hzlandrclar

EKM 2 0 04 S A Y I S I N I N C R E T S Z EK D R
HAZIRLAYAN : Vural ALTIN - BTD Yayn Kurulu yesi
 parack Hzl
Hzlandrclar, ekirdein i yapsna doru yneltilmifl dev mikroskoplar gibidir. Nasl ki optik mik-
roskoplar, kk cisimler zerine ok sayda foton frlatp, salanlarn yakalamak suretiyle cismin
grntsn sergilemeye alflrsa, hzlandrclar da; ekirdein zerine paracklar gnderip, ar-
pflma sonrasndaki sapma ya da salma biimlerini belirleyerek, hedefin i yaps hakknda ipular
verir. Ayn amala bazen, ekirdekler birbirleriyle arpfltrlr. lk kez Rutherfordun geen yzyln
bafllarnda, radyoaktif radyum ekirdekleri tarafndan doal olarak hzlandrlmfl bulunan alfa par-
acklarn altn ekirdeklerine doru ynlendirmesinde olmufl olduu gibi. Bazen de; elektron, po-
zitron ya da proton gibi; ykl olmalar sayesinde, grece kolay hzlandrlabilen paracklar kullan-
lr. Paracklar adeta, birer yoklama ucu (probe) gibidirler. yapsn merak ettiimiz bir nesne-
nin orasn burasn yoklamak iin kullandmz birer ine benzeri. ne hedef ierisinde ne kadar
BLM ve TEKNK 2 Ekim 2004
landrclar
derinlere nfuz edebilirse, o kadar ok bilgi verir. Dolaysyla bu paracklarn, hzl olmas gerekir.
Hele ekirdein, gl kuvvet kalntlarnn bir arada tuttuu salam yaps gz nnde bulunduru-
lursa; flk hzna yakn hzlarda...
Tabii, yalnzca ekirdein deil, yoklama ucu olarak kullanlan, rnein protonlarn da bir i yaps
var. Gl kuvvetin kalntlaryla deil, ta kendisiyle bir arada duran bu ok daha salam yaplarn
kurcalanmas ok daha zor. Bir ula bir yapy yoklarsnz da, ucun kendisiyle ne yaparsnz?... Geri-
ye tek are kalr: Protonlar birbirleriyle ya da karfltlaryla arpfltrmak. Tpk, bilmediimiz i yap-
sn merak ettiimiz ve fakat iini ap bakmay beceremediimiz bir elektronik aygt, adeta fkeyle
duvara frlatp, yere dflen paralarna bakarak, nelerden olufltuunu anlamaya alflmamzn aresiz-
liinde olduu gibi. Grnd kadar fena bir yntem deildir aslnda.
Ekim 2004 3 BLM ve TEKNK
 Hzlandrclar

Ykl paracklarn hzlandrlmas, na yol aabiliyor. i mikrodalgalar araclyla yaplyor.

elektrik alanlaryla ve ilk bakflta kolay Halen alflr durumda olan en g- Kalistronlar, mutfaklarmzdaki mikro-
grnen bir yntemle yaplr. Ancak l dorusal hzlandrc, ABDnin Stan- dalga frnlar gibi, ancak onlarn 1 mil-
hzlandrma iflleminin nnde, greli- ford niversitesindeki SLAC (Stan- yon mislinden fazla gce sahip. ret-
lik kuramnn koyduu ciddi bir engel ford Linear Accelerator). Uzunluu tikleri dalgalar, dalga rehberleri arac-
vardr. Paracklar hzlandka ktlele- 3,2kmyi bulan bu hzlandrc, elek- lyla, flnlama tp zerindeki rezo-
ri artar ve daha fazla hzlandrlmalar, tronlar 25GeV (GigaelektronVolt-mil- nans odalarna ynlendiriliyor ve par-
giderek zorlaflr. O kadar ki; duraan yar elektronVolt) enerji efldeerine ka- acklar bu odalardan geerken, ierde
halden kaldrlp flk hznn %99una dar hzlandrabiliyor. Dolaysyla, elek- salnp duran elektromanyetik dalga-
ulafltrlmfl bir paracn hzn tron-pozitron arpflma deneylerinde, nn elektrik bilefleni zerinde, adeta
%99.9a ulafltrmak iin, ilk aflamadaki- ktle merkezi enerjileri 50GeVa ulafla- surf yaparak hzlanyorlar. Ayn demet
nin 3 mislinden fazla enerji harcamak biliyor. Elektronlar, bir lazer fln yar- ierisindeki paracklarn birbirinden
gerekir. Bu nedenle; protonlar tek bir iletken zerine dflrlerek, pozitron- uzaklaflp epere arpmamalar iin, t-
fln halinde hzlandrp sabit bir hedef- larsa, elektron demetlerini tungsten bir pn merkezine yakn konumlarda tu-
le arpfltrmak yerine, ayr tplerde ve hedefle arptrarak retiliyor. Ykl tulmalar lazm. Bu amaca ynelik g-
zt ynlerde iki fln halinde hzlandrp paracklar, bakr bir fln tp ierisin- dmleme, yol boyunca yine periyodik
kafa kafaya arpfltrmak, enerji sarf de seyahat ederken, hzlandrma iflle- olarak yerlefltirilmifl bulunan drt ku-
asndan daha ekonomiktir. mi, yol boyunca sabit aralklarla yerlefl- tuplu (quadrupole) mknatslarn mer-
Hzlandrma ifllemi, dorusal ya da tirilmifl bulunan kalistronlarn retti- cekleme etkisiyle salanyor. Ayrca,
dairesel bir yrnge zerinde yaplabi-
lir. Her iki yaklaflmn da, birbirlerine
gre, artlar ve eksileri var. Dorusal
hzlandrclara ksaca linac (linear
accelerator) deniyor. Dairesel hzland-
rclarnsa birka eflidi var. Kulland
manyetik ve elektrik alanlar sabit olan-
lara siklotron, deiflken olanlara sen-
krotron, biri sabit dieri deiflken
olanlaraysa siklosenkrotron deniyor.
Dorusal hzlandrclarda, paracklar
daha fazla hzlandrmak, hzlandrc-
nn boyunu uzatmakla mmkn. Bu,
inflaat maliyetlerini artran bir unsur.
Buna karfllk, dairesel hzlandrclar-
da, ayrca bir merkezka kuvveti altn-
da ivmelenen paracklarn fld sen-
krotron flmas byk enerji kayplar-

BLM ve TEKNK 4 Ekim 2004

paracklarn hzlanma srasnda hava
moleklleri ya da yabanc paracklarla
arpflarak enerji kaybetmemeleri iin,
fln tpnn vakumlanmfl olmas ge-
rekiyor. Bunu; hat zerindeki dner
pompalarla, sv hidrojen ya da helyum
desteiyle alflan ve civardaki hava
molekllerini svlafltrarak zerlerine
yapflmasn salayan souk tuzaklar
baflaryor. Tabii bir de, gerek mknats-
larn, gerekse ykl paracklarn hare-
ketinin rettii manyetik alanlarn tp-
te yol at snmalar var. Buna karfl,
tp ve mknatslar, dfl yzeylerinden
geen borularn iinden geirilen suyla
soutuluyor. SLACn en byk dedek-
tr, arpflma sonucunda ortaya kan
deiflik trden paracklar belirleme
yeteneine sahip eflitli katmanlardan
oluflan SLD (Stanford Large Detec-
tor). Yaklaflk 6 katl bir bina yksekli-
inde ve 4000 ton arlnda...
SLACn linacna Avrupada rakip
bir dorusal hzlandrc projesi var. Al-
manyann, maliyetinin yarsn stlene-
rek bafln ektii TESLA (TeV-Energy
Superconducting Linear Accelerator -
Trilyon ElektronVolt Enerjili Sperilet-
ken Dorusal Hzlandrc) projesi, ma-
liyetinin dier yarsn paylaflmak iste-
yen katlmc lkelere ak. Projenin,
2004 yl sonuna kadar kesinleflmesi
bekleniyor. 15er kmlik iki hzlandr-
ma kesimi ieren, 33km uzunlua sa-
hip. Yerin 10-30 m altnda infla edile-
cek olan tnelinin ap 5m kadar. S-
periletken mknatslar kullanacak ve
Yksek Enerji Dorusal Elektron Po-
zitron Hzlandrcsnda, ktle merkezi hzlandrcs (LEP, Large Electron Po-
enerjileri 90 ila 800GeV arasnda ola-
cak.
fiimdiye kadar yapmna bafllanmfl d. Yerine daha gl, Byk Hadron
olan en byk dairesel hzlandrc, arpfltrcs (LHC, Large Hadron
ABDnin 1989 ylnda onaylanan, Collider) yaplacak. 2007 ylnda al-
14km yarap ve 87 km eperiyle, fln flr hale gelmesi beklenen LHC iflletme-
baflna 20TeVluk enerji dzeyini ba- ye alndnda, dnyann en byk ve
flarmas planlanan SSC (Superconduc- en gl hzlandrcs olacak. LHCde
ting Super Collider) hzlandrcs idi. protonlarn, kuarklar ve gluonlardan
8,25 milyar dolarlk tahmini maliyeti- oluflan bileflenleri arasndaki arpflma-
nin yksek olduu gerekesiyle, tneli- larn enerjisi ortalama olarak 10 TeV
nin 22,5kmsi infla edildikten sonra dzeyilerine, daha nceki LEP ya da
1993 ylnda, projenin tamamlanmasn- Fermilab Tevatrondakinin yaklaflk 10
dan vazgeildi. katna ulaflacak.
Ulafllan enerji dzeyi asndan en Bir hzlandrcda enerji arttka,
gl dairesel hzlandrc, ABDnin paracklarn De Broglie dalgaboyu
Fermi Ulusal Hzlandrc Laboratuva- 1/E ile azalyor. Oysa arpflma tesir
rndaki Tevatron. 6,3 kmyi bulan a- kesiti, dalgaboyunun karesi, yani
pyla, paracklar 1 TeV enerji dzeyi- (1/E)2 ile orantl. Dolaysyla, LHCde-
ne kadar taflyp, flk hznn 320 ki tesir kesitleri 1/100 orannda kl-
km/sa yaknna kadar hzlandrabili- mfl olacak. Bu durumda, LEPtekine
yor. Dolaysyla proton ve karfltproton- efldeer etkinlikte bir arpfltrma prog-
larn kafa kafaya arpflmalarnda, kt- ram srdrebilmek iin, hzlandrc-
le merkezindeki enerji 1,96TeVa ula- nn, saniyede arpflma saysyla ortan-
flabiliyor. Fakat, boyut olarak en byk tl olan parlaklnn (L, luminosite)
dairesel hzlandrc, Avrupa lkeleri- E2 ile orantl olarak artmas gerekiyor.
nin ortak arafltrma merkezi olan Daha nceki hzlandrclarda
CERNdeki, Byk Elektron Pozitron L=1032cm-2s-1 iken, LHCde bu deer
L=1032cm-2s-1 olacak. Bunun iin, zt
sitron) idi. 2000 ylnda etkinlii dur- ynlerde dnen flnlar taflyan tple-
durulup tpnn sklmesine bafllan- rin her birini, her biri 1011 paracktan
oluflan 2835 fln demetiyle doldurmak
gerekiyor. Sonu olarak, ortaya kan
fln akm (Ib=0,53A) deerleri, kriyoje-
nik (-273 Cdeki mutlak sfra yakn)
scaklklarda alflan hassas sperilet-
ken mknatslardan yaplmfl bir alet i-
in zlmesi g bir sorun oluflturu-
yor.
ki parack demeti bir dedektrn
merkezinde bulufltuklarnda, demetler-
deki paracklarn yalnzca ok kk
bir ksm kafa kafaya arpflarak iste-
nen olaylara yol aar. Dierlerinin t-
m, karfl demetin gl elektromanye-
tik alan tarafndan saptrlr. Daha yo-
un demetler iin daha gl olan bu
saptrmalar, devirden devire artar ve
sonu olarak parack kaybna yol aa-
Ekim 2004 5 BLM ve TEKNK

bilir. Bu fln etkisi daha nceki ar-
pfltrclarda incelenmifl ve deneyimler,
flnn mrn yeterince uzun tutabil-
mek iin, fln younluunun belli bir
fln-fln limitini aflmamas gerektiini
gstermifl durumda. LHC, istenen par-
lakla (kafa kafaya arpflmalarn faz-
lal) ulaflabilmek amacyla, bu snra
mmkn olduunca yakn alflacak.
Eski PS ve SPSden oluflan enjektrle-
ri, gereken fln younluunu salaya-
cak kapasiteyle donatlyor.
LHCnin 27 km uzunluundaki fln
tp boyunca flk hzna yakn hzlar-
da seyahat ederlerken, 2835 proton de-
metinden her biri arkasnda, ardndan
gelen demetleri etkileyen bir elektro-
manyetik alkant alan (wake-field)
brakr. Bu nedenle, demetlerden her-
hangi birinin konum ya da enerjisinde
bafllangta yer alan bir sapma, dier
gruplara aktarlr ve doan salnmlar,
belli baz koflullar altnda artarak, fln
kaybna yol aabilir. Kollektif kararsz-
lk denen byle durumlar, yksek par-
laklk temini iin gereken daha byk
fln akm nedeniyle, LHCde daha cid-
di bir sorun oluflturabilecek. Etkileri,
fln evreleyen elementlerin elektro-
manyetik zelliklerinin zenli kontro-
lyle asgariye indirilmifl bulunuyor. r-
nein, alflmama koflullarna geri d-
nfl anlamndaki soumas srasnda
hzlandrcnn bzflmesini mmkn
klan binlerce krk kvrm, flna kar-
fl zrhlanmfl. Paslanmaz elikten yapl-
mfl olan fln tpnn ii, fln tarafn-
dan eperinde uyarlan duvar akmla-
rna karfl direnci azaltmak amacyla
saf bakrla kaplanmfl. Bu nlemlerin
tm kararszlklar bastrabilmesi bek-
lenmediinden, kalanlarn snmlendi-
rilmesi (damping) iin, karmaflk geri-
besleme sistemleri ve dorusal olma-
yan mercekler tasarmlanyor.
BLM ve TEKNK 6 Ekim 2004
Iflnlarn yksek enerjide, 10 saat
sreyle depolanmas ngrlyor ve
paracklar bu srada hzlandrcnn et-
rafnda 400 milyon kere dnecek. Bu
arada, fln tpnn merkeziyle ak-
flan yrnge etrafndaki doal salnm-
larn genliinin fazla artmamas gereki-
yor. nk bu, fln seyreltip aletin
retebildii parlakl azaltr. Bunun
baflarlmas, fln-fln etkileflimi nedeniy-
le zaten zordu. Ayrca; aletin ynlendi-
rici ve odaklayc manyetik alanlarnda-
ki istenmeyen, ama kanlmaz olan ve
dorusal olmayan minik bileflenleri; de-
metlerin hareketini biraz kaotik hale
koyabilir ve paracklar, ok sayda tur-
dan sonra kaybedilebilir. Bylesi bir
kayba yol aacak kaosun bafllangcna
ynelik alflmalar yapld. LHCde,
manyetik alan geometrisindeki kusur-
larn kararszla yol aan etkilerinin,
enjeksiyon enerjilerinde daha belirgin
olaca grld. nk enjeksiyon
aflamasnda, speriletken kablolardaki
akm kalntlarnn etkileri ard ve
fln bu srada, bobin kesitinin daha b-
yk bir kesrini iflgal ediyordu. Dolay-
syla, dinamik aklk (dynamic aper-
ture) denen, paracklarn gereken s-
relerle kararllklarn koruyabilecekle-
ri bobin kesiti kesrinin hesaplanmas
gerekti. Bunun, enjekte edilen flnn
boyutlarn yeterli bir gvenlik marjy-
la aflyor olmas lazm. Oysa halen, par-
acklarn dorusal olmayan alanlarda-
ki uzun vadeli davranfllarn yeterli du-
yarllkla ngrebilen hibir kuram
yok. Dolaysyla, hzl bilgisayarlarla
benzetiflimler yaplarak, yzlerce par-
acn adm adm, binlerce LHC mk-
natsndan geerek, milyon kereye ka-
dar turlamas izlenecek. Benzetiflim so-
nular, mknatslarn tasarm ve re-
tim aflamasndaki kalite toleranslarnn
tanmlanmas iin kullanlyor.
Alnan tm nlemlere karfln, fln
mr snrl olmak zorunda. Yani par-
acklarn bir ksm fln tpne doru
dalp kaybolacak. Bu olayda parack
enerjisi malzemede sya dnflr ve
speriletken mknatslarn soumasna
yol aarak, hzlandrcnn alflmasn
saatler boyunca kesintiye uratabilir.
Bundan kanmak iin; bir fln kesiti-
ni daraltma (kolimasyon) dzenei,
kararsz paracklar fln tp duvar-
na ulaflmadan nce yakalayacak ve ka-
yplar, iyi zrhlanmfl ve speriletken
unsurlardan uzak blgelere hapsetme-
ye alflacak. LHC ilk kez, byk bir
fln akmn ok yksek enerji dzeyle-
rinde ve en karmaflk speriletken tek-
nolojisiyle birlikte kullanyor. Dolay-
syla, daha nceki hzlandrclardan
ok daha verimli bir kolimasyon siste-
mine gereksinimi var.
adafl bir hzlandrc ya da arpfl-
trc, dev bir yatrm olmas nedeniyle,
bir arafltrma arac olarak uzun sreler-
le yarar salamak zorunda ve deiflen
arafltrma gereksinimlerine ayak uydu-
rabilmek durumundadr. rnein
CERNin SPS hzlandrcs nce bir
proton-karflt proton arpfltrcsna,
sonra LEP iin lepton enjektrne ve
flimde de LHC iin bir proton enjekt-
rne dnfltrlmfl bulunuyor. LHC
ile ilgili olarak, en az maliyetle en yk-
sek performans yakalamaya ynelik
teknik tercihler, bileflenlerinin ou
birbirine yakn konumlandrlmfl ve
srekli bir kriyostat ierisine yerlefltiril-
mifl olduu iin, aletin uyum yetenei-
ni ciddi flekilde azaltabilir. Tasarmclar
bunu gz nnde bulundurarak, gele-
cekteki olas iyilefltirmeler ve beklen-
medik arafltrma taleplerine ayak uydu-
rabilmeyi salamak amacyla, alet d-
zenine olabildiince esneklik katmaya
alflyor.
Elektron-pozitron arpfltrclarn-
daki paracklar her saniye, flnda de-
polanmfl olan enerjiden ok daha faz-
lasn, senkrotron flmas kanalyla
kaybederler. Bu kayplarn RF sistemi
tarafndan srekli olarak telafi edilme-
si gerekir ve sonu olarak, bu olay; bir
yandan salnmlarn snmlenmesine
yardmc olurken, dier yandan ulaflla-
bilecek enerji dzeylerini snrlar.
LHCde, parack ktlelerinin byk
olmas nedeniyle, ayn srede flnlanan
enerji miktar az olduundan, bu etki-
ler nemsizdir. Ancak daha yksek,
100TeV civarndaki proton hzlandr-
clarnda nem kazanrlar. Fakat
LHCde flnlanan, yaklaflk 3.7kWlk
g, dflk bir yzde oluflturmakla be-
raber; kriyojenik scaklklardaki fln t-
p tarafndan sourulacai iin, gzar-
d edilemez. Bu sl girdi, soutma sis-
teminin g dzeyini etkiler ve nemli
bir maliyet unsuru oluflturur. Ayrca,
senkrotron flnm tp duvarlarna,
ok sayda ultraviyole foton olarak ar-
paracklar, inko slfat kapl yzeye ulaflp
Kuram ve arptklarnda, bu maddenin fosforesan etkiyle
parldamasna yol asnlar da, folyodan geerken
Deneysel Gzlem ne kadar saptrldklar anlafllsn. Altn atomlar,
az sayda minik ekirdekli bir karpuz olarak mo-
dellendiine gre; Rutherfordun beklentisi; alfa
paracklarnn folyodan geerken, ok az mik-
tarda sapmalara uramalar ve ekrann, folyonun
te tarafndaki dar bir blge zerinde toplanmfl
parldamalara yol amalaryd. Deney sonular,
hi de beklendii gibi kmad...
Ekranda gzlenen parldamalar, alfa para-
cklarnn ok eflitli ynlerde saptrldn; hat-
ta bazlarnn, adeta geri sekerek, ekrann, ikin-
ci deil de birinci yarmkresine arptn gste-
riyordu. Rutherfordun bu gzlemlerden kard-
sonu, atomun merkezinde sert bir ekirdek
yapsnn bulunmas gerektiiydi. Bu ksm, art
ykl protonlardan olufluyor, ok daha kk
ktleli elektronlar da, ekirdek etrafndaki y-
rngelerde dolaflyordu. Rutherfordun yapt,
gzleriyle gremedii kapkaranlk bir dnyada,
etraf tanmaya alflmakt. dl de byk oldu.
Atomun modeli deiflti. Karpuz olmaktan kt...
Geen yzyln bafllarnda atomun, karpuzun-
kine benzer bir yapya sahip olduu dflnlyor-
du. Buna gre; art ykl protonlar, yaklaflk k-
resel bir doku oluflturuyor, eksi ykl elektron-
lar da, karpuzun ekirdeklerine benzer flekilde,
bu dokunun iine serpifltirilmifl halde bulunuyor-
du. te yandan, radyoaktivite Henry Becquerel
tarafndan daha nce keflfedilmiflti ve Pierre Cu-
rie ile efli, alfa etkin radyumla alflmalar yap-
yordu. ngiliz bilimadam Ernest Rutherford,
atomun karpuz modelinin doruluunu sna-
mak iin bir deney tasarlad. Bu tasarma gre;
kurflun bir zrh ierisine, alfa etkin maddeden bir
miktar konacak ve flnlanan alfa paracklarnn
(helyum atomu), zrhta alan minik bir delikten
ince bir demet halinde kmalar salanacakt.
Alfa fln demetinin nne, kk ve ince bir al-
tn folyo konulacak; folyonun etraf da, i yzeyi
inko slfatla kapl, diyelim kresel bir ekranla
sarlacakt. Bylece, folyonun iinden geen alfa
par. Bu fotonlar, malzeme bnyesinde- rino ktlesinin kayna farkl mdr?
ki gaz molekllerini aa kartarak, Kuarklarla leptonlarn gerek doas
tpn ierisindeki kalnt gaz basncn nedir? Neden ayr nesil temel para-
arttrd gibi, foto-elektron oluflumuna ck var? Gerekten temel olan kuvvet-
yol aar. Fotoelektronlar, proton de- ler hangileridir? Kuantum gravitasyo-
metlerinin gl elektrik alan tarafn- nu parack fiziine nasl dahil edilebi-
dan, fln tp boyunca ivmelendirilir lir? Madde ile karflt madde arasndaki
ve sonu olarak, kriyojenik ykn art- fark nedir? Evreni bir arada tutan ka-
masna ve ek baz kararszlklara yol a- ranlk madde paracklar nedir, neler-
ar. dir? Evrendeki yaplar birbirinden
Tabii, byle, dev boyutlardaki bir uzaklafltran karanlk enerji nedir?
uluslararas projenin aflmas gereken Evrenin, bildiklerimizin tesinde gizli
pek ok gln olmas doal ve hep- boyutlar var m? Acaba bir universe
sini buraya sdrmak olanaksz. Ancak yerine, ok boyutlu bir megaversein
2007de devreye girmesinden sonra, mi parasyz? Evren nelerden oluflu-
bazlarna yantlar getirebilecei soru- yor ve evrende neler, nasl olup biti-
larn boyutlar da byk. Fermilabn yor?
sitesinde fevkalade gzel bir flekilde Hangilerinin yantlarn ne zaman
dillendirilmifl olanlar flyle: bulabileceimizi; tabii ki yine zaman
Paracklarn niye ktlesi var? Nt- gsterecek, drdnc boyut...
Ekim 2004 7 BLM ve TEKNK

Varsayalm bir tenis mandan d-
nerken, usuz bucaksz ve kapkaranlk
bir maarada kayboldunuz. Olur mu
yle fley? demeye frsat bulamadan,
hrltl bir hayvan sesi duymaya baflla-
dnz. Yannzda, bir anta dolusu tenis
topundan baflka bir fley, el feneri filan
yok. Ses giderek yaklaflyor ve kara-
nn hangi hayvan olduunu merak edi-
yorsunuz. fieklini bir bilseniz, ne me-
nem fley olduunu hemen kartacak
ve belki rahatlayp, belki de kaacaks-
nz. Nasl anlarsnz?...
fiekli bilinmeyen bir cisme doru
paracklar frlatarak, bu paracklarn yoklamaya, hi kalkflmamamz...
nasl saptrldklarna bakmak suretiy-
le, cismin flekli hakknda bilgi edinile-
bilir. rnein yukardaki flekilde oldu-
u gibi... Dolaysyla; eldeki tenis topla-
rn teker teker ve hzla sesin geldii
tarafa doru frlatarak, duvarlara ar-
pp tok sesler karanlar saymakszn, feneri olmufl olsayd, merakmz he-
canlnn yumuflak dokusundan geri se-
kenlerin, yaklaflk hangi noktalardan
dnp geldiklerini saptamaya alfl-
mak, eldeki snrl olanaklar ereve-
sinde iyi saylabilecek bir yntem ola-
bilir. Bu, bize sz konusu hayvann v-
cut profilini, yaklaflk olarak verecek-
tir. Hatta, toplardan her birinin gidifl
ve gelifl sreleri de kaydedilebiliyorsa,
bu sreler arasndaki farklar ve topla-
rn hzlarndan hareketle, hayvanolu-
nun boyutlu bir resmini karmak
bile mmkndr.
Fakat tenis toplar ok byk olas-
lkla, maaraya sabilecek bir hayva-
nn boyutlarna oranla olduka iridir
ve vcut profilini ancak kaba hatlary-
la verebilir. Oysa ayn ifllem masa teni-
si toplaryla tekrarlanabilseydi, flekilde
BLM ve TEKNK 8 Ekim 2004
KARANLIK
grld gibi, profil daha ayrntl llyla beynin grme merkezine gn-
olarak belirlenebilirdi. Hele minik bil- deriliyor. Grme merkezi de bu sinyal-
yalar, geri hayvan rahatsz edip sal- lerden hareketle, kafatasmzn ieri-
drganlafltrr, ama ok daha ayrntl sinde, cismin bir grntsn infla edi-
bilgi salard. te yandan, eer hayva- yor. Bu srecin alflabilmesi iin; reti-
na zarar vermek istemiyorsak, bilyalar naya yeterli miktarda fln, yeterli sa-
fazla hzl frlatmamamz gerekir. Hele yda grme hcresi zerine yaylmfl
hele; hayvancazn fleklini, bir taban- bir flekilde dflmesi gerekir. nk,
cann namlusundan kan mermilerle her ne kadar ou zaman retinadaki
tek bir noktadan sz edilirse de, tek
Tabii en rahat ve kolay, bir kayna- bir grme hcresinin ayrntl bir g-
n bulup, hayvann zerine yeterli sa- rnty alglamas mmkn olmad
yda foton frlatmak olurdu. Cisimleri gibi, srece katlan hcrelerden her bi-
biz ou zaman byle alglyoruz; yan- rinin, bellli bir eflik miktarnn zerin-
sttklar flnlar sayesinde onlar gre- de flkla uyarlmas lazmdr.
rek. Dolaysyla, eer antamzda bir el Ancak, baktmz cisim kldk-
e ya da uzaklafltka, grme konileri
men giderebilir ve hem de hayvan, he- daralp inceliyor ve sonu olarak, reti-
men hemen hi rahatsz etmemifl olur- naya dflen grnt noktalaflp, dier
duk. Gn flnn ulaflt yerlerde, grnt ifllemleri arasnda kayboluyor.
grmek istediimiz cisimlerin zerine Bu sorunu aflmak iin, flnlar arasnda-
frlatacak foton aramak zorunda kal- ki alar aarak koni tabanlarn yay-
myoruz bile. Gnefl bunu bizim iin, vanlafltrmak mmkn. Optik mikros-
zaten yapyor. kop ya da teleskoplardaki mercekler
Baktmz cisimden yansyan fln- de, flnlar krmak suretiyle bunu yap-
lar, gz merceiyle cisim arasnda, ke- yor zaten. Fakat bu sefer de, cisimden
sik bir koni oluflturuyor: Koninin genifl gelen flnlar daha genifl bir alana yay-
taban cismin, kesik ucu da mercein drlmfl olduklarndan, retinaya ulaflan
zerinde. Mercek bu flnlar retina miktar, eflik dzeyinin altna dflebili-
zerinde odakladndan, gzn iin- yor. Grnt solgunlaflp, yine kaybo-
de de bir koni olufluyor. Bu sefer genifl luyor. Bu yzdendir ki, optik mikros-
taban, mercek; kesik u da retina ze- koplar; gl bir flk kaynayla birlik-
rinde. Retinann, zerine fln dflen te, cismin zerine daha fazla flk gn-
grme hcreleri, bu flnlar zerinde derip yanstmak suretiyle alflrlar. Ya
bir n ifllem yapyor ve rettikleri elek- da ou teleskopta olduu gibi; cisim-
trokimyasal sinyaller, optik sinir arac- den gelen flnlar, uzunca bir sre iin
KTA ARAYIfi
toplanr ve grnt inflasna, yeterince
birikim salandktan sonra geilir.
Ifln bir de dalga davranfl var ta-
bii. Nasl ki bir su tanknda, yan yana
iki ubuun afla ve yukar hareketle-
riyle oluflturulan dairesel su dalgalar,
st ste binip birbirleriyle giriflimde
bulunuyorlarsa; iki ayr yarktan geiri-
len flk dalgalar da, yandaki flekilde
grld gibi bir giriflim rnts etkilenip, ciddi biimde deifliyor...
veriyor. Dolaysyla biz grmek iin ci-
simlere flk tuttuumuzda, aslnda
zerlerine elektromanyetik dalgalar
gnderip yzeylerinden yanstmfl ve
gzmze geri gelenler zerinde ifllem
yapmfl oluyoruz. Bu durumda, gnde-
rilen fln dalga boyunun, cismin bo-
yutlarndan byk olmamas gerekir.
nk aksi halde dalga, cismin varl-
ndan pek etkilenmez ve geriye, net
bir grntnn oluflabilmesi iin gere-
ken miktar ve nitelikte yansma gel-
mez. Tpk denizde yzen bir flifle man-
tarnn, yakndan geen bir tankerin
yol at dalgalar etkileyip, geri yans-
tamad gibi. Bylesine kocaman dal-
galarla kk bir mantarn fleklini
belirlemeye alflmak, iri bir aa-
cn gvdesini krdan olarak kul-
lanmaya kalkflmak gibidir. Bir -
znrlk sorunu doar ve dolay-
syla, daha kk cisimleri grebil-
mek iin, daha ksa dalgaboylar
kullanmak gerekir. Fakat retina
tabakasndaki grme hcrelerinin
duyarll, 3,9-7,6x10-7 m araln-
daki grnr flk dalga boylarna
ayarldr ve bu dalgaboyu araln-
daki flkla, hcreden daha kk
yaplar grebilmek mmkn de-
ildir. Oysa hcre boyutlar yakla-
flk 10-4 m kadarken, atomun boyu-
lar 10-10 m dzeyinde.
Geri, x ve gama flnlar gibi;
dalgaboyu ok daha kk ve hat-
ta ekirdein 10-15 mlik boyutlar-
nn altna inen, flk flnlar da var.
Bu gremediimiz flnlarn salad
grntler, uygun kimyasallar aracl-
yla grnr hale getirilebilir. rne-
in, Rontgen filmi ekimlerinde oldu-
u gibi. Fakat bir fotonun dalga boyu
klrken, enerjisi ters orantl ola-
rak artyor ve 10-10 mlik dalga boyun-
da 10 keVa (kilo elektronVolt - 1000
eV) ulaflp, 10-15 mlik dalgaboyunda da
1 GeVu buluyor. Bu yksek enerjilere
sahip fotonlarla, rnein atomun yap-
sn incelemeye alflmak, bir bakma
yukardaki maara rneinde olduu
gibi, aynn fleklini makinal tfek ate-
fliyle belirlemeye kalkflmaya benziyor.
ncelenmeye alfllan yap; ar flekilde
Cisimlerin zerine dalgalar gnde-
rip yanstmak, hala iyi bir inceleme
yntemi ve bu ifl iin ille de flk dalga-
lar kullanmak gerekmiyor. rnein,
yarasalar bunu ses dalgalaryla da ya-
pyorlar. kardklar sesst seslerin
yanklarn kulaklaryla alglayp, etraf-
larndaki cisimlerin ne kadar yaknla-
rnda olduunu anlayabiliyor; hatta
yanklarn iki kulaa gelifl zamanlar
arasndaki fark deerlendirerek, a-
sal konumlar ve belki boyutlu g-
rntleri hakknda da bilgi sahibi ola-
biliyorlar. Bunu da baya hzl ve
uarken yapabiliyorlar: zifiri karanlk
bir maarann ierisinde, vzt vzt!... netik enerjisi (E=3kT/2) 6,2x10-19 erg
Geri bildiimiz gibi, insan kula
bir alt snr olarak; genlii atom boyu-
tu, yani 10-10 m kadar kk olan ses
dalgalarn dahi alglayabiliyor. Ancak
genlik baflka fley... Seslerin dalga boy-
lar byk olduu gibi, kendileri de za-
ten, atom ya da molekl gruplarnn
birlikte hareketlerinden olufluyor. Bir-
ka mm ayrntya kadar organ grn-
ts verebilirler, ama atomun inclen-
mesinde kullanlmalar olanaksz. Bu-
nun iin, enerjisi fazla yksek olma-
yan, kk dalgalar lazm.
Bu aflamada akla, madde dalgalar
geliyor. Maddenin dalga boyuyla mo-
mentumu arasndaki iliflki, DeBroglie
balantsyla =h/p olarak veriliyor.
Buna gre; rnein oda scaklndaki
(295 K) ideal bir gazn iinde serbest-
e dolaflan bir elektronun ortalama ki-
ya da 0,04eV, momentumu
(p2=2mE) ise, yaklaflk 10-20 g-
cm/s kadardr. Yani =3,3x10-7
cm kadar olur ve elektronun ki-
netik enerjisi arttka bu dalga
boyu, kinetik enerjinin kare k-
kyle, ters orantl olarak azalr.
Ksacas elimizde; enerjisi dflk,
dalgaboyu da atom dzeyinde k-
k dalgalar vardr. Bu dalgala-
rn varlndan; bir plaka zerin-
deki iki ayr delie doru gnde-
rilen elektronlarn, plakann geri-
sindeki bir ekran zerinde, stte-
ki flekilde grld gibi bir giri-
flim rnts oluflturmasndan
dolay emin olabiliyoruz. Tpk su
ve flk rneklerinde olduu gibi...
Dolaysyla, atom ve molekl
boyutundaki yaplarn grnt-
lenmesi istendiinde, elektron
Ekim 2004 9 BLM ve TEKNK
tarama mikroskoplar kullanlr. By-
le bir mikroskopta, tarama ucu denen,
ok kk ve ince bir iletken vardr.
Bu u, basnla karfllafltnda minik
elektrik akmlar reten (piezoelek-
trik) bir tarayc aygta takldr. Ta-
raycnn ierdii elektronik bileflen-
ler, uca elektrik akm saladklar gi-
bi; hem taraycynn hareketlerini y-
netip, hem de hareket duyargasndan
gelen sinyalleri almaktadr. Nihayet
bir bilgisayar, tm sistemi denetlemek-
te ve toplanan verileri iflleyerek, g-
rntye dnfltrmektedir. Byle bir
STM mikroskopu (scanning tunne-
ling microscope), yaklaflk flyle alfl-
yor: Tarayc aygt, tarama ucunu ilet-
ken bir yzey zerinde hzla gezdirir-
ken, ierdii elektronik bileflenler, uca
elektrik akm salamaktadr. Tarayc,
tarama ucunu, rnek yzeyindeki tm
(x,y) noktalar zerinden, sistemli bir
flekilde geirir. U bir atoma rastlad-
nda, atomla u arasndaki elektron
akfl deiflir ve bilgisayar, bu akm de-
iflikliini, tarama ucunun, yani ato-
mun x-y koordinatlaryla birlikte kay-
deder. Tarama ifllemi sona erdiinde
bilgisayar, toplad verilerden hare-
ketle, atomlarn konumlarna karfllk
gelen akm deerlerini, yzey zerin-
de grafiklendirir. Bu bir bakma, eski
fonograflardaki alflma yntemi gibi-
dir ve tarama ucu ineye, atomlar da
plan zerindeki girinti kntlara
benzetilebilir. STM ucu, tnelleme
yapan akmn, atomlarn konumunu
belirleyen duyarl bir alglayc olarak
kullanarak, yzeydeki atomlarn efl-
BLM ve TEKNK 10 Ekim 2004
ykseklik izgileri zerinde dolaflr ve
sonu olarak, yzeyin toporafyasn
karr. Bu mikroskoplarn yeni mo-
delleriyle, atomlar grmenin yannda,
istenilen flekilde konumlandrmak da
mmkndr. Yukardaki flekillerden
sttekinde, 7x7 nmlik (nanometrelik -
metrenin milyarda biri), mavi renklen-
dirilmifl galyum-arsenid yzeyi zerin-
deki, krmz renklendirilmifl olan tek
bir sezyum atomu zinciri zigzaglar
grlyor. Alttaki flekildeyse, tek tek yetik alanla yakalanp, elektrik alany-
atomlardan oluflturulmufl bir marka
var. Fakat en iyi elektron mikroskopu
dahi, atomlarn ancak bulank grn-
tlerini verebiliyor. yaplar hakkn-
daysa hi bilgi veremiyor. Atomun ve
ekirdein yapsn incelemek iin bafl-
ka aralar, daha ksa boylu madde dal-
galar lazm...
Aslnda, birka atomdan oluflan
madde yaplar, oda scaklnda dahi
ok yksek momentumlara ve dolay-
syla da, ksa dalga boylarna sahip olu-
yorlar. Ancak byle iri kym ktleler,
ekirdei kurcalamak iin hi uygun
deil. Bu tpk bir arkadaflnzn flekli-
ni; elinize bir balyoz alp sallayarak,
orasn burasn yoklayarak belirleme-
ye alflmaya benzer. Byle bir yaklafl-
mn, arkadaflnz baz boyutlarndan
yoksun brakmak gibi bir sakncas
vardr. Dolaysyla, maddenin yapsn
ve ekirdei incelemek iin, elektron
ya da proton gibi, eldeki en kk par-
acklar kullanmak gerekiyor. Ancak
bu paracklar da, ykleri nedeniyle,
ekirdekle etkileflime giriyor. rnein
elektron salmaya urayarak, ekirde-
in yaps hakknda bilgi vermek yeri-
ne, iine ekilip yutularak, incelenme-
ye alfllan yapy deifltiriyor. Hele
proton, benzer ykl olduu iin, e-
kirdek tarafndan itiliyor ve ekirdee
yeterince yaklaflabilmesi iin, yksek
hzlara sahip olmas gerekiyor. Bu du-
rumda da, elektronun 1,830 kat olan
ktlesiyle, ekirdein paralanmasna
yol ayor. Yksz olan ntronlarsa,
yksz olduklar iin; rnein bir man-
la ynlendirilemiyorlar ve kendi bildik-
leri dorultularda gidiyorlar.
Geri ekirdei paralamak suretiy-
le, yaps hakknda ek bilgiler edinilebi-
lir. Hele ilgi konusu olan, rnein pro-
tonun kendi yapsysa, o zaman yk-
sek hzl protonlar kafa kafaya arpfl-
trp, sonuta nelerin ortaya ktna
bakmak gerekir. Ancak, ylesine yk-
sek hzlara sahip protonlar yalnzca,
atmosferin st katmanlarna ulaflan
kozmik flnlarda bulunuyor. Bizse yer-
deyiz. Dolaysyla bu paracklar, yer-
de hzlandrmak, yani hzlandrclar
kullanmak lazm. ki amala: Birincisi,
paracklar ekirdeklerin zerine gn-
derip salmalarna ya da ekirdek par-
alanmalarna bakmak suretiyle, ekir-
dein yapsn arafltrmak. kincisiyse,
paracklarn kendilerini kafa kafaya
arpfltrarak, neler olduuna bakmak
suretiyle, paracklarn i yaplarn an-
lamaya alflmak.
 Hzlandrc tipleri
ve alflma ilkeleri
Hzlandrmak iin elektron ya da
proton bulmak, olduka kolay. Pro-
ton, hidrojeni iyonlafltrmak suretiyle
elde edilebiliyor. te yandan, baz me-
taller stldklarnda, bir ksm zaten tp boyunca, ara konumlarda yerleflti-
serbest dolaflmakta olan dfl kabuk
elektronlarnn kinetik enerjisi artyor
ve bunlardan bazlar, metal yzeyin-
den kap bir elektron fln oluflturu-
yorlar. Hzlandrlan elektronlarn, r-
nein tungsten ekirdekleriyle arpfl-
trlmas, pozitron retiyor.
Daha sonra bu ykl paracklar,
bir elektrik alannn iine ynlendiri-
lip, alann uygulad kuvvetle (qE) iv-
melendirilebilir. zerlerine uygun fre-
kansta elektromanyetik dalga gnde-
rildiinde, dalgann elektrik alan bi-
lefleni, yolu zerinde rastlad para-
cklara itme kuvveti uygular. Kuvve-
tin yn, pozitif ykl paracklar i-
in elektrik alannn ynyle ayn, ne-
gatif ykl olanlar iinse ters ynde-
dir. Dalgann tepesine ya da dibine
rastlayan paracklara en byk, orta
ksmna rastlayanlaraysa daha kk
kuvvetler uygulanr. Sonu olarak
paracklar, yklerinin iflaretine bal
olarak, bir ya da dier ynde sprl-
mektedir.
Manyetik alan bilefleni, parackla-
ra hareketlerine dik ynde kuvvet uy-
guladndan, paracklar doru ze- kuvvetine (mv2/R) eflit olmas gerekir.
rinde deil, spiraller zerinde kayar-
lar. Dolaysyla, manyetik alan kuvvet-
lerinin kinetik enerji artflna bir kat-
ks, genelde zaten olamad gibi, bu-
rada da yoktur. Paracklar, ana hare-
ket ynlerine dik dzlemde de hz bi-
leflenlerine sahip olabildiklerinden,
zamanla bu dzlemde bir dalma
gsterirler. Dolaysyla arada bir ve
zellikle de arpfltrma ncesinde, bir
araya getirilmeleri gerekir. Bu amala
rilmifl, odaklayc 'manyetik mer-
cek'ler bulunur. Daha ar olan pro-
tonlar hzlandrmak, elektronlara
oranla daha zordur. elektromknatslar bulunur. Dairesel
Paracklarn yollar zerinde a- hzlandrclarn maliyetini ykselten
tom ya da molekllere rastlayp ar- unsur da budur.
parak hz kaybetmemeleri iin, hzlan- Hzlandrlan parack demetleri;
drma iflinin, vakumlanmfl bir tpn ya sabit hedeflerle arpfltrldklar
iinde yaplmas gerekir. Eer tp bir 'sabit hedef,' ya da kafa kafaya getiri-
doru fleklindeyse, bu dorusal bir lerek arpfltrldklar 'fln arpfltr-
hzlandrc olur. Paracklarn ne ka- ma' deneylerinde kullanlr. Parack-
dar yksek enerjilere kmas isteni- lar hzlandrlma srecinde, ivmelen-
yorsa, tpn de o kadar uzun olmas dirilen her ykl paracn yapt
gerekir. Bu durum, tpn yerlefltirile- gibi, flyarak enerjilerinin bir ksmn
cei tnelin maliyetini artrr. Bunun kaybederler. Senkrotron flmas de-
alternatifi, ek bir manyetik alan uygu- nen bu kaybn miktar, paracklar
lamak suretiyle, paracklar dairesel hzlandka giderek artar ve dairesel
yrngeler zerinde dndrerek hz- hzlandrclarda, ek bir merkezka iv-
landrmaktr. Bu seenee gre infla mesinin de varl nedeniyle, daha
edilen dairesel hzlandrclara, hz- yksektir. Buna karfllk dorusal hz-
landrma ifllemi iin kullanlan alan landrclarda, hzlandrlmfl olan de-
trlerine ve flekillerine bal olarak, metlerin, baflaryla arpfltrlamama-
'siklotron' ya da 'senkrotron' denir. lar halinde, hzlandrlmalar iin har-
canmfl olan abann tmyle bofla
gitmesi sz konusudur. Oysa dairesel
hzlandrclarda, demetleri daha son-
raki turlardan birinde tekrar bir araya
getirmek imkan vardr.
Dorusal hzlandrclar, sabit he-
def deneylerinde kullanldklar gibi,
fln arpfltrmalarnda da kullanlabi-
lirler. Bazen n hzlandrc olarak
kullanlrlar ve hzlandrdklar para-
Paracklar R yarapndaki bir t- cklar dairesel hzlandrcya aktarlr-
pn iinde tutabilmek iin; manyetik lar. Dairesel hzlandrclar da keza;
alann ilgili parack zerinde ve par- dorusal bir tpe aktarmla sabit he-
acn hareketine dik ynde etki et- def deneylerinde ya da dorudan fln
tirdii kuvvetin (qvxB/c), merkezka arpfltrc olarak kullanlabilirler. Ta-
bii, arpflmadan geriye kalan ya da
Bu eflitliin verdii yarap deeri arpflma srasnda ortaya kan rn-
(R=mvc/qB) sabit kalmak zorunda ol- lerin belirlenmesi, deneylerin ana he-
duundan, paracklar hzlandka, defidir. Bu amala ok eflitli parack
onlar yrngelerinde tutmaya alflan belirleyicileri (dedektr) kullanlmak
manyetik alann fliddeti artrlmak du- durumundadr. Sabit hedef deneyle-
rumundadr. Dolaysyla, dairesel tp rindeki hedef ou zaman, bu belirle-
zerindeki baz konumlarda, gl yicinin iindeki bir malzemedir.
Ekim 2004 11 BLM ve TEKNK
Dedektr eflitleri
Dedektrler, duyularla alglanamayan olaylar me girerek, onlarn sv hale gemesine yol a-
belirlemeye yarar. Kullanlmalarnn amac; para- yor. Bylelikle, parack patikalar zerinde sv
cklarn patikalarnn, salma alarnn, enerji ve zerrecikleri olufluyor. Bu izlerin fotoraf ekile-
kimliklerinin saptanmasdr. nk deneylerde rek daha sonra inceleniyor. Kabarck odas da de-
arpfltrlan paracklarn tr, elektrik yk ya nen ikinci tipte; blme sper soutulmufl buhar
da spin gibi i yapsal zellikleri, genellikle nce- yerine, kaynama noktasnn hemen stne kadar
den biliniyor olur. arpflma anna kadar izledik- 'sper stlmfl' bir svyla, rnein hidrojenle do-
leri patikalarsa, hzlandrc tpn geometrisinden lu. Ykl paracklar svnn ierisinden geerken,
bellidir. te yandan, enerji ve momentum gibi fi- keza civardaki molekllerle etkileflimde bulunu- rindeki gaz atomlarn iyonlafltryor. Art ykl
ziksel deiflkenlerinin deerleri, hzlandrma afla- yor ve bu sefer onlarn buharlaflmasna yol ayor- iyonlar katot plakaya ynelirken; eksi ykl olan-
masnda saptanmfl ya da hesaplanmfltr. Oysa lar. Dolaysyla parack patikalarn, kabarck zin- lar, en yakndaki anot tele ulaflyor ve telde bir
arpflma sonucunda ortaya kan eflitli parack- cirleri halinde fotoraflayp, daha sonra incele- akm oluflturuyor. Parack yol boyunca ilerledik-
larn; elektrik yk, ktle ve spin gibi yapsal mek mmkn. Afladaki flekilde, sv hidrojenle e, hangi yatay ve dikey tellerden akm getiine
zelliklerinin belirlenerek kimliklerinin saptanma- dolu bir kabarck odas var ve manyetik alanda baklarak, getii noktalarn koordinatlarn belir-
s; izledikleri patikalarn belirlenmesi suretiyle, kvrlmfl parack patikalar, olduka net olarak lemek mmkn oluyor. Bu tel odalarnn bir de,
nereden gelip nereye doru gittiklerinin anlafll- seilebiliyor. Ancak bu tipler artk pek kullanlm- 'srklenme odalar' (drift chamber) denen ve
mas ve bylelikle salma alarnn saptanmas; yor. paracn oluflturduu iyonlarn anot tellerine s-
tafldklar enerji ve momentum gibi fiziksel deifl- Daha yaygn olarak kullanlan ve 'tel odas' ya rklenmesi iin gereken sreyi de hesaba kata-
kenlerinin deerlerinin, bir flekilde llmesi ge- da 'ok telli, oranl sayc' (MWPC-multiwired pro- rak, iyonlarn hangi noktada olufltuunu, dolay-
rekir. Bu lmler, iz saptama odalar araclyla portional counter) olarak bilinen nc tip; ii syla da paracn patikasn daha byk bir du-
yaplr. gaz dolu bir blmeden olufluyor. Blmenin iinde; yarllkla saptayanlar var.
z saptama odalarnn drt efliti var. Sis oda- birbirine paralel iletken tellerden oluflan anot dz- z saptayan belirleyicilerin drdnc tipi, yar-
s olarak bilinen birinci trde; blmenin ii, 'aflr lemleriyle, bu dzlemler arasnda katot grevi g- iletken plakalardan olufluyor. Plakalar zerinde;
soutulmufl' buharla dolu. Aflr soutulmufl buhar ren, keza iletken bir plaka bulunuyor. Katot pla- yatay ve dikey ynlerde iletken hatlar, bu hatlarn
kaynama noktasnn biraz altna kadar dikkatle kalar arasndaki uzaklk 2 cm kadar; ayn anot ularnda da elektrot iftleri var. Paracklar pla-
soultumufl olup, bu arada sv hale geme sre- dzleminde yatan tellerin birbirlerinden uzakly- kaya arptnda, yzeyde eflik ve elektron iftle-
sini bafllatma olanan bulamamfl olan kararsz sa 2 mm oluyor ve birbirini izleyen anot dzlem- ri oluflturuyor. Bu yk taflyclar bir elektrik ala-
bir molekl sistemi oluflturuyor. Ykl paracklar leri, hatlar birbirine dik olacak flekilde yerlefltiri- nnn etkisi altnda ayrfltrlarak, zt elektrotlarda
blmeden geerken, buhar moleklleriyle etkilefli- liyor. Bir parack blmeye girdiinde, yolu ze- toplanyor. Sonu olarak elektrotlar arasnda, l-
lebilir bir akm elde edilmifl oluyor ve parac-
n arpma konumu; akm uyarlan iki elektrot
ifti arasndaki iki iletken hattn hayali kesiflme
noktasndan hareketle belirleniyor. Yariletken be-
lirleyiciler ok duyarl olup, parack konumunu
10 mikrometre (metrenin binde biri) hata payyla
saptayabiliyorlar. Bunar karfllk, radyasyondan
etkilenmek gibi bir sakncalar var. Pahalya ma-

loluyor ve daha ok, ksa mrl paracklarn in-

celenmesinde kullanlyorlar.
Sabit hedef deneylerinde hedef olarak, rne-
in sv hidrojen kullanlr ve retilen paracklar
genellikle, arptrlan fln demetinin dorultusuna
yakn ynlerde, ileriye doru dalrlar. Dolaysy-
la bu deneylerde kullanlan belirleyiciler, koni
fleklinde olup, hedefin arkasna yerlefltirilir. Ifln
arpfltrma deneylerindeyse; birbirine yakn y-
rngelerde ve fakat zt ynlerde hzlandrlan par-
acklar, bir noktada karfl karflya getirilip, birbir-
leriyle arpfltrlr. retilen paracklar her ynde
dalacandan, belirleyiciler kresel ya da ok
daha sk olarak silindir fleklindedir.

BLM ve TEKNK 12 Ekim 2004


ok Katmanl
Dedektrler
adafl belirleyiciler, bir arpflma olaynn fark-
l ynlerini saptamaya ynelik, ok eflitli bileflen-
lerden oluflur. Bu bileflenler, olayda aa kan
paracklar hakknda en fazla bilginin edinilebilece-
i flekilde yerlefltirilmifltir. yle ki, paracklar fark-
l bileflen katmanlarndan ard ardna geerler ve
bir parack ancak; ya bir belirleyicide, llebilir
bir etkileflime girince, ya da gzlenebilir parackla-
ra bozununca belirlenmifl olur. Belirlenmesine al-
fllan ana unsurlar, paracklarn patikalar ve tafl-
dklar enerji dzeyidir.
Enerji lm srasnda paracklar durdurul-
duklarndan ya da baflka paracklara dnfltrl-
dklerinden, nce konumlarnn izlenmesiyle pati-
kalarnn belirlenmesi ve enerji lmlerinin daha
sonra yaplmas gerekir. te yandan genellikle; m-
onlar hadronlardan, hadronlar da; fotonlardan ya
da elektron ve pozitron gibi hafif paracklardan
ok daha fazla miktarda enerji taflrlar.
Dolaysyla, ayn malzeme ierisinde katedebile-
cekleri mesafeler, yani erimleri ya da durdurulma-
larnn zorluk dzeyleri, farkl farkldr. Bu grupla-
rn birbirinden ayrlabilmesi iin; nce foton, elek-
tron ya da pozitron; sonra hadron, en sonunda da
mon enerjilerinin llmesi gerekir.
Yukardaki flekilde, rnek bir arpfltrma dene-
yinin yer ald bir hzlandrc tpnn etrafndaki ni hadronlarn tm, hadron kalorimetresinde dur-
belirleyicinin eflitli katmanlar gsteriliyor. ten
dfla doru drt katman var:
1. z saptama katman,
2. Elektromanyetik kalorimetre,
3. Hadron kalorimetresi,
4. Mon kalorimetresi ya da katman.
Her katmanda, eflitli say ve tiplerde belirleyi-
ciler bulunuyor ve o katmandan geen parackla-
rn zelliklerini saptyor. Paracklar iten dfla do-
ru ilerlerken, bu katmanlarn bir ya da daha fazla-
syla etkileflimde bulunabiliyor ve sonuta, trnn
tafld fiziksel zelliklere bal olarak, katmanlarn
birinde durdurulmufl oluyor.
Sa alttaik flekilde, hangi parack trlerinin
hangi katmanlarda etkileflime girerek belirlendii
gsteriliyor. Yalnzca iz saptama odalarndan olu-
flan birinci katmanda, yalnzca ykl paracklar,
ykleri sayesinde iz brakyorlar. rnein, foton ya
da ntron gibi yksz paracklarsa, bu katmanla
etkileflime girmediklerinden, iz brakmakszn ilerli-
yor ve burada farkedilemeden ikinci katmana gei-
yorlar. te yandan, iz saptama dedektrleri, para-
cklarn hemen hemen hi etkilenmeyecei flekilde
yaplrlar. Dolaysyla, bu katmanda yer alan etkile-
flimler, kayda deer miktarda enerji kaybna yol a-
maz ve paracklar hibir fley olmamfl gibi yollar-
na devam ederler. Sonu olarak, paracklarn hep-
si, enerjilerinde ve hareket dorultularnda hibir
deiflikliin olmad varsaymyla, ikinci katmana
ulaflrlar. Ancak bu arada, ykl olanlarn varl ve
nereden gelip nereye gittikleri belirlenmifl oluyor.
Fotonlar, elektromanyetik etkileflimin ar bas-
t ikinci katmanda durduruluyor. Ayrca, elektron tekrarlayp duruyor. Sonuta, telli odalarda kay-
ve pozitron gibi ykl, ama hafif olduklarndan do-
lay grece az miktarda enerji taflyan paracklar
da yle... Dolaysyla, bu paracklarn enerjileri,
elektromanyetik kalorimetreyi oluflturan ikinci kat-
manda belirlenmifl oluyor. Oysa mon, pion ya da
proton gibi ar ve ykl paracklar, bu katmanda
iz brakmakla beraber, tafldklar yksek enerji sa-
yesinde ve bu enerjinin ok kk bir ksmn kay-
bederek, nc katman oluflturan hadron kalori-
metresine ulaflyorlar. Ntronlarsa yksz oldukla-
rndan, elektromanyetik etkileflime zaten girmiyor
ve nc katman oluflturan hadron kalorimetresi-
ne, ilk halleriyle ulaflyorlar. Sonu olarak, proton
ve ntron gibi baryonlarla, pion gibi mezonlar; ya-
mir plakalar kullanan hadron kalorimetresinde
durulmufl oluyor. Bir sonraki drdnc katmana
yalnzca, ok yksek enerji dzeylerine sahip, orta
arlktaki II. nesil leptonu olan monlar ulaflabili-
yor. Bu yzden de bu sonuncusuna, 'mon katma-
n' deniyor. fiimdi bir de katmanlarn yapsna baka-
lm...
Birinci katmann en i ksmnda genellikle, yar-
iletken saptayclar bulunuyor. nk konumun en
byk duyarllkla belirlenmesi gerei burada. Dfla- yum plakalar kullanan mon kalorimetresinde ya-
rya doru yarap byyen hayali silindir yzeyle-
ri zerine, sra sra telli odalar yerlefltiriliyor. Sra-
lar birbirine gre biraz kaydrlmfl durumda. Byle makszn gemifl olan ykl paracklar alyor.
ki, paracklar en az birinden gemek zorunda kal-
sn ve ykl olanlarn patikalar kaydedilmifl olsun.
nk bu katmandan sonra gelen kalorimetrelerde,
paracn enerjisi llrken, patikalar hakkndaki
bilgiler kayboluyor.
Kalorimetreler benzer flekilde alflyor ve allta-
ki flekilden de grlecei zere; kurflun ya da de-
mir gibi ar ve youn bir metalden yaplmfl bir di-
zi plakayla, her plakann arkasndaki, telli oda iflle-
vi gren gaz hacimlerinden olufluyor. Soldan gelen
parack bir plakaya girdiinde, plakann atomlary-
la arasnda etkileflmeler bafllyor.
Bu etkileflmeler srasnda paracn enerjisi
azalrken, ortaya kk bir 'ikincil paracklar
yamuru' kyor. Sonrasnda hemen hep birlikte,
o plakadan sonra gelen telli odaya girip, burada-
ki gaz ortamnda iyonlaflmalara yol ayorlar. G-
rece dflk miktarda enerji taflyan ikincil para-
cklar, bu iyonlaflmalar sonucunda durdurulurken,
birincil parack bu sreten pek etkilenmeksizin
yoluna devam edip, bir sonraki plakaya giriyor ve
ta ki tm enerjisini kaybedip durdurulana ya da
baflka paracklara dnflene kadar, ayn sreci
dedilmifl olan etkinlik dzeyi lmlerinin topla-
mndan, paracn katman giriflindeki enerjisi he-
saplanabiliyor.
z saptama katmannn dflnda; elektron, po-
zitron ya da fotonlar durdurarak enerjilerini l-
en elektromanyetik kalorimetre bulunuyor. Bu
kalorimetrede kurflun plakalar kullanlyor ve ka-
lorimetrenin ad, bu katmanda yer alan ve ikincil
paracklara yol aan etkileflimlerin elektroman-
yetik trde olmasndan kaynaklanyor. Bu neden-
ledir ki, elektromanyetik kalorimetre, yksz fo-
tonlarla, ykl elektron ve pozitron gibi hafif par-
acklar durdurabiliyor. Hadronlarla monlarysa,
pek etkileyemiyor. Hadronlar, kurflun yerine de-
durduruluyor. Bu arada uzun mesafeler katettik-
lerinden, hadron kalorimetreleri, elektromanyetik
kalorimetrelerden ok daha kaln oluyor. Kuark-
lardan oluflan hadronlar, enerjilerinin tmn bu
katmandaki demir atomlaryla gl etkileflime gi-
rerek kaybediyorlar ve kalorimetrenin ad bura-
dan geliyor. Yollarna devam eden monlarn
enerji lmyse, en dfltaki, demir ya da alumin-
plyor. Mon kalorimetresi girdi olarak, hadron
kalorimetresinden parack yamuruna yol a-
Onlar da, elektronun yaklaflk 200 kat (106MeV)
ktleye sahip bulunan ve 2,2 mikrosaniye ortala-
ma mrle bozunan kararsz bir lepton olan
monlar oluyor ve burada, atomlarla arpflmalar
srasnda, 'ikincil parack' yamurlarna yol a-
yorlar. Yalnzca ntrinolar, drt katman da geip
gidiyor ve bunlarn enerjileri llmek yerine, l-
lemediinden, enerjinin korunumu ilkesinden
hesaplanyor.
Ekim 2004 13 BLM ve TEKNK
 CERN
Dnyadaki en byk hzlandrclardan
birisi; Avrupa lkelerinin, Fransa-svire sn-
rnda ortaklafla infla etmifl olduklar CERN
(Centre d'Europe pour Rescherches Nuclear)
parack fizii laboratuvarlarnda bulunuyor.
Daha dorusu bulunuyordu. Tesis, eflitli
dorusal ve dairesel hzlandrclardan oluflu-
yordu. Yapmna 1950 ylnda bafllanmfl, fa-
kat zamanla, daha byk ve gl hzlandr-
clarn eklenmesiyle gelifltirilmifl olan LEP
(Byk Elektron - Pozitron arpfltrcs)
2000 ylndan itibaren 27 kmlik halka biim-
li tnelini, ok daha gl olan ve elektron
ve pozitronlardan ok daha ar olan proton-
lar arpfltrarak flimdiye kadar bulunama-
mfl egzotik kuramsal paracklar bulunaca
umulan LHCye (Byk Hadron arpfltrc-
s) brakmaya hazrlanyor.
Eski hzlandrclar hala, yenileriyle birlik-
te, n hzlandrma amacyla kullanlyor. Yu-
kardaki resimde tesisin havadan grnfl,
sa alttaki flekildeyse ierdii eflitli bileflen-
lerin flemas var. Laboratuvarda elektron ve
pozitron gibi grece hafif paracklarn ya-
nnda, protonlar ve kurflun gibi ar iyonlar
da hzlandrlyor. Fakat en byk hzlandr-
cs, daha ok elektron-pozitron yokedilifli de-
neylerinde kullanlmak amacyla yaplmfl.
Bunun iin, stlan bir metalin sald
elektronlar, sa alt kfledeki 'n enjektr' sis-
teminin (LPI, Lep Pre-Injecto) dorusal hz-
landrcsnda (LIL, Lep pre-Injector Linear
accelerator) 200 MeV enerji dzeyine hzlan-
drlyordu. LIL'in orta ksmnda, bu elek-
tronlarn bir ksm saptrlp, kalan ar bir
metalle arpfltrlmak suretiyle pozitronlar
elde ediliyordu. Elde edilen pozitronlarla
elektronlar, dorusal hzlandrcnn sonraki
aflamalarna ynlendirilip, 600 MeV'a kadar
hzlandrlyordu. Daha sonra bir sre iin,
n enjektr sisteminin 'elektron pozitron
aks'nde (EPA, Electron Positron Accumu-
lator) yrngelere oturtulup, ters ynlerde
BLM ve TEKNK 14 Ekim 2004
sper proton senkrotronu
rnein, elektron gibi ykl bir parack,
1 V'luk gerilime efldeer bir elektrik alan
zerinden ivmeledirildiinde, 1eV'luk kinetik
enerji kazanyor ve GeV dzeylerine trmana-
bilmesi iin, toplam olarak milyarlarca volt-
luk gerilimden geirilmesi gerekiyor. Dolay-
syla, ifllemin tamam, fln tp boyunca ara-
lklarla yerlefltirilmifl bulunan, bir ya da daha
fazla radyofrekans odasnda, kademeli olarak
gereklefltiriliyordu. Her aflamadaki salnm-
larn frekans, paracklara ek kinetik enerji
kazandracak flekilde ayarlanyordu. Yandaki
flekilde, tesisin n enjeksiyon sisteminde g-
dnmeye braklyorlard. yle ki, srada da- rev yapan bir dorusal hzlandrc kesiti g-
ha fazla elektron ve pozitron retilip birikti- rlyor. Bu kesit, protonlar 50MeV'a kadar
rilebilsin. Yeterince birikim salandnda, hzlandrabiliyor. LEP hzlandrcsndaysa,
elektronlar ve pozitronlar, dairesel bir hzlan- 100GeV'n zerine klabiliyordu.
drc olan 'proton senkrotronu'na (PS, Pro- LEP, CERN laboratuvarlarndaki en b-
ton Synchrotron) gnderiliyordu. ki para- yk elektron hzlandrcsyd. Dairesel evre-
ck demeti; ayn tpn ierisindeki, birbirin- si 27 km ve flnlama tpnn tamam, yerin
den yeterince uzak yrngelerde ve zt yn- en az 100 m altnda infla edilmifl olan bir t-
lerde dndrlerek, 3.5 GeV'a kadar hzlan- nele yerlefltirilmiflti. erisinde 3368 mkna-
drlyordu. tsla 272 speriletken ivmelendirme adm
Daha sonra, elektronlar TT70, pozitron- vard. Deneyler srasnda btn bu parala-
lar da TT2 ve TT10 balant hatlar zerin- rn, -269 C'ye kadar soutulup bu scaklkta
den, daha byk bir dairesel hzlandrc olan tutulmas gerekiyordu.
'sper proton senkrotronu'na (SPS, Super Gereken yksek enerjileri salamak iin,
Proton Synchrotron) ynlendiriliyordu. Par- paracklar dairesel yrngelerde defalarca
ack demetleri burada 22 GeV'a hzlandrl- dndrlp ivmelendiriliyordu. Mknatslar,
dktan sonra, en byk dairesel hzlandrc paracklar belli yrngelerde kalmaya zorlar-
olan 'byk elektron pozitron' hzlandrc- ken, zel elektrik alanlar, paracklarn enerji-
arpfltrcsna (LEP, Large Electron Posit- sini her dnflte biraz daha artryordu. Para-
ron collider) gnderiliyordu. ki demet bura- cklar LEP'in evresinde, drt ivmelendirme
da 104 GeV'a kadar hzlandrlp, sonunda aflamasndan geiyor ve her dnfllerinde
arpfltrlyordu. Hzlandrma ifllemi, sa st- 400MeV enerji kazanarak, 104GeV'a kadar -
te bir rneinin resmi grlen 'speriletken kabiliyorlard. Alttaki resimde LEP tnelinden
radyofrekans odalar'nda yaplyordu. Byle bir ksm grlyor ve yarap ok byk oldu-
bir odada oluflturulan ve yksek frekansla sa- undan, neredeyse dzmfl gibi grnyor.
lnan elektrik alan, iinden geen parackla- Tpn ierisinde ayn anda drt elektron ve
r hzlandryordu. pozitron demeti, flk hzna ok yakn hzlarla

dolaflabiliyordu. Elektron-pozitron demetlerini,
hzlandrcnn evresindeki drt ayr noktada
arpfltrmak mmknd. Deneylerin yapld
bu noktalarda, drt byk dedektr vard. Bili-
madamlar, arpflma srasnda olup bitenleri
kaydeden bu dedektrler sayesinde, hangi par-
acklarn, hangi enerji ve momentumla retil-
diklerini inceleyebiliyorlard. Bu drt dedekt-
rn en by DELPHI idi. DELPHI, 1989 y-
lnda LEP'le birlikte alflmaya bafllamfl. 2000
ylndaysa, ayn tnelde LHC hzlandrcsnn
yapmna bafllanmak zere, veri alm durduru-
lup, devre dfl braklmfl. Aflada, st ortada ve
sa altta bulunan resimlerde grld gibi, si-
lindir fleklindeki bir merkez ve iki yan kapak
ksmndan olufluyor. ap ve uzunluu yaklaflk
10 m, toplam arl 3500 ton. En nemli bile-
flenleri, eflitli tiplerdeki 20 alt dedektr.
En dflta mon odasnn, uzun ve dz alu-
minyum plakalar fleklindeki baz blmeleri g-
rnyor. Onun altndaki, parlak grntl de-
mirden tabaklar fleklindeki kaln halka, had-
DELPHI
LHC'de kullanlacak olan dipol mknatslarn modeli
ron kalorimetresi. Hadron kalorimetresiyle yaplmas iin skld. LHC, LEP'ten farkl
ondan sonra gelen elektromanyetik kalorimet- olarak, proton demetlerini arpfltracak. Bu
re arasnda byk bir speriletken mknats sayede 14TeV'luk arpflmalar mmkn ola-
var. Bu mknatslarn oluflturduu manyetik cak. nflaat devam etmekte olan LHC'nin
alanlar, paracklar saptrarak momentumla- 2007 ylnda tamamlanp, alfltrlmaya aln-
rnn llmesini mmkn klyor. e doru mas bekleniyor. Yukardaki flekilde, LHC'de
ilerlerken art arda gelen blme dizileri, arala- kullanlacak olan dipol mknatslarn modeli
rnda boflluk kalmamas iin, tam olarak st var. Birincil parack demetleri LEP'te ayn
ste getirilmeyip, ksmen akfltrlmfl. tp ierisinde hzlandrlrken, LHC'de ayr
Aflada soldaki resimde, DELPHI dedek- tpler iinde hzlandrlacak.
trnn fln tpne en yakn konumda bulu- Yeni LHC hzlandrcsnda, LEP'teki
nan Vertex dedektrnn ii grlyor. Dfl DELPHI'ye benzer iki byk dedektre ek
katmann yarap 10 cm kadar. Merkezdeki olarak, iki zel dedektr daha bulunacak.
dikdrtgen plakalar, silikondan yaplmfl yar- Bu son ikisinin adlar ATLAS ve LHC. AT-
iletken belirleyiciler. Dedektrn 'zaman kes- LAS dedektrnn yaps, DELPHI'ninkine
tirimi blmesi'nde, ('TPC, Time Projection benzer, fakat ok daha byk. Tamamland-
Chamber'), 'srklenme odas' teknii kulla- nda ykseklii 22, uzunluu 44 m olacak.
nlmfl. Dolaysyla, parack konumlar b- Altta en sadaki flekilde bu dedektrn bi-
yk bir duyarllkla belirlenebiliyor. nas, yan kapaklar ve silindir ksmnn i ke-
LEP 1989-2000 yllar arasnda alfltk- siti grlyor. Oranl izilmifl insan flekille-
tan sonra, ayn tnelde; LHC ('Large Hadron rinden dedektrn bykln kestirmek
Collider') adl daha byk bir hzlandrcnn mmkn.
ATLAS
Ekim 2004 15 BLM ve TEKNK