T.C.

SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

GSTERGEBLM ARATIRMALARININ EVR

SRECNE ETKS VE DLSEL GSTERGELERN
EVRMEN TARAFINDAN ALIMLANMASI

YKSEK LSANS TEZ

Ayla AKIN

Enstit Anabilim Dal : Alman Dili ve Edebiyat

Tez Danman: Do. Dr. Recep AKAY

TEMMUZ-2009
 T.C.
SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

GSTERGEBLM ARATIRMALARININ EVR

SRECNE ETKS VE DLSEL GSTERGELERN
EVRMEN TARAFINDAN ALIMLANMASI

YKSEK LSANS TEZ

Ayla AKIN

Enstit Anabilim Dal : Alman Dili ve Edebiyat

Bu tez 31/07/2009 tarihinde aadaki jri tarafndan oybirlii ile kabul edilmitir.

Do. Dr. Recep AKAY Do. Dr. Muharrem TOSUN Yrd. Do. Dr. Nurhan ULU
Jri Bakan Jri yesi Jri yesi

Kabul Kabul Kabul

Red Red Red
Dzeltme Dzeltme Dzeltme
 BEYAN

Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden

yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu, kullanlan
verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu niversite veya
baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn beyan ederim.

Ar. Gr. Ayla AKIN

31.07.2009
 NSZ

Gstergebilim Aratrmalarnn eviri Srecine Etkisi ve Dilsel Gstergelerin evirmen

Tarafndan Almlanmas adn tayan bu almada, her trl gsterge ve gsterge dizgeleri
gibi dilsel gstergelerin de aratrma konusu olduu gstergebilim ile eviribilim arasnda
nasl bir ilikinin bulunduu sorusuna cevap bulunmaya allmtr. Lisans eitimim
boyunca kaynak dilde bulunan dilsel gstergelerin erek dile ne ekilde aktarlacan
aklayan birok kuram renmi ve bir evirinin nasl olmas gerektii gibi kural koyucu
retilerle karlam, ancak sz konusu olan bu dilsel gstergelerin anlam retim
srelerinin ne ekilde gerekletii bende her zaman ayr bir merak uyandrmtr. eviri
kuramlarnda 80li yllardan itibaren balayan erek odakl paradigma deiimiyle birlikte,
eviriye ynelik bak alarnda da byk oranda deiim yaanmtr. Yapm olduum bu
almayla, eviri kuramlarnda yaanan bu deiimin, hatta genel anlamda tarihsel sre
indeki tm deiimlerin, byk lde gstergebilim alannda gerekletirilen gsterge
kuramlarndan etkilenmi olduunun farkna vardm. Gstergeye ynelik dnceler
deitike, buna bal olarak eviri anlay da deimitir.

Bu alma, dilsel gstergelerin anlam retimlerine, anlam retimlerinin gerekletii kltrel

yaplarn ortaya kartlmasna ve buna bal olarak evirmenin erek metni oluturma
srecinde hangi noktalar gz nnde bulundurmas gerektiine dair bir aratrmay
iermektedir.

Bu alanda alma yapmamda beni destekleyen ve yardmlarn benden esirgemeyen Do. Dr.
Recep AKAYa; alma dnemim boyunca skntya dtm her an kapsn tklattm ve
beni hibir zaman geri evirmeyip, bana yol gsterici bilgiler veren Do. Dr. Muharrem
TOSUNa, akademik alma hayatna atlmamda en byk destekilerimden biri olan sayg
deer hocam Prof. Dr. Binnaz BAYTEKNe ve tabi ki, her koulda yanmda olduklarn
hissettiren ve skntl gnlerimde en byk destekim olan aileme teekkr bir bor bilirim.

Ayla AKIN

31 Temmuz 2009
 NDEKLER

TABLOLAR LSTES................................................................................................... iv

EKLLER LSTES...................................................................................................... v

ZET .............................................................................................................................. vi

SUMMARY ................................................................................................................... vii

GR ............................................................................................................................... 1

BLM 1: GSTERGEBLM VE GSTERGE ARATIRMALARI .................. 4

1.1. Gstergebilim ve Tarihsel Geliimi ........................................................................... 4
1.2. Gstergenin Genel Tanmlar ..................................................................................... 7
1.3. Gsterge Kuramlar .................................................................................................... 9
1.3.1. Platonun Arasalc Gsterge Kuram ........................................................... 9
1.3.2. Aristotelesin Yanstmac Gsterge Kuram ................................................ 10
1.3.3. Peircen Gsterge Kuram........................................................................... 12
1.3.4. Yapsal Dilbilim Temelinde Gelien Gstergebilimsel almalar ............. 16
1.4. Dilsel Gstergenin zellikleri ................................................................................. 20
1.4.1. Dilsel Gstergenin Yanstmac zellii ...................................................... 20
1.4.1.1. Sanat Yaptlar ve Yanstmaclk .................................................. 23
1.4.2. Dilsel Gstergenin Nedensizlii ya da Kltrel Nedenlilii ....................... 25
1.4.3. Dilsel Gstergenin ki Yz: Anlatm ve erik .......................................... 27
1.4.4. Gstergenin Yan Anlamlar ......................................................................... 30
1.4.5. Dilsel Gstergenin ok Anlamll ............................................................ 32

2. BLM: DLSEL GSTERGELERN METN BALAMINDA

AIKLANMASI VE METNSEL GSTERGEBLM
ZMLEME MODELLER .............................................................. 34
2.1. Metin ........................................................................................................................ 34
2.1.1. Ak Metin ve Kapal Metin ........................................................................ 37
2.2. Metinleraraslk ........................................................................................................ 38

i
2.3. Metinsellik ............................................................................................................... 40
2.3.1. Metinlerde Dilbilgisel Tutarllk .................................................................. 41
2.3.2. Metinlerde Konusal Tutarllk...................................................................... 44
2.4. Gstergebilimsel zmleme Modelleri ................................................................. 45
2.4.1. erik Dzleminin zmlenmesi ............................................................... 45
2.4.1.1. erik Dzleminin Kart Anlamlar le zmlenmesi ................ 45
2.4.1.2. erik Dzleminin Benzer Anlamlar le zmlenmesi ............... 48
2.4.2. Anlat Dzleminin zmlenmesi ............................................................... 49
2.4.2.1. Anlat Dzeninin zmlenmesi .................................................. 50
2.4.2.2. Anlat erisindeki Eyleyenlerin zmlenmesi .......................... 53

BLM 3: GSTERGE VE YORUM....................................................................... 56

3.1. Gstergenin Anlalmasnda Yorumlaycnn Rol ................................................. 56
3.2. Yorumbilim ve Gstergebilime Etkisi ..................................................................... 58
3.3. Almlama Estetii .................................................................................................... 63
3.3.1. Almlama Estetii erisinde Yer Alan Balca Kuramlar ........................... 64
3.4. Almlama Gstergebilimi......................................................................................... 68
3.4.1. Yazarn Stratejileri ....................................................................................... 71
3.4.2. Metinlerin oklu Gsterge Olarak Kullanm ve Yorumu .......................... 72
3.4.2.1. rnek Okur ve rnek Yazar ......................................................... 73
3.4.2.2. Naif Okur ve Eletirel Okur .......................................................... 75
3.5. Metnin Konusal Btnl Topic ........................................................................ 76
3.6. Ansiklopedik Bilgi ................................................................................................... 78
3.7. Almlama Kuramlarnn Gstergebilime Etkisi ....................................................... 79

BLM 4: GSTERGE KURAMLARININ EVRBLME ETKS ............... 81

4.1. eviribilim ve eviri Kuramlar .............................................................................. 81
4.1.1. evrilebilirlik Sorunu .................................................................................. 81
4.1.2. eviriye Ynelik Dilbilimsel Yaklamlar ve eviride Edeerlilik
Kavram ........................................................................................................ 84
4.1.3. Betimleyici Yaklamlar .............................................................................. 87
4.1.4. eviriye Ynelik levsel Yaklamlar ........................................................ 89

ii
 4.1.4.1. Skopos Kuram.............................................................................. 89
4.1.4.2. Bir Eylem Olarak eviri ............................................................... 90
4.2. Gstergebilimsel Bak Alarnn eviriye Etkisi .................................................. 91
4.3. Gstergenin eviri Srecinde Almlanmas ........................................................... 97
4.3.1. Gstergebilimsel zmleme Yntemleriyle Dilsel Gstergelerin
Almlanmas ............................................................................................... 100
4.3.2. evirmenin Yaznsal Gstergeyi Okur Olarak Almlamas ..................... 103

SONU......................................................................................................................... 105
KAYNAKA ............................................................................................................... 108
ZGEM................................................................................................................. 113

iii
 TABLO LSTES

Tablo 1: eviri Amal Metin Trleri ............................................................................ 86

iv
 EKL LSTES

ekil 1: Aristoteles Gsterge Modeli ............................................................................. 12

ekil 2: Gstergenin Katmanlar .................................................................................... 28
ekil 3: Gstergenin erik ve Anlatm Dzlemleri ....................................................... 29
ekil 4: Gstergenin Dz ve Yan Anlam Oluumlar .................................................... 32
ekil 5: Gstergebilimsel Drtgen ................................................................................. 46
ekil 6: Anlat lemleri .................................................................................................. 51
ekil 7: Anlat Evreleri ................................................................................................... 52
ekil 8: Anlat Evrelerinin Basit ve Karmak Grnts ............................................. 52
ekil 9: Greimasn Eyleyenler Modeli .......................................................................... 53
ekil 10: Anlam retme ve Anlam zmleme Sreci ................................................. 96

v
 SA, Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tez zeti

Tezin Bal: Gstergebilim Aratrmalarnn eviri Srecine Etkisi: Dilsel Gstergelerin

evirmen Tarafndan Almlanmas

Tezin Yazar: Ayla AKIN Danman: Do. Dr. Recep AKAY

Kabul Tarihi: 31.07.2009 Sayfa Says: vii (n ksm)+ 113 (tez)

Anabilimdal: Alman Dili ve Edebiyat

Gstergebilim Aratrmalarnn eviri Srecine Etkisi: Dilsel Gstergelerin evirmen Tarafndan

Almlanmas baln tayan bu almada, iletiimin var olmasn mmkn klan dilsel
gstergeler zerine ortaya atlm olan kuramlara dayanarak, dilsel gstergelerin evirmen tarafndan
nasl almland zerine bir inceleme yaplmtr. Dilsel gstergenin z her dnem en ok merak
uyandran aratrma konusu olmutur ve bu konuda gnmze dein pek ok kuram ortaya atlmtr.
Ancak ne var ki bu konuda genel geerli ve tm bilim evrelerince kabul edilen bir kuram
oluturulamamtr. Bu almada gstergebilim ierisinde en fazla ne km olan kuramclarn
gsterge kuramlar ve yntemleri dorultusunda evirmenin kaynak metni almlarken ve erek metni
kurarken dilsel gstergelerin onda yaratt etkiler belirlenmeye alld.

almann birinci blmnde Platondan bu yana dilsel gstergelerin z ve yaps zerine ortaya
atlm olan grler irdelenmitir. Gstergelerin karmakl gn na ktka, onlara olan
merak artm ve aratrmalar daha da derinlemitir. Gstergelerin d dnyada yer alan nesnelerin
birer yansmas olduu dncesi, gnmzde sadece kltrel ve ideolojik boyutta kabul
edilmektedir. Yani gstergeler, biz insanlarn kltrel ve ideolojik yansmalardr ve onlar
almlamamz yine ideolojik dncelerimiz dorultusunda gereklemektedir.

kinci blmde metin, gsterge balamnda ele alnm ve metnin gerek ierik yapsn gerek
yzeysel yapsn zmlemede kullanlan gstergebilimsel yntemlere yer verilmitir.

almann nc blmnde sz konusu dilsel gstergelerin her dnem ihmal edilen, ancak belki
de en nemli yan olan yorumlayc/almlayc ynleri ele alnmtr. Kimi dnem tamamen ihmal
edilen, kimi dnem ise kendisine gstergenin almlanmasnda snrsz bir zgrlk tannan almlayc
kii, gstergenin ilevini yerine getirmesi bakmndan kilit noktadr. Okuyucu kiiyi tek doru
anlam bulmaya zorlayan yanstmac ve yapsalc kuramlarn aksine, postyapsalclkla birlikte
ortaya km olan birden fazla anlam anlay okuyucunun etkin roln ortaya sermitir. Bu
blmde arlkl olarak talyan Gstergebilimci Umberto Econun almlama gstergebilimine
ynelik grlerinden faydalanarak, yorumlaycnn gsterge ilevindeki rol incelenmitir.

letiimin her trlsnde en fazla neme sahip olan gsterge, evirinin merkezinde yer alr.
evirmen hem kaynak metni zmlerken hem de erek metni olutururken dilsel gstergelerle
boumaktadr. evirmenin asl ura konusu dilsel gstergelerdir. Bu sebepten drdnc blmde,
daha nceki blmlerde yer alan bilgilerden faydalanarak, evirmenin kaynak bir metni zmlerken
karlaabilecei zorluklara, kullanabilecei yntemlere ve dilsel gstergelerin onu ne derecede
yanltabileceine deinilmitir.

Anahtar kelimeler: Gstergebilim, Gsterge, Gsterge kuramlar, eviribilim, eviri

vi
 Sakarya University Insitute of Social Sciences Abstract of Masters

Title of the Thesis: The Affect Of Semiogical Research On The Process Of Translation And
The Reception Of The Linguistic Indicators By The Translator

Author: Ayla AKIN Supervisor: Assoc. Prof. Recep AKAY

Date: 31.07.2009 Nu. of pages: vii (pre text)+ 113 (main

body)
Department: German Language and Literature

In this study ,called The Affect Of Semiogical Research On The Process Of Translation: The
Reception Of The Linguistic Indicators By The Translator, an investigation has been
conducted on how the translator receives the linguistic indicators by basing it on theories
suggested about the linguistic indicators which made it possible to communicate. The core of
the linguistic indication has always been an intriguing research subject and lots of theories
have been put forward so far. However, there has been no theory accepted in general by the
whole science world. In this study, in accordance with the hypothesis and methods of the most
leading theorists in semiology, the affect of the linguistic indicators on the translator has been
determined while s/he is receiving the source text and establishing the target one.

In the first part of the study, the suggested aspects going back to Plato about the core and
structure of the linguistic indicators examined thoroughly. As the complexity of the indicators
was revealed, a higher interest was brought up toward them and this led a deeper investigation.
That is , indicators are our cultural and ideological reflections and the way how we receive
them accords with our ideological thinking as well.

In the second part, semiological methods have been included which were discussed in the
context of indication and used in analyzing both the content and surface structure of the text.

In the third part of the study, the interpretive/receptive aspects of the linguistic indicators have
been included which happen to be the most important but always been ignored at all times .The
receptive person, who is sometimes ignored and sometimes let free to receive the indicator, has
got the key role in respect to the indicator which is properly functioning. By constrast with the
reflective and structural theories forcing the reader to find a particular meaning, several
comprehension concepts presented the efficient role of the reader. Predominantly in this
section, the role of the interpreter on the indication function has been analyzed by taking use of
the Italian semiologist Umberto Ecos points of view towards receptive semiology.

The indicator having the most significance in any kind of communication is located in the
centre of the translation. The translator struggles with the linguistic indicators while s/he is
both analysing the source text and composing the target text. What the translators task
mainly is to deal with the linguistic indicators. Therefore in the fourth part ,by taking use of the
knowledge in the previos sections; the possible difficulties which a translator might face ,the
methods s/he might use and how much the linguistic indicators might mislead him/her during
the translation process have been discussed.

Keywords: Semiotics, Sign, Theory of Signs, Science of Translation, Interpretation

vii
 GR

almann Konusu

nsanlarn iletiim biimleri her zaman birok bilim alannn aratrma konusu olmu ve
bu konuda birok kuram ortaya atlmtr. letiim tanmlarnn en ok bilinen modeli,
her iletiim durumunda bir gnderici, bir bildiri ve bir alcnn bulunduu ynndeki
tanmdr. Ancak iletiim geleri arasndaki dilsel dzgleme ve zmleme ilevlerinin
ne ekilde gerekletii ve toplumlarn kullandklar ortak gstergelerin zellikleri, her
zaman tartma konusu olmu ve bu konuda farkl yaklamlar sergilenmitir.

letiim amacyla kullandmz gstergeler, gstergebilimsel aratrmalarda zerinde en

ok durulan ve aratrmann merkezi olan konudur. Gstergeler arasnda ise en ok
aratrma konusu olan dilsel gstergelerdir. Gnmze ulam olan en eski gsterge
kuram Platonun ortaya atm olduu arasalc gsterge kuramdr. Dilsel gstergelerin
yaps ve zne ynelik Platondan bu yana birok filozof ve dilbilimci tarafndan
eitli aklamalar yaplm olmasna ramen, gsterge zerine henz her ey
sylenebilmi deildir. Dilsel gstergenin z nitelii, onun nedensizlii, ok anlamll,
vb. zerine yaplan aratrmalarn yannda, gstergelerin uzlamsal olarak m
belirlendikleri, yoksa doann bize bahettii hazr nimetler mi olduklar konusunda
yaplan aratrmalardan sonra, gnmz gstergebilimsel aratrmalar, gstergenin
karmak yaps zerine younlamtr. Antik ada yaplan ve gnmzde artk
gstergenin en basit tanm olarak kabul edilen gsterge bir baka eyin yerini alan
eydir tanm, yerini artk ok daha karmak olan tanmlara ve bunun sonucunda da
daha karmak kuramlara brakmtr.

almann nemi

Hayatmzn vazgeilmez iletiim arac olan gstergelerin gstergebilim, yaznbilim ve

eviribilim alannda srdrlen aratrmalarn ortak paydas olarak birbirine paralel
bilimsel almalarn konusu olduu bilinmektedir. Bu alanda yaplan almalar hem
bu alanlarn geliiminde, hem de gstergenin bilimsel olarak aratrlmasnda nemli bir
rol oynamaktadr. zellikle son eyrek asrdr gstergelere ynelik ilgi, dnya apnda
art gstermi ve bu durum karsnda lkemizde bulunan akademik kurum ve
kurulular sessiz ve kaytsz kalmamtr. zellikle iletiim bilimlerinde gstergebilime

1
ynelik nemli saylabilecek almalar srdrlmektedir. Ancak ne var ki
gstergebilime ynelik faaliyetler lkemizde dier lkelere oranla ok daha yava
seyretmektedir. Gstergebilimin dier bilim alanlaryla, zellikle eviribilimle olan
balantsna ynelik olduka az kaynak bulunmaktadr. alma srecimiz boyunca,
zaten genel anlamda bu iki alan ele alan mevcut kaynak saysnn az olmas gibi zor
artlara, bir de sz konusu bu kaynaklara lke snrlarmz iinde ulama zorluu
eklenmitir. Bunlar dnda, yurtdnda gstergebilim zerine yaplan aratrmalar
uluslar aras boyutta ortaklaa almalarla yrtlrken, rnein uluslar aras
kongreler, dernekler, dergiler vb., lkemizde yaplan almalar genellikle bireysel
boyutta gereklemektedir. Tm bu nedenlerden tr gstergebilim ve gstergelere
ynelik, ayn zamanda bu alanlarda yrtlen almalarn eviribilim ve eviri
etkinliine olan etkisine ynelik bir almann yaplmas gerekli grlmtr.

almann Amac

Hem gstergebilim hem de eviribilim, bilim evrelerinde yerini yeni yeni almaya
balam iki bilim alandr. Kald ki henz gstergebilimin bir alt disiplin mi, tm
bilimlerin kullanabilecei bir st yntem mi yoksa bal bana ayr bir bilim dal m
olduu hakknda bir fikir birliine bile varlm deildir. Ancak tm bu tartmalardan
ayr olarak, gstergelerin hayatmzdaki etkisi tartlmazdr. Gstergelerin niteliine
ynelik bu aratrmalardan yola karak, gstergesel ilev srecinde alcnn neminin
ne boyutta olduu ve buradan yola karak evirmenin dilsel gstergeleri zmlerken,
tutumunun hangi boyutta olmas gerektii (kendi zgrlne mi yoksa yazarn
ynlendirmelerine mi nem vermeli?) ve bunlar baka bir kltre aktarrken kendini
kaynak metin yazarnn yerine koyup; onun uygulam olduu ynlendirmeleri olduu
gibi mi uygulamal, yoksa erek okura ynelik ynlendirmeler mi kullanmal gibi
sorulara yant aranmaya allacaktr.

almann Yntemi

almann ilk blmnde gstergeler zerine farkl dnemlerde ortaya atlm eitli
dncelere ve kuramlara yer verilmitir. Gstergeye ynelik farkl yaklamlar
arasndaki balantlar, bir dncenin bir dier dnceyi etkilemesi ve basit grlen
gstergesel yaplarn karmakl ilenmitir. kinci blmde ise gstergebilim, metin
gstergebilimi ve metindilbilim ibirliinde yaplan almalara ve metinlere birer

2
gsterge dizgesi bak asyla yaklaan grlere, bunun dnda metin zmleme
yntemlerine yer verilmitir. Metin gstergebilimi iinde gelitirilmi olan metin
zmleme yntemlerinin evirmene, eviri etkinliine balamadan nceki srete
metnin, yani dilsel gstergenin anlam oluumlarn ortaya kartmasnda olduka
yardmc olduu dncesinden yola karak, bu yntemlere mmkn olduu kadar
ayrntl deinilmitir. nc blmde ise, almlayc, yorumlayc ya da okur
asndan gstergenin nitelii, ilevi ve etkisi aratrlmtr. Bir gstergenin onu
anlamlandracak bir almlayc olmad mddete gsterge olma zelliine
erimeyecei gereinden yola karak, almlaycnn rol incelenmitir. Bunu yaparken
almlayc kiiye tarihsel sre iinde yklenen deerin deiimi gz nnde
tutulmutur. Metni anlama ve anlamlandrma kuramlarnn antik yorumbilim temeline
dayandn dnerek, hem yorumbilimi hem de yorumbilimin gstergebilimle olan
balantsna, daha sonra ise antihermentik dnceden yola kp yorumlayana daha
fazla zgrlk tanyan almlama kuramna ve son olarak da Eco almlama
gstergebilimine deinilmitir. Drdnc blmde ise, eviribilim ve eviri kuramlarna
genel bir bak asyla yaklaarak deinilmi, eviribilim ve gstergebilimin ortak
noktalar tespit edilmeye allm ve hem gstergeye hem de eviri etkinliine ynelik
eitli grlerden yararlanlarak fikir yrtlmeye allmtr.

3
BLM 1: GSTERGEBLM VE GSTERGE ARATIRMALARI

1.1. Gstergebilim ve Tarihsel Geliimi

Gstergebilim, iletiim amacyla kullanlan dilsel ve dild tm gsterge ve gsterge

dizgelerini, gsterge oluumlarn, gsterge srelerini, anlam retimlerini ve
gstergelerin birbirleriyle olan etkileimlerini aratran ve bu dorultuda kuramlar, ayn
zamanda yntemler gelitiren bir bilimdir. Temeli ise dil felsefesine ve bilgi kuramna
dayanmaktadr. Gstergebilimin konusu ok eski alara dayanmaktadr. yle ki,
gsterge ve dil konularyla Sokrates ncesi dnemde, Platon, Aristoteles, stoaclar,
Augustin ve Skolastik dnemlerde, bunlar dnda Descartesten bu yana felsefe
alannda, (Volli, 2002:1) her dnem Yahudi ve slam dnyas (a.g.e. 2000:1) da
dahil olmak zere dnyann drt bir yannda ilgilenilmitir. Genel gstergebilim sadece
insanlarn deil, tm canl varlklarn, rnein arlarn, birbirleriyle iletiim amacyla
kullandklar her trl gsterge dizgesinin yapsn inceler. Gsterge olarak kabul edilen
her trl olgu rnein; dil, metin, metinleraraslk, sembol, film, mzik notalar, trafik
iaretleri, sar dilsiz alfabesi, davran biimleri, renkler, moda vb. gstergebilimin
ura alanna girmektedir.

Gstergebilimin dier bilimler arasnda, zerk bir bilim dal olarak yerini alma sreci
ABDli filozof Charles Sanders Peircen gelitirmi olduu gsterge kuram itibariyle
balamtr. talyan gstergebilimin dnya apnda tannan temsilcisi Umberto Eco
gstergebilimi u ekilde tanmlamaktadr:

Gstergebilim, gsterge olarak kabul edilen her trl olguyla ilgilenir. Bir
gsterge, gsteren dzleminde dier bir eyin yerini alan her trl eydir. Sz
konusu bu dier eyin var olmas ya da gstergenin bir baka eyin yerini ald
an herhangi bir yerde mevcut bulunmas gerekmez. Bundan dolay gstergebilim,
yalan sylemde kullanlan her eyi aratran bilim daldr (Eco 1986:26).

Morrise gre gstergeler zerine her ne kadar daha nceleri aratrmalar yaplm olsa
da, gsterge ancak 20. yzyldan itibaren farkl perspektiflerden ve ok boyutlu olarak
incelenmilerdir. Dilbilimciler, mantklar, filozoflar, ruhbilimciler, biyologlar,
insanbilimciler, sosyologlar (Morris, 1988:18) gstergebilimin geliimine byk katk
salamlardr.

4
Gnmzde gstergebilim iine dahil edilen almalar, kkeni iki farkl bilimsel alana
dayanan gstergebilimsel dnceler dorultusunda yrtlmektedir. Az nce yukarda
saydmz isimler ve dnemler gstergebilimin felsefe kaynakl temelini
oluturmaktadr.

Bunun dnda gstergebilimin bir de Ferdinand de Saussuren dilbilimsel almalar

sonucunda ortaya km olan ve zellikle Avrupada byk ilgi grm ve gelitirilmi
olan dilbilim temeli bulunmaktadr. nceleri yapsal dilbilim alannda yrtlen daha
sonra ise postyapsalc alanda devam eden almalar Saussuren belirtmi olduu
Semiologie bal altnda toplanmaktadr. Ancak son yllarda gstergebilimin hem
dilbilim hem de felsefe alannda yrtlen almalar genel olarak Semiotik bal
altnda toplanmaktadr. Saussurec gelenek dorultusunda yaplan gstergebilimsel
almalar uygulamaya ynelikken, gstergebilimin felsefi kkeni, soyut dzlemde
kalmaktadr. Felsefe, gstergebilimi somut gstergeleri aratran bir bilim olarak deil,
bilgi kuramnn bir blm olarak genel anlamda bir dil kuram olarak kabul
etmektedir. Kimi gstergebilimsel almalarda, gstergebilimin bahsi geen bu iki ayr
alan birlikte kullanlmaktadr. ki gelenein iice getii alanlara metin gstergebilimi,
yorumbilim, almlama estetii, almlama gstergebilimi, eletiri kuramlar,
konstrktivizm vb. rnek olarak gsterilebilmektedir. Gstergelere zellikle
edimbilimsel adan yaklald durumlarda her iki gelenekten de yararlanlmaktadr
(Trabant, 1996:16-17).

Gstergebilim ok ksa bir sre iinde gelimitir. Bilimsel bir disiplinin resmi olarak
herkes tarafndan kabul edilebilmesi iin, sz konusu bilim alannn hem kurumsal hem
de akademik evrelerde nemli saylabilecek oranda byk topluluklar oluturmas
gerekmektedir. Gstergebilimin ise bu kurumsallamay yaklak yirmi otuz yl kadar
ksa bir sre iinde gerekletirdii gzlemlenmektedir. lk olarak 1969 ylnda
International Association for Semiotic Studies (IASS) adnda uluslar aras bir dernek
kurulmu ve daha sonraki yllarda bu dernei dierleri takip etmitir. IASS dernei,
1974 tarihten bu yana Milano, Viyana, Palermo, Barselona olmak zere dnyann drt
bir yannda pek ok kongre dzenlemektedir. Ayrca bu dernein farkl lkelerde
bulunan kollar, kendi lkelerinde ulusal boyuta birok sempozyum dzenlemektedir.
Yine 1970li yllardan itibaren birok lkede eitli gstergebilim dergileri

5
yaymlanmaya balamtr (Trabant, 1996:11). Tm bu almalarla birlikte gstergeye
ynelik ilgi artm ve bylece bilimsel almalar hz kazanmtr.

Ancak gstergebilim alanna olan ilgi her ne kadar artm olsa da, bu alanda tm
gstergebilimciler tarafnda kabul edilebilir bir kuram gelitirilememi olduu gibi, ayn
zamanda gstergebilimin de snrlar izilememitir. Kimileri gstergebilimin
konusunun sadece dilsel gstergeler olduunu belirtirken, kimileri genel
gstergebilimin konusunun kesinlikle sadece dilsel gstergeler olmadn, dild
iletiim aralarnn da gstergebilimin aratrma alanna dahil edilmesi gerektii
grn dile getirmektedirler. Saussure dilsel gstergeler ve dilsel gsterge dizgeleri
dnda, sar dilsiz alfabesi gibi iletiim dizgelerinin de gstergebilimin aratrma
konusu olduunu belirtmitir. Morris ise daha da ileri giderek tm canl varlklarn
iletiim amacyla kullanm olduklar iaretleri, bu bilimin konusuna dahil etmi ve
almalarn bu dorultuda yrtmtr.

Eco, 1962 ylnda yaymlam olduu La struttura assente (Einfhrung in die

Semiotik) adl almasnda gstergebilimin alanlar zerine grlerini dile getirmi ve
gstergebilim alanlar u ekilde sralamtr: a) hayvan gstergebilimi (hayvanlar aras
bildiriim) b) koku alma dzgs c) Kommunikation durch Berhrung d) Tat alma
dzgs e) Paralinguistik (ses tonu, ses uyumu, beden dili, jest mimik gibi sesin
bileenlerini inceler) f) Tbbi Gstergebilimi g) vcut dili bilimi ve uzaklk incelemesi
h) mzikal dzg i) yazl diller, tannmadk alfabeler, ifreli dzgler j) doal diller k)
grsel iletiim l) nesnelerin dizgeleri m) kltrel dzgler n) estetik dzgler ve iletiler
o) kitle iletiimi p) retorik. Gstergebilimsel almalar tm bu alanlarda hatta belki de
daha fazla alanlarda srdrlmektedir (Eco, 2002:20-26).

Gstergebilimin oluumundan bu yana, hatta bir bilim olarak henz olumadan nce,
gstergebilimin tm bilimleri kapsayan bir stbilim mi, yoksa dilbilimin bir alt disiplini
mi olduu konusundaki tartmalar sonucunda, gnmzde de kesin bir sonuca varlm
deildir. Saussure gstergebilimin tm doal dillerin aratrma konusu olduu bir bilim
olmas gerektiini dnrken, dilbilimin gstergebilimin bir alt bilimi olmas
gerektiini dile getirmitir. Saussurec gstergebilim geleneinin temsilcilerinden biri
olan Fransz gstergebilimci Roland Barthes ise, Saussuren tersine, dilbilimin
gstergebilimin bir paras deil, aksine gstergebilimin dilbilimin bir paras olmas

6
gerektiini savunmutur. Morris ise gstergebilimi, hemen her bilim dalnda
yararlanlabilmesi bakmnda tm bilimlerin altdal olarak grmtr (Morris: 1988:18).

1.2. Gstergenin Genel Tanmlar

Gstergenin niteliine ynelik birbirinden farkl birok gr ortaya atlsa da, gsterge
genel olarak u ekilde tanmlanabilir: Genel olarak bir baka eyin yerini alabilecek
nitelikte olduundan, kendi dnda bir ey gsteren her trl nesne, varlk ya da olgu;
zel olarak, dilsel bir gsterenle bir gsterilenin birlemesinden doan birim (Vardar,
2007:106).

Akerson gstergeyi u ekilde tanmlamaktadr:

Zihnimizdeki bir kavramn yerine geen durum, eylem ya da varlk anlamna

gelir. Bir szck ya da grnt eklinde karmza kan gstergeler, mesaj iletme
ilevine sahiptirler. Bu mesaj, iletiim, uyar ya da sanatsal amal olabilir. Ayn
gsterge, iinde bulunduu balama gre farkl ekillerde yorumlanabilir
(www.ege-edebiyat.org:07.07.2009).

Mehmet Rifatn gsterge tanm ise kendi dndan bir eyi temsil eden ve dolaysyla
bu temsil ettii eyin yerini alabilecek nitelikte olan her eit biim, nesne, olgu, vb.
dille ilgili bilimlerde genel olarak gsterge diye adlandrlr. Bu adan szckler,
simgeler, iaretler, vb. gstergeler olarak grlr (Rifat, 2008a:115) eklindedir.

Rifat 17. ve 18. yzyllarda ortaya atlm olan gsterge dncelerini, gsterge kuram
oluturulmasnn ilk evresi olarak bahseder. Ancak bu grne, sz konusu dnemdeki
gsterge dncelerin genel gstergelerden ziyade daha ok dil felsefesine ilikin
olduunu da ekler (Rifat, 2008a:116).

17. yzylda Hegel felsefesine gre, dilsel gstergeler dncenin temeli ve nkouldur
(Trabant, 1996:19). Bu dnceye gre, gstergeler olmadan dnmemiz imkanszdr,
ancak dilsel gstergeler araclyla dnebilmekteyiz. Hegelin dncesine benzer
bir dnce Saussure gstergebiliminde de bulunmaktadr. Saussuree gre, dnce
ierisinde dilsel gstergelerin bulunmamas durumunda, dnceler biimlenmemi ve
anlam kazanmam olur (Saussure, 2001:164).

7
Yapsalc dilbilimin kurucusu olarak kabul edilen Ferdinad de Saussure dilsel
gstergeyi bir ey ile bir ad deil, bir kavram ile bir iitim imgesini birbirine balar
(Saussure, 2001:107), eklinde tanmlamtr.

Saussuren gstergeyi tanmlarken, ses yerine iitim imgesini kullanmasnn nedeni,

sesin fiziksel yn dnda, bir de ruhsal ynnn bulunduuna inanmasndan
kaynaklanmaktadr. Saussuree gre dudaklarmz oynatmadan da kendi kendimizle
konuabiliriz (Saussure, 2001:107). Bu durumda sesler fiziksel bir zellik tamaz,
soyut dzeyde kalr. Bu sebepten de ad yerine daha geneli ifade eden iitim imgesi
kavram kullanr.

Genel gstergebilimin kurucularndan biri olarak kabul edilen bir baka isim olan
Charles William Morrisin gelitirmi olduu gsterge kuram, Peircein felsefi
grlerine dayanmaktadr ve o da tpk Peirce gibi gstergenin arac zelliine dikkat
eker.

Morris gstergenin en iyi u ekilde tanmlanabileceini belirtir:

Eer Znin ortaya kmasyla birlikte I davran, D nesnesinden bir etki alrsa, Z,
I davran iin D nesnesinin bir gstergesi olur. Buna gre gsterme srecinde bir
eyde dier bir eyden, yani baka bir deile nc bir ey araclyla bir tepki
meydana gelir. (Morris, 1988:21).

Morrisin burada yapm olduu tanm ve aklamadan yola karak unu belirtebiliriz
ki, bir gstergenin gsterge olabilmesi iin, etkileimin gereklemesi gerekir. Bu
ise, bir eyde, nc bir etken araclyla, baka bir eye ynelik bir arm
gerekleir ve almlayc kiin zihninde gerekleen bu arm sonucunda sz konusu
etken karsnda bir tepki meydana gelir eklindedir. Bu etkileim srecine ise
semiosis (gsterme sreci) ad verilir. Morris almasnn devamnda arac olarak
gsterenleri, arm olarak yorumlayan ve arm uyandran eyi de gsterilen
olarak aklar. Almlayc kiiler ise Morrisin kuramnda ba aktrlerdir.

Gsterge, yalnzca szck ve ses dzeyinde kalmayp, baz kuramclar tarafndan

geniletilerek, bir metin tek bir gsterge olarak kabul edilmitir. Metindilbilimci K.
Reiss, tm metni tek bir gsterge olarak kabul eden kuramclardandr. Reiss metni bir
gsterge olarak tanmlayarak aklamasn u ekilde yapar:

8
 Dilsel gsterge [] sadece bir eyin yerine geen bir ey deildir. Daha farkl bir
deile, Saussurec gsterge anlayndaki gibi bir gstergenin gsteren dzlemi,
ierik dzlemi ile mekanik bir benzerlik tamamaktadr. Bu daha ok bantl bir
boyuttur. Dilsel gsterge, iindeki bantlarn fark edilmesi ve yorumlanmas
sonucunda, almlayc tarafndan anlamlandrlr (Reiss, 1980:64).

K. Reissn grn yorumlarsak; dilsel gstergenin, gsteren ile gsterilen dzlemleri

otomatik olarak birbiriyle birlemez, yani birinin varl dierini kendiliinden ortaya
kartmaz. ki dzlemin birlemesi ancak gsterge alcsnn gsterge karsndaki
tutumuna baldr. Bununla demek istediimiz, kullanc kiinin, daha nce ayn
gstergeyle karlam ya da karlamasa bile, armlar sonucu
anlamlandrabilecei bir olgu olmas gerektiidir.

1.3. Gsterge Kuramlar

1.3.1. Platonun Arasalc Gsterge Kuram

Elimizde bulunan en eski gsterge kuram Platonun gelitirmi olduu arasalc dilsel
gsterge kuramdr. Platonun ortaya atm olduu gsterge kuram sadece dilsel
gstergeleri kapsamaktadr. Ona gre dilsel gsterge grngden olumaktadr.
Bunlar (Nth; 2000:4);

1. ses

2. dnce, kavram

3. (gsterilen) nesne

Yapt gsterge tanmlar ise adn doasna yneliktir. Ona gre, asl gereklik
duyularla deil, zihinle kavranabilen idealar dnyasdr. Bizim grdmz, be
duyumuzla algladmz u maddesel dnya, aalar, denizleri, insanlar ancak bir
kopyadan ibarettir (Moran, 2005:21). D dnyada bulunan nesneler ve olaylar asl
gerekliin, Platonun terimcesiyle idealarn, almlanmasn salayan aralardr.
Platona gre szckler dncelerin deil, bizlerin zihninde canlanan nesnelerin
resmidir. Burada szcklere den deer nc derecededir.

9
Keller bu durumu u ekilde aklar:

Kullandm szck, dndm eyin tabiatna benzemektedir ve bu

benzerlikten dolay sen dndm nesneyi anlayabiliyorsun (Keller, 1995:36).

Platon Kratylos adl diyalogunda Hermogenes, Kratylos ve Sokratesi kar karya

getirerek, bir gstergenin anlamn, iaret edilenin doasndan m, yoksa bir uzlam
sonucundan m aldn tartmaya sunar. Ksaca belirli bir dilin gstergelerinin keyfi
mi, yoksa adlandrdklar nesnelere uyumlu mu olmas gerektii sorusuna cevap
bulmaya alr. Kratylos her nesne kendi doasndan gelen doru bir adlandrma alr
tezini savunur, yani ona gre szcklerin doal bir doruluu bulunmaktadr.
Hermogenes ise kart gr savunur. Platon onu nedensizlik kuramnn savunucusu
olarak ileri srer: Ben, Sokrates, birok kiiyle bu konu hakknda grtm ve kendimi
szcklerin bir szleme ve uzlam dnda herhangi bir baka doruluk dayanann
olabileceine inandramadm (Keller, 1995:23-24), eklinde kendini savunur. Sokrates
ise Hermogenesi zor duruma drmeye alarak, kendisinin de ayn fikirde olduu
dncenin tutarlln lmeye alr.

Platonun bu diyalog sonunda dilsel gsterge zerine varm olduu sonuca gre
nesneleri, benzerlikler olsun veya olmasn uzlamlar araclyla adlandrmaktayz.
Bylece bu adlandrmalar ile karmzdakine kendi dndklerimizi tanma olana
salarz (Keller, 1995:23-24). Platona gre dilsel gsterge, d dnyada bulunan bir
nesnenin eksik bir yansmadr. Bundan dolay da szckler araclyla iletilen bilginin,
arasz edinilen bilgiye gre daha zayf olduunu dnmektedir (Nth, 2000:4).
Gstergeler araclyla gerekleen alglama dolayl bir alglamadr. Bilgi ancak
dorudan ulam sonucunda elde edilebilir.

1.3.2. Aristotelesin Yanstmac Gsterge Kuram

Dilsel gstergenin ayr gstergebilimsel grngden olutuuna ilk olarak Platonun

ortaya atm olduunu belirtmitik. Dilsel gstergenin sz konusu bu grng biimi
ses, idea ya da kavram ve dild gereklikte bulunan nesne zellikleridir.

Gstergenin, bahsedilen inceleme dzlemine ayrntl bir ekilde ilk kez deinen
Aristotelesdir. Aristotelesin dilsel gstergeler zerine olan grleri, Avrupa dil

10
felsefesine byk lde katk salamtr (Keller, 1995:37). Aristotelesin gstergeler
hakkndaki grleri genel olarak u ekilde zetlenmektedir:

Seslerdir [phonai] zihnimizde canlanan dncelerin [pathemata] gstergesi

[symbola], yaz ise seslerin birer gstergesidir. Herkes ayn yazy kullanmadna
gre, ayn ekilde sesler de her toplulukta ayn deildir. Ancak ikisinin de birincil
gstergesi olduu zihinsel dnceler, her insanda ayndr ve bu dncelerin birer
yansmas olduu gerek nesneler de her insan da ayndr (Nth, 2000:5).

[]

Dnceler de bunlarn suretleridir. Ad, belirli bir sre kstlamasna gidilmeden,

uzlamsal olarak anlam kazanan bir fonemdir ve bu fonemin herhangi bir birimi
kendi bana bir anlam tamaz (Keller, 1995:37).

Aristotelesin gsterge dncesinde yer alan geler zihin, ses, yaz ve nesneden
olumaktadr ve bu gelerden her biri bir dierinin gstergesidir ve birbirleriyle
etkileim halindedirler.

Aristotelesin gsterge zerine yapm olduu aklamadan yola karak, onun gsterge
modelinin zelliklerini farkl farkl ele alan Nth ve Kellerin dncelerinden yola
karak ve bunlar birletirerek u ekilde aklayabiliriz (Nth, 2000:4, Keller,
1995:38):

a) Yaz, seslerin birer gstergesidir.

b) Sesler, zihinsel alglamalarn uzlamsal birer gstergesidir.

c) Zihinsel dnceler ise nesnelerin birer yansmasdr.

d) Sesler dile zgdr.

e) Dnceler ve nesneler evrenseldir.

f) Bir adn anlam bileimsel deildir.

g) Doal gsterge ad olamaz.

Zihinsel izlenimler ile nesneler arasnda gerekleen resimleme ilikisi, dnya

zerindeki dild ve somut nesnelerle karlalmasyla birlikte zihnimizde bir resim

11
olarak yer eder. Bu etkinin sonucunda oluan alglamay Aristoteles pasif bir sre
olarak nitelendirir. Elde edilmi olan dnce, nesnenin de iin iine girmesiyle, znde
nesnesinden farkl da olsa, nesneyle zdeleir. Nthe gre bunun nedeni, alglama ve
dnce ieriklerinin nesneleriyle edeer olmasdr. Ancak zihindeki yansmalar
nesnelerin kendisi deil, sadece onlarn birer biimi, resmidir (Nth, 2000:5).

Bylece Aristotelesin yanstmac gsterge modeli e ve iki bantdan oluur:

ekil 1. Aristoteles Gsterge Modeli

Fonem ------------------- dnce --------------------- Nesne

gstermekte yanstmakta
(uzlamsal) (doal)

Kaynak: Keller (1995:38)

Keller, Aristotelesin gsterge modelinin Platonun gsterge modelinden daha ileri bir
dzeyde olduunu belirtir. Platon doru ve yanl cmle yarglarndan yola karak,
szcklerin de doru ve yanl olabileceini belirtmektedir. Ancak Aristoteles szckler
zerinde bu tr yarglarn yaplamayacan belirtmektedir ve bu yarglarn ancak
konumalar iin sylenebileceini dnr. Ayrca Aristoteles bir gstergeye yklenen
simge zelliinin ancak uzlamsal yollarla salanabileceini belirtirken, Platon
gstergelere ynelik kesin bir keyfiyetliin bulunmadn belirtir ve bunlarn
nesnelerle bir ekilde bir benzerlik tayabileceini ve dnr. Bu iki gr arasndaki
bir baka fark ise szcklerin ve adlarn anlamlarna yneliktir. Platon szckleri bir
ara olarak grr ve bundan dolay da onlarn amalarna gre retilmi olduunu
dnr. Aristoteles ise szck ad anlamlarnn, sz konusu seslerden olumadn
belirtir (Keller, 1995:35-38).

zetleyecek olursak; Platona gre ister benzer olsun ister uzlamsal szckler, alc
kiiye konuucunun dncelerini iletmekte arac bir rol stlenirken, Aristotelese gre
szckler nesneleri yanstmak iin vardr.

1.3.3. Peircen Gsterge Kuram

ABDli mantk, matematiki ve filozof Ch. S. Peircen gelitirmi olduu gsterge

kuram sadece dilsel gstergelere ynelik deil, tm anlaml dizgelere yneliktir.

12
Bundan dolay Peirce genel gstergebilimin asl kurucusu olarak, gelitirmi olduu
kuram da genel gsterge kuram olarak kabul edilmektedir. Peircen kuramnn temeli
varlkbilime dayanmaktadr ve snflandrmasn da bu dorultuda yapar.

Dier kuramlarda olduu gibi, Peircen gsterge kuram da gsteren, gsterilen ve

gndergeden olumaktadr. Peirce bunlar belirtmek iin ayr bir terminoloji
oluturmutur. Peirce gstergeyi u ekilde tanmlamaktadr:

Bir gsterge [ng. sign] ya da representamen, bir kii iin, herhangi bir eyin
yerini, herhangi bir bakmdan ya da herhangi bir sfatla tutan bir eydir. Birine
yneliktir, bir baka deyile bu kiinin zihninde edeerli bir gsterge ya da belki
daha gelimi bir gsterge yaratr. Yaratt bu gstergeyi ben birinci gstergenin
yorumlayan [ng. interpretant) olarak adlandryorum. Bu gsterge bir eyin yerini
tutar: yani nesnesinin [ng. object}. Sz konusu gsterge, bu nesnenin yerini, her
bakmdan deil de, benim, kimi kez, representamen'in temeli diye adlandrdm
bir eit dnceye iletme bakmndan tutar. Buradaki "Dnce" szcn,
gndelik dilde yaygn olan, bir tr Platon'cu anlamda ele almak gerekir (Rifat,
2008:117).

Nth, Peircen gsterge olarak nitelendirdii eyleri u ekilde sralar [] bu

balamda resimler, szckler, cmleler, kitaplar, konserler, parlamenterler, vb. [],
(Nth, 2000:62) tm bunlar birer gstergedir. Bir nesnenin ya da olgunun anlaml bir
gsterge olabilmesi iin, sz konusu bu olgu arasnda bir etkileimin mevcut olmas
gerekir.

Nth, Peircen kuramnda yer alan representamen kavramn alglanabilir nesne

olarak aklar. Peirce ise dardan bir eyi zihnimize ileten ara ya da maddesel
gstergenin kendisi olarak tanmlar. Nesne ise gstergenin gsterdii eydir. Peirce
nesneyi iki tr olarak ayrmaktadr. Bunlar dolaysz nesne ve dolayl/devingen
nesnelerdir. Dolaysz nesne, gstergenin iinde yer alan nesnedir (Nth, 2000:63),
yani gsterge ilikisi ierisinde yer alan nesnedir. Devingen nesne ise, gerekte var olan
nesnedir. Bu nesne gstergenin dnda yer alr. Peircen gsterge kuramnn nc
gesi olan yorumlayan (interpretant), gstergenin anlam boyutudur. Burada ise Peirce
ayrmda bulunur ve bunlar dolaysz, devingen ve son yorumlayan olarak adlandrr.

13
Dolaysz yorumlayan, gstergenin kendi iinde bulunan ve alcnn belleinde daha
nceden herhangi bir yansmas bulunmadan birden beliren yorumlayandr. Peirce
dolaysz yorumlayan, tamamlanm ancak zmlenmemi bir etki olarak
aklamaktadr (Nth, 2000:61-64). Devingen yorumlayan ise kendisi bir gstergenin,
alcnn zihnine direk olarak beliren gerek etki, eklinde aklar. Dolaysz
yorumlayan, potansiyel olma zellii tarken, devingen yorumlayan gstergenin bir
alcnn zihninde gerekten oluabilecek bir yorumlayandr. nc olarak belirlemi
olduu son yorumlayan ise, gerek ve doru yorumlayandr. Peirce son yorumlayan
yaamdaki alkanlklara ve kurallara balar (Nth, 2000:64). Buradan yola karak
diyebiliriz ki, son yorumlayan uzlama sonucunda kazanlan anlamdr ve bu kltre
baldr.

Peirce yapm olduu gsterge blmlemesinde grnglerin insan zihninde

yorumlanmasn, birincilik, ikincilik ve nclk kategorisi olarak
derecelendirmektedir Birincilik kategorisine giren alglama, herhangi bir eye iaret
etmeden bir varln kendiliinden oluan alglanma biimidir. rnein ac, nee, ruh,
koku alma vb. gibi soyut alglama ekilleridir. kincilik kategorisinde ise, bir olgu ya da
nesnenin alglanmas bir baka eyin varln zorunlu klmaktadr. Bu durumda iki
nesne arasnda bir bant mevcuttur. Ancak bunlar herhangi bir kurala tabi deildir. Sz
konusu bant kendiliinden oluur. Biri dierini iaret eder. nclk kategorisinde,
birincilik ve ikincilik kategoriler birletirilmektedir. Yeniden hatrlama, alkanlklar,
kurallar vb. bu kategoride yer alr (Nth, 2000:61).

Gsterge snflandrmasnn temeli birincilik, ikincilik ve nclk kategorilerine

dayanmaktadr. Belirlemi olduu kategorilerden yola karak, gstergeleri nitelikleri
bakmndan ayr l bler.

Gstergeleri nitelliine gre ayrd birinci blmleme aadaki ekilde gerekleir

(Rifat, 2005:233-234):

Nitel gsterge (qualisign), bunlar niteliklerine gre belirlenir, Nitel gstergeler,

hibir deiime uramazlar. Bunlar doa tarafndan hangi biimde sunulduysa,
yle braklr. Bunlar sadece biimleri ve duygular yanstrlar. Dnya zerinde
bunlara benzerlik tayan nesne bulunmasa da, onlar yine de vardr (Nth,

14
 2000:196), eklinde aklama yapar Peirce. Duyularmza algladklarmz nitel
gsterge olarak aklar.

Tek(il) gsterge (sinsign), bunlar ise yeryznde somut bir varlk olmalar
durumuna gre belirlenir,

Kural gsterge (legisign), her uzlamal gsterge bu gsterge grubuna

girmektedir, ancak her kural gsterge, uzlamal gsterge deildir. Buna dilsel
gstergeleri dahil edebiliriz.

kinci blmlemede yine l bir model izler ve burada grntsel gsterce (icon),
belirti (index) ve simge (symbol) ayrm yapar. Peirce bu blmlemeyi gsterge ile
nesne arasndaki ilikiye gre yapar. Burada gsterge ya tek bana bir zellik tar, ya
nesnesiyle ya da yorumlayanyla iliki ierisindedir.

(...) Bir grntsel gsterge, belirttii nesne var olmasa bile, kendisini anlaml
klan zellii tayacak bir gstergedir. Szgelimi: geometrik bir izgiyi
canlandran, kurunkalemle izilmi izgi. Bir belirti, gstergesi ortadan
kalktnda kendisini gsterge yapan zellii hemen yitirecek olan ama
yorumlayan bulunmadnda bu zellii yitirmeyecek bir gstergedir. Szgelimi:
iinde, ate edilmi olabileceini gsteren bir kurun deliinin bulunduu bir
mulaj. Eer ate edilmemi olsayd, delik olmayacakt; ama burada bir delik var,
herhangi biri bunu ate edilmi olmasna balayabilir ya da balamayabilir. Bir
simge, yorumlayan olmasayd kendisini gsterge yapan zellii yitirecek bir
gstergedir. Szgelimi: belirttii eyi, yalnzca bu anlama geldiini anlamamz
sayesinde belirtmi olan her sz (Rifat, 2005:234).

nc blmlemede tamamen yorumlayan asndan bir snflandrma yapar.

Yorumlayc ilikisindeki rheme (terim), dicent (nerme) ve argument (kant) olarak
adlandrlan l snf, klasik dnemde yaplan term, dicent ve argument ayrmna dek
dmektedir (Nth, 2000:67). Bunlar genel olarak tm gstergeler zerinde
kullanlabilir. Terim olarak adlandrlan gsterge, nitel olaslk gsteren gstergedir.
Somut gerei gstermez, mmkn olan gsterir. nerme ise gerekten var olan bir
gstergedir. Nesne ilikisindedir, ancak yorumlayc asndan henz
somutlatrlmamtr. Bilgilendirici zellie sahiptir. Peirce bu gstergeyi u ekilde

15
aklar: Kural gsterge nesnesini kurallar nda gsterir. Kural ile belirli bir n
kouldan belirli bir gereklik sonucuna varlmak istenir (Nth, 2000:67).

1.3.4. Yapsal Dilbilim Temelinde Gelien Gstergebilimsel almalar

Avrupada gelimi olan ilk gstergebilimsel almalar, Saussure geleneini izleyerek

yapsal dilbilim alannda gelimitir. Peirce gelitirdii kuramda, somut gnderim
nesnesini kesinlikle dlamazken, Saussure gsterge kuramnda gnderim nesnesine
kesinlikle yer vermez, onu dlar ve kuram tamamen dilsel gstergenin kendi doal
yapsna yneliktir. Saussure, dil gstergesinin bir nesneyle bir ad deil, bir kavramla
soyut olan iitim imgesini birletirdiini iddia eder (Saussure, 2001:107). itim
imgesini ise u ekilde aklar:

iitim imgesi salt fiziksel nitelikli olan zdeksel ses deildir; sesin anlksal
izidir, duyularmzn tankl yoluyla bizde oluan tasarmdr. Duyumsaldr bu
imge. Eer yer yer zdeksel diye nitelendirilirse, bundan yalnzca imgenin
duyumsall ve genellikle daha soyut olan br arm esinin, kavramn
kart olarak ele alnd anlalmaldr (Saussure, 2001:107).

Saussure iitim imgesi ya da yaz iin gsteren (signifi), kavram iinse gsterilen
(signifiant) terimlerini nerir. Bu nokta da Saussuren gsteren kavramyla kastettii
zihinsel arm, Peircen representamen ile dile getirdii gstergenin zihnimizde yer
ald soyut biim rtmektedir (Dervicemalolu, http://www.ege-
edebiyat.org/14.01.2009). Ancak yine burada belirtmeliyiz ki, Saussure gsteren ile
sadece zihinsel biimleri kastederken, Pierce representamen kavramyla hem zihinsel
hem de maddesel biimleri ifade etmektedir.

Saussuree gre, dilsel ifadelerin bulunmad dnce, biimlenmemi ve

belirlenmemi bir yn olmaktan teye gidemez. nceki gsterge kuramlarnda
zihinsel biimlerin, belli bir dzene girmesi iin sadece gsterenlerle deil, ayn
zamanda dild elerle karlkl bir etkileim iine girmesi gerektii
savunulmaktayd. Ancak Saussure, dild nesneleri kuramna dahil etmediinden,
gstergelerin, iinde bulunduklar dil dizgesinde yer alan dier gstergelerle olan
karlkl ilikileriyle belirli bir dzene girdiklerini iddia eder. Bu dzen gstergelerin
dier gstergelerle olan ztlklar ve farkllklar gibi zel etkenlerle salanr.

16
Saussurele ayn dnemde yapsalc almalarda bulunan Rus Biimciliinde de hakim
olan dnce Ejchenbaumun dile getirdii gibi, resimsel dnce yerine, szel
yaant (Nth, 2000:95) ynndeydi. 19. yzyl sonrasnda sanatsal anlatm
biimlerinin yanstma modellerinden uzaklamasyla birlikte, biimciler metni kapal bir
dizge olarak ele alm ve metin iinde yer alan gstergelerin birbirleriyle etkileimlerini
incelemeye ynelmilerdir. almalar daha ok iir incelemelerine ynelik olan Rus
Biimcileri, iirin kendi yaps dndaki geleri yntemine dahil eden almalar
eletirmekteydi. Onlara gre yazarn hayat, eserin yazld dneme ait siyasi, felsefi
grler, vb. etkenler ancak ikincil nemdeydi. Yaznsal bir yapt zmlenirken gz
nnde tutulmas gereken yaznsal zelliklerdir, dier etkenler ise bu durumda yardmc
eleman vazifesi grmektedir. Merkezi Moskova ve Petersburgda olan Rus biimcilii,
1914 balayan almalarna, eitli nedenlerden dolay 1930 ylnda son vermek
zorunda kalmtr. Rus biimcilerin almalar her ne kadar gstergebilim iine dahil
edilmese de, bunlar birok gstergebilimsel zmleme modelinin temelini
oluturmutur. 1970 ylnda kurulan Moskova Tartu Okulu, Rus biimciliinin devam
olarak kabul edilir ve burada yaplan almalarla birlikte biimcilikten Rus
gstergebilimine gei yaanmtr.

Rus asll olan ancak almalarn Rus biimciliinden bamsz yrtm olan Michail
Mihailovi Bahtin, gstergeler zerine bir kuram gelitirmitir. Bahtinin kuramnda
ne kan kavramlar, Heteroglossia, kronotop ve diyalojizmdir. Heteroglossia
kavramyla aklamaya alt farkl dil ve sylem trlerinin bir araya gelip, sz
konusu bu farkl trlerin birbirleriyle atmalardr. Bir sylem, hem gemite dile
gelmi hem de gelecekte dile gelecek sylemlerin izini tar. Hibir zaman bitmez ve
srekli yenilenir (Nth, 2000:96). Kronotop kavramyla bir metin iindeki zaman ve
mekan arasndaki ba, ilikiyi gstermektedir. Diyalojizm kavram ise daha sonra Julia
Kristevann metinleraraslk kuramyla gelitirilmitir. Bulgar asll Julia Kristeva
gstergebilimi eletirel bir bilim olarak grr ve bu dnceden yola karak
gstergebilim ierisinde ortaya atlm olan kuramlarn da, gstergebilimsel zmleme
modelleriyle zmlenmesi gerektiini dnmektedir. Kristevann metinleraraslk
kuramna almann ilerleyen blmlerinde deineceiz.

17
Saussuren ikili gsterge modeli, Louis Hjelmslev tarafndan, 1943 ylnda yaymlanan
Omkring sprogteoriens Grundlaggels adl almasyla gelitirilerek, Saussure
tarafndan eksik braklan noktalar, bu model ile tamamlanmtr. Saussure dil
gstergesinde gsteren ile gsterilen ayrmna gitmitir, Hjelmslev kendi kuramnda
bunlardan anlatm ve ierik olarak bahseder. Saussuren gsterge modeli dilbilimsel
bir temele dayanmaktadr ve yaymlanan ders notlarnda sadece dilsel gstergelerden
bahseder. Hjelmslev ise bunu gelitirerek her trl gsterge dizgesi zerinde
uygulanabilecek bir model sunar. Bylece kuram sadece dilbilim alanyla snrl
kalmaz her trl gstergebilimsel almalarda da kullanlr (Trabant, 1996:48). Sz
konusu bu kuram Glosematik (Dil cebiri) ad ile bilinmektedir. Dil cebiri, gsterge
dizgelerinin ikin yaplarn inceleyen biimsel ve soyut bir kuramdr. Hjelmslev
kuramna edimbilimsel alana hi yer vermemitir. Bu kuram da yine iki ynldr, ancak
Hjelmslev bu iki yn ierisinde daha fazla katman ayrmna gider. Dil, gstergelerin
dizgesi olarak deil, anlatm ile ierik ierisinde yer alan bileenlerin dizgesi olarak
tanmlanr (Nth, 2000:80-81).

Hjelmslev kendi kuramn yle yorumlar;

Bizim dil kurammz dilin ikin cebirini oluturmay amalar. Daha nceki
dilbilim almalaryla uyumadn ve dild tzden ilkee bamsz olduunu
belirtmek iin kurammza 1936dan beri hazrlk almalarmzda kullanm
olduumuz zel bir ad verdik: Onu glosematik diye adlandrdk. Kuramn aklama
temelleri yani indirgenemez deimeler olarak ortaya koyduu en kk biimlere
de glosen [dilbirim] dedik (Rifat, 2005:100)

Hjelmslevin anlatm ve ierik kuramn benimseyenler arasnda Paris Gstergebilim

Okulunun kurucularndan olan Algirdas Julien Greimas da bulunmaktadr. Greimas,
Saussure ve Hjelmslevin yapsalc gstergebilim dncelerine katlmaktadr, ancak
onun ilgi alan sadece biimler deil, onu ilgilendiren daha ok biimlendirilmi
tzlerdir (Trabant, 1996:51).

Greimas yapt almalarda, dilin karmak ve ekilsiz olan zihni nasl anlamsal
biimlere dntrdn kefetmeye alr. Bunu yaparken zihin kavramn
ieriin tzyle ilikilendirmektedir. Dil araclyla zihnin, biimlendirilmi a
eklindeki bir btn araclyla da dncenin birbirleriyle balantl

18
biimlendirilmesini aratrmaktadr. Bu almayla yapsalc anlambilimin tek amac,
dilin tm szck daarc alann yapsal olarak betimlemektir, yani dil tarafndan
biimlendirilmi tm ierikleri Hjelmslevin modeline gre ortaya karmaktr (Trabant,
1996:51-52).

Ancak bir dilin tm szckleri zerinde tek tek yaplacak bir alma imkansz
olduundan dolay, Greimas bunu daha kk bir dizgeye indirgemitir, bu kk dizge
ise metindir. Burada metin ile kastedilen sadece yazl metinler deil, ayn zamanda
resimler, trafik iaretleri, reklamlar ve buna benzer gsterge olma zelliini tayan
dizgelerdir.

Greimasn dilden metin dzlemine geii, gstergebilim ierisinde de etkili olmutur.

Bundan byle gstergebilim alannda yaplan aratrmalar salt dil dizgesi ierisindeki
szck dzleminde deil, ayn zamanda metin dizgesi ierisinde gereklemitir.
Gsterge kavram, sadece szck iin deil, anlatm ve ieriin birbirine bal olduu
ayrca anlatm ve ierik biimlerinin birbirinden ayrt edilebildii dier dizgeler iin de,
rnein daha kk birimler olan morfem ya da daha byk olan metin dizgeleri iin de
kullanlmaya balanmtr.

Fransz gstergebilimcileri arasnda gsterebileceimiz bir baka isim ise Roland

Barthesdir. Barthesin gstergebilim anlay, Saussure geleneinde alldk olunduu
gibi yapsalcla dayanmaktadr. Ancak Barthesin dnceleri zaman iinde deimi
ve bir metnin birden fazla anlamnn olabileceini belirterek postyapsalc dnceye
ynelmitir. Bu dorultuda yananlam kuram zerinde youn almalar
gerekletirmitir. Barthesin gstergebilim alannda yrtt almalar salt dil
dizgesine ynelik deil, ayn zamanda resim, film, moda gibi gsterge dizgeleri zerine
de almalar yapmtr. Dz anlam/ yan anlam almalarnda, bir metnin yzeysel
yapsnn altnda ideolojik derin yaplarn bulunduunu gstermeye almtr. Ayrca
Saussuren dil/sz (langue/parole) ayrmn farkl gsterge dizgeleri zerinde
denemitir. Bunlardan biri de moda dizgesidir: Yazl moda giysisi, giyimsel bildiriim
dzleminde Dildir, dilsel bildiriim dzlemindeyse Szdr (Rifat, 2005:315).

19
1.4. Dilsel Gstergenin zellikleri

1.4.1. Dilsel Gstergenin Yanstmac zellii

Bir gstergenin, gsterdii nesneyi benzer ekilde yanstt ynndeki tanmlama antik
dneme dayanmaktadr (Nth, 2000:164). Yaplan aratrmalarda lt, her zaman
gstergenin, d dnyada yerine gemi olduu nesne ya da dnceyle olan benzerlii
olmutur. Dilii ve dild gereklik arasndaki benzerlik gnmzde de
srdrlmektedir, ancak sz konusu gereklik somut ve genel olan dnyada deil, daha
ok soyut dzlemde yer alan ideolojik ve kltrel boyutta aranmaktadr. Gstergelerin
ideolojik boyutta incelenmesini, Vollinin, metinlerin alc kii tarafndan
almlanmasna ynelik yapm olduu Yapbozuculara gre bir metin kiisel ilgi ve
ideolojik dnceler temelinde okunmaktadr. Baka bir deile, bunlar olmad
takdirde bir metnin gerek bir anlam bulunmaz (Volli, 2002:201).

Skolastik felsefenin ilk dnrlerinden kabul edilen Johannes Duns Scotus gre, bir
nesneyi ya da olguyu yanstan gsterge, yanstt eyin taklittir. Bu dncenin ardnda
yatan nedeni ise Nth, ortaa bilgi kuramna dayandrmaktadr. Bilgi kuramna gre,
nesnelerin dsal grng biimleri, yine onlarn benzeridir (Nth,2000:164).

Yanstma kavramn grntsel gsterge mantnda tanmlayanlar arasnda bilim

felsefecisi Bunge de bulunmaktadr. Bunge, benzerlik ltn merkezi bir konuma
oturtur ve aklamasn u ekilde yapar:

diyebiliriz ki, x ve ynin birbirlerine benzedii durumlarda, x nesne [] y

nesneyi yanstr (simgeler, onun yerini alr), []. Bylece yanstma,
simlasyonun bir alt bants olur, eklinde yapar. Bunun dnda Bunge
yanstma ilikisi ile ilgili olarak baka kriterler de belirler: yanstma,
simetrik deil, dnl ve geilidir. Yanstlan nesne, karln yanstmak
zorunda deildir. (Genelde de yanstmamaktadr.) Yanstan nesneye, kendi
kendisinin bir yansmas olarak grlebilir, ve x, zyi yanstan yyi
yanstrsa, x ayn zamanda zyi de yanstm olur (Nth, 2000:164).

Bungenin grn yorumlarsak, bir gsterge, baka bir gsterge tarafndan yanstlan
bir gstergeyi yanstmaktaysa, yanstm olduu gstergenin dnda onu yanstan her
trl gstergeyi de yanstm olur. Aslnda bu dnce Peircenin ortaya atm olduu

20
snrsz gstergesel ilev (unbegrenzte Semiosis) kuramna benzemektedir. Peircen
bu kuramna gre, her gsterge bir dierini iaret edecek bir arm ierir (Volli,
2002:30). Bylece bu sre, sonu olmayacak ekilde devam eder. ki gr arasndaki
fark ise, Peircen benzerlik ltn her gsterge iin mutlak lt olarak
grmemesidir.

Grng gstergebilim, yanstc zelilii olan ve olmayan gstergeler arasnda ayrm

yapar. Burada yanstc gstergeler olarak simgeler, yanstc olmayan gstergeler
olarak ise belirtiler kabul edilir. Bu dncenin temelinde yatan ise, Husserl tarafndan
yaplm olan szceleme gstergeleri ile belirti gstergeler arasndaki ayrmdr (Nth,
2000:165). Husserlin yapm olduu ayrmda szceleme gstergeleri olarak
isimlendirilen gstergeler gnmzde simge olarak belirtilen gstergelere dahil
edilmektedir. Bunlar amaca ynelik ve anlam taycdr. Belirti gstergeleri ise,
herhangi bir anlam tamamaktadr. Bunlar almlaycs olmasa da d dnyada yer
almaktadr. Alfred Schtz ise belirtiyi, bir nesne ya da olgu, bir baka nesne ya da
olgunun varlna iaret edebilmektedir. Ancak birinin var olmas, dierinin de mutlaka
var olduunu, gstermemektedir (Nth, 2000:165), eklinde tanmlar. Belirtisel
gstergelerin yanstc zellii bulunmamaktadr. Buna karn szceleme gstergeleri
(yani simgeler) arasnda Schtzeye gre bir yanstma ilikisi mevcuttur: d dnyann
bir nesnesi olan simgeye baktmzda, buna nesnenin kendisiymi gibi bakmayz,
aksine onu yanstt nesnenin bir yansmas olarak grrz (Nth, 2000:165).

Peirce da gsterge kuramnda gstergeleri, d dnyadaki nesne ya da olguya

benzerlikleri asndan grntsel gsterge ile hiperikon ayrmnda bulunur. Ona gre,
grntsel gsterge (qualisign) sadece potansiyel bir gsterge iken, hiperikon gncel,
var olan bir gstergedir, yani hiperikon nesneldir. Peircen hiperikon kavramyla
belirttii gsterge trleri sinsign, yani tekil gsterge ve legisign yani kural
gstergeleridir (Nth, 2000:168).

Tek(il) ve kural gsterge olarak adlandrlan hiperikon snf, grntsel gstergenin

tad tm zelliklere sahiptir, bunlara ek olarak yeryznde somut karlklar yer
alr. Peirce hiperikon iin sadece nesneye olan benzerliinden tr bir gstergedir
(Nth, 2000:196) eklinde bir aklama yapar. Bunlara rnek olarak portre, tablo,
fotoraflar, diyagramlar ve matematiksel formller gsterilmektedir.

21
Peircen halefi olarak gsterilen Morris, gstergenin bizzat kendisinin de bir nesne
olduunu syler ve bir nesnenin dier nesneleri iaret etmesini, iki nesneyi birbirine
balayan kullanm kurallarnn bulunmasndan kaynaklandn dnr. Morrise gre,
belirti gstergesinin iaret etme gibi anlambilimsel kural olduka basittir ve bunu yle
aklar: Gsterge sadece o anda iaret edileni gstermektedir.[] Belirti gstergesi,
gsterdii olgu ile benzerlik tamak zorunda deildir (Morris, 1988:45). Nitelendirici
bir gstergenin kendisinde, gsterdii olguya benzer ya da edeer zellikler bulunmas
durumunda, bu tr gstergelerin grntsel gsterge olarak adlandrlmas gerektiini
belirtmektedir. Bir yorumlayc, grntsel gstergeyi alglad anda, ayn anda
arasz olarak onun neyi iaret ettiini de anlar, eklinde bir aklama getirir Morris
(Morris, 1988:98). Bu durumun, yorumlaycnn grntsel gstergenin iaret ettii
olgu ile ortak olan zelliklerini fark etmesi sonucunda gerekletiini aklar. Morris de
tpk Peirce gibi, fotoraf, kimya forml, ve benzeri gstergeleri grntsel gsterge
olarak kabul eder.

rnein bir portre, portresi izilen insanla olduka benzer bir yapdadr, ancak
tamamen ayn deildir, nk portrenin yapld tuval insan cildinin malzemesini
iermemektedir ayrca buradaki portre ne konuma ne de hareket etme kabiliyetine
sahiptir (Morris, 1988:45).

Saussureden bu yana anlatmdaki yanstmaclk zerine birok tartma yaplmtr.

Saussure dilsel gstergelerin tamamen nedensiz olduu dncesindeyken, kimi dilsel
gstergelerin gsteren ile gsterilen dzlemleri arasnda bir benzerlik olduu
dncesindedir. Dilsel gstergelerin, sesletim, morfoloji ve szdizim olarak yanstmac
zelliinin bulunabilecei belirtilmektedir. Nth, anlatmdaki yanstmacln sradan
szck seimlerinde bile karmza ktndan bahseder (Nth, 2000:457).

Peter Erdmann Ikonizitt der Sprache adl almasnda dil iinde gerekleen
yansmalar sesbilim, ekilbilim ve szdizim olarak balk altna ayrmtr
(http://www.ramiro.org:04.05.2009) .

Sesbilim iinde incelenen yansmalara rnek olarak, sinein vzlts, kuzunun

melemesi, horozun t, vb. ya da midenin guruldamas, suyun damlarken kard
pt pt ses, kk bir ocuun alr durumdaki bir arabadan gelen sesi taklit etmesi
vb. yansmalar gsterilebilmektedir. Tm bunlar, d dnyada yer alan nesne ve

22
olgularn birtakm zelliklerinin dilsel gstergeler yardmyla taklit edilmesi olarak
grlmektedir.

Erdmann, dilbilimin bir alt dal olan ve asl konusu szck tretmelerini incelemek olan
ekilbilim iinde incelenen yansmalara rnek olarak, birleik szckleri
gstermektedir. Geri birleik szcklerin birebir yansma olmadn belirtir, ancak
tamamen nedensiz olmadklarn da ekler aklamasna. Bu trdeki szckleri, daha ok
bir esinlenme olarak grmektedir. rnek olarak Almanca Schreibtisch szcn
gstermektedir. Bu szck schreib ve tisch szcklerinin birletirilmesiyle tretilmitir.
ki szcn anlamlar birletirilerek Schreibtisch birleik szc meydana
getirilmitir. Erdmanna gre, dilin bir de szdizimsel olarak yanstmac zellii
mevcuttur. Olaylarn zamansal sralan Erdmanna gre dilsel biimlerde ayn ekilde
yer alr. Cmlelerin sralan ekilleri, olaylarn gerek yaamda meydana gelme
srasna gre belirlenmektedir. Erdmann vermi olduu rnekten u ekildedir
(http://www.ramiro.org:04.05.2009):

1a) Arabaya bindi, kapy kapatt ve hareket etti.

1b) Hareket etti, arabaya bindi ve kapy kapatt.

Birinci cmlede yer alan sralama gerek dnyada olduu gibi yanstlmtr. Bundan
dolay herhangi bir ek aklamaya gerek duyulmadan, okur tarafndan anlambilimsel
adan yorumlanabilecek biimdedir. Ancak ikinci cmlede okur, anlatlmak istenen
olayla d dnya arasnda herhangi bir mantksal balant kuramadndan, onu
anlamlandramaz. Bu nedenle dilsel gstergeler ile anlatlan eylemler, Erdmanna gre,
gerek dnyada gerekleen sralamaya gre yer almaldr.

Tm bunlar dnda Nth metinlerin ieriinde de yanstmacl yattn belirtir. Ona

gre ierikteki yanstmaclk bilimsel metinlerde karmza kmaktadr (Nth,
2000:457). Bunun nedeni ise bilimsel metinlerin, bizlere dnya zerindeki gereklikleri
olduu gibi yanstmaya almalardr.

1.4.1.1. Sanat Yaptlar ve Yanstmaclk

Platon tarafndan ortaya atlm olan mimesis kavram, sanat yaptlarnn takliti
ynn ortaya kartmaktadr. Platona gre, arac bir kiinin bulunmad yaptlar, yani

23
anlatcnn bulunmad sanatsal eserler, iaret ettikleri nesnelerin, olgularn ve olaylarn
birer taklididir. Yaznsal metinlerin (olay rgleri, canlandrlan sahneler) ierikleri ile
onlar araclyla gsterilen gereklikler arasndaki bu uyumlulukla daha ok kendi
dnyamzda edindiimiz deneyimler kastedilmektedir.

Moran almasnda Platonnun edebiyatn takliti ynn u ekilde aklar:

Platonun Devlet diyalounda Sokrates, Glaukona ressamn yapt ii anlatmaya

alrken stersen bir ayna al eline, drt bir yana tut. Bir anda yaptn gitti gnei,
yldzlar, dnyay, kendini, evin btn eyasn, bitkileri, btn canl varlklar
diyerek, ressamn yapt iin dnyaya bir ayna tutmak olduunu syler ve biraz
aada airin de ressamdan farkl olmadn belirtir: Tragedya airinin de yapt
bu deil mi? Benzetme deil mi onun yapt da? (Moran, 2005:17).

Klasik dnemdeki estetik anlayna gre, ideal sanat ancak doal gstergelerle
mmkn olabilmektedir. Resim ve heykelcilik sanat bu ideale yaklaabilmekteyken,
edebiyat ideal olana olduka uzak kalmaktadr. Bunun nedeni ise dilsel gstergelerin
nedensiz bir karaktere sahip olmalar gsterilmektedir.

Sanata konu olan her nesne ve olay bizim dnyamzn bir yansmasdr. Edebiyat da bir
sanat oluuna gre, onun iinde geen olaylar ve kiiler bizlerin birer yansmasdr.
Nitekim, Platonun ayna benzetmesini on sekizinci yzylda Dr. Johnson edebiyat iin
kullanr ve Shakespeari verken, okura hayat dorulukla yanstan bir ayna tuttuunu
syler (Moran, 2005:18).

Nthe gre, Lessing de Platonun aklamasna benzer bir alamada bulunur ve

edebiyat ierisinde ideal olana en yakn olann tiyatro eserleri olduunu belirtir. Bunun
nedeni ise, burada yanstlan dil ve eylemlerin gerek olaylarn doal bir yansmas
olmasdr. iir ise gstergelerin nedensizliini ok az lde giderebilmektedir. Lessing,
F. Nicolaia yazd bir mektupta iir ve taklitilikle ilgili yle bir savda bulunur:

iir sanat, nedensiz gstergelerin etkisini mmkn olduunca doal gstergeler

ile edeer tutmaya almaldr. Bunun yolu ise uygun tonlama, doru szck
seimi, szcklerin iir ierisindeki konumu, hece uyumu, benzetmelerden geer.
Tm bunlar nedensiz gstergeleri doalla yaklatrr. Sadece yaklatrr onlar
yine doal yapmaz. iir sanatnn en byk ayrm, nedensiz gstergeleri
tamamyla doal gstergelere dntrebilmesidir. Ancak asl karmak olan da

24
 budur, nk bunun sonucunda kelimler nedensiz gstergeler olmaktan kp,
nedensiz nesnelerin doal gstergeleri olmaktadr (Nth, 2000:458).

Edebiyatn bir yanstma olduunu dnen ve bu dncenin gstergebilimsel adan en

nemli temsilcisi, Rus asll yaznsal gstergebilimci Jurij Michailowitsch Lotmandr.
Nth Lotmann, sanat ierisindeki gstergelerin keyfi uzlamalara dayanmad, aksine
takliti, yanstmac karaktere sahip olduklar dncesinde olduunu belirterek
Lotmann grn u ekilde aktarr:

grntsel gstergeler ifade ve ieriin ikinlik kuralna gre dzenlenmilerdir.

Gsterge ieriin bir modelidir. Buradan yola karak anlayabiliriz ki, yaznsal
metinlerde doal dilin anlam d (szdizimsel) gelerinden bir anlamlama
oluturulmaktadr (Nth, 2000:458).

Lotmana gre, ifade alanndaki sz konusu bu elerin anlamlandrlma ileminde,

yaznsal metin ikincil model oluturucu dizge konumuna gelmektedir. Yaznsal bir
metin, temel dizgeden (dilden) oluan dilsel yaplarn yan sra, temel dizgeyi de tekrar
yanstan ikinci bir yapya iaret etmektedir.

1.4.2. Dilsel Gstergenin Nedensizlii ya da Kltrel Nedenlilii

Platonun gsterge kuramnda da grdmz gibi, dilsel gstergelerin, yani gsteren

ile gsterilen arasndaki bantnn doal m yoksa uzlamsal m olduu hakknda
birok gr ortaya atlmtr. Bunlardan biri de gsteren ile gsterilen arasndaki
ilikinin tamamen nedensiz (arbitrr) olduu ynndeki grtr.

Gstergenin nedensizlik zellii daha nceki yllarda da konu olmasna ramen, bu

konu zerine yaplan grler ve eletiriler, daha ok svireli Dilbilimci Ferdinand de
Saussuren 1916 ylnda Genel Dilbilim Dersleri ad altnda yaymlanan almalar
sonrasnda hz kazanmtr.

Saussure gsteren gsterilen arasndaki nedensizlik ilikisi hakkndaki grlerini yle

zetler:

Gstereni gsterilen ile birletiren ba nedensizdir. Gstergeyi, bir gsterenin bir

gsterilenle birlemesinden doan btn olarak grdmzden daha yaln olarak yle
diyebiliriz: Dil gstergesi nedensizdir (Saussure, 2001:109-110).

25
Saussure nedensizlik ilkesini, eitli nedenler sralayarak somutlatrmaya alr. lk
olarak u ekilde bir aklama yapar karde kavramnn gstereni olan k-a-r-d-e- ses
diziliiyle hibir i balants yoktur (Saussure, 2001:110).

Saussure gre, gsterge adlandrd gerekten tamamen bamszdr. Bunu ise ayn
gerein eitli dillerde farkl adlandrmasna dayandrmaktadr. Bir baka dayanak
noktas ise, ona gre kimsenin nedensizlik ilkesini yadsmyor olmasdr.

Yansmalarn ise, gerek seslere oranla yaklak, yar saymaca nitelik olduunu
belirterek, bunlar gereklie yakn olsalar dahi, onun birebir ayns olarak grmez.
Tpk dier szckler gibi yansmal nitelikleri bulunan szcklerin de, zaman ierisinde
deiiklie uradn belirtir.

Saussure, gstergenin nedensizliine ynelik grlerini sralarken ayn zamanda

nedensizlik kavramn da aklamaya alr ve u ekilde belirtir:

Bu szck, gsterenin, konuan bireyin zgr seimine bal olduu dncesini

uyandrmamaldr [] gsterge dilsel bir toplulukta yerleti mi, onda herhangi bir
deiiklik yapmak bireyin elinde deildir (Saussure, 2001:111).

Ancak burada Saussuren kendisiyle bir elikiye dt hissi uyanmaktadr. yle

ki, Saussure dilsel gstergenin toplumsal uzlaya dayandn belirtir. yleyse gsteren
tamamen nedensiz deildir.

Saussuren szcklerin birer yansma olmadn belirtmek iin, niin nedensizlik

kavramn kullandn Keller yle aklar:

[Yansmal gstergeler] hem nedenlidir hem de uzlamsal, yani bir lte gre
nedenlidirler, bir baka lte gre ise nedensiz. Saussuren, belirgin bir ekilde
nedenli olan gstergeyi de nedensizlik ilkesine dahil etmesinin nedeni, byk bir
olaslkla sz konusu olan bu belirsizliktir. [] Saussure nedensizlik ilkesini
kantlamaya alrken, nedenlilik lt yerine daha anlaml olan uzlam ltn
kullanmasnn nedeni, uzlam ltnn yansmal szcklerin belirgin
nedenliliiyle belli bir lde badatrmaktadr (Keller, 1995:150).

Gstergelerin yanstmac zelliinden dolay bir anlam ierdiini savunan dnceye

kar kan bir baka isim ise, talyan asl gstergebilimci ve yazar Umberto Ecodur.

26
Eco 1976 ylnda yapm olduu A Theory of Semiotics (Semiotik. Entwurf einer
Theorie der Zeichen) adl almasnda yeni bir gsterge kuram gelitirmitir. Ecoya
gre gstergebilimin aratrma alan, kltrel srelerin bir sonucu olan iletiim
sreleridir (Eco, 1987:28). Eco almasnda grntsel gsterge ve benzerlik ilikisine
eletirel yaklamlarda bulunmutur. Gstergenin gndergesiyle olan motivasyon,
benzerlik, analoji ve doal bantlarn, ayrca gstergelerin nedensiz olduklar
grlerini tmyle reddetmese de, bunun temelinde sosyal adan bir uzlann
yattn dnmektedir.

Eco, Morrisin porte rneiyle yapm olduu ve her grntsel gstergenin

gndergesiyle bir ya da daha fazla ayn zellikler tad ynndeki gsterge
tanmlamasn eletirir ve Morrisin bu rnekle kendi kendisiyle elikiye dtn
iddia eder. Morris almasnn devamnda grntsel kavramnn ayn zellikler
tad ynndeki kati aklamadan kanr ve gndergesiyle benzer olan her
gsterge, grntsel gstergedir eklinde bir aklama yapar (Eco 1987:256).

Ecoya gre yanstmaclk, gsterge - nesne ilikisine deil, kltrel uzlamlara

dayanmaktadr. Benzerlik, suret ile nesne ilikisini deil, suret ile daha nce kltrel
bakmdan tespit edilmi ierik arasndaki ilikiyi yanstr (Eco, 1987:272).
Yanstmaclk burada nesne ilikisinden, anlatm ve ierik arasnda yatan anlam
ilikisine kaydrlmtr.

1.4.3. Dilsel Gstergenin ki Yz: Anlatm ve erik

Dilsel gsterge, gsteren-gsterilen eklinde ayrtrldktan sonra, gstergenin bu iki

dzlemine ynelik aratrmalar artmtr. lk aratrma Hjelmslevin yapm olduu,
gsteren ve gsterilen dzlemlerinin katmanlatrlmasdr. Hjelmslevin kuramna
gre, ayn dizge iindeki iki dzlemin dizimsel ekillerinin birlemesiyle ortaya
gsterge ad verilen anlam btn kmaktadr. Hjelmslev, kuramnda terminoloji
farkllna giderek, gstereni anlatm, gsterileni ise ierik olarak adlandrlmaktadr.
Hjelmslev, gstergenin hem ierik dzlemi hem de anlatm dzlemi er katmana
ayrmaktadr. Bylece gsterge, alt katmana blnr. Bunlar ise; ieriin maddesi,
ieriin tz, ieriin biimi; anlatmn maddesi, anlatmn tz ve anlatmn biimidir.

27
ekil 2. Gstergenin Katmanlar

erik Maddesi
Gstergebilimsel bakmdan ekilsiz madde

Gstergebilimsel biimlenmi ierik tzi

G erik Biimi G

S S
T T
E E
R R
G Anlatm Biimi G
E E

Gstergebilimsel biimlenmi anlatm tzi

Gstergebilimsel bakmdan ekilsiz anlatm

maddesi

Kaynak: Nth (2000:81)

Anlatmn tzne rnek olarak, eklemlenmi sesler, resim sanatnda ise tuval zerinde
bulunan pigmentler gsterilebilir. eriin tz ise, zihnimizde canlanan grntdr,
bizim bir ynmzn, evrenin tamamnn ya da bir blmnn zihinde alglan
ekildir (Volli, 2002:56). Anlatmn gstergebilimsel adan biimlenmi tz ise
yazyla somut olabilirken, ieriin gstergebilimsel adan biimlendirilmi tz her
zaman soyut bir ekildir. Ayn ekilde her gstergebilimsel dizgede anlatmn biimi
(dilin fonetii, morfolojisi, szdizimi) ve ieriin biimi (evrenin ekilleni biimi, yani
dilin szcksel emas) bulunmaktadr (Volli, 2002:57).

28
ekil 3. Gstergenin erik ve Anlatm Dzlemleri

(Madde)
erik Tz
Biim

Biim
Anlatm Tz
(Madde)

Kaynak: Eco (1987:79)

Yukardaki ema gstergebilimsel adan tm iletiim dizgelerinin, gerek eklini

gstermektedir. Eco ieriin ve anlatmn madde, tz ve biim eklindeki ayrmna u
ekilde bir rnek vermektedir. Suyla ilgili bir deney gerekletiren bir fiziki, kvet
iindeki su orannn deiikliini kendisine gsterecek bir alet kullanr. Bir ya da daha
fazla iaret gstericiler kullanarak (k, ses) ve bunlara belirli anlamlar ykleyerek, su
orannn deiimlerini tespit edebilir. Diyelim ki, suyun tama tehlikesi bulunduu
durumda [AB] sinyalleri, su seviyesinin azalma durumunda ise [BC] sinyalleri devreye
girmektedir. Bu durumda AB, BC gibi sinyaller anlatmn tzn olutururlar ve bunlar
anlatmn biimiyle birleerek, ieriin tz olan tehlike durumunu ieriin biimiyle
birlemesi sonucunda bilgi tayc zellik kazanr. Sinyallerin yayld elektronik alet,
anlatmn maddesidir, anlambilimsel dizgelerin ilikili olduu su seviyeleri ise, ieriin
maddesidir (Eco, 1987:81).

Umberto Eco, anlatm ve ieriin birbiriyle rtmesi sonucu ortaya kan anlam
gsterge olarak deil, gstergesel ilev olarak adlandrr (Eco,1987:76). Econun
gstergesel ilev olarak adlandrd eye u ekilde bir rnek verebiliriz:

Trkedeki evre szcnn birden fazla anlam vardr. Econun ifadesiyle birden
fazla gstergesel ilevi bulunmaktadr, bunlar;

I. Bir eyin yakn, dolay, etraf

II. Bir kimse ile ilikisi bulunmak, muhit

III. Ayn konu ile ilgili bulunan kimselerin tm

29
 IV. Kiinin iinde bulunduu toplumu oluturan ortam

V. Srma ilemeli mendil

VI. Dzlem zerindeki bir ekli snrlayan izgi

VII. Hayatn gelimesinde etkili olan doal, toplumsal kltrel d faktrlerin

btnl

VIII. Bir birimden nce veya sonra gelen ayn trden birimlerin tm; bunlarn
oluturduu kk grup, kontekst (TDK, 1998:466).

Eco, gstergelerin bir ok anlamnn bulunmasndan dolay, tek bir anlamn

iaretleyicisi olarak dnlebilecek gsterge kavram yerine, bir gstergenin birden
fazla anlam olabileceini gz nnde bulundurarak bir btn (gstergeyi), gstergesel
ilev olarak adlandrr.

Bir gstergenin anlatm dzleminde var olan her ge iin ierik dzleminde uygun
den bir ge mevcuttur. Biri var olup dierinin var olmamas, gstergenin gsterge
ilevini yerine getirmesi mmkn deildir.

1.4.4. Gstergenin Yan Anlamlar

Dilsel bir gstergenin, herkes iin bir ve tek olan anlamnn yan sra, yan anlamlarnn
bulunduu Skolastik dnemden beri bilinmektedir (Volli, 2002:47), ancak bu konu
hakknda bilimsel bir kuram ortaya atm olan bilim adam Hjelmslevdir. Hjelmslev
anlatm ve ierik kuramyla bir gstergenin anlatm ve ierik dzleminde sadece genel
anlamna iaret etmektedir. Gelitirmi olduu yan anlam kuram ise, bunlarn birden
fazla ve kullanld duruma gre deiiklik gsteren anlamlarna yneliktir. Bu ayrmla
Hjelmslev dz anlam gstergebilimi ile yan anlam gstergebilimi olarak gstergebilimi
de ikiye ayrmaktadr.

Bir gsterge ilk anda herkeste ayn duygu ve dnceyi uyandrr. te bu noktada
gstergenin dz anlamsal (denotation) zellii ne kar. Ancak gsterenin baka bir
kullanmnda daha derin ve geni bir gsterilene iaret ettii anlar da vardr, bu
durumda ise ne kan dilsel gstergenin yan anlamdr (konnotation). Alc kiiye,
gstergenin bahsedilen bu yan anlamsal zellii tandk ise, karsndakinin ne demek

30
istediini kendi ansiklopedik bilgisi araclyla anlamakta zorluk ekmez. Sz konusu
bu yan anlamlar Econun da belirttii gibi kullanld semantik alana gre deiiklik
gstermektedir. Yan anlamlar toplumsal uzlama dayanmaktadr. Bu nedenle ayn
toplum ierisinde yer alan bireylerin gstergelerin yan anlamlarn anlamlandrmada
herhangi bir problemle karlamaz.

Eco yan anlam dncesinden yola karak, gstergenin yan anlamlar oluturabilecei
kullanm alanlarn belirlemitir. Bunlar srasyla; a) Kltrel bilgi birikimi, b) Semantik
birimlerin yan anlamlar (Eco semantik yan anlamlarla, masallarda dile gelen eyalar
rnek olarak gstermektedir), c) ideolojik tanmlama, d) duygusal yan anlamlar, e)
altanlamllk, stanlamllk ve kartanlamllktan oluan yan anlamlar, f) baka bir
gsterge dizgesine yaplan eviriler sonucu meydana gelen yan anlamlar, g) hitabet
sanat ile elde edilen yan anlamlar, h) retorik-slup bakmndan elde edilen yan
anlamlar, i) global deer kuramlar bakmndan oluan yan anlamlar. Eco bu ayrm
yaparken ayn zamanda bunlarn saysnn daha da fazla olabileceini belirtir ve yapm
olduu ayrm kesinletirmez (Eco, 2002,112).

Gsterenler sadece bilindik anlamlarn tamazlar, ayn zamanda konuucunun, bilindik

dzgnn (yaz, el kol hareketleri) bireysel ya da kolektif dilin, edebi gelenein, corafi
ya da sosyal lehenin ya da ulusal dilin o anki durumuna bal olarak kendi anlatm ve
ierik dzlemlerinde farkllklar gsterebilir (Volli, 2002:45). rnein bir zeytin dal ya
da gvercin, bar anlamna gelmektedir, krmz bayrak sosyalizmi simgelemektedir.
Bunlarn ise evrensel geerlilii bulunmaktadr. Gstergelerin yan anlamlar,
gstergenin anlatm dzlemine yansmaz, daha ok ierik dzleminde oluur. Anlatm
dzlemi ise dz anlamdaki biimini korur.

31
ekil 4. Gstergenin dz ve yan anlam oluumlar

Yan Anlam Anlatm2 (R2) erik2

Dz Anlam Anlatm1(R1) erik1

Kaynak: Nth (2000:108)

Roland Barthesin yan anlam kuram zerine birok alma yaptn belirtmitik.
Bunlardan biri resim dizgesi zerinde gereklemi olduu almadr. Barthes, Afrikal
bir zencinin Fransz niformas iindeki resminden yola karak, bu resmin
derinliklerinde yatan anlamn, Fransa mkemmel bir imparatorluktur ve bu
imparatorluun iinde zenci vatandalar da bulunmaktadr. Bu kiilerde askerlik
grevini, her sadk vatanda gibi yerine getirmektedir (Nth, 2000:108) ynnde
olduunu belirtir.

Nthe gre, evirilerde dz anlam ile yan anlam arasndaki farkllk belirginleir.
eviride, kaynak metnin yan anlam kaybolur ve dz anlam olduu gibi kalr (Nth,
2000:86). evirilerdeki yan anlam oluumlarn eviri blmnde ele alacaz.

1.4.5. Dilsel Gstergenin ok Anlamll

Polysemy (ok anlamllk) kuram yan anlam kuramnn gelitirilmi eklidir. Bu

kuramla birlikte, dilsel bir gstergenin dz ve yan anlam dnda, birden fazla anlama
iaret edebilecei vurgulanmtr. Filizokun da belirttii gibi ok anlamllk, bir
szcn birok anlama gelmesi, deiik kullanmlarnn olmasdr; daha ak ve daha
kesin olan tanmyla, tek ve ayn iaretleyenin (gsteren / signifi) birok iaretlenen
(gsterilen /signifiant) iin kullanlmasdr (http://www.ege-edebiyat.org:09.04.2009).

talyan asl gstergebilimci Maria Cortiye gre, her metinde saylamayacak kadar
zme ve yap-bozma ilemi gereklemektedir. Bir metnin ok anlamsal karmakl
tek ve ayn kltrel balam ierisinde edeer yorumlara engel oluyorsa, o metin kendi
iinde birden fazla metin ierir (Nth, 2000:460). ok anlamllk genellikle kltrel

32
kullanmlar sonucunda oluur ve zaman ierisinde toplum tarafndan kanksanr.
Gstergenin anlam ancak kullanld balam ierisinde anlalabilir. Toplum ierisinde
nadiren anlamazlklara neden olurken, sz konusu toplumun kltrne yabanc
olunmas durumunda, bildirinin anlamna ulamak alc iin gleir. Bu durumda
szlkler de yol gsterici olamaz, nk szlklerde genellikle szcklerin dz
anlamlar ve ek olarak yan anlamlar verilmektedir. Bachem ok anlamllk
durumlarnda, mecaz anlamdan farkl olarak, alcnn kendi bilgi birikimi araclyla,
uzlamsal olarak belirlenmi anlam olaslklarndan en mantkl olann setiini belirtir
(http://www.fachdidaktik-einecke.de:21.04.2009).

Kzlok, szcklerin retorik ve anlambilimsel alardan ok anlamllk kazandn

belirtir. ok anlaml metinlere rnek olarak yaznsal metinler gsterilmektedir. Bu tr
metinlerin temel zelliklerini bu yolla kazandklar dnlmektedir. Uana gre, okur
bir iiri almlarken, airin hi dnmedii anlamlara ulaabilmektedir
(http://yayim.meb.gov.tr:06.03.2009). Bunun nedenini ise yaznsal metinlerde kesinlik
derecesinin bulunmamasn gstermektedir. Bilimsel metinler ise, yan anlamlarn ve ok
anlamlarn bulunduu en az metinlerdir. Burada gnderici vermi olduu gstergelerle
alcya oyunlar oynayarak onu artmaya almaz, aksine anlatmak istediini en ak
ekilde dile getirir.

33
2. BLM: DLSEL GSTERGELERN METN BALAMINDA
AIKLANMASI VE METNSEL GSTERGEBLM
ZMLEME MODELLER

2.1. Metin

Gstergebilim ierisinde srdrlen almalar, Hjelmslev ve Greimasn gsterge

zerine gelitirdikleri kuramlarla, dil dizgesinden onun bir rn olan metin dizgeleri
zerinde srdrlmtr. Bunun amac ise almalar somut bir alana indirgemektir.
Peki ama gstergebilim iinde metin kavramyla kastedilen nedir?

Metin denildii zaman akla ilk gelen yazl bir belgedir. Ancak bu terimin gstergebilim
ierisindeki kullanm salt yazl belgelerle snrl kalmamaktadr. Resim, film, tablo,
bunlar da birer metindir. Gstergebilim ierisinde metnin drt tanm bulunmaktadr,
bunlar:

a) yazl belgeler

b) szel bildiriler (sylem)

c) yaratclk bakmndan metin ve anlamlamann uygulamas olarak metinler

d) dilsel olan ya da olmayan kltrel bildiriler.

Tpk dil dizgesinin sonsuzluu gibi, metinlerin de kapsam ok geni ya da dar

olabilmektedir. Volli, metinlerin kapsamn belirleme iinin onu almlayacak kiiye
bal olduunu belirtir (Volli, 2002:79). Buna rnek olarak ise, televizyonlardaki yayn
akn gstermektedir. Televizyon yaynlar zerine yaplacak olan bir aratrmada,
aratrlacak yayn sresini daraltabiliriz ve bu daraltma sonucunda kendimize gre bir
metin oluturmu oluruz.

ztokat, Todorovun Dil Bilimleri Szlnde bir tmcenin de, bir kitabn da metin
olabilecei grnn bulunduunu belirtmektedir (ztokat, 2005:22). Bu dnceden
yola karak diyebiliriz ki, bir yazarn bir veya daha fazla kitab ya da daha kk bir
dizge olarak bir roman iinde yer alan paragraf da, kendi ilerinde tutarllk
gsterdikleri mddete, metin olarak kabul edilebilirler.

34
Harald Kittel ve dierleri, Heinemann/Viehwegerin yazl metinleri devingen bir btn
olarak grdklerini belirterek, metni u ekilde tanmladklarn belirtmektedirler:

[[Metinler], eyleme katlanlarn ve metin retenin eylem balamnda metinlerde

spesifik olarak dile getirilen ve metinlerin ok boyutlu yaps iinde oluturulan
farkl bilgilerin gncelletirildii toplumsal eylemde bulunan insann dilsel
faaliyetinin sonulardrlar (Kittel ve di., 2004:607).

Heinemann/Viehwegerin bu tanmna gre metinler eylemde bulunan insann

toplumsal faaliyetlerinin sonucudurlar. Metin, iinde bulunduu toplumsal deerlere
gre ekil alr ve anlamlandrlmas da iki boyutludur. retici tarafndan belli bir
balam iinde ekillendirilir, alclarn deerlendirmeleriyle ise bilgi gncellenir.
Bundan dolay Kittel ve dierleri metni karmak, hiyerarik ekilde yaplandrlm
iletiimsel bir btn olarak grmektedirler (Kittel ve di., 2004:607).

Metnin farkl tanmlarna ramen ztokat, sz konusu bu tanmlarn ortak bir paydada
bulutuunu dnmektedir, bu ise bir metnin gzlemlenebilir varlk olduu
dncesidir (ztokat, 2005:27).

Metin kendi iinde bir btndr ve bir btnn metin olabilmesi iin gerekli olan, onun
kendi iinde tutarllk gstermesidir. Bu tutarll salayan ise, yine metnin kendi
iinde bulunan bantlardr. Tutarl metinlerde her ge, ayn dizge iindeki dier
gelerle anlamsal adan bir bantlk tar. Biri dierini iaret eder.

Kristeva, metnin yapsn iki ayr dzlemde inceleyen gstergezm kuramn

gelitirmitir. Kristeva, metni genotext (reten metin) ve phnotext (retilmi metin)
olarak iki dzleme ayrr. Tosun phnotext iin, [] retimi bitmi, sonulanm,
biimsel olarak kapanm metin dzeyini gsterir (Tosun, 2007:277), eklinde bir
aklamada bulunur. retilmi metin, dilsel gsterge dizgesinin yzeysel yapsdr. Bu
tr metinlerin zmlenmesi, dilbilimin szdizimsel ve anlambilimsel zmleme
yntemleriyle elde edilebilir.

Genotext (reten metin) ise metinlerin derin yaplardr. Anlam retimi bu derin
yaplarda gerekleir. reten metin biimlendirilmemitir, biimlendirilemez ayrca
zamana bal deildir, her dnem geerlidir (Nth, 2000:121). Metnin bu dzlemi soyut

35
bir yapya sahip olduu iin, her dilde ve anlamlamada gerekleme ihtimali ok
yksektir.

Tosunun da belirttii gibi, retilmi metin dzlemi reten metin dzleminde oluur
(Tosun, 2007:277). nk tm metinler ilk olarak soyut dncelerde meydana gelir ve
daha sonra da somut metinlere dnr. Kristeva, bu iki metin dzlemi arasndaki
elikide diyalektik mantn yattn dnr (Nth, 2000:121).

Hibir metin, bir paras olduu ve daha kapsaml olan dilsel dizgeden ve ayn ekilde
okuyucunun daha nceki metinlerden elde ettii deneyimlerden bamsz bir ekilde
okunamaz. Bunun nedeni ise, belirli bir kltrn ansiklopedik bilgisini oluturan her bir
metnin, bantl olduu dier metinleri hatrlatmasdr. ou metinde, dier
metinlerden yaplm alntlar bulunur. Her bilgili okur, metinler arasnda gerekleen
bu gndermelerin farkna varabilme kabiliyetine sahip olmaldr.

Metin kavram, sylem ve anlat kavramlaryla benzer anlamlarda kullanlmaktadr.

Yukarda metin teriminin hangi balamda kullanldn akladk. Metin, tutarl
elerin toplam olarak tanmlanrken, sylem bireysel dzlemde gerekleen bir
eylemdir. Buna gre, bir yknn, masaln birden ok sylemi bulunmaktadr, oysa
metin tek ve deimezdir. Metin geneli iaret ederken, sylem bireysel dzlemde kalr.
Volli metni, iletiimde meydana gelen somut anlamlar olarak deil, bunlarn genel
rnekleri olarak tanmlar (Volli, 2002:82).

Eco ise sylemin niteliine dair, [] Krmz apkal Kzn yks bize farkl
sylemler araclyla Grimmin, Perraultun, annemizin- ulamtr. Doal olarak,
sylem de yazarn stratejisinin bir blmn oluturmaktadr (Eco, 1996:45), eklinde
bir aklamada bulunur. Bu adan bakldnda gstergebilimin aratrma alan daha
ok soyuttu iaret eden metinlerdir. Volli bunun nedenini, gstergebilim bak asnn
ilevsel bir nitelik tamasna ve somut gelerin (ses, mimik, harf, vb) anlam
belirlemede ve bu anlam iletmede ne gibi bir katk saladn bulmaya almasna
balar (Volli, 2002:83).

J. Dubois Dilbilim Szlnde sylem ile ilgili olarak Modern dilbilimsel anlamyla
sylem terimi tmcenin stnde yer alan ve tmcelerin birbiriyle zincirlenme
kurallarna gre tanmlanan her tr szceye verilen addr (ztokat, 2005:28), eklinde

36
bir aklamada bulunur. Bir metnin gndericisi, alcs ve meydana getirildii zaman ve
yer ile olan balants szcelem incelemelerinde ortaya karlmaktadr. nk her
iletiimsel eylemde bir ierik ve bildirim mevcuttur ve bunlar szce ile gerekletirilir.
Szcelerin retim aamas Volliye gre metin ierisinde de aratrlabilir, ancak
gstergebilim aratrmalar, sz konusu bu etkilerin meydana geldii sylem zerinde
gerekletirmektedir (Volli, 2002:84).

Hilmi Uann da belirttii gibi, her sylem kendini, iletiim ortamna gnderen bir
dizi szcelemle ortaya koyar (Uan, 2006a:90). Sylemin ortaya kmasn salayan
szce ierisinde ben, sen, burada, yarn, bugn, imdi gibi belirtkeler yer
alr. Bunun dnda yz ifadelerimiz, el kol hareketlerimiz vb. szceyi etkileyen
etkenlerdir.

2.1.1. Ak Metin ve Kapal Metin

Kimi metinler eitli yorumlara aktr. Bunlar arasnda yaznsal metinler, mizah
dergileri vb. saylmaktadr. Bilimsel metinler, kullanm klavuzlar vb. ise daha ok
kapal metinler olarak grlmektedir, nk bunlar okura, yani alcya belirli bir konu
hakknda belirli bilgiler vermeyi amalar. Bilimsel metinlerin alclar bellidir: doktor,
mhendis hatta renci. Ancak bilimsel metinler gerekten kapalmdr? Nth aklk ve
kapallk kartln bir eliki olarak grmektedir ve bunun sadece grnte var
olduunu belirtir (Nth, 2000:461). Ona gre, kapallkla bir metnin ierik yaps
aklkla ise almlama yaps kastedilmektedir. Metnin almlanmasyla ilgili akln,
Umberto Eco Ak Yapt adl eserinde ele alm ve metinlerin, zellikle sanatsal
eserlerin, okurla buluuncaya kadar ak bir yapt olduunu belirtmitir.

Ak metinler, okuyucuya geni bir yorumlama sahas, zgrlk tanr ve yine onlar
kendi bireysel okuma srelerini srdrme imkan verir. Ancak kapal metinler,
bahsettikleri hakknda okurun daha nceden yeteri kadar bilgi sahibi olmasn bekler ve
okuyucuyu bu dorultuda ynlendirir.

Bremondun her anlatm yapsnn kesiim noktasnda kendini gsteren alternatifler

ilkesi, edebi yapt eylemlerinin geliim seenekleri bakmndan iaret eden, aklk
konusundan bahsetmektedir. Ecoya gre de ayn sebepten tr gsterenlerin ak
mant olumaktadr. Bunlar araclyla yapt, ilevini iki ynl gerekletirir. lev ile

37
yorumlamalarn uyarm ve yorumlamalarn zgrlk snrlarnn kontrol altnda
tutulmas kastedilmektedir (Nth, 2000:461).

Greimas yaznsal akln kaynan metinlerin hem metinleraras hem de anlamsal

dnyasnda grmektedir, bundan dolay her iirsel nesne iirsel biimlerin dnyasnda
aktr ve sadece bu dnya ierisinde varln srdrebilmektedir. Dier taraftan, iirsel
nesne kendi balamna, anlamsal dnyaya da aktr (Nth, 2000:461), eklinde bir
yorum getirir. Yaznsal aklk savnn bu ekli, yaznsal gstergebilim ilgisinin yazar
perspektifinden okurunkine kaymasyla yakndan ilikilidir. Her yaznsal metin, iinde
bulunduu dnemin alcsnn ideolojik ve kltrel beklentilerine gre yorumlanr.

Yaznsal metnin kapall zerine olan tez Kristeva tarafndan temsil edilmitir. Nth
Kristevann, yaznsal metnin iki dzlemdeki kapallndan bahsettiini belirtir. Bu
dzlemlerden biri hikaye alannda dieri ise sylem alannda. Kristeva hikaye alannda
kapallk grr nk metin anlatm mantndan dolay, kendi sonunu bandan itibaren
iermektedir. Eylemin kart ikilikleri bir hikayenin sonu iin gerekli mantkl
zmler bulmaya alr. Kristevaya gre edebiyat, sylem olarak bileimli kapall
gsterir. Kapalln bu tr, zellikle metnin ierisinde belirgin snr izgilerinin
bulunduu blmlerde, yani metnin balang ve sonu sz konusu olduunda ortaya
kar. Kristevann metnin kapalln u ekilde belirtir: Metnin snr iaretleri
edebiyat ierisinde ak ya da anlalr olmayabilir, bu durum metnin yapsal
kapalln belirginletirir (Nth, 2000:460).

2.2. Metinleraraslk

Gsterge almalarnn metin dizgeleri zerinde srdrlmeye balanmasyla ve

gstergelerin kendi dizgeleri ierisindeki dier gstergelerle karlkl bir iliki sonucu
gsterge olma zelliini kazand dncesinden yola klarak, yine ayn ekilde
retilmi bir metnin, baka metinlerle olan ilikisi sonucu gsterge olma zellii tad
kabul edilmeye balanmtr. Her metin, kendisinden nce olumu olan metinlerle
evrilidir ve onun anlalabilirlii ancak dierleriyle olan benzerlik ve kartlk
zellikleriyle mmkn olur. Volli metnin anlamna ynelik metin, anlamn okurun
dier metinlerden edinmi olduu ansiklopedik bilgiden (Volli, 2002:82), kazandn
belirtir.

38
Metinleraraslk, Kristeva tarafndan ortaya atlm bir kavramdr. Ancak Kristevann
bu kuramna deinmeden nce, onun bu kuramnn k noktas saylabilecek Bahtinin
diyalojizm kuramna deinmek gerekir.

Bahtin diyalojik ilikiler iin, iki dilsel yapt, iki szce bir tr zel anlamsal ilikiler
iine girer (Rifat, 2005:269), savn ileri srerken, kuramn sadece dilsel dizgelere
yani dilsel yapt ve ifadelere indirgemektedir. Ancak bunu dier gstergesel dizgeler
iin de kullanmak pek yanl olmaz. Nitekim Kristeva, Bahtinin sz konusu diyalojizm
kuramn, sadece belirli bir metin ierisindeki gstergelerin (ifadelerin) birbirleriyle olan
ilikisini kapsayan bir kuram olmaktan kartp, bir metnin dier metinlerle olan
ilikisini aklayan bir kuram olarak gelitirmitir.

Nth, Kristevann metinleraraslk kuramn, Bahtinin diyalojizm kuramndan yaplan

bir alnt olmaktan ok, e zamanl ve tarihsel dillerin toplamnn bir refleksi olarak
grr. Kristeva ise kendi kuram iin, baka bir metinin metinsel dzeyde gerekleen
absorbsiyon ve transformasyonu (Nth, 2000:122), aklamasnda bulunur.

Metinleraraslk kuramna gre, bir metnin ierisinde, baka metinlerden alnm olan
ifadeler gezinmektedir. Byle bir bak asndan, hibir metnin orijinal olmayaca
dncesi olumaktadr. Nthe gre Mersch, metin yazarnn metnin tek ve mutlak
yaratcs olmadn belirterek metni yazar olmayan anonim bir eylem olarak
grmektedir. Bu noktada ise Mersch Metinleraraslk kuramn yle alar:

Hibir yazar ya da herhangi bir otorite bir konumann ilk konuma olduu
garantisini veremez. retme ve almlama sadece birbirine balantl iki durum
deil, aksine bunlar birbirinden ayrlmaz ikilidir. Baka bir deile: metinler
yaratclarndan kopmu olan otonom dizgelerdir. Yap tarafndan birletirilen
partikeller ile meydana karlp, ancak bunlarn almlanmas ve deiimi ile
anlalr olabilmektedirler. Metinleraraslk bunun dnda Lacann deyimiyle
transpozisyondur. Transpozisyon anlamndaki metinleraraslk, bir yer deiimi
uygulamasn aa karmaktadr. Bu yorum bizi postyapsalc dil kavram
anlayna gtrmektedir. Bunu eretileme stnlnden dz deimece
stnlne gei olarak da betimleyebiliriz (Nth:2000:122-123).

Postyapsalc dncenin bir kuram olan metinleraraslkla birlikte, yapsalc

dncenin savunduu gibi, metnin, kendi kendine yeterli kapal bir sistem olmad,

39
aksine okur tarafndan almlandktan sonra anlam kazanan bir olgu olduu kabul
edilmitir. Bu kuramda metnin oluumunda yazarn mutlak varl hakknda sorular
devam ederken, Roland Barthes Der Tod des Autors (Yazarn lm) adl
almasyla metnin anlam oluumunda yazarn stnlne tamamen bir son vermitir
(Homscheid, 2007:78).

2.3. Metinsellik

Metin yapsnn ve ieriinin belirli bir mantk erevresinde ilerlemesini salayan

anlambilimsel ve szdizimsel koullardr. Tm bu koullar metnin, tutarl ve kapal bir
dizge olmasn olanakl klmaktadr. Yazl metinlerin metinsellik ltleri
metindilbilim ierisinde olduka geni apl aratrmalara konu olmutur.
Beaugrande/Dressler metinselliin yedi ltten olutuunu ve bunlarn metin
ierisinde mutlaka bulunmas gerektiini belirtirler. Sz konusu ltler, tutarllk
(Kohrenz), uyumluluk (Kohsion), amallk (Intentionalitt), kabul edilebilirlik
(Akzeptabilitt), bilgilendiricilik (Informativitt), durumsallk (Situationalitt) ve
metinleraraslk (Intertextualitt) olarak adlandrlmtr (Vater, 1994:31).

Ancak Heinz Vater, Beaugrande ve Dresslerin srm olduu bu mutlakllk

kavramna eletiriyle yaklam ve bir metnin, metin olabilmesi iin bu yedi ltn
tamamnn yerine getirilmesinin gerekli olmadn gstermitir (Vater, 1994:64). Ona
gre bir metni metin yapan en byk ve tek lt tutarllktr. Kendi ierisinde
tutarllk gstermeyen bir btn, metin olarak kabul edilemez. Bir metin iindeki
tutarszlk ister ierik alannda olsun ister szdizimsel alanda olsun, btn ierisindeki
gstergeler bunu metin olmaktan al koyar.

Metin ierisinde aranan benzer ltlerin, gstergenin iki ayr dzleminde (biri derin
yap, dieri yzeysel yap) aranmasndan dolay, birbirinden tamamen farkl iki
kavramla aklanmasna kar karak Klaus Brinker, Kohsion yerine dilbilgisel
tutarllk, Kohrenz yerine ise konusal tutarllk kavramlarn nermektedir (Brinker,
2005:18).

Biz de gstergenin anlatm ve ierik olarak ikiye ayrlmasndan yola karak, metinsel
gsterge ierisinde gerekli olan tutarll iki ayr kavram yerine, tpk Klaus Brinkerin

40
2005 ylnda yaymlanm olan Linguistische Textanalyse adl almasnda yapm
olduu gibi, dilbilgisel ve konusal tutarllk olarak ikiye ayrmaktayz.

Brinker, dilbilgisel dzlemde metin ierisindeki dilbilgisel tutarll, yani metin

ierisinde birbirini takip eden szcklerin, szdizimsel ve anlambilimsel ilikileri
incelemektedir. Konusal dzlemde ise, bilisel balantlarn analizini yapar (Brinker,
2005:21).

2.3.1. Metinlerde Dilbilgisel Tutarllk

Bir metnin anlamsal bir btn oluturabilmesi iin ne srlen ilk koul, metin
ierisindeki gelerin birbirleriyle szdizimsel olarak tutarllk gstermesidir. Dile
yabanc olmayan bir kii metinlerdeki cmle yaplarnda pek fazla sorun yaamaz.
Szckler birbirlerini takip ederek cmle oluturur, cmleler paragraflar, paragraflar
blmleri, blmler ise bir btn olarak metinleri oluturmaktadr. Ancak birbirini takip
eden gelerde, gzden kaan ve fark edilmeyen tutarszlklar meydana geldiinde, bu
durum dinleyicide ya da okuyucuda anlam kargaasna sebebiyet vermektedir.

Beaugrande/Dressler gre, uyumluluk yani dilbilgisel tutarllk, metnin yzeysel

yapsndaki gelerin birbirleriyle olan balantlarna yneliktir. Bu dnceye gre,
yzeydeki geler dilbilgisel biim ve uzlamlarla birbirlerine baldr. Vater, dilbilgisel
tutarll, metin ierisindeki geler arasndaki iliki olarak grr ve bu ilikiyi ise,
cmle tesi iliki olarak aklar (Vater, 1994:32). Burada cmleler, paragraflar, hatta
yaznsal metinler ierisinde bulunan blmler arasndaki ilikilerden sz edilmektedir
ve bu iliki hem yzeysel yapda hem de derin yapda meydana gelmektedir.
Birbirinden farkl tm geler tutarl bir btn olmaldrlar ki, metin olarak kabul
grebilsinler.

Vater, Halliday/Hasann dilbilgisel tutarllk ilikisini, metin ierisindeki yapdan

bamsz iki ya da daha fazla genin ilikisi olarak akladklarn belirtir:

dilbilgisel tutarllk ilikileri bir metinde bulunan iki yada daha fazla genin
arasndaki ilikidir, ki bunlar yapdan bamszdrlar; rnein ahs zamiri ve
ncl bir zel ismin arasnda, John....O(he) gibi (Vater:1994:33).

41
Vater byle bir ilikiyi, ad ile adl arasndaki ilikide gstermektedir. Bu durumda
dinleyici ya da okurun, bahsedilen olay ancak kendi nbilgisi nda
anlamlandrabileceini belirtir (Vater, 1994:33).

Metin ierisindeki tutarllk ilikisini srdren ve yine metin iinde yer alan szdizimsel
tutarllk aralar metindilbilimin ura konusu olmutur. Metindilbilim alannda yaplan
almalarda metinlerin anlamsal tutarlln salayan dilbilgisel geler zerinde
durulmu ve bunlar iin farkl zmleme modelleri gelitirilmitir. Sz konusu bu
modeller artgnderim, ngnderim, eksilti ve yinelemedir.

Metin iinde bir szck, kavram ya da dnce ilerleyen blmlerde farkl biimde
yeniden kullanld durumlarda artgnderimden bahsedilmektedir. Gndergeleri ayn
olan her gsterge bu tr artgnderimlerde kullanlabilmektedir.

Brinker ise dilsel ifade ilikilerinin, gnderim benzerliinde bulunduu bu durumu, yani
metin ierisinde belirli bir dild gerekliin farkl szck ya da szckler ile
gsterilmesini, belirtici yineleme olarak adlandrr (Brinker, 2005:27). Bahsedilen bu
dild gereklik ise kii, nesne, olay, eylem, dnce olabilmektedir.

- Ein 79jhriges Rentner wurde in der Nacht zum Dienstag in Hamburg

von einem Auto tdlich verletzt. Das beschdigte Fahrzeug und seine
drei Insassen wurden im Laufe des Tages gefunden (Brinker, 2005:28).

Harburgda Sal gn gece yars 79 yandaki emekli bir kii, bir

araba tarafndan, lmne sebebiyet verecek ekilde ar yaralanmtr.
Hasarl ara ve onun ierisinde bulunan zanl gn ierisinde
yakalanmlardr.1

- Antalyada dn sabah saatlerinde, bir tekstil atlyesinin depo ve

yemekhane olarak kullanlan blmnde mutfak tpnn patlamas
sonucunda yangn kt. Ksa srede binay saran alevler nedeniyle 3
kii hayatn kaybetti (4 Haziran 2009, Perembe; Gazete Habertrk).

1
eviri tarafmzdan yaplmtr.

42
ngnderimde, artgnderime benzer bir kullanm bulunmaktadr. Burada da yine
gsteren ile gsterilen arasnda karlkl bant mevcuttur. Ancak artgnderimden
farkl olarak burada adl, addan nce gelmektedir. Anlaml bir birimin yerini tutan
enin sylemde ondan daha nce anlmas (Vardar, 2002:155).

- Snav sadece onlarn ocuklarnda strese, gerginlie depresyona yol amyor.

Anneler de en az ocuklar kadar hatta bazen onlardan bile daha fazla olumsuz
etkilenebiliyor (4 Haziran 2009, Perembe; Gazete Habertrk).

Artgnderim ve ngnderim dnda metin ierisinde bir de eksiltiler (Ellipse)

bulunmaktadr. Eksilti, cmle ierisinde bir ya da daha fazla genin dmesidir. Bu
ekilde metin ierisinde, gereksiz gstergelerin kullanmndan kanlm olunur.

- Ben bisiklet istiyorum. - Bende ok istiyorum.

- Ynetmen Selim Evci'nin imzasn tayan ki izgi adl film, Moskova

Uluslararas Film Festivali'ne davet edildi. Dnya prmiyerini 65. Venedik
Uluslararas Film Festivali'nde yapan ve imdiye kadar Rotterdam, Kahire, Sao
Paulo, Oslo, Beyrut, Atina, Bangkok, Cape Town gibi 22 uluslararas film
festivalinde izleyici ile buluan ki izgi, Rusya'da dzenlenen Moskova
Uluslararas Film Festivali'nden davet ald (4 Haziran 2009, Perembe;
Hrriyet Gazetesi/Kltr Sanat).

Vater, elipse olarak adlandrlan eksiltme duruma rnek olarak, Julius Sezarn bir sava
sonras alm olduu zafer sonucunda dile getirmi olduu nl veni-vidi-vici deyiini
gstermektedir (Vater, 1995:39). Latince de veni fiili birinci tekil ahs olarak
ekimlenebilirken, Almancada anlam aktarmn salayabilmek iin Ich kam, sah,
siegte biiminde Ich zamirini de eklemek gerekmektedir. Trkede ise bu deyi,
Latincedekine benzer bir ekilde kullanlmaktadr, geldim, grdm, yendim eklinde,
fiil kkne ahs eki getirilir.

Yineleme de dilbilgisel tutarlln bir yntemidir. Ancak yinelemede, nceki

modelde olduu gibi ad ile adl arasndaki gndergenin egnderge olmas
gerekmemektedir. Burada ayn gsterge pe pee kullanlmaktadr. Bu tr kullanmlar
normal metinlerde de grlebileceimiz gibi, daha ok yaznsal metinlerde, zellikle
iirlerde ok sk karlamaktayz.

43
2.3.2. Metinlerde Konusal Tutarllk

Bir metnin, metin olabilmesi iin birinci koulun metnin gerek ierik dzleminde
gerekse anlatm dzleminde dilbilgisel tutarlln bulunmas gerektii olduunu
yukarda akladk. kinci art ise, szckler, cmleler ve paragraflar arasndaki konusal
btnlktr. Burada sz konusu olan gstergelerin birbirleriyle olan zihinsel
bantlardr ve metindilbilim alannda gerekletirilen gstergebilimsel almalar bu
tr tutarllklarn nasl salandn incelenmektedir. Yaplan almalar metnin ierik
dzlemine yneliktir.

Halliday/Hasan metinlerde aranan tutarllk iin, kavram ayrmna gitmemi ve hem

dilbilgisel hem de konusal tutarllktan bahsederken kohsion kavramn
kullanmlardr. Bu durumu ise Vater, kuramlarnda dilbilgisel tutarllk aralar olan
yineleme ve eksiltme fenomenlerinin yan sra, normalde konusal dzleme giren
gnderim fenomenini de dahil etmeleriyle aklamaktadr (Vater, 1994:42).

Konusal tutarllk, metin dnyasnn temelinde yatan anlam srekliliini kurmaktadr.

Anlam, dilsel bir anlatmn metin balantsnda gncelletirilen gerek anlamdr. Metin
dnyas, metnin temelinde yatan anlam ilikilerinin btndr. Vatere gre metin
dnyas gerek dnya ile mutlak ekilde rtmek zorunda deildir. Burada sz
konusu olan, yazar yani gnderici kiinin bilgi ve amac dorultusunda kurulan metin
dnyasdr (Vater, 1994:43).

Artgnderim gibi dilbilgisel tutarllk geleri, bir metnin konusal tutarlln etkileyen
en nemli aralardr. Yorumlayc kii, metnin iindeki bu tr gnderimlerle konusal
btnl yakalamaya alr. Ancak dilbilgisel adan gnderimin bulunmad
durumlarda da metnin konusal btnl salanabilmektedir. Bir rnekle aklamak
gerekirse:

- nce tencereye bir miktar sv konulur. Soan, biber ve sarmsaklar kavrulur.

Sala ve pulbiber eklenir. Mantarlar eklenir. Kartrlarak bir sre piirildikten

sonra doranm domatesler ve tuz eklenir. Yemek suyunu ekene kadar

piirilir.

44
Grld gibi burada zne ekimi bulunmamaktadr. Vater bu durumun, yemek
tarifleri iin, hatta genel olarak kullanm klavuzlar iin, normal olduunu belirtir.
Ancak ona gre, bir metnin iinde mutlaka bir eyleyen vardr (Vater, 1994:45). Eyleyen
metnin yzeysel yapsnda belirtilmese de, alc kii kendi ansiklopedik bilgisinden yola
karak cmleler ya da paragraflar arasnda balant kurarak bir karmda yani
yorumda bulunur. Ayrca okur, metinde geen tencereye bir miktar sv konulur
cmlesindeki sv szcnden, bunun su deil ya olmas gerektiini de, yine
ansiklopedik bilgisinden hareketle anlamlandrr.

Konusal tutarllk, metin ierisinde cmle tesi gerekleen ve yorumlayc kiinin

kendi dnya gr, ansiklopedik bilgisi ve metnin konusu ierisinde kurduu anlam
btnldr ve bu soyut bir boyutta gereklemektedir. Metnin tutarl bir btn olarak
kabul edilebilmesi iin, hem gnderici kiinin hem de yorumlayc kiinin ortak dnya
bilgisine sahip olmalar gerekmektedir.

Metnin konusal tutarll ierisine, ansiklopedi ve topic (konu) balklar altnda

akladmz tm geler, bilisel sreler olarak karmza kmaktadr. Bu sebepten
metindilbilimin, konusal tutarllk bal altnda aratrma konusu olan bilisel
sreler, yapsalc almalar bal altnda deil de, daha ok yorumlayc asndan
ortaya atlm kuramlar ierisine dahil edilmektedir.

2.4. Gstergebilimsel zmleme Modelleri

2.4.1. erik Dzleminin zmlenmesi

erik dzlemi ile metnin, anlatnn ya da sylemin soyut alannda yatan mantksal
balantlar kastedilmektedir. eriin zmlenmesiyle, bir metnin
anlamlandrlmasnda yatan derin yapy ve iinde retilmi olduu toplumun kltrel
yapsna genel bir bak kazanlaca dnlmektedir.

2.4.1.1. erik Dzleminin Kart Anlamlar le zmlenmesi

Greimas, gstergenin ierik dzlemine, anlatm dzlemine oranla ncelik tanr. Bylece
anlatm dzlemi Greimasn aratrmalarnda ikinci plana atlmaktadr. Metinlerin ierik
dzleminde yer alan kartlk ilikiler, kltrel uzlamlarla tutarllk kazanmaktadr.
erik dzleminin kartlk ilikisini ortaya karmakta yardmc olan yntem,

45
Greimasn gelitirmi olduu Gstergebilimsel Drtgen (carr smiotique)
yntemidir. Belirli bir kavram, kart anlam ilikisinde bulunan kavramla aklanmaya
allr. Uan ayrca bu yntemle anlat anlamnn zetinin karldn dnmektedir
(Uan, 2006a:111).

Hilmi Uan, A.J. Greimas kendi yntemini u ekilde tanmladn belirtir:

Gstergebilimsel bir drtgenden, herhangi bir anlamsal kategorinin mantksal

eklemleniinin grsel sunumunu anlyoruz. En az iki terim arasndaki iliki olarak
tanmlandnda, anlamlamann elementler yaps, ancak dilin paradigmatik
eksenini belirten bir kartlk ayrmna dayanr(Uan, 2006a:110-111).

Trabant, Greimasn zihinsel alanlar iki farkl trde kartlk ilikisine ayrdn
belirtmektedir. Bunlardan biri, birbirleriyle tezat olan anlambilimsel birimlerin asl
kartlk ilikisi, dieri ise asl kartlk ilikisi sonucu ortaya kan iki enin ikincil
kartlk ilikisidir (Trabant, 1996:53).

ekil 5. Gstergebilimsel Drtgen

Belirgi renkler

beyaz siyah

Ik Glgeler

Siyah deil Beyaz deil

(ak) (koyu)
Glgelendirme

Kaynak: Volli (2002:75)

Yukardaki emada kart anlam ilikisi iinde olan beyaz ile siyah kavramlar
kullanlarak gstergebilimsel bir drtgen oluturulmutur. Volli, gstergebilimsel bir
drtgen oluturulmak istendii zaman, drtgende yer alacak olan kavramlarn mutlaka

46
ayn dzlem iinden seilmi olmas gerektiini belirtir, baka bir deile gstergenin
gsteren dzlemiyle gsterilen dzlemi burada kar karya getirilemez (Volli,
2002:72). emann st blmnde yer alan ve belirgin renkler olarak adlandrlan
kart kavramlar asl kartlk ilikisi iinde bulunan kavramlardr. Alt blmde
glgelendirme olarak adlandrlan kavramlar ise, anlam kazandran ikincil kartlk
ilikisidir. Bylece siyah ile beyazn birbirleriyle olan tezatlklar sonucunda ve onlarn
bu tezatlklarn belirginletiren, belirginlemesine yardmc olduklar ilk etapta
dnlmeyen, ikincil kartlk ilikilerin gsterilmesi sonucunda, ierik dzleminin
mantksal dzenlenii meydana karlm olur.

Gstergebilimsel drtgeninin yazl metinler dndaki gsterge dizgeleri zerinde de

uygulanabilirliini gstermek amacyla Hnaultun Ramazan ay zerinde yapm
olduu gstergebilimsel zmlemeyi inceleyelim (Trabant, 1996:54):

caiz yasak
nefes almak; yemek yemek;
hareket etm.; iecek imek;
almak; fkelenmek;
dnmek yalan sylemek;
sigara imek

Yasak olmayan Caiz olmayan

seyahat etm.; tm gn uyumak;
farknda olmadan bir almamak;
ey imek; sorumluluklardan;
farknda olmadan bir kamak;
ey yemek haram olana bakmak

Ramazan aynn mantksal yapsnn yasak ile caiz olan kart eylemler zerine
kurulduu sylenir burada. Caiz olarak grlen her ey, yasak olmad sylenenlerdir.
Yasaa ise, yemek yemek, bir ey imek, yalan sylemek, fkelenmek ve sigara imek
gibi eylemler girmektedir. Bu yaplan birinci kartlk iliksidir. Burada caizin
karsnda duran yasak, yaplmas caiz olan hareketin sadece olumsuzlatrlmas
deildir, ayrca caiz eylemlerin ayrc zellikleriyle simetrik olarak uyumayan

47
zelliklerle anlambilimsel bir iliki ierisindedir. Caizin kart, yine ona caiz
olmayan tezatlk eklinde yer almaktadr ve bunlar seyahat etmek, bilmeyerek bir ey
imek, bilmeyerek bir ey yemek ve kt dncelerdir. Hnault bu ekilde ramazan
aynn mantksal zmlemesini yapmaktadr.

2.4.1.2. erik Dzleminin Benzer Anlamlar le zmlenmesi

Paris Gstergebilim Okulunun, dncenin ayrtrlmasn zmlemek iin

kullandklar gstergebilimsel drtgen yntemi dnda bir baka yntem ise
yerdeliktir. Bu yntem ile kart anlamlar deil benzer anlamlar zerinde
durulmaktadr.

Nthe gre, yapsal anlambilim yerdelik kavramyla metinlerin ieriksel tutarlln

ve homojenliini anlatr. Greimas yerdelii ifadelerin anlambilimsel balantsn
mmkn klan ilke olarak tanmlar. Greimas ilk olarak balamsal en kk anlam
birimcik olan sem kavram temelinde metin tutarll zerine olan kuramn
gelitirmitir. Metinlerin anlam unsurlarn dizimsel bir iliki iine koyan balamsal
unsurlarnn srekliliini metinsel homojenliin ve tutarlln kayna olarak
grmekteydi (Nth, 2000:118).

Bir metnin konusu okuyucunun edimsel eylemiyken, yerdelik metin ierisinde

anlamsal bir yap oluturmaktadr. Eco yerdelii okuma srecinin tutarll olarak
tanmlanmaktadr (1987). Burada sz konusu olan metnin isel zellii olan mantksal
dzenleniidir ve okur bunu konu seimlerinin edimsel eylemleri sonucu fark eder.

Volli, Greimasn yerdelii hikayenin ayn okunmasn salayan birden fazla

anlamsal kategorilerin sistemi olarak tanmladn belirtmektedir. Buradaki fazlalk
kavram, metin ierisinde gerekleen tekrarlardr. Volli fazlal (Redundance), dilin
ya da iletiimin daha zengin ve karmak olmasna yol aan her trl grng olarak
grmektedir (Volli, 2002:90). Bunu u ekilde aklayabiliriz: Anlatlmak istenen olay
ya da olgu hibir ekilde uzatlmadan dorudan anlatlabilir. Ancak bu ekilde alc
kiinin ilgisini yeterli derecede ekemeyebiliriz. Dinleyici ya da okuyucu bir iletiim
durumuna dahil edilmek istendii durumda, konuucu ya da yazar, sz konusu konuyu
onlarn da mantksal karmlar yrtebilecei ekilde aktarr ki, bylece dinleyicinin
konuya olan ilgisi artar.

48
Artk bilgi (redundance) anlamsal dzlemde bir metnin her birimini bir arada tutmay
salar, bu ekilde metnin birlii salanm olur. rnein, ie devrildi. Masa rts
lekelendi, denildiinde, bu iki cmlenin anlamsal ilikisi ansiklopedik bilgimiz
nda korunmu olur. Biliyoruz ki ienin iinde sv bir madde var ve bu, ie
devrildiinde dklr. Ayn ekilde ansiklopedik bilgimiz nda hemen hemen her
masann zerinde rt olduunu biliriz. Masann zerindeki ie devrildiinde dklen
iecek masa rtsnde leke yapar. Basit bir metnin anlamsal ilikisini anlamamz
salayan tm bu karmlar, ansiklopedik bilgimizin sonucudur ve bunlar dnya
zerinde yaayabilmemizi salar (Volli, 2002:91).

Uan yerdelii bir araya gelen balamsal anlambirimler, dzanlam veya yananlam
olsun, bir trdelik salayabilirler, ortak bir mesaj retebilirler, dank olan anlam bir
araya toparlayabilirler, eklinde yorumlar. rneklendirmesini ise bir metin iinde
deiik tmce ya da paragraflarda geen ulusal ordu, keif, nbeti, mcadele,
niforma gstergeleriyle yapar ve bu gstergelerin anlamsal adan belirli bir
yerdelie gtrdn belirtir. Sz konusu bu yerdelik ise savatr (Uan,
2006a:109).

Bunun dnda bir de ok yerdeikli metinler vardr. Bunlar birden fazla okuma sreci
yaratr. Volli bunlara rnek olarak bulmacalar ve ifreli yazlar olan kriptogramlar
gstermektedir. Dz anlaml olmayan, yani herhangi bir estetik yapya sahip olan her
metin, kendisine szcklerle sunulan beceri ile ayn anda birden fazla mantksal sre
retilmesine yol aar ve Volli bu durumun fkralarda aka karmza ktn belirtir.
Okur ya da dinleyici anlatlan hikaye iinde, birbirinden tamamen farkl iki ayr
yerdelii, metnin yzeyinde bulunmayan ancak belirli iaretlerle ve okurun
ansiklopedik bilgisi sonucu kurulan balantyla, ortaya komik bir durum kartlr.
Fkray dinleyen kii, her iki yerdelik gelimeyle birlemi olan ve bir dzlemden dier
dzleme geii salayan ayrc eyi fark eder (Volli, 2002:91-92). Bu ekilde de fkra,
mizah anlamn kazanm olur.

2.4.2. Anlat Dzleminin zmlenmesi

Anlat metinlerinde bir olay, bir olgu anlatlr. Nthe gre anlat metni bir dil
eylemidir, baka bir deile bir sylemdir (Nth, 2002:403). Barthese gre anlat, farkl
tzlere yaylm olan tm metin trlerini kapsamaktadr (a.g.e. 2000:402). En belirgin

49
zellikleri ise yazar ya da konuucunun, olay belli bir zaman dilimi ierisine
yerletirmesi ve olayn geliim srecini anlatrken, sre snrlamasnda bulunmalardr
(Z.- A. Kran, 2007:45).

Anlat metinlerinde birden fazla eyleyenin bulunmasndan dolay, metin bir eyleyenler
btndr. Bunlarn her birinin farkl eylemler sergilemesi, Volliye gre, szdizimsel
ve anlamsal karmak bir btne (Volli, 2002:118) yol amaktadr. Anlatlar
szdizimsel ve anlamsal bakmdan karmak olsalar da, okuyucu metin iinde mantksal
balantlar kurabilmektedir. Mantksal balantlarn metin iindeki eylemde bulunan
kiilerin rollerine gre gerekletii dncesinden yola karak, metindeki eyleyenler
zerine incelemeler yaplmtr. Bunun sonucunda da birok kuram ya da yntem
gelitirilmitir.

Metin gstergebilimin anlat zmlemelerine ynelik yapm olduu almalara, Rus

Biimcisi Vladimir J. Proppun masal incelemeleri sonucunda gelitirmi olduu anlat
kuram, k noktas olmutur. Uana gre, Proppun bu kuram, masal ya da genel
olarak ifade edecek olursak her trl anlat metinine ilevsel bir bak asyla
yaklamaktadr (Uan, 2006a:104). Bunun nedeni ise, Proppun masallardaki kiilerin
zelliklerini, masal ierisindeki eylem ilevlerine gre snflandrmasdr. Bahsedilen 31
ilev, Rus anlat geleneindeki masal metinlerinin kurulmasnda, temel yap ta olma
zelliini tamaktadr.

2.4.2.1. Anlat Dzeninin zmlenmesi

Anlat iersindeki dnmleri zmlemek metnin anlamn ortaya karmaya

yardmc olur. Uan sz konusu bu dnmlerden, geili dnmler ve dnl
dnmler olarak bahseder (Uan, 2006a:99). Anlat iinde gerekleen ilemlerin
dzeni belirli bir sraya oturtulmutur ve bu anlat izlencesi olarak adlandrr. Her
anlat metninde bir balang durumu, gei ve sonu durumu mevcuttur. Bu blmleri
belirleyen de yine eyleyenlerin, mevcut durumlarnn deiimidir.

Anlatdaki zne, bir eylemde bulunur ve balangtaki durumunu bozarak yeni bir
durum yaratr. Yaplan eylem ile, anlat ierisinde dnm gereklemi olur. yle ki,
bir durum szcesi, bir edim szcesiyle, yeni bir durum szcesine dnr (Uan,
2006a:100).

50
Anlatda yer alan ilemlerin btn aadaki ema yardmyla u ekli alr:

ekil 6: Anlat lemleri

I II III

NCE ESNASINDA SONRA

Balang Dnm (maruz brakma veya maruz kalma) Sonu Durumu

Durumu Denge
2 3 4
Denge 5
Provokasyon Eylem Ceza
1
(Balatc)

Kaynak: Uan (2006a:101)

Greimasa gre, bir anlat elde edebilmek iin, sadece blmler oluturmak yeterli
deildir. Bunun dnda her anlatda mutlaka gerekletirilmesi gereken bir durum,
zlmesi gereken bir sorun, yerine getirilmesi gereken bir ama olmaldr (Volli,
2002:126).

Her anlat izlencesi drt evreden meydana gelmektedir. Bunlar eyletim, edin, edim,
yaptrm evreleridir. Bahsedilen her evrede szcenin yklemini deitirecek bir kiplik
mevcuttur. Eyletim evresinde, anlatdaki zne gndericinin istei zerine, bir eylemde
bulunur. Burada yaptrmak kiplii vardr. Uan bunu, gnderici ile zne arasndaki
szleme olarak niteler (Uan, 2006a:101). Volliye gre baz durumlarda gnderici
kii, anlatdaki znenin bizzat kendisi de olabilmektedir (Volli, 2002:127).

Edin evresinde, zne kendisinden istenen grevi yerine getirmek iin, eksiklikleri
giderir. Tek bana gideremedii eksiklikleri yardm edici eyleyenin etkisiyle giderir ya
da engelleyici kiilerin araya girmesiyle sz konusu eksiklikleri gideremez ve edim
evresinde, baarszla urar. Anlatnn edim ksmn ilgilendiren asl eylemler burada
gerekleir. nk Uan, znenin eksiklikleri giderip giderememesi durumuna gre ya
baarl olacan ya da baarsz olacan belirtir ve buradaki kiplikleri de
yapabilmek olarak aklar (Uan, 2006a:102).

51
nc evre, edim evresidir. Volliye gre edim evresi, anlaty mantkl klan evredir
ve anlatnn merkezinde yer alr (Volli, 2002:126). zne gnderici kiinin istedii
eylemi gerekletirir ve Uan burada yapmak kipliinin n planda olduunu belirtir.
Son evre olan tannma ve yaptrm evresinde zne baar durumuna gre ya
dllendirilir ya da cezalandrlr (Uan, 2006a:102).

Bahsedilen bu drt evrenin her biri bir dierini gerekli klar (Volli, 2002:128). dl ya
da ceza evresi, edimi gerekli klmaktadr, edim de edinci, bu ise szlemeyi. Bu ekilde
de anlat ierisindeki mantk dzeyi salanm olur.

ekil 7. Anlat Evreleri

Szleme Tanma ve Yaptrm

Edin Edim

Kaynak: Volli (2002:128)

Hemen hemen her anlat metni yukardaki emaya gre ilerlemektedir. Ancak bu
evrelerin uzunluu ya da anlat ierisinde bir ya da daha fazla tekrarlanma durumlar sz
konusu olabilmektedir. Bu durumda ise deien sadece dzenin biraz daha
karmaklamasdr. Ancak anlat, yine ayn dzende yrmektedir.

ekil 8. Anlat Evrelerinin Basit ve Karmak Grnts

Anlat zlencesinin
Temel ema karmak grnts

Szleme Tanma ve Yaptrm

Edin Edim

Kaynak: Volli (2002:129)

Bu tr anlatlarda nemli olan tutarlln srdrlebilmesi ve okur tarafndan kabul

edilebilir mantk ynlendirmelerinin salanmasdr.

52
2.4.2.2. Anlat erisindeki Eyleyenlerin zmlenmesi

Greimas, Proppun Rus masallarnda belirlemi olduu 31 ilevi altya drmtr.

Ona gre her anlat metninde kartlklar ilikisi iinde gruba ayrlm alt eyleyen
bulunmaktadr bunlar; zne/nesne gnderici/alc, yardm edici/engelleyici (Nth,
2000:407).

Greimas kendi gstergebilimi ierisinde bulunan znelerden aktant (eyleyen) olarak

bahseder, bunun nedeni ise, kendi eyleyeninin dier gsterge dizgeleri ierisinde yer
alan aktr/aktris ya da kiilerden ayrt edilebilmesini salamaktr (Volli, 2002:130).
Eyleyenler soyut biimlerdir. Aktr/aktris denildiinde, kiinin daha ok fiziki
grnm n plana karken, Greimasn eyleyen modelinde, kiiler sadece eylemlerine
gre snflandrlmaktadr.

ekil 9. Greimasn Eyleyenler Modeli

Gnderici Nesne Alc

Yardm Edici zne Engelleyici

Kaynak: Nth (2000:407)

Bir anlatda, bir kii birden fazla eyleyen roln tayabilmektedir. Buna gre anlatdaki
yardm edicinin, aslnda ikili oynayan eyleyen olma olasl vardr. Bunun dnda
eyleyenin rol anlat ierisinde zamanla deiebilmektedir. Bylece bir kii birden fazla
eyleyen roln stlenmi olur. Ayn ekilde bir eyleyen rol, birden fazla kii tarafndan
da yrtlebilir (Volli, 2002:132).

Anlatdaki zne, birden fazla kii tarafndan yardm grebilir, bylece yardm edici
says ykselir ya da znenin arzu ettii nesneye ulaabilmesi iin gemesi gereken,
birden fazla dman olabilir, bu durumda ise engelleyici says artmaktadr. Anlat
metinlerinde bir durum szcesi, bir de eylem szcesi mevcuttur ve bunlar kendilerini

53
zne nesne ilikilerinde gsterirler. Volli durum szcesinin anlat ierisinde
belirginlemesini u ekilde aklamaktadr:

Durum szceleri []: Her eylem, bir durum deiiklii ile meydana gelir. Her
durum, belli bir znenin somut ya da soyut olan belli bir nesneyle olan ilikisine
gre ayrt edilebilir. Her bir znenin dier zneyle olan ilikisi, tpk gnderici ile
alc ya da zne ile yardm edici arasndaki gibi, zne ile nesne arasndaki iliki
gibi geerli olabilecei kabul edilirse, [] o zaman eyletim, edin, edim, yaptrm
gibi eyleyen durumlar da, zne nesne ilikisi gibi aklanabilir. Gerekte bu
durum dilin cmle dzleminde meydana gelmektedir, zellikle dilbilgisel
nedenlerden tr. nk her cmle bir zne ve bir yklemden meydana gelir.
Burada gerekletirilmek istenen, anlatnn gramerini oluturmaktr. Szdizimsel
dzlemde zne ile nesne arasndaki ba, bunlar arasndaki ilikinin olup olmamas
durumuna gre belirlenmektedir (Volli, 2002:133).

Volli bahsettii durum szcesini aadaki ekilde gstermektedir (Volli, 2002:133):

N zne ile nesne arasnda bir ba vardr

N zne ile nesne arasndaki ba kopmutur

Volli eylem iin, bir durumun olumasna yol aan davran eklinde bir aklamada
bulunur (2002:134). Her yeni eylem yeni bir duruma yol amaktaysa, o halde her eylem
szcesini yeni bir durumun habercisi olarak kabul edebiliriz ve bunun sonucunda anlat
metinlerinde okuyucu eylem szcesini almlamasyla birlikte kendini yeni duruma
hazrlar ya da onun bu yeni duruma hazrlayan rnek yazardr.

Eylem szcesini ise u ekilde gstermektedir (Volli, 2002:134):

1 (2 N) ya da 1 (1 N)

Bu durumu yle rnekleyebiliriz:

Snf arkada zgeye snava hazrlanmas iin ders notlarn vermektedir.

1 (2 N) = zneyle nesne arasnda bir ba kurulmaktadr.

Baba, anneden ocuunu velayetini almaktadr.

54
1 (1 N) = Burada ise zneyle nesne (ki bu zne de olabilir) arasndaki ba
koparlmaktadr.

55
BLM 3: GSTERGE VE YORUM

3.1. Gstergenin Anlalmasnda Yorumlaycnn Rol

Yapsalc inceleme, dilin ve metinlerin derinliklerinde yatan yaplar ortaya kartmaya

alan bir yntemdir. Yapsalc dilbilim ierisinde ortaya atlan hemen hemen her
kuram ve yntem, bata gstergebilim olmak zere birok bilim dal tarafndan
benimsenmi ve uygulanmtr. Bunlar arasnda antropoloji, materyalizm, yaznbilim,
felsefe, sosyoloji ve daha birou saylabilir. Klasik dnemdeki aratrmalar dillerin
tarih ierisindeki deiimini ortaya karmay amalarken (Diachronie), yapsalc
aratrmalarda dilin belirli bir zaman dilimi iindeki yaps incelenir (Synchronie).
Dilsel gstergelerin ve yaplarnn tarihsel srete gerekleen deiimleri, kesinlikle
aratrmalarn dnda tutulur. Ancak bu durum, birok evre tarafndan youn eletiri
almaktadr. Burada duyularla alglanabilir gndergelerle ilgilenilmedii gibi, dilin
bireysel kullanmlar da gz ard edilmektedir.

Bu tutumundan dolay yapsalclk, kart grller tarafndan anti hmanist bir akm
olarak kabul edilmitir. Bunu ise iki ynl aklamaktadrlar. Bir, kuramsal ynden anti
hmanisttir, nk birey zgrln reddetmektedir; iki, fiili bakmdan anti
hmanisttir, nk insann gz ard edildii teknokrasi saflarnda yer almaktadr. Marti,
birok yapsalc dnrn, beeri dnceyi bilimd grdn belirtir ve bunlar
arasnda yapsalcln nde gelen isimlerinden olan Lvi- Straussu da gsterir. Lvi-
Strauss La Pense Sauvage adl yaptnda, insan bilimlerinin amacnn insan yok
etmek olduu ynndeki tezi formlletirmitir. Bundan dolay da Marti Straussu
Antihmanist olarak grr (Marti, 1999:56).

Yapsalclk sonras gelien postyapsalclk akmnda da yine yaplara ynelik

almalar srmtr, ancak burada gstergelerin almlayclar kesinlikle gz ard
edilmemektedir. Posnere gre, postyapsalclk, yapsalclk ierisinde ortaya atlm
kuramlar reddetmez, aksine bunlarn paradokslarn kendince giderip, bu kuramlar
gelitirmeye alr. Yapsalclkta gsteren/gsterilen, paradigma/sentagma,
esrem/artsrem, dil/sz ikilikleri n plana karken, postyapsalclk bu ikililikleri
dlamadan, gstergelerin maddiyat, sreci, metinlerarasl dnda, almlaycnn
anlamlandrma ilevine daha fazla deer ykler. Postyapsalc gstergebilim kesin

56
yntem belirlemelerinden ve genel uygulanabilir kuramlar retmekten, ayrca
nesne/meta gsterge ayrmndan da kanmtr (Posner, 1993 http://ling.kgw.tu-
berlin.de ).

Roland Barthes ilk almalaryla yapsalcla dahil edilse de, daha sonraki yllarda dile
getirdii grlerle Postyapsalc olarak kabul edilmektedir. Postyapsalclar arasnda
Roland Barthes dnda, Julia Kristeva ve Umbero Eco gsterilmektedir. zellikle
Umberto Econun yapm olduu almalar, yaznsal metnin almlanma ve
yorumlanma srecinde okurun roln n plana karmtr.

Gstergenin yorumlaycs hemen her kuramda arka planda tutulmutur, dlanmtr.

Ancak mademki bir gsterge, onu yorumlayacak bir etkenle kar karya gelmedii
mddete tam anlamyla bir gsterge olamyor, o halde asl i yorumlayc kiide
bitmektedir. 1960l yllardan itibaren gsterge dizgeleri zerine yaplan aratrmalar
arlkl olarak yorumlayc zerine younlamtr. Bunun sonucunda, okura ynelik
bir ok tanm yaplmtr. lk olarak Almlama estetii ierisinde gelien rtk okur ve
daha sonra almlama estetiinden ayr olarak talyan gstergebilimci Umberto Econun
rnek okur tanm bunlar arasnda en youn tartma konusu olanlardr. rnek okur
ile rtk okur ilk bakta birbirinin aynsym gibi grnse de, belirttikleri okur
tipleri birebir ayn deildir. Eco, Wolfgang Iserin rtk Okuruyla kendisinin rnek
Okurunu u noktada ayrmaktadr:

[] Iser iin okur: metnin ok saydaki potansiyel balantlarn aa karacak

bir okurdur. Bu balantlar, metnin hammaddesini ileyen zihin tarafndan yaratlr,
ancak metnin kendisi deildirler [] Oysa Lector in Fabulada szn ettiim
rnek okur, metnin yzeyinde, tmceler ya da baka gstergeler biiminde beliren
talimatlar btndr ( Eco, 1996:24).

Gstergenin zmlenmesinde okura yklenen deer tarihsel sre iinde farkllklar

gstermitir. rnein yorumbilimde okur, metne kendisinden bir ey katmaz ve
tamamen gndericinin iletmek istedii anlam bulmak zorunda braklmtr.
almamzn bu blmnde gsterge zmnde okura zaman ierisinde yklenen
deer ve okurun metnin anlam oluumuna katksn inceleyeceiz.

57
3.2. Yorumbilim ve Gstergebilime Etkisi

Hermentik bir yorum bilimidir ve bu bilimden sadece edebiyat aratrmalar

yararlanmaz, bunun dnda sanat, sanat eletirisi, felsefe, pedagoji, teoloji ve daha
birok disiplin yorumbilimden faydalanmaktadr. Nesneleri ya da etrafmzda cereyan
eden olaylar nesnel bir ekilde anlamann ya da anlamlandrmann mmkn olmadn
dnerek, yorumun katld bir anlamay savunmaktadr. Bilgi felsefesinde olduu
gibi nesnelere ve olaylara kesinlik derecesi getirerek yaklamay deil, daha ok uygun
ya da uygun olmayan (Tosun, 2007:181) yorumlarla yaklalmas gerektii
dncesinden ortaya km bir kuramdr.

Tarihsel sre iinde belirli dnemlere gre hermentik kuram erevesinde

zmlenen metinler deimi ve buna gre bu metinlerin yaratclar da deimitir.
Yorumlama sanatnn ilk olarak dini metinler zerinde uygulanm olduu
belirtilmektedir (Baytekin, 2006:133-134). rnein ortaa Hristiyan aleminde ya da
daha eski olan antik dnem mitolojisinde, gstergelerin yaratcs olarak tanr ya da
tanrlar kabul edilir ve buna gre de bu tr metinlerin yorumlar daha mistik ynde
yaplrd. zmlenmeye allan metinler tanrsal boyutu olan metinlerdi. Bu tr
metinlerin ierisinde, onlarn yaratcs tarafndan yklenmi gizli anlamlar mevcuttur.
Okuyucunun ya da yorumlaycnn grevi metnin birden fazla anlamnn iinden, gizli
kalm tek ve doru anlam bulmaktr.

Hermentik anlam, kendi iinde, yazarn ykledii ya da okurun yazarn

yorumunu anlamaya alt iki boyutlu bir znellik tar. Hermentik kuramnda
sezdirimsel olarak, okurun anlam yaplandrmas yerine, metnin anlamnn srlarna
ulamak, metni anlamay denemek, yazarn ya da metnin ne demek istediini
zmeye almak yatar. (Tosun, 2007:181)

Hermentik, yunanca hermeneuein kavramndan tretilmi ve sylemek, anlamak,

yorumlamak ve hatta evirmek anlamlarna karlk gelmektedir (Baytekin, 2006:132-
133). Bu dnemde, yorumlayc kii metnin iinde gizli kalm anlam zmler baka
bir ifadeyle metni anlar ve gstergeleri anlalr bir ifadeye evirerek insanlara aktarr.
Mitolojide bu grevi stlenen Hermesdir. Hermes, tanrlarn elisidir ve onlarn
isteklerini insanlara dil araclyla iletir. Todorov antik dnemde yaplan kahinlii de
yorumbilimsel bir sanat olarak kabul eder. Bunun nedeni ise, anlamsz gibi grnen

58
nesnelerden yola karak kehanette bulunan insan znesinin ifadelerine ister istemez
kendi yorumunu katmasdr. Hem yorumbilimin hem de kahinliin ortak amac gizli
kalm tanrsal boyutlu anlamlara ulamaktr (Nth, 2000:418).

Antik dnem yorumbilimi iin Homerosun metinleri yorumlama ekli yol gsterici
olmutur. Bu uygulamadan yola karak eserler iki boyutlu yorumlamadan
geirilmekteydi. Bunlardan ilki yzeysel dzlemdir. Szcklerin ve cmlelerin
anlamlar metin balamnda gerekletirilecek yorumlarla aklanr ve bu durum
dilbilgisel retorik yorum olarak adlandrlr. kincisi ise metinlerin derin dzlemdir.
Burada metnin iinde gizli kalm anlam bulunmaya alr. Ancak, alegorik yorumlama
olarak da adlandrlan, bu yorumlama biiminde metnin sradan anlamna mecazi bir
anlam (Baytekin, 2006:133), yani metne yeni bir deer katlr.

Gnmzde antik dnem ve ortaa hermentik anlay dorultusunda yaplan metin

zmlemesi, ilahi metinlerin yorumlanmasnda kullanlr ve ilahi metinlerin tefsiri
olarak kabul edilmektedir.

Aydnlanma dneminin nemli isimlerinden kabul edilen Georg Friedrich Meier, 1756
tarihli Versuch einer allgemeinen Auslegungskunst adl eserinde yorum sanatna
deinmeden nce gstergelerin doasn incelemi ve gsterilen olgunun
kavranmasnda, gstergenin nemini vurgulamtr. Meier iinde bulunduumuz evreni
gstergebilimsel yorumbilim erevesinde aklamaya alm ve gstergeye arasalc
bir nitelik yklemitir. Her gsterge bir dier gstergeyi iaret eder ve bylece her
gsterge dier gstergenin varlna iaret eden bir ara olur. Bunun dnda Meier
gstergelere tanrsal bir boyut ykler. Yeryzndeki grngler, tanrnn verdii iaret
ierikli kararlarn birer sonucu olmalarndan dolay, sadece doal deil ayn zamanda
sebepsizlerdir de. nk ona gre, her doal gstergede tanrnn etkisi vardr ve bu
gstergeler tanr asndan keyfi olarak belirlenmektedir (Nth,2000:27).

Meierin bu grne gre, gstergeler nedenlidir nk her birinin bir anlam vardr,
keyfidir nk tanrnn zgr istei dorultusunda belirlenmilerdir. Gstergelerin
yaratcs tanrdr ve aslolan tanrnn iaret ettii anlam bulmaktr. Yorumlayc kii sz
konusu gstergeler araclyla tanry anlamaya ve tanrnn iletmek istedii anlama
ulamaya alr.

59
Hermentiin mistik yorumlamadan kp felsefi ve edebi yorumbilime dnmesi
Aydnlanma ayla balar. Modern yorumbilimin en nemli kurucular arasnda
Friedrich D.E. Schleiermacher (1768-1834) ve Wilhelm Dilthey (1833-1911)
gsterilmektedir, bu isimler dnda Martin Heidegger ve Hans Georg Gadamer ise
yorumbilimin 20. yzyldaki en nemli temsilcileri olarak kabul edilmektedirler
(Nth,2000:419).

Schleiermacherin gelitirmi olduu Hermentik kuram, daha nceki yorumlamalarda

olduu gibi nesnelerin gereklikle olan balantsn anlamaya ynelik deildir. Tosun
Schleiermacherin metin anlamlar konusundaki dncelerini u ekilde aklar:

Schleiermacher szl bir ifadeyi, oluumu ve ilevi ierisinde anlamaya alt

bir yaam an, bir eylem, bir sre olarak kabul eder. O, szl ifadeler ve onlarn
belgeleri, metin ve tarihi yaam balam arasnda, yle bir balant kurmaya alr
ki, bunu sadece sezgisel deil, nesneler aras aklanabilir bilgiler aknda bulur
(Tosun, 2007:183).

Romantik dnemde metin anlamlarnn tarihsellii yorumbilimin temel konusu

olmutur. Tarihsellik kavramyla ne kan, metnin oluturulma srecinin gerekletii
tarihe gre, yazarn metne ykledii anlam bulmaya almaktr. Ayta,
Schleiermacherin anlamay tamamen yazarn amacna ulamak olarak grmediini,
aksine onun anlamay konumann ters yz edilmesi olarak ele aldn ve
yorumlamacl gramerin ve kompozisyonun ters yz edilmesi olarak tanmladn,
syler (Ayta, 2003:142). Bu tr bir yorumlamada, yazarn metni oluturmadaki
niyetinin yeniden yaplandrlaca dncesi vardr.

Schleiermacher ve Dilthey doru ve objektif bir yorumlann mmkn olduunu

savunmaktadrlar. Buna gre ise, doru olan ancak yazarn kastna uygun olan anlamdr
ve bu doru anlama ulaabilmek iin yazarn hayatn, iinde bulunduu dnemi de gz
nnde bulundurmak gerekir. Schleiermacher daha da ileri giderek, yorumlaycnn
yapt, onu yaratan yazardan bile daha doru anlayabileceini iddia eder, nk
gemite oluturulmu bir yaptn artlarn daha sonra yorumlarken, bak as daha
geni olur ve bylece yapt her ynden kavranabilmektedir. Diltheye gre ise yapt
yorumlayan kii, yazarn yapt olutururken gemi olduu tm evrelerden ayn ekilde
gemelidir. Hirsch de tpk Schleiermacher ve Dilthey gibi bir yaptn tek doru ve

60
objektif anlamndan bahseder. Ancak Hirsch, metnin anlam (Bedeutung) ve amalar
(Sinn) gibi iki kavram arasnda ayrm yapmaktadr. Hirschn metnin amac ile ifade
ettii, yazarn gstergeler araclyla karsndakine anlatmak istedii eydir. Metnin
anlam ise, ama ile kii, durum arasndaki ilikiyi gstermektedir. Hirsche gre,
metnin anlam yazar asndan zaman iinde deiebilmektedir, ancak metnin amac
hibir ekilde deiime uramaz (Nth, 2000:419-420).

20. yzyla gelindiinde Schleiermacherin kuramndaki tarihsellik vurgusu farkl bir

boyut kazanmtr. Schleiermacher metin hakknda yorumda bulunabilmek iin, iinde
bulunduun zamandan kendini soyutlayarak sz konusu eserin retildii dnemin
koullarna baklmas gerektiini vurgularken, Gadamer eser ve okur ufuklarnn
kaynamasndan bahseder.

Anlamann anlatmnda bireysel nbilgi, genel ve zel bilgi, tarihsel konum ve

yorumlaycnn deneyimi nemli rol oynar (Nth, 2000:419). Bu sebepten Gadamerin
hermentik kuram anlamay sadece bir yne balamaz. Onun kuramna gre, anlama
yorumlaycnn kendi dnya bilgisi sonucunda ulat bir sonutur. Bu ne salt yaptn
meydana getirilmi tarih bilgisi, ne salt yazarn kendisi hakknda edinilmi bilgi
araclyla elde edilebilecek bir eydir. Bu, Tosununda belirttii gibi, ufuklarn
kaynamasdr.

Gadamere gre anlama, dzenlenmi, yntemsel, nyargsz teknikler sorunu

deil, var oluu bir anlamda bir karlama, kendimizden kkten bir biimde farkl
olan bir eyle yzlemedir. Anlama, Sartrein ifadesiyle, balanmay gerektirir.
Gadamer herhangi bir yorumlamac teknii olas klan, fakat ayn zamanda da ona
snrlar koyan, bir n-anlama ile ilgilenir (Tosun, 2007:187).

Bylece Gadamerin hermentik kuramnda bireyin nbilgisi dlanmaz hatta

anlamann, sz konusu bu nbilgi sayesinde gerekletii dnlr. Gadamer ayrca
daha nceki hermentik kuramlarnda olduu gibi, yorumlamaya ynelik kesin bir
kuram ve yntem gelitirilmesine kar kmtr. Gadamer amacnn genel bir
yorumlama kuram ve onun yntemlerinin farklara dayal bir deerlendirmesini
nermek olmadn, tm anlama tarzlar iin ortak bir olan eyi kefetmek ve
anlamann [] verili bir nesnenin etkileyici tarihine kar znel bir davran olduunu

61
gstermektir (Tosun, 2007:187). Gadamer anlamann ortak yanlarn kefederek,
yorumlamada evrensel ynlere ulamaya almtr.

Peki hermentik kuramnn almamzn konusu olan gstergebilim ve eviribilimle

olan balants nedir? Gerek antik yorumbilim gerekse modern yorumbilim, metinleri
doru anlama ve onlar yorumlama sorunlaryla ilgilenmektedir. Gstergebilim ise
anlamlandrma sorunuyla ilgilenmektedir, yani bir gstergenin anlam oluumlarn
inceler. eviribilimde ise evirmen anladn evirmektedir. Anlam olmadan anlama
gerekleemez. Bu sebepten anlama sorunu, hermentik kuram ile gstergebilimin,
dolaysyla eviri olgusunun, akt noktadr.

Bunun dnda Nth gre, yine yorumbilimin konusu olan yorumbilimsel dnm
(hermeneutische Zirkel) gstergebilim asndan olduka nemlidir. Yorumbilimsel
dnm Nth u ekilde aklar:

Bir btnn paras ancak btn balamnda anlalabilir, btn ise ancak kendi
paralarndan anlalabilir. rnein bir szcn anlam ancak iinde bulunduu ve
bir paras olduu cmlenin balamnda anlalabilir, cmle ise iinde barndrd
szcklerin bilinmesi sonucunda anlalabilir (Nth, 2000:419).

Nth bylece yorumbilimcilerin, anlamann ne tmden gelim yoluyla ne de tme varm

yntemiyle aklanabilir dncesinde olduklarn belirterek, onlarn dncelerinin,
Peircen tmden gelim ve tme varm arasnda nermi olduu abdksiyon yntemi ile
rttn sylemektedir. Peircen abdksiyon kuram, olas ama kesin olmayan
kanunlar zerine yaplan hipotez ve varsaymlara dayanan bilgilerin anlatm yntemidir
(Nth, 2000:419). Bu bilgiler ise okuyucunun yani almlayc kiinin konuyla ilgili
olsun ya da olmasn evrenle ilgili nbilgilerini gerektirmektedir. Bylece Peircen
gstergelere ynelik anlamann hipotez ve varsaymlarla gerekletii dncesi, ki
varsaymlar bireysel nbilgi gerektirir, Gadamerin belirtmi olduu nyarglar ile
rtmektedir. Bahsedilen nbilgiler kiiden kiiye deiiklik gsterdii iin, geleneksel
yorumbilimin savunduu bir metnin tek ve doru yorumunun olduu dncesi
gnmzde birok yorumbilimci ve metinsel gstergebilimci tarafndan kabul
edilmemektedir (Nth, 2000:420). Bunun dnda Lenders, gnmz yaznsal
yorumbilimin tpk gstergebilim gibi anlama srelerinin sistematik olarak nasl
betimlenebilecei, yaznsal metinleri anlamada ne gibi koullarn bulunduu gibi

62
sorulara cevap bulmaya altn belirtmektedir (Lenders, http://sirao.kgf.uni-
frankfurt.de: 10.05.2009).

3.3. Almlama Estetii

Yorumbilim, tarihsel serveninde yazarn yorumundan okurun yorumuna doru gelien

bir sre izlemitir. Gstergenin yazar tarafndan nasl anlaldnn nemli olduu
hermentik baktan, gstergenin okur tarafndan nasl anlaldnn nemli olduu
antihermentik baka gei, gstergenin zm asndan da nemli bir yol haritas
sunmaktadr. Gstergenin antihermentik bakn temsil eden en nemli ada kuram
almlama estetiidir. Almlama estetii gstergenin yorumunun allmayc tarafndan
hangi koullarda ve nasl yapld sorusuna yant arar.

Yorumbilimde ama, metin iinde bulunan birok anlamdan, yazarn metne yklemi
olduu tek ve doru olan anlam bulmakt. Yazarn metne yklemi olduu anlama
ulaabilmek amacyla, yazarn hayatna ve metnin dnemine ynelik aratrmalar
yaplmaktayd. Gadamerin yorumbilim kuramyla metnin almlanmas da aratrma
konusu olmaya balam ve daha sonraki almalarda almlayc ve metin okuyucusu
nem kazanmaya balamtr. 1960larn sonunda metinleri yorumlama yntemleri
arasna Almlama Estetii ad altnda yeni bir bak as eklenmitir. Almlama
estetii bal altna toplanm olan yeni kuramlarda gzler, yazarn deil daha ok
okuyucunun zerindedir.

Almlama estetii okura olduka nem veren bir kuramlar btndr. Ayta, Almlama
estetii ile yorumbilim arasndaki fark [] Yorumlamada almlamann, izlenimin
nemi zerinde durulurken, Rezeptionssthetik, yani almlamada odaklaan bir kuram
oluur (Ayta, 2003:148) eklinde aklar.

Tosun ise Almlama kuramnn geliim srecini, gstergebilimsel almalarla birlikte

geliim gsterdiini belirterek, okurun n plana kn u cmleyle aklar:

Kuramn geliim srecinde, metnin btnlnn darda braklp, okurun

anlamlandrmas, almlamas ne ktka, metin btnnden gstergelerin
yorumlanmasna, bu yorumun yazara ait bir snrllktan karlmasna doru
giden kuramsal bir geliim yaanmtr (Tosun, 2007:241).

63
Almlama kuramnda da tpk yorumbilimde olduu gibi asl konu anlamdr. Berna
Moran, buradaki sorunun duygu deil, dnsel ve bilgisel bir sorun (Moran,
2005:240) olduunu ileri srer, bu ekilde Almlama kuramnn yorumbilimle olan ortak
ynne iaret eder. Aradaki fark, burada okur zerinden anlama ulalmaya
allmasdr. ncelenen olgu okurun ilevidir. Moran okurun n plana kmasn da iki
ayr nedene dayandrmaktadr. Ona gre bu nedenlerden biri, Modern Edebiyatn yapt
ierisinde, okurun ancak kendi bilgi birikimi ile zmleyebilecei, yani anlam
kazandrabilecei karanlk noktalar barndrmasdr. Bahsedilen karanlk noktalar ise,
mekan, karakter, olay ya da zaman balamnda olabilmektedir. Bu gelerin etkileri,
okurun yorumuna bal kalmaktadr.

Dier nedene gelince, Moran bunu dile balar. Yapsalcln eserdeki anlam sorununu,
yalnz yapya ynelerek zmeye almasndan kaynaklandn dnr. Bilim
hayatnda birok alma birbirine paralel olarak srmektedir. Asl anlam sorunuyla
ilgilenen gstergebilim, anlamlar yapnn kendi iinde zmeye almtr, buna
paralel olarak ta yapsalclar metnin anlamn kendi iinde bulmaya almtr. Ancak
daha sonralar gstergebilimde almalar alcya ynelince, bu gelimeyle birlikte
metin okurlar da nem kazanmtr. Moran bu durumu u ekilde aklar:

[] Gstergebilim anlam reten kodlarn, konvansiyonlarn i grecei bir yer

olarak okura dnd. Bu okur, bir kii deil, kodlarn topland anlam kazand bir
ilevdi. Ayn nedenden tr Barthes metnin birliinin, metnin k noktasnda
(yazarda) deil, var noktasnda yani okurda olutuunu sylyordu (Moran,
2005:241).

Almlama Estetii ad altnda gelimi olan okur odakl kuramlar ilk olarak Almanyada
kendini gstermitir. En bilindik temsilcileri arasnda Hans Robert Jauss, Wolfgang Iser
ve Stanley Fish gsterilmektedir.

3.3.1. Almlama Estetii erisinde Yer Alan Balca Kuramlar

Almlama estetii, okurun gstergeleri almlamasn yorumlamann temeline oturturken,

Hans Robert Jauss, bu yorumlamann tarihsel bir yorumlama olduunu, gstergenin
yorumlayan tarafndan almlanmasnn kesin bir almlama olmad eklinde bir
yaklam gelitirmitir. Gstergenin almlanmasnn bireysel ve znel olduu kadar

64
tarihsel olmas yine gsterge aratrmalarnn tarihsel serveninde nemli bir dnm
noktasdr.

Jaussun gelitirmi olduu almlama kuram, metin ierisindeki anlamlar tarihsellie

balamtr. Bir metnin deiik zamanlarda okur tarafndan nasl almland ynnde
bir aratrma yaplmas gerektiini vurgulamtr. Gadamervari bir tutumla edebiyat
yaptnn tarihsel "ufkuna", iinde retildii kltrel anlamlar balamn yerletirmeye
alr ve bu balamla, tarihsel okurlarnn deiken "ufuklar" arasndaki karlkl
ilikileri aratrr (Tosun, 2007:251). Tarihsel, toplumsal ve ideolojik koullar deiime
uradka, okurunda metni almlamas deiir. Her metin, farkl dnemlerde farkl
yorumlamalar alr. Jaussun kuramnda nemli olan okurun hangi dnemde hangi
yorumlamalarda bulunduudur.

Jauss, edebiyat tarihini eserlerin okuyucularca almlanmasnn bir sreci ve

eserlerin yazarlara etkisinin bir sreci olarak grmekle retme ve yaratma estetiini
almlama ve etki estetiine dayandrmaya alr. Belli bir dnemin okuyucu
kitlesinin, edebi eser karsnda devreye soktuu beklenti ufkunun yeniden
izilmesini ister. Ama Gadamer' den farkl olarak "klasii" l alarak deil sadece
tarihi bir an olarak grr. Bu nedenle de ona gre edebiyat tarihini anlama sreci,
aktarlan, rivayet edilen bir olguya yaklamak deil, olsa olsa edebiyatla tarih
arasndaki uuruma bir kpr kurmak denemesidir (Ayta, 2003:151).

Tosunun da belirttii gibi, her okurda metnin yeni anlamlar ortaya kar. Burada
ufuklarn kaynamasndan bahsedilmektedir ve bu durumu [] yaptn yorum
bekleyen ufku ile okurun kendi dnyasnn ufku arasndaki kaynama sonucu, ortaya
yeni anlamlar kar (Tosun, 2007:245), eklinde ifade edilmektedir.

rnein Nostradamusun gelecek dnemlere ilikin birok kehaneti, onlar ortaya att
dnemde pek ilgi grmemitir. Bunun nedeni ise o dnemde yaayan insanlarn kendi
yaamlar ve bu kehanetler arasnda bir balant kuramamaldr. Bundan dolay da
Nostradamusun her dnem baka bir kehaneti daha fazla ilgi grmtr, nk sz
konusu kehanetlere benzer olaylar kendi hayatlarnda meydana gelmitir ya da meydana
gelme potansiyeli olduka gldr. Bundan tr yine kendi yaam sreleri iersinde
gerekleecei iddia edilen kehanetler zerine aratrmalar yaplmtr. Bu durum
yaznsal metinler iin de geerlidir. nsanlarn iinde yaadklar sosyal evreye ve

65
ideolojilere gre bir metin ya daha fazla ilgi grr ya da raflarda ilgisini ekebilecei
kitleleri bekler. Sz konusu bu ufuklarn kaynamas sonucunda da ortaya yeni
anlamlar kar. Jaussun kuram ise, ortaya yeni km olan bu anlamlarn okurun ne tr
beklentileri sonucunda meydana geldiini gsteren, bir eit beklentilerin tarihsel bir
snflandrmasn amalar. Daha ak bir deyile edebiyat tarihini, okurlarn tepkisine
gre yazlmasn ngrr.

Jaussun okurlarda deiiklik gsteren ideolojik ve estetik beklentileri sonucunda

eserlerin farkl yorumland dncesini, Wolgang Iser 1976 ylnda yaymlad Der
Akt des Lesens (Okuma Edimi) adl almasnda metin balamnda daha da
derinletirir. Iser ise, her bir metinde yapsal urak (moment) olarak mevcut olan ve
okuma eylemiyle okurun kendi dnceleriyle/tasarlaryla doldurduu boluklara iaret
eder (Tosun 2007:245). Bu dnce dorultusunda anlam, yazarn niyetinde deil,
okur ile metin arasnda somut olarak gerekleen karlkl etki sonucunda oluur.
Anlam yazarn niyetine gre belirlenemedii gibi, metinin kendi iinde de okuyucuya
hazr bir ekilde sunulmamaktadr. Okurun gerekletirecei okuma sreciyle
olumaktadr. Iserin bu dncesinin k noktas Ingardennin somutlatrma
srelerine dayandrlmaktadr. Grsel Ayta, Iserin Ingardenden esinlenmesini u
ekilde aklar:

Ingarden, edebiyat eserinin ematize edilmi grlerden olutuunu ve ancak

somutlatrma (Konkretisation) sreciyle anlaml bir fenomene dntn ileri
srmt. Iser ise onun bu "somutlatrma" terimini okuyucuya mal etmekle bir
yntem adm atmtr (Ayta, 2003:152).

Diyebiliriz ki, bir metnin anlam ancak okunduka yani almlandka somutlamaktadr.
Eer bunu gsterge ilikisiyle alayacak olursak, daha nce de belirtmi olduumuz
gibi, bir metin ancak alcs olduu mddete gstergedir. Alcs mevcut deil ise,
potansiyel bir gsterge olmaktan teye geemez. Metinlerde de durum ayndr.
Potansiyel anlamlar okuma sreciyle somut bir ekilde ortaya kar. Buna bal olarak
Moran, bir metnin iki boyutu olduunu ortaya koyar. Ona gre birinci boyut yazarn
yaratt metin, ikinci boyut ise okurun yapt somutlamadr. Yazar metin ierisinde en
ince ayrntlara girmediinden, metin ierisinde, okurun doldurmas gereken boluklar
vardr. Bu boluklar ise, basitten zora doru aamal biimde derecelendirilmektedir.

66
Moran basit dzeydeki boluklarn doldurulmasn okurun kendisinin bile fark etmeden
gerekletirdiini syler ve bunlara fazla deer yklemez. Soyut dzeyde
gerekletirilen anlam oluumu ise, okurun d dnyayla balant kurmasyla
gerekleir. Ancak Morana gre kurmaca bir metindeki gereklik, ancak metin dnda
yer alan d dnyadaki tarihsel, toplumsal ve kltrel gelerde aranmaldr ve metnin
gereklikle ilikisi ancak ideolojik yndedir. Okurun eline alm olduu metin her ne
kadar kurmaca bir metin de olsa, Morana gre bunlar gerek dnyada yer alan olgularla
benzerlik tamaktadr ve buna bal olarak okur, yazarn metin iinde brakm olduu
boluklar kendi toplumsal, kltrel ve ideolojik dnceleri dorultusunda doldurur ve
metne anlam kazandrr (Moran, 2005:242-243).

Yazar, toplumun deer yarglarn okura olduu gibi yanstmaz, kendisinin eksik
grd ynleri okura sunar. Yaptnda allm kod ve beklentilere, eletirel bir gzle
bakmaya (Tosun, 2007:248) arr okuru. Okur yazarn deindii deer yarglarn,
kiisel bilgileri dorultusunda yorumlar. Bu da her okurda ayn anlam oluumunu
engeller. Zaten Isere gre bir yaptta tek bir anlam yoktur. Okur zeri rtl braklm
ok saydaki muhtemel balantlar, kendi deer yarglarna gre aa karr.

Ayta, Iserin rtk okurunun gerek olmadn belirtir ve onu kurmaca bir metnin,
muhtemel okuyucularna almlama artlar olarak sunduu n ynlendirmelerin tmn
temsil eder (Ayta, 2003:153) eklinde aklamtr. Burada yazar, okuyucuyu tek bir
anlama ynlendirmez, onun sunmu olduu yntemler sonucunda muhtemel
anlamlardan birine ulaan okuru kasteder. Bylece okurun okuma srecinde tamamen
bamsz olmad da belirtilmi olur. Okur rastgele bir anlama ulaamaz. Tosun okurun
bo alanlar doldurma ilemini yani okurun anlam ykleme ve yorum srecini yazarn
verdii ipularndan yararlanarak, metindeki gstergeler dorultusunda, btne uyacak
biimde (Tosun, 2007:246) gerekletirdiini belirtir.

Bir gstergenin tek bir anlamnn olmamas, anlamn okluu, rtk okur gibi
kavramlar, gsterge zmlemesinde somut bir okura seslenilmedii, okurun
gstergenin olas anlamlarnn dnda anlamlar retebileceini ngrr. Yazar, metni
retirken okurun gstergeleri farkl kurma olasln hesaba katar. Gerekte bir ok
yazar, okurun farkl yorum kararak gstergenin anlamn geniletmesine kar
olmayp, metnini byle bir ama dorultusunda kapal gstergeler btn olarak kurar.

67
Iserin kuramnda okura, tam olmasa da belirli snrlar iersinde hareket etmek artyla
zgrlk tannmtr. Ona gre, okurun katks metinde bulunan anlamlar
somutlatrmasdr.

Kuram, Almlama Estetii bal altna dahil edilen bir baka isim ise Stanley Fishdir.
Stanley Fish, Iserden bir adm teye giderek, metin iinde potansiyel olarak dahi
anlamn bulunmadn belirtmektedir. Ona gre anlam, okurun yrtm olduu
okuma sreci iinde kendisinde uyanan yaantlardan baka bir ey deildir (Moran,
2005:248). Okuma, metnin hangi anlamlara geldiini zmek deil, metnin okurda
yaattdr.

Tosun, Fishin dil anlaynn pragmatist bir boyutta olduunu belirterek, metnin
grameri, anlamlar ve biimsel birimlerinin olgusal olarak verili olmadn, aksine tm
bunlarn yorumun bir sonucu olduu grndedir (Tosun, 2007:252). Moran da Fishin
kuramnda anlamn nesneyle deil, bir olayla ilikilendirildiini belirtmektedir. Bu
durumda ise, her okurda farkl yaantlar meydana gelebilecei dnlse de, ayn
toplum ya da topluluk iinde bulunan okurlarn benzer okumalar sonucunda benzer
anlamlara varacaklar belirtilmektedir (Moran, 2005:248).

Tosun, Fishin gz nnde bulundurduu okur tipinin, her trl tartmay

engelleyebilecek kadar farkl tepkiler gstermesi beklenmeyen, akademik kurumlarda
yetimi bilgili okurlar olduunu belirtir (Tosun, 2007:253).

Almlama estetii, gsteren gsterilen ilikisinde, yorumbilimin yorumlayc retiminin

dnda, gstergeyi yorumlayan ikinci ve asl yorumlayc olan okurun gstergeyi
almlamasnn nemini vurgulamtr. Bylece gsteren-gsterilen ilikisinin
gndericinin yorumuna bal olmayp, iletiim eyleminde iletiimin kendisine ynelik
olduu almlaycnn gstergeyi yorumlama biiminin gstergeyi asl anlamlandran
boyutu olduunu ortaya koymulardr.

3.4. Almlama Gstergebilimi

Umberto Eco, ileriki yllarda Almlama gstergebilimi olarak anlacak olan

grlerini, ilk olarak 1985 ylnda Mantovada yaplan bir konferansta aklamtr.
Eco konumasnda, kendi dncelerinin henz biroklar tarafndan tutarsz olarak
grlebileceini belirtmitir (Rifat, 2005:277). Ancak bu konferanstan sonra, gerek

68
1987 ylnda yaymlam olduu Lector in fabula gerekse 1990 ylnda hazrlam
olduu I limiti dellinterpretazione (Yorumun Snrlar) adl almalaryla, almlama
gstergebilimi zerine ortaya atm olduu grlerini tekrar ele alarak, bunlar
perinlemitir. Almlama gstergebilimin amacnn ise, metin iinde okurun kurucu
varln tespit etmek olduunu dnmektedir, yani metnin niyetinden okurun niyetini
oluturan artlar belirlemeye alr (Eco, 2004:39).

Rifat, Econun almlama gstergebilimini hem almlama estetii kuramlarnn hem de

genel gstergebilim kuramlarnn bir kaynamas olarak grmektedir. Zaten Eco
Yorumun Snrlar (Die Grenzen der Interpretation) adl almasnda gerek
yorumbilim gerekse almlama estetiinin, kuramna ne trde etkilerinin olduu
zerinde durmaktadr. Eco okur odakl olan kuramlarn tamamnn, birbirilerinden
haberli ya da habersiz, bir ekilde birbirleriyle bantl olduklarn dnmektedir. Bu
sebepten de yaznbilim iinde yaplm olan almalar sonucunda gerek anlamda bir
paradigma deiiminin yaanp yaanmad sorusunu yneltmektedir. Ecoya gre tm
erek odakl kuramlar, daha nceleri dile getirilmi, fakat fazla dikkat ekmemi olan
grlerin son yirmi ylda deer kazanmalar sonucunda tekrar ele alnmalardr (Eco,
2004:32).

Ecoya gre okur odakl olan tm almalar, ilerinde edimbilimsel bir yn

barndrmalar durumunda, gstergebilimsel olarak adlandrlm olsalar da olmasalar
da, gstergebilimin ilgi alanna girmektedir.

Okur odakl kuramlarn geliim nedenlerini daha nce belirtmi olsak da, burada
Econun grne de ayrca yer vermeye deer gryoruz. Eco bu durumu yle
aklamaktadr.

[] Almlama kuramlar (i) bir sanat yaptn ya da metnini dilsel bir nesne
olarak kendi nesnellii iinde inceleyebileceklerini ileri sren belirli yapsal
yntemlerin katlna; (ii) gstergelerin ya da szcelerin, meydana geldikleri
durum, kullanm koullar ya da balam gz nnde bulundurmak istemeyen baz
biimsel Anglosakson kkenli anlambilimlerin katlna burada szlk-
anlambilim ile ansiklopedik-anlambilim arasnda bir tartma sz konusudur; (iii)
baz sosyolojik yaklamlarn deneyselciine kar bir tepki olarak meydana
delmitir (Eco, 2004:32).

69
1962 ylnda yaymlanm olan Ak Yapt adl kitabnda Eco, sanatsal eserlerin
aklndan bahsederek, okurun sanatsal yaptlarn anlamlandrlmasndaki nemini
vurgulamaktadr. Eco bu kitabnda bahsettii aklk kavramn sadece yaznsal
metinler iin deil, her trl sanatsal yapt iin kullandn belirtmektedir (Eco,
2000:47). Tosunun da belirtmi olduu gibi Econun ak yaptla kastettii, bir
yaptn, okurun yorumu dahil edilmeden nce bitmemi olmasdr. zellikle modern
yaptlar okurun okuma sreci gereklemeden tamamlanmam olarak grlmektedir.
Klasik yaptlara oranla burada yer alan bildirilerin kesinlii yoktur ve yorumcunun
kendilerini yeniden yaplandrmasna aktr (Tosun, 2007:290).

Her ne kadar Econun kitab Ak Yapt baln tasa da, Eco almlayc kiinin
yapt yorumlama iinde tamamen zgr olmadn belirtir ve okur ile metin arasnda
gerekleen ibirlii niteliindeki iletiimsel ilikiye deinmektedir. Bu ilikiyi ise u
ekilde aklamaktadr: sz konusu olan bu ilikide alc kiinin yorumlayc karar,
olas bilginin edimsel deerini kurmaktadr (Eco, 2004:34). Okur ile ibirlii
ilikisinde olmayan bir metni, tembel bir mekanizmaya benzetmektedir ve sz konusu
olan bu tembel mekanizma devingenlik kazanabilmek amacyla kendine bir rnek okur
tasarlar.

Metin kendi rnek okurunu oluturmak isteyen bir mekanizmadr. Ampirik okur,
metin tarafndan tasarlanan rnek okur zerine tahminlerde bulunur. yle ki,
ampirik okur, ampirik yazarn niyeti dorultusunda deil, rnek yazarn niyetine
gre varsaymlarda bulunur (Eco, 2004:49).

rnek yazar ise metin stratejisinde gizli olduundan, okur metinle ibirlii iine girmek
zorundadr. Okurun okuma sreci boyunca gerekletirdii karmlar, metne ynelik
olmaldr. Eco metinle ibirliini belirtirken, ayn zamanda metnin tek bir anlamnn
olmadna da dikkat ekerek, okurun metnin kendi iindeki tutarll dorultusunda
birden fazla karmlarda bulunabilecei dncesindedir. Bu karmlar ise, metnin
ilerleyen blmlerinde yine metin tarafndan ya onaylanr ya da rtlr.

Metin, yorumun onaylama lt olmaktan ziyade daha ok ina ettii

devingen deneyle kendini kantlamaya alan yorumun, nesnesidir (Eco,
2004:49).

70
Yaznsal metin okuyucusu, okuma srecinde metne ynelik birden fazla karmda
bulunabilir, ancak okurun kendi istei dorultusunda gerekletirmi olduu yorum,
metin tarafndan tutarllk asndan onaylanmad srece geerli deildir ve okur bu
yorumdan kanmaldr.

3.4.1. Yazarn Stratejileri

Eco yorumlayc kiiden [] okur her zaman vardr, yalnzca yk anlatmann

oluturucu esi olarak deil, yklerin oluturucu esi olarak (Eco, 1996:8),
eklinde bahsetmektedir. Bir gstergenin anlamn, ona anlam katan etkenlerden sadece
birine eilerek incelemenin pek baarl olmad grlmtr. Bu sebepten yine
dikkatleri sadece okuyucu zerine ekmekle de ok yol kat edilemez. Ancak u da bir
gerek ki, bir metin onu yorumlayan bir kimsenin dnya bilgisi ve bilgi birikimi
sonucunda bir anlam kazanr. Bilinmeyen ve daha nce hi karlalmayan bir gsterge
hakknda herhangi bir fikir yrtlemez. Okur ya da alc, bir metni okurken ondan
edindii bilgiler ile kendisinin gemite o veya bu ekilde edinmi olduu bilgiler
nda metnin anlamna ular. Bu anlam ise ya yazarn yani gnderici kiinin vermek
istedii anlamdr ya da okuyucu kiinin yine kendi bilgi birikiminin el verdii ekilde
metnin kendisinden ulaabildii anlamdr.

Okuyucunun kendi bilgi birikimine gre gerekletirdii yorumlama, farkl zmleme

olarak adlandrlmaktadr (Volli, 2002:164). Yazarn amac, okuyucuyu kendi vermek
istettii anlamlardan birine ynletmekse, metin iersinde birtakm yntemler
uygulayarak bunu salayabilir.

Volli bu yntemleri u ekilde sralanmaktadr (Volli, 2002:164):

(I) Yazar, daha en bandan alc kitlenin belirlenmesi amacyla metne

konusu hakknda belirli iaretler kullanabilir. Bu tr tipik iaretler
arasnda, masallarn giri ksmnda bulunan kalplam ifadeleri
gsterebiliriz. Okuyucu bunu grdnde ne trde bir metinle kar
karya olduunu anlayabilir.

(II) Yazar, mmkn olan dier okuma srelerini engelleyip, istenilen bir
okuma srecini oluturabilmek iin, belirli anlambilimsel artk bilgileri
metin iine dahil edebilir.

71
 (III) Metin belirli anlatm noktalarnda, direk okuyucuyu muhatap alp ona
hitap edebilir ( ve imdi ne olacan tahmin edebiliyor musun?), ya da
alcnn merakn uyandracak slup ynnden farkl teknikler ierebilir
(kitap ierisindeki blm balklar gibi).

(IV) Yazar okurdan metni anlayabilmesi bakmndan belirli bilgi birikimi

beklemek yerine, onun ufkunu geniletebilir. Bunu da metin ierisine
ekleyecei aklayc bilgiler ile salayabilir.

Yazar bu yntemlerden birini izleyerek, vermek istedii anlama okurun ulamasn

salayabilir. Ancak bu yntemler kullanlm olsa dahi, okur metinden farkl anlamlar
kartabilir. Bu yntemler kati bir ekilde balayc deildir. Bir metin ile onun arasnda
zamansal ya da fiziki bir uzaklk mevcut ise okurun sz konusu bu yanltc
zmlemeye varmas ok artc olmaz (Volli, 2002:166). Hibir bilgisinin olmad
bir zamana ya da ortama ait bir metni okuyucu ister istemez kendi bilgi birikimine gre
zmleyecektir.

Volliye gre, burada yaplmas gereken, metnin anlam ufkuna sabrla yaklamaktr, bu
durumda ise sistematik kuku kanlmazdr, bu ikisi de zaten ona gre filolojinin
vazgeilmez aralardr (Volli, 2002:166).

3.4.2. Metinlerin oklu Gsterge Olarak Kullanm ve Yorumu

Eco, I limiti dellinterpretazione (Die Grenzen der Interpretation) adl almasnda

yaznsal olsun ya da olmasn herhangi bir metnin kullanlmas ve yorumlanmas
arasndaki farka dikkat ekmektedir (Eco, 2004:47).

Ampirik yazarn zel yaamyla ilgili metin iinde ipularnn bulunabilecei

dncesinden yola karak metnin, yazarn hayatna ilikin incelenmesini Eco, metni
kullanmak olarak adlandrr. Burada ayrca metind kaynaklara da bavurulmaktadr.
Yazara ilikin biyografik bilgilerin bulunduu ya da bulunabilecei dnld her
trl kaynak, aratrmac kiinin yneldii kaynaklar arasna dahil edilir. Eco bu ynde
gerekletirilen almalara rnek olarak ise, Maria Bonapartenin Edgar Allan Poenun
The purloined Letter adl eserine ynelik yapm olduu almay vermektedir (Eco,
2004:47). Bonaparte, Poenun zel yaamna ilikin bilgilere ulaabilmek iin ad geen
eseri okuma srecini bu ynde gerekletirmitir.

72
Metni yorumlayabilmek iinse, metinde anlatlan olas dnyay tm ynleriyle
kavramak gerektii dncesindedir Eco. Yaznsal metinlerde okur, anlat iinde geen
olaylarn ve kiilerin kurmaca olduu gereini en bandan kabul ederek, metne
ynelik karmlarn ve yorumlarn bu dorultuda gerekletirir. E.A. Poenun ad
geen eserine ynelik yaplm olan bir baka inceleme Derridann gerekletirmi
olduu yorumlamadr. Eco, Derridann psikanalitik zmleme sonucunda yapm
olduu yorumlamay doru yorumlama olarak gstermektedir.

Derrida, [] psikanalitik zmleme yntemiyle yapm olduu yorumlamada

amacnn, yazarn bilinmeyenini deil, metnin bilinmeyenini zmlemek
olduunu belirtmektedir. Gerek u ki, [] sz konusu hikayeyi okumak iin
sadece ngilizce szl deil, ayn zamanda bu hikaye tarafndan sunulan olas
dnyay da gz nnde bulundurmak zorundayd (Eco, 2004:47).

Eco vermi olduu bu iki rnekte, metnin amac ile okurun amac arasndaki fark
ortaya koymaktadr. Okur, elindeki metinden metnin stratejilerini gzetmeksizin
istedii anlamlara ulaabilmekte ve istedii yorumlarda bulunabilmektedir. Bylece
okurun ampirik okur kimlii n plana kar. Bu da okurun niyetini gstermektedir.
Ancak Ecoya gre asl yorumlama, metnin sylediklerini dikkate alarak onun kendisi
iin tasarlam olduu rnek okur kimliine brnebilmektedir. nk metne ynelik
yapm olduumuz ve bize gre akla uygun yorumlamalar, yine metnin kendisi
tarafndan onaylanr ya da rtlr, bunun iin baka kaynaklara bavurmak
gereksizdir. Eco bir metni doru yorumlayabilmek ve metnin niyetini renebilmek
iin metnin kendisine ynelmek gerektii dncesindedir.

3.4.2.1 rnek Okur ve rnek Yazar

Eco, rnek okur, ampirik okur, rnek yazar ve ampirik yazar kavramlaryla
metinlerin yorumlay ekillerine olduka net aklamalar getirmitir. Ecoya gre
ampirik okur [] biziz, ben, siz, baka herhangi biri (Eco, 1996:15). Ampirik okur
okuma sreci boyunca, yazarn uygulad ynlendirmeleri bilerek ya da bilmeyerek
dikkate almayabilir. Okurun sz konusu bu ynlendirmelerden uzaklamasna hibir ey
engel olamaz. Okur, okuma srecini kendi istei dorultusunda srdrmekte zgrdr.
Bu durumda ampirik okur, sadece rnek okur olmaktan uzaklar. rnek yazarn
stratejilerini, grmezden gelerek metnin sonucuna varr (Volli, 2002:166-167).

73
rnek okur ise yazarn ynlendirmelerine uyan okurdur. rnek okur, metnin
potansiyel ieriinin tam anlamyla gncellenebilmesi iin gerekletirilmesi zorunlu
olan, metinsel olarak belirlenmi koullarn toplamdr. Her yazar oluturduu metin
iin rnek bir okur tasarlar. Eco buna rnek olarak komedi filmlerinden yola kar. Bir
komedi film izleyicisinden, filmdeki esprileri anlayp, bu filmden elenmesi beklenir.
Ancak izleyici bunun tam aksi reflekslerde bulunuyorsa, bu durumda metinin
ngrd rnek okur olmaktan kar. rnein bir mizah dergisinin hayatmza dair
yapt gndermeleri hogr ve tebessmle deil de, onun ieriini bir hakaret olarak
kabul eden okur ampirik bir okurdur (Volli, 2002:167).

Tosun, yazarn metni oluum srecinde onu gerekletirme biimini dnd gibi,
okurun da metnin gerekletirilmesine yorumsal adan katkda bulunduunu belirtir.

Bir metin okura her eyi sylemez; eer byle olsayd hibir zaman sonu
gelmezdi. Eco, bir metnin sylenenlerden olduu kadar sylenmeyenlerden yani
anlatm dzeyinde yer almayanlardan da oluan bir doku olduunu kabul eder; okur
da ieriin edimselletirilmesi dzeyinde ite bu sylenmeyenleri
edimselletirmelidir (Tosun, 2007:285).

Volli, gstergebilimin daha ok yazar ile okurun birbirleriyle uyumlu bir ekilde
yrttkleri iletiim sreleri boyunca bulunduklar somut rollerle ilgilendiini belirtir
(Volli, 2002:167). Burada hem yazar hem okuyucu birbirini gz ard etmez. Yazar
okuru ynlendirir, okurda bu ynlendirmeleri dikkate alarak okuma srecini
gerekletirir. Bir metnin birden fazla anlamnn olduu dncesi artk birok evre
tarafndan kabul edilmektedir. Ancak bu dnce kabul edilirken, ayn zamanda metnin
anlamnn sonsuz olmad da stne basarak vurgulanmaktadr. Nasl ki szel bir
iletiimde iki kii birbirine uyumlu olarak sohbetlerini, iletiimlerini srdryorsa, Eco
da rnek yazar ve rnek okurla bunu kastetmektedir. rnek okur, rnek yazarn ideal
muhatabdr. Econun da belirttii gibi, rnek yazar kendi rnek okurunu yannda ister.
Kendisinin dikkat ektii noktalara okurun da ynelmesini istemektedir.

rnek okur ve rnek yazar metin ierisine kurulmutur. Bunun anlam, metnin
anlatm yzeyinde yazarn ve okurun izleri bulunduudur. [] letiim srecinde
ampirik yazar rnek okura metinsel ifadenin znesi olarak bir hipotez oluturur ve

74
 kendisini de szce znesi olarak gsterir, yani rnek yazar olur. Dier taraftan
ampirik okur, rnek yazarn hipotezini kurar (Volli, 2002:168).

rnek okurun yapmas gereken, okuma srecinde mmkn olduunca rnek yazara
yaklamak ve onu ortaya kartmaktr. rnek yazarn yapmak istediini anlayan her
okur, Ecoya gre rnek okurdur.

Econun rnek okur kavramnn gstergenin yorumu asndan ok nemli bir bak
as getirdii bir gerektir. rnek okur, gstergeyi gnderenin niyetlerini zmeye
alp, gnderenle iletiim kurmak iin yorumlayan okurdur. Bu zelliiyle rnek okur,
yazarla iletiimi salama amacyla gstergelerin yorumlarn yazarn anlatmak
istediklerini yorumlayarak yorumlar. rnek okurun en nemli zellii, yazarn
gstergeleri kurarken, okur kitlesinin gstergelerden olas anlama kapasitesini gz
nnde bulundurarak metin yazm olmasdr. Ampirik okur ise, gstergeleri
gnderenin amacndan farkl bir ekilde yorumlayabilen, gstereni yorumlarken farkl
tavrlar sergileyen okurdur.

3.4.2.2. Naif Okur ve Eletirel Okur

Eco anlat metnini ormana ve onlar okumay ormanda dolamaya benzeterek bir
eretilemede bulunur. Ona gre ormanda dolama iki trl gerekleebilmektedir.
Birincisi amaca ulamak iin ormann iinden bir gei, dierinde ise ormann yapsn
ve neden baz patikalara girilip dierlerine girilemediini (Eco, 1996:35), anlamak
bakmndan oyalanarak gerekletirilen bir dolamadr. Buradan yola karak Eco her
metnin hem anlambilimsel hem de eletirel yorumlanabileceini belirtir. Anlambilimsel
yorumlama Ecoya gre u ekilde gerekleir:

Anlambilimsel yorumlama, alcnn metnin izgisel bildirimi karsnda

gerekletirdii okuma srecinin sonucudur. Buna karn eletirel ya da
gstergebilimsel yorumlama, metnin ne tr yapsal zelliklerle
anlambilimsel yorumlamalar oluturduunu aklamaya alr (Eco,
1992:43).

Her metin, sz konusu olan bu iki tr yorumlamalardan biri seilerek

yorumlanabilmektedir. Ancak kimi metinler hem anlambilimsel hem de eletirel
yorumlamay gerekli klmaktadr. Bu tr yorumlamalar genellikle yaznsal metinlerin,

75
estetik ilevi bulunan metinlerin zorunlu kld belirtilmektedir. Polisiye romanlar, bu
tr metinlere rnek olarak gsterilmektedir. Sz konusu naif ve eletirel yorumlama
sreleri, okurun bu tr metinler karsndaki tutumuna gre belirlenmektedir ve bu
tutuma gre Eco, naif okur ve eletirel okur olarak iki tr rnek Okur ngrr.

Proustun belirttii gibi, imdiki zamanda m gemite mi olduumuzu, nerede

bulunduumuzu anlamak iin srekli olarak nceki sayfalara dnmek zorundayz.
Gerekten de, eer geriye dnersek, tm anlatsal sylemin zamansal gstergelerle
kapl olduunu fark ederiz. lk okumada bu gstergeler yiter, ancak ikinci okumada
ak bir biimde ortaya karlar (Eco, 1996:48).

Bir polisiye romanda okur, yazarn onu hangi blmde hangi stratejilerle aldattn
anlayabilmek iin bazen birka blm bazen ise metnin en bana dnmek zorunda
kalabilir. Bu tr okurlar eletirel okur olarak adlandrlmaktadr. Eletirel okurlar
kendilerini en ak ekilde bu tr metinlerde ortaya kartrlar. Naif okur ise yazarn
metin iinde kulland stratejileri ve metnin kurgusunu sorgulamadan, anlat metnin
sonucuna varmaya alr. Tosuna gre, her iki okur tipi metin stratejisi iine
sktrlmtr (Tosun, 2007:286).

3.5. Metnin Konusal Btnl Topic

Belirli bir gsterge topluluunun mantksal ynden bir metin olarak kabul edilebilmesi
iin, sz konusu bu topluluun ortak bir noktasnn bulunmas gerekmektedir. Baka bir
ifadeyle, belirli bir soruya cevap nitelii tayor olmals gerekir. Metin kendi iinde
konusal bir btnlk salamaldr. Bahsedilen bu konusal btnlk gstergebilim
ierisinde Topic olarak adlandrlmaktadr. Topic metnin odak noktasdr, her ey
onun etrafnda gerekleir. Szceler dolayl yolla da olsa, ona atfta bulunmak
zorundadr ki, metin tutarl bir btn olabilsin.

Volli topic iin topic (ya da konu), okuyucunun metne yneltmi olduu soruya,
sreklilik iinde verdii cevaptr (Volli, 2002:86), ynnde bir aklamada bulunur.
Okur konuyla birlikte, belirli bir metnin anlam ieriini kavramaya alr. Volliye
gre, konunun seimi ve kesinlik derecesi ksmen de olsa okurun ansiklopedik edincine
baldr (ayrca bu edincin metin ierisindeki edinle ne derece badatna baldr).
Bu durumu u ekilde aklayabiliriz:

76
Bir kat zerinde Bo bir havuzu; birinci musluk tek bana 5 saatte, ikinci musluk ise
tek bana 2 saatte dolduruyor. Dolu havuzu nc musluk, tek bana 4 saatte
boaltyor eklinde bir metin gren kii burada bir matematik ileminden
bahsedildiini hemen anlar. Ancak matematik konusunda biraz daha bilgili kii bunun
ayn zamanda bir havuz problemi olduunun farkna varr. Bu sebepten konu az ok
kiinin ansiklopedik bilgisine dayanmaktadr.

Haber, kitap ya da makale balklar metnin konusu hakknda okuyucuya ipucu verir.
Volli bunu metne bir giri olarak kabul eder. Bylece okuyucuya, metni okuyaca
sre boyunca yorumlamada bulunaca anlam alan tantlm olur. Okur metin
hakknda fikir edinir. Hatta bal okumasyla birlikte, metnin sonucu hakknda
tahminlerde bile bulunabilir. Ancak Volli, balk konusunda uyarda bulunur ve baz
balklarn kimi zaman yanltc olabileceini belirtir. Yazar bunu bilmeyerek yapm
olabilecei gibi, okuyucuyu yanltmak iin kasten de yapm olabilir. Bunu dnda bir
balk her ne kadar metnin amacna uygun olsa da, hibir zaman ieriin tamamn
kapsayamaz (Volli, 2002:86).

Konu metnin snrlar ierisinde deiiklik gsterebilir. Bir metnin sadece bir blmn
ierebilecei gibi, genel olarak anlatlan olaylarla bir dnya grn okuyucuyla
paylaabilir. Buna rnek olarak ise iyi ile ktnn daimi sava gsterilebilir.

Metinlerin okunma biimi daima okuyucuya baldr. Okur metinden istedii blmleri
seer alr ve kendi bilgisine gre ekillendirir. Yapm olduu bu seim metnin kendisi
tarafndan verilir ve ynetilir ancak balangtan itibaren zlm olamaz nk metin
blmlemesinin birden fazla eidi vardr. Bunlar dnda metni okuma biimini ve
almlann etkileyen koullar arasnda, metnin retildii zaman kadar, okuyucunun
iinde bulunduu zaman, onun toplumsal duruu, cinsiyeti, inan ve ideolojisi ve genel
olarak dnya bilgisidir. Konunun sadece szdizimsel dzeyle belirlenmemesi durumunu
Volli yle dile getirmektedir.

Konunun, metinii bir gereklik, metin szdiziminin bir bak as ve metnin salt
ierii ile snrl kalmadn, ayn zamanda metnin anlambilimsel yan ile
belirlenmediini bilmek gerekir. Topic, birbirini takip eden metin paralarn kendi
ilgi ve bilgi alanlar dorultusunda yorumlarken balklar halinde ksaltan ve
hafzasnda tutan okurun edimsel eylemlerinin sonucudur. Bir metnin

77
 konulatrlmas belirli bir anlamsal bir hipotez temelinde gerekleen metnin
younlama ilemidir ve bu durum ise okurun kendi inisiyatifine ve ayn zamanda
onun ansiklopedik edincine baldr (Volli, 2002:87).

3.6. Ansiklopedik Bilgi

Ansiklopedik bilgi kavram, Eco gstergebiliminin temel kavramlarndan biridir.

Ecoya gre ansiklopedik bilgi insan hayatnda yer alan tm kltrel olgular
kapsamaktadr. Gstergeler ise bu kltrel olgular, yani ansiklopedik bilgi
dorultusunda anlam kazanr.

Volli, Econun ansiklopedik bilgi kavramnn ve buradan ynlendirilmi olan

ansiklopedik edincin, iletiimsel srelerin zmlenmesinde olduka byk neme
sahip olduunu belirtir. Ona gre, bir edebiyat yaptnn ya da bir gazete haberinin okur
tarafndan nasl kavrandn anlamak iin, onun iletiimsel grngye ait olan
szckleri, yani ifade biimlerini zaten biliyor olduu dncesinden yola kmak
yeterli deildir. Anlamlandrma iin szlklerde yaplan eletirmeler gibi, ifade
dzleminin her bir gesini ierik dzleminde yer alan geyle eletiren bir dzg yeterli
deildir (Volli, 2002:88).

Mustafa zsar, Umberto Econun ansiklopedik bilgi kavramyla neyi kastediini u

szleriyle aklamaktadr:

Okurun deiik kaynaklardan elde ettii edeb ve gayri edeb kltrnden oluan
global bilgisi. Lector in Fabula adl eserinde Eco, ansiklopedik yeterlilik gibi
dnlen global bir sistemle konuur. Bu bakmdan ansiklopedi, metnin anlat
yaps ve topiklerini tanmlamak iin okur tarafndan dilbilimsel ve kltrel
yeterliliin kullanlmas olarak anlalmaldr (http://www.ege-
edebiyat.org:28.03.2009) .

Bilmediimiz, hi karlamadmz bir durum hakknda herhangi bir ekilde mantksal

bir fikir yrtmemiz mmkn deildir. Karlatmz her yeni bir durumu, gemite
edindiimiz bilgeler dorultusunda anlamlandrmaya alrz. Eer bu yeni durum
karsnda gemiten edindiimiz bir bilgi yoksa ya da bilgilerimiz onu
anlamlandrmada yetersiz kalyorsa, bunu giderebilmek adna eitli kaynaklara
bavururuz. Bu kaynaklar bir kitap, gazete arivleri gibi yazl kaynaklar olabilecei

78
gibi, konuyla alakal bilgi sahibi ve danabileceimiz bir kii de olabilir. Okur da iinde
bulunduu sosyal evreye gre ekillenmi olan dnya gr ve bilgisi nda,
elindeki metni anlamlandrr ve yorumlar.

Tarihi bir olayn anlatld bir romanda, o dnemdeki yaam koullarn rnein
mekan, zaman, corafi, siyasi vb. bilmek gerekir. Kurtulu Savann anlatld bir
yazda okur, lkesini dman igalinden kurtarmaya alm olan o insanlarn iinde
bulunduklar gerek maddi gerek manevi yokluklar bilmelidir. Aksi halde Kurtulu
Savan gnmz artlarnda yorumlamaktan teye gidemez ve o dnemdeki zor artlar
altnda gerekletirilmi olan kahramanlklara gerekli deeri ykleyemez.

Volli, ansiklopedik bilgi olarak adlandrdmz ve belirli zamanlarda belirli

topluluklarda paylalan sz konusu bu dnya hakkndaki gr ve bilgilerin, her
iletiim olgusunun arkasnda yatan asl sebepler olarak aklar. Volliye gre burada sz
konusu olan daha ok bir sistemdir ve bu sistem genellikle birbiriyle tutarl olmayan,
dzensiz bir grnm veren bildiriler dizinler, resim ve tanmlardan olumaktadr.
Volli, Ansiklopedik bilginin bu belirsiz ve akla uygun olmayan dzenlenii, yapay
zeka iin temel zorluklar (Volli, 2002:88) oluturduunu iddia eder. Yapay zeka
almalarnda karlalan asl glkler, insan bilincini oluturan bilisel sreleri
ynlendiren sz konusu ansiklopedik bilgi sistemindeki bu karmaklklardan
kaynaklanmaktadr. nk ansiklopedik bilgi yaps, bu dzensizlik ve karmaklk
nedeniyle zmlenemediinden, yapay zeka almalarnda yol gsterici bir model
oluturulamamaktadr.

Ansiklopedik bilginin d dnyada yer alan gereklii hangi lde birebir yansttnn
nemi yoktur. Ansiklopedik edin kiiden kiiye farkllk gsterebilir, kimi iin doru
olan bir bakas tarafndan yanl olarak grlebilir. Ancak ne var ki, biz farknda
olmasak da, tm eylemlerimiz sz konusu bu ansiklopedik edincimize gre
belirlenmektedir.

3.7. Almlama Kuramlarnn Gstergebilime Etkisi

Bu blmde okur odakl almlama kuramlarndan sz ettik. Bir anlamda daha nceki
kuramlar hermentik kuramlar olarak kabul edersek, bu blmde incelediimiz ve daha
ok bugnn geerli paradigmasn oluturan kuramlar antihermentik kuramlar olarak

79
deerlendirilebilir. Gstergenin serveninde yazarn yorumunun gstergeye yn verdii
bir paradigmadan, okurun yorumunun gstergeye yn verdii paradigmaya gei sz
konusudur. Almlama odakl kuramlar, ister metinsel gsterge, ister szck anlamnda
gsterge kuramlar olsunlar, almlaycnn gstergeyi yorumlamasn ne karrlar.
Yeni gstergebilim kuramlar farkl yaklamlar gstermekle birlikte, almlaycnn
yorumuyla ilgili ortaya atlan kuramlar btnn oluturmaktadrlar. Gstergenin
yanstmac zellii ve yazarn yorumunun geerlilii almlayc kuram iin artk
geerliliini kaybetmitir.

Yeni gstergebilimsel baka gre, gstergelerin anlam artk almlaycnn

almladnn dnda var olamaz. Tm gstergeler almlaycya ve onun almlamasna
yneliktir. Gnderen kii, ister almlaycy gstergeleri anlamlandrmak iin kurmu
olsun, isterse gstergelerin anlamn kendisinin kurmu olduunu dnsn, sonuta
nemli olan almlayann bu srece nasl katlddr. Gnderici ne dnm, hangi
amala gstergeleri yorumlam olursa olsun, almlayann yorumu nihai yorumdur.
Almlaycnn yorumuyla ilgili genel geerli bir almlama kuram ortaya atmak olduka
zordur. nk anlama tamamen bireysel zneye dayal olan ve farkl koullarda, farkl
kltrlerde, farkl yaplardaki bireylerin yorumlamasnn toplamndan oluan bir anlama
ve allmamadr. Almlama kuram erevesinde ortaya atlan grler, gstergeler
zerine yaplan aklamalarn tmn greceli hale getirmilerdir.

80
BLM 4: GSTERGE KURAMLARININ EVRBLME
ETKS

4.1. eviribilim ve eviri Kuramlar

eviribilimin snrlar, 20. yzyln ikinci dneminde ekillenmeye balamtr. Bu

dnemde ortaya atlm olan kuramsal yaklamlar, eviri olgusunu tm ynleriyle
inceleyen tutarl bir bilimin olumasna hz vermitir.

Kautz, eviriyi bir ekil dilsel eylem olarak ele alan eviribilimin, somut olarak ne ile
urat sorusuna yaklam ortaya koymutur, bunlar:

eviri, bir yandan bir sre olarak ele alnr ve bu sre bir model erevesinde
gsterilmeye allr. Ayn zamanda bu sre ierisinde cereyan eden ksmi
sreler (kabaca ifade edilecek olursa: kaynak metnin anlalmas, anlalann
aktarlmas, erek metnin ekillendirilmesi) tipolojik ve yntemsel olarak
sistemletirilmelidir.

Dier yandan eviri bir rn olarak ele alnr (kaynak metne dayanarak
oluturulan bir erek dil metni). Bu rn bir taraftan eviri eletirisi
deerlendirilmeleri iin k noktas olarak kullanlabilir.

eviri ve evirilerin bilimsel olarak ele alnmasnn temelinde retim iinde

gerekli olan genellenebilir teknikler, sorun zme stratejileri, eviri yntemleri
ortaya koyma beklentisi yatmaktadr (Kautz, 2002:30-31).

Reiss ve Vermeer eviribilim ierisinde gelitirilecek bir eviri kuramnin zelliklerini

yle aklar: Tamamlanm bir eviri kuram erek durumlarn nasl analiz edilmesi
gerektii hakknda kurallar ve bu kurallardan evirinin nasl gerekletirildii hakknda
koullar ortaya koyabilmelidir, (Reiss/Vermeer, 1984:85).

4.1.1. evrilebilirlik Sorunu

Die Sprache ist gleichsam die usserliche

Erscheinung des Geistes, der Vlker; ihre
Sprache ist ihr Geist und ihr Geist ist ihre
Sprache [] W. v. Humboldt

81
Wilhelm von Humboldtun bu szleri, uzun yllar eviri hakknda gerekletirilmi
almalar ve ortaya atlan grler zerinde etkili olan dncenin bir yansmasdr.
19. yzyla kadar eviriler kaynak metne ve onun yazarna sadk kalnacak ekilde
gerekletirilmekteydi. Bir metni yorumlayabilmek iin, metin yazarnn ne demek
istediine ulamak ve onu anlamak gerekiyordu. Dilsel gstergelerin baka bir dile
aktarlmasyla, ayn duygu ve fikrin kar kltrde birebir uyandrlamayaca
dncesinin ardnda yatan neden ise, dilin ruhudur. Bunun sonucunda da evirinin
imkansz olduu dncesi ortaya kmtr. Wilhelm von Humboldt (1767-1835)
yapm olduu Aeschylos Agamemnon (Agamemnon) evirisinin nsznde, bu
trdeki eserlerin evrilemeyeceini belirterek, bu dnceyi savunanlarn en nemli
temsilcisi olmutur. Humboldta gre, dnce anadilin boyunduruu altndadr: Dil,
ayn zamanda toplum ruhunun da yansmasdr; dil toplumlarn ruhudur, ruh ise
toplumlarn dili, her ikisi de ayn derecede gereklemez.2 (Stolze, 2005:25)

Humboldtun bu ifadesine gre, her toplumun kendi gelenekleri dorultusunda farkl

hissetme ve dnme ekilleri bulunmaktadr. Bunlar ifade etme biimleriyse
toplumdan topluma deiiklik gstermektedir. Dnceler ve ifadeler anadil ierisinde
ekillenir. Bundan dolay da, hibir toplumun dncesi ve dili ayn ekilde olumaz.
Bu sebepten de dilsel gstergelerin, zellikle yaznsal deer tayan metinlerin evirisi
mmkn deildir. Kaynak kltrn bir paras olan dilsel gstergelerin, erek kltrde
birebir ayn duygu ve dnceyi iletecek bir karl bulunmamaktadr.

Humboldtla ayn ada almalarn yrtm olan Friedrich Schleiermacher (1768-

1834) ise, eviri etkinliini ikiye ayrm ve evrilebilirlii metin trlerine gre
derecelendirmitir (Stolze, 2005:26-27). Ona gre, bilimsel ya da bildiri nitelikli
metinlerin bir baka dile aktarmnda anlamsal adan herhangi bir sorun
yaanmamaktadr. nk bu tr metinlerde yer alan dilsel gstergelerin, kar dilde
dzanlamsal adan birebir karlklar bulunmaktadr. Ancak yaznsal metinler, daha
ok duygu ve dnceyi ifade eden kavramlar ierdiinden ve bu duygu ve dnceler
toplumdan topluma deiiklik gsterdiinden, bunlarn birebir aktarm mmkn
deildir. Bu dncesinden yola karak, kaynak dilin eviri metninde hissedilmesi

2
eviri tarafmzdan yaplmtr.

82
(Verfremdung) gerektiini dnr (Kautz, 2002:31). Erek metin okuruna, kaynak
yazarn dili yanstlmaldr. Bu ekilde ise erek metin yabanclatrlm olur.

20. yzylda Humboldtla ayn dnceyi paylam olan isim ise J. Leo
Weisgerberdir. Ona gre de, dnce anadil iinde ekillenmektedir ve bu dncesini
ispatlamak iin eitli rnekler sunmutur. Kltrden kltre deitiini ifade ettii
gstergelerden bazlar ise renk yelpazeleri; hala, teyze, amca, day gibi akrabalk
ilikilerini gsteren adlandrmalar; dilsel gstergelerin yan anlamlarndaki deiimler
de verdii rnekler arasndadr (Stolze, 2005:29).

Kautz, 20. yzylda metin evirilerinin imkansz olduu dncesinin Sapir/Whorf-

Hipoteziyle (1956) en belirgin ekilde vurgulanm olduunu belirtmektedir. Kautz,
Benjamin Lee Whorf ortaya atm olduu sz konusu bu varsayma kitabnda yer
vermektedir:

Dillerin farkl yaplardan olutuu gereinden [ortaya u gzlem] kmaktadr: Dili ok

farkl dilbilgisiyle kullanan insanlar, bu dilbilgisi nedeniyle d gereklikte bulunan
benzer gereklikleri ok farkl gzlemler ve deerlendirirler. Gzlemci olarak
birbirleriyle edeer olmadklarndan, dnya hakknda farkl grlere sahiptirler
(Kautz, 2002:32).

Whorfun bu dnceleri dilbilim temeline dayanmaktadr ve anlam farkllklarn dilin

yapsndan kaynaklandn dnmektedir.

Yapskclk kuramn ortaya atm olan Jacques Derrida da yazl metinlerin

evrilemeyeceini dnmektedir (Stolze, 2005:33). Ancak Derridann yapskc
kuramnn dayanak noktasn oluturan, toplumlar arasndaki farkl kltr ve dil deil,
her yazl metnin birden fazla anlam iermesidir. Ona gre bir metin her okunuunda
farkl anlamlar retir. Yazl metinlerde bulunan bu ok anlamllk eviride byk bir
soruna dnmektedir. eviri bir anlam aktarmdr, nk evirmen anladn aktarr.
Yazl metinlerde ise her okunuta farkl bir anlama ulaldndan, evirmen bu ok
anlamlar arasnda skp kalr ve etkinliini gerekletiremez.

Dncenin anadil ierisinde ekil almasndan dolay evrilemezlik sorunsaln ortaya

koyan tm bu dncelere farkl bir bak as getirerek kar olmayanlarda yok
deildi. evrilebilirlik ilkesini savunanlar, dikkatlerin dilin anlatm boyutundan ierik

83
boyutuna ekilmesi sonucunda aslnda tm metinlerin evrilebileceini iddia
etmilerdir. Bu dnceye gre, tm insanlar ortak bir evrensel anlaya sahiptir ve bu
anlayn evrensel olmas dilin bireyst zellik tadn ortaya kartmaktadr,
(Stolze, 2005:37). evrilebilirlii savunmalarnn bir baka nedeni ise, insanlarn
srekli devam eden ve geniletilebilen bir anlatm yetisine sahip olmalar ve bunun
sonucunda da kendi dillerinde bulunmayan ifadeler iin, yenisini retebilmeleridir
(Kautz, 2002:32).

Bu dnceler temelinde eviriye ynelik almalar dilbilim ierisinde hz kazanm

ve bylece eviribilimin olumasna ynelik ilk adm gerekletirilmitir. Modern
dilbilim alannda dillerin yaplarna ynelik srdrlen aratrmalar sonucunda ortaya
kan yntemler, srdrlen eviri almalar iinde de uygulanmaya balanmtr.
zellikle Roman Jakobsonun eviri sreleri olarak ortaya atm olduu kuram, dilsel
gstergelerin farkl dizgelere evrilebilirliinin ispat niteliindedir.

4.1.2. eviriye Ynelik Dilbilimsel Yaklamlar ve eviride Edeerlilik Kavram

eviribilimin dier bilimler arasnda zerk bir bilim olarak yerini alma sreci, evirinin
dilbilim ierisinde dilbilimsel yntemlerle incelenmesi sonucunda balamtr.
eviribilimin ilk dnemi saylan bu sre iinde gerekletirilen almalardaki ama,
dilbilimsel yntemlerle eviri etkinliini denetlenebilir bir hale getirmektir. Gelitirilen
yntemler sonucunda, eviri etkinliinin retilebilecei dnlmekteydi. Tm bu
almalar kural koyucu bir nitelik tamaktayd. ne kan kavramlar ise, Invarianz
(deimez deer) ve quivalenz (edeerlilik) kavramlardr.

eviri, bir gnderici tarafndan kaynak dil dzgsyle gnderilen ve evirmen

tarafndan almlanp, yine onun tarafndan erek dil dzgsyle tekrar kodlanarak
(umkodieren) erek dil alcsna gnderilen bir iletinin zmlenmesidir (Kautz,
2002:34).

Burada nemli olan, bir metnin kaynak dilden erek dile aktarm srecinde, ileti
ieriinin korunmasdr. evirilerin baars, iki dilin en kk birimleri olan szckler
arasndaki deimez deere gre belirlenmektedir. Bahsedilen bu deer, kaynak metin
ile erek metin arasnda bir karlatrma lt (tertium comparationis) olarak kabul
edilir. Edeerlilik karlatrmas ise dilsel gstergelerin anlatm dzleminde deil,

84
ierik dzleminde gerekletirilmektedir. Dilbilimsel eviri almalarnda edeerlilik
zerine birok gr ortaya atlmtr. Ancak tm bu yaklamlarn ve yntemlerin
ortak yan, eviri etkinliinde dikkatlerin eviri sreci yerine, eviri srecinin bir rn
olan erek metin zerine odaklanm olmasdr. Bunu ise her iki dilin tm dzlemlerini
birbirleriyle kyaslayarak yapmaktadrlar (Kautz, 2002:34).

Edeerlilik konusunda ortaya atlan grler arasnda en fazla etki yaratan Eugene A.
Nida tarafndan gelitirmi olunan devingen edeerlilik kuramdr. Bu kuram ile
birlikte eviri metninde aranan biimsel edeerlilikten uzaklalmtr. Nida erek
metnin kaynak kltr okuyucusunda, tpk orijinal metnin erek okur zerinde yaratm
olduu etkiyi gerekletirmesini amalar. evirmen metnin biiminden ok evirinin
ilevine ynelmelidir. Bu sebepten evirmen eviri etkinliini srdrrken, metnin
balamn gz nnde bulundurmaldr. Nidaya gre, evirmen eviri ileminde eitlik
deil, edeerlilik salamaldr. Stolze, Nidann bu dncelerini Martin Lutherin
ncil evirisi hakkndaki dncesiyle benzer olduunu belirtmektedir (Stolze,
2005:88).

Martin Luther Avrupa lkelerinde kiliseye kar yrtlm olan reform hareketiyle
birlikte ncilin Almancalatrlmasn gerektiini dnerek, ncil evirisini erek dile
ynelik evirmitir.

Dilbilim ierisinde dil dizgesinden metin dizgesine geilmesine paralel olarak, eviri
incelemelerinde de metne ynelmeler yaanmtr. Metne ynelik almalar ise, yine
dilbilimin bir alt bilimi olarak kabul edilen metindilbilim iinde gerekletirilmitir.
Metindilbilimin ortaya kmasnda ise Nidann eviri hakkndaki dnceleri etkili
olmutur (Stolze, 2005:105). Onun evirinin daha ok erek okurdaki etki ynn
vurgulamasyla birlikte, dil almalarnda szck ve cmle dzlemlerinden uzaklalp,
bir btn olarak metin ele alnmtr. Metindilbilim iinde, almamzn ikinci
blmnde ilediimiz, metnin ierik ve szdizimsel tutarll gibi etkenler zerinde
aratrmalar yaplm ve bu aratrmalar gerek metinsel gstergebilim, gerekse eviri
almalarnda etkili olmutur. Ancak metindilbilim iinde sadece metin iindeki
cmlelerin, paragraflarn ve blmlerin birbirleriyle olan tutarll deil, ayn zamanda
metinlerin alclar zerinde yaratt etki ve metinlerin ilevi de incelenmitir (Kautz,
2002:37). Bu dnceye gre, metinsellik, bir metnin yapsal ve edimsel zelliklerinin

85
birbirleriyle olan uyumlaryla salanmaktadr, yani metin yazaryla metin alcs
arasndaki kusursuz iletiimle elde edilir.

1970-1980 yllar arasnda metin trlerine ynelik birok dnce ortaya atlmtr . lk
almalar metinlerin yzeysel yaplar zerinde gerekletirilirken, daha sonralar
metinlerin ilevlerine gre almalar yaplmtr (Stolze, 2005:113-115).

zellikle Katharina Reissn metin trlerine ynelik gelitirmi olduu eviri amal
metin trleri, eviri alannda etkili olmutur. Reiss yapt almalarda metin trlerine
gre eviri kurallar gelitirmeye alm ve bunu yaparken Karl Bhlerin gelitirmi
olduu Organon modelinden yola kmtr. Bhlerin bu modeline gre bir
gstergenin farkl ilevleri bulunmaktadr ve bu ilevler, gstergenin iaret ettii
nesneye ya da konuya ynelik betimleyici ilev, gnderici asndan anlatm ilevi
ve alc asndan arm ilevi olarak e ayrlmaktadr. Reiss ise, Bhlerin
belirlemi olduu ilevlerden yola karak metinleri tadklar ilevlere gre bilgi
verici, anlatmc ve ilevsel metinler olarak bir ayrmda bulunmutur (Prun, 2007:79).
Reissn metin trleri ve eviride metin trlerine ynelik dikkat edilmesi gereken
edeerlilik noktalar aadaki tabloda gsterilmektedir:

Tablo 1. eviri Amal Metin Trleri

Metin Tr Metin levi zellik Edeerlilik eviri

lt Yntemi
(esas ilev)

1. Bilgi verici Bilginin aktarm Konu odakl erik Konuya ynelik

dzleminde (dz yaz
edeerlilik niteliinde)
Sanatsal nitelik Gnderici Sanatsal
2. Anlatmc tayan metinler odakl biimlerin Yazara ynelik
benzerlii

Metne kar Davran Metin Alc odakl (=

3. levsel tutumlarn odakl kapsamndaki uyarlama)
harekete etkinin
geirilmesi edeerlilii

Kaynak: Stolze (2005:114)

86
Reissn metin trlerine, Christiane Nord tarafndan drdnc bir metin tr
eklenmitir. Nord bunu phatische metin tr olarak adlandrr. Katric ve dierleri bu
tr metinlere rnek olarak, konferanslarda yaplan al konumalarn, kapan
konumalarn, hitap ekillerini, insanlarn birbirlerine selam vermelerini vb.
gstermektedirler (Katric ve di., 2005:81).

evirmen kaynak metin zmlemesinde ilk olarak metnin yapsal zelliklerini ve

ilevini belirlemeye alr ve buradan yola karak erek metni iletiim durumuna gre
yeniden olutur.

4.1.3. Betimleyici Yaklamlar

Birok eviribilimci, eviri olgusu aratrmalarnda dilbilimsel almalarn

yetersizliini dnerek, eviribilimin dilbilimden bamsz bir bilim dal olmas
gerektiini savunmaktaydlar. 1970li yllarda tpk dilbilimde olduu gibi,
eviribilimde de bir paradigma deiimi yaanm ve uluslararas boyutta almalar
srdrlmtr. Tm bu almalarda da yine Nidann erek okurda orijinal metin
etkisi ynndeki grleri olduka yn verici olmutur.

Betimsel eviri yaklamna ynelen eviribilimciler, dilbilimsel yntemlerin kural

koyucu ilkelerinden uzaklamaya almlardr. Pruna gre, kuralc ve edeerlilik
odakl eviri anlay dnda kalan ve evirinin tarihsel fenomenini aklamaya alan
tm eviribilimsel dnceler, betimleyici eviribilim bal altnda toplanabilecek
trdendir. Bu sebepten de bu anlayn temelinde Prag yapsalcl ile Rus
biimciliinin yattn dnmektedir. Betimleyici eviri anlay Belika ve
Hollandada ilk olarak 1970li yllarn ortalarnda ortaya kmaya balamtr ve Prun
buna paralel olarak srailde de bu ynde almalarn yaandn belirtmektedir. Ayr
ayr blgelerde bulunan ve birbirinden bamsz almalar yrten eviribilimciler
arasnda bir kpr vazifesini gren isim ise James Holmesdir. James Holmes, Prag
yapsalclarn, Slovak eviribilimcileri, srailli olan Even Zohar ve Gideon Toury
gibi betimsel eviribilim alannda almalar srdren bilim adamlarn birbirlerinden
haberdar etmitir (Prun, 2007:220-221).

Holmese gre, eviribilim tm mantksal karmlarn gzlemler sonucunda elde eder

ve bu sebepten de eviri aratrmalarn, ampirik bilimsel almalar olarak grr.

87
almalarn metinler zerinde ve evirinin nasl yapld ynnde srdrmemi,
genel olarak eviri zerine atlm grler zerinde almtr. eviribilimi ise
uygulamal alan ve kuramsal alan olarak ikiye ayrmtr. Stolze, betimleyici kuramn
evirileri bir rn, bir sre olarak grdn ve bunun dnda evirilerin erek
kltrdeki ilevlerini incelediini belirtir. Bunlar ise u ekilde snflandrr (Stolze,
2005:154-155):

- eviri srecinin kuram, baka bir ifadeyle, bir kiinin eviri yapmak istedii
zaman neler yaad,

- eviri rnnn kuram; eviri metnini bir metin olarak gsteren zellikleri

- eviri ilevinin kuram; evirinin alc kltrde yaratt etki.

Stolze, bu almalarn birbirinden bamsz srdrlebilecei gibi, bunlarn birbiriyle

etkileim halinde olduunu da belirtir. Biri dierini gerekli klar ve bylece ayn alann
farkl ynn konu alan bilimsel almalar, elverili kuram ve yntemler sunar.

Holmesin dilbilimsel eviri anlayna kar am olduu sava sonucunda, birok

eviribilimci bu dnce etrafnda birlemitir. Bunlardan biri ise Hollandal Theo
Hermansdr. Birou Hollandal olan bir topluluk oluturan Theo Hermans, eviriye
ynelik yaplm olan grleri ve almalar en kat ekilde eletirmekteydi. Yaznsal
evirinin geleneksel dilbilim tarafndan ikincil bir rn olarak tanmlanmasna kar
kmaktayd. Ancak Holmes, eviri iinin basite alnmasndan sadece dilbilimcileri
deil, ayn zamanda eviribilimcileri de sorumlu tutmaktayd. Hatta eviribilimcileri en
tehlikeli dman olarak adlandrmaktayd. Bunun sebebi olarak ise, uygulamaya
ynelik almalar gerekletirdiklerini belirterek, aslnda geleneksel kurallardan ve
kaynak metne bal kalmaktan vazgememelerini gstermekteydi. Prun, Hermansn
eviriyi bu kmazdan kurtarmann yolunu u ekilde akladn belirtir (Prun,
2007:223-224):

- Edebiyatn devingen bir sistem olarak kabul edilmesi gerektii;

- Kuramsal modeller ile durum aratrmalar arasnda srekli bir etkileimin

olmas gerektii;

88
 - Yaznsal evirinin ancak betimleyici, hedef odakl, ilevsel ve sistematik bir
ekilde mmkn olabilecei.

Bylece eviri anlaynda hedef odakllk kavram n plana kmaya balamtr.

4.1.4. eviriye Ynelik levsel Yaklamlar

evirinin ilevsellii daha nceki kuramlarda dile getirilmi olsa da, evirinin bu yn
ancak 1980 ve 1990 yllar arasnda ortaya atlm olan kuramlar ile vurgulanmtr.
evirinin de bir tr iletiim biimi olarak kabul grmesi, onun ilevsellik ynnn daha
ar basmas gerektii dncesini dourmutur. evirmenler de gerekletirdikleri
eviri eyleminde, tpk sradan iletiim biimlerinde olduu gibi, okurlaryla eviri
metinleri araclyla iletiim kurmaktadrlar. Bu dnceden yola karak Hans J.
Vermeer Skopos kuramn, Justa Holz Mnttri ise Bir Eylem Olarak eviri
kuramn gelitirmilerdir.

levsel eviri kuramlar, zellikle Holz Mnttarinin kuram, eviri uygulamalarnda

kullanlmaya olduka elverilidir. Mira Kadric ve dierleri, ilevsel eviri kuramlarnn
eviri eitimi balamnda olutuklarn, amacnn ise, pratik evirmen edimlerini
sistematik olarak gstermek ve aklamak olduunu belirtirler (Kadric ve di.,
2005:45).

4.1.4.1. Skopos Kuram

Vermeere gre her eylemin altnda bir ama yatar. Bu amaca ulamak iinse kii
eitli eylemlerde bulunur. En basit bir eylem gibi grlen, alveri yapmann
bile altnda bir ama yatmaktadr. Bir sanat yapt bile hibir zaman amasz
deildir. Vermeere gre ama anlamn zel bir trdr. Eylemin devingen
anlamdr (Vermeer, 1986:324). Bu yzden Vermeer amac, evirinin merkezine
oturtur, ayrca kuramnda skopos, ama, hedef ve ilev kavramlarn
birbirlerinin eanlamls olarak kullanr. Bundan dolay Vermeerin Skopos
kuram ayn zamanda ilevsel eviri kuram olarak da adlandrlmaktadr.

Eylem bir hedefe ulamay ve bylece mevcut olan bir durumun deiimini
amalar. [] Eylemde bulunan kiinin yapaca ama seiminin, ancak
duruma bal ve kltre zg olan birok deike iinden yapld taktirde

89
 bir anlam kazandn varsayarak, biz, bir eylem iin gerekli olan tm
koullar bir araya topluyoruz (Vermeer/Reiss, 1984:95).

Vermeer eylemin ancak kltre zg ve duruma uygun olduu srece anlaml

olabileceini belirtir. Ayn zamanda bir eylemin iki trl ama tadn belirtir, bir
duruma uygun olmaldr, iki mevcut durumda amaca ulamaya hizmet etmelidir
(Vermeer/Reiss, 1984:97-98). Vermeer ve Reissa gre, her eylem kiinin kltrne
zgdr. Eylem ve kltr birbirinden ayr dnlemez. Bu durumda, kiinin
belirledii ama da kltre zg olmu olur. Vermeere gre evirmen, metni
almlarken onun anlamna ulamal ve eviri metnine uygun olacak, ayn zamanda da
eviriyi ynlendirecek bir ama belirlemelidir. Sz konusu bu ama ise erek kltre
ynelik olmaldr. Eylemler ve amalar kltr normlarnn dnda dnlemez. Erek
kltrde yer alan alclarda yeni bir durum yaratmaldr. Bu ise erek kltrn
normlaryla atmamaldr.

Katric ve dierleri, evirinin bir iletiim olarak grlmesi durumunda, kaynak metinde
neyin yer ald deil, eviri metninin ne iin kullanlaca nemlidir. Bu yzden de ilk
olarak iletiimin amac belirlenmelidir. Bu durumda evirmen, kendi deerlendirmeleri
sonucunda alc iin nemli olabileceini dnd bilgileri aktarr. Onlara gre
nemli olan eviri metninin iletiim amacyla uyumasdr (Katric ve di., 2005:45).

4.1.4.2. Bir Eylem Olarak eviri

Holz-Mnttrinin eviri eylemi kuram, Vermeerin skopos kuramyla birok ynden

benzerlik tamaktadr. Tpk Vermeer gibi, o da evirinin iletiim ynn vurgular.
Bunun dnda eviriyi bir eylem olarak grmektedir. Stolze, Holz Mnttrinin eylem
kuramnda, evirmenin bir uzman olarak erek metni ve onun ilevini olutururken,
yetkili karar verici kiilerle ibirlii iinde olmas gerektiinin vurgulandn
belirtmektedir. evirmen tarafndan alnan kararlar kesinlikle sadece kaynak metnin
yapsna ynelik olmamaldr, yani eviri eyleminde sz konusu olan szcklerin ve
cmlelerin evirisi deildir, aksine eviride sz konusu ileti tayclarnn meydana
getirilmesidir (Stolze, 2005:186). evirmenler kltr engellerini bakalaryla ibirlii
iinde olduklar srece aabilirler. Bu ekilde de, ilev tayan bir eviri metni
oluturmu olurlar.

90
Katric ve dierleri, Holz Mnttrinin kuramnda drt kavramn n plana ktn
belirtmektedirler. Bunlar ise uzman eylemi, eyleyenler, ibirlii ve ileti taycs
kavramlardr. evirmen bir uzman olarak hem grev verici kiinin amac, hem de alc
kiiler hakknda kendisinde var olan bilgiler dorultusunda, ilevsel bir eviri metni
oluturmaldr. Katric ve dierlerine gre, evirmen bu tr bir metin oluturabilmek
iin, metinin almlanaca durumu, kaynak metin materyallerini, ayrca erek toplumun
beklentilerini ve normlarn zmlemek zorundadr. Eyleyenler ve onlarla ibirlii ise,
evirmenin tek bana deil birden fazla kiiyle ibirlii iinde olduunu gsterir.
evirmen, eylemini bir uzman olarak ancak eyleyenlerle ibirlii iinde olduu srece
yrtebilir. Eyleyenlerle kastedilen ise, eviri eyleminin gereklemesinde rol olan
kiilerdir. Bunlar grev veren, kaynak metin yazar, evirmen, erek metin kullancs vb
olabilir. Bir dier kavram olan ileti taycsyla, sadece yazl metin
kastedilmemektedir. Heceler, szckler ve metinler ileti taycs olabilir, ancak bunlar
dnda l teknii, yani ses uyumu, hz, duraklama, aksan ya da vcut duruu, vcut
dili, mimik, kyafet seimi, mekan ve nesneler, bunlarn hepsi bir araya geldiinde ileti
taycs olabilmektedir. Katric ve dierleri bu tr gstergelerin birbirlerini
tamamladn dnmektedirler (Katric ve di., 2005:49-52).

evirmen iinin uzman olarak yapaca eylemde her trl karar alma ve bunlar
uygulama yetkisini sahiptir. Bu balamda yaplacak olan evirinin istenilen ilevi
yerine getirmeyeceini dnerek, kendisinden istenilen grevi yerine getirmeme ve
onu reddetme zgrlne sahiptir.

4.2. Gstergebilimsel Bak Alarnn eviriye Etkisi

eviri olgusu, 20. yzyla kadar farkl disiplinler tarafndan ele alnm bir konu
olmaktan teye gidememitir. Yaznbilim, felsefe ve zellikle dilbilim iinde ortaya
atlan grler 20. yzyldan itibaren eviri etkinliinin bilimi olan eviribilimin
oluumuna byk lde katk salamtr. Ancak ne var ki, 20. yzyln ikinci
yarsndan itibaren eviribilimin kendi kendine zerk bir bilim olmasn amalayan
birok eviribilimci, eviri olgusunu dier bilim dallarndan mmkn olduunca
soyutlamaya alarak aklamak istemilerdir. Kukusuz almalaryla eviribilime en
byk katky salam olan dilbilim ise, kural koyucu olduu ve eviri eylemini
kstlad iddia edilerek, tamamyla eviribilimsel almalarn dnda tutulmaya

91
allmtr. Ancak eviriyi ne derece soyut bir ekilde ele almaya alsalar da, her
yeni bir yaklam ya da dnce sonucunda, onun dier bilim alanlaryla birok ynden
etkileim halinde olduu daha ok gn na kmtr. Kimileri evirinin iletiim
eklinin zel bir tr olduunu belirtmi, bylece eviri iletiimbilimsel yntemlerle
incelenmitir. evirinin sosyolojik, felsefi, ilevsel, kltrel boyutu derken aslnda
evirinin ok karmak bir olgu olduu ortaya km ve tek bir alanda gerekletirilecek
olan almalarla onun nitelliine ulalamayaca anlalmtr. Nitekim Koller
eviribilimi, eviriyi ve evirileri farkl yaklamlarla ve farkl disiplinlerin farkl
yntemlerinin kullanmyla ve farkl bak alaryla tanmlamaya, incelemeye ve
aklamaya allan (Koller, 1992:123) bir bilim olarak tanmlamaktadr. Ayn ekilde
gstergebilim de, bilim alanndaki yerini 20. yzyldan itibaren almaya balamtr.
Tpk eviri olgusu hakknda olduu gibi, gstergeler zerine de ok eski zamanlardan
bu yana grler ortaya koyulmu ve kuramlar gelitirilmitir, ancak gstergenin kendi
biliminin olumas daha ncede belirtmi olduumuz gibi Peircen kuramyla birlikte
gereklemi ve bu alandaki almalar 70li yllardan itibaren hz kazanmtr. Ancak
eviribilimde olann aksine, gstergebilim daha en bandan disiplinlerarasas bir bilim
olmutur. ster tm bilimleri kapsayan bir stbilim olarak kabul edilsin, ister dilbilimin
bir alt disiplini olarak kabul edilsin gstergebilim birok bilim dalnn iinde yerini
almaktadr. Bu bilim dallarndan biri de eviribilimdir. eviribilim iinde eviri olgusu
zerine gerekletirilen aratrmalar, disiplinler aras almay gerektirmektedir.

eviri, metinlerin salt yzeysel yaplarnn erek dile evrilmesi deildir. eviri, kaynak
metinden erek metne bir anlam aktarmdr. Anlam oluumlarnn ise gstergebilim
alannda incelenmesinden dolay, eviri ile gstergebilim arasnda olduka yakn bir ba
vardr. evirinin gstergebilimle olan balantsn Akit Gktrk u szleriyle
deinmektedir:

Anlamn yabanc bir dilden tandk bir dile aktarlmas deildir eviri yalnz. Her
dil, belli bir kltrn gstergeler dizgesiyle, belli uzlamlar, treler, davranlar,
deer ltleriyle, ksaca somut insan yaamyla i iedir. Her yazn metninde
sunulan kurmaca dnyann art-alannda da, btn bu etkenler yrrlktedir. Baka
dillerin tanmlad baka dnyalarn tantlmasdr eviri bu ynyle. Doal diller
arasnda, yalnz soyut dilbilimsel dzeneklerle ileyen bir etkinlik deildir.

92
 Dilbilimin olduu lde gstergebilimin de konusu saylmas bu zelliinden ileri
gelir. () (Gktrk, 2008:109).

ki farkl dilsel gsterge dizgesi arasnda gerekleen eviri srecine gstergebilimsel

bir bak as ile yaklald durumda, burada szc szcne bir eviriden, yani
metnin bir btn olarak anlam ve ilevi iin iine katlmad bir eviri anlayndan
bahsedilemez. Volliye gre, gstergebilimsel eviride bir metin, salt szck dzlemi
asndan deil, anlamn da iin iine katld ve ierik dzleminin de gz nnde
bulundurulduu bir btn olarak ele alnmaldr (Volli, 2002:240).

Peki anlam oluumlarn aratran gstergebilim anlam retimini ne ekilde

tanmlamaktadr? Bu konuda farkl kuramlar ve grler dile getirilse de, genel olarak
geerli olan kuram, Peircen belirtmi olduu semiose yani gsterme sreci
kuramdr. Eco, Peircenn gsterme sreci kuramnn eviri etkinliinde bir evirmenin
szlkte bulunan birden fazla szck seenekleri arasndan kendisince metin balamna
gre uygun olan semesiyle zdeletirmektedir. Eco, Peircen bir temsillemenin
(representamen) yorumlayann, ayn zamanda bir baka temsil (representamen)
dolaysyla da bir baka yorumlayan olarak grdn ve bunlarn ayn nesneye iaret
ettii grnde olduunu belirtir (Eco, 2006:99-100). Bu duruma gre ise almlanan
bir olgunun anlam retimi kiinin yorumuyla gerekleir.

Bir baka deile bir gstergenin anlamn belirleyebilmek iin, sz konusu bu

gstergeyi, ona gre yine baka bir gsterge ya da gsterge topluluuyla
yorumlanabilen bir baka gsterge ya da gsterge topluluuyla deitirmek
gerekmektedir, ve [sz konusu bu gsterme sreci] sonsuza dein srer (Eco,
2006:100).

Eco, belirli bir konu hakkndaki bilgimizi gelitirdiimiz ve onu tm ynleriyle

kavradmz srece, konuyu daha iyi anlayacamz ve onu dier olgulardan daha rahat
ayrt edebileceimiz kansndadr. Econun vermi olduu rnei biraz deitirerek u
ekilde aklayabiliriz: Peircea gre, konak szc ile karlatmzda, bu szc
ev ve gkdelen szcklerinden ayrmamz salayan yorumlayandr (interpretant)
ve buna bal olarak da gsterme srecidir. nk ev, gkdelen ve konak
szcklerinin neye iaret ettiklerini bilmezsek, bunlar arasndaki ayrm da bilemeyiz.
Konak szc ile iaret edilen byk, gsterili ve mutlaka bir bahesi olan bir

93
evdir. Ev szcnn ise, en fazla bir iki katl ve belki de bahesi olan bir eve iaret
ettiini biliriz, buna karn gkdelen szc ile genellikle byk ehirlerde bulunan
ok katl bir binann kastedildiini biliriz. (Eco, 2006:97-101). Bylece yorumlayan
daha ok bilmemi salayan (Eco, 2006:102) bir durum olmu olur. Yorumlayanlar
sayesinde kaynak metni daha rahat anlar ve erek dile aktarmda bulunurken neye dikkat
etmemiz gerektiinin farkna varrz. Kona sradan bir ev olan Haus szc ile
karlayamayacamz bilir ve erek dilde ve erek kltrde bu szce karlk gelen
szc bulmaya alrz.

Jakobson Peircen anlam retiminin bir gstergenin bir baka gsterge dizgesine
evrilmesinden (Eco, 2006:269) baka bir ey olmad dncesinden yola karak,
gstergebilim iinde tr eviri sreci belirlemitir. Bunlar temel eviri trleri olarak
nitelendirilen intralingual (dilii), interlingual (diller aras) ve intersemiotisch
(gstergeler aras) eviri sreleridir. Roman Jakobson dilsel gsterge dizgesinin bir
baka dilsel gsterge dizgesine evrilebilirlii zerine yapm olduu On Linguistic
Aspects of Translation (evirinin dilbilimsel zellikleri zerine) balkl almasnda,
bahsedilen bu tr eviri srecini belirlemitir. Jakobson daha nceleri tartlmakta
olunan evrilebilirlik konusuna Peircen aklamasna bavurarak u ekilde bir
aklama getirmektedir:

Bir szcn anlam, dilin gnlk kullancs iin olduu gibi dilbilimci iin de,
onun yerine geebilecek baka bir gstergeye, gstergelerin doas stne en
nemli aratrmalar yapm olan Peircen srarla belirttii gibi, zel olarak iinde
daha eksiksiz gelimi bulunduu baka bir gstergeye evrilmesinden farkl bir
ey deildir (Jakobson, 2004:89).

Jakobsonun bu aklamasna gre, bir gsterge, yerine geecei gstergeyi anlamsal

adan karlayabildii srece eviri her zaman mmkndr.

Dilii eviri, metinde yer alan dilsel bir gstergenin yerine ayn dil iinde, benzer anlam
tayan baka bir gstergenin kullanm ya da Jakobsonun belirttii ekilde sylemek
gerekirse yorumlanmas ile gerekletirilir. Buna rnek olarak, bekar ile
evlenmemi bir kimse gstergelerini verebiliriz. Prun bunu ngilizcedeki bachelor
kavramyla rneklendirmektedir ve bu gstergenin unmarried man ya da eanlamls
olan celibate szcyle yer deitirebileceini belirtir (Prun, 2007:34-35).

94
Gstergeleraras eviri iin dilsel gstergelerin dilsel olmayan gsterge dizgeleri
araclyla yorumlanmasdr (Jakobson, 2004:90). Jakobson bunu ayn zamanda
dntrme olarak da adlandrr. Bu tr eviriler, bir romann filme uyarlanmas
eklinde karmza ok sk kmaktadr. Dilsel gstergeler, burada el kol hareketleri,
mimikler, manzara grntleri vb. ile yer deitirmektedir.

Dilleraras eviri sreci ise, almamzn asl konusunu oluturan eviri srecidir, yani
belli bir dil ierisindeki gstergelerin farkl bir dilin gstergeleri ile yorumlanmasdr.
Ancak Prun, farkl dillerdeki gstergelerin her ne kadar birbirlerinin yerine
kullanlsalar da, bunlarn gerekte birebir benzer d gereklie iaret etmediklerini
belirtir. ngilizce cheese kavram Almancaya Kse olarak evrilse de, o an iin alc
kiilerde tat bakmndan ayn duyguyu uyandrmayacan belirtir (Prun, 2007:34). Bu
durumun nedeni ise, kltrel farkllklara dayanmaktadr. Her toplumun ve kltrn
kendi damak zevki vardr. Prunun iki farkl lke ve kltr arasndaki farklla
gstermi olduu rnek, kendi lke snrlarmz iinde dahi yaanmaktadr. Damak
tatlar bir ok blgeye gre deiiklik gstermektedir ve Karadeniz mutfa, Akdeniz
mutfa, Anadolu mutfa vb. ekilde ayrlmaktadr. Bu sebepten bir kavram, farkl
toplum ve kltrlerde tpa tp benzer ekilde, rnein peynir denildiinde tat ve grnt
bakmndan birebir benzer grnt canlandrmaz belki ama, en azndan kendi kltrne
ait bir karlk bulur.

Jakobson eviri srecinde szcklerin ya da cmlelerin deil, iletilerin aktarldn

dnmektedir. Bundan dolay her bilisel deneyimin herhangi bir dile evrilebileceini
ve erek dil ierisinde dzenlenebileceini dile getirmitir. Dilsel gstergenin erek dilde
uygun karlnn bulunmad durumlarda, bu sorunun aktarma, yknt, szck
tretme, anlam kaydrmas ya da dolak anlatmla giderilebileceini dnmektedir
(Jakobson, 2004:91-92).

eviri etkinliini tpk Jakobson gibi bilisel bir etkinlik olarak gren Mehmet Rifat
eviri etkinliine anlamlama gstergebilimi asndan yaklamaktadr. Rifat, eviriyi
programl bir ekilde yrtlen zihinsel bir dn(tr)m olarak grr ve eviri
etkinliinin iki aamadan meydana geldiini belirtir. Bunlardan ilki yorumlama, ikincisi
ise yeniden retimdir. lk aama olan yorumlama evresi, kaynak metnin
zmlenmesinden oluur. Anlam retme sreci ile anlam zmleme sreci olarak

95
adlandrd evreler, bir metnin ierik dzleminden yzeysel dzleme, yzesel
dzlemden ierik dzlemine yneliktir ve kendisi bu durumu u ekilde gstermektedir:

ekil 10: Anlam retme ve Anlam zmleme Sreci 3

Derin anlam dzeyi : Anlamn temellendii, kaynakland gcl

mantksal yaplar

Anlat dzeyi : Olay rgsnn kurulmasn salayacak ilevsel

anlat birimlerinin belirmesi ve aralarndaki
ilikilerin dzenlenmesi:

Gnderen/Gnderilen; zne/Nesne;

Yardm-eden/Karkan aras ilikiler.

Sylem dzeyi : levsel anlat birimlerinin kii/uzam/zaman

asndan belirmesi:

temalarn ve temalar ssleyen figrlerin ortaya

atlmas.
Yzeysel dil dzeyi : Temalarn ve figrlerin bir doal dille
gerekletirilmesi: Metnin ortaya kmas:

ses/szck/biem ilikileri
Kaynak: Rifat (2008b:249)

Rifatn bu emasnda da grld gibi, evirmenin retilmi olan kaynak metnin

anlam boyutunu oluturan kltrel yapsna ulaabilmek iin srasyla, sylem
zmlemesi, anlat zmlemesi ve bu iki zmlemeden sonra nihai boyut olan derin
3
Mehmet Rfat alt ok ile bir metnin anlamsal adan retilmesi ynn, st ok ile bir metnin anlamsal
adan zmlenmesi ynn kastetmektedir.

96
anlam dzeyini zmlemelidir. Bahsetmi olduu metin zmlemesi ise metinsel
gstergebilim iinde gelitirilmi olan yntemler aracyla gerekletirilebilmektedir.
kinci aamada ise Rifat yorumlanan kalk metni, yine dinamik olarak var metnine
dntrlr. Yorumlama kalk metninin retim srecine ynelikken, yeniden retim
de var metninin oluturulmasna yneliktir (Rifat, 2008b:248-249), ynnde bir
aklamada bulunur.

Kautz, eviri eyleminde yer alan unsurlar ve kaynak metin ile erek metin arasndaki
ilikiyi u ekilde aklamaktadr:

Kaynak metin ile erek metin arasndaki iliki, ayrca transfer ne ekilde
gerekletirilecek sorusuna verilecek cevap, tm faktrleri bir btn olarak ele
alnacak olan iletiim durumuna gre belirlenecektir. letiim durumunun unsurlar
arasnda, zaman, mekan, iletiim nedenleri, almlama koullar vb. dnda,
zellikle kaynak metin yazar ve onun niyetiyle, eviri grevini veren kiiler ile
onlarn niyetleri; kaynak metin alcs ve onun beklentileri; ve en son olmamak
kaydyla- evirmenin kendisi bulunmaktadr (Kautz, 2002:49).

Econun okur odakl tm almalar, iinde edimbilimsel bir yn barndrmalar

durumunda, gstergebilimsel alma olarak kabul ettiini daha nceki blmde
belirtmitik. Edimbilim, dilsel gstergeyle yorumlayc insan arasndaki ilikiyi
inceleyen dilbilimsel bir disiplin (Duden. Das Fremdwrterbuch, 2001:796) olarak
tanmlanmaktadr. eviri de, dilsel gsterge ile evirmen arasndaki ilikiden meydana
geldiinden tr, eviri olgusu edimbilimsel bir olgudur. Bundan dolay da
eviribilimin olduu kadar gstergebilimsel almalarn da konusu olmaldr.

4.3. Gstergenin eviri Srecinde Almlanmas

[] evirmen alelade bir dil aracs deildir: evirmen sadece dil deil, ayn
zaman da kltr aracsdr, sadece arac deil, ayn zamanda yaratc bir etkinlikte
bulunmaktadr (Vermeer/Reiss, 1984:7).

Vermeer ve Reiss, hem szl eviri hem de yazl eviri alannda geerli saylabilecek
genel bir eviri kuram gelitirmek amacyla 1984 ylnda yapm olduklar
Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie balkl almalarnda,
eviribilimin terminolojisini oluturmaya alrken, evirmen iin Almancada
Sprachvermittler (Dilaracs) kavramnn kullanlp kullanlamayacan tartmaya

97
sunmu ve onun sadece dil deil ayn zamanda kltr aracs olduunu da dile
getirmilerdir. evirmen sadece yabanc dile hakim olmakla, baarl bir eviri
gerekletiremez. Kald ki evirmenin yabanc dile ynelik bilgisi, sual edilecek bir
durum olmamaldr, bu onda zaten olmas beklenen bir edintir.

Volli, gstergebilim ya da eviribilim ierisinde henz evirmenin eviri srei

boyunca birebir uygulanabilecek gstergebilimsel bir eviri ynteminin bulunmadn
ve uana kadar ki almalar nda, retilmi bir metin olan eviri metni zerinde,
sadece gstergebilimsel bir zmlemenin gerekletirilebileceini dile getirmektedir.
Ancak evirmen eviri sreci boyunca baz noktalar gz ard etmedii mddete
baarl bir eviri sreci yrtebileceini de grlerine eklemektedir (Volli, 2002:240).
Ayn ekilde Tosun da eviribilim iin yle bir aklama da bulunur: eviribilim
ierisinde gelitirilen eviri kuramlarnn evirmene eviri srecinde teknikler
retmesi sz konusu deildir. evirmenler tekniklerini ilgili durumlarda kendileri
gelitirirler (Tosun, 2006:186). Bir gstergebilimci olarak Vollinin belirttii noktalar
ile bir eviribilimci olarak Tosunun bahsetmi olduu teknikler, aslnda ayn olgulara
iaret etmektedir. Bunlar ise, daha nceki blmlerde ele aldmz bir metnin anlat
dzeyi, sylem dzeyi, evirmenin kaynak ve erek kltre ynelik ansiklopedik bilgisi,
her iki metnin rnek okuru, metin balamn estetik ve sosyal adan etkileyen kurallar
ve ideolojik dncelerdir (Volli, 2002:240).

Tm bunlarn yaplabilmesi iinse bir evirmende aranan daha ok eviri edincidir. Bu

ise, belli bir dil iinde retilmi metni, hem i balamsal hem d balamsal koullarn
gz nnde bulundurarak, yaratc olduu kadar yeniden-yaratc, bilinli ve yanstc
bir sre iinde, ilevsellik bakmdan edeer ve ayn zamanda etkili ekilde baka bir
dile evrilmesini ngrr (Kautz, 2002:143). Kristevann yapm olduu gibi hem
retilmi metin olan somut metin zerinde, hem de soyut dzlemde yer alan ve somut
metinlerin olumasn salayan reten metnin yapsna ynelik ift ynl almalar
gerekmektedir.

Her gsterge kendi kltrel deer yarglar ierisinde ekil alr ve anlam kazanr.
Gstergeyi kltrel balamndan ayr dnmek imkanszdr. Dilsel gstergelerin
zellikleri blmnde grntsel gstergelerin dahi, belli oranda kltrel uzlama
dayandn grmtk. Bir rnek vermek gerekirse, Trkede karn alnn

98
iaretlerinden biri olarak gsterilen midenin guruldamas Almancada knurren ile
ifade edilmektedir. Bu sebepten her iki dilin kltrn ya da iki kltrden birini
tanmayan evirmenin, ansiklopedik bilgisini bu balamda gelitirmedii srece,
yapaca eviri en bandan zora girer. Tm bunlardan dolay, evirmene ynelik kuku
uyandrmamas gereken bir dier konu ise, evirmenin hem kaynak dil kltrn hem
de erek dil kltrn tanmasdr. Kautz kltr kavramyla kastedilenin, belli bir
iletiim toplumundaki insann dncesini, duygusunu ve eylemini tipik olarak
belirleyen, i, gnlk yaam tarz ve gelenekleri, normlar, deer yarglar olduunu
belirtmektedir (Kautz, 2000:48).

Buradan yola karak diyebiliriz ki, her eviri geni kapsaml gstergebilimsel bir bak
as gerektirmektedir. eviri sadece iki dilin iletiim ekli deil, ayn zamanda iki
kltr arasnda bir diyalogdur. Her metin kendi sylemsel evrenini oluturur ve bu
evren, metnin yorumlay eklini ve bylece eviri yollarn belirler (Volli, 2002:240),
eklinde aklama yapar Volli. evirmenin ilk olarak yapmas gereken evirinin
amacn (skopos) belirlemek, daha sonra bu ama dorultusunda, Reiss tarafndan
gelitirilmi olan, metin trlerinden yola karak, ayn zamanda ansiklopedik bilgi,
kltrel ve ideolojik etkenleri gzeterek, gstergebilimsel bir eviri sreci
gerekletirmektir.

Son yllarda kullanm artan uzman evirmen kavramyla, evirmenin yapm olduu
iin farknda olmas kastedilmektedir. Bununla kast, evirmenin sadece grev veren
kii ya da kiilerin istei dorultusunda deil, kendi bilgi birikimi dorultusunda eviri
etkinliini gerekletirmesidir. Bu dorultuda da eviri grevini veren kiiden evirinin
amacn tespit edip, yrtecei eviri etkinliinin stratejisini belirlemeli ve grev
vericiyi bu konuda bilgilendirmeli. eviri etkinlii profesyonel ekilde yrtlen bir
etkinlik ise, evirmenin uygulamak zorunda olduu stratejiler bulunmaktadr. zerinde
dnlmeden gerekletirilecek bir eviri etkinlii sonucunda ortaya kan bir metin,
alc kltrde l bir metin olmaktan teye gidemez. Bir metnin alc kltrde beeni
alabilmesi iin, evirmenin gerek erek kltre aktaraca, kaynak kltrde yer alan
dilsel gstergenin anlamsal bir btn olma zelliklerini ortaya karmal, gerekse erek
kltrde almlayclarn anlamlandrabilecei bir dilsel gsterge oluturabilmek iin
onlarn anlam dnyalarn gz nnde bulundurmaldr. Erek okurun

99
anlamlandramayaca biimde yaplm bir eviri metni, yorumlaycs
bulunamayacandan Tosunun da belirttii ekilde l bir metin olmaktan teye
gidemez.

4.3.1. Gstergebilimsel zmleme Yntemleriyle Dilsel Gstergelerin

Almlanmas

Metinsel gstergebilim iinde gelimi olan birok kuram ve yntem, daha nceki
blmlerde de grdmz gibi, bir metnin yzeysel yapsnn ne ekilde
zmlenebilecei ya da yzeysel yapnn altnda yatan kltrel yaplarn ne ekilde
olutuunu grmemize yardmc olmaktadr. Bu tr almalardaki ama okurun
retilmi metni, tm gereklii ile almlamasdr. evirmen de ayn zamanda bir okur
olduundan, evirisini gerekletirecei metnin anlam dnyasn tanmasna yardmc
olur.

Dilbilimsel gstergebilimin gelitirmi olduu zmleme modellerinin, evirmene

gerekletirecei eviri eyleminde yol gsterici nitelikler salayabileceini savunan en
nemli eviribilimci Wolfram Wilssdr. Wilss eviriyi bir transfer sreci olarak kabul
eder ve ona gre eviribilimin grevi, eviri sreci etmenlerini inandrc bir anlatm
modeli bal altnda toplamaktr. Bunu ise en rahat gstergebilimsel zmleme
modelleri ile gerekletirilebileceini dnmektedir. Nasl ki genel gstergebilimden
dilbilimsel gstergebilim domusa, eviribilimin de
gstergebilimselletirilebileceini dnmektedir.

Stolze, Wilssn eviriye ynelik dile getirdii dnceleri u ekilde

deerlendirmektedir: Burada tespit edilmesi gereken, metin retim yntemi olarak []
metnin oluum kurallardr. Wilss, derin yaplardan somut yzeysel yaplar
oluturulabilirse, evirinin bir transfer yntemi oluturacan dnmektedir (Stolze,
2005:62). Bu ekilde Wilssn evirinin salam temeller zerine oturtulmu olacan
ve evirinin kaynak metin ile erek metin ilikilerini gsteren nesnel kurallar nda
evirmen adaylarna retilebileceini dndn belirtir.

Wilss metinleri dilii ve dild karmak fenomenler olarak tanmlar. Sz konusu bu

karmak fenomenlerin tm etkenleri gz nnde bulundurularak yorumlanmas
amalandnda, bir gstergebilimci olan Morrisin yapm olduu anlambilimsel

100
dzlem, szdizimsel dzlem ve edimbilimsel dzlem ayrmna bavurulmas gerektiini
vurgulanmaktadr. Bu yndeki aklamalaryla, bir metnin zmlenmesinde sadece
metnin kendisine deil, ayn zamanda metni almlayacak kiinin de gz nnde
bulundurmas gerektiini gstermektedir. Edimbilimsel aratrmalarn iki ynl
srdrldn belirtmektedir. Bunlardan biri, metnin mantksal soyut dzlemini ortaya
karmaya ve bylece metin oluturma mekanizmalarna ulamaya alr. Deneyst
edimbilim olarak adlandrd edimbilim ise, somut metinlerin iine yerlemi olan
gnderici ile alc kiilerin arasndaki iletiimsel etkileim koullarn deneysel-
zmlemeyle belirlemeye alr. Yani birincisi soyut dzlemler zerinden sonuca
varmaya alrken, ikincisi somut metinler zerinde almaktadr (Wilss, 1980:11-12).

Wilss metnin ilevinin ve anlamnn metin zerinde gerekletirilecek almalar

sonucunda elde edilebileceini dnmektedir. evirmenin eviri yaparken, normal bir
iletiimden farkl olarak kendi kendine bir diyalog halinde olduunu belirtir. Yani eviri
sreci boyunca bir kendisi bir de metin vardr. zellikle yaznsal metinlerin ok
anlamllndan kaynaklanabilecek sorunlardan dolay evirmen metnin kendisine
ynelerek, tpk Econun belirtmi olduu gibi metinle ibirlii iinde olmaldr. Metnin
kendisine ynelmesiyle birlikte hem kaynak metne ynelik hem de erek okura ynelik
karmlarda bulunur ve eviri eylemini bu dorultuda yrtr. Wilss da, szl
iletiimde gnderici ile alc arasnda gerekleen geri bildirimin yazl metinler
araclyla gerekleen iletiimde mmkn olmadndan, evirmenin her metinde bir
iletiim ilevinin mevcut olduu gereinden yola karak sz konusu bu ilevin hangi
ynde olduunu belirlemek iin metne ynelmesi gerektii dncesindedir.

eviride szckler ve cmleler deil metinler evrilir, bundan dolay da eviri sreci
metin odakl tanmlanmaldr (Wilss, 1980:14). Wilss, eviribilimin dilbilimsel
gstergebilimle olan balantsn da bu noktada saptar. nk dilbilimsel gstergebilim
sadece szcklere ve cmlelere ynelik kuram ve yntem gelitirmekle kalmaz, ayn
zamanda metin zmlemesi iin de yntemler gelitirmektedir. eviri ise, kaynak
metinden yola klarak, erek metne mmkn olduunca edeer bir gei salayan
biimlendirme srelerinin bir sonucudur. Bundan dolay,

eviri odakl metindilbilim, metnin yzeysel yapsn dilbilimsel yntemlerle

zmleyerek, metin oluumundaki anlambilimsel, ilevsel ve edimbilimsel

101
 koullar ortaya karmal ve bu ekilde metin trne ynelik bir eviri ynteminin
gelitirilmesinde geerli olabilecek nkoullar belirlemelidir (Wilss, 1980:17),

eklinde bir aklama getirir. Wilss evirmenin kaynak metnin szdizimsel,

anlambilimsel ve edimbilimsel ynlerini almlamasn ve evirmende edeer bir
transfer edincinin bulunmasn ngrr.

Stolze, Wilssn koullarn betimlenmesi ve snflandrmas ynndeki grlerinin

Chomskynin gelitirmi olduu retici dilbilgisi kuramna dayand gibi
Koschmiederin eviri modeline de dayandn belirtmektedir. Koschmieder eviri
modelinde evirmenin ift ilevine dikkat ekmektedir, sz konusu bu ift ilev ise bir
alc olmas, iki gnderici olmasdr. Chomskynin retici terminolojisi, oluturulmu
dzen ve rnek eviri yntemleriyle, eviri srelerinin kendi kendini
ynlendirebilecei adeta bir kullanm klavuzu retmeye almaktadr (Stolze,
2005:63).

Bunun dnda Wilss almasnda Lasswell modelinin de nemini vurgular ve bu

modelin metin zerinde uygulanmas sonucunda her metnin drt boyuta iaret ettiini
belirtir. Bunlar (Wilss, 1980:17);

1. metnin konusu (metin anlam) (elimizdeki metin hangi konudan

bahsetmektedir?)

2. metnin ilevi (Bhlerin gelitirmi olduu Organon modeli dorultusunda

metnin paylamak istedii nedir?)

3. metnin edimsel yn (gnderici kiinin hedef kitlesi kimlerdir?)

4. metnin yzeysel yaps

Bir metnin yapsn oluturan ve Laswell-Modelinde yer alan bu drt unsurdur. Metin
yaps, ise deimez deerlerin bir btndr. Metnin yzeysel yaps okura, gerek
anlambilimsel, gerek ilevsel gerekse edimbilimsel dzleme ynelik iaretler
vermektedir. Kaynak metin zerinde gerekletirilecek bu aamal zmlemeyle
metnin erek dile transferinde karlalacak sorunlarn alabilecei dnlmektedir.

102
4.3.2. evirmenin Yaznsal Gstergeyi Okur Olarak Almlamas

evirmen ilk olarak bir kaynak metin alcsdr. Bu noktada normal bir kaynak metin
okuruyla rtmektedir. Ancak bundan ayr olarak, elindeki metni baka bir dile ve
kltre aktaracandan dolay, sradan kaynak metin okurundan ayrlarak, yani ampirik
okur kimliinden syrlp, Econun belirtmi olduu ve kaynak metnin stratejisi iinde
yer alan rnek okur kimliine brnmesi gerekmektedir. evirmen ilk etapta ne yapmak
istediine karar vermek zorundadr. Kaynak metnin ampirik yazarnn niyetini mi,
kaynak metin yazarndan bamsz metnin niyetini mi, yoksa metnin kendisinden
kard kendi yorumunu mu n plana karacaktr?

Metinsel gstergebilim alannda yrtlen almalarda, metin yorumunun herhangi bir

ekilde ampirik yazarn niyetine bal kalarak yaplmasndan kesinlikle uzak durulur.
Bu tutumlarnn nedeni ise, bir yazarn yaptn tamamlayp okuyucusunun beenisine
sunduu andan itibaren, kendisinin de sz konusu yaptn bir yorumlaycs olduunu
dnmeleridir (Volli, 2002:201). Eco ise yazarn niyetini reddetmeyip, Die Grenzen
der Interpretation adl almasnda bir metnin niyete gre yorumlanabileceini
belirtmektedir. Ancak gstergebilimsel adan yaznsal bir metnin yorumunun, metnin
niyetiyle okurun niyeti arasnda gerekleen karlkl etki sonucunda gerekletiini
belirtir (Eco, 2004:35-39).

Kaynak metin zmlemesi de bu iki niyet arasnda gerekleen bir diyalekt sonucunda
gerekleir. Bunlar ise metnin ve yorumlaycnn niyetleridir. Yorumlayc kiinin
niyeti, kendi anlam dizgeleri ierisinde metne sylettikleridir. Kaynak metni, yazarn
niyetinden bamsz olarak almlanmas gerektii dncesinden yola karak, evirmen
ilk etapta metnin kendisine ynelmelidir. Metin iine yerlemi olan rnek yazarn
ynlendirmelerini gz nnde bulundurarak, metnin niyetini zmler. evirmen
metnin naif okur zerinde yaratt etkiyi grebilmek amacyla, Econun da belirttii
gibi metnin izgisel bildirimi karsnda onun gerekletirdii okuma srecini
gerekletirmelidir. Bu ekilde anlambilimsel yorumlamann nasl gerekletiini
grm olur ve bu etkiyi ikinci etap olarak grdmz erek metni oluturma srecinde
korumaya alr. Daha sonra ise, eletirel okurun uygulad okuma srecini
gerekletirerek, gstergebilimsel yorumlama stratejilerini uygular ve metnin,
anlambilimsel yorumlamalar oluturacak yapsal zelliklerini meydana kartr.

103
evirmen metni zmleme ilemini tamamladktan sonra, yeni bir kimlie brnmek
zorundadr, bu ise yazar kimliidir. Yaznsal bir metnin tek bir anlam iermediini ve
Econn yaznsal metinleri ucu ak yapt olarak nitelendirdiini ve anlam oluumlarnn
okurun yorumlaryla meydana geldiini daha nce deinmitik (Tosun, 2007:282). Bu
tr metinler, zelliklerini bir deil, birden fazla yorum ierebilmelerinden almaktadr.
Bir rnek okur olarak evirmenin, yaptn hangi stratejilerle ak bir yapta
dntrldn ve sz konusu birden fazla olan anlamlar bulmas gerekir. Bunun
iin ise evirmen gstergebilimsel okuma srecini gerekletirir ve eletirel okur
kimliine brnr. Bu balamda ise bu stratejileri kendi oluturaca metin zerinde
uygulamaldr ki, kaynak metnin ak yorumlarn ayn oranda erek metne yanstabilsin.
Kaynak metin okuru, yaznsal metnin ak yorumlarndan ne derece haz alyorsa,
evirmen de bu imkan erek metin okuruna sunmaldr. evirmen, kaynak metnin okura
aklamad, okurun kendi karmlaryla anlam kazandrd noktalar, ayn ekilde
erekmetne yanstmaldr. Bunun aksini yapmas durumunda erek okurun elinden,
metinle ibirlii yapma olanan alm olur. Bunun sonucunda da hibir yaznsal
zellii bulunmayan dz anlamsal bir metin retmi olur. Kaynak metnin stratejisi iine
yerlemi olan rnek yazar erek metin stratejisi iine de yerletirmesi gerekmektedir.
Bylece erek metin de, kaynak metnin ngrd gibi, kendisine rnek okur belirlemi
olur.

104
 SONU

Gstergebilim, tarihsel serveninde yorum kartl eklinde balayp, yorumun farkl

bir trne dnmtr. zellikle F. De Saussuren gsterge kuramnda gsteren
gsterilen ilikisiyle snrl bir bak as yorumun yerine gemitir. Bu ok yeni bak
asyla birlikte artk bir nesne tek bir karlyla anlr hale gelmitir. Bir grntnn
tek bir gereklii olabilecei eklindeki bir felsefi yaklama dayanan bu bak asyla
birlikte evrene, nesneye ve insana baktaki ok ynllk yerini matematiksel
kartlklara brakmtr. Fakat gstergenin duraan anlamnn farkl bak alarn ve
farkl yorumlar engellemesiyle birlikte, zellikle edebiyat kuramlar alannda
antihermentik yaklamlar, fizik alannda grecelik kuram ve yine dilbilim alannda
yeni gstergebilimsel baka alar, zellikle postyapsalcln gstergeye farkl
yaklamasyla gstergebilim farkl bir bak as izmitir.

Gsterge, yalnzca dilbilimsel bir kavram olmayp, gstergenin dilbilimsel anlam

dnda yeryzndeki btn canl ve cansz varlklar ve onlarn yaplaryla rtp
zdeleen bir yn bulunmaktadr. Bu bakmdan gsterge kuramlar gstergeyi
yalnzca dilbilimsel bir aratrmayla snrl aratramamaktadrlar. Dilbilim, edebiyat
bilim, felsefe, eviribilim dallarnda gstergebilimsel aratrmalar giderek
yaygnlamaktadr. Gstergenin kendisi tek bana aratrma nesnesi olmaktan karak,
gstergenin znel yoruma dayal aratrlmas yntemi benimsenmitir. Bu yeni bak
asyla gsterge, anlam kendinden ibaret, kendiyle zde bir yap ve ierik
zmlemesi yerine; anlamn greceletii, znenin balamsal yorumu olmakszn
nesnel olarak incelenemeyecek bir kavrama dnmtr.

Geleneksel gre gre yorumun tam ztt olan gsterge, bugn tersine yorumun bir
paras haline gelmitir.

Tezimizde Platon felsefesinde grntler dnyasnn bir yansma olduu eklinde

balayan gr, sonralar edebiyatta biim ierik tartmasna, dilbilimde ise dilsel
gsterge ve ierik arasndaki iliki tartmasna kadar uzanmtr. Felsefede bir ok
yansmas olan grnt ve gerek arasndaki ilikinin gstergeyle ierik arasnda var
olan ilikiden kuramsal olarak ok bir fark yoktur. Hem felsefi, hem edebi, hem de fen
bilimleri alanlarnda somut nesne olan gsterenle, soyut taraf arasndaki iliki hep

105
tartma konusu olmutur. Tezimizin konusu olan gsterge konusu yalnzca bugnn
deil, dnn ve yarnn dourgan konusu olmaya adaydr. Gstergebilim konusu yakn
gemite balayan gstergebilimsel bak alarnn insan znesini ne almasyla
bambaka bir yol haritas izmitir. Bir atomun incelenmesinden, bir eserin
incelenmesine dein her bir aratrmann ancak znenin yorumuyla gerekleebilecei
dncesi, tm doaya yeni bir bak asn getirmitir.

Tezimizin konusu zellikle dilsel gsterge ve dilsel gstergeye bak alar olmutur.
Dilsel gstergeye bak yalnzca dilbilimsel bir bak olmayp, edebi ve eviribilimsel
bir bak asyla dilsel gstergenin incelenmesini iine almaktadr. Dilsel gstergenin
hem dilbilim, hem yaznbilim hem de eviribilimdeki anlam zaman iinde farkllam,
gsterge anlam ilikisinden gsterge-yorum ilikisini dnmtr. Bu dnm bu
alanlardaki incelemelerde yeni bir r am, geleneksel kalplar yklarak, bireysel
yorumun deerini kavrayan, gstergeyi greceletiren bir bilimsel bakla tm insanlk
iin her alanda yeni bir bak asn temsil etmitir.

Gsterge kuramlar zellikle yaznbilimde nemli yer tutmu, nl edebiyatlar

gsterge yorumlar zerine kuramlar gelitirmilerdir. Gnmz dilbilimcileri yapsalc
dilbilimcilerden farkl olarak gstergeyi salt dilbilim nesnesi olarak incelemeyi
brakm, gstergeyi metin ve metin yorumlaryla birlikte ok farkl bir boyutta
incelemilerdir. zellikle Eco ve Barthes hem dilbilimsel, hem de yaznsal zellikler
tayan yaptlarnda; dil-edebiyat-yorum ve eviri arasnda gsterge temelinde
balantlar kurmulardr. Biz de tezimizde gstergebilimsel aratrmalar dilbilim,
yaznbilim ve eviribilimin ortak nesnesi olarak inceledik. Gsterge kuramlarnn bu
bilimsel disiplindeki nemini aratrdk. Gstergebilimsel almalarn bu bilim
dalnn motoru olduunu gzlemledik. Gstergebilim bugne kadarki aratrmalarla tm
bilim dallarn aydnlatt gibi, bundan sonraki dnemde de yalnzca sosyal bilimlere
deil, ayn zamanda fen bilimlerine de yol gsterecek, insan znesinin hayata ve
dnyasna bakn temsil edecek yeni bak alar kazandracaktr.

Gstergebilim alannda yaplan almalar zellikle eviribilimin geliimine nemli

katk salamtr. eviribilim alannda dilbilimsel bakn etkisiyle yapsalc bir bak
as hakim olmu ve erek metin kaynak metnin dilsel gstergelerinin yansmas olarak
incelenmitir. Gstergebilim alanndaki gelimelerle birlikte eviribilim yapsalc

106
dilbilimin etkisinden kurtularak, kaynak ve erek metin arasndaki iliki yeni boyutlar
kazanmtr. Bugnn eviri kuramlar artk erek metni kaynak metnin gstergelerinin
bir yansmas ve karl olarak grmeyip, okur bak asyla bir yorumun sonucu
olarak grmektedirler. eviri, gstergebilim alannda olduu gibi bir iletiim amacyla
yaplmakta, eviriyi yorumlayan kii gstergeyi kendi koullarnda yorumlamakta,
ayrca yorumlaycnn yorumu gstergenin almlaycsnn koullar dikkate alnarak
kesin kartlk olmaktan kmaktadr. Bu nedenle eviriler artk kaynak metnin
gstergelerinin kesin sonular olmak yerine, o anki koullarda kaynak metnin
gstergelerinin geici bir yorumudur. Bir baka yorumlayc yine ayn gstergeleri farkl
okur kitlesi iin farkl yorumlayp, farkl gsterilenlere dntrebilir.

Gstergebilimsel gelimeler bugnn dilbilim ve eviribiliminin bilimsel gelimelere

uyarak, ok ynl bir bak as kazanmalarnda ba rol oynam ve oynamaya devam
etmektedir. Gstergebilim aratrmalarnn sonular sadece bu iki bilim dalna deil
btn bilim dallar ve toplumsal gereklere yn vermeye devam etmektedir.

107
 KAYNAKA

AYTA, Grsel (2003) Genel Edebiyat Bilim, Say Yaynclk, stanbul.

BACHEM, Rolf, Polysemie und die Unschrfe der Wortinhalte

http://www.fachdidaktik-einecke.de/3_Sprachdidaktik/bachem_polysemie.htm,
21.04.2009.

BARTHES, Roland (2005) Gstergebilimsel Serven Mehmet Rifat, XX. Yzylda

Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar. 2. Temel Metinler, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, s. 311-318.

BAYTEKN, Binnaz (2006) Kuramsal ve Uygulamal Karlatrmal Edebiyat Bilim,

Sakarya Yaynclk, Sakarya.

BRINKER, Klaus (2005) Grundlagen der Germanistik. Linguistische Textanalyse.

Einfhrung in Grundbegriffe und Methoden, Eric Schmidt Verlag, Berlin

DERVCEMALOLU, Bahar (2008) Gsterge Bilimi Szl, Ege Edebiyat Org

http://www.ege-edebiyat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=377,
14.01.2009.

DUDENREDAKTION, (2001) Duden. Das Fremdwrterbuch, Bibliographisches

Institut &F. A. Brockhaus AG, Mannheim.

ECO, Umberto (2006) Quasi dasselbe mit anderen Worten. ber das bersetzen, Dt.
bersetzung Burkhart Kroeber, Carl Hanser Verlag, Mnchen Wien.

ECO, Umberto (2004) Die Grenzen der Interpretation, Dt. bersetzung Gnter
Memmert, Deutscher Taschenbuch Verlag, Mnchen.

ECO, Umberto (2002) Einfhrung in die Semiotik, Autorisierte Dt. Ausg.

Unvernd. Aufl. von Jrgen Trabant, Wilhelm Fink Verlag, Mnchen.

Eco, Umberto (2000) Ak Yapt, talyanca aslndan eviren Nilfer Uur DALAY, Can
Yaynlar, stanbul

ECO, Umberto (1996) Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti, talyanca aslndan eviren
Kemal ATAKAY, dizim Can Yaynlarnda, basm Eko Basmevi, stanbul.

108
ECO, Umberto (1987) Semiotik. Entwurf einer Theorie der Zeichen, Dt. bersetzung
Gnter Memmert, Wilhelm Fink Verlag, Mnchen.

ERDMANN, Peter (2009) Ikonizitt der Sprache,

http://www.ramiro.org/artikel/linguistik/ikonizitat_in_der_sprache.html#c5,
04.05.2009.

ERKMAN-Akerson, Fatma www.ege-edebiyat.org, 07.07.2009.

FLZOK, Rza (2005) ok Anlamllk (Polysemie) Nedir?, Ege Edebiyat Org.

http://www.ege-edebiyat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=194,
09.04.2009.

GKTRK, Akit (2008) eviri: Dillerin Dilinden, Mehmet Rifat eviri Sekisi 1,
eviriyi Dnenler, Sel Yaynclk, stanbul, s. 109-110.

HOMSCHEID, Thomas (2007) Interkontextualitt: Ein Beitrag zur Literaturtheorie der

Neumoderne, Knigshausen & Neumann Verlag, Wrzburg.

JAKOBSON, Roman (2004) evirinin Dilbilimsel zellikleri stne, Mehmet Rifat

eviri Sekisi 2, eviriyi Dnenler, eviri (bilim) nedir? Bakasnn Bak,
Dnya Yaynclk A.., stanbul, s. 89-97.

KATRIC, Mira, K. Kaindl, M. Kaiser-Cooke (2005) Translatorische Methodik.

Basiswissen Translation 1, Facultas Verlags- und Buchhandels AG, Wien.

KAUTZ, Ulrich (2002) Das Handbuch Didaktik des bersetzens und Dolmetschens,
Goethe-Institut e.V. und IUDICIUM Verlag, Mnchen.

KELLER, Rudi (1995) Zeichentheorie. Zu einer Theorie semiotischen Wissens, A.

Francke Verlag Tbingen und Basel.

KITTEL, Harald, Armin P. Frank, Norbert Greiner (2004) bersetzung Translation

Traduction: Ein Internationales Handbuch Zur bersetzungsforschung, Walter de
Gruyter Verlag, Berlin.

KOLLER, Werner (1992) Einfhrung in die bersetzungswissenschaft, Quelle &

Meyer Verlag, Heidelberg Wiesbaden.

109
LENDER, Winfried (1998) Hermeneutik, Semiotik und Informatik,
http://209.85.129.132/search?q=cache:LVSSQrtE6OMJ:www.informatik.uni-
trier.de/~ley/db/journals/ldvf/ldvf15.html+Winfried+LENDER+Hermeneutik,+Se
miotik+und+Informatik,&cd=2&hl=tr&ct=clnk&gl=tr, 10.05.2009

MART, Urs, (1999) Micheal Foucault, C.H. Beck Verlag, Mnchen.

MORAN, Berna (2005) Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, letiim Yaynlar, stanbul.

MORRS, Charles William (1988) Grundlagen der Zeichentheorie. sthedik der

Zeichentheorie, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main.

NTH, Winfried, (2000) Handbuch der Semiotik, Verlag J.B. Metzler, Stuttgart
Weimar.

ZSARI, Mustafa (2007) Semiyotik Eletiri: Greimas, Eco, Barthes http://www.ege-

edebiyat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=281, 28.03.2009

ZTOKAT, Nedret Tanyola (2005) Yaznsal Metin zmlemesinde Kuramsal

Yaklamlar, Multilingual, stanbul.

POSNER, Roland (1993) Semiotik nach dem Strukturalismus, Semiotik diesseits und
jenseits des Strukturalismus: Zum Verhltnis von Moderne und Postmoderne,
Strukturalismus und Poststrukturalismus, Zeitschrift fr Semiotik, Heft: 3/4 Say
15, Berlin http://ling.kgw.tu-berlin.de/semiotik/DEUTSCH/ZFS/Zfs93_3.htm#05,
05.04.2009

PRUN, Eric (2007) Entwicklungslinien der Translationswissenschaft. Von den

Asymmetrien der Sprache zu den Asymmetrien der Macht, Frank & Time erlag fr
wissenschaftliche Literatur, Leipzig.

REISS, Katharina, Hans J. Vermeer (1984) Grundlegung einer allgemeinen

Translationstheorie, Max Niemeyer Verlag, Tbingen.

REISS, Katharina (1980) Zeichen oder Anzeichen? Probleme der AS-Textanalyse im

Blick auf die bersetzung, Wolfram Wilss Semiotik und bersetzen, Gunter Narr
Verlag, Tbingen s. 63-72.

110
RFAT, Mehmet (2008a) XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar. 1. Tarihe
ve Eletirel Dnceler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

RFAT, Mehmet (2008b) Gstergebilim Asndan eviri Etkinlii, eviri Kuram ve

eviri Kuramnn Kuram, Mehmet Rifat eviri Sekisi 1, eviriyi Dnenler,
Sel Yaynclk, stanbul, s. 240-253.

RFAT, Mehmet (2005) XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar. 2. Temel

Metinler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

SAUSSURE, Ferdinand (2001) Genel Dilbilim Dersleri, eviren Berke Vardar,

Multilingual, stanbul.

STOLZE, Radegundis (2005) bersetzungstheorien: Eine Einfhrung, Narr Francke

Attempo Verlag, Tbingen.

TDK (Trk Dil Kurumu), (1998) Trke Szlk: 1 A-J, Trk Tarih Kurumu Basm Evi,
Ankara.

TOSUN, Muharrem (2007) eviri Eletirisi Kuramnn Temelleri, Sakarya Yaynclk,

Sakarya.

TOSUN, Muharrem (2006) Kavram, Sre ve Yntem Asndan eviri Trlerini

Snflayarak Karlatrma Aray, Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
Fen Edebiyat Dergisi, Sakarya niversitesi Matbaas, s. 183-192.

TRABANT, Jrgen (1996) Elemente der Semiotik, A. Francke Verlag, Tbingen und
Basel.

UAN, Hilmi (2006a) Yaznsal Eletiri ve Gstergebilim, Hece Yaynlar, Ankara.

UAN, Hilmi (2006b) Edebiyat Eitimi, Estetik Bir Hazzn Edinimi, Okumann
Alkanla Dntrlmesi ve Yaznsal Kuramlar, Milli Eitim Dergisi Say 169,
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/169/hilmi.pdf, 06.03.2009.

VATER, Heinz (1994) Einfhrung in die Texylinguistik, Wilhelm Fink Verlag,

Mnchen.

VERMEER, Hans J. (1986) Voraussetzungen fr eine Translationstheorie, Heidelberg.

111
VOLLI, Ugo (2002) Semiotik. Einfhrung in ihre Grundbegriffe, Dt. bersetzung Uwe
Petersen, A. Francke Verlag Tbingen und Basel.

WILSS, Wolfram (1980) Semiotik und bersetzung, Wolfram Wilss, Semiotik und
bersetzen, Gunter Narr Verlag, Tbingen (9-22)

112
 ZGEM

Ayla AKIN, 04.04.1984 tarihinde Almanyann Freudenstadt kentinde dodu. lk ve

Orta retimini Almanyada, Almanyada balam olduu Lise eitimini, Trkiyede
skdar Anadolu Lisesinde tamamlad. 2001 ylnda Sakarya niversitesi, Fen
Edebiyat Fakltesi, Mtercim-Tercmanlk (Almanca) Blmn kazand. 2006 ylnda
mezun oldu. Mezun olduktan sonra yeminli Tercmanlk yapt. 2006 ylnda Sakarya
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitsnde Alman Dili ve Edebiyat Anabilim Dalnda
Yksek Lisans renimine balad. Halen Sakarya niversitesi Alman Dili ve Edebiyat
Blmnde Aratrma Grevlisidir.

113