Vecihi Timuroğlu - Dersim Tarihi

ir acdr Dersim'in tarihi.
Kara parasnda unutulmu

bir adadr Dersim. Kl
adrlaryla yayla yayla dolaan
Dersimli, doayla savamaz,
bouur. nk, doay
deitirecek ve dntrecek
birikimi salamasna, kimseler
yardmc olmamtr. Bir iki inancn
tutsaklnda yaayp gelmitir
bugne dein. Airet yapsnn tm
asabiyetini ve arln grrsnz
Dersimlide. fkesiyle, sabryla,
onuruyla, kibriyle, ihanetiyle,
yiitliiyle, korkaklyla, sevgisiyle
ve gadriyle, yaama savam veren
umarsz insann tm zelliklerini
onda tanrsnz. te bu insann
zerine, devlet, bu elikiler
yuman zmeyi dnmeden,
vergi ve asker almak iin iddetle
gitmitir. Denebilir ki, devlet,
Dersim'de, iddetin tarihini
yazmay denemitir.
Devlet, Dersim'i slandrmay,
Dersim'i kalkndrmaya,
gelitirmeye tercih etmitir. Bu
yzden, tarihin ters bir yazm
kmtr ortaya. Btn bunlara
karm, Dersim'de, tarihin
diyalektiinin gerei, toplumsal
ilerleme, ertelenmemitir. Dersimli,
iddetin tarihini yazan devlete
kar, sevginin tarihini oluturacak
ilerici hareketlerin nnde
yrmeyi yelemitir. Bu
bakmdan. Dersim tarihi, daha da
ilgin bir durum alyor.
Y U R T K T A P - Y A Y I N : 36
Birinci Bask: Nisan 1991
D i z g i : Yurt Kitap-Yayn
Bask: Saydam Matbaas-ANKARA
YURT KTAP-YAYIN
G.M.K. Bulvar Onur han, 7. kat, No: 176

Tel: 117 35 49 KIZILAY-ANKARA
Vecihi Timurolu
Dersim
Tarihi
_ W
KTAP-YAYJN
NDEKLER
nsz 7
Dersim 11
Osmanl Ynetiminde Dersim 14
Cumhuriyet Ynetiminde ilk Hareket 19
Dersim Halk 22
Vitali Genet'in Tarihi 28
Devlet Dersim'e Nasl Bakyor 31
Derebeyi ve Dersim 40
Tunceli Yasas 46
Planl Dnem ve Gelimeler 51
lk Olay ve Dersim'in Toplumsal Yaps 55
Bir Mfettii Umumi 65
Scak Hareket 72
Zorunlu G 90
ikinci Harekt 91
III. Dersim Harekt 104
Yeni Harekt 109
NSZ
"Dersim drt da iinde

Gl bardak iinde"
Bu, bir trknn ilk iki dizesi. Dersim'i bilmeyenlerde ve

grmeyenlerde, dsel bir zlem yaratr. Dersim'in drt da iin-
de olduu dorudur, ama glnn bardak iinde olduunu sy-
lemek ok zor. Dersim, tarihsel bir dert iindedir aslnda. Hl,
airet yaps zlememi bir sorunlar lkesidir. Kukusuz, hava
kirlilii yoktur, davarlar radyasyonsuz su iiyor, insan temiz
rnler yiyor, ama bir sorunlar lkesi yine de. Her eyden nce,
Dersim'e, sorunlardan kurtulmak iin de olsa, devlet eli uzan-
maz. Orada, devletin politikas, devletin gcn gstermek bii-
minde gelimitir. Osmanl'nn haritasnda bile unuttuu bu g-
zel diyara, Cumhuriyet, devlet otoritesi teziyle gideceine,
insani bir demet glle gitseydi, Dersimli'nin lkeye katks, tm
tasarlarn stnde olurdu.
Bir acdr Dersim'in tarihi. Kara parasnda unutulmu bir
adadr Dersim. Kl adrlaryla yayla yayla dolaan Dersimli, do-
ayla savamaz, bouur. nk, doay deitirecek ve d-
ntrecek birikimi salamasna, kimseler yardmc olmamtr.
Bir iki inancn tutsaklnda yaayp gelmitir bugne dein. Ai-
ret yapsnn tm asabiyetini ve arln grrsnz Dersimli'de.
fkesiyle, sabryla, onuruyla, kibriyle, ihanetiyle, yiitliiyle, kor-
kaklyla, sevgisiyle ve gadriyle, yaama savam veren umar-
sz insann tm zelliklerini onda tanrsnz, ite bu insann zeri-
ne, devlet, bu elikiler yuman zmeyi dnmeden, vergi
ve asker almak iin iddetle gitmitir. Denebilir ki, devlet, Der-
simde, iddetin tarihini yazmay denemitir.
7
Devlet, Dersim'i uslandrmay, Dersim'i kalkndrmaya, geli-
tirmeye tercih etmitir. Bu yzden, tarihin ters bir yazm km-
tr ortaya. Btn bunlara karn, Dersim'de, tarihin diyalektiinin
gerei, toplumsal ilerleme, ertelenmemitir. Dersimli, iddetin
tarihini yazan devlete kar, sevginin tarihini oluturacak ilerici
hareketlerin nnde yrmeyi yelemitir. Bu bakmdan, Der-
sim tarihi, daha da ilgin bir durum alyor.
Biz, Dersim'in monografisine yardmc olabilecek bir tarihini
yazdk. Corafyasna deinmedik. Corafyasn da inceleseydik,
gerek anlamda bir monografisi kacakt. Bir Dersimli de kp
corafyasn yazarsa, bizim yaptmz tamamlam olur. ikisi bir
arada, Dersim monografisini oluturur. Bizim yaptmz, "tarih
boyunca Dersim hareketleri" adn daha ok ierir. Kaynanda
da, Dersim'in tarihi, Dersim zerine yaplan uslandrma hareket-
lerinin tarihidir. Bu tarihi incelerken, onun toplumbilimsel yapsn
incelemeden geemezdik. Devletin uslandrma hareketlerine yo-
laan bakaldrlarn kayna, Dersim'in toplumsal yapsyla ve
ekonomisiyle ok yakndan ilgilidir. Devletin neye, nasl baktn
kavrayabilmek iin de, bu yntem yararl oldu. Zaten, Dersim
hareketlerinde tarihsel bir yanllk, siyasal bir hakszlk grme-
seydik, bu aratrmaya girimezdik.
Elinizdeki yapt, kimseyi sulamyor. Bir gerei sergiliyor.
Tmyle, bilimsel ynteme saygl davranlmtr. Belgeler ve
bulgular deerlendirilmitir. Demokrasi savammzn, neden ta-
rihsel bir utkuya dnemediini, bu belgeler ve bulgular, bir b-
lmyle olsun gsteriyor. Belgelerin byk bir blm, devletin
belgeleridir. Dersim hareketlerinin tarihini renince, bu hare-
ketlerin amalar ve yaama geirili yntemleri irdelenince, de-
mokrasi savammzn ksrl daha iyi anlalyor. Dersim'deki
krma ve kyma, o krmlarn ve kymlarn yapld dnemde,
hibir Trk aydnnn, tek bir Trk airinin ve yazarnn ya da bi-
lim adamnn kar kmamas, stelik devletten yana tavr alma-
s, Trkiye demokrasisinin ilkel tarihini gstermesi bakmndan
nemlidir. Kuku yok ki, Dersim'in airet reisleri, seyitleri, dere-
beyleri, Cumhuriyet'in izledii laik ve antifeodal politikaya kar
8
karken gericidirler. Ama, her ne olursa olsun, halklarn gericili-
inden sz edilemez. Nitekim, Cumhuriyet'in laik dnya gr
kavranlnca, Cumhuriyet'in en byk destekilerinden birisi de,
Dersim halk olmutur. Bugn de, laiklie kar yrtlen devlet
politikalarna kar kmakta, Dersimli, herkesten duyarldr.
Biz, Dersim hareketlerinin tarihini aratrrken, krmn ve k-
ymn trajik yanna nem vermedik. Grmezlikten de gelmedik,
ama bak amz, salt krm ve kym zerine evirmedik. Belge-
ler incelenince, kym, kendiliinden kyor ortaya. Tarihsel ger-
ein aydnlanmas, bizim iin daha nemliydi, yle de oldu. K-
rmn ve kymn boyutlar, bu duruma kar aydn duyarszl,
bilgin krl, kendiliinden sergilendi. Dersim'in acsnn lke-
nin sancs olduu gn na kt. lkenin sancs, demokratik-
leememek, Dersim'e iddet gtren de, antidemokratik yne-
timler, anlaylar, politikalar, yanl tarih bilinci.
17 Mart 1991
Ankara
9
DERSM
Tunceli (Dersim) tedip (yola getirme, uslandrma) ha-

rektnn zerinden tam elli yl geti. Trkiye'de, yad-
smamalyz ki, hl bir eyler oluyor. Dersim harektnn
iyice anlalmas iin, tarihsel olguyu aratrmay ye tut-
tuk.
Dersim, doudan Perisuyu, gneyden Murat rma,
batdan ve kuzeyden Karasu ve Frat rmaklaryla, evril-
mi bir ada grnmndedir. Anadolu yarmadasnda,
bu corafya konumu ile benzersizdir. Kendi anaktas
iinde, ada olan tek ildir. Dnyada da bir benzeri olduu-
nu sanmyorum. Kuzeyini, Munzur dalar, bir set gibi
kapatr ve ili, bat Dersim, dou Dersim diye ikiye bler.
Anadolu yarmadasndaki konumu yledir: 11-12. dou
meridyenleriyle 10-11 bat meridyenleri ve 43-44. paralel-
ler arasnda, derinlii 70 km. ve genilii 90 km. olan,
6300 kilometre karelik bir alan kaplar. Yedi milyon d-
nmlk bir arazi kabul ediliyor.1 Bu arazinin, ancak, 1.5
milyon dnmlk bir blm tarma elverilidir. Be mil-
yon dnm, sert kayalkl dalardan oluur. Geriye ka-
lan 500 bin dnmlk araziyse ormanlktr. Deniz dze-
yinden ortalama ykseklii 1900 metredir.
Dersimlinin ba, devletle hibir zaman ho olmad-
ndan, Osmanldan balayarak, tm ynetimler, Der-
1. Dersim, T.C. Dahiliye Vekleti (ileri Bakanl), Jandarma Umum Kuman-

danl, III.. 1KS-Say 55058, Kayt altnda yz tane baslmtr, gizli ve zata
mahsustur.
11
slm'i uslandrmak iin aba gstermilerdir. Kaynanda,
Tanzimat'a dein, Dersim'in varl bile sezilmemitir di-
yebiliriz. 1839'da, yani Tanzimat'n ilan edildii tarihte,
Dersim'e ah Hseyin adnda bir feodal egemendir. Os-
manl devletinin Dersim diye bir sorunu da yoktur. Ku-
zeyden Bayburt'a, batdan Kangal'a dein bir alan, ah
Hseyin'in apul alandr. Tanzimat Ferman'n karan-
lar, tm lkede, eksiksiz bir asayii salayacaklarn du-
yurduklarndan, talan edilen iller ve ileler, devlete yakn-
mlar ve Dersim'in varl, bylece duyulmutur.
ah Hseyin, 1861'de tutuklanm, stanbul zerin-
den Vidin'e srlmtr. Bir frsatn bulup Vidin'den ka-
an ah, 1863'e dein, Dersim egemenliini srdrm.
Yerine, olu Ali Bey gemi. Ali Bey, hkmetin adam ol-
mu, Dersim Umum (genel) Mdrl grevine getiril-
mi. Bildiimce, bir ile, genel mdr sanyla, yalnz, s-
mrge lkelerinde atama yaplr. Osmanlnn byle bir
davrannn olduunu sanmyorum. Ama, Dersimle ba-
nn iyice dertte olduu anlalyor. Ali Bey'in yeeni H-
seyin Bey, Plmer kaymakamlna atanyor. Yardmc-
larndan eyh Sleyman da, be bin askerlik bir silahl
gc buyruuna veriyor. Bu gc gren Ali Bey, devleti
dinlememeye balyor. 1875'e dein. Dersim, kendi b-
tnl iinde, byle ynetiliyor. 1875'te, Ahmet Muhtar
Paa'ya, evre illerden yaknmalar balyor. apul ve ta-
lan, Dersimlinin balca ura olduundan, mal mlk
yamalanan kyller, devletten umar bekliyorlar. Ahmet
Muhtar Paa, Dersim'deki airet yapsndan yararlana-
rak, halk ikiye blp ynetmeyi dnyor. Bu Osmanl
hainlii, o gnden bugne, Dersim'in ras olmutur. Ne
ki, asayii salamakta ie yarad sylenemez. Dersimde
de, kendisine yaratt nfuz blgesinin dmda kalan
blgelerde de, huzursuzluk artmtr. Bu yzden, 1877-
1878 Osmanl-Rus savanda (93 Harbi), arlk Rusyas-
mn Kafkas Genelkurmay Bakanl, gizli raporunda,
12
"Sava sresince, Trkler, Dersim ve Kuzuan kzlbala-
rndan yardm grmezler" diye bilgi vermitir.2
arlk Genelkurmaynn raporundaki bilgiler, sava
gelitike dorulanmtr. Dersim'in en byk airetlerin-
den Koua reisi Ahmet, Ein'e (Kemaliye) ve emike-
zek'e saldrmtr. Einli Kaymakam Osman Bey, Har-
put'tan, nizami bir alayla, Koua zerine yrm,
Koua airetinin zora dtn gren Ferhatua
aireti, Koua airetine yardma gelmitir. Ama, Einli
Osman Bey'in nizami alay, bu ayaklanmay bastrabil-
mitir. Airetlerin reisleri Alian ve Ahmet Beyler yaka-
lanm, Sinop'a srlmlerdir.3
2. agy, s. 130
3. agy, s. 130
13
OSMANLI YNETMNDE
DERSM
1892'de, Ko ua airetiyle amua aireti, evre-

de asayii bozan eylemlerde bulunurlar. Bu airetlerin
zerine, Ali efik Paa kuvvetleri gnderilir. Ali efik Paa
harektnda, nizami kuvvetlerin ok zorda kald anla-
lyor. Ancak, Karaball airetinin yardmyla, bu ayaklan-
ma bastrlr.4 Btn bunlara karn. Dersim airetlerinin
evrede yaptklar talan ve ekiyalklar bitmez. evre hal-
k, durmadan ikyette bulunur. 1896'da, Anadolu M-
fetti-i Umumisi ve Drdnc Ordu Komutan Zeki Paa-
larn aratrmalar balar. Salt asayi sorununun
aratrlmad anlalan bir raporda, Dersim'in slah iin
u grlere rastlanyor:
1. Dersimli, corafi durumlar dolaysyla apul yap-
yor, vergi vermiyor, askere gitmiyor.
2. Etraftaki ahaliyi talan ediyor, vergiye balyor.
3. Balca neden, Dersimlilerin ticareti bilememeleri
ve emeklerinin deerlendirilmemesidir.
4. Yalnz, jandarma ve asker bulundurularak itaat
salanamaz.
5. Gerekten slah edilecekse, izlenecek yol u olmal-
dr:
a) Olas bir direnmeyi krmak iin, 4. Ordu'dan yirmi
tabur,
b) Yetkili ve gl bir komutan grevlendirilmelidir.
4. agy, s. 131.
14
c) Kuvvetler, gsterisiz biimde, Erzincan, emike-
zek ve Elaziz ynlerinden sevk edilmeli, nemli mevkilere
yerletirilmeli. *
d) Erzincan' Elaziz'e balayan Hozat yolunun askeri-
yenin yardmyla (yirmi para yevmiye ve yarm kyye ek-
mek '1282 gr.' vermek suretiyle) ve Dersim halknn yol-
larda altrlmas yoluyla, Dersimlinin vahetinin
giderilmesi gerekir.
e) Airetler arasnda birlie engel olunmal.
f) Tarmn ve ticaretin gelitirilmesi yoluyla, ekiyalk
nlenmeli, refah artrlmal.
g) Muhalefet olmazsa, kesinlikle iddetin yaplmaya-
ca, ama muhalefet olursa iddete bavurulaca inand-
rc bir dille anlatlmal.
h) Mala, her ne suretle olursa olsun saldrlmamal.
i) Airet reislerine ve airet bireylerine, dnceleri-
nin ve niyetlerinin anlald yolunda telkinde bulunma-
l, nfus sorununun zmlenmesinden sonra, nfus ya-
zmnn tamamlanmas ve askere alma ynteminin yava
yava uygulanmas gerekir.
k) Direnenlerin Yemen'e ve Trablus'a gnderileceinin
aklanmas.
1) Askeri harektm baars iin, gereken ivediliin
gsterilmesi, Dersim'in bir sre ayrcalkl ynetimde bu-
lundurulmas.
m) emikezek ve Mazgirt gibi itaatkr ilelerin Ela-
ziz'e balanmas,
n) Dersim sancann ortadan kaldrlmas.
o) Ovack, Hozat, Kzlkilise ve Kuzuan'da skyne-
tim ilan edilmesi.
) Kaymakamlk ve mdrlk grevlerinin askeriyeye
devredilmesi.
p) Hukuksal konularn eriatla uygulanmasnn nv-
veba (naiplere, eriata gre hkm veren kadlar) devre-
dilmesi.
15
r) lelerde yazmanlk grevi yapacak ve maliye ileri-
ni grecek birer memur bulundurulmas.
s) Jandarmann gereklilie ve gereksinime gre d-
zenlenmesi.
t) Uygun birka ilede ilkokul almas,
u) renim andaki ocuklara, gnde 100 dirhem
(yaklak 400 gr.) ekmek ve ylda bir kez, entari, kuak ve
festen oluan bir kat giysi verilmesi.
v) Dersim'de bulunan askerlerin giyeceklerinin ve yi-
yeceklerinin bir an nce verilmesi.5
Bu raporun incelenmesi, Abdulhamit ynetiminin l-
keye bak asn gstermesi bakmndan da nemli.
Corafya durumunu doann eit olmayan gelime yasa-
lar iinde dnebiliriz. Dersim iin verimsiz bir doa-
dan sz edilebilir. Ama, bir gelitirme program hazrlan-
yorsa, o toplumun alt basamaktan st basamaa nasl
karlaca nerilmelidir. Bu program, grld gibi,
airetler dzeninden pazar ekonomisi dzenine geii
gsteren hibir belirti tamyor. Ticaretin retilmesin-
den ve emein deerlendirilmesinden sz edilmekle birlik-
te, bunlarn nasl yaplacana dair somut bir neri yok.
Her gelitirme programnda, son, balangc ierir. Bu ra-
porda da son, balangc ieriyor. nemli olan, Dersim
airetlerinin evreyi apullamasna engel olmaktr. Hare-
ket noktas budur. Sonunda da, bu noktaya geliniyor. Bu
yzden de, istenen sonu, bir trl alnamyor ve Dersim
yaras kanayp duruyor, Dersimli, acl insan olmann
yazgsn srdryor.
Nitekim, 1907'de yeni bir hareket yaplyor. 1907'de,
Kureyan aireti, Ki ile merkezini ve yresini apullar.
Kureyanllara kar kan halka ve askere kar, Kurey-
anllar, iddetle karlk verirler. apul hareketi, bir sal-
dn hareketine dnr. Bu kez de, Koua'ndan Te-
5. agy, s. 135-140.
16
mr Bey'in yardmyla, bu ayaklanma bastrlr. 1908'de
ve 1909'da yeni ayaklanmalar olur. Kaynanda, bu hare-
ketlerin hibirisinin devlete kar bir nitelii yoktur. Her
ne denli Genelkurmay Bakanl, Dersim'e kar giriilen
askeri hareketleri, devlete kar ayaklanm bir Dersim'e
kar, yasal bastrma hareketi gibi gsteriyorsa da, airet-
lerin gerek amalarnn yiyecek bulmak olduu gzden
kamyor. Airetlerin kullandklar yntem, yol kesmek,
ky basmak, sr karmak biimindedir. Direnenlere
kar, kendi glerini kullanyorlar. Devlet, ancak, kendi
snrlar iinde, byle davranlara izin veremez. Bu, dev-
letin varlk nedenidir. Ne ki. Dersim de, kendi snrlan
iinde olduuna gre, oradaki toplumsal yapy deitir-
menin yollann aramak ve bulmak zorundadr. Bu top-
raksz, isiz, pazarsz airetlerin yapacaklar tek ey a-
pullamaktr. Ama, Osmanl, bylesi bilimsellikleri
bilmediinden ve benimsemediinden, 1908'de, ardmdan
1909'da, Mir zzet Paa, iki ynl bir hareket dzenle-
mek zorunda kald: 1. Korkutma, 2. Islahat. Hareketin
ikinci amacnn nasl gerekletirildii hakknda herhangi
bir bilgiye sahip deiliz. Bu ynde belgeler yok. Ancak,
korkutma ilevinin krmla gerekletirildiini biliyoruz.
yle ki, Haydaran airetinin tmyle ezildii yazlyor ha-
reket hakkndaki raporda. 1911'de, Plmr'deki akilik
olaylar yznden bir Dersim hareketi daha dzenleniyor.
Yine, birtakm airetler uslandrlyor ve klalara dnl-
yor. 1914'te, Diyap Aa'nn adamlan, bir mltezimi soyu-
yorlar. Ordu, bu soygunu, ok nemli buluyor ve hareke-
te geiyor. Galatal evket Bey, btn airetlere, ok
eziyet ediyor. yle ki, Dersimliler, arlk Rusyasnn ordu-
lanna yardm etmeyi gze alyorlar.6
1937'de, smet nn, btn bu hareketlere, 'sel ha-
reketleri' adn veriyor. Gerekten de, hibir kkl sonu
6. agy, s. 168.
alamadan, hemen her yl, bir Dersim hareketi yaplyor.
nsanlar eziliyor, yoklua ve yoksunlua braklp dnl-
yor. Geici bir asayi salama ilevinden baka bir amaca
eremiyor sel hareketleri. Sel gidiyor, zerinde kan parl-
dayan kum kalyor.
18
CUMHURYET DNEMNDE
LK HAREKET
Cumhuriyet dneminde, ilk Dersim hareketi, 1926 y-

lnda yapld. eyh Sait ayaklanmasnn henz bastrld
bir srada, Koua aireti, evrede talan yapmaya bala-
d. Hkmet, "Yzyllar boyunca, etrafndaki halka, za-
vall kyllere, her trl zulm ve ikence yapan, kasa-
balar dahi tehdit eden, hkmetin tlerini, ihtarlarn
ve iyi muamelesini hibir suretle dinlemeyen ve devletin
zayf olduu bir zaman frsat bilerek hkmete kar si-
lahl olarak ayaklanan ve vergi vermemek, vatan savun-
masna katlmamak ve daha birok kar hareketler dola-
ysyla, hkmet, 19 Eyll 1926'da, Dersim'in Koua
airetini tedibe (uslandrmaya) karar verdi ve bu harek-
tn icrasna, Elz ve havalisi Komutan Albay Mustafa
(Mulal) memur edildi"7 diyerek gerekeli kararn verdi.
Hkmet kararn alr almaz, harekt, 7 Ekim'de balad.
Harekta, iki alay, alt tabur, iki mrettep blk, da
bataryas katld. Ayrca, Koua blgesinin gnll
kylleri, avak airetinin silahllar, dzenli askeri bir-
liklere yardmc oldular. 18 Kasm'da harekt iki uak
destekledi. Uaklar, Ali Boaz'ndaki srleri bombalad.
Albay Mustafa, 28 Kasm'da, cephe komutanlarna verdi-
i emirde, Koua airetinin yelerini 'canavar grubu'
olarak nitelemekte ve Klabuz deresinin son haydut artk-
7. Trkiye Cumhuriyetimde Ayaklanmalar, s. 175, Genelkurmay Harp

Dairesi Bakanl, seri no: 3, Ankara, Gnkur. Basmevi, 1972.
19
lanna mezar olduunu bildirmektedir.8 Koua tedip
harekt, 30 Kasm akam sona eriyor. 1 Aralk 1926 g-
n, Tagar deresinin gneyindeki yamalarda toplanan
asker, klasna dnmeye balamtr. Resmi kaytlara g-
re, ordunun kayb, 1 subay, 31 er'dir. 1 subayla 53 er de
yaralanmtr. 10 erin de kaybolduu bildirilmitir. Bu er-
lerin de ehit olduklar sanlyor. nk, hareketin so-
nunda, birliklerine dnmemilerdir.9 Harekt sonu bildi-
risinde, Koua'nn kayplar, hayvan olarak verildii
halde, insan olarak verilmemektedir. Anlalan, verdirilen
kayplar, sava llerini am, krma ve kyma varm-
tr. slup da yle: "Asilere bir hayli kayp verdirilmi ve
1084 kkba, 342 bykba hayvan ganimet alnm-
tr." 10 Dorusu, kendi yurttandan sava ganimeti alan
bir devlet dnlemez. Bunun resmi bildiriye gemi ol-
mas, tarihsel adan ok deerlidir. nk, ordu birlikle-
rinin tutumunu ak olarak gryoruz. Ama, devlet kav-
ramyla badap badamad tartlamaz bile.
Dersim'de, devletin yaratt honutsuzluktan, em-
peryalist gler, hemen yararlanmak isterler. 1928'de, bir
Fransz, gizlice, Tunceli'ne girer ve ok abuk gider.
1929'da, Erzincan'a bakan dalara doru birka kez bas-
knlar yaplarak ekiyalk eylemleri nlenmek istenir. y-
le anlalyor ki, bu hareketler de birer sel harekt ol-
maktan ileri geememitir. 1930'da, Dersimlilerin
basknlar, Pertek ve emikezek yresine olmutur. Bu
basknlardan sonra, Dersim zerine, asayi harektlar
yaplmtr. Ama, bu harekt, uaklarn da katlmasyla,
bir hayli kanl gemitir. Uaklar, Grk kyn ve yresi-
ni bombalamlardr. Bu olaylar da, emperyalist devletler-
8. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, Genelkurmay Harb Dairesi Bakanl-

, s. 190. Genkur. Basmevi, Ankara, 1972.
9. agy, s. 191.
10. agy, s. 192.
20
ce kullanlmak istenmitir. Zira, 1931 ylnn banda,
Dersim'e, bir takm yabanclarn girip ktklar, devletin
haber alma rgtlerince saptanmtr.11
11. Dersim, T. C. Dahiliye Vekleti, Jandarma Um. Kuman. s. 152.
21
DERSM HALKI
Tunceli Tedip Harekt'na gelmeden, Dersim halk

hakknda baz bilgileri vermeyi uygun bulmaktayz. Os-
manl, yaps gerei, halknn rksal kkenini aramyordu.
ttihat Terakki Partisi'nin resmi gr olarak ortaya -
kan Trk ulusalcl. Cumhuriyet dneminde, boyut de-
itirerek, devletin anayasasna girmitir. 'Milliyetilik'
CHP'nin ilkeleri arasndayken, devletin kkl ilkesi duru-
muna getirilmitir. Bu yzden, Dersim'in etnik gereklii,
bilimsel olmayan birtakm varsaymlarla aklanmaya a-
llmtr. Genelkurmay Bakanl'mn kard Dersim
kitabnda, Dersim halknn tmyle Ouz boylarndan ol-
duu, giderek Krtletii ileri srlmektedir. yle anla-
lyor ki, askerler, byle bir belgeyi hazrlatrken, hibir bi-
lim adamna sormamlardr ya da sorduklar kimseler,
kendilerini, iktidarn politikasna adam szde bilim
adamlarydlar. nk, o kitapta, 'zaza' szc, Krtle-
rin Ouz boylarndan olduklarna kant gsterilmektedir.
Ouzlarn Jazu' adl bir kollar varm, ite bu 'zaza' sz-
c, 'jazu'dan bozulmu. Trke bilen birisine sorulsay-
d, Trkede, hibir szcn *j* ile balayamayacan,
hatta, Trkede *j* sesinin bulunmadn reneceklerdi.
Politik dorultuda varsaymlarla, bir sonu alnamad,
ileride de grlmtr.
106 sayl Askeri Mecmua'ya ek olarak km bir ya-
pt, Osmanllar Devrinde Dersim syanlar adn tamak-
12. Osmanl Devrinde Dersim syanlar, Kur. Bnb. Burhan zkk, st. 1937.
22
tadr.12 Kurmay Bnb. Burhan zkk tarafndan yazlan
bu yaptta. Dersim hakknda corafi ve tarihsel bilgiler
verilirken. Dersim halknn rksal durumuna da deinil-
mektedir. Burhan zkk, Dersim'in nfusunun 60 bin
olduunu, dalar arasndaki dar vadilerde yaadklarn,
bu dar vadilerin isyanclar korumada, byk rol oldu-
unu yazyor. zkk'e gre, "Halk kk itibarile Trktr.
Fakat biraz aadaki satrlarda izah edilecei gibi siya-
sal, tarihi ve idari baz sebepler ve daha dorusu hatalar-
la halkn hakiki benlii asrlarca unutturulmu ve bunla-
ra (Krt) tabirile baka bir mevcudiyet, baka bir milliyet
ve manasz bir varlk atfedilmitir."13 "Manasz bir var-
lk", kaynanda, hibir eyi kantlamamaktadr. z-
kk'n yaknd "tarihsel, siyasal, bilimsel yanllardan"
birisi ilenmektedir. zkk, "eski tarihler, esasen krt
adnda bir millet kaydetmiyor. Asur kitabelerinde krt is-
mine tesadf edilmiyor, binaenaleyh (bundan dolay) krt
kelimesi de bir millete dellet etmiyor (anlatmyor). te
Avrupa ilim adamlarnn hkm budur (Almancadan ter-
cme edilmi 'Krtler' adndaki kitaba mracaat)" di-
yor. 14 Bu kitabn knyesi verilmiyor. Kald ki, Asur yazt-
lar, neden bir toplumun varlna kant olsun? Asur
yaztlarnda, Trk adna da rastlanmaz, ama bir Trk
halk, hem de Asurlarm yaadklar dnemlerde vardr.
Ama, insanolunun o dnemdeki bilgisinin snrlar o ka-
dardr. zkk'e gre, Avrupa bilim adamlar, Krt szc-
nn kkn aratrmlar, 'Lohordo' szcnden gel-
diini saptamlar. Lohordolar da Trk olduklarna gre,
"Bunlar da, Cengiz'in kulland Bey manasna gelen krt
kelimesini kullanmlardr."15 ngiliz szlklerinin de
'krt' szcn, ekiya karlnda kullandklarndan
13. agy, s. 3-4.

14. agy, s. 4.
15. agy, s. 4.
23
sz etmektedir. Krtlerin kzlba Trkmenler olduklar,
Orta Asya'dan Hati Trkleriyle birlikte geldikleri ve Os-
manllar dneminde, kendi kendilerine 'krt' dedikleri sa-
vunulmaktadr. zkk, Dersimlilerin, kendi soylarn, Ho-
rasan'dan srdklerini, Horasan'dan kalkp Malatya
yresine gelen Ahmet Yesevi'nin oullan eyh Hasan ve
Seyit Ali, aileleriyle birlikte, Dersim yaylalanna gelmiler
ve burada oalp kalmlardr. "eyh Hasan'm Karabal,
Abbas ve Ferhat adlarnda olu olmu ve bunlardan
da Karaball, Abbas ve Ferhat uaklan ve Seyit Ali'den
de, Ko ve amresik uaklan tremitir."16
zkk'n ileri srd bir baka sav daha var ki, her
airet iin geerli deildir. zkk, birok Trk airetinin
siyasal karlar dolaysyla, Krtletiklerini ya da Arapla-
tklann savlyor. Arap ve Krt aireti adn alanlar, 'dere-
beyi addediliyordu', bu yzden de kar salamak ama-
cyla, birok Trk aireti Krt ya da Arap adn
almlardr. Bylece, saf Trk airetleri, giderek Krtle-
mi ya da Araplamlar. Bir ikinci neden daha vardr ki,
birok Trk airetlerinin Krtlemesine yolamtr. Ger-
i, bu, 1902'de balamtr, ama etkin olmutur. "Her-
hangi bir Krt airetine mensup olan biri, 8-10 sene gibi
uzun bir mddet askerlik sebebiyle ocandan aynlmyor-
du."17 zkk, 'milliyet duygusu olmayan bir zamanda' bu
kmsenemeyecek nedenle, birok kimse Krt oluyor ve
askere gitmiyordu. zkk, kendisine, ok iyi kaynaklar
da bulmutur: Doktor Fri, Doktor Sey, ve Hard. Bun-
lar, Krtlerin Trk kkenli olduklarn kesinkes kantla-
mlarm.18
Dersim halknn Trk kkenli olduu sav, resmi g-
rtr. Siyasal iktidarda bulunan CHP, bu konuya ok
16. agy, s. 4
17. agy, s. 5.
18. agy, s. 4-5.
24
nem vermektedir. Trk ulusalclm kkletirmek iin,
Lozan'da elde edilen "mslman elerin Trk olduu"
kararn, eksiksiz uygulamaya koymutur. Partinin d-
nce retenlerinden Nait Ulu'a, 1931'de bir aratrma
yaptrmtr. Bu aratrmann soruna kkl bir zm
yolu arama isteinden kaynakland anlalyor. Nait
Ulu, aratrmasnn sonunda, sorunun 'derebeylik'ten
kaynakland kansna varyor. Nait Ulu da, ncelikle,
Dersim'in 'rk vaziyeti'ni inceliyor.19 "Osmanl dnemin-
de, komu topraklarna gz diken ve onu almak isteyen
bey, devletle ibirlii yapar. Topraa bir ot gibi bal ada-
ma 'Krt' derler. Krt, toprakla alnp satlr, topraa sa-
hip olanlarn maldr. Trk'n ba yukardadr. Bir Trk
kynn zerine kebilmek iin, onu nce 'krtletir-
mek' arttr. Osmanl devleti, bu menfi temsil iinde, de-
rebeyine yardm etmitir. Kabile ve airetler, Orta As-
ya'dan getirdikleri isimleri tarken, buradaki birok
airetlerin garp (bati) vilayetlerine geen kabileleri, milli
benliklerini erefle muhafaza ederken, asrlarca nce kur-
duklar kylere z Trk adlarm koyan ve Trk tresiyle
yaayan bu insanlara, eyh ve derebeyi el ele vererek
'krt' damgasn vurmulardr. stibdat ve murutiyet
idareleri de bu damgay tasdik etmitir. Beydili, Karakei-
li, Dersim halk ve daha birok airet ve yzlerce ky, bu
elim akibetin birer mmessilidirler."20 Nait Ulu, Bur-
han zkk'e de kaynaklk eden savma gre, Dersimlilerin
Horasan'dan geldiklerini sylemektedir. Halk arasnda
ok yaygn olmayan bir sylenceye dayamyor bu sav.
"Bugnk Dersimliler, Horasan'dan gelen Trklerin bu
topraa yaylmasndan meydana kmlardr. Bundan
1200 sene evvel, Horasan'dan kalkan Ahmet Yesevi, Ma-
latya civarnda bir yere gelmi, burada adm verdii bir
19. Dersim ve Derebeyi, Nait Ulu, Hakimiyet-i Milliye Mat. Ank. 1931.
20. agy, s. 17.
25
ky kurmu, bunun oullar eyh Hasan ve Seyit Ali, ai-
lelerini almlar, Dersim'in yksek yaylalanna yaylm-
lar, oullan, kzlar tremi. eyh Hasan'n Karabal, Ab-
bas ve Ferhat adl olu olmu, bunlardan Karaball,
Abbas ve Ferhat uaklar, Seyit Ali'nin oullarndan da
Ko, am ve Resik uaklar oalm. (...) Seyit Ali'den t-
reyenler, kendilerine Seydanl ve eyh Hasan'dan tre-
yenler de, eyhasanl nvanlarm verirler."21 Ama, Nait
Ulu, bu Horasanl Trk ocuklarndan dehetli kork-
maktadr. "Ya Dersim taarsa?.." diye sorduktan sonra,
yle yantlamaktadr: "O zaman Dersim, byk bir bela
selidir, etrafa kurt srs, bir srtlan srs yaylr. Ne
mal, ne hayat, o, hibir ey tanmaz."22
Jandarma Genel Komutanl'nm kiiye zel ve yalnz
elli tane bastrd Dersim adl yaptta da, Dersimlilerin
Horasan'dan geldikleri ileri srlmektedir: "Dersimlilerin
rk vaziyetini tesbit hayli mkil bir itir. Bugnn Der-
sim halkndan garbi (bat) Dersimi'i (Ovack, Hozat, e-
mikezek) igal edenler, kendilerinin Horasan'dan gelmi
olduklarn mttefikan (oybirliiyle) beyan ederler (syler-
ler). arki (dou) Dersim'de byle bir iddia grlmemitir
(Mazgirt, Nazmiye, Ki)."23
Burhan zkk'n dayand kaynaklar bilmek ola-
naksz. nk, kaynaklarnn kimliini karmamtr.
'Krtler' adl birok yapt szkonusudur. Doktor Fri,
Doktor Sey ve Hard diye adlarn yazd bilim adamlar-
nn yaptlar hakknda da bilgi vermemektedir. Ayrca, bu
bilginlerin ulusal kimlikleri ve bilim alanlar hakknda da
bir iarette bulunmamaktadr. 'Krt' szcn ekiya
olarak gsteren ngilizce szln adn da bilmiyoruz.
Elimizdeki Oxford, Redhouse ve Webster szlklerinde.
21. Nait Ulu, Dersim ve Derebeyi, s. 24-25.

22. agy, s. 25.
23. Dersim, Dahiliye Vekleti Jandarma Umum Kumandanl, s. 5.
26
'Kurd' szc, zel ad olarak alnm ve karlnda,
'Krt' anlam verilmi. Bu szckten tretilen ngilizce
tek szck de 'Kurdish' yani 'Krte'. lke ad olarak da
Farsa 'Krdistan' alnm. Demek, ngilizcede byle bir
anlam yok. Ansiklopedilerde de, ekiya anlamna gelen
ngilizce bir 'kurd' szcne rastlamadk.
Dersimliler arasndaki Horasan'dan gelme sylentisi,
hibir belgeye dayanmamaktadr. Tam kart, belgeler,
bu sylentiyi yalanlamaktadr. Ahmet Yesevi'nin Anado-
lu'ya gelmedii bir gerektir. Nait Ulu biraz olsun, yazn
tarihiyle ilgili bir kiidir. Kendisi, yaptm hazrlad za-
man, Fuat Kprl'nn Byk Trk Mutasavvf adl
yapt yaymlanmt ve orada, Ahmet Yesevi hakknda ye-
terli bilgi vard. Burhan zkk de, Osmanl tarihileri gibi
davranarak hibir kaynak gstermeden, Nait Ulu'un
verdii bilgiyi kullanyor. Bu konuda. Jandarma Genel.
Komutanl'mn verdii bilgi, ok daha tutarl. Hi olmaz-
sa, Dersim'in bat blgelerindeki sylentinin dou blgele-
rinde bilinmediini kabul etmektedir. Gerekten de, bat
blgesinde, zellikle Ovack'ta, Saltk airetinden, Ho-
zat'ta Emrelerden kaynaklanan byle bir sylenti vardr.
Seyidanllk'a gelince, bu, bilinmeyen bir ey deildir. Ale-
vi geleneinde, 'dedegn' ve 'babagn' trelerinden gelmek
vardr. Dersim'de, bu terimler, 'seyidan' ve 'eyhan' bii-
minde sylenir. Ksacas, bylesine bilinen dinsel terim-
lerle, Dersimlilerin etnik yaplarn bulup karmak ola-
nakszdr.
27
VTAL GENET'N
TARH
Dersim'in beeri corafyas zerine nemli ve ciddi

kaynaklar vardr. Bunlardan en nemlisi, bizzat Dersim'e
gelerek insan esini incelemi talyan Vitali Genet'in
yazd Asya Trkiyesi'dir.24 Vitali Genet'in yapt, Trke
olarak da vardr. Nitekim, Dersim zerine en iyi inceleme-
yi yapanlardan birisi olan Mutasarrf Arif Bey, Vitali Ge-
net'in yaptndan yararlanyor.25 Cumhuriyetin ilk d-
nemlerinde kurulan Birinci Umumi Mfettilik
kaynaklan da, (1932, 1933, 1934, 1935, 1936, 1937),
salkl bilgiler vermektedir.26 Ne zaman ki, ulusalc tarih
gr, siyasal bir nitelik kazanyor, ite o zaman, Nait
Ulu gibi parti ideologlan, tm islam elerinin Trk ol-
duu zerine tezler gelitiriyorlar.
Her kaynakta da, Dersimlilerin etnik ayran say-
larla verilmi. Yine, her kaynak da, merkez ileyle,
br ilelerini ayn ayn incelemiler. Ne ki, Vitali Ge-
net'ten sonrakiler, onun yntemini benimsemiler. Vitali
Genet, Dersim halknn inan bakmndan islam kzlba
ve hristiyan inanlanna bal olduklarn saptam. Arif
Bey de, kendi saymlarnda, nfusun bu inanlardaki
topluluklardan olutuunu gmm. Birtnci Umum M-
24. Vitali Genet, Asya Trkiyesi, 1891, stanbul.

25. Arif Bey, Dersim'de Nfus Vaziyeti, resmi rapor, 1903.
26. 1. Umum Mfettilik gizli raporlar.
28
fettilik kaytlarnda, hristiyan elere rastlanmyor. Bi-
rinci Dnya Sava'ndan sonra, bu blgedeki hristiyanla-
rrn g ettikleri anlalyor. 1915'teki 'tehcir' politikasyla
ekilip gittikleri dnlebilir.
Biz, her iledeki durumu ayr ayr gstereceiz:
Vitali Genet'in istatistiine* gre:
Mslman Krt Kzlba Gregoryan Protestan
Ovack 2455 2356 4806 1003 158

Hozat 11726 776 4160 338 89
Pertek 2103 806 453 1150 44
Mazgirt 2303 1826 5075 1822 -
Nazmiye 689 3022 1675 941

emikezek 3743 2509 5806 - -
Toplam: 23019 11295 21975 5254 291
Vitali Genet'in mslman terimiyle, Trk eleri

erekledii, Gregoryan terimiyle Ermeni aznln anlatt
belli oluyor. Hatta, protestanlann da Ermeni olduu belli-
dir. nk, Dou Anadolu'da, Ermeni hristiyan halktan
baka bir hristiyan halk yoktur. Ancak, bu istatistikte,
sakat bir yan var. O da, 'kzlba' terimiyle, hangi etnik
topluluu anlatt anlalamyor. Bunlarn da 'Krt ve
Zaza' olduklar kabul edilebilir. nk Dersim'de, alevi
inancnda tek bir Trkmen ky yoktur.
Dersim'in. ilk devlet yneticisi olan Mutasarrf Arif
Bey, ok ciddi bir alma sonunda, devlet glerinin bir
trl tutunamad bu ilde, neler yaplmas gerektiini,
dnemine gre, ok tutarl biimde dnm ve hk-
mete bildirmi. Arif Bey, Dersim halkm, hristiyan ve
* Vitali Genet, Asya Trkiyesi, s. 18.
29
mslman olarak ayrm. Ayrca, Krt ve kzlba gibi te-
rimler kullanmam. Ancak, hristiyan halk, gregoryan ve
protestan diye ayrm. Toplam olarak:
Mslman Gregoryan Protestan

66.508 * 7321 496*
Saylarn Vitali Genet'in bulgularna ok uygun oldu-

u grlyor.
Birinci Umum Mfettilik'in en son, 1937 ylnda ver-
dii yllktan anlaldna gre. Dersim nfusunda bir
azalma var. Umum Mfettilik'in istatistiklerinde, artk,
Hristiyan halka da rastlanmyor. Tm halk, 'Mslman'
olarak gsteriliyor. Toplam nfus 65,346'dr." Cumhuri-
yet dneminde, CHP'nin alt okunun anayasaya girdii
bir dnemde, nfusun 'Mslman' olarak gsterilmesi
dikkat ekicidir. Dorusu, bu durumu nasl yorumlaya-
camz kestiremedik. Halkn tm, Trk' olarak gsteri-
lebilirdi, elbette ki. Alevi ve Snni diye ayrm yaplamaz-
d, ama 'Mslman' diye gsterilmesi resmi gre de
aykrdr. Demek, Dersim iin, ayr politikalar gdlyor.
* Arif Bey'in Dersim Hakknda Rapor'u, 28 Kasm 1903 tarihli. Babakanlk Ar-
ivi.
** Birinci Umum Mfettilik Yll, 1937.
30
DEVLET DERSM'E NASIL
BAKIYOR
28 Kasm 1903 tarihli. Mutasarrf Arif Bey'e zg ra-

por, Dersim'in toplumsal yaps hakknda, salkl sonu-
lar karabileceimiz bilgiler iermektedir. Mutasarrf Arif
Bey, birok ayrntl bilgi verdikten sonra, u sonulara
varmaktadr:
1.'Dersimlilerin saldrgan karakterleri, yaam kayg-
sndan ileri gelmektedir.
2. Ticaret, snni kasaballarn elindedir. Aleviler ara-
snda, henz tecimsel kavram olumamtr. Snniler,
ge saatlerde dkknlarn kapatyorlar.
3. Dersim'de etkisi kalmayan herkesi, yerlerinden te-
mizlemeli.
Dersim, 1841'de il oluyor. Arif Paa adnda bir asker,
vali olarak grevlendiriliyor. Arif Paa, Dersim hakknda
bir rapor hazrlyor. Bu raporda, Dersim'de, Trkenin
daha egemen bir dil olduundan sz ediliyor. Okul al-
mas hususunda srarl davranarak, birka ilkokul atr-
yor. Ama, okula kimselerin gelmediini grp aratryor.
Saptadna gre, seyitler, rencilerin okullara gnderil-
mesine engel oluyorlar. Okullara gnderilen ocuklarn
snni greneini reneceklerini ileri sryorlar ve bu
konuda, halk kandrabiliyorlar da. Vitali Genet de, Arif
Paa'nn bu gzlemini dorular ierikte bilgi veriyor.27
27. Vitali Genet, Trkiye Asyas, 1891, st. s. 97.

i
31
Ama, Vitali Genet'in verdii bilgiler, snni inancn Der-
sim'de kkl biimde var olduunu gsteriyor: Dersim'de,
1891'de, 6 medrese var. Bu medreselerde tam 170 ren-
ci okumaktadr. lkokul says dokuzdur. renci says
da 750'dir.
Cumhuriyet dneminde, Dersimli, birdenbire okul is-
teminde bulunur. Hkmet, istekleri karlayamaz. Bi-
rinci Umum Mfettilik'in belgeleri incelendiinde, Der-
simlinin nasl bir eitim isteinde olduu anlalyor. Bu
yzden de, ilkretim politikasmm baarya ulat ilk il
de Tunceli olmutur. 1928'de, yzlerce Dersimli ocuun
il binasnn nne gelerek okul istedikleri, Valinin rapo-
rundan anlalyor. Vali, durumu. Birinci Umum Mfet-
tilik'in bilgisine sunuyor, ama sonu alamyor. Bu kez, o
gnk koullara karn, Dersimli ocuklar, Diyarbakr'a
giderek Mfettiilik'in nnde barp okul istiyorlar.
Mfettilik, "Dersimli ocuklar, Diyarbakr'a kadar gele-
rek okul niyaznda bulundular" diye bildiriyor yllkta.28
Anlalan, Umum Mfetti, ocuklara, "Niin Trke ko-
nu muyorsunuz?" diye sormu. ocuklar da, "Mektep
yok" diye yantlamlar.29
Dersim'in eitim ve retim tablosu bu olunca, salk
durumu daha kolay anlalr. Arif Paa, ilde bir tek salk
kurulu olmadndan sz ediyor. Arif Paa, bugn bile,
dou illerinin birounda geerli u esiz gzlemini yaz-
yor raporuna: "Bir tek tabip yoktur. Halk ktlesinin vazi-
yet-i shhiyesini kurtaran en byk messir, havamn ci-
yadeti (iyilii, gzellii) ve sularn umumiyetle (genellikle)
gzelliidir." Arif Paann bu raporundan tam 87 yl son-
ra, 1928'de, Hozat'ta bir dispanser alm, ama doktor
gnderilememi.
Arif Paa, Dersim'in bamsz yaadndan da sz
28. agy, s. 78-79, Arif Paa raporu, s. 5.

29. Dersim, Jandarma Umum Kumandanl, s. 76-77.
32
ediyor. Gerekten de, Dersim, 19. yzyla dein bamsz
yaamtr. Dersimliler, devlete kar bir ykmlle,
ancak, 1877-1878 Osmanl-Rus savanda girmilerdir.
Ruslarla arpmak iin 10 bin milis vermilerdir. Milisle-
rin ilelere gre dalm yledir:
Ovack %10; Hazat %10; Pertek %8; emikezek %8;
Nazmiye %25; Mazgirt %22; dierleri %17.
Dersim, bundan sonra, askere, kimseyi gnderme-
mitir. Ancak, 1928'den sonra, askerlik grevini yerine
getirmek iin bir ilgi grnyor. 1931'de, Birinci Umum
Mfettilik'in verdii bilgilere gre, hemen hemen, her-
kes, askerlik grevini yerine getiriyor. statistik yle:
Askerlik andakiler Askere giden Bakaya

Mazgirt'te 77 75 2
Hozat'ta 571 351 220
Nazmiye'de 61 60 1
Ovack'ta 154 120 34
Elbette, bu ilelerde, askerlik ama girmi kiiler,

bunlardan ibaret deildir. Ama, Dersim'de, yzyllardan
beri. nfus saym yaplmadndan, salt nfus kayd
olanlar, askere gidiyorlar.
Arif Paa ile Arif Bey'in raporlarndan sonra, en
nemli rapor, Mlkiye Mfettii Hamdi Bey'in raporu-
dur.31 Cumhuriyet'in ilanndan sonra, zellikle eyh Sait
isyamndan sonra, dier dou illeriyle birlikte Dersim de
nemle dikkate alnm ve kesin slahat esaslanmn sap-
tanmas iin, incelemelere balanmt. Bu incelemeler.
Genel Mfettilik'in kurulmasndan nce ve sonra olmak
zere iki blmde aratrlabilir. 1926'da, Diyarbakr Va-
30. Dersim, Jandarma Umum Kumandanl, s. 71.
31. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, 1924-1938, Genelkurmay Harb Ta-
rihi Bakanl, Resmi Yaynlar Serisi, s. 375.
33
lisi Cemal Bey'e ve Elaz'da bulunan Mlkiye Mfettii
Hamdi Bey'e, Dersim hakknda aratrma yaplarak birer
rapor verilmesi bildirildi. Mlkiye Mfettii Hamdi Bey,
raporunu, 2 ubat 1926'da, ileri Bakanl'na verdi.
Raporun en nemli blm yledir: "Yaptm temasla-
rn bende brakt izlenime gre. Dersim, gittike krtle-
iyor, lkleiyor (aynen byle yazyor) ve dolaysyla teh-
like byyor. Hkmeti yllardan bu yana uratran
Dersim sorunu, eskiden, ynetimin ktlkler kaltndan
baka bir ey deildir .Yeni hkmetin bazen adil davra-
n, bazen zayf, bazen de dengesiz ve faydasz politikas,
Dersim'i srekli bir kargaa yuvas durumuna getirmi-
tir. Sivil ve asker byklerin iyiletirme ve uslandrma gi-
bi kart dnceleri, ikircikli ve korkutma iktidarnda ol-
mayan eski ynetim merkezlerini srekli biimde
uratrmtr. Dersim Cumhuriyet hkmeti iin bir -
bandr. Bu ban zerinde kesin bir ameliye yapmak ve
znl olaslklar nlemek, lkenin selameti bakmn-
dan mutlaka gereklidir.
Airetlerin durumlar, silahlan hakknda verilen bilgi,
belgelendirme ve dorulanma gereksiniminden uzaktr.
Bu konuda alnan bilgi, gerein tam kendisidir. Son de-
rece zeki, kurnaz ve hileci olan bu halk, hkmetin gl
ya da zayf olmasna gre saldrgan ya da itaat edicidir.
Okul amak, yol yapmak, refahlanm salayacak fab-
rikalar kurmak, kendilerini uraa yneltecek trl sana-
yi ileri salamak, zet olarak, yurt sahibi yapmak veya
uygarlatrmak suretiyle slaha almak, hayalden baka
birey deildir." *
Hamdi Bey, grld gibi, ok karamsar, ok ulu-
salc bir zmleme yapyor. Raporunun bir baka yerin-
de ise, szm ona, ekonomik ve toplumsal nedenleri sra-
lyor, ama yine, halk sulu buluyor. Ksas, Hamdi Bey,
tarihsel servenin farknda deildir: "Cehaletin, geim
34
darlnn, i ve d aldanmalann, Krtlk eilimlerinin,
son irtica hareketini tedipten (eyh Sait isyann amal-
yor) doan intikam duygularnn, dinsel ve toplumsal dev-
rimler dolaysyla, kara glerin uyandrd kt telkinle-
rin etkisinde bulunan avam halk (okumam, basit halk),
reis, bey ve aa gibi kimselerin tutsa ve oyuncadr.
Ekiyalk, bunlarn kkrtmalaryla olmaktadr. ( ) Ge-
en yl kararlatrlan iyiletirmeler, elverili ve uygun bir
zamana ertelenmiti. Bu siyasal dncelerin esas, Mu-
sul sorunuydu ki, o da kesin bir sonuca balanmam ol-
duuna gre, daha fazla geciktirilmeye tahamml kal-
mayan Dersim sorununun bir an nce zmlenmesi
uygun bir ileri grllk olur,"32
Vali Cemal Bey'in grleri, Hamdi Bey'in grlerin-
den daha yumuak. Cemal Bey, raporuna unlar yazm:
"Krt ve Arap airetleriyle Trkmen airetleri arasnda bir
benzerlik yoktur. Trkmen airetleri tekilat (rgtlenme
biimi), Kanuni Sleyman'dan sonra bozulmutur. Der-
sim'de ve Trkmen airetlerinin oturduklar baz yreler-
de, ara sra oluan ayaklanma durumlarnn nedenleri ve
etkenleri, Krt ve Arap airetlerinin ayaklanma nedenle-
riyle ve etkenkriyle zde deildir.
Alevi ve halis Trk olan Trkmenler, Yavuz zamann-
dan bu yana, mthi basklara uram, ve on binlercesi,
acmaszca ldrlmtr. Dersim kargaalklar, byk
kk memur ve kkrtmalaryla cahil snni halk tara-
fndan haklarnda uygun grlen ilemlerden domakta-
dr. (...) Bu durumu, pek ok memurlar, Krt airet teki-
latnn ayn zannederek, yanl karar ve nlemler
almlardr. Basklar son bulur ve bilinli davranlrsa,
Dersimliler, Cumhuriyetin ok sadk ve zverili koruyu-
cular olabilirler."33
Bu raporlarn ne denli ciddiye alnd bilinmiyor. An-
32. agy, s. 376.
33. agy, s. 376.
35
cak Kogiri harekt, ve ertesi yl giriilen uslandrma ha-
rekt dolaysyla Bakanlar Kurulu'nun ald kararda da
grld gibi, hkmetin zayf zamandr. Ancak
1931'de, hkmet, dorudan ileri Bakan kr Ka-
ya'y. Dersim hakknda inceleme yapmakla grevlendirir.
Jandarma Umum Kumandanl'mn Dersim adl kitap
da. bu srada kar. Yalnz elli tane ve zel olarak, gizli ve
kiiye zel baslmas da, bu kany glendiriyor. Yani,
kr Kaya'ya nbilgi sunulmutur. kr Kaya, aya
yakn bir aratrma yapmtr. Sonra, Dersim'e bizzat gi-
derek incelemitir. kr Kaya'nn raporu da, zellikle
asayi sorununu nde tutuyor. Dersim'in toplumsal yap-
syla ilikili blmler de var, ama n planda asayi szko-
nusu. Rapordan baz blmler yle: "Dersim'e yakn yer-
lerdeki halk, malndan ve canmdan emin olmadklar
gibi, manevi cesaret ve mukavemetlerini de (direnme g-
lerini) kaybetmi bulunuyorlar. Bu yakn emberin harici
muhiti de (d evresi) cezasz kalan bu vakalarn tesiri
altnda ziraat ve ticaret noktasndan maddeten mutazar-
rr ve asayisizlik (maddi olarak zarar grmek ve gven-
sizlik) yznden manen muztariptirler (manevi olarak ac
ekmektedirler). Dersim'in iinin arz ettii manzara da,
bundan daha az ac ve ackl deildir. Dersim'de, Seyit R-
za ve Haydaranl r esasndan (bakanlarndan) baka
aalarla grtm. Hepsinin vaz tavr mutidir, ilticakr-
dr (grnen davranlar itaatkr ve sncdr). Hk-
metten, ancak, tevecch ve himaye beklemektedirler (g-
ler yz ve koruma). Cehalet, fakirlik, arazi ve maiet
(geim) darl, baz airet efradn (bireylerini) uraya bu-
raya tecavze sevkediyor. (...) Eer baz katil ve hrszlar,
airetler arasna karm bulunuyorlarsa, artk airet
hayat kalkt iin, hkmlerinin nafiz (egemenliklerinin
geerli) olmadndan ve szleri gemediindendir. Hk-
met, istedii zaman, onlar yakalayabilir ve magsubat
(gasp edilmi mallar) alp sahiplerine verebilir. Kendile-
36
riyle ayr ayr grld vakit, btn fenal yapan,
hasm olan airettir. Hkmet onun vcudunu (varln)
kaldrrsa. Dersim meselesi halledilir. Her birinin ayr ay-
r ikyet ettikleri ahs Seyit Rza ile Haydaranl reisleri
Kamer ve Hdr aalardr.
Seyit Rza'nm gnden gne, nfuzunu (etkinliini) ve
hkmn (egemenliini) artrd mehuttur (tamk olu-
nan bir gerek). ( ) Bu adam, kati (kesin) tedbirler aln-
mazsa, istikbalin (gelecein) Dersim iin hazrlanm efi-
dir. Arzettii hal ve manzara (gsterdii durum ve
grnm), ahslardan ziyade, bir sistem ve o sisteme
kar idaredeki ihmalin neticesidir. Bu vaziyeti ihdas (or-
taya karma) eden sistem, airet hayat ve ananesidir
(gelenei)." (18.1.1931).34
imdi, ayn ylda, Dersim'in ekonomik durumuna ba-
kalm. Genel gelirleri, 99.244 lira vastal vergilerden ve
trl rsumlardan, 48.045 lira saym vergilerinden, yani
anam (kk ba hayvanlar) ve kamur (byk ba hay-
vanlar) vergilerinden. Nfusun 60 bin olduu bildiriliyor.
Bu, adam bana, yaklak 245 kuru vergi demektir, ve
topra olmayan, tarm ve ticareti tammayan bir halk
iin ok fazladr. Savland gibi, vergi vermeyen asi bir
halk olmad anlalyor. Ama, Cumhuriyetin memurlan
da, Osmanl alkanlklarn brakmamlar. Hkmet po-
litikas da salkl grnmyor. Hibir toplumsal yap de-
iiklii gerekletirmeden, vergi ve asker almay tasarl-
yor. Resmi makamlar, saym vergisinin nfus bana 60
kuru olduunu sylyorlar.35 O tarihlerde, douda, bir
kilo etin 37 kuru olduunu saptadk.36 Demek, bir kii-
den, yaklak bir buuk kilo et paras almyor. 1931 yln-
da, Valiliin verdii rapor da ilgintir. Yllk raporda, ay-
nen yle denmektedir: "Asrlardan beri, devlete kar
34. Dersim, Jandarma Umum Kumandanl, s. 75.
35. agy, s. 75.
36. Turan gazetesi, elaz, 23.10.1930.
37
kan ve milli vergisini tamamen edadan daima uzak kal-
m bu mntka halknn memleket iin faideli bir vaziyete
getirilerek devlet iradn kemirici vaziyetten kurtarlmala-
r, mali ve iktisadi istikbalimizi tanzim ve tayine alt-
mz bu seneler iinde pek zaruri bir hal almtr."37 Vila-
yetin bu sonuca varmasnn gerekesi de, ilin yllk gelir
ve giderleridir. Btesidir diyemiyoruz, nk, eldeki bil-
giler, yalnz kalem bilgiye dayanmaktadr. Bunlar, ara-
zi, saym ve kazan vergileridir. Dalmlar da yle:
Arazi vergisi Saym vergisi Kazan vergisi Toplam
25.903 lira. 58.051 lira. 4684 lira. 88.638 lira.
Bu, vergicilik diliyle, tahakkuk yaplan vergidir. Yani,
gereklemesi beklenen vergidir. Verilen bilgiye gre, tah-
silat oran da, yani vergiyi toplama oran yksek lde
gereklemitir. 86.846 liras toplanmtr. Demek oluyor
ki, verginin yzde 99'u toplanmtr. Ancak, verginin ya-
pm incelediimizde, esnaf ve tccardan alman verginin
tm vergilere oram, yzde 5 dolayndadr. Ksas, vergi
yk, iftiyfe ve topraksz kylye yklenmitir. Saym
vergisi, byk oranda, topraksz airetlilerden alnmakta-
dr. Toplam vergi gelirlerinin yaklak yzde 65'i, yoksul
kylden salanyor. Bu insanlara, yol, okul, hastane, i-
lik yaplmyor. Geri, giderler, 185 bin 650 lira gsterili-
yor, 38 ama bunun byk blmnn cari giderler oldu-
u, hatta, Dersim'de bulundurulan askerin masraf
olduu, kolayca tahmin edilebilir. Ynetimi kemirdii sy-
lenen, halka sunulduu sylenen altyap hizmetleri, yle
sralamyor: Elaz-Hozat ve Elaz-Ovack yolu yaplm-
tr.39 Bildirilen bayndrlk hizmetleri arasnda, 1929'da
yaplm Pertek kprs yer alyor. Bir de, tasarlanan
hizmetler var: Elaz-Nazmiye, Elaz-emikezek, Ova-
37. agy, s. 75.

38. agy, s. 75.
39. agy, s. 75.
38
ck-Mazgirt yollan. 40 Bildiimce, bu yollar, bugn bile is-
tenilen dzeyde deildir. Kn, radyo ve televizyondan da
izlenecei gibi, Tunceli merkeziyle sz geen ilelerin
arasndaki yollar hep kapaldr. Blgenin tek bakml yolu
olan Elaz-Erzurum yolu bile, haftalarca kapal kalabilir.
1981'de, Tunceli'ye gittiimde, bu yollann hibirtnin as-
faltl olduunu grmedim. Yalnz, Kalan-Elaz yolu, o da,
Karakoan zerinden, yola benziyor. .
40. agy, s. 75.
39
DEREBEY VE DERSM
1937 harektna gelinceye dein. Dersim iin d-

nlen nlemler bunlar. Bir de Nait Ulu'un yapt top-
lumsal bir ararma var: Derebeyi ve Dersim. Yukarda,
admdan sz ettiimiz bu yaptn CHP tarafndan hazrla-
tld anlalyor. Derebeyi vk Dersim'in kapann ze-
rinde, sarp Dersim dalarndan bir kesit grnyor. lk
basksnn tarihi 1932. Hakimiyet-i Milliye Matbaas'nda
baslm. Yapt, "Bu kitap, bir geicinin grlerini toplu-
yor. Bunda bir ett iddias yoktur. 1925 ilkbaharnda.
ark (dou) vilayetlerini saran irtica (gericilik) havas iin-
de tutulan bu notlar, Trk ocuklarnda, vatanlarn tet-
kik (aratrmak) etmek hevesini uyandnrsa. Cumhuriye-
tin buralarn ne halde ele aldn gelecek nesillere
anlatabilir ve eski ile yeniyi mukayesede onlar aydnlata-
bilirse, tehlikeler ve ateler iinde bunlar toplayana, b-
tn zahmetini unutturacaktr" diye tantlyor. (Ankara,
29 Terinievvel -Ekim- 1931.)
Anladmza gre Nait Ulu'a, eyh Sait isyanndan
sonra, Dou Anadolu'da bir gezi yapmas buyurulmu. O
da, byle bir geziyi yapm. 1938 ylnn Eyll ve Ekim ay-
larnda, Ulus gazetesinde, birka kez, Dersim'deki son
durum hakknda, Nait Ulu'un Derebeyi ve Dersim yap-
tyla birlikte son deerlendirmeleri yapaca ve bir ekle
verilecei bildiriliyorsa da, bu eke rastlayamadk. Belki
de, ek, ana saylarla birlikte ciltlenmediinden rastlaya-
madk. Nait Ulu'un 1925'te de, gazetesi adna, eyh Sa-
it ayaklanmasn izledii ve gazetesine mektuplar yazd
40
anlalyor. "1925'te, doudan bir mektup" balkl yaz-
sndan anlalyor bu. Kemalist ideolojinin ve Cumhuri-
yetin iyi bir eri olduunu kantlayan Ulu, "Cumhuriyet,
gndelik politika gtmeyecektir, erge kendisini tepeleye-
cektir."41 diye yazyor. Tepeleneceini syledii kimse, do-
udaki ayaklanmalara yolaan 'derebeyi'dir. Ulu'a gre,
Tanzimat ve Merutiyet, derebeyine dn verdi, onlar
oyalayarak varlklarnn srmesine yardmc oldu. Cum-
huriyet, bu yanl yapmayacaktr. Derebeyinin varln.
Cumhuriyet istemiyor. Hi kuku yok ki, olaya, Fransz
burjuva devrimcilerinin hukuk anlayyla bakyor. rne-
in, "Cumhuriyet nazarnda, bir bey ile bir kyl arasn-
da fark yoktur. Kyl, beyin eyasndan saylamaz. Bey,
istediini astrp kestiremez. Bey, istediinin rzna sahip
deildir. Bey, kyn sahibi, kyn btn mahsulatnn
(retiminin), btn sayinin (emeinin), iinde yaayanla-
rn ve hatta doacaklarn sahibi deildir. Beyzade, askere
gidecektir. Bey, kanunu tanyacaktr. Bey, memurlar,
elinde maymun gibi oynatamayacaktr. Bey, hkmet da-
iresinde, masann bana oturup istedii eyi yaptrmak
iin, jandarmay kullanamayacaktr. Bey, devlet merke-
zinde tesir ettii (etkiledii) vaziyete gvenerek, nne ge-
leni tedhi edemeyecektir (korkutamayacak, yldramaya-
cak)."42 eyh ile derebeyi arasndaki banty, iyice
anlamad anlalyor Ulu'un. Derebeyleri iin bunlar
sylerken, eyhler iin de unlar sylyor: "eyh biliyor:
stiklal Mahkemesi ve Byk Millet Meclisi, kendisinin
resmi ticarethanesi olan tekkesini kapatmtr. Artk, bir
fre mukabil bir koyun alamayacaktr. Artk, tekkesi,
feyz almaya gelen cahil karlarla dolup tamayacaktr. Ar-
tk, mritleri, ayan grmek iin bir altn, dizini grmek
iin altn, knal sakaln grmek iin be altn, peeli
41. Nait Ulu, Derebeyi ve Dersim, s. 6, Hakimiyet-i Milliye Mat. 1932, Ankara.
42. agy, s. 6-7.
41
yzn grmek iin on altn vermeyecektir. (...) Beyefendi
hazretleri, eyhefendi hazretleri. Cumhuriyetin pheli
birer vatandadrlar. Onlar Cumhuriyete, Cumhuriyet
onlara dmandrlar."43 Nait Ulu, Abdlhamid'in hami-
diye alaylanyla ve bu alaylarn dnce babas ve kuru-
cusu erke Zeki Paa'mn yanllklarnn, merutiyetin
iktidarszlnn ve 1. Dnya Sava'ndaki vurgunculu-
un, Cumhuriyet dneminde tarihe kartn savlyor.44
eyh Sait ayaklanmasnn bu feodal gler tarafndan
dzenlendiini ve yenilgiye uratldn vurgulayarak,
"13 ubat 1925. Piran'da (Diyarbakr'n Dicle ilesine
bal) eyh Sait eyhlik dzenini diriltmek iin ayaa kal-
kyor. Bey, aa, eyh, elebi, derebeyi, hepsi birdir. La-
kaplar ne olursa olsun, bu mazi yadigrlar, birbirinin
ayndrlar" diyor. Snfsal bir kavraya sahip olmamakla
birlikte, feodal balan korumak iin yaptklar balakl-
n tam anlamyla farknda. Dou ailelerinin eyh ve de-
rebeyi ikilisi arasnda ezildiini belirterek "Bu korku ile
seneler, on seneler, hatta yz seneler geti. ark (dou),
ne kendi derdini dkebildi ve ne de derdini soracak bir
yolcu, onun yanma sokuldu."45
Nait Ulu'un hukuka byk deer verdiini, Cum-
huriyet hukukunun tzeyi salayacana inandm d-
nebiliriz. Bu gr. Cumhuriyetin de arlkl gr-
dr. Beyler, devletle ibirlii yapp halk ezmilerdir. Bu
egemenliklerinin ekonomik smryle ilikisini belirtemi-
yor. Kaynamda, partinin de, bu gerein farkna, ancak,
1937'lerde vardm gryoruz. Toprak reformundan, bu-
gne dein baarlamamsa da, ancak 1937 ylnn Mec-
lis a konumasmda sz edildiini okuyoruz. eyhler,
aalar ve beyler, geni hazine arazilerine bugne dein
sahip olmulardr. Nait Ulu, byk bir cokuyla, "Bey-
43. Nait Ulu, agy, s. 7.
42
ler, ehliyet-i hukukiyeyi kendi kiiliklerine indirgemiler-
dir (hukuksal yetkiyi kendi kiiliklerine indirgemiler).(...)
Sermayeleri zorbalk, satt meta devlet nfuzudur."46
Ne yazk ki, dou halk, aaln ve devlet-aa ibirliinin
basksndan kurtulamamtr. Kendisinin de belirttii gi-
bi, Malatya'da Ptrge'nin ve Khta'nn (bugn Adya-
man'n) beyleri, yine de, halk ezmektedirler.47
Nait Ulu, eyh Sait ayaklanmasndan sonraki du-
ruma gre balad bu incelemesini, Dersim zerinde yo-
unlatryor. Partiden ald buyruun byle olduu an-
lalyor. Ulu, Fatih'in stanbul'u ald yl, Dersim'in de
devlete katldn, ama be yzyl nce naslsa, Dersimli,
be yzyl nce nasl yayorsa, yine yle yaadm gz-
lemlediini belirtiyor.48 "Dersim'de doa asidir, tarih asi-
dir, grenek asidir."49 Bu doal, tarihsel ve toplumsal -
lnn elinde, Dersimli, evresini talanlayan tip olmutur.
"Dersimlinin elindeki sr, Ein'e, Arapkir'e, Kemah'a ya
da Pertek'e yaplan bir talandan artakalandr."50 Bu tr
sulamalara karm, Dersim'deki airet yapsn yadsya-
myor: "Dersim'e sermaye girmedii gibi, eya da getirile-
mez. Ticaret pazarlarm. Dersim, henz grmemitir."51
Nait Ulu, Dersim'deki asayii bozan hareketlere bir
baka nedeni, dinsel inanc da dnm. Bu konuda,
unlar yazyor: "Dersim'de din bir vicdan ii deildir.
Din, seyitlerin elinde bir geim yoludur, zorbalk vastas-
dr. Din, cennet ve cehennem, burada satlr ve datlr.
Burada, vergisiz ibadet makbul deildir. Adaksz duay,
ne Tanr ve Seyit kabul eder."52 Dorusu, Alevi inanc
zerinde, yetkiyle konuacak bir bilgi birikiminden sz
43
etmek zor. Dersimlinin nanc, Alevi inancdr. Alevilerin
cennet almak ya da satmak gibi bir inanlar olmamtr.
Dedelerin ve seyitlerin aldklar 'hakullah' denen bir gelir-
leri vardr. Buna, haksz bir smr diyebiliriz, ama H-
ristiyanlktaki kilise pay ile kartramayz. Sonra,
Ulu'un bu inanlar Orta Asya'nn doac dinine daya-
mas, kendisiyle dt elikiyi kantlyor. Doa dinle-
rinde, cennet ve cehennem sat olmaz. Bildiimce, cen-
net ve cehennem sat, Hristiyanlkla balayan bir
inantr. Adaklar, dualar, bu inanla zde deildir. Der-
sim'de doa dininden artakalan birok inancn bulundu-
unu sylyor Ulu: "Btn teekklat (rgt), adetle-
ri, din deyip inand her ey, yaayndaki hususiyetler
(zellikler), hep Orta Asyaldr. Seyit de, oradan srkle-
nip gelenlerin torunudur, teekkl Turanldr."53 nsan-
sal davranlara engel sayd inanlar, demek, Trklerin
anayurtlarndan getirdikleri inanlarm. Dersimliyi su-
larken ykledii inanlarn, sonradan, bylesine oven
biimde ele almasnn tek nedeni, Krtlerin Trk oldukla-
rn kantlamaktr. Resmi gre uygundur.
Caferi Sadk inancna bal olduklarn bildirdii Der-
simlilerde, birok totem olduunu sylemektedir. Au
ien trbesi, San Saltk trbesi. Baba Mansur Sultan
trbesi, szn ettii totemlerdenmi. Trbelerin totem
inanc olmadklar bilinmektedir. Belki o inanlarla ben-
zerlikleri ileri srlebilir. Ama, hibir slam mezhebinin
ya da tarikatnn trbeyi, insann yaratcs, kayna san-
d grlmemitir. yle anlalyor ki, CHP'nin ilk ideo-
loglar, toplumbilim asndan ok zayflar. Dersim'de, ve
btn Alevi topluluklarnda, totem inancndan kalma
tavan yememe vardr. te bu, totemden artakalan bir
inantr. Dersim'deki 'krmil' de, bir fetitir. Bu fetiin y-
lan toteminden kald dnlebilir, ama kesin deil.
44
Aratrmak gerekir. Ylan toteminden kaldm, krmil
(mar) deneiyle yaplan danstan karyorum. Dans,
hep ylan gibi kvrlr.
Ulu'un ok nemli bir sav var: "Komn kanunu, hi
yeri olmad halde, ilknce, Dersim'de tatbik sahas (uy-
gulanma alan) bulmutur."54 Yerinin olmadn, nere-
den kardn bilmiyorum. Kendisi, bu konuda bir kay-
nak gstermiyor, ama gzleminde doruluk pay var. Ne
ki, bu yaam biiminin ilknce, Dersim'de grldn
ve uygulandn sylemek olanakszdr. Dersim'de gr-
len komnal yaam biiminden artakalanlar, onlardaki
ilkel toplumlara yakn airet yaamndan ileri gelmekte-
dir. Talanda elde ettiklerini, ortaklaa blmeleri, ortak-
laa kullanmalar, ilkel toplumlara ok yakn bir yaam
biimine sahip olmalarndan dolaydr.
Nait Ulu, 'cemaat usul' bir hukukla, toplumsal
sorunlarn ve kiisel ilikilerini zmlediklerini yaz-
yor. 55 Bu yol bile, Dersim'de, airet topluluklarnn varl-
n gsteriyor. Airet toplumlarnda geerli hukuk usul-
leri, burada da geerli. Cemaat usul, kiinin iledii
suun ya da kiiler aras anlamazlklarn, hatta airetler
aras uyumazlklarn seyidin huzurunda, topluluun ile-
ri gelenlerince ve trelere gre zmlenmesidir. Buna,
airet hukuku diyebiliriz. Nait Ulu, Dersimin Cumhuri-
yet yasalarna uymasnn zorunluluundan sz ediyor.
"Dersim, adaletin tadm tatmamtr" diyor.56 Ve en so-
nunda, Cumhuriyet'in rasn, bildiri olarak belirliyor:
"Cumhuriyette efkat, merhamet yoktur, adalet var-
dr."57

45
TUNCEL YASASI
Btn bu incelemeler ve aratrmalar, siyasal iktida-

r, bir Tunceli Kanunu karmaya yneltiyor. 25 Aralk
1935'te, 2884 Sayl Yasa karlarak Tunceli iin zel bir
ynetim kuruluyor. Yasann birok maddesi, Tunceli Ya-
sas'mn hukukd birok maddeyi kapsadn gsteriyor.
Tunceli, Yasa'nn birinci maddesi gereince. Cumhuri-
yetin olaan kurallar ile deil, olaanst bir ynetim ile
ynetilecektir. Tunceli iline, korgeneral rtbesinde bir
zat, vali ve komutan olarak atanacaktr. Vali, aym za-
manda, 4. Umum Mfettiliin de Genel Mfettii'dir. Va-
li ve Komutan, bakanlarn btn yetkilerine sahip ola-
caktr. le kaymakamlklarna ve bucak mdrlklerine,
dilerse, subay atayabilecektir. Adliye memur ve ktipleri
hakknda, Hakimler Yasas'na gre, bunlarn verecekleri
cezay dahi uygulamaya yetkilidir.
Vali ve Komutan, gerekli grdnde, belediye ba-
kanlaryla belediye meclisi yelerini de atayabilir. Yasa-
nn en nemli maddeleri. Vali ve Komutana bal olarak
alan savclarn yetkilerini belirleyen maddelerdir. Sav-
clar, hakim yetkisini kullanabilecekler. En basitinden,
hazrlk tahkikat srasnda, hakim kararma gerek kalma-
dan, kendisi, tutuklama yetkisini kullanabiliyor. Hakimin
reddi nleniyor. Savcnn iddianamesi, sana bildirilmi-
yor. ok antidemokratik ve hukukd bir madde de y-
le, "Durumada, savcnn muvafakatyla (uygun grme-
siyle), tanklarn ilk tahkikatta alman ifadelerinin
okunmasyla yetinilebilir. Yani tank, bizzat mahkemede
46
dinlenmeyebilir. Bu mahkemelerde verilen kararlarn
temyizi yoktur." *
Tunceli Yasas'na gre, bir kimse, Elaz, Bingl, Er-
zincan, Erzurum, Malatya, Sivas ve Gmhane illerinde
bir su ilerse ve bu su, Tunceli'ndeki bir olayla ilikili
bulunursa, o davaya, Tunceli mahkemelerinde baklacak.
Bunun anlam, o kiiye, Tunceli Yasas uygulanacaktr.
Tunceli Yasas'mn Vali ve Komutana verdii nemli bir
yetki de, idam cezalarn onama yetkisidir. Byk Millet
Meclisi'ne zg bu yetkiyi, tek bir kii kullanabiliyor. Ve
en son, bu yasa, gemii de kapsamna almaktadr. Yasa,
ilk ktnda, 1 Ocak 1940 tarihine dein yrrlkte ka-
laca hkmn tayordu. Trl yasalarla, 1946 sonuna
dein yrrlkte kalmtr.
Bu yasa ktktan sonra, 4 Mays 1937'de, Bakanlar
Kurulu, bu yasaya dayanarak "gizli" kaydyla bir karar al-
mtr. Bu karar, "Bu defa isyan etmi olan mntkadaki
halk toplanp baka yere nakil olunacaktr. Ve bu toplan-
ma ameliyesi de, kylere baskn edilerek hem silah topla-
nacak, hem bu suretle elde edilenler nakledileceklerdir.
imdilik (2000) kiinin nakli tertibat (dzenlenmesi) h-
kmete ele alnmtr" hkmn ieriyor. Karardan son-
ra, 'mlahaza' (iyice dnme) ara balyla, "Sadece ta-
arruz hareketiyle ilerlemekle iktifa ettike (yetindike)
isyan ocaklar daimi olarak yerinde braklm olur. Bu-
nun iindir d, silah kullanm olanlar ve kullananlar
yerinde ve sonuna kadar zarar vereheyecek hale getir-
mek, kyleri kamilen (tmyle) tahrip etmek (yakp yk-
mak) ve aileleri uzaklatrmak lzumlu grlmtr" de-
nilmektedir. Bu, Nait Ulu'un "Cumhuriyet acmaz.
Cumhuriyette efkat, merhamet yoktur" szlerini doru-
layan bir karardr. Bakanlar Kurulu'nun kararnn en al-
tna bir not dlm: "Paraya acmakszm ilerinden
ok adam kazanp kullanmaya almak lazm."
Dersim harektmn kanl biimde srdrlmesinde.
47
Mareal Fevzi akmak'n da etkin olduunu sylemek
olanakldr. 1930 Ar Harektn izleyen gnlerde. Genel-
kurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, dou blgesine
yapt gezide, Erzincan ilindeki gzlemlerine dayanarak
Babakanlk'a ve ileri Bakanl'na birer yaz yazarak
izlenimlerini anlatt. zetle, yle diyordu Mareal ak-
mak:
1. Erzincan ilindeki incelemelerim srasnda, ekono-
miyi nemli surette zarara sokan ve bu il dahilindeki asa-
yisizliin en nemli amillerinden (etkenlerinden) olan A-
kirik, Grk, Dabey, Henzi kylerinin tedip ve tenkiline
(uslandrlmasma ve tepelenip ldrlmesine) zorunluk
olduunu grdm.
2. Erzincan perkez ilesinde on bin Krt vardr.
Bunlar Alevilikten faydalanarak mevcut Trk kylerini
Krtletirmeye ve Krt dilini yaymaya almaktadrlar.
Birka sene sonra, Krtln btn Erzincan' istila ede-
ceinden endie edilebilir.
3. l blgesinde baz memurlarn Krt rkna mensup
olduu bilinmektedir. rnein, Erzincan sorgu hakimi
Plmrl evki Efendi'nin Krtleri himaye ettii ve ge-
celeri Krtleri evinde toplad gereklemitir.
4. Arzettiim bu meselenin en nemlisi, 1. maddede
yazl kylerin kesin surette tedibi ve rkan Krt olduu
kesinlikle bilinen memurlarn bir an nce yerlerinden
alnmasdr."58
Mareal, 20 Eyll 1930 tarihinde, ileri Bakanl-
'na, bir yaz daha yazyor. Yaznn en nemli yerleri y-
le: "Erzincan'dan Erzurum'a gelirken Trk kylleriyle
grtm. (...) Ekiyann gnar bu kylerden birini k-
rarak adam ldrmeleri ve mallarn yama etmeleri gn-
lk meseleler haline girmitir. (...) Krtlerin muntazam
bir sistem dahilinde Trk kylerine yerleerek Krtl
58. Trkiye Cumhuriyetimde Ayaklanmalar, 1924-1938, s. 351-352.
48
yaymaya altklar ve aym zamanda ekyaya yataklk
ve klavuzluk ettikleri anlalmaktadr. Bu gibi muzr aile-
lerin Trklerin arasmdan karlarak Trakya'ya nakilleri,
Trklk aleyhine ynelen bu kt maksada kar en etki-
li bir tedbir (nlem) olacaktr."59
Mareal akmak'n koyu bir oven olduu grlyor.
Elbette, bir devlet, lkesinde, asayisizlie engel olacak-
tr. Ama, ekiyalk olaylarn, rksal bir grle ele almak,
kendisine Cumhuriyet niteliini yaktran bir ynetime
yaramaz. Mareal, ok bilinli biimde, hkmeti k-
krtmak istiyor, birka ky iin "tenkil" isteminde bulu-
nuyor. Krtlerin Trkleri Krtletirmeleri, tarihsel ve top-
lumsal geree ters der. Tarihte, youn Krt airetleri
arama dm Trkmen boylarnn Krtletikleri grl-
mtr. rnein, tmyle Krt blgesi olan Urfa yresi-
ne den Beydilli aireti, evrede salt Krte konuuldu-
undan, kendi dilini unutmutur. Yzyllar sonra,
Trklk bilinleri de yitip gitmitir. Ama, Krtlerin bilin-
li bir zletirme politikas gttklerinden sz etmek ok
yanltr. Egemen kltr olan Trk kltrn eritmek,
Krt kltr iin olanakszdr. Mareal, bu tr savlarla,
rkl kkrtm ve Trk halknn arasna, kendi deyim-
leriyle, nifak sokmutur. Babakan smet nn, bu yaz-
lan nemsememie benziyor. Yantnda, "Bakanlar Kuru-
lu'nun imdilik, yurttalan nakletmekte glklerle
karlalaca kansnda olduunu" bildirmitir Mare-
al'a.60
Ama, bu arada, 1930 Plmr harekt balamtr.
Plmr aalanmn dzenlemesi sonucu, Plmr Kay-
makamnn evine birka el silah atlr. Dzenleyiciler, si-
lah atarak dzeni bozmaya alan saldrganlan, devlet
glerine teslim etmeyi kabul etmedi. smet nn, 8
Ekim 1930'da, Plmr hareketine emir verdi. smet n-
59. agy, s. 352.
60. agy, s. 351, 352, 353.
49
n, hareket emrinin gerekesini yle aklamtr:
1. Vergi almak ve askere gitmek gibi ykmllklere
itaat etmekten ekindiklerini bildirdiiniz kylerin tedibi
zorunlu grlmtr.
2. Tedip edilecek kylerle, tecavz (saldrganl) iti-
yat eden (alkanlk haline getiren), Krtl yaymaya
alan Krtlerin batya gnderilmeleri. Bakanlar Kuru-
lunca uygulanmas kolay grnmyor.
Grld gibi, nn, uslandrma hareketinin, ken-
di deyimiyle, yeni bir sel hareketinin emrini veriyor, ama
kyllerin Trakya'ya nakillerini benimsemiyor. nn,
emrin 3. maddesinde, memurlarn nakillerini de kabul et-
mitir. Bu emirden sonra, iki ynden hareket yapld.
Danz buca bombalamrken, 24 Ekim 1930 gn, as-
keri ktalar tarama ilemine baladlar. kinci hareket, 1
Kasm 1930'da, Erzincan ynnden yapld. Uslandrma
hareketi baarya ulanca, 14 Kasm 1930'da, birlikler,
klalarna dndler.61
Bize gre. Dersim ve dou illeri iin, zel bak as.
kinci Be Yllk Plan'm benimsenmesinden sonra, nemli
lde biimlendi. Deiti diyemiyorum, nk, CHP'nin
Kurtulu Sava'ndan getirdii ideoloji ulusalclk idi. An-
cak, Cumhuriyet'in ilk yllarnda, ulusalclk politikas,
oven nitelikte deildi. Atatrk'n Krtlere bak as da.
Kurtulu Sava'ndaki birleik cephenin izlerini tayor-
du. yle ki. Kurtulu Sava'nm rgtlenmesi srasnda,
Bekir Sami'nin anlarnda ve daha birok belgede grl-
d gibi, Ege blgesinde, birok Trk eler, Kuva-i Mil-
liye'ye katlmay istemedii halde, dou illerinden tek at-
lak ses kmamtr. Ulusal Kurtulu Sava'nm btn
rgtleme almalar douda yaplmtr. Mustafa Ke-
mal, artiemperyalist savam rgtlerken, douda, hi-
bir engelle karlamamtr.
61. agy, s. 355 ve sonras.
50
PLANLI DNEM VE GELMELER
1929 dnya bunalmndan sonra, 1930'da balayan

devleti politik ekonominin baars, toplumsal dnce-
ye yatkn yneticileri, rnein, smet nn'y ve arka-
dalarm, byk bir cokuya kaptrd. Bu baar, zellik-
le, Birinci Be Yllk Kalknma Plar'nn baarsndan
kaynaklanyordu. Bu baarnn deneyimiyle, kinci Be
Yllk Plan'a, Trk toplumunun yapsn deitirecek
nemli yatrmlar koydular. ke ekonomisinin tm alan-
larn kapsayacak 100' akn sanayi projesini uygulama-
y ngrdler. Bu projelerin tutan 108 milyon liray bulu-
yordu. kinci Dnya Sava'ndan dolay aksayan birok
uygulamann 14 Mays 1950'den sonra, Demokrat Par-
ti'ce yaama geirilmesi, dorusu CHP'nin biraz da ans-
szldr. Ancak, CHP iinde, kinci Be Yllk Plan'a ba-
kaldn, daha 1936 ylnda balamt. Sonunda,
nn'nn byk direnci ie yaramad ve ktisat Bakam
Celal Bayar'n evresinde toplanan Trkiye burjuvazisi,
hkmette ounluu salad ve Atatrk'n hastaln-
dan da yararlanarak, plann uygulanmasn ters biimde
ynlendirdi. Yabanc sennayeyle ilikiler, CHP'nin kapit-
lasyonlara olan tepkisine ve Lozan'da verdii savana
karn, bu yjlJarda balad.
Her eyden nce, kinci' Be Yllk Plan'n uygulanma-
s srasnda, zel kesimin karlarnn devlet kesimi ze-
rinde etkisinin art Uf, n gryoruz. Hkmet yelerinden
bazlarmm yabanc sermaye ile ortaklklar kurduunu,
devlet yarmlannm yarara, kendilerinin de yatrmlara
51
giritiklerine tank oluyoruz.62 Trkiye burjuvazisi, geri
kalm lkelerin burjuvazileri gibi, devlete borlanarak,
sonra da borlarn demeyerek sermaye birikimi yapm-
tr. Oysa, burjuva snf, kendi iktidar savamm verdii
Bat toplumlarnda, tarihsel geliimin gerei olarak nce,
devleti kendisine borlandrarak, egemen smf sarsm-
tr. Trkiye burjuvazisi, devlet rgtn, emeki snflar
aleyhine smrerek an kazanlar salam, giderek
devlete egemen olmu ve lkeyi emperyalizmin kucana
oturtmutur. Bu adan baktmzda, Trkiye burjuvazi-
sine 'lmpen burjuvazi' diyebiliriz.
lkede, kentlerde ve krsal alanda, burjuvazi grupla-
ryla br smflann tek politik rgtleyicisi CHP'ydi.
1930'da sa muhalefeti de kapattktan sonra, dnya eko-
nomik bunalmndan yararlanarak gl bir politik rgt
oldu. nn, bu durumu, CHP, artk, bir siyasi partinin
dar erevelerini am ve tm yurttalara kucam aan
en byk ulusal toplum rgt durumunda gelmitir di-
ye yorumluyor,63 1935 ylnda yaplan CHP IV. Byk
Kurultay, burjuvazinin siyasal iktidarn salamlatr-
mak asndan nemli admlarn atld bir program ka-
bul etmitir. Kurultayn ald en nemli kararlardan biri-
si, tek partili bir ynetimin srdrlmesidir. CHP, snf,
zmre ve rk fark olmakszn, Trk toplumunun btn
yelerinin karlarn ve yararlarn yanstyordu. Genel
Sekreter Recep Peker, Trk demokrasisi, taklit deildir,
amac da, kuvvet yoluyla, ulusal birlii salamaktr diyor-
du. CHP'nin tm politikas ve ideolojik tavr, bu szlerde
yansyor. CHP, ulusalcl, politik bir silah olarak kulla-
nyor. CHP, IV. Kurultay'da alman kararlarla, devletin ya-
amna, dorudan katlm ve devlet kurumlarm, parti-
nin buyruuna vermitir. Devlet ve parti
62. Bu konuda, geni bilgi almak iin bak, Korkut Boratav, Trkiye'de Devleti
lik, s. 148-151, Sava Yaynlar, 1982 Ankara.
63. smet nn'nn 1935 yl bte konumasndan.
52
btnlemilerdir. yle ki, partinin genel sekreterleri,
iileri bakan olacak, valiler de, illerin parti bakanlm
yapacaktr. Bu tr rgtlenmenin sakncalar, kararlarm
yaama geirilmesiyle anlald. Bu yzden, 1939'da yap-
lan V. Kurultay'da, parti ile devlet biraz daha ayr duru-
ma getirildiler. rnein, genel sekreterlerin iileri bakam
olmas, tzk deiikliiyle salamrken, valilerin parti il
bakanlklar da kaldrld. V. Kurultay, altok'un anayasa
metni iinde yer almasmn incelenmesini de kararlatrd.
1937'de, Altok, anayasaya girdi. Bylece, Altok'un milli-
yetilik oku da, anayasa maddesi oluyordu. Milliyeti-
lik'in anayasa maddesi olmasndan sonra, bu ilkenin rk-
bir yoruma tabi tutulduu grlyor. 1937 ylnn
Ekim aynda, Ankara Halkevi'nin kard Trklerin
Anayurdu' adl bir kitapkta, "Trk ulusu, anayurdu Or-
ta Asya'dan, en az onbin yl nce, drt kol halinde dald
ve btn insanla, ta devrinden bakr devrine gemeyi
retti. Dnyada, ilk kenti, Trkler kurdu. Yazlan ilk
mektup Trklere aitti. ada dnyann balca bilimleri-
nin temellerini Trk ulusu att. Dnyann hangi kesine
gidilirse gidilsin, Trk halknn izlerini bulmak mmkn-
dr" deniliyordu.64 IV. Kurultay'n ald kararlar dorul-
tusunda, bir skn Yasas karld (1934). Yasa, rk ni-
telikler tayordu. Birinci maddesi, ileri Bakanl'na,
lke ierisindeki topluluklarn yerleim yerlerini dzelt-
mek yetkisini veriyordu. Bu yetkiyi kullanrken, ileri
Bakanl, iskn ettii halklarn Trk kltrne ball-
n" dikkate alacaktr. Bakanlk, bu yetkisini isabetle kul-
lanabilmek iin, zel bir Trkiye haritas yaptrd. Trki-
ye, blgeye ayrlmt. Birinci blge, Trk kltrn
zmsemi halkn youn yaad blgeydi. kinci blge,
trl nedenlerle gerek yurtlarndan ayrlm olan ve
Trk kltrne sahip gmenlerin yerletirilecei bigey-
64. Trkler ve Anayurtlar, Ankara Halkevi yayn, 1937 Ankara, s. 5.
53
di. nc blge, "sal koruma, ekonomik, kltrel ve
askeri nedenlerle, ve dzenin srdrlmesi amacyla, t-
myle boaltlmas gereken, yerlemenin ve yer deitir-
menin yasakland" blgelerdir. Bu glge, Krtler'in ya-
ad blgelerdi. Dersim de, bu blgenin iindeydi.
Blgeyi boaltmada, hkmet, ok ilgin bir yntem
izledi. Osmanl dneminden beri vergi alnamayan, Os-
manlnn bile yaknd bu konuyu zmleyebilmek iin,
yukarda da anlattmz gibi, yeni vergi politikas Uygula-
masna geti. Dersimli, vergi vermedii iin, yer deitir-
meye zorlanabilecekti. Dersim'de hi grlmemekle birlik-
te, evre illerde, airetlerin otlaklar, Balkanlar'dan
getirilen gmenlere verildi. Artan honutsuzluu denet-
leyebilmek iin, douda be yeni il kuruldu: oruh (Art-
vin), Hakkri, Bitlis, Bingl ve Tunceli. Tunceli, eski Der-
sim'di. Yerel ynetimlere il genel meclisinin eklenmesi de
bu tarihe rastlar. Dersim, bu tr ynetimlere kar diren-
di. Devletin memurlar, bir trl, otoriteyi salayamyor-
lard. nk, bu yredeki feodal yapy krarak demokra-
tik bir ynetim kuramyordu hkmet. stelik, Dersim
iin hazrlanan raporlarda, yaptrlan aratrmalarda.
Dersim airetlerinin evre illere ve kasabalara neden sal-
drdklar, ak ak belirtiliyor: " be ahs mstesna,
aalar ve reisler de dahil btn Dersimliler, son derece
fakirlik ve zaruret iinde rpnmaktadrlar. Soygunculuk
hareketlerinin sebebi, yaamak hissi ve endiesidir." Vali
Cemal Bey'in verdii bu rapora, 1. Umum Mfetti bra-
him Tali Bey de (ngren) aynen katlyor. Buna karn,
Dersim'in 'tedibi' iin tm hazrlklar tamamlamp hareke-
te geiliyor.
54
LK OLAY
ve DERSM N TOPLUMSAL YAPISI
lk olay, Pah buca ile Kahmut bucan birbirine

balayan Harik ay zerindeki kprnn 20 Mart 21
Marta balayan gece (20/21 Mart 1937) Demenan ve
Haydaran airetlerinin silahl adamlarnca yklmas ola-
rak gsteriliyor.65 Kpr yklp telefon hatlar da kesil-
mitir. Bunun zerine, askeri kuvvetlere hazr olmalar
buyruu verildi, ayrca da, 9. Seyyar Jandarma Taburu,
Pah zerine gnderildi. Yedi uakl bir filo da harekete
katlma emri ald anda umak zere hazr bekletildi. Bu
olaydan sonra, Dersim airetlerinin herhangi bir asayii
bozan davranlarna rastlanmad. Ama, 26/27 Mart ge-
cesi, birka askerin sarkntlk hareketi zerine, Sin kara-
kolu basld ve telefon hatlar koparld. Bu olay, 4.
Umum Mfettilik iin tam bir bahane oldu. Beyz jan-
darma ile bir uak bl harekete geirildi.66
Hi kuku yok ki, olaylar birdenbire olumamtr.
1937 vl hareketi, Cumhuriyet hkmetlerinin bir dizi
devrimci atlmlarnn feodal gler tarafndan iyi kulla-
nlmasnn bir rn olarak da grlebilir. Cumhuriyet
hkmetleri, Dersim'e egemen olmak istemilerdir. Bir
yere egemen olmann ilk koulu, orada, geerli hukuku
iletmektir. Dersim, Osmanlnn ilgisizliiyle, kendi ba-
65. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s. 379.

66. agy, s. 380.
55
na buyruk bir airetler dzenini, yzyllarca srdrd-
nden, bir bakma bamsz yaadndan, yeni devletin
egemenlik kurmasn, kolay kolay kabul edememitir.
1937 hareketinin balamasnda, devletin egemenlik hak-
km, g kullanarak tamtmak istemi ar basmtr. Tun-
celi yasalarna dayanarak, Dersim'in stratejik yerlerinde
askeri karakollar kurulmaya balanlmtr. lknce, Kah-
mut'a, Sin'e, Karaolan'a, Amutka'ya, Danzik'e ve Hayda-
ran'a kuruldu bunlar. Bu yerler, bucak olduklarndan,
seyitler, devlet glerinin balantlarn koparmak iste-
milerdir. Bucaklarda balayan dzenli rgtlenmenin
ardmdan. Kalan'n ile durumuna getirilmesi, seyitlerin,
airet reislerinin ve aalarn kukularm iyiden iyiye artr-
mt. Kkrtmalarn pay bykt. rnein, Suriye'den
gelen Ermeni kkrtclarn, Tunceli'ne girerek, Kokiri
airetinin iyi retim grm airi Ali ir'in yannda pro-
paganda yapmalan, birer gerektir. Ama, Tunceli'nde ilk
kez devleti temsil eden memurlarm davranlar da, h-
kmet tarafmdan grlmemitir. MT grevlisi, birka ki-
inin airetlerin arasm aan kkrtmalar, bizzat devlet
politikasdr. 4 Mays 1937'de Bakanlar Kurulu'nun ald
Tenkil Harektna Dair' ok gizli karar'm dipnotu, bu g-
rmzn en arpc rneidir. Hkmet, Osmanl yn-
temiyle, ilk kez, Ahmet Muhtar Paa'mn balatt airet-
leri birbirine drme politikas gdyor. Airet
topluluklarnda grlen "aile asabiyeti", bu topluluklarda
da vard. Eskiden beri srp gelen dmanlklar, eki-
meler, kan davalar, ufak karlar karlnda ihbarlara
yolaacakt. Kaynanda, airet topluluklarnn zor geim
koullan, onlarda, yksek insani deerlerden ok, kk
karlarn yaamsal deer kazanmasn gerektirir. bni
Haldun, Mukaddime'nin birinci kitabnda, airet yaam-
n incelerken, llerde, gebe bir yaam biimi srdren
Araplarn nesep dknlklerini, birbirlerini korumaya
ynelik bir olgu olarak kabul eder. bni Haldun, Araplan
56
ve onlara benzeyen topluluklar, zor geindiklerinden,
darlk iinde yaadklarndan, yurtlarnn ekonomik yap-
larndan dolay nesebe dkn gsterir.67 bni Haldun,
airet topluluklarnn yerleik yaama geme olanaklar-
nn belirdii zamanda bile, yeni yaam biimine kar k-
tklarn ileri srer. Bu grn doruluu, Osmanl tari-
hinde, gebe topluluklarla devlet gleri arasndaki
srekli kavgalardan da anlalr. Dadalolu'nun nl ko-
aklamas da, gebe topluluklann bu tavrn doruluyor:
"Ferman padiahn dalar bizimdir." Osmanl'nn uku-
rova'ya yerletirmek istedii Avar boylan, alm olduk-
lan yaay biimlerini deitirmek istememilerdir. Hali-
fe mer, Irak' aldnda, Araplara, neseplertni
bozmamalarn tlemitir: "Neseplerinizi retin.
Svad'n (Irak) kasabalarnda ve kylerinde yaayan Ne-
batlar gibi olmaynz. Onlardan birisine, nesebim sordu-
unuzda, 'filan kydenim' diye yantlar."68 Araplann ne-
seplerim korumaya anlmalan, bugne dein sren
kmazlannn kaynadr sanrm.
Dersimlinin de, byle bir deimeye kar kmas
olaandr. MT grevlisi Barbaros Baykara'nm verdii bil-
giler, kendi dorultusunda yorumlandnda, birok ey
aydnla kar. Barbaros Baykara, Munzur rmann g-
zelerinde, seyitlerin ve airet reislerinin yaptklan bir top-
lantda, Seyit Rza'mn, "Aalar, beyler, artk anlalmtr
ki, Gazi Paa binbir belalan ile birlikte pusuda yatmakta-
dr. Dersim'i ykmak, kkn kazmak iin trl tertipler
hazrlanmaktadr. Sanmayn ki, niyetleri bizi haraca ba-
lamaktr. Elaz'a, ast astk kestii kestik bir paa ge-
tirdiler. ah Hzr'n Dersim'ini, Tunceli adyla ehir yapp
Ankara'ya baladlar. Dersim'in btn evresine asker
ydlar. Baharda da Dersim'e saldracaklanm artk uan
67. bni Haldun Mukaddimesi, Birinci Kitap, ikinci blm, 9. fasl.

68. agy, ayn kitap, ayn blm, ayn fasl.
57
kular bile rendi. Kullarmz can ve mal kaygusuna
dmlerdir. Yollarda, kylerde evirdikleri marabalar-
mz yol, kpr ve okul inaatlarmzda altrmaktadr-
lar. Kar koyan dverler sverler. Kullarmza ta toprak
ektirirler. Maksatlar aikrdr. Dersim'in her bir kesi-
ne datp srm srm srndrmektir. Cebrail'e yap-
tklar muamele tm Dersim'e indirilen bir amardr. Yol-
lar, kprler, bu sebeple kurulmaktadr. Panayra,
pazara inen marabalarmz Trke konumaz diye niin
dver sverler. Dersim'i kkten deitirmektir muratla-
r." 69 Barbaros Baykara, bu konuda, kayglar olan airet
reislerinin tartmalarn da anlatyor, ama sonunda, Se-
yit Rza'nn yannda yer aldklarn belirtiyor. Airetlerin
ilk ayakta birlemelerinin nedeni, bni Haldun'un dein-
dii 'asabiyet'tir. Toplumbilimde, 'asabe' dediimiz aile bi-
imi, buradan kaynaklanmaktadr. Nesebe, kan akrabal-
na dayanan aile biimidir. Munzur suyunun
gzelerinde, airetlerin ant imeleri, tre gereidir. Asabi-
yete dayanan airetlerin burada verdikleri sz, kutsallk
kazandmdan, vazgeilmesi olanakszdr. Andn hi bo-
zulmayacandan sz edilemez, ama airetin yeni kavga-
lar gze almas gerekir. Nitekim, Dr. Veteriner Nuri Der-
simi de, "Airetler arasndaki fitneyi srdrmek iin,
Trk hkmeti, gizli denek blmne nem vermi, hal-
k adaletle ynetecek yerde, airet balarn rvetle do-
yurmaya almtr" demektedir.70 Yukarda szn etti-
imiz Bakanlar Kurulu karar da, Dersimli Veteriner
Nuri'yi dorulamaktadr.
Barbaros Baykara'mn, MT grevlisi olarak belirttii
toplanty incelediimizde, airet yapsm anlamak zor ol-
maz. Seyit Rza, "Kullarmz, can ve mal kaygusuna d-
mlerdir" demektedir. Kullar, topraklarnda alan,
69. Barbaros Baykara, Dersim 1937, 3. bask, s. 94. Akyar Yaynlar, st. 1982.
70. Dr. Vet. Nuri Dersimi, Dersim Tarihi, s. 24*Eylem Yaynlar, 1979 st.
58
inanc bakmndan da kendisine bal olan yoksul kyl-
lerdir, marabalardr. Nitekim, baka bir yerinde, "Yollar-
da, kylerde evirdikleri marabalarmz, yol, kpr ve
okul inaatlarnda altrmaktadrlar" diyerek skntsn
aa vurmaktadr. Dersimli Nuri, airet yapsn, kendi
yaamndan, daha net vermektedir: "Airetler bireyleri,
bal olduklar airet reislerinin buyruklarna baldrlar.
Her airet bakam, aym airetin soylu ve hanedan bir ai-
lesinden gelir."71 bni Haldun'un szn ettii nesep gr-
dnz gibi, bugn dahi, Dersim'de yaamaktadr.
Cumhuriyet hkmetleri, bu yapy deitirme glne
katlanmadan, Dersim'i duyurulan deyime gre 'tedip' ha-
reketine, gizli kararma gre 'tenkil'e girimektedir. Der-
sim hareketinin nemi burada yatmaktadr. Dersimli Nu-
ri, airet bireylerinin ylda bir kez reisin yanna geldiini,
omuzunu ptn, reisin cann, malm ve namusunu,
kendi can, mal ve namusu saydn, bunu byle sayma-
snn kutsal bir inan olduunu yazyor.72
Barbaros Baykara, airet reislerinin, panayra ve pa-
zara inen marabalar, Trke konumaya zorladklarn-
dan sz ediyor. Airet reisleri, bundan kuku duyuyorlar.
Burada, ulusalc politikann boyutlarn gryoruz. Krt-
leri zmlemenin (asimile etme) ekonomik baskyla sonu-
ca ulatrlmas dahi dnlyor. Oysa, ileri Bakam
kr Kaya'mn, Vali Cemal Bey'in ve Mlkiye Mfettii
Hamdi Bey'in raporlarnda, Dersim halkna kar gdl-
mesi gereken ekonomi politikasnn byle olmayaca ya-
zlyd. Kaynanda, Barbaros Baykara'mn Seyit Rza'ya
sylettii szdeki "panayr ve pazar" terimleri, Dersim'in
ekonomik yaamnda yoktur. Dersim'deki retim ilikile-
ri, gebe kabilelerin ilkel topluluuna zg ilikilerin da-
lp paraland bir temel zerine kurulmutur. Bu te-
71. agy, s. 24.

72. agy, s. 24.
59
melin de, 14. yzylda atld sanlabilir. Dersim'de yaa-
yan airetler, etnik kkenlerine gre, 'zaza' ve 'krman'
olarak ayrlabilir. Vitali Genet'e gre, Ermeniler de vard.
Ancak, Ermenilerin Murat kylarndaki kasabalarda ve
kylerde, zellikle emikezek ve Pertek yrelerinde yer-
letiklerini biliyoruz. Mazgirt'e, ok sonralan gitmi olma-
llar. Ermeniler, kk elsanatlaryla uratklarndan,
kasabalarda yaamak onlar iin daha geerliydi. nk
Dersim'in genel ekonomi dal gebe yaamna uygun
hayvanclkt. Bugn de, bu ekonomi biiminin egemen
olduunu syleyebiliriz. Kolayca anlalaca gibi, hay-
vancln gelimesi, otlaklarn ve klk vadilerin, klak-
larn ele geirilmesini gerektirdi. te, airet reisleri ve ha-
nedanlar, be hayvan besleyen yoksul snftan ayrld.
Dersimli Nuri'nin ifadesinden anlalaca zere, otlaklar
ve klklar ellerinde bulunduran reislerin omuzlar pl-
mektedir. Bu, onlarn dinsel erke ile ynetsil erkeyi bir-
letirdiklerini gsterir. Elbette, en nemli ekonomik kay-
nak olan hayvan varlnn byk says da, onlarn
ellerinde bulunuyordu. Deimeye kar kmalar da
bundan dolaydr. Byle gelimelerde, airetlerin byk
ounluunun yoksullatklar, belli bir kesimin de zen-
ginletii aktr. Reis, ite bu varlkllar arasndan seili-
yordu. nanca kout olarak da, kutsal bir nesep belirler-
ler. Ahmet Yesevi soyuna, Ali'ye ve evlatlarna uzanmalar
bu yzdendir. Ahmet Yesevi'nin Malatya'ya gelmesi ve
orada yerlemesiyse, tmyle, bir efsaneye dayanmakta-
dr.73
Dersim'in toplumsal yapma baktmzda, gelimi
bir feodal retim biimi de gremeyiz. Airet reislerinin
toprak zerinde, tekelci mlkiyetleri vardr. Ne ki, topra-
n iletiliinde, feodal ilikiler sz konusu deildir. Her-
eyden nce, i aletleri ok basittir. Elbette, feodal nitelik-
73. Yesevi Menkbesi, Mustafa Ali, Kunhu'l Ahbar.
60
li bir ekonomi geerlidir. Ancak, bu, ok ilkel bir feodali-
tedir. aletleri, ok ilkel nitelikte olduundan, topraa
yerlemenin tam anlamyla gereklememesinden, var
olar i aletlerinin tekelinin seyide ya da aaya ait olma-
mas, airet yelerinin sertlemesini engelliyor. rnein,
tarmda kullanlan i aletleri, karasaban, orak, yaba
(aatan trmk) ve denden oluur. Bunlar da, topra
ileyen airet yesinirdir. Airet reisini ilgilendirmez. Ot-
laklara gelince, i daha da deiiktir. Airetler arasnda
varlan anlamalar gereince, topluluklarn ortak kullan-
mna aktr. Bugn bile, bu grnm ok deimemitir.
Pertek, arancak, Peri, Mazgirt ve emikezek ileleri-
nin baz kylerinde, Hozat'ta Cumhuriyet'in tapuya verdi-
i nemden dolay, bir lde, tarm iletmelerinden sz
edilebilir. Feodal gler bile, Cumhuriyetten sonra, dev-
lete yanaarak kyl zerinde etkinliklerini arttrmlar-
dr. Airet yapsnda, kylln sz konusu olmamas,
konar gerliin daha nde bulunmas, hayvancl n
plana karmtr. Hayvanlarn mlkiyetinin tekeli, tam
anlamyla gerekleemiyor. Her airet yesinin bir miktar
hayvan bulunur. Asl nemli olan, airet yelerinin seyi-
de ya da aaya, kiisel ballklaryd. CHP'nin ideologlar,
bu zellii kavrayamamlardr. Feodal ekonomi sistemi-
nin doal, kapal ve yaltlm diyebileceimiz bir nitelii
vardr. Kiilerin zel ballklar, sistemin bu niteliinden
kaynaklanyor. Tekniin ok dk olmas, greneki ni-
teliine nem vermesi, bizzat sistemi koullandryor. Ai-
retimin ailesinin ve kendisinin kk de olsa bir ekono-
misi vardr, demek, ok zor. Airet reisinin katlmad,
ama tevik ettii bir apul, kk airet topluluklarnn
zorunlu eylemleriydi. Bir katkyd ekonomiye. Toprak ol-
sayd, tarm, geimi salayabilecek boyutlarda olabilsey-
di, hi kuku yok ki, talan ve apul olmayacakt. Dersim-
linin ekonomik sistemi, bu sistemin Dersimliye geim
olanaklar verip vermedii llmemitir.
61
Dersim hakknda, Nait Ulu'un ve brlerinin d-
zenledikleri raporlar, salt yoksulluu ve ekiyal belirti-
yordu. Ekiyalk, Dersimli aleyhine bir kamuoyu olutur-
du. Sanrm, hkmetlerin amalan da bu idi.
Hkmetin sorumlu ileri Bakan bile, ekiyala daya-
narak 'tedip ve tenkil' istiyordu. En irkini de tenkil. k-
r Kaya. bujuva tarih felsefesinin etkisiyle, 'ortaa'dan
sz ediyor. Bilindii gibi, 'ortaa' terimi, burjuva tarih
felsefesinin ortaya attr bir terimdir. talyan tarihileri,
eski Yunan ve Roma uygarlklanyla rnesans arasndaki
kilise babalanmn egemen olduklan, skolalarda, salt n-
cil'in okutulduu ve yorumland, tm bilimsel dnce-
lerin mahkm edildii, engizisyon mahkemelerinin Tanr
adna insanlk d kararlar ald bu dneme, gei dne-
mi anlamnda 'ortaa' demilerdir. Dersim, byle bir d-
nem yaamyordu. Alevi dedelerinin bylesi basklan yok-
tu. Airetleraras anlama, gerekte, ok demokratiktir.
Kuran'a bal olunmadmdan, eriatn banazlklan da
yoktur. Kaynanda, bu bilgilen vermemizin nedeni, Nait
Ulu'un vard sonucun yanlln belirtmek iindir.
Yoksa, Dersim'deki toplumsal yapmn bir aratrmasn
yapmak deil. Ama, unu belirtmek istiyorum, Dersim'de
kesin bir feodalite kurulmu deildir. Kesin olarak kurul-
mu bir feodalitenin belirleyici nitelii, her eyden nce,
zanaatlann ve ticaretin younlat zanaat ve ticaret
merkezlerinin varldr. Oysa, Dersim'de, byle kentler ve
kasabalar yoktur. Dersim'in en gelimi kasabalan Per-
tek ve emikezek'tir. Bunlann hibirisinde, airetlerin
gereksinimlerini karlayacak zanaatlar ve ticaret geli-
memitir. Her eyden nce, bu kasabalarda, pazarlar ku-
rulmamtr. Dolaysyla, zanaatyla krsal kesim arasn-
daki iliki kurulamamtr. Byle bir yapnn
kurulamamasr, ilkel bir feodalitenin egemenliini srdr-
mesine ve airet yelerinin 'asabiyetieri'nin kolayca kulla-
nlmasna yol am, bu yzden de, airetler arasnda.
62
srekli kavgalar, kan davalan srp gitmitir. Ne yazk
ki, yukarda da belirttiimiz gibi, hkmetler, Ahmet
Muhtar Paa'dan balayarak airetlerin aralarndaki bu
ilkel ekonomik sistemin gerei olan asabiyet rekabetini
kullanmlardr. Ksacas, hkmetler, Dersim halknn
toplumsal yapsn deitirecek ekonomik ve siyasal ka-
rarlar alacak durumda deildi. Kulland yntemler ve
ngrd politikalar, iyiletirici tasarlar deil, asayii
salamay amalayan, gvenlik arlkl tasarlard.
Cumhuriyet hkmetlerinin Dersim halkna yakla-
mnda, emperyalizmin etkinliklerinin ve eylemlerinin de
roln unutmamak gerekir. 1927'de, Suriye, Irak ve Tr-
kiye Krtleri, merkezi Lbnan'da bulunan bir Krt Hoy-
bun Cemiyeti (Krt Bamszlk Demei) kurmulard.
Lbnan, o tarihlerde, Fransz smrgesiydi. Fransa, bu
tr rgtleri, demokrasi adna destekliyordu. Krt Hoy-
bun Cemiyeti, ilk toplantsn, 1927 Austosunda, Lb-
nan'n 'Bilhamdun' kasabasnda yapt. lk kongrede, Er-
meni Tanak Cemiyeti'nin nderi Vahan Papazyan da
bulundu. Papazyan, Vanl bir Ermeniydi ve Birinci Dnya
Sava srasnda, lkesini terk ederek Lbnan'a snm-
t. Ar hareketine yolaan kkrtmalarn iinde, bu Pa-
pazyan da vard. Her eyden nce, Trk hkmetleri, bu
tr hareketlerden kukulanyordu. Yeni kurulmu bir
Cumhuriyet, kendi programn uygulamaya koymadan,
byle emperyalist oyunlarla uramak istemezdi kuku-
suz. Dersim hareketi srasnda, gizli servislerin szn
ettikleri, Dersim'e gidip gelen Franszlar, bu dardaki r-
gtlerin gizli ajanlardr, ya da Fransz hkmetlerinin
bunlar araclyla kulland kimselerdir. Hoybun rg-
tnn eylemleri. Dersim hareketine katlanlarca da yad-
snmyor.74 Bunlar, emperyalist kkrtmalarn gsterge-
leri olmakla birlikte, ilerici bir siyasal iktidar, airet
74. Dersim Tarihi, Dr. Nuri Dersimi, agy, s. 211.
63
yapsnda, masum halk.tenkil etmez. Doru olann de-
mokratik davranmak olduunda kimseler farkl dne-
mez. Nitekim, Ar hareketinin balad zaman, Sovyet-
ler, Trkiye Cumhuriyeti'nden yana tavr alm ve
emperyalistlerin Anadolu'daki gen cumhuriyete kar oy-
namak istedikleri oyunu bozmak iin elinden geleni yap-
mtr. Tanak Partisi ile ngiliz devletinin ilikilerini, Sov-
yet gizli servisleri ortaya karmlardr.
64
BR MFETT
UMUM
Dersim hareketinin balad 1937 Martnda, d di-

namiklerin Trkiye zerindeki tavrlar byleydi. Tunceli
Yasas'na gre, IV. Umum Mfettilik'e atanm Abdullah
Alpdoan'n tutumuysa, demokratik olmaktan ok uzakt.
Kolordu Kurmay Bakan evket Bey, Hozat'ta, airetler
arasnda aync ilev yapyordu. Abdullah Alpdoan, ke-
sin bir buyrukla, Dersim'in silahtan arndrlmasn iste-
miti. Gvenlikten sorumlu bir grevli iin, byle davran-
mak, ok doruydu. Ama, silah toplarken ekiyal
bahane ederek, uaklarla, bir tek silah bulunmayan bl-
geleri de bombalamak yanlt ve airet asabiyetini hare-
kete geirmek iin bire birdi. Bu arada. Seyit Rza'nm o-
lu Bra brahim, babas tarafndan Hozat'a gnderilmi,
silahsz halkn bombalanmamasn dilemiti. Abdullah
Alpdoan, byle bir istemi incelememi, incelemek yle
dursun, Bra brahim'i, Dest kynde ldrtmt.75 Bu
arada, yurt dnda bulunan Krt rgtleri de, Diyarbakr
yaknndaki Karakpr'ye bir baskn yapmlard. Bu ey-
lemlerin birlii dnld. Bu basknn da Dersimliler
tarafndan rgtlendii sanlp nceden kararlatrld
gibi Yusufan airetine saldr balatld.
Bu saldrlar, halk arasnda byk bir panie ynlnrt
yle ki, tam bu srada karlan Orman YasasJy^sS/
manlarn devlete braklmas, halka anlatlama^^akT'^
75. Nuri Dersimi, agy, s. 224.

65
keilerinin ormanlara sokulmayaca korkusuyla, dalara
ekilmitir. Seyitler ve d dinamikler, bu durumdan ya-
rarlanmay bilmiler, ama Abdullah Alpdoan, halka, bu
konuyu anlatamamtr.
26-27 Mart 1937 gecesi, Sin karakolu ile bucak ara-
sndaki telefon hatlarnn kesilmesi ve ayn gn, saat
21'de, bucan silahl baskna uramas, 4. Umum Mfet-
tii Korgeneral Abdullah Alpdoan', yetkilerini kullanma-
ya zorluyor. Hkmete verdii bilgi aynen yledir: "Son
olay ve alman haberler gsteriyordu ki, hkmetin Tun-
celi ierisine adm adm girii, karlar bozulan baz kim-
seleri skmakta, karlan orman kanunu, da kylerinde
keilerin a kalaca korkusunu dourmakta ve bunlara
benzer birtakm zararl propagandalarla halk k$krtl-
makta idi. Bu durum dolaysyla, nmzdeki ilkbaharda
gerek Tunceli iindeki ve gerekse evresindeki illerde sar-
kntlk ve apulculuk artaca ihtimali karsnda Tunce-
li iinde ve evresinde kuvvetli bulunmak lazmd."76 Bu
bilgi verildikten sonra, Dersim iin kuvvet istenmektedir.
Hkmetin 27. Tmeni glendirmesini, Diyarbakr'da
bulunan bir uak blnn Elaz'a gnderilmesini
kranla karlyor. Uak blnn ardndan, Hozat'a
bir topu taburu gnderiyor. Bu tabur, da taburu olup
Dersim airetlerinin zerinde korkun etkiler yaratmtr.
Ayrca, Erzincan'dan getirtilen iki svari bl, Pertek'te
slendirilmi, Elaz'daki, Bingl'deki kuvvetlerin de,
Tunceli hareketinde, rtme grevi yapmalar emredilmi-
tir. anakkale'den bile 500 kiilik bir vurucu g getiril-
mitir. Ksas, Abdullah Alpdoan, Dersim hareketini, bir
tedip hareketinden daha tede bir hareket gibi grm-
tr. 7 Nisan 1937 gn, st makamlardan, yeni kuvvet-
ler istemi ve Erzincan'dan getirtilen iki seyyar jandarma
bln, Elaz'dan Tunceli'ye kaydrm, iki seyyar jan-
76. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s. 381, 382.
66
darma taburuyla, Hozat jandarma alayn glendirmi-
tir. Btn bunlara karn, Dersim halk, birka karakol
baskm dnda bir tahrike kaplmam, gidiat sabrla ve
dikkatle izlemitir. 26/27 Nisan gecesi, Uzuntarla blge-
sinde toplanan birtakm ekiya, Harik suyunun dou-
sunda ve Pah blgesinde, jandarmaya saldrd ve sabaha
dein savat.77 Bu son saldn. Dersim hareketinin kanl
bir biime dnmesine yolamtr. 28 Nisan'da, kuvvet-
lerin istenen blgelere kaydnlmasmda, Yusufan aireti-
nin reisi Kamer'in yardm, devletin resmi kaynaklannca
yadsnmamaktadr.78 Ancak, ayn gece, airetler, Munzur
suyunun gzesinde toplanarak durumu grrler. Seyit
Rza'nn bakanlnda yaplan bu toplantda, hkmete
bir nota verilir. Bu notada. Dersim feodallarnn hk-
metten istedikleri unlandr:
1. Dersim'de yol yaplmayacak, kpr kurulmayacak.
2. Aramzda karakol ve okul yaplmayacak.
3. Silah toplama yolunda hareketlere giriilmeyecek.
4. Kaza ve nahiye olmayan yerlerde yeni tekilat ya-
plmayacak.
5. Vergiler eskiden olduu gibi pazarlk usul verile-
cek.79
Bu isteklerin Nait Ulu'un Derebeyi ve Dersim kita-
bnda da yer aldm sylemitik. Demek, Barbaros Bay-
kara. Dersim airetleri iinde, gizli rgtten birisi olarak
bulunuyordu. Barbaros Baykara, Yusufan airetinin reisi
Kamer'in son toplantdaki tedirginliini, bu yzden Seyit
Rza'nn kans Bese'nin dikkatini ektiini yazyor.80 As-
keri birliklerin yerlerine dnmesinde, byk yardmlan
olan Kamer'in daha sonra devlet glerine kar kt,
resmi kaynaklarla da dorulanyor.81 Bu, halk arasnda
77. agy, s. 382.
78. agy, s. 384.
79. Barbaros Baykara, agy, s. 156, 157, Tan gazetesi, 17.6.1937.
80. Barbaros Baykara, agy, s. 159.
67
dolaan bir bilgiyi dorular niteliktedir. Halk, Diyarba-
kr'n Karakprsnn kundaklanmasndan sonra bala-
yan ve Yusufan airetini hedef alan hareketin asl gerek-
esini, bir namus sorununa balar. Geri, Sason
hareketinden balayarak tm ayaklanmalar, birer namus
sorununa balanmtr. Bir devlet grevlisi, airetten bir
kadna ya da kza tecavz eder, airetli namus borcu ola-
rak onu ldrr. Devletin resmi makamlar, bu basit ola-
y, halkn ayaklanmas olarak bildirir, olaym boyutlarn
bilmeyen devlet yneticileri de, bilmeden oyuna alet olur-
lar. Masum halk, bylece, siyasal iktidar, brokrasiye
kar korur. in gerei, byle olamaz. Hkmet, Dersim
olaynn olgunlatna inanmtr. Dersim airetleri, eko-
nomilerini yrtebilmek iin, Erzincan ve Elaz yresine
srekli basknlar yaparak talan yapmaktadrlar. Dersim,
tarih boyunca kimsenin olmamtr. Cumhuriyet hk-
metleri, bu gerei kavramtr. Bu yzden de, daha
Cumhuriyet'in ilk yllarndan balayarak Dersim iin iyi-
letirme programlan hazrlamak zerine aratrmalar, in-
celemeler yaptrm, sorunun kkl zmn dn-
mtr. 1925'te, eyh Sait ayaklanmasndan sonra.
Dersim sorununu saptamaya balamtr. Vali Cemal
Bey'le, Mlkiye Mfettii Hamdi Bey'e yaptrlan incele-
meler, I. Umum Mfettilik'te tutulan dzenli istatistik-
ler, hkmetin bir Dersim politikasnn olduunu gster-
mektedir.
Dersim airetlert, hkmetin iyiletirme politikalarn
anlayamamlardr. Birok Krt aydn ve seyidi, yaplan
her bayndrlk ve eitim projesini, krtl yok etme bi-
iminde yorumluyorlard. Nuri Dersimi, koskoca bir ta-
rihsel olay, bir dedikoduyla aklamaya alyor. Ona
gre, Yusufan airetinde silah arama iin gnderilen mf-
rezeden birisi, yoksul bir kza 'fiilieni'de bulunmu, ai-
ret reisinin olu Fndk da, askeri mfrezeye 'taarruz'
ederek, birlii, blgenin dna karm, bu nedenle.
68
Mazgirt yresinde arpmalar balamt. Dersimli Nuri
bu tr olaylar, "Trklerin Krtleri yok etmek iin kullan-
dklar" bahane olarak yorumluyor.82 Oysa, farknda ol-
madan syledii baz szler, hkmet politikasn akla-
makta, daha yararl oluyor. "1937 ilk baharnda, her
tarafta Trk faaaliyeti balamt. Merkezlere civar bulu-
nan Dersimliler, toplatlarak ktalara sevk olunuyordu.
Klalarn yaptrlmasna tekrar balanmt."83 Bu szler,
ok ak. Devlet, Dersim'e kesin egemen olmak istiyor.
nemli noktalara, klalar ve karakollar yaptryor. Yerle-
im blgelerine, bucak rgtleri kuruyor. Halk toplaya-
rak bu klalarda amele olarak altryor, askerlik a-
nda olanlar, silah altma alyordu. Bu arada, nfus
saym yaplmas iin de gerekli hazrlklar srdryor-
du. Dersimli, bu yeni dzeni anlayamazd. Hkmet, de-
mokratik yntemler yerine, Abdullah Alpdoan gibi des-
pot kafal birisine tam yetki vererek ileri sarpa
sardryordu. Krt aydnlan da, Alpdoan'n antidemok-
ratik davranlarna kar, ulusalc duygulan gelitiriyor-
lard. rnein, Aliir'in nl iirleri, salt Dersimliler ara-
snda deil, tm Krtler arasmda yaylyordu. O
dnemde, zerinde nemle durulan, nl Dersim arks,
bunlardan birisiydi:
Gnl gel gezelim Dersim dan

Ne ho memlekettir eli Dersim'in
Seyran eyleyelim Sultan dan
Elvan iekleri gl Dersim'in
Nice sultanlar geldi bu cihana

Dersim'i almaya dt umuda
Her birin savurdu att bir yana
Kesilmedi kolu kl Dersipn'in

69
Aslanlar yurdudur tilkiler girmez
Gerekler gizidir akllar ermez
Krdistar gldr zalim deremez
Onlara gizlidir yolu Dersim'in
Krt'n lkesine her kim satar

Yetiir imdada hemen ular
Coa gelir imek gibi kavuur
Etrafn ykar seli Dersim'in
Kahraman oktur kl kuamr

Tm Krdeline yardm dokunur
Havaricler 84 yedi dvel saknr
Allahtandr kavi beli Dersim'in O
Devlet, demokratik bir kltr politikas izleyemeyin-

ce, Krtler arasmda, byle duygularn yaylmas kolayla-
yordu. Dersimli Nuri ile, Abdullah Alpdoan arasnda
geen bir konuma, Nait Uu'un, Vai Cemal Bey'in,
kr Kaya'mn raporlannda geen rk dnceleri do-
rulamaktadr. Korgeneral Abdulalah Alpdoan, Dersimli
Baytar Nuri'yi IV. Umum Mfettilik'e ararak, Krt-
lk propogandas yapmamas iin uyarmak ister. Gizli ra-
porlar, Baytar Nuri'nin kkrtc bir rol oynad yolunda-
dr. Alpdoan, Baytar Nuri'ye,
Hangi airettensiniz? diye sorar.
Baytar Nuri,
Dersim'in Kalan airetindenim, diye yantlar.
Bu yamt zerine, Abdullah Alpdoan, danmanlar-
na dnerek,
Aman efendim, der, bunlarn eba ve ecdatlar (ba-
84. Havaric (Ar. ad.) - Hakemeyn Vakas'ndan sonra, Ali'ye bakaldranlar.

(*) iirin asl Krtedir.
70
balar ve atalar) asrlarca nce, Trkistan'dan hicret ede-
rek Dersim dalarna gelerek bu mthi dalk mntkala-
r ve gayet bol, geni yaylmlar grdklerinden, srle-
riyle buralara yerleip kalmay muvafk (uygun)
grdklerinden "burada kalalm" demiler ve kalmlar.
Bu sebeple, kendilerine 'Kalan' aireti demiler. te gr-
yorsunuz ya, ne tatl ve gzel Trke!
Baytar Nuri, bu szler zerine,
Evet paa hazretleri, diye yantlar, biz Dersimliler,
Trkz dediimizde, hayr siz Trk deilsiniz, Krtsnz
diyorlar. Evet biz Dersimliler Krdz dediimizde de siz
Krt deilsiniz, dnyada Krt yoktur, gznz patlat-
rz, diyorlar. u halde biz de atk, ne olacamz bilemi-
yoruz. Siz tarihen ispat ediyorsunuz ki, Dersimliler Trk-
tr, u halde, umumi Trklere kltr ve inkiaf (gelime)
bakmndan gsterilen efkat ve muhabbeti bize de gste-
riniz, biz de gstereceiniz yoldan yryelim.85
Bu konumada, resmi gr asndan ve halk a-
sndan ayr iki gerek grnyor. Resmi gr, Krtlerin
asimilasyonudur. Krtler asndan gerek, kendileri iin
de gerekli kltrel ve eitsel gelimenin salanmasdr.
Dersim hareketine girien hkmet, halkn gereksinimle-
rinden nce gen Cumhuriyetin Dersim'e sahip olmasn
amalamtr. Nait Ulu, kitapnda, bu istemi, ak
ak belirtmitir.
71
SICAK HAREKET
Asl scak hareket, Sin blgesinde, Vank kprs ya-

pldktan sonra balamtr. Vank kprsnn yaplmas,
Haydaran, Demenan ve Kalan airetlerinin Abbasanlan
desteklemelerine yol am. Sin bucama saldry balat-
mtr.86 Devlet, airetlerin bu tr basknlarna, smet
nn'nn deyiiyle, bundan byle, 'sel hareketleri' bii-
minde deil, sonu alc nitelikte bir tedip ve tenkil hare-
ketiyle karlk vermek politikasm uygulamaya karar ver-
mitir. 1-2 Mays 1937 gecesi, saat 20 sularnda,
Mazgirt'in kuzeydousundaki Beiktepe'de slenmi 9.
Seyyar Jandarma Taburuna yaplan saldr, Dersim ze-
rinde, uaklarn umasna yolam ve sivil halktan ok
kiinin lmyle sonulanmtr. Bu srada, IV. Umum
Mfettilik'in elindeki kuvvet says yledir:
122 subay, 26 askeri memur, 4683 er, 234 gayri mu-
harip (savamayan) er, 828 hayvan, 545 eitli araba,
259 eitli motorlu ara, 4323 tfek, 261 hafif makineli
tfek, 32 ar makineli tfek, 12 da topu, 709.965 tfek
mermisi.
Airetlerin birlii salandka, hkmet kuvvetlerine
kar basknlar ve direnmeler glenmitir. Nitekim, 3
Mays gn. Genel Kurmay Bakanl, Tunceli Komutan-
lna "1 Maystan beri asi kuvvetlerin yaptklar baskn-
larn sadece savunma ile karlanmas ve kar taarruz
yaplmamas, airetlerin cesaretlerinin artmasna ve -
72
marmalarma sebep olmakta, bu da hkmet otoritesini
sarsmaktadr" diye yazmaktadr.87 zellikle, makineli t-
feklerle karlk verilmesi isteniyor. yle anlalyor ki,
hkmet kuvvetleri, ilk anlarda zor durumda kalmlar-
dr. Bundan dolay da. Genelkurmay Bakanl, 62. Piya-
de Alay ile da topu taburunun Elaz'dan Tunceli'ye
gemesi iin emir veriyor. Arkasndan, Milli Savunma Ba-
kanl, IV. Umum Mfettilik'e Muhafz Alay'nn usta er-
lerinden bir birliin, bir svari bl ile bir da batarya-
snn trenle Elaz'a gnderildiini bildiriyor. Muhafz
Alay, 7 Mays 1937'de, Elaz'a geliyor.88 Demek, Muha-
fz Alay'nn bile savaa srlecei bir duruma gelinmi-
tir. Nitekim, 8 Mays'ta, IV. Mfettilik'in emrindeki aske-
ri gler yledir:
310 subay, 8313 muharip ve gayri muharip er, 1422
hayvan, 16 at arabas, 63 kamyon, 14 zrhl keif arac,
6705 piyade tfei, 411 hafif makineli tfek, 74 ar ma-
kineli tfek, 176 tabanca, 28 da topu, 1.501.120 piyade
mermisi, 1.684 top mermisi.89
Bu stnle karn, hareketin istenen biimde ge-
limedii anlalmaktadr. yle ki, duruma Atatrk'n
mdahale ettii grlyor. 8 Mays 1937 gn, IV.
Umum Mfettilik'e bir kararname gnderiliyor. Bu ka-
rarnamede, Dersim hareketinin Atatrk'n ve Mareal'in
huzurlarnda 'tetkik ve mtalaa' edildiini, toplanan bir-
liklerle, Nazmiye-Keizeken-Aa Bor-Sin-Karaolan hat-
tna kadar iddetli ve etkili bir taarruz hareketine balan-
mas emrediliyor.90 Bu kararnameden sonra, ok ilgin
bir propogandaya bavuruluyor. Arap ve Latin harfleriyle
dzenlenmi bildiriler, uaklarla. Dersim zerine atlyor.
Bildiri yle diyordu: "Cumhuriyet hkmeti, sizi efkat
87. agy, s. 388.

88. agy, s. 389.
89. agy, s. 390.
90. agy, s. 390-391.
73
ve merhamet kucana almak, sizi mesut etmek istiyor.
inizde bunu anlamayanlar oktur ki, ona hrmetsizlik
ediyor, veyahut iinizde bazlar ahsi menfaatleri iin sizi
kurban vermek istiyor.
Cumhuriyet hkmeti bu gerei bildii iindir ki,
sizlere son htan yapyor. Onun sizlere son artlan u-
dur; sizi ayaklandarmaya alan zavalllar Cumhurtyet
hkmetine teslim ediniz veyahut onlar kendileri teslim
olmallar. Bu takdirde cmleniz masum kalacaksnz.
Teslim edilenler veyahut teslim olanlar dahi Cumhuri-
yet'in adil muamelesinden baka hibir ey grmeyecek-
lerdir. Bu suretle siz kymetli vatandalanmzdan hibiri-
nin burnu kanamayacaktr. Bu takdirde yani
dediklerimizi yapmazsanz, her tarafnz sarm bulunu-
yoruz. Cumhuriyet'in kahredici ordulan tarafndan mah-
vedileceksiniz. Cumhuriyet hkmetinin bu son efkat ve
merhametim bildiren son bildirisini 24 saat oluk ocu-
unuzla beraber okuyun, dnn ve abuk cevap verin.
Yoksa, hi istemediimiz halde, sizi mahvedecek kuvvet-
ler harekete geeceklerdir. Devlete itaat gerektir."91 Bu
bildiriden sonra. Mareal Fevzi akmak, bizzat, Ela-
z'dan Tunceli'ye geen kuvvetlerin hareketlerini izliyor
ve 9 Mays'ta kesin saldn balyor. Yukanda saylanm
verdiimiz ordu birliklerine kar. Dersim airetlerinin sa-
ylan, yine resmi kaynaklara gre, her cephede 100, 200
en ok 300 kadardr. Hareketin gn gn gelimesi sap-
tanmtr. Biz, hareketin nasl ve nerelere yapldm
aratrmak yerine, hareketin toplumsal ve siyasal boyut-
larn saptamaya alyoruz. Bu yzden, daha ok. Der-
sim airetlerinin toplumsal yaplanyla, hkmetin airet-
lere kar tutumuyla ilgiliyiz.
1937 hareketi, temmuz sonlarna dein tam bir tara-
ma biiminde geliti. Temmuz sonuna dein, ordu birlik-
91. agy, s. 391.
74
leri, Dersim'de inmedik dere, kmadk yayla brakmad-
lar. Hkmetin son saldn emrinden nce uaklarla att
bildiri, yle anlalyor ki, halk tarafndan benimsenme-
mitir. Her eyden nce, halk, hkmetin hibir szne
inanmyor. Bunda, hkmetin yerel memurlarnn izle-
dikleri ynetim biimiyle, Tunceli'nin tam yetkili komuta-
n Abdullah Alpdoan'n ovenist tutumunun rol unu-
tulmamal. Yukanda, bunun rneklerini vermitik.
Hkmet, kendi aratrmalarna karn, Mareal'in tah-
riklerine ve rk dncelerine boyun emi grnyor.
Hi kuku yok ki, CHP ierisinde de, ordudaki tutumu
destekleyen nemli bir grup vard. Tunceli Yasas'mn adli
hkmlerini incelemek. Byk Millet Meclisi'nde nasl
bir dnya grnn egemen olduunu gstermeye ye-
terlidir. Tunceli Yasas'mn adli hkmlerine gre, "Cum-
huriyet Savclar, hazrlk tahkikatnda yarglann ta-
dklan yetkileri kullanrlar. Cumhuriyet savclan, hazrlk
tahkikatna gerek grmedikleri ileri iddianame ile doru-
ca mahkemeye verebilirler. lk tahkikatn yerine getiril-
mesi zorunlu durumlarda bile, savclar, bu yetkiyi kulla-
nabilirler. Dava almas izne bal sularda, izin verme
yetkisi vali ve komutamndr. Yargcn reddine zg dile-
in kabul edilmemesini ieren kararlar kesindir. Hazrlk
tahkikatnda yaplan aratrma ilemleri, ilk tahkikatta
yinelenmez. lk tahkikatn almas kararma itiraz edile-
mez. Cumhuriyet savcsnn iddianamesi, sana tebli
edilmez. lk tahkikat srasnda verilen tutuklama kararla-
rna samk tarafndan itiraz edilemez. Durumada, Cum-
huriyet savcsnn onamas ile, tanklann ya da ilk tahki-
katta saptanan ifadelerin okunmas ile yetinilebilir. l
iindeki ceza mahkemelerince verilen hkmler temyize
tabi olmayp kesindir."92 Bu maddelerin tm de antide-
mokratiktir, ada hukuk kurallarna aykndr. Ve bu
92. Tunceli linin daresi Hakknda Kanun, 25 Aralk 1935, say 2884.
75
yasa, Meclis'ten geebilmitir. Zaten, bu kez, "Sadece sal-
dr hareketiyle yetinilmeyecektir."93 Arkasndan, gerekli
* tm nlemler alnacaktr. lerlemeyle yetinildike, isyan
ocaklar, srekli yerinde braklm olunuyor. zellikle,
silah kullanm olanlar, sonuna dein zarar veremeyecek
duruma getirmek, kyleri tmyle ykmak ve aileleri
uzaklatrmak gerekli grlmtr.94 Cumhuriyet hk-
metleri, sel hareketleriyle asayi salanamayaca kans-
na varmlardr. Ancak, alman nlemlerin demokratik ol-
mad, sonularnn zmleme politikas olarak
nitelenebilecei aktr.
1937 hareketi, 10 Eyll 1937'de, Seyit Rza'nn Erzin-
can jandarmasna teslim olmasyla son bulmutur. Bu
tarihe dein yaplan Dersim hareketleriyle 1937 hareketi-
nin nemli bir fark vardr. 1937'ye dein, halk direnir,
hareket balaymca geri ekilir, teslim olur, silahlarm tes-
lim eder, hkmet kuvvetleri de, ilgili makamlara, asayi-
in salandn bildirir, klasna ekilirdi. 1937 hareke-
ti, salt bir asayii salama hareketi olarak grnmyor.
Aileleri uzaklatrmak, Dersim'de otoriter bir ynetim
kurmak. Dersim iin hazrlanm zel bir programla, hal-
kn ekonomik ve eitsel sorunlarm zmek gibi politika-
lar, "Devletin Dersim'e sahip olmas" amacm aklyor.
lk aamada, aalan ortadan kaldrmak istiyorlar. Bu po-
litikalar, Cumhuriyet hkmetlerinin anti-feodal rasma
uygundur. Hareketin rayna oturmasna dein, basnda
yer almayan Dersim olaylar, 17 Haziran'dan sonra yo-
rumlanmaya balanyor. nk, kesin sonu alnmtr
bu tarihte. Geri, Seyit Rza ve birka arkada, hkmet
kuvvetlerine teslim olmamlardr, ama sonu alnmtr.
Dersim'in her kesinde. Cumhuriyet yasalar geerlilik
kazanmtr. Bu yzden, basma konuyla ilgilenme zgr-
93. 4 Mays 1937 gnl Bakanlar Kurulu Karar, 'mlahaza' blm.

94. agy, Bakanlar Kurulu Karar.
76
l tannmtr. Tan gazetesi, hkmete muhalif olduu
halde, yaplan hareketi, tmyle olumlu bulmaktadr.
Cumhuriyetin anti-feodal siyasetini benimsemektedir ha-
smmz. Tan, Tehlike, airet hayatmn tarzmda ve ana-
nesinde ve airetlerin silahl olmasndadr" diyerek hare-
keti kesin biimde desteklemektedir. Tan, hkmetin
Tunceli politikasn, ierii asndan desteklemektedir
zellikle. "Hkmet, kendini bir hastalk karsnda gr-
yor ve bunu esasl tedavi tedbirleriyle ortadan kaldrmay
dnyor. Alman tedbirler; iktisadi sorunlar ortadan
kaldrmak, halka i bulmak, silah toplamak, sratli ve
kesin adalet"95 diyerek toplumsal nlemleri alklyor.
Dersim'in ba dmannn 'aalk' kurumu olduunu be-
lirterek aalk zerine bir inceleme de yaymlyor. ncele-
menin en nemli yerleri, aa'nm kimliini sergiledii b-
lmlerdir. "Aa, Dersimli iin ok nemli. Aaya ihtiyac
da ok fazla. Dersim halk ok cahil olduu iin halkn
hkmetle ilgili ilerini aalar yapyor. Haklarn aa ar-
yor, gerekirse zorla alyor. Bu sebeple de halk aaya ok
baldr. Dersimlinin tarlas, hayvan, mal mlk, kars
ocuu, aann tasarrufuna tabi metalardr. Aa, bu su-
retle, kendi adamlaryla hkmet arasmda, hkmetin
aldr etmedii, fakat cahil halkn bel balad bir ma-
kamdr. Bu roln hkmeti darltmadan ve kukulan-
drmadan, adamlarm kudretine inandrarak oynar durur
ve gerektiinde bu salahiyetlerden yararlanarak Dersimli-
yi isyan ettirir."96 Tan, resmi gre uymayan, ama top-
lumbilimsel gr destekleyen bir yorumla, geree de-
inebiliyor: "Dersimliye Trk camias (topluluu) iinde
Trk olarak bir deer verilmemitir. Aa ile ayn haklara
sahip olduu bildirilmemitir. Osmanllar dneminde ise
hi dnlmemitir. Dersimliye balarnda aa olmadan
yaamasm retmek de ok zordur. nk, Dersimli
95. Tan gazetesi, 17.6.1937.
96. Tan gazetesi, 17.6.1937.
77
aann biri bandan gitti mi, yerine yenisini bulmak kay-
gsmdadr. Dersim asrlardr lekeli kalm bir yurt para-
sdr. Ekiyal kendisine megale edinmitir. Ziraati
mahduttur (snrldr). Dersimde en ok para edecek olan
meta ttn, kei ve orman rnleridir."97 Aalar, Der-
simlinin zaafn bilir ve bunu kullanr. Devlet mdahalesi
karsnda, aalar, derhal birleerek bir kitle halini alr-
lar. Buyruklarndaki insanlar da, kendilerine itaat eder-
ler. Aalar, otoriteyi kurmak iin, adamlarna, kendileri-
nin korunacak birer varlk olduklarn telkin ederler. Bu
grlere yer veren Tan, iin iyzn yle belirtiyor:
"Makamlarn grevdir, insaniyettir, bortur diye yaptkla-
r, aanm elinde maiyetine (buyruu altnda, yamnda)
kar korkun bir silah olur. Baz aalar, vilayetlerde bes-
ledikleri adamlarna ilerini yaptrrlar. Sel seferlerinin
gelip getii saltanat senelerinin brokratik kepazelii
iinde buna nem verilmiti. Aalar rica minnetle ya da
parayla yaptrrlar ileri, ama zorla yaptrm gsterir-
ler."98 Aamn halk ile brokrasi arasndaki bu roln,
resmi makamlar da biliyorlar. Ne ki, bu gelenei kaldr-
mak, yle kolay olmuyor. Dersim'in srekli silah bulma-
snda, brokrasinin rol yadsnamaz. Her sel hareketin-
den sonra, Dersim'de, bir silah toplama eylemi
balatlmtr. Ama, her ayaklanmada da, Dersimlinin en
iyi silahlara sahip olduu grlmtr. Dersimli, silahn
teslim ederken, zulasnda yedek bir iki silah saklamtr.
Sanki, gvenlik glerine verdikleri silah, ellerindekinin
fidyesidir. Peki, bu silah nasl buluyorlar? Brokrasi, bu-
nun byle olduunu biliyor, ama kan karlnda gz
yumuyor. Tmyle silahtan arndrmyor. Dersimlinin si-
lah bulmasnda, tarihsel koullann da rol vardr. Birinci
Dnya Sava'nda, Rus cephesine sevk edilen silahlan,
basknlarla ele geirmiler ve depolamlardr. Ruslarn
97. Tan gazetesi, 18.6.1937.
98. Tan gazetesi, 18.6.1937.
78
geri ekilmelerinin sonunda da, Dersimlilerin ellerine bol
silah gemitir. ekilen arlk ordularnn braktklar si-
lahlar alnd gibi, ekilme yollarnda pusu kurarak, yeni
silahlar ele geirmilerdir. Bu arada, silah tefecilii de ge-
limitir douda. Araziye terk edilmi silahlar toplayan
yoksul kyller, isizler, topladklar silahlar, yok paha-
sna tefecilere satmlardr. Tefeciler de, yksek fiyatlarla,
bu silahlar, ayaklanma blgelerine aktarmlardr. Der-
simliler, silahlarn toplanlmasndan sonra, bu tefeciler-
den, istedikleri silah salamlardr. Brokrasinin bu yo-
lu bilmemesi olanakszdr. Tefecilerle ortaklklar, srekli
silah kaakln krklemitir. Her silah toplamamn
sonunda, doal olarak bir sinme olacaktr. Ama, ksa bir
sre sonra, aalar, eyhler, derebeyleri, kasaba brokra-
sisinin kk karlarn okayarak ortal kartracak-
lardr. Tan gazetesi, Dersim'deki ban, zellikle Suriye
snrnn tesindeki Krt kulplerinin bozduklar kansn-
dadr."
ktidarn yar resmi orgam olan Ulus gazetesi de, Der-
sim olaylarna deinmekten kanyor. Hareket, 20 Mart'
21 Mart'a balayan gece balyor. Ama, Ulus gazetesinde
tek bir satrla olsun hareketten sz edilmiyor. Oysa, 20
Mart 1937'de, Romanya DIileri Bakan Antonesko'nun
Ankara'ya gelii, tm ayrntlaryla anlatlyor. yle anla-
lyor ki. Dersim hareketi, d basndan da saklanyor.
Hatay sorununun uluslararas bir younluk kazanmas,
Dersim hareketinin saklanmasn kolaylatrmtr. O ta-
rihteki d basnda da, Dersim hareketi, ayrntlaryla yer
almyor. Mart ve Nisan aylannda yaymlanan Fransz ve
ngiliz gazetelerinde. Dersim hareketine sadece deinil-
mektedir. basnda yer almayan, d basnda nemsen-
meyen Dersim hareketinin nemi, bte grmelerinden
anlalyor. 20 Mart 1937 tarihli Ulus gazetesi, btede
99. Tan gazetesi, 18.6.1937.
79
fazlalk olduunu manetten veriyor ve ekliyor, "Bte
fazlal, yurt iinde i hacminin genilemesinden do-
mutur." Bu, 1936 ylnda, zellikle 'imalat- harbiye'
atelyelerindeki retim fazlalnda kendisini gsteriyor.
Krkkale'de, yeni atelyelerin aldndan, retimin artt-
ndan sz edilmesi. Ticaret Bakam Karadeniz'in bu ko-
nuya nemle eilmesi, hi de rastlant olarak grnm-
yor. Bte fazlalna karn, 20 Mays'ta, smet Paa,
Byk Meclis'ten 200 bin liralk ek denek istiyor. Tica-
ret Bakam Raif Karadeniz, aslnda, btenin tekel mad-
delerindeki sat fazlalndan dolay, btede fazlalk ol-
duunu sylyor.100 Cumhurbakanl Muhafz
Alay'mn bile douya sevk edildii bir srada, bu bte is-
teklerinin niin yapld kolayca anlalyor.
Bir baka ilgin gelime de. Byk Millet Meclisi'nin
15 Haziran'da tatile girmesidir, inn, Kamutay' kapatr-
ken, Hatay sorununa nemle deindii halde. Dersim
olaylarna hi deinmiyor. Kamutay'n (Meclis) tatile gir-
mesiyle birlikte, nn ve bakanlar, eitli yurt gezilerine
kyorlar. Ancak, plan uygulamalarn dikkatle izleyen
hkmet, 17 Haziran'da, ani bir kararla bakente dn-
yor. Hemen Bakanlar Kurulu toplamyor ve be saat s-
ren bir toplantdan sonra, ayn gn saat 20'de, nn,
zel bir trenle, Elaz'a hareket ediyor.101 Atatrk'n top-
lantya nem verdii grlyor. Hasta olmasna karn,
nn'y stanbul'dan Ankara'ya uurluyor.
nn, yannda Savunma Bakan, Jandarma Genel
Komutan ve Salk Bakan olduu halde, 18 Haziran
1937'de Tunceli'ye geiyor. Basn, bunu da bir haber ola-
rak veriyor. Tunceli'de hareket yapldna dair en ufak
bir haber szmyor. Ancak, Ulus gazetesinin bir muhabiri,
Ankara'da bulunan Adalet Bakan kr Saraolu'na,
100. Ulus gazetesi, 21 Mays 1937.

101. Ulus gazetesi, 18 Haziran 1937.
80
"Dersim'de rejime aykr biimde icra-i akavet edenler
(ekiyalk eyleminde bulunanlar), ne ekilde cezalandr-
lacak?" diye soruyor. Bakan. "Mfrezelerimize iltica eden
akiler, mddeiumumiler (savclar) vastasiyle mahkeme-
lere sevk edileceklerdir. imdiye kadar birok maznunlar
(sanklar) bu ekilde adliyeye verilmilerdir. Bunlar ve
bundan soma tutulacaklar, TCK'nun hkmlerine gre
cezalandrlacaklardr."102
yle anlalyor ki. Hkmet, 17 Haziran'dan sonra.
Dersim hareketi hakkndaki haber yasam kaldrmtr.
Dersim'e sahip olunduunu, hareketin baarya ulat-
n anlamtr artk. Ulus gazetesi, 20 Haziran'da u bal-
atyor: . nn Tunceli Yolunda. nn, Tunceli'nde,
askeri hareketten ok slahat programyla ilgileniyor. Ha-
ber yle veriliyor: "Babakanmz, Elaz'da kalmayarak
General Alpdoan'la birlikte Tunceli'ye geti. Tunceli'nde
uygulanmaya konulmu slahat programlarn sratle ve
hi zaman geirilmeden sonulandrlacan syleyen
nn, yaplanlar yerlerinde inceledi."103 yiletirme
programlarnn ok ivedi olarak uygulanmas konusunda,
nn'nn srarl olduu seziliyor.
Hkmetin Dersim Hareketi'ndeki gizlilii kaldrma-
sndan sonra, yazarlarn da, konuya ilikin grleri be-
lirmeye balamtr. Nurettin Artam, Ulus'taki kesinde,
Dersim olaylarm yle deerlendiriyor: "Destanlarm bu
dille yazp okuyan Dersimli, ne yazktr ki, uzun yllardan
beri birtakm kurnaz ve ihtirasl reislerin menfaatine kur-
ban olmak pahasna kovuklarda, inlerde yaam ve ken-
disini refaha, medeniyete ve insanca hayata kavutura-
cak tedbirlere mukavemet (direnme) gstermitir."104
Nurettin Artam, bunlarn hibirisini dnmeden, bir
halk knamaktadr sanki. Dersimlinin gelimeye ve de-
81
imeye direnmesi, airet yaamnn gereidir. Bunu yok
sayarak salt resmi gr alklamak iin yazld anla-
lyor bu yaznn. Bir gn sonra da, Falih Rfk Atay, ba-
yazsnda yle diyor: "Anadolu, birlik ve skn yz gr-
memitir. Devlet nfuzunun Kocaeli dalarnn
eteklerinde nihayet bulduu devirleri, bizler hatrlarz.
Yerli zorbalarla saray ceberutlar (merhametsiz) arasnda-
ki daimi i harb, Osmanl saltana tnn son yllarna kadar
Anadolu halkn tahrip etmitir. (...) Bugnk bat Ana-
dolusuna baknz: bir de ayn blgeye dair, hatta meruti-
yet gazetelerindeki gndelik havadisleri okuyunuz. Oralar
zorbala, yalnz jandarma zoru deil, kemalizmin her ba-
kmdan giritii medeniyet (uygarlk) mcadelesi (sava-
m) son vermitir. Cumhuriyet hkmeti, yerletii yerde,
yirminci yzyln devleti gibi btn grev ve sorumluluk-
lar ile ve halkn sahibi olarak yerleiyor." Osmanl gaze-
tecilii konusunda. Dersim adeta Yemen gibi bir kelime
idi. Dnnz buras bir Trk ilidir. Burada da halk y-
nlar, ekmekten, iten ve skndan baka bir ey iste-
mez. smet nn hkmeti, en son, onlara ekmek, i ve
skn gtryor. (...) Bu, bir kurtar kavgasdr: Halk,
yalnz srkleyen haydutlarm deil, onu srklenmeye
mahkm brakan btn yoksunluklarn elinden kurtar-
mak." 105 Falih Rfk Atay'm soruna, daha insancl yakla-
t grlyor. Dersim hareketini, bir 'kurtar kavgas'
saymas, dnsel planda gzel bir bulutur. Hkmet,
ald iyiletirme kararlaryla, Dersim'deki feodal yapy
krmay amalyor. Ama, uygulamadaki grntler, hi
de umulan vermiyor. Dersim'e okuldan ok kla ve ka-
rakol yaplyor, baskl bir ynetim uygulamyor. yle ki,
hareket srasnda, a kalan airetliler, ate hatlarn yara-
rak hkmet kuvvetlerine smyorlar. Ama, hkmet
kuvvetlerine snanlara, ok kt davranldn, airetle-
82
rin ierisine szmay baarm mit ajam Barbaros Bayka-
ra bile yadsyamyor.106 Btn bunlara karn, partinin
ideologlar, iyiletirme programnn yannda yer alarak bir
kamuoyu yaratmak istiyorlar. Kemal nal. Tunceli'nde
slahat program sistemli bir surette uygulanmaktadr.
Yaplan 'sel seferberlii' deil, tam bir slahattr. (...) Tun-
celi'nde, aylk mukavemet tamamen krlmtr. (...)
zerinde bir buuk yldan beri allan programn uygu-
lanmas srecektir" diye yazdktan sonra, Dersimli ze-
rindeki rk politikay sergiliyor: "Tadklar kabile ve ai-
le adlar ve etnografik birok deliller, bu halkn esasen
Trk olduunu ispatlarken, onlar geriliklerini bir baka
milliyet iddiasmm siperleri arkasna koymak istemiler ve
bu yanl iddialarn tabii (doal) sonucu olarak da yakn
evreleri iin dman birer unsur (e) olmulardr."107
Kemal nal'n yazsndan rendiimize gre, hareket 14
Haziran'a dein srmtr. 14 Haziran'a dein sren
aylk hareket bitmitir. (...) Cumhuriyet, herhangi bir mu-
kavemeti daima geni ve gl tedbirlerle (nlemlerle) ve
sratle krmak ianndadr (belgi, ra). 108 Cumhuriyet'i
kuranlarn kararllklarn gstermesi bakmndan, bu
szleri benimsemek olaandr. Ne ki, iddeti, bir devletin
nitelii gibi gstermek yanltr. Ama, Cumhuriyet kuv-
vetlerinin Dersim'de, iddetli davrandklar da, bu gibi ifa-
delerden anlalyor. Salt yaam olanlarn anlatlarn-
dan deil, resmi azlarn anlatlarndan da renmek
iddeti kavramamza yardmc oluyor. Btn bu gelime-
ler ierisinde, yalnz, smet nn'nn iyiletirme progra-
mna sk biimde sarldn gryoruz. 22 Haziran'da,
basma yle diyor: "Orada, jandarma ve hkmet kuvvet-
leri, tamamiyle teesss etmitir (kurulmutur). Tunce-
li'nde slahat program olarak dndmz tedbirler,
106. Barbaros Baykara. Dersim 1937, s. 225.

107. Ulus gazetesi, 22.6.1937.
83
fasla vermeksizin devam etmektedir. Yol yapyoruz, mek-
tep yapyoruz, karakol yapyoruz." (...) "Btn memlekete
duyuruyorum, bu program oraya ss olarak gtrmyo-
ruz." 109 Nitekim, nn, Celal Bayar'a Demokrat Parti'yi
kurma izni verildikten sonra, u koullan ileri sryor:
"Laiklik ilkesine sk skya bal kalacaksnz. Kadn hak-
larna sayg gstertlecektir. Artvin'de ve Tunceli'nde ilk-
retim seferberlii tamamlanacaktr."110 nn, Tunce-
li'yle, yaam boyunca yakndan ilgilenmitir. nn'nn
Tunceli politikasndaki yaklam, eitim sorununun -
zmyle kout grnyor. Dersim hareketi, 1937'deki
kanl biimiyle srdriilmeyebilirdi. Ancak, o gnk ga-
zetelertn yazdklanna gre, seyitler, halk, kkrtmay so-
nuna dein srdrmlerdir. Ulus gazetesinin 28 Hazi-
ran tarihli nshasnda, yle bir haber var: "Seyit Rza,
etrafndaki akilerin dalmamas iin, onlara kendisinin
seyit olduunu gsteren fermanlar okuyor. (...) Bayrdrlk
ve slahat programmzn daima askeri harekete muvazi
(kout) olarak byk bir dzenle uygulanmas srmekte-
dir." Bu haberden bir gn sonra da, Seyit Rza'nn yaka-
land duyuruluyor. 29 Haziran'da verilen bu haberden
bir gn sonra da, "Seyit Rza aman diliyor" manetiyle
hareketin sona erdii bildirtliyor. Gerekten de, Seyit R-
za, Erzincan jandarmasna teslim olmu ve 12 Eyll'e de-
in orada kalmtr. Daha sonra, yarglanmak zere Ela-
z'a getirilmitir. Genel Kurmay Harb Tarihi
Bakanl'nm raporlanna gre, 26 Haziran'dan sonra,
askeri hareket durmutur. Yalnz aramalar ve taramalar
yaplmaktadr. Ama, '1 Temmuz 1937 tarihli Ulus gazete-
sine baklrsa, babo gezen sergerdeler, "dank bir hal-
de kaarak izlerini kaybetmeye alyorlar. Bunlann bir
ksm Kutuderesi'ne ve ksor vadisine snmlardr." 2

110. Falih Rfk Atay, Dnya gazetesi.
84
Temmuz gnl gazetede ise, sergerdelerin arasna katlar
bir kadnn arpmalarda yaraland bildiriliyor. Demek,
Seyit Rza'nn teslim olmasyla birlikte, arpmalar dur-
mamtr. Ancak, resmi evreler, bu ie bitmi nazaryla
bakyorlar ve byk bir cokuyla, Dersim'deki 'slahat
program'mn hzla uygulandm duyuruyorlar. 5 Tem-
muz gnl Ulus gazetesindeki u haber, byk cokuyu
anlatmaya yeter: Tunceli'nde byk slahat program s-
ryor. Kprler kuruluyor, klalar, mektepler, binalar
yaplyor. Yol, kla, karakol, doktor, ziraat, makine, te-
lefon, bir tek deyimle, uygarlk kadrosu, Tunceli'ne Cum-
huriyetin damgasm vuruyor." Bu anlatm, Falih Rfk'nn
slubuna benziyor. Birinci sayfada, sekizinci stunun alt
kesinde verilen bu haber, bir baka stunda sayland-
rlyor: 1 milyon liraya, Mameki-Pertek yolu ihaleye veril-
mi (52 km.). 220 bin liraya, 40 km'lik tesviye-i turabiye
(toprak dzeltilmesi) yaplm. Sin, Mameki, Nazmiye k-
lalar, 600 bin lira sarfyla tamamlanm. 44 bin liraya,
Ovack'ta, 10 ift subay evi yaptrlmasna balanmtr.
Haberin sonunda, Tunceli'nde silah sesi yerine radyo se-
si, telefon sesi, testere ve eki sesi geliyor. Tunceli, artk,
Ankara kadar bizim olmutur. Ne yazk ki, yaplan yat-
rmlarn asayii salamaya ynelik yatrmlar olmas, bu-
gn bile, Tunceli'nin sorunlu il olmasm nleyememitir.
Halk, yine ezilmekte, zellikle de devlet glerince hrpa-
lanmaktadr. Okul ynnden, nicel yeterlik salanmsa
da, retinin nitelii ok yetersizdir.
Dersim hareketinin nasl balad, niin balad,
btn bunlara karn, hkmete, net biimde aklan-
mamtr. Ancak, 13 Eyll 1937 gn, Ulus gazetesinde,
yle bir bilgiye rastlamaktayz: "20-21 Mart cumartesi
gecesi, saat 23.30'da, Dersim'in dousunda Kazmuk kp-
rsnn yklmasyla balayan muhalefet, Seyit Rza'nn
tevikiyle yaplmt. (...) Ktalarmz Dersim blgesine ge-
lince, airetlerden birisi szn tutmamt. Seyit Rza,
'Mevcut dmanlklarmz baki kalmak zere ordulara
kar duralm' diye genelge yaymlyor."111 Anlalan, Se-
yit Rza'nn airetlere gnderdii haberi, Ulus, genelge
olarak niteliyor. 19 Eyll gn, nn, Meclis'e ak bilgi
veriyor. Bu bilgiden rendiimize gre. Dersim hareketi,
ok kstl bir kesim tarafndan balatlan ykc etkinlik-
ler nedeniyle yaplmtr. nn, aynen yle demektedir:
"Cumhuriyetin imar ve slah programna muhalefet eden,
nfuslan az olmakla birlikte 6 airettir. Tunceli'nde isyan
ve slahat ananesi, Dersim'in btn hatralar, dalar, te-
peleriyle, birtakm almaz, geilmez ve btn isyanlara
mesnet olan yuvalarn ve istinat eden noktalarn hikye-
sinden ibarettir. (...) Cumhuriyet ordular, btn Dersim'i
tpk Ankara sokaklarnda yrr gibi gemitir. (...) Ordu-
nun kayb subay olarak 1 ehit 4 yaral. Er olarak 28 e-
hit, 46 yaral. 1 beki ehit olmutur. Airetlerin kayb
265 l 20 yaraldr. 849 kii teslim olmutur."112 Bu sa-
ylarn yanl olduu kesindir. Bu ayaklanmadan sonra,
halkn gsterdii l says ok daha fazladr. Yalnz ksor
kynn vadisinde, en by on drt yanda, 243 o-
cuk, sndklar maaraya atlan elbombalaryla can ver-
mitir. Bugn, Kalan (il merkezi) ile Ovack karayolu ze-
rinde, Mercan aynn Munzur rmana kart
noktaya, ortalama 2 km. uzaklkta olan bir dereye, halk
arasnda 'kan deresi' denilmektedir. Yallar, bu dereden,
iki gn sreyle kan aktn anlatrlar. Halk, o derenin es-
ki adm unutmutur. nn de, kendisine verilen bu say-
larn gerei yanstmadn, biliyor ki, gerek bir devlet
adamndan beklenen u szleri sylyor Meclis'te: "Bile-
rek bilmeyerek, muhalefet yoluna sapp kanunun iddetli
tedibatna (uslandrmalarna) maruz kalm olarak hayat-
larn kaybedenler hakknda da, BMM'nin teessrlerini ve

86
bunun dier vatandalara ibret olmas temennilerini ifade
ediyorum."113 21 Eyll 1937'de, smet nn'nn izinli
sayld, Ulus'ta-bildiriliyor. 28 Eyll tarihli Tan gazetesi,
nn'nn i politikadaki uygulamalar benimsemediin-
den dolay istifa ettiini yazyor. Geri, Cumhurbakanl-
, 29 Eyll gn, Tan gazetesinin yazdklarnn yalan ol-
duunu duyuruyorsa da, smet Paa'nn yeni bir Dersim
Hareketinden yana olmad tahmin edilebilir. Tan gaze-
tesinin haberi, olduka salkl grnyor. Cumhurba-
kanlnn yalanlamasna karn, smet nn'ye byk
vglerle sayg sunan Tan, devrimlerin uygulanmasnda
bir tehlikeye girildiim de sezdiriyor.
16 ekim 1937 gnl Ulus gazetesi, Dersim ayaklan-
masnn sorumlularnn tmyle yakalandklarn ve
Trk Ceza Kanunu'nun 149. maddesi uyarnca yarglana-
caklarn bildiriyor.114
Dersim iin dzenlenen iyiletirme plannn ana mad-
delerine baktmzda, asl amacn ne olduu daha kolay
anlalyor. 18 Haziran 1937 gnl Tan gazetesinde, "s-
lahat program"nn ana hatlar yle aklanyor:
1. Dersim'e yol, kpr, mektep, kla yaplacak.
2. Askerlik ve vergi ileri dzenlenecek.
3. Aalk, eyhlik, derebeylik, kknden kaldrlacak.
4. Ve nihayet, Dersim'i ekiya yata haline getiren-
ler, garp (bat) vilayetlerine (illerine) nakledilecekler. Ora-
da iskn edilip, namuslu, mstahsil (retici) vatandalar
haline getirilecekler.
5. Dersim tamamen boaltlacak ve burada, bakanlar

114. TCK'nun 149. maddesi yledir: Her kim hkmet aleyhine halk silah ve-
ya uyuturucu yahut boucu veya yakc gazlar veya patlayc maddeler
kullanmak suretiyle isyana veya Trkiye ahalisini birbiri aleyhine silahlan-
drarak mukateleye (kyma) tevik eylerse, yirmi seneden az olmamak
zere ar hapis cezasyla cezalandrlr. Eer, (...) ktal zuhur etmise
( ) asilere kumanda eden kimselere lm cezas verilir.
87
heyetinin (bakanlar kurulu) msaadesi olmadan, kimse
oturamayacak, yerleemeyecek.
6. Memleketin dier kelerine yerletirilen Dersimli-
ler, ev ev datlacak.
Beinci madde, ilk maddenin ne ie yaradm d-
ndryor insana. Tmyle boaltlm bir blgede
okul, yol ya da baka bir bayndrlk ilerine girimenin
anlam olamaz. yle sanyorum ki, Dersim'in bugnk
durumu, ta o gnden hazrlanmtr. Kla ve karakol,
ciddiyetle ele alnm biraz da, nn'nn sorumluluk ta-
d dnemlerde eitim alamna eilinmi. Eitim alann-
da da, nitelikten ok nicelik dnlm. Dersim'in her
kyne, her mezrasna bir okul yaptrlrsa, sorunun -
zmlenecei sanlm. Kaynanda, eitim sorunlarma
yaklamann nedeni de, zmleme politikasmn gereidir.
Dersim iin dzenlenen 'slahat program'nn esas, id-
det yoluyla asimilasyon (zmleme) politikasdr. nc
madde, Dersim'deki feodal yapmn yklmasn amalyor.
Ama, Dersim tmyle boaltlarak amalanyor bu. n-
sansz bir yerde, herhangi bir politik ekonomiden ya da
toplum biiminden sz etmek olanakszdr. Dersim feo-
dallan, Dersim'deki masum halk, yerinden yurdundan
edilerek cezalandrlyor. Zaten Elaz'da kurulan stiklal
Mahkemesi, Dersim'in etkili seyitlerini, airet reislerini
idama mahkm ederek asmtr. Asl cezalandrlann
halk olduu grlyor. yiletirme programnn altnc
maddesi, ok antidemokratik bir maddedir. Bu madde,
'Dersimlilerin' yurdun baka kelerine ev ev datlmas-
n iermektedir. 'Ev ev datmak', Dersimliyi dilinden,
inancndan ve kendi kltrnden ayrmak, ksa srede
Trkletirmek amacm gtmektedir. Bu politikann belli
llerde baar kazandm syleyebiliriz de. Ancak, 14
Mays 1950'de oluan iktidar deiikliinden sonra, De-
mokrat Parti hkmeti, geni kapsaml bir af yasas -
karm, Dersimlilerin bazlar, eski yurtlarna dnmler-
88
dir. Kolayca kabul edilebilir ki, yurtlarna dnenler, yine,
toprak sahipleri, varlkl kimseler olmulardr. Yoksul
kyller, iiler, yeni yerleim merkezlerindeki geimleri-
ni brakp dnememilerdir.
89
ZORUNLU G
1937 hareketinin baanya ulamasndan ve stiklal

Mahkemesinin ilemeye balamasmdan sonra, Bakanlar
Kurulu, ek bir kararla, Dersim'den ilk zorunlu g ilemi-
ni balatmtr. Yukarda szn ettiimiz. Jandarma Ge-
nel Komutanl'nn kiiye zel olarak, ok gizli kaydyla,
yalnz elli tane bastrd Dersim adl yaptn sonuna ekle-
nen ek layihadan anlaldna gre, ilk aamada, Lain
aireti reisleri Hakim olu Yusuf, brahim Hseyin, Mogo-
motlu Rza, Haydar, Hasan ve Topal Yusuf tan oluan alt
aile Krklareli'ne, Aakaraball aireti reislerinden Kan-
gozade Mehmet Ali oullar Veysi ve Yusuf ve on sekiz aile
Lleburgaz'a; Yukar Karaball airetinden Hseyin aa
olu Mehmet ve iki aile Bandrma'ya; ksor airetinden
adilli Seyit Rza, Topal Hamdi ve iki aile Krklareli'ne,
Abasan airetinden Zeynozade Mustafa Memi aa olu b-
rahim aa, olu Zeynel aamn yeeni Mustafa ve oullan
ile on aile Bergama'ya; Sultan Munzur airetinden Se-
yit olu Seyit Sleyman, Seyit Emin ve iki aile demi'e;
avak aireti (bu airet snnidir) reisi (Bunlann nereye
gnderildikleri ve adlan yazl deil). Anladmza gre,
bunlar, hkmet yanls olduklarndan korumaya aln-
mlardr. Balyan airetinden yares aa. Hasan aa, top-
lam 347 aile bat illerine, bir aile Malkara'ya yerletiril-
milerdir.115 Islahat program'mn bu blmnn vakit
geirilmeden yrrle konduu grlmektedir.
115. Dersim, Jandarma Umum Kumandanl/s. 190.
90
KNC HAREKT
Btn bunlara karn, Dersim'e, hkmetin istedii

biimde sahip olunamamtr. 1938'de, ikinci bir Dersim
hareketi dzenlenilmitir. 1937'de, blgenin tmyle si-
lahtan arndrlmas amacyla, Erzincan ve Bingl illeri de
dahil olmak zere, Tunceli yresi tmyle taranm, so-
nuta, Tunceli'nden 4076, Erzincan'dan 789, Bingl'den
126 tfek olmak zere toplam 4991 tfek toplanmtr.
Bu silahtan arndrma hareketinden sonra, 19 Ekim
1937'de, Genelkurmay Bakanl, Tunceli hareketinden
alman sonucu yeterli grm, 22 Ekim'den sonra, ktala-
rn klalarna dnmesi emrini vermitir.116 Buna karn,
18 Austos 1938'de, Elaz'a bir gezi dzenleyen Mareal
Fevzi akmak, askeri bir manevra balatmtr. Kanmz-
ca, bir yl nce tamamland duyurulan Dersim hareketi-
nin son bulmadm sylemek, hkmetin otoritesi a-
sndan uygun bulunmamtr. O dnemde, hkmet iin
en nemli sorun, otorite sorunudur.
Askeri manevralarn baladn Babakan Celal Ba-
yar, Ulus gazetesinin bir muhabirine, bir soruyu yantlar-
ken bildiriyor. Askeri manevralarla ilgili gerek haberler,
ancak 26 Austos 1938 gnl gazetelerde kmaya bal-
yor. Manevralar, Byk Taarruz'un balama tarihine ge-
tirilerek bir eyler saklanyor. 30 Austos 1938 gnl
Ulus gazetesinde, manevralarn bir manevra olmadn
gsteren gerek haber yaymlanyor: "Dersim hareketi
son safhada." Haber, yle sanyorum ki, Nait Ulu tara-
91
fndan yazlm. Haberin arkasndan, Ulus'un Cumartesi
gn, Dersim'iin zel bir say yaymlayaca ve Nait
Ulu'un Derebeyi ve Dersim adl yaptnn tmyle verile-
cei duyuruluyor. Nedense, ertesi hafta yine duyuruluyor
ayn haber, ancak, bir trl, zel say kmyor. Biz, Milli
Ktphane'deki Ulus kolleksiyonlannda, byle bir zel
sayya rastlayamadk. Ancak, Nait Ulu'un kitabm bul-
duk. Nait Ulu, manevralarla ilgili haberi yle srdr-
yor: "Elaz'da, ordu manevralarn takip ettim. Biliyorsu-
nuz ki, bu manevralara, tekmil modern tehizatlanyla
(donanmlanyla) 3 kolordu, 2 svari tmeni itirak etti
(katld)."117 Bu tarihten sonra. Dersim olaylaryla ilgili
haberlere yemden yasak konduu anlalyor. nk, 30
Eyll 1938'e dein, hibir basn organnda, ikinci Dersim
hareketine zg bir haber kmyor. Ulus gazetesi, span-
ya sava'yla daha yakndan ilgili. Ve gerekten, antifa-
ist bir yayn yapyor.
Nait Ulu, Dersim hareketiyle ilgili olarak yle yaz-
yor: "Dersim medeniyete alyor. Dersim ii bir temdin
(uygarlk) davas, bir imar davas, Dersim'de yaayan ve
haydutlar elinde esir kalm olan on binlerin Cumhuriyet
vatandal eref ve haklarna kavuturulmas davas
olarak takip edildii zamandan beri hal yoluna girmi de-
mektir. (...) mar ve temdin program eksiksiz sryor.
(...) Dersim'in medeniyete al, Kemalist devrimin ba-
lad eserlerin en byklerindendir. Kuamza eref ve-
recek lde byk bir atlmdr."118 Dorusu, Nait
Ulu'daki bu coku ve inan, ynetimdekilerde yoktur.
Nait Ulu, derebeyi ve feodalite hakknda, bilimsel bilgi-
lerden yoksun grnyor, ancak ulusal bir cokuya sa-
hip. Ktln dzenden geldiim biliyor ve siyasal ikti-
dara, Kemalist dorultuda yol gsteriyor. Aratrmalarn,
airet boyutlarndaki gzlemlerine dayandryor. retim
117. Ulus gazetesi, 30 Austos 1938.

118. Ulus gazetesi, 30 Eyll 1938.
92
ilikilerine deinemedii iin, sorunu kkl bir zme
gtremiyor. Ama, ulusal cokuyla, manevralarn bitiini,
yle bildiriyor: "Manevralarn ikinci safhas (aamas)
bittiinde, kzgn gnein, tozun, yolsuzluun, zahmetin
her trlsne gs germi bu kahramanlarn yars gar-
nizonlarna dnerken tekrar Tunceli'nden geerek tarama
iini bitirmek grevini aldlar."119 kolorduya ve iki s-
vari tmenine, manevra grnm altnda, Dersim'i tara-
ma grevinin verildii anlalyor.
Dersim'e yaplan ikinci hareket, resmi kaynaklara g-
re, iki aamada gerekletirilmi. Birinci evrede, 1937 ha-
reketinden sonra, yerel gvenlik glerine braklan bl-
gelerde kalan ekiyann temizlenmesine balanyor.
Hkmet, yakalanamayanlarn ounlukla sindiklerini,
buna dayanarak Dersim sorununun zmlendiini san-
mann yanl olduunu dnyor. Hkmetin ald bil-
gilere gre, ekiya frsat bulduka, evreyi apulluyor ve
talan ediyor. Airetler arasnda, gizli ve ykc propogan-
dalann yapld da haber alnmtr. Durumu uygun g-
ren baz ekiya etelerinin karakollar bastklar ve erleri
ehit ettikleri de bildirilmektedir.120
2 Ocak 1938 gn, yle bir olayn olduu haber
alnm. Ovack Adliyesinin ve Askerlik ubesinin istedii
1149 kiiyi izleyerek yakalamak iin iki aydan beri da
kylerinde dolaan sabit jandarma birlii, 998 kii hak-
knda yasal ilem yapm, kar bastrnca, klasna dn-
me emrini almtr. Birlik, klasna dnerken, Kakerek
kyne geldiinde, birlik komutan Baavu, yedi eri Ak-
ta kyne gnderir. Bu yedi er, yolda. Kr Abbas, Keel
ve Bal ua airetlilerinden baz ekiya tarafndan Man-
sulua kynde pusuya drlp ehit edilmiler-
dir. 121Bunun zerine, Ovack Sabit Jandarma Bl, 3.
119. Ulus gazetesi, 30 Eyll 1938.
121. agy, s. 410.
93
Seyyar Jandarma Taburu'ndan alman takviye bir birlikle,
Tabur Komutan Yardmcsnn komutasnda harekete
geti. Yedi eri ldren akiler, Mercan deresine inerek
Mercan Karakolu'ndan Akta kyne giden iki jandarma-
y da ehit ettiler. Birlik, 4 Ocak 1938'de Dista ynne
gnderilmi ve durum Genelkurmay Bakanl ile IV. Ge-
nel Mfettilik'e, ileri Bakanl'na ayr ayr bildirilmi-
tir. IV. Genel Mfettilik, 6 Ocak 1938'de, durumu bir ra-
por halinde, st makamlara yle bildiriyor:
"Mansuluua olaynn maalesef Klhan Meziras,
Hazerikua, Glen Komu'na fiilen sirayet etmek sure-
tiyle sahasn genilettii dncesinde olduunu belirt-
mekte ve bu dnceye gre de, Munzur, Merho ve Mer-
can dereleri arasndaki bu geni sahaya. Kalan deresi
yukar havzasn eklemenin doru olacan ileri srmek-
te ve byle bir sahada kararlatrld zere bir boaltma
yapabilmek iin de Plmr, Mameki, Sin, Plr, Hozat
ve hatta Erzincan garnizonlarndan kuvvet getirerek belli
bir yerde toplamak gerektiini, zira, bu blgenin ak ta-
raf kald takdirde sulularn ve taraftarlarnn kap
dalacaklarm belirtmekte ve byle kk bir kuvvetin
bir ay almasnn erzak ve ikmalinin muntazaman temi-
nin zaruretine deinerek bu icaplara (gereklere) her daki-
ka iddet ve mkilat artan mevsimin ve henz bitmemi
yollarn yetersizliinin ayrca bu sahadaki alma sra-
snda buraya celbedilecek kuvvetlerin boalttklar blge-
lerdeki durumlar da hesaba katmalar gerektii zerinde
durulmal."122 IV. Genel Mfettilik, Tunceli'nde 5070 si-
lahn toplandm, bunun yararl olduunu, etkisinin
olumlu bulunduu konusunda bilgi verdikten sonra, ge-
leneksel ballklar, karlar ve alkanlklar, zayf kalnd-
zamanlarda, birlikte alma heveslerini krkleyebilir
diye ekliyordu. Bundan sonra da, hareketin zorunlu ol-
122. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 411.
94
duundan, ama mevsim dolaysyla, hareketin uygun
mevsime braklmasna izin istemekteydi. Ama, 18 Ocak
1938'de, ileri Bakanl'na yeni bir rapor verilmektedir:
"I. Mansuluua kynde ve Mercan deresi blgesin-
de meydana gelen olaylardan sonra Erzincan ve Tunceli
kaynaklarndan alnan bilgilere gre, ncekilerin tekra-
rndan ibaret olan propogandalann zeti yledir:
a. Aalar srlecek, ldrlecek ve basz kalan hal-
kn da hayat ve namusu yok edilecektir.
b. Adliyece ademi takiplerine (izlenilmesine gerek ol-
madna), beraatlarna karar verilenlerle, Tunceli komu-
tanlnca takipleri ertelenenler ve cezas tecil edilmi
olanlarn bugnk durumlar geicidir.
c. Hkmet kuvvetleri aramzda dolamad zaman-
larda rahat idik. imdi birok klfetlere katlanmak zo-
runda kaldk. Rahatlarmz ve menfaatlerimiz bozuldu.
Aslanlar ve hapsedilenler gibi hayat ve hrriyetlerimiz
tehlikededir. Bunun iin birlemek ve birlikte direnerek
hkmetin icraatna engel olmak lazmdr. Sz ve hareket
birlii yapmazsak hkmet bizi ayr ayn krar ve hepimiz
mahvoluruz.
d. Hkmet 1937 ylnda birok paralar harcamak
suretiyle Tunceli'nde hareket yapt ve Tunceli slah oldu
denildi. Bu yl tekrar bir hareket yapamaz. nk, imdi-
ye kadar yaadmz tecrbelere gre iki askeri hareket
arasnda birok yllar geer. Bunun iin elimizde birka
senelik frsat ve zaman vardr. Biz bu zamandan faydala-
narak elimizde bulunan az silahla fakat hep beraber di-
renmeye balayalm. Teslim etmi olduumuz silahlann
yerine silah tedartk edelim ve askeri iimize sokmayalm."
"2. Bu propogandalar uyduran ve yapanlar:
a. Hkmet nfuzunun (etkisinin) Tunceli'nde yerle-
mesi dolaysiyle halk zerindeki nfuzlan ve hkmleri
sarslanlar, menfaatleri bozulanlar ve zellikle Keel, Kr
Abbas, Bal ve Auran aalar.
95
b. Hayat ve akibetlerinden (sonlarndan) kukulanan
Demenan, Haydaran ve Bahtiyar'n baz kaaklar, Pl-
mr hapishanesinden kaan be kii. *
c. Gemi yllarda yaptklar ar sulardan dolay
emniyetsizlik iinde yaayan birka eski kolbadr."123
Bu kkrtmalarn yaplmasnda etkin olan olaylar
da, IV. Genel Mfettilik, yle sralamaktadr:
a. Erzincan ilindeki demiryolu, Tunceli ilindeki yol ve
yap almalar.
b. Tunceli halknn yoksul kesiminin bu yollarda a-
lmalar, para kazanmalar, aalarm kskanmasna yo-
lamtr. Tembeller ve firarda bulunanlar, yoksul halkn
alarak para kazanmasn anlayamamtr. Bu insanla-
rn almalar, aalarn tarlalarnda alacak adam b-
rakmamtr. Tarlalar bo kalan aalar, yoksul kylleri
kskanmaktadrlar. Bu sene, maraba bulamamak yzn-
den, aalann birok tarlalar bo kalmtr. obanlara da
ok para verilmek zorunda kalnlmtr.
c. Tunceli hareketinden sonra, yasalara ve hkmet
kuvvetlerine snan halk, aalan saymamaya balam-
tr. Her sene, gelenek halinde aaya verilen (Aa hakk) ve
inaat ilerindeki kazanlanndan (Aa hissesi) birok in-
sanlar tarafndan verilmemitir.
d. Kylerde aa nfuzu yerine muhtarlarn eylemleri
egemen olmaya halk da uygar insanlar gibi yasalara uy-
maya balamtr."124
Bu gerekelerde, bir bakma gerek pay vardr. Ne ki,
baz sorunlar, hkmete ho grnmeye alan brok-
rat abartmas biiminde sunulmakta, baz sorunlar da,
yetersizliklerini saklamay amalamakta, geriye kalan da
bilgisizlikten kaynaklanmakta. rnein, Erzincan demir-
yolunda ve Tunceli ilinde alan Dersimli amele says
123. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 411-412.

124. agy, s. 412.
96
iin bir istatistik verilmiyor. Oysa, byle bir say vardr ve
mteahhit Naci Demira'm irsaliyelerinde grlebilir.
Tuncelili, amelelikten baka bir ey de yapamaz o tarih-
lerde. Amele paras da, aaya ortaklktan daha fazla bir
gelir getiremez. Yaptmz aratrmaya gre, 1938'de
amele creti, 75 kurutur.125 Bu, ayda 22.5 lira eder. Ya-
rsn da yiyeceine gre, marabaclktan ye deildir.
Aalarla yoksul kyl arasndaki iliki, bugn bile. Gene-
ral Alpdoan'm yanstt gibi deildir. Dersim'deki feodal
dzenin byk lde krld, elbette ki dorudur. Ama,
bugn bile, toprak reformunun yaplmamasndan, hibir
sanayileme giriiminde bulunulmamasdan doan ka-
lntlar srmektedir. Kald ki, sz edilen baarlar elde
edilmise, olumsuz propogandalann hibir etkisi de ola-
maz. Buna karlk, Alpdoan'm istedii kuvvetler, 18
Ocak'tan balayarak tm blgeleri kuatmlardr. 1938
btesinden de, bu hareket iin 979.007 liralk bir de-
nek ayrlmtr. IV. Genel Mfetti, 21 Mart 1938'de ya-
ymlad bir gizli genelge ile, birliklerin haziran aynda,
yeni bir tedip hareketine girieceklerini, buna hazr olma-
larm emrediyor.126 Genelgenin yedinci maddesinde,
1938 ylnda, hkmetin Tunceli'nde yaplmasn istedii
ilerin neler olduu da duyurulmaktadr:
1. Mansuluua ile Hemzikua ve Klhan olaylar-
n yapanlarla bunlara yardm edenlerin tedip edilmeleri.
2. 1937 muhalefet dkntlerinin toplanmas.
3. Asker bakayalarnn ve kaaklarnn takipleri.
4. Silah toplanmasnn ikmali (tamamlanmas).
5. Mansuluua, Hemzikua ve Klhan Meziras
olaylarm yapanlarla, bunlara yardm edenlerden sa ka-
lanlarn tek evlerde ve da balarnda oturanlardan p-
heli olanlar (2 bin ile 5 bin kii) Tunceli dna nakilleri.
125. DE, 1938 Trkiye Milli Gelir almalar.

126. agy., s. 415.
97
6. Yasak blgenin saptanmas, bu blgede, yasalara
saygl insanlarn ne zaman oturacaklarnn belirlenmesi.
7. emikezek'in Germili bucamda kendilerine arazi
verilmi yasalara saygl kimselerin tapularnn verilmesi-
nin srdrlmesi.
8. emikezek'in Germili bucanda kendilerine arazi
verilmi yasalara saygl kimselerin tapularnn bir an n-
ce verilmesi.
d. Da balarnda oturan, olaylara katlmayan kimse-
lerin Peri ve Paavenk bucaklarmdaki Trk kylerine na-
killeri ile, bu kylerde ekilmeyen hazine arazilerine yer-
letirilmeleri. naatlara devam edilmesi.127
Bu genelgenin amacmn ve politikasnn da, nceki-
lerden bir fark yok. Dersim'in boaltlmas ve Dersimli-
nin zmlenmesi isteniyor zetle. 29 Haziran'a dein, her
blgede iddetli arpmalarn yapld, zellikle, da top-
larnn ok i grd anlalmaktadr. IV. Genel Mfet-
tilik'in verdii resmi rapora gre, her iki tarafn kayplar
yledir:
Tenkil kuvvetlerinde (devletin tepeleme, ldrme g-
lerinde): 33 ehit, 60 yaral; Haydutlardan: 163 l ve ya-
ral; Dehalet edenler (snanlar): 866 kii; Yaklan kyler:
60. 128
Bu bilgide eksik olan, yaklan kylerdeki masum
halk, kadn, ocuk kymnn ne kadar olduudur. Altm
ky yaklmsa, hi kuku yok ki, buralarda, kadnlar,
ocuklar, hastalar ve yallar kayp vermilerdir. Diren-
melerin byk bir nedeni de, hkmet kuvvetlerinin bu
acmasz yakp ykma eylemleridir. Sanyorum, snanlar
diye niteledikleri, yaklan kylerden a ve akta kalanlar-
dr. Ama da, Trk olanla olmayan ayrmak olarak gr-
nyor zaten. Germili ve blgesine yerletirilenler, Trk
127 agy., s. 418.

128. agy., s. 431.
98
soyundan gmenlerdir. Ya da, topraksz Trk kyller-
dir. Bunlarn bir an nce tapulandrlmalar isteniyor. Pe-
ri'de bir miktar Trk vardr. arancak beyleri Trk asl-
ldrlar, ama Krt kylerinin aalandr. Osmanl, byle
dilemi, drt sancan beylerine oralardan da kyler ver-
mi. arancak kylerindekilere tapulanmn verilmesi is-
teniyor. Ama Krt kyllerine toprak bile verilmiyor. Poli-
tika, bu denli ak ve yanldr.
Dersim sorunu, bu hareketle de sona erdirilemedi. 30
Haziran 1938'de TBMM tatile giriyor. Babakan Celal Ba-
yar, Meclis'in tatile girmesi dolaysyla, Meclis krssn-
den unlan sylyor: "Dersim meselesini kknden hal-
letmek iin, ordu manevrasnda orduya grev
verilecektir."129 Oysa, manevralar oktan balam ve or-
du grev almtr. IV. Genel Mfettilik'in verdii bilgiye
gre, haydutlarn tm says 300 kadardr. Bu yz si-
lahlya karn, maaralarda saklanan, dere tabanlannda
yiyecek bulmaya alan aile bireylerinin says be alt
bin kadardr. Btn bu insanlar kuatma altndadrlar.
Bunlardan baka, Ko, Reik ve amua airetlerinin
silahl haydutlan da, aileleriyle birlikte, Aliboaz blgesi-
ne ekilmilerdir.
IV. Genel Mfettilik, bu gibi durumlarda, srekli bil-
diriler atmtr havadan. Uaklar, bir yandan bomba ya-
drrken bir yandan da bildiriler atmtr. Bildirilerde, h-
kmetin gzel iler yaptm, Tunceli'ndeki yoksul halka
ekmek ve i vermek iin altn, bu almalardan do-
lay kan bozulanlann halk aldattklarn, zorla ve iste-
meyerek sua itildiklerini, ayaklanmaya katlmayanlann
ya da zorla katlp da masum olanlann hkmete teslim
olmalanm, teslim olanlarn adaletin amaz lsne b-
raklacam anlatmaktadr General Alpdoan. Ne yazk
ki, Alpdoan'n kiiliindeki sert tutum, balamaz ve
129. aay., s. 431.
99
kiyzl eylemleri yznden, halk, bu bildirilerdeki gzel
fadelere inanmamtr. nk, teslim olallar ve gerek-
ten masum olanlar, ordunun gazabna uramlardr.
Adalete teslim edilenler ok az olmutur. Denebilir ki,
adalete teslim edilenler, gerekten ayaklananlardr. Cum-
huriyet hkmetlerinin adalete olan saygsn gstermek
kaygsyla, bunlar iin mahkemeler kurulmu ve yarg-
lanmlardr. D dnyaya kar, devrimin adil yzn
gstermek, elbette gerekliydi. Ama, da balarnda yaka-
lanan ve olaylarla hibir ilgileri bulunmayan yoksul halk,
yakalandklar yerlerde kuruna dizilmilerdir. Bu gerek,
o gnleri yaayanlarca anlatlmaktadr. Bildirilerin ierik-
leri ve sluplar, iyiden iyiye gzden geirilirse, szle eyle-
min ayr olduu anlalr. rnein, 1 Temmuz 1938'de
atlan bir bildiride, "Gznzle gryorsunuz ki, askerle-
rimiz, Bobyazbaba, Koz da, Dolubaba, Azizabdal ve Zel
dam tutmu, her taraftan ve yakndan sizi ember iine
almtr" denilmektedir.130
IV. Genel Mfettilik, muhalefete kar, devlet gle-
rini, 'askerlerimiz' diye nitelerken, dalara snm halk
iin 'sizi' demektedir. Haydutlar demiyor. Halkn demok-
ratik yardmn istemiyor, onu tehdit ediyor. Baka bir
tmcede, 'uaklanmz stnzde umakta ve ne yapt-
nz grmektedir' diye tehdit ediyor. Demokratik bir yne-
timin 'uaklar stnzde uarak her hareketi izliyor' de-
mesi gerekirdi. Dersim halkm, yabanc bir halk gibi
gryor devlet. Bildirinin bir baka yerinde, gerekten,
insann iini burkan u ifadeler yer almtr: "Birka akl-
szn szlerine aldanarak onlara uydunuz. Evinizden, tar-
lanzdan ayrlarak korku, heyecan, zdrap ve zahmet
iinde sefil ve a bir halde ukur yerlere ve havasz ka-
ranlk maaralara oluk ocuk ve hayvanlarnz gtrd-
nz. Alk ve scaktan bunlar arasnda hastalk kacak-
130. agy., s. 493, Ek 7.
100
tr. Bu yerlere snarak takipten kurtulacanz sand-
nz. Kahraman askerlerimiz gvendiiniz dalan at ve
her tarafa girip kt, en son gvendiiniz yerlere girmeye
hazrdr."131 Okuma yazma bilmeyen, Trke konuama-
yan bu insanlarn arasna atlan bu bildirilerin etkilennin
ok az olaca aktr. Bu sklamadan sonra, bildiri, yu-
muak ve t bir ifade kazanyor. Birka rnek vertle-
rek teslim olmalan isteniyor. Birok airetin teslim olarak
rahat yaadn, devletin desteini kazandn, rnein
Koua airetlilertn kylerinde ekip bitiklerini anlata-
rak teslim olmalan isteniyor. Devletin evlatlarm krmak
istemedii bildirtlmesine karn, her girilen maarada,
her dalman ukurda, oluk ocuk demeden kymlar ya-
plmtr. Kym, ordunun resmi teblilerinde okunuyor.
Say olarak vertlmese bile, ifade olarak yadsnmamakta-
dr. Hkmet adna yaplan aklamalann yetersizlii, or-
dunun teblilerinde belirtiliyor. Resmi kaynaklara geen
saylar, salt haydutlardr. Dersim hareketinde, asl kayp-
lan halk vermitir. Hkmetin "Dersim'e sahip olmak"
politikas, devleti, adil olmaktan, demokratik davranmak-
tan alkoymutur. zlenilen politikann ovenist nitelii
de, bu sonucu etkilemitir.
Hareket hakknda verilen bilgiler, yaplan kymn bo-
yutlarn sezdirmektedir. rnein, 15 Temmuz 1938 g-
n saata 04'te, IV. Genel Mfettilik emrtyle balayan ta-
arruzun sonularn bildiren hareket komutanl, u
bilgiyi vertyor: "Mameki da tugay birlikleri, haydutlann
adm adm yaptklan etin direnmeleri krarak ileri hare-
ketine devam etmi ve Kafat'm 2 km. kadar gneydou-
sundaki Ardtepe, Piter kynn 2 km. dousu, Kana-
sor'un hemen kuzeyindeki tepe. Aa Bor'un hemen
kuzeyindeki tepe, Krmz dan kuzey yamalan, Haili
deresi mansab hattna vardlar ve geceyi bu hatta geir-
131. agy., Ek 7.
101
%
diler. Haydutlarn direndikleri yerlerde yaplan msade-
melerde (arpmalarda) onlara. Aa Bor, Haili deresi
mansab (aznda) kars blgelerinde zellikle Kafat bl-
gesinde bir hayli zayiat verdirilmi, taarruz eden ktalar-
dan da 57. Alay'n 2. Taburu'ndan bir ehit, be yaral,
11. Alay'dan yaral verilmitir. (...) 16 Temmuz gn
yeniden balatlan harekette, Kafat blgesinde, 57. Alay
ve takviyeli 2. Tabur, haydutlar taraftan evirmi, id-
detli msademeden soma haydutlar mevzilerini terk ede-
rek geri ekilmi, srlerini brakarak maaralara sn-
mlardr. Bunun zerine maaralar ayr ayr kuatlarak
aranm maarada yedi haydut ldrlmtr, bir
haydut da diri olarak yakalanmtr. Zaghe blgesinde
teslim olmamakta direnen birka haydut imha edilmitir.
Piter blgesinde; takviyeli bir blk ky civarnda topla-
dklar grlen haydutlar zerine ar silahlaryla ate
ederek haydutlara hayli zayiat verdirdi."132 Bu raporda
verilen bilgiler, ldrlen kimselerin salt haydutlar olma-
dn ak ak gsteriyor. Bir kez, sr gezdiren haydut
olmaz. Haydutlar, srlerini otlatarak silahl atmalara
giremezler. "Srlerini brakarak maaralara sndlar"m
anlam, srleri otlatan halk da krmlardr. Ayrca, Pi-
ter blgesinde, haydutlara hayli zayiat verdirilmesi de
ak. stteki paragrafta, l ve diri olarak ele geirilen
haydut saysn net olarak verirken, buradaki l says
saklanyor. nk, silahsz halktan kimseler de var. fa-
deler arasndaki elikiler, ipucunu kolaylkla yakalama-
mza yardm ediyor. 16 Temmuz'da balatlan bu hareke-
tin arkasmdan verilen rapordan, 17-18 Temmuz raporlar
daha ak. 16 Temmuz'da, Piter blgesinde ky nnde
toplanan haydutlara ar silahlarla alan atete, hibir
kylnn lmedii sylenemez. Ama, ar zayiat verdiril-
mesine karn, l says verilmiyor. Haydutlarn l sa-
132. agy., s. 435.
102
ys kesin veriliyor. 17-18 Temmuz hareketini bildiren ra-
porda, 'muhtelif yerlerde yaplan arpmalarda, 10 ehit
verilmi, haydutlardan 85'i ldrlmtr' demliyor.133
Demek, haydutlarn cesetleri saylyor. Silahsz halkn za-
yiat ise, 'ar zayiat verdirildi' ifadesiyle atlatlyor. Resmi
kaynaklar, tm hnerlerine karm. Dersim kymm sak-
layamyor. Nitekim, 21 Temmuz'da yaplan ileri harekette
de, 216 haydutun imha edildii, 12 haydut cesedinin de
Munzur suyu zerinde grld bildiriliyor. Ayrca, or-
du raporlarnda gizlenen bir gerek de, maaralarda sak-
lananlarn darya karlmas iin dinamit kullanld-
dr. Dersim hareketinde, sivil halkn oka zayiat
vermesine neden, dinamit kullanlmas olmutur. 24
Temmuz'da yaplan "mutad maara taramalarnda" 42
haydutun lmekten korkarak ' teslim olduklar yazl-
yor. 134
133. agy.,s. 436.

134. agy.,s. 437.
103
III. DERSM HAREKTI
1938 Dersim hareketi 5 Austos gn sona ediyor. 5

Austosta manevra hazrlk durumundaki yerlerine ilerle-
mekte olan birlikler, rastladklar haydut direnmelerim
krarak ok sayda haydutu imha etmiler, hayvanlarna
el koymular, baz kyleri de yakp ykmlardr.135 Bun-
dan sonra, her birlik, IV. Genel Mfettilik'in gsterdii
blgelere yerlemi ve beklemeye gemitir. 10 Austos'ta
aldklar bir emir gereince, 3. Ordu birlikleri, ikinci ma-
nevra hareketine gemitir. Manevrann 'tedip amacm'
tamayp IV Mfettilik'in blgede balatt hareketin
tamamlanmas amacm tamaktadr. 10 Austostan 17
Austosa dein sren bu harekete, 3. Dersim hareketi de
diyebiliriz. Dersim'de girilmedik hibir yer braklmamas
zellikle emrediliyor.136 Dersim, yedi blgeye ayrlm ve
her blgeye bir tmen gnderilmitir. 6. ve 7. blgelere
gnderilen tmenler 1. ve 14. svari tmenleridir. Hare-
ket, bir ordu manevras gibi dnldnden, genel
sevk ve ynetimin manevra komutanna verilmesi uygun
grlmtr.137 Anlalan, Dersim'deki tm direniin k-
rlmas planlanmtr.
Birlikler, planlanan yerlerini 14 Austos akam al-
mlardr. Tm hazrlklarn tamamland anlalnca, 15
Austos sabah, nc tedip hareketine geiliyor. Bir
gnde, bir taburun 20 kilometrekarelik bir alan taramas
erekleniyor.138 Hareketin amac, "blgede, her yl balat-
135. agy, s. 442.
136. agy, s. 442.
137. agy, s. 442.
138. agy, s. 442.
104
lan haydutluk olaylarn tmyle sona erdirmektir. Ha-
reketin yapl yordam ise yle aklanyor: "Ordu, bu
grevi, blgenin her tarafnda birden harekete balamak
zere ksa zamanda kesin, edit, seri ve etkili biimde,
haydutlarn her bir yere saklanmasna veya tarama ba-
langcnda ve sresinde blge dna kmasna meydan
vermeyecek ekilde yaplacaktr."139 yle anlalyor ki
1937 den beri yaplan ve IV. Genel Mfettilik'in snrsz
yetkilerine karn kesin sonucun alnmas, ancak, ordu-
nun tam yetki kullanmasyla sonulandrlabilecei kan-
sna varlmtr. Bu hareketlerin sonunda, 5-7 bin kiinin
srgne gnderilmesi, askere gitmemi olanlarn asker-
liklerinin yaptrlmasndan sonra, batda bir yerde otur-
maya zorlanmas planlanmtr.140
6 Austos gnl Bakanlar Kurulu Karan, ordu emri-
ni alan birliklerin Tunceli'de gstertlen blgelerde, tam
yetkiyle hareket edeceklerini ve Tunceli'nin yasak blge
ilan edildiini ieriyor. Tunceli yasak blgesinde, ordu,
unlar yapabilecek:
a) Tunceli halkndan, yasak blgelerin iinden ya da
dndan, 5-7 bin kiiyi bat illerine nakledebilecek.
b) Yasak blge dnda bulunan, fakat yerlerinde bu-
lundurulmas uygun bulunmayan airet reisleri, kolba-
lan, seyitlerle ve erirlerle, bunlann aile ve yaknlannn
da batya nakilleri salanacak.
c) Blgenin silahtan anndnlmas, hareketten sonra
bu ie devam edilmesi.
d) Batya nakledileceklerin hangi sanayi merkezlerine
yaplaca aynca bildirilecekatir.
e) Ele geen mahkmlann hkmlerinin infaz he-
men yaplacaktr.
f) Yasak blgeye, istenildii kadar kuvvet karlacak-
tr. 141
139. agy, s. 447.
140. agy, s. 437, 451.
141. agy. s.451.
105
12 Austosta, bir uak filosu, Aliboaz'n bombal-
yor. Bu bombalamamn sonunda, ne kadar insan telef
edildii hakknda herhangi bir bilgi verilmiyor. 13 Aus-
tosta, 7. Kolordu blgesinde yaplan taramada, haydut-
larla arpld ve 300 haydutun ldrld bildirili-
yor. 142 Burada, yine dikkatimizi eken durum u oluyor:
Sivil halktan ne kadar ld sayya dklmyor. Tara-
ma emberi dmda, 10 Haydaranlnm ldrld ve 15
tabancann ele geirildii sylenmekte ise de, Haydaranl-
larn haydut mu, kyl m olduundan sz edilmemek-
tedir. Ayn gn, 9. Kolordu blgesinde yaplan taramada
da birok haydutun imha edildii, bir blmnn de tut-
sak almd haber veriliyorsa da, saylar sildirilmemekte-
dir. 14 Austos 1938'de, 7. Kolordu blgesinde yaplan
taramada, 70 Haydaranl, 6 Demenanl imha edilmi. 15.
Tmenin 38. Alay, Ylan dandan Aliboaz'na dein
tm maaralar taram, maaralar bombalam, bir
hayli zayiat verdirmitir. Say verilmiyor. Maaralarda,
genellikle, kyllerin ve obanlarn yaadm biliyoruz.
Yani, maaralarda bombalananlar, salt haydutlar deil-
dir. 14 Austosta, 41. Tmen karargh Det'te, 93. Ala-
yn 3. Taburu, Pah blgesinde, kaan haydutlar sktr-
mak amacyla, Haydaranllarla Demenanllardan 83 kiiyi
imha etmitir. Ayn gn, 9. Kolordu blgesinde, 32 hay-
dut imha edilmi, 16 kadn diri olarak ele geirilmitir.
143. Alay, 18 haydutu imha etmitir. Piter, Kafat blgele-
rinde, Munzur'un dousunda ve batsnda tarama yapan
ktalar, Vank blgesinde karlatklar 38 haydutu yok
etmilerdir. 15 Austosta, 41. Tmen birlikleri, Zmbk
mezras, Halvari, Krmz Mezra kyleri ynnde yaplan
taramalarda, bu kylerden ate ald iin, kyler t-
myle yaklmtr. ksor ve Ahpanos dorultusunda ka-
an haydutlar da sktrlmlar ve ldrlmlerdir.
142. agy, s. 451.
106
Toplam olarak Haydaranl ve Demenanl 281 haydut yok
edildi. 12. Tmen, Tagar deresi boyunca yapt tarama-
da, 12 haydutu yok etmitir. 17. Tmenin birlikleri Har-
i'nin dou blgesinden balayarak taram ve Kolordu
karargh Zeyni kyne gelmitir.143 Zmbk, Hi-Kirnik
ve Bornak kylerinden 395 haydut l olarak ele geiril-
milerdir.
8. Kolordu Komutan, 15 Austos akam verdii bir
emirle, hareketin 16 ve 17 Austos gnlerinde de srd-
rlmesini emretmektedir.144 16 Austos gn, 1. Svari
Tmeni, Muhundu blgesinde yapt taramada bir b-
lm Haydaranl ve Demenanl haydutlar imha etmitir.
Ancak, bunlarn saylan bildirilmemektedir. Munzur da-
lanna doru gnderilen bir birlik San deresi yresinde
20 kadar haydutu yok etmitir. Aym gn 14. Svari Alay
da, 79 haydudu ldrmtr. 15. Tmenin 56. ve 57.
Alaylar, Kurudoar da ve Harap karakolu yresinde
500 kadar haydut etesini bombalam ve makineli tfek
ateine tutmutur.145 Dersimliler, hareketten sonra, bu
tr bombalamalann kym niteliinde olduunu sylemi-
lerdir. Yakalanan halk ya da sulular, maaralara doldu-
rulmu ve bombalanmtr. rnein, Det kynden H-
seyin, "Ben, o zamanlar yirmi yalarndaydm", diyor,
"Eri deresinde, tayyareler (uaklar) bombalad bizi. Epey
zayiat vard. Sindik. Asker bast, ben Kurudoar'a doru
katm. Bir iki kii daha kat. Gerisini makineli ile tara-
dlar. Esir almadlar." Harekete katlm, birok ordu
mensubundan da, benzeri ykleri dinlemiizdir. 17, 18
ve 19 Austos gnlerinde yaplan tarama eylemlerinde,
toplam 480 kii imha edilmi ve 245 kiilik bir grup da
batya gnderilmek zere, emikezek'e nakledilmi-
tir. 146 12. ve 15. Tmenler, kendi blgelerinde, 320 hay-
143. agy, s. 458, 459.

144. agy, s. 459.
145. agy, s. 461.
146. agy, s. 465.
107
dutu ldrm ve 381 kiiyi batya gndermek zere,
Elaz'a nakletmitir.147 Demek, harekt, tam bir kym
ve tenkil hareketi olarak srmtr.
20 Austosta, manevrann ikinci evresine katlan ko-
lordular, Elaz'a gelmiler, ve Elaz'a gelirken kamak
isteyen haydutlan imha etmilerdir. 23 Austosta, Ba-
bakanln verdii bir emirde, emir ve komutann, 21
Austos gn saat OO'dan balayarak IV. Genel Mfet-
tilik'e getiini bildiriyor.148 Anlalyor ki, Dersim hare-
ketinde yalanlanan kym ve srgn politikas yerini bul-
mutur.
147. agy, s. 464.

148. agy, s. 464.
108
YEN HAREKT
Ama, Genelkurmay Bakanl, 30 Austos trenle-

rinden sonra, Elaz'daki 3. Piyade Tmeninin 3. Ordu
birliklerine katlarak, Tunceli'nde yem bir tarama hareke-
tinde grev almasn emrediyor.149 Hareket, drdnc
Tunceli hareketi adyla 6 Eyll'de balyor ve 16 Eyll'de
sona eriyor. Bu hareket dolaysyla, Atatrk, Mareal
akmak'a gnderdii telgrafta, "Ordumuzun yksek ve
her zaman olduu gibi milletin gvenine cidden layk ky-
met ve kudretle dolu manevrasnn ok faydal safhalar
(aamalar) gstererek bittiini bildiren telgrafnz aldm.
Trk ordusunun yaratt zaferin bu yldnm gnlerin-
de, kalbim, orduya kar takdir ve kran hisleriyle dolu-
dur." 150 diyor. Atatrk'n szn ettii zafer, hi kuku-
suz, 30 Austos zaferidir. Ama, Fevzi akmak'm
telgrafnda, Dersim hareketinden sz edilmiti. Atatrk,
'ordunun manevralar' derken, Dersim hareketini amala-
mt. Atatrk'e, her eyin bittii mutulanmt. Ama, 19
Eyllde IV. Genel Mfettilik'in verdii raporda, tarama
blgelerinden l ve diri olarak 7954 kiinin karld
bildirilmektedir. Dirilerin ne kadar olduu bildirilmemi-,
tir. Anlalan, 7954 kiinin byk bir blm l olarak
ele geirilmilerdir. Belki de, maaralarda bombalanm-
lar ya da makineliyle taranmlardr.151
Bu hareketten sonra, Tunceli'nin asayii yle d -
nlmtr:
149. agy, s. 465.
150. agy, s. 466.
151. agy, s. 478.
109
1. Tunceli'nde ayaklanma tertipisi olan kolba, erir
ve seyitler ele geirilmiler ve blgeden karlmlardr.
2. Bundan byle, Tunceli'nde ayaklanmay tevik
edecek g ve cesaret kalmamtr.
3. Yasak blgelerin srdrlmesi iin braklan jan-
darma ve ordu birlikleri, srekli basknlar yaparak ele ge-
irilmeyen haydutlar da ele geireceklerdir.
4. Boyun emek istemeyen birka kii ete kurarak
dalarda korunabilseler bile, k gelince teslim olmaktan
baka are bulamayacaklardr.
5. Tunceli halk ilkel ve yoksuldur. Dalarda, dar
alanlarda yaarlar. Bu yzden, hkmetin kuvveti, kud-
reti ve kltr, bu insanlara ulaamyor, airet ruhu ya-
ayp gidiyor. Bu yaam biimi, sonuta, seyitlerin ve
aalarn etkisini oaltyor. Aalar ve airet reisleri kald-
rlmtr. Ama seyitler yerlerinde duruyorlar. Uysal olduk-
larndan dolay yerlerinde braklan aalar ve seyitler, fr-
sat bulduklarnda, halk kkrtabilirler. Seyitlerin ve
aalarn tm Dersim dma karlmadka, halk, Cum-
huriyet'in onu ilkellikten kurtaracak politikasndan ve
kltrnden yararlanamaz. Bunlar, Tunceli'nin dna -
karlrsa, halk, kendisim ilkellikten kurtarmaya alan
hkmeti ba tanyacaktr.152
Bylece, 1937'de balatlan ve iki yl srdrlen Der-
sim hareketi sona erdirilmi oluyor. Resmi ifadeler bile,
Dersim'de en azndan on bin ya da onbe bin kiinin l-
drldn belirtiyor. l says hakknda, d basn
da kesin bilgilerden yoksun. D basnda, ortak bir ifade
kullanlyor: "Sla sansre karn, Dersim'de iddetli ar-
pmalar oluyor." Baz gazetelerde de, "Trkler ar kayp-
lar verdi" biiminde haberler geiyor. Ama, btn bunla-
rn hibirisinde, yorumlara yer verecek haberler ve
belgeler yok.
152. agy, s. 479.
110
1937 hareketi srasnda. Dersim airetleri adma mer-
kezi svire'de bulunan Milletler Cemiyeti'ne ekilmi bir
telgraf var. Bu telgraf, Dersimlilerin isteklerini belirtmesi
bakmndan nemlidir. Dersimliler, Trk ordusunun gi-
ritii uslandrma ve krma hareketini knadktan soma,
birtakm somut istemlerde bulunuyor. zetle, Trklerin
tekdin "uygarlk hareketi" adn verdikleri, ama Dersimli-
lerin "kym hareketi" olarak niteledikleri harekete Millet-
ler Cemiyeti'nin mdahalesi isteniyor. Dersim airetleri,
durumu yle zetliyorlar: "Hareketin amac,
a) Btn Krt okullarm kapatmak ve Krte eitimi
yasaklamak.
b) Krt ocuklarn, Trk okullarnda Trke eitime
tabi tutsalar bile, yksek retimlerine engel olmak.
c) Trk ordusunda Krt subaylar yetitirmemek iin
gizli yasalar karmak.
d) Krdistan blgesinde, hibir Krtn sivil bile olsa
memurlua alnmamas. (Buna zg yasa karlmtr.)
e) Krt'e ve Krtle zg tm bilimsel ve tarihsel te-
rimleri, kitaplardan karmak.
f) Bir blm Krt kadnlarn ve erkeklerini, Anadolu
tarihinde grlmedik bir zulmle askeri inaatlarda al-
trmak.
g) Baka bir blm Krt halkm, beer onar aileler
halinde, Trk blgelerine, nfusun yzde beini gemeye-
cek biimde nakletmek. Krt kzlarn ve kadnlarn aile-
lerinden ayrarak Trk evlerine vermek ve Krtleri blm
blm Trkletirmek.153
Krtlerin 5 milyon kadar olduklarnn belirtildii di-
lekede, Dersim nfusunun 5 yz bin olduu syleniyor.
Bu savlann Milletler Cemiyeti tarafndan dikkate alnma-
d grlyor. nk, Milletler Cemiyeti'nin Trk hk-
metine herhangi bir bavurusundan sz edilmiyor. Ne d
153. Vet. Dr. M. Nuri Dersimi. Dersim Tarihi, s. 239.
111
kaynaklarda, ne resmi belgelerde, byle bir kayt yok. y-
le sanlr ki. Dersim airetleri adma bavuruyu yapan bir-
ka aydn, gerei abartmakla sonu alnabileceini d-
nmler. Oysa, f ve g maddelerinin dnda,
yakndklar durumlar, Cumhuriyet hkmetleri yarat-
mamlardr. Cumhuriyet hkmetleri, zaman zaman o-
ven ve rk politikalar uygulamlardr. zellikle, Mareal
Fevzi akmak, bu politikann nderliini yapmtr. Or-
duya Krt asll kimseyi subay yapmamak iin baz ilkel
koullar gelitirmitir. rnein, 1938'den sonra, askeri
ortaokullara, liselere ve harbokullama renci alnmas-
na ilikin ilanlarda grlen "yznde ve vcudunun gze
arpan yerlerinde herhangi bir yara izi tayanlar aln-
mazlar" biimindeki ifadelerin, ark banyla balants
dnlebilir.
Hi kuku yok ki. Cumhuriyet hkmetleri, ilk d-
nemlerde, zmleme politikasn gtmlerdir. Ama, do-
rudan bir rk politika yrtmemilerdir. Krtenin ko-
nuulmasn bugn bile sakncal grecek denli kaba
politikalar yaplyor. Ama, Krt ocuklarnn yksek okul-
larda okumasndan da honut kalyorlar. nk, bu yol-
la, zmleme politikasnn gereklemesi daha kolay olu-
yor. Asl nemli olan, eitim programlarndaki ovenist ve
gerici elerdir. Ve her hkmetin dou plan ile ie ba-
lamasna karn, dou illerine, yeterince yatrm yapma-
masdr. Bir bakma, douyu savsaklamak, Trkletirme
politikasn kstekliyor. Ama, devletin gtt politik
ekonomi, kendi elikisiyle birlikte Krt ulusalcln k-
rklyor. Kaynanda, halk olarak atk yoktur. Resmi
grteki banazlk, toplumsal sarsnty yaratyor.
112

Vecihi Timuroğlu - Dersim Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vecihi Timuroğlu - Dersim Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ir acdr Dersim'in tarihi.

Kara parasnda unutulmu

G.M.K. Bulvar Onur han, 7. kat, No: 176

"Dersim drt da iinde

Bu, bir trknn ilk iki dizesi. Dersim'i bilmeyenlerde ve

Tunceli (Dersim) tedip (yola getirme, uslandrma) ha-

1. Dersim, T.C. Dahiliye Vekleti (ileri Bakanl), Jandarma Umum Kuman-

1892'de, Ko ua airetiyle amua aireti, evre-

Cumhuriyet dneminde, ilk Dersim hareketi, 1926 y-

7. Trkiye Cumhuriyetimde Ayaklanmalar, s. 175, Genelkurmay Harp

8. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, Genelkurmay Harb Dairesi Bakanl-

11. Dersim, T. C. Dahiliye Vekleti, Jandarma Um. Kuman. s. 152.

Tunceli Tedip Harekt'na gelmeden, Dersim halk

13. agy, s. 3-4.

21. Nait Ulu, Dersim ve Derebeyi, s. 24-25.

Dersim'in beeri corafyas zerine nemli ve ciddi

24. Vitali Genet, Asya Trkiyesi, 1891, stanbul.

Ovack 2455 2356 4806 1003 158

Nazmiye 689 3022 1675 941

Toplam: 23019 11295 21975 5254 291

Vitali Genet'in mslman terimiyle, Trk eleri

* Vitali Genet, Asya Trkiyesi, s. 18.

Mslman Gregoryan Protestan

Saylarn Vitali Genet'in bulgularna ok uygun oldu-

28 Kasm 1903 tarihli. Mutasarrf Arif Bey'e zg ra-

27. Vitali Genet, Trkiye Asyas, 1891, st. s. 97.

28. agy, s. 78-79, Arif Paa raporu, s. 5.

Askerlik andakiler Askere giden Bakaya

Elbette, bu ilelerde, askerlik ama girmi kiiler,

37. agy, s. 75.

40. agy, s. 75.

1937 harektna gelinceye dein. Dersim iin d-

53. Nait Ulu, agy, s. 31.

54. Nait Ulu, agy, s. 58.

Btn bu incelemeler ve aratrmalar, siyasal iktida-

58. Trkiye Cumhuriyetimde Ayaklanmalar, 1924-1938, s. 351-352.

61. agy, s. 355 ve sonras.

1929 dnya bunalmndan sonra, 1930'da balayan

64. Trkler ve Anayurtlar, Ankara Halkevi yayn, 1937 Ankara, s. 5.

lk olay, Pah buca ile Kahmut bucan birbirine

65. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s. 379.

67. bni Haldun Mukaddimesi, Birinci Kitap, ikinci blm, 9. fasl.

71. agy, s. 24.

73. Yesevi Menkbesi, Mustafa Ali, Kunhu'l Ahbar.

74. Dersim Tarihi, Dr. Nuri Dersimi, agy, s. 211.

Dersim hareketinin balad 1937 Martnda, d di-

75. Nuri Dersimi, agy, s. 224.

76. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s. 381, 382.

Gnl gel gezelim Dersim dan

Nice sultanlar geldi bu cihana

82. Nuri Dersimi, agy, s. 223.

Krt'n lkesine her kim satar

Kahraman oktur kl kuamr

Devlet, demokratik bir kltr politikas izleyemeyin-

84. Havaric (Ar. ad.) - Hakemeyn Vakas'ndan sonra, Ali'ye bakaldranlar.

85. Nuri Dersimi, agy, s. 218.

Asl scak hareket, Sin blgesinde, Vank kprs ya-

86. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s. 387.

87. agy, s. 388.

91. agy, s. 391.

93. 4 Mays 1937 gnl Bakanlar Kurulu Karar, 'mlahaza' blm.

99. Tan gazetesi, 18.6.1937.

100. Ulus gazetesi, 21 Mays 1937.

105. Ulus gazetesi, 21 Haziran 1937.