.
Ancak bu zor gereklefltirilen, ama ne yazk ki srekli klnamayan bir husustur.
Hanedanlarn ynettii devletlerin ortak kmaz ise iktidarn intikali meselesidir.
Bunun nceden belirlenememesi ve bir kurala balanamamas, flehzadelerin ikti-
dar mcadelesine giriflmesine, dolaysyla kan kaybna, istikrarszla sebep olmufl-
tur. Ancak rakibi olan dier hanedan yelerine gcyle stnlk salayan ve bu-
nu kabul ettiren flehzadelerin sultan olduu ve bu gcn devam ettirdii takdir-
de lkede siyas istikrar, huzur ve refah salanabilmifltir.
flte Byk Seluklu Devleti ok uzun sre olmasa da bu ortam salayabilmifl-
tir ki, medeniyet boyutuna ulaflabilmifltir. Yani merkez otoritenin gl olduu,
Trkmenlerin ve yerli halklarn hoflnut edildii, bylece huzur ortamnn saland-
dnemlerde Seluklular medeniyeti oluflturan, eitim, ilim, edebiyat ve dfln-
ce hayat ile mimar ve sanat alanlarnda geliflme kaydedebilmifllerdir.
SIRA SZDE Seluklularn kurulufl

SIRA SZDE aflamasnda geirdikleri sreleri aklaynz.
1
NZMYE MEDRESELER
D fi N E L M D fi NDnyasnda
Ortaa slam ELM bugne de ulaflt gibi, inan asndan iki ana kol
mevcut idi. Byk ounluu teflkil eden Snnlik ise de, ona muhalefet eden fi-
S O R U lik daha aktifS Oidi. R UKuzey Afrika, Msr ve Suriyeye hakim olan Ftm Devleti (909-
1171) fiann smail kolu tarafndan kurulmufltu. Irakta ve rann byk ksmnda
ise Deylemli fi hanedan Bveyhler (932-1062) hkm srmekteydi. Snn Ms-
DKKAT DKKAT
lmanlarn lideri olan Abbas Hilfeti, Seluklu Devleti kurulduu dnemlerde ifl-
te bu emirliin iflgali altndayd. 110 yl (945-1055) sren bu iflgal tabiatiyle Snn
N N
SIRA SZDE slm DnyasSIRA iinSZDEhalledilmesi gereken byk bir problemdi. Abbs halifesi el-
Kaim Biemrillahn bu zilletten kurtulmak iin ksa zamanda ran hakimiyetine
alan, henz 15 yllk Seluklu Devletinin sultan Turul Beyi daveti zerine, Ba-
dad iflgalden kurtarld ve bylece halifenin itibar da iade edilmifl oldu.
Ancak smail fiann Snn slam Dnyasna ynelik faaliyetleri de endifle veri-
K T A P ci boyuttayd.
K Snnler
T A P Kahirede el-Ezher veya Drl-Hikmede yetifltirilen smai-
l dlerin (daveti) youn bir mezhep propaganda faaliyeti ile karfl karflya idiler.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
10. nite - Kltr ve Medeniyet 197
Bu durum pek tabii Abbas hilafetini ve onun koruyuculuunu stlenen Seluklu-

lar rahatsz etmekteydi. Seluklular smaillerin bu propaganda faaliyetlerini etki-
siz klmak, Ehl-i Snnet akidesini glendirmek ve yaymak; ayrca devlet yneti-
minde ihtiya duyulan kadrolarn yetifltirilmesi ve madd bakmdan frsat eflitliini
salamak iin adeta bir eitim seferberliine girifltiler. Snn slam Dnyasnn ge-
lecei iin byk nem taflyan bu byk projeyi Sultan Alp Arslann veziri Niz-
mlmlk bafllatt.
Dou slam Dnyasnda mescidler nceleri ibadet mekn olmasnn yannda
dier baz fonksiyonlar ile birlikte eitim merkezleri olarak da kullanlmaktayd.
VIII. yzylda mescidler alflanlarna maafl veren ve rencisinden cret talep et-
meyen eitim merkezleri haline geldi. Bveyh hakimiyeti dneminde X. yzyln
sonlarnda, birka blgenin 32 yl valiliini yrten hayrsever Bedr b. Hasaneveyh
ise yeni bir uygulamay bafllatt. Ynettii blgelerde bin kadar mescid-han kur-
du. Mescidin yanna flehir dflndan gelen rencilerin konaklayacaklar, yiyip ie-
cekleri hanlar (yurtlar) yaptrd. Daha ileri bir safha olan medreselerde ise artk -
rencilerin btn temel ihtiyalar karfllanmaya baflland. Nizamiyelerden nce a-
lan medreseler mevcuttu. Ancak ilim adamlar, tccar veya devlet adamlar tarafn-
dan yaptrlan ve/veya desteklenen bu medreseler Nizamiye medreseleri boyutun-
da deildi.
Niflabur, Badat, Isfahan, Herat, Belh, Merv, Hargird, Basra, Musul gibi Irak ve
Horasann hemen hemen her flehrinde infla edilen Nizamiye Medreseleri ise her
fleyden nce vakf kurulufllar idi. Yani mstakil bteleri, gelir kaynaklar vard;
idar ve eitim personeline maafl veya ayn gelir denmekteydi. rencilere ise ya-
tp kalkacaklar odalar verilmekte, beslenme ihtiyalar karfllanmakta, ayrca burs
da tahsis edilmekteydi. Bu yenilikler tabiatiyle eitimi cazip hale getirmekte ve en
nemlisi fakir rencilere imkan ve frsat eflitlii salamaktayd.
Resim 10.1
Hrgird Nizamiye
Medresesinden
gnmze kalan,
iekli kf yaz ile
yazlmfl bir kitabe
paras.
slam hukukuna gre vakflar flahslar kurabildiine ve kurucusunun adndan

dolay Nizamiye ad verildiine gre bu medreseleri yaptran kifli flphesiz Niza-
mlmlk idi. Ancak kamu yarar iin yaplan vakflara devlet arazi tahsis edebil-
mekte ve hazineden tahsisat ayrabilmekteydi. Dolaysyla Seluklu Devleti bu

medreselerin yaplmasna byk bir destek salamfltr.
Bir medrese genellikle nceden belirlenen bir ilim adam iin infla edilmektey-
di. Nitekim Niflabur medresesi devrin meflhur ilim adam maml-Haremeyn el-
Cveyn, Badat medresesi ise Eb shak efl-fiiraz iin yaplmflt. Nizamiye Med-
reselerine fifi olan, dolaysyla fifi fkh okutacak mderrisler tayin edilmektey-
di. Bu durum vkfn (vakf kurucu), yani Nizamlmlkn fifi olmasndan kay-
naklanyordu. Verilecek eitimi bir mezhep ile snrlama vakf mant ile elifliyor
grnse de, bu tercih toplum tarafndan vkfn inancnda samimiyetiyle iliflkilen-
dirilmekteydi. Dolaysyla vkfn medreseye kendi bal bulunduu mezhebin fk-
hn okutacak bir mderris tayin etmesi doal bir durumdu. Burada zikredilmesi
gereken nemli bir durum ise medreselere fifi mderris tayin edilmesine, kendi-
leri Hanef olan Seluklu sultanlarnn mdahale etmemesidir. Buna mukabil onlar
ve dier hanedan yeleri de kendi yaptrdklar medreselere Hanef mderris tayin
etmekteydiler. Nitekim Turul Bey Niflaburda, Melikflah (es-Sultan), efli Terken
Hatun (Terken Hatun), olu Mahmud (Musiyye) ve kz (el-Vakfiyye) ile kardefli
Tutuflun gulm Humartegin (et-Tutufliyye) Badatta Hanefler iin medrese infla
ettirmifllerdir. Anlafllan odur ki Nizamiye Medreseleri kendi dneminde mezhep-
ler arasnda bir rekabete de sebep olarak bir ok Hanef, ve Hanbel (XII. yzyl-
da Badatta) medresenin almasna nclk etmifltir.
Bir medreseye genellikle bir mderris tayin edilmekte ve vefatna kadar da g-
revinde kalmaktayd. Nadiren azledilmekte veya kendisi grevi brakmaktayd.
Medreselerde verilen derslerin belli bir dzeni yoktu. Her mderris kendi uzman-
lk alanlarna gre mfredat belirlemekteydi. Ancak kurulufl hedeflerine uygun
olarak mfredata din ilimlerin hakim olduu grlmektedir. Genellikle Kuran,
hadis, fiafi fkh ve usul, Eflar kelm (slmn iman esaslarn akl delillerle ince-
leyen ilim), Arap dili ve edebiyat, edeb, riyziye (matematik) ve feriz (miras hu-
kuku) gibi dersler okutulmaktayd. Az da olsa baz medreselerde din ilimlerin ya-
nnda mantk, hendese (geometri), ncm (astroloji) ve tarih gibi ilimlere de yer
verilmekteydi. Mesela meflhur ilim adam Gazzlnin, Niflabur Nizamiyesinde ma-
ml-Haremeynden mezheb (fkh), hlf, cedel, fkh usul, mantk, hikmet ve fel-
sefe okuduu kaydedilmektedir. Ders gnleri ve ders saatleri dzensizdi, bir stan-
dart yoktu. Her mderris ders gnlerini ve saatlerini kendisi belirlemekteydi.
rencilerin genellikle yirmi yafllarnda eitime baflladklar ve drt yl eitim
grdkleri bilinmektedir. renci mevcudunda da bir snrlama olmad anlafll-
maktadr. Mderrisin flhreti dersini takip eden renci saysn arttrmaktayd. Me-
sela Cveynnin derslerini hergn 300, hatta mrnn son gnlerinde 400 kadar
rencinin dinledii rivayet edilmektedir. Medrese eitiminin genel zelliklerin-
den biri de rencinin istedii bir ilmi (dersi), herhangi bir flehirdeki bir medrese-
de ilmiyle flhret olmufl bir ilim adamndan okuyabilmesiydi. Bu uygulama pek ta-
bii eitim ve ilim hayatna bir canllk ve zenginlik katmaktayd. Mesela ilim tahsil
ederken on befl flehir dolaflarak belki de en ok seyahat eden meflhur tarihi bn
Askir (. 1176) buna gzel bir rnektir.
Nizamiye Medreselerinin smail fiasnn veya Btnlerin propagandalar karfl-
snda Snn inanc glendirdii, bunun iin yeni kadrolar yetifltirdii, getirdii im-
knlarla eitimi yaygnlafltrd, anda ve sonrasnda alan yeni medreselere r-
nek teflkil ettii kesindir. Ancak verilen eitimin fiafi fkh ve Eflar kelm ile s-
nrlandrlarak dier mezhepleri gerilettii, felsefe dersleri okutulmayarak slam
dflncesinin geliflmesine engel olduu, hatta para karfll retilen ilmin itibar-
n dflrd gibi iddialar da ileri srlmektedir. Yukarda verdiimiz baz rnek-

ler de gstermektedir ki slam Dnyasnda Nizamiyelerin dflnda dier mezheple-
rin grflleri dorultusunda eitim veren bir ok medrese mevcuttu. Kurulufl ama-
laryla doru orantl olarak genelde felsefe derslerinin verilmemesi doru olmak-
la birlikte, ilgili rencilerin bu alanda ne kan ilim adamlarndan medrese dfln-
da ders aldklar da bilinmektedir.
Byk Seluklu Devletinin bu mirasn Trkiye Seluklular Trkiyede, Nured-
din Mahmud Zeng ve Salhaddin Eyyb el-Cezre (Gneydou Anadolu ve Ku-
zey Irak), Suriye ve Msrda bir ok medrese yaptrarak devam ettirmifllerdir.
Nizamiye Medreselerinin kurulufl sebeplerini aklaynz.. SIRA SZDE SIRA SZDE

2
LM VE EDEBYAT
Seluklularn siyas baflarlarnn yannda slm ve Trk dnyasna ne kattn or-
taya koyabilmemiz iin, dahil olduklar slam dnyasnn durumuna bir gz atma-
mz gerekir. Yukarda da belirttiimiz gibi, Seluklularn tarih Ssahnesine
O R U ktklar S O R U
XI. yzyl bafllarnda, siyas istikrarszlk yaygn hale gelmifl, Snn-fi kutuplaflma-
s oluflmufl, hatta Abbas hilfeti fi Bveyhlerin iflgaline maruz kalmflt; dolaysiy-
DKKAT DKKAT
le siys bir birlik yoktu. Bu siyas ekiflmeler tabiatiyle itikad ve fikr husmetleri
de tahrik ediyordu.
N N
Seluklular (Dou) slam dnyasnda nce siyas ve askerSIRA SZDE
maharetleriyle ksa SIRA SZDE
zamanda merkez bir ynetim kurarak birlii ve istikrar salamay baflardlar. Da-
ha sonra siyasette salanan bu baflary aklda ve gnlde de tesis etmek iin ei-
tim seferberliine giriflip Nizamiyeleri ve dier medreseleri kurdular. Zaman za-
man mezhepler aras husumetler baflgsterdiyse de bunlar nlenmeye alflld. Ni-
tekim Badatta Hanbeller ile fifiler arasndaki tartflmalar kavgaya
K T A P dnflnce, K T A P
Badat Nizmiye Medresesinin mderrisi Eb shak efl-firazye bir uyar mektubu
gnderilmiflti. Vezir Nizamlmlk mektupta, medresenin bir mezhebi deil, ilmi
korumak ve yceltmek iin kurulduu ve mezhepler arasndaT bir E L Eayrln
V Z Y O N veya ter- TELEVZYON
cihin sz konusu olamayacan belirtmekteydi.
Dier taraftan Seluklularn tarih sahnesine ktklar tarihler drt asrlk slam
dnyasnn kurduu medeniyetin zirvesinde olduu bir dnemdi. Abbaslerin
830da Badatta kurduu Beytlhikme ve 1004te Kahirede Ftmlerin
NTERNET kurduu NTERNET
Drlhikme messeselerinde yaplan alflmalar, tercme faaliyetleri sreci hzlan-
drmfl, Huneyn b. shak (. 873), Ben Musa kardefller, Frb (. 950), bn Sn (.
1037), bn Heysem (. 1040?), Brn (. 1061?) gibi dnyaya byk abide flahsi-
yetler yetiflmifl ve bunlar grflleriyle, bulufllaryla ilim dnyasna byk katklar
salamfllard.
Ancak baz ilim adamlar slam medeniyetinin XI. yzylda bir duraklama yafla-
d, buna da Seluklularn, hatta Nizamiye Medreselerinin sebep olduunu iddia
eden nyargl grfller ileri srmfllerdir. Aslnda bu nyarg dnemin kaynakla-
rna da yansmfltr. Mesela tarihi bnl-Esirin Arslan Yabgunun olu Kutalmfl
iin verdii bilgi ilgintir. O Kutalmfln bir Trk olmasna ramen astronomi-as-
troloji ilmini, eski ilimleri iyi bilmesine, sonra ocuklarnn da bu eski ilimleri -
renmesine ve bu ilimlerle uraflanlar himaye etmelerine hayret etmektedir.
nceki parlak dnemle kyaslandnda Seluklu devrinde ilm faaliyetlerin ay-
n mahiyette ve seviyede olmad sylenebilir; ama bu onlarn duraklamaya sebep
olduklarn gstermez. Aslnda duraklamann olup olmad bile tartflma konusu-
dur. Bize ulaflan yazma eserlerin byk ksm Seluklular dneminde ve sonraki
asrlarda istinsah (kopya, oaltma) edilmifltir. X. yzyl ncesine ait ok az olan

yazma eserler, XII. yzyldan itibaren artarak devam eder. Bu bize Seluklu an-
da ilm gelenein kesilmeyip artarak devam ettiini gsterir. Nitekim bn Snnn
rencileri, Gazzl, mer Hayyam ve arkadafllar, Nizamlmlk, maml-Hare-
meyn el-Cveyn, Ebu shak efl-fiiraz bu devirde yaflamfllardr.
Tarih boyunca ilim ve sanatn geliflmesinde himaye unsuru byk nem tafl-
mfltr. Orta a slam ve Trk devletlerinde olduu gibi, Seluklularda da iktidar
sahibi olan sultan, melik, vezir ve dier brokratlar ile servet sahiplerinin, sarayla-
rnda alim, edip veya flairleri toplayp himaye ve teflvik ettiklerine flahit olmakta-
yz. Makam mevki sahiplerinin bu sekin kiflilere kol kanat germeleri, aslnda on-
larn flnndand. nk her yazlan eser kendisine vgler dzlerek ithaf edile-
cei iin, onun adnn yaylmasna sebep oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi ken-
di lehine kamuoyu oluflturmann zeminini salyordu. Devlet adamlar bu konuda
byk bir rekabet iindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilm ve edeb eserlerin or-
taya kmasn, ilim ve edebiyatn geliflmesini, yaygnlaflmasn tetikliyordu. Deni-
bilir ki medreseler doru kabul edilen bilgiyi topluma ulafltrmay, himaye usl
ise ilmin, dil ve edeb zevkin geliflmesini salamaktayd.
Seluklu dneminde yaflamfl, verdikleri derslerle veya yazdklar eserlerle ilme
katks olmufl bir ok ilim adamndan bir ksmn aflada tantacaz. Bu flahsiyet-
lerin ortaya kmasnda Seluklu yneticilerinin madd - manev desteklerinin ne
kadar etkili olduu apak ortadadr.
Gazzl
Seluklu anda (Trkiye Seluklular hari) dflnce ve ilim hayatna damgasn
vuran en nemli isim flphesiz Gazzldir (. 1111). Asl knyesi ve ad Eb H-
mid Muhammed olup mam Gazzl diye tannr. Bu nisbe ipliki olan babasnn
mesleinden gelmektedir. 1058de Tsta domufl, ilk tahsiline burada bafllamfl, 5
yl Crcanda eitime devam ettikten sonra, 1080 ylnda Niflabura giderek Nizami-
ye Medresesinde zamann meflhur kelm alimi maml-Haremeyn el-Cveynnin
rencisi olmufltur. Gazzl renimi boyunca baflta fkh olmak zere hadis, aka-
id, gramer, mantk, kelam, hikmet ve felsefe okumufltur. Hocasnn onun iin de-
rin bir deniz, daha renci iken yazd el-Menhl isimli fkh kitab dolaysiyle de
ona Beni saken mezara gmdn; lmm bekleyemez miydin? dedii rivayet
edilir.
Hocasnn 1085te vefat zerine Vezir Nizamlmlkn muhitine dahil oldu ve
1091de Badat Nizamiyesinin mderrisliine getirildi. Burada 300e yakn ren-
ciye ders verirken felsefe, Btnlik ve tasavvuf zerine arafltrmalar da yapt. Eser-
lerinin en az yirmibefl kadarn bu son iki dnemde yazmfltr. Bu arada kazand
flhret, saygnlk, baflar bir tarafa, onun flpheci tabiat, kendisini ahlk bakmdan
sorgulamaya yneltti ve sonunda Badatla btn iliflkilerini kesme karar ald. h-
tiya fazlas olan btn servetini datt. Medresedeki grevini kardefli Ahmede b-
rakarak 1095 ylnda Badattan ayrld. fiam ve Kudsten sonra hacca gitti. Hac-
dan Badata, oradadan da Horasana geti. Meflhur hyu Ulmid-Dn, Kimy-y
Sadet ve Eyyhel-Veled gibi eserlerinin yannda, Btnlik hakkndaki eserlerini
de hep bu inziva dneminde yazmfltr. 1106da ise Niflabur Nizamiyesinde tekrar
retim grevine dnd. Bu dnflnde Sultan Sancarn veziri ve Nizamlmkn
olu Fahrlmlkn etkili olduu anlafllmaktadr. Bu dnemde o artk O zaman
mevki kazandran ilmi retiyordum; flimdi ise mevki terkettiren ilme aryo-
rum. demektedir. Nitekim kendisi 3 yl sonra bu grevini de brakarak memleke-
ti Tsa dnmfltr. Evinin yanna medrese ve hankh yaptran Gazzl, mrnn

son yllarn ders vermek, gnl ehliyle sohbet etmek ve eser yazmakla geirdi.
Gazzl slam dflnrleri arasnda en ok eser verenlerdendir. Fkh, mantk,
kelam, felsefe, tasavvuf ve ahlak alanlarnda yazd eserlerin 400 civarnda oldu-
u sylenmekte ise de, bunlarn bir ksmnn ona yanlfllkla isnat edildii, dier bir
ksmnn da semeler veya zetlerden olufltuu tespit edilmifltir. Nasihatname t-
rndeki Nashatl-Mlk adl eserini Sultan Muhammed Tapar veya Melik Sancara
ithafen yazmfltr. Seluklu sultanlarnn ilim adamlarna tavrn gsteren flu kayt da
konumuz asndan nem taflmaktadr. Gazzlyi ekemeyenler, Hanefi mezhebi-
ne muhabbetini bildikleri Sultan Sancara onun Eb Hanife aleyhinde szler sy-
lediini iddia ederler. Sultan iflin asln bizzat Gazzlden renmek ister. Huzuru-
na getirilen Gazzlyi tahtna oturtarak ona byk hrmet gsterir. O iflin asln en-
gin ifade gcyle arzedince, sultann ona saygs daha da artar.
Onun grflleri sadece kendi dnemini deil, o gnden bugne slam dfln-
cesini etkilemifltir. Gazzlnin dflnce sistemi kelam, felsefe ve tasavvuf arasnda
yeni dengelerin kurulmasna sebep olmufl; hatta ondan sonra bu alanlarda yeni
ynelifller ortaya kmfltr. Oryantalistler onunla slam dflncesindeki canlln
durduunu iddia ederler. Halbuki bu deiflim bir ilm durgunluun deil, bir mo-
delin, kuramsal erevenin (paradigma) salamlaflmasnn sonucudur. O nceki
btn dflnce tarzlarn incelemifl ve bunlarn sonraki temsilcilerini ciddi bir sor-
gulamaya yneltmifltir. Mevcut birikimi ok iyi anlamaya alflmfl, elefltirel gzle
yorumlamfl ve hep sistemlefltirme abas iinde olmufltur.
Nizamlmlk
Seluklu tarihinde byk devlet adamlyla, kurduu Nizamiye Medreseleriyle ve
yazd eserle iz brakan bir flahsiyettir. Knyesi ve ad Ebu Ali Hasan olup 1018de
Tsta dodu. Nizamlmlk lkab, Sultan Alp Arslan tarafndan vezirlie getirdi-
inde Abbasi halifesi tarafndan verilmifltir. Halep, Isfahan ve Badatta hadis oku-
du; infl ve hitabet sanatnda kendisini gelifltirdi. Babasyla birlikte Gaznelilerin
Horasan valisinin yannda alflt. Seluklular Horasan ele geirip devlet kurunca,
baba oul onlarn hizmetine girdiler. Melik Alp Arslann, sonra babas ar Beyin
yannda alflt. ar Bey vefat edince Horasan yneten Alp Arslan sultan olunca
Kndryi azledip Nizamlmlk vezirlie getirdi (1063). 29 yl Alp Arslann ve
olu Melikflahn vezirliini yapt. Siyas dehasyla devlet idaresinde, taht deiflik-
liklerinde, isyanlarn bastrlmasnda, savafllarn kazanlmasnda etkili oldu. Asker
ikt sistemini yerlefltirdi. smail ve Btnlerin propagandalarna set ekmek iin
Nizamiye Medreseleri eitim projesini yrrle koydu.
Sultan Melikflahn istei zerine meflhur Siysetnme isimli eserini yazd. Bu
eser siyasetname trnn genel zelliklerinin yannda, farkl olarak bir devlet tefl-
kilatnda bulunmas gereken makam ve memuriyetleri de ele alr. Bunlarn zellik-
leri, neden gerekli olduklar hikyelerle pekifltirilerek anlatlr. Bu bakmdan Sel-
uklu devlet teflkilatnn bizzat kendisini olmasa da, onda olmas gereken hususlar
ele almas byk nem taflmaktadr.
mer Hayyam
Seluklu devrinin meflhur simalarndan mer Hayyam, gnmzde daha ok ru-
baileriyle tannr. Ancak o flairliinin yannda bn Sn ekolne mensup byk bir
alim ve filozoftur. O cebir, geometri, astronomi, fizik, tp ve mzikle uraflmfl,
eserler vermifltir. Hayyamn analitik geometrinin gelifliminde etkisi byktr.
nc dereceden denklemlerin zm konusunda Decartesa (. 1650) kadar

afllamamfltr. fllemlerde irrasyonel saylarn da rasyonel saylar gibi kullanlabile-
ceini ilk defa o ispatlamfltr. Hayyamn cebir ilmine de byk katks vardr. Bir-
ok cebir denklemini snflandrmfl ve ouna zm nermifltir. Denklemlerin
birden fazla kklerinin bulunabileceini gstermifl ve bunlar kk saylarna gre
snflandrmfltr. O nc dereceden denklemleri sistemli bir flekilde zd
iin cebirde Hrizmyi aflmfltr. Hayyam cebirsel olgularn geometrik olgular ha-
linde ortaya ktn savunduu iin, yine Descartestan ok nce nmerik ve geo-
metrik cebir arasndaki boflluu kapatmada byk bir mesafe almfltr.
Sultan Melikflah mer Hayyam 1074/5 ylnda Isfahana davet etmifl ve Eb
Htim sfizar (. 1121den nce), Meymn el-Vst, Abdurrahman Hris ve Mu-
hammed Hzinden oluflturulan heyetin baflna getirmifltir. 1083 ylnda burada ku-
rulan rasathanede bu heyet gzlemler yapt ve Zc-i Melikflh (yldz almana, ka-
talou) ile Cell Takvimini hazrladlar. Gnefl ylna gre hazrlanan bu takvim en
mkemmel takvimlerden biriydi. Adn Sultan Melikflahn Celleddin lkabndan
almfltr. Ylbaflnn yln belli bir gnne denk dflmesi ve bunun deiflmeksizin
byle kalmas, astronomlarn en ok istedikleri bir fleydi. Bu heyet mevcut Yezdi-
cerd ve skender takvimlerini inceledikten sonra, bunlar dzeltmektense yeni bir
takvim tertibine karar vererek Cell Takvimini oluflturdu. Bu takvime gre gnefl
yl uzunluu 365,2424 (modern lmlere gre 365,2422) gndr, dolaysiyle ha-
ta pay 5000 ylda 1 gndr. Takvimin bafllangc 15 Mart 1079 idi. Ay adlar eski
Fars takvimindeki gibi olup, sonlarna kadm yerine cell kelimesi getirilmifltir.
Gregoryenden 500 yl kadar nce dzenlenen Cell Takvimi, mevsimlere tam ola-
rak uyduu iin doru tarihleme veren yanlgsz takvimlerin ilkidir. Gregoryen
Takvimi bu takvim rnek alnarak tertip edilmifltir.
Hayyamn flairlik yn kendi dneminde deil, sonralar ortaya karlmfl ve
bu ynyle tannmfltr. fiiirleri rubailerden ibarettir. Rubai flairin genellikle baflka-
larna amay dflnmedii duygu ve dflncelerini rahatlamak iin kulland bir
kalptr. Onun rubailerinin ounda, insann yokluktan gelip yoklua gittii iin,
yaflad an iyi deerlendirmesi gerektii dflncesi ve dern bir hzn hakimdir.
Ona gre varlk bir muammadr; onu zmeye alflmak bofluna krek ekmektir.
Hayyamn rubailerinin rabet grmesinde, dflncelerinin yannda derin konula-
rn yaln bir dille ifade edilmesi de etkili olmufltur. Rubailerinde flaraba oka yer
vermesi, bazlarnn onun sarhofl ve rind-meflrep birisi olduuna hkmetmelerine
sebep olmaktadr. Bunu iddia edenler slam edebiyatnda sembolik anlatmn (me-
caz) ne kadar rabet grdn unutmaktadrlar. Bu nedenle Hayyamn melm-
meflrep bir flair olduunu sylemek, herhalde daha doru olur. Onun rubaileri ilk
defa XV. yzylda Tarabhne isimli mstakil bir eserde toplanmfltr. Bu eserde
559 rubai bulunuyordu ancak zamanla bu say artmfltr.
Eb Htim sfizr
Seluklu anda mspet ilimlerden matematik ve astronomide ne kan dier bir
ilim adam ise mer Hayyamn Cell Takvimi heyetinde yer alan Eb Htim sfi-
zrdir (. 1121den nce). O meteorolojik olaylarn aklanmas ve arlk lle-
rinin nasl kullanlacayla ilgili risaleler yazmfltr. Arflimet Kanunundan faydalana-
rak mznl-gsse adn verdii hidrostatik teraziyi icat etmifltir. Bu terazi kymetli
bir eflyann yapmnda kullanlan altn ve gmfln saflk orann ve katflksa, ne
oranda yabanc metal ierdiini tespit etmektedir. sfizr terazisini Sultan Sancara
takdim etmek iin Merve gitmifl ve orada vefat etmifltir. Rivayete gre lm sebe-
bi, bu terazi ile sultann hazinedrnn baz deerli eflyay sahteleriyle deifltirdii-
nin anlafllaca ve bu nedenle onun ldrlebilecei endiflesiyle duyduu aflr
zntdr.
El-Harak
Filozofluunun yannda matematik, astronomi ve corafya alimide olan el-Harak
(. 1158), nce fkh ve hadis okumufl, sonralar Merve yerleflip hisab, hendese ve
felsefeye ynelmifltir. Kimlerden ders ald bilinmiyor ise de Batlamyus, bn Sn
ve Eb Cafer el-Hzinin kitaplarn okuduu eserlerinden anlafllmaktadr. En mefl-
hur eseri et-Tebsra f lmil-Heyeyi Sultan Sancarn veziri Nasrddin Mahmud el-
Hrizmnin olu Emr-i Hcib fiemseddin Aliye ithaf etmifltir. Mntehel-drk isim-
li eserini ise, rencilerine akl ve riyaz ilimleri retmek iin yazdn belirtmek-
tedir. O alflmalarnda kozmografya ile corafyay ayr blmlerde ele alarak, X.
yzyl ortalarnda fizik corafyay riyaz corafyaya balamaya ynelik akma yeni
bir yn kazandrmfltr. Mevcut astronomi ve corafya bilgilerini zetleyen el-Hara-
k, bnl-Heysem ve Hzinin gezegen ve yldzlarn hayal mahsul daireler zerin-
de deil, i ie, dzenli ve devaml dnen kresel yzeyler zerinde hareket ettik-
leri grfln ak ve inandrc bir hale getirmifltir. Eski Latince eserlerde onun ese-
rinden bahsedilmekte, ayrca bahsedilen iki eserinin XIII. yzyln byk filozof ve
astronomu Kutbddin fiirznin kaynaklar arasnda getii de grlmektedir.
Abdurrahman el-Hzin
Ebul-Huseyn Ali el-Hzinin Bizans asll klesidir. el-Hzin mahlas efendisinin
Mervdeki Seluklu saraynda hazinedar olmasndan kaynaklanmaktadr. Sahibinin
de desteiyle iyi bir eitim ald; felsefe ve matematik okudu. Sultan Sancar dne-
minde, sarayn da himayesiyle arafltrmalarn srdrd. slam dnyasnda orijinal
gzlemler yapmfl yirmi astronomdan biri olan el-Hzin, uzun yllar en gvenilir
olarak kabul edilen zcinin bulunduu ez-Zcul-Muteberis-Sancar es-Sultn ile
slam dnyasnda teraziler hakknda yazlan en nemli eser olan Kitabu Mznil-
Hikmesini Sultan Sancara ithaf etmifltir. Mznl-hikme adn verdii bu hidros-
tatik terazi hassaslk bakmndan ncekilerden daha stnd.
Resim 10.2
Abdurrahman el-Hzinnin yapt
terazi ile su saatinin maketleri:
Tartmada hata payn 1:60.000e
indirmeyi amalayan mznl-hikme
adn verdii terazi (solda). Dakikalar
gsteren su saati. Terazinin tek
kefesinden akan su yle ayarlanyor ki,
azalan arlna gre, geen zaman
lsn dakikalarla veriyor (sada).
(Kaynak: Fuat Sezgin, slmda lim ve
Teknoloji, Frankfurt J. W. Goethe
niversitesine Bal Arap-slam Bilimler
Tarihi Enstits Mzesinden Bir Ksm
Aletlerin Sergisi, Frankfurt 2004, s. 65,
81.)
Sultan Melikflahtan sonra siyasi buhran bafl gstermesine ramen, Sultan Tapar
zamannda riyaziye ve heyet ilminde meflhur olan Muhammed el-Beyhak, Isfahan
Rasathanesinde alflmalarna devam etti. Taparn olu Mahmud ise Bedul-Ustur-
lb lkapl Ebul-Kasm Hibetullah (. 1139/40) Badatta sultann saraynda ya-
plan rasatlarn baflna getirdi. Bu alim, el-Muribl-Mahmd adn verdii sultan
adna bir zc hazrlad. el-Usturlb ayrca usturlab vs. imal etmesiyle meflhurdu ve
bu iflten byk bir servet kazanmflt.
Hrizmflah Muhammed ve Atszn himayesinde olan Zeynddin el-Crcn (.
1137) tp sahasnda deerli eserler vermifltir. Bunlar arasnda Zahre-i Hrizmflh
adl kitab hakl bir flhret kazanmfltr. Dinler tarihi hakkndaki meflhur el-Milel
ven-Nihlin yazar efl-fiehristn (. 1153), eserini Sultan Sancarn veziri Ebul-Ka-
sm Muhammede ithaf etmifltir. Yine o bn Snya itirazlarnn yer ald el-Mus-
raann mellifidir. Seluklu sultanlarnn tabibi Ebul-Berekt Hibetullah b. Melk
(. 1165) da yine bn Snnn Kitabfl-Sifsndaki pek ok grfln Kitabl-
Muteber adl felsefe kitabnda tenkit etmifltir.
XII. asrn ikinci yars ile XIII. yzyln ilk eyreinde Seluklular ve onlarn ta-
kipisi olan Hrizmflah, Zeng ve Eyyb devletleri sahalarnda ok sayda nl alim
ve felsefeci yetiflti. Bunlarn arasnda felsefe ve kelam sahasnda fiihbddin Yahy
b. es-Suhreverd (. 1191) ile Fahreddin er-Rz (. 1209) iki nemli rnektir.
SIRA SZDE Seluklularda ilim

SIRA ve edebiyatn geliflmesini salayan hususlar aklaynz.
SZDE
3
Seluklu dnyasnda imparatorluk yapsnn gerei olarak farkl alanlarda, fark-
l diller kullanlmaktayd. Seluklu saraynda ve ksmen orduda, Trkler kendi ara-
larnda Trke konuflmaktaydlar. Fars kltrnn baskn etkisiyle brokrasinin,
S O R U yani devletinS Oresm R U dili Farsa, medrese ve ilmin, hukuk belgelerin dili ise Arap-
ayd. Hal byle olunca Trke yaz dili Karahanllarda olduu kadar geliflme im-
kn bulamad. Seluklularn tbii Hrizmflahlarn merkezi olan Hrizm blgesi bu
DKKAT DKKAT
konuda bir istisna teflkil etmektedir. Meflhur lugat alimi ve Keflflf isimli Kurn tef-
sirinin yazar Zemahfler (. 1144), Hrizmflah Atsza ithaf ettii, Arapa bir lugat
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
olan Mukaddimetl-Edebi Hrizm Trkesine de tercme etmifltir. Bu eser bir ba-
kma Mahmud Kflgarnin eserini tamamlar mahiyette olduu iin nemlidir. Ayr-
ca Hrizm sahasnda Yesev halifelerinin, zellikle Hakm Sleyman Atann (.
1186/7) fleyhini taklid ederek yazd hikmetler (Bakrgan Kitab), manev tesirle-
rinin yannda Trkenin de yaflatlmasna katk salamfltr. Yine muhtemelen Mu-
K T A P hammed b.KKaysn T A Pyazp Celleddin Hrizmflaha sunduu Tibynl-Lugtit-Tr-
k al Lisnil-Kangl isimli lugat de ge de olsa bu sahada yazlmfl nemli bir
Trk dili yadigrdr.
TELEVZYON
Seluklularda
TELEVZYON
brokrasi dilinin Farsa olmas, tabiatyle dnemin nazm ve ne-
sir dilinin de Farsa devam etmesine sebep olmufltur. Denebilir ki Fars dili etkili
bir edeb dil haline gelmesini, Gazneli ve zellikle Seluklulara borludur. Yukar-
da da belirttiimiz gibi st mevkilerdeki Seluklu yneticileri, zellikle Sultan Me-
NTERNET N T E R Nsaraylarn
likflah ve Sancar, ET birer ilim ve edebiyat merkezi haline getirmifllerdir. fl-
te bu muhitlerde flairler divanlarn hep Farsa yazmfllard. Baz sultanlar ve hane-
dan yeleri bizzat Fars fliirinden hofllanmaktaydlar ve edeb bir zevk sahibiydiler.
Hatta bunlardan Farsa rubai yazanlar bile vard.
Veys Ramnin mellifi Fahreddin Gurgn Turul Beyin, Emrfl-fiuar Bur-
han ise Sultan Alp Arslann, sonra da olu Melikflahn himayesinde bulunmufllar-
dr. Sultan Melikflahn melikfl-fluars meflhur Muizz (. 1124-27) idi. Bu flair da-
ha sonra Sultan Berkyaruk, Tapar ve Sancarn da yanndadr. Yine Reflid-i Semer-

kand, Fahrfl-fiuar Muhammed, Melikflahn meddahlarndand (methedici).
Ebul-Mefahir-i Rz ise Sultan Taparn himayesindeki flairlerdendi.
Sultan Sancar da uzun sren saltanat sresince bir ok alim ve flairi saraynda
himaye etmifltir. Kasideci Enver, Edib Sbir, Reflid-i Vatvat, Arapa ve Farsa kasi-
deleriyle bilinen Abdlvsi Cebel, Hasan- Gaznev gibi bir ok flair ve ilim adam
onun yanndayd. Sultan Alp Arslannn olu Toganflahn nedimi Ezrak-i Herev
de dnemin nemli flairlerindendir.
Seluklularda Farsann etkisinin sebepleri nelerdir? SIRA SZDE SIRA SZDE

4
MMAR VE SANAT
Byk Seluklular, daha nce kurulan, adafl ve komflusu olan Karahanl ve
Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Trk mimarisinin geliflmesine kat-
k saladlar. Kurulan devletin ksa zamanda imparatorluk boyutuna
S O R U ulaflmas, ge- S O R U
lirlerin artmasna, dolaysiyle de refah seviyesinin ykselmesine sebep oldu. Dier
taraftan slam ve Trk kltrnde kamu binalarn vakflarn yapmas ve vakf m- DKKAT
DKKAT
essesesinin insan tabiatnn ayn zamanda ie ve dfla dnk ynn gayet gzel
ifade etmesi, bu eserlerin yaplmasn zendirmifl ve teflvik etmifltir. mkn, ortam
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ve niyet oluflunca ortaya toplumun yararlanaca saysz mescid (cami), medrese,
hankah/zaviye, han, kervansaray vs. infla edilmeye bafllanmfltr. Yaptklar bu abi-
delerin plan, mimari ve sslemeleri, flphesiz onlarn inan,AMALARIMIZ
zevk ve estetik anla- AMALARIMIZ
yfllarnn bir yansmasdr.
Mescid-i Cumalar K T A P K T A P
Seluklular, Karahanllarn ve Gaznelilerin daha nceki uygulamalarn daha ileri-
ye taflyarak abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mihrap nnde-
ki kubbeli mekan gelifltirdiler. Bylece btn Trkistana ve T E rana
L E V Z Y Odrt
N eyvanl, TELEVZYON
avlulu ve mihrap n kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Byk Seluklulardan
bize ulaflan ilk mescid (cami), nemli ksmlar Melikflah zamannda yaplan Isfa-
han Mescid-i Cumas (Cuma namaz klnan mescid)dr. Kitabelerinden anlaflld-
na gre, 1080 tarihli byk mihrap kubbesi Melikflah, avlu Ndflnda
T E R N E T kuzeydeki NTERNET
Kmbed-i Hk denen kk kubbeli mekan ise 1088 ylnda Melikflahn efli Ter-
ken Hatun adna veziri Tclmlk tarafndan yaptrlmfltr. Drt eyvanl avlu ve re-
vaklar ise Melikflah sonras Seluklu dneminden kalmadr. Daha sonralar bir ok
defa yaplan ilave ve tadilatlarla mescid geniflletilmifltir.
Bu mescid-i cumann zellii, mihrabn nnde, payeli ksmn ortasnda yk-
selen ve avlu tarafnda byk bir eyvana bitiflen muazzam kubbeli mekandr. Bu
blmn harimin dier ksmlarndan belirgin bir flekilde ayrlmas, burann sulta-
nn Cuma namazn klmas iin ayrldn gsterir. XII. yzylda ise avlu cephele-
rinin her birinin ortasna birer eyvan yaplarak drt eyvanl cami tipinin (klasik As-
ya cami tipi) en grkemli rneklerinden biri ortaya kmfltr.
Resim 10.3
Isfahan Mescid-i
Cumas ve Sultan
Melikflahn
mihrabn nne
eklettii grkemli
kubbesi, ran
Daha sonra infla edilen randaki Seluklu camileri kk lekli, tuladan ya-
plmfl, hafif sivri, tromplu kubbelerle Isfahandaki Melikflah kubbesini izlerler. Sel-
uklu camileriyle bafllayan yenilikleri tek bir planda toplayan ilk eser ise 1135 ta-
rihli Zevvare Mescid-i Cumasdr. Bu abide mihrap n kubbesi ile drt eyvanl ve
minareli bir cami olarak byk bir geliflmenin ncs olmufltur. Karahanl ve Gaz-
neli ribat ve saraylarnda uygulanan drt eyvanl plan flemas, ilk defa burada, bir
camide uygulanmfltr. 7.45 m. apndaki kubbe, planda yerini almfltr. Bu plan
sonraki camilerde de uygulanmfltr.
Sultan Taparn Glpayeganda (Crbzekn) yaptrd mescid-i cumann ise,
kare bir mekan zerine mukarnasl tromplarla hafif sivrilen bir kubbesi vardr. i
Terken Hatun kubbesi gibi geometrik izimlerle sslenmifl, dflarda tromplar giz-
lenmifltir. Yine Sultan Taparn yaptrd Kazvin Mescid-i Cumas ise kaln tula
duvarlar zerine gl dz tromplarla ok sade fakat grkemli bir kubbe yapsna
sahiptir. Duvarlarnda Gaznedeki Sultan Mesudun sarayndaki gibi, dilimli ke-
merlerden bir friz ile stnde iekli kf ile yazlmfl bir kitabe kufla, bu sade
mekana bir zenginlik katmaktadr. Yine bu flehirde ayn hkmdarn zamannda
yaplan Mescid-i Haydariyye de dier bir Seluklu eseridir.
Seluklu kubbelerinin geliflmifl zengin i yaplarna ramen, dfllar sslemesiz
sade, sk tula rgl, kbik ve masif yzeylerle kapldr. Kbik gvde zerinde,
sekizgen bir geiflten sonra hafife sivrilen kubbe, Seluklularn gelifltirdii bir
kubbe tipidir; dolaysiyle dfltan hakim bir konumda grnen kubbe ile orijinal bir
cami mimarisi ortaya kmfltr. Gaznelilerin daha nce uygulad kubbe-eyvan
birleflmesini de Seluklular gelifltirmifllerdir.
SIRA SZDE Seluklu mescid-i cumalarnn zellikleri nelerdir?

SIRA SZDE
5
Minareler
D fi N E L M
Mslman DTrkler
fi N E L Mtarih boyunca coraf ve kltrel zeliklere gre eflitli minare
tiplerini uygulamfllardr. Byk Seluklular da randa ince ve uzun, silindirik mi-

S O R U nareleri benimsemifllerdir.
S O R U En eski Seluklu eseri olan, 1058 tarihli, Turul Bey za-
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

manndan kalan Damgan Mescid-i Cumasnn minaresi, yukarya doru incelerek

ykselen silindirikti. Ortasnda mavi ve firuze srl kare panolardan kabartma rg-
l kf kitabe kufla bulunan bu minare, ayn zamanda Seluklularn ilk inili mi-
mar eseridir. Keza Svedeki Mescid-i Meydann minaresi Turul Bey zamannda
1061, Zevvaredeki Mescid-i Pamenarn minaresi ise Alp Arslan zamannda 1068
ylnda yaplmfltr.
Kmbed ve Trbeler
Seluklulur zamannda iki tip mezar yapsna rastlanr: Kmbed ve trbe. Kmbed-
ler genellikle altta mumyalk kat bulunan silindirik veya okgen gvdeli yaplar-
dr. ten kubbe, dfltan klahla rtldr. Trbeler ise mumyalk bulunmayan, ka-
re planl ve zerleri kubbeyle rtl yaplardr. Mescidlerde olduu gibi kmbed-
lerde de Byk Seluklular, Karahanl ve Gazneli geleneine balanr. Dmgnda
silindirik gvdeli ihil Duhteran (Krk Kzlar) Kmbedi ile Isfahann gneyinde
Eberkhda sekizgen Kmbed-i Ali, Turul Bey zamanndan kalan en eski km-
bedlerdir. Kmbed-i Ali randaki tula kmbedlerin aksine tafltan yaplmfltr. Kaz-
vin ve Hemedan arasnda 1067 ve 1093 tarihli daha geliflmifl iki kmbed rnei g-
nmze ulaflmfltr. Bunlar sekizgen planl, kfleler silindirik kuleli ve ift kubbeli-
dir, tuladan yaplmfltr. Kmbedlerden birinde iki, dierinde bir kulenin iinde
merdivenler vardr. Kitabeleri ve Trk ssleme sanatnn bir hazinesi olan ok zen-
gin tula sslemeleri vardr. duvarlar da Seluklularn en eski, renkli kalem iflle-
riyle donatlmfltr. Bunlara yakn uslpta yaplmfl dier bir kmbed de Dem-
vendde bulunmaktadr.
Resim 10.4
randa Kazvin-
Hemedan arasnda
bulunan Harrakan
Kmbedleri ve
detay grnfl.
XI. yzyl sonunda Serahsta (Trkmenistan) yaplan Ebul-Fazl, Meyhenede

Ebu Said ve Vekilbzrda Abdullah b. Breyde trbeleri, bilinen en eski Seluklu
trbelerindendir. Sultan Sancarn Mervdeki 1157 tarihli trbesi ise Byk Seluk-
lularn trbe mimarisinde gsterdikleri geliflme ve yeniliklerin bir toplamdr. 17 m.
apndaki kubbesiyle Dnya mimarisinin nemli eserlerinden biridir.
Ribatlar (Kervansaraylar)
Karahanl ve Gaznelilerin gelifltirdikleri ribat mimarisini devam ettiren Byk Seluk-
lular, genellikle kare planl, drt eyvanl, revakl avlulu ribatlar yapmfllardr. Anuflir-
van (1029-1049) ve Zaferan (XI. yy.) ribatlar ilk Seluklu ribatlardr. Ancak Byk
Seluklu dneminden kalan en nemli ribat, Niflabur-Serahs arasnda, 1114/5te Sul-
tan Tapar dneminde infla edilen Ribat- fieriftir. Gazneli dnemi eseri
Resim 10.5
Byk
Seluklulardan
kalan en nemli
abidelerden biri
olan, Niflabur-
Serahs arasnda,
1114/5te Sultan
Tapar dneminde
infla edilen Ribt-
fierif.
Ribt- Mhye benzeyen bu ribat, kareye yakn asl yap ile bunun nnde ya-
tk dikdrtgen blm ve drt eyvanl bir avlu etrafnda sralanmfl mekanlardan
oluflmaktadr. Dfltan kaleye, iten ise bir saraya benzer zenginliktedir. Kitabelerin-
den anlaflldna gre, efli Sultan Sancar ile birlikte Ouzlarn elinde esir iken Ter-
ken Hatun 1154/5te bu ribat tamir ettirmifltir.
Medreseler: Byk Seluklularn baflta Nizamiye Medreseleri olmak zere bir
ok medrese yaptrdklar bilinmektedir. Ama ne yazk ki bunlarn byk ksm g-
nmze ulaflamamfltr. Karahanllarda bafllayan eyvanl, avlulu flemay gelifltirerek
devam ettirmifllerdir.
Saraylar: Saraylar da insanlarn ve tabiatn verdii tahribat nedeniyle gnm-
ze ulaflamamfltr. Byk Seluklularn son baflkenti Mervde Sultan Sancar dne-
minde youn bir imar faaliyeti yrtlmfltr. Burada ierisinde mescid-i cumann,
Sultan Sancarn trbesinin de bulunduu, 4 km2lik bir alan kaplayan Sultan Ka-
lede saray da bulunmaktayd. Bu sarayn 45x39 m. boyutunda, elli odal olduu
bilinmektedir.
zet
N
A M A
Seluklu medeniyetinin nasl bir ortamda ortaya dirmek iin alan Nizamiye Medreselerinin de
1 ktn belirleyebileceksiniz. nclyle arlkl olarak fkh, hadis, kelam
Seluklu toplumunda nfus, ounluu olufltu- gibi din ilimlerin yannda, herhalde daha ok
ran yerleflik ve gayri Trk topluluklar ile kendi- medrese dfl eitimle felsefenin yannda astro-
leriyle birlikte gelen ve gelmeye devam eden ve nomi, fizik, matematik, cebir, corafya gibi ms-
zamanla yerleflik hayata da adm atan Trkmen- pet ilim dallarnda da nemli bulufllarn yapld-
lerden oluflmaktayd. Seluklu yneticileri, ko- , eserlerin yazld grlmektedir. Gazzlnin
nar-ger ve yerleflik bu iki nemli kitle arasnda eserleri kelam, felsefe ve tasavvuf arasnda yeni
dengeleri korumay salad oranda baflarl ol- dengelerin kurulmasna sebep olmufl, Nizaml-
mufllardr. Bu baflarda gulam sisteminin de kat- mlk yazd siyasetname ile siyaset bilimine ve
ks olmufltur. Nitekim Trk, gayri Trk ayrm tarihe katk salamfl, mer Hayyam ve ekibinin
yapmadan, herkesi liyakati dorultusunda istih- astronomi, cebir ve takvim (Celliyye Takvimi)
dam ederek deerlendirmifltir. alflmalar baz yenilikler getirmifl, sfizar ve el-
Bu dengeleri korumada, pek tabiidir ki merkez Hzin baz lm aletleri icat etmifllerdir.
N
ynetimi glendirmifl olmalarnn byk pay
vardr. Nitekim bunu en iyi baflardklar Sultan A M A
Seluklular dneminde mimar ve sanattaki ge-
Melikflah dneminde imparatorluk her ynyle 4 liflmeleri belirleyebileceksiniz.
zirveye kmfltr. Ancak bu zor gereklefltirilen, Byk Seluklular, Karahanl ve Gazneli devlet-
ama ne yazk ki srekli klnamayan bir husus- lerinin birikiminden faydalanarak Trk mimarisi-
tur. flte Byk Seluklu Devleti ok uzun sre nin geliflmesine katk saladlar. Onlar abidevi
olmasa da huzur ve refah ortamn salayabilmifl- bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mih-
tir ki, medeniyet boyutuna ulaflabilmifltir. Yani rap nndeki kubbeli mekan gelifltirdiler ve b-
merkez otoritenin gl olduu, Trkmenlerin tn Trkistana ve rana drt eyvanl, avlulu ve
ve yerli halklarn hoflnut edildii dnemlerde Sel- mihrap n kubbeli bir cami modeli hakim oldu.
uklular medeniyeti oluflturan, eitim, ilim, ede- randa ince ve uzun, silindirik minareleri benim-
biyat ve dflnce hayat ile mimar ve sanat alan- sediler. En eski Seluklu eseri olan, 1058 tarihli,
larnda geliflme kaydedebilmifllerdir. Turul Bey zamanndan kalan Damgan Mescid-i
N
Cumasnn minaresi, yukarya doru incelerek
A M A
Nizamiye Medreselerinin Ortaa slam dnyas- ykselen silindirik bir yapdayd. Kmbed ve tr-
2 na katklarn deerlendirebileceksiniz. be mimarisinde de gelenei gelifltirerek devam
Her fleyden nce smail/Btn propagandalar ettirdiler. Harrakan kmbedleri ve Mervdeki Sul-
karflsnda Ehl-i Snnet inancnn glenmesi sa- tan Sancar Trbesi trnn en geliflmifl rnekle-
land. Nizamiye Medreseleri vakf kurulufllar idi. ridir. zellikle tula ile geometrik sslemeler ve
Yani mstakil bteleri, gelir kaynaklar vard; kf yaz geliflmifltir. Ribat mimarisinde ise kare
idar ve eitim personeline maafl veya ayn gelir planl, drt eyvanl ve revakl avlulu tipi gelifltir-
denmekteydi. rencilere ise yatp kalkacakla- mifllerdir. Gnmze ulaflabilen Seluklu ribat
r odalar verilmekte, beslenme ihtiyalar karfl- Ribat- fierif dfltan kaleye, iten bir saraya ben-
lanmakta, ayrca burs da tahsis edilmekteydi. Bu zer bir zenginliktedir. Seluklularn eyvanl, av-
yenilikler tabiatiyle eitimi cazip hale getirmekte lulu plan ile Karahanl geleneini devam ettirdik-
ve en nemlisi fakir rencilere imkan ve frsat leri medresenin, saysz eser infla edildii halde
eflitlii salamaktayd. gnmze ulaflamadklar iin ayrntl zellikleri
N
bilinmemektedir. Byk Seluklularn son bafl-
A M A
Seluklular dneminde ilm faaliyetlerin mahiye- kenti Mervde Sultan Kale iinde bulunan
3 tini aklayabileceksiniz. 45x39m. apnda, elli odal saray gnmze ula-
Byk Seluklular dneminde smail/Batn pro- flabilmifltir.
pagandalarn etkisiz klp Snn inanc glen-
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Seluklularn devleti kurma 6. Nizamlmlk ile ilgili olarak afladakilerden hangisi
dneminde geirdikleri srelerden deildir? sylenemez?
a. slam dinini kabul etmeleri a. Sultan Melikflahn istei zerine meflhur Siyset-
b. Yerleflik hayata gemeleri nme isimli eserini yazmfltr.
c. Kendilerinden baflka topluluklarla birlikte yaflamalar b. 1018de Tsta domufltur.
d. Abbasi halifesine tbi olmalar c. Nizamlmlk lkab Abbasi halifesi tarafndan
e. Yeni bir corafyaya gmeleri verilmifltir.
d. Nizamiye Medreselerinin kurucusudur.
2. Afladakilerden hangisi Nizamiye Medreselerinin ku- e. Karahanllarn hizmetinde bulunmufltur.
rulufl nedenlerinden biri deildir?
a. smaillerin propaganda faaliyetlerini etkisiz ha- 7. Celal Takvimi ile ilgili olarak afladakilerden hangi-
le getirmek si yanlfltr?
b. Ehl-i Snnet akidesini glendirmek ve yaymak a. Adn Sultan Melikflahn Celleddin lkabndan
c. Devlet ynetiminde ihtiya duyulan kadrolarn almfltr.
yetifltirilmesi b. Gnefl ylna gre hazrlanmfltr.
d. Madd bakmdan frsat eflitliini salamak c. Takvimin bafllangc 15 Mart 1079tur.
e. slm gayri mslimler arasnda yaymak d. Gregoryen Takviminden esinlenerek yaplmfltr.
e. Doru tarihleme veren yanlgsz takvimlerin il-
3. Seluklularn Nizamiye ve dier medreseleri kurma- kidir.
lar afladakilerden hangisiyle aklanabilir?
a. Siyasette salanan baflary aklda ve gnlde de 8. Seluklularda kullanlan dil-saha efllefltirmelerinden
tesis etmek istenmesi hangisi dorudur?
b. Mslman ocuklarn gayrimslim okullara git- a. Saray dili - Arapa, lim dili - Farsa, Resmi dil -
melerini engellemek Trke
c. Halifenin Seluklulara eitim konusunda basks b. Saray dili - Farsa, lim dili - Trke, Resmi dil -
d. Halkn eitim kurumlarna youn talep gstermesi Arapa
e. Araplarn Seluklular kadar eitime nem ver- c. Saray dili - Trke, lim dili- Arapa, Resmi dil -
memeleri Farsa
d. Saray dili - Trke, lim dili- Farsa, Resmi dil-
4. Afladakilerden hangisi Seluklu dnemi ilim adam- Arapa
larndan biri deildir? e. Saray dili - Arapa, lim dili- Trke, Resmi dil-
a. Gazzl Farsa
b. mer Hayyam
c. bn-i Haldun 9. Seluklularda imar faaliyetlerini teflvik eden ana un-
d. Eb Htim sfizr sur afladakilerden hangisidir?
e. el-Harak a. Vakf messesesi
b. Mevcut yaplarn ihtiyalar karfllamamas
5. Afladakilerden hangisi makam sahiplerinin ilm ve c. Sultann zenginler zerindeki basklar
edeb eserlerin oluflturulmasna destek vermesinin ne- d. Yaplan eserlerden byk kazanlar salanmas
denlerinden biridir? e. Dflk maliyetlerle byk eserlerin yaplabilir
a. Maliyetlerinin dflk olmas olmas
b. Eserin kendilerine ithaf edilecei iin adnn ya-
ylmasna sebep olmas
c. Bu tarz alflmalara destek vermeyenlere kt
gzle baklmas
d. Sultanlarn bu ynde ferman karmalar
e. Gayri mslimler ile yarfl iinde olmalar

10. Afladakilerden hangisi Seluklu camileri ile ilgili 1. d Yantnz doru deilse, Seluklu Medeniyetini
olarak sylenemez? Hazrlayan Ortam konusunu yeniden gzden
a. Karahanl ve Gazneli mimari uygulamalar Sel- geiriniz.
uklular tarafndan daha da gelifltirilmifltir. 2. e Yantnz doru deilse, Nizamiye Medresele-
b. Trkistan ve rana drt eyvanl, avlulu ve mih- ri konusunu yeniden gzden geiriniz.
rap n kubbeli cami modeli hakim olmufltur 3. a Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat ko-
c. Seluklu camilerinde minare gelenei yoktur. nusunu yeniden gzden geiriniz.
d. Gnmze ulaflan ilk Seluklu mescidi Isfahan 4. c Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat ko-
Mescid-i Cumasdr. nusunu yeniden gzden geiriniz.
e. Daha sonra infla edilen randaki Seluklu cami- 5. b Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat ko-
leri, kk lekli ve tuladan yaplmfltr. nusunu yeniden gzden geiriniz.
6. e Yantnz doru deilse, Nizamlmlk konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz doru deilse, mer Hayyam konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
9. a Yantnz doru deilse, Mimar ve Sanat ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
10. c Yantnz doru deilse, Mescid-i Cumalar ks-
mn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Seluklular bozkr hayat tarzndan, kltrnden cihan
devletine, dier bir deyiflle imparatorlua, dolaysyla
yeni bir medeniyete giden yola girdiler. Onlar aslnda
drt nemli sreci birlikte yafladlar: Mslman olarak
din deifltirdiler. Bozkrdan Horasana inerek yafladkla-
r corafyay deifltirdiler ve bununla birlikte yerleflik
hayata adm attlar. Ve geldikleri bu topraklarda yrr-
lkte olan idar tecrbeden, birikimden yararlandlar,
gulam sistemini benimseyerek devletlerini kurdular. K-
sa srede birlikte yafladklar bu byk deiflim, Seluk-
lu mparatorluunun, dolaysiyle medeniyetinin temel-
lerini oluflturdu.

smail fiann Snn slam Dnyasna ynelik faaliyetle- Seluklular, daha nceki uygulamalar gelifltirerek abi-
ri endifle verici boyuttayd. Snnler Kahirede el-Ezher devi bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mih-
veya Drl-Hikmede yetifltirilen smail dlerin (da- rap nndeki kubbeli mekan gelifltirdiler ve btn Tr-
veti) youn bir mezhep propaganda faaliyeti ile karfl kistana ve rana drt eyvanl, avlulu ve mihrap n
karflya idi. Bu durum pek tabii Abbas hilafetini ve kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Byk Seluklu-
onun koruyuculuunu stlenen Seluklular rahatsz et- lardan bize ulaflan ilk mescid (cami), nemli ksmlar
mekteydi. Seluklular smaillerin bu propaganda faali- Melikflah zamannda yaplan Isfahan Mescid-i Cuma-
yetlerini etkisiz hale getirmek, Ehl-i Snnet akidesini sdr (1080). Bu mescid-i cumann zellii, mihrabn
glendirmek ve yaymak; ayrca devlet ynetiminde ih- nnde, payeli ksmn ortasnda ykselen ve avlu tara-
tiya duyulan kadrolarn yetifltirilmesi ve madd bakm- fnda byk bir eyvana bitiflen muazzam kubbeli me-
dan frsat eflitliini salamak iin adeta bir eitim sefer- kandr. Bu blmn harimin dier ksmlarndan belir-
berliine girifltiler. Snn slam Dnyasnn gelecei iin gin bir flekilde ayrlmas, burann sultann Cuma nama-
byk nem taflyan bu byk projeyi Sultan Alp Ars- zn klmas iin ayrldn gsterir. XII. yzylda ise av-
lann veziri Nizmlmlk bafllatt. lu cephelerinin her birinin ortasna birer eyvan yapla-
rak drt eyvanl cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en
Sra Sizde 3 grkemli rneklerinden biri ortaya kmfltr.
Tarih boyunca ilim ve sanatn geliflmesinde himaye un- Seluklu kubbelerinin geliflmifl zengin i yaplarna ra-
suru byk nem taflmfltr. Orta a slam ve Trk men, dfllar sslemesiz sade, sk tula rgl, kbik ve
devletlerinde olduu gibi, Seluklularda da iktidar sahi- masif yzeylerle kapldr. Kbik gvde zerinde, sekiz-
bi olan sultan, melik, vezir ve dier brokratlar ile ser- gen bir geiflten sonra hafife sivrilen kubbe, Seluklu-
vet sahiplerinin, saraylarnda alim, edip veya flairleri larn gelifltirdii bir kubbe tipidir; dolaysiyle dfltan ha-
toplayp himaye ve teflvik ettiklerine flahit olmaktayz. kim bir konumda grnen kubbe ile orijinal bir cami
Makam mevki sahiplerinin bu sekin kiflilere kol kanat mimarisi ortaya kmfltr.
germeleri, aslnda onlarn flnndand. nk her yaz-
lan eser kendisine vgler dzlerek ithaf edilecei
iin, onun adnn yaylmasna ve yaflatlmasna sebep
oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine ka-
muoyu oluflturmann zeminini hazrlyordu. Devlet
adamlar bu konuda byk bir rekabet iindeydiler. Ta-
biatiyle bu gelenek de ilm ve edeb eserlerin ortaya
kmasn, ilim ve edebiyatn geliflmesini, yaygnlaflma-
sn tetikliyordu. Denebilir ki medreseler doru kabul
edilen bilgiyi topluma ulafltrmay, himaye usl ise il-
min, dil ve edeb zevkin geliflmesini salamaktayd.
Sra Sizde 4
Seluklularda brokrasi dilinin Farsa olmas, tabiatyle
dnemin nazm ve nesir dilinin de Farsa devam etme-
sine sebep olmufltur. Denebilir ki Fars dili etkili bir ede-
b dil haline gelmesini, Gazneli ve zellikle Seluklula-
ra borludur. Yukarda da belirttiimiz gibi st mevki-
lerdeki Seluklu yneticileri, zellikle Sultan Melikflah
ve Sancar, saraylarn bir ilim ve edebiyat merkezleri
haline getirmifllerdir. flte bu muhitlerde flairler divanla-
rn hep Farsa yazmfllard. Baz sultanlar ve hanedan
yeleri Fars fliirinden hofllanmaktaydlar ve edeb bir
zevk sahibiydiler. Hatta bunlardan Farsa rubai yazan-
lar bile vard.
Fazlolu . (2005). Trk Felsefe-Bilim Tarihinin Seyir
Defteri (Bir nsz), Dvn m Arafltrmalar, 18, s.
1-57.
slm Ansiklopedisi. (1940-1987). I-XIII, stanbul:
M.E.B. (lgili maddeler).
Kprl. M. F. (2003). Trk Edebiyat Tarihi, Ankara:
Aka..
Kymen. M. A. (1992). Byk Seluklu mparatorlu-
u Tarihi, III (Alp Arslan ve Zaman), Ankara.
Makdisi. G. (2004). Ortaada Yksek retim, s-
lm Dnyas ve Hristiyan Bat, (ev. A. H. avu-
flolu - H. T. Baflolu), Ankara.
Ocak. A. (2002). Seluklularn Din Siyaseti, stan-
bul: Tarih ve Tabiat Vakf.
fieflen. R. (2004). Seluklular Devrinde lme Genel Bir
Bakfl, III. Uluslar aras Mevlna Kongresi, 5-8
Mays 2003, Konya, s. 233-244.
TDV slm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXIV (lgi-
li maddeler).
Turan. O. (2005). Seluklular Tarihi ve Trk-slm
Medeniyeti, stanbul: tken Neflriyat.
Zebhullah-i Saf. (2002). ran Edebiyat Tarihi, ev.
Hasan Almaz, stanbul.

Büyük Selçuklu Tarihi - AÖF PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Büyük Selçuklu Tarihi - AÖF PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2357

BYK SELUKLU TARH

Copyright 2011 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

lme Deerlendirme Sorumlusu

Kitap Koordinasyon Birimi

Byk Seluklu Tarihi

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.

Kurulufl Dnemi....................................................................... 1 1. NTE

Turul Bey Zaman.................................................................. 22 2. NTE

Alp Arslan Zaman................................................................... 40 3. NTE

Aninin Fethi .................................................................................................. 44

4. NTE Melikflah Zaman...................................................................... 60

5. NTE Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) .. 78

Arslan Argunun syan ........................................................................... 84

Sancar Dnemi ........................................................................ 100 6. NTE

7. NTE fiube Hanedanlar (Meliklikler) ............................................... 122

Atabeylikler. ............................................................................. 146 8. NTE

Byk Seluklu Devlet Teflkilat ............................................ 172 9. NTE

Sultann Belirlenmesi ve fiehzade syanlar ................................................. 176

10. NTE Kltr ve Medeniyet................................................................ 194

SELUKLULAR VE OUZLAR TELEVZYON TELEVZYON

Ouzlar, ilerinden Seluklular ve Osmanllar gibi iki nemli hanedan kara-

SIRA SZDE Ouzlarla Seluklular

Trklerin slmiyeti kabul konusunda daha detayl bilgi iin bkz.

DKKAT Trklerde ailenin,

ARI BEYN DOU ANADOLU KEfiF AKINI

ARI VE TURUL BEYLERN RYSET

SIRA SZDE Daha tarih sahnesine

yararlanmak dflncesiyle, Seluklulara kendi topraklarnda kfllaklar verdi. Sel-

HORASANA G VE GAZNELLERLE MCADELE

nceki olaylardan da ders karmfl olarak Seluklular tahrik etmemeyi neriyor-

Serahs-Talhb Savafllar ve Seluklularn Devlet ln

grntsne ramen, onlar bu flehirlere Turul Beyin tayin etmesinden anlaflld-

man Trkmenlerin basknlarna uramaktan da kurtulamyordu. Seluklular zaten

mas durumunda bile, ordudaki ok sayda hayvannn ihtiyacn karfllamayaca

Gaznelilerin kendilerinin beflte biri kadar olan bir orduya yenilmifl

DEVLETN KURULUfiU VE YAPILANMASID fi N E L M D fi N E L M

16 Byk Seluklu Tarihi

DKKAT Seluklu Devletinin

6. Seluklularn Maverannehirde tehlike olarak g-

Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar

DEVLETN MAHYET VE LK FETHLER

onun ekilmesini yeterli grmeyerek, Taberistan seferinden henz dnmfl olan

TRK AKINLARI VE BZANS LE LfiKLER

Seluklu Devletinin kurulufl aflamasnda, Trkmenlerle ilgili olarakSIRA

Bununla birlikte Seluklu sultanlar zerine devlet olduklar D fi Arap,

Pasinler (Hasankale) Zaferi K N T ETR NA E PT KN TE RT NAE TP

Turul Beyin Anadolu Seferi

Byk Seluklu Devletinin Bizans politikasnn hangi temel esaslara dayandn

Bveyhoullar, 932-1056 yllar arasnda Fars, Hzistan, Kirman, Cibl D K ve

Daha nce flubeler hlinde bulunan Bveyhoullar, 1044 N Tylnda

Turul Beyin Birinci Badad Seferi

slm devlet anlayflna gre, tm mslmanlarn emiri olan halifenin, D baflka

Ancak Turul Beyin gelifli zerine Badaddan kaan Trk T E kuvvetleri

Turul Beyin Badad seferini, Halifenin stats bakmndan nasl deerlendirirsiniz?

kinci Badad Seferi

Turul Beyin Halifenin Kz ile Evlenmesi

reddedildi. Ancak Turul Bey vazgemek niyetinde deildi. Veziri Amidlmlk