I

REHBER YAYINLARI 22
Aratrma - nceleme Dizisi 7

:1..
I'

_
/

Kap k ziculEREN
"
i D izg i & Mzaopj REHBER. DUg Tesisleri
i| Bask Burk Mfllbuclk Tie. Ltd. ti.
346 20 33 346 16 46 ANKARA

C u m h u r iy e t D n e m i D i n D e v l e t li k ile r i"
a d l e s e r i n t m y a y n h a k la n
R E H B E R Y a y n c i k " a a ittir .

1
L

H asan H se y in CEYLAN

C u m h u riy e t D n e m i

DN - DEVLET
LKLER

G E N E L D A IT IM
AKA BA 81M T A T lIf PAZARLAM A A..
H k m ci Cad. Na 8 /C Ulus/ANKARA
4 3 2 17 9 8 . 4 3 3 8 6 51
HAAN HSEYN CEYLAN : 2 ubat 1959 Tarihinde Beypaza*
n'nda dodu, ilk renimini memleketi olan Beypazan'nda tamamladk
tan sonra, ona renimini stanbul mam Hatip Lisesi'nde srdrd.
1977.de stanbul mam Hatip Lisesinden mezun oldu. Yksek renimini
A. . lahiyat Fakltesi'nde srdren CEYLAN. 1983 ylnda ayn fakl
teden mezun oldu.

Haan Hseyin Ceylan evli ve ocuk babasdr. Halen gazeteci - yazar

olarak uran devam ettirmekte olan yazar. 1983 ylnda A. . lahiyat
Fakltesi.nden mezun olduktan sonra, ayn yl yayna balayan lm Der-
gisrnin knda bulundu ve ayn derginin 1987 yl bana kadar genel
yayn ynetmenliini yrtt. D Politika dizisinin Ankara Temsilcilii
ni yapmakta olan yazann bugne kadar eitli dergi ve gazetelerde yayn
lanm yzlerce maalesi vardr. Yazann elinizdeki ciltlik bu aratrma
eseri. Suudi Arabistanda Arapaya tercme edilerek yayna hazr hale
getirilmitir. Y azann .' /n -D evlet Ilik ile rr adl eseri *'Islami Hareketler
A n sik lo p e d isr adl Arapa eserin sahibi Kemal Hoca tarafndan Arap
a'ya kazandnlmtr.
Haan H.scvin Ceylann aynca 'T rkiye'nin D nce Sorunlar" adl ya
ynlanm ve Trkiye'nin D P olitika Sorunlar, M illi M cadele Tarihi,
Ezan'n A nlatlm am yks : Tanr U ludurdan, Allah Ekber'e Giden
Yol. R u h i zcan A rm aan adl yayna hazr araerma eserleri mevcuttur.
 i in d e k il e r

SUNU 9
BtRtNCt LM
ANKARA STKLAL MAHKEMES vc SINIR TANIMAZ ZULMLER___ ______ _______ 17
Dini Ki7.mcCTn Karl: dam................................................. .......................................... 22
KNC BLM
DEVRMLER ve DEVRLENLER_________________________________________________ 25
Kasiamonu vc nebolu Gezilen .............................. ......................................- ...................... 28
apka Cumhuhyctn Yksek Amac......... - ......... .......... ................... ........... ............... .................... 29
Mutaassb Zhniycenn Paralanmas Zaruridir....... ........ ................... .......... .............. ........m............ 31
Tekkeler Kapaulyor eyhler Cezalandnlyor................................... ........... .... 33
Devrimci Bakan: Rfai Breki.......... ........................................ ................ - ................................ 35
Tekke vc Zaviyeler Hakknda Kararname...................... . ......... ....... .................. ................ .. 36
apka Kanunundan nce lenen Keyh Zulmler............................ ................m.......... 37
Devlet Yardmnda Deiik Bir Boyut: apka Avans..................... .................. .............. .................. 37
Gazeteler apka Giymcycnlcrle Alay Ediyor....... ...... . 38
apka Festen Ucuz Olacak Denmiti!........................... .............. ........................... .............................39
Yahudi. Rum ve Ermem Sapkaalar.................................................... ....... .......... .............. ............. 40
apka iin lmek Veya lmemek............. ........ ..................... ...... -------------------------- - 41
Sakall Nurettin Paann apka Direnii........................... .............. ....... ........ ....... ....................... 42
44
Dcvrimlcre Ka^ Ralayan Tepki vc Ayi^anmiar ....... 45
Once Eranm.dan Balamak..:-......-...--..........- 46
AskCTiCT Halfan u zerine Ate Ajyor 47
.

idam Yetkin istiklal Mahkc^clcn^ Devrediliyor.. 47
Sra Kaysm'de ve Kayserili bluslumanla^a...... 48
Svasl Din Adamlannn dam............. .^ ^ ...-
.


.

.-.
48
Kahramanmara a Cami Taranyor ve Camitte saklanan mUslUmanlar Birer Birer Tutuklarayor 50
Maral imam. Mezzin ve eyh Efcmhlcrin idam .................... 51
Mara Kadar Gl Bir Direni: Rize Bakldn 51
HcdcI Sakall Nurettin Paa ve Isfalipli AufHtxa - - . - - 53
Ulemaya Toplu Tutuklamalar 54
p C CNCUBOLUM
APKADAN S( N;RA BALATILAN SNDR.ME h a r e k e t l e r i v e SLNIR
TANINlAZDEVLETTERORi;!:--!: 59
- Devlet birlii 62
6
M akezden Taraya Slaralart H utW ^ ) .-
I^vlrt l^m K uftany^l ). ......... 67
l^n - l l e n
Baakt Ahrala
... 64

IBMM C yelen Din 1lw ^ h le n n Yok Sayyor 69
Din Gortvllennden Diyanet 1 .1 ^ B a k ^ ^ .n . Ctlpc Etmeyin Baka Ihaan istemeyiz.' 71
A R A E K .1
APK.
U R L N A B A T A N G N E : iN K lL lP L l A T I F H (H
A
E H .
D E T E G ID E N

f knn FiiikJcn
Kunia Kum 1lkyen
...........

Tt

I k a v ! ty i mounuz?
SuMizluk uu
Alim ve 1 Bil i k a
B b iid a m p k iG y e td

91
InaAi Bni
Kjtfun YuIuyU I n h l f 9:
ltkOp l u u l c 92
Sra A lil I k . d a
Ti U M imi I t t i f i kJMi "
N . H m M V e n ja
 Oncc Alk Sonra Muhakeme.................................................................................................................. o
Mslman Olmak Su mu?...................................................................................................................... o
Savcnn Talcplcn................................................................................................................................ 97
Auf lloca'nn Kerameti................................................................................................................. o.
chadei Makam-......... ................................................................................................................................

CHAD I F E R Y E VE DN REKORMASYONLA YOK EDLEN DN HZMETLER:

BLHARIHANLAR, MUSLIMHANLAR. MESABIHHANLAR. FAHANLAR.
EMAILHANLAR.... HEPS TARHE KARIIYOR!_______ ________ _______ _______ 0

Cz.Ilan........................................................................................................................................... 104
Dc\irHan 105
Sure.llan . 105
Ar.llan 106
Kafian veya Hafzan 106
Buharihan........................ 108
Milslimhan ....... ............. 111
Sifahan 113
d O r d On c O b O l n i
DN H tZ lT L tL E R N E YAPILAN ZULM ve CAMLERN FONKSYONLARI
117
120
Ayasofya Ihadetc Apim aldr................................................................................................. 126
A EK l i f i
ATATLRK ADINA NL.MARASIZ SAHTE KARAR.NA. IE LE MtZE HALNE
g e t ir il e n a y a s o f y a c a i i i ~
~ .^ ^ ^ ^ m .. m . m . 127
AyasofyaKararnamesi..., ..................................................... .. 129
ya fya Harap Haldcyd......................... .. .. .. ......~ .............. ... .. . .. .. .. .. .. .. ..... .... .. . . ~ . . . . . . . . . . . . . . . 130
Fatih. ehrc Fetih Gn Girmedi......................... - .................................................... - .......................... 130
Ayasofyann Mlzc Yapl............................................ .................................................. .. 132
ark Alemini ScMndirecek Karar.. 133
Ihadetc Kapatmak m? BOylc MUnasebeisizUk Olur mu Hi?.........-...........................-............-.......... 134
ibadete K ^ atl^ a na D airllibir Dayanak Yotaur.. 135
Tamirat! Bilene Kadar Geici Olarak Kapanmt....-................................................... ~ . .. . . 135
Ve Tek Pari Donemi 136
llaian Ali Y l n Akil A lm a zo ^ n lan 137
Dzmece K ararnam e........................... 137
Kararname Diye Geitirilmi Bir Y a n ! ....................... ....... . - - -
- " 138
Turkiyc.de C cia Karariar Bir mddet Sonra D aim deiri. 139
I^cvi Hkmeti Donemi.......................................... - ............................................................................ 139
Demird Hkumcii Donemi............................................................................... ".................................... 140
140
12EyllD abesi. ......... 141
Ziyaret Im ille de Muze O lm a. Gerekmez. ................."
141
142
Muslumam^^badchne Ceza Papanm ianc : . "
145
DN c i j r e v l i l e r I n e s o n s l z Z L IL M : - - ---------------------------------------------
d i n d e p f f o P A ^ A R ve ISLAMIYET ISLAH p r o j e l e r i ( ! ) - . - . - - . - - . . . . . . - - . - . . - . . . - - .
151
158
Turk Inklb Karasnda MusldmanlOn ^ m u ................................. 162
163
Kur an. C K u n u ^ ^ ^ k Gayretlen::: . . . 165
165
: : .

! . 0;:'--.-- 169
172
....... - -- - .. Y n Dmi Veya Yeni illim 173
t k O c |i| n c k Li }c Ayku 0 .................................................................. 174
-
:
Dnde Reform Kanununa Esas Tekil Edecek Allematif Gtllcrimiz 75
Kurana Konulmak Islcr)cn Yeni Sreler!........................................... 176
''iki Vakil Namaz Klnacakur.............................................................................. .......................... 1^
Bu Yeni Dini Kabul Etmeyen Hocalar Trkiyeden Kovulacakur!................... ....... ....................... 179
Cuma Hutbeleri Atatrk'n Nutkundan Sedlecckiir Hafzlk Yasaklanacaktr"................. ............ 181
"Camilere Allah ve Muhammed Yazlannn Yanna Atatrk'n smi de Konacaktr"....................... 182
"Kadnlarn arafl ve TescttUrlU Olarak Dolamolan Yasaktr".................. .................. m..................... 184
"Atann Kabrini Ziyaret, Trk'n Hacc Olacaktr................................................ ......................... 185
"Yeni Din" veya "Yeni Islama Grlerimiz in Gereke".................... ....................................... 186
Maksadmz........................................................................................................................ .......... 186
Kur'n- Reddetmenin Laikesi: Dinde Reform............................................................................... 187
YEDNC BL.M
LAKLK ve DEVLETN DN DENET.M ALTINA ALMASI-------------------------- ----- - 197
"Atatrkle Ay" ve Laiklik Dinsizlik midir?..........................................- ........ - .............. ...... . 1^
!.aiklik Bizde Dinsizlikten Baka Birey Deildir?.......................................................................... I
^ SEKZNC BLM
LAKLEME SRECYLE LGL NEML DEKLKLER--------- ---------------------- 207
DOKUZUNCU BOLUM
HARF NKILABI ve ARAP HARFLERNE SON VER!_____ ____________________ __ 219
225
230
Harf Devrimi, Islm Kltrnden Kopmak iindi............................................................. .......... .. 237
ismet nn'nn 29 Austos Nutku ve Dolmabahe Kararlan..................................... .................. 240
Kanunun Kabul Ettii intikal Devresi........................................ ................................................... 244
ARA E K . V
SLM HARFLERNN YASAKI.ANMASI ZERNE ZNTSNDEN LEN BR
LM : SEYYD TAHA EFEND---------- ------------------- -------------------------------------- --- 249
ARA E K -V I
ARAP HARFLERNN ISLAHI VE DETRLMES HAKKINDA LK
TEEBBSLER VE NETCELER______ ___ ____________________________________ 255
Arap Harflerinin Islah ve Tecdidi Hakknda MUnif Paa ile Ahunazade Felh Ali'nin TcidileT-.... 257
Harflerimizin Islah ve Deitirilmesi Hakknda Melkum Han ile Namk Kemal'in
Mnakoalan............................................................................................- ........ ............................ 260
Terakki ve Ruzname- Ccridc-i Havadis Arasnda Mnakaa ve inas'un ttihaz Ettii Yeni..
Harfler....................................................................................... ..................... 263
Arap H a r f lin in ^ l in im c s Hakknda Namk K
e^al'n Fikirleri .......................................... 266
Ebu'zaya Tevftk'in Maialalan ve Itihaz Ettii Tabii H a r f l i ..................................................... 271
^ONUNCU BOLUM
.275
^^^ ^
^^^^^^ ^^^^
^^ ^^^^ ... . .
.


"-.
.
-.................... 278
Din ve lanh Dmanl D il Uygulamalannda Ynetimi Kom ik Durumlara Dryor................. 279
Cunc D i )Teorisi:Nercn ^ gn?......................................................... ...... 280
ztrie:lrW cm Yabanc ...................................................................
-.-. . .- 282
.-
Altes Ruayall 282
Adem Yalva . Havva Nine 283
I.
al* Rflu Atay :"Ben Zaten Bu D ile Hi nanmamtm ".-.... 284
^ 1 Devrimi Deil Aydnlann ahsiyet Buhran ........ .

.
.





,292
Cumhuriyet Aydnlan K im lik Krizine tutulmulardr.. . . .................................... ^5
A R A E K V I
D IL D Z E L T M E K M i D L l B O Z -M A K M I ? ------------------------------------------------------------------------------------.297
D il D v M in d Gerekler ........................................ . 317
D il ve M ^ y e t i .......................................................................................................... . .
317
Sadeletimek ve S n n . --- - ---- 318
O zle ^ ^ Haralar ...... ........ 319
Kunmun ^n m u .........
u c ve Y a p lc k ct . . 321
^ .....
. . 321
ONBRlNCl BLM
DEVRMLER S O N R ^ I DlNl HAYa T ve DlN. HZ.METLIURL n LN D IR IM U -* -.-. .

- .:
-

 Cami in K m HayaiA Rlc Tahamml Yokl 332
Halk Partin Din Grevlilerini J u m a l l i y . r . . . 332
^ m h u n y e i^ ve nklap Vaizler ve Vaazlar? .................................................................................... 33.1
Kanun Darcsindc Kal^ slm'a Bile Kanunlar Msadc Kimiyur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Rejimin imam l a i i p O k u l l . n l . . . . . . 338
Azn.lkOkullannda o$alanMisyoncnik Faaliyetleri .......................... .. 345
Mslman o ^ c n e d e r l i r i r t i y a n l a ^ i n h y e r . 346
l^O luY llartlaTrlayc.deSatlcceO Kur.n Kuru V a r . . ...347
Kur'n Unutulmasn in Yaplan l l a f i r J k l a r 348
YasaklarSu.filcsi ^ n n Hct Beyuiunu Kapnyor................................................................................ 350
Hocalan Kjmlamak l^ n Ba^vunlan iftira K a^pan^tan .................................................................... 352
ON I ^ n C ^ l U.M
DADETLERtN TLRKCELESTRtLM ESI VE T IR K C E EZAN KONUSU..h.H.HH.H..,....H.H. 357
Ziya G^k^lf Trke Ezan 360

Tekbir.
| 1 Ezan.
1
Kamet
. *j|"T ve Scli'nn
AHIM. Trke!ciinimcs
JMOlfCJI ..

. ..................................
-ulboin Tkc
Hutbenin T ork^ Okunmas.
Okunman........................... ...

Namazn Trke Kur'nla Kldniman
Sazl. Szl Hafzlar Tuplulugu de Kur'n ve Mcvloi Seanstan. . ............
Artist ad Bile T u^c Kur.n.n Asla Olmayacana Karar Vermiti......
0ku
Mustafa Kemal Kur'n Okuyor
Yeni veya Kemalia Mevlu
0r.....-............^.......~--..............................

C c T C u c M ^ l t u N c b . . . . . . . . ^ . . . . . . . . -. . . - ..
77
R : H er in d en is t e d ;'(
.MI...TAFA KF:MAL ATATURK.CN P L A N E T
RAPOR: "TCRK CE K I R AN LE NAMAZ KILLNjj 407
- !..^umcSiylc Namazdaa j^nm ^y................... .
Okunmas.......




............... ........................ 410
ON NC BLM
TRKE ELVN, TEPKLER VE BURSA LUCA^I O L A Y I. 413
. ^ E z Okuywlar Tuiuklany 419
Yera Httkiimin Dini. . .....
-
: ':
:
..".*.. 420

: DVANE! ! ! - : : : : 423

- :
- -
^! partin
Halk Pve ^ Uvei kLUik
arti, p ^ n n^CTpI
p ic n _-
......
Tarda ...
637 T a:n h 163.
: M ^"e
:

-



-

.....


... ...
Madderun ZulmU Buyle BaylaJ .163
D ifu^kD ikitory .......

""
D.":



:
";; - ON BKSIVCl HOLLM
LA
U Kl K l l h veAJLTlOK
IIC AITIOK LN IN \
VF 1
U) :\' (;
( 0OZOEV
0 GUIKILMF-Sl
'
^
-

-


--

-
-
:
-



Yeaden
<1Dun
0 KKiprdnii
j p i ^ ^ jiU:
. liaikI.ifUfi
I aruli)942
1942KunJuy
KuruJliyi 41
Moducl
Bafb kintnBi!kinn Din Du^nnl^
Din Dunanl MeditJeli... *

2

. 8 8

. :
t i l * m i [ Ilr iW im t k l

^ : ^ : : !:!!-: . .

: : 7;
:

; : : ; :

Itar t k f Imniatfilm ^
- ^ .
 S U

gn B 0 c Millet Meclisi ok kateketli kont^malara ve tartmalara

salne ol^ord. Tarik IS Kasm 1922 ve Masaja Kemal'le belirlenen Meclis
.gndemi de "Halifenin inikab"."Halife seimi" idi
..." Mustafa Kemal krsye fyor ve u lgin konumay yapyordu
Trke'nin vaifesi Makam-I Hilafeti kurtarmaktr. Bil biim in bir d a v ^
mahsustur. Hilafet makamnn kurtarlmasna almak bizim in en hayrl bir
lem-i slm n a z.n d a fe v ^ la d e (davadr. Biim in bu dava bii ITrke'^i
takve eden bir meseledir. Bunu sarsmak do" .ru deildir
Bu konumadan sonra bata B iik Millet Meclisi reisi Mustafa Kemal ve
di er Meclis eleri de 95'lik bir . unlukla AbdUlmecit Efendi' ! halife
semi ve bir gn sonra Kasm 1922 fr'lnde Meclis Bakam Mustefa
Kemalin bizat kendi el assla lalife e bir tebrik telgraf gnderilerek,
^ /rnec "Efendi "H fe-i Miislimin ve H m l-e Haremeyn'O ,er^e^n
.olarak onaylanmt
Tarih 18-19 Kasm I922'de Trkiye'nin manzaras '. Trkiye'nin
.banda Mustafa Kemal ve arkadalarnca seilen bir Halife-i Mslimin yardir
Trkiye'nin bu manzaras ayni tarihlerde Lozan grmelerini srdren ismet
nn ta r a f n onaylanyor ve .Mslimin S t a r t Gazetesine verdimi bir
e btn br slm demefie Un-tn .duyurulmu oluyordu
ismet l . 18 Kasm 1922 taribinde szbnusu azeteye HLrfet
M am tyla ilgili o la r verdii demete zetle unlar ..viu.vordu .- ... guatn
.Mislmanlara unu syliyelim '. Trk Milleti, slm n kolu ve klcAr
Trkiye Anayasas, hilerfetin ve halifenin yani hr ve miscalul bir "
Devleti 'nn merddatlerini yrtmeye alacak ellere btn mUddfaa kudretim
vereceim sylyor. Trkiye hilafeti tutuyor ve tutantkr Hiiafet T iri
Mlleti'ne bir vediadr (emanettir). Hilafetin bdtlin vasflan bitlerde 4 '
emindir.
T
10 c u m h u r iy e t DNEM DlN VE DEVLET LKLER

Kanmzn son damlasna kadar hilafeti tutup yaatacaz. te, Trk

Milleti'nin karar budur. Biz byle hissediyoruz ki, Hilafet bugn dahi
M s Umanlar arasnda daha byk bir anlama ve yardmlama kaynadr.
Bizim kanaatimiz udur ki, Hilafet hakk ebediyen Trk Milletinde
varolacak ve mahfuz kalacaktr... Benim bu szlerimi yeryzndeki btn din
kardelerimin dikkatle ainlemelerini isterim."
Evet bu ifadelerde smet Paaya aittir. in ilgin yan da, Mustafa
1
Kem aile szleri ayn gne rastlyor ve ayn muhtevay tayordu.
Oysa her iki liderin dilinden syledikleriyle gnllerinde tadklar hib
zaman bir olmatmt.
Bu szlerin zaman ve zemine uygun olarak ve de zellikle syaset gerei
$0 5 olduunu TrlcYe.Yle birlilac YcrYaUndeki M ils la n la r . 3 Mart
19924 tarihinde.Yani bu szlerin sylendii tarikten t 16 ay sonra. Hilafetin
kaldrlmas ta rtm a la r grm ve 16 ay nce "Makam1 Hilafet bizim in
en l m a k a r " diyenlerin, 16 ay sonra 'Makam- Hilafet bir m e - erdir"
dediklerine de a>lt olmutur.
Mustafa Kemal ve ismet nn ile vermeye altmz bu iki rnekteki
t n t n a zt bu iki yaklamn temel nedeni bize Cumhuriyeti kuranlarn
dinden f a y d a l a a . dini kullanma ve yeri geldiinde de dini istismar 1
duygulartydt.
u i . braktn 1922 ytltnda en yetkili Ikl azdan Halifeye ballk ve
M o k i -1 Hllafet'i ebediyyen ark.n banda bulundurma grellerini, daka
M o stra Kemal 1907 tarikinde bile iGarIp gelecek belki ama tarik gerekten
1907 dlr ve bu taril kallfellgln k a ld r lm a s iin tam 17 yl nceki tariktir.)
bata kallfeliln kaldrlacan. Cankurlyet.in kurulacam ve saltanatn ilga
edileceini sylemi biridir.
M o str a Kemal.ln dala 1907 ylnda iken Bulgarlarn mekur Tr^lou
Manolov.a syledikleri bunun kadar ilgi ekicidir

..... Bir g ^ gelecek ben k ^ a l sandmz bUtttn bu devrimleri bozaracam.

(Konumada satanatn ve kilafetin Aldrlacann yannda. giylm:kuamla
'ilgili devrimlcrden.harfdcvrimine kadar 3 Mart 1924 tarkinde gerekletirilen
bu devrimierden b a h s e d ilm r ) Mensup olduum Trk ulusu da bana
r m a c r , D nd iU d erim hayal ve demagoji deildir. Saltanat yiklm ldir
Hilafet ilga edilmelidir. Din ve devlet birbirinden ayrlmal ve lkeye laiklii
 SUNU 1

getirmeliyiz. Dou uygarlndan benliimizi syrarak Bati uygarlna

Kadm ve erkek arasndaki her trl ekil ve lkkifarklar, silinip
yeni bir toplum dzeni kurmalyz. Bati uygarlna girmemize engel olan
yasa (Arap alfiibesini) atarak, latin kknden bir alfabe semeli ve en son
klk kafeti i de in lcr e imi^de Batllara ^ 1 . Bnn in de apka
nklabn gerekletirmeliyiz.
nannz ki, btn bunlar bir gn gelecek ve hepsi de bir bir
gerekleecektir. Belki hi kimsenin aklina getiremedii ve hayal sand bu
inklaplarn hepsini; ben greceksiniz nasl baaracam..."
Evet szler Mustafa Kemal'in Abdlmecid Efendi'yi halife seip: ona
"halife-i miislimin" olarak baland Kasm 1922 tarihinden tam sene
ncedir. Bil sylerin sahibi Mustafa Kemal ine gnlnde atan aslan
bunlarken Sirfzaman zemin de dini ok iyi kullanmak adna bu niyetlerinden
tam 14 sonra 11.7.1921 tarihinde ark Cephesi Kumandam Mareal Ka^m
a Karabekir'e c. U 7 .I9 2 0 ifre telgrafm gnderdiinde, kendisine Erzurumlu
b k alim Kad Raif Efendi tarafndan neltilen^
a. Saltanat kaldracak msn?
Cumhuriyeti kuracak msn?
C -H ila feti ilga edecek misin?
Sorularna ok net olarak hayr diyerek:"... K RafEfendi'nin saltanatn
inklap olaca n (dni'ece ini dinmcsi ve de Hilafet lgas
gibi birfkre kaplmas tamamen birfkr-i mahsusa velimden ibarettir. Hilafet
ve saltanatn kaldrlmas gibi bir sorun yoktur. Trkiye'nin banda ebediyyen
bir islam Halifesi olacak ve bamzda da daima bir hkmdar sultan
bulnacabr" eklindeki bu cevabyazy Kazm Karabekir'e gnderebilmitir.
Yaplmak istenenlerle, gsteribaek istenenlerin te bit ekilde farkit farkl
oluu Cumhuriyet donemi boyunca dinin devlete hep kullanldn ve ok
yerde de istismarm y a n getirmitir.
Kitabimizin birinci cildinde ve elinizdeki ikinci ciltte ortaya koyduumuz
binlerce ariv belgesi din-devlet ilikilerindeki istismarn zirve rneklerini
tekil etmitir.
Tarih Mart I924'ten itibaren, yani "Devlete bal din sistemi devr'ne
getikten sonra da istismarnyerini zulm ve ikince n r .
!
12 CUMHURYET DNEM DN ^ DEVLET LlidLERj

\
TrkiYe.nin en ileri gelen ^i^leri 1922 lertle life e (szde szl ve 1
ballk ierisinde iken Koncada. Dzce.de. Gerede ve Yozga.ia ve yzlerce
Yerlerim ^ r k e z in d e inanan insanlar bil ballklarn szde deil de zde
Yaptklan in canlarndan ve mallarndan ve laita eviad ve Yalindcn
olmaklardr.
2 Ekim- 15 Kasm 1920 tarikinde Kon^a. lgn. Bozkr. K a n a n , amra.
Hadim. Kadnlm. s ^ d kekir
i ve BeveKir.de inanan insanlara dala ortada
Cumhuriyet yokken, saltanat ve Hilafet kaldrlmamken ve hatta kaldralm m
diye tanmas bile yaplamazken bu blgelerin insanlar ismet innn'nin
Lozanda IS Kasm I922'de sYledigi szleri. Mstaja Kemal'in de Bi^k Millet
Meclisi'nin IS Kasm 1922 tarikinde. 140. Birlekiminin 5. celsesinde Halifelik
ve Hilafet makam in aka belirttii hususlar syledikleri in hertiir
muameleye reva grlmtr.
Bu insanlarn suu Makami Hilafetle ballk ve onun tabii uzants o l a r i
da ynetimden akkam ker'iyyenin crasn istemek idi. Bil istekler lkede leniiz
Hilafet ve hatta s a lta m olduundan ve ^e Cumhuriyet gibi bir rejim henz
kurulmadndan herkese gre doaldi. F bu istekler Ankara'ya hi de
doal gelmemitir. Blgeye acil kaytl gnderilen istiklal Mahkemesi ve
kalabalk askeri gler ok iddetli ve acrmz bir ekilde bu istekleri
bastrdlar. Binlerce kii ldrld, binlerce kiki de yakalnm istical
M i e m e s i n e sevkedilmitir. Yakalanan 2
v^/ masum miislmanlarn says
kadar^azl ^ d ki. onlar makakemc e ^ ^ e istiklal Makkemesi kijayet etmeyince
Ankara'nn kendi kanunlarna aykr olmasna ramen (istiklal Mahkemelerinin
bulunduu mahalde Harp Divanlarnn kurulmas kanunen yasakt) blgede
onu akn Harp Divani kuruldu.
Blgedeki Harp Divanlar binlerce suluyu hemen cezalandrabilmek in
kerkese birka dakika zaman ayrarak, "gereini dnp . gerekesiz
kararlarla bine yakn mislman kemen birka giin i i ^ e d^n edivermikt.
Sadece Konsa ve Bozlar evresinde resmi tablolar, giren 780 msliiman kemen
blgelerinde sdm ve Ekim 1920 tarihinden 18 ubat 92 tarihine kadar
sOren Konya istiklal Mahkemeleri sonucunda da 843 l f msliiman idam
edmi ve 3600 kii de en ar m u m iy e tlc rle yllarca suren c e z f ara
^ . iBk Konya istiklal M m e s i A y l a r Genel ^ r v
! r NozIO ve TBMM Ar. Konya istiklal M m e s i , T-144, No S, Z o jf
4Sk
 SUNU 13

Evei daha ortada Cumhurivet di c bir reji^ 0^ ^ vc daha Hilafet

^tahaj^t ^e Halifelih ^e^cttthca btt hadar iasa^ halfe e ve halifelie ba ltlthtat
ve e^ ^e^lisi de ..Ahkam-I eri^e^i^ e f ii' ai iste^ehtea ida^ edilmilerdir.
ReiimJt sahipleri Artkara ve ^ la ^ 'd a bit istemleri aka belirtip 0
da belgelemelerine ramen ayni istemler inanan Mslman halka g m e
geldiinde Citmhariet ncesi stiklal Mahkemelerinde binlerce insanin idamna
binlercesinin de mahkumiyetlerine sebep olmutr.
Cumhuriyet Donemi Din-Devlet ilikileri adil aratrmamzn elinizdeki bu
ikinci cildi nefesinizi tutarak okuyacanzve yer yer dehet ve nefret hislerine
kaplabilecciniz ola larla doldar.
Kitap, aslnda .'Bir devrimin anlatlmam ^ksdr.'' Bir di er ifadele
Cumhuriyet ncesi ve sonras istiklal Mahkemelerinde can veren onbinlerin,
isyana kalktlar diye kuruna dizilen binlerin, evleri, kyleri yaklan yzbinlerin
ve de bunlarn anl temsilcisi olmu, skilipli Atf Efendilerin, Baimeskili Ali
f Rza Efendilerin, nice miicahid e lerin. evli^aallahn. mderrisin ve mazlum
bir Miislibnan kitlenin C mari ct DOnemi Din-Devlet likileri ierisindeki
anlatlmam ykleridir.
Kitabin bir dier nemli yani da HAllahu Ekbcrden Tanr Uldur'a, o r n
da 18 yllk bir aradan sonra yeniden A ll u Ekber'e giden yolda yaanan
olaylar, gelimeleri; ksaca EzanUn Trkiye mcadelesini en geni boyutlaryla
anlatmaya alm olmasdr.
Trke Kttrn, Trke Ezan, Trke Namaz ve Trke Hutbe diyerek
balatlan 'ibadetlerin zamana uydurma ve islmiyeti Islah projelcrnin ne
id nU ve Devletin toplma^la birlikte dJisizletirmc erdemlerine nasl
muhatap olduunu bu aratrmamzda ok deiik boyutlarda ortaya koymaya
altk.
Kapatlan, satlan, yklan, depo olarak kullanlan camiler... Ayetleri Vf
sureleri deitirilerek yeni ayet ve ilave sureler '*Kemalist Kur'an " ortaya
koyma teebbiLderi.. Tanr Uludur y e 18 yl aralksz okutulan ne idigH
belirsiz Ezan ulumalar... De re m ifa sol la si do eliinde ayakkabilarla girilen
d i l e r d e okuntn ve okutulan YOiSinler. Tebarckeler ve Ammeler... Yasaklanan
Elifbalar... Tekmelenen postal altnda Kur'anlar...
S a h n tutularak, boana sarlan saryla sokaklar ve caddelrde
jandarmalarca dolatrlan ak sakall dmler... Bunlar da t e c i r denilerek
 L

14 CUMHURtYET D O I M DN v e devlet LKLER

syanlarda susuz ve haksz yere ldrlen binler... Yklan, yaklan kyler ve

evler...
te btn bunlar ..Bir devrimin a n l a t l m Yksdr.. dedi ima
Cumburiyet Dnemi Din.Devlet ilikileri isimli kitabinizin elinizdeki ikinci
i cildinin kilometre taflandr.
1920-1950 llar arasnda bu kitabin s^Jalar arasnda olsuzluk
Yaparken karmza ikan bu kilometre talarnn neler ifade ettii pesiz
insan olan herkesin gnlnde derin yaralar aacaktr.
Hele hele 1920 - 1928 aras alan Ankara istiklal Mahkemesi, ark
istiklal Mabkemesi ve sYan Mntkalar istiklal Mahkemelerinin Y e le c e
celladndan sadece birisinin, A r a istiklal Mahkemesi cellatlarndan Cellat
Kara AlVnin susa yere idam edilen binlerce m s H a n ve alimleri iaretle .
''Sadece benim, bir cellat olarak daracnda sallandrdm, salben lasarak)
idam ettiim Mslman says 5216'dr. Bunlarn da ounun sakall, sarkl ve
cbbeli alimler oluturmutur.', demesi ben insanim diYen herkesin gnlnde
brakan Y .r . amasn herkesin, inanan insanlarn CumluriYet dneminde
resmen bir kitle katliamyla k a r l i olduuna kanaat getirecektir.
Bir tek cellat 5210 kiiY idam ettYse. Ylcce grevlendirilmi celladn 8
Yil sren bu zulm mahkemelerince ne kadar binlerce k^Y i d i ettiini varn
siz dnn!... Bulacanz rakamn 0 haneli ruam larn olaca phesizdir,
bu da bize gre su gtrmez bir gerektir.
te son bir tablo daha. Hem de bugn hibir bakann ve mille^ekilinin ve
giymeYcrek su
de brokratn gymeyereK su eag
ledii (!)
lv apka Devrimi uruna idam
edilenlerden bir tablolar adaki apkaYla
tablodur aadaki. apkayla ilgili
lgili istiklal
stiklal Malkemesi
Mahkemesi nde
yarglanan ve ounluu dini etkinlii olan kiilerin oluturduu idam
edilenlerin says o kadar ok olmutur ki, sadece Orhan Kololu'nun,
"slm'da
slam 'da Ballk" adl
adil kitabndan u5 kk stiklal
Jstiklal Mahkemesi istatistiklerini
aktamaJc sadece ryjnt'/ \'7fin/ifin idam
a p b yznden id/u7i edilenlerin
edilcnlcrin genel
enel saysnn
b r a n m a s n d a n w li bir ipucu .lujlurur kanaatindeyiz.
A r i 1925 75 dava. 163 sank. 5 idam.
Ocak 178: 6 dava, 582 sank.41 idam.
ubat 1926 .- (ilk 15 gn) samk, idam.
Evet 2 a ibi ktsa bir zamanda sadece japkaya muhalefetten 56 m'min
m$an idam s e h p c s i sa lla n im itr.
SUNU 15

Bylesi karanlk bir dnemin aydnlatlmasnda eer bu aratrmamz bir

fonksiyon icra etmi ve 'Surda bir gedik amaya" yardmc olmusa kendimizi
bahtiyar addederiz.
avusku'lann idam edildii, Jivkovlarn hapse atld, Honecker'lerin
ykld bir dnyada btn bu oluumlar salayan glasnost rzgarlarnn biraz
da bizim lkemizde esmesi dileiyle...

Haan Hseyin CEYLAN

22.7.1990
Demetevler / ANKARA
 .
.

,:

 BRNC BLM

ANKARA STKLAL MAHKEMES VE

SINIR TANIMAZ ZULMLER...
!
 ANKARA is t ik l a l M A ^ E ^ S ! v e

S IN IR T A N IM A Z Z U L ^ E R ...

isyan Blgesi istiklal Mahkcmcleri'nin tamamen "din kaynak! idam ka.

rartann idam edilen ulema dini nderlerin bir ksmn birinci cildimizde
grdkten sonra, (gezici) nkara istiklal Mabkemesi'nin uy^jlamalanna da
yle ksaca bir gz atmakta fayda olacaktr.
Ankara istiklal Mahkemesi merkezinin Bakent Ankara e grc sahasi"
nn Orta Bat Anadolu olmas sebebiyle nemli bir mahkemeydi. Baktg da.
valann konusu e zellikle parti programna, '.akiid.i diniyyeye hmctkSnz.'
maddesini koydugu i indincilere destek eriyor dncesiyle kapatlan Tcrak.
kipe^er Cumhuriyet Frkas'nn bu mahkemece susturtilmasi Izmir Suikasti
gibi politik messiriydi olan daalara bakmas se^biyle Ankara istiklal Mah-
kemesinin nemini artnnt. nk mahkeme, dinin siyasi tezahrleri zerine
etkilerini izliyor onlan muhakeme ediyordu. Ve en nemlisi, apka Devrimi
ve Tekke ve Zaviyelerin kapatlmasyla balayan, yurdun hemen her yann
saran Isliim kaymakl tepkilerin bastrlmasnda ok nemli roller stleniyordu.
Halk arasnda, mahkeme yelerinin ogunun adlannn Ali olmas mna-
sebctiylc "Dr Ali'ler Mahkemesi"( )diye de bilinen Ankara islikl Mahkeme*
si 12 Mart 1925 tarihinde bir bildiri yaymlayarak vazifesine balam oldu, is-
liklal Mahkemesi Beyannemesi, mahkemenin, zellikle ''din su'' lara ka^
nasl bir tavr alacan da gsteriyordu.
Ksaca Ankara istiklal Mahkemesi ok ayk bir ekilde din zlemi ier
sinde olan hemen hecesi .'caniyanc isck''c bulunuyorlar diye ka
y ^ M ^
lman avna kacagm kurelu gnnde ilan eden bir mahkemeydi.
Bakiniz bu mahkemenin ^yannamesinde ^icrsd y lcn iy o r.

. Hfe Vetetet Vehdede l ;A n kan lilW a l MahK

ms l .Cum hunyel 25 Mart
73 .s 2
 20 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

... MlJJeln haya( ve hu^yciini ykmak vc mefkuresini sarsm a kasimda

olan asiler ve mrtccilcrlc, siyascli bu caniyne maksada alci edenler in... scla-
me-i miUiyenin istilzam etlii tarada hareket edilecektir.
Bu maksatla dini: ahsi veya siyas menfaaerinc alet e d e le r ve bu suret-
Ic kamuoyunu zehirleyerek. darc- haztraya karnefret ve isyan hissi telkin
edenler i s y ^ ve irticaa yarelmc olanlar, C m huriyet hal^n.n Takriri Skun
arausunu temsil eden mahkememizi derhal karjlannda bulacaklardr... (2)
Hedefi ok net ^lirlenen bu ^yannam e ile mahkeme almaya balad.
Mahkemenin ilk icraat, irtica propagandas yapmak suundan tutuklanan Salih
Bao ile Hoca Resul'un, 13 Mart'tan itibaren yarglanmaya balamas oldu. Ar-
kasndan 15 Mart.a kadar. Menemen'den dokuz. Merein'de bir, Adana.da iki,
Kastamonu'da bir kii olmak zere 13 kiiyi, ''gericilik davranlan' ndan sulu
bularak tumklad. Ortak su : .'dini ^ liiik ay a alet etmek idi. O) 15 Mart 1925
tarihinde Mersin'de yaymlanan Doru Sz.' Gazetesi sahibi ve bayazan Ata.
ullah clcbi de. yazlannda .'dini f i l i k a y a alet etmek'' suundan vc ^ Ig e hal-
kn dini bir kyama kkrtmaktan tutuklanmt (4) Mahkemenin Mart sonunda
tulukladklanndan biri de. askeriye ierisinde dini tebligatta bulunmuyor diye-
rck askerlik grevinden aa alman Ruh Bey ile. Alun Oz ve Tok Sz gazele-
icri sahibi vc bayazan Uk^ oguz Bey idi. Ruhi Bey, soramlu oldugu
Adana'daki eski WlgUne ve Wlkcki askerlerine : ''Tam^ncn dinden h^ckelle
hUkUmei u yam ak in ayaklanan mUmin kiilere kurun Sikmak, dinen asla
caiz deildir!" dedigi ve bu ekilde vaazlar verdii in, ^keriye ierisinde
"vatan sevgisi''ni paralamak vc askeriyeyi 'v a i^ hai^igi'ne ^ k c m e k suun-
dan yargland. kni o ^ z Bey de. Aaullah clcbi'yc isnad edilen ''irticakarc-
ne ccbbUsat vc bu urda yayn yapmak'' suuyla sulanan^ her ikisi de 29
Martla mahkum oldular. <

Adana'da kr o ^ z Bey'in ok ^ z g^eics^d ck i y^.lanna cami ko-
numalanyla destek venlikleri vc h^k ''irtica bak^dns na scvkciikleri d-
unccsylc. iki cami mam, Hac Haj^n Efer^i ile. Osmaniyeli Hac A b d ^ a h .
man Efendi 29 M an u luluUanarak Ankara sliklal Mahkemesine scvkcdildilcr.

N o 1 4 2 0 2A vm T ar - -
M i l 1. 25. r . l. T . 2 4 A riv . . 6/2325

: : : : ; :
t l m r I m i 27-30 Mart 1.25
ANKARA IS1KUU. MAHKEMES VE SINIR TANIMAZ ZULMLER 21

31 Mart.ta da yrede .Esker Hoca.' diye bilinen ulemedan ok mehur bir zai.
vaaz ve sohbcerinde dini siyasete alc ediyor dncesiyle tuiaklad.
Aynca Adana'da halk hilafet ve din arzusuyla coturan ve cami cemaat
lerini Ankara'nn yapklanna kar uyaran iki imam daha tutuklanarak Anka
ra'ya gnderildiler. Adanal iki cami imam ali Muhiddin Efendi ile Mehmet
Emin Efendi 4 Nisan'da Ankarada yarglanmaya balad. Savc iddianamesinde;
"iki hocann da vaaz ve sohbetlerinde, dini politikaya alet ederek, vatan hainlii
suunu irtikap ettiini. Kazm Karabekir Paa'nn partisi olan TPCFye srf din
mlahazalarla yardm ettii ve insanlan da bu partiye yardma tevik ettiklerini
"ileri srerek hocalann idamn talep etti. ^ Sanklar durumalannda. medrese
lerin kapatlmas ve her trl din eiliminin yasaklanmasyla, halkla bir dinsiz
lik cereyannn baladn, kendilerinin bunun nne geilmesi iin halk irad
ettiklerini ileri srerek vatan haini olmadklann ve vatanlanna bal olduklann
syleyerek susuz olduklann dile getirdiler. *Mahkemeye yarglama sonucun
da cami imam Ali Muhiddin Efendi ile, Mehmet Emin Efendi, "hain-i vatan"
addederek "vatan hainlii" suundan idama mahkum etli. 11 Nisan gn,
mahkemece yaplan aklamada Adana'l imam efendilerden birinin hapishane
de ldrarak ld halka duyuruldu! *
Oysa mam Ali Muhiddin Efendi Ankara stiklal Mahkemesinin emirleri
ile gerekletirilen ikenceler sonucu akln, yitirerek lmne sebebiyet veril
miti. Duyurulan ise mam efendinin ldrarak ld idi...
3 Mays 1925 tarihinde yaplan yarglamalarda da. Uskpl Salih Zeki.
stanbul ulemasndan yal Resul Hoca, Paa Mandral Hafz Kamil Efendi, Bc-
ykozlu Hseyin ve Nuri Beyler Ankara stiklal Mahkemesince yarglandlar.
Sulan sadece bulunduktan mahalde dini tefekkr artrmak olan bu insanlar
Ankara stiklal Mahkemesinin "Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna mensub
sanklann. Trkiye'nin dinsiz bir memleket haline geldiini; camilerin ve med
reselerin kapatldn iddia ederek, kendi frkalanmn iktidara gelmesi halinde
din ve eriaun yeniden iade olunacan syliyerek halk devlet ve hkmete
kar kkmmalan sebebiyle, sulan hyanc-i vaaniyye.yc tevik ve tahnk ma
hiyetinde bulunduundan tecziye edildiler" demesiyle susuz yere yllarca hapis

6 Tarun, 31 Man 1925

HahimyvN Mffye. 31 Mart 1925
Hakrruyet-i 5 Nt.an 1925
8
Hskimtymlt My . 6.7 N.san 1925
9 HMkmyet 9 Nisan 1925
10 Do Df Ergun Aybar.. laMa/ 4infcann. 23S
22 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LICLER

cezasyla tecziye edilmi oldular. lerinden Hafz Kmil Efendi insanlan

Kur'n ve snnet gibi deerlere smsk balanmaya davet ediyor denilerek
idama, dier sanklar da deiik cezalara arptrldlar. Ulemadan Resul Hoca
da. daha nce hapishanede uzunca yatt ve yall dnlerek, stanbul'daki
vaazlanna men ile cezas kafi grlp, mrnn sonuna kadar, "tehlikeli bir
kimse olduuna iaretle" ^'memleketi olan Aya'da zorunlu ikamete tabi tutul
du." Bylece Ayal Hoca Resl Efendi sakncal ve aibeli kii olarak mr
nn sonuna kadar gzetim altnda hayatn devam ettirdi.
Ali Fuat Cebesoy da yazd anlannda TPCFye mensubiyetin stiklal
Mahkemelerinde yarglanmak iin yeterli bir sebep olduuna dikkat ekerek s
tiklal Mahkemelerinin uygulamasn hukuk d bulduunu ve "tm lkenin
kontrolsz bir ekilde bu mahkemelerin insafna brakld"n syleyerek, stik
lal Mahkemelerinin zulmlerine ve geldii bu snr tanmazlklanna iaret eder.
(13)

Dini Hizm etlerin K a rl : idam

Ankara stiklal Mahkemesi. 15 Austos 1925 tarihinde de. "Tarikat- Sa-

lahiye" davas ile. halife ordusu yzbalanndan sabk yzba Nihat ve 10
arkadann. ..dini tarikatlar vastasyla yun iinde geziler dzenliyerck halk
dini kyama tevik etlikleri" ddiasyla yzba Nihat ve 10 arkadann idam
edilmelerini kararlatrd. damlar dier dindar askerlere rnek olsun diye
aiben ve tehiren. asldktan sonra tehir edilerek kaydyla gerekletirildi.
Yzba Nihal ve 10 arkada, (bugn yeniden restore edilerek faaliyete geiri
len) Ta Han (Ulus) nnde 16 Austos Pazanesi gn sabaha kar (merasimi
diniye icra olunduktan sonra, idam edildiler. * eriat zlemiyle sulanan in
sanlara hi olmazsa "merasimi eriat-' mahkeme hor grmemi oldu?
Ankara istiklal Mahkemesinin. syan Blgesi stiklal Mahkemelerinin
zulm ve tuiarszJklanyla edeerde uygulamalan da olmuyor deildi Nasl
syan Blgesi stiklal Mahkemesi, adlannn banda "eyh. Seyyid. Molla ve

11
12 f Trh o bu k1ar iin bKz TBMM Ar>v. T.3, Dosya 22. Karmr 24. Esas

13
15 V . sas 41/67S2 sayl
1.
ANKARA ISTiKLAI. MAHKEMES VE SINIR TANIMAZ ZULMLER 23

Hafz" gibi Unvanlar bulunan kiileri, "nasl olsa isyan edenlerin banda bu Kir
unvanl adamlan var" diyerek, blgedeki btn eyhlerin, seyyidlerin, hafz ve
mollalann >hcr ihtimale kar, tutuklanmasn yer yer idamn istemise; Ankara
stiklal Mahkemesi de bu tr bir endieden hareketle, "gerici dnceye sahip
olduundan phelenilenler iin genel bir tutuklama emri kartmt. Saltanat
ve Hilafeti geri getirmek arzusuyla dini bir hkmet kurmaya teebbs edebilir
ler dncesiyle, pheli grlerek yzlerce enlcllcklel mslman ve etkili ki
iler tutuklanmt. Eskiehir mebusu Eyb Sabri ve Hsrev Sami, eski stanbul
mebusu Salih Efendi, Bursa Heyet-i Mahsusa yesi Albay Osman, eski emniyet
mdrlerinden skpl Mehmet, eski Bursa Belediye Bakan Sami gibi tann
m ve eniellektel zeval srf bu pheyle potansiyel ve mstakbel tehlike tutuk
lanm stelik isimleri verilenler bu yzlerce kiiden sadece birkayd. Austos
1925 tarihi "Sallant ve Hilafeti geri getirmek" suuyla pheli grlerek tutuk-
lananalann" mahkemeleriyle geli. Bu pheyle yarglanan kiilerin hemen hep
sinin sulan olmad tcsbil edilerek serbest brakldlar. Yaklak 300 kadar
insann son anda byle bir potansiyel tehlikeyle alakas olmad anlalm ol
masyd bu kadar kii acmaszca belki idama gitmi olacaktr. Hele hele mebus-
lann bile -susuz olmasna ramen, "sizden pheleniyoruz!" gibi global bir
itham ile stiklal Mahkemesince tuiuklanmalan ve birkann da idam, dnemin
istiklal mahkemesince tutuklanmalan ve birkann da idam, dnemin istiklal
mahkemesi uygulamalannn niteliini ve niceliini de izah eder sannz.
Austos 1925 tarihi artk Cumhuriyet dnemi devrimlcrinin de bir balan
g tarihiydi. Ve Ankara stiklal Mahkemesinin ba en ok "apka Devrimi',
mnasebetiyle anm. "apka"ya kar yaplan dinsel ayaklanmalar Mahkeme
yarglamalan iinde byk bir yer tutmaya balamt.
"Toplumun din sembol olan bir giysiyi, srf teokratik dnceyi ykmak
amacyla deitirmeye karar veren Mustafa Kemal Atatrk. .bu dncesin
den hareketle ilk nce "apka" konusunu ele almaya karar vermiti.
Arlk devrimler balyor ve gerekletirilen devrimlerle de nice masura
insan devrilmi oluyordu...

17 0K2 Hakmtyeh Mtlkye. 28-29 Temmuz. 2-7. 11. 16. 19 v . 21 A >jil

s 1925
Ayban. a g e . t 261 282
16 Smun IskM Mahkemaieft. t 285
19 Egun Aybr. a g , 285-286
 . /

1:
 .

m m c iB O L i

d e v r im l e r v e d e t o il e n l e r

.
4
- ; >;!.; .
 d e v r im l e r v e d e v r il e n l e r

Eski kurum, yasa vc simgelerin yerine yenilerini koyma, yani laikleme

sreci, halifeliin, dini eitim ve retimin ve eriata dayal yargnn kaldnlma-
syla tamamlanm saylmyordu, istiklal Mahkemeleri. Skynetim Mahkeme,
leri, Hyanet-i Valaniyye Kanunu ve Takrir-i Skun Kanunlar ile. her tr dini
geliim, ayaklanma ve bakaldnlar bastnimaya allyor ve bunun yerine
yeni rejime ait kkl toplumsal deimelere gidilmek isleniyordu.
apka giyme ve giydirilme mecburiyeti, devlet mcmurlan iin giyim
kuam kurallan konulmas, dini sembol manasnda her tr giysinin kullanmnn
yasaklanmas, (sank. cbbe, takke gibi) tarikatlann yasaklanmas, tekke, vaziye
ve trbelerin kapatlmas vc hukuksal planda devlete ait hukuk dcvrimlerinin
yaplmas veya bir dier anlamyla, '.hukukun dnyevilcdrilmesi ve bat eviri
yasalannn alnmas" gibi kkl oplums dzenleme giriimleri, laikleme
srecinin tamamlanmas yolunda nemli basamaklan oluturuyordu.
Laikleme srecinde birbiri ardna yaplan devrimler iin ilk gezi apka
Devrimin! balatmak adna Kastamonuya yaplmt. Neden Kastamonuyla
balad bu seyahat ve bu devrim? diye soranlar iin, zamann en ok satan gazc.
ilerinden biri olan Vakit gazetesinin Ankara temsilcisi Naii Hakk Ulu ilgin
bir cevaplamada bulunuyor: "Kastamonu maalesef mnecilerin yeridir!" ^Ve
bu sz Atatrkn zellikle sylediine dikkat ekerek, irticaya kar bir dev
rim harekelinin ncelikle irtica merkezlerinde yrtlmesi gerektii zor\mluydu
diyor Nal Hakk Ulu.
Kastamonudan balarulraasnn bir dier sebebi olarak da. Kastamonu
mebuslarndan emekli Albay Halid (Akmans) Bey.in. hilafetin kaldmi tan-

1. Gonhard JaechK . Yent Trkiye'de tsfemlK. 22.

Z Nait HKkj Ulu., dUyJk D6>rm. s 117.
28 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

malannda ynetime kar olan tavr gsterilebilir. Daha nce de konumalann-

dan verdiimiz pasajlardan da hatrladnz gibi. Halid (Akmans) Bey, halife
liin kaldmimasna iddetle kar km ve siyasi ynden byk bir hata ileni
yor diye meclisi uyarmt. Halid Bey gibi bir rejim kart insann Kastamonu
mebusu olmas Kastamonu seyahatini douran temel nedenlerden bir bakas ol
mutu. Her iki halde de apka adna yaplan Kastamonu seyahatinin ilticaya
kar bir eylem, bir gsteri olaca belliydi.

K astam onu Ve nebolu Gezileri

23 Austos 1925 Pazar gn balayan ve dcvrimlerin balangc saylan

Kastamonu gezisi iin dnemin resmi gazetesi saylan Hakimiyci-i Milliye u
yorumda bulunuyordu :
'
.... Byk sevgi gsterileriyle ehirc giren Gazinin elinde bir Panama
apka bulunuyordu. Ank Trkiyenin kaderinde byk etkisi olacak bir
dnem balaulyordu. Bir yandan getirilen eitli kanunlarla devlet laikletirilir
ken. halk ynlarn dini dncenin sembol olan '.Fcstcn kurtarmak iin ap
kaya sra geldii belliydi. Gazi'yi elinde apkas ve ba ak gren Kastamo-
nu.lular hemen balanndaki fes ve sanklann karivermilerdi...
apkaya, resmi gazele saylan Hakimiyci-i Milliycnin. *'Artk Trkiye nin
kaderinde byk etkisi olacak bir dnem balyordu!" denilerek yaklamas do-
ald. nk plak olarak, apka kullanm iin gereklen ylece inanlmt ve
Trkiyeyi batya ve ban uygarlna yaklauracak bir olay olarak baklyordu
apkaya. 26 Austos nebolu Seyahatinde Mustafa Kemalin yapt konuma da
bu yaklam doruluyordu. Mustafa Kemal. nebolu da, Trk halknn dnce
sinin de medeni olacan belirterek, medeniliin alameti olarak apkay gsteri
yor ve ilk kez .apka kavramnn da bylcce telaffuz cuni oluyordu. apka
ya iaretle Yksek bir ama unma alldn ifade eden Mustafa Kemal ;
"... Bu kadar yksek ve nemli sonuca ulaabilmek iin, gerekirse ba/ kurban
lar da verilir!
* diyerek adeta, gelecek gnlerde apkaya kar oluan tepkile
rin nasl rdcncccini de ifade cuni oluyordu.

3 N ..I H akk U lu . U Byk

vrvp. s. 12a
28
13
5 . *

L n9 - t r e 2 206-2n .a .
DEVJRM VE DEVR MLEK 29

Mustafa Kemal 26 Austos akam Trk Ocanda verilen bir toplantya

katlm ve burada apka devriminin bchcmahal yaplacan, dierdim giyim -
kuamda dzeltmelere gidileceini ve zellikle kadnlarn rt pee aHeri
zerinde deiiklikler yaplacan dile getirmiti.^
Mustafa Kemal.in konumas ayn zamanda, apkadan sonra fes giyenle
rin ve sank saracaklann halini de tasvir ediyordu ki, bu hal onlann devrimler
adna "kurban" edilecekleri ve taassuba asla msaade edilmeyecei idi.
2Lamanla din devlet ilikilerinde byk atmalann domasna sebep
olacak olan szkonusu konumann baz blmleri yleydi:

apka Cumhuriyetin Yksek Amac!

"... Muhterem arkadalar, geri ksa zamanda, ok abuk ve ok etkin denile
cek bir tarzda siyasi, idari ve toplumsal inklaplar yaptk. Bu yaptklarmzn srat
ve kesafetinden ancak memnuniyetle ve bahtiyarlkla bahsolunabilir. nk inki.
laplarmz olmasayd, kurtulu ihtimali tehlikeye debilirdi. Bize inanmanz gere
kir ki. byle yapmak zarureti olduu iin biz inklaplar yaptk.
imdi size sual tarznda baz hitaplarda bulanacam :
Hkimiyetine sahip olan bu milletin banda bir dakika bile olsun bir sultan
brakmak caiz olabilir m kJi? Bunu sizden soruyorum. (Asla ve katiyyen sesleri)
Sevgili kardeleim. fikir ve idrak sahibi olduunu byk hadisat ile isbat
etmi olan bu millet. Allahn glgesi. Peygamberin vekili olduunu iddia kstahl
nda bulunan Halife nvamndaki gafillere, cahillere, riyakrlara vatannda, vicda
nnda yer verebilir miydi, bunu sizden soruyorum? (Haa, katiyyen sesleri).
Byk Millet, cihan ailevi medeniyetinde mevkii ihtiram sahibi olmaya lyk
Trk Milleti, evltlarna verecei terbiyeyi mertep ve medrese namnda birbirinden
bsbtn baka iki nevi messeseye taksim etmee halen katlanabr miydi? terbi
ye ve tedrisat tevhid etmeden ayn fikirde, ayn zihniyette fertlerden mrekkep bir
millet yapmaa imkn aramak, abesle igal olmaz myd?
Efendiler. Trkiye Cumhuriyetini tesis eden Trk halk medendir. Tarihte
medenidir, hakikatte medenidir. Fakat ben. sizin oz kardeiniz, arkadanz, baba
nz gibi sylyorum; medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk, fk/yle. zihniyeti
yle medeni olduunu isbat ve izhar etmek mecburiyetindedir. Medeniyim diyen
Trkiye Cumhunyel halk, aile hayat ile, yaay tarz ile medeni olduunu gs
termek mecburiyetindedir. Velhasl medeniyim diyen Trkiyenin hakikaten mederv
olan halk, batan aaya vaz. haricisle dahi medeni ve mtekmil insanlar oldu
unu fiilen gstermee mecburdurlar. Bu son szlerimi vazh ifada etmeliyim k,

8. Davnminda Kmlunonj 50 -

45 N al Hakki Ulu Byk Devrim. I 45 HskgruyvH 27 .

A u lto l 1925
30 c u m h u r iy e t DNEM DlN VE DEVLET iLKlLERj

btn memleket ve cihan, ne demek istediim suhuletle anlasjn. Bu zahatm he.

yeti alyenze. heyeti umumyeye bir sualle tevcih etmek Istlycrum scruycrum :
Bizim kyafetimiz mll midir ? (Hayr sesleri).
Bizim kyafetimiz medeni ve beynelmilel midir? (Hayr, hayr sedalar).
Size itirak edlycrum. Tabirimi mazur grnz, alt kaval, st iane. diye
ifade .lunabilecek bir kyafet, ne millidir ve ne de beynelmileldir. 0 halde kyafet,
siz bir millet clur mu, arkadalar? Byle tavsif clunmaa raz msnz, arkadalar?
(Hayr. hayr, katl^.'en sesleri).
ok kymetli bir cevheri amurla svayarak enzar aleme gstermekte mna
var mdr? Bu amurun inde cevher gizildir, fakat anlamyorsunuz, demek nasip
midir? Cevheri gsterebilmek in amuru atmak elzemdir, tabidir. Cevherin mu.
hafazas in bir mahfaza yapmak lazmsa onu altn'dan veya platinden yapmak
icab etmez mi? Bu kadar ak hakikat karsnda tereddt caiz midir? Bizi tered-
dUde sevkedenler varsa onlarn humk - ahmaklk" ve belhatine hkmetmekte
hal mi tereddt edeceiz?
Arkadalar. Turan kyafetini aratrp ihya eylemee mahal yoktur. Meden
beynelmilel kyafet bizim in, ok cevherli milletimiz in lyk bir kyafettir. Onu
Iksa edeceiz. Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantalon, yelek, gm.
lek.kravat, yakalk, ceket ve bittabi bunlarn mtemmimi olmak zere bata siperi,
emsli serpu. Bunu ak sOylemek isterim. Bu serpuun ismine "apka" denir.
Redingot gibi, ban^ur gibi, smokin gibi, frak gibi, te apkamz (apkasn gste.
r^ek).
Buna caiz deil, diyenler vardr. Onlara diyeyim ki, ok gafilsiniz ve ok ca.
hilsinz ve onlara sormak isterim :
Yunan serpuu olan fesi giymek caiz olur da, apkay giymek neden olmaz?
yine onlara, totn millete hatrlatmak isterim ki, Bizans papazlarnn ve Yahudi
hahamlarnn kisveyi mahsusu olan cbbeyi ne vakit, no in ve nasl giydiler? Bu
noktay n^ ara ait beyanatm bitirmezden evvel birka kolime daha sylemek iS"
terim.
Efendiler, iglimat hayalin mebdei, aile hayatidir. Aile, izaha hacet .yoktur ki,
kadtn ve erkekten mrekkeptir. Kadnlarmz hakknda, erkekler hakknda soz so-
ytedaim kadar (azla izahafla : : 8 ;!
h a s M h ^ u r ir r .n z d a r ^ u ^ ^ ^ r g ^ e m e m . M u M a d e b ^ u ru lu rs a to rik keli-
; soyUyeceim SIZ sOytemek sted.imi suhu.leile r ly a c a k s m z . Seyahatim

yzlhnv;gozi;m kksi!vrtnatekaprm r:aW:r m g 0 : m.&lhassa

^ s : k : : : : b tar . k f^
: r i; n a za b v ztrapwnu

t - ^ diyorum!
DEVRM VE DEVRMLER 31

zerinde bulunduktan sonra fazla hodbinlie lzum kalmaz. Onlar da yzlerini ci*
hana gstersinler ve gzleri ile cihan dikkatle grebilsinler. Bunda korkulacak bir
ey yoktur.
Arkadalar, sureti mtehakkda telffuz ediyorum : Korkmaynz. Bu gidi za
ruridir. Bu zaruret bizi yksek ve mhim bir neticeye isal ediyor. sterseniz bildire
yim ki. bu kadar yksek ve mhim bir neticeye vusul iin, lzm gelirse baz kur
banlar da verelim. Bunun ehemmiyeti yoktur. Mhim olarak unu ihtar ederim ki.
bu halin muhafazasnda teannt ve taassup hepimizi her an kurbanlk koyun
olmak istidadndan kurtaramaz.
Hanm ve Bey arkadalarm, size malmunuz olan bir hakikati ksa bir cmle
ile tekrar arzedeceim. Beni mazur grnz. Medeniyetin cokun seli karsnda
mukavemet beyhudedir. Ve o, gafil ve itaatsizler hakknda ok biamandr. Dalan
delen, semalarda pervaz eden, gze grnmeyen zerrattan. yldzlara kadar her
eyi gren, tenvir eden, tetkik eden medeniyetin muvacehi kudret ve ulviyetinde.
Karunu vustai zihniyetlere, iptida hurafelerle yrmee alan milleler mahvol
maa veya hi olmazsaesir ve zelil olmaa mahkmdurlar. Halbuki Trkiye Cum
huriyeti halk, mtecettid ve mtekmil bir ktle olarak ilelebet yaamaa karar
vermi, esaret zincirlerini ise taihte namesbuk kahramanlklar para para etmi
tir..." )

.Mutaassb Zihniyetlerin Paralanmas Zaruridir!"

Grld gibi Mustafa Kemal, artk ne fes giyileceini, ne sank sanlaca-
n ve ne dc cbbe ile dolalabilcceini belirtiyor ve en nemlisi de artk ka.
dnlann da yzlerini aarak ve erkeklerden kamayarak meden bir hale dn
meleri gerekliini vurguluyordu. Bu Osmanl sonras Cumhuriyet dneminde
halkn tamamn ilgilendiren -uygulama asndan- toplumsal bir devrim idi.
Ank yeni rejimin sahipleri TBMM.dcki inkilaplar sonrasnda halka da inilmesi
gerektiine inanmlard. Yine geni bir kitleyi ilgilendiren "Tekke ve Zaviyele
rin Kapatlmas*, fikri dc ilk kez bu seyahat esnasnda dile getirilmiti. 30 Aus
tos tarihinde Halk Fanisi il binasnn balkonundan bahede toplanan kalabala
hitap eden Mustafa Kemal. "... Efendiler, yaptmz ve yapmakta olduumuz
devrimlerin gayesi. Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen modem ve btn
ekil ve muhtevasyla medeni bir topluluk haline getirmektir. Bu gerekleri
kabul edemeyen mutasaassp zihniyetleri paralamak zaruridir. imdiye kadar
milletin anlay ve kavrayn paslandran, uyuturanlar, bu zihniyete sahip olan
mutaassp kiiler olmutur. Zihniyetlerde yerleen dini inanlar ve hurafeler, ka
milen tardolunacaklr. Onlar zihinlerden silinmedike akla ve manua hakikji
nurlarn yaymak ve yerletirmek imkanszdr ^demiti.

10 1,.........................
32 CUMHURYET DNEM DN VE D E ^ C T LKLER

Mustafa Kemal konumasna devamla evliyalarda, eyWcrdcn bahsede,

rck onlann gerici, yobaz kimseler olduunu ifade cdcrck. eyh ve evliyalar hu-
rafcli kimseler olarak takdim ettikten sonra bircr ''gerici yatag" olarak g.rdg
tekke ve zaviyelerin zerinde dumutu :

" Mevcut
tarikatlarn gayesi kendilerine tbi olan kimseleri dnyev ve
manev olan hayattan mazhan saadet klmaktan baka ne olabilir? Bugn, ilmin.
tfl IWIIt; ft
lennin, mul __ __ _1_1 --..
- -*
|_
|
__
le medeniyetin muvacehe lepndan lilan veya talan eyhin ir.
lA

ad ile saadet maddiye ve maneviye arayacak kadar iptida insanlarn Trkiye

camiay meden yesinde mevcudiyetini asla kabul etmiyorum (iddetli alklar).
Etendiler ve ey millet, iyi biliniz ki. T^iye Cumhuriyeti eyhler, derviler,
mritler, mensublar memleketi olamaz. En doru ve en hakik tarikat, tarikat! me.
dinicedir. (Srekli alklar)
Medeniyetin emir ve talep ett^ini yapmak, insan olmak in katidir. R.sy
tarikat, bu dediim hakikati btn vUzuhu ile idrak edecek ve kendiliklerinden der-
hal tekkelerini kapatacak, mritlerinin artk vsl rd olduklarm elbette kabul
edeMklerdir.
Arkadalar huzurunuzda, muvacehe millete beyan tikr ederken hissettiim
ve grdm hususat oludu gibi sylediimi tarih ve vicdan karsnda kabul
edeceklerdir.
Hkmeti Cumhuriyetimizin bir Diyanet leri Riyaseti makam vardr. Bu ma-
kama merbut mft, hatip, imam gibi muvazzat bir ok memurlar bulunmaktadr.
Bu v^ rfed^ zevatn ilimleri, taziletleri derecesi malmdur. Ancak burada vazite.
dar olmayan birok insanlar da g^r.rum ki, ayni kyatet iktisasnda berdevamdr,
lar. Bu gibilerin iinde ok chil ve Ummi olanlarna tesadut ettim. Bilhassa bu gibi
.nlarn nne dyorlar, halkla dorudan d o ru y a temasa det bir mani tekil
etmek sevdasnda bulunuyorlar. Bu gibilere sormak istiyorum bu vaziyet ve
selhiyeti kimden, nereden almlardr?
Malm olduuna gOre, milletin mmessilleri, intihap ettikleri mebuslar ve n-
lardan te^kk! eden Trkiye Byk Millet Meclisi ye meclis^ rtimadna.mazha
Hkmeti Cumhuriyedir. Bir de ^lahaltt mntehap Belediye Reisleri ve heyetle
vardr Millete hatrlatmak isterim ki, bu lubalilie msaade etmek asla ciz d !l-
dir. Horh'aide sahibi selhiyet olmayan bu gibi kimselerin, muvazzaf olan z.e.at e

-
ayn.ksYoyitamalarndaki mahzuru hkmetin nazari dikkatine vaz odec^im.
Tekke ve Zevcelerin kesin olarak kapatlmas meselesine yle demiti
- inetolu'da ve dier baz yerlerde syledim.. Bugnn rneselesi gibi mle.
I.a | b u r d a bah^ lm ek islerim. He; mi..:. ! : : !
D E V R M V E D E V R M L E R 33

insan, bu alelacip kyafete girip dnyay kendine gldrr m? (Gldrr sedala*

r).
Fes. sark, mintan ve ceketli kiilerin komiklii zerinde duran ve bu kyafet
sahiplerini acablikle sulayan Mustafa Kemal kyafet zerine devamla : "Devlet
memurlar, btn milletin kyafetlerini tashih edcektir. Fen. shhat noktay nazarn
dan amel olmak itibariyle her noktay nazardan tecrbe edilmi meden kyafet ik.
tisa edilecektir -giyilecektir- Bunda, tereddde mahal yoktur. Asrlarca devam
eden gafletin ac derslerini tekrarlamaa takat yoktur. Biz. meden insan olduu
muzu ispat ve izhar iin icabedeni yapmakta asla tereddt etmeyeceiz.
Arkadalar. Trk milleti ok byk vakalarla isbat etti ki. ilerlemei ve yenilii
ster, inklp bir millettir. Son senelerden nce de milletimiz teceddt yollar ze
rinde yrmee. tima inklba teebbs etmemi deildir. Fakat
hakik semereler grlemedi. Bunun sebebim aratrdnz m? Bence sebep, ie
esasndan, temelinden balanmam olmasndandr. Bu hususta ak syleyeyim,
bir heyeti itimaiye, bir millet, erkek ve kadn denilen iki cins insandan mrekkep
tir. Kaabil midir ki. bir ktlenin bir parasn terakki ettirelim, dierine msamaha
edelim de o ktlenin heyeti umumiyesi mazhar terakki edilebilsin? Mmkn
mdr ki, bir camiann yars topraklara zincirlerle bal kaldka dier ksm se
malara ykselebilsin? phe yok. terakki admlar, dediim gibi, iki cins tarafndan
beraber, arkadaa atlmak ve sahay terakk ve teceddtle birlikte kafi merhil
edilmek lzmdr. Byle olursa inklap muvaffak olur. Memnuniyetle mehudumuz
olmaktadr ki. bugnk mnevverlerimiz hakik icaba tekarrup etmektedir. Herhal
de daha cesur olmak lzumu aikrdr.."
... Baz yerlerde kadnlar gryorum ki. bana bir bez veya bir petemal
veya buna mmasil bir eyler atarak yzn gzn gizler. Ve yanndan geen
erkeklere kar ya arkasn evirir veya yere oturarak yumulur. Bu tavrn mna ve
medlul nedir?
Efendiler, meden bir millet anas, millet kz, bu garip ekle, zahmetli vaziye
te girermi? Bu hal milleti ok gln gsteren bir manzaradr. Derhal tashihi
l z L r . - ) "

Tekke!er Kapat!y0r, eyWeCeza!andr!y0r!.

31 Agustos ank.n'da yaplan konumada : "Tekkeler kesinlikle kapail-
malidir. Hibirimiz tekkelerin yol gslemcsinc muhta degiliz. Bir uygarlktan
ve bilimden gU^ lyonz."(2denilerek kesinlikle tekkelerin kapaulaeag da be-
lirtilmi oluyordu. Saat I7.00'de kendisini iskilip'e davet edenlerin nnde yap-
tg konumada ise : "Kyafetin medeni bir ekle d n t r e s i in kanuna
lzum yoktur, millet karar verir ve yapar... Yalmz bir Diyare leri Reislii ve

11. Mahm
udGololu. OavnmBf VB P930- 924) ' ) . s.15 60 . BanurMabaas.1872-

12. 1 ..</1 /-|": 1 : 8 ,':"67 9 ;

 34 C U M H U R Y E rr D N E M D lN V E D E V L E T LK L ER

buna mensup mft, imam ve hatipler vardr. Bu snfa ait kyafet mazur gr
rz. Lkin din grevlisi olmayp da bu kyafetleri giyenlerin hareketlerini tan-
maz ve kabul etmeyiz! Biz arlk sadece apkay deil, medeni kyafetin btn
unsurlarn kabul ettik. Bunu memurlar ve mebuslar yerine getirerek halka reh
ber olacaklardr..." diyerek Ankara'ya gerekli mesajlar ve uyarlan da yollam
oluyordu.
Bu mesaj ve uyanlar sebebiyle. 1 Eyll gn Ankara'daki karlama tre
ninde memur ve mebusann tm apkal olarak hazr bulunmutu. stiklal Mah
kemesi heyetleri de apkalaryla hazr bulunarak Mustafa Kemali karlayanlar
arasnda olmulard. Ve en nemlisi de Diyanet leri Reisi Rfat Breki, ken
disine msaade edilmi olduu halde karlamada bana fes ve sank geime-
mili. Rfat Breki de apkasyla birlikle karlama treninde bulunmutu.
Rfat Breki bu haliyle zel olarak Mustafa Kemal'in koca Diyanet leri Ba-
kann apkal haliyle daha ok sevdii her halinden belli olmutu.
Ankara'ya gelinildii gnn akam Atatrk hemen ankaya'da Bakanlar
Kurulunu toplam ve gelecekte kanunlatraca kesinlikle belli olmu olan u
konuda Bakanlar Kurulu Kararlann aldrmt. Bunlardan biri, "din ile hibir
ilgisi olmayan, toplum hayatn kemiren ve halk kandrmaya ynelik olarak din
perdesi altnda faaliyetler yrten" diye icsbilenen tekke ve zaviyelerin ka-
palmas karan idi. Dierleri ise dini kyafetlerle dolalmasnn yasaklanmas
ve eyh, dervi, mrid, mnicsip, ihvan gibi nvan ve sfaiJann kullanlmamas
kararlan idi. Aynca, hem cami, hem de tekke veya mescid olarak kullanlan
yerlerin cami veya mescid olarak ak olarak bulundurulmasna ve tekkelerden
normal ebadda olanlann ev olarak, byk olanlann da okul olarak kullanlmas
na ve okul idaresinin de Milli Eilim Bakanlna verilmesine, lrbedarlklann
kaldnlp. buradaki grevlilerin ilk frsatta mezzin ve imam olarak atanmalan-
na, bu grevlerde iken "irtica suu" ilemi olanlann da maalarnn verilmeme
sine karar verilmiti.
Btn bunlann meclisle kanunlamadan epey zaman nce bu konularda
Bakanlar Kumlu Karannn alnm olmasnn gerekesi, "bir an nce Trkiye yi
geri braktran kt geleneklerin yklmas... diye gsteriliyordu.

il a - .
D E V R M V E D E V R M L E R 35

Devrimci Bakan : Rfat Breki

2 Eyll akam Mustafa Kemalin bakanlnda toplanan Bakanlar Kuru

lunun ald kararlarla ilgili olarak, Mustafa Kemal, hemen Diyanet leri Reisi
Rfat Breki'ye bir haber gndermi ve tamam din olan bu kararlarla ilgili
olarak Diyanet leri Reisinin btn mft, vaiz, imam ve mezzinlere bir
tamim gndermesini istemiti. Bylecc iin Diyanetle ilgili yn, yani din ile il.
gili yn de halledilmi olacakt..
Kararlarla ilgili olarak Diyanet leri Reislii de hemen mftlklere bir
tamim gndererek aadaki hususlan tm mft vaiz ve imamlara duyuruver-
miti.

Trkiye Cumhuriyeti
Diyanet leri Reislii
Tahrirat Mdrl
Numara: 2413
Heyeti Vkel (Bakanlar Kurulu) Karar:
"Hey'eti Vkel Karar;
"Vekiller Hey.eti 2 Eyll 1341 (1925) tarihinde Reisicumhur Hazretlerinin riya
seti altnda itima' eyledi."
"Vatan mal ve canca bir fedakrlklar tahmil etmi olan byk irtica hadisesi
(eyh Sald Vak.as) zerine ark stikll Mahkemesi.nin daire.i kaz dahilindeki
tekke ve zaviyelerin kaldrlmasna karar verildii ma'lCmdur. Ankara stikll Mah
kemesi dahi tekke ve zaviyelerin kaldrlmas lzumuna dair hkmetin nazar-
dikkatini celb etmitir."
"Gerek bu kararname ve gerek Hkmet'e de vuku .bulan istidla ve ma.
hedeler tevlit ettii kanaatlere mncer olmutur. Evvel mevcut tekkeler, tarikatlar
ve zaviyeler mensub ve saklerinin (inde) pek ok masum vatandalar bulundu
una phe olmamakla beraber, maksatl kimselerin bu messeseler vastasyla
ma'smlar ihlle frsat bulduklar ve gizli olarak samim itihat ve itikat namna
gizli siyas emeller takip edebildikleri ve dima takib edebilecekleri ve binaenaleyh
Anayasa.daki madde-i malisusann kayd- mani'le temas halinde bulunduklar an
lalmtr. Saniyen, memleketin, her tarafnda ulem kisvesini kendiliinden giye.
bilen zevat ve ehasn efkr. ahaliyi temsil, tevch ve maksatlarna gre tevi
iin salhiyet ve vaziyet takndklar grlmtr. Salisen, vatandalarn kyafet ve
giyini tarz gibi mhasran tima ve meden esbaba bal olup vicdan itakatla
esasen rtibat bulunmayan meseleler zerinde efkrn tevvs ve tereddde sevk
edildii anlalmtr. Mezkr meseleler hakknda Trkiye Cumhuriyeti dahilinde
aadaki kararnamelere gre muamele olunmas takarrr etmitir.
36 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

Tekke ve Zaviyeler H akknda K ararnam e :

Madde : 1. Trkiye Cumhuriyeti dahilinde gerek vakf suretiyle in edilmi

ve gerek eyhin mlk olarak tapu ve taht. temlikinde bulunmu olan bilumum
teky ve zevay bil.istisna kamilen kapatlmtr. Ancak vaktile cami, ve mescid
olarak in edilmiken bilhare meihat hds suretiyle hem cami'hem tekke ola
rak kullanlanlar yalnz cami' ve mescid olarak kullanlacaktr.
Madde : 2. Trkiye Cumhiriyeti dahilinde hi bir tarikat, bunlara mensup hi
bir eyh, dervi ve mrid yoktur. Bu snflara ait husus kisveler ve unvanlar mlg
ve memnu.dur.
Madde : 3- Kapatlan tekke ve zviyelerin vakfiyelerinde eyhin ikametine
mahsus ayrca muruta varsa, bunlarda evvelce eyh olanlar kayd. hayat art ile
ikamet edebileceklerdir. eyhin evld vakfiyeden ise, bugn zatna mahsus vazi
fesi kezalik kayd- hayat art ile kendisine verilecei gibi vakfiyelerinde mnderi
eraite tevfikan yine evld-t vakftan mtazikas varsa onlarn da muhassasat
tesviye olunacaktr.
Madde : 4- Bu kabil kapatlm binalardan mektep ittihazna elverili olanlar
mektep olarak kullanlacak ve elverili olmayanlarn 19 Mays 1327 (1 Haziran
1911) tarihli kanun maddesine tevfikan Vakflar Umum Mdrl nakit le deiti
rerek hasl olacak para ile kylerden balayarak icab eden mahallere mektebler
in edilecektir.
Madde : 5- Gemi sultanlarn trbeleri kapatlmtr. Kezalik cer ve menfaat
iin vesile olarak veya bir tekke ve tarikate mesnet olmak zere kullanlan trbeler
dahi kapatlmtr. Btn trbelerden kymeti haiz olann muhafaza ve idme ii
Maarif Veklet'ne aittir.
Madde : 6. Trbedrlk mulgdr. Bugn trbedrlk cihetine haiz bulunanla
rn tahsisatlarnn tesviyesine devam olunacaktr. u kadar var ki bu tr.
bedrlklarla cami' ve mescidlerde nhill edecek imamet, mezzin, kayym gibi
vazifelere Diyanet leri Riyasetince tercihan tayin edileceklerdir. Ve tayinleri ann
da trbedarla ait tahsisat kesilecektir." ^*^^

Diyanet leri Bakan Rfat Breki'nin tamimimindc Jc grld gibi,

Cumhuriyet dnemi din-devlet ilikileri diyanet izgisinde ok olumlu ve de
ok anlamal gidiyordu. Tabii bunda inkilap Diyanet leri Bakan Rfat B-
rekinin byk rol oluyordu. Din adna kendisinden istenen her eye ya bir
fetva veriyor veya personeli olan mft, vaiz, imam ve mezzinlere hemencecik
buyruk dorultusunda tamim ve talimatlar gnderiyordu.
D E V R M V E d e v r im l e r 37

apka Kanunundan nce ilenen Keyfi Zulmler

ankayada alnan 2 Eyll kararlanndan. apkayla ilgili resmi kanunun

kaca 25 Kasm'a kadar (671 sayl kanun) geen ay yakn bir zaman iinde
apka adna kimi zaman ilgin, kimi zaman komik ve kimi zaman da sancl g
rntler olmu idi. apka inklab asndan iin en ilgin yan inklabn kanun
lamasndan bir ay kadar nce Eylln ilk haftas stanbul Karaky limannda
talyan Borsalino kardelere ait (dnyaca nl apka ve ftr imalalandr)
apka ve ftrlerle ykl bir geminin bekliyor olmasyd. Eylln ilk haftasnda
gerekleen/ genekletirilen bu olayda, akgz Borsalino kardeler hemen
gmrk ilemlerin yaptnlarak bir. iki gnde ii apkayla dolu bir gemiyi boal
ma baansn gscmiler(!) ve ok byk karlar elde etmilerdi. Avrupal
apka imalalan da o haftalarda altn bir hasat bimilerdi. Gemiler dolusu
ftr, panama, kaskei-ne varsa-slanbul'a koturulmu ve hemencecik limanda
boaltlarak halka ulalnlmas salanmt...
Gemiler dolusu gelen apkaya ramen ihtiya karlanamam ve yerli
retime ve "apka fabrikalan" kurulmasna karar verilmiti. ^

Komik olan taraf da. stanbul halknn balarna geirdikleri trl trl
apkalarla, tam bir karnaval havas iinde yaam olmalan ve erkeklerin bala-
nnda renkli, cicili.bicili kattan apkalann bulunmas idi. Halta ou criccin
kafasnda kadn apkalanda grlmee balanmt(!)^.

Devlet Yardmnda Deiik Bir Boyut: apka Avans!

apka almakla zorluk eken memurlara da hkmet "apka avans" ad al-

nda bir yl vadeli borlar vermeye balamt. Hkmetin "apka avansrm en
iyi deerlendiren ckilaardan biri de Diyanet ileri Rcisilii olmutu. Diyanet
Reisi Rfat Breki, tekilauna gnderdii tamimde kendi grevlilerinin de
apka almas gerektiini ve apkalann memurin maalanna gre fazlaca pahal
olduu iin, kendi mcmurlanna 50 kuru apka avans" ^verileceini bildiri
yordu. Zamanla apkalann daha da pahalanmasyla apka avans 80 kurua -

is. Paneth. TurkeyaUheCfOSsroads.s.SZ.

20: 292, K a C rs a l apka Fabnkas (Ik alan .apka labrv
kalanndand

l!rsTzy w 0 z : n l a r : f e s t e n : : ye ; ;: ( * -
len Reisimi Tamm No 17.
 38 C U M H U R lY E l' D N E M ! D N V E D E V L E l. IL IK JL E R

kartlm u.^ Yaklak 1 lira olan apka avansnn ne liir bir kymet ifade ellii
nin bilinmesi asndan, o gnk yllanm bir mftnn aylk maann 2.5 lira
olduunu bir imamn da 80 kr. aylk maa aldn sylemek yeterli olacakur
sanrz. mam maayla konuacak olursak "bir maaa bir apka" demek bu g
lnl sergilemek iin ycierlidir...^ lginliklere bir baka rnek de la ngilte
re'den bile gemiler dolusu ftr, panama, kasket -ne varsa, her tr apkann stan
bul limanna getirildiidir.
Pa.jl Gcnizon. "Mustafa Kemal ou rOrien en Marehe" isimli eserinde,
apkayla ilgili Bakanlar Kurulu karanndan sonra olduka merakl sonulann or
taya ktn; Bcyolunun nadir apkac dkkanlannn tahmin edilemeye
cek kadar ok alveri yapklann ve bir ka ay iinde apkaclarn umulmaya
cak kadar zengin olduklann anlatr. Gcnizon, "Mustafa Kemal ve Uyanan
Dou" isimli kitabnda bu dummu yle bir tebihle ifade etmeye alr: "Kt
lk gnlerinde, baz saatlerde ekmek fnniannn nnde olduu gibi, apkac
dkkanlan da adeta mteriler tarafndan sanlyor ve nnde uzun kuyruklar
oluturuluyordu."
Eyll 1925 tarihlerinde basn da zerine den grevini yapyor ve alabil
diine sank, cbbe ve fes zerine hcuma geiyordu. apkaya vgler dzle
rek yrtlen kampanya da fesle ilgili gazele balkJan dikkat ekiciydi. Gaze
teler fes'i yle veriyorlard : "Bu kz kan rengindeki balk btn bir milletin
kannn aktld br rejimi hatrlatmaktadr." Opera -komik olan bu balk... .
"Bu fuar tiyatrosu malzemesi...". "iyle ve dyla lam bir arap iesi kesesi... .
"Gelincik". "Horoz bii.ni kullanmak herkesi uiandnyor...". Her admda bir
esintisinde sallanan Ppsklyle
rzgar esnusnae fes..."
U > K U 1 U ) 1W

G a z e t e le r a p k a G iy m e y e n le r le A la y E d i y o r l

Gazele baslkianyla halkjn fesiyle alay ediliyor, fesli komiklkJcre kar,

halk mcadeleye ag.nlyordu. Gazetelerin ynlcndinnesiylc zellikle Islan-
hUlda haJk iile byk k jgalar bayhyordu. apka giyenler, feslilerin, sankl-

23
Oy t . 1,1M0(luhJ
.308,828Iihve336num
aralpkaAvanside
gbo
14
; : : ; : : ' : : : : ~
f.

.... .

7
D E V R M V E 39

lann karsna kmlar. hkUme destcgini dc dnerek Icnha yerlerde gr

dkleri fesli kiileri, sankl kiileri gnblar halinde feci ekilde dvyorlard.
Musiafa Kemal zerine yaplg aralmalarla iannan Paul Gcnizon kiabnda
bu konunun ahidi olarak apkayla ilgili u lerr olaylanna yer verir:
apka giyenler, her yerde klah giyenlerin karsna kt. Halta nere-
deyse ok kez ba giysisini deitirecek yerde fes.de srar edenlere veya apka
^ymeyip ba ak dolaanlara kar dayak dahil her trl enedik arelere ba.
vuruldu. Birok frsatlarda sokaklarda, vapurda, gsteri salonlarnda .'apka' !ar.
"fcs'lerc hcum etli Fes ve fesliler daima yenildi. Fesler apkallarca p v a l^ -
d. ayaklar allna alnp ezildi veya denize atld." (28)
.'apka.'lar "Fes''!ere hcum etti, dayak dahil her rtiriu enedik arelere
bavuruldu ifadeleri, bir yabancnn gzyle bile ne tr bir devlet lerrii estiril,
digini ve apkallann fesi nasl bastrd^n aka ifade eder. Ve en korkun.!,
apka ^ymeyip ba ak olanlann bile dvld bir lgnlklar ortama olmu,
tur zamann Trkiycsi.(2)
Bu sert uygulamalar, tabi Anadoludave Douda, hkmet yapinmlan ve
mehur jandarma uygulamalan ile ok ksa zamanda -apka kanunlamadan
nce.apkann zaferi gereklemi, artik apka, kir apkas, otomobil apkas,
spor apka, ehir apkas, cenaze trenleri apkas ve kabul resminde ^yile.
cek apka gibi apka trleri almt.^) Artik gazeteler, ''hangi apka nerede?'.,
"apkay nasl giymeli?', gibi mstakil ''adab-1 muaeret'' keleriyle olay le-
meye ve halk bilgilendimeye balamlard. Ekim 1925. Ankara. stanbul.
zmir. Bursa gibi yerierde apkann kullanm zerine yaplan iartimalaria ge-
miti.

apka Festen Ucuz Dlacak Denmiti..

Tartmalarda dikkat eken en nemli nokta: halkn kendileme ok ucuz

olacak festen daha ucuz olacak diye syledikleri apkamn ok pahahya mal
oluu ve ekonomik ynden hecesin bunu Sirtlanamayaca^ idi. Nitekim sc>>ar

2. Paul Genozon. Mustafa Kawal ve Uyanan Dou. s . 99-100.

29 Cumhuriyet lAfihinde bOyte . ytev' lmu olmas. n 1968 Turluyt sinde lopiunyn Nbif
er kMimmUe inandmc oekneyebilr. Unk klen bu k l ve mmtk v y?J maef o ^ r
r lttar^ an etmlsr HM o^u k>}da "|apkalarca yk^ r^n ^ p s
daf dzb . ^ bazen KarakOy nhm piarak. ...tenyto brk! !
^r d r r : r : 9 ..^ bu 0 ^ . n
burkularak ve hatla yer yer uygulamalvnbyieca ^ )
30 P^ znG . . . . . . 100
40 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E I^

satlarla rzkn temin eden gezgin satclar bu ite ilk bakaldranlar olmutu.
Gezgin sanclar, "bizim kazancmz aylk 40.50 lira, onu da apkaya verir
sek. biz oluk ocuk ne yiyeceiz? diye hakl olarak apka satn almay protesto
etmilerdi. Hatta ekonomik ynden apka alamayanlar kendi kafalanna gre
uval, telis ve benzeri eylerden evlerinde apkaya benzeterek balklar dikmi
ler ve sokaklarda ylece gezmilerdi. Gariblir bu fakir insanlann. srf maddi ka
yglarla alamayp, kendi imkanlanyla apkaya benzeterek diktikleri bu balklar
"Siz apkay protesto etmek iin bunu yapyorsunuz!" diyerek bandaki bu
garib kyafetle beraber kendileri de ieri alnmlard. Memur olmadklan iin
onlara "apka avans" verilmediinden apka alamayan nice fakir gezginci, ilk
aylarda gze arpmamak iin iini gcn tciccderck evlerine kapanmlard.
Hkmet apka pahallnn geici olduunu ve en ksa zamanda nlem
ler alnacan ileri srerek halk yalrmaya alyordu. Gazeteler de. hk
metin bu lavnn desteklemek ve halk yattrmak asndan srekli yaynlarda
bulunuyorlard.

Y ahudi. Rum ve Erm eni apkaclar...

1925 yl Eyll aynn ilk haftasndaki Cumhuriyet Gazetesi ndeki haber

lerden bir kan rnek olsun iin buraya alyorum :
2 Eyll : "apkaclann ou Rum. Yahudi ve ngiliz; aralannda h
Trk yok. Bunlarn istedii fiyattan apka sanamas iin hkmet apkaya
narh koyacak." (Gerekten stanbul Bcyolundaki 5 - 6 kadar apkac dkkan
nn hemen tamamnn rum. yahudi ve ngiliz olduunu dnrseniz, ksa za
manda bu kiilerin ok ksa zamanda "milyarder" olduklann da kestirebilirsi
niz.)
/ Eyll : "apka imalathaneleri bir an evvel tesis edilmelidir ki. yine pa-
ramz harice giimcsin." Fesi de dardan alyorduk; ama apka ondan ok daha
pahaldr, siclik apkann modxs deiir, herkesin bir ka liirl apka giymesi
gerekir. Bir ecnebi de. apka fabrikas kurmak iin stanbul Belediyesine ba-
vum u."
Cumhuriyet Gazetesinin bu haberi. 10 gn nce Mustafa Kemal in Kasta
monu'da vapt bir konumaya iaret eder gibidir. nk Mustafa Kemal; 24
Austos 1925.1C Kastamonu'da hem apkann daha ucuz olacam sylemi ve

II Pm Oror . . . . . 1.3
D E V R M V E D E V R M L E R 41

hem de fesi iaret ederek : "Bunlann hepsinin paras yabanc mcmlckccrc ak

yor" demitir.
Kastamonu konumasndan 10 gn sonra hkmet ve inklap yanls yay
nlaryla tannan Cumhuriyet Gazetesi bile, apkann ok pahal olduunu ve pa
ralarn da hep harice gittiini yazmak mecburiyetinde kalmt.
Yine Kuvay- Milliye.nin kadn kahramanlanndan olduu bilinen ve zel
likle Mustafa Kemal ve smet nnye yaknlyla tananan Halide Edib (Ad-
var) da. apka uygulamalan. fakir halka kar giriilen bask ve halkn apkaya
olan bakaldrs zerine o yllarda yle diyordu : "apka Kanunu bu dnemde
giriilen devrimlcrin ilki ve en gzalcs olmakla birlikle, ayn zamanda en
beyhde, en anlamsz ve en sathsi idi." Halide Edib Advara gre, devrim
ler arasnda en ciddi muhalefeti yaralan apka Kanununa. sokaktaki adamn
kar koymas, kanunu yapanlardan gerekte ok daha batlyd. nk apkaya
kar koyanlann ou, ekonomik nedenler dahil, bir ok hakl temellere dayan
yorlard.
Halide Edib Advar.n beyhde ve anlamsz addettii apka Kanunu vc
uygulamalan ile ilgili olarak; daha ok hi bir hukuk temele dayanmadan yr
tlen basklarla ilgili olarak Mete Tunay'n yaklam da bir hayli ilgin ve d
ndrc niteliktir. Mete Tunay. "Trkiye Cumhuriyciindc TEK PART
Ynetiminin Kurulmas" adl eserinde :"... apkaya kar doan tepkilerin id
detle bastnimas zerine; gerekten pahal olduu halde, hi kimsede apka giy
menin pahal olabileceini syleyecek hal kalmamur. nk grlmtr ki.
ank sorun "fes" ya da "apka.y deil, onlardan birinin giyilecei kafay yerin
de tutabilm ektir!.diyerek Eyll - Ekim 1925 tarihlerinde, ank Trkiyede ge
linen noktann apkay veya fesi deil, onu giyecek kafann yerinde kalmas
probleminin olduunu, yani lmek veya lmemek sorununun yaadn dile gc
lirir.
apka in lmek Veya lmemek!

"Sorun fes ya da apkay deil, onlardan birinin giyilecei kafa> yerinde

tutabilmektir!" sznn en ak anlam "apka iin lmek veya lmcmck'.iir.

32
33 MaKto Edib (Adtvar). Oietatorship nd Rehrms m Turkey'. Ya Rv. 1929 Oz Say.

34 Edip Advar. Ya. flwev. 1929 Gz Say.s. 30. Dc iorsft. and flatorm. rn fur
/y. balkl yazdan
35 Mi Ti y. TakPa/.. 150
42 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E DEVLET. L K L E R

Tarih 25 Kasma geldiinde, meclis apkayla ilgili 2 Eyll Kararnamesi

nin yerine "apka Kanunu" kmas ve uygulamalann kanun nda daha zecr
tedbirlerle yrtlmesi iin bir kanun teklifi vermiti.
Konya mebusu Refik Bey ve 16 arkadann Meclise sunduu "apka Ka
nunu" teklifi beklenmedik tartmalara de neden oldu. Kanun teklifinin gereke
sinde : "Aslnda hi bi . neme sahip olmayan ve fizik olarak hi bir kymet
ifade etmeyen balk konusu, muasr medeniyet ailesi ierisine girmeye kararl
Trkiye iin zel bir deere sahiptir. imdiye kadar Trkler ile. dier ada,
meden milletler ara.snda bir simge/sembol niteliinde saylan imdiki baln,
fcs.in deitirilmesi ve yerine ada medeni milletlerin tmnn ortak bal
ohm ve medeniyetin de bir simgesi olan apkann giyilmesi gerei belirmitir.
Trk Milleti de ada meden miletler arasna girmeye karar verdiinden, bc-
hcmahal apkayla ilgili kanunun kabuln teklif ederiz." ^ ^denilerek, apkann
medeni / uygar olmakla eanlaml olduu belirtiliyordu.

Sakall N urettin Paa'nn apka Direnii

apkann medeniyet sembol olduu belirtilen kanun teklifine Bursa me

busu Sakall Nurettin Paa deiik alardan ok iddec kar km ve teklife
muhalefet etmiti.
Sakall Nurettin Paa. Bakanla verdii bir nerge ile. Bakanlar Kuru-
lu.nun 2 Eyll 1925 tarih ve 2413 sayl karanylc memurlara apka giydiriidii-
ni belirterek, apka giyilmesi bir kanun konusu ise Bakanlar K.rulu'nun bu ka-
ramiime ile kanun yclkilcrini agn. yok eer kanun gerek yok ise niin teklif
yapldn soruyor.
"Sz edilen kanun lakim mebuslar hakknda da kayt koyuyor. Bilin
mektedir ki; mebuslar memur deildirler, dorudan domya halktan biridirler.
Genel tabi haklardan fazla olarak, yasama dokunulmazl ile de tam hrriyete
sahip. bulunmakUdrlar. Dundan tr vekillik sfatna ve ya.sama durumuna
uvmayan ve teki millccr parlemenlolannda da bulunmayan byle bir kaydn
kabul cdilmcvecc tabiidir , diyor. Kanunun Anayasaya aykn olduunu. Anay
asann 68.70.71.73.74 nc maddelerinde belirlenen zgrlk ilkesiyle bada
madn ve cumhuriyet kavramna ters dtn ileri srerek:
a ) Anayasaya aykrlndan tr bu kanun tasansnn red edilmesi.

3. T B M M Z i M C nd . e 19 247-250
D E V R M V E D E V R M L E R 43

b) Bakanlar Kurulunun kanunla belli yetkileri dnda olan ve Anayasaya

aykn hkmleri iine alan. Takrir-i Skn Kanunu'na dayatlmas da mmkn
olmayan 2.9.1925 gn ve 2413 sayl Karammenin kanimam saylmasn.
c) Anayasa haklan ve mill hakimiyet ve kiisel dokunulmazla aykn i<
cmin halkla uygulanmamasnn salanmasn arz ve teklif ediyorum.
Sakall Nurettin Pasa'nn bu teklifi sert cevaplara yol at. lk sz alan
Konya Mebusu Refik Bey, milletin kabul etlii, btn meden millecrin giydi
i apkaya kar kmasnn Nurettin Pasa'nn seim blgesi olan Bursa halknn
eilimini yanstamayacan. meclisten kan kanunlann milletin varln koni,
mak esasna dayandn syleyerek apkann da. '.milletin varl ve blnmez
btnl" ile alkal olduunu dile getirdi.
Daha sonra sz alan Adalet Bakan Mahmul Esad Bey ise. Refik Bcy.in
mantn daha ileri boyuta gtrerek, apkann yeni Trkiyenin ve yeni Anaya
sann ruhuna uygun olduunuu belirterek teklifin bir an nce kanunlamasn
dile getirdi.
Bylesine tutarsz ve garip alakalar kurulunca. Aaolu Ahmet Bey.
apka tarafls olmasna ramen hiddccnerck;"Efcndilcr bu mecliste apkann
anayasamn ruhuyla ilgili olduunu iirken ok utandm. apkann, gmlein,
mendilin ve bir takm klk-kyafei unsurlanmn anayasa ile ne ilgisi vardr'.
Bunlan nereden kanyorsunuz.Bu anlay, bu idrak neyin nesidir Allah ak
na?...
Anayasa bir milletin hayatnn esas izgilerini cniplcr ve dzenler. Dev
lete ve hkmete ait ilkeleri dzene kor ve onlann dayand temelleri tenipler.
yle anayasalara apkayla, gmlekle, redinglonla mendille uramaz..." dedik
ten sonra, apkay anayasa ile ilgili sanmann, anayasay anlamamak olduunu
ileri srd.^^
Tabi hi kimse Aaolu Ahmet Bey'den byle bir konuma beklememiti
zellikle Aaoglu.nun ortaya koyduu mantk taraftarlardan ok kimseyi ulan
d rm.
Ahmet Aaoglu.nun konumas. 'apka Kanunu ' teklifini gren milic.
vekillerinin fikri vasailann da gstermesi asndan bir hayli ilgintir. apkarn
anayasal bir olay olduunu s>leycn milicvckiUerindcn tutun da. apkann

37 TBMM ZbM Cindeli. c , . 250.260 Mhmud 0 0 .0 . . !pkmkf. . 50 16C

Eryun Aybar (192224 .(27'
 44 c u m h u r iy e t D N E M D N v e D E V L E . L K L E R

"milletin varl ve blnmez btnl" ile ilgi kurduranlara kadar ve ondan

da te apka medeniyet diyenlere kadar garip grler serdedebilen milletvekil
leridir bunlar.

Ve apka Kanunu...

Syleine ilgin yaidam ve tartmalardan sonra 25 Kasm 1925 tarihin

de apka Kanunu kabul adilmi oldu.^^
"M adde.l: Trkiye Byk Millet Meclisi azalan ile idarc-umumiye ve
hususiye ve mahalliye ve bilumum messesata mensup memurun ve mstahde
min Trk Millei'nin iktisap etmi olduu apkay giymek mecburiyetindedir.
apka bundan byle Trkiye halknn da umumi serpuu olup, buna aykm bir
alkanln devamn hkmetimiz iddetle meneder."
Bylece balk meselesinin kanuni yn halledilmi oldu. Uygulamada
kabilecek tepkileri yok etmek ve bastrmak iin de stiklal Mahkemelerine
geni selahiycer verildi.^"..^
apka giyme yasasnn kabulnden hemen sonra, meclisteki muhalefetin
den dolay, btn basn Sakall Nurettin Paa'ya kar cephe almt. Vakit.
Akam. Cumhuriyet gibi hkmet yanls gazeteler, manetlerinde Sakall Nu
rettin Paa'ya yer vererek: "Mecliste irtica Paann i Ne?" *\ "Mrteci Mebus
Sakall Nurettin Paa, nklabn deil, irticann taraftan olduunu apka gr
melerinde bir kez daha ortaya koydu." ^^^)"apkay deil fesi, yenilii deil ge
ricilii, devrimleri deil yobazl ve irticai mdafaa eden Nurettin Paa'nn.
Trk inklap meclisinde yeri yoktur!" gibi iddei hcumlarda bulunuyor
lard. Gazetelerin bu habcrieriylc. fes larafiarlannm hepsi mrteci ve neredeyse,
cumhuriyet karu dnlerek "vatan haini" iln edilmi oluyordu. Hangi man
tkla kar klrsa klsn, apka kart olan herkes peinen "hain-i vatan" ad
dolunuyordu.
apka ile ilgili kanunun kabulnden hemen sonra da Tekke. Zaviye ve
Trbelerin Kapatlmas Kanunu ile, her trl dinsel giysi, niforma, dini nian
ve rtbe gibi hususlann men'ini gerekletiren kanun kabul edilmi oldu.

38 I M . 2 C . . C . 19.1. 247.264
39. Dustur. c. 7. s. 108. Kanun No. 671.
40 EnjunAybain./s >ila/A<a/)k mrary(19231927). s. 295.
41. Cumhuriyt, 2Aralk 1925.
42 Aralk 19.
43 Cum huny^ 2 A r.k 1925

D E V R M V E D E V R M L E R 45

"Ceza Kanununun 131nci Maddesini Muadil Kanun 30 Terinisani 1341

Kanun No:676 Madde 1)Kanunu cezann 131 nci maddesi ben/ehizir tabii edilmi,
tir.
Trkiye Devleti tarafndan nail ve mezun olmad nian takan ve kendi rt
besinin mafevkinde elbise-i resmiye giyen ve yahut hi bir rtbe ve memuriyeti ol
mad halde niforma talebbs eyleyen ve diyanet ileri riyasetine merbut din
memurlara hkmete tesbit edilen kyafeti hilaf- salhiyet ve mezuniyet iktsa
eden ehas aydan bir seneye kadar hapsolunur.
Madde 2) bu kanun neri tarihinden muteberdir.
Madde 3) bu kanunun icrasna Adliye Vekili memurdur."
Tekke ve Zaviyelerle trbelerin eddine ve Trbedarlk ile bir atakm unvan
larn men ve ilgcisna dair kanun 30 Terinisani 1341 Kanun No:677
Madde 1) Trkiye Cumhuriyeti dahilinde gerek vakf suretiyle gerek mlk ola
rak eyhinin taht- tasarrufunda gerek suveri aharla tesis edilmi bulunan bilumum
tekkeler ve zaviyeler sahiplerinin dier ekilde hakk temellk ve tasarruflar bak
kalmak zere kamilen seddedilmtir. Bunlardan usul mevzuas dairesinde fi'hal
cam veya mescit olarak istimal edilenler ipka edilir.
Alelmum tarikatlerle ehitlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyyitlik, elebilik,
babalk, emirlik, nakiplk. halifelik, fallik, byclk, frklk ve gaipten haber
vermek ve murada kavuturmak maksadyla nshaclk gibi unvan ve sfatlarn is
timaliyle bu nvan ve sfatlara ait hizmet ifa ve kisve iktisasas memnudur. Trkiye
Cumhuriyeti dahilinde saltine ait veya bir tarika veyahut cerri menfaate mstenit
olanlarla bilumum sair trbeler mesdut ve trbedarlklar mlgadr. Seddedilmi
olan tekke veya zaviyeleri veya trbeleri aanlar veyahut bunlar yeniden ihdas
edenler veya ayn tarikat icrasna mahsus olarak velev muvakkaten olsa bile yer
verenler ve yukardaki nvanlar tayanlar veya bunlara mahsus hdemat ifa veya
kyafet iktisa eyleyen kimseler aydan eksik olmamak zere hapis ve elli liradan
aa olmamak zere cezay nakdi ile cezalandrlr. (1925 ylnn elli liras.)
Madde 2) bu kanun neri tarihinden itibaren muteberdir.
Madde 3) bu kanun icrasna icra Vekiller Hey.eti memurdur."

Devrimlere Kar Balayan Tepki ve Ayaklanmalar

25 Kasm 1925 tarih vc 671 sayl Kanunla apka mecburiyeti, 30 Kasm
1925 tarih vc 676 ve 677 sayl kanunlarla da Tekke. Zaviye ve Trbelerin Ka-
paulmas vc diyanet grevlileri hari herkesin dinsel giysileri giymcsirn yasak
lanmas kanunlan ile 1926 ylna girilirken, Trkiye.nin hemen her blgesinde
bykl kkl kprdanmalar balam bile. 671. 676 vc 677 sayl kanunlar.

44. TBMM Arivi. T.3, Dosya No. 141, Cumhun/ei. 30 Terinisani (Kasm) 1341/1925
 46 C U M H U R Y E T D N E M ! D N V E D E V L E T LK L ER

halk nczdindc. ..dinin ykl" ve "dinin elden gidii" olarak yorumland iin,
hemen her blgede hkmet aleyhine gsterilerin kmasna sebebiyet vermiti.
Halk arka arkaya kartlan bu kanunlara "din elden gidiyor"^. gzyle bakt
iin, tepkilerini ok yksek dzeyde yapmaya alyordu.
Daha apkann kanunlat gnn ertesi gn. Erzurum'da ok byk bir
gsteri olmu, cami imamlarnn ve vaizlerin eliinde halk sokaklara yrm
t. Sankl. sakall, fesli ve cbbeli grntleriyle halkn nnde yer alan hocalar
ve vaizler. 671. 676 ve 677 sayl kanunlar Erzurumlulann tanmayacan sy-
liyerek halk apka giymemeye davet etmilerdi/... Cumhuriyet Gazetesi 26
Kasm tarihli bu haberini yorumlarken de : "Kara Kuvvetin uyumadn bu ha
reket aka gstermitir. Bir ibret olsun iin, bu mrtcciler derhal yakalanp
tecziye edilmelidirler" diyerek, hkmeti Erzurumlu gstericilerin zerine sal-
dtmak istemiti.

Once E rzu ru m 'd a n Balamak...

Gerekten de yle oldu ve apka Kanunu'ndan bir gn sonra Erzumm'da

,iln edilen Skynetim Mahkemeleri ile. derhal gstericilerin zerine gidildi
halktan kar koyanlar tepelendi ve imamlarla / vaaizlerle birlikte 114 kii de
yakalanarak hemen Skynetim Mahkemesi'ne scvkedildi.'.^ Yakalanan 114
kiiden 3' hemen idama, dierleri de deiik cezalara arptnldlar. 'dam
edilenlerin biri Nakibendi eyhlerinden, dier ikisi de cami imamlarndan sa
rkl. fesli ve sakall insanlar idi .^. Erzurum isyannn kt gnlerde Sivas'.ta
bulunan "gezici" Ankara stiklal Mahkemesi, acilen bavekil smet Paadan bir
ifreli rapor olarak. Erzurum olaylarndan haberdar olmutu. smet Paann, is
tiklal Mahkemesine gnderdii raporda : "apka istemeyiz, bamzda gavur
memurlar istemiyoruz" diye baran Erzurum halknn 3.000 kiilik bir kalaba
lkla ehir iinde nmayi yapt ve bunun halk zerinde byk tesirler uyan
drd belirtiliyordu .^. Halk zerine ate almas sonucu sivillerden len ol
duu ve otukJular arasnda mehur hilafet taraftarlanndan Rt Paa'nn iki
kardeinin de olduu, raporda aynca ifade edilmiti. Daha sonra 6 Aralk

45 MetoTunay. Tek Part, s 152

46 CiMTihunyet. 26 Kas.m 1925.
. Hakimiyet*M0tye, 26-27 Kasm 1925
47
46. CumhurMt. 29 Kasm 1925.
46. hfye, 30 Kasm 1925. 6 Aralk 1925
96 TBMM Ara4. T.3 Ooaya 311. Zarf 1
I I Ef un Aytar../.MUaf MafMamaMrr. 307
D E V R M V E D E V R M L E R 47

1925.1C Erzurum'a varaslikJal Mahkemesi bizzat olaya el koyarak kendisi bir

aratrma yaptrm ^^^ve Erzurum ayaklanmasn Nakibendi eyhlerinden
eyh Hac Osman Efcndi.nin karttna ve onunla birlikte "ifc minare" de
sabah namaz klan 1 0 0 - 1 5 0 kiinin sabah namazn mteakip valilie doru
yrdne, balannda da ifte minareli camiinin imam olan "Gavur mam"^^
diye bilinen kiinin bulunduuna, halktan da 3 .0 0 0 kadar kiinin onlarla birlikte
olup, hkmet aleyhine slogan atp, eriat isteklerinde bulunduklanna karar ver
miti,^

Askerler Halkn zerine Ate Ayor

O gnleri yaam olan zatdan / ulemadan, sabah namazndan sonra bala

yan o ayaklanmann bir anda btn Erzurumu sardn. 5 bin kiinin zerinde
kiinin hkmet ve apka aleyhinde gsteride bulunduunu, jandarmalann rast-
gelc halkn zerine ate eniini ve ate esnasnda 15 kadar kiinin hayatn kay
bettiini^^. halka ate emrini veren jandarma subayn da bilahere halkn lin
etliini bizzat dinlemitim. Dinlediklerimden en ok dikkatimi eken ey de. 3 -
5 bin gstericinin arasnda Erzurumlu arafl kadniann da gsteriye katlmas
olmutur. Gariptir, apkaya kar hareketten yakalanan ve yarglamaya gtr
len Erzurumlular arasnda kadnlar da vardr. Belki apka ve kadn, yanyana gel
diinde meydana gelecek anlamszlk dnldnden olacak, kadn tutuktular
Skynetim Mahkemesince yarglanmadan salverilmilerdir.

dam Yetkisi stiklal Mahkemelerine Devrediliyor

apka Kanunu.nun kt gnlerde, Mcelis'in almasyla birlikte idam

yetkisini Meclise devreden Ankara stiklal Mahkemesi iin. Babakan smet
nn. Meclise bir teklif vererek, meclise ramen Ankara stiklal Mahkemesi'

52 TBMM Ariv.. T 3. Dosya. 311. Zari 1 . Dosya 7/58

53 O gnleri yaam olan yal Erzurumlular. Erzurum isyann balatan cami imamnn "Gavur
mam" lakabyla anlmasn, imam efendinin enata kar kan herkesi "gavur" olarak ianmla.
masndan ileri geldtgm sylemektedirler. Bu imamn asl ad ise Molla Abdlmect Elend. . '
(Cumhuriyet 6 Aralk 1925)
54 Hakimiyet i Mlhye, 2.9 Aralk 1925
55 Nitekim resmi kaynaklarda da bu ldrme hadisesi, dogmlanmakta. ancak durlolnrO
kii olduu belirlenmektedir (TBMM Ar. T.3. Dosva 311. Zar. 1).
56 Deerli Bilim adam, Erzuam Hahryat Fakltesi Islm Hukuku eski retim Oyetennden mr
hum Do. Dr. Ruhi Ozcan hocamz, lmnden az nce kend yle yaptmz bir sohbetse de
bu konuyu dorulam ve apka Kanunu'na muhalelenen kadn (l)lann brte. KasmArk
1925 lanNerinda tutuklanm olduu ilada etmiti
48 c u m h u r iy e t D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

nin idam yckisini zerinde bulundumas gerckiini dile getirmiti. 26 Kasm

1925 ten itibaren istiklal Mahkemesine meclis onayjna gerek k^m a^ idam
ycAisi verilmi ldu.(57) Bu Sirada istiklal Mahkemesi Kayseri'de Mekke.Ii eyh
Ahmed Hamdi diye bilinen bir zat. halk sanklann Icrkclmcmcyc ve apka giy.
memeye tevik ediy.rdu. 24 - 25 Kasjm 125'de cyh Ahmet Hamdi Efendi ve
drt arkadamn ynlendimcsiyle Kayseri sokaklannda. apka aleyhine bir gs-
teri yaplm, gsteriye katlanla^an 300 kadar sankl tutuklanmt. (58)

Sra Kayscri.de ve Kayseri.li MUslUmanlarda...

Kayseri'li gstericiler, .'halk sank sam aya tevik, apkaya muhalefet ve

kadnlann balannn ve yzlerinin alaca. Kurian'n kalkacag, din adna ne
varea hepsinin yok edilecei gibi hususlan propaganda etmek" (59) suundan
yarglandlar. Yarglanmada, sanklann su lUrii itibariyle eyh Said isyanna
^ n z c rlik gsterdii gznne alnarak, mahkeme olay basit bir gsteri degil.
Vatana ihanet ve Takrir-i Skun Kanunu muvacehesinde deerlendirdi ve sa-
nklann yarglanmasn bu adan ele ald. Sonunda ?eyh Ahmed Hamdi ve ele.
ba olarak griilcn dn arkada yarglamalar sonucu idam edildiler.
Ankara istiklal Mahkemesi. 25 Kasm aramba gn Sivas'ta kan ola.
ylar nedeniyle hemen Kayscri"dcn Sivas'a hareket etti.
Sivas.ia apka aleyhine duvarlara aslan afi ve y a z l dolaysyla, b t^
Sivas mahalle muharlan tutuklandlar. (60) SivaslI muhtarlar, yargl^nalannda
kendilerinin hi bir suu olmadn, duvarlardaki y ^ la n n gece karimlgnda
yazlm o la^g n ve afileri ^ ^ ^ n da sankl hocalar ve avncleri 0al3le c-
ini dile gedrerek. kendilerinin susuz olduklann ifade etliler. Mahkeme de. Si.
vasJ muhiarian gerek susuzluklarm ve gerekse hepsi "Hidk Partisi, yesi 0.
duklan in byle bir ey yapamyacaklan dm;esiylc .layla ilgili gdmeycrck
^ r a a l ettirdi.

Sivash Din A dam larnn dam

Aym sula ilgili olar^t.

Ayn olarak. Sivas ulcm asndanlm
ulemasndan am z^c Mehmet Necati
imamzaat
Efendi ; Sivasi
.di ve Svac Hoca
liZca diye bilmen
bilirtcn Abdurrahman
A W um hm an Efendi
Efendi. .Turiuyc
"T i v ic im i n

67
6 ^ -
5. TM M A r m . T 3 0o r 3 ZH1
0 . . . . . 26 K n 1.26
D EV R JM ^ D E V R M L E R 49

ckJini lebdi! ve lagyir amacjyla halk ayaWanmaya kkrtt ve sulanda sabii

oldugu" gerekesiyle idama mahkum .Idular. Abdureahman Hoca firar ettigin-
den. Sivas ulemasndan imamzde Mehmet Necad Efendi 28 Kasm Cumartesi
gn sabaha kar idam edildi.()
Sivas olaylannda lahri ve tevikleri gdriilen ve "dini siyasete alet etmek.'
suundan yarglanan krii oglu Ismail ve drt arkada. 5'er seneye Ahmet Zi-
yauddin Hoca ve alu arkada 10'ar seneye Belediye Bakam Abdullah Abbas
Efendi ve on arkada da 7.5 seneye mahkum edildiler.>
Belediye Encmen yelerinden eyh mer Efendi diye bilinen bir zat da
Sivas TPCF yelerini kkrtarak bu olaylara nclk eitigi gerekesiyle yargla-
narak mahkum oldu.()
Sivasta 4 gh kalan Ankara istiklal Mahkemesi 29 Kasm akam Tokai.a
hareket etti. Mahkeme Tokat'a vanr varmaz ''dini siyasete alet ederek gsteri
yapmaya alanlara ve apkaya kar kanlara kar aman verilmeyecei ve
olayn faificrinin dertial bann ezileceini...'' bildiren bir bildiri neretti. (4)
Mahkeme bu bildirinin zerine 30 Kasm'da apka aleyhine gOsteri yapan
tekke ve rtirtelerin yasaklanmasn protesto ettiren eski Erbaa Belediye Bakam
Hac Fethullah Efcndi.yi yaralayarak mahkum etti. Mahkeme mUddeumumisi
(savcs) bir genelge ile 1 - 2 ^in inde btn bir halkn apkasn gi)tncsi ge-
rckligini ve apkasz olanlann iddetle cezalandnlacagn bildirdi. (5)Savc 1
Aralkta Amasya'da olunacam sOyleyerek, Amasya'ya, herkesin apk^ olmas
in derhal bir h a ^ r uuruldu. Mahkeme Am^ya'ya vanldgmda gerekten
Amasya halkjnn yzde 99'u apkasn giymi bulunuyordu. .Ankara istiklal
Mahkemesi. Amasya Valisine ve Belediye Reisine, asayi (1)1 sag l^ ^ an ^ an
dolay teekkr ederek Karadeniz'e ald. (^)
Ayni gnlerde gazetelerde apkayla vc dini gsterilerle ilgili yeni bir olay
d ^ a haber v e riliy o r. 30 Kasm vc 1 Aralk 1925 tarihli Cumhuriyet Gazccle.
rinde ..irtica Hadiseleri" balyla verilen hat^rlcrOylcydi

SI. Hakimyet-i Mdkye. 30 Km 25

62 TBMMAruv), T-3. Doy : , Hakmyt 20 .27 . $ 2 .' KMim 1925
63. Arty, T-3. No. 30 T # |f i n n (Kash.. 3 , 92S
64 TBMM Aravi. T 3. Doty No 3.zrt..
65 H m y H M . AnJ.K 2S
66 2 . . . , Amlk 2S.
50 c u m h u r iy e t D O N E M ! D N V E D E V L E T L K L E R

Kahramanmarata Cam Taran.yor ve Camide Saklanan

MsIUmanlar Brer Birer -

''Mara'ta byk bir irtica hadisesi oldu. Hkmet nne gelen yzlerce
kii, "apka istemeyiz.' diye ba^rd..."
Olayj bizzat gren ve yasayanlardan bir muhabir, Maras hadisesinin ay-
nntjlanm sonradan s yle anlatyordu: "... askerin geldiini grdk, jandamalar
tfeklerine sn^l takmslar, Maras Cami- Kebir'ini abluka altna almslard. Bir
ksm ahali de cami karsndaki tepelie kasmst. Caminin ine bir baskn
yapmak in hem yerdeki jandam alar tetikte bekliyor ve hem de caminin ats,
na kan askerler ''mUrtecilcr zerinde derin bir tesir halkedecek sckilde" vakar
ve metin etvar (tavrlar) inde bulunuyorlard.
Cami nnden kaamayan halk jandam a ablukasnn inde sksms ve
hepsi birer birer y a k a la st. Yakalananlar tek Sira halinde, elleri baslanna
bal vaziyetle cami duvannn nnde dizilmilerdi.
Tam bu esnada byk bir grit iitildi. Birde bakuk askerler cami ka.
psn ktnp oraya giriyorlar. Bu Sirada cami inde bir infial meydana geldi.
C ^ i iinden bir ka el silah sesi isilildi... Sonra camiye aklanm olan mUrte-
ciler teker teker yakalandlar.
Ben de sn^il askerleriniz arasndan geerek caniye girdim. Camide
yakalanms olanlan sraya dizm ileri. Saydm : 39 ki si...
Sonradan rendim yakalananlar arasnda, irticann bas diye bilinen
C^ni-i Kebir im^n Hafil I b ^ im Hoca. Mezzin Hafz Mehmet Efendi, Hade-
mc-i Hayraidan AMullah Efendi gibi kisiler vard...
Sab^a kadar dev^n eden operasyonlann neticesinde, sapkay vesile ve
dini alet ederek Wyle bir lcam n tertip ve tasmim edildii anlald. Tulukla-
l i l a r aram da : "Benim adim M asaall^. sapka giymem insaallah" dedii in
h i arasnda "insaallah Masaallah" lakabyla meshur ve 31 Mart hadisesinde
Marasia k bayrak aanlardan ve idama mahkum o l^ ^ a ra n Ali Ef ndi (Gemi-
cioglu) denilen kii de vard. l^allah - MasalIah Ali Efendinin elebalarda
biri olduguiesbi edilmiti..." (^
Cumhuriyet m ^ a b irirn Maras olaym anlat^cn, dc gclirigi hususlar
ve ^ ^ k ^ giriilen operasyonlar, apka uyptlamalan ve dzelmlcrinin
hkngi raddeye vardn gste^ekredir. ''Cami d ^ n a urmanm sn^-
r 6 1<1.25 341
D E V R jM V E D E V R M L E R 51

askerler ve Cami-i Kebirin kapsn krarak camiye giren ve silah skan jan
darmalar...'^uygulamalann naslln ve niceliini gsteren en iyi kesitlerdir.

Maral mam. Mezzin ve eyh Efendilerin dam!

Mara sanklan 14 Ocaktan itibaren yarglanmaya balad. Cami-i Kebir

mam Molla brahim. Mezzin Hafz Mehmed, Hademe-i Hayrad'dan Abdullah
Efendi ve halktan Pekmezci Hac Hseyin.. naallah - Maaallah lakapl Ali
Efendi, muhtar Hamdi Efendi ve 39 kiilik bir grup, dini kyam** ve apkaya
muhalefet" suundan yarglandlar. ^
Tutuklananlardan 20 kii hkmete kar gelmediklerini, apkalan iyi ol
mad iin apkalanm terziye geri verdiklerini ve apkalan dzeltildikten sonra
giyeceklerini syleyerek beraatlerine karar verilmesini istediler.
Suu sabit olan mam Molla brahim Efendi, muhtar ve Bayraktar Hamdi
Efendi, Mezzin Hafz Mehmed Efendi. naallah - Maaallah lakapl Ali Efen
di ve Pekmezci Hac Hseyin Efendi idama mahkum oldular. Dier sanklar
da en az sene hapis cezasna arptnldlar. .

Mara Kadar Gl Bir Direni : Rize Bakaldr

Mara gibi ok ses getiren bakaldmlardan biri de Rize'de olmutu. Rize

Ulu Cami etrafnda toplanan lOOO'den fazla sankl - sakall insan balarnda
cami imamlan olduu halde hkmet konana ve jandarma karakoluna doru
yrye gemi. Rize ayaklanmas kylere kadar sirayet etmi ve 10 gn
kadar srmt.
Mahkeme, olaylarda ky imamlan ve Rize Ulu Cami mam nn byk
tesir ve tevikleri olmakla birlikle, asl olarak ulemadan skilipli Atf Hoca.nn.
"Frenk Mukallitlii ve apka" adl risalesinin gsterilerde byk pay sahibi
olduunu tcsbil etmiti.

66 . Mle Tunay T ekP att. 153

69 Hakimiyet i Mtkye. 7 5 Ocak 1926
70 TBMM Arv. T.3. Dosya 164. Karar 22.
71 A . Dosya ve KararUar.
72 1
11- Q25
# riiro Or
73. itanbi^. - M albus'nda baslan bu n s lt. lKJpl Abt H o c nn . . . Dr '
M u ^ Tab. BrnlblTasl^nm
bkliu., Sadk AM>ayrak tarafrdw ytm hart .
.Frenk MukaUdiO v. liAmytr dyta aynrt m h n d ^ 1.76 p k d
74 Cvmhunyet, 15 Knunal 1341
 52 C U M H U R Y E T D O l M l D lN V E D E V L E T L K L E R

2- 13 Aralk 1925 arihindc Rize .laylanndan yakalanan 143 kii yarg-

lanmava balad. iki gn inde (!) J,arglamay bitiren Ankara istiklal Mahke-
mesi, 14 Aralk 1925 gn 143 sanktan hemen d ^ a . 14 kiiyi 15'er.
kiiy lO gr* kiiyi dc 5'cr sene hapse mahkum eni. 80 kii de beraai eni.
05)
~ p

Rize oJaylan bi hafta inde 0 kadar genilemi 0 kadar taraftar toplam-

t ki, hkmet halk sindimek in Rize limanna dnemin en byk zrhl sa a
gemisi. Hamidiye zrhlsn demirlemek mecburiyetinde kalmt. (*) Paul Gen-
lizon. Uyanan Dogu ve Mustafa Kemal, s. 107)
15 Aralk 1925 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde ve Hakimiyeti Milliyc.de
Rize olaylannn aynntlan yle anlatlyor:
''Rize'nin Baianiya blgesinde Ulu Cami mam aban Hoca ile. Muhtar
Yakup ve arkadalan. evrc kyleri Ulu Cami nnde toplam ve yanlarnda
da. ekavetle me'luf bir ok ci^ay (da ekyasn) silahlanyla birlikle celp ey.
!emilerdi... Halk da Islmla. dinle ilgili genel bir kanunun griiUlcccgi ve da
edilecei dncesiyle Ulu Cami nndeki kalabala katlmlar. Kalabala
ka dini bir nutuk irad eden dmanlnn bagOsterdiini. herkesin apka giy-
meye zorlandn., dile gciircrck : ..ayaklanmann vacib olduunu, apkaya
tepki gstemeyenlcrin de dinen gnahkar olacaklarn....' ifade etmi, bunun
zerine halk galeyena gelerek nce jandama komutanlm basm ve karakol
komutanyla birlikle 6 jandamay da esir almlar... G^eteye gre sonra H r-
met Konan ele geiren aban Hoca ve larafarlan :
.'Ey ahali! Ankara ihtilal iindedir. Mustafa Kemal Paa yerinden yara-
lanm bir vaziyetle doktorlar elindedir, ismet Paa ortadan kaldnlmtr. Din-
dar paalanmz hkmeti eUerinc geilmiler eriat! kurtarmi^ zeredirler.
Korkacak bir ey kalmamtr. Bakin Erzunm yapacagm yapl. Biz dc orara
itirak edelim...'' diyerek hkmet konandm halka k ^ bir konuma yapm-
lar ve halk lopyekun bakaldnya davet edilerdir..."
Cmnhuriyct Gazetesi olaylann kjn byle dile getiriyor. Dala sonra
gelien olaylar neticesinde gstericilerle askerler arasnda alma km. Ila
hiyc kyllerinin jandarmalar .saftanna gemesi ve ellerindeki tfekleri jandar-

' I s
h g m tif LfU tO rgn
D EV R JM V E D E V R M L E R 53

maya geri vermeleri zerine zayflayan gsiericiler. en sert tedbirlerle hemen

yakalanm ve doruca mahkemeye intikal edilmilerdir.
Mahkemenin sularm sabit grerek 14 Aralk 1925.de idam etlii kiiler
unlardr:
.'Ulu cami mam aban Hoca. Muhtar Yakup avu. Ky mam Haan.
Belediye Bekilerinden Beki Kadir Aa. Rize Asli Mahkeme Bakatibi Hafz
Osman ve kardei Avukat Hulisi Bey. Rizeli imam Hafz Kamil. Peclioulla.
nndan Mehmet ve Ahmet Arslan avu. Kamburolu Hafz Mehmet ve Tarak
Sabit."

Hedef Sakall Nurettin Paa ve skilipli Atf Hoca

stiklal Mahkemesi. Mara ve Rize olaylannda en byk etkiyi Sakall

Nurettin Paa'nn Meclis.ieki apka aleyhine yapt konumasnn tekil elliini
ve Karadeniz Blgesinde de skilipli Atf Hoca'nn apka zerine ok etkili ol
duunu hkmete bildirerek, bu konuda acilen bir eyler yaplmas gerektiini
isledi.
Rize'den hemen aynlan skJal Mahkemesi 15 Aralk 1925 te. gece saat
22.00'da Giresun'a vard. Gece sabaha kadar Giresun olaylarndan ve yine ap
kaya muhalefetten tutuklu bulunan 60 kiinin dosyasn inceleyen mahkeme 16
Aralk'ia Giresun sanklann yarglamaya balad. ^
stiklal Mahkcmesi.nin "banko" sulamas yaylan. "apkaya muhalefet"
ve "dini siyasete alet cnek" gibi sulardan yarglanan tutuklu sanklardan Nak
ibendi eyhi. eyh Muharrem Efendi ile. Abdullah Hoca idam; eyh Hseyin
ile Dadak Ali ve akr Ali onbeer. cami imamlanndan Hseyin Hoca ile.
Ddek Mustafa. Molla Haan. aydk Murat. Rasim ve Osman Efendiler beer
sene hapis cezasna arpnldlar. ^
Giresun'da da drt gn kalan Ankara stiklal Mahkemesi'nin Reisi Ali
Bey. buradaki olayn kn Samsun'daki ga/ctecilcrc yle anlaunu: "Gire
sun hadisesi, imamlarn kkrtmasyla ve zellikle iki ky imammn (Abdullah

76 Rize bakald.rsyla idam editen bu kiiler, 30 Kanunevvel 1341 lanhli Cumhunyol Gazetesin
de resimleriyle birlikte yaymlanmtr
77. TBMM Arivi. T.3, Dosya 311/1
78.
79 MMM viT3 ,' d1 3 9 1 7 2 ' . H a U m vct-i M U ya. 20 ArmkK 1 9 2 5 . E/ufAybr. ..g a
S 313
 54 C U M H U R Y E T D N E M D N ^ D E V L E T iL l K lL E R l

vc Hseyin Hocalar) ceplerinde K. Kerim olduu halde, baz kimselere mraca

at ederek onlan iman tazelemeye sevketmesi ve birde stanbul'dan iki ay evvel
Giresun'un Abdal nahiyesine gelen bir yanm softann (eyh Muharrem Efendi)
orada bulduu Molla Hseyin isminde bir ahsla tevhid-i mesai ederek ora hal
kna camide apka ve yeni alan kz mektepleri aleyhine vaaz etmek ve apka
alanlara da tecdid-i nikah ettirmek gibi hareketlerle balamtr..."
22 Aralkta Karadeniz vapuruyla stanbula gelen stiklal Mahkemesi hey
etinin yannda bir takm tututuklular da vard. stanbulda bir hafta kalan mahke
me. zellikle ulemadan baz kimselerle 26 kii beraber "apka aleyhine risale
yazd" diye sulanan skilipli Af Hocay da tutuklayarak 29 Aralkta Anka
ra'ya dnd. ^
skilipli Atf Hoca ve stanbul ulemasndan 27 kii nc mevki vagon
larla 13 polis nezaretinde Ankara'ya gnderildiler.

Ulemaya Toplu Tutuklamalar...

ilmi almalanyla tannan ve ounluu b^nik alim o l^ bu 27 kiilik

isim listesi yleydi :
1- Fatih T ^ d a n HasanTaJtsin Efendi.
2- Ulemadan Tahirul Mevlevi (Dolgun)
3- air Mehmet Akif Ereoy'un dam adi. ilim adam. tefsir sahibi mer Rza
Dorul.
4 Fatih Camii Hafzlanndan Hafz Nafiz Efendi.
5- Babaeski Mfts. Mft Ali Rza Efendi.
6- KonyalI Tahir Hoca.
7. Molla Hasan.
t 9 Abdullah vc AWuIgafur k r e l e r (Her ikisi de h ^ ) .

10. HafzFctah Efendi.

1
11 . M e z z in A l i R z a E fe r ^ i.

12- Seydiehirli Alim Hasan Fehmi Efendi.

^iir> M KmunM JliL 1341/1825 .M U Tuny Tek Prt. t 5S

d e v r Jm v e d e ^ m ler 55

13" Din kitaplar satan Kitabi Aziz Efendi.

14- Eski Erzurum Hakimi Zhtti Efendi.
15- Cihan Ktphanesi sahibi Enneni aslJ Mihran Efendi.
(skilipli Auf Efendi'nin ''Frenk Mukallitli^ ve apka" isimli kiahm
sautgj in lutuklanmju!)
16- Nakibendi eyhlerini. '4 mezhepte fjkjh imamlgj gibi bir r t ^ e eren,
imdiki ismailaga imamlanndan eyh Mahmud ^staosmanoglu) Efen-
di.nin manevi stad eyh ali Haydar Efendi.
17. Mesud'^ Mevlevi.
18.19- Balk Mustafa ve kartei Molla Hseyin Efendi.
20- Ulemadan Aziz Mahmud Efendi.
21. Seyyid Tahir Efendi.
22. Yzbalktan emekli Hzr.
23- Numosmaniyc Camiinin ateli hatiplerinden. Vaiz Hafz Osman Efendi.
24- OsmanlI medreselerinde Tefsir ve Fkh MUdc^sligi yapan eski iptidai
Dahil Medresesi mum Mdrii ulemadan skilipli Atf H ^a.
25- Fatihte Softjlar ve Tabyanhlar eyhi olarak bilinen. eyh Sleyman
Efendi.
26- Berter Mustafa ve
27- Akrc glu Osman Efendi.()
27 Kiilik bu liste, aslnda apkaya muhalefetten degil. bulundukla ev.
relerte din bir amosfer meydana getirdikleri in tutuklanmlar ve apka bu
in iyi bir vesile () olmum.
Bu arada yurun drt bir yanndan, zellikle bulunduklan yerde dini et-
kinlikleri olan zevat turakianm, "apkaya muhalefet'' ve "dini s i y ^ e ^et
etmek" adna Ankara'ya gnderilmilerdi. Omek olsm in yerte y a p l. tu-
lukl amal ara aret etmekle yetineceiz.
" erkete grelisi bulundu^ cami duvanna apka aleyhim afi sDg
ileri sUrillcn Ahmet Hoca tutukland. (4 )

84
: : L banal : (TBMM . ? 0 ^ )
w

56 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

'Zonguldak'tan stiklal Mahkemesine iki mrteci eyh tevdi edilmitir.

Mahkemeleri Ankarada icra edilecektir."
"apka aleyhine tahrikattan (hareket etmekten), ounluu din adam
olan 28 kii stanbulda tutukland. Tutuklananlann arasnda Beyazt Dersiamla-
nndan Musa Kazm Efendi ve yine dersiamlanndan Rizeli Molla Fevzi Efendi
ile mam Hatip Mektebi eski muallimlerinden Yzba Fehmi Bey gibi insanlar
bulunmaktadr..." ^
Grld gibi tutuklanp. Ankara'ya stiklal Mahkemesine gnderilen
insanlar, sanki zellikle seilmi insanlard : Ya eyh, ya Molla, ya Hafz. Ya
Hoca veya dini etkinlii olan kiilerden yzlerccsi. yurdun drt bir tarafndan
tutuklanarak Ankaraya gnderilmiti.
Ankaraya gelen istiklal Mahkemesi 31 Aralk tarihinden itibaren hemen
yarglamalara ve dolaysyla infazlara balad, l Ocak 1926 tarihinden itibaren
idam edilenler unlar olmutu :
1 Ocak ]926:
Ordulu Mehmet, Arif. Sleyman ve Hseyin idama mahkum oldular. Ce.
zalan 2 Ocak sabah aslarak yerine getirildi.
2 Ocak 1926:
skilipli Recebolu Ali.
10 Ocak 1926:
Yzba smail Hakk. Albay Kasap Osman. Rfat Reis ve eski Krehir
Mebusu Rjza, Cumhuriyet'i ykmak dncelerinden "hain-i vatan" addolunarak
idama mahkum oldular.
15 Ocak 1926: Bu tarihten itibaren. Mara. Erzurum. Rize, Giresun.
Ordu, Zonguldak ve stanbul'da apkaya muhalefetten tutuklanan kiilerin
yanm kalm yarglamalarna devam edildi ve 1 ubat 1926 tarihine kadar 'dini
siyasete alet" ederek hkmet kart faaliyetle bulunduu gerekesiyle, genel
likle. hafz, hoca, veya mft olan ahslardan kurulu 15 kii idama mahkum
oldu.

65. CutnhuriyBt, S K.nunovv.1 1341.

66 Cum/uMi/e. 12.15 Kanunevv.11341.
67 Mm/B, 1-2 Ocak 1925.
HBhrntyBhUmyo, 11.25. 27 Ocak 1926
D EV R JM V E D E V R M L E R 57

I ubat 1926: Oz.clliklc Giresun ve Erzurum olay sanklannn yarglan

masna devam edildi. Savc Giresun tuiuklulan adna stanbul'dan getirtilen eski
Babaeski mfts Ali Rza Efendi.yi idama mahkum etti. skilipli Atf Hoca.
eyh Sleyman Efendi. Fettah. Tahir Hoca. Saati smail. Muhlis. Kse olu ve
Erzurumlulardan Hoca Osman. Molla Mehmet. Telgraf Mdr Halid. Yusuf
Kenan, seneden onbe seneye kadar deien krek ve hapis cezalanna arpt-
nldlar. ^
i ubat 1926:
Giresun ve Erzurum sanklanna verilen eczalar hafif bulunarak yeniden
bir gzden geirildi ve bir saatlik bir yarglamadan sonra mahkeme, yurdun her
kesindeki apka olayna dolayl /dolaysz etki etlii varsaymyla skilipli Atf
Hocay ve Babaeski Mfts Ali Rza Efendiyi idama mahkum etli. ^
3 ubat aramba gecesini kapal bulunduu hcrede sabaha kadar
namaz klmakla geiren skilipli Atf Hoca. 4 ubat 1926 tarihine isabet eden
Perembe gn afak skerken Ankara hapishanesinin nnde kurulan sehpaya
getirilerek idam edilmitir. Celladn bclimiinc gre, sabah namazn klmasn
dan 3.5 dakika sonra, etrafna bile bakmadan, yalnzca KelimeM chadc getire
rek. idam sehpasna doru yrm ve yine Kclimc-i chadcfic ruhunu teslim
etmitir.

s s j 11; -.. . . . . 1< . i . .

kararlar).
91. Sadk Albayrak. TrtyB'dB Din K avas, s. 212.
 N BLM

APKADAN SONRA BALATILAN

SNDRMEHAREKETLERI VE
SINIRTANIMAZ DEVLET TERR

^ * i

>t I
 A P K A D A N S O N R A B A L A T IL A N S N D R M E
H A R E K E T L E R V E S IN IR T A N IM A Z D E V L E T T E R R !

24-25 austos 1925 tarihinde Kastamonu ve nebolu seyahatleriyle bala

yan apka serancam. ksa zamanda o kadar byk boyutlara ulam ki. artk
tek mesele apkay veya fesi giymek deil, her ikisini de giyecek kafay yerinde
tutabilmek olmutu. Bu sebeple Eyll 1925 - ubat 1926 tarihleri arasnda
youn bir sindirme ve terr diyebileceimiz iddetli halk bastrma hareketleri
ne ahit olundu.
"apka meselesi artk istekle yrtlen deil, kanla yrtlen bir mesele
halini alm." ^apkayla ilgili stiklal Mahkemesinde yarglanan ve ounlu
unu dini etkinlii olan kiilerin oluturduu binlerce mahkumdan idamla ceza
landrlan says o kadar oktu ki, Orhan Kololu'nun "slmda Balk" adl ki
tabndan u kk stiklal Mahkemesi istatistikleriri aktannak. idam edilenlerin
genel saysnn kavranmasnda nemli bir ipucu oluturacakr kanaatindeyim.
Aralk 1925 :75 dava, 163 sank. 3 idam
Ocak 1926 :78 dava, 582 samk. 41idam.
ubat 1926: (ilk 15 gn): 63 sank, 13 idam.
Grld gibi 2.5 ay ierisinde tam 57 kii idam edilmi ve yzlerce kii
de, ar hapis cezalanna arpnlmlardr.
Biz apkayla ilgili; aslnda din gsterilerle ilgili tepkilerin bxsrmas
konusunda, lkede olup bitenlerden bu kadar aktarma yapmakla yetinmi olaca
z.
 62 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

apkayla ilgili gelimelerin en ilginci de. apkann dini bir kyama vesile
olmamas gerektiini ve apkann dince hibir mahzur tekil etmediini beyanla
Diyanet ileri Reisliinin '"apka ve Din" ad altnda bir beyannameyi mft
lklere gndermi olmasdr.

Diyanet.Devlet birlii!.

Diyanet leri Reisi Rfat Breki Mart 1926'da mftlklere gnderdii

tamiminde: "apka balbana bir hrisiyan adeti ve hrisyan adeti ve hrisiiy-
anlann sembol deildir.Sadcce ba gneten korumak iin ve libas tamamla
mak iin kullanlan bir serputur. Binaenaleyh apka ile namaz klnabileceini
duyurur, mftlerimizin bu konuda halk tenvir eylemesini rica ederim.
Aynca ba ak olarak namaz klmak slmda caiz midir-diye soranlar
olmaktadr. steyen her mmin ister ba ak, ister apkal bir ekilde namazla.
nn klabilirler..." diyerek apka-din konusunda bir aklk getirmiti...^
Ba ak bir ekilde genelde o gnlere kadar namaz klnmad iin,
halk ba ak olarak namaz klan kiileri de yadrgyordu. Bu dumm. stanbul
Bamftsnn bir yaklam c ilgin bir boyut kazand:" Ba ak namaz kl
mak. Allah'a kar bir saygnn almetidir."
Evet byle diyordu stanbul Bamfts ve olayn mann da u kyasa
balyordu: "Trkiye ank yeni bir anlay, modem bir anlay benimsedi. Bu
anlaya gre sayg duyulan kiiler nnde apka kanlyor. Bundan byle ba
ak bulunmak bir saygnn ifadesidir. Faziletli bir kii karsnda gsterilen bu
stn sayg davrann Allah'n huzurunda yapmamak dnlebilir mi? ^
Diyanet leri Reisi Rfat Breki Ue. stanbul Bamftsnn apka vesi
lesiyle gndeme getirdikleri hususlar artk 1926'dan ibaren dinde reformlann
yaplacan ve en bata ibadcer de bir slahat programna, yeniletirme faaliy
etlerine geileceinin iaretini de veriyordu.
Ve nitekim ilk ciddi uygulamay, hibir yerden emir almamasna ramen
ve tamamen beUi evrelerin gzne girebilmek ini Gztepe Camii mam Hac
Cemaletlin Efendi gerekletirdi.

3. Diyanet l.leri Reislii. Tahrirat Md.lOO. 5 Mart 1926.

C u m h u n y e t. 5 Mart 1926. Paul Genlizon. a.g.e.. s. 101.
It 5. Paul Gentzon. a.g.e.. s. 101.
l 6 Paul Gentzon, a.g.e.. s. 101.
APK A DA N S O N R A BALATILAN S N D R M E 63

C e m a le d d in H o c a ve i l k D in d e R e fo rm G a y r e tle r i

6 Nisan 1926 tarihli gazclelclcr manetlerinde "Dinde Reform" diyerek

Gztepe Camii mam Hac Cemaleddin Efendinin "Trke Namaz Kldrdn
dan" haber veriyordu. Ayn tarihli Vakit gazetesi. Cemaleddin Hoca'nn akam
namazn kldmrken. birinci ve ikinci rekatlarda okuduu arapa sreleri, tama
men Trkeletirerek okuduunu haber vererek, okunan ihlas sresinden rnek
ler veriyorlar, Cemaleddin Hoca'nn namaz kldrrken okuduu ihlas sresi
yle id i:
"De ki. o Allahtr, Allah herkese yetien Ulu Mevladr. O dogurmamtr
ve (bakas tarafndan) dourulmamtr. Hi bir ey O'nun dengi olmamtr."
Bu ilk Trke namazn ardndan ^Cemallcdin Hoca gazeteciler vastasy
la ynetime "mnevver", "aydn" hoca diye takdim edilmi ve bylesine cesur
davranan bir hocann mkafatlandnimas istenmitir.
Aslnda Gztepe Camii mam Ccmallcddin Hoca, yine 22 Man 1926
Cuma gn ilk Trke hutbe denemesinde bulunmu ve hutbeyi arapa dua vc
ayetler dahil tamamen Trke okuyarak tamamlamtr. ^
Cemalleddin Hocann, cemaatn de tepkisini alan ve "byle hutbe olmaz!
Namaz fasid oldu" dedirten Trke hutbesi yle idi:

*Ey ululardan utu Tanrl Sana hamdederiz. Btn lemleri yoktan var eden
ve onlara rzk veren sensin. Sana krederiz. Butun mahlkkat iinde insanlar
en mkerrem yaratan sensin.
En erefli kulunu, doruluunda hi phe etmediimiz byk kitabnla bize
hak Peygamber olarak gnderdin. Yalnz sana tapar ve yalnz senden yardm iste
riz. Ey ulu Tanr bizi imandan ayrma (hatibin peygamberle kitabn adn syleme
mesi dikkati eker.)
Ey Mslmanlar Ulu Tanr buyuruyor ki: Baz insanlar Allah'a ve ahiret g
nne inandk, biz de mminiz derler. Bylelikle Allah' ve mminleri aldatmak ister
ler. Halbuki onlar yalnz kendilerini aldatrlar. Ve byle yaptklarn da anlamazlar.
Onlara dnyay fesada vermeyiniz! denildii zaman hayrl Biz slah ediyoruz der
ler. Halbuki ifsat ederler, lkin anlamazlar.

7. Bu nemazm akaWnde daha imam C e m a l i n Efendi selam vermeden, cemaaDn (bu ne biim
nju^az diyerek) dakf.1 v
e e l^ verdiinde de, Cemalleddn hocann arkasnda bir tek m-
e s in efendinin olduu gzlenmitir. Clslad Necip Faz!K aakrek de. bu hal in : Byle n^
W yie cemaati dikerek. Cemaleddin Efendinin Trke Namaz n alayl bir ekilde hc

8, Ootthard Jaeachke, Yeni rOfkiy&'de Istmlk, 844.

64 c u m h u r iy e t D M I D N ^ D E V L E T IU K JL E R J

Kendilerine herKes gibi iman ediniz! denildii zaman, biz apdallar gibi mi ina.
nacag.z? derler. Halbuki kendileri apdaldrlar. Bunu bilmezleri Allah ile yaplJklar
ahrtleri bzanlar, Allah.n birlemeyi emrettiini ayranlar ve ye^znU lesada ve.
renler hsrandadrlar. Islah edilen ye^zn ifsat etmeyiniz. Allah ifsat edenleri
sevmez. Kendiniz yapmadnz iyilikleri bakalarna nasl tavsiye edersiniz? Kita.
b okuy.rsunuz. hi dnmy.r musunuz?
Ey insanlar eytana uymaynz, sizin ak dmanmzdr. Size fenal ve
namussuzluu 0 emreder. Allah hakknda bilmediimizi sylemeyi retir.
Allah'n krtabn .kuyanlar, namaz klanlar, ihsan ettiimiz rzkdan gizli ve ikr
sadaka verenler tkenmez bir mala sahip .lacaklarndan emin olabilir. Allah onla.
ra mkfatn verecek ve ltfunu arttracaktr.
Biraz Oturulacak-
Ayakta:
Allah ve melekleri. Peygamber'e salat ve selm ederler. Ey mminler siz de
Peygam ber', salat ve selm ediniz.
- Dua
Ulu Tanrm. hak ve adaletle hareket edenleri sen payidar eyle. Cumhuriyeti,
mizi ve Trk milletini sen muhafaza eyle. Trk ordusunu havada, denizde ve kara,
da daima muzaffer eyle. Topraklarmza bol bereket ihsan eyle. Mahsultmz her
trl fetlerden sakla. MUbarek ehrtlerimize ve llerimize rahmet eyle.
- Hatime
Allah adil ve ihsan ile emreder. Akrabanzdan muhta olanlara muaveneti
emreder. Puhu ve ktl ve hakszl nehyeder. Allah size nasihat veriyor
umulur ki (bunu can kulayle dinler ve) dnrsnz..

Hi bir mecburiyeti yokken ve Diyanet leri Bakanndan da bir gc:

nelge gelmeden Trke n a z kJdnp. Trke hutbeler okuyan G tc^ . Camii
- gazeiccilerin ersine hakan byk tepkiler gelmiti. Ve stanbul'dan
bir gnb camii cemaati srf bu yzden hocay Diyanet leri Reisliime ikayete
gclmiu Reis Rtfat Breki bile ''Bu kadar fazla" diyerek. G zte^ Carmi ima^
mnm h^ckeirti t^ v ip eimedigirU bildirmi ve halkm tepkisinin, bymemesi
in de iki hafta Cemaladdin Hocaya grevden men cezas vem t.
Nitekim ceza.s beter biuncz sylediimiz tarihte, 6 Nisan 1926 tarihinde
Gztepe Camii mam daha ileri giderek, camide namazla birlikte ibadetin her
trn Tre yapmaya baslamstJ.W
Cemaladdin Hocaun, Diyar^t leri Reisi Rjfat Brekinin bile kzmas-
M onu geici . ' 5 ( gnriki hafta) grevden almasna setebiyet ve

1.2.

A PK A D A N S O N R A B A L A T I H S N D lIlM E 65

d a v la n in Ahmet Aaolu. 11 Nisan 1926 tarihli Milliyet Gazetesinde:

Nasjl oluyor da. Diyanet leri Reisi, Bir nkilap hocay cezalandjnyor?'' diye
biryazt yazmjtJ.
Szkonusu yaztyj ehemmiyetine binaen buraya aynen aktanyontm:
"stanbul camllarinden bjrind., Trk hocalarndan birisi, Trke namaz klm
ve birok Trk mminleri de devletin temeli olarak kabyl eylemi olan bir memle-
kette bunun kadar tabi bir hdise olabilir mi? Fakat eyvah ki tabilik ve mantk
hl biroklarnn dindarlna yerleememitir. Anlalyor ki bazlar hdiseye ili.
raz etmiler ve hocay Diyanet leri Reisliine ikyet eylemilerdir.
Mantk dnmee almayanlar in ^ yle bir hareketi ok gOrmemeldir.
Fakat ok ve hem de pek ok gOrUlecek ve hatt hayret edilecek bir nokta varsa 0
da Diyanet leri Riyasetinin bu ikyeti ehemmiyetli telkki etmesi ve T^e
namaz klan hocay.velev muvakkaten olsun. cray vaziteden menedebilmek in
kanunen, kabahat veya crm addedilen bir tiili irtikp etmesi lzmdr.
Tekrar soruyoruz. Hocann kabahati nedir? Hangi kanun ve hatt er eritin
hangi dsturu T^e'nin dualarda kullanlmasn menetmitir? Trke haram bir
lisan md(? eri erite haram bir lisan var mdr? Hi unutmam, vaktiyle stanbul
Trkocanda verdiim bir konteransta Hazret! Kukann Turkeye tercUme lUzu.
munu ileriye srmtm. Bunun din namna TUrklern Hazret! Kur'an'dan istitade
edebilmeleri namna sOylemitim. ikinci gn mahut AbdUlziz avi-k elyevm
Msr'da Arap vatanpenrerlii ile meguldUr.Beyazt camiinde bir mev'ze vererek
benim mUrted olduumdan ve benim ^in tecdidi iman ve nikh lzumundan bah-
setmiti...
avi.in hlet ruhsiyesini ve onu tahrik eden saikleri pek ly anlarm.
Biltetriki irk ve cins btn beeriyetin hals ve necati in nz! olan bu mukaddes
kitabi ve bu kitabin muhatab olan mukaddes bir vcudu yalnz bir kavmin mail ad.
dederek, dier kavimlere lisanlarm ve uurlarm kaybettirerek 0 kavmin ^yrevi
olmalarm arzu te n le r in ^ yle bir hareket gayet labdir. Onlar in TUrkeyi kul.
lanmak bir irtdat ve Tplkten bahsetmek de bir delalettir. Allah yalnz Arabn
Allah'dr ve Arabadan baka bir lisan kullananlar ne dinler, ne i.tir ve ne de
anlar. Ebatlarm z buna inandrmamlar myd? Gzel Tmcemizle uramay
abes ve hatt gUnah bir til gibi telkki etmeye ikna etmemiler miydi?
Trk kelimesinin tahkir ve istihtat itade ettiini bize kabul ettirmemiler myd?
EiMmmz, uur ve vrcdam millmizi bu tetebbuat sayesinde ka y tm a k uzere
deil miydik? Araptan ziyade Arap. Acemden ziyade Acem olmak z.ere d ^ ii r v.
dik Bizi bu hale getirenler aym zamanda ^zi Hazreli Kur'n'dan. slmiyet ['
mnalarndan mahrum ettirmilerdir.
Turk liilen dn membalardan mcerret oWuukld namazn ya^^t
rn bile mnlarn anlayamad ^ n dniben de mahrum Kalmtr. Din yerine ka.
taamda ve katotnde asla alakas olmayan ve dine taban tabana ztt bulunan hura
tat ve srailiy. tamakta d.
66 C U M H U R Y E T D N E M D N V E DEVLET' L K L E R

Fakat bereket versin ki gzlerimiz ge de olsa ald. Trklmz ve Ms

lmanlmz idrak ettik. Ne Mslman olmak Arap olmak ve ne Trk olmak Ms
lman olmamak demek olmadn rendik. Bilkis hakik Trk olmak ayn za
manda hakik Mslman olmak demek olduuna kani olduk. Zira vakalar ve
hadiseler isbat etti ki Mslmanl mdafaa, muhafaza ve idame ettiren yegne
hakik mil Trk imi. Trksz Mslmanlk yaamaz, yaayamaz. Binaenaleyh
Trk manen kuvvetli olmaldr ki Mslmanlk da manen ve maddeten kuvvetli
olsun.
Bunun iin de Trk mefhumunu ifade eden btn madd ve manev miller
inkiaf etmelidir.
Mezkr miller arasnda en mhimleri Trkn lisan ve Trkn uurlu dinidir.
Trk lisannn her sahada inkiaf, btn sahalara hkim olmas ve btn sahalar
da kullanlmas lazmdr.
Dinin uurlu olmas iin de Trk o dinin menba olan Hazreti Kurn'la
Kur'n.n emrettii btn dua ve niyazlarla dorudan doruya temas etmelidir. On
lar anlayarak feyz almaya almaldr.
Trk milleti alt seneden beri yapt muazzam mcadeleyi srf kendisinin bu
inkiaf iin icra etmektedir. Yoksa lisan da. dini de ve hayatnn dier tecelliyat
da eskisi gibi kalacaksa bu mcadeleden fayda ne olur? Bu nokta nazardan Trk
e namaz klm olan hoca hem lisanmzn ve hem dinimizin inkiafna yani yapt
mz mcadele ve inklbn banda bulunan bir riyaset byle bir hocay icray va
zifeden men ediyor? ^

Ahmet Aaolu.nun 11 Nisan 1926 tarihli Milliyet Gazetesindeki bu ya

zs zerine. Diyanet leri Reisi Rfat Breki ok sinirlenmi ve halkn an
tepkisini de frsat bilerek .nkilaplk ayn. namaz olay ayndr. Trke namaz
klmakla dinimizin inkiafna alldn ve bylccc de inkilabn esaslanna
hizmet elmi olunduunu sylemek abestir ve inkilab anlamamakr diyerek
kamuoyuna bir cevab da bulunmutur. Rfat Breki, gazctcciicrin alk tuttuu
.Trke Namaz iin de: ' Trke Namaz Klnamaz... Ayecr ve sureler asl
gibi Arpa okunmaldr diye bir fetva vererek Trke namaz meselesini kapai-
mur.^**^

Merkezden Taraya Standart Hutbeler!

Gztepe Camii olayndan sonra, be uzmandan kumlu birleik komisyon.

1926 yl sonunda Diyanet leri Bakanlna bir refonn tasla ile 58 rnek
hui.be sundu. Diyanet leri Reisi Rfat Breki btn camilerde ayn hutbenin

.0 0 m n Ef.n. TmH. c 5. . l32-1933en nM.

11 C i g r th u n y ^ 3 My t 1926.
APK A DA N S O N R A BALATILAN S N D iR M E 67

okunmas ve Trkiye'deki btn imamlann cemaat, benzer ekilde yetiilmesi

in bu rnek butikleri mft!Wer vastasyla btn yrclcrc datm oldu.
Rfai BOrcki mftlklere yollad bildiride, namazda ki fatiha sresi
dahil btn yet ve srelerin arapa olaca, hui^lerin ise, balang ve biti
dualanyla birlikte huttede okunan hadislerin ara^a olacan, fakat bunlann
Trke aklamasnn anlamla tera^ r yaplabileceini bildirdi. Rfat Breki
aynca ^lt yolunda yaplacak dua ve tavsiyelerin. Trkiye Cumhuriyeti Devleti
adna olacan ve toplanacak yardmlann da ''Tayyafc Ccmiycii''ne. "Hava
Kuwelleri''ne verileceini Siirtli. 2
apkayla balayan din devlet atmas ister istemez zamanla dinde re.
fom hareketlerine ve dinin denelim altna alnmasna se^biye vcmitir. Bir
dier ifadeyle artk Trkiye'de vahiy dini olan slm yerine, kanun dairesinde
kalan ve devlet denetiminde olan bir slm yaanmaya balamtr, c^vlet dene-
timinde yaanan refom slml yer yer devlenen daha ileri giderek 3 Man
1924 tarihinde kumlan Diyanet leri Reisliine nayak olmutur, ilk Diyanet
leri Reisi olan ve reislii lmne kadar (1941) devam eden Rfat Brekinin
bakanlk dnemi, devlet denetiminde yaanan slmla ve ondan da le
islmdaki refomasyona ok akc rnekler tekil emitir. Dinin denetim alt.
na alnmas ve dinde refonnlara ^dilmesi stelik hem diyanet nezdinde ve hem
de devlet nezdinde laiklik adna yaplmtr. Halifeliin kaldnimasndan ve din
eilimini yasaklayan, medreselerin kapaulmasn salaya kanunlardan sonra
devlet, youn bir ekilde dine kar admlar atmaya balamur.0
Devlet Dini Kurtaryor!

Balangta devlet dine kar tavrlann "dinin zne dnmek" ve dini

inanc her tr hurafeden anndrmak ve dini, "gerici din adamlanmn zararl etki,
!erinden kurtarmak" gibi gerekelere dayandrmtr.
"Dinin zne dnmek" ve "gerici din adamlanmn zararl etkilerinden dini
kurtarmak" gibi icmcUerc dayanan dini rcformasyonun ba uygulaycs >tkan-
da da sylediimiz gibi en bata Diyanet leri Reislii olmutur.

12 .
13.

lo nr . ".?
dnd ;
; .
f Vtaslayan
; ^ ^:Ut

: : .Kemalizm,
^Mirekedenn " ! yapldd
adna : r
:
3

14 ;;: '': . 7' . . '.

 68 C U M H U R Y E T D l M l D N V E D E ^ C T L I K L E I^

Diyanet leri Reislii, tamamen dini hayatn devlet gzetiminde bulun-

dunjlmast ve devletin izin verdii lde bir dini hayatn teesss edilmesi adna
kurulduu iin. 1924 1941 yllan aras Diyanet leri Reislii yapm olan
Rfat Breki de, "sadece eline kalem verilmi bir koltuk hocas olarak, yukan-
dan gelen emirleri tebli ve evrak imzalamakla"17* yllk bakanlk dne
mini tamamlamtr.
Bakanln grevi bu olunca da. din hizmetlerinin ve din alimlerinin in.
kilaplarla birlikte zorlaan -maddi, manevi- hayat anlanna kulak verilmiyor,
onlann dealerine brakn derman olmay, ikayetleri bile dinlenmiyor ve hatta
inkilabn getirdii espri ile din grevlisi apolei kiiler karsna alnm oluyor
du.
Bu durumda, madden ve manen bir cendere ierisine sktmlm olan din
hizmetlileri de (hademe-i hayrat), seslerini duyurmak iin, milletin temsilcisi
olan TBMM'yc mracaattan baka are bulamyorlard.

Din Grevlileri Maddi Bask Altnda

Diyanet leri Bakanlna bal bulunan din hizmetlerinin; hademe-i ha

yratn. TBMMye sunduklar, iinde bulunduktan maddi Manevi skntlanm
dile getiren ikayetnamelerinden bir ianesini nemine binaen buraya almak isli
yorum:
*Trkiye Cumhuriyeti Byk MiHet Meclisi
Muhterem Azalarna
Konu: Hayrat-f erite Umumi Merkezinindin hizmetlileri (hademe- hayratn,
meslek ve ihtiyac istekleri hakknda.
"Bizler hayrat hademesi olarak imamlar, vaizler, hatiple, .mezzinler. Kayy
m iar ., hUtasa'dn hizmetlileri olarak ne buyuk sknt ve setalet inde olduumu-

' *Tk '

'0 :
:
; i : : ' ' " ! ! ! rnki! : : a: va: e: br; k ; :
^ : ; : 0 : : :6 :
.;V jC ? ; Rikkat ve tzdrap inde vaztfelerne devam etmektedirler,

k k AJbeymK - . D m 2.(




)
 A f KADAN S O N R A BALATILAN S N D R M E 69

yce dine hizmetten baka amac olmayan hademe-i hayrat'a reva grlen davra
nlar bizi cidden ok zmektedir. Memleketin iinde bulunduu durumu gznune
alarak (artk dini karakterli isyanlarn kendini gstermeye balad gnlerdir),
sanki milletimizi geri braktranlar srf din hizmetlileri imicesine. din hizmetlilerine
kar uygulanan bask ve manevi tazyik, milletimizin dini hayatn her gn biraz ka
ranla iter durumdadr.
Durumun gznnde bulundurularak, hademe.i hayrat.n, din hizmetlilerinin

r durumlaryla biraz daha yakndan alakadar olmanz ve din hizmetlilerine en azn

dan asgari geim artlarn temin edici maddi menfaatler verdirmenizi, milletin ve
killeri olarak szlerden istirham eyleriz..^^^

TBMM yeleri Din Hizmetlilerini Yok Sayyor

Din hizmetlileri, milletin vekilleri olarak grdkleri kiilerden hi bir

msbel cevap alamaynca ve halta kendilerine yaplan bask ve tazyikin hergn
biraz daha anmas dolaysyla eitli zamanlarda yine TBMM'yc ikayetlerini
ulatrma durumunda kalmlard. Bu sefer ekmi olduklan zdraplan ve reva
grldkleri mahrumiyetleri anlatrken, -sadra ifa olur dncesiyle, cumhuriy
et ncesinin uygulamalan da yer yer ktlemekten geri kalmyorlard. nk
eskiyi kt gstermek ve aleyhinde bulunmakla ancak haklanmn alnabilecei
ne ve deer kazanacaklanna dair bir kanaate sahip olmulard. Gerektende dev
let tarafndan yeniye ayak uyduran din hizmetlileri .mnevver", "aydn", eskiyi
arzulayanlar da "mrteci" ve yobaz ilan olunan din hizmetlilerin genelde de
sonu, idamla noktalanyordu.
Hademe-i Hayrai'n; din hizmetlilerinin, milletin vekilleri adyla ikinci
kez TBMM azalanna gnderdikleri arza.da unlan dile getiriyorlard:

"Trkiye Cumhuriyeti Byk Millet Meclisi

Muhterem yelerine..
"Maddi maatan ziyade manev ecrin tesn altnda asrlardan beri slm eser
ve messeselerin hakiki ve samimi hizmetkr olan cemiyetimiz lerdlen teden
beri Vakflar daresinin adalete uymayan laaat ve kararlar karsnda ahslarnn
deil, Islm Medeniyetinin hametli bir abidesi olan eskilerin insani ve din eserle.
rinn zeval bulmakta olduunu grmekle hsl olan efim tesirlerini, felimyeim ha-
metkn ve milletin ilerlnndzenleyds olan muhterem Mitli Meclisimize arz ve
ibi etmekle yalnz nefislerini deil, mensup olduklar din ve millete de htzrr>
etmi olacaklarna kanidir."

16 HdmeHayrtUmum Merkezi.TBMMV. gondenlen 1 ro ..artz.

 70 cumhuriyet donem ! din ve DEVLEr iLlKlLERl

"art beka tesis ve temin edilmedik her eser.n y.k olmaa mahkm
olaca ve grlen tecrbeler cans.zlar.n bile bir hizmet ve beka h^k.na sahip
bulunduunu teyit etmekle mUdalaa ve himayeden mahrum her mUessesenin
adet bir yetim gibi boynu bklece tabiat kanunu muktezasndan bulunduu ci.
hetle her messirin tev!d"i eserden ew el olun beksjnn art ve lzumunu teem-
ml ve te'min etmesi iktiza ettiine iman eden esiat, her biri kuvvetli bir medeniye,
tirt t e ^ l ve ta.zm ayan hayat sahibi birer delili olan din eserleri vcuda
getirmekle yaln.z arlarn, imar deil, ahiatn da terbiye ^ e n ve her biri bugne
kadar nmn slmiyet ve insaniyetin siciline demir kafemler ile hkk ederek ken.
dilerinden sonra gelenlerin byk hrmetlerini d temin eyleyen vakit sahibi olan
hazretler tescil ettirdikleri vaktnamelerle 0 messeselerin hayat ve beklarnn te.
minini de dnmek lzumunu ihmal etmemilerdir."
"Gemilerimizin nazardan uzaklatrmad u Ihtiyada ramen kanun ve
idarede vuku.a getirilen tadiltn, zamann zorlamalar lzumu kadar takdr edilme,
den vUcud bulmas, bugun kymetleri btn mansyle cihan d ^ e r esiatn 0 eser,
lerinin bir ounu yok ettii gibi elde kalabilenlerin d tahrip vesile ve sebeblerinin
nne g^ilm esini (...) Muhterem Heyetinizden tazarr ve niyaz etmektedirler."
"KUltetin nimete gOre olmas ve parann satn alma gcnn de her dakika
azalmakta bulunmas cihet^le asrlarca zaman ew el deil, bundan bir ka sene
evvel bile retah temin eden bir senretle bugn netsne bakmak mkn haricine k.
t halde evkat varidat ve mesaritat hususunda satnalma nisbetnin nazar- dik.
kata alnmamas yznden oalmas, banilerinin bile ruhunu tazb eden harab
inde 0 esiat eserleri bugn hadimleri ile beraber birer setalet heykeli gibi milletin
varlna temas eden bir sr ac hakikatler anlatp inliyorlar."
"Fi!h^<ika a s rla rc a e w e l ta kd r olunan bir cretle 0 m uazzam eserlerin hiz.
m et ile va zrfele n d irile n bu g n n hdm leri (hizmetlileri): en btda bir cem iyet ara.
S in d a y a a y a c a k kad ar bile bir nim ete sa h ip olm ak yle dursun, ayn i idarenin
d i er m e m u r ve m U la h d e m le ri nisb etnd e d e bir him aye'ye sah ip bulunm adklar
^in ke n d i ve ailelerin in b o m idelerini lm e y e ce k kadar doldurabilm ek mkann
a s l h izm etlerin d en z iy a d e h a ric m e s a le r ile elde ^ e b ild ik le ri cihetle b e e r ka.
nunlarn UstUnde bir ira d e ye ve hkm n zo rla kabul ettirm ek kuvvetine sahib
o la n tabiat ka n u n u u n te.sir artnda v ^ ile le r in i ihm al de geldikleri gibi taahhut et.
tkteri v a zife n in u lviyetin i d takd ir etm elerine ram en din hizm etlilerinin b eeriye,
tin n a z a rla rn a arz ettii sefalet m a n za ra sn n k a ld rlm a s k a rsn d a lya.kat sa-
hibleri d a h a m a d ^ v e ke n d ile ri in d a h a faydal hizmetler rabet .ederek. 0
zamanla mtenasip bir ihmal ile hayatlarm idmeye muidedir ola-
\\0 !\

Hayrat hademesi, yani imamlar, vaizler, haiblcr. mezzinler, kayymlar...

sefalet iinde bulundug;u gibi ailelerinin bo midelerini dolduracak maddf bir

U m m Gmml 17 0 ,
!


?':' * TBMMy# 0 >
; 2 4 ( . -
A PK A D A N S O N R A BALATILAN S N D R M E 71

mkna da sahip deillerdi. Hatt sair devlet mcmurlanna pahallk zamm ola.
rak verilen paradan bu masum insanlar hi bir ekilde istifade edemiyorlard.
Bu grevlilerin bal olduu Diyanet Tekilt hi bir zaman kendi grev
lilerinin deri ve dileklerine hi bir zaman tercman olamamtr.

Din Grevlilerinden Diyanet leri Bakanlna:

"Glge Etmeyin Baka hsan stemeyiz."

Brakn Diyanet leri Bakanlnn din hizmetlerinin derileriyle ilgilen

mesini, din hizmetlilerinin "glge etme baka ihsan istemem" dedirtecek kadar,
Diyanet leri Bakanlndan byk bask ve ilgisizlik grmlerdir.
Aada vereceimiz belge devlet ve diyanet ortaklyla din hizmetlileri
ni ezen mekanizmaya iyi bir rnek tekil edecektir. Belge, cenderenin din grev
lilerini ve tekilatn nasl iine alp sktm ve perian bir hale getirdiini gs
termektedir.

"Btemize konulmu olan Hademe-i Hayrat tahsisatnn halen e atiyen

tezyidi imkn olmad cihetle bugn mevcut Hademe-i Hayral maalarnn
tezyidine mahal grlmemekte, halbuki gerek Makam. Senaver gerek Muvaze
ne.( Maliye Encmeni. Hayrat. erife Mstahdeminin terfihi hususunu istihdaf et
mektedir."
"Mevcut kadroda vazifeye dahil olan Hayrat. erife hizmetlilerinin mevcut
tahsisatlar ile terfihi imkn dahilinde olmad sakt idareninde nazar- dikkatini
celb etmi olmaldr ki tutulan sakm usuln ksmen tamirine matuf baz mahaller
de "tasnif" nvamn ile tedbirler ittihazna mebur olmu ise de bu tedbirlerin de tat
bikine bir ok mahzurlar ile noksanlan ve hakszlklar ihtiva ettii ve bu cmleden
baz. camilerde bir imam yerine ve bir iki mezzin yerme on, onbir ve bir ka ka
yym yerine on^)nbe kayym istihdam edilmekte bulunduu grlm ve bunlarn
hepsine verilen tahsisat ile hakik miktara indirilerek hizmetlilerinin tamamiyle
terfihi temin edilmi olacandan bundan sonra aadaki madde ve kararlara
uygun bir ekilde muamele icras hizmetlilerin menfaatine daha lyk ve daha m.
nasb grlmtr.
"1. Camilerden mteadt imam bulunanlarn imametlerden brmin nhillrde
tevcih (tayin) yaplmayp vazifenin mevkuf tutulmas suretiyle imamlarn bire indi
rilmesi ve bugn kadromuzdan maa olan hayrat hademesinden sair hizmetlerde
mstahdem ve veutifesine hakik bir lzum grlmeyen kimseler varken laden>e
hayrat tertibinden vazifeleri olmayanlara tevcih yaplmas ve ayn cam imametinin

18 Dyat slen Rell. her mflOle bu belgeden gnderm. v . dMn n gdf4 f ayn
azaltmak .iyaie.ni aynen benim .ey erek. dhzrre erfn zerindi aanee beeldv yepnee
tr
72 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

inhllinde imametin hatip uhdesine tevcihi ile imamet ve hitabet vazifesini bir
zatn uhdesinde toplanmas elzem olduu."
"2. Hitabet vazifesinin inhillinde mezkr vazifenin dorudan imamn uhdesi
ne tevcihi suretiyle vazifelerin tevhidi."
"3- Mezzinlik ile kayymln bir tek ahsn uhdesinde toplanmas caiz ve
hatt lzm olduuna nazaran mezzinlik ile kayymln bir zat uhdesinde toplan
masnn temini cihetine gidilerek kadrolardaki fazlaln izalesi."
"4- Geen maddelerde isimleri zikr olunan hizmetlerden ayr olan ve ikinci
derecere hizmetlerden bulunan cz, devir, va'z- ferra... gibi vazifelerin inhillinde
katiyy. tayin muamelesi yaplmayp hemen bilgi verilmesi...
"5- Camilerde ifas art olan fer'i vazifelerden; buharhn. mslimhn, if,
mesabihhn. eyh'l-kurr, dersiam ve hutbe, czhn. ecz, devir, muvakkit, ma
hyac vazifelerinden baka uhdelerindeki vazifelerine mukabil "vazife" tertibinden
maalar bulunan hayrat hizmetlileri ile trbedrlar ve trbelerdeki ifas art otan
vazifeler Knun'evvel 1926 tarihinden itibaren lvedilmi olduundan kadrodan
tenzili."
"6. Trbedrlar hakknda Vekiller Hey.eti (Bakanlar Kurulu) Kararnn tama
men tatbik olunmas iktiz ettiinden mezkr hizmette stihdam olunmas hasebiy
le tahsisat olan lrbedrlara ilk inhill edecek hizmetler teklif edilerek tevcihi ve
stinkf ettikleri takdirde maalarnn derhal kesilmesi ve bildirilmesi."
.7- Cami.lerde inhill eden vazifelere yanm ve yklm camilerin hizmetlile
ri mevcutken hariten mracaat edeceklere Hayrat Hademesinin vazifelerinin
kat'iyyen tevcih olunmamas ve yanm ve yklm camilere art bir adet listenin
gnderilmesi."
"Yukarda maddelerin tatbik hususunda iktiza eden muamelenin ifas ehem
miyetle ve ta'mmen ebf olunur efendim."

T C . ..I '. B'. 2. <" ^ 33^ ' "" ."'"'''..'

 ARAEK-I

APKA URUNA BATAN GNE

SKLPL ATIF HOCA VE
EHADETE GDEN YOL

?; / !
 APK A U RUNA BATAN GNE :

S K L P L A T IF H O C A V E E H A D E T E G D E N Y O L

"Atf Hoca'nn savc tarafndan hapsi istendii halde idama mahkum edil
mesi ve aleyhindeki balca sulamann, apka kanunundan ok nce yaymlan
m bir risale olmas. (Frenk Mukallitlii ve apka) istiklal Mahkemesinin en
haksz kararlanndan birini oluturmutur."
Bu szler sanld gibi bir slamc yazann deildir, bir molla, bir hac vc
bir hocann hi deildir. Bu szler, stelik marksist olduunu her vesileyle gn
deme getiren, aratrmalanyla da her kesimin takdirini kazanan bir yazara; Prof.
Mete Tunaya aittir.
4 ubat Perembe sabah, sabah namazn mteakip "inklabna muhale
fetten" idam edilen skilipli Atf Hocann idamnn hakszl zerine bugn her
kesim; hayatlann hakszbk temelleri zerine kuranlar hari, gereklen bir itti
fak halindedirler. Ve onun susuz yere idam edildiinin ortak karan halindedir
ler.
damn hakszlna karar verenler daha 4 ubat 1926 tarihinden itibaren
balamr. Ve idamn hakszhna. adaletle hi u>madna ilk karar veren
de skilipli Atf Hoca'y idam ettiren mahkemenin mddeiumumisi (Cumhuriyet
Savcs) olmutur!...
skilipli Atf Hocann idam, gerek Cumhuriyet dnemi din-devict iliki
lerindeki hakszlklan veya tek tarafl hak yiyileri ve gerekse stiklal Mahkc-
melerirn snr tanmaz zulmlerini gstermede ibretli bir olay olmutur.
skilipli Anf Hoca bu milletin gerekten aziz ehidlerinden biridir. stiklal
Mahkemesinde yryzndeki btn hukuk sistemlerinin reddedecei bir man-
akla zulmen idam edilmitir.
76 CU M H U RY ETT D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

apka umna ilenen bu cinayetin i yzn gstermek bir tarihi vecibe

olduu kadar, kitabmz asndan da bir Mslmanlk ian olmutur. Onun iin
biz size bu cinayetin iyzn gsterirken iin t bandan alarak size gster
mek istiyoruz.
stad Necip Fazl Ksakrck'in " Son Devrin Din Mazlumlan" adl
eseri ile "Yakn Tarih Ansiklopedisi'ndcn ^^alntladmz blmlerle skilipli
Atf Hoca ve idam meselesine k tutmak istiyoruz.
nce bu byk alimi ve tavizsiz slm mdafini tanyalm:
Atf Hoca. OsmanlI Devletinin son devresinde yetimi takva olduu
kadar mcahid alimlerimizden birisidir.
skilipli Atf Hoca zamann mslman idarecilerince de takdir edilmi ve
mhim vazifelerin bana getirilmitir. ptida Dahil Medresesi Umum Mdr
iken yapt almalar yabanc lkelerin de dikkatini ekmitir. Bunlardan Ja
ponya Byk Elisi Baron Uida'nn lesbiti enteresandr. Atf Hoca ile gren
Bykeli daha sonra yle demiti:
"Sizin gibi birka hoca daha olsayd slmiyet btn Douyu bu arada Ja
ponya'y fethederdi.
tf Hocanm eserleri unlardr Mirat-l slam (slam Aynas). slm
Yolu. slm n. Din-i slmda Mskirat. Nazar- eriatta Kuvay- Berryc
ve Bahriye. Tesilr- e f i Muaycnc-ti.Talebe. Medcniyet-cr'ilc ve Frenk
Mukallitlii.
ste lf Hocann ban derde sokacak olan da bu son eseridir. in ente
resan taraf udur: Bu eser 1922'de tamamlanm. 1924tc de nerolmulur. Yani
apka Knunu kmadan ok nce...

apkann Ettikleri

apka Knunu kar kmaz btn yurt sathnda sanki bir kasrga esmi
ti Yzlerce limi, binlerce sade vatanda nne katp gtren bir kasrga, yahut

s : " "
A PK A U R U N A BATAN G N E 77

layfun... Bu binlerce insann hemen hemen lamamnn neler olup bitliinden

dahi haberi yoktur. Mesel Atf Hoca gibi...
Atf Hoca bir sabah evinden alnp apar topar t Giresuna gtrlr ve
oradaki Is klal Mahkemesinin huzuruna kanlr.
Ncc p Fazl bu msum ve mazlum, limin tevkif ediliini ve bana gelen
leri u ek ide anlatyor:
'*Sene 1925.. Sonbahar... skilipli Atf Hocann. Aksaray'da. Llcli'de Fct-
hibey caddesinde 1 numaral evi...
"Hoca, ikinci kattaki odasnda sedire otunmu, akam namaznn ezann
bekliyor. Birden yaknndaki cmiin minaresinde yank bir ses... Hoca ezam,
iinden kelimesi kelimesine tekrar ettikten sonra kbleye dnyor ve tekbr geti
rerek namaza giriyor.
Tam o anda zil sesi.. Kap alnmakta... tf Hocann haremi Zhidc
Hanm kapda... Danya sesleniyor:
"Kim o?
"Atf Hocay gnnek istiyoruz!
"Hoca namazda.
"Siz kapy an da.. Bekleriz...
"Kadn kapy ayor. Klk ve edlan phe verici adam... Sivil olduk-
lan halde ayn meslekten olduklann izhar eden, niformaya benzer bir slup
birlii iindeler... Balannda. yeni kabul edilmi apka Kanununun talbikaima
it ftr biimindeki rnekler...
"Mehul insanlar ieriye girip talkta beklemeye balyorlar.
"Zahide Hanm, kadnlara mahsus bir sezile bu adamlardan tevahhu ha
linde...
"Ne istiyordunuz Hocadan? Arzunuz nedir?
"Biri, gayet kapal ve sinsi bir tavr ve tonla cevap veriyor.
"Greceiz... Kendisiyle grlecek bir iimiz var!"
"Zahide Hanm yukanya kp selm vaziyetinde bulduu kocasna duru
mu haber veriyor
Aada meymenetsiz suratl bir ka adam sizi grmek isliyor. Hallerini
beenmedim.
78 C U M H U R Y E l^ D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

.'Atf Hoca, gyct vakarl, aaya inerken en byk tela, Melhat isimli
biricik kznda hit oluyor.
"Baba, kim bunlar? Ne istiyorlar?
"Sakin olun! Heyecana kaplmann mnas yok... Ben de bilmiyorum ge
lenleri... imdi greceim... Ama ka gndr etrafmda dolanan hfiye klkl
insanlara baklrsa herhlde polis...
"Atf Hoca, gyct metin aaya inip gelenlerle karlayor:
"Selmn aleykm..."
"Alcykm.s-selm..."
"Ne istiyorsunuz?"
"Evi arayacaz!"
"Siz polis misiniz?"
"Evet, Birinci ube memurlanndan."
Bu hususla resmi bir vekisaya. mahkeme karanna mlik misiniz?"
"Hayr, kfi deil... Knn selhiyeiinizi lesbit edici bir vesika lzm...
Ama buyurun, hakkm aramyorum, her taraf arayabilirsiniz!"
"Memurlar st kala karak uf Hocann ktphanesine giriyorlar. Hoca,
kendilerini, rahat i grmeleri iin yalnz brakyor ve yatak odasna ekiliyor.
Memurlar, girdikleri ktphane odasnda tavana kadar ykselen kitap rafianna
aulyor ve kk kt parasna kadar eleniyor ve zavall din adamnn yllardr
en titiz emekle nizamlad oda. yangn yerine dndrlyor."
f Hoca.nn evinde yaanan bu hdiseler, bilhare yzlerce bircree
evde de yaanacakt. lf Hocann evini yangn yerine evirenler "apka ile ilgi
li" bir belge aryorlard. Daha sonralar ise araurma mevzulan alabildiine gc-
iiciilecck ve "butun din eserlere" temil edilecekti. yle ki baz evlerde dolma
icnccrelcrinin ileri bile kanunlarak traji-komik bir dunm sergilenecekti.
MU ef devrinde ise bu "ev aramalar" nn hududu biraz daha geni lutu-
ld k ve bu defa Kur'n. Kerim ile Kur"n czleri ve elifbas da "su delili" sa
ylacak ve evinde Kur n cz bulunduranlar cczilandnlacaktr.
I p t f Hoca sanki istikbalde olacaklan gryormuasna. "Bu da ne
ki. derce * hidacyi b ylk bir sknetle karlyordu.
A PK A U R U N A BATAN G N E 79

lf Hoca kendisine bu ekilde bask yapanlara kar da misafirperverlii

ni gsteriyor. tf Hocann yapt muamele ile balannda ftr apka olanlarn
ve ilgililerin tf Hocaya yaptklarn Necip Fazl'n kaleminden lkip edelim:
"...Manzaray kap aralndan takip eden kz Melhat. birdenbire yere
dp baylyor. f Hoca bir taraftan kzn ayltmaya alrken, br taraftan
da haremine, misafirlere kahve piirmesini tenbihlemeyi ihmal etmiyor.
"Zahide hanm nefretle hayknyor:
"Aman efendi, evimizi basanlara bir de kahve mi ikram edeceiz?"
Atf Hoca.nn cevab:
"Ziyan yok hanm, onlar da insan ve Mslman... Ne yapsnlar, emir
kulu onlar...'
"Kahveler piirilip geiiriliyor.lf Hoca onlan memurlara eliyle ikram
ediyor.
"Evin aramas gecenin gevaktine kadar srd. bittikten sonra polis eki
binin efi Hocaya yle hitap etli:
"imiz bitti Hoca efendi, alacaklarmz aldk. imdi i sizi Mdriyete
gtrmeye kald!"
"Haremi ve kz birer lk sesi kanrken Hocada arpc bir vakar ve te
vekkl:
"Buraya kadar m emir aldnz?"
"Evet Hocam!"
"Elinizde, tabi bir tevkif mzekkeresi de yok!.."
"Dedik ya. emir byle... Hem biz tevkif etmiyoruz ki... Be dakika iin
Mdriyete kadar gelip birka tesbitien sonra evinize dneceksiniz!"
"yle olsun. diyor Hoca; Tcapmza kadar da gidelim. Buyrun!"
"Hoca, bana sankl fesini ve snma ltasn geirirken, kadnlar hkra
hkra alamaktadr. Melhat. babasna sanim. haykrmakta;
"Baba beni kimlere brakp da gidiyorsun?
"Seni Allah'a emanet cdiyomm... Allah'n kaderine ba emeyi biliriz*"

3. N b Fz . Ktkurk Son Dovnn Din t 42. b nbU1 7

 80 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

"Atf Hocay Mdriyetle bir hcreye tkyorlar. Penceresi tepeden avlu

tarafna alan lo ve pis bir oda... inde banko dedikleri tahta bir sradan baka
eya yok..."
Memurlar:
"imdi arlrsn! in biter, evine dnersin!"
"Diyerek lf Hocay diri diri topraa gmmlerdi. Ne soran, ne arayan
ne de hesaba eken... Fakat lf Hocay en ok zen ey. btn bunlar deil, na-
mazlann kaybetmek kaygs... O gece yatsy karmamak iin abdest almak
zere kapsn vurup izin almak isledii halde kendisine ses veren olmuyor.
Sabah namaz iin de ayn ey... Bu in ikencesine benzer vaziyet karsnda
Hocann ektii acy hayal edebilmek lzm... Ne evinde su belirtici birey bu
lunabilmi. ne de suunun ne olduuna dir bir itham karsnda kalmtr."
Sabahleyin Zhide Hanm Mdriyetle:
"Kocam grmek istiyorum!"
"Hayr,, diyorlar, gremezsin... Hi kimseyle temas cdcmcz.Yasak!"^^
te bu ekilde "susuz cez ve ikence" gren tf Hoca daha sonra da
akllara durgunluk verecek pek ok mumeleyle karlaacakt. ektii onca .s
kntnn temel sebebi ise, "dcvrimleri" yapanlara boyun ememekti. Ve devrimi
yapanlarn gznde bir "engel" olarak grlmekti. Gerisi ise bahanelerden iba
retli...
f Hoca, evinden apar topar alnp emniyet mdrlne gtrldn
de, kendisine bu mumelenin niin yapldn bilmiyordu, kendisini gtren
polisler de olan bitenden habersizdi. Yalnz ' byk yerden emir gelmiti. f
Hoca "der dest" edilecek ve stikll Mahkemesinin huzuruna kartlacaku.
tf Hoca gayet metindi. Ancak hanm olduka endieliydi. stelik beyi
ile bir dakika bile grmesine izin vermemilerdi. Sonunda insaf sahibi bir
memur, gidip hocay grm ve f Hocadan duyduklann Zahide Hanm a ak.
iarm. Hoca iyi olduunu sylyor ve nezarette tutulduu yerde yatak olma
d iin evden yatak gndennelerini istiyordu. Bundan sonra olup bitenleri
N ecif Faz'n kaleminden izleyelim:
"... Kadncaz koa koa eve gidiyor man renkli ve slm kokulu, bem
beyaz ve misk gibi araflara kaln bir ilte ekip. Mdriyete getiriyor ve polis
mirine yalvaryor:
4 Nc) Fmztl KukOrak. 0 .43.47.
A PK A U R U N A BATAN G N E 81

"Yannzda bir dakika, bir dakikack grmeme izin vermez misiniz bizim
efendiyi?.
"Hayr,' diyorlar, 'gremezsiniz!
" Zahide hanm mell mcll Lleli'dcki evine dnyor
"Kzyla alarken, dertleirken hi beklemedik bir anda alnan kap...
Kapda, ayn kaktan km un helvalar gibi brlerini andran, sivil polis k
lkl biri:
"Ben Birinci ubedenim! Hoca Efendiye byk sayg ve sevgim var...
Btn eserlerini okudum ve baz derslerinde bulundum. Tel ve zdrabnz
tahmin ettiim iin sizi teselliye geldim. Hi merak etmeyiniz! Mdriyete geti
rilen evrak ve kitaplar arasnda sorumluluu gerektirir bir ey bulunamad. Pek
yaknda serbest braklmas lzm..."
Fakat Hoca. Mdriyetteki lo. hcresinde, yere serilmi danteldi ve ile
meli yatana oturmu, doup battm gremedii gneleri sayklamakta ve
gnler getii halefe bir trl hesaba ekilmcmckte, mdfaasn yapabilecei
bir ilham ile karlamamakta... Sadece ekiya elinde bir rehine gibi, bekletil
mekte...
"Gnn birinde Zahide Hanmn kulaklanna. erimi kurun gibi dolan bir
haber:
"Hocay Trabzona gnderiyorlar!"
Zahide Hanm bana rtsn ekip Mdriyete kouyor ve Birinci ube
Mdrnn karsna dikiliyor:
"Hocay Trabzon'a gnderiyorlarm... yle mi?"
Mdr, kalan alk bagnyor:
"Kimden aldn bu haberi?Hemen sylemezsen evine dnemezsin!"
Zahide Hanm, daha sen haykryor:
"Kimden aldmsa aldm! Bana bu haberi filn memur verdi mi diyey-
im?Bylc birey olmu olsa bile isim verebilir miyim?.. Halbuki yok byle bir
memur! Ben kocam hakknda bilgi isliyorum sizden... Hakkm istiyorum! Bil
dirmeye mecbursunuz! Siz Mslman deil misiniz? Nedir, u Moskof
gvuruna yapamayacak eyleri. Mslman bir din adamna reva grmeniz
Kadm ylesine kyor ve tepiniyor ki. mdr anyor ve hibir
mukbelede bulunamyor, sadece fkesi bana vuran kadn bandan savma)
dnyor
82 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

.'ekil hanm karmdan ve evine git! Neticeyi tevekklle bekle! Biz de

emir kullanndan bakas deiliz!"
Ayn gn zahide Hanmn kapsnda, ii tam bir iman ve merhamet ateiy
le kaynayan memur:
"Hanm hemen ban rt ve frla!"
Hocay Galaiadan kalkacak olan vapura gtryorlar.... Belki yolda yaka
larsn!
"Deli gibi frlayan Zahide Hanm. Kpr stnde kocasn yakalyor. ki
polis arasnda, ancak katillere mahsus bir emniyet tertibat iinde Galata nhtm.
na doru gtrlmektedir."
Zahide Hanm kocasnn zerine atlyor:
"Efendi, efendi!"
Polisler Zahide Hanm iddetle iterek kocasyla konumasna engel olu
yorlar. Arkadan gelen nc bir memur, kadncaz yaka-paa srklemeye
balyor. Kadn, kaplan gibi atlp kocasna mendil iinde bir ey uzatyor:
"Para!"
"Ve ancak bunu syleyebiliyor."
"Kadn, manzaraya deheUi gzn diken b irh a ^ y&n iinden s r ^ e -
yip uzakiatny0rlar."(5)
Bu ekilde azl bir gangasicr muamelesi gren zSt, ecnebilerin bile hay-
ranlkla bahsettii byk bir limdi. Ve bu limin yegane suu ise. a y l^ yllar
sonra "devrim" yaplacan hesaba kalmadan lm e ^ r yazmakt.,.
A of Hocay bu ekilde apar to p ^ alp gOrtlrcnlcrinelinde en ufak birdcIil
yoklu. Yegne bahaneleri Giresun'da bir meczubun veya "lutulmu kiinin" sy-
edii szlerdi. Bu ahs, k en d isin niin apka giymedigi somiduunda yle
bir yalan uydurmutu:
"l^m b^'da yksek din kimlerinden Af Hocayla mektuplatm. Kcrdisi
bana cevap 0 eran apka giyilmesine msaade Cimedigini ve bu fiilin
din gzyl k i r oldugu cevabim verdi. Ben de bunun zerine apka giymeme-
y e k ra r verdim!"

, WFK S o n D v n n D m k h t k g n k n . . 4 8 4 .
A PK A U R U N A BATAN G O N E 83

Oysa ne bu ahs byle bir mektup yazm, ne de uf Hoca kendisine

cevap venn.
te bir yalancmn yahut ajan provakairn szleri zerine bir bardak suda
frtna kopartlyor ve f Hoca stanbul'dan stikll Mahkemesinin huzuruna
karlmak zere Trabzon'a diye yola kanlyor. daha sonra mahkemenin Gire
sun'da bulunduu anlalnca oraya gtrlyordu.
stikll Mahkemesindeki muhakemede herey ayan beyan ortaya kaca.
f Hocann ifadeleri karsnda yalanc ahit de bocalam ve foyas meydana
km. Bunun zerine mahkeme heyeti. "Ortada itham sebebi olabilecek hi
bir ey yok!.." karann vermiti.
Bylelikle bir tertip daha balangta fiyaskoyla neticelenmiti.
f Hoca iin hazrlanan bu komplonun benzerleri bilhare srk sk sahne-
lelenecekti. Menemende meczup bir esrarkein hareketleri btn Menemenlile
re ve yurdun drt bir kesindeki dindarlara temil edilecekti.

Kurtla Kuzu Hikyesi

imdi hukuken, vicdnen f Hoca'nn derhal serbest braklmas

lzmdr, deil?... Ancak yle yaplmamtr. Af Hoca
Giresundan tekrar stanbul'a getirilmi ve evine gndcrilmeyip Emniyet
Mdrlnde nezaret alunda tutulmutur.
tf Hoca buradan da "gizli glerin evkiyle" Ankaraya gtrlm ve
Ankara stikll Mahkemesinin huzuruna kanlmr.
Bu mumelcicr insana "kurtla kuzu hikycsi"ni hatrlatyor. Hani mehur
hikyedir. Kurdun biri bir dereden su imekti olan kuzuya. "Ben seni yiyccc-
gim!"der. Kuzu sebebini sorar. "Sen benim suyumu bulandnyorsun!" der. kurt.
Kuzu ise gyc msumne u cevab verir
"yi ama derenin st banda duran sensin. Ben senin suyunu bulandra-
mam ki..."
Bu cevap zerine kurt biraz daha kstahlar:
"Sen geen sene benim suyumu bulandrmam miydin?"
Kuzu yine saf saf ccvapvcrir:
"Ben geen sene daha dnyada yoklum."
84 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E . L K L E R

Kurt fkeli fkeli:

.'yleyse o senin baband!" der ve bir pene darbesiyle kuzucuu parala
yp, yer."
imdi aynen o hesap. uf Hoca hakknda hibir delil bulamayanlar, ileri
srdkleri sudan bahanelerin havada kaldn grenler tpk kurt gibi daha beter
fkelenmekte ve tf Hocay yemek iin ne yapacaklann bilememektedirler/.^
Atf Hoca Ankara'ya gittiinde meselenin ne kadar dallanp budakland
rlm olduu grr. Yurdun dn bir tarafndaki mehur din limleri toplanm
tr. Hepsi hakkndaki itham ayndr: "apka ikiisa' Knunu'na muhalefet
etmek."
Bu limlerden bazlan unlardr: Uakl Hoca Sleyman. Uak imam.
Hatip Mektebi Mdr Ancpli Salih Efendi. Bozkrlu Ahmet, Sulaniyeli Dur
mu hoca, Dastanl eyh erafddin ve arkadalan.
Erzurum, Rize, Giresun. Sivas ve yurdun dier blgelerinden topianm
yzlerce insan, "ipak idam karan " vermekle mehur Ankara istikll Mahke
mesinin huzuruna kanlmtr. Bu mahkemenin en mehur simalan da "
Ali'ler "diye bilinen Kel Ali (Ali etinkaya), Kl Ali ve Necip Ali'dir.
Bu isimlerin her birisinin Yakn Tarihimizde ayn bir yeri vardr.Mesel
"Kl Ali'1938'e kadar ad "her tan altndan kan" birisidir. Bu ahs istikll
Mahkemesi yesi iken verdii yzlerce idam karan ile tannmtr. Bununla bir
likte bilhassa Anteplilcr bu ahs baka ileriyle de hatrlarlar.
Anep Mdafaas srasnda vazife yapm olan Kl Ali, Gaziantepliler
tarafndan hi sevilmez. Bunun sebebi de u ekilde anlaulr: Bu ahs harbin en
kzgn annda "silah alacaz" diye halktan para toplamtr ve daha sonra topla
d bu paralarla ehirden aynimtr. Antepliler arasnda bu hdise nesilden nc-
sile, "Kl Ali Antep'icn eek yk altnla aynld" eklinde anlatlr.
Atatrk'n yakn arkadalarndan olan Kl Ali'nin yldz ismet
nn'nn cumhurbakanl zamannda birdenbire snecektir. nn, Ata
trk'n dier adamlanun yan sra Kl Ali'ye de bir daha Ankara'ya ayak bas
mamasn ihtar edecektir. Bilhare Atatrkn resimlerini paralann zerinden ve
devlet dairelerden kaldrarak Atatrk'n izini yok etmek isteyen ve yerine ken
disini koyan nn bu ekilde Atatrk'n arkadalann da defterden silmitir.

6 T B n h A n s ik h p m a $ t. I C.W. s. 283-284. Yani Ne il Yayrnlan. B.nnc Ba.m. 19 8 8 .lsl.nbul

7 A.g ans4opdi. s. 285.
A PK A U R U N A BATAN G N E 85

istikll Mahkemesinde apka ile ilgili olarak binlerce insan sorguya ekil
mi ve muhakeme edilmitir. Bu kadar insan arasnda lf Hocann yeri ise
bambakadr. O dat bir sembol olmutur. Zir stikll Mahkemesi, dvlann
ounu tf Hoca zerine kurmutur. Karlanna getirilen maznunlara hep f
Hoca sorulmakta. tf Hocann aleyhine olabilecek bir ip ucu aranmaktadr.

Hocay Tanyor musunuz?

Ankara istikll Mahkemesi Reisi Ali etinkaya. apka ile ilgili olarak tev
kif edilenlerden Antepli Salih Hocaya sormaktadr;
"skilipli Atf Hocay tanyor musunuz? Kendisiyle herhangi bir mnase
betiniz oldu mu?"
Bu sorunun cevabn ve diyalogun dier blmlerini Necip Fazln kale
minden takip edelim:
Salih Hoca cevap veriyor:
"skilipli tf Hocay teden beri tanrm. Kendisine baz ticari eya da
gndermitim, stanbula her gidiimde kendisini ziyaret etmek muiadmd."
Mahkeme Reisi, u gayet mnal nokta zerinde duruyor:
"Eserlerini okudunuz ve yaylmalanna altnz m?"
Salih Hoca gayet safdil ve samim, mukabele ediyor:
Evet, geen yln ubat aynda, bana .Frenk Mukallitlii' isimli eserinden
60 nsha gndcmii. Bunlan satamadm. Ramazarida stanbula geldiim
zaman da, kendisini Hakkaklerdeki kitap dkknnda grdm."
"Bakan, bu ifade karsnda her suu 'Frenk Mukallitlii' eserinde grr-
cesine Salih Hocay sknyor ve bu kitaptan kendisine hangi urihte gnderil
mi olduunu soruyor. Salih Hoca, gn gnne hatrlayamayaca cevabn ve
rince de dayatyor
Ayn olsun, hatrlaynz!
Kitabn gnderildii yl ve ay malm olunca. Bakan i niyetini azndan
karyor
"Tamam! te o srada bahriyelilerin scrpulannda. apkaya doru bir ha
reket olarak kk bir
sipcr-i ems' kabul edilmiti..*

8, Hakjmiyet-i MUbye. 27 Ocak 1926; NFK. Din Maziumlan. s 54.

86 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

Yemeyi Kafasna Koymu

istikll Mahkemesinin vaziyeti bala da belirttiimiz gibi "Kurtla kuzu

hikycsi"nc benzemekteydi. Bir defa tf Hocay yemeyi akUanna koymular
d. Bu bakmdan. Erzurum. Giresun. Rize. Mara ve dier blgelerde apka ile
hep Af Hoca soruturuluyordu. stikll Mahkemesi apka dvs maznunlan
hakknda u karan vermiti:
"Harektnzn. Erzurum. Giresun. Rize. Sivas isyanlannda mil olan Is-
lanbul.daki Atf Hoca ve hcmpalannn meselesiyle alkadarlgna vkf olan
heyet, dvnzn onlarla birliktebir kl olarak ryetine karar verdi."
apka ile ilgili ehit veren vilyetlerden birisi de Mara.ur. Necip Fazl
Maral Hasip Efendi.nin muhakeme safahatn u ekilde naklediyor:
Bu muhakemeler arasnda Mara isyan da ayn bir yer tutuyor. Maral
maznunlardan eski Mara mebusu Hasip Efendi, Reisin:
"Niin apka giymedin ve giymiyorsun?"
Sualine u cevab vermiti:
"Mara malm, balan baa Mslman diyndr. Lzm olduu kadar
apka getirilmemi olduundan ben de bama giyecek apka bulamamm.
Bundan dolay da buraya gelinceye kadar bam ok ak gezdim. Bunun su ol
duunu bilmiyordum. Hibir kanunda da esasen 'Ba ak gezmek yasaktr ve
crmdr' diye bir kayl ve madde yoktur!"
"Mara apka isyan muhakemesinin br sanklan da ayn eyleri syle
miler. knunun neri zamarunda Mara.la ve hibir dkknda apka bulunmad
n ve bu yzden baak gezdiklerini bildirmiler ve bunun su saylmayacag-
ru ileriye srmlerdir."^
Bu arada Sle>Tnan olu Mehmet isimli birinin. Mara isyan kafilesinin
bana geip, elinde bayrak:
"apka giymeyeceiz!"
Diye bard csbil cdiyor ve maznunlara soruyor.
"Ya buna ne deiniz?Bu kafilede bulunanlar ayn sua iiirtk etmi
demek deil midif?"

2S.27 . . . . 2 ^.. ^ . ^^. ^. ^

A PK A U R U N A BATAN G N E 87

Cevap:
Olabilir efendim; takdirinize kalm bir i...
"Epey uzun sren Mara isyan durumas sonunda 7 idam. 7 kiiye on
beer. 9 kiiye onar. 1 kiiye de 3 yl hapis karan..."

Susuzluk Suu!

Mara Mebusu Hasip Efendinin de dedii gibi, apka giymemek sude.

ildi. Ancak stikll Mahkemesi bakan ve yeleri tpk Engizisyon Mahkeme
sini haurlatan bir tavrla kendi kendilerine su cad ediyor ve ba ak gezen va
tandalara "Niin apka giymedin?" diye soruyor, apka giymemeyi de su
telkki ediyorlard.
apka hakknda dvlann frunasna kimler kaplmamt ki?.. Nice nice
limler, gazeteciler ve yazarlar... Yeni Kafkasya Mecmuas sahibi Seyyid Tahir
Efendi ile Tevhid-i Efkr gazetesi yazarlanndan mer Rza Dorul da derdest
edilip stikll Mahkemesine kanlanlar arasndadr. mer Rza'mn, "1890 yln
da Kahire'de dodum. Msrlym ve Msr tbiiyetindeyim. Din ve tima ma
kaleler yazanm eklinde ifadeleri Mahkeme Reisi Alc etinkaya.y mthi bir
ekilde fkelenmiti. "Kel Ali" diye bilinen Mahkeme Reisi. mer Rza'ya u
ekilde kmt:
"Bu nasl giri? Msrl olduunuzu syleyerek kendinizi bir imtiyaz m
anyorsunuz? Size, bu tavn zerinde atmanz ihtar ederim.
Birok beldedeki apka knunu ile ilgili durumalardan sonra sra Atf
Hocann durumasna gelmiti. tf Hoca ilk defa 26 Ocak 1926 tarihinde diva
nnn " Aliler" diye bilinen Kel Ali. Kb Ali ve Necip Ali ls yerlerini al
ma. tik nce dinlenen Kitap Abdlaziz u ifadeyi vermiti:
"Ben siyasetle megul bir insan deilim. Kitap basmak ve satmakla gei
nirim. Bastm ve sattm kiiaplann gtt gayelerle de hibir iiirkm yok
tur. uf Hocay Bbli.dc ve irfan muhitlerinde herkesin tand gibi ben de u.
nnm. imdiye kadar nerettii risale ve kiiaplan. arzettigim gibi, srf meslek
alkam dolaysyle sattm. Bahsedilen Prenk Mukallitlii kitabndan da sanm.
Kimlere sattm bilirim ki. benden kitap satn alanlar mnevver kiilerdir."

10 TBMM Arivi. T.3. Dosya 172/1.7. Hakimye(-^ M lfy e .

88 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

Alim ve Fazl Bir Hoca

ahitlerden Tahir'l-Mevlcv Efendi ise uf Hocay nasl tand eklin

deki soruya u cevab vermiti:
"Alim ve fazl bir hoca olarak tanrm. Vatanna bal birok mnevver
yetitirmi, kanaatlerinde celdet sahibi bir insan... tf Hoca geen Kurban Ba
yram bana sokakla tesadf etmi ve eyhlislm Mustafa Sabri Efendinin
'Kuva-y Milliye' aleyhinde bir beyannme hazrlattn ve bunu btn din
limlerine imzalatmak zere gezdirmekte olduunu sylemiti. O zaman doru
eyhlislmlk dairesine giderek Mustafa Sabri Efendiyi grmtk. Bu hareke
te iddetle itiraz etmi ve demitikki: 'Nasl olur, vatan mdafaas yolundaki bir
harekete din temsilcilii makam nasl byle bir mukabelede bulunabilir?Hcm.
din ki.svcnin siyaset klna brnmesi nasl caiz olabilir? Bu iten vazgein ve
siyasetten elinizi ekin!' 20 bin nsha baslp dallp bu beyannameyi imza
dan. ben ve f Hoca kandk ve ona iddec kar koyduk. Bunun zerine
bc Ziraat Nezaretindeki vazifemden attlar. u arzettiim keyfiyet beni ve Af
Hocay izah eder kanaatindeyim."
Bu ifadelerden holanmad belli olan Reis u ekilde mdahalede bu
lunmutu:
"Bu hikyeleri geelim! Siz uf Hocamn 'Frenk Mukallitlii' eserinden
datmz ve satunz m?"
Tahifl-Mcvlcvi'nin cevab udur:
'.Evci, eserin imianndan 5 nsha artm."
Mahkeme heyetinin arad cevap da ite budur. Nitekim yle derler
..Bu kadar yeter! Olurunuz!"
Mahkeme heyeti, "kl krk yanyordu" ancak uf Hoca hakknda su say-
labimccck en ufak delil bulamyordu. Dinlenilen btn hitler uf Hoca hak.
krda takdirkrne ifadeler kullanyor. Mahkeme heycnin elinde "yegne
delil, olarak gzken "Frenk Mukalliii" isimli eseri knun kmadan nce
alp sauklann. knun kuklan sonra ne uf Hocann kendilerine bu kitab ver
dii. nc de kendilerinin saign sylyorlard.
Bu ifadeleri dinleyen mahkeme heyeti hem tedirgin oluyor, hem de fke
leniyordu. yle ya. >cmcyi'. akllanna koyduklar ahs hakknda bir trl ip
ucu bulamyoriard.

T3 r . ^ ^.
 A PK A U R U N A BATAN G N E 89

ahitlerin ifadesinden sonra Mahkeme heyeti elleri brlerinde kala kal

mlard.
if Nocann Ankara stikJl Mahkemesinde muhkeme edilmesi safhas
na gemeden nce bu deerli limi ve daha yzlerce lim ile binlerce msum
vatanda muhakeme eden kiilerin ne biim tynette olduklanna bakmak
lzmdr.
ok ibret vericidir ki. bu mahkeme yeleri, bir hafta nce svp saydkla-
nm. bir hafta sonra pp balanna koyabilmekledirler. Mesel bir ye. apka
Knunu kmadan nce, apka giyen bir ahsa hakaretler yadrmakta, ancak bir
hafta sonra apka kanunu knca, bu defa apka giymeyen sankl limlere ol
madk zulm yapabilmektedir.
Dnyada ei menendi olmayan bu traji-komik hdiseyi bizzat yaam
olanlardan evket Sreyya'nn kaleminden lkip edelim. Kendisi de Ankara s
tikll Mahkemesinde muhakeme edilmi olan evket Sreyya Aydemir mevzu
hakkndaki mahedelerini u ekilde naklcdiyor.^*

Baban da m apka Giyerdi?

"stikll Mahkemesi, Hac Bayram trbesine giden yolun al sokanda,

iki katl, harap bir binda yerlemiti. Bu binya birka kula derinliinde
amur bir avludan girilirdi. Bu avlunun alak kerpi duvarlan ykkt. Sokak ka
psnn khne tahta kanatlan ardna kadar akt. Birinci katlan ikinci kata birka
ayakl dik. gicirtgli basamaklarla klyordu. Ktipler, memurlar, komiserler al
katta iki kk odaya st sle yerletirilmilerdi. Usl katta odann biri, mahke
me salonu vazifesi gryordu. Fakat sanklar bira/, kalabalk olunca, oda dar ge
lecei iin, her iki katn dar sahanlklanna sanklar, yahut gelen gidenleri oturt
mak iin tahta sralar konulmutu.
"Biz mahkeme binsna girince evvel alt kal sahanlnda veya odalann
aralnda bir yerlerde oturtulduk. Yukarda bir takm hareketler oluyordu, inen
ler. kanlar, getirenler, gtrlenler vard. Fakat bir aralk yukarda kopan bir
gr. bn harrkccri durdurdu. ri yan. pehlivan yapl bir mahkeme >c.
merdivenin banda baryor, tepiniyordu. Banda kocaman bir kalpa vari
Hasr apkal bir gencin yakasna yapm tartaklayp duruyordu:

.12
v tS r yyaAyd fir 3... ..-
 90 C U M H U R Y K T D I M D N V E D E V L E T L K L E R

'
Ncd r bu kepazelik? Bu Baban da m apka giyerdi? ? a p k a ne oluy
Anandan m apka? d.gdun
Sonra szler, muameleler daba da sertleti. Arkasjndan kuet!i bir.'
iyen gen merdivenlerden aa tekerlendi, . antas bir tarafa, gitti
.Fakat h e y etli ye hl hncn alamyordu. Basamaklann banda l^yuna birta
kim kfrler, ar tbirler savurtiyordu. apkasn, antasn gbel toparlayan
gen kendini sokaa att. Artk bu tbirleri iitemeyecek kadar uzaklamt. Bu
gen ,bir gazeteci idi (Hikmet evki). apka giymenin henz kanunlamad
fakat baz anlganlann apka giyebildii gnlerdi. Bu gen gazeteci de bana
asr bir apka geim i ve mahkeme binasna h a ^ r derlemek - in apkayla gel
".miti
evket Sreyya mahkeme yesinin ismini vennemiti. Ama mutlaka "
Aliler'' denilen yelerden birisiydi. Tarife baklacak olunurea Kl Ali olmas
kuvvetle muhtemeldi. .'apka Knununa muhalefet ettigi in" yzlerce msum
insana dm cezs verecek olan bu insanlar, knun kmadan az nce kendileri
de apkaya "muhalif, idiler. Ancak, knun kktan sonra muhalefetleri bir
anda bitecek ve bu defa '.kraldan ok kralc.' kesilerek apka giymeyenlerin ''bir
.numaral dman', hline geleceklerdi
-evket - Sreyya mahkeme yesinin bu .'ikinci yz', n u ekilde nakle
diyor .(*5)
"...Aradan bir zaman geti. Gene mahkemeye caSnIdk
- agnldgmz gn ayni yol nizami tertiplendi, istikll Mah
kemesitUn iki kathkerpi -binasna girdiimiz zaman, evvel gene ayni sahanlk
ta. ayni tahta sralara oturduk. Yukanda gene ayni harck.edcr. getirilene , . - . gl
,rtle ie r vartl. Bir araJk st sahanlgn banda ayni iri yapl ye grnd
Fakat imdi banda bir hasr apka vard. M a te m e snonundan kanlan ir
h ^ m l grubunun merdivenlerden indirilmesine nezaret ediyor, bir s a mirler
veriyorduk Hkmller arasda sanh bir m d e^ s gze arpyordu. M d e^s n
temizdi. Su) u 0 sralarda
-yaymlanan apka Kanununa m uhnefet cuniti fakat bu SU birtakm ithamlar
.L r k . r r ^ l c m c d c n J r l ^ m i u . A r t j k ^ n s a a a n n i y a y o n J u
H o n (Fatih mdcnislcrindcn A uf Hoca) yz sakindi. Metanetini..
ediyordu. Yaimz dudaklan kimldyor ve galiba bir dua okuyordu ,

3 370-37
A PK A U R U N A BATAN G N E

Fakat eskiden kalpakl ve imdi hasr apkal zat. bu hkmle de kanmam gibi
ydi. Bamyor, anyordu. Acaba hocay bir tekmeyle merdivenlerden aa
yuvarlayacak m diye bekledim. Fakat olmad. Mderris, bu szler kendisine de
ilmi gibi bekledi. Sonra saanak geince yrd. Muhafzlann arasnda mer
divenlerden indi. nmzden geerken dudaklan gene kmldyordu....'
(a.g.e..s.374)
uf Nocaya idam cezas vermekle de yrei soumayan bu kindar mah
keme yesi. Hocaya idam cezas vermeden az nce apka giyen gazeteciye. "Ba
banda m apka giyerdi? Anandan m apkal dodun?.' diye kan kiiydi. le
bu iki yzllk o devrede ok sk olarak sergilenecekti.
evket Sreyya bizzat ahit olduu bir baka iki yzll u ekilde an
latyor:
"....Bizim muhakememiz srasnda da nce her ey iyi gidiyordu. Bakan
(Ali etinkaya) skindi. her zaman hiddci aza sanda oturuyordu. Savc, dara
ck mahkeme odasnn bir kesine ylccc ilimiii. Bakan suallerini soruyor
du. Fakat cevaplann arasnda ben. bir mildi trih kullannca birden i deiti.
Bakann yz kanu. Kalan atld. Ba kpkrmz oldu. Hiddetinden titri
yordu.
"1923 ne demek?' diye bard. '1923 de ne oluyormu? Babalanmz da
bu trihi mi kullanrd? Bizim trihimize ne olmu ki? Bunlan nereden kan-
yorsun?
"Sonra daha birok eyler syledi. Bakann gazaba geldiini grrce, sa
ndaki aza hemen vaziyetini deitirdi. Krsye aband. Hatt dirsekleri zeri
ne kalkar gibi oldu. Kendine hemen orackta bir i dp dmediini sorar gibi
bakann yzne bakyordu. Fakat o saanak byle geti. Bir zaman sonra da
Trkiye'de zaten mild trih kabul edildi. Ve eski tnhi kullanmak yasak oldu.
Fakat asl grlt celsenin sonunda alevlendi;^'

nklp Bitti!

"Bakann suallerine cevap veriyordum. Bu cevaplanm arasca bir de

'nklp kelimesi geti. Bu sefer b^kan h^ikaten kzd. Kan yzne ylesine
hcum etli iri. azndan kelimeler zorlukla ve insicmsiz kyordu:

14 i m arivi. T-3. Dy ]72/2\ bhoto F J Kkfk. Son DmtunDmMukjmm.

 92 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T !L !S K L E R

nklp m? Bu nc muglla? nklp bini! Bu mcmickci inklbn bii-

dil
Ank yapacak inklp yok! Ne demek inklp? Hepsi hayal, hepsi
sama...
"Bakann kzdn gren aza yerinde duramyordu. Yaplacak ilerin
hemen orackla niin yaplmadna bu lflarn neye uzatldna ayor gibi bir
hali vard." (a.g.c.s.375)

K nun Yoluyla nklp

evket Sreyya inklplann bittiini syleyen stikll Mahkemesi Baka

n Ali ctinkayann bu deerlendirmesi iin unlan sylyor:
"Halbuki o trihlerde Trkiye hi phe yok ki bir inklp yayordu. Bu
inklap bitmemi. Fakat grnyordu ki baz insanlar bu inklpn nnde
deil, ardnda kouyorlard. ankayada yerleen insan, bu inklplann listesini,
bu insanlara nc are ki evvelden bildirmemiti. yle grnyordu ki. anka
ya'da yeni bir inklp hamlesinin saati alnca, bu hamle Mecliste hemen bir
knun haline geliyordu. O zaman her ey kolaylayordu. O zaman, bana
knundan nce apka giydi diye gen bir gazeteciyi merdivenlerden yuvarlayan
adam . aradan ksa bir sre geince, nl bir mderrisi (Atf Hocay) apka giy
medi diye daraacna verebiliyordu.
"Almanyada inklp olmaz nk knunen memndur!' diyen Heinenin
szn, biraz deitirerek bizim iin de sylemek kbildir
Trkiyede her inklp olur. Fakat ancak knun yoluyla..."

nklp TU ccarlan

te f Hocay muhakeme etmi olanlar bu ekilde inklbn ticaretini

yapan kiilerdi, ilk bata ka^ ikuklan i^ l b a . d^a sonra, nklp
knunlanca drt elle sanlyor. Daha dogmsu dylc grnerek "gemilerini yril-
tyorlarri; Bu ekilde yapar^t hem mevki ve makamlann muhafaza ediyor.

Hem de yeni dnyalklar kazanyorl^d.

A uf Hoca ve A n ^ o lu nun dn bir yanndan toplanan binlerce insan te
bu "nklp larlan' i insafna terkedilmilerdi. Bu "nklp cc^I nndan^
Kl ^ i gibi o y a r m uh^em eyi bile lzumsuz gOrilyor ve "kurtjanlk koy^n
0 : n m n c getirilen m aznunl'^n ini hemen orackta bitirmek istiyordu.
 A PK A U R U N A BATAN G N E 93

Hatt idam cczs vermekle de hncm alamyor, daraacna gtrtilcn mazlum

lara habire hakreer yadryordu.
Yakn tarihimizde ap ayn bir yer tutan stikll Mahkemelerinin i yapsn
tanmak iin evketSreyya.nn verdii bu misaller bile kfiydi. ayet bu yet
mezse. f Hocann muhkemesine bakmak bile bu mahkemelerin ne dummda
olduunu anlamaya kafi.
apka Kanununa muhalefet ellikleri gerekesiyle muhakeme eden stikll
Mahkemesi sk sk kendi koyduktan usulleri ve kanlan knunlan kendileri
iniyor ve hibir su delili bulamadklan kiilere. .'Niin apka giymedin?
diye soruyordu. Sanki apka giymek knunen mecburiymi gibi...
Knuna gre apkay parlamenter ve devlet hizmetinde bulunanlar giye
cekti. Btn vatandalann apka giyeceine dair kayt yoktu.
le bu ekilde muhakemelerle yzlerce kii hakknda idam cezas ve yz
lerce vatanda hakknda da ar hapis cczs veren stikll mahkemesi, btn
bunlara kanmam gibiydi. apka ile ilgili dvlara bakma rekoru kran Ankara
stikll Mahkemesi gzn bir byk "ava dikmiti. Btn hnlann ve ncele
rini Atf Hocadan karmak istiyorlard. Ancak gclgrclim ki. uf Hocay
"sulu gsterebilecek en ufak delilleri yoktu. Ne bir belge, ne bir kitap, ne dc
ahitlerin ifadesi... Tek delil knunun nerinden hayli nce piyasaya km
"Frenk Mukallitlii eseriydi.

Sra Atf Hoca'da

ahitler dinlendikten sonra sra f Hocaya gelmiti. f Hoca ifadesi

nin ba ksmnda Mahkeme Reisinin sorduu sorulara cevap vcrikcn siyasce
megul olmadn belinmiii. Daha sonra Reisle f Hoca arasnda geen diya-
lou Necip Fazl u ekilde naklediyor:
"Reis, karardk gzleriyle uf Hocann saffet dolu yzne tkrd;
"Boyuna siyasetle uramadnz sylyorsunuz, ama sizin orxlan baka
iiniz olmadn iddi edenler var..."
uf Hoca mnidand:
"Olabilir! Bir eyin symenmesi baka, yaplp yaplmad baka...
Bcmm hayatm meydanda... imin gcmn siyaset olduunu syleyenler, ne
rede. ne zaman, nas ve ne ekilde siyaset yapam gstersinler!..
94 c u m h u r iy e t DNEM DlN ^ DEVLEl. iLlKLERl

.'Bu hususla cn byk delil 'Frenk Mukallitlii' isimli eserinizdir. Bu eseri

ne zaman ve hangi gyeyc hizmet etmek in yazdjmz?..

T a k lit ili i n H e r T r l s K t

'.Senelerce evvel ve mUcercc bir gye ugrunda yazdjm... ahsiyc sahibi

olma gyesi... Yoksa u veya bu hkmet teebbsne kari dunna fikriyle
dcgil...TakIiiiligin her trls ktdr. te karmzda Ja nya misali!... Gar-
btn btn terakkilerini elde ellikten sonra ahsiyete ve mili an'ancye sadk kal-
manjn Omegi... Japonlar. AsyalI bir topluluk adma, Avrupa'nn btn ilmini,
fennini, usln, sistemini devirdikten ve ^nim sedikten sonra kendi z rchU"
na smsk bal kalmann daima ibret dereini verecektir. Benim de 0 eserde gl.
lm gye. 'Hikmet. mU'minin kaytolmu maildir, nerde bulsa al^ mealindeki
hadis gcregincc, Avmpa'y. iyi ve faydal tarafianndan ve bnyemizde eriterek
hazmederek ^nim sem ek... Fakat njh cevherimizi asla fesada uratmadan btn
bunlan kendi ahsiyet ve vahidimiz zerine ekleyerek yapmak ve di mukallit
seviyesine dmemek... iste bu gylcyi ^iden. mUcenet fikirlerden ibaret olan
v e asla mahhas ve siyasi bir meseleyi hedef tutamayan eserimi, daha evvel
kaleme aldm halde, ancak 1340 (1924) ylnda basurabildim.''

D e v le t v e R e s m i M a k a m l a r i z i n V e r iy o r

..Eseri basum adan evvel kimseye gstcnliniz mi?"

'.Bu su ^e bilhassa evet!' demek islerim. Hem de una buna bagl dcgil.
resm makamlara gsterdim. Eserden 8 nsha kopya ellim ve bunlardan kier
nsham stanbul Maarif Mdrlyle Matbuat Umum Mdrlne gnder-
dim. Okudular, tedkik etdlcr ve sonunda beni tebrike kadar vanllar. 'Hoca efen-
;; nak ve mhim bir mevzua el atmsn, emeklerin kullu olsun, ^ n i lak-
; ; ; tebrik ederiz! dediler. sl cab olarak da csennrcsm neir msaadesini
v e rd ile r."

R e is a k n :

..D e m e k b y le o ld u ? '.

" A y n e n W y lc o ld u ! A l k a li m a k a m la n la n s o m la b ilir . R c s m f m h s a i ^ c -
rc s l s o u a M lir . R e s m f Ic z k c re s i d o sy a m d a m e v c u im r. T a k d im c u n i iim .
A PK A U R U N A BATAN G N E 95

nce Alk, Sonra Muhakeme

htill ve devrim giirmi her lkede olanlar, o trihlerde lkemizde de ol

maktayd. nce alklanan kiiler, ksa bir mddet sonra ldrlebiliyordu.
nce takdirlerini bildirenler, bir mddet sonra "devrime ayak uydurmak iin"
iddetle tekdir edebiliyorlard.
lf Hoca hdisesinde de yle olmam myd? Resm vazifeliler 1924 y
lnda lf Hocay takdir ediyor, ancak 1926'da o takdir ettikleri eserden dolay
yaka paa mahkemeye kartlp hesap soruyorlard.
Mahkemede olup bitenleri tkip etmeye devam edelim:
Reis:
"apka Knunundan sonra bu kitaptan sattnz m?"
"Asla!.. Kararname ve knun kkan sonra kitaptan tek nsha bile sat
lamamtr. Ama ondan evvel alp okumu olan birok insan bulunabilir."
"Bu kitabn apka nklabna kar bir cereyan dourduu, inklba aykn
duygu ve dnceler alad ve kt tesirler brak iddiasna nc dersiniz?"
Atf Hoca doruldu:
"Yanlr derim! apka inklb bu eseri ho grmeyebilir. Sevimsiz,
hatt tehlikeli bulabilir; fakat kendisine kar yazlm bir eser olmad iin onu
sulandramaz!"
Atf Hoca bir n daldktan sonra dudaklann kprdatt:
"Bu eser intiar etlii zaman bir gazele aleyhinde baz yazlar yazm,
bana hakrel etmiti. Ben de bu gazeteyi mahkemeye vermitim. Aleyhimdeki
yazlann hedefi, eserimin zararh ve zehirleyici olduuydu. Mahkeme heyeti ki
tabn zararl olmadn, hakretin ise vki olduunu kabul ederek gazeteyi
nakd cezaya arpurd. Bu karar da dosyamdadr. Lzum grlrse mahkeme
den sorulabilir."
Reis:
"Son Telgraf gazetesi, deil mi?"
f Hoca:
"Evci efendim !"^
15. HtenW> MA y.27 0ck126.NFK.tQ..
96 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

M slm an Olmak, Su mu?

tf Hoca bu ifadeleriyle, "av" yakalamak iin trl trl tuzak kuran ve

her trl yola bavuran avclann hevesini kursanda brakm gibiydi. Mutlaka
mahkum etmeyi kafalanna koyduklan Atf Hocay nasl mahkum edeceklerdi?
te herey meydandayd... Hangi hukuk, hangi kanun u msum insana ceza ve
rebildi?
Mahkeme heyeti bu mdfaa karsnda insafa gelip, hak ve hakikata tes
lim olaca yerde, daha beler fkeli ve tedirgin vaziyette, baka hiler bulup
dinliyordu. Tabi hedef hep aynyd: lf Hocann "Frenk Mukallitlii" isimli
eseri apka Kanunu ktktan sonra satlm myd? lf Hoca bu eserinin pro
pagandasn yapm myd? apka aleyhinde konumu muydu?
tf Hoca : Kel Ali. Kl Ali ve Necip Ali lsnn bu "igzarlm"
grnce dayanamayp yle d e d i:
"Reis Beyefendi! Msaade buyurursanz Mahkemenin iini kolayluran
bir itiraf halinde crmm lesbil edeyim"
Ali'ler armt. tf Hoca nihayet kendi kendisini ele verecekti,
ancak f Hocann konumas ok daha baka trlyd.
Bu deerli lim yle diyordu:
"Ben. hamdolsun Mslmim! Birici gyem de slm'n hakikatlerini yay-
makur. Bu. eer bir susa, sabittir. Eserim bu gyeyi gder. Bu da sabittir.
Fakat apka Kanunundan evvel yazlm ve ondan sonra asla ortada grnme-
miLir. Bu da sabit... apka isyamn krkleyenlerle en kk alka ve mnase-
bcn olmad da sabit.. Eer btn bu sabitler arasnda beni mahkum edebile
cek bir nokta varsa Mahkememiz hkm vermekte serbesttir. Fakat ille su
aramaya kalkmak, tecelli eden bedahacrc gre bouna zahmettir.
f Hocann, tamamen hakkn ve hakikatin ifadesi olan bu szleri,
"hayal su. cad etmeye uraan mahkeme heyetinin suratnda bir krba gibi
aklyordu Asl mahkm f Hoca deil. Mahkeme heye gibiydi. Zir. sade
ce vc^sadccc Hakka gvenen, hakikau konuan bu mci ve fazile lm adam,
mahkemeye heyetmm alaca karardan zerre miktar korkmadn ve ehemmiy
et de vcfmcdir oruya koymutu.
26 Ocak 1926'daki dunjtnadan sonra, muhakame. savcnn esas hakkn-
A PK A U R U N A BATAN G N E 97

B u arada, apka yznden te v k if e d iic n lc r hapishanede ile doldururken.

stik l l M a h ke m e si heyeti de m u h te lif yerlerde ze vk ve sefa ie risin d e yaam ak
tadr. M a h k e m e n in en h id d e tli ve " A s la c a k baka adam y o k m u ?" havasndaki
yesi K l A l i de stanbulda k e y if srm ektedir. G azetecilere v e rd i i beyanatta
ise t f H o ca dvs i in yle d e m e k te d ir:

" A t f H o ca ve arkadalarnn m uhakem eleri b itm i g ib id ir. Pe k yaknda

id d i ve m dfaalar dinlenecek ve karar b ild irile c e k tir. E d ile n m uhakem eler so.
nunda v a rd m z kanaat udur k i. son irtica h areketleriyle stanbulun h i b ir
alkas olm am u r. Esasen m uhakem enin stanbulda bulunduu zam an yaplan
tahkikat da bu neticeyi ve rm i ve ondan sonraki m uhakem eler ayn eyi teyit ct-
m i r."

im d i u ifadelere b a kla ca k olunursa t f H o ca'n n derhal serbest b ra k l

m as gerekirdi. M a h ke m e n in en fk e li yesi, f H o ca 'n n bulunduu stan
b u lda su sa y la ca k b jr hareketin o lm a d n b elirtiyord u .

B ir m ahkem e yesi byle konuuyordu. A m a t f H oca hl m e v k u f bu

lu nuyor. bu deerli lim in ba zerinde trl trl hesaplar ya p ly o rd u .

S a v c n n T a le p le ri

2 ubat 1926 gn "d e v rim le r trihi" i in o k m h im b ir gndr. O gn

"apka d e v rim in e m uhalefet e tlik le ri" id d ia e d ile n m ehur lim le r i in h a z rla
nan iddinm e aklan acaktr.

lk nce. S a v c N e c ip A l i sz alr. ddinam esini o k u r ve kim i in ne

kadar cez talep e lli in i aklar:

" a p ka ve bu y zden m eydana gelen h d ise lerin m ille ri o lm a k la m aznun

bulunan ehastan B abaeski sab k m fts A li R/.a H o ca 'n n idam na. s k ilip li
f. Sleym an. F c ia h . T a h ir. M e s u t. Saati S leym an. E rzu ru m lu la rd a n
O sm an, M ch rn cd . T e lg ra f M d r H a lid . Y u s u f K enan H o ca ve e fe n d ile rin de
er seneden az o lm a m a k zere hapis ve kree k o n u lm a la n n a H xsan o lu
S a m ih . A ra irketi m dr C a fe r sail. Sabuncuzade M u sta fa ve Z h i ile Tas-
fir - i E lk r m u h arrirle rin d e n m e r R za 'ru n hudut h a ricin e tardna. G o i UNd/h
H se y in , berber M u stafa. Isp a n a l H se y in ve kardei ile k ita p M u h ra n ile
hsan M a h f e fe n d ile rin dc bcraaan na karar v e rilm e sin i talep ederim .

16. Cumhuny^t. 28 KrHirv 1926

98 C U M H U R iY E l. D N E M D N V E D E V L E T I l IK JLER

A t f H o c a 'n n K e ra m e ti

B u id d ia n a m e y i d in le y e n le r a n p k a lm la rd . A d geen k i ile r h a k k n
da h i b ir su d e lili b u lu n a m a m t. A n c a k buna ram en idam ce z s ile a r
h a p is c e z la n s ic im g ib i y a m t.

A t f H o ca i in iste n e n c e z '3 sene h a p is" id i. B u . s a v c n n ta le b iyd i.

f H o c a 'n n a rk a d a ta n ; " S a v c bu k a d a r tale p e ttikte n sonra m ahkem e m u tla
k a beraat v e r ir " d iy o rla rd . l f H o c a ise b y k b ir te v e k k lle . " A lla h b ilir " d iy
ordu.

M a h k e m e h e y e ti, d u ru m a y 3 u b at'a te h ir e n i ti. O gn m a zn u n la n n

s o n s z le r i d in le n e c e k ti.

2 u b a t g e ce si m a z n u n la r k a p a lld k la n h cre le rd e m d a fa a la n n y a z
m a k ta d r. A t f H o c a 'd a m d a fa a s n y a z a rk e n b ir a ra lk u y u y a k a lr. B undan
so n ra o lu p b ite n le ri N e c ip F a z l'n k a le m in d e n ta k ip e d e lim :

" . . . t f H o c a 'n n u y k u s u u z u n s r yo r. T a h ir H o c a m d fa a sn yazm akta

d e v a m e d e rk e n l f H o c a b ird e n b ire g z le rin i a y o r. Y z n d e h rik u l d c derin
v e in c e b ir tebessm ..
T a h ir l- M e v le v r n in g z le r i h ayre tle a la b ild i in e a k .. S a n k i 24 saat
i in e s a c a k b y k k e ra m e im d id e n s e zm itir:

" N e o. H o c a m , a b u c a k u y a n v e rd in ? "

t f H o c a g a ye t sa kin :

" U y k u d a m u ra d h a s l o ld u !"

" Y a n i? "

" Y n i, b e k le d i im r y a y g rd m !"

Tahir'l Mevlevi hayet ve dehetle rperiyor.

N c g rd n ? "
u f H o c a y a ta n d a d o ru lm u ve m d fa a s n k a ra la d k tla n e lin d e

b z m t r
K naun F a h r in i g rd m . B a n a T a n m a g e lm e k dunricen ne d iy e

m d fa a k a ra la m a k la u ra y o r u n T " d e d i."

T ih ir ' J M c v lc v f k e n d in d e n g e m i g ib id ir

N c d iy o rsu n ? ..
A PK A U R U N A BATAN G N E 99

.'B eni idam edecekler! A lla h 'n se v g ilisin e kavu acam !"
"R y a n n sad k olduuna h i phem yok... A lla h R esl n n grnd
ryaya fesad kanam az. u v a r k i. m ddei u m u m nin 3 y l hapis istedii b ir
dvda idam karan k m a sn a a k l erdirm ek im knsz... K a fa m ile m iy o r!'
"G re ce k sin k i. beni asacaklar! B aka b ir eye a k lm erm ez! Ferm an en
b y k kapdan g eliyo r! S yle ye ce k sz b u la m yoru m !"
"D o ru ! Zaten sze ne l zu m var! te m dfaam y ru y o ru m !"
"Y a p m a y n ! S iz onu m ahkem ede oku yu n da ne o lu rsa olsun!"
" A t f H oca, nu rlu yznde ayn tebessm m dfaasn y rty o r ve sonra
b ir k d n iin e to p la yp kese i in e a ly o r v e cebine ko y u yo r."
3 ubat 1926 gn m aznunlar ve m ahkem e heyeti tekrar kar ka rya
g elir. M a z n u n la r m dfaalanm yaparlar. S ra u f H o c a y a g elince. u f H oca
yle d e r
"H cet yo k etendim ; m dfaay m u cip b ir suum o lm a d esasen tebeyy-
n etm itir. V ic d a n n z n verecei hkm in tiza r e d iy o ru m !"
D aha sonra m ahkem enin b itti i b ild ir ilir ve m ahkem e heyeti kararlan ics.
bit i in durum aya ara verir. B ir m ddet sonra M a h ke m e R e is i A l i e tin kaya
e lin d e k i karan za b it k tibin e vererek okutur. K a ra rla r i e risin d e u sa trla r m ah
kem e salonunda bom ba g ib i patlar:
"B a b a e ski M ft s A l i R z a ile M d e ris le rin d e n s k ilip li A t f n id a m
na...
K eram et aa k m tr. t f H oca, "knun nam n a knunsuzca hareket
edenlerin " penesinde z ra p ekm ektense. K in a tn E fe n d is in in huzuruna k a
caktr.
f H o ca h a k s z l hak b ile n le re h a k k syle m e n in h a k s z lk olduu nun
uuru ie risin d e ya n n d a k i arkadalarna y le d e r
" Z lim ve k a tille rle elbette m aher gnnde hesaplaacaz!"

ehadet M a k a m

f H o ca 3 u bat' 4 ubat'a balayan geceyi id a m lk la n n k a p a ld b ir

hcrede sabaha ka d a r ibdet ederek g e irir. S a b a h le yin in fa z h c) c i Auf
H o ca'ru n hcresine g e lir. f H o ca b y k b ir skunetle:

7 NMb Fm H KkrK.ag .t 6.-71. HkMnty0hi 3 b. 1.2.

 100 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

'.S abah n a m a zm k lm a m a iz in v e r ir m is in iz ? " der. V e h cresin de nam a

z n k la r. R a b b in e e l a p c v b c is ti fa r eder?

A t f H o c a B a b a e s k i M ft s A l i R z a E fe n d i ile yan yana A n k a ra h a p is

h a n e sin d e k u ru la n se h p a ya k a n h r . H e r ik is i de "so n s z le ri" a y n d r. A b d e s tli
a z la g e tir d ik le r i K c lim e - i ehadet... V e o m b rck k e lim e y i terennm ederek
R a b .lc rin in h u zu ru n a k a rla r...

G a z e te le r a p ka i in i le n e n bu c in y e ti be s a trlk b ir haberle g e i ti
rirle r. H a b e r y le d ir...

"rtic a k ita p la r m e llif i o lu p s tik l l M a h k e m e s i'n e e id a m a m ah k m o lan

s k ilip li f H o c a ile B a b a e s k i M ft s A l i R z a H o c a h a k la n n d a k i id a m kara-
n bu sabah in fa z e d ilm i tir ." ^ ^

4 u b a t 1926 ta rih i, b ir h a k s z l n v e b ir z u lm n gerekten u n u tu lm a ya

c a k ta rih id ir. n k bu ta rih M s l m a n la r a sn d a n a ra trm a c -y a za r H sn
A k ta 'n da d e d i i g ib i b i r .ch a d ct la rih i'.d ir.

f H o c a .n n e h a d e li s tik l l M a h k e m e 's in in b in le rce ma.sum k u rb a n n

d a n sadece b ir is id ir . a p k a i in id a m e d ile n d i e r k u rb a n la n n d a vasn dan fa rk
s z d r . B i r fa rk la : " N e d e n a p k a g iy m e d in ? " d iy e so ru lu rk e n , b a z la n n a da h i
b ir ey s o ru lm a d a n s k ilip li A t f H o c a E fe n d i de g r ld g ib i, "gerei
d n ld "., d e n ile re k id a m a g n d e rilm i tir.

in cn g a rib v e en tu h a f o la n y a n da. apka in k la b n d a n b ir hafta nce

a p k a g iy e n le re k z p , o n la r a z a rla y a n v c ap ka g iy d i d iy e e cza v e rm e k iste y e n
le rle a p k a d e v rim in d e n so n ra bu s e fe r ap ka g iy m c y c n le ri a za rla y p , o n la r
l m e g t re n k i ile r in a y n k i ile r o lu u d u r.

B u g n a n k o s tik l l M a h k e m e s in in y e le ri h a y a tla y o k la r. H e p s i topra

n a lu n d a a n k ... s k ilip li l f H o c a g ib i. B a b a e s k ili M ft A l i R z a E fe n d i

g ib i.
H e p s i de " te m y iz s iz m a h k e m e le r" o la n R u z -u M a h e rd e A lla h n y a rg la

m a s n b e k liy o rla r .

, 1

V M s ub t 1926.
C ijfrthuny^t, S ubat 1.26
JtofrrrjTTf ( M i y e 4 ubat 1926
 A R A E K -n

..CIHA-1 F E R . ^ . ve DINI
REF.RMASYONLA
Y .K EDLEN DN HZMETLER

BU h a r ik a n l a r . M U S L I^ N L A R ,
MESABHANLAR. FAHANLAR.
H e PS T A R teE
K A R I ^ O R

 .'C m A D .I F E R . ^ . . v e d in i R E F .R M A S Y O N L A
Y O K E D L E N D N r a Z ^ T L E R

B U H A R H A N L A R . ^ J S L
^ A M
AR
^ S A B ^ A N L A R .
F A H A N L A R . E M A E H A N L A R ... H E P S T A R ^
K A R I rc O R

T rk iy e C u m h u riye ti D iya n e t leri R e is li i'n in 3595/9515 s a y l tam im i

ile 1 O c a k 1926 tarihinden itibaren btn b ir yurtta '.cihad- fer iye'. d iy e b ili
nen. ik in c i derece d in hizm etleri k a d ro la n n k a ld rm o lm a yla , a n k 1926 y ln
dan itib are n b ir m edeniyeti tanm lam ada o k n e m li ye r tutan m e sle k k a v ra m
la r da ta rih in d e rin lik le rin e gm lm oluyordu.

D iy a n e t leri R e isi R fa t B re k i.n in 2 0 T e rin isa n i 1926 ta rih li ta m im iy

le a rtk T rkiye 'd e , telaffuzu b ile insanlara y ce deerleri hatrlatan v c b ir k lt r
m e d e n iye tin i sim geleyen. "B uharihn. M s lim h n . C zhn. D e virh n . V a izh n ,
Y u rtbeh n, ifahn. emSIhn, c y h l-k u n . D ersim , E cza ( K u rn.m 30 cz
ile ilg ili g re vli). M u va kkth n . M a h y a c . E rra (ca m ii ii h a l-k ilim g ib i de
m e lik le rin d ze n le y ic isi, d z e ltic is i) g ib i k a v ra m la r v c v a z ife le r yo k e d ilm i v c
d in h izm e tle ri s n fn a giren kadrolardan te n zil e d ilm itir. ^

D in hizm etle rin d e " ik in c i s n f m e m u rlu k la r" d iye b ilin e n bu h izm e t

le r. to plum un ye titirilm e sin d e o k n e m li yere sah ip olduundan "cih ad" kab u l
e d ilm i v c "cthad- fer'iye^^ ta n m y la m e d e n iye tim izd e zel b ir nem e sahip

. TC. Diyanet .ten Resl^inin 20 Kasm 1926 lanh ve 3535 sayl tamimi ite lanz*
daha nla maa ba.la^mamas istenen .Cihad- Fef.ye.. .ikina derece dm hizmetten.
4.5 maddeler yte dr
.Madde 4' G^ n n i^ d e te r^ isimten Zikif otenan hi^tterdem ayr .ten Kina - hzmt.
lerdan bulunan c0zhn, devrhan. vazhn. terra gibi vazitelenn i n h i n d . kafyyen t a ^ muamt.
tes yaplmayp hemen bilgi verilmesi
.M a ^ e 's Ca'mlterde ifs tart 1 vazifelerden; buharihn. mUsMTihn. ifahin mesabhhn.
rTteill^n. eyhUl kurra. destem . hap. devir mukgf. nhy :
: h a y r a : : ite
Ocak 1926 tenhmden i l i ; kaknm ofdrdn. bu vaztetenn k a d o d r l m .
2 Jaechke. Yen TOriuyfdm i$mhK 52
3 Jaetschka, a g e . 49
 104 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

o lm u la rd . A y n za m a n d a bu d in h iz m e tle ri " e v k f h u ku ku " ile son derece il i

k i l i id i. V k f n (v a k fe d e n k i i) v a k fiy e a rtla rn a u y u la ra k da ye rin e g e tirile n
bu d in h iz m e tle rin d e O s m a n l V a k f h n n b y k k a lk la n o lm u tu r ve bu d in
h iz m e tle r in in m e y d a n a k m a s da bu sebeple o lm u iu r..^

im d i d in h iz m e tle ri k a d ro la n n d a n s a y ld halde, d e v le t ve diyan ete 1

O c a k 1926 y ln d a n itib a re n y r rl k te n k a ld n la n bu v a z ife le rin n e le r o ld u u
na y le b ir g z a ta lm . n c e K u ri n 'la v e K u r n o k u m a k la ilg ili hizm etle rd en
b a ly a ln ..

" S iz in en h a y r ln z K u ri n ' re n e n v e retendir." b u yu ru la ra k, "en

slm F i l im " '.^ a d v e r ilm i o la n K u r' n 'n , d o ru ve sanatl b ir e kild e ; m a h rcc-i
h u n fa ria y e tle o lu n m a s ( ilm v e k ra a t v e .l tc cv id ). m e d re se le rin ka p a tlm a s ve
h e r t r d in e ilim in in y a s a k la n m a s y la (3 M a n 1924). btn b ir T r k iy e de pek
m c v a z i b ir l d e s rd r lm e k te y d i. M s l m a n la r arasnda K u r. n o ku m a ve
o k u tm a n n o k a n la m l b ir y e ri o ld u u i in sadece b ire y se l o la ra k K u r.n o k u n
m a k la k a ln m y o r v e K u ri n o k u n u u ile i l g ili ye n i h iz m e tle r ve d o la y s y la ib a
d e tle r v c u d a g e tir iliy o r d u . K u r n o k u n u u ile ilg ili m eydana g e tirile n d in h iz
m e tle ri de ka n u n d a " c ih a d - f e r iy e " o la ra k a n lm a k ta y d .

" c v h l K u r r a " K u r. n o k u y u c u la n n bakan o la ra k k a b u l e d ile n "K u rr

R e is i" , a y n za m a n d a c a rrile rd e y r t le n K u r n o k u m a k la ilg ili d in h iz m e tle ri
n in de b a k a n v e y r t c s s a y ly o r d u . K u r' n o k u m a k la ilg ili o la ra k 'dc-
v irh n " . "su re h n ", "a rh n ". " h a fiz n " v e y a "k a fi n " d e n ile n g re v lile r vard .

G o iih a r d Ja e se h k e . 1926 y ln d a n itib a re n sona e rd irile n bu v a z ife le rle i l

g ili o la ra k u n la n ya za r: ^

CUZ.HAN
K u r " n 'n . H a z re M u h a m m e d (s.a.s.)e gele n tek tek v a h iy le r o la ra k
kabul e d ile n s u re le re a y n l n d a n baka, -m u h tem e l o la ra k H accac Ibn
Y u s u f la n b e ri f l m 7 1 3 -7 1 4 ) - b l m le re de (c z. o u lu cez) a y n h v a r
d r. B u n la r e it u z u n lu k ta d r v e s e s s iz h a r fle rin h erh angi b ir d e i ik li e uram a
m a s n s a la m a k v e b u n u k o n tro l e tm e k i in K u r n nce y e d id e b irle re , sonra

4 Jschke. a g.e s 49.

4. Jechka. a g . . 49
6 Jch.. . 9 . . 49
6 Go rdJeschk. ag ....49 62.
YOK EDLEN DN HZMETLER 105

ezberlem ek ve okum ak i in onda b ir ve oiuzda birlere (en o k rastlanan ckil-b u

nedenle, c z deyince akla bunlar g elir), daha yeni zam anlarda altm ta birlere
(h izb ) ve ik i y z k rk ta birlere de a y n l u r. e ra fe ttin Y a ltk a y a .y a gre, c a m i
lere m em ur edilen ve cum a ve bayram nam azlanndan nce ve ya sonra her b iri
30 blm den b irin i okuyan K u r Sn o k u y u c u la ra '.czhn'. denir. N ecati Lu gal'a
gre (b ir zel m ektubundan) b u n lar vakfeden in b e lirtti i zamanda, cam ide ilk
c zle balar ve .'gnn birinde" K u r" n - sonuna kadar o k u rla r (hatim). B u cz-
hanlar b irb irle rin e bal de ild irler; rastgele b ir c z o k u rla r ve b irin in b ra k t
yerden teki balam az. um nu'da dzenlenm i b ir vakfiye d e czhan tayin
ed ilm e kle d ir. B u n la r v a k f ku ran n ve a ile sin in ruhtan i in , her sabah n am azn
dan sonra birer c z oku m ak ve b yle cc her on gnde b ir toptan hatim in d irm e k
le g re v li id ile r. B aka b ir czhan da her gn le nam azndan sonra b ir c z
o ku ya ca k ve her 30 gnde b ir hatim indirecekti.

DEVR-HAN
N e ca ti Lu gal'a gre d e v ir (dn) k e lim e si burada Kur.n) okunuunun ta
m am lanm as (halim ) anlam na gelir: "H a fz la r, vakfeden tarafndan b c lin ilm i
o la n saatte cam ide toplanrlar. S a y la n n a gre 30 cz aralan nda paylarlar.
B y le c e (hatim , yani d e v ir okunur). B u h a fzlard an b irin e devirhan denir." N e
cati L u g a l bu a kla m a sn b ir v a k fiy e d e k i u s zle rle b e lg e le n d irm e k te d ir: "O n
devirhan ad geen cam ide her cum a nam azndan nce m a h fild e (galeri) topla
n a ca kla r ve her b iri K u r' n 'n onda b ir lik b ir czn (ri eriO a r a r ve te-
ganni eder g ib i o k u y a ca k tr (ic rtil). b yle cc her cum a gn btn b ir c z lam a-
m y lc okunm u o lacaktr." S.. A n sa y 'a gre, cem aan karsnda. K u rn'n
herhangi u zu n lu kta k i b ir parasn tam olarak okuyanlara devirhan denir. E er
b u n la r birden fazlaysalar, b irin c is in in b ra k t yerden ik in c i devam eder. A m a
hatm in b ir defada in d irilm e s in e l zu m yoktur. C h arles W h ite , gnein dom a
sndan batm asna kadar, b ir te k in in b ra k t yerden alarak ecza okuyan ve b
y le c c bu zam an iin d e b ir h a lim in diren lerle. K u r n 'n hatm in i 2-3 gnde ta
m am layan d e v ir o k u y u c u la rn a yrt etm ekledir.

SURE.HAN
Sab ri a k ir A n sa y 'a gre b ir surchn. ou zam an nam azdan nce cem aa-
te herhangi b ir su reyi y kse k sesle okur. A y r c a y a s in -h a n la r da v a rd r, b ir
cu m a ca m iin d e sabah nam zndan sonra Y a s in S re s in i o ku ya n k i iy e dc bu ad
 106 CUMHURYET D I M UlN VE DEVLET LKLER

v e r ilir . Y a ts n a z n d a n s o n r a da im a m ve y a m e z z in T e b a re ke S rcsi.n i
.k u r d u .

A IR .H A N

J.T h . ze n g e r, l g a tin d e 'U r . (h a lk a zn d a r. r): " K u r n m on

y c ilik b ir ksm *, d e m e k le d ir, bu n a k a r lk E .W . L a n e 'n in . "B u g n k M s r l,
la rd a det v e g e le n e k le r"! e v iris in d e de (2. b a sk , c ilt III. s. 1 6 4 ),: '*ki. . ya
da b ir o k la n ( f k f le r in ) . h e r b ir i b ir a'r. y a da K u r n'dan 2 .3 yet oku r, am a k i
ta b n a s ln d a k i (L a n e II. 2 7 1 ) u a k la m a e v rilm e m i tir: "B u d e y im (ashr)
z e llik le . K u r n 'n o n y e tin i k a p sa y a n b ir b l m ifa d e eder, fakat bu saydan
b ira z a z y a da o u i in de k u lla n lm tr . B u a z lk y a da o k lu k , yetin te n ib i
k o n u s u n d a k i d n ce a y n lk la n n d a n . ya da. b a n ve sonun m e tin d e ki anlam
k e s in tile rin e r a s tla ilm a s d n c e sin d e n dom utur. R . D o z y . .'S u p p lc m c n i aux
D ie tio n n a ire s a re b cs 'ta R c v u c de rO rie n t, de T A lg c n e et de C o lo n ie s " . X I V . s.
106 d an a la ra k a r i in y le d e m e k te d ir: " M s l m a n la r btn K u r n 6 0 h izb e
b le rle r, b ir h iz m in 10 ye ti b ir ar. y a n i o n lu k m e yd a n a g e tirir". T rk e S z .
l k.te de b y le d e n m e k te d ir: a r= D in s c l b ir tren sra s n d a ve ya cem aatle
n a m a z k ln d k t a n so n ra K u r ndan o k u n a n b ir k a yet.

H a lim B a k i K u n te r * T rk V a k f la n v e V a k fiy e le r i.' a d l m a k a le sin d e un-

la n y a z m a k ta d r. '" le n a m a z la n n d a n so n ra da a r o k u n u rd u v e o ku ya n a ar-
h a n d e n ird i" S . . A n s a y u b ilg iy i v e n n e k te d ir ( ze l m ektubundan): "A r-h a n .
K u r ' n 'n h e rh a n g i b ir y e rin d e n ta k rib e n 10 yet k a d a r k s a b ir k s m o ku ya n a
d e n ir. V a k f K a y t la r M d rl n d e g rd m ik i e sk i K u r n ya zm a sn d a baz
y e rle rd e 10 yetten d a h a fa z la s , b a z la n n d a da daha a z iare t e d ile re k a y n lm -
." A n la la n a r d e y im i, i l k y a z m a la rd a g s te rilm e m i o lan , y e tle rin s a y lm a
s y la i l g i l i o la c a k r. y e t le r in s a y lm a s n d a k i e itli s is te m le r i in , B a v y e ra
...Jmler
I . . . Akademisi
._ _ j__ :.i /.. / t/^^:r..,yxr
Komisyonunun .. n yaymJanndan
/v n innHn Anninn
Aanton Spiiale^in
n ita le r in esc.
esc-
rine bakiniz.
(. spitaler. "Die crszahJung des koran nach IsJamischer kcrliefcnng"
1935)

KFN veya HAFIZAN

zellikle byk camilerde bulunan ve ehliyci hafzlar olduu iin ken
I dilerine "kfn" Unvan verilmi olan hafzlar veya hafzlar grubu, genellikle
YOK EDLEN DN HZMETLER 107

K u r' n 'n "haim edilm esinde v a z ife li idiler. C a m iye g e lm i o lan b irin in islem e,
s iy le hemen her nam azdan sonra gerekirse b ir hatim in d iriv e rir d ile r. H afz n
grubu N e ca ii L g a l H o ca'n n b e lirtti i gibi, ayn zam anda m cdrcse m ezunu da
id ile r. G . Bergstrasser'e gre h a fiz n g e n e llik le m insanlardan oluurdu. A m a
h a fz la r gelenei bugn hl b ir ok slm lkesinde srd r lm ektedir (Suudi
A rb istan . T rk iy e . M s r . Pakistan. H in d istan da bugn b ile , o k s k m h a fz la
ra rastlanlr).

H a fiz n i in aranan art. K u r n- ok iy i ezberlem i o lm a k la b irlik te , ilm .

i c c v id 'i o k iy i b ilm e y i gerektiriyordu.

1926 y ln a kadar gayet g ze l olan sesleriyle cam i cem aatn coturan ve

peygam ber i in y a z lm o lan vg iirle rin i (na't) oku yan "na't-hn"larda c a m i
de b u lu n u r ve her hafta C u m a gnleri cam ilerde nat'iar o ku rla rd .

N ecati L u g a l (zel m ektup), "nathan" (na.-han)lann cam ide, herhangi b ir

a irin Peygam ber i in y a zd uzun b ir vg iirin i (kaside) o k u y a n la r olduunu
sylem ektedir. B unu n i in b e lirli b ir v a k it yoktur. A m a eer v a k f kuran (vkO .
kasidenin okunm a zam ann da an olarak b clin m i s c. naih an o saatte cam ide
y kse k sesle ve b e lirli b ir m akam la kaside okur. C h . W h tc (naaichuan) i in
.Peygam ber'in doum u zerinde b ir vg okuyan ca m i m u g a n n isi" der. H .W .
D u da'ya gre na.t-hn, z e llik le S leym an e le b i'n in . "T rk le rin d in hayatnda
her zam an zel b ir ro l o yn a m olan " m evldunu okuyan m clid -h a n lara ve rile n
addr.

K u r' n okum a, z ik ir ve M uham m ed'e vg le r oku m a birarada giderdi.

G n m zd e e itli frsatlarda dzenlenen m evlt trenleri o k sevilm ektedir.
B u n la r en ziyad e b ir l n n ruhuna ith a f olunm ak zere, lm nden 4 0 gn ve
1. 2 il . y l sonra d zenlenm ektedir, ama. m esel snnet g ib i aile e n likle rin d e
de okutulm aktadr. G e n e llik le le nam azndan sonra okunan m cvl d ou
zam an b ir de "hatim duas" denen dua eklen ir. ^

K u r' n o k u m a k la ilg ili bu g re v le rin dnda hadis o k u m a k v e oku unakla

ilg ili g re vle r de vard . " B y k cam ile rd e ifa s art o lan "B u h a rih n ". "M s -
lim h n ". "M e sa b ih h n ". " if h n ". em aU-i e rife y i okutan g ib i g rcv le rle ha
d is le rle ve snnetle ilg ili d in h izm e tle ri yrtlm oluyordu.

7 Anlon Spit l f. 0#e Verszshlun d e s Konn n^eh Ist^tscher Uberltef^fvng . 1.35 Grmny

8^ Diyanet leri Reislifli, 20 Terinisani. 1926 lanh ve 3539^5IS ayl tamimi

 108 C U M H U U r DNEM DN VE DEVLET LKLER

B U H A R IH A N

M s l m a n la r aras h re t b u lm u o la n h a d is k ia p la n n m en sah ih lerin d e n

o ld u u k a b u l e d ile n m am B u h a ri.n in ' )c l.C a m i'u s S a h ih " a d l hadis k ita b n
o k u y a n la ra v e o k u ta n la ra v e rile n n va n d r.

imam Buhari ve elCam r *s-Sahihi

Hadis tarihinde :sm ve tasnt i!e hret kazanan Ebu Abdiilah Muhammed ibn smail Ibn ibra,
hm Ibnl Mure el.Suhan el.Cuti. 94 senesinde Buhara.da dnyaya gelmi, hez n yala,
rnda iken harese merak sararak lk e s in i bulunan m uha^ isler^ n hadis dinlemeye ve dinle,
dklenn htzetmeye balamtr. Daha enbir yanda iken beldesinin h a d is e le rin in ed.
Dahili.nn, halka. Sufyan 'an Ebi'z.Zuhey^an brahim diyerek hadis naklettii bir srada, ebu'z.
Z u iy r 'n brahimden hadis iitmediini sylemi ve .nun halasn tesbt etmitir Zira ibra,
hm'den hadis nvayet eden kimse. Ebuz Zubeyr d^ l, Zubeyr Ibn 'Ady d. Ed.Dahli. enbir
yandaki bir ocuun ikaz, uzerne. haklisin, diyerek kitabini tashih etmek zorunda kalmtr.
EI.Buhan onalt yanda iken 'Abdullah Ibnu'l-Mubarek ve Veki IbnuAl-Cerrah'n ktaplann ez
rie m , sonra annesi ve kardei ile birlikte hacc in yola kmtr n sekiz yana geldii
zaman, s a h a i ve tabi'unun kza ve kavillenn toplayp tasnil etmi, yine ayni sralarda. Hazret
Peygambenn kabn banda ve ay Inn aydnlatt g e m le r i a^hn yazmtr.
EI.Buhan, hadis toplamak m birok ulke dolamtr Sunye. Msr. Cezire, Basra. Kule.
H c^. urad ve Ilarnda uzun zaman kald lm merkezlenndendir ^ c e kendi lkesinden,
sonra d3gezdii yerlerde pk ok kimseden hadis almtr Bunlar arasnda. Mekk Ibn brahim
el.Belh. A b d ^ Ibn O s m ^ el.Men . Ubeydullah Ibn Musa el-Absi, ebu Am es.^vbani.
Muhammed Ibn Abdllah el Anan. Muhammed Ibn Vusul el.Fryato. Ebu Nuaym el.PazI Ibn
Dukeyn. Ebu Gassan en-Neldi. SuIeyman Ibn H a* ve daha birok hadis vardr ki. el-Buhan
bunlann hadstern e l.C ^ u..Sahh n i naklelmiur. Kendisinin nvayet oluniuna gOre.
bnn ustunde eyhten hadis yazmtr ve yazpta sndn blrrod tek bir hadis yoktur
.a a n u stu br.hatzaya sahip olan el.Buhari. hadis toplamaya basad k kyand3n ib3.
ren Itt butun hadSlen snadlaryla birlikte hlzediyordu Ha d Ibn lsma.1 anlatr Ebu Abdl.
.h M uim m ed Ibn Ismal bizimle birlikte Basra eyhlenn dolard. 0 Siralardahenuz ocuk
in e c e k bir yata bulunuyordu ancak 0 . hacfcs gmz eyhlerden ttg. hadisten yazmazd
i z ona yazmamasnn sebebini so r^ durardk Aradan on gun gemi, ki, bzo Artk
mk oldunuz siz yazdklarnz, getirip gOstenn bakalm, i d i Gna yazdklarmz okudukO
i z e Onbe bin taZlasyte h ^ s ^ hallzasndan tekrarlayverdi o zaman anladk ki 0 hi tem-

^ ^ : ^ ;:: ^ ;kr : : m : r n b 6^

ilil


Y O K E D L E N D N H lZ M E T L E R j 109

El Buhari, gerek akrarlartntn ve gerekse eyhtennn hudutsuz seralarna mazhar olmutur,

ahmed lbrHanbel. Horasan'n, onun gibi binsn yetitirmediim sdyiomi; Ali Ibnu'i-Medn de
"ei-6uhari. kendisi gibi birisim grmemitir demitir. Ahmet Ibn hamdun ise. mam Mslim'in
el-Buhan'ye gelip alnndan ptn, sonra da ona yle dediim ileri srmtr Brak da
ayaklarn peyim, ey stadlann stad, muhaddislerin efendisi, hadis lletiennn tatbb Bun
dan sonra Mslim bi hadis hakknda sual sormu, cevabn aldktan sonra da ona yle de
mitir; Sana, yalnz hased edenler dman olur; ehadet edenm k. dnyada senin bir enda-
ha yoktur.
El-Buhari, fkh sahasnda ve snen ve asardan hkm stanbatnda muctehd imamlanndan-
d. Bu konuda, .ne olursa olsun, ihtiya hasl olupta Kitap ve Snnette asl bulunmayacak br
ey bilmiyorum derdi. Esasen el Cam'u-s-Sahhinin terceme (bb bad) lennde bunu kola
yca, tesbt etmek mmkrtdr.
El-Buhan, zuhd ve takva sahibi, dnya malna kymet vermeyen, emir ve sultanlann heves ve
arzularna cvap vermeyecek kadanlim haysiyetine dkn brkmse d Herhalde bu ustun ya
ratlnn bir neticesi olacaktr ki. hayatnn ileri devirfennde. baz znt vena hadislerle kar
lam ve bir hayli sarslmtr. Rivayet olunduuna gre. el-Buhan, Nsabur'a dndkten
sonra, onun =ohretim bilen halk, etrafn sarm ve derslenm, yahut lm meclislenn devaml
olarak takp etmeye balamtr Halkn ona tovcch, Nsabur'un ilen gelen mamlanrdan Mu-
hammed Ibn Yahya ez-Zuhl'nn unutulmasna ve dolaysyle hased damarlanmn kabarmasna
yol amtr te bundan sonradr ki. el Buhan.nn. Kur.n lafznn mahluk olduu grne
sahip bulunduu iddias ortaya atlr ve Muhammed Ibn Yahya, halk el-Buhan4nm medislen-
ne deam etmekten meneder 6u hadiseden sonra Nsabur'da daha fazla kalamayacam anla
yan el-Buhan, doum yen olan Buhara'ya gelir Buhara'da ise. orann valisi Emir Hald Ibn
Ahmed ez-Zuhl. baz adamlanyle ona haber gondenr ve Camii. Tanh ve dier kitaplarn alp
saraya gelmesini, onlar kendsmden tmek istemediini bldmr. El-Buhan ise vahye u ceva
b gondenr: "Ben. ilmi halkn kapsna gtrp zelil etmem Eer senin bu ilimden br eye hp.
yac.n varsa mescidimde yahut menedersn. nk sultan sensn Ancak bu. kyamet gn
allah katnda benim iin bir mazeret olur. Oysa ki ben, Hazreti Peygambenn *her kim bir ilim
den sorulur, o da onu gizlerse, kyamet gn atelen bir gem vurulur hadisi gereince ilmi
gzleyemem. te bu had.se, el-Buhari ile valinin arasnn almasna sebep olur ve vaJ. baz
adamlarnn da yardm ile. el-Buhan hakknda Nsabur'da ilen srlen halK41-Kur'nla lg'it
hamlar yeniden ortaya alarak onun ehirden kanimasn emreder El-Buhan. Semerkandn
bir kasabas olan Hartenk.e gelir ve orada oturan baz akrabalarnn yanna iner Fakat burjda
ancak bir ay kadar kalr 256 senesinde Ramazan bayram gecesi hastalanarak veiat eder
El-Buhan, tedvin ve tasnifin altn a diyebileceimiz bir devn .drak elmi olmas doiay<yie
hadis !lmindeki geni bilgisinin, metin ve snadlardak illetlere, ncahn cerh ve tdil yofcten
deiik hallonne derin vukufunun ve nihayet sahih hadisi sakm olanndan ayrmak hususunda
gsterdii son derece titiz davrannn sayesinde mkemmel b hadis esen tasnif etmeyi ba
arm ve bu eser. slm dnyasnda. Kur.n. Kenm.den sonra dmn ana kayna, olmak vasf.m
kazanmtr.
Kendisinden nakledilen haberlerden anlaldna gr. el-Camr-Sahih'. toplam olduu 600
. _ _______ . . . - ! . t . ....... ,. ..... .J k ...U .K k e A r <A fS a
m A i / a i n h fT T J ^ r V m .

^ .^
naKien. naas says muaid^. I.IMU 5
!
w


. . . . . I

: :
say, 9000| b u lm a d r Bu rakkam, toplam ofdu 600 bm veya !
se nstette okCZ br mkto. delatet eder Bu. b a l -
dr ki. et-shan. bazlarnn iddtas hlahna, btn sahih hadisten k tK te f
?a r Niekm bu hu u

ifade edtlm V. .bu ktabima yainz lahih otan hadlenn Idss
irde be miktar sahihi kJtabndnda brKim. dm
El-Buhan. . hadisten loptayaraK oniar, hkh babtarma ^ I f i

MI
110 CU M H U RY ETT D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

Buharihn. haftada iki- gn periyodik bir ekilde mam Buhari'nin

kendi adyla da anlan hadis kitabn cemaate okur ve kitaptaki hadisleri cemaa
te yorumlayarak onlara hadis/snnei kltr vermeye alrd.
Buharihn. adeta bir Buhar doktoru olup. Sahih-i Buhari'deki hadislerin
birounu ezbere bilir ve onlan erh ederdi. Buharihn. kendisini dinleyen ce-

saylr. Nitekim daha sonralar telif edilen usul kitaplarnda evvelu men ellefe fu*-ahihi1-
mucerred huve'l.Buhan (mcerred sahih konusunda ilk kitap telif eden kimse el-Buhan.dir)
bal altnda bu konuya ayr bir yer verilmesi buna delalet eder. Filvaki, biraz nce de iaret
ettiimiz gibi. et*Buhan, tedvin ve tasnifin altn am idrak etmi birmellifr ve onun devrine
gelinceye kadar birok hadis kitabnn tedvin ve tasnif edildii bilinmektedir. Bu musannafat,
musannfiarnn isimleriyle birlikte ilk devirden itibaren zikrettik Fakat unu unutmamak gerekir
ki. el-Buhan devnne kadar vcuda getirilen eserler, sahih hadslen olduu kadar, hasen ve
zayf hadisleri, yahut mevkuf ve maktu haberteen de ihtiva ettikleri iin, bunlara mcerred
sahih konusunda telif edilmi kitaplar olarak bakmak mmkn olmuyordu. Her arzu eden
kimse hadislerin esrarna vakf olmadka, bu eserlerden gerektii ekilde istifade edemiyor,
daha dorusu, sahih olan hadisten derlennden ayrdedeblecek bir imkan bulamyordu. Ya-
hutta eriate mteallik her hangi bir konuda ihtiyac olan sahih hadisleri brarada goremyordu
Bu eserler, gelii gzel sralanm hadslenn ezberlenmesini kolaylatrmktan. veya rivayet es
nasnda mracaat edebilmekten baka bir ie yaramyordu Halbuki Islm4n izdii yoldan in
hiraf etmi eidi frkalarn sat fesad tohumlarnn sratle filiz vermeye balad, bd.atn
atabildiine yayld bir devirde, sahih hadislerden kolayca istifade edilmesnt salayacak, on
larn muarzlara kar birer delil ve hccet olarak kullanlmasna imkan verecek mevzularna
ore tertip ve tanzim edilmi sahih kitaplara ihtiya vard te bu ihtiya, byk imam muhad.
diS ef-BuhanVi harekete geirdi. Isnadian sahih, metinleri her trl illetten salm binlerce hadis
arasndan seip ayrdklarn, fkh, siyer, tefsir vs konular altnda tertip ve tanzim ederek el.
Camr --Sahh n meydana gelirdi. Yalnz bu esere mrnn onalti senesini ayrmt Gelen
nvayeilerden rendiimize g re, esenn tasnifinde el-Buharinin eyhi hadis imam shak Ibn
Rahuye.nn de rol olmutur Bir gn el.Buhar'ye .Hazreli Peygambenn sahih snnetim muh-
tasaran cemeden bir kitap telif etmesi*, tavsiyesinde bulunmu, o da bu kitab telif etmitir.

bra el.Cam adn vermitir Buna gre el.Buhan. hackslenn belli bir snf veya babtan seme-
m aksine feza gemi ve gelecekle .Igl. hadisler, adab. reka.k gibi ok eitli konulardan

e l - B ^ .n n Kitabna verdii Cam.

. . od. _I. L. l.mietr flhO I&.

Y O K E D iL E N D N H i Z M I E R j Ill

maat ve talebeler arasnda bazan. Buhariden hadisler ezberletir ve onlan krka

tamamlattrarak, hadis geleneinde nemli bir yere sahip olan ..40 hadis" ezber
leme geleneini devam ettirirdi.

MUSLIMHAN
Yine slmlararas hret bulmu ve "Ktb-i ilte.' diye bilinen "alt
sahih hadis kitabn
dan biri olan mam Mslim'in(*.^ kendi adyla nl Ms-

!. imam Mslim ve el-Cami'uSahihi

Telif byk hadts eserleri Kulub.i Sitte'nio vOcud bulmas.nda en mhim hisseye sahip

204 senesinde Nsabuda dnyaya gelmi, 216 senesinden itibaren, yani henz 14
olanlardan birisi de Ebu'l.Huseyn Muslim Ibnul-Haccac el.Kueyri en.Neysaburi'rtr Muslim,
yanda
iken, hadis toplamaya ve bu maksatla "Irak Hloaz. Sunye ve Msr gibi etl! Ulkelen dola,
maya balamtr. En fazla hadis ald eyhlen arasnda Yahya Ibn Yahya et.Temm. el.
Ka.nebi. 3hmed Ibn Yunusu elYerbu, Ism.aii bn Ebi Uveys. Said i ^ Manur. Amr bn ^lam .
Ahmed Ibn Hanbel ve daha ^rok kimse zikredebilir Kendisinden ise. etrmz fbr hadis).
Ibrahim 1^ Ebl Talib. Ibn Huzeyme. es-Serrac, Ebu *Avane. Ebu Hamd Ibnu'.a.. Ebu
Hamd Ahmed Ibn Hamdan el.A^e. brahim Ibn Muhammed Ibn Sufyan. Ab^rahm an Ibn
Ebl Hatim ve dier br^k kimse nvayet etmitir
Ebu z ra ve Halimin sahih bilgisinde kendi devirlerinde yaam bUWn eyhlerin stn
grdklen Muslim Ibnul'Haccac. imam el.Buhariye ball ile de tannmtr Bir nvayeite
rendiimize gore. el.Buhan'nn alnndan o^rek ona .Brak da ayaklarn o ^ m . ey stad.
lann usted. mUhaddslenn etenesi, hadis illetiWnin tabibi Sana yalnz has^ edenler (to.
man olur. ehadet edenm k. dnyada senin bir ein yoktuk ctemtir. Mslim'in ef.BuharV.
olan bu ball. Nisabur.da cereyan eden baz ha sler karsnda onu mdafaa e tm e s in
d aka gb^lr EI.Buhan.nin tercemesinden bahs^e^en de belirttiimiz gibi, b.u byk
imam.. Nsabur*a yerletikten sonra, halkn onun etrafnda toplanmas, baz imamlarn, bu
arada bilhassa Muhammed ibn Yahya ez.Zuhlinn has^ damarlarnn kabarmasna sebep
olmu, bundan sonra da el.Buhan. Kuran hafznn mahluk olduu grne sah^ bulunmakla
It^ .edilerek halkn kendisiyle temas yasaklanmt Buna ramen Muslim, ^.^han.y m
dafaa etmi, onun Nsabur.dan ayrlmasndan sonra bile, onunla rtbato kesmem., ziyaretin,
devam ettirmitir Muhammed Ibn Yahya.ya. Muslm.n de el.Buhan.nin mezhebine m^sup ol-
dnn, hatte bu yzden Haz ve Irakta azariand.nn. onun yine.de bu gonJtw rucu etine-
d inin soytenmesi .zenne. Muhammed Ibn Yahya, akdettii bir h ^ s modsnm sonunda "her
ki^ bu g'rae sahip ise, ona bizim mechsmizdo yer yoktuk demi. Muslim de r e s in i ban :n
Ozerine a r3k mel.s terke^i ve Muhammed Ibn Yahya'dan yazd her eyi br hamal.
trw vurarak onun evine gndermitir Bu suretle el B han gibi Muslm n de harmed Ibn
Yahya lie olan Irtbati kesilmi ve bir daha o^an h ^ s nvayet elem itir
Muslim, arkasnda, hadis konusunda tasnif e^lm b r ^ eser brak^ k 261 seoovnd. N
vefat etintir Onun brakti eserler arasnda u z e n ^ cAulmas ksa aa olsa hak
k r^ ayd^tatc verilesi gereken eser. uphesiz. oBuhan
. Ilk merte^y igal iden ve Kutub.! Smey tamamlayan .

naflr MusHm bu Mnnde. mkerrerler dnda 300 den fz f ha b t f iy i e rm V. h .

hadisvi. konusu ile lig oludu baba ye t in ^ m ayrt br itina gOsUrm. Aync*. her h .
is in 1 rrizvinda .afih o^n snadUnr. bu deii -

. -nveyetirti .
bin kolay - ktonknn ti^^m.br.
112 C U M H U R Y E n^ D N E M D N V E D E V L E rr L K L E R

lim-i cril veya orijinal adyla "cl-Cami*us-Sahih'ini okutan ve okuyanlara ve

rilen ad idi.
Buharihn gibi, o da byk camilerde bulunur ve Buhari derslerinin
okunmad gnlerde cami cemaatna Mslim-i erif okuturlard.
Hatla cemaat arasndan gzel bir rekabet bulunur ve cemaat aralarnda
hadis sohbeti yapt zamanlar ..ben Buhari cemaatym., veya ..ben Mslim Ce
maatym" diyerek hadisteki iddialarn ortaya koyarlard. Cemaat arasnda
Buhari veya Mslim cemaat olmak gereklen bir ayncalk idi.
Mslimhn da. BuharTdc gibi, mslim takipilerine sk sk hadisleri erh
eder, yorumlar ve onlann hadisleri en iyi bir ekilde zmlemesine alrd. Ve
cemaata en az 40 tane Mslim hadisini czberlcitirmcyi iar edinirdi.
yle bir cemaat dnn ki. zaman zaman birbiriylc 40 hadisle yan edi
yor ve bir ksm Buhari'den 40 hadis dier bir ksm da Mslim den40 hadis ez
bere okuyor, ite 20 Terinisani 1926 tarihli Diyanet leri Bakan Rfat Brek-

Muslm, Sahih'inde ay hadsih tekrarndan iddetle kanmtr. Bununla beraber, baz s e ^ p

ler dolayisyle tekrarnda tayda mUIahaza etmise . hadisi tekrar vermekten ekinmemitir
,Nitekim kendisi, kitabin mukaddimesinde buna are etmi ve Hazreti Peygamberden sene
.dyle gelen hadisleri tekrarsz olarak vermeyi gaye edindiini bellekten sonra yle demitir
A r a k kendisinden t^ la mana bulunan hadisin tekrarnda mustanu kalnamayan bir yerin.
gelmesi, yahutta orada bulunan bir illet dolaysyle baka bir isnadn yannda vaki .olan bir
snad oirnas halinde bu tekrar zanjndr. nk hadiste kendisine ihtiya duyulan tazla bir.
tam bir hadis hukmUndedir Bundan dolay. kendisinden vastettimiz ziyadelik mevcud
,olan hadisin tekrar edilmesi, yahut mUmkun ise. ksa olduu in bu manann.hadsin tama
mndan ayrt edilmesi gerekir. Pakat bazen onu btnnden ayrmak gu . l r Bu zor.luk .ev
cud olduu zaman hadisi kendi heyeti ile tekrar etmek daha salim y ldur. ,Amma 5 ?. .ken
dsne bir ihtiya yok iken butun l tekrarnda zanjret grmediimiz hadisi inaallah tekrarna
yanamayacaz" (Sfhh !|! 'h h d I i ^ k s m a .1
Mslim Hazreti Peygamber'den senedle gele.n hadisten, keza bu hadislerin ravlenn ksrra
ayTnnvekJlabnrielitederken bu k ^ f ' : f f nu' : ^ : : er
00 0 8 ^ mkemmel
hadis yer alr Keza:: ^::!:: b r 8: :

. . .
Y O K E D L E N D N H ! Z M ^ ^ E R 113

i.nin tamimi ile bu gzel gelenekler de tarihe kanm oldu. Baz byk stan
bul camilerinde bu dersler belirli bir mddet devam ettiyse de onlar gnll baz
hocalann uygulamalanndan ibaret kald. Kadrolu olarak bu din hizmetleri
1926'dan ibaren bitirilmi oldu.

FAHAN
kinci derece din hizmetleri diye tarif edilen ve resmi vesikalarda da kav
ram olarak geen bu din hizmetlisi, cami cemaatna Pazartesi. Perembe gnleri
sabah namazndan sonra. Peygamber sevgisi ve ona olan muhabbeti en gzel e
kilde reten Kad yaz hazretlerinin ifa. erif kitabn okuturdu. Ccmaan en
zevkle takip ettii derslerdendi. Cemaat bir sene ierisinde ifa. erif kitabn
hatmeder ve topluca snnet-i seniyye'ye itliba zerine dua edilirdi. Cuma ve
Pazar sabahlan okunan ifa- erif derslerinde zellikle cemaat ok kalabalk
olurdu. Asrlar boyynca da. ok yakn zamana kadar Mescid.i Nebi.de de ifa.
erif okutan ifahnlar bulunmutur. Kadrolu din hizmetinden kaldnlana dek
Trkiyede en son "ifa okutan alim mehur Hsrev Efendi olmutur, zaten g
nmzde bulunan says bir elin parmaklan kadar az olan alimlerimiz Hsrev
Efendinin talebeliini yapmlardr. Ondan ifa okuyan ve kendisi de "hasbeten.
lillah "Allah nzas ini" bu ii 1970 ylndan bu yana sabah namazlan sonras
devam ettiren ve hasta bile olsa inktaya uratmadan ifa okutmaya devam eden
ulemadan Emin Sara Hoca Efendi. ifahanlara en son rnektir. Kendisiyle
"ifa" zerine yaptmz ve slm dergisinin 4. saysnda da Mevlit Kandili do
laysyla yaymlanan sohbeti konuyla ilgili olduu iin buraya almak istiyorum.
"Soru : ifa-i erif hakknda ksa bilgi verir misiniz?'
E. SARA: Asl ad "E if Bi Trif-i Hukuk.l Mustafa olan ifa-i
erif kitabnn, mellifi H. 476
da dnyaya gelen. H. 544 ylnda FasD vefat
eden Endlsl byk alim "Kaad YAZ"dr. Pek ok nemli eser brakmtr
ki onlann en nemlileri;
a. Kitabul kml (Mslim erhi)
b- Envarl Meank (Seme hadisler)
c- El-Tenbihai (Garib hadisler)

II . . : : : . n *: " : : : * : . m

I1 V ).) btlgileh tornamlanm. okjfdu.

 114 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V lE l'L K L E R

ifa-i erif, kiiaplandjr.

Kitabin yazlmasnn sebebi. Rcsulullah (s.a.v.).e m^abbcii canl lulmak
in yei-i kerime ve hadis-i eriflerde bu konuda varid olan bususlan ve ince,
ilkleri Ortaya koymakladr.
Bilinmelidir ki. Rasulullah (s.a.v.)'c m uhab^t bir mUslUman in imam-
nn lemelidir. Nitekim Hz Omer (r.a.) "Ey Allab'n Resul! Seni camm hari
hereyden fazla seviyomm" deyince P eygam ^r (s.a.Y.) Ey mer. mann
kemle em edi bym tr. Ne zaman ki Hz. mer. "Ey Allah.n Resul, seni
c^m dan da ok seviyomm" deyince P eygam ^r (s.a.v.) ' "te imdi. mann
kemale erdi'' haberini verdi. Bu hadis bize gsteriyor ki muhabbet szle deil,
bizzat itibar iledir. Canla, malla, evlat ve lylle yaplan ttib ancak Resulullah'a
m uhabtoi oluiurtir. Bu konuda Tevt^ suresi 24. yet-i kerimesi ok dikkat e-
kicidir.
-.'Ey Habibim0 hicreti terk edenlere de ki: Babalannz ogullannz, kar.
defleriniz, kanlannz. soylannz.kazandnz mallar, geersiz olmasndan kork,
tuunuz bir licarcL hounuza giden meskenler, size Allah ve Resulnden ve
.'n u n yolunda cihattan daba seveli ise. artik Allah.n emri (azab) gelinceye
kadar tekleyin. Allah fasklar topluluunu hidayete erdirmez.''
''Bir kimse ki, ona Allah Resul anasndan, babasndan ve btn insanlar-
dan daha sevgili olmadka, onun man makbul deildiri' hadis, erifi de
R c s l^ l^ a olan m uhabtelin eklini ve mann remzini anlamada gayet dn-
dUriicUdr.
Kitabin II. cildinde RcsuluUaha olan muhabtel uzunca anlatlmtr. ifa
kitabi, telif zamanndan bu yana Islam dnyasnda sevihni. o k u m u ve oku-
lulmutur
Kiab yakn zamana kadar bizim de byk G rilerim izde okutulmufiur.
Fatih camiinde de Hsrcv Efendi okutuyordu. Biz onun tedrisim yetitik c l h r .
duliUah. Padi^ar baz Iriiaplann o k u r a s in vakfiyeler brakyorlard. Ie
0 kitaplarelan biri de ifa-i erif tab d r. ifa a z r a n d a hasalar inde
okunuyordu. Nitekim S u li^ 11. AbdUlhamid Han bir defasnda hasta ol u v.c
kendisme bu kitap okuluhnutu. Biiznihi Tel afiyet bulunca bu tab t b e ti-
np Islara dnyasnda k aillik siz datmn yapmifir. M s^da Sfyyidina Hti*
seyin c r i s i n d c kibr-1 ulemadan Hasaneyn Mahluf tarafndan if-i erif oku-
Dilduuna bazzat ahd oldum.
de "ifa-" ilk ncc telyk alim ve fakihimiz AJi H ydar Efcn i 'd n
okudum. Mr(t; hangi dere olurca 0sun mukaddcmclcri hep ifa- erif de bir
kitabi kabuJ edjWjinden genellikle fa ile baslannJ.
yok E D L E N D N H Z M E T L E R 115

ifa-1 erifin Mescidi Nebide srekli okunduunu Cafer Fakih isimli

yal, muhterem bir zattan iittim.
Soru :Muhterem Efendim kitaptan hakkyla faydalanabilmemiz iin neler
tavsiye edersiniz?
E. SARA: Acizne bu kitabn muhtevas hakknda bilgi verecek dei
lim. ama Arapa renmekte olan kardelerimize bu kitab herhalde okumalann
ve okuduklaryla amil olarak ihlasla milletimize anlatmalann tavsiye ederim.
Bilhassa cami grevlisi olan kardelerimiz sabah namazndan sonra bu kitab
takip ederler ise byk feyizler ve bereketler husule gelir.
Soru: Sayn hocam uzun zaman bu kitab hem okudunuz, hem de okuttu-
nuz. Unutamadnz olaylar muhakkak vardr. Biraz bahseder misiniz?
E^ARA:Mcrhum Ali Haydar Efendi bu kitaptan okuturken hem okur,
hem alard. Hepimizin o ak ierisinde aladmz haurhyorum. Ben Ali Ha
ydar Efendi'den 194-50 yllan aras okudum. 90 yalannda idi. Ondaki ilim vc
retim ak bizi o kadar etkiliyordu ki; bakn, bamdan geen u hadise,
mrm boyunca hi unutamadm bir hadise oldu:
-Memleketten dnmtm.hocam ali Haydar Efendinin yauna gelerek.
Hocam ne zaman derse balyacaz? diye sonnutum.
"Evladm gryorsun aitk takatim kesildi, ders okutmaya mecalim kal
mad cevabn verince boynumu bkerek Fatih Zincirlikuyu Uba Medrese-
si.ndcki odama giuim. Ertesi sabah kapm vuruldu, baktm Muhterem zevceleri,
annemiz karmda. Emrediniz Efendim dedim:
"Efendi seni derse isliyor" deyince hemen alcl acele stadmn yanna git
tim. Beni grnce sevinle:
"Gelmekle ne iyi eltin. Ben akamdan beri seni reddettiimden dolay
zldm ve uyku uyuyamadm. Aklma Efendimizin u hadisi gelmiti
"Bir kimse rendii ilmi retmedii mddete az cehennem ateiyle
gemlenecektir." te bu yzden ok korktum. Evlad. mademki bu nefes bu canda
mevcuttur, nefesimiz binceye kadar bildiklerimizi retmek vazifemizdir
(Elini dizine vurarak) Ben nasl oldu da seni rcddem. Hadi hemen derse bal.
yalm" dedi vc Msr'a gidinceye kadar ders okuduk.
ifa- eref kiubm 1970 ymdan bu yana birgn mscsna (o da evdek
ha.sUmtz sebebiyledir.) yazn cuma, kn pazar sabahlan okutuyorum Bu sene
nc ickranmz yapyonz. O sabah vakitlerinde bile genlerimizi mezzin
116 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

mahfcli almyor. Kitap okumak bereketlidir, feyizlidir. Eer genler devam

ederse gen cemaatler toplanr.
Baknz Iskenderpaa camisini genler tklm tklm dolduruyorlar. Orada
kitap takip ediyliyor, Ramuz okunuyor. Bu hl kitap sahibinin himmet ve fey.
zindendir. Camilerde cemaatlerin toplanmasna sebep olan kitaplardr. Kitap sa
hiplerinin ruhaniyetleri de o cemaatin zerine olur.
SornHocam! Bu vesileyle slm mecmuas okuyucularna bir mesajnz
var mdr?
E. SARA: Cemaae namaz klmaya devam etmelerini hergn Kur n
Kerim tilavet etmelerini ve Hadis-i erif kitaplann hergn okumaya ehemmiyet
vermelerini ve slm tahsil ile itigal eden genlerimizin de okuduklarn cami
lerde halka nakletmelerini tavsiye ederiz. Rcsulllah'n snnetleri milletimize
nakledilirse, gafletten syrlm uyank bir cemaat meydana getirilir.
Bilhassa genlerin bu ilimleri hasbetenlillah hibir menfaat gzetmeden
bir ubudiyet vazifesi olarak tedris etmelerini tavsiye ederiz. Biz byklerimiz
den byle grdk.
Cemaate devam etmelerini tekrar ederek btn okuyuculara selam ve du-
alanm bildiririm..'
kinci derece din hizmetlerinden, 'cihad- fer'iyye'den kabul edilen
Kur'n ve Hadis okumak ve okutmakla ilgili bu grevlerin ilgas ve grevlilere
de I Kanunuevvel 1926 tarihinden itibaren maa verilmemesi, camilerde yr
tlen bu gzel manevi atmosferin zamanla sona ermesine sebebiyet vermitir.
Eskinin cami cemaatnn bile, bugnn lahiyat Fakltelerinde okutulan
bir ok ilme aina olmas ve hatta o dersleri okumu ve dinlemi olmas o gnk
lm medeniyetin ve cami medeniyetinin geldii boyutu gsterir.
Evet Buharihnlar, Mslimhanlar, ifahanlar, Czhanlar veya Eczlr,
Devirhanlar. Arhanlar, Kcfan veya Hafzhanlar bir medeniyetin 1926 ylma
kadar tayageldii cami ii ilmi hayatn snmeyen yldzlar olmulardr.

1 2. IsUim Dergisi. Yl 1. Sy 4, . 24.25.

 DRDNC BOLUM

d in h i z m e t l i l e r i n e
YAPILAN ZULM VE CAMLERN
FONKSYONLARI DIINA
IKARTILMASI

JK
 D N H Z T L L E R N E Y A R IL A N Z U L M V E
G A L E R N F O N K S Y O N L A R I D I IN A IK A R T IL M A S I

Diyanet leri Bakanlnn 20 Kasm 1926 tarih ve 3535/9515 sayl ta.

mimi ile din hizmetlisi kadrolan hem azaltlm oluyor ve hem de bo kadolara
kesinlikle atama yaplmayaca aka beyan ediliyordu. Bu tamim ile, nce
imamlar teke irca edilmesi ile camilerde bugnk gibi iki grevlinin bulunmas,
yla iktifa ediliyor sonra hatiblerin imamlardan olmas isteniyor ve mstakil ola.
rak camilere "hitap" kadrosu verilmeyecei belirtilmi oluyordu. Ayrca mez
zin ve kayymlk vazifesinin de tek kiiye irca edilmesi ile camilerde bu gnk
gibi iki grevlinin bulunmasyla iktifa edilmek isteniyordu. Yine Diyanet leri
Reisliinin bu tamimi ile ikinci derece din hizmetlerinden kabul edilen "cz-
han". "devirtian". "surehan", "arhan". "nthan". ve "hafzan" gibi memur
luklara. bu vazifelerin inhilali halinde, "katiyyen tayin muamelesi yaplmamas"
emredilmi oluyordu.
Hatta din hizmetlileri asmdan durum o kadar vahim manzaralar arzedi-
yordu ki. camilerden zaten yzde yz orannda azaltlm olan hizmetliler bile
camilere ok grlyor ve camUerin devlet diyanet ortaklyla metrekaresinin
hesaplanarak ona gre vaiz, imam ve mezzin tayin edilmek isteniyordu. Bila
hare cami, mescid ayrmna gidiliyor ve en sonunda da cemaali-cemaatsiz de.
nUerek ibadethaneler snflamaya tabi tutuluyor ve cemaatsiz addedilen mesci
din zamanla yklmas veya satlmasnn zemini de hazrlanm oluyordu.

1. Gotthard Jaesehke. 5 0 , ^ . 4
2. 0yal isten Bakanl, Say: 3539/9515. aO TerinIsani 1342.
3 . Camilerin satlmas tabiri belki ok fazla urmalayc bir Ifad ^ bi gelecektir ama, maalesef yur-
dun drt'bir yannda 192^1935 yllar arasnda y zlerce caml-mesckl satlm veya ihtiya faz.
tas denilerek yklmtr. Satlan cami veya mscidler Is.e en ba c.u^huriyel Halk Pvtisl ra
Indan tin aJnmlardr. Ilk uygulamalar balaman daha 1923 yl balannda Istanbul.da bif
 120 c u m h u r iy e t D N E M D N V E D E V L C T L K L E R

K apatlar ve Satlan C am iler

1926 Yljnda D iy ^ e i leri Bakanlnn arausu dognltusunda hesapla-

nan cami metrekarelerinin Ayasofya Camii 7 5 ^ metre kare. SUleymaniye. Sul-
tanahmc. 4 ^ metrekare. Bcyazd Camii 3 ^ metre kare. Valide Sultan. Yeni
C ^ i ve Fatih Cami 2 1 metre kare. ehzade Camii ve Mihrimah Sultan
Camii. 1. metrekare saylm ve ona gre bu camilere din hizmetlisi saysn-
da. sadece 44 byk camide 14 din grevlisi, imam hatip, ikinci imam, mezzin
ve kaytm gibi kiilerden noksanlanimaya gidilmiti. (4)
Camilerin metrekarelerinin tesbii edilmeden nce sadece stanbul'da bu.
lunan bu 44 caminin din hizmetlisi says 312 idi. 312 kiilik deiik grevleri
ifa eden bu din hizmetlileri cami ve mescitleri tam bir ilim, ahlak ve ibadet yu-
vasi yapmlard, zellikle halkada manen her fsaita gitigi camiden mutmain
olarak dnm oluyordu. Fakat yaplan "metrekareye gre din grevlisi.' uygu,
lamasyla camilerdeki "Cihad-I feciye" denilen ikinci derecede din hizmetleri
yUUlcn kiilerdeki azalma, toplum nczdnde muazzam bir dini hayal deiiklii
meydana gciim iti.
Aynca hizmetlere aynlan din grevlilerinin yerine tayin yaplm^nas ve
kadro noksanlatnlm as nedenleriyle cami ve mescidler yalnzlga ve cemaat,
sizlige te rk e d i^ i oluyordu. 1928 ylna gelindiinde sadece stanbul'da bu ne-
dcnie eskiden kadrolu olan ve cemaatle dolup taan 350 kadar cami ve mcscid
boalm oluyordu. Bir diger ifadeyle. Diyanetin din hizmetlileri zerindeki
kadro tankisi hareketiyle stanbul'da 350 cami ve mescid mminlerin ibadetine
kapatlm oluyonlu. ()
Halbuki Hayrat Hademesi Cemiyeti Genel Merkezinin hazrlad caliler
ve din hizmeUileri cetvelinde (). stanbul'da 914 tane mamur halde cali ve mes-
cid tesbi edilmi ve buralarda v^tife gren din lizmelisi says .da 212.8 kii
olarak gsterilmiti. Boalan, kapanmaya tcrkedilcn ve satlan c ^ ile rle birliki
Isanbulda bulunan 2128 kiilik din hizmetlisi kadrosu 3-4 sene ierisinde 188
kiiye indirilivertnij.

cvn. Cumhurry.1 Halk P ar. larafndan satn al.rvnt.r (Mete Tunay. Tek Part. s. 219 da

oL a i i | ^"R k . stanbul MOttuhi. say. 2941.5 Kanurew el 1343.

1 > c. (i.,
KadirM bt
C A M L E R N FO N K SfY O N LA R I D IIN A IKARTILM ASI 121

Bu tablo bile, din hizmetlilerine, bir dier anlamyla slm eitimcilerine

devlet'diyanet ortaklyla ne ekilde saldnidnn ve sindirildiinin rcsmcni
ortaya koyar sanrz. Bunun bir sebebi vardn Din hizmetlileri 3 Mart 1924 tari
hinden itibaren adeta ilenmi btn hatalann msebbibi olarak kabul edilmi
lerdir. Bu yzden de din hizmetlilerinin elden geldiince, devlete ve diyanete
hayat damarlar kurutulmak istenmitir. Sadk Albayrak'n da belirttii
gibi.'.sanki bir ka sene ncesi btn bir dnya ordulanna kar savaan ve mil
leti cihada davet eden bu insanlar deillermi... Sanki dman izmeleri altnda
inleyen ve namusu pay-ml edilmek istenen milletin varlk-yokluk sava iinde
cami ve mescidlerini kapatp cepheden cepheye koan bu grevliler deilmi.....
^ cesine bu masum insanlann nesli tketilmek istenmitir.
Ne gariptir ki bylesine yce hizmetler ierisinde bulunan insanlardan
imam, hatip-vaiz ve mezzin gibi kadrolarn dndaliler hem camii ii grevle
rinden alnmlar ve cami dna kanlmlar ve hem de kadro verilmeyerek
"memurun., zmresinden olmadklar devlete kendilerine bildirilmitir.
Eski adyla '.uray Devlet" olan Daniayn o zamanlar ikinci dereceden
din hizmetlisi olan bu kiileri memur dahi saymayan karan yle idi:

"Memurlarn hayyrat- erfeden bir hizmeti kabul ve if edip edemeyecekleri*

nin tezekkr ve karar rabt hakknda Diyanet leri Riyasetinin Bavekletten mu-
hawe! 4357.2917 numaral, 1.12.1927 tarihli tezkeresi ile merbutlar mtla ve
tetkik olundu.
"Mevcut evraka gre Diyanet leri Riyaseti ile Maliye Vekleti arasnda
nokta*i nazar ihtilf.
"Maliye Vekletinin maa kanununun on'uncu maddesine istinaden memur
lar asaleten iki vazifeyi cem ve tek vazifelerinden gayr hususlarla iigalden
memurin kanunu ile memnu' olduklar cihetle memurlardan olan cami hademesi
nin aylklarnn denmesini men' ve verilmi olanlarn da gen alnmasna teebbs
etmesinden ve Diyanet leri Ryaseti.nin de hayrat hademesinin memur saylma
snn memur saylmalar iin kendileri Memurin ve Maa Kanunu hkmlerine tabi,
olmadklar ve bunlarn Tevch.i Cihad Nazamnamesi ile mstesna bir vazryene
bulunduktan mtalasndan ne'et eylemitir."
"Gerek Maliye Vekletinin ve gerek Diyanet leri Riyasetinin mstemdl.
tetkik ve mesele etrafiyle tetkik olundukta:
"1. Hayrat Hademesinin aylklar Muvazene-i Umumiyeye dah.hse de bunla
ra memurin kanunun birinci maddesi mucibince "devlet memuriyeti, tevdi, dilme
diinden kendilerine "memur ve "mstahdem, mahiyet, veritemeyece..

Sadk Albayrek. Trhy9'd9 Otn Kavpas. t. 231

 122 CUM H U RYETT D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

"2. Geri maa kanunur 10. maddesinde asaleten iki vazifenin bir zat uhde
sinde toplanamayaca yazl ise de bu, memurn kanunu'nun 47. maddesinde
der edilmi olan .asaleten iki memuriyet bir zat uhdesinde itima, edemez." kai
desinden baka bir ey olmayp maa kanunun 1. maddesinde "devlet memuriye
tine tayin olunanlar" diye muharrer fkraya gre kanunun devlet memurluklarnda
bulunanlara mnhasr bulunduu tahsisen zikr edilmekle beraber 10. maddede
asaleten cem.i yasak olduu gsterilen iki vazifenin memurn kanununun 47. mad
desinin 1. fkras mucibince devlet memuriyetine ait iki vazife olduu. [..Keyfiyetin
bu ekilde Diyanet lerine bildirilmesi ve Maliye Vekletine de bu yolda tebliat
yaplmas ittifakla zikr edildi.] 15.12.1927. Tanzimat Dairesi Reisi Reat, azalar:
Sleyman Emin, abdullah Sabri, Ali Rza, mer Ltf."^

Dantayn "Aralk 1927'dc ald bu karar. Diyanet leri Bakanlnca,

hemen tm mftlklere tamim olarak gnderilmi ve imam hatip ve mezzin
lerden gayn din hizmetlilerinin camilerde 1 Ocak 1928den itibaren bulunamy-
aca bildirilmitir.
Camilerdeki ve din hizmetlilerindeki bu kadro azalimalan ayn zamanda
din hizmetlilerindeki bu kadro azaltmalan ayn zamanda din hizmetlerinde ihti
yalar konusunu gndeme getirmiti. htiyalar konusu ilk olarak 19 Nisan
1927 tarih ve 101 sayl kanunla, mal yl bte kanununda ele alnd. 1011 say
l kanunla, mal yl sonu kabul edilen 31 Mays 1928 tarihine kadar btn cami
lerin gerek din grevlisi ihtiyac icsbit edilecek ve cami hizmeilcrinin ok az
olan cretleri normal memurlar dzeyinde ele alnp yeniden tesbii edilecekti.
Aynca btedeki ksamalar gznne alnarak elden geldiinde bir ka din
grevlisinin hizmeti bir kiide deruhte edilecekti. Kanunun uygulanmas iin
dzenlenen nizamnameyi Diyanet leri Bakan Rfat Brekinin bakanlk
yapug bir komisyon hazrlad. Bu nizamname 8 Ocak 1928 tarihinde kabul
cdUdi.>
25 Aralk 1932 tarihinde bu nizmnme biraz daha geniletilerek. "Cami
ve Mescidlerin smflandmas hakkndaki Nizamname" olarak kabul edildi.
Cami ve mescidlerin snflandnlmasn ve ona gre din grevlisi tayinim
ieren kanun yle idi:

9. 19 2 7 H1011 sayl. Cami v . Din H.zmaterinin ihliy. konusu kanununun

10. Gortiard J8 schk. Yeni Trk/ye'de Isfimlk, s 64-65.

O A M LER N F O N K S fY O N IA R l D IIN A IKARTILMASI 123

Madde: 1. Trkiye Cumhuriyeti dahilindeki bilcmle cami ve mescitler hakik

ihtiyaca ve bu nizamname ile muayyene esaslara gre !adilen tasnif olunacaktr.
Madde 2. Cevami ve mesacidin tasnifi her vilyet ve kaza merkezinde Evkaf
Mdr ve memurlarnn ve olmayan yerlerde mahallindeki en byk mlkiye me
murunun tansip edecee bir zatn riyaseti altnda mahall mflisi ve tevcih heyeti
azasndan teekkl edecek heyetler tarafndan icra olunur. Bu heyetlerin verecek
leri karar evkaf mdr ve memurlar tarafndan bir mtalaa olduu takdirde onun
da ilvesiyle makam vilyete arz edilip vilyete muvafk grld takdirde
aynen umum mdrle gnderilir ve umum mdrln tasdiki ile kesbi katiyen
eder.
Madde 3. Cami ve mescitlerin ihtiyaca gre tasnifi iin her mahalde bulunan
btn camiler: Ka vakte ve hangi vakit namazlarna kade olduu. Civarndaki
cami ve mescitler ile olan mesafesi ve bu camilerin isimleri. ar ve pazar mahal
lerinde olup olmad ve cemaatn derecesi. Cesametin derecesi. Cesameti, mina
re ve erefesinin adedi, tarih veya mimar bir kymeti haiz olup olmad ve
mamur veya harap bir halde bulunup bulunmad ve memleket haritas itibariyle
mstakbel vaziyeti. Evkaf mazbuta veya mlhaka veya ancemaatin idare edilen
vakflardan hangisine mensup olduu, tesb edilecektir.
Madde 4. Cami ve mescitler nc maddedeki esasat dairesinde tesbt edil
dikten sonra herhangi bir camiin tasnif dahilinde katabilmesi iin be vakte kade
bulunmas. Cemaat olmas. Civarndaki camilerle arasnda mesafenin be yz
metreden dn olmamas. Mamur olmas. Memleket haritasna nazaran mstakbel
vazyetinin emin olmas lzmdr.
Madde 6. Cami ve mescitlerin tasnif ve ihtiyaca gre tertibinde; mlhak veya
ancemaatin idare edilen cami ve mescitlerde nazar itibare alnr.
Madde 7. Cami ve mescitlerin tasnifinde tarih veya mimar bir kymeti haiz
olanlarla mtevelli mahsuslar tarafndan veya ancemaatin idare edilenler tercihan
ipka olunur.
Madde 8. Beyz metre dahilinde olmakla beraber herhangi bir sebeble bir
den fazla cami veya mescidin tasnif dhilinde braklmas.
Madde 10. Yukardaki esaslar dairesinde tasnif dahilinde kalacak camilerin
hademe kadrolarnn tesbitinde; cami veya mescidin vsati, ka vakit namazna
kade bulunduu, namaz vakitleri haricinde de ak bulunup bulunmad, m
temiltnda sureti dimede hizmeti istilzam eder. Vazifesi bulunup bulunmad,
nazar dikkate alnarak imam, hatip, mezzin, kayyum veya ferratan ibaret olmak
zere asgar ka kii ile idare edilebilecei tyin edilecektir. (Bu tyinde bundan
evvelki tasnifte kabul edilen miktarn fevkine klamaz.)
Madde 11. Tasnif dahilinde kalacak cami ve mescitlerdeki hizmetlerden
zaman ve mekn, itibariyle.cem'i kabil olanlar birletirilecektir.
Madde 18. Hizmetlerin daha iyi ila ve idare edilebilmesi iin gerek lm, gerek
beden hizmetler ashabn ayn ehir dahilinde olmak ve mktesep haklan mahfuz
kalmak kaydyla dier cami ve mescitlere muvakkaten veya daim olarak nakil ve
 124 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L IK L E R

-tahvile Umum Mdrlk salahiyettardr. (stanbul. Beyolu. skdar. Kartal. Ada

(.lar. Beykoz, Bak.rkOy kazalar ayr. ayr ehirler addolunur
Madde 19. Vaizlik, dersiamhk. Buharl, Mslim, deiail tilveti gibi hizmetler
mstesna olmak zere bu mevzua ait ve birinci deta olarak mukaddema tanzim
.etmi bulunan tasnit mazbatasnda tadat edilen ve cihat teriye tbir olunan cz
han, devirhan. terra ve muhatz gibi sair ilmi ve beden hizmetler tasnifte esas
,olarak kabul edilen imamet, hitabet, mezzinlik, kayym!k veya ferrahk hizmetle
-rine dahil bulunduu cihetle bu vaza. bunlar taralndan kemakn ita olunur. Hiz
metlerin sureti itas .mum Mdrlke tyin olunur
-say! kanuna gOre, sntlandrma dnda kalan camiler, baka maksat 2845
araklar in kullan-lmak zere kapatldlar. Bir ksm cami ve mescidler de yk
,tahta ve ta!arnn satjlmas.yla elde ed.len paralarla Halkevlerine yard.m edildi
ilk etapta kapat.lacak olan ve kapatjidktan sonra da satla kar!acak olan
Ocak 1928 tarihli nUshas.nda lgin ha. camilerle ilgili olarak Vakit Gazetesinin 3
tane cami kapat.lacakl. bal.k! haberde yle denilmektedir: berler vardr. "9
tanesi Kapat.lacak "Camiler: 9
MUessesat. Diniye Mdrlnce cemaatsiz camilerin sedd ^ le c^ i yazl
-mt. Bu suretle kapat.lacak camilerin adedi 85 ve 96 arasjndad.r. Ve ekserisi Is
tanbul cihetinde bulunmaktad.r. Kapatlacak camilerden hibirisinin tarih ve
.mimar k.ymeti yoJrtur. Hemen hepsi ahaptr. Mahaza bu camiler derhal kapatla
cak deildir. Kapatlacak camilerin imam ve kayyumlar dier camilerde vuku
.bulan mUnhallere tayin edilecek, bu suretle memursuz kalacak camiler sedd edile
".cek ve sedd b ile n le r satla karlacaktr

Vakit. 30 Knunevvel) 1928)

ksm 1935 tarihinden itibaren de satlan ve ykla cami says bir 15

-hayli oalmtr. Baka maksatlarda kullanlmak zere lonk.siyon deitiren ca
miier de vadr.(.) Eunlann banda Ayasorya tam ii geliyortu . < ubat 1
t a r i ^ kadar 2.5 ay sUren 1935 almalar sonunda. Syet. hadis gibi siaml
nl: levha ve yazlardan anndnlarak, cami iindeki zerleri beyaz svalarla
m olan hrisuyan mozaj'ikl eydana ? bir hristiy^ matxdi
haline dntmld : 1 ( uba 1935 tarihinde de mze lalnc getirildi
Cami ve mcscidlcrin fonksiyonlar dnda kullanlmasn .nemli bir dmek
tekil eden Ayasofya Camiinin mze haline getirilmesi ve cam ilikcn .kan
m asi. slm dnyasnda ve Mslman Trk halknda derin yaralar amt. Ve
. zaman gereci. Avasofva'v Aatrit mz haline dntrd!" denildii

. 26 1.32 . U n . . .'
1
18 . 1917 . . . . .^ H iZ ifm 7
CA M LERJN FO N K SY O N LA R I D IIN A lK A ^ n L M A S I 125

i
n, hi kimseden t kmamt. Herkes, bylcsine btn bir slm dnyasn
ilgilendiren Isanbulun fethinin sem ^l olmas hasebiyle- Camiin, mzeye d
ntrtmesi ine ancak Mustafa Kemal cesaret edebiliri diyerek ses kar-
maktan ve aleyhte tavr almaktan itinap ediyordu.
nce slm Ergisinin1987-1983 yllan aras Ya^n Mdrln yu-
riittm derginin. Haziran 1987 tarihli ve 46. sayl nshasnda yayml^an ve
''Ayasofya .laynn Perde Arkasn Aklyoruz "balyla kapaklan verilen
Ayasofyann mUzeletirilmesi olay, mzeletinne ilemlerinin hi de yle ol-
madgn. yllar getikten sonra yeniden gndeme getirmitir.
Gazeteci - Yazar Ziyad Ebuzziya'nn nce slm ve Milli Gazcte.(4) sonra
Tercman(5 )ve daha sonra da Zaman ( gazetesinde ^indeme getirerek ak.
Ilga kavuturduu Ayasofyann mUzeligi meselesi yllar sonra Ayasofyay m-
zeyc dntren Bakanlar Kumlu Karannn hem sahte olduunu ve hem de sy-
lendiinin lam aksine Mustafa Kemal Atatrk'le Ayasofya'nn mzelii
meselesinin hi alakas olmadn onaya kartt.
54 yl sonra Ayasofyay mUzeye dntren karann sahtelii Ortaya k-
masna ragmen ve karan ''AtatUA'' adna Signar^ Milli Egilim eski Bakanla-
nndan Hasan Ali Ycelin uyduma imzalarla kartg ^in yzne kmasna
ragmen bugn hl devlet yetkililerinden Ayasofyann yeniden camiilige dn-
rn in hc^angi bir ses sada kmamakad^ )^Aratmac-Yazar Ziyad
Ebuzziya'nn. sahte kararnameyi ortaya karmas zerine Ayasofyann m zeli-
^nin devamna kar en etkili tepki Prof. Dr. Fahir Amaoglu'ndan gelmitir.
Fahir Amaoglu 27 Nisan 1988 tarihli Tercman gazetesinde yazd ve
manetten de verilen makalesinde: '.Ayasofya ibadete almaldr'' diyerek Aya-
sofyann bir nce cami haline dntriilmeini dile gctimiir.
..Ay^ofya L i i olari^ ferttin sem^ldr ve bundan byle adi da dcgit-
nierck "Fcrth Camii" o la r^ hizmete almaldr', diyerek devlete davetiye kar-
uin Prof. Dr. Firttir Amanoglulun makalesi yle idi:

14 I I . say. 26. Haz.ran 7. Mlh Ga2 . 4.5 H z n n 1.87

15 Temrnan. 26 Nisan 1968
16 Zaman. 28 Nisan 1988
17
 126 ________ C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

"AYASOFYA BADETE AILMALIDIR"

Prof. Fahir ARMAOLU

nceki gn Tercman.da kan ve Sayn Ziyad Ebuzziya tarafndan yazlm

bulunan "Ayasofya Dram, balkl gzel bir yazy okuyucularmz herhalde oku
mulardr. Belgelerle ve bir incelemeye dayanan bu yazda grlmekledir ki, Aya.
Sofya'nn bir mze haline getirilii belirli bir hkmet politikasnn deil, birtakm
gayretkelerin oynad oyunlarn neticesidir. Bu oyunun iinde, "laiklik" ad altn
da, din dmanl deil, Islm dmanl yatmaktadr. nk yzyllar boyu
cami olarak kullanlm olan ve tarihimizin, eref noktasn temsil eden bu ibadet
haneyi, Yunan Ortadoksluunun arzularna boyun eerek mze haline getirmek,
Islm'a deil Hristiyanlk'a "biat" etmekten baka birey deildir. Bakasnn dinini
kendi dinimize tercihtir.
unu bilhassa belirtmek isteriz: Yuann'dan ekinerek Ayasofya'y, Islm iba
detine amaktan kanmak, Trkiye'nin egemenlik ve bamszl zerinde Yuna
nistan'a "ipotek hakk" tanmak demektir. Ne zaman Ayasofya sz konusu olsa.
Yunanistan hemen sesini ykseltmekte ve biz de bu sese kulak vermekteyiz. Yu
nanistan bu hakk nereden almaktadr? Hangi milletleraras anlatlama Yunanis
tan'a Ayasofya hakknda konuma yetkisini vermektedir? Yunanistan'n bu yetkiyi
nereden "bulduunu" biz syleyelim. Trk hkmetlerinin imdiye kadar gsterdii
psrklktan. Hkmetlerimizin, bu konuyu kendisinin tamamen bir "i ii", bir dahi
li meselesi, sayp, cesaretli bir adm atamamasndan.
Yunanistan'a artk unu anlatmamz gerekir ki, Fener Patriklii'nin stan
bul'da bulunmas dahi, hibir antlamaya dayanmayp. sadece Trkiye'nin
"ltfundan" kaynaklanmaktadr. Fakat Patrikhane dahi Trkiye zerinde bir "ipo
tek" olarak kullanlmaktadr. Kanserli tmr gibi gittike tehlikeli bir durum almakta
olan bu gidie, artk bir dur demek gerekir.
Bu konuda atlacak ilk adm da, Ayasofya'y ibadete amaktr. Islm ibadeti
ne, Yalnz bu caminin isminin deitirilmesi gerekir. Hristiyan ismi ile cami olmaz.
Bu caminin ismi "Fetih Camii" olmaldr. nk Ayasofya'nn cami yaplmas, fet
hin bir sembol ve stanbul'un Trkleme"sinin ilk byk admdr. Zaten Ayaso-
fya'nn "camilemesi" stanbul'un fethini sembolize ettii iindir ki. Yunanl da fet
hin intikamn canl tutmak amac ile Ayasofya isminin muhafazasna ve cami
olarak kullanlmasn erraellemek suretiyle "kilise" vasfnn devam ettirilmesine a
lmaktadr. Ayasofya onlar in "megalo idea"nn en byk temsilcisidir. Yunanl
iin Ayasofya adnn muhafazas ve slm ibadetine kapal tutulmas, fethin inkr,
fethin tannmamasdr. Onlar iin Ayasofya'nn aynen muhafazas. stanbul'un "Bi-
za n sl n n en byk delilidir. Dolaysyle. bir cami olarak Ayasofya'nn sminin
deitirilmesi, Yunanlnn bu midine ldrc bir darbe .olacak. fakat kangren
olmu bir yaray da kesip alacaktr.^*

10. Tercman, 27 Nisan 1986.

M
ARA E K .m

ATATRK ADINA NUMARASIZ SAHTE

KARARNAME LE MZE HALNE
GETRLEN AYA OFYA CAM

*i .
 A T A T R K A D IN A N U M A R A S IZ S A H T E
K A R A R N A M E L E M Z E H A L N E G E T R L E N
A Y A S O F Y A C A M

Camilerin vc mescidlerin satld, satla kanid. kimisinin yklp,

malzemelerinin Halkevlerine yardm olarak kullanld, birounun askeri kla
olarak hizmet gtrld ve bir ksmnn da Cumhuriyet Halk Partisi tarafn
dan satn alnarak.. ^parti iin hizmetlerinde kullanld bir Trkiye'de, camile
rin fonksiyonlan dnda kullanlmasnda. stanbul'un fethinin sembol olan Ay-
asofya Camii erifii de hissedar olmu ve asrlann "Fetih Camii", be asr
sren camiilik fonksiyonundan anndnlarak 1 ubat 1935.^ tarihinden itibaren
mze haline dntriilmtr.
Ayasofya Camiinin mzelie dn zerinden bir 50 yl getikten sonra
aratrmac - yazar Ebuzziya, mzeye dntrme olaynn sahteliini ve yle
bir kararnamenin de bulunmadn ortaya kard.
Ziyad Ebuzziya'mn bir tarihi belge niteliinde olan aratrmasn. a>men
buraya alyor ve tekrar devlet yetkililerine: "Ezan sesine hasret Ayasofya ne
zaman camilie dnecek?" diye bu sarlar arasndan seslenmek istiyorum.
Zaten Ziyad Ebuzziya.da ararmasmn bana: "Ezan Sesine Hasret Aya.
sofya!" diye balk koymu.

A y a s o fy a K a r a r n m e s i

Maarif Vekilliinden yazlan 14/11-934 tarih ve 94041 say), tezkerede.:

esiz bir mimarlk sanat abidesi olan stanbul'daki Ayasofya camiinin tarihi vaziye
ti itibariyle mzeye evrilmesi btn ark lemini sevindirecei ve insanla yeni

1 Gotthard Jaesehke. Yeni T/idye'de, IslmhK *^

2. fade Prof. Dr. Fahir Armaohj.na a.rttif. Tercman. 27 Nisan 1968
3. Jaesehke. a.g.e.. I. 66.
 130 c u m h u r iy e t D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

bir ilim messesdsi kazandraca cihatla bunun mzeye evrilmesi, evresindeki

evkafa art dkkanlarn yktrlmas ve dierlerinin de evkafa istimlk edilmesi su
retiyle gzelletirilmesi ve tamiri ve daimi muhafazas masraflarna karlk ta ev
kafa bu sene ve gelecek seneler btelerden muayyen bir para ayrlmas hakkn
da bir karar ittihaz slenilmi ve Evkaf Umum Mdrlnden yazlan 7/11/934
tarih ve 153197/107 sayl mtalanamede. bu camiin BizanslIlardan kalma bir
eser olmas hasebiyle hibir vakf olmad ve her ne kadar cami olduktan sonra
Sultanlar ve halk tarafndan baz gelirler balanmsa da bunlardan aar olarak
balanan Sultan gelirlerinin kaldrlm olduu ve halk tarafndan balanan gelirler
ise Kurn okumak ve buna benzer belli ve nerede olursa otsun yaplabilir din
emekler iin olup mzeye evrilmesi ve korunmas iin verilecek bir geliri bulun
mad ve imdiye kadar tamiri, gelirine bakmadan dier vakflarla bir arada yap-
lagelmekte olan bu bina cami olmaktan knca artk buna da imkn kalmayaca
ve btelerinin bu gnk vaziyeti herhangi bir yardma da yol brakmamakta oldu
u ve evresindeki yaplardan evkafa ait olanlar ykmak ve kaldrmak elden gelir
se de tekine berikine ait olanlarn vekfa satn alnmasna imkn bulunmad
bildirilmitir.
Bu i cra Vekiller Heyetince 24/11/9341e grlecek camiin evresindeki
evkafa ait binalarn Evkaf Umum Mdrlnce yktrlarak temizlettirilmesi ve
dier binalarn istimlak, ykma ve binann tamir ve muhafazas masraflarn da
Maarif Vekilliince verilmek suretiyle Ayasofya camiinin mzeye evrilmesi tasvip
ve kabul olunmutur.
24/11/934
RESCUMHUR
Atatrk ve Bakanlarn mzalan

Ayasofya H arap Haldeydi

.MalUm olduu zere. Ayasofya Camiimizn yerinde ll.k mabed. ah^ap k!tise
olaral^ mildi 360dan yaplm. 404.de bir ayaklanmada yaklmtr. 416'de tekrar
ina edilmi, 532 de yle yakilmtr. 537'de ufak kubbeli bir hal.de na edilmi.
56 1 de ise hugUnkU kubbesi bytlm, ierisi de, on derece kymetli alt ve
um gibi esOrlerle tezyin edilmitir. 4. Hal seferi. Ista.nbul'u zapt edin . Aya-
s o f y l ehrin btn zenginlikleri gibi, tamam.en y.ama ed.^tir, harabeye evril.
0 2 ' bzansltiar. ehri frenklerden geri alnca, kiliseyi tamir .tmilerdir.
^346.03 buyuk : ; r n u t u r . ISSeday^Tden ; ^' ; ::!2! ! ^
karnen haram i ve k u ^ ^ ^ n ^
laofya. bu harap haWe idt

F ttih . ehre F d h G n G irm edi

Fttlh Stiun Mchmcd. stanbul'u 27 Mays gn fciheiu. Ecdadmzm
e t i m e rebir Ur fciholundu^nda. fethi yapan Hnkr veya Kuman-

M O Z E H A L N E G E T R JL E N a y a so fy a c a m 131

dan, ancak Cuma gn ehre girer, 0 zamana kadar mahallin Cami haline eri
len en byk kilisesinde. Cuma namazjn. eda ederdi. Falih Sultan Mchmcd de,
30 Mays cuma gn ehre girti. Ayasofya kilisesi temizlenmi, kubtenin sa-
lam kalm ksmnn alt namaz klnacak hale sokulmu, muvakkat bir mihrab
oturtulmutu. Akemseddin Hazretlerinin imametinde, Fatih sultan Mehmed
Cuma nam azn eda ettiler. Bu andan itibaren Ayasofya kilisesi, Ayasofya
Camii olmutu.
19. YY'a kadar, herbir Hnkrn zamannda, gerek Camiin ibadethane
ksmna. gerek binann diger lmlerine, avlusuna bahesine, birbirinden nefis
Trk mimari eserleri eklenmi, bina tamamen bir Trksanai bidesi olmutur.
Bu mddet zarfnda Bizans'tan kalma mozaik tablolar kortinmu. hatt bazlan.
nn. zelzeleler ^iznden dklm olan ksmlan yalarla tamamlanmtr. 18.
YY'da mozaiklerdeki baz insan tasvirlerinin yzleri hafif y a z badana ile ka.
patlmr.(5)
1 8 4 7 9 yllannda Sultan Mescid, talya'dan getirttii mimar Fossai'yc
esasl bir tamir yaptrmtr. F ossati, ayni zamanda, hem Ayasofya'nn hem de 0
devir stanbul'unun, deta fotorafla ekilmi gibi, nefis ve renkli gravrlerini
yapmtr. Bu gravrler Ayasofya'nn ibadethane ksmnn, aynen bu^inku gibi
olduunu isbalar.(.)

1935 yl balarnda 'geici olarak" ibadete Kapatld

19. yy. sonlanna dogrti balayan ve 20. YY. balanna kadar devam eden
felaketli halka, koca koca eyaletlerimizi kaymemiz, mzayaka. A y^ofya'^
da. dier madlerimiz gibi, bakmsz ve harab bir hale dmt. C um h^y-
etin lnndan ve devletin biraz toparlanmaa bi^lam^ndan sonra. Ayaso-
fya.nn da restorasyon ve tamirleri dnld, ibadethane ksm, d, avlu ve
bina cirafn ihya ve mze haline sokmak faaliyetlerine Eriildi. Cami ksmmn
tamirini yapabilmek in 1935 balarnda ibadet ksm "geicr olarak ibadcic
kapatld. Bu muvakkat kapatlma tarihine kadar. 481 ^nc. cami Ku^n-I Kcnm
tilveti ve Ezan sesleri yanklan ila yaamt. Ayasofya bugn ayni seferi yeni-
den duymak hasreti iindedir.

Bu 7 k e r p oK Bal. yahaw nnd 5 . .

. o lin d A y e s o ly m d d m d lle m flie v ifim ^ e r
i FoiM l'nin g ri vur Jbmo .
I

132 C U M H U R A D I M DN VE D E ^ . - -

Ayasofya'nn M/.e Vap*l

j

YjI 1931 Amerika Birleik Dcvlcllerintle bulunan Bizans enstits nam.

na. Thomas Wiemore. Camiin mozaiklerinin temizlemek ve tamir Cimek m.
sadesini istedi, izin verildi. 1932 de moazaik uzmanlan ie koyuldu. Nefis pano-
lar onaya .kmaya balad.
1934 Ortalannda Maarif Vekletine, Abidin Ozmen getirilmiti.
(9.7.1934) Vekil stanbul'a gelmi, teftileri srasnda Ayasofya'y da gezmi,
almalar ve mozaikleri incelemi. Camiin mabed dndaki ksmlannn peri-
anln 7 grm ve bu yerlerin ihya edilip bir mze halinde halka almas-
II
nn faideli olacan dnerek fikrini Atatrk'e amtr.
Atatrk, konunun bir uzman heyetee incelenmesini emretmi, Abidin
Ozmen. stanbul Mzeleri MdUrii Aziz Ogan bakanlnda sekiz dokuz kiilik
bir komisyon kunp konuyu havale etmiti. Heyetle Tahsin z. Efdalciiin Bey,
Prof. Osman Ferit, Alman Prof. Eckhard Ungar gibi uzman isimler vardr.
Komisyon ekim sonunda raporunu takdim etmitir. Tavsiyeler udur.
1. Mze olmas in Wicmore'un almalar bilmelidir.
2- Bu arada d ksmlar. kap ve nccrclcr ramir edilmeli, son cem
.1

mahalli tchiredilecck hale getirilmeli.

3Sinay ihata elmi kahve, sunduma. khne ahap bina, dkkn, kl,
beler yklmaldr.
^C am i'e bitiik "Kimsesizler Y u^u" yklmaldr. (8)
5- Avlu tanzim edilerek ak mze yaplmaldr.
6- C i i n ibadet ksm ibadete kapaulmal buraya B i z i eserleri konula-
rak Bizans Mzesi yaplmaldr.
7- Ayasofyann asrlarca Osmanl eseri haline getirilmi oldugu da gz
nne alnarak. Camiin uygun bir yerinde Trk eserleri de tehir edilmelidir.()

7 Ayasofya'nn o sralardaki perian halini. Osman Ergin. "Muallim Cvdet3 (1937) isimli esehnin
105-107 sahffelerende anlatr.
0 Komisyonun tnfakla Kaldrlmasna karar verdimi .kimsesizler yurdu, haline gelinimi bina
a h n lt r6 ui*da yaplrd. lkmedresedir. Bu karar uygulanm ve bu ecdad yadigar, yktrl
mtr
9 Bu komisyonun azalanmn tam bttes. Karariann teferruat merhum Dr. Sedad Kumbarac4nn.
Haya. Tanh Macmuas.'nm 1970 yl ubat nshasnn 74. sahifesndedr. Dr. Sedad.n babas
merhum zzet kumberact. o sarada Topkap Saray 2 Mdrdr, makale onunhat.ra defterin-
dan akntnk yazlmi|tif
M ZE h a l in e G E T R L E N AYASOFYA CAM 133

Islm aleminin gz bebei bu Camiin, ibadethane ksmnn da ibadete ka

patlarak burann da mze olmas, hem de Bizans sn Mzesi olmas fikrini
ortaya atan ite bu insanlardr! Bu komisyonda bulunan sadece bir tek kii bu
fikre itiraz etme ve "ibadet ksmnn aynen ibadete ak kalmas gerektiinde
srar etmi ve muhalefet erhi koymutur. Bu anlay gsteren, ne hazindir ki,
Alman Profesr Erckhard Ungardr
Kasm 1934 balannda. Atatricn mutad bir "akam sofra sohbcti.nde
Abidin zmen. konuyu am vc raporda belirtilen hususlan anlatmtr. Ata
trk hemen ie balanmas emrini vermitir. Ayasofya Camii Evkaf idaresine
bal bulunduundan; yaplacak eyler ona dyordu.

ark Alemini Sevindirecek K arar

Caminin mze haline getirilmesindeki maksadn, kapal ksmlann. kori-

dorlann. dehlizlerin temizlenmesi, tamiri, galerilerin onanimas. buralardaki
sanat eserlerinin gezilip grlebilecek hale getirilmesi idi. Ayn zamanda, binay
sarma olan inaat da ortadan kaldniacak. me.bct btn ihtiamile grnr hale
getirilecekti. Dnyann yedi harikasndan biri saylan bu Bizan-Osmanl Trk
kanm eser, ismine ve sfatra layk bir hal alacal.
Bu maksat. Maarif Vekltinin 14.11.1934 tarih vc 94.041 sayl tezkere
sinde u cmlelerle ifade edilmektedir:
"...esiz bir mimarlk san'ai abidesi olan stanbul'daki Ayasofya Camii'nin
tarih vaziyeti itibariyle mzeye evrilmesi, btn "ark Alemini Sevindirecei"
ve insanla yeni bir ilim messesesi kazandraca cihetle, bunu mzeye evril
mesi. evresindeki Evkafa ait dkkanlann ynkimlmas vc dierlerinin de Evkaf
a istimlk edilmek suretiyle gzelletirilmesi vc tamiri vc daim muhafazas,
masraflanna karlk da. Evkafa, bu sene ve gelecek seneler btelerinden mu
ayyen bir para aynlmas hakknda bir karar ittihaz istenilmi va Evkaf Umum
Mdrlnden yazlan 7.11.1934 tarih vc 153.197/107 sayl malcanamc.
de..."
Bu resm tezkerede de aka belirtildiine gre. Camii mze halirc ger.
mckcn maksat, iini vc dn kudsiyelinc vc hrcnc lyk bir hale gciinnek
lir. Tezkirede: "Btn ark Alimini sevindirecei" szleri. Aya.sof>a'nn ibadet

10sNur
oddnCan.Eski.ser
ler ve
.Ankara1947(Sah.64-65). m
z
eler
lei
lgi
lika
nun
,ni
z a
mna
me

-J
134 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

ksmnn kapailmayacam akahstcrmcktedir. ark Alemi, yani bugnk

deyimle "Dou Dnys". Japonya. in. Hindistan deil "slm Alemi"dir. slm
aleminin en mukaddes mabedlcrinden biri saylan Ayasofya Camiinin. kudsitinc
lyk bir hale getirilmesi elbetteki btn "ark Alemini" yani Mzlman dnya
sn scvirdirccektir. Eer mze yapmaktan maksat Ayasofyann ibadete kapatl
mas olarak ele alnm bulunsayd, resm tezkerede, iaret ettiimiz bu cmleye
elbette yer vcrilmc/di!

ibadete K apatm ak m? Byle Mnasebetsizlik Olur mu Hi?

Nitekim ben, o sralarda bir yandan niversiteye devam ediyor, dier ta

raftan da Zaman Gazctcsi.nde ^* gazetecilik yapyordum. Ayasofya iini ince
leyen komisyonun, cami ksmn da mzeye evirmek teklifinde bulunduu. Ba-
bali de duyulmutu. Komisyonun, bu yersiz ve zc dncesinin. Hkmete
ne dcrcccyc kadar benimsendiini renmek zere, Vclid Bey, beni Maarif Ve
kili ve Dahiliye Vekiline Gnderdi.
Abidin zmen Beyi ziyaret ederek Ayasofya hakknda. Vekleti'nin ta
savvurlarn sordum. Rahmetli Abidin Bey. yukarya naklettiimiz tezkerede be
lirtilenleri tekrarlad. badete kapatlmasnn sz konusu olup olmadn sorun
ca. irkildi ve: "badete kapatmak m? Komisyon izmeyi at. Byle
mnasebetsizlik olur mu hi? Ayasofya Camidir, ayn zamanda da mze olacak
tr. Maksad budur" dedi.

..Kesinlikle Szkonusu Deil..

Vekilin bu sarih teminatna ramen endieli idim. Kendisi Atatrk'n ya

kn deildi. Buna mukabil, o srada Dahiliye Vekili olan kr Kaya Bey ise.
Atatrkn yakru idi. hem de, amcam Velid Beyin, Galatasaray'dan, Pans
Hukuk Fakltesinden ve M alu srgnlnden yakn arkada idi. Kendisine
gitm Ayru suali sonlum. Rahmetli kr Kaya Bey de "kesinlikle sz konusu
deil!" d S i ve ilve etti; "badet blmn Bizans Mzesi yapmak fknnc
Atatrk fena halde kzd" dedi.
Yukarya naklettiimiz Maarif Vekleti tezkeresine. Evkaf idaresi, verdi
i cevapta, kendisinden istenilenleri yapmak imknna sahip olmadn bildir
mitir. Bunu da ayrten veriyorum;

, Z mn . . * o . . . mtum .mc m V.d Ebuzzy. Ir.f.ndn 11 6.1934. ,Klny . b...

|rvmOr.
m Oz e h a l In e g e t Ir Jl e n a y a s o f y a ca m ii 135

Evkaf Umum Mdrl. 7.11.1934 tarih vc 153.197/107 say... mzeye

evrilmesi vc korunmas iin verilecek bir gelir yoktur... vc evrcsindeki yap
lardan. evkafa ait olanlan ykmak ve kaldrmak elden gelirse dc. tekine beriki
ne ait olanlann evkafa satn alnmasna imkn bulunmad..."

Elimizde Kaarif Vekletinin Vakflara mracaat tezkeresi vc Evkafn

puan verdii cevab ilave eden yazlakrdana baka, konunun gelimesini belinen
bir bilgeye sahip deiliz!

ibadete kapatlacana dair hibir dayanak yoktur

Ayasofya Mzesi idaresinde bulunan "Ayasofya Hatra Dcftcri.nde. Maa

rif Vekili Abidin zmen. fikrin dou vc gelimesini, aynen bu ekilde hatra
olarak kaydetmitir. Ancak bunda da Camiin ibadete kapatlacana dair tek ke
lime yoktur.
Sylendiine gre. cra Vekilleri heyeti, ayn ayn 24'nde (24.11.1934).
konuyu grmtr. Ancak herhangi bir "sra Vekilleri Karan", yani "Kararna
me" kanim deildir. O zamandan hatnmda kaldna gre, IcraVekillcri He
yeti. Vakflar daresinin istimlk vc saire ii madd imknszlk yznden iste
neni yapamayacan bildirmesi zerine. Ayasofya'nn etrafn sarm olan,
sahipli mlklerin istimlkini ve dier imar, tanzim masraflannn. nereden teda
rik edileceini grm vc bu yolda Maarif Vekletine talimat vermitir. Maa
rif Vekleti harekete gemi. Evkaf kendi binalann va bu arada Fatih Medrese
sini ykm. Ocak 1934de bahe, dehlizler, caminin etraf alm ve 1 ubat
1935.de Ayasofya Mzesi namiyle bina halka almtr.

Tamirat Bitene Kadar Geici Olarak Kapanmt!

Bu sralarda Wittcmorc camiin asl ibadet ksmnda almalara balam-

r. Onaln toz toprak iinde kalmas yznden, yerleri nen kymetli hallar,
seccadeler kaldnim. duvarlardaki ism- Cell, ism-i Resul, Hlefa-i Raidin vc
Haan Hseyin Icvhalan da indirilmitir.

12.
13. Ek.j l
e fh
Nre n CanJn

as tlm
s t
r 1
848 amt
rind
..d ah.
w , ayn.

Etan d
i'
new
t
n l

7T
.5.k
m o e
d

apz
i
fa
>d
da
a
b
k
br
a
uhi
m Et
o
Sh

u
l
u
nn
n
A
h
mn4
e
t4
f
e$
g
)
ky
J
r
vr


!.
i^
0
nehkiks
iem
nm at.m M terum
K a a h r

tesisatVu

m

nnM
d Odn rah
m edi R
om
ind0n28I.l949'dz. A
n
k k r M
^ .


a

n
cak t
ek
n e ik Y in r e A b d m p m
 136 C U M H U R Y E T D N E M ! D lN V E D E V L E T L K L E R

Wiltcmorc kubbenin gbeindeki "Nur" flyci-i kerimesini de kazyarak,

altnda bulunmas muhtemel mozaikleri araurmak istemise de msade edilme
mi. Kazasker zzet Efendi nin bu nefis istifi yok edilmekten kurtulmutur. te
bu tarihte ve bu almalarn yaplabilmesi iin ve bu srada da ibadet etmek
imknszl dolaysyla, "Tamirat bitene kadar geici olarak" ibadet durdurul
mutur.
Atatrk'n vefatnda Wiitcmorc'un almalar devam etmekte idi. Witte-
more, Ayasofya.nn yklmadan gnmze kadar, btn esiz sanat eserlerini de
muhafaza ederek gelebilmesinin, sadece ve sadece. Osmanl ibaresi sayesinde
olduunu, almalan hakkndaki raporunda u cmlelerle belirtir:
"Yedi yllk almalanmz boyunca mozaiklerde hibir kasd tahribat ve
yzlerin zedelenmesi izlerine rastlamadk. Zelzeleler ve zaman binay, mozaik
resim sanatnn bir ok aheserinden mahrum brakmtr. Fakat mcvcud olan
lar, Ayasofya'y kullandklan be asr boyunca. Trklcr tarafndan nuhafaza
edilmitir.

Ve Tek P arti Dnemi

Wittcmorc vefatnda almalar durmu, tamirler bitmi fakat cami ibade

te almamtr! 1939'da kinci Cihan Harbi balam, harp gaile ve endieleri s
rasnda. Ayasofya ile megul olunamamtr. Esasen Tek Parti idaresinin, harp
gailesi olmasa da. Ayasofya'y ibadete amaya niyeti yoktu. Deil Ayasofya'y
amak, Anadolu'nun bir ok yerinde olduu gibi, stanbul'da da, camiler depo
yapTml^ Sultan AhrTed^Crnirble. ibadete kapatlarak, silh altna alnan aske
rin banrunasna tahsis edilmi^r.
kinci Dnya Sava. Bat cephesinde 1945'de bilmiti. kr Saraolu
Mays 1945 sonunda bavekil oldu. Tasvir Gazetesini kanyordum. Saraolu,
biz gazele sahip ve bayazarlar davet ederek ilk basn toplantsn yapt, ko
numa srasnda, harp yznden tamir edilmemi olan abidelerden sz edildi.
Arkadalardan merhum Yeni Sabah sahibi Celaleddin Saraolu. "Ayasofya'nn
henz dzenli bir mze halini alamadn ve daha ne kadar ibadete kapal kala
cam" sordu. Saraolu: "Biraz nefes alalm, hepsini dzenleyeceiz ve tabii
ibadete de alacakur" dedi. Bu szlerle, en selhiyetli bir az da, Ayasofya'nn
"ibadete ak" bir mze sayldn bildirmi oluyordu.

14. SemaviEyic.makalesi.Turingveotom
ob.1Kurum
uBeleten,say113*ah.10(1951)ThW
t-
lem
ore.Th
rdRaport(ncRapor)
MOZE h a l in e g e t ir il e n a y a so ^ a cam ii 137

Hasan Al Ycel.n Akjl Almaz Oyunlar

Kabine de Maarif Vekili (Hasan Ali Ycel'd. Mze .larak cami. Maa-
rif Vckfileiine bal .Idugu^an. ibadeic abnnak la onun elinde idi.
Hasan Ali Bey.in husus Kalem Mdri! mertlum !smail Hakki Uludag.
Galatasaray'dan hocamd, ayni zam ana da aramzda shriyet bag vard. Ziyarc.
tine gittim ve Ayasofya hakknda bir hazrlk olup olmadn sordum... smail
Hakki Bey gld ve: "Ne hazrl? Hasan Ali mkSn bulsa caminin ibadet ks-
mn da. ilk ra^rd a ^linildigi gibi. Bizans Mzesi yaparl Sen hazrlk var mi
diye sonyoraunl" dedi.

Dzmece Kararname

Hasan Ali Bey mi, yoksa kendisi gibi dnen bakalan m bilmem. Aya-
o ^ n ^ a d e ak olmasn nlemek in, ibadete kapal olmas isteinin
Atatrk'n fikri oldugu" zehabn vcmc^i ylelikle. "Atatrk'n bu istegine
kar !gelindesin" gibi bir hava yaratmay dnm olacaklar ki, 1947 de, ufak
hir b r o r ^ ^ n l d a . Mll Egitim Bakanl yayn, yukanda iinden alnt
yapugnz eser: "Eski eserler ve mzelerle l^li kanun, nizamname ve emirler''
<>Bu derleme, daha sonra Trk slSm Eserleri Mzesi Mdrl yapm Nu.
reddin Can Bcy'e yapunid. Bu broriin 64-65. sahifelcrinde "Ayasofya'nn
mze yaplmasna dair. Maarif Vekleti ile Vakfiar Omum Mdrl aramda
geen yazmalar-yukanda bunlardan paralar verdik-gcirilmi. aluna da u sa-
urlar eklenmitir:
..Bu icra Vekilleri Heyetince 2 4 .1 1 .1 9 3 .6 grlcrek. camiin evrc-
sindeki evkafa ait binalann. Evkaf Omum Mdrlnce ykinlaak temizmet-
tirilmesi ve digerbinalann istimlk, ykmavc binann tamirve muhafazas mas-
raflannn da MaarifVekiUigince verilmek sureliyle. Aya^fya camiinin mzeye
evrilmesi tasvip ve kabul olunmutur."
Tarihin ^tna "Reis.Cumhur Atatrk" ismi, daha alna da. kararnameler,
de oldugu gibi. Hkmeti ick eden vekillerin isim ve soy adl^m n ilk harileri

15. Butarihekadarhokomete.laa
1

16. M '
6


. n
lHEim Matbaas,Ankara1947.130-5sahife.
 138 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T LI^L ER

konmuiur. Bu yaznn bana da. balk olarak .KARARNAME., ismi oturtul

mutur.
te bu "KARARNAME" bal Ayasofya'nn bir "cra Vekilleri Heyeti
karan ile" mze yapldna herkesi inandmnir! Halbuki bu don deildir!
Uydunnadr."
Karamamalcr "icra Vekilleri Heyetince" (Bakanlar Kurulunca) grlp
karar balannca, bir numara alrlar. Resm Gazetede de iln olunurlar. Kavanin
klliyaunda da (Sicilli Kavanin. Dstur. Kanunlanmz) ayn tarih ve numara ile
yer alrlar. Aynca. Mddevvenat Mdrlnde. T.B.M.M.de. Babakanlk.ia
da muntazam arivlenirler. Baz kararnameler gizlidir, halk ilgilendirmeyen,
hkmet icraaaina ait hususlardr. Resmi Gazetede yaynlanmazlar. Ancak yine
numara almlardr, ilgili dairesinde de korunurlar, arannca bulunurlar. Baz nu
mara almayan kararnameler de vard: Bir vazifeden dierine alnan bir yksek
memur, o devirde yapld gibi. Belediye reisliine getirilen veya seilen ba
kann lastiki. baz nakil, "l kararnameler... gibi.
Bahsettiimiz brorde "KARARNAME" diye yaynlanan yaznn foto
kopisini de ekle takdim ediyorum.

K ararnam e Diye Geitirilmi Bir Yaz!

Bu fotokopide de grlecei gibi. "KARARNAME" diye geitirilmi

olarbu yaznn:
1- Numaras yoktur!
2- Resm Gazetede yaynlanmamtr!
3. Altna icra Vekilleri Heyeti isimleri yazlm olduundan l Karar
da deildir!
4- Kararnamelerin bulundurulduu resm dairede yoktur!
5- Sicilli Kavanin. Dstur. Kanunlarmz gibi eserlerde yoktur!
Resm Gazetede. Kasm 1934c ait. ilk "Karamame". numarasz olarak.
2853 sayl ve 2.11.1934 lanhli Gazete de km. bir tayine aittir. Resm Ga
zetede. bu aya ait son "Kararname" de 29.11.1934 tarihini tar, bu da numara
szdr ve 1926 sayl. 15.12.1934 tarihli Resm Gazetede yaymlanmur.
M ZE h a l in e G E T R L E N AYASOFYA CAMI 139

Trkiye'de Geici K ararlar Bir Mddet Sonra Daimileirler

Resmi Gazele, 1934 Kasmna ait, 19 adc numaras bulunan "Kararname"

ile 67 adc numara almam, layin ve saire ile ilgili "Kararname" yaynlanmr.
Hepsi bu kadar. Hibiri Ayasofya ile ilgili deildir.
Bunlar da. bir daha gsteriyor ki, Ayasofya cami ii hakknda, herhangi
bir tarih eserimizin onanm iin olduu gibi. Bakanlklar arasnda cereyan eden
yazmalarla ele alnm, lamiri iin de mecburen cami ksm, "geici" olarak
ibadete kapalmir. Konunun cra Vekilleri Heyetinde grld muhak-
kakur. Ama buT yukanda da misaller ile belirttiimiz gibi. Camii ibadete kapat
mak iin deil, tamirat ve etrafnn almas iin gerekli istimlk vesair masraf,
lann nereden ve nasl salanaca huuslanndan ibarettir. Ancak Trkiye'de,
belki de Devlerimizin kuruluundan beri, det halini alm mzmin bir illetin
mevcudiyetini unutmamak lzmdr: "Trkiyede geici kararlar, az sonra
daimleiricr"!

Ecevit Hkmeti Dnemi

Konu bylccc uyudu ve kllendi. Zaman zaman bu kller bouna eelen
mek islendi. Yllar geti. Ecevii.Erbakan koalisyon Hkmeti iktidarda iken,
nasl yllardr kllenmi Kbns davamz bir rpda hallediverdi ve milletin
minnetini kazand ise. Ayasofyay da. "mzelik haline halel getirmeden. Cami
blmn ibadete aar" diye bir mid belirdi.
Blend Eceviu istifasndan az evvel stanbula gelmi, byk bir basn
toplants yapmt. Gazeteci arkadalardan biri kendisine u suali sordu: "Aya-
Sofya'nn cami ksmn ibadete aacak msnz?"
Blend Eccvi'in verdii cevap. Ayasofya hakknda da. Islroiycrin baz
hususlan hakknda da. hibir bilgiye sahip olmadn meydana kand. Ecevit
aynen u cevab verdi: "Ayasofyada bir takm resimler vardr. Mslmanlar re
simlerin bulunduu yerde namaz klmazlar...!!!
Resim bulunan bir yerde namaz klnmaz diye bir kaide yoktur. Ancak
namaz klan kimsenin karsnda, kble ynnde tasvir varsa, gznn ona kaya
rak dncelerini kaydrmas ihtimali kuvvcidir. Bunun iin dc card varlklan.
ra resmi karsnda namaz klnmas caiz grlmez. Hatlar levhalar da nama;
klan insann dikkatini ekebilir. Ama camilerimizi ssleyen hatlar, ya lyet- ke
rime. ya hadis-i erif veya kclm. kibardr. Bunlardaki ..zler dc inam yine
 140 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E l' LK L ER

dncelere yneltir. Ecevil'in bu geregi bilmedii anla lmn. Ayasofya

hakkn d ^ i bilgisizliine gelince. Camiin ibadet edilen ksm nda hibir mozaik
resim panosu yoktur. A ynca bugn bu ks*m n hainin, fcihdcn I86'ya kadar,
aynen bdylc olduu, 1846-1849 yllannda buralannt tamir eden Fossali'nin yap-
tj renkli gravrden de grtilmcktedir. MU'minler, Fatihden beri c ^ i i n bu hali
ile inde namaz k lmjladr. Ecevit b u n d ^ da habereizdi.
B ab^an Ecevil'in ^ k a n y a naklciligimiz ccvabjndan sonra. Ayasofya
haknda teslcnen Umidlcr snd.

Demire! Hkm eti Dnemi

Yine yjllar geti. Dcmirel Hkmeti konuyu ele ald... Aldj ama haialj
olarak aldj. Camiin ibadet ktsmnj ibadete aaca. yerde. ''Hnkr Mahfclini"
ibadete ad! Hnkr Ayasofya'da gtm olanlar bilirler. Mihrabtn st solunda
dar ve uzunca bir dehlizdir. Hnkr Ayasofya'da namaz eda edecekse, buraya,
maiyeile, cami dtndan ZC kaptdan girer. Burast en fazla yimi Oluz kii altr.
Demirci burayt ve buraya giri veren zemin kal ktsm nt ibadete at. Bu giri
yeri de ancak ktrk elli kii alabilir. Giri kaptstntn yanma ahap bir mihrap Olur,
luldu. stelik al bir cuma gn yapld. Bu sevinli haberi alan rnU'minlcr.
alan yeri doldurdular ve cemaat tat. Orada ''son cemaat yeri" olmadndan.
eri girem cyc^er. giri kaps dnda, yerlere gazeteler sererek namaza dunlu-
lar. s ^ a n mihraba, y^i namaz kldran imama dnk olarak. mamn ardnda
degil nnde sOzde namaz kldlar!!
Demirci hkmetinin bu hareketine de akil erdirmek kabil deildir. Zira
Cami ya bizimdir, ya dcgildir. Namaza alyoraa ne in camiin namaz m ^alli
cemaate almyor da. kenannda kesinde, sanki ileniyor da gizleniyomu
gibi davranyor? Bu manig anlamak zeksnda mahnmum.

12 Eyll Darbesi

1980 ' - - sonra da bu acaip davran tabii hale getirilip, ca.

miin namaza alaca yerde ksmen n a z a alm hnkr mahfcli de: iba-
dete kapauld! Ayasofya kjsa bir mddet kavutuu c z ^ sesinden yine mahrum
kald.()

":":::"
:
:
:
m Oze haline c a r i l e n ayaso ^ a cam 141

Yukanda lefema ile tellmik. Kubbesi yanm yklm, harap bir halde
Cami yaplgmz e 627 sene Trkn himmcli ile imar edip kondugumuz Bi"
zans eserini, z malimiz gibi muhafaza edip sanal dnyasna sunduumuz bu
eserleri yapan Bizans, k.nyan. bugne intikal ctlircn. ecdadmzdr. bizlcriz.

Ziyaret ! in ille de M/.e Olmas Cerekmez

Bltin slm Aleminin gz bebei olan bu camii ibadete kapal tutmak

byk hatadr. Btn camilerimiz muayyen ibadet saatlerinde, ibadet esnsnda
namaz klanlann arasnda, nnde dolamamak art ile Mslman, hrisiiyan.
dinsiz herkesin ziyaretine aktr. Hepsi birer mzedir. Hem de bugn "Mze
Ayasofya'. da oldugu gibi, sabah dokuzdan akam 16'ya kadar ve haftann mua-
^ e n bir gn de kapal olarak degil. sabah ezanndan yatsya kadar e hergn
aktr, stelik de bugn olduu gibi paral degil parasz ziyarete aktr.

Gelir Kayna

Ayasofya'y "paral ziyaret ettirmekle devlete gelir salyoruz', diyenler

bulunabilir. Ayasofya ok byktr, mozaikler, panolar, san.a eserleri, cami
ksm dndadr, koridorlarda, dehlizlere, st kat galcrilerindcdir. Pekl, basil
bir tertiple. Camiin ibadet ksmna parasz, dier ksmlanna par^ girilip gezi-
lebilecek mkn salanabilir.
Dier taraftan, zamanmzn mzecilik anlay, mze yaplan yerin zel
bir hav^ olmasna, y a la n bir yer gibi grilnmcsine. soguk. rktc, ^ r t i -
ci o lm ^ asn a dikkat etmektedir. Ayasofya'nn ibadethane ksm, bugnk hali
ile. halisiz. raWesiz. ns^sz. ibadeisiz. soguk.te^ edilmi mahuf bir griinUm-
dedir. Mutaassp olmayan bir ok yabanc sanal adam. ilim ad^n. Ay^so-
fya.nn bugnk hale sokulmasnn byk hala olduunu ^lirtcn makaleler yaz-
mlardr.
Aynca. yuk^da folokopisira verdiimiz, camii mze yapmakla ilgili
resmf yazmann 4. salnnda grlecei gibi, ''btn ark Alemini se^ndirc-
cektir. ibaresirtin, AlaiUrkn tasvibinden geligini de hatrlamak lazmdr.

latp vazifssini yenne getirmton. mdahalesinden sonra bu da akd almaz bir

dergisinin 46. saysnda Haziran 1.67 lanhnde "Kapak D o s y . rtarak
yaynianmlr
 140 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T LIKJI.EKJ

ulv dncelere yncilir. Eccviiin bu gere bilmedii anlalmi. Ayasofya

hakkndaki bilgisizliine gelince. Camiin ibadc edilen ksmnda hibir mo/aik
resim panosu yokiur. Aynca bugn bu kmn halinin, fciihdcn lH46 ya kadar,
aynen byle olduu. 1846.1849 yllannda buralann tamir eden Fossaii'nn yap
t renkli gravrden de grtilmektedir M.minlcr. Fatihden beri camiin bu hali
ile iinde namaz klmlardr. Ecevit bundan da habenizdi.
Babakan Eccvi.in yukanya naklettiimiz cevabndan sonra. Ayasofya
hakknda beslenen midler snd.

Demirel Hkmeti Donemi

Yine yllar geti. Demirci Hkmeti konuyu ele ald... Ald ama hatal
olarak ald. Camiin ibadet ksmn ibadete aaca yerde, .'Mnkr Mahfclini"
ibadete at! Hnkr Ayasofya'da grm olanlar bilirler. Mihrabn st solunda
dar ve uzunca bir dehlizdir. Hnkr Ayasofya.da namaz eda edecekse, buraya,
maiyetilc. cami dndan zel kapdan girer. Buras en fazla yirmi otuz kii alr.
Demirci buray ve buraya giri veren zemin kal ksmn ibadete at. Bu giri
yeri de ancak krk elli kii alabilir. Giri kapsnn yanna ahap bir mihrap otur
tuldu. stelik al bir cuma gn yapld. Bu sevinli haberi alan m'minlcr.
alan yeri doldurdular ve cemaat tat. Orada .'son cemaat yeri" olmadndan,
ieri giremeyenler, giri kaps dnda, yerlere gazeteler sererek namaza durdu
lar. srdan mihraba, yani namaz kldran imama dnk olarak, imamn ardnda
deil nnde szde namaz kldlar!!!
>emircl hkmetinin bu hareketine de akl erdirmek kabil deildir. Zira
Cami ya bizimdir, ya deildir. Namaza alyorsa ne iin camiin namaz mahalli
cemaate almyor da, kenannda kesinde, sanki ileniyor da gizlcniyormu
gibi davranyor? Bu mant anlamak zeksndan mahrumum.

12 Eyll Darbesi

1980 mdahalesinden sonra da bu acaip davran tabii hale gclirilip, ca

miin ii namaza alaca yerde ksmen namaza alm hnkr mahfeli de. iba
dete kapaldi Ayasofya ksa bir mddet kavutuu ezan sesinden yine mahrum
kald.^^

17. Nt hazindir ki, Demirel Hkmel man H Mubareke dairesinde asrlar boyunca goc. gndUz
arakkaz okurvnakla olan ve 1924'de kaldnlm. bulunan Kur'n- Kerm tilavetini yeniden b a.'
M C Z E JA JJN E C E T R JL E N AYASOFYA CAMlI 141

Yukanda cfcrrua ile bclinik. Kubbesi yanm yklm, harap bir halde
Cami yapigmz ve 627 sene Trkn himmeti ile imar edip koodugumuz Bi.
zaas eserini, z malmz gibi muhafaza edip sanat dnyasna sunduumu/ bu
eserleri yapan Bizans, koruyan, bugne intikal cuircn. ccdadmzdr. bl/lcriz.

Ziyaret in lle de M/c Olmas (crckmez

Btn slm Aleminin gz bebei olan bu camii ibadete kapal tutmak

byk haladr. Btn camilerimiz muayyen ibadet saatlerinde, ibadet esnasnda
namaz klanlann arasnda, nnde dolamamak art ile Mslman, hri.stiyu.
dinsiz herkesin ziyaretine aktr. Hepsi birur mzedir. Hem de bugn "Mze
Ayasofya.. da olduu gibi, sabah dokuzdan akam 16 ya kadar ve hal tann mua
yyen bir gn de kapal olarak deil, sabah ezanndan yatsya kadar ve hergn
aktr. stelik de bugn olduu gibi paral deil parasz ziyarete aktr.

(fCir Kayna

Ayasolya.y .paral ziyaret ettirmekle devlete gelir salyoruz' diyenler

bulunabilir. Ayasofya ok byktr, mozaikler, panolar, san at eserleri, cami
ksm dndadr, koridorlarda, dehlizlerde, st kat galcrilcrindcdir. Pekl, basit
bir tertiple. Camiin ibadet ksmna parasz, dier ksmlanna paral girilip gezi
lebilecek imkn salanabilir.
Dier taraftan, zamanmzn mzecilik anlay, mze yaplan yerin zel
bir havas olmasna, yaanan bir yer gibi grnmesine, souk, rktc, rperti
ci olmamasna dikkat imekledir. Aya.sofya'mn ibadethane ksm, bugnk hali
ile. halisiz, rahlcsiz, insansz, ibadcisiz. souk.leric edilmi mahuf bir grnm
dedir. Mutaassp olmayan bir ok yabanc sanal adam, ilim adam. Ayaso-
fya.nn bugnk hale sokulmasnn byk hata olduunu belirten makaleler yaz
mlardr.
Aynca, yukanda fotokopisini verdiimiz, camii mze yapmakla ilgili
resm yazmann 4. satnnda grlecei gibi, "btn ark Alemini sevindire
cektir" ibaresinin, Atatrk'n tasvibinden getiini de haurlamak lzmdr.

I.1.P vazilesini yonne getirmiken. fDdahalesInden sonra bu Ua . aJmz bir dnce

< saysnda, H a i ^ 1987 lanhinde .Kapak Oosyas" otarak 6
yynlnm lr .
 142 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R
'I' I
i
Mslmanm ibadetine Ceza. Papa'nnkine Msade!

Soranm siz okuyuculara, bugn bir Mslman turist kafilesi veya yerli
bir Trk grubu, Ayasofya Mzcsi'nin eski cami ksmnda yerlere gazeteler serip
namaza duncalar balanna neler gelir.? Ne yobazlklan, ne mutaassplklan. ne
mrtccilikleri kalr. Mahkemelerde srnmeleri de aba olur. Halbuki Temmuz
1967'dc. Efcs.c gelip kendi dinince Hac olan Papa 6. Pol (Paul), Efes'ten stan
bul'a gemi. Ayasofya.ya ginni, Cami ksmnda diz km, yannda devrin
Hariciye Nazn hsan Sabri alayangil olduu halde vekilden nezakeien msa
de istemi ise de vekilin cevabn beklemeden, istavroz karm, ibadetini ta
mamlam sonra dayere kapanp zemini pmtr. Zamann gazetelerinde bu
secdesinin ve yeri pmesinin resimleri km, ibadeti anlatlmtr. Papa stan
bul'da. Ayasofya.dan baka, ziyaret ettii hibir yerde, ne yeri pm ne de iba
detle bulunmutur. Ayasofya'da bunu yapm olmas, burasn bir Cami deil bir
KLSE olarak kabul etmesindendir. zira, bir Mslman heryerde, bir kilisede,
bir havrada pekl namazn klabilir. Ama bir katolik. bir musevi. asla bir ca
mide din ibadetini yerine getiremez, dini bunu kesinlikle yasaklar.
Ne mamkdr ki, bir Trk, bir Mslman 481 yldr zbe z kendi mal ve
camii olarak kulland bir mabedinde ibadet edebilmek hakkndan mahrum bu
lunsun. byle bir harekete girerse su ilemi saylsn, buna karlk 514 yl
evvel bir hristiyan mabedi olmu bir yerde, bir hristiyan iin ibadet etmek ser
best olsun 1 Maalesef bu mant anlayabilecek zekdan da mahrumum.'. {slm
Dergisi, 146, say Naziren 1987)
Grld gibi Ayasofya. numaras dahi olmayan bir sahte kararname ile
mzelie dntrlmtr. Sahte kararname stelik ne bir Resm Gzete'de yay
mlanm ve ne de Mdevvenat ve Kanunlar Mdrl'nn kayanna geini-
mur.
Kararnamenin sahteliini fakedcn baz yazar ve milletvekilleri de, "Tek
Parti" dneminin hmna uramamak, imekleri zerine ekmemek iin bu
byk sahtekarl aa karmaktan ekinmilerdir.
Ayasofya Camii mze haline getirildiinde smet nn, Babakan, Ky
Enstitleriyle maruf olan Haan Ali Ycel de Milli Eilim Bakan idi. Aya.so-
fya Camii mze halini aldnda Maarif Vekaletine (Milli Eilim Bakanl)
bab idi.

Haan Ali Ycel, bu sahte kararnameyi hazrlatnrkcn. Eski Eserler ve
Mzeler Genel Mdrl'ne emir vererek hazrlatg brorn 64. sayfasnda.
m Oz e h a l in e CETRJLEN a y a so fy a ca m ii 143

sahic kararname tekil eden metnin ilk 27 satrlk ksm ile 65. sayfasnda ikinci
paragraf tekil eden all satn ilave ettirmi ve daha altna da Reisicumhur adna
Atatrkn ve Vekiller (Bakanlar) hcyclinin isimlerinin ba harflerini yerletir
mitir.
imdi ortaya kanim olan bu gereklerin nda bakalm devlet ve
devlet yetkilileri Ayasofya iin neler yapacaktr?
Ank karar vicdan sahibi yetkililerindir!..

Kararname

Maarif Vekilliinden yazlan 14/11/1934 tarih ve 9404 sayl tezkerede; esiz

bir mimarlk sanat abidesi olan stanbul'daki Ayasofya Camii'nini tarihi vaziyeti iti
bariyle mzeye evrilmesi btn ark lemini sevindirecei ve insanla yeni bir
ilim messesi kazandraca cihetle bunun mzeye evrilmesi, evresindeki evka
fa ait dkkanlarn yktrlmas ve dierlerinin de evkafa istimlak edilmesi suretiyle
gzelletirilmesi ve tamiri ve daimi muhafazas masraflarna karlk ta evkafa bu
sene ve gelecek seneler btelerinden muayyen bir para ayrlmas hakknda bir
kararittihaz istenilmi ve Evkaf Umum Mdrt'nden yazlan 7/11)1934 tarih ve
153197/107 sayl mtalanamede. bu camiin BizanslIlardan kalma bir eser olma
s hasebiyle hibir vaka olmad ve her ne kadar cami olduktan sonra Sultanlar
ve halk tarafndan baz gelirler balanmsa da bunlardan aar olarak balanan
Sultan gelirlerinin kaldrlm olduu ve halk tarafndan balanan gelirler ise kuran
okumak ve buna benzer belli ve nerede olursa olsun yaplabilir dini emekler iin
olup mzeye evrilmesi ve korunmas iin verilecek bir geliri bulunmad ve im
diye kadar tamiri, gelirine bakmaktan dier vakflarla bir arada yaplgelmekte olan
bu bina cami olmaktan knca artk buna da imkan kalmayaca ve btelerini bu
gnk vaziyeti herhangi bir yardma da yol brakmamakta olduu ve evresindeki
yaplardan evkafa ait olanlar ykmak ve kaldrmak elden gelirse de tekine beriki
ne ait olanlarn evkafa satn alnmasna imkn bulunmad bildirilmitir.
Bu i cra Vekilleri Heyetince 24/11/19341e grlerek camiin evresinde
evkafa ait binalarn Evkaf Umum Mdrl'nce yktrlarak temizlettintmesi ve
dier binalarn istimlk, ykma ve binann tamir ve muhafazas masraflarn da Ma
arif Vekillii'nce verilmek suretiyle Ayasofya Camiinin mzeye evrilmesi tasvip ve
kabul olunmutur.
24.^11/934
RESCUMHUR
Atatrk
 BEmCIBOlAJM

DN G O R E V L L E R l
SONSUZ Z U L ^ !
 DEV g r e v l il e r in e SO N SU Z ZULUM !

Dantay K arar Veriyor:

'Din grevlisi Memur Saylmasn!"
15.12.1927 tarih ve 846 say ile "uray. Devlet". "Daniay.'n ald
karar ile "Memurin" tabakasndan saylmayarak. devlet grevinden ihra edilen
din hizmetlileri, o gnk tanmyla hademe-i hayrat. 1 Ocak 1928 tarihinden iti
baren de Diyanet ileri Bakan Rfat Breki'nin btn mftlklere gnderdi
i tamim ile camilerdeki grevlerinden ebediyyen uzaklatrlm oluyorlar ve
din hizmetlisi olan bu kiiler iin artk maddi ve manevi straplarla ykl bir
hayat balam oluyordu.
3 Mart 1924 tarihinde 429 sayl yasa ile Tevhidi Tedrisat Kanunu'nun
yasallamas ile zaten her tr din eitim ve remi veren okullar kapatlm ve
de din ilimlerinin renUdii ve retildii merkezler durumunda olan medrese
ler kapatlarak byk bir din grevlisi din hizmetlisi kitlesinin kadrosuz, maa-
sz. a ve sefil bir hayat srmelerine neden olunmutu. Bir de Dantay.n ve Di
yanet ileri Bakar'nm 15.12.1927 de karar verilip 1.1.1.1928 tarihinden
itibaren uygulamaya koyulan bir ksm din hizmetlilerinin grevine son veren
karar ile din hizmetlilerinin maddi ve manevi zararlan had safhaya ulamu.
Koca koca mderrislerin (profesrlerin) a gezip, plak dolamaya
mahkm edildii, ou vaiz, hap gibi din hizmetlilerinin de kadro fazlal ba
hanesiyle memurluktan atlmasndan, bir mderrisin Diyanet leri Reisliine
gnderdii bir maruzat, dnemin aydanmas asndan bir hayli ilgintir.
SUleymaniye Medresesi Mantk Krss mderrislerinden ve a>u za
manda Beyazt Camii dersiamlarndan ErzincanlI Hac Haan Efendi'nin szko.
nusu dUekesi yledir.
 148 c u m h u r iy e t d n e m i D N V E D E V l.E T iL l K lL E R j

T.C. Diyanet leri Riyaset-i Cellesne.

Ma'rz. diyanemdir.
.*Ouacilar 1323 (1907) tarihinden ben tedris ile itigal etmekte olduum gibi
medreseler tekiltnn bandan beri de Islm Tarihi, Umum Tarih, Farsa; co
rafya, hesap, hendese ve mantk derslerini faslasz mzakere eyledim. Yalnz
medrese tahsiline vaktimi ayrmayarak muhtelif ilimleri de tahsil etmek iin stan
bul Dr'l-Muallimn Ibtidarye" rtiye ve liye edebiyat ksmlarnda ve Dr'l-
Fnn (niversite) Edebiyat ubesinde ve Medresetu'l-Kuztla ayrca tahsil ede
rek millete hizmet edebilecek bir iktidar elde ettim. Yedi sene Numune mekteble-
rinde dini dersler, hesap, hendese, Trke okuttum. Bu arada, garp ilimlerinden
haberdar olmak iin Fransz alimlerinin eserlerini mtaladan geri kalmadm.
Garp filozoflarnn felsef ve mantk eserleri ile gemi alimlerimizin mantk eser
lerinden hlsa ederek sur ve tatbik mantktedrisiyle sadakatle itigal etmekle ve
senelerden beri bu hususta dikkat sarfetmekte ken Tevhid-i Tedrisat Kanunu do
laysyla medreseler lv edildiinden tabiatyla akta kaldm. Ve hizmet gr
mekten mahrum oldum. Ve mart ile nisanda ancak dersiam maamn asl verile
rek aylk sekiz kt (lira) ile bugne kadar be nfusu bakmaya mecbur kaldm
Mays (ay maa) ise halen yoktur. Efendim, duacnz milletime, vatanma bilfiil
hizmet etmek istiyorum. Evkafta herhangi bir vaziyeti ifaya muktedir ve mheyya
ym. Din telkinlerde bulunmak esas emellerimdendir."
"Bu kadar seneden beri faslasz itm vazife ile itigal ettikten ve tekml de
recesini ancak bulduktan ve yam da tamamiyle hizmet grme derecesinde ol
duktan sonra birdenbire en fec atelete mecbur edilmek pek ar geliyor. Acuze
gruhunun sadaka beklemesi kabilinden maaa intizar ederek boynu bkk bir
vaziyette kalmak pek ac geliyor. Hem atalet hem sefalet... Tabiidir ki bu hale
yce vicdanlar hibir vakit raz olmaz. Sermaye yok ki esnaflk edeyim. Istan-
bul'n birok muhidi vardr ki. hakikaten irada muhtadr. Fakat vazifedr olmay
anlarn sz her eye hami olunur. Bu cmleden Karaky muhidi bu kabildendir.
Ve cami imaml da mnhaldir. Bu mahallede imamet vazifesiyle tavzif buyurul-
dm surette hem ataletten kurtulmu olacam, hem de irada bir mahal bul
mu olacam aktr..
.Bu babta yksek riyasetlerinin ltfunu istirhama msaade buyurmasn
myaz ederim. Ol babta irade efendim hazretlerinindr. 16 Haziran 1340 (1924).
Aksaray'da Sofular Mahallesi'nde Salih Efendi Soka'nda 14 numaral hanede
mlga suleymaniye Medresesi Mantk mderrisi, Beyazt dersiamlarndan Erzin
canlI H aan"

Maal din grevlilerinin dunmlan da. grevlerinden uzaklainlm din

grevlilerinden faricJ deildi. nk dnem ierisinde memurinden saylp en
az maa alan din grevlileri kesimi idi. Sek.scn kuru ile be liraya kadar ykse.

1. Medreeeienn kpatiknyla brikie sekiz krhk mOdemslik maa da sona arm ve en yksek
n grevHnr. maa ba lirada dondurulmutur.
 D IN G R E V JL E R N E so n su z zulOm 149

Icn din grevlisi kadrolannda aldklan bu kk maalardan dolay iddetli

geim skmdan gzleniyor ve brakn dertlerine are olmay, devlet bilerek on-
lan sefalete srklyordu. Devletin uygulad din politikasnn tabii sonulany.
d bunlar. Ve tatbiki beklenen sonulard.
25 Kasm 1925 tarih ve 671 sayl kanunla giyilmesi zorunlu hale getiri
len apkann, nceki blmlerde de bclimiimiz gibi, iddia edildiinin tam ter
sine, o gnn artiannda bir hayli pahalya mal olmas ile, zaten geinmesine
bile yetmeyen maalanyla, bir de apka almak mecburiyetinde kalmalaryla s
kntlar daha da bir anm oluyordu.
ou din grevlisinin devlete borlandnlarak apka almaya zorlanm -
veya maalanndan peinen kesilerek Diyanet leri Bakanl kanalyla din g
revlilerine apkalan datlmt.
1929 ylna ait bir belgede stanbul vaizlerinin apka borlanna mahsuben
kesilen parann 80 kuru olduunu grrz. Bir vaizin maann dn lira olduu
yllarda hemen hemen maandan dnte bir oranda "apka" adna kesinli yapl
m olmas, bugnn anlannda deerlendirildiinde, devlct-din politikasnn
nasl yrtld hakknda da bilgi vermi olur.
Henz o yllarda ikiyz kuruluk bir maala mezzinlik grevini stlenen
din grevlilerinden birisinin stanbul Mftlne gnderdii maruzat dileke
si, din hizmetlilerinin o yllarda iinde bulunduu ekonomik artlan ok gzel
dile getirir.
arkap kaleii Haan Aa Camii Mezzini Salih Zeki Efendi. Mays
1928 tarihli dilekesiyle stanbul MAl.nc hitaben iinde bulunduu artlan
yle ifade ediyordu:

stanbul Mftl Canib-i Alsine,

Efendim.

" !-!:!!8 ! 7! ! : ! -ddecedi

m iz arkaprda Evliy azade Mehmet Efendi Camii mezzinliinden karldm .
"Kalabalk bir ailesi olan bir Trk olduum gibi senelerce dini messeselerin
hadimiyim. lmiye mesleinden olup bir sanat erbabndan da deilim. Vazife kale
minde yoklama ilmhaberini celp edip bakn. En gzel ekilde vazife eniim ve es-

2 Sadk Albayrak. Trkiye'de Din Kavgas, s. 235-237.

3. Salih Zeki Efendinin arkap Camii mezzinliinden karlnn lek nederv. camim kadro ha
rid kabul edilerek, imam ve mOezzirterinin alnmasyla gtdr Bu tr kuuk cam. v . mcar
den stanbul'da 1928 ylnda 90 Ksr adet bulunuyordu
 I !

150 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

i naln mazbatas olduu halde hibir esbab olmad, ifa.i vazife eylemekte oldu
um halde bir dierinin tayini ile mezkr mezzinlikten karlmam adalete muva
fk deildir."
I '
"Muhasebeye apka parasndan borcum olduu gibi kk ocuklarm var.
atr. Ailem muhacir, ma'll, on bir ocuk annesidir"
"Hl.i anm, idare-i maietim, fakr zaruretim, me'yus.i kaderim beni btn
makamlara mracaata mecbur klacaktr. Hakkmda merhamet adalet buyurunuz,
mezzinlik, imamlk, hatiblik vazifelerinden mnasip bir yerde bir vazifeye tayin
buyurulmaklm istida ve istirham ederim.
Salih Zeki Efendi, dilekesinin karl olarak ve biraz da durumu iler acs
vaziyette olduu iin Kumkap Cerrah Ishak Camii mezzinliine atanm ve
maa olarak da yedi ocuu dnlerek ikiyz kurua karar klnmtr.

Artk Kumkap Cerrah shak Camii mezzini Salih Zeki Efendi ald iki
yz kumla 9 nfuslu ailenin geimini salayacak talim(!) lere balayacaktr.
stelik ald ikiyz kuruun en az seksen kuruu apkaya gidecektir!..
Evet bylesine gln ve fakat alatcdr din hizmetlilerinin manzaras.
Bazlarna para yok... Bazlanna da hem para hem vazife yok...
Cumhuriyetin balang yllannda din-devlet ilikileri asndan unutul
mamas gereken uygulamalardr bunlar.
Hem din zgrl ve hem de bu zgrlkler ad altnda dine, dindarlara
V edin grevlilerine layk grlen zulm uygulamalar 1925'ten sonra devletin
dine kar gsterdii ve aslnda hi bitmeyecek olan ifte standaitdr bunlar...

I'

S lh Zu Efendinin stanbul Mftlne .nderdi. dileke tan bkz Betg. No

S. SftdtkAlbayrak, Trkiyed e Dm Ksvyes/. s 238
 ALTINCI BLM

SMYET
d in d e r e f o r m l a r v e
ISLAH PR O JE T .R .f m
 d in d e R E F .R ^ A R v e
8 1

I S L A H P R O J E L E R ()

8 Ocak 1928 tarihinden itibaren. Diyanet leri Bakan Rfat Breki'nin

bakanlnda yrtlen komisyonun onaya koyduu '.htiyalar Nizamnamesi',
dorultusunda artk sadece camilerdeki din hizmetlilerinin hizmetlerine son ve
rilmekle kalnmayp; camilerden bir ksm kapatlyor, halta bir ksm da sada
da kanim oluyordu. Bu tarihten itibaren askeri kla olarak kullanlan veya
tahl amban eklinde kullanlan camiler. 1928 ylndan itibaren camilerin fonk-
siyonlan dnda kullanlmasna en ok rasanan rnekler olmulardr.
Ksaca 1928 yl, devletin dine, dini kurululara ve dindarlara kar uygu
lad bask, zulm ve yokeune olaylarnn, artk tevil ve tefsir edilmeyecek
kadar aklkla yrtlmeye baland yl olmutu.
Maalan kesilen din grevlileri, kadrolardan kartlan hizmeilcr.
memur dahi kabul cdilemcycrek "kinci snf vatanda" kabul edilen *hayrat
hadamesi. yaklan, yklan, satlan, klalaan. ambarlaan. camiler... ve btn
hcumlar, saldmlar ve hareketler 1928 ylndan itibaren Trkiye'de ok sk sah
nelenen grntler olmaya balamtr.
"Din nedir?. Din nasl domutur?. Din niin lyor'.\ ahirei var mdr?"
gibi sorularla. "Din Afyon'dur. Din Hurafe ve Sihirbazlklarla domutur.
Din hibir ihtiyac karlayamad iin lmektedir. Ahiret yoktur!. Ahirei inan
c hurafeden ve bo bir inantan ibarettir! ^gibi cevaplar gndeme getirilerek

t. Sadk Albayrak. TOrfQy0 \je Din Ka\vms, s. 232.

z R.simli ay Oargisinde bu sonjlann hof bin 09 yn bif kitapk yaymtanm ne k a ^ poz>
VISI yaklamlarla bu sorunlar *nanszlk' boyutunda oevBplarHntmbr (1927)
3. Cavaplar, Reseli Ay derismn yaymlad.! sz k ^u su kitapklar Sidao b fir Ozat -
(HHC).
 154 c u m h u r iy e t D N E M D lN V E D E ^ E T -

halkj dinden ve slm'dan uzaklairmalar bagstermi ve stelik yaplanlar

"Kemalizm adna" yaplnca bir tr "Yeni slmclk..^ olarak dile getirilmek is
tenmitir.

Kafirliin Yeni Modeli

"Kemalizm adna" yapca bir tr "Yeni slm'clk olarak gndeme getiril

mek istenenlerin banda "Dinde Reform" veya "Dini Islah Projeleri" ^^gelmek
tedir. Gndeme getirilmek istenen projelerle slm veya din; dinlikten kanl-
maka ve adeta yeni bir din olarak halka sunulmaktadr.
te bu "Yeni din" ve "Yeni slm", Mete Tuncay'n ifadesiyle "Kema
lizm" olmaktadr.
Daha 1925-1926 yllannda balatlmak istenen ve fakat zaman olmadn
dan gndeme getirilemeyen "Dinde reform" hareketleri ilk sinyalini 15 ve 22
Man 1926. tarihinde. stanbul Gztepe Camii'ndc vermiti. Daha nce de sy
lediimiz gibi, Gztepe Camii mam Hac Cemalcddin Efendi. Trkiye'de bu
tarihlerde ilk Trke namaz kldrarak ve ilk Trke hutbeyi okuyarak adndan
epeyce bahsettirmi ve Trkiye'de youn tartmalara konu olmutu.
Dinde ve ibadetlerde yeniletirmeye ynelik bu hareketlen iki sene sonra,
20 Haziran 1928 ylnda, ok daha geni bir ekilde "Din reform ve dinde slah
projesi., gndeme geldi, stelik bu proje bir devlet kuruluu olan Daru'l-Fnun
lahiyat Fakltesi tarafndan gndeme geldi. Yani bir din kurumu -zamanna
gre- olan lahiyat Fakltesi slm- zamana uydurmak teklifleriyle ortaya k-

4 Kemaltzmn yapca bir tur YotI slm, olduunu dil. getiren yazar Mete Tungay, bu tehisini
1977 ylnda Ankara'da Felsefe Kurumu'nun dOzenledij btr seminerde .Dogmatizm" isimli bildi,
nsiyle gnme gtirmtr. Yazar 0 gnk bildnsinde. lalkJigi Batiya ramen, batiya yaranma"
eklinde ifadelendirdi! in sOzkonusu bildn e^yce tartmalara yola akmtr. Mete Tungay
laikliin "toplumsal bir gereklilik sonuar ^m adiini, ilen srmesinden dolay, kimi ^ e le rh e r
zamanki g^.. laiklik elden gidiyor! teranelenne balamlardr, rnein stanbul Hukuk Faklte.
S'.nde Prof Dr. Blent Tan^. "Laiklik bir ithal mail mdr?" balkl bir yaznda (Yarg. say 34.
$ubatl979. s. 7-9).
Mete Tungay'n bu hakli tesbitJeri^ efer ynelterek: .....tonhmzn olumlu miraslarndan binni
daha halk dmanlanna terketme anlamna geldii in siyasi sonulan bakmndan da zavall
buluyum .demiDr.
Gryor ki. kimi ilke ve inklaplara, -soldan veya sadan nereden gelirse gelsin, yneltilen bi.
msel eletinlef siyasal - n l e r e bal kalnarak y^te^rilmek ve ask altnda tetulmak isten-
!Tkte<r ^ sa b.^sel aratrmal, Nbr zaman asal n e n le ri, ynlendntmemeldir
5 ni ibadetleri "zamana uydurma, gibi bir anlay .. "dini slah projeleri, *nlmitir (Jaeso
hke. Ygni Thyd e Um4K 5, 40.42)
6. Vikit. Nisan 1926 jaessehka. g.e., 5 . 44
D lN D E R E F O R M L A R V E ISL M fY ET ISL A H P R O JE L E R 155

mD. 20 Haziran 1928 ylnda. stanbul niversitesi lahiyat Fakltcsi'nde bir

grub hocann bu tarihte basna datt ve Cumhuriyet Halk Partisi hkmetine
verdii^
" bareti zamana uydurmak ve slmiyeti slah" adl proje yle idi;

1- Demokrasi sahasnda tecelli eden muazzam Trk inklb; lisan. ahlk,

hukuk, ktisad btn itimai messeseler! ile balca iki manzara gsteriyor. Birin
cisi: Btn itimai messeselerin iimlemesi; kincisi; Btn itimai mtessesele-
rin milllemesi. Binaenaleyh, cemiyetimizin hayatnda ilme ve makulta ait olan
btn mevzular akln ve ilmin selhiyeti ile idare edildii gibi, mill hayata ait olan
btn faaliyetler de infiratlktan kurtulmakta ve mill tesande dahil olmaktadr.
Trk inklb lisanda, ahlakta, hukukta, iktisatta yapt btn tahavllerin mebdei-
ni ilmin nakuliyetinden ve mill hayatn feyzinden almtr.
2. Din de timai bir messesedir. Dier tima messeseler gibi hayatn za
ruretlerine katlanmak, tekmln seyrini kovalamak zorundadr.
Bu tekml geri dinimizin tabiat- esasiyesi haricinde olmayacaKtr. Fakat
bununla dinimizin lm, ktisad ve bed emirleri her ne olursa otsun btn eski e
killere ve eski rflere merbut ve tekamle kudretinden mahrum kalaca.n dn
mek hatadr. Binaenaleyh Trk demokrasisinde din de muhta olduu inkiaf ve
hayatiyeti gstermelidir.
3 >Byle bir slahat imkan mevcut olmakla beraber, bunun srrlerin l-akf ve
fevr olan tesirlerinden beklemek, bugnk cemiyetlerin artlarna gre bir
imknszlktr. Din hayat da. ahlak ve ktisad hayat gibi ancak lm tefekkrler ve
lm usullerle slah edilmelidir ki, dier messeselerle hemahenk bir surette husus
ve ahs feyzini verebilsin. Bu slahat iin encmenimizin tasavvur ettii tedbirler
unlardr:
B v v e l b a d e tin e k lin d e :
Mabetlerimiz temiz, muntazam, kabil-i ziyaret ve kabil-i iskn bir hale getiril
melidir. Mabetlerde sralar, elbiselikler tesis edilmeli ve temiz ayakkablarla mabet,
lere girilmesi tervi edilmelidir. Bu. din slahatn ibadete ait olan shh artdr.
S a n i y e n ib a d e tin d ilin d e :
badet lisan Trke olmaldr. Ayinlerin, dualarn, hutbelerin Trke ekilleri
kabul ve istimal edilmelidir. Bunlar yalnz hafzann sermayesi olarak deil, mek
tup ve muharrer olarak dahi istimal edilebilmelidir. Ve mabetlerde bu esasta teki
lat yaplmaldr.
S a l i s e n ib a d e tin s fa tn d a :
badetin son derece bedi, mhiyyi ve ruhan bir ekilde yaplmas temin
edilmelidir. Bunun iin usul dairesinde tegann'ye mUstart mezzinler, imamlar ye.

7 Demetin dini tam birdenetim altmda tuttuu 0 gnn artlan gznnde bulundurulunca, bu f f
f m taslann ismet Paa hkmeti rafndan. Ilah^al Pakuttesi D i a n n a z rta devrettiril,
dii akla daha yakn gelmektecir. Kr^dan fazla kralclarn olduu 0 .m an lar ilahiyat Pakohe
sinden gerekten hibir mecburiyette y^ken byle bir reform taslan beklemek gayr , kabil
bir ey deildir. Ancak ^ograma bakldnd ibadettertle ^ o rm talnn 8
hazrland ikrdr.
 156 CU M H U P^Y ET D N E M ! D N V E D E V L E T L K L E R

titirmek lzmdr. Ayrca, mabetlere musiki aletlerirrkabul dahi lzm gelir. Ma

betlerde lhi mahiyetinde asr ve enstrmantal msikiye kat ihtiya vardr.
R a b ia n ib a d e tin lik r iy a t.n d a :

Hutbelerin matbu ekilleri kfi deildir. Hitabet kratten ayr bir eydir; hutbe
lerde mhim bir mahiyet, dorudan doruya lm yahut ktisad fikirler deil, doru
dan doruya din olan kymetler ve ma'kulelerdir.
Bunu verebilecek olan insanlar hitabete muktedir din filozoflardr. 6u merte
bede hatiplerimiz llhiyat Fakltesi vastas ile kafi miktarda yetiinceye kadar, ha
rite otan din mtefekkirlerinden ve din filozoflarndan istifa etmek lzmdr. Bunlar
II haricinde yaplacak hizmet, din edebiyatnn ve din felsefesinin tesisidir.
Bu maksad eski ekliyle ne dorudan doruya ilm-i kelm, ne dorudan
doruya tasavvuf temin edemez. Asl mhim olan ey. ne Kur'n- Kerim'in Tre-
si. ne de bu Trke'nin tasnif ve tensik edilmi eklidir. Mhim olan ey. Kur'n'n
ve Islm dininin beer ve mutlak mahiyetini gsteren bir ryettir. imdiye kadar
bu yaplmamtr. Kur'n- Kerim bu gzle grlp kuvvan (dinamik) bir zek ile
anlalmadka akl- mahz ve mantk- mcerred ile anlalamaz. Btn slahatn
tahakkuku iin lm bir merkez tarafndan vcuda getirilecek olan tatbikat projesi
nin ihzar lzm gelir. Bu ilim merkezi ilahiyat Fakltesi'dir.
Trk inkilb bu faklteyi vcuda getirmekle bu ihtiyac tespit etmi oluyor.
Fakltemiz senelik lm tedrisate tecrbeleri neticesinde Trk cemiyeti i in ha
yrl ve erefli olacana kani bulunduu bu slahat kanaatine vasl olmutur.
Bunun olanca salhiyetle, salhiyetdar makamlara arz edilmesinde mill bir fayda
olacana da ayrca kanidir. Trkiye'nin siyaset-i liyesi alkadar eden ve btn
slm memleketleri iin yaratc bir tesir yapmak iktidarlarnda olan bu slahat
esaslar kabul ve tasvip edilirse. Fakltemiz daha mufassal ve daha alemmul
hizmetler ifa etmek iktidarn dahi gsterecektir. Ezcmle yinlerin shhilemesi.
Trkelemesi, bediilemesi, felsefelemesi hususundaki tekliflerin cihet-i tatbikiy-
esini ve ameliyesini tafsil edeceiz. Bu babta kitaplar, makaleler neredeciz.
Umumi dersler ve konferanslar aacaz. Ve Trkiye'de mevcut din memurlara
terbiye- meslekiyesini temin iin meslek kurslar tesis edeceiz. Ayrca, Faklte
mecmuas vastasyla bu slahatn ilm mtalaalarn ve lm mlhazalarn nere
deceiz.
Bu surette yem Trkiye'de, din sahasnda yalnz yeni bir vicdan intibahnn
deil, btn esir ve geri olan Islm kavimlerinin hrriyet ve terakkiyesinin de bir
mridi olabilecektir.
Ancak bu suretledir ki. Cumhuriyetin bir ilim messeses olan stanbul Darl
fnunu llhiyat Fakltesi vatana kar borlu olduu meden ve asr vazifeyi yap-
m olacatct.W

Son Posia Gjurelosf. 21 Haziran 1925. i Zfesi. 20 Haziran 1920: Gonhard Jaes^ke.
v 1 7' Isiim lk. . 40-42. s^ k Albayrak Seriatton LmMiSi 5 333-337. Kadir Msro-
Kj. S u AZi 435438.
 D lN D E R E F O R M L A R V E SLAM YET! ISL A H P R O JE L E R 157

Komisyon Bakan olan Profesr Kprlzadc Mehmet Fuad, basma bu

hususta aadaki izahat vermitir
'.Din reformun amac, bugnk hayatn btn teki alanlannda yer alan
aktif gelime srecine dini de uydurmaktr, tamamlamaya altmz bu prog
ram niversite ynetim kuruluna havale edeceiz. Metin daha sonra Milli Ei
tim Bakanlna sunulacaktr."
1928 ylnda lahiyat Fakltesi profesrlerinden bir grubun nerettii, bu
"slmiyet.i Islah(!)" veya "badet Reformu" denilen projeye u kiiler imza at
mt:
Prof. KprUlzade Fuat
Prof. smail Hakk Baliacolu
Prof. zmirli smail Hakk
Prof. Halil Halid
Prof. Halil Nimetullah
Prof. Mchmci Ali Ayni
Prof. erafettin Yaltkaya
Prof. Arapkirli Hseyin Avni
Prof. Hilmi ner
Prof. Yusuf Ziya
(Babanzadc Ahmet Naim Bcy'le. Profesr Ferit Kam bu reforma iddetle
kar karak, imzadan islinkaf etmiler ve heye terketmilerdir.)
badet reformu projesinin yaynland gnlerde (Haziran 1928). Milli
Mecmua bir anket aarak memleketin belli bal dini ve felsefi eserler yazan
muharrirlerine mracaatla din slahat, yahut din inklab hakkndaki fikirlerini
renmek istemi, bunlar arasnda ilk olarak da Terbiye Mderrisi smail Hakk
Baliacolu.nun bcyanairu 110 sayl nshasyla neretmi ve ikinci olarak da
Profesr Mehmet Ali Ayni'nin beyanatn meredeceini iln eylemiti. Bahsi
geen beyanatlar iddia ettiimiz gibi "Dini slah projesinin din-devlet ilikisiyle
meydana getirdii de isbai sadedindedir. nk smail Hakk Baliacolu ak
a, "Atatrk bizden bunlan istiyordu" demitir.
Szkonusu beyanailan Milli Mecmuarun 111. saysndan buraya aynen
naklederek szlere sunmak isliyorum:

I
158 CUM HURYET' D N E M D N V E D E V L E T L K L E P^

TURK NKILABI KARISINDA

MSLMANLIIN DURUMU

Evvelce bir arket aacamz ve geen nshamzda da sualleri bildirmitik.

Bu hususta ilk defa olarak Darlfnun Terbiyesi Mderrisi smail Hakk Bey'i ziya
ret ettik:
Din. tima hayatta lzm mdr, deil midir; asrmzn ilmi, ahlak bedi inki
aflarna ramen din hayat zaruri midir, deil midir?
- Din de lisan, ahlk, sanat gibi itimai messeselerden biridir. Cemiyetin ha
yatnda dinin kendisine mahsus canl vazifesi vardr. Bu vesile lisanndaki ifade,
ahlktaki iyilik, sanattaki gzellik vazifelerinden ayrdr. Onlarla karlatrlmama-
ldr. Din vecd ahlki ve bedi ve icidler gibi nev'inde mnferit bir hlettir. Asrmzn
lm, ahlaki ve bed inkiaflarna ramen ayrca din hayat yaamak bence tima
bir zarurettir.
- slm dininin tekml ve inklp kabiliyetivar mdr, yok mudur?
Islm dininin tekml ve inklap kabiliyeti var mdr, yok mudur? suali aksi
bir sualdir. Islm kavimlerinin tekml ve inklp kabileyiti var mdr, yok mudur?
diye sorabilirsiniz. nk kavimler haricinde din diye mcerred, maddi ve gayri
ahsi bir enyet yoktur. Islm dininin tekml ve inklp kabiliyeti Islm kavimleri-
ni tekml ve inklp kabiliyetine baldr. Birdin birlikte yaad ilim, ahlak,
hukuk, sanat ve medeniyet ekli haricinde kalamaz. Dinin mukaddera btn dier
tima messeselerin mukadderatna baldr. Trkler bir inklp yapmlardr.
Mslmanlk da Trklerle birlikte bir inkilp yapacaktr.
O inklb yapacak kimlerdir?
Geri byle bir inklb Peygamberler. Veller gibi mistik adamlarn yapaca
n zannedenler vardr. Ben o kanaatte deilim; zamanmz, srrleri besliyecek
bir zaman deildir. Dini inklbn tohumlar lm, ahlk. ktisad ve inklbn to
humlar gibi evvel fikrin ve ilmin at ve temizledii tarlalara ekilecektir.
Bugn btn itimai messeseler tanzim eden ey. cemiyetin lm ve ms.
bet velayeti olduu gibi, din messeseyi de ayn cemiyetin lm ve msbet
velyeti tanzim edebilir. Bunun haricindeki kanaatlerin yaratc bir mahiyeti yoktur.
- Hristiyanlk karsnda Mslmanln ahlk hviyeti nedir?
Mslmanlk da Hristiyanlk gibi ahlk ve medeni dinlerden biridir. Her iki
din insanlarn baz ezel itiyaklerine tercman olmutur. Her iki din doruluun,
iyiliin ve gzelliin mutlak ekillerini anlamya deil, fakat yaatmaya alan in
sanlk hamleleridir. Yalnz bu dinler arasnda ihtilf mnasebetleri yerine itihad
farklar vardr. Fakat bu ilhadlar ictihadlardan ibaret kaldka bir insan iin bir
dini dienne tercih etmek imkn yoktur. Binaenaleyh itikatlarmzn menei iinde
yaadmz milli cemiyetin dini hayat olmas tabiidir. Dier taraftan lzm ki in
sanlar bed mezheplerden ayrldklar gibi, dini telakkilerde de ayrlsnlar. Yalnz
bu aynlk itihad sahasnda kalsn, yoksa husumetin topraklarna girmesin.
Mslmanlkta inkilp esaslar ne olabilir?
D N D E R E F O R M L A R V E I S L \ M H IS L A H P R O J E L E R 159

Birincisi, ibadetin ekiinde Mbetier yakaabitr ierisine giriiebitir shhl

ve bedii evler haline gelmelidir. Temiz bir ayakkab ile eri girelebilmelidir. secde
yerden yUksek temizkrsUler zerinde olmaldr. kincisi dilinde: ibadet mUnhasi"
ran T^ diliyle ve Trk edebiyatyla yaplmaldr. Hem hutbe, hem namaz, hem de
dualar Trke ve TUrkler in olmaldr. ncs ibadetin sanatnda: GUzel sesli
mezzinler lzmdr, kh deildir. Mbede ney. keman, piyano gibi letlerin musi"
kisi de girmelidir. Bu musiki, Trk sanatkrlar taralndan en mtekmil bir anat
telkkisine gOre icat edilmi en lh, en ruhan paralan Trk halkna dinletmelidir.
Drdncs Dinin Felsetesinde.. lm keml ve tasawut dediimiz Din Felseteleri
tarih kymeti haiz telste mezhepleridir. Yeni TUrklerin muhta oludu Din Felse.
tesi bunlar deildir. Dinin tam birtelsetesi ne kelamclarn akliyeci mantk. ne de
tasawutularn hissiyeci mantk ile vcuda gelemez. Mslmanlarn kitabi olan
Kur'n-I Kerim'in mutlak ve beeri hviyetini bize ^retecek olan tam bir telseleye
ihtiya vardr. Bu telsete beer bir hadisin mahsul, manev bir kl ve iradi bir uz.
viyet olarak telakki edilmesi lzm gelen Kur'n. Kerim'e tatbik edilicek olan Kuv
vani Dinamigue. bir ryet ile yaplabilir. Muasr Mslmanln muhta olduu ey
bu tarz rUyettir. Bu tarzda Kur'n. Kerim dier ^imai messeselerden hibirinin
mant ile teamz etmez. Bilkis ker^i kendini teyit eder. Hlsa slm dinini TUrk.
eletirmek lzmdr. Bunun in balca iki mUessesenin mesleki taaliyetine ihtiy.
a vardr. stanbul DarulIUnununun llhiyat Fakltesi ile stanbul Konse^atuvar,
llhiyat Fakltesi dini mUessesenin Trk milletinin itimai bnyesinde mtesanit
bir surette tekml mknlarn tetkik edecek, bilhassa Mslmanln TUrklUk har.
Sina intibakm temin edecek, ayni zamanda ilmi kelm ve tasawut yerine kaim
olacak rdinfelsefesi : ^ :!^: : ; : ? : : s ky vcudage.
tir^ek ve mezzinlerin, imamlarn musiki terbiyesini verecektir."(9T
beyanattaki itade ve dn eklinin bahsi geen rapora benzemesi
raporun da smail Hakki Ballacolu taralndan kaleme alnm olduunu aka
gsterir, .te k i prolesr ve mtehassislarn da bu mevzu etratnda dndklerini
ortaya atmalar tekleniyordu. Ancak bylesine ileri dzeyde birdin ve ibadet relor-
mu halk ayaklandrabllir dncesiyle, grlerin aklanmasndan kanlyordu.
Gerek Son Posta'da gerekse Milli Mecmua'da bu trl yazlarn kmas din.
dar MslUmanlar ve muhafazakar hal kitlesi arasnda heyecan, devrim taraftarlar
arasnda da memnuneyeti mucip oldu. Her iki zmre de byk bir inklbn arte-
sinde olduklarm sanyordu.
Bu Sirada ilahiyat Fakltesinde mdenis olarak u zatlar bulunmaca idiler:
KOprUlzade Mehmet Fuat. Terbiyeci Ismail Hakki. Ruhiyat Mustafa ek^.
zmirli Ismail Hakki, Halil Halrt, Halil Nimetullah, Mehmet Ali Ayni, eraleddin.
evket, Arapkirli Hseyin Avni, Hilmi .m er. Yusuf Ziya.
Garabete bakiniz ki. bu zatlar arasnda t ^ n s ve tkir birici de yoktur ve
olamazd. Onlar bu mazbatay nasl imzalayacaklard? Buna herkes hayret ^lyor*
du. u satirin yazdm dak^aya kadar ^ z l.m .m i olan bu muammann du

. Mrtli - u a , wy 11 ^ m a n ^luri Er n. C.S. 1 3 61 - .

 160 CUM HURIYETT D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

mnu son gnlerde profesr erafeddin Yaitkaya ltfen ve tesadfen bir konuma
srasnda zdler ve hadiseyi yle anlattlar:
-Terbiye Mderrisi smail Hakk, mderrisler toplantsnda bir kere Atatrk
bizden bir eyler bekliyor hatt istiyor diyor ve beklenen eyi de ksmen anlatyor
du. Bunlar sonbirdefa daha bahis mevzuu ettii zaman,
Pekla! nce bir komisyon bu meseleleri bir rapor halinde tespit etsin de
onun zerinde konualm denildi. Birka gn sonra yine toplandmz zaman eli
mize hazrlanm olan raporun birer sureti verildi. Mnderecatna muttali olunca
bilhassa namazn eklinin deitirilmek istendiini grdm. Halbuki Peygamberi
miz, namaz benden grdnz gibi klnz buyurduu iin kavil ve fiili peygam
berlie aykr den bir mazbatann altna imzasn koyamazd. Mderrisler top
lantsnda bu mesele etin mnakaalara mucip oldu. okluk kabul tarafnda idi.
Bununla beraber o toplantda bir karar verilmeden daldk, mesele ayn zamanda
matbuata da aksetmiti. Gazeteler bunu merakla takip ediyorlar ve mtemadiyen
soruturuyorlard. Fakat mspet ve doyurucu bir cevap almyordu. O srada gaze
tenin birisi mazbata msveddesini neredince artk inkara da mecal ve mahal kal
mad.
Hatta matbuatn neriyat zerine keyfiyete Atatrk de muttali olmu ve Da
rlfnun Rektri'nden bunu sormutu.
Mderrisler meclisi kararn verip raporunu takdim etmemi olduu in rektr
Neet mer meseleden hi de haberdar deildir. Rektrle Atatrk arasnda neler
grld,neler konuuldu, iyice bilemiyorum. Bilinen bir ey varsa rektrn iyice
skitrlddr. O gnden sonra bu meselenin bir daha Mderrisler Encme.
ni'nde. ne de matbuat stunlarnda bahis mevzuu olmad grld.
Evet, hdise ancak u izahat zerine aydnlanm oluyor. Dier taraftan pro
fesr Ali Ayni de bu hdiseyi yle izah ettiler.
Hkmet byk bir himmet ve gzel bir niyet eseri olarak Cumhuriyet devrin
de bir lahiyat Fakltesi amt. Kaldrlan Medresetl Mtahassn talebesi iklin
buraya naki olunarak okuyup ktktan sonra yenileri gelmediinden Faklte tale.
beiz kalmt.nk bu faklte kacaklara parlak bir istikbal vaadetmiyordu.
Dier taraftan camilerdeki cemaat saflar gnden gne seyrekleiyor, buralara
ancak avam ve cahil halk tabakas devam ediyor, mnevverlerle mtefenniler m
temadiyen uzaklayordu. Halka dinini retmeye memur olan imamlar, hatipler
ve vaizler ise dinden de dnyadan da tabi ahitetten de bihaber bulunuyorlard.
Hasl daha bunlar gibi bir ok din ve tima sebepler llhiyat Fakltesi profe
srleri arasnda vakit vakit bahis mevzuu oluyor ve raporlar yazlarak are bulun
mak zere Diyanet leri Reislii'ne gnderiliyordu.
te mnakaa mevzuu olan rapor bu srada ortaya kt ve ondan dolay
ehemmiyetle mnakaa ve mzakereye baland.
I ,
Fakat Atatrk bunu niin byle yapt.Acaba efkr umumiyece fena karla
nacandan m ekindi-Yoksa henz zaman gelmemi ve zemin hazrlanmam
myd? Yahut her inklab bizzat kendisi yapt iin bunda llhiyat Fakllesl.nin
nayak olmasn ho mu grmedi? Hasl buralar anlalamyor ve izah eden de
bulunmuyor.
D lN D E R E F O R M L A R V E ISLAM YET ^SLAH P R ^ J E ? E R < 161

ilahiyat Fakltesi pteslernin ileri srdkleri yenilik ve .slahat arelerinin

ou esasen halledilmi, yalnjz bunlarm bir ksmcamilere girmemiti. Camilerden
sonra ikinci bir ibadet yeri olan tekkelerde ise bunlarm asrlardan beri tatbik edil,
mekte bulunmu olduu bilinmektedir.
Mesela tekkelerde Trke neteslerle, ilahilerle ibadet edilirdi. Ve yalnz insan
sesinden deil, musik letlerinin ika^ seslerden de Istitade olunurdu. Bu
mevzu etratnda burada daha ziyade tatsilat verecek deilim. Hatt en ok zerin-
de durulan ey, camilere ayakkablarla girebilmek ve yksek bir yere secde etmek
meselelerinin bile Atatrk 'ten ve ilahiyat Fakltesi protesOrlerinin teebbslerin,
den nce esasen halledilmi bir mevzuu olduunu, yalnz tatbik edilmediini gos-
termi olmak in bu devirlerde bir hayli neriyatta buyunan Ubeydullah Etendi'nin
u yazsn tarihe geiriyorum:
.Camilere halkn shuletle devamn teshil in evvel beewel rttihaz olunacak
tedbir, halkn ayakkabsn karmak mecburiyetinden kurtulmasdr. (namaz
vakti camide pabularm karma, ayanda dursun, eer karrsan ayann ara.
Sinda sakla. Sana, soluna koyma. Arkaya da koyma ki arkandakine eziyet olur.)
Hdisi meydanda iken buna mani olmak ma! sahibinin raz olduuna delllm raz
olmamas demekten baka bir mn itade etmez.
Buhari.de mezkrdur ki. Hazreti Peygamber kiram ashabyle beraber
Kabe'nin nnde cemaatle namaz klyorlard. Herkesin pabucu ayam d a idi. 0
cemaatin mam olan peygamber namazn ka.desinde ayandaki pabulardan b.
rini kard, bulunduu yerden biraz uzaa brakt. Namazdan selm verildikten
sonra cemaatten birisi, hatrmda kaldna gOre galiba Hazreti Ali, cemaatin bu
pabu karma hususunda Peygambere ittiba lzm gelip gelmediini sordu. Pey.
gamberimiz Etendimiz:
Hayr. ittibanz lzm deil. Ben pabularmdan tekte namazla nakabili tevtik
bir mnasebetsizlik olduunu hatrladm da onun in kardm buyurdular.
imdi bana halk kundura ile camie girerse, namazda herkes nereye secde
etsin diye sual irat edecekler olacaktr.
Cevamii erifenin bugnk haline gOre bu sual varit mi. deil mi? Blmi .
rum. nk bugnk hale gOre evinden temiz fotinle km, kapsnn nnde
arabasna binmi, cami avlusuna kadar 0 sretle gelmi bir zata fotinle camiye gir.
mek yasak oluyor da, cami avlusundaki ad^anda su ile ayaklarndaki tozlan kir.
leri kabartarak amur haline koyduran sonra camiye girmek isteyen kimseye
yasak olmuyor? Onun bu rutubetli ayakla bast yere secde etmek nasl caiz ise,
sokak kundurasnn bast yere de secde caiz olmak lzm gelir.
Mamafih biz bunun taraftan deiliz. Bir kere ku b u ra ile camuye germ^ teC'
viz olundu mu, tabiidir ki, cami kapma dahil olanlarn ayan tertemiz temizi*
ecek eshab ve vesart bulundurulacaktr.
Bu^ an baka s ^ ^ a h la r a irtrta verilebilir. nk namazn shhati erkan ve
eriatinden biri de s ^ e mahallinin namaz klann ayann bast yerden yarim
arndan ziyade yksek olursa namaz sahih olmaz.
 162 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

Demek oluyor ki. ramazda insann ayann bast yerle bann secde
edecei yer arasnda ban koyaca yer yksek olmak artiyle yarm arnlk bir
tefavti irtifaa cevaz var. Bu ykseklik 25 cm. lik bir irtifadr. Bu cevaz ile artk sec.
dagah kundura ile gezinti mahalli olmaktan kurtarmak zor bir i midir?
Bana soruyorlar ki. byle cevazlar var da neden bunlardan istifade olunmuy.
or da namaz klmak g bir hale getiriliyor?
Ben bu yolda sual soranlara diyorum ki:
Bunun sebebi le namaznn ka rekat olduunu sorduunuz vakit size drt
rekat diye cevap verenleri dinlemiyorsunuz da (on rekat) cevabn verenleri dinliy
orsunuz. te glklere sebep bu oluyor!"*.^

Din Deil, Dinsizlik retisi!

Dinde reform ve ibadetleri zamana uydurarak Islmiyeti slah(!) etme ya.

nna girenlerden, grld gibi din adna dinle hi mi hi alakas olmayan ve
aslnda dinsizlik retisine dayanan fikirler bulmak mmkndr:
"...Mabetlerde, camilerimizde, sralar, elbiscliklcr.gardroplar tesis edil
meli ve ayakkablarla mabedlcrc girilmesi nemle tavsiye edilmelidir......
"...ibadet lisan Trke olmal, ayinlerin '(herhalde ibadetler denilmek is
leniyor), dualann ve hutbelerin Trkelctirilmi ekilleri kabul edilmeli ve uy
gulamaya konulmaldr..."
"...Musikiinaslann gzetiminde teganniye ynelik gzel sesli imam ve
mezzinler yctirip. ibadetlerin daha ruhani bir ekilde yaplmas salanmal
dr... Bunun iin de ibadetlerdeki ruhalinic yardmc olmas asndan, camile
rimize musiki aletlerinin; saz. kanun, keman, piyano, darbuka, ney. vs. gibi alet
lerinin konmas gerekmektedir..."
"...badetlerin ilahi mahiyetinde asri ve enstrmantal musiki (klasik ve
hafif bat mzii denilmek isteniyor galiba!) eliinde yaplmasna kat"iyyen ih
tiya vardr..."
"...Secde yerleri yerden 20.25 cm. ykseklikte kurularak, secde makam
nn ykseldiine, ulviliine (!) uygun davranlar gerekletirilmi olur. Byle-
ce ayakkablarla cami ilerinde gezinilirken. secde mahallerine baslmam
olur!...
"...Kurin'n ve Kelamalann anlatt gibi ve ne de Tasavvufulann izah
etlii gibi olmadm beyanla, lrklere uygun (!) bir tarzda Kurin felsefesi gc.
lirilmclidir..."

10 . ^ G .Z .M . 15 May. 134V Mlb Macmua Mehmet Al Ayni'mn Hatrlan. Temmuz 1928.

D iN D E R E F O R M L A R V E ISLA m IYET ISLA H P R O J E L E ^ 163

''...Bln bu
dinslah projc5
nn gcrckletirilincsindc cn ckili iki dcvici
kunduzu, biri Dan.l-Fnn ilahiyat Fakltesi digcri stanbul Devlet Knsc^a
tuvan.dr."
20 Haziran 1928 ylnda ^indeme gelen ve daha dncc de baz devlet erka.
ntyla baz din crkan arasjnda mzakere edilmi olan bu projelerin dini gelitir-
mek adna degil. aslnda dini batrmak ve dini yok etmek adtna yapld, bir
diger ifadesiyle, ''vahiy dini.' olan .'slm yerine yeni bir beeri din (Yeni
slm)', ortaya karmak adna yapld ortadadr. Tm batl aratrmaclar bu
yeni dine '.Kemalizm.' adn vermilerdir.
Yukanda zetlemi olduumuz dinde reform cmleleri sylediklerimizin
birer kantdr. 1988 Trkiyesi'nde cn solcusundan cn sacsna kadar sortildU"
^jnda tm bu fikirlerin aslnda dinsizlik ve dini ykmak adna yaplm oldugu
rahatlkla sylenecektir.

Kur.n.a l Kanunu Dedirtmek (ayretleri

Din adna dinsizlik ideolojisinin gelitirilmesine ait bir baka rnek de

Kumandanoglu Kasm Tevfik adil bir kiinin karm oldugu .'Gen Dne-
icr'' adli mecmuada din adna yaymlanan yazlardr.
Kumandanoglu Kasm Tevfik Gen Dnceler adil haftalk mecmuasn-
da 1 ve 8 Kasm 1928 tarihli nUshalannda yaynlad "Hazreti Muhammed'e
Ak Mektup''(.*) balkl yazyla, Peygam^rimiz (s.a.s.)'e olmadk hakaretler-
de bulunmu ve onu .'l bedevisi", .'Sihirbaz", "friik" gibi ifadelerle ta-
nmlad. Dolaysyla Kur'n-1 Keri.m.e de '.l Kanunu'' demiti. Kasm Tevfik
btn bu hczcyanlann bir tek ey in yapyordu: Laiklik ve Dinde Reform.
Kasm Tevfik'in dine kar hczeyanlanndan bir derece daha iddetlisi
Refik Ahmet isimli yazann. Halk Partisi yayn olanlarndan biri "yan"ta ya-
ymladg bir yaz olmum. Refik Ahmet ''Allah' da sultanla biriikie lahtr^an
indirdik. artkTrkiyc'de ne din ne iann ve ne de ygam ^r vardr. Bizim dini-
miz Kemalizm ve matedlcrimiz de fabrikalardr." diyerek hem Allah a, hem
Peygam^rc ve hem de slma hakarette daha ileri gitmiti.( 2 )

11 Kuman( 1 00 K s m Tevfik. "Gen Dnceler adil haftalk mecmuasn. Dindar relorm ri}
malarnn resmen balalW 1929 ylndan itibaren ikam eye balam ve hemen her y s n
da dine ve d in m u k a . 8 saylan unsurlara hakaretle ^ lu yailar reynlmtr Y d a .
.dine ve d in m uka^es eylere sakirmak. su 0duu h a l. . K u m a^ i^ ^ lu Kasm T ^ k
hi^r cezaya ^rptrlmamtr
12. Lort Levanln. The Tufiash Press 192S-1932, ch. (Wien). Uyan. 1 $ A usto 1929

 164 c u m h u r iy e t D N E M D lN V E D E ^ E T - -

15 Austos 1929 tarihli Uyan mecmuasnda yaymlanan ve Islm fkh

na gre bir insan kesinkes "kafir" klan bu yazlanndan dolay Refik Ahmet de
herhangi bir cezai kovuturmaya tabi tutulmamtr.
"Laiklik adna dine kar atlan a d m la r " z a m a n la Tann tanmazla,
ateizme kadar uzanan bir grafik izilmitir. Bu sebeple sadece din adam aleyh
tarl*. yaplmakla kalmam, din kartl ynndeki her hareket resmi zih
niyet tarafndan onaylanmtr.^
1928 ylndan itibaren dini rcddedcricen dinin yerine mutlaka bir eyler
koyma ihtiyac hissedildiinden, "Milliyetilik" kavram zerinde de durulmu
ve "Din yok. milliyet var" denilerek, dine daha farkl tavrlar alnmtr.
Bununla ilgili ilgin bir belge. Cumhurbakanl Kk.ndeki ktpha
nede bulunan, "Din Yok. Milliyet Var!" balkl giriiyle beraber 251 sahife
tutan bir yazmadr..
"Din Yok, Milliyet Var!" isimli yazma eserlerle dinin yerine milliyet al
ternatif gsterilerek, dinin yokedilmesini salayacak en nemli kavramn "Milli
yet" kavram olaca.
Yazarn ve aslnda rejimin hedefledii ey dinin laikletirilerek milliyeti
lie dntrlmesidir ki. bu da bir tr "Yeni slmc"lk harckedir.

13. Mel Tunay. Tek Parti, s. 218

14. Kemalist laiklik anlayyla yaplan din adam aleyhtarl, pek la bil Mustata Kemal'in din V din
adamlafi ile lgl grlerinden kaynaklanyordu Daha 28 Mart 1923 ylnda (henz Cumhuriyet
kunilmamtr ve Trkiye'nin banda bir halife-i mUslimn vardr) Mustala Kemal alatrk. Konya
Turk Ocanda yapt bir konumada: .. Muhterem ve Aziz arkadalar! Bz yanl yola sevke.
den habisler, bilirsiniz ki. genellikle din perdesine brnm olanlardr. Onlar sal ve temiz halk.
mz hep .eriat" szleriyle aWala gelmilerdir. Tanhimzi okuyunuz.dinleyinz.. Gryorsunuz
kj. milleti mahv^en. esir e ^ n . harap eden tenalklar hep din kisvesi altndaki ktr ve melanet-
ten gelmitir Eer onlara kar tenim ahsmdan bir ey duymak istiyorsanz, derim kj. ben
ah ^ n onlarn dmanym Onlarn menfi istikamette ataca biradm yalnz benim ahsi ima.
nma. yalniz tenim gayeme d ^ .l. 0 adim benim milletimin hayatyla alakadar. 0 adim milletimin
hayalna kar bir kasl 0 adim mlle.mn kalbine havale edilmi zehirii bir hanerdir Benim ve
bwmte h fikir arkadalarmnyapaca ey mutlaka ve mu.aka 0 adm alan tepelemek ola.
caktr Farz.1 mahal eer tenu temin etecek kanunlar olmasa, bunu temin edecek meclis olma,
sa. yle menfi adim atan adamlar." karsnda herkes ekilse ve ben. kendi bir bama yal.
nz kalsam, yine tepeler ve yine cldurnjm. (Kwya Trk ^ 'n d a yaplan konumada. ubat
19231. HakjtnyBN M/iye.
15. Mete Tunay. r.kParir.. . 219.
18 K i ^ k a n Ktphaneler Genel Mdrl, TOrkiye Yazmalar katalou. (!"Ankara. 1979.
6,. R^en Ezasyla kaleme alman te teneme. Atatrk taralndan ankaya K.k'nde oku.
narak, eif ..fa la n n a aret ve noar konulmu^r Ruen mzal yazar, 4. 5 ve 6 dnemler-
de S e m u n d v Halk Partili miHetvekl seilen emekli kurmay sutey Ruer>t Bateridir.
D iN D E R E F O R M L A R V E ISLM YET ISLA H P R O JE L E R 165

Trk Milliyetiliini Dinin Yerine Kaim Etme Giriimleri

Yine Trkiyede dinin laiklciirilerck milliycilic dntrlmesi konu

sunda Mehmet zzetin. resmi ideoloji de yanstan. .'Milliyet Nazari yeleri ve
Milli Hayal" isimli bir kitab yaymlanmtr.^*
Szkonusu kitapta bir hayli ilgin kuramsal grler vardr. Mehmet
izzet, milliyetiliin tutunabilmesi iin dinin mutlaka zayflatlmas gerekliini
ve toplumun din adna, milliyetilii ancak o zaman kabul edebileceini belirte
rek; 'Tarihte de grlmtr ki. dini hissiyat zayflamadka, milliyet hissi kuv-
vetlenmcmir" *szlerini dile getirir. Yazar gzlemlerini dorulamak iin dc
cumhuriyet dnemi slmc kanadn tavizsiz yazar ve dc hocalanndan olan Ba.
banzadc Ahmet Naim'in. "slmda Davay Kavmiyyet"*. kitabndan u alntlar
yapar:"Asabiyet-i Kavmiye ve cinsiye... vcudu slamn dalmas denecek
kadar helak edici bir bidat- ecnebiyedir... Trk milliyetilii ile Islm milliyet
ilii (mmetilik manasnda kullanlyor. HHC) kavramlannn birletirilmesini
bizim havsala- idrakimiz bir trl almyor."
Gerek emekli kurmay subay Rueni Barkar'm ve gerekse Mehmet zzet'in
"Milliyetilik derken, devlet adna topluma yerletirilmesini isledikleri ey.
"Din yok. milliyetilik var!" hissidir.
Bylesine bir inanszlk ortamnn meydana getirilmesinde en byk
amil elbette devletin din olayn reddedii ve laiklik aray ile de uygulamaya
koymak isteyiidir.

"A tatrk Dine Kar Kesin Tavrl Olmasayd,

Dini Reformlar Daha Kolay Geliirdi"

Kimi yazarlar gre dc bu durum. Kemalist laik anlaynn uygulama bii

mi ile Mustafa Kemal'in bizzat kendisinin dine kar olan tavrndan kaynaklan-
maktadr."..)
Hatta yukanda dile getirdiimiz din reform projesi bile. '.Muhtemelen

17. Mehmet Iz2et. Milliyet Nazariyelen ve Milk Hayat, Kanaat Ktphanesi 1339. stanbul
18. Mehmet zzet, Milliyet Nazariyelen ve MHIt Hayat, s. 154.
19. Babanzade Ahmed Naim'tn, Islmda Davay- Kavmiyet aU esen. mer LOth Zararsz tarahrv
dan, Islm'da Irklk ve Irklk Mese/es.adyla tercme edlmbr. 1977. Ankara.
20. Mele Tur>ay. Niyazi Berkes. Halide Edip Advar, Ingiliz Kadn Yazar G. EHson, Uriei Heyd v
Trk Maarif Tarihinin yazan Osman Nuri Ergin bu grtedirler.
 166 C U M H U R Y B l' D N E M D lN V E D E V L C T - -

din adamlanna yeniden g kazandnr ve onlan laik ikiidara akip bir o ric
merkezi haline getirir'' endiesiyle uygulamaya koyulmaktan vazgcilmiiir.(2)
Amcrikal arat^acj-yazar ve Terklerin de ok iyi t i d kii olan
Prof. D.A. Rusow. stanbul Univcreilcsi ilahiyat Fakltesi hocalannn sundu^
'.Dini refom projesi.'nin gcreklctiri!memesine Atatrk'n yukanda belirttii-
miz endieye binaen uytlamaya koymadn koydurtmadgm dile getirmi.
tir.22)

Yine buna ^ n z e r bir mtalaay Dricl Hcyd dile getirmektedir. Hcyd.

"Eger Atatrk'n dine kar tutumu olmasayd. TUrkiye.de lg in bir dinsel re-
fom gndeme gclcbilidi" demcktcdir.(22)
Halide Edip Advaf ise. bu dncelerin geni halk kitlelerinde byk
honutsuzluklar meydana getirdiini syledii, .'Trkiye'de Diktatrlk ve Re-
fomlar'' balkl ngilizce yazsmda(24) devlet ve hkmetin dine kar tavrlan-
na ve devletin dine olan basksna dikkat ekerck: .'Laiklik adna yaplanlar, as-
lnda laiklik ilkesiyle elimektedir'' tesbitinde bulunmaktadr.
Halide Edip Advar szkonusu yazda, laikliin temeli olan ..Kacsar'n
hakkim Kaesa^e. Tanr'nn hakkim da Tann'ya...'' szn hatrlatarak. TUrki-
ye'deki din-devlet ilikilerine deinmi ve '.Trk halk sonunda Kacsar.n hakki
olan Kacsar'a, yani devlete vcrfiler. Fakat te yandan Kaesar ya da devlet,
Tann'nn hakki olan eyleri hl ellerinde tutmaktadrlar', diyerek devletin dine
kar olan tavrlann ve laiklii, ladinilik eklinde uygulamasna dikkat ekmi-
tir.
Halide Edip Advar son olarak, uygulanan Kemalist laik anlayla devle-
tin dinin yersiz mdahalelerinden kurtulmu olduunu ve fakat devletin dini g
zciim ve bask altnda tutmasnn da apak bir kusur olduunu drterek. .'y-
^ la n an laiklikle. Trkiye'deki Hristiyanlar ve Yahudilcr bu bakmdan daha
zgr yaamaktadrlar', demekledir.^)

21 Meie Tuncay. Tek Parti, s. 2 ^ .

2 Pro. ^ D A. Rustow. Politics and slm in Turkey, s 69.70. (Derleyen R N. F^e. I^am and
West. t ^ y . 1957)
23. (jnel Heyd. I UHjscukjdufwn Temeaeri. (KUllUr Bakanl Yaynlan 1979. Ankara), s. 97.
24. Halide Edip Adi var. andReforms in Turkey. Yale Rewiew. Gz 1929, 6. 27.44.
25. Haikle Edip Adr, Conflict of East and West in Turkey. (Ttirkrye'. D ^ u Bati almas) kon.
eransifidan SOzKonusu konferans Hr^stan.d^ Cama* Milliye islamiyeye. ^ n verilmitir.
Bu konferansta okunan bildinler ayni adla 1937 ylnda eyh Muhamm^ Eraf tarafndan
Lahord yaymtanmtr
D N D E R E F O R M L A R V E SL M Y ET ISLA H P R O JE L E R 167

Halide Edip Adjvar Hanm'n. 1930 yUannda yapg. .'Uygulanan laiklik

anlay ile Trkiye'deki Hrisliyanlar ve Yahudilcr Mslmanlar'dan daha z^ir
yaamakladrlar', icsbilini 1985 Aralk aynda kendisiyle yapngm bir konuma,
da Prof. Dr. MUmaz Soysal da aynen lesbit ve tekrar etmitir. Prof. Dr. Mmtaz
Soysal: "inan ve dnce olarak Trkiye'de haklan snrlananlar, aznlklar
degll ounluklardr. Asil haklan kstlananlar, inan ve dnce olarak bask
altnda tutulanlar. Mslman ounluktur. Bu dunm laikliin geregi olarak or-
taya kmtr. Mslman halkn dinle ilgili haklan laik devletin kurallanyla SI.
nrlandnlmir. Oysa Trkiye'de ibadet zgrl ile ilgili snrlamalar gayr-i
mslim aznlklara uygulanmamaktadr.''( ) diyerek, Halide Edip A dvadan
lam 40 yl sonra ayni geregi dile getirmitir.
Prof. Dr. Hseyin Hatem'i de bir hukuku olarak, laiklik adna dine ve
dindarlara kar alman tavrlara. ''Laiklik enginizasyonu'' demeyi uygun gm-
tr.(2T)
.'Ferdin dini vecizlerini, inannn yogunlu'.guna gre uygulayp uygula-
mamas. kendisine ait bir olaydr. Buna kimse mdahale edemez. Dini vecizle,
rini yerine getiren dindar vatandalara devlet mdahalede bulunuyorea. bu m-
dahalc aslnda laiklie kar yaplm bir mdahaledir.''^ )tesbitlcriylc de yazar
Atilla ilhan. 1924'lerden itibaren-ve bugn de devam eden-uygulanan laiklik pa-
radoksuna aret etmitir.
ankaya kilabmn yazan Falih Rfk Alay ise. 1930 Aguslosu'nda yazd
biz yazda din-devlei ilikilerinde sahnelenen bu olaylann demokratik olmad,
n teslim etmekle ve : ''Trkiye'de demokrasi, hoca ve mUneci saltanaidr.
(29)
diyerek, antidemokratik oluun adeta gerekesini gstermektedir.
Demokrasi adna yaplan antidemokratikligin gerekesi olarak Falih R ^
Atay. rahatlkla dindar Mslmanlan gsterebilmektedir.
Btn bunlar gsteriyor ve ispat ediyor ki. devletin dine baska. dinde,
dini olmayan reformlarala gitmesi ve IslSmiyeii slah() adi altnda garib proje-
leri gndeme gelimesi 1928 lerden itibaren balayan dini sindim e ve yok etme
faaliyetlerinin bizzat rejim tarafndan nasl .'uurla'' yriitldgn Ortaya koy-
maktadr.

26. Prof. Dr Mmtaz Soysa). ^Insan HaMan Barts Ozorine^ Konuan Haan Hteyn Cey
lan, Islm Dergisi, Araltk 1985. Say. 28. s. 12.13.
27. Prof. Dr. Hseyin Hatem, slm Dergisi iin *BartsO ve nsan Haklan zenne. yapDmiz br
grmede bu teshilini dile getirmitir (Islm, say 26. aralk 1965. s 14).
26 Atilla Ilhan Islm Dergisi, Say 28, Aralk 1985, s 15
 ARA EK: IV

Bir D insizlik rnei Daha!

"BADETLER ZAMANA UYDURMA

VE SLMYET ISLAH(!) PROJES"
VEYA "DNDE REFORM VE
KEMALZM"
 B ir D in s iz li k r n e i D a h a !

B A D E T L E R Z A M A N A U Y D U R M A
V E S L M Y E T I S L A H (!) P R O J E S ..
V E Y A . . D N D E R E F O R M V E K E M A L Z M .'

15 ve 22 Mart 1926 tarihlerinde ilk Trke namaz ve ilk Trke hutbe ile
Gztepe Camii mam Hoca Cemalcddin Efendi'nin verdii dinde reform mesa
j. 20 Haziran 1928 tarihinde stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Profesrle

r rinden 10 profesrn verdii teklifle resmen devlet gndemine giriyor ve "ba

detleri zamana uydurmak ve slmiyeli slah(!)" projesi ad altnda dinde reform
hareketleri, devlct-din ortaklyla ^*kendini gstermeye balyordu.
"Namazlann Trke'ieiirildii. ibadetlerin her eidinin Trke olarak
yaplmak istendii, camilere ayakkablarla girilip, gardroplann tesis edilmek is
lendii. saz. keman, piyano, davul gibi enstrmantal aletlerle gya musiki eli
inde ibadetlerin lahutiletirilmek istendii; musikiye yatknlk iin de. btn
cami mezzin ve imamlannn devlet konservaiuvarlannda gzel ses ve musiki
talimi grmeleri islendii, dinde reform hareketleri, deiik zamanlarda, ama
srekli bir zihniyet olarak 1928 ylndan 1950 ylna hatta 1960 yllanna kadar
varolagelmitir.
Devlet adna laiklik ve Kemalizm adna dini toptan aslndan; vahiyden
soyutlatrmaya ynelik olan dinde reform hareketlerinin ve slmiyet'i slah!
projelerinin bizce en ilginci. Halk Partisi iktidanrun son yllanna doru, nce
CHP Kurullay.na sonra Hkmete ve Bakanlar Kurulu'na teklif edilen "Dini
mizde Reform ve Kemalizm" balkl nerileridir.
Her san dinsizlik ve kfr kokan ve slm diye vahiyden apayn bir anla
y; Kemalizm anlaym. "Yeni slm" diye takdim eden bu grler. "Halk

1 Devloi-Oin ortakl.{ derken Kurn-n Hadesryle *Beram' klkl cin .damlan ile .BeTam* srfatvlo
mutlasf olmay kendlenn. prensip edmen din kurululann devt l. omKa.. dHi reform har.'
kellerine girmelehni kastediyorum.

k\
172 C U M H U R Y E rr d n em ! D N V E D E V L E T LK L ER

Partisi hkmcinin cn ba destekilerinden biri olan yazar Osmnan Nuri er-

man.a aittir.".^
Osman Nuri erman. daha sonralan grlerini 1956 ylnda. "Trkiye
in Dinde Reform" adyla kitaplatrarak halk nezdinde de yaylmasna al
m. ancak 1950 iktidar deiikliiyle birlikle arad siyasi ortam bulamad
iin, lekliflerini bir kez daha devlet ve hkmet dzeyinde gndeme getireme
mitir.
"Hibir lm deeri olmayan, slm dinini. Peygamber (s.a.s.)'i, Kur.n-1
Kerim'i. dini ibadetleri ve din grevlilerini alaltmaya ve bu deerlere hakarete
ynelik" dnceleriyle Osman Nuri erman. tekliflerini gerekeleriyle beraber
aadaki ekilde dile getinnitir:
1949-1950 yllarnda gndeme gelen bu teklifler, ayn zamanda "Tek
Parti.' iktidannm Trkiyedeki dini hayat 25 senede nerelere getirdiini ve
hangi seviyeye ulatrdn gstermesi asndan ok ibretamizdir.
20 Haziran 19284de balayan "Dini slah" projeleri. 20 sene sonra biraz
daha "Geniletilmi ve modemize edilmi slah(!) projesi" ile Mslman halkn
karsna kanlmtr.
"Dinde Reform ve Kemalizm" balkl 53 madde de zetlenen ve halka
"Yeni slm" projesi diye takdim edilen proje yle idi:^^
stelik bu teklifler Halk Partisinin Byk Kurultaynda. Devlet ve Hk
met bakanlan ile Cumhuriyet Senatrleri ve Milletvekillerinin huzurunda ya
plmtr.
le mehur "Yeni Din" veya "Yeni slm" projesi:

Yeni Din Veya Yeni slm

Sayn Devlet ve Hkmet Bakanlan ve Bakanlar ile Sayn Senatr ve

Milletvekilleri:
Bir temenni mahiyetinde olmak zere "Dinimizde Reform ve Kcma-
lizm'.c ait bir kanun tasansna esas olabilecek dncelerimi metin ve gereke
olarak aada sunuyorum. Bir milletin kalkrunasnda ve kmesinde din haya-

2. Osfnan Nun m an. ayn zamanda, Dnd Reform v . Kemalizm" adl bir derginin yazar ve ya.
ymlayasd r. Bu dergi v . sahibi ar Islm dOmanl.yla. atais!liyle v . dine hakaretleriyle
tamrvm v . 1 . Mays 150 Demokrat Parti K.danna kadar Cumhuny.t Halk Partisi tarafndan
br kez otsun kovulurulmaya tab tutulmamtr. Dergi m bkz Belge no
3. Osman Nuri Cerman.in. "DifK. Reform v . Kemalizm, balkl "Yeni Islm Projesi" teklifini. 1956
ylnda yaymad. .Trkiye Im Dinde Reform, ad kitabndan alm oluyoruz
D N D E R E F O R M L A R V E KEM ALZM 173

tn asnn icabana uygunluk derecesinin ne byk rol olduunu takdir buyura

canzdan eminim. Daha mutlu bir vatan grmek akndan baka hibir hrs ve
emeli olmayan bir emekli retmenin, Atatrkn demelerini mi'yar yaparak
hazrlad naiz satrlan ltfen sabr ve sknetle okuyunuz. Eer sizler dn
celerimize hak verirseniz bu fikirleri usul ve tekniine gre kanun haline koya
rak millete sunmanz rica ve niyaz ederim.
Derin sayglanmla.
Osman Nuri erman
Dinimizde Reform ve Kemalizm Dergisi
Sahibi ve Bayazn
Cumhuriyet Halk Partisi Karagmrak Nahiye darecisi

Dini Deitirmek. Laiklie Aykr Deildir?

Geri laiklik dinin devlet ilerine, devletin de din ilerine kanmamas an

lamna gelirse de din faaliyetler, devlet messesclcrini, halkn medeni hayata
uygun yaamasm ferdin ktisad hayatla gelimesini, dinamizmini, vatann men
faatine aykm olan kanaailarla uyuturuyor ve mill birlii dinli, dinsiz diye boz
mak iin tahrik vastas olarak kullanyorsa TBM Meclisi, devletin emniyetini,
ammenin intizam ve selmetini temin iin kanun koymas zaruridir. Din bak
mndan da Byk Millet Meclisi cma- mmet yetkisine sahiptir. Esasen laik
lik, devletin dini terre kar istiklli iin ortaya atlmtr.
Nitekim din veya dinle ilgili olduu iin dokunulmaz, kanlmaz denilen
u dini Reformlar T.B.M. Meclisi'nden kan kanunlarla vcut bulmu ve Trki
yeyi bat miUeer camiasnn erefli bir varl haline getirmitir.
- 3 Man 1924 tarihli kanura Allahn glgesi. Peygamberin vekili saylan
Halifelik kaldrlmtr.
- 429 sayl kanunla slm dininin en byk otoritesi saylan eyh
lislmlk ve onun yerine konulan criyye vekleti lgvedilmitir.
Esaslarn Kur'n yetlerinden alan eriat yerine 1926 ylnda laik esasla
ra dayanan Medeni Kanun kabul edilmitir.
3 Mart 1924'le kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile retim mes-
seselcri birletirilmi, gericiliin, araphn karargh olan medreseler kaldnl-
mr. Hepsinde, mbarek mukaddesat sanlan ve fakat Trk milletinin muasr
medeniyet seviyesine ulamasn engelleyen mesel tekkeler, zaviyeler, frk-
 174 CUM HURYET' D N E M D lN V E DEVLET' iL K lL E R l

lk. muskaclk. Arap harfleri, dini klkla dolamak gibi din'i hayatta yaplan
reformlar hep ama hep kanunla olmutur. Bu sebeple dini hayatmzda milli,
meden, ilmi esaslarla elien faktrleri kanunla kaldrmak hepiniz ve hepimiz
iin vatani bir vecibedir. Bu kanun ayn zamanda kalknmamz hzlandnnak
iin dinden fayda salayacak, din hayatmzda dev alan kadroyu bu uurda en
lil
verimli elemanlar haline getirecektir. Bu sebepten Dinimizde Reform kanununu
karmak laiklie aykn deil. Trk tarihine (Atatrk Devrimlcri gibi) yeni bir
eref yaratc olacaktr.

f Kemalizm ve Din

Mutlu bir vatan iin dndmz "Dinimizde Kemalizm Reformu'.na

.1 i

ait kanun lasans metin ve gerekesinde dayanamz ve mi'yanmz bilhassa

! .

! . Ulu Atatrk.n Adana'da 16/3/1923'te syledii u temel dsturlar olmutur.

i ; A- "Bizi yanl yola sevkeden habisler ok kere din perdesine brnm

lerdir..."
B- "Saf ve nezih halkmz hep eirat szleriyle aidata gelmilerdir..."
C. "Mille mahveden, esir eden, harap eden fenalklar hep din kisvesi al
tndaki mclnettcn gelmitir..."
- "(Millet iin) hayrl, akla, dine uygun (Reform) meseleleri hakknda
hafta tatili dine aykndr gibi szlerle sizi ifale alan habislere din adamlanna
iltifat etmeyiniz..."
D- "Bilhassa bizim dinimiz iin bir mi.yar vardr: Bu mi.yarla hangi eyin
j dine uygun olup olmadn kolayca takdir edebilirsiniz, hangi ey ki akla, man
1 ta. halkn menfaatlerine uygundur, hi kimseye sormayn, o ey dine de uy
! gundur. Ama siz yine de dindarlara hi sormayn!.."
1'
j ;
(
E- "Bir dinin, tabii olmas iin akla, manta, ilme, fenne ve vatann men
1. faatine uygun olmas lzmdr..."

1 ? F- "Baz kimseler asri olmay kfir olmak sanyorlar, bu yanl tefsiri ya

panlarn maksad slmlann (medeni milletler) esir olmasn istemekten baka
bir ey deildir."
G- "Her sankly hoca sanmayn hoca olmak sankla deil dimaladr.
slm itimaiyyaunda ruhbanlk gibi hi kimsenin hususi bir smf halinde mev
cudiyetini muhafazaya hakk yoktur."
D lN D E R E F O R M L A R V E KEM ALZM 175

H. .Bizim dinimiz hibir vakit kadnlann erkeklerden geri kalmasn talep

etmemitir..."
i- "Kadn, erkek ilim ve irfan aramak ve nerede bulursa oraya gitmek ve
bilgi ile mcehhez olmak din bakmndan da birmccburiycitir."
I- "Her fert dini diyanetini, insann renmek iin bir yere muhtatr.
Oras da mekteptir. Medrese deildir.."
J . " Bir takm eyhlerin, dedelerin, elebilerin, babalann. dervilerin arka
sndan srklenen ve falclara, byclere, frklere, muskaclara hayal ve
talihlerini emniyet eden insanlardan mrekkep bir kitleye medeni bir millet gz
ile baklabilir mi? Khne zihniyetle, maziperestlikle (dnya yznde) varlm
z korumak mmkn deildir. Masallan braknz. Her eyin kayna insan ze
kasdr."

Dinde Reform Kanununa Esas Tekil Edecek Alternatif Grlerimiz

1. Trkiyede btn iskn yerlerinde halk ibadete armak iin okunan

"Ezanlar Trke" olacaktr.
2. Cami ve mescitlerde yaplacak toplu ibadetlerde okunarcak Kur.n,
dua, hutbe, mill dil ile ve Oz Trke olacaktr.
imdilik "Trke Kurn"dan seilecek yetler, ahlk, vatana hizmet, a
lma. ilim ak, yardmlama, temizlik, Tann nimetlerinden tanm. sanayi, tica
ret, turizm yolu ile faydalanma, kanunlara sayg olacaktr.
3- Ezanda (Tann elisidir Muhammed) sz (Tann bildiricidir Muham.
med) diye sylenecek, hutbelerde ve halka yaplacak din telkin ve vaazlarda bu
cihet gznnde bulundurulacakr.
4- Halkn kendi kendine veya ibadetlerde de okumas ve camilerde ima
mn namazlarda okumas iin (Enam) eklinde bir Kur n zeti Kemalist bilgin
ler tarafndan u esaslar dahilinde dzenlenecektir.
u meldeki yetler konulmayacakur:
A- Akl ve mana aykn den yetler.
B. lme ve fenne uymayan yetler.
C- ou Israiliyyala ait olan mitelojik hikyeler, kssalar... Yusuf kssaa.
Ad. Lut. Semut kssalan gibi...
 176 c u m h u r iy e t d n e m i D N V E D E V L E T L K L E R

- Araplan vc Arap kabileleri ile Peygamber arasnda geen olaylar ve

dedikodulan aksettiren yetler konulmayacaktr.
D. Ayn fikri eitli srelerde tekrar eden yetler bire indirilecektir.
E- Medeni kanunumuzla hkmden kaldnim bulunan Muamelt (eri
at) yetleri kaldmlacaktr.
F. nsan haklanyla badamyan fikirler ve Trk Ceza Kanunu'na aykn
ceza hkmleri de bu yeni Kur.n zetine konmayacaktr.
Btn bunlann yerine:
G- Halkn bilmesi gereken ve eriat, yerine Trkiye Byk Millet Mecli-
si.nde kabul edilen Medeni Kanun ve Trk Ceza Kanunu'nun ok mhim mad
deleri. bu 'Yeni Kur
nda yer alacaktr.
H. Meli Kur'n.da olmayan ve fakat sava, vatan, millet, ahlk ve mede
niyet iin herkese bilinmesi gereken Atatrk'n demelerinden pasajlar, vezi.
eler bu yeni Kur.n'a ilve edilecektir.
K ur.n.a Konulmak stenen Yeni Sreler!
5- Bu yeni dzenlenecek Kur'n zetinde balca u konular ile ilgili
yetler vc yeni konulacak sreler yer alacaktr.
Temizlik Sresi. Vatan Sevgisi sresi. Vatan savunma sresi, istikll l
ks sresi; Askerlik ve kahramanlk, ahlk ve insanlk, terbiye ve muaeret, a-
lma-rcnme ve ilim ak, her eyde ibirlii ve yardmlama, ziraat, sanayi,
ticaret, insan haklan, yasalara sayg, vergi, zekt ve sosyal mkellefiyetlerini
lam ve zamannda deme, sz-senc ve taahhtlerine sadakat, baka din, mez
hep ve milletten olanlara sevgi vc sayg, tabiatta arama-incelcmc. keif ve icat,
bir eser yaratma azmi, iyilik ve hayrseverlik, ktlere ktlklerle mcadele,
anne, baba, hsm, akraba ve retmenlere, sanatkrlara sayg, salk, kadn ve
aile hayau, ocuklara efkat vc iyi yetimelerine gayret" gibi sreler vc yetler
ve dualar...
- Bakasnn, eref, namuz, rz. mal ve canna sayg gibi sosyal ierikli
sre vc yetler.
6. Bu yeni Kurn zetinde ahiret fikri; Adalet, cennet fikri ise bu dnya
da huzur vc saadet; cehennem fikri ise. vicdan azab ve ruh huzursuzluk olarak
tavsif edilecektir.
7- ldkten soma tekrar dirilme, soru, hesap, mizan, srat kprs gibi
din gelenekler bir insann salnda olduu vatana, millete vc insanla hizme-
D N D E R E F O R M L A R V E K EM A LZM 177

linin veya ktlnn toplum vicdanndan yarglanarak iyi veya kt hkm

giyecei ve bunun ebediyyen yaayacak nefret veya takdir anlamna gre tefsir
edilecektir.
8. Bu yeni kutsal kitap dil kurulunca z Trke olarak rt edildikten
sonra milyonlarca basnlarak halka ve din adamlanna btn retmenlere mec.
canen datlacaktr, ibadet ve sairede daima okunacak paralar bu zet
Kurn'dan seilecektir. Din, lm ett yapacaklar iin bu esas Kurn serbesttir.
9- Mescit ve camilerin ii hem ibadet hem eitim yaplacak ekilde ve
salk artlan da gznnde tutularak ylece deitirilecektir.
A- Btn hal, kilim, seccade ne varsa tarihi bakmndan kymetli olanlar
mzeye, dierleri tamamen kaldmlacakir.
B. Zemin mikrop tutmaya ve kolayca ykanp temizlenen bir deme ile
denecektir.
C- Gereklii zaman oturularak ve kitap koyarak okuma da mmkn ola
cak ekilde sralar, konulacak. Bunlann stnde herkesin yayaca kendi temiz
rtsne secde yaplacaktr.

"iki Vakit Namaz Klnacaktr!"

10. Cami ve mescitlerde klnacak cemaatle namazlar bir sabah bir de

ak^am yemeinden sonra olmak zere iki vakitte olacaktr. Gndzleri ibadetha
neler eilim, retim iin kullanlacaktr. Dier vakit namazlarn herkes klabi
lecei gibi byk ve geni camilerde kendi kendine bu namazlan klacak, aynca
bir yer de ayrabilir.
11- Farz, Snnet. Vacip olsun her namaz rck.li camide imamla beraber
klnacak ve yeni Kur'n.daki yetler (Cehren) szl ve makaml olarak imam ta
rafndan okunacaktr!
12- Namaz rikaeri sekizi gcmiyecck rk, secde ve oturuta okunacak
dualar yeni Kur n dan seilecektir. Bu hkm; teravih namazlan ile resm tatil
gnnde saat 9'da klnacak, cuma namazlannda da cridir.
Namazdan sonra okunacak yeni Kurn yetleriyle imamn namazda oku
duu yetler halka biraz daha geniletilerek aklanacaktr. Ta ki. ibadet edenler
ahlki, vatan bilgiler ile nhunu aydnlatm olsun.
13- Oru tutup tutmamakta herkes serbesttir. Bu. her ibadet gibi Tann ile
kii arasnda olan bir ibadettir. Bu sebeple herhangi bir ahs veya din adamnn
 178 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

baka bir ahsn veya cemaati oru tutmaya icbar etmesi veya oru tutmayanlar
1
knamas, tekdir ve tahkir etmesi kii dokunulmazlna tccavt saylarak iddet
le cezalandnlacaktr. Keza, sinema, lokanta, gazino, tiyatro gibi umumun ihtay.
a duyduu yerler, kanunen almas yasak olan gnler mstesna ramazan, oru,
kandil gibi din vesilelerle kapatlamaz.
14- Silh altnda bulunan askerlerin, tarlada, fabrikada, bir iyerinde bilfi
il alan ii ve personelin, resm gayri resm messeselerde dev yapanlar ile
faaliyet halinde bulunan bilmum retmenler ve rencilerin vazife esnasnda
orulu bulunmaJan yasaktr.
15- Namaz ve oru iin hibir messese gnlk mesaisini muad servisle
rini aksatmaz, hibir ahs ibadetinden tr ayn. imtiyazl muameleye tbi tu
tulamaz.
16- Cami ve mescitlerde mutlaka bir kitaplk bulunacaktr. Gndzleri
arzu eden burada diledii kitab okuyabilecek veya renci ise kendi kitabndan
derslerine sessizce alabilecektir. Bylccc aile iinde ailevi sebepler veya yok
sulluk yznden alma imknn bulamayan renciler iin cami, . ss ve
temiz mobilyasyla bir ders alma yeri de olabilecektir.
17- Mezzinler en az ilkokulu bitirmi olanlardan seilecek vazifeleri yal
nz ezan okumak deil camide kitapl muhafaza etmek, okumak isteyenlere
arzu ettii kitab vermektir. Bittabi cami ve mtemiltn temizliine nezaret
cunek imam vaiz ve konfcranslann vazifelerini kolaylatnc hazrlklan da
zamannda yapm olacakr.
18. Cami ve mescitlerde yerine ve zamanna gre belli saatlerde umum
konferanslar da tertiplenecektir. O caminin muhitinde bulunan retmen, ziraat
. san'at. fen ve edebiyat, hukuku, doktor vesaire gibi ahslann halka fay
dal konferanslar vermesi salanacaktr. Bu kiilerin camide konferans vermek
zere aynidklan bir veya bir buuk saatlik zaman asli devlerinden saylacak
tr. Keza okuma bilmeyenlere okuyup, yazma kurslan veya bilgisini arttracak
lara olgunlama kurslan, lisan kurslan. gibi retim ilerine de yer verilerek ca
miler Hz. Muhammed'in mescidinde olduu gibi eilim ve retim yerleri
olarak da kullanlacaktr.
19- Hciyestcvillesine laya.lemune- Hi bilenle bilmeyenler bir olur mu?
yetine uygun olarak dinin ve din mcsseselerini bilim ve eilim vastas haline
getirmek demek olan bu reformu, kkiemi alkanlkJan dolaysyla kabul veya
tatbikini arzu etmiyen din adamlan yal deilse geinebilecek bir maa kayd
hayat ar-yle balanarak din vazife grmekten affedilecektir.
D N D E R E F O R M L A R V E K EM A LZM 179

20. Gen ve baka bir ile alabilmesi mmkn olan ve fakat taassubu
dolaysiylc bu slhata uyarak vazife grmek istemeyen din adamlannn vazife
lerine nihayet verilerek kendilerine alma bakanlnca bir i bulunacaktr.

Bu Yeni Dini Kabul Etmeyen Hocalar Trkiye'den Kovulacaktr!

21. Din devde bulunan veya bu devden aynlan yahut hac, hoca, der
vi. eyh olarak halk arasnda tamnan herhangi bir ahs, zmre veya bir parti
mensubu ibu din reform ve Kemalizm aleyhinde yazl, szl, gizli vc ak tel
kin, propaganda yapt takdirde mahallin en yksek amiri tarafndan yaz ile
hlar ve szle tenbih edilir. ki defa ihtara ramen menfi telminlerc devam eden
ler Trkiye snrlan haricine kanlacakr.
22- Reformu kabul eden imamlar ve hatiplere en az ortaokul vc mam
Hatip Okulu'nu bitirmilerse bulunduklan ky ve kasabalarda retmen yardm
cs olarak ek vazife verilebilecek ve okuttuu ders saatleri iin herbirine belli
bir cret tahsis edilecektir. Bunlardan aylk tatillerde retmenlik kurslanna
da gitmek sureliyle retmenlie liyakat kazandkJan mfettilerce csbit edilen
ler asl retmen olarak kadroya alnacak ve din vazifesi iin aynca cret veri
lecektir.
23- Ortaokul mezunu olmayan ve fakat her naslsa Diyanet leri kadrosu
na ginni veya ky ihyar heyetince tutulmu olanlar hariten ortaokulu bitirme
imtihanna kabul edilecek ve baan ile bitirinceye kadar imam vekili olarak va
zifelerinde din reforma uymak aniyle kalabileceklerdir.
24- yla kadar bir ortaokul diplomas almayan vazifeli din adamlarnn
devlerine son verilecektir. Kyllerimizin kendi kendilerine tutacaklan imam
lar da en az ortaokul bitirenlerden veya bitirmek iin gereken lemi >apm
olanlardan seilebilir. Trkiye dahilinde hibir yerde en az bir onaokul biurme-
mi olarar din vazife yapamazlar ve tayinleri yasaktr.
25- Mftler ve camilerde vaizlik deviyle devlcndirilmesini isteyenler
en az lise tahsili grm olmalan arttr. Bu derece tahsil grmemi ve eskiden
naslsa vaizlik vesikas alm bulunanlar yla kadar hariten bir lise bitirme
imtihamna girerek baan gsteremezlerse vazifelerine son verilir.
26- mam, mezzin, mA, vaiz veya din bir vazife ile devli olup da ye
tersizlii veyahut reform csaslanna uymamas dolaysyla din vazifesine son
verilenlerin camide, kahvede veya baka toplant yerlerinde din hitabetler y>-
 180 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E 'f LK L ER

mas Reform ve Kemalizm aleyhinde bulunmalan su saylacak ve cezalandm-

I' . lacakir.

.'Cuma Hutbeleri A tatrk'n Nutkundan Seilecektir.!"

27. Cuma namazlannda veya vaizler tarafndan sylenecek hutbelerin va-

azlann esaslar Diyanet leri. lahiyat Fakltesi ve Milli Eitim Bakanl,
Planlama Dairesi mcssesclerindcn kurulacak bir hey'et tarafndan metinleri ha
zrlanacak ve bir kitap halinde devlilere verilecektir.
1.1
Bu vaaz ve hutbe kitab hazrlanrken Kurin'n ahlk, vatan duygusu hak
mefhumu, ilim ve medeniyet ayetlerini geniletilmekle beraber Atatrk'n nu.
tuklanndan muasr medeniyet seviyesine ulatnc pasajlar da konulaca gibi
dn ve bugnk air, lim ve feylezoflann mils. vatan, tima, ahlk. ktisad.
lm szleri ve insan haklan beyannamasi. keza. B.M. Mcclisi'nden yeni kan
kanunlar ve turizm hakknda hatrda tutulmas gereken zl bilgiler yer alacak
tr. Hatip ve vaizler nce bu metinlerden bir konuyu cemaate okuyacak sonra
bunu geniletip aklamak suretiyle hitabesini yapacaktr.
28. Bu kitaptaki konular dna karak hurafe, masal, baka din ve mez
hepten olanlara dinsiz, zndk, kfir diye kin alayan veya herhangi bir partiyi
dierlerine tercih ettirici ropaganda ve partizanlk saylacak telkinlerde bulunan
lar 6 aydan balamak zere cezalandnlr.
29- Ky ve kasabalarda sokak yoUannn yaplmas, temizlenmesi, ime
veya akarsu varsa bakm kyly faydalandrma, evlerin yapsn, demesini
1I modcjTilctirmc kyafetlerini ve halkn birbirlerine davranlarn medeni bir d
zene koyma, kooperatif kurma veya kurulan kooperatif varsa gayesine uygun
ekilde faaliyetle bulunmasna, vesaire gibi o iskn yerlerini imar ve kalknma
sna n yak olan imamlar ve din damlan takdirname ve tesbil edilecek ikramiy
elerle taltif edilir.
P 30- Ky enstits mezunu veya ilk retmen okulunu b'lirmi olan btn
)' I. ky ve bucak retmenleriyle en az ortaokulu bilirmi olup da Diyanet leri ve
! Eim Bakanlnca mtereken er aylk imamlk kurslan alacaktr. Bu
kurslarda namaz kldrmak, hutbe okumak, yeni dzenlenmi Kur n'dan akla
malar yapmak, cenaze ykamak, dua etmek. Atatrk'n belli bal demelerini
okumak, anlamak ve anlatmak, kitaplk idare etmek, retildii gibi salk, te
mizlik. muaeret kaideleri ile evin, stn, ban, vcudun, sokaklann. temiz tu
tulmas. alet ve edevatn iyi kullanlmas ve muhafazas, toplum ile ibirlii ede
rek toplum yaranna tasislcr yaplmas usulleri, kooperatifilik retilecektir.
D N D E R E F O R M L A R V E K EM A LZM 181

31. Gerek baka din islha (Reform) gerek cami ve mescitlerde yapla
cak halk eitim ileri iin hazrlanacak talimat muhteviyatnda Diyanet leri.
lhiyal Fakltesi, niversitenin Sosyoloji profesrleri ve Milli Eitim Bakanl
organizatrleri ibirlii ve beraberlii yapacaklardr. htilf zuhurunda Milli
Eitim Bakanl'nn nokai nazan kabul ve tatbik edilecektir.
Esasen Laik Ticiye Cumhuriyetinde devlet btesiyle beslenen Diyanet
leri Tekiltnn vcuduna sebep minarede Arapa ezan, camide Arapa
Kur'n okuyarak halk sadece yere yatnp kaldrmak deil, peygamberler gibi
halka temizlik, ahlk, salk, alma, kazanma, ibirlii ve beraberlii daha me
deni yaay iin eitmek, bilgi sahibi klmaktr. Bu sebeple Diyanet leri
Kur n'n ilk yeti olan oku. yaz-ren diyen dnyev emrini yerine getirmekle
mkelleftir. Bu sebeple Diyanet lerinin ad "Halk Eitim ve Yetitirme Ba
kanl" olarak deitirilecektir.
Diyanet ileri messesesi din elemanlanndan faydalanmak sureliyle
halk eitme iini vatan apnda inanlandrmaktan sorumludur.

"Hafzlk Yasaklanacaktr!"

32. Hafzlk, Arapa metin ezberlemek yasaktr. Dinde asl olan Kur'n'n
manasn uura nfuz ettirmektir.Bu hal dine deil. Arap ideolojisine yarar bir
itir. Zeky yprat, istihsal gcn de baltalad iin Kur'n.n Arapas.nn
hafzl veya Arapa Kur'n kurslan hafz yetitiren izinli izinsiz messeseler
Arap harfleriyle din dersi veya vaiz ve imam yetitirmek iin yer yer eitli ad
larla izinli ve izinsiz alm bulunan Arap lisan mektepleri tamamen kapatla
cak bir daha almasna msade cdilmiyecektir. Kaza, ky ve kasabalarda baz
cami imamlarnn bilhassa okul yandaki ocuklara din ve Kur'n dersi ad ile
eski harflerle retim yapmas ve onlardan menfaat salamas da yasakr. (Hal
kn dinini dahi renmek iin bavuraca yalnz okuldur.)
33- mam Hatip Okullar halk eilim liseleri haline getirilecektir, ilk
retmen okulu mfradat proram aynen tatbik edilecek ve gnde ders saati yedi
ye kniarak arta kalan saailarde Reform.e edilmi olan din bilgileri ile halen
dnyada mevcut dinlerin csaslan, din sosyolojisi, ekonomisi ve salk gibi ders
ler yer alacaktr. Fkh, Hadis. Akait, Kelm vesaire gibi eski medrese dersleri
ve muhtelif imamlarn itihatlanna ait bilgiler gayet ksa olarak slm dininin
tekml merhaleleri adyla bir veya iki saat dersle (Haftada) bilgi verilecektir.
Bylccc mam Hatip Okulu'nu bitirenler ky ve kasabalarda hem cali
imam, hem ilkokul retmeni olacaklar, tercih edecekleri dairenin birinden
II
182 C U M H U R Y E T D N E M ! D N V E DEVLETF lU K lL E R J

maa, brnden crci alacaklardr. Mecbur hizmclleri yoksa niversiteye

girme hakkna da malik olabileceklerdir.
34-Islm enstitlerinde milli kalknma iin teknik eleman olabilecek
genleri Arap mcnfaatna harcayan zararl, gerici tekilt olmaktan kurtarlacak
mft ve halk eilmen okullanna retmen yetitirecek ekilde (Yksek Eitim
I Enstis) program uygulanacaktr.
35. eyhlik, dervilik, muskaclk, frklk vesire gibi din yoluyla
halk ifal ve smrme kesin olarak yasaktr. Bu husustaki kanunun tatbikini ve
kanunu ihmal edenler cczalandnlacakr.
36. Keza, ok kere Moskova. Londra. Kahire.de gizli Trk dmanlan ta
1 rafndan desteklenen veya Kahiredeki Mslman Kardeler gibi Arap ideolojisi
alayarak din. iman ve Kur'n adn Trk mill benliini ve birliini paralayp
ve irticay hedef tutmu olan Ticanilik. Nurculuk. Byk Douculuk. Milliyct-
pervcrcilcr Demei. Milliyetperver retmenler Demei gibi mukaddesat istis
marcs teekkller kesin olarak kaldnlacak ve yeniden bunlar ve bunlara m
masil teekklleri kuranlar ve mensup olanlar, propagandasn yapanlarn
vezalandnlmas iin T.C. Kanunu'nun ar sular maddesi uygulanacaktr.
37. Arapa ve Trke harflerle yazlm kannea duas (levekkell alel.
lah)(Ya sabur)(Allah n dedii olur) gibi Trk emek ve enerjisini, alma kud
relini irade kuvvetini felce uralan levhalan yazmak, basmak, satmak, Trk a
lma hayatna sabotaj salayacak ve komnist beyannameleri datanlar gibi
cczalandnlacakir. Dinimiz almal emrettii halde din maskesiyle Trk
Araplatrmak ve uyuturmak ile kominizm maskesi altnda Trk Ruslatrmak
ve soysuzlatmak ayn sutur. Birinin Allah namna yapl, dierinin
Aliahszlk namna yapl milli felket oluunu deitirmez.

'.Camilere Allah ve M uhammed Yazlarnn Yanma

A tatrk'n smi de Konacaktr!"

38. Cami ve mescitlerde Hz. Muhammed, Ali, mer vesaire gibi Arap
Ululanrun isimleri yannda yeni bir iman ve istikll ateiyle btn Islm millet
lerini byk devletlerin cesaretinden kurtaran en byk din hmisi ululann
ulusu Atatrk'n ismi ve yine Trk vatannn ilmine, gzel sanana, fevkalde
hizmeti gemi zatlann da isimleri yazlmaldr. nk milletler kendi ilerin
; den karabildikleri ululara verdikleri kymet derecesinde byk ve uludurlar.
D lN D E R E F O R M L A R V E KEM ALZM 183

39- ilk vc ortaokullarda okutulan din dersleri grg ve ahlk dersleri adn
alacak ve buna ait konular ienirken reform grm din mevzuat ve Kur n'dan
da faydalanlacaktr ve genlere dini hayatla doru, baarl, temiz yrekli, va
tansever insan, terbiyesi iin bir vasta olduu zerinde srarla durulacaktr.
Mira. Ademin amurdan yaratlmas hikyesi vs. gibi ilme, fenne aykn telkin
ler yapmak yasaktr.
40- Bir din ayin iin cemaat nnde okunacak Slyman clebinin Mev-
lidi.ndcki Hz. Muhammed'in ahsna, hsm ve akrabasna, durum ve tutumuna,
doumuna, Allahla alkasna ait hakikate ve tarih, vesikalara dayanmyan
mbalal tasvirlerle Trlc Araplatrmaya matuf beyitler kaldnlacak vc
okunmayacaktr. Keza. (Bir kez Allah diyse ol akylc lisan dklr cmle
gnah misl hazan) gibi msralan okumak kesin oirak yasaktr. nk her trl
fenaln ve ahlkszln gnahlann bir kera Allah demekle hazan yapra gibi
ortadan kalkacaru telkin, bir toplulukta ahlkn kymetini hie indirmi olur.
Bir Allah dcyivei.se gibi bu kadar ucuzca ahlkszlktan vicdann kurtarabilen
topluluklarda doruluk ve emniyet kalmam olacandan din deil cezay icap
ettiren bir sutur.
41- Keza Atatricn vatan sevgisi, ilim ak, mertlik vc doruluk duygusu
alayan szleriyle onun tutumuna ve ilkelerine kr yazlan deerli iirler de
Mevlitde makamla okunmasnn det haline gelebilmesinin tcn;ni ile Diyanet
ileri Bakanl mkelleftir.
42- Cenaze namazlannda vc mezarda Arapa Kurn okunmas yasaktr.
Yeni Trke Kur'nn dua ksmlan yksek sesle okunacaktr.
Cenaze kaldnlrkcn (merhumuu nasl bilirsiniz) gibi cemaati doru veya
yalan ahitlik etmek zorunda brakmak yasaktr. Her lnn iyi veya kt oluu
elbet Kaadiri Mutlak olan, imamdan ve oradaki cemaatten daha iyi bilmesi gere
kir.
Bir l topraa verildikten sonra yine bir imamn mezar banda kalarak
(Ya binli Sleyman) falan diye sanki babas belirsizmi gibi (anasrun ocuu
olduunu sylemekle) sze balayan telkin verme de kaldrlmaldr. Gya bu
telkin ile mnker vc nekirin lye soraca suallerin cevab iin imam efendi
yardm etmektedir. Okullarda imtihana girenlere kopya veren ocuklar gibi bir
suihal olan bu merasimin her trl hissi ile beraber duyma hissi de lm bulu
nan bir mevtaya ne tesiri olur. Kald ki. Allahn bir sfat alimdir. Bilinci olmak
tr. Bu sebeple de bu merasimin dinde yeri yoktur. Yalnz dua kfidir. .Aksie
hareket sutur.
1
184 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

43. Bir mevtann kaldrlmasndan evvel yaplan devir snne muamelesi

de kesin olarak yasaktr. Bir lnn gya salnda terkettii namaz ve orula-
nn imam ve hafzlar toplanarak dolambal hesaplarla geer ake deerini bu
lurlar. Bulduklan yekn kadar lnn vasiyeti yoksa ereti olarak o yeknu kar
layacak ziynet eyas ve mcevherat bir kna koyarlar, imam ve hafzlar bir
diare halinde evin iinde toplanrlar, bu knn (vehept-kabult)(hibe ettim.
kabul ettim) diyerek biri dierinin eline devreder, bu devir imamlar arasnda ka-
rarlatnla:adet kadar srlr.
Bu hal Kurn'da terkedilen namaz veya oru iin bir kle azat etmeye
II
:!
veya bir insan doyurmaya ait yete dayanr. ldkten sonra hayali bir hesapla
onun ne kadar namaz ve oru terkctiini bilmek, hesap etmek mmkn olmad
ndan bunlann tulumu dine de aykmdr. Ariyet zincllcri ile lnn namaz
borlanna denmi saymak ve sonra onu geri vererek asl lnn vasiyet paras
n aralannda taksim etmek bir din deil dolandmclktr. Dinin aslnda olmayan
uydurmalarla l sahiplerinden para szdrmak dini ne srrek bakasnn ma
ln gasp saylarak cezaJandnlr. Keza, iskathk, kefaret, vesaire de yasaktr.
li lnn vaziyetinde zikredilen paralar bir makbuz mukabilinde okul aile birlik
,
lerine. ocuk Esirgeme Kurumu'na. Kzlay'a, okul yaptrma demeklerine, fakir
hasta ve kitapsz rencilere verilecctir.

.'K adnlann arafl ve Tesettri Olarak Dolamalar Yasaktr!"

44- arda, pazarda, sokakla, umum yerlerde kadnlarn araf ve gayr

medeni bir ekilde kapal olarak acaip kyafetlerle dolamas yasaktr.
45- Erkeklerin klah, bere, sank vs. gibi Kyafet Kanunu'na aykm balk
tan tamas, alvar, cepken gibi acaip giyimlerle sokaklarda dolamas da ya
saktr. Dnya medeniyetinin bugn kabullendii kyafetlere uymayan araf,
akr vs. gibi gze kt grnen ve Trk' utandnc olan klklan din ve iffet
icab diye telkin etmek yasaktr. Bu telkinleri yapanlar imam. vaiz, hafz gibi
din adamlan iseler daha iddetle cczalandmir. tekerrrnde meslekten kanlr.
46- Camide, kahvede veya bir toplant yerinde din adamlannn Arabi
daha stn tutarak Trkle, Atatrk'e, Trk adna Trk diline ve Atatrk de
melerine. belirtilen inklp ve medeniyet ilkelerine, fen ve ilme, liklie ve
yeni harflerle retim yapan okul ve messeselere dil ile tecavz Trkle ha
karet saylacakor.
 D N D E R E F O R M L A R V E KEM ALZM 185

Keza yeni dzenlenecek Kur'n ile uydurma batl itikatlardan temizlenmi

din esaslarna kar gelen ve halk kar gelmeye tevik eden veya zet Kur.nda
olmayan eyleri Allah emri diye halka telkin edenler vatana hiyanetle suland-
nlacaktr. Meden nikh hie sayarak din nikh kyanlar ve kydranlar, ar
hapisle cezalandnlacaktr.
47. Hac yasakr. Arabistan Birinci Cihan Harbi.ndc Trk ordusunu arka
.1 dan vurma suretiyle dmanlarla birletii ve Trk vatanndan aynid iin va.
tandalann hacca gitmeleri dini olmaktan kmtr. Dinimizde mesel ksz bir
kz evlendirme, bir eme, okul, kpr, hastane, dknler evi. yaptrma gibi
bir deil bin hac sevab kazandran akideler vardr. Mevlna'nn dedii gibi dn
duvardan ibaret olan Kbeyi insan yapmtr. Halbuki insan gnln Allah yap
trmtr. Onu tavaf etmek yani ona yardm etmek hacdan daha kymetli bir din
olaydr.
..Ata.nn Antkabirini Ziyaret T rk'n Hacc Olacaktr!"
48. Peygamberce gre (Vatan sevgisi, din ve imandr.) vatan kurtaran
ulular ulusu Atatrk'n Antkabrini ziyaret milli bir hac olacaktr. 19 Mays. 23
Nisan. Cumhuriyet Bayram, onun lm yl dnm gibi merasim gnleri ise,
hacdan daha kymetli milli bir ibadettir. Artk milyarlarca borcu olan Trk mil
leti iin dviz sarferek hacca gitmek din icab deildir. Bu sebeple iman ve Arap
ajanlanna uyarak Arap menfaati ve Arap ideolojisi iin halk hacca tevik bir
su saylacaktr. Kaak hacca gidenden 10.000 lira para cezas alnacaktr (1949
ylnn 10.00 lirasnn deeri yle bir dnnz!).
49. Din adam olsun olmasn. Hristiyan-Musevi, Budist vs. baka dine
bal olanlara kfir diyerek hakarette bulunmak iddetle yasaktr. Keza Alevi,
Bektai vs. gibi baka mezhepten olanlara zndk, kfir, kzlba gibi ithamlarda
bulunmak milleti nifaka drmek demek olduundan vatan hiyaneti saylacak
tr. Turist olsun vatanda olsun, herkesin dinli veya dinsiz oluunu takdir, yal
nzca kaadiri mutlak olan Allah'a mahsustur. nsann insana bu nevi hkm kii
dokunulmazlna tecavzdr, sutur Mahkemelerce derhal cezalandnlr.
50- Din adamlarnca en byk servet kayna olan turitm de yabanc din
den olan ziyaretilere halk kt gzle bakmaya tevik edici telkin sutur.
nne geleni dinsizlikle vc kfirlikle hatt kominisilUde karalamalar veya kara-
!atmalar, din deil bir vatan hyanedir. Anayasaya da aykmdr. nk anayasa,
hi kimsenin din inancndan, felsefi itihadndan dolay knanamyacaru em
reder.
 186 C U M H U R Y E T D N E M ! D N V E D E V L E T L K L E R

51" Musiki insann ne.c ve alma gcn arttran bir faktrdr. Yalnz
milleti uyuturan batl itikatlar kadar muzur olan ve milletimize hzn, keder,
lm, hasret gibi melankolik alar yapan doum mzii umumi yerlerde kesin
olarak yasaktr. Hakik Trk melodileri bat tekniince armonize edilerek mille
te sunulmaldr. Sinema, dans salonlan hele edeb tiyatrolar nezih elence yerle
ri devlete desteklenecektir.
52- Resim ve heykel lh bir tecelli olan gzel sanatlann btn dallan-
mn din adamlannca yasaklanmas mill erefe ve medeni gelimeye ihanet say
larak cezalandnlacakr.
53- Bu kanunlar yaynland tarihten sonra yrrle girer. Mevzuatta
bu kanuna aykm hkmler yrrlkten kaldmlmtr.

Yeni Din', veya Yeni slm.' Grlerimiz in Gereke:

(Dinimizde reform iin yaplacak kanun lasans) bal altnda ve temen

ni mahiyetinde ifade ettiimiz maddelerin gerekesi, dinin ve Atatrkln
daha iyi kavranmas iindir.
Dinde Reform iin Kaynamz:
1. Ulu Atatrkn Nutuklan.
2- Hz. Muhammed.in Kurn- ve hadislcn,
3- Mevln.run ve Hac Bekta Veli'nin dnceleri.
4- eitli melliflerin slm ve Trk tarihleri.
5. Akil selim.
6. Volr
cy'in Harabeleri.
7- Boley.in (Hz. Muhamracd) kitab.
8- eitli yazarlann Atatrklk ve Kemalizm hakknda kitap ve maka
leleri,
9. Dil ve Tarih Kurumlannn kard yaynlar,
10. Dnya tarihi ve dinler tarihine ait eserlerdir.

Maksadmz

Dinimizde Reform ve Kemalizm iin yaplmasn temenni elliimiz ka

nundan maksadmz dnya yznde erefli, muasr vatan grmek akdr. Elbet
D N D E R E F O R M L A R V E KEM ALZM 187

vatann seven her Trk bunu ister. Hemen hemen btn devlet adamlan ve ay
dnlarmz ve politikaclanmz iin de byle bir vatan grmek ideali tabii sayla
bilir. Fakat buna giden yol hakknda dnceler ok deiik ve elimelidir. Bu
hususla dinin roln ngren aydnlanmz. dinsiz denilmekten korkmaktadrlar.
Halbuki din bizatihi toplumu iyiye ynelten bir faktrdr. Fakat dini temsil
edenlerin iyi niyeti ve vatanseverlii medeniyet ve ilim severlii bata gelir. Bu
olmazsa dinin esas ok iyi de olsa m'minleri sefalete ve felkete srklemek
ten baka bir ie yaramaz.
Halbuki dinler de hayat gibidir. Doarlar, byrler ve lrler. nsan top
luluunun mazisi milyonlarca seneyi amaktadr. O gnden bu gne binlerce ve
binlerce din ve peygamber gelmi gemitir. Toplumu iyiye, mutlulua ve ikti
sadi refaha girebilen dinler yaamaktadr. Allah btn dinlerce var saylan bir
otoritedir. Gaye, sosyal hayatn dzenidir. Bu sebeple bir din devir deimedik
e hkmlerini de devrin ilmine gre deitirmezse nazil olduu devrin icabna
m'minlerini uydurmakta srar ederse o toplum terakki eden devletlerce lme
mahkm edilir. Hristiyan. Mslman. Budist. Brahman nice devletler kurulmu
bir mddet yaam, zamana uymayan akideleri yznden batmlar veya yeni
lemi milletlerin esaretine girmilerdir. Bu sebeple Trkiye yaayacaksa asra
uymak iin apkay, yeni harfleri, medeni kanunu nasl kanunla kabul etmi ve
Dinde Reforma bylece balam ise din saylan dier akideleri de Kcrfalizm
yani modem ilmin szgecinden geirerek bir kanunla deitirmek gerekecektir.
Bu tarihi grevi sayn devlet ve hkmet bakanlanndan ve bakanlar ku
rulu ile sayn senatr ve milletvekillerinden bir vatan hizmet ve ayn zamanda
da bir din hizmeti olarak beklediimi belirterek, derin sayglanm sunuyorum."
Osman Nuri erman
Emekli Core^a retmeni,
Di Tabibi ve Cumhuriyet Halk Partisi
Karagmrk Nahiye darecisi

KUR.N-I REDDETMENN LAKESI: DNDE REFORM

Emekli Corafya retmeni ve Di Tabibi Osman Nuri erman'm akl

almaz ve din adna din tarumaz teklifleri, kendisinin de bclimit gibi Meclis ten
bir kanun tasans halinde kabilecek ekilde tasarlanmtr.
 188 c u m h u r iy e t D N E M D N V E D E V I E T L K L E R

53 maddede zellenen ''Dinde Reform ve Kemalizm.'' balkl lekllflcr.

gereklen 20 Haziran 1928 larihindc Isanbul niversitesi Ilahiyai Fakltesinin
dini rcfonn tekliflerinden ok daha ileri boyutta olmutur.
nk ilk nce Cumhuriyet Halk Partisi Kuruliay.nda gndeme gelen ve
sonra TBMM.yc ve Babakanla a ka bu tekliflerini sunan Osman Nuri er.
man. yukanda 53 madde de zetlediimiz sadece czanlann Trke okunmas,
camilere musiki aletlerinin konulmas gibi, daha nce gndeme gelen refom r-
nekleriyle kalmam
a- KuriSn'n tamamen Trkelemesi,
b- Kemalizm rtihuna uygun (!) zel bir Ku^n hazrlanmas,
e. Ku^n'n ahkam ve muameleta ait yetlerden temizlenmesi,
d. Trkiye'de uygulanan medeni ve cezai ahkamn, Kur'n'an yetler
arasna sokulmas.
e. Temizlik Sresi, istiklal lks Sresi, Askerlik ve Kahramanlk

Sresi, Turizm ve Ticaret Sresi. Yasalara Sayg Sresi ve Vergi Sresi... gibi
Il|f
: yeni sre ve yetlerin oluturtilmas.
f. Gnde sabah ve akam olmak zere iki vakit namaz klnmas,
g- H an^ namaz olurea olsun snnetler dahil, btn rekatlann cemaatle ve
kemalist imam eliinde celren klnmas... gibi ok garip ve "Bakrky" lei,
ne bile vurtjlamayacak kadar akil ve manuktan yoksun teklifler gndeme getir,
mi. Tabi hacc ve ''Bou ^ u n a a kalmak!', diye tarifledigi Ortlcu da kaldra-
rak yeni ve yeni oldugu kadar da kendisinin ianmyla ''Kemalist.' bir dini yap
oluturmay araulaml Osman Nuri erman.
erman bu akil d tekliflerin 1956 ylnda yaymlad, ''ideal Trkiye
in Dinde Refonn'' balkl kitabnda da tekrarlaynca. (4) zamann Diyanet le-
ri Bakam EyUb Sabri Hayrloglu,(5)''Dini ve dince mukaddes saylan deerleri

4. Osman Nun erman. bu gr ve inanlarn 1956 ylnda yaynlad "deal Trkiye in Dir>de
Reform" adl kitabnda, yeniden gurdeme getirmitir (Jaeschke, Yeni Trkiye'de slmlk dp.
not: 52)
5 Ebb Sabri Hayiflolu, Ahmed Hamdi Akseki Hoca'dan sonra Diyanet Ilen'nin drdnc ba
kan olmu V. dini gayretterinden. slm hzmetlennden ve zellikle Osman Nuri erman gibile-
rne Kar Oiyar>el adna laknd resmi tavrdan dolay sk sk *gen.", "mrteci, nitelemeleriyle
Karrfamif bindir 1951 ylndan 27 Mays 1960 ihtilaline kadar, 1960 devriminn Bakanlar Ku
rulu 2 Haziran (devnmmden 5 gn sonr.) 1960 tanhnde grevden devlete alnncaya kadar
Oyaret len Bakanl'nda bulunmu ok deerli bir din adamdr.
d in d e r e f o r m l a r v e KEM ALZM 189

tahkir, tazyif ve aalamaktan dolay Diyanet leri Bakanl adna Osman

Nuri erman aleyhine dava atrd/.^
Osman Nuri erman aleyhindeki ceza davasnda mahkemenin istei zc.
line Bakan Eyp Sabri Hayrlolu. mahkemeye bir bilirkii raporu gnderdi.
Raporda yle denilmekteydi:
'Trkiye iin Dinde Reform" kitabnn yazan, hibirdini eitimi olmayan,
ondan da te Islm ilimleriyle uzaklan yakndan ilgisi olmad tekliflerinden
belli olan biridir. Hibir deeri olmayan bu kitapta ve dinde reform dncele
rinde yazar, en bata slm dinini, peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa
(s.a.s.)'y, Kur'n. Kerim'i. slm ibadetlerini ve din adamlann tahkir etmekte
ve onlan ifadeleriyle aalamaktadr.
Yazar syledikleri ve teklif ettikleriyle devletimizin temelini tekil eden
vicdan, dnce ve retme hrriyetini sarsmak ve sosyal snflar arasna nifak
sokmak istemektedir... Atatrk'n sylememi olduu szleri, onu sylemi gibi
ileri srerek ya da onun szlerini tamamen kendi dnceleri dorultusunda de
itirerek, Atatrk adna dine cephe almaktadr...
Yazar, Trk ocuklannn slm dinine ballklann ortadan kaldrmak ve
yeni ibadet ekilleri ile. yeni bir slm anlay meydana getirmek iddiasyla
kendisini Trk Luther'i olarak gstermek istemektedir...
... Kitabnn sylediimiz ve iaret ettiimiz nedenlerden dolay, 'Tr
kiye in Dinde Reform" kitabyla loplatlnlmasm gerekli grmekteyim."^
Osman Nuri erman. mahkemenin 30 Ocak 1958 tarihinde yaplan du
rumasndan sonra, kendisini savunmu ve iddia edilen sulamalan reddederek;
( 10)

"Ben sadece ezann Trke'letirilmesiylc yaplan slm'da reformun,

daha da geniletilmesini arzu ve teklif ettim. Zira bu reformlar Byk Aiatri
eer hayatla olsayd O'nun tarafndan da yaplacak refomlard. Atatrk bu rc-
formlan balatm ve fakat reformlann gerisini getirmeye mr vefa cuncmiir.
Bu sebeple "Dinde Reform ve Kemalizm" tekliflerinin su olacak bir taraf yok
tur ve tamamen Kemalist ilke ve inklaplardan mlhemle yazlmtr.

6. Y eni stanbul, AralK 1957.

7. Gotthard laeschke, Yeni Trkiye'de slamlk, s. 134.
8. Bilir kii raporunun bu blmnde, yukarda srBad.imz 53. maddeden. Islm dlO ve din-
s2iie varan ve hibir akli ve mantiki llere dayanmayan maddelerden birka sra)anmtr
9. Jaesehke. Y en i TOrkiye'da Isiim lk, s. 134-135
10. Verv'/starfbu/. 30.1 1958.
l

190 CUMHURlYEn^ DNEM! DN VE DEVLET LKLER

...Kara kuvvcc. ilticaya kar Atatrk'n nda ilerlemek ve onun ifa

desiyle din tccarlannn egemenliine bir son vermek gerekmektedir..." szleri
yle susuzluunu dile getirerek beraatini istemitir.
Mahkeme 13 ubat 1958 tarihli oturumunda, tekrar sank Osman Nuri
crman'n ifadelerine bavurmu ve hem cezai kanun da onu cezalandracak ni
telikte sarih bir madde bulamad iin ve hem de eman'n sylediklerinin
Atatrklk nda deerlendirilerek (* )aykm bir hal bulunmad iin,
I
Osman Nuri erman' delil yeiersizlginden beraat ettirmitir. 02)
Osman Nuri crmann kitab. Nevehir Milletvekili Mnip Hayri rgp-
l'y 12 Aralk 1957'dc Ceza Kanunu'nun 175. maddesinin aadaki ekilde de
itirilmesi iin bir kanun deiiklii tckIinnc scvkelmitir.
"Din ve mezheplerden birini veya peygamberlerinden herhangi birisini ta-
zyif ve tahkir iin dil uzatanlar all aya kadar hapiste cczalandmir. Bu crmler
umuma neir veya tehir olunmu yaz veya resim veya dier yayn vastalaryla
t
ilenmi ise gerek failin ve gerekse yayncmn grecei ceza bir seneden se
neye kadar hapis ve 3000 liradan 5000.-liraya kadar ar para cczasdr.03)
rgpl. "Dine ve dince mukaddes saylan deerlere kar ilenen criim-
crc ceza verilmesini isterken, hem erman'n sz konusu kitabn ve hem de
ayn muhtra ile srekli dini tahkir eden Akis Dergisini gereke olarak gster
mitir." 04)
rgpl'nn kanun deiiklii teklifi. Adliye Komisyonuna havale edildi
ve Adliye Komisyonu da 8 ubat 1958 tarihinde bir rapor verdi. Raporda, 1889
tarihli Codice ZanardcUi'ye dayanan 1926 tarihli Trk Ceza Kanununda Allaha
ve Peygamber'e hakaretin cezas bulunmad belirtilerek, bu boluun mutlaka
doldurulmas gerektii dile getiriliyordu. Bu sebeple 8 ubat 1958 tarihinde
Adalet Komisyonu Ceza Kanununun 175. maddesine u fkrann ilave cdilmcsi-
nitekJif etti.

11. erman'n da iddia ettii gibi Atatrk'n de bu tr reformlar yapacandan gerekten hi kimse
nin phesi yok id). Osman Nun Ergin'in, Maarif Tarih'nde belirttii gibi Atatrk Din nklabn
yapmak istemi. fakat-mrO dolaysyla,- yapmak istediklenni tamamlayamamtr (Osman Nuri
Ergin. TOrk M sa rif Tarihi, c.5, s. 1901967).
1^ Y m ls ta f)b u l.3 0 A 1.56.
13.12Aralk 1957. Ceza Kanunu ^m d. ek deiikTr^
14. Mnip Hayri l3rg0p), A k is D ergisinin 29 Hazrsn 1957 tarihli nshasnda. Peygamber'e "l
bedevisi, ve KurArvi Kerim'e de *l kanunu, denildiini ifade ederek, szkonusu derginin ka.
pathnasn istemii.
D N D E R E F O l L A R V E K EM A LlZM

"Her kim Allah. ve Peygam^r'i veya din ve mc7 hcpJcri vcyahu dinen
mukaddes addedilen kavramlan veya eyay tahkir ederse 3 aydan 1 seneye
kadar hapis ve 300 liradan i liriya kadar agr para cezasyla Icziyc .lunur.
Bu fiiller ncrcn vaki ldu^i lakdinlc. 6 aydan 2 seneye kadar hapis ve 500 lira,
dan 2 1 liraya kadar ar para cczas hikmolunur.'' (Madde 175. fikra 3)
17 ubat 1959 tarihli Umumi Heyet toplantsnda ele alman Adalet Komi,
syonu'nun bu teklifi hararetli tartmalara neden oldu.
Mnip Hayri rgpl, bu teklifiyle, f ilik a d a namuslu olmay tercih elli,
gini. Peygamteriin 01^ devisi dcgil. medeniyetin scm ^l olduunu ve
Kurin'n btn zamanlara indirilmi bir kitap oldu^nu aldatarak, bu kutsal de.
gerlerc hakaretin mutlaka cezalandnlmasnn gerektiini dile gelirdi.(5 )
Afyon Milletvekili Gazi Yiitba da. rgpl'ye katldn, ceza veril,
mczse dinsizliin anacan dile getirerek, bir yazann, ''Bizim Kabemiz Ata.
trk'n Antkabiri.dir" dediini hatrlatt.
Hikmet Bayur ise, teklife kar koymu ve her dnemde dinin tenkid edil,
digini, ortaadan beri btn dinlerin cletirlcbildigini dile getirerek, bu kanun
teklifi kabul edilecek olurea, ok ciddi anlamazlklara sebep olur. Teklif lzum,
suzdur ve ayni zamanda tehlikelidir''(..) diyerek, kanun teklifinin reddini iste-
mt.
Mardin Milletvekili Kamil Boran, farkl bir adan konuyu ele alarak.
Tann'y kalmsz kanunlarla koremaya almak kfr ve gnhtr. Bu teklif
memleketin dinsiz ve imanszlar yurdu haline dntnn zannn uyandnr.
Teklifin reddini istiyonum.''(7) diyerek, kanuna hi kimsenin Eklemedii bir
adan kar kmt. Kamil Boran, kanun teklifindeki, .'Dine ve dince mukad.
des saylan deerlere hakaret'' cmlesindeki hareketle. ''Buna gre gelecekte
Mer.ycm.e. Istavroz'a hatla Hindulann kutsal ineglne yaplan hakaeilcr de mi
cczalandnlacaktri?" sonsunu gndeme geimiii.
Sebai Ataman. "Din ve dince kutsal saylan eyler'' ifadesinin almas ve
devlete bir tarifin gelitirilmesi teklifinde bulununca. Ceza Kanununun 175.
maddesindeki 3. fikra degiikligi yeniden mzakereye alnmak zere 24 Man
I958'de Adalet Komisyonuna yeniden havale edildi.

15. JaesschKe, Y en i Trkiye'de IstAmlk, s. 135.

16. Jaessehke. ..... . 135.
17. Jaessehke. a.g.e.. 8.135.136.
 192 c u m h u r iy e t U ^ M DN v e devlet - -

. Din vc dince mukaddes olan eyler tahkir ve tezyif edenlerin cczalandm-

laca bu teklif bir kavram kargaas meydana getirilerek yeniden Adalet Ko
misyonuna havale edilince, kanun taklifi bir daha ortaya kacak zaman bulama
; d vc Jacschke.nin tabiriyle de teklif, yllarca Adalet Komisyonu'nda uyumaya

crkcdildilri)
Emekli Corafya Ogretmeni vc Di Tabibligi yapan ayni zamanda Cum-
huriyei Halk Panisi.nin 9. Kuruliay'na stanbul delegesi olarak katlan Osman
Nuri crman.n bu ''Yeni sISm'' ve ''Yeni Ku^n'' projesi ne 1950 ncesi iktida-
nnda ^ lli bir eczaya a^tnlmaynca dini yok etme faaliyetlerini yeterli gr.
meyip, dini lopyekUn degiiimie faaliyetlerine gircn insanlara da cesaret vcmi-
ti. Demek ki. din aleyhine ne kadar allrsa allsn vc dince kutsal s a y l
eylere ne kadar hakaret edilirse edilsin, karlksz kalacag dncesi bir ti^m
insanlara hakim olmutu.
il

te bu tr insanlar 20 Haziran 192 ylnda ilahiyat FakUltcsi'nin teklif
etligi ve daha sonra da 1949 ylnda emekli Corafya retmeni vc CHP Istan-
bul delegesi olan Osman Nuri cm an'n bu teklin genileterek TBMM'yc sun-
dugu islmiycii Islah ( )projelerini yeterli gmcyip yeni yeni refom tcklineri-
ne girer olmulard...
1936 ylnda "Rcvalulionaty Turkey" kitabini yazm olan Hilmi Malik
Evranal. 1953 ylnda bu duyularla .'Din'in Kalknmas'' adil bir eser yaynlad.
Evranal. crman.n ickliflcrinin bir an nce yriiriuge ginnesini istiyor ve dinde
reform yapmann z o lu lu g u n d a n bahsediyordu. Gereke olarak diger sosyal
kuramlarda yaplan devrimler gibi dini inanlarda da en bata Ku^n ve Snnet
inancnda devrimler yaplmasn istiyordu. Mevcut din anlaynn taassup vc ir-
1 .
licay dogunlugunu syleyen Evranal, Ankara'da kuralan ilahiyat FakUltcsi'nin
bu refom a kaynaklk edebileceini ileri sryor vc ilahiyat FakUltcsi'nin kar,
laca^ aylk ilmi dergilerle de yaplacak dini devrimlcrin temellerinin atlacan
dile getiriyordu.()
1950 sonras ikiidannda dini tahrik noktasnda istedii gibi at oynatanlara
ikiidann gerekli tecziyede bulunmamas dolaysyla cesaret olan dinde refom.
:
. cula^an bir ianesi de Orgeneral Fahrettin Altay idi. Orgeneral Al tay, "isiam
dini aydn genler in.' adil kitabnda syledikleriyle bir hayli heyecan uyandr-

Jaeuchka. ..... s 136.

. Hilmi k Evranal, D tnm K aknm as, 1^3 Ankara; Jschk, Y em T rkiye'de i s i l i k , .
) 136
D N D E R E F O R M L A R V E k e m a l i ZM 193

mt. Fahrettin AJtay. szk.nusu kitab njn nsznde, aydtn genliin Isjam ve
Ku^n't aniayamad.kiannt ve doJaysyia da genlerde byk bir dini boluk
meydana geldiini telirtiyor ve ''Artk vicdani kanaatleri dine deil, milletin 0
^nluguna uydumak gerekir'' diyerek dinin bir anlamda devreden ikarttlmastn
teklif ediyordu.^.)
''slm Dini" bahkl ksa blmde de slm ad.na neler d n d or-
laya koyan Orgeneral Altay bu lm de de unlan zikrcdiyo^u:
''Ku^n'da insantn ve teki yarauklann nasti yaratldklan aka sylen-
memitir. Modem evrim teorisini yalanlayan bir yet yoktur Ku^n'da..."
slmlk hibir zorlamay kabul etmez, tersine (Buymklarda) kolayl ve
hogrty ister. Kitabin 18 sayfasn ayrd Muhammed'i okurlanna insan ola-
rak yaknlalmak istiyor. Muhammed. d.^junda ve ocukluunda teki 0 -
cuklardan hi farkl deildi. Anlatlan olaanst ne varea. hepsi sonradan uydu-
mlan masallard. 0 sadece dognluu ve iyi karakteriyle kendini gsicmiti.
Ya bydke aklinda ^ lirli dnceler ekillenmeye balamt. Gnmzde
de byle yksek fikri yetileri olan insanlara rastlanr. Bize de baz kere ilhamlar
geldii olmutur. Peygam^rlcrdc buna ''vahiy', denir. slmln ana prensibi,
onun anlalr olmasdr. Bu seteplc Ku^n Araplara kendi dillerinde gelmitir.
Gene ayni seteple de bugn her milletin diline evrilmek zonmdadr. Arabas-
nn da yanma yazlmas faydal olur. Kur'n yetlerinin anlalmasnn .'itihat''
denen kapsn kapanm olduunu sylemek yanltr. nk fcnnin ilerlemesi
kaknda bu yetleri buna gre anlamak gerekir. Kim .'Saat ykndr ay yani-
di" (Sre 54.1) yetine. Muhammed'in bir mucizesini anlatyor gzyle bakaraa
yanlr. nk ^ y le birolay hi kimse grmemitir. Mirac Kur'n riiya olarak
anlatri bunu Muhammed'in u sz de ispatlar ''Ben de lml bir insan dc^l
miyim?' (17.93)
slmlkta Meleklere inanmak da antr. Ama bunlar insanlardaki iyi duy.
^lar olabilirler, nasl ki eytan da kt duygulartr. "Birok kanatl melek.'
srat-1 intikal (kavray abuklu^) anlamndadr 5. sre 6. yetteki aWes an-
lan sadece namaz srasnda d temizlii amacyladr. Sabah ve akam birer kere
ayaklan ykamak yetiir. Insanlann ou in ilerini glerini, anlamadan
Ku^n. ezterlemck in brakmalan d o ^ deildir. Ku^n. ez^riem ek in b-
rakmalan dogn dcgildir. Ku^n'da sadece bir namazn vakri belirtilmi, tekile.
re aret edilerek geilmitir. Anlalan Allah, eger ie engel oluyorsa, sadece

20.FahrettinAly. Is i m D in i A y n G e n k r in * . .515.AnKar.1955

 194 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T iL l K lL E R l

Mekke'ye ynelmek, eilmek veya secde etmek ve "Allah" demekle namaz k

lnm olacan sylemek istemitir. Namaz srasnda ayakkablan karmak
zorunlu deildir. Sadece onlann temiz olmas gerekir. Byk adamlann kars-
na sayg gstermek iin nasl ak bala klyorsa, namaz da yle ak bala
klmak lzmdr. Kurn da (2. 184) btn bir ay oru tutulaca ak olarak bil
dirilmemitir. Eyyam (eyyam ma'dude) kelimesi " ve daha fazla gn" anlam
na gelir. Dinde zor olmadna gre, eer btn ay oru tutmak g gelirse. Ra-
mazan'n ilk gnnde tutmak yetiir. Ramazann baz takvim uzmanlannn
hesaplanna gre Kur'n'n nazil olduu Eyll ay olarak saptanmaldr. Byk
bir slm Kongresi bu takvim meselesi zerinde bir karara varmabdr. Sosyal
bir kurulu olan zekt, ailenin geimi iin gereken kadan aynidktan sonra, geli
rin l/40' orannda "Allah yolunda bir vergi" olarak "Mill savunma vergisine",
i. evrilmelidir. En byk "batl itikat", Cennetin kapsn Mekkede aramaktr.
Orada hacca gidiler milli servetin bo yere tketilmesine sebebiyet vermekte
dir. Kurban edilen hayvanlann etleri Hicaz yoksullannn ihtiyalann ok at
'! iin kurban kesmeye gerek yoktur...
slmlkta akln almayaca hibir ey yoktur. Dini grevlerin yerine geti
rilmeleri zorolanlan kolaylatrmak iindir."(2i)
Orgeneral Fahrettin Atay.n bu kitab o zamanlar halk nezdinde byk
tepki uyandrmt. Raif Onga'nn kartt "Hakkaniyet" Dergisi 109. saysnda
Orgenaral Altaya. "Dinsiz General" diye cevap verirken. Islm Dergisi de.
"Eer kiliseye deilse, sayn general ya nereye?" diyerek cevap veriyordu.(^^)
"Dinde Reform" ve "slmiyet'i Islah" gibi bu ve bunlara benzer projeler
deiik aralklarla 1960 yl sonlanna kadar devam etti. Ve en son 9. Trk Dil
Kongresi'ndc. 14 Temmuz 1960 gn. Diyanet ileri Bakanl'ndan. ezann
yeniden Trke olarak okunmasnn ve namazlann da Trke olarak kinmas-
run istenmesine karar verildiinde, bir anlamda da dinde reform isteklerine son
verilmi olunuyordu. (Xink 27 Mays ihtilaliyle ibana gelenler bile Trk Dil
Kurumu'nun bu tekliflerinin ne kadar yaplamaz olduklarn ok iyi biliyorlard.
Milli Birlik Komitesi. 25 Temmuz 1966'da yaynland 35 numaral teb
lii ile dinde reform isteklerini de kapatm oluyordu.
Sz konusu bildirinin, ezan, Kur
n ve namazlann Trke olmayaca ile
ilgili blmnde unlar deniliyordu:

21. Fahrettin AHy...as ,t.25-35, Jtchke. Y en T rkiye'd e slm lk, s. 137.

22 h m 0 .T 9 ., C.3. a 27, s 72. Az K.m.1 Kufu'nun Orgenermt Atley'a Cvab'mih yaziii.
D lN D E R E F O R M L A R V E K EM A LlZM 195

.'Ml Birlik K.mitesi'nin en byk areusu.vicdan hiTyelinin dayanag

.lan kulsal dinimizi saf e lekesiz .larak muhafaza cimek. onu gerici ve siyasi
akjmlann aleli olmaktan kurtamakur. MilletdalannJZJn inan ve ibadeilerine
kanun yoluyla veya zorla mdahale edilemez ve deitirilemez... Bu amala u-
rasnj atka telinmck isteriz ki. bazt kurumlar<23) ve ahslann millctdalanmt-
ZI yanl kanaati ara sevkedecek. mesela ezanin, namazn ve Ku^n'n Trke
okunmasnn mecburi olaca yolundaki aklama, yorum ve propagandalar hi.
bir surctte Milli Birlik Komitesinin dncelerini ifade etmemektedir..'.^)
Milli Birlik Komitesi'nin 35. numaral bu bildirisiyle, rejimin bizzat ken.
disi dinde reform adyla teklif edilen projelerin uygulanamazlm dnerek
dini deitirme noktasndaki dini reformlara son vermi olur.
Artk 1961 ylndan itibaren din zerinde kkl deiiklikler meydana ge-
tirccck olan dinJrefonnlar ve slmiyet'i slah projeleri gibi projeler gndeme
gelmez olur. nk artk reform adna Ortaya konulmak islenen eylerin btn,
ylc dini rcd olay. ksaca bir kafirlik olay oldu^nu resmi yetkililer bile anla-
mtr.

\. .- \

23. TOrk Dil Kurumu.nun 13 T.mmuz tarihli 9. Kurvltaytind alman (ni rafonnlafi igB. Karv
katedilmeKtadir.
24. Ulu.. 27.28 Temmuz 1960; Godhard Jesschke, Yoni Tfkymm I k K 133
i U i A . . _ .

 y e d in c i b o l u m

l a ik l ik v e d e v l e t i n d i n i
DENETM ALTINA ALMASI

t*t
 DE ^ E T N d i n i
l a ik l ik v e
D E ^ M A L T ^ ALMASI

Kemalist laiklik anlay, 1930'lara gelindiinde daha belirgin bir ekilde

dini sindirme ve dini yok etme faaliyetlerine dnnce laiklikle gelinen bu
nokta ciddi bir biimde ynelim evrelerinde de tartlr olmutu. Laikliin uy
guland biimine, toplumu en gl bir tutumun bandan yoksun brakug
iin ynetim ierisinde de -halkta an din dmanl meydana getirdiinden
dolay- huzursuzluklar kendini gstenniti.
Laikliin bu uygulan tarzna kar kanlardan biri de. "Atatrk'le
Ay" kitabnn yazan ve rejimin o gnk iktisat maviri saylan Atatrk'n en
sevdii insanlardan biri olan Ahmet Hamdi BaaKO Bey olmutu.
Ahmet Hamdi Baar, bir yurt ii gezisinde Atatrk'n bakanlnda yap
lan toplanularda laiklikle ilgili kendi kanaatleri sorulduunda Baar ok ak
yreklilikle Mustafa Kemal'e kar, "Laikliin bizde anlalmaya balanan ekil
de tatbiki dinsizlikten baka bir ey deildir!" cevabn vermiti.
Laiklik uygulamalanyla ilgili bu tr kanaatler, hereyiyle Halk Partili ve
devrim tarafls olan kiiler iin de azmsanmayacak oranda mevcuttur. nk
gerekten Ahmet Hamdi Baar n da dedii gibi, "Laiklik adna yaplan dinsiz
lik" hareketleri btn bir halkn gznn nnde devam etmektedir ve herkes
aka yaplmak istenilenin "dinsizlik" olduunu grebilmektedir.

Atatrk'le U Ay" ve Laiklik Dinsizlik midir?

Serbest Frka'mn kapatlmasndan hemen sonra lke iindeki gidiau tnz.

zat yerinde grmek isteyen Mustafa Kemal Atatrk, yimi ik i.) i kapsayan bir

. Ahmed Hmdi Cumhuriyt dneminin tannm ktisatlnnckn olup. 1.45 ylnd Halk
Partsinden ayrlarak Oemokral P a r H m ilte^J seilmitir.
2. 22 kapsayan bu gazi 1B Ksm 1930 tarihinde Kaysehye hareketle balar. 4 Mart 31 ylrv
 200 C U M H U R lY E l^ D N E M D N w D E V L E T L K L E R

yun gezisine kmu. Zamann Maarif Vekili. Dahiliye Vekili. Adalet Vekili
gibi bakanlarla eitli devlet grevlileri bu geziye katlmlard. Geziye katlan-
lardan biri de yukanda belimiimiz gibi, nce Halk Panisi'nden (1945). sonra
Demokrat Partiden (1953) milletvekili seilmi Cumhuriyet dneminin tann
m iktisatlarndan Ahmet Hamdi Baaridr.
Ahmet Hamdi Baar ay sren bu yurt gezilerini bilahare. "Atatrk'le
Ay ve 1930'dan sonra Trkiye" diyerek kiaplatrd.^^^
Gezide ekonomik gelimeler, inklaplann durumu, din-devict ilikileri,
maarif problemleri, iktisadi kalknma gibi sorunlara eilindi.
Seyahatin ilk devresinde Ankara-Sivas arasnda Atatrk'n bakanlnda
yaplan bir dunm decrlcndinme toplantsnda. Halk Frkas'nn Alt Oku ve
onlann vatandalar zerindeki tesirleri grlyordu. Grme srasnda "La
iklik" maddesine geldiinde, konu "Laiklik dinsizlik midir, deil midir?" tart
masna dnmt.
Sz tekrar Ahmet Hamdi Baarin 1930 yllannda Atatrk'le beraber ol
duu aylk yurt gezilerine getirerek, bizzat Atatrk'n huzurunda yaplan la
iklik tartmalanna dnmek isliyorum.
Tartmann bu blmnde Ahmed Hamdi Baar'n kitabndan aynen bu
raya alarak vermek istiyorum ki; Mustafa Kemal Atatrkn yllarca yannda bu
lundurduu ve her eyiyle kendilerine gvendii kiilerden, laikliin Trkiyede
o yllarda hangi manalarda kullanld ve devletin bu ilkeyi benimserken nasl
benimsediini, ilk azlardan renmi olalm:

Atatrk'n En Yakn Arkada Sylyor;

"L A K L K BZDE D N SZLK TEN BAKA
BREY D E L D R "

.Laiklik bahsini. Gazi'nin stei zerine. kr Kaya Bey aydnlatmaya bala

d. Fransz inklabnn bir ocuu olan laiklik fikri bugn medeni dnyann da fikri,
dir. dedi. Bir mesele ortaya atldt: Laiklik dinsizlik midir? Yoksa sadece dinin

d Bafkm dnlmesiyle sona erer. Gezjlen iter Siras^la unlardr: Kayseri. Sivas.
Tokat Amasya. Samsun. Trabzon. Istanbul. K^areli. Edime. Bursa. Izmir. Aydn. Denizli. Balke-
r. AntaJyi Menin. Malaiy A^na. Konya ve Afyonkarahisar.
3 Ahm^ Hanx. AtitOfiCe A y. ATlTlA 100 Yl A^ ^ an Yayn No . ss Ankara 1981
(BmndBalu. 1945)
LAJKLIK v e D E ^ N DN d e n e t im ALTINA A LM ASI 201

dnya ilerine Karmamas mdr? iKincisi .Iduunda ittifak Ildi. Bu bahsin de

aydnlanm, zerinde duracak ncktas kalmam clduu anlalmakta idi."
Gazi benim de fikrimi sordu:
"Dinin, dedim, dnya ilerine karmamas Hristiyanlk in baflis mevzu olur.
nk Hristiyanlk dnya ilerine karmayan bir dindi. Esasnda toyle olduu
halde sonralar papazlar hakimiyeti ve idareyi ellerine aldlar. Avrupa'da yaplan
inklaplarla, te Hristiyanln bu kendi esasi dnda olarak mdahalesi kaldrl.
m. Bu suretle. Hristiyanln ilk kuruluunda olduu gibi "Kayzerin hakkini Kay.
zere. Papann hakkini Papaya, veren bir blm yaplmak suretiyle, dnya le,
ri dinin nfuzundan kurtuldu. Dikkat buyurulursa laiklik Avrupa'da dinsizlik
dourmad. Kiliseler ve umumiyetle din messesi hrmet grerek yaad. Bugn
laik olan Avrupa ve Amerika halk tamamen dindar saylr.
Halbuki Hristiyanlk'tan sonra doan ve esasna ok mtekamil bir din olan
!slm'lkta din ile dnynn ayrlmas yoktur. Daha dorusu Islm'lk dnyy esas
tutar akla dayanr halk idaresini, ahkmn zamanla deieceini kabul eder hi.
bir domaya meydan vermemek, her eyi akil hududu inde mtala etmek ister.
Islm.ln ilk kuruluundaki esas bozulmu ayrca bir din snf meydana gelmi
onun tahakkm ve kurduu messeseler cemiyeti harap etmi bugn din orta-
dan kalkmtr. Bizce laiklik tabirinden anlayacamz mana, din ile dnyy ayr.
mak deil, dinin ayr bir snf elinde olarak dmalam esaslara brnerek
dnya ilerini tahakkm altnda bulundurulmasnn nne gemektir, aiklik nk|.
lap namna ne yapyorsak, hepsini slm olduumuz halde yapabiliriz. Fakat eer,
din ile dnyy ayracaz dersek, Islml^an uzaklam, dinsizlik yapm oluruz.
Hristtiyanlk dnya ilerinden uzak olarak yayabilir Islm'lk ise, yayamaz.
Bir zat itiraz etti
- Hamdi Bey. adeta yeni bir din yahut Islm'lkla reform yapalm demek isti,
yor. nklbmzn maksad tamamen bunun haricindedir. Islm'lk devrini yapm,
fayda ve zararlarm ortaya koyarak eskimi, mrn bitirmi bir eydir. 0 mUesse-
seyi ne korumaya ne de yeniden bir a yaparak genletirmeye niyetimiz yoWur.
Zaten Wyle bir teebbs, kurumu eski aaca hayat vermeye almak gibi bey.
hudedir. Hamdi Bey'n yapt btn teviller dini yeni kalplar attnda yaatmak
olur buna yeni Trk Devleti.nin yardim etmesini istemek olur. Bunun sonunun ne.
reye kacan hepimiz biliriz.
Bu kafi ve iddetli beyanat, hemen hemen btn fikirlerin hlsas gibiydi ilk
konumada adeta eskiyi herhangi bir kombinezon a lt a yeniden meydana getir,
m ^i isteyen pheli bir adam gibi karlandm hissettim. Szlerimden baz gizli
maksatlar bile kefolunabilirdi. Hcuma urayacam gryordum. Bereket versin
ki Gazi bu bahse u szlerle son verdi
- Hamdi Bey yaptklarmz ve laiklik nklaplarmz, slmln ilk esaslarna
aykr bulmuyor. Bu bizim in ne all Fakat yaplann, yani din ile dUnyann ayrF
mann aleyhinde degildir. u haWe mesele tevazzuh etm^tir. G ^ lim baka
bahse...
 202 C U M H U R fY E T D N E M D N ^ D E ^ C T L K L E R

Bahsin daha incelenmeye, zerinde k.numaya hi lahammiu kalmam.5 . 1.

Bu mowuu lamamlam .Imak in unu kaydedelim ki,, gn Gazi'nin hatta leh.
dar mdahalesi ile sena eren, bu laiklik ve din bahsi zerinde ancak merhum
Rert Galip ile anlam. vaziyetteydik. Merhumla bir esad! eseri .larak Sivasan
T.ka'a bizi g.recek .Icmobilde yan yana ve yalnz ikimiz seyahat ediyerduk.
Bln yol devam.nca bu bahsi konutuk. Fikirlerimi aa yukar yle tfade et-
mitim:
- Bugnk Trk cemiyetini balayan en byk duygu .Din.dir. Trk milleti
dini bir millet halinde asrlarca yaad. "Kelime-i ahadet" getirene ve slm olana
karde ve milletinden olarak bakt. Birok ktlklerimiz gibi birok iyiliklerimiz de
dine ve slmla baldr. Halkta maaril yok. okuyup yazma bilme.yenler yzde
seksen, doksan: yzde on okuyup yazma bilenler inde de onda dokuzu okumaz.
Halbuki btn bu cahil halka ancak din yolu ile ve din sesi ile hitap etmek imkn
var. Her cuma camide toplanr her bayram bir araya gelir her zaman dinin sesine
ve szne nanr. Krtle halinde harekete gOtrmek istediimiz zaman dini One s.
reriz. Onu lerden dorulua sevketmek istersek nne din yolunu aarz. Yalanc-
lktan Allah'n adna yeminle kurtarrz. Hrszlktan, cinayetten, ahlakszlktan ahi.
ret azabn hatrlatarak onu alkoyarz. Hlasa nemiz varsa, millet halinde
birbirimize balanm olmak, insanlk ve tert ve millet uuru, hep dine ve
slm .lmza baldr.
imdi bu kadar byk ba, bu kadar byk kuweti yok etmek ne byk te.
laket olacak? Dini U cala r ve taassup eline almtr ve cemiyeti harap etmitir diye
ortadan kaldrmak, otomobillerle cahil otOrler adam eziyorlar diye otomobilleri
kaldrmaya benzer. Madem ki, ne yapmak istiyorsak hepsini slm olarak yapabil,
riz neden sanki ona muhalelet ediyormuus, gavur oluyormuuz gibi bir tavr ala.
Im ve memlekete ve harice kar dinsiz bir ehre ile kalm?
Laikliin bizde anlalmaya balanan ekilde tatbiki dinsizlikten baka bir ey
I deildir. slmlkta din ile dnynn ayrlmas dinsizliin itadesidir. Bu vaziyette
btn yaptklarmza din muhalelet edecek apka giyeceiz, din gavur oldunuz
diyecek. Yeni harfler, yeni kanunlar, hlasa yenilik namna her ne yaparsak hepsi
dinin dnda olacak. Bunlar yapan adam klir saylacak. Eer halk dine inanrsa,
,: hkmete ve devlete inanmyacak. Halk ya hUkmetsiz veya dinsiz kalacak. Hem
hkmeti hem dini kavryan ve kabul eden bir cemiyet olamyacaz. Halbuki Hris.
tyanlkta bu oluyor. LaWik nklabn imdi anladmz ekilde kabul edince ve
slml ledaya kalknca ortaya 0 mahiyette koyacak h^bir ey bulamyacaz ve
koyamyacaz. Halk paralanm, hayvanlam insan srleri haline gelecek.
Be^ maddi eserler g r^ ^ iz belki ok ilerlemi olacaz takat hayvanca, mad-
d ^ e bir ilerleyi.
Bizde dini cemiyetin dna atmak d ^ ilbilkis nklabn emrine vererek ya.
atmak lzmdr. Camileri ykp, t . ^ i p onlarn yerine Halk evleri yapmak suret,
yle maksadmza asla muvarfak olamayacaz. Her zaman camide t^lanan halka
or^ an ..sim izi duyurmak oralarm m ^ .rn halkevleri haline koymak: Din sntn
ortadan kaldrmak, h . ^ s din ve dnya namna konuturmak mmkndr.
slmlk bu bakmdan en m^ern, en ileri bir dindir.
LAKLK V E d e v l e t in DN D E N E T M A LTIN A A LM A SI 203

Derin bir heyecanla anlattm bu bahisleri Reat Galib.in ayn heycanla din.
!ediini, szleri ile beni tasdik ve teyd ettiini hatrlarken, merhumun aziz hatras,
n rahmetle anyorum.
ok hassas addedildii ve izah malum sayld in kimse tarafndan konu
ulmayan laiklik bahsi arlk aramzda gemez oldu. Buna nazaran kendilerini
Islm kltrne daha yakn tandm arkadalara, mesel Haan li ve hatta
Memduh evket beylere bile bu bahiste bir ey aamyordum. Mrteci ve dindar
gzkmemek iin herkes elinden geleni yapyordu.
Seyahatimizin ikinci merhalesinde cenup vilayetlerimizden birini ziyaretimiz
de eski bir hoca mebusun, beraberce poker oynayarak rak itiimiz mecliste, l
zumsuz olarak Allah'a kfr ettiini iittiim zaman, her eyi unutup sakn tabiat
ma muhalif olarak, bu zat pataklamamak iin ok sknt ektim; ve onu daha
sekiz sene evvel cppesi, sar e. ikide bir yet okuyarak din namna ilerimize
kart gnleri hatrladm. O zaman bize *kafir, diye hcum eden bu zat imdi
kendisini tenkit edersem- bana *laik deilsin, diye hcum edebilirdi. Muhakkartr
k. ayn adamn yarn *komnist* diye hcumuna da urayacam.
Seyahatin ikinci devresine ait yine bir hazin hatray yazmadan duramyaca.
m:
Konya'da idik. Alaattin tepesinde Halk Frkas binasnn geni salonunda.
Konya'nn btn ileri gelenleri toplanmt. Gazi halkn ikayetlerini dinliyordu.
Konya, o sene buday fiyatlarnn mthi skutu ve kuraklk dolays ile buhran
iinde kalan merkezlerden biriydi. Halk sulama ihtiyacndan, undan, bundan bah
sediyor ve dertlerini ortaya koyuyorlard. Uzaktan hakim bir ses iittik:
Paa Hazretleri; msaade buyurur musunuz?
Bamz evirdik. Efendi klnda, orta yal bir zat ayaa kalkm, sz iin
msaade istiyordu. Kim bilir ne syleyecekti? Belki vergilerden, belki Ziraat Ban.
kasndan ikayet edecek; belki de hkmetin bir yolsuzluunu haber verecekti.
Konya'nn medrese ivesiyle bu gaynlar atlatarak sz sylyordu:
Paa Hazretleri. Gonyann derdi ne guraklktadr. ne de mahsln para et-
memesindedir. Sayenizde kuraklk gider; mahsul para eder; her ey dzelir.
Emma lakin Gonyallar mteessir eden asl nokta, biz laik bir hkmet olduumuz
halde, niin hl cevami ve mesacide umumi bteden tahsisat vererek onlar ya
attmzdr. Gonya halk bu tahsisatn halkevlerine verilmesini istemektedir.
Hayret, dehet, nefret iinde kaldm. Konya'dan bir dinsizin, soysuzun nasl
ktna aarak yanmdakilere bu zatn kim olduunu sordum:
Yeniden intihap edilmek isteyen eski bir mebus, eski bir hoca. Trke keli
melerin Arapa'dan geldiini ispat iin eser yazm olan bir zat olduunu syledi
ler. Dondum kaldml Bu kadarna kimse yz vermedi ve onun halk namna yapt
dilek umumi bir nefret uyandrd. Fakat bu zatn sonra mebus olduunu, hatta
mecliste yapt bir konumada, btn Arapa kelimelerin aslnn Trke'den gel
diini ispat eden konumalar yaptn!.. Konuyla ilgili yazlar bile yazdn iit-
timi...

4 Ahmed Hamdi Baar, AtatOrkle Ay ve 19X'dan Sonra Trkiye t. 44-46, Ankara 1M1. Ikax9
Batk.
 204 C U M H U R lY E l. D N E M D lN V E D E ^ C T - -

Ahmed Hamdi Baar, Ankara.Sivas yolu zerinde, her eyi ile bal oldu
u Gazisine aka bunlan sylemek durumunda kalmt. Atatrk devrim ve
inklaplanmn en amansz savunuculanndan biri olmasna ramen yeni Trki
ye'de uygulanmak islenen "Laiklik'.in dinsizlik eklinde tezahr ettiini ve
bunun halkla byk alkantlar meydana getirdiini vurgulamak ihtiyacn duy
mutu Ahmet Hamdi Baar.
1924'dc balatlan din eitimi yasann, devletin dine kanmas eklinde
yorumlayan Baar: "Dinin, dnya ilerine, devlet ilerine, kanmamas. Hristiy-
anlk iin szkonusudur. nk Hristiyanhk dnya ilerine kanmayan bir din
dir. Halbuki Hrisliyanlktan sonra doan ve esasnda ok mtekamil birdin olan
islmlk'a din ile dnya ilerinin birbirinden aynimas yoktur. Daha dorusu
slmlk dnyay esas tutar; akla dayanr, halk ikiidann ister, hibir dogmaya
yer vermeden, ilim, fen ve akl hudutlan ierisinde meselelerini zmek ister.
Yok eer. Laiklik inklab adna din ile dnyay ayracaz dersek.
slmlktan uzaklam, dinsizlik yapm oluruz. Hristiyanlk dnya ilerinden
uzak yaayabilir, fakat slmlk asla!"^^
"ok ak sylyorum Laikl in bizde anlalmaya balanan ekilde tatbi-
ki dinsizlikten baka bir ey deil r. slm dininde din ile dnynn aynim asi,
mslmanlar in dinsizliin ifades dir '() diyerck dcvlct-din ilikilerinde. Laik-
lik adna meydana gelen sapmalara dikkat ekmiti.
A. Hamdi Baar. 1953 ylnda E^mokrat Parti'den mille^ekili olduunda
23 ^1 nce. 18 Kasm 1930 gn Kaseri-Sivas istikametine hareket eden trenin
vagonlannda Mustafa Kemal Atartirk.e kar sylemi oldugu szlerinde ve sa-
mimi hissiyat!annda ne kadar hakli olduunu grmt. Zira bu konumadan 14
Mays 1950 I^m okrat Pani iktidanna kadar geen 20 yllk sre ierisinde
Cumhuriyet Halk Partisi, rejim adna dine kar tavrlanyla, Baarin yllar nce-
sinden aret ettigi gibi tam bir dinsizlik uyarlamasna gemiti, ibadetin yasak-
landg, inancn su sayld, din cgitim ve retiminin tamamen Ortadan kald.
nldg, dini neritaya gz atnlmad, ner-i din faaliyetinde bulunanlann
hapse atld bu dnem in bu^in h e ^ e s "dinsizlik dnemi" kavramnda birle-
^ttlm ekedir.
(Jsclik A. Hamdi Baarim dedigi gibi yaplanlanla maalesef "Laik dev-
Ic" adna yaplm ve u y g u la tr!..

. - 45.
-. 47
LAKLK V E D E V L E T N D N D E N E T M A LTIN A ALM ASI 205

Ahmcd Hamdi Baar*n dikkat ektii hususlardan biri de dinlerini dnya

karl, makam, mevki ve kimilerine ho grnme karl satan .'BELAM"
klkl din adamlannn durumudur.
Konya'da kraldan fazla kralc kesilerek, hocalk kisvesine bakmadan dinin
devlete denetim altnda bulundurulmasn isteyen hocaefendi gibilerin, bu gn
bile hl din adna nice dinsizlik, soysuzluk, yaptna hayretle, dchce ve nef
retle ahit olmuyor muyuz?
 X IU M T I H i L D L I

-
 L E S R E E il g il i
O NEM LI D E K L K L E R

nce saltanatn kaldnlmas sonra hilafetin ve hemen ardndan eriye ve

Evkaf Vekaletinin kaldnlmas. sonra da eitimde ve yargda birlik salanmas
adna Tcvhid.i Tedrisat Kanunu ile eriat Mahkemelerinin Kaldnlmas. laikle
me srecinin yasal adan en nemli admlan olmutur. eyh Said ve Dou ay.
aklanmalann ileyen gnlerde -Anayasaya aykn olmasna ragmen-^*^ Tarikat
ve Tekkelerin, bir "menba- er", (ktlkler merkezi) addedilmesiyle kapatl
mas ve sonra 25 Kasm 1925 tarih ve 671 sayl kanunla herkese apka giydiril
mesi mecburiyeti, laiklik yolunda atlan admlan biraz daha ileri gtrmtr.
Daha sonra Medeni Kanun. Ceza Kanunu vb. temel yasalann eviri yolu
yla Batdan alnmas laiklik srecini hzlandmr.
Laiklik srecinin hzlanmasyla, "eriatten tamamen aynl" ^birbirine
bal, birbirine doru orantl olarak gelimitir.
Bu anlamda, 1924 Anayasasnda bulunan. "Trkiye Devlcti'nin dini, din-i
Islmdr (madde:2) szc, devlet tarafndan laiklie aykn bulunarak. 10
Nisan 1928'dc 1222 sayl yasayla yaplan Anayasa deiikliiyle. Anayasann
ikinci maddesinden kartlmtr. ^^Buna paralel olarak 1222 sayl yasa dei-

1. 1924 Anayasa.snn 75. maddesi; "Hi kimse mensup olduu dm. mezhep, lankalvefelseli
had.ndandolay mua^z bilemez. Asayi, ada^, muaeret-i umumye ve kavaniye muayirol-
mamak zere her WrlO ayinter s^esttir..
GfUld. g.bi 1924 Anayasas. "tarikar kavramt ve onunla sembolleen "tekke, kavramn( do-
kunulmaz klmtr. Fakat bu maddeye ramen lahkattann laaliye^ne son venp. te k k ^ k^
paOrlmtr.
2. Gotthard Jaesschke, Y en i 7 IslAmlk, s. 23.
3. eriatn hukuk ve ceza kanuntanndan 1926 y l^ teamen ikarblmasyl Ziya Gkalpin;
"Milli hukukun bOtOn daUann dinsel etkile^n ve din a^^annn t ^ a k k m - te^myl.
kurtarmak. (T0rkki0n Esaslan. s. 127yolundaki de yerine ^Im^ oldu. Mjslala Kemal
Ata3rk bu noddle de. "dinsel elkSerden ve dinin lahakkOmrKten Olkayi kurtarmak.
210 c u m h u r iy e t D N E M D N ^ D E V L E T L K L E R

ikligiyle milletvekillerinin (madde: 16) ve Cumhurbakannn (maddc:38)

yemin etme formllerindeki dinsel e kaldnlm.*^ ve "ahkam- eriyyenin
tenfizi" cmlesi de byk millet Meclisinin grevleri arasndan kartlmtr.
Laikleme sreciyle ilgili olarak, mslmanlar asndan zel bir neme
sahip olan Cuma gnnn tatil olmas hadisesi de uzun tartmalardan sonra^^
27 Mays 1935 tarihinde 2739 sayl yasa ile gereklemitir. Buna mukabil, Ra
mazan ve Kurban Bayramlannn resmi tatil olarak deerlendirilmesine ynetim
evrelerinde iddetli itirazlar ykselmitir.. Fakat bu iki bayramn Trk Milleti
ierisindeki manevi yeri gznnde bulundurularak. 19 Nisan 1925 tarihli d
zenlemeyle resmi tal gnleri bu iki bayramla birlikle. Ylba gn. ocuk ba
yram. Bahar Bayram. Zafer Bayram ve Cumhuriyet Bayram olarak snrlan-
dmlmir.^
Yine laikleme sreciyle iligili olarak, bir slm geleneinden aynima y
nnde saylabilecek olan l ve tartlarda metrik sisteme gei. 26 Man 1931
tarihli 1782 sayl yasa ile gereklemitir. Simgesel dzcllimlcrlc kabul edi-

Anayasa'da mevcul olan "dinle lgl. luzumsuz ve Terkiye CumhuriyeiJ.njn modem karakienyle uz.
!amayacak p im le r in karlmasm" leklil elti. (Nutuk, c.2. s 205) Ve bunlarn dindariara belli bir
zaman ^in verilmi geic. tawzler olduunu syledi. (Jaessehke. a.g.e., s. 25)
Mustafa Kemal Atatu^ szleriyle 29 Ekm 1923 tarihli Tekilt Esasiye Ek Kanununun, . s -
manii Kanunu Esasisi.nden (M ad ^ . 11) alm olduu devlet dini olarak slm Din.nin gOstenl*
mesini (Madde.2), ikjrK olarak da. yeni bir din ve eriat arm yaptran .ahkam- eriyyenin
ta rizi" cOmlesine aret etmek istiyordu.
Nitekim yu kanda da belrtid g^ slmlk ve eriat zerine olan hOkOmler ve dini hatrtatan
cmleler 10 Nisan 1928 tarihli 1222 sayl kanunla kaldrlm oldu. Artk TOrkiye Cumhuriye.
ti.nn dini, dini slm deil idi. De ^et din olarak.laiklik adna. hibir dini tanmam oluyordu
4 Mltehrekillen ve Cumhurbakanl yeminlerinde ( m a . : 16 ve 38 -dini grnt, dUnyevi ekle
dnt Artk 1222 sayl yasa ile mllehrekilleri ve C um h u^ kan yeminleri "Allah adna"
d^ l, "Namusum zerine, denilerek yaplm oluyordu. Hukuki ve Cezai davalarda da "Allah.m
ve namusum Uzenne yemin e^ rim ki" yerine, sadece "Namuzum Ozenne" denilmekte iktila
edildi
5 1927 Cumhuryel Halk Partsi Kongresi ncesinde Cumhuriyet gazetesi "Cuma gnnn alnp.
Pazara ^ v r^ ilm e s in ^ bOyOk bir temayOl vardr" dyerek, Pazar tatili ^n kamuoyu oluturma,
ya i m i tir.
15 Austos 1927 tarihli Cumhuriyet G a z e te s i'^ de bu sefer gazete sahibi Yunus Nadi, "Hafta
talib balkl bir yaz yazarak, cuma gnnn tatil olmasnn hibir anlam olmadn, m e^ ni
memleketlerden olmak n ()onlar gibi pazar gnlerini tabi yapmann gerekli 0dgnu dile ge.
trmitr.
6. mem Yakup Kadri Karaosmanc^lu. bir yazm a laik Cumhuriyetin resmi dairetennin Rama,
zan ve K u * n Bay ramlan tabi edilmesine kar kmtr. Bkz. C um huriyel, 4 Mart 1931,
Ank ^to^an."
7. 19 Meys - ve spor Bayram daha sonraki bir dOzenl^eyte resmi tatil gOnteri arasna
gdrtmitir. 1 Way. Bahar Bayram ise. 12 Eytoi ihtilali sonras 1 Mays 1^1 Bayramm hatriat-
mas* V f komimzm pfOpagardalanna zemin hazrtamas sebeb^le re s^ talil gOnO ^makton I-
kan^.tr
8. Mto Tunay. Pil. 7
L A K L E M E S R E C Y L E L G lU N E M L D E K L K L E R 211

len. slm olan simgelerden ayrlmann en nemlisi 26 Aralk 1925 tarihli ve

697.698 sayl yasalarla gerekletirilmitir. Mslmanlarn Hicri yl yerine,
Hrisliyan aleminin yl saylan miladi yl ve alafranga saat uygulamas yasalarla
gereklemi, bylecc takvim ve saat kullanmlarnda da slmdan aynlnmur.
1 Kasm 1928 tarih ve 1353 sayl yasa ile Arap harflerinin terkcdilcrck
latin harflerinin kabul ise laikleme sreciyle ilgili olarak yaplan dzenlemelc.
rin en ileri boyutta yaplan olmu ve dini eilimin sona erdirilmesinde en byk
etken olmutur.
Harf nklabndan 5 ay nce, 28 mays 1928 tarih ve 1283 sayl yasayla
kabul edilen Uluslararas rakamlann kabul de Laikleme sreciyle ilgili yasa
deiikliklerinden saylabilir.
Mzikte, heykelde ve dier plastik sanatlarda yaplan deiiklikler,
slm'lktan kopuun ve ada bat medeniyetine giriin sembolleri olarak de
erlendirilebilecek olan laikleme admlanndan bakaca rneklerdir.
Laikleme sreciyle ilgili olarak yaplan kkl deiikliklerden ve aslnda
slm deerlerden aynima ynnde saylabilecek dzenlemelerden en ilginci de
1934 ylnda kabul edilen 2590 sayl yasa idi.
Aslnda 2590 sayl, nvan, mahlas ve her tr lakaba son veren kanunla
'.Soyad Kanunu'.nun da teklidi atlm oluyordu.
26 Kasm 1934 ylnda TBMM'dc her tr nvan, mahlas, lakab gibi isim
leri tanmada kullanlan yardmc unsurlann kaldnimasyla ilgili grmelere
bakldnda, 2590 sayl kanunla yaplmak istenen eyin slm kltre ait ve
slm motif tayan ve anldnda bile slm bir atmosfer oluturan kelime ve
kavramlara an tahammlszln olduu grlr.
26 Kasm 1934 tarihli TBMM Birleiminde "Hac, hoca, molla, seyyid,
aa. papa, gazi, hanm, hanmefendi, sultan, gazi, bey, beyefendi" gibi nvanla.
nn kaldnimasyla ilgili grmelere bugn her akl eren insan yle bir geriye
dnp baktnda, Trkiye'nin o yllarda bir medeniyete olan dmarnjn
bazen kendisini ne kadar gln durumlara soktuuna ahit olacaktr.
Hac, hoca ve molla kavramlarnn agnrd. ilk ey slm olduundan
ve bu kavramlar nerede zikredili e zikredilsin hemen orada bir dini atmosfer
oluturduu ncelikle bu kavram rneklik tekil etmekledir.
Aslnda yaynland Aralk 1934 tarihinden itibaren en bata yasa kan-
clan tarafndan uygulanmayan ve daha dorusu uygulanamayan sz konusu
 212 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

yasa "millete mal olmayan inklaplardan ve hayatiyetini daha ilk gnlerde kay
beden kanunlardan".^ olarak milletin zihnin de yer etmitir.
Baveklet Kararlar Mdrl'nn 6/3231 sayl ve 26 Kasm 1934 ta
rihli yaz ile kanunlat belirtilen 2590 sayl yasann birinci maddesi aynen u
hkm ifade etmekteydi:
"Aa. hac, hafz, hoca, molla, seyyid efendi, bey. beyefendi, paa, gazi,
hanm, hanfendi ve hazretleri gibi lkap ve nvanlar kaldmimtr. Erkek ve
kadn vatandalar, kanun karsnda ve resm belgelerde yalnz adlanyla anlr
lar."
Bu kanun 1934 ylnda grlrken bile gerek kanun teklifini veren,
gerek Meclis Bakan, gerekse milletvekilleri, sk sk "paa, efendi" gibi kelime
leri kullanmlardr. Kanunun asl maksadn ve grmeler esnasnda meydana
gelen "mizah mevzuu olabilecek" konumalan renmek iin Meclisteki konu
malarn bir ksmn aktaracaz.
Yl 1934... Gnlerden Kasm aynn 24. gn. TBMM'dc hararetli konu
malar yaplyor. Bakanlk krssnde General Kazm zalp bulunuyor. Mec
lis, Mula Mebusu Dahiliye Vekili kni Kaya'nn ateli konumasn dinle
mektedir.
"Dahiliye Vekili kr Kaya: Arkadalar, eski devirlerden kalma bugn
k demokrasi esasna uymayan baz lkaplar, unvanlar, rtbeler, nianlar, mada
lyalar var. Bunlann bir an evvel resm belgelerden ve kanunun karsndan kal.
dnlmas, inklabmza uygun bir hareket olacaktr. Hkmetimiz, byle bir
kanun hazrlad., yksek huzurunuza takdim ediyor. Ricamz, bunun takdimen,
tercihen bugnk ruznmeye alnmasdr (ok muvafk sesleri).
"Besim Aalay: Arkadalar! Ne mutlu sizlere ki, kller arasnda fkran
koskoca ulusun yasalarn dzdnz. Ne mutlu sizlere ki, ld denen bir budu
nun temel talann attnz.
Dte gren inanmaz, yann okuyacaklar, bu byk deimeleri, bu yok
tan yaratllar, bu kadar az gnler arasna nasl sktrlm diye aacaklar,
onu yapan, onu yaratana yreklen balanacaklar. nnnn plak dalarnda
binbir glk iinde bu deimenin, bu byk ulusun temel tan atan anka
ya'nn yaln kayalan stnde ta gibi, demir gibi, rsle bir millet dger. Ata
trk'e benden sonsuz sayglar (Okey sesleri, alklar...).
"Dahiliye E M M . kr (anakkale): Efendim, kanunun istihdaf ettii
mn ve maksat, demokrasiyi kendine mal etmi olan bu yksek millcn her-
il k l e m e S O R E C ^ LGL ^M L D E I $ lK L r a R 213

hangi bir snf farkjn gsiercn nan!an lamamen ykmakir. Binaenaleyh aga
da kyller arasnda ok az bir snf ifade eden bir nan olmas dolaysyla
bunun kaldnimasna hkmee beraber encmen de muafaka ediyor.
Kemal Turan (Lapseki): Hac kelimesi de kalkacak m?
" D iliy c E .MM. kr I a n a i c ) : KTievV \
edilen kanun mucibince din unanlarlfikap olarak kullanlmayacaktr.
Lf Miift (Krehir): Aa. efendi, bey kelimeleri, kalktktan sonra
'hac'nn yeri kalmaz. Onun da tasrihini rica ederim.
D aliye E M M . kr (anakkale): Efendim, tekrar edeyim kabul
olunan kanunla, yani soyad kanunuyla din maksat ifade eden kelimeler esasen
kullanlmaz. Eger hac kelimesi lkap, yani soyad olarak kullanlyorsa, buna
da mkn yoktur. Bundan sonra dclilerfen sonra kimse kendisini hac diye les-
myc etmez.
A b d lh i (Ercincan): Pa^am. bu kanunla paalk kalkyor, general oluy.
or. Bunlann mtekait olanlarna da general m diyeceiz?
Dahiliye EMiM. kr (anakkale): MUteakit olanlar in de tabiaiiyle
bir hak mevzuu olmak itibariyle, mtekait birinci general, yahut ne diyecckIerae
mteakait ikinci ferik adn alacaklardr. Mtekaidin de mukabili bulunacaktr.
"Kzm (Diyarbekir): Yalnz isim sylenecek. Kadn erkegi nasl anlaya-
cagz?
"kr (dnerek): Kadn ve erkek isimleri mlmdur. Fransa'da dahi by-
Icdir.
"Reis: Karlkl konumayn!
"Daliye Bakam kr ^ (Mula): Efendim, birinci madde gayet sa-
rihtir. Biz T rk'lere legallp. snf ve tefevvuk ifade eden bir ok kelimeler kul.
!anlmakladr. Kanunda kullandgmz .gibi' kelimesi ile her muhille kullanlan
buna mmsi! kelimeleri kaldm oluyonz.
"Ziya Gevher (anakkale):EkT\\m, 'efendim demeyeyim. Kaya
demin bir so ru y a karlatnda eskiden alnm olan paaln yahut mukabili
generalliin kalkabileceini ifade ettiler. Biz de generallik, yahut bu ^ b i yksek
rtbe, milli ierisine alman riitbe olmaldr.
"Tarik Us (Giresun): Efendim. T ^iyc inde herhan^ bir yu ma hi bir
unvan almakszn anlacaktr. Bu kelimelerin bu suretle kalkm olmasndan sc-

.1
!1

!
il
214 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R
I,
I vinmeyccck hi bir arkada yoktur. Hepsi de ayn bir snf, ayn bir zmre ifade
eden kelimelerdi, yalnz bana yle geliyor ki. bunun sakatl, bu snf ifade, bu
kelimelerin birden fazla oluunda idi. Efendi, efendinin yannda bey. beyin ya
nnda aa vard. Bu ekilde ayn ayn kelimelerin kullanl snf fikrini uyand,
I
nyordu. Hususi konumalarda bay. bayan kelimelerinin kullanlaca ifade edil
mektedir. Ne mahzur grlmtr ki. resmi yerde bu kelimeler kullanlmasn.
Bay kelimesini, hususi zamanlarda olduu gibi, resm olan yerlerde de bu keli
il melerin kullanlmasnda ne mahzur grmlerdir?
I
'"Dahiliye Vekili kr Kay (Mula): Trk kanunlannda ve belgelerde
mahkeme huzurlannda. ilnlarla Ticlerin byle unvan tamasn demokrasi ve
Cumhuriyet prensipleriyle kabil.i tc.lif gmedik. Bu gnk Cumhuriyet pren
sipleri ve bizim ruh asaletimizle kabil-i te lif grmedik. Fakat teml icb ola
rak. dierlerine ittibaen hakikaten bir kelime kullanmak lzm geliyorsa, tann
mayan bir zt anmak lzm gelirse, baka baka sesler karmaktansa "bay',
kelimesi kullanlabilecek, sylenebilecek.
I I, "Reis: Takrirleri okuyorum:
Yksek Reislie
' l!
Hac. hoca, hafz szlerinin de konmasn teklif ederim.
Urfa: Refet.
'Yksek Reislie
'Aa kelimesinin maddeye ilvesini tavsiye ederim.
sparta: Mkerrem'

'Yksek Reislie
'Bey. efendi, beyefendi, aa gibi stnlk ve sosyal zg anlatan lkaplar
kaldnlmur.
'Birinci maddenin birinci fkrasnn yukandaki ekilde yazlmasn teklif
ediyoruz.
Mu. sparta: Haan Reit Kemal'

T o r Us (Giresun): Okunan takrirlerde -zannederim ki. Refet arkada-

mzn takriridir- hoca kelimesinin de bu kelimeler arasna konulmas istenmek-
L A K L E M E S p R E C lY L E LGL N E M L D E K L K L E R 215

ledir. Hoca, asl Trke bir kelimedir ve nihayet bir tlim ve tedris vasfn fade
eden bir kelimedir. Bilmem bunu szkonusu kanunun iine idhal etmek dogrn
bir ey olur mu?
'*Reis: imdi aa kelimesi hakkndaki takriri reye koymaya hacet yoktur.
Encmen de kabul etmitir.
"Bundan sonra hac. hoca, hafz, molla kelimelerinin de kalkmas hakkn
da bir takrir vardr. Bunu da reyinize arzedeceim.
"Hac, hoca, hafz, molla kelimelerinin kalkmasn kabul edenler... (G
rltler.)"
"Salah Cimcoz (stanbul): Hoca mstesnadr, hocay kaldracaz da yeri
ne muallim mi diyeceiz?"
"Sreyya (Tokat): Hoca kelimesi buradan kmaldr."
ft
*Reis: Kelimeleri ayn ayn reye koyacam. (Bravo sesleri)
"Hac" kelimesinin kaldlmasn kabul edenler. Etmeyenler... Kabul edil
mitir. Hac lkab kalkmtr.
"Hafz" lkabnn kaldnimasn kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edil
mitir. Hafz lkab kalkmtr.?
"Hoca" kelimesinin kalkmasn kabul edenler... Etmeyenler... Bu anlal
mad. Tekrar reye koyacam."
"Ziya Cevher (anakkale): Hocadan maksat, mektep hocas deil, sankl
manasna gelendir?"
"Reis: Hoca kelimesinin kaldnlmasn kabul edenler... Etmeyenler... Tek
rar reye koyacam.
"Hoca" kelimesinin kaldrlmasn kabul edenler ayaa kalksn... Hoca ke
limesinin kaldnimas kabul edilmitir. (Alklar.)
"Molla" kelimesinin kaldnimasm kabul edenler... Etmeyenler... kabul
edilmitir. "Molla" kelimesi de kalkmtr.
"O halde, 'hahz. hac, hoca, molla' kelimeleri lakap olarak, paa vesaire
gibi kullanlmayacaktr. (Uurlar olsun sesleri.)"
#
*Ziya Cevher (anakkale): Madde hepsine amildir."
.1I
*Haan Reit (Mu): Efendim, mesel arkla 'mir. kuUamlyor. bu hi
mevzubahis olmad."
!I!l

'(i '
216 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L l I^lL E R l

I !
I "Ziya Cevher (anakkale):Biz mir-miir bilmiyonz."
iti
'Reis: Maddenin ald en son ekli okutuyorum. Ltfen dinleyiniz.
Madde 1- Aa. hac, hafz, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paa,
hanm, hanmefendi ve hazretleri gibi lkap ve unvanlar kaldnimtr. Erkek ve
kadn vatandalar kanunun karsnda ve resmi belgelerde yalnz adlanyla an.
hrlat?"
Tark Us (Giresun): Reis paa, msaade ederseniz bir eyi arzedeyim.
Burada 'hoca' kelimesi lkap olarak kullanlmaz, bu demek deildir ki, tlim va
zifesi ilfa eden bir adama denilemez."
I "Haan Reit (Mu): Paa hazrceri (Paa da yoktur, hazretleri de yoktur
sesleri.) Arkadalar, bu kanunda geriliin son serpintisini de ortadan kaldnyo.
ruz. t.
Burada mezkr teklifini kimin verdiini belirtmek de faydal olacaktr.
I Baveklet Kararlar Mdrl'nn 6/3231 sayl ve 26/11/1934 tarihli yazs
yledir:
'k "Efendi, bey. paa gibi lkap ve unvanlann kaldnimasna dair Dahiliye
:il Vekilliince hazrlanan ve icra Vekilleri Heyetince 25/11/1934 tarihinde Yk
sek Meclis'e arz kararlatrtnlan kanun lhiyas esbab- mucibcsiyle birlikte
I
yksek huzurlannza sunulmutur efendim.
"Bavekil smet nn" dikkatinizi ekliyse. smet nn'nn Meclis Ba
kanlna yazd yaz "efendi" ile balamakla "efendim" ile bilmekledir. Ancak
ilkinde bu kelimenin kaldrlmasn istemekte. kincisinde de ayn kelimeyi
I I. Meclis Bakan'nn ahs- manevisine hrmet makamnda kullanlmaktadr.
1.
Kaderin cilvesine bakn ki. mezkr kanunu teklif eden nn mr boy
unca "smet Paa" diye anlm ve anlmaya da devam etmektedir. Kimse
nnye "Emekli General smet nn" dememitir. Torunu kendisine "paa
dede" diye hitap etmi, hanm da yllarca "paam" diye seslenmitir, "paa" ke
limesi her zaman nn'nn kulanda sanki "paa tokad" gibi aklam, adet
kendisini yok etmek isleyen ztn zerine gitmitir, iin enteresan takraf. nn
de bu tokad bir "okama" kabul etmi ve kendisine paa diye hitap edilmesin
den ok halarunur.
M.Kemal her zaman "paa" diye anlm, kerdisine hitap edenler "paa
hazretlcri"demilcr. okullarda hayat anlatlrken, yllardan beri "Annesi Zbey-
d e Hanm, babas Ali Rza Efendi" ifadesi kullarulmir.
L A K L E M E S R E C Y L E iL C L l N E M L D E K L K L E R 217

Kanun Meclisde grlrken, "hac kelimesinin soyad olarak bile kul

lanlamayaca iddia edilmitir. Halbuki o gnden beri pek ok kimsenin soya.
dnda "hac. hoca, molla gibi kelimelerin bulunmas nlenememitir.
u hadise inklbn brakn millete ml olmasn, inklabn mimarlanna ve
kanun koyuculanna bile ml olmadn ibretle gstermekledir;
Psikanalist Dr. zzeddin adan Bey*in neklettiine gre, I Reisicumhur
Mustafa Kemal Paa bir akam vakti sofrasnda bulunanlara. 'Bana smet Paay
amn' demi. Etrafndakiler yerinden kprdamam ve hatt ses bile karma
mlar. Mustafa Kemal Paa emrini tekrar etmi: 'Yahu bana smet Paay ar-
sanza." Yine kmldayan ve cevap veren olmam. Nihayet Kemal Paa 'Syle
diimi duymadnz m? ismet Paay niin armyor sunuz?' diye knca,
kendisine verilen cevap u olmu; "Biz smet Paa diye birisini tanmyoruz.
Bay nn'y biliyoruz.' Bu cevap zerine biraz duraklayan M. Kemal Paa,
sonra glmeye balam ve bu hal dakikalarca srmtr.
Mustafa Kemal Atatrk' bile bylesinc dakikalarca gldren bir yasann,
deil yllarca stelik medeniyet" adna srmesi, bir ka gn bile srmeyecei
bu hadiseyle apak belli olmutur.
Kanunlamamakla birlikte ok yaygn bir hale gelen danslar, balo gecele
ri. gzellik yarmalan gibi uygulamalarda toplumun laiklemesini hzlandran,
ayn zamanda da dinden kopuu veya dine kar olan duyarszl anran uygu
lamalar olmutur.
Fakat, laiklikle ilgili, dorudan doruya dine ynelik bir hareket olarak
doan. Ezan ve Kamet'in Arapa yerine Trke olarak okunmas, dinden uzak
lamann bir nevi sembol saylan bir Laikleme hareketi olmutur. Ezan ve
Kamet'in Trkelemesi ile ilgili uygulamalara ileri de ok daha fazla deinmi
olacaz.
Son olarak 1934 ylnda kanlan bir yasa ile. her tr nvan, mahlas ve
lakap, payelerin kaldnlarak "Soyad Kanunu" na geiinde laikleme sreciyle
ilgili dzenlemelerden olduu sylenebilir.
Laikleme sreciyle ilgili olarak yaplan dzenlemelerden Cumhuriyet
dnemi Din-Devlet ilikilerini yanstmas asndan bizce en nemlilerinden bi
risi de Harf inklab ile harfle birlikte balalan dil devrimi olmutur. Dil devri
mi de en az isim, nvan ve lakaplarn kaldnl kadar manuksz olmutur.
imdi harfte inklap olarak kabul edilen yaz devrimini ele almak istiyo
rum.
 DOKUZUNCU BLM

HARF NKILABI VE ARAP

M
HARFLERNE SON VER!
 H A R F N K IL A B I V E A R A P H A R F L E R N E
S O N V E R !

Trkiye'de latin harflerinin benimsenmesi tasanlan ok eskilere kadar

gider. 20. asnn balannda matbaa ve gazele tekniklerindeki gelimelerle Arap
harflerinin lerid ve latin harflerinin kabul gibi meseleler gndeme gelmi, hana
zaman zaman Arap harflerinin terki zerine teebbsat ve mracaatlar da yapl
mtr. Harf inklabndan nceki tartmalara rnek olsun iin buraya o dneme
ait (Merutiyet) iki hretli yazann konuyla ilgili tarumalanndan belli blm
leri almak istiyorum.
Merutiyet dneminin nemli yenilikilerinden saylan yazar Celal Nuri
Bey. "Mukadderai-Tarihiyc" adl eserinde (1913) byk bir cret ve cesaretle
unlan yazmt:
"Hurufatmz berbattr. Bu harflerle biz iimizi gremeyiz. Bunlar
nkfdir. Harflerimizin noksanndan, bir ie yaramadndan, gayri ameli bu
lunduundan (Tarihi Tedenniyat Osmaniye) kitabnda da bahsettik. Burada yal
nz urasn syleyeceiz ki bu harfler ve burarla yazlm ibarai avam suhu
letle renemiyor. Bunlar gayri tabii eylerdir. Bu hal lerakkiyata mni oluyor.
Ahalide tahsil ve tenevvr hahiini sndryor. Onun iin hurufu islh gibi bo.
vahi tedabire mracaat edeceimize bir saat evvel, kemali cesaretle Ltin harfle
rini kabul euneliyiz. Bunu yalruz biz kabul etmi olmayacaz. Bundan evvel
RomanyalIlar dahi "sirilik " harfleriyle yaz yazarlard. Bilhere Ltin harflerini
kabul eltiler. Almanlar yava yava "Gotik harflerini brakp Ltin harflerini
alyorlar.
Ltin hurufu hem pek tabii, hem de Tre'nin tahririne pek msaittir. Bu
harflerin kabul edilmesi iin serdedilebilecek veya edilen itirazlar o kadar adidir
ki mnakaasna bile tenezzl etmeyiz. Bu hususta cidd bir inklba kudretyab
 .
ir
222 C U M H U R lY E n^ D N E M D lN ^ D E ^ C T L K L E R

"I.1
olabilir isek avammz suhuletle mevaddi adiyeyi okutup yazabileceinden mil
letin seviyesi fikriyesi. phesiz, bir kademe daha lercffu edecektir.".^
Onaya atlan bu yeni ve ileri fikre kar Darlmuallimin mdr Sat
Bey u mtaleaian ileri srmt:
.'1. in ve Japon alfabelerinin zorluu meydandadr. Alfabenin zorluu
terakkiye mni olsayd. Japonlann terakki yolunda bir adm atmamas icabeder-
di.
2. Tarih, byk bir mazi ve Edebiyat sahibi milletlerden hibirinin alfabe-
sini degitircbildiinc dair bir misal gstenniyor.
St Bey. A lfa^nin degil, mlnn ve harflere verilen isimlerin deitiril"
lll I mesine raz olacak kadar ..terakkiperver" davranyordu. Onun bu mesele h a ^ n .
da topyekn fikirleri unlard:
.'...Ben te bu mlahazalara binaen Elifl^mizi deitimek lzm oldugu-
nu iddia edenlerin fikrine itirak etmiyonm. E l i^ y i itmam ederek. mlmza
intizam vererek, usul tedrisimizi slh ederek yazmzdaki mklt izale
e ^ c k kabil ve lzm olduuna itikat cdiyoram. e zannediyorum ki slh ve
ikmal in hibir ey yapmadan ..ah. bu Elilbamiz'' demekle nndeki makine,
nin sratle ilemediini grtir gmez-onu yalamak ve tamir etmek in hibir
ey yapmadan baka makinelere gdz diken bir makinist haline ^nziyoraz.
St Bey'e. ..Cihangirli M. inasi'. imzasiyle verilen bir cevap. Cell Nuri
kadar kesim e ve cretli deildir. Fakat bu yaz da yle bir hkmle sona eri-
yor:
'.Hunf slahatlannn arad ey, usul tedrisler, muallimler, icrbiyci-
naslar de^l... Usulsz, muallimsiz bir iki haftada renilecek bir yazdr. Zaten
bu nklp birden bire olmayacak, kuvveti kadar yrilyecektir.
O zaman gelinceye kadar isteyen, elindeki makineyi yalayarak, tamir
ederek alabilir. Maahaza hele ten anlar bir Encmen harfleri tetkik etsin,
kabul olunacak h a b e ri kabul etsin artk fiti bizimdir.'(.)
Bu'' Cihangirli M. inasi'. den sonra .'Ali Nusrel.' de Tanin Gazetesi'nin
1584 numaral nshasnda gene Elifi zerine bir makale yazyor.

1. 0 mn Nuri Ergin. TOfk M u r i f Trihi, c.S. . 17S3.

2. Osman Nuri Eroin. &g.e.. C.5. s 1753.
3. Cihangirli Mhmd inasTnin laKItf et0y LBlin hurufundan mOteekk Elifba'!.
Itlanbul Bayazt nklap Mzasi'ndodr.
H A R F INKJIj \B I V E A R A P H A R F L E R N E S O N V E R 223

Sti Dey. bu iki yazya kar tekrar kaleme sanimak lzumunu duyuyor ve
kendisi gibi dnmeyenlere u tleri veriyor.
"...Pek ok ilerde kestirme hareket etmee, radikal i grmeye, tarafta
rm. Fakat Elifbc meselesinde kestirmeliin -radikalliin- hem gayri mmkn,
hem de gayri muvafk olduuna kaniim.
Kk basit olan, kknden kopanimasna imkn bulunan eylerde radi
kallik iyidir, fakat kkleri ok derin ve girift olan, kknden kopanimasna
imkn bulunmayan hususlarda radikallik akamete mahkmdur. Elifbe meselesi,
bu son takm meselelerdender...
"...Bir batakl, bir dereyi, bir su birikintisini bir admda-bir hamlede.
allamak istiyenler ok vakit onlarn kenannda durmaa mecbur olurlar ve ilerle
mek iin onlan dolamak -onlann zerindeki ulardan dolaa dolaa ailamak-
zahmetinden kanmayanlann kendilerinden ok daha ileriye gemi olduklann
grrler.
Bunu nazan dikkatten dr tutmamal, onun iin de Elifbe meselesinde her
eyden ziyade- hakiki mnasyla- "ameli olmaa almalyz.
Biraz sonra ayn konu zerinde "zmir: Ali Nadir imzasiyle birbaka yaz
gryoruz.
Bu imza sahibi. Ltin harflerini kabule taraftardr ve bunun iin de yle
"ameli" bir yol gsteriyor:
"...Nezaretin Hkmet ve millet namna yapaca slhatn esas hurufatn
ve sonra da bittabi lisamn slah olmaldr. Mesel Nezaret bir fedakrlk ederek
pek ok miktarda Ltin hurufatiyle lisanmz retecek kitaplardan basinp kh
ucuz, kh bedava olarak btn ahaliye datr. Herkese bu lisan mkemmel su
rette retmek iin bir veya iki sene msaade verir. Tedarikt bittikten sonra bir
gn byk ihtifaltla birdenbire lisann tarz tahriri tebdil edilir. Bu esnada bir
takm yolsuzluklar olacaktr. Fakat milyoarca ahali iyilii mdrik olmaz ya.
Bazlanm da cebirle, iddetle rahi hakka sokmak icabeder. Onun iindir ki vazi
fesini yapmamakla itham olunmakta bulunan hkmet bu pek mbeccel slahat
derhal deruhte etmelidir."^
Cumhuriyet devrinde Atatrk dier btn kltr meseleleri gibi Harf nk
labn da kknden kesip atn. Ve bunda pek seri, pek cezf haraket etti. Aa

4. Osman Nuri Ergin, a.g ... c. S, t. 17S4-175S

5. Osman Nuri Ergin. a.g..c 5. s 17S4-17S6.
 224 C U M H U R Y E rr D N E M D lN V E D E V L E !' LK LE^I

yukan bir asrdan beri bunun hakknda lzumundan fazla sz sylenmi, mna
kaalar yaplml, iin ank fazla mnakaalara, bitmez tkenmez komisyon ka-
rarlanna tahamml yoklu. Bununla beraber son defa olarak byle bir komisyo
nu Atatrk de Dolmabahe Saray'nda toplant. Belli bal fikir adamlanmzm.
bir ok muharrir ve ediplerimizin dahil olduu bu komisyon az zaman iinde
mzakeresini yaparak raporunu vermi ve iiiildiinc gre, bu raporda kendile
rinin de Arap harfinin terkedilerck Ltin harfinin kabulne taraftar olduklann
bildirmiler, u kadar ki inklbn birdenbire deil onbe sene iinde tedricen
tatbikine lzum gslcrmelerdir.
Komisyonun kanaatine gre nce lk mekteplerde bu harflerle okuyup
yazmaa balayacak olan bir ocuk lk, Ona Lise ve niversite tahsilini bitirip
kncaya kadar mekteplere lzumu olan kitaplar da yetiiiirilecck ve bu suretle
arada bir fetret, bir intikal devresi olmayacakt.
Fakat Atatrk bu teklifi kabul etmemi ve:
.'Siz bu milletin kabiliyetini takdir edemezsiniz. Baknz nasl abucak
renecekler ve tatbik edeceklerdir!" diyerek aciliyc istemiti.
Ali Nadir'in Cumhuriyet ncesinde "Pek mbccccl slahat". ok acil bir
devrim" olarak yaplmasru hedef gsterdii Harf nklab. Cumhuriyet devrinde
gereklen ok acil ve ok seri bir ekilde gerekletirilmiti. Osman Nuri
Ergin'e gre. Mustafa Kemal zellikle kltrel deiiklikler de olduu gibi bu
meselede de "pek seri, pek cezri" hareket etme ve meseleyi, istiare ve mza
kerelere gerek grmeden tek bana karar vererek halledivcrmiti..^
Bylesine seri davranlmasnn elbet bir nedeni vard. Nedeni Arap harf
leri varolduu mddete, Triciye'nin Osmar-Islm geleneinden kurtulmaya-
ca ve dolaysyla da geri kalm (!) olaca idi. Aratrmac-yazar Mete Tun
cay, yaz devrimiyle ilgili olarak bu "nedcn"i aklar ve: "Trkiye
Cumhuriyei.nin yazda Arap abecesini brakp Ltin abecesini benimseme kara-
n. yeni harflerin Trkeye uygunluu ve renme kolaylmcdeniyle, okur
yazarlk orann hzla artraca umuduna dayandmim olmakla birlikte, bu d
zeltimin asl amacnn, Osmanl-slm geleneklerinden kurtulmak ve dolaysyla
adalatrmay abuklatrmak olduu akur"^^ diyerek tcsbitlcrimize hak
verir.

6 Otmn Nun Ergm, g.e., c. 5, s. 1755

7 M ... Tunay, 7/kP f t Ynetim i, . 230.
HAKF H J \ B I ^ A R A P H A R F L E R N E S . N ^ R l ? 225

H arf nklab Seyri

Maarif Bakanl iinde 22 Mart 1926 tarih ve 789 saylda yasayla olu
turulan Dil-Heyeti almalan bu iin resmen ilk balangcn oluturmutur. Dil
Heyetinin oluturulmasndan ok nceleri; hatla hayret edilecek kadar bir zaman
ncesinde Atatrk'n bunlan planlad dnd sz konusudur. Laik dn
cenin yerlemesi ve sosyal hayattan dini dncenin kaldnimas adna daha
1907 ylnda Mustafa Kemal'in (henz 25-26 yandadr) harf devrimi dahil
dier btn devrimleri dnd ve dledii, Bulgar Trkolo Manolov tara
fndan ortaya aulmir. Daha 1907 tarihinde iken Mustafa Kemal. Bulgar Tr
kolo Manolov'a:
"...Bir gn gelecek ben hayal sandnz btn bu devrimleri baaracan.
Mensup olduum ulus bana inanacaktr. Dndklerim hibir dcmogoj rn
deildir... Saltanat yklmasdr, devlet yaps trde bir eye, cumhuriyete in
klap alnmaldr. Din ve Devlet birbirinden aynimal. Halifelik kaldmlarak. la
iklik ycrlerilmelidir. Dou uygarlndan benliimizi syrarak. Bat uygarl
na aktarmalyz. Kadn ve erkek arasndaki farklar silinerek yeni bir toplumsal
dzen kurmalyz. Bat uygarlna girmemize engel olan yasa; Arap alfabesi
ni alarak, Ltin kknden bir alfabe semeli ve klk kyafetimize dein her ey
imizde batllara uymalyz...
Bana inannz ki, btn bunlann hepsi bir gn olacaktr. Ve bir gn hepsi
ni ben yerlctircceim"Miycrck. harf dcvrimiylc birlikte dier btn devrimlc-
ri de yapacan/gerekletireceini belirtmitir.
Yine 1922 ylnda iken Mustafa Kemal'in Halide Edip ve Dr. Adnan Ad.
var'a, btn memleketin garpllamasyla birlikle, yaz devriminden ve Liin
abecesinin kabulnden bahsettii rivayet olunur.
Aynca daha 1919 Temmuz'unda iken Mazhar Mfit Kansu'nun zel not
defterine Atatrkn kendi yazsyla Ltin harflerini kabul edeceini yazd da
bir gerektir..

. C um huriyet, 19 6.1948. Sami N Ozefdm, Bilinmeyen AlaturK. 32.33. Varlk Yaynlan. 1976
stanbul. Prof. Dr. zer zankaya. A tatrk b k h k , TOrk D em okrasi D e\m m /)n Temernen. s
156. Tekin Yaynevi, ikinci Basm. 1983.
9Tabii, sylenen ^vrimlerten en az 18.20 sene kadar noe bu soztenn safledlmt mas ok
anlamldr. Sami N .zerdim ve Prof. Dr. .zer .zankaya. 28 yanda ^nuz ef) bir subayten
Alato^'.n bunlar dnm olmasn ancak .daha, kavram aWayabmekle<rler
10. Hal^ Edip Advar. T0rk\)f) A te le Imtiham. 5. 264 (1962). ^vkei Aydemir. JoH
Adam. 8.1315 .3 .
11 Y a n D evrimmin so . Yh, Sami N zrdmn Girii. ^ Y a y n ,
 226 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E !' L K L E R

Mustafa Kemal Atairk.n, harf dcvrimini ok nceden dnd ve ta

sarlad zerine. Atatrn kurdutiuu "Dil Encmcni
nin en aktif yesi saylan
Ahmet Ceval Emrenin "iki Neslin Tarihi" isimli kitabnda da belli ipulan veri
lir.
Ahmet Ceval Emre. Atatrkn laik Trkiyenin temellerinin atlmasnda
ok nemli yeri olan "zmit Basn Toplantsna atfta bulunarak Atatrk'ten nak
len unlan yazar:
"-Memleketin kalem sahipleri ile artk beraberdik. UyankJklanna gve
nerek dedim ki.
- Ben hilfeti kaldracam!
Biri mstesna (Hseyin Cahil Yaln) hepsi grm kabul ettiler. Ne
dereceye kadar dindar olduunu bilmem ama Hseyin Cahit bana dedi ki:
-te en byk hata bu olacaktr. Hilfeti kaldrmak... Bu akl kn (akll
ii) deildir. Bunu yapmayn ve sizden bu derece mantksz bir i kacan
beklemiyorum...
Ve bu gazeteci zat. Halifenin makamn muhafaza etmesi hususunda bir
ok srar ettikten sonra dedi ki:
-Halife kalmaldr. Fakat siz ki bu kadar inklplarn yaratcsnz, millete
Ltin harflerini kabul ettiriniz.
-Henz bu hususta kimseye katf sz veremem. Daha beklemee mecbu
rum.
Atatrk'n bu konumalarn nakleden Ahmet Ceval Emre, gene o gece,
ondan ve bu konumalar konusunda dinledii u cmleleri de verir:
Ben dndklerimi nce miUctimin arzusunda, ihtiya ve idaresinde
grmeyi art sayan ve bunu grdkten sonra ancak tatbiki ile kendimi mkellef
bilen bir adamm.
Her insann, mensup olduu tima heyet (toplum) iin dnd bir
fikir olabilir. Fakat san solunu dinlemeden sylenmi szler, benim
telkkime gre, uzun uzun ve derin denemelerle incelenmedike fiil sahasna
geemez..."
Ahmed C:cval Emre'nin naklettii konumalann sonunda, baz gazeteciler
tarafndan, "halifeliin kaldrlmas ve Latin harflerinin kabul" gibi o zamanlar

12. Ahmd C.V.I Emrt, IhN^sn Tarihi, t.316.

H A K F NKILABI V E A R A P H A R F L E R N E S O N V E R 227

in ok ciddi saylabilecek devrimlcrin gereklen olup olmayacann sorulmas

zerine Atatrk:
..... Eer ben size bu meseleleri ancak son senelerde dndm dersem,
inanmaynz. Ben ta ocukluumdan beri bu davalan dnm bir adamm!"
03) diyerek, bir anlamda da Bulgar Trkolo Manolov'a ta 1907 yllarnda sy
lediklerini hatrlatm olur.
Atatrkn fikir ve dnce baznda yllar ncesinden tasarlanm olduu
kesin olan harf devrimi ile ilgli tartmalar, bir zemin hazrl mlahazasyla
1926 dan itibaren basn hayatnda da aleni olarak gndeme gelmitir. Milliyet
Gazetesi'nin balatm olduu "Latin harfleriyle Trke Nasl Yazlabilir" ba
lkl tefrikaO.. yaz devriminin devlet asndan nemli dayanaklann olutur
mutur. Bir yl boyunca devam ettirilen bu seri yazlar ile Milliyet Gazetesi
adeta yaz devriminin sava krss haline dnmtr.)'
Akam Gazetesi'nin at. "Latin harflerini kabul etmeli mi etmemeli
mi?" sorulu kamuoyu ve aydnlar anketi ise sonulan itibariyle bir hayli ilgin
olmutur. Ankete kahmlardan; stelik zamann aydnlan ierisinde. Latin harf
lerine evet diyenlerin says yzde lO'u zor bulmutur. Aydn tabakann yzde
90'. Lan harflerine hayr, eski harflere yani Arap alfabesine evet demilerdir.
Hkmet ve devrim yanls lavrlanyla tannan Akam Gazetesi anketine
verilen cevaplardan birkan aaya aktanyorum."
1926 ylnda akam gazetesinin al "Latin Harflerini Kabul Etmeli
mi, Etmemeli mi?" balkl ankete verilen iki yant:
Hseyin Suat (Yaln): "Latin harfleriyle okumakla mkilt ekeceiz,
imdiki harflerimizle yazlm bir mektubu Latin harfleriyle yazmak ve okumak
istersek hemen hemen misli vakit kaybedeceiz."
Dr. Abdullah Cevdet: "Arap harfleri Trke'nin gelimesine engel olmu
tur... Onbe sene evvel: Bu harfleri aunadka Trk iin gerek kurtulu yolu
almayacakur" demitim. Yine ayn eyleri sylyorum.
Ankete verilen baka yantlar:
Necip Asm (Yazksz): 'Taraftar deilim, nk otuz asrlk ktphane
mize veda etmek gerekecek."

13. evke! Sreyya Aydemir, Tek adam, c.3, s. 318.

14 brahim Necmi imzasyla yaymlanan bu yaz dizisi 19 bOyOk blOmden ol|mutur Mlyl

Mays-Haziran-Temmuz, Austos 1928.
15. Osman Nuri Erin, M aarif Tarihi, c. 5. s. 1760,
 228 c u m h u r iy e t D N E M D N V E D E V L C T L K L E R

Avram Galanti (Bodrumlu): "imdiki harllcrimizm kalmasnda siyasal

zorunluluk da vardr."
Veled elebi (Izbudak): "Lalincc sesli ve sessiz harfler bizim dilimizi an
latmaya yeterli deildir."
HalidZiya Uaklgil: "Memleketin resmi ve ilmi hayatnda Latin harfleri
nin yeri yoktur."
Not: 16 kiiden sadece kii olumlu yant vermitir.

Yaz Devrimi ve Bir Gnde Cahil Braktrlan

T rk Toplumu

ite bu dnce birikimi ve oluumlardan sonra, Mustafa Kemal 1928 yl

balannda hemen "Harf Devrimi" zerine harekete geilmesini emreder. Bunun
zerine 8 Ocak 1928 tarihinde Mahmud Esad Bey (Bozkurt) tarafndan. Ankara
Trkocanda Trk harfleri zerine ilk konferans verilir. Bu konferans, harf in
klabyla beraber ayn zamanda dilin sadeletirilmesini ve Trk diline yerlemi
olan Arap. Fars ve Osmanlca kelimelerin atlmasn da gndeme getirir. Yani
yaz devrimi ile birlikte Dil Devrimi de nerilmi olur.
24 Mays 1928 bu devrimin bir yan kolu olan Trk rakamla kabul edile
rek. yrrlkteki arap rakamlanna son verilmi olunur.
Ve nihayet 27 Haziranda Harf inklabnn nasll ve nicelii zerine
rapor hazrlayacak olan "Latin Alfabesi Komisyonu" kurulur. Komisyon 9 kii
dir ve aadaki yelerden oluur.
1. O zaman Bolu Milletvekili, sonradan da Ankara Milletvekili olan Falih
Rifia Atay.
2- Galatasaray Lisesi Edebiyat retmeni ve Elaz Milletvekili Fazl
Ahmet Ayka.
3. Trk Dil Kurumu Genel dare Kurulu yesi ve .. Edebiyat Fakltesi
Lisaniyet muallimi Ahmet Cevat Emre.
4- Talim Terbiye Dairesi Bakan, siyasal bilgiler okulu Mdr ve Dil-
Tarih Corafya Fakltesi Dekan vekili Mehmed Emin Eriirgil.

16. Yaz. Devrimlnin Ellinci Ylndan.

17 evket Sreyya Aydemir, a.g.... e. 3. s. 319.
H A R F N K JL \B I V E ARAI> H A R F L E R N E S O N \ ^ R j 229

5- Zamann mehur hariciyecilerinden brahim Gramay..^

6- Manisa Milicivckili veLahey bykelisi Yakup Kadri Karaosmanoglu.
7. .. Edebiya Fakltesi lisan profesrlerinden, Profesr Ragb Hulusi
/Jem.
8- Maarif Mstear Ihsan Sungu.
9. Afyon Milletvekili ve Pete Bykelisi Ruen Eref Onaydn.
Bu komisyon uzun almalar sonunda bir alfabe ve bir de gramer raporu
hazrlamtr. Alfabe deiikliiyle ilgili raponr brahim Granay. gramerle il
gili raportr Ahmet Cevat Emre idi..
Komisyon almalanna belli bir zaman l.smet nn de katlmt. Fakat
smet Paa harf deiikliinin lzumuna bir trl akl erdirememiii. smet
nn, eer illa Latin harflerine gei olacaksa bunun en az 7 yllk bir intikal
devresine ihtiya olacan dile getirmiti. Yakup Kadri Karaosmanoiu'nun an
lattna gre ismet Paa nazarnda yedi yllk bir intikal devresi zorunlu idi.
Ondan nce Latin harflerine geiin mah/urlan olabilirdi.
smet Paa.nn gr ve tereddtlerini komisyonun alfabe raportr
Ahmet Cevat Emre, u ekilde anlatr:

.Cumhuriyetin iln ve Hilfetin aldmims safhalarnda Gazi Mustafa Kemal

Paa.dan ayrlmayan Bavekil smet Paa, takriri skn senelerinde yaplan Avru-
paklama hamlelerine de ses karmamt. Fakat yazy deitirmek teebbs
ne. kolay sarslmayan bir mukavemet (direni) gsterdi. smet Paa, byle bir
inklp hamlesinin, mutlaka gerekliliine inanmyordu.
Yaz deiitiritecek olursa hkmet, btn askeri ve mlki daireleri ile. Darl
fnun (niversite) btn faklteleri ile. Maarif btn mektepleri ile. Matbuat
(basn) btn gazeteleri, dergileri, kitap neri makanizmas ile yerinden oynatta.
maz bir da gibi Bavekilin karsna dikilmi grnyordu.
u itirazlar ileri sryordu:
"Okuma yazma gl, btn devlet hayatn felce uratacak bir inklb
gerektirecek bir zaruret saylabilir mi? Milletlenn medeniyete ileri veya geri olma
lar yazlarnn kolaylk veya gl ile llmedii meydanda deil midir' Yzyl
lardan beri kullanlan yaz, bundan sonra da pekl devam edebilir. Alimler, btn
okur yazar kimseler, hece snf ocuklarna dnecekler. Yaz deiirse ktpha
neler dolusu basma ve yazma eserlerden nasl faydalanlacak?"'

18. brahim Grantay. dnmelerden birisidir Asl ad Abraham Grantay'dr. Biraz da bu zelliinden
dolay yllarca hariciyecilik yapmtr.
19 Osman Nuri Ergin. Trk M aarif TanN, c.S , s. 1760-1761.
20 Ahmet Cevat Emre. ki N eslin Tarihi. . 317

A
|i|

230 CUMHURYET^ D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

smet Innnn ileri srd fikirlerden birisi de. o sralar inklap ol

malanna ramen hibir ga/.ccdc ve dergide yaz dcgiiimc fikrinin savunulma.
d idi.
Mustafa Kemal. smet nnnn tereddtlerini ve Latin harficrinc giri
iin tayin etlii en az 7 yllk sreyi duyunca fkelenmi ve "bu i iin 6 aylk
bir sre yeter de artar bile" demiti.*^
Atatrk mzakere ve tarimalann uzamasn islemiyor ve bu iin bir an
nce bilmesinin direktifini veriyordu.
Oysa Mustafa Kemal'in bizzat kendisinin setii ve hcreyleriyle kendile
rine gvendii alfabe komisyonunda bile konu hakknda tek dzelik salanama
mt.
Komisyon yelerinden Falih Rfk Atay. mzakereler srasnda meydana
gelen anlamazlklardan birkan yle dile getirir:

Komisyonda ilk grlecek . yaz deitirmek doru mudur, deil midir? tar
tmasna nihayet verip yeni alfabe harflerini semeye balamakt.
1 I
Bir prensip anlamazl yle kt: Osmanlcadaki yabanc kelimelerin dahi
bln ses haklarn veren bir alfabe mi alacaktk, yoksa Trke ve Trkeleen
kelimeleri mi esas tutacaktk? Arabn .ayn" . "s. si. "zel" i. "ti" s, "z" s gibi yeni
alfabede ayr ayr harfler olacak myd? Bu harfler Trklerin aznda kaybolmu
tur. "Osman'daki "s" ile "esmek.deki "sin"arasnda, "az.daki kaln "ze" ile
"haz.daki "z" arasnda hibir fark yoktu. Bundan baka biz yeni alfabede yalnz
Trke kelimeleri dnmekle yabanc kelimelerin de Trkeletirilmesini sala
m olacaktk. Ayn harf, yabanc kelimeye imtiyaz vermek ve onu daima yabanc
W' kldktan baka eski iml zorluklarn yeni yazda da brakmak demekti.
Sa anlay, Trk syleyiinde kalmayan, fakat fasih Arap syleyiinde
devam eden btn ses haklarn vermekti. Biz milliyetiler sa anlayn iddialarn
yendik.
Trke kelemeler iin "kaf" ve "kef. "gef" ve "gayn. harfleri lzumsuzdu. s
tisnasz btn Trke kelimeler *k ve g. harfleri ince seslilerde "kef. ve "gef". kaln
seslilerde "kal. ve "gayn" drlar.
- Ya Kzm kelimesini nasl okuyacaz, diyorlard.
Bir radikal fikir u di: Byle kelimeler git gide Trk syleniine uysa ne
kar? Fakat bu fikir yrmedi, iki ayn harf almak yerine Trk kaidesine uymayan
Arapa k.limefer n "k" ve "g. harflerinin nne bir "h. koymakta uyutuk.
"Kazm - khazm* yazlacakt. Tasrif ve terkipler iin tire usuln kabul etmitikl
"Gelmiyorum" kebmest G lmiyor-um eklinde yazlacakt.

2f evket Sreyy. Aydemir rkAdvnc3, s 319.

H A R F NKILABI V E A R A P H A R F L E R N E S O N V E R J 231

Yeni alfabede Ltin yazs dnyasnn ortaklaa deerlerini deitiren acaip.

liklerin kalmasna hl esef duymaktaym. Bunun balcas "c. harfidir. Trke'de
"j. sesi yoktur yabanc dillerden alnma kelimelerde bu ses "c" ye deimitir: Can.
darma. curnal gibi... "Ejderha" ile "ecnebi" kelimeleri pek farkl sylenir. Bir teklif
"c" sesi iin "j"yi almak ve "c" harfini de "" sesi iin brakmak ".yi "" karl kul
lanmakt. Herhalde bugnk baz aykrlkladan kurtulabilirdik.
Komisyon alfabesini stanbul'da Atatrk'e ben getirdim. Uzun uzun tetkik etti.
Konutuklarndan bir takm "q" harfinde srar ediyorlard. Hatta bir aralk Atatrk
bu tavizde bulunmaya da karar verdi. Ertesi gn vazgeirdik.
Atatrk bana sordu:
- Yeni yazy tatbik etmek iin ne dndnz?
- Bir on be yllk uzun, bir de be yllk ksa mhletli iki teklif var. dedim.
Teklif sahiplerine gre ilk devirler iki yaz bir arada retilecektir... Gazeteler yarm
stundan balyarak yava yava yeni yazl ksm artracaklard. Daireler ve yk
sek mektepler iin de tedrici baz usuller dnlmtr.
Yzme bakt:
- Bu ya ayda olur, ya hi olmaz, dedi.
Haydi radikal bir inklp iken ben bile yzne bakakalmtm:
- ocuum, dedi, gazetelerde yarm stun eski yaz kald zaman dahi her
kes bu eski yazl paray okuyacaktr. Arada bir harb bir i buhran, bir terslik oldu
mu. bizim yaz da Enver'in yazsna dner. Hemen terk olunuverir.
Bu arada bir (q-k) harfi tehlikesi atlattk. Biz Trke kelimelerde (k)nn ince
seslilerle daima (ke). kaln seslilerde (ka) okunduunu dnerek (q-k) yu alfabe
ye almamtk. Ben yeni yaz tasarasn getirdiim gnn akam Kzm Paa
(zalp) sofrada:
Ben adm nasl yazacam? "Ku" harfi lzm, diye tutturdu.
Atatrk de:
- Bir harften ne kar? Kabul edelim olup bitsin dedi.
Bytece Arap kelimesini Trkeletirmekten alkoymu olacaktk. Sofrada
ses karmadm. Ertesi gn yanma gittiimde meseleyi yeniden Ataya atm.
Atatrk el yazs majskllerini bilmezdi. Kk harfleri byltmekle yetinirdi.
Kd ald, Kemal'in ba harfini kk (k) nn bytlm ile. sonra da (k) nn
bytlm ite yazd. Birincisi hi houna gitmedi. Bu yzden (k) harfinden kur
tulduk. Bereket Atatrk (k) nn majskln bilmiyordu. nk o (K) nn t>uytl
mnden daha gsterili idi.^^

Bu srada Mustafa Kemal. Cumhuriyetm kuruluundan beri kerKiisini ve

dcvrimlcrini destekleyen tsianbul'daki gazele sahiplerinin vc bayazar!arnm ya
placak olan harf devrimiyle basn hayaunn ar bir ekilde darbe alaca|:n sOy.

22. Flh RfK. Alay. t. 441

i
 232 C U M H U R Y K T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

IcmcIcri zerine ankayada onlarla bir basn toplants yapmak istemiti. Cum
huriyet ve Milliyet bata olmak zere hemen herkes harf devrimine taraftar ol
masna ramen bunun bir anda olmasna iddetle kar idiler. Tek endieleri ve
hatta korkulan Mustafa Kemal'in "harf devrimi" ne kesin karar vermesi zerine
tcrccddtlcrini dinlcmiyecegi idi. Bu yzden stanbul'da Cumhuriyet Gazete-
si'nde Haziran-Temmuz (1928) aylannda kimi aydnlann da katld ska top
lantlar oluyordu. Toplantlarda islenen husus yaz devriminin yle apka devri
mi gibi bir anda deil, altra alra olmas gereklii zerine idi.
Mustafa Kemal kendisini her halkfrda desteklemi olan bu gazete sahip
leri ve bayazarlarnn loplanuiann duymu ve onlara hiddetlenmeye balam
t. Temmuzun ortalanna doru bata Yunus Nadi Milliyet Gazetesi sahibi Mah.
mud Bey ve stanbul Matbuat Cemiyeti Reisi Hakk Tank (Us) olmak zere bir
grup, yaz devrimi ve karlaabilecek glkleri grmek zere ankayada
toplantya agnidlar.
Heyet adna konuan Yunus Nadi. devrime kar olmadklann. ancak bu
iin tedrici bir usulde yaplmasn nererek, ak.si takdirde basm-yanm hayalnn
M yara alacan bildirdi. Konumalarda "teknik glkler" diye bahsedilen blm
dikkat ekiciydi.
yle diyordu Yunus Nadi:

- Muhterem Paa Hazretleri, asl glk tekrik bakmndandr. Bir gazeteyi,

bugnk Arap harfleri ile yirmi yirmibe mrettip dizer; bu hurufat ertesi gn sa
trlar bozularak harfler kasalarndaki gzlere konur ve ertesi gnn yazlar, gene
ayn sanatkrlar tarafndan dizilir, '.tashlh'.e verilir, balklar da bir yandan hazrla
nr. sayfalar kalplarnda balanr, makineye verilir... Makinede de "tashih, yapld
olur. Btn bunu, bir gnn belli i saatlerine sktrmak ok pratik isteyen bir
itir...
imdi, bir gazetenin 6 veya 8 sayfasn, nce Latin harfleri ile yazacak, ter
cmelerini Latin harfleri ile yapacak; sonra bunlar okuyup ibareleri dzeltecek,
yaz ileri mdrlerinden, redaksiyon sekreterlerinden, haberleri, makaleleri yaza
i cak. sonra da bunlar tashih edecek "Musahhh"lerden mahrumuz; Paam ben
bite yaptm ufak tefek tecrbelerde henz kendimi tatmin edemiyorum. Haydi,
yaz ilenni bir yana koyalm, ya gazelelerin dizilmesi ii var. Mrettplerin yeni
I'
harfleri renmeleri, mmareselerini arttrmalar, harflerin kasalardaki gzlerini tek
I', tek arayp bulmak iin vakit kaybetmeden, tabi bir alkanlkla yerlerini bulmalar
' zarureti "tedri, ihtiyacn duyurur. Sonra hi bir matbaann elinde yeter miktarda
Lat.n harfi yok... Kadrolar, hazrlatmak, eitmek iin bile bir hayli harfe acele ihti
ya vardr..

23 KU.it Hakk Ui. O d )|i vn. s. 172-173

I . F NKILABI ^ H A R F L E R N E S . N V E R $ 233

Isianbul Maibual Cemiyeti Reisi H i Tank ( s) ise. Yunus Nadi'nin S-

yledigi teknik glkleri giderici yepyeni bir fomtuilc Ortaya aijidj. Hakki Tank
majiskui harllcri (byk harricri) olmayan bir alfa^ neriyordu. Gereke de
Latin harflerinin byk Iiarfleri alnmadgmdan hem alfatenin daha kolay grc
nilecegini ve hem de gazetedeki clcmanlann daha kolay yetieceini gsterdi.
(24) Konumalar bitip, davetliler ankaya'dan ktnda Mustafa Kemal yann-
daki Maarif Vekili Mustafa Necati.ye dnerek: .'Hakllar ama. teknik mccburiy.
eller denilerek karanmz geciktirilmemeli ve bu medreseye dremeyiz" di.
yerek ''Ne olursa olsun bu halletmeliyiz'' emrini veriyordu.
Gazetecilerden teknik glklerin gerekten olup olmayacam son bir
kez daha renmek zere Mustafa Kemal birka gn sonra en gvendii iki ki-
iyi yanma artt. Gelenler Hakimiyeti Milliye'nin bayazar Falih Rfk ile
yine Hakimiyet-i Milliye'nin Yaz leri Mdri! Nait Hakki lu idi.
Nait Hakki Ulug: ''Paam ilk eklin retilmesi gereklen zor olacak ve
zaman olacak..." diye sze balaynca Mustafa Kemal biraz akn ve biraz da
kzgnlkla: "Ne demek 116 ekil, siz lzumundan fazla bytyorsunuz...''
diyerek Nait Hakki Ulug'un szn kesti.
Nait Hakki da amt. Ne lzumundan fazla bytyordu ve ne dc
alaya alyordu. Uslelik bu ie en fazla gnl vcmi olanlardan birisiydi. Da.
yanamayarak ve biraz da Paay daha fazla kzdnnamak in:
'.Hayr Gazi Hazretleri Ben izam elmiyonm. 116 ekil dediysem do-
rtiyu syledim. 29 harfimizin, matbaa harfinin bykleri 29, kkleri dc 29
eder. 58. Bir de bunlara el yazs harflerinin bykleri olan 29 ekille , kkleri
olan 29 ekil daha edersek 116 ayn ekil meydana kar...''2)
Mustafa Kemal bu izaha ''Peki! Peki ''diye muka^le ederek: ''Bana bu
in ne zamana kadar tamamlanabileceini syleyin. Ben zaman istiyorum'' dey-
ince, Nait Hakki lug Hakimiyel-i Milliye'nin brtinUylc Trke harflerle ba.
Silabilmesi in en c^en kasm aynn sonuntm uygun olabileceini ve ondan
Once btn sayfalann Trke baslmasnn mmkn olamayacam syledi.
En gvendi^ ve szne itimad ettigi kimseler byle syleyince. Mustafa
Kemal, Maarif Vekili Mustafa Necati'ye dnerek : '..im az Efendim in bu

24. Nait Hakki Ulu. a.g.e.. s 173.

25. Nait Hakki Utug.un 116 ekil dedii yeni harflerin 116 ekfi bilahare tm gazelelare daiblm.
ve gazetelerin bunlara bakarak yazlan yazmas istenmiti (Belge No )
 234 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

kadar srklenmeye tahamml yoktur, anlamyor musunuz, sizicr!" diyerek

"Ne pahasna olursa olsun bu iin ksa bir srede halledilmesi. gerekliini vur.
gulad.^^
Gerek stanbul gazeteleri ve gerekse Ankara gazeteleri bu emirlerden
daha ne yaplp edip doru veya yanl Latin harfleri uygulamasna gemek isti
yorlard. Yoksa Yaz Devriminin uzamasna, uzun bir zaman sarkmasna sebe
biyet verenler olmak istemiyorlard.
Bu korku ve endieyle temmuz aynn onalanna doru Milliyet Gazetesi
Latin harfli cmleyi gazetesine koymutu bile. Gazetenin ilk sayfalanndaki bu
yeni yaz herkesin dikkatini ekmiti. Bir de alma Arap harfleri ile bir not kon
mu ve bu cmlenin hibir gazete tarafndan alntlanmamasn. bugnk deyi
miyle "Compugraphic" hakknn kendilerine ait olduunu ve eer iktibas edile
cekse bile Milliyet ad zikredilerek ancak Latin harfleriyle iktibasn
yaplabileceini belirtmilerdi.
Syleine nemli kabul edilen ilk Latin harfli gnlerde u yazl idi:
"Oio-mobil F-aary-Tenzyl xofforlar de fai dalydyr. Oto.mobillry de
taksi fTailar^'ny icnzyl edileceini vu bunun iin icdkkatda bulunuldiini ja-
zynxdyle..."^^^
Evet bu cmle ilk Latin yaz cmlesi olmu ve altna da yukarda belirtli-
imiz nemli not dlmt. Yazy yazanlar daha sonra ne kadar gln bir
yaz yazdklarn anlamlard ama o gnler "emir" zerine bir an nce Latin
harfleriyle yazmak mecburiyetinde olduklan iin yaznn glnlne bakma
mlard bile.
ofrler. xofforlar diye yazlm, faidelidir. faidalydyrdiye yazlm, yaz
mtk kelimesi de. jaznyxdyk gibi hibir anlam ve keyfiyeti olmayan bir kelime
ile dile gcirilmiii.
Brn bu glnlklere "devrim" adna katlmaktan bakaca da hibir se
enek yoktu.
FaJ Rfla Ataym, "ankaya" anlatmyla, yaz devriminde gerekten
ok byk glnlkler olmutu. (K) harfiyle ilgili olay da bunun ak rneiy
di: Gerekten Aurk.n (k) harfinin majiskln (byk harflerle yazln)

36 Navt Hklu Uki.. B y k D evrim . . 176.

27 k a y i L 3 Temmuz 19N iHaklg Ok., BOyOk . 177.
H A K F I I L A B I V E AKAI H A I E K N E S . N V E R 235

bilmemesiyle, Ataiiirk.e (K) harfi (k) diye yuiiumlmu ve bdylecc de alfa^ye

Trke dnda bir harfin konmas engellenmi oluyordu.
Bazen ylesine komik dunmla^a den, bazen de insani derin derin d-
ndrcn bln bu hazrlklardan sonra Musiafa Kemal, 9 Agusios 1928 a k
Saraybumu Park.nda. Cumhuriyet Halk Partisi.nin tertip etlii bir aile eglencc.
sinde hazr bulunarak, orada yapt bir konumayla yeni Latin harfierinin Trk
alfalxsi olarak kabul edildiini ilan etmilerdir. Bylccc Harf nklab in hazr.
ilk devrcsi bilmi, icraat devresi balam olur.
Harf nklab'nn resmi ilk mjdesini veren Saraybumu konumasnda ata.
rtirk yeni Trk harficriylc ilgili olarak unlan gndeme getirir:
.... Vatandalar! Bu ntarm Trk harfleriyle, Trk kelimeleriyle yazlmtr...
isterim ki. bunu hepiniz be on gn inde renesiniz."
A^adalar arzum ahenkdar, zengin lisnmz yeni TUrk harfleriyle kendini
gstermektir. Asrlardan beri katalarmz demir ereve inde bulunduran, anla.
ilmayan ve anlamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak ve bunun lUzumen
olduunu anlamak mmburiyetindeyz. Anladmz eylerin eseri olarak mevcudiy.
etine yakn zamanda bUtUn kainat ahit olaca^r. Buna katiyyetle eminim.
Simdi yeni TUrk harfleriyle yazdm notlarm bir arkadaa okutacam, din.
leyiniz:()^
"... Bilemezsiniz ki artk szden ziyade zamandr. Artk benim in sz sOy-
lemeye ihtiya kalmad kanaatindeyim. Bundan sonra bizim in laaliyet. hareket
ve yUrUmek lzmdr."
"Her zaman, her yerde olduu gibi, bu gece burada da halk ile kar karya
geldiim anda, bUyUk. azametli bir kuvvetin tesiri altnda kaldm duydum."
Bu kuwet nedir?
TUrk halknn, TUrk tima heyetini tekil eden yksek insanlarn, kalp men.
balarndan hislerin, areularn,heyecanlarn, kastlarn, bir hedehe, bir gayede bir.
!emesidir.
kuvvetin bu kadar ma.er' olabilmesi, onun ok temiz, ok asil olmas ile
mmkndr. Bu benim ve btn dnynn grd kuwet muhakkak, en yUksok
vasllarla mtemayizdir.
Bir millet, bu mahiyette bir kuwel ve bir hayatiyet gsterd.1 zaman. mille-
tin beer tarihinde yepyeni bir salha amakta olduuna phe etmemelir.
gece burada gzel bir tesadUl eseri olarak arkn en mmtaz iki musiki
heyetini dinledim. Bilhassa sahneyi birinci olarak tezyim eden Munirelul Mehdiye
Hanim sanatkarlgnda muvattak oldu.

?8.MustateKem
alelindekinoDanFalihR^At...vererekokumutur
236 C U M H U R lY F r D I M I U lN ^ DEVLET - -

Fakat benim Trk hissiyat zerindeki mahedem udur ki, artk bu musiki,
bu basit musiki. Trk'n ok mnkeif ruh ve hissini tatmine kfi gelmez. imdi
karda meden dnyann musikisi de iitildi.
"Bu ana kadar ark Musikisi denilen terennmler karsnda cansz gibi g
rnen halk, derhal harekete ve faaliyete geti. Hepsi oynuyorlar. Bu pek tabiidir.
Hakikaten Trk, ftraten en, atrdr. Eer onun bu gzel huyu bir zaman iin far.
kolunmamsa, kendinin kusuru deildir. Kusurlu hareketlerin ac. felketli netice
leri vardr. Bunun fark olmamak kabahattir.
te Trk milleti bunun iin kmldand. Fakat artk millet hatalarn kan ile
tashih etmitir; artk msterihtir; artk endir; ftratnda olduu gibi!
Artk Trk endir, nk ona ilimenin hatarnk olduu tekrar ispat istemez,
kanaatindedir.
Bu kanaat ayn zamanda temennidir.
(Nutuk bitince halk arasnda bir zat Reisicumhur'a heyecanl bir sesle hitap
etti. Gazi tekrar ayaa kalkarak u hitapta bulundu):

Vatandalar, arkadalar.
ok soz, uzun sz bir ey iin sylenir: hakikati anlamyanlar hakikate getir
mek iin... Ben bu devirleri geirdim.
imdi szden ziyade i zamandr. Artk benim iin hepiniz iin ok sz sy
lemeye ihtiya kalmad kanaatindeyim. Bundan sonra bizim iin faaliyet, hareket
ve yrmek lzmdr.
ok ler yaplmtr, ama bugn yapmaya mecbur olduumuz son deil,
lkn ok lzumlu bir i daha vardr: yeni Trk harflerini abuk renmelidir. Her
vatandaa, kadna, erkee, hamala, sandalcya retiniz. Bunu vatanperverlik ve
milliyetperverlik vazifesi biliniz. Bu vazifeyi yaparken dnnz ki, bir milletin, bir
heyeti itimaiyenn yzde onu, yirmisi okuma yazma bilir, yzde sekseni, doksan
bilmezse bu. ayptr. Bundan insan olanlar utanmak lzmdr.
Bu millet utanmak iin yaratlm bir millet deildir; iftihar etmek iin yaratl
m. tarihini iftiharla doldurmu bir millettir. Fakat milletin yzde sekseni okuma
yazma bilmiyorsa bu hata bizde deildir; Trkn seciyesini anlamyarak kafasn
bir takm zincirlerle saranlardadr. Artk mazinin hatalarn kknden temizlemek

29. Trkiye'de okuma-yazma orannn dkl slm harflerie .kuma-yazma renmenin gl,
une yOKlenmbr Tanh Austos Nu^u diye bl^n bu nutkun sylendii tanhte 0 k may ma
oram y z . 5 t7 arasn^ d. iddia edildii gibi bu rakam ani en ge1 ^sene in s in d e yuzde
BO-90'lara ik^ . 1 belirtilmDr Oysa ^ harflerin kalemtenyle okuma-yazma dr-
du sylenaen eSki yazdan kurtsurlm, kolay okunup yazld syl^len Latin harflerine ra.
okur-yazar orannda uzun sure belOenen art olmamtr. Mustafa Kemal'in hayatJ boy n.
ca da bu Oran - r ekilde yOzde 2..25. g^m ^. % 40.1 g - e s i ise a^ ak 1960 ylndan
S0( ra otmu.hJT. KemOlin. .en nhayOt Oir iki yl ^ n.si^ e bOtOn TOrk ^yet:^ctimaiy sl
yem harflen orerecektir' dedii 9 Austos 1926 tarihli Saraybumu Nu^u'^an 42 yl sonra,
rem 1970 sttstkjenn gOre lie. okuryazar oram a^ ak % so'y bulabimitir.
H A R F I L A M V E A R A P H A R F L E R J I S O N V E R 237

zamanndayz. Hatalar tashih edeceiz. Bu hatalarn tashih olunmasnda btn

vatandalarn ;aalyetini isterim. En nihayet bir sene, iki sene iinde btn Trk
heyeti itimaiyesini yeni harfleri reneceklerdir. Milletimiz yazsyla, kafasyla
btn alemi medeniyetin yannda olduunu gsterecektir.".

.'Milletimiz yazjsyla vc kafasyla btn alemi medeniyetin yannda oldu

unu gstercceklir" denilerek izilen hedefte harf devrimiylc baunn yannda
olmak ve yazyla da tam manasyla batllam olunaca dncesiyle devri
min gerekletirilecei en yetkili azdan millete ilan edilmi olunuyordu.
Mehur Cumhuriyet tarihi aratrmaclanndan Prof. Dr. Bernard Lewis
ise, "Modem Trkiye'nin Douu" isimli kitabnda Latin harflerini kabulde
Mustafa Kemal'in hedefini daha net ortaya koyuyordu.
Bernard Lewis'c gre. Mustafa Kemal, Latin alfabesini Osmanl mpara-
lorluu'na kar bir engel olduu iin kabul etmiyordu. Bernard Lewis. "Latin
haillerinin kabulyle birlikte, yeni yaz renilip, eskisi unutulacak vc bylccc
gemile olan ba kesilerek "gemi" duygusu tarihe gmlecekti vc yalnzca
yeni Latin harfli Trke'de ifade edilen fikirlere ak yeni bir kuak yetitirilmi
olacakt..." diyerek Mustafa Kemal'in Harf nklabndaki hedeflerini daha net
onaya koyuyordu.

.'H arf Devrimi. slam Kltrnden Kopmak indi"

Harf devriminin ba yrclcrinden ismet Paa ise, daha sonra yaymla

d "Harf nklab Anlar.'nda Bernard Levvis'in ortaya koyduu gereke ve he
defleri daha da aarak. Harf nklabnn tek kelimeyle "slm kltrnden kop
mak" iin yapldn aka itiraf ediyordu.
Ulus Gazeiesi'nin 13-15 Nisan 1969 tarihlerinde yaymlad. "smet
nn'nn Harf nklab Halralan" balkl tefrikada, smet Paa Harf nkla-
b'nn niin yapld sorusuna yle cevap veriyordu:
..... Harf nklab sadece okuyup^yazma kolayl iin yaplmamtr. Harf
nklabn biz kltrmz deitirmek iin yaptk... Arap kltrnden kurtul
mak iin yaptk. Artk eski yazya dnlmeyecektir. Bunun manas artk eski kl
trle bamz kalmad, demektir.

30. 9 10.1929 tanhli Saraybumu Nutku tam matin h a lin i Osman N^ Ergin.n Maarif T a r i h i
mjjr. (c.5. s. 1763.1765) Nutkun onjinal Istanbul iil inkjlap M)2snddif.
31. Barnard Lewis. - TOfkiyo'nm D ouu. 6. 428.
 238 C U M H U U r D N E M D lN V E D E V L ^ -

H arf inklabnm bizde esiri ve bi^k fadas cdii^iz bu kiibiir de-

is^esiui kola ru itasdr. ser seuez Arap kuiiiriudcu kopk garp
klirne ve garp medeniyetine yneldikii."{}!)
isme! nn'nn hairidannda da dile gelirildigi gibi. Harf Ink
!abgerek-
len birkiiltrdcgiikligi meydana gclimcsi in ve Arap klir diye ifade edi-
Icn Jsiam kltrnden kopu in yaplmjtJ.
Asbnda harf inklah ile daha byk boyutlarda slm kltrden uzakla-
m ak hedeflenmiti. Arap haberinin terki ve latin harflerinin kabul ile Arapa
okuma ve yazma da ya.saklanm oluyordu. Bu en basit anlamyla Ku^n.m
okuma ve renilmesinin de resmen yasaklanmasn douracakt, yle ya Elif,
ba'y Arapa'dr diye okumasn ve yazmasn yasaklamak bir nevi Kur n gre-
niminin de temelini yok etmek demek olacakt. Hatla zamanla ibadet dili dahil
her eyin Trkelemesini dahi salayacak olan bir kapnn aralanmas demekti
Harf nklab. Dalla da ileri toyulia. Kur'n'n Trke olarak okunmas ve yazl-
m asma da frsat verir dncesiyle hareket edilmiti ilk zam ani anla. Bunun bir
kant Mustafa Kemal'in Saraybumu Nutku'ndan liemen sonra bir cami hocasy.
la yapt konuma idi. Mustafa Kemal yeni harllerin retilmesi in (daha
Harf nklab kanunlamadan) ilk yurt gezisi olarak deniz yoluyla Tekirda'a
gitmiti. Teki^ag'da kald gnlerin birinde sokakla yryen sankl. cb^li.
sakall biri gzne iliivcmiti. Bir kii imam olmas hesabiyle bu kyafetle so-
kakta, dolayordu. Sakall san kil ve cbbeli kiinin Tekirda Eski Cami Imam
Mustafa Ozercn diye biri oldu^j renildi.
Kardan hocaefendiye seslenen Mustafa Kemal: ''Hocaefendi Hocaefen-
di! Gel bakalm buraya....' deyince. Eski Cami mam, sesin sahibinin Mustafa
Kemal olduunu anlaynca koar adim ona dogrti ynelmiti. '.Buyur Paam"
dedi. Mustafa Kemal, cami mamnn Merkez Eczanesine gelmesini syledi.
Merkez Eczanesi'nde bir masann etrafna Olunldu. Etrafta da bir hayli
kalabalk olumutu. Hocaefendi imtihana ekilecei dncesiyle lir tir liriy-
ordu. Mustafa Kemal hocaefendiye dnekek: ''Yaz bakalm Hocaefendi! Vetn
vczzcytni ve TUrisinin ve hzci ^Icdil cmfn...''
Hocaefendi heyecanla Arap harfieriylc Kur'n'dan bu Syetin nne konu,
lan kagda yazvermiti. Mustal'a Kemal gzlerini hocann gzlerine dikerek.

32 U b i 1 3 5 H m m 1969. 'in n n n H i f i InkH tb H t n J m : S e b il Dergisi, Indn.fHin lalam

- O ir Btyanlar Bunun . H Y \ 2 Yl. 1976
H A K F NKJLABI V E A R A P H A R F L E R N E S . N V E R 239

''Hocam, ben bu yazdklanmz "ValUn vahlion" diye okuyorum. Ne dcren?

diye sordu.3)('
Hoca : "Nasd olur efendim bu veilini vezzeytun diye okunur." diyerck
ick lek harfleri anlatmaya baladj. Ve: .'Efendim, bunun stn var. Bakjmz bu
iaretleri koyduunuzda vcttini vezzeylni diye okunur. Val tin valiizan diye
okunmaz!....' diyerek ccvabnj tamamlad.
Mustafa Kemal hocann cevabi zerine: ''ver bakalm 0 kalemi birde ben
yazaym 0 yeti" diyerck yeni harflerle srenin ilk yetlerini yazmt. Trke
harflerle yazlan sreyi hocaya gsteren Mustafa Kemal: "GOriiyoreun hocaefen.
di. bu yazdm harflerin ne stn var. ne esresi, ne eddesi, ne de meddesi.
Hem bak bu harfler ne kadar kolay ve yanlsz okunuyor. Biz te bunu dne,
rek ve garp asann da kolayca renebilmek in Latin harflerini kabul ediyonz.
Sizden de bu yeni harfleri renmenizi isterim....' diyerek hocaya sylemesi gC"
rckcnleri sylemiti.
Bu olayn bizzat yaayan olarak Hakimiyct.i Milliye Yaz leri MUdUrii
Nait Hakki lu. Mustafa Kemal ile Eski Cami mam Mustafa Ozeren arasn.
daki yeni inklaplann tasarlanm olduunu bu gmedcn ikardklann syl.
yor. Harf irtklabyla tasarlanan yeni inklaplann banda da Trk milletinin yeni
dil ve ibadet etmesini ve dua etmesi gerektiini bu griimeden anlaldn
sylyor ve ilave ediyor:
'
.. O bu milletin, kendi dili ile Tannya hitap etmesini, dua ve ibadetlerini
A ra^a ile degil Yeni Trke ile yapmasn bir gn salamak emelindeydi.
Fakat buna mrii yetmedi...''4)
Naii Hakklu un da aka ^lirtllgi gibi Harf inklab'nn asil tasarla-
nan hedeflerinden birisi de ibadet dilinin Arapa yerine Trkc'icmcsi ve bu
arada Kur'n'n da yeni dil ile yazlmas idi.
Harf nklabnn din zerinde ve hatta dini eitim ve retim zerinde b
ylesine geni tesirleri hedeflenmi idi.
Mustafa Kemal Hart' nklab adna ikg yurt gezilerinden ikisini
Burea'ya yapmt. Burea'daki konumas yeni harflerin kabulm mukavemet
edeceklere, apka ^ b i isyan karacaklara kar bir .'aslan penesi" ol^aklann
ve .'bu milletin kuvvetli ayaklan altnda', onlan ezeceklerini dile gciiriyonlu.

33. Nau Hakki . B y k 168.

34. Nifil Hakki ........ .189

 240 C U M H U R Y E l^ D N E M D !N V E D E V E C T ' -

Mustafa KcmaJ: Eer bu miJlci bu hususla Jcrhang bir gJgc rasarJar-

sa, ben ve arkadaianm h lercddiiSLiz birer asJan penesi Jurbu milletin kuv-
vetli ayaklar ainnda onlan ezen naiz bir millet fedaisi olumz, 0 kadar ' 5) di-
yerck Latin harflerini kabulde glk ikanan her kim .lursa czeceWerini dile
getiriyordu.
Ertesi gn Harf Inklab'nda bir dneme olan Dolmabahe Sarayj.ndaki
tarihi bastn loplanus yaplm t!.
Mustafa Kemal'in bakanl gnda yaptlan lop-
l^ .y a ismet Paa bata olmak zerc btn bakanlar ve gazeteciler kat
lmtlar-
dt.
Toplannda Arap harflerine, medreselere, hocalara alabildiine atlm ve
dinin Trk milletini geri brakt zellikle vurgulanm
t.Meclis adma konuan
Rabakan ismet nn, kanunun kesinletii 1 Kasm 1928 tarihinden iki ay
nce Dolmabahe konumasjyla hkmet adma sanki kanunu mjdeliyordu.
29 Austos 1928 tarihli Yeni harfler ioplaniJS
nda ismet nn yle di-
yordu:)

ismet nn.nn 29 Austos Nutku

ve Dolmabahe K ararlar

"Kabui edilen harfler, Fransz harfleri deildir. TUrk harfleri. Trk altabesidir.
Bu harfler tamamen Turk dilinin ihtiyalar.na gredir, bu harfleri kullanmaktan
\
.
baka are yoktur. Bu harfleri neden alyoruz?
"Gazi'nin gayesi, milleti cehaletten kurtarmaktan ibarettir. Biz orduda milletin
btn etradn elimizden geiririz, .k u m a yazma bilmiyenlerden bir tek neler gr.
medim ki lakal iki sene mektebe gitmemi olsun. Kylerde ders veren hocalar
vardr. Kyller bunlardan ders grr. Azdan kaparak ezberden sre okur.
Fakat gazete okuyamaz, mektup okuyamaz, yaz yazamaz. Cehalet hocalarn
tarz tedrisinden deildir. Arap harflerindendir."
.Be art yz ekli olan eski harflerle okuyup yazmak ok ince bir san'at hali-
ne gelmitir. H.alkn okuyup yazma ^renmes. ^in evvel harf lzmdr. te ihtiy.
a bundan domutur. Halkn yeni harflere alka ve tehalk bu harflerin bir hty-
a, hem de ciddi bir ihtiya olduuna dellet eder. Harfler hakkndaki mnakaa
kesilmeWr. UnkU yeni altabe ilmidir ve Trk milletinin altabesidir. Bu allabe
Tufklenn ihtiyalarna katfidir.
"Bundan sonra mnakaa edilebilir. Lisan telffuza gre tesprt ed^eiz.
ErKumenin ml ve sarf kaideleri bir intikal projesidir. Zaman ile kaideleri inkiat

M. Cumhurlyt. ZeAutDS 1 0 8 .
36 O s m Ndi Ergr. M m h l Tanhi. c 5. s. 1766.1767.
 H A R F NKILABI V E A R A P H A R F L E R N E S O N V E R 241

eder; deiir; gzelleir. Bugn istikbalde lisann alaca ekli tespite almak
muhal peinde komak demektir. Komisyon vazifesini bihakkn yapmtr. Komisy
ona ok teekkr ederim ki yalnz bir (tir), (dr) mnakaas kmtr. Baka muci
bi mnaikaa olacak hibir ey kmamtr. Bu. komisyonun ok itina ve dikkatle
altn gsterir. Aileme alfabeyi retmee altm. En byk mkilt saitler.
de idi. komisyon bidayette intikal yaparken lisan slah fikrinde idi. Fakat bu ie ta
mamen girmedi. nk azm mkilt olduunu grd.
"Bugn bidayette bende de mevcut olan ti'dir yabanclndan yzde yetmii
ni kaybettim, altm.
"Hlsa komisyonun alfabesi katidir, intikal sarf ve imls ise en faydal ekil
dedir. Bu harflerle Trk dili pek yaknda dnyann en tatl lisan olacaktr, fakat bu
gnden istikbalde Trk dilinin alaca ekli tahdit edemeyiz. Onu yapmak istikbal
deki nesillere aittir."
l

Dier baz konumalardan sonra aadaki u kararlar alnd:

1. Milleti cehaletten kurtarmak iin kendi diline uymayan Arap harflerini ter.
kedip Ltin esasndan Trk harflerini kabul etmekten baka are yoktur.
2. Komisyonun teklif ettii Alfabe hakikaten Trk alfabesidir, katidir. Trk
milletinin btn ihtiyalarn temin etmee kfidir.
3. Sarf ve iml kaideleri lisann slahn, inkiafn, mill zevki takip ederek
tekml edecektir.
Muhakkaktr ki yeni harflerle lisana ve imlya ilk eklini vermek iin komisyo
nun projesi en ksa ve en ameldir.

Kasm aynn birinci gn gelip attnda latin harflerinin kanunlamas

na sra gelmiti. Byk millet Meclisinin al dolaysyla Mustafa Kemal.
Latin harflerinin kabuln ngren kanun tasans hakknda uzun bir konuma
yapt. Mustafa Kemalin son sz, Latin harfler ile Byk Trk milletinin yeni
bir nur alemine girecei iP^^
Yeni harfleri. smet nn de Mustafa Kemal'i teyid ederek" karanbkJar-
dan aydnla kn bir mjdesi', olarak kabul ettiklerini ve buna btn bir
meclis olarak vicdani bir samimiyet ve iiraad ile inandklann syledi..^
Nihayet kanun oybiriii ile kabul edilerek 1 Kasm 1928 tarih ve 1353 sa
yl yasayla bu tarihten itibaren yrrle girmi oldu...^

37. Osman Nuh Ergin, M aarif Tarih, c. 5 s 1767.

38. Osman Nuh Ergin. M aarif Tarih, c. 5, . 1769.
39. H akim iyet-i Mbya, 2 Kasm 1928. C o m h u riya tZ Kasm 1928 Osman Nun Ergin. a.g a c 5.
1770.
40. H aM m iyafi Mbbye, 2 Kasm 1928
 242 C U M H U R lY U T D lV E M l N V E D E V L E T L K L E R

1.11.1928 iarih c 1353 1 yabayla Harf Dcvrimi'ni kabul eden

TBMM, gn haurasjnn canljljgn. salamak ad na .'Mlllciln hanra.j kram
.
diyerek zerinde. ''Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazrcilerinc.' yazjs bulu-
nan alln lcha zerine kabartma bir alfabenin Mustafa Kemal e takdimini de oy
birliiyle karar aluna alm.t.r.
Bugn nkabir mzesinde bulunan bu alttn kabartma alfabenin takdi.
mindc yapjlan trende Mustafa Kemal'e hilalin yle denilmiti:
"Byk Trk Milletine halas c terakki yolunda olduu gibi okuma
yazma yolunda da nur ve irag gsteren dahi Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal
Paa hazretlerine milletin bir hatJra-t kr
mdtr...''()
Harf devrimini hedefine ulaitracak olan kanun teklifinde ise devrimin
gerekesi yle gsterilmiti:

rk dili imdiye kadar bnyesine uymayan Arap hadleri ile yazjhy.rdu.

Arap had sisteminde bir taraftan lisanmtzn muhla olduu sedalhadleri ihtiva
etmiyor, dier c.hetten Trk halkmn hakkj Jle teiaftuz eyleyemedii bir takm ses-
lere malik bulunuyordu. Bu yzden Trk dilini yazabilmek in uzun zaman muayy.
en kal.plarj bellemek zorunda kal.yor, hayali zihinde mevcut olmayan yeni bir keli,
meyi doru yazmak veya okuyabilmek! in uzun uzadya Arap ve Acem sad
kaidelerini bilmesi lzm geliyordu. Bu halin meydana kard zorluklar herkese
malUmdu. Medeni bir yaznn muttarit bir mlya sahip olmas iktiza ettii halde
eski yaz ile buna da mkn bulunmuyordu, nk aslen Turk olan kelimelerin se.
dal hadlerle yazlmas gereklii halde eski had sistemimizde bunun in yeter a.
ret yoktu. Mevcut s adali hadlerin ayrca birer mil olmas yazlan bir Trke keli,
menin bile baka baka yollarda okunmasn iktiza ettiriyordu. Eski had sistemi
baki kaldka ecnebi asldan gelen kelimeleri gerek telftuz ve gerek sad itibariyle
lisana maletmek mmkn deildi. Bu sebeptendir ki. TUrkeyi iyi yazabilmek ve
yazlan okuyabilmek in renilmesi uzun senelere muhta kaidelerle megul
olmak iktiza ediyor ve yaz yazmak, doru okumak ancak muayyen bir snln imti-
yaz haline geliyordu.
Bu mkilt yznden millet ve binaenaleyh btn halk taralndan okunabi.
lecek ve yMilabilecek bir lisan in icap eyleyen bir gramer vcuda gelemiyordu.
Bunu bir de eski Arap hadlerinin Trk matbaacln nasl ilerlemekten alkoydu,
u, telgral gibi medeni vastalar kullanmakta milletimizi beyhude masral ve zor.
luklara srkledii lve olunursa, eski had sistemimizi deitirmek zarureti mey.
dana kar. Bu sebeplere mebnidir ki esasen mill lisnmzn bnyesine muvalk
bir had sistemi kabul etmek Cumhuriyet hkmetinin program iktizasndan bulu,
nu-yordu. TOfk dilinin bnyesine muvalk olmak zere Ltin esasndan alnacak
hadleri tesbrt eylemek in geen sene Maarrf Vekletince tekil ^ilen Dil heyetin.

41. Nt Hakki IHu, Byk D el, s. 203

 hlA K F L A B J V E AKA. H A R F L E R jN E S . N ^ R $ 243

c . esaslar hazrlanan hart Sisieml ile yaplan .ecrijbelerrte dilimizin en iyi bir tarz,
da yazlmas mmkn ld anlald.
Ksa bir zamanda milletimizin b hartleri kolaylkla ^renmeler bu hart siste,
minin lisnmzn bnyesine uygun olduunu ayrca meydana koydu. Binaenaleyh
Cumhuriyet HUkUmeti, artk twrUbe ile sbrt olan tin esasndan alman hart sis.
temimizin kolayl son aylar zarfnda yaplan tecrbelerden anlald in devlet
dairelerinde hemen bu harflerle yaplacak mracaatlarn kabul ve onun uzerne

r muamele yaplmas kabil olacaktr. Zaten yeni hartleri hemen tatbik eyleyerek lsa.
nn yazlndaki ikilii bir an evvel kaldrmak ve yeni TUrk harflerinin husule getire-
ce iyi neticeyi bir an evvel istihsal etmek lzm geldiinden, kanunun kabuln,
den itibaren devletin btn daire ve messeselernde. irket, cemiyet ve husus
messeselerde Turk harflerinin kabul olunaca ve en ge 1929 Ocak aynda yeni
Trk harflerinin devlet muamelelerine tatbik olunaca ikinci ve nc maddeler,
de tasrih edilmitir. Ancak, matbu czdan ve evrak ve sarenin yenisi tab. olunabil.
mesi in 1929 Haziranna kadar eski usulde yazlmas idame edilmitir.
Yeni harflerin halk arasnda yaylmas in birinci art, halkn en ok okumak
zaruretinde bulunduu eserlerin yeni harflerle neredilmesidir. Halk, yeni neriyat!
eski harflerle takip mknna malik olduka yeni harflere bir an evvel almaa
msamaha gsterebilir. Bunun in 1928 Ekiminden ittoaren levha, tabel. ln,
reklm ve sinema yazlar. haftalk ve gnlk btn Trke gazete, risale ve mec*
mualarn Trke harflerle baslmas ve yazlmasnn mecburi olduu drdnc
maddede gsterilmitir.
yeni harflerin halk ktlesi orasnda abuk yaylmasn kolaylatrmak in bu
maddenin kabul zaruridir. Bununla beraber, devlet dairelerine yazl mUracaaatta
bulunan halkn glk ekmesine yer kalmamak zere 1929 yl Hazirannn birin,
ci gnne kadar eski harflerle devlet dairelerine muracatlarn kabulu uygun grl"
mtr.
Ayni maksatla 1929 ylnn ilk gnnden itibaren T^e baslacak kitaplarn
TUrk harfleri ile baslmas mecburiyeti beinci maddede tasrih olunmutur. Resmi
ve hususi zabtlar tutacak ktiplerin TUrk stenografisini reninceye kadar eski
harflerle zabit tutmalar tabii olduundan bunun iin 1930 Haziranna kadar bu
yolda zabit tutulmas kabul edilmitir. Kitap, kanun talimatname, defter, cehrel
kayt ve sicil gibi matbualarn yeniden baslmas zamana bal olduundan, bunlar
1930 Haziranna kadar kullanlacaktr. Nfus kaytlan ve tapu kayt senetleri ve
mahkemelerin sicil ve lmlar ile mukaveleler ve muahedenamelerin ve her nevi
esham ve senetler gibi hukuki kymeti haiz olan vesika ve paralarn ve tezkere,
kanun ve nizamnamelerin deitirilmedike meri olmas tabii bulunduundan, ye
dinci madde bu suretle yazlmtr. B^n bankalar. ml^azl ve imtiyazsz irket-
ler, cemiyetler ve messeseler do, devlet dairelerine mUvazI olarak en ge 1929
Ocak aynn iptidasndan rtibaren muameltm yeni hartlerie yapmak vs yalnz
1929 Haziranna kadar buralara halk tarafndan eski harflerle mUr^aat caiz olabi.
Iwektikr. Buralarda okfe mevcut kitap, defter, cetvel, nizamname ve talimatname-
lor 1930 hazirannn bana kadar kullanlacaktr.
 244 c u m h u r iy e t D ^ M I D N V E D E V L C T L K L E R

Okuma yazmann kolaylkla halk ktlesine yaylmasn ve lisann istikllini

temin eyleyecek olan Harf Inklb'nn vcuda getirecei mesut neticeye muhak.
kak nazar ile bakan hkmet iliik kanun lyihasn teklif eylemektedir."

Kanunun Kabul Ettii ntikal Devresi

Bu gereke. Arap harflerinin lamamiyle terki iin bir intikal devresinin

lzumunu kabul etmiti. Fakat bunun gayet ksa olmas ve ancak bz belirli sa
halara inhisar etmesi dnld. Getirilen kanun lyihas 3 noktada gayet kesin
idi ve gei devresi diye bir ey tanmyordu:

"1-1928 Aralk aynn ilk gnnden itibaren (yni kanunun kabulnden 27

gn sonra) Trke hususi ve resm levha, tabel, iln, reklm ve sinema yazlar
ile kezalik Trke resmi bilcmle mevkut, gayri mevkut gazete, risale ve mecmua
larn Trk harfleriyle baslmas ve yazlmas mecburidir.2
- 1929 Ocak iptidasndan itibaren Trke baslacak kitaplarn Trk harfleri ile
baslmas mecburidir.
3- Btn mekteplerin Trke tedrisatnda Trk harfleri kullanlr. Eski harfler
le basl kitaplarla tedrisat icras memnudur"^^^^

Harf devriminin kabul ile 1 Kasm akam Ankara'nn belli bal yaplan
klandnlarak hepsine Latin harfleriyle yeni tabelalan aslmt. Paul Gentizon
o akam dile getirirken: "Trkiye ile imdi gerekten batya adm almtr"
^^
diyordu. Hatta Gentizon: "Pek ok yabanc yaknda Trkiyeye akn edecektir,
lk kez yabanc turistler, maazaJann tabelalann, yemek listelerini, sokak ve
gar isimlerini, vakit cetvellerini, kitabevleri, demiryolu ve gemi fatlann rahat
lkla okuyabileceklerdir. Bu durum turist aknm saglyacaktr!.." diyerek. Harf
Devrimi'nde tabir caizse turizm patlamas kerametinin de yattm iddia ediyor
du.
Harf devriminin laiklik sreciyle ilgili olarak en nemli uzans 1 Aralk
1928 tarihinden itibaren Arap harflerinin nerede olursa olsun kullanmnn ya
saklanm olmas idi. Artk eski harflerle kitap basm da nlenecekti. Devlet bu
manada Trkiye'nin drt bir tarafnda "Elifba" retilmesini bile yasaklamt.
nk Elifba Arapa idi ve "eski" diye nitelenen kltrle balant kurmann
anahtan saylyordu.

4 NasJt Hakkj Ulu., 27 .

43. Paul Gentizon. M ustsfm K e m a l v e U ya n a n D ou. . 159.
44. P l i Gentizon. &g.e.. . 150.
H A R F ! LAB! V E ARAR H A R F L E R N E S O N ^ R l . 245

ile bu tarihten itibaren bu masatla Trkiye'de Elifba basm bile yasak.

and.
Harf devriminin netice itibariyle Kurn' bile ortadan kaldracan ve
lafz olarak Arapa lisanla inzal olunmu olan kur
nn zamanla Trkciciirilc.
ceini dnenler, bu mlahazalarla gelecek iin 1 Aralk 1928 tarihinden itiba
ren karamsar olmaya balamlard.
1923 Cumhuriyetin kuruluundan itibaren Kemalist dcvrimlerin en hara
retli savunuculanndan biri olmu olan TBMM'nin sankl mcbuslanndan biri
olan AntalyalI Rasih Hoca (Kaplan) bile (ki daha nceki blmlerde de anlatt
mz gibi 3 Man 1924 devrimlcrinde kendileri ba aktrlk yapan sarkl me
buslardan biri olmutur). Harf devriminin nerelere uzanabileceini grnce
(rejim asndan asl hedefin neler olduunu anlam olacak ki) Harf devrimine
kar kmak durumunda kalmt.
Rasih Hoca (Kaplan)."... onbe seneden beri birok eyleri yktk, fakat
rica ederim, yerine ne koyabildik ki? imdi de Latin harflerini kabul etmemiz
mi kalmtr? Biz Arap harflerinden ne ktlk grdk ki? Eer lazmsa bu harf
lerimizin mahiyetini muhafaza ederek slah edebilirdik. Japonlar bile kendi harf
lerini, mahiyetlerini deitirmeden slah etliler. Bizim kendi harflerimizi icrke-
derek, Latin harflerini kabul ederek milliyetini deitirmek isteyenler,
Trkiye'yi terketmclidirlcr. Harile Latin harficrini kabul etmekte ve isledikleri
ekilde yaamakla serbesttirler, buna kanmayz. Fakat burada Trk vatannda
hi zarar olmayan harflerimizi ilga ederek yerine Latin harflerini kabul etmek
isteyenlerin asla yeri yoktur..
AntalyalI Rasih Hoca gibi ad aydn din adamna, devrimci din adamna
km birini bile bylesinc rahatsz eden bir hareket. Arapann renilmesinin
yasaklanmasyla birlikte nice mslman insan rahatsz edecei iin ta bandan
itibaren belli oluyordu.
Arap harflerinin kullanlnn ve yazlnn yasakland son gnde reji
min sesi olarak Yunus Nadi'nin Cumhuriyet Gazetesi "slm harficrini niin de
itirdik?" diye bir soru sormu ve olay karikairize ^^ederek yle cevab ver
milerdi;

45 3 Mart 1924 din aleyhindeki tavrianndan dolay TBMM'deki Islmc kanal isna-
fndan adi "Pareih Elend"y km olan Anla^,al Rasih Hoca bile hart devnmi in bu kanaa.^
n besler olmutu. Yalnz bu szler Hart ^wimi dOO^ehnin yeni ndem. ^meye balad-
1927 yllannda sylenmitir.
4S. Cumhuriyet Gazetesfnln Arap hartlori ile. Latin harflerini karikaW^e eden ekli lds sratle
.iden son m o^l bir araba ile, onu aritasndan ahaste aheste giden - I canlandryordu
Tabii ki. oto motel Latin harfleri, ^ v e da Arap rarferi tearak canlandrlmt.
 246 c u m h u r iy e t D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

'.Bugn grdmz Arap harllcri ile yann kullanacamz Trk harcri

arasndaki fark deve ile otomobil arasndaki fark kadar byktr. Arabistan l
lerinden gelen deve iptidailii, geriliin, baaatin remzi, batdan aldmz oto
mobil ise terakkinin, medeniyetin, teknolojinin ve sr aiin remzidir.
Deve o ar, battal ve mtevekkil yry ile bizlcri asrlardr llerde
dolatrd ve bizi bir trl medeniyet vahasna ularamad. imdi llerden yl-
dmm srati ile geen, her engeli kolayca aan o medeniyet vastas bizi abucak
istediimiz yere ulatracaktr. imdi deveyi oktan brakm olarak yeni mede
niyet otomobilimize atlayacak, bizi senelerdir geride brakm olan milletlere
artk sratle yetieceiz. Deve sadece fariza- hacc eden iin bizi Kabe'ye g
trmtr. Oysa yeni medeniyet otomobilimiz bizi terakki ve tealiye tene olan
"medeniyet kabcsi nc gtrecektir."..^^
Deve ve son model bir otomobil... Harf devrimiylc Arap ve Latin harfleri
ne getirilen benzetme bu. Arapa geriliin ve ilkelliin grnts. Latin harllcri
ise medeniyetin ve gelimenin sembol. Rejim bu bcn/ctmcylc aslnda Arap
harflerini terk ederken, sylemek istedii hereyi de dile getirmi olmaktadr.
Tek parti dneminde Kurn'a l kanunu diyenler, imdi de karikatrleriyle
Kurn harflerine l harfleri ve bedevi harfleri diyebilmektedirler.
Harf devriminc ve ilk uygulamalara rastlayan gnlerde devrimi karikatr
lerle anlatmak basnn en ok kulland birmeod idi. Kasm-Aralk 1928 tarih
li gazetelerde hemen hergn yaynlanan karikatrlerde Islm harfleri ad altnda
Arap harfleri ktleniyor. Latin harfleri gklere kanlyordu. Bazen Latin harf
lerinden yaplm bir adam. Arap harflerinden oluturulmu bir adam tckmeli-
yerek "saltanat plg''nc ^ atyor ve bazen de tesettrl - arafl hanmyla
evine giden sarkl - sakall bir kocann, ksa etekli, ba ak, latin harflerini
temsil eden asri hanm tarafndan batan karl karikatrize edilerek "Latin
harflerinin gzelliine ve cazibesine sankl - sakall insanlar da dayanamaya
cak...".. ^denilerek, sarkl ve sakalllann Arap harflerini temsil eden arafl -
tesettrl hanmlanndan ksa zamanda vazgeeceklerini dile getirmilerdir!...

47 C o /r^u riy m 30 kas.m 1928 (Cumhuriyet Gazetes'nn bu nshas kendilerinin Arap harfleri ile
bastklan son nsha olma zeDn tanmaktadr.)
4 $ ~Siftanst apio kavram, ali tan, torkedllen ve devrimterte yok ^Ilen slm doneden itade
n kuHammiftr Zamann Cumhuriyet ve Vakit Gazeteleri "Saltanat pl.u" ile deerler S I S -
Iminm irkaditiSim dile getlrmislefdr.
49. V f . 29 kasm 1928. S e b tI D efsi 0.1. say, 3.24. "slm Harflerine Dair Sebil Der.isi.nde
bir Mne kadar sOren ltm Harflenne Dair" balkl telrika. Hart devrimi Ozarine yaplan
H A JIF I I L A B I ^ H A R F L E R N E S O N ^ R $ 247

e bu anlayla sadccc ke yazjlannda ve manede^e IslSm harficriylc

alay edilmi olmuyor, en ba(a .'Akbaba'' gibi mizahi dergilerde de olay alaya
aljnarak incelenmi oluyordu. Harf devrimiylc basjn hep bir arzdan Arap harf-
icrinin lerkcdiliini frsai bilerek, yo^m ve karikalUrlcriylc slm'a her ynyle
sald.nda bulunuyorlard.
.'Yedi senede gretemedigim eyi... yedi gnde grcndm'(5) sOzlcri ile.
^ y a bir sanklj - sakallj mderrise kendi agzjyla Arap harricri kUlciirilmi
oluyor ve bylece hocalara bile slm harficrinin zamanlanm ldrtUg syle.
ilm oluyordu.

.y s a her iki harf arasmda da okuma yazma kolaylgj a sndan bir fark
olmad 0 yjllarda bizzat devletin en st yneticileri tarafndan dile gctiri0^jr.
du. Bavekil ismet Paa da bu gr paylaanlardan birisiydi, ismet nn
a ka: '
... Bu devrim eski alfa^nin, Arap harOerinin zor retilmesi gibi bir
sebeple yaplmamtr. Yasaklanan Arap alfabesi ile kabul ettiimiz Latin alfa,
tesindeki harf says hemen hemen aynidir. Dolaysyla aralannda zorluk sOzko.
nusu edilemez. Biz asil olarak bir dnya grn ykp, bir baka dnya grii-
n kunnak in bu nklab yaptk. Eski harOerin zor renilmesi bir bahane
idi. Bakiniz Ja nlar 400 harften teekkl eden alfcbclerini btn zorlukJanna
ramen deitiriyorlar. Onun in harf nklabnn yaplmasndaki asil gaye,
bir zihniyeti, bir dnya griin bogup, yok etmekti.()
ismet Paa'nn gerck Harfdevriminin yapld ilk yllarda ve gerekse 27
Mays devrimi sonrasnda yapt konumalarda aka dile gciirdigi husus, yaz
dcvrimiyle zihniyet ve dnce devriminin yaplm olduudur. Kltr deii,
mini salayacak bir devrimin ancak Harf dcvrimiyle mmktin olabileceini sy-
Icycn ismet nn, Harfdevriminin byk bir kltrel deiiklik meydana getir-
dlgini de sylemeden cdcmemiiir.(5^)
Devrim sahiplerinin de zerine basa basa belirttii gibi, yaz devrimi ger.
ekten bir kltrel deiimi saglasn ve OsmanlI - Islm geleneinden. Msl-
man Trk' kurtarsn in yaplml.

50 Cum/unysf. 30 Kastm.S Aralk 1926

51. Bu konuma smet rn tarafndan 27 Mays sonras ilk 10 Kasm trenfarind. yaplmbr Ko
numa iin bkz. Sebil. c.1. s. 15 *Islm Yazsna Dair, balkl .efriKada Niin Harf lnKjl.b.7.
isimli yaz.

.
 AR AE K-V

SLAM h a r f l e r i n i n
YASAKLANMASI ZERNE
ZNTSNDEN LEN BR ALIM
SEYYD TH EFEND

K
I

S L A M h a r f l e r in in YASAK LANM ASI

Z E R N E Z N T S N D E N L E N B R A L IM :
S E Y Y D T H E F E N D

Prof. Dr. Bcmard Lewis'in. "Osmanl.Islm kllr denilen gemile ba

lant kurulmas iin bu devrim yaplm ve bylecc gemie kar byk bir
engel dikilmitir^*^ dedii Harf Devrimi ile gerekten Osmanl-slm kltrnn
zamanla yok olacan, islm harflerinin yasaklanmasyla da ok yakn bir gele
Y
cekte Kurinm bile unutulacan hissedenlerden biri de eriye ve Evkaf Ba
kanl lavedilme/.den nce '.Heyet-i ifaiye Reisim, yani "Fcivc Emini" gre
vini yapm olan dounun byk alimi Seyyid Taha Efendi'dir.
"Islm harflerinin yasaklanmasna tahamml edemem Ya Rab! o gnleri
grmektense benin canm al daha iyi" diyerek dua edip Harf Devrimi'nin ka
nunlat gecenin sabahnda ruhunu teslim eden bir alimdir Seyyid Th Efen
di.
Islm harflerinin yasaklanmas zerine teessrnden len byk alim
Seyyid Th Efcndi.nin. harf devrimine rastlayan gnlerdeki halini bizzat m
ahede eden Erzurumlu Abdurrahman Efendi. Seyyid Th Efendi ile olan
bir ansn yla anlatr!

Mitli Mcadele yllarnda bir ara Umum-i er'iye ve Evkaf Vekalet.i deruhte
etmi bulunan mehur Konya Meb.usu Vehbi Hoca bu vazifede ken *Heyet.i itfai
ye reisi" yan bir nevi .fetva emini, olarak Seyyid Th Efendiyi Ankaraya aldrt
mt. Bu zat. sadece dini meselelerde deil. Astronomi sahasnda da son derece
de malumatl idi. Vaktiyle rasathanenin maruf mdr Fatih Hocaya da bu
mevzuda yardmlarda bulunmutu. Ayn zamanda edip ve hattatt. Ama yle sra
dan bir hattat deildi.
Seyyid Th Efendi Hazretleri, hari nklabnn sylentileri kt sanda. D
yanet leri Bakanlnda Mvere Heyetinde almadayd. 0 zaman ben de

1. Bernard Modem Trkiye'nin Douu, s 428.

2. Se Dergisi. *slim Yazsna Dair", sa y : 16.16 Nisan 1.76, s 15.

j
252 c u m h u r iy e t d n e m i D N v e d ev let L K L E R

v a z ife m ic a b A n k a r a d a ik a m e t e tm e k te y d im . B ir g n K a ra o la n a r s n d a n g e
e rk e n . Z in c irli C a m ii.n in y a k n n d a k e n d is in i a la rk e n g rd m . B e y a z s a k a lla r n
d a n a a y a d o ru y a la r y u v a rla n y o rd u . D e rh a l y a n n a ko tu m . H rm e tle elini
p t m v e n iin a la d n s o rd u m . B a n a d e d i ki:
D u y m a d n m sl m h a rfle rin i d e itiriy o rla r!..."
" B u n d a n e v a r s a d a n s o la y a z m a y z d a s o ld a n s a a d o ru y a z a r z l" d iye
k a r lk v e rd im .

E fe n d in in o m u k a d d e r h a li b ird e n b ire d e iti. Y z n fk e k a p la m t. B a n a

d n e re k h id d etle:

" K o c a e e k . d e d i. " K e k e b u n u y a p m a s a la r d a b ir k a n u n k a r tp b o y n u
m u z a h a ta k s a la r!" S o n r a d a h a o k c o tu v e c a li b ir su re tte a la m a y a d e v a m
etti.

H a y re tle r i in d e k a lm tm . Y a k in e n ta n d m ilm in e , irfa n n a , a h s iy e tin e

s o n d e r e c e d e g v e n d i im bu h o c a e fe n d in in n iin b y le d n d n b ir trl
a n la m a m tm . B u l d e t e e s s r d u y d u u n u g r n c e k e n d is in i te s e lli iin:
"- M e ra k b u y u r m a y n z e fe n d im . M e c lis te b ir o k h o c a e fe n d i v a rd r. H e r h a l
d e bu i e m a n i o lu rla r." d e d im .
S e y y id T h H a z re tle ri:
H i s a n m a m , a m m a y in e d e b ir m it! H a d i b irlikte e v e g id e lim " d e d i.

H o c a E fe n d i'n in e v i e s k i M e c lis b in a s n n k a r s n d a , o z a m a n la r H e rg e le
M e y d a n (H a y v a n P a z a r ) d iy e a n la n y e rd e y d i. st to p ra k k a p l b a s it b ir ik a m e t,
g a h o la n bu e v e gittik. H o c a E fe n d i'n in te e s s r b ir trl y a t m y o rd u . H l a ly .
o rd u . B u d u ru m d a k e n d is in i t e s e lli v e te s k in e tm e k ih tiy a c n h isse ttim v e k e n d is i
ne:
" B e n im h u s is i b ir k a rtm v a rd r. B u n u n la M e c lis 'e d ile d i im z a m a n girip
k a r m z a k e re le ri ta k ip e d e rim . D ile r s e n iz b irlik te bu m e b 'u s o la n H o c a e fe n d ile ri
ik a z e d e c e k b ir m e k tu p y a z n z . B e n g t r p k e n d ile rin e v e re y im . B u s re tle
a y e t m e s 'e le n in e h e m m iy e tin i k a v r a m a m o la n la r v a rs a , o n la r d a ik a z e tm i
o lu ru z ." d e d im . H o c a e fe n d i b u te k lifim e m e m n u n k a ld . E lin e b ir to m a r k a t a la
ra k o z a m a n m e b 'u s o la n h o c a la r n h e r b irin e a y r a y r k s a fa k a t m n id r b ire r
m e k tu p y a z d . B u n d a Isl m h a rfle rin in e h e m m iy e tin i b e lirtiy o r v e b u n la rn d e i ti
r ilm e s i h u s u s u n d a k i t e e b b s e m n i o lm a y a a l m a la r ric a e d iliy o rd u .
S a r k l m e b 'u s ia r n p e k o u n u a h s e n ta n rd m .
A n c a k n e y a z k k il.. L tin h a rfle rin i g e tirm e y e a l a n la r a r a s n d a b a n d a
s a r k b u lu n a n la rd a n b a z la r d a v a r d . Y a z la n m e k tu p la r c e b im e k o y a ra k M e c lis e
g in m . H e p s in i b ir b ir d a ttm . D li.n in d n d k a d a r d a m e s 'e le y i ifa h e n a n la t
m a y a a l t m , m e c lis le a s le n T a ta r o lu p s a k a ln a k n a s re n F e h m i E fe n d i k r
s y e k a ra k :
A s l d e i m e s i la z m g e le n r a k a m la r d e il, h a rfle rd ir. O n la r n e z a m a n d e
i tir e r e k L a tin a s ll y e n i b ir a lfa b e k a b u l e d e c e iz .... d iy e b a rm t, k z l s a k a ll
d iy e d e a n la n b u m e b u s h o c a e n h a ra re tli b ir e k ild e L a tin h a rfle ri k a n u n u n u n g e r
e k le m e s in i is te m i ti. K e rtd .s n e g v e n d i im b irk a d in d a r m e b u s d a F e h m i
SL M h a r f l e r in in YASAKLANM ASI 253

E fe n d i g ib i o lu n c a b e n i d e te a s s r k a p la m v e Latin h arfle rin in k a b u l e d ile c e in e

in a n m tm .

N ih a y e t a z b ir z a m a n s o n ra s r a slm h arfle rin e d e g e lm iti. B ir g e c e s a b a h

la ra k a d a r s re n m z a k e re s o n u n d a Islm harfleri y a s a k la n m , o n la rn y e rin e b u
g n k Latin a s ll a la fra g a h arfle r k a b u l o lu n m u tu . B e n d e S e y y id T h E fe n d i
y.
s z v e rm i b u lu n d u u m iin b u n a d a ir g e li m e le ri g n g n n e ta k ip e d iyo rd u m .
N ih a y e t m a h u d k a n u n u n k a b u l e d ilm e s i z e rin e k o u p k e n d is in e h a b e r verdim .

H ocam { M a a le s e f k a n u n k a b u l e d ild i v e Islm harfleri y a sa k la n d !..."

ded im .

H o c a E fe n d in in a ld bu h a b e r z e rin e re n g i s a ra rd . im d i h a trla y a m a d
m b ir y e t.i K e rim e y> m te v e k k ila n e b ir su re tte o k u d u . B ir b a rd a k su istedi, k e n
d is in e verd ik. ti. S o n ra :

- o k yo rg u n u m , s e n i b e k le d im , u y u m a d m . B e n b ira z y a ta c a m . S e n
s a b a h n a m a z n b e k le v e b e n i d e u y a n d r!" d e d i.

S a b a h o lu n c a k e n d is in i u y a n d rm a k i in y a n n a g itti im d e o n u y a ta n d a
c a n s z bu ldu m . B y k A lim S e y y id T h H a z re tle ri d u y d u u k a h r v e zd ra p ta n
g m t !...

A n k a ra 'd a n g e ld ik te n s o n ra bu h a d is e y i m e rh u m F u a d e m s i (nan) B e y 'e

an lattm . P e k m te e s s ir o ld u ve:

H i b irim iz S e y y id T h E fe n d i k a d a r d o ru d n e m e d ik v e Islm h a rfle ri

nin e h e m m iy e tin i a n ly a m a d k l. d e d i. Y a n m z d a d a B y k alm m e rh u m ba-
b a n z d e N im B e y de v a rd . O d a bu t e e s s r v e h a y fla n m a y a i tira k e d e n b ir k a
s z s yle d i.

A ra d a n y a rm a s r a y a k n b ir z a m a n g e ti i h a ld e h l o g n n te s irin d e n ve
S e y y id T h H a zre tle rin in g s te rd i i h a s s a s iy e tte n k u rtu lm u d e ilim . M e v l
c m le s in e rah m e t e y le s in v e b iz le re d e y c e k ita b m z y a z p o k u m a y a y e g a n e
v a s t a o la n bu m b a re k h arfle rin e h im m iy e tin i k a v ra y a b ile c e k b ir iz 'a n v e id ra k
n a s ib etsin!."
 ARA EK-Vl

ARAP h a r f l e r in in ISLAHI VE
DETRLMES HAKKINDA LK
TEEBBSLER VI NETCELER
(1862-1884) ()
 ARAP h a r f l e r in in ISLAHI VE
DETRLMES HAKKINDA LK TEEBBSLER
VE NETCELER (1862-1884) ()

Siyasi Tanzimat'n ilnndan sonra zerinde durulan balca meselelerden

biri de maarif sahasnda slhattr; bu arada okuma yazma usulnn kolaylat
rlmas. dolaysyla harflerimizin slh ve deitirilmesi de zaman zaman ileri s
rlm. mnakaalara yol amtr. Bu bahse. 1862'de Camiyet-i llmiye-i Osmani
ye'de verdii konferans vesilesiyle ilk defa temas eden Mnif (Paa) Efendi'dir.
Bir yl sonra Ahundzde Mirza Feth.AlVnin. Bb- Ali'ye harflerin tecdidi mevzuun
da bir lyihat takdim ettiim gryoruz. Makalemizin birinci ksmnda ite bu te
ebbsler hakknda malmat vereceiz.
1669'da bir taraftan Londra'da bulunan N. Kemal ile Melkum Man, dier ta
raftan stanbul'da Terakki ve Ruzname.i Ceride-i Havadis arasnda. Arap harfleri
nin slha muhta olduu. Ltin harflerinin okuma yazmay kolaylatrd yolun
da mnakaalara ahid oluyoruz; makalemizin t. ve Ut ksmnda bu hususta ve
inas'nin ittihaz ettii tabii harfleri hakknda izahat vermee atacaz.
1878'de. Trk - Rus harbi malubiyetinden sonra aznlklar arasnda milliyet
hisleri kuvvetlenmee balam, bazlar, mesel Arnavutlar. Arap harfleri yerine,
kendilerine mahsus bir alfabe kullanmaa, bylece aralarndaki ittihad kuvvetlen
dirmee temayl etmi, bunu fiil sahasna da karmlardr. Bu ve dier sebepler
le. Namk Kemal'in husus mektuplarnda Arap harflerinin ne tarzda slh mm
kn olduuna, Ltin harflerinin Trke'ye dereceye kadar uygun olup
olmadna dair fikirterine rastlarz; makalemizin IV ksm bu meseleye ayrlmtr.
V. ksmda ise Msr'da Arap harflerinin deiitirilmesi temayl zerine, Ebzziya
Tevfik'in bu harflerin slh hakkndaki fikirlerinden ve ittihaz ettii tabi harflerinden
bahsedeceiz.

Arap Harflerinin Islh ve Tecdidi Hakknda Mnif Paa

le Ahunflzde Feth-AITnln teklifleri

Cumhuriyet ncesi dnemde gerek Arap harflerinin slah gereke Ltin harfferine gei su
recinin ok gervi bir Hmi mtalaasnn yapld bu aratrma-makale. Feyzye AbduHeh Tensel
tarafr>da yaymianmiftr. (BELLETEN, cild, XVII. . 223-249).
258 c u m h u r Jy f i ' d i m I d n v e d e v l e t I l I k J l e r J

Aynlabl Mehmet Munif Paa.nm (1828 - 1910), zas bulunduu Cemiyet.

ilmiye- Osmaniye'de ed nutkunda iler srd tkirler, harfled^iz hakknda
slhat hareketinin balang, saylabilir. 12 Mays, 1862 (13 Zilka.de, 1278) tarihi,
ne rastlayan bu nutkunda, "Cemiyetimiz maksadnn husulne medr clacak ve.
sailin ne kav ve mhimini bugn size arz. beyan ile cmleden akdem bu husus
hakknda dikkatinizi dvet ederim: yni bizce mstamel olan usl.i kitabenin slh
ile. okumak ve yazmak tarikinin mmkn - mertebe teshili madde- muen
behsn sylemek isterim" cmleleri ile balayan MUnil Paa, hareke() kullan-
madiimiz in Trke bir kelimenin muhtelit ekilde, mesel kelimesinin . keli,
mesinin ise alt trl okunabildii, meleke sayesinde bu cins kelimelerin kolayca
okunabilmesine ramen, manalar bilinmeyen baz kelime, bilhassa hasisimleri k*
raatinin inknszl zerinde durur: dilimizde Arapa ve Prasa kelimelerin, terkip,
lern okluu ise. okuma ve yazma meselesini bsbtn gletirmektedir. Byk
harflerin mevcut olmamas, hasisimleri dier kelimelerden ayramamak mahzuru,
nu tevlid ediyor. Avrupallar'n yazlarnda bu gibi mkler bulunmadndan, alt-
yedi yanda ocuklar, erkek, *kadn, uak ve amelelere kadar okuyup yazma .
renmekte, bizde ise yazmz ^renmenin gl yznden halkn tikren terbiye,
si mmkn olamamaktadr. Harflerimiz, maaritin nerine en kuvvetli vasta olan
tabi san.at in de elverili deildir sair milletler otuz krk harf sayesinde istedik-
ler eseri basabildikleri halde, bizde nesh yaz ile bir kitap basabilmek, bunun ik-
misli huruta ihtiya gsterir. Bu mtalalar ileri sUren Munit Paa, guluklern On-
lenmes iin u iki areye bavurulmasn tavsiye eder: "Birisi, kelimat yine heyet.i
hzra Uzre ibka olup, takat alt ve stlerine harekt.1 malUme ile birtakm iaret-1
cedide vazolunmak ve dieri dahi hurut- muWa'a ile tahrir olunup, bilcmle elsine.
I ecnebiyede olduu misiliu iktiza eden harekt, hurut srasnda yazlmaktadr. Bi-
rinci tarik dahi husul. matlaba kt gibi grnr ise de, harektn hurutta mUntek
olarak kelimatn zir. blsnda bulunmas, aa veyahut yukar satra mteallik
olduu bilinemeyerek tevi-i zihni maddi olaca misliu, hem huruta ve hem de
zir. blsndaki harekta sarf-1 etkr ile hayli zahmet ekilecei yle dursun,
hele teba.at hususunda tevkl^aye mkilt dvet edecei umr- vzihadandr:
takat kk- sanlde u tekelltat ve mkiltm hibirisi olmayp, gerek okuyup yaz-
mak ve gerek kitap basmak in bunun b'l.vcuh rUchanyeti bhirdir" diyor, ikinci
kta tavs^e ettii tarzda mUnterid harflerle, sesli harfler de kullanlarak kk ri.
sale ve kitaplar eirfblar baslr ve baz mekteplerde okutulup, tahsilindeki kolaylk
tecrbe ile s^b olursa, balangta birok n2:!!!!:! : :) Ph
y o k s a da. taydas anlanca halk arasOda da i a^mum edebilir fikrindedir.)

Munit Paa.nn bu nutkundan ondOrt ay kadar sonra, Katkas Kaymakam

Grand-Duc Michetin Elsine-i islmiye tercmanl hizmetinde bulunan ve
Azer? TUri^leri.nden Ahundzde Peth-A.lt stanbul'a gelerek. Islmlar arasnda kul.

Hareke tabin bu devirde sesli harf yenne Kullanlmaktadr, sessiz harfler ise. hurut kelimesiyle
ifade dmektedr
2 M & cmua i F un n . No 14. Sater 1280. s 74 v.d Munif Paa.nm nutku. Islh resmn halta Dair
Baz Tasavvurat balkl yaz dahilinde ve 'Cemyet.i llmye. Osmaniyede 1278 sonesi Zilka
desinin oo urhmde Mmt Efendi nm husus i mezkra dair telaffuz eyledii makaledir, bal
e nerd mr
f i ) H A K FL E R N N ISLA H I 259

)anlan yaz usulndeki mkilleri ortadan kaldrmak maksad ile hazrlam oldu
u yeni tarz harfleri Saltanat.! seniyye'ye takdim etmi. Sadaret.ee bu harflerin tet
kiki ve hakknda mtala beyan, Cemiyet-i llmiye-i Osmaniyey . havale olunmu
tur. bu mnasebetle cemiyet merkezinde iki defa toplanlm, ilk tlmada Feth-
Ali'de bulunmutur. Yeni harflerin mucidi Ahundzde, Islmlar arasnda kullanlan
Arap harflerinin kraate msait olmad, her kelimenin birka ekilde okunabildii,
okur - yazar kimselerin az yetimesine sebep olduu, tasavvur ettii yeni harflerin
bu mahzurlar nleyecei ve maarifin nerinde mhim tesiri olaca hakknda iza
hat vermi. "Resm-i huttun umOr. diniyeye teailku olamayp, b-husus hatt.
kadim ba.d-el Islm suver-i adddeye mrkalib olduundan, resm-i cedidin kabul
ve istimaline eran dahi bir mni-i sahih olamayacan beyan ve i bu usOt- cad
denin her vehile fevid ve muhassent derkr ise de, hakknda kabul.i mme is
tihsali derece-i istihalede umr. mkileden olduunu, ileri srerek, ilende fayda
s grlr dncesi ile, imdilik hutt- sare-i islmiye'den saylmasna msaade
edilmesini reca etmitir. kinci itimada Ahundzde Feth - Al bulunmam, mza
kere esas zerinde cereyan etmitir:
I- Kullandmz harfler slha ve ikmale muhta mdr?
II- Ahundzde'nn icad olan harfler matlba muvafk mdr^^
III- Byle bir slhatn ittihaz ve ta.mim mmkn mdr?
Mzakere neticesinde, harflerimizin slh meselesinde ittifak hsl olmutur.
Ahunzde'nin icadettii harfler ise, .Tahrirde suhulet olmak zere huruf- kadime.
nin noktalar ilga olunup yerlerine dier bir almet-i muttasla vaz'ndan ve
kelimtn gerei gibi telffuz olunmas iin bz harekt- cedide htira ile. bunlarn
milel-i ecnebiye huttu misill huruf srasnda tahririnden ibaret olduu anlalp,
bu suret tamam. kelimtn doru kraat olunmasna kfi olduu ve mcid-.
mmaileyhin gerek bz hurf.i kadimede icra eyledii tadilt ve gerek yeniden ih
tira. ettii ekl-i harekt bir suret-i makbulede. takdir edilmekle beraber, eski harf
lerimiz gibi bu harflerin de tab bakmndan klfetli oluu, kabul edilmemesine
sebep olarak gsterilmitir. Sadaret'e takdim olunan 6 Oustos, 1863 (2 Safer.
1280) tarihi takrir suretinde bu izahata ilve olarak. Ahundzde'nin ark memle
ketlerinde mnteir btl fikirleri tezyif maksad ite yazd tiyatro ve hikyelerinin.
Anadolu lehesine evrilerek Cemiyet-i ilmiye-i Osmaniye tarafndan tab'na karar
verildii, icadettii harflerin tahsine lyk olduu kaydedilmitir.^^
Buraya kadar verdiimiz malmattan. 1262-63 ylnda harflerimizin slh.
zumu teslim edilmekle beraber, fiil sahasnda teebbse giri.imedi anlal r.
Mnif Paa'nn ve Ahundzde'nin fikirlerinden belki ilham alnarak, Cemiyet-i tedr
siye ad ile tesis edilen mektepte (1663 64j. talebeye, harekeli olarak baslan ki
taplar vastas ile tedrisat tecrbe edilmitir.

S .Mecmua Fnn, yl 2. No, 14. Sater 1280. sf 70 v.d. .Wuzur-I ^ ^ - h ^ 12^ seofs.
Satenin yirmisi lanhi ve muvemhen Gemlet 1 llmiye i Osmaniye tarafndan tak m olunan
nn sureler..
4, stanbul'da ^ cu lu r Ovannda ve 2 (1863)'. bu mektep "Tefsrn esbab- um VI maarri m
yyet-i haynyesjrle her taraha mek.b VI mekns ina ve kuadn sy- Adim t Bda
b2 i ashab hamyyal ve malumattan mOrekkeb bir - Oml laK. i. - -
 260 C M HUR
^ ' D N E M D lN ^ D E V L E T L K L E R

Harflerimizin Islh ve Delflrllm esl Hakknda

Melkum Han ile Namk Kemal.ln Mnakaalar

Mnif Paa ile Ahundzde Felh.Al'nin harflerimizin slh ve tadili hakknda

serdettikleri mtalalardan be.alt yl sonra, 1869da. ran'n Osmanl mparator
luu sefiri Melkum Han'la. Namk Kemal arasnda ayn mevzuda bir mnakaa
aldn gryoruz; sebebi, Hrriyet Gazetesi'nde kan bir makalede. Islm o
cuklarnn talim ve terbiyesi mnasebeti ile kaydedilen."... Bizim ocuklar be-alt
yanda mahalle mektebine verilip, ikl. senede bir Hatm ndirdikleri ve birka
sene dahi Tecvid ile bu Hatm'ler tekrar olunduu gazete verilse okuyamazlar. ki
satr bir tezkire kaleme almak nerede... Yazlm tezkireyi bile karamazlar. o
cuklar da bir tarafa... Onlar okutan hoca efendilerin iinde gazete ve tezkire okur
ve birka satr mektup ve teskire yazabilir yzde be nefere kmaz; halbuki Er
meni ve Rum ve Yahudi etfali. mahalle mektebine girdikten alt ay sonra kendi li-
sannca gazete ve mektup okumaa ve bir sene sonra kendisi mektup yazmaa
balarlar. kinci sen emukaddimt- hisabiyeden ve ncde Corafya'dan elzem
olan ufak.tefek eyleri renirler. mdi bizim ocuklarn ftrat ve fetanetce bir ek
siklikleri mi vardr ki. onlar gibi tahsil-i fevaid edemiyorlar? Hayr^ ocuklarda hibir
kabahat yoktur, yolsuzluk bi'l-cmle usl-i tahsilindir" cmleleri^^. dolaysyla Mel
kum Han'n. Hrriyet'e gnderdii Farsa mektuptur.
Melkum Han. bu mektubunu yazmasna sebep olan makaledeki tahsil ve ter
biyede takp edilen usllerin fena olduu fikrine itirakle beraber. Arap harflerinin
mahzuru zerinde durmaktadr. Melkum Han'a gre, Islmlar alfabelerini slh et
medike. talim ve terbiyede kolaylk, dolaysyla Avrupa medeniyeti seviyesine
ykselebilmek imknszdr. Arap harfleri ile okumann glne temasla, bunun
baz gayret - mendler tarafndan idrak olunduunu, Ahundzde.nin ihtira otan ha
rekelerin harflere merbut yazld alfabenin. Cemyet-i llmiye.i Osmaniye'ce takdir
edilmekle beraber reddi ile, Islm memleketlerinin terakki sebeplerinin en mhi
minden sarfnazar edildiini, iki y l nce Muhbir Gazetesinde de harflerin slh
meselesi ele alnmakla beraber.^, bu mdafaann da devam etmediini, yine Is-

istrdad meccanen okutup yazdrmak ve tanh ve corafya hsab msillu lzm 0 an fenlen fel-
mek. .ayes. ile almtr (lutf Efendi, Tanzmartan Sonra TUrkiye.de Maarif Tekilt, turk Tarih
EncUmen - u a s . yl 16. No 187 (94) 1 EylUl, 1926)
Baln. Had kadirdir eyler seng.i hrdan guher peyd msra' tekil eden bu makale mas.
dr. Melkum Han'n ma^le mnasebetiyle yazd mektuba cevap veren Kemal olduuna
^re. onun tarafndan yazldn tahmin ediyoruz (No. 454. 25 Reb'1.. 1286 - 5 Temmuz
1869)
. stanbul'da re redilen Muhbir gazetesinin 48 numaral nshasnda, ^Ikum Han r bahsettii
T Z bir yaz yokbjr, yalrz 22 Mays. 1867-18 Muharrem 1284 tarihli nshasnda (No 5
- a r t . Ermeni mKet hurervernnda Ohanes Efend.nm elik zerine kazd larz. cedd
hurufat gOrulmU ve mezkUr hurUf^ eyh. sani semaha wstafa Izze Efendi Hazmtleri'nin
yazs zerine kazlm olduu bu defa ikan nmu^ varak^tenndan anlalmtr. Artk hatt:
m drace-i rfasn ta'rf Ikbza etmeZ; takat mumaileyh Ohanes Efene tezayOd- ^ nah .1
m iiM m lv tm z .h e b n e bir su r... hizmet etmitir ki. ne trl tahsin ve takdir olunsa becadr
Amma bu mS4ik)f eylenn fkmafi hayli masrafta geleceinden ve her bir
kuvviij maliyesi mSlid o^ayacenden bu eser^ nefis dahi noksan tark
y tm | VI mwp olduu in - olmutur te mulkumOzde
A R A P H A R F L E R N N IS lA H I 261

tanbul'da birka ay evvel bir ahs tarafndan, harflerimizin slh ileri srld
vakit ise. bu faaliyete, limlerin teassublannn galip geldiini kaydediyor. slm
memleketlerindeki zf ve meskenetin, can, mal, rz emniyetsizliinin, cevr- sitem
okluunun, adl. ihsan azlnn, bir kelime ile btn fenalklarn sebebim Arap
alfabesinin kifayetsizliine atfeden Melkum Han. Hrriyetlen u eye cevap is
tiyor:
)Ahundzde.nin. sesti harflerin sessizlere merbut olarak yazld alfabe sis
temi mi?
II. stanbul'da bir ahsn ihtira otan harflerin, muttasl deil mnferid surette
yazlmas ileri srlen alfabe sistemi m?
111 Yoksa, Muhbir Gazetesi.nce tavsiye olunan, harekelerin harflere merbut
olarak deil, kelimelerin zerine ayrca yazlmas fikrini mdafaa eden alfabe siste
mi mi uygun grlyor? Bu hususta Hrriyetle neriyatta bulunulmadn yaza
rak, eer ahsn tavsiye ettii harflerden nmune olarak gndermek istediini bil-
diriyo ( ) ^
Harflerin, art olduu lisana dahil kelimeleri ayn aynna ifadeye elverili olma
d takdirde deitirilmesinin veya slhnn zarur olduunu ileri sren Kemal.
Melkum Han'n mektubuna yazd cevabnda harflerimizin harekesiz olmak ciheti
yle kraatte. Trke'de bulunmayan baz sesleri ihtiva ettiinden iml bakmndan,
bitiik surette yazld iin de basm sahasnda meydana getirdii glkler dolay-
isiyle slhnda herkesin mttefik bulunduunu. slh dnld halde ise. akla
en evvel harflerin btn btn deitirilmesi meselesi geldiini, bunun ne gbi
mahzurlar tevlid edeceini anlatr: Eski eserlerimizin bir asrda yeni harflere evril-

bunun gibi bir eser-i nfiin sahibi mmkn mertebe mkfat grse ve meydana koyduu hnen
birtakm vatann seven sahib-i iktidarn yardmlar ile leriierek, az vakit iinde mlkmzde te
rakkice pek byk sar meydana kar, demliyor Melkun Han'n Arap harflerinin slh hakkn
da kaydettii yaz, Suav'nin Londra'da, Yeni Osmanhlar Cemiyeti adna ve ilk saysn 31
Mays, 1867'de nerettii Muhbirin 48'nct saysnda olsa gerektir. Ankara'da bu gazete koleksi
yonunu bulabilmek mmkn olmad.
Melkun Han'n mektubu. "Zat, diyaret ve hamiyyetle ma'ruf bir fazl-t maanl-smt tarafndan
matbaamza u Fars.Ol ibare lutufnme gOndenImtr. notu ile neredilmi, fakat adl tasrih
olunmamtr; yazld tarih 4 Rebll. 1286'dr (Hrriyet), No. 59. 30 Reb1. 1269) Ebuzz.ya
Tevfik, Kemal'in Arap harflerinin slh ve deitirilmesi hakkndakt br yazsnn nerederken,
bunun onalt sene evvel Melkun Han'a cevap olarak yazldm kaydediyor, lakal nerede nere
dildiinden bahsetmiyor {Mecmua i EbOzzya, No 43, Gurre-i Reb'-OI hr. 1302, sf 1356) Bu.
Kemal'in Hrriyet'te kan makalesidir. Hmyet nennde. makalenin ba ksmnda .Bundan
mukaddem bir zat- kmil tarafndan aldm FarsI mektup (K meN tfal-mslmintn tal.m ve
terbiye6rirdek roksan ile, mtlet-i Istmye'mn lerakkyal-t hazradan mahrum kalarak mbie^
yi za1-0 ntuvan] ve mesKef>Gt olmas ve aralarnda emniyet! hukuk ve emniyetn can ve rz ve
mal mevcut ^ muteber olmamas o.vr-0 zulmn kesre, ve adl- ihsann Kfl Ttasl har
trl mekruhatn vcOdu bVcOmt. elifbann noksanndan hasl olduunu beyandan >rtri.
59 numaral nshamzda deredunmu ve bu bbta olan mtazm andan sonra g t c Kns
haya tali klnm ise de. u humf bahsi hemen o hafta Isianburda dahi bafamt omMa. ora
daki rbb- kalemin hutsa-1 etknm bilmek iin, bugre Kadar tevkif edm tek tia imdi .s-
n-i sair.-. slmiye hakknda mdevele- fK4n antann ehhne tarkedarek. yalnz Tunver.
mahsus olmak zr. berveh-i l mlhazatmz beyana ibodar ederiz, odmle^ vr r (No
61. ISCemde. 1.. 1266 Austos. 1869).
262 c u m h u r iy e t D N E M D lN V E D E V L ^ l' L K L E R

mesi, aksi halde bunlarn is.iladeden skt uulmas ki2 a eder .kuyup - yazma
bilenlerin tekrar heceden, karalamadan balamaa, yeni harflere almak in
hayli zaman sarfna muhla olmalar, byle bir yeniliin herkes taralndan kabulU.
nU gletirecektir. H ecesin ledakrla katlanacam da larzederek. byle bir
yeniliin zarur olup olmad hakknda dncelerine geiyor:
Memleketimizde trl tellarn menei bilgi noksanldn lakat bunu harfle,
rimizin kilayetsizligine hamledemeyiz nk okumay kolaylatran harfler ve ha.
rekeler deildir, ancak mnas bilinen kelimelerin yazl ekillerine almak saye,
sinde okumak mmkndr. "Esas mddemz mUeyyed elimizde bir delili alen
duruyor Ingiliz lisnnn her harekesi drt - be trl kraate kaabil olduu gibi,
birok kelimelerinde, nice okunmaz veya mevzuuna mugayirsed verir harfler
mevcut olarak, bu cihetle kraati adeta elsine.i slm iye kadar es'ab iken, gerek ln.
giltere ve gerek ngilizce syleyen Amerika cumhuru ahalisinde ka kii bulunur ki
okuyup yazmak bilmesin ve lisanlarnda mevcut bulunan kelimtn aynen tasviri-
ne muktedir olan Ispanyollar. kaabl midir ki maarilece Ingilizler'e. Amerikallar'a
kyas kabul etsin. Araplar vaktiyle bulunduklar yerleri dar.l lnun-1 aiem ettiler
kullandklar hurul yine bu idi" cmleleri ile likirlerini tevsik ederek. "u tebdl.
hurul diyesi daha yakn vakitte Ingiltere'de ve Fransa'da dahi zuhur ettii halde,
biraz muddet mecalis. habs- mnazarada devam ettikten sonra, lzumsuzluu
ve mahzuriyetinin laidesine galebesi sbil olarak unutulup gitmitir" diyen Kemal.
"Hasl demek isteriz k, biz ekl.i hurulumuzun esasen tagyri elkrnda deiliz".
"Muhalaza-i hl. hzr elkrnn dmanlarndan bulunduumuzdan, hattmza
kaabil olacak slhatn icrasna samim taraldarz" dedikten sonra, harf slh ha.
knda 0 zamana kadar ileri srlen likirler kayd ve tenkit ederek, kendi
mlhazalarna geer" Bizim elkrmza gelince, mdem ki elilbay Arapa'dan
almz ve ve mdem ki lisanmzda bu kadar Arab kelimt mevcuttur, anin
hliyle Ibkasndan baka are olmadn itiral ile, andan sonra Trkiye'de zaid
olan harfleri aramak lzm gelir, arab.nn ellbasnda Farsden p ve ve j ve k
harfleri yok mi, lakat sonradan noktalar ilve ve htir ile alnm, Trkye.nn ise
trl k f i ^ ^ h ^ var ki bir ya ve biri n u n gibi okunur ve biri de kendine nahsus
a rca bir sed verir, b e v e g n l V. T an r kelimelerinde oldg gibi... te k f
ekl ile yazlsa. Ellbmzn hurulca bir noksan kalmaz". Kemal makalesinde.
Trke. Arapa ve Farsa kelimelerin kolay okunabilmesi in ne ta^da harekele,
nebilecein, misaller vererek anlatyor. Bu tarz deimeler. Trke'ye mahsus ol.
duuna gOre. er.en de mUmneat edilmeyecei kanaatinde, lakat aklen
mUmneat olunacandan endielidir. Bunun in her eyden evvel, insanin
mnasn b ild ri kelimeyi harekesiz de olsa doru okuyacan, mnasn, bilmedi-
bir kelimeyi ise doru okumakta bir layda bulunmadm dnerek. "Hocas yo
kitabi ve usUl.i tahsillmunt am bir veya birka Sibyan mektebi yapp da. hurulu-
muzurt. Avrupa.ya nsbel mn.i tahsil olup olmadn l'len tecrube etmek ve anin
zerine zaruet gOrunur ise ashab-i iktadardan mUrekkeb bir cemiyet marrtet ile
..tzasna gre, is.ha teebbs tavsiye eder. Makalesini. Lkin bunu ki^ yapa,
cak? devlet denilir ISO. anin dnyada en memnun olduu ey cehalettir nk n.
dr>de her ne surette olur ise olsun, edidon m lt.z.m olan sayi.l ekbr ve mu.
hafazan hl.u hzr hususlarna bir vakt halel getirmiyor: halbuki maarl bu zulm-
ihmlin dUman-1 c in i olduunda phe yoktur. Elrad denildikte ise. Allah versin
A R A P H A R F L E R N N ISL H I 263

duasndan baka hibir sz bulamyz. Her ne ise biz htnmza geleni beyan
ettik, erbb- maarif tarafndan bu bbta tashih-i bahse himmet olunacak olur ise.
ma'al. iftihar gazetemize dercolunur. cmleleri ile bitirir.
Bu makaleden sonra yine Hrriyet Gazetesi'nde. Terakki Gazetes.ndeki ne
riyata cevap olarak, imzasz bir yaz mevcuttur; mteakip nshadan itibaren ise
Kemalin Hrriyetle neriyattan el ektii iin, bu mnakaann da bylece sona
erdiini gryoruz.

Terakki ve Ruzname. 1Ceride.i Havadis Arasnda Mnakaa

ve inasi'nin ttihaz Ettii Yeni Harfler

Terakki Gazetesi ile Ruznme.i Ceride-i Havadis arasndaki mnakaa. Mel-

kum Han'la Kemal'in Hrryet'teki mbahasesyie ayn zamana rastlar. Mnakaa
ya yol aan, Hayreddin Beyin, muharriri bulunduu Terakki'de. Maarif-i Umumiye
adil makalesinde harflerimizin deitirilmesini ileri srmesi ve Ebbzziya Tevfik'in
bu mnasebetle ayn gazetede neredilen mektubudur.
Hayreddin Bey'in makalesinde, Trkler'in, harflerini cedlerinin bir eseri bergu*
zidesi ve milliyetlerinin bir almeti saydklar kaydedildikten sonra, kullanlan harf
ler deitirilmedike, terakkinin mkil olaca, bu harfler ile okuma-yazma ren
menin fazla zamana ihtiya gsterdii, bu sebeple riyaziyat, hikmet, corafya,
kimya v.b. tenlerin tahsiline vakit kalmad, Ruslarn mstamel harfleri ile tahsilin
gln gznne alarak eklen gzel olmamakla beraber renilmesi kolay
bir yaz kullanmaa baladklar ve eski harflerinin ancak ktb-i mukaddeseye
mnhasr kald, memleketimizde de Kur'n.n hurufat, hav olduu hakikatler
gibi bak kalmak zre fnun, idare ve ticaret iin eski harflerin daha sade ve kolay
bir usule tebdili lzumu, bunun tehakkuku iin, muktedir kimselerden mrekkep bir
komisyon tekili zerinde durulur. Byle bir slhatn politika bakmndan da fayda
s grlecektir; memalik- mahrusa ahalisi de. tahsili kolaylatran bu harfleri kulla
nacak. bylece, ittihad te'min edilecektir.
Ebzziye Tevfik bu mnasebetle yazd makalesinde, yukarda kaydettii
miz fikirleri srasyla cevaplandrmtr. Bir maddenin slah iin, esas mesele ile
alkas olmayan mezhep, milliyet gibi eylerden bahsetmei lzumsuz saydn
kaydederek, Namk Kemal gibi, o da. memleketimizde maarif sahasnda ilerleme
leri harflerine isnad olunamaz; nk, memleketimizde Cemiyet-i tedhsye'nin. ve
saitinin noksanlna ramen ittihaz ettii yeni kaideler sayesinde, haftada gun
birer saat verdii dersler neticesinde harflerin ekillerini bile tanmayan talebeler,
halkn anlayabilecei yolda yazlm harekesiz risaleleri okuyabiliyor, dier taraf
tan Berr-'am ve Lbnan gibi halka Arapa konuan yerlerde tahsil katdeleri
tanzim edilmi mekteplere devam edenler. Garp milletlerinin ocuklar gx u-dn
ay iinde dillerini okuyup yazma renebiliyorlar. Riyaziyat, hikmet, corafya,
kimya gibi tenlerde, kendinden sonraki milletlere yol gsteren Araplar olduun,
gre, bu tenlerin Arap harfleri ite tahsili imknsz deildir, maarif ve fennin en yk
sek zirvesine erien Endlsller de ayn harfleri kullanyorlard: bunlar arasnda
pek ok ilim adamnn yetitiini Avrupa tarihleri de kaydettiine gre, tahsk g
!etiren, kullanmakta olduumuz harfler deil, bunlarn tedris usul olduu rny
264 C U M IlU R Y E ri' D N E M D lN V E D E V L C T ILIK JLER J

dandadr. Harfler Hayrettin Beyin ddJa ett gibi fUnunun kapst deildir anahtar,
dr, biz elimizdeki anahtarn nasl kullanlacan, arp yanl kaplar amaa
abalamamzdan dclay zahmet ekiyor ve bu yUzden faydasn, idrak edemi,
yoruz. Rusya'da harflerin sonradan icad ve ttihznn sebebi, orada eski harflerin
kullanlndan kaldrlmasna kadar lUzumlu fenlerin tedviinine faydas olmama.
Sindadr. Dnyy aydnlatan ulUm ve maaril ziyas ise bizim harflerimizden do.
mutur btn bunlar nkr edildii zaman, harflerimizin deitirilmesi iddias da
kabul olunabilir. Kulandmz harfler deitirilir ise. Avrupa'da bulunanlar, sayma,
sak da, Afrika ve Asya kt'alarnn muhtelif yerlerine dalm bulunan slm millet-
ferinin bin seneden ok zamanda ortaya koyduu eserleri, yeni harflere evirmek
icaoedecektir ki, buna hibir suretle mkn yoktur. Kur'n in baka, fUnun. ticaret
ve idare in baka harfler kullanma tavsiyeye gelince, bir lisan sylemei bece-
remeyen birini, iki lisanla konumaa zorlamak gibi yersiz bir tedbirdir. Kavmlerin
ittihadna vesilede mterek harf deil, mterek lisandr. te bu sebeplerden do.
lay, harflerin deitirilmesi kimse tarafndan tervie olunamaz.
Ebzziya Tevfik, yukarda hulsa olarak naklettiimiz makalesine. "Hsl
bizde kraet ve ml gibi di eyler in ^rt sene urap, tahsil zaman olan
genlik evnn iz.a eylemekliimize hurufun sebeb.i mutlak farz olunmas, haki,
kat. - hale adem- vukuftan neet edip, dnyada ma'rifetge birinci dereceye vsl
olan Ingiltere ve Amerika halknn lisan.I mterekinde dahi kraet ve ml hemen
mkilta Trke derecesine mtekarb ve belki daha galip iken, onlarda yzde
doksam okuyup yazmay bildikleri ve Fransz lisan hele mlca olan zevaid ciheti
ile T^e.den es'ab iken, onunla teallUm eden milletin tahsiline SU.. te'siri gOrUl-
medikten ma'd. baya Avrupa'ca lisan- umm hkmne girdii mUnker deil,
dir. yle ise Trke'nin ml ve kraetge bunlardan daha sde ve sehl"l istifade
olmasyla beraber, bu kadar mddet ve emek sarfiyla yalnz drste okuyup yaz.
makln ele getirilebilmesi kabahati hurUfa verilmeyip, mebd.i tahsilde me^ ve
mUtteh^ olan USU- muzirreye atfolunsa ve tebdil-i hurufa sarolunduu kadar,
tad-i usUle himmet sarfedilse. yakn vakitte semert.1 nafiasnn mahede olu.
naca, hakikat! hle vkit olan zevat indinde bedhiyattan ma'duddur" cmleleri
iles.nverr.()
Grlyor ki EbUzziya da, Kemal gibi, harflerin deitirilmesine deil,
slhna tarafdardr her ^side memleketimizde okuyup yazmay gletiren, do.
laysyle Avrupa milletlerinden maarif sahasnda geri kalmamza yol aan sebebi,
kullanlan harflerde deil, tahsil usulnn fenalnda buluyorlar.
Bu makaleye cevap olarak neredilen imzasz varakada, Ebzziya nn taas.
subundan bahsedilerek, Cemiyet.i tedrisiye.nin takib ettii tedris usulu sayesinde
avamn anlayaca tarzda yazlm eserleri talebelerin birka ayda okudukla !.
Arap alfabesinin mkemmelliini ispat maksad ile Araplarn ilim fende ileri g .
melerinin dolfl gsterilmesi fikrine rtir^ ediyor. Mellif, yalnz halkn anlayaca
sa d .l.te k i esederin deil, her trl esenn okunabilmesi gerektini. Araplardan

e. Gzet9 S4, No. 193, 23 Rebll. 1266. 2 Austos. 1869, No- 194. 3 Austos 9 No
14 . A5 lDi. 66 .
r-y Dt mUliKTitenndbn Tevfik Bey tarehndan vindolan varaka-
^
A R A P H A R F L E R JN IN ISLHI 265

nce ilim ve fen sahasnda Msrllar'n da terakki gsterdiklerini, fakat hi kimse

nin bunu hiyeroglif kullanmalarna atfedemiyeceini syleyerek, biraz mevzudan
uzaklamtr. "Bir de. eslf ve ecdadmzn vaz'eyledikieri esas ta'dil ve Islh et
mekten korkuyoruz. Bir esas mevzuu slh ve hn-i hcette tebdil bile, vz.ma tah
kir demek deil, belki tahsindir.^.^ diyor. Ebzziya'nn buna verdii cevapta, eski fi
kirlerine ilve mahiyetinde birey yoktur; ancak evvelce kaydettiklerini, misallerini
zenginletirmek suretiyle, daha kuvvetle mdafaaya allmtr...^
Terakki Gazetesi harflerimizin Islh meselesine dair imzasz bir varakay
neretmemi, varaka sahibi, bunu, bir lhike ile Ruznmei Ceride-i Havadis G a
zetesine gndermi,..^ bytece iki gazete arasnda yeni bir mnakaa balam
tr. Ruznme-i Ceride-i Havadis. Ebzziya.nn. Terakki Gazetesi ise Hayreddin
Bey'in fikirlerini mdafaa etmektedir. Bu arada Arap ve Ltin harflerinden hangisi
nin daha kolay okunmaa msait olduu meselesi de ele alnmtr. Terakk'de
Arap harflerinin okuma-yazma hususunda vakit kaybna sebeb olduu, birok keli
melerin karine ile de okunamad. tabi bakmndan dourduu mkiller, Avru
pa'da tatbik edilen tarzda telgraf muhaberesine elverili olmad, mahzurlar mey-
annda zikredilmi. ^^^Ruzname.i Ceride-i Havadisle ise, bu fikirlerin aksi iddia
olunmutur..^^ T e r a k k i G a z e t e s i n i n , bu mevzuda birok mektupla^ alndm
fakat bunlarn eskilere birey ilave etmediini bu mnasebetle nerine de lzum
grlmediini kaydndan sonra mnakaa, hibir netice vermeksizin sona ermi-
tir..^ C e r id e -i H ava d issin srarla mdafaa ettii, Arapa kelimelerin. Arap harfle
rinden baka bir harfle yazld takdirde Arap gramennin alt-st olaca, harfleri
mizi deitirdiimiz takdirde. Arapa kelimeleri de dilimizden uzaklatrmaa
mecbur kalacamz meselesidir.(

9. Hurf Csmaniye'nin slhna dair baz mUtalaat ve muhakeml amil matbaamza geleo va.
rakadr- (Terakki. N. 196, 26 Rebill.. 1286-5 Austos, 1869).
10. 'Hurfa dair Tevfk Bey tarafndan gelen varakadr. (Terakki. No. ^ 2 . 14 Austos. 1869).
11. Matbaamza ^ m d e ^ n varakadr" (No. 1218, 19 Austos, 1266)
12. Resm-1 Hatt-1 OsmanI (No. 24 9 Austos. 1869). Bu makalenin bir fkras mnasebetle.
Hrriyet gazetesinin Reybul-munn balkl shnunda Namk Kemal tarafndan yazld mn-
temel u yazya rastlyoruz: "Bir vakitten beri bizim hatnmzn slh ve teb zenr stanbul
gazetelerinde brgok makaletelr yazlmaktadr, hatta bu ^ f a Terakki gazetesi dahi bu babta
olan mtalasn meydana koyup, hatt-1 hazradaki suuttleri ta.dad srasnda KU^ kUreK
gOfOn kelmelenn^ki mOabihet-i resmiyye ve bir de msrandak iltbas- ganb iradede Bu
fkra havi olan nshadan bir gn ewel kan numarada Milliyet Orvan ve H a y r a n imzas. le
dercett makale^ ise. Zikrolunuan iItbastan daha tuhaf u ibare yazlmtr Dnyam hbtf
millet yokttjr ki b id ay etn . 'sis ettii usl-i fareyi kafiyyen ta'dJ ve - k i zamsna gOre
tevfk ve telbls etmeksizin defi ihtya tebilm. otsun. I^e bu makIe Ilbasat VI hususiyet
jsIh-1 rf olmu baz labirat her lisanda bulunabileceinden, bunun im buknnm urt
gibi yazmzn kaldnlmas dn teceine. H- n gibi a z u ^ n kan kutai
nn kaldrlmasna sart-1 h i m . t ^unsa daha makul olur.. (No 68. 6 Eytot, 1869).
13. No. 1225, 30 Austos, 1869.
14. R e sm - H athi O sm ant. Terakkt. No. 217. 4 Eyia. 1869; Im^.^ O s liit . mmm - Nc, 222.
11Eyll1^9.
15. "Matbaamza vOnjd eden vvakann aynidir (rznm.4 - No 1232 s
1869; bu yaznn * v ^ i^n Bkz No. 1233. Eyll. 1069)
266 C U M H U R JY E I^ d n em ! D lN V E DEVLET. ILICJLER

Arap harflerinin, slah veya tadili baknda cereyan eden mnakaalar srasn
da. Mnif Paa.dan sonra Melkum Han. Namk Kemal, daha sonra Terakki ve
Ruznme-i Ceride-i Havadis'te neredilen makalelerde, basn cihetinden meyda
na getirdii glkler zerinde durulmutur. inas, 1869da Avrupa'dan dndk
ten sonra bu meseleyi ele alm, harflerin gerek diziliinde, gerek kasalara dal
nda. gerek dkm masrafn eksiltmek bakmndan hasl olan glkleri
nlemek iin, adetlerini azaltmay dnmtr.
Arap alfabesi esas itibariyle yirmisekiz harften ibarettir; fakat bunlar ayr ayr
deil, bitiik olarak yazldndan, her harf kelimenin banda, ortasnda, sonunda
baka baka ekillerle gsterildiinden, basn sahasnda bu harflerin says drt-
yze kadar ykselmitir. Basmda kullanlan harflerin saysn inas, Para keli
melerle mahsus harfler de dahil 112'ye ndirmitir. Kendisinin Divan.n, Tercme.i
manzume'snl, Durub- emsal-i Osmaniye'sinin ikinci basksn, rnek olmak
zere, bir hattata yazdrp, bizzat hakettirdii. havalarn hazfederek saysn azalt
t bu harflerle bastrmtr.

Arap Harflerin Deitirilm esi Hakknda

Namk Kem al'in Fikirleri

Kemal, gazetecilik hayatna atld zamandan balayarak nce Tasvir-i

Efkr.da daha sonra H r r iy e t ve b r e t gazetesindeki makalelerinde, neriyattan
menedildii vakit de hususi mektuplar vastas ile daima Arap harflerinin slhn
mdafaa etmi, bu harflerin deitirilmesinin, bilhassa Ltin harflerinin kullanlma
snn aleyhinde bulunmutur.
Kemal'e gre, herkes iin K u r' r)' okuyabilmek elzem olduuna, doru yaza
bilmek iin Arapa'nn sarfn olsun bilmek lzm geldiine gre. Arapa harflerin
renilmesi mbrem bir ihtiyatr, u halde T(ke iin baka harf tertibi, abes ile
itigalden baka bir ey deildir. Arap harflerini okumay, yazmay tab, meselesini
gletirdii iin deitirmeye taraftar bulunanlara da u cevaplar verir: Harfler
arasnda hareke, dier tat>irler sesli harflerin bulunmamas okumay gletirmez;
nk okumay kolaylatran harfler deil, kelimenin yazl ekli ile lfettir.
Telffuzu bilinen bir kelimenin okunabilmesi iin, yaznn harekeli olup olmama
snda hibir fark yok gibidir. Ancak hasismlerin doru okunabilmesi iin, birer ha
reke istimal edilebilir; bu kfi iken, btn harflerin deitirilmesi gibi ok mkil bir
ey nasl ihtiyar olunabilir? Arap alfabesindeki s e . h, z e l, d a d , z 'ayn harfleri
Trke'nin bnyesine uymaz; h a , s a d , t harfleri ise h e , s i n ve t e harfleri ile ayn
sesi verir. Trke'de imly gletiren bu fazla sesleri kaldracak olursak f a i z ve
gibi manalar baka olan kelimeleri ayn ekilde yazmaa mecbur kalacaz; bu
ise sesli harflerin yazlmasndan daha mahzurlu bir hal tevlid eder. Tre'de bu
lunmayan bu sesler brakld takdirde, alfabenin deitirilmesine lzum kalmaz;
esasen imlnn gl, bir milletin maarif sahasnda ykselmesine mn tekil
etmez; 'Fransz lisan imlca belki Trk'i'den su'betli iken, annla mlekellim olan
milletin tahsiline su'-i te'sin olmadktan baka, baya Avrupa'ca lisan. umumi
hkmne girmitir. Arap harflerinin matbuata mahzuru da deitirilmesini mucip
de.kJir; nk lab'olunan yaz, bir kiinin elinden kmaz, bu yzden harflerin bir.
ARAP h a r f l e r in in ISLA H I 267

ka yz paradan ibaret .mas, basm ve tertip iinden zaman sarina sebep ola.
maz (). Grlyor ki Kemal. Ltin hadlerinin kabuln reddederken, yaad
muhitin artlarm gznne alm, herkes in okuyabilmek, doru yazabil"
mek in de Arap artn bilmek, elzem olduunu ve dilimizde mevcut Arapa bir-
ok kelimelerin yazlmasna Ltin alfabesinin kifayetsizliini ileri srmtr.
1878.de, Meclis'i Meb'usan'da Sivas meb'uslarndan Mehmed Ali Bey'in
marif mes'elesine temas eden lyihas dolaysyla iddetli mnakaalar cereyan
etmitir.(. )Neriyattan men'ed^i ve Midilli'de s rgn bulunan Kemal, muhtelif
hususi mektuplarnda, maarifin neri in tahsil tarznn slh, dolaysyla Arap
hadlerinin deitirilmesi meselesine sk-sk temas eder. Bunun sebebi biraz da Ar.
navutlarn Arap alfabesini deitirme temaylleridir: bazen de muhatabnn mektu.
bundaki bir ml yanl kullanlan hadlerin mahzuru zerinde fikirleri beyana vesi.
le tekil etmektedir. te imdi Kemal'in hart slhna ve Ltin hadlerinin kabulu
meselesine dair hususi mektuplarnda mdafaa ettii fikirlerden bahsedeceiz.
Kemal'in, Arap hadlerinin slh, Ltin hadlerinin Trke'ye ne dermeye
kadar tatbiki mmkn olduuna dair en mufassal fikirlerine, Menemenlizde Rifat
Bey'e yollad (Austos 1878 (4 aban 1295) tarihli mektubunda rastlarz: "Tebdil
ve sfh-1 hat meselesi, lem.i neriyata girdiim gnden beri meydan. bahse atl.
m eylerdendir. Buna dair a s v i r ' e , i b r e fte , H r r iy e tle benim de birka bendim
var idi. imdi sen de ortaya bir mesele kardn: ol bbta olan fikrimi hulsaten
beyan edeyim. Hattn slh iin Ltin hurufatm bzm lisana almak, Firenk elbisesi
giymeyi mlkn slhna medar olur zannetmek kabilindendr. Evvel. Ltin hurufu
ile s a d , d a d , t, Z I, z e f , c im . im , j e hadlerini nasl yazacaz S a d , d a d . t. Z I. z e l,
bizden telffuz olunmuyor, ne lzum var. kaldrveririz denilecek ise. 'ml-y Arab'
bozmak yle dursun, lisanmzda z a h ir , V . z a h ir , f a i z ve fa iz gibi yalnz Siyak.u
sibak karinesi ile okunacak birka bin kelime peyda etmi oluruz. Hadi bir belya
katlanalm: Ltin hurufu kullanan kavimlerden hibirinin lisannda, hem c im . hem
j e hadlen mevcut deil: mah'ud g ile j hadlerini bu telffuzun hangisine taksim
edeceiz
Ltin hadlerinde bir , bir g var: bizim ise se ile. n u n ve y a gibi okunan k f tar
istisna olduu halde bir /e. ve bir s i n ile bir atr.bdeki, bir de/'/'mdek bir de
TanrdaU } ke^harflerine ihtiyac var: haydi c, fe . e s (s) ihbar olunsun: k. g . h a rfleri-
n i b u n e v i k a f a n a s l b e d e l t u t a c a z ? G a y n . h a n g i h a r f ile ifa d e o l u n a c a k ? H.
h e , h a hadlerinden hangisine bedel kullanlsa, iki had akta kalyor: onlar ne ile
ifade olunacak? Ltince'de hecelerden baka yalnzca ondokuz had vardr: bizim
lisnmz ise, harekeden ma'dal otuziki hade muhta... Bu halde ne yapacaz?

16 Kemal'in sli Tahsilin slhna Datr balkl bu makalesi, gnten sonra. Kraet Bahsi. Tahff
Bahsi. Tabi Bahsi ve Netice olmak Uzere u ksmdr fT asw i efkr. No. 4.3 Safer 283-10
Temmuz 18^). Bundan evw l ayni gazetede. Cemyet.i tednsye'de tatbik ^ to n yeni todns
usUlleri sayesinde, taletonin alt ayda harekesiz ahlk risalelenni okumay Orendinden ba^
seden bir yazya (No. 400. 15 Bafer, 1283-29 Haziran, 1866) c .^ n e r dOnentlan nakien Siby.
an mekteptennm oaltlacandan, yeni usUllenn tatbik edileceinden bhis bir makateye de
rasllyomz. (No. 402. 22 Safer. 2 8 6 T ^ m u z 1666)
17. Zabiti an Ceride-i Havadis'le neredilmitir (No 3654-3656, 14-16 Reb.l.1295. 19.21 Ma'd.
1878).
268 C U M H U J l r r D N E M D N V E D E ^ L K L E R

0 harflerini birbiri ile lerkip ederek mi esv. lisan hasl edeceiz? 0 halde
dn: HurUIunun slsni iki harften mrekkep e harekeleri yaz arasnda .lan
lisan ne kadar g, ne kadar ar yazlr ne kadar da mahsara bir ey .lur...
"Saniyen, s ldan saa yazl hat. daha seri yazlr demisin. Ngn? Ben Om.
rUmde benim Trke yazdm kadar sratli yaz yazan Firenk grmedim. Bu tec.
rbe sana stncgrallktan geliyorsa, yanl bir kre shb olursun. Bir kerre merak
etmi, Trke bir stinogral tertibi yapmtm: annla tekellUtsUzce, dakikada seken
kelimeden ziyade yazmak mmkn olurdu.
"Salisen, soldan saa yazmak, bizim in diz bUkUlemeyecek derecede dar
pantolon giymeye ^ n ze r : kylerimizde, hatt evlerimizde kanepe bulunmad
gibi, yazhne de yoktur. Bizde her mektep yazacak adamn. omuzundan bir
masa tamas mmkn mdr? El zerinde soldan saa nasl yaz yazlr?
Hukemnn, slhat milletin ahlk ve istidadna tevik etmek lzm gelir dedikleri,
bu trl telerruat dnmek mnasnadr.
"Rbi'an, Ltin hurrfu kullanlan milletlerde, bir adam onbe yirmi gn inde
her grdn okuyamaz, hele iml mklt bizden z^rade olduundan, bildiini
yazabilmesi senelerce uramaya ihtiya gosterr. Fransa udebasnda bir kelime-
nn veya ile yazlacandan tereddud edenler ^ktur. Mehur Thers bile. ml
n h e m lgat kitaplarnn, hem de m r e ttib le r in e s n y z der d. Ltin hurulu kulla-
nan milletler, .n^ -yrm gun nd her grdn okur diyorsun. T^ ru^ S!
kolay... Ltin hurrfu ile de e m k e n koyu yaz. 0 hura ana olan kavimlern han.
gsne gsterir isen goster, eer senin G l a d s t o n e teittuzu kadar garip okumazlar
. 0 vakrt hakli olabilirsin. Ne h^ ei. G l a d s t o n e Ingiliz'dir: ismi de Ingiliz telttuzu
ite G t e d e s t o n deil, G la d s te n ' \r . Fransz G l^ ston okuyor: biz de onlar taklden
G i a d s t o n okuyoruz

*HAmisen, milletin terakkisi, maarin tashihi ile hsl olur: maanln tashihi
ise. bizim hat ve iml ile kaabl otamaz. Oyle 15. bizim hat ve ml ile, milletin te.
rakkis kaabl olamaz, diye bir kryas-i fsd te rt atmsn. Kyasnn lesad da
herkesin okumak, yazmak bilmesi m aar nm v .rm ^ t.r Zannetmisin k. maarrf,
herk ese okuyup yazmasndan rtrttr. Heyhat., maarrf.u umumiyeye mlik olan
Amerika. Almanya gibi miette^d.. herkes yalniz okuyup yazma bilmiyor, en edn
Koytlj, bizim Hrt>y'de kunr defterin onda s ^ zntans.1 ^lyor. Hele Al.
m an y tb . tehertoen taz la. bifk tisen da reniyor maar^. umumiyeye mlik
...rlerte. l ekal ved sene mektebe grtm adem yoktur Fransa muhare
- A nyl)lar bir onbfty. sekiZ 5 w rf vere, o rd ^ a n yirmi saat Oteye
f M i r t e r d He.f^m kaynunda - hantalan. yanmda fctiz edan r a s ^
mevcut oiduundm . . . kefyat. ICT. eder . KAaartf bye tearnmun
d n . H rk e s r br yz< t N m . fc kekme y a z m a . marHat kazanmak di.
m b t 0 . k sa c k t l m l m . k U n d a n d .
M * i l M M i atudum
. - kny d a p id r Ya O ha. O tm44

;.
ARAP h a r f l e r in in ISLA H I 269

kelimelerin harflerine dkka. ettiimiz yok.ur eksik veya yanl yazlm kelimeyi
de, hi sehvini grmeksizin d.ruca .kuy.ruz. Bu lfet.i nazar, senelerce k.ap
.kumak ile hsl .lur. Hi gazetesi, kitabi ,iln clmayan bir yazy, tutalm ki alay
mekteplerinde ta'mim etmiiz. Ikacak neterler, kOyUne gitt^inin birinci ay ren,
dikleri yazy unutacaklarndan ve unutmayp da sitayiinde bulunsalar bile, kendi,
leri yazdktan eyleri bile, l,et"i nazarin ,kdan ciheti ile tab. b ile y e r e k ckuya.
cakl.arndan ve halbuki imam Etendi. k G a rib hikyesini selme'h.Us'elm
kraete muktedir olduundan, yaznn suhuletini kimseye anlatamayacaklarndan
kat' phe olunmasn, maksat ta'mim.i maari, ise, ocuklar yedi sene oklttacak
mektep yapmal: yle mekteplerde ise bizim hat tahsil katidir. Biz boyle mektepler
yapamayz denilmesi, isler isek yaparz. Amma. mUcerred yapmaya muktedir
deil isek. te 0 zaman terakkiden kat'- Umid etmek lzm gelir.
.HurUtu hi mi slh etmeyelim? Bilkis, en ziyade slh taratndan bulunan,
lardan biri benim takat ta.mim- maarite esas tutarak deil... Tahsili biraz tesh:
in hurUtun slhnda benim dUUndUUm yolu ise, bugUn bir gazele vUcUde g
reNir: G^etecilik 0 !! ! : ?
7 !!0 : : : ? [ nty
deri v3kit bulabitSe di^. imdiye kadar vUcUde gemi gitmi idi
in harflerinin dilimize tatbik edilip edilemeyecei hakknda bir ma.kaleyi
andran bu hususi mektubunda, lisanmzdaki yabanc kelimelerin Ltin harften ile
Itade edlemyecein misallere dayanarak anlatmaya alan Kemal, bir miltel -
kultUr seviyesinin ykselmesinde okunmas ve yazlmas kolay bir atta^ye mal^
olmasnn 0 kadar mUhm rolu bulunmadm da miidataa et.^.ekt^r. ;. M .
nemenl Rtat Boy.0 d^l, Bmba mer Bey.e gnderdg )^mektupla nOa c:
Arap aHabesinn slh ve deitirilmesi zerice durduu, yine Rtat Bey', mek.
tuplan^an anlalyor. 24. VII. 1878 (2S aban 1925) tarihli. Midilliden V0 :d
mektubunda, delelim slh hat mes'elesine. . Bilirsin k. ben sln .1 0 */-
h ^ e d illim yalnz Ltin hurUtunun kabulUno ne luzum ne de imkn goayor.ir.
Bu tikrmn esbb-1 m ^ i^ s.ni de sana olan brka mektubumda oiouk:: '
atm ve slh.1 hunJtu iltizam edenlerce bu bbta vard ^at^lecek muta ,r n
bahse hazr bulunduumu dahi sylemitim. mer Boy. varakasnda benn .
mtalalarma mutoalk bir soz eylemiyor, yalnz Arap ve Trk ve A f;uo Vt
KUrd lz kavmter ile beraber, akvam. m .vcUd.'i m utO T^ nenm u[
tel^uzlarn tbk tk n a yazmaya muhta^ dt^umuzdan ve ^ nun 3 -^-
ya mewut olan hurfltu slh etmeye veya Ltin hurUlunu esas ^ haz .... tfx M-
r.a t^ a n baka bir suretle harfler ederek ani kabul etnye munhaatr bu.:TC
.undan bahdyor da. knc kk daha Ziyade kabule a y a n buldukln 5 0 y j y
or Evvel anlayamam k ba kltte.i meH mtemeddrenn ve b M a mevcut 0 ^ 0
akvamn her sb^edklen lkrdy ayni ^m na y x m % - duvoruz?
Trke hurifu - E ra n s z . mewp v ^ a Lkzoa kitap m. y a n a O a ? Har tu n

K im din bu m k * u n u n a r t l e d e t i m il. T M T e l K i e n i e l i m A r

a # H * n i7

: . ^ #
 27 C U M H U I ^ Y F r D N E M D lN V E D E V L E r IL I JL E R

telffuzunu ayni aynna muktuder. dUnyada hangi lisan vardr? Tebdlj hurUfa
dn-UI millet ve akl.u imkn nmna bin taraftan ika olunacak mkitbir hayal.i
muhali kisve-i imkana sokmak in nasl ihtiyar edebiliriz? Vaktiyle erkesce In
elifba tertibine kalktlar esvalnn kffesin tasvir in, yetmi harf kifayet etmedi.
Aznn, burnunun mehric.i esvatndan kan her nevi sesi ayni ile ifade in ya.
placak elifb, in hurufatndan pek de az olmaz zannederim. Baka lisanlardaki
kelimelerin ayniyle yazlmasndan bizim in ne muhassent olacak? Amma. s
manllar bu hurUfat sayesinde L o r d 'u L e v r e d , P r e n s 'i P r e n s e s okuyorlar mi, ne
yapalm; AvrupalIlar M u h a m m e d i M a h o m m e d , M e s c i d i M o s k e okuyorlarm bu*
nunla maarifleri tenakus mu ediyor?
"GUzel amma, her kelime doru okunsa daha hayrl olmaz m? Uphe yok..
Fakat her kelimeyi her zaman doru okuyacaz diye 380 hartli bir el'fba yapacak
olursak, edilecek hayr, OldUrUlecek kurbann bir trnana demez olur. Hlsa
biz. teW ili hurUfa muhta isek. OsmanlI lisnn doru okumak in muhtacz
baka lisanlar doru okumak in deil... Sniyen, bu maksada vUsUl in tn
hurUfunu almak, bizim hurUfu slhatan eslem deildir bizim hurUf slh olunur
ise, bizim lisan. in hurUfundan daha eslem bir hl ile yazabilir. Suna delilim
ise. sana yazdm mektuplar ile Ib retS n bendlerdir. Anlara bir kere baklsn da,
gerek esas ve gerek teferruata dair bir itiraz var ise. meydana konulsun her trl
bahse hazrm.^(^.) cmleleri ile. bir e^elki lve olarak, bilhassa OsmanlI tabiiye,
tinde bulunan ekalliyetlerle birlik temini in de Ltin harflerini kabul mdafaa
edenleri r^deder; nk ona gOre ittihad temin eden alfabe deil, lisandr. Bir
ba^ a mektubundaki "Omer Bey tebdil.i hurUf mes'elesinde ne sylese faksz .
kacak. Vaktiyle Araplar girdikleri yerde lisanlarm ta.mm etmiler hl Arabistan'a
hangi milletten olursa olsun, mevcut olan Araplar'n cmlesi arapl dnyada her
eye takdim ediyor. Biz lisan iltibas kuvveti ile. Bulgarlar da Islvlar fikrini byde
byde bu hle getirdik. Elimizden gelse, memleketimizde mevcut olan lisanlarn
Ture'den ma.d kffesin mahvetmek iktiza ederken. Arnavudlarfa. Krdler'e.
L^la^a birer alfabe ta.yini ile. ellerine akak gn bir Silah-I mnev mi teslim ede.
lim^ Almanya hukemsndan mehur Leibniz. b a n a b r g O z e l e l i f b a . s a n a b i r g z e l
lis a n ve k u v v e t ile b ir g z e l m/
//e y a p a y m demi. Lisan, bir kavmn dierine
mklbm men in, belki diyanetten bile daha kuvvetli bir seddir bize ise. itthad
fikrine ekilen sedleri k^nretletrmenin hi lzumu yok" satrlar bu mnasebetle
yazlm t!r.(2))
Memleketimizde Arap alfabesi yerine Ltin harflerinin kabul dnlrken,
bunun ekalyetler im do faydal olacana temas edilmesinin sebebi, OsmanlI im-
paratorluuna tbi baz unsurlar, mesel Arnavullar arasnda kendi lisanlarm
yayma ve aralarnda birlik temini maksad ile yeni bir aWabe kabul temayldr.

20 Kmrfm bu mektubu kendi el yazs ite. Trk Tanh Kurumu.ndak evrak arasndadr, (No 16).
bu mektubun br baka fkrasnda, .Huruf mes'efes yukarda geti; fakat urasn tekrara mec.
bumm lu. azdan 9 ki gibi yaz yazlmaz, nk kelime, herkesin azndan baka trl akar
Hr ky halk m br baka harf ve m eseli bzm Hayn n bir baka elfbi terlb etmek mm
kn mdr' Ha. Hayn dadm de hainma geld, Tevtk de ann gibi harf yer m?, deniliyor.
21 KemaTn bu mafciubu da Trk Tanh Kurumu'ndak evrak arasndadr (No 390}

A R A ) H A R F L E R N N ISLAHI 27

N itekim , 3 0 E y l l 1 9 7 9 'd a te e k k l e d e n C e m iy e t-i llm iy e .i A rn a v u d y e , ni

z a m n m e s in in b a n d a A k akm - m te m a d d in e n in k a ffe si k e n d i lis a n la rn y a z p
o k u m a k la m e d e n iy e te nail o lm u v e k e n d i !a s a n la rn y a z p o k u m a y a n a k v a m z u l
m et-i ce h l- v a h e tte k a lm tr. A rn a v u d la r d a h i im d iy e k a d a r k e n d i lisa n la rn
y a z p o k u m a d k la rn d a n b y le b irh ld e k a lp , 3 0 0 0 s e n e d e n b e ri e lsin e - e c n e b iy e
ile is tih sa M m e d e n iy e t u ru n d a ki sa 'y le r d a h i b e y h u d e g id e re k h i b ir fa y d a g re
m e m ile rd ir. te bu hli g re n le r, bu lis a n n o k u n u p y a z m a s l zu m u n u d a h i a n la
m a k la . ibu ce m iy e tin te k ilin e ih tiya g r y o rla r, c m le le rin e y e r v e rilm e si, A rn a
vu tla rn a lfa b e le rin i d e itirm e te m a y l n n fiilen tatbikini g s te h r. ^^K e m a l bu
fikirle rin h e n z tatbik s a h a s n a k o n u lm a d sra d a , y a z d m e k tu p la rn d a
m e s e l , y in e R ifa t Bey.e y o lla d 1 3 .1 1 .1 8 7 8 (16 R a m a z a n 1295) tarihli m ektu
b u n d a , .T e b d il.i hurf m e s e le sm d e , y in e bir a la y g e v e z e lik s y le m i s in . B izim
hatt- hurfu, A rn avu d lar.n , fila n la rn lis a n la rn y a z a c a k k a d a r ta'm im etm ekten
n e istifa d e e d e c e iz ? b a m z a bir A rn a vu d . L z ka v m iy e ti k a rm a k m ? Ta.m im -i
lisa n , b u n d a n s o n ra k a a b il deildir, d iyo rsu n . V k a R u m la r'a , B ulg arlar.a, L a z-
lar a, y n i M slim le r e ta'mm e tm e k ka a b il d e ild ir; fakat A rn a v u d la r'a . L zla r'a ,
y a n i M slim le r e ta'm im etm e k p e k kaab ild ir. O ra la rd a m n a s ib y o ld a id a re o lu n u r
m e k te p le r y a p lr v e hatt bizim o n k s M a a rif n iz m n m e s in in h km ic ra o lu n u r
se. yirm i s e n e s o n ra L z c a , A rn a v u d c a btn btn unutulur. Y a z s z , k ita p s z
lisa n , k k s z a a c a b e n ze r; te h a v v l t. r zg a ra d a y a n m a k k a a b il deildir.
A k v a m . k a d m e d e d e k a y b o lm u b irka y u z lis a n b iliyo ru z. B izim iin m a k sa d .
h a rfim izi k e n d i lis a n m z d o ru y a z a c a k b ir h le g etirm ektir; A rn a vu d ca 'y t.
L z c a 'y . in g e n e c e 'y i filn d e il, d e m e s i, ^Ltin h arfle rin in m e m le k e tim izd e
k a b u l iste n irke n e k a lliye tle rle ittihad da bu a lfa b e n in k u v v e tle n d ire c e i fikrine
k a rlk tr.

Ebzziya Tevfik'In Mtalaalar ve ttihaz

Ettii Tabii Harfleri

E b zziy a .n n , o za m a n ku lla n m a kta o ld u u m u z A ra p harfle rin in d e itirilm e si

a le y h in d e n e riya tta n s e b e p . 1884 (1302)'de M s r'd a M e h m e t H a a n E fe n d i ta ra
fn d a n n e re d ile n risa le d e , krat v e b a sm iin i k o la y la trm a k m a k s a d ile tertip
e d ile n alfab ed ir; bu zat. b ir s e s in m uhtelif e k ille rle yan m uhtelif h arfle rle ifad esi-

22. Nizmnme. M e ^ a.i ulm.da neredilmitir, mecmua adna yazlan mtalarmde. yeni
hadler hra veya kabul olunmas tasvip edilmiyor, bu munasebetie Munt Paa nn yuKaffda zk.
reroimiz nutku, Ahundzde"nn takdim ett^ harfle dolaysyla Cemiyel. ilmiydi Osmanye rn
Sa^refe sunduu takrir. .Keyfiyet yalnz Cemiyet., ilmiydi Osmaniye'nin .adern. Kabulnde
kalmayp. b i zevat teralnda dahil hakl.haksz itirazla , uram ve mhay t Re 5 udeba
hazre^o'n canib i I lle n n d e n Kraet ve ml Onvanl u ki bend^i m^sus yfulm i r; .

Tmlahsm
inzim
nza
sll
h
mh
aka
ak
lk
en
i
ld
ea
Ebr m
b z
zia
y k
aat
t
eed
v
fr

k.(No. 2. 15 Z
l
n M ektepszi
l
hh
ki
tc
ec
e
o.
G1296) A
r
l
e nBk
ei

lim
v-
e
i
MaHvern
a
k teptena
nPV.
O

}
v.

I s lhbalklm akalesidetahrir,imlvetedrisuslterinmslahnadairAraphafflannn .*h ve

23 .

 272 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

nin, k ra a ti v ta b s a n 'a t n g le tird i in i g z n n e a la ra k , b ir s e s in tek e k il ile

ifa d e s in i e s a s ittih az, b y le c e A r a p a b ir m e tn in tab. i in l z m g e le n 9 0 0 harf y e
rin e 2 8 h a rfle i g r le b ile c e in i ta v s iy e etm itir. V a k tiy le F e th .A I'n in ta v s iy e ettii
te b d il.i h u ru f m e s e le s in in M s r 'a d a s ira y e tin i te e s s fle k a r la y a n E b z z iy a te v .
fik. a y n m e s e le y i ik in c i d e fa c a n la n d r a n M e lk u m H a n 'n m e k tu b u n d a n v e b u n a
c e v a p o la r a k b ir z a t ta ra fn d a n n e re d ile n m a k a le d e "B u m e s e le e tra fiy le tetkik
o lu n a ra k , fe ry a d la rla b e y a n o lu n a n n e k a y is in in te v e h h m tta n ib a re t b u lu n d u u
v e b ir.ik i i a re t ile h e r t rl m a h z u ru n b e rta ra f o la c a m k e m m e le n ta.rif e d ilm i
o ld u u c ih e tle b u m a k a le y e n e irle , k e n d is in in A r a p h a rfle rin in d e i tirilm e s in e
l z u m o lm a d n a n la ta n m ta l a la rn il v e e d e c e in d e n b a h se d e r.^ ^ nitekim
M ecm ua-i Ebzziya'da, Islh- huruf M asalesi Hakkkrjda Bundan onalt sene
mukaddem M elkun Han'a cevaben Kem al Bey'in Londra'da yazm olduu
mtalanmedir- b a l ile b a h is m e v z u u m a k a le y i n e ird e n so n ra , k e n d is in in
A r a p h a rfle rin in s l h n a d a ir fik irle rin i d e k a y d e tm itir.

K e m a l, vav h a rfin in o. . u, s e s le rin i ifa d e s i o k u m a y g le tird i in d e n ,

a y n h a rfi u c u y u k a r y a d o ru k v r k y a z a r a k o, u c u a a d o ru b k le re k u, z e
rin e b ir n o k ta k o y m a k s u re tiy le , . a ltn a b ir n o k ta k o y m a k la d a u y e rin e k u lla n
m a k m m k n o ld u u n u y a z m t r . Y v e nun s e s in i ifa d e e d e n /A harfin in a ltn a
iki, s t n e b ir n o k ta il v e s iy le y a v e n u n e k lin d e o k u n u u n u n te sb it e d ile b ile c e i
ni. Tanr k e lim e s in d e k i v e T r k e 'y e h a s b ir s e s o la n ng y a n i g e n iz d e n s y le n e n
/f /h a rfin in is e z e r in e iki iz g i k o n u lm a s n n o k u m a y k o la y la tra c a n , h arfle rin
ifa d e k ifa y e ts iz li in in b y le c e n le n e b ile c e in i k a y d e d e r.

E b z z iy a T e v flk . K e m a l'in m a k a le s in d e b u iki n o k ta y k s m e n y e rin d e b u l

m a z ; n k v a v h a rfin in u c u a a v e y u k a r k v r k e k ild e y a z lm a s , Ceride-i a s
keriye m a tb a a s ta r a fn d a n ta tb ik e d ilm i , bu iki e k il b a z e n y e rin d e k u lla n lm a y a -
rak, te l ffu z u ih l le s e b e p o lm u tu r; b u ta r z e l y a z s n d a d a tatb ik zo rd u r. V a v
h a rfin in z e r in e b ir n o k ta k o n u lu r s a o, iki n o k ta k o n u lu rs a u. z e rin e b ir a k s a m
il v e s iy le . y in e z e r in e h e m z e k o n u lu rs a s e s in i ifa d e s in i h e m tab', h e m e ly a z -
s i in d a h a e lv e r i li b u lu r. A tf ifa d e e d e n v a v . la n . te fs ire m a h s u s v a v .fa rd a n a y r-
d e d e b ilm e k i in d e , z e r in e b ir iz g i ila v e s iy le nun. iki iz g i k o n u la ra k fa r s k / h a
lin d e o k u n u lm a s m m k n d r. H u l s a E b z z iy a T e v fik , A r a p h arfle rin in
d e i t ilm e s in l z u m lu b u lm a z ; m e v c u t h a rfle re n o k ta v e iz g ile rin il v e s i s a y e
s in d e . b u a lfa b e n in k ifa y e ts iz li i ta m a m iy le n le n e b ilir. D i e r ta ra fta n A r a p h a rfle
rin in ta b 's a n .a t b a k m n d a n d a m a h z u rlu o ld u u k a n a a tin d e d e ild ir. E s a s e n
in a s b u h a rfle ri 1 1 2 'y e in d irm i tir. A n c a k E b z z iy a , In a s 'n in h a k e ttird i i harfleri
b e e n m e z ; .... M e r h u m u n b u h iz m e ti b iz c e s ita y i v e te e k k r e d e e r e y le rd e n
d e ild ir; n k b iz , ta b a 'a tte 1 0 0 o k k a h u r f ile h e r k e b a n d a b ir m a tb a a a l
m a s n te ra k k ry a t- ta b a tte n a d d e d e n le rd e n d e il, b i'l k is bu s a n a tn d a h a n e fa
s e t v e m k e m m e liy e tin i v c u d e g e tirm e k le b e ra b e r, te r a k k s in i a rz u e d e n le rd e n iz .
B urur z ik r e tm e k te n m e r a m m z , b iz im h a rfle r ile d a h il 1 1 0 n e v i ile i g r le b ild i in i
v e y le b e y z le r e , a lty z te r e k a d a r t e k s ir i- e n v a - e k l^ m c e rre d n e fa s e t-i tem -
s iliy e m a k sa d r> d a n te v e ll d e tti in i b ild irm e k tir, dryor.^ in s i'n in te rtip e tli i

24 Yine Mh-. Hum. Dvas. M e cm m No 42. 15 Rebd . 1302

i Ebzuya.
25. EM orir.. t U h e e bMd br yezsode rs! m e r h u m u ba'decenkih thaz ettii hurfun
ARAI> H A R F L E R N N ISLHI 273

h arfle rin e k ilc e g z e l o lm a d fikrin de d ir. E s a s e n , h arf fa z la l n n , b a s n d a g .

l k m e y d a n a g e tire c e i k a n a a tin d e d e ild ir; b iz z a t ittihaz v e m a tb a a s n d a k u lla n ,
d h arflerin s a y s n o kta lam a ia re tle ri d e d a h il. 5 1 9'dur.

E b b z iy a . harf s a y s n n fa z la l n n , b a s m d a g l k m e y d a n a g e tirm e y e c e
in i d e iza h ettii bu m a k a le s in i. " B iz d e n e hurfun teb d ili l z m d r, n e d e
m a tb u a tm z d a k i h arfle r m u h ta c- tenkihtir. B l d a b e y a n e tti im iz y o ld a b a z
s l h a t- c z.iy e ile m k e m m e l b ir e lifb tertip o lu n u p d a . ih tiy a c . z a m a n n isb e tin -
d e u s H ta h s il ittihaz o lu n u rsa . R o d o s 'u n M ed rese *! S le y m a n iy e 's in d e v e M akr*
k y 'n d e k i M e kte b -i B e h ra m 'd e o ld u u g ib i e fta M m e m le k e t a yd a , m u ra d e d i
le n s z le ri y a z m a k ta izhar* iktid a r eyler. M e s 'e le h urfta d e il, u s u l n m a k s a d a
k ifa ye tin d e d ir. O b b d a A h m e t M id h a t E fe n d i'n in m tte h a z o la n v e u iki m ektep*
te m e v k i.j tatb ika k o n u la n u s l i ta.lim ise , im d iy e k a d a r m e y d a n a g e tirile n usl*i
te d ris in en m k e m m e lid ir, c m le le ri ite bitirir.

M a k a le m iz in b a n d a n b e ri A ra p a lfa b e s i d o la y s y la 1 8 6 2 .1 8 8 4 y lla r a ra
s n d a k i m n a k a a la ra d a ir v e rd i im iz m a l m a t g z d e n g e irilin c e , bu h a rfle rin d e
i tirilm e s in i m d a fa a e d e n le re k a r . s l h a t ta ra fta rla rn n e k s e riy e tte o ld u u g
rlr. B irin c i z m re A ra p h arfle rin in o k u m a -y a z m a y g le tird i in d e n , ta b '
k lfe tin d e n , e k a lliy e tle rle ittihada, k lt r s e v iy e s in in y k s e lm e s in e e n g e l o ld u u n
d a n d e i tirilm e s i fikrin de d ir. D i e r z m re ise . o k u m a v e y a z m a m e le k e s in in k e li
m e n in y a z l e k li ile lfet n e tic e s in d e k a z a n ld n a g re , im l d a k i z o rlu u n bu
ii v e tab ' m e s e le s in i g le tirm e d i i, k lt r s e v iy e s in in y k s e lm e s i h e rk e s in
o k u m a -y a z m a b ilm e s i d e m e k o lm a d , b ir m e m la k e tte m u h telif z m re le r a r a s n
d a k i ittih ad n a lfa b e b irlii d e il, d il s a y e s in d e te m in e d ile b ile c e i, K u r ' n ln A r a p
h a rfle ri ile y a z l o lu u , L tin h arfle rin in d ilim iz d e m e v c u t A r a p a k e lim e le ri ifa d e
im k n s z l , h e m e n h e rk e s in m a s a b a n d a v e b ir is k e m le y e o tu ra ra k d e il, m in
d e rd e o tu ru p k d e lin d e tu ta ra k y a z m a itiy a d n d a o ld u u , b u v a z iy e tte L tin
h a rfle ri ile so ld a n s a a y a z y a z a b ilm e n in g l g ib i s e b e p le r y z n d e n . L tin
h a rfle rin in k a b u l ye rin e . A r a p a lfa b e s in in s l h a tn a taraftar o ld u k la r n e tic e s in e
v a ry o ru z.

env.1 ve .*dd erfvht nerenii harnn ..yi1l2'<r. (Mcnu.-. Ebzzty.. N . 43.

Gurr.4 Reb.1.1302).
 272 C U M H U U r D N E M D lN V E D E ^ C T iL l I^ L E R l

nin. kraati ve tab san.atn gletirdiini gznne alarak, bir sesin tek ekil le
ifadesini esas ittihaz, bylece Arapa bir metnin tab' iin lzm gelen 900 harf ye
rine 28 harfle i grlebileceini tavsiye etmitir. Vaktiyle Felh-Al.nin tavsiye ettii
tebdil.i huruf meselesinin Msra da sirayetini teessfle karlayan Ebzziya tev.
fik, ayn meseleyi ikinci defa canlandran Melkum Hann mektubundan ve buna
cevap olarak bir zat tarafndan neredilen makalede "Bu mesele etrafiyle tetkik
olunarak, feryadlaria beyan olunan nekayisinin tevehhmttan ibaret bulunduu
ve bir-iki iaret ile her trl mahzurun bertaraf olaca mkemmelen tarif edilmi
olduu cihetle bu makaleye neirle, kendisinin Arap harflerinin deitirilmesine
lzum olmadm anlatan mtalalarn ilve edeceinden bahseder,^".^ nitekim
M e c m u a - i E b z i y a d a . Isl h -t h u r u f M e s e l e s i H a k k k m d a - B u n d a n o n a lt s e n e
m u k a d d e m M e lk u n H a n 'a c e v a b e n K e m a l B e y 'in L o n d r a 'd a y a z m o ld u u
m ta l a n m e d ir bal ile. bahis mevzuu makaleyi neirden sonra, kendisinin
Arap harflerinin slhna dair fikirlerini de kaydetmitir.
Kemal, v a v harfinin o, . u, seslerini ifadesi okumay gletirdiinden,
ayn harfi ucu yukarya doru kvrk yazarak o, ucu aa doru bklerek u, ze
rine bir nokta koymak suretiyle, . altna bir nokta koymakla da yerine kullan
mak mmkn olduunu yazmtr. Y ve n u n sesini ifade eden /rA harfinin altna
iki, stne bir nokta ilvesiyle y ve n u n eklinde okunuunun tesbit edilebilecei
ni. Tanr kelimesindeki ve Trke'ye has bir ses olan n g yani genizden sylenen
k/harfinin ise zerine iki izgi konulmasnn okumay kolaylatracan, harflerin
ifade kifayetsizliinin bylece nlenebileceini kaydeder.
Ebzziya Tevfik, Kemal'in makalesinde bu iki noktay ksmen yerinde bul
maz; nk vav harfinin ucu aa ve yukar kvrk ekilde yazlmas, C e n d e - i a s
k e r iy e matbaas tarafndan tatbik edilmi, bu iki ekil bazen yerinde kullamlmaya-
rak, telffuzu ihlle sebep olmutur; bu tarz el yazsnda da tatbik zordur. Vav
harfinin zerine bir nokta konulursa o. iki nokta konulursa u. zerine bir aksam
ilvesiyle , yine zerine hemze konulursa /sesini ifadesini hem tab', hem elyaz-
s indaha elverili bulur. Atf ifade eden vav'lar. tefsire mahsus vav'lardan ayr.
dedebilmek iin de. zerine bir izgi ilavesiyle n u n , iki izgi konularak fars /c/ha
linde okunulmas mmkndr. Hulsa Ebzziya Tevfik, Arap harflerinin
deiliriimesini lzumlu bulmaz; mevcut harflere nokta ve izgilerin ilvesi saye
sinde, bu alfabenin kifayetsizlii tamamyla nlenebilir. Dier taraftan Arap harfle
rinin tabsanat bakmndan da mahzurlu olduu kanaatinde deildir. Esasen
nas bu harfleri 112ye indirmitir. Ancak Ebzziya, inasnin hakettirdi harfleri
beenmez;.... Merhumun bu hizmeti bizce sitayi ve teekkre deer eylerden
deildir; nk biz, tabaatte 100 okka hurf ile her ke banda bir matbaa al
masn terakkyat- tabatten addedenlerden deil, bi.lkis bu sanatn daha nefa
set ve mkemmelryelmi vcude getirmekle beraber, terakkisini arzu edenlerdeniz.
Bunu zikretmekten merammz, bizim harfler ite dahil 110 nevi ile i grlebildiini
ve yle boyzlere, allyzlere kadar teksiri-enva- ekl^cerred nefaset-i tem-
siliye maksadndan tevelld ettiini bildirmektir. diyor. insi'nin tertip ettii

! n. i v . Huruf Dvas. M ea n u m iEbOurya. No. 42. 15 Rebir. 1302.

25- E b u zz iy e . MOlhza balkl bir yazJsrK a nas m^humu ba.do.wkIh lhaz ettii huAJfun
ARAJ) H A R FL E R JN IN ISLAHI 273

harflerin ekilce gzel olmad fikrindedir. Esasen, harf fazlalnn, basnda g.

lk meydana getirecei kanaatinde deildir; bizzat ittihaz ve matbaasnda kullan,
d harflerin says noktalama iaretleri de dahil- 519'dur.
Ebbzrya, harf saysnn fazlalnn, basmda glk meydana getirmeyece
ini de izah ettii bu makalesini. *Bizde ne hurfun tebdili lzmdr, ne de
matbuatmzdaki harfler muhtac- lenkihtir. Blda beyan ettiimiz yolda baz
slhat- cziye ile mkemmel bir elifb tertip olunup da. ihtiyac- zaman nisbetin-
de usli tahsil ittihaz olunursa. Rodos'un Medrese-i Sleymanye'sinde ve Makr-
ky'ndeki Mekteb-i Behramtde olduu gibi eftal-i memleket ayda, murad edi
len szleri yazmakta izhar- iktidar eyler. Mes'ele hurfta deil, usuln maksada
kifayetindedir. O bbda Ahmet Midhat Efendi'nin mttehaz olan ve u iki mektep-
te mevki-i tatbika konulan usl-i talim ise. imdiye kadar meydana getirilen usl-
tedrisin en mkemmelidir, cmleleri ile bitirir.
Makalemizin bandan beri Arap alfabesi dolaysyla 1862-1884 yllar ara
sndaki mnakaalara dair verdiimiz malmat gzden geirilince, bu harflerin de
itirilmesini mdafaa edenlere kar, slhat taraftarlarnn ekseriyette olduu g
rlr. Birinci zmre Arap harflerinin okuma-yazmay gletirdiinden, tabi
klfetinden, ekalliyetlerle ittihada, kltr seviyesinin ykselmesine engel olduun
dan deitirilmesi fikrindedir. Dier zmre ise. okuma ve yazma melekesinin keli
menin yazl ekli ile lfet neticesinde kazanldna gre, imldaki zorluun bu
ii ve tab' meselesini gletirmedii, kltr seviyesinin ykselmesi herkesin
okuma-yazma bitmesi demek olmad, bir memlekette muhtelif zmreler arasn
daki ittihadn alfabe birlii deil, dil sayesinde temin edilebilecei. K u r n ^ n Arap
harfleri ile yazl oluu, Ltin harflerinin dilimizde mevcut Arapa kelimeleri ifade
imknszl, hemen herkesin masa banda ve bir iskemleye oturarak deil, min
derde oturup kd elinde tutarak yazma itiyadnda olduu, bu vazyette Ltin
harfleri ile soldan saa yaz yazabilmenin gl gibi sebepler yznden. Ltin
harflerinin kabul yerine, Arap alfabesinin slhatna taraftar olduklar neticesine
varyoruz.

envai ve a'dd s.rt.vha.1 Ue nerettii herflehn ..ys H2dr. (Mecmuan Eb.iya. No 43.
Gurre-i Rebil. 1302).
 ONUNCU BOLUM

DL DEVRM
 d il d e v r i

Tanzimaan sonra srdrlen batllama abalannn 1924 dcvrimleriyle

birlikte geldii en u nokta 1928 Harf Devrimi olsa da. batllama hummasna
tutulanlar in harf devrimi ile hcn2 tam batllama salanamadndan, batl-
!amay tamamla^c bir devrim daha planlanmtr. Tabi batllama dc^cn.
yine slm deerlerin reddedilmesi szkonusuydu ki. yaplan devrimler bir ie
yarasn?
te bu noktada '.dil devrimi'', hem yaz devrimini tamamlamak ve hem
de batllama srecini tamama e rd i^ e k in vazgeilmez bir olay olarak d,
nld.
Bu manada '.dil devrimi', yeni Cumhuriyetle batllamann en byk
semtol olarak dUlendi. '.Aalk duy^sunun mabzcnlerindc dolaan aydnla-
nmz in dilimiz, Avnpal olmak in yeiereizdi..'(.) Bunun in de nasl Arap
harfleri aildysa. dilimize yerlemi olan A ra^ a kaynakl, Farsa kaynakl ve
hatta OsmanlIca kanm bir dille ada uygarla ayak uydunlamyacagn.'^)
ciddi ciddi dnen Bati sedals aydnlar "ada uygarla adim'' in dil dev.
rimini de '.Zorunlu bir alnyazs".) olarak gryorlard.
'.Zorunlu bir alnyazs.' olarak telakki edilen Batllama serveninin ta-
mamlanmas in ''Zonnlu bir devrim'' olarak g.riilcn .'Dil devrimi" zerine de
1929 ylndan itibaren almalar balad. Yaplacak devrim in uygun bir ad da
bulunmutu. OzriiAecilik.

1. D. M e h t ...a n . Batllam ihaneti, s. 152-153. (Btrbk Yaynlan e. BasK). AnHara 2.

2. Vacibe HatipohJ. OHdUpi' s. 12 { A t a m w rWc Dim I 0 Kufumu Yaymlan.
Ankara 1.33.
3. Macil ..k b a rk . lo r tt e lm n Bir Kftr D il o ta ra k GeMmes'ii Davnmi ^ . TDK Yay . ,
n. Ankara 1971).
 278 c u m h u r iy e t D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

Oztiirkecilik veya Uydurmaclk

D. Mchmci Dogan'n. Batllama haneti isimli eserinde nemle belirttii

gibi. '.Dil devrimi" tam manasyla batllama srecinin tamamlanmas iin ya
plmt. Gerekten, dil devrimi yabanclama srecinde harf devriminin tabii
sonucu olarak arkadan geliyordu. Dil devriminin resmen balad 12 Temmuz
1932 ylndan ok nce ve harf devriminden hemen birka ay sonra resmi az
lardan yeni yeni kelimelerle "z Trke" nutuklar irad edilmeye balanmt
bilc.(4)
nk harf dcvrimiylc gemiin nne dikilen engel, dil rcfomu in
yeni ve grlmemi bir frsai meydana gctinniii. Dil devriminden nce, z .
tUrkcciIigin balamas da bu freattan yararlanma niyetini aka onaya koyuy-
ordu.(5) "Dil devrimi tam bir askeri harekat gibi planlanmtr.''() "Trk dilinin
gerek gzelliini ve zenginliini meydana ikamak ve onu dnya dilleri ara-
Sinda layk oldugu yksek mevkiyc karmak. '(7) Bu askeri harekatn temel he-
defi olmutur. Bu manada hemen rgtlenmeler balad ve Mustafa Kemal'in
emriyle 12 Temmuz 1932 ylnda Ankara'da birTrk Dil Kuntmu kumldu.(8)
iki ay kadar kjsa bir zaman ierisinde, dil bilimi, etimoloji, gramer, tem i-
niloji. szlk yazcl... vb. komisyonlar oluturularak dil devriminin her y
nyle maziye olan baglanusnn kesilmesi yoluna gidilmiti. Batllama duygu-
sunun mahzenlerinde dolaan aydnlanmz in dilimiz, AvrupalI olmaya yeterli
olmad in mevcut dildeki Arapa ve Farsa kelimeler atlmakla kalmam
bati kkenli kelimeler, '.Bunun asli Trke'dir" gibi garib mlahazalarla Trk
diline kazandnimaya allma. in dahada garip olan. dil devriminin batl-
lama adna dcgil, tam tersi milliletirme adna yapld iddias idi. Dili milli-
letime adna OsmanlIca. Farsa ve Arapa kelimeler atlyor. yerlerine uydu-
ruka ve banca kelimeler konuyordu. Her zaman oldu^ gibi Batllama bu
seferde millileme adi altnda yriitlyordu. Gerekle dil devrimi adna Ortaya
konan millilik ays^rgin ^ ik i griinen yznden de az idi.
Aslnda agrlg tekil eden batllamaya ve toplumun deerlerine kar
yabantnlamaya ara tekil etmek yolu aystergin su alanda kalan yn idi. Kur-

: : : ; : : ' " . 4 ,

.;' : : :
. .>".

a. o 2Nfl Ergin. TOrk M aarif Tanh. c.5. 5 17.7
DL DEVRJm ! 279

tulu savandan idbarcn haka kar uy^!agclcn harckederdc grld gibi

dil dcriminde dc asil yn hep saptnlmak senmili^ Bu sapmann adi "Millilik
olmulu. Trk dilinin sadcIclirilmcsi ve aranlmas adna yrUlcn dil devri,
mi. Eyll 1932 iarihli I. Trk Dil Kongresi ile yepyeni bir dneme girmiti. Bi-
rinci Trk Dil Kongrcsi'nde alman kararlarla Arapa. Farsa ve OsmanlIca kay-
nakli kelimelerden ve eski Trke metinlerden an Trke szcklerin
derlenmesi yoluna gidilmiti. Atilan szcklerin yerine zrtirke bir kelime bu-
lunamazsa ve de in garibi batidan allan szc karlayacak bir szck ilbal
edilemezse yeni szcklerin uydurulmasna da ekinmeden gidilebilecekti.
Eyll 1932 ylmda Mustafa Kemal'in bakanln yrtt 1. Trk Dil Kunla-
y'nda alman bu kararlar dognltusunda atlan kelimelerin yerine uygun szck,
icr bulunmad, diriltilmedii veya ithal edilemedii zaman bol bol uydunka
ve ne anlama geldii uyduranlar tarafndan bile bilinemeyen kelimeler rclilmc-
ye baland, rctilen bu yeni kelimeler ise. bir klavuz szlke(9) halka ve ay-
dnlara sunulmu oldu.
retilen ve uydunlan her yeni kelimeden halkn bir an nce ha^rdar ol-
mas in "Osmanlcadan Trke'ye sz karlklar Tarama Dergisi" ve "Derle-
me Dergisi" adi altnda iki dcrgi(o) ile srekli yayn yapld ve halkn yeni Urci-
len kelimeleri renmesi sagland.

Din ve Tarih Dmanl Dil Uygulamalarnda Ynetimi

Komik Durumlara Drlyor!

O gnlerde Trkiye'de yaayan bir tarihi olarak Prof. Dr. Bcmani Lewis,
yaplan dil devriminden daha ok uydumlan szcklere dikkat ekiyor ve olayn
gemie olan dmanlktan kaynaklandm vurguluyonlu. Bernard Lewis'in
garib kaclad husus yaplan dil devrimi degil. devrim adi altnda "Trke'nin
temel szlnde temel bir yeri olan szckle bile, salt A ra ^ a ve Farsa olma-
lan dolaysyla...''() kar klarak atlmalan idi.
Dil devrimi ile szckler zerinde bu planl mbadele. I93334 de genel
laiklik ve Batllama hareketleriyle a ^ zamana rastlayan devrimdeki yabanc-
l a l a d a z i ^ y e ulat. "Trk dilindeki yabanc szcklerin ailmas diye mey-

9.S
E
rz
k
i
no.nu
suK
lavuz s
zl
k
c1
.59
.3
s3
.1y

7l

4n
7
n
.D
.u
Mb
a
et
h
may

e
dnd
a
D
o T
D
a
n K
. t
ara
f
n d
any
ay
n l
a n
d
s
.
1 B
5
5K
z O
.Nu
n
10.Osm an Nu
nEr g
in,a.g
.e
..c 5.s 1747.
T O rk M a a r if T a r ih i,

11.ProfDrBernardLewis. s.429.
M o d e m T O r k y e 'n i n D o u u ,
B a tlla m a Ihansn,
 280 c u m h u r iy e t D N E M D N V E D E V L C T L K L E R

dana getirilen velvelelerin yalnzca Arapa ve Farsa kkenli kelimelerin bana

gclmcsi..."2* )bu planl mbadelenin en anlaml iaretleriydi. nk ayn dere
cede yabanc olan Ban Avrupa kaynakl szklcrin hibirisi bu planl harekattan
etkilenmemiti. Hatta brakn etkilenmeyi. Arapa ve Farsa kkenli kelimelerin
almasyla meydana gelen boluklar bile Avrupa kaynakl, bat kaynakl sz
cklerle dolduruluyordu.<^)
1932.1935 yllan arasnda bu yaklamlardan dolay Trke'ye ylesine
uyduruka szckler kazandnimi ki. "Dili anlatrmaktan daha ok. dilin
yoksullatnlmas"<^) vazifesi ifade ediliyordu.
Bundan dolaydr ki. 1935 ylnda yeni bir direktif verildi. Yani szckle
rin uydurulup zorla kullandnimas durduruldu; alkn olunan ve vazgeilmez
bir ok Arapa ve Farsa szcn daha bir sre kalmasna ve millilemesine
izin verildi. TDK'nun "gcrilcme"<) olarak niteledii bu harekete hakllk pay
kazandrmak iin de. "Dilimizde kullanlan ve imdiye kadar yabanc dillerde
alnd sanlan birok szckler, balangta bu dillere Trke'den gemiti".)
doktrini ilan edildi. Dier bir ifadeyle, yabanc bir szce Trke bir karlk
bulmann elverisiz olduu yerde, onu Trke bir etimolojiye balamakla i bi
tecekti.
Bu doktrine ramen Trke'nin anlainimasnda istenilen mesafe katedi.
meyince yeni doktrinler ve teoriler oluturulmaya baland. "Btn uygarlkla
rn Trklcr'den ve btn dillerin de Trkeden geldiini" )^ne sren "Gne.
Dil Teorisi" ite bu anlayla domu oldu. Aslnda gne dil teorisi bu balam
da retilen 200 kadar teoriden sadece bir tanesiydi. Aydil teorisi. cldil teorisi
gibi ikiyz kadar teori ve doktrine btn dnya dillerinin Trke'den kaynaklan
d gayret ve almaJanna girilmiii.0)

Gne Dil Teorisi: Neresi Doru?

24 Austos 1936 tarihinde toplanan "Trk Dilinin Tetkik Cemiyeti", bu

trihten itibaren 'T rk Dil Kurumu" adn alnca, kurum bu teoriler ve doktrin-

12 Uriel Heyd, L a n g u a g e R e fo r m s In Turkey, .26.30 .

3. Prof. Dr. Bernard Levis. a..e . s 4^.
14. Prof. Df. Bernard Levis, a...... s. 429.
U n
15. Prof
:
e
lyHe y
d. Lar
w u age Re
form in Turke
Dr Bernard Le^s. a..e.., s. 430
a ban. (
M l
o r
e Trked en .e m i
y a
t
.dl
i
dee
r
us
le
r
ei
n
n d
e
S
.,.y
Ja
b
Ka
n c

gd
e J
nIl
e
r
d
b e
ffn
ca
e tl
i
vnd
e
l
vi

es
ra
e
rn
i
e
kf
a
, n

^

k
i
r
i
ns^
i
ts pai si
M fediode TO r
klen
n gird
O la nl
a m s
10. Suroyya A y - , a.g.e.. c. 3 43a
zg
a
yret
l
.
er
idi
lege
ti
rir
. 20
(. 33-34).
D L D EV R M 281

cr ierisinde '.Gne-Dil Tcorisi

'ni seerek teorinin gelitirilmesi iin zenle
almalan balatm oldu..)
Gne-Dil teorisine gre : "Trk Dili mene itibariyle Hind-Avrupa dille
riyle ayn kaynaktan domu ve ayn kaynaktan tremiti...^.) Bu sebeple bat
dan gelen szlerin aslnda Trke ile ayn kaynaklan geldiini aklayarak, ka
nlmaz olarak Trkeye giren szcklerde Gne-Dil Teorisine gre
Trkedir" damgasn yiyerek Trkcletirilmi olacakt. Bundan dolay.
"Posta", telefon, radyo, tren, vapur... gibi batdan gelen szklerin Trkelerini
aramak bouna bir emek kabul edilir". )^olmutu.
Gne-Dil teorisi ile sadece Arapa ve Farsa kkenli szcklerin atlma
s ve bat dillerinin meneinin Trke olduu iddias ile gctirilmcyip, tarih a
sndan daTrklcrin bn bir tarihinin iptaline gidilmi olunuyordu. Ne Osmanl.
ne Seluklu ve ne de Asr- Saadetle balayan slm Tarihi Trklcrin tarihi k
kenleri olarak kabul edilmiyor. Osmanl ve Seluklu aalanarak. AvrupalI mil
letlerin kk olarak kabul edilen ilka site devletlerinin tarihleri batac ediliy
ordu. Dildeki bu yaklam ayn zamanda en az Gne-Dil teorisi kadar
garibliklerlc dolu bir "Tarih Tcorisi"ni de gelitirmi oluyordu.. ) ^Bu yeni teo
riye gre de Trklerin kkeni ilkaagda. Etilerc, Smcrlerc ve Lidyallara kadar
dayandnlyor. btn bunlann Trklcrin gerek yurdu olan Anadoluda kurulan
uygarlklar olduu ve Trklerin de bunlardan ne'et ettii iddia ediliyordu: "Bu
iddiay ispat i in Avrupa'da tannm Smer ve Eli dili yetkilileri Trkiyeye
anim. Bu AvrupalI dil bilimcileri ne yapp edip. Trke ile dnyann en
eski medeni milleti olan Smerlerin dilinin Trke ile yaknln ve ayn kklen
geldiini ortaya koyacaklard. Bylece de Osmanl Devleti sebebiyle Avrupaca
kksz, medeniyetsiz saylan Trklcrin en muhteem tarihlerinin, mcdineycleri-
nin olduu btn dnyaya ispat edilmi olacak.'.)^^

19. Trk Dilini bu aamas in bkz. Bellelen 1937 ve 1930, .Tflrk Dl ve Geliimi.. Trk Dili ve Dil
hareketleri zerine "UncO Dil Kurultay, kitabi bir hayli aydnlatc bilgi vermektedir Aynca

Ragp Ozdem.in "Dilin treyii TeWlenne Toplu Bir Bak" eseri ile. m r Asim Aksoy.un " A ^
tOrk ve Dil Evrimi". Prol. Dr. Atet Inan.n "AtaW^e Ait Hatralar ve Belgelef. adi eserten bu k ^

nuda yazlan aydnlatc eserlerdr Yine r^l Heydin. tanguage R e l ^ In Turkey adil yapt
dil devrimi i^n bneml. bir kaynaktr.

2 . Vecihl Haf lu. .Atatrk'n 1 /.. (Atatrk ve TOrk Dl. TOK. Y ^n. Ankara 1933,. 5 0
21. Vecihl Ha p lu, a.g.e., 16.20.
22. Gelitiril^ bu tarih teorisi in
rrk Tarihinin Ana Watfan. adil 606 saylalk ^ r eser de bastnk

23. Hatipogiu. a.g.e., s. 16-20.

.1
 282 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

Dil vc Tarih zerine gelitirilen teori ve doktrinlerden hedeflenen tek ey.

Trklerin slmlkla balannn kalmamasn salamak idi. Bir baka hedefe dil
vc tarih hususunda bat ile ayn deer yaplannda birleerek batllama srecini
tamamlamak idi.
Bu hedef dolaysyla en bata dilde batl szlerin eski Trke kklerden
trediini ispatlamak devrin aydnlarnca adet haline geldi. Hatta Ba kaynakl
kelimeler Tlce diye szcklere alnmakla kalmyor, yeni tretilen veya uydu
rulan kelimelerin de Bat dillerindeki kelimelere benzemesine zen gsteriliyor
du.

ztrke : T rklere Yabanc Dil

Franszca ekol kelimesi okul. ngilizce general kelimesi, genel vc general,

nivcrsal kelimesi evrensel, hegomanya; egemenlik, blten; belleten, sembol;
simge, imaj ya da imge olarak Trke'ye bu maksatlarla devlet zoruyla sokulan
kelimelerdir..(
> "Btn nedeni dnyann kulland".(25) bu kelimeleri kullan
mamak medeniyeti kabul etmemek gibi yorumlanyordu.
Tretilen, adapte edilen ve uydurulan kelimeler ylesine Trk dilini sar
maya balamtk ki. sokakta gezen normal bir Trk vatandana kullanlan yeni
Trke kelimeler iyice yabanc gelmeye balamt. Prof. Dr. Uricl Heyd'in dey
imiyle. "Yeni yapma resmi dil, alaldc birTrke bile ylesine yabanc, uzak vc
karanlk" hal getirmiti..(25)
Buna en ilgin rnek Mustafa Kemalin sve veliahtnm nnde syledi
i nutuktur. Atatrk'n an dille syledii bu ilk nutuk Heyd'in dedii gibi en
bata Trk dinleyiciler tarafndan anlalamadndan ve Trklere bile yabanc
geldiinden nutukta geen kelimelerin Osmanlca vc Franszca karlklan veril
mi ve yeni szcklerin de karlanna anlamlan yazlmt..(2)

Altes Ruayl!

Mustafa Kemalin, sve Veliaht Prens Gustov Adolfa kar syledii bu

"an" nutkun bir blm yle idi:

24 D. Mehmed Ooan. B a th la m a haneti, s. 157.

25. Sad.k Atak. H a va fC jvvetleri D ergisi. Man.1972, s. 83 (Paa ve General balkl yaz).
26, Unel Heyd. L a n g u a g e R e fo rm n Turkey, s. 44
27 Hato/7J/ NANb'. 5.10 1934.
D L D E V R M 283

'*Altes Rmyl! Bu gece ulu konuklarmzla, Trkiye'ye uur getirdiklerini

sylerken duygum tkel zg bir kvantr. Burada kaldnz uzca sizi sarmak
tan hi duramayacak lk bir sevgi iinde, bu yurtlar, yurdunuz iin beslenmi
duygularn bir yanksn bulacaksnz. sve Trk uluslarnn kazanm olduu
utkularn silinmez damgalarn tarih tamaktadr. Sredemlii onu, bu iki ulus,
nl anl zellerinin derinliinde sonsuz tutmaktadr. Ancak daha baka bir
alanda da onlar erdemlerini o denl yaltrkl ynlerden gstermilerdi.".
Nutukta geen kelimeleri en baka Trk dinleyiciler anlamadg.ndan
olacak, nutukla birlikte bir de nutukla ilgili lgate verilmiti. Nutkun btnn
de yer verilen yeni kelimeler anlard:
tkel: tem
yaltrkl: nurlu
uzca: mddete
zen: gpta
bayrak: huzur
ze ;tarih
nerme: terakki
kldac: amil
baysal ;sulh
sync: niane-i muhabbet
tzn : asil
utku : zellik

Adem Yalva, Havva Nine!

Sadece protokol konumalannda deil, yazda, haberde, yorumda, iirde

ve sanatta da "zlrkc" denilen dil. kimsenin anlamadna baklmakszn kul
lanlmasna devam ediliyordu.
Halta bu uyduruka dil slm metinlerde de kullanlr olmutu. Adem
(a.s.) ile Havva validemizin cennetten aynlnn hikyesinin anlatld bir yaz
o gnlerde Mslmanlann bir hayli tepkisini alm. nk "Adem (a s) ile
Havva validemiz cennetten aynidlar" cmlesi yerine. '.Adam yalvac ve onun
ei Havva ninemizi Ulu Tann Umaktan Kovdu" denilerek hi kimsenin anla.

28. Hakimiyet-iMilliye. AA0A93A.

'-J
 284 c u m h u r iy e t d n e m ! D N ^ D E V L C T L K L E R

mayaca^ bir cmle oluturulmutu. "Adam Yalvacjn Umaktan Kovulmas..

baitkj* 4 paragrall ve 19 dipnot aklamal lgin yaznn sadece bir paragrafm
buraya almak istiyojz:.(29)
.1

Tanr bizim ilk bahamz olan Adam (!), Yalvac (2) ve onun ei
Havva ninemii yarattktan sonra onlart umak (3inde y atyordu. Bu yeil
bahenin inde bunlar.n art (4) yaatnalart in buradaki alma agacntnyemi-
inden otlanmay bunlara yasak etmiti. Gnn birinde akpnarn bandaki
alma aacnn glgesinde oturuyorlarken tavga (5) kageldi. Tavga Havva
ninemize yaklaarak onu tavlad (6) ve gzel almadan yemelerini tabrd. (7)
1- Adam : ilk babamz manasna ATAM
2Yalvac : Peygamber (Adem Pcygaml^r)
3- Umak : Cennet
4- An :Tem iz
5Tavga : Hilekr eytan
6Tavlam ak: Kandrmak
7Tabm ak : Tavsiye etmek.

Anlalmas in yeni zlrke kelimelerin anlamlannn da verildii bu

para okunduunda, hi kimse parada Adem (3.5. ile Havva validemizin
hikyesinin anlatldn anlamamt bile. Hikyenin tamam ise dil asndan
ok daha glnlkler a ^ d iy o rd u .
Yeni dildeki gariblik ve ^llUnlkler 0 kadar oktu ki. onu yapanlar bile
ona inanmyorlard. - . anlainimas adna yaynlanan klavuz szlkte
I I I I 500 kadar zlke szck yaynlannca. Trke'nin ksrlaaca zeha.
bina k a ^ ^ Mustafa Kemal Atatrk bile bir gn ismet nn'ye "ismet Paa!
Gryorcun ki. konuamyontz. dilsiz kaldk. Bu kadar alk Ortaya kck
bir ktlavuzu zor kardk!" demek zonjnda kalmt.

Falih Rflt Atay : ..Ben Zaten Bu Dile H nanm am tm "

Mustafa Kemal'in en s e v d i, bayazar Falih Rflu Alay bile bu ztrkc-

cic kar karak, "Ben zaten bu G ne-.il Teorisi"nc hibir zaman inanma-
raum!" demek zontnda kalmt.

29 D. Doan, B h l a m Ih sn eti. s 163. Biflk Yayn. Ankara. 1980 (6. s ml.

D L D E V R M 285

Hemen hemen en bala yapanlann dahil, hi kimsenin inanmad, bu

yeni dil harekat devlet zoruyla her sahada yaylmaya balamt. "Deiim
zu .(3) balkl iir ile iirde ve sanana uyduruka zirveye kmt. iirin bi
rinci msra "Uzun Minezi ve Yumulan"(^ )gibi bugn dahi hi kimsenin anla
yamad szcklerden olumutu.
Bylesinc anlamsz ve gln kelimelerle Trk dilinin anlatnimasna
inanld iin nne gelen aklna geldii her kelimeyi Trk d nde de kullan-
maktan ekinmemiti. Genellikle de bu tredi kelimeler ya ik sofrasmda veya
balolarda retiliyordu. Aada okuyacanz para dil mcselcs nin hanci ortam-
larda halledileceine iyi bir rnek olacaktr. lk kadn milletvekillinin seilmesi
dolaysyla 1934 ylnda stanbul Pera Palas Otcli'nde bir balo verilmektedir.
"Sabahn drdne doru Pera Palas salonlar tam mnasyla neeyle dolup
tayordu. Atatrk de bu neenin iine dalm eleniyordu."
"Dans edip masalannda dinlendikleri bir srada; bayaver Cell Bey.e
yine bizim masamz iaret ederek emirler verdiini grdm. Biraz sonra Cell
Bey. yanmza gelerek Atatrk'n beni istediini tebli etli. Derhal emirlerini
yerine gelirdim. Beni karsna oturttu. Konumaya baladk. stikll Sava-
'ndaki bir hatramz kendilerine hatrlatnca pek memnun oldular. ki ikram
ettiler ve buyurdular ki; (Binbam, yeni askeri terimlerle megul oluyor musu
nuz?..) Megul olduumu arzetlim. (Peki...) dediler.. (yleyse neferden balaya
lm... Buna ne diyelim?..) O zaman bir tmen komutannn soyadn, bir komu
tan iin pek uygun bulurdum. Bu kelimeden ilham alarak; (Sayn
Cumhurbakanm... Nefere Erdem di...) dedim. (Bravo!.. Hakikaten Trk askeri
ER'dir ve her zaman er meydannda bunu ispat etmitir... buyurdular ""(Ve
imdi rtbelere geelim. Onbaya ne diyelim?..) (Efendim on erin ba ve Trk
e olduuna gre bunu aynen kabul etmek uygun olur.) (Tamam... Ya avua?..)
(Efendim... Trkiye haritasn incelersek, yzlerce avu ky grrz. Ve a
vuluk yalnz Ordumuzda deil... Millet arasnda ve bilhassa kylerimizde en
mutena bir vasftr.) (ok doru... Bunu da aynen kabul ediyorum.)"
"Baavutan sonra, (mlazm) kelimesine geldi. Aziz Atatrk beni zor
duruma drmeden hemen sze balad: (Eski Trk kabilelerinde savalrkcn.
en nde giden ve en cusur olan Kumandana Temen derlerdi.) (Evet efertdim.
Bizde de muharebede cn nde giden o cesur mJazima (Temen) demek tam ye

se. Devrim Sanat balkl iir, bkz. C u m h u h y^L 29.12.1934.

3t. Uzun Minezi ve Yumular: Sanalkann sedyesi ve zlelen. bkz Cumhunyet. 29.12 1934
 286 C U M H U R A D N E M D lN V E D E V L C T iL l K lL E R l

rinde olur.) dedim. (Bunun zerine u grtklerimizi deflerinize not eder mi

siniz?..) Nota baladm. (Neferden) itibaren her rtbenin eski kullanlan tabirini,
yanma Franszcasm ve daha sonra da yeni kelimesini yazmaklma iaret bu
yurdular. - Ne yazk ki, o gece not ettiim deflerime o Aziz Atamzn imzasn
koydurmak aklma gelmemiti. Heyecandan... Zaten o defterim, Erzincan zelze
lesinde yok olmutur. Fakat Genelkurmay arivlerinde bu konumamz mevcut
tur.- Konumamz devam ediyordu (Yzba. Binba, Yarbay ve Albay) terim
leri kabul edildi. Sra (Paa-Mirliva)ya gelmiti. Aziz Atatrk : (Paa
kelimesinden hi holanmam ve nefret ederim bu kelimeden... azma almak is
temem...) buyurdular. () Btn Medeni Dnyann kulland (General) kelime
sini teklif ettim. Derhal kabul buyurdular.")^^
le 1934 ylndan bu yana bu grmeden sonra askeri literatrmze
Temen. stemen. Yzba. Binba. Yarbay. Albay ve General nvanlan b-
ylece girmi olur.
Dil devrimi ile ilgili szlerimizi noktalarken, 1934 ylndan balayarak,
1945 ylnda Anayasann dilinin anlatnlmasyla zirveye ulaan ztrkecili-
gin, dier bir adyla uydurmacln, (33) kelimelerdeki yiinsmasm gstermek
iin 1935 ylnda yaymlanan "Osmanlcadan Trke'ye Karlklar Klavu-
zu.'nden seme baz szckler buraya almak isliyorum; (34)
o.smanlca T rk e Franszca

A.
Aksi mddca yanUiz anti these
Alelade (tabii anlamna) evren tinivcrs
Alem (kinat anlamna) evren Univers
Alemmul (kinat onlamma) evreci tinivcrscl
Ameli pratik pratique
Aari atika nl tikler aniiqujte
Asri modem modeme
Atikiyat. ilmi san aika arkeoloji archcoJojic
Ayn identik identique
Ayniyat identite idcntilcc
Aza (uzuv anlamna) rge organe

B-
Bahri muhil okan occen
Belde (mttiinc mlamna) S ite cite

32. H a va K uvvaH en D ergisi, Mart ,972. . 82-83. Sadk Alak, Paa ve General.
^ : : l t z i k w : T G Mto'n : 6 .'l93 fe 9.5.935 tarihti ntJshalar ile ayni oazetenin
'Ov^Ka'dan T k k ^ e Karlklar Klavuzu" balkl eiH yazlarndan derlenmUr.
 i

D L D E V R M ! 287

Birincile ferik orgeneral general

Bitaraf/iarafstz ntUr ntr
Bitaraflk ntUrlUk

Ceddan atayk ataviquc

Cemiyet sosyete societe
Cihan evren univers
Cirm oylum volume

D-
[)cslan/dcstan epope epope
Destan epik epique

Eda ton ton

Encmen komisyon commission
askomisyon souscommission
Encmeni dani akademi academic
Enmuzce kip type
Erkan askeriye generaller
Esatir mit myihc

F..
Faraziye astoz hypo these
Felsefe niozof philosophic
Frka parti parti
Fikir ide idee
Fikri idcyci ideal

G-
Gayn tabi dnormal anormal
Gnlk kronik aonik
Gzel Sanatlar ar ar
Gzel Sanatlar akademisi ar akademisi art academia
Gzide sekin select

H..
Hacm oylum volume
Hakim, feylesof filozof philosophc
Hayatiyet biyoloji biologie
Heyet delege delegate
Heyeu murahhasa delegasyon delegation
Heyet kur. kurmay caur. corps
His ans sens

1.
tima sosyal social
tlhiyal teoloji iheologie
IlmUarz jeoloji geologic
lmi hcum astroloji asirologie
Iktisad ekonomi economic
 288 C U M H U R Y E l^ D N E M D N V E D E V I E1 L K L E R

ktisad ekonomik cconomiquc

irade (kudret anlamna) enerji cncrgc
radeli enerjik cnergik
zzeti nefis (haysiyet) onurhoncur

K .L
Kraat/okuma Ickir Iccicur
Kraat etmek laklumak
Kaabiliyet kapasite capactc
Lehe diycick dialcete

M>
Maarif kltr culture
Mabud/put idol idcolc
Maiyet sder suite
Mahalli/mcvzi yersel local
Mahre srl sorie
Mal fmansal fnancicl
Maliye fnans finances
Mantk lojik logique
McbhasUlbccr antropoloji anuopologic
Medeni sosyal
Mcfkurc/lk idcyci ideal
Mefkurevi klma idcyallcirmc
Mektcb okula ccolc
Misal imsel imagicl
Mddca tz. ihcesc
Mdr direktr dirccicur
Morcili ispekr inspckicur
Mfettilik ispektrlk mspcciion
Umumi mfettilik genel
ispektrlk
Mnevver idemen (sk. mefkure, fikir)

N-
Nahiye kamun commune
Nahiye mdr kamunbay
Nazar teorik ihcorique
Nazariye leon theort
Nutuk diskur discour

S-
Sanayi endstri Industrie
Sna endstriyel ind s TC

-
chademame diploma diptome
chc Urbanis(
ehiciUk Urbanism urbanisme
drclgc mUteaijk urbanik
onur hAneur
kktL sosyete association

k .
D L D E V R M 289

TammUm etmek/yaylmak genellemek gcncraliscr

Taazzi eimck rgenmek s.organiscr
MiUeazzi rgen organise
Takat enerji encrge
Takvim almanak almanack
Tekml evrim evolution
Tekml etmek evrim evolution
Terkib somtz synthese
Tcrkib etmek somtzlemek synihcsicr
Tekilt rgt organisation
Terif etmek onurlandnnak honorcr
Terifat protokol protokol

U.
Umumi mdr genel direktr direcicur general
Umumi heyet genel kurul assemble general
Usl metod methode
Uzuv rge organc

Matematik terimleri szlnden

(1*6 Ocak 1938 tarihleri arasnda Ulus Gazetesinde
yaynlanmtr)

OsmanlIca Trke Franszca

A...
Ahenk harmoni harmonic
Akisccnazr anthomolog onlihomologue
Amil faktr facteur
Asl tabi primitif grev fanciion primitive

C.
Cebri cebrik olgebriquc
Cezri murabba kare kk rccinc carre

D-
Dalle dccrmmicycn determinant
Dava teorem theroxeme
Dstur forml formle

E.
Ehram piramit pram ide
Ehram! piramidal
Esham aksiyon ebon

F-
Fiz fya to taux
Farazi ipotetik hypotetique
Faraziye poiez hypo these
290 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

O.
Gayri muayyen dctcrm insiz indcicrminc
Gayri mtecanis hcicrogcn hcicrogenc

H-
Had terim icrmc
Hakiki adc reci say nombrc reel
Halita alam alliage
Haricen mersun mudalla d poligon poliygone circonscut
Hatl mmas teet tangcnic
Hciczoni helis hclicc
Hcic/.on ckilli hclisoit hclicoidal
Helezon i helisi hclicn
Hendese gcomcin gcomcinc
Hesab asgari namtenahi fnikscl hesap calcul iniiccsimal
Hulsa rezme ru/.cmc

I-
Istlahala mteallik terminolojik icrminologiquc
ilim hesap aritmetik antmciquc animcuquc

K-
Kadc iregil regle
Kaim stvane dikey silindir cylindrc droi
Kat. mkaf parabol parabole
Kai naks elips ellipse
Kai' naks! eliptik cllipiiquc
Kat't zaidi hiperbolik hyperbolique
Kat. zait hiperbol hyperbole
Ksm, bap parti panic
Kilometre mikb kilometre kp kilomcirc cube

M.
Madde ankl anide
Mahalli hendesi geometrikil Her gcomeiriquc
Mahlut atak allie
Mail menur eik przma cylindre oblique
Mebde prensip prmcipe
Menaziri perspektiv perspccuvc
Menazir tasviri sieregrafk scieographiquc
Menur przma prisme
Mensuri pr zm atik prismatique
Mephas slahat. sltlahai tcrmmoloji crminologic
Mertebe cney ordue
problem probleme
Mesele
eksen axe
Mihver
determinli determine
Muayyen
poligon plygonc
Mudalla
rasyonel say nombre rationel
Munlak adet
kare care
Murabba
tkel kare care parfait
Murabba- tam paran these
M utnza parantez
 '

D L D E V l 2

MUccrrei adet abstre say nombre abstrui

Mcessem kat' paratolik paroboliquc
MUkfevi paratoloidal parabolide
Mcessem kat' naksa cli 0 t cilipsode
Mcessem kat' naksi clijKOdal ellipsoidal
Mcessem kat' zait he r^!o ii hyperboloidol
Mellef haroonik harmonique
MUmarese ekzey exercise
MUmarese yapmak ekzemek cxcrccr
Mmessil homotetik homototetique
MUnavirtasvir islCTCografi stcrcographie
MUnicha icrminey tcrmmotion
MUnteha tcmnus terminus
MUsalemei homoicsi homothciitc
MUsbei ^ z itif posilif
MUsbci adet ziiifsay nombre posilif
Mseddesi mensur altgen prizma prisme bexagonas
M'ir nde indice
Mtak t^cv derive
Mtearife aksiyon axaiame
Mtecanis homogen homogcnc
Mtenazr, tenazuri Simincc symetnque
MUlcnazran simetrik symetnque
Mtcvaliye sUyU suite
MUievaziyladc paralel kenar paralclgrammc
MUtevaziyssutuh paralel yz paralclcpidcde
Muvazi hatlar paralel izgilcr lignes paiallclcs
Mvazi hatlar paraleller parallcles

N.
Noks ehram kesik piramit trone dc pyromidc
Nakis (mahnl) kesik (koni) tronc (dccnc)
Nazariye teon ihcorie
Nazm muzaaf binomial binormal
Nazmi asli prcnsipal nomal normal principale
Nazil, mmasil hemolog hcmoloque
Nihayet vermek lerminlcmek lermmer

S.
Sermaye kapital capital
Silsile seri sene
Sigorta okas prim prime

-
ua vektr vcctcur

Toht- mUmas leget alt sous tamgeni

Tamim geneli temc generalisation
Tamim etmek genelletik ek general i s .
Tatbik aplikal application
Tyin determiney deierm nation
Tayin etmek d eg i^in lem ck detenn inalien
Tyini de lerninel deierm i n .
 292 CUM HURYE1% D N E M D lN V E D E ^ ^ r I K L E R

Tenazur Simctn dclcminatif

Teraz balans symcinc
T.abh homol.j balance
Tim ak gigmc hmo!ogc

mum genel gulllcmci
sumiyci genellik general
sl Sisicm gencralitc

0-
OsiQvane silindir cylindrc

Y-
Yegne birik n uc

z-
Zuhudu kesire ^Itorimli poliynomc

Dil Devrimi D eilAydnlarn ahsiyet Kuhran

1935 ylnda yaymlanan /Osmanlca'dan Trkeye Karlklar

Klavuzu/ndan ve zamann Ulus Gazetcsi"nden seerek derlediimiz bu yeni
kelimelere yle bir gz atldnda ve burada verdiimiz kelimeler de eitli
gruplarda tasnife tabi tutulursa ok ilgi ekici neticelere ulamak mmkn ola.
aktr. Bu neticelerin en belli balcalan yaplan dil devriminin tam bir
batllama adna yapld ve bat karsnda duyulan aalk kompleksinden
dolay gcrcklerildiidir.(^^)
/Batllama haneti/nin yazan D. Mehmet Doanm, batllama adna
yaplan dil devrimi zerine yapt tahlillerde ulat neticeler de ilgintir.
Yazar. /ztrkeletirmc Psikolojisi zerine Baz T e sp itle r/^ balyla
yapt analizlerinde u neticelere ulan
Osmanlcadan Trke'ye Karlklar Klavuzunda geen kelimelere yle
birgzatldnda ilgi ekici noktalarla karlarz.

35 Dit (fevnmiocte bu komkJkten kurtulmak in balaulan geriye dn hareke. 19481efdo

balam). 22 Ekim 1948 torihir.de Istanbul Muallimler Btrl^ bir Dil Kongres. toplad. Bu kong.
baslca su tezler ileri srlmt;
1. 0 4 d^nmi ve O z ic e d lk ilmie ilgisi olmayan bir part siyaseti oyunudur.
2 . Devlet zoruyta melrte^ kitoplanna Uydurma kelimeler s.kulmu^.r
^ \ yz^den aklar genler b.fbirini anlayamaz hale gelmilerdir
(Hlm. Zye U n. T kiyed ada dnce Tarihi. 8 767. Isunbul.igsa).
36. D. Mehmed Dn B a ttlta m s I h n iti, Birkk Y a yn la n , s. 1 7679 Ankara. 1980.
D L D EV R M 293

Bu meyanda ilk dikkati ekecek bir husus baz unvanlar ve sfaann Os-
manlcalan yerine Franszcalan veya ses ve yap olarak Frans/.ca arm uy.
andranlann durumudur. "General/genci dircktr//dirckr/ispckr..." bu nvan.
lann askeri ve dar kademelenmcde en st seviyeleri ifade ellii grlmekledir.
Paa, umum mdr, mdr, mfetti... gibi unvanlann Franszcalanrun tercihi
dier tercihlerle birlikle mnal bir btn tekil etmekledir. dar baz deyimler
ve sfatlar da bu Franszlatrmann konusu olmutur. "Site / sosyete / sosyal /
kamun / rgt / urbanizm..." rnein kelimeler de baz idari kademe ve bunlara
dayal sfatlann Franszca's.dr. ehir, cemiyet, meden, nahiye, tekilt, ehirci
lik.
Dier taraftan, baz iktisad.mal tabirlerde Fransz.ca karlklara yneli
de bu davran tamamlamakladr. "Ekonomi - finans / finansal / endstri / sos
yete..." iktisat, mal, sanayi, irket... kelimelerinin brokratlar nazannda sahip
olduu anmlann buutlanna bal bir deitirmeye konu olmutur.
"Komisyon / parti / delege / delegasyon / diskur / protokol" encmen,
frka, heyet, nutuk, terifat kelimelerinin Franszca kar.lklan olarak brokratik
devrim psikolojisinin pek mnal aklayclandr. Brokratik zihniyetin dilin
den drmedii ve deyimler yine ok nem verdii "cniellektclizm"le ilgili
baz deyimlerle birlikte aklanmaldr, "de / idcen / okul / lektr / diploma..."
(fikir, mnevver, meriep, okuma, ahadetname). Dikkat eken birka kelimeyle
bu ereveyi tamamlayalm: "Evren / evrensel / modem" (lem, lcmml.
asri).
Dil devriminin yrtc ve savunucusu aydnlanmz Osmanlca (Trke)
dar nvanlar kumlu isimleriyle yeterli tatmini salayamamaktadr. Hem bu
nvanlar. Trkiye dnda ilk nazarda mna ifade etmemekledir. Halbuki. Fran-
szcalan bu vazife ve makamlan. nvan ve isimleri daha bir deerli klmakta,
ayn zamanda, yabanclarn dorudan anlamalan mmkn olmaktadr. Aruk
onlar "paa" deil, herhangi bir Bat lkesindeki gibi "general'.dirler. mdr
deil "direktr", mfetti deil "ispeklr" drlcr. Bu sfatlara sahip brokraan-
mz. tpk bir Fransz idarecisi gibi, sitelerde, sosyete iinde, sosyal bir hayaya.
arlar. "rgtleni" de tpk Fransa'daki gibi kamun dar birimlerine dayanr.
Urbanislcr, ehir hayaln dzenler. General / direktr / speklr... brokraan-
mz "ekonomisi, finansal ileri, endstrisi" olan bir lke kurmulardr. Bu lke
de ilerin incelendii "komisyonlar", siyas hayatta rol sahibi ' partiler, vardr.
D temaslarda "delegasyon" gnderen bu lkern "protokor de dzenlidir ve
general / direktr / ispckir'ler "diskur'.lar verirler. General / direktr / ispeklr /
294 C U M H U R Y E l' D N E M D N V E D E V -E T L K L E R

tabaka. "idcmcn' dir. "de" ile urarlar. "dcycl" sahibidirler. Okullar aar,
halk buralarda "lakinrlar"". Yksek "diploma'.lan vardr. Bu lkeyi idare
edenler, "evrensel" bir devrim yapm, lke daha nce ok geri iken "modem"
bir lke olmutur.
Brokratik zihniyetin, belli ve temelli dayanaklarndan pozitivizmin yan-
klarn da bu szlkle bulmak bizi artmamaldr: atayk / idol... yaniaiavizm
ve put. mabut kelimeleri onlann bu ynn belirleyen sekin kelimelerdir.
"Devrim" olarak vasflandmlan deiiklikleri gerekletiren aydn - b
rokrat tabakann zihn yapsn, psikolojisini aydnlatmada dil devrimindeki bu
tavn kadar kesinlikle hi bir davran onaya koyamamakladr. Mesel, erden
itibaren kk rtbelerde herhangi bir deiiklik yaplmamtr. Mesel, erden
itibaren kk rtbelerde herhangi bir deiiklik yaplmamtr. Mesel,
"memur" yerinde dururken, bana "dircktr"lcr, "spcktr"ler kanimlr.
*Ky"e dokunulmam, fakat, "kamun" ve "sitc"ler kurulmutur, bu erevede
okuyucu, dil devrimini ve yukandaki szl yeniden gzden geirirse daha
manal neticelere varabilir.
Dil devrimi, aydnlanmzn psikolojik durumunu aydnlatc baka ipula
r da verir. Onlann youn ahsiyet buhranlann aa kanr.
nsanlar, doulanndan bir sre sonra sahip olduklan adlan evresinde
ahsiyet kazanrlar. Yllar getike hala ve sevaplan bu adn evresinde ahsiyet
rgsn rer. Ardndan utanan, onu deitirmek isteyen ve deitiren kimsele
rin derin bir ahsiyet buhran iinde olduklan phe gtnmez. Aada okuya
canz. Dil devriminin en harckei gnlerinde gazetelerde yaymlanan haber
bu hususta ilgi ekici ipulan vermekledir
"Byk Gazi'nin Yozgat Valisine Yksek ltifat." (Hakimiyet-i Milliye,
92.1934).
M. Kemal, Valinin Bekir Sami olan adn - Baran - yapm, Yozgat Mebu
su Ali Avni, kendisine de ztrke bir ad takmasn rica etmi - Reisicumhur
Hazretlerimde -Sungur- adini mnasip grmlerdir:*
Atatrk'n z A d.*fUlus. 5.2.1935 sf. 3).
"Atatlc.n tad Keml ad bir Arapa kelime olmad gibi. Arapa
Keml kelimesinin dellet etlii mnada da deildir. Atatrk'n muhafaza edi
len z ad. Trke ordu ve kale manasna olan Keml'dir, son stndeki tahfif
iare harfini yumuail iin telffuz hemen hemen Keml telffuzuna yakla
r. Benzeyi bundan ibarciUr."
d Il d e v r Jm I 295

.'Ad Deitiren Snf." {Ulus, 20.2.1935 sf. 3.)

"eme, 19. (A.A.) Kasabamzn drdnc snf ocuklun balannda
okutanlan olduu halde bir istida ile mahkemeye mracaat ederek ladklan
Arap adlann deitirmesini istemilerdir. Hkim muvafk karan vermitir."

Cumhuriyet Aydnlan Kimlik Krizine Tutulmulardr

Gerekten dil devrimi zerine yaplan analizler neticesinde Cumhuriyet

aydnlannn psikolojik durumlan D. Mehmcd Doan'n yanstt gibidir. Ve ya
anan. kimlik buhranndan bakaca bir ey deildir.
Bu kimlik buhran ierisinde yrtlen dil devrimi ile 1945'lcrc gelindi
inde ank Ortada ne dil ve ne de doru drst bir Trke kalmtr. Rejim kendi
kendine dt bu kmazdan kurtulmak ve iyice yoksullam ve ksrlam
olan Trke'ye yeniden bir ilerlik kazandmak iin yapuklannn tam tersine fa
aliyetlere girmeye balad. Osmanlca, Farsa ve Arapa kkenli diye at.lan ke
limeler yeniden Trkeye alnmaya baland.OT 1949 ylnn Aralk aynda ya
plan 6. Dil Kongresinde uydurmann ve anlamszca yeni szck tretmenin
karsna klarak dilde daha lml politikalann izlenmesine karar verildi.^)
Sonunda dilde bu geriye dn kendini TBMM.de de gsterdi. TBMM
1945 ylnda "an" Trkeye evrilen 1924 Anayasa metnini ezici b. ounlukla
redderek ve anlalmazln ileri srerek yeniden eski haline dndrlmesin!
kabul etti ve bylccc Anayasa'da ztrkccilik adna giriilen uydurmaclktan
yakasn kurtarm oldu.
1932'de toplanan ilk Dil Kurultayndan 20 sene sonra 13. Dil Kurultayn
da gelinen nokta u idi:
".
u da var ki. dildeki u veya bu yndeki anlklar, milli birliimizi
zedelemek, nesiller arasnda uurumlar yaratmak isteyenlerin maksailanna da
hizmet edebilir. Bu konuda ok dikkatli ve uyank olmak gerekir.".
Btn bu tahlil ve yaklamlardan sonra zetlersek, ok ynl tesirleri ve
nitelikleri ile dil devrimi:

37. Bernard Lewis, Modem Trkiyenin Douu, s. 430.

36. VI. Trk Dit Kongresi Kararlan.
39.13. Dil Kurulltayrr>da dite getirilen bu hususlar zamann Babakan Fent Melen. Kuruhay Ba
kan Vekili mer Asm Aksoy'a gnderdii bu mesainda dile ge.rmo ArKdevletin dri gorou
de bu noktaya gelmitir.
 296 c u m h u r iy e t DNEM DN VE DEVLET Il IKJLER

1- Millet fertlerinin kendi aralannda ve ynetici kadroyla haberleme

glelinnitir. Toplum katlan ve nesilleri arasndaki balann kopmasna, en
azndan gevemesine sebep olmutur.
2. Brokrat - aydn kadronun toplumdan kopuunu belgeleyen bir yab
clama hareketidir. Dil. halk - aydn farkllamasn belirleyen ana gstergeler
den biri haline gclmir.
3- Halk bir hareket olarak kabul edilemez. Halka ramen yrtlmesi
bir yana, halkn dilinden ayn suni bir dil meydana getirilmeye allmtr. Bu
dil halk tarafndan (zorla benimsetilen baz kelimeler dnda) benimsenmemi
tir.
4. Bir millleme hareketi de deildir. Tam tersi ballamaya ynelik
harekettir. Dil devrimi konusunda millilikle ilgili sloganlann kullanlmas, geni
kesimin desteini salama abas olarak belirlemekledir. Yani, batc aydnlar
bu konuda da samimi davranmamlardr. Dil Kummu.nun son zamanlarda bat
kaynakl ve dilimize yerlemi kelimelere karlk bulma abalan. "Bayram ge
tikten sonra zurnay duvara as" ataszn dorulamakta ve kunmculann yarg
lanma telan aksettirmektedir.(...)
Ksaca harf devrimi ile bir anda cahil ynlar haline dntrlen halk
kitleleri, dil devrimi ile de konuulanlan bile anlamayan bir garib halk kitlesi
haline dntrlmtr.
Harf devrimi ve dil devrimi 21. Yzyla gireceimiz u gnlerde bu hata-
lanyla ve yanlhklanyla ok daha net onaya km durumdadr.
imdi devlet kendi at lisan okullannda kendi resmi retmenlerine
Arapa ve Osmanlca reterek harf devrimine ihanet (!) etmekte ve Gne Dil
Teorisi de her frsatta alaya alnarak "bu kadan da olamaz / olmamalyd" deni
lerek alayb biruslupla srekli reddedilmek durumundadr.
Bugn ok daha iyi anlalmtr ki. "Gne Dil Teorisi". "Bakrky Ole-
i' ne bile vurulmayacak kadar deli samalanyla dolu olan bir teoridir.
Dil'de devrim yaplrken sonu itibariyle uydurmaclk devrimi yaplm-
r.

40 o. Mhmd Oo. B attffsm M IhsneO , 1 . 161.

 d il i d u z e l t ^ k i
D L B .Z M A K i ?

inli hakim Konfys.e "Bir lkeyi idare etmeye agnlsa^^d nz iik i

olarak ne yapardjraz?" diye sommular. Konfys yle ccap c m : "Once
dili dzeltirdim. Dil dzgn olmazsa, kelimeler dnceyi iyi anlatamaz. D-
nceler ili anlatlmazsa, yaplmasj gercken eyler iyi yaplamaz. Gereken yap-
lamazsa ahlak ve kltr bozulur. AhlSk ve kltr bozulursa, adalet yolunu a,
nr. Adalet yanl yola saparsa, halk gszlk ve aknlk ine der. Ne
yapacagn, in nereye varacagn bilemez. Bu sebeple sylenilen sz dogru
sylemeli. Hibir ey dil kadar mhim deildir..'
Dilin memleket hayatndaki nemini belirten Konfysn bu szlerine
eklenecek pek bir ey yoktur. Ancak ne vaf ki hem dil devrimi asndan msbe
anlamda degil. menfi anlamda ve dili bozmadan kullanlmtr.
''Dili dzeltmek', anlay ve esprisi devrimler dneminde ''Dili bozmak''
anlay ve esprisi olarak tezahr etmitir.
Mustafa kemal. 1928.de Yeni Trk A lfa^sini kabul etlikten sonra, klrtir
konulanna arlk vennitir. Dil konusundan nce tarihle ilgilenmi. I9 0'da
Trk Tarih Kunmu.nu kumutur. Tarih konusunu rayna oturttuktan sonra Sira
dil ilerine gelmitir. 11 Temmuz I932'dcl.T rk Tarih Kongresi'nin sona erdi-
i akam k o n ^ yelerinden bazlanylc ankaya'da bir toplant yapmtr. Bu
toplant srasnda, dil konusunu Ortaya atarak hazr bulunanlara .'Trk Tarih Tel-
kik Cemiyeti gibi bir de ona karde bir cemiyeti kurahm. Adi T ^ Dili Tetkik
Cemiyeti olsun'' demi ve ertesi gn. 12 Temmuz I932'de Tk Dili Tetkik Cc.
miyeti kurtilmutur. Cemiyct.in bakangna Samih ^ fa i. Genel sekreterliine
Ruen Eref, yeliklere de Celal Sahir ve Yakup Kadri getirilmiledir.(.)

1. Do. Or. Zeynep Korkmaz TOrH Dilinin Tsrihi Ak Iincfe Atatrk ve Dil Devrimi. Ank. 1963. s.
52.53.

 300 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

Atatrk devrinde yeterli ve yetkili dil bilgini yoklu. Atatrk de dilci deil
di. Byle olmasna ramen dilimiz iin neler yaplmas gerektii iyi tesbit edil
mitir. Yetkili dil bilginlerinin bulunmadn bilen Atatrk, dil ilerini bir ku
rultay toplayarak grmek isliyordu. O'na yaknl ile bilinen Prof. fet nan,
Kurumdan veya almalanndan unlan beklediini belirtmekledir:
1. Trk dilinin sadeletirilmesi, halkn konuma dili ile yaz dili arasnda
bir birlik ve henk kurulmas. Konuma, edebiyat ve ilim dilimizin kesin kural
lar ile tesbit edilerek tarihi metinlerden ve yaayan halk lehelerinden taramalar,
derlemeler yaplarak bir kelime ve terim hzinesi vcuda getirilmesi.
2. Tarih aratrmalarda belge deeri olan l veya eski dillerin metodlu
bir ekilde inelenmesi ve karlatrmalar yaplmas..)
Afet Inan.n bildirdii bu dnceler. Birinci Trk Dili kurultaynn ana
konusu olmutur. Kuruliay.n son gn 7 maddelik bir alma program kabul
edilmitir. 26 Eyll 1932.de toplanan Kurultay'n son gn Kurum.un almala-
nna bir yol izen programn esaslan yledir.
1. Trke'nin gerek Smer. Eti gibi en eski Trk dilleriyle, gerek Hind-
Avrupa. Sami denilen dillerle mukayesesi yaplmaldr.
2. Trke'nin tarih inkiaflan aranmal, mukayeseli grameri yazlmaldr.
3. Trle lehelerindeki kelimeler derlenerek leheler lgati, sonra esas
Trk Lgati. Trk sarf nahvi tez elden yaplmaldr. Sarf, nahiv, lgat yaplr
ken, slah konurken Trke'nin btn lhikalannn aralnimalanna, bu
lhikalann ve edailann dilimiz btn ihiyalanna yetecek suretle ilcnilmesinc
ehemmiyet verilmelidir.
4. Trke'nin tarihi grameri yazlmaldr.
5. ark ve Garp memleketlerinde kan Trk dili hakknda eserler toplan
mal. bu eserlerden lzm olanlar dilimise cvrilmclidir.
6. Cemiyet gerek kendisinin gerekse danda Trk dili ileri ile uraan
larn tetkiklerini bir mecmua ile ncremclidir.
7. Memleket gazetelerinde dil ilerine husu.s yer verilmelidir.(^)
Birinci Trk Dil Kurultay, alma programndan sonra Merkez Heyeti
yelerini seerek almalarn bitirmitir. Merkez Heyeti yeleri kendi aralann-
da toplanarak u ekilde grev blm yapmlardr.

2- Prof Ot. Atatrk H akhndH atraiar ve M g0fr,Ank 1.59. s. 200-20.

3. I. Trk D. Kfl y: T.ztef, mzkeref zabtlan. Il. 1933. . 455.456.
DL! DZELTMEK M, DlLl BOZMAK MI? 301

LUgai.lstlah Kolu Bak. Cell Sahir

Gramer.SentaKs Kolu Bak. Ahmet Cevat
Derleme Kolu Bak. Ragp Hulusi
Lenguistik-Filoloji Kolu Bak. Hamdi Zbeyr
Etimoloji Kolu Bak. Hasan Ali
Neriyat Kolu Bak. brahim Nccmi

ilerinde Ragp Hulusi hari hibirisi, dilci olmayan bu heyetin dil ilerini
ilmi bir esasa balayamayaca bellidir. almalar bu sebeplen beklenilen neti,
ceyi vermemitir. Sadece larama-derlcmc konusunda bir eyler yapabilmitir.
Ancak derlenip toplanan malzemenin gerektii ekilde deerlendirilmesi, yetkili
ilim adamlannn iidir. Belirttiimiz gibi yetkili ilim adamlannn yokluu girii,
len dil hareketini yanl yola srklemeye balamtr.
Bu yllarda yetkili ve yeterli ilim adamlannn yokluuna ramen, yapl
mas gereken ilerin salam prensiplere balandn belirtmek gerekir. Dil ile
rinde hedef tesbiti baanldr. fakat uygulamada aksaklklar kmtr. lim
adamlannn yokluu kendisini daha ok bu noktada hissettirmitir.
Birinci Dil Kurultayndan sonra i banda bulunan Trk Dili Tetkik Ce
miyeti Ynetim Kurulunun yaymlad bildiride takip edilecek yolu belinen
prensiplerin gerekten salam olduunu gryoruz:
T. Trk dilini milli kltrmzn eksiksiz bir ifade vastas haline getir
mek. Trke'yi muasr medeniyetimizin nmze koyduu btn ihtiyalan kar
layacak bir mkemmeliyete erdirmek:
2. Bunun iin bugn yaz dilinde Trke'ye yabanc kalm unsurlan
aunak. halk bir idarenin isledii ekilde halk ve mnevverler arasnda birbirin
den mahiyete ayn dil varln ortadan kaldrmak. Temel unsurian ztrke
olan bir dil yaratmak:
3. Bu ii baarmak zere:
a) Yazl vesikalar, halkta yaanan dil unsurlanru aratrmak geni derle
me ile byk bir Trk lgati yapmak bundan baka Trk lehelerini iine alacak
bir Trk lgaun meydana getirmek dilimizin yapsn, tabi olduu teekkl ka.
nuranm maydana karmak:
b) Garp dillerinin hibirinden aa olmamak zere, orardaki yksek
mefhumlar anlatacak keskinlii, akl haiz olmak zere ilim dilimizin bel ke
mii olan stlahlar tesbit etmek:
 302 CUMHURYin^ dnem i DN VE DEVLETr LKLER

c) Btn bunlan yaparken en gze! en ahenkli Trkeye bal kalmak

dsturunu asla gzden uzak tutmamak/..)
Grld gibi. KuruUay'n kabul ellii 7 maddelik alma prorammda
da Ynelim Kumlu'nun bildirisinde de Trke'nin ihtiyalar gz. nne alnm
tr. Belirtilen maddelerin hi birinde Dil Kurumu'nun bugnk tutumunu hakl
gsterecek bir nokta yoktur. nk, iki proramda da yabanc asll btn keli
melerin atlmas eklinde bir ifade veya iaret yoktur. Sadece "temel unsurlar
zrke olan" bir dil anlay vardr. Bugn bu anlay "btn unsurlar" ekli
ne getirilmitir.
1. Trk Dil Kumliay.nda kabul edilen 7 maddelik alma programnda
ve Kuruliay'da seilen Ynelim Kurulu bildirisinde temas edilen hususlar dik
katle incelenir ve o gnk kadro gz nne alnrsa, kolayca baanlamayaca
anlalr. Buna ramen almalar btn hzyla devam etmitir. Memleket a
pnda bir "tarama derleme seferberlii" balatlmtr. Birok malzeme toplan
mtr. Ancak bu ilenmemi malzemeyi deerlendirecek yeterli dilcilerin olma
y. dil ilerine devrim hevesiyle ilgisi olmad halde yetkiliymi gibi
kananlann olmas, dil ahmalann bir kmaza srklemitir. Burada yaplan
temel hala "dili tabi bir varlk" olduunun unutulmasndadr. Yaplan alma
larda. dilin kendi iinde bal olduu bir sistemin varl dnlmemitir. Bir
ok yazar kulland kelimeleri ya kendisi uydurmu veya Tarama Dergisi'nden
rastgele semitir. Bylecc dilin mant altst olmutur. Bu yllarda dil ileri ile
yakndan ilgilenmi biri olan Fatih Rlk Alay, durumu yle anlatmaktadr;
"Atatrk.
-Trke'nin z gc nedir? anlayalm dedi ve hepimizi hibir yabanc sz
kullanmadan yazmaya ve konumaya davet etti. O gnlerde be on satr yazabil
mek iinyemek masas etrafnda drt dndm hatrlanm. Yunus Nadi daha
kolayn bulmutu; Osmanlca yazyor, ieride Tarama Dergisi'nden Ozlrke'ye
tercme ediyordu. Ertesi gn kendi yazdklarn kesinlikle kendi anlamyordu.
Akam ankaya'da bulutuka "ey" szn bile kullanmadan konuma
ya urayordu. Bir defasnda:
-Efendim, mmkn olup ta btn Anadolu llerini dirillsckagzlanndan
ilk kacak aknlk sz "ey" olur demitim."()
Bu devrede herkesin dil ilerinde kendisini yetkili gnnesi ve devrimcilik
hevesi, dilin tabi akn bozduu gibi tasfyecilik hatta uydurmaclk yolunu

4. 2. Kortmaz. a o e . s. 56 (Tfk Dili Belleten s. 3len)

5 Yaayan Trkemi-l, st 1981 Tercman Yay.. 8. 20. ankaya, b 476.
DiLl DZELTMEK Ml. D iu BOZMAK MI? 303

amtr. Buna mck olarak "Otac (doktor) Mcmduh Necdet" tarafndan yazlan
ve 1933te yaymlanan "Gazi Yolu-Dilimizi Nasl Onarmalyz adl kitab gs
terebiliriz. Sz konusu kitabn bilhassa u cmleleri fikrimizi ak olarak gster
meye yeten
"Bu kitab nce hibir yad sz kullanmaden yazmtm. Bu kendilikte (hu
susta) yoksulluum (ihtiyacm) olan Trke szlerin kimisini eski kitaplardan,
szlklerden (lgat kitaplanndan). halk dilinden toplamtm. Kimisini de ken
dim yaptm. (...) Bu kitabn biteine (nihayetine) bir de sylkk (lgate) ek
ledim. Bu sylkkteki szler bu kikab yazarken benim rettiim szlerden
yz tanesidir. Bunlann hi birinin sylklerdc (lgat kitaplannda) yeri yoktur".
) rnek cmleler aldmz kitabn yazan. 1. Trk Dil Kurultay'na katlm,
daha sonra derleme ilerine balamtr. Kitapta bugn kullanlmayan fakat o de
virde "ztrke" sevdasyle yaplm birok kelime vardr. Mesel yazar "yaz-
gan". nsz "ngen". kitap "yazga", halk "elgn". otomobil "zgitgen". mr
"yaak". nutuk "syg" eklindedir.
Dil almalannda ortaya kan kanklklan Atatrk de fark ediyordu.
nk birok yazar gibi O'da konumalannda baz denemeler yapyordu. Dilin
kmaza girdiini faile ediini Falih Rfk Atay yle anlatyor:
Bu dar zlerme skntlan iinde bir gn. arkdalanndan birine bir
nutuk sylettiini hatrlyorum: Hi bir yabanc kelime kullanmayacakt. Ayaa
kalkt. Nutuk bir kekelemeden ibaretti. Kendisine dedim ki:
Sanki i Asyadan gelen biri derdini Size anlatmaya alyor. Ama
derdi nedir? Hi birimiz renemedik. Gld. Sonra yalruz olduumuz bir gn:
-ocuum beni dinle dedi. Trkenin hibir yabanc kelimeye ihtiyac
olmadn syleyenlerin iddiasn tecrbe ettik. Bir kmaza girmiizdir. Dili bu
kmazda brakrlar m? Brakmazlar. Biz de kmazdan kurtarma erefini ba-
kalanna brakmayz."(^)
Dil ilerinin bir kmaza doru hzla ilerledii bu sralarda ikinci Trk Dil
Kurultay toplanmtr, ikinci Kurtlay'n toplanma tarihi 18 Austos I934'tr.
Kurultay bakanln zamann Milli Eilim Bakam Abidin Ozmen. genel sekre
terliini de brahim Nccmi Dilmen yapmtr. Bu Kurultayda Kurumun ad.
Trk Dili Tetkik Cemiyeti eklinden Trk Dilini Aratrma Kurumu ekline ev
rilmitir.

6. .
Memduh Nocdet. . YDlmz Nasl O nariiyz? ISL. 3 n g
o (MukacMm.)
Parantez iindeki k e l i - yazar koymutur.
7. Falih Rfk A y. ankaya. Ist 1.00. s. 477
 304 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

ikinci Trk Dil Kuultay'nda Trkeletirme asndan u fikirler esas

alnmtn
1- Btn terimlerin Trk dili kaidelerine uyularak Trke ek ve kkler
den yaplmas:
2- Yeni meydana getirilen Trke terimlerin okul kitaplarnda yer almas:
3. Derleme ve tarama almalan ile ortaya kan kanklklann nlenme
si gayesiyle bir .Karlklar Klavuzu"nun hazrlanmas:
1934'tc yaplan kinci Dil Kurulay'nda merkez heyeti yeliklerine u y
eler seilmitir;

Bakan Saffet Ankan

Genel Sekreter brahim Nccmi Dilmen
Muhasip Besim Aialay
yeler Ahmet Ccvai Emre
Ali Canib Yntem
Celal Sahir Ero/.an
Hasan Reit Tankut
zzet Ulvi Aykut
Nairn Hazm Onat
Rcfcl lgen
Yakup Kadri Kaaosmanolu

kinci Trk Dil Kurultaynda zerinde durulan noktalardan biri terimler

konusu dieri de Tarama Dergisinin yaratt kankl giderici tedbirlerin
alnmas iin komisyon kurulmas grdr. Kurultaydan sonra Kurumun
Genel Merkez Kurulu dnda bir komisyon seildi. Komisyon bakanlna
Falih Rfk Alay getirildi. Komisyona nce an zletirme taraftarianndan
temsilci alnmamt. Bu komisyona seilenler arasnda Fuat Kprl. Necmel-
n Sadak. Ali Muzaffer Gker, smail Mtak gibi yeler de vard. Komisyona
Kurum temsilcilerinin de kalmasmdan sonraki almalarla ilgili olarak Falih
Rfk unlan sylyor:
"Anadolu Kulb nn Atatrk'e aynim dar ve uzun salonun masas ba
nda bir ekimedir gitti. Bazlan ile zevklerimiz, anlaylanmz. birbirinden o
kadar ayn idi ki kavgaya bile tutuuyorduk.. ^
Atatrk dil devri aLmalannn ve Kurum'a hakim zihniyetin durumunu
gstermesi bakmndan "Klavuz Komisyonu"nun kurulmas dikkate deer bir

lh Rtik Alay. M K m aH n Mmrake Defteri, 1955. t. 58

DL D 0 ZEL EK M. DU BOZMAK MI? 305

olaydr. Eer bu yllarda karldk sz konusu olmasa byle bir komisyona

lzum olmazd. 1932-1934 yllan her bakmdan bir arama ve deneme devresidir.
Bu yllarda Atatrk de meydana getirilmek istenen yeni dil ile denemeler yap
mtr. 26 Eyll 1934'tc dil bayram sebebiyle Kuruma gnderdii kutlama me
sajnda yle dil kuUanmur:
"Dil bayramndan lr Trk Dili Aratrma Kurumu genel zeinden
ulusal kurumlardan. trl orunlardan birok kutunbitikler aldm. Gsterilen
gzel duygulardan kvan duydum. Ben de kamuyu kuanm."
Atatrk, bu kutlama tebrikinden sonra. Tarama Dergisindeki kelimelerden
faydalanarak, yeni meydana getirmeye alan dille ilk nutkunu 3 Kasm 1934 ic
ankaya Kk'nde. sve Vcliahi Prens Gstav Adolfun erefine verdii ziya
fette sylemitir. Bu konuma yledir:
"Altes Ruvayal.
Bu gece ulu konuklanmza, Trkiyeye uur getirdiklerini sylerken, duy
duum. tkcl zg bir kvantr.
Burada kaldmz uzca sizi sarmaktan hi durmayacak lk sevgi, bu yun.
ta yurdunuz iin beslenmi duygulann bir yankusunu bulacaksnz.
sve. Trk uluslannn kazanm olduklar utkulann silinmez damgalann
tarih tamakladr. Serdemlii. onu bu iki ulus. nl, sanl zlklerinin derinli
inde sonsuz tutmaktadr.
Ancak, ancak, daha baka bir alanda da onlar erdemlerini o dcni yaltnk-
l yntemle gstermilerdir, bu yolda kazandklan utkular, gerekten daha az
zence deer deildir.
Avrupann iki bilim ucunda yerlerini berkiten uluslanmz. ata zlkleri
nin tm sslan olarak baysak, nnne. uygunluk kldaclan olmu bulunuyor
lar: Onlar, bugn, en gzel utkuyu kazanmaya anklamyorlar: Baysal Utkusu.
Altes Ruvayl,
Yelmi beinci doum ylnda Ouz babanz btn acunda saygl bir sev
ginin sync ile evrelendi. Genlik, baysal iinde erksrmenin gc ite bun
dadr.
nl babanz yksek kralnz Beinci Gusiav.m gnenci iin en s dilek
lerimi sunarken. Altes Ruvayl Prens Ingrid'in esenliini; czn sve ulusunun
gnencine, genliine iiyorum".(.)

9 Agh S m Levend, TOrk Diinde Gelime v . Sadeleme Evrelea. OncO B K. TrX OH Kuru
mu.
 306 CUMHURlYEl' DNEM DlN DEV1 .ET ' -

Tiirkc.nin. Tiirk Kliri.nn temeli ve '.mili hissin gelinmesinde balca

messir'' .Idugunu idrak etmi olan Atatrk. lm ve meden ihtiyalanmz kar.
ilayacak bir kltr dili meydana gciimek istiyordu. Bunun in de dilimizi "as.
lndaki zenginlik ve gzelliine kavutunnak'. gerekiyordu. Yaplan btn (lenc.
meler, aramalar bunun indi. Fakat yaplan almalar istenileni vemektcn
uzaki. stelik. ''Paam konuamaz olduk', eklinde ikayetler de vardr. Tarama
Dergisine gre yazl yazlarn ve yaplan uy^lamalann yaratt karkl gi-
dem ek in tedbir olarak kunlup altrlan .'Klavuz Komisyonu''nun alma,
lan da yeterli olmad. 1935 Haziran'nda TUrkeye'... Eyll
I935'te de "TUrkeden Osmanlcaya Cep Klavuzlan.. yaymlanmtr. Birok
tartmadan sonra hazrlanan .'Cep Klavuzlan'nn da istenileni verememesi ve
kankln devam etmesi Atatrk' dndriiy.rdu. Cep Klavuzlanndan
sonra, dil meselesini kknden halletmek in are aramaya balad, arc olarak
Ulus gazetesinde Trke kelimelerin etimolojisi hakknda anket yaymlanmas
in Falih Rfk Aay'a tavsiyede bulundu. Ulus Gazetesi'ndc etimolojisi islenen
kelimeler arasnda sabah, millet, devir, zaman, dstur, hat. hair. hatra. hak. ha.
kikat, deri, mdafaa, defa, kuvvet, sulh, skn, sakin, kemal, kmil, tekaml,
tekmil, mkemmel, tekemml... gibi kelimeler vard.() Atatrk'n bizzat kendi
eliyle hazrlad bu ''Trke kelimeler'' listeler halinde 5 Ekim 1935 tarihinden
13 Aralk 1935 tarihine kadar yaymlanmaya devam etti. Cep Klavuzlanndan
sonra bu anketienien de netice alnmadn gren Atatrk, Falih Rl^ Aay'a u
szleriyle denemelerden elde ettigi neticeyi aklamtr:
.'Memleketimizin en byk bilginlerini, yazarlann bir komisyon halinde
aylarca altrdk, elde edilen u bir kk lgatlan ibaret. Bu Tarama Dergileri
ve Cep Klavuzlan ile bu dil yriimez Falih Bey, biz Osmanlcadan ve Ban
dillerinden istifadeyemecburaz."()!
Atatrk'n 1935 ylna kadar yapi^ ve yaptrd denemelerden sonra, ya-
ayan dile dnmekten baka kar yol olmadn grd. Yukanda Falih Rlk'ya
syledii szlerden baka. Ahmet Cevai Emre. M. akir lklar. smail Habib
Sevk. AMUlkadir inan gibi Atatrk'n yaknnda bulunmu o lu la r da ayni
noktada birlemekledirler. Atatrk. 1935 ylnda bir gece, dil k o n u la gril-
l ^en A ra ^ a bir dil bilgisi kitabi isliyor. Bunun zerine kendisine verilen ''El-
mUezzeb" adil kitabi. 0 gece okuyup inceliyor. Ertesi a k ^ k i toplantda.
Kurttm'un ileri gelenleri ile sofraya kanlan dger davetlilere h ila ^ n yle diyor:

10 Abdlkadr inan. Oii ve AtatUrk. Kubbe Alu Rkade Mecmuas, c.2. 1973.
1 Abdlkadtf inan. 0.1 V. Atatrk, Akademi Mec. ^z Atal^ ve ^ r a s
DL DZELTMEK M. DL BOZMAK M? 307

.'Arkadalar, kiap. ktip, mektup, ilim, lim benimdir. Kelebe, yekb.

lemyektb... ve geri kalan Arabmdr."<2 )Ona gre Trke'yi dzenleyin!
Aairk.dil almalannda dilden anlamad halde, dil ilerine kararak
dili kmaza srkleyen "alayl dilcilerin" arasnda kaldn "ztrkc" dene
meler yapld sralarda anlamt. Zaten anlamamas da mmkn deildi.
nk bu alayl dileilcr o kadar ileri gitmilerdi ki Atatrkn "Kemal" adnn
Arapa'ya Trke'den gemi olan "Kemal" kelimesinden geldiini sylyorlar
d. Bu kelimeyi Tarama Dergisinden bulan Yusuf Ziya zer ve Naim Hazm
Onal'ir. Atatrk bu "Kemal" adn 3 ubat 1935 tarihinde kullanmtr. "Kemal"
Atatrk imzasn nc Dil Bayramn kutlayan telgrafnda kullanmtr. Bu
telgraf yledir.
"nc dil bayramn kutlayan telgrafnz aldm. Trk Dil Kurumunun
verimli almasn ve btn yuntalann dil ilerine gsterdii byk ilgiyi se
vinle anarm. Bayramanz kullu olsun. "Kemal Atatrk".
Bu kutlama tebrikinde kullanlan dile dikkat edilirse, daha ncckitelgra-
fmda kulland dilden farkl olduu grlecektir.
Atatrke "Kemal" adn kullandran dilcilerden Yusuf Ziya zer ile ilgili
olarak anlatlan fkra, nasl dilci olduklann ve Atatrk'n bunlan nasl deerlen
dirdiini ok gzel anlatmaktadr. Fkra yledir: Abdlkadir nan'nin azndan
dinleyelim:
"Bir gn Atatrk elence kabilinden Franszca du (douchc) kelimesinin
asl Trke olmas ihtimali olduunu ne srd ve bunun "d" ile ilgisi olduu
nu anlatt. Dilcilerimizden Profesr Yusuf Ziya zer:
- Hayr Paam, bu kelimenin asl "dmek" kelimesi deildir, diyerek bir
eyler syledi. Atatrk:
Niin olmasn. Siz demin Franszca "honncur" (onr) kelimesinin Trk
e "onmak"ian geldiini mlatminz. Niin sizinki olur da benimki olmaz. Ne
sizinkinin ne bizimkinin kitapta yeri yok. Sizin bulduunuz ihtimal yalakla sa
dan sola dnerken hatnnza geldi. Ben de bu sabah banyoda ykanrken benzet
tim dcdi."03)
Abdlkadir nan. Atatrkn I932dcn 1934 ylnda kankJm i>icc ona
ya kna kadar sren dil anlaynda daha nce dilciliinden bahsettiimi/

12. Ahmet Cevat Emre. Atatrk'n Inklb Hedefi ve Tarih Ten. 1956 s. 54; Abdulkadr inan 9
yaz; . Uiklar, Atatrk'ten Oc Hatra, Trk Yurdu, No 90
13. Abdlkadir nan. Df nklb Tarihinden Hatralar, Trk Kltr say-90. Nisan 1970. Falth Rfk
Alay. M Kematln Mtareke Defteri, s. 67vd.
 308 CUMHURYET U^ M ! DlN VE DEVLCT LKLER

Yusuf Ziya Ozcr vc Kurum'un ilk bakan Samih Rfai.m tesirinde kaldn
yle anlatyor:
"Bilindii zere Atatrk 1927.1934 yllannda Yusuf Ziya ile Samih
Rfatn "Yunan.dan nceki Trk Medeniyeti" tezlerinin tesiri altnda kalmt.
Bu tezlere gre btn dnya dillerinin menei Trk dili idi. Byle ok eski kl
tre sahip olan byk Trk milletinin dil hzinesinde szlklerinde madd ve
manev kltr melhumlann ifade eden kelimeleri vc tarih belgeleri btn d
nyaya tantmak gerekti. Atatrk Trk Tarih vc Dil Cemiyetlerini bunun iin kur
mutu; Trk ilim adamlannn bu ii yapabileceklerine O.nu inandrmlard.
Atatrk'n bu temayln sezen birok kii tarihi ve dilci oluverdiler. Bin yl
lk Trk tarihinden bile habersiz olan baz frsatlar, be bin yllk Smer. Hitit
kltr vc dilinin Trk kltr vc dili ile ilgisi zerine "ilmi" ettler yazmaya
baladlar. Bu frsatlardan biri Atatrke "aatay Lga.nda "kltr" kelime
sinin bulunduunu arzetmi. Atatrk derhal bu kitab buldurmu vc eserin Trk
harflerine evrilmesini emretmitir. Meer bu "dilcinin" bulduu kelime "kiltr-
mek" kelimesi imi. Bu kelime "getirmek" kelimesinin aatayca Icicffuzundan
baka bir ey deildir. Dil Cemiyeti yelerinin bu aatay Lgatna nem ver
melerine ite bu "kilirmek" kelimesi sebep olmutur."0.)
Dil almalannda, Cep Klavuzlannn hazrlanmas (1935). Ulus Gazete
sinde "anket" yaymlanmas Atatrkn "zlctirmccilcr.'in tckIificrinin geer
sizliini iyice anladn gstermesi bakmndan nemlidir.
Atatrk'n, "uydurmaclk ve tasfiyecilik" eklini alandil anlaym tasvip
etmeyip bunun kar yol olmadn anlayp dndn o yllarda dil ileri ile
uraanlann pek ou anlatmaktadr. Dilimizin kmaza girdiini gren Ata
trkn ne dndn o gnlerde Kurum'un nde gelen hem de "am zlctir-
me-a.sfiyecilik" taraftan olan Ahmet Ccvai Emre yle anlatyor:
"Bu uydurma dil bir mddet daha yazlarda tecrbe edildi. Halta byle
konuanlar bile oldu. Rahmetli Kzm Dirik bu dili atr ar konuuyordu. Bir
akam sofrada byle konumutu. Gazi, yzne bakm, glmsemi, birbirimi
zi anlayamaz olduk buyurmutu. O geceden itibaren zletirmecilik Gazi iin
iflas etmiti. Fakat geri dnmek de ok glemiti.".)
Atatrk'n TasAyecilikten vazgetiini syleyen daha nce de belirttii
miz gibi sadece Ahmet Cevat deildir. Atatrk'e yaknl ile bilinen Falih Rflc
Aiay'da ayn duruma ahitlik etmektedir Falih Rflc, Atatrk n kendisine.

s Emn. A ta t rk' n t n k H ed a fi Tarihi Tax. I. 35 . .56.

DL DZELTMEK M. DU BOZMAK MI? 309

"Trke'nin hibir yabanc sze ihtiyac olmadn syleyenlerin dedikle

rini tecrbe ettik. Dili bir kmaza sokmuuzdur dediini ifade etmektedir.
Atatrk'n "tasfiyecilikten" yaayan dile dndn gsteren bir ok
belge vardr. Bunlardan biri de smail Habib Sevk'e aittir. Buna gre Atatrk.
smail Habib Sevk'e ve arkadalanna "Bu dil ii byle skmeyecek ben ldk
ten sonra nasl olsa onlar dnecekler! En iyisi onlardan nce ben kendim dney
im" demitir.(.)
Atatrk, dilimizin kmaza girdiini ve bu yoldan dnlmesi gerektiini
dnrken. Gne-Dil Teorisi gndeme gelmitir. Bu teorinin onaya k,
adeta bir "imdada yetimedir. Ahmet Cevat Emre bu durumu u cmlelerle an-
laun aktadr:
"Milyonlann anlad, milletin konumada, yazda, sahnede ve hatip kr
slerinde kulland dilde inklap yaplamayacana inandktan sonra Atatrk bir
irtica hareketi sayd zletirmecilie nasl bir fren vurabileceini dnyor
du. Kltrmz Avrupallatrarak, milletleraras terimlerin. Mill bir sistem al
tnda. alnp benimsenmesi ise en byk bir ihtiyac idi. te byle bir kltr in
klab glklerini yenmek sknts srasnda Viyanal gen Dr. Kvvergi'in (..)
Gne Dil Teorisi fasl imdada yetimi, bir sahne konusu roln oynamtr."
( 18)

Ahmet Cevat Emre'nin de belirttii gibi 1935 yl sonlanndan itibaren

Atatrk bu teori ile megul olmutur. Teoriyi Atatrk'e ilk defa getirdiini bildi
ren ve Kurum'un kurucu yeleri arasnda bulunan nl yazanmz Yakup Kadri
Karaosmanolu da bu konuda unlar sylyor:
"Atatrk, yetiii bakmndan en koyu Osmanlca'dan gelmi, yllar yl bu
adal terkipli dili kullanmt. Bunun arkasndan Trke'deki yabanc kelimele
ri atmak isteyenlerin yann tutmutu. Gne-Dil teorisi evresinde ise dil konu
sundaki tutumuna yeni biim, bir ona yol arama endiesi grlmekledir. Ne
yazk ki bu denemenin sonunun nereye varacan da grmemize mr vefa et
medi."( )Yine Yakup Kadri. Atatrk'n Gne Dil Teorisir nasl karladn
anlatyor
"Viyanal bir dil uzman kendi kafasndan bir tez hazrlam. Bizim sesli
ve sessiz harfler zerinde durrmu her harfe bir anlam vermi; ve bu tezi o za.
16. smail Habib Sevk, Dil Davas, st 1949, s. 29
17. Ahmet Cevat Emre, a.9.8., 52 S3.
16 Yakup kadri Karaosmanou. A tatrk ve TOrk #/. T D K'rnjn ayn ad tayan kabK>dn. Ank
1963.S. 110
 310 c u m h u r iy e t D .^ M ! d in v e DEVLCT LKLER

mann matbuat umum mdr Vedat Nedim Trc gndermi. Vedat Nedim Tr
benim arkadamdr. Tezi alp bana getirdi. Ben de bunun dil ile ilgili olduunu
grnce Atatrk'e gtrdm. Atatrk tezi okuyunca tamam demiti. slediimi
buldum."(.)
Atatrk'n yaayan dile dn ve "zletirmecilii rcddciigi devrede" pa
rolas u sz olmutur:
"Trke'de kalacak kelimelerin aslnda Trke olduu izah edilmeli."(2)
te bu szn uygulamas Gne Dl Teorisi ile bir sisteme balanmtr.
Gnc.Dil Teoris'nin "imdada yeiimesi'.ndcn sonra ve tasfiyecilik
zletirmecilik denemelerinin kar yo! olmad grld sralarda nc
Dil Kurultay toplanmtr. nc Dil Kurultay 24-31 Austos 1936'da top-
larunir. Bu Kurultay ayn zamanda Atatrkn salnda toplanan son Dil
Kurultay'dr. Kurultayda grmelerin temel konusu Gne-Dil Teorisi olmu
tur. (2 )Bugnk dil anlayna gre ilim d kabul edilen bu teori. "1932'dcn
1936'ya kadar dil davasnda esas tutulan an tasfiyecilik ve zletirmecilii bir
anda durdurmutur."(.^) Fakat bu sefer de labildiine uydurmaclk balamtr.
lkesini, yksek istikllini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yaban
c diller boyunduruundan kurtarmaldr."
Bu kymetli szlerin tarihi 2 Eyll 1930'dur. Bilindii gibi bu tarihle
henz Trk Dilini Tetkik Cemiyeti kurulmamt. Byle olmas Atatrk'n, bu
cemiye kurmadan nce, dil konusunu dndn, ne yaplmas gerektiini
icsbii ettiini gsterir. Millet hayatnn devamnn milli kltre, kltrn deva
mnn da dile bah olduunu yksek dehasylc herkesten iyi anlayan Atatrk,
dille ilgili almaJann mrnn sonuna kadar srdrmtr. Sadri Maksudnin
kitabna yazd gibi. Ahmet Cevat Emre'nin, "Eski Trk Yazsnn Menei"
adndaki kitabnn son sayfasnn arkasna "Eski 1-9-1938 K. Atatrk" eklinde.
Urih ve imza alarak takdirini belirtmitir. lmnden iki ay nceye ait bu notu
ve son szlerin ..Dil Dil Ah Dil" oluu dile ne kadar yakndan ilgilendiini gs
termesi bakmndan ok nemlidir.

Y a^p Kadri Karaosmanolu. Atatrk' Analyr. Roponaj yapan Yavuz Buland Bak.ler. Hisar
196 6.
19

20..U
2 1
Fat
ihnd
Ri.fk0.Kurultay*TazterMzakereZab1t9a5la
Dergise. Kasm
Atatrk ve Dil, Trk Dili OergfSi 1.r.s.139.36:AghSimLevend.TrkDilindeGeli-
OrOsm ansaikaya,AtatOrk'On Dtt Politikas, fkn.DilKongresi.tsL1969,TrkiyeMualim ler
8Yay. s120
22

23 Abdokadr inan. AtatOfk Devrine AHBirHatra, Trk KltUrii. Kasm 1969.

DL DZELTMEK M. DL BOZMAK MI? 311

nc Dil Kurultay. Mustafa Kemal hayatta iken yaplan, son dil kurul*
tay idi ve merkez yeliklere u isimler seilmiti:
Bakan Saffet Ankon (Milli Eitim Bakoru)
Genel Sekreter brahim Nemi Dilmen
Muhasip Ahmet Ccvai Emre
yeler Besim Aialay
Ali Canip Yntem
Hasan Reit Tankul
smail Mtak Mayakon
Nairn Hazm Onat
Rcfet lgen

Gne.Dil Teorisi.nin. nc Dil Kurultay'nda ilan edilmesinden

sonra.Aiatrkn 'Trke'de kalacak kelimelerin Trke olduu isbai edilmeli"
fikri istikametinde olduka hareketli almalar yaplmtr. Birok Arapa.
Farsa. Hitite. Smerce. Latince. Franszca kelimenin Tre olduu iddia edil
mi. pek ok izah denemeleri yaplmtr. Daha nceki devrelerde kelimelerin
"kafa laslann lerccsine" tasfiyeci olanlar. Gne.Dil Teorisi'nden sonra, lam
tersine dnerek yabanc kelimelerin Trke olduunu gsterme yanna girmi
lerdir. Bu durum. Atatrk'n gznden kamamtr. O devrelere ait hatralarda
yabanc kelimelerle ilgili izahlar fkra konusu olmutur. Atatrk, yeri geldike,
evresindeki alayl dilcilere ders vermeyi ihmal enemir. Daha nce bahsetti
imiz "du" ve "onur" ile ilgili fkra bunlardan biridir. Yine o .nlere ait bir
fkra da yledir. Fkray Abdlkadir nan'dan dinliyoruz:
"Neeli anlarnda Atatrk. Ahmet Cevat ile elenmeyi severdi." Cevat
Bey. sizin "karakol" kelimesi zerinde yapunz etimolojiyi bu arkadalara da
anlatr msnz?" buyurdu. Anlalan Ahmet Cevat bu sralarda Aaiarke etimo
loji zerine bir ett sunmutu. A. Cevat "kol" mfreze "kara"da bildiimiz top
rak. yani toprak zerinde gezen kol demek olsa gerek. Karakolu olduu gibi de-
nizkolu da olur" diye izah etli.
Atatrk bizim Ahmet Cevat Bey. emsettin Sami'den bir adm bile ileri
gidememi... Ccvadn yaptkJan etimolojiler bize u fkray haurlayor:
Padiahlardan biri vezirine "halk konuurken sank-mank. giyim-miyim.
pabu-mabu der. san. giyimi, pabucu anladk, mang. miyimi. mabuu da nc
oluyor demi. Akll vezir bir mddet dndkten sonra: evketlimin mbarek
bandaki sank. kullannm fakir bandaki mank. Hameilmn zerindeki elbi
se giyim, klenizin zerindeki miyim, devleilmn mbarek ayaklanndaki
pabu bendelerinin ayandaki ise mabuiur diye izah etmitir. A. Ccvad'n eti
molojileri de bu vezirin etimolojilerine benzer."
 312 CUMHURYET DONEM DN VE DEVLET LKLER

Atatrkn bu ho fkrasna hepimiz glmtk. Ahmet Cevat kendisi de

gld. Atatrkn bu akasnda, kendisini krk yllk dilci sayan A. Cevat
Emre'ye bir ders vard.
Atatrk, evresindekilerin pek ounun gerek ilim adam ve dilci olma
dn biliyordu. Bunlar hakknda "malum kiiler" diye sz ettiini Fahrettin
Aliay'n bir hatrasna dayanarak. Abdlkadir nan yle anlatyor:
"Sayn General Fahrettin Aliayn Atatrk'e ait bir hatras, dil inklb ta
rihi bakmndan, ok clibi dikkattir. Sayn Paamz diyor ki: "Savorana yaunda
Atatrk ziyaret ellim. Atatrk: Malm kiiler gze girmek iin olsa gerek,
yata. Savorana ismini yaktrmlar. Hastalm burada savacam sylemek
istiyorlarm. Bakalm doru olacak m? demi." (Yeni Sabah. 12 Kasm 1948/
Atatric.n dilcilik iddiasnda bulunan birtakm kiiler hakknda "malm" kiiler
gze girmek iin... "cmlesini kullanmas ok m a n a ld r."...)
Atatrk'n an zletirmecilii frenleme konusu, evresindekiler tarafn
dan belirtildii gibi bizzat kendi yazdklannda da grlmekledir. Bunun en
gzel belgeleri, 1934'ic dil bayram sebebiyle Kuruma gnderdii telgraf ile
yine 1937'de Kuruma gnderdii bir baka kutlama telgrafdr. Bu iki telgraf
karlatrmak. Atatrk'n hangi dil anlayndan hareket edip, hangi dil anlay
nda karar kaldn aka gsterir. Daha nce de szn elliimiz, uydurma
cl, an ztrkeciligi denedii devredeki kutlama telgraf yle:

"A ta t rk , 2 7 (A .A ) R iy a s e tic u m h u r u m u m k tip li in d e n g n d e rilm itir.

D il b a y r a m n d a n t r . T r k D ili A r a tr m a K u ru m u g e n e l z e in d e n u lu sa l
k u ru m la r n d a n b ir o k k u tu n b ilik le r a ld m . G s te r ile n g z e l d u y g u la rd a n k v a n
d u y d u m . B e n d e k a m u y u k u tlu la rm ..
G a z i M u s ta fa K e m a l

B u te lg ra fta n la m y l s o n ra , 1 9 3 7 .d e y in e K u ru m .a g n d e rd i i te lg ra f ise
y le d ir;
2 7 /9 /1 9 3 7

"D il b a y r a m m n a s e b e t iy le . T rk D il K u ru m u n u n h a k k n d a k i d u y g u la rn b il
d ire n t e lg r a fla r n z d a n o k m t e h a s s s o ld u m . T e e k k r e d e r, d e e rli a l m a n z
d a m u v a ffa k iy e tin iz in t e m a d is in i d ile rim ."
K e m a l A ta ta rk (.)

24 Abdlkadr nan. Dil fnktlab Tanhinde Habmlar.

Itmtf Acar, DHifntz, A ta t rk ve S o n r a s , . 15&.160 Balkeir, 1983.
DL DZELTMEK M. DL BOZMAK MI? 313

Atatk"n Kumm'a gnderdii iki telgrafn ne kadar farkl dil anlayn

aksettirdiini grmemek iin kr olmak lazmdr. Ayn maksatla yazlm iki
telgrafn dilindeki bu farkllk tesadf olmayp. Atatrk'n iki ayn dil anlay
devresinin ak bir belgesidir.
Btn bu naklettiimiz delillere ramen Atatrk'n "an zletirmecilik,
tasfiyccilik-uydurmaclk" eklini alan dil anlayndan dn yapmadn,
hatta an zletirmecilik ve tasfiyecilii durdurmak iin Gne.Dil Teorisini
gelitirmediini hibir dile dayanmadan ileri srmek, bo bir gayrettir. Bugn
Atatrk'n 1932-1935 yllan arasnda deneyip brak dil anlayn hl "Ata-
tlc'n dil anlay ve dil politikas" gibi grp, srdrmek isleyenler (daha ok
Dil Kurumu ve onu da geride brakan uydurmaclar) kendilerini yle savunu
yorlar
"Atatrk yanl bir adm atsa bile geri dnmek iin kamak yolu aramaz
d. Bu sav. O'nun stn kiiliine kar byk saygszlktr."<5)
Bir zamanlar Kurum yesi olan Prof. Dr. Zeynep Korkmaz da I963'ie ya
ymlad "Trk Dilinin Tarihi. Ak inde Atatrk vc Dil Devrimi" adl ky
metli kitabnda, Atatrk devrinden hibir delil gstermeden ayn grle Ata
trk'n "zletirme denemelerinden vazgemediini" yle bir sebeple izah
ediyor: "En koyu Osmanlca ile yetidii halde dilin gelime artlann ok iyi
bildii iin btn gcyle zletirmeye sanlan Atatrk'n sonradan ii kestirip
atmak dncesiyle geriye dn yapmas O'nun kiilii ile asla badaamaz."
(26)

Atatrk'n en yaknnda bulunanlardan Falih Rfk Atay. zletirme konu

sunda Atatrk'le ilgili olarak bakn neler yazyor
Trke'yi nekadar zlciircbiliriz? Her yabanc kelimenin bir zirkc
karl bulunacan iddia eden dilciler(!) ne dereceye kadar hakldrlar. Ata
trk bunu denemeye karar verdi. imdi hibirimizin manasn bilmediimiz Ba
ysal Utku, onun resmi bir nutkunda kullanlmtr. Bir gn beni yanna doru
ekip:
- ocuk kmaza girmitir. Dili bu kmazda brakmaynz. Tabi yola d
neceiz, demiti. zletirme denemesi de orada durdu idi."<22)

25. mer Asm Aksoy. a.g.e., s. 66.

26. Z. Korkmaz, a.g e .. B8.
27. Falth Rfk Atay, D nya G a ze te si, 3 Ocak 1954.
 314 c u m h u r iy e t DNEM DlN ^ DEVLET ' -

Yine dil almalannda Aairk.n yaknnda bulunan Abdlkadir nan,

daha nce iaret ettiimiz delillere ilave olarak Gne- Dil Teorisi ve Atatrk'n
dil anlay konusunda unlan sylyor:
"Atatrk, bu teori ile -Osmanh edebiyatnda kullanlan pek ok kelimele
rin Trke olduunu ve Trke'de kalmasnn dil inklabna aykn olmadn
belirtmek istiyordu. Bu Atatrk'n dil devriminden tamamiyle vazgetiini
ifade emiyodu. O dil devrimini mnsz zorlamalardan zevksiz uydurmalardan
kurtarmak iin bu teoriyi icad etii.")^
Atatrk'n bir zamanlar denedii ve dili kmaza soktuunu grdn
an zletirme ve lasfiyccilik fikrinden vazgetiini ve nasl bir Trke isledi
ini gsteren belgeler saylamayacak kadar oktur. Bunlardan biri de Yahya
Keml'in anlattklandr. Yahya Keml'in anlattklarn edebiyat tarihilerimiz
den Nihal Sami Banarl yle naklediyor:
"Bir Atatrk sofrasnda. Trke'yi Rum ivesiyle konuan bir dil limi (!)
nedense sofrann t ucunda kalmt. Varlndaki ehemmiyeti Atatrk'e duyur
mak iin, bir aralk bulunduu yerde ayaa kalkm, nutuk eker gibi yksek bir
sesle konumaya balamt:
- Paam bu Trkesi kyak bir dildir. Her ne lf ararsan bu Trke'de bu
lunur. Ancak bu nutuk ekme. Atatrk'n muzip bir gnne rastlamt, hibir
ey duymam gibi sordu:
-N a sl, nasl?
- Paam bu Trke kyak bir dildir. Her ne lf ararsan bu Tkcste bulu
nur.
Atatrk devam elti:
-N a s l nasl?
- Paam, bu Trke'de...
Atatrk, bu ok zeki (!) dil limine ayn sz birka defa daha lekrarlai-
uktan sonra, yumruunu masaya vurdu, akac bir hiddetle:
- Bunu isbat edin... diye grledi. Lfia gemi yrtmeyin... Size uyup bir
kelime bulacam diye benim gbeim atlyor."

(!) Prot Dr. Faruk k Tmurte. TMemiz 8 U y d L a a h k . s. 8 3 9 . Boaz? Yaynlan. Isl 1977
(Trkeemade Gne - 0 1 05 halayan uydurmacltk zihnyen btn 7 0 ; ortaya
kOy bu esir Trk Mb Kltr Kltr Armaan, Fkn Eserler birinciliini kazanmtr.)
DL DZELTMEK M. DL BOZMAK MI? 315

Aiaiic, daha nceki bir sofrada (smail Mtak ve Ruen Eref de vardr)
dil inklbnda almas iin Yahya Kemal'in amlmasn istemiti. Yahya
Kemal bu tevecche teekkr etmiti. Kalmayacan da u ekilde ifade etmi,
ti:
- "Ltfen Paa Hazretlerine arz ediniz. Benim yaayan Trke'ye bir veh
mim vardr. Benim dilde ilmim yok, yalnz byle bir vehmim vardr. Ben bu ve
himle ba baa kalmak istiyorum. Beni affetsinler."
Bu mazeretle Yahya Kemal zletirme amalanna katlmamtr.
Bu davet sralannda Atatrk zletirme denemelerini srdrmektedir. Ni
hayet zletirme denemelerinde vazgetiini ve szde dilcilerin daha nce
"Trke deildir" diye kap dan ettikleri kelimelerin hem de "halis Trke" ol-
duklann isbata altklan bir dnemde, Atatrk yine bir meclis toplad. Meclis
te Atatrk'n ok yaknnda yer verilen aire, byk kumandan, iirlerinden biri
ni okumas ricasnda bulundu. Bunun sebebini hemen sezen Yahya Keml. Ses,
Ak Deniz gibi iirlerini ve bir ka gazelini okudu. iirleri byk bir zevkle
dinleyen Atatrk, meclisekilere:
- Beyler! Hakiki ve gzel Trke ite budur, dedi. Ve devam etli;
- Yahya Kemal Bcyli Haurlyor musunuz'. Sizi dil amalanna davet et
tiim zaman, bana "Benim dilde ilmim yok, sadece vehmim vardr. Msadc
edin, ben bu vehimle babaa kalaym" demitiniz. imdi hep birlikte anlyoruz
ki dil davasnda siz hakl ktnz. Yahya Keml, bu szler karsnda byk ne
zaketle:
Paam! dedi. Size kar hakl kmak, ok tehlikeli deil mi?!..
Peki btn bu mantszlklara ramen dilde devrim niye yaplm ve niin
dilimiz bozulmak istenmiti?
Trkeyi sadeletirme cereyannn zIciiricilik, zletiriciliin an z.
letiricilik (tasfiyecilik) ve z Trkeciliin. \n Trkecilik hlini almas, dili
mize pek bir ey kazandrmam, fakat pek ok eyler kaybeirmiir. Bugn En
Trkecilik denen an zletiricilik. yni mutlak tasfiyecilik bir milliyetilik
hareketi deil, rklktr. MiUet hayatnda ve politik sahada rkln zaran her
kes tarafndtn kabul edildii halde, dil meselesinde mnsz bir rkla gidil
mesi mkul bir hareket d ep d ir. Kelimeler dili meydana getiren malzemedir.
Bunlann soyu sopu. menei deil, kullan ve bu malzemeyle meydana gelen
bina, eser mhimdir. Kelimelerin hangi dilden geldikleri, mene ve asllan
halk, milletin brn fertlerini ilgilendirmez, sadece etimoloji bilginlerini vc uz-
 316 c u m h u r iy e t d O n e m i DN v e D E ^ ' ILKJLERJ

manlannj alakadar eder. Halk in, fert in kelimelerin anla5!mas, bir m ^ a

ifade cimcsi dnem tar, belirli topluluk ve evrelerin kullandklan. ^^ladlrian.
^ lirli bir dgrcnim yapm kimselerin bildiWcri kelimeler, ne meneli olurea
olsun 0 milletin malidir. Bu^an u veya bu aslldr diye dilden almaya kalk-
mak, son derece a ^ s bir tir.
Dillerdeki degime bazi teekkllerin ve kummlann u kelimeler tlsn,
u kelimeler alinsin demesi suretiyle olmaz. Dil tabii ve tima bir varlktr.
Btn canl varlWar ^bi "durgun" deildir, devaml bir degime ve yenilenmei-
erisindedir. ama. bu deiiklik ve yenilik, kendi kanunlar erevesinde cercy-
an etmektedir. u veya bu ahsn ve kurtimun keyfiyle bir dilde deiiklik ola-
maz. Dillerdeki degiik ve yenileni kendi kendine ve dereceli olur. Bu. bir
tekaml (gelime) hadisesidir. Hibir dilde birden bire bir byk deiiklik ol-
masi mmkn deildir. Hibir kelime birdenbire dilden kmaz ve dile gimez.
Bir kelimenin kullanltan dmesi veya dilde yeni bir kelimenin yer almasi za-
mana baldr. Bu meselede dikkati eken nokta, kelimelerin dilden bsbtn
ailmas degil. bunlann kullanl yer ve ekillerinin yenilenmesidir, ikinci
nokta, dildeki deimelerin tabii bir seyir takip etmesi, zaman ierisinde ve de-
rece derece olmasdr. Btn medeni dillerde l^ylc bir dumm vartlr ve hibir
medeni dil sf ve z deildir. Btn diller brlerinden kelimeler alm, bunlan
^nimsemi ve kcndilctimiiir.
Dillerinde b^ik lde degiik Ortak yazi ve konuma dilinin kelimcic-
rinde degil. ilimlere, sanatlara, mesleklere ait terimlere (iSUlhlarda) grir.
En ok yenilenenler bunlardr. Terimler Sik sik deiebilirler. Bu degime ayni
zamanda medeniyet degiilkligi ile de ilgilidir. Dilin sadeletirilmesinde ve ye-
nilenmcsinde mutlaka gznnde tutulmas icap eden husus, ortak dile ait keli-
melerle, herhangi bir ilme, meslege mahsus kelimeler arasndaki farktr. Edebi
dilden kelime almak, bir mdleti binlerce yllik tarihinden ve mill kltrnden
uzaklaunr. Bu se^ple edebf dildeki degime ve yenileme pek agr yrtr.
Buna karlk terimler, anlara gre. Sik Sik ve sratle deiebilir. Yalnz, her
hlkrda dil in birdevrim (ihtill) bahis konusu debidir. Dil devaml bir gc-
meye tbidir ve dilde gcrcktigi zaman bilginler ve 0 dili en iyi kullanan sa-
naikriar. yazariar eliyle slhat (refom) yaplabilir.
Dilimizi zletirme ve anlatrma (mutlak tasfiyecilik) ccreyMina kendi-
icrini kaptranlar bu gerekleri bilmemekte veya bilmez gdrtnmcklcdirlcr. Bin
yldan ^ r i k u llla n kelimeleri dilden atmaya ve bunlann yerine ne idg be-
lireiz. uydumia kelimeleri k o a y marifet saymaktadrlar. Halbuki. Trke
DLl DZELTMEK M. DlL BOZMAK MI? 317

iin bir slahat ve sadeletirme gerekli idi ve bu yllarca nce baan ile yerine
getirilmiti. Bugn iin dilde yaplacak i. terimlerin Trkelctirilmeslni ta
mamlamak ve Ban dillerinden gelen kelime, mefhm ve terimlere Trkeden
karlk bulmaktr.
Modem Trkiye'nin en mhim inklaplanndan biri dil inklab idi ve
hemen hemen lamamiyle gerekletirilmiti. nklp kelimesi ve mefhumu bize
mahsustur ve baka dillerde bulunmamaktadr, inklp kkl deime (esasl
slhat, reform) demektir. Bunun ihtill zannedilmesi son derece hataldr.
Fakat, inklb bu ekilde anlayanlann says yazk ki hi de az deildir.
Dilimizin bozulmas byle bir inklp anlayndan ileri gelmitir. Dili la-
mamiylc deitirip yeni bir dil ortaya koymak isteyenler kmtr. Bu, bir ham
hayaldi. Fakat, buna balananlar vard. Bunlann gayesi. Trkeyi slh etmek,
gzelletinnek ve zenginletirmek deil ykmakt. Dilde anari meydana getire
rek mill kltr bozmak, ykmak islemektedirler. Bunlar nce kelimelerde,
kavramlarda bir karklk ve kargaalk dourmulardr.

d il DAVASINDA GEREKLER...

Dil meselesini btn ynleriyle, fakat teferruata inmeden, ana izgilerini

vermek surcyle madde madde gzden geireceiz.

Dil ve mhiyeti:

1- Dil uzun bir zaman ierisinde ve eitli tarih, corafya ve kltr artlan
altnda meydana gelmi; tima yn ar basan tabi (canl) bir varlktr. Dil.
ferd bir hdise deildir.
2- Dil kendi kanunlan erevesinde geliir. Dilin bnyesine ve kaideleri
ne uymayan mdahaleler fayda yerine zarar verir.
3- Ortak konuma ve yaz dili, btn millete benimsenen umum dildir.
Blge dilleri ve ilimlere, mesleklere, sanatlara ait olan hususi dler belirli bir
zmrenin kulland dildir, ortak deildir.
4. Tabi dil milletin btnnce kullanlan, bilinen, herkesin anlad dil
dir. Sun' dil ise. milletin btnne mal olmam, halka inmemi, ancak kk
bir grubun zoraki kullanmaya alt, kendisinin de glkle arad dil de
mektir.

1
 318 CUMHURYEl^ DNEM DlN VE DEVLET iLlI^JLEK

5. Hi bir meden dil sf deildir. Her dil baka dillerden kelime almtr.
Baka dillerden kelime almak bir dil iin kusur deildir. Kt olan, bir dil iin
zaf tekil eden husus, baka dillerden gramer ekli almaktr.
6. Dilde devrim yaplamaz. Dil iin ancak bir gelime (tckml. evrim,
cvolution) bahis konusudur. Devrim sadece alfabe ve yazda ve baz lm, fenn,
teknik tckrimlcrdc yaplabilir.
7. Dil millcii meydana getiren manev unsurlann en nde geleni ve milli
ydi tekil unsurlann balcasdr. Dille oynanmaz. Dili bozmamak, aksine onu
tarih ak gz nnde tutarak gelitirmek, gzcilcrmck gerekir.

Dili sadeletirmek ve snn:

8- Dil davasnn esas, dilimizi yabanc dillerin tesirinden kunanp sade

letirmek; ad medeniyetin her .sahadaki btn mclhmlann anlatabilecek
bir hale getirmektir. Bu. dilin milllemesi, byk bir ilim ve kltr dili durumu
nu kazanmas demektir.
9- Dili zletirmek ve milliletirmek, onu fakirletirmek, budamak ve
ifade imkanlanndan mahrum brakmak demek deildir.
10. Bugn btnyle Osmanlcay isteyen, ona dnelim diyen kimse yok
tur. Herkes ak. sade, temiz bir dil istemekledir.
11- Ar zlericilcr dildeki yabanc asll btn kelimeleri almak isliy
orlar. Bu. rklkur.
12- Trke, Trk halknn bildii, anlad, konutuu dildir. Bir dilden
baka bir dile giren kelimeler, halk tarafndan benimsenirse, artk o dilin mal
saylrlar.
13- Dile yerleen "nans., tayan. kankJg bulunmayan kelimeler dil
den anlamaz. Atlmas gereken kelimeler, yabanc asll olup karl bulunan
kelimelerdir.
14- Konuma dilinden uzak bir yaz dili olamaz. Byle bir dil sun bir
dil. bir "argo..dur.
15- Kelimelerin menei halk ilgilendirmez. Halk iin mene deil, mna
ve kullanl mhimdir. Halk mnasn bildii, ekini tand, yapln anlad
kelimeleri benimser. Kelimelerin etimolojisi, sadece dil bilginlerini ilgilendirir.
Dilimizin henz bir etimoloji szl yazlmamtr.
DL DZELTMEK M. DL BOZMAK M? 319

16* Dil malzemesinin asl deil, kullanl ehemmiyetlidir. Malzeme yerli

de olsa, kelimenin kk bilinmiyorsa, eki yanlsa veya ilek deilse; yni keli*
me anlalmyorsa. o kelime tabi deildir ve o dilden saylamaz.
17* Sadeletinne iinde snr ve l canl (konuulan, yaayan, tabi) dil
olmaldr.
18. Btn milletin mal olan konuma diliyle buna dayanan ortak yaz di.
line fert, kurum, demek veya devlet mdahale etmemeli, zorlamada bulunma
maldr.
19. Dil iinde de halka ve ilme inanmak, saduyu ile hareket etmek gere
kir. lme kulak vermeden, zorlamalarla ve byk ktlelerin temyln hie sa
yarak dva yrtlemez.

zletirmede hatalar

20. Bugn iin yaz dilini sadeletirmek diye bir dava yoktur. Dilimiz 40-
45 yl nce sadelemiti. Ancak terimlerin Trkeletirilmesi meselesi vardr.
Esas dva ise. dilin incelenmesi ve ilenmesidir.
21- Dilimizin mal olan, yzyllar boyu kullanlan, herkesin bildii keli
meler atlm, yerine uydurma kelimeler konmutur.
22. zletiricilik. uydurmaclk hlini almtr. Uydurmaclk ses, ekil
ve mana bakmlannda dil kaidelerine aykn kelimeler mcydua getirmektir.
Dilin kaidelerine uygun kelimeler yapmak. ..kelime lekili'.dir. Uydurmaclk ile
kelime tekil, ayn ayn eylerdir.
23- Yeni kelimeler yaplrken, eklerin fonksiyon ve manalanna, ilek olup
olmadkJanna baklmamakadr. l ve az ilek eklerle kelimeler meydana geti
rildii gibi, fiil kkne getirilmesi gereken ek isim kkne, isim kkne getiril
mesi icab eden ek fiil kkne getirilmekledir.
24- Herkesin bildii, kulland canl Trke kelimeler atlm, yerlerine
uydurma veya l kelimeler konmak istenmitir.
25- Trke sanlarak yabanc asll kelimelere yer verilmi, bunlardan
yeni kelimeler uydurulmutur.
26- Bugnk canl ortak dilde bulurunayan. eski (tarihi) kelimeler canlan-
dmlmak isteniyor (kez. denli, yant, zge, ye gibi).
27- Dilde mevcut olmayan ekler uyduruluyor (-sal. -sel eki -ay. -ey eki
gibi)
 320 c u m h u r iy e t DNEM DlN VE DEVLET LKLER

28- Trkiye Trkesinde bulunmayan, btn lehelerde ortak olmayan,

yalnz bir leheye mahsus eklerle kelimeler yaplmtr (mesel -vekil ile: grev,
dev, snav gibi.).
29. Dili sadeletirmek bir milliyetilik hareketidir. Tarih boyunca byle
olmutur. An solculann, zletirici kesilmeleri samimi deildir. Onlann mak
sad dili bozmak, dejenere etmek, kltrde anari meydana getirmektir.
30. Uydurma kelimelerin okullar, radyo ve televizyon yoluyla zorla kabul
ettirilmesi doru deildir. nsan eref ve haysiyetine de. Anayasaya da aykndr.
31- Kurumculann "yeni kelimeler yerleiyor, bize kar olanlar bile bun.
lan kullanyorlar" iddialan yersizdir, kullanlan, tutunan kelimeler dilin bnye-
sine uygun olarak yaplan veya eskiden mevcut olan ve halk azlannda yaay
an kelimelerdir. Uydurma kelimelere halk itibar gstermemektedir.
32- Yeni kelimeler yaplrken sistemli ekilde hareket edilmemektedir.
Bir kelime tarih metinlerden, br herhangi bir halk azndan; bir ek filn leh
eden, teki ek baka bir leheden alnmaktadr, halbuki dil. btnyle canl bir
uzviyettir. Kelime meydana getirilirken eklerin umum ve ortak olmasna dikkat
edilmesi gerekir.

Kurumun durumu

33- Dil Kurumu lm bir teekkl deildir. Akademik bir hviyet kazan
maktan kanmaktadr. Dil davasnn daha ok zletiricilik ynne ehemmiyet
vermekte, bunda da ok an davranmaktadr. Kurum Atatrk'n mkul, nor
mal. ll zletiricilik yolundan aynim. Nurullah Ata.n an yoluna, tasfi-
yecilie. uydurmacla sapmtr.
34- Kurumun 35 kiilik ynelim kumlunda, profesr ve doent unvann
tayan birok kimse bulunmakla beraber, dilden anlayan, dil bilgini dummunda
5 kii bile yoktur.
35- Kurum'un bugnk yneticileri tenkitleri normal karlamamakla, ii
demogojiye dkp kendilerini beenmeyenleri, dilimizin bozulmamasn istey
enleri Kumm'dan karmaktadrlar.
36- Kurum'un hukuki dummu da bozuktur. Atatrk'n parasndan, bir
arta bal olarak devaml ekilde faydaland iin bir tesis, bir vakf durumun
da olmas gerekirken herhangi bir demek gibi idare edilmekledir. Atatrk n yo-
DL DZELTMEK M. DU BOZMAK MI? 321

lundan ayrld. Atatrk'n akademi halinde gelimesi isteine uymad iin.

Kumm'un Atatrk'n parasn almas mer olmayan bir harekettir.

are ve yaplacak iler

37- Bugn sadeleme gerekletii iin, artk dile mdahale etmemek ge

rekir. Onu kendi tabi gelimesine brakmaldr.
38- Ortak konuma ve yaz dilinin kelimelerini deitirmeye almak
mnaszdr. Yaplacak i. sadece terimleri Trkeletirmek ve yenilerine kar
lklar bulmaktr.
39. Dil zlermesi Arapa ve Farsa kelimelere dmanlk eklinde ol
mamaldr. Asl nlenmesi gereken husus. Bat dillerinden gelen kelimelerin di
limizi istilsdr.
40. Yeni onaya srlen, doru olup olmad bilinmeyen, kabul edilip
edilmeyecei pheli olan kelimeleri okullarda, radyolarda ve televizyonda kul
lanmamak gerekir. TRT dil konusunda ykc olmaktan vazgemelidir.
41. Dilimizin metinlere dayanmas mukayeseli ve tarih byk gramer ve
szlklerin yazlmas daha fazla geciktirilmemelidir.
42- Dil Kurumu'ndan. ilmi bir teekkl olmad iin, bir ey beklemek
manaszdr. niversitelerimizin Trk dili retim yelerinden, dandaki bilgin
lerden ve dilimizi ok iyi kullanan edebiyat ve yazarlardan faydalanarak dil
meselesini lm olarak zecek bir heyet kurulmaldr.

Sonu

Yukandan beri madde madde sraladmz gereklerden anlald gibi,

dili zletirme meselesi bugn daha ok uydurmaclk hlini almr. konuma
dili ile. canl dille ilgisi olmayan acayip bir yaz dili zorla kabul ettirilmek isten
mektedir. Dilimiz zerinde ciddi ve lm olarak alacak, onu inceleyecek bir
kuruma ihtiya vardr. Dil kemekeine son vermek zere, daha fazla gecikme
den bir .'Dil Akademisi" veya "Dil Enstits" kurulmaldr. Hkmet, hususiyle
Milli Eitim Bakanl bu hususta derhal harekete gemelidir. Dilimizi an z.
letiricilcrin tasallutundan bir an nce kurtarmaldr. Bu da ancak tarihi ve klt
rel deerlerine bal Trk aydnlanyla gerekletirilebilecektir.
 322 C U M H U R A DNEM DlN VE DEVLCT iLlKlLERl

Terimlerin TUrkeletlrlImes
Trk dilinin en bata gelen meselelerinden biri de terimlerin yeniden me-
ydana getirilmesi ve Trkelciirilmclcri idir. Terimler eitli ilim ve fen kol"
lannda, tri mesleklerde ve ^ lirli bir zmre arasjnda kullanjlan kclimelcrtir.
Bunlann ou, dogntdan dogruya yaz dili inde deildirler ancak ilim. fen.
san.a ve meslekle ilgili kitaplarla ve yazlarda yer aljrlar. Terimlerin her trl
mna ve kavram ifade edebilen, aydnlk. gramer esaslan bakmndan saglam
ve kuvvetli kelimeler olmas ilim dncesinin meydana gelmesi in arttr.
Rahat ve tam bir huzur inde dnemcycnhenz .'teminoloji'' ini yoluna
koyamam bir ilim kolundan csasl bir gelime teklemek yersiz olur. ada
ilim seviyesine ulamak, her eyden nce, btn mcfhumlan en ince nansna
kadar anlatabilen kelime ve terimlere sahip zengin ve istikrarl bir dilin Ortada
bulunmas ile mmkn olur, ilimdeki yaratcln, en byk sonulara varan
aratnnalann temeli ^ y l c bir dildir.
Dilimizde kullanlan lm terimlerin byk bir ksm. A rabadan alnm-
tir. slm medeniyeti inde olmamz. Arapann din ve ilim dili olmas. rnc-
sansa kadar dogunun ilimde batidan stn olmas gibi hususlann bu ekilde bir
sonu dogum as tabi idi. Bati medeniyeti erevesine gimtemizin hzland
- sonra, yeni terimler meydana getim ek meselesi ile karlald.
Arapann hl hakim olmas dolaysyla terimler 0 dilin kelime ve kaideleriyle
yaplyordu.
Yaz diliran sadeletirilmesinde oldu^ gibi, terimler meselesinde de
esaslt dnce ileri srimtilr. Dilde tabi le k ^ l kabul edenlere greeski
terimleri degitim eye, TUriteletimeye lzum yoktur bunlan oldugu gibi b-
r^on^dr. Yeni terimler yaplritcn de. mutlaka Trke kk ve eklere ba VU"
r ^ ^ n ^ d r . .
Tabi te k ^ lc
lerm u h fa z ^ rg riil ve az ok OsmanlIca ta-
raftandrlar. SadeletiiTOC dncesinde olanlar ise. halk diline geen ve
karsdg bulunmayan kelimelerle kk de olsa n ^ tayan kelimelerindi!"
den aulmasnt ileri srerter.Yeni yaplac^ terimlerin T ^e kelimelerle T ^
dili kurallanna gre yaplmas dncesindedirler. Sadeletimeyi mdafaa
e d e le r, mlcdil inklplk yolunu. Trke taraftarlm ve ilm gril temsil
b e rte r. An zlcrmc griin Ortaya alanlar (tasfiyeciler) ise, yabanc olan
btn kelime ve terimlerin dilden k lm a sn , b u ^an n yerine mutiak surcue
ve nasl o lu r^ olsm T ^ szler getirilmesini islcmektedirier. An dzletiri-
eder ykc ve an dcvrimcUik grne ve yapmack bir zrtlrkeye dU"
rumdadlar.
DiLl DZELTMEK Ml. DiLl BOZMAK MI? 323

BZ terimlerin Trkeletirilmesinde ve yeniden meydana getirilmesinde

mutedil yolu ve ilmi gr temsil eden .'Sadeletirme., dncesine taraftanz.
Terimler iinde bugne kadar ok yanl admlar atlmr. in aceleye getiril
mesi neticesinde, herkesin anlayabilecei Trke kelimeler yerine, ek ve kk ba
kmndan yanl, mefhumu karlamak bakmndan ise sakat terimler onaya
kondu. Elverili olanlan yzde onu bile gemeyen felsefe terimleri ise bsbtn
yanl ve irkindir. Ortaya ztrke diye kanlan kelime ve terimler, bccnil-
medii iin tutmad; edeb dile ve yaz diline pek az girdi. Fakat terimler mese
lesinde atlan en yanl ve tehlikeli adm bunlan okul vastasyla dile sokmak te
ebbsyd. istikrar bulmam, dilin kaidelerine aykr olarak tretilmi, ek ve
kk bakmndan ou zaman yanl olan ve mefhmlan tam karlayamayan bu
gibi uydurma kelime ve terimlerin zorla okul kitaplannda kullandnimas nesil
ler arasnda uurumlar koyduu gibi yeni neslin kltr bakmndan ok zayf ye
timesi sonucunu da verdi. Hele felsefe gibi kavranmas zaten g derslerin, bir
de byle yanl ve uydurma kelime ve terimlerle retilmesi, bir gencin kafasn
da felsef mefhmlar teekkl etmeden liseyi bitirmesine sebep olmaktadr.
Dilin zletirilmesi ve terimler meselesindeki belli bal hareket ve pren
sip yanllann ylece sralayabiliriz:
1- Dilimizde yz yllarca kullanlan ve halka mnis gelen, stelik karl
da olmayan yabanc asll kelimelerin atlp yerlerine uydurma ve yanl kelime
ler konmutur.
2- Yeni kelime ve terim yaplrken ek ve kklerin anlam ve fonksiyonlar
na dikkat edilmemi eklerin vazife ve yerleri gznnde tuiulmamur. Bylccc
mesel fiil kkne gelmesi gereken ek, isme getirilmitir (Bu fonksiyon deiik
lii orabn eldiven olarak kullanlmasna benzer).
3- Yeni kelime ve terim tekilinde, yalnzca Trkiye Tresindeki ilek
ve az ilek ek ve kkler kullanlacakken; canl ve l btn Trk lehe, az ve
yaz dillerinden ek ve kk alnmtr (Ancak 6'nc Dil Kurultayndan sonra. Tr
kiye Trkesini esasa almak prensibi kabul edildi). Trkiye Trkcsirxlc de s
tanbul azna uymak ve ancak gerektike Anadolu'da mterek ve umumi ola-
rakkuUanlan kelimeleri almak gerekirken byle yaplmayp bazen sadece bir
kyn kulland kelime alnmtr.
4. Terimler yaplrken, lgat mnas kargl esas alrup mefhum karl
ihml edilmitir.
5 Kelime ve terimler meydana getirilirken bazen Avrupa dillerindeki ke
limelere ses ve ekil bakmndan benzer szler uydurulmutur.
324 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

6. Terimler iyice dnlmeden ve dil kurallanna uygun olmadan meyda

na getirildii iin, sk sk deitirilmi; bu yzden istikrarsz bir durum ortaya
kmr.
8. Yeni kelimelerin yazarlar ve sanatkrlar tarafndan dile yerletirilecei
gerei unutulmu, okullar vastasyla zorla dile sokma yoluna gidilmitir. Yeni
tekil edilen kelime ve terimlerin nce teklif zerinde dnlp mnakaa edil
dikten ve beenildikten sonra benimsenerek kullanlmas gerekirken, zor ve
cebir yolu seilmitir.
Btn bunlardan u sonu kmaktadr: Meydana getirilen yeni kelime ve
terimlerin byk bir ksm Trk dili kaidelerine uygun deildir, ek ve kklerin
mna ve fonksiyonlan bakmndan yanltr, mefhmlan karlamak bakmn
dan da elverili deildir. Dunlan yeniden gzden geirmek, slah etmek, dilimi
zin esaslanna uygun bir hale getirmek gerekir. Fakat, her eyden nce. Trk di
linin byk bir lgatini ve gramerini hazrlamak ba vazife olmaldr. Trkiye
Trke'sinin kelime hzinesini bilmek iin, balangtan beri kullanlm keli
meleri. her yzyln belli bal eserlerinden rnekler alarak tespit edene ve bun-
lann urad ses, ekil ve mana deiikliklerini gsteren bir kamusa ihtiya
vardr. "TankJanyla Tarama Szl" bu yolda atlm hayrl ve faydal bir
admdr. Bunun gibi, yzyllar boyunca yetimi byk yazarlann eserlerinden
alnan misllere dayanan ve Trkeyi baka dillerin grameri tesirinde kalmaks
zn, kendi bnyesine gre inceleyen esasl ve etrafl bir ganner kitab yazlmal
dr. Trkenin tam bir lgat ve grameri meydana getirildikten; dilin imkn, ke
lime hzinesi, ekler ve kklerin durumu iyice anlalp bilindikten sonradr ki
yeni kelime ve terimlerin yaplmas ve Trkeletirilmesi ok kolay olacaktr.
ada ilim, fikir ve sanan btn mcfhumlann karlayabilecek, kendi
imkanndan en geni ekilde faydalanm, zengin ve istikrarl bir dile zlemi
miz bugn her zamankinden daha oktur.
 ONBRNC BLM

DEVRMLER SONRASI DN HAYAT

VE
DN HZMETLLERNN DURUMU
 D E V R E E R SONRASI DN HAYAT VE
DN H Z ^ E ^ E R ^ N d u r u .

Mart 1924 tarihinde Hilafetin. eriiye ve Evkf Vekletinin lgas ve 3

Medreselerin kapatlmasyla "dine bal devlet sistemi" yerine, "devlete bal
din sisteminin ^devrimin balam olduunu daha nceki blmlerimizde be
lirtmitik. Ancak gelien devrimler, hukukun dnyeviletirilmesi ve bat uygar
lna giri. ^gibi unsurlar Trkiye'nin btnyle slm etkisinden synlmasna
.sebebiyet vermiti
.Hukukun dnyeviletirilmesi adna yaplan, "eriat Mahkemelerinin Kal
dnl",'." svire Meden Kanunu'nun Aln"," ^Ceza Kanununun Modem-

1. Ali Fuad Bagit. Din ve Laiklik, s. 178.

2. Ali Fuad Bagit, a.g.e.. s. 186.
3. Gotthard Jaesehke. Yeni TOrkiye*de slmlk, s. 22.
4. eriye mahkemelerinin yetkileri, Tanzimat devrinde karma caret mahkemelennn ve nizam
mahkemelerin kurulmasyla hayli azaltlmken Merutiyet devnnde yemden bkaz geniletildi ve
Mslman olmayan yabanclarn aile hukukuna dein davalannn da. taraftann raz otmaJan
ariyle bu mahkemelerce grlmesi kabul edildi. Bundan baka her evlenite (Mslman olma
yanlarn da) 1 Ocak 1918'den itibaren, kad'nn. ya da onun vekilinin, devlet sicil memuru sfab-
yle bulunmas da kanunlat, ayn zamanda (gene bir muvakkat kanunla!) yeni bir eriye Dava-
lan Nizamnamesi karld. Hkmleri birbirire aykn olutan kurtarmak ve mahkemelerin
ynetimini basitietirmek iin ttihat ve Terakki Partisi 1916 gnnde yapt Kongrede btn e
riye mahkemelerinin ve bunlara bal makamlarn adliye nazrlann idaresi altnda verilnesni
kararlatrd. Bu karann uygulanmas 12 Mart 1917 tarihli kanunla saland. Bununla, eriat i
leri inceleme Kurumu (Mecrs-i Tetkkat eriye) ve birok durumlarda eyhOlisimlkiaki fetva

y^etimi altnda blgelerde g ^ deildi (Kanun No 7, 7 Haziran 192.) Kemal lek

bir zm dnyordu; eriat mahkeme.inin lamamiyle kaldnlmat. Bu madasi) 1 Mys
1924^ yOrOri^ giren. 469 numara 8 Nisan 1924 arihli kanunla oldu. Bu m a h k ^ ^ ^
baktklan ve yeni meden kanunun uygulanmasna k ^ a r (4 Ekim 1926- grilleoek olan feriye
davalanna. yargdan 0 zamanlar henOz lkh m i olan nOaml mahkemeler beknvflafd. 4
328 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

Ekim 1926 ylndan itibaren Trkiye Cumhuriyetinin hibir mahkemesinde enate ait unsurlara
yer venlmed.
5 OsmanlI Mebusan Meciisi'nde 22 Mays 1916'da, medeni hukuk, aile hukuku ve ticaret hukuku
iin her biri bir taslak hazrlamak zere komisyon kurulmutu. Bu taslaklardan yalnz kincisi,
o da sadece evlenme ve boanma blm olmak zere meydana kabildi. OsmanlI mparator*
!uunun igal altnda olmayan ksmnda ancak 18 ay yrrlkte kalan bu "Hukuk.u Aile Karar
namesi" gene de eriata kar dikkate deer bir hcumdu. Fakat kadn ve erkek arasnda tam
eitlik isoyen zya Gkalp bunu yeter gkmemiti. Mustafa Kemal de ayn grte idi, ama eri
at temei zerinde bu dzenlemenin imknszln ondan fazla grmekteydi. Uzun zaman,
mevcut meden hukuku "toplum uuru" (rf)nun yardmyla modernletirebileceine inanan ve
"Medrese mutaasspln" olduu kadar "Avrupa mutasspl.n reddeden Ziya Gkalp. eserle
rinin hatimesi gibi olan Trkln Esaslan adl kitabnda Trk milliyetiliinin ilk amacnn
asr bir hukuk meydana getirmek olduunu yazmakta, ama bunun hangi kaynakta salanaca
n bldirmemektedr Gerekten do. o zamanki Adalet Bakan Prof. Seyyid Bey, daha 1924 yl
balannda bu kanunun biraz dzeltilmi bir eklini meydana getirmeye uramt. Mustfa
Kemal bu yozlatrma denemesini onaylamad. 3 Mart 1924'te uygulanan. enattan tamamiyle
ayrltan sonra svire Meden Kanununu. Borlar Kanunuyle birlikte, bu e.it kanunlann "en
yeni, en mkemmel ve en halka gresi, diyerek tam olarak alma teklifini kabul etti.
4 Ekim 1926'da yrrle giren yeni Medeni Kanun. svire'de uygulanan aslndan pek az
noktada ayrlmaktadr, bunlardan. eriat bakmndan aadakilenn kaydedilmesi gerekir;
Madde 1. Kanun ve gelenekle yeri olmayan durumlarda yargca, yasaman olarak kendinin koy
aca kurala gre yarglama yetkisini venr. Bunda, svireli yarg "herkese kabul edilmi re-
Dve gelenei" izlerken. Trkiye'deki "bilimsel aratrmalar ve yarglarn vermi olduktan karar
lan" deerlendirmek zorundadr. Burada aka Islm hukukuna herhangi bir dn nceden
nlemek iin "gelenek" deyiminden kanld grlmektedir. Ama gene de. baz az saydaki
sorunlarda, sregelen grn gznnde bulundurulduu grlmektedir. Mesela nce, st h
smlar arasnda evlenmenin yasak oluu yolur'daki KuTn hkm (4.27) muhafaza edilmiti
(Madde 92. No. 1). Bundan baka kar-koca arasnda mal ayrl da kanunda yer almt. Bun
dan baka. enatn esaslarna dayanarak, len kimsenin ana babasna da. sa katan karya da
kocaya olduu gibi, miras hissesi tannmtr svire'nin, nikh ekli hakkndaki uluslararas
zel rukukun hkmleri alnmad Bu alanda "Code Napoleon" sisteminden etkilenen bir rfi
hukuk geliti
svire meden hukukunun aln Trk hukukusunu, 1850'de Fransz "Code de Commer-
ce.nin alnndan ok daha fazla zorlukla soktu. nk sadece, kendisi iin tamamiyle yabanc
bir hukuk sistemine almas deil, uyan zamanda dinsel hukukun yenni alan. Avrupa hukuk
ilminin kavramlaryla dnmeyi benimsemesi gerekb. Bu kanunun eriatla olan en keskin ayn-
l Mslman olmayan bir erkein Mslman br kadnla nirkahmn tamamiyle hkmsz sayl
masna dair olan kayann kalkmasyla, ergin, yan 218 yan, tamamlam kiilerin istedklen
dm semekte serbest olma haklarn kabul idi (madde 266. 11). Tanzimat ve Merutiyet devir-
lennde ancak enat hkmleriyle asla badaamayacak devlet kanunlar karlarak tekiler
kat zerinde braklr ve ilemez hale gebrilirken. imdi ilk defa olarak -stelik halkn ruhunda
zellikle sk. bir ekilde dine bal olarak yerlemi bulunan ahs, aile ve miras hukukunda.
Meden Kanunla gelien byle hkmler resmen kaldrlyor. Bu bile yeni kanun uygulayclan-
nn Tanzimatlar fersah fersah gende braktn gslenr.
Medeni Kanunun yrrlOe konmas hususunda zamann Babakan smet nn yle bir
gereke l. TBMM.no medeni kanun tasarsn takdim etmbr.

AdfyVkletinco tanzim ve tevdi' olunan ve cra Vekilleri Heyeb'nin 30 Kanunevvel 1341

(1925) tanhk itima'nda mzakere ve Meclis.i AlPye arz. tasvb edilen Trk Meden Kanunu
lyihas takdim olunmutur Muktezasnn msta celiyet karan ile ifasna ve neticesinin i'anna
msaade buyuaHmasn rica ederim Bavekil IsmeL
DEVRMLER SONRASI DN NAYAT 329

Iclirilmcsi"/.^ "Dinin Anayasadan kamlmas"

" ^Vergi ve Toprak Hukuku

Meclise takd.m edilen ve Adliye Vekili Mahmut Es.at Bozkurt taralndan hazrlanan gerekli tasa
rnn baz ksmlarn buraya almakla resimin dini messeseleri deitirilip, yeni messeseler
kurma hakkndaki karakterini biraz olsun analiz etmi olacaz:
*Baveklet Celesine;
*HM hazrda Trkiye Cumhuriyeti'nn mOdevven bir Meden Kanunu yoktur. Yalnz akiller
den kk bir ksmna temas edebilen Mecelle vardr Ve 1851 maddedir Denilebilir k bu kanu
nun ihtiyacat. hazraya tevafuk eden maddelerin says ancak yz kadardr Mtebakisi
memleketimizin ihtiyalarn ifde edemtyecek kadar btida bir takm kaidelerden ibaret oldu
undan tatbik edilememektedir."
*Mecelle'nin kaidesi ve ana hatlar Dn'dir. Halbuki hayat. beer her gn. hatta her an esasl
deimelere maruzdur. Bunun deiimlerini, yryn hibir zaman bir nokta ekrafnda tesbt
etmek ve durdurmak mmkn deildir. Kanunlar dine mstenit olan devletler ksa bir zaman
sonra memleketin ve milletin isteklenni tatmin edemezler. nk dinler deimez hkmler
ifade ederler. Hayat yrr, ihtiyalar sr'atle deiir, din kanunlar mutlaka nda ekilden ve olu
kelimelerden fazla bir kymet, bir man ifade edemezler Deimemek dinler n zarurettir Bu
itibarla dinlerin sadece bir vicdan ii olarak kalmas, muasr medeniyetin esaslarndan ve eski
medeniyetle yeni medeniyetin en mhim farklarndan bnsdr. Esaslarn dinden alan kanunlar
tatbik edilmekte olduklar camialar nazil olduklar ibtda devirlere balarlar Ve terakkiyata
mani belli bal messir amiller srasnda bulunurlar Trk Mllet'nn mukadderatn asr- hazr
iinde dahi ortaa ahkm ve kavadne rabt etmette, dinin deimez hkmlennden mlhem
olan ve Uluhiyetle dimi temas halinde bulunan kanunlarmzn en kuvvetli messiri olduklarna
phe edilmemelidir.. Btn bir teceddt atrihimizin seyrinde ammenin menfaatlenn koruma
mlhazasyla vcuda getirelen yemliklere yalnz, menfaallen haledr olan zmreler mcadele
vazyetinde kalmlardr Muasr medeniyetin Trk camias ile kabil- telif olmayan noktalan
grlyorsa bu, Trk Milleti'nn kabiliyet ve istidatndaki noksanlktan deil, onu fuzul bir surette
hate eden ortaa tekilat ve din mtOesseselerindendir Orf, adet ve geleneklere gre sure-
mutlakada bal kalmak dvas, beeriyeti en ibtida vazyetinden bir adm ileri gotremyecek
kadar tehlikeli bir nazanyedir
* . Dinin hkm halinde kanunlara girmesi, tarihin seynnde eksenya tdriann. miegaltbe-
nin ve kuvvetlilenn keyf ve arzulann tatmine vasta olmasn istilzam etmitir Dini dnyadan
ayrmak asr- hazr devleti, beeti tarihin bu kanl belsndan kurtarmtr nk kanunlar
dine mstenip olursa vicdan hmyetini kabul mecburyebnde bulunan devlete muhtelif dinlere
salk teb'as iin ayr ayr kanunlar yapmak icab ed er.. Bundan baka Fatih Sultan Mehmet'ten
son zamanlara kadar gayr-i mslmn lba hakknda tatbik edilen istisna hkmler de bilhassa
bu din vziyet sebep olmutur. Halbuki yeni Trk Medeni Kanunu lyihasnn hzan ^sitesiyle
memleketimizde mevcut aznlklar Lozan Muahedes'nn kendlenne kabul etb haklardan va
getikleri adliye Vekleb.ne bildirmilerdir.. *
" Bu kanun lyhas'nn mantanndan birisi de budur Trk Mllet4nn yce makam olan
Byk Millet Medisi'in nazar tasdik ve tasvibine arz edilen Trk Medeni Kanunu lyihas
mevk-i mer'iyyete vaz edildii (yrrle konduu) gn. milletimiz on asnn cablann kapay
arak, hayat ve feyz baheden medeniyetin ime girmi bulunacaktr Adliye Vekleti bu kanunu
hazrlamakla inklap ve tarih huzurunda mill vazifesini ifa ve Trk Mllet'nn hakik menfaaOenm
ifade etmi olduundan phe etmemelidir." Adliye Vekili Mahmut Es'ai
6. 1610 yl *Code Penal Franais.inde bir derleme olarak vasfiandrlablecek yeni Ceza Kanunu
nun 1856'de kabul "anszn ve hibir hazrlk devresi geirmeden, olmutu Bu kanun aka
sylemeden birka enat hkmlenni, bunlar arasnda esasen uygulamada hi yeri kalmam
olanlar ortadan kaldryor, ama adam ldrmek ve yaralamak gibi sulara dair olanlan braky
ordu, nk bunlarn cezalan Islm hukuk anlayna gre sadece ldOrulenn mirastannn ya
da yaralanan kendisinin kiisel ve zel Kaklan idi. Bu nedenle bOyle sular ou zaman nrbmy
le elien ki ayr kanunla yarglanyordu nce yem kurulan dnyev ceza mahkemelenndo
.

330 c u m h u r iy e t DNEM DN ^ DEVLET LKLER

Rcformlan''() gibi devrimler ile. Bati uygarigma giri adna yaplan. .'apka ve

sonra da onun.vem olduu hkme aldn etmeden) enat m^kemes.nde. Gen T rWer h-
kmeli ok eski geleneklere dayanan bu hukuk anlayana !mekten eknml Sadece 1856
tarihi kanunun artk eskm olan baz. maddelennl mo^m ce'za tTOHenne uydurmakla yeljnd.
489 n maral kanun gereince. 1 Mays 1924ten ilibafen enye mahkemeleHnde muamele gO.
reie olan bUlUn hukuk, ticaret ve ceza davalar .Asliye Mahkemeleri.ne intikal etmiti. Bun^n
baka, b.u kanunun 3. ma^esinde yeniden alacak davalardan hangilerinde enat hkmleri,
nn uygulanaca bir bir saylmt. Bunlar arasnda *Ksas. bulunmad in bUndan sonra art
hkmsz olduu sonucu kmaktadr. Bu husustaki davalarn kabul olunabileceine dair olan
171. madenin kaldrlmas, en modern ceza kanunu olarak gdrOlen 1889 tarihli talya ceza ka.
nununun kabulnn One.e 22 Nisan 1925 tarihli ek kanunla olmutu. Yeni Ceza Kanunun 1
Temmuz I926'da y^rie girmesiyle eriatn ceza hukukuyle olan son ilikiler ete resmen orta,
dan kalkm oldu Daha, ^ n TrKlenn Arnavutlukta nne gemeye altklar kan gtme
davalaryle mcadele ni. sonradan 11 Naziren 1937 tanh ve 3236 sayl kanun karld. Bun.
dan tam bir yl Once ceza kanununa yaplan bir ek. ok elenmelerde evlenenlerin zalandrl.
masn amirdr. halbuki 0 zamana kadar yalnz bunda rol olan memurlar ceza ile tehdit edil,
mekteyd. Gnmzde TUdiye.de ok evlilik her durtjmda yasak olduu in, Adalet Bakar
daha 1927 ylnda. Mslman yabanclarn, ikinci bir kadn almak in yapacaklar mracaatlarn
kabul edilmemesini bildirmiti. Ayrca 3.38 sayl kanunla, n * n medeni nikah yaplmadan
"Dinsel nikh" kyma hakknda ceza hukumlen geniletildi ve iddetlendinld
7. enatn ve dine ait unsariarn hukuk ve ceza kanunlanndan 1926 ylnda tamamlyle karlmas,
yle Ziya GOkalp'n: "Milli hukukun bUtUn dallarm dinsel etkilerden ve din adamlarnntahakku.
mUnden tamamiyle kurtarmak" yolunda dilei yerine gelmi oldu Mustala Kemal bu ne^nle
1927 yl Ekimindeki byk nutkunda Anayasa.dan da btn "lOzumsuz ve Trkiye Cumhunyeti.
nin modem karakteriyle uzlaamayacak deyimlerin karlmasn, tekili etti, ve bunlarn m^ala.
zakariara bir zaman n verilmi tavizler 0 W g nu sOyled. Bununla 29 Ekim 1923 tanhli Te.
kiat Esasiye Ek Kanununun OsmanlI Kanunu Esasinden ( M a ^ 11) alm olduu devlet dini
olarak slmln gOstenlmesini (Madde 2). ikinci olarak da. anlalmas gO olan "ahkam.!
eriyenin *tenfz.n" aret etmektedir. Bu belki de 1921 iarih.l muvakkat Tekll.1 Esasiyi Kanu.
n na (Madde 7- "pre.nsip bakmndan enata ve bylelikle slm devlet dncesine bal ka.
!ra n ilade ^n alnmt'
slmlk ve erizerine olan hkmlerin Byk Millet Medisi'nee 1222 numara ve 1. Nisan
1928 terihli kanunla kaJdrlmasyle. milletvekillerinin ve Cumhurtjakannn Anayasa yeminleri
de (Madde 16 ve 38) dunyevl bir ekl alyordu; artk Tanr adna ^l. "Namuzum Ozerine" diye
yemin edileceto. Ah.met Rza.nn daha I909da kullanm olduu bu lorml ordu i^n de kabul
edldi. Buna l^rl.k hukuk davalarnda tanklar "Allah'm ve namuzun zerine, ceza davalarn,
da da "Namaz ve vicdanim zerine, diye yemin etmektedirier; bu iki yemin fo l l a ra sca
1928 tarihli Tekilt Esasiye anunu kabul edilmiti.
8 0sr nl lkesinde ve daha Onceki slm topraklarnda hakimiyet altna alnm olan Kitab ehil
(Hrisliyan ve Musevler in ve bir an lam a da "ehl.i zimmet" i^n alman .cizye" rgs ile. d.a^
angtan itibaren MOslOmantardan da alman "hara, adil vergiler bir nevi arazi vergilri di 2
mays 1920 nhli k unla. Adalet Ba nl yerine. "Adiye ve ^ezahib Vekillii" adnn kullanl,
may. balamasyla OsmanlI Oltesinde y3ayan insanlarn met ayrl yerme dm ayrlna
- ve "hara" gibi tarih. temellen olan vergilerde kaldrlm oluyordu..
Cizye ve Haraad vergilerin ' ' este sistemi hatrlatan bir wrgi ka am olarak sa.
. ya da a v vergiis" dediimiz. MOslOmanlartJan alnar onda terlik bir rn vergisi
. BNUVl'nn - tanhli birleiminde "a'ar usulnn kaldrlmas. OTat huku-
kan b ^ l otank uygulanan arazi ve rn vergilenni de sona erdirmi duyor^.
Byfec. gerek w^i tetap in ve gerekse MOslOmanlar in, hara, . ye ve r verglefsrl
isim hukukura ^dye sebebiyl. 1 9 ^ en itibaren arak tamamyla uygulamadan katenlm
oldu.
DEVRMLER SONRASI D l^ NAYAT 331

Klk Kyafet Kanunu". "Takvim ve Tatil Gnleri ile ilgili Reformlar"/.^"Latin

Alfabesinin Kabul". "Soyadlan vc nvanlar aile lgili Kanunlar".. gibi dev
rimler bir lkenin altyzyllk Islm mazisiyle olan "gbekbamn kesilmesiyle
din hayat fel olmu. slm deerler bir bir toplum hayatndan kalkar olmutu.
T .C Diyanet ileri Reisliinin 3539/9515 sayl tamimiyle. cyhu.l Kunf.
Surchn. Dersim gibi "Cihad- Feriiyc" denilen ikinci dereceden din hizmetlisi
kabul edilen kadrolann 1 Kanunu evvel 1926 tarihinden itibaren Dantay karaa.
nyla kaldnimasyla da. dini hayat iin nemli olar iasanlann saysnda ciddi
azalmalar olmutu. Bu nemli din hizmetlilerinin kadrolannn elinden alnyla
da din eilimi, mft, vaiz, imam vc mezzinlerden kurulu dar bir kadroya bra
klm oluyordu.

YJne Osmal - slm Hukukuna gre belirlenen toprak hukuku da hukukun dnyeviletirilmesi
baz.nda nasibin alyordu. OsmanlI slm Hukukunda topraklar
- Bamsz MOlkler (Arazi. MemlUke),
- Devlet Arazisi (Arazi.i Emiriyye). ki bunlar ewelde timar". .zeamet" ve "has" olarak adlandn,
lirken, sonralar bunlarn asil sahildii (rakaba) devlet hazinesnden(Beytl mal) kalmt.
- Vakl Topraklan (Arazi. Mevkute) ve (Arazi.i Metn^ke) ise toplumun ve devletin taydalanmas.
na tahsis bilmiti Bir de tamamen bo ve kullanlmayan arazi. olarak "arazi" mevat" var d.
1924 ylndan itibaren, ermeni tehciri rumlann gzetmesi ve Osman^ullarnn zorunlu rtarak
T^iye'^n Ikarlmalar ile "arazi. metruke" olabildiine ^ald ve bunlar 1924 ylndan itiba.
ren karlm bir kanunla "emlak" mHiye"^n kabul edildi. 1937 ylndan itibaren de bu arazili
rin toprak retormu adi altnda topraksz kyllere datld.
Vakit araziler, ise s Haziran 1935 tarihncte, 2762 sayl, yasayla yeni ydnetm ve idare ekline
sokularak tm rakt arazileri Vaktlar Genel MdriOne balanm oldu. Vakit arazilerinin ve
Evkat Btesinin bOtOnUyle .vletletirilmesi noktasnda Ziya Gdkalp vakit sistemnni en keskin
sdzlerte sulaml (Jaesehke, s. 28). Gkalp E^at Btesinin maliye Bakanl btesiyle bir-
!etirilmesin ve tekke vaktlarnn da kapatlmasn istiyordu. Bu grlerden esinlenilerek 22
ubat 1926 tarihli kanunla "milli ve terkedilmi topraklar dma, dorudan doruya idre ^Ilen
vakflarn, bel^iyeler ve genel menfaatlere yarar baka kunmlara satlabilmesi kabul edilmiti
Bu yasayla birok vakit arazisi, 1926-1930 yllar arasnda satild. 1930 ylnda ise ^kt an,
doruk notoasna ulam ve vakit camileri bile resmen satlmaya balam,. 1930 ylnda topra.
n altnda yatanlara baklmakszn nice vakit mezarii da kii ve kurulularca satn alnmt
9. 1 Ocak 1926 tarihinin itibaren miladi yln kabul ediliiyle hicri ve ruml kvim kullanl da ka^
dnlm oluyordu.
Takflm0 ilgili bu geme^n sonra dini bayram gnleri ite resmi bayram gnl^i^e ^r dzenle-
meye gidildi ve nce Peygamber (s.a.s.)in doum gUnO olan ^ vlid Kan^i kaldrlarak yenne
Saltanatn kaldrld gOn olan 1 Kasm gOnO "Ulusal Egemenlik Bayram" kutianmaya balan,
d. Daha sonra 19 Nisan 1925 tarihli kanunla 29 Ekim c mhu Bayram, oldu, iki buyUk tfn
bayram olan Ramazan ve Kurban bayramlan yerinde kaW. 1 Muharrem Nen ylba bayram,
da kaldrlarak yerine ^ a k gOnO Hristiyanlann ylbas resmi tatil gn kabul edildi 30 AuS"
tos zafer Bayram. 23 Nisan ocuk Bayram devlete kabul ilm i bayramlaan^.
En son Mslmanlarn ibadetfenni daha rahat yerine ^ t i r e - n^tas^a tatil ^arak kullan.
lan .,m a gOnlefi de 1935 ylndan itibaren ^ s a l gn kabul edilerek, hafta tatili pazara evrrt-
m oWu.
10. Sadk Albayrak, TOrluye'de Din Kavgasu s. 238-239
r

. 1
332 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

Din kadrolardaki azaltmalara ramen tatmin olmayan devlet, toplumdaki

dini hayatn islenilen (!) dzeye gelebilmesi iin mft ve vaizlere de baskdan
geri kalmyordu. Maddi basklarla zaten a ve sefil bir hayat srmeye mahkum
edilen din grevlileri bir dier taraftan manevi basklara da maruz kalnca, cami


ii dini hayal da sosyal hayana olduu gibi dejenere bir slmla muhatap olma
ya balamt.
'1
Cami ii Dini H ayata Bile Tahamml Yok!

. Dinin sosyal hayaaitaki yeri hemen hemen sfr derecesine indirilirken,

dinin mecburen yaand cami ii hayatta bile saf dini yaantya msadc edil

meyip. din yozlatrlmaya ve dejenere edilmeye allyordu.
1 1924 ylnda stanbul'da 970 dersiam, vaiz ve krs eyhi bulunurken.
.i

1928 ylnda bu rakam 477 kiiyi kadar inmiti. Daha sonra kan "memurin ka
! nunu" ile iki memurluktan birisini terkcimck mecburuyclindc kalan bu kiiler
1 den 87 tanesi memur ve muallimlie dnmesiyle btn bir Marmara Blgesine
ait vaiz says 360'a inmiti. 1939 ylna gelindiinde Diyanet leri Bakanl
na bal resmi vaiz says btn Trkiye'de sadece 94 idi.^
Saysal azln bylesine dikkat ektii bir Trkiye'de Diyanet leri Ba
kanl en azndan fiziki grnty kurtarabilmek iin 1941 Ramazannda 110
kiiye daha vaaz iin vaizlik izni verir. nk ank halk sadece din elden gitti
dememektedir, bunun yannda din hizmetlileri ve din grevlilerinin gittike aza
lan saylaryla ok yerde; zellikle kylerde cenazeleri bile ykayacak ve defne-
ylcyccek imam veya hoca bulunamamaktadr.
Din hizmetlerinde sayca bu kadar azaltlmaya ramen zellikle vaizlerin
Cuma ve Pazar vaazlan ve hatiplerin de Cuma hutbeleri tam bir devlet denetimi
ve gzetimi alunda yrtlyordu. Hatta vaiz ve hatiplere hangi hususlarda ko
nuacaklar tamim ediliyor, hazr hutbeler ve vaaz rnekleri veriliyordu. Btn
bir yl ierisinde Trkiye'nin tm il ve ilelerinde Cuma gnleri ayn hutbelerin
okunmas ve bu hutbelerin dna klmamas iin Diyanet ileri Bakanl
1926 ylnn Aralk aynda mftlklere 58 rnek hutbe gndermiti. ^*Yine
Bakan Rfat Breki. Ramazan aylannda akam teravihten nce cami cemaat
leri ayn vaazlarn yaplabilmesi iin 1929 ylnda "30 Ramazan 30 meviza' ba
lyla Ramazanda otuz gn boyunca takip edilecek vaaz konulann ve muhte
valarn] tamamen btn mftlklere yollamt.

11 Cothard Joschke. Yeni riye'de slmlk, s. 44; Mele Tunay. Tek Parti, s. 159.
12. T e. Diytnei 1 ^ Rsl 5224/602 sayli it MOtllklerine gndenlen l"T m.
DEVRMLER SONRASI DlN NAYAT 333

Halk Partisi Din Grevlilerini Jurnalliyor!

Hazr hutbe ve vaazlara ramen zellikle vaizlerin konu dna kmamas

iin vaizlere aynca mflklcrcc de bask yaplyordu. Bu yzden vaizler cami
vaaziannda son derece basit dini konularda sohbet edip menkibe tr eylerle
vaazlann bitirmek durumunda kalyorlard. nk Diyanet ileri Bakanlnn
bir tamimi ile vaiz ve hatiplerin devletin ve hkmetin (CHP Hkmetinin)
istek ve arzulanna uymayan beyanlarda bulunmas "iddetle" yasaklanmt.
Btn bu nlemlere ramen belirtilen konular dnda vaaz edenlerin
hemen bir yazl emirle dikkatleri de ekilmi oluyordu. nk vaizlerin vaazla,
nm ayn zamanda devletin grevlileri de izliyor, gerekli grdkleri yerde de
belli yerlerde de belli yerlere su ileyen vaizleri istihbarat ediyorlard.
te byle bir istihbarat sonucu stanbul Mftlnn 1929 ylnda Ra
mazan aynda yaplan vaazlarn bir ksmnn su tekil ettiini bildiren matbu
emri yledir:

"Geen sene Ramazanda camilerde ders veren vaiz efendilerden bazlar

din ve ahlk olmas lzm gelen yasaklardan inhiraf ederek haklarnda kanun
tatbikat icrasn mucip olacak derecede Trkiye Byk Millet Meclisinin te'sis ve
vaz' ettii esaslar ve messeseler aleyhinde mbalatszca mtalalarda bulunduk
lar Cihetle milletimizin manev ve madd ilerlemelerine hadim olacak mevzulara in
hisar lzm gelen bu va.zlarn tecvz buyurulmayacak ekil ve surette cereyanna
msamaha olunmasnn istikmali Dahiiye Vekletinde i'ar buyurulduundan ba
hisle bilumum vaizlerle hatiblerin vesair ilmiye mensuplarnn bu tebli mndere.
atn nazar-t dikkatlerinden geirmeleri ve bin-netice Hkmetin aml ve maksa
dnn muvaffakiyetle baarmasna herkesten ziyade gayret sarfetmeleri en nce
gelen vazifelerinden bulunduu Diyanet len Riyasetinden bu kere emir ve iar
buyurulmakla mucibince amel olunmas ehemmiyetle tebli olunur efendim.

stanbul Mfts Fehmi Efendinin bciliki yukandan ald emirlerle

tamim eyledii bu durumun yllarca tekrar yaandndan her sene ve zellikle
de Ramazan aylarnda vaizlere iddetli takipler yaplyor ve vaizler kontrol al.
unda tutuluyorlard...^

13. stanbul Mftlnn 20.1.1930 tarihli bu amn stanbul Mfts Mehmet Fehmi Utgener ver
mitir.
14 Sadk Albyrak. Trkiye'de Din K avgas, s. 240.
I
334 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET iLlKLERj

Cumhuriyeti ve nklap Vaizler ve Vaazlar!

Bu dnemde Diyanet leri Bakanlnn uygulad yntemlerden birisi

de din hizmetlilerinde aranan en byk artn "cumhuriyet ve inkilaplan benim-
semi olan zeval"' olmasyd. Bu zelliklere sahip kiilerin bir anlamda hem
diyanet ve hem de hkmet tarafndan icazeilenmi din grevlilerinin bile bazen
"mevzu" dna karak konumalan dolaysyla valilike ve mftlke uyanl-
dklan oluyordu.
Bylesine maddi-manevi basklann uyguland o dnemlerde vaizlerin
ve hatiplerin dikkat etmesi gereken hususlar nce hkmete tespit ediliyor ve
sonra Diyanet ileri Bakanlnca mftlklere tamim ediliyordu. Bu tamim
I lerden en ilginci Rfat Breki'den sonra Bakanla getirilen Cumhuriyet Halk
Partisi eski milletvekili Prof. Dr. crafeitin Yaltkaya.nn 1942 yl balannda
mftlklere gnderdii tamimidir.
i:
I! Sz konusu tamime gre Diyanetin ve de Hkmetin vaazlarda istedii
tarz u ekilde idi:

a Yaplan va.zlar her eyden evvel hatrlatc ve retici mahiyette, halkn

anlayabilecei bir dil ile olmal, esastan ayrlmamal, lzumsuz bahislere dalma*
mal.
b- Itikd ve ibadta ait mhim meseleler ara sra hatrlatlmal,
c. htilf ve ikilie yol aacak bahislere asla yanalmamal.

d* Islm byklerinden bahsedilirken dima hrmetle anlmal,

e* Hi bir kimsenin kalbini rencide edecek ve zihnini tevi edecek szlerde
bulunulmamal.
It f- Her vesileyle bakalarna iyilik yapmak, doru szl olmak, yardma muh
ta olanlara yardma komak gibi nsan vazifeler zerinde fazla durulmal.
g* Hava Kuvvetlerimize. Kzlaya vesair hayr messeselerine yaplacak yar
dmlar hakknda.
h- almak, yardmlamak, birlik ve tutumluluktan bahsetmeli.
I- Temizlie ehemmiyet verilmesi, bilhassa tifs denilen salgn ve vahm has
taln mene'inin pistik olduu, bundan korunmak iin de tek arenin temizlik bu.
lunduu hakkrda hemen her derste bahsedilmesi.

15. Diyanet leri Bakanlnn Tahrirat Mdrl (Yaz leri MdrlO) vastasyla tOm II mft-
.klerine gndenfen 667 sayl tamimde vaiz ve hatiplerin cumhuriyet ve inklaplarn benimse
mi aydn kiilerden olma direktifi verilmiti
d e v r im l e r SONRASI DN NAYAT 335

I. htikr v e vu rg u n cu lu k ta n , e ld e k i m al b e k le tip d e p a h a la n s n d iy e s a k la m a
n n fe n a lk la rn d a n v e bu h u s u s ta k i P e y g a m b e rim iz in id d e tli e m irle rin d e n b a h s e .
dilm eli.

k . C a m i k rs le rin d e n y a ln z a h l k , fazile t, sa m im iy e t s z le ri s a lm a l.

l. F e rd , i tim a i h a n u ts u z lu u m u c b o la c a k h i b ir h a re k e te a s la m e y d a n
v e rilm e m e li.. ..

Diyanet leri Bakan crafctlinYallkayann bu tamiminin her satn Diy.

anet+Hkmet ortaklyla hazrland belliydi. nk istenen 12 maddelik
strateji, ayn zamanda devletin de dine olan bak asyd. Laiklik ilkesi ieri
sinde arzulanan, islenilen ve de emredilen din bu snrlar ierisinde mtalaa edil
mek ve bu snrlarda hapsedilmek isteniyordu.
Bu 12 maddelik vaaz ve hitabet srurlanna bakldnda u husus zel
likle gzmze arpmaktadr
Birincisi; itikat ve muamelata ait mhim meselelere yer verilmek isten
meyii
kincisi ise yalnzca ahlak, fazilet ve samimiyetten sz edilip, lzumsuz
bahislere dalnmamal" denilerek esas konulardan uzaklap. Islmn sadece bir
ahlk ve maneviyat dininden ibaret bulunduu fikrinin yaylmak ilenii. Tabi
bunda asl hedef asl konular denilerek Cihad.dan. Tevhidden. ikaddan ve
sosyal meselelerden uzak bir dini atmosfer meydana getirmektedir.
Uncs ise. dinin her zaman devlet emrinde olduu ihsas ile devletin
.'ulu'l emr" makamnda oluunun vurgulan ve manada da din grevlilerinin
devlet kurum ve kurulularna yardmc olmasna, hava kuvvetlerine. Kzlay'a
vesair devlet kummlanna toplanacak yardmlar iin vaizlerin yardmc olmas
laikliin din -devlet ilikilerinde nasl tek tarafl kuUanldrun nemli bir gs
tergesidir.
Din hayat ve din hizmetleri zerine yaplan basklar bylesine dejenere
bir slm doururken, dnem ierisinde din asndan yozlanim kimseler de
el stnde tutuluyor ve onlar devlete, hkmete ve de diyanete aydn" ola
rak niteleniyoriard. Bu tr insanlann saysrun oalulmasmda Cumhuriyet
Halk Frkas (Fanisi) il ve ile tekilatlan da byk grevler stleniyoiard.
"lke ve inklaplara balln isbat eden" ve "cumhuriyet prensiblerine kar iyi

16. T.C. [>iyai lh RltliOi.bt1942.Tamkn No. 24. Roi ontonin Yl6y .

 336 c u m h u r iy e t DNEM DlN VE D E ^ C T LKLER

durum ve hareketi sabit 0an

(i7) kiiler CHP tarahndan en gUzcI yerlere atama-
SI yapnly0r ve bunun 2 olan kiilere de vazifeden bir an nce ''yetersizlik-
icnj" el etek ektiriliyordu.
Cumhuriyet Halk Partisi stanbul il idare Heyete Bakan. Cevdet Kerim
mzal. stanbul Mfts Mehmed Fehmi Efendiye gnderilen "zel " mektup
sylediklerimizi ispat sadedinde nemli bir belgedir.
Mektup. CHP stanbul il Bakam Cevdet Kerim'in stanbul Mfts
Fehmi Efendi'den yukanda belirttiimiz zelliklere sahip .'aydm'. bir din adamt-
mn istedikleri yere tayini noktasnda isteklerini ! emmekledir.
stanbul Mfts Mehmed Fehmi Efendiye szkonusu mektupla yle de-
niliyor:
''Yenikap.da Kaiipkasm Mahallesi mamlna tayini mahalle halk tara-
fndan istidam olunan Hafz Tevhk Efendi'nin mezkr vazifeye tayini partimiz-
ee de matlup ve mUltczem olduundan mmaileyhin tayin keyfiyeti in icabet,
ligi takdirde Diyanet leri Riyaseti nezdinde de teebbsatta bulunulmas ve
neticenin i'ar buyurulmas hmctle rica olunun cfcndim
''(*8)
Cumhuriyet Halk Partisinin stanbul M ftl^ndcn istegi emir telakki
edilerek hemen yerine getirilir ve Hafz Tevfik Efendi de Nisan 1931 tarihinden
itibaren Yenikap Kaiipkasm Mahallesi camiine imam olarak tayin edilir. By.
Icce aydn din adam() mUkafatlandirtlm olur.

Kanun Dairesinde Kalan islam.a Bile Kanunlar MUsade Etmiyor!

Aynt ekilde Cumhuriyet Halk Partisinin Ankara ll idare Heyeti de Ulus-

Camii( )ve Kale Camii mamlna istedikleri kiilerin tayini nok-
lasmda 1933 ylnda Diyanet leri Bakam Rfai Brck i'den istekte bulunurlar
ve istedikleri kiilerin de aiamalann yaptrrlar.
Yine 16.7.1939 tarihli bir istek yazyla CHP stanbul Karagmrk Niha-
yesi idare Heyeti adna Alaaddin imzasyla stanbul Mftlne bir yaz gn-

17. Cum huriyet H alk Partjsinn zeilikle Istaubul .1 ve le tekilt afi mftlklerine bu manada
b ask uyguluyor ve k e n d le rin c e de aydn olan din .grevlilerinin atanm asr sa.lycKlard
C u m h u m e t H alk Partisi stanbul ll B akam Cevdet Ke.rim mzal. 1 Mart 1931 nhli br lst k
19 .. - - - bilinen A n ka ra Ulus.tolU b i l i n (b u . n oteldir) arka so k a .n d a bu.
luoan carriRnn esk i adi AnafartaJar Camii.dir.
d e v r im l e r SONRASI DN NAYAT 337

derilmi ve mftlkicn Karagmrk Aik Ali Paa Camii Mezzinliine CHP

Karagmrk Tckilann arzulad Ali Efendinin layini arzulanm.^
Btn bunlar gsteriyor ki yokcdilcn ve yrrlkten kaldmlan din hiz.
metlerine ramen mevcutlara bile maddi-manevi basklardan uzak kalnmam
ve devlete+hkmete+diyanete "kiilerin bile konumalan sk sk takibata
ura mtr. Bir dier anlamyla "kanun dairesinde kalan Islm.'a bile kanunlar
msaade etmemitir.
te o devirlerin vaaz ve din hizmetleri bu artlar altnda yrtlyordu!...
Din hayat ve din eitimi deyince tabii ki i sadece cami ii dini hayatla
bitmiyordu. Kargaa sosyal hayatta da devam ediyor. Kurn kurslan ve imam
hatip mckeplcrindeki kriz devlet basksyla doruk noktalara ulayordu.
3 Mart 1924 tarihinde medreseler kapatldktan sonra "Tevhid-i Tedrisat"
kanunu Ue din eitimi ii de Maarif Vekilliine verilmiti. Ancak 3 Man 1924
devrimlerinin tad ruh dolaysyla Maarif Vekaletine geirilen din eiliminin
geleceini kestirmemek de mmkn deildi. nk ayn ruhla kurulan Diyanet
leri Reisliinin bana. Ankara Mfts olduu dnemlerde "eriat Hilafna"
fetva verilyor dncesiyle, hilafet mahkemesinde yarglanp idam cezasna
arpnlan Rfat Breki^3 ^ Man 1924 tarihinden itibaren Diyanet leri Reis
liine getirilmiti.
Rfat Breki rneinde olduu gibi 1924 ylnda din eitimi yksek d
zeyde vcrilebilsin iin kurulan "Darl Fnun" lahiyat Fakltesi Bakanlna
da zmir Milletvekili Prof. Seyyid Bey getirilmiti. Seyyid Bey ise. daha nceki
blmlerde de belirtimiz gibi halifeliin kaldnimasnda en byk ve en m
essir g olmu bir Islm hukukusu ve hadisisi(!) idi. Halifelii yapt konu
masyla Islm adna kaldrtan bu kii de ilahiyan bugnk anlamyla Dekaru
olmutu.

20. CHP stanbul Karagmrk tekilat adna 16.7.1939 tarihinde stanbul MftulOOn. gOndenlen
resmi yaz dn bkz. belge no....
21. Jaesehke. Y en i Trkiye'de IslmhK s. 58. Rfat Breki Habfeye ba^ .Orvan- Harbi'e yarg
lanm 6 Haziran 1920'de idama noahkum edilmiti. Suu n0ft olmatna ragrnen .eriat hlah-
na. fetva vermek idi. Ancak kendisi o tanhta Ankara hkmetine snd m idamdan kurtul
mu id te byle bir sula yarglanan ahsa, Trkiye'de lmne kadar (1941) Diyanet ten
Reislii yaptnlmtrl...
y

338 CUMHURYET DNEM DN ^ DEVLET LKLER

Rejimin im am Hallp Okullar

lic bu ^repcktlflc din ciiminin onagrciim dzeyinde halli a in4 3 0

sayl Tehidi Tedrisat Kanununun 4 . maddesinin amir hkm gereince 1 9 2 4
ylnda 2 9 adet imal Hatip Okulu a lmi.
Asljnda Diyanetin, ilahiyat Fakltesinin ve imam Hatip Okullanmn rejim
tarafndan kumlmasmn gayesi, halk vahyin istedii bir slm ..
deil, sistemin arzuladgt ve stmrlann sistemin tayin ettigi bir slm atmosfe-
rinde yciilim ck idi. nk gerek .larak '.din adma" her ne var S C 9 2 5 ylna
girildiinde hepsi yklm veya yok edilmiti. Bir nevi '.Cumhuriyet Almanak..!
saylan '.Resimli Y l 2 ^ ' ) adil yaynda M. Zekeriya (Scrtcl). 1 9 2 5 banda
dunm deerlendirmesini yaparken. 1 9 2 4 yln '.ykm senesi', olarak adlandr,
mt.(^) Ykm derken herhangi bir evin veya bir naatn ykm deildi anlat.
lan, '.Din namna ne kadar messese varsa hepsi yklm bulunuy0rdu' (2^ deni-
crck rejim tarafndan dinin aka ykld ifade ediliyordu bu resimli yllkta.

Din Adna Ne Yarsa Hepsini Ykmtk..

Din adna her ne varsa ykmay tasarlayan bir zihniyetin Diyanet ileri
Bakanl. lahiyat Fakltesi ve mam Hatip Okullan gibi din kurum ve kuru.
lulan toplumun dini hayatna kazandrmasnn bu balamda bir tek anlam ve
hedefi olabilirdi. O da sylediimiz gibi dini vahip anlayndan uzaklatrarak
yeni bir sistem dini haline getirmekten baka bir ey deildi. Bu yzden bu yeni
dini almaya ok zaman "Kemalizm" veya "Yeni slm" dcnmitir.2^^
te bu anlayla gndeme gelen mam Hatip okullanmn bile gelecekte
dini bir atmosfer meydana getirebilir dncesiyle 1930 ylnda "rcncisizlik.
ten" gerekesine dayandnlarak kademe kademe kapatlmasna gidildi.
1924 ylnda 2258 talebe ile eitime balayan 29 mam Hatip Okulu 1925
ylnda 26'ya 1926'da 20'ye. 1928 ylnda 2'ye dm ve nihayet 1930 ylnda
da rcncisizlikcn gerekesiyle bu ikisi de kapanmak mecburiyetinde kalmt.
2.1 En son kapanan bu iki mam Hatip Okulunda 6 yl sren din eitimi tarihine

22 MaibaatUmumM0drl0tarafndn 1925 y.lnda Ankara'da baslmtr

23. M Zekariya Serlel. Resimli Yl. n OrUiye'nin S iy a s i Tarihi. 8. 11.13. Matbua! Umum Mdrl..
Ankara 1925
24 M Zekerya Sertei. a.g.e.. yaz. 8. 15-16
25 Mel. Tunay. Trkye'do T e k Parti, s. 214.
26. A i Rza KHt>oa. mam Halip Okullar Davas, f. 20. Milli Gazete Yay 1976 stanbul.
DEVRMLER SONRASI DN NAYAT 339

bakumzda imam Hatipler iin kaynak olmas noktasnda u tabloya yer ver
mek mmkn olacaktr:

Okulun A k renci
bulunduu yer bulunduu yllar mevcudu (ilk)

1. Edime 1923-1924 12
2. Erzurum 1923.1925 87
3. Isparia 1923.1926 46
4. stanbul 1923.1930 183
5. Eskiehir 1923-1925 65
6. demi 1923.1924 64
7. Urfa 1923-1925 32
8. Afyon 1923-1925 57
9. Amasya 1923-1925 43
10. Antalya 1923.1926 66
L Ankara 1923.1926 64
12. Balkesir 1923.1926 99
13. Bursa 1923-1926 108
14. Bolu 1923-1926 112
15. Tire (zmir) (1) 1923-1926 63
16. Bozok (Yazgai) 1923.1926 55
17. Hopa (Artvin) 1923-1924 58
18. Harput (Elaz) 1923-1926 96
19. Sivas 1923-1926 51
20. avat (Artvin) 1923-1924 44
21. Uak 1923.1926 50
22. Gaziantep 1923-1925 23
23. Kastamonu 1923.1926 117
24. Konya 1923-1926 182
25. Kayseri 1923-1926 86
26. Ktahya 1923-1930 87
27. Mara 1923 1925 62
28. Manisa 1923-1926 57
29. Nide 1923-1924 36

Tabloda da grld gibi 1924 1930 yllan aras Trkiyede sadece iki
mam Hatip Okulu kalmt. Balangta 300 retmenle balayan mam Hatip
 340 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

Okullanndaki eilim rencilerine paralel bir tarzda azalma gstererek 1927 -

1930 yllan arasnda sadece 10 retmenle hizmet eder hale gctirilmiii.^.^^
Sistemin okullan kapatmas bir yana bizce bu okullan encisiz brakan
nedenler ok daha nemlidir. nk bu okullarda verilen eitim btnyle dini
reformasyona ait idi. 1924 ylnda Sleymaniye Cami yannda ve bugnk Vefa
Bozacs karsnda alan stanbul mam Hatip Okulunu ziyaret eden Prof.
Henry Elisha Allen, kanaatimizi teyid ederek yle der.".... Bu okullarda ilerici
bir eitim uygulanyordu. Mdr... slm reformunun imkanlann aranyor ve
yeni Trkiye yaaynda reformlarla gelitirilen dinin canl ve ilham verici bir
g olmasna gayret ediyordu!...^ ^
Prof. Henry Elisha Allen, bu ifadeleriyle bizim iin mam Hatip Okulla-
nnda kurulu yUannda aslnda nasl bir dini eime tabi luiulduklann da ona
ya koymu olmaktadr.
Yine o yllarda mam Hatip Okullann gezen ve "Trkiye'de Yeni mam
Hatip Okullan" diye bir inceleme kitap yazan Howard A. Reed'dc. Henry Elisha
Allcnin gzlemlerine katlarak. mam Hatip Okullannn Modem Trkiye'ye ya
kr bir tarzda dini eitim gsterdiklerini dile getirir.
Nihayet ve hedef "modem Trkiye'ye yarar" din adamlan yetitirmek
olmasna ramen, "her ne olursa olsun gelecekte potansiyel tehlike" olabilir d
ncesiyle. bu okullann tek tek kapatlmasna ynelinmiti. lk nce dini tedri
satn Evkaf ve eriiye Vekaletlerinden almakla oldukJan tahsisat. Maarif Veka
letine devredilmi olmasna ramen. Maarif Vekaleti, imam Hatip Okullanna
verilmesi gereken bu tahsisailan kesmi ve din eilimi gren labcbeleri maddi
zorluklara ve skntlara sokmutu. Maarif Vekili Vsf (nar); ki slm d
manlyla pek maruf birisi idi. mam Hatip Okullann kapatrken "tasarruf ted
birleri diye bir ey de ortaya alm ve bu okullan "blge okullan" haline getir
mek istemiti." demi. Tire. Edime ve Nide mam Hatip Okullan bu
dncelerle kapalmu.
O gnlerin Sebilrreat Dergisi olaylannn yakn takipilerinden biri ola
rak mam Hatip OkuJlan zerinde oynanan oyunlan deiik saylannda yanst
maya almt. te onlardan bir ka:

27 achk. Ynt Trky.'de .siAmlk. t. 75

26 Hory 0h. Aln, Th Turtush Transtormsyon. s. 163. 1935 Phd lpa
29 Howard n d. Turkey's Nw lmm Hop Schools, s. 150. (1966).
 DEVRMLER SONRASI DN NAYAT 341

B E LG E .!
"... Efendim bana er'iye Vekielinde devroiunan medreseleri dersleriyle,
miifredal prramlaryla aynen ibka ellim. Daha ne isliy.rlar.?
A^adalar yaln.z bu DrUlhiIfe Medreselerine izhr snflar grdm. P r^ .
ramiarn tefkik ettim. Bir k.sm.n.n ihzr. bir ksm.nn da iblidi.dahil ve hri ola-
rak ikiye faksim edildiini grdm.
"fRif efendi/ Erzin^n)

r
"Sahn davardr("
-(R.f B.^evamla)
Evef Medrese-i SUleymniye.de.SAHIN da vardr.b d ksmmlaria ihzr
snflarna yani tabirleri veghiyle ihzr Sinflar yine ewelce de a^ettim gibi kat
olarak maarif prensibi nokta-i nazarndan elbetteki muvafakat edemezdim. Onlarn
ihzr snflarn lg ettim, kendi ibtd ksmlarmza naklettirdim. Ibtid.i dh'ri ve
hri snflaryla programlaryla, ders mfredatlaryla, muallimleriyle, kadrolaryla
ibka edilmi ve bugn mevcuttur."
Vsf B. ( nar)
-Maarrt Vekili.
T^ye B.M.M. Zabit Ceridesi, 40.
!ima 17 Nisan 1340 Perembe, 2.
Celse Sh. 921

BELGE-2
"Arkadalar llahiyt Fakltesi in mtehassislarn yaptklar programlarda. 0
programlan bilhassa SeyyK beyefendiye terketmitim Fkh, Fkh tarih. Kelm
Tarih. Hdis, Hdis Tarihi... Hepsi mevcuttur. Hlsa btn SUleymaniye Medr^
selerinde okunan dersler mevcuttur."
Vsf B. (nar'
Maarrt Vekili

lk mam Vekili-Hatip Okullannn kapatlmas zerine gsterilen tepkiler

BELGE-3
Riyaset-i Cumhur ve Bakanla,
"llhiyat Fakltesi mdvimlerine verilmekte olan yemek mteaddit teeb*
bstmza ramen kesilmitir. Talebe atr. Anadoludan srf tahsis-i lisini ikml
iin ailesi yurdunu terkederek stanbul'a gelen bizim gibi fakir kyl evld talebe
nin bu artlar altnda faklteye devam etmeleri imkn hancindedir. (340) Evkf
btesinin yedinci faslnn 12. maddesindeki paradan iemtzin teminine ve 300
kiilik bir irfan ordusunun dalmamasna dallet buyurmanz istirham ederiz.
llhiyat Fakhesi mdvimleri Eyll/1340 kdam Gazetesi
 342 c u m h u r iy e t DNEM DlN VE DEVLET LKLER

BELGEM

"llhiyat fakultesinini fakulleGr aras msvt hll edilerek dier lakUlteler-

den pek dUn bir mevkide tutulduu in bu lakUlteye devam etmeyeceklerdir.
.1 Imam.Hatip Mektebi ise trih. tesisinden beri talebeye tastiknme vermekle
meguldr.
halde llhiyat lakUltesinin ve imam-Hatip mekteplerinin mr. tabiisini
kml etmekte ve sayl gUnler geirmekte olduunu syleyebiliriz.
Maaril Vekletinin kararnda srar edeceini hi zannetmiyorum. Milletvekil.
lerinin tasdikinden geen bir btedeki muayyen bir hakki kaldrmaa Maaril Veki.
linin salhiyeti var mdr? Maaril Vekili bu kadar vatan evldnn perian bir halde
sokaklarda dolamasndan mes.l olmayacak mdr? Papaz mekteplerinin alma-
Sina msaade edilen bir gnde din ihtiyac karlayacak bu gibi mUesseselerin u
son kararla a ve perian braklmas rev mdr?"
4/Eyll/t340- SebilUr read M. Say: 615, Sayla: 271

BELGE.S

"demi veTre Imam-Hatip mekteplerini kapatp zmir'e nakilleri eer tasar,

rul likrine dayanyor ise, Maaril Vekleti paraszlktan sktka imam,Hatip Mek-
teplerini birer kapayacak veya hepsini bir mektepte toplamaya kalkacak demek-
tir.
Eer memlekette Imam.Hatibe lzum yoksa nma mektep bulundurmak
abestir. Lzumu varsa aresine baklmaldr. Bu hal bOyle devam ederse memle-
kette imam yapacak kimse bulamayacaz. Kendi kendine yetien imamlar be.
genmiyorken imdi para mukabilinde onlar derecesinde Imam-Hatip yetitirmek-
ten aciz kalyoruz. Marrf Vekleti ne halk kendi haline brakyor ne de kendisi
Imam-Hatip yetitirmek bir yol tutuyor."

SebilUrread Mecmuas
9^erin-i evvel/1340 Say: 62.. Sayla: 348

BELGE-6

"Imam-Hatip Mektepleri Lavediliyor"

Nide Imam-Hatip Mektebinin de kapatld haberini aldk (Tevhid-i tedrisat-
dan maksat ne olduu tamamyla meydana kyor. Btn mesele din messese
ler! kapatmak imi. Sabk Maarif Vekili btn Trkiye'deki yzlerce lm medrese
leri kapatrken onlarn yerlerine Imam-Hatip Mektepleri aacan sylyordu.
Be on yerde gz boyama kabilinden alan bu iptidi mektepleri de imdi
birer birer kapatlyor. Bizim aldmz haberlere gre Tire, demi, Edirne, ve
Nide Imam-Hatip Mektepleri de kapatlmlardr."
Sebilrroad Say: 627, Sayfa: 46
 d e v r im l e r SONRAS! Dl^rt NAYAT 343

BELGE.7

(Telgraf)
T.C.Riyseti Cellesine. Sureti. Hey.et.i Vekileye ANKARA

Tevhid-i Tedrist kanunu mucibince verilen emir zerine kazamzda ashab

hayrat tarafndan in ve ulem tarafndan hasb idre edilen 73 medrese tama
men sed (kapatld) edildi. Fakat almas va'd buyrulan Imam.Hatip Mektepleri
henz almad. u halde tahsilde bulunan binden fazla talebe meydanda kald
gibi gelecek seneye terk edilecek talebe tahsilde deildir, diyerek evkleri lzm
geleceinden, ihtiyac diniyyemizden olan din ilminin kknden kaldrlaca anla
lyor. Hamdolsun biz Mslmanz. Hkmetimiz de Islm hkmetidir. Dinimizi,
in canmz, malmz feda edenlerdeniz. Dinsiz bir gn yaamasn arzu etmeyen
bu millete umuru diniyyesini retecek lim, imam, hatip lzmdr. Memlik.i ecne
biyyedeki Mslmanlara bile tim ve mrid yetitiren O F kazasnn mevcut med
reseleri slh edilinceye kadar evvelki gibi snf imtihanlarnn icrasyla tahsile
devam ettirilmesini istirham eyleriz."
Of Ulem ve Mntehibisnileri Ayn me'haz S. 603

BELGE-8

"Maarif Vekleti papaz mekteplerinin almasna msaade edecei cihetle

Parisle bulunan Papazlarn Peyderpey stanbul'a avdet etmekte olduklann gaze
teler yazyor... "Maarif Vekleti milletimizin dini ihtiyacn temin edecek olan med
reselerin de almasna ltfen msade buyursalar btn milleti memnun ve min-
netdar etmi olurlar. Buras mslman memleketi olduu halde Papaz
Mekteplerinin almasna msade edilirken, ulm-i Islmyye tahsil edilecek olan
medreselerimizin almasna artk mmneat edilmez midindeyiz."
Sebilrreat C. 24. S. 622

BELGE-9

"Tire !mam-Hatip Me^ebi de kapatld.

Tire'den idrehnemize bildiriliyor."
Bir vakitler byk limler, melirtler yetitiren TREVe bir !mam-Hatip Mekte-
bi de ok grld. Mektep lvedildi. Yirmi be byk kye, edy salat edilen 20
byk cami ve o nist^tte ma'mur Mescidleremlik olan re bugOn bu husustaki
en katT ihfya^arntatmin : : . k
titiren'hir drul irfandan mahrum bulunuyor, ^nyle. emniyeti "Maarrf Vekilinin
taht.1 itirafnda bulunan ve emsline ndir tesduf edilen Hac Necip Paa K
r

V '\
344 CUMHURYET DNEM DN VE DE^ C T LKLER

tphnesi nihayet talebesz brakld. Muhiti hricinde tahsil edemeyecek elliyi

.
mtecaviz bire talebe hazin gz yalar iinde kap dar edildi. Zavall Tire! Bir
zamanlar makam- ulem tannm iken imdi nasl bir kbete dr brakldn
tahmin edemez ise de ancak sakinleri (Iz veka'tm fi emrin azim fe kl hasbO.
nallh ve n'mel vekl) srrna tecelligh..
Sebrread. Terinievvel 134.
.
c ld:24 Say:621Sayfa:3W

Din eitimi grccck olan taleplere verilmesi gereken tahsisatn ..Maarif
cklcin Konse^atuvar rencilerine tahsis ve de "lasareuf tedbirleri" n-
da din cgidmi verecek olan okullann bir bir kapatlmas ile 1930 ylndan itiba-
ren din adam yetitirmek in elde kalan tek kaynak Ku^n kurelan olmutu.
.'Maarif Vekleti. 430 sayl yasaya dayanarak bunlan da Milli Egitimc bagla.
mak istemise de, bunlar Diyanet leri Bakanlna bal olarak eitimlerine
devam etmilerdi.
Nasl bir Ku^n Kursu? Ve nasl biregitim? sorusuna cevap verebilmek
in Ku^n kurelann da bir incelemeye tabi tutmak gerekecektir.
Ku^n grelme kurelan. 1924.1928 yllan arasnada "Da^l Huffaz.
Da^l Kur'n veya Dar'Ul Kurra'. adlaryla kuntlmu olan vakf binalarda(^.) y-
rtiliiyordu. Ne zaman ki Harf Devrimiyle Arap harOeriyle okuma ve yazma
yasakland. te 0 zamandan itibaren de K.r'n gretme Arapaya dayand
in tehlikeye bindi ve TUrkiye.de mevcut bulunan tm resmi Kur'n kurelan da
1929 ylndan itibaren resmen kapatlmt. Hatla Kurin retiminin balangc-
1
saylan '.Elifta'' retimi de yasaklanm ky olsun, ehir olsun, gizli ve ak
I!; Kur.n reticileri sk bir ta k i^ alnmt. Bu dnem yer altnda. Olmanda, ma.
garalarda. en zor artlar altnda her eyi gze alarak Ku^n retenlerin zdrap-
J ve fakat ibretli anlanyla dolu olduu dnemlerdir ki. biz bu hatralan kitabi-
mzn nc cildi olan "Portreler ve Hatralar" lm nde ele alacagz.
Anc^t ^ h i seyir ierisinde Kurin gretme ini yklenen Kur
n kurela-
nna da yle bir deinmeden geemeyeceiz.
imam Hatip Okullannn kapanmasyla ''Maarif Vekaletine bal olarak
din egitimi verecek hibir messesese kalmamt. HalJcjnn yUzde 98' Msl.
man o l ^ bir tUkede Kur.^-1 retecek en azndan asgari iman ve Isiam artlan-
n retecek bir messesenin bulunmay halk gizli olarak Ku^an renmeye
sevkediyortu. Ve fakat gizli cgitim de yasak olduu in en bata Ku^^ ^ -

30. GonhrU . Y e n i TO fkiye'da slm lk, I . 75

DEVRMLER SONRASI DN NAYAT 345

mini 1928 ylndan sonra byk bir darboaza gimiiti. Oysa Lozan Anlama-
s'yla aznlklar kendilerine verilen haklar gerei dini hayalann devam etircbil.
mek iin her tr dini eitim ve retim serbesiiycsine sahip olmular ve bu saha,
da da dini meselelerini kurmaktan geri kalmamlard. Rumlar stanbul Fencr.de
hem mekteplerinde ve hem de Onodoks kiliselerinde snrsz zgrlkler ieri
sinde dini eitimlerini gryorlar ve ayn zgrlk ierisinde de ibadccrini ye
rine getiriyorlard. Ayn ekilde Yahudi aznlklar ortaretim dzeyindeki zel
musevi okullarnda dini eitimlerini gryorlar ve sinegoglannda da istedii e
kilde ibadetleri yerine getirebiliyorlard.

Aznlk Okullarnda oalan Misyonerlik Faaliyetleri

in en ilgin yan da gerek Rum. gerek Ermeni gerekse Yahudi okuUann-

da yaplan faaliyetler lam bir misyonerlik stratejisi altnda yrtlyordu. Yeni
Trkiye'de Mslman kitleye kar yrtlen bask politikas azmlklann iine
geliyor ve dinsel boluktan yararlanarak Trklcr zerinde Hristiyanlairma faa
liyetleri de yrtyorlard. 1930 yl itibariyle btn bir Trkiye'deki aznlk
okullann ve mevcut talebe saylarn gsteren aadaki tablo bile Trkiye'de o
yllarda kimlerin daha ok da saci birer misyonerlik merkezi gibi hareket et
milerdir.
19301u yllarda saysal zirveye ulaan aznlk okuUanmn durumu u e
kilde idi:^^
Okul Says renci Says
Ermeni Okullar 803 133.100
Rum Okullar 957 116.800
Yahudi Okullar 730 53.568
Sryani Okullar 143 14.200
Fransz Katolik Okullar 500 59.414
Ingiliz Okullar 178 12.800
Rus. halyan. Alman vb. Okullar 38 3.500
Amerikan Okullar 675 34.317

Syleine kabank bir aznlklar tablosu karsnda, halkmn % 98'i Ms

lman olan Trkiye'de. Mslmanlarn din eitim tablosu bu tablolarn binde

31.EG
orgMears, M odam T urkey, .135.NwYrK.
0 M a c m iM a n 1.24
r
!1 346 c u m h u r iy e t DNEM OlN VE DEVLET LKLER

biri bile deildi. Alndan kapanna kadar geen sre ierisinde bile mam
Haip Okullanndaki toplam renci says sadece 2558 idi! stelik binbir eit
snrlama ve denetim altnda srdrlen bir dini eitim yrtlyordu bu okul
larda.
Halktan gelen youn tepkiler ve .'bize kafirlere verilen haklar kadar bile
hak verilmiyor" serzenileri ile devlet aznlk okullanndaki saysal younluu
biraz olsun azaltmak istiyordu. Aynca halkn bu okullarda evlailannn hristiyan
yaplmasna gsterdii tepkiler de bu an hrriyet ierisinde istedii gibi at oy
natan aznlk okullarnn biraz olsun zerine gidilmesini salamt. Bu sebeple.
Maarif Vekili Necati Bey zamannda ou misyonerlik faaliyeti yapan bu okul
lardan bir ka kapaulmi. ^^Ancak yabanc okullann kapanmas ite ve dta
byk tepkiler grd. Aznlklar: Bat medeniyetine ginnek istiyorsunuz, fakat
bat mekteplerini kapatyorsunuz. Bu nasl itir?" diyerek hkmete atmaya
If
balamlard.
kM
Mslman renciler Hristiyanlatnlyor?
I
Kapatlan okullar arasnda zmir'deki Fransz okullan. Merzifon'daki
Amerikan Koleji. stanbul'daki Ingiliz Kz Lisesi saylabilir. En nemlisi de
1927 ylnda Bursa'daki Amerikan Okulu'nda 4 Trk kznn Hristiyan olmas
zerine, hkmet bu okullara kar sk nlemler almak mecburiyetinde kalm-
zellikle Hristiyanlanlan kz rencilerin tannm ve yetkili ailelerin
kzlan olmas hesabyla olay ok dikkat ekmiti. )ncmin aznlk okullannda
ki bu tr faaliyetlere deinen John Dewey. "Franszlar. Trkiye'deki okullan
iin Fransa'da oktan yasaklanm ayncalklar istemektedirler..." diyerek yap
lan misyonerlik faaliyetlerinin ok ileri boyutlarda olduunu zikretmektedir.^.^

32 Bze gre bu kapatmalar konjOklOrtin korunmasna ynelik mecburi kapalmalard. Ve devlet bu

nunla laik olduunu ispat sadedinde: "Gryorsunuz ya dini faaliyet yapan bu aznlk okullarn
da kapattm, diyerek. Mslman kesime cn eitimini yasaklarken laiklii gerei bu hareketi
yaptn belirtmi oluyordu.
I .
33. "Tanassur Hadisesi (Hnstiyanlatrma) Tahkikatnn Neticesinde Sursa Amerikan Mektebi Ka
pal di*
Vakit. 31 Kanunusani, 1926: "Maanf Vekaleti alakadarlar hakknda ikame-i davaya karar ver
mitir Bursa Amerikan Kz Koleji talebesinden. Balkesir Askeri Kalem Reisi Miralay Talt
Be/in k a t Sanha Talat Yzba R z a B ey 'in k zla n K am uran v e Namka R za , K arde Gazete
si sahibi Vsl Necdet Beyin kz Mdalet Vsf Necdet hanmlar mektep muallimien tarafndan
gayn tabu ve dini telknata maruz ve binnetice Protestanlk akidesini kabule ikna edildikten tes-
bit okirvnutur."
34. John Dewey. "Impressions of Soviet Russia... and Revolutionary World: Mexico. China, Tur
key". s 239. (Now York New Republic. 1932, rep ).
DEVRMLER SONRASI DlN NAYAT 347

Kanaatimizce Mslman kitlenin tepkisini absorbe olabilmek adna yap*

lan bu gstermelik kapatmalarna ramen devlet ve hkmet, batllama adna,
ounluu "Yann Dou Misyonerleri Hcycti"nc bal olarak alan Amerikan.
Fransz ve ngiliz Okullanna kar hep hogrl davranm tr. zellikle s
tanbul'da bulunan Fransz Okuiian bu meyanda ok pervaszca almalar yrt
m ve Mslman halkn en bata slama kar gayet duyarsz hale getirilmesin
de byk roller stlenmitir.^.^

1930'lu Yllarda Trkiye'de Sadece Kur.n Kursu Var!

Fakat bir slm lkesi olmasna ramen 1930'lu yllarda Trkiyeli Msl.
manlar. Rum. Ermeni ve Yahudi aznlklanna sahip olduu hak ve hrriyetlere
sahip deildiler. En basiti din eitimi ve retimine ait haklan neredeyse tama
men elleriyle Anadolu'da din eitiminin gizli ve ak yapld yerler hemen
hemen hi kalmamt. Sadece stanbul'da birka yerde KurSn- Kerim.i iinden
okumak isteyenlere retmek, okutmak isteyen ve hafzlk yapmak isteyenlere
nemcnlik edilmiti, tayin edilen bu rencilere tembih edilen ey 12 yan
dan kklere hibir ey retmemeleriydi.^^
Hem 12 yandaki kk ocuklara Kurn- Kerim ve elifba retilmeye
cek ve hem de 12 yandan byk olanlara da Kur'n- Kerim ve namaz sureleri
nin dnda hibir ey retilmeyecekti. Bu snrlamalarla ve son derece sk
kontroller altnda koca bir Triciye'de sadece birka yerde Kur'n reunc kurs-
lan veriliyordu. Tcsbitlcrimize gre ilk nce Fatih Blgesi'nde Hafz mer
(dem) Efendiye 1932 ylnda ilk olarak resmen Kur'n renme ve hem de ha
fzlk iin gelen talebe says 24 idi.^ Bu talabclcrin 14 tanesi Fatih
Camii'ndeki derslere katlyor. 10 tanesi de Hac Evliya Camii'ndeki hafzlk
derslerini takip ediyorlard. Yani koca bir Trkiye'de, sadece stanbul'da iki
yerde hafzlk kursu ve Kurn Kursu var idi. Hocalan da bir tane idi. Bu tablo
bile 1932 yl itibariyle yllarca Kurin'n hizmetkarln yapm bir miUcn
evlatlarnn slm asndan ve Kurn asndan dt durumun ok ibretli bir
aynasn tekil eder.

35. Mete Tunay, Tek Parti Ynetimi, s 237

36 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz Islm Dergisi, .Emperyalstenn Onclen Misyonerler.
Ocak 1986, say: 29.
37. T.C Diyanet leri Reislii, stanbul Mftl. 10.12.1930 tarihli tamiminden
36 Eski Diyanet len Reis Vekili Yaar Tunagr Hoca'dan rendiimiz rakamdr. Kur'n Kurslar
ve Kur'n ebmi ile zamann dm hayat zerine Yaar Tunagr Hoca ite yaplm rOportaftmz
kitabmzn .Hatratar blmnde yer almaktadr
w

348 c u m h u r iy e t DNEM DlN ^ D E ^ C T LKLER

1934 ylnda Kur n hafzl vc Kur n reticilii iin Hafz Hasan

Akku Hocacfcndi.yc de hemen izin verilir. Hafz Hasan Akku Hocaefendi.
Eminn Yeni Cami. Beyazt Camii ve Nunosmaniyc Camilcri'nde olmak
zere yerde Kurin retmekte vc talebelerini hfza alrmaktadr. Bylcce
1935 ylna girildiinde Trkiye'de resmen Kurn reticilii bulunan hoca say
s ikiye, kurs says ve talebe says da 65'e km.^.^
1936 ylnda Kur
n renmek iin iki hocacfcndiyc de an mracaatlar
olunca: an mracaatlar diyoruz, nk bu hoca efendilerin 50'dcn fazla talebe
okutmasna "Emniyet-i Umumiye" iin Dahiliye Vekaleti msaade etmiyor vc


bu uurda da "Haddi ayorlar m!" diyerek hoca efendileri sk kontrol altnda
: tutuyorlard.
te bu youn mracaatlar nedeniyle 1936 yl banda Hafz Necati Bil
1 gin Efendiye de hafzlk vc Kur'n reticilii iin resmen izin verildi.1936-
1938 yllan arasnda Hafz mer dem Hafz Hasan Akku vc Hafz Necati

Bilgin Hocac fend ilere ilave olarak Fatih Kumrulu Mescidde bulunan Hafz s
' mail Bayn. Hafz dris Okur. Hafz Mehmed Hilmi Bilge vc Eyb Camii Kurin
retmeni Hafz Said ayrl ile. Samatya'da Hafz Mustafa liter vc mer Akz
hoca efendilere de resmen Kurin reticilii vc hafzlk kursu izni verilmiti.
(40)

K ur'n Unutulmasn in Yaplan Hafzlklar

Bylece 1939 ylna girildiinde 9 hoca efendi Kurn reticilii yapyor

ve talebelerine de bir dier taraftan hafzlk kursu veriyorlard. Bu deerli vc
hepsi de ok kuvvetli hafz olan bu hoca efendilerine hafzlk konusu zerinde
durmalanrun nedeni olarak. Hafz Haan Akku Hoca Efendi'nin talebelerinden
ve kendisi gibi ok kuvvetli hafzlardan olan "kk hafz" lakabyla maruf
Bcypazarl merhum Hafz akir 2^yrck Hoca Efendi.dcn ^*^dinlediim bir sz
yeterince aydnlatc olacaktr.

39. Haf.z Masan AKkus Hocaefendi'nin yetitirdii deerli hafzlardan Kkhafz ismiyle maruf
Beypazarl m^um akir Zeyrek M^aefe^. hayatma iken V a s in in toplam 41 talebisinm
olduunu zikretmilerdi. Bunlardan 14'OnOn hafzla. l^nOn tashih.i hu~fa. 3'OnOn yOzOndo
Kur'n . m a y a ve 1 talebesinin de ^cuh'a ^makta olduu stanbul Mftl kaytfarrtoa
zikr^ilmekl^ir A y n . bkz. Sadk Albayrak T^ye'de Din Kavgas. 8. 24.
4 Diyanet leri Bakanlnn 23.6.1930 iarihh Istand Mftlne g.n^rrt "Kurn retka.
ten MahzIk Kurelan. 8 .1 tamiminden
41. Beypazarl Hafz akir Zeyrek Hocaefendinin hafzl yle manjf olmutu ki, kenefisinin tabiriy.
te, .^ z n d s Kur'n k a k a c a k olsa ve bir nOsha bite bul^masa, ben onu asfl haWo yeni,
dan yazardm, ciyecek k^ar alam hfz vard ve K^n'daki " . . t e r in (dlaklarn) ka
yerde va hangi harflerde oluuna k^ar Mrterti (HHC).
DEVRMLER SONRASI DlN NAYAT 349

Hayatta iken bu hocaefcndiyc sormutum: "Sizi hocalannz neden bu

kadar kuvvetli bir ekilde hafz yetitirdi?" diye.
Bana merhum akir Zeyrek hoca efendi yle cevap vermiti:
"Evladm Hocamz rahmetli Hafz Haan Akku Efendi hafzlmz ze
rinde o kadar titredi ki. "Evlatlanm aman ha sk hafz olun, yle hafz olun ki.
bu devlet ve bu hkmet Kur n'a bir ey yapacak olsa ve Kur n- yasaklaya
cak olsalar, siz Kur.n' bu millete hafznzla yeniden gretebilcsiniz ve bu mil.
len Kur n' unutmamasna vesile olasnz" diyerek bize hfzmzda manevi
moral kayna olurdu.Onun iin biz imdi hocamzn yurdu deiik yerlerine da
lm olan 24 hafz talebesi olarak, Kur n' asli ekliyle, btn duracaklanna
vanneaya kadar yeniden ezbere yazacak ekilde Kurin' hfzmza alm du
rumdayz.
Hafz akir Zeyrek Efendinin bizzat hocas Hafz Haan Akku Hocae.
fendi'nin dilinden ifade ettii gibi zamann Kur'n reticileri ve hafzlk kursu
bocalan yaplan dini basklar dolaysyla bu mlahazalarla talebelerini yetitir
meye almlard. Tereddtleri haklyd, gerekten 1950 sonras neslinin
Kurn'dan bihaber olmas szkonusu olacakt ve hatta toplumda Kur'n- y I
znden okuyabilenlerin says belki yzbinde birlere decekti.
Bu kurslar ve hocalan. eklen Diyanet leri Bakanl daresi altnda bu
lunuyorlarsa da. kontrol ve gzetimleri mahalli polis ve emniyete yrtlyor,
bazen de Maarif Vekaletinin emriyle yaplan basknlarla bu kurslar tarassut alt-
nda bulunuyorlard.
Devlet Hkmet ve Diyanet ortaklyla srekli denetilen ve zerinden
bask eksik olmayan bu kurslarla ilgili olarak Diyanet leri Bakanlnn stan
bul Mftlne gnderdii 27.6.1935 tarihli tamimi ok ilgi ekicidir.

T.C.
Diyanet leri Reislii
Zt leri M drl

S a y : 1 8 2 1 /2 2 6 8

K u r' n re tic ite rin d e n b a z la r n a s li v a z ife le ri d n a k a r a k h e n z ilk ta h s i

lini b itirm e m i u fa k o c u k la r a d in i d e rs le r v e rd ik le ri v e b u m e y a n d a A r a p h a rile riy .
le y a z lm EKba b a ta o lm a k z e re d in i k ita p la r v e R iy a s e t m a k a m n d a n v a z ife
v e s a la h y a t v e rilm e d i i h a ld e b a z h o c a la rn b u n d a n is tifa d e e d e re k m a h a lle le r
1

350 CUMHURYET' DNEM lN VE DEVLE!' LlKlLEI^

arasnda baz kk cami ve mescidler arasnda balarna topladklar ocuklara

gizlice dini dersler verdikleri grlm ve haklarnda adli takibat yaplarak Adli.
yeye verildii belge ile haber alnmtr. Bu gibi tarafmzdan asla uygun grlme
yen hallere meydan verilmemesine ve Kur'n reticilerinin tecvid gibi Kur'n'n
kraatine ait okutulmasna lzum grlen kitaplarn Arap harfleriyle deil, yeni
Trk harfleriyle yazlmasna hasseten dikkat edilecektir.
Daimi surette mahalli polisin ve kltr evirgenliinin gzetimi altnda bulun
mas iin bu gibi dershanelerin belli yerlerde olmas ve bu dershane yerlerinin, a
lma saatleriyle birlikte valilie bildirilmesi lazmdr.
27.6.1935
Rfat Breki
Diyanet leri Reisi

Yasaklar Silsilesi Dinin Her Boyutunu Kapsyor

Grld gibi en bala 12 yandan kk ocuklara Kurn retilmesi

nin yasak olduu vc Islm harfleriyle yazl dini kitaplarn okutulmasnn da
adli takibat gerektiren olaylardan olduu cami vc mcscidlcrdc Elifba vc tecvid
retiminin bile polis murakabesi altnda tutulmas gereklii Diyanet leri Ba
kanl tarafndan belirtilmi vc '.Bu uygun grlmeyen hallere tevessl edil
memesi gerekir denilerek de, btn bunlarn "Yasaklar silsilcsi.'nden olduu
dile gcrilmilir.
27.6.1935 tarihli stanbul Mfllg'ne gnderilen bu tamim. 1935 Trki-
yesi'ndc Mslmanlarn dini hayatn gstennesi bakmndan ok ilgintir ki,
,! Arap harfleriyle yazldr diye en basil bir "Karaba Tecvidi" bile evlerde vc ca-
( milcnle bulunduunda en byk su telakki edilmi ve evinde vc camisinde
Arap harfleriyle yazl dini eser bulunduranlar yllar yl bu anlayla hep tecziye
edilmilerdir.
Yukardaki tamim gerei, nceden kendilerine resmen Kur'n reticilii
ve Kur'n reticilii vc Kur'n hafzl kursu iin izin verilen vc kendilerine
.I
gerekli icnbihatlar yaplarak izinli olmalanna ramen bundan byle Kur'n
i '
Kurslar haftann belirli gn ve saatlerinde yapabilecekleri hatrlatlmtr.
Valilik vc emniyet gzetiminde zaten binbir sknt iinde kurslan srd
ren hocacfcndilcr vc hariamalarla ister istemez vakit ayarlamasna gitmiler

42. Oyanel leri Reislii. Zai leri MdriOnn 1021/2268 sayl stanbul Mftlne gnderdi
i bu ilgin tamim iin bkz belge no....
DEVRMLER SONRASI DN NAYAT 351

vc kurslann haftann belirli gn ve saatlerine sdrmak durumunda kalmlar

dr. Bunlardan Hafz Haan Akku hocaefendi. Ycnicami. Bcyazd vc Nuruos-
maniye Camiileri'ndeki derslerini pazartesi, aramba, perembe ve cuma gnle
rine. Hafz mer dem hocaefendi vc Fatih ve Hac Evliya Camiilcri.ndcki
derslerini de pazartesi, sal, aramba vc perembe gnlerine alarak kurslann
yrtmlerdir. stelik hem Milli Eitim Mdrl hem Emniyet Tekilat vc
hem de Cumhuriyet Halk Partisi grevlileri bir elin parmaklan kadar az olan bu
kurslardaki dersleri srekli takip ederek valilie yapiklan yazmalarla kurslar
daki sknlan daha da anrmlardr...^
Bu sknulara ramen Kurin reticilii devam ediyor ve fakat gayri
resmi olarak evinde veya mahalle camisinde Kurin greunck isteyen ehil hoca.
efendilere izin verilmiyordu. Zamann Kurra'sndan olan vc Kur n bilgisi ile
btn Trkiye'de maruf olan Selimiye Camii Baimam Hafz Fehmi Efendi ile
yine Kurra'dan Hafz Niyazi Efendilere mracaat enikleri halde Diyanete vc
Valilike kendilerine Kurian reticiliine izin verilmemitir...^
Ancak hikm Karadeniz vc Dou Blgclcri'ndc valilik vc mfilklcrc
yapt ikayetler ile bu blgelerde snrl sayda hocacfcndilcrc Kur'n Kursu ve
hafzlk kursu amalanna izin verilmitir.
Gotthard Jacschke, Yeni Trkiye'de slmlk isimli aratrmasnda 1932
ylndan balayarak 1940 ylna kadar btn Trkiye'de sadece vc sadece 16
Kur'n Kursunun resmen hizmet edilebildiini vc toplam 14 hocaefendi ile bu
kurslardaki din eitiminin yrtldn dile getirir..^
Aratrmac yazan H.A.R. Gibbs ise. "slm Modernizasyon".*. isimli
eserinde 1926 ylndan 1940 ylna kadar geen 14 yllk sre iinde btn bir
Trkiye'de sadece ve sadece 287 kiinin bu resmi Kur'n Kurslan.ndan Kurn
renebildii ve diploma alabildiklerini iade eder. Bu 287 rencinin 257'si
erkek. 30'u da kz talebedir.
Koca Trkiye'de 1924 ylndan 1940 ylna kadar geen sre iinde ancak
287 talebenin Kurn renebilmi olmas, bu 16 yllk srenin dini hayal asn
dan nasl geirilmi olduuna da iyi bir rnek tekil cdccckr.
43. stanbul Envy
MdriOnn Vilayetle yapt 10526/14328 sayl yazmas e bu Kur'n
Kurslar srekli tarassut altnda tutulmu, zellikle kurs hocalar hemen her ay mutlaka emniye
te anlarak ifadeleri alnmtr.
44. Sadk Albayrak. Trkiye'de Din K a vg a s, s. 242-243.
45. Jaesehke. Y e n i T rkiyed e slm lk, s. 76.
46 R Gibbn eserinin orijinal ad .Modem Trends in IslAm.dr.
47. H.A R. bb. M odern T rends in Islm, s 747.1945 London
 I' : 352 CUMHURYETT DNEM DN VE DEVLET LKLER
il!::
)
1 Bu kadar sknt, bask vc snrl imkanlara ramen Kurn eilim ve re
. I
timine devam eden hocaefendilerden zellikle stanbulda bulunanlar hi akla
hayale gelmedik olaylarla da karlalabiliyorlard. zellikle 1938-1940 yllan
arasnda Hafz Haan Akku. Hafz mer dem vc Sullanahmcd Camiindc
L Kurn dersleri veren Silisireli Sleyman Hilmi Tunahan fesad ve nifak ehlinin
bo durmamas ile ok irkin iftiralara maruz kalyorlard.
j u II
ftiralann balcalan. Kurbn okutan vc reten bu hocaefendilcrin talebe
: i!
velilerinden yklce paralar aldklan vc bu ii para iin yaptklan idi. zellikle
de Cumhuriyet Halk Frkas (Panisi)'nin, srf Kurn okunmas vc retilmesi
iini engellemek iin emniyete yaptklan ihbarlar bu hocaefendileri toplum na.
M zannda kk drmek iin uydurulmu iftiralarla dolu idi.

Hocalar Karalam ak in Bavurulan ftira kampanyalar

Kurn renimi ve Kurn hafzl iin, kz ocuklannn da ders alabile

cei resmen kayt altna alnmasna ramen, zellikle kz ocuklarnn Kurn
renmesini engellemek iin iren bir takm yalanlarla mracaat ediliyordu.
Bu konuda Cumhuriyet Halk Frkas (Parlisi)nin nce emniyete ihbar etlii.
Emniyet Tckilatnm Milli Eitime yazd aadaki ikayet dilekesi iftirala.
nn vard boyutu gstermesi asndan dndrc bir rnek olcaktr.
stanbul Valilii, Emniyet Mdrl kinci ubesinin 14.6.1938 tarihli,
stanbul Milli Eitim Mdrl'ne gnderdii dilekede unlar yazldr:

Nuruosmaniyd Camii birinci imam Hafz Hasan'n (Akku),baz gen erkek

ve kadnlar Kur'n retmek ve hfza altrmak bahanesiyle gayri ahlaki haller,
de bulunduu ve gayrM resmi olarak cenazelere de giderek maddi menfat temin
eyledii sureti iliikte bulunan ihbarnameden anlalm olup, yaplan tahkikatta
bu imamn Diyanet leri Riyasetinin 1934 senesine ait 3231/335 sayl msadesi
ile Kur'n hafzlna ders vermeye ruhsatnamesi bulunduu tesbit edilmitir.
Bu izin vesikasnn mahiyetiyle halen geerli olup olmadnn hususiyeti ile
birlikte tarafma bildirilmesini rica ederim.

stanbul Vilayeti
Emniyet Direktrl
kinci ube Birinci Ksm
Emniyet Mdrl
Nevzat.......................
DEVRMLER SONRASI DN NAYAT 353

stanbul Emniyet Mdrl'nn Cumhuriyet Halk Partisinin ihbar etme,

siyle hemen deerlendirmek isledii szkonusu ikayetler dpedz iftira olmas
na ramen Hafz Haan Akku Efendi emniyette byk zdraplara maruz kal
m ve maalesef bu sulamalarn aslszlna baklmakszn stanbul Mftl-
'nde de ifade vermek mecburiyetinde braklmt/..
Hedef. Kur'n renimine ve hafzlk kurslarna son vcmek ve resmen bu
kurslan devam ettiren szkonusu hocalann ruhsatnamelerini ellerinden almak
idi.
Daha sonraln 1960 ylna kadar Kur'n kurslan almasnda byk gayret
ler ve hizmetler sarfedecek olan Sleyman Hilmi Turahan da bu yllarda en ok
iftiraya urayan ve Kurn uruna madur edilen hocacfcndilcrdcn biri idi.
1940 ylna kadar bu tr iftira ve sulamalarla ve hemen hemen her hafta
yaplan basknlarla Kur.n retimini srdregelcn Kur'n kurslan 1940 dan
sonra birden oalmaya balad. Ve 1950 Demokratik Parti iktidanna kadar
geen sre ierisinde btn bir yurtta saylan 16 adc olan Kur'n Kurslan. 1943
ylna gelindiinde 65'e ykselmi, ancak Kur'n Kurslannn oalmas zerine
CHP iktidannn yeniden bu kurslara yklenmesiyle zellikle taradaki kurslan
kapatp, hocalann "Dini siyasete alet etmek" suuyla cczalandmlmasyla 1944
ylnda Kurn Kurslan says yan yanya dm ve 1947 ylna kadar hibir
ilerleme kaydetmeden faaliyetlerine devam etmilerdi.
Demokratik Partinin kuruluu ve muhalefette dini lonlan ileyerek geli
meye balamas ile CHP iklidan da zorunlu olarak dini tonlara ka eskisi gibi
kar kmaz olmu ve yitirdii larafarlann toplamak iin Diyanete alan
Kur'n Kurslanna ses karmaz hale gelmiti.
Gotthard Jaesehke. bu dnemde alan Kurn Kurslan iin verdii tablo
da 1947 ylnda 61. 1948 ylnda 99,1950 ylnda da 127 adet resmi Kur'n Kur.
sunun Trkiye'de Kur'n hizmeti verdiine iaret eder..
Bu Kurn Kurslannn ierisinde Kur'n'n unutulmamasn salamak niy
etiyle binbir meakkat ve glk ierisinde verilen Kur'n hafzl kurslarnn
yeri ok farkJ idi ve hfzm bu kurslardan tamamlayan salam hafzlar Anado-

49. stanbul Emniyet Mdrl. kinci ube Birinci Ksm Amiri Nevzat Bey. ayn ikayet dileke
sinden bir tanesini de stanbul Mftlne Gndermiti. 17 61936 tarih ve 10526 sayl dilek.
ite Emniyet MOdOriOO stanbul mOttlO.nde .bu tr olaylara sebebiyet vermemek iin kz o-
cuklannn Kur'n renmeye gnderilmemesi. .. diye bir istekte de bulunmutu Olayn baltba.
na bir provakasyon olduu aikardrve tek hedef snrl da olsa Kurin renimi ve hafzlk
kurslarn engellemek k.
50. Jaesehke. Y e n i Trkiye'de IslAmUK s. 76.
 354 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLEr LKLER

lu'nun dn bir tarafna dalarak, yasaklanan Kur.n' Anadolu ocuklanna

retmeye almlard. Kitabmzn son blmnde greceiniz bir jandarma
il. dipikleri altnda, maaralarda, ormanlklar iinde, evlerin sakl gizli blmele
rinde sakil sakl yrtlen bu Kurn retmenlerinin ac hikyeleri bugn yur
dun dn bir tarafnda hl dillerde dolamakta ve birok yal kimse bu anlann
gzyalan ierisinde anlatmaktadr.

Anadoluda okutulmas ve retilmesi yasaklanmasndan dolay neredey

se Kurn okuyacak insarann kalmad 1940.1 yllarda stanbul'daki hafzlk
kurslannn yapt hizmcer Trkiye'nin dini hayatnda ok nemli kilometre
I
talan olmulardr.^*^
stanbul vaizlerinden Hac Cemal tn 1941 ylnda Bcyazd
Camii'ndc verdii bir vaaz srasnda, Kur'n Kurslannn Anadolu'da da alp
gelimeye baladn ve artk Trk insannn yeniden Kur'na ve slm'a sanl.
maya baladn sylemesi zerine zamann Emniyet Mdr Kamuran Cuh.
ruk hem stanbul Mftlne ve hem de Diyanet leri Bakanl'n bir yaz ile
mracaat ederek, Trkiye'deki resmi Kurn Kurslannn rakamlarn istemesi ve
devrin CHP hkmetini de vaazdan haberdar ederek Anadolu'daki din gelime
lere dikkat edilmesini istemesi, devrin btn dikkatlerinin din eitimi ve Kurn
Kurslan zerine teksif edildiinin nemli bir gstergesidir.^^
1940 ylnda stanbulda 7 tane hafzlk kursu verebilen hoca var iken, bu
rakam 1944 ylnda 10 kiiye ykselmiti.
1944 ylnda stanbul'da hem Kur'n reten ve hem de hafzlk dersleri
veren hocalar unlard:^^
I

51. 1934 yjl.nda iki kurs hocasyla balayan hatzlk kurslar. 194. ylna gelindiinde yedi kurs h ^
casyla tealyetJerin yUrutUyordu. e hatzlk kurslarnda 27.5.194. tarihinde 50 iane hahzia
alan talebe ve 61 ne ete Ku^n. yUzunden okumaya alan talebe bulunuyordu.6
Camii Kur'n retmeni Haliz Necati'nin 9 haliz 4 yUztlnden olmak tizere 13, Nuruosmaniye ba.
mam Haliz Hasan Akku.un hlza alan 14. tashf h n la alan 23. yznden okuyan 3
ve vOcuh okuyan 1 talebe olmak Uzere toplam 41. Fatih Kummiu Mescid Kurn retmeni Haliz
Ismal Bayn.nn Wcuha 4 talime 5 ^mak uzere 9. Haliz mer Wem.in hlza alan 17, y
.1 znden okuyan 2. talim okuyan 5 olmak zere 24. Haliz Mehmed Hilmi Bilg'nn hlza alan 2.
! yznn ^u y an 15 olmak Uzere 17. Haliz Idns Okudun hlza a la 1. EyUb Sultan Camii
Kur'n Kursu re tin i Haliz Said ayri'nn yUzunden okuyan 3. hlza alan 3 talebesi
olmak uere to^am 6 tane talebesi mevcut idi ki. to^am bu yedi kurs h s n n cem'an 111 tale-
besi m e ^ l idi. (Sadk Albayrak. T^ye'de Din K aas, s. 246.249).
52 Istanbul Vilayeti, emniyet Mdri^ U n n 9.7.1941 tanh ve 968 sayl yazs ile Istanbul vaizlertn.
den H ^ Cemal Ot hocaelend Istand Mftlne ikayet ilmi ve v a a z la r^ .dini siy.
aseie alet ediyor. gerekiyte mftlke uyanimas istenmitir.
53 Rakamlar Isianb^ Mftlt^0 Arv'nden dertervnilir.

k '
DEVRMLER SONRASI DN NAYAT 355

Hafz Hasan Akku; 24 talebesi vard (Nuruosmaniyc. Bcyazd ve Yeni

Camii)
Hafz Necati Bilgin; 9 talebe (Laleli Camii)
Hafz mer dem; 24 talebe (Fatih ve Hac Evliya Camii)
Hafz Sayid ayrl; 12 talebe (Eyp Camii)
Samatyada Mustafa liter ve mer Akz; 6 talebe
Hafz Mchmed Hilmi Bilgi; 13 talebe (Yeni Camii)
Hafz Idris Okur; 1 talebe (Sultanahmet Camii)
Hafz smail Bayn; 9 talebe (Fatih Kumrulu Mescidi)
Hafz Ferhat Geniyrek; 8 talebe (Aksaray Valide Sultan Camii)
Grld gibi koca stanbul'da 1944 ylnda 10 hoca ve 106 talebe bulu,
nuyordu. 1944 ylnda btn bir Trkiye'deki resmi Kur'n Kuru says ise 38'e
ykselmi ve bu kurslarda da 104' erkek, 78'i kz renci olmak zere toplam
218 renci diploma alm/^'.^
1924 ylndan 1946 ylna kadar, halka "Tek Parti Zulm" dedirtecek
kadar iddetli basklan altnda cereyan eden din eitim ve retimi ierisinde bu
kurslann. halkn Kurin' unutmamasnda ve kurra hafzlanmn ortaya kmasn
da byk rolleri olmutur.
Eer Kurin hafzlanmn gen yalarda (8.15) olabilecei dnlr ve
devletin de 12 yandan kk ocuklara hangi tr olursa olsun, din eitimi ve
rilmesini yasaklad dnlrse, az da olsa yetien talebelerin ne kadar anlam
l olduu anlalacaktr.
nk en bata saylan lO'u bulan yukanda ismini verdiimiz stan
bul'daki kurs bocalan, sk sk Diyanete uyanim ve kk ocuklara ders ver
memeleri iin lenbihatta bulunulmutur.
te onlardan bir tanesi:

54. Jaesehke. Y e n i Trkiye'de Isimhk, s. 76.

 356 c u m h u r iy e t d n e m ! DN VE DEVLET LKLER

stanbul M fll'ne.

Ba/ Kur'n rencilerinin ilk tahsil andaki ocuklan kursa devam et

tirdikleri istihbar edilmitir. Bu gibi .usulsz" hareketlere meydan verilmemesi
lzumu ehemmiyetle beyan olunur.

19.8.1942
Diyanet leri Reisi
M. erafeiiin Yaltkaya

Grld gibi Kur n eitim ve retimi sadece devlete ve hkmete

engellenmekle kalmam, engellemede en messir g olarak Diyanet leri
Bakanl da layk olduu yeri almtr.
3 Man 1924 dcvrimlcrindcn balayarak Demokrat Partinin iktidara geldi
i 22 Mays 1950 tarihine kadar yaklak 27 sene din eitimi ve hususen Kurn
eitimi ite bu anlar ierisinde gelimi ve nihayet 16 Haziran 1950 tarihinden
itibaren ezann yeniden Arapa olarak resmen okunmasna izin verilmesiyle bir
likte. Kur'n ve Elifba retilmesinin zerindeki yasak da sona ermitir.
Bu 27 yllk yasak dnemini ieren ve ok ackl, ibretli, zulmlerle dop
dolu olan dini hayat ve din-devlet ilikilerini, kitabmzn nc cildinde "Ha
tralar" blmnde dikkat nazarlannza sunmu olacaz.
 ONnaNCI BOLUM

ib a d e t l e r in
TRKELETRLMES
VE TRKE EZAN KONUSU

_ . !?3t :
 ib a d e t l e r in T r k e l e t ir il m e s i

V E T R K E EZAN K O NS

Ezanm btn bir Islm mmetine ve dnya gezegeninde yaayan yaklak

1 milyar 200 milyonluk Mslman nfusa ynelik mterek bir manas vardr.
Yerinde bir tabirle ezan, bu 1 milyar 200 milyonluk slm dnyasnn tam bir
.istiklal Mar.dr. Her duyann sayg duyduu, davetine icabet etmeye alt
ve ona maddi-manevi zevkler verdii bir istiklal Mar.
.1
Dnyann hibir lkesinde, hangi dine mntesip olursa olsun, slam ms
tesna. insanlan bylesine etkileyen ve insanlara gnde en az be kez seslenen
byle bir davetiyeye rastlanamaz.
Ezann sosyolojik olarak Islm toplumlan vezninde ortak bir sembol ol
mas bir yana, namaza ve ibadete davet etmesi cihetiyle kullua ynelik tarafy
la da. slm dnyasmn mterek kulluk davetiyesidir. Her Mslman rKrede
olursa olsun, isterse bilmedii bir dilin konuulduu bir Mslman lkesinde
bulunsun, duymu olduu ezan sesi ile ortak bir heyecan ve birlik hissi c dolar.
Yzlerce ayn dilin konuulduu Islm dnyasnda ezan. Mslman birlik hissi
ni gnde en az be kez hatrlatan tek birlik semboldr.
Hristiyanlar iin an ne manay ifade ediyorsa Mslmanlar iin de ezan
/
ayn derecede ve ondan ok daha yce manalar ifade etmektedir.
: I
Bylesine yce manalarla dolu ve Mslmanlann tek ortak sembol olan
ezan, nasl ve ne sebeble ve hatta nasl bir fayda umularak yapld bugn bile
aklanamayan bir tarzda 1932 yl balarnda ortak semboUkten soyutlamak
ve Trke has" bir ekle sokmak anlayyla Trkelciirilmeyc baland.
Ezann Trkeletirilmesi hadisesi her ne kadar. 1932 ubat nda gerek.
leliyse de. muhteva olarak deiikliin dnlmeye balamas ok daha nce
ki yllara rastlar.
 !

I
360 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

Ziya Gkalp ve Trka Ezan...

Ezann Trkelemesi fikrini ortaya atan kii phesiz Ziya Gkalp'lir.
Ziya Gkalp ilk defa "Vatan" adl iirinde ibadetlerin Trkeletirilmesi fik
rini ortaya atm ve Ticc ezanla ilgili olarak Vatan adl iirinin ilk bendinde
yle demiti:^*

Bir lke ki, camiinde Trke ezan okunur,

Kyl anlar manasn namazdaki duann,..
Bir lke ki mektebinde Trke Kur'n okunur,
Kk byk herkes bilir buyruunu Hda'nn...
Ey Trk olu, ite senin orasdr vatann!

Aslnda Ziya Gkalp iirinin bu ilk bendinde de grld gibi sadece

ezann Trkeletirilmesi teklifini gndeme getirmekle kalmyor. Trke Kur n
fikrini de ortaya alm oluyordu. Halta Gkalp. "Trkln Esaslan" isimli
1 kitabnda, Trke yaplan ilahi, zikir ve Mevlid-i crif.i rnek gstererek unla-
nn da Trke olmasn istiyordu:
[i 1. ibadette okunanlar (tilavet) dnda Kufn okunuu.
2. Bn ibadet ve ayinlerden sonra okunuan dualar ve mnacaa (yaka.
n).
3. Cuma ve Bayram Namaz Hutbelcri^^
Ziya Gkalpin dnceleri. Cumhuriyet'in kuruluu ve zellikle de 3
Mart 1924 devrimlerindcn sonra Mustafa Kemalin her an akln megul eden
hususlatl. Ziya Gkalp bir "Dinsel rcform" ^olarak bunlan dnmse de.
Atatrk iin dini hayat ve ibadetlerdeki reformlar, dinsel reform olmaktan te
bir "Kltrel reform" ^^idi.
20 Haziran 1928 tarihinde stanbul niversitesi lahiyat Faklicsince ha
zrlanan ve daha nceki blmlerde de lam metnini sunduumuz "slamiyet'i

1. Zya Gkalp. Y e n i H ayat, s 9.1941 (2. Basm).

2 Zv Gkalp. TrkOfOn E s a s la n . s. 113-114. Varlk Yaynlan. kinci Basm, 1955. Ankara.
3. .laaschke. Y am TtiO ye'da slm lk, s. 43.
4. JaasehKe. a.9 .6 ... 43.
BADETLERN TORKELETRLMES 361

Islah.' projesi ile Alairk'n arzulad bu .'Kltrel rcform'.un lemcllcri atlm

oluyordu.
Prof. M. Fuad Kprl. Prof. smail Hakk Baltacolu. Prof. smail z.
mirli. Prof. Halil Halid. Prof. Arapgirli Hseyin Avni. Prof. Hilmi mer veProf.
Hilmi Ziya gibi on kiilik bir ilmi(!) heyet tarafndan takdim edilen bu proje ile.
"badetin dilinde". "badetin eklinde". "badetin sfatnda" ve "badetin fikriya
tnda" ^olmak zere drt ana balkla ibadetlerdeki reformlar balatlmak isten
miti.
te bu projenin "badetlerin dili" blmnde deniliyor ki: "badetlerin Li
san" Trke olmaktr. Ayetlerin, dualann. hutbelerin Trke ekilleri kabul ve
istimal. edilmeli ve mabcdlcrdc bu esasta tekilat yaplmaldr.
badetlerin dili zerine yaplmas teklif edilen bu deiiklikler 1928 yln
dan itibaren en bata Atatrk ve nn'y ve sonra Cumhuriyet Halk Partisi'nin
ileri gelenlerini konu zerine dndrmeye balamt.
stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi profesrlerinin teklif banda
am olduklan ibadetlerdeki deiiklik projesi. Atatrk'te beklenen etkiyi yap
m ve kendisini bu konuda 1931 yl sonlannda kesin olarak harekete gemeye
tmiti.

Atatrk'n ibadetlerin Trkeletirilmesindeki Hedefleri

Bu sralarda Atatrk'n zerinde durmak ve baarmak istedii eyler ba

lca namazn etrafnda dolayor ve onun ekilleri evresinde toplanyordu.^
Bunlan drt ana balk altnda gsterebiliriz:
a) Tekbir, Ezan, Kamet ve Saltn Trkeletirilmesi.
b) Hutbenin Trke Okutulmas.
e) Namazn Trke Kurn'la kldmimas
d) Halkn rabetini ekmek iin camilerin shh ve bedi bir hale getiril
mesi.
zellikle ilk konu zerinde younlaan Mustafa Kemal Ata-
trk.ibadeerin Trkeletirmesi iinde kendilerinden en ok faydalanaca kii.

5. 20 / Haziran 1926.
6. JaesehK.. a.g.e.. $. 40-41.
7. .m an Nuri E^.n. TOrk M a rif Tarihi. C.S., 8. H 3 9 .
 :

362 H U R Y E . DNEM DlN ^ DE

^ C T LKLER

cri etrafnda toplamaya balad ve Dolmabahe Saraytnda bu kiilerle aylar

sren bir alma balatt.
almalara katlan kiiler devrin ok mehur hafzlan, musikiinas ve
mcvlithanlan idi. Hafz Sadettin Kayntk ve Hafz Burhan gibi musikiinaslar
olduu kadar, tegannili mevlid okumalanyla tannm mehur hafzlardan
.
seme bir gmp bu toplantlara katlyorlar idi.
Dolmabahe Saray.nda bizzat Atatrk'n bakanl ve gzetiminde y
rtlen ibadet dilinin Trkeletirilmesi almalanna kanlan hafzlar unlard:
I
Beiktal Hafz Rza. Hafz Burhtm, Hafz Sadettin (Kaynak). Enderunlu Hafz
' Yaar (Okur). Sultan Selimli Hafz Ali Rza (Sagmen), Adliyedeki Hafz Fahri.
Galatasaray Muallimi Hafz Nuri ve tm bu hafzlara bakanlk etmek zere s
kdarl Hafz Cemil.^
Bu dokuz seme hafz, "Din inklab"^.^^ iin yaplcak deiikliklerde ve
zellikle de ibadetlerin Trkcletirilmesindc almak iin 1931 yl Ramazan
aynn onbeinden itibaren Dolmabahe Saray.na animaya baladlar.^^*
Hafzlar Atatrkn gzetiminde Rtmazan'n sonuna kadar Tekbir. Ezan.
Kamet, Sala ve Hutbenin Trkeletirilmesi zerine youn bir ekilde alma
ya baladlar.^* Daha sonra Ramaza'nm bilimiyle 1932 ylnn ubat ayna
kadar geen sre ierisinde de Kur.n'n Trkeletirilmesi zerine alld.
Kurn'n Trkeletirilmesi almalannda da Atatrk, hem gzel sesinden ve
hem de hiab ettikleri dzgnlnden dolay Hafz Sadettin Kaynak alma
larn organizatr klmt.
Saz ve orkestra heyeti ile birlikte yrtlen Kurn'n Trkeletirilmesi
almasna. Slcymaniye Mezzini Hafz Kemal, Beiktal Rza. Sultiu Sc-
limli Rza, Hafz Burhan. Hafz Yaar Okur vc Hafz Nuri katlmlard.
Okunan Trke Kur'nn nce Gaziye beendirilmesi asl olduundan
hafzlar bir hayli ter dkyor ve halkn bu ekli begcnmiyeceini bile bile ok
youn gayretler sarfediyorlard. Bunun bir baka sebebide Atatrk'n heyette
bulunan hafzlara ; "nklaplanmzn son merhalesini sizicr yapacaksnz Hafz
Beyler!" diyerek iltifatta bulunmu olmas ve: "Sizi Sultan Camiilerine hatip ya-

AJRza Sa.men. mAtaiOfk'le HatraJarm. Millet Mecmuas, c s. Say 10.11. Mart 1940
9 . O s m Nun Ergin M a a n f Tarihi, c.5. s. 1930.
lO AlRza Salman. *Atatrk'le H aU ralar. Mlfot M e c m u a s, c.5. say 10. 11.3.194S.
]i : ; iz t : r \ : : K H a ^ : : O s m a n N u n E r g n . T r k M a a n ( r a r ih , c . 5 . $ . ) 9 S 3 .
 BADETLERN TRKELETRLMES 363

pacagm. Size srmal kaftanlar giydireceim!" ^^*gibi hafzlar iin o gnk art
larda en byk kabul edilen vaadlerde bulunmasyd.
Tabi o zamann hafzlan iin srmal kaftan giymek iin Selatin camileri
ne hatip olmak eriilmesi ok zor olan rtbeler idi. Bu vaadlcre ulaabilmek iin
hafzlar saz ve orkestra eliinde var gleriyle alyorlard.
Saz heyeti arasnda: Selanikli "Kanuni*. Mustafa. Msrl Ud brahim ve
Keman Ermeni Nobaryan var idi/*.. Saz heyetine iki erkekle bir kadn sesleriy
le elik ediyorlar ve okunan Trke Kurn'a ritm(l) vermeye alyorlard.^*

Tekbir. Ezan, Kamet ve Salann Trkeletirilmesi

Tekbir. Ezan. Kamet. Sal ve Kur nn Trkeletirilmesi ile ilgili bu

hummal faaliyetleri bizzat yaayan kiiler, bu ok renkli(!) almalarla ilgili
hatra tutmay da ihmal etmemilerdi. zellikle notaya ve ritme uygun olarak
tekbir getiren ve Trke Kurin okuyan ve bu suretle de Aiatrk.n din inkla
t / bnda "Gz bebei" olma nvanna erien Sultan Sclimli Hafz Rza'nn (Hafz
Ali Rza Saman) hauralan bu konuda ok ilgi ekicidir.*.
Hafz Ali Rza Saman, hairalannda bu hummal almalar yle anla
tyor
"...Sarayn altndaki kk salonda tekbir meselesi bahsi mevzuu oldu.
Yaklamakla olan bayramda camilerde okunacak olan tekbirlerin Trkeletiril
mesi isteniliyordu. Halbuki bu hafzlann yapacaklar i deildi. Bunu yalnz
Arapa bilen hem de musikide lasarrtf sahibi olan kimselerin yapmas lzm ge
lirdi. Bu vaziyet karsnda gayretin dayya dt anlald.
Bu derece acele edilmesinin trl sebebi olabilir: Yaplacak ite iyiliin,
ktln yeri olmamas yani bir ey olsun da nasl olursa olsun fikrinin hakimi
bulunmas dncesi bir sebep olaca gibi, yaklamakta olan 1931 ylnn bay II
ramnda bu ie balanm olmas dncesi de ikinci bir sebep olabilir.
^.1
Herhangi bir rejim yeni kurulurken nasl kurulursa yle gider ve temelle
ir. Bu temel ilkin doru olarak konulursa i> olur diye uygun olduunu sand
m bir dnce kafamn iini sard. Doruya aykn bir usuln konmas, yanl

13 Osman Nun Ergin. M aarif Tarihi, c.S. s. 1948

14 Osman Nun Ergin, a.g o., c.5. s. 1953.
15. Hafz Yaar Okur. "A tatrkle O n b e Y//(Dni Hatralar) 1962 stanbul.
16 Hafz Ali Rza Sa^man'm hatralan tn bkz; Osman Nuri Ergin. Trk M aarif T a n h . s. s
1939
 f 364 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLETF LKLER

bir ibare ile iin aslnn, ruhunun mndan kamlmas ihtimali ki bunun byle
olaca ortada grtilyordu-yrcimi titretti. Bugn camilerde okunmakla olan
!! Trke tekbir ile bu titreyiin eseridir. Bunu nerek sylemek hakkna malik
bulunmakiaym. imdiye kadar karanlk kalm olan bu mesele, bizden sonraki
nesillere kalacak olan bu eser birka satr ile lesbi edilecek olursa o geceki m-
cahede ve mcadelenin mkafatn fazlasyla alm olduumu itiraf ve kabul
ederek bunu barka fkra ile izah edeceim:

I Bugn camilerde okunan Trke tekbir srf benim mcahademin meyva.

i:: sidir. Bunu yalnz iddia deil, ispat da ederim. En birinci ahidim oradaki Hafz
arkadalanmdr.
Haan Cemil'in reislik ettii bu meclisteki 9 hafzdan 8'i bir taraf oldular.
Bunlann banda Hafz Kemal vard. Hafz Kemal. "Allahu Ekbcr i" "Allah
l| Byk'tr" tarznda Trke'ye evirelim diyordu. Ben. Allah byktr terkibi
nin hem sfatna hem mellumuna itiraz ederek Tann Ulu'dur denilmesini ileri
srdm. Hafz Kemal, davasn hakl gstermek iin "Allah Byktr" terkibi
nin bizce munis olduunu, azmzn buna alkn bulunduunu sylyordu. Sa-
deddin Kaynak da Hafz Kemal tarafn tutuyordu. Fakat o da tezini mdafaa
edemedi.
Allah'a kar Tann; Ekbere kar Ulu ve byk kelimeleri zerinde hayli
mnakaa oldu. Neticede grld ki. "AUah'u Ekbcr." "Allah Byktr" ve
1 "Tann Uludur" cmlelerinin de hece saysnca birdir. Allahu ekbcr ibare
sindeki nameyi Trkeletirdiimiz ibareye aynen geirdik. Tekbirin ibaresi
benim tezime gre yle oldu:
Tann Uludur. Tann Uludur. Tanndan baka Tann yoktur. Tann Uludur.
Tann Uludur. Hamd ona mahsusdur.
Mzakere bu salhaya gelince Haan Cemil yle bir teklifte bulunarak
mnakaaya son verdi:
- Her ikisini de Atatrk'e okuruz, onun istedii ve beendii kabul edilir.
Haan Cemil'in reisliindeki konumalar bitmi, tekbir yle byle Trk.
eletirilmi. nameler yerli yerine konmu ve "Allah Byktri'. "Tann Ulu
dur" ihtilafnn halli de Atatrkn yksek tasviplerine braklmt. imdi bu ko
misyon azas sarayn st katnda bulunan Atatrk n huzuruna kyordu. BiUr
parmaklkl merdivenden karken reisimiz Haan Cemil bize:
- Durun, dedi, unlara bir srpriz yapalm!

I.
BADETLERN TRKELETRLMES 365

Atatrk'le yanndakiler bizim st kata ktmz grmemilerdi. Oraya

kar kmaz, reisimiz teklifi zerine: "Allah Byktr". "Allah Byktr" diye
o maruf nameleri yksek sesle ve hep bir azdan bararak yriimeye bala
dk. Henz Allah'n ad saray kubbelerini titretmeye balad ilk anda Ata
trk'n ba bizden yana dnd ve pek holanarak ve glerek yerinden kalkt,
bize doru yrmeye balad. Biz de okuya. okuya kendilerine yaklatk. Ata
trk, pek seviniyor, tatl tatl glyordu. Tekbir bitmiti. Haan Cemil sze ba
lad.
"- Tekbiri Trke'ye evirirken Hafzlar arasnda ihtilf kt. Kimi "Tann
Uludur" olsun diyor, kimi "Allah Byktr" olsun diyor. kisinden birisinin ka
buln yksek tasviplerinize braktk" dedi.
Reisimiz Hafz Cemil mnakaay olduu gibi sylememi, ksa kesmiti.
"Tann Uludur" diyen hafzlann bir ksm deil, bir teki idi. Ben onun bylesi
sylemesini isterdim. Fakat o sarada skttan baka are yoktu.
Atatrk: "Her ikisini de dinleyelim!" buyurdular.
ilkin "Allah Byktr" diye baladk. Kemal ile arkadalan pek istekli ve
neeli okuyorlard. Kendilerininkini beendirmek iin azami gayret sarfediyor-
lard. Atatrk ise. kalarn alarak dikkat kesilmi, ayakla dinliyordu.
Tekbir biiti. Hakikaten pek parlak okunmutu. Sayar n n tyordu.
Atatrk:
Buyurdular. "Allah Byktr" avazclcri tekrar ykseldi. Bundan sonra
Atatrk:
-imdi tekini!
Buyurdular. imdi benim dediim okunacakt. Okundu. Fakat arkadala-
nn. bililtizam diyeceim, neesiz olduklan seziliyordu. Atatrk bunun iin de:
-Bir daha!
Buyurdular. Bir kere daha okuduk. Bu sefer ben de onlara inat kuvvetli vc
neeli okudum. Okuyu bini. En heyecanl bir ana gcimtk. Yalmz hafzlar
deil, oradakilerin hepsi dikkat kesilmi, kulak kesilmi, gz kesilmi-
ti.Aatrk'n ne diyeceini, hangisini beeneceini bir an evvel renmek istiy
orlard. O. deil, iki kelime ile hem de sabrszlklara, meraklara son verdi,
hem de tekbirin metnini tespit etti ve:
-Evvelki unutulsun! Tamamen Trke olsun! "Tann Uludur" diye okun
sun.
r
*f
366 c u m h u r iy e t d n e m ! DN VE DEVLE'F LKLER
:;l
r' = Buyurdu, Ben titriyordum. nk byle bir ii. byle bir huzurda baar
m ve imtihan kazanmtm. Arkadalanm sktc daldlar. Yalnz Galatasaray
I I Lisesi muallimlerinden Hafz Nuri kulama: Tebrik ederim diye fsldad.
Atatrk kazanan taraf bilmiyordu. Beeriyet duygulanndan synlm ola
I mayz. Bu ekli iddia edenin kim olduunu Atatrk'n de bilmesiniisterdim.
I.!
"Tanr Uludur" ekli tastamam benim mcahedenin bir meyvesi idi.
Bununla beraber sofrada yine de mesele zerinde konumalar oldu. Ata
trk yeni metnin aslndan daha parlak olduunu ve nameye yaktn syledi:
Hafz Kemal de yle garip bir mtalaada bulunmaktan ekinmedi:
-Biz minarede de ezan okurken Allah kelimesinde name yapanz da...
Atatrk bir ey sylemedi. Ben ii zerime alarak dedim ki:
-Bu muazzam inkilap karsnda byle bir name dinlenmez ya!
!
1 Yine Atatrk'n huzurunda bir mesele grlrken ben. tekbirde geen
!1 hamda ve mahsus kelimeleri hakkndaki gr ve anlaym da kendilerine arz
ettim. Ahteri Kebir'i genii. Bu kelimelere bakt. Lgatin verdii manalar da
I bunu tutmam olacak ki;
-Biz imdilik hamd ona mahsustur diyelim de istikbalin Trk' daha iyisi
ni bulsun! Onlar da onu Trkeletirsin!
Buyurdular. Bu i de byle neticelendi.^*
Tekbir iin yaplan mesai daha sonra ezana ve kamete de temil edildi.
Onlar da Trkeletirildi ve camilerde okunulmaa baland. Fakat hkmet
laik olduu iin bunlan ne resm ve ne din bir makamdan; mesel Diyanet ile
ri Rcislii.nden getirtiyor, ne de bir kanun mevzuu yapyordu. Bu iler bylecc
husus ekillerde ve kanun olmyan teebbslerle yaplp durdu.***
Bu lrTrkcleiinnc teebbslerinde henz Sal denilen ve peygamber'e
hrmet ve tazimi gsteren dini metin zerinde durulmuyordu. Nihayet Diyanet
leri Reislii bununla da megul olarak Salann da Trke ve notaya uygun,
ritmle sylenebilecek bir tarza dntrlmesi almalann balatt ve Stdanm
muhtelif eklini hazrlayp ezandan sonra okunmak zere btn Mftlklere
gnderdi.
Diyanet leri Reisligi.nin bu konudaki 6.3.1933 tarihli dikkat eken tami
mi ylcdir:.'

17
18
19 ^ 3
tonbui MuHOlne gndenlmior


"."^
"^
"

'. '

!BADEn^ERN TRKELETRLMES! 367

"Oz dilimizle her tarafla Trke ezan okunduu bir zamanda minarelerde
Arapa salt okumak ahenksiz decei gibi Hkmeti edilenin takip buyurdu
u maksad milliyeye de uygun gelmediine binaen sanbul'daki erbab ihtisas
la bilmuhabere yukanda yazlan suret ile Trke tekbir gnderilmitir. Her
hangisi arzu olunursa icabnda alkadarlarn ondan okumalan tamamen beyano.
lunur."
Bu emir zerine stanbul Mftl. stanbul'daki lhiyat Fakltesi m
derrisleriyle grerek bunu da tespit edip bildirmi ve Sala iini de bylccc
sona erdirmiti!
Diyanet ileri Bakanlnn Devletle i ie organize ettii ve tm mft
lklere de tamamen gnderdikleri ibadetler ve ekilleri ile ilgili bu eit inklap
lar hakknda ieride ve darda ilgin yorumlar yaplyordu.
Alman Golihard Jaesehke. Dolmabahe saraynda yrtlp Meclise ka
nunlamadan. tamamen bir emir dorultusunda yrtlen bu uygulamalan "eri
atn egemenlik alanna ak bir hcum" olarak yorumluyordu.^^
Jaesehke, "eriata ak bir hcum" olarak yorumlad bu uygulamalann
kkeninde eer bir kahraman aramak gerekirse bu kahramanln Mustafa
Kemal'den nce Ziya Gkalp'c ait olduunu dile getiriyor ve criae bu manada
ilk hcumun Ziya Gkalp'ten geldiini iddia ediyordu.
H.H. Schacder e gre, her ne kadar Ziya Gkalp'in. slam mmetinden.
Trk kltrnden ve Avrupa medeniyetinden olmak eklinde dile getirdii me
hur felsefesiyle bu kahramanlk uyumazlk iindeyse dc^*iya Gkalp hereye
ramen 20. asnn balannda Ezan'n ve Kur n'n Trkelciirilmcsini "Vatan"
adl iiriyle dile getirmiti.
Vatan adl bu iirin bir ktasnda Gkalp

Bir lke ki camiinde Trke ezan okunur,

Kyl anlar manasn namazdaki duann...
Bir lke ki mektebinde Trke Kur*n okunur,
kk byk herkes bilir buyruunu Hdann...
Ey Trkolu, ite senin orasdr vasann.^"^

20. GoUhard Jaesehke. Y e n i T rkiyed e slmlk, s. 45.

22. Zya Gkap, Y e n i H ayat, s. 9 (1941)

 368 c u m h u r iy e t D ^ M ! DN v e UEVLCT LK
LER

diyerek Trke ezan reformunun temelini daha 20. asnn balannda atm olu
yordu.
Aslnda iirde ad geen, a"Ezan"dan baka. Ziya Gkalp. .slam mme
tinden" olgusuna tersliine ramen "Tlcln Esaslan" isimli eserinde,
tekke ve dergahlardan Tlce yaplan zikirlerde okunan ilahilerle ve sonradan
yaayan bir dinsel tren haline gelmi bulunan Trke Mevlid.i erif-i rnek
gstererek unlann da Trke olmasn istiyordu.^^
1. badette okunanlar (tilavet) dnda Kur.n okuyuu
2. Btn ibadetlerin sonunda yaplan dua ve mnacaaer
3. Hutbeler
4. Tekbir ve Salavat-I crifclcr.
Ziya Gkalp bunlan isterken ne srd tek gereke Trklkle birlikte
ibadederde vecd ve tmi.nan'n artmas idi.(2
I. Ziya Gkalp'in gndeme getirdii ve daha sonra Dolmabahe Saraynda
!1 hafzlar gnbunda mek edilerek ekillenen Trke Ezan. Kamet. Tekbir ve Sa-
'{ lavat- erife ilk kez bir Ramazan aynda 3 ubat 1932 tarihinde okundu. Tek
birler ve Salavailar da Teravih namazlannda okunmaya baland.^^
lk Dil Kongresinden sonra da Vakflar Genel Mdrl Ocak 1932den
itibaren, btn cami ve hademc-i hayrat'n (din grevlileri) amiri sfauyla nce
Diyanet leri Reisliine ve sonra da Vakflar Genel Mdrl makamna
bal btn cami ve mescitlere Tice ezan iin her trl hazrln yaplmasn
emretti.

T a n r U lu d u r , T a n r U lu d u r ...

Ezann yeni ekli Diyanet leri Bakanlnca Atatrk'n de onayndan

gemi ekliyle tm mftlklere tamamen Ocak 1932 den itibaren gnderilmi
oldu..^^
Onaylanan Trke Ezan'n tam metni yle idi:

23 Ziya Gkalp. TO rkm n E s a s la n . s. 113-114. Varlk Yaynlan. 1955. stanbul (kin. Bask)
24. Jaechk. Y ani TO rkiya'e slam lk, s. 43.
25 4 ubat 1932 tarihli S a n P o s ta G a za te si.
25 jMsehk.. t.45.
27 Diyanet len Resli. Ocak 1932. Ezann Tesbib toplants.
BADEniERjN TRKELETRLMES 369

1. Tann Uludur. (4kcre) 2. phesiz bilirim vc bildiririm ki Tann.dan

baka yoktur tapacak, 3. phesiz bilirim vc bildiririm ki. Tannnn elisidir Mu.
hammed, 4. Haydi namaza, 5. Haydi kurtulua, 6. Namaz uykudan hayrldr
(Yalnz Sabah namaznda), 7. Tann Uludur, Tann Uludur. 8. Tanndan baka
yoktur tapacak.
Her ne kadar Trkcletirilmi bu ezann gftckarlan bir hafzlar grubu
ise de gerek gftekr Mustafa Kemal Atatrk idi. Bu gftenin bestckrlanna da
Devlet Konservatuanndan hsan bey ile, Ermeni Nobaryan getirildi.
Ezan.n hemen arkasndan Tekbir, Tchlil vc Salavat- erifelerin Trke.
!etirilmi ekilleri de Diyanet leri Rcisliince btn mftlklere tamamen
gnderildi. Diyanet ileri Reisi Brekizde Rfat Efendinin (Rfat Breki) tm
mftlklere gnderdii tebli de unlar yazlyd:^.

T r k e o la ra k c a m ile rim iz d e n e m in a re le rd e n o k u n m a y a b a la n a n E z a n .n
a h e n g in i s a la m a k v e m illi d e v le t p o litik a la rn a a y k r d m e m e k zre(!) T e k b ir ve
S a la v a t 'i e n fe le r d e a a d a k i e k ild e T rk e le tirilm tir. S a la v a t iin M ftlkle
rin s e im in e b a l o la ra k a a d a k i u e k il b ild irilm itir.

S a la v a t. e rife ..Ey T a n rn n e l is i M u h a m m e d . s a l t s a n a , s e la m sa n a .(y a

d a: S e n in z e rin e o ls u n rah m e t v e s e la m e t ey M u h a m m e d ); v e y a (Ey T a n rn n
s e v g ilis i M u h a m m e d s a l t szin d ir, s e la m szin d ir.)

T e k b ir i in . T a n r U lu d u r. T a n r U lu d u r. T a n rd a n b a k a T a n r yoktur. T a n r
uludur, T a n r uludur, H a m d o n a m ahsustur...

Tekbir ve Salavat- erifeler iin bu yeni ekli kullanmayanlar iin de,

Trk Ceza Kanunu'nun 526. maddesi gerei ceza ngrld. 2 Haziran 1941 ia.
rihli kanunla bu maddeye yaplan ilaveye grc (herhangi bir yerde, grev dn,
da bile olsa vc grevli olmasa bile) Arapa olarak ezan okuyanlar vc tekbir geti.
rip, Salavat- erife zikredenler iin ay hapisle cezalandrma kabul edildi..

Hutbenin Trke Okunmas

Trkcleiirilen ibadet ekillerinden birisi de hutbeler idi. rKclikle

(Turna Hutbesi vc Bayram namazlar hutbeleri, halk hibir ey anlamyor (!) d.

20. Osman Nuri Ergin. Terk Maarif Tarihi, c s. s. 1953 Jaesehke. Yeni Trkye.de slmlk, s. 45
29. Tekbir ve Salavatla lgl bu tebli Diyanet len Retsl'nce e Mart 1933 larihinde yaynlanm
tir.
30. Su cezalandrma ekl de en y un clerak 1940.19. yllan arasnda lfn donemmde g ^ k .
!etirildi. 1946-1947 yllarnda da Adalet Bakan, Puat Srmen.ff) zamann^ bu sutan Ortalama
her ay 50 katomOsWman cezalandrlm o lu y .^
r 370 CUMHURTVirr dnem ! DN VE DEVLET LKLER

nccsiyle Trkcltirilcmcyc labi tutuldu. Atatrk. ..Egcr hutbe hitabcmck ve

halkla konumak ise. halkn o hutbeyi her eyiyle anlam olmas gerekir. Halka
hitap ederken onun anlayaca bir dille konumak en tabii ve en mantkl bir yol
olduundan phe yoktur." diyerek hutbenin Trkcleiirilmcsinin ve ondaki
Arapa dualarn atlmas gerektiinin kendince gerekesini de ortaya koymu
oluyordu.
Aslnda Hutbenin Trkeletirilmesi ile ilgili rnei Mustafa Kemal Bal,
kesir Lala Paa Camiinde 1923 ylnda bizzat kendisi vermiti. Daha nceki b.
lmlcrdc de tam metnini sunduumuz bu hutbenin nemli blmlerini yeniden
zikrederek konuyla ilgili Hafz Saadettin Kaynak'n ilgin hatralanna yer ver
mek istiyorum.
Mustafa Kemal szkonusu hutbesinde minberin birinci, nc ve yedin
ci basamaklannda okunmas gereken dualan atlayarak hutbeyi okuyaca basa
maa km ve ylece hutbesini okumutu.
Mustafa Kemalin arzulad ve istedii ey, ibadetleri ekillendirmek ve
belli kalplara koymak deildir. Onun iin minberin merdivenlerinde dumiayp.
dua okumadan direkt olarak hutbesine balamt.
Hutbede yle diyordu:
j:
" E y M ille t.A lla h b ird ir. a n b y k t r. A lla h 'n s e l m e ti, atfeti v e h a y r z e ri
n iz e o ls u n . P e y g a m b e r im iz E fe n d im iz H a z re tle ri C e n a b H a k ta ra fn d a n in s a n la ra
h a k a y ik i te b li e m e m u r R e s u l o lm u tu r. K a n u n i E s a s i c m le n iz c e m a lu m d u r ki
K u r ' n - A z im a n 'd a k i h u s u s d u r. n s a n la ra fe y iz ru h u v e rm i o la n d in im iz so n
d in d ir, e k m e l d in d ir. n k d in im iz a k la , m a n tk a . h a k ik a te ta m a m e n te v a fu k v e
te ta b u k e d iy o r. E e r a k la , m a n tk a v e h a k ik a te te v a fu k e tm e m i o ls a y d , b u n u n la
d i e r k a v a n in i te b fiy e y i ila h iy e b e y n in d e te z a t o lm a s ic a p e d e rd i. n k b ilc m le
k a v a in i k e v n iy e y i y a p a n C e n a b H a k 'tr.
A r k a d a la r ; C e n a b P e y g a m b e r m e s a is in d e iki d r'a , iki h a n e y e m a lik b u lu
n u y o rd u . B iri k e n d i h a n e s i, d i e ri A lla h 'n e v i idi. M ille t ile rin i, A lla h 'n e v in d e y a .
p a rd . H a z r e ti P e y g a m b e r in is m i m b a re k le rin e ik tifa e n bu d a k ik a d a m ille tim ize ;
m ille tim iz in h a l v e is tik b a lin e ait h u s u s a t g r m e k m a k s a d y la bu d a r k u tsid e
A lla h 'n h u z u r u n d a b u lu n u y o ru m . B e n i b u n a m a z h a r e d e n B a lk e s ir 'in d in d a r v e
k a h r a m a n in s a n la r d r . B u n d a n d o la y o k m e m n u n u m . B u v e s ile ile b y k b ir s e
v a b a n a il o la c a m m it e d iy o ru m .

Mustafa Kemal:
ICamiler Din v . Dnya leri indir n

E fe n d ile r, c a m ile r b irb irim iz in y z n e b a k m a k s z n y a t p k a lk m a k i in y a p l

m a m tr. C a m ile r ta a t v e ib a d e t ile b e r a b e r d in v e d n y a i in n e le r y a p im a k l z m

\
BADEniERN TRKELETRLMES 371

geldiini dnmek yani meveret in yaplmtr. Millet ilerinde her lerdn zihn
bal bana laaliyette bulunmak elzemdir. te bizde de burada din ve dUnya gin
istikbal ve istiklalimiz in, bilhassa hkimiyetimiz in neler dndmz mey
dana koyalm. Ben yalnz kendi dncemi sylemek istemiyorum. Hepinizin du
ndklerinizi anlamak istiyorum. Amali milliye, irade milliye yalnz bir ahsn dU
Unmesinden deil, bilumum eirad milletin arzularnn, emellerinin muhassa
lasndan ibarettir. Binaenaleyh benden ne renmek ne sormak istiyorsanz ser
beste sormanz rica ederim."
"Hutbeler hakknda irat edilen sualden anlyorum ki bugnk hutbelerin tarz
milletimizin hayati likriyesi ile lisaniyle ve ihtiyacat medeniyesylo mtenasip go.
rUlmemektedir. Elendiler, hutbe demek nasa hitap etmek, yani sOz sylemek de.
mektir. Hutbenin mnas budur. Hutbe denildii zaman bundan bir takm melhum
ve mnalar istihra edilmemelidir. Hutbeyi irat eden hatibdr. ani sOz soylyen de
mektir. Biliyoruz ki Hazreti Peygamber zaman sadetlerinde hutbeyi kendisi irat
ederlerdi. Gerek Peygamber Elendimiz ve gerek HUlelay Raidin.in hutbelerini
okuyacak olursanz grrsnz ki gerek Peygamberin, gerek HUlelay Raidn'n
syledii eyler 0 gnn meseleleridir, o gnn askeri. dar, mail, siyasi ve t.
mal hususatdr. Ummeti Jslmiye tekessUr ve Memaliki islmiye tevessua balay.
nca Cenab Peygamber.in ve HUlela Raidin.in hutbeyi her yerde bizzat kendileri,
nin irat etmelerine mkn kalmadndan halka sylemek istedikleri eyleri iblaa
bir takm zevali memur etmilerdir. Bunlar her halde byk rUesa d. Onlar cami
erile ve meydanlarda ortaya kar, halk tenvir ve rat in ne sylemek lzmsa
sylerlerdi. Bu tarzn devam edebilmesi in bir art lzmd. 0 da milletin reisi
olan zatin halka doruyu sylemesi, halk dinlemesi ve halk aldatmamasdr.
Halk ahvali umumiyeden haberdar etmek son der^e haizi ehemmiyettir.
nk her ey ak sylendii zaman halkn dima hali taaliyelte buluna-
cak, iyi eyleri yapacak ve milletin zararna olan eyleri reddederek unun veya
bunun arkasndan gitmiyecektir. ancak millete bir lisanda olmas ve onlarn da bu.
gnk icabat ve ihtiyalarmza temas etmemesi, haille ve padiah namn tayan
mstebitlerin arkasndan kOle gibi gitmee m^bur etmek indi. Hutbeden maksat
ahalinin tenvir ve iraddr. Baka deildir. Yz, iki yz hatt bin sene evvelki hut.
beleri okumak insanlar cahil ve gallet inde brakmak demektir. Hutbenin her
halde nasn kulland lisanla grmesi elzemdir. Geen sene Millet Meclisinde
irat ettiim bir nutukta demitim k : (Minberler halkn dimalar, v ira n la n ^in bir
menba teyiz, bin menba nur olmutur.) BOyle olabilmek ^n minrlerden akse,
decek szlerin bilinmesi ve anlalmas ve hakayiki tertniye ve lmiyeye mutabk
olmas lzmdr. Hutbeeyi kiramn ahvali siyasiye, ahvali ^timaiye ve medeniyeyi
her gn takip etmeleri zarurdir. Bunlar bilinmedii takdirde halka yanl telkinat
verilmi or. Bnaerateyh hutbeler tamamen Trke ve icabat zamana mwalk
olmaldr ve olacaktr..*

31 *Gazi M usta fa K em a t P a a H a z/e tie n I z m k Y o iu n d a ' 96>93

j\v'

 372 CUMHURYtrr dnem i DN v e devleti ' LKLER

Bu hutbenin okunduu 1923 dcn 1932 tarihine kadar Trke hutbenin

szkonusu edilmedii anlalyor. Fakat ezann ve tekbirlerin Trkeletirilmesi
srasnda tekrar ele alnd grlyor. Atatrk'n Din nklplarnda alm
olan Hafz Sadeddin Kaynak bu konuda htralannda diyor ki:
"Trke Kur.n okunmas tecrbelerine nihayet verildii gecenin ertesi
gn Ramazann son Cuma's idi. O gn Slcymaniye Camii ok kalabalk olur.
stanbul halk arasnda yle bir kanaat yaar: Ramazan'n son Cuma's Sley-
maniye'de namaz klann btn gnahtan affolunurmu. Atatrk halkn bu top
lantsndan istifade edilerek ilk Trke hutbenin Sleymaniye'de okunmasn
arzu ve emir buyurdular. Hutbenin mevzuunu da kendileri elindeki Kur'n ter
cmesinden setiler. Mevzu u idi.:
O gafillere yeryzn ifsat etmeyin denildii zaman biz (ifsat deil) slah
ediyoruz derler. Halbuki ite onlar mfsittirler. Fakat ne yaptklannm farknda
deillerdir.
Bu mevzuu geniletmek ve hutbeyi hazrlamak iin zamana ihtiya vard.
Msaade istedim. Kyafet hususunda bir iradeleri olup olmadn sordum.
Kat'iyen sank islemem. te bu gece giymi olduun elbise ile ba ak
olarak, fakat hava souktur, paltonu giyebilirsin."^^
Atatrkn bu kesin emrine diyecek bireyim yoklu. Ne diyeyim. nklap
yaplyor. tiraz etmeden "peki" dedim.^^
smet Paada orada idi. Okuma ekline ve hitabet tarzna dair baz tavsiy
elerde bulundular. Ertesi gn u hutbeyi Sleymaniye minberinde okudum:
"Ey ululardan ulu Tann! Sana hamdederiz. Btn lemleri yoklan var
eden ve onlara nzk veren ensin. Sana krederiz. Btn mahlkat iinde in-
sanlan en mkerrem yaratan sensin.
En erefli kulunu, doruluunda hi phe etmediimiz byk kitabnla
bize hak Peygamber olarak gnderdin. Yalnz sana tapar ve yalnz senden yar
dm isteriz. Ey Ulu Tann bizi imandan ayrma (Hatibin peygamberle kitabn
adru sylememesi dikkate deer.)
Ey Mslmanlar Ulu Tann buyuruyor k i : Baz insanlar Allah'a ve ahiret
gnne inandk, biz de mminiz derler. Bylelikle Allah' ve mminleri aldat-

32 6 ubal 1932 tarihli Mtlliyel Gazetesinde Sadeddin Kayna.n ba ak ve smokin OstOnd pal
tosu olduu halde Sleymaniye minberinde hutbe okurtten ekilmi bir resmi vardr
33. Sac. Barak, A ta t rk vo Din. s 62-75.
 BADETLERN TRKELETRLMES 373

mak islerler. Halbuki onlar yalnz kendilerini aldatrlar. Ve byle yaptklann da

anlamazlar. Onlara dnyay fesada vermeyiniz! denildii zaman hayr! Biz .slah
ediyoruz derler. Halbuki ifsat ederler, lkin anlamazlar.
Kendilerine herkes gibi iman ediniz! denildii zaman, biz apdallar gibi mi
inanacaz? derler. Halbuki kendileri apdaldrlar. Bunu bilmezler! Allah ile yap-
klan ahitleri bozanlar. Allah'n birlemeyi emrettiini ayranlar ve yeryzn
fesada verenler hsrandadrlar. Islah edilen yeryzn ifsat etmeyiniz. Allah
ifsat edenleri sevmez. Kendiniz yapmadnz iyilikleri bakalarna nasl tavsiye
edersiniz? Kitab okuyorsunuz, hi dnmyor musunuz?
Ey insanlar eytana uymaynz o. sizin ak dmanmzdr. Size fenal
ve namussuzluu o emreder. Allah hakknda bilmediinizi sylemeyi o retir.
Allah'n kitabn okuyanlar, namaz klanlar, ihsan ettiimiz nzkdan gizli ve
ikr sadaka verenler tkenmez bir mala sahip olacaklanndan emin olabilirler.
I Allah onlara mkfatn verecek ve lfunu aniracaklr.
Oturulacak.
Ayakta:
Allah ve melekleri, Peygamber e salai ve selam ederler. Ey mminler siz
de Peygamber e salat ve selm ediniz.
Dua

Ulu Tannm. hak ve adaletle hareket edenleri sen payidar eyle. Cumhuriy
etimizi ve Trk Milletini sen muhafaza eyle. Trk ordusunu havada, denizde ve
karada daima muzaffer eyle. Topraklanmza bol bereket ihsan eyle. Mahsulat,
mz her trl afetlerden sakla. Mbarek ehitlerimize ve llerimize rahmet
eyle.
Hatime
Allah adil ve ihsan ile emreder. Akrabanzdan muhta olanlara muaveneti
emreder. Fuhu ve ktl ve hakszl nehyeder. Allah size nasihat veriyor
umulur ki (bunu can kulayle dinler ve) dnrsnz.
O gn ok kar yamt. Buna ramen Sleymaniye Camii oklun tklm
dolmutu. Namaz ben kldrmadm. mam kldrd. Hutbe ile namaz arasndaki
zamanda Arap olduu anlalan bir adam mihraba yakn bir yerde:
Byle hutbe olmaz, namaz fasittir.
 374 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLEl. LKLER

diye bard. Faka bunu ne ccmaa dinledi, ne de imam.'^.^ Fakat ok kr iti

raz eden yalnzca bu Arap klkl kii idi onu da polisler derhal yakalayp kara
kola gtrdler ve tahminim bir gzel benzettiler.
te 1932 den itibaren Trkiye'de btn camilerde hutbenin Trke oku
tulmasna bu suretle balanm ve bunun iin de Diyanet leri Bakanl tara
fndan kitaplar yazlp basimlm oldu.

Namazn T rke K u rn.la Kldrlmas

Dini ibaredelerde yaplan devrimlcrden ve fakat hi tutmayan devrimler-

den biri de namazn Trke Kur'an'la klnma.s idi. Maarif Tarihi yazar Osman
Ergin konuyla ilgili olarak yle diyor: "1200 ksur seneden beri .srklenip
gelen bu mesele ile Atatrk'n esaslca uraacandan phe mi edilir? Evet
Atatrk bununla da uram, fakat sonuna kadar gidememitir!..."
Dinde yaplan devrimlerden Trke Kuran'la namaz klmak iini bizzat
yaam ve bu devrime itirak etmi olanlardan bu konuyu dinlemek her halde
yerinde olur sannm.

Hafz Rza Sayman htralannda diyor ki:

"Atatrkn devrim ufuklan gn getike alyor ve geniliyordu. Bir
milletin en grnr vasfn, en ak karakterini, phe yok ki. onun dili gsterir.
Atatrk'n bu ii yapmakta olduu devrimlerin belki en banda gelecekli. Trk
e adm tayan dile Trklk damgasn vurmak!
Buna nereden balamal idi? Tarihte ve her zaman bir milletin dilinin u
paralara blnd grlmektedir: Din dili, devlet dili, edebiyat dili, halk dili.
Bu paralann iinde ruhlara kk salan, duygulan daha kklen kavrayan
phesiz, din dili idi. Atatrk ile bu Dil Devrimine buradan balamay baan
bakmndan uygun bulmu olacak ki gnn birinde bu cepheyi kurdu. Sarayda
bulunduumuz gecelerin birinde onun:
- Pek yaknda yepyeni bir dile kavuacaksnz!
sz kulakJanmda hJ nlamakladr.

34. Osman Nuri Eroin. TOfk M aarii Tanhi. c.5. . 1947.

35 NyZJ Ahmed BanoMi. A ta t rk' n IstanburdakJ H a y a ic .2 . s. 352.
IBADETTLERN itlKKELETlRlLMESl 375

Su/l Szl Hafzlar topluluu le Kur'n ve

Mevlid Seanslar

1931 Ramazan'nn on beinden itibaren saraya anlmaa baladk. Bu

ite alacak Hafzlar unlard: 1. Beiklal Hafz Rza. 2- Slcymaniye mez
zini Hafz Kemal. 3. Hafz Sadeddin (Kaynak). 4. Hafz Burhan. 5- Hafz Fahri.
6. Hafz Nuri. 7. Hafz Yaar. 8- Hafz Zeki. 9- Sultan Sclimli Hafz Rza. te
bu Hafzlar Ramazan'n sonuna kadar Atatrk'n bol bol iltifatna mazhar oldu
lar.
Atatrk bize:
nkilplanmn son merhalesini siz yapacaksnz Hafz beyler!
diye iltifatlarda bulunurdu. Ve:
- Sizi Sultan camilerine hatip yapacam, size snnal kaftanlar giydirece
im! gibi vaatlerle de bizlcri sevindiriyorlard. Yine Atatrk bu nklp alma
larndan bahis buyururken:
Baka Hafzlar var ki tccviiidirler. onlan bu ie kantrmak istemem,
bana sizin gibi mnevver Hafzlar lzmdr! Tecvide gerek yok.
derlerdi ve bu szlerle de Hafz drislc Eyp Hatibi Hafz Nuri gibileri kasteder 1
lerdi. Bu i iin ilk agnidmz gece Atatrke mlki olmadk. Maarif Vekili
Reit Galip Bey meseleyi bize u yolda at:
- Camilerde Trke Kur'n okuyacaksnz. te size birer tane Kur.n veri
yoruz. Evet bu tercme belki iyi deildir. nk Arapadan Franszcaya ve
ondan da Trkeye tercme edilmitir. Bununla beraber Ankarada daha iyi bir
Kur.n tercmesi yapinimaktadr.
Tebli olunan Atatrkn bu emri zerine hangi Hafzn nerede ve saat
kata okuyacan kararlatrdk. Reit Galip bunlan not elli. Hangi surelerden
hangi yetleri okuyacamz da biz kendi aramzda seecektik. Ayn srenin bir
ka Hafz iarafmdan okunmasn temin iin her Hafz bir ar seti aynidk.
Ertesi gn kan gazeteler, o gn Trke Kur'n okuyacak Hafzlann adla-
nm, okuyacaklan camileri ve okuma saatlerini iri harflerle yazdlar. Ben ikindi
namazndan sonra Beyazt camiinde ktphane kapsnn nnde okuyacakum.
O gn camiye vardmda hergnknn bir ka misli kalabaln beni bekle
mekte olduunu grdm. Heyecanl idim. O ana dek yapamadm bir ii yapa-
cakm. sklyordum. Zaten bu iin bir eye bcnzemiyeccine ben dc kamdm.
I

376 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

Trke, mensur bir ibareyi makamla okuyacaktm. Tuhaf bir cy olacan ben
de kestiriyordum.
Trl trl sebeplerle bu kalabalk husule gelmiti. Bir grup. Kur.n baka
lm bize ne sylyor? merakiyle kubbenin altn doldurmutu. Bir baka grub.
Trke Kur.n bakalm nasl okunacak? diye gelmiti. Bir lakm da bakalm
Trke okunan Kurin bireyc benzeyecek mi? phesiyle oray kaplamlard.

Artist adi Bile Trke K u rn'm Asla Olamyacama

K arar Vermiti

O gn. orada husus bir gzellikle de karlatm. Bu kalabalk cemaatin

en nnde ve benim oturacam minderin tam karsnda nl artist adi otur
makta idi. Gazetede okuduu havadis zerine orada yer bulmak iin, kimbilir,
ka saat nce gelmiti. Orada yerlemiti.
adi ile ok iyi ve samimi grrdk. Deryadil bir adamd. Dervi olur
tekkeye gider ve halkaya girerek ve kimsenin yapmaa muktedir olmad co
kun zikirler yaparak kan ter inidc kalrd. Sofu olur camiye gider. Kur'n din
lerdi. Ruhan musiki akna der, kiliseye girerdi. Artist olur, sahneye kar,
aktrlk yapard. Nasl syleyeyim, ruh bakmndan trl trl boyaya boyanr,
eit eit ekiller g.sicrir tuhaf bir zatt. Bu tuhaflkJanndan birisi de Kur'n'n
Trke okunmas hakknda benimle daha nceden yapt mnakaalardr. hti
mal ki Haim Nahit'ten mlec.ssir olmu, ihtimal ki Ziya Gkalp.in bu husustaki
dncelerinin tesiri altnda kalm olacak ki:
Her Trkn Allah'n kendi bildii ve konutuu bir dil ile yavarmasn
iin ruhuna uygun bularak Kurin'n da Trke okunmasn yrekten isteyenler
dendi. te o istei bugn resmen yaplacak. Niin bu frsattan faydalanmasn?
Bu maksatladr ki erkenden gelmi, en nde yer bulmu, oturmutu.
O kalabaln gz, dikkati, hatt merak ve istirab nnde Kur
n
n
Trkesini okudum. Okuma bilip herkes dalaca srada arsi adi eilerek
kulama ksaca: "Ben davamdan vazgetim. Trke Kur nn hi olmayacan
imdi daha iyi anlam oldum" dedi ve hzla yanmdan aynlp gitti.
Anladm ki yle nceden tasarland gibi Trke Kurn pek tutmaya
cakt. nk onu artist ad bile beenmemiti. Ancak ne yapalm Gazi ille de
Trke okunacaktr diyordu...^^.^

36. 0m Alkan Erg.n. Trlt M a tfi Tarihi, c.5, s. 1950.

 BADETLERN TRKELETRLMES 377

Mustafa Kemal K ur'n Okuyor!

Hafz Sadettin kaynakla beraber dier hafzlarn Trke Kur.n talimleri

ve ilk kez ycrcbaian Camii ve Bcyazd camilerinde halkn huzurunda okumala.
nndan sonra Trke Kur'n fikri halkla birlikte okuyan hafzlarda bile tutmam.
u. Bu iin mutlaka olmas da istendiinden hafzlann elinden bir ey gelmiyor
du.
Yine bu Ramazan gecelerinin birisi Kurn meselesine aynimt. Ata
trkn nndeki masa zerinde Kur'n tercmesi duruyordu. Bu kitabn tesine,
berisine kattan iaretler konulmu olmas Kurin'n ncelenmekte olduunu ve
baz yerleri iin zel almalar yapldn gsteriyordu.
te bu almalar ini Sadettin Kaynak baknz neler sylyor.
"Atatrk o iaretli yerlerden birisini at ve okunmasn bendenize emret-
. Okunmas istenen yer Nisa Sresinin hrmeti msaharc yeti idi. Bu yette
analann, kzlann, kardelerin, teyzelerin, halalann. erkeklere haram olduu
beyan ediliyordu.
Atatrk bu yete bozulmutu. "Ykselmi, medeniyeti gelimi bir aleme,
Analannz nikahlamaynz. kzJannz nikahlamaynz demenin ok mnsz bir
ey olduunu sylyordu. Ve bilhassa yetin "ve en tccmcvu bcynci uheyni ill
ma selef parasnn mnas "ki kardei ayn zamanda nikahlamaynz. Eer
byle bir ey yaptysanz Allah affeder." eklinde sylenince Atatrk ok sinir
lendi ve ite bu hezeyandr diyerek byle bir eyin olamayacan belinti.
Ayetin Trkesini ben okuduum ve Atatrk'e muhatap bulunduum iin
itirazlanna da ben cevap vermek durumundaydm. Cesaretimi topladm ve Ata-
trke:
Efendim bu. iki kardei ayn zamanda nikh altnda bulundurmaynz.
Biri lr veya boanrsa o vakit bulundurunuz" manasna gelir. Burada bana
i okumam iin verdiiniz meal ok yanl yazm" dedim.
Bu aklamama ramen Atatrk kani olmad ve meselede o gn bu kadar
la kapand. Anlalan Atatrk itirazma da bozulmutu.^^
Atatrk'n Din ve Kurn hakkmdaki kanaa benim anladma gre
udur:
O diyordu ki. Trk bunun (Kur'nn) arkasndan kouyor. Fakat onun ne
dediini anlamyor, iinde neler var. bUmiyor ve bilmeden tapmyor. Benim

37. Niyazi Ahmed Bano(u. A tatrk'n stanbul'daki Hayat, c.2. %. 352.

r
;i

378 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLE!.. ILI^LERJ

I?'
maksadm arkasndan kotuu kitapta neler olduunu Trk anlasn. Evet ben de
bilirim ki insan dinsiz olmaz. Fakat Trkn dini tabiatir. Bunu size mnevver,
siniz diye sylyorum.
Kadir gecesi yaklayordu. Bu gece Trke okumalann en nemlisi Aya.
Sofya'da yaplacakt. Ve btn dnyaca dinlenmek zere Ayasofya'ya radyo ci
haz da konulmutu.
Kadir'den bir evvelki gece Atatrk bize hem mmeyyizlik; hem de hoca.
lk yapt. Fatiha sresini hepimize birer birer okuttu. Hi birimiz numara alama
dk. Bu okunu, namen ile deil, hitabe eklinde oluyordu. Nisbeten en iyi
okuyanmz Sadeddin Kaynak't. Fakat onun da. bcgcnilmedii grlyordu.
En sonra Atatrk ayaa kalkt. Gsn ilikledi. Hrmetkrane bir vaziy
et ald. nndeki masa zerinde Trke Kur'n ak duruyordu. Fatiha
Sresinin Trkesini o ezberlemiti. Sreyi bir kere daha gzden geirdi. Yz
ne verdii ciddiyet almetleriyle, gzn karda bir noktaya dikerek okumaya r
balad. Anasra kitaba da bakyordu. Okudu, o kadar gzel ve canl okudu ki
f gzel ve canl okuyan bile hayran oldu. yyakclerdeki hem niyaz nktelerini
hem hasr mnalarn hakikaten canlandrd.
hdinadaki yalvanlan psikolojisine en uygun durumda okumay baard.
Ha
sl Trke bir ibare; nkteleri, bedi rolleri ancak bu kadar meydana kanl-
mak suretiyle okunabilirdi.
Hitabe bittikten sonra Ayasofya'da da byle okunmasn tavsiye buyurdu
lar.
1600 yama yaklaan Ayasofya son defa olarak altl, st batan aaya,
minelbab ilcimihrap. dolmutu. Denildii gibi, biri kubbeye kp da bir leblebi
tanesi atm olsayd hakikaten yere ve ayaklar altna dmeyecek, balarda ve
omuzlarda kalacakt.
>
Bu kalabalk arasnda kna, tkna teravih klndktan sonra Trke
.1
Kurn okunuu balad. Hafzlar iinde en parlak okuyan yine Hafz Sadettin
oldu.
Hafz Sadettin Kaynak'ta bu mhim hdiseyi halralannda u satrlarla
tespit etm itir
Trke Kuri'n okunmas tecrbelerine ilkin tekbir'in Trke'ye terc
me edilen eklinin aym melodi ile okunmas suretiyle baland.
B A D E T 1.E R JN T R K E L E T R L M E S 379

Tekbir nceleri Gazi'nin meclisinde Arapa "Allahu Ekber . diye asl ek.
nde okunuyordu ve bunun melodisi zerinde hayranlkla duruluyordu. Sonra
bunun tercmesi emir buyuruldu. Btn arkadalarn itirakiyle bu da yapld.
Tercmenin zerine melodiyi getirerek tecrbeler ve cdlcr yaptk. Sonra Ata
trkn huzurunda bylece okuduk ve okumay defalarca tekrarladk. Nihayet
resmen kabul ve tamim edildi.
"Sra Trke Kurn tecrbelerine gelmiti. Atatrkn arzusu; Kurn'n
Trkesinin de asl gibi makam ve lahin ile okunmas merkezinde idi. Fakat bu.
bir trl olmuyordu. nk tercme nesirdi. Bununla beraber, iyi bir nesir de
deildi. Kurn'n edaya gelmesi, lahin ile okunmaya uymas Arap dilinin med.
1er. gunneler. idgamlann ve bunlara benzer hususiyetler oluundan baka bir de
Kur'n.n kendisine has olan nefes alma iin sccavel'lcri. sccia ve kafye.yc ben.
ziyen. fakat seci ve kafiye olmayan; iire benziyen, fakat iir olmayan; nesre
ben/iyen. fakat nesir olmayan szn ksas her eyiyle, her haliyle metni gibi
okunma.snn da bir mucize oluundan ileri geliyordu. Trke tercmesinde bu
vasllann hi biri yoktu. Ve bir trl olmuyordu ve olamyordu.
Trke hitabet dili olarak ok kuvvetli idi. Bununla beraber Trkede ma.
kamla bir nesri okumak ok acaip bir ey oluyordu. Daha ilk balannda ben
bu iin iyi bir sona eremiyeceini anlamtm. Hatt Kadir gecesi Ayasofya ca
miinde yani saray dansnda yaplan ilk tcrebeden dahi arkadalann name ve
lahin ile okumalanna kar ben Mzcmmil Sresini hitabet tarznda okumutum.
Bunu radyo ile cihan da dinledi. Atatrk o gece sarayda dinleyerek fevkalde
mahzuz olmutu. Yver Celal Bcy.in anlatna gre ben bu suretle, okurken o
dcfaatlc:
Bravo Saadettin!
diye barmt.
Ertesi gece sarayda idik. Atatrk bu memnuyniyetini bizzat bana da tek
rarladlar. Hat o gece Finlandiyadan gelen bir telgrafla ora Mslmanlan bun
dan dolay Atatrke teekkr ediyorlard.
Ertesi sene Atatrk Ankaradan stanbul'a bir Ramazan iin gelmiti. Bu
sene camilerde halka Trke Kur'n okumak tecrbelerini yaptrd. Bu ite al
acak olan arkadalara birer vesika verdirildi. Ben Fatih camiinde okumaa
memur edilmitim. Ve hitabet tarznda okuyordum. Bir gn Fatih camiinde
Kur'n' Arapa okuyup bilirdikden sonra cemaate hitaben:
Dinlediiniz srenin imdi Trkesini de okuyacam!

i
':I:
380 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER
II

dedim. Ve Fatir sresinin tercmesini okumaa baladm. Cemaat bu okuyutan

ok mchass ve memnun oldular.
Aman Hafz efendi, biraz daha oku!
diyerek bu hitabet tarznda okuyuun ok yerinde ve muvafk olduunu syledi
ler. Ve
- Allah raz olsun, ne gzel oldu, dinimizi anladk. Allah ne buyurmu
rendik!
dediler. O gece sarayn muayede salonunda btn Hafzlar toplandk. Bir ok
davetliler de vard. Ve bunlar Trke Kurn okunmas tecrbesinde bulunmak
zere anian kimselerden ibaretti. Saz heyeti de vard.
Tecrbeyi yapacak olan hafzlar: Slcymaniye mezzini Kemal. Beik
tal Rza, Sultan Selimli Rza, Fahri. Burhan, Yaar. Nuri ve Ben.
Saz heyeti arasnda: Selnikli Kanun Mustafa. Msrl brahim. Keman?
Ermeni Nobaryam vard. Meclisinizde iki erkekle bir de kadn bulunuyordu.
Tecrbelere baladk. O srada ayaa kalkarak o gn Fatih Camiindeki hdiseyi,
halkn hitabet tarznda okuyuu memnuniyetle nasl karladklarn Atatrk'e
arz ettim. Cevaben:
- yle ise o ekilde tecrbeler yapalm!
buyurdular. Ve Kur
n tercmesinden Fatiha sresini ap Kemal'e uzattlar.
Kemal okudu.
- Olmad ver ben okuyaym,
buyurdular. Ve okudular. Sonra bu sreyi sra ile orada bulunanlara okullular.
Fakat hi birisinin okumasn beenmediler. nk Trke nasl hitabet edilir?
Bunun usuln ve inceliklerini arkadalar iinde bilen ve Atatrk'n istedii e
kilde okumaa muktedir olan kimse yoktu.
Sra bana geldi. Ben en sonda ve Atatrk'n sol tarafnda olunyordum
okudum.
- te byle okuyunuz, byle istiyonm.
buyurdular, tekrar bana dnerek:
Sana bir yer gsterdim orasn oku!
Dediler. Gsterdii yer Nisa sresinde "hrmeti musaherc" yetinin terc
mesi di. Bu yetle "ve en tecme beynci uheyni illa ma kad selef innallahe
klr
c gafren rahim l" ibaresi yle" tercme edilmiti:
 lBADEnXERjN TRKELETRLMES 381

"ki hemireyi nikah etmeyiniz. Bir emir vaki olmu ise Allah gafur vc ra
himdir." Burada Atatrk yksek sesle:
"Konyaya git. orada kannn hemiresini bilmeden al sonra da bir emri
vaki oldu. Allah gafur vc rahimdir de ha! Bu bir hezeyandr!" dedi. Bu szler vc
bu anlay zerine herkes derin bir skc ve ac bir korkuya dmt. Ben
ayaa kalkarak yaplan yanll dile getirmek iin.
Atatrkm. Buras yanl tercme edilmitir, yetin asl tercmesi y-
Icdir"
Diyerek anlanaa altm vc unlan da szlerime ilve ellim:
iki hemireyi bir zamanda nikahnzda bulundurmaynz. Ancak birini b
raktktan. yahut ldkten sonra tekini alnz. "ll ma kad selef yeti, "bir emri
vaki olmu ise" olarak manalanamaz. Onun gerek manas Kurn'm nzulnden
yani islmiycticn nce vaki olan evlenmeler mstesnadr demektir. Bunlardan
dolay Ccnab- Hak sizlcri muhatap tutmaz. Gafur vc Rahim olan Allah bu m
saadesiyle bu evsafta bulunan bir ok kadmlann kocasz kalmasna meddi ola
cak hareketi ltfen affediyor, demektir. Diye de izah cnim.
Atatrk bu izahatn sonuna kadar alka ile dinledi vc hi bir ey syleme
diler ve;
-Bu gece bu kadarla iktifa edelim, musiki faslna geelim! buyurdular.
Ertesi gece yine huzurlanna anidm. smet Paa da orada idi. Beni ya
[,
nna oturttu v e ;
Dn geceki bahsi bir daha anlat dedi. Anlatom.
-Senin dediin doru imi. Ben bugn tetkik cnim, elimizde bulunan ter
cmenin yanll meydana kt. Sahih bir tercme elde edinceye kadar bu ii
brakalm buyurdular.^^^
> Trke Kur'anla namaz klma olay ile ilgili olarak Hafz Saadettin Kay
nak hatralannn bir baka blmnde yle der
"Yine bu Ramazandan sonra bir gece idi. Atatrk btn Ordu Mfetile-
rini davet etmiti. O gece Haan Cemil Bey vastasylc:
- Saadettin Ordu Mfettilerine Kurin'dan bir hitabe irad elsin Lzum g
rrse hazrlansn!

36. Osman Nuri Ergin. Trk M aarif Tarihi, c.S. s. 1954.

F
382 CUMHURYtn. DNEM DN VE UEVLETr LKLER

Tar/mda bir emir lebli edildi. Meclisten ayrldm. Kur

an'daki muhabe
reye askerlimin fa/.ilcinc ve chiUiin yksek mcncbesine dair olan baz
ayetlerin tercmelerini yazdm. Ben bunlarla megulken Atatrk. Haan Cemil
Bey'i iki defa bulunduum yere gndermi ve:
- Daha hazrlanmad m, biraz abuk olsun! buyurmutu. Bir eyrek saat
iinde hazrlandm. Tamam haberini verdim. Mecliste masa banda Atatrk.n
lam karsna den bir yer setim. Atatrkn iki tarafnda Ordu Mfettilerin.
den Ali Sait Fahreddin ve kr Naili ve daha baz paalarla huzuru mutat zat
lar ve dier bir ok misafirler vard. Ve yirmi kiiye yakn da saz heyeti bulunu
yordu.
Hitabeye: Atatrkm ve kahraman Trk ordu.sunun kumandanlar diye
baladm ve ylccc devam ettim:
(Ulu Tannnm byk kitabndan Ali Imrn Sresi 163.nc ayeti Tannya
snanc okudum.)
.Tonn yolunda muharebe ederken lenleri ld zannetmeyiniz. Onlar
Tannnm nezdinde yaarlar ve nzklann Tanndan alrlar."
(Enfal sresi 47. 62 ve 67.nci yetler. Tannya snarak okuyorum.)
Ey M'minicr! Dman ordusu karsnda bulunduunuz zaman daima
Tannnm adn zikrediniz, felah bulursunuz.
Ey m.minJcr! Tannnm dmanlann ve kendi dmanJannz ve Tann-
nm bilip te sizin bilmediiniz gizli dmanlan korkutmak ve onlara kar koya
bilmek iin elinizden geldii kadar kuvvet ve gcnzn yettii mertebe harp
letleri hazrlaynz. inizden azim saliibi yz kii iki yz dman malp ede
cektir. Ve bin kii Tannnm izniyle iki bine galebe alacaktr. Tann zim sahip
leriyle beraberdir.
(Saf sresi; 4. 11, 12 ve 13.nc yetler. Tannya snarak okuyorum.)
Tann kendi urunda saff harp nizamnda kale gibi metin olarak harp
edenleri sever.
Ey m'minler! Cehennemin elim azabndan kurtulmak iin size bir are
haber vereyim mi? Tannya ve Elisi Muhammede iman ediniz ve maJlannz.
canlanruz (onlann urunda) feda ediniz. Eer bilirseniz ite bu. sizin iin hayr
ldr.
(Adiya sresi. Tannya snarak okurum.)
BADEHTERJN 'tiRKELETRLMES 383

Soluk solua koan vc ayaklann yere vurduu zaman kvlcm karan ve

sabahleyin dmana hcum ederken ayaklanyla tozlar savuran allar ve dman
kualann yararak yol aan gaziler hakk iin yemin ederim (ki) insan Tannya
kar^ nankrdr!
Byk bir dikkat vc alka ile dinlenen bu hitabenin sonunda beni ok al.
kladlar. Bu arada Atatrk:
Kurnda neler varm! Bunlardan bizim hi haberimiz yoklu! buyurdu.
Bu arada Fahreddin Paa ayaa kalkarak yle bir mukabelede bulundu:
Atatrk'm! Trk ordusu vcude getirdiin byk inklb hir/i can et
mitir. Bu inklbn da yle yapacaktr. Maddi vc manevi iki kuvvete dayanan
ordu imdiye kadar mnasn anlamad manevi kuvvetin ne olduunu bu
inklpla daha iyi anlyacak vc bunu bilerek dmana yle hcum edecektir.
izzettin Paa da bu mealde ksa bir sz syledi:
Bunlan mteakip Atatrk dedi di:
Trk Milleti arktan. Gaipten gelecek her hangi bir tehlikeye kar sizin
vaktinde tedbir alm olmanzdan dolay emniyet iinde evinde yatyor vc huzur
iinde alyor. Japon bciiyycsi (o sralarda in - Japon harbi yeni bag.Mcriy.
ordu) ini istil eder, gnn birinde Rusya.y da inerse bu bely durduracak
ancak Trk ordusudur.
Yine o gece, sazendelerden kim olduunu iyice hatrlamadm birisi bir
aralk musikimiz hakknda iltizamkr vc himaye edici bir sz sylenmesir rica
etmiti. kr Kaya biraz sonra baz szler syledi. Vc "Trk musikisi TrkJc
beraber yaayacaktr." dedi. Bu szler hem mevsimsiz idi. hem de ruhsuz sy
lenmiti. Bittabi hi bir alka vc yank uyandrmadan geli.
Atatrk'n din telkkisi ve Din inklb hakkndaki kanaatim udur
Bir ylba gecesiydi. Tokailyanda Trkiye gzellik kraliesi seilecekti.
O gece sarayda Atarklc yalmz denilecek kadar yalmzdk. Misafir de yoktu,
musiki heyeti de yoktu. Kl Ali Atatrk' oraya gtrmek isliyordu vc kandr
maa alyordu. Atatrk:
- Reisi Cumhur yle yerlere gidemez, siz gidin!
buyurdular.
Yine Trke ezan okunmas yeni emir edildii gnlerden birinde idi.
Bursada birka yobaz byle ey olamaz! Demiler ve emre ramen ezan ile ka
meti eskisi gibi okumaa devam etmiler. Atatrk bunlara kastederek:
!

384 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LlI^LERj

- Bunlar ok gafil insanlardr. Hrisiyanhk lemi btn muvaffakiyeti kili

selerinde vcude getirdikleri mzie borludurlar. Trk her mukaddese hr.
mekrdr. Trkn dini u veya bu din deildir. TrkJcr btn tarih boyunca her
mukaddes tannan eye hme ve tazim etmilerdir.
Trkler dinlerinin ne olduunu bilmiyorlar. Bunun iin Kufn Trke ol
maldr. Fakat bu mevzu zerinde hi forsa vermeyin!
Bu szleriyle Atatrk ne demek ve ne yapmak isliyordu? Bunu sylemi
ti. Trk her mukaddese hrmet ve tazim eder. Trkn dini u veya bu din deil
dir, szleriyle Trkler dinlerinin ne olduunu bilmelidir. Szlerini mtalaa eder
sek Atatrk'n din hususunda yapmak istedii inklp kendiliinden meydana
kar.
Gerek Kurn'n gerck.se ezanla, kametin ve tekbirin Trke okunmas
karsnda halkn ald vaziyeti 1932 senesi Knunusani ve ubatna rastlayan
Ramazan da kan gnlk gazeteler izahlarla ve fotoraflarla tespit etmilerdir.
Tafsilat o gazetelerden renilebilir, bununla beraber yalnz bir gazetenin, yaz-

"Mbarek Kadir gecesine rastlayan dn gece hemen btn stanbul'un

byk camilerinde Trke Kur'n tilavet olunmu, mevlit okunmu ve Msl-
manlar geceyi ibadet ve hu iinde geirmilerdir.
Ayasofya camii bu dini ihilafallerin sikici merkezini tekil etmitir.
Halk, bilhassa Kur'nn kendi z dilindeki tilvetini iitebilmek iin ikin
di vaktinden itibaren byk mabedin salonJann doldurmaya balamt. Akam
saat alaturka on ikide kesafet azami haddini bulmu ve camiden ieriye girebil
mek mkl bir mesele haline gelmiti. Yats vakti camiin ii ve d grlecek
bir manzara tekil ediyordu. Her taraf lebalep dolmutu. Zabta izdihama mani
olmak in tedbir alm ve camii kaplanna bir ok polis memurlar ikame edil
miti. Bizzat Polis Mdr ve mdriyet erkni tedbirlere nezaret ediyorlard.
Camiin d bile daima ieri girmek isteyen kesif halk tabakasyla rl
mt. Yats okunduu vakit ancak n saflarda bulunanlar namaz klmaya
imkn bulabildiler. Gerilerde saf tekil etmeye ve namaz klmaya hi bir imkn
yoklu. Kk, byk, erkek, kadn halk byk bir vccd ve hu iinde Kufn.n
tilvetini ve mevlidi bekliyordu...

39. Vakit 4 uba 1932. Osman Nuri Ergin, Trk M s a n f Tshhi, c.5. . 1958.
BADETLERN TRKELETRLMES 385

Bu bekleyii ve okunan Trke Kur nlarla. notaya uygun olarak cganni-

li bir ekilde sylenen mcvlid-i erifi ve ondan sonraki gelinelcri de gelin 4
ubat 1932 tarihli Cumhuriyet gazetesinden izleyelim.
Trk dilinde yaplan inklaplarla, din zerinde yaplan inklaplann en
amansz savunucusu olan Cumhuriyet gazetesi sahibi ve bayazan Yunus Nadi,
Ayasofya Camiinde yaplan bu Trke ibadetler (!) iin unlar yazyordu:^
"...Vahdaniyetin, tevhidin Arapa sylenii olan La ilahe illallah kelimesi
nin Trkesi nedir? Neden bizTrkler La ilahe llallah diyoruz? Bunun Trke.
sini Sleyman elebinin Mevlidinde u msra ile adeta ilenmi bir prlanta ha
linde gryoruz. "Birdir ol kimdir andan ank Tann yok"
ite tevhid budur. bu memleket, Arap memleketi ve bu millet de Arap
milleti olmadna gre, bu manasz bidai (!) sonsuza dek devam edip gidemez
di. Milli kltrmzde elbette sosy il tesirleri olan dinin erge z dilimizde
Trke olarak terennm edilmesi lazmd.
Yunus Nadi, Islm'n ve imann sembol olan kclime-i tevhide bulduu
yeni Trke ifadeye bylesine sevinirken, Hafz beylerin Ayasofya'da okuduu
Trke Yasin ve Tebareke'nin de herkes tarafndan anlaldn ve bundan by-
ledc Trke olarak ibadet yaplmas gerektiini dile getirerek: "te en byk
devrim(!) bu devrimdir" diyordu.
4 ubat 1932 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde verdii haberde Ayasofya
Camiinde okunan mevlidden ve Trke Kurn'dan balislc uran dile getiriyor
du:
Duann sonlannda Hafz Yaar Bey dualarn en gzeliyle dua ediyordu:
"Trkiye Cumhuriyetini ilelebet payidar eyle ya rabb Ulu Gazimiz Mustafa
Kemal Hazretlerinin de vcudunu shhatle daim eyle ve onu bamzdan eksik
eyleme ya Rabbi!"..^^
Bu gzel dualara Ayasofya Camiini dolduran binlerce kii de hep bir
azdan "amin" diyordu.

40 4 ubat 1932.
41. Mustafa Mftolu, C um huriyet T en h ied e MOhkn Oiaylef. % 194.
42. C um huriyet, 4 ^bat 1932. Yunus Nadinn Trke baeife rigl. yazs ve T r . D u e y e atien
/lrbatkl haberden.
.

386 c u m h u r iy e t U.NEM ! d in ^ DEVLET L ^J^LE ^

Cumhuriyet Gazetesinin yazd bu haberden de reniyoruz ki. Hafz
II
Yaar m duasyla nemli gecelerde ve kandillerde Mustafa Kemal iin de husu-
sen bir dua balalm oluyordu. Onun iin yaplan bu dua ekli bugnk kan
dillerinde vazgeilmez bir unsuru oldu.
Hafz Yaarn bu snnetini (!) bugn de her kandil ve bayramlarda uygu
layarak. Diyanet Tekilat' ve duahanlan vazifesini yerine getirmenin sevinci
iindedirler!...
Hafz Yaar Nuri Okur un Cuma gnleri, kandil ve bayram gnleri "Ulu
Gazi" iin yapt muhteem duadan sonra, yine "Ulu Gazi" iin kandil gnle
rinde okunan mevlid-i eriHe birlikle duann ve mevlidinde keyfiyeti deimi
oluyordu.
Ank ''Ulu Gazi" dualarn ve mevlitlerin de ba tac olmu "Salal ve
Sclam.'lar yalnzca 0'nun adna getirilir hale gelmiti.
Nitekim "yeni mcvli"ic de griild gibi
"Gcrdilcreeniz bulasz evk- nevai
Atatrk'e Atatrk'e essalat. cssell."
gibi dirck olarak cemat mslimin 0'na salal ve sclam.a davet ediliyor, bazan
da:
" i d i l e r ey kble-i muhtac- halk
Kutlu olsun sana bu mirac- htlk
Milletin oldu^m uz devlet yeter
Hizmetin kldmz izzet yeter
Gerdilereiz bulasz addan mcct
Mustafa Kemal'e essalt, essalat...
gibi szlerle de "ateten ve cehennemden kurtuluun yalnz Mustafa Kemal'e
"essalt" da olduu vurgulanyordu.
nce Hafjz Sadettin Kaynak'n, sonra Hafz Yaar Nuri Okurin bulatt
Atatrit.e "zel dua.' ve "Ozel mevlit" olay. te Wylccc 1938 tarihinde AnkaralI
Ak mer mUstear imzasyla Behet Kemal alar tarafndan tam anlamyla
bir Sleyman elebi mevlidine nazire olarak gerekletirilmi oldu.
Ve Trk halk bylcce I938'de "yeni mcvlid"inc kavumu oldu.
Cumhuriyet Gazetesi Atatrk in camide yaplan bu ZC duadan ok
esinlenmi olacak ki. dua kadar mevlidin de deiiklie ugraular^ Musutfa

BADEraERjN TORKEI.ETRLMES 387

Kemal iin mevlid okunmas gerekliinin hemen kampanyasn am bulunuy

ordu.
yle ya! Bu memleket arap memleketi, bu millet Arap milleti ve bu in-
sanlann lideri de Muhammed Mustafa olmadna gre, "niin Araplar adna.
Arap memleketlerini tasviren ve Muhammed Mustafa'ya mevlit okunsun?" idi.
Hafz Sadettin Kaynak ile birlikte Atatrk'le lmne kadar dinle ilgili
her tr reformun hazrlanmasnda yannda bulunan Hafz Yaar (Okur) byle bir
kampanyaya da gnlden hazrlkl idiler. Ve hemen ikisi birlikte daha Atatrk
hayatta iken O'na ait mevlidin aadaki ilk dalklcrini lesbil etmilerdi bile.

Ol Zbeyde Mustafnn nesi

Ol Sedeften dodu ol drdnesi
Can gelip oldu Rza'dan hamile
Vakt eriti hafta eyym ilc.^^^

Atatrk iin dnlen mevlidin ilk drtl alcl acele bu muhtevada m.

zisyen hafzlar tarafndan oluturulunca Sleyman elebi merhumun Hazrcii
Peygambere aknn nianesi olarak yazd mehur mevlidinin aslnda ne hale
dneceinin kopyas da bu drtlkle birlikte verilmi oluyordu.
Nitekim Dolmabahe'de Atatrk'n 10 Kasm 1938 tarilindc .'saatleri bile
durduran", dokuzu be gee anndaki lm zerine Artkaral Ak mer diye
de bilinen rejimin airi Behet Kemal alar hemen harekete geerek. 1934 y.
mda Hafz Sadettin Kaynak ve Hafz Yaar Okur'un balaiklan mevlinen de
ilham alarak Mustafa Kemal Atatrk'e bir mevlit yazmaya ko>oldu.
Behet Kemal alar Kasm 1938 sonlanna doru mevlidini tamamlayp
Atatrk'n lmnn "Krknc gcccsi"ndc alar'n ezbere okuduu bu mevlid.
bala smet Paann ve dier yneticilerin ok houna gitmiti. Niin gitmesin
ki bu yeni mevlitte smet nn'ye de zenle yer verilmi. nnnn ruhunda
Atatrk'n varlnn grlebilecei mjdclenmiti.
Atatrk adna yazlan bu "yeni mevlit" ile aslnda ezan, namaz. Kur.n..
duas ve mevlidi Trke olan "Trk'n yeni ibadet seti" bylcce uumamlanm
oluyordu.

43. V a kil 5 ubat 1932 Nait Hakk Ulus'un yazsndan.

il
388 CUMHURYET DNEM! DN VE DEVLET LKLER

Hemen hemen btnyle Sleyman clcbi'nin Hazrei Peygamber'e ak

nn nianesi olarak yazd mevlide benzetilmek islenen ve o ekilde de uygula
nan Behet Kemal alar'n mevlidi u ekilde idi: (Mevlidin tam bir uyarlama
olduunu hemen her okuyucu ilk bakta farketsin iin Sleyman elebi Mevli
di ile Behet Kemal alarn mevlidini yanyana yaynlam oluyoruz.)

YEN M EVLT VEYA KEMALST MEVLT

Sleyman Dede'nin Ruhuna hrmetle ithaf olunur.

Yurdu halk her kim ol evvel ana

Her ii asan ede Allah ona
Millet adn zikredelim bir kere
Vcip oldur cmle ite Trklere
evk ile Trkm dese bir dem lisan
Dklr cmle hzn misli hazan;
smi pkin pak olurzikrcylcyen
Her murd eriir Trkm diyen
Mara devri anda evler var idi;
Trk yetikin bakalar barbar idi.
Kim ki hakk sevdi ikrar eyledi:
Dil. yaz. ev... Cmle ol vrcylcdi.
Rehberi irfan olan Trk tan
lk koan o ilk sapna hayvan.
Ger dilersiz bulasz oddan necat
Can verin tek isteyin Trke hayat

Ey azizler ite balanz sze:

Bir vasiyet klarz illa sze
Ol vasiyet kim derim her kim tuta
Misk gibi kokusu canlarda tte.
Gen nesil irfan mzdat eylesin
Halka ersin halk irat eylesin.
Halka anlatsn ki Trktr tacidar.
Trke Trk kaldka imkn, hamle var.
 BADErrLE^N TRKELETRLMES 389

Haktal n yaratt Trk ilk.

Dedi: kt'ada olsun olan mlk
(Mustafa) nurunu alnn kodu
Bil (Kemal) in nurudur bu nur dedi.
Kld nur ilk Trkn alnnda karar.
Kald ann ile nice rzgr.
Gaynsyle Trkte oldu byle fark
f Nura garkoldu bu yzden garb ark
Kim ki Trke b olur hasmn krar
Bilki ol nur etmi alnnda karar
bu nur ile olur gafil reit
Hn hakan bay ged cmle ehit
Ermek zere Mustafann nurana
Hamle eyler can verir yurt uruna. .1,
Bir alnndan bir alna kayd o
CengizinTimurun alnndayd o
Fatihin anlnda raksan oldu
Sanma hi bir anda noksan oldu ol
Erdi umman zre Hayreddine
Yine oydu yine oydu yine o
Her byk alnna nur-u ehap
Trke her zlmette mc'al. mahtap
Mmkn yok baka kavme aline
Gezdi ibu nur alndan eline
Geti byle nice ay nice sene
Vakt eriti Bin sekizyz seksene
Geldi n ol rahmeten lil lemin
Gitti nur anda karar etti hemin
Gerdilersiz bulasz oddan mecat
Mustafay ba Kemal'e esselt

Ol Zbeyde Mustafnn nesi

Ol sedeften dodu ol dr dnesi
Gn gelip oldu Rzadan hamile
Vaki eriti hafa eyyam ile
Mustafarun gelmesi oldu yakin
ok almetler belirdi gelmedin

'I
390 CUMHURYET D I M DlN DEVl.ET ' -

Zlmct irc kaynayp gitmiti Trk

Snasn ol nuru kaybetmiti Trk...
Dedi grdm ol habibin anesi
Bir accb nur kim gne pervanesi
Berk urup indi yaiga nagchan
Gklcrdck nur ile doldu cihan
Nurdan bir pamak al bahredek
Oldu Asya kt'as birden dek

Piri tarih tuttu elden yat dedi

Gkte bir gk bayrak hali vr idi
Tala binicn umman sulan
Herbiri biryldz alm tulan
Zaaroldu alil serden getiler
Allan ummn birden itiler
Yer kesilmi suyu geti ordular
Birden etrafmda nvbcl durdular
Bildim anladm ki ol halkn ^ y i
Eyledi tasmim cihana gelmeyi
Dogntlup y c ^ e n ehitler saf saf
Kbc misli kldlarcvim tevaf
Yanlp kt duvardan nagchan
Geldi hatun bana oldu ayan
evre yanma konup konutular
Mustafay birbirine mutular
Biri Yavuz, biri Fatih bir mr nesi
^ d d e r esiz bunun dUrdanesi
Bu senin olun gibi kadri ccmil
Bir anaya vermemitir ol Gelil
Muslafasj dogmada
Mjde kim Trkn atas dogmada.
Bu gelen insanlann imkndr
Bu gelen insanlann nsandr.
Ger dilereiz bulasz ek nccl
Musafay b kemale essel
^ r Zbeyde nk vakt oldu t i i
 BADETLERN TORKELETRLMES 391

Kim vcude gele ol hayrlcnam

Susadm gayet hararetten kati
Eyledim ret cam dolusu erbeti
Kupkuruydu bende ol lahza az
Geldi Temris etli ikram kmz
tim an oldu cismin nra gark
Nr ile beynimde yokdu zerre fark
r Geldi bir bozkun ayagylc reyan
Arkam svd kuvvetle hem n
Seyrederken drt yanm hayran ll
emsin emsli tul etti Kemal
Trk elinde ruhlar oldu duman
Sall aleyhi ve scllim tcsIima.
Hatta icnal cennetin naima.
Ger dilersiz bulasz oddan necat.
Ak ile erk ile edin Mustafaya esselt.
An olup eya bile bulmutu can
Cmle zerrau vatan etli seda
anuben dediler ki merhaba
Merhaba Bahri
Merhaba ey yr merhaba
Merhaba ey ba halskr merhaba
Merhaba ey Trkln maubu sen
Merhabc ey milletin mahbubu sen
Merhaba ey can canan merhaba
Merhaba ey derdi derman merhaba
Merhaba ey asi millet meicei
Merhaba ey inklplar menei
Gzleri gz aln hem bedri mnir
Ey kamu dmlere sen desligir.
Ey gnller derdinin derman sen
Padiaha kar halk ferman sen
Ger dilersiz bulasz evk necat
Can verin tek Trke ram olsun hayal
nk dodu tarihin bir tanesi
Cmle fatihler olup pervanesi

I

r
i,
t 392 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

Birbirine mjdelcy her melek

Raksa girdi evk dmdan felek.
evk ile yahiye dnd her yaman
Hayrete dt Zbeyde ol zaman
Grd gitmi ol havatm kimse yok
Gnmedi olun tazarr kld ok
Anacakt bsbtn derdi yas
Grd kim bir kede Trk atas >1
Knnz bir bezde grm bir beyaz
A'n lakbil i.le klmz scrfiraz
Debreir dudaklan syler kelam
Anlyamazdm ne derdi ol hman
Kulam azna verdim dinledim
Syledii sz ol dem anladm
Derki, ey bayrak yzm tuttum sana
Milletim gelsin hemen benden yana
Halka balayp gnlden himmeti
Der idi v Milleti v Milleti.
Halka verdi tfl iken eyyamn
Sen kocaldn arumyorsun namn
Gcrdilersiz bulasz kalkan necat
Atatrke Atatrke esselt
Doduundan geti be on yl zaman
Kargalardan hfzedem derdi hemen
Daysnn tarlasnda baklay
Memleketten kara kuvvet kovmay
Ol zamandan eylemi talim meer
Mustafay Harbiyeye verdiler
Hzrolsun millete imdat iin
Hrsa geldi orda istibdat iin
Uykusuz kald hrriyet akna
Tam eriti orda millet akna
Namm hakketti tam buldu Kemal
Aklna koymutu labt ihtilal
Gn begn ol ilmine ilm ekledi
Hizmet zre tam zaman bekledi

BADETLERN TRKELETRLMES 393

Sabn Eyyub zre sabretti mdam

Ta ki gn gelsin ve vakt olsun tamam
Ger dilersiz bulasz evk necat
Azmedin de Trke ram olsun hayat
Ehli iz'an farked'ben aalar
Harba girdi Tal'at Enver paalar
Kahra soktu nara koydu milleti
Padiahn yoklu zerre kymeti
Topla zrhlyla revan oldu yola
Girmek zre hasm stanbul'a
Hasta inan Trk kahra geldiler
Vah eyvah Seddibahre geldiler
Ahman Osmanls mirlerin
aurtiben dtler acze hemn
Mustafa mri alayd ol zaman
Sabn bitti fiyle bavurdu heman
Trk olan tam Trk olan tek mir o
Trk eriyle mucizaia kadir o
Bkararhk ellere tasmim ona
Eltiler hem orduyu teslim ona
Ba bulunca aslen oldu her nefer
Trk kazand en sonunda tam zafer
Sanma ibret aldlar da kandlar
Srdler ordan ora kskandlar
Vakt saat ermemiti dinledi
Nerde bozgun varsa gitti nledi
Mttefikler pes dedi malup olup
Ali osmann gn etti gurup
Son hafidi kt koicak hem deni
Padiahn en lan en miskini
Dnd dmanlar elinde bir kula
hasm birden girip stanbul'a
urda burda yok yere kan eyledi
ehri masum Trk'e zindan eyledi
Alar oldu Trle olan byk kk
Cmlenin baht siyah boynu bkk
 394 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

Bir scd yok diycbilsin dorulun

Kerbcl cfgam var Islanbulun
Bini her ey zannedip kabrin een
Bini her ey zannedip hfinlcen
Payitahtn ka mnevver insan
I! Bilmiyordu hangi kan Trk'n kan
Cotu mu her kudretin stndedir
Dman kahreylemek kastindedir.
Zerre toz kondurmyan iymanna
Bir tek insan vard halk in
En siyah efkra delmi her kafa
Halk hakta bir grrd Musiafa
Tam zamanda ihtill intacna
Halk denen hakkn erip miyracna
Ger dilersiz bulasz oddan nccan
Can verin tek isteyin halka hayat
Gel ber ey ak oduna yanc
Kendy mauka k sanc
Dinle miyrac Kemali sen ayan
Ak isen ak oduna durma yan
Aka ermisen eer ekvay ks
Bin dokuzyz on dokuz onbe mays
Vakti miyra vuslat halkn demi
Rehberi yok hem Brki bir gemi
Hem kuanmak istemez hlle kemer
Srma rtbe oldu birden derbeder
Skt birden vurdu n yerlere
lybar halkt rtbe erlere
Bekliyordu halk onu baht siyah
Anlayuben hali ol bahri siyah
Dedi ula millete ya Mustafa
Munta/.rdr anda eshab cefa
Kimde kim akn nian vardnr
Akibe mauka an erdrr
alkanp dn be gn ol ah harem
Geldi Samsuna hemen bast kadem
Anlad kim biui her ey aricada
Marifet halkn habibi olmada
Cer dileriz bulas/ ekv necat

V
 B A D E T L E R N T 0 R K E L E 1 R L M E S 395

Can verin tek isteyin halka hayat

Mustafadan nce sultna sven
Halk hakla bir tutup her dem ven
ehri terkel bir mnasip da bulan
Halka k sultana si olan
Erlere ol payitaht bihaya
Khne devlet derdi: B. ekiya...
Ekiya ervah kar geldiler
Mustafaya iz/.ct ikram kldlar.
Sanasn kim kan ve candan ses gelir
Hem Dadaldan hem Kozandan ses gelir
Gel aman gel. gel aman er olu er...
Coturuben sazn Krolu er
Tcrccman ehli cefann akna
Trk syler Mustafann akna
Sultan hain Bey saptm ete var
i Vakit lamam frsat lamam ho geldin
stanbul'dan riya mdara kar
Sen geldin orada hakka e geldin
tsraflin suru sesin bu sabah
Emrindedir Yunus. Seyrani. Emrah.
Dadadr ben gibi binlerce gmrah
Ban kaybeden halka ba geldin.
Krolu hayrann her erolu er
Emrinde bu millet dnya tepeler
i l Uzat parman ksn tepeler
Olum ustam aam ho geldin.
Her biri kutlulad miyracn
Dediler Giydin saadet tacn
Yr kim meydan enindir bu gece
Sohbeti trkn enindir bu gece
Ermedi evvel gelen bu devlete
-
:
.ii> 3 r .
jf
.
Kimse lyk olmad bu rifate
Ruhu halka ermek zre gel beri
Sahibi melt Seyman Rehberi
Rah akda kim saknu* canm
Ol kaar grse gerek canann
Bhuruf lafz say ol ruhu halk
Mustafaya syledi kim ver kulak
III

396 C U M H U R tY E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

yice bil mahbub matlubun bonem

Sevdiin can ile mabudun bcnem
Gi'ce gndz durmayp istediin
Noa kim grsem cemalin dediin
Gel habibim sana k olmuum
Kendimi ben sana bende klmm
Ztma mir'at edindim zatn
Bile yazdm adn ile adn.
Ol sevinten smaz oldu kbna
Hali arzeui yakn ahbabna
Dediler ey kblci mhtac halk
Kullu olsun sana bu miyrac halk
Milletin olduumuz devlet yeter
Hizmetin kldmz izzet yeter
Ger dilersiz bulasz oddan necat
Musafaya Musafaya esselt
Emri halk hakk inta ire o
Kald giai gayr miyra ire o
Rah ile rehber hemen kaynatlar
Her cihetten dmana ulatlar
Mucizat dnd her bir arbede
Arsa emsal oldu ol Kocatepe
Dcbrcdicck dudan ol mhve
Deprenirdi gkte hem ay hem gne
Harta zre ol uamdan gece
ne dse bulunurdu ey hoca.
Sadr nurundan karanlk giceler
Harbe yrrd yiitler kocalar
Doduu gn bahre dnm parma
Kastedermi Akdenize varma
Akdeniz! Bu. ilk hedeftir ordular!
Ordular da ku misali vardlar
Ba bulunca aslan oldu her nefer
Trke erdi tam zafer esiz zafer.
Dmanndan kurtannea ulusu
Bakt hle bu ulular ulusu
Baku Trkn mlk hem bap harap
Anlad kim are tekti inklp
TUrkte kan iyman cesaret bibedel
 B A D E ra E R lN T R K E L E T R L M E S 397

Ald garptan her nc var gerek gzel

KaJkolup dne dehalet cyliycn
Hrsna iyman let eyliycn
Gaspeden halkn o gn neyse van
Br takm yet, hadis simsarlar
Dini ihll eyliyorlard hemen
Ol laiklik yle kt ol zaman
Din ve halk kalsn dey salim beri
Herkesin vicdan hr andan beri
ks
Ger dilersiz bulasz oddan necat
Musiafaya Mustafaya esselt...
Gel ber ey sahibi ak vefa
Gel berU ey kalbi irfan sefa
bu firkat szn g edelim
Derd ile ah eyleyp c edelim
t Aklalm gzmzden yalar
Tazelensin barmzn balar
Alayup ann iin grmez olan
Milleti bir ehrede oldur gren
Her kim ol insan iin ya indire
Ya halkn cmle derdin sndrc
Adet olmutu Celle her seher
Bir haber salmak Eyi hayrlbeer
Alayu alayu ol derdli Cell
Sald eshab iine bir gn mell
Susalm biz sylesin Ak mer
Kim bu vezn ile verilmez bu haber:
Yok gayri bizleri uyku dnek vay
Kime bel bayak kime dnek vay
Vay amansz ecel alak felek vay
Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Dereler denizler alar alayp
En byk en gzel en yiit kayp
Rabbimde gz ya dkmezse ayp


Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Atan gitti millet ban sa olsun
lm devre asn yeni a olsun

398 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

Dalar birer birer yanar da olsun

Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Buklar ;imek gibi akard
Yann grrd dne bakard
Krsye kt m arsa kard.
Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Bizdendi sevinci bi/dendi derdi
Biz uyurduk o bizlcri beklerdi
Uyudu nbcii bizlcre verdi
Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Dnm denizler gz ya lasna
Dnya ortak km Trk'n yasna
Her evden bir l kmasna r
Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Gitti her ocan snd alevi
Yeryz dediin bir l evi &
Cihan trbe olsa almaz bu devi
Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Kaybn yldzlar bile bileler
Knla kanallar de yeleler
Kuri ku duyup cenazesin klalar
Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Gk dsn topraa toza belensin
Gece mezarna yldz elensin
ehitler donlsun nbet dolansn
Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayr
Dnya hem kabr olur hem onu gmer
Yldzlar kandildir semalar kemer
Sus boulayazdn sus k mer
Trklk yreini dalasn gayri
Cihan da bizimle alasn gayri
Ruhu Trkcn ta ebet ayrlmaya
iBADETTLERiN T R K E L E T R L M E S 399

Yoklu haccl bir vasiyet klmaya

Tek halife tek mnasip arkada
Millet ehliyetli hem semekte ba
Geldi derhal meclisi davet gn
ttifakla mmehapt nn.
Vard krsye yerini yerini
Hali grd ol Atann yerini
Derd ile ah eyleyben ol zaman
Doldu meclisin ii zr figan
Meclise nazrd ruhu Mustafa
Blhurf lafz sav etli nida:
Trkte cevher iledim yllarca ben
Biliniz; her biriniz bir para ben.
Kalbolundum hep size hi kalmadm
lmedim ben lmedim ben lmedim
Her birin ruhu gn g eyledi
Baka fanilerle fark grdler
Innnde Atatrk' grdler.
Ger dilerseniz bulasz evk necat
Atatrk'e Atatrk'e esselt.

AnkaralI A k mer (Behet Kem al alar)

GEREK MEVLID.I NEB

Allah adn zikredelim evvela,

Vcib oldur cmle ite her kula.
Allah adn her kim ol evvel ana.
Her ii sn ide Allah an.
Allah ad olsa her iin n.
Hergiz cber olmaya ann sonu.
Her nefesle Allah adn de md.m.
Allah adiyle olur her i tamm.
Bir kez Allah dese ak ile lisn.
Dklr cmle gnh misl.i hazn.
sm.i pkin pk olur zikreyleyen.
Her murda eriir Allah deyen.

.
^


1^

400 C U M H U R A D N E M D lN V E D E V L C T L K L E I^

Ak ile gel imdi Allah diyelim.

Derd ile gz yai'le h edelim.
Ola kim rahmet kla ol pdih.
Ol Kerm ol Rahm ol lh.
1: Birdir ol birliine ek yokdumr.
Geri yanl syleyenler okdurur.
Cmle lem yo iken ol var idi.
Yaradlmdan gan cebbr idi.
Var iken ol yo idi ins melek.
Ar fer y gn hem nh felek.
Surile bunlan ol var eyledi.
Birliine cmle ikrar eyledi.
Kudretin izhr edip hem ol Cell.
Birliine surdan kld dell.
Ol dedi bir kerre var oldu cihan,
Olma derse mahvolur ol dem hemn.
Bri ne hacet klanz sz ok.
Birdir Allah andan artk Tann yok.
Hare dek ger denilirse bu kelm.
Nice harola bu olmaya tamm.
Pes Muhammed.dir bu varla sebeb.
Sdk ile ann nzsn kl talcb.
Gerdilersiz bulasz oddan necat.
Ak ile derd ile edin es.selt.

Ey azzlcr ile balanz sze,

Bir vasiyyet klanz ill size.
Ol vasiyyet kim derim her kim tuta,
Misk gibi kokusu canlarda tle.

Hak Tel rahmet eyleye ana.

Kim beni ol birdufl ile ana.
Her kim diler bu duda buluna.
Fliha ihsan ide ben kuluna.
L ilia h i Fatiha.

ib a d e t l e r in T O R K E L E T R L M E S I 401

Hak Tcl n yaram dem'i.

Kld Adem'le mzeyyen lemi.
dem'e kId fcrilehlcrscd.
Hem ana ok kld ol ltfss cd.
Mustafa nnnu alnnda k ^ u .
Bil Hablb.im nmdurbu nrdedi.
Kld ol nr anin alnnda karr.
Kald anin ile nice rtzigr.
Sonra Ha alnna nakletti bil.
Durdu anda dahi nice ay u yl.
t dogdu ana nakletti bu nr.
nn alnnd.a tecell kld nr.
Erdi Ibrhim Ismil'e hem.
Sbz uzanur ger kalann der isem.
bu rcsm ile mselsel muttasl.
T olunca Mustaf'ya mntekil.
Geldi n ol rahmeten li'l-lemn.
ar nr anda karr etti hemn.

Ger dilereiz bulasz oddan necat.

Ak ile evk ile edin es-selt

mine Hatun Muhammed anesi.

Ol sedeften dogdu ol dUrdnesi.
nki AMullh'tan oldu hmile.
akt eriti hafta eyym ile.
Hem Muhammed gelmesi oldu yakn.
ok almetler telirdu gelmeden.
Ol Rcbflevvel y ncesi.
Onikinci gice isn e ^ ^cesi.
Ol gice kim dogdu ol Hayrtl'l ^ e r

Anas anda neler gr neler.

Dedi gnlm ol Habft'in anesi
Bir acep nr kim ^ne ^^S n esi.
Berk ump ki evimden ngchn
Gklere dek nr ile doldu cihn.
402 C U M H U R tY E T D N E M D lN V E D E V L E T ILIK JLER

Gkler ald ve fch oldu zulem,

melek grdm elinde alem.
Biri merik biri marible ann.
Biri damnda dikildi K'be'nin.
Bildim anlardan kim ol halkn yei.
Kim yakn oldu cihna gelmei.
ndiler gkten melekler saf u saf.
K.be gibi kldlar evim lavf.
K'be sav eldi o demde ngehn.
Dedi dodu bu gice cms.i cihn.
Geldi hrler blk blk bugr.
Yzleri nurundan evim doldu nur.
Hem hava zre dendi bir dek.
Ad Snds deyen an melek.
n grnd bana bu iler ayn.
Hayret ire kalm idim ben hcmn.
Yanlup duvar ki ngchn.
Geldi hr bana oldu ayn.
Bazlar derler ki ol dilberin.
Asiye.ydi biri ol mehpeykerin.
Biri Meryem Hatun idi aikr.
Birisi hem hurilerden bir nigr.
Geldiler ltf ile ol mchcebn.
Verdiler bana selm ol dem hemn.
evre yanma gelp oturdular.
Mustafy birbirine mutular.
Dediler olun gibi hi bir oul.
Yaradlal cihn gelmi deil.
Bu senin olun gibi kadr.i ccml.
Bir anaya vermemitir ol cell.
Ulu devlet buldun ey dildr sen,
Doiserdir senden ol Hulk.i hasen.
Bu gelen ilm-i ledn sultndr.
Bu gelen tevhid.i irfan kndr.
Bu gelen akna devreyler felek.
Yzne mtak durur ins melek.
IB A D E 1 X E R N T R K E L E T R L M E S 403

Bu gece ol gecedir kim ol erif.

Nr ile flemlcri eyler latf.
Bu gece dnyay ol cennet klar.
Bu gece eyya Hak rahmet klar.
Bu gece dan olur crbab- dil,
Bu geceye can verr ashb- dil.
Rahmcten lil - lemn'dir Mustaf.
Hem efl mznibn'dir Mustaf.
Vakfm bu resme lertb ettiler.
Ol mbrek nru tcrgb ettiler.
Amine ider vakt oldu tamm.
Kim vcda gele ol Hayr'l-enm.
Susadm gayet hararetten kati.
Sundular bir cm dolusu erbeti.
erbeti karmda tuttu hriler.
Bunu sana verdi Allah dediler.
Kardan ak idi ve hem souk idi.
Lezzeti dahi ekerde yok idi.
tim an oldu cismim nra gark.
Edemezdim kendimi nrdan fark.
Geldi bir ak ku kanadiyle revn.
Arkam sad kuvvetle hemn.
Dodu ol satte ol Sultn. din.
Nra gark oldu semavat zemn.
Sall aleyhi ve sellim teslima.
Hatt tcnal cenneten nama.

Gerdilersiz bulasz oddan necu

Ak ile evk ile edin es-selL

Es-salt vc.s.selm aleyke y Rcslallh. cssall ve's.selm aleyke

y Habballh, Es-selt ves.selm eleyke y SeyyidcI evveline vcl.hirn.

Yaradtlm cmle oldu dmn,

Gam gidp lem yeniden buldu can.

. .,;
 404 C U M H U F Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

Cmle zcn.i.1 cihn idp nid,

agduubcn dediler kim merhab.
Merhab ey li sultn merhaba.
Merhab ey kn. irfan merhab.
Merhab ey srr. Kur n merhab.
Merhab ey derde derman merhab.
Merhab ey blbl-i b- ceml.
Merhab ey in-y Z'l - Cell.
Merhab ey mh u hurid-i Hd.
Merhab ey Hak.dan olmayan cd.
Merhab ey si mmet melcci.
Merhab ey rcsizicr efei.
Merhab ey can- baki merhab,
Merhab uaka ski merhab.
Merhab ey kurrct.l - ayn-i Hall.
Merhab ey has- mahbbi Ccll.
Merhab ey rahmeten li.I.lemn,
Merhab sensin ef'l mznibn.
Merhab ey pdih- d cihn.
Senin in oldu kevn ile mekn.
Ey cemli gn yz bedr-i mnr.
Ey kamu dmlere sen desigr.
Destgfrisin kamu ftadenin.
Hem penah bende v zadenin.
Ey gnller derdinin derman sen,
I Ey yaradIm ann sultan sen.
Sensin ol sultn cmle enbiy.
Nr.i em.i evliy v asfiy.
Ey nbvvet mhrnn sen halemi.
Ey rislet tahtnn sen htimf.
nki nrun ren etti lemi,
Gl cemlin glen etti lemi.
Oldu zil zuime.i cehl dall.
Buldu bg- mrifet ayn.i keml.
Y Habtbullh bize imdd kl.
Son nefes ddnn ile d kl.
B A D E T L E R N T R K E L E T R L M E S 405

Gcrdilersiz bulasz oddan ncct.

Ak ile evk ile edin es.selL

nki ol mahbb-i Rahmn Rahm,

Kld dnyay cemlinden nam.
Birbirine muiulayu her melek.
Raksa girdi evk u diden felek.
bu heybetten Amine hubr.
Bir zaman gidip geldi geru.
Grd gitmi hriler hi kimse yok.
Grmedi olun tezarru kld ok.
Hriler ald tasavvur kld ol.
Hayret ire ok tefekkr kld ol.
evre yann isteyu kld nazar.
Grd kim bir kede Hayrl-beer.
yle BcytuUh'a kar ol Resl.
Yz yere urmu v secde klm ol.
Secdede ba dili tahmd eder.
Hem getrm parman tevhd eder.
Debrenr dduklan syler kelm
Anlayamazdm ne derdi ol hmm.
Kulam azna verdim dinledim.
Syledii sz ol dem anladm.
Derki ey Mevl yzm tuttum sana.
Y lhi mmetim vergil bana.
mmetim dedi sana n Mustaf.
Ver salevl sen de na bul s a fi
nki ben bu ileri grdm ayn.
Kalmad sabnm hemen dtm revn.
Geldi aklm grdm ol sahib vef.
Gzlerim nru ve olum Mustaf.
Srmelenmi gzleri gr hikmeti.
Gbei kesilmi olmu snneti.
Yz nru gn gibi ho berk urur.
nki grdm gnlme geldi srr.
I
C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

Kaynatp nr- muhabbet kanm.

Aluben banma bastm canm.
Hakka balayp gnlden himmeti.
Der idi kim mmeti v mmeti.
Tllikcn ol diler idi mmetin.
Son kocaldn terkidersin snnetin.
mmetim dedi sana n Mustaf.
Ver salvat sen de ana bul saf.

Gerdilersiz bulasz oddan necl.

Ak ile evk ile edin cs-selt.

Yunus Nadi. Yakup Kadri ve Falih Rfk Atay ve Nait Hakk Ulu gibi
yazarlar her ne kadar Trke Kurn ve Trke namaz iin bu olaydan sonra
youn propagandalara girdilerse de. en bata yanl tercmelerle okunan Trke
Kurn.larla ve bu yeni ibadet ekliyle namazlan klmak Trk Milletine ok
tuhaf geliyordu.
Nitekim Saadettin Kaynakn arkada artist Sadi'b nin bile beenisini gr
meyen bu yeni ibadet ekline -be ay gibi ksa bir zaman sonra hi iltifat eden
kalmam. nk bu yeni ibadet ekli iin Trke namaz klnrken, imamn
arkasnda .'uydum imama" diyecek bir tek cemaat bile bulunamamt.
Bu sebeple zorunlu olarak Trke namaz eklinden ark edilmi oldu.
Ancak Trke Ezan 1950 ylma kadar devam etmi oldu.
 zl

:!j

M
-

ARA EK: V m

MUSTAFA KEMAL ATATRK'N

DYANET YETKLLERNDEN STED
RAPOR:

'.TRKE KUR'N'LA NAMAZ

KILINABILIR!"

...

. . !
 MUSTAFA KEMAL ATATURK.UN DYANET
YETKLLERNDEN STED RAPOR:

"T R K E KUR.N'LA NAMAZ K ILINA BLR!"

Fatih camii. Gztepe Camii. Ycrebatan Camii. Sultanahmet, Slcymaniyc

ve Ayasofya camilerinde deiik zamanlarda (1930 32) yaplan Trke Kur Sn
ve Trke namaz uygulamalar, ok kaliteli ve gzel sesli hafzlardan; Hafz Sa
dettin Kaynak. Hafz Yaar Olur, Hafz Cemil ve Hafz Ali Rza gibi kiilerden
olumasna ramen halk nazannda binrl tutmaynca ve Trke namaz kld
ran imamlann arkasnda ok gemeden, "olmaz byle ey!" denilerek, "uydum
imama" diyecek bir tek cemaat kalmaynca yaplmas istenen bu din inklabnn
durumu da kmaza girmi.
Bu tr konularda Mustafa Kemalin yardmna en bata ya Diyanet leri
Bakanl kouyor veya ibadetlerde reform anlaynn temelini oluturan lahi
yat Fakltesi kouyordu.
Trke namaz ve Trke Kur n konusunda da Mustafa Kemali bu k
mazdan kurtarmak adna lahiyat Fakltesi ubat 1932 tarihinden sonra al
maya balamt. Hedef Trke Kurnn olabilecei ve dolayszyla da Trke
namazn caizlii zerine bir rapor hazrlamakt. Bu raporu Rfat Brkeinin
lmnden sonra Diyanet leri Bakanlan getirilen lahiyat Fakltesi profe
srlerinden M. erafettin Yaltkaya hazrlam ve daha nceki blmlerde sun
duumuz "baretleri Islah Projesi"nin hazrlaycanndan olan zmirli smail
Hakk da raporu tetkik ederek. erafettin Yaltkaya ile birlikte Mustafa Kemal'e
vermilerdi.
Bugn iin tarihi neme haiz olan ve istenilen bir emir iin zorlanmadk
kap brakmyan bir rapor niteliindeki bu ilgin almay buraya aynen almak
istedik.
"Kurn'n Trke Tercmesiyle Namazda Okunmas" balkl raporda u
mtalalara yer veriliyor.
 410 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

KURN.IN T RKE TERC M ESYLE NAMAZDA OKUNMASI

u. Bu meselenin banda Kur'n.n ne olduu bilinmek lzmdr. Ebu HanifeVe

gre Kur'n lfz deil; belki lfzn ifade ettii mnadr..^
Bunun iin Kurnn Arapa. Trke ve Acemce gibi herhangi bir dile ihtisas
yoktur. Mnadan ibaret olan Kur'n.n herhangi dil ile ifade olunmas msavidir.^^
Ebu Hanfe'nin bu baptaki delilleri unlardr:
1- uara sresi yet 196 "phe yoktur ki Kur'n: nden gelip geen Pey
gamberlerin kitaplarnda var idi."
2. Al sresi yet 18 "phe yoktur ki bu Kur'n; ilk kitaplarda var idi."
Pek aikrdr ki Kur'n; nden gelip geen Peygamberlerin kitaplarnda
Arab deildir. Halbuki bu yetlerde kati surette Kur'n.n bu kitaplarda mevcut ol
duu beyan edilmekte olduundan Kur'n kelimesinin nden gelip geen Pey
gamberlerin kitaplarnda olan ile Peygamberimize indirilmi olan arasnda itirak
noktasn ifade ettii anlalmaktadr. Bu itirak noktas ise yalnz Arapa deildir.
Belki Arapann fade ettii mnay bildiren herhangi bir dil ile otan terkibi
hususdir.
V
Bundan dolay namazda okunmas emredilmi olan Kur'n; bu itirak nokta
sn tekil eden Kur'ndr. Bu ise yukarda sylenildii vehile Arapann ifade etti
i mnay bildiren herhangi bir dil ile olan terkibi hususidir. Kesilen bir hayvann
kesildii esnada ekilen besmelenin herhangi bir dil ile ekilmesi icma ile caiz ol
duu gibi; namazda dahi herhangi bir dil olursa olsun Kur'n- kraat caiz otmu
o \u r P >
t
Bundan dolay Ku^n'm yalnz nazmdan ibaret olduunu kabul eden mam H
Ebu Hanifeye gre bu kitabn Arapa olan husus nazm ve terkibini gzelce
telffuz kudreti olanlar ile bu nazm Arabyi telffuza kudreti olmyanlar arasnda
bir fark gzetmeye bir mahal kalmadndan nazm Arabyi telffuz kudreti olsun
ve olmasn herhangi bir kimsenin namazda Kur'n- herhangi bir dil ile okumas
caizdir...^
Nameizn balangcnda dahi mam Ebu Hanife'ye gre Arapadan baka
herhangi birdil ile Allah zikredilerek mesel (Tanr Uludur...) demek caiz olur.
nk l sresi yet 15 "Rabbnn adn anar anmaz namaza durdu." yetiyle
sabit olduu vech zere namazn balangcnda maksut olan, Tann'nn anlmas
dr. Bunun ise hibir dile ihtisas yoktur. Tanry herhangi bir dil ile anmak dier bir
dil ile anmaa msavidir.

1. bu1 Leysi es-Semerkand, Kitabul Muhtelif

2. Hsamettin el.Buhah, erhu Camiu's Sair.
3 Zevzan. erha Manzume^ Nefesi.

5im
amSeraht,0/-M
54/tc.1. 36.
. KOsametttn el-Buhan, a g.e..
s.
TRKE KUR.ANLA NAMAZ KJLINABLR 411

Netice: mam zama gre Arapa'dan baka herhangi bir dil ile namazn
balangcnda Tanry anmak namazn iinde Kur'n. ve ka'delerde teehhtleri
okumak ve cuma gnleri hutbe irat etmek caiz olur/
mam zama gre ezanda muteber olan urftur.^
akirtlerinden Haan Bin Ziyad.n mamdan rivayetine gre bu nokta yle
izah ediliyor: Mesel Acemce ezan okunduu takdirde halk ezan olduunu anlya.
cak olursa bu ezan caizdir, anlamyacak olurlarsa caiz deildir. nk ezandan
maksat namaz vaktinin gelmi olduunu halka bildirmektir..*'
mam Ebu Yusuf ve mam Muhammede gre Kur'n yalnz mna deil,
mna ile beraber nazm Arabinin mecmuundan ibarettir. Bunlarn delilleri unlar 1
II
dr:

Kur'n Dili zerinde Bir nceleme

1- Zuhruf sresi yet 3 "Biz o kitab arapa Kur'n kldk."

2. uara sresi yet 195 "Ak bir dil ile olan Arapa ile (sana indirdik.)"
Imameyn bu yetlerden Kur.n'n yalnz mna deil; lfz ve mnadan m
rekkep olduunu anlamlardr. Bunlara gre lfz ve mna Kur.n'n ayr ayr birer
rkndr. u kadar var k lfz rkn zait olmakla aciz zamannda sakt olur..
Halbuki:
Raad sresi yet 37 s "Biz o kitab hkm Arabi olmak zere indirdik." Buy.
rulduu halde yine bu yet; hkmn arab diline ihtisasna dellet etmiyor. nk
acemce ile olan hkm dahi bu kitap ile hkmdr...
Bununla beraber bu iki mam. Kur'n'n husus nazm olan arapay
telffuzdan ciz olan kimseler hakknda Arapa'dan baka herhangi birdil ile
Kur'n'n okunmasn caiz grm olduklarndan statlar ite bu iki akirt arasnda
ihtilf kalkm olur..
mam Ebu Hanife'nin bilhare akirtlerinin fikirlerine rcu ettii dier bir a
kirdi Nuh Bin Meryem.l Mervezi'den naklolunmusa da bu nakil hitfiyat kitapla
rnda grlmyor. Yalnz hilfiyata ait manzum bir eser yazan mer Bin Muham-
med-n Nesefi (vefat h. 357) Ebu Hanife ile tilmizleri arasndaki yukanki ihtilal
bildirdikten sonra u:
"Ebu Hanife'nin bilhare tilmizlerin kavline dndn kendisinden itimada
ayan olan raviter rivayet etmi olduklarndan aralarnda ihtilf kalmamtr" sz
n sylyor.

6. Zerzemi. e rtu M a n zu m e -i N esefi.

6. Serahsi. el-Mebeut, c.1, s. 36.
9. ZevzenT. a.g.e.
10. Ebu'l LeysI esSemerkandt. Kitabu'hM uhtelif
11. Hsamelbn el'Buhar. a.g.e.
!

u
412 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLETT LKLER

Ve bu yelin erhinde Zevzeni. mam zamin bu rcu' rivayetini Ebu Bekir

Raziye atfetmektedir.^*
Halbuki:
Ebu Bekir RazI Ahkml.Kur'n'nda uara Sresindeki yukarda zikrettii
miz yetinde:
.Bu yet; Kurnn bir dilden baka bir dile naklonmasnn Kurn, Kurn
olmaktan karmyacana delildir.... diyerek mam zam gibi Kur.nn mnadan
ibaret olduunu beyan etmekte olduundan mam zam ile ayni fikirdedir. Ve bu
rcuu rivayet etmedii meydandadr. Bundan baka bir rcu. rivayeti kat.i olmak
iin (h. 370)te vefat etmi olan Ebu Bekir Razi'ye deil; ilk asrlara kadar karl
mak, daha sarih mam zama mlki olan kimselerden veya tek bir kimseden in.
kitaa uramaksfzn mselselen rivayet edilmek lzm gelirken biz bu rivayeti
mam- zam'dan iki asr sonra yazlm olan kitaplarda gryoruz.
Ebu Bekir Raziden sonra (h. 490) hududunda vefat eden Serahsi, Mepsu.
tunda asla bu rcu.dan bahsetmiyor, bilkis Serahsi, Ebu Hanife'nin namazda
Kur'n.n Arapadan baka bir dil ile okunmasn caiz grdn syledii srada
diyor ki:
.ranlIlar Selman.dan Kur'n.n birinci sresi olan Faliha'yt Acemce yazp
kendilerine gndermesini istemiler. Selman da bu sreyi Acemce yazp kendileri
ne gndermi ve bunlar dilleri arapaya yazncaya kadar namazlarda Fatiha'y
Acemce okumulardr., ite Ebu Hanife namazda Kurin'n Arapa'dan baka bir
dil ile okunmasnn caiz olduunu bununla istidll etmitir. Bununla beraber
namaz klan kimseye vacip olan, belgat ve fesahatiyle insanlar acze dren
Kur.n- okumaktr. Umum insanlar acze drmek ise yalnz Arapa ile deil r
herkesin konutuu ana dili ile olacandan mesel: ranlIlarn acze dmeleri
Arapa ile deil, kendi lisanlar olan farisi ile zahir ve sabit olmutur. Ve Allah'n
kelm Kur.n mahlk ve muhdes deildi. Lisanlar ise umumiyetle mahlk ve
muhdestir. u halde Kur'n'n bir lisan mahsusu kalmam olur.^*
afi'ye gre namazda Kurn farisice okumak hibir vehile caiz deildir.
mmi olup Kurn- Arapa okumakta aciz olan kimse hibir ey okumakszn
namaz klar.*..^
Hlsa: mam- zam nazm arabiyi rkn olarak kabul etmedii ve kendisi
nin rcuu ise sonradan uyu' bulduu halde bilhare gelen fakihler Imameyn ile
beraber n B z m arabi'nin rkn asl deil ancak rkn zait olduunu ve aciz zama
nnda skut edebileceini ileri srmler ve bu noktada her iki tarafn ittifak hasl
olmakla artk Hanefi imamlar arasnda bir ihtilf kalmamtr.
5 Mail 1934
M. erafettin YALTKAYA

Z Zevzeni, a.ge.e
f3. S e ra h .f. Meb ut. c.1, 36.
14. g...
 O N im c B O L

TRKE EZAN, TERKLER ^

B U R SA U L U C A ^ O L A ^

, -: ;
 T R K E E Z A N . T E P K L E R V E
B U R S A U L U C A M II O L A Y I

Devlet Konscrvaiuvannda Bestekar Ihsan Beyin nezaretinde ve 9 kadar

seme hafzn olanca gayretiyle Dolmabahe Saray'nda mek etmeye (!) alt
.Tann Uludur. Tann Uludur.' eklindeki Trke ezan hibir kanun ve meclis
karan olmadan ve sadece saraydan kan emirle 3 ubat 1932 tarihinden itiba
ren minarelerde okunmaya balannca. 155 asr Ezan- Muhammcdiyc.yi "Alla-
hu Ekbcr. Allahu Ekbcr" diye dinleyenlerin honutsuzluuyla karlamt.
nk slm dnyasnda ilk kez sadece bu lkede Ezan. Muhammed alkanl
bozuyor ve Ezanlar "Tann Uludur" eklinde okunuyordu. zellikle byk e
hirlerde byk bir takibatla ve kontrolle yrtlrken Trke Ezan 1932 ylnda
daha kylere ve ilelere pek gimcmii.
zellikle stanbul. Ankara. zmir. Bursa. Trabzon ve Rize gibi byk il
lerde Dahiliye Vekaleti (iileri Bakar) nezaretinde yrtlen Trke Ezan
uygulamas iin ilk byk ve rgtcpki Bursa'dan gelmiti.
16 Kasm 1932'dc Bursa Valisi Faiin'in bakanlndaki Trke Ezan ko
misyonunun toplanndan tam drt gn sonraSadk adnda biri Trke
Ezan aleyhine bir vaaz vermi ve Trke Ezan'n, slm dnyasna hakaret
olduunu ve bir dinsizlik rnei tekil ettiini bildirerek, halk bu konuda
harekete gemeye armt.
Bursa Ulu Camii'de verilen bu ateli vaaz yle tesirini gstermiti ki. 1
ubat 1933 tarihinde byk bir halk kalabal Vaiz Sadk Efendi ve Kazan
Trklcri'ndcn Evkaf Memuru Yahyaolu brahim'in bakanlnda kalabalk bir
grup. Ulu Camii nnde toplanarak Trke Ezan uygulamasn iddetle protes
toya baladlar.

1. Golthard Jaesehke. Yoni Trkiye'de slmlK, s. 45

416 c u m h u r iy e t DNEM DlN VE DEVLET LKLER

Kalabalk Ulu Camll.dcn vilaycic kadar yrye geip, yry annda

hem Araj^a Ezan okuyorlar ve hem de Ankara.njn ortaya koydugu gayr- slm
uygulamalan atuklan sloganlarla protesto cdiyorlard.
Kalabalk dnce Burea Mfts Nurettin Efendi'nin huzurona gelerek mf-
ty slma, dine e ezana sahip kmaya daci ettiler. Mft Nurettin Efen-
di'nin: .'Merak etmeyin! Bunlar kjsa zamanda hallolacakt.r'' demesinden sonra
kalabaltk vilayete dogro yrtlyn devam ettirdi.
Bursa Evkaf memuro Yahyaoglu brahim ve Vaiz Sadjk Efendi. Vali
Fatin'in de huzurona tkarak valiye: ''Yahudilerin Sinegog'da. Hristiyanlann ki.
lisede ibaretleri bakmjndan rahasjz edilmediklerini'' rnek gstererek namazla-
nna. ezanlanna ve Kur n- Kcrim.lerine devletin kanmamastnt sylediler.
Polisin kalabaljga mdahale etmesiyle de kalabalkla polis arasnda tart-
malar ve kavgalar k. Vali Fatin. polisler vastasyla gerekli nlemleri almak-
ta glk ekince Bursa Belediye Bakam Muhiddin Bey devreye girmi ve
hemen ''Belediye Zabta Mcmurlar.'n hi Z i a n kaybetmeden kalabalgn etra-
fini sartramk nlem almaya almt.
Nihayet Bursa Ezan direnii saatler getike nlenmesi ve yattnimas
bir tarafa, neredeyse halka malolacak bir olay haline gelmeye balaynca bu
sefer Vali Fatin Bey, Buma'da bulunan Tmen Komuiam'ndan acil yardim ister.
Tmen Komutam da 0 sralar Iz m id c bulunan Kolordu Komutam Ali Hikmet
Paa'ya dunjmu bir ifreli telgrafla bildirince olanlar olur.
nk Kolordu Komutam Ali Hikmet Paa, kendisine Bursa olay ile il-
^ li telgraf geldiinde (3 ubat) Atatrk'le ^ r a ^ r izmi^de le yemegindedir.
Mustafa Kem ^ Amt^.n, Ali Hikmet Paa.ya gelen ifreli telgrafla bir.
likte Bursadaki Ezan a y a i u ^ ^ n grenir renmez agzndan dklen ilk
szler "Cahil mrtecileri'. ''Kara yobazlar" olmutur.
Olayn bundan sonraki lm nn ve Ezamn TUrkeletiri^esi Sirasnda
yaanan bu ilk griltsel olayn, bilinmeyen aynntlann ve Atatrk n bu olayla
birlikle ^ e m c ald .'Din zerine isimli yazsn konumuzu aydnlatmas a-
Sindan aynen burada yaynlam oluyoroz.(^)

2 AtatOrtTn kendi . yazii/la anlan ilk kaz "N^ . dergisinde yayntanml.

BURSA ULUCAMI OLAYI 417

Atatrk Arapa Ezan Okuyanlara Seslendi:

"Allah'n Belas Yobazlar"

"Allahn bels yobazlar... Dudaklarn kprdatmamt bile. Bu nedenle,

hemen yannda oturan "Gazi Hazrccri"de sylediklerini duymamt. Kolordu
Komutan Ali Hikmet Paa yaverinin sol omzu zerinden uzatt Bursadan
gelen "ifre"yi okuyor, okuduka da hrsndan moranyordu. Vali niin byle
davranm, hi anlayamamt. Dahas, sa yanna oturan Gazi Mustafa Kemal
soruyordu: "Nedir?" Ali Hikmet Paa iin ifreyi Mustafa Kemal'e uzatmaktan
baka are yoktu. imdi korkun bir frtnann kopacan bilmemek iin onu ta
nmamak gerekirdi. Ali Hikmet Paa. Gazi'nin yannda savamt ve onu ok
iyi tanyordu. Bu yzden. Bursadan gelen ifrenin yemei de noktaladnn far
kndayd. Mustafa Kemal kd masaya koyarken ayaa kalkyor ve talimat
ok ksa oluyordu: "Yemek bitti... imdi hareket..."
4 ubat 1933. Otomobil, tren istasyonuna giderken. Kordondan geiyor
du. Bir sre sonra zmir gerilerde kalacakt. Kordon'da ite lam bu yerde.
Yunan'm yakp kl ellii Kracmer Plas'ta krfez manzarasn seyretmiti. Ama
imdi bir zamanlar iini ferahlatan denizin rpntsm bile grmek istemiyordu.
Bursa olaym tm ayrntsyla renmiti. Ve fkeliydi...
Geri bir buuk ay nce de. yani 18 Aralk 1932dc de yine Bursa'da
dinde Trke-Arapa uygulama yznden bir olay meydana gelmiti. Gazi,
olay dikkatle incelemiti. Bir vaiz Trke Ezan aleyhinde konuunca halk camii
terk etmiti. imdi ise, grnte lam tersi olmaktayd.
Bursa'da Ezan ve "Kamet.in Trke okunmas Ramazanda balamt.
Yobazlann bu uygulamaya kar olduu biliniyordu. Ne var ki. grevlilerden
yobazlara katlan pek olmamt. Ama ocak sonlarna doru baz camilerde sa
dece ezan Trke okunur hale gelmiti. lgililerin uyanlanna da pek kulak asl
myordu.
"Arapa isterk" olay da Evkaf Mdrlg'nn hemen bitiinde Ulu
Cami'de meydana gelecekli.
Dert anlatma. Camiden kanlar bitiikteki Evkaf Mdrl nn nnde
toplanmaya balamt. Kalabalk giderek artarken 80 kiilik bir grup ta ieri gir
mi ve Evkaf Mdrnn karsna dikilmiti. Elektriki Arnavut Seyfettin en
ndeydi ve mdre banyordu: "Halkn Trke Ezan istemediir ve bu mak
sada aada toplandklanru size haber veriyorum." Karsnda 80 kiiyi gren
 418 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVT.ET LKLER

Mdr, daha sonra rkp sarardn saklamayacaki. Arnavut Seyfettin'in ba

rmas bile dardaki kalabalktan gelen "stemeyz" naralarndan zor anlaly
ordu. Mdr Bey. kendisinin hibir yetkisi olmadn, bir dertleri varsa Vali
Bey'e sylemeleri gerektiini zor bela anlatabilmiti. Arnavut Seyfettinin "Vila-
yet'e kardalanm!" naras Evkaf Mdr'nn paay kurtardn gsteriyordu.
Derin bir nefes alm ve ban sallayarak dorusunun bu olduunu belirtmiti.
Ama son Arapac da binay terk edince telefona sarlyor ve polise durumu bil
diriyordu.
Fatn ve Muhittin Beyler. Belediye Bakan Muhittin Bey olay validen
nce renmi, hi zaman kaybetmeden .'Zabta- Belediye memurlarna" gerek
li nlemleri aldrmt. Bu gibi durumlarda tereddde hi dmez, ne yaplaca
na bir kez karar verir ve annda uygulamaya geerdi. Vali'nin makamnda olma
dn da biliyordu. Otomobiline atlad gibi evine gitti.
Belediye Bakan Valinin evine yaklarken Arapac mnccilcr de.
"Arapa ezan isierk" naralanyla vilayetin merdivenlerini kyorlard. Alt kat
taki odalan doldurmular, byk bir kalabalk da danda kalmt. Halk gerek
ten olayn dandayd. Kar kaldnmda toplananlar ne olup bitliini anlamaya
alyorlard.
kr Skmenscr anJauyon 1933te Emniyet Genel Mdr Yardmcs
lan kr Skmenser. Prof. Afet nann kz ve dnemin tan An nan'la
yapu ve banda kaydedilen grmesinde Bursa olaynn bu blmn yle
anlauyor: "Vilyete hcum ediyorlar. Al katn tutuyorlar, st kata kamyor
lar. nk Jandarma silahla st katla onlara kar dumyor. Vali Fatin Bey. o s
rada emrinde bulunan Jandarma Talim Terbiye Mfrezesinden yardmc kuvvet
isteyeceine, tutuyor telefonla oradaki Tmen Kumandan'ndan yardmc kuv
vet isliyor. Tmen Kumandan zmir'de bulunan Kolordu Kumandan Ali Hik
met Paaya kuvvet verip veremeyecei hakknda ifreyle malumat soruyor. O
zaman kuvvet vermek selhiyeti Kolordu Kumandan Ali Hikmet Paa'da o gn
Atatrk'le beraber le yemeinde, ifre geliyor, yaveri Ali Hikmet Paa'ya ve
riyor. Paa okuduktan sonra Atatrke uzatyor..?"
le olanlar o zaman oluyor ve Atatrk yemek sofrasnda hayknyor: "Ne
olacak mrteci adamlar... Kara yobazlar..?"

L
BURSA ULCAM OLAYI 419

Ezan Okuyanlar Tutuklanyor

Olayn yanklan zmir'de duyulurken. Bursa'da polis duruma hkim

olmu ve tutuklamalara oktan balamt bile. Vilyetin dnda toplananlar da>
tlm. ierideki igalciler ise. gzaltna alnmt. Ancak, byk bir blm
nn ertesi gn salverilmesi daha sonra savcnn iten el ektirilmesinc yol aa
cakt. Bursa mfts de deitirilmi, yerine Kavalal Mehmet Ali Efendi
atanmt. stanbul gazeteleri "tevkifat" manette veriyorlard. "Dnk tevkifat-
ta Tatar brahim. Arnavut ahin. Grc Hafz Mustafa, ilingir Salih. Elektriki
Seyfettin gibileri yer almtr."
smet Paa kaygl, Gazi Mustafa Kemal'in 4 ubat 1933 gn zmirden
aynidn ve Afyon istikametinde yol ald, annda Ankara'ya ulatmlmt.
Hkmet. smet Paa bakanlnda olaanst toplanarak olay gryordu.
ileri Bakan kr Kaya ile Adalet Bakan Yusuf Kemal Beylerin Bursa'ya
giderek hadiseye bizzat el koymalan kararlatrld. Ama Bavekil ismet
Paann kaygs olaydan ok Mustafa Kemal'in Bursa'ya gitmekte oluundan ka
ynaklanyordu. Geri bu gibi durumlarda hkmet de Mustafa Kemal kadar ta
vizsiz bir tutum izliyordu ama. ismet Paa gene de Gazi Mustafa Kemal'le
Bursa'dan nce bir grmenin yararl olacana karar veriyor ve ertesi gn (5
ubat 1933) Afyonda onu yakalyordu. Bu arada, Dahiliye Vekili kr Kaya.
Adliye Vekili Yusuf Kemal ile Emniyet-i Umumiye Mdr Tevfk Hadi Bey
ler de Bursa yolundaydlar.
Alt yl nce, smet Paa Afyon'dan Mustafa Kemal'le bulumu ve Bilc-
cik'e kadar birlikte yolculuk etmilcdi. Her ikisi de bu "hadisede" izlenecek yn
tem konusunda tam bir "mutabakata" varmlard. Nitekim ertesi gn Atatrkn
Bursa'da Anadolu Ajans'na verdii "Resmi tebli" de ismet Paa ile yapt g
rmenin izlerini grmek mmkn olacakt. Bilccike varldnda, smet Paa
Ankara'ya dnyor. Mustafa Kemal de otomobille Bursaya gidiyordu. Ga/i
Paa alt yl nce bu konuda bir kez daha kesin olarak uyansn yapm ve yle
demiti: "nsanlkta din konusundaki duygu ve bilgiler, her trl hurafelerden
ayrdcdilcrek gerek bilim ve fen nlanyla saflaunlp olgunlainlncaya
dein, din oyunu oynayanlara her yerde rastlanacaktr."
Mustafa Kemal'in otomobili Bursa'ya ertesi sabah girmi. Atatrk doru
ca kendisine aynlan kke gitmiti. Olayn aynnidanm renmi. kr Kaya
ile Yusuf Kemal Beyleri bekliyordu. ileri Bakan ile Adalet Bakan'nm
Busa'ya gelileri leyi bulmutu. Halk Partisi binasnda Mustafa Kemal'in
 420 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

kendilerini kabul etmesini beklerken alnan nlemleri gzden geirmilerdi.

Kke anidklannda karlarnda olduka sakin bir Mustafa Kemal buluyor
ve buna ok seviniyorlard. Bakanlarn gerekli bilgileri vermelerinden sonra
Atatrk. Anadolu Ajans muhabirinin ieri alnmasn istiyor ve muhabire u
aklamasn yazdryordu: "Bursa.ya geldim. Hadise hakknda alakadarlardan
malumat aldm. Hadise haddizatnda fazla ehemmiyeti haiz deildir. Herhalde
cahil mrtecilcr, Cumhuriyet adliyesinin penesinden kurtulamayacaklardr. Ha
diseye dikkatimizi bilhassa evirmemizin sebebi, dini siyaset ve herhangi bir
tahrikle vesile etmeye asla msamaha etmeyeceimizin bir daha anlalmasdr.
Mes'elenin mahiyeti esasen din deil, dildir. Kafi olarak bilinmelidir ki, Trk
milletinin milli dili ve milli benlii btn hayatnda hakim ve esas kalacaktr."

Yeni Hkm etin Dini

Mustafa Kemal'in aklamasn alan A.A. muhabiri danya frlarken

ileri Bakan kr Kaya ile Adalet Bakan Yusuf Kemal Beyler memnunluk
la birbirlerine bakyorlard. Atatrk'n aklamas, dndkleri gibi sert deil
di. Bunu kendisine anlatrken. Gazi Hazretleri dinlemiyordu bile. Pencerenin
nnde sigarasn ierek Bursa'y seyrediyordu ve zmit'te on yl nce gazeteci
lerle yapt grmeyi hatrlyordu:
Klzade Hakk Bey. Paa Hazretleri yeni hkmetin dini olacak m?
- Vardr efendim; slm dini hrriyet-i efkra (zgrce dncelere)
mliktir.
Hakk Bey- Yeni hkmet bir din ile tedeyyn (bir dine bal) edecek
mi?
- Edecek mi. etmeyecek mi bilemem. Bugn mevcut olan kanunlarda ak
sine bir ey yoktur. Millet dinsiz deildir. Mtedeyyindir (dine baldr) ve din
Din-i slmdr. Yani komnistlik gibi dini reddedecek ortada bir mesele yoktur
Hakk Bey- u halde Paa Hazretleri, bir mesele hakknda herkesin i-
kad (inanlar) ve dncelerine gre bir fikir onaya koymak hususunda h
kmet beni susturacaktr veyahut tecziye (ceza) edecektir. Diyecek ki. sen u
hususla hkmetin dnd gibi dnmyorsun.
- Hkmetin dnd gibi hi kimsenin dnmeye mecburiyeti yok
tur. Hrriyel-i hkikiyenin (gerek zgrlklerin) cari olduu bir memlekette
hrriyeti vicdaniye (vicdan zgrl) vardr veyahut yoktur. Olduktan sonra
bunu dnmek doru deildir. Vicdann icbtn (gereklerini) syler.

BURSA ULUCAMI OLAYI 421

Mustafa Kemal bu olay hi unutmayacak, dn yl sonra CHPnin 15.20

Ekim 1927 tarihlerinde Ankara'da toplanan II. Kurultay'nda 36.5 saat sren
Byk Nutuk'unda ele alacak ve yle diyecekti: (Yeni hkmetin dini olacak
m?) tiraf edeyim ki. bu suale muhatb olmay hi arzu etmiyordum. Sebebi
pek ksa olmas lzm gelen cevabn o gnk eriate (koullara) gre azmdan
kmasn istemiyordum. Gazeteci muhatabmn sualine hkmetin dini olamaz,
diyemedim, aksini syledim."
Dinin her kademesinde. Eer Atatrk Bursa'daki kkte pencerenin nn
den aynlp iki bakana dnerek. "Yaznz efendim" demeyip. "Bavekil smet
Paa Hazretlerine..." diye balayan ifeyi Ankara'ya gndenneseydi. ismet Paa,
Bursa olaynn yumuak bir inile zmlendii kanaatine varacakt. kr Sk-
menscr bunu yle anlatyor: "Atatrk, Ankara'dan Heyet-i Vekile (Bakanlar
Kurulu) hal-i ietimada (toplan halinde) iken Babakan smet Paa'ya u emri
veriyor: "ok mhimdir? Bademe (bundan byle) benim her safhasnda Trk
dili hkim olacaktr." Aynen okuduum gibidir verdii emir. Yani o andan itiba
ren ezan, tekbir, hutbe ve namaz Trke okunacak."
Atatrk'n bu emri Bakanlar Kurulu'nun yeniden olaanst toplanmas
na yol ayordu. Kurulda, halkn konuya yava yava sokulmas gr
hkimdi. Babakan smet Paa da buna katlyordu. Sra Mustafa Kemal'i iknaya
kalmt. Skmenser. ismet Paa'nn hemen Atatrk' aradn sylyor ve ge
limeyi yle anlatyor "Paa msaade edin bu hareketi hemen birden bire yap
mayalm. Memlekette bir reaksiyon balayabilir. Bu reaksiyonu nlemek iin
derece derece girelim. Evvel ezan, sonra tekbir, namaz; yava yava girerek
halk hazrlayalm. Bu ricamz ltfen kabul buyunnuz."
Mustafa Kemal diretmemi. Babakan ismet Paann bu ricasm kabul et
miti. Ertesi gn de stanbul'da Evkaf Mdriyeti bir "Resmi tebli" yaynlaya
rak bundan byle tm camilerde ezann Trke okunacan bildiriyor ve Bursa
"hadisesi" ni noktalyordu.
7 ubat 1933'te stanbul gazeteleri. Mustafa Kemal'in. Mudanya'ya kadar
karayoluyla oradan Glcemal vapuruyla stanbul'a geldiini yazarlarken. 1932
yl Dnya Gzeli Keriman Halis Hanm n da Msra gittiini haber veriyordu.
Bursa hadisesi de bylece kapanm oluyordu.
Ezandan, dnya gzeli Keriman Halis Hanmm. Msr seyahaliiK kadar
uzanan bir gndemle Trkiye, daha 1932'lerdc bile nasl bir arabesk kltrn sa
hibi olduunu dnyaya gstermi oluyordu. Bir tarafla "AUahu Ekber" yerine
422 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLE!' iLlKLERl

T ann Uludur., mcadeleleri, bir dier tarafta da ezanm deitiren bir lkenin
dnya gzeli seilen .'Milli Kz"nn dnya seyahatleri...
1933 Trkiye'sinin manzarasdr bunlar.
 $

}

.

ONDORDUNCUBOLI

TRKE EZAJV.IN E I Y E T SURABI'

EMANET LER REISLIGI

dffi

i .

.
1_
 T R K E EZAN'IN EM N Y ET SUBABI:
d i y a n e t i l e r i R E S L

Bursa Valisi Faiin Bcy.in. Bursa Tmen Komutanndan, O.nun da Kolor.

du Komutan Ali Hikmet Paa'dan Arapa ezan okuma isteiyle ilgili "Bursa
ezan ayaklanmas"nn bastnimas iin yardm islemesi ve yardm istei ile ilgili
ifre telgrafn Mustafa Kemal Atatrk'n yannda okunmasyla. Mustafa
Kemal'in dudaklan arasnda Bursa.daki ezan olayn yorumlayan u ok ksa ifa
deler dklvermiti: "Allah'n belas yobazlar."
Arapa ezan okumular sz Mustafa Kemal'in Kolordu sofrasndan aci
len kalkmasna yetmiti. Atatrk hemen talimann verdi "Beyler! Yemek bitti..
imdi hemen Bursa'ya hareket ediyoruz..."^
ite Bursa'daki Arapa ezan okuma istei ile ilgili olarak balalan "AUa-
hu Ekber" yry. Mustafa Kemal tarafndan bu ekilde ok keskin ifadelerle
ve iddetle deerlendirilince. Trke ezan okuma ile Uili uygulamalarda biraz
gevek(!) davranan Diyanet leri Bakanl. Atatrk'n bu tavnn bir emir te
lakki ederek ayn gn btn mftlklere "Herkes kesinkes Trke ezan okuya
cak. aksine davrananlar mutlak surette cezalandnlacaklar!" diyerek bir tamim
gnderdi.
Diyanet ileri Reislii. Tahrirat Mdrlnn 360-128 sayl emirleri ile
tm mftlklere gnderilen tamim u ekilde id i..

.Dahiliye Vekleti cellesinden varid teskerede. "Trke ezan: hakknda riya.

set-i aliyyelerince ittihaz olunan karar ve tamimin her tarafta ayn hassasiyetle tat
bik ve takip edilmemekte olduu velayetlerin irndan anllmakta olduundan
bu teevv ve intizamszln izalesini temin edecek kafi ve sarih tebligatn

1. Bir B a k a A d a n K em abzm . Abdurrahman Olpak, s. 186. Beyan Yy.. stanbul. 3. Basm

2. Diyanet leri Relski. Tahnral Md t.360/128. 4 ubat 1933.
 426 c u m h u r iy e t d n e m i D!N v e DEVLE!' LKLER

te.klden ve mstacelen ifas ve keyfiyetten vilyetlerin de haberdar edilmesi iinbir

surelin veklet gnderilmesi, ifade ve zbar buyurulduuna nazaran evvelce riya
set makamnca tesbit de Evkaf Umum Mdrl tarafndan vilyetlere ve Evkaf
Mdrl.ne tamim edilen Trke Ezan ve kamet suretlerinin memleketin her
tarafnda, hatt en cra bir kesinde ayn ekil ve ayn zamanda bir ahenk, bir
siyak dairesinde tatbiki zaruri olduu halde er'an memnun olmayan byle Trke
Ezan ve Kamet hakknda baz mftler tarafndan tereddde meydan verildii an
lalmtr.
Binaenaleyn bu ta.mimin vsuln mteakip umum ilmiye memurlar.imam
ve hatiplere kat tebliat icras ile en ufak bir muhalefet irtikp edeceklerin kat. ve
edit mcazata maTuz kalacaklar ta'mamen beyan olunur efendim."
4.2.1933 Diyanet leri Reisi Rfat.

Gerek Mustafa Kemal'in Bursa'da Arapa ezan istei ile ilgili ayaklanma,
lara kar gsterdii sert iddetli tavr ve gerekse bu lavnn hemen akabinde mf
tlklere gnderilen Diyanet leri Bakanl tamimi ok net olarak u gerei
onaya koyuyordu: "Trke Ezan okumaya riayet etmeyenler iddetle cezaland
rlacaklardr..'
te bu sebeple hi kimse bu meseleyi lm olarak da olsa tenkit yle dur
sun tahlil etmeye bile cesaret edemiyordu.
3 ubat 1932 tarihinde btn il ve ilelerde resmen okunmaya balanan
"Tann Uludur Tann uludur" eklinde ezana ok partili hayata gei tarihi olan
1945 ylna kadar ok zecri tedbirler uygulanm ve Trke ezan aleyhine en
ufak bir gsteriye veya tenkit ve tehlike mahal verilmemitir.
Ancak mevcut uygulamann Trkiye Cumhuriyeti'ne bat medeniyeti ka
plarm ag vc Trkiye'yi sISmIk'tan ayrd konusunda pek ok yaz yazan
lar olmutur. Yunus Nadi. Falih Rfk. Yakup Kadri. M.Esat Bozkurt. Nait
Hakk gibi yazarlar bunlann banda gelir.

A tat rk ,"T rk . n M artin L uther'i

Bunlardan hele Mahmut Esat Bozkurt. "Atatrk htilli" ismini verdii

kitab'nda. giriilen dini reformlara ve btn slm dnyasndaki uygulamann
tersine. "Tann Uludur" diye okunan ezana deinerek. Atatrk' Martin Luther
yerine koymu vc onu dini milliletiren Trk'n yeni bir din nderi olarak nite
lemiti.^

3 Mahmul Esat Bozkurt, A ta t rk Ihtlaii. s 313. htanbul 19^.

 TORKE e z a n in EMNtYET SOBABI 427

Trke Ezan ve Trke Kurn ile ilgili olarak ierden olmasa bile dar
dan Hind Hilafeti Komitesinden ve ngilterede bulunan Mslman loplulukla-
nndan uygulamann yanll zerine mektuplar gelmi ve danda konferanslar
verilmiti.
16 Kasm 1932 gn Kraliyet Orta Asya Demeinde verilen Trkiyede
Cumhuriyetin Dokuz Yl balkl konferansta "Bir hilafet merkezi olan Trki
yede bu uygulamalar garip geliyor! denilerek zellikle Trke ezan aleyhine
szler sylenmiti. Bu konferansta konuan Londra Camii ba imam Abdunrah-
man Efendi. Trke ezanla ilgili olarak unlan sylemiti:..

.Mustafa Kemal'e byk bir genaral ve byk bir yretici olarak samimi bir
hayranlk duyuyor, ama el srmemesi gereken baz eylere karmasna ve onlar
cebri olarak uygulamasna da esef ediyorum. Kur'n- Kerim'i Trkeletirmesi ve
Trke evirinin Arapa aslnn yerine geirmek isteyii ile ok byk bir yanl
yapt. Kur.n'1 Kerim'i tercme etmek yasak deildir. Ancak slm dnyasnn hi.
bir yerinde Kur'n.m herhangi bir dile evirisinin Arapa aslnn yenne getii g
rlmemitir. Hele hele btn bir slm aleminin ve Mslmanlarn ortak ezanm
.Tanr Uludur. Tanr Uludur" diye Trketetirilmi okunmaya balamas biz Mus
lmanlar ok zmtr.

Londra Camii Ba mammn syledii bu szler, genelde Msimanlann

syleyilerinin bir ortak yansmasyd. Ancak ierideki. Trkiye'deki Mslman
kitlenin bu uygulamalar iin syleyecekleri eylerin pein pein nne geildii
iin. 18 Temmuz 1945 tarihinde "Milli Kalknma Partisi" nin kuruluuyla bala
yan ^hibir kunm ve kurulutan ve de slm alimlerinden uygulamann yanl
l zerine bir sz sylenmemiti.
Bursa olayndan sonra Trke Ezan uygulamasna kar I945 lcrc kadar
toplu birka hareketin dnda bu hareket de grlmemiti. 1935 ylnda Siirt'te
Nakibendi eyhi ve Byk slm alimi eyh Halidin ve 1936 ylnda da yine
V eyh Halidin byk olu Molla Abdlkudds.n giritikleri blgesel eylemler.
yine 1936 yl Ocamda yine Nakibendi tarikaundan Kayserili Ahmet Kala-
yc'nn ynettii orum ve skilip olaylan, ^Trke Ezan ve diiKc giriilen re
formlar aleyhine giriilen sayl kar hareketlerdendi.
i
4 A. Telfourd Waugh, N ine Y ea rs o f R ep u p iic in T u rkey, Joumel of the Royal Centra) Asiatic So
ciety. say 20. s. 66. Ocak 1933. London
5 Tank Zafer Tunaya, S iy a si Partiler, s 636 i
6. Tark Zafer Tunaya, a g e., s. 185-188
7 Muzaffer Senoer. Dinin Trk Tophjm una Etkileri, s 240. May Yaynlan, 1974 stanbul
428 CUMHURYET' DNEM DN VE DEVLET LKLER

18 Temmuz 1945 tarihinde Milli Kalknma Pariisi.nin kuruluuyla balay

an ok partili hayatla birlikte Trke Ezan ve dier dini uygulamalara kar giri
ilen kar hareketler hemen bir anda btn toplum katmanlannda yaylmaya
balamt. Halkn 1932-1945 yllan aras Islma olan basklar dolaysyla patla
ma noktasna gelii ve ok partili dnemde-biraz CHP zulmnn getirdii biri
kim ilc-hemen her pani dine kar scak bakmak mecburiyetinde hissetmiti
kendisini.

Partiler Islmsz Olam yorlar?

Gerekten, rnein Milli Kalknma Partisi, d politika alannda. "slm

Birlii ark Federasyonu" tasansn gerekletirmek islcmi^^ ve tznn
maddesinde. "Maarifte her ey ahlak ve milli anane esasna gre ayarlana.19
caktr." ifadesine yer vermitir ..^ da kurulan Sosyal Adalet Partisi. Dnya1946
Mslmanlan Birlii fikrini desteklemek amac gzetmitir.*.^ Ayn yl kurulan
partilerden ifti ve Kyl Partisi, geleneklere balln bildirmi. **Anma
Korunma Partisi de dinci bir siyasal parti zellii tamr. ^*Yine 1946 yln
-da kurulan ve slm Koruma Partisi adn tamakla birlikte siyasal eylemdcbu
lunmayan bir kurulu, amacnn yalnz slmn ykselmesi ve dayanmas oldu
unu bildirmitir. ^*1947de kurulan Trk Muhafazakar Partisi. slm ilkeleri
temel alm . *"*de dinci bir grubun D.P.'dcn aynlarak kurduu Millet Par'1948
tisi, dine ve geleneklere byk arlk tanyan bir parti olarak belirmitir. Ger
ekte. programnn 7. maddesinde "Parti itimai nizamn teekklnde, itikatla
rn, ahlakn, geleneklerin, rf ve adetin byk hisselerini tanr. Bunlar sk sk
deimezler ve devletin nfuzu dnda kalr" anlayndan hareketle, 8. madde
sinde "Din messeselerine ve milli ananelere hmeikr" olan bu Parti 12. mad
desinde "Din ilerinin devlet ilerinde ayn tutulmasn kabul" *etmekle birlik
le din ilerinin zerk ve ayn bir kurulua balanmasn islemekledir.*.
ylnda kurulan Toprak, Emlak ve Serbest Teebbs Partisi de, din 1946
sel kurululann zgrce rgtlenme hakkna sahip olmas gerektiini progra
mnda aka bclirlmilir .^^*

8-9. T.Z. Tunaya. Is t m a lk C ereya n i, s 191. 191.192.

10.11 T Z. Tunaya: S ty a s t Partiler. s 644. 693. 695. 708.
13. T.Z. Tunaya; I s l m a h k C ereya n , s 192.
14. T Z Tunaya. S iy a s i ParVer. $.711.
15. MiMef Pars ProOram ve TzO.
16. T.Z. Tunaya. Isl m ctk C erey a n , $ 191.
17.18 T.Z Tunaya S iy a Partiter, s. 737. 646.
TORKE EZAN.IN EMNYET SOBABI 429

Oie yandan. 7 Ocak 1946'da C.H.P.'dcn aynlan ya da karlan miUcivc.

killeri tarafndan kurulan Demokrat P a r t i ,1 9 5 0 ^*'dcn sonra izleyecei din poli
tikasnn temellerini programnda zetlemitir. Burada, "laiklii, devletin din ile
hibir ilgisi bulunmamas ve hibir din dncesinin kanurann tanzim vc tatbi
kinde messir olmamas manasnda" anlayarak "Din hrriyetini, dier hrriyet
ler gibi. insanln mukaddes haklannda (Madde 14)"'. saymakla birlikte D.P..
daha muhalefetteyken. 1949'daki kinci Byk Kurultay'nda slamc grlere
ncelik tanm, Parti Genel Bakan Celal Bayar. sylevinde. "Trk Milletinin
Mslman olduunu. Mslman olarak Allah'na kavuacam" bclirtcrck^
dinsel ideolojinin etkin olduunu sosyoloji kategorilerinin desteini kazanmak
zerine ilk giriimlerde bulunmutur. Ancak D.P. Terakkiperver vc Serbest frka
denemelerinden ald dersle iktidara gemeden nce dini, aka bir politika
esi olarak kullanmaktan saknmtr.
Deien i politika koullan, iktidardaki CHP'nin genel olarak programn
vc zellilc de laiklik ilkesini yeniden ele almasna yol amtr. 1945 ylnda
CHP'de. ilk olarak dinde kkl bir reform yapmak zere.
a- Laik bir rejimde Diyanet leri Tekilatnn yer almamas.
b. Kur'n'n zirke dzenlenmesi.
c. ibaret yerlerinin halkevleri ekline sokulmas,
d- Dinsel klklann kaldnimas.
e- badet yntem ve zamanlannn dzenlenmesi vb. ngren bir nerge,
yine ayn parti iinde bir tepkiye yol amr. Din. inan vc pratikleriyle ilgili
konulann devlete dzenlenmesinin dine "mdahale" olduu grn savunan
bir kanal, Partide arlk kazanarak 1947 Kurultaynda varln aka ortaya
koymutur.
CHP'nin 7. Kurultay, laiklik sorununun tartld vc gelenekilerin kat
bir ilke olarak uygulandna inandklan laikliin yumuanimas isteiyle onaya
kuklan bir kurultay olmutur. nsanlar arasndaki sosyal dayarumann dinle
salanabilecei noktasndan hareket eden gelenekiler, dine nem verilmesi vc
ilgi gsterilmesi, yeni kuaklann yetimesinde "manevi bir gda" olan diriden
yararlanlmas gerektiini savunmulardr.

19. Demokrat Parti, P roram y e Tzk.

20. T.Z Tunaya: IslA m a h k C ereyan, s. 199. 195.1988.
 '

:1 430 CUMHURYET' U ^ M !N v e DEVlEfr iLlKLEI^

Halk Partisi ve Laiklik Prensipleri

Bununla birlikte, 7. Kurultay gelenekilerin nerilerini reddederek laikli

e ve devrimcilie bal bir tavr tkanmtr. ^*^Dini siyasal bir ara haline ge
!1
tirme eilimlerinin belirmesi zerine. 1949 ylnda .'Son zamanlarda dincilik
II
propaganda ve cereyanlar dikkati ekecek bir mahiyet almtr. Cemiyet nizam
larn dini akidelere uydurmak isleyenlerin hareket ve faaliyetleri ile tehlike te
kil etmeye balamtr. ^^^gerekesiyle Ceza Kanunu'nun 163. maddesinin ye
niden gzden geirilmesi ve ihtiyac karlayacak bir ekilde dzenlenmesi
zorunlu saylmtr.'." Siyaset maksat veya ahsi nfuz ve menfaat temini kas
tyla yaplan dini telkinlerin" cezalandnlmasn ngren tasan, tepkiyle kar
lanm, Osman Nuri Koni "Dinsizlii esas alan" bu tasannn "Dini slm'a teca
vz ve laiklie klliyen m uhalif olduunu ileri srmtr.'. Necati Erdem ise
"Bylelikle dinsizliine ayncalk tannarak laiklik perdesi altnda dinsizlik ko
runmutur" ^diyerek deiiklik tasansn iddetle reddetmilerdir.
Trk Ceza Kanununun 163. maddesinin yeniden gzden geirilmesi ve
"htiyac karlayacak ekilde" denilerek, dindarlar zerinde daha geni bir yel
pazede zulmn balatlmas iin yaplan 163. maddenin deitirilmesine ynelik
yasa tasans tartlrken, griildg gibi ilgin konumalara da sahne olunuyor
du.
Asl ilgin olan CHP ierisinde de bir ksm milletvekillerinin "Tek Pani"
dnemini sorgulayan tavrlan idi: Hamdullah Suphi, Sinan Tekeliolu. kr
Neyman, Yusuf Ziya Ksemen gibi ahslann TBMM ierisinde din lehine -
klan ve CHFnin dine olan tavrm eletirir olmas CHP'nin de isler istemez
dini grlerini yeniden gzden geirmeyi gerektiriyordu.
Nitekim 1947 Kurultay'nda. Cumhuriyet Halk Partisi, gerek mevcut siya
sal partilerin dinsel rgelere dayanarak politika yrtmeleri ve gerekse ahs ba-

v v . l w w t
...

..
....

daha hr bir Diyanet Jcri Bakanl". "Dine daha ok nem criJmcsl gibi
f kon^a^2) zellikle krsal kesim milletvekilleri tarafndan CHP'nin 1947 Ku-
rtliay'nda gndeme getirilmiti. Hatta din bir "manevi gda" olarak nitelendiri-

22 -24 .'K:2ArT:rnu T
r t " c w a ^ : ; u n : ; M ^ d : n n i n DaSitirlmesine Dair Kanun Tasars.
,.347.253.258,259.
25 T i Tunaya. Islamclk Cereyan, s. 200-201
26 Prof Dr. e.n zek. Devlet ve Din. s. 541.
TRKE EZANIN E M N ^ SOEAEI 431

crck. bu gdadan CHP'nin yeterince faydalanamadg (CHP sulanarak) dile ge

tirilmiti. Kurultayda CHP Seyhan Milletvekili Sinan Tekelioglu: .'Din, hayal
mzn iktizasdr" ve "Maddeye lapan toplumu uyarmak, manevi ihiyalan tat
min etmek, ancak slm dininin kabul etlii ahlak kanunlarn renmek ve
onlan tedris etmekle m m k n d r.d iy e re k CHP'yi aruk dine scak bakmaya
davet etmiti.
Ancak bir takm sugduyulu ve muhafazakar milletvekillerinin 1947 Ku.
rullay'ndaki bu teklifleri hi kaale alnmaynca, Kurultayn hemen ardndan
CHP'den byk kopmalar olmutu. Milletvekillerinin bir ksm Demokrat Parti
ye ve bir ksm da Millet Panisi'ne gitmiti.
le byle bir ortamda TBMM'de 163. maddeyle ilgili deiiklik lasans
gndeme gelince. Sinan Tekelioglu gibi bir ksm CHP'li milletvekili iin yeni
den dini savuruna ve din aleyhtan uygulamalara son verilmesi gibi konulara de
inme frsat kmt.
TBMM'nin 8.6.1949 tarihli 105. birleiminin ve 9.6.1949 tarihli 105. bir
leiminin 1.2. ve 3. oturumlannda yaplan tanmalar bir yazyla "Dini koruma"
ile "Dine saldn" arasnda geen lanmalard.^^^
Meclisin 105. birleiminde 163. maddeyle ilgili deiiklik ya.sas tartlr
ken bir ara Osmanl Hanedannn mallanyla ilgili soru ncrgc.si gndeme gel
miti. O zaman Millet Partisi'nin Meclis Grubu Reisi Osman Nuri Kni hilafeti
ve buna bal olarak eriat dzenine olan gereksinmeyi savunabilcn bir kii ola
rak dikkat ekti.^.^
Osman Nuri Koni konumasnda. Cumhuriyet sonras din-devici ilikileri
ne de deinerek zellikle Trke Ezan. Trke Kurin ve ibadet reformu gibi
konulann tam bir dinsizlik meselesi olduunu syleyerek. 163. maddenin dini
slma tecavz ve mevcut haliyle laiklie klliyen muhalefet olarak varln
devam ettirmektedir demitir.^.
Millet Partisi^*^ Meclis Grubu Reisi Osman Nuri Kninin konumalar,
belki TBMM'de 1924'lcrden itibaren yaplan ve eriat zlemini ifade eden ilk
konumalanndan biriydi. nk mehur 3 Mart 1924 dcvrimlerindcn sonra

27. a.g.,.s, 541.

25 TBMM Zabit Ceridesi, B 1 0 4 . 1 . 2 . 3 . . 49..1.
29. Pr.1. Dr. etin Ozek, Din ve D evlet s. 541.
30. Pr.1. Dr. etin zek. Din v e Devlet, s. 541.
31. 1943 ylnda tstmc ^r grubun De^krat Partinin din poitaksn beenmeyerek DP.den ayn.
iarak kurduklar Millet Partisi, kapand zamana kadar geneHkle "mubalazakar polilakalanna
devam etmitir.
 432 c u m h u r iy e t DNEM DN VE DEVLET LKLER

hemen herkesin sesi kcsilmi-kcsirilmi demek daha doru ve din aleyhine olan
"Tek Parti" uygulamalarna hemen hi kimseden aleyhle bir hareket olmamt.
Bu bakmdan Osman Nuri Kni'nin k anlaml bir k. 25 yllk bir aradan
sonra yeniden Mcelis'le Islm, din ve hilafet gndeme getirilmiti. Aynca
Osman Nuri Kni'nin k, halkn dini duygulann deerlendirerek kitleselle
en Demokrat Parti'yi de konturpiyede brakyordu. Ve en nemlisi bu tr ko
numalar DP'nin dinsel grler muhafaza iin deil. CHP iktidanna muhalefet
iin varolduunu da onaya koyuyordu.
Nitekim DPnin kunmaylanndan Celal Bayarn Mcelis'teki 163. maddeyle
ilgili deiiklik lasans grlmezden nce laiklikle ilgili zmir'de verdii bir
deme. DPnin dine olan bak asn da sergiliyordu.
Celal Bayar. zmir konumasnda ok net olarak "eriat yaatmayaca
z!"^^ devleti dindarlann basksndan kurtaracaz ve bunun iin de 163. mad
deyi yasallatracaz! "eriat isteklilerine gz yummayacaz ve onlan ezccc.
iy '(33) ifajelcr kullannca geleneksel dinci kanatlann fevklade tepkisini
alm ve DP ierisindeki dini arl olan milletvekillerinin zamanla Millet Par.
lisi'ne gemelerini salamt.^. Hatla bu konuma. 163. maddenin deitiril
mesi ile ilgili yasa tasans 8.6.1949 tarihinde Meclis'lc grlrken, muhtra
olarak yine DP tarafndan savunulunca o zamann dini yaynlan. "CHP; DP el
el", "CHP ve DP dine kar ortak siyaset gtmek iin birletiler!" ^diyerek
Demokrat Pani'nin tavnn eletirmilerdi.
oulcu Demokrasiye geite inananlara kar srekli bir "Dcmoklcsin
Klc.'n oluturacak olan 163. maddeyle ilgili grmeler ve bu grmeler es
nasnda partilerin durumu, din-dcvlel ilikilerinin 1950 sonrasnn filmini vere
cei iin nemliydi.
8.6.1949 ve 9.6.1949 tarihleri arasnda iki gn sren. konumalan,
TBMM Zabt Ceridelerinden ve o konumalan dinle ilgili blmlerini tamamy
la veren Sebilrread Dergisinden zetleyerek vermek istiyorum.

Tarihi 163. Madde

Deitirilmesi teklif edilen 163. madde yle idi:

32. Prof Dr. Cotin Ozek. D e v ie t y e ^. s . 541

: ; 7 ! : : ? : 0 . - , .
say 47. Erof Edip. Bayar ve erial Yaalmamak., Sebilnreal wy. 39, 'Demokrat Partinin
Din Sye :, Seb40rread. say 27, "Pa^nn Din Siyaseti., SetHrread. say. 76
55. SeMOfresad, e 2. say 4, Haziran 14.
1 . B. 104,1^ 01.2.3.. 6.6.1049 ve 9.6.1949
t Or k e e z a n in e m n y e t s Ob a b i 433

Maddd 163 .Trkiye lik bir devlettir. Devlet kanunlar, messes her trl
nizam, millet ve memleketin gerek ihtiyacnn ve bir lzum ve icabn karl ve
ifadesidir.
Kanun ve nizamlar, devletin kurutuunda hakim olan asla esasa uygun ve
onun yararna olur. Bunlarn devletin esas prensiplerine ve temel ilkelerine aykr
bir asla dntrlmesi hibir surette dnlemez, caiz grlemez.
Bunun iin laiklie aykr olarak sosyal ve iktisadi veya siyasi veya hakuki ni
zamlar ksmen de olsa dini esas ve inanlara uydurmay hedef tutan her hareket
kanun ile ceza- meyyide haline alnmtr."

ite bu kanunda yeterince aklk gremediinden ve din almalara ge

rekli ceza verilmediinden CHP ile DP el ele vererek kanunun u ekilde dei
tirilmesini teklif etmiti.

Yrrlkteki madde; "Devletin emniyetini ihll edebilecek harekete halk te

vik" unsurunu ihtiva ettii iin, uygulamada tabi olarak bu unsura uygunluk aran
makta ve bu itibarla da nlenmesi gereken birok fiiller meyyide dnda kalmak
tadr.
Tasanda teklif olunan madde iki esas hkm ihtiva etmektedir:
1- Liklie aykr olarak devlet nizamn din esas ve inanlara uydurmak
maksad ile cemiyet tekili.
Likliin iki cephesi vardr. Vatandalarn diledikleri din inanca sahip olabil
melerini temin iin vicdan hrriyetini masun tutmak ve (Devlet nizamn din esas
larn mdahalesinden korumak) (Devlet nizamn din esaslara uydurmak isteyen
bir cemiyet, vicdan hrriyeti ile diledii dine intisap etmesi ancak, devlet nizamnn
dinlerin mdahalesinden masun kalmas ile mmkn otur.
Bu itibarla devletin itimai, iktisadi, siyasi veya hukuki nizamn din esaslara
uydurmak maksadn gndem cemiyet tekili bu madde ile yasaklanmtr.
Maddedeki "lyiklie aykr olacak, ibaresi, devletin siyasi veya hukuki niza
mn deitirmek ve onun yerine kanunen caiz olan dier fikirlerin uygulanmasn
istemek yolundaki fikr almalar maddenin mul dnda brakmak iin kurtul
mutur. Lyiklie aykr olmayan siyasi ve hukuki lkelerin 141 .nci maddenin 2.nci
fkrasndaki ykclk hari bir cemiyetin proramnda yer almas gayet tabidir
Maddedeki "ksmen de olsa, ibaresi, tyiklii koruma yolunda kabul edilen
su unsurlarna gerekli olan mul vermek iin kullanlmtr. Devlet nizamn to-
pyekn din esaslara uydurmak iddiasnn dnda, ise nizamnn yalnz bir ksmn
bu gayeye evirmek iin kurulacak!!... Bir cemiyetin madde hkmnden hari kal
mas istenemez. Yer yer kurulacak bu gibi cemiyetlerin almalar mecmuu bin-
netice devlet nizamn topyekn din esaslara uydurmak demek olaca tabidir.
Maddenin ikinci fkras, bu gibi cemiyetlere girenleri veya girmek iin yol gs
terenleri cezalandrmaktadr. Bunlara verilecek "bir yldan yedi yla kadar hapis ce
zas" komisyonumuzca, alt aydan aa olmamak zere hapse evrilmitir.
 434 CUMHURYETT DNEM! DN VE DEVLETf LKLER

141 .nci maddeye kyasen. dalmalar, emredilen cemiyetleri yeniden tesis

edenlere verilecek cezay gsteren bu fkra, madde de nc fkra olarak aynen
kabul edilmitir.
Din, din hissiyat ve dince mukaddes saylan eyleri alet ederek propa
2
ganda yapmak:
Tasar, bu hususta poropagandann cezalandrlmas iin trl maksat
gdlm olmas gerektii hkmn ihtiva eder: Siyasi maksat, ahsi nfuz tesisi
maksad, ahs menfaat temini maksad.
6u konuda zerinde geni mzakereler yapan komisyonumuz aada yazl
esaslar kabul ve meddeyi buna gre tadil etmitir.
a) Liklii sarsmak maksad ile din veya din hissiyat veya dince mukaddes
saylan eyleri alet ederek propaganda su saylmtr. Devlet nizamn din esas
ve inanlara uydurmak, lyiklii sarsmak demektir. Bu itibarla, birinci fkrada yazl
amalarla cemiyet kurmak su sayld gibi bu maksatlara propaganda yapmak
da bu fkra ile meyyide altna alnmtr.
b) Bu umumi unsuru dnda, lyiklii sarsmak, devlet nizamlarn din esas
ve inanlara uydurmak maksad, tahakkuk etmek de din veya din hissiyat veya
dince mukaddes tannan eyleri alelilak siyasi menfaatlere alet edilerek propagan
da yaplmas su saylmtr.
c) Genel liklii sarsmak maksad dnda olsa dahi, ahsi nfuz tesisi mak.
ad ile din veya din hissiyat, veya dince mukaddes tannan eyleri alet ederek
propaganda yapmak meyyide altna alnmtr.
Hkmet tasarsnda mevcut olan "ahsi menfaat temini maksad" ile
din veya din'i hissiyat veya dince mukaddes tanlan eyleri alet ederek propa
ganda yapmak" iltibasa yol aaca dnlen madde mulnn dnda brakl
mtr ve cezay mstelzimdir.
d) Sz. yaz, resim v.s. vastalarla yaylan fikrin, kanunda cezalandrlan
maksatlar istihdat edip etmedii hususu, propaganda yapan ahsn hal ve mazi
sine. yaylan fikirlerin mahiyetine gre isabetle takdiri gereken en mhim noktadr.
Propagandann aleniyet unsuru dolaysyla, bu fikirleri yaymak isteyenler
daha ok mnferit ve gizli alma yoluna sapmlar; Sz ve hareketle bu maksat
lar telkin madde dnda kald iin faaliyetlerini bu yolda gstermilerdir. Mad
denin nc fkras ile telkin de meyyide altna alnm bulunuyor. Komisyonu
muz, "ilemle telkin" yerme "her hangi bir fiil ve hareketle telkin" ibaresini
yatzmakla. sz sylemeden, bu fikirleri fiil rnekler vererek telkin edenlerin de m
eyyide iine alnmalarn salamak istemitir.

163. Maddenin Zulm Byle Balad

Kj.saca deitirilmek islenen 163. madde ile Mslmanlar yle bir cende
reye sokulmak isienmir ki. laiklie aykn bir sz sylenmezse bile. Msl-
TORKE e z a n in EMNfYET SBABI 435

manlann slm dncelerinden dolay ve yapu fiiller dolaysyla cezaland.

nlmalan szkonusu olmutur.
Nitekim bylesine ar ve hukuk d bir uygulama inanan insanlara 163.
madde var olduu mddete zulm etsin iin CHP ve DP koalisyonuyla yasala.
venniti. Milletvekillerinin tenkit ve taklitleri de TBMM salonlannda bir "ho
seda" olarak kalvcrmitir.
te bylesine inanan kesimlere en geni manada inanlan dolaysyla ce>
zalandmlacak olan madde kanunlam haliyle u ekle brnmtr:

Madde 163- Laiklie aykr olarak devletin itimai veya iktisad veya siyasi
veya hukuki temel nizamlarn ksmen de olsa dini esas ve inanlara uydurmak
amac ile cemiyet tesis, tekil, tanzim veya sevk ve idare eden kimse, iki yldan
yedi yla kadar ar hapis cezas ile cezalandrlr. Byle cemiyetlere girenler ve
girmek iin bakalarna yol gsterenler. 6 aydan aa olmamak zere hapis ce
zas ile cezalandrlrlar.
Dalmalar emir edilmi olan yukarda yazl cemiyetleri sahte narn altnda
veya muvazaa eklinde olsa dahi yeniden tesis, tekil, tanzim veya sevk ve idare
edenler hakknda verilecek cezalar, te birden eksik olmamak zere arttrlr.
Siyasi menfaat temin veya ahs nfuz tesis eylemek veya her ne suretle
olursa olsun laiklik esasn sarsmak maksad ile dini veya dini hissiyat veya dince
mukaddes saylan eyleri alet ederek her ne surette olursa olsun propaganda
yapan veya telkinde bulunan kimse, bir yldan be yla kadar ar hapis cezas ile
cezalandrlr. Yayn yeri veya yayn vastas veya yayn konusu bakmndan az
zarar umulan hallerde failine 6 aydan 2 yla kadar hapis cezas verilir. Bu madde
de yazl olan cemiyetler hakknda 141. maddenin son fkras hkm yrr
141. maddenin son frkas ise. iki kiinin dahi birlemeleri ile cemiyetin vcut
bulacan ifade etmektedir"
(10 Haziran 1949-5439 sayl ek Ceza Kanunu)

Tabii kanunun bu ekle dntrlmesi inanl milletvekilleri iin barda

taran son damla olmutu. Milletvekilleri arasnda iddetli bir tanma onam
olumutu.
Ceza kanunun baz maddeleri deitiren kanun tasansn 163. madde ile
ilgili szkonusu mzakerelerinde ilk sz alan Millet Partisi Meclis Grubu Reisi
Osman Nuri Kni. laiklik hakJunda uzun uzadya izahlardan sonra, biz dc laikli
in tamamen tatbik edilip edilmedii mevzuunu ele ald. Diyanet leri ve Evkaf
btesinin hkmete hazrland, dini tedrisat ileri ile Milli Eilim Bakanl
nn megul olduunu syleyen Kni:
:1 436 CUMHURYEl' DNEM DN VE DEVLET LI^LER
1
Laiklik bu mudur.?" dedi ve yle devam etli:
Trkiye'de Hrisiiyanlar. Muscviler var. Dini ilerini cemaatleri grr.
Bteleri buraya geliyor mu? lerine kanyor muyuz? Bu aynlk. gaynlk
nedir? Onlar, bu sahada daha mmtaz yayorlar demektir.
badetin ekline de karyoruz: yle kamet getirilecek, byle ezan oku
nacak diye...
Buna da hakkmz yoktur.
Bu mdahaleler Anayasaya da, demokrasiye de aykmdr.
Hkmet programnn okunduu celsede kendi szlerine kar Babaka
nn teessrn ifade etliinden de bahisler:
"O zaman fiili icraata intizar cunek lazm geldiini belirtmitim. te
seri halinde kanunlar geldi; daha da gelecektir. Bunlann bir maskesi var: Seim
kanunu. Babakann, o zaman szlerime kar beyan ettii teessrnde samimi
olmadn imdi ilan ediyorum.
Hkmetin getirdii bu tasan ile vicdan hrriyeti ile laiklik ayaklar aluna
alnmaktadr. Aynca Anayasay da heder ediyoruz. Rica ederim, tasanya tekrar
tekrar okuyunuz. Gzel szler arasnda birok fkralar sktnim. Ne din. ne
de dinsizlik istismar edilemez. Dinsizlik temel ittihaz ediliyor.
Bu tasan ise, dinsizlie reva vermektedir. indeki hkmlerde dini
slm'a tecavz vardr. Babakan, demokrasi getirmek isyor ama. onun asl he
defi hniyeisiz hrriyet ve hrriyetsiz demokrasi kurmaktr. Maksat, tahakk
m yaatmak, istibdat tahkim etmek, halk esir olarak, kle olarak yaatmaktr.
Memleketimizde daha demokrasi domamtr ve domadan da ldrlmeye a
llmaktadr. Babakan, tede beride, hani hani demorrasiden bahsediyor. Sa
dece alemi kandrmak ve aldatmak iin bahsediyor."

Dinsizlik Diktotoryas

Bu srada Babakan emseddin Gnaltay'm glmekte olduunu gren

Kni. yle devam etli:
Bakn glyor, ben glmyorum. Babakan, bizimle. miUctlc istihza
etmektedir. O bu haliyle demokrasi, balk kavaa knca olur, demek isliyor.
 TRKE EZAN IN E M N ^ SOBABI 437

ikinci Abdiilhamid dc ta tatil konuurtu. !te bu ikinci Abdlhamid,

Mithat Paa'ya ayaga kalkar, chni per, ona "babacm" dc^i. Bu hareketi ile
Mithat Paa.y hakikatte milleti kafese koyuyordu. Tarihle Mithat Paa nn aki-
tetini bilirsiniz, ikinci Hamid. istiMadn ve tahakkmn din zerine yapard.
imdi ise dinsizlik zerine yaplyor. Gaye birdir: istibdat ve tahakkm... Sonra,
bu manevralara siyaset diyorlar, akllanna aanm."
f Osman Nuri Kni. sznn bu ksmnda gene Bakanlara yle hitap etti.
Ey gen bakanlar, siz isiCRcniz memlekete faydal olabilirsiniz Hayal
fanidir. Ben txlki 5 dakika sonra lebilirim. Debde^ye. saltanata gvenmeyi.
niz..'
Osman Nuri, bu sefer.

'- Babakan, sana geliyorum..." diyerek unlan syledi:
'
- Senin dc benim gibi bir ayan ukurda. Burada birka gnlk mr
mz kald. Gittiin yol yanltr, hak yol. adalet yolu, deildir. imdi adli bask
y da icad cdiyonjunuz. milleti esir ve kle yaatmak istiyorsunuz."
i
Kni'nin son hitab u oldu:
"
Byk Millet Mcelisi'ne hitap ediyorum ve vicdanlannza mracaat
ederim. Bu tasan Anayasay ayaklar altna almaktadr. Kabulnze layk deil
dir. Tarih karsnda reylerinizi erefle kullanacanza emniyetim var."
Millet Partisinin Meclis Grup Bakan, gene Babakana dnerek szlerine
yle son verdi.
Size bir ey syleyeceim: Kim danlrsa danism. Hkmeti Osmaniyenin
son zamanlannda. bilhassa mtareke devrinde, memleketi asla sevmeyen bir
sadrazam vard. Damat Ferit, yle deil mi? Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti'nin
Damat Ferid Paas ise bu emseddin Beydir."^^^
Bundan sonra krsye. Mstakil Demokratlardan Haan Diner geldi. Ko
mnizme kar yalnz ceza tehdidi ile tedbir almann kat olmadm, sonra sa
dece zevahir kurtarmakla ibaret bir keyfiyet mahiyetinde kalacan. 163nc
maddeye gelince; bunun laiklik prensibini tehlikeye drecek bir mahiyet ta
dn. bilhassa vicdan hrriyetini zedelediini anlai ve uzun konumann so
nunda aceleye gelmi olan bu tasarnn komisyonlarda yeniden incelenmesinin
lzumlu olduunu syledi..*^
37. TBMM. Tutnklar Dergisi, Devr. . C.20. 5 . S7S. SeMmsi, 0.2. . 48. Hzrr 149
38. TBMM Zbl Ceridesi. 1.5. Brte^m. 8 .8 .1 4 t a i
J'

438 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LICLER

Halk Partisinden Sinan Tckclioglu. lasany iddetle tenkid etli. An

solcu ve sac tabirlerinin suistimale msait olduunu, hakk kazanan mstakil
olmas lazm geldiini belirterek dedi ki:
Tarihi, mhim ve tehlikeli bir kanunu mz akerc etmek zereyiz" diye
sze balad. Bu mevzunun. CHP Meclis Grubu'ndaki mzakeresinde ve netice
grup yelerinin umumi heyette parti disiplini kaydndan muaf tutulduklanndan
bahisle memurlar hakknda mtenazr hkmler ihtiva eden tasandaki madde r
nin kanim olduunu syledi. Bu iki kanunun bir kl tekil ettiini kaydede
rek. yalnz halka ait ksmnn meclise getirilmesini doru bulmad. Hele kom
nistlikle mcadele bahsine hemen hi yer verilmediini ileri srd.
Oturduu yerden, kendisine, tasany okumasn tavsiye eden Naid Frat'a
byk bir asabiyetle:
"
Sen sus, cahil adam, bu ii anlamazsn" diye bard. Sinan Tckclioglu
ezcmle dedi ki:
"
Bu kanunun Anayasaya uygun olduunu bir tek insan syleyebilir mi?
Bu kanun ile arasndaki samimiyeti de tamamen ykacak. Sultan Hamid zaman
n aratacaktr. Zaten kanma syledim: "Eer bu kanun karsa benden midi
kes" dedim. Memleket iin ok tehlikeli bir kanundur. Kald ki. artk iriiacan
vaki olacan dnmek memleketi tanmamaktr.
Komnizme gz yummak dindarlan hapishanelere doldurmak korkun
vaziyet-Bir taraftan farmasonlar, dier taraftan gen Hristiyanlar Tekilat, bir
taraftan da bu kanunun tazyiki:
Sinan Tekcliolu, komnistlii sabit olan baz kimselerin ileri banda
kalmasna gz yumulduu halde, memlekete sadk insanlann: "Sen dinle alaka
lsn" diye delie lklacandan bahisle, bir taraftan masonluk, bir yandan gen
Hristiyanlar teekkllerinin, bir taraftan da hkmetin bir kanunla lakibandan f
sonraki hali korkun ve tehlikeli buldu.
Evet, memleket tehlikededir, dedi. Bylccc sama bir kanun karsa em
niyet. samimiyet de kalmyacak. Sultan Abdlhamid zaman aranacaktr. Bu
m
memleketle irtica vardr diye dnmek, milleti tanmamak demektir. Komnist
oldukJan sabit olanlarn birou i bandadr. Bu kanun geri alnsn.^^

39 TBMM. Ttanakhr Dergisi, c.20. s 579. Devre VIH.

TRKE EZANIN E M N ^ SOBABI 439

Rcad Aydnl da 163. maddenin fevkalade elastik olduunu gstermek

zere baz misaller verdi. Mesela Avrupa'dan krk getirmeye dviz bulan hk
met. Hac yolunu neden kapar, denecek olsa bunun su saylacan iler isrd.
Tasanda srar edilmeyerek komisyona geri verilmesini istedi. Israr edilirse ka
nunun muhalefeti imha iin kurulmu bir tuzak olduunu teeyyd edeceini
ilave etli...^

"M slmanlar Komnistlerden Daha m Kt!"

Bingl Milletvekili Feridun Fikri Dnsel. Osman Nuri Kni.nin. "Tas-

n dini slm'a tecavzdr'' mahiyetindeki szlerine uzun uzadya cevaplar vere-
rck. Mslman ocuklan tarafndan Mslman dinine kar byle bir tasannn
hazrlandn ummay ancak uur eksikliine hamletti.
Mugla Milletvekili Necati Erdem:
Sayn Feridun Fikri stadmz, madde zerinde konumay emretti. Bu
emre imtisal ediyorum" diye sze balad ve maddcicr zerinde mtalaalar y-
riitl. Evvela "Bir snfn diger snf zerine tahakkm" ibaresini ele alarak:
"Tahakkm nedir? Mahiyeti nedir? Hudutlan nedir? Hangi Tkirler ta-
hakkUmn ereve hududuna dahil, hanesi bundan hari kalr?" dedi. Btn
fkralan muglak ve mphem buldu:
'- Bu tasan onada iken. MslUmanlann. dini esaslan ele alarak, kendi
aralannda konumalan dahi su olur. hucUm ve iftiraya manz kalrlar, dini mu-
kaddesat ne sm ek su tekil ediyor da. ayni esasa gre dinsizlik niin ele
alnmyor? Bu vaziyet, dindarlann ellerini kollann baglayp zerlerine dinsizle,
ri saldnmak demek degil midir?" dedi ve an solcular hedef tutan m addelere,
ki cezalann daha hafif olduunu ileri sriirek saclara daha fazla yklcnildigi-
ni kaydetti:
"Bu Mslmanlar. komUnistlcnlen daha mi kt?" dedi.
Muammer Alakant. maddedeki bir hkmn komnizm aleyhtan propa-
ganday dahi engeller ekilde olacan iddia etli. Hatta bir adam din esaslarna
dayanarak hreizlk aleyhinde bulunur ve Ku^n'da yazl olduunu ileri srerse
bu telkinin su saylabileceini kaydetti ve arkadalanyla birlikte, bu lasnnn.
yeniden gzden geirilmesi in komisyona havalesini isleyen bir takrir hanrla.
diki an n bildirdi nergeyi bakanla verdi.40
40. SebifrrBat. Haziran 1049.
41. TBMM. Tut. Der. VIII. C.16.
 440 c u m h u r iy e t d n e m i d in v e d e v l e t l i k il e r ]

.'-Mesele, parti meselesi deil, memleket meselesidir. Bizim milletimiz

demokrasiyi bcnimsemiftir ve dmandan gz gibi korumak azmindedir.
Bunun iin dmanlarla mcadele elzemdir. Ancak, demokrasiye taarruz trl
trl olur. Demokrasi prensibine uygun olmayan kanunlar da dcmokra.siyi yara
lar. Hukuki prensipler, hi bir mlahaza karsnda feda edilemez. Anayasa va
tandaa fikir, vicdan, sz. cemiyet tekili ve toplant hrriyeti temin etmitir.
Bunlara kar bir tatbikat yolsuzluuna meydan verecek iltibasl. kanun forml
leri kabul edilemez. O zaman demokrasinin dmanlan deil, kendisi yaralan
1 m olur."
Demircili, iki kiinin birbiriyle konumasnn dahi cemiyet tekili sayld
n, bu kanunun acele tanzim edildiini, tatbikatta birok suistimaleri mucib
olacan, birok vatandalan madur edeceini belirterek:
"u halde mesele, sadece bir reaksiyon meselesidir" dedi

'C bu mzake
relerin maddeler zerinde almasn daha uygun grd.
Bu srada Babakan emseddin Gnaltay sz istedi ve krsye geldi, dedi
ki:
"-Huzurunuza sunulan tasan hakknda, kar parti mensubu arkadatan-
mn szlerini dikkatle dinlediimden, memleket ve parti duygulanndan bahse
derek dedi ki:
nica yoktur" diyorlar, bunu ben de kabul ediyorum. Ancak komnizm,
irtica simas halinde tezahr edebilir, ettii yerlerde vardr. Fcnahklann olmas
n hep birlikte istemiyoruz. Fakat bunu nleyecek kanunu yapmalym" diyor.
Bu taanlarla kimseyi asmyoruz, kesmiyonz. Hadise kmadan, fiili sabit ol
madan hi kimse mahkum edilecek deildir. Bu kanun, demokrasiyi ldnnck
iin deil, yaatmak iin gerilmiiir. Bir memlekette huzur ve skun olursa
herkes fikrini serbest serbest sylemek imkanna malik olur.".*^^
Ahmet Vezirolu (Afyon). Bu kanunla deil!
Bu srada muhalefet sralannda balayan grltler artmt. Demokrat
milletvekillerinden bazdan, ayaa kalkarak Babakann szlerinin samimi ol
madm belirten hareketlerde bulunuyorlard.
emseddin Gnaltay:

42 SebUrrBat. c.2, Haziran 1949

^
I.
 TRKE EZAN IN EMNYET SBABI 441

" Sizin bizzat baknz bana, bu durumdan (i defa ikayet cunitir.

Daima irtica endiesinden bahsetmitir" deyince gene grltler oldu Gnaltay:
" Sizlcre mi. Babakannza m. hangisine inanalm? Samimi olunuz
efendiler.' dedi.
Demokratlar banyorlard.
emseddin Gnaltay:
".Kendisine hcm etmedim. Sadece sz syledim."
Demokratlar, hep birden banyorlard. emseddin Gnaltay;
"-Efendim, konumamz srasnda iniacadan ikayet etti: "Kanun yapaca
m" dedim. Bunu anlatyorum. Sizin bakanzn aleyhinde bulunmadm" diye
tekrar etli.
Babakan: -muhalif, btn memleket bilmelidir ki. hkmetin tek hedefi,
huzur ve skunu muhafazadr ve bu huzur ve skn iin de demokrasinin teme
lini tekil eden kanunlan ilme ve tecrbeye uygun ekilde hazrlamaktr. imdi
grtmz kanun, bilki de hi tatbik edilmeyecektir."
Baz muhalif miletvckilleri:
" -Yeni tehdit makamnda..." deyince. Babakan
'I " -Evet hainleri korkulmak iin" diye bard.
ahsndan bahsetmeseydi, cevap vermiycceini syleyen Gnaltay. Yar
gtay yeliine kadar km olan Osman Nuri Kni'nin vicdan hrriyeti hakkn-
daki aray karsnda duyduu hayranl, hayrelini belirterek:
" -25 senedir bu memlekette deil miydiniz? Nerede yaadnz" dedi. Bu
srada Osman Nuri, oturduu yerden: Sizinle beraber Trkiye'de yaadm, dedi.
Bu kanunla Mslmanla kasdcdilmcmitir." dedi.
Osman Nuri Kni:
" -Sen kasdediyorsun" diye bard. emseddin Gnaltay, mam Haiib
.j
mcktcbleri aan. lahiyat Fakltesi kuran bir hkmet bakanna bu isnadn ya
plamayacan anlauriccn. hayli asabilemiti. Osman Nuri Kni'yc hitaben:
" -Vicdann ne al!" diye bard.
Osman Nuri Kni de; "-Kstah sensin" diye karlk verdi.
Gnaltay: "-Ben kstah demedim" diyerek, szlerini takrarlad. Bana hi
kimse Mslmanla kasdeden adam diye hitap edemez. Ben bilerek inanan bir
Mslmanm. Seni de herkes bilir, beni de.
 442 CUMHURYErr d n e m ! DN v e devlet LKLER

Osman Nuri: ".Yalan! riyakar!"

cmscddin. Kendi vasfnz sylyorsunuz.
Bu kanun inallah lalbik edilmez.
Bu kanun zerinde kar parti mensuplarnn endieye dmelerine mahal
olmadn belirtirken:
" -nallah lalbik bile edilmez. Fakat, asayii muhafazadan hkmet me
suldr. Eline byle bir ey vermezsen icabnda vazifesini yapamaz. O zaman da
mesuliyet hkmete deil, bu kanunu reddedenlere ait olacaktr" dedi.
Osman Nuri Kni'nin Damal Ferit tebihine cevap olarak sadece unlan
syledi:
" -Damad Ferit gibi hilafet ordusu kuranlann ve Dervi Vahdetlerin belir
mesine meydan vermemek iindir ki. bu kanunu getirdik. Hedefimiz budur"
dedi.
Vicdann manasndan bahsettikten sonra layisizme gelince; bizim anlay.
miza gre, layisizm. devlet ilerine yani milletin hayati kanunlanna esas olarak
baka menbalara mracaat etmeksizin Byk Millet Meclisi.nin hkmlerini
salamaktr. Din ile dnyay ayrmann manas budur. Laisizmi dnya ilerine
din ilerini kantrmamak diye tarif ediyorlar ve bundan laisizmin bir nevi din
sizlik olduu neticesini karmak isliyorlar. Fakat bizim anlaymzda laisizm,
bizim hayata ait btn kanunlarmz ancak B.Millc Meclisi yapar demektir,
baka hibir menbaa islinad etmeyiz demektir.
Aka izah edeyim, daha u demektir: Arabisiann Hicaz blgesinde ye
timi olan mam Malik.in bin bu kadar sene evvel, o zamann ve o muhitin
icap ve ihtiyacna gre yapt itihadlara ittiba edecek deiliz. Gene syleye
yim. Afrika'da bcrberilcr arasnda yaayan mam Hanbel'in memleketinin icap
ve ihyalanna gre kurduu esaslan kabul edecek deilim. Bizim kabul edece
imiz kanunlar, bu memleketin en gzide evladan olarak seilip B. Millet Mcc-
lisi'nc gelen, milletvekillerinin tanzim edecekleri kanunlardr.

Gelelim Din Meselesine

imdi gelelim din meselesine:

Bunun haricinde herkes vicdanen hrdr, inand eye hr olarak inanr
ve biz mslman olmak itibariyle. Hazreti Muhammed'in din olarak telkin ettii
hereye inanyoruz ve ona gre ibadeerimizi yapmak ta serbest bulunuyoruz.
TRKE EZAN.IN EMNYET SBABl 443

din de bu demektir. Evet, ibadetle hrz, hi kimseyi camie gitmekten menetmi

yoruz. (Osman Nuri Kni.yc hitaben) Yahudilerc aznn suyu aku. Halbuki
mslmanlar da onlar gibi serbeste camilerine gidiyor ve ibadetlerini yapyor
lar. Bu memlekette hi kimse mslmanlann ibadetlerine mmanaat edemez,
edemeyecektir de.
Bizce mslmanlk dinin ana hkmleridir sonradan uydurma hurafeler
deildir. Din hkmlerine tamamen riayet eden bir mslmana bu memlekette
hi kimse mdahale edemez.
Mzakerenin ikinci gn Demokrat Parti namna sz syleyen Prof. Dr.
Fuat Kprl, uzun bir hitabede bulunmu, bu kanunu ok hararetli bir surene
mdafaa etmi, adeta bu kanunu kendileri teklif elmi gibi benimsemi, bundan
dolay Halk Partisi kendilerini alklam. Babakan Demokrat Partinin bu kanu
na lamamiylc mutabk olduunu, esasen Demokrat Parti, laiklik esasn icden-
beri muhafaza ve mdafaa eylediini, komnizmin mslman memleketlere,
bilhassa mtcassp muhitlere yeil sark sararak girdiini beyan etmi ve bu bey
an bilhassa Halk Partisi tarafndan iddetle alklanmtr.
Sonra laikliin Cumhuriyct.in temellerinden biri olduunu, uzun zaman
dan beri yaplan fikri ve fiili mcadelelerin mahsul olduunu, bu prensip orta
dan kalkarsa fikir hrriyetinin ne kadar darlaacan tahminim g olduunu,
bu sayede kimsenin kimseye dinsizlik isnad edemeyecei. Demokrat Pani'nin
bu kanuna labiatiyle taraftar olduunu sylemi. Demokratlar ve Halk Partiler
tarafndan mtereken srekli surette alklanmtr.
Prof. Dr. Fuad Kprl, Demokrat Parti adna konuurken aslnda tm
CHP.li milletvekillerinin de alklad gibi halkn DFden bekledii ekliyle
deil, sanki bir CHP.H imi gibi konuma yapmt. Bunun iin olsa gerek en
ok alk da CHP'li milletvekillerinden almt.
CHP'dc nasl Prof. Dr. emseddin Gnaliay din uzmanl ve adeta din
danmanl yapyorsa. Prof. DR. Fuad Kprl de ylece DP.nin din uzmanl
n ve din dmanln yrtyor gibiydi. Bu herkese bilindii iindir ki. halk
kesimi Kprl'nn 163. madde ve irtica ile ilgili konumasn DP'nin dine bak
olarak grmt. Ve tabi Sebilrreat sahibi ve bayazan Eref Edib.in de s
yledii gibi bu konumalar CHP ile DP'nin konu laiklii ve 163. madde oldu
unda hemfikir olduunu ve inanan kesime kar tavr alabileceklerini
gstermiti.
 444 CUMHURYET DNEM DN VE DEVT.ET LKLER

Fuai Kprlnn konumasn DP'nin dine bak asn sergilemesi a

sndan TBMM nin 105. Birleimin oturumundaki ekliyle buraya aynen almak
isiiyonjm:<

F u a d K p r l (sta n b u l). "M u h te re m a rk a d a la r, e e r d n k a n u n u n m z a k e

re s i e s n a s n d a b ir k a n o k ta d a n B a b a k a n n leri s rd b z m ta l a la r o lm a s a
y d s z a lm a y a h i l z u m rm e y e c e k tim . F a k a t B a b a k a n n s y le d i i b a z s z le r
v a k a la r a u y g u n d e ild ir. O n u n iin h e r h a ld e o rta d a b ir s u i te fe h h m o ld u u v e y
a h u t d a o e s n a d a a r k a d a la r k o n u u rk e n , b a v e k ilin b u lu n m a d a n la ly o r.
O n d a n d o la y bu c ih e ti iz a h iin , m s a a d e n iz le b irk a s z s y le y e c e im .

B a b a k a n d e d ile r ki; D e m o k ra t P a rti B a k a n k o m n istlik v e irtic a a k a r m

c a d e le h u s u s u n d a , o n la r a k a r ic a b e d e n id d e tli te d b irle ri a lm a h u s u s u n d a , b e
n im le m ttefiktirler. B u n u il v e o la r a k d a b z D e m o k ra t P a rtili M ille tv e k ille rin in
s z le r in in b u n a a y k r d t n v e b u s u re tle k o n u a n m ille tv e k ille rin in m a k s a t
la r n a n la m a d n h a lb u k i s a m im o lm a la r, l z m g e ld i in i il v e ettiler.
A r k a d a la r : e e r bu k a n u n h a k k n d a p a rtim iz e m e n s u p o la n iki a r k a d a la r
m z n b u r a d a s y le d ik le r in i d ik k a tle d in le d iy s e , a r k a d a la r m z n H k m e tin g e tir
d i i b u k a n u n la is tih d a f e tti i g a y e d e , y a n i m e m le k e tte k o m n iz m i v e irticai
e z m e k , o n a m e y d a n v e r m e m e k h u s u s u n d a ta m a m iy le m u ta b k k a ld k la rn a n la r
d . O n la r n itira z la n . k a n u n m a d d e le rin in bu g a y e y i te m in e d e m e y e c e i, yah ut
b u n u n d n d a , (ta zy ik v a s t a s o la b ile c e k b ir m a h iy e t ta d d o la y s iy le d ir) srf
b u n o k ta d a d r. O itib a rla a r a d a h i b ir te z a t v e s a m im iy e ts iz lik yo k tu r v e o la m a z .
n k D e m o k ra t P a rti R e is i, k e n d is iy le g r t e s n a d a e ld e k i b u g n k ka n u n u
g rm d e ild ir, u m u m i o la ra k , p r e n s ip o la ra k , irtic a a v e k o m n iz m e D e m o k ra t
P a rtin in d a im a id d e tle m u a r z o ld u u n u v e k a r d u rd u u n u ifa d e etm iti (B ra v o
s e s le n ) .
A r k a d a la r , y a ln z p a rtim iz in b a k a n d e il, b t n m e n s u p la r m u h telif v e s ile
le rle m a tb u a tta , n u t u k la r m z d a v e M e c lis k rs s n d e b u e s a s p re n s ib im iz i d a im a
te k ra r e d e g e im i iz d r . n k , b iz im p r o r a m m z d a l ik lik e s a s id d e tle m d a fa a
v e m u h a fa z a o lu n m a k ta d r. D in in s iy a s e te a le t e d ilm e s i m e m le k e t iin b y k ta k
b ih o lu n m a k ta d r. G e r e k k o m n iz m e k a r v e g e re k fa iz m , n a z iz m g ib i d ik ta t rl k
t e e k k lle r in e k a r h rriy e t h a k k v e rle m iy e c e i. h rriy e t d m a n id e o lo jile re
s a h ip o la n b u m e s le k le r in h rriy e ti y k m a k , b a lta la m a k iin h rriy e tte n istifa d e
e tm e k h a k la r o la m y a c a d a p a rtim iz in p ro ra m n d a s a ra h a te n ifa d e e d ilm itir.
A r k a d a la r ; g r y o r s u n u z ki b iz ilk g n d e n b u g n e k a d a r s z le r im iz d e v e fiil
le r im iz d e d a im a p r o r a m m z d a m d a fa a e tti im iz p re n s ip le re h e r z a m a n a k ve
s a m i o la r a k b a l k a ld k , b u n d a n s o n r a d a a y n y o ld a d e v a m e d e c e im iz p e k
ta b id ir.
M u h te lif v e s ile le r le h u z u r u n u z d a b ir k a d e fa k o m n iz m in b u m e m le k e t iin
v e b t n d n y a i in n a s l b y k b ir fe t o ld u u n u v e o la c a n ifa d e etm itim .
B t n m u k a d d e s a t y k a n , n a m u s u , e re fi, m illiy e ti v e in s a n lk h a y s iy e tin i o rta d a n
k a ld r a n v e b u n u is tih d a f e d e n k o m n iz m , b u g n d n y a n n e n u z a k k e le rin e ,

43 TBMM Zabt C.nd.61. 9.6.1949. B. 105. 0 .2 . s 643

TRKE EZAN N EMNYET SBABI 445

in e. liy e ka d a r, la m a m iy le b ir M o s k o f p ro p a g a n d a s v a s ta s v e M o s k o f s iy a
se tin in leti m ah iyetin i a lm tr. Y a n i id eolojik, fe lse fi m ahiyetini, e s a s e n sa k a t
o la n . D rk o la n bu m ah iyetin i d e k a y b e tm itir v e h e r ye rd e s iy a s i b ir ih a n e t e b e
k e s i h a lin d e te c e lli etm itir. B u itib arla m e m le k e tim izd e b u n u n en ufak te c e llile rin e
d a h i m s a a d e etm em ek, btn T rk le r iin, b ir va ta n b orcu d u r.

K o m n izm , h e r m e m le ke te , o m e m le k e tin ic a p la rn a g re, o m e m leketin p s i

k o lo jisin e g re p ro p a g a n d a y o lla n b u la ra k, trl m a s k e le r a ltn a g ire re k n fu z
eder. B u n d a n o k e v ve l 1924 s e n e s in d e , o n d a n drt s e n e k a d a r evve l. 1 9 1 9 -1 9 2 0
d e B o le v k le rin a rkta v e b ilh a s s a Islm m e m le k e tle rin d e p ro p a g a n d a y a p m a k
iin n a s l u s u l takip e tm e le ri ica b e tti i h a k k n d a b ir ta lim a tn a m e le rin i te sa d fe n
o ku m u tu m . B u ta lim a tn a m e y e g re ki. z a te n a k ln m a n t n ica b a t d a budur, k o
m n izm m sl m a n m e m le k e tle rin e a s l h a k iki s im a s iy le y a n i dini, m illiyeti, aileyi,
m lkiyeti, n a m u su v e h a y siy e ti in k r e d e re k, b u n la r a le y h in d e a k a c e p h e a la
ra k g ire m e z: M s l m a n m e m le k e tle rin e b ilh a s s a ta a s s u b u n h kim o ld u u geri s a
h a la ra . b a n d a k o s k o c a b ir y e il s a rk s a ra ra k g ire r (S o ld a n b ra v o se sle n ).

B u n d a n iki s e n e e v v e l stan b u l'd a B e y o lu c a d d e s in d e n g e e rk e n R u s S e fa

retinin n n d e k i vitrin d e te h ir e d ile n p ro p a g a n d a re s im le ri g z m e a rp t baktm ;
o k k o c a m a n s a rk la r v e m u h te e m c p p e le r. G z m d e p e k iyi grm yor. Y a k
latm . a ltla rn d a k im isi m e s e l z b e k u r a C u m h u riy e tin in R e is i; b a n d a k o s k o
c a b ir s a rk , b irisi b ilm em n e re n in re is l le m a s . b irisi b ilm e m n e re n in n e si. H e p s i
b il is tis n a b y le b y k m e vki s a h ip le rin i g s te re n a d a m la r; h e p si o k b y k s a
rk la r v e m u h te e m c p p e le rle m a h a ll v e d in i k y a fe tle rle g ste riliyo rd u .

A rk a d a la r; b u n u n o k a k b ir p ro p a g a n d a v a s t a s o ld u u n d a n p h e e d ile
b ilir m i? D n y a d a , h e r fa a liy e tte b u lu n m a k is te d i i s a h a n n p s ik o lo jis in e v e tarihi
ic a p la rn a g re h a re k e t e tm e s in i en iyi b ile n p ro p a g a n d a e b e k e s i, m e s s e s e le n
d o ru d a n d o ru y a k o m n ist R u s y a iin d e b u lu n u r v e o ra d a b u n u n iin h u s u s i
a d a m la r h a z rla n r.

A rk a d a la r; bu itib a rla k o m n iz m e k a r k o ru n m a te d b irle rin i ih tiva e d e n b ir

k a n u n irtica a k a r d a k o ru n m a te d b irle rin i ih tiva e tm e si k a d a r ta b ii b re y o la m a z .
rtica ile din i b irb irin d e n ta m a m e n a y rm a k ic a b e d e r. B u ki m e fh u m u b irb irin e y a k
la trm a k d in e k a r b y k b ir h rm e ts iz lik olur.

Propaganda daima hakiki maksadn maskeler altnda gizler. Di propaganda

s hibir zaman hakiki dindarlar tarafndan yaplmaz. Dini kendi hasis menfaatleri
ne. di amellerine alet etmek isteyen simsarlar ve bezirgnlar tarafndan yaplr
(Bravo sesleri).
B a k n z , ta rih i te tkik e d in iz. 1 8 .n ci a s r d a R u s la r la y a p t m z h a rp le ri a n la ta n
v a k a n v is le r ycizariar. O rd u y a ne o ld u u , n e re d e n g e ld i i b e lli o lm a y a n b irta k m
d e rv i k y a fe tin d e , h o c a k y a fe tin d e a d a m la r g e lir v e a s k e rle r a r a s n a g ire rle rm i:
v e a s k e rle re : "N iy e h a rb e d iy o rs u n u z , k u m a n d a n la rn z s iz i satt, d in s iz o ld u , o n la
r b ra k n z , y e rle rin iz e g id in iz , ta r z n d a p ro p a g a n d a d a b u lu n u rla rm . G r y o r s u
n u z ki a r k a d a la r y a p la n bu p ro p a g a n d e ila rd a k i u s u lle r y e n i ica tla r d e ild ir. a r lk
z a m a n n d a n k a lm a e s k i ic a tla rd r. F a k a t n e k a d a r y a z k ki. o n la r d e d e le rin in e s k i
ic a tla n n u n u tm a y p o n u te k e m m l e ttiriy o ia r; b iz. k e n d i ta rih le rim iz d e y a z l o la n
h a k ik a tle ri, m a a le s e f y z d e 90, h att 9 5 'im iz u n u tm u b u lu n u y o ru z.
446 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLEf ILKLEK

Arkadalar: laiklik esasi, hi phe ykr k. bugunk Cumhuriyetimizin bu.

gnk Trk cemiyetinir temellerinden, esaslarndan biridir ve uzun zamandan
beri yaplan likr hazrlklarn ve ondan sonra liiliyat sahasnda yaplan mcadele,
lerin, bazen ileriye, bazen geriye doru atlan admlarn muvattak olmu ve yerle,
mi bir eseridir. Liklii biz tamamiyle mesel Fransa'da anlald mnada d ^ l
daha mahdut mnada kullanmzdr. Bu mna, daha ziyade, hereyden evvel din
ile Devlet ilerinin ayrlmas esasi zerinde toplanyor. Bizde garp medeniyetini
memlekete getirmek arzusunda bulunanlar btn iyi niyetlerine ramen maalesel
ne ark medeniyetini, !slm medeniyetini, ne de garp medeniyetini, onun mahiye,
tini, kklerini lyikiyle bilemedikleri igin. bu gibi tbirlerin anlalmasnda, tatbikin,
de tetsirlerinde birtakm yanllklara yol almtr. Bundan doIay likliin hatt
din dmanl tarznda telsir edildiine dahi maalesel ahit olmuuzdur. Bugn
artk aradan geen aa yukar eyrek asrlk zamandan sonra, artk bu iratlar
ortadan kalkm, hakikatler anlalmtr ve anlalmas da iktiza etmektedir.
Liklik, yani din ile devletin birbirinden ayrlmas bugn yer yznde btn
medeni cemiyetlerin, btn demokrat milletlerin oktanberi kabul etmi olduklar
umumi bir esastr.
Hatt lyiszmi Fransa'daki mnasyla almayan memleketlerde bile, bizim
liklikten umumi olarak, esas olarak anladmz mna yani din ile devlet ilerinin
birbirinden ayrlmas esasi oktan ve oktan kabul edilmi bulunuyor. Unku aksi,
ne mkn yoktu: Unku tarih, bu byk esasi kabul etmeyen milletlerin arkta ve
garpta daima geri kaldnn ahidi olmutur. Liklik yani din ve devlet ilerinin
ayr olmas esasi slm leminde de. bizim 25 sene ew el kurduumuz liklikle
balam deildir, arkadalar. slm tarihini iyi tetkik eden arkl ve garpl btn
mUdekkiklern, btn limlerin mttelikan vardklar neticeye gOre mesel Emevi.
ler Devleti, ashaptan olan Hazret Muavye taralndan kurulmu olan bu slm sal.
tanat tamamiyle din ve devlet ilerini ayrm, lik bir devlettir. Muahharan Abba-
siler devrinde teokratik bir mahiyat almann sebebini yani saltanatn ayni
zamanda halifelie yani halifeye ruhani bir mahiyet verilerek ruhani ve cismani iki
kuvveti nefsinde toplamasnn sebebi de, yine slm tarihi ile uraan mverrihle,
rin mttelikan bildirdiklerine gOre. Bizans imparatorluunun bir taklidinden ibaret,
tir. Biliyorsunuz ki btn bu ilerde, vaka yeri deil ama ksaca arzedivereyim.
tarihin muhletif devirlerinde muhtelif Trk ve slm Devletlerinde din ve devlet le,
rinin ayrldn, hkmdarn, hkmdar olmak Sifatiyle memlekette k.anun vazu
salhiyetini kendi uhdesine aldn ve onun hkmdar sifatiyle kard kanunla,
rn kadlar, kanun adamlar, tarafndan tatbik edildiini gryoruz. Bunun uzun tal"
siiat var. ben cizane, bir^ bu lere merak ettim, megul oldum. Onun in inan-
mayan, kani olmayan arkadalar olursa, kendilerine icabeden izahat vermeye
mheyyaym.
A la b a la r; gOryorsunuz ki, u halde din ile devletin ayrlmas. 0
eki-
dir. Hatt, OsmanlI imparatorluu zanannda da. bunun her zaman byle..old
iddia edldme^ Osma'nl tarihidi tetkik edenler bilirler ki. mesel eyhlislmlk,
son asrlarda devletin en mhim mevkii olan bir nevi din murakabe icra eden
dakam dahi. te. asrda teesss etmitir. OsmanlI imparatorluunda ondan ewel
byle bir makam mevcut deildir.
TRKE EZAN'N EMNYET SOBABI 447

Arkadalar; unu arzedeyim ki, btn bunlar, tarihin bu tecrbeleri meydan

dadr. Avrupada Kurunuvus'ta tarihini dolduran din ve mezhep mnazaalar Islm
tarihinde slm medeniyetinin sukutuna ve milyonlarca insan kannn akmasna
sebep olan din mcadeleler, hep dinin siyasete alet edilmesinden ilen gelmi ac
hdiselerdir. Halbuki slm medeniyetinin maddeten ve mnen parlak devirleri,
Badatta Islm rnesans dedikleri ve bugn Avrupa medeniyetinin byk nispet
te temelini tekil eden ark Islm medeniyet devri, dinin siyaset aleti olarak kulla
nlmad devirdedir. Din ve Devlet ilerinin daima ayr kald hrriyet devirlerin-
dedir. O zamanlarda din. hibir zaman, (fikir hrriyetine) mdahale etmemitir.
Byk Devlet ricalinin. Abbas hkmdarlarnn saraylarnda muhtelif din ve mez
heplere mensup insanlar kar karya fikir mnakaalarnda bulunabiliyorlard.
Arkadalar, dinle devletin tefriki prensibi yan liklik, bugnk cemiyetin te
meli olan, bugnk demokrat lemin temeli olan bu prensip ortadan kalkt
zaman, fikir hrriyetinin nasl daralabilecein!, yok olabileceini tahmin etmek g
tr. Biz, 31 Mart gnlerini grm, "mekteplidir" diye birtakm insanlarn tanmad
birtakm insanlar tarafndan sokaklarda ldrldne ahit olmu insanlarz.
Tekfir; b irb irin e "se n d in s iz s in , s e n m sl m a n d e ils in , d e m e k Islm d in in e
ta m a m e n a y k rd r. Islm d in in in e s a s a tm b ile n le r h ib ir m u s l m a n n d i e r b ir
m s la m a n tekfir e d e m iy e c e i v e b u n u n u su l n n , a rtla rn n d a d in k ita p la rn d a
y a z l b u lu n d u u n u bilirler. B u a rtla rn ta h a k k u k u d a h e m e n im k n s z g ib i b ir e y
dir: b in a e n a le y h u lu o rta tekfir, Isl m 'n a h l k n a m ugayirdir.

Msaadenizle bir htram anlatacam; Merutiyet'in banda birtakm gen

ler bir mecmua nerediyorlard; orada da airin biri bir iir yazmt. O srada nt.
are balayan Srat mstakimde (ki sonradan Seblrreat olmutur) bir makale
kt, o makale airin tamamen aleyhinde idi ve "neuzbilh sen kfirsin" dendi.
Aradan bir zaman geti, o srada Beyazt'dak hocalar Beyanlhak diye bir mec
mua karmaya baladlar, bu sefer bu Beyanlhak Sratmstakimi tekfir etti "sen
kfirsin", "sen dinden ktn" dedi. Talihin garip bir cilvesi, i bununla da kalmad,
imdi ismini hatrlyamadm ta basmas bir mecmua Fatihle intiare balad, o
da Beyan lhakk tekfir etti, "sen kfirsin" dedi.
Dnn arkadalar, bu tekfir etme iinin hududu nereye kadar varr? Sonra
btn tarih boyunca hocalar hocalar, mezhepler mezhepleri, derviler hocalar,
hocalar dervileri... Mtemadiyen tekfir edegelmilerdir. Ne olur bunun sonu? Bu
asrda, medeniyetin bu terakki devrinde milliyet hissinin, insani tesant hissinin bu
kadar ilerledii bir devirde byle eylerin tasavvuru dahi korkuntur; bunlar arcak
Kurunuvusta.dan kalma geri kafalara sacak eylerdi. Msr ve Arap memleketle
rinde ubeleri teekkl eden gayet muazzam bir cemiyet vardr Bu cemiyetin ad
Mslman Kardeler Cemiyeti idi ve gayet muazzam maddi vesaite de malikti.
Fakat nihayet bunun bir komnist tekilt okluu meydana kt. Buna mensup
olan yz binlerce mslman, kendilerinin hangi maske altnda neye hizmet ettikle
rini elbette bilemezlerdi. Arkadalar, bizim milletimiz btn tarihi boyunca Islm
dinin en sadk saliki ve en kahraman mdafii olmutur. Islm dini. Trk milletinin
teekkl zerinde de mhim bir mil olmutur.
 448 CUMHURYFT DNEM DlN VE DEVLET Il IKILEJ^

Bunu hibir zaman unutmamaklmz icabeder.Ama ayn zamanda btn

tarihilerin, hatt Trk dostu olmayan bz ecnebi tarihilerin ahadetiyle sabittir ki
Trk Milleti hibir zaman mtaassp deildir. Dier dinlere kar, dier fikirlere
kar, dier mezheplere kar tarihin btn devirlerinde en byk tolerans, byk
msamahay gstermi, olanlarn din varlklarn, itikatlarn yani emri vicdani
olan dinlerini muhafaza etmelerine tamamiyle hizmet etmi, hatt onlar himaye
etmitir. Bu btn dnya tarihi iinde Trk milleti iin byk bir ereftir. Trk mille.
ti. mtaassp deildir, bir irtica hareketine msait deildir. Eer kendi kendine
kalsa, eer birtakm siyasi kuvvetler irtica hareketi onu tahrik etmeselerdi 3 Mart
faciasnn olmasna imkn var myd?
rtica, mutlak kt niyetlerin, hatt yabanc kuvvetlerin memleketi ykmak is
teyen kuvvetlerin tahriklerine, onlarn propagandasna, onlarn tesirine baldr.
Bu tesirler de her zaman kontrol edilmesi ok mkl mahiyette gizli kaynaklar
dan gelir, ite bundan dolaydr ki. komnist propagandasnn, komnist te
kiltnn ok yaygn ve kuvvetli bulunduu bir devirde, Arap memleketlerindeki
Mslman Kardeler teekkln gz nnde bulundurarak, bu irtica hareketleri
nin daima komnistlie alet olduklarn dnmek ve ona gre gzmz amak,
intibaha gelmek cabeder (Bravo sesleri).
Dikkat ediniz, btn dnyada dinin en yksek, mukaddes mevkide bulundu
u, dm adamlarnn btn cemiyetin hrmetine mazhar olduklar garb Avrupa
memleketlerine ve Amerika'ya baknz. Bu memleketler dini ve devlet ilerini bir
birinden tamamyla ayrm olan memleketlerdir, lik olan memleketlerdir. Bu
memleketlerde din limlerinin, din vazife gren insanlarn; hakir grlmesi deil
bilkis ifa ettikleri yksek vazifelerin kutsiyeti ile, mtenasip bir deer verilmitir.
Vicdanlara hkim olan dini bir siyaset vastas derecesine indirmek, hem bir
memleketin hayatna kar suikasttr, hem de bizzat ve her eyden evvel dinin
kudsiyetine, ulviyetine kar bir suikast tekil eder, hrmetsizlik tekil eder. Onun
iin byle bir kanunun esas itibariyle tanzimine biz tabiatiyle taraftarz. Ancak,
imdi maddelerin mzakeresine geildii zaman arkadalarn ayr ayr, maddeler
zerinde arz ve izah edecekleri vehile buradaki maddelerde yle birtakm kayt
lar hkmler var ki; onlarn mevcudiyeti kanunun istihdaf ettii bu gayeden ayrl
masn, daha baka taraflara tevcih edilebilmesini ve mesal bir siyasi bask, bir
parti aleti olabilmesini mmkn klyor, pheleri uyandryor. Vatann mnevi m
dafaas gibi yksek bir maksat gden bir kanunun her hangi bir maddesinden, u
veya bu fkrasndan dolay umumi efkrda pheye, tereddde mahal verecek e
kilde kalmasna heyeti muhteremenizin mni olmas ve pheleri ortadan kaldra
rak bunun, btn bir milletin mterek iradesine uygun bir kanun halinde kmas
n bilhassa rica ediyorum." (Her taraftan bravo sesleri iddetli alklar).

Kprly mteakiben Babakan Gnaltay krsye gelmi yle demi-

tir.
. Ben dn Osman Nuri Kni.nin birdenbire bir bomba gibi patlayan tehlikeli
^ zle ri^ o n sonra demokrasimizin gelecei hakknda cidden endieye dm-
trn. Derr^krat Partili arkadalardan bazfarnn tasan aleyhime o ^ an sonra sz
TRKE EZAN.IN EMNtYET SOBABI 449

sylemeleri ise ulukta gzmzn nnde karanlk kabuslar belirtmiti. Dnk he

yecanm bundan ileri geldi. Fakat bugn anlyorum ki. demokrat arkadalarn nok
ta! nazarlar maddelere aitmi. Esaslarda bizimle berabermi. ok teekkr ede
rim.
Maddelere ait fikirlerini de soukkanllkla ve memleket menfaatlerini gz-
nnde tutarak mnakaa eder, bir neticeye varrz.
Demokrat Parti'nin sayn lideri bana bu noktalardaki fikirlerini birka defa
izah etmiti. Dn bu partiye mensup arkadalarn szleri beni artmt. Kprl
Demokrat Parti Bakannn o fikirlerini burada aka partileri namna te'yid ettii
iin kendisine teekkr ederim. Kprl arkadamn profesr olarak ok iyi bildi
im bu fikirlerini bugn DP adna burada aka ifade etmesini girdiimiz demok
rasi yolunun istikbali iin emniyet veren bir dnce olarak telakki ediyorum
(Bravo sesleri).
Arkadalar! Demokrasi partileri ayr da olsa ortak memleket menfaatleri iin
ayn eylen dnebilen insanlarla ykselecektir ve inklaplarmz da byle koru-

Demokrat Partili olmasna ramen. Babakan Gnaltay'm bylesine iltifat et

tii Fuad Kprl. CHP'nin de el altndan yapt almalarla ksa zamanda DP
grubunu da din asndan CHP izgisine getirebilmiti.
Konumalardan sonra kanunun iadesi hakkndaki takrirler red olunarak mad
delerin mzakeresine geildi. Doktor Adnan Advar, "nizamlar devirmek ibaresin
den sonra Demokrasi esaslarn bozmak, fkrasn da ilave ettirmek istemise de
kabul olunmamtr.
Bu kanun iddetle aleyhinde bulunan CHP milletvekili Sinan Tekeliolu. kr
sye gelerek komnizmi nleyici tedbirler alnmasna ramen bu gaye le kurul
mu baz cemiyetlerin hl faliyette bulunduklarn bildirmi, bunlardan Farmason
Cemiyeti ile gen Hristiyanlar Cemiyeti'nin (Y.M.C.A. Derneinin)..^^ tam bir ser
best! ile altklarn sylemi ve hkmetin bu hususlara azami dikkat gsterme
sini istemiti.
Mteakiben Adalet Bakan Fuat Sirmen krsye gelmi ve muhtelif hatipler
tarafndan iteri srlen dilek ve mtelaalara cevap vererek Mason derneklerine de
iaret etmi ve memleketimizde merii olan hkmlere gre kanunlara aykr olma
mak art ile herkesin cemiyet kurabileceini. Trk Mason derneinin de kanun ve
nizamlara aykr olarak kurulmadn ve kklerin darda olduu hakknda Mason
derneinin verdii statde hibir nokta bulunmadn, bu bakmdan da kendileri
nin. bir hukuk devleti olarak dernein kurulmasna mani olmadklarn sylemitir.
Sonra. ileri Bakan Emin Eriirgil sz alarak krsye gelmi ve Sinan Te-
keliolu tarafndan ortaya atlan Mason demekleri meselesine dair aklamada bu
lunarak Sinan Tekeliolu'nun bu dernekler hakknda evvela sorduu soru akabin-

44. TBMM.ZabtCeride8i..S1 4. e . 0 S . 0 2 . . . ^ .
45 YMCA Demei; Gen Hristiyan Erkekler Demei .lup yn demein TOrkiye.de faaliyet gs
teren birdeYWCA *Gen Hristiyan Kadnlar D em ^i. dj altnda bir kuuhilan varcfcr.
450 c u m h u r iy e t DNEM DlN VE DEVLET iLlKlLERj

de kendisinin harekete getiini ve Istanbui Valisine tahkikat yapmas.n. bildirdii,

ni. Valinin de dernek mUesseselerini davet ederek kendileri ile etrall surette gO.
rtn, neticede dernein kknn katiyen darda bulunmadnn anlald,
n beyan etmitir.
163. maddenin mzakeresi srasnda Muammer Alakant, kcmUnizm bahsin,
de hkmler d^itirilmeden sadece cezalarn arttrldn takat din bahsinde ye-
niden garip ve mphem bir takm hkmler kcnulmu .masn 1950 seimlerine
gm den nce bir bask clarak kabul ettiklerini anlatt:
" Biz, asla irticai destekleyen insanlar deiliz. Fakat, dine hrmetkarz"
diyen Alakant. maddede irticai nleyecek hkmlerin bulunmadm syleyerek
szlerini yle bitirdi:
" Ey demokrasi, senin namna ne kanunlar tedvin ediliyor"
Bundan sonra Mstakil Grup adna Hasan Dner de uzun bir konuma ya.
parak, laikliin bu madde ile ihlal edildiini uzun uzadya anlatt.
Sinan Tekeli^lu da sz ald. ok heyecanl szler syledi. ok tehlikeli bul.
duu bu madde hakknda szleri M ilis t e elektrikli bir hava husule getirdi. Ehem-
miyetli mnakaalara yol at, akiin hukuki izahnda bulundu:
Bu maddenin dorudan d o ru y a slm dinini istibdat ettiini syledi.
Bundan sonra iki mslUmann bir araya gelip konuamayacaklarm, birlikte
camiye gidemiyeceklerni syledi. Szleri bsbtn kesilen Tekeliolu:
T: Grlyor ki^bu eriat dairesinde konumaya artk hi imkn yoktur" diye-
rek krsudenind.:^T

CHP'nIn Seyhan Milletvekili Sinan Tekelioglu'nun, "Bu eriat dairesinde

konumaya imkan yoktur" diyerek izmeye alt TBMM grnts, ok par-
rili sisteme ge i!mi olmasna rahnen aslnda din konusunda onamn nasl bir-
den antidemokratik artlara dntrldn gOstennesi a sndan ilgin lir.
nk Cumhuriyet Halk Partisi de, CHP'I Diyanet leri Bakam emsettin
Gn al tay da. Demokrat Partilisi de. ta Celal Bayar'a varana dek konu eriat,
din, isism gibi meseleler a lnca ok kolay hep bir agzdan "eriat ezeceiz ve
dincilere gz atnnayacagz"(^^ diyebilmilerdir.
"Medrese" kkenli Babakan emsettin Gnaltay'dan (CHP), yine "Med-
rese" kkenli Fuat Kprt! ye (DP) kadar gya iki zt partinin laiklik ve irtica
adna inanan kesim zerine yaplac^t zulmde birlemeleri, dini tabanda laikli-
gin dinsizlik ^ U in d e uygulam aya devam edecegi nancn s r m t r.

46. S e b U O m a t. C.2, Haziran 1949.

47- 8 say. 76. ParHBrin Din SyassK'.
TORKE e z a n in EMNYET SOBABI 451

Halkn bu duygulan karsnda Millet Fanisi kendilerinin CHP.den ve

DP'den ok farkl olduklann ispat sadedinde efkan umumumiyyeye ve beyan,
name neretmek durumunda kalmur. Millet Fanisi beyannameyi nerederken
kendilerinin samimi din destekileri olduklann CHFyle birlikte DFnin bu ko
nuda birbirlerinin ayn olduklann vurgulamak istemitir. Szkonusu Beyanna
me yledir:

1. Millet ve Millet Partisi. Halk Partisi ve Demokrat Parti'nin banda bulunan

larn mterek bir iftira suikastine maruzdur. Bu Suikat Millet Partisine haksz ve
mesnetsiz olarak mrteci damgasn vurmaya almak eklinde tezahr etmekte
dir. Buna ilaveten elemle gryoruz ki, Bay Celal Bayar babakanla yapt ve
Mecliste Babakan tarafndan bir hiddet annda ifa edilen gizli grmelerinde
Trk Milletini mevcut olmayan irtica ile lekelemek istemi ve bu suretle demokrasi
nin art olan aleniyet esasn ineyerek milleti hkmete jurnal etmitir. Halbuki
Anayasann ak maddelerine ve medeni demokrat memleketlerindeki anlaya
uygun olarak din ve vicdan hrriyetinin btn icaplarnn da bu memlekette tatbiki
ni isteyen ve din ilerini devlet ilerinden ayn tutulmasn proramnda tesbit ede
rek bu esasa sadk faaliyeti ile milletin duyduu byk bir ihtiyaca cevap vermek
erefini tayan Milet Partisi, bu nevi isnatlar nefretle ve iddetle redder.
2. Millet Partisi malum otan proram ile komnizmi yalnz iktisadi ve siyasi
bir nazariye olarak reddetmekle iktifa etmemi, memleketimizin corafi artlarn
nazara alarak bunu milli bir tehlike olarak lan etmi ve milliyetilik esasna sarl
mtr.
3. Yukarda tesbit edilen hakikatler Byk Millet Meclisi.nde hibir tahrife ve
ricat iddialarna meydan brakmyacak ekilde partimiz adna ifade edilmitir.
4. Ceza kanununda yaplan son deiiklik mnasebetiyle Meclis'te cereyan
eden mzakerelerin ortaya koyduu zihniyet, hakikat ve meseleler unlardr:
a) Milli hakimiyetin gerekten cari olduu btn memleketlerde komnizmle
mcadelenin en tesirli silahnn sefaleti, vurgunculuu ve hayat pahalln nle
mek ve iktisadi kalknmay salamak olduunu bizzat Trkiye'nin de istifade ettii
Marshall planna hakim olan zihniyet aka gstermektedir. Memleketimizde
memnuniyetsizliklerin, sefaletin ve vurgunculuun besledii komnizm cereyann
yalnz kanuni iddet hareketiyle nlemee almann acze ve samimiyetsizlie
dalalet ettii meydandadr.
b) Laiklik esasn korumak maksadyla kanun karttn iddia eden Hatk
Partisi ve Hkmeti yalnz mslmanlarn din ilerine kartna gre laiklii ve
binnetice vicdan ve din hrriyetini kendileri iniyor demektir. Binaenaleyh bu hr
riyeti onlara kar korumak gerektir. Bu durum karsnda Millet Partisi din ilen
hakkndaki grn proramnn 12. maddesi ite yle tesbit etmitir: .Madde 12.
parli din ilerinin devlet ilerinden ayr tutulmasn kabul eder. Herkesin vicdan ve
itikat hrriyetini diledii dilde ve diledii ekilde ibadet etmek hakkn mukaddes
tanr. Parti Trkiye'de muhtelif din ve mezheplere mensup cemaatlerin dini mak-
I!

452 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVI.ET LICLER

salla tekilat vcuda getirmelerini ve dini vakflarn bu tekilata devredilmesini tas

vip ve mdafaa eder. Bu tekilat kendi mensuplarnn din ilerini tanzim ve idare
ye selahiyetli olmaldr. Parti ilk ve orta tedrisata din dersleri ilave edilmesini ve
niversitelerde lahiyat Fakltesi ihdisan muvafk grr. Fakat din derslerine iti
rak. renciler reit oluncaya kadar aile reisinin irade ve ihtiyarna tabiidir. "u
halde partimiz bu iar ile kendisine kar yaplan iftiralarn karanlk siyasi maksat
larn mahsul olduunu Trk Miletine ilan eder.
c) Partimiz milletvekilleri: "Meclis krssnden bu memleketle rtica temay
l yoktur, irtica vardr diyenler, millete iftira ediyorlar" demilerdir. Milletvekillerimi.
zin bu gr karsnda Babakan aynen : "Memlekette irtica yoktur diyorlar.
Bunu ben de kabul edeyim." dedikten sonra ayrca "bu kanun belki hi tatbik edil
mez." diye ilave etmitir. Babakannn bu beyanatna gre, byle bir kanunun ya
plmasn gerektiren gerek bir ihtiya karsnda deiliz demektir. Bu itibarla bir
ihtimal ve vehmi bahane ederek muhalefeti ezmek maksadyle seyyal unsurlar
havi olan bir kanun karlmtr kanaatindeyiz. Mevhum bir tehlikeye kar silah
elde etmek isteyen bir partinin 21 Temmuz seimlerinde ve demokrasi mcadele
sinde btn inklaplarn, temeli olan milli hakimiyete ve milletin namusu olan reyi
ne tecavz etmi bulunan irretleri takip ve tecziye iin mevcut kanunlar harekete
geirmemekte inat etmesi ve bu suretle ilerde Halk Partisi lehine ilenecek sula
ra kapy ak brakmak istemesi goz nnde bulundurulacak olursa, ceza kanu
nunda yaplan tadilatn gayesini mevhum din irticai maske yaparak mevcut zmre
saltanatn ve siyasi irticai yaatmak olduu ortaya kar.
5) Ceza kanununda yaplacak deiikliin Millet Meclisi'nde mzakere edildi
i ilk gn de Millet Partili ve mstakil demokrat milletvekilleri gibi Demokrat Parti
milletvekillerinin de aleyhte tezahrat karsnda hayrete dm olan Babakan,
hayret ve hiddetle Demokrat Milletvekillerine hitaben: "Demokrat Parti bakan ile
bu mesele hakknda birka defa konutum. Demokrat Parti bakan daima irtica
endiesini izhar etti. Ben de kendisine irticai nleyecek bir kanun tasars hazrla
yacam syledim. Sizlere mi. Bakannza m nanaym? Rica ederim samimi
olunuz efendiler." demitir. Demokrat partili milletvekillerinin kanun aleyhindeki te
zahratndan ve Babakann hayret ve hiddet dolu bu ifaatndan anlald
zere Celal Bayar'n kendi milletvekillerine dahi haber vermeden Babakanla, mu
tabk kalarak Millet Partisini bomak istedii sabit olmutur. Demokraside aleniyet
esas olduu, bay Celal Bayar da milletvekili bulunduuna gre, Meclis krssn
de konuma yolunu brakarak Varto ve Erzurum mektuplar ile kendi partisine s
rlmek istenen rtiaca lekesinden ikayet ettiini de unutarak hkmete jurnal et
mesi ve byle bir kanunun hazrlanmasn tevik etmesi samimi muhalefeti temsil
eden Millet Partisine ve dolaysyle millete ve demokrasi davasna kar yaplmak
istenilen bir suikast teebbsnden baka birey deildir.
6) Yukardaki yazl sebeplerden anlalaca zere zmre saftanatm ve de
mokrasi maskesi altnda siyasi irticai devam ettirmek steyen Halk Partisi yardm
clar. ciddi, samimi ve cesur bir muhalefet yapan Millet Partisini vurmak maksad
ve mevcud olmayan dini irticai bahane ederek kanuni silahlar elde etmek istemi
lerdir. Partimiz milletvekillerinin birbirlerini tamamlayan ve yukardaki esaslara
uygun otan mtalaan tahrif edilmek suretiyle hakikat milletten gizlenmek istenmi-
 TOKKE e z a n in E M N ^ SOBABI 453

tir. Bu mt.rek suikast kar.snda Millet kanuni mcadelesine yjlmadan devam

edecek, hak ve hrriyetin zaterini salayacaktr.
Millet Partisi, Demckral Parti Genel Mteebbis Kurulu Bayann "Biz Trki.
ye'de eriat yaatmayacaz d^iin hatrlatarak, bu konuda CHP ile DP'nin giz.
lice anlap 163. maddeyi karttn halkmza duyurmaca saysz taydalar
grr.
I
VSebUrread.c.2.say48 Ha2 ran194g

k l
 ONBBmCI BOLUM

v e ALTIOK.UN
l a ik l i in
YENDEN GZDEN GERLMES
 ve ALTIOK.UN
l a ik l i in
YENDEN GZDEN GERLMES

Millet Partisinin beyanname nerederek. slmla sahip kt ve CHP

ile DP'yi dman addettii gnlerde, ki 1950 Demokrat Parti ikiidanndan 1.1.5
yl kadar nceki gnlerde Trkiye'nin gndemini ister istemez yaklak 25 yl
kadar sren "Tek Parti" zulmnn giderilmesi asndan "dini savunma" ve
"dine sahip kma" olay oluturuyordu.
Dine sahip kma ve dini savunma olay meriyyetteki laikliin yeniden
gzden geirilmesi ve Halk Partisi zulm denilince de ilk akla gelen "allok.'un
slah edilmesi ile mmkn olacakt. te bu sebeple 1947.1950 yllan aras hem
her parti kendi bnyesinde ve hem de partiler aras ve TBMM.de olmak zere
laiklik tartmalanyla geti. Tabi laiklik derken, laikliin inanarara bir bask
oluturmas ve adeta tam bir din zulm eklinde geen uygulamalar tartmala-
nn odak noktasn oluturuyordu.
Millet Partisi Genel Bakan Hikmet Bayur. 25 yllk Halk Partisi uygula.
malanyla "kanun korkusu'.nun "Allah korkusu'.nun nne getiini dile getire
rek. "Allah korkusu'.nun her eyin stnde tululmas gerektiini ifade ctii.^
Millet Partisinin ncl ile muhalefet gazeteleri, bu durumun anayasadan ka-
ynaklandn ileri srerek 23 Aralk 1948de ortak bir bildiri yaymlayarak, her
tr antidemokratik artlan dlayan, adil, eitliki, hrriyeti ve insan haklarna
saygd demokratik bir anayasa islediklerini belittiler.^
Muhalefet gazeteleri antidemokratik uygulamalar olarak en ok laiklik
uygulamalanm gsteriyorlard.

1. Golthard Jaesehke. Y o n i T O rkiye'th i s f ^ h k , 100.

2. Gotthard astehke. Van. TOrhiyed e /s/ n/(k. s. 00.
 458 CUMHURYET DIfEMl DN VE DEVLET LKLER

Abidin Davcr dc Anayasa.nn deimez hkmleri diye gsierilcn 2. mad.

dedeki alt ilkenin veya altiok'un bir paainin 25 yllk bask ve terr tarihini ha
trlattn dile getircrek bu ilkelerin slah edilmesi zorunluluunu dile getirdi.
Abidin Daver. mevcut haliyle Anayasa'nn sanki tam bir .'Halk Partisi
tzk ve proram. gibi uygulandn syleyerek seim ncesi Anayasa dei
ikliine gidilmesini iscdi.^^
CHP Bakan ve Reisicumhur sfatyla smet nnde bu tr yklenmeler
sonunda, muhalefetin isteklerinin haklln kabul etmek zorunda kald.
nn'nn kabul ettii ey altiok'un kaldrlmas deil, altiok'un halka sevdiril
mesi ilkesi idi. Israr ettii tek konu da laikliin her trl ana ramen uygula
mada srarl olunaca idi...^
nnnn bu cevaplan her ne kadar scak gibi grnse dc laiklik konu
sundaki tavn. laikliin bir inan zulm olarak devam ettirileceinin iaretleri
ni aka veriyordu.
Fakat artk hem TBMM'dc muhalefet ve hem dc halkla muhalefet bala
mt bile. zellikle dini arlkl mccmualann bu gei dneminde din adna
stlendikleri grevler ikinci bir kez 'Tek Pani dneminin gelmemesine zemin
hazrlyordu.
te onlardan birisi olan Selamet Dergisinde mer Rza Dorul'un, smet
nnnn laiklik deerlendirmelerine cevab:
Laikliin imdiki uygulanan ve uygulatlmak islenen ekli bir umacya
ve gulyabani.yc inanacak derecede basit deildir. Hurafelerden silkinen Trk
Milleti laiklik ad alunda tretilen hurafelere inanamaz. Onun iin bir an evvel
doru yolu tutmak en isabetli hareket olacaktr.^^
Aslnda laiklik uygulamalan tenkid edilirken 1974den itibaren grnen
ey. slm lam bir hrriyet ierisinde yaama zleminden bakas deildi.
nk gerekten din adna ne varsa hepsi tek tek kaldnim ve bunlar CHP'nin
altioku adna yaplr olmutu. Neredeyse doru drst namaz kldracak hocala
rn bulunamay ve cenazelerin dc. zellikle kylerde imamszlktan ortada ka-
lacamn korkusu yerlemiti millete.

3. Mfitet. Selmet ve SeblOrread Mecmuaiar.

4. Jaesehke. s. 100.
5. Selamet Oergisi. c 1. say 14. sh. 3. 22.8 1947.
LAKLN VE ALTIOK.UN YENiDEN GZDEN GERLMES 459

Cumhuriyet Halk Partisinin 2 Aralk 1947 tarihindeki mehur kurultayn

dan hemen sonra istifa edcn ve 1974-1950 aras slamclk cereyannn nemli
simalanndan birini tekil eden Hamdullah Suphi Tannvcr de Halk Partisindeki
bu temel yanll-Laiklik uygulamalan.ifade iin stanbul niversitesinden ka
labalk bir toplulua konferans verirken yle demiti.
"Milliyetilii nasl anlyoruz? Milliyetilik dine ve vatana ballktr.
Hele bir Trk iin dinsiz bir milliyetilik olamaz. Devlet laik ise de fertler laik
olamaz. Her ferdin bir inanc, dolaysyla da bir dini vardr.
Din. Allah'la kul arasnda kalan bir vicdani meseledir, diye tarif ediliyor.
Bu tarif ok yanltr. Dinin toplumsal etkileri, sosyal hayattaki asl yeri nemli
dir. slm lam bir sosyal dayanma dinidir. "Komusu a iken tok yatan bizden
deildir" diyen bir dini siz zorla vicdanlara hapsedemezsiniz!
Milliyet duygusunun kayna bizim mefahirimiz olan ar tarihimizdir.
Nereye baklrsa baklsn her yerde Trkiyenin kuvvetini ald slm Tarihinin
ahitleri grlr."^
Yine bir konumasnda Hamdullah Suphi Tannvcr. din ilerinin bugn
k hali ve CHP'nin dine kar lavrlan zerine u anlaml konumay yapmt.
"0in lerini bugnk hali zerine brakmak fahi bir hatdr. Ve son derece
tehlikelidir. Bu maksatla evvel stanbul niversitesi ilim olarak dine ait bir ok ba
hisler hi bir itiraza mahal vermeksizin okutulabilir. Bir de dorudan doruya din
hizmetlerin muhta olduu m'min alimleri yetitirmek iin bir yksek din retim
mektebi amalyz. Memleketin en mhim -drt merkezinde de daha acl ihtiy
alarmz iin mam ve Hatip Merteplerine lzum kaHdir. Btn lik devletlerde ol
duu gibi, ordumuzun tabur imamlar ve alay imamlar vardr. Bunlar din adamlar
n yetitirici messeselerden mahrum olduumuz iin ortada ne kalmsa
onlardan tedarik ediliyor. Bir ok kylerimizde imam ve hatip kalmamtr. Kalanlar
be-alt kyde vazife gryor. imdiki hal devam ederse pek ksa bir zaman sonra
son derece ehemmiyetli bir tima nvemiz olan kyde din vazifelen grecek bir
tek adam kalmayacaktr. Bunlar yetitirmei acl bir vazife bilmeliyiz..
"Ara sra bir dostun, bir akrabann lm dolaysiyle cenaze merasimine iti
rak ediyorum. Din sahasnda perianlmz llerimizi kaldrrken bile gze arp
yor... Din hizmetinde kutlanlan adamlarn aylklar be-on lira ite balyor. Bu tam
bir sefalettir."

6. Hamdullah Suphi Tannver. CHP'den 29 Aralk 1947 ylnda istifa etmibr (Jaasehke. s 100)
7. Jaesehke, Yeni Trkiyed e slmlk, s. 100. H. Suphi Tannver, ayn muhtevada br komjmay
da 10 Mays 1949 tanhnde Trkocarnn yeniden al mnasebetiyle yapmtr (HHC)
8. Selamet Dergisi, c 2. s. 30. s. 4-5,12.12 1947.
460 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

CHP Milletvekili Hamdullah Suphi'nin syledii bu szler ve bu tasbiller

aslnda dinin ve imann ve amelin yllarca hapsedildiini de gsteriyordu.
Nitekim o yllarn bir '.iman kalesi" olarak nitelenen "Byk dou" sunda
Necip Fazl Ksakrck'in inananlann hislerine (CHP.yc Hitap balkl yazsyla)
yle tercman oluyordu:
"Btn yeryznn kendisine din ve iman kayna arad bu anababa gn
'iinnda, bu mimmeti, ham ve kaba yobaz yzde yz tasfiye etmek artyla ve
en halis ve senetli manasyla gerek dinine teslim etmenin gn gelmitir.
CHP ierisinden Hamdullah Suphi Tannver. Sinan Tekeliolu. kr
Nayman. Emin Karpuzolu. Necati Erdem. Osman Nuri Kani gibi isimler, da.
ndan da Necip Fazl Ksakrek, Eref Edip gibi aydnlar ve de milli basnn ta
zyik ve tahrikleriyle memleket ierisinde bulunan manevi kurakla son verdi.
rilmcsi ile ilgili gayretler nihayet semeresini gstermeye balam ve
Cumhuriyet Halk Partisi de dine taviz verne mecburiyetine gelmiti.

YENDEN DN KIPIRDANILAR VE
HALK PARTS 1947 KURULTAYI

2 Aralk 1947 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi Kurultay gelip atmt.

gn sren kurultay almalannda konu laiklik ve Trkiye'deki dini hayat
idi. Bir ok delege memleket ierisindeki 25 yllk manevi kurakla bir son ve
rilmesi gerektiine ve CHFnin de artk "Dinsiz" sulamasndan kurtulmas
gerkiine iaret etmilerdi.
Konu zerinde ilk sz alan Kastamonu delegesi Fethi Daday dini tedri
sata balarulmas gerektiine iaret ederek yle demiti:
"lk okullarda din esaslan hakknda yavmlanmza bilgi vermenin faydal
olacana inanyorum. Btn dnyada her millet ibadethanesine girdii zaman
bir eyler okur. Bizim yannki ocuklarmz acaba ne okuyacaklar^ Binaenaleyh
din ledrisaunn husus ekilde deil, resm okullara konmas yerinde olacakr.
orum Delegesi Abdlkadir Gney, memlekette Diyanet leri Reislii
bulunmakla beraber bu messesenin tekil olmadn, din iin zel dershane
ler alsa dahi bunlann baan gsteremeyeceini kaydederek yle demitir.

9 N Faz.1 Kakf9 k. CHPy Htap% B O yk D ou. say. 47. sh 16.1946

LAKLN V E A LTO K 'U N Y E N D E N G Z D E N G E R L M E :S 461

"Bln mcmlckcedc din ile megul olunuyor. Biz ise dinimize kar
lkaydz. Mnevver hocalar yetitirmek lzmdr. Dinin zafa dmesi, scfahaia,
klklerc yol aar. niversitemizde bir lhiyat Fakltesi kurulmaldr."
Seyhan Delegesi Sinan Tekeliolu u szleri sylemitir:
"...Diyanet lerini Vakflar daresinin bana getirmek lzmdr. Bylccc
Diyanet ileri iicycbilcn bir daire haline konmaldr. Dinsiz millet olamaz.
Memlekette sefahat, kumar alm yrmtr. Sebep dinsizliktir. Hi kimsede
din korkusu kalmad iin aik da zayflad."
Kayseri Delegesi kr Nayman, din ilerini devlet vc siyaset ilerinden
ayn tutmak vc vatandaa tam bir vicdan serbetisi vermekle bugnk ihtiyac
salam olamayacamz bildirdikten sonra yle devam etmiti:
"Trk genlii manev bir gdaya muhtatr. nsanlk vc medeniyet fesada
dmtr. Yalnz maddeye tapan, manev varl dnmeyen insanolu amme
vicdanndan korkmaz. Ferd. cemiyet vc millet olarak manev balara sanlmak
lzmdr. Biz bu ihtiyac slm Dininin kabul etlii ahlk kanunlannda bulaca
z. Bu ahlk kanunlan, bu milleti selmete gtrr ve ahlhszlklar nlenmi
olur. Manev balara sanlmann zarur olduunu kabul ettikten sonra u hakikati
grmek lzmdr: Btn dnyada harpten sonra kiliseler dolup boalmaktadr.
Biz ise iftar sofraJannda kadnl-erkekli poker vc bri oynuyor, iki ierek sa
bahlyoruz. (Grltler...)"
"Evkaf daremiz ilemez haldedir. Diyanet leri mensuplanna verilen
otuz lira gibi bir para insanlan besleyemez. Diyanet lerine selhiyct vermiyo.
M
ruz.
"Diyanet lerimiz memleketteki din ccrcyanlann okutmak ihtiyac kar
sndayz."
Mara Delegesi Emin Karpuzolu. "Memleketle irtica, hortluyor, vatan
tehlikededir, szlerinin tamamen yaygaradan ibaret olduunu" anlaiuktan sonra
szlerine yle devam etmitin
"Devleti olan, hkmeti olan, mahkemeleri olan memleketle ne irtica var
dr. ne de gayya kuyusu. Fakat yeni nesle mutlaka din ahlk ve din terbiyesi
vermekle doru yolu gstermi olacaz. Millet vicdarundan dini kaamyz.
Vakflar Diyanet lerimize esasl bir ekil vermeliyiz."
stanbul Delgesi Hamdullah Suphi Tannver ise yapt konumada yle
demitir:
 462 c u m h u r iy e t D N E M D N V E D E V L E T L K L E R

"Bugnk din mcsscsclcrindc alan kimseler pek fakir, pek yardmsz

ve bakmszdr. Bunlann elinden tutmak lazmdr. mam - Hatip Mektepleri
amak lzumludur. Millet bunu pek iyi karlayacaktr. ark dnyas ile aramz
daki rabtada dinin rol vardr. Bu tesand kuvvetlendirerek devam ettirmek
lzmdr."
Bu konumalar gibi uzun uzadya konumalar olmu, parti iinde adet
bir ihtill havas esmeye balamtr. Bu. yllar yl susmu azlann. kaynayan
gnllerin bir feveran gibi idi.
Yaplan konumalar sonunda mzakereyi toplamak iin Tahsin Banguo.
lu krsye gelmi ve meseleyi yle hlsa etmitir:
"Btn konumalardan msbet olarak kardm talepler unlardr:
a. Din tedrisat yaplsn.
b. Din mcsscsclcrinc baklsn.
e. Din adamlar terfih edilsin.
Dier arkadalanmzm dilekleri de bunlardr. Hamdullah Suphi arkada
mzn dilekleri de bunlardr. Bu dilekler, bu talepler karsnda btn arkadala-
nn ayn duygu iinde olduklann tahmin ediyorum. Bunlan biz mtereken isti
yoruz. Madem ki, bir dinimiz vardr, bunu renmemiz lzmdr. Madem ki.
mabcdlerimiz vardr, bunlara bakacaz. Bunlan gzel ve temiz tutacaz.
Madem ki din ilerine, mabcdlcrc bakmak iin adamlanmz olacak, tabi bunlan
sefalet iindebrakmayacaz. Hal byle iken bu taleplerin mdafaasnda bizim
liklik prensibimizin snrlan dna kan baz mtalalar sarfcdilmitir. Bunlar
kanaatimce lzumsuzdur. Aslnda bu talepler, bu istekler bizim likliimizin d
na kan istekler deildir. Bunlar din mcsscsclerinin hakikaten mamur, mun
tazam bir ekilde bu cemiyetin iinde yaamas iin lzm, zarur eylerdir.
"Bu yolda ihmaller, tcscyyblcr olmutur. Bakmszlklar olmutur. Bu
yolda anlayszlklar olmutur. Bizim liklik prensibimizin dna kmaya
lzum yoktur, sannm. Btn arkadalanm byle dnyorlar ama. byle bir
talebi gerekJermck iin o kadar hzlanyoruz ki baz hatiblerimiz bizim
liklik prensibimizin dana kadar kyor. Buna ihtiya yoktur, arkadalar!"
"Uzun konumalarmzda Hamdullah Suphi arkadamzn ok defalar
nazar- dikkatini bu noktaya ektim. Liklik denilen messese dnyaca tcrtbi.
tarts bilinen bir messesedir. Liklik udur ki, dini umum hayatta lyk oldu
u muhterem bir keye yerletirir. Ve hayat da oradan ieriye tecavz ettir
LAKLN V E A LTO K .U N Y E N D E N G Z D E N G E R L M E S 463

mez. Artk din, ortaada din miicssescsinin kaplad sahay bugn haiz deil
dir. O, muhterem ve mukaddes bir kedir. Orada daima muhterem ve mukad
des kalacaktr. Orada biz vakit vakit Tanrmzla ba baa kalacaz. Ondan ruh
kuvveti, yaama cesareti alacaz... Onu kendi kesinde imar etmek, gzelle
tirmek ve daha muhterem bir hale getirmek bizim arzumuz, dileimizdir. eriat
kanunlannn avdetini dnen iimizde kimse yoktur, zannederim. Bu hale gre
imdi baz din messeselerin iyi tutulmas iin yaplan talepleri mdafaa eder
ken likliin snrlann ihll etmemiz yersizdir, hakszdr."
Tahsin Banguolu'nun bu konumasndan sonra Hamdullah Suphi Tanr.
ver cevap vermek zere krsye gelmi, din yalnz kul ile Allah arasnda oldu
una dair ileri srlen mtalalara cevap vererek yle demitir:
"Bu mmkn m? Ortada bir Trk Milleti ve onun din ihtiyalan ve din
mcsseseleri vardr. Byle olmasayd Diyanet leri kurulmazd. Kur n reti
mi dershaneleri almazd. Vakflar hkmeti tekilt arasna sokulmazd."^
2 Aralk 1947 tarihinde gerekletirilen ve yukanda vermeye altmz
konumalarda da gzken Halk Partisi Kurultay iin sylenecek tek sz
CHP'nin kendiliinden bu havaya geldii deil, memleketteki slm gelimele
rin onu mecburen bu havaya soktuudur. Bize gre CHP bu tavnyla Anadolu in
saninindin duygusunu smrerek gerek bir din istismarclna gitmi ve 14
Mays DP iktidanndan yl ncesinde din dejenere etmede baanl olmaya
balamtr. Hatta dinin sulandnimas ve CHP'yc olan tepkilerin azaltlmas a
sndan Halk Partisi Milletvekilleri dinle ilgili u ilgin takriri de Mcelis.e sun
mutur:

TBMM Yksek Bakanlna,

liki gerekedeki mucibe sebeblcr gereince Diyanet leri Bakanlna
imam, hatip, vaiz vc yksek din mektepleri amasna yetkili olmasna.
Vakflar Umum Mdrl tarafndan idare edilen imam, hatip, vaiz gibi
hayrat hademesinin Diyanet leri Bakanlna devredilmesine dair ilikin
kanun tasan teklifimizle gereklemesini sayglanmzla takdim ediyoruz.
Teklif edilen kanun lasans:
"Madde: 1- Diyanet leri Bakanl imam-hatip. vaiz ve yksek din
alimi yetitirmek zere meslek mektepleri ve kurslar amaya yetkilidir."

10. Selme!, c.2, say:; 31. sh. 6-7, 19.12.1947.

i
 464 C U M H U R Y E . D N E M ! D N V E D E V L E T L K L E R

"Madde; 2. Vakflar Umum Mdrlne bal bilumum imam, hatip ve

vaiz gibi cami hizmetlileri, btn kadro ve tahsisatyla Diyanet leri Bakanl
na devredilmitir. Evkaf gelirlerinde bunlara aynlan paralar her yl Vakflar
Umum Mdrl'nce Diyanet lerine denir.'.
"Madde: 3- Birinci ve ikinci maddelerde ad geen mekteb ve kurslarla
imam, hatip, vaiz ve hayrat hademesinin ihtiyaca gre tayini ve kadrolannn
tanzimi Diyanet ileri Bakanlnca yaplr."
"Madde: 4- Birinci maddede zikr edilen mekteplerin masraflar
umum bteden temin edilir."
"Madde: 5- Diyanet leri Bakanl sz geen mekteplerin idaresini
ikbal iin teberru ve iane almaya mezundur."
Bu takrir geici bir madde ile iki asl madde daha eklenmi olarak takdim
edilmi ve bunun kanun haline gelebilmesi ve hazrlan sebebi hakknda da u
(gereke) zikredilmiti:
"Teklif eylediimiz kanun tasansmn birinci maddesi imam, hatip, vaiz
ve yksek din alimi yetitirmek iin mektepler amakla Diyanet ileri Bakanl
n vazifelendirir. Bu mcsseselere olan ihtiya 24 sene evvel takdir olunmu
ve 430 sayl Tevhd-i Tedrisat Kanunu ile tamim olunmu ve yrtlmesi Mill
Eitim Bakanlna braklmtr. Mill Eitim Bakanl bu mektepleri ama
m ve 24 seneden beri bu din vazifeleri selhiyetlc if edecek bir kimse yeti
memitir. Eski vazifedrlar ise gittike ortadan ekildiinden yerleri bo kalm
veya ehliyetsiz ellere gemitir. Bu vaziyetin neticesi olarak da bir taraftan ah
din hkmleri ile tenvir edilemeyen ve onu lyk ile if edemeyen halkmz
manev strap iinde kalm, dier taraftan memleketin tesinde berisinde tari
kat namna bir takm hurafeler tremi ve muzr akidelere yol amtr. te gn
getike artmakta olan bu hallerin varaca sonucu dnerek bu messcselerin
bir an evvel almasn mill bir zarrct olarak grmekteyiz. Kald ki. bu iin
Milli Eitim Bakanlna verilmi olmas ok gayr-i tabiidir. Diyanet ileri ile
megul bir idare varken lik olan devletimizin muasr kltr ilerini yrtmeye
ayrlm bir ubenin din ilerle vazifeli klnmas kadar gayr-i tabi bir vazife
olamaz. Milli Eitim BakanJg'nn 27 sene iinde kendisine tevdi' edilmi olan
bu vazifeyi if edememesi msamahadan ziyade bu gayr-i tcbllie hamledilmc-
lidir...
"Vakflar Umum Mdrlne bal imam, hatip ve dier hayrat hademe
sinin kadrolar ve tahsisatyla beraber Diyanet lerine devredilmesini ifade
Ij M KLN V E A L ^ . K .U N A N D E N G Z D E N G E R L M E S 465

eden kinci maddenin mucib sebebine gelince; bir ahs bir vazifeye tayin eden
makam o vazifenin gerei gibi ifa edilip edilmediini selhiyec lefi ve mura
kabe unsurlarna malik olmaldr. Vakflar ise bu din vazifeleri tefti ve mura
kabe edecek sclhiyetli bir unsur ve tekilta malik deildir. Halbuki bu ileri
tcfl ve murakabe edecek selhiyetli unsurlan bulunan bir Diyanet leri Maka
m vardr. Byle olmasna ramen imam, hatip ve dier hayrat hademesinin Va
kflar idaresi tarafndan uygun grlmeyecei aktr. Bu sebepledir ki, vazife
sahiplerinin Vakflar daki kadre ve tahsisatlanyla beraber Diyanet leri Bakan
lna devredilmesini lzm ve zarur grmekteyiz.'.
"Yukanda sylendii vcch ile imam, hatip ve din alimi yetitirmek ileri
yle evvelce Tevhd-i Tedrisat Kanunu ile Mill Eilim Bakanl lavzf edilmi
olmasna gre bunun masraflan umum bteden verilmesi kabul edilmi de
mektir. Bu messeseler Diyanet leri Bakanlna devredildii suretle bu vazi
fe hkmetin bir ubesinden dier ubesine nakledilmi demek olduundan
lzm gelen tahsisatn da devredilmesi icab eyleyecei tabidir. Yalnz btemi
zin vaziyeti nazar- dikkate alnarak teberru ve iane kabul etmek suretiyle verile
cek tahsisat takviye etmeyi yerinde buluyoruz. Drdnc madde bu lzum ve
dnceye gre konulmutur."^*^
Diyanetin Vakflar daresinden kadro olarak aynlmas sonradan kabul
edilmise de Diyanet ileri Bakanl'nn hibir zaman yksek din mektepleri
ve zel mekteb amas hususu kabul edilmemitir.
Fakat mecliste yllarca okullarda din derslerinin okutulmas ve din mek
teplerinin almas iin balayan mcadele ard-arkas kcsilmeksizin devam
etmi ve nihayet bunun lesbili iin CHP Divan tarafndan din retimi mesele
sini tetkik iin seilen komisyon bir rapor hazrlamtr. Hazrlanan bu rapor u
ekil-deydi:
CHP Meclis Grubu Bakanlna.
"10 Kasm 1948 tarihli parti grubunda. Babakan n vaki, teklifi zerine
ilk okullarda tahsil gren ocuklara din dersi verilmesi ve ayrca imam ve hatip

11. Selmet. C.2, say: 39, sh: 7. 13 bat 194. (Bu teki Ha imza koyan mebuslar uniard.r Fatm
Gkmen (Konya). Hamdi artan (Ordu). Osman Aan (Uda). Suphi Bedr (Hatay). M Nedim
Zap (Malatya). Ihsan zg (Ankara), Aril Ozdemir (Bidis). Bahri - l u (Mu), i n t e t
Purtun (Ordu), Rlat Gll (Isparta). Dr. Niyazi itakogiu (anakkale). Osman Ocak (Dyarb.
kir). Abdlkr Kalav (Mardin). M. Fehmi Gergekler (Borsa). Muzaffer Koan (Van). nan
keliolu (Seyhan). Mustala A ^ (Elaz). A l Rza A n (Istanbul). Ziya Orbay (Kastamonu).
Mahmul Tan (Tnei).

 466 C U M H U R Y E rr d n em i D N v e D E V L E . ILI^LER

gibi din adamlan yctiimck iin meslek okullan almas konulann inceleyip,
prensip kararna balamak iin grupa seilen komisyonumuz toplanp tetkikle
rini yapmtr."
"Konu zerinde yelerin dermeyan ellikleri genci mtalalara nazaran h
kmetin teklifini ehemmiyet ve lzumu tebarz ettirilmi, gerek Anayasa ve
gerek pani tzne gre halkn dini ve vicdan hrriyetini dnrken. Cumhu
riyet ve inklbn dayand rejimlere, bilhassa liklik esaslanna muanz ve mu
halif olmamak artyla teklif dairesinde formle edilmesi lzumuna komisyonda
fikir birlii grlmtr."
"1- Genel grmelerden sonra ilk nce ocuklara din bilgisi verilmesi
konusu ele alnmtr. Gerek Mill Eitim Bakannn ve gerek komisyon yeleri
nin karlkl dermeyan eyledikleri mtalalar sonunda, muasr milletlerde dahi
olduu gibi ilkokul rencilerine ihtiyar olarak din dersi verilmesinin liklie
aykn olmad neticesine vanid. Ve mlhaza dairesinde;
a) ocuk velilerinin arzusu lhik olmak an ile ilkokullarn son iki sn
fnda okul iinde ve ders zamanlan dnda din dersi verilmesi,
b) Verilecek din derslerinin proramlannn ve okutturulacak kitaplann
Diyanet leri tarafndan hazrlanp Mill Eitim Bakanlg'nn tasvip ve tasdi
kinden gemesi,
c) Din derslerini okutacaklann ilkokul retmenlerinden, icabederse mat
lup vasflan haiz kimselerden seilmesine Mill Eitim Bakanl'nn yetkili k
lnmas.
d) Din dersi veren retmenlerin cretlerinin yardm altnda devlete
denmesi oybirlii ile karar altna alnmtr."
"Bu konuda ky okuUannda din dersi verilmesi ve ilkokulu bitirmi
olmak artyla bu derslere onal yana kadar ocuklann da devamna msaade
olunmas ve senelik ilkokullann da son snflarnda yine ihtiyar din dersi ve
rilmesi esaslan oybirlii ile karar altna alnmtr."
"2- Mslman vaiandalann imamlk ve hatiplik gibi din hizmetlerini ifa
edecek elemanlara da ihtiya olduu ve bunlan yetitirecek retim kurumlan-
nn kurulmas lzm geldii tesbit edilmi ve bu nev retim kurumlannn reji
mimizin ve Anayamzn laiklik esaslan ile asla atmadan devlet yardm ile
kurulabilecei esasnda birleilmilir."
"mara vc Hatip OkuUanmn hangi messese tarafndan kurulmas ve ne
reye bal olmas hususu tartmalara konu tekil etmi ve bu konu zerinde
LAKLN V E A L 7 1 0 K .U N Y E N D E N G Z D E N G E R L M E S 467

teklif ileri srlmtr. Tekliflerden birisi, bu kurumlann devlete yardm gre.

cckve murakabe edilecek bir hayr cemiyeti tarafndan kurulup hkmetin mura
kabesi altnda, onun tarafndan idare olunmas yolunda idi. Byle bir hizmetin
tek bir cemiyete inhisar ettirilmesinin gl ve byle bir cemiyetin zamanla
alabilecei ekiller veya ayn maksat iin birok cemiyetlerin kurulmasna te
ebbs olunmas ihtimali ehemmiyetli mahzurlar olarak mtala edilmi ve bu
teklif kabul olunmamtr."
"Bahis konusu olan okullann dorudan doruya Mill Eilim Bakanl
tarafndan kurulup idare edilmesi hakkndaki teklif de Diyanet leri Tckilal-
lun devlet kadrosunda Mslman halkn her nev din ilerini murakabe ve
tanzm eden bir makam tarafndan kurulmasnn daha uygun ve pratik olaca vc
halkmz daha ziyade tatmin edecei mlhazasyla kabul olunmutur."
"Bu okullann masraflannn Diyanet ileri btesinde yer almas vc her
nevT husus tahsil durumlan ile devletin dier tekilt tarafndan ahn okullar
zerine murakabe vc tefti hakk kanunlanmzla meyyed bulunan Mill Eilim
Bakanl.nm bu okullarla her bakmdan ilgilenip, onlan devaml teft ve mura
kabe altnda bulundurmas tabi' vc zarur grlmtr."
"3. mam ve Hatip Okullanndan baka birde yksek din bilgileri vc m
tefekkirleri yetitirmek zere niversitede bir slm lhiyai Fakltesi kurulmas
lzumlu grlm ve kabul edilmitir."
"slm lhiyal Fakltesi mnevver vc yksek din adamlann, mftleri,
vaizleri, imam vc Hatip Okullan hocalarn vc bu fakltenin doent vc asistara-
nn yetitirmek gibi esasl gayeleri ihtiva edecektir."
"Komisyonumuzda cereyan eden grlerin hllsasm vc vanlan kararlan
ifade eden raporumuz yksek kurulun tasvibine arz olunur."
Komisyon Bakan Bingl milletvekili Fikri Dnsel. Szc: Ordu me
busu Handi arlan, ktip: Kocaeli mebusu Sedat Pek. yeler. Rasih Kaplan (.An
talya), Alif Akg (Bursa), . Hakk Baltacolu (Krehir), Muhsin Ali Binal
(Konya), Fatih Gkmen (Konya)- Sadi Irmak (Konya). Ali Rza Trci (Konya),
Tahsin Bekir Balla (Rize), Cemil Bilscl (Samsun), Ahmet Remzi Yreir (Sey
han), Faik zirak (jekirda)."
Bu komisyonda bulunan iki milletvekili alnan karan kabul etmeyip, bu
karara muhalefet erhi koymulardr. Bu iki miUecvckili Bingl milletvekili
Tahsin Banguolu ve Kocaeli milletvekili Nihat Erim.dir. Her ikisi de bakanlk
yapm kiilerdi. Banguolu ile Erim'in muhalefet erhi u ekilde idi:
 468 C U M H U R Y E T D N E M D lN V E D E V L E T L K L E R

"Komisyon karanna esasl bir noktada muhalif kaldk. yle ki:

"Komisyonumuza Trldye'dc geen 25 yllk inklb rejimi devrinde n
fusun yzde doksan sekizini tekil eden Mslman halk lsnde durdurul
mu olan din retimi ve din meslek retimi ilerinin dzenlemesi vazifesi ve
rilmi bulunuyordu. Bu ii ifade etlii mstesna tarih mahiyet erevesi ve
bugn iinde bulunduumuz demokratlama ve rejimi normalletirme anlay
iinde mtala etmemiz lzm geliyordu. Trk cemiyetinin vicdan hrriyeti te
zahrlerinden olmak zere din retimine yol amak ve yeni bir din adamlan
kadrosunun yetimesine meydan vermek bahis mevzu idi. Atatrk inklabnn
salad zihniyet deiimi uzaktan, yakndan bir tehlikeye maruz bnkmamak
artyla; komisyonda iin modem bir cemiyette lik bir devlet nizam inide ki
bir din kurumuna ait btn organlan gznne alarak dzenlemesi bir defaya
mahsus olmak zere planlamas ve bu kalknmann devlet eliyle cesaretle ve
srle baanimas lzumu zerinde durduk. Bunun gibi 25 yl inkiaa uram
bir din adamlan neslinin bugnk madd ve manev durumunu belirterek yeni
batan mnevver bir din adamlan ne.sli yetitirmek zarureti zerinde dnce-
dilck beraberliini kranla kaydetmek isteriz. Bu cmleden olarak yksek din
retimi iin almas islenen bir slm lahiyat Fakltesi, cemiyetimizde din
kurumunun en salam dayanaklanndan biri olacaktr."
"Komisyonumuz din retimi ve din meslek renimi ilerini nizamla-
mak hususuna tavsiye edecei tedbirlerle Anayasamzn ve pani programmzn
liklik anlay arasnda bir aynlk olmamas cihetine husus bir itina gstenni.
ti. Uzun ve zaruri bir ihmal devri geirmi olan din retimi kurumlarann dev
let eliyle kalkndmlmasmda. liklik prensibimize asla bir ayknlk grmedik.
Ancak grmelerimizin bandan itibaren bu hususla baz akadalanmz nez-
dindc bir vehim hkm srd. Ve vehim vakit vakit tazelendi. Neticede
Mill Eilim Bakanlnn orta-dereceli din meslek mektepleri amas caiz ola
mayaca mtalas ile bu trl mekteplerin Diyanet leri Bakanl na balan
mas kararlainld."
"Bir prensip tekil eyleyen ve heyetinizin dier messeseler hakkndaki
kendi kararlaryla tezat haline den bu mtala yersizdir. Ancak biz bu
mtalalarn biz tarih bir hataya gtrmekte olduunu grerek muarz kaldk.
"Atatrk inklbnn hedefini ve asl nvesini tekil eden ey, bir zilniyet
deiikliidir. Garbn msbet ilim zihniyetiyle ark medresesinin skolastii,
bizim memleketimizde tam bir asr dm bulunuyordu. Mill felketimizin
LAKLN V E A L T O K 'U N Y E N D E N G Z D E N G E R L M E S 469

balca amili olan bu zihniyet savama nihayet vermek iin biz bir halk zorlaya
rak bir takm degiiklilcr yaptk. Ve milletimizi yeni bir dnya grne kavu
turduk. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile salamak istediimiz ey de iki trl m
nevveri ortadan kaldrarak bu kltr birliini yaratmaktan ibaretti. imdi biz
medrese zihniyetinin alanmi son mmessillerini Diyanet leri Reislii ere
vesinde toplanm gryoruz. Bunlar skolastik kltrn tohumlukJandr. Geen
inklp yllannn bu zevatn zihniyccrindc hibir deiiklik yapmam olduu
ise. eserleriyle sabittir. Bu vatandalar eliyle alacak tahsil mcsscselerinin de
her ne ekil ve nam altnda olursa olsun eski medreseden baka bir ey olamaya
ca muhakkaktr."
"Yeniden kurulacak bu medreseler iin yanl bir temel semi bulunuyo
ruz. Bu ii kolaylkla Trkiye'de medreselerin yeniden almas man ve mahiy
etini alabilecek ve skolastik zihniyetin yeniden filizlenmesi neticesini dourabi
lecektir. Belki ksa zamanda bu kkten alarun gen Trk nesilleri tekrar
kylere kadar yaylacak ve inklaptan evvel olduu gibi halk ile devlet arasnda
bir kast, kapal bir snf tekil edeceklerdir. Tanzimaitan beri arpm olan iki
trl zihniyet ve iki trl mnevver tekrar kar karya gelecektir."
"Buna mukabil bu retimin bizim modem mektep nizam ve havas iin
de Mill Eilim Bakanl eliyle mahzursuzca baarabilecei kanaatindeyiz.
Hedef bu mekteplerin hocalanna ksa zamanda lahiyat Fakltesinden yetiecek
gen din adamlann getirmek olmaldr. Bizi yeniden eriatlkla uramaktan
ancak bunlar kurtarabilecektir.".^
Bingl milletvekili Tahsin Banguolu ile zamanla Babakanlk da yapa
cak olan Nihad Erim'in bu skolastik yaklamlan. aslnda mam Hap OkuUan-
nn ahsnda ve din tedrisata geilile birlikle meydana gelecek olan elimclere
kar duyulan derin bir korkunun rndr.
unu demek istiyorlard: "mam Hap Okullarn. Kurin Kurslann ve
lahiyat Fakltelerini yeniden atmzda ve Trkiye'deki din hayal yeniden
canlandrdmzda, "pin ucunu" kamrsak o zaman ne yapanz. Yeniden eriat
zihniyetle uraabilecek gc o zaman kendimizde bulabilir miyiz?"
Dini hayaln gelimesine gsterilen muhalefete ramen toplum taban ikti.
dardakileri ylesine zorluyordu ki. CHP iktidannn varln devam eirebilmcsi
iin dini hayata erbeti vermekten baka seenek kalmam. Biraz da bu paa-

S e l m e i c .2 . say;43.sh.Svd.12Mart1346.
 470 C U M H U r l I ' D O l M l D lN V E D E V l E l . L K L E R

ma noktasna gelen din hasretin patlamasn engellemek ve biraz olsun bu biri

kimlerin hzn yavalatabilmek iindi dini hayata verilecek scrbcslilcr. Hani u
batnn dini hayatnn inklb gidiini dejenere etmek adna ortaya at
"Islmization" gibi bir eydi CHPnin yapmak istedii.
Fakat millet ylesine dine sanimt ki, 25 yllk "Tek Parti" uygulamala-
nnda "Islmization" tr bir dini hayal bile herkesin, "Buna da kr" diyebile
cei bir dini hayal olacakt. nk kelimenin lam anlamyla "Din hasreti" eki
liyordu Trkiyede.
Bu atmosferin tasvirini mer Rza Dorul, lmnden bir yl nce u
cmlelerle yapmt:
'*Yirmihe yldr din retimine hasret ekiyoruz. Bu hasret eken gnl-
lerimiz, yoksullaa yoksullaa llere benzedi. Ve kuraklktan can verecek hale
geldi. Sabrmz, kararmz ak k olmutu. Acaba bu hasreti eke eke can
verip gideceiz ve gzlerimiz arkada m kalacak, diyorduk. Acaba iimiz kuruya
kuruya kalblerimiz katlaa katlaa Allah'n btn rahmetinden mahrum mu
olacaz, diye szlanyorduk. Yirmi be yllk susuzluk ve kuraklk bu!"
"Vicdanlarn en son kaynaklar da tkenmek... Ve ruhlarn en son mitle
ri snmek zere!.. Ye'sin zifir karanl, yoksul ve ksr ln btn ufuklarn
kaplyor ve en son klar snyor. Uzun mu uzun!.. zc m zc!.. Fakat
nihayet yirmi be sene!.. Ve o kadar.
Bylesinc dine susamln verdii hararetle kvranan halk kitlelerini en
ok etkileyen husus minarelerden okunan "Tann Uludur. Tann Uludur" eklin
deki sloganlar oluyordu. nananlann inanlan gerei Kurn diliyle ibadet ede
memeleri aslnda laiklie ayknln en byk rneini tekil ediyordu. Hele
hele Kurn diliyle isteyenin ilim tahsil edememesi. Prof. Ali Fuad Bagil.in de
yimiyle, "Trk Milletinin tefekkr hayatna indirilmi olan ar bir darbe" idi.
Hele hele dil inklab ad altnda giriilen zirkccilik en bata onu gn
deme getirenler tarafndan bile tasvip gnmcyecck kadar komikliklerle dolu ol
mutur.
I. Dil Kongresinin 16. yldnmnde, mam Hatip Okullannn ve Kurn
Kurslannn Diyanet leri Bakanlna balanmasna kar Milli Eium Bakan
lyla payelenen Tahsin Bangrolu. "Ulus" gazetesinde yaynlanan mesajnda,

13 OfTier Rza Dorul. Selmet 0.2, say: 5 . sh; 2. 30,4.194. (Dorul bu yazrsnda yaWk bir
s o m dmi hasretten yanp kavrulan b,r bedenle dnyasn delrmlr).

r.v
LAKLN V E ALTIOK^UN Y E N D E N G Z D E N G E R L M E S 471

..Dil dcvriminin 16. yldnmnde daha ileri, daha iyiye ve daha gzele doru,
ama asla geriye, inicaya ve Arapa.ya d e i l . . d i y e r e k zirkccilik d al
tnda yrtlen bu komiklie aslnda hl prim vermeye devam ediyordu.
Yine dil devriminin 16. yldnm mnasebetiyle Sadi Irmak. "Biz
Islm'dan, doudan aynlarak. laik bat mcdeniycnc gelik. Daha dorusu kendi
z varlmza dndk..." ^^*diyerek CHP'nin din aleyhine olan uygulamalanna
adeta devam etmesinin mesajn veriyordu.
Diyanet ileri Bakanl'nn btesinin grld 15 Aralk 1948'de
TBMM'de. halkla gelien dini hissiyata dikkat ekiyor. Babakan Vekili hsan
Barutu tarafndan Meclis Komisyonuna an saclarla daha etkin mcadele et
menin teklifi veriliyordu.
16 Ocak 1949 tarihinde ibana gelen emseddin Gnaliay ise, kabinesi
nin proramn aklarken, medrese kkenli olmu olmasna ramen, "Adeta
kendisine tevcih olunan Babakanl bir hrmet nianesi olarak"*^ unlan dile
gcriyordu:

Medreseli Babakann Din Dmanl

Aziz Arkadalarm,

Trk inklbmn ana prensiplerini titiz bir itina ile savunmakta devam edece,
iz. Btn dier hrriyetler gibi vatandan vicdan hrriyetini de mukaddes tanrz.
Din eitiminin ihtiyar olmas esasna sadk kalarak, vatandalarn ocuklarna din
bilgisi vermek haklarm kullanmalar iin gereken imknlar hazrlayacaz. (Bravo
sesleri). Fakat laiklik prensibinden ayrlmamza asla imkn tasavvur edilmemelidir.
Bilhassa din perdesi altnda bu milleti asrlar boyunca uyuturmu olan hurafelerin
yeni batan belirmesine asla meydan vermeyeceiz. Dinin siyasete ve ahs men
faatlere alet edilmesine de msamaha etmeyeceiz. Bu konuda alnmasn gerekli
sayacamz tedbirleri yksek tasvibinize sunmakla tereddt etmeyeceiz..^*
25 yl ncesinin medreseli, sakall, sarkl ve cbbeli hocas 1949 ylnn 16
Ocak tarihinde bu ifadeleri syleyebiliyordu.
Hatta eskinin bu sarkl hocas. 23 ubat 1949 tarihinde TBMM'de Diyanet
leri Bakanl konusu gndeme gelince. Hamdi arlan. Sinan Tekeliolu ve
Eminddin elikz gibi konumaclarn konumalarna cevap vererek; *Laik bir

14. /s. 26.27 Eyll 1948.

15 Jaesehke. Yeni Trkiye'de IsmhK s. 100.
16. Sadk Albayrak. Trkiye'de Din Kavgas, s. 272.
17. Kazm ztrk, Trkiye Cumhuriyet HKmetien ve Programlan, s. 339, Ak Yuyanlan. stanbul
1963.
 472 c u m h u r iy e t i ' DNEM DlN VE DEVLEl'LKLER

devletin, laik meclisinde herhangi bir dinin esas zerinde konuulamayaca ge

rekesiyle dini isteklere cevap vermeyi dahi reddetmiti..^*

Babakan emsettin Gnalay. 15 ubat 1949 tarihinde Cumhuriyet Halk

Partisi grubunda yapt aklamalarda ise. yeni balayan dini hareketliliklere
iaretle: "Vicdan hrriyeti maskesi altndaki her irtica hemen ezilecektir. Bu
memlekette tekke ve trbeler yeniden hortlayamaz. Hkmetimiz dini cfsancic.
rin ve memleketi tahrip edici zihniyetine asla msaade etmeyecektir"*.^ diyerek
gerekirse dini kesimin irtica faaliyetlerine sen tepkiyle karlk verileceini s r
ylyordu.
Btn bu syleyilere ragme halk kitlelerinin dini hayata ait serbestlik is
tekleri ikiidan o kadar ok sktnyordu ki. nihayet ikdar 1 ubat 1949 tari
hinde istee bal olarak Din derslerini koymak mecburiyetinde kald. Hemen
akabinde Hacca gideceklere uygulanan her trl engelin kolaylatnlaca vc bu
meyanda Hacca gideceklere dviz izninin verilecei duyuruldu.^.
Bu uygulamalan yine 1949 ylnda sonralan mam Hatip Okulu olarak
alan mam Hatip Kurslanmn almas izlcdi.^*^
mam Hatip Kurslan 10 aylk olarak planlanmt vc sadece iki yerde s
tanbul ve Ankara'da almt. stanbul.da 149. Ankara'da 15 talebe ilk yl bu
kurslara kaydn yaprmi.^^^

Rejime Uygun m am H atip Okullar!

Tabii. 10 aylk mam Hatip Kurslanmn bir tek hedefi vard: "Rejimin is
teklerine gre din adam yclilimck." Bunun dier bir manas da "Mrteci ol
mayan. ada ve laik din adamlan" yetitirilecekti bu kurslarda.
Ayn niyete ve gayeye bal olarak "Yksek din adam" yetitirilmesi iin
10 Ocak 1949 tarihinde de mehur Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi al-
mr.^^

18. G ouhard Jde sch ke, s. 101

19. jfteseh ka, a.g.e s. 101.
20. Muzaffer Sencer. Dinin m T o p t m u n a E tkilen, . 248.
Iz 16 ^ . stanbul 1.75. Milli Gazete

2 3 . bu 0. 7*
>01
eVtsenyeto dnem ler nam az kim tyof ve hatta Ram azantan oru bile tutmuyorfardl


LAJKLIc IN v e ALTOK UN y e n id e n G.ZDEN GERLMES 473

lahiyat Fakltesinin ah, mam Hatip Okullanndaki talebelerin yeti

mesi gibi yksek (!) gayeye matuf ise de. en nemlisi tipik bir .Oryantalist'.
"Msterik"'^. yciiiircbilmck iin bu faklte alm idi.
Hatla bu szm leyid mahiyetinde Hakimiyci.i Milliyenin eski baya-
zarlanndan. "ankaya" mellifi Falih Rfk Alay. (Man 1963) Dnya Gazete.
sinde yaynlanan hatralannda bu faklte iin unlan ifade etmektedir:
'.Rahmetli emseddin Gnaliay, Babakanl dneminde lahiyat Fakl
tesinin alyla ilgili olarak bana demiti ki: "Bak Falih Rfk! Gryorsun la
hiyat Fakltesi'ne Fkh dersi koydurmadm. nk Fkh mumclcl lyelcrinc;
eriatn sosyal ve toplumsal alandaki uygulamalanna ait yetlere dayanr ki.
bunlar hep "mensuhturlar". hkmszdrler.
Rusya milletleri arasnda en kuvvetli boleviklik. komnistlik mehur
Islm merkezi Buhara'dadr. nk bolevikler slm din adamlarn ele alm
lar ve onlan rejimlerine gre zenle yctiiirmilerdir.Bolcviklik-komnislik.
mslmandan din adam yetitirir de Atatrklk kendi din adamn niin ye
titirmesin?
Yok eer mam Hatip Okullannda ve lahiyat Fakltesinde eriatdan,
yani gericiden baka trl insan yetitirmek imkan yoksa rejim olarak nasl bir
kmazda olduumuzu hele bir dnnz!..
Gryorsunuz, biz Diyanet ileri Reislii'ni eski medreseye, hem de eski
medresinin ittihatlar devrinde bile yan baklan taassup adamlanna teslim ettik.
imam Hatip OkuUann ve ilahiyat Fakltesini medreseli taassupkar din
adamlanna teslim edemezdik. Nasl olur da bir yirminci yzyl topluluunu eri
at rejimi ad altnda, altnc yzyl l halk artlan ile idare edebiliriz?
Mftlerden dnya ileri hakknda fikir sonnak ne demek? Anayasay l
drmek demek?..
imdi biz Atatrklerin ii. Atatrk'n iine gre bir kere daha kolay!
Dinamik btn kuvvetler Atatic. Elbette bu buhranlan halledeceiz.
Aklmz bamza toplayp baan yoluyla halledeceiz bunlan! (Baan
yoluyla halledilecek olan. mam Hatip ve aliyat Faklteleri sayesinde Atatrk
din adamlan yetitirmekti)".^^

24 Ofyantalist veya msterik her ne kadar dou bilimcisi, manasma geliyorsa d^ asil manas.
Hnstiyan ^nyasma ve batJ medeniyeti ne gdre slm dnen ve yorumlayan bltmdler. ^
len addr(HHC).
25. Falih Rfk Atay. DOnya G azatesi. Mart 1963. (Ramazandan bk n nc8); A* R , . Krboga.
im a m H atip O kulfan D avas, 5.120.121.
 474 CUMHURYEI^ DNEM DN VE DEVLETr LKLER

Eski medreseli emseddin Gniiay'n Babakan olarak samimi gazeteci

dostu Falih Rfk Atay'a syledii bu szler. mam Hatip Okullannn ve A..
lahiyat Fakltesi'nin hangi maksatlarla aldnn da ok ak bir kantdr.
Aslnda emseddin Gnaltay'n babakanla atanmasyla balayan Deji.
enere slm" veya "slamization". "Sulandnim slm" hareketi, CHP iktidar
nn sadece mam Hatip Kurslarna ve A.. lahiyat Fakltesine prim vermesiyle
tamamlanmam; halkn iktidar dinsiz grmemesi iin dine daha ok prim
verme gayretlerine giriilmitir.
Bunlardan biri de Diyanet leri Bakanlna daha scak bakmak ve hiz
metlerinin gya daha da artmas iin Diyanet btesini ykseltmek idi.
Batmakta olan gemiyi kurtarmann son gayretleri olarak yorumlanan bu
hareketle pek yle beklenildii gibi halkla sadasn bulamad ve tek parti yneli
mi btn bu "islamization" gayretlerine ramen yklmaktan kurtulamad.
nk artk halk. Halk Panisi'nin din adna yaptklannn da bir eit dinsizlik
olduuna inanmt ve aslnda olayn niha boyutu da buydu.
mam Hatip Okullar ve lahiyat Fakltesinin almas karanndan hemen
sonra bu dnceler dorultusunda CHP ikiidan bte grmelerine ynelmi
ve sra Diyanet leri btesinin grlmesine gelince, ister istemez Diyanet
btesini artrma telafi ve gayretine girimiti.
23 ubat 1949 ylnda Meclis 50. Birleiminin birinci oturumunda ele al
nan Diyanet btesinde Halk Partili milletvekillerinin konumalan ok dikkat
ekiciydi ve 1949 ylnn vitrin deiikliine uygun dyordu.
Vitrin deiikliinde en nemli aksesuar Halk Panisinin dindarln ne
karmak ve dine dmanlndan hibir ey gsicnnemekti.
Diyanet leri btesi grlrken bu ana stratejiye, en az imam Hatip
Okullar ve lahiyat Fakltesi allanndaki hedef kadar sadk kalnm oldu.
Meclisteki 50. Birleimin, birinci oturumunda tartmaya alan Diyanet
leri btesinde yaplan konumalar ortaya koyduumuz bu stratejiyi de yanst
m oluyordu.
LAKLN VE ALTOK.UN YENDEN GZDEN GERLMES 475

HALK PARTS KTDARINDA

DYANET LER BAKANLII BTES

Babakan- Diyanet leri Bakanl btesi grlecektir. Sz isteyen-

var m?
Hamdi arlan (Ordu)- Muhicrcm arkadalar. Diyanet lcri.nin 1949 m-
icvazi btesinin bu yl iin u ve bu ekilde tadiliyle biraz para ilavesi bir kana
at ve mtalaa ar/edecek deilim. nmzdeki bte tasansna gre, devletin
mali vaziyeti herhangi bir temenniyi bu sene iin dermeyan etmeye cesaret ver
miyor. Yalnz arkadalar, bte lasansnda, raportr arkadan da tebarz ettirdi,
gi vehile. Diyanet lerinin bugnk artlar ve ihtiyalar karsndaki durumu
nun biraz daha takviyeyi, bu yl velev temenni mahiyetinde de olsa ar/cmcy
kendim iin bir vicdan borcu olarak telakki ediyorum. Raporda grlece
zere: Diyanet leri iin bir tekilat kanununun yksek huzurunuza girilmcs
musammemdir. Filhakika Diyanet leri vezaifinin, bugnk tekilatyla ve ke
maliyle iflasna imkan olmaynca bu tekilatn takviyesi bir zaruret halinde bu
lunmaktadr.
Muhterem arkadalar, bu zaruret bendcnizcc undan tevellt etmektedir,
inklap kanunlaryla menedilmi olan baz hurafelerin, yurt iinde, urada bura
da zabta vukuat olarak mahkemelere intikal etmekte olduunu gryor, iitiyor
ve mteessir oluyoruz. Bu ii birazda babo brakm olmamz yznden bu
hurafelerin gn getike artmasna saik olduumuza kani bulunuyorum. Ve
bunu nlemek iin Diyanet ilerine terettp eden ok mhim vazaif olduuna
kaniim. Devlet gerilii vc hurafeleri gidermek iin ceza meyyidesi altnda ka
nunlar vazedebilir vc bu kanunlarn memnuniyeti karsnda yanl hareketleri
cezalandrabilir. Fakat dier taraftan da Diyanet Ileri'nin hakiki din bilginlerini
halkn bu husustaki arzu vc isteklerine cevap olarak vc onlan bu vadide ikna
edebilmek iin hareketli, kudretli vc yetkili, her ihtiyaca yeter vaziyette bulun
mas lazmdr. Bu lzm biletraf yksek huzunnuzda, maddelere isiinad enire.
rek tebarz ettirebileceime kani deilim. Hi phe yok ki. Sayn Hkmet bu
mevzuu derpi eder ve icaplann. Diyanet Ileri'nin vazaifi cmlesine giren ile
ri. gerek kanunlarla ve gerek suveri saire ile Diyanet leri ne tevdi edcblilir.
Bendeniz sadece bir iki hadisenin verdii kanaatten mtevellit bir cesaret
le bu ihtiyalann karlanmas yolunda bir iki madde harlayabiliyorum.
Belki tahattur bu> jrulur geen sene Diyanet leri btesine 12 vaiz iin

ufak vc mtevaz bir tahsisat koyduk.

4
 476 CUMHURYET DONEM DN VE DEVLEF LKLER

Muhterem arkadalar, amatr din adamlanmn memleketle yaptklan vazi

fe, velevki hsnniyete mstenit dahi olsa din bilgisine bilciraf vukullan olmay
an bu kimselerin yapacaklar hizmet ya noksandr, yahut ta baz zamanlarda
yanltr.
te geen sene Diyanet leri btesine koyduumuz o mtevazi tahsisat
yurdun u ve bu tarafna gnderilen yetikin birka hakiki din adammmg erek o
bilgisiz olan vaizleri ve gerek bu hususta iyi din bilgisi ile kendilerine hitap
edilmesini arzu eden byk topluluu tatmin bakmndan o kadar ok ferahlk
verdi ki. aciz arkadanz, grd bu ferahl kran hislcriylc burada, huzuru
nuzda tebarz ettirmeyi kendine bir bor ve vazife saymtr.
Binaenaleyh rica ediyorum ve istiyorum ki. bu ekilde bundan evvelki ka
naatlerime gre adedinin ok az olduunu zan ve tahmin elliim bu gibi hakiki
din adamlann inklap kanunlanna hakkiylc vukufu olan bu gibi kymetli din
adamlann. yuma vazifeye davet edip, yarnn hurafelerine mani olmak ve onla-
n nlemek zere Diyanet leri'nin harekele gemesi ok lazmdr.
Dndklerimden kincisi de. iki trl dergi kanlmas lazmdr. Bir
dergide dini bilgiye ihtiya olanlann idrak seviyelerine gre muhta olduklar
malmat, din bilgilerini ihtiva etmesi lazmdr. Mesela kyde ibadethanede iba
det eden bir dindann telkkilerinde aldanmayacak bir ekilde ve dosdoru hra-
fesiz hakiki din bilgisine sahip klnmasdr. Bu ite devlet tekilatnda vazife
alan Diyanet lerinin hazrlam olduu hana parasz bir dergiyi ibadethanede
halkn okuyup renmesidir. Ondan sonra da yksek din bilgileri zerindeki
ileri geri, hatta sevap neriyat karsnda yazlan yazlan mesul din tekilatm
zn hakemliini tesis etmek lazm ve neriyat tanzim bakmndan Diyanet ile
rinin de haftalk biri Avama dieri Havasa ait iki mecmua kanp; hakiki dinin
ne oludunu ve bu arada devlet ve inklap esaslarnn hangi bakmdan korunaca
n da lazm geldiini salamak elzemdir.
Bu sayede dindar vatandan inklp prensipleri dairesinde itikadna ve
ibadetine ve ahlkna ait konularn dna kmak sclhiyctini haiz bulunmad
o mecmualardan bilmesi, renmesi lazmdr. Bunun iin arkadalar Diyanet
leri btesi mtevazidir. O lavazuun bugnn ihtiya ve artlarna gre biraz ge
limi ve gelimesi la/jmdr. Diyanet leri'nin bugnk tekilatnn noksan ol
duuna vicdanen ok kaniim. Bu kanaatimi yksek Hkmetimin tatminkar
cevaplan ile gelecek sene iin karlayacan vadedersek ok msterih olaca
m.
LAlKlJlN VE ALTIOK'UN YENDEN GZDEN GERLMES 477

Diyanet leri ickilaimda bu ar/eitiim mccmualan karacak kurallar,

Diyanet ileri tekilatnda mavere heyeti nam altnda alan vc fakat kail de
recede ileri baaracak kadar elemana malik olmayan tekilat takviye edecek
yardmc unsurlan da eklemek suretiyle bu tekilatn maksut ve bi/ce matlup ne
ticeye dogn gitmesi iin nmzdeki sene zarfnda Hkmetimin daha hazrlk
l olarak gelmesini vc bizi tatmin etmesini hassaten rica ederim.

Bakan- Tekeliolu
Sinan Tekeliolu (Seyhan)- Sayn arkadalar, yzde doksansek/i Msl
man olan Trkiyede sayn Hkmtemizin din derslerini mekteplerimizde okut
maya baladndan dolay bir Milletvekili sfatyla hkmete teekkr bir bor
bilirim.
Bu meyandan birde lahiyat Fakltesi alacakt. Hepimizi biliyoruz ki.
inklp balayal otuz sene olmutur. 30 seneden beri din adamlanmz yetitire
cek messcsclerimiz yoktur. Bir zamanlar stanbul'da bir lahiyat Fakltesi al
mt. Bu faklteden, lhiyat Fakltesinden kanlara verilen maan pek az ol
mas dolaysyla tabili zuhur etmediinden kendi kendine kapad. Yani
aacamz lahiyt Fakltcsi'ndcn kacak olanlar vilayetlere vc ba/ byk ka
zalara mft vc ekseriya din ileriyle uraacak olan vaiz vc saireyi temin ede
ceine gre bunlann maann dier yksek okullanmzdan kanlar gibi ayn
kanuni eraite tabi olmas lazm gelmesi kadar tabii bir ey olamaz. Ftkat kema
li teessrle syleyeceim ki bugn elde kalan be yz kadar, altm yan
gemi mftlerimizin maalan kendilerini temin etmekten ok uzaktr. phe
yok ki. onlar kendi vazifelerini yapabilmeleri iin biraz kanniannm doymas
lazm gelir, ite elimizdeki kadroya gre, yksek tahsilli diye, yksek mektep
mezunlan diye ellerinde vesikalan olan mftlerin. 15 lira asli maala ie bala-
dkian vakidir. 15 Ura maa aslinin ne kymette olduunu biliriz.

Srr !z (Yozgat)- Odac maa deil.

Sinan Tekeliolu (Devamla)- Binaenaleyh arkadalar bendeniz bir de
liklik bahsine temas etmek isliyorum. Bunu hepinizin bildii halde, tekrarla
mak zaruretinde olduumu hissediyorum.
Arkadalar, laik demek din ii ile dnya iini yani devlet iini ayrmak de
mektir ve ayu zamanda o memleket dahilinde mevcut olan dinlerin hibirine
 480 CUMHURYET. DNEM DN VE DEVLET. iLiKLERj

frsat bulursa din dersleri de vermekle de megul oluyor. Orada yalnz hademe
yoktur. retici diye bir zat 55 lira ile alyor. Bu zat Diyanet leri Riyaseti
tayin etmi. Geri ald 55 lira dier hademei hayrata gre ok grnr; fakat
kayyum gibi, mezzin gibi deildir, sabahtan akama kadar tpk bir memur gibi
9'dan 12'yc ve 13.30 dan saat 16'ya kadar alyor. Oraya devam edenlerin ez

berlerini dinliyorlar, kraatlerini tashih ediyorlar. lelerdekiler45 lira cret al

yorlar. illerdckilcrin cretleri 55 liradr. Eer mmknse ve Diyanet leri Reis
liinin selhiycti varsa bu hizmetliler faslndan gerek vilayetlerde gerekse
ilelerde alan bu Kurin. Kerim okullanndaki reticilerin cretlerine bir
miktar daha zam yaplrsa ok hayrl ve yerinde bir i olur. Temennim budur.
Tahsisatlar da azdr, oaltlmaldr.
Benim uradm yerlerde grdm reticilerin kraati ok gzel bir
yerindedir. Hatta, yanlanndan iki saat kadar ayrlmadm, ocuklann okuyuunu,
reticilerin onian dinleyiini takib ettim. Bir saat kadar da kendim, uradan,
buradan ve bu gnn hallerinden, bugnn hallerinden dediim de udur: Kendi
almalan ile denk gelen eylerden, sekiz gnlk mr dokuz gnlk alma
nn. nafakann lazm olduunda, Leyse !insan ill mse gibi eylerden, yani
insan ancak almakla insan olur gibi eylerden bahsettim, konulum. Dikkatle
ve zevkle dinlediler. Bunun iindir ki, reticilerin yalnz tlim gibi, tecvit gibi
eylerden ziyade bugnn rejimi ve dnya ileri ile alkalanma ve almann
da mutlak lazm olduuna taallk eden eylerden bahisle uyandmc hareketler
lazm geldii kanaatindeyim. Bunun da tckilallandmlmasn ehemmiyetle rica
ederim. Benim son yakn bir gnde grm olduum bir Kur n Kerim Oku

lunda 52 renci vard. Bu 52 rencinin yalan 14 tcn 30 a kadar tehalf edi

yordu. Bunlann bir ksm hafzla alyor, bir ksm talim reniyor, hafz
olmu da; azn dzeltiyor, bir ksm da imamlk etmekte bulunduklan iin
okumalan dzelsin diye yine talim gryorlar. Bu yalan mtehalif olan insan
lar bulunduklan yerlerin adamlan da deildirler. O ileye o Ic bal kylerden
muhtelif yerlerden vc hatta ok uzak kylerden gelmi ocuklardr.
Okula 3 odal dedim. 2 odasnda 6 ar kiiden 12 kii yatyor. Dier baz
yerlerde dc altar altar yaylmlar, il merkezinin muhtelif yerlerinde yatyor
lar. Tpk eski medreselerde olduu gibi kendileri piirip yiyorlar. Fakat yerleri
temiz, lekUaandnlm vc balanna byklerini mmessil yapmlar, iyi yr-
yoriar. Yalnz okuyulan azetliim gibi tlime, tecvide inhisar ettiriyorlar. Bu
varlklardan istifade etmek lazmdr. Ben yle zannediyorum ki. bunlar yakn
zamanda saylan itibariyle hem oalacak, hem de renci itibariyle saylan
LAKLN VE ALTIOK.UN YENDEN GZDEN GERLMES 481

yksclccckir. Bunlara el koyarak, bunlarn mesai iarzlanna el koyarak bu var

lklardan istifade etmek artr ve bunu ehemmiyetle nazara almak gerekir. Uy
durmaya layk bir ktle arzetmektedir.
kinci bir cihet de udur: Birok kylerde hocalar vardr, bu hocalar ky
lnn aralannda toplad budaylar karlnda alr, bunlar nasl alrlarsa
alsnlar, ne olursa olsun biz maan verelim, vermeyelim, fakat bunlann ka-
falann aydnlatmak arttr, bugnk gidie gre. imdi Diyanet leri riyaseti
yaz mevsimlerinde tayin edecei bir mddet iin, ben bunun iki buuk aydan
aa olmamasn istiyorum, bir kurs asnlar, bu kurslardan dinlerine talk
eden ilerin de aydnlatld gibi, dnn hallerinden dnya hallerinden gidi ve
geliten iktisadiyattan onlan uyandrmak ve sonra da biraz azlann dzeltmek,
yani okuyulann kraatlendirmek arttr.
Diyanet leri riyasetinden bu mruztmn ehemmiyetle nazan dikkate
alnmasn bilhassa istirham ederim.

Bakan- Suphi Bedir Ulu.

Suphi Bedir Ulu (Hatay)- Arkadalar. 24 numaral Btinilcr ve Karmati-
lemam altnda Diyanet leri serisi olarak bir kitap neredildi. Bu kitap bilhassa
Hatay'n ve Hatay'a muhil sahalarda bir ksm vatandalar zerinde ok menfi
tesir yapt. Bir taraftan inklbmzla din mevzuunu fertle Tann arasnda mnevi
cephede brakmaya alrken, bir taraftan da devlet bnyesinde resmi bir ekil
de yer alan ve btn din ve itikailcrin fevkinde lyk esasna gre hareket etmesi
lazm gelir. Diyanet leri'nin byle bir kitab resmi olarak neretmesi konusu
zerinde hkmetin noklai nazan nedir?

Devlet Bakam ve Babakan Yardmcs Nihat Erim (Kocaeli)- Muhterem

arkadalar, Diyanet leri Bakanl'nm btesi mnasebcyle sayn Milletveki
li arkadalanmdan bazlan tarafndan ne srcicn mialalan dikkatle dinledim.
Filhakika nftsunun % 95'i Mslman olan bir memickeue Diyanet leri teki-
lannn bu gnknden daha iyi bir hale getirilmesi temennisi hsn telkki etme
meye imkan yoktur (Bravo sesleri). Bizden nceki hkmet bu lzumu takdir
ederek bir yeni tekilat kanunu zerinde almaya balamtr. Biz de bu kanu
nu ele aldk. Son tetkikleri hkmete yapmakladr. Bu vesile ile u nokta ze
rinde bilhassa ehemmiyetle durmak isterim. Bizim devletimiz laik bir devlettir.
MiUct camias iindeki btn dinlere ve mesheplcrc kar devlet olarak muarae-
 482 CUMHURYErr dnem i DlN VE DEVLET iLiKlLERj

lei msavidir. Bunlann hibirisinin iine karmak istemez. Devletin dinlerle,

mezheplerle alakas bunlann bir sosyal vaka olmas dolaysyladr. Her sosyal
vaka ile olduu kadar, din vakas ile de devlet amme intizam bakmndan sk
surette alkaldr ve bunu bir an dahi gzden uzak tutamaz. nk sosyal vaka
lar ierisinde, irazenden kt takdirde, devlet ve milletin bnyesini en fazla
zarara uratacak hareketler suistimal edilmi din kisvesine brnm kt zih
niyetlerden veya tekilattan gelir. Bu itibarla bu vesile ile hkmetimizin gr
n bir kere daha belirteceim: Biz laik bir devletiz, laiklikten bir adm dahi
geri gitmemiz, veyahut fedakarlk etmemiz mevzuu bahis deildir. Bu prensibi
bylecc tesbit ettikten sonra, szmn banda da arzettiim gibi. Diyanet leri
ile yakndan ilgilenmek ve hkmet olarak, devlet olarak ona elden gelen yard
m yapmakla, nfusumuzun byk ounluunun inand, benimsedii bir din
olmak itibariyle, elbette vazifemizdir.
Sayn Suphi Bedir arkadamn temas etlii mevzu, filhakika bizce de
messif bir hadise olarak karlanmtr.
Bu kitap hakknda Diyanet leri Bakammz bizzat izahat verek arzusunu
izhar etti. Arzu ve msaade buyurursanz tamamen teknik bir din ve mezhep
mevzuu olan bu mesele hakknda kendileri krsden izahatta bulunsunlar. Kita
b hkmet zararl saymaktdr.
brahim Arvas (Van) Efendim, msaade buyurursanz bir sual soraca
m?
Bakan- Buyurun.
brahim Arvas (Van)- Efendim, ekseri umum mdrlklerin barnacak
birer binas, yeri vardr. Diyanet leri kck bir otelin stnde bannmakia-
dr. Buna da bannacak bir yer verilmesini dnyorlar m?
kincisi : Tekilat Kanunu 2 seneden beri Babakanlk.tadr. Bunu ne
zaman karacaklardr.
Bu hususlar hakknda malumat, ltfctmelerir rica ediyorum.
Bakan Yardmcs Nihat Erim (Kocel)- Efendim; Tekilat Kanunu hak-
kndaki grmz arzettim. Kanunu karmak bizim vazifemiz deildir. Ka
nunu en ksa zamanda Yksek Meclise sunacaz. Bunun ne zaman kacan
yksek heyet takdir eder.
Diyanet leri Reislii bir devlet dairesidir. Her devlet dairesinin alma
imkanlarn nasl aryorsak bunu da dnmekleyiz. Bu daireye daha msait bir
bina aranmaktadr.
LAiallN VE ALTIOK.UN YENDEN GZDEN GERLMES 483

brahim Arvas (Van) Teekkr ederim.

Dr. Ahmet Hamit Selgil (Ankara)- Sayn Babakan Muavini Nihal Erim
arkadamzn konumasndan sonra Diyanet leri Reislii'ndcn bir sual sormak
ihtiyacn duyuyorum. Bu memleketin % 95 i Mslman'dr. ok doru. Bu

Mslman olan halk, ayn zamanda Tric'ir de ve dili de Trke'dir. Trk Mil
letine mensuptur da. Btn dnya bir kltr gelimesi iinde iken mukaddes ki.
taplann kendi dilleriyle okurken, bizim Byk Trk Milleti. Kurn. Kcrimi.i
niin Trke olarak okumuyor'^ Kurin- Kerim'i niin Trke'ye evirmiyoruz?
Bunun yaplmasn Diyanet ileri Reisi'nden rica ediyorum.
brahim Arvas (Van)- 50 milyon Mslnan Arapa okuyor.
Ahmet Hamit Selgil (Devamla)- Ben bu krsden elli milyon Mslman
adna konuuyorum. 20 milyon Mslman olan Trk adna konuuyor, onun is
teini sylyorum. Ben kendi dilinden kendi din kitabn okumak isteyen
Trk'n hakkn istiyorum. Konumamz, dilimiz Trke'dir, onun iin mukad
des kitabmzn da Trke olarak okunmasn istiyorum. Hkmetten bunun ne
zaman yaplacan da renmek istiyorum.
brahim Arvas (Van)- mam- Ebu Hanefi olmaz der.
Ahmet Hamit Selgil (Devamla)- mam Ebu Hanefi olmaz der diyorsunuz.
Gelip krsden olup olmayaca hakkndaki cevabnz verirsiniz.
Ben soruyorum? Ne zaman Kur n- Kerim'i Trke'ye tercme edecek

ler? Biz yabanc dUinde deil anamzn dilinden din kitabmzn okunmasn isti
yoruz (Alklar).
Necati Erdem (Mula)- Sayn arkadalar. Kur'n- Kerim. Mslmanlarn
mukaddes kitabdr. Hkmetin ekli lik olduuna gre, bu kitaba kanmamal.
dr.
Sonra arkadalar, bu kitabn bir hususiyeti var. bu kitap lafz itibariyle
mucizdir, bir mucizedir. Yani Kur'n- Aziman lafzn yapacak bugn bir fert
yoktur. Kurbn bir yeti Cclilei ile tahaddi ediyor, diyor k i : Eer siz u kitabn
Allah tarafndan inzal edilmi mukaddes bir kitap olduundan phe ediyorsanz
bu kitapta yazl bir srenin mislini de siz getirin. Sizi Kur'n'n mislini yapmaya
davet ederken, herbirinizin kendi kendinize yapmanz istemiyor, hepiniz bir
yere gelin, toplann mzakere, mavere edin, vn ve ensannz ann. yalnz
Allah darda kalsn diyor.
Kur'n'n Allah kelm olmayp sonradan vcuda gelmi beer kelm ol
duu hakkndaki kanaatte sadksamz bunu yapn bekliyorum. Buradaki kaziyyei
 484 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

muakay mmedir. Ve zamanla mukayyet deildir, ta kyamete kadar hangi za

manda getirirseniz kabul ediyorum diyor. Efendim. Kur'n- Azmann laf
zndan akl eren de ermiyen de konuuyor, urama geldi efendim. Baknz efen
dim. lyyakc Nbd ve yyakc Neslain... (Grltler) Msaade buyurun
efendim, izah edeceim. (Buras medrcse deildir, sesleri) bunun asl Nbd
yyakc Ve Nesiain yyakedir.
Dr. Necdet Otaman (Manisa)- Trke olsa anlayacaz. Buras medrese
krss deil ki.
Necati Erdem (Devatnla)- Kur'n- Azman'm lafzndaki bcIgali anla
tyorum. Trkeye tercme edilir mi. edilmez mi? Onu izah ediyorum. imdi
bu mefuln amili zerine takdimi hasn ifade ediliyor. Yalnz sana ibadet ederim
ve yalnz senden istina ederim. Burada bir hasr vardr. Biz bu hasn bir mefu.
1n amili zerine buluyoruz ve bundan zevk duyanz. Fakat bunu tercmeye kal
kp birok satrla ifade edersek, o mana kalmaz. Onda birok manalar, birok
nkteler vardr. evrildii zaman Nam Cellin kymeti kalmaz.
Binaenaleyh Mslamarann dinine, kitabna hkmet madahalc etmez.
Babakan emsettin Gnaltay (Sivas)- Arkadalar; lik bir devletin lik
meclisinde hibir dinin esas hakk yoktur. Biz burada din kurucu bir heyet de
iliz. Devletin siyasi itimai, idari, iktisadi ve kltrel csaslann ve milletin m
dafaas vastalann dnmek ve nizamlamakJa mkellefiz (Bravo sesleri).
Bizim kuracamz lhiyal Fakltesinden yeecck genler, memleketin ihtiya
c ne ise ona gre bir vehe verirler. Biz burada, bu meselelerde asla konumak
hakkna haiz deiliz (Bravo sesleri, alklar) binaenaleyh bu mesele kapanm
tr. Yalnz Diyanet leri Bakannn cevap verecei mevzu zerinde, mesul h
kmet reisi sfatyla, ben cevap vereceim.
Bizim memlekette her fikir hrdr. Hr olan bir memleketle yaayan in
sanlarn akidelerine lecvz etmek hibir vatandan hakk deildir. Herkes
kendi kanayle kalr. Biz falan meshebin adamdr veya falan dine mensuptur
diye kimse zerinde bir hkm yrtemeyiz ve kendisini e iin bu inanlasn
diye mesul tutamayz (Bravo sesleri). Eer, umumi ahengi bozacak, mcmlekein
ferileri arasnda dmanlk yayacak ekilde bir yol alrsa, vaziyet sosyal bir ma
hiyet ald iin buna derhal mdahale ederiz. Bu da srf memlekelin asayiini
temin bakmndandr.
Bu bahsedilen kitap, neredildigi mntkada yaayan baz vatandalar ze
rinde kt tesir hasl etigini haber alr almaz kitab getintim, okudum ve bu ki-
LAKLN VE ALTIOK.UN YENDEN GZDEN GERLMES 485

labm kl tesir yapacana kani olduum iindi ki. menettim (Bravo sesleri).
Bir kanun hakknda ilmi tetkik yapmak veya mezhebin tarihini yazmak meselesi
baka, yazlan kitap gibi bir mntkada yaayan vatandalarn bir ksmnn kana,
atlerinc muhalif ve onlan rencide edcek bir eser neretmek bakadr. Kitabn
tevzii menedildii gibi bir kitabn bulunduu mntkadaki vatandalar arasnda
mnaferet yapacan kavramayan eser sahibi memurun da oradan kaldnlmas-
m emrettim.
Bakan- Babakann bu konuda vki izahatiyle mesele hallolmutur.
brahim Arvas (Van)- Bir eye msaade buyurun. Doktorun Mslmanla.
nn akidesine taamz etmeye hakk yoktur. Yzde 95'i Mslman olan bir mem
lekette, onlann akidesine tecavz etmeye hakk yoktur (Grltler).
Bakan- (iddetle zil alarak) Msaade buyurun, mesele hallolmutur.
Dr. Ahmet Hamil Seigii (Ankara)- Sz istiyorum. Rica ederim Reis bey;
bana taarruz ediyor. Ben kendi dinimin, inandm dinin akidesine tecavz et
medim. Szlerim meydanda sylendi. Herkes iitti. Ben Trk halkndan kitab
n Tke olarak, ana diliyle okumasn istedim.
brahim Arvas (Van)- Bakanm. ona sz verirseniz, ben de isterim. (Zil
sesleri, grltler, banmalar).
Dr. Ahmet Hamit Selgil (Ankara)- Bana taamz ediyor. Mslmanlk aki
delerine taarruz en diyor, yalnz brahim Arvas anlasn, bilsin ki. mugalata ile
bu i kapanmaz. Ben Tk halknn inand dinin, kitabn kendi z dili ile okun
masn istiyorum. Ne yazk ki. Arvas.n kafas benim szlerimi anlyacak halde
deil.
brahim Arvas (Van)- Senin kafan benim szlerimi anlamaz. Sen cahilsin
% 95'i Mslman olan bir cemiyette Mslmanlara taaruz ediyorsun. Sen dok
tor olmakla her eyi bilmem lazm gelmez (iddetli grltler).
Bakan- brahim Bey. rica ederim bu ekilde hareket etmeyiniz. Tarafeyn
hakknda tzk gereince hareket edeceim.
GL. Vehbi Kocagney (Erzurum)- Reis bey. hakkmz istiyoruz, konua
caz. Kur.n-1 Kerim'in. Trke'ye tercmesi haknda cevap vereceim.
Dr. Memduh Necdet Otaman (Manisa)- Paam; sen bir Trk paassn.
Arap paas deilsin.
GL. Vehbi Kocagney (Devamla)- Sayn Bakan, Kur'n- Kerim'in Trk
e'ye tercmesi hakkndaki grlerimi ben de aklayacam. Ve Kurn-
 486 c u m h u r iy e t DNEM DlN VE DEVLET LKLER

Kerim in kutsiyetini anlaman olanlara cevap vereceim. Sz isliyorum. Bana

Arap paas msn diyenlere unu sylerim; Ben de lik zihniyetle fakat halis bir
Mslman Trk Paasym (Grltler).
brahim Arvas (Van) Reis bey sz isliyorum, cevap vereceim (Olur,
otur sesleri).
Bakan- Lzum yoktur, rica ederim oturunuz.
Bu konu hakknda mzakerenin kesilmesini kabul edenler. Etmeyenler...
Kabul cdi.mitir.
Blmlere geilmesini kabul edenler... Etmeyenler... Blmlerin mzakc-
risen geilmesi kabul edilmitir.
(Grltler).
ok rica ederim, ktibin sesi iitilmiyor, grlt etmeyelim

Lira
Aylklar........................................................................................ 2.261.000
Bakan- Kabul edilmitir.
Hizmetliler creti........................................................................... 173.160
Bakan- Kabul edilmitir.
Geici tazminat.................................................................................. 12.024
Bakan- Kabul edilmitir.

Ayni mecliste yer alan Rum ve Yahudi mebuslar da kendi din ve mezhep
hakJannn zedelendii zerinde sz sylemekten geri kalmadklan duntmlarda
g ^ y o ^ u . TBMM.nin ilk dneminde griilmeyen bu durum. 1950 ve sonra-
Sinda da srmtr. Diyanet'in btesinin grtldg gnden bir gn sonra.
'G enel bte" zerinde mzakereler yaplritcn, sz alan stanbul mebusu Sala-
mon Adato. ^ m e t Tahtaktlj'n basn ve zgrlk hakkndaki konumasndan
sonra, sz almtr. Salamon'un dikkat ektii husus u ynde olmutur.
Bakan- Buynm. Salamon Adato.
Salamon Adato ( s t a l ) - Sayn arkadalar, ben tetkik etmekte oldugu-
muz b l ^ ^ hususi mahiyette baz noktalar hakknda ksa
mnzatta bplunaca^ra.
la ik li in v e ALTIOK.UN YENiDEN GZDEN GERLMES 487

Anayasann 2'nci maddesinde Trk Dcvlcii'nin lik olduu yazldr. Bu

madde mevkii meriyete girdii andan itibaren btn hkmetlerin hkmlerini
hassasiyet ve titizlikle tatbik enekte bulunmutur. Geen gn Sayn Gnal.
tay.m krsden vki olan beyanat bu mruztmn lam ifadesidir.
Ayn kanunun 68 inci maddesinde her Trk'n kanun huzurunda eit mua
meleye tabi tutulaca yazlmtr. Bu maddeye gre Trk Devleti rklktan ta-
mamiylc uzaklamtr. Fakat 1943 ve 1944 senelerinde ikiidan eline alm olan
hkmet, bu sahada byk hatalar yapm ve bu hatalardan byk manevi zarar
lar husule gelmitir. Demokrasi ruhlu olan asil Trk milleti siyasi haklann iki-
sab etmek yolundadr. Trk milleti artk sesini dinletebilecek bir durumda bu
lunduundan bu haalann tekerrr etmeyeceine tam kanaatim vardr.
Ali Rza Esan (Siirt)- Ne imi bu halalar syle bakalm?
Salamon Adato (Devamla) Bu mlhazalara gre Trk Devleii'nc men
sup olan bir hkmetin herhangi bir vatandaa, o vatandan din ve milliyetini,
rkn gstermesi doa deildir. Eski bir teamln neticesi olarak, her Trk va
tandana verilen nfus teskeresinde o vatandan mezhebi milliyeti gsteril
mektedir.
Bir polis beyannamesini imzaya mecbur herhangi bir vatandan kendi
mezhep veya milliyetinin neden ibaret olduu hakknda tevcih edilen suallere
cevap vermek zorundadr. Bu muameleler Trk Devicli'nin lik olduu ve rk
olmad yolundaki mlhazalarla kabili telif deildir. Onun iin ileri Bakan-
lt'ndan bu tezadn izale edilmesi iin lazm gelen tedbirleri almasn rica ede
rim."
Trbelerin Al Bir Oyundu

Yine CHP iklidannn son ylnda. 1950 ylnda din hayan iin verilen bu
tr serbestilcr. bu tr zihniyetle devam ettirilmi ve din adamlanmn idaresi ba
kanlktan direkt olarak Diyanet ileri Reislii'ne verilmitir. Ve nihayet iktidar
gider ayak. "Bunlar irtica ve hurafe merkezidir" diyerek kapatlm olan tekke
ve trbelerden. Milli Eilim Bakanl'nm ngrd 19 adet trbe ziyarete al-
mtr.^^
1 Mart 1950 tarihinde meclise sevkedilen "Trk Byklerine Ait Trbele
rin Almas" ile ilgili sz konusu 5566 sayb kanun ^^Meclis'ic ilgin mzake
relere sebebiyet venniii.

26. Av Kemal Arbumu. Trk Ceza Kanunu'nun Baz Maddelennin Deitirmesme Dair Kanun Ta-
sansi. Kanun 5566, $.264.
27. Jaesdke, Yeni Trkiye'de IsI^lK $ 104.

 488 c u m h u r iy e t DNEM DN VE DEVLET LKLER

Bu grmelerde Dr. Sadi Irmak. "Yeniden gericilie, inicaya kendi elle

rimizle dnm olmayalm!" uyarsnda bulunarak, "Eer alacaksa, trbeleri
trbedarlann deil, mnevver ehil ellerin idare etmesi gerekir" dedi.
Vehbi Kocagney. "Trbelerin al 25 yldr Atatrk'n nurlu izinden
giden Trk Genlii iin bir tarih dersi" olacan syledi.
Milli Eitim Bakan Tahsin Bangrolu ise, teklif edilen 5566 sayl ek
kanunun, 30 kasm 1925 tarihli devrim kanunlanyla badamadn belirtti.
Grmelerin sonunda, eer alacak olan trbeler "Yeniden bir eriat
lk ve hilafetilik hareketine merkez" olacaksa hkmet oray yeniden kapata
caktr, mlahazasyla u 19 trbenin alna izin verildi: ^

7- Ankara'da Hac Bayram Veli Trbesi

2- St'te Erturul Gazi Trbesi
J- Bolu Gynk'te Akemsettin Trbesi
4- Bursa'da Osman Gazi ve Orhan Gazi Trbeleri
5. Bursa'da elebi Mehmet Trbesi (Yeil Trbe)
- Gelibolu'da Gazi Sleyman Paa Trbesi
7- Fatih Sultan Mehmet Trbesi
8- Yavuz Sultan Selim Trbesi
9- ikinci Sultan Mahmud Trbesi
10- Kanuni Sultan Sleyman Trbesi
I I Mustafa Reat Paa Trbesi
12- Barbaros Hayrettin Paa Trbesi
13 Mimar Sinan Trbesi
14- Gazi Osman Paa Trbesi
15 Krehir'de Ak Paa Trbesi
16 Konya'da Seluk Sultanlar Trbesi
J7 Akehir'de Nasrettin Hoca Trbesi
18 Caber Kalesinde (Suriye) Sleyman ah Trbesi
19 Eyp Sultan Trbesi^^^

28. Jaesehke. Yeni rotkiye'de slmlk, . 104.

2. 4 Man M tanhinden t ib a sez konusu bu 19 torbe ziyarete a.lmtr.
30 Jaatehka. 1 .0.0.. s 104.106.
r 'II

. y ' .

' f * .

A R A E K : DC

Omer Nasuh Bilmen Hoca'dan

Tarihi Miras:
i:
"IMAM h a t i p OKULLARI VE
r KUR.N-I KERM KURSLARI
HAKKINDA RAPOR"

,n O tiL :
 Omer Nasuh Bilmen Hoca.dan Tarihi Miras:
"MAM HATP OKULLARI VE KUR.N-I KERM
KURSLARI HAKKINDA RAPOR"

ok partili sisteme geildii 1946 ylndan itibaren kurulan her partinin

parti tzklerine dinle ilgili maddeler koymu olmas vc halta Cumhuriyet Halk
Partisi'nin kendi bnyesinde bile "Artk hi olmazsa kontroll olarak da olsa
dini hayata serbestlik verelim" denilmeye balam. 25 yl dini bask altnda
lukan uygulamalann halkta meydana getirdii birikimlere vc gcrilimlcrc; o biri
kimler patlamasn iin verilmi olan tavizlerdi.
3 Mert 1924 tarihinden balayarak aralksz 25 yl sren bu dine hasretli
in ve din eitimine susamln giderilmesi iin samimi ve halisnc niyetlerle
imam Hatip Okullan ve Kur n Kurslan yeniden alsn diyen tek ses ulemann
sesiydi ve de onlardan biri vc mmessilleri olan stanbul Mfts mer Nasuhi
Bilmen Hoca'nn sesiydi.
mer Nasuhi Bilmen Hoca. CHP ierisindeki Sinan Tekeliolu, Hamdul
lah Suphi Tannver. kr Nayman. Osman Nuri Kni gibi. "Din eilimi veril
melidir". "Laikliin dine bask eklindeki uygulamalanna da son verilmelidir"
diyen milletvekillerinin msbet tavnn da frsat telakki ederek. Diyanet btesi
Meslis'te konuulmazdan nce. Diyanet leri Baknl'na bir an nce mam
Hatip Kurslan veya Okullan ile yeriden Kur.n-1 Kerim Kurslan'nn devlete
balatlmas iin uzunca bir rapor hazrlarunt. ok partili hayata geile birlik
te balayacak olan dini hayattaki serbestlikte vc 1950 DP iktidan somas ala
cak olan mam Hatip Okullannm temelinde bu raporun ok nemli bir yeri ol
duundan buraya sz konusu raporu aynen aktarmak istiyorum.^^

1. Rapor. Diyanet leri Reisi Ahmet Hamdi Akseki HocaVa vermitir.

492 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLE!' LKLER

KUR.AN-1 KURSLARI HAKKINDA

k e r im
BR RAPOR
Yksek Diyanet leri Bakanlna
Takdim Olunur

1. stanbul'da. Ankara'da, Konya'da vcsair mnasip grlecek byke il.

lerdc Kur ni Kerim Kurslan bulunacak, bunlann bir ksm aimam. hatip veya
din dersleri okullun mahiyetinde olmak zere daha mkemmel bir hale getirile
cektir.
2. Kurin' Kerim Kurslan'na ve imam, hatip okullanna ilk okul tahsilini
grm veyahut 17 yama girmi olan talipler, shhatlerine ve hsn hallerine
dair rapor ve ilmhaber ibraz ettikleri takdirde bir imtihan ile kabul edilecekler
dir.
3. mam Hatip= din dersleri okulannda tahsil mddeti 3 devreye aynla.
cak. mecmuu 8 sene bulunacaktr.
Birinci devre mddeti senedir. Bu devrede Kurian' Kerim ve tccvid,
ilmihal, ahlk dersleri okunacak ve her sene sonunda imtihan yaplacak, nc
sene imtihann verenlere birer belge verilecektir.
kinci devre mddeti de senedir. Bu devrede talebenin bir ksm hfza
alunlacak. talebeye Kurin- Kerim'in vucuhu gsterilecek, kendilerine akai
de. ibadetlere dair nisbeten uzunca malmat verilecektir.
nc devre mddeti de iki senedir. Bu mddet iinde talebeye tefsir,
hadis, fkh dersleri gsterilecek ve bu devreyi imtihan ile ikmal edenlere birer
ahadetname verilecektir. Bu nc devreyi havi okullar yalnz stanbul ile
dier bir iki ilde bulunacaktr.
Mamafih bu devrenin herbirinde talebeye mnasip bir vehile yaz, k
raat. lisan, tarih, corafya, hesap gibi dersler de gsterilecek ve birinci devrede
de kabiliyetli olanlarn hfza almalan kabul edilecektir.
4. mam Hap= Din dersleri okullannm birinci devresi orta okullara mua
dil saylacak. Buradan belge alanlar mezzin, kayym olabilecekleri gibi evkaf
idarelerinde vcsair din messeselerde kiubct vazifesinde de istihdam olunabile
ceklerdir.
kinci devre ise, liselere muadil tutulacak, burdan mezun olanlar
imm,halip de olabileceklerdir.
MAM HATP OKULLARI 493

n c devre y ksek tahsil saylacak, buradan ahadetnam e alanlar.

ile rid e daha y kse k b ir lh iyat ihtisas o k u lu v cu da g e tirilin c e y e kadar-vaiz,
m sevvit, m ft de tayin e d ile b ile ce k le rd ir.

5. m am ve hatip= D in dersleri o k u lla n D iy a n e t leri Y k s e k B a k a n l.

.na bal olacak, b u lu n d u kla n ille r m ft lerin nezaretinde b u lu nacak, bunlarda
d in dersleri i in m evcut ulem adan ve m alu m a tl hufazdan retm e n le r tayin e d i
lecek. d i e r dersler de m nasip re ticile re te v d olu n acaktr.

6. im a m H a iip = D in d ersleri o k u lla n n m talebesini y e r gsterilecek, ye

m e kle ri. e lb ise le ri o k u l tarafndan tem in e d ile c e k ve taradan gelen talebe le y li
o larak o k u lla n n gsterecei yerlerde ya tp k a lk a ca k la rd r.

7. G e re k d in d ersleri o ku U a n ve gerek e ly e v m m evcut K u r n K e rim

retmen k u rsla n i in tahsis e d ile ce k yerler, v a k iile m lga M c ih a lc veya E v k a f
darelerine bal o lu p esasen d in , tedrisat i in y a p lm o la n v a k f m edreseler,
d a r lk u n la r v e sa ir m nasip yerlerden ibaret o la ca k ve e lye v m m evcut o la n la .
n n ve bu hususa tahsis e d ilm e y e e lv e ri li b u lu n a n la n n ica p eden ta m irle ri y a p
lacaktr.

8. mam Hatip= Din dersleri okullarna ve Kur n Kerim kurslanna ait

sarfiyat karl Diyanet ileri Bakanl btesine konulacaktr.
9. D in d ersleri o k u lla n , D ar afaka g ib i serbest b r a k lp a h a lin in y a r d
m ile e s is e d ilm e k is tc n ilis e , y in e D ar afaka g ib i h k m e tim iz in h im a y e ve
atfetinden m stefit o lacak, k e n d is in in h k m e tim izce m atlu p ve h im a y e y e l y k
b ir m essese olduu m n asip suretlerle a h a lim ize te lh im e d ile c e k , m uhterem
va ta n d a la n m zn bu babtaki icb crr a t kran ile k a y l ve k a b u l o lu n a ca k tr.

10. D in d ersleri o k u lla n h k m e tim izin nezareti altn d a b ire r bertxst ilim
m esseseleri o la ra k kab u l e d ild i i takdirde bata D iy a n e t le ri Y k s e k B a k a n
l o ld u u halde her ild e fl lerd en , b e le d iy e yele rin d en ve i l e ra f ve a y a n n
dan m te e kk il b ir ( D in tedrisat c e m iy e ti) v cu da g e tirile ce k , bu m c s s c s c lc rin
idareleri, h im a y e le ri, o n la n n k o n tro lle ri a ltn d a bulu nacak r.

11. Din dersleri okullan. yukandan beri yazdmz ekilde tesis edilince
ye kadar elyevm mevcut olan (Kufn. Kerim retici kurslan) run daha munta
zam bir halde bulunmasna allacak. mnasip grlen illerde. Uelerde bulu
nan bu kurslar. Diyanet leri Bakanlnn ol babtaki evamir ve talimat
dairesinde mftler tarafndan kontrol edilecek, bunlar iin birer cretli murakp
 494 CUMHURlYEl' DNEM DlN VE DEVLET LKLER

da ta y in o lu n a ca k , h e r ay la lc ^ n in v a z iy e tin e d a ir d g r c ic ilc r ia ra h n d a n b ire r

c e tv e l m ft l k le r va stiast ile B a k a n l a g n d e rile c e k tir.

12. K u r' n - K e r im d g rc tic is i k u re la n in m n a sip y e rle r ted a rikin e a li.

ila ca k , re tic ile rin c re tli o lm a la n v e l a l e l i n i n ve y a i le rin e fa k ir o la n la rn
ia e le ri te m in e d ile c e k , fa h ri g r c ic ile r in te d rice n c re tli o lm a la n cih e ti Y k -
se k D iy a n e t le ri B a k a n l n c a iltiz a m o lu n a ca k tr.

13- D in d e re le ri o k u lla n a ln c a y a k a d a r K u r n -1 K e r im K u rs la n n d a ta-

I c te n in ta h s ilin e d ik k a t e d ile c e k , k e n d ile rin e K u r' n -1 K e rim te c v id i ile beraber
b e lle tile c e k , ilm ih a l v e a h l k d e rele ri v e rile c e k , m e zzin , im am , hatip o la b ilc -
c e k b ir s e v iy e d e y e ti m e le rin e a l la c a k tr.

14. K u r' n - K e r im h a fz k u re la n n a ta y in e d ile c e k re ticile rd e ih tisas ara-

n la c a k . M e s e l : V U c u h u k ra a o k u ta ca k ve tashih i m a h a ri ile m egul o la ca k
z a tin bu hususta k ifa y e tli o ld u u im tih a n ile tespit e d ile c e k tir.

15- K u r' n -i K e r im K u re la n n d a ta h s ilin i b itire n v e y a v cu h ilm in i ik m a l

e tm i o la n b ir ta lip in c e m iy e t ic ra v e ica ze tn a m e ita e d ile b ilm e s i in Istan,
bul.da M u s h a fla r T e t k ik H e y e ti ta ra fn d a n , d ig e r ille rd e de m ft le rin riyaseti
a ltn d a b ir ilm i h e ye t ta ra h n d a n im tih a n y a p la c a k , ondan sonra bu ce m iy e tin
y a p lm a s n a m e z u n iy e t v c r ile ^ k t ir .

16- B i r K u r' n - K e r im h f z v e y a v c h v e k ra a t re tic is in d e n ders a l.

m a k ta b u lu n a n b ir ta lip , re tic in in n z a s n is tih s a l e tm e d ike ve ya bu hususta
m e c b u riy e ti g s te rir b ir s e te p b u lu n m a d k a d ig e r re tic in in dereine devam
e d e m e y e c e k v e bu ik in c i re tic i de bu hususta b ir m e zu n iy e t v e y a b ir s e ^ p
m e v c u t o lm a d k a 0 ta lib i dereine k a b u l e tm e ye ce ktir.

17. D in D e re le ri O k u lla n n n ve K u r. n -1 K e rim K u r s la n n n id are le rin e ,

d e re le rin in p r o g r n a v e h e r o k ^ a k a b u l e d ile c e k ta le te n in m ik ta n n a v e kab u l
v e icrT im tih a rd a n n n ne v e h ile y a p la c a n a , m e zu n la ra v e rile c e k t^ lg e lcre .
re tic ile rin e v s a fn a , c e v ^ - i e rife d e y a p la c a k h fz v e k ra a t c e m iy e tle rin in
in tiz a m n a d a ir a y n c a b ir t a l i m a i n c k a le m e a ln a c ^ t r .

Bu Tasan Hakknda Esbab Mucibi

1- Y k s e k B a k a n lk la r n c a da m a l m o ld u g u ze re T e v h id .i T e d risa t
K a n u n u m u c ib in c e d in d e re le rin e b t n te d ris m e sse scle ri E g itim B a k a n l-
^ n a d e v ir e d ilm i is a n ^ l n iv e rs ite le rin d e b ir W y a l ubesi de a lm id i.
B ila h e r e bu m e s s c s c le rin d e v ^ te m in e d ilm e m i , ila h iy a t u le s i de ka p a n
MAM HATP OKULLARI 495

m olduundan d in b ilg ile r ile yeter derecede m cehhez k im s e le r y c ii ir ilm c -

sine im kn kalm am tr.

V a k tilc m em le ke tim izde b ir h a y li d in a lim le ri y e tim i olduu cih e tle bu

zatlar im d iy e kadar im a m lk , hitabet, v a iz lik , m ft l k g ib i d in h izm e tle ri de
ruhte edeceklerinden bu hususta b y k b ir a k lk gze arpm az g ib i b u lu n m a k
tayd. A h ire n bu zatlardan b ir k s m rahm eti rahm ana kavum u b ir k s m da pek
ih tiy a r b ir hale g e lm i olduundan im d i bu g ib i d in i h izm etle re tayin ed ile ce k
e h liy e tli za tla r pek n a d ir bulunm aktadr. B iz bu n o k s a n l hergn hissetm ektey
iz . stanbul'un m teaddit a m ile rin d c v a k it v a k it in h il l eden im a m l a , v a iz li e
deil, m e zzin li e b ile k fi derecede e h liy e tli k im s e le r b u lu n m a d v a k fla r en
cm en ince ya p la n il n la r ve im tih a n la r neticesinde m eydana km a kta d r. m a
met, hitabet, v a iz lik , m ft l k g ib i d in b a km n d a n e h e m m iye ti pek ziyad e olan
h izm etlere e h il o lm a ya n k im se le rin tayin e d ilm e si, pek byk m anevi
m cs.uliyeti g a lip olaca g ib i m sl m a n la n n bu hususdaki d in ih iya U u n d a
m hm el b ra k lm a s da k u l b -i m s lim in in in k is a n n m s tc iz im bulunaca p
hesizdir. B u bapla y z gsteren ih tiya, y kse k b a k a n lk la n n n nazar. lisin i
ce lp etm i o lm a k la K u ri n - K e rim K u rs la n a lm a s cih e ti tem in e d ilm i ise de
bunlar e lv e ri li b ir tekilta tabi., l zu m lu b ilg ile r i ve re ce k durum u haiz o lm a d
ve re c ilc rin e k se risi fahri ve m uayyen dershaneden m ahrum bulunduu
cihetle ih tiy a c k a rla y a c a k erait ve evsaftan pek u za k b u lu ru naktadrlar. Y k
sek B a k a n l m z n bu b a b iaki e v a m ir ve talim atnm esine m ebni m e m u riy e ti,
m iz tarafndan ya p la n k o n iro lla r neticesinde bu kanaate v a n lm r. F ilh a k ik a
K u r n- K e rim K u r la n n d a y a ln z K u r n ta lim e d ilm e kte , m ahdut b irka h a fz
y c tirilm e k tc d ir. B u ise d in i h izm e tle ri deruhte e d e b ilm e k i in sahibine asla
scl h iy e t ve re ce k b ir halde d e ild ir. V a k it v a k it y a p t m z im tih a n la r n e tice sin
de a n la ly o r k i, b a z za tla r h a fz o ls a la r da ku rsla rd a d in d e rsle ri m evcut o lm a
d cih e tle, d in m alm attan haberleri b u lu n m u yo r, if e d e ce kle ri d in i b ir v a z i
fenin s h h a tin i, fesa d n ica p eden eylere d a ir en b a s il b ilg ile rd e n b ile m ahrum
b u lu n u yo rlar. B u c ih e tle b ir o k d in h izm etle r, c ih e tle r u zu n b ir m ddet a k
k a ly o r, b u n lara ta yin e d ile c e k e h liy e tli k im s e le r b u lu n m u y o r ve bu v a z iy e t b ir
o k M s l m a n la r tarafn dan b ir teessr ve le e ss fl g r l p duruyor. L ilh a m d .
m e m le k e tim izd e h e r hususta v e b ilh a ssa m a a rifin ile rle m e s i hususunda her trl
fe d a k rlk ih tiy a r e d ilm e k le , h e r sahada b ir te ra kk i eseri v cu d a g e tirilm e sin e
a l lm a k ta d r. B in a e n a le y h d in , a h l k i b ilg ile re h adim m esseseerin v cu da
g e lm e sin e ve b u n la n n ih tiy a la rm z k a r la y a c a k b ir d u ru m a getirm esin e h
k m e tim iz in ve a h a lim iz in her v e h ile m zaheretle b u lu n a ca n d a phe e d il
m em ektedir.

i
496 CUMHURYET DNEM DlN VE D E ^ C T LKLER

I(c bu husustaki ihtiyalar nazara alnarak bu Syihann yksek bakan,

lklanna takdimine mUcascrc olunmu, bu kurelardan bir ksmn mnasip yer.
icrde bircr imam Hatip = Din Dersleri .k u lla n haline getirilmesi ricasiyle
lyihamzn birinci maddesi kaleme alnmtr.
2- ilk tahsilin umumi okullarda griilmesi mecburi olduundan Ku^n-1
Kerim Kurelanna. Din Dereleri Okullanna kabul edilecek tablc^nin ilk okul
tahsilini ikmal etmi olmalan veya ilkokul agn geiip hususi surctli iptidai
tahsili grm olmalan lzmdr, shhatlerine ve dunjmlanna dair r a ^ r ve lrn.
h a ^ r ibraz etmeleri de maslahat cabdr. Binaenaleyh bu cihetler nazara alin-
makla lyihann ikinci maddesi de ona gm yazlmtr.
3- imam - Hatip = Din Dereleri Okullanna alnacak talc^nin bu okullar,
da birer dini vazife dcnhle edebilecek bir kabiliyetle yetitililmcsi matlubtur.
Dini hizmetlerin dereceleri, ehemmiyetleri mtefvil olduundan bu hizmclerc
tayin ve intihap edilecek kimselerin de dcrccclcri. ehemmiyetleri ve bilgileri ili-
barilc mUiefavit bulunmalan icabeder. Hele imamet, hitabet ve bilhassa vaizlik
ile mftlk vazifeleri pek mhim olduundan bunlan dcmhic edecek zatlarn
dini bilgilerle kfi derecede mcehhez olmalan bir vecizdir, i s l ^ milletinin
din sahasnda rehberleri olacak din limlerinin dini bilgilerine ok itina etmek
lzmdr. slm dininin ulvi hkmlerine, hikmetlerine. slm ahlknn ehem-
miyetinc. kutsiyetine h a k iy le vakf olmayan kimselerin bu vazifeleri denhc
cmieleri. indiUah mesuliyetten t^ ri olamayaca gibi. mUslmanlann nazannda
da m Ust^sen grfdemez. Binaenaleyh bu vazifelerin dini bilgiler bakmndan
yksek tahsil gm zadara tahsisi pek matlubtur. Bu maksad ileride daha ziy-
3de temin edcbilerck ilahiyat mcssescleri vcuda getirilinceye kadar imdilik
Din b re le ri Okullannn devreye aynim di ve nc devrenin yksek tahsil
mUessesesi saylmas muvafk m Ul^aza edilmekle nc madde de ona gre
tanzim edilmitir.
4- MUntcsblcri in havatr bir gaye, bir refah tekil etmeyen messesele-
rin bugn devamna ihtimal olmad msellemdir. Vaka dinilmlcre mntesip
zadann k ^ a a d eri. ferag kalpleri fedakarlklan ve srf ilmi bir gaye ittih ^
etmi b u l u a l a n mehut 0halleriyle ve tarihin ahadetiyle sabit bir hakikat-
fir Fakat z ^ ^ m z d 3 hayati ihtiyalar k ziyade antii ve muhtelif meslekler
crbabmn terfihine her ve^^le alld cihetle dire hizmetleri denhtc edecek
zadar inde maiederini temine hadim, mesleklerinde scbadann memmin
o la c ^ birer gye gsterilmesi lzm olduundan drdnc madde bu Itlzuma
gre kaleme alnmtr.
MAM HATP OKULLARI 497

5- D in dersleri o ku U a n n n d evam , y kselm e si ihtisas b akm n d a n daim a

D iya n e t leri Y k s e k B a k a n l 'n n nezaret ve him ayesinde bulunm aya m uh
ta v e o se l h iye tl r m akam tarafndan m n asip g rlecek ilim sa h ip le rin in
ta lim ve terbiyesine tevdi e d ilm e si elzem o lduu ndan b ein ci m adde de bu nok-
tay- nazara gre y a z lm tr.

6. D in D e rsle ri O ku U a n n a a ln a ca k talebenin b ir in tiza m ve nezaret a ltn

da y e ti tirilm e s i ve bunlardan b y k b ir k s m n n baka ille rd en , ilele rd e n , k
ylerden g e lm i, fakruhl genlerden m te e k k il b u lu n m as sebebi ile ih tiy a la n -
ru tesviye ye a l lm a s pek m brem b ir zaruret halinde bulunduu cihette
a lu n c m adde de bu zarureti k a rla m a k m l h a za s ile tesvit e d ilm itir.

7- H k m e tim iz in ilim m e sse sclcrin e m a sru f o la n pek y kse k h im m e tle

ri. y a rd m la r kran ile g r lm e ye l y k tr. V a k tile d ar lf n u n talebesine b ile
nasip o lm a ya n b ir o k m uhteem m e k te p le r im d i ilk o k u lla r talebesine tahsis
e d iliy o r ve v a k it v a k it b ir o k k y m e tli o k u lla r ina e d ilip duruyor. A n k bu
kadar fe d a k rl ik ih a m eden h k m e tim iz in ve m uhterem a h a lim iz in mam

H atip = D in D e rsle ri O k u llu n nam n a da b e z li a tifc iic bulu n aca n d a phe y o k

tur. M a m a fih , e c d a d m zn d in d e rsle r tedrisat i in v a k tile vcuda g e tirm i o l-
d u k la n b ir o k k y m e tli v a k f m esseseler v a rd r k i bu h a y r a b id e le rin in b ir
k s m henz olduu g ib i m e v cu t b u lu n m a kta d r. B ir k s m da k k b ir tam ir
neticesinde ye n id e n ih y a e d ilm i o la ca k tr. B ur ard an b a z la n n n b ir ta m ir n e ti
cesinde ne kadar b e d i, m ill z e v k im iz e u y g u n b ire r san.a eseri olduu da g r l
m ektedir.

B in a e n a le y h D in D e rs le ri o k u llu n v e K u ri n - K e rim K u rs la n ku rm a k i in
b ir ta km v a k f m edreselerden, d a r lku rr la rd a n ve bu m is ill binalardan is tifa
de e d e b ilecektir.

E ly e v m m evcu t o lu p v e bu h u su sla tahsis e d ilm e ye e lv e ri li bulu nan bu

k a b il v a k f m esseseler, ica p eden ta m irle ri y a p ld takdirde harap o lm a kta n
ku rtu la ca k, bu suretle hem o k u l m esse sele ri te d a riki k lfe tin e l zu m k a lm a y a
ca k tr. te bu g ib i m l h a za la r d o la y ile de ye din ce m adde tanzim k ln m tr.

8- H k m e tim iz. D iy a n e t le ri B a k a n l btesinden b ir k s m K u r' n -

K e rim K u r s la n re tic ile rin e tahsisat v e rilm e s in i esasen k a b u l buyurm utur.
Y a p la c a k l z u m lu te k il t zerin e bu tahsisat m ik ta n a n m o la ca k tr. M e m le
k e tim iz in h e r b akm d a n te ra k k isi v e b ilh a ssa ilim ve irfan , itib a riy le id l s y o
lu n d a h e r t rl fe d a k a rl a ka tlan a n h k m e tim iz in bu tekilta da k fi m ik ta r
tahsisat v e rm e k l lfu n d a b u lu n a ca p h e siz o lm a k la bu tahsisatn da D iy a n e t
 498 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

i le r i B a k a n l b te sin e il v e s i p e k ta b ii b u lan aca n d an s e k iz in c i m adde de

o n a gre y a z lm tr.

9. B a z s e l h iy e tli ze v a t ta ra fn d a n D in D e rs le ri o k u lla rn n ahali ta ra fn

d an v cu d a g e tirilm e s i m tc a l s . resm i m a h a fld e derm eyan e d ilm i b u lu n m a k
la d r. B u da m h im b ir n o k ta y n a za rd r. F ilh a k ik a v a k tiy le m c m ic k e lim iz d c b ir
C e m iy c i- i T e d ris e -y i s l m iy c te k il e d ilm i . D a r a fa ka O k u lu g ib i h a y rl b ir
ta h s il m essesesi v c u d a g c lir ilm i ir . S e n e le rd e n beri bu m esseseden b ir o k
talebe y e ti m i , m e m le k e te h iz m e t etm i, m uhterem a h a lim iz in le b a m a t ile
id a re e d ile re k h k m e tim iz in b te sin e pek o k y k o lm a m tr. B u h a y rl m -
esseseye gn den g n e m e n k u l v e g a y n m e n k u l b ir ta km m a lla n n leberren tah
s is e d ilm e k te o ld u u da g r l p d u rm a k ta d r. B u m essese a yn zam anda h k
m e tim iz in nezaret v e h im a y e s i v e babakan o la n z a ila n n fahri riyaset ve
s iy a n e ti a ltn d a b u lu n m a k ta d r. B u n u n g ib i D in D e rs le ri O k u lla n da h k m e ti
m iz in ta sv ip v e h im a y e s i sa ye sin d e a h a lim iz in y a rd m la n y la v cu d a g e le b ilir.
B u o k u lla n n m s te lz im o lu p b ir in tiza m d a ire sin d e yaayaca kanaati a h a li-
m iz c e h a s l o ld u u ta k d ird e h e r t rl m uavenet v e le b e m a ita b u lu n acan a
p h e e d ile m e z . V e bu c ih e tle h k m e tim iz in btesin e fa z la y k olm adan bun
la rn y a a b ilm e lc ri te m in e d ilm i o la c a k tr. B in a e n a le y h bu n o k ta y n a zarn
k a b u l ve ta s v ib i ih t im a li d n c e s iy le de d o k u z u n cu m adde ka le m e a ln m tr.

10- D in D e rs le ri O k u lla n h k m e tim iz in m zah ereti ve a h a lim iz in m u a

v e n e ti sa ye sin d e v c u d a g e tir ilm e k is te n ild i i taktirde bu ie b a km a k i in m n a
s ip y e rle rd e b ire r d in te d risa t c e m iy e ti te k il etm ek ve bu c e m iy e tle r m ft le r
ile b e le d iy e y e le rin d e n v e m a h a lin a yan v e e ra fn d a n m te e k k il bu lu n m ak,
h e rk e s in itim a tn c e lb e d e c e i c ih e tle m n a sip o la ca n d a n o n u n cu m adde de
o n a g re y a z lm tr .
11- B u g n m e m le k e tim iz d e y z gsteren d in , a h l k ih tiy a , m a n z D in
D e rs le ri O k u lla n n n b ir an e v v e l v c u d a g e tirilm e s in i ik tiz a etm ekte ve buna
b t n M s l m a n y u r td a la n m z b ir i tiy a k ile m u n ia z r b u lu n m a k la is e le r de
b u n la rn m u n ta za m b ir h a ld e tesis e d ilm e le ri o ld u k a b ir za m a n m e se le si o la b i
le c e in d e n c iy e v m m e v c u t K u r ' n - K e r im K u r s la n 'n n daha in tiz a m l b ir h alde
m u h a fa z a s n a v e n o k s a n la n m n ik m a lin e a l lm a s e lze m v e bu k u rs la n n k o n t
ro l m lte z im b u lu n d u u n d a n o n b ir in c i m a d d e de o n a gre y a z lm tr.

12- B u g n K u r. n -1 K e r im K u r s la n i in m n a sip y e rle r p e k b u lu n m a d

n d a n bu v a z ife b ir o k r e t ic ile r ta ra fn d a n c e v a m i-i e rife d e ifa e d ilm e k te
d ir. V e bu r e tic ile r in b y k b ir k s m bu v a z fe y i m a'h az n z a y - l h i in
fa h r o la ra k ifa y a a l m a k ta d r.
MAM HATP OKULLARI 499

H a lb u k i kurslardan m atlup o la n gayenin h a k k y la tem in i i in m n asip

ku rs ye rle ri tedrik etm ek ve ekserisi fa k ir o lan re ticile re cret ve n n e k. yine
e k se risi fa k ir o lan re n cile rin ia e le rin i ve ikam e t e d e ce kle ri ye rle ri tedrik e y
le m e k pek l zu m lu bulu nm aktadr.
K o n tro lle r ve te tk ik le r neticesinde pek a k a a n la la n bu lu z m a gre de
12'nci m adde tertip e d ilm itir.
13. E ly e v m m e vcu t K u r n K e rim K u rs la n n d a talebeye y a ln z K u r n-
K e rim ta lim e d ilm e kte v e h fz a a la n la n n e z b e rle d ik le ri a yt. K u r' n iy c d in
lem ekte o lu p talebeye d in b ilg ile rin i tem in edecek h i b ir ey g sterilm em ekte
dir. H a lb u k i herhangi b ir m slm an i in y a ln z K u ri n . K e rim .i b e llem ek k a il
o lm a y p ibadet ve taalc. ahlkiyata d a ir b ir o k e y le ri b ilm e k te l zm d r, bu
l zu m ise d in h izm e tle ri deruhte edecek k im s e le r h a k kn d a daha ziy a d e tahakku
eder. te bu l zu m ve ih tiy a ca m ebni K u r' n - K e rim K u r s la n ndaki talebeye,
tecvide, ilm ih a le , ahlka d a ir m n asip b ir v e h ile b a z m alm at v e rilm e sin i
tem in m a k sa d y la da onnc m adde y a z lm tr.
14- K u r' n - K e rim K u rs la n re tic ili in e her ta lip o la n n tayin edilm c.si.
bu kurslardan b e k le n ile n istifa d e y i ih l l eder. V e her h a fz o la n zat bu v a z ife y i
ifa y a liy a k a tli bulunam az; mesel: y a ln z h a fz o lu p da h e r usu l kraate m uttali
o lm a ya n b ir k im se n in v cu hu kraat oku tm aya m e m u r e d ilm e s i doru olam az.
B in a e n a le y h bu ku rsla ra ta yin e d ile c e k re tic ile rin deruhte e d e ce kle ri v a z ife le
ri h a k k y la y a p a b ilip v e ya p a b ile m e y e ce k le rin i anlam ak i in b ir im tih an a tabi
tu tu lm a la n icap etm ektedir. te bu m lh azaya m e b n i de ondrdnc m adde
ta h rir e d ilm itir.
15- K u r' n - K e rim K u rs la n 'n d a k i talebelerden b a z la n n a henz h fz n
ik m a l etm eden ve y a o ku du u kra a ti nihayete erdirm eden ce m iye t ya p la ra k ic a
zet v e rilm e k te o ld u u a n la lm a k ta d r. B y le b ir hale m eydan ve rilm e m e si i in
ica ze t a la ca k talebenin e v v e lc e b ir im tih an a tabi tutulm as ondan sonra ce m iye t
y a p lm a s n a m e zu n iy e t v e rilm e si m atlu p g a ye n in h u su l n e y a rd m edecei c i
hetle o n b c in c i m adde de ona gre y a z lm tr.
16- K u r. n -1 K e rim K u rs la r re ticile rin d e n b a z z a a n n dersine u zun
m ddet devam e d ip k e n d isin d e n istifa d e etm i b u lu n a n talebeden b a z la n n n
herhangi b ir bahane ile s a d la n n le rk e d e rck re s m v e g a y r-i resm i baka re
tic ile re m racaat e ttik le ri g r lm e kte dir.
T a h s il h a y a ln d a talebenin fe y z in e m a n i o la b ile c e k y le b ir h a lin vu ku u ,
hem kran ile k a rla n a c a k b ir fedakrba k a r b ir k fra n n im e t m is a li te k il
etm ekte, hem de re tic ile rin in k is a r- h a u n n a sebep o lm a kta d r.
 500 cuMHURtYEn^ D n e m i d n v e d e v l e t Il I k Jl e r J

B in a e n a le y h b a la n la n k u t s b ir le d ris v e icdcm s n b ir hrm et ve m u

habbet d a ire sin d e n itc c ilc n m c s in i tem in v e b ir m a n e vi fe yz ra b tay in k ta a u
ram aktan v ik a y e i in re n c ile rin s la d la n n d a n b ir m e zu n iy e t a lm a d k a ve ya
b aka b ir b e ld e ye g itm e k g ib i b ir m a ze re tle ri b u lu n m a d k a re tic ile rin i terk
e d e re k baka re tm e n le re m ra c a a a n n a m eydan v e rilm e m e k m la h a za sy la
o n a lin c m adde k a le m e a ln m tr.

17. G e re k te k ili m e lh u z ( D in D e rs le ri O k u lla n ) ve gerek e ly e v m m e vcu t

( K u r' n - K e rim K u r s la n ) i in id a re le rin e , p ro ra m la n n a ve b u n la n n k a b u l e d i
le c e k talebesine v e bu ta le b e n in s n f v e m e zu n iy e t im tih a n la n n a ve c e v a m iil
e rife d e y a p la c a k h f z k ra a t c e m iy e tle rin in ne g ib i eriat ve in tiza m daire sin d e
y a p lm a s ik tiz a e d e ce in e v e b u n la rd a n ica ze t alan talebeye v e rile c e k belgelere
d a ir m u fa ssa lca b ir ta lim a tn a m e k a le m e a ln m a s da pek fa id e li o la ca k tr. te
bu h u su su n a rz n a d a ir d e o n y c d in c i m adde tanzim e d ilm i tir.

V e lh a s l: B u g n m e m le k e tim iz d e d in i tedriste her zam andan ziy a d e ih t i

y a v a rd r. L c h u lh a m d y u rd u m u z u n m u h te lif sah alan n d a b ire r te rakki eseri
m e h u t o lm a k ta d r. A n k d in b ilg ile r sahasnda b ir inhitat, b ir te v a k k u f v u k u u
na elbette n e c ip m ille t im iz , h a y rh a h h k m e tim iz b ir nazar- m sam aha ile ba-
k a m a z.

A s i l T r k M illc t i. n in a s rla rd a n b e ri ilim - irfa n a ne k a d a r h izm e t etm i

o ld u u n a ta rih a h ittir. slm le m in in h e r tarafn da ve b ilh a ssa Badat, N i a -
bur. S e m e rk a n L B u h a ra , K o n y a , B u rs a . stanbul g ib i en b y k slm m e rk e z le
rin d e en m u n tazam ilim m c s s e s c le rin i ilk e v v e l v cu d a getiren n e cip T r k M i l
le ti b u lu n m u tu r. A lp a s la n la n n , N iz a m Im lk Je rin , O rh a n g a z ile rin . F a tih le rin
v c u d a g e tirm i o ld u k la n p e k m k e m m e l m edreseler, d a r tta lim le r bu id d ia m
z n en p a rla k a h i c rid ir. B u y k s e k d in m e ssc se lc rin d cn y e ti m i o la n b ir o k
T r k m e a h iri, ilim ta rih in in s a y fa la n n te rce m e yi h a lle ri ile te z y in etm i, e b e d
b ir e r nm b ra k m la rd r.

O p e k a s il z a lla n n b u g n k lo ru n la n da phe y o k k i her t rl ilm - irfa-

n c. bahusus d in a h l k b ilg ile r e k a r a y n li h is s iy a t ile m tehassis b u lu n m a k
ta d rla r.

B in a e n a le y h b ir m d d e tte n b e ri b a z h a d isa tn ilc a a iy le fa z la ilg i g ste ri-

le m e y e n d in b ilg ile r le d ris a h u su su n d a g e re k m ille t im iz in h e r v e h ile te ra k k i
s in i g a ye b ile n h k m e tim iz ta ra fn d a n v e g ere k m uhterem a h a lim iz tarafndan
y e n id e n pek l- i c e n b n c b ir surette b e z l- a u fc itc b u lu n u la c a p h e sizd ir.
 t

MAM HATP OKULLARI 501

A n c a k b ir o k m slm an v a ta n d a la n m zn ib raz e llik le r i h is s iy a in b ir

tercm an o lm a k zere bu l y ih a y tanzim e m saraailc y kse k b a k a n lk la n n a
la k d m c m caserei o lu n m u olduu m aruzdur.^^

stanbul Mfts
(mer Nasuhi Bilmen)

stanbul M ft s m e r N a su h i B ilm e n H oca.nn .'...bir m ddetten beri

baz h a d isa in ilc a a iy la fa zla ilg i gsterilem eyen d in i b ilg ile r tedrisat.... d iy e
rek o k n a zik b ir slu p la gndem e g e tird i i ey asln d a "T e k P a rti" u y g u la m a la
rn n 25 y llk zu lm d o la y s y la d in tedrisatn y o k oluu id i. m e r N asu h i B i l
m en. "b a c y dvm ekten ziya d e , zm yem eye ve ye d irm e ye ta lip o ld u u
i in " . D iya n e t le ri B a k a n l n d a n sonra, H k m e tin e lin e geecek olan bu
rapor i in bu hassas slubu k u lla n m t.

V e bu rapor b y le cc bugn s a y la n 4 0 0 e yaklaan m am H a tip O k u lla .

n n n tem elini o lu tu rm a kla tarih i g re v in i yap m oldu.

2. Diyanet ileri Bakanl.. stanbul Mrtl 27.5.1947 .0.

i
! ; ...
 :t

O N A L T IN C IB O L l

TAJVRI ULUD R d ^ .ALLAHU

EKBER'.e GDEN v m

" T A N R I U L U D U R . d a n ..A L L A H U E K B E R ..C

G fe E N Y .L

"K a n u n ko rku su "n u n " A lla h K o rku su .'n u n nne g e ti i y lla n n v e rd i i

b irik im btn T rk iy e sathnda "elden giden d in in " ye n id e n ele a ln m a s gerek
ti i fik rin i ve rm i. M ille t P a rtisi G e n e l B a k a n H ik m e t B a y u riu n ifa d e siy le de.

" A lla h korkusunun her e y in stnde tutulm as g e r e k ti i" / ^to plum un d in d a r
k e sim le rin d e ke n d in i h is e ttirir olm utu.
z e llik le bu d in d a r ke sim le rd e n baz g ru p la r o rg a n iz e li b ir e k ild e "elden
giden d in in ele a ln m a sn n ilk e k li rnei o lan "T a n n U lu d u r" d iy e okunan
e zan lan , " A llu h u E k b e r" d iy e re k yeniden eski e k liy le o ku m a ya b a la m la rd .
A n k a ra . o n u n . Y o zg a t. B ursa. E sk i e h ir. E rzin c a n . R iz e ve E rzu ru m
g ib i n e m li ye rle im m erke zle rin d e 1946 y ln d a n itib a re n "korsan" b ir e k ild e
A ra p a e za n la n n o ku n m aya balanm as; yasak da o ls a "T a n n U lu d u r" se siy le
y lla r d r paslanan k u la k la rd a g ze l iz le r b ra k m t.
H erkes, "dem ek k i o k u n a b iliy o rm u b iz im c z a n m z " ^^d iye re k, sonunda
hapis hayat da o ls a z le d ik le ri E z a n - M u h a m m e d iy e .y i terennm etm ek is t i
yordu. B u d ncelerle b ir k s m "b iz e e z a n c la r d erler" d iy e c e k k a d a r o rg a n iz e
l i b ir e k ild e g ru p la r o lu tu rarak d e i ik ille rd e A ra p a e za n la r o k u y o rla rd .
z e llik le C u m a g n le ri tam an lam al b ir e k ild e ayn ilin 10-15 c a m ii-
sin de v e a yn anda ko rsa n b ir e k ild e oku n an A ra p a ezanlar, o k u y a n la n n h apis
d a h il h e reyi gze a lm o lm a la n y la d e v le c id d i o la ra k z o r d urum da b a n k y o r-
du.
H atta bu e k ild e y u rd u n drt b ir tarafn da A ra p a ezan o ku ya n la rn ..^
k e n d ile rin e fa z la b ir e y o lm a s n i in o u n lu k ta "d e li raporu" b ile a lm o lm a-

Jaesehke. Yeni Trkiye'de Istamhk,S . 2 O 0

TBMM.de arap^ azan okuyan Osman Yaz ve Hac Yusufun ke^ gaiptanna takbklan istm .2
Bu gruplarla lig .3 ok ^ n malumattan, bizzat bu organize edenlerle yapugtm reportajiann
bulunduu .Hatralar, beiomnde ilgilml. okuyacaksnz,
 506 c u m h u r iy e t DNEM DN v e DEVLEf LKLER

lan vc bilinli bir ckildc kendilerine crelerinc "dcli''(4) diye lakdim edebilmi
olmalan bu "ezan g^plan"m n ini de kaylam
oluyordu.
E z ^ g ^p lan". CHP'nin din adna yapm oldugu yenilikleri, halk la ka-
bullemncdigi i inCHP'ye ve yaplan dini rcfonnlara ''dinsiz"Iik damgasn vur-
dugunda 0 gnk artlama fazla zorlanmam oluyordu. Gerek Demokrat Parii
gerekse de Millet Partisi hem iktidara gelebilmek adna ve hem de halkjn istek-
lerinin yannda yer alabilmek adna bu ezan istemlerine ogu zaman Sicak baki-
yorlard.
'(Ezan Gmbu'' diye niteleyebileceimiz. Arapa ezan okuyarak ezanin as-
linin t o p la d a yeniden yerlemesini araulayan kiilerden Osman Yaz ile. Hac
Muhiddin Ertugml isimli ahslar 1949 ylnn 4 ubatnda "ezan eylemi'' yap-
tklannda 0 gnlerin bati basn ile tm Trk basn olay "griilmemi hadise.'
(5) balyla manetlerinden vermilerdi.
Milliyet Gazetesi TBMM'dc "Arapa Ezan', diye verirken. Cumhuriyet
.'irtica Mecliste!" diye olay duyumulu. Yine 0 gnlerin .'Kader'. Gazetesi ise
"Griilmemi Hadise'' "Mecliste A ra ^ a Ezan', diye olay duyulmutu.

Evet 3 ubat 1932 ylndan itibaren yasaklanm olan Arapa ezan, bu ta. .,
S ;!
rihen tam 17 yl sonra ve Trke ezan'a geiin tam 17. yl kutlamalannda da.
stelik Trkiye Byk Millet Meclisi.nde yeniden A ra ^ a olarak okunmutu.
te olay y lesin e nemli oldugu in ve de CHP gibi bir .'Tek Parti., dnemine
Wyle bir olay rastladg in basn ve d basn olay "grlmemi hadise''
olarak yoritmlamlard.
4 ubat 1949 tarihinden tam 40 yl sonra: 1989 ylnda kitabimin ezanla
ilgili blmlerini arainrken. derinlemesine srdm izler neticesinde bu iki
ahs. Osman Yaz ve Muhiddin Ertugrijl'u Ankara'da ikamet etmekte olduklan
^ bulmak ve kendileriyle TBMM'deki "Arapa Ezan'' olayn tm te-
fcmatjyla konumak frsatn buldum.
Osman Yaz ve Mubiddin Ertugrul ile bu tarih olay zerine yapngm r
^ a j ve szkonusu bu iki zann aklalmaz ezan mcadelesini kitabimizin '.hail-

4. Ankarv.da. 1946-1950 yllan arasnda, . z a i l ubuk dumlu olan 20.25 kii bu mak.
iada *Bakirl^y. raporuyla raporlamp. .deli Unvanyla Ankara.da yllarca Arapa ezan okumu.

.
5 5
.
Cumartesi gOnti V tarihli Cumhudyel. Milliyet. Kader gibi gazeteler olay manet-
lennde veilerdi
 TANRI ULUDUR.DAN ALLAHU EKSERE CJDEN y o l 507

ralar.. lmnde deerlendirmi olduk. Bylecc biz de bizden sonra gelecek

kuaWara ok nemli bir iarihi csikajn oluyoruz.
Sz ck^a4 ubat 1949 Cuma gnne getirerek 0 ^in Mcelis'le cereyan
eden olayj mahalli olmas. hasebiyle en geni ekliyle anlatmakta olan Kader Ga.
zetesine getirmek isiiyomm.(.) Kader Gazetesi Demokrat Parti c Millet Partisi
izgisinde olmastna ragmen Arapa ezan olayjm agr ve arttc bularak kendisi
de .'grtllmemi hadise" baltgtyla olayt menetten vcmii.
''Tarikatilar Ezan Okudu "diyerek basjnj bambaka ynlere ekerek ver-
digi olay in 5 ubat 1949 tarihli Kader Gazetesinde unlar yazimtttr.

Meclis Mzakerelerinin En Heyecanl Annda ki Kii

Mecliste Arapa Ezan Okumaya Balyor!..

"Byk Millet Meclisi'nin dnk toplantsnda, mzakerelerin olduka

hararetli bir safhasnda, hayret verici bir hadise cereyan etti. Dinleyiciler arasn
dan iki kii birbirlerini takiben Arapa ezan okumaya baladlar.
Mutad saatte celse ald. Gndemde grlecek drt sual takriri ile baz
kanun tasanlan vard. Nide milletvekili brahim Refik Soyerin 1949 yl bte
kanunu tasansnn 5.nci maddesindeki "memur" kelimesine dair szl sorusu
grlmee baland. Maliye Bakan smail Rt Aksal, bu takrire bte ka
nununun grlmesi srasnda cevap verilmesinin doru olduunu syledi.
Refik Soyer hemen konuulmasn istedi. Bakan teklifinde tekrar srar etti. Refik
Soyer kzarak itiraz etti.
Bakan ile Soyer arasnda krsye inip karak devam edip giden mnaka
alar salonda yava yava artan bir asabiyet havas yaratmaya balamt ki ite
bu sralarda, salonun arka tarafnda dinleyicilere ayrlm ksmda "AUahu
Ekber, Allahu Ekber" diye bir ezan okunmaya baland.
Sesin salondaki akisleri henz kulaklardan silinmemiti ki. salonda btn
milletvekilleri ve dinleyiciler ayaa kalkarak, hayretle sesin geldii tarafa bak
maya baladlar. Bir ka dakikalk ksa bir zaman gemiti ki. resmi niformal
polisler sesin sahibini sessizce salondan karmak iin ieri girdiler. Yine bu s.

6. Kader GiJtetesi. Demokrat Gaz.rs.ad1i yazyla ok partii sistem, .sin 1947 yl balarm-
da Ikmaya balam. Dsmokfal ve Millet Parts^ z ii ^ .lan Ankara B!esine .1 tef .a z e
te d.
 508 CUMHURYET DNEM DN VE DEVT-ET LKLER

rada ikinci bir ses. pcsten. "Allahu Ekber diyerek "lekbir" getirmeye balad.
Polisler bu ses sahibini de hemen dan kardlar.
Bir ka dakikalk bir /aman iine san bu hadise, salonda byk bir hay
ret havas yaratt. Bakanlk mevkiini igal eden Raif Karadenizin samiin ara
snda kan bir sestir, demesi zerine, bu hava dald ve grmelere devam
edildi.
Arapa Ezan okuyan kimlermi?
Hadisenin kapanp gittii, grmelerin balayaca bir srada Nait Frat,
oturduu yerden gazetecilere bakarak "hemen yazn bakalm', dedi.
Hdisenin cereyan, yalnz gazetecileri deil, bir ok milletvekillerini de
ziyadesiyle alkadar etmi olacak ki. Meclis Komiserlii odasna koutuklan
grld.
ki ahsn komiserlikte ifadeleri alnrken, "deli olduklar" haberi geldi.
Bilahare "Tarikat Mensubu" olduklan sylendi.
Bu sylentiler Meclis binas iinde bir ka ekle girip, kulaktan kulaa
fslanr, tahkikat bir tarafla, mzakereler dier tarafta devam ederken, salonda
da merakl konumalar balad.
Hamdullah Suphi Tannver yannda brahim Arvasla bir eyler konuuy
ordu. Biraz sonra Fahri Kurtulu da bu merakl konumaya kant. Uzunca bir
zaman devam eden bu grmelerin benzeri, er drder kiilik guruplar halin
deki dier milletvekilleri arasnda da cereyan ediyordu.
Mzakereler bittikten sonra Ferudun Fikri Dnsel krsye gelerek, ha
dise msebbiblcri iki ahs hakknda izahat verdi. Muhittin Ertugml vc Osman
Yaz ismindeki bu iki ahsn tarikatlkla megul Tican Tarikatna mensup ol-
dukJann. bu sebeple sabkalannnda bulunduunu bildirdi. Meclise Ktahya
milletvekili hsan erifin verdii davetiyelerle girdikleri ve bu kabil hadisenin
her milletvekilinin bana gelebileceini, bundan byle davetiye verilirken dik
kat edilmesini szlerine ilave etti.

Ezan Okuyanlara Hazr Damga: Tarikatlar!

Meclis polis komiserlii iki tarikatnn ifadelerini aldktan sonra, netice

yi Meclis Bakanl'na bildirdi. Yaplan tahkikat neticesinde ilk defa ezan oku
yann Muhiddin Erturul. bilahare "Tekbir" getirenin de Osman Yaz olduu tes-
bit edildi.
TANRI ULUDUR.DAN ALLAHU EKBER.E GDEN YOL 509

Muhiddin Erturul. ay evvel D. Dcmiryollan Kaya ilcunesindc ista

syon memurulgu yapmakla idi. Bir kaza neticesinde kolu knldg iin hizmetten
aynim ve Solfasol kynde Abdurrahman Balc isminde bir ahsn yannda
obanlk yapmaya balamt. Abdurralman Balc'nn isminde bir ahsn yann
da obanlk yapmaya balamt. Abdurrahman Balc'nn Tican tarikatna men
sup bir ahs olmas sebebiyle, kendisi de bu tarikata intisap etmitir. Tarikata
intisap etlikten sonra Anadolu'nun muhtelif ehirlerinde dolamaya balamtr.
Bu arada Kayseri'de bulunduu bir srada Arapa ezan okumaktan. Ktahyada
da apka kanunu alephinde bulunmaktan dolay mahkemeye verilmiti.
Seyahatleri srasnda baz sinir buhran geirdiinden dolay akl hastane
sine yatm ve 23 gn tedavi altnda bulunmutur.
Osman Yaz ise. ubuk'un Karaviran kynde rcnbcrlik yapmakla idi.
Askerliini bitirip kyne dnd zaman Tican tarikatnn kynde yayld
n grm, o zamana kadar hi bir tarikata mensup olmad halde bu vaziyet
karsnda bu tarikata intisap etmitir. Pilavolu'nun tarikat olan Tican tarikat
na giren Osman Yaz bundan sonra Anadolu scyahailcrinc balamtr. 1948 .se
nesinde Ktahyada bulunduu sralarda Arapa ezan okuduu iin mahkemeye
verilmi ve 3 ay hapse mahkum olmutur.
Yakn bir zaman evvel de, Ankara'da Hacbayram Camiinde Cuma nama
z srasnda Arapa ezan okumaya balam ve bir mddet sonr ada "ey cemaati
mslimin mehti resul kt" diye barmtr. Bu vaziyetinden dolay da mahke
meye verilmiti? Halen Ankara'da muhakemesi devam etmekledir.
Osman Yaz bu hadiselerinden sonra bir mddet ortadan kaybolmu vc
dn sabah Ankara'ya gelmir.

Tarikatlar Meclise Nasl Girdiler

Dn sabah Abdullah isminde hammallk yapan bir ahs, ktahya Millet

vekili hsan erif zgen'in evine giderek kendisinin Ktahya'l olduunu ve bir
arkada ile beraber Meclis.e girmek iin davetiye istediini sylemitir. Ihsan
erif zgen, arkadann kim olduunu, tanyp tanmadn sormu. "Tanmaz-
sruz. fakat Ktahya'ldr" cevabn almr. hsan erif davetiyenin birisine m
racaat sahibi Abdullah, dierine de Muhiddin isimlerini yazmtr.
Abdullah iki davetiyeyi alm, kendi ismini tayann Osman Yaz'a ver
mitir. Muhiddin vc Osman Yaz leden sonra Meclis'e gelmi, kapda isimleri
 510 c u m h u r iy e t DONEM DN VE DEVLCT LKLER

sorulduu zaman Osman Yaz isminin AMuIlah olduunu sdylcmi c eri gir-
mitir.

T arkat laNeler Anlaljyor

Tarikatjlar hakk.nda ^ l i s lahkikau halen devam cmckcdr^ Hadise

muhcmclcn bugn Adhycyc imikal edccekUr.
Tarikat lar hakk
nda Jahkikal devam ederken kendileri ile gdriien birar.
kadajmjza unlan anlamjlardr:
MuJiddin Ertugml demirir ki: .'Mzakereler yap.ld.gj srada onlan dinli,
yordum. Birtenbirc ime Allah arahndn bir his geldi. Bu Jiissin lesiri ile vccd
de kaldjm ve ezan okumaya baladjm.
Bu kabil hisler bana nerede gelirse gelsin. Allah
n ismini anmak in ezan
okunjm."
Osman Yaz da dylc demitir: "Arkadatm.n ezan okumaya baladtgtm
gdrtincc. elimde olmayan bir hislc devam enirdim. Tarikaiimizc gdrc herhangi

birimizin ezan okumas. yanda kalrea geri kalanlann hepsi devam ettirmek mec.
buriyciindcdir. Ben de bundan baka bir ey yapmadtm.''

T arikatjlarjn Baka A rkadalar Yar mi idi?

Hadisenin cereyanndan sonra. Meclis toplantsn mteakip kr Sara,

coglu gazetecileri Meclis Bakanl dairesine davet etti.
Bakan vekillerinden Raif Karadeniz. Feridun Fikri Dnsel idareci ye-
lerdcn Halit Bayrak'n da itirak ettigi bir top l^t yapld.
Hadise Mrindc i i k a t yapan Meclis komiserliinin rapon okundu ve
zerinde grtm cler yapld. Bu g^m eler Sirasnda hadisenin cereyan ettigi
anlarda. Meclis binasnn dnda da ayni tarikata mensup 5-6 in in bulundu^
ve flis tarafindan sorguya ekildii h a ^ r verildi. Olayn drgd bir olay oldu-
gu zerinde dunldu."
T B dc herzeyi gdze alarak Arapa ezan okuyan ve aslnda kendileriy.
le y ap tm z r ^ rta jla r okunduunda da ok net bir c^Idc gdriilecegi gibi
Osman Yaz ve Muhiddin Ertugrul Beylerin bu hareketleri ve eitli illerde yap-
1 1 . 1 ezan eylcnderi. 14 Mays 1950 seimlerinden sonra ezici bir ounlukla
ikridara g e lc n ^ m o k ra t Paniran Arapa e z ^ a s c ^ s liy c t vem esine zemin ha.
Z irlii tr.
TANRJ ULUDUK DAN ALLAHU CDEN YOL 5

Dcmokai Parti nin biraz da. ikiidaf babansn. 19 aras. '. s l c ()6-195
.Halk Harckcti'.nc borlu olmas scl^biylc vcnni oldugu A ra^a ezan lavizi. as
bnda alk.n zoraki elde cnigi bir ba anyd. Ve 0 gnlerin DP kumaylanran da
ifade eiigi gibi asirnda DP'nin Arapa ezan diye bir meselesi de yoklu. Hedef
slmc kitleyi danl^am ak ve 0 kadarck bir tavizle bile olsa 25 ytldr CHP
zulmnden btkm olan bir kitleye ister istemez isiamct gzkerek idi
Jsiamctljga inanmasa bilel
Nitekim TBMM'nin ilk ddnem Calip Ha^asj ve DP'nin yeni kumiayt
.Celal Bayar. partinin 1949 Zonguldak Kongrcsi.ni yaparken bile, iktidara gel
mek adtna inanmadtgt eylere nasti venliklcrini aika dile gelinni .ir
mokral Parti'nin kuralu^ -unda hayli emegi olan Cihad Baban konuyla il
gili olarak bir antstnt yle anlatmaktadr
CHPnin dinsiz oldugu, camileri ahir yapng toplantlarda hergUn tekrar''
ediliyor, alk topluyor DP kumcular da bu szlere hep ayni cnd e ile: yati oy
kayl^imemek ve iktidar kamamak korkusuyla kar^ ikamyorliird. Aslnda
oy toplamak kaygs ile arkada lannn venni olduklar tavizler. Celal Bayar'
,bile tavizsiz hale gciimii. 1949 Zonguldak konferansm yapa^cn bir delege
.nin ''Kadnlar evlerine dnmelidir. Bu ak plakla bir son verilmelidir
,Kurn serbest olmal. Ku^n Kurelar almaldr. Biz ezan sesiyle uyumak
ezan sesiyle uyanmak isliyomz." demesi zerine yanmda oturan Celal Bayar
.kulagma cgilerck: .'Bu geri kafallarla ve iptidai insanlarla bizlcr ne yapaca
giz?'' diye bana somtu. -fakat sz sras kendisine gcidigi zaman oylan rktme
mek olmak in 0 densiz, gerici delegenin haddini biIdimcmc -li."^)Evcl genel
de bu yapda bulunan Demokrat Partisi, Celal Bayann Zonguldak Kongresinde
ok net olarak Ortaya koydugu gibi.inanmadg -eylere de srf iktidarla kalabil
mek dna taviz vem i lerdi. DPnin iktidara geldigi 14 Mays iariliinden lam bir
ay sonrra 14 Haziran tarihinde ezanin yeniden Arapa okunmas in bir kanun
verilen bu teklifin Meclisle kabulyle, T ^ Ceza Kanununun)teklifi vem csi (8
-maddesinin (Araj^a ezan okuyanlan cezalandran madde) vicdan hurtyeti .526
ne ve laiklie aykirt bulunarak dcgilirilmi olmas( ).dini kitleye verilen bu ta
vizlerin ilki ve en nemlisi saylabilir. Dini kitleye bu taviz verilirken de DP'nin

7.smail Cem . TOrkye'do Geri Kalmln Tarihi, s. 393-394. Cem Yaynlan, $ Besk
8 Mustafa Dodan. Adnan Menderes'in Konumalar. c.1. s. 13.31.
9. Prof. Dr. etin ze k . Trkiye'de Gend Akmlar, s. 197.
5 2 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET lKLERl

asl isicgi olan "Atatrk' Koruma Kanunu"/..^ laiklik ilkeleri ve bu ilkelerin

ahsnda da Atatrk' koruma kanunu kartlmtr.
31 Temmuz 1951 tarihinde "Atatrk aleyhine ilenen sular! denilerek
kartlan 5816 sayl sz konusu yasa ile de aslnda yeni 163 1er olumu ve DP
tarafndan "devletin messes nizamlan gericilerden gelebilecek her trl tehli
kelere kar emniyete alnm olmutur!
Ank 50'lcr sonrasnda ok daha deiik bir din-devlci ilikisi vardr. Bu
ilikilerin temel zellii de dindar kitlenin bu sefer de sa adna dini alardan
madur edildii ve zulme uraddr. Sol ve sa iktidarlar adna devlet eliyle
dine zulmn yapld yllardr, artk bundan sonraki dnemler...

: .
 bibliyografya
(s e il m i KAYNAKLAR)

ABADAN Prof. Dr. Yavuz; Din ve Politika. Milliyet 10.9.1966.

ABALIOLU Yunus Nadi; Yaasn Hrriyet. Yenign 25.10.1339. sh:l.
Anariye mi Gideceiz? Cumhuriyet, 9.10.1340.
sh: 1.
ABDULLAH Fevziye (Tansel); Mizanc Mehmet Murad Bey. Tar. Dcrg. No: 3-4
(1950-1). 67.68.
ADIVAR Halide Edib; Trkiyede ark. Garp ve Amerikan Tesirleri.
1st.. 1956.
AAOLU Ahmet; Serbest Firma Halulan. 1st., Tarihsiz.
Medeniyet, Ankara. 1298.
Serbest Firma Hatralar (stanbul: 1969) 2.
Basm.
Hilafet ve Milli Hakimiyet, Ankara-1923.
AAOLU Samet; Babamn Arkadalar, tsL. Tarihsiz.
AGAYEF Ahmet; Muarzlarn tirazndan Maksatlar. (Hilafet ve
Milli Hakimiyet), ankara 1339.
AKARLI D. Engin. (G. Ben.Dor); Political Patipation in Turkey.
(stanbul: Boazii niversite Yay.. 1975).
AKURAOLU Yusuf; Trk Yl (stanbul: Trk Ocaklar Merkez Heyc-
Nesr. 1928).
Tarz. Siyaset, 1st. Hicri 1327.
AKDER Pr. Dr. Necati; Din hsmarcbg. Milliyet 23.10.1966.
AKKAYA Av. Ziya; slmiyet ve Din Adamian. Cumhuriyet
9.11.1966.
AKSUT Ali Kemali; Prof. Mehmet Ali Ayn Hayat ve eserleri (s
tanbul: A. Sait M. 1944).
AKYZ Kenan; Tcvfk Fikret. Ank.. 1947.
AKYZ Yahya; retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri
(Ankara: Doan B.. 1978).
 514 C U M H U R Y E T D N E M D N V E D E V L E T LK L ER

ALDAYRAK Sudk; Trkiyede Din Kavgas (amil Yaynlar 4.

Bask. 1984-lstanbul).
criatcn Laiklie (stanbul: Sebil Yaynlan.
1977).
Son Devrin Islm Akademisi (Daru'l Hikmcil
Islmiyyc). stanbul. 1973.
Smrye Kar slm. stanbul: 1971.
Trkiye'de tslmcln Douu. Risale Yay.
1989>lstanbul.
rtica n Tarihesi (1-6). 31 Man Vakas.
Merutiyet Islmcl ve Siyon/rn. Cumhuriy-
& ei'e Doru Hilafetin Sonu. Devrimler ve Gerici
Tepkiler. Tek Parti Dnemi ve Batclk. MSP
Olay. Aratrma Yay. 11312020.
stiklal Mahkemeleri. Nehir Yaynlar. 1990.ST.
ALP Tekin; Kemali/m (stanbul: Cumhuriyet Ga/ccsi ve
Matbaas, 1936). Fransz Parlcncnosu Reisi ve
Prof. Fuat. KPRL 'nn ns/criylc
ALTAY Fahrettin; "Dindar Atatrk" Atatrk. Din ve Laiklik. Belge
lerle Trk Tarihi Dergisi zel Yayn. 1968.
AMCA Haan; Domayan Hrriyet. st.. 1958.
ANTELS. Celal; "Tanzimat Maarifi". Tanzimat, Maarif Vekaleti
Yayn. 1940.
ARALIO( LU Yunus Nadi; Kurtulu Sava Anlan (stanbul: ada Yayn
lan 1978).
ARAR smail; Atatrk'n zmit Basn Toplants (stanbul: Bur
ak Yaynlar, 1969).
"Byk Nutuk'un Kapsam. Nitelii, Amac"
Atatrk'n Byk Sylevinin 50. Yl (Ankara:
T.Tarih Kurumu Yay.. 1980). s. 119.80.
"Atatrk'n Gnmz Olaylarna Ik Tutan Baz
Konumalar" Belleten. Cilt IV. Say 177 (Ocak
1981). s.5.26.
ARAT Emin; Kemalizm. 1969.
ARDAKO M. Kamran Hilafet Meselesi (stanbul: Petek Yay. 1955).
ARIDURNU Kemal; Milli Mcadele ve nklaplarla lgili Kanunlar. I.
Ank., 1957.
ARIBURNU Kemal; Atatrk'ten Anlar. Trkiye Bankas Kltr
Yaynlan. 1976.
ARF Mehmed; Anadolu nklab IsL, 1923.
ARIK Kemal Fikret; "Medeni Kanun ve Yaplan Baz Tcnkicr" Siya.
BlBLiYXRAFYA 515

sal Bilgiler FakUc.s Ergisi. Cili XVIII (1963)

Say. 1.5.193.213.
ARIKAN Celal Atoitlrkcltk-Kcmalizm (Ankara: T. Bank.!
Kllr Yy 1974).
ARSAL S. Maksudi "Teokratik ^ v lc i ve Ljiik t^vlc". Tanzimat,
Maari( Vekaleti Yaytn. 1940.
ARSEL Frof. Dr. llhanj Orlu'tlan Ykselen Ses. Cumhuriyet, S.9.I96S.
Haramlar ve Yasaklar lkesi. Cumhuriyet
7.2.1969.
Bitmeyen Tehlike Cumhuriyet. 13.3.1973.
eriat ve Katlin. Cumhuriyet .5.1973.
Teokratik ^vlci Anlayndan ^mokrauk c^v.
Ic Anlayna. Ankara univeraitesi Hukuk Fakul-
icsi Yaynlan, 1975.
Toplumsal Geriliklerimizin Soramlulnr, ^ g a n
Yaynevi 1977.
ASIM Ahmedj Asim Tarihi. 2 cilt. Ist., Tarihsiz.
ASIM Ahmed ^ tin Hurufu, Vakit, 7.3.1940 sh: I.
ASKUN Vehbi Cem Sivas Kongresi (Isanhul: inklap ve Aka K..
1963)2Basm.
ATA Tayyurzade Tarih.! Ata. 5 cilt. Is.. Hicri 1291-3.
ATAAY Fr. Dr. Aytekin Dnc Dayanan Bir ^vlciin zlemcileri. Milliyet
8.0 1 9 8 .
Laiklik ve Din. Milliyet, 7.1969.
ATATRK M. Kemal Nutuk 3 Cilt ^ k ^vrim Tarihi Ens... Yay.
113 73. Basl) Emekli Yarg Adnan NEL.
lN'in hazrlad ''Nuluk'un iinden" eidi dizi
ve notlaryla bu eserin kullanlmasnda hdyUk kO"
laylk salanmaktadr (Ank. YUcc Yay. 1981).
Atatrk'n Sylev ve Demeleri. 5 Cilt (4. Cilt
''tamim telgraf ve Beyannameleri" baln ta-
makta, 5. ciltle "Tamim ve Telgraflar alt bal
bulunmaktadr.) (Ankara: Trk inklap Tirifi
ens. Yay.. 1961-72 ilk cilt 2. Basm.)
Atatrk Un Sylev ve - 3 cilt. .
55
Nuluk.'Maarif Vekaleti Yayn, 1962.2 cilL
Atatrk'n Askerlie Dair Eserleri. Ank., 1959.
^ATAY FalihR^j Baveren nkilaj^. SL. Tarihsiz.
Eski Saat. 1917.1933 (stanbul: Akam M..
1933)
ankaya Bate, 1980.
Atatrk'n Haitralan. Trkiye Bankas Kltr
Yaynlan. 1^5.
516 CUMHURYET D I M DN VE DEVLET LKLER

Kork. Ka^ii. (Hilafci ve Milli Hakimiyet). An-

k^al339.^
ATAY Halil Nesetj Byk Meclis ve inkilap. (Ankara: TBMM M.
1933)
ATIF EFEND Muhammed slm Yolu. Evkaf-i Islmiye Mat. 1st. 1338
(1922) .
Tesanr- er'i Maibaa-J Amire. 1st.. 1339
(1923) .
Trk nklab ve Tasarruf. Hakimiyeti Milliye
Matbaas. (Ankara: 1927).
slm Yolu. Evkaf-i Islmiye Mat.. 1st.. 1338
(1922).
Beyan ve Hak Mecmuas Toplum yazlar
(1325).
slm Gazetesi Yazlar (1325).
AVCIGLU Doan Milli Kurulu Tarihi Tekin Yaynevi. 1976.
AVN Ahmet Rasim; Fciava-i Deccaliyeyi Ibtal. Alcmtlar. 11.5.1336

AYBARS ErgUnj istiklal Mahkemeleri 1923-27 (Ankara: Dil ve

Tarih Corafya Fakltesi. Trk nklp Tarihi
Enstits. 1979).
AYDEMR S. Sreyya Susu Arayan Adam. Ankara, 1959.
"Atatrk'n Kiilii.' Atatrk'e Sayg. Trk Dil
Kurumu Yayn. 1969.
Tek Adam (Mustafa Kemal). 3 Cilt. Remzi Kita-
^vi. 1969.
AYKUT eref Kemalizm (Istanbul: Muallim A. Halit K.. 1936).
AYNI M. Ali; Demokrasi Nedir? Felsefi, Tarihi. (Istanbul
1934) .
BALER Mahmut Alalfirkten Anlar. Milliyet 9.11.1970.
BALTACOGLU . Hakk,: Din ve Hayat, !.tanbul. 1334.
Yc1 Medeniyet, Dergah. C . I . Mays 1921
(1337).
"A^trk" Atatrk'e Sayg. Trk Dil Kurumu Ya.
yinlan. 1969.
BARKAN O. Lt/i; "Tr^ye'de Din ve Devlet ilikilerinin Tarihsel
Geliimi"
Cumhuriyetin 50. Yl Dnm Semineri (Anka-
ra: T. TaTih Kurumu M.. 1975).
HARIM I) Faik Ahmet; Siyasi Antlar: 1939-54. (Istanbul: Milliyet Yayn-
lan 1977).
b ib l iy o g r a f y a 517

BAARA.Hamdij Para ve nklp 1936.

Atatrk'le Ay. Ank. 1981 Ankara iktisadi ve
Ticari ilimler Akademisi Yaynlan.
BAAR Ahmet Hamdi Atatrk'le Ay ve 1930'dan Sonra Trkiye (Is.
tanbul:Tan M., 1945).
BALA1 Fuat ''Din H^yeii". Atatrk Din Laiklik. Belge,
lerle Trk Tarihi Dergisi. zel Yayn. 1968.
Din ve Laiklik. Yagmur Yaynevi. 1962.
Esas Tekilat Hukuku Dersleri. 2. Cilt. stanbul
niversitesi Hukuk Fakltesi Talc^ Cemiyeti
Yaynlan. 1942.
BAGZ Ilhan. HOWARDE
E. Wilson Trkiye Cumhuriyeti'nde Egilim ve Atatrk.
Dost Yaynlan. 1968.
BAYAR Celal Ben de Yazdm. (1. cild). Isi. 1965.
BAYDAR Mustafa Atatrk Diyor ki. Isi.. 1957.
Hamdullah SUphi T A ^ I ER ve Anlar (Is.
tanbul: Mente K.. 1968).
BAYKAL Bekir Stk 93 Merutiyet, Belleten. No: 21-22 (1942). 45.
83.
BAYSN Cavid Mustafa Reit Paa. Tanzimat Adli eserde, s.
723^6.
BAYDR Hikmet Trk nklab Tarihi. I. II. ksmlar. 1 4 . III. ksm
1..SL Ank. 1940.53.
Dnceler Belleten. No: 90 (1959). 267.85 Ala-
tUrk, Hayati ve e seri.A n k .. 1963.
''M. Suphi ve Milli Mcadeleye El Koymaya a.
lan Ba Darda Akimlar'' Belleten Cilt,
XXXXSay: 140 (Ekim 1971). s. 587.654.
Trkiye Devletinin D Siyasas (Ankara.. T. Ta.
rihi Kunmu Yay.. 1973).
ikinci Mentiyei ^ v r i zerinde Baz Dnce,
icr. Bell.. N o: 90 (1959). 267-85.
BAYDR Hilmi Kamil Sadrazam Kamil Paa. Siyasi Hayan. Ank., 1954.
BELEN Fahri "Atatrk Evrimi ve Din". Atatrk. Din ve L^k-
lik. Belgelerle Trk Tarihi Ergisi, .z e l Yaytmt.
1968.
BENOJ^M echin "Bir lmparatwn lm". Atatrk'e Sayg. Trk
Dil Kunmu Yayn. 1%9.
"Halifeliin Kaldini mas., Atatrk'e Sayg. Trk
Dil Kunmu Yayn. 1^9.

518 c p u n r r DNEM DlN ^ DEVLET LKLER

"Mustafa Kemal ve Yeni Bakent Ankara". Ata

trk'e Sayg. Trk Dil Kurumu Yaym. 1969.
"Neden Dil Devrimi". Atatrk'e Sayg. Trk Dil
Kurumu Yayn. 1969.
BERKE Niyazi; Trkiye de adalama. (Ankara: Bilgi Yay..
1973)^
kiyz Yldr Neden Bocalyoruz?. Yn Yaynla
r. 1969.
Trkiye iktisat Tarihi. I. Cilt Gerek Yaynevi.
(100 Soruda Kitap Dizisi). 1969.
Trkiye ktisat Tarihi. II. Cilt. Gerek Yaynevi.
(1(X) Soruda Kitap Dizisi). 1970.
Batclk. Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler.
st. 1965.
BEK smail; CHP'nin Tz (1927) ve Krt Sorunu (stan
bul: Komay Yay.. 1978).
BETN Saffet Orfi; Atatrk nklab ve Ziya Gkalp. Yapla Kemal,
Halide Edib (stanbul: Gven B.. 1951).
BIYIKLIOGLUTevfik; Trakya'da Milli Mcadele. 2 Cilt. Ank.. 1955.6.
Atatrk Anadoluda, 1919-21.1. Ankara, 1959.
Atatrk Anadolu'da, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlan. 1959.
BLEDA Mithat kr; mparatorluun k (stanbul: Remzi K..
1979).
BOLAY Hayri Sleyman; Trkiye'de Ruhcu ve Maddeci Grn Mcade
lesi. st. 1967.
Felsefi Doktrinler Szl, Aka, 1989. 3.
Basm-Ankara.
BORAK Sadi; Atatrk ve Din.
Atatrk'n Sylev ve Demeleri. Trk nklap
Tarihi Enstits Yaynlan 1972.
Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev.
Deme. Yazma ve Syleileri.
Halkevleri. Atatrk Enstits Ararma Yaynla-
n. No: 2 1980.
Gizli Oturumlarda Atatrk'n Konumalan (s
tanbul: ada Yay.. 1977).
BORATAV Korkut; "1923.1939 yllannn ktisat Politikas Asndan
Dncmlcrindirilmesi" Atatrk Dneminin Eko
nomik ve Toplumsal Sorunlan 1923-1938 Sem
pozyumu (st...).
Yksek iktisat ve Tic. Mektebi Mcz. Demei
Yay. 1977 s. 39.52.
b Ib U y o c r a f y a 519

Trkiye'de Devletilik. Gerek Yaynevi, (100

Soruda Kitap Dizisi). 1974.
BOZARSLAN Mehmed Emin; Hilafet ve mmetilik Sorunu (stanbul: Ant
Yay.. 1969).b
BOZKURT Mahmut Esat; Atatrk htilali. stanbul niversitesi Yaynlan.
1940.
AATAY Neet; Atatrk nderliinde Saltanattan Cumhuriyete
Geen Trkiye, 50. Yl
Kitabnda Ayn Basm.
Laiklik nedir. eriat Nedir. Trk Tarih Kurumu
Yayn. 1978.
"Trkiye'de Din Smrs ve Laiklik.. Belleten.
Cilu 42. Say 163. Trk Tarih Kurumu Basmevi
1977.
Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik Ankara-1974.
ALAR Behet Kemal; "Tutsak Asya Burcunda lk Bakaldrma Bayra.
... Atatrk'e Sayg. Trk Dil Kurumu Yayn,
1969.
CAHD Burhan; Atatrk'n ki Cephesi. Kanaat Kitabevi, 1939.
CEBESOY Ali Fuat; Snf Arkadam Atatrk. nklap ve Aka Kia-
bcvlcri Koll.., 1967.
Siyasi Hairalan (stanbul; Vazan Nesr, 1957). 2
Cilt
Milli Mcadele Hauralan, tsL. 1953.
CEMAL Behet; eyh Sait syan (stanbul: Sel Yay. 1955).
Hatrat. 1913.22. isu. 1922.
CEMALEDDN Efendi; Hatum. Siyasiye. 1st.. 1336/1917.
CEVATAli; kinci Mcruiiyci'in lan ve Ouzbir Mart Hadi
sesi. Ank.. 1960 (Faik Reit nat tarafndan yay
nlanmtr.)
CEVAT Mahmut; Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve
teraa, Maibaa-i Amire. 1328(1912).
CEVDET PAA Ahmet; Tarh-i Cevdet. 12 cilt, IsL. Hicri 1301-9.
Mskirat stimali, ikdam. 12.9.1240 sh.l.
Tezakir. TTKM.. Ankara 1953.
Tezakir. 1. (M 2) 113.20) ). li (21-39). Ank..
1953. I960.1963. (Cavid Baysun tarafndan yay-
mlanmur.)
CHALLEYEFeUfien; Dinler Tarihi. Varlk Yaynlan. 1972.
CHANTTCH K.S. Chandan; "Trk Tansigi" Atatrk'e Sayg. Trk Dil Kuru
mu Yaym, 1969.
 520 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

IGIMAN M. Kemal; nanlar, 1971.

LLER Selahattin; (Der.) Atatrk in Diyor ki, Varlk Yaynlar.
1971. ^
CLERGET Marcel; "Bir lkenin Dncede Usu Dzene Sokulma-

Ataiark'e Sayg Trk Dil Kurumu Yayn. 1969.

ONGUR H. Rdvan; "Atatrk vc Dilimizin zlemesi". Atatrk'e
Sayg. Trk Dil Kurumu Yayn. 1969.
CONKER Nuri; Zabit vc Kumandan, Trkiye Bankas Yaynla,
n. 1959.
CUMHUR Muigan,
GKALP Ziya; Yeni Hayat/Doru Yol (Ankara Kltr Bakanl
Yay.. 1976).
DANIMEN Zuhuri; OsmanlI mparatorluu Tarihi, IsL, 1966.
DANIMEND smail Hami; OsmanlI mparatorluu Tarihi Kronolojisi. 2.
bask. stanbul, 1961.
DAVER Blent; Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik, Ankara niver
sitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1955.
DAVUD Adbulahad; Rum Patriklii Meselesine Dair, yeni Mecmua C.
4. sYa: 69/31/2/1339.
DE CHAMBRUN Come Charles; "Atatrk" Atatrk'e Sayg, Trk Dil Kurumu Ya
yn. 1969.
"Olaan st Bir nsan" Atatrk'e Sayg Trk
Dil Kurumu Yayn. 1969.
DEMIRAL Cafer; Trkiye'nin 42 Hkmeti (Ankara: Babakanlk
Kltr Mstearl, 1973).
DEMREL Ercment; Din, Toplum vc Kemal Atatrk (Ankara: Karde
M.. 1969).
Din. Toplum ve Kemal Atatrk, 1969.
DEMRKAN Selahattin; Bir Milletin Yaratt Lider, Mustafa Kemal Ata
trk, Belge Yaynlar. 1972.
DEMRTA Ceyhun; Hal Emperyalizm. stanbul, 1967.
DEWEY John; Trkiye Maarifi Hakknda Rapor, Milli Eitim
Bakanl Yaynlar, 1952.
DLAAR A; "Aulrk'n lmnden Sonraki Yengisi", Ata
trk'e Sayg.Trk Dil Kurumu Yaynlan 1969.
DLPAK Abdurrahman; Bir Baka Adan Kemalizm. Beyan Yaynlan,
1989-istanbul (5.. Basm).
nn Dnemi, Beyan Yaynlan, 1989-lsanbul
(4. Basm).
Cumhuriyete Giden Yol. Beyan Yay. 1989-
lsanbul (2. Basm).
BBLYOGRAFYA 521

Yamalanan lke Trkiye. Beyan Yay. 1988-

Istanbul (2. Basm).
DOAN Avni; Kurtulu Kurtulu ve Sonraki (stanbul: Dnya
Yay.. 1964).
DOAN Mustafa; Adnan Menderesin Konumalar C.l. st. 1957.
DUHAMEL Georges; "Dnce Devrimi. Atatrke Sayg. Trk Dil
Kurumu Yaynlan. 1969.
DNDAR Ali; "Trk Devrimi Bir Btndr". Trk Dili Aylk
Dil ve Yazn Dergisi. Yl 28. CiltXL. Say 336.
1979.
"Yeni Yaz. Yeni Dnya". Trk Dili aylk Dil ve
Yazn Dergisi, Cilt XLI. Say 345.1980.
DURAN Prof. Dr. Ltfi; Bizde Laiklik. Cumhuriyet. 8.3.1965.
DURAN Tlay; "Son OsmanlI Meclis-i Mcbusannda Fclah-i
Vatan ttifak."
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 61 (Ekim
1972). s. 12.21.
DURDER Baha; "Ata'nn Tiyatroya lgisi". Atatrk'e Sayg. Trk
Dil Kurumu yayn. 1969.
DURSUNOLU Cevat; Milli Mcadelede Erzurum. Ank.. 1946.
DURU Kazm Nam; ttihat ve Terakki Hauralarm. isL. 1957.
Kemalist Rejimde retim ve Eitim (stanbul.
Kanaat K.. 1938).
DURUSOY M.
Orhan. GOKMAN M. Muzaffer;
Atatrk ve Devrirr.leri Bibliyografyas, trkiye
Bankas Kltr Yaynlar 1957.
Atatrk ve Dcvrimlcri Bibliyografyas. Ank..
1957.
DUVERGER Maurice: "Kemalizm", Atatrk'e sayg. Trk D Kurumu
Yaynlan. 1969.
ECEVT Blent; Ortann Solu. (2. Bask) IsL 1966.
Atatrk ve Devrimcilik, Tekin Yaynevi 1973.
Ulus Gazetesi Yazlar.
EFEND Ubeydullah; Hilafet-i Sahiha. (Hilafet ve Milli Hakimiyet An
kara. 1339. Kara Kitap; Milleri Nasl akbular.
Mukaddesauna Nasl Saldrdlar. Abdullah k
lar kitabevi. 1977lsianbul.
Hakimiyet-i Milliye Dneminde Hkmetin
Takip Edecei Yol. Sebdread, C. 22. say.
551.552(1923).
SebilUrrcad Toplam Yazlan.
522 c u m h u r iy e t DNEM DlN ^ D E ^ C T Il IKILER

ELlBALGUltekinj Aujiirk vc Resim Heykel, Trkiye 1 Bankas

K^ Yayjnlan. 1973.
ELOVE E. Mustafa Gericilik vc ilericilik. Cumhuriyet 1.5.19W.
EMN Ahmet Hallfc-i Mslimin. (Hilafet vc Milli Hakimiyet).
Ankara 1339.
Dinlerin Tenandu. Vatan. 21/4/1339. sh: 1.
EMRE Ahmet Cevdet Atatrk'n inktlab Hedefi vc Tarih Tezi. 1st..
1956.
ENGELHARD Ed
ard: Trkiye ve Tanzimat. SL 1328 (1912).
ERGN Osman Nuri Trkiye Maarif Tarihi. 5 cilt (Istanbul. 1943).
Trk Tarihinde Evkaf. Belediye vc Patrikhaneler.
Yeni Trkiye Matbaas. 1937.
Dr. Sheyl Unver Bibliyografyas. 1941.
ERGUN Aybarsj istiklal Mahkemeleri. Ankara, 1982. Bilgi Yay-
nevi.
istiklal mahkemeleri. Kltr Bakanlg.Ankara.
ERlKAN Celal Komutan Atatrk, Trkiye 1 Bankas Yaynlan,
1972.
ERKER kr Galip Izmir Suikast! vc istiklal Mahkemeleri (Istanbul:
Temel Yay.. 1971).
ERNEST Dr. Jackh ev.: Perihan Kuturman, HilalYkselcn. Dnk
ugnk ve Yarinki Trkiye (Istanbul: ugur K..
1946).
ESEN P. Dr. N. Blent Kabustan selamete klacak Yol, Cumhuriyet,
7.10.1968.
ESMER Ahmed kr; SiyasiTarih, 1919-39. ank., 1953.
ETEM Sadri Trk nklabnn Karekteri. Maarif Vekaleti Yay.
im .1933.
FARRERE Claude; ..Dirilen Trkiye". Atatrk'e Sayg. Trk Dil Ku.
rumu Yayn. 1969.
FERDUN Server; A nay^al^ ve Siyasal ^Igelcr. S L. 1962.
FLBEL Ahmet Hilmi; - Uyann Uyann. Istanbul 1966.
FINDIKLIOLU Z. Fahri; ..Tazimatta timi Hayat". Tanzimat. Maarif
Vekaleti Yayn'. 1940.
FRUENGEN Hanns; "Kemal A^rk", Atatrk'e Sayg. Ttirk Dil Ku-
nmu Yayn. 1969.
GALANT Avram; Kk Trk Tetebbu.lar, c.l, isL, 1341 (1925).
GANDH M.K.; H ^ ^ a l Y o lu n ^ i Tccriltelcrimin Hikayesi
RafeZaimlcr Kitabevi. 1963.
GEDKOLU evket; Kemalist Eilim ilkeleri. Uygulamalar, ada
Yaynlan 1978.
BBUYCXRAFYA 523

GENCOSMAN Kemal Zeki.

BANOGLU Niyazi Ahmet; Alrk Ansiklopedisi (Trkiye Cumhuriyeti Siy.
asal Tarihi). May Yaynlar. 1971.
GENTZON Paul; "Mustafa Kemal ya da Uyanan Dou". Alalrk'e
Sayg. Trk Dil Kurumu Yayn 1969.
GERANDO F. De; "Modem Bir Devlet". Alalrk'e Sayg. Trk Dil
Kurumu Yayn. 1969.
*GEREDE Hsrev; Siyasi Halualanm I.lron (stanbul: Vakit B.
1952).
GIASNECK Johannes Kemal ATATRK ve ada Trkiye. Onur
Yayn. 1976.
GRTLOLU Fahir Trk Siyasi Tarihinde CHP.nin Mevkii. 2. cilt
(Ankara: Ayyldz m.. 1965).
GRTLOLU smet Kemalist Devrim deolojisi. stanbul niversite,
si. 1980.
GEM Dr. Ziya; Dadayl Halid Akmansu. st. 1954.
GKALPZiya; Trklemek. slamlamak. Muasrlamak. st..
1918.
Hilafetin Hakiki Mahiyeti (Hilafet ve Milli Haki,
miyei) Ankara 1339.
GOKBERK Macit; Deien Dnya. Deien Dil. ada Yaymlar
1980.
GKBLGN M.Tayyib; Milli Mcadele Balarken, Ank.. 1959.
GKMAN Muzaffer; Atatrk ve Devrimlcri Tarihi Bibliyografisi.. s.,
1963.
Atatrk ve Dcvrimleri Bibliyogras. 2 cilt (stan
bul: Milli Eim Bakanl Yay.. 1968*1974).
GOKEN Enver Naci; "Atatrk Harf Devrimi ve tesi". Alalrk'e
Sayg. Trk Dil Kurumu Yaynlan 1969.
GOLOLU Mahmut; Erzurum kongresi, Sivas Kongresi, nc Me.
ruliyet (1920), Cumhuriyete Doru (1921.22).
Trkiye Cumhuriyeti (1923). Devrimler ve Tep
kileri (1924-30) (Ankara: Banur M.. 1968.72).
Milli ef dnemi. Ankara.1974.
Demokrasiye Gei, lstanbul-1982.
Halifelik Ne di? Nasl Almd-Niin Kaldrd?
(Ankaa-1973).
GZBYK A. eref.
SEZGtN Zekai; 1924 Anayasas Hakkndaki Meclis Grmeleri
(Ankara: SBF Yay., 1957).
GONALTAY m . emsettin; Maziden Atiye. Dcrsaadei. 1339.
524 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

Mslmanlk Aleminde ntibah Emareleri. slam

Mecmuas, c.l. s.4.
GREN Ecvet; Eski Oyun, Cumhuriyet, 8.9.1968.
GRKAN Ahmet; Islm Kltrnn Garb Madcnilerilmcsi. 1st.,
1965.
HAGG Seyyid; "The Atatrk Revolution and India." T. Banka
s Uluslararas Atatrk Sempozyumu (17.22
Mays 1981) geici ayr basm.
HAKK smail; Hilafet Alaklara Deil Emin Ellere Teslim Edi
lir. Sada-i Hak. (zmir). 20/11/1338 sh: l.
HALM PAA Said,
MEHMED Said; Buhranlarmz. 1st., hicri 1330-8.
Buhranlarmz. (Nesre Hazrlayan: M. Erturul
Dzda.
Tercmen 1001 Temel Eser Yaynlanndan) 1st.
1973.
H.ALLI Reat; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924.
1938 (Ankara: Genelkurmay Harb Tarihi Bk.
Yay.. 1972).
HANERLOLU Orhan; Felsefe Szl Remzi Kitabevi 1973.
nan Szl Remzi Kitabesi. 1975.
HANERLOLU M. kr; OsmanlI Ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn
Trklk.
letiim Yaynlan (e. 1: 1889.1902) 2. Basm
1989 stanbul (Sedat Simavi Vakf Bilim
dl. T. Bankas 1989 Tarih dl).
HERROT Edouard; "Yeni Trkiye Ynetiminin Onaya Koyduu"
Atatrk'e Sayg. Trk Dil Kurumu Yayn, 1969.
HLM brahim; Avrupallamak. IsL, 1332 (1916).
KBAL Muhammed; slmda Dini Tefekkrn Yeniden Teekkl. s
tanbul 1964.
LER Suphi Huri; Yeni nklap Nasl Oldu? leri. 56361349, sh: 1.
LGAN hsan; "Aiatk, Laiklik. Din ve Devrim" Atatrk Din ve
Laiklik, Belgelerle Trk Tarih Dergisi zel Yay
n 1968.
LGAR hsan; Mtarekede Yerli ve Yabanc Basn. stanbul
1973.
LHAN AtiUa; Hangi Atalk. Bilgi Yaynevi. 1981
LMEN Sreyya; T a v a ll ScjMs Fkra. 1 st 1951.

MECE. M.Seim; Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve ne

bolu Gezileri. Trkiye Bankas Kltr Yayn
lan. 1975
BBLYOGRAFYA 525

Atatrk'n apka Ocvriminde Kastamonu ve ne

bolu Seyahallan. Ank.. 1959.
NAL Mahmut Kemal; OsmanlI Devrinde Son Sdra/amir. 14 cz.. si.,
1940.53.
NALCIK Halil; OsmanlI Devrinde Son Sadrazamlar. 14 cz.. 1st..
1940-53.
NALCIK Halil; "Tanzimat Nedir". Tarih Araurmalar. Ank.,
1941.S.237.63.
NAN Afet; Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrimi (Ankara:
T. Tarih Kurumu Yay.. 1977). 2. Basn
Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye
I Bankas Kltr Yaynlan. 1968.
Atatrk'ten Hatralar, Trk Tarih Kurumu Bas.
nevi 1950
"Atatrk ve Dil Bayram" Atatrk'e Sayg. Trk
Dil Kurumu Yayn 1969. Kemal Atatrk' Anar
ken. Trk Dil Kurumu Yayn 1955.
"Milliyetin Temeli Olan Dil Birlii". Atatrk'e
Sayg, Trk Dil Kurumu Yayn, 1969.
Vatanda in Medeni Bilgiler ve M. Kemal Ata
trk'ten Yazdklanm, T.T.K. Yaynlan 1969.
M.Kemal Atatrk n karlshad Hairalan. T.T.K.
Y .1983.
INONU ismet; nn'nn Hauralar (Haz. Sabahattin Selek)
nn'nn Sylev ve Demeleri, 1st. 1946.
Hatralar (2. cld) Bilgi Yaynevi.
PEK Abdi; Dalan Kukular ve Onaya kan Niyetler. Mil.
leyct. 6.9.1966.
l-aiklik ve Gericiler. Milliyet. 4.11.1968.
nn Atatrk' Anlatyor. Cem Yaynevi. 1968.
Z Mahir; Milliyet Na/ariycleri ve Milli Hayal (stanbul:
Kanaat K.. 1339).
Yllann zi Mahir z, irfan Yaynevi
JACQUES Benuist.M.; ev.: Zahir Gvemli ve Rasim zgen. Kaptan vc
Mustafa Kemal Pars. (stanbul: Yabanc Gzyle
Atatrk. 1955).
JAESCHKEGotthard; cv.: HayruUar rs. Yer Trkiyede Islmclk
(Ankara: Bilgi Yay., 1972).
KARAOSMANOLU
Yakup Kadri; Ankara (stanbul: Birikim Yay. 1981).
Btn Eserleri: 10.
 526 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

Polilikada 45 Y.l (Ankara: Bilgi yay. 1968).

AaiUrk. Remzi Kiiatei. 1961.
Vaan Yolunda Milli Mcadele Hauralar. Jsi..
1958.
KAHRAMAN smail; Manevi A lkMilliyci. 25.5.1968.
KANSU Ceyhun Auf; "Amrk'n Ulus Geregi". Aark'c Sayg. TUrk
Dil Kunjmu Yayjnj, 1969.
.'Halk Savas". Aark'c Saygj. T^ Dil Ku-
rumu Yayjn. 1969.
'Alark n ilkeleri". Aark'c Sayg. Trk Dil
Kurumu Yaym. 1969.
"Kurtulu Savalarnn Babas". Aark'c Sayg.
Trk Dil Kurumu Yayn. 1969.
''Dcvleii Yeniletiren Alark''. Aark'c Sayg.
Trk Dil Kurumu Yayn, 1969.
KANSU MazharMUfid; Erzurum'dan lmne Kadar Aiairkle Beraber.
(2 cild). Trk Tarih Kurumu Yayn, 1966.
KAPLAN Hoca Rasih; Islmda Hakimiyet ve Tesis-i Hkmd (Hilafc
ve Milli Hakimiyet). Ankara 1359.
Jlyas Sami. Halil Hulki. Hakimiyei.i Milliye ve
Hilafeti Islmiye (Yeni Gn M.. 1341). (2.
bask).
KAPLAN Prof. Dr. Mehmet; Nesillerin Ruhu. Isl.. 1967.
KARABEKR Kazm; Jsliklal Harbimizin Esaslan, S L . 1951.
Isliklal Harbimiz (stanbul: Trkiye B. 1960).
KARAKO Sezai; Mehmet Akif. Isi. 1968. Sln 1.11 1971.
KARAL Enver Ziya; "Atatrk' Anlamak". Aark'c Sayg. Tdrk Dil
Kurumu Yayn. 1969.
AaiUrk'len Dncelere. Trkiye Bankas Kl-
tr Yaynlan. 1969.
''Atatrk' Hatrlamak'., Atatrk'e Sayg. Trk
Dil Kunmu Yayn. 1969.
''Atatrk, Siyaset Ahlaki ve Siyasi Partiler". Ala-
lrk.e Sayg. Trk Dil Kunmu Yayn, 1969.
;Devrim ve
Din ve ^aiklik.
Belgelerle Tric Tarih Deresi zel Yayin. 1968.
"insan Olarak AtaiUrk". Aark'c Sayg. Trk
Dil Kurumu Yayn. 1969.
T a n y im a a n Evvel Garpllama Hareketleri".
Tanzimat Maarif Vekaleti Yayln. 1 ^ .
KARL Marx.FWEDRCH E n g e ls .v .: Murat Belge. Din Uzerine stanbul: Gerek
Yay.. 1966).
B!L^Y C R A ^ A 527

KARPAT Prof. Dr. Kemal Trk Dcm.krasisi Tarihi-Sosyal. Ekonomik

Krc Tcmccr (!slanbui: Isu M. 1967) Tr.
kcy.s Poiiics Transition 10 a MuilJ Party Sys.
icm (Princclon. 1959) atll kiab.n cvirisi.
KAYNAR ^ o f. Dr. Reat AaiUrk Din H^y.li Cumhuriyet.
30.4.1964.
KEMAL Alij T.'lif-i Anasir. pam
i Sabah.2 2 3 3 8 sh: 1.
KEMAL Mustafa Trk slm Tarihin. Kisa Bir Bakj". Atatrk
Din Laiklik. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi.
z l Yaytnt. 1968.
KILI Suna Kemalizm, Mentes Matbaas, 1969.
KILI Ali istiklal Mahkemesi Hatralar.. S L. 1955. Halra.
larnt Anlatyor (Istanbul: Sel. Yay.. 1955).
KINROSS Lord Atatrk. Bir Milletin Yeniden Douu. Sander
Yaynevi. 1972.
KOLOGLL Orhan Islmda Balk (Ankara 1978).
KONGAREmre imparatorluktan Gnmz. Trkiye'nin Toplum-
sal Yaps (Istanbul: Cem Yay. 1978). 2. Bism.
Kltr zerine. 1979.
KLNTAY Mithat Cemal Sarkl ihtilalci Ali Suavi. Isk. 1946.
KLRAN Ahmet Bedevi OsmanlI imparatorluunda inklab Hareketleri ve
Mill Mcadele 1st. 156
OsmanlI, imparatorluunda Trkiye Cumhuri.

yetinde nklp Hareketleri. 1st.. 195 .
KRKOLU mer; Trk Ingiliz ilikileri 1919 - 26 (Ankara: SBF
Yay., 1978).
LEVEND Agah Srr; .'Atatrk ve Devrimler", Atatrk'e Sayg. Tiirk
Dil Kurumu Yayn, 1969.
Tiirk Dilinde Gelime ve Sadeleme Sallatan
Ank.. 1949.
LEVONLAN Lutfy; The Turkish Press 1925.1932 ^ ie n : Athens
School of Religion 1933).
Seymour Martin Lipsek .: Mete Tuncay, Siy-
asi. insan (Ankara: Trk Siyasi ilimler [)ernei
Yay. 1964).
LORAINESirPerey; "Olaanst Bir insan", Atatrk'. Sayp. rk
D Kunmu Yayn, 1%9.
LRSAY Dr. Ziya; Yeni Dn Adamlan. M B . Yaymlan. 1979.
MARCHAND Rene; "Bir Soyun Dyan". AiaiUrkc Sayp, Tflrk Dd
Kurtimu Yayn. 1%9.
MARDJN EbuJ Ula; Huzur breleri.3, S L . 1966.

i
528 CUMHURYET DNEM DlN VE DEVLET LKLER

MARDN erif;
Jn Trklcrin Siyasi Fikirleri. 1895.1908 Ank.,
1964.
Jn Trklcrin Siyasi Fikirleri. Trkiye Bankas
Kltr Yaynlan. 1964.
MARKS Kari, ENGELS F. Din zerine. Gerek Yaynevi. 1974.
MAZICI Nursen; Atatrk Dneminde Muhalefet. stanbul 1984.
"Bir Kahraman insan". Atatrke Sayg, Trk Dil
kurumu Yaym. 1969.
"Halifeliin Can ekimesi" Atatrke Sayg.
Trk Dil Kurumu Yayn. 1969.
"zgrlk Sava ve Mustafa Kemal". Atatrke
Sayg. Trk Dil Kurumu Yayn. 1969.
MENTE Suphi; "Bizim Dinimiz". Atatrk. Din ve Liaklik. Belge
lerle Trk Tarihi Dergisi zel Yayn. 1968.
MISIROLU Kadir; Lozan Zafer mi. Hezimet mi? (2 cild)
Osmanoullarnn Dram. Sebil Yaynlar.
Kurtulu Savanda Sarkl Mcahitler (stanbul:
Sebil Yay.. 1972). 3. bask.
Yunan Meselesi. Sebil Yaynlar. lstI977.
Musul Meselesi ve rak Trklcri, lsi-1976.
MOUSHRRAFA M.M.; "Trk Rncsans". Atatrk'e Sayg. Trk Dil Ku
rumu Yayn. 1969.
MFTOLU Mustafa; Yalan Syleyen Tarih Utansn (stanbul: ile
Yay.. 1977).
nemli Olaylar. Seha Neriyat, 1988-lsianbul.
MUMCU Ahmet; Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve
Geliimi. nklap ve Aka Y.. 1979.
MUTLUA Hayri; "Cumhuriyete Giden Yol 1: Erzurum kongresinin
Tutanak ve Kararlan,"
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi. Say 61 (Ekim
1972). s. 4-11.
Mehmet RAUF Leskovili; ttihat ve Terakki Cemiyeti Ne di? IsL. Hicri
1327.
NAC Fethi; Atatrkn Temel Grleri. Gerek Yaymevi.
(100 Soruda Kitap Dizisi). 1968.
NAD Yunus; htilal ve nklab- Osmani. IsL. Hicri 1325.
Yaasn Trk. Yaasn. Trklk. Yenign. 4/3/
1340, sh: 1.
NEDM Vedat; Kcmalazmin Dram, ada Yaynlan 1980.
NYAZ Ahmet; Haurat- Niyazi. s.. Hicri 1326.
BlBLlYXRAFYA 529

NUR Celal Cumhuriyetin !anna Mecbufduk. iJeri. 3 0 /

1339sh:l.
Hiiafci vc Hahfe, (Hiiafel ve MiJh Hakimiyet).
Anlara 1339.
Noksansz Cumhuriyet, !leri. 5^/134. sh: 1.
NUR Osman Abdulhamidi Sani ve Devri Salanati, 3 cild.
5 1327/19^ 1.
OAN M. Raif ikinci Abdlmecid. !st.
OGUZ Reat Trke Kur'n. Cumhuriyet, 21.9.1971.
OKTEFaik Varlk Ergisi Facias, !st., 1951.
OKTAR Fethi Devirde Bir adam (stanbul: Tercman Tarih
Yay.. 198).
ONGUN Cemil Sena Din Dersleri Ne Fayda saglyor? Cumhuriyet,
10.8.1970.
ORNEK Sedat Veyis ilkelerde Din. By, Sanat, Efsane. Gerek Yay-
nevi. 1971.
OZANKAYA Ozer Trk Devrimi vc Yksek grcim Genligi. Siya-
sal Bilgiler Fakltesi Yayn. 1978.
"Trk Kltrnn adalama Sreci". Ulusal
Kltr Dergisi. Say 3. Kltr Bakanl Yaynla-
n . 1979.
'.Atatrk ve laiklik. Tekin Yaynlan Ankara-
1982.
"Atatrk'n ^mokrasi ^Rlcri," SBF ^ g i s i.
c.XXXIl,say: 3^.89-103.
..Atatrk'n Temel Kavramlan" B ^ o Yll
1981say: VI: s. 83.94.
OZDEM Ragb "Tanzimaian Beri Yaz Dilimiz", Tanzimat. Ma-
arif Vekaleti Yayn, 1940.
OZEK Do. Dr. etin Trkiye'de Gerici Akimlar. Ist.. 1964.
Trkiye'de Laiklik. Geliim vc KonyuCTi Ceza
Hkmleri. SL, 1962.
Trkiye^le Gerici Akimlar ve Nurculuun
Yz..
^ v le t ve Din. ada Yay. Bilim Dizisi, Varlk Ya-
ynlan, 1940.
ZRDM M. Sami Aiatflrk fevrim Kronolojisi. HalkcvCT Atatmk
Enstits Yaynlan, 1974.
Bilinmeyen Atatrk. Varbk Yaynlan. 1976.
"Dilden Bugne Atatrk., atatrk'e Saygi, TOfk
Dil Kunmu Yayn. 1^9.
 530 CUMHURJYFI. DNEM DlN VE DEV1.ET LKLER

Yaz Dcvriminin yks, lrk Dil Kufimu Ya-

ynla1978.
OZGUMelahat; "Aia^rk Dcrimlci Sanal Alanjnda Bir Rcnais-
sancc.dir". Aiairk'c Sayg. Trk Dil Kurumu Ya-
ym. 1979.
OZTDRKAv. Kazmj Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri c Programla-
r. 1st:. 1968.
TBMM Albm 1920-1973 (Ankara: nder Mat-
baasj. 1978).
PAA Kamil; Tarih- Siyasi- Devlet. Aliye- Osmaniye 3
eild. SL. Hicri 1327.
PAA Tahsin; Abdulhamid Yldz Hatralar. st. 1946.
PAA Talat; Talat Paa'nn Hatralar st. 1946 (H.C. YAL
IN) tarafndan yaynlanmtr).
PAVLOVA Nelia! .Bal Ina Doru" Atatrk'e Sayg, Trk Dil
kurumu Yayn. 1969.
PNON Rene; "Mustafa Kemal". Atatrk'e Sayg, Trk Dil Ku
rumu Yayn. 1969.
PTTARD Eugene: ''Atatrk'n Ansna Sayg'.. Atatrk'e Sayg,
Trk Dil Kunmu Yayn. 1969.
PRCEM. Philips: '.stn Bir insan". Atatrk'e Sayg. Trk Dil Ku-
rumu Yayn, 1969.
RENAN Emest; Bilimin Gelecei 2 Cilt, Milli Eilim Bakanl
Yaynlan. 1969.
RENAN Emest; Bilimin Gelecei 2 Cilt, Milli Egilim Bakanl
Yaynlan, 1969.
RZE Ekrem; Bugnk Trkiye (stanbul: Sralar M. 1971).
ROGER Noelle; "Balarn Gizi" Atatrk'e Sayg. Trk Dil Ku-
rumu Yayn, 1969.
RONART Stephan "Bugnn TUrkiyesi" Atatrk'e Sayg Trk Dil
Kurumu Yayn. 1969.
ROUX Jean Pnul; "Kendine zg". Atatrk'e Sayg. Trk Dil Kum-
mu Yayn. 1969.
R.1.U Haydar; Yapmak ve Ykmak Lazmsa. Anadolu Gazetesi,
6/10/1340. sh:l.
SARRl Mustafa; Hilafet ve Ankara Meclisi. Alemdar. 10/2/1397

SAFAPeyam Trk inklabna Baklar, !sl. Tarihsiz

Dogu-Bai Sentezi Isi.
SAD Halim Pa^; (Nere Hazrlayan: M. E rtu ^ l
dan):.1973fo7
. . Said
2! :Haliat.
: Yay/nlann;
Paa'nn 3 Cild. Is.,
Hicri 1328.

BBLYOCI^AJFYA 531

SARRUAT Albert; ''Bir Ulusun Yencirimcsi Aaiirk'c Sayg

Trk Dil Kurumu Yayinj 1969.
SAYCI Prof. Dr. Bahri; ^ ^ m c ilc rd c Yan.ljyor. Cumhuriyet. 1.4.19W.
"AtatrkDcrimi"Atatrk'e Saygt.TUrk Dil KU"
ntmu Ya^nnlan 1969.
.'Atatrk Laikliinin Gerek Amact ve Anlamt".
Atatrk'e Saygt Trk Dil Kuntmu Yay.
EHSUVAROLU Haluk Y. Sultan Aziz Hayau. Hal'i. lm. S L. 1949.
SELUK lhan; Bu Ne Biim Mft? Cumhuriyet 5.4.19M.
SELEK Sabahattin; Anadolu ihtilali. 2 Cilt (stanbul, 1965).
Milli Mcadele: Anadolu ihtilali, 2 cilt Isi.. 1965.
SENCER Muzaffer; Dinin Trk Toplumuna Etkileri, 1968.
SERTEL Zekeriya; Hairladtklartm 1905-50 IsL. Yaylactk M. 1968.
SERTOLU Mithat; ''Atatrk ve slamiyet''. Atatrk. Din ve Laiklik.
Belgelerle Trk TiHhi Dergisi zel Yaytn 1968.
SEVG Pr. Dr. V. Rait; 23 Nisan 1919'dan 24 Nisan I924 e kadar Anaya-
sa Hareketleri. Ank. U.H.F. Dergisi, S.8, say.: 1.
2,Ank. 1951.
SHERRILL Charles H.; ''Bu Yce Trk'' Atatrk'e Sayg Trk Dil Kuru-
mu Yaytnt. 1969.
Bir Eliden Gazi Mustafa Kemal. Tercman Ya.
yjnlart 1001 Temel Eser.
SOYAK Hasan Rza; Atatrk'ten Hatralar. 2 cilt (stanbul: Yapj ve
Kretli Bankas Yay.. 1973).
SOYSAL MUmtaz; Anayasa.nn Anlam. Gerek Yaynevi 1974.
PEPRCO Willy; "Sava Kazanan Komutan Sivil Giyiniyor" Ata-
tUrk.cSayg 1969.
STENHAUS Kurt; Atatrk Devrimi Sosyolojisi. Sander Yaynevi
1973.
STEPHAN Dr. Ronart; cv. Dr.: Bedri Tahir Saman. Bugnk Trkiye
("stanbul: Mabuat Umum Md.. 1937) AlmanCa
asli: Dic Tarkei von heuic (Amscrdam Verlaa
deSlccnuil.1936).
SUNGU hsan; "Tanzim. ve Yeni OsmanlIlar", tanzimat adil
eserde, s. 777-857.
TAHR Kemal; Yol A mSander Yaynlan 1973.
TAHSN Paa; Abdulhamitvc Yldz Hatralar Is.. 1931.
TANSELF. Abdullah; "Arap .Harflerinin slah ve ^giiirilmcsi Hak-
kindi ilk Teebbsler ve Neticelen: IS62-18W"
Belleten, say 66 (1963).
TANSU Samih Nafiz; iki Devrin Perde Arkas. JsL. 1957.
532
t a p l a m a c io Glu
p f. D r. M eh m e t;
T A R H A N M U m ta z;
T E K E ts m a il H a k k i;
T E N G R S E K Y u s u fK e m a l:
T M U R T a n e r;
T O K E R M e tin ;
T O N G A S G e ra rd ;
T O N G U J . H a k k i;
T O Y N B E E A r n o ld .;
T U M A Y B e k ir;
T U N A Y A T a r ik Z afer;
CUMHURYET DNEM DN
^ DEVLET LKLER
TANYU H ik m e t. G UKALP Z iya ;
Y e n i Trkiye'nin HcdeOcri (Ankara: Hur. B. ve
Y ay., 1956).
Y a h u d ilik ve Tarklcr. l k e n Yaynlarj.
Islam iyeii M ^ e m Hayaa Uygulam a abalan.
M illiy e t Ga. 19.1.1965.
K lt r Deim eleri. Ist.. 1951.
'.Benim Atam im am ve insanlk A bidesi idi''.
A ia rk , .Din ve L a ik lik . Belgelerle Trk Tarihi
D ergisi zel Y aym . 1968.
.'iman D o lu V a rlk Atatrk". Atatrk, Din ve La-
ik lik . Belgelerle Trk Tarihi E r g i s i ZC Y ayn
1968.
TU rk D evrim i ve Sonras. Dogan Y aynevi. 1971.
Kurtulu ve Ykseli? Dneminde OsmanlI Top"
lum sal Dzeni, Ankara niversitesi Siyasal B l-
g ilc r Fakltesi Y ayn la n 1979.
eyh Sait ve syan (Ankara: A k is Yay.. 1968).
M asum Cm leler. M illiy e t. 29.6.1967.
M e kke -i M kenem e'de T rkiye Cumhurbakan,
M illiy e t. 16.1.1968.
Atatrk Felsefe Atatrk'e Sayg, Trk D il Ku-
rum u Y a y n 1969.
M ektuplarla K y Enstits Y lla n . agda? Yay-
n lar. 1979.
..Atatrk'n lk e s i N asl B a illa u '' Atatrke
Sayg T rk D il Kuram u Y a y n la n 1969.
Atatrkn D evrim Destan, T rkiye 1? Bankas
K lt r Y a y n la n 1 9 ^ .
Trkiye'de Siyasi Partiler (stanbul: Dogan Kar.
d c ? B :. 1952). (3 cild)
B atlla m a Cereyan. Ist.
B iz Cum huriyetiler. Cum htriyct. 3 0 .1 0 .1 ^ .
A m m e H uktkum uz Bakm ndan II. M enUyet'in
Siyasi Teekklnde :G a rp lk Cefcyan". IsL.
n v H : . M c c . I V ( 1 9 4 5 g . 6 3 0 .
"Osm anlI imparatorluundan Trkiye. Byk
! : m
uam
M ! er R a Arm agan. tsL.
i Sevia.e 1956.
9 [ ^ .
-T rkiye'nin S iy ^ i G elim e Seyri inde ik in c i
j n T rk H arekelinin F ik r i Esaslan" POff. Tahir
 TA

BBLYOGRAFYA 533

Tancr.e Armaan. IsL. 1956.

Islamclk Cereyan. Baha Maibaas. 962.
S.iyasi Messesler ve Anaya Hukuku Isianbu
niversitesi Yayjnlan 1975.
^vrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrk-
lk. Baha Matbaas. 1964.
Trkye^nin Siyasi Hayaunda Baltlama Hareket-
icri. IS.. 1960.
TNAY Mete; Trkiye'de Tek Parti Ynetiminin Kurulmas.
Yurt Yaytnian. 1982-Ankar^
Trkiye'de Sol Aktmlar I: 1908-1925 (Ankara:
Bilai Yay. 1978). 3. basjn
Atatrk'e Nasl Bakmak. "Toplum ve Bilim. Say.
4(Kis 1978). s. 86-92.
TDNCER Erman; Genler ve Trkiye. Milliyet. 20.4.1969.
TDRAN Osman; "TUrklcr ve slamiyet". Ank. niv. Dil ve Tar.
Cog. Fa^ Dera.. (1^5-6).. 457-85.
TUrkiyc.de Manevi Buhran: Din ve diklik, SL.
1964.
TURHAN Mmtaz; Garbllamann Neresindeyiz. Trkiye Basjmcvi
1959.
TURKGELD Ali Fuat; Grp !itliklerimiz. 2. Bask. Ankara. 1951.
Grp !ittiklerim. (2. bask), TTKM, ANKARA
1971.
TRKOCUZ Osman: Halifelik (Ankara. 1974).
TUTENOJL Cav Orhan "1927 Ytlnda T^iye. "Atatrk'n Byk Sy-
Icvinin 50. yl (Ankara: T.Tarih Kurttmu Yay.
19 5.5 0.
Atatk' Anlamak ve Tantmlamak. Varlk Yay-
nlar 1975.
"Atatrk ve Mazlum Milletler". Atatrk'e Say..
Trk Dil Kurttmu Yayn 1969 Pr. Dr. H. Ziya:
Trkiye'de ada Dnce Tarihi (Istanbul:
Ulgan Yay. 1979). 2. basm.
"Tanzimattan Sonra Rkir Hareketleri" TanzimaL
Maarif Vekaleti Y a ^ . 1940.
tlrkiyc de ada D ^ Tarihi, 2 CL Kwy.
19^.
OLGENERF.: ^ S A D ^ ^ A T T A R H M Z N A H L A K
V E Z l H N Y I T M E S a E L E R l . l S T . . 1951
LKTAIR M.akir; Atatrk ve H arf E v r im i. TOrk D il Ktmtmu Yay-
tnlan. 1973.
534 CUMHURYET DNEM DN VE DEVIET LKLER

ULUC Nait Hakki: Siyasi Ynleriyle Kru Saa, (isianbul: Mil.

iyc Yay.. 1973).
Byk Devrim (stanbul: Ak Yay.. 1973).
Halifeliin Sonu, Trkiye Bankas Kllr Yay-
nlan 1975.
ULUNAY RefiCevat Alij Gnlk Skulian Sonra. Alemdar. 13/
2)1335. sh: 1 idam. Alamdar. 13/6/1336. sh:l.
UNAT FaikREiT Trkiye Egiim Sisteminin Gelimesine Tarihi
Bir Bak.. Milli Eilim Bakanl Yaymevi 1964.
UNAYDAN Ruen Erefj Alairk-Tarih ve Dil Kurumlar.Hauralar (Anka-
ra: T.Tarih Kurumu Yay.. 1954).
iki Salanai Arasmda. Dereaadc 1334.
US Asim; Grdklerim. Duyduklarm, Duygularm Meru-
liye ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatralar V
TCkkiklcr (stanbul: Vakit M.. 950964). 1930
Atatrk, indnu. ikinci Dnya Harbi vc.^mokra-
si Rejimine Giri Devri Ha.tralar 1 Kapak:
Asim us'un HaiTa Notlan (stanbul. Vakit M.
1966).
US Hakki Tarik Mccs- Meb'usan. 1293-1877.2 cilt Isl. 1940-

USTUN Kemal Menemen Olay ve Kubilay, ada Yaynlan

1978.
USTUN Yakup; Din Eilimi. Milliyet. 30.8.1971.
VAN L O O N H .Villiem nsanln Kurtulu, niversite Kilabevi. 1945.
VELIDEDEOGLU Hfz Veldet Tttrkiycdc Devir.
..Atatrk'te Ulusuluk ve Ulusal Bamszlk An-
lay... Aratrk.c Sayg. Trk Dil Kurumu Yay-
n1969.
, Hareketleri ve Tanzimat" Tanzi-
mat. Maarif Vekaleti Yayn. 1940.
Atatrk ilkeleri ve Trk Kadnlnn ilesi zmir
Meslek Kadnlan Kulb Y. 1970.
Bir Lise rencisinin Milli Mcadele Anlar
Varlk Yaynlan, 1971.
L ifler ve Din irs le ri. C ih u riy ci 2.8.1967
"Aiarktc Ulusuluk ve Bamszlk anlay
Autrk c Say. Tirk Dil Kunmu Yaynm 1969.
VLLALTA J.B. Atatrk. T.T.K. Y.. 1979.
VON MKUSCH Dagobert; ..Dounun Byk Rcfom ^ :u". Atatrk'e Sayg.
TUrkDl K ^ m u Yayn, 1969.
"M ^ fa Kcn^l Avrupa ile Asya Arasnda". Ala
b ib l iy o g r a f y a
Y A L I N H .C a h id j
Y A L M A N Ahm et E m in j
Y A L T K A Y A M . ?erafettinj
YALTKAYA
Y A V U Z P rof. D r. Fehm ij
Y U C E K O K A h m e tj
Y U R T S E V E N R e fik j
Z lE M K E K u r t j
Z I Y A . Z A D E E bu .zj
Z Y A Y u su fj
535
A^ark'e S a y g .T iifk D il Kurumu Yayjn. 1969.
Ladn H a ^ criT a n in . 6/3/1340. sh: 1.
Yakm Tarihle Grp G c irtik lc rim . 3 c il (Islan-
bul: Y e n ilik B ., 1970).
"Tanximaitan Evvel ve Sonra Medreseler" Tanxi-
mat, Y a rlik Vekaleti Y aynlan . 1940.
Tann Bu V arl N e .in Yaratt? Darlfnun ila-
hiyalFak. Mec. Say. 21. islanbul 1933
Din A k li Deildir! slm Mecmuas, say 28.
1331.
DarUl Hikmetin KUsad M U nasc^ tylc, slm
Mec, Say: 61. 1334(1918).
D ini E ilim veToplum um ux tsL 1971.
"Bakent Ankara ve AtaiUrk". Alark.c Sayg
TUrk D il Kunm u Y a y n . 1969.
"D in Eitim i ve Toplumumuz, 1969.
Trkiye'de Din ve Siyaset. Gerek Yaynevi, 100
Soruda K ia p D izisi. 1971.
TUrk Devrim i ve Kurtulu Sava. Genel Kurmay
HartJ Tarihi Y ayn 1976.
"M usiafa Kem al'in V a rl ".. TUrk D il Kurumu
Y ayn 1969.
Isianbulun Vazifesi. Tevhid-i E O , 17^/1337.
irtica Hezeyan, Tevhid-i Efkar, 28/10/1339.
D inim iz, lsianbul-1961 (2. Basm).
Cumhureiyci'in 50. lnda Rakam ve Grafik-
icrlc Milli Eilimimiz (Istanbul: Milli Eitim B..
1973.
M ili) E g ilim Hareketleri 1927.19^ (Ankara:
^ v l c l Isiausik E n s l s ,196.
Hilafetin M ahiyeti Ser'iyyesi Hakknda A d liye
e kili Seyyid Bey Tarafndan Irad olunan nutuk
(Ankara T B h IM . M .. 1340) evirim yazs:
Haz:Suphi Mente, Hilafetin M abiyei-i Ser'iyyesi
(sianbUl. 1969).
Sa^letirilmi Oleini v: H.A^ ^Klcin. cri
at A sn d a n . H a lif e li in lyz (Istanbul 1970>,
Ismal Kara, klmcdk Dncesi C.I. s. 175-220
lsianbul.1987 2. Bas.)
T evcih-i Cihat N z ^ n a r ^ s i 5 1331 19 ,
536 CUMHURYET DNEM DN VE DEVLET LKLER

Trkiye Cumhuriyei Tarihi: 3. Devlet Matbaa

s. SL 1931.
Trke Kurn Okunmaz IsL. 1958.
T.C.B.M.M. Muhterem azalarna Hitaben Hay-
rat-i erife Hadamesi Cemiyeti Umumi Merkezi
nin Mesleki ve htiyac istekleri Hakknda Bir
Anza, (24 sh.) Kader Matbaas: 1340 (1924).
Devlet Salnamesi 1927-1928.
(T.C.) Devlet Yll 1928-1929.
Dtr. 3. Tertip.
Trk (Eski nn) Ansiklopedisi 33 cild).
.TBM M Zabit Ceridesi.
. TRKYE 1923-1973 Ansiklopedisi.
TBMM Gizli Celse Zabtlan. 4 cilt (Ankara:
TBMM M.. 1980). ( Bankas Yay.)
. Atatrk'n Milli Eiumimizlc lgili Dnce ve
Buyruklar. Trk Dil kurumu Yaynlar. 170.
Atatrk'n Sylev ve Demeleri. (5 Cilt). Trk
nklap Tarihi Enstits Yaynlar. 1961.
Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri.
Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar. 1964.
. Mderrisin Cemiyeti Nizamnamesi, Evkaf-
Islmiyc Matbaas. st.. 1337 (1921).
stanbul Belediye Ihsaiyat (statistik) Mecmua
s C.3. Dersaadet 1330.
Mcelis-i Mcyih Nizamnamesi ve 8 Talimat
name Evkaf-i Islmiye Matbaas. 1337 (1921).
Trkiye'de Cumhuriyet Tarihi: 4. Devlet Mat
baas. st.. 1931.
T.C.B.M.M. Muhterem AzaJanna Hitaben Ha-
yrau erife Hademesi Cemiyeti Umumi Merkezi
nin mesleki ve ihtiyac istekleri hakknda bir
anza. (24 sh.) Kader Matbaas: 1340 (1924).
VII. Milli Eitim uras. alma Esaslan. Ko
nular ve Kararlar, MEBY. 1962.
Alemdar Gazetesi, say: 3027 747 - 748a. 19.
20 Kanunisani 1337 (1921).
"Ellinci Ylnda Laiklik sempozyumunun Ar
dndan..." Brildm. Say 48.1979. s. 84-98.
Divan. Harb-i rfi Muhakema Zabit Ceridesi
(Takvim-i Vckayi'in ilavesi olarak veriliyordu)
BBLYOGRAFYA 537

1335(1919).
^ Durum Dergisi. Elmal Yerinde Kalamaz, say:
99.1.9.1966.
Meclis.i Mebusan Zabl Ceridesi. Ekim.Kasm
1334 (1918).
MiIIci Mecmuas, c.1-5.1947-1949.
Musavl Gazetesi, say: 211. zmir 1328
(1912).
.f Peyam-i Sabah, say: 11178/848. Kanunusani.
1337(1921).
Selamet Mecmuas. (mer Rza Dorul): c.1-2.
1947-1948.

Takvimli Gazete, yl: 2. say: 34-129. Eyll

1328(1912).
Tanin Gazetesi. Aralk 1339 (1923) saylan.
Temsilciler Meclisi Tutana, c.3.1961.
.. brahim Ehcm Efendi stiklal Mahkemesinde.
Tanin. 7/1/1340. sh: 11 Vatan. 7/1/1340 sh: 12.
Vatan Gazetesi. 9.11.1924.
Yeni Tasvif-i Efkar, say: 1-127. 1325 (1909).
AtatUrk, Kurtulu Sava. Devrimler vc Cumhu
riyet Trkiyesi ile ilgili Kitaplar. smail Arar K
tphanesi katalogu 1960.
Atatrk, Hayat ve eseri I.. Ankara. 1963.
Tarihi Muhakeme. 1.1st. 1919.
Trkiye Byk Millet M e clisi Hkmetinin
Kuruluu vc Siyasi Karakter. 1st.. Tarihsiz.
4. "Amme Hukukumuz Bakmndan kinci Meru-
tiyet.in Tefekkrnde Islmclt Cereyam". 1st
Univ. Huk. Fak. Mec.. XIX (1954).
TRK DEVRM TARH ENSTTS:
Cumhurbakanlan. Babokantan vc Milli Eitim
Bakanlannn Milli Eimle lgili Sylev vc De
meleri. L. Ankara. 1946.
4 Bozguna Urayan Tek Cephe.Atatrk'ten Bir
Hatra ve Muhalefetin Akm Kalan Birleme Te
ebbs (Ankara: Gne M.. 1954). Demokrat
Parti Neriyatndan IL
(1924 Sonundan itibaren: Cumhuriyet) Halk
Frkas Nizamruunesi (Ankara, 1339).
 538 CUMHURYEl. DNEM DN VE DEVLET LKLER

H a lk F.rkasi Iciim ai (Grup Tutanaklar) BI. 1/

2 / d n .^ .c b k z .
C H F BUyUk K n cs Program. (15 E kim
1927) (Ankara: T B M M . 1927).
I C H F Program (Istanbul: Devlet M .. 1931).
C H F Nizam nam e Projesi (Ankara: T B M M M.
1931).
C H F H alkevleri Talimamamesi (Ankara: H aki-
m iy ci-i M illiy e M . 1932).
C H F X . Y1 Rehberi. (Ankara: H akim iyci-i
M illiy e M .. 1933).
i H ila fe t ve M illi H akim iyet (Ankara: Metbual
ve istihbarat M .. 1939).
M derrisin Cem iyeti Nizamnamesi. Evkaf-i
isia m iy c Maibaas. 1st.. 1337 (1921).
AtittUrk Din ve Laikljk. Belgelerle Trk T^ihi
Ergisi zel Yayn 1968.
Atatrk D iyor ki. M illi Egitim Bakanljg Yay-
m. 1980.
Aratrk " T rk Tarih Kuram u Ya-

ynlar. 1964.
T rk D e ^ im Tarihi. Genel K u ^ a y H a ^ Tari-
hi Ba^kanlig Yayn. 1971.
H itim iyct i M illiy e Hseyin Cahid'in Son
Muhalefet 9.11.1339. sh: 1.

KADRO (Aylk Dergi).

Tpk Basm . 2 e lli. Ankara iktisadi ve cari
ilim le r Alradcm si Yay.nlar. 1978-80.
- Is litn iy c l ve TurklUk. e.I.8. say.:
9-191. Nsan 1328. (1912). e. 13. say.. 326. 1330
^ (1914).
Seyh Saffet ! lihai Kaplan ^ p a n m .5 m ^r?
Hakimiyet. Milliye. 4/3^1WO.sh: 1.
Tanz.ima Maarif Vekaleti Yayn 1940.
Tugral Hanedan Erknnn Vatandan J^l-
s n a Nasl Karar Verildi? Tanin. 6/3/1340. sh.
l
 -

b ib l iy o g r a f y a 539

C U M H U R Y E T NE
r i D N - D E ^ E T L K L E R N
BAVU R ULA C AK Y ABA N CI KAYNAK LAR

S ^ IE T POUR L'CTUDE DE WHISTORIETORQUE:

Historicdc la RcpubligucTurguc, IsL 1935.
IWERNATIONAL lABOUR OFFICE Latour
Problems In Turkey, Geneva, 1950.
L
. RUSTOV Dankwart: "Politics anda slm In Turkey" (der) R.N. Frye slm and
Ibc West (Lahey: Mouio. 1957)
ABADAN Nermlnj Social Change and TurkishWomCT. Ankara, 1963
ADIVAR Halide Edlpj Memoris. London. 1926
Turkey Faces West. New Haven. 1930
"Diciaioship anda Refo^s in Turkey." Yale Review. Cu7.
1929, s. 2 1 M
ConOici of East and West in Turkey (Lahore: Shaikh hlu.
hammed Asharf, 1935) Jamia millia Extension lectures.
ADNAN ADIVAR Abdulhak: Ba Science Chez 5 Turcs Ottomans, Paris, 1939
"Interaction of Islamic and Western bought in Turkey.'
(dcr). T.C.Young. Near Eastern Culture and s^ .ciy fprin.
ceiion. 1951). 5.119.29
A L A E D D iN M .K iral Adli Inkjlab.n ana Hailan (Istanbul: 1937)
ALBRECHT W.J Grundrjss dcs Osmanischen Staaisrcchis. Berlin. 1905
ALLE.N Henry Ellshaj The Turkish Transfomiaiion (A study in Swial and Rclig.o.
us development) ( nivof Chicago ftess.1935)
ALP Tekin; Kcmalismc, Paris. 1937
AR.VISTRONG H. C. Grey Wolf. London. 1932.
ILAlLEY Frena Edftarj British Policy and the Turkish R efo^ Wovemcni. Cam^id.
gc. Mass. 1942
BAMBERG F. Geschlc dcr ^enialiscncn angelcgcnheiicn im Zcitraumc
des Pariscr und des BcrlinCT Friendens. Bwlin, 1 9 2
BAREA.NOmer L u tn * h Sur la Distributuon des Totcs aux agriculicurs ct
Ics problems essentials tfunc RefoTOe agrairc en Turguic..
R. Fac. Sci. Ec. Univ..132- ^ ,(1944.5) 5
A G IL A B Fua Turguie. Paris. 1939. (No. I1 inH. L^vyullm am VC .Mir.
kinc.Cueizeviich (^aytnlayic.lar). ,e iu ^tg u e des pc-
uple)
BAG (
) Z Ilhan , HGWARI3 E. Wdson Edicaiional ^ b le m s tn Turkey
1 9 2 0 . (Indiana niv 196S) Lhalic and Alta^ Series .
6
BECKER S. H. I.slamsitKlicn. 2 cildL ^ipirig. 1932.
E R K E S N lY A Z lj "Historical B^kgrouml of Turkish Sccularism'm R N.
FRYE. 1. Islam a ^ the West. The Hague. 1957. s: 41
The I^jvelopmeni of S^ulansm in Turkey. Montreal. 1 .4 .
BlRGEK.John; A Guide to Turkish Area S tt^ . Wishingtuiv 19
BlSDEE Eleanor New turks: PioncR of the Pe^iWic 1 9 2 0 . (:.
hi.: llniv.of Penncsy.lv.ni. Press. 1951)
BREMER Marie Lufse; Die Memoiren dc.s Ik is ^ n Derwuschs As Dc4.t? l)iahfi
Willdorf Hassen. 1959.
BRICE W.C.J "The Pojnd.tion Gf Turkey 9 . The
I I I CXX/3 (1954). M7.35
CANARD M .Cvnffurt B kiS iven a e ei l,.m''. Annlcs dc '
d'Etudn O ric n u l. (C c u y rk Y lt l 1949 200
540 CUMHURYET D ^ M DlN VE D E ^ C T LKLER

CASTAGNEJ.J " Laiinisaiion dc !'alphabet Turk dans Ics republiocs

wrko-arama dc l'U.R.S.S.". R. Et. Islam. 1(1927). 321.53.
CHARMES G. L'Avcnir dc la Turguic. Panislamislc, Paris. 1883.
CHILDE Gordon hai H a p p e d In Hisi.ty. Penguin Yajnncvi. 1976.
DAVISON R.H. .Turkish Altitudes Concerning Christian Muslim Eguality
in the Nineteenth Cenuty". Amwican Historical RevieW,
LIX (1 9 5 3 (. (844.64).
"Euroan Archives as a secure for laiCT Ottoman hisio^''
in R c ^ n on Cu^OTt Rcscarc on the Middle East 1958,
Washington. 1959. 5.3 3 5 .
"Westemizad Ediucation in Ottoman Turkey" The M.ddlc
East Journal. (Summar. 1961)289-301.
DEANY Jean 5' Souvenirs, du Gari Mustafa Kemal Pacha, R.Et.
lslam.I(1927). 117.222.
DEPONTO . COPPALANI K.. 5 Confrcics religiuses musulnamcs Ce.
zayir. 1897.
DIRKS Sabina La Famillc Muslumanc Turguc. Mouton and Co.. 1969.
DUCHEJean Historic Du Mond^ Rammarion, 1958.
DLDAH.W . .'Die Gesundung dcr Turkischen S^J^hreform". ^ r Islam
XXVI (1942). 77.1IW.
EBERHARDW . Nomads and Farmers in South-Eastern Turkey: Problems
of Sctilcmcni'.. f ^ e n s VI (1953)3 2 9

EICHMANNF .; Die Reformcn dcs Osmanischen Reiches., mit ^;so n d ^ cr
Bcoicksichligung dcs Vcrhaltnisscs d r Christen dcs M c n is
zur Turkischen Hcffschaf^ Berlin. 18585
ELIOT.M. Grlnnel: Modem Turkey: A Politic-Economic Interrelation 1 9 8 .
1923 E lu s iv e : with Selected Chapters by Representative
Authorities (New York: MacMillan. 1924)
ELLISON Grace Turkey Today (London: Hutchinson 1928).
EMJN Ahmed The Development o f Modem Turkey as measured by ii4s
Press, New York. 1914.
ERENNurl; Tiffkcy Today and T o m o ^ w : An_E perimcrt in Westenni-
Miion (LondOn. Pall Mall Press. 1963).
FESCH Paul ' aux demCTS jours d.A M ulH am i^ Paris.

FREY F.W. The Turkish Political Elite. Cambridge. Mass. 1965.

(der) Robert E. Ward VC Dankward A.
R^IOW Politick M odemi/aiion in Japan Turkey (Princeton
Univ. Press. 1964).
^RER.N
. (cd) Islam and the West. The Hague. 1957.
COERCES Berthe Caulis "Wustafa Kemal, dcsiani". Atatrk'e Saygt Trk Dil
Kurumu Yayint, 1969.
GIBB H ^ R .. HAROLD Bowen;
COKALP Zlyaj T ^ S s d f^ a rio n lm Uid Western Civilization 1959 ^ iy a-
: ' ; : ^ .(
HARR1SG.S.;
HARTMANN, SCHEEL H.; (EteTteyaJe^ BeiiKe zur Anibislik. Semilislik und Islam-

. 7: : ' . 09 .
195 217.21 .

BBLYOGRAFYA 541

'.Der Islam in der neuen Turkei... WI, n.s. Ill (1954), 262*7.
..Beitrogc zur Gcshisctc des Kampfes dcr Turkei um ihre
Unahbangigkcil". WI. n.s. V (1957). 1.64.
"Aud dem Wege zur Turkischen Rc;ublik'., VI, n.s.. V
(1958). 206.18.
HAUPT G.; "Lc dccbul du mouvcmeni socialistc cn Turgic.' Lc Mouve.
mcnlSovial. No: 45(1963) 121.37.
HEYD U.; "Islam in Modem Turkey... R.C. As.f.. XXXIV (1947) 299.
308.
Language Reform in Modem Turkey, Jerusalem, 1954.
'The Ouoman. Ulema and Wcstcmizaiion in the time of
selim ni and Mahmud II.". Scripta Hicrosoymitona DC
(1961)63.96.
HORNP.; GcshichicdcrTurkbchen Modeme. Leipzia. 1902.
HOSTLER C.W.; .Trcr>dsin Pan.Turanism". MBA. Ill (1952) 3.13.
NALCIK Halil; "Land Problems in Turkish History". Muslim World. XLV
(1955), 221.28.
JAESCHKEGotthard; "Die Emwicklung des osmanischen Verfassunasstaaics von
den Anfangen bis zur Gegenwan" WI. V (1918). 5.56.
"Die Turkic. Scit dem Wclikriegc. Gcschichts kalender
1918.1928... WI. X (1927.9). M54.
Die Turkei Seit dem Wcltkricgc. II: Turkischcr Gcschichka.
lender fur 1929 mil neuem Nachtrag zu 1918.1928. Ill: Fur
1930. IV: Fur 1931-1932 WI. XII (1930.1), .50. 137.66:
XV (1933). i-33.
"Dcr Freihcii des Turkishen Volkcs", WL, XIV (1932), 6 -
"Dcr Weg zur russich.iurkischcn Frcundschafi" WI. XVI
(1934). 23.28.
"Die Turkic indenjahren 1933 und 1934 Gcschickhtskolcn*
dcr". WI. XX (1938). 110.17.
"Die ersten Verfassungscniwuric dcr Ankara Tilrkci", Mitt.
Aus. Hoch, dcr Univ. Berlin. XLII/2 (1939). 57-80.
"Vom Osmanichen Reich zur Turkischen Republik Zur
Gccshichic cincs Namcnswcchels". WI. XXI (1939). 85-93.
"Dcr Turanismus der jungturken. Zur Osmanbchcn Aussen.
politik im Wcluicgc". WI. XXlll (1941), Leip/ia. 1943.
"Mustafa Kemal ci la proclamation dcla Republiguc cn Tur-
guic". Orient. No: 27 (1963) 29-44.
KARAL E.Z.; 'Turkey: from Oriental Empire to Modem national state", in
METRAUX. G.S. vc CROUZET (derleyenler) Tlc New
Asia: reading in the history of Manking. New York-London,
1965. s. 59-81.
KARPAT K.H.; Turkeys Politics; Transition to a Multy Party System. Pricn.
ccton. 1959.
"Social Themas in Contemporary Turkish Villages" Social
Research. XXVII/ (1960), 83-103.
"Recent Political developments in Turkey and Social Backa
round". International Affairs, XXXVD/3 (1962X 304-23.
"The Peoples Houses in Turkey. Esiablishmem and Growth.
The Middle East Journal, (1963) 55-67.
"Society. Economics arK Politics in Conicmporiry Turkey"
World Politics. XVn/I (1966). 27.55.
'The Turkish Left", joimal of Conicmporiry History. 1/2
(1966). 169-86.

5
 542 c u m h u r iy e t i ' DNEM DlN ^ DEVIETI' LKLER

KAZA.MIAS .. Andreas; Education and hc oucsi for Modernity in Turkey (^ndan

George Allen and Unwin. 1966).
KEMAL Ismail; The Memoirs of Ismail Bey, London, 1920 (SommCTvilIc
Slo^ tarafndan yayinlanmilir).
KEY Kerim An Duilinc of Modem Turkish Historiography. 1st.. 1954.
'trends in Modem Turkish Literature'., Muslim World. IL.
11. ( 1957) . 3 828.
TRENDS IN TURKISH HISTORIOGRAPHY.. IN RE.
PORT ON CURRENT RESEARCH ON THE MIDDLE
EAST 1957. WASHINGTON. 1958.S: 39.64.
KINROSS Lord; Atatrk: The Rebirth of a Haiion. ^ndon, 1964.
K.NIGHTE.E. Tnc Awakening of Turkey: a History of a Turkish Revoluli-
on. l^jndon. 1909.
KRUGER Dr. K. Kemalist Turkey and the Middle East (^ndon: George
Allen and Unwin. 1932).
KURAN ErcUment: ..Ottoman Ahisioriography of the Tanximat Period'in B.
5 VC P.M. Holt (derleyenler) Historians of the Middle
East, ^ndon, 1962. s: 422.9.
^ e Impact of Nationalism on the Turkish Elite in the nine,
tccnih century, Ankara. 1966.
LEVONTANLutfv The Turkish Press, 1932.1936, Beyrut. Beyrut, 1937.
LEWIS Bernard Tnc Emergence of Modem Kurkey, Oxford University
Press, 1961.
"Histo^.Wnling and Nadional Revival in Turkey", MEA.
IV (1953). 218-27.
Impact of Nationalism on the French Revolution on
Turkey", Journal of World History. I (1953) 105.25 g7^en
gcirilmi ekli: in METRAUX C.S. VE GROU^ET F. The
New Asia: Readings in the history of manking. New York-
landon, 1965 31.59
DcmoCTacy in Turkey". MEA.X (1959), 55.72.
.The Ottoman Empire in The Mid-Nineteenth Ccnntk^: A
Review".
Middle Eastern Studies, 1/3 (April 1965), 283.95.
LEWIS L GeoBreyj Turkey, gzden geirilmi ba.kiLondon. 1965.
LOLTSGardet Les Hommes dc L'Islam Paris 1977.
L.Islam. Religion Cl Communauic Paris 1978.
LUKE Sir H rry TItc miJting of Modem Turkey: From Byzantium to Angora
(^ndon: Macmillan, 1936).
.MANTRANR .: Historic dc LaTurguie, Paris. 1961.
..IARDlN5erif .The mind of the Turkish reformer 1700-1900... Th eWes.
tern Humanities Review, XIV (1960) 413-36.
MAR.MORSTEINE. '.Religious Oppcsiicpn 0 Nationalism in the Middle East",
L A grrX X V ir(1952)3;59
M ATTHFW SA.T.J . Emergent Turkish Administrators Ank., 195 .
M AZRUlA.ALlj AfriCa Bitween the mcili Rcstorantion and die Legacy of

Comp^aiivc 011 i . i ' T

of Modcmi/fiion... T. I B ^
Bankasi
uluslararas Atatrk Sempo^umu (17.22 Mayis 1981) ge-
ici ayn basim.
M C C IL L A C H F . th e E ^lof AMul Hamid. ^ndon. 1910.
MEARS F-.G-Dikerleri; ModOT turkey. New York 1924.
MIKU^HED. v.nj Musiapha Kental. ^ndon-Ncw York. 1931.
M IL L E R w . Empire and it's Successors, CamWdge, 1929.
 BlBI.tYOGRAFYA 543

OZANKAYA Ozerj "AiaUirk: The Archiicci of Turksh Renaissance". Revue In.

Hationaie dHsorc Mhar ^<No: 50.1981.
PARKER .. Smlthj Mwlcm Turkey, landon. 1940.
PEARS E. SJrj Lifeof AWul Hamid, ^ndon, 1917.
PINSONMARK; 'Turkish Revolulion and Reform (1919.1928) in Sovici His.
loriography. " Middle Easi Journal, Cili 17. Say, 4 (Gu/.
1963). s. 4'6678.
PRICE M. Philips A History ofThe? (^ndon: Ailen and Unwin 1956).
PRITSCH E.J "Die Turkisehe Verfassung vom 20 April 1924" Msos.
XXVI.XXVD/2(1924). 1W.251.
REED H.A.. 'T he Religious Life of Modem Turkish Muslimc in R.N.
FRYE (Deri.). Islam and the West, the Hague. 1957, s. 108.
48.
.'A New Force at Work in Dcmocraljc Turkey". MEJ VII
(1953). 33.34.
'c Faculty of Diviniy n Ankara", Mslim World. XLVl
M g ; (1956).2953l2vcXLVII(1957). 22.35.
'Turkey's New Imam.Haiib Schools". WI. n s . IV (1955).
150.63.
R .B ^ SOND. Richard: The First Turkish Rcblic A Case Study in National De.
vclo^cni (Cambridge. Mass.: Hazard Univ. Press., 1963).
ROSSI E. "La qucsiionc Dcll'alfcbcio per linguc turchc.'. OM. Vll
(1927). 95.310.
II dccennalc della Rcpublica di Turehia (29 ottobre 1923.
29ottobre937", f)M.XlU)(1933). 541.57.
"La Rifoma linguislica in Turehia", GM. XV (1935), 45.
Dali" im^ro ottomano alia Republica de Turchia Origtne
e sv.luppi dclnar.ionalismo turco soito L'asjxilo ^litic^ u l.
luralc". OM. XXIII (1943). 359.88.
"Ventiringue anni di riforma ilguislicia in Turchia". OM.
XXIII (1953). 378.84.
RL'STO'D.A. 'Tltc Amy and the Founding of the Turkish Republic".
"World Politics. XI (1949). 513.52.
"Politics and Islam in Turkey 1920.1935", in R N. FR YE
(cd): Islam and the \65^ tc Hagu^ 1957. s: 69.107.
"Foreign Polsy of the Turkish Republic" in MACRIDIS
R.C. (cd). Foreign !)olicy in World Politics, Englcww^
Cliffs. N.J. 1958, s: 295.322.
'Turkey's Second Try a DemoCTacy", ^ Yale Review.
(1963)518.538.
'Turkey: Modernity of Tradition in L.W.PYE ve
S.VERRA (^ilOrler). Political Culture and Political Devc.
lopmcn Princeton. 1965, 171.98.
.The I^vclopmcnt of parties in Turkey", in LAPALOMBA-
RA VC M. WE^ER (editrler) Poliuc Paru and Polilicil
Development, Princeton, 1966. 107.33.
SlNANOGLlSuat; Visage de la Turguie. 1979.
SIMITHE.C. "Debates on the Turkish ConslitulOT of 1924" Ankara
Univ. Siyasal Bilgiler Fakltesi I^Tgisi. Xlfl (1958) 82.
105.
SMITH E.D. Origins of the Kemalist Movement Washington 1959.
SMITH W.C.J Islam in Modem Histoty, Princciori 1957.
SNOUCK c . Hur^onlej VcRprcidc GcschriftCT. IIL 80 ^ . Hague. 1923.
544 C U M H U F r DNEM DlN VE DEVLE r LKLER

STEPHAN Dr. Ronar

Franszca eviri: La Turguic d'auiond'hui (Paris: Libraire
Oricnialisle PauJ Gcuhner. 1937), ngilizce evirisi: Turkey
Tay(^ndon: Robcrl Hale. 1938).
ST IR L ^G Paulj "Religious Change in Republican Turkey". MEF. XII
(1958), 395^08.
STONE Frank . The Rub of Cultures in Modem Turkey, Indiana Univcrsly
Publications, 1973.
TAF.SCHNER F.R. lAESCHKE Goiihard
Aus der Geschichtc dcs isliischen Orients, Tubingen,
1949.
TAGHIXADES.H. ..Lc Panislamismc cl Ic Paniurguisme... RMM. XXII (1913).
179.220.
THOMAS L.V. ..Recent Developments in Turkish Islam". MEF, I (1952),
220 .
TIBAWI A.L; "Islam and Secularism in Turkey T^ay". Quarterly Review

TOUCHARD.lean;
T O ^ B K E , KIR VOOD K.P.
Histor
ic I^sId
e
(1956), 325.7.
csPoli
Turkey, ^ndon, 1926.
li
q u
es.PU
F.2.Cili 1
959
.
TSCHLD R. Das Chalifat.TubingCT, 1926.
TL.NAYAT.Z. ..Elections in Turkish History". MEA, (1954), 116-20.
'.Ideological Character of the 1924 Consiiulon^'. Annalcs
de paculic dc I^oit d'lsianbul. No: 15(1960). 99-135.
TkRHAN.MUmtuz; Where are we n Wcsicmizauon'.. 1st., 1965. Tilrkcdcn D.
GARDWOOD tarafndan evrilmilir.
VALYI Fellxj Spiritual and Political Revolutions in Islam ( ndon: Kcgan
P3ul. FrCTch, Trubner. 1925).
V A R . Robert E l RUSTOW Dankward;
Political Mwlcmizaiion in Japan an Turkey, PrinMlon ni
versty Press, 1964.
VILFRFDC.Smlthj Llslim dans IcMcndc Mcdcme. P.S 1978.
VICLMCH The ottoman Empire It.s record and Legacy. Princeton,
N J . 1965.
WARD Barbara Turkey (London: Gxford Univ. p 1942).
w a s h b l r n g . Fifty Years in Constantinople Boston-New Yorkl909.
WALGH A.Telford ..Nine years of republic in. Turkey" Journal of ? c Royal
: : u a i y ^ ^ r c s : y. XX (Ocl^ 193369 .52 :5 : .
W EBSTER D. Everett The Turkey of Auiturk-Social Process in the Turkish Refor.
ro n
(Philadelphia: The American Academy of Political and So.
cial Scicnoes. 1939).
W E IK E R W J. Turkish Revolution 1960-1961. Washmgum. D.C.

WEINBERGER S J. "Political Upset inTu^cy" M E ^ I. 113542 50.

. n ^ Y c ^ in Co t^UnopIe. 3 . ^ 1 00
WHJTE C h a r t.
; ea trhus dans L.Emp ottom^ , Me*
w m E K P.
JongCs Ccurges Smrts. Bruxelles 1952. 5.76: 5
. p m e i i . yju, Som l WissOTchaft
So/ialpohiik. u x (1928)495
WORTHAM Mustafa xCmal ofTurkey..1930 ,
Y a LMAN ARi H
Y O L N G T . C .
Z m ii; Ifluppg.19.
', ' , . " .

 .: ' .
.' .. .'- . !

...'.

DEll,ONANNNGIYlfCEGlKAi:AYIYeR.\IDEfTABlMEialR
m m T f f i e v T .' .''' ' .'. s ISO

l MtSElfS ARTIK S Y R lrN D E C Il,1 1 / Y j R N BR MESELE

HALN i T lO K A D A R Ki S T m E R N N U L 'D A A lT M l GN ERSNDE
APKADAN [.YII)AME^GK$I SAYISI 57DI.
f i
N a m I / O D O O G U W .
M |S I H A ,