Strategjia e Industrise PDF

Republika e Kosovs
Republika Kosova-Republic of Kosovo

Qeveria-Vlada-Government
Ministria e Tregtis dhe Industris
Ministarstvo Trgovine i Industrije-Ministry of Trade and Industry
STRATEGJIA E INDUSTRIS S
KOSOVS
2009 2013
Dhjetor 2009
STRATEGJIA E INDUSTRIS S KOSOVS 2009 2013
Dhjetor 2009
1
Prmbajtja:
Prmbajtja: .......................................................................................................................... 2
SHKURTESAT................................................................................................................... 3
1. HYRJE ........................................................................................................................ 4
1.1 QLLIMET E STRATEGJIS DHE ASPEKTET METODOLOGJIKE ................ 4
1.2. METODOLOGJIA .................................................................................................. 5
2. ANALIZA E GJENDJES ............................................................................................... 7
2.1. Historiku i industris se Kosovs ............................................................................. 7
Deindustrializimi i Kosovs ........................................................................................ 9
Trepa dhe de-industrializimi ................................................................................... 11
2.2. VENDI DHE ROLI I INDUSTRIS N KORNIZN AKTUALE
MAKROEKONOMIKE T KOSOVS ...................................................................... 12
2.3. INDUSTRIA DHE SITUATA AKTUALE MAKROEKONOMIKE ................... 16
2.4. PASQYRA SEKTORIALE DHE AFTSIA KONKURRUESE .......................... 19
Struktura aktuale e industris s Kosovs .......................................................... 19
Performanca dhe dinamika e zhvillimit t sektorve industrial ....................... 20
2.5. POLTIKAT AKTUALE INDUSTRIALE DHE MJEDISI BIZNESOR .............. 24
Politikat Fiskale .................................................................................................. 25
Politikat Tregtare ................................................................................................ 25
Te Drejtat Pronsore Industriale ........................................................................ 26
Privatizimi i Ndrmarrjeve Shoqrore (pjese e industris se Kosovs) ............. 26
Aspekti Institucional .......................................................................................... 27
Analiz e mjedisit biznesor ne Kosov .............................................................. 27
3. ANALIZA SWOT E INDUSTRIS S KOSOVS................................................ 30
4. VIZIONI DHE OBJEKTIVAT STRATEGJIKE MBI ZHVILLIMIN E
INDUSTRIS ................................................................................................................... 31
4.1 VIZIONI ................................................................................................................. 31
4.2 OBJEKTIVAT STRATEGJIKE T ZHVILLIMIT T INDUSTRIS 2010 2013
DHE MASAT PR ARRITJEN E KTYRE OBJEKTIVAVE................................... 32
4.2.1 Nxitja e zhvillimit t prodhimit industrial dhe ngritja e rolit t industris n
krijimin e BPV-s ..................................................................................................... 32
4.2.2 Rritja e aftsis konkurruese dhe pjesmarrjes s eksportit n rreth 35% t
vlers s shitjes ......................................................................................................... 33
4.2.3 Nxitja e aktivitetit investues ne industri duke absorbuar rreth 35-40% t
investimeve private; ................................................................................................. 34
4.2.4. Ngritja e kapaciteteve institucionale pr t disenjuar dhe zbatuar nj program
integral t politikave dhe masave pr konsolidimin dhe rritjen e sektorve prodhues
dhe eksportit .............................................................................................................. 34
SHTOJCAT....................................................................................................................... 36
2
SHKURTESAT
AKB - Aleanca Kosovare e Biznesit
BE - Bashkimi Evropian
BPV Bruto Produkti Vendor
IJD - Investimet e Jashtme Direkte
MTL - Marrveshjet e Tregtis s Lir
KBS - Kosovo Business Support
SHEK - Shoqata e Eksportuesve t Kosovs
MEF - Ministria e Ekonomis dhe Financave
MOU - Memorandumi pr Mirkuptim
MTI - Ministria e Tregtis dhe Industris
EJL - Evropa Juglindore
NVM - Ndrmarrjet e Vogla dhe t Mesme
NSH - Ndrmarrjet n Pronsi Shoqrore
ESK - Enti i Statistikave te Kosovs
OEK Oda Ekonomike e Kosovs
UNMIK - United Nation Mission in Kosova
USAID - United States Agency for International Development
TVSH - Tatimi n Vlern e Shtuar
WB - Banka Botrore
EBRD Banka Evropiane pr Rindrtim dhe Zhvillim
ECLO European Commision Liasion Office in Kosovo
GTZ - German Technical Cooperation
USD Dollar Amerikan
BQK Banka Qendrore e Kosovs
CEFTA Central European Free Trade Agreement
OBT Organizata Botrore e Tregtis
UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development
3
1. HYRJE
Ky dokument sht prgatitur n baz t detyrs projektuese dhe marrveshjes midis
Institutit Riinvest dhe Ministris s Tregtis dhe Industris, pr t prgatitur strategjin e
industris dhe politikat prkatse industriale, pr nxitjen e zhvillimit t industris dhe
rritjen e rolit t saj n zhvillimin shoqror dhe ekonomik. Ky dokument vlerson shkalln
e arritur n zhvillimin e sektorve t industris, identifikon mungesat serioze t
konkurrueshmris dhe propozon intervenimet n politikat kye, n mnyr q Ministria
e Tregtis dhe Industris (MTI) t reagoj dhe prmirsoj pozitn konkurruese t
sektorve t industris n tregun vendor dhe at ndrkombtar. Analizat e prezantuara n
kt dokument sigurojn informata t cilat prmirsojn dukshm nivelin e informimit
pr sektort industrial, t cilat do t ndihmojn n zhvillimin e strategjis Kosovare t
sektorve t industris pr periudhn afat-mesme 2009-2013. Strategjia do t kontribuoj
n ngritjen e njohurive lidhur me situatn e tanishme t sektorit t industris n Kosov.
Studimi i gjendjes s industris dhe analizat e tregut dhe konkurrueshmris t sektorve
do ti ndihmojn palve me interes q t ndrmarrin aksionet e nevojshme pr
prmirsimin e gjendjes n kta sektor dhe do ti ndihmojn sektorve q t prfitojn
nga mundsit e krijimit t bizneseve nprmjet krijimit t ambientit t prshtatshm pr
zhvillim t biznesit n mnyr q ndryshimet t ndodhin n industrin e Kosovs.
Gjendja reale rreth sektorit t industris n Kosov deri m tani ka qen e paekzaminuar,
n munges t te dhnave statistikore dhe analizave t vazhdueshme npr vite. Ky
dokument pr her t par do t paraqes nj pasqyr m t prafrt t sektorit t
industris n Kosov.
1.1 QLLIMET E STRATEGJIS DHE ASPEKTET METODOLOGJIKE
Qllimi kryesor i ktij dokumenti sht q t ofroj nj baz pr ngritjen e cilsis s

politikave industriale dhe t prforcoj kapacitetin institucional t MTI-s, lidhur me
planifikimin dhe implementimin e politikave industriale.
N ann tjetr, qllimet specifike t dokumentit jan: prforcimi i shnimeve statistikore

rreth industris s Kosovs dhe azhurnimi me shnime t reja; Prgatitja e Analizave
Sektoriale t Industris s Kosovs, q t kemi nj pasqyr t gjendjes s tanishme t
industrive sektoriale n kushtet e reja ekonomike; Prgatitja e nj dokumenti t detajuar
pr zhvillimin e Industris n Kosov, i drejtuar nga promovimi i sektorit t industris
dhe i bazuar n parimet e zhvillimit t qndrueshm q gjeneron vende pune, zhvillim t
bizneseve dhe merr parasysh mbrojtjen e mjedisit.
Deri m tani, Kosova nuk ka pasur nj strategji t qart t Industris dhe kan munguar
gjithashtu analizat sektoriale t industris n Kosov. Pr t arritur qllimet e msiprme,
ka qen shum e nevojshme q t shikohen dhe krahasohen shnimet e MTI-s dhe
komunave, n mnyr q t bjm vlersimin e saktsis s shnimeve t MTI-s dhe
funksionalitetin e atyre bizneseve n sektorin e industris. N vazhdim po paraqesim
metodologjin q kemi prdorur pr t hartuar kt dokument.
4
1.2. METODOLOGJIA
Hulumtim i Dokumenteve Ekzistuese - Ekipi hulumtues ka rishikuar raportet ekzistuese

t sektorve t industris n Kosov dhe ka analizuar situatn n t ciln ndodhet
Industria e Kosovs. sht br rishikimi dhe analiza e kornizs nacionale t politikave,
Strategjia e Energjetiks, Strategjia e Minierave, Strategjia e Planifikimit Hapsinor,
Strategjia e Edukimit, t dhnat nga Enti Statistikor i Kosovs, Korniza Afatmesme e
Shpenzimeve, Politikat Tregtare t Kosovs, politikat sektoriale t industris dhe
reformat e deritanishme. Sfidat kryesore q konfrontojn sektort jan analizuar dhe do t
paraqiten n vazhdim t dokumentit, n mnyr q t jepen drejtimet e zhvillimit t
sektorve q kan prparsi konkurruese. Pr secilin sektor do t bhet detajizimi i
mtutjeshm i mungesave n industrin ekzistuese dhe mundsive q i ka industria e
Kosovs pr zhvillim t qndrueshm dhe krijim t vendeve t puns, duke marr
parasysh edhe mbrojtjen e mjedisit. Meqense disa strategji t disa prej sektorve
industrial vese ekzistojn (Strategjia e Energjetiks dhe Strategjia e Minierave), ekipi
hulumtues nuk i ka prfshir n kt dokument. Aktivitetet e msiprme jan
implementuar kryesisht pr sektort ne vazhdim:
1. Sektori i Metalurgjis
2. Sektori Ushqimor (prpunimi i ushqimit)
3. Sektori i Drurit
4. Materialet Ndrtimore
5. Sektori i Tekstilit
6. Teknologjia Informatike
7. Sektori i Grafiks
8. Sektori i Goms dhe Plastiks
Analiza e literaturs pr te hartuar kt dokument, gjithashtu sht rishikuar dhe

analizuar literatura botrore lidhur me zhvillimin industrial t ekonomive t ngjashme me
Kosovn. Jan analizuar politikat industriale t suksesshme n vendet tjera e q mund t
adaptohen n kushtet e Kosovs.
Anket me bizneset pjesmarrse ne sektort e industris Me qllim t mbledhjes s

t dhnave sa m t sakta lidhur me sektort e industris ne Kosov, Instituti Riinvest ka
realizuar anketn me ndrmarrjet t cilat marrin pjes n kta sektor. Jan intervistuar
1167 ndrmarrje nga sektori i industris. Kjo anket ka ndihmuar n mas t madhe pr
vlersimin e indikatorve t performancs se ndrmarrjeve n sektort industrial n
Kosov. Nga anketa jan identifikuar indikatort1 e performancs si: profitabiliteti i
ndrmarrjeve dhe shkalla e koncentrimit n treg. Nga anketa me biznese, gjithashtu jan
identifikuar karakteristikat e strukturs s tregut ku jan nxjerr indikatort si: madhsia e
firmave, investimet, mimet dhe forma e pronsis (struktura dhe sjellja e firmave), si
dhe niveli i eksportit e importit. Anketa me ndrmarrjet ka identifikuar problemet kye q
1
Pr analizn e indikatorve t performancs, strukturs dhe sjelljes jan prdorur gjithashtu edhe bazat e
t dhnave q Instituti Riinvest ka n posedim.
5
pengojn konkurrueshmrin n treg dhe zhvillimin e sektorve. Synimi i ekipit t
projektit ka qen q t anketohen t gjitha bizneset prodhuese me mbi pes
puntor, ose edhe ato me m pak se pes puntor, nse eksportojn. Kjo ka
paraqitur nj sfid shum t madhe, pasi q evidenca n regjistrin e bizneseve, n
Komuna dhe gjetiu ende ka shum mungesa pr t identifikuar bizneset prodhuese.
Bizneset jan kontaktuar dhe evidentuar bazuar n kta regjistra por edhe
drejtprdrejt n seciln komun, n bashkpunim me njohsit e ekonomis n ato
lokalitete.
Intervista me palt kye t Interesit Pas analizs s rezultateve t ankets jan

realizuar intervista me palt e interesit si ministrit prkatse, departamentet regjionale
dhe komunale, Enti Statistikor i Kosovs, shoqatat e bizneseve (OEK dhe AKB),
asociacionet e sektorve prkats, Banka Botrore, EBRD, ECLO, GTZ, etj.
SWOT Analiza Analiza e prparsive dobsive, mundsive dhe rreziqeve sht br

pr tr industrin dhe pr disa nga sektort. Kjo analiz pasqyron qart gjendjen aktuale
npr kta sektor, n baz t s cils jan ndrtuar objektivat prkatse.
Procesi i hartimit t Strategjis Pas t gjitha analizave t informatave pr sektorin e

industris, analizave sektoriale, dokumenteve ekzistuese, diskutimeve me vendimmarrsit
kryesor, sht hartuar Strategjia e Zhvillimit t Industris pr periudhn 2009 2013, si
dokument zyrtar q do ti shrbej MTI-s dhe sektorit privat si baz pr periudhn e
ardhshme katr vjeare. Kjo strategji do ti propozoj masat t cilat MTI-ja duhet ti
ndrmarr pr t krijuar kushtet dhe ambientin e prshtatshm pr zhvillimin e Industris
dhe sektorve sekondar pr vitet 2009 2013.
Prmbajtja e Strategjis: Ky dokument prmban pes kapituj: pas hyrjes, kapitulli i

dyt fokusohet n analizn e gjendjes se industris, duke prfshir nj historik t shkurtr
t industrializimit t Kosovs dhe de-industrializimin e saj. Kapitulli i tret paraqet rolin e
industris n kornizn aktuale makroekonomike, duke vazhduar me analizn sektoriale t
industris n Kosov dhe politikat ekzistuese industriale. N kapitullin e katrt jan
prezantuar SWOT analiza e prgjithshme e industris dhe vizioni i zhvillimit industrial t
Kosovs. Kurse, n kapitullin e pest jan prezantuar objektivat strategjike t zhvillimit
industrial t Kosovs, prioritetet sektoriale dhe politikat industriale pr arritjen e
objektivave. Ndrsa n shtojca, jan te prezantuara te gjitha analizat e sektorve n
veanti.
6
2. ANALIZA E GJENDJES
2.1. Historiku i industris s Kosovs
Vshtruar nga aspekti historik, industria e Kosovs ka kaluar npr faza t ndryshme t
zhvillimit t vet dhe n varsi t plot me sistemin ekonomik dhe modelet e zhvillimit t
ish Jugosllavis, me mbizotrim t prons shoqrore dhe t qeverisjes s qendrzuar n
ekonomi. N prgjithsi, zhvillimi industrial i Kosovs ishte i bazuar n eksploatimin e
lndve t para dhe prpunimin tyre deri n nj shkall t caktuar, por jo edhe n shkall
t knaqshme t prpunimit dhe finalizimit.
Pas prfundimit t lufts s dyt botrore, Kosova kishte trashguar nj nivel t lart t
prapambeturis ekonomike, sociale, arsimore dhe shndetsore n prgjithsi dhe nj
baz t ulet t strukturs industriale, e prfaqsuar me disa ndrmarrje pr eksploatimin e
metaleve, t pyjeve dhe disa mullinjve t vegjl. N kt periudh Kosova mbante
karakteristika t theksuara t nj vendi agrar me pjesmarrje t lart t popullats agrare
dhe rurale kryesisht t pa arsimuar.
Zhvillimi industrial i Kosovs realizohej n kuadr t politikave t prbashkta t tregut

unik Jugosllav q karakterizohej me kontrollimin e mimeve t lndve t para natyrore,
t energjis dhe t kmbimit tregtar t tyre. Nprmjet ktij regjimi t mimeve t
kontrolluara bhej shprndarja jo proporcionale e akumulimit, n favor t sektorve t
industris prpunuese n viset tjera t ish Jugosllavis. N kt mnyr nj pjes e
konsideruar e akumulimit t industris s Kosovs derdhej n viset tjera.
Tabela 1: Pjesmarrja n % e sektorit t energjis dhe lndve t para n krijimin e BPV

t Kosovs, Industria = 100 %
Komplekset industriale 1980 1985 1988
Energjetika 21.2 22.3 19.2
Lndt e para 32.9 31.7 35.0
Sektort prpunues 45.9 46.0 45.8
Burimi: Muhamet Sadiku; Sistemi ekonomik dhe zhvillimi i Kosovs, Riinvest, Prishtin, 1997
N periudhn e mvonshme kishte ardhur n shprehje nj rritje e prodhimit t metaleve

dhe lndve t para, por ky zhvillim nuk u reflektua n prmirsimin e jets s popullats
dhe zhvillimit social n prgjithsi. Prodhimi i metaleve ishte i koncentruar n
kombinatin e Treps, ndrsa eksploatimi i thngjillit n Kombinatin e Obiliqit. Edhe pse
Kosova dispononte me rezerva t mdha t metaleve bazike dhe t thngjillit, gjat gjith
ksaj periudhe mbeti vendi m i pazhvilluar n kuadr t sistemit ekonomik t ish
Jugosllavis si n aspektin e BPV-se dhe investimeve pr kok banori, ashtu edhe n
zhvillimin e shrbimeve sociale dhe strukturs prodhuese t industris. Kto tendenca
zhvillimore dhe industriale jan reflektuar tejet negativisht n rritjen e papunsis (nga
2.6% n 1952 n 36.4% n vitin 1989). Raportet nga tabela dshmojn pr kontekstin
7
konfliktuoz t zhvillimit n periudhn e kaluar. Edhe n kuadr t industris s Kosovs
vreheshin probleme t aspekteve strukturore. Industria e Kosovs ishte e koncentruar m
s shumti n kta sektor: Energjetika (19.3%), Metalurgjia (25.1%) dhe n kuadr t saj
Metalurgjia e zez (13.3%), prpunimi i metaleve t elektroindustris (17.6%), dhe
prodhimi i lkurs, tekstilit dhe goms (15.0%).
Historikisht vshtruar, industria konsiderohet si burimi m i fuqishm i krijimit t

dispariteteve rajonale n ish Jugosllavi. Kjo sidomos ka ardhur n shprehje nprmjet
zhvillimit t industris s rnd mbi baz t resurseve natyrore q dispononte Kosova.
Industrializimi si metod e zhvillimit n kombinim me pronn shoqrore, ishte strategji e
imponuar ideologjikisht dhe politikisht pr rajonet m pak t zhvilluara t ish
Jugosllavis. Bazuar n kt strategji t zhvillimit, n Kosov u prfshi n aktivizimin e
lndve t para t rndsishme pr bilancet e prgjithshme t ish Jugosllavis e m pak
n funksion t tejkalimit t shprpjestimeve zhvillimore t Kosovs. Ky model i
industrializimit kishte rritur pjesmarrjen e sektorve industrial n krijimin e outputit
vendor t Kosovs nga 16% n vitin 1947, n 25% n vitin 1960 dhe 38.1% n vitin
1980, kurse 47% n vitin 1988. Industria e Kosovs kishte mbajtur nj pjesmarrje t
lart n investimet e realizuara me rreth 70% n nj periudh t gjat kohore. Vshtruar
edhe nga aspekti i degve, pjesmarrje m t lart tregojn degt q kan krijuar
strukturn e industris s rnd duke prfshir energjin, thngjillin dhe metalet me
ngjyra.
N fillim t viteve t 70ta kishte filluar procesi i ndryshimeve kushtetuese dhe i

federalizmit t sistemit politik dhe ekonomik. Kjo sht reflektuar edhe n krijimin e
parakushteve pr nxitjen e zhvillimit ekonomik dhe t krijimit t sektorve prpunues
industrial. Kshtu n kuadr t kombinatit Trepa realizohen investime t rndsishme n
zhvillimin e kapaciteteve metalurgjike dhe xehtare. Mbi baz t metaleve t ngjyrosura,
filloi procesi i finalizimit t metaleve t plumbit dhe zinkut duke prfshir themelimin e
ndrmarrjeve prpunuese si ishte fabrika e municionit te gjuetis Skenderaj, Fabrika e
llamarins s zinkuar Vushtrri, Fabrikat e akumulatorve n Mitrovic, Gjilan dhe Pej,
Farmakosi - Prizren dhe disa kapacitete prpunuese n qendrat tjera t Kosovs.
Prodhimi i akumulatorve t Kosovs shum shpejt e pushtoi tregun e ish Jugosllavis
dhe t tregut t kliringut (vendet e ish Bashkimit Sovjetik). Kshtu q eksporti i
akumulatorve kishte pjesmarrje t lart n eksportin e Kosovs.
N kuadr t zhvillimit industrial duhet veuar sidomos industrializimin e Gjakovs e cila

m von krijoi edhe nj kultur t industrializimit t Kosovs duke u br edhe lider dhe
brtham e industris s Kosovs. Kapacitetet e ndrtuara n Gjakov treguan nj nivel t
lart t finalizimit t metaleve dhe t lndve t para. Kshtu me ndrtimin e fabriks s
elektromotorit Gorenje u dshmua prparsia e kulturs industriale. Ky zhvillim
industrial i Gjakovs sht reflektuar pozitivisht n nivelin e punsimit dhe t mirqenies
sociale t popullats dhe n zhvillimin e shrbimeve publike.
8
Kutia 1.
N periudhn 1966-89 industria e Kosovs gjeneronte mbi 24 produkte kryesore

me ndikim n fuqin industriale - eksportuese duke prfshir: energjin elektrike,
prodhimin e thengjillit, gypa t salduar, nikel, xehe plumbi zinku, plumb i
rafinuar, zink elektrolit, argjend i rafinuar, mjete t komunikacionit,
akumulator/bateri, plehra komplekse, cement, fije pambuku, veshmbathje, kepuc
lkure, prodhime gome - shirita transportues dhe trapezoid, konzerva pemesh,
prodhime sallame, konzerva mishi, vajra ushqimor, margarin dhe yndyra tjera,
malt birre, birr, dhe duhan i fermentuar.
Gjat ksaj periudhe t zhvillimit, investime t konsideruara jan orientuar edhe n

sektorin e tekstilit dhe t prpunimit t lkurs dhe prodhimit t kpucve. N kuadr t
ktij sektori duhet veuar fabrikat e tekstilit (Gjakov, Gjilan, Prizren, Vushtrri,
Mitrovic) dhe fabrikat e lkurs dhe t kpucve (Prizren, Pej, Mitrovic) t cilat kishin
absorbuar nj numr t konsideruar t puntorve dhe t profesioneve me shkathtsi
industriale. Gjithashtu gjat ksaj periudhe vjen n shprehje edhe krijimi i sektorve t ri
t industris me nivel m t lart t finalizimit dhe t dijes industriale.
Industria e Kosovs kryesisht kishte lidhje t theksuara me tregjet e jashtme. Kshtu n

periudhn 1984-1988 industria kishte kt pjesmarrje mbi 90% n eksportin e vendit.
N strukturn industriale pjesmarrje m t madhe n eksport kishte metalurgjia e zez (8
- 30%), makinat dhe aparatet elektrike (31 - 28%), prodhimi i kpucve dhe galanteris (6
- 3%), prodhimi i plhurs s tekstilit (6 - 4.5%), produktet e gatshme t tekstilit (3.5
2.7%), dhe prpunimi i kauukut - goma (4.1% - 6.0%). Kshtu bartse kryesore t
eksportit t Kosovs paraqiten kompleksi i metalurgjis s zez, prodhimi i metaleve me
ngjyra, dhe prodhimi i makinave dhe aparateve elektrike. S bashku, kto komplekse
kishin kt pjesmarrje: 54.0% ne vitin 1984, 60.9% ne vitin 1985, 54.6% ne vitin 1986,
dhe 62.1% ne vitin 1988. Vshtruar nga perspektiva e artikujve me shkall m t lart t
eksportit, duhet veuar eksportin e akumulatorve me pjesmarrje t lart n eksportin e
vendit; 32% (1985), 31.4% (1986) dhe 18.4% (1988).
T gjitha ndrmarrjet industriale n Kosov deri n fund t viteve t 90ta ishin kryesisht
n pronsi shoqrore (99.3% ne vitin 1990) dhe n madhsi t ndrmarrjeve t mesme
dhe t mdha.
Deindustrializimi i Kosovs
Nga msimet e vendeve t tranzicionit, vrejm q suksesi n zbatimin e tranzicionit ishte

nn ndikim t theksuar me ndryshimet strukturore, teknologjike dhe pronsore t
industris. N periudhn 1990-1999 me instalimin e sistemit kolonial dhe t dhunshm t
Serbis, vie n shprehje ndrprerja dhe rrnimi i strukturave dhe komplekseve industriale
dhe ndrprerja e bashkpunimit tregtar me vendet tjera.
9
Masat e dhunshme kishin prfshir t gjitha ndrmarrjet prodhuese duke prjashtuar
puntort shqiptar q dispononin shkathtsi industriale dhe duke i zvendsuar me
struktura menaxhuese nj-nacionale dhe t pakualifikuara dhe me puntor gjithashtu t
pakualifikuar serb.
Tabela 2: Indikatort e deindustrializimit / pjesmarrja e industris n krijimin e BPV t

Kosovs
1971 1975 1980 1989 1994
Industria 33.3 36.5 36.8 47.4 32.3
Bujqsia 28.2 23.8 18.6 20.4 35.4
Veprimtarit tjera 38.5 39.7 45.0 32.2 32.3
Burimi: Aktivitetet dhe zhvillimi demokratik i Kosovs, Riinvest, 1997
Deri n fund t viteve t 80ta, industria e Kosovs kishte treguar tendenc t rritjes s
pjesmarrjes s industris n BPV-n e Kosovs, ndrsa me vnien e administrimit t
dhunshm t vitit 1989 kemi raporte rregulluese n mes t industris, bujqsis dhe t
sektorve tjer t ekonomis. Indikatori i de-industrializimit i treguar me rnien e
pjesmarrjes s industris n krijimin e BPV-s ka vazhduar t tregoj rnie t theksuar
sidomos n periudhn 1995-1999, kur industria e Kosovs ishte thuaja e paralizuar.
Nprmjet Fondit pr Zhvillim t Serbis, Agjencionit pr Vlersimin e Kapitalit, Serbia
tentonte t bhej ilegalisht pronare e ndrmarrjeve shoqrore e sidomos industriale t
Kosovs, duke pamundsuar transformimin teknologjik dhe pronsor t tyre. Me
aplikimin e ktyre masave, filloi paralizimi i kapaciteteve industriale t Kosovs duke
prfshir: de-industrializimin dhe dez-investimet, rnien e outputit industrial, dhe rnien e
eksporteve dhe t kmbimit tregtar.
Kshtu, prderisa n periudhn 1994 ekonomia tregonte rnie pr 50%, industria n t

njjtn periudh industria tregonte rnie prej m shum se 70%. Pr periudhn raportuese
(1989 = 100%), rnie m t theksuar kan treguar kta sektor t industris: elektro-
ekonomia - 57.1%, prodhimi i xehes s metaleve me ngjyra - 86.5%, prodhimi i metaleve
me ngjyra 86.5%, prpunimi i metaleve me ngjyra 97.1%, prodhimi i makinave dhe
aparateve elektrike 89.5%, dhe prodhimi i produkteve ushqimore - 67.6%. Ky trend i
deindustrializimit tregon edhe rnien e pjesmarrjes s industris n gjithsejt ekonomin
nga 47.0% sa ishte n vitin 1988 n vetm 21.1% n vitin 1994. Kta indikator t
pjesmarrjes tregojn pr shkatrrimin e strukturs industriale, n nj proces t
deindustrializimit ku ishin t prfshira t gjitha degt e industris, respektivisht
komplekset industriale. Ky fenomen sidomos kishte ardhur n shprehje n Trep,
Feronikel dhe Elektro-Ekonomi. Procesi i deindustrializimit nuk sht tejkaluar as pas
vitit 1999 pr shkak te hezitimit pr fillimin e procesit t privatizimit pr disa vite pas
lufts.
10
Trepa dhe de-industrializimi
N kuadr t programeve t Treps, rnie m t theksuar t prodhimit kan

treguar kapacitete metalurgjike, sidomos metalurgjia e zinkut relativisht me
kapacitete t reja t vitit 1986. Rnia e prodhimit n t gjitha linjat e prodhimit
ishte rezultat i qeverisjes serbe dhe transformimeve spekulative t imponuara me
dhun.
Tabela 3: Prodhimi i metaleve n Trep, viti 1988 = 100%

Viti Plumbi rafinuar Zinku elektrik Argjendi Kadmiumi
1988 100.0 100.0 100.0 100.0
1992 27.4 4.9 29.8 5.2
1993 8.3 4.2 12.0 4.0
1994 4.2 0.0 3.6 0.0
Burimi: Muhamet Sadiku; Sistemi ekonomik dhe zhvillimi i Kosovs, Riinvest, Prishtin, 1997
Nga t dhnat e prezantuara vrejm se n vitin 1994 kishte ardhur n shprehje

paraliza dhe ndrprerja e prodhimtaris n linjat kryesore t kombinatit Trepa.
Kjo sht reflektuar edhe n ndrprerjen e prodhimit edhe n fabrikat e
akumulatorve, Fabrikn e municionit, Fabrikn e Llamkosit, Farmakosit dhe
fabrikat tjera q prpunonin metalet e Treps.
Edhe elektro-ekonomia ishte e atakuar me masa t dhunshme t Serbis. N vitin

1987 sektori energjetik i Kosovs kishte pjesmarrje rreth 40% n krijimin e
BPV, 15% n punsimin e industris. Gjat ksaj periudhe kishte rne dukshm
konsumi direkt i energjis elektrike, si pasoj a paralizimit t kapaciteteve
prodhuese t Treps, Feronikelit dhe kapaciteteve tjera industriale..
Ndrprerja e investimeve n kapacitete industriale kishte ndikim direkt n

mbajtjen e ritmit t prodhimit industrial dhe u manifestua n formn m t ashpr
n de industrializim t ktij sektori.. Duhet theksuar se para vitit 1989 eksporti i
Treps n tregje t jashtme arrinte shumn prej 100 mil. USD.
11
2.2. VENDI DHE ROLI I INDUSTRIS N KORNIZN AKTUALE
MAKROEKONOMIKE T KOSOVS
Industrializimi historikisht paraqitet si forc motorike e zhvillimit dhe rritjes ekonomike.

Industria sht provuar si nj sektor i transformimeve sociale dhe ngritjes s standardit
prandaj si e till paraqet prioritet n politikat zhvillimore pr vendet n zhvillim. Derisa
vendet e zhvilluara tentojn q rrugn e vet t zhvillimit ta bazojn n ngritjen e sektorit
t shrbimeve, lvizjet globale ndikojn q pr vendet n zhvillim industria t mbetet
prioritet i rndsishm. Lidhur me kt paraqiten nj sr problemesh q kryesisht kan t
bjn me:
(a) Ndrtimin e pozicionit konkurrues n tregun global, e sidomos n sektort m

intensiv me pun, n kushtet e rregullave t tregtis s jashtme t lansuara nga
OBT;
(b) Si t prvetsohen ndryshimet n mnyrn e prodhimit dhe konsumit, e q ka t
bj me mbrojtjen e mjedisit dhe mundsit q ofron ushqimi ekologjik dhe
organik;
(c) Si t prvetsohen ndryshimet n strukturn e prodhimit industrial, ku m nuk
kemi t bjm me dominimin e produkteve tipike nga industria e metaleve por me
produktet high tech.
Shpejtsia dhe cilsia e industrializimit varet nga sasia dhe cilsia e faktorve t
prodhimit por edhe nga madhsia e vendit. Hulumtimet mbi trendet afatgjate kan
provuar se industrializimi i vendeve me popullsi m t madhe sht m i shpejt dhe m
i shumllojshm n krahasim me vendet e vogla. Pr nj vend tipik jo mjaft t zhvilluar,
n proces t industrializimit e sipr, rritja e prodhimit industrial ka nj dinamik m t
shpejt se sa rritja e BPV n total. Si u pa edhe n kapitullin e prparm edhe historiku i
zhvillimit industrial i Kosovs e provon ket trend global, ngase industria rriti
pjesmarrjen e saj n krijimin e BPV-s nga 16% ( 1947) n 45 - 47% n fund t viteve
80-ta.
1. Profili i tanishm i industris Kosovare prfshin rreth 1200 biznese q zhvillojn

aktivitete n sektort e ndryshm t industris, prej t cilave rreth 14% kan punuar edhe
para vitit 1989; 35% kan filluar aktivitetet e tyre midis viteve 1990 - 1999, 37% n
periudhn 2001 - 2005 dhe 14% gjat tri viteve t fundit. Procesi i dezindustrializimit
gjat viteve 90 si dhe vonesa e privatizimit t ndrmarrjeve prodhuese ka krijuar nj
profil t ri t industris Kosovare ku dominojn ndrmarrjet e vogla dhe t mesme, pjesa
drmuese e t cilave kane filluar aktivitetin pas vitit 2000. Derisa procesi i
industrializimit n Kosovn gjat viteve 1960 - 1988 kishte formsuar disa komplekse
industriale q dominonin n strukturn e industris: metalurgjia bazike, energjia, tekstili
dhe ushqimi, tani kemi t veuar tet sektor q japin nj profil tjetr sektorial t
aktiviteteve prodhuese, respektivisht industriale, shikuar pr nga aspekti i numrit t
bizneseve, pjesmarrjes n shitje, eksport dhe punsim.
12
Tabela 4: Sektort kryesor industrial (viti 2008)
Sektori % bizneset % ne shitje % ne eksport % ne punsim
Ushqimi, pijet, duhani 39.1 21.4 15.3 28.2
Tekstili, lkura, kpuct 2.0 1.4 0.9 2.4
Prpunimi i drurit 20.0 8.1 3.8 11.6
Letra, grafika, botimi 3.1. 4.4 0.3 3.7
Plastika dhe goma 3.7. 4.7 12.42 4.8
Metalurgjia dhe prpunimi i
7.5 16.4 51.9 13.0
metaleve
Materialet ndrtimore 14.9 32.3 13.2 22.1
Te tjera 13.7 11.3 3.2 14.2
Total
Burimi: Anketa me 1167 Biznese, Riinvest shtator 2009
2. Nga tabela 4 del se sektori i ushqimit dhe pijeve ka nj pesh specifike dukshm m t
madhe se sa sektort tjer, me prjashtim t eksportit ku dominon metalurgjia dhe
prpunimi i metaleve. Afr ktij sektori veohen materialet ndrtimore t cilat shikuar pr
nga shitja jan sektori m i madh n strukturn e prodhimit industrial. Prej sektorve t
tjer, m i rndsishm paraqitet edhe sektori i prpunimit t drurit, veanrisht pr nga
numri i bizneseve dhe kontributi n punsim. Tre nga kta sektor (ushqimi, materialet
ndrtimore dhe pjesrisht prpunimi i drurit) kan gzuar nj mbshtetje edhe nga
programet e USAID n kuadr t asistencs pr rritjen e aftsive konkurruese t
klasterve t caktuar.
Tabela 5: Vlera e shitjeve dhe shfrytzimi i kapaciteteve

% e shfrytzimit te
Viti Shitja ne milion Euro Indeksi
kapaciteteve
2007 476,5 100.0 55.4
2008 573,9 120.5 57.0
2009 490,3 85.4 55.0
3. Vllimi i shitjeve arrin afr 574 milion Euro gjat vitit 2008, duke shnuar nj rritje
prej m shum se 20% n krahasim me vitin paraprak, por bizneset e anketuara
vlersojn se shitja gjat vitit 2009 do t zvoglohet n rreth 440 milion (rreth 15%).
Duket se n kto lvizje ndikimin kryesor do ta ket pasur rnia e eksportit pr afro 50
milion Euro si pasoj e krizs globale (110,4 milion Euro 2008 ndaj 66.9 milion Euro, sa
vlersohet eksporti pr vitin 2009)3. Kur flitet pr lvizjen e shitjeve duhet konstatuar se
ka nj rezerv t konsiderueshme pr rritjen e prodhimit dhe shitjeve duke marr
parasysh se shfrytzimi i kapaciteteve mesatare sht rreth 55% dhe asnjri nga sektort
2
Pjesmarrja e ketij sektori ne eksportin e 2009 vleresohet 28%
3
Vlerat e e eksportit me 2008 , sipas EKS ka qen _____;
13
prodhues nuk arrin t shfrytzoj kapacitetet deri n 70%. Te gjith sektort kryesor q
kan nj pjesmarrje m t madhe n shitje, eksport dhe punsim jan n nivel t rreth
50% - 50% t shfrytzimit t kapaciteteve me t cilat disponojn.
4. Eksporti po bhet gjithnj e m i rndsishm jo vetm n orientimin biznesor dhe

ndikimet e tij n lvizjet e ktij sektori por edhe pr nga pjesmarrja e tij n shitje
(qarkullim), rreth 20% (2008)4. Aktivitetet importuese t bizneseve prodhuese lidhur me
lndt e para dhe pajisjet: m posht po japim tabeln q pasqyron aktivitetin eksportues
dhe importues t ktyre bizneseve:
Tabela 6: Eksporti dhe Importi (n milion Euro)

2007 2008 2009
Eksporti 26.0 110.4 66.9
Importi 195.6 247.2 137.0
(a) Importi i lndve t para 112.7 146.4 100.0
(b) Importi i pajisjeve 82.9 100.8 37.0

% e Eksportit n Import 13% 44.6% 48.8%
% e inputeve te importuara ne shitje 23.6 % 25.5% 20.3%
5. Tabela e msiprme tregon se sektort industrial t Kosovs jan t varur nga importi
jo vetm pr investimet lidhur me pajisjet, por n mas t madhe edhe pr inputet e tyre
n prodhim. Importi i lndve t para tejkalon n vler dukshm importin e pajisjeve.
Fakti se importi i lndve t para prbn rreth 20-25% t shitjeve tregon nj varsi t
dukshme nga inputet q importohen, por edhe fakti tjetr se vlera e eksportit ka arritur
diku m tepr se 45% t vlers se importit (mbulimi i importit me eksport n nivel
nacional sht vetm rreth 11%, 2008) tregon se zhvillimi sektorve prodhues ka filluar
t paraqitet si faktor i rndsishm n substituimin (zvendsimin) e importit.
Tabela 7: Investimet me 2008 dhe financimi i tyre

Vlera e investimeve 182.7 mil. Euro
Burime vetanake 72.8%
Kredi nga bankat vendore 23.4%
Hua private 1.4%
Diaspora 1.2%
Te tjera 1.0%
4
Kjo perqindje u pergjigjet deklarimeve te te anketuarve lidhur me vleren e shitjeve totaled he eksporteve
t t anketuarve, prndryshe kur jan pyetur t vlersojn ata vete pjesmarrjen e eksportit ne shitje ka dale
nje prqindje mesatre e afert me ket rreth 25%. Kjo tregon perkushtimin e t anketuarve q t japin
prgjegjigje korrekte ;
14
6. Bizneset e anketuara kan deklaruar nj aktivitet t konsiderueshm investiv krahasuar
me vlern e shitjeve dhe treguesit tjer (tabela 7). Ajo q mund t veohet ktu sht se
aktiviteti investues sht shum i mbshtetur n fondet vetanake q krijohen gjat
afarizmit vijues, ose kapitalit tjetr vetanak, e shum m pak n kredi, e cila mbetet tepr
e shtrenjt pr investime afatgjate kapitale. Afr 49% e bizneseve kan marr kredi
bankare edhe pse sipas prgjigjeve t respondentve del se 81.4% e tyre i konsiderojn t
pafavorshme kushtet nn t cilat kan marr kredi. Destinimi i investimeve kryesisht ka
t bj me ndrtimin e objekteve t reja, makineri e pajisje (95%) e shum m pak n
hulumtim dhe konsulenc dhe marketing. Portfolio e kredive bankare me maturitet mbi
nj vit n sektort e industris n vitin 2008 ka qen afr 80 milion Euro, ndrsa sht
rritur n vitin 2008 n krahasim me vitin paraprak vetm pr afro 7 milion (Raporti vjetor
i BQK-s i vitit 2008).
7. Bizneset e anketuara prodhuese punsojn rreth 23,635 puntor, ku kontributin m t

madh e japin sektori i prpunimit t ushqimit dhe pijeve (28%), sektori i materialeve
ndrtimore (22%), metalurgjia dhe prpunimi metaleve (13%) dhe industria e drurit (afr
12%). Nse do t supozonim se jasht sektorit publik dhe fermerve n sektorin shrbyes
dhe prodhues n Kosov kemi diku rreth 220250,000 t punsuar, do t dilte se n
sektort prodhues n Kosov punojn rreth 10 - 15% t numrit t prgjithshm t t
punsuarve. Po supozojm ktu se anketa nuk ka prfshir bizneset m t vogla
prodhuese me m pak se 5 puntor. Nga kjo mund t prfundohet se sektori prodhues n
Kosov ende nuk sht br gjenerator i rndsishm i punsimit n Kosov n masn e
pritjeve n shoqri dhe mundsive reale.
Tabela 8. Struktura kualifikuese e personelit

Doktorat dhe magjistratur 1.4%
Fakultet 10.2%
Shkoll e lart 7.2%
Shkolla e mesme / kualifikimi i mesm 71.0%
Te pakualifikuar 10.2%
Niveli i kualifikimeve shkollore t personelit nuk sht shum i volitshm n aspektin e

dominimit t personelit me shkoll t mesme, nga njra an dhe numrit t vogl t atyre
me fakultet dhe masters. Struktura gjinore sht po ashtu e pavolitshme. Femrat marrin
pjes dika m shum se 13% n numrin e t punsuarve, ndrkaq n strukturn e
kualifikimeve qndrojn m mir se mesatarja, ngase 19% prej tyre kan t kryer
fakultetin, magjistraturn ose doktoratn (11.7% meshkujt). Nga ana tjetr, nga t dhnat
e ktij hulumtimi del se ky sektor ofron paga m konkurrente se sa sektori tjetr privat
dhe publik ngase paga mesatare neto arrin n rreth 306 Euro.
N vazhdim (kutia 2), sht paraqitur lista e produkteve kryesore q aktualisht prodhohen
nga sektor t ndryshm industrial n Kosov. Shihet se sektort industrial n Kosov n
mas t madhe prodhojn produkte me vler t ult shtuese. Pr m tepr, ka pasur nj
15
ulje t ksaj vlere t prodhimeve industriale krahasuar me periudhn 1966-1989 kur
produktet industriale t Kosovs kishin potencial m t mir eksportues (Shih kutin 1).
Kutia 2.
Disa nga prodhimet kryesore t sektorve industrial n Kosov prfshijn: miellin

dhe bukn, prodhimin e lngjeve dhe qumshtit, mobilet, dyert dhe dritaret,
veshmbathjet, asfaltin, rrn, tulla dhe blloka, beton, olluk, softuer profesional,
thas t letrs dhe karton, qese plastike, gypa, shirita transportues, shishe t
plastiks, dhe ambalazhe t ndryshme.
2.3. INDUSTRIA DHE SITUATA AKTUALE MAKROEKONOMIKE
Industria, m sakt sektori i prodhimit n Kosov, ende mbetet dukshm prapa rolit q
duhet ta ket n procesin e ringjalljes ekonomike dhe tejkalimit t shprpjestimeve
makroekonomike, e q n rend t par kan t bjn me bilancin tregtar, bilancin n
tregun e puns, rritjen ekonomike dhe tejkalimin e shprpjestimeve sektoriale. T dhnat
zyrtare mbi rolin dhe rndsin e sektorve t caktuar n ekonomin e Kosovs jan
shum t mangta5.
Tabela 9: Pozita e Industris ne konfiguracionin makroekonomik6 (2008)

Industria/GDP 15 17%
Industria/Eksport 56%
Industria/Import 13%
Industria/Punsimi total 10 12%
Industria/Investimet 20%
Duket se nj kontribut i rndsishm i industris sht m i dukshm vetm tek eksportet,

por kur merret parasysh se vlera e prgjithshme e eksporteve sht e vogl, dhe se metalet
e paprpunuara dominojn n strukturn e eksporteve, edhe ky kontribut humb nga pesha
e tij. Sa u prket treguesve t tjer, pasqyra nga tabela nr. 9 shpreh n t vrtet
dimensionet e ashpra t procesit t deindustrializimit dhe vshtirsit e tjera strukturale t
ekonomis n Kosov. Duket se nj politik aktive industriale e menduar dhe e
bashkrenditur mir paraqet nj parakusht shum t rndsishm pr t eliminuar
shprpjestimet n konfiguracionin makroekonomik t Kosovs. Nj vlersim global mbi
kontributin e sektorve t caktuar n sajimin e BPV-s ka dhn indikacione q mund t
5
Kshtu pr shembull ne Publikimin e ESK, Bruto prodhimi vendor 2005-2006 nuk sht e specifikuar industria dhe
sektort prodhues. Dicka m shum informata jepen lidhur me strukturn e eksportit dhe importit.
6
Burimi: Velresimet pr GDP dhe Eksporte jane marre nga IMF (shtator 2009), EKS, BQK (Raporti vjetor 2008),
Investimet jane vlersuar ne 25% t GDP, kurse te tjerat jan vleresuar ne Baze te anketes Riinvest, shtator 2009.
Vlersimet lidhur me punsimin jan bazuar gjithashtu edhe n studimin mbi tregun e puns n Kosov (Riinvest
2003).
16
jen t diskutueshme se bujqsia merr pjes me rreth 25%, shrbimet 60% dhe industria
me 15%. Politikat e zhvillimit gjithsesi duhet t orientohen n ndryshimin e ktij raporti
sidomos midis industris dhe bujqsis, e pjesrisht edhe lidhur me shrbimet dhe
strukturn aktiviteteve ekonomike brenda tyre. Kto ndryshime jan t domosdoshme pr
t nxitur dinamikn e rritjes ekonomike, prmirsuar bilancin tregtar dhe zvogluar
papunsin. Industria e Kosovs mund t bhet nj krijues m i madh i vendeve t puns,
absorbues i investimeve te jashtme dhe faktor i rritjes ekonomike.
Njri nga problemet e mdha pr t rritur kontributin dhe efektin multiplikues t

industris n zhvillimin ekonomik t vendit sht ende importi i madh i inputeve, si dhe
ndrlidhja e dobt midis sektorve prodhues n Kosov. Disa nga faktort e tjer t
rndsishm jan urbanizimi dhe zhvillimi i infrastrukturs. Urbanizimi dhe
industrializimi lvizin paralelisht. Qendrat e mdha urbane e zvoglojn koston e puns
pr industrin dhe gjithashtu zhvillimi industrial nxit rritjen e shpejt t popullsis
urbane dhe zhvillimin e qyteteve. Ky proces n Kosov sht zhvilluar m intensivisht n
periudhn nga mesi i viteve 60-ta e deri kah mesi i viteve 80-ta. Nj lvizje mekanike e
popullsis ka ndodhur edhe pas lufts, prkatsisht pas vitit 1999 pr shkak t dmtimit
t madh t fondit banues dhe kushteve t jetess n viset rurale. N kt aspekt mund t
thuhet se viset urbane, shtat qendrat m t mdha dhe rreth 23 qendra tjera n aspektin e
fuqis puntore japin nj ofert t mjaftueshme pune. Ndryshe qndron situata me
zhvillimin e infrastrukturs dhe shrbimeve publike. Zonat industriale, elektriciteti, uji,
menaxhimi i mbeturinave, hekurudha, qasja tek portet, shrbimet e ofruara lidhur me
edukimin dhe shndetsin, shrbimet dhe zhvillimi i sektorit financiar, gjithnj paraqiten
si nj faktor i aglomerimit prkatsisht prqendrimit t aktiviteteve dhe bizneseve
industriale rreth qendrave urbane. Andaj, dispersioni i aktiviteteve industriale ka koston e
vet infrastrukturale dhe koston e zhvillimit urban e hapsinor. Disa prpjekje t bra me
ndrtimin e parqeve t biznesit si n Drenas, Mitrovic apo Shtime ende nuk kan treguar
ndonj efekt pr tu shnuar n gjenerimin e bizneseve n prgjithsi, e sidomos t atyre
prodhuese. Duket se m me rndsi sht s pari t krijohet mjedisi miqsor biznesor dhe
investues dhe pastaj t investohet edhe n parqe biznesi apo parqe teknologjike t cilat do
t stimulonin bizneset prodhuese dhe shrbyese q kan nj vler m t lart shtuese.
Kosova ka nj stagnim n zgjerimin e infrastrukturs publike gjat dy dekadave t fundit.
Prjashtim ktu mund t merren dy vitet e fundit ne zgjerimin e drejtimeve kryesore t
rrugve magjistrale n drejtim t lidhjes s kryeqendrs me qendrat m t mdha vendore
(Mitrovica, Prishtina, Peja, Prizreni) si dhe me Portin e Durrsit. Kjo do t prmirsoj
kushtet e transportit dhe do te ul koston e transportit q tani paraqet nj penges m
tepr n aftsin konkurruese t produkteve vendore. Lidhja e qendrave regjionale dhe
komunale me viset rurale ka shnuar nj prmirsim t dukshm gjat viteve t fundit e
q prbn nj rrethan pozitive pr disa nga sektort industrial e sidomos pr sektorin e
prodhimit t ushqimit, t cilat n kt mnyr mund t sigurojn m shum furnizime
inputesh nga burimet vendore. N t vrtet problemi zhvillimor i Kosovs sht n mas
t madhe problem i transportit. N nj diametr prej 25km n shtat qendrat kryesore
urbane t Kosovs sht e prqendruar mbi 90% e popullsis, prandaj zhvillmi rrjetit t
trafikut rrugor paraqet bazn pr nj zhvillim policentrik t industris s Kosovs.
Shtrirja hapsinore e bizneseve prodhuese tregon nj prirje prqendrimi kah qendrat
rajonale:
17
Tabela 10: Shtrirja hapsinore e bizneseve prodhuese
Qendrat Prqindja
Prishtina 10.2
Pej 6.5
Prizren 13.1
Ferizaj 10.5
Gjilan 7.4
Gjakov 6.3
Mitrovic 4.2
Prej qendrave tjera komunale nj prqendrim m t madh t NVM-ve industriale kan

Theranda, Podujeva, Vitia, Vushtrria, Fush Kosova, Drenasi, Rahoveci, Shtimja etj.
N kto kushte, duket se zhvillimi u industris s Kosovs nuk shkon kah prfitimi nga
ekonomia e vllimit (Economy of scale) por domosdo do t mbshtetet n NVM-te
industriale. Ekonomia e shkalls (vllimit) krkon fabrika t mdha dhe mund t ket
ndrtim n aftsin konkurruese, por prvoja nga shum vende tregon se njsoj mund te
jen efektive edhe NVM-t industriale (ushqimi, tekstili, prpunimi i drurit, materiali
ndrtimor, sektort metalik, teknologjia informatike). Akselerimi i krijimit te vendeve te
reja te puns n shum vende bazohet n energjin ndrmarrse si mobilizimi i talentit
ndrmarrs 1-4 puntori zejtare familjare (cottage shops) ndrmarrje t vogla (5-19) t
mesme 20-99 dhe t mdha 100 e m shum. Bizneset e anketuara prodhuese deri n
katr puntor punsojn 4% t puntorve, bizneset e vogla punsojn 19.5%, ato t
mesme 32%, kurse ndrmarrjet e mdha rreth 40%. Kto biznese do t ken shanse t
rriten paralelisht me rritjen e nivelit t zhvillimit t vendit. NVM-te industriale kan nj
intensitet m t lart t puns dhe mund t paraqiten si agjent t rndsishm pr uljen e
varfris dhe zhvillimin e barabart dhe harmonik t vendit.
Industrit moderne te NVM-ve, klasterojne ne qytete te mdha, sepse, firmat e vogla nuk
kan kapacitet t mjaftueshm pr zhvillim te pavarur. Nga ana tjetr, penges mund t
paraqitet potenciali m i vogl i NVM-ve industriale pr modernizim dhe ngritje te nivelit
teknologjik si dhe t krijojn nyjet e nevojshme pr arritje t nivelit t standardeve m t
larta ndrkombtare. N kt situat fiton n pesh roli i qeveris q t ndrmarr politika
aktive financiare pr nxitjen e rritjes dhe, modernizimin teknologjik dhe nj sistem
integral i mbshtetjes pr rritje te aftsis konkurruese dhe produktivitetit.
18
2.4. PASQYRA SEKTORIALE DHE AFTSIA KONKURRUESE
Duke marr parasysh q aktualisht kemi shum pak informata pr at se far e prbn
industrin e Kosovs, konsiderojm q qllimi i par i ksaj strategjie sht t ofroj nj
pasqyr t strukturs s industris kosovare dhe tendencs t zhvillimit t sektorve. Ky
kapitull synon t ofroj nj vshtrim t prgjithshm t industris dhe nj analiz t
performancs s sektorve t ndryshm dhe nivelit t konkurrencs n kta sektor.
Struktura aktuale e industris s Kosovs
Struktura e industris kosovare sht analizuar n baz t numrit t firmave q operojn

n secilin sektor dhe rndsis s secilit sektor n ekonomi nga aspekti i produktit t
prodhuar dhe nivelit t eksportit q realizojn. Firmat q operojn n industrin e
ushqimit, pijeve dhe duhanit prbjn nj t tretn e t gjitha firmave n industrin
kosovare (pr nj analiz t ktij sektori, shih Shtojcn 1). Dy sektort tjer q dominojn
n industrin e kosovare jan industria e drurit dhe ajo e materialeve ndrtimore me 20%
dhe 19% t numrit total t firmave respektivisht. Sektort tjer m t mdhenj sipas
numrit t firmave jan metalurgjia dhe prpunimi i metaleve (8%), industria e plastiks
dhe goms (7%) dhe ajo e letrs, botimit dhe grafiks (6%).
Figura 1: Pjesmarrja e sektorve sipas numrit t ndrmarrjeve (2009)
T tjera
6%
Letra, botimi,
grafika
6% Ushqimore/pijeve/du
Plastika dhe goma hanit
7% 34%
Metalurgjike dhe
punim i metaleve
8%
Materiale
ndertimore Druri
19% 20%
Nj analiz e produktit t realizuar, nga ana tjetr, tregon nj pasqyr pak m t ndryshme
pr rndsin e sektorve industrial n ekonomin kosovare. Pr kt jan shfrytzuar t
dhnat mbi qarkullimin vjetor q vet firmat e kan raportuar. Megjithse firmat kan
19
dhn informata edhe pr qarkullimin e vlersuar (n baz t qarkullimit t gjasht
muajve t par t vitit), pr vlersimin e mposhtm jan shfrytzuar t dhnat pr vitin
2008. Prve q mund t konsiderohen m t sakta n krahasim me vlersimet pr vitin
aktual, kto t dhna mund t konsiderohen m reprezentative edhe pr shkak se gjat
vitit 2009 industria kosovare sht goditur nga kriza ekonomike globale e cila ka ndikuar
jo-proporcionalisht n t gjith sektort, duke e ndryshuar kshtu dukshm strukturn e
industris t matur sipas vlers s produktit t prodhuar. Sipas t dhnave t raportuara
nga firmat, renditja e sektorve tani ndryshon nga ajo q paraqitet kur shohim numrin e
firmave. Sipas qarkullimit t ndrmarrjeve, prin industria e materialeve ndrtimore 33%
t produktit industrial t realizuar; industria e ushqimit, pijeve dhe duhanit e cila kishte
numrin m t madh t firmave ktu z vendin e dyt me 22%, ndrsa metalurgjia dhe
prpunimi i metaleve fiton nj pesh relativisht m t madhe duke zn vendin e tret me
16% t produktit industrial. Sektort tjer, duke prfshir industrin e drurit e cila zinte
vendin e dyt sipas numrit t firmave, kontribuojn m pak n produktin industrial (shih
Figurn 2 m posht).
Figura 2: Pjesmarrja e sektorve sipas qarkullimit (2008)

T tjera
4%
Letra, botimi,
grafika
4%
Plastika dhe goma
5% Materiale
ndertimore
Druri
33%
8%
Mineraleve jo-
metalike
8%
Metalurgjike dhe
prpunim i metaleve Ushqimore/pijeve/du
16% hanit
22%
Performanca dhe dinamika e zhvillimit t sektorve industrial
20
Sipas t dhnave t raportuara nga firmat, produkti industrial n Kosov gjat vitit 2008
ka shnuar rritje prej 20%.7 Gjat ktij viti kan shnuar rritje t gjith sektort prve
industris s mineraleve metalike dhe fabrikimit t mjeteve t transportit. Normat e rritjes
n sektor t ndryshm kan dallime t mdha, q nga 7% n fabrikimin e mjeteve t
transportit deri n 89% n sektorin e minierave dhe xeheroreve (shih tabeln 11 me
posht). Megjithat, nuk duket t ket lidhje n mes t indeksit t rritjes s qarkullimit t
sektorve dhe nivelit t norms s fitimit q firmat e kan raportuar: korrelacioni n mes
ktyre dy treguesve sht vetm 0.06.
Tabela 11: Norma e fitimit dhe indeksi i rritjes s sektorve industrial sipas qarkullimit
(viti 2007-2008)
Sektori Indeksi i rritjes Norma e fitimit
Materiale ndrtimore 1.4 12.5
Metalurgjike dhe punim i metaleve 1.4 13.2
Fabrikimi i makinave dhe pajisjeve 1.3 2.0
Lkur/kpuc 1.3 20.0
Tekstili 1.2 12.3
Letra, botimi, grafika 1.2 15.9
Industria kimike dhe farmaceutike 1.1 8.7
Plastika dhe goma 1.1 17.6
Ushqimore/pijeve/duhanit 1.1 14.7
Druri 1.1 15.4
Fabrikimi i pajisjeve elektrike, elektronike 1.1 4.4
Fabrikimi i mjeteve te transportit 1.0 10.0
Mineraleve jo-metalike 0.9 14.6
Indikator tjetr i konkurrueshmris s industris kosovare mund t konsiderohet edhe

vlera e eksportit t realizuar dhe pjesmarrja e eksportit n shitjet totale t prodhuesve
industrial. Sa i prket prqindjes s eksportit n shitjet totale, prijn fabrikimi i
makinave dhe pajisjeve, metalurgjia dhe prpunimi i metaleve dhe fabrikimi i pajisjeve
elektrike dhe elektronike (shih tabeln m posht). Kta dy sektor jan t rndsishm
edhe sa i prket vlers s eksportit t realizuar s bashku me sektorin e ushqimit, pijeve
dhe duhanit, at t tekstilit, drurit dhe t materialeve ndrtimore.
Tabela 12: Eksporti industrial dhe pjesmarrja e eksportit n qarkullim sipas sektorve
7
Edhe n kt rast nuk jan prdorur t dhnat pr vitin 2009 pr shkak se ato reflektojn ndikimin e krizs
ekonomike globale i cili ka t ngjar t jet m afatshkurtr dhe m pak reprezentativ pr sa i prket
dinamiks m afatgjat t zhvillimit t sektorve industrial
21
Pjesmarrja e eksportit n Shuma e
qarkullim (%) eksportit ()
Fabrikimi i makinave dhe
100 800,000
pajisjeve*
Metalurgjia dhe prpunimi i
66.8 75,251,000
metaleve
Plastika dhe goma 34.5 6,536,391
Fabrikimi i pajisjeve elektrike,
26.7 650,000
elektronike
Lkur/kpuc* 14.8 340,000
Ushqimore/pijeve/duhanit 12.5 15,976,656
Tekstili 11.4 495,000
Druri 6.9 2,912,686
Industria kimike dhe farmaceutike 5.8 48,000
Materiale ndrtimore 4 6,169,189
Letra, botimi, grafika 3.3 638,000
Mineraleve jo-metalike 0.6 480,000
*Sektori ka numr shum t vogl t firmave pr tu konsideruar reprezentative
Pr t vlersuar konkurrueshmrin e sektorve industrial, firmave ju sht krkuar q t

raportojn vlersimet e tyre sa i prket nivelit teknologjik n raport me konkurrentt e
tyre. Sipas vlersimeve t tyre, prgjithsisht del se nj prqindje relativisht e vogl e
firmave kosovare kan nivel m t ult teknologjik n raport me konkurrentt e tyre.
Pr t vlersuar nivelin e konkurrencs me t ciln prballen firmat e sektorve t

ndryshm industrial sht prdorur nj tregues i elasticitetit t mimit. M saktsisht,
firmat jan pyetur (hipotetikisht) pr shitjen e produkteve t tyre n rast t ngritjes s
mimit t tyre pr 10%. N baz t ktyre vlersimeve, tabela m posht rangon sektort
industrial sipas nivelit t konkurrencs me t ciln ata prballen.8
8
T dhnat pr tre sektort q rradhiten t part nuk mund t konsiderohen reprezentative sepse kta
sektor prmbajn nj numr shum t vogl t firmave, por megjithat japin nj indikacion pr
konkurrenc t fort.
22
Tabela 12: Sektort industrial sipas nivelit t konkurrencs
Konsumatort do t blenin Konsumatort do t

sasi shum m t vogl ose blenin sasin e njjt
nuk do t blenin fare ose pak m t vogl
Fabrikimi i makinave dhe pajisjeve* 100.0 0.0

Lkur/kpuc* 100.0 0.0
Fabrikimi i mjeteve te transportit* 100.0 0.0
Plastika dhe goma 72.9 27.1
Druri 72.5 27.5
Letra, botimi, grafika 72.3 27.7
Metalurgjike dhe punim i metaleve 69.9 30.1
62.5 37.5
elektronike
Materiale ndrtimore 60.5 39.5
Industria kimike dhe farmaceutike 60.0 40.0
Tekstili 57.1 42.9

Ushqimore/pijeve/duhanit 56.6 43.4
Mineraleve jo-metalike 36.4 63.6
*Sektori ka numr shum t vogl t firmave pr tu konsideruar reprezentative
Indikator tjetr i nivelit t konkurrencs paraqesin vlersimet e firmave pr nivelin e

ndikimit t importit n produktet e tyre. Tabela n vazhdim (tabela 13) rangon sektort
sipas nivelit t konkurrencs me t ciln firmat prballen nga importi t matur si
prqindje t firmave q raportojn ndikim mesatar ose t lart t importit n biznesin e
tyre. Koeficienti i korrelacionit n mes ktij treguesi dhe nivelit t konkurrencs t matur
me indikatorin e elasticitetit t mimit sht mjaft i lart (0.5) gj q paraqet indikacion
se nj pjes e konsiderueshme e konkurrencs ne t ciln prballet industria e Kosovs
vjen si rezultat i produkteve t importuara. Duhet theksuar se nj ndr arsyet pse industria
e ushqimit, pijeve dhe duhanit rangohet relativisht posht n kt list sht se furrat e
buks, t cilat prfaqsojn nj pjes t madhe t firmave t ktij sektori, raportojn se
produktet e tyre nuk importohen.
23
Tabela 13: Ndikimi i importit n produktet e firmave
Firmat q raportojn ndikim mesatar ose t lart t
Sektori
importit (%)
Lkur/kpuc 100
Tekstili 86
86
elektronike
Druri 82
Industria kimike dhe farmaceutike 80

Plastika dhe goma 79
Metalurgjia dhe prpunim i metaleve 77
Letra, botimi, grafika 70
Industria e mineraleve jo-metalike 58
Materialet ndrtimore 46
Ushqimore/pijeve/duhanit 43
2.5. POLTIKAT AKTUALE INDUSTRIALE DHE MJEDISI BIZNESOR
Me qllim t dhnies s rekomandimeve lidhur me politikat t cilat do t rezultonin me

rritje t nivelit t produktivitetit, konkurrueshmris, dhe eksportit, e si rezultat edhe
rritjes ekonomike n Kosov, sht shum e rndsishme q s pari t paraqesim nj
analiz t politikave aktuale industriale n Kosov.
sht shum e qart se nuk ekziston nj formul unike lidhur me zhvillimin industrial t
vendeve dhe lidhur me politikat q duhet t implementohen n kt drejtim. Nj numr
politikash t caktuara ekonomike duhet t prshtaten me kushtet specifike t vendit t
caktuar (resurset q posedon dhe nivelin e zhvillimit) dhe prvojn historike t zhvillimit
t tij. Politikat e reja (moderne) t zhvillimit industrial prfshijn kryesisht programe
kombtare pr zhvillim t industris, n t cilat definohen edhe aksionet (veprimet)
lokale, duke prfshir t gjitha palt me interes, si bizneset, institucionet qeveritare dhe
ato akademike. Pra, politikat e reja pr zhvillim industrial nuk jan me aksione specifike
q kan pr qellim prmirsimin e ndonj dshtimi specifik t tregut, sepse dshtimet e
tregut jan zakonisht t vshtira pr tu identifikuar dhe pr tu zgjidhur me lehtsi m
pas. Politikat e reja pr zhvillim industrial kan pr qellim kryesisht favorizimin e
zhvillimit t sektorve t caktuar industrial dhe ndryshimin dinamik t bizneseve duke u
ofruar rregulla dhe kapacitete t ndryshme zhvillimore.
24
Politikat industriale jan n t shumtn e rasteve horizontale, aplikohen n t gjith
sektort industrial, por n raste t caktuara mund t jen edhe vertikale, sepse sektort e
caktuar kan specifika t caktuara dhe politikat industriale do t duhej ti prshtaten atyre
specifikave. N vazhdim po paraqesim situatn aktuale n Kosov sa i prket politikave
ekonomike.
Politikat Fiskale
Qeveria e Kosovs, n fund t vitit 2008, ka ndrmarr disa hapa t rndsishm n

ndryshimin e politiks fiskale, me qllim t prmirsimit t mjedisit biznesor, duke
favorizuar biznesin dhe investimet n Kosov9. Kosova tani aplikon nj politik tatimore
e cila sht shum e prafrt me vendet e rajonit, dhe gjithashtu shum konkurruese.
Tatimi n fitimin e korporatave sht zvogluar nga 20% n 10%, kurse tatimi n t hyrat
individuale sht ndryshuar nga 0%, 5%, 10% dhe 20% n 0%, 4%, 8% dhe 10%. N
ann tjetr, rritje ka psuar norma e TVSH-s nga 15% n 16%. Qeveria e Kosovs
planifikon t mbaj kto nivele t tatimeve edhe n periudhn e ardhshme kohore, s
paku deri n vitin 201210.
Prderisa n anketat e realizuara nga Instituti Riinvest viteve t kaluara, taksat e larta jan
ranguar nga NVM-t ndr dy pengesat m t mdha pr t zhvilluar afarizmin11, n
anketn e fundit, taksat e larta jan t renditura shum m posht n listn e pengesave,
me intensitet prej 58 nga 100. Ky fakt edhe nj her tregon efektin pozitiv q ka pasur
reformimi i politiks tatimore n Kosov.
Politikat Tregtare
Kosova ka nj regjim liberal t tregtis, i cili karakterizohet me thjeshtsi dhe neutralitet,

tipare q konsiderohen t jen t rndsishme pr stimulimin e rritjes s sektorit privat, si
dhe pr krijimin e kushteve t prshtatshme pr eksport. Mirpo, pasi q liberalizimi i
tregtis nuk ka qen i shoqruar me prmirsimin e aftsis konkurruese t sektorve
prodhues vendor, Kosova po ballafaqohet me deficit t lart tregtar. Vazhdimi i ktij
trendi po pengon stabilitetin makroekonomik dhe rritjen ekonomike.
Politikat tregtare kan nj rndsi te veant n zhvillimin industrial t Kosovs. Kosova

sht nj ekonomi e vogl e hapur, e cila sht e prkushtuar n liberalizimin e tregtis.
Marrdhniet tregtare t Kosovs jan t dominuara nga importi, importet prbejn rreth
50% t BPV-s, dhe n nj periudh afat-shkurtr vshtir se do t ket ndryshime n
bilancin tregtar. N vitin 2006, pas nnshkrimit te disa marrveshjeve bilaterale pr tregti
t lir, Kosova (e prfaqsuar nga UNMIK) nnshkroi marrveshjen multilaterale t
tregtis s lir me Kroacin, Bosnjn dhe Hercegovinn, Serbin, Malin e Zi,
9
Skema e re e tatimeve ka filluar te implementohet qe nga 1 janari 2009.
10
Korniza Afatmesme e Shpenzimeve 2010 2012, Ministria e Ekonomis dhe Financave
11
Anketa me NVM-te dhe me ndrmarrjet e privatizuara, 2008, Instituti Riinvest
25
Maqedonin, Shqiprin, dhe Moldavin, marrveshje q njihet me emrin CEFTA.
Implementimi i CEFTA-s n aspektin e eksporteve t produkteve kosovare ka hasur n
probleme t shumta dhe shpesh kjo marrveshje nuk sht zbatuar, n veanti nga Serbia
dhe Bosnja e Hercegovina. Problemet konsiderohet t jen kryesisht politike, si mos-
njohja e shtetit t Kosovs nga ana e Bosnjs dhe Hercegovins dhe Moldavis, pastaj
mosnjohja e dokumenteve t lshuara nga Republika e Kosovs me arsyetimin se
marrveshja sht nnshkruar me tjetr pal dhe me tjera vula. Prve problemeve
politike dhe doganore, kriza globale financiare (2008 2009) ka shtyr vendet e rajonit te
rishikojn politikat e tyre tregtare dhe t ndrmarrin masa proteksioniste ndaj produkteve
dhe tregjeve t veta. N kto raste, Kosova do t duhej t implementonte masat e
reciprocitetit dhe t vepronte njjte ndaj produkteve t vendeve t cilat bllokojn
eksportet kosovare.
Te Drejtat Pronsore Industriale
Sa i prket te drejtave pronsore n Kosov, kohve t fundit jan br prmirsime n

aspektin e kornizs ligjore, por ka vshtirsi t mdha n aspektin e zbatimit t atyre
ligjeve dhe rregulloreve. T drejtat pronsore jan prioritet i partneritetit t Kosovs me
Bashkimin Evropian, dhe nj fakt i till theksohet edhe n raportin e fundit t progresit t
BE-s pr Kosovn. N kuadr t MTI-s, sht funksionale Zyra e Pronsis Industriale,
e cila sht e pavarur dhe sht prgjegjse pr implementimin e ligjit mbi patentat,
emrin tregtar dhe dizajnet e ndryshme industriale. N ann tjetr, ende nuk jan
funksional mekanizmat ligjor pr mbrojtje n kt drejtim. Mungesa e mekanizmave te
till mund t dekurajoj investitort e huaj t investojn dhe t veprojn n Kosov.
Privatizimi i Ndrmarrjeve Shoqrore (pjese e industris se Kosovs)
Si kemi theksuar edhe n kapitullin e par, Kosova n periudhn e paslufts ka

trashguar nj sektor industrial t shkatrruar, ku pjesa drrmuese e ndrmarrjeve
industriale kan qen pron shoqrore, t cilat m von u prfshin n procesin e
privatizimit. Vonesat n procesin e privatizimit e kan vshtirsuar edhe m tutje
zhvillimin e ktyre ndrmarrjeve, dhe si rezultat nj numr i madh i tyre kan ndrprer
aktivitetet e tyre biznesore.
Deri m tani, jan privatizuar thuajse t gjitha ndrmarrjet e mdha, t cilat kan qen
pjes e rndsishme e industris s Kosovs (duke prjashtuar ktu kompleksin e
Treps). Nj numr i atyre ndrmarrjeve pas procesit t privatizimit kan ndikuar
pozitivisht n ngritjen e nivelit t eksportit t Kosovs (sidomos ndrmarrja e re
Feronikeli). N baz t ankets t ciln e ka realizuar Instituti Riinvest n vitin 2008 me
ndrmarrjet e privatizuara rezulton se ndrmarrjet m t mdha eksportuese n vitin 2008
ishin Lamkos dhe Qyqavica nga Vushtrria, t prcjellura nga Feronikeli, Fan-Podujev,
dhe Peja Wood.
26
Prej numrit t prgjithshm prej 103 ndrmarrjeve t privatizuara n mostr, 31% nuk
funksiononin n kohn e anketimit, ne vitin 2008. Kjo e dhn sht brengosse duke
pasur parasysh faktin se kto ndrmarrje jan privatizuar qysh para vitit 2007. Nga kto
kompani, 22% jan nga sektori i prodhimit, 17% jan toka dhe kooperativa bujqsore,
kurse pjesa tjetr i prkasin sektorit t shrbimeve. Nga anketa e vitit 2008 me
ndrmarrjet e privatizuara rezulton se shumica e investimeve jan financuar nga fondet
vetanake. Ky fakt edhe nj her tregon kushtet e pavolitshme t financimit n tregun e
Kosovs.
Aspekti Institucional
Performanca e institucioneve qeveritare ka rndsi thelbsore n zhvillimin ekonomik t

vendit. Nga performanca institucionale varet klima apo mjedisi biznesor i vendit. N kt
aspekt, rol dominues institucional ka Ministria e Tregtis dhe Industris (MTI) me
agjensionet e veta dhe ajo e Ekonomis dhe Financave (MEF). Kto dy ministri, s
bashku me ministrit tjera t sektorve prkats, jan prgjegjse pr hartimin e
politikave dhe mekanizmave pr implementimin e tyre.
Kur jemi tek zhvillimi industrial dhe rritja e nivelit t eksportit, rol t theksuar kan
agjensionet t cilat kujdesen pr standardet dhe kualitetet e produkteve. N Kosov, n
kt drejtim jan t angazhuara agjensionet si, Agjensioni Kosovar i Standardizimit i cili
funksionon nn ombrelln e Ministris se Tregtis dhe Industris, i cili ka prgjegjsin
pr standardizimin e produkteve t prodhuara n tregun e Kosovs. Ky agjension
aktualisht nuk sht antar me t drejta t plota i ndonj organizate ndrkombtare apo
evropiane t standardizimit. Por, merr pjes n takimet e organizmave ndrkombtar dhe
ka informacione lidhur me t gjitha zhvillimet e fundit q ndodhin ne kt fush. Pritet q
shum shpejt, edhe ky agjension t antarsohet n mekanizmat ndrkombtar, sikurse
edhe Drejtoria e Akreditimit.
N kuadr t MTI-s sht themeluar Drejtoria i Akreditimit t Kosovs, e cila

funksionin brenda MTI-s, dhe ka prgjegjsin pr t vlersuar, n prputhje me
standardet ndrkombtare, kompetencn teknike t institucioneve private apo publike, q
kryejn aktivitete si: testim, kalibrim, certifikim, dhe inspektim. Zhvillimi i institucioneve
t tilla t cilat kan prgjegjsin e kontrollit dhe standardizimit t cilsis s produkteve,
ka rndsi t veant gjithashtu n antarsimin e Kosovs ne Organizatn Botrore te
Tregtis (OBT). Kjo drejtori tanim vese sht antare e korporats evropiane pr
akreditim.
Analiz e mjedisit biznesor ne Kosov
N baz t ankets s realizuar nga Instituti Riinvest me rreth 1167 ndrmarrje t sektorit
industrial n Kosov, n t ciln jan pyetur ndrmarrjet lidhur me faktort q paraqesin
penges n afarizmin e tyre, rezulton q mungesa e energjis elektrike sht nj ndr
pengesat m t mdha n zhvillimin e afarizmit t tyre (shih figurn n vazhdim).
27
Figura 3: Faktort q paraqesin penges pr zhvillimin e afarizmit (me intensitetin m t
lart)
Faktort q paraqesin penges pr zhvillimin e afarizmit
Ngarkesat Administrative
Mungesa e krkess
Lartsia e Taksave
Evazioni Fiskal
Vonesa n pagesa (inkasimi)

Series1
Konkurrenca n treg
Korrupsioni
Ekonomia jo-formale
Konkurrenca jo-lojale
Mungesa e energjis elektrike
0 20 40 60 80 100
Burimi: anketa me 1200 ndrmarrje te sektorit industrial ne Kosov, 2009
Mungesa e energjis elektrike rrit koston e prodhimit t ndrmarrjeve n Kosov dhe si

rezultat rrit edhe mimet e produkteve t tyre. Kjo ngritje e mimeve ndikon n mas t
madhe n uljen e konkurrueshmris s ndrmarrjeve, si n tregun vendor ashtu edhe n
tregjet e jashtme. Prandaj, prmirsimi i situats aktuale n furnizimin me energji
elektrike sht nj prioritet mbi prioritete.
sht shum me rndsi t analizohet fakti se ekonomia joformale dhe konkurrenca jo-
lojale jan t radhitura ndr pengesat m t mdha pr zhvillimin e afarizmit n Kosov
(sipas ndrmarrjeve te industris). Edhe kta dy faktor ndikojn drejtprsdrejti ne
konkurrueshmrin e ndrmarrjeve n sektorin e industris. S pari, ekzistenca e
ekonomis jo-formale favorizon ndrmarrjet t cilat nuk jan t rregullta n
marrdhniet e tyre me shtetin. Si rezultat i evazionit fiskal kto ndrmarrje ulin kostot
totale t afarizmit t tyre dhe kan hapsir m t madhe pr t lvizur me mime n treg.
Ky fakt shkakton deformime n treg dhe rrezikon n mas t madhe konkurrencn fer dhe
lojale, dhe diskurajon ndrmarrjet e rregullta pr vazhdim t afarizmit n nj treg t till.
Duhet gjithsesi t prmendet se ky fakt gjithashtu dekurajon edhe investitort e huaj pr
t investuar n nj treg, i cili operon n nivel t lart t ekonomis informale. Luftimi i
ekonomis informale sht nj sfid e madhe pr ekonomin e Kosovs. Kohve te fundit
jan marr masa pr t zvogluar nivelin e ekonomis informale, prmes reformimit te
politiks fiskale dhe projektit t instalimit t kasave fiskale. Duhet q projekti i instalimit
t kasave fiskale te prfundoj sa m shpejt q sht e mundur, sepse sht treguar
shum i suksesshm n vendet e rajonit dhe sht nj prej armve kryesore ne luftimin
e ksaj dukurie. Nj faktor tjetr, q kohve t fundit po bhet do her e m i prhapur, i
cili po pengon n mas t madhe afarizmin n sektorin e industris n Kosov, sht
vonesa n pagesa apo problemet me inkasim t pagesave. Ndrmarrjet tona kryesisht
parapaguajn inputet (lndn e par), kurse n ann tjetr shesin produktet finale ne
tregun vendor me kredi, si rezultat ndrmarrjet vazhdojn ti servisojn borxhet npr
28
banka, t cilat edhe ashtu kan nj kosto t lart. Problemet me inkasim t pagesave
shkaktohen gjithashtu nga mungesa e sistemit t planifikimit n ndrmarrjet tona dhe n
nj mas edhe nga mungesa e paras se gatshme n tregun vendor.
Niveli i lart i korrupsionit vazhdon te jet nj ndr sfidat m t mdha t shoqris

kosovare n prgjithsi. Ky fenomen vazhdon te deklarohet si njra nga pengesat
kryesore ne afarizmin e ndrmarrjeve12.
Kutia 3: Instrumentet kye ne regjimin tregtar te Kosovs

Tarifat doganore me nj norm uniforme prej 10% aplikohen pr t gjitha mallrat
q importohen n Kosov, me prjashtim t produkteve farmaceutike, plehrave
bujqsore, dhe mallrave t importuara nga organizatat ndrkombtare.
Ndalesat kuantitative lejet pr import aplikohen n importimin e kafshve t
gjalla, n importimin e produkteve farmaceutike, si dhe lnds s par pr
shfrytzim n prodhimin e produkteve farmaceutike. N kuadr t ksaj politike
koutat tarifore dhe kuotat e importit dhe eksportit nuk ekzistojn.
Akcizat aplikohen n pijet joalkoolike, alkoolike, cigare, karburante, telefona
celular, automjete motorike, aparate televizive dhe satelitore. Me prjashtim t
kafes, akciza n mallra t tjera sht n ad valorem baz.
TVSH, n norm prej 16% n mallrat q importohen, dhe me norm zero n
mallrat q eksportohen.
Kontrolli dhe inspeksioni i produkteve sanitare, fitosanitare dhe veterinare
12
Ne anketn e fundit te realizuar nga Instituti Riinvest, korrupsioni sht i ranguar si pengese me intensitet
70.3 nga 100.
29
3. ANALIZA SWOT E INDUSTRIS S KOSOVS
PRPARSIT
Resurset Njerzore popullsia e re

Korniza ligjore e prshtatshme
Kompaktsia territoriale dhe qasja e leht n tregjet rajonale
Resurset natyrore
Pozita e mir gjeografike dhe strategjike
DOBSIT
Niveli i ult i aftsis konkurruese dhe eksporti i vogl

Niveli i ult teknologjik
Niveli i ult i zhvillimit urban, infrastrukturs dhe shrbimeve publike
Kapaciteti i vogl investues dhe burimet joadekuate t financimit
Institucionet ne zhvillim dhe mungesa e nj sistemi t integruar t mbshtetjes pr
bizneset prodhuese
Vshtirsit n zbatimin ligjit, politikave ekonomike dhe sigurimin konkurrencs
s lir
MUNDSIT
Proceset e integrimit n BE dhe CEFTA

Investimet e Jashtme Direkte
Zhvillimi i infrastrukturs dhe integrimit n korridoret e trafikut rajonal dhe
Evropian
RREZIQET
Jostabiliteti politik dhe problemet me forcimin e pozicionit ndrkombtar t

vendit
Pengesat politike n ndrtimin e marrdhnieve tregtare me disa nga vendet e
CEFTA-s
30
4. VIZIONI DHE OBJEKTIVAT STRATEGJIKE MBI ZHVILLIMIN
E INDUSTRIS
4.1 VIZIONI
Industria e Kosovs i kontribuon zhvillimit dinamik dhe harmonik t

vendit, sht gjeneruesi m i rndsishm i rritjes ekonomike, krijon rreth
nj t tretn e bruto produktit vendor me produkte t diversifikuara, sht
sektor trheqs pr investimet e jashtme direkte, me aftsi solide
konkurruese n tregun vendor e ndrkombtar.
Ky vizion zhvillimi, nnkupton nj proces t ri-industrializimit t Kosovs q n nj

periudh afatgjate do t sillte kontributin e industris n krijimin e BPV-s n rreth 30%.
Kjo nnkupton q n zhvillimin e Kosovs mbetet shum i rndsishm edhe sektori i
shrbimeve q dominon n gjith ekonomit e zhvilluara. Gjithashtu edhe bujqsia,
vemas n blegtori, pemtari dhe perimet, mbetet nj sektor i rndsishm. N fakt
zhvillimi i industris duhet t krijoj nj harmoni m t madhe n zhvillimin struktural,
duhet t jet krahas shrbimeve, gjeneratori m madh i punsimit, nprmjet krijimit t
nj ambienti t mir investues pr investitort vendas dhe t jashtm.
Dilema tjetr strategjike ka t bj me orientimin kah substituimi i importit apo orientimi

agresiv kah eksporti. N fazn e zhvillimit, n t ciln gjendet Kosova, sht krejtsisht
normale se roli i industris paraqitet m tepr n zvendsimin e importit, por zhvillimi i
suksesshm m tutje krkon domosdo promovimin e eksportit.
N kt drejtim, roli i qeveris ka t bj para s gjithash me kornizn ligjore dhe

strukturn institucionale si dhe politikat e tregut t lir, te cilat gjithashtu krijojn nj
mjedis mbshtets pr zhvillimin e ndrmarrsis nprmjet politikave aktive t qeveris.
Ktu nuk kemi t bjm vetm me qasjen n kredi, licencimin, qasjen n lokacione
biznesi me infrastrukturn e nevojshme, por edhe mbshtetjen aktive n marketing e
promocion, shrbime mbshtetse, konsulenc e trajnime. Duket se zhvillmi i NVM-ve
industriale paraqitet si nj komponent qensore e zhvillimit t sektorit industrial n
Kosov, jo vetm pr shkak t situats s krijuar pr shkak t de-industrializimit, por
edhe pr faktin se vendet e vogla jo mjaft t zhvilluara duhet t mbshteten n nj sistem
t mbshtetjes s NVM-ve industriale.
31
4.2 OBJEKTIVAT STRATEGJIKE T ZHVILLIMIT T INDUSTRIS 2010
2013 DHE MASAT PR ARRITJEN E KTYRE OBJEKTIVAVE
Zhvillimi i industris dhe ndrlidhja harmonike e ktij sektori me veprimtarit tjera n

funksion t akselerimit t rritjes ekonomike dhe nevojat e tjera zhvillimore t vendit gjat
katr viteve t ardhshme krkon arritjen e objektivave si vijon:
(1) Nxitja e zhvillimit t prodhimit industrial dhe ngritja e rolit t industris n

krijimin e BPV-s s vendit n rreth 25% deri ne vitin 2013;
(2) Rritja e aftsis konkurruese dhe pjesmarrjes s eksportit n rreth 35% t

vlers s shitjes se ndrmarrjeve;
(3) Nxitja e aktivitetit investues ne industri, duke absorbuar rreth 40% t

investimeve private;
(4) Ngritja e kapaciteteve institucionale pr t disenjuar dhe zbatuar nj

program integral t politikave dhe masave pr konsolidimin dhe rritjen e
sektorve prodhues dhe eksportit
4.2.1 Nxitja e zhvillimit t prodhimit industrial dhe ngritja e rolit t industris n

krijimin e BPV-s
Zhvillimi i industris sht esencial pr rritjen e gjithmbarshme ekonomike pasi ajo

siguron produktivet m t lart, krijon nj platform pr zvendsim t importit me
prodhim vendor si dhe pr rritjen e eksportit. Megjithat, industria vetm nuk mund t
krijoj mjaft vende pune dhe t kontribuoj n uljen e pabarazis n t ardhura. N fakt
nevojitet nj kombinim i mir brenda ekonomis, ku industria do t merr pesh dukshm
m t madhe, por do t ket nj ndrlidhje me shrbimet e zhvilluara dhe me vler t lart
shtuese dhe me bujqsin konkurruese. Ky do t ishte miksi i nevojshm i zhvillimit t
sektorve gjenerues t rritjes m t lart ekonomike. N kt kuptim, n katr vitet e
ardhshme industria duhet ta rris pjesmarrjen n krijimin e BPV-se s paku deri n 25%
e n nj periudh dhjetvjeare t arrij rreth 1/3 e pjesmarrjes ne BPV. N aspektin e
prparsive sektoriale nuk sugjerohet nj politik masash favorizimi t nj ose dy
sektorve, me masa t politikave selektive dhe favorizuese q do t shpreheshin me
efekte negative rregulluese n treg, por sugjerohet prqendrimi i krijimit t nj mjedisi t
konkurrencs s lir ku sektort me performanca do t ken shansin e zhvillimit t vet.
Disa sektor t industrive t bazuar kryesisht n biznese t vogla dhe t mesme tregojn
pr rritjen e rolit t tyre: prpunimi i ushqimit, materialet ndrtimore, metalurgjia,
prpunimi i drurit, plastika dhe goma, jan pes sektor q tregojn nj trend rritjeje dhe
performanc pr zhvillim t mtejm. N kt prizm, nuk duhet nnmuar edhe
kontributin e mundshm t industris grafike q n nj periudh afatgjate, e cila mund te
zhvillohet mir dhe t deprtoj edhe m shum n eksport. I vetmi sektor ku sugjerohet
32
nj qasje m e veuar dhe favorizuese, do t ishte sektori i teknologjis informatike, n
kuptim t infrastrukturs dhe zhvillimit t burimeve njerzore.
Politikat tregtare t vendit duhet t mbesin mbi parimet e tregut t hapur, por n
marrdhniet reciproke me vendet e tjera duhet t sigurojn parimet e konkurrencs fer
dhe reciprocitetit. Prodhuesit e Kosovs duhet t gzojn mbshtetjen dhe statusin e
barabart q e gzojn ndrmarrjet ne tregun rajonal dhe m gjer.
Sistemi i masave mbshtetse, ve ksaj q u tha, duhet t prfshij - krijimin e kushteve

m t volitshme t financimit, mbshtetja pr uljen e kostos s prodhimeve, mbshtetja
pr rritjen e cilsis, mbshtetja n promocion t investimeve dhe eksportit.
Lidhur me kt duhet ndrmarr sidomos kto masa:
T zhvillohet qasja integruese e politiks s orientuar kah rritja e aftsis

konkurruese t kompanive kosovare n tregun e brendshm dhe t jashtm, si dhe
n lehtsimin e aktiviteteve eksportuese;
N bashkpunim me pushtetin lokal dhe Agjensionin pr mbshtetjen e NVM-ve,
t arrihet nj bashkrenditje e aktiviteteve pr prmirsimin e kushteve pr
krijimin dhe rritjen e NVM-ve industriale duke lehtsuar qasjen n lokacionet e
biznesit, avancuar shrbimet publike dhe infrastrukturn publike dhe urbanizimin;
Ministria e Tregtis dhe Industris, n bashkpunim me sektorin privat dhe
asociacionet e industris, do t rris nivelin e investimeve n teknologji,
infrastruktur, furnizimin me lnd t para, si dhe krkim e zhvillim (R&D) pr t
prmirsuar produktivitetin dhe cilsin e produkteve te ndrmarrjeve t vogla
dhe te mesme.
Zhvillimi qndrueshm social dhe ambiental, eficienca e energjis, teknologjit e
pastra dhe industria e riciklimit
Prkrahja pr zhvillimin dhe intensifikimin e aktiviteteve t marketingut dhe
hulumtim-zhvillimit q do t rriste nivelin e inovacioneve n industri pr t
deprtuar tek konsumatort potencial dhe n tregje t reja.
4.2.2 Rritja e aftsis konkurruese dhe pjesmarrjes s eksportit n rreth

35% t vlers s shitjes
Nj politik e integruar pr eksport duhet t fokusohet si n promovimin e konkurrencs

ashtu edhe n lehtsimin e tregtis dhe n promovimin e eksportit. sht shum vshtir
q t gjitha kto shtje t rregullohen nga nj institucion i vetm. Kjo pr arsye se shum
institucione (si ministri t ndryshme, agjensione etj.) merren me kto shtje dhe ato jan
shum t ndrlidhura dhe t ndrvarura, gj q tregon edhe prvoja e UNCTAD-it.
Rritja e aftsis konkurruese prmes mimeve mund t prmirsohet prmes

zvoglimit t shpenzimeve, ose duke vn barriera tarifore dhe barriera t tjera
ndaj importeve. Meqense institucionet tona jan te vendosura te mos prdorin
fare barrierat tarifore, mbesin t nevojshme masat pr reduktimin e shpenzimeve
33
me qllim t rritjes s aftsis konkurruese t kompanive kosovare. Sidoqoft,
zvoglimi i taksave pr import, duke pasur parasysh se kjo ndikon n sigurimin e
makineris dhe lnds s par, do t ndikoj n zvoglimin e shpenzimeve pr
prodhuesit kosovar t cilt prodhimin e tyre e mbshtesin n inputet e
importuara.
Konkurrenca prmes cilsis nnkupton transformimin e procesit prodhues n
aktivitete prodhimi me vler t lart t shtuar, prmirsim t aftsive, prdorim t
informacionit dhe teknologjive t komunikimit, t cilat mund t prforcohen edhe
me programe pr mbshtetjen e NVM-ve, promovimin e IJD, shoqatave t
bizneseve dhe formave t tjera t organizimit.
Dizajnimi i programeve trajnuese pr puntort, q do t ndikonte n rritjen e
produktivitetit t puns.
Krijimi i fondeve qeveritare pr t mbshtetur promocionin e produkteve
Kosovare nprmjet kampanjave t promocionit n botn e jashtme, sponsorizimit
t pjesmarrjes n panaire dhe prezantime jasht;
Sponsorimin e sigurimit t certifikatave t cilsis dhe standardeve t cilsis;
4.2.3 Nxitja e aktivitetit investues ne industri duke absorbuar rreth 35-40% t

investimeve private
Prmirsimin e kushteve kredituese:

o Qeveria dhe Banka Qndrore duhet t marrin masa pr rritjen e
konkurrencs n tregun e kredis,
o N bashkpunim me organizatat ndrkombtare financiare, donatort dhe
bankat, pr eksportuesit dhe sektort prodhues duke siguruar vija specifike
kreditore;
Zhvillimin e aftsis konkurruese t prodhuesve vendor
Mbshtetja e inovacioneve dhe start ups
Bashkrenditja e mbshtetjeve pr lidert e inovacioneve dhe aktort e sektorve
t rinj
T bhen prpjekje t vazhdueshme pr sigurimin e investimeve t prbashkta
me partnert e jashtm afarist. Kjo n nj mnyr do t rrit cilsin dhe do t
rrit pjesmarrjen e sektorit t industris n tregun e jashtm.
Heqja e pagess s TVSH n kufi pr pajisjet dhe kreditimi afatgjat 1-3 vite
varsisht nga vlera e pajisjeve t importuara dhe heqja e tarifs doganore pr
investime ne pajisje t sektorit industrial
4.2.4. Ngritja e kapaciteteve institucionale pr t disenjuar dhe zbatuar nj

program integral t politikave dhe masave pr konsolidimin dhe rritjen e
sektorve prodhues dhe eksportit
34
N bashkpunim me donatort dhe shoqatat afariste, MTI do t bj mbshtetjen e
NVM-ve prmes aktiviteteve promovuese, pjesmarrjes n panairet
ndrkombtare dhe trajnimet e eksportuesve,
Krijimi i bazs s t dhnave, web faqeve dhe sistemit informativ t eksportit dhe
sistemeve informative pr eksportin,
Zhvillimi sistematik i programeve trajnuese pr eksportuesit,
Rekomandohet q MTI t vendos bashkpunimin me organizatat rajonale dhe
ndrkombtare, t orientuara n promovimin e eksportit (si jan Qendra
Ndrkombtare e Tregtis Gjenev, Organizata Botrore e Tregtis, dhe
UNCTAD)
Ngritja e kapaciteteve t laboratorve pr testim t cilsis dhe standardizim
Konsultat e formalizuara pr t tejkaluar pengesat n mjedisin biznesor
Vendosja e laboratorve testuese dhe certifikuese sipas standardeve
ndrkombtare pr t ngritur fuqin konkurruese t ndrmarrjeve n sektor, n
veanti n tregjet e jashtme.
Sektori i industris t organizohet dhe bj prpjekje maksimale pr t vendosur
disa standarde t cilsis pr produktet t cilat i prodhon edhe pr tregun e
brendshm e edhe pr tregun e jashtm
Antarsimi i Agjensionit t Standardizimit n mekanizmat ndrkombtar, n
mnyr q certifikatat e lshuara ne Kosov t njihen ndrkombtarisht.
35
SHTOJCAT
Shtojca 1
SEKTORI I USHQIMIT
Kosova sht nj importues i madh i produkteve ushqimore. Afrsisht 70% e nevojave t

konsumatorve mbulohen nga importi. Pavarsisht ksaj situate, sektori i prpunimit t
ushqimit ka potencial jo vetm t zvendsoj, n nj mas, importet mirpo edhe t ket
kapacitete eksportuese pr disa nn-sektor. N mnyr t veant, disa produkte me
mark tregtare t zhvilluar (brand) mund t destinohen n tregjet e huaja, sidomos nse
realizohen programe pr produkte t shndetshme n pikpamje ekologjik. N vazhdim,
ky kapitull trajton shtjet q lidhen me sektorin e prpunimit t ushqimit n Kosov.
Pr sa i prket prpunimit t pemve dhe perimeve, Kosova ka nj tradit t gjat.

Fillimisht prpunimi i perimeve sht pjes integrale edhe e zinxhirit ushqimor t
familjeve. T dhnat lidhur me prpunimin e perimeve n nivel amvisrie nuk jan n
dispozicion, megjithat konsiderohet se nj nivel mjaft i lart i perimeve prpunohet nga
vet njerzit pr konsum privat. N ann tjetr niveli i perimeve t prpunuara nga
ndrmarrjet prpunuese arrin n 1.5 kg pr person n vit me nj krkes t prgjithshme
prej afr 31,500 ton n vit. Duke pasur parasysh njohurit lokale n prpunimin e
perimeve (know-how tradicional), prodhuesit vendor kan arritur ti plasojn mallrat e
tyre edhe n tregjet e jashtme. Ky sektor tradicionalisht sht dominuar nga ndrmarrjet
shoqrore t cilat aktualisht punojn me kapacitete t zvogluara ndrsa n ann tjetr,
prodhuesit vendor jan kryesisht ndrmarrje te vogla dhe si t tilla ato nuk arrijn t
mbulojn pjes t mdha t tregut. Sipas vlersimeve, prodhuesit vendor mbulojn vetm
30% t krkess s tregut dhe pjesa e mbetur importohet. Ndrsa sa i prket pemve t
prpunuara, konsumi vjetor n Kosov vlersohet t jet rreth 6 kg pr person e cila jep
nj shifr prej 15,000 ton si krkes e prgjithshme pr pem t prpunuara n vit. Para
lufts kapacitetet prpunuese t Kosovs n kt nen-sektor ishin mbi 30,000 ton gj q
pasqyron potencialin e saj eksportues asokohe. Aktualisht, niveli i kapaciteteve pr
prpunimin e pemve sht shum i vogl dhe m shum se 90% e krkess vendore
plotsohet nga importi. Pr m tepr nj fush tjetr e pambuluar nga prodhuesit vendor
sht prodhimi i koncentratit pr pije ku gati 100% e krkess mbulohet nga importi.
Nj situat e ngjashme na paraqitet edhe n nn-sektorin e prpunimit t produkteve t

mishit. Kosova ka 12 kompani q merren me prpunimin e mishit q s bashku kan nj
kapacitet ditor prej 90 ton dhe mbulojn afrsisht 20% t krkess s tregut. Kto
ndrmarrje prpunojn 2,900 t mishit t prodhuar n vend q sht vetm 15 pr qind e
prodhimit t prgjithshm vjetor. N munges t mishit q prodhohet n vend,
prpunuesit importojn 85% t lnds s par pr t plotsuar krkesat e tyre. Ata
gjithashtu importojn thuajse t gjith materialin pr paketimin e ktyre produkteve. Pr
m tepr, shfrytzimi i kapaciteteve t ktyre ndrmarrjeve sht shum i ult.
Nn-sektori i prodhimeve t qumshtit dominohet nga importi si pasoj e joefiqiencs s

ndrmarrjeve t vogla prodhuese n vend. N Kosov ekzistojn 26 njsi prpunuese t
36
produkteve t qumshtit. Megjithat mbi 70% e krkess vendore plotsohet nga importi
q arrin vlern e 25-30 milion Euro n vit. Megjithat duhet theksuar se ky nn-sektor ka
arritur t zvendsoj nj sasi t konsiderueshme t importeve q nga prfundimi i lufts.
Kohve t fundit me ndihmn e donatorve ndrkombtar jan br prpjekje pr t
zbatuar aplikimin e standardeve tek prodhuesit vendor. Nj rndsi e veant i kushtohet
procesit t akreditimit dhe licencimit t ktyre prodhuesve n mnyr q t plotsojn
standarde strikte q krkohen pr t eksportuar n tregjet e jashtme. N kt kuadr jan
br prpjekje edhe pr krijimin e kllasterve (Clusters)13. Ndikimi pozitiv i kllasterve
n konkurrueshmrin e firmave sqarohet nga Schmitz (1995) prmes konceptit t
efiqiencs kolektive e cila definohet si prparsi konkurruese e nxjerr nga ekonomit
e jashtme14 dhe veprimeve t prbashkta. Ndikimi i ekonomis s jashtme ka rndsi n
arsyetimin e konkurrueshmris s kllasterve industrial, por aty ndikojn edhe faktor q
lindin nga veprime, qllimisht, t prbashkta. Kto veprime mund t jen brenda hallks
vertikale apo horizontale t prodhimit.
Megjithat, duhet thn se niveli i bashkpunimit t ndrmarrjeve q operojn npr

kllaster n Kosov sht i vogl dhe kryesisht mbetet n nivel bashkpunimi pr t
avokuar problemet e tyre n instanca m t larta. Mbetet ende t punohet n promovimin
e bashkpunimeve n nivele teknologjike apo n shkmbim t eksperiencs dhe
ekspertizs.
Profili i ndrmarrjeve n sektorin e industris s ushqimit
Ne kemi identifikuar dhe anketuar 383 ndrmarrje prodhuese n sektorin e ushqimit. Ato
jan t shtrira n t gjitha rajonet e Kosovs, ku prijn rajonet e Prishtins, Gjilanit dhe
Prizrenit, pasuar nga rajonet tjera t Kosovs (Tabela 1). Shumica e ndrmarrjeve n
sektorin e ushqimit jan ndrmarrje t mesme apo t vogla me m pak se 250 puntor
(84.1%) ndrsa pjesa e mbetur jan ndrmarrje t mdha (Figura 1). M shum se gjysma
e ndrmarrjeve n kt sektor (53%) jan themeluar gjat periudhs 2001-2009 ndrsa
pjesa tjetr sht themeluar para vitit 2000. Vlen t theksohet se mbi 16% e ndrmarrjeve
n kt sektor jan themeluar para vitit 1989 ku bhet fjal pr ndrmarrje shoqrore t
cilat vazhdojn t operojn si ndrmarrje t privatizuara apo t komercializuara dhe
prfaqsojn ndrmarrje t rndsishme t ktij sektori mirpo t cilat punojn n
kapacitete m t vogla (Figura 2).
13
Kllastert jan nj grup firmash q operojn n sektor t njjt apo t ndrvarur industrial n nj
hapsir t caktuar. Kllasteringu (Clustering) mund t konsiderohet si nj faktor lehtsues pr operimin e
ndrmarrjeve pr arsye t disa zhvillimeve (t cilat mund t mos ndodhin): ndarja dhe specializimi i
punve; paraqitja e nj rrjeti t gjer furnizuesish; paraqitja e agjentve q shesin produktet n tregjet e
jashtme; paraqitja e organizatave q ofrojn shrbime t specializuara pr prodhuesit; shfrytzimi i
puntorve t specializuar; si dhe formimi i asociacioneve t bizneseve.
14
Koncepti i ekonomis s jashtme sht nxjerr nga Alfred Marshal dhe definohet si prfitim n uljen e
kostove q rrjedhin nga vendndodhja e firms afr faktorve t prodhimit (q jan t jasht firms) si sht
fuqia puntore e shkatht n dispozicion, trajnimet dhe t ngjashme.
37
Tabela 1. Shtrirja e ndrmarrjeve sipas rajoneve
Rajoni Numri i ndrmarrjeve
Prishtina 90
Prizreni 81
Gjilani 81
Peja 60
Gjakova 50
Mitrovica 21
Total 383
Figura 1. Ndarja e ndrmarrjeve sipas numrit t puntorve
Figura 2. Periudha e themelimit t ndrmarrjeve
Sipas t dhnave, n kt sektor jan t punsuar mbi 23 mij puntor dhe paga mesatare
sht 306 Euro. Afrsisht 10% e puntorve jan t pakualifikuar ndrsa mbi 70% e
puntorve jan me shkollim t mesm. Mbi 18% e puntorve kan shkollim t lart apo
fakultetin dhe pjesa e mbetur (rreth 1.4%) jan magjistra apo doktor shkencash. Mbi 86%
38
e puntorve jan t gjinis mashkullore. Vlera e kapitalit fiks (mjeteve themelore) t
ktyre ndrmarrjeve sht mbi 740 milion Euro, prej t cilave shumica drmuese jan
objekte, makina dhe pajisje (shiko Figurn 3).
Shumica (saktsisht 77.8%) e ndrmarrjeve prodhuese nuk e prdorin BAR kodin pr

produktet e veta. E njjta gj vlen edhe pr certifikimin me standard ndrkombtare t
cilsis (ISO) ku vetm 20% e ndrmarrjeve prodhuese n kt sektor posedojn
certifikat t till ndrsa mbi 76% t ndrmarrjeve raportojn se nuk posedojn nj
certifikat t till. Mbi 62% e ndrmarrjeve n kt sektor raportojn se nuk jan t
antarsuara n ndonj asociacion biznesor apo sindikat ndrsa tjerat aderojn n nj
nga format e organizimit t bizneseve.
Figura 3. Prbrja e kapitalit fiks
Indikatort e performancs
N vazhdim trajtojm disa indikator t perfomancs s ndrmarrjeve prodhuese n

sektorin e ushqimit. N mnyr specifike kemi trajtuar qarkullimin apo shitjen, eksportin
dhe importin, investimet dhe shfrytzimin e kapaciteteve.
Qarkullimi
Ndrmarrjet n sektorin e prpunimit t ushqimit vlersojn se niveli i shitjeve t tyre

gjat ktij viti do t jet mbi 105 milion Euro gj q krahasuar me nj vit m par ka
shnuar rnje pr afro 18% kur shuma totale e qarkullimit t ktyre ndrmarrjeve ishte
mbi 127 milion Euro. Prderisa nga viti 2007 n vitin 2008 sht raportuar t ket pasur
nj rritje t qarkullimit pr afro 7% (Figura 4). Ndrmarrjet prodhuese n sektorin e
prpunimit t ushqimit kan raportuar t ken nj norm margjinale t fitimit prej 19.3
pr qind q sht m e lart se mesatarja e gjith sektorve industrial n Kosov.
39
Figura 4. Qarkullimi / shitja e ndrmarrjeve
Eksporti dhe Importi
Shumica e ndrmarrjeve prodhuese t ktij sektori (saktsisht 86.7%) raportojn se nuk

kan pasur aktivitet eksportues gjat tre viteve t fundit prderisa pjesa e mbetur ka
realizuar eksport gjat s njjts periudh. Megjithat, nga numri i prgjithshm i
ndrmarrjeve q kan eksportuar n tre vitet e fundit, vetm rreth gjysma e tyre
aktivitetin eksportues e kan t rregullt, ndrsa t tjerat eksportojn koh pas kohe apo
eksportojn ndonj kontingjent, kur t ofrohet mundsia. sht me rndsi t theksohet se
pjesmarrja e eksportit n shitjet/qarkullimin total t ndrmarrjeve n sektorin ushqimor
q realizojn aktivitet eksportues, n mesatare, sht 28.5% e q sht m e lart se
mesatarja e industris n prgjithsi (25.4%). Niveli i eksporteve t ktyre ndrmarrjeve
n vitin 2007 ka qen mbi 7.5 milion Euro i cili sht rritur n afro 16 milion Euro n
vitin 2008, prderisa ka shnuar rnie n vitin 2009 me mbi 35% kur niveli i eksporteve
vlersohet se do t jet pak mbi 10 milion Euro (Figura 5).
Figura 5. Niveli i eksporteve
Nga numri i gjithmbarshm i ndrmarrjeve t anketuara n kt sektor, 42.3% e tyre

kan pasur import te inputeve dhe pajisjeve pr prodhim n tri vitet e fundit. Niveli i
importeve t ndrmarrjeve t ktij sektori n vitin 2007 sillej mbi 50 milion Euro ndrsa
n vitin 2008 rreth 55 milion Euro apo pr 10% m i lart. N ann tjetr, niveli i importit
n vitin 2009 vlersohet t ket rnie dhe sipas ndrmarrsve gjat ktij viti niveli i
importeve do t sillet rreth 25 milion Euro apo 55% m i vogl se gjat vitit t kaluar
(Figura 6). Prej ktij niveli t importeve, shumica jan lnd e par ndrsa n mas m t
40
vogl paraqiten pajisjet (Tabela 2). Ndrmarrjet n kt sektor raportojn se shumicn e
lnds s par e blejn n Kosov (mbi 74.2%) prderisa pjesa tjetr blihet nga importi,
qoft ai direkt (15.7%) apo indirekt prmes ndonj distributor (10.1%).
Figura 6. Niveli i importeve
Tabela 2. Niveli i importeve pr lnd t par dhe pajisje gjat tre viteve t fundit
Destinimi Viti 2007 Viti 2008 Viti 2009
Lnd e par 26,078,280 33,955,560 17,321,480
Pajisje 24,225,133 21,436,283 7,447,533
Investimet
Shumica e ndrmarrjeve prodhuese n kt sektor (saktsisht 75.5%) kan realizuar

investime n tre vitet e fundit prderisa pjesa e mbetur nuk ka realizuar investime gjat s
njjts periudh. Prderisa n vitin 2007 niveli i investimeve arrinte vlern mbi 43 milion
Euro, kjo vler ka shnuar rnie pr afro 38% n vitin 2008 kur niveli i investimeve
arrinte n afro 27 milion Euro. Niveli i investimeve t ktyre ndrmarrjeve ka vazhduar t
shnoj rnie edhe gjat vitit 2009 dhe sipas vlersimeve t ndrmarrsve kto investime
n fund t vitit do t arrijn vlern prej mbi 21 milion Euro q sht pr 20% m e vogl
se vitin e shkuar (Figura 7).
Figura 7. Niveli i investimeve n tre vitet e fundit
41
Shumica prej atyre q kan realizuar investime (75.8%), kto investime i kan realizuar
me mjete vetanake prderisa 20.7% e ndrmarrjeve i kan realizuar investimet me kredi
bankare marr nga bankat q operojn n Kosov. Burimet tjera t financimit
prfaqsohen n pjesmarrje shum m t vogl ku kredit nga bankat q operojn jasht
Kosovs prbjn 0.5%, mjetet pa kthim nga donatort e jashtm ose OJQ-t 0.9%, huat
nga familja dhe miqt 0.7%. Investimet e jashtme direkte prfaqsohen shum pak si
burime t financimit dhe investimeve me 1.4%, prej t cilve 1.1 jan pjestar t
diaspors kosovare prderisa 0.3% jan t tjer.
Si shihet n figurn 8, shumica e investimeve t ktyre ndrmarrjeve jan shfrytzuar

pr t ndrtuar ndrtesa te reja apo pr t bler makineri dhe pajisje (93.7%), prderisa
pjesa tjetr sht investuar n hulumtim dhe konsulenc, trajnime, marketing dhe
promocion gj q pasqyron nj nivel t ult investimesh n kto drejtime t rndsishme
pr prforcimin e pozits konkurruese t ndrmarrjeve.
Figura 8. Destinimi i investimeve
Shumica (81%) e ndrmarrjeve q kan marr kredi bankare raportojn se kushtet jan
shum t pafavorshme ose t pafavorshme (Figura 9). N kt kuadr shumica (74.2%) e
ndrmarrjeve raportojn se norma vjetore e interesit t paguar ka qen prej 10-15%
ndrsa afr 14% e ndrmarrjeve raportojn t ken paguar norma edhe m t lart t
interesit. Vetm rreth 11% e ndrmarrjeve kan marr kredi me norma vjetore t interesit
m t ult se 11%. Kto t dhna flasin pr kushte mjaft t vshtira financimi gj e cila
pasqyrohet edhe n barrierat q hasin kto ndrmarrje n afarizmin e tyre, si trajtohet m
tutje.
Figura 9. Kushtet e financimit
42
Shfrytzimi i kapaciteteve dhe Tregu i puns
Ndrmarrjet n kt sektor raportojn se niveli aktual i prodhimit n ndrmarrjet e tyre n

krahasim me kapacitetin mbetet t jet rreth 56% me nj prmirsim nga viti 2007 n
vitin 2008 pasuar nga nj rnie n vitin aktual (Figura 10).
Figura 10. Niveli i shfrytzimit t kapaciteteve
Sa i prket tregut t puns, mbi 70% e ndrmarrjeve q operojn n sektorin e prpunimin

t ushqimit konsiderojn se tregu i puns plotsisht plotson nevojat e tyre pr puntor
n aspektin e kualifikimeve dhe shkathtsive praktike prderisa 23% konsiderojn se
nevojat plotsohen vetm pjesrisht. Pjesa e mbetur konsideron se tregu i puns nuk i
plotson nevojat e tyre pr puntor apo refuzon t prgjigjet. Shumica e atyre q
konsiderojn se tregu plotson nevojat pjesrisht apo kryesisht jo konsiderojn se shkak
sht mungesa e njohurive praktike. Kjo prqindje e lart e atyre q konsiderojn se tregu
i puns plotson plotsisht apo pjesrisht krkesat e tyre mund t arsyetohet me faktin se
kto ndrmarrje prodhojn produkte me vler t ult t shtuar ku nuk krkohen trajnime
dhe shkathtsi specifike.
43
Konkurrenca
Shumica e ndrmarrjeve n kt sektor raportojn se n tregun ku operojn ka shtat e m

shum konkurrent. Intenziteti i konkurrencs vendore vlersohet t jet m i madh se ai
nga importi (66.8 me 45 respektivisht). Sa i prket konkurrencs nga importi, mbi 40% e
ndrmarrjeve konsiderojn se ndikimi i ksaj konkurrence n produktet q ata ofrojn
sht i lart apo mesatar prderisa 35% e ndrmarrjeve konsiderojn se konkurrenca nga
importi ka pak ndikim apo nuk ka ndikim fare. Pjesa tjertr raporton se mallrat t cilat
ata i prodhojn nuk importohen nga vendet tjera.
Rreth 57% e ndrmarrjeve raportojn t ken nivel teknologjik t njjt n raport me

konkurrencn ndrsa rreth 30% raportojn t ken nivelin teknologjik m t avancuar n
raport me konkurrenc. Pjesa e mbetur ka nivel m pak t avancuar se konkurrenca. sht
e rndsishme t cekt se shumica e ndrmarrjeve raportojn se zotrojn pjes t vogla
t tregut. Kjo l t kuptohet se tregu i prodhimeve ushqimore i prngjan tregut me
konkurrenc t plot ku numri i ndrmarrjeve sht i lart dhe se nuk ka barriera t hyrjes
n treg.
Pr sa i prket nivelit t elasticitetit t krkess s lidhur me mimin e produkteve,

shumica e ndrmarrjeve konsiderojn se konsumatort do t reagonin ndjeshm n rast t
ngritjes s mimeve t produkteve t tyre pr 10% dhe at, mbi 52% e ndrmarrjeve
konsiderojn se n nj situat t till konsumatort do t blinin produktet apo shrbimet e
tyre n sasi pak ose shum m t vogla. Mbi 36% e ndrmarrjeve konsiderojn se n rast
t nj ngritje t till mimesh, konsumatort do t orientoheshin t blinin produktet
zvendsuese nga konkurrenca q do t thot se prballen me nj elasticitet m ta madh
t krkess pr produktet e tyre dhe se krkesa q ata hasin n treg sht m e shesht.
Nj situat e till sinjalizon mungesn e fuqis tregtare t ndrmarrjeve dhe si t tilla ato
n mas t madhe jan mim-pranuese q i prafrohet tregut me tipare t konkurrencs s
plot. Ndrsa 8.4% e ndrmarrjeve n kt sektor raportojn se n rast t ngritjes s
mimeve t produkteve apo shrbimeve t tyre pr 10%, konsumatort do t vazhdonin
ti blinin produktet apo shrbimet e tyre n sasi t njjt. Me fjal tjera, kto ndrmarrje
kan nj pozit m t mir n treg dhe ushtrojn ndikim mbi mimin. Si t tilla ato mund
t gjenerojn fitime m t madha.
N ann tjetr sa i prket elasticitetit t krkess lidhur me mimin e mallrave t

furnitorit, rreth 40% e ndrmarrjeve raportojn se n rast t ngritjes s mimeve t
produkteve t tyre pr 10% ato do t vazhdonin t blinin produktet e ktyre ndrmarrjeve
mirpo n sasi m t vogla. Rreth 8% e ndrmarrjeve raportojn se do t vazhdonin t
blinin produktet e ktyre furnitorve edhe pas nj ngritje t till mimesh ndrsa rreth
50% e ndrmarrjeve raportojn se do t orientoheshin n blerjen e ktyre produkteve nga
furnitor tjer. Thn thjesht, elasticiteti i krkess lidhur me mimin e produkteve t
furnitorve sht m i lart dhe fuqia e tyre tregtare sht edhe m e vogl.
Pr sa i prket pagess s mallrave, ndrmarrjet raportojn se 77.4% e mallrave jan

paguar n momentin e marrjes nga ana e klientve, prderisa mbi 16% sht shitur me
kredi dhe rreth 6% sht paguar para se t merrej produkti nga konsumatort. Ndrsa pr
44
sa i prket inputeve, ndrmarrjet raportojn se shumica e inputeve sht marr n
momentin e marrjes s produktit (83.1%). Rreth 7.1% sht paguar para se t merret
lnda e par dhe rreth 10% sht paguar me kredi. Megjithat, kto t dhn duhet t
raportohen me kujdes pasi q nj pjes e madhe e ndrmarrjeve kan raportuar se kan
importuar lndn e par dhe n rast t till marrja e produktit nuk nnkupton sjelljen e
mallit n Kosov (franko Kosov), mirpo ngarkimin e tij n mjete transportuese. Pra,
pr t saktsuar, ne duhet pasur parasysh se n mas t madhe ndrmarrjet parapaguajn
inputet dhe kur ksaj i shtohet shitja me kredi, vm n pah nj boshllk kohor gjat s
cilit ndrmarrjet vazhdojn ti servisojn borxhet neper banka q edhe ashtu jan t
pafavorshme.
Pengesat n afarizm
Pr sa i prket barrierave q kto ndrmarrje hasin n afarizmin e tyre, ato raportojn se

barrierat kryesore vijn nga rrethina dhe se pengesat e brendshme (si mungesa e
njohurve, shkathtsive menaxheriale, kapacitetet e pamjaftueshme) jan pengesa m t
vogla. N listn e barrierave prijn energjia elektrike me intensitetin m t lart prej
82.415, pasuar nga konkurrenca jo-lojale dhe korrupsioni me 75.7 dhe 71.1 respektivisht.
Konkurrenca n treg gjithashtu paraqitet si barrier n afarizmin e ndrmarrjeve n kt
sektor krahas shrbimeve publike, ekonomis jo formale dhe evazionit fiskal. Duhet
shtuar se barrierat formale, si sht fjala pr lartsin e taksave, jan pozicionuar n mes
t lists gj q mund t jet rezultat i ndryshimeve pozitive n politikn fiskale gjat ktij
viti (Figura 11).
Figura 11. Pengesat n afarizm
15
Intensiteti m i lart sht 100 (barrier shum e madhe).
45
SWOT analiza
Prparsit: Dobsit:
- Norm margjinale t fitimit m t lart se - Niveli teknologjik

mesatarja e industris - Mungesa e sistemit te sigurimit te cilsis
- Fuqia e lir puntore - Madhsia e ndrmarrjeve dhe kapaciteti i
- Tradita e gjat n prpunimin e ult
ushqimeve - Mungesa e mjeteve financiare
Mundsit:
Rreziqet:
- Zgjerimi i tregjeve
- Infrastruktura primare (rryma, uji etj.)
- Krkesa vendore si rezultat i zvendsimit
- Konkurrenca nga vendi dhe importi
t importeve
- Konkurrenca jolojale
- Trajnimi i fuqis puntore dhe avancimi i
- Kushtet e vshtira t financimit
teknologjis
46
SHTOJCA 2
SEKTORI I MATERIALEVE NDRTIMORE
Profili i Ndrmarrjeve n Sektorin e Industris s Materialeve Ndrtimore
Prve nj ndrmarrje q sht publike dhe nj q sht n proces t privatizimit, t gjitha

ndrmarrjet tjera n kt sektor jan ndrmarrje private. Sektori i prpunimit t
materialeve ndrtimore merret kryesisht me prodhimin e produkteve bazike, si pr
ndrtim t ult po ashtu edhe pr ndrtim t lart. Produktet m t shpeshta t prodhuara
n kt sektor jan:
Llojet e ndryshme t asfaltit,

Llojet e ndryshme t rrs dhe tamponit,
Tulla dhe blloka t ndryshm,
Beton dhe elemente t ndryshme t betonit.
Ne kemi identifikuar dhe anketuar 224 ndrmarrje prodhuese n sektorin e materialeve

ndrtimore. Ato jan t shtrira n t gjitha rajonet e Kosovs, mirpo vlen t prmendt
se n kt sektor prijn rajoni i Prizrenit dhe Gjilanit, pastaj ai i Prishtins, pasuar nga
rajonet tjera t Kosovs (Tabela 1).
Tabela 1. Shtrirja e ndrmarrjeve sipas rajoneve

Numri i Ndrmarrjet sipas
Rajoni
ndrmarrjeve %
Prishtina 35 16
Prizreni 90 40
Gjilani 37 17
Peja 21 9
Gjakova 16 7
Mitrovica 25 11
Total 224 100
Shumica e ndrmarrjeve n kt sektor jan ndrmarrje t mesme apo t vogla, me m

pak se 250 puntor (98%) ndrsa pjesa e mbetur jan ndrmarrje t mdha (Figura 1).
47
Figura 1. Numri i ndrmarrjeve sipas numrit t puntorve npr vite
2007% 2008% 2009%
40.0
35.0
30.0
25.0
20.0
15.0
10.0
5.0
0.0
1-5 Puntor 6-10 Puntor 11-50 Puntor 51-251 Puntor mbi 251 Puntor Blank
Nga figura 1, mund t konkludohet se shumica e ndrmarrjeve t ktij sektori jan

kryesisht ndrmarrje t vogla, mirpo vlen t prmendet se n vitin 2008 mbi 12% t
ndrmarrjeve ishin t mesme (51-250 puntor) dhe m pak se 1% jan ndrmarrje t
mdha (mbi 250 puntor).
Gjysma e ndrmarrjeve n kt sektor (51%) jan themeluar gjat periudhs 2001-2009

ndrsa pjesa tjetr sht themeluar para vitit 2000. Vlen t theksohet se rreth 10% e
ndrmarrjeve n kt sektor jan themeluar para vitit 1989, ku bhet fjal pr ndrmarrje
shoqrore t cilat vazhdojn t operojn si ndrmarrje t privatizuara apo t
komercializuara dhe prfaqsojn ndrmarrje t rndsishme t ktij sektori mirpo t
cilat punojn n kapacitete m t vogla se ato potencialet (Figura 2).
Figura 2. Periudha e themelimit t ndrmarrjeve

45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Para 1989 1990-2000 2001-2005 2006-2009
48
Sipas t dhnave t ankets, deri n fund t vitit 2008, numri i prgjithshm i t
punsuarve n sektorin e materialeve ndrtimore ishte rreth 5800 puntor t rregullt, dhe
rreth 2000 puntor sezonal (fig 3). Sipas figurs 3 m posht, ekziston nj tendenc e
rritjes s numrit t puntorve prej viti n vit n kt sektor dhe nj trend i till sht
inkurajues.
Figura 3. Numri total i puntorve npr vite.
Rregullt Sezonal
7,000
6,000
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
-
Viti I Themelimit 2007 2008 2009
Nga figura 3 m lart shihet se deri n vitin 2008 rritja e numrit t puntorve ka qen m
nj ritm t shpejtuar, ndrsa n vitin 2009, edhe pse nuk ka pasur rnie t numrit t t
punsuarve, ritmi i punsimit t puntorve t rinj sht ngadalsuar.
Tabela 2. Struktura kualifikuese e puntorve n sektorin e materialeve ndrtimore

Numri i T ardhurat personale
Kualifikimi puntorve me Meshkuj Femra mujore pr kt Mesatare
kt titull kategori n
Doktor shkence 58 58 0 44,156 761.3
Magjistra 100 99 1 60,448 604.5
Me fakultet 603 554 49 350,116 580.6
Me shkoll t lart 388 384 4 144,055 371.3
Shkoll te mesme
2158 2127 31 676,910 313.7
Gjimnaz
Shkoll t mesme
1148 1145 3 409,485 356.7
profesionale
T pa kualifikuar 590 559 31 192,010 325.4
Gjithsej puntor 5045 4926 119 1,877,180 372.1
49
Sipas t dhnave, n kt sektor paga mesatare sht rreth 370 Euro. Rreth 3% e
puntorve kan titull doktor dhe magjistr t shkencave, ndrsa mbi 12% t puntorve
kan fakultet, dhe pafrsisht rreth 66% e puntorve jan me shkollim t mesm. Rreth
8% e puntorve jan me shkollim t lart, si dhe 12% puntorve jan t pakualifikuar.
Mbi 97% e puntorve jan t gjinis mashkullore. Gjithashtu, t ardhurat mesatare
mujore t t punsuarve n kt sektor sillen prej 325 pr puntor t pa-kualifikuar,
deri n mbi 600 pr puntor me kualifikim t nivelit t magjistrit dhe mbi 760 doktorit
t shkencave. Vlera e kapitalit fiks (mjeteve themelore) t ktyre ndrmarrjeve sht mbi
365.6 milion Euro, prej t cilave shumica drmuese jan n objekte, makina dhe pajisje
(shiko Figurn 4).

160,000,000
140,000,000
120,000,000
100,000,000
80,000,000
60,000,000
40,000,000
20,000,000
-
Objekte Makina dhe Pajisje Mjete Transporti Toka Dika Tjetr
Shumica (mbi 93%) e ndrmarrjeve prodhuese nuk e prdorin BAR kodin pr produktet e
veta. E njjta gj vlen edhe pr certifikimin me standardet ndrkombtare t cilsis
(ISO) ku vetm 26% e ndrmarrjeve prodhuese n kt sektor posedojn certifikat t
till, ndrsa mbi 73% t ndrmarrjeve raportojn se nuk posedojn nj certifikat t till,
dhe vetm rreth 42% e ndrmarrjeve n kt sektor raportojn se jan t antarsuara n
ndonj asociacion biznesor apo sindikat.
Qarkullimi Vjetor
Si indikator t perfomancs s ndrmarrjeve prodhuese n sektorin e materialeve

ndrtimore, n mnyr specifike kemi trajtuar qarkullimin total apo shitjet e realizuara n
sektorin e materialeve ndrtimore, eksportin dhe importin e realizuar n kt sektor,
investimet dhe shfrytzimin e kapaciteteve t tyre. Rezultatet e ankets tregojn se niveli
i shitjeve t ndrmarrjeve n sektorin e materialeve ndrtimore do ishte rreth 162.1 milion
Euro, gj q krahasuar me vitin 2007 ka shnuar rritje pr rreth 47.2%.
N kt rritje t qarkullimit t ktij sektori mund t ket ndikuar edhe rritja e
shpenzimeve kapitale n infrastrukturn rrugore gjat vitit 2008 (figura 5). Prderisa nga
viti 2007 n vitin 2008 sht raportuar t ket pasur nj rritje t qarkullimit pr rreth 47%
(Figura 5), ndrmarrjet prodhuese n sektorin e materialeve ndrtimore kan raportuar t
50
ken nj norm t fitimit prej rreth 12% q sht m e vogl se mesatarja e gjith
industris n Kosov. Kjo sugjeron se n kt sektor konkurrenca sht jashtzakonisht e
fort, dhe kompanit jan n gjendje q t krijojn pozicione ekstreme vetm pr t qen
pjes e konkurrencs.

QARKULLIMI TOTAL I INDUSTRIS QARKULLIMI I SEKTORIT TE MATERIALEVE NDERTIMORE
700,000,000
600,000,000
500,000,000
400,000,000
300,000,000
200,000,000
100,000,000
-
2007 2008 2009 (vlersim)
Figura 6. Pjesmarrja e Qarkullimit te sektorit te materialeve ndrtimore n totalin e

Industris
Pjesmarrja e Qarkullimit t Sektorit te Materialeve Ndertimore n INDUSTRI (%)
35.00
30.00
25.00
20.00
15.00
10.00
5.00
-
2007 2008 2009 (vlersim)
Gjithashtu, pjesmarrja e qarkullimit t sektorit t materialeve ndrtimore n totalin e

industris sht rritur prej viti n vit, duke shkuar nga 23.1% sa ishte n vitin 2007, n
28.2% n vitin 2008, e deri n mbi 34% n vitin 2009, q sugjeron se ky sektor
vazhdimisht sht n rritje e sipr (figura 6). Ndrsa mesatarja e qarkullimit t ktij
51
sektori n vitin 2008 ishte rreth 702 mij Euro, q sht rreth 40% m e lart se
qarkullimi mesatar i totalit t Industris.
Importi dhe Eksporti
Vetm 12.2% t ndrmarrjeve t ktij sektori kan deklaruar se kan pasur aktivitete
eksportuese gjat tri viteve t fundit, ndrsa shumica e ndrmarrjeve prodhuese t ktij
sektori (rreth 87.8%) raportojn se nuk kan realizuar aktivitete eksportuese s njjts
periudh. Megjithat, nga numri i prgjithshm i ndrmarrjeve q kan eksportuar n tre
vitet e fundit, vetm 2.3% e tyre jan deklaruar se aktivitetin eksportues e kan t rregullt,
ndrsa rreth 10% jan deklaruar se eksportojn koh pas kohe apo eksportojn ndonj
kontingjent, kur t ofrohet mundsia, kurse mbi 87% nuk i jan prgjigjur ksaj pyetje.
Gjithashtu duhet prmendur faktin se edhe pse nj prqindje e vogl e kompanive t ktij
sektori kan realizuar aktivitete eksportuese, n kt sektor aktivitetet eksportuese jan
rritur prej viti n vit (figura 7). Niveli i eksporteve t ktyre ndrmarrjeve n vitin 2007
ka qen rreth 3.35 milion Euro i cili sht rritur pr 83% n afro 6.2 milion Euro n vitin
2008, ndrsa n vitin 2009 sht vlersuar se do t shnoj rritje prej rreth 43% n afro
8.8 milion Euro krahasuar me periudhn paraprake (Figura 7).
Figura 7. Niveli i eksporteve pr tri vitet e fundit

Eksporti I Materialeve Ndrtimore
10,000,000
9,000,000
8,000,000
7,000,000
6,000,000
5,000,000
4,000,000
3,000,000
2,000,000
1,000,000
-
2007 2008 2009 (vlersim)
sht me rndsi t theksohet se pjesmarrja e eksportit n shitjet/qarkullimin total t

ndrmarrjeve n sektorin e materialeve ndrtimore q realizojn aktivitete eksportuese,
n mesatare vitin 2007 ishte rreth 8%, ndrsa n vitin 2008 kjo ishte rreth 12%.
Gjithashtu ndrmarrjet kan vlersuar se n vitin 2009 kjo do t rritet n 15.1%, e q ende
sht m e ult se mesatarja e industris n prgjithsi (25.4%).
Gjithashtu sht me rndsi t theksohet se pjesmarrja e eksportit t sektorit t

materialeve ndrtimore n eksportin total t industris n prgjithsi, n vitin 2007 ishte
52
rreth 13%, n vitin 2008 ishte vetm 5.6%, ndrsa deri n fund t vitit 2009 vlersohet se
do t jet mbi 13%. Ndrsa mesatarja e ndrmarrjeve t sektorit t materialeve ndrtimore
q kan realizuar aktivitete eksportuese n vitin 2008 ishte rreth 205,640 Euro pr nj
ndrmarrje, e q sht prap m e ult sesa mesatarja e industris (593,573 euro pr nj
ndrmarrje).
Nga numri i gjithmbarshm i ndrmarrjeve t anketuara n kt sektor, 52% e tyre kan

pasur import te inputeve dhe pajisjeve pr prodhim n tri vitet e fundit. Niveli i importeve
t ndrmarrjeve t ktij sektori n vitin 2007 sillej rreth 36 milion Euro ndrsa n vitin
2008 rreth 45 milion Euro apo pr 25% m i lart. N ann tjetr, niveli i importit n vitin
2009 vlersohet t ket rnie dhe sipas ndrmarrsve gjat ktij viti niveli i importeve do
t sillet rreth 41 milion Euro apo diku 9% m i vogl se gjat vitit t kaluar (Figura 8).
Figura 8. Niveli i importeve pr tri vitet e fundit

Importi total I Sektorit t Materialeve Ndrtimore
50,000,000
45,000,000
40,000,000
35,000,000
30,000,000
25,000,000
20,000,000
15,000,000
10,000,000
5,000,000
-
2007 2008 2009 (vlersim)
Prej ktij niveli t importeve, diku rreth 62% e importeve n vitin 2008 kan qen pr
lndn e par, ndrsa n mas m t vogl rreth 38% jan dedikuar pr pajisje (Tabela 3).
Ndrmarrjet n kt sektor raportojn se rreth 69.4% e tyre, lndn e par e blejn nga
importi direkt, 20.4% e tyre e blejn prmes importit indirekt apo prmes ndonj
distributori, ndrsa vetm 10.2% e ndrmarrjeve jan deklaruar se lndn e par e blejn
direkt nga Kosova. Gjithashtu vlen t theksohet se pjesmarrja e eksportit t sektorit t
materialeve ndrtimore n importin total t ktij sektori n vitin 2008 ishte diku rreth
14%, e q ndrmarrjet kan vlersuar se gjat vitit 2009 kjo do t rritet n afro 22%.
Tabela 3. Niveli i importeve pr lnd t par dhe pajisje gjat tre viteve t fundit
53
Destinimi Viti 2007 Viti 2008 Viti 2009 (vlersim)
Lnd e par 22,924,122 27,876,204 25,850,500
Pajisje 12,963,672 17,109,562 14,746,610
Lnd e par (%) 63.9 62.0 63.7
Pajisje (%) 36.1 38.0 36.3
Total 35,887,794 44,985,766 40,597,110
Investimet
Shumica e ndrmarrjeve prodhuese n kt sektor (saktsisht 87.5%) kan realizuar

investime n tri vitet e fundit, prderisa pjesa e mbetur nuk ka realizuar investime gjat s
njjts periudh. Prderisa n vitin 2007 niveli i investimeve arrinte vlern mbi 43 milion
Euro, kjo vler ka shnuar rnie pr mbi 22% n vitin 2008 kur niveli i investimeve
arrinte n rreth 33.5 milion Euro. Niveli i investimeve t ktyre ndrmarrjeve ka
vazhduar t shnoj rnie edhe gjat vitit 2009 dhe sipas vlersimeve t ndrmarrsve kto
investime n fund t vitit do t arrijn vlern vetm prej 29.4 milion Euro q sht pr
12% m e vogl se periudhn paraprake (Figura 9).
Figura 9. Niveli i investimeve n tre vitet e fundit

Niveli I Investimeve ne sektorin e Materialeve Ndertimore
50,000,000
45,000,000
40,000,000
35,000,000
30,000,000
25,000,000
20,000,000
15,000,000
10,000,000
5,000,000
-
2007 2008 2009 (vlersim)
Edhe mesatarja e investimeve pr kompani n kt sektor ka shnuar rnie, dhe nse

bjm krahasimin me mesataren e investimeve t industris n vitin 2008, del se sht
dukshm m e vogl se mesatarja e investimeve pr krejt industrin (255,912 Euro).
Gjithashtu duhet t theksohet se 73.7% e ndrmarrjeve, kto investime n vitin 2008 i
54
kan realizuar me mjete vetanake, prderisa 24.3% e tyre investimet i kan realizuar me
kredi bankare q i kan marr nga bankat q operojn n Kosov.
Si shihet n figurn 10, shumica e investimeve t ktyre ndrmarrjeve jan shfrytzuar

pr t ndrtuar ndrtesa te reja apo pr t bler makineri dhe pajisje (97.2%), prderisa
pjesa tjetr sht investuar n hulumtime dhe konsulenc, trajnime, marketing dhe
promocion gj q pasqyron nj nivel t ult investimesh n kto drejtime t rndsishme
pr prforcimin e pozits konkurruese t ndrmarrjeve.
120.0
97.2
100.0
80.0
60.0
40.0
20.0
1.4 0.9 0.6
0.0
Ndrtesa te reja, makineri Hulumtime dhe Konsulenc Trajnime Marketing dhe promocion
dhe pajisje
Rreth 49% e ndrmarrjeve n sektorin e materialeve ndrtimore kan marr hua apo kredi
gjat viti 2008. Shumica (82.7%) e ndrmarrjeve q kan marr kredi bankare raportojn
se kushtet jan t pafavorshme ose shum t pafavorshme, ndrsa vetm 15.4% e
ndrmarrjeve raportojn se kushtet kan qen t favorshme (Figura 11). N kt kuadr
shumica (78.9%) e ndrmarrjeve raportojn se norma vjetore e interesit t paguar ka qen
prej 10-15% ndrsa rreth 7% e ndrmarrjeve raportojn t ken paguar norma edhe m t
lart t interesit. Vetm rreth 10% e ndrmarrjeve kan marr kredi me norma vjetore t
interesit m t ult se 10%. Kto t dhna flasin pr kushte mjaft t vshtira financimi
gj e cila pasqyrohet edhe n barrierat q hasin kto ndrmarrje n afarizmin e tyre, si
trajtohet m tutje.
55
Figura 11. Kushtet e financimit
45.0
40.0
35.0
30.0
25.0
20.0
15.0
10.0
5.0
0.0
Shum t favorshme T favorshme T pafavorshme Shum t pafavorshme

krahasim me kapacitetin potencial mbetet t jet rreth 54% me nj prmirsim nga viti
2007 n vitin 2008, pasuar nga nj rritje n vitin aktual si edhe shihet n figurn 12.
Pjesa m e madhe e ndrmarrjeve (mbi 74%) n kt sektor konsideron se tregu i
Kosovs i plotson nevojat e personelit sa i prket kualifikimeve dhe shkathtsive
praktike, ndrsa pr nj numr te vogl te ndrmarrjeve tregu i puns nuk i plotson
nevojat e tyre. Shumica e atyre q konsiderojn se tregu plotson nevojat pjesrisht apo
kryesisht jo, konsiderojn se si shkak sht mungesa e njohurive praktike.

Sektori I Materialeve Ndrtimore
57.0
56.0
55.0
54.0
53.0
52.0
51.0
50.0
49.0
Viti 2007 Viti 2008 Viti 2009
Kjo prqindje e lart e atyre q konsiderojn se tregu i puns plotson plotsisht apo
pjesrisht krkesat e tyre mund t arsyetohet me faktin se niveli i konkurrencs sidomos
n infrastrukturn rrugore sht shum i ult, dhe monitorimi shum i dobt nga qeveria
56
n realizimin e projekteve t infrastrukturs rrugore, bn q kto ndrmarrje t prodhojn
produkte t specializuara me vler t ult t shtuar ku nuk krkohen trajnime dhe
shkathtsi specifike pr t qen m konkurrent n treg. Ky fakt gjithashtu prforcohet me
numrin e vogl t puntorve me grada shkencore t doktoratit dhe magjistrave q jan t
punsuar n kt industri (tabela 2). Problemi kryesor q sht potencuar nga
ndrrmarrjet sa i prket fuqis puntore, sht mungesa e inxhinierve t ndrtimtaris
dhe profileve tjera t ktij sektori.
Konkurrenca n sektorin e materialeve ndrtimore
Shumica e ndrmarrjeve n kt sektor raportojn se n tregun ku operojn ka shtat e m

shum konkurrent. Intenziteti i konkurrencs vendore vlersohet t jet m i madh se ai
nga importi (63.7 me 36.1 respektivisht). Sa i prket konkurencs vendore, rreth 53.4% e
ndrmarrjeve konsiderojn se ndikimi i konkurencs vendore n produktet q ata i
ofrojn sht penges e madhe apo shum e madhe pr zhvillimin e tyre si kompani,
ndrsa rreth 24% e ndrmarrjeve konsiderojn se konkurenca nga vendi nuk ka fare
ndikim n produktet q ata i ofrojn. Ndrsa, sa i prket konkurrencs nga importi, vetm
23.5% e ndrmarrjeve n kt sektor jan deklaruar se konkurenca nga importi ka ndikim
t madh apo shum t madh n produktet q i ofrojn ata, ndrsa mbi 37% e
ndrmarrjeve konsiderojn se konkurenca nga importi nuk ka fare ndikim n produktet q
i ofrojn ata n treg. Gjithashtu vlen t prmendt se rreth 23% t ndrmarrjeve kan
refuzuar pr tu prgjigjur n kt pyetje.
Rreth 55% e ndrmarrjeve raportojn t ken nivel teknologjik t njjt n raport me

konkurrencn ndrsa rreth 33.5% raportojn t ken nivelin teknologjik m t avancuar
n raport me konkurrenc. Pjesa e mbetur ka nivel teknologjik m pak t avancuar se
konkurrenca. Pr sa i prket nivelit t elasticitetit t krkess lidhur me mimin e
produkteve, shumica e ndrmarrjeve konsiderojn se konsumatort do t reagonin
ndjeshm n rast t ngritjes s mimeve t produkteve t tyre pr 10% dhe at, mbi 48% e
ndrmarrjeve konsiderojn se n nj situat t till konsumatort do t orientoheshin t
blinin produktet zvendsuese nga konkurrenca. Ndrsa rreth 10% e ndrmarrjeve n kt
sektor raportojn se n rast t ngritjes s mimeve t produkteve apo shrbimeve t tyre
pr 10%, konsumatort do t vazhdonin ti blinin produktet apo shrbimet e tyre n sasi
t njjt. Me fjal tjera, kto ndrmarrje kan nj pozit m t mir n treg dhe ushtrojn
ndikim m t madh mbi mimin, dhe si t tilla ato mund t gjenerojn fitime m t
madha. Gjithashtu rreth 29% e ndrmarrjeve n kt sektor raportojn se n rast t
ngritjes s mimeve t produkteve apo shrbimeve t tyre pr 10%, konsumatort do t
vazhdonin ti blinin produktet apo shrbimet e tyre por n sasi pak m t vogla.

furnitorit, rreth 21.3% e ndrmarrjeve raportojn se n rast t ngritjes s mimeve t
produkteve t tyre pr 10% ato do t vazhdonin t blinin produktet e ktyre ndrmarrjeve
mirpo n sasi m t vogla. Rreth 12% e ndrmarrjeve raportojn se do t vazhdonin t
blinin produktet e ktyre furnitorve edhe pas nj ngritje t till mimesh, ndrsa rreth
55% e ndrmarrjeve raportojn se do t orientoheshin n blerjen e ktyre produkteve nga
furnitor tjer.
57
Pr sa i prket pagess s mallrave, ndrmarrjet raportojn se 63.4% e mallrave jan
paguar n momentin e marrjes nga ana e klientve, prderisa rreth 30% sht shitur me
kredi dhe rreth 7% sht paguar para se t merrej produkti nga konsumatort. Ndrsa pr
sa i prket inputeve, ndrmarrjet raportojn se shumica e inputeve jan paguar n
momentin e marrjes s produktit (78.2%). Rreth 11% sht paguar para se t merret lnda
e par dhe rreth 11% sht paguar me kredi.
Pengesat n afarizm n sektorin e materialeve ndrtimore
Figura 13. Pengesat n afarizm
100.0
90.0
80.0
70.0
60.0
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
i
Ko ale
ike
om (rrym sion
e T edi
l
ale
ji)
ve
et

re
ka
a e nes
uro oni
e)
-se
e
Qa kes
sia ike)
ez
ve
orm he u
im
kt r
i ty
arv
loj
sa
kr
ev
fis
eri
j. ..
r
Sh
p
s je
iz
e
nik
jo-
Ele
t ak
t
rru
su
am
/e
xh
op
kra
ni
b
i
r
m
orx
d
aji
mu
o
r
ca
n
ale
na
a
ja
M u e p
e
p
i
Ko gjia
t
ilin
az
p
ba
ib
s
en
pu
me
ko
he
ss
c
Ev
t
ez
tb
er
mi
urr
ev
es
ele
rt
t
ed

En
ja
an
sa
t
jof
dh
i
on
g
s
ike
es
nk
t
La
eT
tua
n
ka
av
it j
ne
n
ag
ia
jet
l
ac
iv e
b
nis egun
(in
kin
im
dh
vo
it
pu
ep
Lig
orm
s
dh
e(
ve
ma
ts
t
on
et
tht
pro
r
da ny ra
ug
t iv
sa
inf
t
im
Af
Ek
ka
)
Rr
tra
ge
ar
an
rb
ae
e
t (l e m
Sh
pa
ep
nc
es
Sh
sit
li i
mi
ii
rre
ng
d
dh
nim
ve
ad
u
Mu
un
Ni
n
a
nk
at
Vo
ma arit j
(m
Ko
es
me
ali
g
ark
Llo
eri
sh
Ng
t
ue
aft
ete imi i
mj
pa
u r
Sig
te
cit
pa
Ka
Pr sa i prket barrierave q kto ndrmarrje hasin n afarizmin e tyre, figura 13 paraqet

se ato raportojn se barrierat kryesore vijn nga rrethina dhe se pengesat e brendshme (si
mungesa e njohurive, shkathtsive menaxheriale, kapacitetet e pamjaftueshme) jan
pengesa m t vogla. N listn e barrierave prijn energjia elektrike me intensitetin m t
58
lart prej 86.616, pasuar nga konkurrenca jo-lojale dhe korrupsioni me 76.4 dhe 75.4
respektivisht. Shrbimet publike gjithashtu paraqiten si barrier n afarizmin e
ndrmarrjeve n kt sektor krahas ekonomis jo formale, vonimi i pagesave (inkasimi i
borxheve) dhe evazionit fiskal. Duhet shtuar se barrierat formale, si sht fjala pr
lartsin e taksave, jan pozicionuar n mes t lists gj q mund t jet rezultat i
ndryshimeve pozitive n politikn fiskale gjat ktij viti (Figura 13).
SWOT analiza
Dobsit:
Prparsit:
Ekonomia joformale dhe konkurrenca
Sektori me ndikimin m t madh n joformale
ekonomin e Kosovs Mungesa e stafit t specializuar pr pun
Lvizja e lart e qarkullimit vjetor specifike (inxhinierve, shtruarje t
Investimet qeveritare jan rritur 200% asfaltit, kontrollim t cilsis s
prej viti ne vit n kt sektor ndrtimeve dhe materialeve t
Pasuria me burime natyrore (Gur ndryshme n Kosov)
dhe shkmb) Jo shfrytzimi i plot i burimeve natyrore
Licencimi i laboratorve t Mungesa e investimeve n hulumtime
materialeve ndrtimore n Kosov dhe analiza n kt sektor
sipas standardeve t BE-s Numri shum i vogl i kompanive q
Licencimi i kompanive ndrtimore me kan deprtuar n tregje t huaja,
standarde bashkkohore Energjia Elektrike
Mundsit:
Rreziqet:
Eksploatimi i burimeve natyrore
Rreziku nga taksat e larta n prgjithsi
Shfrytzimi i plot i burimeve
si dhe tarifat e larta doganore n
natyrore
importin e lnds s par
Trajnimi i fuqis puntore dhe
Infrastruktura primare (rryma, uji etj.)
avancimi i teknologjis
Konkurrenca nga importi
Zhvillimi i sistemit t edukimit dhe
Rreziku i shtrenjtimit t lnds s par
kualifikimi i stafit
Mosinteresimi i investitorve t huaj pr
Forcimi i konkurrencs nprmjet
tu br partner me kompanit n Kosov
investimeve t partnerve potencial
Kontrolli jo adekuat i produkteve t
nga jasht
importuara
16
Intensiteti m i lart sht 100 (barrier shum e madhe).
59
SHTOJCA 3
Sektori i Industris s Metalurgjis dhe Prpunimit t Metaleve

Historiku i shkurtr i sektorit metalurgjis
Zbulimet arkeologjike tregojn q veprimtaria metalurgjike n Kosov daton q nga

shekulli i IV p.e.s. Pr m tepr, mendohet q veprimtaria metalurgjike n trevn e
tanishme t Kosovs sht ushtruar q nga parahistoria edhe eksploatimi dhe prpunimi i
pasurive nntoksore pr nevoja t kohs pr stoli dhe objekte utilitare.17 Burimet
kryesore t metaleve gjendeshin n lokacionet e Treps, Soanics, Kopaunikut,
Rogozns, Zajac, Bajgor, Mazhiq, Janjevs, Novobrds, Mirash, etj.
Meqense ka munges t t dhnave rreth aktivitetit metalurgjik dhe prpunimit t

metaleve deri n shekullin 20, megjithat burimet e gjetura tregojn q ky aktivitet u
ushtrua pa ndrprere por me ritme t ndryshme. N territorin e sotm t Janjevs, sht
konstatuar se sht ushtruar aktiviteti metalurgjik dhe i prpunimit t metaleve me
nxjerrjen e xeheve t plumbit dhe argjendit rreth shek IV-V. Metalurgjia dhe prpunimi i
metaleve vazhdoi t ushtrohej n regjionin e Kosovs kryesisht me nj teknologji mjaft
primitive krahasuar me vendet tjera t kohs. Luftrat e ndryshme shkatrruan t gjith
kapacitetet metalurgjike dhe t prpunimit t metaleve. Kthesa m e madhe n kt
industri ishte gjat periudhs s pushtetit Bizant, kur u ngrit Zveani n shekullin IX, si
dhe nga viti 1903 fillon t prmendet Trepa, si nj gjigant i eksploatimit t metaleve me
ngjyr (plumb, zink, argjend, ar, bizmut, kadmium etj)
T dhnat e para t sakta rreth metalurgjis dhe prpunimit t metaleve rrjedhin gjat
viteve t 70-ta. N vitin 1971 indikatort tregojn q sektori i prgjithshm i industris
dhe minierave prbnte 33.3% t BPV-s s Kosovs. Kjo prqindje shnoi ngritje n
vitin 1988 (kur paraqiten edhe t dhna t specifikuara rreth sektorit metalurgjik),
pjesmarrja e s cils ishte 47.4% n BPV-n e Kosovs. Ndrsa, sa i prket prpunimit
t metaleve, ky sektor prbnte 19% t BPV-s. Industria n prgjithsi, deri n vitin
1995, ishte 87.4% pron shoqrore ndrkaq pjesa e mbetur 12.6% i takonte sektorit
privat. Sektori i metalurgjis shnoi nj ngritje t lart gjat viteve t 80-ta, por kjo
ngritje ishte afatshkurtr, duke pasur parasysh q n vitin 1998 shfrytzoheshin vetm 0-
11% t kapaciteteve t vitit 1989. Kjo tregon q me afrimin e lufts se vitit 1999, sektori i
prpunimit t metaleve dhe metalurgjis psoi nj rnie t madhe si dhe amortizim prej
50-60%.
Pas prfundimit t lufts kjo veprimtari ishte n nj situat t vshtir (duke pasur
parasysh rrethanat politike t Treps dhe Zveqanit) si dhe procesit t privatizimit q
pritej ti nnshtrohej pr t filluar punn nga fillimi.
17
Xehetaria dhe metalurgjia n Kosov nga antika deri n mesjet
60
Analiza e gjendjes aktuale t sektorit
Bazuar n anketn n teren, n Kosov n vitin 2009 funksionojn rreth 90 ndrmarrje q

i prkasin sektorit t metalurgjis dhe prpunimit t metaleve t cilat ekskluzivisht
merren me kt sektor, dhe tet ndrmarrje t cilat prpunimin e metaleve e kan si
veprimtari sekondare. Ndrmarrjet e ktij sektori t industris kryesisht merren me
prpunim t metaleve. Rast specifik i nxjerrjes s metaleve sht fabrika e Feronikelit n
Gllogoc, veprimtari e s cils sht nxjerrja e nikelit. Sidoqoft, Fabriks s Feronikelit
vlen ti kushtohet analiz e veant meqense sht e vetmja ndrmarrje q i prket
metalurgjis apo nxjerrjes s metaleve si dhe shnon nj qarkullim vjetor prej
50,000,000 n vitin 2007 dhe 70,000,000 n vitin 2008.
Profili i sektorit
Pjesa m e madhe e ndrmarrjeve n kt sektor jan private (96%), ndrsa nj nunr

shum i vogl i tyre jan publike (3%) ose jan n proces t privatizimit (1%). Sektori i
prpunimit t metaleve t industris merret me prodhimin e produkteve bazike kryesisht
t hekurit. Produktet m t shpeshta t prodhuara n kt sektor jan:
Ollukt,
Dyert dhe dritaret (kryesisht t aluminit), dhe
Rrethoja nga produkte t ndryshme metalike.
Numri i prgjithshm i t punsuarve n sektorin e metalurgjis dhe prpunimit t

metaleve sipas t dhnave t ankets sht 3,626 puntor.
Tabela 1. Fuqia puntore n sektorin e metalurgjis dhe prpunimit t metaleve

Numri i Prqindja e fuqis
Prqindja e
prgjithshm i t puntore t
ndrmarrjeve
punsuarve sektorit
Ndrmarrjet me nn 10
59.96% 261 7.20%
puntor
Ndrmarrjet me 10-100
32.26% 745 20.54%
puntor
Ndrmarrjet me mbi 100
7.78% 2620 72.26%
puntor
Ekziston nj tendenc e rritjes s numrit t puntorve t n ndrmjet e ktij sektori dhe

nj trend i till sht inkurajues. Nga figura e mposhtme shihet se deri n vitin 2008
rritja e numrit t puntorve ka qen m nj rritm t shpejtuar, ndrsa n vitin 2009,
edhe pse nuk ka pasur rnie t numrit t t punsuarve, ritmi i punsimit t puntorve t
rinj sht ngadalsuar.
61
Sipas t dhnave t ankets, pjesn m t madhe t numrit t puntorve, si mund t

shihet n Tabeln 1.1, e prbejn 7 ndrmarrje t cilat numrojn 2,620 puntor. Nga kjo
shifr, Feronikeli prbn pjesn m t madhe, ndrmarrje e cila punson 1,091 puntor.
Kjo industri ka shnuar rnie n numrin e puntorve krahasuar me dekadat e kaluara.
Krahasuar me vitin 1989 n vitin 2009 sektori i industris punson 55% me pak.
Nga kto shifra mund t konkludohet se shumica e ndrmarrjeve t ktij sektori jan
kryesisht ndrmarrje t vogla q merren me prpunim t thjesht t metaleve si sht
prodhimi i olluqve, etj.
Numri i
puntorve
Kualifikimi i puntorve Meshkuj Femra
me kt
titull
Doktor shkence 4 4 0
Magjistra 29 27 2
Me fakultet 296 268 28
Me shkoll t lart 316 265 51
Shkoll t mesme Gjimnaz 1,342 1,256 86
Shkoll t mesme profesionale 911 839 72
T pa-kualifikuar 728 698 30
Gjithsej puntor 3,626 2,820 246
Gjithashtu, meqense tr sektori punson vetm 4 puntor me tituj Dr. ndrkaq 29 me

tituj Mr., mund t theksohet se kjo industri nuk merret me prodhimin e produkteve t
specializuara.
Pjesa m e madhe e ndrmarrjeve (64.5%) n kt sektor konsideron se tregu i Kosovs i

plotson nevojat e personelit sa i prket kualifikimeve dhe shkathtsive praktike, ndrsa
62
pr nj numr i vogl i ndrmarrjeve tregu i puns nuk i plotson nevojat e tyre. Problemi
kryesor q sht potencuar nga ndrmarrjet sa i prket fuqis puntore, sht mungesa e
inxhinierve t makineris. Ky fenomen tregon q edhe kapacitetet njerzore n Kosov e
kufizojn prdorimin e teknologjis s avancuar dhe qasjen e ndrmarrjeve n prodhimin
e produkteve me teknologji t avancuar dhe se ju mungojn m shum njohurit praktike
profesionale e m pak ato teorike. Gjithashtu, t ardhurat mesatare mujore t t
punsuarve n kt sektor sillen prej 230, pr puntor t pa-kualifikuar, deri n 620
pr puntor me kualifikim t nivelit t magjistrit dhe doktorit t shkencave.
Nga t dhnat e sipr prmendura, mund t konstatohet se ndrmarrjet n kt sektor nuk

posedojn ndonj teknologji t avancuar. Pr prodhimin e artikujve t sipr prmendur
nuk nevojitet ndonj teknologji e specifikuar apo makina t veanta.
Qarkullimi vjetor
Pr t fituar nj pasqyr sa m t qart sht esenciale q ndrmarrjet t kategorizohen n

tri grupe n baz t qarkullimit t tyre vjetor:
Ndrmarrjet t cilat gjat viteve 2007 dhe 2008 shnuan qarkullim vjetor m t
ult se 100,000 dhe t cilat prbjn 55% t tyre,
Ndrmarrjet t cilat shnuan qarkullim vjetor prej 100,000 - 1,000,000 dhe
prbjn 22% t tyre, dhe
Ndrsa pjesa e mbetur, 17% e ndrmarrjeve t sektorit t metalurgjis dhe
prpunimit t metaleve shnuan qarkullim vjetor prej mbi 1,000,000.
Prej gjithsej 91 ndrmarrjeve, u grumbulluan t dhna pr 80 ndrmarrje rreth qarkullimit

vjetor. Qarkullimi total vjetor pr vitin 2007 ishte 79,681,362, dhe psoi rritje n vitin
2008 n gjithsej 112,580,610. Pritjet dhe parashikimet e ktij sektori pr vitin 2009
paraqesin nj zbritje n vlern e qarkullimit total i cili na paraqitet n shifrn prej
80,363,402. Prqindja mesatare e fitimit e tr sektorit sht deklaruar t jet
mesatarisht 13.2%. Shifrat e sipr prmendura jan vetm disa nga indikatort
fondamental t cilt tregojn rndsin e veant q e prbn sektori i metalurgjis dhe
prpunimit t metaleve n ekonomin e Kosovs.
Duhet theksuar q Fabrika e Feronikelit n veanti prbn mbi 62% t qarkullimit t

prgjithshm t sektorit t metalurgjis dhe prpunimit t metaleve t industris s
Kosovs. sht interesant fakti se ndrmarrjet e sektorit t metalurgjis dhe prpunimit t
metaleve ende nuk punojn me tr kapacitetin e tyre prodhues. N tri vitet e fundit
(prfshir edhe vitin 2009) ndrmarrjet n kt sektor punojn me nj kapacitet prej
mesatarisht 57%. Sikur t punonin me kapacitet t plot, dukshm do t rritej edhe nevoja
pr fuqi puntore (por jo edhe n t vyejtn prqindje me rritjen e kapaciteti prodhues t
tyre).
63
Importi dhe Eksporti
Sektori i metalurgjis dhe prpunimit t metaleve identifikohet me nj pjesmarrje t lart

n eksport krahasuar me sektort tjer industrial. Rreth 31.2% e ndrmarrjeve apo
saktsisht 29 nga gjithsej 64 ndrmarrje eksportojn jasht vendit. Nga 29 ndrmarrje q
eksportojn, 8 nga kto do ndrmarrje kan marrveshje t rregullta pr eksport ndrsa
pjesa e mbetur (21 ndrmarrje) eksportojn koh mbas kohe sipas krkesave. Pr m
tepr, n vitin 2008 prej tr qarkullimit vjetor, 66.8% sht eksportuar jasht vendit.
Specifik tjetr mund t shihet tek Fabrika e Feronikelit, e cila e eksporton jasht vendit
pjesn m t madhe t prodhimit (mbi 90%).
Tabela 2. Vlerat e Eksportit t industris se Kosovs dhe sektorit t metalurgjis dhe

prpunimit t metaleve
2009
Eksporti 1988 1998 2007 2008
(Parashikim)
Industria e Kosovs 798,262,564 334,912,820 165,100,000 195,900,000
Sektori i Industris e
Metalurgjis dhe
16,728,718 6,545,128 3,417,100 75,251,000 34,705,000
prpunimit t
metaleve
Jo vetm q ky sektor ka nj pjesmarrje t lart n eksport shikuar nga prqindja e

ndrmarrjeve, por q nga viti 2008, ky sektor prbn rreth 68% t tr eksportit t
industris s Kosovs, ndrkaq rreth 38% t tr eksportit t Kosovs. Krahasuar edhe me
dekadat e kaluara, ky sektor ka shnuar nj rritje t dukshme t eksportit. Gjithashtu
ngritje drastike ka shnuar eksporti prej vitit 2007 n vitin 2008, saktsisht me fillimin e
puns s Feronikelit. Ndrkaq pr vitin 2009 pritet nj rnie e madhe, shkak i se cils
konsiderohet kriza globale dhe rnia e mimeve t metaleve.
Gjat tri viteve t fundit sektori i metalurgjis dhe prpunimit t metaleve ka shnuar
vlera relativisht t larta t importit. Gjat vitit 2007, sektori ka shpenzuar gjithsej
60,500,900 . Nga kjo shum, 29,195,900 jan shpenzuar pr lnd t par, ndrkaq
31,305,000 .
Importi n sektorin e
2009
metalurgjis dhe 2007 2008
(Parashikim)
prpunimit t metaleve
Importi pr lnd t par 29,195,900 49,525,100 26,659,200
Importi pr pajisje 31,305,000 31,192,600 616,400
Gjithsej Importi 60,500,900 80,717,700 27,275,600
64
N vitin 2008, ka pasur nj ngritje t vogl n import, vlera e prgjithshme kapi shifrn
prej 80,717,700. Saktsisht ngritja u shnua pr blerjen e lndve t para (inputit) n
shifr totale prej 49,525,100 , ndrkaq shuma eblerjes s pajisjeve nuk ndryshoj
(31,192,600). Pr vitin 2009 vrehet nj zbritje n shumn e parashikuar t importit. Kjo
zbritje mund t lidhet edhe me parashikimet pr rnie t qarkullimit t prgjithshm.
Saktsisht parashikimet pr shumn e prgjithshme pr vitin 2009 sht 27,275,600 ,
prej tyre 26,659,200 t shpenzuara pr blerjen e lnds s par nga jasht vendi, ndrkaq
blerja e pajisjeve nga jasht vendit shnon ulje drastike e cila kap shumn prej 616,400.
Importi n Kosov pr vitin 2008 ka shnuar shifrn prej 1,927 milion , nga kjo
konkludojm q sektori i metalurgjis dhe prpunimit t metaleve prbn rreth 4.1% t
importit t prgjithshm n Kosov. Ndrkaq tr industria e Kosovs ka regjistruar
247,340,156 import (lnd t par dhe pajisje) n vitin 2008, shum n t ciln ky
sektor bn pjes me rreth 32.6%. Bazuar n kto t dhna dhe ato t sipr prmendura t
eksportit, vrehet q n Kosov eksportohet afrsisht rreth 10 her m pak se sa
importohet. Meqense blerja e pajisjeve jasht vendit pr sektorin e metalurgjis sht
fenomen i cili ka ndodhur kryesisht pas privatizimit t Feronikelit, n analizn e
mtutjeshme do t lihet mnjan importi pr pajisje dhe do t analizohet vetm eksporti
pr lnd t par. Sektori i metalurgjis dhe prpunimit t metaleve q nga viti 2008 ka
regjistruar shifra t eksportit t cilat e kan tejkaluar shumn e importit. Ky sht
parashikuar t vazhdoj edhe n vitin 2009, gj q e bn ket sektor ndr sektort e vetm
me bilanc pozitiv tregtar. Ky fenomen sht ndr prparsit e vogla t cilat i posedon
industria e Kosovs n prgjithsi.
Vlera n
80,000,000
70,000,000 Eksporti
60,000,000 Importi
50,000,000
40,000,000
30,000,000
20,000,000
10,000,000
0
2007 2008 2009
Pozita konkurruese n treg
Mbi 86% e ndrmarrjeve n sektorin e metalurgjis dhe prpunimit t metaleve mendojn

se konkurrenca jo-lojale sht penges gjat afarizmit t tyre n Kosov. Numri i
konkurrentve pr t cilt ndrmarrjet e ktij sektori jan t njoftuara se ekzistojn jan
afrsisht 31 ndrmarrje, nga t cilat 16 jan nga tregu kombtar ndrsa 15 nga ai
ndrkombtar.
65
Sa i prket intensiteti t konkurrencs vendore n kt sektor, nj e treta e ndrmarrjeve
mendojn se konkurrenca sht penges shum e madhe ndrsa, nj katrta e tyre
mendojn se konkurrenca nuk sht ose sht penges e vogl. N ann tjetr 83% t
ndrmarrjeve mendojn se konkurrenca nga importi sht penges shum e madhe, e
madhe apo sht vetm penges, 8% mendojn se nuk ka ndikim ndrsa 6% mendojn se
nuk kan konkurrenc nga importi.
Investimet
N sektorin e metalurgjis dhe prpunimit t metaleve 73% t ndrmarrjeve kan br

investime gjat tri viteve t fundit. Pas sektorit t mineraleve jo-metalike,
ushqimore/pijeve/duhanit dhe materialeve ndrtimore,sektori i metalurgjis dhe
prpunimit t metaleve rangohet i katrti me nj total t investimeve n vler prej pak m
pak se 80 milion euro (15% t investimeve n kt sektor).
Burime e investimeve vijn kryesisht nga kapitali vetanak (mjete personale) me mbi 72%
t fondit t investimeve n kt sektor. Burimi i dyt i financimit jan bankat vendore t
cilat kan mbuluar me kredit e tyre mbi 25% t investimet n sektorin e metalurgjis dhe
prpunimit t metaleve. Burimet pr investime nga bankat e jashtme dhe donatort, si
66
form e granteve pa kthim, jan burimet m t vogla apo in-ekzistente t financimit (rasti
i bankave t jashtme)
Pjesa m e madhe e ktyre investimeve ka shkuar n Ndrtesa t rreja (76.6% t

investimeve) ndrsa pjesa tjetr, dhe shum e vogl, ka shkuar n Hulumtim dhe
Konsulenc (me 3.2% t investimeve) dhe Trajnim (0.2%).
Vlera aktuale e kapitalit fiks (mjeteve themelore) n sektorin e metalurgjis dhe

prpunimit t metaleve mendohet t jet mbi 5 miliard Euro. Gati gjysma (49%) e ktij
kapitali fiks sht n makina dhe pajisje ndrsa pak m pak (44%) prbjn objektet.
Toka dhe mjetet transportuese prbjn pjesn m t vogl t kapitalit fiks.
Kredit
Pr qllime t zhvillimit t procesit t afarizmit t tyre, m pak se gjysma (46.2%) e
ndrmarrjeve t sektorit t metalurgjis dhe prpunimit t metaleve kan marr kredi
ndrsa m shum se gjysma e tyre (53.8%) nuk kan marr fare kredi. Nga ato
ndrmarrje t cila kan marr kredi 97.5% t kredive kan ardhur nga bankat ndrsa 2.5%
nga miqt.
Edhe sikurse sht pritur, ndrmarrjet n Kosov nuk jan t knaqura me kushtet me t
cilat jan marr kredit. Pjesa m e madhe e ndrmarrjeve (84%) konsideron se kushtet e
kredi-marrjes nuk jan t favorshme apo shum t pa-favorshme. Normat m t shpeshta
vjetore t interesit sillen nga Prej 1015%, norm t ciln e paguajn 71% t
ndrmarrjeve, dhe Nn 10%, t ciln e paguajn 21.4% t ndrmarrjeve.
Perceptimet e industris mbi biznesin n Kosov
Ndrmarrjet n sektorin e metalurgjis dhe prpunimit t metaleve mendojn se n tregun

e Kosovs dominon ndikimi i mimit t produkteve. 70% t ndrmarrjeve mendojn se
konsumatort e produkteve t tyre do ti ndrronin ata ose do t blinin m pak produkte t
tyre nse mimi i produkteve t tyre do t rritej pr 10%.
Se sa t ngjashme jan ndrmarrjet Kosovare n sektorin e metalurgjis the prpunimit t

metaleve vrteton fakti se, nse furnitort nga t cilt furnizohen ndrmarrjet i rrisin
mimet e tyre pr 10%, 2/3 e ktyre ndrmarrjeve do t ndrronin furnizuesin.
Vetm 20% t ndrmarrjeve t prpunimit t metaleve jan t gatshme t japin produktet

e tyre me kredi (afat pagese) ndrsa 80% t tyre krkojn pagesn para se t marrin apo
n momentin marrjes s mallit/produktit. N ann tjetr, 96.3% t tyre jan t detyruara t
paguajn gjat furnizimit t tyre me mallra t paguajn para se t marrin apo n
momentin marrjes s mallit/produkti, ndrsa vetm 3.6% t tyre paguajn me kredi.
67
Tabela 4. Faktort q paraqesin penges pr afarizmin e ndrmarrjeve
penges
penges e sht penges e nuk sht
Emrtimi i pengess shum e pa prgjigje
madhe penges vogl penges
madhe
Lartsia e taksave 42% 12% 15% 10% 18% 3%
Llogaritja dhe mnyra e pagess se TVSh-se 19% 11% 16% 11% 38% 5%
Ngarkesat administrative (vonesat burokratike) 34% 14% 14% 10% 23% 5%
Ligjet dhe zbatimi i tyre 30% 16% 12% 11% 26% 5%
Konkurrenca n tregun n t cilin operoni 32% 19% 19% 6% 17% 5%
Konkurrenca jo-lojale 59% 14% 13% 4% 5% 4%
Korrupsioni 44% 14% 18% 9% 11% 4%
Evazioni fiskal 39% 13% 14% 11% 17% 6%
Ekonomia joformale/e zez 60% 8% 13% 5% 9% 5%
Qasja n kredi 27% 12% 20% 10% 23% 9%
Kapacitetet e pamjaftueshme 4% 3% 10% 19% 58% 5%
Aftsit tuaja menaxheriale 3% 0% 15% 13% 65% 4%
Niveli i Shkathtsive t t punsuarve 3% 1% 19% 14% 57% 5%
Sigurimi i materialit, makinave dhe pajisjeve 8% 8% 19% 18% 43% 4%
Mungesa e krkess 27% 16% 15% 8% 28% 6%
Vonimi i pagesave (inkasimi i borxheve) 44% 11% 13% 9% 16% 8%
Mungesa e informacioneve pr biznes 25% 14% 20% 13% 23% 5%
Shrbimet publike (rryma dhe uji) 54% 16% 6% 11% 9% 4%
Energjia Elektrike 71% 13% 3% 1% 9% 3%
Rrugt dhe Telekomunikimet 20% 16% 16% 15% 25% 8%
Energjia elektrike sht pengesa m e madhe pr afarizmin e suksesshm t ndrmarrjeve

t sektorit t metalurgjis dhe prpunimit metaleve n Kosov (71% t ndrmarrjeve e
shohin kt si pengesn kryesore). Para energjis elektrike, ekonomia jo-formale dhe
konkurrenca jo-lojale jan dy faktort tjer poashtu t rndsishm t cilt paraqesin
pengesn m t madhe (60% respektivisht 59% t ndrmarrjeve).
TVSH-ja dhe mnyra e pengess s saj sht penges pr vetm 19% t ndrmarrjeve,
ndrsa mbi 50% t ndrmarrjeve mendojn se kapaciteti i tyre, aftsit e tyre
menaxheriale dhe niveli i shkathtsive t puntorve t tyre nuk sht penges fare.
68
SWOT analiza
Dobsit:
Prparsit: Pozita dominuese nga nj ndrmarrje

(Feronikelit)
Bilanci pozitiv tregtar i sektorit Teknologjia e paavancuar/paspecializuar
Lvizja e lart e qarkullimit Numri i vogl i ndrmarrjeve
Pasuria me burime natyrore Shfrytzimi jo i plot burimeve natyrore
metalurgjike
Mungesa e puntorve t specializuar
(inxhinierve)
Rreziqet:
Mundsit:
Infrastruktura primare (rryma, uji etj.)
Eksploatimi i burimeve natyrore
Konkurrenca jolojale
Shfrytzimi i plot i burimeve
Konkurrenca nga importi
natyrore
Produktet e prodhuara me teknologji jo
Trajnimi i fuqis puntore dhe
t avancuar
avancimi i teknologjis
shtjet politike lidhur me shfrytzimin e
Prqendrimi i sektorit n eksport
burimeve natyrore (veanrisht t
Treps)
Objektivat strategjike dhe politikat e zhvillimit t sektorit
N Kosov ekzistojn rezerva t mdha t metaleve. Me shfrytzimin e tri minierave n

Kosov - Treps, Kishnics dhe Kopaunikut, Kosova mund t prodhoj 1.8 milion ton
zink gjat vitit, prodhim i cili mund t zgjas pr mbi 20 vjet.18 Prkrah zinkut, Kosovs
nuk i mungojn edhe metalet tjera si jan plumbi, nikeli, kromit, manganit, magnezit,
kadmiumi etj.
Sidoqoft, eksploatimi i disa prej ktyre burimeve sht i varur nga shtja politike e
lokacioneve ku gjinden kto miniera. Kshtu q, zgjedhja e shtjes politike t ktyre
trevave sht kushti themelor pr prparimin e sektorit t metalurgjis dhe prpunimit t
18
Mineralet Metalike. Oda Ekonomike e Kosovs,. http://www.oek-kcc.org/web/index.php?page=638.
Web. 13 Nov. 2009.
69
metaleve. Nevoja e shfrytzimit t ktyre minierave dhe pasurive natyrore pr zhvillimin
e Kosovs mund t dokumentohet edhe me suksesin e Feronikelit.
Gjithashtu si pr gjith industrin e Kosovs, edhe pr sektorin e metalurgjis dhe

prpunimit t metaleve vlen urgjenca pr nj stabilitet t energjis elektrike pr joshjen e
investitorve t huaj. Investimet e huaja jan esenciale pr zhvillimin e ktij sektori
industrial bazuar n faktin se ato do t avanconin teknologjin e prdorimit pr prodhim.
Me avancimin e teknologjis, do t rritej kapaciteti i prodhimit dhe aftsia konkurruese
me ndrmarrjet rajonale dhe ato ndrkombtare gjithashtu do t rritej. Avancimi i
teknologjis sht edhe kusht pr mbrojtjen e mjedisit.
Krahas shtjeve politike dhe energjis elektrike, kujdes duhet ti kushtohet ekonomis
jo-formale dhe konkurrenca jo-lojale. Meqense Kosova ka rezerva t mdha t metaleve,
si dhe ka nj pasqyr t performancs e cila sht knaqshme t sektorit t metalurgjis
dhe prpunimit t metaleve (edhe pse Feronikeli prbn pjesn m t madhe), politikat
shtetrore duhet t ju qasen n mnyr serioze zhvillimit t ktij sektori i cili prve
zhvillimit industrial, do t ndihmonte ekonomin e Kosovs drejt ngushtimit t bilancit
tregtar. Prandaj duhet t kontrollohet n mnyr strikte dhe t eliminohet ekonomia jo-
formale si dhe t dnohet konkurrenca jo-lojale (gj q ndodh edhe n shtetet e BE-s).
Gjithashtu meqense sektori jep premtime pr zhvillim t mtutjeshm duhet t

shqyrtohet nj ulje n nivelin e taksave. Kjo jo vetm q do ti shtynte investitort
vendor pr investime n kt sektor, por gjithashtu do t joshte investime t huaja n
kt sektor. Barriera tjera q duhet t evitohen jan edhe zbatimi i ligjeve si dhe
efikasiteti n aplikimin e ligjeve dhe ngarkesave administrative.
70
SHTOJCA 4
SEKTORI I DRURIT
Hyrje
Kosova sht vend relativisht i vogl 10870 km2 prej t cilave 39%19 sht e mveshur me
pyje. Kosova ka kaluar npr tri faza t rndsishme t zhvillimit ekonomik; fazn e
rindrtimit emergjent t paslufts, fazn e privatizimit t ndrmarrjeve shoqrore dhe
fazn e zhvillimit t qndrueshm. Kushtet pr zhvillimin e industris s drurit ishin t
pafavorshme. Shumica e ndrmarrjeve t ktij sektori ishin shtetrore t cilat ose ishin t
plakitura ose ishin djegur gjat lufts. Prandaj si fillim i zhvillimit t industris s drurit
mund t merret viti 1999. Duhet theksuar se industria e drurit n Kosov ka nj tradit
dhe histori m t gjat. Mirpo, lufta prodhimin tradicional dhe industrin e ndrmarrjeve
shtetrore e shkatrroi dhe e tjetrsoi n trsi. Periudha 10 vjeare e paslufts ka qen
mjaft e rndsishme pasi q ky sektor ka kaluar nprmjet nj procesi t ristrukturimit,
privatizimit dhe prpjekjes q t zhvillohet n at mas q t konkurroj n tregun e
brendshm dhe at t jashtm.
Iniciativa e MTI-s n kuptim t hartimit t dokumenteve zhvillimore strategjike n

sektorin e industris pasqyron prpjekjet pr futjen e faktorit t qndrueshmris dhe
rritjes s konkurrencs s ktij sektori. Dokumenti i strategjis do ti orientoj subjektet
ekonomike (NVM-t) n kt drejtim nse brenda ktij dokumenti parashihen aktivitetet
dhe politikat me rndsi kye pr zhvillimin e industris s drurit (infrastruktur
legjislative dhe financiare, politika mbshtetse etj.).
Konkluzat pr kt sektor kan nj rndsi t posame pr shkak se Kosova ka afrisht

40% t siprfaqes s prgjithshme t veshur me pyje. Kjo paraqet nj potencial relativisht
t mir pr zhvillimin e ktij sektori brenda vendit, dhe n ann tjetr t gjenerohet
eksporti i produkteve t drurit. Mund t jet nj sektor mjaft i qndrueshm pr rikthimin
e mjeteve t investuara n kt sektor dhe gjenerues i vendeve t reja t puns.
Analiza e gjendjes ekzistuese
Industria e drurit n Kosov ka qen nj segment i rndsishm i zhvillimit ekonomik n

Kosov. Shfrytzimi dhe prpunimi industrial i drurit deri n vitet e 90-ta ka qen mjaft i
rndsishm, vemas n industrin prpunuese t drurit (t mobileve dhe t inventarit),
gjithashtu edhe me eksportimin e nj sasie t ktyre produkteve jasht vendit. Kjo
veprimtari zhvillimin e vet edhe m hert e ka mbshtetur n shfrytzimin e burimeve
ekzistuese t drurit brenda vendit, importimin e produkteve t gatshme dhe nj pjese t
lnds s par.
Nj ndr prparsit e industris s drurit n aktivitetin e deritanishm sht prparsia

komperative e ktij sektori ndaj sektorve t tjer brenda industris. Kt e ka mundsuar
19
Primary Wood Production and wood processing Industry Kosovo 2008; IPAK, ECIKS
71
ekzistenca e burimeve t drurit n nj mas t konsiderueshme; ekzistenca e burimeve
njerzore t cilat kan pasur nj tradit n prpunimin e drurit pr nj koh t gjat, dhe
me futjen e pajisjeve t reja teknologjike kto burime njerzore me nj edukim plotsues i
cili nuk ka qen kosto e madhe pr ndrmarrjet ka mundur t operoj pa ndonj problem
me kt teknologji. Brenda sektorit t industris n baz t hulumtimeve t realizuara
rezulton se industria e drurit prfaqsohet me 20% t pjesmarrjes s ndrmarrjeve q
operojn n kt sektor. Vlera e kapitalit fiks (objekte, makina dhe pajisje, mjete
transporti, toka) brenda sektorit t industris s drurit participon vetm me 1.6%.
Ndrkaq mesatarja e kapitalit fiks pr nj ndrmarrje sht 438,034.77.
Sa i prket pajisshmris teknologjike t ktij sektori mund t themi se vetm 19.1% t

kompanive q operojn n sektorin e industris s drurit kan implementuar teknologji
m t re se sa konkurrenca e tyre. Ndrkaq, 66.5% e ndrmarrjeve kan nj teknologji
prafrsisht t barabart n raport me konkurrencn, dhe 11.9% e firmave kan pajisje
teknologjike n nivel m t ult se sa konkurrenca. Mund t vijm n prfundim se afr
78% e firmave nuk posedojn teknologji t avancuar ose teknologji t ngjashme me
konkurrencn.
Pyjet ne Kosov paraqesin nj resurs t rndsishm ekonomik, social dhe mjedisor. N

rend t par sht i rndsishm fakti se ato zn rreth 40 % t siprfaqes s prgjithshme
t vendit. Para s gjithash pyet jan burim i lnds drurore por edhe prodhimeve tjera
shum t rndsishme si fryte pyjore dhe bim mjekuese.. Shumica e siprfaqeve (m
shum se 60 %) me drunj cilsor shtrihen n lartsi 600 1000 m, lartsi mbidetare. N
kto siprfaqe drunjt zakonisht kan rritje t mir dhe kryesisht shfrytzohen si burim i
drurit teknik. Siprfaqet q shtrihen n lartsi m t ulta kan qen m shum t atakuara
nga prerje ilegale, pr shkak t lehtsis m t madhe pr t deprtuar n to. Vlera vjetore
e prodhimeve dhe e prfitimeve t tjera nga pyjet dhe tokat pyjore sillen prej 50 - 75
milion . Potenciali i tanishm kontribues i sektorit t pylltaris n BPV sht ndrmjet
1.8% dhe 2.6%. Me investime, kjo mund t rritet n 3-4% t BPV20.
Struktura e ndrmarrjeve prodhuese n industrin e drurit
Tabela 1: Struktura e NVM-ve n industrin e drurit sht:

Madhsia %
Mikro 58.9
Te vogla 23.3
Te Mesme 14
Te mdha 3.8
Mikrondrmarrjet dominojn n prgjithsi n sektorin e NVM-ve n Kosov. N t

njjtn mnyr edhe n sektorin e industris s drurit dominojn kjo struktur e
ndrmarrjeve( 58.9%). Kontributi i ktyre ndrmarrje n shitje brenda ktij sektori sht
20
I njjti burim
72
relativisht i mire. Sipas strukturs s madhsis s tyre, mikro-ndrmarrjet kontribuojn
n shitje rreth 30%.
Pjesmarrja e ndrmarrjeve t vogla sht prgjysm m e vogl se mikro-ndrmarrjet.

Kontributi n shitje i ktyre ndrmarrjeve sht afr 8%. Statistikat e hulumtimit kan
treguar se kontributin m t madh n shitje e kan ndrmarrjet e mesme, t cilat
prfaqsohen brenda ktij sektori me 14% dhe ato t mdha t cilat prfaqsohen vetm
3,8%. Kto dy kategori kan realizuar brenda industris s drurit shitjet m t mdha.
Ndrmarrjet e mesme me 21% dhe ato t mdha me 41.2%.
Ky sektor ka nevoj pr prkrahje n kuptim t investimeve pr shkak se hulumtimet21

kan treguar se prqindja e fitimeve t sektorit t industris s drurit jan rreth 18%. Kjo
do t gjeneronte zhvillim t ktij sektori dhe gjenerim t vendeve t reja t puns pr
shkak se kapaciteti i tij aktualisht sht jokonkurrues pr shkak se n periudhn e
paralufts ky sektor iu nnshtrua procesit t deindustrializimit.
Industria e drurit n Kosov sht kryesisht e koncentruar n 3 deri n 4 produkte

dominuese; n prodhimin e mobileve, dyerve dhe dritareve, drrasave dhe lndve
drrasore, dhe orendive t ndryshme.
Grafiku 1: Struktura e produkteve t industris s drurit n Kosov

mobilje 33.8
drrasa dhe lende

27.9
drrasore
dyer dhe dritare 27.9
Gilindera 3.5
orendi ( karrika - tavolina) 3.0
te ndryshme 2.0
leter higjenik 0.5
0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 30.0 35.0 40.0
Veprimtaria e prodhuese brenda sektorit t drurit si po shihet edhe nga grafiku sht e
shprndar edhe n prodhime t tjera sikur q sht prodhimi i shkallve dhe gilinderave
t drunjte, mobile dhe orendi t cilat n raport me grupin e par t ndrmarrjeve marrin
pjes vetm me 8%.
N prodhimin e produkteve t ndryshme. Shumica e ndrmarrjeve brenda industris se
drurit prodhojn me tepr se nj produkt pr treg. Me nj produkt n treg jan prezent
vetm 6.8% e ndrmarrjeve t industris s drurit. Prej tyre 62,5% n prodhimin e
mobileve, 18,8% n prodhimin e paletave, 12,5% drrasa dhe lende drrasore, dhe 6.3%
dyer.
21
Anketa e Riinvestit me 1200 ndermarrje industriale, 2009
73
Brenda tri viteve t fundit shitjet e sektorit t industris prafrsisht kan mbetur t njjta.
Gjithashtu edhe mesataret e shitjeve pr nj ndrmarrje nuk kan ndonj trend t rritjes s
shpejt dhe t theksuar.
Tabela 2: Shitja mesatare vjetore per tri vitet e fundit te sektorit te industris
2007 2008 2009
shitja vjetore 38,714,625 41,911,057 39,797,600
shitja
194,545.9 210,608.3 211,689
mesatare
N krahasim me vitin 2007 viti 2008 shnohet nj rritje e ndjeshme e shitjeve prej 7,6%,
ndrkaq viti 2009 deri n periudhn kur sht prfunduar hulumtimi n terren i
ndrmarrjeve industriale (nentor 2009) ka nj rritje t vogl prej 0,5%.
Prqindjet mesatare t fitimit prej 1-10% e realizojn kompanit t cilat merren kryesisht
me prpunimin e lndve t drurit(drrasa dhe lndve drrasore). N kt grup marrin
pjes 37% e kompanive brenda industris s drurit.
Ndrkaq fitime m t mdha se 30- 65% realizojn kompanit t cilat mirren me
prodhime finale; prodhimin e mobileve (32% e firmave), kompanit q prodhojn dyer
dhe dritare (37%) . N numrin e trsishm pjesmarrja e kompanive q e realizon kt
fitim sht 28%. Kryesisht kto fitime i realizojn. Kompanit q realizojn fitim
konstant ( prej 1-10%) marrin pjes me 17,6% dhe t njjtn prqindje t pjesmarrjes
(17,6%) e kan edhe kompanit q realizojn fitime prej 11- 29%.
Eksporti
Sektori i industris s drurit n krahasim me veprimtarit tjera brenda sektorit t

industris ka krkuar investime m t vogla t cilat kan dhn efekte n gjenerimin e
fitimit, hapjes s vendeve t reja t puns dhe me nj pjesmarrje t konsiderueshme n
aktivitete eksportuese (13.6%). Prezenca e sektorit t industris n tregjet e huaja
vazhdon t jet i vogl. Intensiteti i eksportit te ktyre NVM-ve n shumicn rasteve
sht i herpashershm. Rreth 10% e ktyre kompanive produktet e tyre i eksportojn
koh pas kohe dhe vetm 3,6% e kompanive kan eksport t rregullt.
N eksport kontribuojn m s shumti ndrmarrjet e mdha (46.6%) dhe ndrmarrjet e e
mesme (43,9%). N eksportimin e produkteve n raport me dy kategorit tjera ( te mesme
dhe te mdha), ndrmarrjet e vogla participojn shum pak (5,9%), dhe mikrondrmarrjet
nga t cilat edhe nuk sht pritur ndonj kontribut m i madh n eksport (3,8%). N kto
raporte sht interesant pjesmarrja e ult e kategoris s ndrmarrjeve t vogla.
Struktura e produkteve t eksportuara kryesisht sht e fokusuar n orendi t ndryshme
(25%), dyer dhe dritare (18%), shkalle dhe gilindera (21,9%), drrasa dhe lende drrasore
(9,4%), dhe parket (6,3%). Nse e krahasojm vlerat mesatare t ndrmarrjeve t cilat
kan eksportuar n dy viteve e fundit do t shohim se n vitin 2009 krahasuar me vitin
2008 ka nj rritje t vlers mesatares t eksportit pr nj ndrmarrje pr 19,2%22
22
mesatarja e eksportit pr nj ndrmarrje sht rritur nga 107.877 n 133.500).
74
Shkak i pjesmarrjes s ult t ndrmarrjeve n eksportimin e produkteve sht
teknologjia jo adekuate dhe e vjetruar e prodhueseve vendor me t ciln teknologji nuik
mund t prodhohen produkte cilsore dhe konkurruese, pastaj furrave joadekuate pr
terrjen e drurit t cilat jan shum t vjetra. N ann tjetr prodhuesit vendor kan disa
prej kapaciteteve t (puntor t kualifikuar, pjesrisht pajisje teknologjike) cilat u
mundsojn deri diku pr ti prmbushur krkesat e tregu vendor dhe pr nj pjesmarrje
m t madhe n tregjet evropiane. Kjo sht kshtu pr shkak se ndrmarrjet ende nuk
kan arritur qe me afarizmin e vet t rrisin pajisshmrin teknologjike te ndrmarrjeve t
tyre n munges t prkrahjes institucionale dhe financiare. Kt e argumenton edhe fakti
se 66% e kompanive t industris s drurit aktivitetet eksportuese i kane filluar shum
von diku prej vitit 2003 e ktej. N fund mund t themi se pjesmarrja e eksportit n
shitjet e prgjithshme brenda sektorit t industris sht e ult. Sektori i industris s
drurit participon me 6,9% t eksportit n shitjet e prgjithshme brenda sektorit t
industris.
Importi
T dhnat dshmojn se pjesmarrja e firmave t industris s drurit n aktivitetet

importuese sht dukshm m e madhe n krahasim me aktivitetet eksportuese.
M se 41% e kompanive brenda ktij sektori kan pasur aktivitetet importuese brenda tri
viteve t fundit. Nj numr i konsiderueshm i ndrmarrjeve ka importuar drejtprdrejt
lnd t par. Ndrmarrjet e mdha shquhen n importimin e lnds s par (68,6%), dhe
t pajisjeve 24%. N sektorin e industris s drurit 18% e NVM-ve importojn
drejtprdrejt, ndrkaq 10,6% n mnyr indirekte, prkatsisht nprmjet distributorve
brenda n Kosov. Nse mbshtetemi n kto dy prqindje ather mund t themi se
prodhimi vendor n industri t drurit 28,6% sht n varshmri nga importi i lnds s
par.
Prkundr nj oferte n tregun e brendshm prsri kemi nj prqindje (26,5%) t

konsiderueshme t importimit t produkteve t gatshme (dyer dhe dritare) dhe t
mobiljeve (30%). Ndrkaq pjesa tjetr e produkteve t importuara sht n prqindje m
t vogl, mirpo ka nj gam ma t gjr t produkteve t ndryshme (parket, gilindera,
letr industriale) etj e cila merr pjes rreth 14,9%.
N aktivitetin importuese krahasuar me vitin 2007, n vitin 2009 verehet trende pozitive
pr shkak se ka nje rnje t vlerave t produkteve t importuara prafrsisht pr 26%.
Pengesat n Afarizm
Nj ndr fushat kye t analizimit ka qen edhe mjedisi i biznesit dhe ndikimi i tij n
zhvillimin e industris s drurit. Respondentt jan pyetur q t rangojn pengesat sipas
shkalls s Likertit prej 1 deri n 5, n listn prej 20 pengesave t mundshme. 23 N baz
t prgjigjjeve t marra sht llogaritur intensiteti i secils penges. Intensiteti absolut
do t jet i barabart me 100 n rastin kur respondentt pengess i japin rndsi
23
1= penges shum e madhe, 2= penges e madhe, 3= sht penges, 4=penges e vogl, dhe 5= nuk sht penges.
75
maksimale d.m.th. n rastet kur t gjith respodentt vlersojn me shkall m t lart
pengesn e caktuar, ose anasjelltas.24
Tabela n vijim pasqyron trendin e pengesave kryesor t cilat kan intenzitetin m t lart
pr industrin e drurit n vitin 2009. Ne kemi ndar pengesat n tri grupe. N grupin e
par kemi ranguar pengesat me intenzitetet m t lart, n grupin e dyt kemi llogaritur
pengesat me intenzitete mesatar, dhe n grupin e tret kemi ranguar pengesat me
intenzitetet m t ult.
Grafiku 2. Intensiteti i pengesave n industrin e drurit
N grupin e pengesave me intensitet me t lart pr sektorin e industris s drurit bjn

pjes, rrugt dhe telekomunikacioni, konkurrenca jolojale, energjia elektrike, ekonomia
joformale, mungesa e informacioneve, dhe konkurrenca n treg. Kto pengesa
prafrsisht jan t njjta edhe me sektort tjer brenda industris, e edhe me hulumtimet
e mhershme q u jan br NVM-ve n Kosov. Kjo dshmon se bizneset n Kosov
seriozisht jan t ballafaquara dhe t brengosura pr nj koh t gjat pr tejkalimin e
ktyre pengesave. Pr t satn her n kto hulumtime po vrtetohet se ndrmarrsit e
potencojn konkurrencn jolojale si penges serioze. Kjo dshmon se ende kemi pengesa
t natyrs s vendosjes s mekanizmave t funksionimit t ekonomis s hapur t tregut
dhe t funksionimit t oferts dhe t krkess.
N grupin e dyt t pengesave serioze t industris s drurit bjn pjes qasja n kredi,
zbatimi i ligjeve e cila i arsyeton prgjigjet pr konkurrencn jolojale e cila kryesisht
burimin e vet e ka n moszbatimin e ligjit. Ky sektor gjithashtu ka vrejtje serioze lidhur
24
Intensiteti sht llogaritur me mesatare t ponderuar duke e br shumzimin e kryqzuar t frekuencave t pengesave q
shkaktojn probleme me intensitete t ndryshme, me numrin e rasteve q sht paraqitur pengesa. N kolonn e fundit t tabels t
emrtuar intensiteti i pengesave sht shfaqur pesha e problemit q shkaktojn pengesat. Si baz pr llogaritje dhe analiz sht
marrur kufiri maksimal i mundshm 100, q do t thot se intensiteti i problemit q shkakton pengesa sht aq i madh sa q e
pamundson krejtsisht veprimtarin e ndrmarrjes.
76
me vonesat burokratike nga administrata qoft e nivelit lokal qoft e atij qendror dhe me
lartsin e taksave t cilat n mas t madhe e ngarkojn kt sektor. Ky sektor n
munges t mjeteve t gatshme sht i ballafaquar me vonesa n pagimin e obligimeve si
dhe inkasimin e pagesave ndaj furnitorve. Ky sht njri nga indikatort q tregon
nevojn pr mbshtetjen e ktij sektori me investime. Korrupsioni sht nj nga pengesat
t cilina ndrmarrsit e theksojn si penges serioze pr biznesin e tyre, dhe pr shtetin
duke shkaktuar evazionin fiskal. Grupi i tret i pengesave sht me intenzitet m t ult.
Mirpo, nuk do t thot se sht me ndikim t ult n biznesin e tyre. Ndrmarrsit
ankohen n TVSH mnyrn e pagimit dhe pagess s saj. N munges t investimeve
pajisjet teknologjike ne 78% te ndrmarrjeve jan t njjta me konkurrentt, kto
ndrmarrje thon se nuk jan n gjendje t prodhojn produkte t cilsis far i krkon
tregu evropian dhe n kt mnyr t rrisin eksportin pr shkak se edhe ashtu ata njrn
prej pengesave e theksojn mungesn e kapaciteteve prodhuese..
Investimet
Brenda sektorit t industris, veprimtaria e industris s drurit merr pjes 18,2%. Ky

sektor rangohet n vendin e tret pas industris ushqimore dhe materialit ndrtimor.
Prmbi 68% e ndrmarrjeve t industris s drurit kan pasur investimeve n vitin 2008.
Vlera mesatare e ktyre investimeve pr nj ndrmarrje krahasuar me nj vit m par
sht rritur pr 9.2%, ndrkaq n vitin 2009 deri n periudhn kur sht zhvilluar
hulumtimi i sektorit t industris, investimet n kt sektor jan rritur pr 16.4%. Do t
thot se pr dy vitet e fundit sht shnuar rritja e mesatares s investimeve pr nj
ndrmarrje pr 25%.
sht karakteristik viti 2009 krahasuar me dy vitet tjera kemi rnie t numrit t
ndrmarrjeve q kan br investime n njrn an, ndrkaq n ann tjetr sht rritur
vlera e investimeve mesatare pr nj ndrmarrje (12,6%).
Tabela 3. Shuma dhe mesatarja e investimeve sipas viteve

numri mesatarja e investimeve
viti shuma e investimeve
ndrmarrjeve pr ndrmarrje
2007 111 6,155,200 55,452.25
2008 108 6,780,778 62,784.98
2009 81 5,823,630 71,896.67
Burimet e investimeve
Kryesisht eksitojn dy mnyra pr financimin e investimeve: kapitali vetanak i

ndrmarrjes dhe burimet eksterne t financimit. Sidomos, ndrmarrjet q jan t
orientuara kah rritja kan nevoj m t madhe t mbshteten n burimet eksterne t
financimit. Meqense, kredit bankare duket t jen burimi kryesor i financimit t sektorit
t industris s drurit n kt pjes do t fokusohemi m shum n kushtet aktuale te
qasjes s ktij sektori n kredi bankare.
77
Investimet pr sektorin e industris s drurit kryesisht jan siguruar me mjete vetanake
(67.7%), ndrkaq nj pjes tjetr e investimeve sht siguruar edhe nga kredit nga
bankat e vendit q operojn n Kosov (27.3%) si dhe nga huat nga miqt (2.6%), dhe
nga familjart nga diaspora (1.8%). Pjesa e ndrmarrjeve t cilat kan marr kredi ( 46%)
burimi i kredis ose huas kan qen nga bankat vendore (94%), dhe pjesn tjetr (8.2%)
nga miqt dhe diaspora kosovare.
Grafiku 3. Kushtet e marrjes s kredis

45.0 42.6%
40.0
33.3%
35.0
30.0
25.0 23.1%
20.0
15.0
10.0
5.0 0.9%
0.0
shume te te favorshme te pafavorshme shume te
favorshme pafavorshme
Ndrmarrjet nga sektori i industris s drurit pr biznesin e tyre huat dhe kredit i kan
marr n kushte t pafavorshme (42.6%) dhe shum t pafavorshme (33.3%). Kjo n t
vrtet e rrit koston e investimeve dhe rrit vshtirsit e operimit t ktyre
ndrmarrjeve pr shkak t normave t interesit shum t larta. Kto norma t interesit n
74.3% t rasteve n kt sektor jan nga 10-15% dhe vetm n 19.7% normat e inetersit
sillen nn 10%.
N vitin 2008 ndrmarrjet kan shpenzuar n ndrtesa t reja, makineri dhe pajisje
mesatarisht 26,536, ndrkaq n aktivitete tjera si konsulenca dhe hulumtimet, trajnimi,
marketingu dhe promocioni ndrmarrjet kan investuar shum m pak ( prej 1200-
2500). N tabeln e mposhtme po japim mesataren e investimeve pr nj ndrmarrje
pr disa aktivitete:
Tabela 4. Shpenzimet e investimeve pr vitin 2008

Mesatarja e Prqindja e pjesmarrjes n
Shpenzimet e ndrmarrjeve
shpenzuar shpenzimet pr investime
Ndrtesa te reja, makineri dhe
26,536 82.3
pajisje
Hulumtim dhe Konsulenc 1,255 3.9
Trajnime 1,801 5.6
Marketing dhe promocion 2,659 8.2
32251 100.0
78
Pozita Konkurruese
sht e nevojshme t theksohet se vendet fqinje dhe disa vende t Evrops gjithnj e m
shum jan duke eksportuar produkte t gatshme n Kosov. Ndrkaq importi (13,6%) i
ktyre vendeve nga Kosova sht i njjt ose gjithnj e m i vogl. Kjo flet se produktet
e sektorit t industris s drurit nuk jan konkurruese n mas t mjaftueshme edhe n
tregun e brendshm pr shkak se hulumtimet kan treguar se kemi import t produkteve
t gatshme n prodhime dhe lnd t par dhe pajisje n nj prqindje t konsiderueshme
(41%).
Ndrkaq n tregun e jashtm krahasuar me importin jemi shum pak prezent (13,6%).
Kto t dhna prezantojn aftsin konkurruese t sektorit t industris s drurit edhe
brenda e edhe jasht Kosovs. Asortimani i produkteve me t cilat konkurrojn
kompanit kosovare jan; lnd t par, nj sasi e vogl e disa produkte finale ( dyer,
dritare dhe mobile), q n t vrtet pr zhvillimin ekonomik sht koncept i
papranueshm pr shkak se ky koncept do t thot eksport i mundsive t brendshme
zhvillimore.
Nga analiza q i kemi br ktij sektori do t shohim Industria e drurit ballafaqohet me

konkurrenc t fort. Hulumtimet kan dshmuar se vetm 0.6% e ndrmarrjeve n
industrin e drurit n tregun e brendshm nuk ballafaqohen me kurrfar konkurrence..
Ndrsa 80,4% e ndrmarrjeve jan deklaruar se kan prej 1- deri n 6 konkurrent. Me
konkurrenc t fort prej 7 e deri n 100 konkurrent n tregun e brendshm operojn
18.9% t ndrmarrjeve t ktij sektori.
Nj numr i vogli kompanive (31 ndrmarrje) ka arritur t identifikoj konkurrencn e

jashtme pr kompanit e tyre. Prej tyre me konkurrenc t fort (4-6 konkurrent t
jashtm) ballafaqohen 51.6% e kompanive, dhe me konkurrenc t ashpr (m shum se
7 konkurrent) operojn 32,3% e kompanive t industris s drurit. Industria e drurit nga
bota e jashtme ka edhe konkurrencn prej 1-3 konkurrent e cila merr pjes prej 9,7%.
Grfiku 4: Ndikimi i konkurrencs nga importi n produkte dhe shrbimeve

Refuzon t prgjigjet 0.4
Nuk e di 0.9
Ka shum ndikim 62.0
Ka ndikim mesatar 19.2
Ka pak ndikim 12.0
Nuk ka fare ndikim 5.6
0 10 20 30 40 50 60 70
79
Kompanit prodhuese ballafaqohen me nj konkurrenc t fort nga importi. Kjo
reflektohet me nj ndikim shum t madh (62%) n produktet dhe shrbimet q ato i
ofrojn. Kemi edhe nj numr t kompanive t cilat jan t ndikuara nga konkurrenca nga
importi. Kjo konkurrenc reflektohet mesatarisht te kto kompani (19.2%). Ndrkaq kemi
edhe nj pjes t kompanive pr t cilat importi i produkteve dhe shrbimeve nuk ka fare
ndikim (5.6%), dhe nj pjes tjetr e kompanive tek t cilat ky ndikim sht i leht. N
kt grup bjn pjes 12% e kompanive.
Ktu ne duhet t kemi parasysh zhvillimin e teknologjive moderne t cilat ndrmarrsit

kosovar pa politika t qarta dhe mbshtetje t vazhdueshme financiare nuk mund ta bjn
asgj dhe gjithnj do vie deri te rnia e aftsis konkurruese t ktij sektori. Gjithashtu
duhet t kemi parasysh se krkesat dhe orientimet zhvillimore t ktij sektori n krahasim
me disa vite m heret kan ndryshuar shum. Pr kt parashikimet dhe politikat
zhvillimore pr kt sektor pr t qen konkurrent me prodhuesit e shteteteve t tjera n
rajon, nnkupton masa dhe instrumente zhvillimore prkrahse pr kt sektor.
Masat pr prmirsimin e pozits konkurruese
Problem kryesor i t gjitha prpjekjeve t sektorit t industris s drurit pr t qen

konkurrent dhe pr ta rritur eksportin sht prmirsimi i produktit final dhe mbshtetja e
ktij sektori n mnyr institucionale nprmjet lehtsirave t ndryshme fiskale dhe
doganore. Kompanit e ktij sektori n 77% t rasteve nuk jan t ertifikuara me ISO
standard. Vetm 23.1% e kompanive jan t ertifikuara me kt standard. Ndrkaq BAR
kodin e prdorin vetm 6% e kompanive dhe 94% jo. Kta dy tregues mund t na
shrbejn si indikator lidhur me cilsin e produkteve dhe aftsin konkurruese t
produkteve t industris n tregun e jashtm e edhe n at t brendshm. Mirpo duhet t
themi se 55,5% e kompanive kosovare e theksojn importin e produkteve njrn prej
shkaqeve t aftsis s dobt konkurruese.
Pr ta rritur aftsin konkurrues sektori i industris s drurit duhet t prmirsoj

marketingun, dizajnin, dhe zhvillimin e produkteve t reja t cilat n Evrop kan nj
kosto t lart, ndrkaq n Kosov mund t prodhohen me shpenzime m t ulta pr
shkak t kostos s fuqis puntore, q pr kt sektor paraqet prparsi. Pr t arritur
objektivat e veta, prkatsisht aftsin konkurruese, ky sektor duhet q:
T ket nj qendr funksionale informative e cila ndrmarrsve n fushn e
industris s drurit do tu ofronte njohuri pr mundsit n tregjet e jashtme,
infrastrukturn legjislative t ktij sektori n shtete t jashtme,
Shfrytzimi i shrbimeve nga ambasadat e porsakrijuara kosovare pr kontaktimin
me blers dhe furnitor t ktij sektori,
T bhet standardizimi i produkteve me ISO standarde,
T bhen prpjekje t vazhdueshme pr sigurimin e investimeve t prbashkta
me partnert e jashtm afarist. Kjo n nj mnyr do t rrit cilsin dhe do t
rrit pjesmarrjen e sektorit t industris n tregun e jashtm.
Duke marr parasysh se shum ndrmarrje nga industria e drurit nuk kan qasje
n tregun e jashtm, kjo sht nj rrezik i vazhdueshm pr to n qasjen e tyre n
kto tregje n t ardhmen. Pr kt do te ishte me interes q brenda sektorit t
80
industris me prkrahjen institucionale t shtetit t formohet konzorciumi pr
eksport prej disa kompanive t cilat kto produkte do t i plasojn nprmjet
konzorciumeve t ngjashme n Evrop etj. Kt mund ta bjn shoqatat e
industris s drurit dhe AKB dhe Oda Ekonomike.
Nga MASHT t themelohet dhe zhvillohet nj qendr e edukimit t lart pr
dizajnimin e produkteve t industris s drurit n Kosov dhe zhvillimin e
marketingut,
T investohet n zhvillimin e burimeve njerzore t ktij sektori.
Ngritja e cilsis s produkteve si faktor i ngritjes s aftsis konkurruese t sektorit t

industris s drurit
Pr rritjen e cilsis si element thelbsor t rritjes s aftsis konkurruese t kompanive

Kosovare nga sektori i industris s drurit ishte dashur q:
Sektori i industris t organizohet dhe bj prpjekje maksimale pr t vendosur
disa standarde t cilsis pr produktet t cilat i prodhon edhe pr tregun e
brendshm e edhe pr tregun e jashtm,
T merren masa lidhur me kontrollin e cilsis s produkteve t cilat importohen
nga bota e jashtme pasi q brenda MTI ende nuk ekziston nj zyre. Kjo do te
ishte nj mas mbrojtse t cilin do ta bnin Institucionet kosovare pr kt
sektor. Nprmjet ksaj politike nuk ishte dashur q t vihen masa kundr
konkurrencs s shndosh dhe produkteve cilsore. Por, t eliminohet
konkurrenca jolojale dhe produkteve jocilsore. Pr kt sigurisht se MTI duhet t
marr masa pr formimin e institucionit dhe zbatimin e kontrollit s cilsis si
element i ngritjes s aftsis konkurruese dhe mbrojtjes s konsumatorit nga
produktet jocilsore.
T sigurohet mundsia e furnizimit me energji elektrike n mnyr t rregullt dhe
sipas tarifave pr blersit me beneficione.
Burimet njerzore
Nga ky hulumtim rezulton se sektori i industris s drurit brenda sektorit t industris

kontribuon me 11.6% n punsim. Mesatarja e t znve n pun pr nj ndrmarrje
brenda ktij sektori sht 12 puntor.
81
Tabela 5: Struktura kualifikuese e puntorve n industrin e drurit sht:
Struktura kualifikuese %
Doktor shkence 0.3
Magjistr 1
Me fakultet 12.8
Me shkolle te larte 17.8
Me gjimnaz 37.8
Me shkolle te mesme profesionale 21.6
te pakualifikuar 8.7
100
Sipas strukturs kualifikuese n sektorin e industris m s shumti marrin pjes ata me

shkoll t mesme 59,4%. Prej tyre afr 38% jan me gjimnaz, dhe vetm 21,6% nga ky
sektor i punson me shkoll t mesme profesionale. Nj prqindje t konsiderueshme
participon edhe struktura kualifikuese me shkoll t lart ( 17,8%) dhe ajo me fakultet
12,8%.
Tabela 6: Kontributi i ndrmarrjeve n punsim sipas madhsis

Madhsia %
Mikro 15.3
Te vogla 14.8
Te Mesme 24.2
Te mdha 45.8
100
Pjesmarrjen m t madhe n punsim i ndrmarrjeve sipas madhsis e kan

ndrmarrjet e mesme ( 24.2%) dhe ndrmarrjet e mdha ( 45,8%). Mirpo duhet t kemi
se nj kontribut t vlershm n punsim kan mikro-ndrmarrjet dhe ndrmarrjet e vogla
se bashku kontribuojn n punsim brenda sektorit t industris s drurit me 30.1%.
Hulumtimi ka dshmuar se n tregun e Kosovs ndrmarrjet e mdha prfaqsohen me
3,8% . Mirpo, kontributi i tyre n punsim sht relativisht i madh i madh. Mesatarja e
t ardhurave personale n sektorin e industris s drurit sht pak m e ult rreth 4.3%.
Kjo mesatare n industrin e drurit sht 292,5.
82
Tregu i puns
Hulumtimet e zhvilluara tregojn se oferta e tregut t pr kt sektor i plotson nevojat e
kompanive relativisht mire (64.4%). Ndrkaq, 25,2% e pronarve jan pjesrisht t
knaqur me fuqin e tyre puntore, edukimin, kualifikimin dhe shkathtsit n
prmbushjen e obligimeve ndaj vendit t tyre t puns..
Grafi 5: Shkaqet e paknaqsis s pronarve
80
69
70
60
50
40
30
20
12.1 13.8
10 5.2
0
2. Mungesa e njohurive 1. Mungesa e njohurive 3. Programet e vjetra tjetr
praktike teorike msimore
Numri m i madh i pronarve apo menaxherve t firmave shprehen se punkrkuesve u

mungojn njohurit praktike, prandaj ata duhet t bjn investime plotsuese pr
kompensimin e ksaj mungese. Po ashtu, vrejn se programet msimore nuk jan
aktuale dhe dijet q burimet e tyre njerzore i marrin n procesin e arsimin nuk u
prgjigjen krkesave t teknologjis dhe tregut t puns
83
SWOT analiza e sektorit te drurit
Dobsit:
- Teknologjia e vjetr
- Struktura prodhuese e industris s drurit
Prparsit: - Dizajni i produkteve
- Marketingu
- Fuqia puntore me tradit n prpunimin - Mosshfrytzimi i ISO standardit dhe BAR
e drurit kodit
- Sistemi bankar i qndrueshm - Mosekzistimi i nj qendre funksionale
- Lnda e par brenda Kosovs informative e cila ndrmarrsve n fushn e
industris s drurit do tu ofronte njohuri
pr mundsit n tregjet e jashtme,
infrastrukturn legjislative
- Infrastruktura rrugore dhe telekomunikuese
e dobt
Mundsit: Rreziqet:
- Sasia e madhe e drurit e disponueshme - Infrastruktura primare (rryma, uji etj.)

- Antarsimi n tregjet e CEFTA - Konkurrenca jolojale
- Kostoja e ult e prodhimit - Mungesa e krkess pr shkak t cilsis
- Futja e paisjeve t reja teknologjike - Standardet e dobta t prodhimit
- Edukimi plotsues i fuqis puntore - Rritja e importit t produkteve t gatshme
- Forcimi i konkurrencs nprmjet dhe lnds s par
investimeve t prbashkta me partner - Kontrolli jo i mjaftueshm i produkteve q
t jashtm importohen
84
SHTOJCA 5
SEKTORI I TEKSTILIT
VSHTRIM MBI ZHVILLIMIN E INDUSTRIS
Pr m tepr se 200 vite tradit, tekstili ka qen sektori i dyt m i madh industrial n
Kosov pas minierave, thuhet n nj studim t br nga IPAK (Investment Promotion
Agency of Kosovo) dhe ECiKS (Economic Initiative for Kosovo). Deri para viteve t
90-ta, n kohn kur ky sektor ka funksionuar mir, prodhuesit kosovar kan targetuar
tregun e brendshm n Kosov n suaza t tregut lokal por edhe kan eksportuar prmes
Jugosllavis pr n Evropn Lindore dhe SHBA.
Shum studime tregojn se pikn m t lart t arritjes n sektorin e prodhimit t tekstilit

mund ta shohim n vitet 1990 ku secila nga 15 ndrmarrjet shoqrore (NSH-t) kan
punsuar mesatarisht 1,000 puntor dhe kan realizuar nj shitje prej 35,000,000 n
total25. Zhvillimet e fundit n regjion kan ngrir linjat kryesore tregtare t industris s
tekstilit n Kosov, duke shkaktuar kshtu norma m t ulta t prodhimtaris dhe duke
shkaktuar munges t konkurrencs me prodhimet e huaja.
Si rezultat prfundimtar, nj pjes e madhe e punonjsve t NSH-ve jan br t teprt.
N ann tjetr nj numr i vogl i ktyre puntorve kan themeluar kompani m t vogla
private me kapacitete t vogla t prodhimit. Nga kjo shihet se, prodhimi n fushn e
tekstilit jo vetm q ka qen evident por mjaft i zhvilluar n Kosov n periudhn e
administrimit shtetror t ish-Jugoslavis e gjer n periudhn kur filloi lufta n Kosov
normalisht me nj rnie drastike t prodhimit, qarkullimit dhe zvoglim t numrit t
puntorve n vitet 1990-1991 dhe gjat periudhs s hiperinflacionit m 1994.
Ndrmarrjet shoqrore sipas komunave t cilat jan marr me prodhimin e tekstilit e t

cilat kan funksionuar gjat ksaj periudhe dhe t cilat konsiderohen si potenciale pr
zhvillim, jan t renditura n tabeln e mposhtme:
Tabela 1: Lista e NSh-ve n Kosov

25
INVESTING IN KOSOVO 2008
85
1. Prishtin Tjerrtorja KOSOVATEX (E privatizuar)
2. Mitrovic Vushtex (E privatizuar) dhe Eurotex (Ish SLOGA) dhe 1 Maji.
3. Pej Industria e tekstilit, tani Arta TEX
Industria e Tekstilit Integj"(E privatizuar) dhe Ndrmarrja e re
4. Gjilan
Teuta dhe Dita GSH (Pajisje te nusris)
"Jatex"(ish NAPREDAK-u) dhe "Industria e tekstilit "KI Emin
5. Gjakov
Duraku"
6. Viti NewCo Textile Factory Letnica L.L.C. (Privatized).
7. Dragash Dratex dhe tani Sharrtex (e re)
8. Fush
Kosovka
Kosov
9. Prizren PRINTEX (E privatizuar) dhe KOMBINATI I LKUR KPUCVE
Nga tabela shihet se disa nga kto ndrmarrje, pas lufts s fundit n Kosov, iu kan
nnshtruar procesit t privatizimit t cilave edhe iu sht ndrruar emri, e disa prej tyre
edhe lloji i veprimtaris.
SITUATA AKTUALE
Tani pr tani jan rreth 451 kompani private t cilat kan pr veprimtari primare
prodhimin e tekstilit, nga t cilat 90 % jan fabrikues t produkteve finale. Ndonse
industria e tekstilit ka prjetuar nj rimkmbje t ndjeshme gjat viteve t fundit,
shumica e bizneseve t vogla n kt sektor mbeten ende t vogla dhe po e marrin formn
e mikro ndrmarrjeve26.
Gjat periudhs korrik-gusht 2009, Instituti Riinvest ka realizuar nj anket pr tr

sektorin e industris me 1167 ndrmarrje, nga t cilat 28 kan pasur veprimtari primare
prodhimin/fabrikimin e tekstilit q e prbjn mostrn e nxjerr pr kt sektor. Struktura
e ktyre ndrmarrjeve sipas numrit t puntorve sht si n tabeln e mposhtme:
Tabela 2: Struktura e ndrmarrjeve sipas madhsis/nr. t puntorve

Madhsia Nr. i puntorve Nr. i ndr.
Mikro 1-9 6
T vogla 10 - 49 11
T mesme 50 249 9
T mdha Mbi 250 2
Total 28
26
INVESTING IN KOSOVO 2008
86
Produktet t cilat prodhohen tani nga ndrmarrjet e tekstilit n Kosov jan: Tepih,
orape, Fustana, Cerada, Lkur, Jorgana, Mbulesa, Rroba, Uniforma, Veshje
kombtare, Jogi, Xhemper, Dimia, Vello, Batanije, etj.
Shitjet t cilat i ka realizuar ky sektor kan treguar nj rritje t ndjeshme npr vite nga
157,733 (gjat vitit 2007) n 181,130 (n vitin 2008) dhe me nj mesatare t shitjes
prej 181,898 gjat vitit 2009. Nga kjo shihet se kjo rritje ka qen me e theksuar n vitin
2008 (15%) krahasuar me vitin paraprak, se sa n vitin 2009 e cila rritje n krahasim me
vitin 2008 sht vetm 0.42%. Sipas respondentve mesatarisht 12.3% sht prqindja
mesatare e fitimit n shitjet totale t ndrmarrjeve q i takojn sektorit t tekstilit.
Analizat tregojn se rreth 55 deri 65 milion uro mund t realizohen nga eksporti nn
supozimin se linjat tregtare t mhershme mund t rithemelohen27.
Sipas ankets s realizuar nga Instituti Riinvest, ndrmarrjet t cilat kan deklaruar se
kan pasur eksport (8 ndrmarrje), kan realizuar eksport n vler totale prej 617,000
pr vitin 2007,ndrsa n vitin 2008 kjo vler ka shnuar rnie n 495,000 . Ndrsa sipas
vlersimeve t deritanishm pr vitin 2009 (deri n muajin Tetor) kjo vler sipas
respondentve sht 323,000 i cili tregon se ka nj trend rns krahasuar me vitet
paraprake. Pjesmarrja e eksportit n shitjet totale pr vitin 2008 ka nj prqindje prej
11.4%.
Tabela 3: Vlera mesatare/totale e eksportit npr vite

Vlera npr vite 2007 2008 2009 (vlersime)
Mesatare 102,833 82,500 64,600
Shuma totale 617,000 495,000 323,000
% 2.4 0.5 2.4
sht mjaft brengoss fakti se ky sektor po shnon rnie n eksport me nj pjesmarrje

prej vetm 0.5% n tr industrin pr vitin 2008 pr dallim nga 2.4% sa ishte n vitin
2007 e q poashtu konsiderohet shume e ult. Rezultatet e t njjts anket tregojn se
prej 28 ndrmarrjeve t anketuara, 21 prej tyre kan realizuar import n vler prej
472,700 n vitin 2007, respektivisht 1,046,500 n vitin 2008.
Tabela 4: Vlera mesatare/totale e importit npr vite

Vlera npr vite 2007 2008 2009 (vlersime)
Mesatare 33,764 69,766 80,746
Shuma 472,700 1,046,500 1,211,200
% 0.4 1.2 0.4
27
INVESTING IN KOSOVO 2008 3.8 (Textiles)
87
Vlera e pajisjeve t importuara gjat viti 2008 arrin vlern prej 675,750, prafrsisht
65%. Bazuar n mostrn e ankets s realizuar nga Instituti Riinvest katr (4) barrierat
kryesore q pengojn zhvillimin e industris se tekstilit n Kosov jan: energjia
elektrike, shrbimet publike (uji, kanalizimi), ekonomia joformale (e zez) dhe
konkurrenca jolojale.
Grafiku 1: Barrierat t cilat pengojn afarizmin ekonomik n industrin e

tekstilit
Rrugt dhe Telekomunikimet 54.8
Energjia Elektrike 89.8
Shrbimet publike (rryma dhe uji) 80.6
Mungesa e informacioneve pr biznes 49.0
Vonimi i pagesave (inkasimi i borxheve) 58.7
Mungesa e krkess 47.1
Sigurimi i materialit (lnda e par), makinave dhe pajisjeve 17.3
Niveli i Shkathtsive t t punsuarve 19.2
Aftsit tuaja menaxheriale 9.6

Kapacitetet e pamjaftueshme (mundsit e prodhimit jan t pamjaftueshme n krahasim me
14.4
krkesn n treg)
Qasja n kredi 45.7
Ekonomia joformale/ e zez 83.7
Evazioni fiskal 64.4
Korrupsioni 63.5
Konkurrenca jo-lojale 78.7
Konkurrenca n tregun n t cilin operoni 67.3
Ligjet dhe zbatimi i tyre 57.7
Ngarkesat administrative (vonesat burokratike) 45.2
Llogaritja dhe mnyra e pagess se TVSh-se 48.1
Lartsia e taksave 55.6
0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0 90.0 100.0
N baz t ksaj gjendjeje, del se tregu n industrin e tekstilit n Kosov sht mjaft i
rrezikuar nga importi prej shteteve n rajon me kryesim t Maqedonis n rend t par.
Poashtu ekonomia joformale dhe konkurrenca jolojale bn q kto biznese t shkojn
drejt falimentimit.
Nga kto rezultate del se eksporti ashtu edhe importi kan nj pjesmarrje shum t vogl
n industrin e Kosovs n prgjithsi. Mirpo, duhet mosanashkaluar faktin se Kosova
ka mjaft potencial pr ta zhvilluar kt sektor dhe treguesi m i mir n kt drejtim sht
prvoja e suksesshme n t kaluarn ku Kosova ka eksportuar mjaft ne Evropn Lindore
dhe n Shtetet e Bashkuara t Ameriks. Kosova ka nj fuqi puntore t mjaftueshme si
n numr poashtu edhe n kualifikime e cila sht e domosdoshme pr zhvillimin e
industris n prgjithsi dhe asaj t tekstilit n veanti. Sa i prket kushteve pr t marr
88
lnd t par n Kosov shanset jan m pak t mundshme ndrsa furnizimi me lnd t
par nga importi sht i prshtatshm.
Shembull t cilin Kosova mund ta ndjek pr zhvillimin e industris s saj n prgjithsi,

dhe sektorit t tekstilit n veanti, sht rasti i Maqedonis ku n vitin 2002 sht
parapar se sektori i prodhimit t tekstilit n vitin 2008 do t venitet pr shkak
prodhuesve gjigant t tekstilit si Kina dhe Bangladeshi. Pr kt sht krijuar nj projekt i
veant i iniciuar nga ndrmarrs vendor t Maqedonis dhe ndrkombtar. Projekti n
fjal quhet EDC, i cili ka pasur pr qllim jo vetm rimkmbjen e ktij sektori t
industris dhe t zhvilloj kapacitetet ekzistuese por t krijoj nj sektor me kapacitet t
lart eksportuese pr vendet e Evrops Perndimore. Tekstili paraqiste rreth 30% t
eksportit total maqedon n vitin 2002. Ky program sht zhvilluar asisoj q t krijohet
nj qendr elektronike e veshjeve q quhet NEW TREND dhe e cila do tu jep qasje
elektronike ndrmarrjeve t ksaj veprimtarie n procesin e prodhimit duke br dizajnim
dhe qepje elektronik t veshjeve. Ky projekt u dha qasje ndrmarrjeve t tekstilit n dy
sisteme atij CAD (Computer Aided Design) dhe CAM (Computer Aided Manufacturing).
Ky program nuk sht krijuar vetm pr industrin e veshjes por edhe pr sektor t tjer
duke u mundsuar edhe ndrmarrjeve me teknologji jo krejt t digjitalizuar apo
semidigjitale t ken nj vizion kompjuterik pr produktin q do t fusin n treg. Projekti
sht financuar prmes nj marrveshje 3 milion dollarsh nga Agjencia e Shteteve t
Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID), i cili investim prfundimisht u rrit n 6
milion dollar. N ann tjetr, qendrat kolektive kan gjeneruar m shum se 1.500
vende t reja pune, 1 milion dollar n fonde t barabarta nga siprmarrsit lokal, dhe $ 9
milion n investimet e huaja direkte. Tani n vitin 2009 Maqedonia nuk sht
konkurrente e denj e prodhuesve t tekstilit t lir si Kina dhe Bangladeshi por sht
eksportuese e par n Itali dhe vende t tjera t Evrops Perndimore duke e br
industrin e tekstilit si industrin m t zhvilluar n shtetin Maqedon. Prmes ktij
programi tani jan duke u br analiza t reja t fizibilitetit pr t iniciuar prodhimin dhe
qepjen e karrigeve t veturave n Maqedoni.
Ky projekt nuk prfundon ktu, sipas publikimeve t projektit t EDC dhe donatorve n
kt projekt respektivisht USAID kan deklaruar se do t jen t gatshm q t investojn
edhe n vende t tjera t Ballkanit pr sektor t ndryshm t industris pr t iniciuar
zhvillimin e tyre28.
Ekziston nj hapsir e konsiderueshme n kt sektor q investitort t rikrijojn nj

grumbull vertikalisht t integruar t prodhimit, q Kosova do t mund t prodhonte veshje
t prfunduara si produkt final nga fije dhe lnd e par q prodhohet n regjion.
Bazuar n rezultatet e ankets s realizuar nga Instituti Riinvest, niveli i kapaciteteve t
shfrytzuara n industrin e tekstilit kan qen 59,2% pr vitin 2007, 57,3% pr vitin
2008 dhe 61,7% pr vitin 2009.
Me know-how-in ekzistues, forcn e lir puntore dhe avantazhe t tjera konkurruese

Kosova ofron nj ambient miqsor biznesor dhe hapsir t mjaftueshme investuese,
28
Literatur e marr nga interneti:Publikimi i projektit EDC n Maqedoni , burimi:
http://www.edc.org/nesroom/articles/macedonian_apparel_industry_bounces_back
89
prandaj, industria e tekstilit n Kosov ka nj potencial q t bhet nj vend me aftsi t
larta konkurruese n nivel ndrkombtar.
N veanti, mund t thuhet se Kosova ofron tri benefite kryesore pr investitort t cilt
dshirojn t ristrukturojn/riorganizojn nj nga NSH-t ekzistuese ose t themelojn nj
kompani t re pr prodhimin e tekstilit. Kto jan:
Nj fuqi puntore e lir dhe mjaft mir e kualifikuar.

Nj baz solide t teknologjis e cila mund t prfitohet nga procesi i
vazhdueshm i privatizimit
Mundsi t shumta t subkontraktimit ndrmjet kompanive vendore si dhe
burimeve t jashtme.
3. SWOT ANALIZA
Nga krejt kjo q u tha, mund t nxjerrim nj analiz SWOT pr kt sektor, duke
identifikuar shanset/mundsit pr zhvillim n baz t prparsive n disponim duke
eliminuar dobsit dhe shmangur rreziqet q kanosen.
Prparsit: Dobsit:
- Fuqia puntore e lir dhe e kualifikuar; - Ekonomia joformale dhe konkurrenca
- Kapitalizimi i teknologjis respektivisht jolojale
objekteve fizike t prodhimit nga procesi i - Interesimi i vogl nga institucionet
privatizimit; prkatse pr t zhvilluar sektorin n
- Know-how ekzistues n Kosov. Nj shtres e fjal.
mir e popullsis, 15,000 puntor potencial pr - Energjia elektrike dhe shrbimet
t qen m konciz e njofin mir procesin e publike.
prodhimit t tekstilit.
Rreziqet:
Shanset: - Procesi i privatizimit i cili n shum
- Stabiliteti politik n Kosov garanci pr raste po e inicion ndrrimin e
investitort e huaj. veprimtaris ndaj asaj q shte
- Pjesmarrja n grantet q jipen nga USAID pr destinuar paraprakisht. Interesimi i
programin zhvillimor t industris, program ky i vogl i donatorve t jashtm pr t
quajtur EDC. financuar kt sektor.
- Mosinteresimi i investitorve t huaj pr
tu br partner investues.
Pas pavarsis s saj, Kosova konsiderohet vend politikisht stabil me nj kushtetut

demokratike e cila funksionon n baza t mirfillta ligjore dhe n kt mnyr paraqet nj
siguri pr investitort e huaj dhe vendor.
90
4. OBJEKTIVAT STRATEGJIKE DHE POLITIKAT E ZHVILLIMIT TE
SEKTORIT
1) Prpilimi/finalizimi i detajizuar i kornizave ligjore q luftojn ekonomin

joformale si dhe krijimi i politikave m t favorshme doganore n lidhje me
industrin e tekstilit. Me ndrmarrjen e ktij aksioni n radh t par do t
mbrohej prodhuesi vendor nga konkurrenca e jashtme/importi si dhe do t
stimulohej prodhimi vendor.
2) Prpilimi i projekteve strategjike zhvillimore pr rimkmbjen e ktij sektori

industrial t cilat prkojn me standardet ndrkombtare investive dhe t cilat do
t ngrinin interesin e partnerve potencial. Shembull konkret kemi rastin e
Maqedonis i cili prmes pjesmarrjes n projektin EDC ka br q industria e
tekstilit t ket 30% t eksportit total maqedon. Pr shkak t suksesit t ktij
projekti, ai tani sht ende i mundshm pr vendet e Ballkanit dhe financohet nga
USAID29.
3) Prcaktimi i kushteve investive n procesin e privatizimit me qllim q t ruhet

veprimtaria e ndrmarrjeve shoqrore t privatizuara e cila konsiderohet si nj
potencial i rndsishm pr zhvillimin mbar ekonomik vendor.
4) Ekziston nj hapsir e konsiderueshme n kt sektor q investitort t rikrijojn

nj grumbull vertikalisht t integruar t prodhimit, q Kosova do t mund t
prodhonte veshje t prfunduara si produkt final nga fije dhe lnd e par q
prodhohet n regjion.
29
Literatur e marr nga interneti:Publikimi i projektit EDC n Maqedoni , burimi:
http://www.edc.org/newsroom/articles/macedonian_apparel_industry_bounces_back
91
SHTOJCA 6
SEKTORI I TEKNKOLOGJIS INFORMATIVE
Vshtrim mbi zhvillimin e sektorit t TIK n Kosov
Teknologjit e reja informatike dhe telekomunikuese po e transformojn

strukturn dhe funksionimin e ekonomis duke ndikuar n krijimin e nj shoqrie
dhe nj ekonomie krejtsisht t re e cila ndikon n transformimin e shoqris
industriale n shoqri informatike. Shoqria informatike sht karakteristike e re
e civilizimit njerzor, sht nj form e re e t jetuarit ku shrbimet universale
dhe barabarsia pr qasje n informacione s bashku me sistemet dhe
infrastrukturn e zhvilluar t komunikimeve elektronike kontribojn n
zhvillimin e qndrueshm socio-ekonomik, zbutjen e varfris dhe standard m
t mir t jetess. 30
N bote kjo teknologji sht relativisht e re e cila po zhvill ohet me hapa shume
t shpejt. Teknologjia informatike, si edhe t tjerat, n Kosov ka arritur me nj
vones t konsideruar. Pas viteve t 90-ta implementimi i ksaj teknologjie sht
prshpejtuar dhe ka filluar t arrij hapin me trendet e vendeve tjera. N kt
periudh ndrmarrjet e sektorit publik nuk i realizonin funksionet e TI, prandaj
shrbimet dhe furnizimet jan br nga ndrmarrjet e TI nga tregu i jashtm.
Vetm nga viti 1990 filluan disa lvizje pozitive n sektorin privat, por ato ishin
shum t limituara dhe hasnin n vshtirsi t mdha n realizimin e afarizmit t
tyre. Numri i ndrmarrjeve private q merreshin me TI, pas lufts (1998-99)
filloi t rritet por jo ende n nivel t duhur. Prkatsisht, edhe numri i t
punsuarve ishte relativisht i vogl.
Viti 1992 shnohet si vit n t cilin Interneti u b nj e mir e prgjithshme
njerzore. Futja e ksaj teknologjie ndrroj edhe qasjen e prgjithshme n
konceptet e deriathershme t komunikimit.
2.2 Situata aktuale n sektorin e TIK
N sektorin e TIK-ut sipas t dhnave t hulumtimit t Institutit Riinvest 31 rezulton se

numri i kompanive aktive n kt sektor sht 142. Kto kompani realizojn kryesisht
shrbime tregtare nga kjo lmi. Nj numr i vogl i tyre merret edhe me zhvillimin e
softuerit, kryesisht, pr nevojat e tregut Kosovar.
2.3 Vshtrimi mbi bizneset dhe strukturn e tyre n sektorin e TIK
30
Strategjia nacionale pr shoqri t informacionit, 2006.
31
Projekti mbi zhvillimin e sektorve (Agriculture, Construction, ICT, Forestry and Wood
Products, and Business Service Providers) pr vitin 2008 t financuar nga USAID(Booz Allen
Hamillton), 2009
92
Kompanit n sektorin e TIK ofrojn edhe shrbime t mirmbajtjes s pajisjeve, shitje t
harduerit, trajnime t niveleve t ndryshme, etj. Mesatarja e shitjes pr nj kompani sht
217.554,00 , mesatarja e eksportit 5.394,00, mesatarja e importit 90.803,00 .
Mesataret n fjal, prfshijn tr sektorin e TIK-ut s bashku me shrbimet e ndryshme
t cilat ato i ofrojn.
2.3.1 Shitja, eksporti dhe importi n sektorin e TIK-ut
Pjesmarrja e eksportit n qarkullimin total sht 2.5%, kjo prqindje nuk sht ndonj
shifr e knaqshme mbetet pr t ardhmen qe t punohet m tepr n kt drejtim.
Ndrsa pjesmarrja e importit n qarkullimin total sht 41.7%. Gjithsejt sektori i TIK-
ut pr vitin 2008 ka pasur eksport 766,000, import 12,894,000 qe do t thot se mbules
t importit me eksport kemi vetm 5.95% apo deficiti tregtare ne ket sektor pr vitin
2008 sht 94.1%.
Tab. 1. Shitja,Exsporti dhe importi n sektorin e TIK-ut.

Mesatarja pr kompani
Sektori i ICT Totali (ne euro)
(ne euro)
Shitja 30,892,680 217,554
Eksportet 766,000 5,394
Importet 12,894,000 90,803
Rritja e importit, n kt sektor, pr vitin 2009 sht 8%.
Tab. 2. Pjesmarrja e Importit n sektorin e TIK-ut.
Mesatarja e
Rritja e importit
Importi n 2009 importit per
Sektori pr sektor n
( euro) kompani n 2009
2009 ( %)
( euro)
ICT 8.0 13,920,362 98,031
Rritja e eksportit n kt sektor, pr vitin 2009 sht 6,7%.
Tab. 3. Pjesmarrja e exportit n sektorin e TIK-ut.
Rritja e Mesatarja e
exportit pr exporti n 2009 exportit per
Sektori sektor n ( euro) kompani n 2009
2009 ( %) ( euro)
ICT 6.7 817,085 5,754
93
Tab. 4. Pjesmarrja e eksportit n qarkullimin total.
Pjesmarrja e Eksportit
Totali i Eksportit Totali i Qarkullimit per sektor (ne
Sektori (ne euro) euro)
ne qarkullim pr
kompani (%)
ICT 766,000 30,892,680 2.5
Qarkullimi i trsishm i sektorit t kompanive t TIK-ut pr vitin 2008 ishte

30.892.680,00 , nga kjo vetm 2,5% merr pjes eksporti. Si po shihet sht nj
prqindje tepr e ult e pjesmarrjes s eksportit n qarkullimin e trsishm t mallrave
nga sektori i TIK-ut. Jasht Kosovs jan eksportuar mallra dhe shrbime n vler
766.000,00 .
Tab. 5. Pjesmarrja e importit n qarkulimin total

Pjesmarrja e Importit
Totali i Importit (ne Totali i Qarkullimit per sektor (ne
Sektori euro) euro)
ne qarkullim pr
kompani (%)
ICT 12,894,000 30,892,680 41.7
Pr dallim prej eksportit t mallrave, importi n kt lmi sht me pjesmarrje tepr t

lart, pra me 41,70 %. Si shihet nga tabela nga qarkullimi i trsishm 30.892.680,00
rreth 12.894.000,00 jan qarkullim nga importi. Sa i prket shpenzimeve t prodhimit
ato sillen rreth 65.2%.
2.3.2 Burimet njerzore n sektorin e TIK-ut
Numri i ditve te puns pr orarin e plote jan gjithsejt 312 dite me 1,675 t punsuar
me orar t plote. Me orar jo te plote ne ket sektor jan t angazhuar diku 78 puntore.
Gjithsejt t punsuar n kt sektor jan 1,753 puntor me qarkullim vjetor prej
30,892,680 pr sektor dhe me raportin qarkullim /punsuar prej 17,622.
Tab. 6. Mesatarja e te punsuarve

T punsuarit me orar t plot
Numri i Mesatarja e t Gjithsej t
Sektori T rinj t
prgjithshm punsuarve pr rinj t
punsuar
i t kompani punsuar
(n %)
punsuarve (inumr) (numr)
ICT 1,753 12 750 42.8
Mesatarja e te punsuarve pr kompani n sektorin e TIK-ut sht 12 puntor ku 750

puntore jan te rijn ose 42.8%.
94
Tab. 7. Perqindja e rritjes s t punsuarve n TIK.
Rritja e t punsuarve me orar t plot
Sektori Rritja e t punsuarve Rritja e t punsuarve n

n 2009 2009
( numr) (%)
ICT 670 38.2

Investimet n sektorin e TIK-ut
Investimet n ket sektor pr vitin 2008 jan gjithsejt 5,848,160, mesatarja e

investimeve pr nj kompani sillet 41,184.
Nga analiza e t dhnave del se sektori i TIK ka realizuar rritje t shitjes pr 15,7%.
N vitin 2009 sht rritur numri i t punsuarve pr 38,2%, investimet e prgjithshme n
sektorin e TIK jan 5.848.160,00 ose mesatarisht nga 41.184,00 . N strukturn
investimeve pajimet marrin pjes me 57.1%, renovimi i ndrtesave afariste 16.67% etj..
32.4% t ndrmarrjeve, TIK-un e kan si veprimtari shtes (t dyt).
Ndrmarrjet e telekomunikimit n Kosov
Njsia e Telefonis Fikse (Telefonia Fikse)
Ofertuesi m i madh i telefonis fikse n Kosov sht PTK. Telefonia fikse

sht njeri nder rrjetet e licencuara i cili ofron shrbime pr konsumator
individual dhe afarist. Ajo ka lansuar projektin pr instalimin e foltoreve publike
telefonike (pay phones) me kartela n vendet m frekuentuese n t gjitha
qendrat e Kosovs. 32
Shrbime t telefonis fikse japin edhe ndrmarrjet IPKO, KUJTESA dhe shum
t tjera n nivelet lokale kryesisht t kufizuara n lokacione me foltore t
improvizuara.
DardaNet fillimisht ka ofruar shrbime t internetit prej vitit 2001, sot sht nj nga tre
operatort e autorizuar nga ART pr ofrimin e shrbimeve t internetit n Kosov,
ekzistojn edhe m shum se dhjet kompani m t vogla lokale q operojn n kt lmi.
Krkesat pr kto shrbime jan rritur me t madhe sidomos pas lufts, si p.sh. Internet,
e-mail, Intranet, fax, video konferenca, softuer profesional dhe bartje t t dhnave.
32
Zhvillimi i teknologjis s informacionit dhe telekomunikimit, dokument pune Raport i sektorial i
zhvillimit hapsinor pr sektorin e informacionit dhe teknologjis, Hartues t draftit / dokumentit punues
Agim Kukaj, Drejtor n ICT, MTPT, ICT, Lendita Ajeti, Hulumtuese, MMPH, IPH ,Xhemajl Gashi,
mikroekonomist UN-HABITAT
95
Gjithashtu jan krijuar edhe mundsi pr investime pr kompanit ndrkombtare t cilat
dshirojn t konkurrojn. Kompanit m t mdha t cilat ofrojn shrbimet e internetit
jan: Dardaneti, iPKO NET-i, Kujtesa, kto kompani jan duke investuar mjaft shum n
kt fush. Investimet n kt lmi pritet q do t rriten prsri kt vit, kryesisht n
pajisje, vende t puns dhe shpenzime operimi.33
Njsia e Telefonis Mobile
N Kosov shrbimin e serviseve t telefonis mobile aktualisht e ofrojn kompania

mobile GSM Vala 900, IPKO dhe D3 mobile. Vala 900 sht themeluar e para dhe at
n vitin 2000, numron rreth 1 milion konsumator, mbulueshmria 87% e territorit t
populluar t Kosovs. Vala ofron shrbime t telefonis, t transmetimit t t dhnave,
pranimin dhe drgimin e telefakseve, porosive t shkurtra tekstuale (SMS), si dhe
shrbime tjera plotsuese. Deri tani sht arritur q t bhet mbulimi i t gjitha qyteteve
dhe qendrave m t mdha t Kosovs si dhe t rrugve magjistrale, me disa prjashtime
t vogla. Vala 900 ka marrveshje roming-u m 64 operator nga 37 vende t bots. Kjo
u mundson konsumatorve prdorimin e shrbimeve nga vala 900 n do vend dhe n
do koh.
Shrbimet e ofruara:
Shrbimi me z, SMS locale,

SMS ndrkombtar,
Roaming Postpaid,
Roaming Prepaid,
Ribmushja elektronike (Top-Up Elektronic),
GPRS,
WAP dhe MMS.34
Edhe IPKO ofron nj spektr t gjer shrbimesh n komunikime mobile, telefoni fikse,
televizion kabllor digjital, internet dhe media. Me ardhjen e Ipkos n treg sht krijuar
konkurrenc n tregun e telefonis mobile me rast jan ulur mimet dhe sht ngritur
cilsia e shrbimeve. Gjat puns s tyre nj vjeare kan arritur t mbulojn me rrjetin e
telefonis mobile, m shum se 96 % t popullats s vendit.35
33
Zhvillimi i teknologjise s informacionit dhe telekomunikimit, dokument pune Raport i sektorial i
34
Zhvillimi i teknologjis s informacionit dhe telekomunikimit, dokument pune Raport i sektorial i
35
WWW.Ipko.com
96
Analiza SWOT e sektorit t TIK-ut.
FUQITE MUNDESITE
Popullata e re e gatshme dhe shume e interesuar

pr aftsim dhe pune ne TIK mimi relativisht i ulet i pajimeve kompjuterike
Prdorimi i gjere i internetit nga te rinjt dhe
popullata Prdorimi i softuerit (me e pa licence)
Komunikimi me farefisin dhe web faqet me te
Prcjellja e prvojave nga diaspora njohura me internet
Tendenca pr aftsim dhe edukim ne lmi te TIK Donacionet e organizatave te ndryshme pr
si brenda ashtu edhe jasht vendit pajime dhe aftsim
Zbritja e teknologjis kulminante te TIK ne nivel
Njohja relativisht e mire e gjuhs angleze te PC individuale
Investimi ne pajime dhe aftsim ne sistemet Prparsit ne punsim te personave me shkathtsi
publike ne TIK
Rritja e interesimit pr certifikim ne TIK
Numri i madh i telefonave ne prdorim
DOBESITE RREZIQET
Rritja e distancave ne aplikimin e TIK nga ana e

Shteteve perndimore
Sistemi i pazhvilluar i msimit ne distance Pirateria, hakerizmi, viruset etj
Pajimi i laboratorve i dobt Pamundsia pr trajnime ne lmi te specializuara
Mungesa e institucioneve trajnuese dhe
certifikuese
Mungesa e fjalorit terminologjik
Ekonomia e pazhvilluar dhe e pa automatizuar
Prdorimi i TIK vetm pr Menaxhim financiar
Shprndarja e vogl e Internetit ne ekonomi
Cilsia e ulet e internetit
Mos implementimi i koncepteve bashkkohore
afariste ne ekonomi
mimi relativisht i larte i shrbimeve te internetit
dhe komunikimit
Edukimi i dobt i stafit menaxherial te
ndrmarrjeve afariste
Mos organizimi i klasterit te ndrmarrjeve nga
TIK
Mungesa e standardizimit
Konkurrenca e dobt dhe e organizuar ne parim te
esnafit
Tregtia dhe shrbimet elektronike te pazhvilluara
97
Objektivat Strategjike
1. Objektiv kryesor i ksaj strategjie sht krijimi i infrastrukturs,

politikave dhe shrbimeve t TIK-ut q shoqria Kosovare t ket
qasje n Teknologji informative dhe telekomunikuese.
2. Ngritja e edukimit dhe trajnimi i tr popullats n aftsimin d he

trajnimin profesional pr shfrytzimin e TIK-ut. N nivelin shkollor dhe
universitar t inkorporohen elementet e nevojshme t TIK -ut n
prgjithsi e n shkolla profesionale dhe Fakultete sipas specializimeve n
veanti.
3. Inkurajimi i individve dhe bizneseve pr implementimin e sistemeve informatike

m bashkkohore n aktivitetet e tyre afariste me qllim t rritjes s efikasitetit,
produktivitetit, inovacioneve dhe t t punsuarve.
4. Inkurajimi i individve dhe bizneseve n lmin e TIK-ut pr angazhim dhe

pjesmarrje n projektet zhvillimore bashkkohore lokale dhe globale n lmin e
softuerit, telekomunikacionit dhe segmenteve t tjera n TIK.
5. Krijimi i ambientit garues n t gjitha sferat e aktiviteteve t TIK me qllim t

identifikimit, afirmimit, zhvillimit dhe ngritjes s cilsis t akterve t angazhuar
n lmin e TIK.
6. Vendosja dhe implementimi i standardeve n t gjith sektort e ekonomis dhe

shoqris n prgjithsi me qllim t ngritjes s cilsis n kto sektor.
7. Afirmimi i vazhdueshm dhe mbshtetja e fort dhe selektive e proceseve nga ana
e qeveris, institucioneve t ndryshme, bizneseve, dhe strukturave tjera q t
mbshtesin realizimin e qllimeve t definuara m lart n nivelin e individve
apo kolektive.
8. Mbshtetja dhe inkurajimi i ndrmarrjeve t sektorve n zgjedhjen dhe

implementimin e produkteve m bashkkohore t TIK-ut, me qllimet q ti
bjn bizneset e tyre m efikase dhe m profitabile.
9. Krijimi i qendrave trajnuese dhe edukative t certifikuara ndrkombtarisht n

lmin e TIK-ut pr edukimin, trajnimin dhe specializimin e personelit afarist.
98
Politikat, masat, aktivitetet dhe projektet pr realizimin e objektivave:
Ngritja e nivelit t arsimimit dhe trajnimi i gjithmbarshm n lmin e TIK-ut;

Stimulimi i t rinjve pr zgjedhje t TIK si profesion me an t dhnies s
bursave, udhtimeve studimore, kmbimit t studentve dhe afirmimit t rasteve
t suksesshme.
Krijimi i strukturave organizative (klasterve) m t volitshme pr mbshtetjen
dhe zhvillimin e ndrmarrjeve n lmin e TIK-ut dhe prfaqsimi adekuat i tyre
n t gjitha strukturat me qllim t krijimit t nj ndrmarrsie t fort dhe t
shkatht.
Stimulimi dhe afirmimi i ndrmarrjeve t suksesshme me lehtsira t ndryshme
fiskale dhe kreditore.
Prmirsimi i kapaciteteve t infrastrukturs n TIK;
Krijimi dhe respektimi i legjislacionit prkats q e mbshtet dhe ndihmon n
zhvillimin dhe implementimin e TIK.
99
SHTOJCA 7
SEKTORI I INDUSTRIS GRAFIKE
HISTORIKU
- Vshtrimi mbi Zhvillimin e industris
Historia e shtypit dhe teknologjis grafike n Kosov fillon me shtypshkronjn Rilindja.

Organizata Rilindja lindi n Prizren m 1945 si gazeta e par n gjuhn Shqipe n ish-
Jugosllavi. Shtypshkronja Rilindja, themelohet pr nevojat e shtypit t librit, e sidomos t
gazets Rilindja. Ajo u pajis me makina t tiposhtypit, ndrsa m von edhe me
teknikat ofset, si dhe pajiset me teknikat m moderne. Shtypshkronja Rilindja hyn n
konkurrenc t denj me shtypshkronjat e shteteve fqinj. Gjat viteve tetdhjet dhe
nntdhjet, ajo ishte njra ndr shtypshkronjat m t mdha n Ballkan dhe n Evropn
Juglindore. M 1991 pushteti Serb largoi nga puna puntort e Rilindjes e posarisht
kuadrin profesional. Pas prfundimit t lufts, Rilindja u riaktivizua dhe vazhdon punn
n kryeqendrn e Kosovs, n Prishtin.
Sot n funksion jan disa shtpi e shtypit, si jan: Dukagjini, Koha, Rezniqi. Shtpi kto
t cilat luajtn nj rol historik dhe ekonomik gjat viteve 90-ta n Kosov, si dhe n
Kosovn e paslufts.
Shtypshkronja Rezniqi filloi punn n vitet 1989 me shtypje t ulta si p.sh. ato t
formularve dhe kartvizitave. Gjat viteve t 90-ta pr shkak t rritjes s krkess
shtypshkronja u zgjerua me makineri dhe teknologji m moderne duke prmbushur
kshtu krkesat e klientve t tyre. Grafika Rezniqi vazhdon t shtyp revista, poster,
libra, broshura, katalogje. Meqense ishte nj ndr shtypshkronjat e para, vllimi i
punve ishte shum i lart. 36
Dukagjini Group n vitin 1987 filloi Ndrmarrja Librare Botuese Tregtare Dukagjini e
cila shum shpejte u rrit n shtypshkronj dhe n shtpi grafike. Dukagjini shquhet pr
dizajnet grafike, dhe pr studio t pajisur me t gjitha llojet e shtypit n formate shum t
ndryshme. Ata poashtu bjn prerje, thyerje, ngjitje, si dhe shtypje ofset. 37
N kuadr t gazets Koha Ditore, u hap shtypshkronja Koha n vitin 1996. N vitin
1999 policia serbe shkatrroi shtypshkronjn dhe i vuri zjarrin. Shtypshkronja u
riaktivizua pas lufts n vitin 1999. Grupi Koha me sektorin e botimeve ka botuar tashm
mbi 70 tituj veprash letrare pr t rritur dhe pr fmije dhe me prmbajtje historike. 38
36
www.grafikarezniqi.com
37
www.dukagjinigroup.com
38
www.koha.net
100
PROFILI I SEKTORIT
- Situata Aktuale dhe vshtrimi mbi bizneset dhe strukturn e tyre
Gjithsejt jan anketuar 66 ndrmarrje n industrin grafike, dhe numri me i madh i

ndrmarrjeve jan t koncentruara n Prishtin (50%). N ann e djatht n form grafi
jan t ekspozuara numrat e ndrmarrjeve npr qytetet kryesore t Kosovs dhe rrethinat
e tyre.
Rreth 65% t ktyre ndrmarrjeve jan t regjistruara n 10 vitet e fundit, me frekuencn

m t madhe t regjistrimeve n vitet 2000 dhe 2005. Ndrmarrja e cila u deklarua si e
regjistruar m se 50 vite m par sht Allkoa Impex nga Prizreni, e regjistruar n vitin
1952. T gjitha ndrmarrjet jan t deklaruar si ndrmarrje publike. Vlerat e tanishme t
kapitalit fiks pr t gjith industrin e grafiks jan t llogaritura n Euro 11,930,500 n
objekte, Euro 9,248,500 n makina dhe pajisje, Euro 632,500 n mjete transporti,
1,688,000 n Toka, dhe rreth 8,000 t tjera. Pra gjithsejt llogariten si vler e tanishme e
kapitalit fiks rreth Euro 23,507,500. Pjesmarrjen me t madhe n treg sipas produkteve
firmat deklarojn se produkti i tyre me prqindjen m t madhe jan librat me rreth 30%,
pastaj katalogjet dhe broshurat me to t njjtn prqindje, ngjashm edhe kalendart,
thast e letrs, etj.
- Prezantimi i produkteve t industris
Si produkte kryesore n industrin e grafiks konsiderohen kryesisht shtypjet dhe

dizajnimet. M saktsisht top dhjet produktet primare n kt industri sipas anketave
jan kto: Libri, Broshurat, Shtypjet, Katalogjet, Posterat, Kalendart, Revistat,
Formulart, Dizajnimet, Kartonat, Thast e letrs..
101
Gjithsejt, gjetm t listuara mbi 40 produkte kryesore t cilat bnin pjes n prodhimin
dhe shitjen n industrin grafike. Sipas frekuencave t paraqitjes 30% t ndrmarrjeve
theksojn se 100% t prodhimtaris e kan n shtypje, paketa, gazeta, fletore, thas letre,
libra dhe kartona. Pjesa tjetr e ndrmarrjeve shprndahet n prodhimin e katalogve,
librave, dekorimeve, dizajneve, broshurave, posterave, dhe kalendarve si produkte t
dyta dhe t treta.
- Burimet njerzore
Konsiderohet se gjithsejt jan rreth 700 punonjs q punojn n industrin grafike n

firmat t cilat i kemi anketuar, nga kta 80% jan t gjinis mashkullore, ndrsa vetm 20
t gjinis femrore. Grafi i mposhtm ilustron kt pabarazi gjinore n pundhnie:
Pagat mesatare pr nj Magjistr sillen nga 200 deri n mbi 600 euro, me nj mesatare
prej 400 eurosh. Pagat pr punonjs me fakultet silln nga 200 deri n mbi 1,000 euro,
me nj mesatare prej 300 deri n 400 euro. Punonjsit me shkoll t lart paguhen nga
150 deri 300 euro, ndrsa ata me shkoll t mesme deri arrijn deri n 800 euro. Me
shkoll profesionale pagesa arrin nga 150 deri n 300 euro, ndrsa pa kualifikim sillet
rreth 200 eurove.
Mund t gjykojm se pagat n industrin grafike jan m tepr shtje shkathtsie dhe
eksperience sesa shkollimi, sepse dallojm disa diferenca mes pagash qe n sensin
akademik nuk krijojn barazi. Gjithashtu nuk sht vrejtur pabarazi gjinore n rastin e
pagess, si meshkujt po ashtu edhe femrat paguhen njsoj pr punn e kryer.
102
Ndrmarrjet n industrin e grafiks mendojn se tregu i puns kryesisht i plotson
nevojat e tyre pr puntor n aspektin e kualifikimeve dhe shkathtsive praktike (Mbi
70% t prgjigjeve). Por pjesa tjetr q mendojn se ka mangsi n tregun e puns
kryesisht ankohen pr vshtirsi n gjendjen e ktyre punonjsve: librlidhsit,
inxhiniert e grafiks, makinistt, dizajnert, ofsetistt, dhe teknologt.
KAPACITETI
- Vshtrim mbi lvizjen e shitjes
Rreth 10% t ndrmarrjeve deklarojn se mimet e tyre jan diku rreth 10-20% m t ulta
se sa mimet e konkurrentve vendor. Vetm 5% t industrive mendojn se mimet e
tyre jan prej 5% deri 10% m t larta se t konkurrencs vendore. Pjesa kryesore, apo
mbi 70% t ndrmarrjeve i konsiderojn mimet e tyre me ato t konkurrencs t njjta.
Qarkullimi vjetor total pr tre vitet e fundit pasqyrohet n kt mnyre:
2007 Euro 15,271,304.36

2008 Euro 19,480,250.55
2009 Euro 21,475,866.00
N vitin 2007, mbi 80% t shitjes vjetore ishte e prqendruar n Prishtin, n vitin 2008,
68% t shitjeve u prqendruan n Prishtine, si dhe parashihet q nga fundi i vitit 2009
srish mbi 80% t shitjeve t koncentrohen n Prishtin. Qytetet tjera pr nga shitja
rankohen n kt mnyr:
Qyteti 2007 2008 2009

Drenas 1% 3% 1%
Ferizaj 2% 2% 3%
Gjakov M pak se 1% M pak se 1% M pak se 1%
Kaanik M pak se 1% M pak se 1% M pak se 1%
Mitrovic 1% 2% 1%
Pej M pak se 1% M pak se 1% M pak se 1%
Podujev M pak se 1% M pak se 1% M pak se 1%
Prishtin 85% 74% 84%
Prizren 5% 4% 6%
Rahovec 9% 12% 3%
Si shihet nga tabela, koncentrimi i t ardhurave t industris grafike sht i koncentruar

n Prishtin, qytetet tjera vijuese me prqindje nn 10% jan Prizreni dhe Rahoveci.
103
Vlen t theksohet se rreth 20% t ndrmarrjeve ose nuk e dinin ose refuzonin t
prgjigjeshin n pyetjen se sa kan pasur qarkullim gjat tri viteve t fundit.
Prqindja mesatare e fitimit n shitjet totale (apo n qarkullimin total) n ndrmarrjet q i

takojn sektorit t industris grafike, sipas firmave t anketuara sillet nga 2% deri ne
100%. Mesatarja e fitimit n shitje n Prishtin numrohet tek 28% , n Prizren 22.7%, n
Gjakov 20%, rradhazi kjo prqindje sillet rreth 20% gati n t gjitha qytetet.
- Eksport/Importi
Vetm 21% t firmave jan deklaruar se i eksportojn produktet e tyre jasht Kosovs. 6
nga kto firma jan n Prishtin, 3 n Prizren, 1 n Mitrovic, 1 n Drenas, 1 n Ferizaj, 1
n Rahovec, dhe nj n Kaanik. Vlera e tyre e qarkullimit vjetor sillet rreth 50% t
qarkullimit t t gjitha firmave. Domethn, gjysma e qarkullimit iu shkon vetm 20% t
firmave, dhe kto firma jan ato q eksportojn.
Kto kompani kan deklaruar se kan filluar t eksportojn mesatarisht n vitin 2007.
Kompania me eksportin m t hershm sht ajo q filloi n vitin 2002 Firma OB scure
n Prishtin. N tabeln e mposhtme jan t listuara n euro vlerat se sa eksportohet:
Viti i Eksportit 2007 2008 2009

Vlera e Eksportit Euro 260,000 Euro 638,000 Euro 200,700
Prqindjet e eksportit sillen nga nn 1% deri n 85% t produkteve. Ata qe deklaruan se

eksportojn 85% t produkteve jan kompani q eksporton Paleta dhe jan firma Emra
Com. Firmat tjera mesatarisht eksportojn nn 10%. Produktet q eksportohen m s
shumti jan, librat, materialet shkollore, fletoret, formulart, kartonat, thast e letrs,
materialet pr zyre, si dhe tiketat vet ngjitse.
Aktivitetet eksportuese n shumicn e ktyre ndrmarrjeve jan t rregullta n vetm 5

kompani nga 14 q eksportojn. Kto t rregulltat eksportojn formular, letra, materiale
shkollimi dhe t zyreve, karton dhe thas letre n vler prej Eur 113,000. Kta
konsiderohen si t rregullt pasi q kan marrveshje me partnert e jashtm pr drgesa t
rregullta t mallrave. Ata prbjn pjesn tjetr t firmave (9 firma) dhe eksportojn
produkte t ngjashme si jan libra, fletore, thas letre, kupona, tiketa vet ngjitse,
ambalazhe etj.
Nga 66 firma, 45 nga kto kan pasur import t inputeve dhe pajisjeve pr prodhim n tri
vitet e fundit. Kompanit t cilat kan importuar lnd t par dhe pajisja m s shumti
jan t prqendruara n Prishtin, Prizren, Ferizaj, Pej, Gjakov dhe Rahovec,
normalisht me prqindjen m t madh n Prishtin. N tabeln e mposhtme, mund t
krahasojm importet e ktyre kompanive n lndn e par dhe n pajisje pr tri vitet e
fundit.
104
2007 2008 2009
Lnda e Par Euro 1,582,959 Euro 2,072,000 Euro 2,062,228
Pajisjet Euro 1,966,000 Euro 897,606 Euro 864,468
Produktet t cilat jan t importuara m s shumti jan kryesisht letra, makineria dhe
ngjitsi, pjesa tjetr jan kartonat, printert, kompjutert fotokopjet, dhe disa kemikale
dhe alkool. Vlersohet se si lnd e par letra sht importuar n vler prej 1.5 milion
eurosh mesatarisht gjat 3 viteve t fundit, dhe si pajisje n vler prej nn 1 milion euro.
Rreth gjysm milion euro import shkojn pr makina t ndryshme shtypi,
- Pozita konkurruese n treg (Indikatort e performancs)
N krahasim me konkurrencn m pak se 20% t kompanive mendojn se niveli

teknologjik i firms s tyre sht m i avancuar n raport me konkurrencn. Shumica,
gati 80% mendojn se nivelin teknologjik t firms s tyre e kan t barabart n raport
me konkurrencn. Ndrsa nj prqindje shum e vogl e shohin nivelin e tyre
teknologjik si m pak t avancuar se sa ai i konkurrencs. Firmat t cilat e shohin veten
si m t avancuara se konkurrentt jan kryesisht t prqendruara n Prishtin me disa n
Mitrovic dhe Pej.
Sa i prket prqindjes s furnizimit nga vendi dhe jasht vendit, rreth 40% t firmave
deklarojn se furnizohen 100% me materialin baz nga Kosova, ndrsa rreth 15%
importojn mbi 50% t materialit baz nga jasht, ndrsa pjesa tjetr nn 50% importojn
nga jasht. Tete kompani jan deklaruar se i importojn t gjitha lndt baz nga importi
direkt jasht vendit, me rreth 10 kompani tjera qe importojn nn 50% t materialit jasht
vendit nga importi direkt, ndrsa prmes distributorve apo importit indirekt, importojn
total 6 kompani, me 4 kompani tjera nn 80% t materialit t lnds s par.
Kur pyeten se sa sht numri i konkurrentve n tregjet n t cilat firmat operojn disa
deklarohen se jan diku 1 deri n 3 konkurrent n tregun kombtar, dhe ngjashm n
tregun e jashtm. Pjesa m e madhe deklarojn se jan diku mbi 7 konkurrent n tregun
kombtar, dhe ngjashm 7 konkurrent n tregun e jashtm. M shum se gjysma e
firmave mendojn se konkurrenca paraqet nj penges shum t madhe nga konkurrenca
vendore, ndrsa nga importi intensiteti i konkurrencs nuk sht i lart sa na ajo vendorja,
pasi q nj pjes e madhe deklaruan se nuk sht penges.
Vetm 25% t firmave deklarojn se e prdorin bar kodin, ndrsa 90% t t gjitha
firmave nuk jan t certifikuar me ISO (standarde ndrkombtare t cilsis. Ato t cilat
jan t certifikuara jan: NTG Blendi Prishtin, Berati Prizren, In edit Prishtin,
Mozaiku Podujev, Dukagjini Pej, EroPrint Prizren, dhe Gazeta Bota Sot
Prishtin.
Si konkurrentt kryesor n industrin e grafiks sipas t anketuarve, konsiderohen

Dukagjini, Koha, Euro Printi, Inter Presi, Rezniqi, Kosova Sot, GrafoPrinti, Rilindja, dhe
105
Agimi. Ndikimi i konkurrencs nga importi pr produktet/shrbimet konsiderohet q ka
shum ndikim pasi q shumica jan prgjigjur n kt mnyr. Kur pyeten se nse do ti
ngrinin mimet pr 10% gjysma e tyre prgjigjen se konsumatort do t blinin produkte
apo shrbime nga konkurrenca, me nj pjes t vogl t tyre q thon se konsumatort do
t blinin por me sasi m t vogla. Ndrsa kur pyeten se nse furnitort do t bnin
ngritjen e mimeve t produkteve dhe shrbimeve pr 10%, ather ata prgjigjen se do
t blinin por n sasi m t vogla, me nj prqindje t vogl q nuk do t blinin fare nga ky
furnitor (20%).
- Investimet
55 nga 66 kompanit e intervistuara kan br investime n bizneset e tyre gjat 3 viteve

t fundit, kto investime mund t paraqiten si totale n tabeln n vijim.
2007 2008 2009

Vlera e Investimeve Euro 2,512,000 Euro 3,694,106 Euro 2,769,968
Shumica e firmave kan deklaruar se mjetet pr investime i kan siguruar 100% nga
vetvetja, prderisa disa t tjer kan deklaruar se nj prqindje nn 50% i kan siguruar
vet ndrsa pjest tjera nga kredit bankare t vendit nga bankat qe operojn n Kosov
(rreth 20%). Disa prej tyre kan theksuar se nj pjes t investimeve e kan marr hua
nga miqt ose familja, dhe vetm 10% jan financuar 100% nga bankat n Kosov.
Pr vitin 2008 shpenzimet e arritura nga ndrmarrjet pr ndrtesa t reja, makineri dhe
pajisje arrijn deri n Euro 2,022,017, shpenzimet pr hulumtime dhe konsulenc arrijn
tek vetm Euro 16,000, shpenzimet pr trajnim n Euro 10,000 dhe shpenzimet e
marketingut dhe promocionit diku rren Euro 50,000.
35% t kompanive kan deklaruar se kan marr kredi gjat vitit 2008, kto kredi q t
gjitha jan marr nga bankat n Kosov, dhe kushtet e ktyre kredive konsiderohen 90%
t pafavorshme. Norma vjetore ka qen prej 10 deri n 15% n marrjen e ktyre huave.
Pr vitin 2008 firmat deklarojn se shumica 90% t tyre thon se paguajn mallin n
momentin e marrjes s produkteve/shrbimeve, me pjesn tjetr q paguajn ose me kredi
ose para marrjes s produktit. Sa i prket blerjeve rreth 10% paguajn me kredit, ndrsa
pjesa tjetr m e madhe paguhet n momentin e marrjes s produktit.
- Perceptimet e industris mbi biznesin n Kosov
Sipas anketave faktort t cilt paraqesin penges pr afarizmin e firmave rankohen n

kt mnyr: 76% mendojn se lartsia e taksave sht penges e madhe, brenda t
cilve, 30% mendojn se lartsia e taksave sht penges shum e madhe , pjesa tjetr
mendojn se nuk sht penges apo sht penges e vogl. Gati gjysma mendojn se
korrupsioni paraqet penges shum t madhe, prderisa gati gjysma e njjt mendojn se
penges jan edhe ligjet me zbatimet e tyre. 70-80% mendojn se konkurrenca n tregun
106
q operojn jan jo-lojale dhe paraqesin penges t madhe apo vetm penges n
afarizmin e tyre. Qasja n kredit n shumicn nuk paraqet pengesa t mdha, prderisa
75% t tyre mendojn se penges se madhe sht mungesa e krkess.
Mungesa e informacioneve pr biznes shrbimet publike, energjia elektrike, rrugt dhe

telekomunikimet paraqesin mbi 60% t pengesave pr afarizm n kt industri.
107
SHTOJCA 8
SEKTORI I GOMES DHE PLASTIKES
VSHTRIM MBI ZHVILLIMIN E SEKTORIT INDUSTRIAL T GOMS DHE

PLASTIKS
Gjendja aktuale e sektorit t goms dhe plastiks sht analizuar bazuar n t dhnat nga
hulumtimi i Institutit Riinvest i br n gjith industrin e Kosovs. Seksioni i par
paraqet profilin e ndrmarrjeve t sektorit, duke vazhduar me analizn e afarizmit dhe t
performancs s firmave, si dhe me pozitn konkurruese dhe perceptimin e ndrmarrjeve
mbi biznesin.
1.1. Profili
N industrin e Kosovs sektori i goms dhe plastiks merr pjes me nj prqindje t

vogl n shitjet totale t industris dhe prbhet kryesisht nga mikro ndrmarrjet dhe
ndrmarrjet e vogla. N hulumtimin e realizuar, sektori i goms dhe plastiks sht
prfshir me nj mostr prej 87 ndrmarrjeve q llogaritet se paraqet nj prfaqsim
gjithprfshirs t sektorit. Prej numrit t ndrmarrjeve t anketuara vetm nj
kategorizohet si ndrmarrje e madhe me numr t t punsuarve mbi 250 q paraqet
kompanin m t madhe t ktij sektori n Kosov, e ajo sht Ballkani i Suhareks q
aktualisht punson 375 puntor, e q njkohsisht njihet edhe si nj prej ndrmarrjeve
m t suksesshme n Kosov q nga vitet e 70-ta. Si ndrmarrje t mesme prej 51 deri
250 puntor sht vetm nj, ndrmarrje t vogla prej 11 deri 50 puntor jan 13,
ndrsa pjesa tjetr jan mikro ndrmarrje q punsojn prej 1 deri n 10 puntor. Nga t
dhnat statistikore, shihet se shumica e ndrmarrjeve e koncentruara n kt sektor t
industris n prgjithsi kan filluar si mikro ndrmarrje n fillim t viteve t 90-ta dhe
pas vitit 1999, dhe kan shnuar nj rritje relativisht t vogl, por q ka ndikuar n rritjen
e punsimit dhe t zhvillimit ekonomik n vend.
N aspektin regjional, koncentrimi m i madh i ndrmarrjeve sht n komunat e Ferizajt,

Prishtins, Podujevs dhe Prizrenit, kurse ndrmarrja m e njohur sht padyshim
Ballkani i Suhareks dhe daton qysh nga viti 1963 me nj histori t suksesshme,
sidomos deri n vitet e 90-ta.
Produktet kryesore q prodhohen nga ndrmarrjet e goms dhe plastiks n vend jan:
prodhimi i qeseve, thasve pr mbeturina, bocave fryrse, shisheve plastike, kutive
plastike farmaceutike dhe pr argjendari, dritareve dhe dyerve t plastiks, roletave,
gypave t plastiks pr uj dhe kanalizim, kova plastike, ambalazh plastike pr jogurt,
pastaj mbshtjellse t gomave, plastika t goms, rripa trapez, shirita transportues, lodra
te ndryshme te fmijve prej goms dhe plastikes, etj.
Prej t gjitha ndrmarrjeve t anketuara vetm nj sht n pronsi publike, q jep

indikacione se privatizimi si proces nuk mund t ket ndonj ndikim t veant pr
zhvillimin e mtutjeshm t ktij sektori.
108
Tabela 1.1. Struktura e t punsuarve n sektorin e goms dhe plastiks
Kualifikimi Numri i T Mesatare Numri i

puntorve ardhurat puntorve
me kt titull personale me kt
mujore pr titull si
kt prqindje
kategori n

1 Doktor shkence 3 3,142 1047.3 0.3
2 Magjistra 3 2,950 983.3 0.3
3 Me fakultet 97 47,365 488.3 8.6
4 Me shkoll t lart 19 6,555 345.0 1.7
5 Shkoll te mesme 0.0
Gjimnaz 791 203,255 257.0 69.9
Shkoll t mesme profesionale 167 42,300 253.3 14.8
6 T pa kualifikuar 51 10960 214.9 4.5
Gjithsej puntor 1131 316,527 279.9 100.0
Bazuar n t dhnat e paraqitura n tabeln 1.1 q paraqesin rezultatet nga mostra e

analizuar, i gjith sektori punson 1131 puntor, prej t cilve 0.6 % mbajn titullin
doktorit shkence dhe magjistr, nga t cilat n baz t t dhnave nga anketa del se
gjysma e tyre jan pjes e t njjts kompani q tregon se nuk kemi shprndarje t nivelit
t lart akademik npr ndrmarrje. Pr m tepr, 10.7 % t totalit t puntorve kan
fakultet ose shkoll t lart t kryer, 84.7 % kan shkoll t mesme, ndrsa 4.5 % t
puntorve t angazhuar n kt sektor jan t pakualifikuar. Nga kjo mund t
konkludojm se mesatarisht do firm e ktij sektori punson s paku nj puntor me
fakultet t kryer, kurse i gjith stafi tjetr ka kualifikim m t ult. N krahasim me
mesataren e industris, ky sektor sht nj ndr sektort me numrin m t vogl t
puntorve me kualifikim akademik. Nj gj e till do t mund t merrej si indikacion
negativ pr zhvillimin e ktij sektori industrial duke marr parasysh prfshirjen e vogl t
personelit t kualifikuar q do t mund t ndikonte n punt specifike profesionale por
edhe n ato menaxheriale.
Bazuar n deklarimet e t anketuarve, tregu i puns i plotson mjaftueshm nevojat pr

puntor me disa prjashtime t vogla ku ceket mungesa e njohurive praktike t
puntorve. Sipas prgjigjeve t respondentve, mungesa m e madhe ndihet pr
inxhinier, mjeshtr t makinave, si dhe vlen t prmendet q gjithashtu ka problem edhe
pr gjetjen e personave t pakualifikuar. Rrjedhimisht, mund t konkludojm se ka nj
mosinteresim pr punsim n kt sektor t pjess s pakualifikuar t fuqis puntor q
mund t supozojm se vije si pasoj e pagave t vogla, e q sipas shifrave t deklaruara
paga mesatare pr t pakualifikuarit sht 214 , ose pr shkak t pags rezerv t lart
nga ana e fuqis puntore Kosovare.
109
N prgjithsi, ndrmarrjet e sektorit t goms dhe plastiks jan t profilizuara si
ndrmarrje t vogla dhe mikro ndrmarrje, me nj fuqi puntore kryesisht me nivel t ult
t arsimimit por q mesatarisht punsojn s paku nj puntor me fakultet ose shkoll t
lart t kryer. Ky fakt l t kuptohet se ka hapsir pr zhvillim t mtutjeshm t sektorit
duke supozuar inkuadrimin e kuadrove profesionale pr t menaxhuar dhe shtyr prpara
zhvillimin dhe rritjen e ktyre bizneseve t cilat ofrojn produkte pr t cilat supozohet t
ket nj krkes t madhe n tregun vendor duke u bazuar n trendet e zhvillimit n
Kosov por edhe n tregje t jashtme.
1.2. Afarizmi dhe performanca
N analizn e afarizmit t ndrmarrjeve t industris Kosovare sht analizuar

performanca gjat periudhs s fundit trevjeare. Nga tabela 1.2. mund t shihet se
shitjet e deklaruara pr vitin 2009 n kt sektor t industris kan shnuar nj rritje
prafrsisht pr 25 % nga viti i par 2007, prderisa sektort e tjer industrial si sektori
kimik dhe farmaceutik, prodhimi i pajisjeve elektrike, etj, kan shnuar nj rnie t
shitjeve gjat ksaj periudhe.
Tabela 1.2. Shitjet mesatare gjat periudhs tre vjeare 2007-2009.
110
Figura 1.3. Prqindja e shitjeve t sektorit n totalin e shitjeve t industris
Nga tabela 1.3. shihet se pjesmarrja n shitjet totale t industris gjithashtu ka shnuar
nj rritje fillimisht prej 3.5 n 4.5 % t shitjeve totale t industris, gjersa n vitin e tret
pjesmarrja n shitjet totale bie n nivelin e vitit t par q mesatarisht tregon nj trend
konstant t rritjes krahas mesatares s industris. Fitimi i ndrmarrjeve t ktij sektori
shnon nj mesatare prej 18.8 % q sht margjinalisht mbi mesataren e fitimit t
prgjithshm t firmave n industri q sillet rreth 18.5 %. Kjo do t thot se kemi t
bjm me nj sektor mjaft profitabil q mund t paraqet nj fush atraktive pr
investitort e ardhshm.
Rreth 68 % t shitjeve n sektor jan realizuar me para n dor ose si parapagime, kurse
rreth 32 % jan shitje me kredi. Indikacionet nga t ardhurat e sektorit ln t kuptohet se
trendi i zhvillimit dhe suksesit afarist sht pozitiv, edhe pse prqindja e lart e kreditimit
t shitjeve mund t konsiderohet si nj segment q krkon nj vmendje t shtuar pr
shkak t rrezikut nga inkasimi i borxheve. Sidoqoft, sa i prket likuiditetit t
ndrmarrjeve, norma relativisht e lart e fitimit mund t konsiderohet si mbules pr
mallin e shitur me kredi por q n ann tjetr sht nj penges pr kapitalizmin e
fitimeve t realizuara.
Nj element me rndsi te ky sektor sht pjesmarrja e eksportit n shitjet totale q

mesatarisht prbn 18.9 % t totalit t sektorit n realizimin e t cilit marrin pjes vetm
14.9 % t ndrmarrjeve t ktij sektori. Bazuar n t dhnat e mbledhura, kjo sasi e
eksportit mesatarisht prbn 22.5 % t vlers totale t eksportit n gjith industrin e
Kosovs gjat tri viteve t fundit, q paraqet nj nga shtyllat kryesore eksportuese t
industris s Kosovs. N ann tjetr importi i lnds s par nga ky sektor industrial
gjat tri viteve t fundit ka prbr mesatarisht 8 % t importit total t industris.
Prafrsisht, rreth 91 % t lnds s par t importuar sht paguar me para n dor ose
sht parapaguar, kurse pjesa tjetr rreth 9 % sht bler me kredi. Duke konsideruar q
rreth 32 % t shitjeve jan shitje me kredi, kurse vetm 10 % e lnds s par blihet me
kredi, mund t konsiderohet si nj indikacion negativ sa i prket likuiditetit t
ndrmarrjeve.
111
Sidoqoft, pjesmarrja e madhe n eksportin total t industris prkundr prqindjes s
vogl n shitjet totale jep indikacione t forta q duhet kushtuar nj rndsi t veant
ktij sektori, dhe do t ishte n dobi t vendit q t hartohen politika zhvillimore q do t
ndihmonin n rritjen e vlers eksportuese me qllim t prmirsimit t bilancit tregtar t
vendit. Produktet kryesore t eksportuara gjat vitit 2008 n baz t prgjigjeve t marra
kan qen dyert dhe dritaret e plastiks, shiritat transportues, rripat e trapezit, gypat e ujit,
etj., t eksportuara kryesisht nga Ballkani i Suhareks dhe disa ndrmarrje t vogla. N
ann tjetr, si produkte t importuara pr lnd t par jan raportuar: kauuku natyral,
kauuku sintetik, fijet sintetike, plastika e vjetr, etj. Importimi i lnds s par l vend
pr t konsideruar mundsin e lehtsimeve tatimore dhe doganore n kt fush q do t
mund t lehtsonte veprimtarin afariste t firmave.
Prkundr rritjes graduale t shitjeve dhe eksportit, vlera e investimeve t bra gjat tri
viteve t fundit ka pasur nj rnie prej prafrsisht 23 %, kurse n totalin e investimeve t
industris merr pjes mesatarisht me 2.3 %. Vetm 23 % t shums s investimeve jan
financuar nga kredit bankare kurse pjesa tjetr sht kapital vetanak ose i marr hua nga
t afrmit. Kredit e marra jan cilsuar si t pafavorshme nga 94 % t t anketuarve,
kryesisht pr shkak t normave t larta t interesit me norm vjetore t raportuar me mbi
10 % e q arrin edhe deri n 25 % n raste specifike, fakt ky q mund t jet baz e rnies
s investimeve gjat periudhs s shqyrtuar. Duke marr parasysh normn e rritjes s
shitjeve gjat periudhs s analizuar prkundr rnies s investimeve, mund t llogaritet
si nj indikacion tjetr q ky sektor ka hapsir pr zhvillim t mtutjeshm q do t
mund t arrihej prmes politikave lehtsuese t cilat do t krijonin kushte m t volitshme
pr investitort potencial.
Nga i gjith kapitali i investuar, vlera e kapitalit fiks n kt industri kap shumn prej
577,338,449 e q prafrsisht paraqet 9 % t kapitalit fiks t gjith industris n
Kosov. Duke krahasuar me pjesmarrjen totale n shitje q sht vetm 3.5 %, mund t
konkludojm se kemi t bjm me nj sektor q ka kosto t lart t kapitalit fillestar e q
do t mund t llogaritej si nj penges pr investimet e mundshme.
Prej gjith shpenzimeve t bra, mesatarisht ndrmarrjet e anketuara kan raportuar q

kan shpenzuar rreth 99.2 % pr ndrtesa t reja, makineri dhe pajisje, rreth 0.03 % pr
hulumtim dhe konsulenc dhe rreth 0.06 % pr marketing dhe promocion. Shpenzimet
pr hulumtim dhe konsulenc si dhe pr marketing dhe promocion n kt sektor n
raport me shpenzimet totale paraqiten si m t ultat krahasuar me sektort e tjer
industrial. Kjo l t kuptohet q ka nj angazhim t pakt t shrbimeve konsulente dhe
hulumtuese, si dhe aspektit promocional, e q mund t jet nj faktor shum i
rndsishm pr prodhimin e produkteve t krkuara n treg dhe pr plasmanin e tyre.
Duke marr parasysh t gjitha kapacitet teknologjike dhe burimet njerzore me t cilat
posedojn ndrmarrjet e sektorit t goms dhe plastiks, ato mesatarisht shfrytzojn
rreth 58 % t kapacitetit t plot me nj trend konstant gjat tri viteve t fundit. Kjo
gjithashtu mund t lidhet me mungesn e shpenzimeve pr hulumtime t tregut,
shrbimeve t konsulencs si dhe t marketingut, e q mund t ndikoj n gjetjen e
tregjeve t reja, deprtimin tek konsumatori potencial, si dhe afrimin e raportit produkt-
112
konsumator q do t mund t vinte si rezultat i nj aktiviteti m t ngjeshur promocional
t paraprir nga nj hulumtim i mirfillt i tregut.
Nj element tjetr me rndsi sht se prej 87 ndrmarrjeve t anketuara, 75 prej tyre nuk
jan t certifikuara me standarde ndrkombtare t cilsis ISO. Kjo mund t
konsiderohet nj indikacion negativ sa i prket plasmanit t produkteve n treg dhe
mundsis s deprtimit edhe n tregjet e jashtme. N ann tjetr, prve kualitetit t
produkteve, rrjeti i bizneseve i realizuar kryesisht prmes asociacioneve t biznesit
paraqet nj faktor tjetr lehtsues pr t deprtuar n tregje t reja dhe pr t prfituar nga
efektet e shprndarjes s njohurive, e q n rastin prkats paraqet nj mangsi sepse
vetm 19.5 % t ndrmarrjeve jan antare t asociacioneve t biznesit.
Treguesit e analizuar japin indikacione pr nj trend pozitiv t suksesit t ndrmarrjeve

n sektorin e goms dhe plastiks n prgjithsi, me theks t veant n performancn
eksportuese. Sidoqoft, mosshfrytzimi i plot i kapaciteteve prodhuese tregon q duhet
hulumtuar tregjet e reja ose shtimin e pjesmarrjes n treg prmes produkteve q do t
krijonin lidhje m t afrta me konsumatorin, gj q ka mundsi t arrihet me nj
angazhim m t madh t shrbimeve t konsulencs, hulumtimeve t tregut dhe
marketingut, procese kto q mund t nxjerrin produkte t reja inovative prmes t cilave
do t mund t deprtohej deri tek konsumatori potencial dhe tregjet e reja.
1.3. Pozita konkurruese dhe perceptimet e ndrmarrjeve mbi biznesin
Sipas t dhnave t mbledhura nga hulumtimi i Institutit Riinvest, numri m i madh i

prfaqsuesve t ndrmarrjeve t sektorit t goms dhe plastiks mendon se ka m shum
se 7 ndrmarrje konkurrente n tregun vendor. Prej tyre, 72 % t ndrmarrjeve t
anketuara jan prgjigjur se mendojn q mimet e produkteve/shrbimeve t tyre jan t
njjta me mimet e konkurrencs vendore, prderisa nga ana tjetr rreth 77 % t
respondentve mendojn q mimet e produkteve/shrbimeve q ata ofrojn jan t njjta
ose m t ulta se mimet e konkurrencs nga importi. Rrjedhimisht, sipas indikacioneve
t nxjerra, kemi nj konkurrenc vendore me mime relativisht t njjta, t cilat
mesatarisht kan mime t njjta ose m t ulta sesa konkurrenca nga importi q mund
t jen si rezultat i kostos m t lir t produkteve vendore, ose edhe nga dallimi n
kualitet. Pr m tepr, 67 % t respondentve mendojn se intensiteti i konkurrencs
vendore paraqet penges t madhe kurse intensiteti i konkurrencs nga importi paraqet
penges t madhe pr 54 % t t anketuarve. Edhe pse duket se konkurrenca nga importi
paraqet penges m t vogl sesa ajo vendore, ndikimi nga konkurrenca nga importi n
produktet dhe shrbimet q ofrohen nga prodhuesit vendor sht mesatarisht mjaft e
madhe, apo rreth 59 % t ndrmarrjeve japin indikacione t tilla.
Pr t matur elasticitetin e krkess, apo ndikimin e lvizjes s mimeve n sasin e

produkteve t blera, sht br nj pyetje hipotetike q supozon mundsin e ngritjes s
mimeve t produkteve vendore pr 10 %. Sipas ankets, rreth 95 % t respondentve
nga sektori i goms dhe plastiks mendojn q n nj rast t till, konsumatort do t
reduktonin blerjen e produkteve t tyre dhe do t blinin nga konkurrenca. Sipas ktij
113
perceptimi t ndrmarrsve do t thot q kemi nj sektor me krkes mjaft elastike, ku
do ndryshim i mimit do t ndryshonte edhe sasin e krkuar t produkteve.
Nga ana tjetr, pr t matur elasticitetin e krkess pr lnd t par, sht supozuar
ngritja e mimeve t produkteve/shrbimeve t furnitorve pr 10 %. Rreth 90 % t
firmave kan deklaruar se do t blinin produktet e furnitorve me nj sasi t reduktuar pr
shkak t rritjes s mimeve, q paraqet nj elasticitet relativisht t njjt t krkess pr
produkte t furnitorve me at t krkess pr produkte t ndrmarrjeve n kt sektor.
Perceptimet e ndrmarrjeve t sektorit t goms dhe plastiks mbi biznesin n Kosov, t
paraqitura n figurn 1.4. jan dhn duke ranguar faktort q paraqesin penges pr
afarizmin. Energjia elektrike, shrbimet publike dhe infrastruktura jan identifikuar si
pengesa shum t mdha pr bizneset e ktij sektori. Lartsia e taksave paraqet nj
penges t madhe pr bizneset, prderisa ngarkesat administrative si dhe llogaritja dhe
mnyra e pagess s TVSH-s nuk llogariten si penges shum e madhe. Konkurrenca
jo-lojale konsiderohet si penges shum e madhe, kurse theks i veant vihet n
elementet negative si korrupsioni, evazioni fiskal dhe ekonomia joformale.
Kapacitetet e firmave pr t prodhuar nuk konsiderohen si penges n realizimin e

krkess s tregut, gj q mund t mbshtetet edhe nga t dhnat pr mosshfrytzimin e
plot t kapaciteteve prodhuese n sektor, kurse qasja n kredi paraqitet si penges n
realizimin e qllimeve afariste. Nga ann tjetr, aftsit menaxheriale dhe niveli i
shkathtsive t puntorve nuk konsiderohen si pengesa n afarizm edhe pse numri i
kuadrove me kualifikim akademik t angazhuar n kt sektor industrial sht relativisht i
ult.
Fig. 1.4. Pengesat n afarizm (Intensiteti i pengess)
114
Prderisa sigurimi i lnds s par nuk konsiderohet si penges, mungesa e krkess dhe
inkasimi i borxheve paraqesin penges dhe nj problem q rrjedhimisht mund t ndikoj
edhe n likuiditetin e firmave. Kurse mungesa e informacioneve pr biznes sht nj
penges mesatarisht e shprehur q mund t ndrlidhet edhe me antarsimin shum t
vogl t firmave t ktij sektori n asociacionet e biznesit n Kosov.
Mbi t gjitha, gjendja aktuale e sektorit t goms dhe plastiks na jep nj pasqyr t
prgjithshme q mund t vlersohet si mesatarisht e mir, por ka hapsir pr zhvillim t
mtutjeshm t ndrmarrjeve. Mosshfrytzimi i plot i kapaciteteve prodhuese,
antarsimi shum i ult i ndrmarrjeve t ktij sektori n asociacione biznesi,
konkurrenca jo-lojale si dhe niveli i ult i certifikimit t produkteve me ISO standarde,
jan vetm disa nga indikacionet me ndikim negativ pr zhvillimin e sektorit. Nga ana
tjetr, trendi i ngritjes s nivelit t shitjeve gjat periudhs s fundit trevjeare, si dhe
proporcioni i lart i pjesmarrjes s shitjeve pr eksport n eksportin total t industris,
prkundr faktit q pjesa drmuese e ndrmarrjeve jan t vogla, paraqet nj indikacion
pozitiv dhe me pesh pr trendin e zhvillimit t ktij sektori industrial.
115
2. SWOT ANALIZA
Nga analiza e gjendjes aktuale t sektorit t goms dhe plastiks, SWOT analiza
identifikon prparsit, shanset/mundsit pr zhvillim, dobsit dhe rreziqet e
mundshme.
Prparsit: Dobsit:
Fuqia puntore me kosto t lir. Ekonomia joformale dhe

Know-how ekzistues n Kosov n konkurrenca jolojale.
prgjithsi dhe aftsit ndrmarrse n Niveli i ult i certifikimit me ISO
veanti. standarde.
Kostoja e ult e produkteve n raport me Mungesa e nj strategjie t
produktet nga importi. integruar pr zhvillimin e ktij
Kapaciteti i ndrmarrjeve t vogla dhe t sektori industrial.
mesme pr t eksportuar. Mungesa e organizimit n nivel
asociacioni t ndrmarrjeve t
sektorit, si dhe niveli i ult i
pjesmarrjes n asociacione
biznesesh.
Intensiteti i ult i aktiviteteve t
hulumtimit-zhvillimit si dhe t
marketingut.
Mundsit: Rreziqet:
Ndertimi i laboratorve per testimin e Rreziku nga taksat e larta n

produkteve kimike prgjithsi si dhe tarifat e larta
Zhvillimi i sistemit t edukimit dhe doganore n importin e lnds s
kualifikimi i stafit. par dhe mjeteve t puns.
Zhvillimi i sektorve industrial q jan t Rreziku i shtrenjtimit t lnds s
lidhur pr produkte t goms dhe plastiks, par.
si jan: tregu i ndrtimit, elektroteknik, i Mosinteresimi i investitorve t
automjeteve, etj. si dhe rritja e krkess n huaj pr tu br partner investues
treg pr produkte t plastiks, si n sektorin dhe pr t ndar njohurit dhe
e ndrtimtaris, t paketimit, etj. prvojn.
116
3. Rekomandimet mbi objektivat strategjike dhe politikat e zhvillimit t sektorit
Objektivat strategjike n sektorin e goms dhe plastiks duhet t ken pr synim

zhvillimin, mbshtetjen dhe krijimin e lehtsimeve pr afarizm t ndrmarrjeve, q
rrjedhimisht do t ndikonte n rritjen e fuqis konkurruese n treg dhe rritjen e
participimit t shitjeve t sektorit n nivel t industris, si n tregun lokal ashtu edhe n
at ndrkombtar. Pr t realizuar kt synim, politikat fiskale duhet t jen n prkrahje
t zhvillimit t ndrmarrjeve t sektorit, si dhe duhet t mbshteten hapat n vijim:
- Vendosja e laboratorve testuese dhe certifikuese sipas standardeve

ndrkombtare pr t ngritur fuqin konkurruese t ndrmarrjeve n sektor, n
veanti n tregjet e jashtme.
- Prkrahja pr zhvillimin dhe intensifikimin e aktiviteteve t marketingut dhe
hulumtim-zhvillimit q do t rriste probabilitetin e rritjes s nivelit t
inovacioneve n industri pr t deprtuar tek konsumatort potencial dhe n
tregje t reja.
- Dizajnimi i programeve trajnuese pr puntort e sektorit, q do t ndikonte
n rritjen e produktivitetit t puns.
- Mundsimi i nj qasjeje m t leht n kredi pr ndrmarrjet e sektorit.
- Mbshtetje ligjore pr investime t jashtme q do t sillnin edhe prvojn e
tyre n Kosov, duke eliminuar dukurit negative t ekonomis joformale e n
veanti t korrupsionit.
- Krijimi i nj asociacioni t ndrmarrjeve t plastiks dhe goms, q do t ishte
baz e krijimit t rrjeteve t biznesit brenda dhe jasht Kosovs dhe do t
mundsonte krijimin e lidhjeve t ngushta me kompani me prvoj t madhe
n bot.
- Specializimi i kompanive n mnyr q t zvoglojn kostot e prodhimit.
117
SHTOJCA 8
SEKTORI I INDUSTRIS KIMIKE DHE FARMACEUTIKE
Produktet kryesore te prodhuara nga ky sektor i industris ne Kosov jan kryesisht

barrat farmaceutike, sapuni dhe produktet tjera kozmetike. Ish ndrmarrja shoqrore
Farmakos, e privatizuar kohve te fundit, sht prodhuesi kryesor i ktyre produkteve ne
Kosov. Tregu total i produkteve farmaceutike konsiderohet te jete rreth 60 milion euro39.
Aktualisht ne industrin farmaceutike veprojn rreth 20 furnizues te mdhenj te
produkteve farmaceutike, te cilt kryesisht merren me shitje te produkteve te prodhuara
ne vendet tjera, dhe mbi 300 barnatore te cilat ne vetvete prfshijn nj proces krejtsisht
te vogl te prodhimit te disa prej barrave bazike. Ndrmarrja Farmakos prodhon diku
rreth 100 lloje te barrave te ndryshme, por ne ann tjetr sht gjithashtu ne konkurrence
te drejtprdrejte me prodhuesit e mdhenj nga Sllovenia, Kroacia, Maqedonia, te cilat
shprndahen nga ana e 20 furnizuesve te mdhenj ne Kosov.
Industria kimike e Kosovs, ne vitin 2008 ka eksportuar produkte ne vlere mbi 2 milion
euro, prderisa edhe ne vitin 2009 vlera sht pothuajse e njjt. Prderisa ne ann tjetr,
importi i produkteve te ksaj industrie ne vitin 2008 ka qene rreth 183 milion euro, kurse
ne vitin 2009 191 milion euro40.
Qarkullimi vjetor ne Industrin Kimike Farmaceutike

Nga rezultatet e ankets n sektorin e industris del se mesatarja e qarkullimit vjetor n
kt sektor n vitin 2009 ishte 166 mij euro, rreth 3% m e ult krahasuar me at t vitit
2008 (170 mij euro) prkatsisht 7% m e lart se mesatarja e qarkullimit vjetor e vitit
2007 (155 mij euro). Megjithat, kjo mesatare sht rreth 3 her m e ult se qarkullimi
mesatar i totalit t Industris.
Figura 1: Mesatarja e qarkullimit vjetor gjat tri viteve t fundit
Burimi: Anketa me 1200 ndrmarrje

Importi dhe eksporti ne Industrin Kimike Farmaceutike
Vetm 22% e ndrmarrjeve t ktij sektori kan pasur eksport gjat tri viteve t fundit, ku
gjysma e ktyre ndrmarrjeve kan deklaruar se aktivitetin e tyre eksportues e kan t
rregullt dhe gjysma tjetr kt aktivitet e bjn koh pas kohe. sht e rndsishme t
39
Agjensioni i Privatizimit te Kosovs
40
ESK, Seria 3 - Statistikat Ekonomike, Statistikat e tregtis s jashtme
118
theksohet q pjesmarrja e eksportit n qarkullimin total t ktij sektori sht nj
pjesmarrje simbolike, 5% n vitin 2007 respektivisht 7% ne vitin 2008.
Nga numri i prgjithshm i ndrmarrjeve t anketuara n kt sektor, 75% prej tyre
deklarojn se kan pasur import t inputeve dhe pajisjeve t prodhimit gjat tri viteve t
fundit. Vlera e prgjithshme e importit n kt sektor n vitin 2007 ishte 715 mij euro
respektivisht 951 mij euro n vitin 2008 (90 % e s cils vler prbhet nga import i
lnds s par dhe vetm 10% nga importi i pajisjeve t prodhimit).
Pengesat n afarizm ne Industrin Kimike Farmaceutike

Pr sa i prket pengesave q ndrmarrjet e sektorit t Industris kimike dhe farmaceutike
i hasin gjat afarizmit t tyre, n rangimin e br nga ta, prijn energjia elektrike me
intensitet t lart prej 87.5*, pasuar nga konkurrenca jo-lojale dhe korrupsioni me 85.
Vlen t theksohet se pr dallim nga sektort tjer, qasja n kredi n kt sektor sht
ranguar si penges me nj intensitet shum t ult rreth 16.
Figura 2: Pengesat n afarizm

* Intensiteti m i lart sht 100 ( penges shum e madhe n afarizmin e ndrmarrjeve)
Investimet ne Industrin Kimike Farmaceutike
Shumica e ndrmarrjeve t ktij sektori (rreth 63%), kan br investime gjat tri viteve
t fundit. Prderisa vlera e ktyre investimeve n vitin 2007 ishte 272 mij euro, kjo vler
ka shnuar rnie (212 mij euro n vitin 2008 prkatsisht 58 mij euro n vitin 2009).
Prej ndrmarrjeve q kan br investime tri vitet e fundit, 64% e tyre kto investime i
kan br me mjete vetanake, kurse pjesa tjetr (36%) investimet i kan br me kredi
bankare.
Figura 3: Vlera e investimeve gjat tri viteve t fundit
119
* Intensiteti m i lart sht 100 ( penges shum e madhe n afarizmin e ndrmarrjeve)
Analiza SWOT
Prparsit: Dobsit:
Njohurit ekzistuese n Kosov lidhur me Ekonomia joformale dhe

prodhimin e produkteve kimike konkurrenca jolojale.
farmaceutike n prgjithsi dhe aftsit Niveli i ult i certifikimit me ISO
ndrmarrse n veanti. standarde.
Kostoja e ult e produkteve n raport me Mungesa e nj strategjie t
produktet nga importi. integruar pr zhvillimin e ktij
Kapaciteti i ndrmarrjeve pr t eksportuar. sektori industrial.
Intensiteti i ult i aktiviteteve t
hulumtimit-zhvillimit si dhe t
marketingut.
Mundsit: Rreziqet:
Zhvillimi i mtutjeshm i laboratorve pr Rreziku i shtrenjtimit t lnds s

testimin e produkteve kimike par.
farmaceutike. Mosinteresimi i investitorve t
Zhvillimi i sistemit t edukimit dhe huaj pr tu br partner investues
kualifikimi i stafit. dhe pr t ndar njohurit dhe
Zhvillimi i sektorve industrial q jan t prvojn e tyre.
lidhur pr produktet kimike farmaceutike.
120
Rekomandimet mbi objektivat strategjike dhe politikat e zhvillimit t
sektorit
Objektivat strategjike n sektorin e industris kimike farmaceutike duhet t ken pr
synim zhvillimin, mbshtetjen dhe krijimin e lehtsimeve pr afarizm t ndrmarrjeve,
q rrjedhimisht do t ndikonte n rritjen e fuqis konkurruese n treg dhe rritjen e
participimit t shitjeve t sektorit n nivel t industris, si n tregun lokal ashtu edhe n
at ndrkombtar. Pr t realizuar kt synim duhet t mbshteten hapat n vijim:
Prkrahja pr zhvillimin dhe intensifikimin e aktiviteteve te hulumtim-

zhvillimit q do t rriste nivelin e inovacioneve n industrin kimike
farmaceutike pr t deprtuar tek konsumatort potencial dhe n tregje t reja.
Dizajnimi i programeve trajnuese pr puntort e sektorit, q do t ndikonte
n rritjen e produktivitetit t puns.
Mundsimi i nj qasjeje m t leht n kredi pr ndrmarrjet e sektorit.
Mbshtetje ligjore pr investime t jashtme q do t sillnin edhe prvojn e
tyre n Kosov, duke eliminuar dukurit negative t ekonomis joformale e n
veanti t korrupsionit.
Specializimi i kompanive n mnyr q t zvoglojn kostot e prodhimit.
Fuqizimi i Asociacionit te ndrmarrjeve te cilat funksionojn ne industrin
kimike farmaceutike
Prpilimi i projekteve strategjike zhvillimore pr rimkmbjen e ktij sektori
industrial t cilat prkojn me standardet ndrkombtare investive dhe t cilat
do t ngrinin interesin e partnerve potencial.
Prcaktimi i kushteve investive n procesin e privatizimit me qllim q t
ruhet veprimtaria e ndrmarrjeve shoqrore t privatizuara e cila konsiderohet
si nj potencial i rndsishm pr zhvillimin mbar ekonomik vendor.
121
SHTOJCA 8
SEKTORI I LKUR-KPUCVE
Profili i ndrmarrjeve n sektorin e industris s ushqimit

Ne kemi identifikuar dhe anketuar dy ndrmarrje prodhuese n sektorin e lkur-
kpucve. Njra ndrmarrje sht n Suharek e themeluar si ndrmarrje private
prderisa tjetra sht n Pej e cila kishte dominuar kt sektor prej kohsh. Kjo kompani
kishte kapacitet vjetor t instaluar pr prodhimin e 1.5 milion pal kpucve, 4,600 ton
lkur dhe 0.37 milion metr katror pelie. Kjo ndrmarrje sht prpunuesi i vetm i
lkurs dhe pelieve n Kosov, prderisa ka konkurrenc vendore n prodhimin e
kpucve. Prve ktyre ndrmarrjeve, n kt sektor operojn edhe grumbullues
lkurash t paprpunuara, pr t cilt ishte e pamundur q t sigurohen t dhna.
Megjithat, t dhnat e referuara n kt tekst t marra nga doganat dhe enti statistikor i
Kosovs reflektojn n nj mas edhe kontributin e tyre n shkmbime tregtare. Sipas t
dhnave t ankets, ky sektor punson mbi 120 puntor dhe paga mesatare sht 152.3
Euro. Mbi 90% e puntorve n kt sektor kan shkollim t mesm. Rreth 80% e
puntorve jan meshkuj. Pjesa m e madhe e kapitalit fiks (mjeteve themelore) t ktyre
ndrmarrjeve jan objekte, makina dhe pajisje dhe toka (shiko Figurn 1).
Ndrmarrjet prodhuese n kt sektor nuk e prdorin BAR kodin pr produktet e veta
ndrsa njra nga to ka certifikimin me standard ndrkombtare t cilsis (ISO). Nj nga
kto kompani gjithashtu raporton se sht e antarsuar n ndonj asociacion biznesor
apo sindikat.
Indikatort e performancs
N vazhdim trajtojm disa indikator t perfomancs s ndrmarrjeve prodhuese n
sektorin e lkur-kpucve. N mnyr specifike kemi trajtuar qarkullimin apo shitjen,
ekportin dhe importi, investimet dhe shfrytzimin e kapaciteteve.
Qarkullimi
Ndrmarrjet n sektorin e lkur-kpucve raportojn se niveli i qarkullimit t tyre nga
viti 2007 ka shnuar rritje t vazhdueshme (figura 2). Ndrmarrjet prodhuese n sektorin
e lkur-kpucve kan raportuar t ken nj norm margjinale t fitimit prej 11 pr qind
q sht m e ult se mesatarja e industris n prgjithsi.
122
Eksporti dhe Importi
Ndrmarrjet e anketuara t ktij sektori kan raportuar se kan pasur aktivitete
eksportuese gjat tre viteve t fundit dhe se pjesmarrja e eksportit n shitje n mesatare
sht 14.8%. Eksporti n vitin 2009 ka shnuar rnie prderisa ndrmarrjet raportojn se
aktivitet eksportuese jan t rregullta. T dhnat lidhur me shkmbimin tregtar t
Kosovs (tabela 1) nxjerrin n pah se produktet e lkurs jan t vetmet produkte t cilat
kan bilanc pozitiv tregtar, duke tejkaluar importet pr mbi 70%. Megjithat, n disa vite,
si sht rasti i vitit 2007, kur bilanci tregtar ishte negativ. N ann tjetr t dhnat pr
kpuct paraqesin nj pasqyr tjetr. N vazhdimsi kpuct kan pasur bilanc tregtar
negativ.
Tabela 1: Shkmbimet tregtare t Kosovs
Prshkrimi 2005 2006 2007 2008
Import Eksport Import Eksport Import Eksport Import Eksport
Lkur dhe 1.5 6.1 2.2 7.2 2.5 0.4 2.8 4.8
artikuj prej
tyre
Kpuct 11.3 0.1 14.3 0.1 16.3 3.6 18.3 0.1
Burimi: BQK Raporti Vjetor (t dhnat e marra nga Doganat e Kosovs dhe Enti
Statistikor i Kosovs)
T gjitha ndrmarrjet e anketuara n kt sektor kan pasur import te inputeve dhe
pajisjeve pr prodhim n tri vitet e fundit. Ndrmarrjet e ktij sektori importojn ndrmjet
26-50% t lnds s par dhe pajisjeve t tyre. Ato raportojn se m shum importohet
lnd e par sesa pajisje.
Investimet
Ndrmarrjet kan raportuar se kan realizuar investime n tre vitet e fundit. Niveli i
investimeve nga viti 2007 n vitin 2008 ka shnuar rritje. Ndrmarrjet raportojn se
47.5% t ktyre investime i kan realizuar me mjete vetanake prderisa 25% me kredi
bankare marr nga bankat q operojn n Kosov. Pjesa e mbetur e investimeve sht
br me mjetet e huazuara nga familja dhe miqt prderisa nuk ka investime t jashtme
direkte n kt sektor.
123
Shumica e investimeve t ktyre ndrmarrjeve jan shfrytzuar pr t ndrtuar ndrtesa te
reja apo pr t bler makineri dhe pajisje (96.6%), prderisa pjesa tjetr (1.9% dhe 1.5%
respektivisht) sht investuar n hulumtim dhe konsulenc, marketing dhe promocion gj
q pasqyron nj nivel t ult investimesh n kto drejtime t rndsishme pr prforcimin
e pozits konkurruese t ndrmarrjeve (figura 3).


krahasim me kapacitetin mbetet t jet rreth 80% me nj prmirsim nga viti 2007 n
vitin 2009 (Figura 4).

Sa i prket tregut t puns, ndrmarrjet kt sektor konsiderojn se tregu i puns plotson
nevojat e tyre pr puntor n aspektin e kualifikimeve dhe shkathtsive praktike
plotsisht apo pjesrisht. Ata q konsiderojn se nevojat plotsohen vetm pjesrisht,
kt i atribuojn mungess s njohurive praktike.
Konkurrenca
Shumica e ndrmarrjeve n kt sektor raportojn se n tregun vendor kan pak
konkurrenc ndrsa konkurrenca nga jasht sht m e fort. Intenziteti i konkurrencs
nga importi vlersohet t jet m i madh se ai nga importi (75 me 25 respektivisht). Sa i
prket konkurrencs nga importi, ndrmarrjet konsiderojn se ndikimi i ksaj
konkurrence n produktet q ata ofrojn sht i lart apo mesatar prderisa. Ndrmarrjet
gjithashtu raportojn t ken nivel teknologjik t njjt n raport me konkurrencn.
Pr sa i prket nivelit t elasticitetit t krkess s lidhur me mimin e produkteve,
shumica e ndrmarrjeve konsiderojn se konsumatort do t reagonin ndjeshm n rast t
124
ngritjes s mimeve t produkteve t tyre pr 10% duke konsideruar se n nj situat t
till konsumatort do t blinin produktet apo shrbimet e tyre n sasi pak ose shum m
t vogla apo do t orientoheshin t blinin produktet zvendsuese nga konkurrenca q do
t thot se prballen me nj elasticitet m ta madh t krkess pr produktet e tyre dhe se
krkesa q ata hasin n treg sht m e shesht. Nj situat e till sinjalizon mungesn e
fuqis tregtare t ndrmarrjeve dhe si t tilla ato n mas t madhe jan mim-pranuese
q i prafrohet tregut me tipare t konkurrencs s plot.
furnitorit, ndrmarrjet raportojn se n rast t ngritjes s mimeve t produkteve t tyre
pr 10% ata do t orientoheshin n blerjen e ktyre produkteve nga furnitor tjer. Thn
thjesht, elasticiteti i krkess lidhur me mimin e produkteve t furnitorve sht m i
lart dhe fuqia e tyre tregtare sht edhe m e vogl.
Pr sa i prket pagess s mallrave, ndrmarrjet raportojn kryesisht mallrat jan paguar
n momentin e marrjes nga ana e klientve, prderisa 35% sht shitur me kredi. Ndrsa
pr sa i prket inputeve, ndrmarrjet raportojn se shumica e inputeve sht paguar n
momentin e marrjes s produktit (75%). Pjesa e mbetur sht paguar m von.
Pengesat n afarizm
Pr sa i prket barrierave q kto ndrmarrje hasin n afarizmin e tyre, ato raportojn se
barrierat kryesore vijn nga rrethina dhe se pengesat e brendshme (si mungesa e
njohurve, shkathtsive menaxheriale, kapacitetet e pamjaftueshme) jan pengesa m t
vogla. N listn e barrierave prijn energjia elektrike, korrupsioni, konkurrenca jo-lojale,
evazioni fiskal dhe mnyra e pagess s TVSH-s.
SWOT:
Prparsit: Dobsit:
- T vetmet produkte t cilat kan bilanc - Shitja e lnds s paprpunuar

pozitiv tregtar - Niveli teknologjik
- Fuqia e lir puntore - Mungesa e sistemit te sigurimit te cilsis
- Tradita e gjat n grumbullimin dhe - Madhsia e ndrmarrjeve dhe kapaciteti i ult
prpunimin e lkurave - Mungesa e mjeteve financiare
- - Mungesa e investimeve t jashtme direkte
Mundsit: Rreziqet:
- Zgjerimi i tregjeve - Infrastruktura primare (rryma, uji etj.)

- Prpunimi i lkurave dhe prodhimi i - Konkurrenca nga vendi dhe importi
kpucve dhe aksesorve t lkurs - Konkurrenca jolojale
- Trajnimi i fuqis puntore dhe avancimi i - Kushtet e vshtira t financimit
teknologjis
- Trheqja e investimeve t jashtme
125

Strategjia e Industrise PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Strategjia e Industrise PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Republika e Kosovs

Republika Kosova-Republic of Kosovo

1.1 QLLIMET E STRATEGJIS DHE ASPEKTET METODOLOGJIKE

Qllimi kryesor i ktij dokumenti sht q t ofroj nj baz pr ngritjen e cilsis s

N ann tjetr, qllimet specifike t dokumentit jan: prforcimi i shnimeve statistikore

Hulumtim i Dokumenteve Ekzistuese - Ekipi hulumtues ka rishikuar raportet ekzistuese

Analiza e literaturs pr te hartuar kt dokument, gjithashtu sht rishikuar dhe

Anket me bizneset pjesmarrse ne sektort e industris Me qllim t mbledhjes s

Intervista me palt kye t Interesit Pas analizs s rezultateve t ankets jan

SWOT Analiza Analiza e prparsive dobsive, mundsive dhe rreziqeve sht br

Procesi i hartimit t Strategjis Pas t gjitha analizave t informatave pr sektorin e

Prmbajtja e Strategjis: Ky dokument prmban pes kapituj: pas hyrjes, kapitulli i

2.1. Historiku i industris s Kosovs

Zhvillimi industrial i Kosovs realizohej n kuadr t politikave t prbashkta t tregut

Tabela 1: Pjesmarrja n % e sektorit t energjis dhe lndve t para n krijimin e BPV

N periudhn e mvonshme kishte ardhur n shprehje nj rritje e prodhimit t metaleve

Historikisht vshtruar, industria konsiderohet si burimi m i fuqishm i krijimit t

N fillim t viteve t 70ta kishte filluar procesi i ndryshimeve kushtetuese dhe i

N kuadr t zhvillimit industrial duhet veuar sidomos industrializimin e Gjakovs e cila

N periudhn 1966-89 industria e Kosovs gjeneronte mbi 24 produkte kryesore

Gjat ksaj periudhe t zhvillimit, investime t konsideruara jan orientuar edhe n

Industria e Kosovs kryesisht kishte lidhje t theksuara me tregjet e jashtme. Kshtu n

Nga msimet e vendeve t tranzicionit, vrejm q suksesi n zbatimin e tranzicionit ishte

Tabela 2: Indikatort e deindustrializimit / pjesmarrja e industris n krijimin e BPV t

Kshtu, prderisa n periudhn 1994 ekonomia tregonte rnie pr 50%, industria n t

N kuadr t programeve t Treps, rnie m t theksuar t prodhimit kan

Tabela 3: Prodhimi i metaleve n Trep, viti 1988 = 100%

Nga t dhnat e prezantuara vrejm se n vitin 1994 kishte ardhur n shprehje

Edhe elektro-ekonomia ishte e atakuar me masa t dhunshme t Serbis. N vitin

Ndrprerja e investimeve n kapacitete industriale kishte ndikim direkt n

Industrializimi historikisht paraqitet si forc motorike e zhvillimit dhe rritjes ekonomike.

(a) Ndrtimin e pozicionit konkurrues n tregun global, e sidomos n sektort m

1. Profili i tanishm i industris Kosovare prfshin rreth 1200 biznese q zhvillojn

Tabela 5: Vlera e shitjeve dhe shfrytzimi i kapaciteteve

4. Eksporti po bhet gjithnj e m i rndsishm jo vetm n orientimin biznesor dhe

Tabela 6: Eksporti dhe Importi (n milion Euro)

(b) Importi i pajisjeve 82.9 100.8 37.0

Tabela 7: Investimet me 2008 dhe financimi i tyre

7. Bizneset e anketuara prodhuese punsojn rreth 23,635 puntor, ku kontributin m t

Tabela 8. Struktura kualifikuese e personelit

Niveli i kualifikimeve shkollore t personelit nuk sht shum i volitshm n aspektin e

Disa nga prodhimet kryesore t sektorve industrial n Kosov prfshijn: miellin

2.3. INDUSTRIA DHE SITUATA AKTUALE MAKROEKONOMIKE

Tabela 9: Pozita e Industris ne konfiguracionin makroekonomik6 (2008)

Duket se nj kontribut i rndsishm i industris sht m i dukshm vetm tek eksportet,

Njri nga problemet e mdha pr t rritur kontributin dhe efektin multiplikues t

Prej qendrave tjera komunale nj prqendrim m t madh t NVM-ve industriale kan

Struktura aktuale e industris s Kosovs

Struktura e industris kosovare sht analizuar n baz t numrit t firmave q operojn

Figura 1: Pjesmarrja e sektorve sipas numrit t ndrmarrjeve (2009)

Burimi: Anketa me 1167 Biznese, Riinvest shtator 2009

Figura 2: Pjesmarrja e sektorve sipas qarkullimit (2008)

Performanca dhe dinamika e zhvillimit t sektorve industrial

Indikator tjetr i konkurrueshmris s industris kosovare mund t konsiderohet edhe

Pr t vlersuar konkurrueshmrin e sektorve industrial, firmave ju sht krkuar q t

Pr t vlersuar nivelin e konkurrencs me t ciln prballen firmat e sektorve t

Konsumatort do t blenin Konsumatort do t

Fabrikimi i makinave dhe pajisjeve* 100.0 0.0

Industria kimike dhe farmaceutike 60.0 40.0

Tekstili 57.1 42.9

Indikator tjetr i nivelit t konkurrencs paraqesin vlersimet e firmave pr nivelin e

Industria kimike dhe farmaceutike 80

2.5. POLTIKAT AKTUALE INDUSTRIALE DHE MJEDISI BIZNESOR