T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

ELEKTRONK ENSTRMANTASYON VE
KONTROL
523EO0088

Ankara, 2011
 Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.

1
 NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. ELEKTRONK ENSTRMANTASYON VE KONTROL SSTEMLER ........................ 3
1.1. Fiziksel zellikler ve lmleri ................................................................................... 3
1.1.1. Hz ve vme lm .............................................................................................. 4
1.1.2. , G ve Enerji lme......................................................................................... 4
1.1.3. Bir Svnn zellikleri ve Svnn Viskozitesi ....................................................... 7
1.1.4. Scaklk Deerlerinin Dnm .......................................................................... 8
1.2. lm Aletleri ve Sinyal leme ................................................................................. 10
1.2.1. Sabit Mknatsl l Aletlerinin alma Esaslar ............................................. 14
1.2.2. Gsterme, Kaydetme ve Entegre Etme Cihazlar ................................................ 15
1.2.3. l Aleti Hareket Yapsndaki Temel Paralar ................................................. 16
1.3. Dntrcler (Transducers)..................................................................................... 17
1.3.1. Transduserlerin Temel Tipleri ............................................................................. 17
1.3.2. Transduserlerin alma Esaslar ......................................................................... 19
1.3.3. Deiik Tip Transduserlerin Karakteristikleri ve Uygulamalar ......................... 19
1.3.4. Belirli Endstriyel Uygulamalar in Transduser Tipleri .................................... 24
1.4. Kontrol Sistemlerine Giri .......................................................................................... 30
1.4.1. Kontrol Sistemlerinin Temel Elemanlar ............................................................. 32
1.4.2. Kontrol Sistemlerinin eitleri ............................................................................ 32
1.4.3. Mikroilemci Paralarnn (Elemanlarnn) Fonksiyonu ..................................... 35
1.5. Kontrolrler................................................................................................................. 37
1.5.1. Proses Kontrol Sisteminde Kontrolrlerin Rol .................................................. 37
1.5.2. Kontrolrlerin eitleri ........................................................................................ 38
1.5.3. Kontrolr Devrelerinde Kullanlan Semboller .................................................... 39
1.6. Kontrol Sistem Yntemleri ......................................................................................... 44
1.6.1. Endstriyel Kontrol Uygulamalarnda Kullanlan Lojik Sistemler ..................... 44
1.6.2. Kontrol Sistemlerindeki Bellek Birimlerinin Rol .............................................. 47
1.6.3. Programlanabilir Kontrolrlerin Kullanm Alanlar ............................................ 48
1.7. Veri Kayd, letim ve Gsterge (Gsterimi) ............................................................... 53
1.7.1. Enstrmantasyon ve Kontrol Sistemleri in Gerekli Data eitleri ................... 53
1.7.2. Data Toplama Sistemlerinin eitleri (Yntemler) ............................................. 53
1.7.3. Endstriyel Uygulamalar in Ana Kontrol Merkezinin Fonksiyonu .................. 56
1.7.4. Ekipman Kullanm ile lgili Genel Hkmler .................................................... 56
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 58
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 59
PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 61
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 63
2. KONTROL UYGULAMALARINDA BAKIM VE ONARIM ......................................... 63
2.1. Bakm ve Arza Tespit Prosedrleri ............................................................................ 64
2.1.1. Arza ktka Bakm .......................................................................................... 64
2.1.2. Koruyucu Bakm.................................................................................................. 64
2.1.3. Kestirimci Bakm ................................................................................................. 65

i
 2.1.4. Proaktif Bakm ..................................................................................................... 65
2.1.5. Gvenilirlik Esasl Bakm.................................................................................... 65
2.2. Enstrmantasyon ve Kontrol Sistemleri in Tesisatta Dikkat Edilmesi Gerekenler . 65
2.3. Arza Gidermede Blok ema ile alma ................................................................... 65
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 67
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 68
PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 69
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 70
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 73
NERLEN KAYNAKLAR ............................................. Hata! Yer iareti tanmlanmam.
KAYNAKA ......................................................................................................................... 75

ii
 AIKLAMALAR

AIKLAMALAR

KOD 523EO0088

ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi

DAL/MESLEK Endstriyel Bakm Onarm

MODLN ADI Elektronik Enstrmantasyon ve Kontrol

MODLN TANIMI Fakslarn almas ve eitleri ile ilgili temel bilgi ve

becerilerin kazandrld renme materyalidir.
SRE 40/24

N KOUL Elektronik Devreler ve Sistemleri 1-2 modllerinde baarl

olmak
YETERLK Elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerini
kullanmak ve arzalarn gidermek.
Genel Ama
Gerekli ortam salandnda, elektronik enstrmantasyon ve
kontrol sistemlerini verimli kullanabilecek, bunlarn
arzalarn giderebileceksiniz
MODLN AMACI
Amalar
1. Elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerini
tanyacak ve kullanabileceksiniz.
2. Elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerinin
bakm ve onarmn yapabileceksiniz.
ETM RETM Atlye ve laboratuvar, analog ve dijital l aleti.
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme

sorular ile kendinizi deerlendireceksiniz.
LME VE retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-
DEERLENDRME cevap, test, oktan semeli, doru yanl vb.) uygulayarak
modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri
lerek deerlendirecektir.

iii
iv
 GR

GR

Sevgili renci,

Gnmzde otomatik retim, modern sanayinin temelidir. Enstrmantasyon ve

kontrol konusunda mekanik, hidrolik ve elektronik bir araya gelmekte ve otomasyon aralar
olarak kuvvet, basn, hz iletme sistemleri, rleler, ykselticiler, sinyal dntrcler,
elektriksel hidrolik ve pnomatik harekete geiriciler kullanlmaktadr.

lm ilemlerinde ve tezghlarn ayarnda otomatik kontrolden yararlanlmakta;

otomatik torna, freze, matkap ve talama otomasyonun bir ksmn oluturmaktadr.
Otomasyon, Henry Fordun 20. yzyln banda ilk kez kitle retim tesisini gerekletirdii
zamanki kadar nemli bir teknolojik deimedir. Tam otomasyona rnekler verirsek, modern
bir petrol rafinerisi ya da tek bir denetim sisteminden elektronik darbelerle ynlendirilen
petroln iinden akt boru hatt sistemi bugnk uygulamalardandr. Otomatik kontrol
sistemlerinde sistem kendi kendini dzenleyici ve dzeltici zellie de sahip olmaldr.

Yar otomasyonlu sanayilerin dnda tam otomasyonla alan iki sanayi dal vardr,
biri elektrik gc retimi, ikincisi ise petrol rafinerisidir. Ama tm gelecek otomasyona,
otomatik kontrole aittir ve otomasyonun birok uygulama imkn ok ksa srede
gerekleecektir.

Yarnn dmelerle alacak fabrikasnda, belki de retim sahasnda hi ii

olmayacaktr. Pratik olarak bugnk otomasyonla g retim santralinde ve petrol
rafinerisinde hi ii yoktur. Ama ayn anda makineye bilgi hazrlayan ve onu makineye
veren programclar, makine yapmclar, makine yerletiricileri, onarmclar vb. gibi yksek
beceri isteyen ilerde alan inanlmaz oklukta insan vardr. Ayrca makinenin
tasarmclar, izimcileri, sistem mhendisleri, matematikiler ya da mantklar gibi byk
sayda eitilmi insan potansiyeline ihtiya vardr.

Bu modl tamamladnzda, elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerinin

yapsn tanyacak, verimli kullanabilecek ve arzalarn giderebileceksiniz.

1
2
 RENME FAALYET1

RENME FAALYET1
AMA

Elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerini tanyacak ve kullanabileceksiniz.

ARATIRMA

Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr:

Elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerini aratrnz.
Elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerinin nemi, fiziksel zellikler
ve lmleri, lm aletleri ve sinyal ileme, deitiriciler (transducers), kontrol
sistemleri, kontrolrler, kontrol sistem metotlar, veri kayd, iletim ve gsterge
(gsterimi) hakknda bilgi edininiz.
Aratrma ilemleri iin internet ortamnda aratrma yapmanz ve elektronik
enstrmantasyon ve kontrol sistemleri ile ilgili almalar yapan firmalar gezmeniz, bu
sistemleri kullanan kiilerden n bilgi almanz gerekmektedir.

1. ELEKTRONK ENSTRMANTASYON VE
KONTROL SSTEMLER

1.1. Fiziksel zellikler ve lmleri

Enstrmantasyon ve kontrol sistemleri temel ilev olarak herhangi bir ortamdaki bir
bykl alglayp, elektronik ortama uygun hle dntrr, iledikten sonra bunu bir
ekranda gsterir ve elde edilen bu deerle bir makinenin denetimini yapan sistemlerdir. Hz,
ivme, eim, basn, scaklk vb. gibi niceliklerin hassas bir ekilde llmesi, bunlarn
denetimi bu kapsama girmektedir. Bu blmde baz temel fiziksel byklkler ve zellikleri
incelenecektir.

3
1.1.1. Hz ve vme lm

Hz bir hareketli paracn birim zamanda kat etmi olduu yoldur. Matematiksel
olarak hz (Alnan yol / Geen zaman; V= S/t (m/sn) ) olarak ifade edilir. Hz bir cismin
dinamik karakteristiidir, Newtonun ikinci kanununa gre hz, bir kuvvetin uygulanmasn
gerektirir. Aslnda yer deiimi, hz, ivme birbiri ile ilikilidir. Hz yer deiiminin birinci
trevi, ivme ise ikinci trevidir. Bir cismin ivmesi, o cismin hznn zamana gre deiim
miktarna denir. Hz ve ivme pozisyon veya yaklam dedektrleri ile kartlmaz, bunun
yerine zel alglayclarla llr. Hz veya ivme dnm iin herhangi bir alglaycnn
dayand referans noktasna gre cismin yer deiimi llr. Hz ve ivme lmlerinde
elektromanyetik hz alglayclar ve eitli ivme lerler (kapasitif, piezo-rezistif, piezo-
elektrik, sl) kullanlr.

1.1.2. , G ve Enerji lme

Elektrik enerjisi ile alan alcya elektrik enerjisi uygulandnda s, k, hareket vb.
ekilde elde edilir. Bir kuvvet altndaki cismin, kuvvetten etkilenerek yer deitirmesine i
denir. Parack dinamiinin temel problemlerinden biri de paracn zerine etkiyen kuvvet
biliniyorsa, paracn nasl hareket edeceini bulmaktr. Birim i bir cisme birim uzunlukta
bir hareket salayan birim kuvvetin yapt itir. SI birim sisteminde i, 1 Newton metre veya
1 Joule'dr.

ekil 1.1: ve kuvvet

Bir cisme i yaptrabilme kabiliyetine ise o cismin enerjisi denir. Dier bir deyimle i
yapabilme kapasitesi olarak tanmlanr. Mekanik enerji, kimyasal, nkleer, s ve elektrik
enerjisi gibi enerji eitleri de bulunmaktadr. Belli bal enerji eitleri aadaki tabloda
gsterilmitir.

4
 Tablo 1.1: Enerji eitleri

Elektrik enerjisi bir i yaptrdna gre bir gce sahiptir. Buradan da grld gibi
birim zamanda yaplan ie g denir. Gcn birimi watttr. Bu g devreye uygulanan
gerilim ve ekilen akmla doru orantldr. Elektriksel g:
P = V x I eklinde ifade edilir.
P = Elektriksel g (Watt), V= Gerilim (Volt), I= Akm (Amper)

rnek: 220 volt gerilimle alan bir t 4.8 amper akm ekmektedir bu tnn
gcn hesaplaynz.
P= V x I = 220 x 4,8 = 1056 watt

Alclar genellikle standart gerilimlerde altklarndan ayn gerilimle alan

alclardan fazla akm ekenler daha fazla g harcayacaktr. Elektrik devrelerinde g
ampermetre-voltmetre kullanlarak veya wattmetreler kullanlarak llr.

1.1.2.1. Ampermetre ve Voltmetre Yardm ile G lmek

P = V x I formlnde grld gibi elektrik devrelerinde akm ve gerilimin arpm

elektriksel gc verir. Burada elektrik devresinin ektii gcn bulunabilmesi iin akm ve
gerilim deerlerinin llmesi gereklidir. Ancak alternatif akmda omik direnlerin ektii
g aktif, bobin ve kondansatrlerin ektii g reaktiftir. Bu yzden P= V x I forml ile
gcn hesaplanmas, yalnz DC devrelerde ve omik direnli AC devrelerinde mmkndr.

5
1.1.2.2. Wattmetreler ile G lmek

Dorudan doruya g len aletlere wattmetre denir. Wattmetrelerin dijital ve

analog tipleri bulunmakta olup, genelde W ve KW seviyelerinde snflandrlr. Wattmetreler
ile doru ve alternatif akmda g llebilir. Ancak AC ve DC wattmetre seimine, AC ve
DCde g lebilen wattmetre de ise AC-DC kademe seimine dikkat edilmelidir. G
akm ve gerilimin arpmna eit olduundan wattmetreye alcnn akm ve gerilim deerleri
ayn anda girilmelidir. Bu ihtiya wattmetrenin akm bobini g lm yaplacak devreye
seri, gerilim bobini paralel olacak ekilde balanarak karlanr. Wattmetrelerde kk g
llecekse akm bobinin, sonra byk g llecek ise akm bobininin nce balanmas
lme hatasn azaltacaktr.

1.1.2.3. lmek

Elektrik enerjisinin zaman ierisinde kullanm ii oluturur. W =P.t forml ile i

hesaplanr. Elektriksel ii len aletlere elektrik sayalar denir. Elektrik sayalar abonenin
harcadklar elektrik enerjisini kilowatt saat (KWh) cinsinden ler.

Elektrik sayalar, harcanan elektrik enerjisini KWh cinsinden len, bir ve fazl
alternatif akm devrelerinde kullanlan indksiyon tipi ve elektronik tip olarak retilen l
aletleridir. Son yllarda elektronik elektrik sayalar olarak isimlendirilen elektrik sayalar,
gnn farkl saatlerinde ve hafta sonlar farkl cretlendirme yapabildiklerinden kullanm
zorunlu olmutur. Analog sayalarda akm ve gerilim bobini mevcut olup sayaca bal
devreden akm getiinde oluan manyetik alan saya ierisindeki alminyum diskin
dnmesini salar. Diskteki hareket bal olduu bir numaratre aktarlr, bylece harcanan
elektrik enerjisi miktar numaratr ile ifade edilir. Elektronik sayalarda llen i dijital bir
ekrandan okunur. Bu sayalarda llen deer, tarih, gerek zaman saati dnml olarak
dijital ekranda ifade edilir. Elektronik sayalar farkl tarifeler zerinden cretlendirme
yapmann yannda optik port vastas ile okuma kolayl salamaktadr. Kalibrasyona
analog sayalara gre daha az ihtiya gstermektedir.

6
 Resim 1.1: Dijital ve analog elektrik sayalar ve balant emas

1.1.3. Bir Svnn zellikleri ve Svnn Viskozitesi

Akkan (sv likit) madde denince aklmza hemen akan madde gelir. nk
maddeler tabiatta kat, sv ve gaz hlinde bulunur. Bunlardan sv ve gaz hlindeki maddeler
akkandr. Akkan maddede maddenin moleklleri birbiri zerinde kayar. Su, ya, cva
gibi maddeler akkanlk zelliine sahiptir.

Bu akma, madde molekllerinin birbiri zerinde kaymasdr. Baz maddelerin

akkanl az iken baz maddelerinki ise yksektir. rnein, suyun akkanl yan
akkanlndan fazladr.

Akkan maddelerin belli biimleri yoktur. Konulduklar kabn biimini alrlar. Buna
biz svlarn esneklii diyoruz. Btn maddeler gibi svlar da yerekimine maruz kaldklar
iin arlklar vardr. Bu yzden bulunduklar kaba bir kuvvet uygularlar. Bir bardak suyu
yere dktmzde su etrafa doru yaylr. nk sv maddenin moleklleri, birbiri
zerinde kayar. Bir torba iine su doldurduumuzda bir parmamzla bir yerine bastralm.
Dier parmaklarmzla da baka bir yerine dokunalm. Dokunduumuz parmamzn
itildiini hissederiz. Buradan u sonucu karabiliriz: Svlar, zerine uygulanan basnc
aynen iletirler. Bir kaptaki suya kabn azn tam olarak kapatacak ekilde bir cisimle
bastrdmzda kapa itemediimizi grrz. Demek ki svlarn bir zellii de
sktrlamamalardr.

Gazlarda ise akkanlk zellii svlara gre biraz farkldr. Gazlarn belli hacimleri
olmad iin bulunduklar ortama yaylrlar. Moleklleri srekli hareket hlinde ve
birbirlerine arpmaktadrlar. Fakat gazlar svlardan farkl olarak sktrlabilir.

Bir maddenin birim hacminin ktlesine younluk denir. Younluun dier ad

zktledir. Ktle, yerekiminden bamsz olduundan zktle de yerekiminden
bamszdr. Younluk, maddelerin ayrt edici bir zelliidir. rnein, suyun younluu
1g/cm3, demirin younluu 7,8 g/cm3tr. Bir kap iinde bir sv dnelim. Kabn
kenarndan bir delik aalm. Sv akmaya balar. te svlarn dar bir boazdan akabilmesine
o svnn akclk derecesi denir. Peki ayn miktarda svlar ayn delikten eit zamanda m
akar? Yaplan deneylerde her svnn farkl zamanlarda aktn gstermitir.

Akclk derecesi teknik dilde viskozite kavramyla ifade edilmektedir. Bir litrelik
herhangi bir sv madde, bir kaptaki delikten 10 sn.de akyorsa; ayn miktarda baka bir sv
da 5 sn.de akyorsa bu ikinci svnn akkanl daha yksektir deriz. Akkanl iyi olan
svlarn viskozitesi dk, akkanl kt olan svlarn viskozitesi ise yksektir.
Viskozite: Svlarn akmaya kar direncini gsteren bir terimdir. Ak hznn
kartdr. rnein su dk, bal yksek viskostur. Motor yalar iin
snflandrmada nemlidir.
7
1.1.4. Scaklk Deerlerinin Dnm

Enerji kaynamz olan Gne, Dnyamza gnderdii nlarla bizleri stmaktadr.

Yazn hava snd iin scaklk deeri artar. Kn ise hava souduu iin scaklk der. Is
ile scaklk kavramlarn ok kullanrz. Bu kavramlar ayn gibi grnse de aslnda ok temel
farkllklar vardr. Bunun iin bu kavramlarn farklarn renmek zorundayz. Is bir enerji
eididir. Maddeyi oluturan atom ve molekller srekli hareket hlindedir. Bu atom ve
molekllerin hareketlerinden dolay oluan enerjiye s enerjisi diyoruz. Fakat scaklk,
maddenin ortalama hareket (kinetik) enerjisini gsteren bir deerdir. Bir maddenin scakl
dendiinde maddedeki bir molekln ortalama kinetik enerjisi sylenmi olur. Hatta bu
deeri duyu organlarmzla alglayabiliriz. Maddenin ss dendiinde ise o maddedeki
toplam kinetik (hareket) enerjisi anlalr. Bu anlatlanlara gre scakln tanmn yle
yapabiliriz: Scaklk bir maddedeki tanecik bana den ortalama kinetik enerjinin bir
lsdr. Buradan u sonucu karabiliriz: Scaklk maddenin ne kadar olduuna bal
deildir. Ama s, madde miktarna baldr. Biri dierinin sonucunda deiiklie urar.
Aada s ve scakln farklar gsterilmitir.

ISI SICAKLIK

Kalorimetre kab ile llr. Termometre ile llr.

Enerji eididir. Enerji deildir.

Enerji birimleri (kalori, joule) Birimi derecedir. Santigrad,

Fahrenheit Fahrenhayt, Kelvin, Reaumur

kullanlr. dereceleri kullanlr.

Scaklk birimleri drt farkl ekilde gsterilir. Bunlar Santigrad, Fahrenheit

(Fahrenhayt), Kelvin ve Reaumur (Reomr) dereceleridir. Santigrad derecesi en ok
kullanlan scaklk birimidir. Amerika ve ngiltere gibi baz lkelerde ise Fahrenayt derecesi
ounlukla kullanlr. Kelvin ve Reomur derecelerinin kullanm alan daha azdr. Santigrad
derecesini 1742 ylnda sveli fiziki Celcius, 1 atm. basn altnda suyun donma scakln
0, kaynama scakln 100 kabul ederek ve 100 eit paraya blerek elde etmitir. Bir dier
leklendirme sistemi olan Kelvin leini ise Lord Kelvin gelitirmitir. Kelvin, teorik
olarak eriilebilecek en dk scaklk olan 273 Cyi mutlak 0 noktas kabul etmitir.
Yaplan aratrmalarda hibir maddenin scakl -273 Cnin altna drlememitir. te
Kelvin bu scakl referans kabul etmitir.

8
 Fahrenhayt referans olarak yine ayn artlar altnda suyun donma ve kaynama
noktalarn alm olup donma noktas 32 F, kaynama noktas 212 F alnarak 212 - 32=180
eit paraya blnmtr. Reomr leinde 0 Roemr donma noktas, 80 Roemr kaynama
noktas alnarak 80 eit paraya blnmtr. Bir nceki sayfada bu drt derecenin birbirleri
ile olan bantsn daha iyi grmektesiniz. Yukarda belirlenen bu drt lein birbirine
dnmn salamak iin aadaki eitlik yazlabilir.

RNEK: 250 Kelvin derece ka santigrad derecedir?

ZM:Yukardaki bantdan,

Celcius ile Kelvin birimleri arasnda C=K-273 bants olduu grlyor. Buradan
deerleri yerine yazarsak;
C=K-273 C=250-273

Scakln kendisi direkt olarak llemez. Scaklk lmnde kullanlan aralarn

alma prensipleri fiziin ve termodinamiin temel yasalarna dayanmaktadr. Scaklk
temel olarak termometre ile llr. Cval termometreler ise scakla bal olarak
maddedeki hacimsel deiim esasna dayal olarak alrlar. 76 mm cva basncnda iki sabit
scaklk seilerek, klcal boru ierisindeki cvann iki scaklk arasndaki hacimsel fark lineer
olarak blmlendirilir. Bu ilem iin suyun donma ve kaynama scaklklar seilir.

Scaklk lmnde kullanlan eit termometre vardr:

Cval ya da alkoll termometre
Madeni ya da metal termometre
nfrared termometre
Yaygn olarak kullanlan termometreler cvaldr. Bunlarn alma esas svlarn
genleme esasna dayanr. Bildiimiz gibi snan bir telin boyu uzar, snan bir sv ya da gaz
genleir. Dolaysyla bir svy leklendirilmi bir tp ierisine koyarsak basit termometre
yapm oluruz. Cval termometrede cva, cam hazne iindedir. Svlar scaklk arttka
genletii iin haznenin devam olan klcal boru iindeki sv stunu seviyesi ykselir. Ya da
scaklk dt zaman sv seviyesi der. Seviyenin yan taksimatl bir ekilde
leklendirilmi olduundan scaklk bu lek sayesinde okunur. Dk scaklklarn olduu
yerlerde ise donma scakl dk olan alkoll termometreler kullanlr. Madeni (metal)
termometreler ise bi-metal elemanldr. Bi-metal eleman uzama katsays farkl iki metalin
birletirilmesi ile oluan elemandr. Scakl alglayan ksm bi-metalden yaplm helezon

9
eklinde bir yay olduu iin uzama farkndan dolay eilen metalin bir deer gstermesi ile
lm gerekleir. Aada baz termometrelerin ekilleri gsterilmitir.

ekil 1.2: Cval ve metal termometreler

Resim 1.2: nfrared termometreler

1.2. lm Aletleri ve Sinyal leme

lme, bilinen bir birimle, ayn cinsten, bilinmeyen bir boyutun karlatrlmas
ilemidir. lmede sonu saysal olarak ifade edilir. Fiziksel byklklerin llmesinde
ok deiik yntemler kullanlmaktadr. Baz fiziksel byklkler mekanik yntemlerle
llrken, bazlar elektriksel, bazlar ise elektronik yntem ve cihazlarla llr.

lme, bugn gndelik hayatmzda oka kullandmz bir ilem olup uzunluu
metre, arl kilogram, scakl santigrat ve sv hacimlerini litre ile lmekteyiz. Herhangi
bir uzunluk miktar llrken, dnyada herkes tarafndan kabul edilen 1 metrelik uzunluun
llecek uzunluk ierisinde ne kadar bulunduunun karlatrlmas yaplr. Dier tm
lme ilemlerinde mantk ayndr. Gnlk hayatta lm yapmak ve herhangi bir
bykl, o bykln birimi ile karlatrmak ilemi ile farknda olarak veya olmadan
ou kez karlap lme yapmadan birok ilemlerimizi sonulandramamaktayz.
Alacamz rn standart birimi ile karlatrp miktarn ve fiyatn tespit etme ihtiyac,
10
lme ilemini zorunlu klan bir faktrdr. Elektriksel byklklerinin llmesi yani kendi
birimi ile karlatrmasn da zorunlu klan faktrler mevcuttur. Bunlar; harcanan elektrik
enerjisini lmek, alcnn alma standartlarna uygun elektriksel byklkler ile alp
almadn kontrol ederek srekli ve kesintisiz almay salamak, llen elektriksel
bykln deerine gre istenmeyen durumlar iin tedbir almak, elektrik ve elektronik
elemanlarnn salamlk kontroln yapmak, devre veya devrelerde arza tespiti yapmak ve
enerji olup olmadn kontrol etmek bu zorunluluu meydana getiren faktrlerden
bazlardr. Fiziksel byklklerin llmesinde, her byklk iin bir l birimi
kullanld gibi, elektriksel byklklerin llmesinde de elektriksel birimler kullanlr.

Resim 1.3: Baz l aletleri

Elektriksel byklklerin llmesinde kullanlan l aletleri ok eitli tip ve

modellerdedir. Yapsna gre elektriksel l aletleri, kendi aralarnda ikiye ayrlr. Bunlar
analog l aletleri ve dijital l aletleridir. lt deeri skala taksimat zerinden ibre
ile gsteren l aletleri analog grubundadr. Analog l aletleri ok deiik yap ve skala
taksimatlarna sahip olarak imal edilirler. Bu l aletlerinde deer okumak daha zor gibi
grnse de analog l aletleri daha hassas lmlere imkn salar. Aadaki ekilde baz
analog l aletleri grlmektedir.

Resim 1.4: Analog l aletleri

11
 lt deeri dijital bir gsterge de saylarla gsteren l aletleri ise dijital l
aletleridir. Bu l aletlerinin kullanm kolay olup zellikleri analog l aletlerine gre
daha fazladr. Gnmzde dijital l aletleri ile ayarlanan deer aldnda sinyal alma,
llen deerlerin bilgisayar ortamna tanmas ve kullanlmas gibi ilave ilemler
yaplabilmekte olup yeni zellik ve nitelikler ilave edilerek gelitirilen l aletleridir.

Resim 1.5: Dijital l aletleri

Aadaki tabloda ise l aletlerinde kullanlan semboller gsterilmitir.

12
Tablo 1.2: l aletlerinde kullanlan semboller

13
1.2.1. Sabit Mknatsl l Aletlerinin alma Esaslar

Analog l aletlerinde gsterge eleman olarak kullanlan skala zerindeki ibrenin

hareketi iin mknats sistemi kullanlr. Sabit mknatsl l aletlerine dner ereveli l
aleti de denmektedir. Dner ereveli l aletleri lme ilemini, iinden l akm geen
ve kuvvetli bir daimi mknatsn alan iinde dnen bir bobin sayesinde yapar. Aletin en
byk paras elikten yaplm (U) eklinde bir daimi mknatstr. Bu mknatsn ularna
yumuak demirden ve boyuna kesilmi silindir paras eklinde iki kutup pabucu tespit
edilmitir. Aletin dner ksmn oluturan bakr veya alminyum ereve zerine ince bakr
telle sarlm bir bobin, bu kutup pabularnn ortasna konmutur. Dzgn ve kuvvetli bir
manyetik alan salayabilmek iin bu bobinin ortasna yumuak demirden bir gbek, aletin
gvdesine sabit olarak tutturulmutur. Bobinin serbest bir ekilde dnebilmesi iin demir
gbekli kutup pabular arasna bir miktar hava aral braklmtr. Dner bobine akm,
birbirine zt ynde sarl iki spiral yay yardm ile verilir. Bu yaylar ayn zamanda gstergeyi
dengede tutmaya yarar. Dner ereve, spiral yaylar ve gsterge ayn mil zerine tespit
edilmitir. Aadaki ekilde bu tip bir l aletinin nden grn verilmitir.

ekil 1.3: Sabit mknatsl l aletinin i yaps

Ksacas dner ereveli l aletleri, gl bir mknats alan ile bakr veya
alminyum ereve zerine sarlm bobinden meydana gelmitir. Burada mknats, sabit
olarak aletin gvdesine tutturulmutur. ereve bobin ok hassas yataklanm bir mil
zerinde ve kendi ekseni etrafnda dnebilecek ekilde yaplmtr. Bilindii gibi
mknatslarda ayn kutuplar birbirini iter, zt kutuplar ise birbirini eker. Bu itme ve ekme
kuvveti, mknatsn alan kuvvetine baldr. Bu durum sabit mknatslarda olduu gibi
elektromknatslarda da geerlidir. tme ve ekme kuvvetinin ortaya kmas iin iki
mknatsa ihtiya vardr. Bu l aletinde bu mknatslardan biri U mknats, dieri ise
alminyum ereveye sarlm bobinden oluan elektromknatstr. Bobinin iinden geen
akmn iddetine ve ynne gre elektromknatsn alan etkisi ve kutuplarnn yn
deimektedir. Dnebilir durumdaki bu bobine, akm iki spiral yay yardm ile verilir.
Bobinde meydana gelen elektromanyetik alan kuvveti ile daimi mknatsta bulunan manyetik
alan kuvveti birbirini etkileyerek sabit bir mil zerinde bulunan bobine dnme kuvveti
meydana getirirler. Sz konusu olan dnme kuvvetinin bykl ise bobinden geen
14
akmn iddetine baldr. Bu tip l aletlerinde sfr noktas genellikle sol taraftadr. Bu tip
l aletlerinde eer ek devreler yoksa sadece DC akm llebilir. Ek devreler yardm ile
ampermetre, voltmetre, ohmmetre gibi lmelerde yaplabilir. Gnmzde bu tip analog
tabir edilen skalal, ibreli l aletlerinin yerini birok bykl lme zelliine sahip
olan ve dijital bir ekran ile deerleri kullancya direkt olarak gsteren dijital multimetreler
kullanlmaktadr. Aadaki ekilde bu tip bir multimetre, A.V.O. metre (amper, volt, ohm
lebilen l aleti) yer almaktadr.

Resim 1.6: Dijital multimetrenin n grnts

1.2.2. Gsterme, Kaydetme ve Entegre Etme Cihazlar

l aletleri ltkleri deerleri anlayabilmemiz iin farkl ekillerde gstergeler

kullanrlar. Sabit mknatsl l aletlerinde llen deeri gstermek iin ibrenin alt ksmna
yerletirilmi olan ve zeri izgiler ve saylarla blmelenmi, iaretlenmi olan bir skala
kullanlmaktadr. Dijital l aleti olarak nitelendirilen l aletlerinde ise bu ilem iin
sonucu bize saysal olarak gsteren dijital bir ekran (7segment display veya LCD ekran gibi)
kullanlmaktadr. Osilaskoplar veya spektrum analizrler gibi gelimi ve ileri seviye
cihazlarda ise llen deeri gstermek iin CRT (katot nl tp) veya gnmzde renkli
LCD ekranlar kullanlmaktadr.

15
 Ayrca baz l aletlerinde llen byklkler veya sinyaller eitli ekillerde
ilendikten sonra istenirse daha sonra tekrar incelemek veya baka lmlerle karlatrmak
amac ile kaydedilebilmektedir. Kaydetme ilemi l aletinin zelliine gre l aletinin
kendi i hafzasna yaplabilecei gibi, baz lm aletleri zerinde kayt ilemleri iin disket
yuvalar bulunmakta ve kaytlar disketlere yaplabilmektedir.

Gnmzde l aletleri, anlattmz birok zellii (lme, sinyal ileme, gsterme,

kaydetme, karlatrma) bir arada bulundurmaktadr. Bu tip l aletleri entegre bir yapya
sahiptir. rnein gelimi bir osilaskop zerinde hem sinyaller gsterilmekte, hem
sinyallerin genlik ve frekanslar izlenebilmekte, hem de bu sinyaller kaydedilebilmektedir.
Saysal l aletlerinde saysal olarak sinyal ileme, sinyallerin bir say dizisi ile temsil
edilmesi ve ilerindeki zel bilgilerin eitli ilemlerle kartlmasdr. Bu tip ilem
yapabilen l aletleri ile saysal sinyaller ve sistemler zerinde simlasyonlar ve deneyler
yaplabilmektedir. Osilaskop veya spektrum analizr bu tip bir l aletidir.

Resim 1.7: Skalal bir l aleti ve spektrum analizr

1.2.3. l Aleti Hareket Yapsndaki Temel Paralar

Sabit mknatsl l aletlerinde daha ncede bahsettiimiz gibi temel paralar bir
sabit mknats, alminyum zerine sarl, serbest hareket edebilecek ekilde yerletirilmi bir
bobin, buna bal bir mil (ibre) ve skaladan olumaktayd.

Eer bu temel yapya seri ve paralel diren devreleri eklenirse bir multimetre ortaya
kacaktr. Multimetrelerde ise deiik lmlerin yaplabilmesi iin llecek bykle
gre deitirilen bir kademe switch nitesi bulunmaktadr. Bu kademe seme anahtar ile
llecek byklk (diren, gerilim, akm) seilmektedir. Aadaki ekillerde sabit
mknatsl bir l aletinin i yaps ve bir multimetrenin kademe switchi yer almaktadr.

16
 Resim 1.8: Skalal l aletinin i yaps, multimetrede kademe switch

1.3. Dntrcler (Transducers)

nsanlar evrelerindeki deiiklikleri duyu organlar vastas ile alglarlar ve buna
bal olarak da hareket eder. rnein dmzde stcy, ortam karanlk olduunda da
aarz. te tm bu fiziksel ortam deiikliklerini (s, k, basn, ses, vb.) alglayan
cihazlara sensr, alglad bilgiyi elektrik enerjisine eviren cihazlara transduser denir.

Veriler elektrik sinyaline dntrldkten sonra elektronik devreler tarafndan

yorumlanarak mekanik aletler kumanda edilebilmektedir. Bu sayede hem gnlk hayat, hem
de endstriyel retim sreleri ok daha kolaylamaktadr. Sensr ve transdserleri kesin
izgilerle birbirinden ayrmak biraz zordur. yle ki, mikrofon sesi alglayan bir sensrdr.
te yandan, ses dalgalarn, iindeki bobin araclyla elektrik akmna dntrd iin
bir transduserdir. Bu yzden bu iki kelime benzer anlaml kabul edilebilir.

1.3.1. Transduserlerin Temel Tipleri

Ortamda oluan fiziksel bir deiiklikten dolay mekanik bir makineyi veya elektronik
bir devreyi altrmamz gerektiinde sensrleri kullanrz. Ancak tespit edeceimiz
deiiklie uygun dntrc kullanmalyz. rnein ortamdaki scaklk deiimini
alglamak iin s sensrlerini, k deiimini alglamak iin optik sensrleri kullanmalyz.
Alglayclar birbirinden farkl birok snfa ayrmak mmkndr. llen bykle gre,
k byklne gre, besleme ihtiyacna gre vb. Bu zellikleri ksaca inceleyelim:

1.3.1.1. Giri Byklklerine Gre

Alglayclarla llen byklkler 6 gruba ayrlabilir. Bunlar:
Mekanik: Uzunluk, alan, miktar, ktlesel ak, kuvvet, tork (moment), basn,
hz, ivme, pozisyon, ses dalgaboyu ve younluu.
Termal: Scaklk, s aks.
Elektriksel: Gerilim, akm, diren, endktans, kapasitans, dielektrik katsays,
polarizasyon, elektrik alan, frekans vb.
Manyetik: Alan younluu, ak younluu, manyetik moment, geirgenlik.
Ima: Younluk, dalga boyu, polarizasyon, faz, yanstma, gnderme.
Kimyasal: Younlama, ierik, oksidasyon/redaksiyon, reaksiyon hz, pH
miktar.

17
1.3.1.2. k Byklklerine Gre

k byklkleri AC, DC, analog, dijital olabilmektedir. Analog klara alternatif

olan dijital klar bilgisayarlarla dorudan iletiim kurabilir. Bu iletiimler kurulurken belli
baz protokoller kullanlr.

1.3.1.3. Besleme htiyacna Gre

Alglayclar besleme ihtiyacna gre iki snfa ayrlabilir. Bunlar:

Pasif Alglayclar

Hibir ekilde dardan enerji almadan (besleme gerilimine ihtiya duymadan) fiziksel
ya da kimyasal deerleri bir baka bykle evirir. Bu alglayc tipine rnek olarak
Termocouple (T/C) ya da anahtar gsterilebilir. T/C aada etraflca anlatlacaktr. Anahtar
ise bilindii gibi mekanik bir hareketi elektriksel bir kontaa dntrmektedir.

Aktif Alglayclar

almalar iin haric bir enerji beslenmesine ihtiya duyar. Bu alglayclar tipik
olarak zayf sinyalleri lmek iin kullanlr. Aktif alglayclarda dikkat edilmesi gereken
nokta giri ve klardr. Bu tip alglayclar dijital ya da analog formatta elektriksel k
sinyali retir. Analog kllarda, k bykl gerilim ya da akmdr. Gerilim k
genellikle 0-5 V aralnda olduka yaygn kullanlmaktadr. Ancak 4-20 mA akm k da
artk endstride standart hline gelmitir. Baz durumlarda 0-20 mA akm evrimi
kullanlmaktadr. Ancak endstride ou zaman hatlarda meydana gelen bozulma kopma
gibi durumlarda sistemin bu durumu kolay alglamas ve veri iletiiminin salkl
yaplabilmesi iin 4-20 mA daha yaygn kullanlr. ok eski alglayclar 10-50 mA akm
klarna sahiptir. Endstride en yaygn kullanlan 4-20 mA evrim tipinin kullanm baz
zel durumlar gerektirmektedir. Bu noktalar:

Alglayclarn yerletirildii uzak noktalarda elektrik besleme geriliminin

olmamas gereklidir.
Alglayclar gerilim sinyalinin snrl olabilecei durumlarda tehlikeli
uygulamalarda kullanlmaldr.
Alglaycya giden kablolar iki ile snrlanmaldr.
Akm evrim sinyali greceli olarak grlt geriliminin ani sramalarna kar
korumaldr. Ancak bunu uzun mesafe veri aktarmnda yapamaz.
Alglayclar, lm sisteminden elektriksel olarak izole edilmelidir.

Bu zelliklere birok transduser tipi olmakla beraber temel transduser eitleri yle
sralanabilir:

Is transduser ve sensrleri
Manyetik transduser ve sensrler

18
 Basn (gerilme) transduserleri
Optik transduser ve sensrler
Ses transduser ve sensrleri

1.3.2. Transduserlerin alma Esaslar

Transduserler, dntrdkleri enerjinin eidine gre deiik alma esaslarna

sahiptir. Is, k, ses, basn vb. gibi byklkler elektriksel deere dntrlrken farkl
yntemler kullanlr. rnein sesi elektrik sinyaline dntrmek iin mikrofon,
elektrik bilgisine dntrmek iin ise fotodiyot, fototransistr gibi optik elemanlar
kullanlr. Sonu olarak transduserler elektrik sinyaline dntrlecek olan enerji biiminin
zelliine gre tasarlanr. rnek olarak bir ses transduseri olan mikrofonun almasn
inceleyelim. Biz konutuumuzda havay titretirerek hava da bir basn deiiklii
oluturuyoruz. Duyma ileminde ise bu basn deiikliini kulaklarmzdaki zar ile
alglyoruz. Mikrofonlar da tpk kulaklarmz gibi havadaki basn deiikliinin
oluturduu etkiden yararlanarak sesi alglyor ve elektrik sinyaline eviriyorlar.

ekil 1.4: Mikrofonun almas

1.3.3. Deiik Tip Transduserlerin Karakteristikleri ve Uygulamalar

Yukarda bahsettiimiz gibi yaplacak ie gre birok transduser eidi bulunmaktadr.

imdi bunlardan kullanm alan en yaygn olan scaklk ve optik transduserleri inceleyelim.
Aada yaygn olarak kullanlan bu transduserin zellikleri ve bunlarla ilgili uygulamalar
incelenecektir.

1.3.3.1. Is Transduser ve Sensrleri

Ortamdaki s deiimini alglamamza yarayan cihazlara s veya scaklk sensrleri

denir. Birok maddenin elektriksel direnci scaklkla deimektedir. Scakla kar hassas
olan maddeler kullanlarak scaklk kontrol ve scaklk lm yaplr. Scaklk ile direnci
deien elektronik malzemelere; term (scaklk), rezistr (diren) kelimelerinin birleimi
olan termistr denir. Termistrler genellikle yar iletken malzemelerden imal edilmektedir.

19
Termistr yapmnda ounlukla oksitlenmi manganez, nikel, bakr veya kobaltn karm
kullanlr.

Termistrler ikiye ayrlr scaklkla direnci artan termistre PTC, scaklkla direnci
azalan elemana da NTC denir.

a b c
Resim 1.9: a: eitli PTCler b:Karakteristii c:Sembol

PTCler - 60 C ile +150 C arasndaki scaklklar da kararl bir ekilde alrlar. 0.1
Cye kadar duyarllkta olanlar vardr. Daha ok elektrik motorlarn fazla snmaya kar
korumak iin tasarlanan devrelerde kullanlrlar. Ayrca s seviyesini belirli bir deer
aralnda tutulmas gereken tm ilemlerde kullanlabilir.

NTCler ise bulunduu ortamn veya temas ettii yzeyin scakl arttka elektriksel
direnci azalan devre elemandr.

a b c
Resim 1.10: a: eitli NTCler b: Karakteristii c: Sembol

20
 NTCler - 300 C ile +50 C arasndaki scaklklar da kararl bir ekilde alr. 0.1
Cye kadar duyarllkta olanlar vardr. Daha ok elektronik termometrelerde, arabalarn
radyatrlerin de, amplifikatrlerin k g katlarnda, s denetimli havyalarda kullanlr.
PTClere gre kullanm alanlar daha fazladr.

Resim 1.11: NTCli dijital termometre ve NTCli scaklk kontrol devresi

Bir dier s transduseri ise termokupldur. Btn iletkenler stldklarnda ilerinde

bulunan elektronlarda bir hareketlenme meydana gelir. Ancak bu hareketlenme eitli
iletkenler arasnda farkllk gstermektedir. Bu maddenin ayrt edici zelliklerinden biridir.
Bizde iletkenlerin bu farklarndan yararlanarak scaklk lm yapabiliriz.

ki farkl iletkenin birer ular birbirine kaynak edilip ya da skca birbirine balanp
bota kalan ularna hassas bir voltmetre balandnda, eer birletirdiimiz ucu strsak,
scaklkla orantl olarak voltmetrede mVlar mertebesinde bir DC gerilim elde ederiz. Elde
ettiimiz gerilimin deeri kullandmz metallerin scakla verdii tepki ile orantldr.

ekil 1.5: Termokuplun yaps

Termokupllar gerilim rettikleri iin aktif transduserlerdir. PTC ve NTC ise pasif
transduserlerdir. k gerilimleri ok dk olduundan, daha ok kna bir gerilim
ykseltici balanarak kullanlr. Termokuplun yapmnda genellikle bakr, demir,
konstantan, platin, mangan, nikel gibi metaller kullanlr. Termokupllar -200 C ile +2300
C arasnda alabildiklerinden endstride en ok tercih edilen s kontrol elemanlardr.
21
Genellikle endstri tesislerindeki yksek scaklkta alan kazanlarn s kontrolnde
kullanlr.

ekil 1.6: PTC uygulama devresi

ekil 1.6da verilen devrede PTC uygulamas grlmektedir. PTClerin zerinde

yazl olan diren deeri oda scaklnda grlen diren deeridir. ekil 1.6daki devrede
ortam normal oda scaklnda (20 C) iken PTCnin direnci dk olacandan transistrn
beyz ucu tetikleme gerilimi alamayacandan led yanmaz. PTCyi bir havya ile sttmzda
PTCnin direnci artar, dolaysyla PTC zerine den gerilim artar. Bylece transistr iin
gerekli olan beyz gerilimi pozitif (+) beslemeye yaklar ve transistr iletime geer, led
yanar. Devredeki potansiyometre ile devrenin scaklk alglama seviyesini (hangi scaklkta
iletime geeceini veya kalibrasyonunu) ayarlamak iin kullanlr. Sonu olarak, normal
scaklkta led yanmaz iken PTC sndnda led yanar.

1.3.3.2. Optik Transduserler ve Sensrler

Ik etkisi ile alan elektronik devre elemanlarna genel olarak optik elemanlar
diyoruz. imdi bunlardan bazlarn inceleyelim.

Foto direnler kalsiyum slfat ve kadmiyum selenid gibi baz maddeler zerlerine
den k ile ters orantl olarak diren deiimi gsterir. Bu maddelerden yararlanlarak foto
diren ad verilen devre elemanlar yaplmtr. zerine k dtnde direnci azalan,
karanlkta ise yksek diren gsteren devre elemanna foto diren denir. Ik deiimi ile
kontrol etmek isteyeceimiz tm devrelerde kullanabiliriz. zellikle gece lambalar ve sokak
lambalarnda kullanlmaktadr.

22
 Resim 1.12: Foto diren ve sembol

Foto diyotlar ise k etkisi ile ters ynde iletken olan diyotlardr. Ters polarma altnda
kullanlr. Doru polarmada normal diyotlar gibi alr, ters polarmada ise N ve P
maddelerinin birleim yzeyine k dene kadar yaltkandr. Birleim yzeyine k
dtnde ise birleim yzeyindeki elektron ve oyuklar aa kar ve bu ekilde foto diyot
zerinden akm geer. Bu akmn boyutu yaklak 20 mikroamper civarndadr. zerine k
dtnde katottan anota doru akm geiren elemanlara foto diyot denir. Foto diyot
televizyon veya mzik setlerinin kumanda alclarnda kullanlr.

Resim 1.13: eitli foto diyotlar ve sembol

nfraruj (IR Diyot, Kzl tesi Diyot) led, normal ledin birleim yzeyine galyum
arsenid maddesi katlmam hlidir. nfrared diyot grnmez (mor tesi, kzl tesi) k
yayar.

ekil 1.7: nfraruj led sembol

23
 nfraruj ledler televizyon veya mzik setlerinin kumandalarnda, kumandann
gnderdii frekans televizyon veya mzik setine iletmek iin kullanlr. Televizyon veya
mzik setinde ise bu frekans alan devre elemanna "Foto Diyot" denir. nfraruj led ile
normal ledin sembolleri ayndr.

Resim 1.14: nfraruj led kullanlan uzaktan kumandalar

1.3.4. Belirli Endstriyel Uygulamalar in Transduser Tipleri

Bu kadar ok alglayc eidi varken yaplacak endstriyel uygulama iin uygun

alglaycnn belirlenmesi byk nem kazanr. Alglayc seimi statik ve dinamik
karakteristikler yannda ortam etkileri ve ilevsellik gibi birka nemli faktre de baldr.
Alglayc seimi ile ilgili bilgiler aadaki ekilde gsterilmitir.

ekil 1.8: Alglayc seiminde gz nnde bulundurulmas gereken zellikler

Bunlarla birlikte alglayc seiminde aada belirtilen; lm, veri toplama sistemi,
bulunabilirlik ve maliyet artlar da gz nnde bulundurulmaldr.

24
1.3.4.1. lm artlar

lmn temel amac nedir?

llen byklk nedir?
lm aral nedir?
lmn doruluk seviyesi ne olacaktr?
llen bykln dinamik karakteristii nedir?
lm srasnda lm aralnn almas ne lde olacaktr?
llen byklk bir akkan ise fiziksel ve kimyasal zellikleri nedir?
Transduser nereye ve nasl monte edilecektir?
Transduserin maruz kalaca evresel etkiler nelerdir?

1.3.4.2. Veri Toplama Sistemi artlar

Veri toplama sistemi analog mu yoksa dijital mi?

Veri toplama sisteminin sinyal koullama, oullatrma, analog-dijital evirme
zellii.
Transfer ncesi tampon bellek (buffering) zellikleri.
Veri kayd ve ileme zellikleri
Veri toplama sisteminin doruluk, frekans cevab zellikleri

1.3.4.3. Bulunabilirlik artlar

Tm istekleri yerine getiren transduser piyasadan bulunabiliyor mu? Aksi

takdirde var olan bir transdusere kk deiiklikler yapmak yeterli olacak m?
Yeni bir tasarm yapmak m gerekecek?
Bu ii stlenebilecek reticiler kimlerdir?
Transduser zamannda teslim edilebilecek mi?

1.3.4.4. Maliyet Faktrleri

nerilen transduserin maliyeti gsterecei fonksiyon ile orantl m?
Seilen transduserin sebep olaca test, periyodik kalibrasyon, kurulum gibi
ekstra masraflar nelerdir?
Veri toplama sisteminde yaplmas gerekecek olan dzenlemeler nelerdir?

Bu incelemeler sonunda seilecek olan transduserler endstriyel uygulamalarn eitli

safhalarnda, bir iin otomatik olarak yaplmas gereken yerlerde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bunlardan bazlarn inceleyelim.

Gne pilleri (fotovoltaik piller), yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik

enerjisine dntren yar iletken maddelerdir. Yzeyleri kare, dikdrtgen, daire eklinde
biimlendirilen gne pillerinin alanlar genellikle 100 cm civarnda, kalnlklar ise 0,2-0,4
mm arasndadr.

25
 Resim 1.15: Gne pili ve sembolleri

Gne pilleri transistrler, dorultucu diyotlar gibi yariletken maddelerden

yaplmaktadr. Yariletken zellik gsteren birok madde arasndan gne pili yapmak iin
en elverili olanlar, silisyum, galyum arsenit, kadmiyum tellr gibi maddelerdir. Bu
maddeler gne pilleri iin zel olarak hazrlandktan sonra PN eklemine gne enerjisi
geldiinde fotonlardaki elektron yk PN maddeleri arasnda bir potansiyel fark yani gerilim
oluturur. Bu gerilim 0,15-0,5 volt civarndadr.

Ik pilleri seri balanarak daha byk gerilim, paralel balanarak daha byk akm
elde edilebilir. Gne enerjisiyle alan hesap makinelerinde kullanlan eleman k pilidir.

Resim 1.16: ebekeye enerji veren gne pilleri ve gne enerjisi ile cep telefonu arj

Gne pilleri gelimi lkelerde yukardaki ekillerde de grld gibi hayatn her
alanna girmi durumda. Gnlk hayatmzda ise daha ok hesap makinelerinde
karlatmz elemanlardr.

26
 Resim 1.17: Gne pilleri ile sokak aydnlatmas ve ats gne pili kapl ev

Resim 1.18: Sensrl otomatik kapResim 1.19daki uygulamada zerinde hareket alglayc bir
sensre sahip olan otomatik bir kap grlmektedir.

27
 Resim 1.19: Metal dedektr
Birok kere iinden gemi olduumuz metal dedektr cihaz manyetik sensrler
vastas ile silah, bak gibi youn metalleri alglayarak alarm veren bir cihazdr.

Endstriyel uygulamalarda sk sk kullanlan bir sensr tr de optik sensrlerdir.

Bunlarn sk sk kullanlmalarnn sebebi ise salam olduklar avantajlardr. Optik
sensrlerin avantajlar:

Alglanan cisme temas yoktur.

Alglanacak cisim farkl tipte malzemeler olabilir.
Alglama mesafesi uzundur (Cisimden yansmalda 1 mye kadar, karlkl tipte
60 mye kadar).
Cevap sresi ksadr (20 sye kadar debilir).
Hassas konumlama yaplabilir.
Renk ayrm yaplabilir.
Uygulamada Kullanlan eitleri

o Karlkl Tip: Karlkl tip sensrde, cisim alc-verici sensr

kafalarnn olduu eksene girdiinde alglama yapar.

ekil 1.9: Karlkl tip optik sensr

o Reflektrden Yansmal Tip: Reflektrden yansmal modelde
sensr kafasndan yaylan k reflektrden yansyarak geri dner.
Cisim reflkter ile sensr arasna girdiinde alglanr.

28
 ekil 1.10: Reflektrden yansmal tip optik sensr

o Cisimden Yansmal Tip: Cisimden geri dnen k kazanm

tanmlanan eik deerini getiinde alglama yaplr.

ekil 1.11: Cisimden yansmal tip optik sensr

o Odakl Cisimden Yansmal Tip: Cisim zerine gnderilen n

odaklanmtr. Eer odaktan bir kayma oluursa alglama oluur.

ekil 1.12: Odaktan yansmal tip optik sensr

o Uygulama rnekleri

a b
Resim 1.20: a: rn zerinde yaplan ilemin kontrolnde kullanlan optik sensr
b: rn bandnda ilerleyen paralarn salamlk kontrolnde kullanlan optik sensr

29
1.4. Kontrol Sistemlerine Giri
kinci dnya savandan sonra ve zellikle son yllarda kontrol sistemleri, insanln
ve uygarln gelime ve ilerlemesinde, ok nemli rol oynayan bir bilim dal hline
gelmitir. Bugn modern ev ve brolardaki stma ve havalandrma sistem ya da dzenleri
otomatik kontrol yntemleri yardm ile sy ya da ortamn nemini ayarlar. Endstride,
modern ara- gerelerde, otomatik kontrol sistemlerinin saysz uygulamalar vardr. retilen
rnlerin niteliklerinin kontrol, ila endstrisinde ilalarn kontrol, uaklarn oto-pilot ile
kontrol, gemilerin kontrol, modern gerilim reglatrleri, gdml aralarn kontrol,
bilgisayarla kontrol, trafik kontrol, robotlar ve kontrolleri vb. Geni bir adan bakldnda,
kontrol sistemleri, elektrik, makine, inaat vb. birok alanda uygulanabilmektedir.

Otomatik retim modern sanayinin de temeli ve teknik ilerlemenin genel eilimidir.

Bu da yeni fabrikasyon sreleri, otomasyon imknlarnn daha geni uygulan, otomatik
ilem grclerin ve sanayi robotlarnn, eitli tipte ykleme gereleri, ykleme gereleri,
transfer tezghlar ve otomatik kontrol sistemlerinin kullanm demektir.

Endstriyel otomasyonda mekanik, hidrolik ve elektronik birlemekte ve otomasyon

aralar olarak kuvvet, basn, hz iletme sistemleri (transduserler), rleler, amplifikatrler,
sinyal evirgeleri, elektriksel hidrolik ve pnomatik harekete geiriciler kullanlmaktadr.

lm ilemlerinde ve tezghlarn ayarnda otomasyondan yararlanlmakta; otomatik

torna, freze, matkap ve talama otomasyonun bir ksmn oluturmaktadr. Montajlara da
otomasyon girmitir. Otomasyon, Henry Fordun 20. yzyln banda ilk kez kitle retim
tesisini gerekletirdii zamanki kadar nemli bir teknolojik deimedir. Tam otomasyona
rnekler verirsek, modern bir petrol rafinerisi ya da tek bir denetim sisteminden elektronik
darbelerle ynlendirilen petroln iinden akt boru hatt sistemi bugnk
uygulamalardandr.

Yarnn dmelerle alacak fabrikasnda belki de retim sahasnda hi ii

olmayacaktr. Pratik olarak bugnk otomasyonla g retim santralinde ve petrol
rafinerisinde hi ii yoktur. Ama ayn anda makineye bilgi hazrlayan ve onu makineye
veren programclar, makine yapmclar, makine yerletiricileri, onarmclar vb. gibi yksek
beceri isteyen ilerde alan inanlmaz oklukta insan vardr. Ayrca makinenin
tasarmclar, izimcileri, sistem mhendisleri, matematikiler ya da mantklar gibi byk
sayda eitilmi insan gereklidir.

Ak (debi), basn veya scaklk gibi stratejik niceliklerin hassas bir ekilde
llmesi, bir ilemin uygulanmasnn kontrol veya izlenmesinin nemli bir blmn
oluturur. ekil 1.13te endstriyel enstrmantasyon sistemlerinin birounu gsteren bir
blok diyagram gsterilmitir.

30
 ekil 1.13: Endstriyel enstrmantasyon ve kontrol sistemi

llen deer veya ilem deikeni ad verilen fiziksel bir nicelik, bir lm
sistemi kullanlmak suretiyle, genel olarak elektriksel bir sinyal gibi llebilen bir deere
dntrlr. Daha sonra bu sinyal kontrol amacyla kullanlabilir. ekil 1.14te ise daha
ayrntl bir blok gsterilmitir. Bu emada bir alglama eleman (sensr-transduser)
eklenmitir. Bu durumda sensr, kontrol edilmekte olan ilem deikeni ile ilgili bir
deiiklik gsterecektir. ou sistemlerde yalnz tek bir deikeni lmek iin bir lme
elemanlar zinciri bulunabilir. rnein debiyi lmek iin orifisli bir plaka kullanlmakta
olup bu orifisli plaka, aka bal olarak bir basn fark meydana getirir. Bu basn fark ise,
bir krk ile yer deitirme hareketine, bu da bir potansiyometre ile elektriksel sinyale
dntrlr. Bu tr sistemlerde ilk sensre birincil sensr denir. Sensrden direkt olarak
alnan sinyal ou kez ok kk olduundan, ykseltmeye tabi tutulabilir.

ekil 1.14: Bir endstriyel enstrmantasyon sisteminin elemanlar

31
1.4.1. Kontrol Sistemlerinin Temel Elemanlar

1.4.1.1. Sistem

Bir btn oluturan, birbiri ile bal olan ya da belli bir ilev iin bir araya getirilmi
olan elemanlarn dzenine ya da kmesine sistem denir.

1.4.1.2. Kontrol Sistemi

Kontrol ayarlayan, dzenleyen, yneten, kumanda eden anlamlarndadr. Kontrol

sistemi ise kendisini ya da baka bir sistemi, dzenlemek, kumanda etmek ya da ynetmek
zere uygun bir biimde balanm fiziksel elemanlar kmesidir. Kontrol sistemlerinde
kontrol edilen dzenin bazen bir, bazen de birden ok giri ve bu girilerle ilgili bir veya
birok k olabilmektedir.

1.4.1.3. Giri

Sistemi ya da kontrol edilecek dzeni, kontrol etme amac ile uygulanan iarettir.

1.4.1.4. k

Belli giri ya da girilere ait sistemin, k iareti ya da iaretleridir.

Bu tanmlamalardan sonra en basit bir kontrol sistemini blok olarak gsterelim:

ekil 1.15: Basit bir kontrol sistemi blok diyagram

ekil 1.15te gsterildii gibi sistemin bir girii ve bir k varsa kontrol sistemine
bir giri ve bir kl sistem, eer bu iaretler ok sayda ise, ok giri ve kl sistem denir.

1.4.2. Kontrol Sistemlerinin eitleri

Kontrol sistemleri birok deikene gre snflandrlabilir. Bu ksmda kontrol

sistemleri sadece k iaretinin kontrol ya da ynetilmesi asndan ele alnacaktr.

Kontrol sistemleri ierisinde kullanlan kontrolrn trne gre de snflandrlabilir,

burada kontrolr elektronik bir mikroilemci, mikrodenetleyici veya bir bilgisayar
olabilecei gibi bir programlanabilir lojik kontrolr (PLC) de olabilir. Bunlar sonraki
konularda ele alnacaktr.
32
 kn ya da kontrol edilen bykln kumanda edilmesi bakmndan kontrol
sistemleri ikiye ayrlr.
Ak evrim (open-loop) kontrol sistemleri
Kapal evrim (closed-loop) kontrol sistemleri
1.4.2.1. Ak evrim (Open-Loop) Kontrol Sistemleri

Giriindeki kumanda ya da kontrol iareti ktan (kontrol edilen byklkten)

bamsz olan bir kontrol sistemidir. Fakat ak evrim kontrol sistemlerinde k, giri
iaretinin bir fonksiyonudur.

1.4.2.2. Kapal evrim (Closed-Loop) Kontrol Sistemleri

Giriindeki kumanda ya da kontrol iareti k iaretine, k iaretinden retilen bir

iaretle bir referans iaret arasndaki farka ya da bunlarn toplamna bal olan bir kontrol
sistemidir. Bu sisteme geri beslemeli kontrol sistemi de denir.

imdi iki tr kontrol sistemini birer rnekle inceleyelim :

ekil 1.16: Trafik lambas

Yollarda trafik kontrol yapan klar dnelim. Bunlar, bir zaman ayarlayc ile
alr. Belirlenen bir sre krmz yanar ve trafii durdurur, dier belli bir zamanda yeil
yanar ve trafii aar. Byle bir kontrol sistemi trafii iyi dzenleyemez, kontrol edemez.
Trafik olmasa veya ok youn olsa da klar ayn sre yanp sner, burada kontrol sistemine
giri krmz ve yeil yanma sreleri, k ise trafik younluudur.

Kontrol sisteminin girii ya da kumanda iareti; rnein lambann yeil yanma sresi
olarak alnrsa k bykl olan trafik younluu, yeil yanma sresini, yani girii
etkilemez. Buradan anlalmaldr ki kumanda iareti olan yeil yanma sresi k oluturan
trafik younluundan bamszdr. O halde bu sistem bir ak evrim kontrol sistemidir.
Eer bu sistemde k bykl olan trafik younluu llr ve bir referansla
karlatrlarak aradaki farka gre yeil n yanma sresi ayarlanrsa byle bir sistem
kapal evrim kontrol sistemi olur.

Ak evrim kontrol sistemine dier bir rnek vermek amac ile hz bir tristr kprs
ile kontrol edilen bir motoru dnelim. Motoru deiken hzlarda altrabilmek iin
tristrlerin gate iaretleri ayarlanarak motorun rotoruna uygulanan gerilim deitirilir.
Burada kontrol iareti tristrn gateine uygulanan gerilim, k ise motorun hzdr. imdi

33
varsayalm motor yklenmi ve hz azaltlmtr. Hzn sabit tutulmas isteniyorsa motora
uygulanan giri gerilimi arttrlmaldr. Baka bir deyimle kontrol iaretini bytmek gerekir.
Oysa sistemin giri gerilimi, k bykl olan hzn azalmasndan bamszdr. Bu da bu
sistemin ak evrim kontrol sistemi olduunu gsterir.

Ak evrim kontrol sistemlerinde ayar ya da kontrol iaretini, etkiyen iarete eviren

bir kontrol eleman (kontrolr-src) organ vardr. Aadaki ekilde ak evrim kontrol
sisteminin blok diyagram gsterilmitir.

ekil 1.17: Ak evrim kontrol sistemi blok diyagram

Kapal evrim kontrol sistemlerine bir rnek verme amac ile tristrle hz kontrol
edilen motoru tekrar ele alalm. imdi sistemin hzn bir takojeneratrle lelim ve elde
edilen gerilim bir referansla karlatrdktan sonra kontrol elemanna verelim. Byle bir
balant ekli aadaki ekilde gsterilmitir.

ekil 1.18: Doru akm motorunun hz kontrol sistemi

Tristr kprs fazl alternatif akm ile beslenir. Tristrn ateleme ya da tetikleme
alar bir tetikleme devresi ile 0-180 derece arasnda ayarlanabilmektedir. Bylece tristr
kprsnn motora uygulad gerilim 0-max. Deer arasna ayarlanabilmektedir. Motorun
hz miline bal takojeneratrn gerilimi ile orantldr. imdi varsayalm ki motorun hz
sabit bir deerde tutulmak isteniyor.

34
 Bu takdirde motorun hz ile orantl olan takojeneratrn gerilimi bir filtre zerinden
sabit bir deere ayarlanm olan referans gerilim kayna ile karlatrlr. Fark gerilimi elde
edilir. Bu gerilim bir amplifikatrle kuvvetlendirilerek tetikleme devresine verilir. Buna gre
tetikleme alar deiir ve motorun hz sabitlenmi olur ve bu sabit tutma ilemi otomatik
olarak yaplmaktadr. Motorun hzn baka bir deerde sabit tutmak iin ise referans
kaynan deerini deitirmek yeterlidir. Burada nemli olan sonu udur, rnek olarak
aldmz kontrol sistemi, hzn deiimini sezmekte ve deien bu hz sabit bir deere
getirmek iin kontrol ve kumanda iareti retmektedir. rneimizde motorun dnme says
k, referans iareti de girii oluturmaktadr.

Kapal evrim otomatik kontrol sisteminin tanmndan ve ele aldmz rnek zerine
yaptmz aklamalardan basit bir kapal evrim ya da geri beslemeli otomatik kontrol
sisteminin blok diyagram aadaki ekilde gsterildii gibidir. Burada kontrol iareti bir
referans ile karlatrmadan sonra elde edilmektedir. Bu sebeple literatrde kontrol iareti
iin hata ya da sapma (deviation) deyimleri de kullanlmaktadr.

ekil 1.19: Kapal evrim kontrol sistemi blok diyagram

1.4.3. Mikroilemci Paralarnn (Elemanlarnn) Fonksiyonu

Kontrol sistemlerinde kontrol eleman olarak mikroilemciler yaygn olarak

kullanlmaktadr.

lemci veya CPU, kullanc ya da programc tarafndan yazlan programlar meydana

getiren komutlar veya bilgileri yorumlamak ve yerine getirmek iin gerekli olan tm
mantksal devreleri kapsar. Bu devreler genelde transistrlerden meydana gelmektedir.
Mikroilemci, gerek yapt ilemlerin mikro saniyeler mertebesinde olmas, ayn zamanda
iindeki elektronik devrelerin ve blmlerin mikron boyutlarnda olmas sebebiyle bu ad
almtr.

35
 Mikroilemci, bir bilgisayar sisteminin en nemli 3 donanmndan biridir ve bu 3
donanm arasnda en ok ad anlandr. Dierleri bellek (RAM-ROM) ve giri-k (G/)
birimleridir.

lk mikroilemci 1971 ylnda hesap makinesi amacyla retilen Intel firmasnn 4004
adl rndr. Bu kesinlikle hesap makinelerinde kullanlmak zere retilmi ilk genel
amal hesaplaycdr. Bir defada ileyebilecei verinin 4-bit olmasndan dolay 4-bitlik
ilemci olarak anlmaktayd. Bu gelime sonrasnda yrtlen almalar neticesinde 1974
1976 yllar arasnda 8-bitlik ilk genel amal ve gerek mikroilemci denebilecek ilemciler
tasarlanmtr. 1974 ylnda Intel 8080 adl ilemcisinin, hemen ardndan bu ilemci ile pek
farkl olmayan Motorola 6800 adl ilemcisini piyasaya srmlerdir. Yapsal ve ilevsel
olarak birbirinden pek fark olmayan, sadece komut kmelerinde ve ilevlerinde kk
farkllklar olan iki ilemci daha piyasaya srlmtr. Bunlar, MOS Technology firmas
tarafndan retilen 6502 ve Zilog firmas tarafndan retilen Z80 ilemcileridir. Gnmz
ilemcileri bu ilemcilerin mimarilerine dayal olarak, baz zellikleri (kaydedici says,
kaydedici bykl, veri yolu genilii, adres yolu genilii, adresleme kapasitesi gibi.)
gelitirilerek performans ve hz bakmndan daha verimli olacak ekillerde retilmektedir.

imdi bir mikro ilemcinin temel elemanlarn ve fonksiyonlarn inceleyelim.

Mikroilemciler ksaca art arda gelen bilgileri ileyen entegrelerdir. Mikroilemciler

aritmetik (toplama, karma, arpma, blme gibi), lojik (ve, veya, deil gibi) ilemler
yapabilir ve bu ilemler ile bir program hzl bir ekilde altrabilir. Aadaki ekilde basit
olarak bir mikroilemcinin yaps gsterilmitir.

ekil 1.20: Bir mikroilemcinin yaps

Temel olarak bir mikroilemciyi oluturan paralar ve fonksiyonlar ksaca aadaki

ekildedir:
ALU: Aritmetik ve mantk (Lojik) ilemlerinin gerekletirildii birimdir.
Kaydediciler: lemci ierisinde verilerin geici olarak tutulduu birimlerdir.
Bazlar ilemci sonucunda durumu gsterirken, bazlar da adres gstermek iin
kullanlrlar. Saylar ve kapasiteleri fazla deildir ama ilevleri ok nemlidir.

36
 Kontrol Birimi: Komutlarn kodunun zlmesinde, belli bir zaman dhilinde
belli birimlerin devreye sokulmas veya devreden karlmas iin zamanlama
sinyallerinin retilmesi ve kesme sinyallerine cevap verilmesi gibi ana grevleri
vardr. Ksaca program akn denetler.
1.5. Kontrolrler
Otomatik kontrol sistemlerinin almas kontrolr birimleri tarafndan organize edilir.
Bir kontrol sisteminde sinyallerin alnmas, ilenmesi (yorumlanmas) ve bunlarn sonucunda
cihazlarn kontroln gerekletiren elemanlara kontrolr denir. Bunlarn yan sra, lm
sonularn deerlendirir, kullanc tarafndan kolayca yorumlanacak formatta onlar gsterir
ve bu sonulara gre kontrol ilemlerini gerekletirir.

1960 yl balarnda, ek devrelere gerek duyulmayan, yksek verimlilik ve

gvenilirlii olan bilgisayarlarn kullanlmaya balanmasyla birlikte endstriyel retimde
otomasyon sistemi ortaya kmtr. Bu sistemlerle yaplan kontrol ilemlerinde yksek
maliyet, kullanlan yazlmlarn karmakl ve gerekli teknik eleman noksanl baz
mahzurlar dourmutur.

1960 yl ortalarnda bilgisayar teknolojisi ile klasik kumanda devreleri (rle,

kontaktr) karm bir programlanabilen kumanda ve buna bal olarak programlanabilir
kumanda cihaznn (PLC) yapm fikri ortaya kmtr.

Otomobil endstrisinde seri retim hatlarndaki kontrol sistemleri, her bir yeni model
otomobil iin yeni bir kontrol sistemi deiiklii, ilk programlanabilir kumanda teknii
fikrinin ortaya kmasna sebep olmutur. Bu endstrideki ihtiya ile birlikle ayn zamanda
PLCnin kullanm, tamir ve bakm kolaylklar gibi zelliklerinin olmasn getirmitir.

1.5.1. Proses Kontrol Sisteminde Kontrolrlerin Rol

Bir sistem iinde bir deikeni kontrol edebilecek olan birbiri ile ilgili elemanlar
topluluu tarafndan yerine getirilen ilemlerin tmne proses denir. Yani proses bir ilemler
btnn ifade etmektedir. Aadaki ekilde kapal evrim bir otomatik kontrol sistemi
ierisinde kontrolrn yeri gsterilmitir.

ekil 1.21: Kapal evrim bir otomatik kontrol sistemi ierisinde kontrolrn yeri

37
 Proses kontrol iinde kontrolrler en nemli yere sahiptir. nk kontrol sistemlerinin
almas kontrolr birimleri tarafndan organize edilir. Kontrolr birimleri iaretlerin, geri
besleme sisteminden gelen hata sinyallerinin alnmas, deerlendirilmesi ve sonu olarak
cihazlarn kontrol ilemlerini gerekletirir.

1.5.2. Kontrolrlerin eitleri

Gnmzde kontrol sistemi ierisinde kontrolr olarak aadaki sistemler yaygn

olarak kullanlanlardr:

Mikroilemci
Mikrodenetleyici
PLC

Mikroilemcilerden bir nceki blmde bahsetmitik. Mikroilemciler, yanna eklenen

osilatr devreleri, bellek ve G/ birimleri gibi elemanlarla birlikte bir kontrolr olarak
kullanlabilmektedir.

Mikrodenetleyiciler ise gnmzde mikroilemcilerden ok daha yaygn biimde

kullanlan kontrolr elemanlardr. nk mikrodenetleyici entegre bnyesinde genellikle
dahili bir flash (elektriki olarak yazlp silinebilen) bellek, dhil G/ birimleri gibi birok
niteyi barndrmaktadr. Bunun sonucunda da ok daha az eleman kullanarak daha esnek
kontrol devreleri yaplabilmektedir.

Programlanabilir lojik kontrolrler (PLC), otomasyon devrelerinde yardmc rleler,

zaman rleleri, sayclar gibi kumanda elemanlarnn yerine kullanlan mikroilemci temelli
cihazlardr. Bu cihazlarda zamanlama, sayma, sralama ve her trl kombinasyonel ve
ardk lojik ilemler yazlmla gerekletirilir. Bu sebeple karmak otomasyon
problemlerini hzl ve gvenli bir ekilde zmek mmkndr. Biz burada endstriyel
kontrol sistemlerinde yaygn olarak kullanlan programlanabilir lojik kontrolrler (PLC)
zerinde inceleme yapacaz.

Resim 1.21: rnek bir PLC

38
 PLCnin en byk stnl, dk voltajlarda, bakm maliyetlerinin elektromekanik
rle kontrol sistemlerine gre olduka ucuz olmas, buna ilave olarak birok stnlkler
salamasdr. Bunlar srasyla; basit olmas, kullanm kolayl, esnek kullanm zelliklerine
sahip olmas, deiimlerin kolay olmas, ekonomik olmalardr. Ayrca PLCler iin
gelitirilmi olan programlama dilleri, kontakl (rleli) kumanda devreleri tasarmclarnn
kolayca anlayp uygulayabilecei biimindedir. Bir kontakl kumanda devresinden PLCye
gemek olduka kolaydr.

1.5.3. Kontrolr Devrelerinde Kullanlan Semboller

Kontrolr ve kumanda devrelerinde kullanlan semboller 2 tr olabilir, birincisi

kontrolre (burada PLC zerinden inceleyeceiz) giri ve k balantlar yaplrken
kullanlan elemanlarn sembolleri dieri ise PLC programlanrken kullanlacak programlama
ile ilgili sembollerdir. Aada rnek bir sembol tablosu yer almaktadr.

KUMANDA ELEMANI SEMBOL KUMANDA ELEMANI SEMBOL

Start (balatma) Butonu

(tek yollu buton) Termik Ar Akm Rlesi

Stop (durdurma) Butonu

(tek yollu buton) Ar Akm Rlesi Konta
(direkt)

Jog Butonu
(ift yollu buton) Ar Akm Rlesi Konta
(endirekt)

Kumanda Bobini
(kontaktr, yardmc kontaktr, rle) M
Fazl Asenkron Motor 3

Normalde Ak Kontak
(kapayc kontak) Sinyal Lambas

Normalde Kapal Kontak

(ac kontak) Sigorta
(buonlu)

Konum Deitirme Konta Snr Anahtar Konta

(normalde ak)

Snr Anahtar Konta

Dz Zaman Rlesi Bobini
(normalde kapal)

Ters Zaman Rlesi Bobini Transformatr

Normalde Ak, Zaman

Gecikmeli Kapanan Kontak ok Bobini

Normalde Kapal, Zaman

Diren
Gecikmeli Alan Kontak

Normalde Ak, Zaman

Gecikmeli Alan Kontak Kondansatr

Normalde Kapal, Zaman

Gecikmeli Kapanan Kontak Sra Klemens 1 2 3 4

Tablo 1.3: G ve kumanda devre sembolleri

39
 imdi de bu sembollerdeki elemanlardan en sk kullanlanlar inceleyelim.
Kontaktrler
Kontaktrler; elektrik devrelerinin balant ilemlerinde, btn motor
kumandalarnda, k, kuvvet, sinyalizasyon ve bunlar gibi doru ve alternatif akmda alan
btn tesislerde devrenin alp kapanmasn temin eden elektromanyetik alterlerdir.
Kontaktrlerin en nemli kullanl alan doru ve alternatif akm devrelerinin kumanda
edilmesidir. Kontaktrler vastasyla her gteki motorlara yol verme devir says kontrol
gibi iler kolaylkla salanabilmektedir.

ekil 1.22: Kontaktrn yaps

Resim 1.22: Kontaktr

alterler-Anahtarlar
Kontak konumunu fiziksel hareket ile deitiren kumanda elemanlardr. Bunlarn
deiik tipleri vardr. rnein basmal anahtarlar, mafsall anahtarlar, dokunmatik anahtarlar,
kl anahtarlar vb. alterler genelde iki tipte yaplrlar: Kalc tip anahtarlar-alterler ve
butonlar (geri dnl alterler).

40
 Resim 1.23: Deiik tipte imal edilmi kumanda butonlar ve anahtarlar

Kalc Tip alterler

Kalc tip alterler yeni bir komut gelinceye kadar en son hlini korur. Genellikle
kumanda sistemlerinin ana girilerinde kullanlr. rnek olarak lamba anahtarlar ve pako
alterler verilebilir.

S S

ekil 1.23: Elle kumandal kalc tip lamba anahtarlar

Resim 1.24: Bir kutuplu pako alter ve kutuplu pako alter

Butonlar
Start Butonu

Start balatma butonudur. Bu butonlarda kontak normalde aktr. Butona baslnca,

ak olan kontak kapanr. Buton zerinden etki kaldrldnda, kapanan kontak hemen alr.

41
Bunlara ani temasl buton da denir. ekil 1.24te start butonuna ait sembol ve resim
grlmektedir.

ekil 1.24: Start sembol ve butonu

Stop Butonu

Durdurma butonudur. Bu butonlarda kontak normalde kapaldr. Butona temas

edilince, kapal olan kontak alr, temas olduu srece ak kalr. Butondan temas kalknca
kontaklar normal konumunu alr. ekil 1.25te stop butonuna ait sembol ve resim
grlmektedir.

ekil 1. 25: Stop sembol ve butonu

Aadaki ekilde buton, anahtar, ift yollu kumanda butonu ve kontaktrlerin PLCye
balants grlmektedir.

42
 Buton ve Anahtarlar

+ Dijital Giriler Analog Giriler

PLC L1

24 DC Dijital klar Analog klar 220 V AA

_ N

Kontaktr

ekil 1.26: Buton, anahtar ve kontaktrlerin PLCye balants

Mekanik Snr Anahtarlar

Mekanik bir etkiyle kontaklar konum deitiren elemanlardr.

1 3

ekil 1.27: Mekanik snr alteri sembol ve resimleri

2 4

43
 Mekanik Snr Anahtar

+ Dijital Giriler Analog Giriler

PLC L1

24 DC 220 V AA
Dijital klar Analog klar

_ N

ekil 1.28: Mekanik snr anahtarlarnn PLCye balants

1.6. Kontrol Sistem Yntemleri

Endstriyel otomasyon sistemleri ve enstrmantasyon cihazlarnn nemli bir
stnl, sahip olduklar karlkl haberleme zelliidir. En bata yaplan yerel
otomasyonlar artk yeterli kalmayp iletiim sistemleri zerinden haberleilerek, karmak
otomasyon zmleri retebilmektedir. Burada en nemli nokta, sistem entegrasyonudur.
Sistem entegrasyonu, endstriyel otomasyonda kullanlan tm donanmn haberleme
zellii ile bunun yazlm zerinden gerekletirilmesi ve sistemin uyum iinde
alabilmesidir.
Endstriyel otomasyonun ana eleman programlanabilir lojik kontrolrlerdir (PLC).
PLCler ile yaplacak iin kapsamna gre; kumanda, kontrol, kullanm ve izleme, uyar ve
raporlama ilemlerini ieren endstriyel otomasyon sistemleri gerekletirilebilir.

Her kumanda, bir otomasyon ve bir de proses ksmndan oluur. Otomasyon ksm,
kumandann akl dr. Kumandann proses ksm ise, bir malzemenin, enerjinin ya da
bilginin, nitelik ve nicelik olarak deiimini ya da tanmasn hedef olarak alr ve bunun
teknik akn kapsar.

1.6.1. Endstriyel Kontrol Uygulamalarnda Kullanlan Lojik Sistemler

Endstriyel kontrol uygulamalarnda yaygn olarak PLCler kullanlmaktadr.

Piyasada farkl firmalarn retmi olduklar farkl zelliklere sahip birok PLC
bulunmaktadr. PLCler seilirken aadaki temel zellikler gz nnde bulundurularak
ihtiyaca gre seilmelidir.
44
 Giri/k Says
Kontrol sisteminde almay ynlendiren giri cihazlar ile kontrol edilen eleman
says bellidir. Bu cihazlarn PLC ile balanabilmesi iin kontrolr yeteri kadar giri ve k
balant hatt olmaldr. Ayrca almann dardan takip edilmesine yarayan aygtlarn
(rnek, sinyal lambalar, alarm cihazlar) balants ile sisteme zg, zel gereksinimlere
cevap verebilecek durumda olmaldr.
Giri/k Tipleri
Giri/k (G/) cihazlar ile kontrolr arasndaki elektriksel uyum olmaldr. Eer
byk gl anahtarlar bulunuyorsa deme noktalarnda oluacak temas direnlerinin ve
titreimlerinin almay olumsuz etkilemesi nlenmelidir. Giri cihaz elektriksel bir sinyal
gnderiyorsa, ister AC ister DC alma olsun gerekli dntrcler ile birlikte uyum iinde
olmaldr.

zel giri tipleri de istendii takdirde hesaba katlmaldr. k tipleri, k

cihazlarna ve onlarn alt enerji kaynaklarna gre deimektedir. Baz cihazlar rleli
klar ile kontrol edilirken bazlarnn da triyak veya transistr klar ile kontrol edilmesi
gerekir.

lave olarak aada belirtilen durumlar da gz nne alnmaldr:

Giri cihazlarnn empedans PLC giri devresinin ama/kapama akmna

uygunluunu salyor mu?
G kayna alma gerilimi altnda k devreleri yeterli akm tama
kapasitesine sahip mi?
Yar iletken klarn dielektrik dayanm ne dzeyde?
k devrelerinin yke gre sahip olmas gereken harici koruma
balantlar nelerdir?
Giri/k devreleri, elektriksel hatalara kar PLCyi iyi bir ekilde
koruyor mu?
alma scakl ortam scaklna uygun mu?
Montaj ihtiyalar nelerdir?
Kontrolrn besleme gerilimi ve g tketimi nedir?
Analog/dijital eviriciler ve PID modlleri kontrolr ile birlikte
kullanlabiliyor mu?
Programlama mknlar
Kontrolrn programlama dili ne kadar sade ve anlalr olursa, kullanm teknik
elemanlar tarafndan o kadar kolay olur. Yazlabilecek maksimum komut says
programlama esnekliini arttrr. Komut says miktar RAM bellek kapasitelerine tekabl
etmektedir. Bununla birlikte programlanabilir kontrolr programlar, genellikle 1000
komuttan daha az, ortalama 500 adm veya daha ksadr. ou sisteme ilikin problemlerin
zmnde baz fonksiyonel zel rlelere ihtiya duyulur. Timer (zamanlayc) ve counter
(sayc) gibi rlelerin okluu her zaman tercih sebebidir. PLCnin yapsnda bulunan ana
mikroilemcinin gelimilii programlama imknlar ile paraleldir. Bunda ilemcinin bit
says, adres ve data hatt says, hz, vs. gibi zellikleri etkili olmaktadr.
alma Hz
45
 Hz, bir kontrol sisteminden beklenen en nemli zelliklerden biridir. PLC iin
alma hz, alglanan deiimlerin yorumlanarak tepki verilmesi arasnda geen sre ile
ifade edilir, fakat burada asl ayrt edici nitelik tarama zamandr; nk dier sreler aa
yukar birbiriyle ayndr. Tarama hznn azalmas alma hznn artmasna sebep olur.
Sistem Genilemesi ve letiim
Eklenebilir modllerle giri/k saysnn artrlmas ve sistemin geniletilmesi
srekli bir avantajdr. te yandan PLCler arasndaki iletiim imkn tercih edilen ynlerden
biridir. PLCler arasnda haberlemeyi ve bilgi ilem cihazlar ile beraber alarak tek bir
merkezden ynetimi mmkn klar. Bu amala kullanlan RS 232 konnektrleri PLC
zerinde tm kontrollerin yaplabilmesini salar. Kullanlan modelin ve bu modeldeki
program zelliklerinin yeni modellerle entegrasyon imknlar da gz nnde
bulundurulmaldr.
evre Birimleri
Aada grlen her bir ilave birim kontrolrn ilevselliini arttrmaktadr:
Ayrlabilir programlama konsolu
Grafik programlayc
Printer ara birimleri
EPROM (PROM) programlayc okuyucu
Manyetik teyp band
Disket niteleri
Printer ara birimleri
Hangi malat
Otomasyoncular, bir veya iki imalatnn PLC'si ile alma eilimindedir. Buna rn
benzerlik ve btnl sebep gsterilir. Mteriye en iyi bir veya iki PLCyi teklif ederler.

PLC seiminde aadakilere de dikkat etmek gerekir:

Kullanc tasarm iinde bir yardmc bulabilir mi?

malatnn pazar pay nedir?
malat kullanc ihtiyalarn karlayabilmek iin PLC zerinde eitim
verebilir mi?
Btn yardmc el kitaplar mevcut mu?
Ayn ya da farkl imalatda dier PLC modellerinin sistemle uyumluIuu
nedir?
Kullanlan programlama yntemi, uygulama iin kontrol plan taslana
uygun mu?
htiya annda ksa srede teknik destek verebiliyor mu?
Garanti kapsam dnda standart en az 10 yl yedek para ve servis
garantisi var m?
Maliyet
PLC'ler arasnda olduka deiik fiyat farklar bulunmaktadr. letme ekonomisinde
PLC ler iin ayrlan bte maliyeti karlayabilmelidir.

46
1.6.2. Kontrol Sistemlerindeki Bellek Birimlerinin Rol

Program kodlar ve verilerin sakland birimlere bellek ad verilir. Verinin saklanma

ekli bakmndan bellekler genel olarak iki grup altnda incelenir.

ekil 1.29: Bellek trleri

1.6.2.1. RAM Bellekler

RAM (Rastgele Eriimli Bellekler), alma ekli asndan oku/yaz bellei olarak da
adlandrlr. Yani bu tr bellekler hem ieriine bilgi yazmak hem de ieriindeki bilgiyi
okumak iin tasarlanmtr. Rastgele eriimli denmesinin sebebi, bellein herhangi bir
yerinde bulunan verilere bir sra takip edilmeksizin yani rastgele ve ayn srede eriilmesidir.
RAMdaki bilgilere eriim, disk ya da disket srclerindeki eriimle kyaslanamayacak
kadar hzldr. RAM bellekteki veriler sistem srekli elektrik enerjisiyle beslendii srece
saklanabilirler. Enerji kesildii anda RAMda saklanan btn bilgiler kaybedilir. Yazlm
programlarnn yrtlmesi RAM bellekte gerekleir.

1.6.2.2. ROM Bellekler

ROM (Sadece Okunur Bellek), deiik trleri olmakla birlikte genel zellikleri bal
bulunduu sistemdeki elektrik enerjisi kesilmesi durumunda ROM tr belleklere yazlan
veriler silinmez yani kalcdr. Bu tr belleklere monitr program ad verilen ve sistemin ilk
alta tantlmasn salayan sistem programlar ve aritmetiksel bilgiler yklenir. Sadece
okunan bellek, seilerek oluturulan ak ve kapal tek ynl kontaklar dizisidir. 16 bitlik dizide
adres hattnn yars kodlanarak drt satr hattndan birinin enerjilenmesinde dier yars da stun
seiminde ve stun sezici ykselticilerden birinin yetkilendirilmesinde kullanlr. Satr ve stun
hatlarnn aktifletirilmesiyle kapal olan kontakla birleen sra hatt mantksal 1, ak kontaklar
mantksal olarak 0 kabul edilir. Eer seilen bu adres hatlaryla birlikte ip seim ucu aktifse veri
k ayaklarna kaplanr. Sadece okunan bellek tiplerindeki birinci farkllk, hcrenin tasarmnda
kapal veya ak kontaklarn biimlenmesidir. Maskeli ROM kontaklar, yar iletkenin son retim
aamasnda kk iletken jumperlarn eklenmesi veya eklenmemesi eklinde yaplr. Bipolar

47
programlanabilir ROM'lardaki kontaklar, kullanc tarafndan retildikten sonra kendi
yorumuna gre ak devre hline getirilebilen sigorta maddesinden yaplr. Programlanan bir
EPROM tekrar kullanc tarafndan programlanm kontaklar balang durumuna getirilerek
yeniden programlanr. Entegre devreler (IC), silikon katmanlarn bir dizi foto maskeleme,
yar iletkenin istenmeyen yerlerin kimyasal yntemlerle giderilmesi, rnek bileimlerini
oluturmak ve katman yzeyleri arasndaki bileimleri gerekletirmek iin yaylma gibi
ilemler uygulanarak fabrikasyon retimiyle yaplr. retim ilemlerinin son aamalarndan
birisi, silikon katmanlar yzeyinin alminyum tabakalarla kaplanmas ve sonra bu
alminyum tabakann baz ksmlarnn oyulmas ve istenen ksmlarn aynen braklarak
balant salanmasdr. Maskeli ROM'larn retilmesinde sra ve stun kontaklar seilerek
son alminyum oyma ileminde alminyumun eklenmesi veya karlmasyla yaplr.

Kontrol sistemlerinde ise kontrol sisteminin trne gre deiik ilemlerde

kullanlabilirler. PLCli bir sistemin ierisinde bellek birimleri PLC programnn
saklanmasnda, programn ak srasnda gerektiinde sistem tarafndan PLCye giri
yaplan iaretlerin saklanmasnda ve programn gereken yerlerinde bu iaretleri alarak buna
gre hareket etmesinin salanmasna yardmc olmu olur. Kapal evrim bir kontrol
sisteminde ise geri besleme birimi tarafndan salanan iaretleri saklayarak gerektiinde
kontrolre bildirim yaplmasn salar.

1.6.3. Programlanabilir Kontrolrlerin Kullanm Alanlar

PLCler endstri alannda kullanlmak zere tasarlanm, dijital esaslara gre yazlan
fonksiyonu gerekletiren, bir sistemi ya da sistem gruplarn, giri k kartlar ile
denetleyen, iinde barndrd zamanlama, sayma, saklama ve aritmetik ilem fonksiyonlar
ile genel kontrol salayan elektronik bir cihazdr. Aritmetik ilem yetenekleri PLC'lere daha
sonradan eklenmi bu cihazlarn geri beslemeli kontrol sistemlerinde de kullanlabilmeleri
salanmtr.

48
 Resim 1.25: PLC kullanm alanlarna rnek

PLC sistemi sahada meydana gelen fiziksel olaylar, deiimleri ve hareketleri eitli
lm cihazlar ile belirleyerek, gelen
bilgileri yazlan kullanc programna
gre bir deerlendirmeye tabi tutar.
Mantksal ilemler sonucu ortaya
kan sonular da kumanda ettii
elemanlar araclyla sahaya yanstr.

Sahadan gelen bilgiler ortamda

meydana gelen aksiyonlarn
elektriksel sinyallere dnm
hlidir. Bu bilgiler analog ya da
dijital olabilir. Bu sinyaller bir
transduserden (sensrden), bir
Resim 1.26: PLC kullanm alanlarna rnek kontaktrn yardmc kontandan
gelebilir.

Gelen bilgi analog ise, gelen deerin belli bir aral iin, dijital ise sinyalin olmas ya
da olmamasna gre sorgulama yaplabilir. Bu hissetme olaylar giri kartlar ile, mdahale
olaylar da k kartlar ile yaplr. PLC ile kontrol yaplacak sistem byklk asndan
farkllklar gsterebilir.

49
 Sadece bir makine kontrol yaplabilecei gibi, bir fabrikann komple kumandas da
gerekletirilebilir. Aradaki fark sadece kullanlan kontrolrn kapasitesidir. PLC'ler her
trl otomasyon ilerinde kullanlmaktadr.

Kimya sektrnden gda sektrne, retim hatlarndan depolama sistemlerine,

marketlerden rafinerilere kadar ok geni bir yelpazede kullanlan PLC'ler, bugn kontrol
mhendisliinde kendilerine hakl bir yer edinmilerdir. Elektronik sektrndeki hzl
gelimelere paralel olarak gelien PLC teknolojisi, gn getike ilerlemekte otomasyon
alannda mhendislere yeni ufuklar amaktadr. Bu yzden de her teknikerin yzeysel bile
olsa biraz bilgi sahibi olmas gereken bir dal konumuna gelmektedir.

Resim 1.27: PLCnin kullanm alanlarna rnek

malat sanayi, tarm, enerji retimi, kimya sanayi vb. endstrinin tm alanlarnda
kullanlan PLClerin genel uygulama alanlar unlardr:
Sra Kontrol
PLClerin en byk ve en ok kullanlan ve sral alma zelliiyle rleli
sistemlere en yakn olan uygulamasdr. Uygulama asndan, bamsz makinelerde ya da
makine hatlarnda, konveyr ve paketleme makinelerinde ve hatta modern asansr denetim
sistemlerinde kullanlmaktadr.
Hareket Kontrol
Dorusal ve dner hareket denetim sistemlerinin PLCde tmletirilmesidir, servo
adm ve hidrolik srclerde kullanlabilen tek ya da ok eksenli bir sistem denetimi olabilir.
PLC hareket denetimi uygulamalar, sonsuz bir makine eitlilii ve oklu hareket
eksenlerini kontrol edebilirler. Bunlara rnek olarak; kartezyen robotlar, film, kauuk ve
dokunmam kuma tekstil sistemleri gibi ilgili rnekler verilebilir.

50
 Resim 1.28: PLCnin kullanm alanlarna rnek

Sre Denetimi
Bu uygulama PLCnin birka fiziksel parametreyi (scaklk, basn, debi, hz, arlk
vb. gibi) denetleme yeteneiyle ilgilidir. Bu da bir kapal evrim denetim sistemi oluturmak
iin, analog G/ gerektirir. PID yazlmnn kullanmyla PLC, tek bana alan evrim
denetleyicilerinin ilevini stlenmitir. Dier bir seenek de her ikisinin en iyi zelliklerini
kullanarak PLC ile kontrolrlerin tmletirilmesidir. Buna tipik rnek olarak plastik
enjeksiyon makineleri ve stma frnlar verilebilir.

PLCler endstriyel uygulamalarn birok alannda yer alan elemanlardr. Endstride

scaklk, nem, hz vb. gibi kontrollerin dnda asansr kontrol, ie dolum sistemi, trafik
lambas, araba park, iecek makinesi, paketleme sistemi vb. gibi karmak endstriyel
sistemlerin kontrolnde de kullanlmaktadr. PLC kontroll sistemlerin eitimi alnrken en
byk sknt gerek alanda uygulama yapamama skntsdr.

Bir sistemin istenen artlarda almasna ait doru bir program yazmak, program
sistem zerinde denemeden ok zor bir itir. Yazlan program sistem zerinde denenerek
belki de defalarca dzeltilmesi gerekebilir. Ama bu ile profesyonel olarak uraanlar sistem
hakkndaki verileri doru olarak almalar durumunda deiik algoritmalar kullanarak hemen
hemen hatasz bir almaya ait program yazabilmektedirler. Tabii ki amatrler iin bu
algoritmalar renmek ve byle gerek bir sistem zerinde uygulama yapmak neredeyse
mmkn deildir.

Gnmzde birok firma deiik marka ve model PLCler iin simlasyon

programlar retmekte ve bunlar kullanclara pazarlamaktadrlar. Fakat bu simlasyon
programlar genelde girilere 0-1 butonlama yaplarak klarn gzlemlenmesi eklindedir.

51
Bu da tam olarak merakllarn ihtiyacn gidermemektedir. Baz firmalar PLC ya da
mikroilemci kontroll deney setleri retmektedir.

Bu deney setleri gerek bir uygulamann kltlerek maketletirilmi hlleridir.

Bunlar zerinde yaplan uygulamalarda gerekten profesyonellie geite ok faydaldr.

Bunlarn arasnda asansr, ie dolum sistemi, trafik lambas, araba park, iecek
makinesi, paketleme sistemi ve bir endstriyel sistem bulunmaktadr.

ekil 1.30: PLC ile yaplm ieleme uygulamasnn simlasyonu

ie dolum sisteminin almasn ksaca aklayalm:

Sisteme gelen bo st ieleri PLCnin ilgili adresine bal sensr tarafndan

alglannca ilgili ka bal piston alarak ienin durmasn salar. Daha sonra dier k
alarak ieyi doldurmaya balar ve sensr hizasna kadar st dolduktan sonra bu sensr
tarafndan st doldurma ilemi biter ve piston kapa takar. Kapak taklrken snr anahtar
kapan taklma ileminde pistonun snrlanmasn salar. Bu ilemler bittikten sonra dolan
ie durdurma pistonu alarak konveyrde yoluna devam eder. Programm ieriine gre
alma devam eder.

Gnmzde endstriyel otomasyon devrelerinde PLCler rleli kontrol devrelerine

gre ok daha fazla tercih edilmektedir, programlanabilir kontrolrlerin tercih edilmelerinin
sebepleri u ekilde sralanabilir:
Kumanda yazlmla salandndan, kumanda devresini tasarlamak
kontakl (rleli) bir devrenin tasarmndan daha kolaydr.

52
 Btn kumanda fonksiyonlar yazlmla gerekletirildiinden, farkl bir
uygulama iin adaptasyon kolaydr.
Kumanda devrelerine gre ok az yer kaplar.
Gvenilirlii yksek, bakm kolaydr.
Bilgisayarlarla ve dier kontrolrlerle haberleme imkn vardr.
Arza ihtimali dktr.
Kt evre artlarnda, zellikle tozlu ortamlarda, rleli kumanda
devrelerine gre daha gvenilirdir.

1.7. Veri Kayd, letim ve Gsterge (Gsterimi)

Btn endstriyel ilemlerde operatrlerin tesisin almasn gzlemleyebilmeleri iin
tesisin almas srasnda ortaya kan verilerin kaydedilmesi, kaydedilen bu verilerin
gerekli yerlere (bellek, ekran gibi) iletilmesi ve bir ekran veya kt ile gsterimi gereklidir.

Bunun yan sra tesis performansnn srekli kaytlarnn tutulmasna da sk sk ihtiya

duyulur. Bu kaytlar hata analizi, iletme analizi, bakm planlamas, retim kontrolnde
kullanlabilir.

1.7.1. Enstrmantasyon ve Kontrol Sistemleri in Gerekli Data eitleri

Enstrmantasyon ve kontrol sistemlerinde ama bir sistemin otomatik kontrolnn

yaplmas, sistemin en az d etki ile sorunsuz almasnn salanmasdr. Bu ilemlerin
gerekleebilmesi iin kontrol sistemi alan sistemle ilgili birok veriye ihtiya duyar. Bu
veriler sistemin herhangi bir noktasndaki elektriksel bir deer (akm, gerilim, diren, g)
olabilecei gibi, s, k, basn, debi vb. gibi bir fiziksel nicelikte olabilir. Bunlar gibi
sistemin almas ile ilgili verilerin yannda alma performans, verimi gibi sistemin
almasyla ilgili verilerde yer almaktadr. Enstrmantasyon sistemi ile ilgili tm bu veriler
trne gre bir l aleti, sensr veya bir bilgisayar tarafndan alglanp incelendikten sonra
ana kumanda merkezine gnderilmektedir. Bu veriler ile sistemin kontrol (kontrolr veya
operatrler tarafndan) salanmaktadr.

1.7.2. Data Toplama Sistemlerinin eitleri (Yntemler)

Endstriyel tesislerde verilerin toplanmas, kaydedilmesi, iletilmesi ve tesisin

almasn gsteren grntleme ilemleri iin iletmenin ihtiyacna gre seilmi olan
birok kayt ve grntleme niteleri kullanlmaktadr. Bu blmde tesis verilerinin
toplanmas, kayd ve grntleme iin kullanlan cihazlardan bazlar incelenecektir.
Analog l aletleri
Gsterge eleman olarak analog l aletleri bir noktadaki bir bykln (akm,
gerilim gibi) gsterilmesi veya bir seviyenin gsterimi ilemlerinde kullanlmakta olan en
basit grntleme cihazlarndandr. Bu snfta ibreli (sabit mknatsl) l aletleri ve bar
grafikli gstergeler yer almaktadr. Bar grafikli gstergeler genellikle seviye grntlemede

53
kullanlmaktadr. rnein bir depodaki sv miktarnn grntlenmesinde kullanlr. Bar
grafikli gstergeler genellikle hassas deer gsterimi gerektirmeyen yerlerde tercih edilir.

Resim 1.29: breli ve bar grafikli gstergeler

Grafik Tipi Kayt Cihazlar

Birok tesiste sonradan yaplacak analizler iin tesis performans kaytlarnn
tutulmasna ihtiya vardr. Bu konuda veri toplayan kayt aletleri ierisinde en yaygn olan
ilem deikeninin zamana gre srekli grafiini izebilen grafik tipi kayt cihazlardr. Bu
tip cihazlar kaydedilecek deikenlerin hz ve zelliklerine gre ok eitli ekillerde
bulunabilir. Bu konuda dikkate alnmas gereken ilk husus deikenin muhtemel deiim
hzna uygun bir grafik yazcnn seilmesidir. rnein farkl blgelerin deprem
faaliyetlerinin kaydedildii bir rasathane de kullanlacak grafik kayt cihaz ile kalp grafiini
kaydeden bir kayt cihaznn veri kayt zellikleri ve hzlar farkldr. Grafik tipi kayt
cihazlarnn yazma yntemine gre kalem tipi, UV (ultraviyole nlar ile) tipi veya izilen
izginin trne gre birok tr bulunmaktadr.

ekil 1.31: Grafik tip kaydedici

54
 Gstergeler
Gstergelerde birer veri elde etme aracdr. Gsterge bir ama kapama lambas
olabilecei gibi, bir led display, alfanmerik bir floresant ekran veya bir monitrde olabilir.
Aadaki ekilde bir fabrikann VDU (video grntleme nitesi) ksmndaki kontrol
ekrannn grnts verilmitir.

Resim 1.30: Kontrol gstergeleri

Otomatik Veri Kaydedicileri

alan bir tesis, sonraki performans, verimlilik, iletme giderleri analizi iin faydal
olabilecek byk miktarda veri retir. Bu verilerin kayd sistem iindeki endstriyel
bilgisayarn grevidir. Bu bilgisayar dzenli zaman aralklar ile tesis analog deerlerini
kaydeder, saysal olaylarn meydana geldikleri esnada, zaman ile birlikte kaydedilmesi
ilemlerini yaparak tesis almasnn kaydna imkn salar. Bu ilemler bir bilgisayar
tarafndan yaplabilecei gibi disket veya CD gibi ortamlara srekli otomatik kayt yapan
otomatik kayt cihazlar ile de yaplabilir.

55
 ekil 1.32: Bant kayt cihaz
1.7.3. Endstriyel Uygulamalar in Ana Kontrol Merkezinin Fonksiyonu

Daha nce deindiimiz gibi endstriyel ilemlerde operatrlerin tesisin almasn

gzlemleyebilmeleri iin tesisin almas srasnda ortaya kan verileri incelemesi gerekir.
Basit bir motor dzeneinde bu sistem sadece motor alyor veya motor almyor
eklindeki ikaz klar ile olabilir. Ancak daha karmak sistemlerde rnein bir petrokimya
tesisinde tesisin tam anlamyla kltlm ve kl renk kotlarndan oluan bir grnts
ya da bilgisayarla alan bir VDU olabilir. Sonu olarak endstriyel uygulamalarda ana
kontrol merkezinden btn tesisin almas, alma verileri, alma ortam
gzlemlenebilmeli ve kontrol merkezindeki operatre sistem ne denli karmak olursa olsun
ama ne olup bittii hakknda eksiksiz bilgi vermeli ve hatay oluturan koullarn hzla
tanmlanmasn salamaldr.

1.7.4. Ekipman Kullanm ile lgili Genel Hkmler

4857 Sayl Yeni Kanunu ile endstrideki i ekipmanlarnn kullanmnda salk ve

gvenlik artlar ynetmeliine gre i ekipmanlarnn kullanm iin genel hkmler
aadaki ekilde belirlenmitir:
ekipmanlar, kullanan iilere ve dier alanlara en az risk oluturacak
ekilde yerletirilecek, kurulacak ve kullanlacaktr. Bu amala, i ekipmannn
hareketli ksmlar ile evresinde bulunan sabit veya hareketli ksmlar arasnda
yeterli mesafe bulunacak ve ekipmanda kullanlan ya da retilen enerjinin ve
maddelerin gvenli bir ekilde temini ve uzaklatrlmas salanacaktr.
ekipmannn kurulmas veya sklmesi, zellikle imalat tarafndan verilen
kullanma talimat dorultusunda gvenli koullar altnda yaplacaktr.
Kullanm srasnda yldrm dmesi ihtimali bulunan i ekipman, yldrmn
etkilerine kar uygun aralarla korunacaktr.
Kendinden hareketli i ekipmanlar, bu ekipmanlarn gvenli kullanm ile ilgili
uygun eitim alm iiler tarafndan kullanlacaktr.
ekipman bir alma alan iinde hareket ediyorsa, uygun trafik kurallar
konulacak ve uygulanacaktr.
Kendinden hareketli i ekipmannn alma alannda grevli olmayan iilerin
bulunmasn nleyecek gerekli dzenleme yaplacaktr. in gerei olarak bu
alanda ii bulunmas zorunlu ise, bu iilerin i ekipman sebebiyle zarar
grmesini nleyecek uygun tedbirler alnacaktr.
56
 Mekanik olarak hareket ettirilen seyyar i ekipmanlarnda ancak gvenliin tam
olarak salanmas hlinde ii tanmasna izin verilecektir. Tama srasnda i
yaplmas gerekiyorsa ekipmann hz gerektii gibi ayarlanacaktr.
alma yerlerinde, iiler iin gvenlik ve salk riski oluturmayacak yeterli
hava salanmas artyla iten yanmal motorlu seyyar i ekipman
kullanlabilir.

57
 UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar neriler

Transduserleri incelemeden nce

modlden ilgili ksma gz atnz,
Transduserleri tanynz.
trandserleri algladklar byklklere
gre lerek inceleyiniz.
Kontrol sistemlerini incelemeden nce
modlden ilgili ksma gz atnz, kontrol
Kontrol sistemlerini tanynz.
sistemlerinin almalarn adm adm takip
ederek renmeye alnz.
Kontrolrleri incelemeden nce modlden
ilgili ksma gz atnz, kontrolrlerin
Kontrolrleri tanynz.
aralarndaki farklar da grmeye alarak
reniniz.

58
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak iaretleyiniz. Faaliyette kazandnz

bilgi ve becerileri lnz.

1. (.) Hz ve ivme lmlerinde elektromanyetik hz alglayclar ve eitli ivme lerler

(kapasitif, piezorezistif, piezo-elektrik, sl) kullanlr.
2. (.) SI birim sisteminde i 1 Newton metre veya 10 Joule'dr.
3. (.) Viskozite, ak hzyla ayn anlamdadr.
4. (.) Cval termometreler ise scakla bal olarak maddedeki hacimsel deiim esasna
dayal olarak alrlar
5. (.) lme, bilinen bir birimle, ayn cinsten, bilinmeyen bir boyutun karlatrlmas
ilemidir.
6. (.) Elektromknatslarda bobinin iinden geen akmn iddeti ve yn
elektromknatsn alan etkisi ve kutuplarnn ynn deitirmez.
7. (.) Fiziksel ortam deiikliklerini (s, k, basn, ses, vb.) alglayan cihazlara sensr,
alglad bilgiyi elektrik enerjisine eviren cihazlara transduser denir.
8. (.) Aktif transduserler almalar iin haric bir enerji beslenmesine ihtiya
duymazlar.
9. (.) NTCler scaklkla direnleri doru orantl olarak deien elemanlardr.
10. (.) Kendisini ya da baka bir sistemi, dzenlemek, kumanda etmek ya da ynetmek
zere uygun bir biimde balanm fiziksel elemanlar kmesine kontrol sistemi denir.
11. (.) kn ya da kontrol edilen bykln kumanda edilmesi bakmndan kontrol
sistemleri ak evrim ve kapal evrim olarak ikiye ayrlr.
12. (..) Ak evrim kontrol sistemlerinde geri besleme vardr.
13. (..) Baz kaynaklarda geri besleme iaretine hata veya sapma iareti denir.
14. (..) Mikroilemcilerde ALU, ilemcinin matematiksel ilemlerinin gerekletirildii
birimdir.
15. (..) Bir kontrol sisteminde sinyallerin alnmas, ilenmesi (yorumlanmas) ve bunlarn
sonucunda cihazlarn kontroln gerekletiren elemanlara sensr denir
59
16. (..) PLC, programlanabilir lojik kontrolrdr.
17. (..) Endstriyel kontrol sistemlerinde rleli kontrol sistemleri PLClerden daha fazla
tercih edilmektedir.
18. (..) PLCler seilirken giri / k saylarnn bir nemi yoktur.
19. (..) VDU nitesi, video kontrol ilemlerinin yapld nitedir.
20. (..) Sistemin srekli kaytlarn tutan sistemlere otomatik kaydediciler denir.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek

kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini
tekrarlaynz.

60
PERFORMANS DEERLENDRME
PERFORMANS DEERLENDRME

Bir arkadanzla birlikte yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre

deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. l aletlerini (multimetre) tam olarak hazrladnz m?

2. Transduserleri yeterince inceleyebildiniz mi?

3. Transduserlerle lm yapabildiniz mi?

4. Kontrol sistemlerini yeterince inceleyebildiniz mi?

5. Kontrol sistemlerinin almalarn inceleyebildiniz mi?

6. Kontrolrleri yeterince inceleyebildiniz mi?

DZENL VE KURALLARA UYGUN ALIMA

7. Meslee uygun kyafet (nlk) giydiniz mi?

8. alma alann ve aletleri tertipli-dzenli kullandnz m?

9. Laboratuvar ortamnn temizlik dzenine dikkat ettiniz mi?

10. Zaman iyi kullandnz m?

DEERLENDRME

Yaptnz deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden

geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi
aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam
Evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

61
62
 RENME FAALYET-2

RENME FAALYET-2
AMA

Elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerinin bakm ve onarmn

yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr:

Elektronik enstrmantasyon ve kontrol sistemlerinin arzalarn aratrnz.

Kontrol uygulamalarnda bakm ve onarm, arza bulmada blok diyagram
kullanma ilemleri hakknda bilgi edininiz.

Aratrma ilemleri iin internet ortamnda aratrma yapmanz ve elektronik

enstrmantasyon ve kontrol sistemleri ile ilgili almalar yapan firmalar, teknik servisleri
gezmeniz bu sistemleri kullanan kiilerden n bilgi almanz gerekmektedir.

2. KONTROL UYGULAMALARINDA
BAKIM VE ONARIM
Daha kaliteli rn daha ucuza retip daha ok kr etmeyi hedefleyen firmalar,
otomasyon sistemleri ile retimlerini belirli bir dzene tamlardr. Hedefe eriim iin bu
bir yeterlilik seviyesi olmam, maliyet kaynaklarndan biri olan bakm-onarm uygulamalar
gelitirilmitir, ancak salkl makineler ile kaliteli rn retilebilecei bilincine varlmtr.
te bu bilin, Makinenin mrn daha nasl uzatabiliriz, muhtemel arzalar nceden
belirleyerek en az duru ile kaliteli retime devam edebiliriz? arayna geilmesine sebep
olmutur. Bu yaklam ile deiik bakm yntemlerine odaklanlm, makine sal
izlenmesi seviyesine gelinmitir. Bu amala bakm teknolojisi hzl bir gelime gstermitir.
Uygulamalar sonras, sadece arzann belirlenmesinin yeterli olmad, o arzann onarm
faaliyetlerinin sonucunun birlikte izlenmesi, sk tekrarlayan arzalarn makinelerde yaplacak
deiiklikler ile nlenmesi aamasna ulalmtr. Malzeme yorulmas, makine mrnn
uzatlmas almalar yaplmaya balanmtr. Makinelerin salnn ynetimi, bakm-
onarm yntemlerinde gnmzde eriilen en st seviyedir.

63
2.1. Bakm ve Arza Tespit Prosedrleri
Gnmzde uygulanan baz bakm-onarm yntemleri ve ileyi prosedrleri u
ekildedir:
2.1.1. Arza ktka Bakm

Arza knca onarm yaplr. Bakmc, srekli arzalarn peinde komaktan durum
deerlendirmesine frsat bulamaz. Gerekli parann temin tela, bir an nce devreye girme
basks, snrl eleman ile onarm, o anlk ihtiyac karlyor gibi grnse de arzann
tekrarlanmas ya da makine devreye tekrar alndnda onarmn gerek zm salamamas
riski, teknik personel zerinde yksek stres oluturur. Beklenmedik zamanda arzann
kmas planlama yapmaya frsat vermez. Arka arkaya ayn yerde ya da yakn blgelerde
arza kma riski yksektir. Maliyeti en yksek uygulamadr; bunun sebebi arza duruu
srecinde yaanan retim kaybdr.

ekil 2.1: Arza ktka bakmn zaman ak

ekil 2.2: nceden kestirici bakmn zaman ak

2.1.2. Koruyucu Bakm

Bu yntem bir periyodik bakm uygulamas olup, arza kma periyodu ihtimali
zerine kuruludur. Bu periyotlara bal arza nleyici bakm i emirleri periyodik olarak
alr. Arza ktka Bakm uygulamasnn sorunlarn giderme amac ile gelitirilmitir.
Riski, arzann nne geebilmek iin onarm periyotlarnn ksa tutulmas, bu sebeple
iletme maliyetinin ykselmesidir. Gereksiz bakm uygulamalar yaplabilecei gibi,
ngrlen onarm periyodundan nce arza kma ihtimali de mevcuttur.

64
2.1.3. Kestirimci Bakm

Makineler alrken zerlerinden tahribatsz ekilde periyodik olarak alnacak

vibrasyon verilerinin eilimlerinin izlenmesi, art belirlenenlerde vibrasyon analizleri ile
tehisin nceden yaplmas ve arza kmadan nce, planl onarm faaliyeti ile arza
bymeden evresel arzalarla birlikte planl bakm faaliyeti ile giderilmesi metodudur. Bu
yaklam ile, Koruyucu Bakm kapsamnda yaplan gereksiz bakm faaliyetlerinden
tasarruf edilmekte, ayn zamanda beklenmedik arzalar, kmadan nceden
belirlenebilmektedir. Gerekli paralar ve elaman, arza kmadan nce temin
edilebilmektedir. Duru saylarndaki azalma, para ve iilik maliyetlerinden byk oranda
tasarrufa sebep olmaktadr. Bundan dolay, makine arzasnn llerek izlenebildii her
ortamda Kestirimci Bakmn uygulanmas, maliyetleri drme imkn vermektedir.

2.1.4. Proaktif Bakm

Uygulanan onarmn kalitesinin belgelendirilmesidir. Bakm ncesi ve sonrasnda

kaydedilen veriler ve yaplan analizler ile onarm sonucu izlenir. Her yaplan onarmda,
Acaba doru sonuca eriilmesini salam mdr? dorulamas yaplr. zm salamayan
onarmlar, yakn zamanda tekrar duruun nne geilmesi amac ile yeniden yaplr.

2.1.5. Gvenilirlik Esasl Bakm

Birden fazla makine sal hakknda bilgi verecek lm ve analiz teknolojisi ile
arza kayna ve geliimi dorulanr. Koruyucu, kestirimci, proaktif bakm metodlarnn bir
btndr. Tek at altnda, bir merkezden tm gelimeler izlenir.

Bu prosedrlerin yan sra arza belirtileri ile arzalar kartrmamak gerekir. rnein
bir sigortann atmas arza deil, bir arzann belirtisidir.

2.2. Enstrmantasyon ve Kontrol Sistemleri in Tesisatta Dikkat

Edilmesi Gerekenler
Bir enstrmantasyon ve kontrol sistemi tesis edilirken sistemin istenildii ekilde ve
verimli olarak alabilmesi iin ncelikle kontrol sisteminin d ortamdan etkilenmesini
engellemek iin gerekli yaltmlarn (ses, manyetik grltler, toz, nem, elektriki yaltm
gibi) yaplmas gerekir. Bu d etkenlerin yan sra ebeke geriliminin stabilizasyonu ve
devamll (reglatrler, kesintisiz g kaynaklar, jeneratrler) da dikkat edilmesi gereken
hususlardandr.

2.3. Arza Gidermede Blok ema ile alma

Arza bulma ve giderme ilemlerinde teknik servis blmlerinde bazen blok
diyagramlar kullanlmaktadr. Bu blok diyagramlarn bir ksm tamamen bir sistem veya bir
makinenin almasna ilikin olabilecei gibi fabrikann almas ile ilgili genel bir blok
65
diyagramda olabilir. Sonu olarak bu blok diyagramdaki algoritma takibi yaplarak arzann
tespiti ve onarm gerekletirilmektedir. Aada buna rnek olabilecek bir arza bulma
ilemleri blok diyagram gsterilmitir.

Gncel bilgileri analiz edin

Teste karar verin

Hat

Bakm
Test Yapn

Arzann yeri belirlendi mi ?

H

E
Onarm

Arzann kayd

Arza kayt analizi

Bakm

Ynetimi

ekil 2.3: Arza bulma ilemleri

Yukardaki blok diyagram arzalarn tespiti iin genel olarak belirlenmi bir blok
diyagramdr. Bunun bazen de bir makinenin, bir kartn almas ile ilgili ksmlar blok
olarak gsteren diyagramlardan da faydalanlmaktadr. Burada arza tespiti arzann trne
gre blok diyagramn ilgili ksm incelenerek yaplmaya allr.

66
 UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler

l aletleri ve blok diyagramdan

Arzay tespit ediniz
faydalanarak arzay tespit ediniz.

Gvenlik kurallarna da uyarak, dikkatli

Arzay gideriniz.
bir ekilde arzay gideriniz.

67
 LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak iaretleyiniz. Faaliyette kazandnz
bilgi veya becerileri lnz.

1. (.) Bakm, onarm srecinde zamanla arzann belirlenmesinin yeterli olmad,

arzann onarm faaliyetlerinin sonucunun birlikte izlenmesi, sk tekrarlayan arzalarn
makinelerde yaplacak deiiklikler ile nlenmesi aamasna ulalmtr.
2. (.) Koruyucu bakm yntemi arza kt zaman bavurulan bakm uygulamasdr.
3. (.) Kestirimci bakm, makineler alrken zerlerinden tahribatsz ekilde periyodik
olarak alnacak vibrasyon verilerinin eilimlerinin izlenmesi, art belirlenenlerde
vibrasyon analizleri ile tehisin nceden yaplmas ve arza kmadan nce, planl
onarm faaliyeti ile arza bymeden evresel arzalarla birlikte planl bakm faaliyeti
ile giderilmesi metodudur.
4. (.) Proaktif bakm uygulanan onarmn kalitesinin belgelendirilmesidir. Bakm
ncesi ve sonrasnda kaydedilen veriler ve yaplan analizler ile onarm sonucu izlenir.
5. (.) Bir enstrmantasyon ve kontrol sistemi tesis edilirken sistemin istendii ekilde
ve verimli olarak alabilmesi iin sadece ortamn tozdan arndrlmas yeterlidir, ses,
manyetik grltler, nem gibi faktrler nemli deildir.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek

kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini
tekrarlaynz.

68
PERFORMANS DEERLENDRME
PERFORMANS DEERLENDRME

Bir arkadanzla birlikte yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre

deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

DEERLENDRME LTLER Evet Hayr

l aletlerini (multimetre) tam olarak hazrladnz m?

Arzal sistemi inceleyebildiniz mi?

Arzay tesbit edebildiniz mi?

Arzay onarabildiniz mi?

DZENL VE KURALLARA UYGUN ALIMA

Meslee uygun kyafet (nlk) giydiniz mi?

alma alann ve aletleri tertipli-dzenli kullandnz m?

Laboratuvar ortamnn temizlik-dzenine dikkat ettiniz mi?

Zaman iyi kullandnz m?

DEERLENDRME

Yaptnz deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden

geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi
aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam
Evet ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

69
 MODL DEERLENDRME

MODL DEERLENDRME
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak iaretleyiniz.

1. (.) Hz ve ivme lmlerinde elektromanyetik hz alglayclar ve eitli ivme

lerler (kapasitif, piezorezistif, piezo-elektrik,sl) kullanlr.

2. (.) SI birim sisteminde i 1 Newton metre veya 10 Joule'dr.

3. (.) Viskozite, ak hzyla ayn anlamdadr.

4. (.) Cval termometreler ise scakla bal olarak maddedeki hacimsel deiim
esasna dayal olarak alr.

5. (.) lme, bilinen bir birimle, ayn cinsten, bilinmeyen bir boyutun karlatrlmas
ilemidir.

6. (.) Elektromknatslarda bobinin iinden geen akmn iddeti ve yn

elektromknatsn alan etkisi ve kutuplarnn ynn deitirmez.

7. (.) Fiziksel ortam deiikliklerini (s, k, basn, ses, vb.) alglayan cihazlara
sensr, alglad bilgiyi elektrik enerjisine eviren cihazlara transduser denir.

8. (.) Aktif transduserler almalar iin haric bir enerji beslenmesine ihtiya
duymazlar.

9. (.) NTCler scaklkla direnleri doru orantl olarak deien elemanlardr.

10. (.) Kendisini ya da baka bir sistemi, dzenlemek, kumanda etmek ya da ynetmek
zere uygun bir biimde balanm fiziksel elemanlar kmesine kontrol sistemi denir.

11. (.) kn ya da kontrol edilen bykln kumanda edilmesi bakmndan kontrol

sistemleri ak evrim ve kapal evrim olarak ikiye ayrlr.

12. (..) Ak evrim kontrol sistemlerinde geribesleme vardr.

13. (..) Baz kaynaklarda geribesleme iaretine hata veya sapma iareti denir.
70
14. (..) Mikroilemcilerde ALU, ilemcinin matematiksel ilemlerinin gerekletirildii
birimdir.

15. (..) Bir kontrol sisteminde sinyallerin alnmas, ilenmesi (yorumlanmas) ve bunlarn
sonucunda cihazlarn kontroln gerekletiren elemanlara sensr denir.

16. (..) PLC, programlanabilir lojik kontrolrdr.

17. (..) Endstriyel kontrol sistemlerinde rleli kontrol sistemleri PLClerden daha fazla
tercih edilmektedirler

18. (..) PLCler seilirken giri / k saylarnn bir nemi yoktur.

19. (..) VDU nitesi, video kontrol ilemlerinin yapld nitedir.

20. (..) Sistemin srekli kaytlarn tutan sistemlere otomatik kaydediciler denir.

21. (.) Bakm, onarm srecinde zamanla arzann belirlenmesinin yeterli olmad, o
arzann onarm faaliyetlerinin sonucunun birlikte izlenmesi, sk tekrarlayan arzalarn
makinelerde yaplacak deiiklikler ile nlenmesi aamasna ulalmtr.

22. (.) Koruyucu bakm yntemi arza kt zaman bavurulan bakm uygulamasdr.

23. (.) Kestirimci bakm makineler alrken zerlerinden tahribatsz ekilde periyodik
olarak alnacak vibrasyon verilerinin eilimlerinin izlenmesi, art belirlenenlerde
vibrasyon analizleri ile tehisin nceden yaplmas ve arza kmadan nce, planl
onarm faaliyeti ile arza bymeden evresel arzalarla birlikte planl bakm faaliyeti
ile giderilmesi metodudur.

24. (.) Proaktif bakm uygulanan onarmn kalitesinin belgelendirilmesidir. Bakm ncesi
ve sonrasnda kaydedilen veriler ve yaplan analizler ile onarm sonucu izlenir.

25. (.) Bir enstrmantasyon ve kontrol sistemi tesis edilirken sistemin istendii ekilde ve
verimli olarak alabilmesi iin sadece ortamn tozdan arndrlmas yeterlidir, ses,
manyetik grltler, nem gibi faktrler nemli deildir.

71
DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek

kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini
tekrarlaynz.

PERFORMANS DEERLENDRME

Modl ile kazandnz yeterlii aadaki ltlere gre deerlendiriniz

DEERLENDRME LTLER Evet Hayr

Transduserleri yeterince inceleyebildiniz mi?

Transduserlerle lm yapabildiniz mi?

Kontrol sistemlerini yeterince inceleyebildiniz mi?

Kontrol sistemlerinin almalarn inceleyebildiniz mi?

Kontrolrleri yeterince inceleyebildiniz mi?

Arzal sistemi inceleyebildiniz mi?

Arzay tespit edebildiniz mi?

Arzay onarabildiniz mi?

DEERLENDRME

Teorik bilgilerle ilgili sorular doru cevapladktan sonra, yeterlik testi sonucunda,
tm sorulara Evet cevab verdiyseniz bir sonraki modle geiniz. Eer baz sorulara
Hayr eklinde cevap verdiyseniz eksiklerinizle ilgili blmleri tekrar ederek yeterlik
testini yeniden yapnz.

72
 CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI

1 D
2 Y
3 Y
4 D
5 D
6 Y
7 D
8 Y
9 Y
10 D
11 D
12 Y
13 D
14 D
15 Y
16 D
17 Y
18 Y
19 D
20 D

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 D
2 Y
3 D
4 D
5 Y

73
 MODL DEERLENDRME OBJEKTF TEST CEVAP ANAHTARI

1 D
2 Y
3 Y
4 D
5 D
6 Y
7 D
8 Y
9 Y
10 D
11 D
12 Y
13 D
14 D
15 Y
16 D
17 Y
18 Y
19 D
20 D
21 D
22 Y
23 D
24 D
25 Y

Cevaplarnz cevap anahtarlar ile karlatrarak kendinizi deerlendiriniz.

74
 KAYNAKA

KAYNAKA
Do. Dr. PASTACI Halit, Elektrik ve Elektronik lmeleri, Y.T., 1992.
Prof. Dr. LGR M.Mnir, .T. Otomatik Kontrol Sistemleri Ders Notlar
, T, 1980.
Kuo Benjamin C, Automatic Control Systems, Prentace Hall, 1991.
Prof. Dr. SARIOLU M. Kemal, Otomatik Kontrol 1, Birsen Yay, 1994.
AKSARAY M. Zeki, Mustafa SNMEZ, lme Aletleri ve Elektroniksel
lme, MEB, 1989.
PARR E.A, Endstriyel Kontrol El Kitab cilt I-II, MEB, 2002.
Kingham Edward G., Radnai Rudolf, Otomatik Cihazlar ve lme
Sistemleri, 1994.
Do. Dr. Osman Grdal, Alglayclar ve Dntrcler, Nobel Yay, 2000.
B. AHAN Yksel, Fizik Laboratuvar Deneyleri, Zambak Yaynlar zmir,
2004.
Osman SOYSAL, lme Teknii ve Laboratuvar ,1998.
ACIELMA Faruk, Programlanabilir Lojik Kontrol (PLC) Kontrol
Laboratuvar, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 2005.
MUTLUGN Vedat, Otomatik Kumanda Seminer Notlar, Haydarpaa
Anadolu Teknik Lisesi Otomatik Kumanda Blm, stanbul, 2002.
ZDAMAR Cem, Programlanabilir Lojik Kontrolrler PLC Teori ve
Uygulama, Birsen Yaynevi Ltd.ti., stanbul.
ZDEMR Ali, PLC.

75