Turkish Studies

International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015, p. 573-596
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8222
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

YABANCI KELMELERE KARILIK BULMADA KARILAILAN

SORUNLAR VE ZM NERLER

Adem BALABAN**

ZET
Trkedeki yabanc kkenli kelimeler meselesi ok tartlan
konulardan biri olmutur. Bu yabanc kelimelerin zerinden dilde
sadeleme tartmalar yaanm hatta baz kesimler bu konuyu daha
ileri gtrerek dilde tasfiye hareketine evirmeye almtr. Gnmze
gelindiinde bu tartmalarn azalsa da devam ettii grlmektedir.
Bugn karmzda duran en nemli mesele Trkeye yerlemi,
Trkelemi kelimelere karlk bulup onlar atmak deil, dilimize yeni
giren veya girmeye alan yabanc kelimelere karlk bulmaktr.
zellikle, Batnn popler kltrnden ve teknolojiden gelen
kelimelere karlk bulma meselesi u an ciddi bir sorun olarak
karmzda durmaktadr. Trk Dil Kurumu ile baz kii ve kurumlar bu
kelimelere karlk nermede ve bunlarn yerine Trke karlklarnn
kullanlmasn istemekte ancak btn bu almalarn baarya
ulamas baz engellere taklmaktadr. Yabanc dilden Trkeye giren
veya girecek olan kelimelere karlk bulmada zamanlama, uyduruk
bir kelime retme, eklerin yersiz kullanlmas, telaffuz durumu, anlam
bakmndan uygunluk meselesi, kelimenin retildikten sonra halka arz
edilmesi, bu kelimelerin dilin en ok kullanld medyada kullanm,
okul kitaplarnda yer alp almamas, meseleye siyasi ve ideolojik adan
yaklalmas gibi baz sorunlar yaanmaktadr. almamzda ncelikle
dilde sadeleme almalar hakknda tarihi seyri iinde genel bilgiler
verilmi, bu konuda yaplan aratrmalar zerine bir alan yazn
almas yaplm ve daha sonra yukarda zikredilen sorunlar
rnekleriyle incelenip ve onlara zm nerileri ortaya konulmutur.
Anahtar Kelimeler: Trke, yabanc kelimelere karlk bulma,
alnt kelime, dilde sadeleme

Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu
tespit edilmitir.
**
Yrd. Do. Dr. Hna e Plot "Bedr" University Trk Dili ve Edebiyat Blm, El-mek: abalaban@beder.edu.al
574 Adem BALABAN

THE PROBLEMS ON FINDING TURKISH WORDS FOR

LOANWORDS AND SOLUTIONS

STRUCTURED ABSTRACT
Introduction and Purpose of Study
The aim of this study is to identify the difficulties in the process of
production new Turkish words that were borrowed as word forms from
the western languages and also herein to provide solutions to these
problems. The study consists of three parts. The first part involves
earlier studies and discussions on the movements of simplification that
was briefly summarized. The second part includes the problems that are
examined in the process of finding new Turkish words in liue of foreing
words and also herein to settle these new words issues in Turkish
language. In the third part, the suggestions regarding above-mentioned
problems were offered accordingly.
Within the history, the Turkish language that came into contact
with a lot of languages has both influenced the languages, and was
influenced by them. This interaction sometimes had been in words, and
in the form of suffixes. Turkish borrowed those words from the
languages in contact in exactly the same way if they suit the
articulatory phonetics and dialect of Turkish or by changing them in
accordance with the articulatory phonetics and dialect of Turkish.
Thus, within many centuries, Turkish language made many
wordsTurkish words. Some of the loan words are not perceived as they
are loan words. Particularly, by the side effects Islam from Arabic, by
the side effect of the Divan literature from Persian and by the side
effects of westernization from French; so that, thousands of many words
were borrowed from those languages.
With the aid of the technological development, the relationship
between people has increased. One of the things that affected this
relationship is undoubtedly the language. A particular language migh
affect other languages and be affected by the other languages by dint of
its natural features. In the history of Turkish, it was influenced by
many languages mainly Arabic, Persian, French and English and
borrowed words, phrases, proverbs and grammatical elements from
those languages as well.
Findings and Discussion
In each period and time, some intellectuals have criticized these
loan words in Turkish in and have pointed out to the necessity of using
a simple language and a simple way of speaking that language. This
loan words issue in the language and simplification in Turkish did not
seem to be a big problem up to the Tanzimat period, but in later
periods, this issue has been a much discussed topic and is still has
being discussed. The following periods; Tanzimat period, the last years
of the Ottoman Empire, the process of transition to the Latin alphabet,
the establishment of the Turkish Language Association (TLA) period
have been concentrated on this simplification issue and discussions
about this topic.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 575

Nowadays, these discussions decreased but has been a hot issue

to some extend as well. Today, the problem is not sorting out these loan
words which settled in Turkish earlier, but the most important issue
that is standing in front of us is to find out suitable Turkish vocabulary
in the place of foreing words which might be newly entering or trying to
enter Turkish language.
Particularly, the words that come from Western popular culture
and technology seem to be is a serious problem that confronts us, since
we cannot find out new words in return in the place of any new words
coming from various languages. As a matter of that, the real issue is to
find new Turkish words in the place of these foreing words that are
about enter into Turkish language and in return those new appropriate
words are needed to be usable and practicle in daily life and in literary
Turkish language. Turkish Language Association, other institutions on
language and some people propose new Turkish words instead of
foreing ones, but unfortunately there are some obstacles to overcome
and make it a success regarding this issue.
As it is known that there are some problems while finding new
Turkish words instead of foreing words and making them usable in
Tukish language. Some of the main problems on this issue are as
follows: timing, producing a fake word, using false suffixes in new
proceded words, ease or difficulty of pronunciation status, convenience
in terms of meaning, offering to public use after the producing words,
using the media as the most widely used language of these words,
taking part in school books, approaching the issue from the political
and ideological terms.
Conclusion and Suggestions
Three ways should be followed to settle new Turkish words that
offered instead of foreing words in the daily language and public use:
a. Timing is very important. Institutions which stduying on
language and people should pay attention to timing of this process.
b. New Turkish words must be found on the appropriate response
complying with the structure of Turkish langugae.
c. These provisions should be reflected in the public by the most
appropriate tool.
In this regard the following solutions may be suggested:
1. The foreign words should be determined by anyone who likes
Turkish and in return the most appropriate Turkish words should be
found out soon in the place of foreing words before entering into
Turkish language.
2. Turkish words that offered should be appropriate to the sound
harmony and structure of Turkish language and the words should not
be derived from inactive roots and unused forms.
3. It should be paid attention to the suffixes harmonization of
derived words and unnecessary, unwarranted and incorrect suffixes
should not be used accordingly.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
576 Adem BALABAN

4. The new Turkish words that are produced instead of foreign

words both should have easy pronunciation in terms of speaking and
should be familiar words to the people.
5. These new procuded words must be suitable to foreing words
interms of meaning and should provide all the evocative meanings of
the particular foreing words.
6. After beeing produced, these new words should be published n
proper places and be made the public get the message with help proper
tools. This mesaging to publication should not be in the fashion of
dictionary/index, but It should be accompanied by the use of words in a
sentence. Mre than that, there are new words in Turkish in return to
foreign words roaming in internet on various web sites, but they seem
to be of no use.
7. The media should be encouraged to use these words
responsively because it is an important of communication. Given all of
this, the new Turkish words should be delivered to all authors,
screenwriters, producers and editors in response to this issue not only
as a guide, but also within a certain texts through which every
responsible individual will be conversant with new developments in the
language.
8.In this context, media members should be appreciated on
account of using language properly and using the new Turkish words. If
necessary, they should be awarded by TLA.
9. Writers and poets whom are in the national feelings and
thoughts must embrace these new Turkish words like in the fashion of
mothers affection and also protect them like fathers trust.
10. In particular, Ministry of Education and publishers should
follow the current manual of these words and and make an effort to use
these words in textbooks.
11. Language is the common property of society. So people,
organizations and institutions that have political ideology must not built
their ideology and must not marginalize other intellectuals as well.
12. Speech text of politicians especially government officials who
influence the masses of people should be reviewed by language experts
for providing promper language text.
13. The responsible authorities should explain the falsity of urban
legends taking place among the public regarding this language issue.
In order to escape from the invasion of foreign words in our language, it
should be emphasized that these new Turkish words are the common
property and values of our nation.
14. Institutions should act together about this topic.
15. Our linguists should follow the discussions on the internet
and show the way to unaware people.
Key Words: Turkish, loan words, to settle new Turkish words
that offered instead of foreing words

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 577

1. GR
Tarih iinde birok dille temas kuran Trke, hem o dilleri etkilemi, hem de onlardan
etkilenmitir. Bu etkileim bazen kelime bazen de ek alverii eklinde olmutur. Trke, iliki
iinde olduu dillerden kelimeleri, az yaps ve syleyi tarzna uygunsa ya aynen ya da ses ve
ekil asndan deitirerek almtr. Bylece yzyllar iinde bu kelimeleri Trkeletirmitir.
zellikle slam dininin etkisiyle Arapadan, Divan edebiyatnn etkisiyle Farsadan ve
Batllamann etkisiyle Franszcadan binlerce kelime Trkeye girmitir. Trkedeki bu yabanc
unsurlar her dnemde baz aydnlar tarafndan eletirilmi ve dilde sade bir syleyi, sade bir dil
kullanma gerekliliine iaret edilmitir.
Trkedeki bu yabanc kkenli kelimeler ve dilde sadeleme meselesi Tanzimata kadar
pek kuvvetli deildir ancak daha sonraki dnemlerde sadeleme dncesi yaylarak devam etmi;
zerinde allan ve ok tartlan bir konu olmutur. Tanzimat dnemi, Osmanlnn son yllar,
Latin alfabesine gei sreci ve Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kuruluu yllar ile 1970li yllar bu
sadeleme almalarnn ve tartmalarn younlat zamanlar olmutur. Asl meselemize
gemeden bu sadeleme srecinden bahsetmek faydal olacaktr:
Dilde Sadeleme
zellikle Osmanllar dneminde Arapa ve Farsadan ok fazla kelime alnm, kurulan
tamlamalarla yaz dili olduka ar hale gelmitir. Bu durumdan rahatszlk duyanlar deiik
dnemlerde sadeleme fikrini dile getirmitir. 16. yzylda Tataval Mahrem (1535) ve Edirneli
Nazm (1585), Trki-i basitle iirler yazm ve sade bir dili savunmulardr. Bu hareketin amac,
Arapa ve Farsann Trkeyi kuatmasna kar Trk dilini savunmak ve Trke kelimelerle de
aruz lsyle iir yazlabileceini gstermektir. (zkan, 2004:87). Daha sonralar mahallileme
cereyanna ksmen de olsa Nabi (1712), Nedim (1730) ve Galib Dede (1798) katlmlardr. Bunlar
konuma dilini iirde kullanmaya almlardr. (zkan, 2004:90). Tanzimata kadarki bu srete
Aziz Efendi (1798), Mtercim Asm (1819), Akif Paa (1845) ve Esad Efendi (1848) de
devirlerine gre daha sade bir dil kullanmaya gayret etmilerdir. (ksz, 2004:9).
Tanzimat Dnemi
Tanzimatla balayan Batllama bir ok kurum gibi dil ve edebiyata da yansmtr. Bu
devirde ilk defa grlen gazeteler de Batllamada rol oynamtr. Hedef kitlesi halk olan gazeteler
halkn anlayabilecei bir dil kullanmay tercih etmi bu da dilde sadeleme srecini balatmtr. O
dnemde karlan baz gazeteler bu dncelerini Gazete havas iin deil, avam iindir. Avam
anlamadktan sonra neye yarar.; Tasrihi caiz olan her eyi Asitanede kullanlan adi lisan ile
yani herkesin anlayabilecei ifade ile yazlacaktr. diyerek ifade etmitir. (ksz, 2004:17). O
dnemin nde gelen aydnlarndan inasi, Ziya Paa, Namk Kemal, Ali Suavi, Ahmet Mithat,
emseddin Sami, Ahmed Vefik Paa, Ahmed Cevdet Paa, Muallim Naci dilde sadeleme
grn desteklemi, hem gazete ve dergilerde hem de eserlerinde bu konuyu ilemilerdir.
ksze gre, Tanzimatlarn amac, Trkeyi sevmek; onun byklk ve stnlne inanarak
varln korumak; onu yabanc dillere kar ezdirmemek ve sadeliini salayarak gl bir
edebiyat dili haline getirmektir. (ksz, 2004:14). Tanzimatlarn ksmen ulatklar bu ama
Trkenin sadeleme srecini balatmtr. Ancak Tanzimatlar bu konuda yer yer kararsz
kalmlardr. Onlarn Arapa ve Farsa gramer kurallarna ve bu kurallarla oluturulan tamlamalara
kar ortak tutumlarnda Trkeye yerlemi Arapa ve Farsa kelimelere kar farkllk
grlmektedir. Ayrca bu sadelemeyi savunurken bile yer yer ar bir dil kullanmaktan
kurtulamamlardr. (Levend, 1972:138-139).
Trkenin en deerli szlklerinden Kamus-i Trknin yazar emseddin Sami, bu
dnemde dil zerinde alan ve bu sreci destekleyen en nemli aydnlardandr. Lisanmzn

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
578 Adem BALABAN

Tahdidi, Lisanmzn Sadeletirilmesi, Lisan ve Edebiyatmz gibi balklarla yaynlanan

yazlarnda dorudan dil konularn ilemitir. Konuma diline girmi kelimeleri Trke kabul eden
(ksz, 2004:25) emseddin Sami,
Trke konular zerinde bilimsel metotlarla durmu, zellikle dilimizdeki Arapa
ve Farsa kelimelerin Trkenin gramer kurallarna uydurulmas gerektiini, bu sebeple
ayr dilden mrekkep bir dil olamayacan vurgulamtr. Trke karlklar bulunan
ve konuma dilinde kullanlmayan kelimelerin dilden karlmasn isteyerek, btn yabanc
kelimeleri dilimizden karmak dncesinde olan tasfiyecilik arlna dmemitir.
Dnyada konuma dili ile yaz dili farkl farkl baka bir millet bulunmadn syleyerek
dil ile edebiyat birletirmek gerektiini kabul eder. stanbul Trkesinin slah edilmesiyle
oluacak edeb dilin zamanla btn Trklerin kabul edebilecei genel bir dil hline
gelmesini istemitir. (Duman, 2002:175)
Edebiyat- Cedide Dnemi
Servet-i Fnun dergisi etrafnda ekillenen ve tamamen Batya dnk olan Edebiyat-
Cediceciler dilde sadeleme konusunda Osmanlcay savunmu ve Tanzimatlara gre daha ar
bir dil kullanmlardr. Onlar avam diliyle aydn dilinin ayr olmas gerektiine inanarak kimsenin
duymad yeni terkip ve ifadeler kullanmlardr. Bata Tevfik Fikret ve Halit Ziya gibi Edebiyat-
Cedicecilerin tavr byle olurken baz aydnlar bunlara kar sadelemeyi savunmutur. Ancak daha
sonraki yllarda Halit Ziyann daha sade eserler yazd grlmektedir. (ksz, 2004:46-47)
ksz, Edebiyat- Cedicecilerin dilde sadeleme grleri yle zetler:
Osmanlca gelimi, zengin ve dzeltilmesine gerek olmayan bir dildir. yzyllar
boyu yerlemi olan yabanc kelimeler, dili Osmanlca ynnden zenginletirmitir. Trke
kelimeler anlam ynnden ksr olup, aranlan her anlamn karln bulabilmek
imkanszdr. Bu bakmdan Trkeyi, kendi kaynaklarndan yararlanarak zenginletirmek
zordur. Bu durumda dile girmi olan yabanc kelimeleri de atmaya gerek yoktur. (ksz,
2004:48)
Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi
Trkede sadelemenin nemli bir dnemi saylan II. Merutiyet yllarnda mer Seyfettin,
Ali Canib Bey, Ziya Gkalp Gen Kalemler dergisi etrafnda bir araya gelmiler ve Yeni Lisan
Hareketini balatmlardr. Bu isim de Osmanlca yerine sade bir dil olarak Yeni Lisan
nermiler ve kendileri de bunu uygulamlardr. (ksz, 2004:80). Akyze gre, Gkalp, Yeni
Lisann kurulmasnda en nemli dinamiin halk edebiyat ve dili olduunu ifade eder. Bu
bakmdan Yeni Lisan iin, dili yaratma, yaatma ve gncellemede dehasna gvendii halka
ynelmek, bunu yaparken de halkn kendi edeb verilerinden faydalanmak gerektiini belirtir.
(Akyz, 2015:25). Gkalp ve arkadalar, Yeni Lisann programn yle yazmlardr:
1. Trke terkipler ve cemiler ihtiyaca tamamyla kf bulunduundan Arapa
Acemce terkip ve cemiler kullanlmayacak.
2. Sadr- azam, eyhl-slm, Bb- l, r-y devlet, arz- hl, p-y daht gibi
terkip bnyesinde bulunduu hlde manaca basit ve evld, talebe, amele, erbb, havdis,
ahlk gibi cemi bnyesinde bulunduu hlde manaca mfret olan tabirler istimal
olunabilecektir.
3. Baz stlhlarn mukabilleri olmak zere hurdebn, nkbn, bedbn, mvellidl-
humza, mvellidl-m gibi Arapa ve Acemce mrekkep kelimeler istimal
olunabilecektir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 579

4. Hayvnt, nebtt gibi cemiler hayvanlar, nebatlar manasnda

kullanlmayacak zoologie, botanique ilimlerinin mukabilleri olarak kullanlacaktr.
5. lm-i rh, ilm-i ictim gibi tabirler Franszca mukabilleri gibi basit
addolunacaktr.
6. Sarf ile itikak bahisleri birbirinden tamamyla ayrlacak. tikaka mrekkep
olan yukardaki 2, 3, 4, ve 5. maddelerdeki tabirler sarfa basit telakk olunacaktr.
7. Itikaka terkip ve cemi bnyesinde bulunduu hlde sarfa basit ve mfret
telakk olunan kelimeler lgat ve muhit kitaplarnda mstakil bir kelime vaziyetinde irae
olunacak, eski lgat kitaplarnn mrekkebi basitte, cemiyi mfrette gstermek gibi
kaideleri ilg edilecektir.
8. Yukarda tadat olunan ve ilm mefhumlarn yeni stlahlar olmak zere
vcutlarna ihtiya bulunan terkip ve cemilerden maada tahlili mmkn ne kadar klieler
var ise bozulacak yahut vcutlarna ihtiya yok ise katiyen terk olunacaktr. Sanat eseri,
nazar noktas gibi tabirler eser-i sanat, nokta-i nazar tabirlerine mreccahtr.
9. Arapa ve Acemce terkiplerin tufeylisi olan Trke terkiplerde yaamasna
imkn bulunmayan Arapa ve Acemce kelimeler artk istimal edilmeyecektir.
10. Arapa ve Acemce kelimelerin avamca temsil edilen ekilleri havasa
muhafaza olunan asl ekillerine tercih edilecektir.
11. Trkede Arapa Acemce kaideler hakim olmayaca gibi Arapa, Acemce
tecvitler de nzm olmayacaktr. Trkeye giren Arapa Acemce kelimeler Trkenin
kaidelerine tamamyla tbi olaca gibi tedrc bir surette de Trkenin tecvidine tetabuk
edecek, Trkenin husus hengiyle itilf peyda edecektir.
12. Arapa, Acemce kelimelere dahil yahut lhik olacak Arapa Acemce edatlar da
mmknse Trke edatlarla deitirilecektir.
13. Terkiplerle ifade olunan manalar basit kelimelerle ifade olunmaya
allacaktr.
14. Trk Derneinin ve sair tasfiyecilerin yaptklar gibi aatayca, Trkmenceye
yahut Anadolu, Rumeli lehelerine mensup eski ve yeni kelimeler yeni lisanda istimal
olunmayacaktr. Yeni lisan stanbulda tekellm edilen ve edeb lisanmzn stfasyla nezih
ve necip bir mevki ihraz eden slp ve kelimeleri istimal edecek ve bu slp ve kelimeleri
stanbul ivesinde mndemi bedete tevfkan daha ziyade gzelletirmeye
alacaktr.(Duman, 182-183)
Atatrk Dnemi ve Dil Devrimi
Atatrk birok alanda olduu gibi dil alannda da yenilikler yapm; 1928 ylnda alfabeyi
deitirmi, 1932 ylnda da Trk Dili Tetkik Cemiyetini kurmutur. Dil alanndaki yaplan bu
almalar dil devrimi olarak adlandrlr. Gramer, szlk, etimoloji, terim gibi alanlarda yeni
almalar yaptran Atatrkn dil devrimi ile ulamak istedii hedefleri Korkmaz yle ifade
etmektedir:
1. Dilimizi, Osmanlcann Trkeye zarar veren przlerinden ayklamak; yaz
dilinden, Trkeye yabanc kalm olan unsurlar atmak,
2. Aydnlarn dili ile halkn dili; konuma dili ile yaz dili arasndaki Osmanlca
dolaysyla ortaya km olan akl kapatarak, dile millet varl iinde birletirici ve
btnletirici bir nitelik kazandrmak,
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
580 Adem BALABAN

3. Trk diline kendi yap ve ileyi zelliklerine uygun mill bir gelime yolu
izebilmek,
4. Trkiye Cumhuriyetinde retim birliine paralel olarak eitimi millletirmek
ve retimi mill terbiyenin gerekli kld bir mill eitim diline kavuturabilmek,
5. Trkenin gzellik ve zenginliklerini ortaya koyabilmek, onu dnya dilleri
arasndaki deerine yarar bir dzeye karabilmek iin, dilimizi bir bilim kolu olarak ele
almak ve zerinde kaynaklarna inen derinlemesine aratrma ve incelemeler yapmak,
6. Dile, kelime tretme olanaklar bakmndan ilerlik kazandrarak Trkeyi mill
kltrmzn eksiksiz bir anlatm arac yapabilmek; uzun vadede ada medeniyet
dzenin gerekli kld kelime ve kavramlar karlayabilecek ilek ve zengin bir kltr dili
durumuna getirebilmektir. (Korkmaz, 2002:58-59)
Atatrkn dilde sadeleme meselesine bakn 1936 ylnda yapt bir sohbetinden
anlamaktayz: Yeni Trke kelimeler teklif edebiliriz. Bu ynde srarla almalyz. Fakat bunlar
Trk dilinin olgunlama seyrine brakmalyz. Birka gn nce Ahmet Cevat Beye (Emre)
syledim: Ketebe, yektb Arabndr; ktip, kitap, mektup Trkndr. (nan, 1965:21; aktaran:
Tarm, 2013:101)
Trk Dil Kurumunun (Trk Dili Tetkik Cemiyeti) Faaliyetleri
Atatrkn tevik ve destekleriyle kurulan Trk Dili Tetkik Cemiyeti, Trk dilini milli
kltrmzn eksiksiz bir anlatm arac olabilecek ve ada uygarln gereklerini
karlayabilecek bir olgunluk seviyesine ykseltmek ve yaz dilindeki, Trkeye yabanc kalm
unsurlar atarak halk ile aydnlar arasndaki dil ayrln gidermek eklinde belirledii
amalarn gerekletirmek iin u almalar yapmay hedeflemitir:
a) Halk azndan derlemelere dayanan bir szlk ile Trk leheler szln
hazrlamak,
b) Trkedeki terimleri, Bat dillerindeki yksek kavramlar karlayabilecek
biimde ortaya koymak,
c) Bunlar yaparken de gzel Trkeye bal kalmak ilkesinden uzaklamamak.
(zkan, 2004:99).
Trk Dili Tetkik Cemiyeti, bun hedefleri gerekletirmek iin u almalar yapmtr.
1. 1934 ylnda "Osmanlcadan Trkeye Sz Karlklar Tarama Dergisi"
yaynlammaya balad.
2. Bir komisyon kuruldu ve bu komisyon Karlklar Klavuzu hazrlad ve bunu
Ulus gazetesinde yaynlamaya baladlar. almalarn sonucu 1935 Hazirannda
Osmanlcadan Trkeye, 26 Eyll 1935 Dil Bayramnda ise Trkeden Osmanlcaya Cep
Klavuzu adlaryla yaymland.
3. 1936 ylnda Gne-Dil Teorisi uygulanmaya balad.
1936 ylnda Trk Dil Kurumu olan cemiyet, dilde sadeleme almalarna devam etti.
Kurum, almalarn 1951 ylnda yaynlanmaya balayan Trk Dili dergisi ile devam ettirmitir.
1970lerdeki Sadeleme almalar ve Tartmalar
Sadelemenin ilk dnemlerinde Arapa ve Farsa kelimelere kar retilen karlklar ve o
kelimelerin dilden atlmas almas 1950lerden sonra daha ok Bat kaynakl kelimelere karlk

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 581

bulmak eklinde devam etmitir. zellikle 1970li yllarda Trk Dili dergisinde birok dilci
tarafndan Bat Kaynakl Szcklere Karlklar adnda makaleler yaynlanmtr.
zdemir ve Data Dilde Sadeleme Tartmalar: 1970 Yl Trk Dili Dergisinde
Arapa, Farsa ve Bat Dillerinden Gelen Kelimelere Kar Taknlan Tavr adl almalarnda bu
dnemi yle zetlemektedirler:
Dilde sadeleme tartmalarnn en nemli blmn oluturan kelime boyutundaki
tartmalarn daha ok ideolojik ve siyasi olduu grlmektedir. Atatrkn Trk
milleti, dilini de yabanc dillerin boyunduruundan kurtarmaldr.szn, kendi ideolojik
tavrlarna kalkan yapan Trk Dili dergisi yazarlar ve Kurum, sadeleme srecini sert
mdahalelerle asl mecrasndan uzaklatrarak Trk dilinin tabii geliimine darbe
vurmulardr.
Trk Dili dergisindeki Arapa ve Farsa kelimeler zerine yaplan tartmalara
bakldnda da dilimize yzyllar nce slmiyetin kabulyle girmi, ark, trk, hikye
ve romanlarmzda, ataszlerimizde kullanlm; yani dilimizin mal olmu bu kelimelere
kar sulayc ve reddedici tavrlarn sergilendii grlmektedir.
Tartmalarn ikinci bal olan Bat dillerinden gelen kelimelere kar taknlan
tavra bakldnda, ncelikle Dil Kurumunun belirledii yarkurulun Bat dillerinden
gelen kelimelere karlk bulma abas, gerekten olumlu bir yaklamdr. Ayrca dilimize
daha ok moda, zenti ve taklitilik sonucu Bat kaynakl kelimelerin girmesinin bir
tehlike olarak alglanmas da dikkate deer bir yaklamdr. Her ne sebeple olursa olsun
yabanc kelimelerin dilimize girmesi, benimsenecek bir durum deildir. (zdemir ve
Data, 2014:46-48)
zdemir ve Data bu tartmalardan hareketle yabanc dillerden gelen kelimelere karlk
bulmada takip edilecek yollar yle sralar:
1. Bu konuda zamanlama ok nemlidir. Karlklar, yabanc kelime dilimize girip
yerlemeden bulunmaldr.
2. Yabanc kkenli kelimelere karlk bulmak iin ncelikle kelime tretme yoluna
gidilmelidir. Bunun iin de ilek kk ve eklerden yararlanlmas ve eklerin doru
kullanlmas gerekir. Ayrca yeni tretilen kelimeler ahenkli; yani kulaa ho gelen bir
mzikaliteye sahip olmaldr.
3. Bu tedbirlere ramen yabanc kkenli kelimelere hl bir karlk
bulunamamsa birleik kelime yapma yoluna gidilmelidir.
4. Birleik kelime ile de karlanamyorsa, derleme ve tarama szlklerinden yeni
kelimelere uygun karlklar aranmaldr.
5. Bu yollarla bulunan karlklar en sonunda halkn beenisine sunulmal ve
halkn beenip kulland kelimeler yaatlmal, halkn beenmedii tutmad kelimelerde
de srar edilmemelidir.
6. Derlem ve tarama szlklerinden de bu kelimelere uygun bir karlk
bulunamazsa, o kelime alfabemize gre nasl okunuyorsa o ekilde deitirilerek
alnmaldr.
7. Btn bu tedbirler ve imknlar ie yaramazsa, ancak o zaman yabanc kelime,
istemesek de dilimize aynen girmektedir. (zdemir ve Data, 2014:48)

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
582 Adem BALABAN

1970li yllarda Kvan Demir imzasyla Trk Dili dergisinde yazlar yaymlayan Emin
zdemir ve mer Asm Aksoy z Trkeciliin hararetli savunucularndandr. Trk Dili dergisi z
Trke yanls yaynlar yaparken dier taraftan Kubbealt Akademi Mecmuas z Trke kart bir
yayn politikas izler. Bu mecmuay destekleyenler, Tahsin Banguolu, Faruk Kadri Timurta,
Necmettin Haceminolu, Nihat Sami Banarl, Muharrem Ergin, Mehmet Kaplan ve mer Faruk
Akn gibi akademisyenlerdir. Dergide kan yazlarn ortak noktas; mill deerlerin korunmas
yahut kaybedilmemesi hususunda mill varln en nemli belirleyicilerinden biri olan dilde,
tasfiyeci, ar sadeletirmeci tutumu kltr erozyonu olarak tanmlayp eletirmeleridir.
(Gnlal, 2011:1134).
z Trkecilik kart olan Timurta (1980:84) Dili zletirmek ve milliletirmek, onu
fakirletirmek, budamak ve ifade imkanlarndan mahrum brakmak deildir. fikrini savunarak
dilde sadeletirme konusunda yaplacaklar yle sralar:
1. Bugn sadeleme gerekletii iin, artk dile mdahale etmemek gerekir. Onu
kendi tabilemesine brakmaldr.
2. Ortak konuma ve yaz dilinin kelimelerini deitirmeye almak manaszdr.
Yaplacak i, sadece terimleri Trkeletirmek ve yenilerine karlklar bulmaktr.
3. Dil zletirmesi Arapa ve Farsa kelimelere dmanlk eklinde olmamaldr.
Asl nlenmesi gereke husus, Bat dillerinden gelen kelimelerin dilimizi istilasdr.
4. Yeni ortaya srlen, doru olup olmad bilinmeyen, kabul edilip edilmeyecei
pheli olan kelimeleri okullarda, radyolarda ve televizyonlarda kullanmamak gerekir.
TRT ykc olmaktan vazgemelidir.
5. Dilimizin metinlere dayanmas, mukayeseli ve tarihi byk gramer ve
szlklerinin yazlmas daha fazla geciktirilmemelidir. (Timurta, 1980:88).
Dier cephede yer alan mer Asm Aksoy, Timurtala en ok tartan kiidir. Hava, oru,
ba, bahe, lale gibi Trkelemi kelimelere bir ey demeyen Aksoy, dilde sadelemeye yle
bakmaktadr: Her zaman sylyoruz ki zletirme akm, yzde yz artma akm deildir; olamaz
da. Yerine tutunan bir Trkesi gemedike hi bir yabanc szck atlamaz. (Aksoy, 1973:91).
Dilde sadeleme hareketleri ve dil tartmalarn anlatan almalar yukarda zikredilen
almalarla snrl deildir. Bu konu hakknda baka kitap, tez ve makale almalar da
bulunmaktadr.1
Gnmze gelindiinde bu tartmalarn azalsa da hala devam ettii grlmektedir. Bugn
karmzda duran en nemli mesele Trkeye yerlemi, Trkelemi kelimelere karlk bulup

1
PARLAK, B. (2000). Dil Deiimi ve Trke Kullanm Tartmalar, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Ensits
Dergisi, cilt 1, say:2, ss.1-16.
COAR, Asiye Mevhibe (2002). Cumhuriyet Dnemi Dil Hareketleri ve Dil Tartmalar, Trkler Ansiklopedisi, C: 18,
Ankara, s.6573.
MER, Kamile (1998). Trkiyede Dil Planlamas: Trk Dil Devrimi, Kltr Bakanl Yaynlar, 219 s.
LEVEND, Agh Srr (1954). Yine Tasfiyecilik ve Uydurmaclk Szleri, Trk Dili, C III, Say: 32, s.443444.
GNLAL, Y. . (2012). Cumhuriyet Dnemi Dil Tartmalarnn Trk Dili Eitimine Yansmalar (Toplum Dil Bilimi
Bakmndan Bir nceleme). Yaymlanmam doktora tezi. Dokuz Eyll niversitesi, zmir.
HACIEMNOLU, N. (2011). Trkenin Karanlk Gnleri. (6. bask). stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar.
KORKMAZ, Z. (1973). Dilde Doal Gelime ve Devrim Asndan Trk Dil Devrimi. A..D.T.C.F. Trk Dili ve Ed.
Ara. Ens. Trkoloji Dergisi, 4(1),1972, 97-114.
ERSOYLU, H. (2009). Trkiye Trkesinin ada Sorunlar zerine ncelemeler, stanbul: tken Yaynlar.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 583

onlar atmak deil, dilimize yeni yeni giren veya girmeye alan yabanc kelimelere karlk
bulmaktr.
Teknolojinin gelimesiyle insanlar arasndaki etkileimin artt bir zamanda bu ilikiden
en ok etkilenecek eylerden biri de hi phesiz dildir. Dil tabiat gerei hem baka dilleri
etkileyecek, hem de onlardan etkilenecektir. Trkenin tarihine bakldnda Arapa, Farsa,
Franszca ve ngilizce bata olmak zere birok dilden etkilenmi, kelime, deyim, atasz ve
gramerlik unsur almtr. Trke ayn zamanda Arapa, Farsa, Srpa, Arnavuta, Ermenice,
Yunanca gibi birok dili etkilemi ve onlara kelime, deyim, atasz ve ek vermitir. (Karaaa,
2008:VI).
Dnyada her dilde baka dile ait alnt kelimeler mevcuttur. TDKnin Trke
Szlkndeki sz varlna gre Trkede 6516 Arapa, 5540 Franszca, 1375 Farsa, 607
talyanca, 518 ngilizce ve dier dillerden 835 kelime bulunmaktadr. (TDK, 2011:2674). Bu
kelimelerin nemli bir ksm Bat kaynakldr. Korkmaz, Bat kaynakl kelimelerin Trkeye
girmesi ve etkilerini anlatt bir yazsnda bu kelimelerin drt dnemde Trkeye girdiini ifade
eder: 1. Trklerin Batya glerinden 18.yy kadarki dnem. 2. 18.yydan Bat ile ilk temaslarmzn
ortya koyduu durum. 3. Tanzimat ile Batya yneliin geitrdii kelimeler. 4. Cumhuriyet
devrinde alnan kelimeler. Bu kelimelerin durumlarn deerlendiren Korkmaz, ilk iki dnemdeki
kelimelerin bir ihtiyatan alndn ve dile faydal olduunu ifade ederken 3. ve 4. dnemde alnan
kelimelerin dile pek katk salamadn vurgulamaktadr. (Korkmaz, 1995:844). Ersoylu da Bat
Kaynakl kelimeler adl almalarnda bu kelimelerin Trkede terim, cins ve zel isim olarak
kullanldn belirtir ve zamanla bu kelimelerin kullanm alanlarnn genilediini ifade eder.
(Ersoylu, 2009:26-29; 113). Akaln, bir syleide yabanc kelimelerin dile nasl girdiini yle
anlatyor: Bir dile giren yabanc szckler dil biliminde ikiye ayrlr. lki bilgi alntsdr. Yeni bir
rn kmsa ve buna dilinizde karlk bulamyorsanz, yabanc kkenli karln kullanrsnz.
Saat, elektrik, telgraf, televizyon, radyo Trkeye byle girmitir. (Kotan, 2005). M. zkana
greyse bu kelimelerin dilimize girmesinde ihtiya, zenti, yenilik arzusu, bilgisizlik ve
engelik, gsteri merak, yabanc dilde retimin yaygnlamas, ana dile ilgisizlik ok nemli
etkenlerdir. (zkan, 1999: 871-881).
Yabanc kkenli kelimeleri dile girip yerlemi olanlar, dile yerleme aamasnda olanlar
ve dile yeni giren kelimeler olarak snflandrabiliriz. Bunlardan birinci guruptaki kelimeler
yzyllardr dilimizde kullanlan Z. Gkalpin Uydurma sz yapmayz,/ Yapma yola sapmayz /
Trkelemi Trkedir; / Eski kke tapmayz (Gkalp, 1976:17 ) dizelerinde ifade ettii gibi
artk Trkelemi kelimelerdir. Bu kelimelerin sadeletirilmesi veya tasfiyesi meselesi artk ok
zerinde durulan bir mesele deildir. Trkeye yerlemi bir Allah szn Arapa diye atp
yerine tanr kullanmaya kalkarsanz, gnlk konumalarmzda kullandmz inallah, maallah,
Allah Allah, Aman Allahm, Allah kahretsin gibi birok ifadeyi de dilden atm veya anlamsz
hale getirmi oluruz. Byle yapmak yerine tanr ve Allah kelimelerinin ikisini de kullanmaya
devam edebiliriz. Zaten halk, dile yerlemi bu iki kelime arasndaki fark ve hangi kelimeyi nerede
kullanacan bilir. Yine ak, muhabbet, selam, kelam, kitap, edebiyat, fikir, makine, film, sinema,
asker, pilot, telefon gibi kelimeler de dile yerlemi, etle trnak gibi olmulardr. Bu kelimelere
mdahale de suni olacaktr. Bugnlerde nemli olan husus, ikinci ve nc olarak
snflandrdmz, dile tam yerleememi olan yabanc kelimelere Trke karlklar bulunmas ve
bunlarn yaz ve konuma dilinde kullanlmasdr.
zellikle, Batnn popler kltrnden ve teknolojiden gelen kelimelere karlk bulma
meselesi u an ciddi bir sorun olarak karmzda durmaktadr. Zaten asl mesele bu kelimelerin dile
yerlemeden nce karlklarnn bulunup kullanlr hale getirilmesidir. Trk Dil Kurumu ile baz
kii ve kurumlar bu kelimelere karlk nermede ve bunlarn yerine Trke karlklarnn

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
584 Adem BALABAN

kullanlmasn istemekte ancak btn bu almalarn baarya ulamas baz engellere

taklmaktadr. Yabanc dilden Trkeye giren veya girecek olan kelimelere karlk bulmada
zamanlama, uyduruk bir kelime retme, eklerin yersiz kullanlmas, telaffuz durumu, anlam
bakmndan uygunluk meselesi, kelimenin retildikten sonra halka arz edilmesi, bu kelimelerin
dilin en ok kullanld medyada kullanm, okul kitaplarnda yer alp almamas, meseleye siyasi
ve ideolojik adan yaklalmas gibi baz sorunlar yaanmaktadr. Bu sorunlar aada ele alnm,
zm nerileri ise sonu blmnde verilmitir.
2. YABANCI KELMELERE KARILIK BULMADA KARILAILAN
SORUNLAR
i. Zamanlama
Deiik sebeplerle dilimize girmeye alan yabanc bir kelimeye karlk bulmada
yaplmas gereken ilk ey zamannda hareket etmektir. Karlk bulunmada vakti geirilmi bir
kelime, zamannda tedavi edilmemi bir hastala neden olan virs gibi dile szm demektir.
Birok yolla gerekleen bu szma iin yaplacak ilk hamle erken tehis ve tedavidir. Mesela
bilgisayar icat edildiinde bu alete ilk defa computer ad verildi. Seri retimden sonra dier
lkelere ihra edilmeye balad. Yeni bir rn olan bu cihaz her gittii lkeye kendi adn da
gtrd. Baz milletler bu cihazla beraber adn da olduu gibi alp kullanmaya balad: Rusa
, Almanca computer, Arnavuta kompjuter, Azerice kompter, Fara
, Arapa . Bazlar ise kendi az zelliklerine gre biraz deitirerek kullandlar:
Esperantoca komputilo, Svahili kompyuta Portekizce computador vs. Baz diller ise
zamannda kendi dillerinden uygun bir karlk bularak onu kullandlar: Trke bilgisayar,
rlandaca romhair, Franszca ordinateur. Yine teknolojik bir gelimenin meyvesi saylan
televizyon da birok lkeye kendi adyla birlikte gitti. Trke bilgisayarda yaptn televizyon
kelimesinde yapamam ve kelimeyi kendi az ve ses zelliine gre alp kullanmt. Bu kelime
de yine birok dile farkl ekilde girmitir: Krm Tatarcas Telekrv; Almanca Fernsehen,
zlandaca sjnvarp; eke televize; Fince televisio; Vietnamca tivi, Trke televizyon
gibi. Bu rneklerde de Tatar, Alman ve zlandallarn televizyon kelimesine karlk bulmaya
altklar grlmektedir.
Bir kelimeye karlk bulmada zerinde durulmas gereken en nemli husus zamanlama
olmaldr. Yukarda ifade edildii gibi bir kelime yaayan dile girmise ona karlk nermek hem
g, hem de bu karln halk tarafndan kabul edilmesi zordur. Yabanc kkenli olmakla beraber
ok ksa bir zamanda lkemizde herkesin ekmek yiyip su itii gibi kulland telefon artk
dilimizin bir misafiri deil, aile fertlerinden birisi olmutur. Bununla beraber ses zellikleri
asndan Trkenin harimine de alnmamtr. Baka bir rnek daha verelim: Tekofaks Ynetim
Kurulu Bakan Ayhan Bermek, bundan 32 yl nce faks Trkiyeye getirdiinde ona
belgegeer veya daha uygun bir isim bulunsayd, bugn herhalde hibirimiz faks kelimesini
kullanmayacaktk. (Tosuner, 2002). Ama artk dilimize hem isim ve fiil hem de birleik ekilleriyle
yerlemi bu szce nerilen karlk tutacaa benzememektedir. nerilen karlk sadece isme
denk geliyor. Artk fakslamak, faks ekmek, faks gndermek, faks yollamak gibi fiiller de
kullanlmaktadr. Bir kelime nerdiimiz zaman onun tm trevlerine de uygun bir karlk
gerekecektir. Yukardaki fiiller ne diyebiliriz? Mesela, belgelemek, belge gndermek, belge
ekmek, belge yollamak olabilir mi? Bir de Trkede traktr ve bierdver kelimeleri var.
Bunlardan traktr Trkeye 1950li yllarda kendi adyla girdi ve dile yerleti. Dieri ise aslnda
ngilizce combine harvester idi ancak dilimize bierdver diye evrildi. Trkiyede kimse
bierdvere harvester demedi. nk zamannda uygun bir karlk bulunup kullanlmaya
baland. Bugnlerde ok yaygn bir ekilde fotoraf ekiminde kullanlan zekim kelimesi
ngilizce selfie kelimesine karlk nerilmitir. Kelimenin ngilizcesi tam dile yerlemeden

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 585

bulunan bu karlk epey kullanlmaktadr. Bir taraftan selfie yaarken dier taraftan zekim
yaamaktadr. TDK tarafndan nerilen ve henz szle dahil edilmeyen zekim kelimesi halk
dilinde selfie ile rekabet etmektedir. Bu iki kelime arasndaki rekabeti umarz z Trke
(zekim) kazanr.
ii. Uyduruk Bir Kelime Tretme
nerilen karlklarn dilde kabul grp kullanlmamasnda karlalan ikinci sorun
uyduruk bir kelime nerilmesidir. Trke yaayan bir kk veya gvdeden yine yaayan ilek bir
ekle ve anlamca da uygun karlklar tretilmelidir. Timurta, bir kelimenin uyduruk olup
olmadyla ilgili u ly koyuyor: Gramer kaidelerine uygun, manaca yanl olmayan yeni bir
kelime, uydurma bir kelime deildir. Uydurma kelime yanl eklerle yaplan; ses, ekil veya
manaca noksan olan kelimedir. (Timurta, 1980:42).
Hem eski bir kk, hem ilek olmayan bir ek, stelik baka bir dilden alp kullanlan eklerle
oluturulan kelimeler, anlam asndan da uygunluk gstermeyince uyduruk saylmaktadr. Bir
kelimenin canl bir kkten tretilmesi konusunda Gkalp ise u tespitlerde bulunuyor: Trk
halknn bildii ve kulland her kelime Trkedir. Halka sevimli gelen ve yapay olmayan her
kelime millidir. Bir milletin dili, kendisinin cansz kklerinden deil, canl tasarruflarndan
meydana gelen canl bir organdr. (Gkalp, 1990:94-95). Sadece baka dillerden alnan ekler
deil, stanbul Trkesinde olmayp dier ada Trk lehelerinden alnan eklerde de doku
problemi yaanmaktadr. Bu konuda stanbul Trkesinin ses bilgisi, biim bilgisi ve sz varl
yeni Trkenin temeli olduundan, baka Trk lehelerinden ne sz, ne ekim, ne edat, ne tamlama
kurallar alnamaz. diyen Gkalp, canl dilde yaamayan bu tr kullanmlarn tabii olmayacan
ifade etmektedir. (Gkalp, 1990:94-95). Bir zamanlar, vicdan yerine nerilen bulun, ufuk yerine
kullanlan evren kelimeleri hem yap ve anlam bakmndan uyduruk saylmaktadr. (Timurta,
1979). imdi kullandmz ve bize yabanc gibi gelmeyen okul ve doal kelimeleri de uyduruk
kelimelerdir. Okul szc Franszca ekol kelimesinden benzetme yoluyla elde edilmi, doal
kelimesi ise Trkede olmayan l eki ile yaplmtr. Yapsal olarak Trke olmayan bu kelimeler
yine de Trkeye yerlemitir.
Trkenin doasna ve milletin muhayyilesine uygun bulunan karlklarn yerleme
olasl yksektir. Ancak tamamen Trke kurallara gre yaplan baz kelimeler tutulmad gibi
Trke dil bilgisi kurallarna gre uygun olmayan baz kelimelerin de dile yerletiini grmekteyiz.
Timurtan uyduruk sayd dantay, boyut, grev, sylev, koul, etki, yk, serven, tan, e
gdm, ngrmek, dalm, dsatm, dzey, gizem gibi kelimeler halkta makes bulurken, birok
karlk ise unutulup gitmitir: akan hsnniyet, iyi niyet, aktre ahlak, alabk mrai,
ikiyzl, aldat hile, dzen, ank hayr, amade, artlamak tezkiye etmek, ayral mstesna,
baka drbn, bilecen ukala, orun makam, mevki, rgen uzuv, organ, urata
meslekta (Timurta, 1980:64-85).
iii. Eklerin Yersiz Kullanlmas
Bu meselede dier bir sorun da karlk olarak nerilen kelimelerin tretilmesindeki
yanllklardr. ncelikle nerilecek karlklarn Trkede yaayan bir kkten ve ilevsel bir ekle
doru bir ekilde tretilmesi gerekmektedir. Fiile getirilmesi gereken ekin isme, isme getirilmesi
gereken ekin fiile getirilmesi dil kurallar asndan yanl olacaktr. Her ne kadar daha nce bu tarz
yaplm ve tutmu kelimeler olsa da bunlar istisnadan te geemez. Bu hususta F.K. Timurtan
u szn zikretmede yarar vardr: Yeni tekil edilen kelimeler dil kaidelerine uygun olduklar,
yani canl eklerle ve ekin fonksiyonu ile manasna aykr olmadan meydana getirildikleri takdirde
dorudurlar. Aksi halde bunlar yanl ve uydurma saylrlar. (Timurta, 1980:33-43). Mesela fiil
kkne getirilmesi gereken t fiilden isim yapma eki, rg-t, ba-t, kar-t gibi isimlere

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
586 Adem BALABAN

getirilmitir. Bu kelimelerden ikisi tutulurken bat tutulmamtr. Baz istisnalar olsa da

rneklerde grld gibi bir kelime Trkenin dil kaidesine uygun bir ekilde oluturulmuyorsa
bunun toplum nezdinde kabul grmesi zordur.
Bu ek meselesinde dikkat edilmesi gereken bir husus da baz eklerin halk nezdinde
itibarnn kalmaydr. Daha nce nerildii halde tutmayan kelimelerdeki ekler de bir ypranma,
anma sz konusu olmu hatta baz eklere kar olumsuz bir tavr bile olumutur. Dinleyi ses
bilimi asndan deerlendirilmesi gereken bu meselede duyulduu zaman kulaa ho gelmeyen bir
durum ortaya kmaktadr. zellikle daha nce nerildii halde tutmayan yaanak (kuvz), zt
(ekstre), kapa (supap), yanstma (radar), dize (dosya), ta (lamba), pskrte (sprey), kapa
(supap), yanstma (radar), dize (dosya), ta (lamba), pskrte (sprey) (Zlfikar, 2005:56-
63) gibi kelimeler TDK ve dier kurumlarn nerdii karlklarn tutulmasna engel olmaktadr:
TDK tarafndan nerilen monitr yerine gstere, faks yerine belge, belgeer, zapping iin
gege, raket iin vura, diaspora yerine kopuntu logo yerine ayrma kelimeleri byle
bir arm yapmaktadr.
iv. lek Olmayan Kklerden Kelime Tretme
Bulunan karlklarn yerlemesindeki dier bir sorun da nerilen kelimelerin ilek bir
kkten veya ok kullanlan bir kk ve kelimeden tretilmemesi. TDKnin bir gkbilimi terimi olan
ntasyon iin nerdii rm kelimesi lnl dilde yaamayan ancak azlarda ok az yerde
kullanlan bir kelimedir. Yine nans iin nerdii alar szc Trkede almak fiilinin -e
benzemek, andrmak eklindeki onuncu anlamna dayanlarak oluturulmutur.
v. Telaffuz Zorluu
nerilen karlklarn dilde yaamayan bir kk veya ekten tretilmesinden baka bir de bu
kelimelerin syleyilerindeki zorluklar bu kelimelerin tutulmasna engeldir. Daha ok dilde bir
sredir kullanlan kelimelere nerilen karlklarda grlen bu sorunun temelinde yabanc
kelimelere dilimizin almas ve sylenilerinin kolay olmas; buna karlk nerilen kelimelerin
syleyiinin zorluu yatmaktadr. Bu kelimelerin halk tarafndan benimsenip benimsenmeyecei
hususunda syleyi kolayl ve en az aba yasas gz nnde bulundurulmaldr. nsanlar her
konuda kolay ve ksa zamanda sonu alnabilecek alanlar tercih etme eilimindedir. Kelime
kullanm konusunda da ayn durum geerlidir. rnekler zerinde meseleyi inceleyecek olursak
TDK, dilde bir sredir kullanlan ve syleyii ok da zor olmayan karizma yerine ona gre
syleyii daha zor olan byleyici zellik nermitir. Bu dildeki en az aba yasasna ters
dmektedir. Mesela daha ok liderler iin kullandmz karizmatik lider sz iin byleyici
zellikli lider veya byleyici zellie sahip lider demek gerekecek ki bu da olduka zordur.
Ancak TDK daha sonra karizma yerine etkileyicilik, karizmatik yerine etkileyici
karln nermitir. kinci karlklar telaffuz asndan ve kolay sylenmesi asndan daha
uygun durmaktadr. Yine karting kelimesi iin nerilen srsrclk, CD iin nerilen youn
disk, otomasyon yerine kendiilerlik, ekinoks yerine gn tn eitlii karl da syleyi
asndan kolay kelimeler deildir.
vi. Anlam Bakmndan Uygunluk
Karlalan dier bir sorun da bulunan karlklarn anlam bakmndan uygun olmay. Bu
hususta yaplan baz yanllar, nerilen karln o kelimenin ifade ettii anlam karlayamamas
sonucunu dourmaktadr. Mesela kltr iin nerilen ekin kelimesi hemen somut anlamyla
bilinen ekini (tahln tarlaya atld andan harman oluncaya kadar ald durum, TDK Szlk),
(buday, arpa gibi tahllar) artrmaktadr. Bir zamanlar kltr anlamndaki eski bir kelime olan
hars szcnn tarla srme anlamna dayanlarak kltr yerine ekin nerilmesi

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 587

beklenen kltr anlamn veremiyor. nerilen bir szcn dier kelimenin anlam incelikleri
gz nnde bulundurularak oluturulmas konusunda Tan unlar kaydediyor:
Listedeki szlere karlk ararken, her szn anlatt dnceye yakn baka dnceleri
de gz nnde bulundurmak, doru ve uygun karlk bulmaya yarar. Birinci listede kacak
szlerden biri de tidir. Buna karlk ararken, buna ok yakn olan istikbal, mstakbel
szleriyle aradaki ince ayrl da dnmelidir. Bir szn anlatt trl dncelere ayr ayr
karlklar gsterilebilir. Ati sznn gelecek zaman, aada dncelerine uyan iki manasn
birden bir Trke karlkla anlatamazsak ikisine ayr ayr karlk ileri srebiliriz. stikbal
sznn zaman ve karlama manalar da byledir. (Tan, 2001:12-13).
Bir kelimeye karlk bulurken zt anlam, yakn anlam, artrd anlamlar, fiil ya da
tamlama kurarken ald anlam asndan bir sorun olmamas gerekir. Mesela edebiyat iin yazn
kullandmz zaman bir tuhaflk oluyor: szl yazn (Belge, 1982).
Bir kelime zamanla birden ok anlam kazanmaktadr. Mesela yukarda zikredilen kltr
kelimesinin TDK Trke Szlkte 6 anlam bulunmaktadr. 19 tane de birleik ekli
bulunmaktadr. Bu kelimeye nerilen karln btn anlamlarn karlamas nasl mmkn
olacaktr? Bir kelimenin birden ok anlam olduunu ve bu anlamlarn cmle iinde belirdiini
ifade eden Levend, tercme yoluna gidilmeden kelimenin her kullanm iin ayr ayr kelimeler
karlk olarak getirilebilir tezini savunmutur.(Levend, 1955:329).
Yabanc terimlere karlk retilirken kavram akrabalklarn gzetmek konusuna deinen
Murat Belge, komedya iin gldr diye bir laf bulmuuz; bunun kendi bana uygunluu ayrca
tartlr da, tragedya karl ne diyeceiz, alat m? hracat, zamanla gerekli soyutluk
kvamna gelmi bir kelimeydi. imdi dsatm diyoruz. Bunu fiil olarak kullanmak imknsz
gibi bir ey ama ayrca, emperyalizm azgelimi lkelere isizlik ihra eder gibi bir cmle nasl
kurulacak bu yeni kavramla? sizlik dsatar m diyeceiz? diyor. (Belge, 1982). Bulunan
karln o kelimenin tm trevlerinin de anlamlarn karlamasna deinen Hamza Zlfikar da
edebiyat kelimesine karlk nerilen yazn szcnn edebiyatn tm anlamlarn
karlamadn ifade ederek u rnei veriyor: Cumhuriyet gazetesinin 2 Aralk 2004 tarihli
nshasnn kltr sayfasnda Trk klasikleriyle ilgili bir yaz yaymland. Balnda geen yazn
sz yaznn iinde yerini edebiyata brakm. inde drt kez edebiyat sz kullanlan bir yaznn
bal Yazn klasiklerimiz beyazcamdadr. (Zlfikar, 2005:56). Bir baka rnek de filtre
kelimesi iin nerilen szek kelimesidir. Bu kelime dilimizde ay veya sv eyleri szmeye
yarayan alet anlamnda yaamaktadr. Filtre kelimesi ise ya filtresinden, bilgisayardaki
filtrelemeye kadar birok alanda kullanlyor. nerilen karlk ya filtresi yerine ya szei
eklinde olacaktr. Ancak bilgisayardaki filtre kelimesine szek kelimesi uygun olmayacaktr.
nk yaygn kullanmda daha ok dier szme ilerini artracaktr. Bu konuda u rnekleri de
zikredebiliriz: CD iin nerilen youn disk(teker), sempozyum iin nerilen bilgi leni, ip
yerine yonga, tribn yerine sekilik vb. Bu kelimelere baktmzda compact disk
kelimesinin bire bir evirisi olan youn teker, bu anlam tam karlamyor. Bilgi leni
kelimesindeki len kelimesi bize daha ok elence yeri veya durumunu artryor. Mal
cann yongasdr gibi bir ataszne yerlemi olan yonga bir aatan koparlan para
anlamndadr. Bunun aala alakas olmayan bir eyi artrmas gtr. Tribn iin nerilen
sekilik kelimesi de tarm artrmaktadr.
vii. Kelimenin retildikten Sonra Halka Arz Edilmesi
Bir kelimenin tretildikten sonra halka arz edilmesi de baka bir meseledir. TDK veya
baka kurum ve kiilerin yabanc kelimelere nerdikleri karlklarn halka ulatrlmas, bu yeni
kelimelerin tutulmasnda ok nemlidir. Yabanc bir kelimeye nerilen Trke karlk, hem yap

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
588 Adem BALABAN

ve ses hem de telaffuz ve anlam asndan gzel olsa bile halka ulatrlmazsa bu karln tutmas
zordur. Bu konuda yaplan baz almalar var ancak bunlar yeterli deildir. TDK kendi yapt
almalar yle anlatyor:
Trkedeki yabanclamaya kar da Trk Dil Kurumu srekli olarak uram;
orta retimde kullanlan bilim terimlerini retmi; trettii yeni kelimeler ve verdii
dllerle konuyu her zaman canl tutmaya almtr. 1993 sonunda kurduu Yabanc
Kelimelere Karlk Bulma Komisyonu aracl ile her ay 15-20 yabanc kelimeye karlk
bularak bunlar belgegeerle basn yayn organlarna ulatrm ve aylk dergisinde
yaymlamtr. Karlk bulunan szler bugn 1000i gemi ve iki kitapk halinde
yaymlanmtr. Son aylarda karlk aranan kelimeler internete de verilmekte ve daha
geni bir katlm salanmas amalanmaktadr. (Ercilasun, 1999:263).
Bu konuda yaplan dier almalar zikretmekte yarar var:
a. TDKnin SZBUL uygulamasyla yelere gnderdii gnlk mesaj.
b. TDKnin genel a (internet) sitesinden yaynlad Yabanc szcklere Trke
karlklar uygulamas.
c. Dil Dernei ve Orta Dou Teknik niversitesi Atatrk Dnce Topluluunun genel
a (internet) sitesinden duyurduklar karlklar
d. TDKnin klavuz bastrp datmas
e. Kii ve kurumlarn bu karlklar genel a (internet) zerindeki forumlarda paylamalar.
f. Microsoft Wordde yaz yazarken karl nerilen bir yabanc kelime yazldnda
bunun Trke olarak yanl olduunu gsteren bir iaret kmas, kelime zerine tklandnda
Trke karln seenek olarak verilmesi.
Bu almalarn ierisinde phesiz en faydal olan Microsoft Worddeki yazm
nerileridir. Trkiyedeki bilgisayar kullanclarnn neredeyse tm Microsoft Word
kullanmaktadr. Bu uygulamann reklamnn iyi yaplmas birok karln halk diline
yerlemesinde nemli rol oynayacaktr.
viii. Bu Kelimelerin Medyada Kullanm
Dilimize girmi ve girmekte olan yabanc kelimelere retilen karlklarn yerlemesinde ve
benimsenmesinde karlalan dier bir sorun da bu kelimelerin kullanm hususunda medyann
tutumudur. Maalesef hem grsel hem de yazl basn bu karlklarn yerlemesi konusunda ciddi
bir alma iinde deildir. Burada asl ifade etmek istediimiz bir zamanlar yapld gibi bu
karlklarn zorla kullandrlmas deil, kullanm hususunda basnn daha yapc yaklamasdr.
Daha nce sade bir Trke kullanm hususunda beyannameler karlm ve orada basnla ilgili
unlar sylenmiti: Bakanlar Kurulunca 21 Kasm 1932 tarihinde kabul edilen 13507 sayl Sz
Derleme Talimatnmesi ve ardndan da 1933 yl baharnda yaymlanan beyannamelerle Trke
karlklarn kullanlmas hususunda o gnn gazetelerine den grev Gazetelerin bu listeleri
aacaklar dil stununda halkn dikkatine arpacak bir yolda neredecek ve herkesin bu szlere
karlk bulmasn tevike elinden geldii kadar alacaklar eklinde belirtiliyordu. (Tan,
2001:11-12). Bu yaplanlarn dilin doasna ters olduu dnlmemi ve sonuta da bu iten
olumlu bir sonu alnamamt. Medyann bu kelimeleri zorla kullanmalar sz konusu olmamakla
beraber aadaki rnekler basnn dili kullanmada daha dikkatli olmalar gerektiini
gstermektedir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 589

Trkiyede gazete okurlarnn byk ounluu manetleri ve haber balklarn

okumaktadr. Burada kullanlan kelimeler ok abuk halka mal olmaktadr. Aada baz
gazetelerin birinci sayfalarnda kullanlan yabanc kelimelere rnekler verilmitir:
Kkten veto yiyen kiralk ii dzenlemesine forml: 4 Kadrolu 1 Kiralk(Akam
gazetesi, 4 Ocak 2012).
Genelkurmay bakanl, yaklak 9 yldr askere strateji reten, projeler hazrlayp,
raporlar sunan think-thank kuruluu SAREMin faaliyetine son verdi. (Akam gazetesi, 20 Ocak
2012).
Zeli offline bouna eklemeyin. (Akam gazetesi, 29 Ocak 2012).
Afi ast iin 7.5 aydr tutuklu bulunan rencinin annesi, kznn yaad aclara isyan
etti. (Cumhuriyet gazetesi, 16 Ocak 2012).
llegaliteye lkemizde asla yer olmayacak. (Hrriyet gazetesi, 15 Ocak 2012).
Bulgaristan Trklere asimilasyonu knad.
X-ray cihaz yetmedi bir de ABD'li uzman arad. (Zaman gazetesi, 12 Ocak 2012).
Bu konuda dile yerlemi kelimelerin bile yabanc dildeki eklini tercih edenler bile
bulunmaktadr:
Camiden laptopu byle aldlar! (Hrriyet gazetesi, 31 Aralk 2011)
Bu konu sadece yazl medyann deil, grsel medyann da bir meselesidir. Halkn ounun
daha ok grsel medyay takip ettii dnlrse bu medya alanlarnn da dili kullanma
hususunda hem bilinli hem de hassas olmalar gerekmektedir.
ix. Yazar ve airlerin Tercihi
Dilin gelimesinde ve halkn kulland dile yn vermesi konusunda her zaman ok nemli
bir yeri olan yazar ve airlerimizin bu meselede nclk etmeleri gerekmektedir. Roman, hikaye,
iir ve ke yazs gibi ok okunan trlerde eser veren air ve yazarlarmz nerilen Trke
karlklar kullanarak bu kelimelerin halka mal olmasnda nemli rol oynamaktalar. Bu konuda
Nail Tan, 1930 yllardan TDKnin air ve yazarlardan beklentisini yle ifade ediyor: Trk
yazarlar da, ortaya dklecek olan bu karlklardan beendiklerini imdiden yazlarnda
kullanarak dilimizin zlemesinde nclk etmi olacaklardr. (Tan, 2001:12-13). nerilen gzel
bir karln yerlemesinde airler ve yazarlar etkin bir rol alabilirler. Agh Srr Levend
(1955:330) ise yazar ve airlerin kulland kelimelerin dile yerlemede ok nemli rol oynadn
hatta bu kelimelerin dilden sklp atlamayacak ekilde dile yerletirmelerini yle anlatyor:
Kprlzade Mehmet Fuat bir yazsndaki, Servet-i Fnunda yazd yazda, dilin gelime
izgisini izenlerin byk yazarlar ve sanatlar olduunu belirtiyor, Ahmet Haimin bir iirini
rnek gstererek Yeni Lisan taraftarlarnn ne kadar barrlarsa barsnlar iirde geen ab
szn dilimizden karmay baaramayacaklarn yazyordu. (Levend, 1972:9).
Dili gelitiren ve zenginletiren air ve yazarlarmz da medya mensuplar gibi nerilen
Trke karlklar kullanmada daha hassas davranabilirler. Onlarn kullandklar bu yeni Trke
kelimeler binlerce okura ular ve kelimelerin halk diline yerlemesi kolaylar. Yazar ve
airlerimizin bu hususta birlikte hareket ettikleri grlmez. Bir ksm eski ve yabanc ekilleri
kullanrken bir ksm da yeni kelimeleri kullanyorlar. Aadaki rnekler bu konuda
edebiyatlarmzn durumunu gstermektedir
ilk rportajlardan bazlarn, (s. 266.), ky kokan folklorik bir ayrnt bir yana, (s.
64.), fraksiyon deitirenlerin(s.75) (Pamuk, 2009)
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
590 Adem BALABAN

semada asl iki meum, kapkara yldz(s.39), Tanr bizim muhayyilemizin (s.51),
hibir teferruat karmamaya (s.72), ak pencereden hzmeler szyordu. (s.86), kitabndan
kotarlm yemeini yerken (s.93) (afak, 2009)
yol kenarnda arampol falan olmad iin (s.178), yalnz yaar pardon yani (s.43)
(Kutlu, 2010)
x. Okul Kitaplarnda Yer Alp Almamas
Yabanc kelimelere nerilen karlklarn yerlemesi hususunda ok nemli bir mesele de
bu kelimelerin dil geliimini tamamlamakta olan rencilerin ders kitaplarnda yer alp
almamasdr. nerilen kelimelerin ders kitaplarnda yaygn bir ekilde kullanlmasnn iki yn
vardr. Bunlardan ilki retmenlerin bu kelimeleri renip kullanmas, dieri ise rencilerin
bellemesidir. Okullarda dilin doal seyri iinde bu yeni karlklarn zorlama ve yaptrmdan uzak,
tamamen sevdirerek ve tevik ederek kullanm salanabilir. Toplumda her zaman reticilik ve
taklit edilirlik asndan nemli bir yere sahip her daldan retmenin bu kelimeleri kullanmas ve
yaygnlatrmasndaki tavrlar ok nemlidir. nerilen karlklar TDK hassasiyetiyle Milli Eitim
Bakanl veya dier yaynevlerinin kard ders kitaplar, ara ve gerelerinde kullanlabilir.
Bu konuda ilgililerin hassas davranmadklar anlalmaktadr. Milli Eitim Bakanl ders
kitaplarnda kullanlan baz kelimeler iin Trke karlklar nerilmitir. Ancak kitab
hazrlayanlar bu yeni karlklar yerine dilde kullanlan yerleik ekilleri tercih etmilerdir.
Ortaretim 9. snf biyoloji ders kitabnda CD (s.8), logo (s.6); (MEB, 2014).
Trke 1. snf ders kitabnda astronot(s.15), afi(s.45); (MEB, 2014).
Trke 3. snf ders kitabnda spiker(s.26), podyum(s.41), manken(s.41); (MEB, 2014).
Trke 7. snf ders kitabnda rportaj(s.17); (MEB, 2014).
rneklerde de grld gibi Trkenin en gzel yazlp konuulmas gereken okullarda
okutulan ders kitaplarnda bile yabanc kelimelerin kullanmna dikkat edilmemitir.
xi. Meseleye Siyasi ve deolojik Adan Yaklalmas
Karlklarn kabul grmemesinde karlalan bir dier sorun ise meseleye siyasi ve
ideoloji asndan yaklalmasdr. Siyasi ve dnya gr belli kiiler tarafndan nerilen ya da
daha ok onlar tarafndan kullanlan bir kelime baka bir gre mensup kiilerce
kullanlmamaktadr. Gnmze kadar belli dnemlerde TDK bata olmak zere baz kurumlarda
alan ve ideolojileri n planda olan baz kiiler, meseleye ideolojik adan yaklam, bu da
nerilen kelimelerin yerlemesine engel olmutur. Mesela, baz kurumlar milletin kutsal sayd
birtakm kelimelere karlk nermi, baz kurumlar ise bunlarn zddna hareket etmitir. Bu da
toplum arasnda dile ideolojik adan yaklama fikrini yaygnlatrmtr. Bunun neticesinde
birtakm kelimeler saclarn, birtakm kelimeler de solcularn kelimeleri olmutur. 1960-70li
yllarda zletirme-arnma-tasfiye tarafn Sol, eski kelimelerin yaamas fikrini ise Sa taraf
temsil etmitir. (zdemir ve Data, 2014:33). yle siyasi ve ideolojik bir ortam yaanm ki baz
retmenler, renciden cevap isterken bazlar bu cevaptan hi holanmamlar ve onlardan
yant beklemilerdir. Bu da kelimelere siyasi ve ideolojik anlamlar yklemitir.
xii. Karlklar Kullanma Hususunda lgili Kiilerin Konuyu nemsememesi
Toplumun her kesiminden bu konuda daha duyarl olmas gerekenlerin meseleye gereken
hassasiyeti gstermemeleri de karlklarn yerlemesini zorlatrmaktadr. Medyadan eitime,
sanattan tbba, spordan teknolojiye varan geni sahada bilim insanlarmz, dilbilimcilerimiz, eviri
ve ilgili bilim/teknik saha uzmanlar, evirmen ve tercmanlar, ilgili editr, yazar, rapor yazc,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 591

konumac, sunucu, eitmen, okutman, retmen, doktor, renci gibi dili yazda kullananlarn
Trkesi varken yabanc kelimeyi tercih etmeleri o yabanc kelimenin iyice dile yerlemesini
salamaktadr. zellikle halkn karsndaki durumuyla siyasilerin bu kelimelere kar tavr ok
nemlidir. Yine topluma yn veren tm meslek erbab bu karlklar dile yerletirmeye
abalamaldr. Mesela stn Aydngz, Radyoloji dilinde doktorlarn kelimelerin Trkesi
olmasna ramen maalesef ngilizcesini kullandklar yle anlatyor:
Ba yerine ligaman, bileen yerine komponent, oul yerine
multipl, grnt yerine imaj, dzlemde yerine planda szcklerinin kullanm
bu konudaki baka rnekler arasnda bulunuyor. Bu konudaki rnekler arasnda sarg
demek varken koili, yksek znrlkl BT yerine yksek rezolsyonlu BTyi tercih
etmek de var. ntakttr szc yerine birok durumda salamdr veya
korunmutur korunmutur szcklerini kullanabiliriz. (Aydngz, 2003:6).
xiii. Karlk Bulmada ehir Efsanesi ve n Yarg
Yabanc kelimelere bulunan karlklar bazen de n yarg ve ehir efsanelerinin kurban
olmaktadr. Daha nce yaplan kt neriler sonunda halkta oluan n yarg bugnlerde yaplan
gzel tekliflerin yerlemesinde olumsuz rol oynuyor. Bir zamanlar kim tarafndan nerildii
bilinmeyen yazga, oturga, gtrge, ok oturgal gtrge, ulusal dttr gibi kelimeler
azdan aza dolayor, hatta bunlar TDKye mal ediliyor. Dolaysyla TDKnin halk nezdindeki
gvenini sarsan bu durum, kurumun yeni nerilerinin nn kesiyor. Bu ehir efsaneleri internet
forum sitelerinde herkes tarafndan paylalyor ve yeni neriler de bu efsanelerin oluturduu zihin
kirlenmesiyle eletiriliyor. Baz yazar ve airlerin bir zamanlar retilen uyduruk kelimeler iin
syledikleri szler de bu n yargnn ateine odun tayor. Bu n yargnn nasl yaadn
dilforum.com sitesindeki bir kullancnn szleri gstermektedir:
TDK, ok oturgal gtrge veya ulusal dttr bizden kmad diyor ama bu
kelimelerin ok oturgal gtrgeten veya ulusal dttrden ne fark var:
aspiratr-emme
klip-grmsetme
billboard-duyurumluk
voleybol-uan top
srpriz-art
basketbol-sepet topu
avans-ndelik
terrist-yldrc
ipotek-tutu
ok gereksiz ve sama... (Four Seasons, 13-07-10, 10:10)
(http://www.dilforum.com/forum/archive/index.php/t-83405.html)
TDKnin art, ndelik, yldrc gibi makul nerileri bile bu n yarglarn kurban
olmaktadr.
Bu n yarg meselesinde Nurullah Ata ve onun gibi dnen dilcilerin de byk pay var.
rettikleri birtakm garip kelimeler o zaman tutulmamakla kalmad, imdi kendilerine benzeyen
kelimelerin de yerlemesini gletirdi.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
592 Adem BALABAN

xiv. Sanal lemdeki Tartmalar ve Kafa Karklklar

Sanal lemin forum sitelerinde yaplan tartmalar da kafa kartrmaktadr. zellikle
internet szlklerinde azna geleni yazan genler ve forumlar araclyla tartan baz meslek
erbab kendi ilgi sahasyla ilgili karlk nermede, dieri buna kar kmada, derken bir kafa
karklna dlmektedir. Hatta bu konuda bilgisi olmayanlar bile laf olsun diye yazlar
yazmaktadr. Mesela yine dil forumunda bir kullanc, nerilen karlklar alaya alm ve ehir
efsanesine gre yumurta iin tavuk fkr; zeytin iin atalbatmazkaydrga yazp daha sonra,
Benim favorilerim... :) cmlesini eklemitir. Bu kullancya HandanHoca adl kullanc cevap
vermi ama tartma devam etmitir:
HandanHoca:
TDK, yumurta iin tavuk fkr, tavuksal frlat...
zeytin karlnda atalbatmazkaydrga...vb nerilerde bulunmamtr; ilgili
haber, pek ok yerde yaynlanmt; bulunca paylaabilirim. :smiley1:

Trk Dil Kurumu'nun almalarn destekliyor,hassas yaklalrsa, nerilerinin

pek ounun halk azlarnda yer bulabileceini umuyorum.:smiley15:
Flyboy:
Hocam neride bulunup, sonra millet alaya aldnda yalanlama yapm olabilirler
mi? :)
HandanHoca:
Zannetmiyorum; siz, dil kurumunda grevli olsaydnz, bu tr nermelerin alaya
alnacan kestiremez miydiniz? "Alaya alnrsa, yalanlarm. " dncesiyle bu nerileri
yapar mydnz?
Dil kurumu, resmi ve deerli bir kurumdur; hatalar olabilir; ancak bu tarz basit
yaklamlar hak etmez kanmca. :smiley15:
(http://www.dilforum.com/forum/archive/index.php/t-83405.html)
xv. Kurumlar Aras Az Birliinin Olmamas
nerilen karlklarn yerleememesinin nndeki engellerden biri de hi phesiz bu
karlklar halka retecek kurumlarn az birlii yapamamasdr. Trkenin kendisine emanet
edildii, gelecek nesle dili en gzel ekilde retecek retmenleri yetitiren Trk Dili ve
Edebiyat, Trke retmenlii, Trkoloji gibi blmler ve burada yetien retmen ve
akademisyenler nerilen bir karla az birlii iinde sahip kamamaktadr. Baz kurum ve
kiiler Trke karl kullanrken kimileri yabanc szc kullanmaya devam ediyor.
Meseleyi birka rnek zerinden yle ifade edebiliriz:
Mesela geen yllarda Bakent niversitesi tarafndan yaplan ve Trkenin sorunlarnn da
konuulduu bir toplantya Uluslararas Dnya Dili Trke Sempozyumu ad verilmitir.
Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits de byle bir dil toplantsn yle
duyuruyor: 4. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu'nun hazrlk almalarna
balamtr. Sempozyumun konusu, Dzenleme Kurulu ve Bilim Kurulu tarafndan "Dilleri ve
Kltrleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Trk topluluklar", sempozyum zdeyii ise 'Son Sesler

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 593

Duyulmadan' olarak belirlenmitir.2 Afyon Kocatepe niversitesi de Uluslararas Sultan Dvni ve

Mevlevlik programnda sempozyum kelimesini tercih etmitir.3
Bunlarn yannda sempozyum kelimesine karlk TDKnin nerdii bilgi leni
kelimesini de kullanan kurumlarmz var. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi tarafndan
yaplan programa Uluslararas Yaayan Trke Bilgi leni ismi verilmitir.4
Ayrca karlk neren TDK ve Dil Dernei gibi kurumlar arasnda birlik olamamas da
kafa karklna ve nerilerin kabul grmemesine yol amaktadr. Mesela, Dil Dernei Yabanc
Szcklere Trke Karlklar Bulma Yarkurulu * rotasyon iin dnml grev (Lat. rotare:
dndrmek)(Dil Dernei) karl nerirken TDK ise rotasyon(Fr. Rotation) iin yer deitirme;
Bir birimde alan grevlilerin dzenli bir biimde baka birimlere gemesi eklinde bir neri
sunmaktadr. (TDK).
3. ZM NERLER
Yabanc kelimelere nerilen Trke karlklarn tutulmas ve halk diline yerlemesinde
yol izlenmelidir:
a. Trkeye yerlemeyen alan kelimelere karlk bulmada zamannda hareket
edilmelidir.
b. Bu kelimelere Trkenin dokusuna uygun karlklar bulunmal.
c. Bu karlklar en uygun aralarla halka intikal ettirilmelidir.
Bu konuda u zm nerileri teklif edilebilir:
1. Bir yabanc kelime, daha dile girmeden Trkeyi seven herkes tarafndan tespit edilmeli
ve en uygun karlk bulunup halka arza edilmelidir.
2. Trkenin ses ve yap ahengine uygun kelimeler nerilmeli, ilek olmayan kk ve
eklerle kelimeler tretilmemelidir.
3. Tretilen kelimelerin ek uyumuna dikkat edilmeli, ekler yersiz kullanlmamaldr.
4. Telaffuz asndan dile kolay gelen ve bildik kelimelerle karlklar retilmelidir.
5. retilen bu kelimelerin, yerine kullanlacak kelimelere anlam asndan uymas ve o
szcn artrd tm anlamlar da karlayabilecek kelimeler olmas gerekmektedir.
6. Kelimeler retildikten sonra en uygun aralarla halka ulatrlmaldr. Bu ulatrma
szlk/dizin eklinde olmayp kelimenin cmle iinde kullanmyla birlikte olmaldr. nternet
sitelerinde dolaan yabanc kelimelere karlklar szlklerinin faydas yok denecek kadar azdr.
7. Dilin kullanmnda en hassas olunmas gereken medyann bu kelimeleri kullanmas
tevik edilmeli, bunun iin tm yazar, senarist, yapmc ve editrlere bu karlklar sadece klavuz
olarak deil, belli metinler iinde ulatrlmaldr.
8. Bu balamda medya mensuplar dili dzgn kullanma ve yeni karlklar kullanmalar
ynyle takdir edilmeli, gerekirse onlara TDK tarafndan dl verilmelidir.
9. Yazar ve airlerin milli duygu ve dncelerle bu yeni Trke kelimeleri anne efkatiyle
kucaklamalar, baba gveniyle de korumalar gerekmektedir.

2
http://www.sonseslerduyulmadan.hacettepe.edu.tr/
3
http://www.sultandivani.aku.edu.tr/index.html
4
http://edebiyat.istanbul.edu.tr/turkdili/wp-content/uploads/2012/12/Yasayan_Turkce_programi1.pdf
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
594 Adem BALABAN

10. MEB bata olmak zere, yaynevleri TDKnin karlklar klavuzunu gncel olarak
takip etmeli ve ders kitaplarnda bu kelimeleri kullanmaya gayret gstermelidirler.
11. Dil toplumun ortak maldr. Hibir siyasi ve ideoloji sahibi kii ya da kurumlar dile bir
ideoloji yklememeli ve dier fikir sahiplerini tekiletirmemelidir.
12. Bata devlet yneticileri olmak zere, geni halk kitlelerine hitap eden siyasilerin
konuma metinlerinin dili iyi bilen kimseler tarafndan gzden geirilmesi gerekmektedir.
13. Toplumda dolaan ehir efsanelerinin yanl olduu her ortamda yetkililer tarafndan
anlatlmal, dilimizin yabanc kelime istilasndan kurtulmas iin yeni Trke kelimelerimizin
milletin ortak mal ve deeri olduu vurgulanmaldr.
14. Dili temsil eden kurumlar arasnda hem karlk tretmede hem de onu kullanma
hususunda az birlii olmaldr.
15. Sanal lemdeki tartmalar, dilcilerimiz tarafndan takip edilebilir ve iin erbab
olmayan kimselere yol gsterilebilir.

KAYNAKA
AYDIN, G. & DEMREL, T. (2014). MEB lkretim Trke 3. Snf Ders Kitab, Ankara: Milli
Eitim Bakanl Yaynlar.
AYDINGZ, . (2003). Radyoloji Dili: Temel Sorunlarmz, Trk Tansal ve Giriimsel
Radyoloji Dergisi, Mart 2003, cilt: 9, say: 1, ss.5-9.
AKSOY, . (1973). zletirme Durdurulamaz, 2.bs., Ankara: Ankara niversitesi Basimevi.
AKYZ, . (2015). Yeni Lisan, Eski Tarz: Ziya Gkalpin Koma ve Destanlar, Turkish Studies -
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/4 Winter 2015, p. 17-26, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI
Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7806, ANKARA-TURKEY
BELGE, M. (1982). Trke Sorunu, Yazko Edebiyat, Mays 1982.
(http://turkoloji.cu.edu.tr/genel/24.php) (eriim tarihi: 04.03.2012)
DEMROLU, R. & GKAHMETOLU, E. (2014). MEB lkretim Trke 1. Snf Ders
Kitab, Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar.
DUMAN, M. (2002). Yenileme Dneminde Trk Dili, Trkler Ansiklopedisi, cilt: 15, Ankara:
Yeni Trkiye Yaynlar, s. 102-130.
ERCLASUN, A. B. (1999). Trk Dil Kurumu ve Dil Konusunda Tartmalar, Trk Dili dergisi,
Nisan 1999, say: 568, ss. 259-268.
ERK TOSUNER, N. (2002). lk Faks Ben Getirdim Hayalim Panasonic'le retim, Hrriyet
gazetesi, 29 Temmuz 2002, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=87679
(eriim tarihi: 10.10.2014)
ERSOYLU, H. (2009). Trkiye Trkesinin ada Sorunlar zerine ncelemeler, stanbul:
tken Yaynlar.
GKALP, Z. (1976). Yeni Hayat, Doru Yol, Haz. Mjgn Cunbur, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar
GKALP, Z. (1999). Trkln Esaslar, stanbul : MEB Yaynlar

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri 595

GNLAL, Y. . (2011). Dil-Toplum likisi Asndan Trkiyede 1940 Sonras Dil Tartmalar
zerine Bir Deerlendirme. Turkish Studies - International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter 2011, p. 1127-1137. DOI
Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1954
KARAAA, G. (2008). Trke Verintiler Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
KOMSYON. (2014). MEB lkretim Trke 7. Snf Ders Kitab, Ankara: Milli Eitim Bakanl
Yaynlar.
KOMSYON, & akr, M. (2013). MEB Ortaretim 9. Snf Biyoloji Ders Kitab. Ankara: Milli
Eitim Bakanl Yaynlar.
KORKMAZ, Z. (2002). Atatrk ve Dil Devrimi, Trkler Ansiklopedisi, cilt: 18, stanbul: Yeni
Trkiye Yaynlar, s.5463.
(1995). "Bat Kaynakl Kelimeler ve Dilimiz zerindeki Etkileri", Trk Dili dergisi,
cilt:1995/II, say: 524, ss.843-858.
KOTAN, B. (2005). TDK Bakan kr Halk Akaln ile Sylei, Sabah gazetesi, 24.07.2005.
(eriim tarihi:15.05.2012); http://arsiv.sabah.com.tr/2005/07/24/cp/gnc103-20050724-
102.html
KUTLU, M. (2010). Mavi Ku, 14.bs, stanbul: Dergah Yaynlar.
LEVEND, A. S. (1972). Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, 3.bs., Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar.
(1955). Yabanc Kelimelere Karlk Ararken, Trk Dili dergisi, Mart 1955, cilt: 4,
say:42, ss. 329-330.
KSZ, Y. Z. (2004). Trkenin Sadeleme Tarihi, Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi,
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
ZDEMR, M. & Data, A. (2014). Dilde Sadeleme Tartmalar: 1970 Yl Trk Dili
Dergisinde Arapa, Farsa Ve Bat Dillerinden Gelen Kelimelere Kar Taknlan Tavr,
Mustafa Kemal niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, cilt.11, say:26, ss.27-51.
ZKAN, M. (1999). Kitle letiim Aralarnda Trke Kullanm Sorunu, III. Uluslararas Trk
Dili Kurultay, Ankara, s. 871-881.
ZKAN, M. (2004). Yenileme Srecinde Trk Dili. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, cilt: 32, ss.
81-109.
PAMUK, O. (2009). Kara Kitap, 36.bs., stanbul: letiim Yaynlar.
AFAK, E. (2009). Ak, 1.bs. stanbul: Doan Kitap.
TAN, N. (2001). Kuruluunun 70. Yl Dnmnde Trk Dil Kurumu, Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar.
TARIM, R. (2013). Atatrk ve Trk Dili, Turkish Studies - International Periodical For The
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/9 Summer 2013, p. 95-
103, DOI Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5452
TMURTA, F. K. (1980). Trkemiz ve Uydurmaclk, 2.bs., stanbul: Boazii Yaynlar.
(1980). Trkede Kelime Yapm ve Yanl Tretilen Kelimeler, Siyasi ve Sosyal
Aratrmalar Vakf Trk Dili Semineri, 26-27 Aralk 1980, stanbul, say. 42

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
596 Adem BALABAN

(1980). Uydurmaclk, Uydurma Kelimeler ve Trkede Kelime Yapm, Siyasi ve

Sosyal Aratrmalar Vakf Trk Dili Semineri, 26-27 Aralk 1980, stanbul, ss.64-85.
(1979). Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimler Szl, stanbul: Umur Kitaplk.
TRKE SZLK (2011). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
ZLFKAR, H. (2005). Doru Yazalm Doru Konualm (Fokus olmak, odaklanmak, tutu, yazn
zerine), Trk Dili dergisi, Ocak 2005, cilt: 89, say:637, ss. 52-63.

Elektronik Kaynaklar
Akam gazetesi, 20 Ocak 2012. (eriim tarihi: 12.05.2012)
Akam gazetesi, 29 Ocak 2012. (eriim tarihi: 12.05.2012)
Akam gazetesi, 4 Ocak 2012. (eriim tarihi: 12.05.2012)
Cumhuriyet gazetesi, 16 Ocak 2012. (eriim tarihi: 12.05.2012)
Hrriyet gazetesi, 15 Ocak 2012. (eriim tarihi: 12.06.2012)
Hrriyet gazetesi, 31 Aralk 2011. (eriim tarihi: 13.05.2012)
Zaman gazetesi, 12 Ocak 2012. (eriim tarihi: 10.05.2012)
http://edebiyat.istanbul.edu.tr/turkdili/wpcontent/uploads/2012/12/Yasayan_Turkce_pro
grami1.pdf (eriim tarihi: 15.06.2012)
http://tdk.gov.tr/?option=com_karsilik&view=karsilik&kategori1=abecesel&kelime2=R (eriim
tarihi: 10.04.2012)
http://video.milliyet.com.tr/video-izle/Camiden-laptopu-boyle-caldilar-- (eriim tarihi: 03.03.2012)
http://www.dildernegi.org.tr/TR,529/bati-kaynakli-sozcuklere-turkce-karsilik-onerileri.html#A
T0ZYQ2rv8fc7.html (eriim tarihi: 09.009.2014)
http://www.dilforum.com/forum/archive/index.php/t-83405.html) (eriim tarihi: 10.04.2015)
http://www.sonseslerduyulmadan.hacettepe.edu.tr/ (eriim tarihi: 10.04.2013)
http://www.sultandivani.aku.edu.tr/index.html (eriim tarihi: 11.10.2013)

Citation Information/Kaynaka Bilgisi

BALABAN, A., Yabanc Kelimelere Karlk Bulmada Karlalan Sorunlar ve zm nerileri,
Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic Volume 10/8 Spring 2015, p. 573-596, ISSN: 1308-2140,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8222,
ANKARA-TURKEY

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015