Professional Documents
Culture Documents
Suları Nasıl Tükettik - Sandra Postel
Uploaded by
Hasan BurseviOriginal Title
Copyright
Available Formats
Share this document
Did you find this document useful?
Is this content inappropriate?
Report this DocumentCopyright:
Available Formats
Suları Nasıl Tükettik - Sandra Postel
Uploaded by
Hasan BurseviCopyright:
Available Formats
00- edebiyat knye:01 hatiralar 005-430 29.01.
2015 13:57 Page i
B
Ge nel Ya yn: 1827
i
00- edebiyat knye:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:57 Page ii
NCELEME-ARATIRMA
SULARI NASIL TKETTK
ZGN ADI
LIQUID ASSETS-OCEANS IN PERIL
SANDRA POSTEL, MICHELLE ALLSOPP, RICHARD PAGE,
PAUL JOHNSTON, DAVID SANTILLO
ingilizce aslndan eviren
AYE BACI
trkiye i bankas kltr yaynlar
trkiye erozyonla mcadele,
a alandrma ve doal varlklar koruma vakf (tema)
genel mdrl (2009)
Sertifika No: 11213
editr
LEVENT CNEMRE
grsel ynetmen
B ROL BAY RAM
dzelti
NECAT BALBAY
grafik tasarm uygulama
TRKYE BAN KA SI KL TR YA YIN LA RI
1. bask: 2000 adet, ocak 2010, istanbul
ISBN 978-9944-88-787-8
bask
YAYLACIK MATBAACILIK
litros yolu fatih sanayi sitesi no: 12/197-203
topkap istanbul
(0212) 612 58 60
Sertifika No: 11931
Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.
Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda
gerek metin, gerek grsel malzeme hibir yolla yaynevinden izin alnmadan
oaltlamaz, yaymlanamaz ve datlamaz.
TR K YE BAN KA SI KL TR YA YIN LA RI
istiklal caddesi, no: 144/4 beyolu 34430 istanbul
Tel. (0212) 252 39 91
Fax. (0212) 252 39 95
www.is kul tur .com.tr
ii
00- edebiyat knye:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:57 Page iii
nceleme-Aratrma
sular nasl tkettik
SANDRA POSTEL, MICHELLE ALLSOPP,
RICHARD PAGE, PAUL JOHNSTON,
DAVID SANTILLO
Editr Lisa Mastny
eviren Aye Bac
A
iii
00- edebiyat knye:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:57 Page iv
iv
00- edebiyat knye:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:57 Page v
NDEKLER
BRNC KTAP
SULARIMIZ
Yazar Hakknda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
Teekkr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
zet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
Gi ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
Ha sar Tes pi ti - Bu Nok ta ya Na sl Gel dik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
G ven li me Su yu in Sa lk l Su Hav za la r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Eko sis tem G ven li i Sa ye sin de G da G ven li i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Teh dit le ri Azalt mak, Es nek li i Ko ru mak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
21. Yz y la Su Po li ti ka la r n Ta nt mak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
Notlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
ekiller, Tablolar ve Metin Kutular
e kil 1: K re sel Su Dn g s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
e kil 2: Aral G lne Ne hir Ak , 1926-2003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
e kil 3: B yk Ba raj lar ve Ka nal lar Al tn da Ko lo ra do
Neh rinin De bi si, 1904-2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
e kil 4: Ba raj n ce si ve Son ra sn da Mis sou ri
Neh rinin De bi si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
e kil 5: Ba z Bl ge ler de ve Dn ya Ge ne lin de Azot lu
Gb re T ke ti mi, 1960-2003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
e kil 6: Bos ton Ken tin de Su T ke ti mi, 1960-2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
e kil 7: Pro te in ve Ka lo ri Sa la mak in Kul la n lan Su . . . . . . . . . . . . .62
v
00- edebiyat knye:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:57 Page vi
Tab lo 1: Su Hav za la r n Ko ru ya rak Art ma Te sis le ri
Kur mak tan Kur tu lan Ba z abd Kent le ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
Tab lo 2: Tat l Su Eko sis tem le ri nin De i ti ril me si ne
Ge ti ri len S nr la ma la ra r nek ler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
Me tin Ku tu su 1: Ne hir ler, Su lak Alan lar, Ta kn Ova la r
ve Di er Tat l Su Eko sis tem le ri Tarafndan Salanan
Ya am Des tek Hiz met le ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
Me tin Ku tu su 2: Tat l Su Eko sis tem le ri ve Sun duk la r
Hiz met le r ze rin de n san la rn Et ki le ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Me tin Ku tu su 3: me Su yu Kay nak la r n ve Bi yo lo jik
e it li li i Ko ru mak: Qui to-Ek va dorda ki Su Hav za s
Va kf Fo nu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Me tin Ku tu su 4: Ye ni Ba raj ya da Ka nal Ya pm la r n
n le mek in Su yu Ko ru mak: Bos ton Ken tin de ki Ba a r . .45
Me tin Ku tu su 5: G da, Ge im ve Eko sis tem G ven li i
in Su yun De e ri ni Bil mek: Ku zey do u
Ni jer yada ki Ha de ji a ve Ja maare Ta kn Ova la r . . . . . . . . . . . . . . .60
Me tin Ku tu su 6: Su Po li ti ka la r n Gn cel le mek in
On ki n ce lik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
vi
00- edebiyat knye:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:57 Page vii
KNC KTAP
OKYANUSLAR TEHLKEDE
Yazarlar Hakknda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
Teekkr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103
n sz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
zet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109
Ok ya nus lar da ki e it li lik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Ba lk Tar la la r nn T ken me si nin Ya rat t Teh li ke ler . . . . . . . . . . . . . .129
De i en k lim, De i en De niz ler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
De niz le ri Kir let mek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
De niz le re z gr lk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
Notlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193
Di zin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225
ekiller, Tablolar ve Metin Kutular
e kil 1: K re sel Ba lk Av, De niz ler de Av ve
Ba lk ift lik le ri, 1950-2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
e kil 2: Dn ya da ki Ba lk Stok la r nn Du ru mu, 2005 . . . . . . . . . . . . .130
Tab lo: Kri tik Du rum da ki De niz Eko sis tem le ri nin
Ko run ma D ze yi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
Me tin Ku tu su 1: k lim De i ik li i nin Ku zey Ku tup
Bl ge sin de ki De niz Can l la r na Et ki si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
Me tin Ku tu su 2: k lim De i ik li i nin An tark ti kada ki
Kril le re Et ki si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Me tin Ku tu su 3: Son D nem de ki B yk Pet rol S zn t la r
ve Et ki le ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
vii
00- edebiyat knye:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:57 Page viii
viii
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 1
BRNCKTAP
Sularmz
TATLISUEKOSSTEMLERNKORUMANINNEM
(WORLDWATCHRAPORU170)
SANDRAPOSTEL
LisaMastny,Edi tr
1
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 2
2
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 3
YAZARHAKKINDA
Sandra Postel abdde Amherst-Massachusettste bulu-
nanKreselSuPolitikasProjesinin(GlobalWaterPolicy
Project)yneticisi,MountHolyokeniversitesievreBi-
limleri Blmnde Misafir retim Grevlisi ve kdemli
Worldwatch yesidir. 1997 ylnda pbs tv kanal tarafn-
danbelgeselletirilenLast Oa sis (SonVaha,1992) vePil -
lar of Sand: Can the Ir ri ga ti on Mi rac le Last? (Kumdan
Stun: Sulama Mucizesi Uzun mrl Olabilir mi?,
1999)kitaplarnndayazardr.Sonkitabise,BrianRich-
terilebirlikteyazdRi vers for Li fe: Ma na ging Wa ter for
Pe op le and Na tu redr (Yaam in Nehirler: nsanlar ve
DoainSuYnetimi,2003).TroubledWaters(Bu-
lank Sular) balkl makalesi 2001de Amerikann En
yiBilimveDoaYazlar(BestAmericanScienceandNa-
ture Writing) sekisine girmitir. Sandra Postel 2002de
Sci en ti fic Ame ri can dergisitarafndan,bilimveteknolojiye
yapt katklarndan dolay Scientific American 50
dlnelaykgrlmtr.
3
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 4
4
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 5
TEEKKR
Bu projenin aratrma srecinde bana verdii deerli
destekiinBrianNicholsonateekkrborluyum.Ayrca
ilktaslakileilgiliyararlyorumlariinsuuzmanlarEllen
Douglas, Carmen Revenga, Amy Vickersa; Charles V-
rsmartyye; tarm uzman Brian Halweile de teekkr
ediyorum. Bu raporu Worldwatch bal altnda yazma-
ma olanak tanyan Worldwatch Enstits Bakan Chris
Flavine; saduyulu ve dikkatli editrl iin Lisa
Mastnyye;eldeyazlmsayfalarbylesinegzelbirtasa-
rmadntrenLyleRosbothama;pazarlamavedatm
konusundayeteneklerinisergileyenPatriciaShyne,Darcey
RakestrawveCourtneyBerneradateekkrlerimisunu-
yorum.
5
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 6
6
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 7
ZET
Kentselvekrsalalanlar,salklsuhavzalarnnvetatl
su ekosistemlerinin doal olarak gerekletirdii ilemler-
denyararlanarak,allmteknolojikalternatiflerdenok
dahaucuzmaliyetlerleimesuyunuartabilir,alazalta-
bilir, sellerden kaynaklanan hasar hafifletebilir ve dier
toplumsalhedeflereulaabilirler.Fakathemticaripiyasa-
larnbuekosistemhizmetleriiinbirbedelbimemesi,
hemdehkmetlerinbuhizmetlerikorumamassonucun-
da,bunlardanhzlayoksunkalnyor.
Nehirler, gller, sulak alanlar ve dier tatl su ekosis-
temleri topluma pek ok yarar salyor. Su ve balk sun-
mann yan sra, mevsimlik sel sularn depoluyor, seller-
denkaynaklananhasarazaltyorlar.Yeraltsukaynaklar-
nyenidendoldurarak,kurakdnemleriinsudepoluyor-
lar.Kirleticimaddeleriinbirfiltregrevistlenerekime
suyunu artyorlar. Ayrca bu ekolojik ilerin ounu ya-
pansayszcanltrnnyaadbirokfarkldoalor-
tamsunuyorlar.
20.yzylnsustratejileriounlukladoaileibirlii
iindedeil,doayakarhareketetti.Bykbarajlar,set-
ler,kanallarvedierbykmhendislikprojelerininege-
menliindeki bu stratejiler, dnyann byk blmnn
imesuyuna,gdaya,elektrieveseldenetiminekavuma-
7
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 8
snsalad.Amaaynzamandadasuekosistemlerinini-
levlerinibykldebozdu.Denizedoruakannehirle-
rin sularnn barajlar ve rezervuarlar nedeniyle azalma
oran 1950de yzde 5 dolaylarndayken, bugn yzde
35e ulayor. Yataklar deitirilen nehirlerin ou uzun
sre denize dklemiyor; bylece deltalardaki balklk
azalyor ve ky blgeleri bozuluyor. Ayrca sulak alanla-
rn,taknovalarnnveormanlksuhavzalarnnyokol-
masdasellerinvedierdoalafetlerinekonomiveinsan-
larzerindekietkileriniartryor;kreselsnmanedeniyle
sudngsnormaldendahayounhalegeldike,buetki-
nindahadaartacananeredeysekesingzylebaklyor.
Yenisugereksinimlerinikarlamakiinfarklbiryak-
lamart.Neysekidnyannfarklyerlerindekiilerig-
rl kentler, kyler ve tarmsal blgeler ime suyu, gda
gvenliiveseldenetimiiinekosistemleribozmakyerine,
bunlardanyararlanansistemlerinkullanlabileceinigste-
riyor.Buyerleimlerdenoubiryandandahasalklbir
evreyaratrken,dieryandandasakinlerinintasarrufet-
mesinisalyor.
Szgelimioksaydabelediye,salklsuhavzalarnn
doannfabrikalarolduununbilincinevaryorvebunlar
korumakiinmaddikaynakayryor.abddeenaz6kent,
su havzalarn korumaya alarak pahal artma tesisleri
yapmaktankurtuldu.NewYorkkenti,Catskills-Delaware
suhavzasndakikasabalar,irketlervetopluluklarlaibir-
lii iinde, koruma nlemlerine 10 yl iinde 1.5 milyar
abd Dolartutarndayatrmyapyor;byleceinaatna6
milyar abd Dolar, yllk iletim masraf olarak da 300
milyon abd Dolar harcanacak bir artma tesisine gerek
kalmyor.
Bogot-Kolombiya ve Boston-Massachusetts ise etkili
korumaalmalarilesuhavzalarnkorumagiriimlerini
8
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 9
birarayagetirerekhemsermayeharcamalarnazaltthem
de ekosistem hizmetlerini koruma altna ald. Bogotnn
koruma alanndaki baars, yeni su tedarik tesisleri yap-
magereksiniminienaz20yllnaerteledi.Dahagenibir
blgeolanBostonda1980liyllarnsonlarndabalatlan
veConnecticutNehrisularnnkanallarlayndeitirme-
sini sonsuza kadar engelleyerek blge sakinlerinin sadece
sermaye harcamalarndan 500 milyon abd Dolarndan
fazlatasarrufetmesinisalayankararlbirkorumaprog-
ramsayesinde,sutketimi2004te50ylnendkd-
zeyinegeriledi.
Suhavzalarn,sulakalanlarvetaknovalarnnem-
seyipkoruyanstratejiler,ounluuyoksultarmblgele-
rinde yaayan 852 milyon insann saln ve enerjisini
zayflatanalazaltmakasndandabyknemta-
yor.Yamursularnbiriktirmeyntemleriveuygunfiyatl
kkarazisulamateknolojileribirarayagelince,yoksul
iftileryerelsukaynaklarndahaetkilikullanarakmah-
sul artrabiliyor. Topraklarn, sularn ve besinlerin daha
iyi ynetimi sayesinde Madagaskarn baz blgelerinde
sulamaylaretilenpirindrtkatartarkensutasarrufuda
yapld. Kuzeydou Nijeryadaki geni bir takn ovasn
inceleyenuzmanlar,ovanntarm,yakacakodunvebalk-
lk amacyla dorudan kullanmnn net ekonomik fay-
dasnn, ovay byk lde yok edecek olan bir sulama
projesininkinden60katfazlaolduunuortayakard.
Salklekosistemler,sellerdenvedierdoalafetlerden
kaynaklanan korkun kayplara kar ok deerli bir si-
gortasunuyor.2004tekitropikalkasrgalarsrasndayak-
lakbebinHaitilild,onbinlercesideevinikaybetti.
Bufelaketlerdoalafetolaraktanmlandlaramaaslnda
Haiti tepelerindeki aalarn kesilmesi ve dolaysyla sel
sularnntopranzerindenakpbykmiktardatoprak
9
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 10
kaymasna neden olmas, afetin boyutlarn artrd. Hai-
tiyi yok eden kasrgalar, tepelerdeki su havzalarnn b-
yk lde ormanlk olduu komu Porto Rikoda ok
dahaazhasarayolat.
Tpkinsanlarnkonutvehayatsigortasyaptrmasgi-
bi (korkun kayplar nlemek iin), toplumlarn da su
havzalarnn, takn ovalarnn ve sulak alanlarn korun-
masnayatrmyaparakfelaketlerekarsigortasahibiol-
makiinbirkarlkdemesigerekiyor.Kreselsnma
vebununsudngszerindekiolasetkileri(tropikalka-
srgalarn,ilkbahardakisellerinvemevsimlikkuraklklarn
sklnn ve younluunun artmas), doann felaketleri
kendi yntemleriyle azaltma gcn ve esnekliini daha
danemlihalegetiriyor.
Hkmetlerin su politikalarn ve uygulamalarn, tatl
suekosistemlerinivebuekosistemlerindeerlihizmetlerini
koruyacakekildedzenlemesigerekiyor.Enbyknce-
liinverilmesigerekenkonulariseylesralanyor:me
suyu tedarikilerine su havzalarn korumak iin yatrm
yapmaykmllnngetirilmesi;nehirlerin,gllerinve
diertatlsuekosistemlerininkaytaltnaalnmasvebun-
larnsaliinekolojikhedeflerinkoyulmas;nehirdebi-
lerinideitiren,yeraltsularntketenvesuhavzalarna
zararvereninsanfaaliyetlerinesnrlamagetirilmesi.Bus-
nrlamalarla birlikte etkili bir su fiyatlandrma sistemi de
uygulanrsa su verimlilii (doadan elde edilen suyun bi-
rim fiyat) artacak, bir yandan insanlarn gereksinimleri
karlanrken dier yandan da doann nemli tatl su
ekosistemlerikorunacaktr.
10
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 11
GR
2005ylnda,OrtaAsyadakiAralGlnnkuzeyb-
lmnntamamenkurumasnnlemekamacylamhen-
disler,6metreykseklikteve13kilometreuzunluktabir
setyapmayabaladlar.Birzamanlardnyannenbyk
drdncglolanAral,bugndnyasularndayaanan
ykmncanlbirrneikonumunda.Sovyetyetkililer,bu
glbesleyenikinehrinpamuktarlalarnsulamaktakul-
lanlmasnndahayararlolacanakararverdikten50yl
sonra Aral, sularnn yzde 80ini kaybetmi bulunuyor.
Gl ikiye blnd: Kuzeyde kk ve gneyde daha b-
ykbirgl.Balktrlerininou(ve60binbalknnge-
imkayna)yokoldu.Sularekilinceaakanglya-
tandaki milyonlarca ton tuz ve toz, ilerindeki bcek
ilac artklaryla birlikte rzgarda savrularak havay ve
toprakirletiyor.Afetblgesindeyaayan3milyonin-
sandakanser,solunumyoluhastalklar,kanszlkvedier
hastalklar ok sk grlyor. Binlerce insan da blgeden
ayrld.*1
Set, art arda gelen bu beklenmedik sonular durdur-
may amalayan umutsuz bir giriim. Yetkililer Kk
Aralnsuseviyesinin3metreykseleceini,kurumugl
* Kitaptakilbirimleri,aksibelirtilmedikemetrecinsindendir.
11
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 12
yatann yaklak bin kilometrekaresinin yeniden suyla
dolacan,yalarnartacan,tozfrtnalarnnazalaca-
n umuyor. Fakat bu set de aslnda doaya kar oyna-
nanbirkumar.Kkglyenidencanlandrmaolasl
varamaaynzamandabykgldahadakltpev-
resindekisorunlarkatlayarakartrabilir.
Aral Glndeki felaket, u noktada olmakla birlikte
tekrnekdeil.nsanlarnfaaliyetlerinehirleri,gllerive
diertatlsuekosistemlerinisayszyerdeveekildedei-
tirdi. Aral Glnn lmnn ciddi bir uyar olmasna
karn,yetkililersankitehlikelerivesonulargrmeyecek
kadarkrmgibi,ekolojikadanykcnitelikteyenisu
projeleriuygulamayadevamediyor.
Yerkreninsudngs(suyungnetenaldenerjiyle
deniz,havavekaraarasndakihareketi),yerinebakahi-
bir eyi koyamayacamz bir deerdir ama gnmzde
insanlarnfaaliyetleribudeeritehlikelibiimdebozuyor.
Okyanuslar, buzullar, gller ve derin akferlerde byk
miktarda suyun bulunmasna karn, yerkredeki sularn
sadeceokkkbirksm(yzde1inyzde1indende
az) tatl su ve su dngs iinde yenilenebiliyor. Dnya-
daki yaamn byk blm, bu deerli yalarla (ylda
yaklak 110 bin kilometrekp) srdrlebiliyor.2 (Bkz.
ekil1)
Btndeerlivarlklargibi,kreselsudngsdetop-
lumasreklibiryararsalyor.Nehirler,gller,sulakalan-
lar,akferlervediertatlsuekosistemleriormanlarla,ot-
laklarlavedierkarasalortamlarlabirliktealarak,sel-
leriazaltmaktanyeraltsularnyenilemeyekadarpekok
deerlirnvehizmetiinsanolunasunuyor.(Bkz.Metin
Kutusu1)AralGlblgesindeyaayanlarnbirebirgr-
dklerigibi,buhizmetlerindoasvedeeri,ancakkaybe-
dildiktensonraanlalyor.
12
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 13
e kil 1
K re sel Su Dn g s
110
110
70 Ya
Buharlama-terleme Yzeysel Ak
40
40
Okyanuslardaki buharlama
430 390
390
Bi rim: Yl lk bin
ki lo met re kp
Not:
Ka ra lar ze rin de ki ya (110 bin ki lo met re kp), de niz-d bit ki ve
hay van ya a m n ve b tn ka ra ve tat l su eko sis tem le ri ni des tek le -
yen top lam ye ni le ne bi lir su kay na n sa lar. ki nem li ks ma ay r -
lr: Eva pot rans pi ras yon (bu har la ma-ter le me) ve y zey sel ak.
Eva pot rans pi ras yon ka ra lar da, su lar da ya da di er y zey ler de olu -
an bu har la may la ve ya bit ki le rin trans pi ras yo nuy la su yun at mos fe -
re dn me si dir. Ka ra sal eko sis tem ler den kay nak la nan eva pot rans pi -
ras yon (70 bin ki lo met re kp), or man lar, ot lak lar, ya mur la bes le -
nen eki li alan lar ve su la ma ya pl ma yan di er b tn bit ki ler iin ye -
ni le ne bi lir su sa lar.
Y zey sel ak ne hir ler den, de re ler den ya da ye ral t ak fer le rin den
de ni ze d k len su lar dr. 40 bin ki lo met re kp lk bu su kay na ta -
rm sal su la ma da, sa na yi de, kent ler de ve ne hir le re, de re le re, ye ral t
su sis tem le ri ne ba m l tm can l la rn bes len me sin de kul la n lr.
Kay nak: Bkz. Notlar 2
13
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 14
Avc-toplayclardan en gelimi sulama-tabanl toplu-
luklara kadar btn insan topluluklar gda, su ve geim
iin her zaman tatl su ekosistemlerine baml olmutur.
lk byk uygarlklarn hepsinin nehir kylarnda geliip
bymesibirrastlantdeildir.EskiMsrllar,Nilintarla-
lara su ve besin tayan, toprakta birikmi zararl tuzlar
alp gtren yllk taknlar sayesinde binlerce yl bolluk
iinde yaadlar.3 Ama yine tarihten rendiimize gre,
doann hizmetlerine baml olmak, bu hizmetleri koru-
ma sorumluluunu da beraberinde getiriyor. Yazar Jared
Diamondn ekolojik intihar olarak adlandrd gibi,
topluluklarn baml olduklar ekosistemleri ykmalar,
saysz toplumun kne neden oluyor.4 Bunlarn ara-
sndaeskiMezopotamyadayaamSmerler,ndsNeh-
ri vadisinde yaam Harappalar, Amerika ktalarndaki
Anasazi,HohokamveMayalardayeralyor.5
Gnmzde, kresellemi ve teknolojik adan geli-
midnyamznbugibitoplumsalklerekarbak-
lkkazanmolduunudnyoruz.Oysainsanolunun
sudngsneolanbamllkanlmaz.Dnyadakisu-
lama,sanayiveevselsukullanmnnyzde99undanfaz-
lasdorudannehirler,gllerveakferlerdengeliyor.* Su-
lakalanlarvenehirlerintaknovalarinsanlarsellerden
koruyor,balklariinyumurtlamaalansalyor,yeraltsu
kaynaklarnyeniliyor,toprakverimliliinitazeliyor,suda-
ki kirleticileri artyor. Szgelimi, Gneydou Asyadaki
Mekong Nehri havzasnda, 50 milyonu akn insan bes-
lenmevegeimiinbalabamlbulunuyor;bubalkla-
rnyzde90nehrintaknovasndakibalktarlalarnda
veormankylarndayumurtluyor.6 Salklnehirsistemle-
* Dnyadaki su tketiminin yzde 1inin yarsndan da aznda tuzdan
arndrmayntemikullanlyor.
14
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 15
Me tin Ku tu su 1
Ne hir ler, Su lak Alan lar, Ta kn Ova la r ve Di er
Tat l Su Eko sis tem le ri Ta ra fn dan Sa la nan Ya am
Des tek Hiz met le ri
Su la ma, sa na yi, kent ler ve ev ler iin su kay nak la r
n san lar ve do al ya am iin ba lk, su ku u, mid ye ve di er be -
sin ler
Su art ma ve kir le ti ci le rin fil tre len me si
Sel le rin azal tl ma s
Ku rak l n azal tl ma s
Ye ral t su la r nn bes len me si
Su de po la ma
Do al or tam lar ve re me alan la r
Top rak ve rim li li i nin ko run ma s
Del ta ve ha li le re be sin ile ti mi
Ha li ler de tuz lu luk den ge si nin ko run ma s iin tat l su ak
Es te tik, kl t rel ve ma ne vi de er ler
Rek re as yon
Bi yo lo jik e it li li in ko run ma sy la es nek li in ve ge le ce e y ne lik
se e nek le rin mu ha fa za edil me si
rigller,halilervepekokkyortamasndandahaya-
ti nem tayor. Nehirler Floridadaki Apalachicola Ko-
yunun deerli mavi yengeleri ve istiridyelerinden, Aral
Glnn yok olmu balk trlerine kadar pek ok balk
blgesiasndanoknemlibesinleritayorvetuzluluk
dengesinikoruyor.
Biliminsanlarbitkilerin,hayvanlarnvebunlarniin-
de yaadklar ortamlarn, bu hizmetleri tam olarak nasl
saladklarn aratryor. Ekonomistler ise bu hizmetlere,
karar alma mekanizmalarndaki kiilerin kullanabilecei
maddi deerler bimeye alyor. Fakat bu srada, nfu-
sun artmas ve ekonomilerin bymesi nedeniyle toprak
15
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 16
ve su zerinde yeni talepler olutuka ekosistemlerdeki
bozulmadahzlaartyor.
Toplum,ciddibirbilmeceylekarkarya:Surekabeti
sadecelkeleriindevearasndadeil,insanlarilebaml
olduklarekosistemlerarasndadaartyor.2030ylnaka-
dar dnya nfusuna eklenmesi beklenen 1.7 milyar insa-
nnbeslenmesinibugnkortalamasutketimidzeyinde
(ortalamabeslenmeiingerekenyavesulama)tutabil-
mekiinylda2040kilometrekpsugerekecektir;bura-
kam,24taneNilNehrininyllksumiktarnaeittir.7 Bu
kadar byk miktarda ek suyun doal sistemlerden elde
edilmesininekolojikbedelineolacaktr?Besinretimiiin
yalardandahafazlayararlanlmas,tahllariinyera-
mak zere daha fazla ormann kesilmesi demektir; daha
fazlasulamayaplmasisenehirler,gllerveakferlerze-
rindeki basknn artrlmas anlamna gelir. Daha da
nemlisi,ekosistemhizmetlerinintehlikeliderecedebyk
birksmndanfedakarlketmeden8 insangereksinimlerini
karlamannyollarvarm?
Hkmetler, Eyll 2000de Birlemi Milletlerin Mi-
lenyum Kalknma Hedeflerini (mdg) oybirliiyle kabul
etmekle,stkapaldaolsa,kendilerinibusorununyan-
tn bulmaya adam oldular. mdgler, gnde 1 dolardan
dahaazparaylageinmekzorundakalan,alkeken,g-
venliveuygunfiyatlimesuyunaeriimiolmayaninsan-
larnsaysn2015teyaryaryaazaltmayhedefliyor.* Bu
hedeflereulamakbilebalbanazorken,birbakamdg
detmdnyaybiryandanbuhedefedorukoarken,di-
eryandandadoalkaynaklarnsrdrlemezkullanm-
nsonaerdirmeyearyor.
* Aksibelirtilmedike,dolarszcileABDDolarkastedilmektedir.
16
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 17
BuhedeflereulamakveyeniAralGlfelaketlerinin
yaanmasn nlemek iin siyasi liderlerin su ynetimini
tam tersine evirmeleri gerekiyor. Tatl su ekosistemleri-
ninsalnveilevselliinikorumak,ensonsradakide-
il,ilkncelikolmal.Uzunsredirsadecesubilimcilerin
veinaatmhendislerininalanolansuynetimiorman-
clar, toprakbilimcileri, evrebilimcileri, antropologlar,
ekosistemlerinsunduupekokyararvedoannbunla-
r nasl sunduunu anlayan herkesi kapsamal. abd Or-
man Hizmetlerinin eski bakan Mike Dombeck, New
York Ti mes gazetesindeyazdyazda,ulusalormanlarn
rolnyenidenizmiti:Ormanlarmznkalitelisuret-
me grevini yerine getirmesini nasl salayacana odak-
lanmamzgerekiyor.Suarzasndanyaadmzsorun-
lar dnlrse, orman ynetiminde en byk ncelii-
mizbukonuolmal.9
Azmiktardaamanemlikentler,kylervetarmalan-
larimesuyu,gdagvenliiveseldenetimigereksinimle-
rinin, ekosistem hizmetlerini bozmak yerine, bunlar kul-
lanarak da karlanabileceini kantlyor. Bu rneklerde
insanlar bir yandan nemli maddi tasarruf salarken, di-
er yandan da daha salkl bir doal ortam yaratyor.
Aral Gln boydan boya kesen set ise, bu deneyimler-
denacilolarakyararlanlmasgerektiinincanlbirkant
olarakykseliyor.
17
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 18
18
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 19
HASARTESPT-BUNOKTAYANASIL
GELDK?
6.4milyarinsannyaadveyllk55trilyonabd Do-
larekonomikretiminyapldbugnndnyasndasu
mhendisliinin(suyudepolayanbarajlar,biryerdenba-
kabiryereaktarankanallar,yeraltnnderinliklerinden-
karanpompalar,nehirlerintaarakdeerlivarlklarselal-
tna brakmasn nleyen setler) olmadn hayal etmek
bile zor.1 Gnmzde dnyadaki elektriin yzde 19u
hidroelektriksantrallerindeneldeediliyor.2 Barajlar,rezer-
vuarlar,kanallarvemilyonlarcasukuyusu,giderekby-
mekteolankentlere,sanayilereveiftlikleresusalayarak,
1950denbuyanakreselsutketiminihemenhemen
kat artrd.3 Bugn dnyadaki gdalarn yaklak yzde
40, sulama suyunun kullanld ekili arazilerin yzde
18inden salanyor.4 Yksek verimli tohumlar, kimyasal
gbrelervesudanoluanyeildevrimpaketininyaygn-
lamasyla, 1961-2001 yllar arasnda mhendisler ve
iftilersulananarazilerinmiktarnikikatoaltt.5 Nak-
liye ilemlerini kolaylatrmak iin yataklar dzletirilen
ve derinletirilen nehirler, mahsullerin ve rnlerin i ke-
simlerdenlimanlaratanmasnkolaylatrarakticaretive
refahartrd.
Fakat bu faydalarn byk bir bedeli oldu. nsanlarn
tatl su sistemleri zerindeki etkileri kresel boyutlara
19
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 20
ulat ve pek ok deerli ekolojik hizmete zarar verdi.6
(Bkz.MetinKutusu2)Arbaskaltndabulunanvebo-
zulan ekosistemlerin iaretleri farkl ekillerde grlyor:
Canl trleri yok oluyor, balk nfuslar nemli lde
azalyor,suseviyeleridyor,nehirlerindebilerideiiyor,
gllerklyor,sulakalanlaryokoluyor,sukalitesibo-
zuluyor, kirlilikten dolay l blgeler oluuyor. Btn
bugstergelergiderekktleiyorvehepsibirarayagele-
rekdnyanngittikedahabykblmnetkiliyor.
zerineoksaydabarajnkurulduuveyataklarka-
nallarladeitirilmibyknehirlerinouartkylnb-
yk blmnde denize kavuamyor. 1960 ncesinde
Amuderya ve Siriderya Nehirleri Aral Glne ylda 55
milyarmetrekptatlsutayordu;burakam,glnyze-
yindekinetbuharlamaytelafietmeyeyetiyordu.7 Bugn
isegleulaanortalamaakgemitekiortalamannonda
birikadarolduuiinglsrekliolarakklyor.8 (Bkz.
ekil2)OrtaAsyalsuyneticileri,setinaetmeninyan
sra,glden1987deayrlanKkAralkurtarmayaye-
tecekmiktardaSirideryasuyununaknsalamayumu-
yor.9
indekienbykikincinehirolanSarIrmak,1972-
99 dneminde sadece 6 yl hari her yl kurudu.10
1970lerde,nehiryatannkuruksmnnortalamauzun-
luu 130 kilometreydi; 1990larn ortalarnda bu rakam
700kilometreyeulat.Kuruyanksmnzamanladahada
artmasnn yan sra, kurakln sresi de uzad: 1997de
Sar Irmakn aa kesimi yln 226 gn boyunca kuru
kald;rekordzeydekibukuraklk,nehrinsularndanen
son yararlanan eyalet konumundaki Shangdongda 1.6
milyardolarzararanedenoldu.11 Sulakalanlarnyokol-
mas,denizyaamnnzarargrmesivenehrinaakesi-
minde grlen dier evresel etkiler sonucunda, Sar Ir-
20
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 21
e kil 2
Aral G lne Ne hir Ak , 1926-2003
Kay nak: Phi lip Mick lin
Yl lk Milyar Metrekp
Ka ra kum Ka na l
in a at nn
ba lan g c (1954)
NOT: Karakum Kanal, Aral Glne dklen
iki byk nehirden biri konumundaki
Amuderyann yatan deitiren kanaldr.
mak Koruma Komisyonu nehre asgari dzeyde de olsa
akyarattve2000ylndanbuyananehrintamamenku-
ruduu bir dnem yaanmad. Fakat nehrin genel sal
hlokhassasdurumda.
Nil ve Kolorado Nehirleri, su seviyesinin sra d bi-
imdeykseldiiyllardnda,deltalarnaartkhemenhe-
men hi su tamyorlar. Msrn Akdeniz kys giderek
geriekiliyornkbirzamanlarbukyeridinibesleyen
tortular,AswanBarajnnarkasndaskpkalyor.Kre-
selsnmanedeniyledenizseviyesiykseldike,kyeridi
dahadahzlbirekildesularaltndakalacak.EskidenNil
deltasndakibirkyolanBorg-el-Borellosimdidendeni-
zinikikilometreiindekald.12 Dnyannheryerindepek
21
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 22
Me tin Ku tu su 2
Tat l Su Eko sis tem le ri ve Sun duk la r Hiz met le r
ze rin de n san la rn Et ki le ri
nsan Faaliyetleri Etkileri
Arazilerin Dntrlmesi ve Bozulma
Dnya genelinde, 106 nemli su havzasnn Yzeysel ak, yeralt sularnn
yaklak te birindeki arazilerin yars ya da yenilenmesi ve evapotranspirasyon
fazlas tarmsal veya kentsel-endstriyel kullanma arasndaki ya dalmn deitirir.
ald. Avrupadaki 13 su havzasnda doal bitki Su ak miktar, nitelii ve/veya
rtsnn en az yzde 90 yok oldu. Dnyadaki zamanlamasn etkiler.
doal sulak alanlarn tahminen yzde 25-50si Rezervuarlarda tortulamaya neden olur.
tarm ya da dier amalar iin kurutuldu. Doal ortamlarn bozulmasna ve canl
trlerinin yok olmasna yol aar.
Baraj Yapm
1950 ylnda dnya genelinde nehirler zerindeki Nehirleri bler ve doal ak deitirir.
baraj says 5 bin iken, bugn bu rakam 45 bini Gnmzde barajlar ve rezervuarlar,
at (gnde ortalama iki byk baraj yapld). denize dklen nehirlerin debisini yzde
Gnmzde barajlar byk nehir sistemlerinin 35 orannda azaltyor; bu oran 1950de
yarsndan fazlasn (292 nehirden 172si); ABD, yzde 5ti. Yllk kresel yzeysel akn
Kanada, Avrupa ve eski Sovyetler Birliindeki yzde 15ini engelliyor.
byk sistemlerin te ikisinden fazlasn etkiliyor. Su scakln, besin ve tortu tama
zelliini deitirir. Rezervaurlar 100
milyar tondan fazla tortu biriktiriyor;
barajlar olmasayd bu tortular ky
blgelere ulaacakt.
Balklarn gn engeller, doal
ortamlarn bozulmasna ve canl trlerinin
yok olmasna yol aar.
Set ve Kanal Yapm
Mhendisler dnya genelinde binlerce kilometrelik Nehirleri takn ovalarndan kopararak
nehirler zerinde setler ve kanallar yapt. balklar ve dier su canllarnn yaam
ortamn yok eder; yeralt sularnn
yenilenme orann azaltr.
Takn ovalarnda insan yerleimlerini
tevik ederek, selden zarar grme
olasln artrr.
Nehir Yataklarnda Byk lekli Deiiklikler
Kentlere ve tarm blgelerine su salamak iin
nehir sular ekildi. ok sayda byk nehir Nehir debisini tehlikeli dzeyde azaltr.
(Kolorado, nds, Nil ve Sar Irmak da dahil) artk Nehirlerdeki doal ortam bozar, balk
yln byk blmnde denize ulaamyor. tarlalarna zarar verir, canllarn yok
olmasna yol aar.
Suyun niteliini bozar.
Nehirlerin dkld ky ekosistemlerinin
ve gllerin yapsn deitirir.
22
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 23
nsan Faaliyetleri Et ki le ri
Yeralt Sularnn ekilmesi
Asya, Kuzey Afrika, Ortadou ve ABDdeki en Su seviyesini drr.
nemli tarm blgelerinde kentler, iftiler ve dier Su kaynaklarn ve nehir diplerindeki
topluluklar yeralt sularn ar miktarda ektiler. ak azaltabilir ya da yok edebilir.
Yeralt akferlerini tketebilir.
Kontrolsz Kirlilik
Son yllarda kimyasal gbre ve bcek ilac Suyun niteliini ve ime suyunun
szntlar, sanayide kullanlan sentetik gvenliini yok eder.
kimyasallarn ve ar metallerin nehirlere Doal ortamlarn ve canl trlerinin yok
boaltlmas, enerji santrallerinden yaylan hava olmasna yol aar.
kirleticilerin asit oluturmas sonucunda kirlilik artt. trofikasyona (oksijen yetmezlii
Azotlu gbre kullanm 1960tan bu yana sekiz kat sonucunda bitki rememesi) ve oksijenin
oald. yetersiz olduu l blgelerin
yaylmasna neden olur.
Nehir ve gllerin kimyasn deitirerek
doal ortamlar bozar, balklara ve doal
yaama zarar verir, insan salna
ynelik tehditleri artrr.
klimi Deitiren Hava Kirleticilerin Salm
Fosil yaktlarn kullanlmas sonucunda, 2004te Kresel su dngsn kkten deitirebilir
havaya 7 milyar tondan fazla karbon salnd (ya ve nehirlerin yzey ak modelleri
(1960taki rakamn yaklak kat). Atmosferdeki de dahil).
ortalama karbondioksit birikimi, sanayileme Buzullar ve buz ktlelerini eriterek
ncesi dnemin yzde 35 stne kt. 1880den gelecekteki su kaynaklarn azaltr.
bu yana kaydedilen en scak 10 yln tamam Balklarn ve dier canllarn doal
1990dan sonra yaand. ortamlarn deitirir.
Sellerin ve kuraklklarn hem saysn hem
de younluunu artrabilir.
Egzotik Trlerin Yaygnlamas
nsanlarn ve rnlerin dnya genelinde daha sk Gda alarn, besin dngsn ve suyun
seyahat etmesi sonucunda, ekosistemleri ele niteliini deitirir.
geirip dinamiklerini deitirebilen yabanc trlerin Canl trlerinin yok olmasna etki eder.
yaylmas da artt. Dnya genelinde, 10 bin tatl su balk
trnn en az yzde 20si tehlikeye girdi,
tkenme tehlikesiyle kar karya kald ya
da tkendi.
Nfus ve Tketim Art
Dnya nfusu 1950den bu yana iki kattan fazla Nehirlere giderek daha ok sayda baraj
artarak 2004te yaklak 6.4 milyara ulat. Bu ve kanal yaplmas, arazilerin farkl
dnemde, kresel su tketimi hemen hemen kat; amalarla kullanlmas, su ve hava
aa tketimi iki kattan fazla; kmr, petrol ve kirliliinin artmas, iklim deiiklii
doalgaz tketimi de neredeyse be kat artt. olaslnn ykselmesi nedeniyle, hemen
hemen btn ekosistem hizmetlerini
tehlikeye atar.
Kaynak: Bkz. Notlar 6
23
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 24
okdeltadatortularnnehirlerinstksmlarndakalmas,
yeraltsuyuvepetrolkarmailemlerisrasndatopran
kmesivedenizseviyelerindekiykselisonucundaben-
zertehditlerlekarkaryabulunuyor.2050ylnagelindi-
inde,mevcutdeltalarnyaklak28binkilometrekarelik
ksmnnsularaltndakalacatahminediliyor.13
abdnin batsna enerji ve su salamak iin yaplan
barajlarvekanallaryznden,KoloradoNehrioukez
deltasnaulaanakadarincecikbiraknthalinegeliyor.
1963te Glen Canyon Barajnn tamamlanmasndan
sonra, Kolorado Nehrinin aa ksmlar yirmi yl bo-
yuncakurudu.14 (Bkz.ekil3)Nehirsuyundakibuazal-
madeltadakisulakalanlarkltt,CocopaKzlderili-
leritarafndanyzyllardryaplanbalklvetaknlar
azaldnda yaplan tarm uygulamalarn yok etti, dili
sazanck bal ve Amerikaya zg Yuma sutavuunu
tkenme noktasna getirdi, Cortez Denizinin st ksm-
larndaki karides miktarn azaltt.15 1980lerin ortala-
rndayaanankorkunElNioselive1990lardakida-
ha kk seller srasnda, suyun dzenli olarak akmas
halinde deltadaki ekosistemin yeniden hayata dnebile-
ceianlald.Fakatsiviltoplumunvebiliminsanlarnn,
Koloradonun deltaya aknn hi olmazsa yzde 1ini
korumakiinyrttkampanyaunakadarbaar
kazanamad.
Dnyannpekoknehirhavzasndada,ayrntlarfark-
lolsada,temeldeaynhikayeyaanyor.in,Hindistan,
Trkiye,Brezilyavedierlkelerdeyaplmaktaolanbaraj
vekanalprojeleri(bazlarbugnedekyaplanenbyk
inaatlar)yeniekolojikyaralarnalacanneredeyseke-
sinolarakgsteriyor.Bunehirlerinoundabalktarlala-
rnn,biyolojikeitliliinvedierekolojikdeerlerinkay-
b,bugnedekbenzerigrlmemidzeylereulaacak.
24
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 25
e kil 3
Byk Barajlar ve Kanallar Altnda Kolorado
Nehrinin Debisi, 1904-2004
Kay nak: USGS ve IBWC
Hoo ver Ba ra j
Yl lk Milyar Metrekp
ta mam lan d (1935)
Glen Can yon Ba ra j
ta mam lan d (1963)
Gelimekte olan lkelerdeki milyonlarca yoksul insan
hl dorudan nehirlerin takn ovalarna, deltalardaki
balktarlalarnavesalklnehirlerindierdoalvarlkla-
rna baml durumda bulunuyor. Aral Gl rneinde
grld gibi, bu ekosistem hizmetlerine zarar veren
projeler, zaten ekonomik adan snrda yaayan insanla-
rngeimkaynaklarnvesalklarndahadaktletiri-
yor.SzgelimiPakistanlyetkililer,tahlretiminiartrmak
iinndsNehrizerindebarajvekanallaryapt;artkl-
kedekiekilialanlarnyzde80isulanyor.16 Fakatbunun
bedelinideltadayaayaninsanlardyor.ndsdeltasna
ulaansumiktar,son60yldayzde90azald.17 Sonyl-
larda yaanan kuraklk su skntsn daha da artrarak
25
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 26
hemdeltayhemdeburayabamlolaninsanlartatlsu-
dan yoksun brakt. Umman Denizini karadan uzak tut-
makiinhemenhemenhitatlsuakolmadiin,de-
niz,deltadakiyaklak486binhektarlktarmalannsu-
laraltndabrakt.18
ndsdeltasndatatlsuiletuzlusuyunbirbirinekar-
t yerlerde serpilen ky mangrov ormanlar da nehrin
debisindeki azalmadan zarar gryor. Bugne dek man-
grovlarnkapladalanyzde40aknbirgerilemeyle,
344binhektardan200binhektaraindi.19 Mangrovlar,k-
ylardayaayanlarayldayaklak20milyondolarkazan
salayanbalklarvekaridesleriinoknemlibirreme
blgesisunuyorveaynzamandakasrgavedalgalarakar-
dakorumasalyor.20 Amaendeerlideltabalktrle-
rindenbazlarneredeysetkenmidurumdabulunuyorve
srdrlebilir geim umutlar da azalyor. Yzlerce aile
deltadangediyor.21
Sonyllardabiliminsanlarekolojikadan,birnehrin
debisini deitirmenin, nehri tamamen kurutmak kadar
tehlikeli olabileceini kefetti. Her nehrin doal bir debi
rejimivardr:klim,jeoloji,topografya,bitkirtsvesu
havzasnn dier zellikleri her nehir iin farkl bir debi
modeli ve zamanlamas yaratr.22 Szgelimi muson ikli-
minde nehirlerin sular ya mevsiminde en yksek sevi-
yeyeular,kurakmevsimdedeazalr.Koloradogibizel-
likledalardakibuzktlelerindenbeslenennehirlerisedo-
alolarakilkbahardabuzlarerirkenykselir,yaznenal-
akseviyeyeiner.Belirliaralklarla(onyldayadaelliyl-
da bir), normal yllk debi modelinden farkl seller ya da
kuraklklaryaanabiliramaaslndabunlardanehrindo-
al rejiminin bir parasdr ve ekolojik salk asndan
oknemlidir.23
Nehir sularn engellemek, depolamak ve insanlarn
kullanmasndanenuygunzamandasalmakzereyap-
26
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 27
e kil 4
Ba raj n ce si ve Son ra sn da Mis sou ri Neh rinin De bi si
Kay nak: Pos tel ve Rich ter
NOT: Baraj ncesi ve baraj sonras tipik hidrograf
karlatrmasnda da aka grld gibi, Missouri
Nehrinin doal debisi, bugn barajlar nedeniyle
oluan debiden ok farklyd. Nehrin zerindeki alt
Saniyede Metrekp
devlet barajndan ilki 1939da tamamland; dier be
tanesi ise 1952 ile 1963 arasnda yapld.
Ba raj son ra s
Ba raj n ce si
Ocak ubat Mart Nisan Mays Haz. Tem. Au. Eyll Ekim Kasm Aralk
lanbarajlar,budoalritimlerikktendeitirdi.Mhen-
dislerrezervuarlardakisular,birkentindahafazlaenerji-
yegereksinimiolduundahidroelektriktrbinlerine,ifti-
lersulamayapmakistediindetarmkanallarna,mavna-
larntamaclkyapmasgerektiindedenehirkanallar-
naynlendiriyor.rnein,AmerikaBirleikDevletlerinin
enuzunktasalnehriolanMissouriartk,barajvekanal-
laryaplmadannceyegrebambakabirakrejimiya-
yor.24 (Bkz.ekil4)Mavnatrafiiiingereklisuderinlii-
nikorumakzerefedaedilenbykilkbaharbatakn-
lar,dahaazolanilkbaharsonuakvedkyazdebisi
artkyok.
Debidekibudeiiklikler,Missourideoksaydacanl
trnn uyum salad doal ortamlar bozdu. Balklar
27
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 28
ve dier organizmalar artk takn ovalarna ulaamyor.
Balklar,kularvenehirkysndakibitkirtsasndan
hayati nem tayan ky kumlar ve s sulardaki doal
yaamalanlaryokoldu.Yaamdngsiingerekliolan
ipularn (szgelimi yumurtlama dneminin iaretlerini)
salayan ak deiiklikleri artk yok. Bunun sonucunda,
Missouriekosistemindekisayszcanltrtehlikealtnda
bulunuyor. Federal ya da eyaletlere bal kurulular top-
lam16balk,14ku,7bitki,6bcek,4srngen,3me-
melive2midyetrnntehlikealtnda,tehditaltndaya
da nadir bulunur durumda olduunu aklad.25 Nehrin
kanal olmayan ksmlarnda susineklerinin, drt kanatl
bceklerinvedieromurgaszlarn(nehirdekibesinann
temelyeleri)remesiyzde70oranndaazald.26 Hemen
hemen hibir nlemin alnmad Missouri ekosisteminin
salciddibiimdebozuluyor.
Debilerdekideiimler,doalortamlarnbozulmasve
canl trlerinin tehlikeye girmesi gibi belirtiler dnyann
her yerindeki nehir sistemlerinde grlyor. Biyolojik e-
itlilikkaybherzamanekosistemhizmetlerininyokolma-
sylaaynanlamagelmezamaekosistemsalveesnekli-
izerindekietkileriinbirkapaabilir.
Suyuartmakonusundakietkilerinedeniylezamanza-
mancanlfiltrelerolarakadlandrlantatlsumidyeleri-
nielealalm.Midyelersuyueker,iindekialglerivedier
besinlerialmakzerefiltredengeirir,sonradaeskisinden
temiz bir halde nehirlere, gllere ya da glcklere geri
gnderir.Barajlar,kanallar,kirlilikvedieretkenlernede-
niyledoalortamlardeientatlsumidyelerineyazkki
byk tehlike altnda bulunuyor. Bilinen tatl su midye
trlerinibarndrmaasndanabd dnyadailksradayer
alyoramabu292midyetrnnyzde69uyatkenme
tehlikesiyle kar karya bulunuyor ya da oktan tken-
28
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 29
midurumda.27 Tatlsumidyelerindeenoksaydafarkl
tr,KuzeyAlabamadakiTennesseeNehrininortalarnda
grlyordu. 1900l yllarn balarnda nehre baraj ku-
rulmadannce,blgede69midyetrsaptanmt;oza-
mandanbuyanabutrlerin32tanesiyokolduveyakla-
k100yldrbutrlerinhibiryesinerastlanmad.28
Bumidyeler,dnyadakigrevlerigereindenncebit-
mek zorunda kalan dier tatl su trleri ile ayn kaderi
paylatlar.1900denbuyanaenaz123KuzeyAmerika
tatl su bal, yumuakas, kereviti ve amfibisi tken-
di.29 Biyolog Anthony Ricciardi ve Joseph Rasmussen,
sondnemdeKuzeyAmerikadakitatlsuhayvantrle-
rinin on ylda ortalama yzde 0.5 orannda tkendiini
veyaknzamandabuorannyzde3.7yekacann-
gryor(karasalcanltrleriiintahminedilenden5kat
fazla).
nsanolunun su dngs zerindeki etkileri sadece
nehirlerde, gllerde ve yeralt su sistemlerinde deil, ky
blgelerinde de grlyor.30 Nehirler su havzalarndan
topladklar besinleri denize tayarak ky sularn besli-
yorvebylecekoylardaki,halilerdekisondereceverimli
balktarlalarnkorumayayardmcoluyor.Fakatsonyl-
larda pek ok nehir bu ky blgelerine besin fazlas da
(zellikleazot,ayrcafosfor)tamayabalad.31 Buduru-
munpekoknedenivaramaennemlileri,younnfus-
lukentselalanlardakiatksular,yountarmyaplanbl-
gelerdeki kimyasal gbreler, kapal alanda yetitirilen
hayvanlarn dklar, sanayi ve otomotiv kaynakl hava
kirleticilerinatmosferebraktklarkalntlar.Pekoksa-
nayilemi blgede, nehirlerdeki azot oran sanayileme
ncesidzeyinbekatnakt.32 Bugnabddekikoyla-
rnvehalilerinyarsndanfazlas,besinfazlasyznden
bozulmudurumda.33
29
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 30
Buarbesinyklemesi,alglerinartmasnanedenolu-
yor (trofikasyon) ve bylece bakteriler organik madde
fazlasn paralarken sudaki oksijeni tketiyor. Balklarn
ve dier canllarn oksijensizlik nedeniyle ldkleri eikler
canl trlerine gre deiiyor ama zellikle oksijen dzeyi
litrebana3miligramnaltnaindiindeciddibirbaskor-
tayakyor.(Havadakioksijendzeyininlitrebana280
miligramdolaylarndaolmasbirfikirverebilir.)tebuhi-
poksi(yetersizoksijen)durumu,lblgeleryaratyor.
Hipoksiyaananblgelerinsayssononyllardahzla
arttvebugndnyagenelinde146yaulat.34 Kylarda-
kienverimlibalktarlalarnnsalnehirleretananbe-
sinlerebalolduuiin,butarlalarnouoksijenitke-
tenarbesingiriinedeniyletehlikealtnda.KuzeyDeni-
zindeki Alman Koyu, sve ile Danimarka arasndaki
Kattegat Denizi, Adriyatikteki Trieste Krfezi, Karade-
nizin kuzeybat sahanl, Japonyann byk limanlar-
nnou,AlabamakysaklarndakiMobileKoyu,Ku-
zeyCarolinaaklarndakiPamlicoKoyugibipekokhi-
poksiblgesindetoplulmleryaand.35 MeksikaKrfe-
zi,DouinDeniziveBaltkta,bykl20binkilo-
metrekareyi aan hipoksi blgeleri olutu.36 Virginia De-
nizBilimleriEnstitsndenRobertDiaz,busorunlailgili
yaptkreseldeerlendirmedeusonucavard:Dnya-
nn her yerindeki hali ve ky ekosistemleri iin ekolojik
adanbylesinenemliolanbakahibirevreseldei-
ken,zlmoksijenkadarbykveksasredegerek-
leenbirdeiimyaamad.Diazagreoksijenyetersizli-
ihalivedenizlerdeinsanlardankaynaklananenyaygn
zararkaynaolabilir.37
Kysularnabesinfazlasaknazaltmayaynelika-
ba gsterilmezse, hipoksi yaanan alanlarn says ve hi-
poksidzeyiartacaktr.Gnmzdednyanfusununya-
30
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 31
rsndan fazlas ky eritlerine 100 kilometrelik mesafede
yayorvegelecekyirmiyliindebuorannnemlil-
de artmas bekleniyor.38 Dnya genelinde azotlu gbre
kullanm1960tanbuyanasekizkatarttveartmayada
devam ediyor.39 (Bkz. ekil 5) Gneydou ve Dou As-
yada bu azotlu gbre tketimi 1960tan gnmze tam
16katartarak31.8milyontonaulat;dnyadakitoplam
tketimin te birinden fazlas bu blgede yaanyor.40
14.1 milyon tona kan Gney Asya tketimi de Kuzey
Amerikadakini aarak Banglade, Hindistan ve Pakis-
tann ky sularnda l blgelerin yaygnlaacana ili-
kinkayglarartrd.
nsanlarnsuekosistemlerizerindekibusreklietkile-
riyetmezmigibi,iklimdeiikliiadnverdiimizbirbe-
lirsizlikdeyaanyor.Biliminsanlar,atmosferdekarbon-
dioksit ve dier sera gazlarnn birikmesinden kaynakla-
naniklimdeiikliklerininsonundasudngsndeiti-
recei uyarsnda bulunuyor.41 Terleme ve buharlama
oranlararttka,sellerinvekuraklklarndayounlaaca-
tahmin ediliyor. Sadece seller bile dnya ekonomisine
yldaortalama50-60milyardolarzararveriyor;selleryo-
unlatka,sellereakalanlardayaayaninsanlarnsay-
s arttka ve ormanlarn yok olmas sonucunda emilme-
yen sular daha hzl aktka, bu toplam zarar daha da
arlaacak.42 Scaklk artp buharlama-terleme oranlar
ykseldike, dnya genelinde sulama yaplan topraklarn
teikisindeyetitirilentahllardadahafazlasuistemeye
balayacakvesulamayaplantarmalanlarndaimdiden
grlensuskntsndahadaartracak.43 Bazblgelerde
nehirdebileriykselebiliramaAkdeniz,OrtaAsya,Arap
Yarmadas, Kuzey Amerikann gneybats, Avustral-
yannbazkesimleriveGneyAfrikagibizatenskntya-
ayanpekokblgededebilerdecek.44
31
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 32
e kil 5
Ba z Bl ge ler de ve Dn ya Ge ne lin de Azot lu Gb re
T ke ti mi, 1960-2003
Kay nak: Ulus la ra ra s Kim ya sal Gb re Sa na yi i Der ne i
Dn ya
Yl da Mil yon ton
Av ru pa ve es ki
Sov yet ler Bir li i
G ney do u ve
Do u As ya
Ku zey Ame ri ka
Gney Ame ri ka
klimdeiiklii,dnyadakiyzlercebykkentvesu-
lamayaplanmilyonlarcahektarlkalanasndanbyk
nemtayandoalbirhizmetedezararverecek:Sudepo-
lama.Buzullarvedalardakibuzktleleri,dnyannpek
okbyknehrini(Alp,And,Cascade,Himalaya,Kaya-
lkveSierraNevadaDalarndankannehirlerdedahil
olmakzere)besleyenbykdoalrezervuarlardr.Scak-
lklararttkakaryerinedahafazlayamuryamasnede-
niyledalardakibuzktleleriklecek,yliindebuzlar
dahahzleriyecektir.Bununolassonucu,ksonuveilk-
baharbalangcndasellerinartmas,sulamaihtiyacnnen
yksekolduuilkbaharsonuveyazndanehirlerindebile-
rinin azalmasdr. Szgelimi, Oregon ve Washingtondaki
32
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 33
CascadeDalarnnbuzktleleriyzde60oranndak-
lerekyaznnehirdebileriniyzde20-50azaltabilir.45
Alpler, Andlar ve Himalayalar da dahil olmak zere,
dalkblgelerinoundabuzullarimdidenhzlakl-
yor.Buzulerimesindekihzlanmabirsreliinenehirlerin
aknartracaktramabu,yerelsukaynaklarndasadece
geicibirartsalayacaktr.Buzullartamamenyokoldu-
undaise,nehirlerinakdasonaerecektir.
Kerala-HindistandakiCalicutniversitesibiliminsan-
lar tarafndan yaplan aratrmalar ndsn ve Kuzey
HindistanilePakistanndierbyknehirlerininbuzullar
hzlaeridike40ylkadardahaglakacan,sonrade-
bilerin derek ciddi su skntlar yaanacan gsteri-
yor.46 rneinndsNehrinindebisi,buzulerimesindeki
art nedeniyle iki katna kabilir ama yzyln sonlarn-
da,mevcutseviyeninyarsnagerileyebilir.AndlkesiBo-
livyannynetimselbakentiLaPazasusalayanbuzul-
larhzlakldiin,yetkililergelecektesuskntsya-
anmasndanendieediyor.47 Bolivyabuzullarninceleyen
FranszsubilimciRobertGallaire,sorunuylezetliyor:
Giderek azalan kaynaklar kullanyoruz. Bu yzden u
soruyusormamzgerek:50ylsonraneolacak?Bildiimiz
gibi,50ylaslndayarndemektir.48
33
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 34
34
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 35
GVENLMESUYUN
SALIKLISUHAVZALARI
Kolombiyannbakentiolanveyaklak7milyonin-
sannyaadBogot,imesuyununhemenhemenyzde
70ini,benzersizbiryksekrakmlsulakalanekosistemi
olanpra modaneldeediyor.1 Pra mo bitkirts,ya-
larveeriyenkarlartpkbirsngergibiektiktensonra,
ylboyuncasaniyede28metrekpartlmsusalyor.2 Su-
lak alanlarn doal artma zellikleri, trbiditeyi (suyun
bulankllkls)vekirleticileridkdzeydetutuyor.
Sonutasuaksabitolduuiinrezervuarlardasubirik-
tirmeye,sutertemizolduuiindepahalartmailemleri-
negerekkalmyor.Pra modanyerelsuebekesineaktar-
lanhamhaldekisuyadezenfektasyoniinsadeceklorek-
lenmesiyeterlioluyor.
Bu nemli su havzas, Chingaza Milli Park snrlar
iinde bulunuyor; buna karn, Bogotnn sular idaresi
EmpresadeAcueductoyAlcantarilladodeBogot(eaab)
buray korumak iin etkin biimde alyor. Kolombiya
Andlarnnbykblmndepra molarnfusvetarm-
salbasknedeniylehzlaklerek,imesuyununsrekli-
liinivetemizliinitehditediyor.
Kolombiyannbakentindekihzlnfusartveia-
tmalararameneaab 1993ile2001arasndagvenlii-
mesuyubulunmayanevlerinsaysnyzde75,shhitesi-
35
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 36
sat imkanna sahip olmayan evlerin saysn da yardan
fazlaazaltmaybaard;sadecesekizyliindeuluslararas
su ve shhi tesisat hedeflerine ulat.3 Gnmzde Bo-
gotdakievlerinyzde95indeimesuyu,yzde87sinde
isekanalizasyonsistemlerivar.4 eaabnindahadaetkileyi-
cibirbaarsise,etkilibirkorumaprogramsayesindeev
bana tketilen su miktarn azaltarak, yeni su tesisleri
kurmagereksinimini20ylertelemesioldu.5 Hlciddis-
kntlarnolmasnakarn,Bogotsuhavzalarnkoruya-
rak, herkese eit eriim hakk salayarak ve tketimi ve-
rimlihalegetirereksugvenliiyaratyor.Bultemel,
biryandaninsanlaragvenliveuygunmaliyetliimesuyu
salamak, dier yandan da tatl su ekosistemlerini koru-
makasndanumutvaatediyor.
Dnya genelinde ime, yemek piirme ve dier evsel
ihtiyalar iin tketilen su miktar, toplam su tketimi-
ninyzde10undandaaznoluturuyor.Fakatbutalep-
ler zellikle youn nfuslu kentsel yerleimlerde yksek
olduuiin,belirliblgelerinnehirleri,dereleri,gllerive
sulakalanlarzerindebykbirbaskyaratabiliyor.s-
teliksulamavepekoksanayiuygulamalariinkullan-
lansuyunaksine,evlerdekullanlansularnyksekkalite
standartlarndaolmasgerekiyor.Sukaynaklarnekadar
kirlenirse,bunlarartpiimeuygunhalegetirmekdeo
kadar pahal oluyor. Ar ulardaki rneklerden biri
olanMombasa-Kenyadakent,sukaynaklarnnkalitesi-
nin bozulmas nedeniyle ok ykselen artm maliyetleri
sonucunda,suebekesinisadece10ylkullandktanson-
rakapatt.6
Neysekidnyannpekokkentivehkmeti,deeri
yeterincebilinmemibirgereigznneseriyor:Salkl
suhavzalardoannsufabrikalardrvebunlarkoruma-
nnsayszyararvardr.Ormanlarvesulakalanlar,gele-
36
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 37
nekselartmatesislerindenokdahaucuzayksekkaliteli
sukaynaklaryaratabilir;busradadadinlencealanlarn-
dan biyolojik eitliliin ve iklimin korunmasna kadar
birokekfaydadasalar.
abddeki baz byk kentler, ime sularnn safln
korumakiinsuhavzalarnkorumayayatrmyaparak,
yksekmaliyetliartmatesisleriinaetmektenkurtuldu.
abd GvenlimeSuyuYasas,imesuyuiinnehirlere,
gllereyadadieryzeysularnabamlolankentlerin
ancak su havzalarn koruduklarn kantlayamadklar
takdirdeartmatesislerikurmasnaizinveriyor.Suhav-
zalarnkorumaynteminitercihedenBoston,Seattleve
dier kentler, sakinlerine sermaye harcamalarndan yz
milyonlarca dolar tasarruf etme olana sunuyor.7 (Bkz.
Tablo1)
zellikle New York kentindeki program ok ilgin,
nkkorumaaltndavegiriyasaklanmbirsuhavzas
deil, pek ok farkl arazi sahibi ve topluluk tarafndan
kullanlanbirsuhavzasgibi,dnyannpekokkentinde
yaygnolarakgrlenkoullarieriyor.NewYorkkenti,
imesuyununyzde90n,Catskills-Delawaresuhavza-
sndaki rezervuarlardan alyor. Bunlarn drtte nden
fazlas, su kalitesini koruma asndan nem tayan or-
manlarla kapl. Fakat ayn zamanda drtte de zel
mlkiyetaltndaolduuiin,kentynetimininbuarazile-
rinkullanmveidaresikonusundaszhakkbulunmuyor.
6milyardolarsermayemaliyetiveenaz300milyonabd
dolar bakm masraf olan bir artma tesisi yapma ihtiya-
cylakarkaryakalankentynetimicesurbiradmatt:
Suhavzasndanyararlananoksaydakarsahibiilean-
lamayolunagitmek.Buanlamagiriimleri,kentesala-
dklar nemli su havzas hizmeti (yani suyun artlmas)
iintazminatdenmesinideieriyordu.8
37
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 38
Tab lo 1
Su Hav za la r n Ko ru ya rak Art ma Te sis le ri
Kur mak tan Kur tu lan Ba z ABD Kent le ri
Kent sel Alan N fus Su Hav za s Ko ru may la Ta sar ruf Edi len Mik tar
New York 9 mil yon 10 yl iin de su hav za s n ko ru ma ya har ca na cak
olan 1.5 mil yar do la r, en az 6 mil yar do lar
ser ma ye ma li ye tin den ve yl lk 300 mil yon do lar
i letme ma li ye tin den ta sar ruf sa la ya cak.
Bos ton,
Mas sac hu setts 2.3 mil yon 180 mil yon do la r (brt) ma li yet ta sar ru fu.
Se att le,
Was hing ton 1.3 mil yon 150-200 mil yon do la r (brt) ma li yet ta sar ru fu.
Port land, Ore gon 825 bin Su hav za s n ko ru ma ya har ca nan yl lk 920 bin
do la r, 200 mil yon do lar ser ma ye ma li ye tin den
ta sar ruf sa l yor.
Port land, Mai ne 160 bin Su hav za s n ko ru ma ya har ca nan yl lk 729 bin
do la r, 25 mil yon do lar ser ma ye ma li ye tin den
ve yl lk 725 bin do lar i let me ma li ye tin den ta sar ruf
sa l yor.
Syra cu se,
New York 150 bin Su hav za s n ko ru ma ya har ca nan 10 mil yon do la r,
64-76 mil yon do lar ser ma ye ma li ye tin den ta sar ruf
sa l yor.
Au burn, Mai ne 23 bin Su hav za s n al mak iin har ca nan 570 bin do la r,
30 mil yon do lar ser ma ye ma li ye tin den ve yl lk
750 bin do lar i let me ma li ye tin den ta sar ruf sa l yor.
Kay nak: Bkz. Notlar 7
YllarcasrengrmelerinardndanNewYorkbele-
diyesi1997deeyaletyetkilileri,federalyetkililer,evrer-
gtleri,yaklak70kasabavekyileoknemlibiran-
lamaimzalayarak,10yliindesuhavzasnyenileyipko-
rumak, yerel ekonomileri ve geim kaynaklarn gelitir-
mekzerebakanlemlerdealmak(60milyondolarde-
38
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 39
erinde bir fon da dahil olmak zere) iin yaklak 1.5
milyar dolar yatrm yapmaya sz verdi.9 Kent ynetimi,
rezervuarlarn ve derelerin evresinde daha geni tampon
blgeler yaratmak zere istekli kiilerden arazi satn al-
yor.Ayrcatarmuygulamalarndankaynaklanankirlis-
zntlar azaltmak, orman ynetimi uygulamalarn iyile-
tirmek,atksualtyaplarnyenilemek,derekenarlarnda-
ki erozyonu ve doal ortamlarn bozulmasn azaltmak
zereevrergtleriyledeibirliiyapyor.2004itibaryla
ynetim bu programa 1 milyar dolardan fazla yatrm
yapmt.10 Federal yetkililer, hazrlanan 5 yllk raporda,
artmatesisiinaatnertelemekiinyeterligelimekayde-
dildiinigrd.FakatNewYorkungiderekartannfusu
vesuhavzasndakiarazilerinartrlmasnaynelikekono-
mikbasklarkarsndabuabalarndikkatlesrdrmesi
gerekiyor.
New Yorktaki program dnya genelinde su havzas
hizmetindenyararlananlarndorudanhizmetsalaycya
demeyaptenbykproje.Aslndaidealolan,birken-
tinkendisuhavzasnasahipolupbunukorumasdrama
bugnkkalabalkdnyadabuidealeulamakzorlayor.
Suhavzalarnnsalnvedeerliimesuyuhizmetlerini
korumak iin New Yorktaki gibi bir ortaklk yaklam
dahauygunhalegeliyor.
Su havzalarna yaplan yatrmlar artrmaya ynelik
uygunseeneklerdenbiriside,pekoksuhavzasnnsun-
duu saysz fayday anlamaktan geiyor. Szgelimi biyo-
lojikeitlilikveevreyikorumaasndandeerliolduk-
lar iin korunan araziler (rnein milli parklar ve doal
koruma alanlar) ile kentlere ime suyu salayan araziler
byk lde rtyor. Honduras, La Tigra Milli Par-
knksmen,bulutluormanlarnn(kydalarnndoruk-
larna yakn olup genellikle bulutlarla kapl olan orman-
39
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 40
lar)bakenteenuygunalternatifinyzde5icivarndabir
maliyetletoplamsugereksinimininyzde40nyaratmas
nedeniyle koruma altna ald.11 Dnya Bankas ile wwf
Ormanlar Koruma ve Srdrlebilir Kullanm Ortakl
tarafndan2003ylndayaplanbiraratrma,Afrika,Ku-
zeyveGneyAmerika,AsyaveAvrupadakiyounnfus-
lu105kentin33tanesininsukaynaklarnnnemliksm-
nyasalkorumaaltndakiarazilerdeneldeettiiniortaya
kard.12
Fakatkatstndekorumayaalnanpekokarazias-
lnda yerli halk tarafndan tarm, otlatma, yakacak odun
ve bu arazilerin yksek kaliteli su salama becerisini en-
gelleyen dier faaliyetler iin kullanlabiliyor. Bu gibi du-
rumlarda,nehirlerinaaksmlarndanyararlananlarile
yukar ksmdaki arazilerin kullanclar arasnda kurula-
cakortaklklar(Quito-Ekvadordadenenmekteolduugi-
bi), bir yandan gerekli korumay salarken dier yandan
dasuhavzasndakiinsanlarngeimkaynaklarndestek-
leyebiliyor.13 (Bkz.MetinKutusu3)
Ormanlar ve sulak alanlar su kaynaklarn artmada
herzamanbaarldramazelliklekurakmevsimlerdesu
miktarnartrmabecerileri,yerelkoullaragredeiiyor.
Halkarasndakiyaygninan,aadikmeninsukaynak-
larnartrdynndeamaaslndatamtersideszko-
nusuolabilir.Hzlbyyengenaalar,zelliklescakve
kurakmevsimlerdebykmiktardasuyuyapraklarndan
nemhalindedaryaverir,dolaysylabazblgelerdebu
aalar dikmek su kaynaklarn azaltabilir. Szgelimi Fi-
jidekisuhavzalarndabulunanotlaklarnyerineoksay-
daamaacnndikilmesi,kurakmevsimdedebininyzde
50-60 azalmasna neden oldu. Bylece hem ime suyu
kaynaklar hem de hidroelektrik santralinin ileyii tehli-
keyegirdi.14
40
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 41
Me tin Ku tu su 3
me Su yu Kay nak la r n ve Bi yo lo jik e it li li i
Ko ru mak: Qui to-Ek va dorda ki Su Hav za s Va kf Fo nu
Ek va dorun n fu su 1.5 mil yo nu aan ba ken ti Qui to, i me su yu nun yak la k
yz de 80ini ko ru ma al tn da ki iki bl ge den el de edi yor: Ca yam be Co ca Eko -
lo jik Ko ru ma Ala n ve An ti sa na Eko lo jik Ko ru ma Ala n. Bu ko ru ma alan la r
520 bin hek tar lk yk sek ra km l ot lak tan ve bu lut lu or man dan olu u yor. Es ki -
den Ek va dorun mil li park sis te mi kap sa mn da ko ru nan bu alan lar ar tk, bl -
ge de ya da ya kn ev re de ya a yan 27 bin ki i ta ra fn dan s r, st rn le ri
ve ke res te re ti min de de kul la n l yor.
Bu fa ali yet le rin Qui toya ve ri len su yun mik ta r ve ka li te si hak kn da ya rat t
kay g lar so nu cun da, su hav za s n ko ru ma n lem le ri ne mad di kay nak sa la -
ya cak bir va kf fo nu ku rul du. 1997de Fun da cin An ti sa na (Qui to mer kez li
bir ev re r g t) ta ra fn dan ne ri len, 2000de The Na tu re Con ser vancy (ABD
mer kez li bir ko ru ma r g t) ve ABD Ulus la ra ra s Kal kn ma Ku ru lu unun da
des te iy le ku ru lan va kf fo nu (Fon do pa ra la Con ser va ci on del Agu a ya da
FO NAG), neh rin aa ke si min de ya a yp bu eko sis tem den ya rar la nan la rn
su hav za s n ko ru ma ya y ne lik ta lep le ri ni bir ha vuz da top lu yor. Su hav za sn -
dan ya rar la nan lar ara sn da eh rin su lar ida re si, su la ma ya pan lar, ti ca ri i ek
ift lik le ri ve hid ro elek trik san tral le ri yer al yor.
FO NAGa s rek li ar tan ba lar, ba m sz bir ma li y ne ti ci ta ra fn dan de net -
le ni yor. Fon hem ye rel su t ke ti ci le rin den de me al yor hem de ulus la ra ra s
ku ru lu lar dan ve zel ir ket ler den ba top lu yor. lk sz le me uya rn ca Qui -
toda ki su lar ida re si de su sa t n dan her ay ka zan d pa ra nn yz de 1ini
fo na ak ta r yor. Elek tri i nin yak la k yz de 22si ni ba ken tin ev re sin de ki su
hav za sn da bu lu nan san tra lin den el de eden elek trik ida re si de her yl 45 bin
do la r sa bit de me ya p yor. zel bir bi ra ir ke ti olan Cer ve cera An di na
2003te, fo na her yl 6 bin do la r ver me yi ka bul et ti. 2004 iti ba riy le FO -
NAGn ka zan c 2 mil yon do la ra ula t. Su hav za s n ko ru ma pro je le ri iin
de 585 bin do lar ay rl ma s na ka rar ve ril di; bu nun 215 bin do la r fon dan, ge -
ri ye ka lan 370 bin do la r da di er ku ru lu lar dan al na cak t.
FO NAGn en nem li zel lik le rin den bi ri si, bi yo lo jik e it li lik ile su kay nak la -
r n bir ara da ko ru ma s. By le ce hem ola s ba la rn sa y s ar t yor hem de
pro je ler iin n ce lik li alan lar be lir le ne bi li yor. r ne in Qui to su lar ida re si, bi -
yo lo jik e it li lik ve su ar z a sn dan de er li olan su hav za la rn da ya p la cak
pro je le ri be lir le mek ze re The Na tu re Con ser vancy ile bir lik te a l yor. Bu
ara lar, ara zi ler ze rin de ki et ki le ri azal tp su ka li te si ni ar tr mak ama cy la, su
hav za la rn da ki ko yun ve s r ye ti tir me uy gu la ma la r nn ge li ti ril me si ne y -
ne lik pro je ler ha zr la n yor.
Kay nak : Bkz. Notlar 13
41
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 42
Gney Afrika on yldr, Western Cape eyaletinin yerli
fynbos (makilik)suhavzalarndayerliolmayanokalipts,
am,karaakasyaveoksuisteyendieraalarnyaygn-
lamassonucundasuarzvebiyolojikeitliliktegrlen
olumsuz deiiklikleri tersine evirmeye alyor. Fynbos
havzalar,dnyadaki6biyolojik-corafibitkikrallndan
biri ve endemik bitki eitlilii asndan en zengin alan
olan Cape Floral Krallnn parasdr. Dk rakml
fynbos bitkirts,kurakladayankldrveokazsuyla
yaamnsrdrr.Fakatoksutketenveyerliolmayan
bitkitrlerininistilassonucunda,busuhavzalarndater-
leme oran ok artt ve yerel su aklar bozuldu. Bu ya-
banctrlersadeceblgedekimthibitkieitliliinide-
il,tatlsuekosistemlerininsalnvesuarznnsrd-
rlebilirliinidetehlikeyeatt.
Gney Afrikal aratrmaclar bu etkileri ortadan kal-
drmak iin, salkl yerli fynbos havzalarnn su arz ile
yabancaalarnistilaettiihavzalarnsuarznkarla-
trdlar.15 stilac trleri ayklayarak su havzalarn eski
hallerine getirmekle, mevcut durumdan yzde 30 daha
fazla su elde edeceklerini grdler. stelik bu ekilde iyi-
letirilensuhavzalarndaneldeedileceksuyunbirimfiyat-
nn,bozulmusuhavzalarndakindenyzde14dkola-
catahminindebulundular.Bu,yabanctrlerinyokedil-
mesiiindikkatekicibirekonomikkazant.
GneyAfrikahkmetide1995tebalattyeniliki
Su Program ile byle bir plan benimsedi.16 Program 20
bini akn insan eiterek, Gney Afrikadaki 1 milyon
hektardanfazlaalandayabancbitkitrleriniayklad.Bu
programbiryandanderelerinsuseviyesinivesuarznar-
trrken,dieryandandatoplumunenyoksulkesiminei
olanayaratyor,bitkitrlerinikoruyor,ksmenlkedeki
benzersizbiyolojikeitliliebamlolaniekilikvetu-
42
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 43
rizmsektrlerinidestekliyor.Programlabirliktebazgeli-
melerkaydedilmesinekarn,istilacbitkilerayklanmah-
zndan daha sratli bir ekilde yaylmaya devam ederek,
buyaylmaydurdurmannneminiakavurguluyor.17
me suyu gereksinimlerini karlarken su havzalarn
vebunlarnsunduusayszfaydaysrdrmekiin,kent-
selsuarznkorumayavedahaverimlikullanmayayne-
lik ortak abalarn yrtlmesi de gerekiyor. Dnyann
her yerinde kentler genellikle su arznn yzde 20-50sini
datmsistemindekikaaklarvedieretkenlernedeniyle
kaybediyor.Busularbykolaslklanemlibirekolojik
grev stlendikleri doal bir su kaynandan alnyor,
kimyasalmaddelerleilemdengeiriliyorvedatmsiste-
mine gnderiliyor. Fakat daha sonra, faturalar deyen
kullanclara ulaamadan szp gidiyor. Tayvan, kaaklar
nedeniylegnde2milyonmetrekp,yani325milyontu-
valette sifonun ekilmesine e miktarda su kaybediyor.18
Su sknts yaayan Kenyann bakenti Nairobi, kentsel
suyunyzde40nkaaklarnedeniyleboaharcyor.19 Bir
kentin mevcut su arznn en az te biri szntya kurban
giderken,yenibirbarajyapmannyadapahalbirtuzdan
arndrma tesisi kurmann anlam kalmyor ama birok
kenttamolarakbunuyapyor.
Kentler atklar azaltp koruma almalarn destekle-
yerek,nehirvegllerdedahafazlasubulunmasnsala-
yabilir,dahaazsaydavekkbarajlaryapabilir,yeralt
sularndahaaztketebilir,suyuartpdatmakiindaha
azenerjivekimyasalmaddekullanabilir.Fakatbufayda-
lara karn kentler hl koruma almalarn su planla-
masnntemelbirunsuruolarakdeil,kuraklakarbir
aciltepkiolarakalglyor.20 Neysekibuanlaynokpar-
lakistisnalardavar.DanimarkannbakentiKopenhag,
sadeceyzde3lkkaakilebelkidednyannenazsus-
43
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 44
znts yaayan kenti. Japonyadaki Fukuoka da yzde
5likkaakileKopenhagdangerikalmyor.21 Amabuko-
nuda hibir kent, 2004te su tketiminin son 50 yln en
dkdzeyineulatbykBostonkentininbaarsna
yetiemiyor.22 (Bkz.MetinKutusu4)
BogotdanBostonakadaruzananburnekler,gvenli
veuygunfiyatlimesuyusalamakonusundakialma-
larileekosistemhizmetlerinidahaiyikorumaalmalar-
nn ezamanl yrtlebileceini gsteriyor. Fakat oun-
luklasuhavzalarnkorumagiriimleri,suarzsistemleri-
ninveyevladolarakgrlyorvekorumaalmalaren
iyiolaslklakuraklakarbirnlemgibialglanyor.
Bu hatalar dzeltmek, genellikle su sknts altnday-
ken krsal yoksulluu azaltp ayn zamanda da byyen
kentlerin ve sanayilerin su gereksinimlerini karlamaya
alan gelimekte olan lkeler asndan ok nemli.
Dnya Bankas, kentsel su arz projelerine koruma ve su
havzasynetiminidedahilederekvekrsalkalknmapro-
jelerinedoalsuhavzashizmetleriiintazminatkoulunu
daekleyerekbulkelereyardmcolabilir.Szgelimi,Ban-
kann 1990-2000 su havzas ynetim portfyndeki i
denetlemeraporunda,incelenen42projeninyzde90n-
datarmsalretimivernveriminiartrmayaodaklan-
lrken,dahaiyiarazikullanmuygulamalarvedahasa-
lkl su havzalarnn insanlara salayaca faydalarn gz
ardedildiibelirtiliyor.23
Dnya Bankasnn kendi projelerinin bazlar da, bu
darbakasnedeniyle,nehirlerinaakesimlerindei-
me suyu kalitesindeki art ile yukar kesimlerinde krsal
yoksulluuazaltmaarasndabakurmafrsatlarnnka-
rldngsteriyor.rnein,BankannBrezilyadakiSan-
taCatarinaeyaletindekimikrosuhavzasprojesi,pekok
krsalkalknmanlemiasndansonderecebaarloldu:
44
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 45
Me tin Ku tu su 4
Ye ni Ba raj ya da Ka nal Ya pm la r n n le mek in
Su yu Ko ru mak: Bos ton Ken tin de ki Ba a r
2005le rin ba la rn da, ABDnin Bos ton ken ti ne ve ev re de ki 40tan faz la
kent ve ka sa ba ya top tan su sa t ya pan ka mu ku ru mu Mas sac hu setts Su
Kay nak la r Ku ru lu u (Mas sac hu setts Wa ter Re so ur ces Aut ho rity - MWRA),
ar p c bir ba a r y ak la d: B yk bir eko no mik ge li me ya an ma s na ve
n fus ta he men he men hi bir de i ik lik ol ma ma s na kar n, Bos tonn b yk
kent sel ala nn da ki su ta le bi 50 y ln en d k se vi ye si ne ge ri le mi ti. 2004te
top lam su t ke ti mi yl da 295 mil yon met re kp ol mu, 80li yl la rn son la rn -
da ki 426 mil yon met re kp lk zir ve ye g re yz de 31 azal ma sa lan m t.
(Bkz. e kil 6)
1980le rin or ta la rn da su ta le bi sis te min g ven li arz ka pa si te si ni an ca,
MWRA ar z ar tr ma nn yol la r n ara tr ma ya ba la d. Con nec ti cut Neh rinin
su la r nn ka nal lar la yn de i tir me si ne y ne lik pro je ne ri si, kent hal k nn
ev re sel et ki le re ili kin kay g sy la kar la t. Bu du rum da MWRA 1987de
ka t bir ko ru ma prog ra m ba lat t. Bu prog ram bo ru hat la rn da ki ka ak la rn
be lir le nip ta mir edil me si ni, 370 bin ko nu ta ve rim li te si sat d en me si ni, sa na -
yi ku ru lu la r nn de net len me si ni, sa ya la rn iyi le ti ril me si ni, halk ei ti mi ni de
ie ri yor du. Ay r ca bu pro je sa ye sin de Mas sac hu setts, d k ha cim li (6 lit re)
tu va let le rin zo run lu tu tul du u ilk ABD eya le ti ol du. So nu ta su ta le bin de b -
yk bir azal ma ya an d ve ne hir iin d n len ka nal pro je si nin s re siz ola -
rak er te len me siy le MWRA 2.1 mil yon m te ri si ne sa de ce ser ma ye har ca ma -
la rn dan 500 mil yon dolar ta sar ruf et tir di. Fa kat ban li y ler de im le ri su la ma
ei li mi art t n dan, ta lep te sa la nan bu azal ma y ko ru mak iin ba ka n -
lem ler de al mak ge re ke cek.
MWRA sis te mi nin nem li bir zel li i, ku ru lu un Su Ar z Yurt ta Da n ma Ko -
mi te si (Wa ter Supply Ci ti zens Ad vi sory Com mit te e - WSCAC) isim li bir top -
lu luk ara c l y la, su y ne ti mi ka rar la r na hal kn da ka tl ma s n des tek le me si.
Mer ke zi Con nec ti cut Neh ri su hav za sn da ki Had ley-Mas sac hu settste bu lu -
nan WSCAC ba m sz ara tr ma lar ya p yor, d zen li ola rak hal ka ak top -
lan t lar d zen li yor, su ve su hav za s ko ru ma ko nu la rn da MWRAya da n -
man lk des te i ve ri yor. 1977de ku ru lan WSCAC, MWRAnn su la r ko ru ma
ala nn da ki ba a r s nn ar dn da ya tan te mel g ol du. WSCAC im di de sis -
te min i me su yu ka li te si ni sr dr mek ve pa ha l bir art ma te si si kur ma y n -
le mek iin su hav za la r n ko ru ma ko nu sun da a l yor.
Kay nak: Bkz. Notlar 22
45
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 46
e kil 6
Bos ton Ken tin de Su T ke ti mi, 1960-2004
Kay nak: Mas sac hu setts Su Kay nak la r Ku ru lu u
Yl da Mil yon Metrekp
B yk l ek li su ko ru ma
prog ra m nn ba lan g c
(1987)
100biniakniftidahaiyiaraziynetimiuygulamalar-
n benimsedi (kenarlarda teraslama ve hayvan gbreleri-
nindahaiyidepolanmasgibi);rnverimiyzde20-40
artt;projeblgesinindndayaaypkomularndanetki-
leneniftilerdekendiuygulamalarniyiletirmeyebala-
d; projenin sonunda yzde 20 dolaynda ekonomik ka-
zanoransaland.24 Bunlemlersukalitesiasndanda
nemlifaydalarsaladamabunlarprojekapsamnaaln-
madyadasrekliliklerisalanamad.
SantaCatarinadagrevyapantarmmhendisiLau-
ro Bassi, Chapec kentine ime suyu salayan Lajeado
So Jos mikro su havzasna ynelik bu Dnya Bankas
projesininsukalitesizerindekietkilerinibamszolarak
46
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 47
aratrd.25 Aratrmasonucundatortubirikimindeyzde
69, Chapecdaki artma tesisine giren sularn bulankl-
ndadayzde61azalmagrd.Sukalitesindekibuiyi-
leme, artma kimyasallarna harcanan paray da nemli
lde azaltm, ylda 29.340 dolar tasarruf salamt.
Bu tutar, Lajeado So Jos mikro su havzas projesinin
toplam maliyetinin 4 yl iinde telafi edilecei anlamna
geliyordu.Gerektendebiryllkartmamaliyetitasarru-
fubile,projeyekatlaniftilerinarazikullanmniyile-
tirme nlemlerini uygulamalarn tevik iin verilen 25
bindolarayor.
New York kentinde olduu gibi, bu kk su havza-
sndadasutedarikileriilenehrinyukarkesimindekiift-
ilerarasnda,projeninfaydalarndahaeitdatabilecek
biranlamayaplabilir.Sutedarikisi,saladmaliyetta-
sarrufunadayanarak,kazancnnbirksmnsukalitesinin
artmasveartmamaliyetlerininazalmaskarlndaift-
ilerevermelidir.Bylebiranlamasayesinde,halenkat-
lmc iftileri desteklemeye ynelik ksa vadeli bir proje
olan uygulama, deerli bir su havzas hizmeti iin uzun
vadelibirtazminatdemesisteminednebilir:mesu-
yununkalitesininkorunmas.
Ekosistem hizmetlerinin ounun ticari piyasalarda
dikkatealnmamasnedeniyle,hkmetlervekamukuru-
lularbufaydalaradeerbiilmesivekorumasalanmas
asndannemliroloynuyor.Kendisuhavzalarnndoal
su artma hizmetlerini baaryla koruyarak pahal artma
sistemlerindenkurtulanBogot,BostonveNewYorkgibi
kentler, sakinlerine milyonlarca dolar tasarruf ettiriyor.
Hkmetlerdesutedarikilerinin(kamusalyadazel)et-
kili su havzas koruma programlar (nemli su havzalar
topraklarn ve akferlerin yenilenme blgelerini kentsel
kalknmayakapatmayayneliknlemlervesuhavzalarn
47
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 48
korumamaliyetleriniimesuyufiyatlarnadahiletmezo-
runluluudadahilolmakzere)uygulamasnzorunlutu-
tarakbufaydalardahadaartrabilirler.
Aynekilde,hkmetlerinatksumiktarnazaltpsu
tketiminde verimlilii artrmas da byk nem tayor.
rdn Su Bakanl, halen yzde 30 olan yerel su siste-
mindeki kaak orann 2015te yzde 18e indirmeyi he-
defliyor.VerimliliigelitirmekiinharcananherDinarn
salk,evrevesuarzfaydalaryla1.9Dinarkazandraca-
ngsterenyeniaratrmalardabugiriimidestekliyor.26
abddetuvaletler,pisuarlar,musluklarvedubalklarile
ilgilifederalverimlilikstandartlar1997deyrrlegir-
di; bu verimlilik artnn 2020de yllk 8.4-12.4 milyar
metrekp,yaniNewYorkbyklnde4-6kenteyete-
cekkadarsutasarrufusalayacatahminediliyor.27
Su havzalarna yeni kirletici kaynaklar ve trleri gir-
dike,imesuyununsrekliliinivegvenliinisalamak
daha da zorlayor. Her gn kullandmz rnlerdeki
(gnekremleri,plastiklervekozmetikrnleri)kimyasal-
lar,imenlerdekullanlanbcekilalar,reeteliilalarso-
nundahepsukaynaklarnakaryor.Austos2004tebi-
liminsanlar,ngilteredeimesuyukaynaolarakkulla-
nlannehirveyeraltsularndaProzacadlantidepresann
kalntlarn buldu.28 abd Jeoloji Aratrmalar Kuruluu
(U.S. Geological Survey) 20 eyalette numune alnan 139
derenin yzde 80inde en az bir ilacn, i salglara zararl
hormonlarn,bcekilalarnnyadabakakimyasallarn
izlerine rastlad; bunlardan bazlar balklara ve dier su
canllarnazararverecekdzeydeydi.29
Teksas Teknoloji niversitesi aratrmaclar 2005 y-
lnda,oksaydaabd eyaletindenaldklarstrnekleri-
ninyzde99unda,patlayclardaveroketyapmndakul-
lanlan perklorat adl maddeye rastladklarn aklad-
48
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 49
lar.30 Annestndekiortalamaperkloratmiktar(litreba-
na 10.5 mikrogram), inek stndekinden 5 kat, abd
evreKorumaKuruluutarafndanimesuyuiinbelirle-
nenazamidzeyden10katfazlayd.Perkloratiyotalmn
engelliyorvetiroithormonununretiminiazaltyor.Anne
stndebukimyasalnyksekorandabulunmas,bebek-
lerin gelimesine zarar verme tehlikesini artryor. Perklo-
ratenaz11milyoninsanaulaanimesuyundadabulu-
nuyorvekirlisulamasulararaclylalkedekibesinzin-
cirine giriyor.31 Bu kimyasal, byk blm askeri tesis-
lerdenolmakzere,lkeninheryerindedoayakarm
bulunuyor.32 lkedekimarullaravediersebzelerinnem-
libirksmnasusalayanKoloradoNehrininaakesi-
mitamamenperkloratieriyor.
Ne salkl su havzalar ne de modern artma tesisleri
sudaki btn tehlikeli maddeleri yok edebilir; dolaysyla
ncelikle bu maddelerin doaya karmasn nlemek ge-
rekiyor. Bcek ilalarna ve dier sentetik kimyasallara
maruz kalmann doal yaam ve insan sal zerindeki
etkilerinin saysz iareti 1962de Rachel Carsonn Si lent
Spring (SessizKaynak)ve1996daraanOur Sto len
Fu tu re (alnm Geleceimiz) kitaplaryla kamuoyuna
yaygnbiimdeduyurulduvebirhareketyarattamakim-
yasallarndoayayaylmasnaengelolamad.33 Dnyapi-
yasalarnda 100 bin sentetik kimyasal bulunuyor ve her
ylbinyenikimyasaltrdahapiyasayagiriyor.Bunlarn
oununinsanlaravedoaldnyayazehirli,kanserojen,i
salglara zararl, remeye ynelik etkilerini len yeterli
testlerveincelemeleryaplmyor.34
49
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 50
50
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 51
EKOSSTEMGVENLSAYESNDE
GIDAGVENL
OrtalamabirAmerikalsradanbirgnde5binlitresu
tketiyor;busuyuelbetteierekdeil,tipikAmerikanbes-
lenme tarzn benimseyerek kullanyor.1 Buday, pirin,
msrvediertahllaryetiirkendoalolarakbykmik-
tarda su tketiyor. Bir kilogram tahl retmek iin ya-
murlarla,sulamaylayadaherikiyollabirdeneldeedilen
1-3binlitrearasndasugerekiyor.2 abddekigibibeslen-
me biimleri byk lde hayvansal rnlerden oluu-
yorsa(zellikledekaloribanabudayn20katsutke-
tentahllabeslenmisretleri),beslenmedekisutketimi
deartyor.3
Bu rakamlar bir yandan artan insan nfusunun gda
taleplerini karlarken, dier yandan da tatl su ve kara
ekosistemlerini srdrebilmenin zorluu hakknda bir fi-
kir veriyor olmal. Halen kresel gda retiminin yzde
10u yeralt sularnn ar miktarda ekilmesine baml
durumda bulunuyor.4 Milyonlarca kuyunun kuruduu
Hindistanda bu rakam yzde 25e yaklayor.5 Bu su s-
knts,gdaekonomisindepatlamayahazrbirbombaha-
line geliyor ve gelecekte gda retimi iin gereken suyun
neredeneldeedileceineilikinsoruiaretleriyaratyor.
8milyarinsannbeslenmeihtiyacntatlsuekosistem-
lerine ciddi bir zarar vermeden karlayabilmek iin, ta-
51
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 52
rmsalsuretiminihemenhemenikikatnakarmakge-
rekiyor;budatahlretimiiindoalekosistemlerden-
karlanyadaayrlanherbirlitresudanikikatfazlabesin
retmek anlamna geliyor.6 Bu art salamak asndan
en umut verici frsatlar alanda bulunuyor. Bunlardan
birincisi sulama amal suyu daha verimli bir ekilde de-
polamak, iletmek ve kullanmak. kincisi, sadece yamur-
larlabeslenenarazilerdekihasadartrmak.Sonuncusuda,
beslenmebiimlerindekietmiktarndahasalklvesr-
drlebilir dzeylere indirmek. Bu nlemler, 852 milyon
insannsalnveenerjisiniolumsuzetkileyenveheryl
5milyonocuunlmnenedenolankronikalksoru-
nunuazaltmakasndandabyknemtayor.7
Halen dnyadaki gdalarn yaklak yzde 40, ekili
alanlarnsulamayaplanyzde18likksmndaneldeedi-
liyor.8 Sulamabebinyldrgdagvenliinintemeltala-
rndanbirisi.Fakattarmnehirlerdenveakferlerdene-
kilensuyunaslanpaynalarak(dnyagenelindeyaklak
yzde70vegelimekteolanlkelerinoundayzde90),
sulamayaplantarlalar,byyenkentlervebaskaltndaki
ekosistemlerarasndaciddibirsurekabetiyaratyor.9
Neysekisulamaydahaverimlihalegetirmekiinb-
yk olanaklarmz var. Barajlarla tutulan, rezervuarlarda
depolanan, kanallarla iletilen ve tarlalara aktlan suyun
hemenhemenyarsaslndatahllarayararlolmuyor.10 Bu
suyun bir ksm buharlaarak yok oluyor (szgelimi Nil
Nehrininyzde12siMsrdakiNasserGlndebuhar-
layor),birksmkanallardanszarakyeraltsularnaka-
ryor,birksmdatarlalarnyaknlarndakiderelerekar-
arakdereninaakesimindekibirbakaiftitarafndan
kullanlyor.11 Fakatsuhernereyegidersegitsin,buverim-
siztketimdahaoksaydabykbarajvekanallarnya-
plmasna,tarlalarntuzlanmasna,nehirlerinveyeraltsu-
52
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 53
larnntarmsalkimyasallarlakirlenmesine,suekosistem-
leriningenellikledahafazlazarargrmesinenedenoluyor.
iftiler ve mhendisler sulama verimliliini artrarak
nemlimiktardasuyunserbestkalptatlsuekosistemleri-
nin srdrlebilirliini korumasna yardmc olabilir. K-
resel anlamda, bugnk sulama orann yzde 10 azalt-
mak, 2025te kentlerin ve sanayi kurulularnn tahmini
ek su taleplerini karlayacak kadar su tasarrufu yarata-
caktr.12 Butrtasarruflariinkanallarkaplamaktansu-
lamamodellerinitahllarngereksinimegredzenlemeye,
suyudorudanbitkikklerinevermeye,tarlalardakifazla
suyu tutup yeniden kullanmaya kadar pek ok seenek
bulunuyor.13
Szgelimi,damlasulamayntemivediermikro-sula-
mayntemleritamolarakgerekenmiktardasuyudoru-
dan bitkilerin kklerine iletiyor. Bylece tarlalara verilen
suyu yzde 30-70 azaltrken rn verimini de yzde 20-
90 artrabiliyor; sonu olarak suyun verimlilii allm
yntemlerekyaslaikiyadakatartyor.14 Dnyagene-
lindemikro-sulamayntemleri3.2milyonhektarda,yani
sulanan toplam alann yzde 1inden biraz daha fazla
alanda kullanlyor. Sulama amal suyun fiyatn dk
tutan yaygn ve youn tevikler, bu verimli yntemlerin
benimsenmesinisnrlaypsuisrafnazendiriyor.Amas-
railverdngibilkelerdemikro-sulamayounbiimde
kullanlyor; baka lkelerde de hzla yaygnlayor: Son
10 yl iinde mikro-sulama yaplan alanlar Meksika ve
GneyAfrikadaikikattanfazla,spanyadadakattan
fazlaartt.
Yoksuliftileriintasarlanandkmaliyetlidamla
sulamasistemlerihemsuskntsyaananblgelerdeve-
rimiartrmakhemdeyoksulkrsalailelerimaddiadan
glendirmekasndanbykumutvaatediyor.iftiler
53
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 54
snrlsukaynaklarndandahafazlaverimalmakistedik-
leriiin,allmAmerikantarzdamlasulamasisteminin
onda birinden de az maliyetli olan basit damla sulama
sistemleri Hindistanda ve dier lkelerde ok tutuldu.15
MerkeziKoloradodabulunanveEasyDrip(KolayDam-
laSulama)adlucuzsistemigelitirenInternationalDeve-
lopment Enterprisesn bakan Paul Polak, halen dnya
genelinde200biniftininuygunmaliyetlidamlasulama
sistemlerini kullandn tahmin ediyor.16 Hindistann
zellikleGujaratveMaharashtragibisuskntsyaayan
eyaletlerinde ok sayda ifti bu sistemi kullanyor. Po-
laka gre Hindistanda uygun maliyetli damla sulama
sistemlerininyllksatsadeceyliinde4milyondo-
laraulat.lkededamlasulamayoluylasulamayaplan
arazilerinyzde20-30ubusistemlerikullandiinsa-
dece su verimlilii deil, yoksul Hintli iftilerin gelirleri
deartyor.
Gda retimi ile tatl su ekosistemlerinin korunmasn
bir arada yrtebilmek iin, insanlarn yaklak yarsnn
ensevdiimahsulolanpirincezellikledikkatetmekgere-
kiyor.Dnyadakipirincinyzde90ndanfazlas,oksa-
yda nehir ve akferin imdiden fazlasyla tketildii As-
yada retiliyor. eltik, 5-10 santimetre derinliindeki su
birikintilerindeyetitiriliyor;dolaysylahemokmiktarda
su kullanlyor, hem topraklar eltikle dnml ekilen
buday ve dier tahllar iin daha verimsiz hale geliyor,
hem de atmosfere daha fazla metan (gl bir sera gaz)
yaylyor.MerkeziHollandadabulunanUluslararasBitki
Aratrmalar (Plant Research International) kuruluun-
dan Prem Bindraban ve Huib Hengsdijke gre, sulama
yaplarakretilenbirkilogrameltikiin2-5binlitreara-
sndasuharcanabiliyor;oysagerekliolanenazsumiktar
600litreolaraktanmlanyor.17
54
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 55
Fakatyaplanpekokaratrma,eltiktenyksekve-
rimalmakiinyetimemevsimiboyuncasualtndatutul-
masnn art olmadn gsteriyor.18 iftiler eltiklerin
ikisulamadnemiarasndakurumamasnsalamakiin
daha az su kullanarak, verimlilikte nemli bir azalmaya
yol amadan su tketimini yzde 10-70 azaltabilir (yerel
koullara gre). Endonezyadaki Citarum havzasnda ya-
planbiraratrma,sutasarrufuylayaplaneltikekiminin
civardakikentselblgeleresuarznyzde40artrabilece-
ini,bylecehemkentlerilekrsalkesimlerarasndakisu
rekabetinihemdetatlsuekosistemlerizerindekibasky
azaltabileceini gsteriyor.19 Cornell niversitesi ve Tefy
Saina Dernei aratrmaclar da bitkilerin, topraklarn,
suyunvebesinlerindahaiyiynetilmesiylesulamayoluyla
retilmi pirincin verimliliini artran eltik Younlatr-
maSistemini(SystemofRiceIntensification-sr)geliti-
riyor.20 sr yzde50oranndasutasarrufusalarken,ve-
rimideyzde50-100oranndaartrd.Dnyannenfakir
topraklarnn bulunduu Madagaskarda eltik hasadn
drtkatnakard.
Beslenmeiinsukaynabulmaskntsnnikinciks-
m (yamur sularyla beslenen blgelerde su verimliliini
artrmak), sadece kresel gda retimini artrmak deil,
al ve yoksulluu azaltmak asndan da byk nem
tayor.Dnyadaki852milyonainsannbykounlu-
ukrsalblgelerde,zellikledeSahralnngneyin-
dekiveGneyAsyadakikkiftliklerdeyayor.21 Yak-
lak 500 milyon kii, dzenli yamurlarn olmamas ne-
deniyle retimin snrl olduu kurak ya da yar-kurak
blgelerde hayatn srdryor. Yamurla sulanan arazi-
lerdeverimiartrmak,gdagvenliinivegelirleriartrma-
nnyansra,besinretimiiingerekenalandaazaltarak
ormanlarbaltalardanvemotorlutesterelerdenkoruyor.
55
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 56
Su planlamaclar ve yneticileri, yamurla beslenen
ekili arazileri genellikle dikkate almyor nk buralarda
baraj,kanal,kuyuvepompagerekmiyor;butraraziler
sadecedoalyalarlabesleniyor.22 Fakattpksulamada
kullanlansularnfarklyollarizlemesigibi,yamursular
dadeiikyollardangelir.Bitkiyapraklarnnzerindeve
topranyzeyindebirikerek,hibirbitkiyefaydasolma-
dan buharlaarak tekrar atmosfere karabilir; bazen de
topraklarnkkblgelerinidoldurarakbitkilertarafndan
emilir ve sonra terleme yoluyla yeniden atmosfere dner.
Ayrca topraa szarak yeralt sularn besleyebilir, topra-
n zerinden szarak yaknlardaki bir dereye karabilir.
Buradaki zorluk, den her yamur damlasndan daha
fazlayararlanabilmektir.
Ekili arazilere den yan byk blm zaten
nemli bir ileve sahip: Dnyadaki besinlerin yaklak
yzde 60 yamurla beslenen arazilerden elde ediliyor.23
Fakat pek ok blgede yamur sularnn yzde 30-50si,
bitkilerinbymesinehibiryararsalamadanyenidenat-
mosferednyor.(Aslndabuharlamadayararldrn-
knemiatmosferegerikazandrarakyalarnsreklilii-
nisalar.)SzgelimiGneyAfrikadayamursularnnge-
nellikle yzde 65i hemen buharlaarak atmosfere kar-
yor,yzde15inehirleriveakferleribesliyor,sadeceyz-
de20sibitkilertarafndanterlemeiinkullanlyor.24 Ben-
zerbirekilde,KuzeySuriyedekiarpatarlalarndayaplan
aratrmalar toplam yan yzde 35inden aznn,
indeki yar kurak Gansu eyaletinde de yzde 15-20si-
ninetkilibirbitkiselterlemedekullanldngsteriyor.25
Butrblgelerdehasatgenellikledkoluyornk
tahllaryeterincesualamyor.Tropikalblgelerinormanla-
r ile lleri arasnda kalan yar-kurak savanalarda (rne-
in Afrikada Sahra lnn gneyindeki Sahel blgesi),
56
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 57
ekili arazilerin hektar bana sadece 0.5-1 ton (kk bir
ailenin salkl yaamas iin gerekenden az bir miktar)
mahsulvermesiskrastlananbirdurum.Busavanalardn-
yadakikaralarnyaklakyzde40noluturuyor;yoksul
veainsanlarnbykblmdeburalardayayor.26
Sulamadakullanlansularnverimliliiniartrmakiin
nasl birok seenek varsa, yamur suyunun verimliliini
artrmakiindeseeneklervar.27 Enuygunseeneklertop-
raa,iklime,kltrevedierkoullarabalolarakdeii-
yor,dolaysylatarmtopluluklarnngenelliklekendidu-
rumlarna uygun nlemler konusunda bilgiye ve teknik
destee gereksinimi oluyor. Bu nlemlerden bazlar to-
humlar erken ekmek, daha fazla glge salamak iin
farkltahllarbiraradakullanmak,kkleriderineinenta-
hleitlerinitercihetmek,dahaokmiktardayamursu-
yununtopraaszmasiintopraklarsrmek,dahafazla
nem tutmak iin topraklar kuru samanlarla rtmek, ya-
bani otlar temizlemektir; bunlarn hepsi den her ya-
murdamlasbanadentahlmiktarnartrabilir.Ayr-
catarmtopluluklar,normaldetopranyzeyindenakp
gidecekolanyamursularnnbirksmntutupdepolaya-
rak kurak mevsimlerde tahllarn sulamakta kullanabilir.
Busuhasadtekniklerihemverimiartrrhemdetop-
tanrnkaybnnler.Kurakbirmevsiminbtnhasad
yoketmeolasl,buriskigzealamayanyoksuliftile-
rindahaiyitahleitlerine,kimyasalgbrelereveverimi
artranbakagirdilereyatrmyapmalarnengeller.
Suhasadtarihboyuncafarklekilleralmbiruygu-
lamaamatemeldeyamursularndahasonrakullanmak
zeregllere,sakferlereyadadierdepolamaalanla-
rna ynlendirmekle yaplyor. Aratrmaclar, ek sulama
ilemakuldzeydekimyasalgbrekullanmnnbirarada
yrtlmesiyle, Sahrann gneyindeki yoksul Afrika l-
57
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 58
kesiBurkinaFasonunsprgedarsveriminiyaklak
kat(hektarbana0.5ila1.4ton),suverimliliinideiki
kattanfazlaartrdngrdler.28 Toprakveiklimyaps
biraz daha uygun olan Kenyada yaplan benzer aratr-
malardadarverimininyzde70(hektarbana1.3ton-
dan2.2tona),suverimliliinindeyzde43(hektarba-
na2tondan8tona)arttn,dieryandandasutasarru-
fu salandn gsterdi.29 Su hasad, dk maliyetli
damlasulamayntemineyadasuyutasarruflukullanan
dieruygulamalarakyaslasuverimliliinidahadafazla
artrabiliyor.
Sulak alanlarn srdrlebilir ekimi, bir yandan gda
gvenliinigelitirirkendieryandandatatlsuekosistem
hizmetlerini korumak iin bir baka seenek sunuyor.
Uzun zaman kurutulmas ve youn tarma ya da kentsel
gelimeyealmasgerekliyararszarazilerolarakgr-
lensulakalanlarndierekosistemtrlerineoranlahektar
banadahafazlaeko-hizmetdeerisunduuartkbilini-
yor.Bualanlarsudepoluyorveartyor,balklarvedoal
yaam iin nemli reme ve beslenme ortamlar salyor,
ok sayda canl trn barndryor. Toplumlar sulak
alanlarslahederektarmyadayerleimiinekarazi-
ler elde edebilir ama ayn zamanda da doann bedava
sunduudeerlifaydalarvehizmetlerikaybedebilir.
Gelimekteolandnyannpekokyerindesulakalan-
lar,kesatmevsimhasatlarndestekleyerekgdagvenli-
inideartryor.Kurakarazilerderetimisalayacakmik-
tardayaolmadndaiftilersulakalanlardakitoprak-
larda depolanan nem sayesinde tahllarn yetitiriyorlar.
Aratrmaclar,dikkatlibirtoprakvesuynetimisayesin-
de sulak alanlarda yaplan ekimin, deerli ekolojik hiz-
metlerden fazla fedakarlk etmeden ek gda gvenlii su-
nabileceini gryorlar.30 Etiyopyada, yerli topluluklar-
58
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 59
danbazlarnn250ylaknsredirsulakalantarmuy-
gulad bat tepelerinde, yerlilerin sulak alanlarn eitli
yararlarnsrdrmekzerebenimsediiilkeleruygulan-
yor.31 Bu uygulamalar arasnda sulak alanlarn baz b-
lmlerini kurutmamak, ar kurutma yapmamak, sulak
alanlarngiriveklarndakisukaynaklarnkorumak,
yllkselrejiminimuhafazaetmek,srotlatlmasnsnr-
lamakyadayasaklamak,bitkirtsylekaplhavzalara
dokunmamakyeralyor.
UgandannPallisablgesindeki71.100hektarlksulak
alanyerlihalktarafndaneltikekimi,hayvanotlatmave
balk, yabani sebze, ila ve yap malzemesi retimi iin
kullanlyor. Sulak alanlar ayrca sel denetimi, su artm,
evre kyler ve kasabalar iin yl boyunca su temini de
salyor. Btn bu faydalar bir araya getirilince, sulak
alanlarn ylda 34 milyon dolardan fazla deerde (hektar
bana500dolarcivarnda)rnvehizmetsunduutah-
minediliyor.32 Fakatgelenekselkararalmaanlayndabu
ekosistem hizmetleri dikkate alnmad iin, Pallisadaki
sulak alanlar hl yararsz olarak grlyor ve baka
amalariinslahediliyor.
Hikukusuzsulakalanlar,biryandantahlyetitirir-
kendieryandandaekosistemfaydalarnkoruyacake-
kilde ynetmek hi kolay deil; bozulma ve doal sulak
alan ilevlerini kaybetme olasl yksek. Fakat baarl
uygulamalardan alnacak karlk da ayn derecede fazla:
Yereltarmtopluluklarasndandahafazlagdagvenli-
ivenfusundahabykbirksmiinekosistemhizmet-
lerinin srmesi. Ayrca, sulak alanlarn bu tr faydalar,
yapldktansonrabualanlaryokedengelenekselbarajve
sulamaprojelerininsaladklarndanokdahafazlaolabi-
liyor.BununbirrneiNijeryannkuzeydousundagr-
lyor.33 (Bkz.MetinKutusu5)
59
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 60
Me tin Ku tu su 5
G da, Ge im ve Eko sis tem G ven li i in Su yun
De e ri ni Bil mek: Ku zey do u Ni jer yada ki Ha de ji a
ve Ja maare Ta kn Ova la r
Ku zey do u Ni jer yada, Ha de ji a ve Ja maare Ne hir le ri nin ad G l su hav -
za sn da bir le ti i yer de ge ni bir ta kn ova s bu lu nu yor. Kr sal alan da ya -
a yan pek ok Ni jer ya l, g da ve ge lir a sn dan bu ta kn ova s na ba m l.
Bu ra da hay van la r n ot la t yor, ta hl la r n ye ti ti ri yor, ya ka cak odun top lu yor
ve ba lk av l yor lar. Ta kn ova s, ku rak lk za ma nn da ok nem li bir su kay -
na olan bl ge sel ak fer le ri de bes li yor. Ha de ji a-Ja maare su lak alan la r
ay r ca ku rak mev sim de ya r-g e be top lu luk lar iin ot lak, g men su ku la r
iin ha ya ti bir ya am ala n sa l yor.
Pek ok ta kn ova sn da ol du u gi bi, Ha de ji a ve Ja maare Ne hir le ri nin su lak
alan la r da mev cut ve pro je ha lin de ki ba raj lar ve su la ma ka nal la r ne de niy le
b yk teh li ke al tn da bu lu nu yor. Ara tr ma c lar Ed ward Bar bi er ve Ju li an
Thomp son, bu tr pro je le rin et ki le ri ni de er len dir mek iin, ta kn ova la r nn
do ru dan kul la n m nn (zel lik le ta rm, ya ka cak odun ve ba lk lk) eko no -
mik fay da la r n de er len dir di ve su la ma pro je le ri nin fay da la ry la kar la tr -
d. Bu nun so nu cun da, do al ta kn ova s nn kul la n mn dan sa la na cak net
eko no mik fay da nn bu gn k de e ri nin, su la ma pro je le ri ne oran la 60 kat tan
faz la ol du u or ta ya k t (hem 30 hem de 50 yl lk za man di li mi iin). Ara -
tr ma c lar ay r ca su yun ta kn ova sn da ki eko no mik de e ri nin met re kp ba -
na 9.600 ila 14.500 dolar, su la ma pro je le rin de ise sa de ce 26-40 do lar
ol du u nu gr d ler. Bar bi er ve Thomp son do al ya am alan la r nn, ye ral t
su la r nn bes len me si nin ve el de me mi bir ta kn ova s nn sa la d di er
eko sis tem fay da la r nn de e ri ni l e bil se ler di, iki se e nek ara sn da ki fark
da ha da b yk ka cak t.
Kay nak: Bkz. Notlar 33
Su verimliliini artrmak asndan beslenme seimleri
debyknemtayor.Gdalarhemretimdekullanlan
sumiktarhemdesunduklarbesindeeri(enerji,protein,
vitaminler ve demir de dahil olmak zere) asndan b-
yk farkllklar gsteriyor. Szgelimi, sr etinden 10
60
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 61
gramproteinalmakiin,eltikteolduundan5katfazla
sugerekiyor,500kaloriiinise20katfazlasukullanl-
yor.34 (Bkz. ekil 7) Bu byk farklar, beslenme biimini
yeniden dzenleyerek gda gereksinimlerini ekolojik a-
dandahasrdrlebilirekillerdekarlamakiinolanak
yaratyor.Yetersizbeslenenyaklak1milyoninsannda-
hasalklvereticibirhayatyaamasiindahafazlag-
datketmesigerekirken,beslenmepiramidininenstnde
yer alanlar da ar su tketen hayvansal rnlerden ks-
menuzaklaarakhemkendisalklarnhemdegezegenin
salnkoruyabilir.
rneinortalamabirKuzeyAmerikabeslenmesindeki
rnleriin,ettketiminindahaazolduuamaayndere-
cede (ya da daha fazla) besleyici bir beslenme biimine
oranla iki kat daha fazla su tketiliyor. Hayvansal rn
tketiminiyaryaryaazaltmayakararverenortalamabir
abd vatanda, beslenmesindeki su tketimini yzde 37
drebiliyor.35 Btn Amerikallar, lke nfusunun 350
milyona ulaacann tahmin edildii 2025 ylna kadar
bylebirdeiiklikyapsa,beslenmeiingerekensumikta-
rylda256milyarmetrekpazalr;buda14taneKolora-
doNehrininyllkdebisineeitbirtasarruf,200milyon-
danfazlainsannbeslenmeihtiyacnkarlamayayetecek
kadarsusalar.36
Gdaretimineayrlansudandahafazlabesineldeet-
mek,sulamannveyalarnverimliliiniartrmak,sulak
alanlardaki ve dier ekosistemlerdeki suyun saysz yara-
rndanfaydalanmak,biryandandnyadakibeslenmege-
reksinimlerinikarlarkendieryandandazatenbaskal-
tndakiekosistemlereverilenzararenazaindirebilir.Ama
bu dzenlemeler, uygun politikalar olmadan yaplamaz.
zellikleyoksullkelerdearatrma,kalknmaveyala
beslenentarmarazilerininveriminiartrmayaynelikei-
61
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 62
e kil 7
Pro te in ve Ka lo ri Sa la mak in Kul la n lan Su
Kay nak: Re na ult ve Pa ta tes
Wal len derden
Yer fs t
uyar lan m tr
So an
Not: Rakamlar, M sr
Kaliforniyadaki Bak la gil ler
mahsullere ve su
verimliliine gre Bu day
hesaplanmtr. Pi rin
Sulamann verimliliini
Yu mur ta
ya da dier etkenleri
deil, sadece tahllarn St
su gereksinimini dikkate K mes hay van la r
almaktadr.
Do muz eti
Sr eti
500 Ka lo ri ba na 10 Gram pro te in
su (lit re) ba na d en su
(lit re)
timlerbyknemtayor.1milyarinsanngdagvenlii
veelimizdekalankaravetatlsuekosistemlerininkorun-
masbunabal.
62
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 63
TEHDTLERAZALTMAK,
ESNEKLKORUMAK
Mays ve Eyll 2004teki tropikal kasrgalarda yakla-
k5binHaitilihayatn,onbinlercesideevinikaybetti.1
Bu trajediler, doal afet olarak tanmlanmalarna karn,
insanlarn yapt bir ey nedeniyle iddetlenmiti: Haiti
tepelerindeki aalarn kesilmesi. Muhta ve seeneksiz
kalanHaitiliyoksullar,yakacakodunveodunkmrge-
reksinimlerini karlamak iin aalarn ounu kesmiti.
Bylece,ormanlarlakaplsuhavzalarnnsunduunemli
bir hizmeti kaybetmi oldular: Yerel sel sularnn toprak
zerindekiaknndzenlenmesivebyktoprakkayma-
larnn nlenmesi.2 Gerekten de, Haitiyi yerle bir eden
kasrgalar, tepelerdeki su havzalarnn byk blmnn
ormanlkolduukomulkePortoRikodaokdahaaz
etkilioldu.3
Bundanbirkaaysonra,26Aralk2004teAsyaky-
sndakilkelerivuranveyaklak273binkiininlm-
neyolaantsunamidikkatleribakabirdeerliekosistem
hizmetineekti:Mangrovlarnvemercanresiflerinin,ka-
srgavedalgalarakarsaladkorumahizmeti.4 Tuzlu
suiletatlsuyunbirletiinoktalardaoluanmangrovlarn
birbirine gemi kkleri ve youn yapraklar, kasrgalara
vedalgalarakarokemicigrevistleniyor.Taylandda-
63
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 64
kikymangrovlarnnyarsdadahilolmakzere,budo-
alkoruyucubariyerlerinou,otel,karidesiftliivedi-
er ticari tesislerin yapm srasnda kesilmiti. Bu doal
tampon blgeler korunmu olsayd ka insann hayatta
kalabileceinikesinolarakbilmekimkansz.Bazuzman-
laragreHindistan,MalezyaveSriLankadaonbinlerce
kii,mangrovormanlarnnvemercanresiflerininkorun-
muolmassayesindelmdenkurtuldu.5 Bukorkunfe-
lakettensonrakibirayiinde,tsunaminedeniyle126bin-
denfazlainsannldvencekibirkaonyliindeky
mangrovlarnyzde30unun(650binhektarkadar)yok
edilmi olduu Endonezya, mangrov savunma hatlarn
yenidencanlandrmakiingeniaplbiralmabalatl-
dnaklad.6
Asyadakitsunaminin2004ylndadoalafetlernede-
niyleyaanantoplamlmsaysnbykldeartrma-
snakarn,butrfelaketlerdenkaynaklanancanvemal
kayb, yirmi yldr zaten srekli artyordu. Dnyann en
byk reasrans irketlerinden biri olan Munich Renin
derlediiverileregre,son10yliindedoalafetlerinne-
den olduu ekonomik kayplarn toplam 566.8 milyar
dolara ulaarak, 1950-89 aras dnemdeki toplam kayb
at.7 1990larda yaanan byk doal afetlerin says,
1950lerdekinindrtkatyd.
Doalbirafeti,insanlardankaynaklananfelaketlerden
ayrtetmekgiderekzorlayor.Kasrgalar,seller,depremler
vetsunamilerdoalolaylardramabunlarnkorkunso-
nular dourma derecesi artk byk lde insan faali-
yetlerindenetkileniyor.Giderekdahaoksaydainsan,zo-
runlulukyadatercihlersonucundakyeritlerinde,takn
ovalarnda ve hassas konumdaki yamalarda, yani fela-
ketlerinrotaszerindekialanlardayayor.Aynzamanda
aalarnkesilmesi,sulakalanlarndoldurulmas,nehirler
64
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 65
zerindekiprojeler,mangrovlarnyokedilmeside,salkl
ekosistemlerin sunduu doal gvenlik alarn zayflat-
yor.Bunlarnsonucunda,doalbirafetyaandndakor-
kunkayplarvermeolasldaartyor.Seragazlarnnbi-
rikmesindenkaynaklanankreselsnmada,bykhasar
veren kasrgalarn saysnn ve younluunun gelecek yl-
lardaartmasnneredeysekesinletiriyor;hattabueilimin
imdidenbalamolduudnlyor.8
Felaketlereyolaankoullarnbirarayagelmesiylecan
ve mal kayb tehlikesinin ykselmesi, doann koruyucu
altyapsndan geriye kalanlar koruma ve mmkn olan
heryerdebunlariyiletirmealmalarnnneminiartr-
yor.TpkEndonezyannkymangrovormanlarnyeni-
denoluturmayancelikvermesigibi,ElSalvador,Guate-
malaveVenezelada1990larnsonlarndakikasrgalarn
verdii korkun zararn ardndan su havzalarn koruma
programlarn uygulamaya koydu.9 Ekim 1998de Orta
Amerikayyerlebiredenveblgeyeikimetreyageti-
renMitchKasrgas10bincanaldveiyimserbirtahmin-
le 8.5 milyar dolar tutarnda ekonomik zarara yol at
(kasrgadan en ok etkilenen lkelerin toplam gayr safi
yurtiihaslasnnnemlibirksm).10 Bublgedekasrga-
larn yaygn grlmesine karn, dalk blgelerdeki su
havzalarndaormanlarnbykldeyokedilmesiyerel
sellerivetoprakkaymalarnneredeysekesinolarakart-
rarak evlerin, yollarn, kprlerin ve insanlarn mahvna
nedenoldu.
Son 15 yl iinde byk seller Avrupann ve abdnin
bazkesimlerindedebykzararayolat.Barajlar,setler
vedmdzkanallarbublgelerdekipekoknehritakn
ovalarndan ayrarak, doal sel korumalarnn yerine ya-
paykorumalargetirdi.Sulakalanlarnkurutulmasveta-
kn ovalarnda iftliklerin, kasabalarn kurulmas da bu
65
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 66
tr yapay mhendislik projelerinden kaynaklanyor ve
yksekmaliyetlifelaketleredavetiyekaryor.Yanyo-
un olduu dnemlerde bu yapay korumalar ie yaram-
yor nk kabaran nehirler setleri ap yeniden takn
ovalarnakavumayaalyor.1998ile2002arasndaAv-
rupalkeleritoplam700kiininld,yarmmilyonin-
sannevindenayrlmakzorundakaldve25milyarAvro
tutarndaekonomikkaybnyaand100bykselyaa-
d(TunaveElbeNehirlerindekiarykselmelerdedahil
olmakzere).11
Avrupada, artk kvrlarak deil, mhendislik rn
olansetlerarasndadmdzakanRenNehriboyunca10
milyondanfazlainsanyounseltehdidialtndayayor.12
Nehrin yukar kesimi, doal takn ovasndan yzde 90
orannda ayrlm durumda.13 Ren bugn eskisinden iki
kathzlakyor,havzasndakitaknlarokdahaskveza-
rarloluyor.AvrupaKomisyonu,165milyarAvrodeerin-
dekivarlklarnRensularaltndakalmatehlikesiyaad-
ntahminediyor.14
Buhasarlarnvetehlikelerinndabazhkmetler,
selnlemeyeynelikyaklamlarnyenidendeerlendir-
meyebaladlar.Suhavzasnda14lkeve80milyonin-
sanbulunanTunaNehriboyunca,kurumutaknova-
larnvedeltalardakisulakalanlareskihalinegetirmek
iinortakabalaryrtlyor.15 Bulgaristan,Romanya,
Moldova ve Ukrayna hkmetleri, Aa Tuna, Prut
Nehri ve Tuna deltas boyunca en az 600 bin hektarlk
taknovasdoalortamyaratmakzereanlat.Buor-
takgiriim,zelbirevrekorumakuruluuolanWorld
Wide Fund for Naturen (wwf) Tuna iin Haziran
2000de balatt Yeil Koridor projesinin bir parasn
oluturuyor.16BirlemiMilletlerkurulularndanveba-
kayerlerdenmaddikaynaksalananprojenceliklesa-
66
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 67
lkl takn ovalarnn, sellerden kaynaklanan hasarlar
azaltmann yan sra doal ortam yarattn, kirlilii
azalttnvebalktarlalarngenilettiinidegstermeyi
hedefliyor.Birtahminegre,sadeceRomanyadakisulak
alanlarniyiletirilmesialmalarnayaplacak275mil-
yondolartutarndakiyatrmbile,yenilenendeltannsu-
naca ekosistem rn ve hizmetleri sayesinde alt yl
iindegerikazanlacak.17
abdde1993teyaananBykOrta-BatSeli,yneti-
cileri,sellerinynetilmebiiminiyenidengzdengeirme-
ye ynlendirdi. Sz konusu yldaki youn yan ardn-
danyukarMississippiveMissouriNehirlerindesusevi-
yesirekordzeyektveselsularsetleriaarakyaklak
10 bin kilometrelik bir alana yayld.18 Bu olayn ardn-
dan aratrmaclarn aklad tahminlere gre, Yukar
Mississippi Nehri havzasndaki 5.3 milyon hektarlk su-
lak alan 2-3 milyar dolar harcanarak iyiletirilseydi, 16-
19 milyar dolar zarar veren seli azaltacak kadar ok su
ekecekti.19
abdninselekarbarajvesetinaetmekonusundabir
numaral ismi olan Ordu stihkam Snfnn yrtt
projelerde,sulakalanlarnvedoaltaknovalarnnayn
ii ok daha ucuz maliyetlerle yapabildiini, ayrca pek
ok ek fayda da saladn gsteriyor. Szgelimi birka
onylncestihkamSnf,Massachusettsindousundaki
Charles Nehri su havzasnn yukar kesimlerinde 3.440
hektarlktaknovassulakalansatnald.Busulakalan-
larndaeklenmesiyle,taknovasnn62milyonmetrekp
sudepolayabileceihesaplanmt;burakam,nerilenbir
barajnsudepolamakapasitesinehemenhemeneitti.Su-
lak alanlarda imar hakk almak iin denen 10 milyon
dolar,nerilen100milyondolarlkbarajvesetprojesinin
ondabirinemaloldu.20
67
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 68
Daha yakn bir tarihte abd Ordusu stihkam Snf,
Kaliforniyadaki Napa Nehrini takn ovasna yeniden
balamak iin blge halk tarafndan yaplan bir neriyi
imzalad. Proje, doal takn ovas iindeki evleri, yollar
ve iyerlerini baka yerlere tamay ve mevsimlik sulak
alanlar ve bataklklar yeniden canlandrmay ieriyor.
Projenin tahmini bedeli 155 milyon dolar; oysa takn
ovasnn yeniden canlandrlmamas halinde nmzdeki
yzylda yaanacak sellerin hasarn karlamak iin 1.6
milyardolar(projebedelinin10katbirtutar)harcanaca-
tahmin ediliyor.21 Napa blgesi sakinleri 1998 ylnda
yaplan referandumda, projeye maddi kaynak salamak
iin yerel sat vergilerinin artrlmas ynnde oy verdi-
ler.22 Bubedeli,salanacakfaydalarnkarlndaazbile
buldular:Seldenetimi,selekarsigortaprimoranlarnn
dmesi,rekreasyonvekuizlemeamalparklarveyol-
lar, turizm gelirlerinde art, yeniden canlanm bir ehir
merkezi. Napadaki restorasyon almalarn izleyip r-
nek almak iin Arjantin, Avustralya ve inden heyetler
blgeyegeldi.
Salkl su havzalar, takn ovalar, sulak alanlar ve
mangrovlar doann altyapsnn ok nemli paralardr.
Somutmalvehizmetlerretmeninyansra,doalafetler-
detrajikkayplaryaanmasnakarsigortailevigrrler.
nsanlaryangnlarvesellerkarsndamallarnkorumaya
almakiinkonutsigortasyaptrrlar;ailelerinifecilm-
lerden korumak iin hayat sigortas satn alrlar. Bu gibi
yatrmlarn maddi bir bedeli vardr ama sonuta aileler
gelecekte yaanmas olas kayplara kar korunmu olur.
Benzerbirekilde,suhavzalarn,taknovalarn,mang-
rovlarvetehlikeyiazaltandierdoalaltyapunsurlarn
korumakiinbugndenyatrmyapantoplumlar,gelecek-
tekifelaketlerinleyebilir.Riskalmaysevenkumarbazlar
68
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 69
uzun vadede teknolojinin ekosistem hizmetlerinin yerini
alacan,dolaysyladoaybugndenkorumamzagerek
olmadn syleyebilir. Ama eer kumarbaz hakszsa, bu
anlaynsonucu,btntoplumlarnyaamakistemeyece-
ibirfelaketolacaktr.
Doannfelaketlerihafifletmeyntemlerinde,teknolo-
jinintekbanasalayamayacabirsalamlkveesneklik
devardr.Kreselsnmavebusorununsudngsze-
rinde yaratmas beklenen etkiler bu zellikleri daha da
nemli klacaktr, nk bu srete tropikal kasrgalarn,
ilkbahar sellerinin, mevsimlik kuraklklarn skl ve yo-
unluuartacaktr.Temkinlibiryaklam(ekosistemiko-
ruyarakfelaketlerekarsigortayaptrmaklatrajiksonu-
lardankanmak)aynzamandabalktarlalarnkoruya-
cak,biyolojikeitliliisrdrecek,imesuyukaynaklar-
nartacaktr.
69
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 70
70
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 71
21.YZYILASUPOLTKALARINI
TANITMAK
Siyasi karar mekanizmalar arasnda, modern dnya-
nn gerekleriyle uyumsuzluk konusunda tatl su konusu
birincisrayalr.Suskntsveekosistemlerinbozulmas-
na ilikin iaretler yaygn grlyor ve giderek artyor
amayinedemevcutpolitikalarverimsiz,reticiolmayan,
ekolojikadanzararluygulamalardesteklemeyedevam
ediyor.Sulamayaverilenyountevikler,verimliliideil,
israfyreklendiriyor.Yeraltsularnndenetimsiztketimi
su seviyelerinin giderek dmesine, akferlerin tkenme
noktasnagelmesinenedenoluyor.Bykbarajlarveka-
nallarnehirlerindebisinibozuyorvegiderekdahaoksa-
ydasulakalankurutaraknehirlerinaakesimlerindeki
topluluklaraveekosistemlerezararveriyor;dieryandan
dabeklenenfaydalarsunamyor.Mevcutpolitikalarsanki
tasfiyehalindekibirmaazagibi,dnyannsukaynaklar-
ntketmeyihedefliyor.
20.yzylnsupolitikalarinsannfusununbykb-
lmneimesuyu,gda,elektrikveseldenetimihizmetleri
sunmayayardmcoldu.Fakatbupolitikalarszkonusu
faydalar eit olarak datamad ve toplumlar asndan
byknemtayanrnvehizmetlerinsrdrlebilme-
sindetatlsuekosistemlerininrolngzardetti.Piyasa-
larnbirrnyadahizmetefiyatbimiyorolmas,orn
71
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 72
yadahizmetindeersizolduuanlamnagelmez.Burapo-
runncekiblmlerindeyeralanrneklerdedegrld-
gibi,aslndaeldememisulakalanlarn,taknovala-
rnn,deltalarnvesuhavzalarnntoplamdeeri,uruna
feda edildikleri faaliyetlerin ekonomik deerinden birka
katfazlaolabilir.Ayrcadoalhizmetlerdenyararlanmak,
gelenekselteknolojikalternatiflerdenokdahadkma-
liyetlerle(zamanzamanondabirilayaryarya)imesu-
yunun artlmasna, aln azaltlmasna, sellerden kay-
naklananzararlarnhafifletilmesinevediertoplumsalhe-
deflereulalmasnayardmedebilir.
Bugerekler,supolitikasnngzdengeirilmesiveka-
raralmamekanizmalariinyenibirereveizilmesia-
rsyapyor.Eskitipbarajkurveyatakdeitiranlay,
tatlsuekosistemlerinisadecezerlerindeprojeleryaplp
smrldklerizamandeerligryordu.Oysabugnk
bilgilere uygun bir anlay, ekosistemlerin el dememi
haldekideerlerinidehesabakatyorvedoannhizmetle-
rinitoplumunyararnakullanyor.Birekosistemideitir-
meye ynelik her karar rn ve hizmetlerin (su kalitesi,
balktarlalar,seldenetimi,canltrlerinineitlilii)kay-
bylasonulandiin,bilgiyedayalseimleryapmakve
kazanmlarilekayplartartmakasndanbuanlayb-
yknemtayor.
Bu politika deiikliinin merkezinde, kamu yararna
almakolmaldr;topluluklar,kendileriadnahkmet-
lerinbelirlihakveyetkileriellerindebulundurduklarnve
bunlar kamu yararna korumakla ykml olduklarn
bilmelidir. zelletirme ve kreselleme rzgarlar her l-
kedegiderekdahaserteserken,hkmetlersuzerindeki
yetkilerinin ticari kurululardan daha ncelikli olduunu
vurgulamaldr.Buyetkilertoplumlara,gelenekselpiyasa-
larnfiyatbimediivedolaysyladakorumayacafay-
72
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 73
dalarsalar.Buyetkilerienyksekfiyatverenesatanh-
kmetler,kamuyararnihlaletmiolur.
Suynetimindekamuyararfelsefesinibirpolitikaha-
line getirme ve uygulama konusunda liderlii hi beklen-
medikbirlkeyapyor:GneyAfrika.Irkayrmnnkal-
drlmasndansonra1994teynetimegeenNelsonMan-
delahkmeti,lkedekianayasaveyasalaryenidenyazd
vebunlararasnda,1998tarihliyenibirUlusalSuYasas
dayeralyordu.1 KamuyararilkesinedayananbuSuKo-
ruma Yasas, iki blmden oluuyor. lk blmde btn
Gney Afrikallarn temel ime, yemek piirme ve salk
gereksinimlerinikarlamakiinsuyunherkeseeitdatl-
mas konusu tartlmaz bir gerek olarak kabul ediliyor.
(Yeni hkmet greve balad srada, yaklak 14 mil-
yonyoksulGneyAfrikalbutemelgereksinimleriinsu
bulamyordu.) Yasann ikinci blmnde, halka deerli
hizmetlersunanekosistemilevlerinidestekleyecekekilde
su datm yaplmas ngrlyor. Yasa zellikle unu
vurguluyor: nsanlarn baml olduu ekolojik ilevleri
korumak iin gereken su miktar, kalitesi ve devamll
korunarak,insanlarnsutketimitektekyadatopluhal-
desuyunveilgiliekosistemlerinuzunvadelisrdrlebi-
lirliinitehditetmeyecektir.2 kiblmdenoluanbuya-
sadaszkonusuolansular,sulamagibiruhsatgerektiren
uygulamalara gre ncelikli grlyor ve temel bir hak
olarakteminataltnaalnyor.
Gney Afrikann izinden giden ok sayda ulusal ve
uluslararaskonferansta,komisyonda,yasalynergedeve
yasada da benzer yaklamlar grlyor. Bunlarn en
nemlilerinden biri olan Aralk 2001 tarihli Uluslararas
Tatl Su Konferansnda (Bonn-Almanya) 118 lkenin
temsilcileri, ertesi yl yaplacak Srdrlebilir Kalknma
Dnya Zirvesinde su datm ve nehir havzas yneti-
73
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 74
minde ekosistemlerin deerinin anlalmas ve dat-
mn, en azndan ekosistemlerin btnln koruyacak
dzeydeakteminataltnaalmasgerektiikonularnn
eklenmesininerdi.3 1.360biliminsannnBirlemiMil-
letler himayesinde yrtt ve 2005te tamamlanan 4
yllk Milenyum Ekosistem Deerlendirmesi adl alma
da,ekosistemlerinsugereksinimlerininbelirlenmesinin-
celikli bir konu olarak ele alyor.4 Aslnda btn bunlar,
dnya genelinde hkmetlerin su politikalarn tatl su
ekosistemlerinikoruyacakekildedzenlemesiiinyksek
perdedenyaplanarlar.
Hkmetlerinatmasgerekenilknemliadm,insanla-
rnfaaliyetlerininsuhavzalarna,nehirsistemlerineveyer-
altsularnaverdiizararabirstsnrkoymak.5 Szgeli-
mi,zerindezatenoksaydabarajbulunannehirlerdebir
yandannehrindoaldebisinitaklitederkendieryandan
da nehrin ekonomik kullanmlarn dzenleyen bir rezer-
vuar salm plan gelitirilmesi gerekiyor. Sular ar mik-
tardaekilennehirlerdebuekimlerisnrlamakvesularn
birksmnnehreyenidenkazandrmakart.Bustsnr-
larkalknmakartdeil,srdrlebilirkalknmayanls
bir hareket olarak deerlendirilmeli: Doru bilimsel ger-
ekleredayandrlanstsnrlar,ekonomikbymesala-
nrken nemli ekosistem hizmetlerinin de srmesine yar-
dmcolur.Ayrcasuyunverimliliiniartrmakzerekoru-
ma,verimlilikvepiyasalarngcndeortayakarr.
stsnrlarnpekokfarklekliveismivaramao-
unluklagnmzdekisuynetimininenbykeksiklii
olaraktanmlanyorlar.6 (Bkz.Tablo2)rneinAvustral-
yann en byk ve ekonomik adan en nemli havzas
olanMurray-Darlingnehirhavzasndanekilensumikta-
rnasnrlamagetirilerek,nehirsistemininsalnnciddi
ldebozulmasengelleniyor.7 1944-94arasndaekilen
74
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 75
sumiktarnnkatartmassonucundanehrindebisieko-
lojikadansakncaldzeyegeriledi.Sulakalanlarkl-
d, balk nfusu azald, tuzluluk seviyesi ve alg bekleri
artt.MurrayNehrininaakesimlerindenormaldesular
sadece yzde 5 azalrken, sz konusu dnemin yzde
60nda debi dyor. Kurak yllardan biri olan 2003te
Murrayin debisi ylesine azald ki nehrin az kumlarla
tkand.8
Murray-Darlingsuhavzasdrteyaletinbazblmle-
rini(NewSouthWales,Queensland,GneyAvustralyave
Victoria)veAvustralyaBakentBlgesi(AustralianCapi-
tal Territory) adl zerk blgenin tamamn kaplyor. Bu
siyasi birimler, Murray-Darling Havzas Komisyonu
(Murray-Darling Basin Commission - mdbc) araclyla
ibirliiyaparaknehribirlikteynetiyor.Nehrinsalnn
hzlabozulmaszerine1997deBakanlkKonseyi(havza-
nniindebulunduuhereyaletinyadablgeninveBirle-
ikKrallnkaynakbakanlarndanoluur)havzadane-
kilen su miktarna bir st snr getirdi. mdbcye gre,
2003-04tehavzadatketilensuyunyzde96sbusnrlar
dahilindeydi.9
Su ekimine snr getirilmesiyle, Murray-Darling hav-
zasndakiyenisutalepleribykldekoruma,verimli-
lii artrma ve su ticareti yoluyla karlanmaya balad.
Suyetkilerininilkalm-satmlarnnoueyaletlerinken-
diilerindegerekletiamamdbc artk,eyaletsnrlard-
nda da srekli su ticareti yaplmasn salamak zere
havzann gneyinde pilot bir program yrtyor.10 Bu
plannilkikiyllkincelemesi,eyaletlerarasndayaklak
10milyonmetrekpsualveriiyaplmasyla,hemenhe-
men10milyonAvustralyaDolartutarnda51ticariile-
minyapldngsteriyor.11 Alnpsatlansuyuntamam
yksek deer yaratan kullanmlara ayrld iin, suyun
75
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 76
Tab lo 2
Tat l Su Eko sis tem le ri nin De i ti ril me si ne Ge ti ri len
S nr la ma la ra r nek ler
Eko sis tem/Bl ge S nr la ma nn Ya p s
Mur ray-Dar ling Ne hir Fark l eya let le rin tem sil ci le rin den olu an ne hir
hav za s ko mis yo nu ne hir sis te mi nin bo zul ma s-
n dur dur mak iin 1997de su e kil me si ne s-
nr la ma ge tir di.
B yk Gl ler, B yk Gl ler An la ma sna 2001de ya p lan
ABD ve Ka na da Ek, hav za da ki tat l su eko sis tem le ri nin bo zul-
ma ma s ge rek ti i ni be lir ti yor; uy gu la ma nn ku-
ral la r h l tar t l yor.
Av ru pa su la r, 2000 Su er e ve si Y ner ge si, su kt le le ri nin
Av ru pa Bir li i eko lo jik du ru mu nu s nf lan dr ma nn l t le ri ni
be lir li yor; ye l ke le rin, bu du ru mun bo zul ma-
s n n le me si ni ve hep si ni en azn dan iyi d-
ze ye ge tir me si ni is ti yor.
Ips wich Neh ri, Eya let yet ki li le ri, neh ri kul lan ma iz ni olan her
Mas sac hu setts, ka sa ba ya su ek me s n r ge ti ri yor; de bi be lir li
ABD bir d ze yin al t na in di in de top lu luk la rn su ko-
ru ma n lem le ri ni ha ya ta ge ir me le ri ge re ki yor.
Sa r Ir mak, in De bi be lir li bir d ze yin al t na in di in de, neh rin
ku ru ma s n n le mek iin ne hir ko mis yo nu su-
yun y n n de i tir me uy gu la ma s n azal t yor.
Ed wards Ak fe ri, Teh li ke de ki tr le ri bes le yen y zey kay nak la r n
Tek sas, ABD ko ru mak iin eya let ya sa la r ak fer den su ek-
me yi s nr la d.
Pam li co Ha li ci, Eya let yet ki li le ri ha li ce fos for ve azot bo al t m
Ku zey Ca ro li na, ABD ko nu sun da he def ler be lir le di ve bu he def le re
ula mak iin be sin kre di le ri ti ca re ti ne izin ver di.
Kay nak: Bkz. Notlar 6
76
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 77
pazarlanmas havzann ekonomisini de canlandryor.
Hatta1999tarihlibiraratrma,stsnrvesureformla-
ryla,havzadakiekonominin25yldaikikatbyyecei-
ningryor.12
Fakatnemlibiraksaklkvar:stsnr,nehrinsal-
nnciddiekildebozulmasnaizinverecekkadaryukarda.
Bu yzden snr, ekosistemin daha fazla zarar grmesini
nleme olaslnn bulunmasna karn, nehri yeniden
canlandrmayayetecekkadarkatdeil.13 Ksasrence,
nehre daha fazla su kazandrmay amalayan Murrayi
Yaatma(LivingMurray)giriimistsnriyiletirdi.14
Yeraltakferlerinintkenmesiniengellemekiinyeral-
t sularnn ekilmesini snrlamak da ncelikli bir konu.
abdnin Teksas eyaletinde, gney blgesinin merkezi iin
enbyksulamakaynaklarndanbiri,SanAntoniokenti-
nindeennemliimesuyukaynaolanEdwardsAkfe-
rindeki yeralt sularnn tketimine snr getirildi.15
1990larnbalarndaakferlerdenokmiktardasuekil-
mesi nedeniyle, federal Tehlikedeki Trler Yasasnda yer
alanyedicanltrn(Teksaskrsemenderivekazkara-
bata da dahil) barndran San Marcos ve Comal Kay-
naklarndakidebinemlildeazalmt.SierraClubve
dierrgtler,kaynaklardakisuyukorumakiinsuekil-
mesinisnrlamakamacylaszkonusuyasakapsamnda
dava at. Bunun sonucunda Teksas meclisi 1993te Ed-
wardsAkferiYetkiliKuruluunuoluturduve2007so-
nunakadarakferdenyllkenfazla555.3milyonmetre-
kpsuekmesnrgetirdi;busnr2008iin493.6mil-
yon metrekpe indirdi.16 Ayrca kurulu, iki kaynak iin
deasgaribirsrekliaksalamakiin2012deyrrle
girecekyaptrmlarbelirledi.
Murray-Darling havzasnda olduu gibi, Edwards
Akferindenekilensuyastsnrgetirilmesideetkinbir
77
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 78
supiyasasolumasnsalad.Sreklivegeicisusatla-
rnnyapldilemlerinounu,SanAntonioyasusatan
sulamaclargerekletiriyor.Bugnedekkentselkullanc-
laraylda185.1milyonmetrekpsusatld.17 stsnray-
rca, kii bana den evsel kullanmn artk Teksastaki
pek ok kentten daha dk olduu San Antonioda da
korumaalmalaryaplmasnteviketti.18
Edwards Akferinde bir st snr oluturulmas, Tek-
sasn uzun sredir devam eden ve arazi sahiplerinin, ya-
rarl bir ama iin kullanmak kouluyla kendi arazilerin-
deki yeralt sularn istedikleri kadar ekmelerine izin ve-
renekenkazanr(zamanzamanenbykpompaka-
zanrolarakdaadlandrlr)anlayndannemlibirsap-
maanlamnageliyor.ekenkazanranlaynagre,kom-
ulara ya da evreye verilen zarar, su ekme haklarn s-
nrlamyor.BueskimodakuralTeksastakiyeraltsular-
nnbykblmiinhlgeerliamabelkideEdwards
Akferindeyaanandeneyimdahagenisiyasireformlar
tevikedecektir.
Suyun etkili biimde fiyatlandrlmas da tarmda, sa-
nayideveevlerdesuyundahaverimlikullanlmasiinye-
terincefaydalanlmayanbirara.Pekoktesisvesulama
kuruluuhlsuiinsabitcretalyor;hattabazlarm-
terinekadaroktketirsebirimfiyatokadardryor.
Oysabirimfiyatnkullanlansuhacminegreadmadm
artrldkademelifiyatlandrma,suyukorumayaynelik
bir tevik olabilir. Tedarikiler, yoksul ailelerin temel ge-
reksinimlerinikarlayabilecekkadarsualabilmelerinisa-
lamakamacylailkkademedekicansuyumiktarnok
ucuza verebilirler. Msrif kullanclarn deyecei daha
yksek bedeller bu cansuyu kademesini desteklemekte
kullanlarak fiyatlandrma plannda adalet salanabilir.
Suyu korumaya odakl bu fiyat yaps her ne kadar ok
78
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 79
makulolsadanezenginnedeyoksullkelerdelaykyla
kullanlyor. 2002 ylnda 300 Hint kentinde yaplan bir
aratrmayagrebukentlerinsadeceyzde13kademeli
fiyatuyguluyor.19
Fiyat tevikleri sulama yapanlar asndan da byk
nem tayor, hatta belirli dzeyde teviklerle bir arada
kullanlabiliyor.SzgelimiKaliforniyadakiiftliklerdede-
nenenbiryntemde,suyakademelifiyatuygulanyor;
sulamayapanblgeler,szlemelerindebelirttiklerisuhac-
minin yzde 80ine kadar olan tketimlerinde nceden
dedikleriyleaynparayveriyor,ayrcasabitbirekcret
dyor.20 Fakattketimleriszlemeylebelirlenenhaklar-
nnyzde80-90oranndaysa,buekyzde10lukksm
iinmetrekpbanadahayksekfiyatveriyor,yzde90-
100oranndaysabuyzde10lukksmdahadapahalya
geliyor (baz durumlarda taban fiyatn yaklak kat).
Bylece,sulamayapanlarszlemedebelirtilenhaklarnn
sonyzde10yada20likksmnkullanarakdahayksek
birimfiyatlardememekiinsutketimleriniazaltyorlar.
1980lerinsonlarndabenzerbirfiyatlandrmasistemikul-
lananbirblgede,sulamaamalsutketimininbirkayl
iindeyzde19azaldgrlyor.
Bunlaravedahancebelirttiimizdiernlemlereda-
yanarak,supolitikalarnntatlsuekosistemlerinibozmak
yerine korumasn salayacak ekilde gncellenmesi iin
onikinceliklikonudanszedebiliriz.(Bkz.MetinKutu-
su6)Nehirdebilerinin,yeraltsuseviyelerininvesuhav-
zalarnn salk durumunun daha iyi izlenmesi ve denet-
lenmesiarsdabunlardanbiri.Sonbirkaonyldrk-
resel debi lm cihazlarnn ve hidrolojik gzlem istas-
yonlarnn kresel a nemli lde bozuldu. Toplumla-
rnyaanmaktaolansudeiikliklerinekarlkverebilme-
leriiin,sadeceiyibirgzlemleedinilebilecekgvenilirbil-
79
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 80
Me tin Ku tu su 6
Su Po li ti ka la r n Gn cel le mek in On ki n ce lik
Su hav za la r n ko ru ma y, i me su yu sa la ma ve kr sal kal kn ma
s re le ri nin ay rl maz bir par a s ha li ne ge tir mek.
Tat l su eko sis tem le ri nin sa lk du ru mu nu kay det mek ve eko lo jik
he def ler be lir le mek.
Eko sis tem hiz met le ri ni ko ru mak ama cy la ne hir le rin ak nn de -
i ti ril me si, ye ral t su la r nn ka rl ma s, be sin le rin bo al tl ma s
ve su hav za la r nn bo zul ma s na st s nr ge tir mek.
Yet ki li le re, ba raj la r ne hir le rin do al ak re ji mi ne ben zer e kil -
de ak sa la ya cak e kil de i let me le ri a r sn da bu lun mak.
Su ti ca re ti ni ve eko lo jik he def le re eit ve et ki li bi im de ula ma y
sa la yan eko sis tem hiz met le ri iin de me yap ma y te vik et mek.
Su la ma te vik le ri ni azal tp, ko ru ma ve ve rim li li i te vik eden ka -
de me li fi yat uy gu la ma s n ge tir mek.
Be le di ye ler, sa na yi te sis le ri, ye il alan lar ve su la ma ya p lan
alan lar iin ko ru ma ve ve rim li lik stan dart la r olu tur mak.
Yok sul ift i le rin top rak ve su ve rim li li i ni ar tr ma la r n sa la -
mak ze re, uy gun ma li yet li su la ma tek no lo ji ve yn tem le ri ne ya -
p lan ya t rm la r ar tr mak.
Yok sul bl ge ler de ya mur su yuy la bes le nen ta r m ar tr mak iin
ei tim ve bi lim sel da n man lk hiz met le ri ni yay gn la tr mak.
Neh ri ak la r nn ve su hav za la r nn du ru mu nun in ce len mesini
ve de net len me si ni ar tr mak.
Bes len me bi im le rin den ak ha va or tam la r na ka dar her tr l
ki i sel se i min tat l su eko sis tem le ri ze rin de ki et ki le ri ni azalt ma
ko nu sun da bi rey le ri eit mek.
Ka rar al ma me ka niz ma la r nn hal k da ie ren, ef faf ve he sap
ve ri le bi lir ol ma s n sa la mak; su y ne ti mi ne yurt ta la rn da ka -
tl ma s n te vik et mek.
gilereihtiyavar.rnein,nehirlerindoalakmodelleri-
neuygunhareketedecekekildeynetilebilmesiiin,bilim
insanlarnnbtnbirsuhavzasndasutketimivenehir-
lerdeki su seviyeleri hakknda yeterli veriye sahip olup,
80
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 81
ekolojikadannemlisulariyiletirmekiinkullanlabi-
lecekfrsatlargrebilmelerigerekiyor.
Enyenilikivebaarlsuprojeleriilesupolitikasre-
formlarnnarkasndaliderlik,kararllkveyurttakatl-
myatyor.Bualmalarnou,azsaydaamasorunlar
apfarklbiryaklamgetirmeyekararlbirey,kurulu,su
yneticisi ya da siyasi lider tarafndan balatlyor. Artk
dierlerinindeabalarnartrmalargerekiyor.Eskiyakla-
mlar ve kklemi yntemler kolay kolay yok olmuyor
fakat doann su dngsn bozarak deil, bu dngyle
ibirliiiindealmannyararlarartkgzardedileme-
yecekkadarokdikkatekiyor.
81
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 82
82
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 83
NOTLAR
GR
(Sayfa11-17)
1 ChristopherPala,ToSaveaVanishingSea,Sci en ce,18ubat2005,
s. 1032-34; Philip Micklin, Touring the Aral: Visit to an Ecological
DisasterZone,So vi et Ge og raphy,ubat1991;yazarnAralGlne
yaptziyaret,Mart1995.
2 Aktaki deiiklikler yaklak rakamlardr; karalardaki yllk kresel
ya tahminleri, szgelimi 107-119 bin kilometrekp arasndadr ve
ukaynaadayanmaktadr:BirlemiMilletler,Wa ter for Pe op le, Wa -
ter for Li fe: The Uni ted Na ti ons World Wa ter De ve lop ment Re port
(Paris:UNESCOPublishingandBerghahnBooks,2003),s.77.ekil1
ukaynaklardanuyarlanmtr:RobertB.Jacksonvedierleri,Water
inaChangingWorld,Is su es in Eco logy (EcologicalSocietyofAmeri-
ca),No.9,lkbahar2001veSandraL.Postel,GretchenC.Dailyve
PaulR.Ehrlich,HumanAppropriationofRenewableFreshWater,
Sci en ce,9ubat1996,s.785-88.
3 NilVadisindekiilktarmuygulamalariinbkz.SandraPostel,Pil lar
of Sand: Can the Ir ri ga ti on Mi rac le Last? (NewYork:W.W.Norton&
Company,1999).
4 JaredDiamond,LessonsfromEnvironmentalCollapsesofPastSoci-
eties,JohnH.ChafeeAnsna4.YllkBilimveevreDersleri(Was-
hington, DC: National Council for Science and the Environment,
2004);JaredDiamond,Col lap se: How So ci eti es Choo se to Fa il or Sur -
vi ve (NewYork:VikingBooks,2004).
5 Smerler, Harappalar ve Hohokamlar konusunda bkz. Postel, a.g.e.,
not3.
6 DavidDudgeon,Large-ScaleHydrologicalChangesinTropicalAsia:
Prospects for Riverine Biodiversity, Bi oS ci en ce, Eyll 2000, s. 793-
806.
7 Yazarn hesaplamalarnda kullanlan ortalama deiken tahminlerine
dayalnfusartrakamlariinbkz.BirlemiMilletlerNfusBirimi,
World Po pu la ti on Pros pects: The 2004 Re vi si on,esa.un.org/unpp,zi-
yarettarihi18Mays2005;kiibana1.200metrekplkmevcutor-
talamabeslenmeamalsugereksinimiiinbkz.MalinFalkenmarkve
Johan Rockstrm, Ba lan cing Wa ter for Hu mans and Na tu re: The
83
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 84
New Ap pro ach in Ecohy dro logy (London: Earthscan, 2004). Fakat
2030ylnakadarbeslenmeeilimleribuortalamaynemlildear-
trabiliryadaazaltabilir.
8 BMMilenyumKalknmaHedefleri,www.un.org/millenniumgoals/,zi-
yarettarihi18Mays2005;sveSuEviveMilenyumProjesi(Swedish
Water House and Millennium Project), Investing in th Future: Wa-
tersRoleinAchievingtheMillenniumDevelopmentGoals,Politika
BrifingiNo.1(Stockholm:Tarihbelirtilmemi).
9 Mike Dombeck, The Forgotten Forest Product: Water, New York
Ti mes,3Ocak2003.
HASARTESPT-BUNOKTAYANASILGELDK?
(Sayfa19-33)
1 6.4milyarlkrakamkonusundabkz.BirlemiMilletlerNfusBirimi,
World Po pu la ti on Pros pects: The 2004 Re vi si on,esa.un.org/unpp,zi-
yaret tarihi 18 Mays 2005; 55 trilyon abd Dolar konusunda bkz.
Erik Assadourian, Global Economy Continues to Grow, Worl-
dwatchEnstits,Vi tal Signs 2005 (NewYork:W.W.Norton&Com-
pany,2005),s.44-45.
2 Dnya Barajlar Komisyonu (World Commission on Dams - WCD),
Dams and De ve lop ment (Londra:Earthscan,2000).
3 SandraPostel,Pil lar of Sand: Can the Ir ri ga ti on Mi rac le Last? (New
York:W.W.Norton&Company,1999).
4 A.g.y.
5 UBMGdaveTarmTekilat,FAOSTAT,elektronikveritaban,faos-
tat.fao.org.
6 MetinKutusu2ukaynaklaradayanmaktadr:SandraPostelveBrian
Richter,Ri vers for Li fe: Ma na ging Wa ter for Pe op le and Na tu re (Was-
hington, DC:IslandPress,2003);SandraPostelveStephenCarpenter,
Freshwater Ecosystem Services, Gretchen C. Daily, ed., Na tu res
Ser vi ces: So cie tal De pen den ce on Na tu ral Ecosy stems (Washington
DC:IslandPress,1997),s.195-214.Suhavzalarnndntrlmera-
kamlarkonusundabkz.CarmenRevenga,SiobhanMurray,JanetAb-
ramovitz ve Allen Hammond, Wa ters heds of the World: Eco lo gi cal
Va lu e and Vul ne ra bi lity (Washington,DC:WorldResourcesInstitute
[WRI],1998);sulakalanlarkonusundabkz.RudyRabbingevePrem
S.Bindraban,Poverty,Agriculture,andBiodiversity,JohnA.Riggs,
ed., Con ser ving Bi odi ver sity (Washington, DC: The Aspen Institute,
84
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 85
2005), s 65-77; baraj says konusunda bkz. WCD, a.g.e., not 2.
WCDnintanmnagrebykbarajlar,enaz15metreyksekliinde
olan ya da 5-15 metre yksekliinde olup rezervuar hacmi 3 milyon
metrekpaanbarajlardr.Barajlarnetkilerikonusundabkz.Chris-
ter Nilsson ve dierleri, Fragmentation and Flow Regulation of the
WorldsLargeRiverSystems,Sci en ce,15Nisan2005,s.405-08ve
MattsDynesiusveChristerNilsson,FragmentationandFlowRegu-
lationofRiverSystemsintheNorthernThirdoftheWorld,Sci en ce,
say266(1994),s.753-62;nehirdebilerinemdahalekonusundabkz.
Charles Vrsmarty ve Dork Sahagian, Anthropogenic Disturbance
of the Terrestrial Water Cycle, Bi oS ci en ce, Eyll 2000, s. 753-65.
Yzdelikrakamlar,ylda40binkilometrelikkreselyzeyakvarsa-
ymylayazartarafndanhesaplanmtr.Yzde15likorankonusunda
bkz. Nilsson ve dierleri, a.g.e., bu not; 100 milyar ton konusunda
bkz.JamesP.M.Syvitskivedierleri,ImpactofHumansontheFlux
ofTerrestrialSedimenttotheGlobalCoastalOcean,Sci en ce,15Ni-
san2005,s.376-80;azotkonusundabkz.UluslararasKimyasalGb-
reSanayiiDernei(InternationalFertilizerIndustryAssociation),Nit-
rogen Fertilizer Nutrient Consumption, elektronik veritaban,
www.fertilizer.org/ifa/ statistics/indicators/tablen.asp, ziyaret tarihi 28
Ocak2005;7milyarton,yzde35veenscak10ylkonusundabkz.
JanetL.Sawin,ClimateChangeIndicatorsontheRise,Worldwatch
Enstits, Vi tal Signs 2005 (New York: W.W. Norton & Company,
2005),s.40-41;yzde20konusundabkz.PeterB.MoyleveRobert
A.Leidy,LossofBiodiversityinAquaticEcosystems:Evidencefrom
FishFaunas,P.L.FiedlerveS.K.Jain,ed.,Con ser va ti on Bio logy: The
The ory and Prac ti ce of Na tu re Con ser va ti on, Pre ser va ti on, and Ma na -
ge ment (NewYork:ChapmanandHall,1992);6.4milyarkonusunda
bkz.BirlemiMilletlerNfusBirimi,a.g.e., not1;sutketimikonu-
sunda bkz. Postel, a.g.e., not 3; odun ve enerji tketimi konusunda
bkz.GaryGardner,ErikAssadourianveRadhikaSarin,TheStateof
ConsumptionToday,WorldwatchEnstits,Sta te of the World 2004
(NewYork:W.W.Norton&Company,2004),s.17.
7 Tarih boyunca debiler konusunda bkz. Philip Micklin, Managing
TransnationalWatersoftheAralSeaBasin:AGeographicalPerspecti-
ve,AgriculturalDevelopmentinCentralAsia,BetweenRussiaand
the Middle East konferans iin hazrlanan tebli, Washington ni-
versitesi,Seattle,20-22Kasm1998.
8 ekil 2 u kaynaklara dayanmaktadr: 1990-2003 konusunda bkz.
PhilipMicklin,WesternMichiganUniversity,Kalamazoo,yazaragn-
derilene-posta,ubat2005.DieryllarnverileriPhilipMicklintara-
fndan u kaynaklara dayanlarak hesaplanmtr: A. Ye. Asarin ve
85
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 86
V.N.Bortnik(1926-85)vedierkaynaklar(1986-89),PeterH.Gleick,
ed., Wa ter in Cri sis (New York: Oxford University Press, 1993),
s.314.
9 KkAralkonusundabkz.ChristopherPala,ToSaveaVanishing
Sea,Sci en ce,18ubat2005,s.1032-34;1987dekiblnmekonu-
sundabkz.Micklin,a.g.e.,not7.
10 WangShucheng,WaterResourcesManagementoftheYellowRiver
and Sustainable Water Development in China, Wa ter Po licy, say 5
(2003),s.305-312.
11 Kuraklnuzunluuvesresikonusundabkz.MaJun,Chi nas Wa ter
Cri sis (Norwalk,CT:EastBridge,2004)(originallypublishedinChine-
sein1999);1.6milyardolarkonusundabkz.ChinasYellowRiver
FlowsFreelyfor5ConsecutiveYears,Xin hu a Eco no mic News Ser vi -
ce,29Aralk2004.
12 Sandra Postel, Where Have all the Rivers Gone?, World Watch,
Mays/Haziran1995,s.9-19.
13 JasonP.Ericsonvedierleri,EffectiveSea-LevelRiseinDeltas:Sour-
cesofChangeandHuman-DimensionImplications,Glo bal and Pla -
ne tary Chan ge,baskaamasnda(2005).
14 ekil3ukaynaklardanalnmtr:1904-49konusundabkz.abd Je-
olojiAratrmalar(U.S.GeologicalSurvey),CalendarYearStreamf-
lowStatisticsfortheNation:USGS09521000ColoradoRiveratYu-
ma, AZ, nwis.waterdata.usgs.gov/nwis/annual/calendar_year/?si-
te_no=09521000,ziyarettarihi28Ocak2005;1950-2004Uluslarara-
sGneySnrAk,KennethRakestraw,UluslararasSnrveSuKo-
misyonu(InternationalBoundaryandWaterCommission),yazarlaya-
plangrme,22Aralk2004.
15 CharlesBergman,Red Del ta: Figh ting for Li fe at the End of the Co lo -
ra do Ri ver (Golden, CO: Fulcrum Publishing, 2002); M.S. Galindo-
Bectvedierleri,AnalysisofPenaeidShrimpCatchintheNorthern
GulfofCaliforniainRelationtoColoradoRiverDischarge,Fis hery
Bio logy,say98(2000),s.222-25.
16 Postel,a.g.e.,not3.
17 InternationalConferenceonIndusDeltaEcoRegionCallsforRelea-
se of Minimum Environmental Flows Downstream Kotri, Glo bal
News Wi re (Pakistan Press International Information Services Limi-
ted),7Ekim2004.
18 ErikEckholm,ARiverDiverted,theSeaRushesIn,New York Ti -
mes,22Nisan2003.
19 A.g.y.
20 ucn-DnyaKorunmaBirlii(ucn-TheWorldConservationUnion),
Va lu e: Co un ting Ecosy stems as Wa ter In fras truc tu re (Gland, svire:
ucn,2004),s.22.
86
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 87
21 FishermentoStageSit-inatSujawalBridgeAgainstWaterShortage
inRiverIndusDownstreamKotri,The Pa kis tan News wi re (Pakistan
PressInternational),24Temmuz2004.
22 N.LeRoyPoffvedierleri,TheNaturalFlowRegime,Bi oS ci en ce,
Aralk1997,s.769-84.
23 PostelveRichter,a.g.e., not6.
24 ekil4iinbkz.PostelveRichter,a.g.e., not6.
25 David L. Galat ve Robin Lipkin, Restoring Ecological Integrity of
GreatRivers:HistoricalHydrographsAidinDefiningReferenceCon-
ditionsfortheMissouriRiver,Hydro bi olo gi a,say422/423(2000),
s.29-48.
26 UlusalAratrmaKonseyi(NationalResearchCouncil),The Mis sou ri
Ri ver Ecosy stem: Exp lo ring the Pros pects for Re co very (Washington,
DC:NationalAcademyPress,2002).
27 BruceStein,LynnS.KutnerveJonathanS.Adams,ed.,Pre cio us He ri -
ta ge: The Sta tus of Bi odi ver sity in the Uni ted Sta tes (NewYork:Ox-
fordUniversityPress,2000).
28 CharlesLydeardvedierleri,TheGlobalDeclineofNonmarineMol-
lusks,Bi o-Sci en ce,Nisan2004,s.321-30.
29 Anthony Ricciardi ve Joseph B. Rasmussen, Extinction Rates of
North American Freshwater Fauna, Con ser va ti on Bio logy, say 13
(1999),s.1220-22.
30 Michel Meybeck, Global Analysis of River Systems: From Earth
System Controls to Anthropocene Syndromes, Phil. Trans. R. Soc.
Lond. B.,say358(2003),s.1935-55.
31 Jonathan J. Cole ve dierleri, Nitrogen Loading of Rivers as a Hu-
man-DrivenProcess,M.J.McDonnellveS.T.A.Pickett.,ed.,Hu mans
as Com po nents of Ecosy stems: The Eco logy of Subt le Hu man Ef fects
and Po pu la ted Are as (NewYork:Springer-Verlag,1993).
32 PamelaA.Greenvedierleri,Pre-industrialandContemporaryFlu-
xesofNitrogenthroughRivers:AGlobalAssessmentBasedonTypo-
logy,Bi oge oc he mistry,say68(2004),s.71-105.
33 Robert Howarth ve dierleri, Nutrient Pollution of Coastal Rivers,
Bays, and Seas, Is su es in Eco logy (Ecological Society of America),
Sonbahar2000.
34 Birlemi Milletler evre Program, Glo bal En vi ron ment Out lo ok 3
(Nairobi:2002).
35 RobertJ.Diaz,OverviewofHypoxiaaroundtheWorld,Jo ur nal of
En vi ron men tal Qua lity,say30(2001),s.275-81.
36 MeksikaKrfezikonusundabkz.N.Rabalais,R.TurnerveD.Scavia,
BeyondScienceintoPolicy:GulfofMexicoHypoxiaandtheMissis-
sippiRiver,Bi oS ci en ce,ubat2002,s.129-42veHowarthvedier-
87
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 88
leri,a.g.e., not33;DouinDenizikonusundabkz.LiDaojiveDag
Daler, Ocean Pollution from Land-based Sources: East China Sea,
China, Am bi o, say 33 (2004), s. 107-13; Baltk Denizi konusunda
bkz. Rabalais, Turner ve Scavia, a.g.e., bu not ve R. Elmgren, Un-
derstandingHumanImpactontheBalticEcosystem:ChangingViews
intheRecentDecades,Am bi o,say30(2001),s.222-31.
37 Diaz,a.g.e., not35.
38 GeraldNiemivedierleri,RationaleforaNewGenerationofIndica-
torsforCoastalWaters,En vi ron men tal He alth Pers pec ti ves,say112
(2004),s.979-86.
39 ekil5konusundabkz.UluslararasKimyasalGbreSanayiiDernei
(InternationalFertilizerIndustryAssociation-IFIA),a.g.e., not6.Bu-
radaGneydouveDouAsya,IFIAnnDouAsya,KuzeydouAsya
veGneydouAsyagruplamasniermektedir.
40 A.g.y.
41 Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli 2. alma Grubu (Intergo-
vernmental Panel on Climate Change Working Group II), Sum mary
for Po licy ma kers-Cli ma te Chan ge 2001: Im pacts, Adap ta ti on and
Vul ne ra bi lity (Cenevre,svire:onaylanmatarihiubat2001).
42 BirlemiMilletlerniversitesi-evrevensanGvenlii(UnitedNa-
tionsUniversity - EnvironmentandHumanSecurity),TwoBillionPe-
ople Vulnerable to Floods by 2050; Number Expected to Double or
MoreinTwoGenerationsduetoClimateChange,Deforestation,Ri-
sing Seas, Population Growth, basn blteni (Tokyo: 13 Haziran
2004).
43 Petra Dll, Impact of Climate Change and Variability on Irrigation
Requirements: A Global Perspective, Cli ma tic Chan ge, Austos
2002,s.269-293.
44 FuluTaovedierleri,TerrestrialWaterCycleandtheImpactofCli-
mateChange,Am bi o,Haziran2003,s.295-301.
45 RobertF.Service,AstheWestGoesDry,Sci en ce,20ubat2004,s.
1124-27.
46 GlacierMeltdown,New Sci en tist,8Mays2004,s.7.
47 Juan Forero, As Andean Glaciers Shrink, Water Worries Grow,
New York Ti mes,24Kasm2002.
48 Gallairealntskonusundabkz.a.g.y.
88
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 89
GVENLMESUYUNSALIKLISUHAVZALARI
(Sayfa35-49)
1 Nigel Dudley ve Sue Stolton, ed., Run ning Pu re: The Im por tan ce of
Fo rest Pro tec ted Are as to Drin king Wa ter (Gland-svire:TheWorld
Bank/wwf Alliance for Forest Conservation and Sustainable Use,
2003),s.40.
2 JuanD.Quintero,LatinAmerikaveKarayipBlgesievreBaUzma-
n, evresel ve Toplumsal Srdrlebilir Kalknma Blm, Dnya
Bankas,Washington,DC,yazarlayaplangrme,27Mays2004.
3 Uluslararas Aratrmac Gazeteciler Konsorsiyumu (International
ConsortiumofInvestigativeJournalists),The Wa ter Ba rons (Washing-
ton,DC:PublicIntegrityBooks,2003),s.108.
4 SarahGarland,KeepingitPublicinBogot,NAC LA Re port on the
Ame ri cas,Temmuz-Austos2004.
5 Quintero,a.g.e.,not2.
6 R.HirjiveH.O.Ibrekk,EnvironmentalandWaterResourcesMana-
gement,World Bank En vi ron ment Stra tegy Pa pers,No.2(Washing-
tonDC:WorldBank,2001).
7 Tablo1ukaynaklardanuyarlanmtr:SandraL.PostelveBartonH.
Thompson,Jr.,WatershedProtection:CapturingtheBenefitsofNa-
turesWaterSupplyServices,Na tu ral Re so ur ces Fo rum,Mays2005,
s.98-108;WalterV.Reid,CapturingtheValueofEcosystemServices
to Protect Biodiversity, V.C. Hollowell, ed., Ma na ging Hu man Do -
mi na ted Ecosy stems (St.Louis:MissouriBotanicalGarden,2001).
8 Ulusal Aratrma Konseyi (National Research Council), Wa ters hed
Ma na ge ment for Po tab le Wa ter Supply: As ses sing the New York City
Stra tegy (Washington,DC:NationalAcademyPress,2000).
9 a.g.y.
10 1milyardolarkonusundabkz.ChristopherWard,FromCommissio-
nerChrisWard,Aro und the Wa ters hed (NewYorkCityDepartment
ofEnvironmentalProtection),K2004.
11 Reid,a.g.e.,not7.
12 DudleyveStolton,a.g.e.,not1.
13 Metin Kutusu 3 u kaynaklara dayanmaktadr: Marta Echavarria,
Financing Watershed Conservation: The FONAG Water Fund in
Quito,Ecuador,S.Pagiola,J.BishopveN.Landell-Mills,ed.,Sel ling
Fo rest En vi ron men tal Ser vi ces: Mar ket-ba sed Mec ha nisms for Con ser -
va ti on and De ve lop ment (Londra:Earthscan,2002);6 bindolar ko-
nusundabkz.FONAG:QuitosWaterFund:AMunicipalCommit-
ment to Protect the Watershed, www.unep.org/GC/GCSS-VIII/USA-
89
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 90
IWRM-2.pdf, ziyaret tarihi 1 Mart 2005; 2004 fonlar konusunda
bkz.PabloLloret,ATrustFundasaFinancialInstrumentforWater
Protection and Conservation: The Case of the Environmental Water
FundinQuito,Ecuador,GdaveEkosisteminSuKonferans:Ger-
ekletirin! iin hazrlanan tebli, www.fao.org/ag/wfe2005/docs/Fo-
nag_Ecuador_en.pdf veFONAG:QuitosWaterFund,a.g.e., bu
not.
14 DudleyveStolton,a.g.e., not1.
15 BrianW.vanWilgen,RichardM.CowlingveChrisJ.Burgers,Valu-
ationofEcosystemServices:ACaseStudyfromSouthAfricanFynbos
Ecosystems,Bi oS ci en ce,Mart1996,s. 184-89.
16 Gn ey Afr ik a hk m et i, Su Progr am web sit es i, www-
dwaf.pwv.gov.za/wfw.
17 GuyPreston,InvasiveAlienPlantsandProtectedAreasinSouthAfri-
ca,DnyaParklarKongresindensunulantebli,Durban-GneyAf-
rika,13Eyll2003.
18 SandraPostelveAmyVickers,BoostingWaterProductivity,World-
watchEnstits,Sta te of the World 2004 (NewYork:W.W.Norton&
Company,2004),s.46-65.
19 A.g.y.
20 Amy Vickers, Hand bo ok of Wa ter Use and Con ser va ti on: Ho mes,
Land sca pes, Bu si nes ses, In dus tri es, and Farms (Amherst, MA: Wa-
terPlowPress,2001).
21 PostelveVickers,a.g.e., not18.
22 MetinKutusu4ukaynaklaradayanmaktadr:2004tekisutalebiko-
nusundabkz.JonathanYeo,MassachusettsSuKaynaklarYetkiliKu-
ruluu (Massachusetts Water Resources Authority - MWRA), yazara
gnderilen e-posta, 18 Ocak 2005. ekil 6daki veriler iin bkz.
MWRA,EileenSimonson,SuKaynaklarYurttalarDanmaKomite-
si, Hadley, Massachusetts, yazara gnderilen e-posta, Mart 2005;
MWRA web sitesi, www.mwra.com/04water/html/wsupdate.htm, zi-
yaret tarihi 28 ubat 2005; sermaye maliyeti tasarruflar konusunda
bkz.AmyVickers&Associates,Inc.,FinalReport:WaterConserva-
tionPlanningUSACaseStudiesProject,evreKuruluu,TalepY-
netimi Merkezi, ngiltere iin hazrlanmtr (Worthing, West Sussex:
Haziran1996);imlerinsulanmaskonusundabkz.Simonson,a.g.e.,
bu not; The Water Supply Citizens Advisory Committee to the
MWRA: Gov ernm ent-Supp ort ed Publ ic Part ic ip at io n,
www.mwra.com/02org/html/wscac.htm,ziyarettarihi28ubat2005.
23 Pauline Boerma, Watershed Management: A Review of the World
Bank Portfolio (1990-1999) (Washington, DC: Rural Development
Department,WorldBank,2000).
90
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 91
24 DnyaBankas,ImplementationCompletionReport(CPL-31600;
SCPD-3160S)onaloanintheamountofUS$Million33.0tothe
FederativeRepublicofBrazilforLandManagementII-SantaCata-
rinaProject(Loan3160-BR)(Washington,DC:2000);tahlverim-
lilii konusunda bkz. G. Lituma, M.I. Braga ve A. Soler, Scaling
Up Watershed Management Projects: The Experience of Southern
Brazil,DnyaBankasHaftasndayaplansunum,DnyaBanka-
s,Washington,DC,Mart2003.
25 LauroBassi,ValuationofLandUseandManagementImpactson
Water Resources in the Lajeado So Jos Micro-Watershed, Cha-
pec,SantaCatarinaState,Brazil,KrsalSuHavzalarndaKara-Su
likileri: Vaka ncelemeleri e-Atlye almas iin hazrlanan su-
num,fao,Roma,2002.
26 AhmadHijjawi,InvestmentinWaterEfficiencyWillImproveHo-
usehold Water Supply-Report (Amman: Jordan Information Cen-
ter,iletilmetarihi31Mart2005).
27 Vickers,a.g.e.,not20.
28 KevinHurley,ProzacSeepingintoWaterSupplies,The Scots man,
9Austos2004.
29 Dana W. Kolpin ve dierleri, Pharmaceuticals, Hormones, and
Other Organic Wastewater Contaminants in U.S. Streams, 1999-
2000: A National Reconnaissance, En vi ron men tal Sci en ce and
Tech no logy,15Mart2002,s.1202-11.
30 Andrea B. Kirk ve dierleri, Perchlorate and Iodide in Dairy and
Breast Milk, En vi ron men tal Sci en ce and Tech no logy, say 39
(2005),s.2011-17.
31 11 milyon konusunda bkz. Study Shows Perchlorate in Water
Supply of Millions of Americans, U.S. Wa ter News, Mart 2005.
Bugne dek federal yetkililer perklorat iin ulusal bir ime suyu
standardoluturmad.
32 abd evre Koruma Kuruluu (U.S. Environmental Protection
Agency), National Perchlorate Detections as of September 23,
2004, www.epa.gov/fedfac/documents/perchlorate_map/national-
map.htm.
33 RachelCarson,Si lent Spring (NewYork:Houghton-Mifflin,1962);
Theo Colborn, Dianne Dumanoski ve John Peterson Myers, Our
Sto len Fu tu re (NewYork:PenguinBooks,1996).
34 Colborn,DumanoskiveMyers,a.g.e.,not33,s.38.
91
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 92
EKOSSTEMGVENLSAYESNDE
GIDAGVENL
(Sayfa51-62)
1 D. Renault ve W.W. Wallender, Nutritional Water Productivity and
Diets,Ag ri cul tu ral Wa ter Ma na ge ment,say45(2000),s.275-96.
2 A.Y.HoekstraveP.Q.Hung,VirtualWaterTrade:AQuantification
ofVirtualWaterFlowsBetweenNationsinRelationtoInternational
CropTrade,Va lu e of Wa ter Re se arch Re port Se ri es,No.11(Delft,
Hollanda:IHEDelft,September2002).okkurakiklimlerdetahln
kilogramiingerekensumiktar5binlitreyekadarkabilir.
3 SandraPostelveAmyVickers,BoostingWaterProductivity,World-
watchEnstits,Sta te of the World 2004 (NewYork:W.W.Norton&
Company,2004),s.46-65.
4 SandraPostel,Pil lar of Sand: Can the Ir ri ga ti on Mi rac le Last? (New
York:W.W.Norton&Company,1999).
5 TushaarShahvedierleri,SustainingAsiasGroundwaterBoom:An
OverviewofIssuesandEvidence,Na tu ral Re so ur ces Fo rum,Mays
2003,s.130-41.
6 Sandra Postel, Securing Water for People, Crops, and Ecosystems:
NewMindset,andNewPriorities,Na tu ral Re so ur ces Fo rum,Mays
2003,s.89-98.
7 BM Gda ve Tarm Tekilat (fao), Hunger Costs Millions of Lives
andBillionsofDollars-fao HungerReport,basnblteni(Roma:8
Aralk2004).
8 Postel,a.g.e.,not4.
9 A.g.y.
10 IrrigationOptions,WCDTematikncelemesiIV.2,DnyaBarajlar
Komisyonu (World Commission on Dams), Dams and De ve lop ment
(Londra:Earthscan,2000).
11 Nil Nehri konusunda bkz. P.M. Chesworth, The History of Water
UseintheSudanandEgypt,P.P.HowellveJ.A.Allan,ed.,The Ni le:
Sha ring a Scar ce Re so ur ce (Cambridge: Cambridge University Press,
1994),s.65-79.
12 Hesaplamalar u kaynaktaki su ekimi tahminlerine dayanmaktadr:
William J. Cosgrove ve Frank R. Rijsberman, World Wa ter Vi si on:
Ma king Wa ter Every bodys Bu si ness (Londra:Earthscan,2000).
13 Sulamadaki su verimliliini artrma seenekleri hakknda daha geni
kapsamlbirtartmaiinbkz.Postel,a.g.e.,not4.
14 PostelveVickers,a.g.e.,not3.
92
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 93
15 Maliyet rakamlar konusunda bkz. Shilp Verma, Stanzin Tsephal ve
TonyJose,PepseeSystems:GrassrootsInnovationunderGroundwa-
terStress,Wa ter Po licy,say6(2004),s.303-18.
16 PaulPolak,Bakan,UluslararasKalknmaKurulular(International
DevelopmentEnterprises),yazarlayaplangrme,28Aralk2004.
17 Prem Bindraban ve Huib Hengsdijk, Water-Saving in Rice-based
Ecosystems,fao GdaveEkosistemlerinSuKonferansndayap-
lansunum,Lahey,Hollanda,31Ocak-4ubat2005.
18 L.C.Guerravedierleri,Pro du cing Mo re Ri ce with Less Wa ter from
Ir ri ga ted Systems (Colombo,SriLanka:InternationalWaterManage-
mentInstitute[IWMI],1998),s.11;R.Barker,Y.H.LiveT.P.Tuong,
ed.,Wa ter-Sa ving Ir ri ga ti on for Ri ce, Pro cee dings of an In ter na tio nal
Work shop held in Wu han, Chi na, 23-25 March 2001 (Colombo,Sri
Lanka:IWMI,2001).
19 Endonezyakonusundabkz.BindrabanveHengsdijk,a.g.e.,not17.
20 Cornell Uluslararas Gda, Tarm ve Kalknma Enstits (Cornell In-
ternational Institute for Food, Agriculture and Development), The
System of Rice Intensification, ciifad.cornell.edu/sri, ziyaret tarihi 1
Mays2005.Ayrcabkz.AssociationTefySainawebsitesi,www.tefy-
saina.org.
21 fao,a.g.e.,not7.
22 SandraL.Postel,WaterforFoodProduction:WillThereBeEnough
in2025?,Bi oS ci en ce,Austos1998,s.629-37.
23 Postel,a.g.e.,not4.
24 MalinFalkenmarkveJohanRockstrm,Ba lan cing Wa ter for Hu mans
and Na tu re: The New Ap pro ach in Ecohy dro logy (Londra:Earthscan,
2004).
25 Suriyekonusundabkz.JimS.WallacevePeterJ.Gregory,WaterRe-
sourcesandTheirUseinFoodProductionSystems,Aqua tic Sci en ces,
say64(2002),s.363-75;inkonusundabkz.FalkenmarkveRocks-
trm,a.g.e.,not24.
26 Falkenmark ve Rockstrm, a.g.e., not 24; Gordon Conway ve Gary
Toenniessen, Science for African Food Security, Sci en ce, 21 ubat
2003,s.1187-88.
27 Su verimlilii seeneklerinin zet listesi iin bkz. Wallace ve Gregory,
a.g.e.,not25.
28 Johan Rockstrm, Water for Food and Nature in Drought-Prone
Tropics: Vapour Shift in Rain-fed Agriculture, Phil. Trans. R. Soc.
Lond. B., say358(2003),s.1997-2009.
29 A.g.y.
30 AdrianWoodveAlanDixon,SustainableWetlandManagementand
Food Security: The Role of Integrated Multiple Use Regimes in the
93
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 94
Upper-Baro Basin, South-West Ethiopia, fao Gda ve Ekosistemler
inSuKonferansndayaplansunum,Lahey,Hollanda,31Ocak-4
ubat2005.
31 250ylkonusundabkz.AlanB.DixonveAdrianP.Wood,Wetland
Cultivation and Hydrological Management in Eastern Africa: Matc-
hing Community and Hydrological Needs through Sustainable Wet-
landUse,Na tu ral Re so ur ces Fo rum,Mays2003,s.117-29.
32 LucyEmertonveElroyBos,Va lu e: Co un ting Ecosy stems as Wa ter In -
fras truc tu re (Gland,svire:ucn,2004),s.21.
33 MetinKutusu5iinbkz.EdwardB.BarbierveJulianR.Thompson,
TheValueofWater:FloodplainVersusLarge-scaleIrrigationBenefits
inNorthernNigeria,Am bi o,say27(1998),s.434-40.
34 Beslenmedekisugereksinimleriveekil7iinbkz.RenaultveWallen-
der,a.g.e.,not1.
35 A.g.y.
36 2025 yl iin ortalama deiken abd nfus tahmini 350 milyondur,
bkz. Birlemi Milletler Nfus Birimi, World Po pu la ti on Pros pects:
The 2004 Re vi si on, esa.un.org/unpp, ziyaret tarihi 18 Mays 2005.
200milyonrakam,beslenmeiinkiibanayllk1.242metrekpsu
tketimi ortalamas varsaylarak yaplmtr ve abddeki kii bana
yllk1.971metrekpsutketimininyzde37azalacadnlerek
eldeedilmitir(RenaultveWallender,a.g.e.,not1).
TEHDTLERAZALTMAK,ESNEKLKORUMAK
(Sayfa63-69)
1 Mays ve eylldeki kasrgalarda tahminlere gre srasyla 3.300 ve
1.500Haitilild,C.Hallman,DeathTollinHaitiContinuestoRi-
se, basn blteni (Washington, DC: American Red Cross, 28 Eyll
2004).
2 Deborah Sontag ve Lydia Polgreen, Storm-Battered Haitis Endless
CrisesDeepen,New York Ti mes,16Ekim2004.
3 HaitivePortoRikoyaolanetkilerinfarklarkonusundabkz.T.Mitc-
hell Aide ve H. Ricardo Grau, Globalization, Migration, and Latin
American Ecosystems, Sci en ce, 24 Eyll 2004, s. 1915-16 ve Hall-
man,a.g.e,not1(PortoRikodaeylldekikasrgadayedikiininld-
nbelirtiyor).
4 273binrakamkonusundabkz.UluslararasKzlhaveKzlayTop-
luluklarFederasyonu(Figureof273.000fromInternationalFederati-
94
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 95
onofRedCrossandRedCrescentSocieties),Asia:Earthquakeand
Tsunamis,BilgilendirmeBelgesiNo.8(Cenevre:24Mart2005).En-
donezyaveHindistandakillistesinekayplardadahildir.
5 EarthTalk:IsitTruethatCoastalDevelopmentContributedtoGrea-
ter Loss of Life from the Tsunami?, E/The En vi ron ment Ma ga zi ne,
11Ocak2005.
6 David Fogarty, Tsunami-Hit Nations Look to Save Mangroves,
Reu ters,17Ocak2005.
7 MunichReGroup,An nu al Re vi ew: Na tu ral Ca tas trop hes 2004 (M-
nih:Aralk2004).
8 J.T.Houghtonvedierleri,ed.,Cli ma te Chan ge 2001: The Sci en ti fic
Ba sis, Con tri bu ti on of Wor king Gro up I to the Third As sess ment Re -
port of the In ter go vern men tal Pa nel on Cli ma te Chan ge (Cambridge,
ngiltere:CambridgeUniversityPress,2001);JanetL.Sawin,Severe
WeatherEventsontheRise,WorldwatchEnstits,Vi tal Signs 2003
(NewYork:W.W.Norton&Company,2003),s.92-93.
9 StefanoPagiola,evreBlm,DnyaBankas,yazaragnderilene-
posta,4Mays2004.
10 Janet N. Abramovitz, Un na tu ral Di sas ters, Worldwatch Raporu 158
(Washington,DC:WorldwatchInstitute,2001).
11 Avrupa Komisyonu, Flood Protection: Commission Proposes Con-
certedEUAction,basnblteni(Brksel:12Temmuz2004).
12 PopulationFigurefromEuropeanCommission,TowardsaEuropean
Act io n Progr am on Floo d Risk Man ag em ent, eur o-
pa.eu.int/comm/environment/water/flood_risk/index.htm, ziyaret tari-
hi29Mart2005.
13 Abramovitz,a.g.e.,not10.
14 AvrupaKomisyonu,a.g.e.,not12.
15 KarenF.Schmidt,ATrue-BlueVisionfortheDanube,Sci en ce,16
Kasm2001,s.1444-47.
16 WorldWideFundforNature,SularYaatmaProgram-Avrupa,A
GreenCorridorfortheDanube,aklandkaynakSandraPostelve
BrianRichter,Ri vers for Li fe: Ma na ging Wa ter for Pe op le and Na tu re
(Washington,DC:IslandPress,2003).
17 Schmidt,a.g.e.,not15.
18 Abramovitz,a.g.e.,not10.
19 E.Rykiel,EcosystemSciencefortheTwenty-FirstCentury,Bi oS ci -
en ce,Ekim1997,s.705-08;19milyardolarkonusundabkz.Abramo-
vitz,a.g.e.,not10.
20 Ulusal Aratrma Konseyi (National Research Council), Va lu ing
Ecosy stem Ser vi ces: To ward Bet ter En vi ron men tal De ci si on-Ma king
(Washington,DC:TheNationalAcademyPress,2005),s.170.
95
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 96
21 A.g.y.
22 GretchenC.DailyveKatherineEllison,The New Eco nomy of Na tu -
re: The Qu est to Ma ke Con ser va ti on Pro fi tab le (Washington,DC:Is-
landPress,2002).
21.YZYILASUPOLTKALARINITANITMAK
(Sayfa71-81)
1 Gney Afrika Ulusal Su Yasas No. 36, 1998, Go vern ment Ga zet te,
say398,No.19182(CapeTown:26Austos1998).
2 GneyAfrikaUlusalSuYasasNo.36,1998,Blm3:TheReserve
ve Ek 1: Fundamental Principles and Objectives for a New Water
Law in South Africa, Go vern ment Ga zet te, say 398, No. 19182
(CapeTown:26Austos1998).
3 Uluslararas Tatl Su Konferans (International Conference on Fresh-
water),Wa ter-A Key to Sus ta inab le De ve lop ment: Re com men da ti ons
for Ac ti on,Bonn-Almanya,3-7Aralk2001.
4 MilenyumEkosistemDeerlendirmesi(MillenniumEcosystemAssess-
ment), Ecosy stems and Hu man Well-be ing: Synthe sis (Washington,
DC:IslandPress,2005).
5 Sandra Postel ve Brian Richter, Ri vers for Li fe: Ma na ging Wa ter for
Pe op le and Na tu re (Washington,DC:IslandPress,2003).
6 Tablo 2 u kaynaklara dayanmaktadr: Murray-Darling konusunda
bkz.DonJ.Blackmore,TheMurray-DarlingBasinCaponDiversi-
ons-Policy and Practice for the New Millennium, Na tio nal Wa ter,
15-16Haziran1999,s.1-12;BykGllerkonusundabkz.Postelve
Richter, a.g.e., not 5 ve Byk Gller Valileri Konseyi (Council of
GreatLakesGovernors),GreatLakesWaterManagementInitiative:
Draft Annex 2001 Implementing Agreements www.cglg.org/pro-
jects/water/annex2001implementing.asp, ziyaret tarihi 18 Mays
2005; Avrupa Birlii Ynergesi konusunda bkz. Postel ve Richter,
a.g.e.,not5;Ipswichkonusundabkz.MassachusettsevreKoruma
Blm, State Strikes Balance with Water Withdrawal Permits for
IpswichRiverBasinCommunities,basnblteni(Boston:20Mays
2003)(Not:yetkilerdekideiikliklerhalenmahkemeaamasndabu-
lunuyor); Sar Irmak konusunda bkz. Chinas Yellow River Flows
Freelyfor5ConsecutiveYears,Xin hu a Eco no mic News Ser vi ce,29
Aralk 2004 ve Wang Shucheng, Water Resources Management of
theYellowRiverandSustainableWaterDevelopmentinChina,Wa -
96
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 97
ter Po licy, say 5 (2003), s. 305-312; Edwards Akferi konusunda
bkz. Mary Kelly, A Powerful Thirst: Water Marketing in Texas
(Austin-Teksas:EnvironmentalDefense,2004);PamlicoHalicikonu-
sunda bkz. Kuzey Carolina evre ve Doal Kaynaklar Blm
(North Carolina Department of Environment and Natural Resour-
ces),NonpointSourceManagementProgram,Tar-PamlicoNutrient
Strategy,h2o.enr.state.nc.us/nps/tarpam.htm,ziyarettarihi27ubat
2004 ve Environomics, A Summary of U.S. Effluent Trading and
OffsetProjects,abd evreKorumaKuruluuSuBrosuiinhazr-
lananrapor(Bethesda,MD:Kasm1999).
7 Blackmore,a.g.e.,not6.
8 2003tekietkilerkonusundabkz.DryingOut,The Eco no mist,12
Temmuz2003,s.38.
9 Murray-Darling Havzas Komisyonu (Murray-Darling Basin Com-
mission - mdbc), An nu al Re port 2003-04 (Canberra, Avustralya
Bakent Blgesi - ACT): 2004). st snr erevesinde izin verilen
yn deitirmeler, iklim ve su koullarna gre yldan yla farkllk
gsteriyoramaThe Capte(Canberra,ACT:mdbc,2004)akland-
gibi,1993/94suekmedzeyleriesasalnyor.
10 mdbc, Pil ot Int erst at e Wat er Trad ing Proj ect,
www.mdbc.gov.au/nat ur alr es ou rc es/wat ert rad e/pil ot_wat ert ra-
de.htm.
11 MikeYoungvedierleri,In ter-Sta te Wa ter Tra ding: A Two Ye ar Re -
vi ew (Canberra,ACT:CommonwealthScientificandIndustrialRe-
searchOrganisation[CSIRO]LandandWater,Aralk2000).
12 1999tarihiliaratrmaiinbkz.Blackmore,a.g.e.,not6.
13 Dahakatstsnrlaraduyulangereksinimkonusundabkz.J.Whit-
tingtonvedierleri,EcologicalSustainabilityofRiversoftheMur-
ray-Darling,Re vi ew of the Ope ra ti on of the Cap (Canberra,ACT:
Murray-Darling Basin Ministerial Council, 2000) ve yazarn Ri-
versymposium2001debiliminsanlarylayaptgrmeler(Brisba-
ne-Avustralya,27-31Austos2001.
14 Murrayi Yaatma programnn odak noktas alt ekolojik varlktr,
mdbc, Impl em ent ing the Liv ing Murr ay, thel iv ing mur-
ray.mdbc.gov.au/implementing,ziyarettarihi11Nisan2005.
15 Kelly,a.g.e.,not6.
16 EdwardsAkferiYetkiliKuruluu(EdwardsAquiferAuthority)web
sitesi,www.edwardsaquifer.org,ziyarettarihi12Nisan2005.
17 Kelly,a.g.e.,not6.
18 Jorge A. Ramirez, SAWS, Extension Partner to Help Folks in San
Antonio Conserve Water, Ag News (Texas A&M University), 23
Ocak2002.
97
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 98
19 Dale Whittington, Municipal Water Pricing and Tariff Design: A
ReformAgendaforSouthAsia,Wa ter Po licy,say5,no.1(2003),
s.61-76.
20 RichardW.Wahl,UnitedStates,ArielDinarveAshokSubramani-
an,ed.,Wa ter Pri cing Ex pe ri en ces: An In ter na tio nal Pers pec ti ve (Was-
hington,DC:WorldBank,1997).
98
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 99
KNCKTAP
OkyanuslarTehlikede
DENZLERDEKBYOLOJKETLLKORUMAK
(WORLDWATCHRAPORU174)
MICHELLEALLSOPP,RICHARDPAGE,
PAULJOHNSTON,DAVIDSANTILLO
GreenpeaceAratrmaLaboratuvar,Exeterniversitesi,
ngiltere
LisaMastny,Edi tr
99
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 100
100
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 101
YAZARLARHAKKINDA
MichelleAllsoppExeterniversitesi(ngiltere)Biyolo-
jikBilimlerFakltesikapsamndakiGreenpeaceAratrma
Laboratuvarlarnda aratrma danmandr. Michelle
doktorasn1991deExeterniversitesibiyo-tpblmn-
de, Royal Devon Tp Fakltesinde ve Exeter Hastane-
sindetamamlad.OnylaknsredeGreenpeaceadna
saysz rapor yazd ve yaymlad. Bunlar arasnda, denize
atlanplerinkreseldalmveetkileri,denizyaamn-
daki kalc organik kirleticiler, okyanuslarn daha verimli
halegelmesineynelikbilimselalmalarailikinraporlar
yeralyor.
RichardPage1983teLondradakiKingsCollegeev-
rebilim Blmnden mezun oldu. Son 14 yldr Green-
peacete zellikle okyanuslarn korunmasna ilikin al-
malar yapyor. Richard uzun sredir balinalarn ve dier
memelidenizcanllarnnkorunmaszerindealyorve
halenGreenpeaceindenizdetamamenkorumaaltnaaln-
malanlardanoluankreselbirakurmaalmalarnn
koordinasyonunuyapyor.
Paul Johnston Greenpeace Aratrma Laboratuvarla-
rndayneticibiliminsanveUluslararasGreenpeaceBi-
lim Birimi yneticisi olarak grev yapyor. Paul, selenyu-
mun sulara zehir salmas konusunu ele alan doktorasn
101
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 102
1984te Londra niversitesinde tamamlad. Yirmi yldr
dnyann her yerindeki Greenpeace birimlerine bilimsel
danmanlk hizmeti veren Paul evre kirlilii, deniz eko-
sistemlerinin korunmas ve srdrlebilirlik konularnda
ok sayda alma yaymlad. Ayrca, denizlere dklen
petrolnkaynaklarnailikinalmalarnksasrence
tamamlayan gesamp alma Grubu gibi ok sayda uz-
mantopluluunavekurullarakatkdabulundu.
DavidSantilloonyldanuzunsredirdnyanneitli
yerlerindekiGreenpeacebirimlerineanalitikdestekvebi-
limsel danmanlk hizmeti veren kdemli bir Greenpeace
Aratrma Laboratuvarlar bilim insandr. Deniz ve tatl
subiyologuolanDavid,okyanuslardakiplanktonlarnbe-
sinalmkonulualmasyla1993ylndaLondraniver-
sitesinde doktorasn tamamlad. ok sayda bilimsel ve
bilim politikas odakl raporlar yaymlamann yan sra,
okyanuslar korumaya ynelik eitli uluslararas anla-
malarda Greenpeacei temsil etti; ayrca on yl akn bir
sreboyuncaLondraAnlamasndagzlemciolarakg-
revyapt.
102
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 103
TEEKKR
Yazarlarbualmayaolankatklarve/veyaalmay
gzden geirdikleri iin zellikle Sari Tolvanen, Karen
Sack, Jim Wickens, Oliver Knowles, Sebastin Losada,
DanielMittler,MartinAttrillveMarkEverardateekkr
ederler. ngiliz Kolombiyasndaki Sea Around Us Proje-
sinden Jennifer Jacquete de, raporun ilk tasla ile ilgili
faydalyorumlariinteekkrederiz.
World watch Enst it s nden Kd eml i Edit r Lis a
Mastny,epeycegenikapsamlolananametnihedeflenen
uzunluagetirmekiinbykabaharcad.SanatYnet-
meniLyleRosbothamtasarmvemizanpajdauzmanly-
layardmcolduvedenizlerdekiyaamlailgilipekokfo-
torafarasndanseimyaplmasiinGreenpeaceekibiyle
birliktealt.Buraporaokdeerlikatklarnyadayo-
rumlarn sunan dier Worldwatch yeleri Courtney Ber-
ner, Bob Engelman, Brian Halweil, Darcey Rakestraw,
PatriciaShyneveJuliaTieredeteekkrederiz.
103
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 104
104
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 105
NSZ
Dnya okyanuslarnn durumunu yakndan bilenlerin
iyimserolmasnaimkanyok.Kylardanakanyzeysula-
rnn altnda kalm mercan resiflerinden, kck olma-
larnakarnekolojikadanhayatinemtayanveiklim
deiikliikaynaklsorunlaryaayanplanktonlarakadar,
denizlerdekicanleitliliiyavayavaazalyor.Beslenme
uzmanlardenizrnlerininnekadarsalklveyararlol-
duunu kefederken, bir zamanlar bol bulunan bu besin
kaynanngiderekazaldngryoruz.
Yinedeisrafodaklveksavadelibalklkteknikle-
rine yatrm yapmaya devam ediyoruz. Korkun etkiler
yaratan dip trolcl bir yandan istenmeyen tonlarca
balnavlanmasnanedenolurken,dieryandandade-
rin denizlerdeki mercan resiflerini ve istemediimiz ba-
lklarn yaad doal ve zengin ortamlar yok ediyor.
Balklaverilenteviklerylesineyksekki,dnyage-
nelindekibalkfilolarnnyaklaktebiriaslndage-
reksiz.Kylarayaknsulardakibalknfuslarazaldka,
teknelerdeamalarnaulamakiindahauzakvederin
sularagidiyor.
Ama iyi haberler de var: Bu skntlardan kurtulmak
mmkn.Okyanuslaradahafazlasayggstererekveon-
lardahaakllcakullanarak,hemyaamdestekleyenbu
105
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 106
sulardan daha fazla verim alabilir hem de deniz ekosis-
temlerininsalnveeitliliinikoruyabiliriz.Ok ya nus -
lar Teh li ke de: De niz ler de ki Bi yo lo jik e it li li i Ko ru mak
balklbuWorldwatchraporununanamesajdabu.
Raporunyazarlarnn(ngilteredekiGreenpeaceAra-
trma Laboratuvarlarnda alan bir grup bilim insan)
ulat bu artc sonu, Worldwatchn gda ve tarm
ekibininsononyldryapmaktaolduualmalarbtn-
lyor.EnsonCatch of the Day (2006)veHap pi er Me als
(2005) adl almalar olmak zere, yaptmz btn
aratrmaveincelemelerde,kendimizidoyurmakiinsa-
lklbirdoalevreyifedaetmemizinartolmadngs-
termeyealtk.
Tpkfabrikatipibiriftlikteyetitirilensrlarnetiile
otlakta yetien srlarn eti arasnda fark olduu gibi,
iyi ve kt deniz rnlerinin arasnda da pek ok
farkvar.Szgelimi,somonvetonbalgibibykveeto-
burtrlereodaklananbalkiftlikleri,insanlarntketimi-
nesunduklarndanokdahafazlasaydabalyemola-
rakkullanyor.Oysaistiridye,deniztaravedieryumu-
akalar gibi besin zincirinin daha alt kademelerinde yer
alan deniz canllarn yetitirmek, yem kullanmaya gerek
kalmadansalkldenizrnleritketmemizisalayabilir.
Burapordadagrlebileceigibibiliminsanlar,akti-
vistlervebalklksanayii,bakamz(vehkmetpo-
litikalarn) deitirmenin okyanuslar asndan ne kadar
bykbiranlamtayabileceinigstermeyebaladbile.
Okyanuslar gelecek nesiller iin korumak asndan b-
yknemtayandenizlerinynetimindeyenibirekosis-
tem yaklamnn unsurlarndan biri olan deniz koruma
alanlarnelealalm.Okyanusunbazblmleriniinsanla-
rnzararveremeyeceiekildeayranbukorumaalanlar,
btn ekosistemleri koruyabilir, balklarn ve dier canl
106
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 107
trlerininiyileipoalmasnsalayabilir.Fakathalenok-
yanuslarn sadece yzde 0.1i tamamen koruma altnda
bulunuyor.
Ok ya nus lar Teh li ke deninyazarlar,balkavlamaz-
grlnvedenizlerinserbestolmasnsavunanmevcut
varsaymlarn yerine, de niz le re zgrlk anlaynn geti-
rilmesigerektiinibelirtiyor.Buradaszedilenzgr-
lk,denizlerininsansmrsnden(alar,taraklar,trol-
ler,kancalarvebaklar)kurtulmasvegemitekiart-
ketiminyaralarnsarmayaizinverilmesi.Buaslndabasit
biranlaydeiikliiamasonularoknemli.
Bri an Hal we il, Worl dwatch Ens ti t s
107
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 108
108
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 109
ZET
Evrendevarlnbildiimizbtngezegenleriindesa-
decednyasularlakaplbirkre.Okyanuslardnyay-
zeyininyzde70inikaplyorveoksaydaartcveg-
zelcanlybarndryor.Yaamnsudabaladneredeyse
kesinolarakbiliniyoramadenizlerdekibiyolojikeitlilik,
bykldekaradayaayanbircanltrnnyaptklar
yznden tehdit altnda: Bizim yzmzden. nsanlarn
denizlerdeki yaam tehdit eden faaliyetleri arasnda ar
avlanma,zararlbalklkyntemlerininkullanlmas,kir-
lilikveticarisurnleriyetitiriciliiyeralyor.Ayrcaik-
lim deiiklii ve buna bal olarak okyanuslarn asitlen-
mesibazdenizekosistemleriniimdidenetkilemeyebala-
d.Busorunlarzmekiinhemokyanuslarndahaadil
ve srdrlebilir biimde ynetilmesi hem de salam bir
korumaalanaaraclyladenizekosistemlerinindaha
iyikorunmasgerekiyor.
Gnmzde dnyadaki balk stoklarnn yzde 76s
ya tam kapasite ya da ar tketiliyor; deniz rnlerine
yneliktalebinartmassonucundapekokcanltrnn
saysnemlildeazald.Mevcutbalktarlasynetimi
sistemleri, yeterli koruma nlemleri uygulayamadklar
iin, pazarn talebi sonucunda okyanuslarn yaygn bi-
imdebozulmasnanedenoluyor.Artkpekoksiyaseti
109
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 110
vebiliminsan,denizlerinynetiminderadikalveyenibir
yaklambenimsemekgerektiinikabulediyor;buyakla-
mnkorumaodaklolmasvetemeldebtndenizeko-
sistemlerininkorunmasnbirincilhedefolarakkabulet-
mesi gerekiyor. Gelecek nesillere salkl okyanuslar b-
rakmak istiyorsak, bu ekosistem yaklam byk
nemtayor.
Ekosistemyaklam,denizkaynaklarnnkorunmasn
ve srdrlebilir kullanmn eit olarak destekler. evre
koruma ve deniz ynetimini birbirinden ayr ve zel he-
deflerolarakdeil,biraradaelealanbtnclbiryakla-
mdr. Bu yaklamn doruk noktas ise, tamamen koru-
maaltndaolandenizalanlaralar,yanidenizlerdemil-
liparklaroluturmaktr.Bualanlardabtnekosistemler
korunurvebiyolojikeitliliiniyileipzenginlemesisa-
lanr. Ayrca koruma alanndaki balklarn, larvalarn ya
dayumurtalarnkomuavalanlarnadalmassayesinde
balktarlalardazenginleir.
Ekosistem yaklam, koruma alanlarnn dnda da
balktarlalarnnvedierkaynaklarnsrdrlebiliryne-
timinigerektirir.Denizkaynaklarnayneliktalebinnfus
basksvepazarglerisonucundaartmasnaizinvermek
yerine,butalepekosisteminsonsuzadekrnsunabilece-
i snrlar iinde ynetilmelidir. Ekosistem yaklamnda,
btn ekosistem dzeyinde koruma salanmaldr. Balk
tarlas ynetimi nlemlerinin ounun sadece tek bir tr
zerineodaklandvebutrlerinekosistemingenelindeki
roln dikkate almad mevcut uygulamadan ok farkl
biryaklamdr.
Ekosistem yaklam ayrca, yaps gerei koruyucu-
dur.Yanibirkonudakibilgieksiklii,kararalclareyle-
me gemekten alkoyacak bir mazeret olmamal, tersine
onlar ar nlem almaya yneltmelidir. Balklk ya da
110
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 111
ky kalkndrma gibi faaliyetlerin deniz ortamna zarar
vermeyeceinikantlamaykmll,butrfaaliyetlere
girimek isteyenlere dmelidir. Dier bir deyile, balk
avlamazgrlnvedenizlerinserbestolmasnsavu-
nan mevcut varsaymlarn yerini, denizlere zgrlk
kavramalmaldr.
111
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 112
112
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 113
OKYANUSLARDAKETLLK
Dnya okyanuslar, bo su ktleleri olmann ok te-
sinde,zenginverenklibiryaameitliliinesahiptir.Su-
largezegenimizinyzeyininyzde70inikaplarvebilinen
210bincanltrnebarnakvebesinsalar.1 Dnyagene-
lindeki33hayvansnfnn(fi lum)32sidenizdedeyaar,
15isadecedenizlerdebulunur,5ideneredeysetamamen
deniz canllarndan oluur.2 Buna karlk, sadece karada
yaayantekbirfi lum vardr.
Mercan resifleri gibi en ok eitlilik gsteren deniz
ekosistemlerindekitreitliliidzeyi,alakblgelerdeki
tropikalyamurormanlargibienzenginkaraekosistem-
lerinebenzer.3 Bueitlilikderindenizler,akokyanuslar
vezelkyekosistemleride(mercanresifleri,mangrovlar
yadadenizbitkilerigibi)dahilolmakzere,farklortam-
laradalmdurumdadr.
De rin De niz ler
Derinliiortalama3.2kilometreyeulaanderindeniz-
ler,yerkreninkaralarnayaknolanktasahanlklard-
nda,okyanuslarnhemenhementamamnoluturuyor.4
Budenizlerkaranlkolmalarna,donmaderecesineyakn
slarnavesnrlenerjikaynaklarnakarn,artcdere-
113
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 114
Sngerinzerindebiryenge,DavidsonVolkanikDa,PasifikOkyanusu.
noaa vembar/Greenpeace
cedebykbiryaameitliliigsteriyor.5 Derindenizle-
rin tabannn yaklak yzde 50si abisal (2-5 bin metre
derinlie ait) ovalardan oluuyor. Bu ovalar ounlukla,
denizyldzlar, sngerler ve denizanalarndan, bilinen
2.650civarndaderindenizdipbalnakadaroksayda
canlyayaamalansalayankademeliukurlarnvedier
doalyaplarnyeraldamurludzlklerdenoluuyor.6
Derindenizlerdekikeltilerisedahadaoksaydakk
canlybarndryor:Kurtlar,yumuakalar,kabuklularve
Fo ra mi ni fe ra olarakbilinentekhcrelikkorganizma-
lar.7 Derindenizlerdehenztanmlanamamcanltrleri-
nintoplamsaysnn500bindenbalayp10milyonaka-
darkabileceitahminediliyor.8
Denizintabanndanykselenbinmetrelikyadadaha
da yksek dalar, zengin bir yaam eitlilii sunuyor.
114
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 115
BatPasifiktekiChampagneyaryaknlarndakibirdenizaltyanardann
evresindeoksaydascaksumidyesivekaridestoplanyor.
PacificRingofFire2004Expedition.noaa OfficeofOceanExploration;
Dr.BobEmbley,noaa pmel,ChiefScientist
Fakatbugnedekdnyagenelindekitahmini50binde-
nizaltdannsadece230kadarndahayvanlarnyaam-
larincelendi.9 Bykakntlardalaraoksaydabesin
paractadiin,bublgelerdezelliklefiltregrevi
stlenen ya da dalara aslarak tutunan kk canllar
yayor (muhteem grnl mercanlar, anemonlar ve
sngerlerdedahil).10 Bublgelerdeyaayandieromur-
gaszlar ise kabuklular, yumuakalar, denizkestaneleri,
krlgan denizyldzlar, dier denizyldzlar ve tyl
kurtlar.11 Denizaltdalarnda,bazlarokbyksr-
lerhalindeyaayanoksaydabalktrdegrlyor;
yaplanbiraratrmayagreYeniKaledonyayaknlarn-
daki denizalt dalarnda 263 farkl canl tr bulunu-
115
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 116
yor.12 Gmen tonbalklar, deniz memelileri ve deniz
kular da sk sk bu doal oluumlarda bir araya geli-
yor.13 Budenizaltvahalarndatoplam2.700canlt-
rnnolduubiliniyor.14
ncelenenhemenhemenherdenizaltdandayenican-
l trleri bulundu. Gney Tazmanya aklarnda yaplan
biraratrmadarneklerialnanomurgasztrlerininyz-
de24-43ilkkezkefedilmiti.15 Denizaltdalarndaya-
plan baz aratrmalar da endemik trlerin, yani dnya-
nn baka hibir yerinde grlmeyen trlerin orannn
yksek olduunu gsteriyor. Pasifikte ili aklarndaki
ikidenizaltdasrasndabulunanbalklarnyzde44,
dipomurgaszlarnnyzde52siendemikti;YeniKaledon-
yanngneyindekidenizaltdalarndadacanltrlerinin
yzde31-36sbakahibiryerdegrlmyordu.16 Deniz-
altdalarndayaayanpekokcanlhemendemikolma-
larhemdeyavageliipuzunsreyaamalar(70ilayz-
lerceyl)nedeniylezellikletkenmetehlikesinekarhas-
saskonumdabulunuyor.17
Denizaltdalar1960lardanbuyana,devalarlaok-
yanus tabann andrabilen trolclerin youn basksyla
karkarya.18 HawaiininkuzeybatsndakiPasifikdeniz-
altdalarnnzerindekigneydomuzbal(Pse udo pen -
ta ce ros ric hard so ni)srleri20yldanksabirsredetica-
riadantkenmenoktasnageldi;AvustralyaveYeniZe-
landaevresindekidenizaltdalarndadaturuncuPasifik
levrei srleri tketildi.19 Gney Tazmanya aklarnda
yaplanbiraratrma,aravlanmanngrlddenizal-
tdalarndanalnanherrnektecanltrlerininsaysnn
av yaplmayan yerlere oranla yzde 46 daha az, toplam
biyolojikktlenindenemlildedahadkolduunu
ortayakard.20 Trolnyerelresiflerzerindekietkileride
korkunoldu:Mercanlarnalttabakalarveburalardaya-
116
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 117
ayancanllar,aravlanmanedeniylebykldeyok
oldu.
Yksekdzeydebiyolojikeitlilik,denizdibindekis-
caksuyarklarndadagrlyor.21 Soukokyanussular-
nascaksuboaltanbutryarklarzellikleOkyanusOr-
tas Srt Sisteminde (60 bin kilometrelik jeolojik faaliyet
katman) younlayor.22 Srtlar boyunca binlerce deilse
deyzlerceyarkbulunabiliyoramabusistemintahminen
yzde10kadarscaksufaaliyetleriasndanincelenmi
bulunuyor.23
1977de bilim insanlar bu yarklarn, yaama uygun
ortamlargibigrnmemelerinekarn,inanlmayacakka-
dar ok sayda hayvan trn barndrdklarn kefetti.
Yarklardankansuscak(407derecesantigratakadar);
oksijenyok;genellikleyounasitvar;hidrojenslfr,me-
tanveeitlimetalleryoungrlyor.24 Yinedebugne
dek incelenen 100 kadar yarkta 550den fazla farkl tr
bulundu.25 Yarklardaki hayvanlar dierlerinden ayran
zellik,enerjikaynaolarakgneenerjisinedeil,yark-
lardan kan sulardaki hidrojen slfrle beslenen kemo-
sentetikbakterilerebamlolmalar.26
Herhangibiryarkblgesindetrlerineitliliinispe-
tendkolabiliramahayvansaysgenellikleyksektir.
eitliliinin ounun gze arpmayacak kk hayvan-
lardan kaynaklanmasna ramen, bu blgelerin hakimi
borukurtlar,yarktaraklarvekryarkkarideslerigibi
birka tane byk ve gz alc trdr.27 Pasifikin dou-
sundakiyarklarnevresindeoksaydadevgibidenizta-
ra benzeri organizmalar ve dev bir midye tr bulun-
du.28 Yarklarayrca,eitlibalktrlerininyansra,geze-
gendekienbykmikrobikeitliliidebarndryor.29
Daha kolay eriilebilir konumdaki scak su yarklar
denizaltturizmi,bilimselaratrmalarvedeniztabanma-
117
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 118
dencilii gibi faaliyetler nedeniyle tehdit altnda bulunu-
yor.30 2009dakullanlmayabalamasplanlananzelbir
denizalt1.700metrederinliekadarinebilecekvebakr,
altn ve inko bulmak amacyla deniz tabann taraya-
cak.31 Fakat bilimsel aratrmalar en sk incelenen yark
blgeleriasndandahadabykbirtehditolabilirn-
kbualmalarsrasndaokyounrneklemelerveba-
kauygulamalaryaplyor.32
Bu ve dier biyolojik gzlemler (bilimsel ve ticari
amalarlabiyolojikeitliliinkefi),denizlerigiderekda-
hafazlatehditediyor.33 Pekokbitki,hayvanvemikroor-
ganizma salk, ila ve kimya sektrlerinde kullanlabile-
cekbenzersizbiyokimyasallarieriyor.Bugnedekdeniz-
lerdekibiyolojikgzlemlerinou dahassulardayapl-
m olmasna karn, bilim insanlar derin denizlerin de-
erlikaynaklarngrmeyebalyorvebutrfaaliyetlere
ynelikhibiryasaldzenlemebulunmuyor.
Ak Ok ya nus lar
Derindenizlerdeolduugibi,akokyanuslardada(k-
ydan ya da deniz tabanndan uzak blgeler) biyolojik
topluluklarn bolluu ve eitlilii yeni yeni kefedilmeye
balyor. Bu blgede biyolojik eitlilik zellikle, scak ve
oksijenynndenzenginsularnbulunduuenuygunor-
tamlarsunanortaderinliklerdeyounlayor.Akokya-
nuslardabiyolojikeitliliinyksekolduuikiblgevar:
Soukvescaksularnbulutuuokyanuscepheleri;de-
rin,youn,serinvegenelliklebesinasndanzenginsula-
rn okyanus yzeyine doru ilerleyerek fitoplanktonlarn
(bitkisel planktonlar) yetimesini destekledii ykseli
blgeleri. Pasifik Okyanusunda Baja kylarnn akla-
rndabulunan125binkilometrekarelikbirokyanuscep-
118
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 119
hesi,son35yldroksaydaklbalveizgiliAtlantik
klbalnn urak yeri, ayrca gk balinalar da buraya
skskgidiyor.34 teyandan,ykseliblgeleridednya-
dakibalktarlalarnnbykblmnbarndryor.35
nce uzun eritler ya da birka kilometreye yaylm
beklerhalinderasgelesuyzeyindedolaanserbestalgler
de ak okyanuslarn bir baka nemli doal ortamn
oluturuyor.Bualglerenaz280balk,4kaplumbaa,ok
saydaomurgaszveeitlidenizkuutriinyaamsal
desteksalyor.36 Fakatbazblgelerdebesin,hayvanye-
mi,kimyasalgbreileilaamalticariavlarvekirlilik,ti-
caribalklkvegemitrafiinedeniylebualglerdetehdit
altndabulunuyor.37
K y Bl ge le ri
Bol miktarda gne ve scak iklimle beslenen s
ky sular, mercan resifleri, mangrov ormanlar ve deniz
bitkilerindenoluantarlalardadahilolmakzere,enzen-
gindenizekosistemlerindenbazlarnaevsahipliiyapyor.
Mercanresifleriokyanuslarntahminen284.300kilo-
metrekarelik blmn kaplyor, 100 akn lkede g-
rlyor ve tropikal ky eritlerinin ortalama te birini
oluturuyor.38 ok kaln kireta tabakalar yaratabilen
bu blgelerin rnekleri arasnda mercanadalar ve Avust-
ralyaaklarndaki2binkilometrelikBykBariyerResi-
fideyeralyor.39 Mercanlar,budevyaplaroluturmabe-
cerilerisayesinde,dierbtndenizekosistemlerindenay-
rlyor.40
Mercanresiflerienfazlabiyolojikeitlilikbarndran
okyanusekosistemleriolduklariin,denizinyamuror-
manlar olarak adlandrlyorlar.41 Bugne dek 100 bin
resiftrbelirleniptanmlandamaaslndasaylarnn1-
119
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 120
3milyonolduutahminediliyor.42 eitliliinenokg-
rldyerlerarasnda,biyolojikadanenzenginresif-
lerin,diercanllarnyansra600mercantrnedeev
sahipliiyaptGneyKarayipDenizivetropikalHint-
BatPasifikOkyanusuyeralyor.43 Mercanlarnoube-
sinlerininenazndanbirksmn,zerlerindeyaayanalg-
lerinyaptfotosentezdeneldeediyor.Resiflerdeyaayan
dier trler ise sngerler, denizanalar, kurt benzeri hay-
vanlar,kabuklular,yumuakalar,denizhyarlarvedeniz
zmleri.44
Tahminleregre,dnyagenelindekimercanresiflerin-
de4-4.5binbalktryayor;burakam,btndenizler-
deki balk trlerinin drtte birinden fazla.45 Deniz kap-
lumbaalar, baz deniz kular ve deniz memelileri de
mercanlarda yaayabiliyor.46 stelik srekli olarak yeni
resif canllar da kefediliyor. Endonezyaya bal Papua
eyaletiaklarndayaplansonaratrmalar,24balkve20
mercantrolmakzere50yiaknyenicanltrnor-
tayakard.47 Kefedilentrlerarasnda,gsyzgele-
rinikullanarakdeniztabanndayryenikidipkpek-
baldabulunuyordu.Biliminsanlarimdidebublge-
ninticaribalklktanvezararlavuygulamalarndanko-
runmasiinEndonezyahkmetiileibirliiyapyor.
Tmdnyadaresiflerdekibalktarlalartropikalveas-
tropikal blgelerde yaayan on milyonlarca insana besin
ve geim kayna salyor.48 Gelimekte olan dnyadaki
30milyonkadarkkleklibalknnoubalk,mid-
ye, kabuklu, denizhyar, deniz yosunu ve dier rnleri
avlamakyadatoplamakiinmercanresiflerinebaml.49
Bazblgelerdeinsanlarresiflerdekicanltrlerininou-
nu avlyor: Szgelimi, Filipinlerdeki Bolinaoda 209, Pa-
puaYeniGineninTigakAdalarnda250,Guamda300
civarndacanltravlanyoryadatoplanyor.50 Resiflere
120
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 121
ynelik giderek artan tehditlerden birisi, Gneydou As-
yadaki ihra pazarlarna, restoranlara ve otellere, canl
balkticaretinerntedarikedenbalkticareti.51 Dnya-
daki deniz rnlerinin toplamda en az yzde 10u resif
blgelerindekibalktarlalarndaneldeediliyor.52
Mercanresifleriayrcakumsallarvekyeritlerinika-
srgalardanvedalgalardandakoruyor.Anlatlanolaylar-
dankarlankantlarveuydufotoraflar,Aralk2004te
Hint Okyanusunda yaanan tsunaminin etkilerine kar
resiflerinnemlikorumasaladngsteriyor:Enbyk
hasarlardanbirksm,resiflerinyounbiimdetahripedil-
diiSriLankakylarndayaand.53 Resiflerpekokrek-
reasyonveturizmfaaliyetinidedestekliyor.Resiflerdeya-
ayanorganizmalarndayeniilalarngelitirilmesindeya-
rarl olduu biliniyor (hv tedavisinde, ar kesici olarak
vekanserekarilalariinyaplanaratrmalarda).54
Fakat mercan resifleri dnya genelinde ciddi lde
azalyor. 2004 itibaryla dnyadaki resiflerin tahminen
yzde20sizarargrmtveiyileeceklerineilikinhibir
iaretyoktu;yzde24insanlarnbasksyzndenksa
zamanda yok olma tehlikesiyle kar karyayd; yzde
26s da uzun vadede yok olma tehdidi altndayd.55 So-
runlar arasnda, stteki mercan tabakasnn ve biyolojik
eitliliinazalmasdayeralyor;KarayipveGneyFlori-
da gibi blgelerde bunlara, youn deniz yosunu ekosis-
temlerininyaygnlamasdaekleniyor.56
Resiflerinkarsndakienksavadelivebyktehlike,
ar avlanma ve kt arazi ynetimi uygulamalarndan
kaynaklanan kirlilik. 1999da 31 lkedeki 300den fazla
mercan resifinde yaplan bir aratrmaya gre, resiflerin
oundaaravlanmanedeniyletemelbalkveomurgasz
trlerininsaysokazalmt.57 Bugn50kadarresifbal-
, ounlukla ar avlanma nedeniyle tehlike altnda
121
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 122
olaraktanmlanyorvepekokblgedede10santimetre-
denbykbalkgrmekzorlayor.58 Aravlanma,resif-
lerin sal asndan byk nem tayan canl trlerini
yok edebiliyor. Bu durum, 1960lardan bu yana Byk
Bariyer Resifindeki diken tal denizyldzlarnn (Acant -
has ter plan ci)ciddildeyaylmasndaaklyor:Bude-
nizyldzlarylabeslenencanltrleriartkyaamyor.59 Ay-
nzamandayounkentlemevetarmda,topraktansz-
len tortularn ve besinlerin resiflere szmas sonucu
ve/veyaoksijeniazaltarakmercanlarbouyor.60 Endonez-
yada yaplan bir aratrmaya gre, kirlilie maruz kalan
resiflerdecanleitliliiyzde30-60azalyor.61
Resiflere ynelik dier tehditler arasnda mercan ma-
dencilii, mercan karlmas, mercan hastalklar, deniz
scaklnnykselmesiyleoluanmercanaarmasyer
alyor.62 Yapmalzemesieldeetmekamacylamercanlarn
kazlmasPasifikOkyanusununbazblmlerinderesif-
lerinciddiboyutlardabozulmasnanedenolduvemercan
tab ak as n , biy ol oj ik e itl il i i ve bal kl ar azaltt ;
1970lerin ncesinde kaz yaplan resifler hemen hemen
hiiyileemedi.63 abd,AvrupaveJaponyadakiakvaryum
merakllarnasatmakiindeoksaydacanlmercan,ba-
lkveomurgaszhayvantopland.64 Balklarbucanllar
sersemletipkolaycatoplayabilmekiingenelliklesiyanr
kullanyor, dolaysyla byk resif balklarnn ve baka
canllarn lmne neden oluyor.65 Ayrca, 1990lardan
buyanayenimercanhastalklarnnvesalgnlarnnsays
daciddibiimdeartyorvesadeceKarayipveHint-Pasi-
fikblgesindebile150denfazlacanltrnetkiliyor.66
Karayipte en yaygn grlen resif-yaratc mercan tr,
beyazeritvebeyazieksalgnlaryzndenbykl-
de yok oldu. Hastalklarn artmas, yosunlarn oal-
masndan, resiflerde besin birikimlerinin artmasndan ya
122
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 123
dasrekliaarmasonucundamercanlarnfizikselanlam-
da zayflamasndan kaynaklanyor olabilir.67 (Mercanla-
rnaarmaskonusugelecekblmdedahaayrntlince-
lenecektir.)
Tehlikedeolandierzenginkyekosistemlerindenbiri
de, Ekvatorun tam kuzey ve gneyindeki mangrov or-
manlar.Mangrovlarkarailedenizarasndakigelgitbl-
gelerindeyetiirvehemoksaydacanltrneevsahipli-
i yapar hem de kylar kasrgalardan korur. Bu kadar
nemliolmalarnakarn,sadeceyirmiyliindednyada-
kidoalmangrovormanlarnntahminenyzde35iyok
edildi.68 Sonradanoluanlardadahiledilirse,toplamkay-
bn yzde 50den fazla olduu, eskiden tropikal kylarn
yzde75inikaplayanmangrovlarnpaynnbugnyzde
25edttahminediliyor.69 Geriyekalanyaklak175
bin kilometrekarelik mangrov ormanlarnn drtte biri
Endonezyada,yzde20siiseBrezilya,NijeryaveAvust-
ralyadabulunuyor.70
Dnyagenelinde69mangrovtrolduubiliniyor;en
bykeitlilikiseGneydouAsyadagrlyor.71 Mang-
rovormanlarpekokku,balk,kabuklu,mikrop,man-
tar, srngen ve memeli trn barndryor.72 Malez-
yadakiMatangmangrovormanlarnda117,Vietnamda
260, Bangladein Sundarban mangrov ormanlarnda da
400 balk tr olduu belirtiliyor.73 Mangrovlar Gney-
dou Asyada beyaz leylekler (Mycte ri a ci ne re a), yenge
yiyenkurbaalarveyaprakmaymunlar;Floridadadeniz-
aylar; Hindistan ve Bangladete Bengal kaplanlar; Sin-
gapurda nadir orkideler gibi tehlike altndaki pek ok
canltrneevsahipliiyapyor.74
Mangrovlarnemlidoalyaamalanlarolmannya-
nsrakylarnistikrarakavumasnaveerozyonunazal-
masnadayardmediyor.TaylanddakiPhangNgaeyale-
123
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 124
Berraksularvebenzersiz
mercanresifleri,
Kzldenizidnyannen
nemlidal
blgelerindenbirihaline
getirdi.FakatMsrn
TondobaKoyundaki
Samaday(yukarda)gibi
resifleraravlanma,
kirlilikvekylardaki
denetimsizinaatlar
nedeniyletehditaltnda.
Greenpeace/MarcoCare
tinde mangrovlarn bulunmas, 2004teki tsunaminin et-
kilerini nemli lde azaltt.75 Banglade, in ve Viet-
namda kasrgalarn verdii hasar azaltmak iin mang-
rovlardikildi.76 Mangrovlartortular,organikmaddeleri
ve besinleri tutarak da kylardaki su kalitesini koruyor-
lar; bylece yaknlardaki mercan resifleri de ilevlerini
srdrebiliyor.77 Mangrovlarn yok olmas, tuzlu sularn
karalarnilerinekadargirmesineveyeraltsularnnbo-
zulmasnayolaabiliyor.78
Mangrovlar,barndrdklaroksaydaomurgaszcan-
lvebalkiinzenginbirbesinkaynasunuyor.79 Ayrca
karidesvedeniztekesi(irikarides)gibikylarayaknya-
ayan canllar iin besin salyor.80 Mangrovlarda hemen
124
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 125
hemenhibirbalnsreklikalmamasnakarn,pekok
denizcanlsbublgeleriremeyadalarvalarnveyavru-
larnavclardankorumaalanolarakkullanyor.81 Kara-
yiplerdekimangrovlardaksasrenceyaplanbirara-
trmaya gre, mercan resiflerinin mangrovlarla balantl
olduuyerlerdekiticariadannemlicanltrlerininsay-
s,mangrovlarauzakolanresiflerdekininikikatndanfaz-
la.82 Aratrmaayrca,AtlantikOkyanusundakienbyk
otobur balk olan gkkua papaan balnn, mang-
rovlarn yok olmas nedeniyle yerel anlamda tkenmi
olabileceinigsteriyor.
Gelimekteolanlkelerinoundakikytopluluklar,
srdrlebilirbalk,yenge,kabukludenizcanllaravve
odun,hayvanyemi,ifalbitkilergibirnleriinmang-
rovekosistemlerinebamlbulunuyor.83 Ticariadanba-
knca mangrovlar ok deerli balk trlerini barndryor
(Floridadaticaretyadarekreasyonamaltmdenizcan-
llarnnyzde80idedahilolmakzere).FijiveHindis-
tandaticariadannemlikybalklarnnhemenhemen
yzde 60 dorudan mangrovlarla balantl.84 Meksika
KrfezindeveAsyannbazkesimlerindeyaplanaratr-
malar, mangrov rts ne kadar genise, kabuklu deniz
canllarvebalkavlarnndaokadarfazlaolduunugs-
teriyor.85
Sonzamanlardabalkiftlikleri,endstriyelormanclk
tesisleri ve tarmsal, endstriyel, turistik tesisler kurmak
iinormanlarkesildikemangrovlardabykldeyok
oluyor.86 Mangrovlar hkmetler ve planlamaclar tara-
fndanounluklagereksizatkalanlarolarakgrld
iinburalarkurutulupdolduruluyor.87 Ayrcakaridesift-
likleriiins,evresisetlerleevriligllerhazrlamakze-
re geni ormanlk alanlar kesiliyor.88 Son zamanlarda
mangrov ormanlarnn byk lde yok edilmesi sonu-
125
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 126
Akdenizde,Trkiyeaklarndakibirdenizbitkileriyatazerindeyzen
birAkdenizgkkualapinas.
Greenpeace/RogerGrace
cunda,buradasakltutulanyounkarbonhavayasalnd
ve insanlardan kaynaklanan iklim deiikliini daha da
artrd.89
Denizlerdetehditaltndaolansonnemlibiyolojike-
itlilikalandadenizbitkileri.Denizbitkileri,ktasahan-
lklarnn ounda s deniz ve hali ortamlarnda suyun
altnda yetiiyor ve sualtnda iek aan bitki trlerinin
yaklak yzde 60n oluturuyorlar.90 Brezilyann tropi-
kalsularndakidenizasmalarnn2-3santimetrelikkk
veyuvarlakyapraklarndan,JaponDenizindekidrtmet-
126
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 127
relik sivri ketencik yapraklarna kadar pek ok farkl e-
kilde oluyorlar.91 Deniz bitkileri ok hzl oaldklar ve
fiziksel anlamda karmak ortamlar yarattklar iin ok
sayda canl trn barndryorlar: Sngerler, deniz ane-
monlar, mercanlar, kurt benzeri hayvanlar, kabuklular,
yumuakalar, deniz zmleri, balklar, kaplumbaalar,
bazsukularveuzunbacaklkular.92 Denizbitkileriya-
taklaraynzamanda,tkenmetehlikesiyaayanikideniz
memelisi iin de nemli bir besin kayna: Denizays ve
dugon.93 Bubitkilerinkalntlardakylardakibalktarla-
lariinnemlibirbesinkaynaoluyor.94
Mercanresiflerivemangrovlargibi,denizbitkileriya-
taklar da kylara istikrar salyor, dalgalarn etkilerini
azaltyor.95 iegemikklerivekksaplarsayesinde,
Karayiplerdeki kasrgalar srasnda iddetli rzgarlara ve
dalgalarabiledireniyorlar.96 TaylandnPhangNgaeyale-
tinde,denizbitkisiyataklarnn2004tekitsunamininetki-
lerininemlildeazalttbelirtiliyor.97 Buyataklaray-
rcabesin,barnakveavlanmbalklarnvekabuklularn
yavrular iin bir gelime alan sunuyor.98 (Aslnda ticari
adandeerliolancanllarnou,denizbitkilerininmev-
simlikyadageicisakinlerioluyor.)Denizbitkileriyatak-
larnnpekokmercanresifibaliindenemlibirre-
me alan olduu dnlyor. Szgelimi, ksa sre nce
yaplanbiraratrmaKarayiptekibazyataklarn,tehlike
altndakiHint-Pasifikhrgkafallapinalariinnemli
birremealanolduunugsteriyor.99
Sononyllardakylaraoksaydainaatyaplmasne-
deniyle,dnyannheryerindedenizbitkilerininsaysb-
ykldeazald.Getiimizonylda290binhektarlk
alandakaypolduutespitedildiamagerekteburakam
1.2 milyon hektarn zerinde olabilir.100 eitli raporlar
deniz bitkilerinin yok olmas ile balk avnn azalmas
127
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 128
arasndabirbalantkuruyor.101 Denizdibitaraklar,be-
sinlervetortularnedeniylesuyunberraklnkaybetmesi
ve kirlilik en nemli tehditleri oluturuyor. Teksastaki
LagunaMadredesrekliolaraktaramayaplmasnede-
niyle sular buland ve bitkilerin bymesini engelleyerek
14binhektarlkdenizbitkisiniyoketti.102 Diertehlike-
leriseteknelerinpervaneleri,kabuklucanllartoplamak
iinbalkalarnnvealkepelerinsrklenmesi.Deniz
scaklndakiartdadenizbitkilerininbymehznve
dier fizyolojik ilevlerini deitirebiliyor.103 Deniz bitki-
lerindeki azalma pek ok farkl baskya dayandrlyor
ama bu tehlikeleri ortadan kaldrmak iin ok az yerde
nlemalnyor.104
128
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 129
BALIKTARLALARININTKENMESNN
YARATTIITEHLKELER
Getiimiz yzylda deniz rnlerine ynelik talebin
srekli artmas, denizlerdeki canllar ve okyanus ekosis-
temlerizerindebyketkileryaratt.Dahaglteknele-
rin,donduruculutrolteknelerinin,akustikbalkaraycla-
rnnvediergelimiteknolojilerinbenimsenmesi,dnya
genelindebalklnnnemlildeartmasnanedenol-
du.1 Kylardaki balk srleri tkenince balklar nce
ktasahanlklarna,sonradadahaak,derindenizlerdeki
doalyaamalanlarnayneldi.2
Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilatna (fao)
gre,2005tetmdnyada158milyontonkadarbalk
avland (1950deki rakamn yedi kat). Bu balklarn
yzde60denizlerdenavland;geriyekalanlarisebalk
iftliklerinde retildi.3 (Bkz. ekil 1) Balklarn yaklak
drtte dorudan insanlar tarafndan tketilirken,
kalan da balk yemine, balk yana ve dier rnlere
dntrld.4
Kresel balk avndaki bu art, denizlerdeki pek ok
balknfusunuazaltt.2005tebalkstoklarnnenazyz-
de 76snn tamamnn ya da ounun avland veya ta-
mamentketildiitahminediliyordu.5 (Bkz.ekil2)Ar
avlanmayadatkenmedurumunungrldyerlerG-
129
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 130
e kil 1
K re sel Ba lk Av, De niz ler de Av ve Ba lk
ift lik le ri, 1950-2005
Kay nak: FA O
Mil yon ton
Ba lk ift lik le ri
De niz ler de av
e kil 2
Dnyadaki Balk Stoklarnn Durumu, 2005
yi le i yor
Kay nak: FA O
T ken mi
A r
av lan m
Ta ma men
av lan m
Or ta
d zey de
av lan m
Az av lan m
Yz de
130
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 131
neydou ve Kuzeydou Atlantik, Gneydou Pasifik ve
tonbalvebenzeritrleriindeAtlantikveHintOkya-
nuslarnn baz blgeleriydi.6 Balk saysndaki azalmann
genellikle ar avlanmadan kaynaklanmasna ramen,
evrekoullardabudurumdaetkilioldu.7
Av kaytlarna gre, 1950-2000 yllar arasnda 1.519
balk tarlasnn 366snda (yaklak her drt tarladan bi-
rinde)k,yanibykmiktardaavyaplandnemin
ardndan uzun sre boyunca ok az balk avlanabilmesi
durumuyaand.8 Enhassasdurumdaolanlarkkbalk
tarlalarvesrleri,ayrcadipteyaayanbalktrleriydi.
En iyi bilinen k rneklerinden birisi, Newfoundland
aklarndakiAtlantikmorinasbalktarlasndayaand.9
Balk saysndaki azalma 1960larda balad ve nihayet
AkdenizdeYunan
Adalarndan
KefalonyannArgostoli
Limanndabirbalk
inelerinihazrlyor.
Greenpeace/Jeremy
Sutton-Hibbert
131
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 132
1991debtnsrlertkendi.10 1992deilanedilenmo-
ratoryumilebubalktarlasticarifilolarakapatld;by-
leceenaz20binkiiisizkaldveNewfoundlandneko-
nomisi ciddi zarar grd.11 Balk tarlas hl kapal ama
blgede ak deniz morinalarnn durumunun iyiletiine
ilikinhibiriaretyok.12
Avcbalklarnyokolmas,genelanlamdaokyanuslar-
da yaanan deiikliklerin iyi bir gstergesi olabilir.
2003te Kuzey Atlantik Okyanusundaki 31 balk tr
zerinde yaplan bir aratrma, son 50 yl iinde morina,
kkkpekbal,ringa,uskumruvesomondadahilav-
c balklarn miktarnn te iki azaldn gsteriyor.13
2005ylnaaitbirbakaaratrmadatonbal,klbal
veAtlantikklbalgibiakdenizlerdeyaayanbyk
avcbalklarn1952denbuyanatahminenyzde90ka-
dar azaldn belirtiyor.14 (Btn okyanuslarda tonbal
ve klbal trlerinin eitliliinde yzde 10-50 azalma
yaand.)15 Balklknedeniylesaylarnemlildeaza-
landierdenizcanllararasndakpekbalklar,vatozlar,
trpanalar, denizhyarlar, beyaz denizkulaklar ve yuvar-
lak burunlu fare kuyruklu balklar, ineli ylanbal gibi
derindenizbalklaryeralyor.16
Toplamda,balktarlalarndakiavlarnortalamabes-
leyicilikdzeyinde(bircanltrnnbesinzinciriiinde-
kikonumu)dikkatekicibirazalmayaand.17 Balklar
yavayavadahabykveuzunmrlavcbalklarye-
rine,besinzincirinindahaaltkademelerindebulunanksa
mrl, kk balklara yneliyor. Yaplan aratrmalar,
denizlerdekibesinzincirininaltlarnainenavclnk-
reselaptayaandnbelirtiyor.18 Newfoundlandyakn-
larnda ortalama besleyicilik dzeyi 1957-2000 arasnda
hzladtiin,avlananbalklarnortalamabykl
debirmetreazald.19
132
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 133
Avc balklarn ar avlanmasnn ekolojik etkileri
yaygngrlyorvegenelliklegeridndrlemiyor.20 Bu-
nun dorudan etkisi, Atlantik morinasnda olduu gibi,
hedeftrlerinsaysnnazalmasoluyor.Ayrcadahab-
ykvedahahzlbyyenbalklarnseilerektketilme-
si, bir canl trnn genetik eitliliini deitirerek ha-
yattakalmabecerisinietkiliyor.21 Denizlerdekitreitli-
liiasndanbakarsak,besinzincirininaltksmlarndaki
balklaravlamak,balklardierorganizmalarabalayan
yollarn saysn ve uzunluunu azaltarak besin zincirini
basitletirecektir. eitliliin azald bir besin zinciri de,
avclarnevredekideiiklikleritelafietmelerini(rnein
iklim ve dier deiiklikler sonucunda temel besin kay-
naklarndaki azalma karsnda avlarn deitirmelerini)
zorlatracaktr.
Balktarlalarndakikngeridndrlebilirolma-
sna karn, iyilemeleri nceden tahmin edilenden daha
uzunsrebilir.Uzunsredirgerilemekteolan90balkt-
r ile ilgili bir deerlendirme, azalma yaandktan 15 yl
sonra bile dip balklarnn (zellikle de son derece zararl
olan trol yntemiyle avlananlarn) hemen hemen hibir
iyilemegstermediinibelirtiyor.22 Enbykgelime,er-
kenolgunlaanvedahaseiciavyntemleriyleyakalanan
ringaveaabalgibitrlerdegrlyor.
Dip trol yntemi, ormanlarn tamamen kesilmesine
benziyor.23 Balklar ar alarn ve dier malzemelerini
denizdibindesrklerken,pekokcanlyakorumaveya-
amalansalayanmercanlarvedierortamlardabyk
zarargryor.24 DiptrolAvrupaveKuzeyAmerikaak-
larnda,AvustralyaveYeniZelandayaknlarndakideniz-
alt dalarnda derin deniz mercanlarna nemli hasarlar
verdi.25 Norve ve ngiltere aklarnda ekilen fotoraf-
larda,4.500yllkresiflerinbulunduuyerlerdedahilol-
133
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 134
makzere,drtkilometreuzunluakadarkandevtrol
izlerigrlyor.FloridannAtlantikOkyanusuaklarn-
da,Oculina Resifinintahminenyzde90-99uenkazhali-
negelmibulunuyor.26
Dip trolcl deniz dibindeki canl trlerini ezerek,
tortularn altna gmerek ve avclara ak hale getirerek
ldryor.KuzeyDenizinde,geolgunlaanveyavare-
yenvatozlarvetrpanalaryoundiptrolnedeniyleou
yerdeyokoldu.27 Diptrolnde,istenmeyentrlerinkaza-
raavlanmasdayaygngrlyor.1995-98arasndaAk-
denizde dip trol ile avlanp atlan canllara ilikin bir
aratrma,yakalanancanllarnyzde39-49ununlhal-
deyadalmekteikentekrardenizeatldnortayakar-
d.28 Akdenizdeyaplanbirbakaaratrmada,diptrol
ileavlanancanllararasnda115trnsatlmakzereay-
rldn,309trnisedenizeatldngsterdi.29 Arlk
asndanbaknca,toplamavnortalamatebiridenize
geriatld.
Derin deniz balk tarlalarndan ounun ky lkeleri-
nindenetimindeolmasnakarn,bucanltrlerininyne-
timigenellikleyetersizoluyorveyountrolclndoal
ortamlar zerindeki etkilerine dikkat edilmiyor.30 Dier
yandan da yeni av araylar ak denizlere (ulusal yetki
alanlarnn tesindeki yerler) yaylyor; buralarda da he-
menhemenhibirynetimsistemiolmuyorvediptrolc-
lnndoalortamlarzerindekietkilerihakkndabilgi
bulunmuyor. 2001de ak denizlerdeki dip trol avlarnn
yzde95isadece11lkedengeliyordu:Danimarka/Faroe
Adalar, Estonya, zlanda, Japonya, Letonya, Litvanya,
YeniZelanda,Norve,Portekiz,Rusyavespanya.31
Endstriyelbalklk,yaniinsanlartarafndantketil-
meyenbalklarnbalkyemiyadabalkyahalinegetiril-
mesidegiderekartansrdrlemezuygulamalardanbiri-
134
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 135
Honolulu-Hawaiidekibalkpazarndasabahmezadnbekleyensar
yzgelitonbalklar.Tonbalaynhzdaavlanmayadevamederse,
yliindesaylartehlikeliderecedeazalacak.
Greenpeace/AlexHofford
si. Bu sanayi dalnn 1950lerdeki douundan bu yana
kk ak deniz balklarnn azalmas ve knde rol
oynaddnlyor(1970lerdeKuzeyDenizindekius-
kumruveringalar,Peruaklarndakihamsiler;1980lerde
BarentsDenizindekigmbaltrlerigibi).32
Endstriyelamalkullanlanbalktrleridenizlerdeki
besinzincirininaltndayeralyorlarvebunedenledepek
ok avc balk, deniz kuu ve deniz memelisi iin nemli
besin kaynaklar konumunda bulunuyorlar. Dolaysyla,
bu balklarn tkenmesi, bunlarla beslenen canllar ze-
rinde olumsuz etkiler yaratabilir. Szgelimi, ilkbaharda
yumurtlayanNorveringalar1960larnsonlarndaar
avlanma nedeniyle ok azald ve balk saysnn yeniden
artmasokzoroldu.Saynnenazolduu1969-87d-
neminde,besinkaynaklarnkaybedenNorveDeniziAt-
135
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 136
lantikmartlarnnremesideolumsuzetkilendi.mev-
sim haricinde, yavrularn ancak yarsndan az yumurta-
dankabildiveszkonusudneminoundahiyavru
domad.33
Gnmzde dnya genelinde balk yemi retiminde
kullanlanbalklarntebirindenfazlasbalkiftlikleri-
negidiyor.34 Tatlsudayadadenizdeyosun,kabuklude-
nizcanllaryadabalkretenbalkiftlikleriyaklak4
binyldrkullanlyor.Fakatsonotuzyldazellikleokya-
nuslardaki balklarn azalmas sonucunda bu iftliklerin
sayshzlaartt.35 Birzamanlargda,ssyadarekreasyon
amal hayvanlarn retimi iin dk girdili bir yntem
olan iftlikler, youn kullanlan, yksek girdili bir sanayi
halinegeldi.36 Bugndnyannenhzlbyyenhayvan-
salgdaretimsektrkonumundakibalkiftlikleri,t-
ketilenbalklarnyzde40nretiyor.37
Genelanlamdabalkiftliklerinindnyadakibalkar-
znakatksalamasnakarn,belirlidenizbalklarnnve
karideslerinretilmesinetkaypanlamnageliyor.38 n-
k youn retim yapan baz iftlik sistemlerinde kullan-
lanbalkyemininarl(yanitlmbalklar),reti-
lenbalklarnkindenfazlaoluyor.39 Denizbalklar,ylan-
bal,denizkaridesi,somonvealabalkgibietoburbalk-
lar retmek iin kullanlan balk yeminin arl, reti-
min 2.5-5 kat oluyor.40 Avlanp, iftliklerde semirtilen
tonbalklariinkullanlanbalkyemideretilenin20ka-
tna kadar kyor.41 Avrupadaki somon iftlikleri, yem
gereksinimlerinikarlamakiin,KuzeyDenizindekibalk
tarlalarnntahminenyzde90nadenkbiralanaihtiya
duyuyor; bu nedenle sektr ounlukla Gney Ameri-
kadanithaledilenbalkyemlerinikullanyor.42
Balkretimsanayiisnrlsaydakibalasonsuzadek
bamlkalamaz.43 Balkiftliklerindeyemolarakkullan-
136
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 137
lan6balktrileilgilibiraratrma,bubalklarnavlan-
dbalktarlalarnnsrdrlebilirlikgerekliliklerineuy-
madngsteriyor.44 Szgelimi,aratrmayagreilier-
kekuskumrusuaravlanyor;istavritaviinbelirlenen
stsnr,balksaysnnsrdrlebilirliiniolanakszkl-
yor; mavi mezgit av srdrlemez durumda bulunuyor;
nlem olarak gmbal ve kum ylanbal avnn iyi
ynetilmesigerekiyor.
Balk iftliklerinin doal balk nfuslarna ve deniz
ekosistemlerineynelikdiertehditlerideyle:
Yav ru la ya bi le cek Ba lk la rn T ken me si
Balkiftliklerindegenellikleyemlikbalkretmekye-
rine,yavrubalklaryadakabuklularyemolarakkullanl-
yor.Bazdurumlarda(rneindoalkaridesstoklarnda)
bu uygulama ar avlanmaya neden oluyor.45 Ayrca ya-
kalandktan sonra atlp lme terk edilen dier trlerin
yavrulardaavlanyor.HindistanveBangladete,yakala-
nanherizgilikaridesiin160kadarkaridesvebalkbo-
aavlanpatlyor.46
Do al Or tam Kay b
Tropikal karides ve balk retim iftlikleri, binlerce
hektarlkmangrovvekysulakalannnyokolmasnayol
at.47 1991de Filipinlerdeki toplam mangrov kaybnn
yzde60nnbalkiftliklerinden(zelliklekaridesvest-
bal iftlikleri) kaynakland belirtiliyor.48 Taylandda
mangrovlarda kurulan balk iftliklerinin rettii her bir
kilogram karides karlnda, balk tarlalarndan tahmi-
nen400grambalkvekarideseksiliyor.49
Atk lar
Dipte yaayan canllarn eitliliinin belirli miktarda
besinatndanzamanzamanyararlanmasnakarn,ba-
lkiftliklerindenkaynaklananfazlabesinakcanltrle-
rinin saysn azaltyor.50 Karides havuzlarndan halilere
137
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 138
boaltlan atklar balklar tehdit edebiliyor ve plankton
topluluklarnnyapsndeitirereknormaldenfazlabitki-
nin bymesine ve oksijenin azalmasna neden oluyor.51
indekarideshavuzlarnnyounolduuyerlerdekikoy-
lardanemlidzeydekirlilikgrlyor.52
Kim ya sal Kir li lik
Patojenleriengellemekiinbalkiftliklerindekikafes-
lere ve havuzlara sk sk kimyasallar ve ilalar ekleniyor.
Bu kafes ve havuzlarn atk sular denize boaltldnda,
sz konusu kimyasal maddeler evreyi kirletiyor.53 Tay-
landdakikaridesretimsektrnn1988dekmesinin
nedenlerinden birisi de rasgele antibiyotik kullanmyd;
zamanla bu antibiyotiklere direnli bakteriler olutu ve
karideslerdehastalklarayolat.54
Yer li Ol ma yan Tr le rin Do al Or tam la ra Sz ma s
Yerli olmayan balk iftlii rnleri, yerli balk toplu-
luklarna hastalk bulatrabilir, bunlarla rekabet edebilir
yadabunlaravlayabilir.55 Yerliolanveolmayantrlerin
iftlemesisonucundadoalbirtrngenetikyapsdei-
erek,doalevreseldeiikliklereolandirencizayflatabi-
lir.56 1973teHawaiidekiiftliklerderetilenyosuntrleri
doal ortama szarak mercan resiflerine yayld.57 Gney
ilideiftliklerdenyaylansomonvealabalklaryerlig-
ney barlam bal ve uskumru ile rekabet ediyor.58 Balk
iftliklerindeyaygnbiimdekullanlanJaponPasifikisti-
ridyesideartkkuzeyyarkrekylarnnneredeysetama-
mndagrlyor.59
Has ta lk lar
Atlantiksomonundakiikiciddisalgn,bubalnift-
liklervebalkstoklarnnyenidenartrlmasiinbiryer-
denbakabiryerenakledilmesisonucundaortayakt.60
Bulacsomonanemisivedenizbiti,Avrupadakisomon
iftliklerindeyaygngrlmeninyansraabddekiiftlik-
138
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 139
leri de etkiliyor; bu tehlikenin doal somonlara da yayl-
masndanendieediliyor.61 Beyazvirs,1990larnbala-
rndanbuyanaAsyadakikaridesiftliklerindemilyonlar-
cadolarzararayolat;ksasrenceLatinAmerikave
abdde de grlen virs Teksas karides iftliklerinde ka-
yplara neden oldu. Ayrca bu virsn doal kabuklular
daldrmeolaslbulunuyor.62
Pekokbalkavlamayntemisadecebalklarzerin-
de deil, avn hedefi olmayan baka trler zerinde de
ciddietkileryaratabiliyor.Heryloksaydadenizkuu,
deniz memelisi ve deniz kaplumbaas alara dolanyor
yadayakalanyorveounluudabunedenlelyor.63
Bu yan-avlar nlemek iin Birlemi Milletler Kasm
1992deakdenizlerde2.5kilometredenuzunaknta-
larnn(oksaydadenizcanlsnldrenbirara)kulla-
nlmasna kar kresel bir moratoryum ilan etti.64 Ama
yasad aknt alar ve baka a trleri nedeniyle ayn
sorunhlyaanyor.Okyanusyzeyineyadadibineya-
tay olarak uzun oltalarn gerilmesiyle yaplan parakete
balkldasonderecezararl.65 Hayvanlarbalklarn
kullandartklaraveyemlerekanpoltaineleriniyutu-
yor;sonraiplerinarlylasuyunaltnaekilerekbou-
luyor.66
Paraketebalklyldatahminen300bindenizku-
unu ldryor; bu kular arasnda 100 bin albatros,
ayrca frtnakular, yelkovankular ve kutup frtna-
kular da yer alyor.67 Paraketeler toplamda en az 61
farkl deniz kuu trnn lmnden sorumlu tutulu-
yor;bukularn25tanesiDnyaevreKorumaBirlii
(World Conservation Union - ucn) tarafndan ciddi
tehlike altnda, tehlike altnda ya da hassas olarak ta-
nmlanyor.68 Baz lkelerin yakalanan deniz kularnn
saysn azaltmak iin nlem almasna karn, parakete
139
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 140
UluslararasUzaystasyonundanekilenfotoraftagneylaparlayan
blgeler,2002deKuzeydouininLiaoningeyaletikylarndanekadar
okbalkiftliihavuzuolduunugsteriyor.
Image Science and Analysis Laboratory, nasa-Johnson Space Center
(http://eol.jsc.nasa.gov/)
teknelerininouhlbukonudaetkiliyntemleruygu-
lamyor.69 Parakete balkl deniz kaplumbaalarnn
dayanllklayakalanmasnanedenoluyor;sadece2000
ylndatahminen200binca ret ta ca ret ta ve50binderi
srtlkaplumbaaavland.70 Pasifiktebuikikaplumba-
atrnnsaysson20yliindeyzde80-95azald;
budurum,kstlanmayanparaketebalklnncanlla-
rnhayattakalmasasndannekadartehlikeliolduu-
nugsteriyor.
zellikleMeksikaKrfezi,KuzeyAvustralyaveHin-
distann dou kysndaki Orissada karides trolcl
srasnda ok sayda deniz kaplumbaas ldrlyor.71
1980lerde sadece Gneydou abd ve Meksika Krfe-
140
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 141
zindekibalktarlalarndayldatahminen50binca ret ta
ca ret ta ve5binKempdenizkaplumbaasboularakl-
d.72 Bununsonucundaabd UlusalDenizBalkTarlalar
Servisi sektrde faaliyet gsteren irketlerle ibirlii ya-
parak kaplumbaa karma aletini (ted) gelitirdi; bir
trolannstneyadaaltnayerletirilenmetalzgara
sayesinde, kaplumbaalar ve kpekbalklar adan kur-
tulabiliyor.73 tedlerin abddeki gemilerin karides trol
alarna yerletirilmesi 1991de zorunlu hale geldi ama
deniz kaplumbaalar yava byd iin, bu uygula-
mannuzunvadelietkileriniancakonlarcaylsonrag-
rebileceiz.74 stelik Meksika Krfezindeki balklarn
hepsibuyasayauymuyor,dolaysylakaplumbaalarve
kpekbalklar karides alarnda can vermeye devam
ediyor.75
Balklk faaliyetleri yakalanan, boulan, sonra
da tekrar denize atlan deniz memelilerini de ldrebili-
yoryadaciddibiimdeyaralyor.Uzmanlarntahminleri-
ne gre, yan-av haline gelen balina, yunus ve domuzba-
lklarnn says ylda 300 bini ayor; foklar ve denizas-
lanlarnda da benzer rakamlar grlyor.76 Kaliforniya
Krfezinde nesilleri tehlikeye giren kk va qui ta do-
muzbalklar ve Yeni Zelanda aklarndaki Hektor yu-
nuslardadahilolmakzereeitlimemelitrlerininvar-
l, balklk nedeniyle byk tehlike altnda bulunu-
yor.77 Yan-avlar, nfusu sadece 350ye den Kuzey At-
lantik balen balinalarnn azalmasna da neden oluyor.78
1986danbuyana50balinannld(enaz6tanesia-
laryzndenolmakzere),61balinanndaalaradolan-
dbelirtiliyor.79 Avsrasndakibuolaylarnlemekiin
hibir ey yaplmazsa, nmzdeki birka onyl iinde
balinalar,yunuslarvedomuzbalklaryaokazalacakya
datamamenyokolacak.80
141
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 142
Greenpeacegnllleri,
2005teNorve
aklarndakiBarents
DenizindeMurtosa
isimlitrolgemisinin
gvertesinekarak
BalkKorsanlnaSon
pankartat.Togo
bandralbugemi,
BarentsDenizinin
kaamakyeriolarak
bilinenuluslararas
ksmnda,hibir
kstlamaolmadan
morinaavlyor.
Gre en pea ce/Dick Gill berg
Denizlerde yan-avlarn ve balk tarlalarndaki tke-
nilerin artmasna yol aan nemli (ve giderek oalan)
birbakauygulamada,byklekliyasad,dzen-
sizvekaytd(uu)balklk.81 Balktarlasynetimi
vekorunmaskurallardndahareketedenuu balk-
lar, hem dzenlemeye bal olmayan ak denizlerden
hemdedzenlemeyebalolupizleme,denetimvegze-
tim imkan bulunmayan blgelerden balk alyor.82
Tahminleregreuu balklk,kreselbalkavnnyz-
de 20sini oluturuyor ve ylda 4-9 milyar dolar hacme
ulayor.83 Bu rakamn yaklak 1.25 milyar dolar ak
denizlerdekiavlardan,kalandakylkelerininmnha-
sr ekonomik blgelerinden (eez) elde ediliyor. Bu du-
rumdan etkilenen blgeler arasnda Gney Okyanusu
142
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 143
(Antarktika Okyanusu), Bat Afrika, Pasifik ve Akdeniz
kylarbulunuyor.84
uu balklkksmen,dnyagenelindekibalkfilola-
rnnarkapasitesinden,dolaysyladarekabetinartma-
sndankaynaklanyor.Sanayilemilkelerbalkstoklar-
nnazaldngrdkevekendisularnadahakatdene-
timler getirdike, balklar bu kstlamalardan kamak
iin yeni yollar buluyor, faaliyetlerini etkili denetimlerin
olmad blgelere, genellikle gelimekte olan lkelere
kaydryorlar.85 uu balklarounluklaruhsatszal-
yorvelkelerinisaklamakiinuygunbandralarkulla-
nyorlar.Balklkuygulamalarnnyasallnsorgulama-
yanlkelertarafndaninternetzerindensatlanbuband-
ralar kolaylkla satn alnabiliyor.86 Balklar ayrca al-
dklarbalklardorudanlimanlaragtrmekyerine,de-
nizdesoutmalgemilerenaklederekaklyor.
uu balklk,denizlerdekieitlilikasndangiderek
byyenbirtehditvesrdrlebilirbalktarlalarnnkar-
snda ciddi bir engel.87 Yasal balklkta olduu gibi,
uu balklardadenizekosistemlerinevefaaliyetgster-
dikleri blgelerdeki hedef balk stoklarna byk zarar
verendiptrollerinivedieryntemlerikullanyor.88 Yan-
av nedeniyle, yasad Patagonya dibal (Dis sos tic hus
ele gi noi des) avnda kullanlan paraketelerin her yl 145
bindenizkuunuldrdtahminediliyor.89 uu balk-
lkyerelbalktopluluklarnngeimlerinivekylke-
leriningdagvenliinitehditediyor,ciddiekonomikka-
yplaranedenoluyor.90
143
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 144
144
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 145
DEENKLM,DEENDENZLER
nsanlarnfaaliyetlerindenkaynaklananiklimdeiikli-
inindnyadakiokyanuslarvedenizyaamzerindeb-
yketkileryaratacatahminediliyor.SanayiDevriminin
balangcndan bu yana dnyann atmosferinde biriken
karbondioksit(co2)miktar,tahminenmilyonbana280
paracktan (280 ppm) 379 ppmnin zerine kt; kar-
latrma yapmak gerekirse, sanayilemeden nceki 8 bin
yliindeburakamsadece20ppmartmt.1 nsanlardan
kaynaklanan co2 emisyonlarnn yaklak te ikisi fosil
yakttketimiyleretiliyor;geriyekalantebirlikksm
ise ormanlarn kesilmesinden ve arazi kullanmndaki di-
erdeiikliklerdengeliyor.Bununsonucundaatmosferin
scakl artyor ve yerkrenin iklim sistemleri zerinde
pekokfarkletkioluuyor.2
Yaplanaratrmalar,dnyagenelindeokyanuslarnson
50 ylda nemli lde sndn, iinde bulunduumuz
yzylnsonunda1-2santigratderece(c)dahasnabilece-
inigsteriyor.3 Halenoksaydadenizcanls,dayanabile-
cei azami scakla yakn slarda yayor; dolaysyla s-
caklktakikkbirartbilebucanllarnfizyolojikilev-
lerivehayattakalmaimkanlarzerindeolumsuzbiretki
yaratabilir.4 Krmzsomonbaliinhazrlananmodelve-
rileri,suscaklnnartmasylabalklarnbymesininen-
gellenebileceinivelmoranlarnnartabileceinigsteri-
yor.5 klim deiikliinin pek ok deniz canlsnn saysn
145
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 146
azaltabileceiveyerel(bazdurumlardadakresel)tkeni
olaslnartrabileceibelirtiliyor.6
Artan deniz scakl, 1979dan bu yana dnya gene-
linde mercanlarda grlen ok sayda ve yaygn aar-
manntemelnedeniolarakkabulediliyor.7 Resifleriolu-
turan mercanlar ilerinde yaayan ve fotosentez yoluyla
enerji salayan alglerle simbiyotik (ortak yaam) ilikisi
iindedir. Ortalama yaz scaklnda 1 c gibi kk bir
art bile, bu alglerin ve ilerindeki pigmentlerin ksmen
veyatamamenyokolmasnanedenolur;bylecemercan-
larparlakbeyazrengednr.8 Aarmagenelliklegeici
birdurumduramamercanlarnremevebymekapasi-
tesini azaltr, hastalklara kar hassasiyeti artrr, hatta
lmlerineyolaabilir.9
HondurastakiIslasdelRosarionunDiploria strigosa mercanlarnda,
sadansoladoruilerleyensiyaherithastal.Mercanlarnormalin
zerindescaklklarlakarlanca,hastalkvakalarveyaygnlartabilir.
Sven Zea, Universidad Nacional de Colombia/Marine Photobank
146
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 147
Son 20 yl iinde skl ve younluu giderek artan,
yzlerceyadabinlercekilometreresifietkileyen6kitlesel
mercan aarmas yaand.10 1995ten bu yana dnyadaki
pek ok resif kitlesel aarmadan etkileniyor. Mercanlar
zerindekietkilerinderecesinispetenhafiften(mevsimlik
aarmadaolduugibi)bykleklilmlerekadarde-
iiyor.11 1982-83 dnemindeki aarmann ardndan, En-
donezya ve Dou Pasifikteki resiflerin neredeyse tamam
ld;1997-98dekiaarmadansonradaBatHintOkya-
nusundayzde46oranndaresiflmyaand.12
Mercanlarnlmnnboyutlar,aarmannyounlu-
unagreartyor;buyounlukdadenizscaklndakiar-
tnbyklnevesresinegredeiiyor.13 2001-02de
AvustralyannByk
BariyerResifinde
aarmmercanlar.
Greenpeace/Roger Grace
147
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 148
Avustralyann Byk Bariyer Resifinde grlen yaygn
aarmaenscakblgelerdekimercanlarldrdamada-
haserinsulardahasarayolamad.14 Bazblgelerde,ba-
rnakvebesiniinmercanlarabamlolanresifcanllar,
byk lekli aarmann ardndan hemen hemen hi iyi-
lemegstermedi.15
Denizscaklartmayadevamettike,2030-50yllar-
na gelindiinde tropikal ve astropikal hatlardaki birok
blgedemercanlarnseiklerialmolabilir.16 Busto-
leransndabirdeiiklikolmadtakdirde,dnyagenelin-
deresiflerinaarmasherylyadayldaikikezyaanan
birolayhalinegelebilir.17
Mercanlarartanscaklklarlaenazikiekildebaaka-
bilir: klime alma (yksek scaklklara dayanabilecek e-
kildefizyolojikdeiimleryaamalar)veuyum(belirlibir
mercan topluluundaki daha direnli mercanlarn hayatta
kalpoalmas).18 Yinedemercanlarn,ngrlensart-
larkarsndabugereklideiimleriyeterincehzlbire-
kilde yaayabileceklerini gsteren hibir kant bulunmu-
yor.19 Isyakardahadayankltrlerinegemenhalegelip
resifeitliliindeazalmayayolamasmmkn.Mercan-
lardahauzunsreliaarmalarsonucundatopluhaldeyok
olmasalarbile,remebecerilerinikaybedebilirler.20
Artan deniz scakl nedeniyle mercanlar yok olursa,
dnyagenelindekimercanresifiekosistemlerindeyaayan
pekokcanltrdeortadankalkacaktr.21 Resiflerinyok
olmas ayrca, geimlerini resiflerden karlayan on mil-
yonlarcainsandaetkileyecektir.22 Neyazkki,atmosfer-
dekiseragazyounlamasnistikrarakavuturmayay-
nelikabalarartrlmadsrece,resiflerindnyagenelin-
dekihastalktablosudeimeyecektir.23
Denizlerdeki pek ok balk tr de kendilerine uygun
scaklklarda yayorlar; dolaysyla deniz scaklndaki
148
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 149
art bu balklarn hem dalmn hem de saysn etkili-
yor.Son20-30yldaBatAkdenizsnnca,yksekscak-
lklarda yaayan baz alglerin, derisi dikenli canllarn ve
balklarn says artt. Balklarn s deiikliine ok az
uyumsalayabildiikutupblgelerinde,enkkbirde-
iiklikbilebalklarncorafidalmnvefizyolojikper-
formansn etkileyebiliyor.24 Kaliforniya karndanbacakl-
larveKarayipmercanlarzerindeyaplanbiraratrma,
herikitrndesnmanedeniylekutbadoruilerlediini
gsteriyor.25 1977-2001arasndadenizscaklnnartma-
skarsnda,bazKuzeyDenizibalklarnndadahaku-
zeyegittiibelirtiliyor.26
Deniz scaklndaki artn etkileri byk olaslkla
karmak ve ngrlemez olacak. Szgelimi, Kuzeybat
Avrupada son yllarda grlen s art eilimi Ma co ma
balt hi ca yumuakasnn daha erken yumurtlamasna ne-
denolduamafitoplanktonlarn(kkbitkiler)ilkbahar-
daki tomurcuklanmasn erkene almad.27 Bunun sonu-
cunda yumuaka larvalar ile bunlarn besin kaynaklar
arasnda zamanlama asndan bir uyumsuzluk meydana
geldi. stelik larvalar artk, en yksek sayya ulatklar
zamanndeitiikarideslertarafndandadahaokavla-
nyorlar.
Son onyllarda denizlerdeki plankton saysnda ve bu
planktonlarntoplulukyapsndadabazdeiikliklergz-
lemleniyor.28 Deniz besin zincirinin en altnda fitoplank-
tonlar ve zooplanktonlar (kk hayvanlar) yer alyor;
bunlar balklarn larva ve yetikinlik dnemlerinde besin
kaynaolarakkullanlyor.KuzeyDenizindekiplankton-
larla ilgili bir aratrma, 1980lerin ortalarndan bu yana
artan scaklklarn plankton topluluklarn deitirerek
yavrumorinalarnhayattakalmaolaslntehditettiini,
ar avlanma nedeniyle saylar zaten den morinalarn
149
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 150
dahadaazaldngsteriyor.29 Ortamnsnmas,morina-
larnremesinideolumsuzetkileyebiliyor.
klimindeikenliinin,zelliklebirtrneitliliinin
enucundakalangenbalklarnoalmasnetkilediibi-
liniyor.Fakatdnyadakibalkstoklarnnazalmasileik-
lim deiiklii arasnda gl bir ba olduunu gsteren
hemenhemenhibirkantyok.30 teyandan,aravlan-
masonucundapekokbalktrnnnemlildeazal-
dngsterenpekokkantbulunuyor.Dahadanemli-
si,aravlananbalktrlerininbiyolojikeitliliinazal-
masnedeniyleiklimdeiikliikarsndadahahassasdu-
rumdaolabileceisyleniyor;bununsonucundadatrle-
rindirencininazalacabelirtiliyor.31 Dolaysyla,arav-
lanmabasksveiklimdeiikliibirarayagelince,zaten
azalmakta olan balklarn says, kendilerini bir daha to-
parlamalarnokzorlatracakkadardebilir.32
Denizlerdeki biyolojik eitlilik hakknda kayg uyan-
dran bir baka konu da, deniz suyunun sndka yayl-
masndan ve karalardaki buzlarn erimesinden kaynakla-
nandenizseviyesiykseli.1961ile2003yllararasnda
kreseldenizseviyesiyldaortalama1.8milimetreyksel-
di.33 Artngelecekonyllardadasreceitahminediliyor
amabununmiktarbykldekutuplardakibuzullarn
erimesinebalolacak.34 HalenBatAntarktikaBuzTaba-
kasndakiincelme,DouAntarktikaBuzTabakasndaki
kalnlamayladengeleniyor;fakatGrnlandBuzTabaka-
sndagrlenartncekitahminleriikikattanfazlaaa-
rak,ylda0.5milimetreyigeiyor.35 Seragazbirikmesihe-
men durdurulsa bile, sdan kaynaklanan genleme sonu-
cundadenizseviyesiykselmeyedevamedecekvebuzul-
lariklimdeiikliikarsndaerimeyisrdrecek.36
Denizseviyesindekiykselmekyblgelerdeerozyonun
vesellerinartmasna,ayrcadenizsuyununhalilerevetatl
150
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 151
su akferlerine szmasna neden olabilir.37 Bu durum
2080li yllarda dnyadaki kysal sulak alanlarn yzde
22sininkaybolmasnayolaarakbudoalortamlaraba-
mlolancanltrlerinietkileyebilir.38 Yaplanbiraratr-
maya gre, deniz seviyesindeki yarm metrelik ykseli, 4
denizkaplumbaastrnnremealanolanikiKarayip
adasndakikumsallarnyzde32sinisularaltndabraka-
caktr.39 Bir baka aratrmaya gre de, alak rakml iki
Hawaiiadasnnsualtndakalmasdurumunda,zatennes-
li tehlikeye giren Hawaii foku, tkenmekte olan Hawaii
yeildenizkaplumbaasvetehlikedekiLaysanispinozuet-
kilenecektir.40 Denizseviyesindekihzlykseli,mercanlar-
dayaayanalglerinfotosentezyapmasiingerekliolan-
ngiriiniazaltarakmercanresifleriniboabilir.41
Denizseviyesindekiykselieekolarak,iklimdeiikli-
ininokyanussuyununkreseldngsnetkilemeolas-
ldabulunuyor.42 Bykldesvetuzlulukfarklarn-
dan kaynaklanan Byk Kay (Great Ocean Conveyor
Belt),Golfstrimaraclylabykmiktardatropikalsy
Kuzey Atlantike tayor. Kn bu scaklk douya giden
hava ktlelerine karyor ve Kuzey Avrupa iklimini st-
yor.43 Okyanuslarnsnmas,eriyenbuzullardanvedeniz-
lerdekibuztabakalarndantatlsuyaylmasKuzeyAtlan-
tiktekiBykKayzayflatarakyadatamamendurdu-
rarakbusnmaetkisiniortadankaldrabilir.44 Bununger-
ekleme olasl bilinmiyor ama okyanus dngsnde
anibirdeiiklikyaanmasveikliminbundanetkilenmesi
ihtimaliyksek.45
Dnyadaki btn blgeler arasnda zellikle kutuplar
hzlbirsnmayatankolduvebununsonucundadeniz-
lerdeki doal ortamlar ve biyolojik eitlilik etkilendi.46
Uzmanlar Kuzey Kutbunda 1958 ile 1990lar arasnda
denizlerdekibuztabakasnnkalnlnnyzde40azald-
151
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 152
Me tin Ku tu su 1
k lim De i ik li i nin Ku zey Ku tup Bl ge sin de ki De niz
Can l la r na Et ki si
Balklar: De niz su yu s cak l nn art ma s, ba lk la rn me ta bo liz ma sn da, b y me -
sin de ve re me s re le rin de; ay r ca be sin ola rak t ket tik le ri k k or ga niz ma la rn
b y me sin de ve ha yat ta kal ma sn da de i ik lik le re ne den ola bi lir. Ku zey Kut -
bunda ki ba lk la rn da l m da b yk ola s lk la bu de i im den et ki le ne cek; mo ri -
na lar, rin ga lar, ak l gz l ba lk lar, k mr ba lk la r ve ba z yas s ba lk lar ku ze ye
iler le ye rek sa y ca o a la cak tr. G m ba lk la r, ku tup mo ri na la r ve Grn land pi -
si ba lk la r gi bi ba lk tr le ri de s nr l alan lar da ka la cak, sa y ca aza la cak tr.
Kular:Ku zey Kut bunda ki de niz ku la r en ok av la rn da ki de i ik lik ler den et -
ki le ne cek ler. De niz ler de ki buz la ra ge rek si ni mi olan be yaz ku tup mar t s da da hil
ol mak ze re, ik lim de i ik li i ne kar en has sas du rum da ki de niz ku la r, be sin
kay nak la r ya da do al or tam la r s nr l tr ler ola cak. Ya p lan ara tr ma la ra g -
re, b yk ola s lk la k ge ir dik le ri do al or tam la rn de i me si ne de niy le, be yaz
ku tup mar t la r nn yav ru sa y la rn da yz de 80 azal ma ya a n yor. Ku zey Kut -
bunun Ka na da bl ge sin de 1990la rn son la rn da Brn nichs Gu il le mot ku la r nn
yu mur ta kay bn da ve ye ti kin ku lm oran la rn da g r len ar t n, s cak l n art -
ma sn dan do la y siv ri si nek sa y s nn o al ma sn dan kay nak lan d d n l yor.
Foklar: Buz da ya a yan fok lar yav ru la mak, ty dk mek ve din len mek iin buz
ta ba ka la r na ba m l du rum da; ba z fok tr le ri de buz da ya a yan can l lar la bes -
le ni yor. Yav ru la rn b y ye bil me si iin de niz ler de ki buz ta ba ka la r nn sa bit kal -
ma s ge re ki yor; oy sa St. Law ren ce Kr fe zinde yl lar ca ne re dey se yok de ne cek
ka dar az bu zun ol ma s, iyi ge en yl lar da ki yz bin ler ce yav ru ya k yas la he men
he men hi yav ru nun do ma ma s na yol a t. Mev cut ei lim le rin sr me si ve n g -
r len le rin ya an ma s ha lin de, bl ge de ki Grn land fok la r ve ba lon lu fok lar a -
sn dan kor kun so nu lar g r le cek. De niz ler de ki buz la ra ba m l olan di er Ku -
zey Ku tbu fok la r da (hal ka l fok, sa kal l fok ve be nek li fok da da hil ol mak ze re)
ben zer bir teh li key le kar kar ya bu lu nu yor.
KutupAylar: k lim de i ik li i ve de niz ler de ki buz la rn eri me si ku tup ay la r -
nn sa y la r n da azal ta rak, bel ki de t ken me nok ta s na ka dar ge ti re cek. Pek ok
di i ku tup ay s ka ra da yu va ya p yor ama do al or tam ve bes len me iin de niz ler -
de ki buz la ra ba m l bu lu nu yor lar. lk ba har da buz la rn er ken den eri me si ve son -
ba har da su la rn ge don ma s, ku tup ay la r nn bes len me s re si ni k sal ta cak, do -
la y sy la de po la dk la r ya mik ta r n da azal ta cak tr. V cut la rn da ki ya ora n
aza lan di i ler da ha az sa y da yav ru do u ra cak, do ur duk la r yav ru lar da za yf
ola ca iin ha yat ta kal ma ih ti mal le ri d e cek tir. Ka na dada ki Hud son Ko yunda
buz lar ar tk 30 yl n ce si ne g re 2.5 haf ta er ken eri me ye ba l yor; bu nun so nu -
cun da ku tup ay la r k y ya ula tk la rn da da ha g sz olu yor lar ve do um oran -
la r d yor. Buz la rn yok ol ma s, ku tup ay la r nn te mel be sin kay na olan hal -
ka l fok la rn sa y s n da azal t yor n k bu fok la rn da do al or ta m yok olu yor.
Kay nak: Bkz. Notlar 50
152
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 153
n,1950lerdenbuyanadailkbaharveyazmevsimlerin-
dedenizlerinbuzlakaplolmaorannnyzde10-15d-
tnbelirtiyor.47 Blgedekiyllkortalamayzeyscak-
lnn bu yzyln sonunda 4-7 c daha artaca tahmin
ediliyor.48 BuzamanakadarKuzeyBuzDenizindedeyaz-
larhemenhemenhibuzolmayacadnlyor.49
Bu erime dzeyi byk olaslkla gelecek birka onyl
iindebuzabamlolanKuzeyKutbu hayvanlar(balk-
lar, kular, foklar, balinalar ve kutup aylar da dahil ol-
mak zere) asndan olumsuz sonular douracak.50
(Bkz. Metin Kutusu 1) Isnma kuzeye doru ilerledike,
halen bol miktarda bulunan baz canl trlerinin says
azalacak; bylece ticari balk tarlalar, yerli halklarn av
olanaklarveekosistemlerinilevlericiddisorunlarlakar-
laacak. Kuzey Kutbundaki biyolojik eitliliin kayb
muhtemelen hastalklara, zararl bceklere ve parazitlere
karhassasiyetlerideartracak.51
GneyKutbundaBatAntarktikaYarmadasndatutu-
lankaytlar,1951denbuyanaatmosferdekiscaklnhzla
yaklak 3 c arttn, ayn srete yaz mevsiminde deniz
yzeyiscaklnnda1c ykseldiinigsteriyor.52 Scakl-
n artmasyla birlikte, getiimiz yzylda be yarm-
ada buzulu kld; bunlardan ikisi, 1995te paralanan
Prens Gustav ve ksmen blnen Larsen buzullaryd.53
Blgedekibuzullarnbykblmson50yliindek-
ldveortalamaerimehzdagiderekartyor.54
Okyanussularnnsnmas,denizlerdekibuztabakala-
rnn azalmas ve buzullarn giderek erimesi (okyanusun
tuzluluk oran zerindeki etkileriyle birlikte) Antarkti-
kadakiyaamciddibiimdeetkileyebilir.GneyOrkney
Adalarndasonzamanlardayaplanbiraratrma,blge-
sel snma ve denizlerdeki buz tabakalarnn azalmas so-
nucundason26yldaAdliepenguenlerivesakallpengu-
153
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 154
enlerin(Pygos ce lis an tarc ti ca)saysnndtngsteri-
yor.55 Budeiikliklerin,GneyOkyanusubesinzincirinin
nemlihalkalarndanvepenguenlerintemelbesinkaynak-
larndan biri olan Antarktika krillerinin (karides benzeri
kk canllar) saylarn da etkiledii dnlyor.56
(Bkz.MetinKutusu2)
Antarktikadayaayanpekokdipcanls,sdeiik-
liklerinekardahadahassaskonumdabulunuyor.2004
ylndayaplanbiraratrmayagre,yazmevsimindede-
niz scaklnda sadece 1 c art yaansa bile, yumu-
akatrnnbiyolojikilevlerizarargryor.57 Szgeli-
mi, bir deniztara tr yzme becerisini kaybediyor.
Aratrma, Antarktikadaki 4 bini akn dip canls tr-
nnbirksmnn,yazmevsimindekidenizsuyuscakln-
daki 1-2 c art sonucunda azalma tehlikesi yaayaca
sonucunavaryor.
Atmosferdeki karbon miktarnn artmas sadece okya-
nuslarn snmasna deil, daha fazla asitlenmesine de yol
ayor.Son200yldaokyanuslarinsanlardankaynaklanan
co2 emisyonlarnnyaklakyarsnemdivebyleceokya-
nuslardakipHdeeri0.1birimkadarazald.58 2100ylna
gelindiindeatmosferdekico2 miktarndayaanmasbek-
lenenartn,okyanuspHdeerini1.5birimdahaazalta-
catahminediliyor;bu,doaldeiikliklerinsnrnam
veyzbinlerceyldrgrlmemibirdolacak.59
Okyanuslarnasitlenmesi,kalsiyumkarbonatkullana-
rak kabuk ve iskelet yaplarn oluturan pek ok deniz
canlszerindebyketkileryaratabilir.Bucanllarara-
snda mercanlar, derisi dikenliler, baz kabuklular, yumu-
akalarveplanktonlardayeralr.Bukabukveiskeletya-
plarnretmekvekorumakgittikezorlaacaktr;kalsi-
yum karbonat asitli ortamlarda eridii iin, sonunda ka-
bukveiskeletlerzlebilir.60 Asitlenme,mercanresifleri-
154
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 155
Me tin Ku tu su 2
k lim De i ik li i nin An tark ti kada ki Kril le re Et ki si
1980le rin or ta la rn dan iti ba ren, An tark ti ka Ya r ma da snda ki An -
tark ti ka kril le ri nin sa y s nem li l de azal d. G ney Ok ya nu -
sunda kril le rin ok bol ol du u G ney ba t At lan tik bl ge sin de kril le -
rin yo un lu u 1976 ile 2003 ara sn da tah mi nen yz de 80 d t.
Bu azal ma nn, bir n ce ki k mev si min de de niz ler de ki buz ta ba ka -
la r nn ge ni li i ve ka t lk s re si ile il gi li ol du u g rl d, n k bu
buz lar da ki alg ler kril ler iin be sin kay na olu yor ve kril lar va la r nn
ha yat ta kal ma s ve b y me si a sn dan b yk nem ta yor.
An tark ti ka kril le ri ay r ca yaz mev si min de olu an fi top lank ton to mur -
cuk la ry la da bes le ni yor. Fa kat 1990-96 d ne min de An tark ti kada -
ki Pal mer s tas yo nunda plank ton top lu luk la r nn ya p s ile il gi li ola -
rak y r t len bir ara tr ma ya g re, plank ton la rn da da hil ol du u
or ga niz ma lar, kril ler ta ra fn dan da ha ve rim siz t ke ti len top lu luk la ra
d n yor. Bu de i ik li in, bu zul eri me le ri nin art ma s so nu cun da
de ni zin y zey tuz lu luk ora n nn azal ma sn dan kay nak lan d d -
n l yor. Kril le rin so uk su la r ter cih et ti i ne ve te mel yu murt la ma ve
re me alan la rn dan her han gi bi rin de de niz s cak l nn art ma s nn
n fu su azal ta ca na ina n l yor.
An tark ti ka kril le rin de g r len de i ik lik ler, G ney Ok ya nu su be sin
zin ci ri ze rin de b yk et ki ler ya ra ta bi lir. zel lik le pen gu en ler, al -
bat ros lar, fok lar ve ba li na lar kril le rin sa y s nn azal ma sn dan olum -
suz et ki le ne bi lir. 1990la rn ba la rn da kril n fu sun da ya a nan
azal ma, 1990dan bu ya na Adli e pen gu en le ri nin ve sa kal l pen -
gu en le rin sa y s nn d me si ne yol a m ola bi lir. Ay r ca, yi ne
1990la rn ba la rn da An tark ti ka krk l fok la r nn ve b yk l pen gu -
en le rin do um ki lo su nun azal d ve bu pen gu en le rin bes len me sin -
de kril le rin ki lo a sn dan pa y nn nem li l de d me ye ba la d
da be lir ti li yor. Kril le rin sa y s nn azal ma s nn u buk lu ba li na lar,
yen ge yi yen fok lar (Lo bo don car ci nop ha gus) ve krk l fok la r da
et ki le ye ce i tah min edi li yor.
Kay nak: Bkz. Notlar 56
155
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 156
2003teAvustralyadayaplanbiraratrmagezisindegrntlenmi
Antarktikakrilleri.
Co ur tesy Aus tra li an An tarc tic Di vi si on
ninvedenizbitkileriile mangrovlardadahilolmakzere,
bunlarabalekosistemlerinbiyolojikeitliliiveilevle-
rinde de byk deiikliklere yol aabilir. Kirelenmeyen
denizorganizmalardaasitlenmedenetkilenebilir.Balkla-
rn ve omurgaszlarn solunum sreleri zarar grebilir,
vcut dokular asitlenebilir; bylece reme potansiyelleri
azalabilir, bymeleri yavalayabilir, hastalklara kar
hassasiyetleriartabilir.61
ngiliz Kraliyet Topluluu tarafndan okyanus asitlen-
mesizerineyaplanbiraratrmayagre,asitlenmeninya
dabundandoacakyaygnbiyolojiketkileritersineevir-
meninhibirgerekiyntemibulunmuyor.62 Okyanuslar-
dakiasitlenmeninuzunvadelisonularnenazaindirmek
iintekuygunvepratikzmn,atmosferdekico2 mik-
tarnazaltmakolduubelirtiliyor.Bukonudaciddiadm-
laratlmazsa,bugnbildiimizpekokcanltrveeko-
sistemingelecekteokyanuslardayeriolmayacak.
156
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 157
DENZLERKRLETMEK
Denizlerdekiyaamayneliksregelentehditlerdenbi-
risi kimyasallar, radyoaktif maddeler, besinler, petrol ve
denizartklardadahilolmakzerepekokkirleticimad-
denin okyanuslara boaltlmasdr. Bu maddeler denizleri
kirletebilir, organizmalar dorudan ldrebilir ve ekosis-
tembtnlnbozabilir.1
Son yllarda cvann, pcblerin (poliklor bifeniller) ve
dierkimyasallarndenizlerdekicanltrlerizerindekiet-
kileri hakknda kayglar giderek artyor.2 Genel anlamda
kalcorganikkirleticiler(pop)olaraktanmlanansentetik
kimyasallar zehirli, uzun mrl ve biyolojik ktlelerin
iindebirikenmaddelerdir;dolaysylabalklarnvedier
hayvanlarn dokularnda birikirler. Ayrca ilk ortaya k-
tklar yerden ok daha uzaklara kadar gidebilirler.
2001de kabul edilen Stockholm Anlamas erevesinde
eitli popler uluslararas denetime tabi oldu.3 Fakat de-
niz organizmalar zerindeki mevcut ya da olas etkileri
bilinendierkimyasallarlahemenhemenhiilgilenilmedi.
Bunlardanbirisiateekardirenciartrmakiinplas-
tiklere, reinelere, kumalara, boyalara, elektronik cihaz-
lara ve dier rnlere eklenen bromlu alev geciktiriciler
(bfr).4 1990-2000 dneminde kimyasallarn kresel kul-
lanm iki kattan fazla art gstererek 145 bin tondan
157
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 158
310bintonakt.5 Bumaddelereyneliktalebinyarsn-
danfazlasnyaratanAsyayAmerikaktalarveAvrupa
izliyor.6
bfrlerin dnyann her yerinde denizlerdeki doal ya-
am zehirledii biliniyor. Kylarda, derin okyanuslarda,
hattacraKuzeyKutbusularndabilebfrlerbulunuyor.7
Bumaddelerretimlerisrasndakiemisyonlarlavekulla-
nlanyadaatlantamamlanmrnlerdenszarakdoa-
ya karyor.8 Foklar ve pilot balinalar zerinde yaplan
aratrmalar,kimyasallarnbirkezvcudaalndktanson-
ra plasenta araclyla ve emzirme yoluyla anneden yav-
ruyagetiinigsteriyor.9 Ayrcabumaddelerdenbazlar-
nn denizdeki besin zinciri araclyla daha da oald
biliniyor.10
bfrlerindoalyaamveinsanlarzerindekizehirliet-
kileri hakknda nispeten ok az bilgi olmasna karn,
zellikletiroitvestrojenhormonsistemlerindekietkileri
kaygyaratyor.11 Vahigrikrklfokyavrularzerinde
yaplan bir aratrma, bfr kategorilerinden biri olan po-
libromdifenileterlerin(pbde)vcutyandabirikmesiile
bufoklarnkanlarndakitiroithormonudzeylerininyk-
selmesi arasnda bir ba olduunu gsteriyor; bu da
pbdelerinendokrinsisteminibozduuhipotezinidorulu-
yor.12 Baka aratrmalar da baz bfrlerin sinir ve ba-
klk sistemini zehirlediini, karacier ilevlerini deitir-
diiniortayakoyuyor.13
1996-2001arasndaeitlilkelerinakdenizlerinde-
ki kzl orkinoslardan alnan kas rneklerine ilikin bir
aratrma, hemen hemen btn rneklemlerde her gram
ya bana 0.1 nanogramdan dk seviye (ng/g) ile 53
ng/g seviyeye kadar pbde bulunduunu belirtiyor; bu da
denizlerin ok yaygn biimde kirlendiini gsteriyor.14
Kuzeyyarkredekipbde dzeyinindahayksekkmas,
158
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 159
bubileiklerinszkonusublgededahafazlakullanld-
n dndryor. Aratrmada ayrca, Dou in Denizi
evresindekigelimekteolanbazlkelerdebykmiktar-
da elektrikli cihaz atnn, denize pbde karmas asn-
danolasscaknoktalaryarattiddiaediliyor.
Bazaratrmalar,denizkularndaveHollandakyla-
rnavuranispermeetbalinasndadabfr bulunduunu
gsteriyor.15 Balinalaraklardakiderinsulardabeslendii
iin, sz konusu kimyasal bileiklerin derinlerdeki okya-
nus besin zincirlerini bile kirletmi olabilecei dnl-
yor.KuzeyKutbununfarklblgelerindekikutupaylarn-
da da pbde bulundu.16 Yaplan bir aratrmaya gre,
pbdeninvcuttaparalanmasmmkn;dolaysylaay-
lar bu bileii metabolizmalar araclyla paralayabilir
vellendeerler,aslndabuhayvanlarnmaruzkald
toplam pbde miktarndan az kabilir.17 Baz almalar
deniz canllarndaki pbde miktarnn zamanla arttn,
bazlar da pbdelerin son yllarda sabit kaldn, hatta
azaldngsteriyor(bununnedenibazlkelerdekimya-
sallarayenidenetimlergetirilmesiolabilir).18
Kalc organik kirleticiler, deniz ekosistemlerine yay-
gnveuzunsrelitehditleroluturanoksaydakikirle-
tici grubundan sadece biri. Daha yerel olmakla birlikte
byknemtayanbirbakagrupise,doalalternatif-
leri olmayan, ok uzun zamanda yok olan, kansere ve
genetik deiimlere yol aabilen yapay radyonklidler
(radyoaktif ekirdekler).19 zellikle 1954-62 arasnda
yaygn olan nkleer silah denemelerinde serpilen tozlar,
okyanuslardakiyapayradyonklidlerinenbykkayna-
noluturuyor.Dierkaynaklarisenkleerenerjitesis-
lerinin ve nkleer yeniden ileme tesislerinin atklarnn
yansra,gemitenbuyanadenizeboaltlanradyoaktif
atklar.
159
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 160
Gnmzdeokyanuslardakiradyoaktifkirliliinenb-
yknedeni,ngiltereveFransadakinkleeryenidenileme
tesisleri.20 1998dengilteredekiSellafieldtesisininyaknla-
rndadeniztabanndanalnantortularylesinekirliydiki
bazuzmanlarbunlarnnkleeratkolaraksnflandrlma-
sgerektiininesrd.21 Radyonklidlerinokyanusakn-
tlaryla ok uzak yerlere kadar tanabilmesi nedeniyle,
kirliliin ayak izleri rlanda Denizinden Kuzey Kutbu
sularna kadar uzanyor.22 Okyanuslardaki doal dng
sayesinde baz atklarn yok olmasna karn, deniz taba-
nndakikirlitortularnsreklihareketetmesi,radyonklid-
lerinsrekliyzeysularnakarmasnanedenoluyor.23
Bir aratrma, ngiltere kylarndaki fok ve domuzba-
lklarndan alnan doku rneklerinde, deniz suyundakin-
den300katfazlaradyosezyumtespitetti.24 Memelilerdeki
kirlenmedzeyi,Sellafielddenuzaklatkaazalyordu;bu
datesisinenbykkirlilikkaynaolduunugsteriyor-
ngilteredekiSellafieldNkleerEnerjiSantralininatkbacasnabak.
Gre en pea ce/Nick Cob bing
160
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 161
du. Pltonyum asndan da, Sellafielddeki atklarn
1980lerin balarndan tepe noktaya ulam olmasna
karn,tortulardakiradyonklidyzeysularnkirletmeye
devam ediyor.25 1986-96 arasnda rlanda kylarndan
toplanan deniz yosunlarnda, 1988 ile 1997 arasnda r-
landannkuzeydoukysndakimidyeveistiridyelerdede
pltonyumbulundu.26
zellikleazotvefosforierenbitkibesinleridedenizle-
rikirletennemlimaddelerarasndayeralyor.Bunlarta-
rmsalsznt,kanalizasyon,fosilyaktkullanmnedeniyle
oluan atmosfer kirlilii gibi pek ok nedenle kylardaki
sulara ulayorlar.27 Kylardaki besin fazlas kirlilii, fi-
toplankton ve zooplanktonlarn artmasna neden olarak,
Prestige isimlibatk
tankerdenyaylanham
petrol,Barrain-Galiya
(spanya)kysnkaplyor.
Greenpeace/Pedro Armestre
161
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 162
canl trlerinin bileimlerinde arpc deiiklikler yarata-
biliyor.Buorganizmalarlpdibebatnca,derinlerdekiya
da deniz tabanndaki mikroplar tarafndan tketiliyor.
Mikroplarnartmasbublgelerdekioksijenintkenmesi-
ne,dolaysylabalklarnvedierdenizhayvanlarnnso-
lunumskntsekmesineyolaabiliyor.28 Oksijenseviyesi
dtke balklar bu blgeleri terk ediyor ama tortularn
arasndayaayphareketyeteneiolmayancanllarlme-
yebalyor.29
Ar besin yklemesi ve bunun sonucundaki oksijen
kaybsreci,lblgelerolarakadlandrlangeni,ok-
sijensizalanlaryaratyor.30 1970lerdenbuyanalblge-
lerinsaysgiderekartyor;sontahminleregre200civa-
rndalblgebulunuyor.31 Bublgelerin40-84binkilo-
metrekarelikenbykleriBaltkDenizikylarnda,Mek-
sika Krfezinin kuzeyinde, son zamanlarda da Karade-
nizin kuzeybat sahanlnda grlyor. Daha kk ve
dahaseyrekoluanlblgeleriseKuzeyAdriyatikDeni-
zinde,KuzeyDeniziningneykoylarnda,abddekipek
okkyvehalite,GneyAmerika,in,Japonya,Avust-
ralya ve Yeni Zelanda aklarnda yer alyor.32 Bu blge-
lerden bazlar ksa mrl olurken, bazlar da yln b-
ykblmndedeimedenkalyor.33
Kylardaki l blgelerin saysnn artmasyla biyolo-
jikeitlilikazalrken,BaltkDeniziveKaradenizdebaz
dip bal tarlalar yok oluyor.34 Besin kirliliinden kay-
naklananciddidiphipoksisi(oksijenyetmezlii)ilkolarak
1950civarndaBaltkDeniziveMeksikaKrfezindebe-
lirlenmiti.35 Meksika Krfezi l blgesinin hzla by-
mesi, 1950lerde kimyasal gbre kullanmnn nemli l-
deartmasylabalantlyd.36 BaltkDenizindedederin
sulardaoksijenbulunmamasnnarkimyasalgbrekul-
lanmndan kaynaklandna ilikin kantlar var.37 Baz
162
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 163
blgelerdekibesinkirliliininnedeniisekentselveendst-
riyelatksularveatmosferdekikirleticilerolabilir.38
Denizlerepetrolszmasdadoalyaamasndanbir
felaketyaratabilirveekosistemsalzerindeuzuns-
relietkilereyolaabilir.Bykszntlar,yarattklarkor-
kunetkilernedeniylehemengazetebalklarnagiriyor
amaaslndagemiler,aklardakisondajalmalar,rutin
gemivearabakmlardahergnkkkksznt-
lar yaratyor.39 Szgelimi, 1990-99 dneminde abdnin
kysularndakitankerlervesarnlmavnalar,enaz379
litreye ulaan 513 szntya neden oldu.40 Kuzey Deni-
zininaklarndakiyasalpetrolvegaztesislerindenszan
petrol,busektrdenkaynaklananszntnnbykbl-
mn oluturdu.41 Szntnn byklnn nemli ol-
masnakarn,ortayakanhasarpetrolntr,sznt-
nnolduuyervehavakoullargibibakaetkenlerede
baloluyor.42
Petrolszntlarevreyekorkunzararlarverebilir.Pet-
rollekaplkylardagenellikleoksaydahayvancesediya
dacanekienhayvanlargrlr.43 (Bkz.MetinKutusu3)
zellikle deniz kular ve deniz memelileri bu durumdan
etkilenir:Tylerininyadakrklerininpetrollekaplanma-
s,suyaltmzellikleriniyokedervehipotermi(vcuts-
snnardmesi)nedeniylelmelerinenedenolur.Hay-
vanlar kendilerini temizlemeye alrken ya da yedikleri
nedeniyledezehirlenebilirler.Uzunvadede,dkmiktar-
da petrole uzun sre maruz kalmak, deniz kularnn ve
bazdenizmemelilerininhayattakalmaveremeolanak-
larzerindeciddiolumsuzetkileryaratabilir.44
Denizkirliliininengzlegrlrbiimlerindenbirisi,
kylardaki atklardan kaynaklanyor. Kumsallara atlm
birkaparapolmannoktesinde,buatklardnya-
daki btn okyanuslar etkileyen yaygn bir sorun haline
163
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 164
Me tin Ku tu su 3
Son D nem de ki B yk Pet rol S zn t la r ve Et ki le ri
Ex xon Val dez, Alaska, 1989. Ex xon Val dez pet rol tan ke ri Mart 1989da ka ra ya
otur du un da, Alas kann Prens Wil li am Ko yuna tah mi nen 42 bin ton ham pet rol bo al -
ta rak en az 1.990 ki lo met re lik ter te miz bir k y e ri di ni kir let ti. Bu s ra da tah min le re g -
re 250 bin ku he men l d; ha yat ta ka lan ku la rn sa y s ve da l m ze rin de de uzun
va de li et ki ler olu tu. De niz me me li le ri a sn dan ba kar sak, tah mi nen 2.800 su sa mu ru
ve en az 302 s su fo ku l d; s zn t nn ol du u bl ge de ki her iki tr de bir ka yl bo -
yun ca iyi le e me di. S zn t dan 10-12 yl son ra bi le Alas ka k y la rn da ve 2003 y ln da
al ak gel git bl ge le rin de pet rol kir li li i h l g r le bi li yor du. 2000 y ln da ba z su sa -
mu ru top lu luk la r he nz s zn t nn iz le ri ni si le me mi ti.
Pres ti ge, spanya,2002: 13 Ka sm 2002de pet rol tan ke ri Pres ti ge s pan yann 210
ki lo met re a n da bat t ve Ku zey s pan ya ile G ney ba t Fran sa k y la r na tah mi nen 63
bin ton pet rol yay d. S zn t nn ar dn dan pet ro le bu lan m 23 bi ni a kn ku top lan d.
S zn t dan et ki le nen ku la rn top lam sa y s nn (mar t lar, us tu ra ga ga l alk lar, At lan tik
mar t la r, ku zey sm sk ku la r, Av ru pa te pe li ka ra ba tak la r da da hil ol mak ze re) 115
bin ile 230 bin ara sn da ol du u tah min edi li yor du. Ga li yada s zn t dan en ok et ki le -
nen kum sal lar, top lam can l t r e it li li i nin te iki si ni kay bet ti. 2003te Bis cay Ko -
yunda ki mid ye ler ze rin de ya p lan bir in ce le me, ze hir li kim ya sal lar ne de niy le mid ye le -
rin me ta bo liz ma la rn da h l so run lar ol du u nu gs te ri yor du.
Lbnan, Temmuz 2006: s ra il bir lik le ri 14-15 Tem muz 2006da, Lb nan k y sn -
da ki Ji yeh Ener ji San tra linin pet rol de po la r n vur du ve Ak de nize 10-13 bin ton ma zot
d kl me si ne ne den ol du. Sa va ne de niy le te miz lik ope ras yon la r be haf ta ge cik ti ve bu
s re iin de ma zot Lb nan k y e ri di nin 150 ki lo met re lik ks m na ya yl d. D k len ma -
zo tun b yk b l m k y bo yun ca bu la ma ha li ne ge lip ka t la t ve kum la ra, ka ya la ra,
ta la ra ya p t; de niz ta ba n da ma zot la kap lan d. Bu du ru mun de niz can l la r ze rin -
de ki ilk et ki le ri, her gn bin ler ce l ba l n ve di er can l tr le ri nin k y ya vur ma s ol -
du. Lb nanda de niz eko sis tem le rin de bi yo lo jik e it li lik ok faz la ol du u iin, bu ma zo -
tun zel lik le ver me tus (de niz sal yan go zu) re sif top lu luk la r ze rin de ki et ki le ri kay g ya -
rat t. Ma zot ay r ca ba lk la rn re me si ni ve yu mur ta la r n bu k y la ra b ra kan de niz kap -
lum ba a la r n da teh li ke ye at t.
Filipinler,Austos2006: Pet ron ir ke ti ta ra fn dan ki ra lan m bir tan ker 11 Aus -
tos 2006da Fi li pin ler ak la rn da bat t ve ba lan g ta 200 ton, da ha son ra da ta d
1.800 ton pet ro l su la ra b rak t. Pet rol 320 ki lo met re lik k y e ri di ni yo un bir bu la -
ma la kap la d, mer can re sif le ri ni yok et ti, bin hek tar lk de niz ko ru ma ala n na b yk
za rar ver di. De niz de ki ko ru ma alan la r nn ve k y eko sis tem le ri nin u ra d ha sa r gr -
mek iin bir de er len dir me ya p l yor. ev re ci ler Fi li pin h k me ti ne, ev re ye ve in san la -
rn ge im kay nak la r na ve ri len za rar dan Pet ronu ve or tak la r n so rum lu tut ma s iin
a r da bu lun du. H k me tin bu ko nu ya ayr d fo nu ak tar ma ka ra r n ar dan al ma s
ne de niy le te miz lik a l ma la r en gel len di ve bu g ne dek Pet ron bu a l ma lar iin her -
han gi bir mad di yar dm ne ri sin de bu lun ma d.
Kay nak: Bkz. Notlar 43
164
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 165
geldi.45 Bunlarataklpkalanyadabunlaravzannederek
yiyen ok sayda deniz canls yaralanyor ya da lyor.
Pekokdenizkuu,kaplumbaa,fok,denizaslan,balina
vebalkdadahilolmakzereenaz267farkltrhayva-
nnbuatklaratakldyadabunlaryediibiliniyor.46
Yaplan aratrmalar, denizlerdeki atklarn dnyadaki
btn okyanuslarda ve kylarda grldn, tropikal
blgelerdeveortaenlemlerdeisekutuplaragredahayay-
gn olduunu gsteriyor. Nakliye rotalarnda, balk avla-
nan blgelerde ve okyanuslarn birletii noktalarda da
byk miktarda atk grlyor. Aratrmalar, kilometre-
kare bana 0-10 byk atk olduunu belirtiyor, fakat
ManDenizinde(kilometrekarebana10-100denfazla)
ve Endonezyadaki Ambon Koyunda (metrekareye 4ten
fazla)dahadaoksaydaatkbulunuyor.47 okdahak-
kolanyzermikroatklaraksulardabilebolmik-
tarda gzlemleniyor; atklarn birleme noktas olan Ku-
zeyPasifikGirdabndakiverilerleyaplantahminlereg-
re,atkmiktarnnkilometrekarebana1milyonakadar
kmasmmkn.
Deniz tabanndaki atklar Avrupa, abd, Karayip ve
Endonezyann eitli blgelerinde incelendi. Avrupada
kaydedilen en yksek miktar kilometrekare bana 101
binatkmadde,Endonezyadaise690binmaddecivarn-
dayd.48 Dnya kylarnda yaplan incelemelerde en ok
saydaatnEndonezyada(sahileridininhermetresinde
yaklak30atkmadde)veSicilyada(hermetrede231e
kadarkanatkmadde)olduugrld.49
Denizlerdekiatklarntahminenyzde80ikaralardan,
dierleriisedenizdekifaaliyetlerdenkaynaklanyor.50 Drt
temelatkkaynavar:Kylardaturizmdenkaynaklanan
pler(yiyecek-iecekpaketlerivekutular,sigaraizmarit-
leri, plastik kumsal oyuncaklar); kanalizasyon atklar
165
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 166
Lbnanlbirocuk,gelgitintadplerinvebakaatklarnarasnda,
rngalarlaoynuyor.
Greenpeace/Serji
(rgarlardanyadakanalizasyonlardantaanpler,kon-
domlar,rngalar);balklklailgiliatklar(oltalar,alar,
sepetler,yemkutularnnyapkaneritleri);gemivetekne
atklar(yanllklayadabilerekdenizedklenpler).
Enyaygnatktrolanplastikvesentetikmaddeler
deniz hayvanlar ve kular asndan en byk sorunu
yaratyor. Plastikler okyanusta savrulurken ya kendili-
indenyadagnenlarylagiderekdahakkpara-
lara ayrlyor ve sonunda kum tanesi kadar klyor.
Buparacklarndeniztabanndakitortularayerletiiya
da suyun iinde dolat grlyor.51 Bu kadar ufak
paralar bile deniz canllarna zarar verebiliyor nk
kkdenizhayvanlarbunlaryutuyorvezehirlikimya-
sallar vcutlarnda biriktiriyorlar. zellikle kylara ya-
knblgelerdedeniztabanndaenokbulunanatknay-
lonpoetoluyor.52
166
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 167
Atlmbalkavtakmlar,merubatkutularnnama
halkalar, balk yemi kutularnn yapkan eritleri deniz
memelilerini, deniz kaplumbaalarn ve deniz kularn
suyun altna ekerek, tkayp boarak, organlarna zarar
vererek, alktan ldrerek (yetersiz beslenme yznden)
veyaralayarakldryor.53 Atlmavtakmlarnnalar
ya da oltalar resiflere taklp bunlar paralaynca, mer-
canlardazarargryor.Bualarvesepetlerkullanlmasa-
larbile,balklarbunlarataklabiliyor.Hayaletbalklk
olarakadlandrlanbudurumoksaydadenizcanlsnn
yakalanmasna, dolaysyla balk saylarnn azalmasna
yolaabiliyor.54 Denizlerdekiatklar,denizhayvanvebit-
kilerini ait olmadklar uzak yerlere tayan sallar haline
degelebiliyor.
167
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 168
168
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 169
DENZLEREZGRLK
Dnyadaki deniz ekosistemlerine ynelik tehditlerin
saycaokolduunudnrsek,okyanuslarmzynet-
mebiimlerimizdekkldeiiklikleryapmamzgerekti-
i ok ak. Hkmetler okyanuslar ve balk tarlalar
iinpekokiyiniyetlidzenlemelergetirdiamabunlarn
ouyaokzayfolduklaryadadorudrstuygulan-
madklariinetkisizoldu.1 stelikbalktarlalaryneti-
mi ounlukla btn bir ekosistemi deil, tek bir tr
esas alarak hazrland. Getirilen kstlamalar sadece av
kotalar,blgelerigeiciolarakavlanmayakapatmakve
balklsnrlamakeklindeoldu.Balktarlalarnny-
netimikonusu,dahagenikapsamldenizekosistemleri-
niyeterincekorumaktanuzakt.2
Dzenlemelerdekibuboluudoldurmakiin,deniz-
lerinhemkorunmasnhemdesrdrlebilirynetimini
salayacak,btncl,nlemedayalveekosistemodakl
biranlaygerekiyor.Dierbirdeyile,balkavlamaz-
grlnvedenizlerinserbestolmasnsavunanmevcut
varsaymlarn yerine, de niz le re z gr l esas alan yeni
birkavramgelitirilmeli.3
169
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 170
K re sel De niz Ko ru ma Alan la r A
Korumaasndanbaknca,okyanuslardakiyaamko-
rumaktekbircanltrndeil,btncanllar,bunlarn
doalortamlarnveekosistemioluturantrlerarasnda-
kikarmaketkileimlerikorumakanlamnageliyor.Bunu
yapabilmeninenetkiliyoluda,tamamenkorumaaltnda
alanlar,yanidenizlerdemilliparklaroluturmaktr.
Deniz koruma alanlar, genel anlamda korumaya al-
nanbtndenizalanlar(mpa)arasndaenyksekdzey-
deevreselkorumaysalyor.4 Bualanlarticaribalklk
vemadencilik,atkboaltmgibiuygulamalaratamamen
kapatlyor.(Elenceamalteknegezileri,nakliyegemileri
tarafndan gei yeri olarak kullanlma, baz durumlarda
da kk lekli, zararsz balklk gibi daha az zararl
kullanmlara belirli bir noktaya kadar izin verilebiliyor
FilipinlerdekiApoAdasDenizKorumaAlanndabirpalyaobalbir
denizanemonununiindekendisinebarnakaryor.
Greenpeace/Gavin Newman
170
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 171
ama pek ok koruma alannda hibir insan faaliyetine
msaade edilmeyen ana blgeler bulunuyor.) Bylece de-
nizkorumaalanlarnn,canlkaynaklarnadilbirbiimde
ve nlemlerle desteklenerek srdrlebilir kullanm he-
defleniyor.5
Halen dnya genelinde, neredeyse tamam kk l-
eklivekysalolan4binmpa bulunuyor.6 Fakatacilola-
rakakdenizleriyadaulusalyargkapsamndaolmayan
blgeleri de kapsayan, tam anlamyla koruma salayan
kresel bir a kurmak gerekiyor.7 Derin denizlerdeki ve
ak okyanuslardaki ar avlanma, yasad balklk ve
giderek yaygnlaan dier insan faaliyetlerini engellemek
iinbuart.8 Korumaaltndakialanlariingndemolu-
turmak zere her on ylda bir kez toplanan hkmetler
aras rgt Dnya Parklar Kongresi 2003te, tm okya-
FilipinlerdekiApoAdasDenizKorumaAlannda
birahingagalkaplumbaa.
Greenpeace/Gavin Newman
171
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 172
nuslarnenazyzde20-30ununbirdenizkorumaalanla-
ranadahiledilmesininerdi.9 Dieryetkililerisedaha
dagenikapsamlbirkorumayaklamnsavunarak,de-
nizlerdeki canllarn korunmas, balk tarlalar ynetimi-
nin desteklenmesi, ekosistem srelerinin gvenceye aln-
masveyeterliekolojikbalarnsrdrlmesiiindenizle-
rin yzde 50sinin koruma altna alnmas gerektiini be-
lirtti.10
Byle geni kapsaml bir almann derhal balamas
gerekiyor ama okyanuslarda bugn grlen yzde 1lik
(karadakiyzde12likoranagreokaz)korumaysa-
lamakiinbile30ylgemesigerekti.11 Buyzde1likks-
mn sadece yzde 0.1i tam anlamyla koruma altnda;
mercan resifleri, denizalt dalar ve scak su yarklar da
dahilolmakzerepekoknemliokyanusekosistemibo-
zulmalara ak halde bulunuyor.12 (Bkz. Tablo) Mercan
resiflerinin,mangrovlarn,deniztabanndakibitkilerini-
levselliinedeniylebiliminsanlar,butemelkyortamla-
rnnbirbiriylebalantlolduukoridorlarntopluhalde
korunmasnneriyor.13
Deniz koruma alanlar, deniz organizmalarnn says,
bykl, eitlilii ve verimliliinde uzun sreli ve o-
unlukladahzlartlarsalayabilir.14 12-13yldrkoru-
maalanolanBykBariyerResifininbazblgelerinde,
oltabalklarnnenbykhedefiolanmercanalabal-
nn says, koruma ncesi dneme gre nemli art gs-
terdi.15 Benzerbirekilde,birkayldrkorunanDouAf-
rikaresiflerindedeticariadannemliolanbaztrlerin
eitliliivesays,avyaplabilenalanlaraoranlaartt.16
Denizkorumaalanlar,snrlarndandarbalk,larva
veyumurtaakolacaiinevredekisulardabalktarla-
larndazenginletiriyor.17 St.LuciadakiSoufriereDeniz
YnetimiAlanndakikapalkorumablgesindeyllk
172
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 173
Tab lo
Kri tik Du rum da ki De niz Eko sis tem le ri nin Ko run ma
D ze yi
Mer can Re sif le ri Dn ya ge ne lin de ki yak la k 980 MPA, mer can
re sif le ri nin yz de 18.7si ni ko ru ma al t na al yor
ama bun la rn sa de ce yz de 1.4 hi kim se nin
gi re me di i, ta ma men ko ru ma ya aln m bl ge -
ler de bu lu nu yor; bun la rn da o u ye ter siz y -
ne tim ve uy gu la ma la rn s kn t s n e ki yor. Uz -
man lar, a r t ke ti len ba lk stok la r nn uzun va -
de li ko ru na bil me si iin dn ya da ki b tn re sif le -
rin en az yz de 30unun her ke se ka pa tl ma s n
ne ri yor.
Man grov lar Dn ya da ki man grov la rn yak la k yz de 9u
MPAlar kap sa mn da bu lu nu yor ama et ki li bir
mu ha fa za iin da ha faz la ko ru ma ge re ki yor.
De niz Bit ki le ri Hi bir MPA sa de ce de niz bit ki le ri nin ko run ma s -
na ay rl m de il; Avus tral yada ki B yk Ba ri yer
Re si fi De niz Par knda ol du u gi bi, ko run ma s
ge re ken alan lar ne ri lir ken de niz bit ki le ri de
dik ka te al na rak se im ya p l yor.
De ni zal t Bu g ne dek nis pe ten az sa y da de ni zal t da ,
Da la r de niz ko ru ma ala n ya da MPA ola rak se il di.
S cak Su Ka na da h k me ti Mart 2003te Van cou vern
Yarklar g ney ba t sn da ki En de avo ur S cak Su Ya rk la r -
n l ke nin ilk MPAs ilan ede rek, ruh sat ve onay -
l bir ara tr ma pla n ol ma dan de niz kay nak la r -
nn ka r la ma ya ca bir alan ya rat t. WWF,
Por te kiz ak la rn da ki Ku zey do u At lan tikte
Azo res ye rel y ne ti miy le i bir li i ya pa rak, nis -
pe ten s olan Lucky Stri ke ve Me nez Gwen ha -
va ya rk la r n 2002de MPA ola rak se tir di.
Kay nak: Bkz. Notlar 12
173
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 174
almannsonrasndaticaribalktrlerininbiyolojikkt-
lesikatartt.Beylsonra,bublgenindndakiyer-
lerdedebiyolojikktlelerikikat,ortalamaavda(kullan-
lankapannboyutlarnabalolarak)yzde46-90oal-
mt.18 1995tekurulanKzldenizkorumaalanlarndada
benzerbirdurumyaand:Beyllkkorumaalmasnn
ardndan,evredekibalktarlalarndatekseferdeavlanan
balkmiktaryzde60tanfazlaartgsterdi.19
Deniz koruma alanlar, belirli bir trn ar avlanma
nedeniyletketildiivebazendediptrolclyadadi-
erzararlfaaliyetlersonucundabirdoalyaamortam-
nn hasar grd durumlarda ekosistemin yaad so-
runlardahafifletebilir.Szgelimi,yokolanavc/avilikisi-
ni yeniden canlandrabilir. Yeni Zelandada bir deniz ko-
rumaalannnoluturulmasnnardndan,yzde50sinden
fazlas denizkestanelerinin beslendii plak kayalardan
oluan bir blge, byk balklarn ve kerevitlerin (deniz-
kestanesiavclar)saysnnartmassalandktansonraye-
nidenyosunlarlakapland.20
Denizkorumaalanlariklimdeiikliinin,kirliliinya
da ciddi fiziksel hasarlarn etkilerini dorudan deitire-
mezamaburadakorumayaalnanekosistemlerdierleri-
neoranladahadirenlihalegelerekolumsuzetkilerinbir
ksmnhafifletebilir.21 yitasarlanmkreselbirkoruma
alanlarabirdizisramatahtasolarakkullanlarak,ik-
limdeiikliinedeniyledalmlardeimekteolancanl
trleri iin snak oluturabilir.22 (Yine de, giderek art-
makta olan iklim deiiklii, okyanus asitlenmesi ve pek
okdenizkirliliitrnekareniyinlem,temizveyeni-
lenebilirenerjiyegeiihzlandrmakdadahilolmakze-
re,nceliklebutehditlerinortayakmasnnlemektir.)
Kresel bir deniz koruma alanlar a, iyi bir rnek
oluturmak amacyla, ak denizlerdeki byk koruma
174
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 175
alanlarn ve yaknlarnda iyi ynetilen ve gelien balk
avlamablgelerinindebulunduukyblgelerdekidaha
kk koruma alanlarn iermelidir.23 Kk ky koru-
maalanlarndakapsayanbira,yaknlardakitopluluk-
larn gelien balk tarlalarndan yararlanmasn salaya-
caktr. Yerel balklar kendi deniz kaynaklar zerinde
haksahibihalinegetirilirvekorumaalanlarnnbelirlen-
mesi srecine katkda bulunmaya davet edilirlerse, bu
alanlardahaokdestekleyeceklerdir.24 St.Luciadakide-
nizkorumaalanlarnnbaars,planlamasrecindeniti-
barenbtnpaydalarnkonuyadahiledilmesindenkay-
naklanmaktadr.25
Kresel bir koruma alanlar a; biyolojik adan
zengin olan, ok sayda hayvan ve bitkiyi barndrabi-
len,biroknadiryadaendemiktrkapsayanyerlerde
dahil olmak zere, geni kapsaml bir deniz yaamn
temsiletmelidir.26 nemliyumurtlamaveremealanla-
rn; deniz kular, kaplumbaalar ve deniz memelileri
gibihavasoluyansuhayvanlarasndannemliyerle-
ri;insanlarnfaaliyetleriyletehditedilenyadazararg-
renblgelerikorumakdabyknemtar.Sonolarak,
ak denizlerde, ykseli blgeleri ya da okyanuslarn
birlemenoktalargibibazblgelerdeyksekverimli-
likleri nedeniyle korunmay hak eder. Bu tr alanlarn
snrlartamolarakbelirlideilsehkmetlerbelirlenen
korumaalanlarnnkonumlarhakkndabalkfilolar-
n bilgilendirmek amacyla uydu teknolojilerinden ya-
rarlanabilir.27 Yan-av olma tehlikesi yaayan okyanus
ar gmen kaplumbaalar, kular ve dier hayvanlar
iin de geici ve/veya hareketli koruma alanlar olutu-
rulabilir.28
Tamanlamylakorumayaalnmdenizalanlarkavra-
mhemgelimekteolanhemdesanayilemilkelerdegi-
175
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 176
derekdahafazlakabulgryor.FijidekiBykDenizRe-
sifinin yerel kabile reisleri Kasm 2005te hi kimsenin
girmesineizinverilmeyen5daimitabublgeoluturdu;
bu,lkenin2020ylnakadarFijisularnnyzde30unu
korumaya alma hedefine ynelik nemli bir admd.29
2006daabd BakanGeorgeW.BushHawaiiaklarn-
da,yaklak363binkilometrekareylednyannenbyk
deniz koruma alannn (nispeten dokunulmam mercan
resiflerinidekapsayacakekilde)oluturulmasnaizinver-
di.30 Avrupadaeitliblgeselanlamalarla,Baltk,Akde-
nizveKuzeydouAtlantiktempa alarkurulmasars
yapldamauygulamasrecibugnedekokariledi.31
abdehazrlanmaktaolanyenidenizkorumayasasyrr-
legirdiinde,blgeselsulardahadabykbirkoruma
altnaalnabilir.32
Kresel anlamda, 2002 Dnya Srdrlebilir Kalkn-
ma Zirvesinin Uygulama Plannda, okyanuslar koru-
makveynetmekiin2012yekadarkreselbirmpa a
oluturulmasna ynelik bir anlama da yer alyordu.33
2004te Biyolojik eitlilik Anlamasnn (cbd) taraflar
daszkonusuzamaniindebylebirakurulmasnka-
buletti.34 Fakatnecdb nedelkelerinakdenizlerdeki
hakvesorumluluklarndzenleyenennemliuluslararas
anlama konumundaki Birlemi Milletler Deniz Yasas
Anlamas (unclos) mevcut erevede bu a hayata ge-
irmekiinbirmekanizmasunuyor.
Ak De niz ler de Hak ka ni yet li ve Sr d r le bi lir Bir
Y ne tim Sa la mak
Kresel bir deniz koruma alanlar an hayata geir-
mekiingerekliynetmeliklerisalamannveakdeniz-
lerde halen sregelen dzensiz faaliyetleri gzlemlemenin
176
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 177
biryoludaunclos kapsamndayenibiruygulamaanla-
masoluturmaktr.35 unclos lkeleresadeceokyanuslar
kullanmahakksunmaklakalmayp,bulkelerindenizleri
korumakiinnlemleralmasndazorunluklyor.36 D-
zenlemelerdekiyasalaklarkapatmakiinbtncl,n-
lemedayalveekosistemleriesasalanbirynetimanlay-
n benimseyerek, ulusal yasalarn kapsam dnda olan
denizlerinkorunmasnvesrdrlebilirynetiminisala-
makgerekiyor.
Yenibirunclos akdenizanlamasakdenizleri
korumayaynelikresmibiryetkeoluturacakveakde-
nizynetiimindekiboluklardolduracaktr.Buanlama,
unclosunbazmaddeleriniuygulamayakoymayhedef-
leyenBMBalkStoklarAnlamasmodelalnarakhazr-
lanabilir. unclos kapsamnda byle bir uygulama anla-
mas hazrlamann pek ok avantaj olacaktr, nk an-
lamann geni kapsaml faaliyet alan zaten denizlerdeki
biyolojikeitliliietkileyenhemenhemenbtnfaaliyet-
leriieriyor,ayrcabalaycbirihtilafzmemekanizma-
ssunuyor.
Buanlama,bakapekokfaydannyansraunlar
dasalayabilir:
Ekosistemtabanlynetimvenlemilkelerinedayana-
rakakdenizlerdekibiyolojikeitliliikorumayay-
nelik net bir grevlendirme yapmak ve yasal bir so-
rumlulukyklemek;
Ak denizlerdeki insan faaliyetlerini izlemek, denetle-
mekvegzlemlemekiinetkilibirmerkezisistemkur-
mak ve bu faaliyetlerin uluslararas hukuka uygunlu-
unusalayacakyasalgcesahipolmak;
Ak denizlerdeki koruma alanlarnn belirlenmesi,
seimi,oluturulmasveynetimiiinnetynergeler
izmek;
177
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 178
Akdenizlerdeherhangibirbiyolojikincelemefaaliye-
tinin onaylanmasndan nce evresel etki deerlendir-
mesininyaplmasnzorunluklmak;
Kamuya ak bir canl trleri listesi oluturarak ak
denizlerdekibiyolojikeitlilikileilgilibilgilerinpayla-
lmasnteviketmek.37
Bylebiranlamann,akdenizlerdearavlanmave
zararl avlanma uygulamalarndan deniz kirlilii ve iklim
deiikliine kadar pek ok tehdidi nlemeye ynelik di-
erabalarladadesteklenmesigerekir.Szgelimiokyanus-
larda,sonderecezararlolandiptrolclndenkoruna-
bilensadecebirkablgebulunuyor.Bazlkeler,denizbi-
limcilerin ve evre rgtlerinin de desteiyle, Birlemi
Milletlerin ak denizlerde trolcle kar moratoryum
ilan etmesi iin lobi yapyor. Yasal adan balayc bir
uluslararasanlamahemhassasdenizekosistemleriniko-
rumayayardmcolacak,hemdebublgelerdeuygunbi-
limseldeerlendirmelerinyaplmasveetkilisiyasizm-
lerbulunmasiinzamantanyacaktr.38 2005tebm Genel
Sekreterliidanmankurulularndanbirisi,kreselba-
lklk yetkililerin, trolcl 2006ya kadar ak deniz-
lerdeve2010akadardakreselanlamdatamamenkal-
drmakonusundaanlamayavarmasntavsiyeetti.39
Aralk 2006da bm Genel Kurulu, hassas derin deniz
ekosistemlerinin ak denizlerdeki dip trolclnn za-
rarlarnakarkorunmasiinnlemleralnmasgerektii-
ni kabul etti.40 Bu blgelerde trolclk yapan gemilere
bandraverenlkelerevederindenizbalktarlalarny-
netme yetkisine sahip blgesel balklk rgtlerine, has-
sas ekosistemlerin korunmasn salamak zere bu faali-
yetleridzenesokmaykmllgetirildi.bminbuka-
rarnn yrrle girmesinden sonra, blgesel Antarktika
Den iz Canl Kayn akl ar n n Kor unm as Kom isy on u
178
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 179
(ccamlr), Antarktikann evresindeki Gney Okyanu-
sunda dip trolcln yasaklad.41 Yine de derin deniz
ortamlarnnyeterliekildekorunmasiinbunlemlerin
hayatageirilmesigerekiyor.
Adil ve Sr d r le bi lir Ba lk Tar la la r
Yeterlibalkstoklarsalamannvedenizlerdekibiyolo-
jikeitliliikorumanndierbirtemelunsuruda,uluslar-
arasbalkticaretindeserbestlemeyeynelikeilimieleal-
maktr.42 DnyaTicaretrgtnn(wto)ksasrence
yaptticaretgrmelerininDohaTurundabalkihra
eden sanayilemi lkelerden bazlar, gmrk vergilerini
sfrlayacaklarvegelimekteolanlkelerdendeaynuygu-
lamay bekleyecekleri bir sfra sfr senaryosu nerdi-
ler.43 Fakatgmrkvergilerigenelliklegelimekteolanl-
kelerinyerelbalksanayilerinikorumakiinellerindeka-
lan son siyasi aratr; Afrika, Pasifik ve Karayiplerdeki
pekoklke,bylebirserbestlemeninhayatagemesiha-
lindemevcutticaretavantajlarnkaybetmektenkorkuyor.
EkonomikbirliiveKalknmaTekilat(oecd)2003
tarihli bir almasnda, balk ticaretinin yaygn biimde
serbestlemesihalindehembalkstoklarnnartketile-
ceihemdeihracatveithalatlkelerdeavmiktarnn
azalaca ngrsnde bulundu.44 oecd ayrca gmrk
vergilerininazaltlmasnnbalkiftliklerindekiretimiar-
tracan, bylece yem haline getirilecek balklar iin de
rekabetinartacanbelirtti.Ticariserbestleme,gelimek-
teolanlkelerinsularnihracatyabancfilolaradaaa-
rakaravlanma,stoklarndmesivedenizlerdekibiyo-
lojikeitliliinazalmasgibisorunlarayolaabilir.Genel
anlamdabalkticaretindekiserbestlemesadecesanayile-
mi,balkihraedenvednyadakibalkstoklarnnzeri-
179
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 180
negiderekdahabykbirbaskyaratanbiravulkenin
iineyarayacaktr.45
Temmuz 2006da dnya ticaret grmelerinin Doha
Turutamamenaskyaalnd;grmelerartksadecegay-
ri resmi ekilde devam ediyor. Bu durum, balk ve balk
rnlerine ilikin tartmalar wto kapsam dna kar-
makveticarikarlarnegemenolmad,evreselkaygla-
rndahafazlapaylalabileceidierok-taraflortamlara
tamakiinfrsatyaratyor.Buortamlararasndabm Ba-
lkStoklarAnlamas,bm GdaveTarmTekilat(fao)
Sorumluluk Sahibi Balklk in Davran Kurallar,
Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi Uygulama Plan
yer alyor. Bu uluslararas aralar tm dnyada benimse-
nipuygulananakadar,wto yelerininbalkticaretinida-
hadaserbestletirmeyealmassonderecesorumsuzbir
davranolacaktr.
Galle-SriLankadakibalkpazarndagnnhaslat.
Mic ha el Ren ner
180
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 181
Hkmetlerfazladanavkapasitesine,aravlanmaya,
srdrlemez balklk uygulamalarna katkda bulunan
zararlteviklerideaamaaamakaldrmakonusundaan-
lamayavarmaldr.Balklksektrheryltahminen30-
34milyardolarddestekalyor;bunun20milyar,filola-
rn kapasitelerinin zerinde avlanmasn salayan tekne
yapm,ekipman,yaktvedieriletmemaliyetlerinehar-
canyor.46 wto,balklaverilenteviklereilikinulusla-
raras kurallarn yenilemeye ynelik grmeler yapyor;
byleceilkkezdoaykorumakayglarbelirlibirkonuda
ticari grmeler yaplmasna yol am oluyor.47 Gr-
melerbaarylasonulanrsa,denizlerdekibalklaveri-
lenzararlteviklergeniaptayasaklanabilir.48 FakatGre-
enpeacegibibazeletireluzmanlar,butrtartmalariin
wtonundeil,bm BiyolojikeitlilikAnlamasnndaha
uygunbirplatformolduunu,nkbukuruluunticarete
deil,biyolojikeitliliinkorunmasvesrdrlebilirkul-
lanmnaodaklandnbelirtiyor.49
Bu konuda alnabilecek nlemlerden birisi, sanayile-
milkeleringelimekteolanlkelerinsularndabalkav-
lamasnaizinverenhakszvesrdrlemezbalklkan-
lamalarn sona erdirmek. Bu tr uzak sulara eriim an-
lamalargenellikle,zelirketlerilezamanzamanrvet
eiliminde olan hkmetler arasndaki hatr-gnl an-
lamalaroluyor.50 Pasifiktekitonbalavclolayndaki
gibi, yabanc filolarn avlanmak iin lkelere dedikleri
cret(eriimbedelleriveruhsatlariin),balklarntahmini
2milyardolaraulaandeerininsadeceyzde5ineveya
dahadaaznadenkgeliyor.51 Kylkeleridahaadilanla-
malaryaparakkaynaklarnsrdrlebilirekildeynete-
bilir,srekligeimkaynavegelirsalayabilir,doalkay-
naklarnnekonomikvetoplumsalfaydalarndantaman-
lamylayararlanabilirler.
181
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 182
AvustralyaileYeniZelandaarasndakiTasmanDenizininuluslararas
sularndayaplanderindeniztrolndeaslhedefolanturuncuPasifik
levreindenokdahafazlasaydayan-av(denizyldzlardahil)alarataklyor.
Greenpeace/Roger Grace
Hemkylardahemdederindenizlerdeyasad,kayt-
dvedzenlemed(uu)balklkkonusundadadaha
gl bir kresel aba gerekiyor. Hkmetler limanlarn
ve pazarlarn bu tr balklara ve balklara kapatmal,
uu balkldestekleyenirketleraleyhinedavaamal,
rahatlkla alnabilen bandralar yasad ilan etmeli. Ha-
len yrrlkte olan baz uluslararas anlamalar (fao
UyumAnlamas,bm BalkStoklarAnlamas,limande-
netimi iin fao modeli, uu balkl nlemeye, caydr-
mayaveortadankaldrmayaynelikuluslararasfao pla-
ndadahilolmakzere)doruekildeuygulansa,uu ba-
lkla kar geni kapsaml ve etkili nlemler salaya-
caktr.Dierzmlerdeakdenizlerdealanbtnge-
miler iin merkezi izleme, denetim ve uyum yetkili kuru-
lular oluturmak ve srdrlebilir deniz rnleri politi-
182
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 183
kalarnnbenimsenmesiiin(denizrnlerininbatanso-
na izlenmesi de dahil) deniz rnleri satclaryla ibirlii
yapmakolabilir.52
De niz Ku la r, Kap lum ba a lar ve De niz Me me li le ri -
nin Yan-Av Ol ma s n Azalt mak
uu balklklamcadeleetmek,dzensizveilkesizba-
lklk faaliyetlerini en aza indirerek ok ciddi bir sorun
olan yan-avlar da azaltabilir.53 Deniz kularnn yan-av
olarak alara taklmasn azaltma konusunda baars ka-
ntlanmdiernlemlerarasnda,kularkorkutmakze-
re gemilerin k tarafndan kancalarn suya girdii yerlere
renkli klar yerletirmek; paraketelerin suya daha hzl
batmas iin arlk eklemek; yemli oltalar gece atarak,
tpleriindensualtnagndererek,yemlerimaviyeboya-
yarak balk avn daha az grnr hale getirmek yer al-
yor.54 Kanada,Japonyaveabd,KuzeyPasifiktekiparake-
tebalklndadenizkularnnlmoranlarnazaltmak
iineitliyntemlerkullanyorlar;fakatin,Kore,Meksi-
ka,RusyaveTayvandabutrdzenlemelerbulunmuyor
vepekokGneyOkyanusufilosudabuyntemleriyais-
tikrarszbiimdekullanyoryadahikullanmyor.55
1998defao,paraketebalklndadenizkularnn
kazaraavlanmasnazaltmakiinUluslararasEylemPla-
n (poa-seabrds) oluturdu.56 Gnllle dayal bu
programkatlmclkeleri,paraketebalklnnyapld-
lkelerdedenizkuuyan-avlarnnbirsorunhalinegel-
dii yerleri belirlemek, bunu azaltmak iin ulusal bir ey-
lemplangelitirmek,uyguniyiletirmenlemlerisemek
konusundayreklendirmeyihedefliyor.Ayrca2006dan-
giltereKraliyetKularKorumaTopluluuveBirdLifeIn-
ternationalrgt,paraketebalklarnyan-avlarazalt-
183
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 184
ma yntemleri konusunda eitmek iin Albatros Grev
Grubunu kurdu.57 Blgesel balklk rgtleri de yan-
avlarkonusundanemliroloynayabilir;amaneyazkki
buzamanakadarsadeceAntarktikaDenizCanlKaynak-
larnnKorunmasKomisyonu(ccamlr)bukonudageni
kapsaml nlemler ald.58 Anlama kapsamndaki alanda
deniz kularnn yan-av olarak ld vakalar 1997de
6.589iken2003tesadece15oldu.
Denizmemelilerininkazaraavlanmasyadaalarado-
lanmas sorunlaryla mcadele etmek iin de daha fazla
abaharcamakgerekiyor.Hayvanlarnavtakmlarngr-
meleriniyadayzerekkamalarnsalayanseslialarmlar
MaineKrfeziveKuzeyPasifikteieyarad.59 Dnemsel
alankapatma(hayvanlarngmevsimindeavblgelerini
geiciolarakkullanmakapatma)yntemideYeniZelan-
dada tkenme tehlikesi yaayan beyaz bal yunuslarn
kazara ldrlmesini epeyce engelledi. Dier nlemler
arasnda,kkdenizmemelilerininalarnzerindeny-
zebilmesi iin alarn tepesine arlk yerletirmek, canl
hayvanlarhemensuyaatmak,balklkgereleriniyada
uygulamalarndeitirmekyeralyor.60
Deniz memelilerinin yan-av olarak yakalanmas soru-
nuuluslararasdzeydeBaltkDeniziveKuzeyDenizinin
KkDenizMemelileriniKorumaAnlamas,DouPa-
sifikte Uluslararas Yunus Koruma Program Anlamas,
Uluslararas Balina Avcl Komisyonu kapsamnda ele
alnyor.61 2002de wwfnin desteiyle kurulan Yan-Av
OlanDenizMemelileriKaynakMerkezi,lmoranlarn
azaltmakiinlkelerinulusaleylemplanlarbenimsemesi-
nineriyor.62 Aralk2005tewwf tehlikedekiva qui ta do-
muzbalnnyaadalanlardaalarnvekaridestrolleri-
nin kullanlmasn engellemek iin Meksika hkmetiyle
ibirliiyapt.63
184
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 185
abd DenizMemelileriniKorumaYasas,bucanllarn
kazara ldrlmesini sfrlamay hedefliyor.64 Yunuslara
dokunmayantonbalaviinalnanyenilikinlemler
sayesinde(avtakmlarnnveagermeyntemlerininde-
itirilmesi,dalglarnaataklanyunuslarelleriylekur-
tarmas gibi), 1986da 133 bin olan yunus lmleri
1998de2bininaltnadt.65 Fakatnfusasndanba-
knca bu rakamn yksek grnmemesine karn, yunus
nfusu henz eski haline dnmedi.66 Uzun sreli avlarn
ve yunuslarn sk sk yakalanmasnn kronik etkileri, bu
memelilerinremebecerisiniolumsuzetkiliyorolabilir.
abddedenizkaplumbaalarnnkazaraavlanmasso-
runu,karidestrolclndekaplumbaakarmaaletleri-
nin(ted)kullanmnnzorunluhalegelmesiylezld.67
tedlerabdyekaridesihraeden15lkededekullanl-
yor. Bu uygulama eitli Amerikan resmi kurulular ve
Amerika Ktalar Aras Deniz Kaplumbaalarn Koruma
Anlamas(Amerikaktalarndakilkelerindenizkaplum-
baalaryararnauygulamalaryapmasiinyasalereve
salayanbiranlama)tarafndanyrtlyor.68ted prog-
ramlarnn yan-avlar azaltma konusunda birer baar
yksolaraktanmlanmasnakarn,busistemeuyma-
yanlar hl var.69 Parakete balklnda da deniz kap-
lumbaalarnkoruyacakyntemlergelitirmekiindaha
fazlaaratrmayaplmasgerekiyor.70
De niz rn le ri T ke ti ci le ri ni ve Ba lk ift lik le ri ni
He def le mek
Hkmetler aras, hatta ulusal programlarn uygulan-
masbazenzorolduuiin,bunlaraparalelolarak,aa-
danyukaryailerleyen(srdrlebilirdenizrnleriiin
tketicilerdetalepyaratacak)biryaklamdadahabilinli
185
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 186
balklkuygulamalarntevikedebilir.71 Bunuyapmann
yollarndan biri, reticilerin balklarn nerede ve nasl av-
landngsterendenizrnlerietiketlerikullanmasnzo-
runluklmak.Szgelimingilteredekispermarketlerzin-
ciri Waitrose artk taze balk tezgahlarnda satt btn
denizrnlerininkkenlerihakkndabilgiveriyor.72 irket
avlanmayntemlerindenyadasrdrlebilirliindenku-
kuduyduuAtlantikklbal,mersinbalrnleri,k-
pekbalveturuncuPasifiklevreinisatmyor;ayrcayas-
sbalklarvekaridesleriavlamayaynelikzararlbirdip
trololanbimtrolileavlanmbtnrnleri2007so-
nunakadarraflarndantamamenkaldrd.73
DnyannenbykgdasatcWal-Mart,denizrn-
leripiyasaszerindebyketkiyaratabilecekbirkararla,
3-5yliindeKuzeyAmerikadasadecemsc sertifikalta-
zevedondurulmubalklarsatacanaklad.74 Merkezi
Londradabulunanvesrdrlebilirbalklnennem-
liyetkililerindenolanDenizYnetimiKonseyi(msc),dn-
yagenelinde20denfazlabalktarlasnasertifikaverdive
600 akn srdrlebilir kkenli deniz rnne mavi
eko-etiketinikullanmayetkisisundu.75 Bunaramen,Ni-
san2007itibaryladnyadakidoalbalktarlalarnnsa-
deceyzde6s(saysalolarak)msc programnakatlm-
t.76 Denizrnlerineynelikkreseltalebinartmayade-
vamettiidnlrse,reticilerivetketicilerisrdrle-
bilirdenizrnlerinidesteklemeyeteviketmekiindaha
pekokadmatlmasgerekiyor.
Fakat deniz rnlerinin etiketlenmesi aldatc olabilir.
Szgelimi,hembalklksanayiihemdehkmetlerift-
likbalklarn,balktarlalarnntkenmesininlemeyey-
neliksrdrlebilirbirzmolaraktanttlar.Oysaot-
larlabeslenenkabukludenizcanllarnnyetitirildiibaz
iftliklervetatlsuiftlikleridnda,balkretimtesisleri-
186
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 187
ninou,yemolarakkullandklarbalklarnedeniylear
avlanmasorununudahadaartryor.77
Hkmetlervesektr,balkretimiftliklerininolum-
suz etkilerini azaltmak zere, otobur iftlik balklarnn
retiminivebalkyemi,balkyayerinebitkiselyemlerin
kullanlmasndestekleyebilir.78 Hkmetler,sulakalanlar
vemangrovlargibikyekosistemlerinikorumakiin,ba-
lkiftliklerininyerleriyleilgiliyasaldzenlemelergetirebi-
lir.Ayrcaekolojikadanzararlbalkiftliklerineverilen
teviklerkesilebilir,iftlikteyetitirilenbalktrlerinindo-
al ortamlara szmasn azaltmak iin cezalar verilebilir.
iftliklerdenkaynaklananatksular,yemvesukaynakla-
rndahaverimlikullanan,maliyetleridren,verimlilii
artranentegresistemlerleazaltlabilir.79
De niz Kir li li iy le Sa va mak
Denizkirliliininpekoknedeniniortadankaldrmak
iin de ok sayda alma yapmak gerekiyor. Mays
2004teyrrlegirenStockholmKalcOrganikKirleti-
ciler (pop) Anlamas, hkmetleri dioksinler ve poliklor
bifeniller(pcb)gibibelirlikalckimyasallarnsalmnor-
tadankaldrmakyadaazaltmakiinnlemleralmayazo-
runlututuyor.80 Amabuanlama,denizcanllarnzehirle-
me olasl bulunan bromlu alev geciktiricileri kapsam-
yor(bugnedekbukimyasallarntekbireidininlisteye
alnmas nerildi, bir bakas da inceleme altnda).81 Bu
maddelerinbazlarAvrupa,in,Japonyaveabddeulu-
salyadablgeseldzeydedzenlemeyetabitutuluyorfa-
katnndesonundakreselanlamdahareketegemekge-
rekecek.82 Neyazkki,oksaydapopninkullanmdn-
yagenelindeaamaaamadurdurulsada,rnlerdensz-
maya ve doada kalmaya devam edecekleri iin, yllarca
srecekbirmirasbrakacaklar.
187
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 188
KuzeydouAtlantikDenizleriniKorumaKomisyonu
(ospar)yeleri1998dekimyasalkirlilii nlemeyey-
neliknemlibiradmatarak,btnzararlmaddelerin
denizlere boaltlmasn ve salmn 2020 ylna kadar
durdurmaya karar verdi.83 O zamandan bu yana, yay-
gn kullanlan bromlu alev geciktiriciler dahil olmak
zere, ospar tarafndan ncelikli olarak tanmlanan
tehlikelimaddelerinlistesi12den40aknbirrakama
ulat.84
Fakat ksmen Avrupada daha kat kimyasal dzenle-
meler getirmeye ynelik paralel almalar nedeniyle, bu
kararn uygulanma sreci ar iledi. Aralk 2006da an-
lamayavarlanyenireach (KimyasalKayd,Deerlendi-
rilmesivezni)yasas,kantykmllnhkmetler-
den alp sektr temsilcilerine veriyor ve irketlerin daha
gvenlialternatiflerolduusreceentehlikelikimyasallar
yer in e bak al ar n kull anm as n zor unl u kl y or. 85
reachin uygulamada ne kadar etkili olacann (ve
osparnkimyasalkirlilikhedefineulamayayetecekara-
larsunupsunamayacann)belirsizliinekarn,buyasa
nemlibiradmsimgeliyor.
ospar,kimyasallaraynelikhedefininyansra,radyo-
aktifkirliliklemcadeleiindebirnlemstratejisibenim-
sedi.86 Yaptanlamaylaradyoaktifmaddelerindenizlere
boaltlmasnvesalmn2020ylnakadaraamaaama
venemlildeazaltmayhedefliyor;nihaihedefisebu-
nu sfr seviyesine yaklatrmak. Ama Kuzey Avrupada
uzunsredirihtilafkonusuolannkleeryaktyenideni-
leme tesislerinin atklarnn boaltlmaya devam etmesi
(zamanzamandaartmas)nedeniyleburadadaancaks-
nrlbiruygulamaszkonusuolabiliyor.87 Sonuolarak,
politika ya da uygulamalardaki radikal deiikliklerden
ok, mevcut nkleer tesisler mrlerini tamamladklarn-
188
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 189
dagerekanlamdailerlemekaydedilecek.Busrada,Ku-
zeydou Atlantikteki deniz ekosistemlerinin radyoaktif
kirliliiartmayadevamedecek.
Petrol kirlilii konusunda ise, Uluslararas Denizcilik
rgt1995ylnda,tekteknelipetroltankerlerinindn-
ya genelinde aama aama kaldrlmasna ilikin bir d-
zenleme getirdi.88 Bugn evre rgtleri, tanker kazalar-
nnnedenolduuhasarntankersahiplerindenyneticile-
re, gemi operatrlerinden yk kiralayanlara ya da mal
sahiplerine kadar ilgili her kesim tarafndan tamamen ve
snrszykmllkerevesindedenmesinitalepediyor.
Amapetrolszntlarnnyaydzehirveyeniyeniortaya
kaniklimdeiikliitehdidinedeniyle,petrolnkullanl-
masnn hzla ve aamalar halinde kaldrlmas ve temiz,
yenilenebilirenerjiyegeilmesigerekiyor.Dahasrdrle-
bilir tarm yntemlerinin de benimsenmesiyle birlikte, bu
nlemler kylara szan besinleri azaltacak, l blgelerin
yaylmasnyavalatacak,sonundabukteilimitersine
evirecektir.89
eitli kresel, uluslararas ve ulusal giriimler okya-
nuslaratklardankorumayhedefliyor.Bunlarnengeni
kapsamllarndan birisi olan Uluslararas Gemi Kaynakl
KirliliinlemeAnlamas(marpol)122lketarafndan
onayland;anlama,gemilerdendenizepveplastikmal-
zemelerinatlmasnyasaklyor.90 marpolundenizlerdeki
atksorununuazalttnailikinbazkantlarvaramabu
atklarn byk blm karadan kaynakland iin, an-
lama dnyann her yerinde uygulansa bile denizde yine
atklarolacaktr.91
Denizlerdeki atklara ynelik dier nlemler ise elle
temizlemealmalar,yetersizsanayiuygulamalarnede-
niyleoluanatklarnlemekampanyalar,rencilerve
genel anlamda halk iin eitim programlarndan oluu-
189
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 190
yor. Fakat sonu olarak denizlerdeki atk sorununu
azaltmak iin, atk retimini, yeniden kullanm ve geri
dnmkapsayanbirsfratkstratejisi,reticibi-
lincivedoayadosttasarmlargerekiyor.
Ge le cek
Okyanuslarmznkarmakekolojikyapsndanre-
neceimizokeyvar.Amahkmetlervedierpayda-
lar,denizpolitikalarnnvefaaliyetlerininmerkezindeko-
rumaalmalarnnolmasnsalamakiinyeterlibilgiye
sahip. Dnyadaki okyanuslarn durumunun son yllarda
hzlaktlemesinekarn,buolumsuzeilimlerintersine
evrilebileceineilikinbilimselkantlardagiderekoa-
FilipinlerdekiApoAdas
DenizKorumaAlannda
birtristavritsrs.
Greenpeace/Gavin
Newman
190
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 191
lyor.Byklekli,tamanlamylakorumaaltndaalan-
larn oluturulmasna ve evre sularn srdrlebilir y-
netimine dayal bir ekosistem yaklamn uygulanmas,
okyanuslarmzn saln ve canlln yeniden kazan-
mas ve pek ok kysal topluluun geim kaynaklarn
korumalarasndanbyknemtayor.
Denizlerdekipekokcanltrn(enbykbalinalar-
danenkkplanktonlarakadar)korumaksadecesula-
rn sal iin deil, bizim iin de gerekli. Acil nlemler
alnmazsa,geleceknesillerokyanuslarnuluslararassula-
rndaki,yanielimizdekalanenbykkreselortakdee-
rimizdekiyaamgrmeyadabununkeyfinisrmefrsat-
nkaracak.
191
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 192
192
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 193
NOTLAR
OKYANUSLARDAKETLLK
(Sayfa113-128)
1 Birlemi Milletler evre Program (United Nations Environment
Programme - UNEP), Glo bal Bi odi ver sity As sess ment (Nairobi:
1995); Ronald K. ODor, The Unk nown Oce an: The Ba se li ne Re -
port of the Cen sus of Ma ri ne Li fe Re se arch Prog ram (Washington,
DC:ConsortiumforOceanographicResearchandEducation,2003),
s.25.
2 J.S. Gray, Marine Biodiversity: Patterns, Threats and Conservation
Needs,Bi odi ver sity and Con ser va ti on,say6(1997),s.153-75.
3 UNEP,a.g.e.,not1.
4 UNEP, Ecosy stems and Bi odi ver sity in De ep Wa ters and High Se as,
UNEP Blgesel Deniz Rapor ve Aratrmalar No. 178 (Nairobi:
2006).
5 J.F.Grassle,Deep-seaBenthicBiodiversity,Bi os ci en ce,say41,no.
7(1991),s.464-69.
6 UNEP,a.g.e.,not4,s.14;J.D.GageveP.A.Tyler,De ep Se a Bio logy:
A Na tu ral His tory of Or ga nisms at the De ep-Se a Flo or (Cambridge,
ngiltere:CambridgeUniversityPress,2001);2.650rakamkonusun-
dabkz.J.A.Koslow,A.WilliamsveJ.R.Paxton,Howmanydemer-
salfishspeciesinthedeepsea?Atestofamethodtoextrapolatefrom
local to global diversity, Bi odi ver sity and Con ser va ti on, say 6
(1997),s.1523-32.
7 GageveTyler,a.g.e.,not6.
8 Gray,a.g.e.,not2.
9 A.D.Rogers,Thebiologyofseamounts,Ad van ces in Ma ri ne Bio -
logy,say30(1994),s.305-50;230rakamkonusundabkz.Seamo-
unts Online, elektronik veritaban, http://seamounts.sdsc.edu, ziyaret
tarihi1Austos2007;50binrakamkonusundabkz.A.Kitchingman
veS.Lai,Inferencesonpotentialseamontlocationsfrommid-resolu-
tionbathymetricdata,T.MoratoveD.Pauly,ed.,Se amo unts: Bi odi -
ver sity and Fis he ri es,BalklkMerkeziAratrmaRaporlar,say12,
no.5(2004).
10 J.A.Koslowvedierleri,Seamountbenthicmacrofaunaoffsouthern
Tasmania: community structure and impacts of trawling, Ma ri ne
193
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 194
Eco logy Prog ress Se ri es, say 213 (2001), s. 111-25; K. Stocks, Se-
amountinvertebrates:compositionandvulnerabilitytofishing,Mo-
ratovePauly,a.g.e.,not9.
11 Stocks,a.g.e.,not10.
12 Bykmiktardabirikmekonusundabkz.Rogers,a.g.e.,not9;F.Fock
vedierleri,Biodiversityandspecies-environmentrelationshipsofthe
demersalfishassemblageattheGreatMeteorSeamount(subtropical
NEAtlantic)sampledbydifferenttrawls,Ma ri ne Bio logy,say141
(2002),s.185-99;263trkonusundabkz.D.M.Traceyvedierleri,
Fish species composition on seamounts and adjacent slope in New
Zealandwaters,New Zea land Jo ur nal of Ma ri ne and Fresh wa ter Re -
se arch,say38(2004),s.163-82.
13 Stocks,a.g.e.,not10.
14 K.Stocks,Seamountsonline:Anonlineresourcefordataonthebi-
odiversityofseamounts,MoratovePauly,a.g.e.,not9.
15 Koslowvedierleri,a.g.e.,not10.
16 Denizalt dalar grnrde ok sayda endemik tr barndryor
amaszkonusutrlerinokyanuslarnbakayerlerindedevarolupol-
madnbilmekhenzimkansz.Stocks,a.g.e.,not10,s.20;YeniKa-
ledonyakonusundabkz.B.R.RicherdeForges,J.A.KoslowveG.C.B.
Poore,Diversityandendemismofthebenthicseamountfaunainthe
southwestPacific,Na tu re,22Haziran2000,s.944-47.
17 Stocks,a.g.e.,not10;Koslowvedierleri,a.g.e.,not10.
18 P.A.JohnstonveD.Santillo,Conservationofseamountecosystems:
Applicationofamarineprotectedareasconcept,Arc hi ve of Fis hery
and Ma ri ne Re se arch,say51,no.1-3(2004),s.305-19.
19 A.g.y.
20 Koslowvedierleri,a.g.e.,not10.
21 GageveTyler,a.g.e.,not6.
22 C.T.S. Little ve R.C. Vrijenhoek, Are hydrothermal vent animals li-
ving fossils?, Trends in Eco logy and Evo lu ti on, say 18, no. 11
(2003),s.582-88.
23 E.Ramirez-Llodra,T.M.ShankveC.R.German,Biodiversityandbi-
ogeography of hydrothermal vent species: Thirty years of discovery
andinvestigations,Oce anog raphy,say20,no.1(2007),s.30-41.
24 LittleveVrijenhoek,a.g.e.,not22;CensusofMarineLife,Extreme
Life, Marine Style, Highlights 2006 Ocean Census, basn blteni
(Washington,DC:10Aralk2006).
25 Ramirez-Llodra,ShankveGerman,a.g.e.,not23.
26 GageveTyler,a.g.e.,not6.
27 LittleveVrijenhoek,a.g.e.,not22.
28 GageveTyler,a.g.e.,not6.
194
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 195
29 Mikroplarkonusundabkz.L.Glowka,Puttingmarinescientificrese-
archonasustainablefootingathydrothermalvents,Ma ri ne Po licy,
say 27: (2003), s. 303-12; balklar konusunda bkz. M. Biscoito ve
dierleri,Fishesfromthehydrothermalventsandcoldseeps-Anup-
date,Ca hi ers de Bi olo gi e Ma ri ne,say43(2002),s.359-62.
30 Glowka,a.g.e.,not29.
31 K.Heilman,NautilusOneStepClosertoUnderseaMining,resour-
ceinvestor.com, 4 Ekim 2006, www.resourceinvestor.com/pebb-
le.asp?relid=24459.
32 Glowka,a.g.e.,not29.
33 Greenpeace International, Bi op ros pec ting in the De ep Se a (Amster-
dam:Kasm2005).
34 D.Malakoff,Newtoolsrevealtreasuresatoceanhotspots,Sci en ce,
say304,no.5674(2004),s.1104-05.
35 J.Paramovedierleri,Relationshipbetweenabundanceofsmallpela-
gicfishesandenvironmentalfactorsintheColombianCarribbeanSea:
Ananalysisbasedonhydroacousticinformation,Aqua tic Li ving Re -
so ur ces, say 16 (2003), s. 239-45; D. Pauly ve V. Christensen, Pri-
maryproductionrequiredtosustainglobalfisheries,Na tu re,16Mart
1995,s.255-57;T.M.Wardvedierleri,Pelagicecologyofanorthern
boundary current system: effects of upwelling on the production and
distributionofsardine(Sar di nops sa gax),anchovy(En grau lis aus tra lis)
andsouthernbluefintuna(Thun nus mac co yi i)intheGreatAustrailian
Bight,Fis he ri es Oce anog raphy,say15,no.3(2006),s.191-207.
36 Dnya Korunma Birlii (World Conservation Union - ucn), High
SeasMarineProtectedAreas,Parks,say15,no.3(2005),s.48-55.
37 A.g.y.
38 M.D.Spalding,C.RaviliousveE.P.Green,World At las of Co ral Re efs,
UNEPDnyaKorumaalmalarzlemeMerkezinde(UNEPWorld
Conservation Monitoring Centre - WCMC) hazrlanmtr (Berkeley,
CA:UniversityofCaliforniaPress,2001).
39 C.Birkeland,Introduction,C.Birkeland,ed.,Li fe and De ath of Co -
ral Re efs (Toronto:ChapmanandHall,1997),s.1-12.
40 UNEP,a.g.e.,not1.
41 K.P. Sebens, Biodiversity of coral reefs: what are we losing and
why?,Ame ri can Zo olo gist,say34(1994),s.115-33.
42 100bintahminikonusundabkz.Spalding,RaviliousveGreen,a.g.e.,
not38;1ila3milyonkonusundabkz.W.H.Adeyvedierleri,Coral
reefs:endangered,biodiverse,geneticresources,C.Sheppard,ed.,Se -
as at the Mil len ni um: An En vi ron men tal Eva lu ati on. Vo lu me II I, Glo -
bal Is su es and Pro ces ses (Oxford,ngiltere:Pergamon,ElsevierScience
Ltd.,2000).
195
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 196
43 J.C.Briggs,Coralreefs:conservingtheevolutionarysources,Bi olo -
gi cal Con ser va ti on, say 126 (2005), s. 297-305; 600 tr konusunda
bkz.Spalding,RaviliousveGreen,a.g.e.,not38.
44 Spalding,RaviliousveGreen,a.g.e.,not38.
45 R.F.G.OrmondveC.M.Roberts,Thebiodiversityofcoralreefsfis-
hes,R.F.GOrmond,J.D.GageveM.V.Angel,ed.,Ma ri ne Bi odi ver -
sity: Pat terns and Pro ces ses (Cambridge,ngiltere:CambridgeUniver-
sityPress,1997),s.216-57.
46 Spalding,RaviliousveGreen,a.g.e.,not38.
47 ConservationInternational,ScientistsBelieveBirdsHeadSeascapeIs
RichestonEarth,haberblteni(Washington,DC:18Eyll2006).
48 J.W. McManus ve dierleri, Coral reef fishing and coralalgal phase
shifts:implicationsforglobalreefstatus,ICES Jo ur nal of Ma ri ne Sci -
en ce,say57(2000),s.572-78.
49 UNEP-WCMC, In the front line: shoreline protection and other
ecosystem services from mangroves and coral reefs (Cambridge, n-
giltere:2006);F.MobergveC.Folke,Ecologicalgoodsandservices
of coral reef ecosystems, Eco lo gi cal Eco no mics, say 29 (1999), s.
215-33.
50 Birkeland,a.g.e.,not39.
51 UNEP-WCMC,a.g.e.,not49.
52 Y. Sadovy, Trouble on the reef: the imperative for managing vulne-
rableandvaluablefisheries,Fish and Fis he ri es,say6(2005),s.167-
85.
53 UNEP,Af ter the Tsu na mi: Ra pid En vi ron men tal As sess ment (Nairobi:
2006).
54 UNEP-WCMC, a.g.e., not 49; Birkeland, a.g.e., not 39; Moberg ve
Folke,a.g.e.,not49.
55 C.Wilkinson,ed.,Sta tus of Co ral Re efs of the World 2004. Vo lu me 1
(TownsvilleMC,Avustralya:GlobalCoralReefMonitoringNetwork
and Australian Government/Australian Institute of Marine Science,
2004).
56 J.M.Pandolfivedierleri,AreU.S.coralreefsontheslipperyslope
toslime?,Sci en ce,18Mart2005,s.1725-26;D.R.Bellwoodvedi-
erleri,Confrontingthecoralreefcrisis,Na tu re,24Haziran2004,
s.827-33;A.M.Szmant,Nutrientenrichmentoncoralreefs:Isita
majorcauseofcoralreefdecline?,Es tu ra ri es,say25,no.4b(2002),
s.743-66.
57 G.Hodgson,Aglobalassessmentofhumaneffectsoncoralreefs,
Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,say38,no.5(1999),s.345-55.
58 50balktahminikonusundabkz.ucn,Sadovyaraclyla,a.g.e.,not
52;10santimetrekonusundabkz.Wilkinson,a.g.e.,not55.
196
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 197
59 C.M.Roberts,Effectsoffishingontheecosystemstructureofcoral
reefs, Con ser va ti on Bio logy, say 9, no. 5 (1995), s. 988-95; B.E.
Brown,Disturbancestoreefsinrecenttimes,Birkeland,a.g.e.,not
39;J.B.C.Jacksonvedierleri,Historicaloverfishingandtherecent
collapseofcoastalecosystems,Sci en ce,27Temmuz2001,s.629-38.
60 Wilkinson,a.g.e.,not55;UNEP-WCMC,a.g.e.,not49.
61 E.Edingervedierleri,ReefdegradationandcoralbiodiversityinIn-
donesia: Effects of land-based pollution, destructive fishing practices
and changes over time, Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin, say 36, no. 8
(1998),s.617-30.
62 Wilkinson,a.g.e.,not55;J.M.Pandolfivedierleri,Globaltrajecto-
ries of the long-term decline of coral reef ecosystems, Sci en ce, 15
Austos2003,s.955-60.
63 Brown,a.g.e.,not59.
64 C.Wabnitzvedierleri,From Oce an to Aqu ari um (Cambridge,ngil-
tere:UNEP-WCMC,2003).
65 Wilkinson,a.g.e.,not55.
66 A.g.y.
67 M.M.Nuguesvedierleri,Algalcontactasatriggerforcoraldisea-
se,Eco logy Let ters,say7(2004),s.919-23;J.F.Brunovedierleri,
Nutrientenrichmentcanincreasetheseverityofcoraldiseases,Eco -
logy Let ters,say6(2003),s.1056-61;Szmant,a.g.e.,not56.
68 I. Valiela, J.L. Bowen ve J.K. York, Mangrove forests: One of the
worldsthreatenedmajortropicalenvironments,Bi os ci en ce,say51,
no.10(2001),s.807-15.
69 P.Rnnbck,Theecologicalbasisforeconomicvalueofseafoodpro-
duction supported by mangrove ecosystems, Eco lo gi cal Eco no mics,
say29(1999),s.235-52.
70 Valiela,BowenveYork,a.g.e.,not68.
71 C.D.Field,Mangroves,Sheppard,a.g.e.,not42,s.17-30.
72 A.g.y.
73 M.S.IslamveM.Haque,Themangrove-basedcoastalandnearshore
fisheriesofBangladesh:ecology,exploitationandmanagement,Re vi -
ews in Fish Bio logy and Fis he ri es, say 14 (2004), s. 153-80;
Rnnbck,a.g.e.,not69.
74 Valiela,BowenveYork,a.g.e.,not68;Field,a.g.e.,not71.
75 UNEP,a.g.e.,not53.
76 Rnnbck,a.g.e.,not69.
77 A.g.y.
78 UNEP-WCMC,a.g.e.,not49.
79 Field,a.g.e.,not71;Rnnbck,a.g.e.,not69.
80 Valiela,BowenveYork,a.g.e.,not68.
197
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 198
81 Field,a.g.e.,not71;Rnnbck,a.g.e.,not69;IslamveHaque,a.g.e.,
not73.
82 P.J.Mumby,Mangrovesenhancethebiomassofcoralreeffishcom-
munitiesintheCaribbean,Na tu re,5ubat2004,s.533-36.
83 Rnnbck,a.g.e.,not69;UNEP-WCMC,a.g.e.,not49.
84 Rnnbck,a.g.e.,not69.
85 K.KathiresanveN.Rajendran,Fisheryresourcesandeconomicgain
in three mangrove areas on the southeast coast of India, Fis he ri es
Ma na ge ment and Eco logy, say 9 (2002), s. 277-83; E. Baran ve J.
Hambrey,MangroveconservationandcoastalmanagementinSout-
heastAsia:Whatimpactonfisheryresources?,Ma ri ne Pol lu ti on Bul -
le tin,say37,no.8-12(1998),s.431-40.
86 Valiela,BowenveYork,a.g.e.,not68.
87 Field,a.g.e.,not71.
88 Valiela,BowenveYork,a.g.e.,not68.
89 UNEP-WCMC,a.g.e.,not49.
90 60kadartrkonusundabkz.E.P.GreenveF.T.Short,World At las of
Se ag ras ses, UNEP-WCMC tarafndan hazrlanmtr (Berkeley, CA:
University of California Press, 2003); R.C. Phillips ve M.J. Durako,
Globalstatusofseagrasses,Sheppard,a.g.e.,not42,s.1-16.
91 GreenveShort,a.g.e.,not90.
92 PhillipsveDurako,a.g.e.,not90.
93 GreenveShort,a.g.e.,not90.
94 E.L.Jacksonvedierleri,Theimportanceofseagrassbedsasahabi-
tatforfisheryspecies,Oce anog raphy and Ma ri ne Bio logy: An An nu -
al Re vi ew,say39(2001),s.269-303.
95 M.W.Beckvedierleri,Theidentification,conservation,andmana-
gementofestuarineandmarinenurseriesforfishandinvertebrates,
Bi os ci en ce,cilt51,no.8(2001),s.633-41.
96 PhillipsveDurako,a.g.e.,not90.
97 UNEP,a.g.e.,not53.
98 Jacksonvedierleri,a.g.e.,not94.
99 M.Dorenboschvedierleri,Seagrassbedsandmangrovesaspotenti-
alnurseriesforthethreatenedIndo-Pacifichumpbackwrasse,Che ili -
nus un du la tus andCaribbeanrainbowparrotfish,Sca rus gu aca ma i,
Bi olo gi cal Con ser va ti on,say129(2006),s.277-82.
100 PhillipsveDurako,a.g.e.,not90.
101 Jacksonvedierleri,a.g.e.,not94;PhillipsveDurako,a.g.e.,not90.
102 PhillipsveDurako,a.g.e.,not90.
103 F.T.ShortveH.A.Neckles,Theeffectsofglobalclimatechangeon
seagrasses,Aqua tic Bo tany,say63(1999),s.169-96.
104 GreenveShort,a.g.e.,not90.
198
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 199
BALIKTARLALARININTKENMESNN
YARATTIITEHLKELER
(Sayfa129-143)
1 D.Paulyvedierleri,Towardssustainabilityinworldfisheries,Na -
tu re,say418(2002),s.689-95.
2 Kylarayaknstoklarkonusundabkz.C.M.Roberts,K.MasonveJ.P.
Hawkins,Ro ad map to Re co very: A Glo bal Net work of Ma ri ne Re ser -
ves (Amsterdam: Greenpeace International, 2006); derin sular konu-
sundabkz.J.A.Koslowvedierleri,Continentalslopeanddeep-sea
fisheries:implicationsforafragileecosystem,ICES Jo ur nal of Ma ri -
ne Sci en ce,say57(2000),s.548-57.
3 ekil1iinbkz.BMGdaveTarmTekilatlar(U.N.FoodandAgri-
culture Organization - fao), FISHSTAT veritaban, ziyaret tarihi 26
Temmuz2007.
4 fao,The Sta te of the World Fis he ri es and Aqu acul tu re 2006 (Roma:
2007),s.3-4.
5 Yzde76tahminiveekil2iinbkz.a.g.y.,s.29.
6 A.g.y.,s.32-33.
7 fao, The Sta te of World Fis he ri es and Aqu acul tu re 2004 (Roma:
2004).
8 C. Mullon, P. Fron ve P. Cury, The dynamics of collapse in world
fisheries,Fish and Fis he ri es,say6(2005),s.111-20.
9 W.H. Lear, History of fisheries in the Northwest Atlantic: The 500
yearperspective,Jo ur nal of Nort hwest At lan tic Fis he ri es Sci en ce,sa-
y23(1998),s.41-73.
10 R.L.HaedrichveS.M.Barnes,Changesovertimeofthesizestructu-
reinanexploitedshelffishcommunity,Fis he ri es Re se arch,say31
(1997),s.22-39;R.A.Myersvedierleri,ThecollapseofcodinEas-
ternCanada:theevidencefromtaggingdata,ICES Jo ur nal of Ma ri -
ne Sci en ce,say53(1996),s.629-40;R.A.Myers,J.A.Hutchingsve
N.J.Barrowman,HypothesisforthedeclineofcodintheNorthAt-
lantic,Ma ri ne Eco logy Prog ress Se ri es,say138(1996),s.293-308.
11 W.E.Schrank,TheNewfoundlandfishery:Tenyearsafterthemora-
torium,Ma ri ne Po licy,say29(2005),s.407-20;R.Hilbornvedi-
erleri, State of the Worlds Fisheries, An nu al Re vi ew of En vi ron -
ment and Re so ur ces,say28(2003),s.359-99.
12 Schrank,A.g.e.,not11.
13 V. Christensen ve dierleri, Hundred-year decline of North Atlantic
predatoryfishes,Fish and Fis he ri es,say4(2003),s.1-24.
199
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 200
14 R.A. Myers ve B. Worm, Rapid worldwide depletion of predatory
fishcommunities,Na tu re,say423(2003),s.280-83.
15 B. Worm ve dierleri, Global patterns of predator diversity in the
openoceans,Sci en ce,say309(2005),s.1365-69.
16 J.K.Baumvedierleri,Collapseandconservationofsharkpopulati-
onsintheNorthwestAtlantic,Sci en ce,say299(2003),s.389-92;K.
Brander,DisappearanceofcommonskateRai a ba tis fromIrishSea,
Na tu re,say290(1981),s.48-49;J.M.CaseyveR.A.Myers,Near
extinctionofalargewidelydistributedfish,Sci en ce,say281(1998),
s.690-92;M.H.Hasan,DestructionofaHo lot hu ri a scab ra popula-
tionbyoverfishingatAbuRhamadaIslandintheRedSea,Ma ri ne
En vi ron men tal Re se arch, say 60 (2005), s. 489-511; A.J. Hobday,
M.J.TegnerveP.L.Haaker,Over-exploitationofabroadcastspaw-
ning marine invertebrate: decline of the white abalone, Re vi ews in
Fish Bio logy and Fis he ri es, say 10 (2001), s. 493-514; J.A. Devine,
K.D. Baker ve R.L. Haedrich, Deep-sea fishes qualify as endange-
red,Na tu re,say439(2006),s.29.
17 D.PaulyveR.Watson,Countingthelastfish,Sci en ti fic Ame ri can,
cilt289,no.1(2003),s.34-39;D.PaulyveR.Watson,Background
andinterpretationoftheMarineTrophicIndexasameasureofbi-
odiversity,Phi lo sop hi cal Tran sac ti ons of the Ro yal So ci ety B: Bi olo -
gi cal Sci en ces,say360(2005),s.415-23;MyersveWorm,a.g.e.,not
14.
18 D.PaulyveM-L.Palomares,Fishingdownmarinefoodweb:Itisfar
morepervasivethanwethought,Bul le tin of Ma ri ne Sci en ce,say76,
no.2(2005),s.197-211.
19 PaulyveWatson,Countingthelastfish,a.g.e.,not17.
20 MyersveWorm,a.g.e.,not14.
21 A.g.y.;Paulyvedierleri,a.g.e.,not1.
22 A.Hutchings,Collapseandrecoveryofmarinefishes,Na tu re,say
406(2000),s.882-85.
23 L.WatlingveE.A.Norse,Disturbanceoftheseabedbymobilefis-
hing gear: A comparison to forest clearcutting, Con ser va ti on Bio -
logy,say12,no.6(1998),s.1180-97.
24 DerinDenizKorumaKoalisyonu(DeepSeaConservationCoalition),
High-Se as Bot tom Trawl Red Her rings: De bun king Cla ims of Sus ta -
ina bi lity,DenizKorumaBiyolojiEnstits(MarineConservationBio-
logyInstitute)tarafndanhazrlanmtr(Bellevue,WA:Nisan2005).
25 S.RobertsveM.Hirshfiel,Deep-seacorals:outofsight,butnolon-
ger out of mind, Fron ti ers in Eco logy and the En vi ron ment, cilt 2,
no.3(2004),s.123-30.
26 A.g.y.
200
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 201
27 W.J.Wolff,Thesouth-easternNorthSea:Lossesofvertebratefauna
duringthepast2000years,Bi olo gi cal Con ser va ti on,say95(2000),
s.209-17.
28 A. Machias ve dierleri, Bottom trawl discards in the northeastern
Mediterranean,Fis he ri es Re se arch,say53(2001),s.181-95.
29 P. Snchez, M. Demestre ve P. Martn, Characterisation of the dis-
cardsgeneratedbybottomtrawlinginthenorthwesternMediterrane-
an,Fis he ri es Re se arch,say67(2004),s.71-80.
30 M. McGarvin, De ep-wa ter Fis hing: Ti me to Stop the Des truc ti on
(Amsterdam:GreenpeaceInternational,2005).
31 A.g.y.
32 Gree np eac e, From Fish to Fodd er, http://arch iv e.gree np ea-
ce.org/comms/cbio/fodder.html,1997,ziyarettarihi26Temmuz2007.
33 T.Anker-Nilssen,R.T.BarrettveJ.K.Krasnov,Long-andshort-term
responsesofseabirdsintheNorwegianandBarentsSeastochangesin
stocksofpreyfish,Fo ra ge Fis hes in Ma ri ne Ecosy stems (Fairbanks:
UniversityofAlaska,1997),s.683-98.
34 te birlik oran konusunda bkz. R.L. Naylor ve dierleri, Effect of
aquaculture on world fish supplies, Na tu re, 29 Haziran 2000, s.
1017-23.
35 G.K. Iwama, Interactions between aquaculture and the environ-
ment, Cri ti cal Re vi ews in En vi ron men tal Con trol, cilt 21, no. 2
(1991),s.177-216.
36 W.K. Hershberger, Genetic changes in marine aquaculture species
and the potential impacts on natural populations, R.R. Stickney ve
J.P.McVey,ed.,Res pon sib le Ma ri ne Aqu acul tu re (Wallingford,ngilte-
re:CABIPublishing,2002),s.221-31.
37 fao,a.g.e.,not4.
38 Naylorvedierleri,a.g.e.,not34;R.L.Naylorvedierleri,Naturessub-
sidiestoshrimpandsalmonfarming,Sci en ce,30Ekim1998,s.883-84.
39 A.g.y.
40 Naylorvedierleri,a.g.e.,not38.
41 J.P.Volpe,Dollarswithoutsense:Thebaitforbigmoneytunaranc-
hingaroundtheworld,Bi os ci en ce,say55,no.4(2005),s.301-02.
42 Naylorvedierleri,a.g.e.,not38.
43 Naylorvedierleri,a.g.e.,not34.
44 skoyaDoalYaamVakf(ScottishWildlifeTrust),wwf skoyave
KraliyetKularKorumaTopluluu(RoyalSocietyfortheProtection
ofBirds-RSPB)skoya,Fee ding the Fish: Sus ta inab le Fish Fe ed and
Scot tish Aqu acul tu re, Poseidon Aquatic Resource Management Ltd.
tarafndan hazrlanmtr (Lymington, Hampshire, ngiltere: Austos
2004).
201
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 202
45 M.S.Islam,W.A.WahadveM.Tanaka,Seedsupplyforcoastalbrac-
kish water shrimp farming: Environmental impacts and sustainabi-
lity,Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,say48(2004),s.7-11;M.S.Islamve
M. Haque, The mangrove-based coastal and nearshore fisheries of
Bangladesh:ecology,exploitationandmanagement,Re vi ews in Fish
Bio logy and Fis he ri es,say14(2004),s.153-80.
46 Islam,WahadveTanaka,a.g.e.,not45.
47 M.C.M. Beveridge, L.G. Ross ve J.A. Stewart, The development of
mariculture and its implications for biodiversity, R.F.G. Ormond,
J.D.GageveM.V.Angel,ed.,Ma ri ne Bi odi ver sity: Pat terns and Pro -
ces ses (Cambridge, ngiltere: Cambridge University Press, 1997), s.
372-93.
48 A.g.y.
49 Naylorvedierleri,a.g.e.,not34.
50 Iwama,a.g.e.,not35.
51 N.SingkranveS.Sudara,Effectsofchangingenvironmentsofman-
grovecreeksonfishcommunititesatTratBay,Thailand,En vi ron men -
tal Ma na ge ment, say 35, no. 1 (2005), s. 45-55; S. Grslund ve B-E.
Bengtsson,Chemicalsandbiologicalproductsusedinsouth-eastAsian
shrimpfarming,andtheirpotentialimpactontheenvironment-Arevi-
ew,The Sci en ce of the To tal En vi ron ment,say280(2001),s.93-131.
52 X.Biao,D.ZhuhongveW.Xiaorong,Impactoftheintensiveshrimp
farmingonthewaterqualityoftheadjacentcoastalcreeksfromEas-
ternChina,Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,say48,s.543-53.
53 rneinbkz.:A.Ervikvedierleri,Impactofadministeringantibacteri-
alagentsonwildfishandbluemusselsMyti lus edu lis inthevicinityof
fish farms, Di sea ses of Aqua tic Or ga nisms, say 18 (1994), s. 45-51;
D.G. Capone ve dierleri, Antibacterial residues in marine sediments
andinvertebratesfollowingchemotherapyinaquaculture,Aqu acul tu re,
cilt145,no.1-4(1996),s.55-75;GrslundveBengtsson,a.g.e.,not51;
C.D.MirandaveR.Zemelman,Bacterialresistancetooxytetracycline
inChileansalmonfarming,Aqu acul tu re,say212(2002),s.31-47.
54 K.Holmstrmvedierleri,Antibioticuseinshrimpfarmingandimp-
licationsforenvironmentalimpactsandhumanhealth,In ter na tio nal
Jo ur nal of Fo od Sci en ce and Tech no logy,say38(2003),s.255-266.
55 Beveridge,RossveStewart,a.g.e.,not47.
56 Hershberger,a.g.e.,not36.
57 R.L. Naylor, S.L. Williams ve D.R. Strong, Aquaculture-A gateway
forexoticspecies,Sci en ce,23Kasm2001,s.1655-56.
58 D.Soto,F.JaraveC.Moreno,Escapedsalmonintheinnerseas,so-
uthernChile:facingecologicalandsocialconflicts,Eco lo gi cal App li -
ca ti ons,cilt11,no.6(2001),s.1750-62.
202
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 203
59 Naylor,WilliamsveStrong,a.g.e.,not57.
60 Naylorvedierleri,a.g.e.,not34.
61 Naylor,WilliamsveStrong,a.g.e.,not57.
62 Naylorvedierleri,a.g.e.,not34.
63 S.J.Hall,The Ef fects of Fis hing on Ma ri ne Ecosy stems and Com mu ni -
ti es (Oxford,ngiltere:BlackwellScienceLtd.,1999),s.16-47;M.A.
Hall,D.L.AlversonveK.I.Metuzals,By-catch:problemsandsoluti-
ons,Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,cilt41,no.1-6(2000),s.204-19.
64 BirlemiMilletlerGenelKurulu,Resolution46/215:Large-scalepe-
lagicdrift-netfishinganditsimpactonthelivingmarineresourcesof
theworldsoceansandseas(NewYork:20Aralk1991).
65 E.Gilman,N.BrothersveD.R.Kobayashi,Principlesandapproac-
hestoabateseabirdby-catchinlonglinefisheries,Fish and Fis he ri es,
say6(2005),s.35-49.
66 G.B. Baker ve B.S. Wise, The impact of pelagic longline fishing on
the flesh-footed shearwater Puf fi nus car nei pes in Eastern Australia,
Bi olo gi cal Con ser va ti on,say126(2005),s.306-16.
67 A.g.y.;N.P.Brothers,J.CooperveS.Lkkeborg,The In ci den tal Catch
of Sea birds by Long li ne Fis he ri es: Worl dwi de Re vi ew and Tech ni cal
Gu ide li nes for Mi ti ga ti on, fao Balklk Genelgesi No. 937 (Roma,
fao), 1999); BirdLife International, Fisheries Organisations Failing
toSafeguardtheWorldsAlbatrosses,basnblteni(Cambridge,n-
giltere:7Mart2005);E.J.BeldaveA.Snchez,Seabirdmortalityon
longline fisheries in the western Mediterranean: Factors affecting
bycatchandproposedmitigatingmeasures,Bi olo gi cal Con ser va ti on,
say98(2001),s.357-63.
68 Brothers,CooperveLkkeborg,a.g.e.,not67.
69 Gilman,BrothersveKobayashi,a.g.e.,not65.
70 R.L.Lewison,S.A.FreemanveL.B.Crowder,Quantifyingtheeffects
offisheriesonthreatenedspecies:Theimpactofpelagiclonglineson
loggerhead and leatherback sea turtles, Eco logy Let ters, say 7
(2004),s.22-31;fao,A Glo bal As sess ment of Fis he ri es Bycatch and
Dis cards,fao BalklkTeknikRaporu339(Roma:1996).
71 M.C.PinedoveT.Polacheck,Seaturtleby-catchinpelagiclongline
setsoffsouthernBrazil,Bi olo gi cal Con ser va ti on,say119(2004),s.
335-39.
72 fao,a.g.e.,not70.
73 R.L.Lewison,L.B.CrowderveD.J.Shaver,Theimpactofturtleexc-
luder devices and fisheries closures on loggerhead and Kemps ridley
strandingsinthewesternGulfofMexico,Con ser va ti on Bio logy,say
17,no.4(2003),s.1089-97.
74 fao,a.g.e.,not70.
203
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 204
75 CaribbeanConservationCorporationandSeaTurtleSurvivalLeague,
Sea turtles threats and conservation, 2003, www.cccturtle.org/sea-
turtle-information.php?page=threats.
76 A.J.Read,P.DrinkerveS.Northridge,Bycatchofmarinemammals
in U.S. and global fisheries, Con ser va ti on Bio logy, cilt 20, no. 1
(2006),s.163-69.
77 C. DAgrosa, C.E. Lennert-Cody ve O. Vidal, Vaquita bycatch in
Mexicosartisanalgillnetfisheries:Drivingasmallpopulationtoex-
tinction,Con ser va ti on Bio logy,cilt14,no.4(2000),s.1110-19;E.
Slootenvedierleri,AnewabundanceestimateforMauisdolphin:
What does it mean for managing this critically endangered species,
Bi olo gi cal Con ser va ti on, say 128 (2006), s. 576-81; R.R. Reeves ve
dierleriveDenizMemelileriUzmanGrubu(CetaceanSpecialistGro-
up),Dolphins,whales,andporpoises:2003-2010conservationacti-
onplanfortheworldscetaceans(Gland,svire:ucn SpeciesSurvi-
valCommission,2003).
78 S.D.Krausvedierleri,NorthAtlanticrightwhalesincrisis,Sci en -
ce,22Temmuz2005,s.561-62.
79 Alara taklan balinalar genellikle ldkten sonra dibe battklar iin
burakamlargereksaydandahaazolabilir.H.Caswell,M.Fujiwara
ve S. Brault, Declining survival probability threatens the North At-
lanticrightwhale,Pro cee dings of the Na tio nal Aca demy of Sci en ces,
say96(1999),s.3308-13.
80 A.J.ReadveA.A.Rosenberg,Draftinternationalstrategyforredu-
cingincidentalmortalityofcetaceansinfisheries,Yan-AvOlanDeniz
MemelileriKaynakMerkezi(CetaceanBycatchResourceCenter),Ni-
san2002,www.cetaceanbycatch.org/intlstrategy.cfm.
81 BirdLifeInternational,a.g.e.,not67.
82 GreenpeaceInternational,Black Ho les in De ep Oce an Spa ce: Clo sing
the Le gal Vo ids in High Se as Bi odi ver sity Pro tec ti on (Amsterdam:Ka-
sm 2005); Greenpeace International, Wit nes sing the Plun der: A Re -
port of the MV Gre en pea ce Ex pe di ti on to In ves ti ga te Pi ra te Fis hing in
West Af ri ca (Amsterdam:Kasm2001).
83 Ak Denizler Grev Gc (High Seas Task Force), Clo sing the Net:
Stop ping Il le gal Fis hing on the High Se as,Mart2006,www.high-se-
as.org/docs/HSTFfinal/HSTFFINAL_web.pdf.
84 Greenpeace International, Wit nes sing the Plun der: How Il le gal Fish
from West Af ri can Wa ters Finds Its Way to The EU Ports and Mar -
kets (Amsterdam:2006);GreenpeaceInternational,Plun de ring the Pa -
ci fic (Amsterdam: 2006); Greenpeace International, Whe re Ha ve All
the Tu na Go ne? (Amsterdam:2006).
85 GreenpeaceInternational,Wit nes sing the Plun der: A Re port, a.g.e.,
not82.
204
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 205
86 Bkz.www.flagsofconvenience.com.
87 evreselAdaletVakf(EnvironmentalJusticeFoundation),Pi ra tes and
Pro fi te ers: How Pi ra te Fis hing Fle ets Are Rob bing Pe op le and Oce ans
(Londra:2005).
88 GreenpeaceInternational,Wit nes sing the Plun der: How Il le gal Fish,
a.g.e.,not84.
89 Brothers,CooperveLkkeborga.g.e.,not67.
90 GreenpeaceInternational,Wit nes sing the Plun der: How Il le gal Fish,
a.g.e.,not84.
DEENKLM,DEENDENZLER
(Sayfa145-156)
1 HkmetlerarasklimDeiikliiPaneli(IntergovernmentalPanelon
ClimateChange-IPCC),Wor king Gro up I: The Physi cal Ba sis of Cli -
ma te Chan ge, Tech ni cal Sum mary (Cambridge, ngiltere: Cambridge
Univ ers ity Press, 2007), http://ipcc-wg1.ucar.edu/wg1/wg1-re-
port.html.
2 IPCC, Cli ma te Chan ge 2001: Im pacts, Adap ta ti on and Vul ne ra bi lity
(Cambridge, ngiltere: Cambridge University Press, 2001), www.gri-
da.no/climate/ipcc_tar/wg2/index.htm.
3 A.g.y.;IPCC,a.g.e.,not1.
4 C.D.G.Harleyvedierleri,Theimpactsofclimatechangeincoastal
marinesystems,Eco logy Let ters,say9(2006),s.228-41.
5 J.M.Roessigvedierleri,Effectsofglobalclimatechangeonmarine
andestuarinefishesandfisheries,Re vi ews in Fish Bio logy and Fis he -
ri es,say14(2004),s.251-75.
6 Harleyvedierleri,a.g.e.,not4.
7 A.D.BartonveK.S.Casey,Climatologicalcontextforlarge-scaleco-
ralbleaching,Co ral Re efs,say24(2005),s.536-54.
8 A.E. Douglas, Coral bleaching-How and why?, Ma ri ne Pol lu ti on
Bul le tin,cilt46,no.4(2003),s.385-92.
9 O.Hoegh-Guldberg,Climatechange,coralbleachingandthefuture
of the worlds coral reefs, Ma ri ne and Fresh wa ter Eco logy, say 50
(1999),s.839-66;J.K.Reaser,R.PomeranceveP.O.Thomas,Coral
bleachingandglobalclimatechange:scientificfindingsandpolicyre-
commendations, Con ser va ti on Bio logy, say 14, no. 5 (2000), s.
1500-11.
10 O.Hoegh-Guldberg,Lowcoralcoverinahigh-co2 world,Jo ur nal
of Ge oph ysi cal Re se arch,24Austos2005.
205
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 206
11 Douglas,a.g.e.,not8.
12 Hoegh-Guldberg,a.g.e.,not10;Hoegh-Guldberg,a.g.e.,not9.
13 Hoegh-Guldberg,a.g.e.,not9.
14 L. Hughes, Climate change and Australia: Trends, projections and
impacts,Aus tral Eco logy,say28(2003),s.423-43.
15 Roessigvedierleri,a.g.e.,not5.
16 Hoegh-Guldberg,a.g.e.,not10.
17 S.D. Donner ve dierleri, Global assessment of coral bleaching and
required rates of adaptation under climate change, Glo bal Chan ge
Bio logy,say11(2005),s.2251-65.
18 Hoegh-Guldberg,a.g.e.,not9.
19 Donner ve dierleri, a.g.e., not 17; P. Jokiel ve E.K. Brown, Global
warming,regionaltrendsandinshoreenvironmentalconditionsinflu-
ence coral bleaching in Hawaii, Glo bal Chan ge Bio logy, say 10
(2004),s.1627-41.
20 Hoegh-Guldberg,a.g.e.,not10.
21 A.g.y.
22 J.W. McManus ve dierleri, Coral reef fishing and coralalgal phase
shifts:Implicationsforglobalreefstatus,ICES Jo ur nal of Ma ri ne Sci -
en ce,say57(2000),s.572-78.
23 Donnervedierleri,a.g.e.,not17.
24 Roessigvedierleri,a.g.e.,not5.
25 Harleyvedierleri,a.g.e.,not4.
26 A.L.Perryvedierleri,Climatechangeanddistributionshiftsinma-
rinefishes,Sci en ce,cilt308,no.5730(2005),s.191215.
27 Harleyvedierleri,a.g.e.,not4.
28 G.C. Hays, A.J. Richardson ve C. Robinson, Climate change and
marine plankton, Trends in Eco logy and Evo lu ti on, cilt 20, no. 6
(2005),s.337-44.
29 G.Beaugrandvedierleri,Planktoneffectoncodrecruitmentinthe
NorthSea,Na tu re,11Aralk2003,s.661-64.
30 B.WormveR.A.Myers,Managingfisheriesinachangingclimate,
Na tu re,6Mays2004,s.15.
31 A.g.y.
32 Harleyvedierleri,a.g.e.,not4.
33 IPCC,a.g.e.,not1.
34 A.g.y.;IPCC,a.g.e.,not2.
35 R.B.Alleyvedierleri,Icesheetandsea-levelchanges,Sci en ce,21
Ekim 2005, s. 456-61; J.A. Dowdeswell, The Greenland Ice Sheet
andGlobalSea-levelRise,Sci en ce,17ubat2006,s.963-64.
36 IPCC,a.g.e.,not2.
37 A.g.y.;P.P.Wong,Wherehaveallthebeachesgone?Coastalerosion
inthetropics,Sin ga po re Jo ur nal of Tro pi cal Ge og raphy,cilt24,no.
1(2003),s.111-32.
206
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 207
38 IPCC,a.g.e.,not2.
39 M.R.Fishvedierleri,Predictingtheimpactofsea-levelriseonCa-
ribbeanseaturtlenestinghabitat,Con ser va ti on Bio logy,cilt19,no.
2(2005),s.482-91.
40 J.D.Baker,C.L.LittnanveD.W.Johnston,Potentialeffectsofseale-
velriseontheterrestrialhabitatsofendangeredandendemicmegafau-
naintheNorthwesternHawaiianIslands,En dan ge red Spe ci es Re se -
arch,say4(2006),s.1-10.
41 N.Knowlton,Thefutureofcoralreefs,Pro cee dings of the Na tio nal
Aca demy of Sci en ces,cilt98,no.10(2001),s.5419-25.
42 S.Rahmstorf,Oceancirculationandclimateduringthepast120.000
years,Na tu re,12Eyll2002,s.207-14.
43 W.S.Broecker,Thermohalinecirculation,theAchillesheelofourcli-
matesystem:Willman-madeco2 upsetthecurrentbalance?,Sci en ce,
cilt278,no.5343(1997),s.1582-88.
44 S. Rahmstorf, The thermohaline ocean circulation: A system with
dangerous thresholds, Cli ma te Chan ge, say 46 (2000), s. 247-56;
IPCC,a.g.e.,not1.
45 G.Weller,SummaryandSynthesisoftheACIA,KuzeyKutbuklim
EtkileriDeerlendirmesi(ArcticClimateImpactAssessment-ACIA),
ACI A Sci en ti fic Re port (Cambridge, ngiltere: Cambridge University
Press,Kasm2005).
46 A.g.y.
47 IPCC,a.g.e.,not2.
48 Weller,a.g.e.,not45.
49 V. Smetacek ve S. Nicol, Polar ocean ecosystems in a changing
world,Na tu re,say437(2005),s.362-68.
50 MetinKutusu1iinukaynaklardanyararlanlmtr:Balkvefoklar
konusunda bkz. H. Loeng, Marine Systems, Weller, a.g.e., not 45;
kularkonusundabkz.H.G.GilcreastveM.L.Mallory,Declinesin
abundanceanddistributionoftheivorygull(Pa gop hi la ebur ne an)in
ArcticCanada,Bi olo gi cal Con ser va ti on,say121(2005),s.303-09
veA.J.Gaston,J.M.HipfnerveD.Campbell,Heatandmosquitoes
cause breeding failures and adult mortality in an Arcticnesting sea-
bird,Ibis (BritishOrnithologistsUnion),say144(2002),s.185-91;
kutup aylar konusunda bkz. Weller, a.g.e., not 45; A.E. Derocher,
N.J.LunnveI.Stirling,Polarbearsinawarmingclimate,In teg ra ti -
ve and Com pa ra ti ve Bio logy, say 44 (2004), s. 163-76 ve Loeng,
a.g.e.,bunot.
51 Weller,a.g.e.,not45.
52 M.P.MeredithveJ.C.King,Rapidclimatechangeintheoceanwest
oftheAntarcticPeninsuladuringthesecondhalfofthe20thcentury,
207
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 208
Ge oph ysi cal Re se arch Let ters, say 32 (2005); Smetacek ve Nicol,
a.g.e.,not49.
53 IPCC,a.g.e.,not1.
54 MeredithveKing,a.g.e.,not52.
55 J.Forcadavedierleri,Contrastingpopulationchangesinsympatric
penguinspeciesinassociationwithclimatewarming,Glo bal Chan ge
Bio logy,say12(2006),s.411-23.
56 Metin Kutusu 2 iin u kaynaklardan yararlanlmtr: Daha kk
topluluklarkonusundabkz.V.Loebvedierleri,Effectsofsea-ice
extentandkrillorsalpdominanceontheAntarcticfoodweb,Na -
tu re,26Haziran1997,s.897-900;yzde80konusundabkz.A.At-
kinsonvedierleri,Long-termdeclineinkrillstockandincreasein
salpswithintheSouthernOcean,Na tu re,4Kasm2004,s.100-03;
buzullardanszntkonusundabkz.M.A.Molinevedierleri,Alte-
rationofthefoodwebalongtheAntarcticPeninsulainresponsetoa
regionalwarmingtrend,Glo bal Chan ge Bio logy,say10(2004),s.
1973-80;artanscaklklarkonusundabkz.MeredithveKing,a.g.e.,
not52;penguensaysnnazalmasylabalantkonusundabkz.W.R.
Fraser ve E.E. Hofmann, A predators perspective on causal links
between climate change, physical forcing and ecosystem response,
Ma ri ne Eco logy Prog ress Se ri es,say265(2003),s.1-15;dierhay-
vanlarzerindekietkilerkonusundabkz.SmetacekveNicol,a.g.e.,
not49.
57 L.S.Peck,K.E.WebbveD.M.Bailey,Extremesensitivityofbiologi-
cal function to temperature in Antarctic marine species, Func tio nal
Eco logy,say18(2004),s.625-30.
58 Kraliyet Topluluu (The Royal Society), Oce an Aci di fi ca ti on Du e to
In crea sing At mosp he ric Car bon Di oxi de (Londra:30Haziran2005).
59 A.g.y.
60 A.g.y.; S.C. Doney, The dangers of ocean acidification, Sci en ti fic
Ame ri can,cilt294,no.3(2006),s.58-65.
61 KraliyetTopluluu(TheRoyalSociety),a.g.e.,not58.
62 A.g.y.
DENZLERKRLETMEK
(Sayfa157-167)
1 P.Johnstonvedierleri,Re port on the Worlds Oce ans (Exeter,ngilte-
re:GreenpeaceResearchLaboratories,Mays1998).
208
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 209
2 abd SalkvensanHizmetleriBakanlveabd evreKorumaKuru-
luu (U.S. Environmental Protection Agency), Mercury Levels in
Comm erc ia l Fish and Shellf ish, www.cfsan.fda.gov/~frf/sea -
mehg.html, gncellenme tarihi ubat 2006; Environmental Defen-
se/Oceans Alive, PCBs in Fish and Shellfish, www.oceansali-
ve.org/eat.cfm?subnav=pcbs,ziyarettarihi1Austos2007.
3 StockholmKalcOrganikKirleticilerAnlamas(StockholmConven-
tio n on Pers ist ent Org an ic Poll ut ants - POPS) Web sit es i,
www.pops.int.
4 D.Uenovedierleri,Globalpollutionmonitoringofpolybrominated
diphenylethersusingskipjacktunaasabioindicator,En vi ron men tal
Sci en ce and Tech no logy,say38(2004),s.2312-16.
5 M.Alaeevedierleri,Anoverviewofcommerciallyusedbrominated
flameretardants,theirapplications,theirusepatternsindifferentco-
untries/regionsandpossiblemodesofrelease,En vi ron ment In ter na -
tio nal,say29(2003),s.683-89.
6 L.S. Birnbaum ve D.F. Staskal, Brominated flame retardants: Cause
for concern? En vi ron men tal He alth Pers pec ti ves, cilt 112, no. 1
(2004),s.9-17.
7 rneinbkz.C.A.deWit,Anoverviewofbrominatedflameretar-
dantsintheenvironment,Che mosp he re,say46(2002),s.583-624;
R.J.Lawvedierleri,Levelsandtrendsofpolybrominateddipheny-
lethers and other brominated flame retardants in wildlife, En vi ron -
ment In ter na tio nal,say29(2003),s.757-70;C.A.deWit,M.Alaee,
veD.C.G.Muir,Levelsandtrendsofbrominatedflameretardantsin
theArctic,Che mosp he re,cilt64,no.2(2006),s.209-33;R.J.Law
vedierleri,Levelsandtrendsofbrominatedflameretardantsinthe
Europeanenvironment,Che mosp he re,cilt64,no.2(2006),s.187-
208;A.Covacivedierleri,Hexabromocyclodecanes(HBCDs)inthe
environment and humans: A review, En vi ron men tal Sci en ce and
Tech no logy,cilt40,no.12(2006),s.3679-88.
8 Covacivedierleri,a.g.e.,not7;deWit,a.g.e.,not7.
9 Foklarkonusundabkz.J.Shevedierleri,PBDEsintheSanFrancis-
coBayarea:Measurementsinharboursealblubberandhumanbreast
adipose tissue, Che mosp he re, say 46 (2002), s. 697-707; balinalar
konusundabkz.K.Vorkampvedierleri,Scree ning of New Con ta -
mi nants in the Ma ri ne En vi ron ment of Gre en land and the Fa ro e Is -
lands,NERITeknikRaporuNo.525(Roskilde,Danimarka:National
EnvironmentalResearchInstitute,2004).
10 rneinbkz.S.Burreauvedierleri,Comparisonofbiomagnification
ofPBDEsinfoodchainsfromtheBalticSeaandtheNorthernAtlantic
Sea, Or ga no ha lo gen Com po unds, say 47 (2000), s. 253-55; Vor-
209
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 210
kampvedierleri,a.g.e.,not9;B.Johnson-Restrepovedierleri,Poly-
brominateddiphenylethersandpolychlorinatedbiphenylsinamarine
foodweb of coastal Florida, En vi ron men tal Sci en ce and Tech no logy,
say39(2005),s.8243-50;Covacivedierleri,a.g.e.,not7;S.Morris
vedierleri,DistributionandfateofHBCDandTBBPAbrominated
flameretardantsinNorthSeaestuariesandaquaticfoodwebs,En vi -
ron men tal Sci en ce and Tech no logy,say38(2004),s.5497-504.
11 P.O.Darnerud,Toxiceffectsofbrominatedflameretardantsinman
andwildlife,En vi ron ment In ter na tio nal,say29(2003),s.841-53;J.
Legler ve A. Brouwer, Are brominated flame retardants endocrine
disruptors?,En vi ron ment In ter na tio nal,say29(2003),s.879-85.
12 A.J. Hall, O.I. Kalantzi ve G.O. Thomas, Polybrominated diphenyl
ethers (PBDEs) in grey seals during their first year of life-Are they
thyroidhormoneendocrinedisrupters?,En vi ron men tal Pol lu ti on,sa-
y126(2003),s.29-37.
13 Darnerud,a.g.e.,not11;deWit,a.g.e.,not7;H.Vibergvedierleri,
Neonatalexposuretohigherbrominateddiphenylethers,hepta,oc-
ta-,ornonabromodiphenylether,impairsspontaneousbehaviourand
learningandmemoryfunctionsofadultmice,To xi co lo gi cal Sci en ces,
cilt92,no.1(2006),s.211-18;Y.Tadavedierleri,Flameretardant
tetrabromobisphenol A induced hepatic changes in ICR male mice,
En vi ron men tal To xi co logy and Phar ma co logy,cilt23,no.2(2007),s.
174-78.
14 Uenovedierleri,a.g.e.,not4.
15 Vorkampvedierleri,a.g.e.,not9;deWit,AlaeeveMuir,a.g.e.,not7;
Lawvedierleri,Levelsandtrendsofbrominated,a.g.e.,not7.
16 D.C.G.Muirvedierleri,Brominatedflameretardantsinpolarbears
(Ur sus ma ri ti mus)fromAlaska,theCanadianArctic,EastGreenland,
and Svalbard, En vi ron men tal Sci en ce and Tech no logy, say 40
(2006),s.449-55.
17 deWit,AlaeeveMuir,a.g.e.,not7.
18 Artan eilim konusunda u kaynaklardan yararlanlmtr: J. Byting-
svikvedierleri,SpatialandtemporaltrendsofBFRsinAtlanticcod
and Polar cod in the North-East Atlantic, Or ga no ha lo gen Com po -
unds,say66(2004),s.3918-22;Shevedierleri,a.g.e.,not9;Lawve
dierleri,Levelsandtrendsofpolybrominated,a.g.e.not7.stik-
raryadaazalmakonusundabkz.U.Sellstrmvedierleri,Temporal
trend studies on tetra- and pentabrominated diphenyl ethers and he-
xabromocyclododecane in guillemot egg from the Baltic Sea, En vi -
ron men tal Sci en ce and Tech no logy,cilt37,no.24(2003),s.5496-501
ve from N. Kajiwara ve dierleri, Polybrominated diphenyl ethers
andorganochlorinesinarchivedNorthernFurSealsamplesfromthe
210
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 211
Pacific coast of Japan, En vi ron men tal Sci en ce and Tech no logy, cilt
38,no.14(2004),s.3804-09.
19 P.Johnstonvedierleri,Sustainabilityofhumanactivitiesonmarine
ecosystems, C. Sheppard, ed. Se as at the Mil len ni um: An En vi ron -
men tal Eva lu ati on. Vo lu me II I, Glo bal Is su es and Pro ces ses(Londra:
Pergamon, Elsevier Science Ltd., 2000); L.G. Cockerham ve M.B.
Cockerham,EnvironmentalIonisingRadiation,L.G.Cockerhamve
B.S. Shane, ed., Ba sic En vi ron men tal To xi co logy (Boca Raton: CRC
Press,1995),s.1-261.
20 Johnstonvedierleri,a.g.e.,not19.
21 Gree np eac e ng ilt er e, Nucl ea r re-act io n, 10 Aust os 1999,
www.greenpeace.org.uk.
22 I.Osvathvedierleri,Mappingofthedistributionof137CsinIrish
Sea sediments, Jo ur nal of Ra di oa naly ti cal and Nuc le ar Che mistry,
cilt248,no.3(2001),s.735-39;A.Aarkrog,H.DahlgardveS.P.Ni-
elsen,EnvironmentalradioactivecontaminationinGreenland:A35
years retrospect, The Sci en ce of the To tal En vi ron ment, say 245
(2000),s.233-48;P.J.Kershaw,D.McCubbinveK.S.Leonard,Con-
tinuingcontaminationofnorthAtlanticandArcticwatersbySellafield
radionuclides, The Sci en ce of the To tal En vi ron ment, say 237/238
(1999),s.119-32.
23 D.McCubbinvedierleri,DistributionofTechnetium-99insubtidal
sediments of the Irish Sea, Con ti nen tal Shelf Re se arch, say 26
(2006),s.458-73.
24 W.S.Watsonvedierleri,Radionuclidesinsealsandporpoisesinco-
astalwatersaroundtheUK,The Sci en ce of the To tal En vi ron ment,
say234(1999),s.1-13.
25 Kershaw, McCubbinveLeonard,a.g.e.,not22.
26 T.P. Ryan ve dierleri, Plutonium and americium in fish, shellfish
andseaweedintheIrishenvironmentandtheircontributiontodo-
se,Jo ur nal of En vi ron men tal Ra di oac ti vity,say44(1999),s.349-
69.
27 N.Rabalais,R.E.TurnerveW.J.Wiseman,GulfofMexicohypoxia,
a.k.a. the dead zone, An nu al Re vi ew of Eco logy and Syste ma tics,
say33(2002),s.235-63.
28 W.K.Dodds,Nutrientsandthedeadzone:Thelinkbetweennutri-
ent ratios and dissolved oxygen in the northern Gulf of Mexico,
Fron ti ers in Eco logy and the En vi ron ment,cilt4,no.4(2006),s.211-
17; D. Ferber, Dead zone fix not a dead issue, Sci en ce, 10 Eyll
2004,s.1557;J.Raloff,Deadwaters:Massiveoxygenstarvedzones
aredevelopingalongtheworldscoasts,Sci en ce News,cilt165,no.
23(2004),s.360.
211
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 212
29 Raloff,a.g.e.,not28;E.Bonsdorff,C.RnnbergveK.Aarnio,Some
ecological properties in relation to eutrophication in the Baltic Sea,
Hydro bi olo gi a,say475/476(2002),s.371-77.
30 R.J.Diaz,Overviewofhypoxiaaroundtheworld,Jo ur nal of En vi -
ron men tal Qua lity,cilt30,no.2(2001),s.275-81.
31 BMevreProgram(U.N.EnvironmentProgramme-UNEP),Furt-
herRiseinNumberofMarineDeadZones,basnblteni(Nairobi:
19Ekim2006).
32 Rabalias,TurnerveWiseman,a.g.e.,not27.
33 UNEP,a.g.e.,not31;Rabalias,TurnerveWiseman,a.g.e.,not27.
34 Diaz,a.g.e.,not30.
35 K.Karlson,R.RosenbergveE.Bonsdorff,Temporalandspatiallar-
ge-scale effects of eutrophication and oxygen deficiency on benthic
fauna in Scandinavian and Baltic waters-A review, Oce anog raphy
and Ma ri ne Bio logy: An An nu al Re vi ew, say 40 (2002), s. 427-89;
Rabalias,TurnerveWiseman,a.g.e.,not27.
36 Rabalias,TurnerveWiseman,a.g.e.,not27.
37 Karlson,RosenbergveBonsdorff,a.g.e.,not35.
38 Rabalias,TurnerveWiseman,a.g.e.,not27.
39 Greenpeace, Oil Spills - Philippines, Indian Ocean and Lebanon,
2006,www.greenpeace.org/international/news/recent-oil-spills.
40 Ulusal Aratrma Konseyi (National Research Council), Understan-
dinginputs,fates,andeffectsindetail,Oil in the Se a II I: In puts, Fa -
tes and Ef fects (Washington, DC: The National Aademies Press,
2003).
41 OSPARKuzeydouAtlantikDenizleriniKorumaKomisyonu(OSPAR
Commission for the Protection of the Marine Environment of the
North-East Atlantic), Meeting of the OSPAR Commission, Reykja-
vik, 28 June - 2 July 2004, Bonn Anlamas ile ibirlii, Sekreterlik
tarafndansunulmutur.
42 Greenpeace,a.g.e.,not39.
43 Metin Kutusu 3 iin u kaynaklardan yararlanlmtr. Ex xon Val dez
konusundabkz.C.H.Petersen,TheExxonValdezoilspillinAlas-
ka:acute,indirectandchroniceffectsontheecosystem,Ad van ces in
Ma ri ne Bio logy,say39(2001),s.3-103;C.H.Petersenvedierleri,
Long-termecosystemresponsetotheExxonValdezoilspill,Sci en -
ce, 19 Aralk 2003, s. 2082-86; Ulusal Aratrma Konseyi (National
ResearchCouncil),a.g.e.,not40;J.W.Shortvedierleri,Estimateof
oil persisting on the beaches of Prince William Sound 12 years after
the Exxon Valdez oil spill, En vi ron men tal Sci en ce and Tech no logy,
say38(2004),s.19-25;G.V.Irvine,D.H.MannveJ.W.Short,Per-
sistence of 10-year old Exxon Valdez oil on Gulf of Alaska beaches.
212
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 213
Theimportanceofboulder-armouring,Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,cilt
52,no.9(2006),s.1011-22;J.W.Shortvedierleri,Verticaldistri-
butionandprobabilityofencounteringintertidalExxonValdezoilon
shorelinesofthreeembaymentswithinPrinceWilliamSoundAlaska,
En vi ron men tal Sci en ce and Tech no logy, cilt 40, no. 12 (2006), s.
3723-29;J.L.Bodkinvedierleri,Seaotterpopulationstatusandthe
process of recovery from the 1989 Exxon Valdez oil spill, Ma ri ne
Eco logy Prog ress Se ri es.say241(2002),s.237-53.Pres ti ge from:C.
Morales-Casellesvedierleri,Ecotoxicityofsedimentscontaminated
bytheoilspillassociatedwiththetankerPrestigeusingjuvenilesof
fish (Spa rus au ra ta), Arc hi ves of En vi ro men tal Con ta mi na ti on and
To xi co logy, say 51 (2006), s. 652-60; M.D. Garza-Gil, A. Prada-
BlancoveX.V.Rodrguez,Estimatingtheshorttermeconomicdama-
ges from the Prestige oil spill in the Galician fisheries and tourism,
Eco lo gi cal Eco no mics, say 58 (2006), s. 842-49; J.D. Garca Prez,
Early sociopolitical and environmental consequences of the Prestige
oilspillinGalicia,Di sas ters,cilt27,no.3(2003),s.207-23;I.Zube-
rogoitavedierleri,Short-termeffectsoftheprestigeoilspillonthe
peregrine falcon (Fal co pe reg ri nus), Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin, cilt
52,no.10(2006),s.1176-81;A.Martnez-Abranvedierleri,Sex-
specificmortalityofEuropeanshagsafterthePrestigeoilspill:Demo-
graphic implications for the recovery of colonies, Ma ri ne Eco logy
Prog ress Se ri es,say318(2006),s.271-76;R.DelaHuzvedierleri,
Biologicalimpactsofoilpollutionandcleaningintheintertidalzone
ofexposedsandybeaches:preliminarystudyofPrestigeoilspill,Es -
tu ari ne, Co as tal and Shelf Sci en ce, say 65 (2005), s. 19-29; I. Ma-
rigmezvedierleri,Cellandtissuebiomarkersinmussel,andhisto-
pathologyinhakeandanchovyfromBayofBiscayafterthePrestige
oilspill(MonitoringCampaign2003),Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,cilt
53,no.5-7(2006),s.287-304.Lbnankonusundabkz.:Akdenizin
BlgeselDenizKirliliiAcilTepkiMerkezi(RegionalMarinePollution
Emergency Response Centre for the Mediterranean Sea - REMPEC),
Sitrep5.SpillinLebanon,07/08/2006,Sitrep8.SpillinLebanon,
14/08/2006,Sitrep12.SpillinLebanon,25/08/2006veSitrep15.
SpillinLebanon,28/09/2006,www.rempec.org/news.asp;Greenpea-
ce International, Wit nes sing War: A Pre li mi nary Post Conf lict En vi -
ron men tal As sess ment by Gre en pea ce (Amsterdam:Ekim2006);Gre-
enpeaceInternational,GreenpeaceExposesSuffocatingOilSlickon
the Seabed Off the Lebanese Coast, basn blteni (Amsterdam: 22
Austos2006);DnyaKorunmaBirlii(WorldConservationUnion-
ucn), Mediterranean environment affected by armed conflict,
2006,www.iucn.org/places/medoffice/noticias/armed_conflict.html;R.
213
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 214
Steiner, Le ba non Oil Spill Ra pid As sess ment and Res pon se Mis si on.
Fi nal Re port (Beyrut:ucn,ucn CommissiononEnvironmental,Eco-
nomicandSocialPolicy,andGreenLineAssociation,11Eyll2006).
Filipinlerkonusundabkz.:Greenpeace,a.g.e.,not39;GreenpeaceG-
neydou Asya, Greenpeace Returns Barrel of Bunker Oil from Gu-
imarasBacktoPetron,basnblteni(Manila:11Ekim2006).
44 UlusalAratrmaKonseyi(NationalResearchCouncil),a.g.e.,not40.
45 Dahadetaylincelemeiinbkz.M.Allsoppvedierleri,Plas tic Deb ris
in the Worlds Oce ans (Amsterdam:GreenpeaceInternational,Kasm
2006).
46 D.W.Laist,Impactsofmarinedebris:Entanglementofmarinelifein
marinedebrisincludingacomprehensivelistofspecieswithentangle-
ment and ingestion records, J.M. Coe ve D.B. Rogers, ed., Ma ri ne
Deb ris. So ur ces, Im pacts, So lu ti ons (New York: Springer-Verlag,
1997),s.99-140.
47 Man Denizi konusunda bkz. D.K.A. Barnes ve P. Milner, Drifting
plasticanditsconsequencesforsessileorganismdispersalintheAtlan-
tic Ocean, Ma ri ne Bio logy, say 146 (2006), s. 815-25; Endonezya
konusunda bkz. P. Uneputty ve S.M. Evans, The impact of plastic
debrisonthebiotaoftidalflatsinAmbonBay(EasternIndonesia),
Ma ri ne En vi ron men tal Re se arch,cilt44,no.3(1997),s.233-42.
48 Avrupakonusundabkz.F.Galganivedierleri,Litterontheseafloor
along European coasts, Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin, cilt 40, no. 6
(2000), s. 516-27; Endonezya konusunda bkz. Uneputty ve Evans,
a.g.e.,not47.
49 Endonezya konusunda bkz. N.G. Willoughby, H. Sangkoyo ve B.O.
Lakaseru,Beachlitter:AnincreasingandchangingproblemforIndo-
nesia,Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,cilt34,no.6(1997),s.469-78;Si-
cilyakonusundabkz.BarnesveMilner,a.g.e.,not47.
50 S.B. Sheavly, Marine debris-An overview of a critical issue for our
oceans, BM Okyanus ve Deniz Yasas Deitirilebilir Gayri Resmi
DanmaSreci6.Toplantsnda(SixthMeetingoftheUNOpen-en-
dedInformalConsultativeProcessesonOceans&theLawoftheSea)
yaplansunum,6-10Haziran2005,www.un.org/Depts/los/consultati-
ve_process/documents/6_sheavly.pdf.
51 R.C. Thompson ve dierleri, Lost at sea:Where is all the plastic?,
Sci en ce,7Mays2004,s.838.
52 F.Galganivedierleri,Distributionandabundanceofdebrisonthe
continentalshelfoftheNorth-WesternMediterranean,MarinePollu-
tionBulletin,cilt30,no.11(1996),s.713-17;M.Thielvedierleri,
Floating marine debris in coastal waters of the SE-Pacific (Chile),
Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin, say 46 (2003), s. 224-31; Willoughby,
SangkoyoveLakaseru,a.g.e.,not49.
214
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 215
53 R.C.BolandveM.J.Donohue,Marinedebrisaccumulationinthe
nearshore marine habitat of the endangered Hawaiian monk seal,
Mo nac hus scha uins lan di 1999-2001, Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,
say 46 (2003), s. 1385-94; B. Page ve dierleri, Entanglement of
Australian sea lions and New Zealand furseals in lost fishing gear
andothermarinedebrisbeforeandaftergovernmentandindustry
attemptstoreducetheproblem,Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,say49
(2004),s.33-42;Laist,a.g.e.,not46.J.Tomsvedierleri,Mari-
ne debris ingestion in loggerhead sea turtles, Ca ret ta ca ret ta, from
the Western Mediterranean, Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin, say 44
(2002),s.211-16;L.Bugoni,L.KrauseveV.Petry,Marinedebris
andhumanimpactsonseaturtlesinSouthernBrazil,Ma ri ne Pol -
lu ti on Bul le tin, cilt 42, no. 12 (2001), s. 1330-34; K.A. Bjorndal,
A.B.BoltenveC.J.Lagueux,Ingestionofmarinedebrisbyjuveni-
leseaturtlesincoastalFloridahabitats,Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,
cilt28,no.3(1994),s.154-58;L.B.Spear,D.G.AinleyveC.A.Ri-
bic, Incidence of plastic in seabirds from the Tropical Pacific,
1984-91:Relationwithdistributionofspecies,sex,age,season,ye-
arandbodyweight,Ma ri ne En vi ron men tal Re se arch,cilt40,no.
2(1995),s.123-146.
54 T.Matsuoka,T.NakashimaveN.Nagasawa,Areviewofghostfis-
hing:Scientificapproachestoevaluationandsolutions,Fis he ri es Sci -
en ce,say71(2005),s.691-702;abd evreKorumaKuruluu(U.S.
EnvironmentalProtectionAgency),Tur ning the Ti de on Trash. A Le -
ar ning Gui de on Ma ri ne Deb ris (Washington,DC:1992).
DENZLEREZGRLK
(Sayfa169-191)
1 BunnyMcDiarmid,MartiniGotjeveKarenSack,NA FO Ca se Study
(Amsterdam: Greenpeace International, Haziran 2005); Greenpeace
International,Free dom for the Se as for Now and for the Fu tu re (Ams-
terdam:Mays2005).
2 GreenpeaceInternational,Black Ho les in De ep Oce an Spa ce: Clo sing
the Le gal Vo ids in High Se as Bi odi ver sity Pro tec ti on (Amsterdam:Ka-
sm2005);P.Johnstonvedierleri,Elementsofanholisticapproach
to marine protection and environmental management: What is an
ecosystemapproach?(ha zr lan ma aa ma sn da 2007).
3 GreenpeaceInternational,a.g.e.,not1.
215
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 216
4 GreenpeaceInternational,Ma ri ne Re ser ves for the Me di ter ra ne an Se a
(Amsterdam:2006);C.M.Roberts,K.MasonveJ.P.Hawkins,Ro ad -
map to Re co very: A Glo bal Net work of Ma ri ne Re ser ves (Amster-
dam:GreenpeaceInternational,2006).
5 Johnstonvedierleri,a.g.e.,not2.
6 Dnya Koruma zleme Merkezi (World Conservation Monitoring
Centre-WCMC),alntyaplankaynakS.Belfiore,B.Cicin-SainveC.
Ehler, In cor po ra ting Ma ri ne Pro tec ted Are as in to In teg ra ted Co as tal
and Oce an Ma na ge ment: Prin cip les and Gu ide li nes (Gland, svire:
World Commission on Protected Areas, World Conservation Union
(ucn),2004),s.vii.
7 ucn,Es tab lis hing Ma ri ne Pro tec ted Are a Net works: Ma king It Hap -
pen (Gland,svire:Nisan2007).
8 Roberts,MasonveHawkins,a.g.e.,not4.
9 DnyaParklarKongresi2003(WorldParksCongress2003),Recom-
mendation22.BuildingaGlobalSystemofMarineandCoastalProtec-
ted Area Networks, www.iucn.org/themes/wcpa/wpc2003/pdfs/out-
puts/recommendations/approved/english/html/r22.htm.
10 F.R.GellveC.M.Roberts,Benefitsbeyondboundaries:Thefisheries
effectsofmarinereserves,Trends in Eco logy and Evo lu ti on,cilt18,
no.9(2003);Roberts,MasonveHawkins,a.g.e.,not4.
11 ucn,MarineSummitCallsforDramaticIncreaseinOceanProtecti-
on,basnblteni(Gland,svire:13Nisan2007).
12 Yzde0.1liktahminiinbkz.GlobaltargetsforMPAdesignations
will not be met; experts respond, MPA News, Kasm 2005. Tablo
iin u kaynaklardan yararlanlmtr: Kresel inceleme iin bkz. C.
Moravedierleri,Coralreefsandtheglobalnetworkofmarinepro-
tectedareas,Sci en ce,23Haziran2006,s.1750-51;yzde30konu-
sundabkz.T.P.Hughesvedierleri,Climatechange,humanimpacts,
andtheresilienceofcoralreefs,Sci en ce,15Austos2003,s.929-33;
yzde 9 konusunda bkz. Birlemi Milletler evre Program (United
NationsEnvironmentProgramme-UNEP),Ecosy stems and Bi odi ver -
sity in De ep Wa ters and High Se as,UNEPBlgeselDenizlerRaporve
AratrmalarNo.178(Nairobi:2006);UNEP-WCMC,In the Front
Li ne: Sho re li ne Pro tec ti on and Ot her Ecosy stem Ser vi ces from Man -
gro ves and Co ral Re efs (Cambridge, ngiltere: 2006); deniz bitkileri
konusunda bkz. E.P. Green ve F.T. Short, World At las of Se ag ras ses,
UNEP-WCMCtarafndanhazrlanmtr(Berkeley,CA:Universityof
California Press, 2003); denizalt dalar konusunda bkz. P.A. John-
stonveD.Santillo,Conservationofseamountecosystems:applicati-
onofamarineprotectedareasconcept,Arc hi ve of Fis hery and Ma ri -
ne Re se arch, cilt 51, no. 1-3 (2004), s. 305-19; yarklar konusunda
216
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 217
bkz. L. Glowka, Putting marine scientific research on a sustainable
footingathydrothermalvents,Ma ri ne Po licy,say27(2003),s.303-
12, Fisheries and Oceans Canada, Endeavour Hydrothermal Vents
Marine Protected Area, www.pac.dfo-mpo.gc.ca/oceans/mpa/Ende-
avour_e.htm ve wwf, Oases on the Ocean Floor, haber blteni
(Gland,svire:19Haziran2002).
13 P.J.Mumby,Mangrovesenhancethebiomassofcoralreeffishcom-
munitiesintheCaribbean,Na tu re,5ubat2004,s.533-36.
14 B.S.Halpern,Theimpactofmarinereserves:doreservesworkand
does reserve size matter?, Eco lo gi cal App li ca ti ons, cilt 13, no. 1
(2003),s.117-37;UlusalEkolojikAnalizveSentezMerkezi(Natio-
nal Center for Ecological Analysis and Synthesis), Scientific Con-
sensusStatementonMarineReservesandMarineProtectedAreas,
17 ubat 2001, www.jiwlp.com/contents/Marine_Reserves_Re-
port.htm.
15 D.H.Williamson,G.R.RussveA.M.Ayling,Notakemarinereserves
increaseabundanceandbiomassofreeffishoninshorefringingreefs
oftheGreatBarrierReef,En vi ron men tal Con ser va ti on,cilt31,no.2
(2004),s.149-59.
16 T.R.McClanahanveR.Arthur,Theeffectofmarinereservesandha-
bitatonpopulationsofEastAfricancoralreefs,Eco lo gi cal App li ca ti -
ons,cilt11,no.2(2001),s.559-69.
17 G.R.Russ,A.C.AlcalaveA.P.Maypa,Spilloverfrommarinereser-
ves:ThecaseofNa so vla min gi i atApoIsland,thePhilippines,Ma ri -
ne Eco logy Prog ress Se ri es,say264(2003),s.15-20;B.Kaunda-Ara-
ra ve G.A. Rose, Effects of marine reef National Parks on fishery
CPUEincoastalKenya,Bi olo gi cal Con ser va ti on,say118(2004),s.
1-13.
18 Y.Renard,Ca se of the So uf rie re Ma ri ne Ma na ge ment Are a (SMMA),
St. Lu ci a,CANARITeknikRaporNo.1285(Laventille,Trinidad,Bat
Hint Adalar: Carribbean Natural Resources Institute, 2001); C.M.
Roberts ve J.P. Hawkins, Fully Pro tec ted Ma ri ne Re ser ves: A Gui de
(Washington,DC:wwf EndangeredSeasCampaignandEnvironment
Department, University of York, 2000); C.M. Roberts ve dierleri,
Effects of marine reserves on adjacent fisheries, Sci en ce, 30 Kasm
2001,s.1920-23.
19 N.Galal,R.OrmondveO.Hassan,Effectofanetworkofno-take
reservesinincreasingcatchperuniteffortandstocksofexploitedreef
fishatNabq,SouthSinai,Egypt,Ma ri ne and Fresh wa ter Re se arch,
cilt53,no.2(2002).
20 DenizKorumabirimi,KorumaBakanl,Pro tec ting Our Se as-Ti aki -
na a Tan ga ro a (Wellington,YeniZelanda:Haziran2005).
217
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 218
21 GreenpeaceInternational,The He at is On: The Ro le of Ma ri ne Re ser -
ves in Bo os ting Ecosy stem Re si li en ce to Cli ma te Chan ge (Amsterdam:
2007);C.D.G.Harleyvedierleri,Theimpactsofclimatechangein
coastalmarinesystems,Eco logy Let ters,say9(2006),s.228-41.
22 ClimateChangeandOceanWarming:PreparingMPAsforIt,MPA
News,Mart2005,www.mccn.org.au/article.php/id/451.
23 Roberts,MasonveHawkins,a.g.e.,not4.
24 RobertsveHawkins,a.g.e.,not18.
25 Renard,a.g.e.,not18.
26 M.Beger,G.P.JonesveP.L.Munday,Conservationofcoralreefbi-
odiversity:Acomparisonofreserveselectionproceduresforcoralsand
fishes, Bi olo gi cal Con ser va ti on, say 111 (2003), s. 53-62; Roberts,
MasonveHawkins,a.g.e.,not4.
27 E.A. Norse ve dierleri, Place-based ecosystem management in the
openocean,E.NorseveL.Crowder,ed.,Ma ri ne Con ser va ti on Bio -
logy: The Sci en ce of Ma in tai ning the Se as Bi odi ver sity (Washington,
DC:IslandPress,2005),s.302-27.
28 Roberts,MasonveHawkins,a.g.e.,not4.
29 FijiDesignatesFiveMPAsasPartofNetwork,MPA News,Kasm
2005,http://depts.washington.edu/mpanews/MPA69.htm.
30 abd Ulusal Okyanus ve Atmosfer Ynetimi (U.S. National Oceanic
andAtmosphericAdministration-NOAA),PresidentSetsAsideLar-
gestMarineConservationAreaonEarth,basnblteni(Washington,
DC:15Haziran2006).
31 GreenpeaceInternational,Ma ri ne Re ser ves for the Me di ter ra ne an Se a
(Amsterdam: Haziran 2006); Greenpeace International, Res cu ing the
North and Bal tic Se as: Ma ri ne Re ser ves a Key To ol (Amsterdam:Tem-
muz2004).
32 Avrupa in Su Bilgi Sistemi (Water Information System for Europe),
AMarineStrategytoSaveEuropesSeasandOceans,http://ec.euro-
pa.eu/environment/water/marine/index_en.htm, ziyaret tarihi 1 Aus-
tos2007.
33 DnyaSrdrlebilirKalknmaZirvesi(WorldSummitonSustainable
Development),Plan of Imp le men ta ti on of the World Sum mit on Sus -
ta inab le De ve lop ment(Johannesberg:2002).
34 Biyolojik eitlilik Anlamas (Convention on Biological Diversity),
The Kuala Lumpur Declaration, 7. Taraflar Konferans, Kuala
Lumpar,Malezya,23ubat2004.
35 GreenpeaceInternational,a.g.e.,not1.
36 BirlemiMilletlerDenizYasasAnlamas(UnitedNationsConvention
ontheLawoftheSea-UNCLOS)Websitesi,www.un.org/Depts/los/in-
dex.htm.
218
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 219
37 GreenpeaceInternational,a.g.e.,not1;GreenpeaceInternational,Bi -
op ros pec ting in the De ep Se a (Amsterdam:Kasm2005).
38 M. McGarvin, De ep-wa ter Fis hing: Ti me to Stop the Des truc ti on
(Amsterdam:GreenpeaceInternational,2005).
39 D.Melnickvedierleri,En vi ron ment and Hu man Well-Bring: A Prac -
ti cal Stra tegy, BM evre Srdrlebilirlii Milenyum Projesi Grev
GcRaporu(Londra:Earthscan,2005),s.87.
40 Birlemi Milletler Genel Kurulu, Sustainable fisheries, including
throughthe1995AgreementfortheImplementationoftheProvisions
UnitedNationsConventionontheLawoftheSeaDecember1982re-
latingtotheConservationandManagementofStraddlingFishStocks
and Highly Migratory Fish Stocks, and related instruments,
A/RES/61/105(NewYork:6Mart2007),paragraf80-90.
41 Antarktika Deniz Canl Kaynaklarnn Korunmas Komisyonu (Con-
vention on the Conservation of Antarctic Marine Living Resources),
Interimrestrictionsontheuseofbottomtrawlinggearinhigh-seas
areas of the Convention Area for the fishing seasons 2006/07 and
2007/08(NorthHobart,Tazmanya,Avustralya:2006).
42 GreenpeaceInternational,Tra ding Away Our Oce ans: Why Tra de Li -
be ra li za ti on of Fis he ri es Must Be Aban do ned (Amsterdam: Ocak
2007).
43 DnyaTicaretrgt(WorldTradeOrganization-WTO),Liberali-
zationoftradeinfishandfishproducts.CommunicationfromCana-
da, Iceland, New Zealand, Norway, Panama, Singapore and Thai-
land (Cenevre: 2005); WTO, Trade liberalization of fish and fish
products.CommunicationfromCanada,Iceland,NewZealand,Nor-
way,SingaporeandThailand(Cenevre:2006).
44 EkonomikbirliiveKalknmaTekilat(OrganisationforEconomic
Co-OperationandDevelopment),Li be ra li zing Fis he ri es Mar kets, Sco -
pe and Ef fects (Paris:2003).
45 GreenpeaceInternational,a.g.e.,not42.
46 U.R.SumailaveD.Pauly,Catc hing Mo re Ba it: A Bot tom-Up Re-Es ti -
ma ti on of Glo bal Fis he ri es Sub si di es, Se cond Ver si on,FisheriesCentre
ResearchReports,cilt14,no.6(Vancouver,BC:FisheriesCentre,Uni-
versityofBritishColumbia,2006).
47 Oceana, The Role of the World Trade Organization, www.ocea-
na.org/north-america/what-we-do/stop-overfishing-subsidies/interna-
tional-subsidies-action,ziyarettarihi1Austos2007.
48 WTO,KurallarGrmeGrubu,FisheriesSubsidies:ProposedNew
Disciplines: Proposal from the United States (Cenevre: 22 Mart
2007); Oceana, Top U.S. Trade Official Calls for WTO Ban on
HarmfulFisheriesSubsidies,basnblteni(Washington,DC:1Mays
2007).
219
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 220
49 GreenpeaceInternational,De adly Sub si di es: How Go vern ment Sub si -
di es Are Des tro ying the Oce ans and Fo rests and Why the CBD Rat her
than the WTO Sho uld Stop This Pe ver se Use of Pub lic Mo ney (Ams-
terdam:2006),s.55.
50 Greenpeace,FairFisheries,http://oceans.greenpeace.org/en/our-oce-
ans/fair-fisheries,ziyarettarihi26Temmuz2007.
51 OxfamYeniZelanda,Fis hing for a Fu tu re (Auckland:Ekim2006).
52 GreenpeaceInternational,Ca ught Red-han ded: Day light Rob bery on
the High Se as (Amsterdam:Mays2006).
53 BirdLife International, Fisheries Organisations Failing to Safeguard
theWorldsAlbatrosses,basnblteni(Cambridge,ngiltere:7Mart
2005);R.Cuthbertvedierleri,AtseadistributionofbreedingTris-
tan albatrosses Di ome de a dab be ne na and potential interactions with
pelagiclonglinefishingintheSouthAtlanticOcean,Bi olo gi cal Con -
ser va ti on,say121(2005),s.345-55.
54 S.J.HallveB.M.Mainprize,Managingby-catchanddiscards:how
muchprogressarewemakingandhowcanwedobetter?,Fish and
Fis he ri es,say6(2005),s.134-55;G.N.Tuck,T.PolacheckveC.Bul-
man,SpatiotemporaltrendsoflonglinefishingeffortintheSouthern
Ocean and implications for seabird bycatch, Bi olo gi cal Con ser va ti -
on,say114(2003),s.1-27.
55 E.Gilman,N.BrothersveD.R.Kobayashi,Principlesandapproac-
hestoabateseabirdby-catchinlonglinefisheries,Fish and Fis he ri es,
say6(2005),s.35-49;GneyOkyanusukonusundabkz.Tuck,Po-
lacheckveBulman,a.g.e.,not54.
56 BMGdaveTarmTekilat(U.N.FoodandAgricultureOrganization
-fao),InternationalPlanofActionforReducingIncidentalCatchof
SeabirdsinLonglineFisheries(Roma:1999).
57 Bkz.www.savethealbatross.net.
58 C.J.Small,Re gio nal Fis he ri es Ma na ge ment Or ga ni sa ti ons: The ir Du ti -
es and Per for man ce in Re du cing Bycatch of Al bat ros ses and Ot her
Spe ci es (Cambridge,ngiltere:BirdLifeInternational,2005).
59 A.J.Read,P.DrinkerveS.Northridge,Bycatchofmarinemammals
in U.S. and global fisheries, Con ser va ti on Bio logy, cilt 20, no. 1
(2006),s.163-69;A.J.ReadveA.A.Rosenberg,Draftinternational
strategy for reducing incidental mortality of cetaceans in fisheries,
Yan-avOlanDenizMemelileriKaynakMerkezi(CetaceanBycatchRe-
sourceCenter),Nisan2002,www.cetaceanbycatch.org/intlstrategy.cfm.
60 Read ve Rosenberg, a.g.e., not 59; Yan-av Olan Deniz Memelileri
Kaynak Merkezi (Cetacean Bycatch Resource Center), Cetacean
BycatchFacts,www.cetaceanbycatch.org/status.cfm,ziyarettarihi26
Temmuz2007.
220
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 221
61 ReadveRosenberg,a.g.e.,not59.
62 A.g.y.
63 KatrinaArias,wwf,MichelleAllsoppilegrme,12Mays2006;wwf,
Vaquita, 2005, http://69.25.138.63/about_wwf/what_we_do/speci-
es/our_solutions/endangered_species/cetaceans/vaquita/index.cfm.
64 abd Deniz Memelilerini Koruma Yasas 1972, www.nmfs.noa-
a.gov/pr/laws/mmpa.
65 NOAA, Commerce Department Implements Regulations to Reduce
DolphinMortalityintheEasternTropicalPacificOcean,basnblte-
ni(Washington,DC:4Ocak2000).
66 M.A.Hall,D.L.AlversonveK.I.Metuzals,Bycatch:problemsandso-
lutions,Ma ri ne Pol lu ti on Bul le tin,cilt41,no.1-6(2000),s.204-19.
67 NOAA Fish er ie s, Turtl e Excl ud er Dev ic es (TEDS), 2006,
www.nmfs.noaa.gov/pr/species/turtles/teds.htm.
68 A.g.y.; Amerika Ktalar Aras Deniz Kaplumbaalarn Koruma An-
lamas(Inter-AmericanConventionfortheProtectionandConserva-
tionofSeaTurtles-ICCAT)Websitesi,www.iacseaturtle.org.
69 R.L.Lewison,L.B.CrowderveD.J.Shaver,Theimpactofturtleexc-
luder devices and fisheries closures on loggerhead and Kemps ridley
strandingsinthewesternGulfofMexico,Con ser va ti on Bio logy,cilt
17,no.4(2003),s.1089-97.
70 Deniz Kaplumbaalarnn Parakete Balklarn Yan-av Olarak Yaka-
lanmas Konusunda Uluslararas Teknik Uzmanlk Atlye almas
(InternationalTechnicalExpertWorkshoponMarineTurtleBycatchin
LonglineFisheries),Seattle,Washington,11-13ubat2003;R.L.Lewi-
son,S.A.FreemanveL.B.Crowder,Quantifyingtheeffectsoffisheri-
esonthreatenedspecies:Theimpactofpelagiclonglinesonloggerhead
andleatherbackseaturtles,Eco logy Let ters,say7(2004),s.22-31.
71 B. Halweil, Catch of the Day: Choo sing Se afo od for He alt hi er Oce -
ans,WorldwatchRaporu172(Washington,DC:WorldwatchInstitu-
te,Kasm2006).
72 JohnLewisPartnership,WaitroseNetsFirstPlace,The Ga zet te,23
Mart2007.
73 A.g.y.;GreenpeaceUK,A Re ci pe for Chan ge: Su per mar kets Re pond to
the Chal len ge of So ur cing Sus ta inab le Se afo od (Londra:Ekim2006).
74 Wal-Mart Stores, Inc., Wal-Mart Stores, Inc. Introduces New Label
to Distinguish Sustainable Seafood, basn blteni (Bentonville, AR:
31Austos2006).
75 Deniz Ynetimi Konseyi (Marine Stewardship Council - MSC),
2006-2007. A Snapsh ot of the MSCs Rec ent Progr ess,
www.msc.org/assets/docs/fishery_certification/MSC_fisheries_06-
07.pdf.
221
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 222
76 A.g.y.
77 GreenpeaceUK,a.g.e.,not73.
78 R.L.Naylorvedierleri,Effectofaquacultureonworldfishsuppli-
es, Na tu re, 29 Haziran 2000, s. 1017-23; Saf Somon Kampanyas
(PureSalmonCampaign)Websitesi,www.puresalmon.org.
79 Naylorvedierleri,a.g.e.,not78.
80 StockholmKalcOrganikKirleticilerAnlamas(StockholmConven-
tio n on Pers ist ent Org an ic Poll ut ants - POPs) Web sit es i,
www.pops.int.
81 M.Alaeevedierleri,Anoverviewofcommerciallyusedbrominated
flameretardants,theirapplications,theirusepatternsindifferentco-
untries/regionsandpossiblemodesofrelease,En vi ron ment In ter na -
tio nal,say29(2003),s.683-89;Summaryofthesecondmeetingof
thereviewcommitteeoftheStockholmConventiononpersistentor-
ganicpollutants,Earth Ne go ti ati ons Bul le tin,13Kasm2006.
82 Avrupakonusundabkz.Directive2003/11/ECoftheEuropeanPar-
liamentandoftheCouncilof6February2003.Amendingforthe24th
timeCouncilDirective76/769/EECrelatingtorestrictionsonthemar-
ketinganduseofcertaindangeroussubstancesandpreparations(pen-
tabromodiphenylether,octabromodiphenylether,Of fi ci al Jo ur nal of
the Eu ro pe an Uni on, 15 ubat 2003, Directive 2002/95/EC of the
European Parliament and of the Council of 27 January 2003 on the
restrictionoftheuseofcertainhazardoussubstancesinelectricaland
electronicequipment,Of fi ci al Jo ur nal of the Eu ro pe an Uni on,13u-
bat2003veBromBilimveevreForumu(BromineScienceandEnvi-
ronmental Forum), Legislation-Regulatory Overview in Europe,
www.bsef.com/regulation/national/index.php?/regulation/national/na-
tional.php,ziyarettarihi26Temmuz2007;inkonusundabkz.Ad-
ministration on the Control of Pollution Caused by Electronic Infor-
mation Products, www.chinarohs.com/docs.html; Japonya konusun-
dabkz.K.Vorkampvedierleri,Scree ning of New Con ta mi nants in
the Ma ri ne En vi ron ment of Gre en land and the Fa ro e Is lands, NERI
TeknikRaporuNo.525(Roskilde,Danimarka:NationalEnvironmen-
tal Research Institute, 2004); abd konusunda bkz. C.A. de Wit, M.
AlaeeveD.C.G.Muir,Levelsandtrendsofbrominatedflameretar-
dantsintheArctic,Che mosp he re,cilt64,no.2(2006),s.209-33.
83 OSPARKuzeydouAtlantikDenizleriniKorumaKomisyonu(OSPAR
Commission for the Protection of the Marine Environment of the
North-EastAtlantic-OSPAR),OSPARStrategywithRegardtoHa-
zardousSubstances(Londra:1998);OSPAR,SintraStatement(Sin-
tra, Portekiz: 23 Temmuz 1998), www.ospar.org/eng/html/md/sin-
tra.htm.
222
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 223
84 OSPAR, The OSPAR List of Chemicals for Priority Action (Update
2006)(Londra:2006).
85 Regulation(EC)No1907/2006oftheEuropeanParliamentandof
theCouncilof18December2006concerningtheRegistration,Evalu-
ation,AuthorisationandRestrictionofChemicals(REACH),establis-
hingaEuropeanChemicalsAgency,amendingDirective1999/45/EC
andrepealingCouncilRegulation(EEC)No793/93andCommission
Regulation(EC)No1488/94aswellasCouncilDirective76/769/EEC
andCommissionDirectives91/155/EEC,93/67/EEC,93/105/ECand
2000/21/EC, Of fi ci al Jo ur nal of the Eu ro pe an Uni on, 30 Aralk
2006.
86 OSPAR,OSPARRadioactiveSubstancesStrategy(Londra:1998).
87 OSPAR,2003ProgressReportontheMoreDetailedImplementation
oftheRadioactiveSubstancesStrategy(Londra:2003).
88 UluslararasDenizcilikrgt(InternationalMaritimeOrganization-
IMO), Tank er saf ety-Prev ent ing Acc id ent al Poll ut io n,
www.imo.org/Safety/mainframe.asp?topic_id=155, viewed 26 July
2007.
89 W.K.Dodds,Nutrientsandthedeadzone:Thelinkbetweennutri-
ent ratios and dissolved oxygen in the northern Gulf of Mexico,
Fron ti ers in Eco logy and the En vi ron ment,cilt4,no.4(2006),s.211-
17.
90 IMO,InternationalConventionforthepreventionofpollutionfrom
ships, 1973, as modified by the protocol of 1978 relating thereto
(MARP OL 73/78), 2002, www.imo.org/Conv ent io ns/con-
tents.asp?doc_id=678&topic_id=258].
91 S.B. Sheavly, Marine debris-An overview of a critical issue for our
oceans, BM Okyanus ve Deniz Yasas Deitirilebilir Gayri Resmi
DanmaSreci6.Toplantsnda(SixthMeetingoftheUNOpen-en-
dedInformalConsultativeProcessesonOceans&theLawoftheSea)
yaplansunum,610Haziran2005,www.un.org/Depts/los/consultati-
ve_process/consultative_process.htm.
223
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 224
224
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 225
DZN
AB(bkz.AvrupaBirlii) Alp(ler)32-33
ABD(bkz.AmerikaBirleikDevlet- Amerika14,24,158,185
leri) Gney Amerika 32, 40, 136,
ABDevreKorumaKuruluu49 162
ABDDenizMemelileriKorumaYa- Kuzey Amerika 29, 31-32, 61,
sas185 133,186
ABDGvenlimeSuyuYasas37 LatinAmerika139
ABDJeolojiAratrmalarKuruluu OrtaAmerika65
48 Amerika Birleik Devletleri (ABD)
ABDOrdusustihkamSnf67-68 3, 8, 22-24, 28-29, 37-38, 41,
ABDOrmanHizmetleri17 45, 48, 51, 61, 65, 67, 76-77,
ABD Ulusal Deniz Balk Tarlalar 122, 138-141, 162-163, 165,
Servisi141 176,183,185,187
ABD Uluslararas Kalknma Kuru- Amerika Ktalar Aras Deniz Kap-
luu41 lumbaalarn Koruma Anla-
akokyanus113,118-119,171 mas185
Adriyatik30,162 AmuderyaNehri20-21
Afrika40,56-57,179 And(lar)32-33
BatAfrika143 KolombiyaAndlar35
DouAfrika172 Andina,Cervecera41
GneyAfrika31 Antarktika143,153-156
KuzeyAfrika23 AntarktikaYarmadas155
Akdeniz 21, 31, 126, 131, 134, BatAntarktikaBuzulu150
143,164 Bat Ant arkt ik a Yar m ad as
BatAkdeniz149 153
albatros(lar)138,155 AntarktikaDenizCanlKaynaklar-
AlbatrosGrevGrubu184 nn Kor unm as Kom isy on u
alg(ler) 28, 30, 75, 119-120, 146, (CCAMLR)178,184
149,151,155 Antisana Ekolojik Koruma Alan
AlmanKoyu30 41
Almanya73 ApalachicolaKoyu15
225
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 226
AralGl11-12,15,17,20,21,25 balk iftlikleri 106, 125, 129-130,
KkAral11,20 136-138,140,179,185,187
ArapYarmadas31 balk stoklar 109, 129-130, 138,
Arjantin68 143,150,173,177,179
asitlenme109,154,156,174 balktarlalar14,22,24-25,29-30,
Asya 23, 40, 54, 63-64, 125, 139, 67,69,72,110,119-121,127,
158 129, 131-134, 136-137, 141-
DouAsya31-32 143, 153, 169, 172, 174-175,
GneyAsya31,55 178-179,186
Gneydou Asya 14, 31-32, balkretimsanayii136
121,123 balina(lar)101,119,141,153,155,
OrtaAsya11,20,31 158-159,165,191
AswanBaraj21 BaltkDenizi30,162,176,184
ar avlanma 109, 116-117, 121- Baltk Denizi ve Kuzey Denizinin
122, 124, 129, 131, 133, 135, Kk Deniz Memelilerini Ko-
137, 149-150, 171, 174, 178- rumaAnlamas184
179,181,187 Banglade31,123-124,137
atkboaltm70 baraj(lar) 7-8, 19-29, 43, 45, 52,
Atl ant ik (Oky an us u) 119, 125, 56, 59-60, 65, 67, 71-72, 74,
131-134,136,138,164,186 80
GneybatAtlantik155 Barbier,Edward60
GneydouAtlantik131 BarentsDenizi135,142
KuzeyAtlantik132,141,151 Barrain161
Kuzeydou Atlantik 131, 173, Bassi,Lauro46
176,188-189 BFR (bromlu alev geciktiriciler)
Avrupa22,32,40,65-66,76,122, 157-158
133, 136, 138, 158, 164-165, Bindraban,Prem54
176,187-188 BirdLifeInternational183
KuzeyAvrupa151,188 Birlemi Milletler (BM) 66, 74,
KuzeybatAvrupa149 139,178
AvrupaBirlii(AB)76,176 BirlemiMilletlerDenizYasasAn-
Avrupa Birlii Su erevesi Yner- lamas(UNCLOS)176-77
gesi76 Biy ol oj ik e itl il ik Anl am as
AvrupaKomisyonu66 (CBD)176,181
Avustralya 68, 74, 116, 119, 123, BM(bkz.BirlemiMilletler)
133, 147-148, 156, 162, 173, BM Balk Stoklar Anlamas 177,
182 180,182
GneyAvustralya75 BM Gda ve Tarm Tekilat (FAO)
KuzeyAvustralya140 129-130,180,182-183
azot29,76,161 BM Milenyum Kalknma Hedefleri
azotlugbre23,31-32 (MDG)16
Bogot8-9,35-36,44,47
226
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 227
Bolivya33 Danimarka30,43,134
Bonn,73 denizanas114
Boston8-9,37-38,44-47 denizays123
Brezilya24,44,123,126 deniz ekosistemleri 102, 106, 109-
Bulgaristan66 110, 113, 119, 137, 143, 159,
BurkinaFaso58 164,169,173,178,189
Bush,GeorgeW.176 denizkaynaklar110,173,175
buzul(lar) 12, 23, 32-33, 150-151, denizkirlilii163,174,178,187
153,155 deniz koruma alanlar 106, 164,
BykBariyerResifi119,122,147- 170-176,190
148,172 deniz kular 116, 119-120, 135,
Byk Bariyer Resifi Deniz Park 139, 143, 152, 159, 163, 165,
173 167,175,183-184
BykGller76 deniz memelileri 116, 120, 127,
BykGllerAnlamas76 135, 139, 141, 163-164, 167,
BykKay151 175,183-185
BykOrta-BatSeli67 deniz seviyesinde ykseli 21, 24,
150-151
Calicutniversitesi33 deniz suyu scaklklarnn artmas
Carson,Rachel49 150,152,154
CascadeDalar32-33 denizyosunlar120-121,161
Catskills-Delawaresuhavzas8,37 Deniz Ynetimi Konseyi (MSC)
Cayambe Coca Ekolojik Koruma 186
Alan41 den iz alt dal ar 115-116, 133,
CBD (bkz. Biyolojik eitlilik An- 172-173
lamas) derindeniz(ler)105,113-114,118,
CCAMLR (bkz. Antarktika Deniz 129, 132-134, 171, 178-179,
Canl Kaynaklarnn Korunma- 182
sKomisyonu) Diamond,Jared14
CharlesNehri67 Diaz,Robert30
ChingazaMilliPark35 dilisazanckbal24
ConnecticutNehri9,45 doalak22,80
Cornellniversitesi55 DouinDenizi30,159
CortezDenizi24 Dou Pasifikte Uluslararas Yunus
Koruma Program Anlamas
adGl60 184
in24,56,68,76,124,138,162, DohaTuru179-180
183,187 Dombeck,Mike17
Kuzeydouin140 domuzbalklar116,141,160
dugon127
damlasulamasistemi(yntemi)53- DnyaBankas40,44,46
54,58 DnyaParklarKongresi171
227
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 228
Dny a Srd r l eb il ir Kalk nm a gdagvenlii8,17,35,52,55,58-
Zirvesi176,180 59,62,143
DnyaTicaretrgt(WTO)179- GlenCanyonBaraj24-25
181 Golfstrim151
Greenpeace 101-103, 106, 114,
EdwardsAkferi76-78 124, 126, 131, 135, 142, 147,
EEZ(mnhasrekonomikblgeler) 160-161, 166, 170-171, 181-
142 182,190
Ekonomik birlii ve Kalknma Grnland152
Tekilat(OECD)179 GrnlandBuzTabakas150
ekosistemyaklam106,110,191 Guam120
ekosistemlerin bozulmas 71, 74, Guatemala65
156 GneyAfrika42,53,56,73
Ekvador40-41 Gney Okyanusu 142, 154-155,
ElSalvador65 179,183
ElbeNehri66
GneyOrkneyAdalar153
Endemik42,116,175
GneyTazmanya116
Endonezya 55, 64-65, 120, 122-
123,147,165
Hadejia ve Jamaare takn ovalar
endstriyelbalklk134-135
60
endstriyelormanclk125
Haiti(li)9-10,63
erozyon39,123,150
Hawaii116,135,138,151,176
Estonya134
Etiyopya58 hayaletbalklk167
ExxonValdeztankeri164 Hengsdijk,Huib54
Himalaya(lar)32-33
FAO(bkz.BMGdaveTarmTe- Hindistan 24, 31, 33, 51, 54, 64,
kilat) 123,125,137,140
Fiji40,125,176 HintOkyanusu121,131
Filipinler 120, 137, 164, 170-171, BatHintOkyanusu147
190 Hint-Bat Pasifik Okyanusu 120,
fitoplankton118,149,161 122,127
Florida15,121,123,125,134 hipoksi30,162
fok(lar) 141, 151-155, 158, 160, hipotermi163
164-165 Hollanda54,159
Fondo para la Conservacion del Honduras39,146
Agua(FONAG)41
Fransa160,164 IPOA-SEABIRDS183
FundacinAntisana41 IpswichNehri76
fynbos 42
iklim deiiklii 23, 31-32, 105,
Galiya161,164 109, 126, 145, 150-152, 155,
Gallaire,Robert33 174,178,189
228
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 229
ndsNehri14,22,25-26,33 Kimyasal Kayd, Deerlendirilmesi
ngiltere 48, 101, 106, 133, 160, vezni(REACH)188
183,186 kimyasalkirlilik138,188
rlanda161 Kolombiya8,35,103
rlandaDenizi160 Kolorado Nehri 21-22, 24-26, 49,
spanya53,134,161,164 54,61
srail53,164 Kore183
istilactrler42-43 kpekbalklar120,132,141,186
sve30 KraliyetKularKorumaTopluluu
zlanda134 183
kril(ler)154-156
JaponDenizi126 kurt(lar)114-115,117,120,127
Japonya 30, 44, 122, 134, 162, kutupaylar152-153,159
183,187 KuzeyBuzDenizi153
Kuzey Denizi 134-136, 149, 162-
kabuklu(lar) 114-115, 120, 123, 163,184
125, 127-128, 136-137, 139, KuzeyPasifikGirdab165
154,186 KuzeydouAtlantikDenizleriniKo-
Kaliforniya62,68,79,149 rumaKomisyonu(OSPAR)188
KaliforniyaKrfezi141
Kanada22,76,152,173,183 LaTigraMilliPark39
kapl umb a a(lar) 119-120, 127, Lajeado So Jos mikro su havzas
139-141, 151, 164-165, 167, projesi46-47
171,175,183,185 Letonya134
karabatak77,164 levrek116,182
KarakumKanal21 Litvanya134
Karadeniz30,162 Lbnan164,166
Karayip(ler)(Denizi)120-122,125,
127,149,151,165,179 madencilik170
karbondioksit23,31,145 Maine38
karides24,26,115,117,124,136- MaineKrfezi184
141,149,154,184-186 Malezya65,123
karidesiftlikleri64,125,137-139 Mangrov 26, 63-65, 68, 113, 119,
kasrga(lar) 9-10, 26, 63-65, 69, 123-125, 127, 137, 156, 172-
121,123-124,127 173,187
KattegatDenizi30 ManDenizi165
KayalkDalar32 MARPOL (bkz. Uluslararas Gemi
Kenya36,43,58 Kaynakl Kirlilii nleme An-
klbal119,132,186 lamas)
Kzldeniz124,174 Massachusetts8,38,45,67,76
kimyasal gbre 19, 23, 29, 32, 57, MassachusettsSuKaynaklarYetki-
119,162 liKuruluu(MWRA)45-46
229
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 230
MDBC(bkz.Murray-DarlingHav- NewYork8,37-39,47-48
zaKomisyonu) New York Ti mes 17
MDG(bkz.BMMilenyumKalkn- Newfoundland131-132
maHedefleri) Nijerya9,59-60,123
Meksika53,183-184 Nildeltas21
MeksikaKrfezi30,125,140-141, NilNehri14,16,21-22,52
162 Norve133-135,142
mercanaarmas147 nfus15-16,20,23,29-30,35-36,
mercanmadencilii122 38-41, 45, 51, 59, 61, 71, 75,
mercan resifleri 63-64, 105, 113, 105, 110, 129, 137, 141, 155,
119-121, 124-125, 127, 138, 185
148, 151, 154, 164, 172-173,
176 OkyanusOrtasSrtSistemi117
mersinbal186 Omurgaszlar 28, 115-116, 119,
121-122,124,156
Msr21,52,62
OrdustihkamSnf(bkz.ABDOr-
midye(ler) 15, 28-29, 115, 117,
dusustihkamSnf)
120,161,164
Oregon32,38
Mikrop(lar)123,162
OSPAR (bkz. Kuzeydou Atlantik
mikro-sulama53
Denizlerini Koruma Komisyo-
Milenyum Ekosistem Deerlendir-
nu)
mesi74
Our Sto len Fu tu re 49
MississippiNehri67
MissouriNehri27-28,67 l blgeler 20, 23, 30-31, 162,
MitchKasrgas65 189
MobileKoyu30 trofikasyon23,30
Moldova66
MPA(korumayaalnandenizalan- Pakistan25,31,33
lar)170-171,173,176 PamlicoHalici76
MSC (bkz. Deniz Ynetimi Konse- PamlicoKoyu30
yi) Papuaeyaleti120
MunichRe64 PapuaYeniGine120
MurrayNehri75 parakete139-140,143,183,185
MurrayiYaatmagiriimi77 pra mo 35
Murray-Darling Havza Komisyonu Pasifik (Okyanusu) 114-118, 122,
(MDBC)75 138, 140, 143, 179, 181-182,
Murray-Darlinghavzas74-75,77 186
MWRA (bkz. Massachusetts Su BatPasifik120
KaynaklarYetkiliKuruluu) DouPasifik147
GneydouPasifik131
Napa68 KuzeyPasifik183-184
NapaNehri68 PBDE (polibrom difenil eterler)
NasserGl52 158-159
230
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 231
PCB(poliklorbifeniller)157,187 Su Arz Yurtta Danma Komitesi
penguen(ler)153-155 (WSCAC)45
perklorat48-49 su dngs 8, 10, 12-14, 23, 29,
Peru135 31,69,81
petrolsznts163-164,189 sugereksinimi8,40,44,62,74
pHdeeri154 suhavzalarnkoruma8,36-38,44-
pirin9,51,54-55,62 45,47,65,80
plankton 102, 105, 118, 138, 149, su kalitesi 20, 37, 41, 46-47, 72,
154-155,161,191 124
Polak,Paul54 supolitikas10,71-72,74,79-81
POP (kalc organik kirleticiler) suverimlilii10,54-55,58,60,62,
157,187 80
Portekiz134,173 Suriye56
Portland38 snger35,114-115,120,127
PortoRiko10,63
Prestigetankeri161,164 ili116,137-138
Prozac48
PrutNehri66 Tayland63,123,127,137-138
Tayvan43,183
radyoaktif157,159-160,188-189 TED (kaplumbaa karma aleti)
Rasmussen,Joseph29 141,185
RenNehri66 TefySainaDernei155
Ricciardi,Anthony29 tehlikedekitrler76
Romanya66-67 TehlikedekiTrlerYasas77
Rusya134,183 Teksas76-78,128,139
TeksasTeknolojiniversitesi48
SanAntonio77-78 TennesseeNehri29
SarIrmak20,22,76 TheNatureConservancy41
Seattle37,38 ThompsonJulian46
semender77 trpanalar132,134
SierraClub77 ticari balklk 119-120, 153, 170,
SierraNevadaDalar32 174
SilentSpring49 tonbal 106, 116, 131-132, 135-
Singapur123 136,181,185
SirideryaNehri20 tortular 21-22, 24, 47, 122, 124,
siyanr122 128,134,160-161,166
somon 106, 132, 136, 138, 139, TriesteKrfezi30
145 trol 105, 107, 116, 129, 133-134,
SriLanka64,121,180 140-143, 174, 178-179, 182,
St.Lucia172,175 184-186
StockholmKalcOrganikKirletici- tsunami63-64,121,124,127
ler(POP)Anlamas157 TunaNehri66
231
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 232
Tunadeltas66 Waitrosespermarketlerzinciri186
Turizm68,117,121,165 Wal-Mart186
tuzdanarndrma14,43 World Wid e Fund for Nat ur e
Trkiye24,126 (WWF)66,173,184
WSCAC (bkz. Su Arz Yurtta Da-
Uganda59 nmaKomitesi)
Ukrayna66 WTO(bkz.DnyaTicaretrgt)
UlusalSuYasas73 WWF (bkz. World Wide Fund for
Uluslararas Balina Avcl Komis- Nature)
yonu184 WWF Ormanlar Koruma ve Sr-
UluslararasBitkiAratrmalar54 drlebilir Kullanm Ortakl
Ulusl ar ar as Den izc il ik rg t 40
(IMO)189
UluslararasGemiKaynaklKirlilii yan-av139,141-142,175,181-185
nlemeAnlamas(MARPOL) Yan-Av Olan Den iz Mem el il er i
189 KaynakMerkezi184
UluslararasTatlSuKonferans73 YeniKaledonya115-116
UNCLOS (bkz. Birlemi Milletler Yeni Zelanda 116, 133-134, 141,
DenizYasasAnlamas) 162,174,182
uskumru132,135,137-138 Yumasutavuu24
uzaksularaeriimanlamalar181 yumuaka(lar) 29, 106, 114-115,
120,127,149,154
rdn48,53 YunanAdalar131
yunus(lar)141,184-185
vatoz(lar)132,134 ykseliblgeleri118-119,175
Venezela65
verimlilikstandartlar48,80 zooplankton149,161
Vietnam123-124
Virginia Deniz Bilimleri Enstits
30
232
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 233
WORLDWATCHENSTTS
WorldwatchEnstits,doalevreninsalyadagele-
cek nesillerin refah tehlikeye atlmadan btn insanlarn
gereksinimlerininkarlanabildii,evreseladansrdr-
lebilirvetoplumsaladanadilbirdnyatoplumuolutu-
rulmasn amalayan bamsz bir aratrma kuruluudur.
Enstit, nemli kresel sorunlar kararl, herkese ak ve
gerekleredayalbirekildeinceleyerek,dnyadakiherkese
insanlar,doaveekonomiarasndakikarmaketkileimle-
rianlatmaktadr.WorldwatchEnstits,insanlarnyenipo-
litikalar, yatrm modelleri ve yaam biimi seimleri talep
edebilmesiiin,dnyadakisorunlarnaltndayatanneden-
lerevebusorunlarnpratikzmlerineodaklanmaktadr.
ENSTTNN MADD KAYNAKLARI acore
(AmericanCouncilonRenewableEnergy-AmerikanYe-
nilenebilir Enerji Konseyi), Aria Vakf, Mavi Ay Fonu
(BlueMoonFund),FanwoodBatVakf(FanwoodFoun-
dation West), Alman hkmeti, Goldman evre dl
(Goldman Environmental Prize) / Richard & Rhoda
Goldman Fonu, W.K. Kellogg Vakf, Frances Lear Vakf,
Steven C. Leuthold Aile Vakf, Massachusetts Teknoloji
Ortakl (Massachusetts Technology Collaborative),
Merck Aile Vakf, Norve Kraliyet Dileri Bakanl,
OverbrookVakf,V.KannRasmussenVakf,Rockefeller
KardelerVakf,OrtakDnyaVakf(SharedEarthFoun-
dation),ShenandoahVakf,TidesVakf,BirlemiMillet-
lerNfusFonu(UnitedNationsPopulationFund),Walla-
ceKreselFonu,JohanetteWallersteinVakfveWinslow
Vakftarafndansalanmaktadr.Enstitayrca,dahasr-
drlebilir bir toplum yaratma hedefimizi paylaan ok
saydabireyselbadandamaddidestekalmaktadr.
233
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 234
WORLDWATCHRAPORLARI, srdrlebilirtop-
lumbeklentilerinietkileyennemlisorunlarderinleme-
sine, niteliksel ve niceliksel olarak inceler. Raporlar
World-watchEnstitsaratrmaekibininyeleriyada
dardankatkdabulunanuzmanlartarafndanyazlp,
Worldwatchilebalantsolmayanuzmanlartarafndan
gzden geirilir. Bu raporlar dnyann her yerinde h-
kmetler, sivil toplum kurulular ve eitim kurumlar
tarafndan z ve yetkin referanslar olarak kullanlr.
Mevcut Worldwatch Raporlarndan bazlar iin bkz.
www.world-watch.org/pubs/paper
Bu raporlarda belirtilen grler tamamen yazarlara
aittirveWorldwatchEnstitsnn,yneticilerinin,yetki-
lilerinin, personelinin ya da Enstitye kaynak salayan
kurulularngrlerinitemsiletmez.
234
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 235
235
01- edebiyat kitap:01 hatiralar 005-430 29.01.2015 13:56 Page 236
236
You might also like
- ÇağrıDocument82 pagesÇağrıHasan BurseviNo ratings yet
- Cingoz Recai Misonun Definesi - Peyami SafaDocument118 pagesCingoz Recai Misonun Definesi - Peyami SafaHasan Bursevi100% (1)
- Derin DevletDocument175 pagesDerin DevletDilek Özer100% (1)
- Kazuo Ishiguro - Avunamayanlar PDFDocument541 pagesKazuo Ishiguro - Avunamayanlar PDFHasan BurseviNo ratings yet
- MIT Dünden Bugüne Gizli Dünyanın Bilinmeyenleri Tuncay ÖzkanDocument338 pagesMIT Dünden Bugüne Gizli Dünyanın Bilinmeyenleri Tuncay ÖzkanErsan Elmas50% (2)
- Kursun Muhurlu Tren - Stefan ZweigDocument12 pagesKursun Muhurlu Tren - Stefan ZweigHasan BurseviNo ratings yet
- Frans B. M. Waal - Köken Ağacı - Primat Davranışı İnsanın Toplumsal Evrimi İçin Ne Söyleyebilir - PDFDocument366 pagesFrans B. M. Waal - Köken Ağacı - Primat Davranışı İnsanın Toplumsal Evrimi İçin Ne Söyleyebilir - PDFTolga BostancıNo ratings yet
- Geçmişin İzinde - Esra Danacıoğlu - PDF (B)Document231 pagesGeçmişin İzinde - Esra Danacıoğlu - PDF (B)Hasan Bursevi67% (3)
- Vecihi Timuroğlu - Dersim TarihiDocument110 pagesVecihi Timuroğlu - Dersim TarihiHasan BurseviNo ratings yet
- Akıllı Yaşama Sanatı - Turan SırDocument19 pagesAkıllı Yaşama Sanatı - Turan SırBaytekin GokmenNo ratings yet
- Şükrü Tezer - Atatürkün Hatıra DefteriDocument289 pagesŞükrü Tezer - Atatürkün Hatıra DefteriHasan Bursevi100% (3)
- Feyyaz Bodur, Fotoğrafın TarihiDocument138 pagesFeyyaz Bodur, Fotoğrafın TarihiHasan BurseviNo ratings yet
- Galileo Galilei - İki Büyük Dünya Sistemi Hakkında Diyalog (Çev. R. Aşçıoğlu, TİBKY, 2008) ClsDocument669 pagesGalileo Galilei - İki Büyük Dünya Sistemi Hakkında Diyalog (Çev. R. Aşçıoğlu, TİBKY, 2008) ClsHasan BurseviNo ratings yet
- Refik Halid Karay - Üç Nesil Üç Hayat - C - SDocument233 pagesRefik Halid Karay - Üç Nesil Üç Hayat - C - SHasan Bursevi67% (3)
- IbnSina KategorilerDocument95 pagesIbnSina KategorilerHasan BurseviNo ratings yet
- Tahsin Yücel-Salaklık Üstüne DenemeDocument170 pagesTahsin Yücel-Salaklık Üstüne DenemeHasan Bursevi0% (1)
- Noam Chomsky - Vahşi ABD EmperyalizmiDocument82 pagesNoam Chomsky - Vahşi ABD EmperyalizmiHasan BurseviNo ratings yet
- Sedad Hakkı Eldem, Topkapı SarayıDocument346 pagesSedad Hakkı Eldem, Topkapı SarayıHasan BurseviNo ratings yet
- Feyyaz Bodur, Fotoğrafın TarihiDocument138 pagesFeyyaz Bodur, Fotoğrafın TarihiHasan BurseviNo ratings yet
- Muazzez İlmiye Çığ - Sümerli LudingirraDocument144 pagesMuazzez İlmiye Çığ - Sümerli LudingirraHasan Bursevi50% (2)
- Agirkitap - Sevan Nişanyan PDFDocument739 pagesAgirkitap - Sevan Nişanyan PDFHasan Bursevi100% (1)
- Ahmet Davutoğlu - Stratejik DerinlikDocument597 pagesAhmet Davutoğlu - Stratejik DerinlikHasan Bursevi0% (1)
- Ecvet Güresin - 31 Mart İsyanıDocument110 pagesEcvet Güresin - 31 Mart İsyanıthunderleeNo ratings yet
- Ecvet Güresin - 31 Mart İsyanıDocument110 pagesEcvet Güresin - 31 Mart İsyanıthunderleeNo ratings yet
- YılDocument52 pagesYılHasan BurseviNo ratings yet
- Alev Alatlı - Nuke Türkiye PDFDocument224 pagesAlev Alatlı - Nuke Türkiye PDFHasan BurseviNo ratings yet
