Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Arhitektura prije 1463.godine

ARHITEKTURA
prije 600.godine nove ere

Doba prehistorije

Paleolitski period na teritoriji dananje Bosne i Hercegovine (prije 10,000 p.n.e.) odlikuje se razliitosti
u karakteru ovisno o poloaju teritorije i njenoj klimi. U sjeverno-bosanskoj Panonskoj ravnici,
praistorijski ovjek bio je povezan sa Srednjom i Centralnom Evropom, tako da su koristili slian alat
napravljen od polu-dragog kamenja: opala, ahata i jaspera- divei se njihovim ivim bojama, sjaju i
obliku. Kamenim alatima iz panonskih gora, ne moe se porei kvaliteta umjetnikih djela, ako nita
vrijednost nadmonih zanatskih djela. Oni su dio prirodnog ambijenta u kome se svakodnevno odigravala
borba dovitljivosti izmeu lovca i zvijeri.

Mediteranskoj Hercegovini nedostajao je tvrdi kamen

koji bi se mogao uporediti sa kvalitetnim kamenjem
Panonije zbog ega je alat ovih grupa bio ogranien u
razliitosti oblika i grube izrade. Umjetnost im nije
bila nepoznata: na glatkim povrinama stijena mekog
bijelog kamena, urezivali su slike svog svijeta -
nonalantno, ne optereujui se ni oblikom ni
naturalistikim izraajem.

Prije nekih 12,000 godina u Badnju u blizini Stoca,

jedan takav umjetnik urezao je u stijenu sliku konja
probodenog lovevom strijelom. Njegova mata je bila
vie nego dorasla zadatku, pitanje je bilo samo
sredstvo izraza, i zavisilo je od prirodnog talenta i
dostupnog materijala, sauvan samo u dijelovima, je
najstarija relikvija Paleolitske umjetnosti u
sjeveroistonoj Evropi, i samim tim najstarije poznato
umjetniko djelo u Bosni i Hercegovini i irem Konj iz Badnja
regionu.

Neolitiki period u Bosni i Hercegovini trajao je oko tri milenija (5000- 2000 p.n.e). Vremensko
prvenstvo pripada Hercegovini gdje je era ranog Neolitika poela otprilike 6500 p.n.e. u obliku
impresivne kulture, kao one koja je otkrivena u dolini rijeke Trebinjice, u Kairi u blizini Stoca i u
Zelenoj pilji iznad izvora rijeke Bune u Blagaju. Tragovi iz srednjeg neolitika do sada su naeni samo u
Kairi u blizini Stoca, u skromnoj mjeri, dok je kultura kasnog Neolitika obilno zastupljena u Velikoj
(Ravlica) peini, iznad izvora rijeke Tihaljine i u Lisiiima u blizini Konjica.
Umjetnici u Lisiiima posmatrali su prirodu, apstraktni, kosmiki svijet, u istoj mjeri koliko i stvarni
svijet koji ih je okruivao. Stvarali su ono to su opaali i iskusili na crnim, peenim posudama,
poveavajui uinak crtanja koristei boje, a posebno cinnabar. Tako se Sunce i Mjesec nalaze u
kombinaciji sa prikazima drvea i peina, onako kako su ih ljudi doivljavali u prirodi. U kontinentalnom
regionu zemlje okolnosti su bile malo drugaije. injenica je da je neolitiki period obogatio kulturnu
podstrukturu srednje Bosne sa majstorskim djelima keramike umjetnosti, koja je bila bez premca kroz
cijelu praistoriju. Naslijedivi ljude iz Paleolitika, koji su tu bili nastanjeni, i povezavi se sa njihovom
umjetnou, neolitiki ljudi su razvili novi materijal: glinu peenu u vatri.
Korijeni umjetnosti sa figurama zalaze duboko u epohu ranog neolitika, u naselje Obre I u dolini rijeke
Trstionice. Prikaz ljudske figure pronaen ondje pripada statuma cilindrinog oblika, karakteristine za

1
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

kulturu Stareva. Istaknut nos i dugi horizontalni usjeci za oi, daju ovoj figure osnovne ljudske odlike,
ali ukazuju i na vanteritorijalni karakter ove umjetnosti koja je porijeklom iz donjeg Podunavlja. To je
bila umjetnost koja je tek poela traiti svoj izraz; rad majstora koji u glini, materijalu koji je tek poeo
otkrivati, trai metodu oblikovanja materijala, koji mora proi nekoliko faza prije nego to postane gotovo
umjetniko djelo. U drugom dijelu, perioda srednjeg neolitika, u srednjoj Bosni, ini se da je smisao za
figuralni prikaz bio iznenada potisnut. Pripadnici tkz. Kakanjske kulture bili su vie za izraz kroz
zanatstvo: u proizvodnji posudai su slijediti strogo odreene eme. Tipine za njih bile su sveane posude
sa etiri zdepaste noge i sa neproporcionalno velikom, okruglom, vertikalnom rukom. Nesigurnost
keramike sigurno je uticala na formiranje takvih oblika, unaprijed odreujui oblik stran tehnolokim
karakteristikama svjee gline. Uz malu pomo mate, kakanjska sveana posuda nas podsjea na rogate
ivotinje sa snanim nogama, gledajui sa strane sa razjapljenim eljustima. Njegov oblik je strogo
kanoniziran, kultnim propisima, i ne postoje takve varijante istog na irokom podruju od sjeverne Italije
preko Dalmacije i Epira do Egeja. Tokom kasnog neolitika u Bosni dolo je do izvanrednog cvjetanja
umjetnosti osloboene hijeratikih zakona. Njeni stvaraoci su naseljavali sliv rijeke Bosne i njihova
butimirska kultura dobila je svoje ime po prvim iskopanim nalazitima. Iako su kasnije mnoga droga i
bogatija nalazita te kulture bila pronaena, Butmir zadrava svojevrsno prvenstvo, kao nezamjenjiva
referentna toka za kasnije faze kasnog kamenog doba u Bosni.

Kultni riton (Kakanj, Neolit, izmeu 4,500. i 3,500.g.p.n.e.); Vaza, Butmir oko
3,000 .g.p.n.e.); Kultna kola, Glasinac (rano eljezno doba) Art in BH

U najranojij fazi butmirske umjetnosti, pojavljuju se grubo kovani likovi pomalo ravnog oblika. Oni nisu
ba paljivo ukraeni, jasno je da njihovi stvaraoci jo uvijek u poetnoj fazi velike faze koja e uslijediti
tek kasnije. U srednjoj fazi, ba kada je umjetnika kreativnost u dolini rijeke Trstionice slabila, u
Butmiru je poela faza nevjerovatnog razvoja. Figure su pravljene sa crnim, uglancanim povrinama, na
kojima su, putem bockanja i skromnosti linija, tetovirani dijelovi tijela, obue i odjee mogli naslutiti.
Bez ikakvog izuzetka prikazane su enske figure, nezgrapne i sa snanim naglaskom na karakteristike
majinstva- istinski dostojanstvenih gazdarica. Keramiari butmirskih naselja, naravno nisu jedini
umjetnici svog perioda. U to vrijeme na Balkanskom gorju umjetnost je procvjetala u proizvodnji
keramike, skulptura i reljefnih rezbarija i sve proizvedeno ove vrste izvan jugoistone Evrope je znatno
slabije.
Srednja Bosna je smjetena na krajnjem sjeverozapadnom rubu te regije, u kojoj Butmir (sistemski
istraen 1894.godine) zauzima neto povlateniji poloaj u jugoistonoj Evropi i umjetnika djela koja su
tada naena opskrbili su modernu arheologe prvim umjetnikim dostignuima ljudi iz kasnog neolitika.
Butmirska umjetnost srednje faze kasnog neolitika, u stvari je realna umjetnost, iako umjetnik nekad
pretjeruje sa dimenzijama pojedinih dijelova tijela- oiju, nosa ili tjemena. Taj realizam daje butmirskoj
umjetnosti prilino jedinstveno mjesto u umjetnosti neolitskog svijeta. Moglo bi se rei da je to portretska
umjetnost: predstavljanje u glini stvarne osobe. Iz istog perioda postoje i skulpture, koji sa prenaglaenom

2
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

stilizacijom anatomskim odlika, blie su artefaktima iz epohe ranog neolitika, ali vjerovalo se da su
napravljene za potrebe kulta, i da su zato stereotipne s obzirom na oblike udova i crta lica. To sugerie da
su u odreenom trenutku butmirski umjetnici napustili standardni kult umjetnosti stvarajui nezavisne
oblike koji nisu bili podreeni niemu drugom. Tako su postali mala kolonija umjetnika koji su radili
izvan normi koje namee drutvo. To je bilo slino osloboenje kao ono u doba Renesanse u Italiji u 15. i
16. stoljeu.
Proizvodnja zemljane keramike predstavlja posebnu kategoriju neolitske keramike umjetnosti- artefakta
koji su tako neobino matoviti, ali i usklaeni u smislu oblika i ukrasa. U cijelom razvoju praovjeka,
ljudi neolitika doveli su umjetnost na razinu savrenstva, koje su premaili mnogo vjekova kasnije Grci.
Poslije mnogo vjekova nomadskog ivota paleolitskog ovjeka, ljudi neolitika su nauili prilagoditi
zemlju u cilju da dobiju hranu i poboljaju svoj nain ivota. S tim otkriem nova epoha u razvoju
ovjeanstva je zapoeta i dosad nepoznati naini su otvoreni za koritenje tog vjeno utabanog
materijala. Po svojoj vanosti to otkrie je u rangu otkria vatre u poetku starijeg kamenog doba i
kasnijeg otkria vjetina taljenja metala. Najstarije keramike posude, one proizvedene tokom razdoblja
starevo- impreso kulture, podsjeale su u svom obliku oblike prirodnih tvorevina : imitirale su prirodan
oblik voa i njihove povrine su raene otiscima noktiju. Izvorno, moda je to bio tehnoloki postupak za
poveanje kompaktnosti zemljane mase, koja je razvijena kao sistem, a onda je sistem postao ukras.

U razdoblju srednjeg neolitika urezani ornamenti su postali ei: jednostavne linije, reetkaste povrine,
triangli ili rombovi. Araneri nisu bili previe precizni u ovom radu- naprotiv, ovi osnovni geometrijski
oblici su izvoeni grubo, bez potivanja formalne simetrije, najoitije je bilo samo nastojanje da cijeli
artefakt bude pokriven ukrasima. U dolini rijeke Bosne i njenih pritoka, keramiari ranog neolitika
butmirske kulture svoju su proizvodnju doveli do umjetnikog savrenstva. Kao to su se u odreenom
trenutku oslobodili regulativnih elemenata u skulpturi, usvojivi realnu interpretaciju svojih modela, takav
slian proboj dogodio se i u proizvodnji keramikih posuda. Njihovi artefakti predstavljaju najvii nivo u
primijenjene umjetnosti koju su postigli neolitski ljudi, ak i za generacije koje su ih naslijedile gotovo
dvije hiljade godina kasnije. Dominirale su crne ostakljene zdjele i vaze sa nogama, sa tekim vertikalnim
utorima na gornjim povrinama. Meu ukrasima, preovladavaju spiralni modeli, predstavljeni u razliitim
tehnikama: reljef, gravura ili ispupena rezbarija. Matovitost je nevjerovatna, koja je proizvela takav
raznolik splet kombinacija, uvijek ujedinjenih u obimu, sa pojedinanim dijelovima i zavojima. Potkraj
neolita, genijalnost keramiara se smanjivala i proizvodnja je opadala i pretvorila se u nematoviti
stereotip. Iako jo u potpunosti nisu savladali rad s metalom, napustili su proizvodnju keramike.

Nakon epohe, koju bismo mogli nazvati keramika po njenim karakteristinim artefaktima, novi
stanovnici Bosne i Hercegovine, nisu bili samo metalurzi, ve visoko kvalificirani proizvoai zemljanog
posua. Dekorativni sistem tih posuda karakteristian po svom stepenu, tako da ih je lako mogue
razlikovati od drugih kultura. Njihova novost kada su u pitanju ukrasi sastoji se od brazda koji nalie na
rezove, tehnike svojstvene samo za ovo razdoblje. Rezovi bi stvorili utore koji bi kasnije bili ispunjeni
bijelom bojom kako bi se poveao ukrasni efekat. To je bilo naslijee koje su dobili iz starije badenske
kulture. Posude sjajne, ulatene povrine ponekad su bila ukraena kratkim urezima u obliku polumjeseca,
ili snanim utisnutim oblicima kruga, polukruga ili ak i trokuta. Od velike vanosti u kostolakoj kulturi
su kombinacije razliitih vrsta motiva, koje su se pojavljivale u izgledu, posuda sa okruglim trbuhom ili
vratom. Ruke su rijetkost, prilino debele i obino ukraene urezanim motivima ili sa dvije kose crte,
poznate kao otisak kopita bika. U treoj fazi, nolitika, u vuedolskom kulturnom razdoblju, posude su bile
ukraene gravurama i peatima, a rezbarenje u brazdama je degradirano na neznatnu ulogu. Bili je jasno
da se nastojao postii raskoan ukrasni efekat.

Ovo je bio period tzv. Arhitektonskog stila, koji su karakterizirale frizovima i metopama, kao i posuda u
obliku zdjela ija je cijela povrina bila pokrivena podrujima unakrsnog oblika, i efektno ukraena
bijelim inkrustacijama. Dominantni su bili geometrijski oblici sa irokim spektrom motiva. Seobe naroda
u bronzano doba nisu moda tako intentivne kao ranijih godina, ali ozbiljno uzdrman mir i dalje ostaje

3
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

krhak. Iz tog razloga, svaka mala zajednica traila je sredstva samoodbrane na vrhovima breuljaka, gdje
su iskoritavali prirodne prednosti za odbranu, pravili su sisteme za odbranu od zemlje, kamena, te utvrde
u drveu. O umjetnosti iz tog razdoblja jedva je mogue govoriti. Osim toga, proizvodnja keramike je u
potpunosti naputena, jer su u to vrijeme proizvoai metala traili svoje naine umjetnikog izraavanja.

Do 7. stoljea p.n.e metal i keramika su dijelili jednak poloaj, a tek kasnije metal preuzima primat,
ostavljajui bronzanu domenu umjetnosti i nakita. U kasno bronzano doba Balkansko poluostrvo,
ukljuujui i Grku, je preplavljeno umjetnikim djelima koje odlikuje geometricizam, dok je figuralna
umjetnost velikim dijelom zanemarena. U razdoblju prelaza iz srednjeg u kasno bronzano doba u Bosni,
je poela proizvodnja autohtonih predmeta od polirane bronze.
Ovo je bilo u 13. st. p.n.e. Isticala se visoko tehnika razina i precizno graviranje tih artefakata,
kao to je simetrina distribucija ukrasnih motiva, od kojih je svaki bio uspjean od spirale do linija, i
koje e u 11 st. p.n.e biti prebaene u keramiku. Glavna odlika ove umjetnosti je apstrakcija. Ona ne
sadri ni ljudske ni ivotinjske figure, a prikaz biljnih motiva je jako rijedak. Tek u 7 st. p.n. e, postaje
vidljiv interes za reprezentativnu umjetnost. Male skulpture ivotinja, uglavnom lijevane u veliinama
pogodnim za amulete koji su se nosili na vratu ili na haljinama. Iznimno djelo sa tenjama iz starijeg
eljeznog doba, je minijaturna bronza ptice nacrtane na kolima, koja je pronaena u grobu na Glasincu.

Stil je prirodan i prikazuje sve one elemente, koji je mogu uiniti funkcionalnom i prepoznatljivom -
moe ak i pomaknuti. Niti se moe zanijekati vjerodostojnost ptice u reprodukciji njenih obrisa, iako
umjetnik nije optereen modom kao ni njenim osnovnim dijelovima. Nema obje noge niti krila, iako u
kombinaciji sa kolima nisu bila potrebna, jer je kretanje bilo omogueno pomou kotaa. Glasinaka kola
sugeriu povezanost sa grkim mitom prema kojem su due umrlih sa sjevera nosili labudovi.
Antropomorfna faza rane ilirske umjetnosti je obiljeena podrkom stubova kao i stupaca, hramu
u antikom utvrenom naselju (gradina) Pod u blizini Bugojna, koji datiraju iz 6 st. p.n.e. trupovi su
ukraeni razvedenim i urezanim rombovima, i ako u glavnim stupcima njihovi gornji udovi prelaze u
prikaz ljudske glave, koji je izraen u bareljefu. Obrve su jako naglaene, uz izraajne oi, nosnice,
istaknuti nos, usta i bradu. Figurice otkrivene u zajednikom naselju Ripac u blizini Bihaa. Su nespretno
modelirane i uistinu nisu imale namjeru da vjerodostojno prikau ljudski oblik. Zadnji dio je
neproporcionalno velik, dok su ruke i noge, nalik na panjeve, potpuno nerazvijene. Glava je sastavljena sa
tijelom bez vrata, a oi, nos i usta su naznaeni urezom, ali jo uvijek je ukupni efekat impresivan i
prepoznatljiv. Seksualne karakteristike su snano naglaene. Izrasline iz glave, nalik na rogove, daje ovim
figurama izgled Pana- glavnog ilirskog boanstva.
Figure Ripa tipa, otkrivene su na mnogim mjestima u Bosni i Hercegovini, npr. Kekia Glavica
u blizini Bihaa i Debelo Brdo u blizini Sarajeva. Ripa pripada teritoriju Japoda, iji je plemenski centar
bio smjeten u Lici. Oni su kulturoloki bili povezani sa Histrijom i Vanetom, sa sjeverozapada, i njihova
umjetnost je dosegnula svoj zenit, za vrijeme sumraka vlastite nezavisnnosti, prije nego im je Rim
nametnuo uniformu svjetske civilizacije. Depoziti mekog kamena, toplih boja, u blizini Bihaa,
omoguila im je da razviju novu tehniku u radu sa kamenom: kamenoklesarstvo. Meu primjerima takvog
rada, od posebnog su interesa urne kockastog oblika, ija je vanjska povrina ukraena gravurama. Na
Zaloju je otkriven dio sarkofaga ukraen procesijom konjanika sa podignutim maevima. Takav uticaj je
mogao prodrijeti u ovu regiju preko doline rijeke Une iz Panonije, a sam taj fenomen mogao bi biti odraz
injenice da meu klasinim piscima Iapodesa bilo mjeanih rasa s tim da je domonirala keltska. U
ovakvim oito kontroverznim situacijama, nije postojao kontra uticaj. Japoda su bili smjeteni na
perifernom podruju pod uticajem etrurske kulture, koja je ionako proeta uticajem antike Grke. I ovi
uticaji nisu se zadrali samo u dolini rijeke Une, ve su prodrli u Pod, naselje u blizini Bugojna.

Juno odatle, u slivu rijeke Neretve, postojao uticaj koji je vukao korijenje iz helenizma,
uglavnom meu ilirskim Daorsima, koji su zauzeli donji tok rijeke Neretve. Njihov glavni grad, Daorson,
u Oaniima u blizini Stoca, danas predstavlja najvaniji kulturni centar antike u Hercegovini.

4
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

U Daorsonu, kiklopski zid koji okruuje

citadelu, izgraen u zadnjem kvartalu 4. ili poetkom 3.
st. p.n.e. i sastoji se od ogromnih trapezoidnih blokova
kamena, sa rustikalnim licima i glatkih povrina na
sastavu blokova. Sa oba kraja zida su boni
pravougaonici- kule, a u blizini sjevernog tornja nalaze
se iroka vrata nad kojima je otri luk. Na javnom trgu ili
trnici, stajao je ovjek isklesan u zelenkastom kamenu
u prirodnoj veliini. Mnogi dijelovi fine grke lonarije
su tu naeni. Posebno vano otkrie bili su ostaci
draguljarske radionice, sa kompletnim setovima orua i
kalupa za lijevanje i oblikovanje ih bogova i ivotinja.
Sredinom 1. st. p.n.e. grad Daorson je bio sravnjen sa
zemljom. Zidine Daorsona, danas

Doba antike (50 B.C-600. n.e.)

U doba rimske uprave umjetnost stvarana na ovim teritorijama predstavlja oblik provincijske rimske
umjetnosti.U sutini, rimska kultura je mjeavina rimske i etrurske kulture, usvojena u osebujnom
ambijentu rimskog grada-drave, a od tamo se proirila na sve provincije velikog carstva. Njena
umjetnost je eklektina, prihvaena, napravljena sa svrhom, bez vlastitih karakteristika i kontinuiteta:
ljudi su rado vjerovali da mogu raditi i graditi u bilo kojem stilu, oponaajui zastarjele oblike, esto bez
odgovarajueg sadraja i autentinosti. U 1. st. n. e. u zaleu provincije Dalmacija, vidi se
beskompromisni prodor rimske kulture, koju su tamo donijeli vojnici i kolonizatori. Autohtono
stanovnitvo bilo je uznemireno naprednim tehnologijama koje su sputavale njihov tradicionalni nain
ivota i rada. Antagonizam prema pridolicama odgodio je proces zajednikog ivota, ali stvorio povoljne
uslove za razvoj odreenih karakteristinih vrsta umjetnosti, poznatih pod nazivom rimska provincijska
umjetnost. Meu arhitektonskim spomenicima iz ovog perioda, terasasti kompleks svetita u Gradcu u
blizini Posuja, posebno je vaan; bio je izgraen na pravougaonom platou na vrhu brda, kojem se
prilazilo irokim stepenitem. Izmeu tih zgrada, kojih je bilo nekoliko, bio je i hram posveen
preminulom caru Marku Aureliju i Faustinu mlaem. Izgraen je od korulanskog bijelog mramora u
obliku sa bogatim izrezbarenim vijencima i natstreicama, u helenistikom stilu, koji su prikazivali
pobjedu nad krilatim grifonima i nosili natpis, na kojem se vidi da je zgrada bila napravljena 183/4 n.e.

Reljef Dijane (Opii, Glamoko polje, 1.st.n.e.), Terasasto svetite, (Gradac kod Posuja,1.st.n.e.), Reljef Jupitera,
Minerve i Duha mjesta (ipovo, 2.-3.st.n.e.)----Art in BH

5
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

Hramovi, posebno oni koji su posveeni kultu drave, mogli su se nai u svakom urbanom sreditu.
Manja svetita u obliku jednostavnijih struktura otkriveni su u Zgoci u blizini Kakanja, u Muiina u
blizini Viegrada, Buturovic-Polju u blizini Konjica i Paniku kod Bilee. To su u osnovi bili
jednoprostorni objekti ija su proelja bila ukraena pilastrima i dav stupa izmeu njih. Kada je u pitanju
likovna umjetnost, zalee pokrajine Dalmacije slijedila je do odreene mjere trendove razvoja rimske
umjetnosti. U veiini sluajeva pokrajinski umjetnik je kopirao velike modele.Lokalni provincijski
umjetnici bili su takoe pod uticajem vremena, iako u njihovim reljefima je slaba zastupljenost
autohtonih tema.
Mozaici su originalno bili helenistiki proizvod koji je utemeljen u Italiji, u 1.st.n.e. u djelima izraenim
u monokromatski. Takvi mozaici su vrlo rijetki u Bosni i Hercegovini, za zemlju koja je bila pod
uticajem kolonizacije i ekonomski preslaba da bi njeni stanovnici mogli angaovati dobre, ali skupe
umjetnike iz inostranstva. Iznimka je bila zgrada u Putovici u blizini Zenice, gdje su u 2. st. n.e. dvije
dvorane bile prekrivene mozaicima, vjerovatno predstavljajui prazninu paradu morskih boanstava, od
ega su samo figure hipokampusa i ovjeije noge od sandalovine preivjele. Sredinom 2. st. n.e. urbana
vila u Viiima kod apljine. Bila je ukraena mozaicima geometrijskog tipa. Za njihovo bogatstvo
motiva oni su iznimka od mozaika poznatih iz Dalmatinske zagore.
Rimska kua na Ilidi kod Sarajeva na svom svodu ima velike mozaike, njihov centar je kvadrat udubljen
sa strana, okruen sa etiri ovala, na uglovima i istim brojem trapezoidnih oblika duinom svake strane:
sve je uokvireno beskrajnim pletenicama. Sredinje polje zauzima prirodno pruena nimfa, ribe u
medaljonima su crvene, sa redovima resa i tamno crvenim i crnim kiankama. Ovaj mozaik datira iz 2. ili
3. stoljea n.e. Situacija u Stocu je bila potpuno drugaija. Ovo je bio mali grad, ali sa bogatom tradicijom
koja see jo u helenistika vremena. Tepidarium, to je bilo privatno kupatilo, je ukraeno mozaicima
koji su predstavljali Minotaurov lavirint, kao pravougaoni grad okruen visokim zidinama, sa kulama na
svakom uglu i i polukrunim ulazima smjetenim u svakom zidu. Smjeteno u srce poznate petlje hodnika
je etvrtasto polje na kojem su portreti poprsja mukaraca sa rogovima, i velikim oima i uima.

Podni mozaici: Ilida (3.st.n.e.) i Boginja proljea, detalj Stolac ((3.st.n.e.)Art in BH

Personifikacija godinjeg doba iz druge kue u Stocu danas se esto moe navesti kao primjer mozaika u
Bosni i Hercegovini. Mlado, okieno cvijeem proljee stoji nasuprot starije ene, boginje zime, omotane
grimiznom stolom, preko duge rimske haljine i ukraene maslininim granicama- simbolim mira. Meu
mozaicima iz ville suburbane iz Panika, panja je posveena dvorani sa krinim tlocrtom. Njene opta
ema je slina onoj iz Hore kod Stoca: u obliku osmerougla unutar kojeg se nalazi kvadrat gdje je
prikazan Orfej sa lirom i zvijeri koje ga sluaju. Tipian je izbor boja, a posebno dominacija crveno-
smee boje, koja je u 3. st. n.e. bila karakteristina za freske u katakombama.

6
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

Tokom perioda koji je trajao od 4. st. do priblino kraja 6. stoljea klasina kultura je prola kroz
znaajne transformacije izazvane odreenim vanjskim promjenama, kao to su invazija i naseljavanje
barbarskih naroda na teritoriju Rimskog carstva, ali takoe i promjenama u psihi lanova klasinog
drutva u njihovom stavu prema dravi, religiji i umjetnosti. Od zgrada iz kasne klasine antike vrijedne
spomena su mauzolej u ipovu u blizini Jajca i utvrenu vilu u Mogorjelu kod apljine. Obje graevine
su izgraene na poetku ove epohe, u velikoj mjeri u klasinom stilu. Njihova proelja su ukraena
korintskim stubovima, strogog proporcionalnog odnosa. Promjene koje su dole jo su vidljivije u
interpretaciji ljudskih oblika i odlika, posebno na reljefima od elika u Blagaju na Sani, Putievu,
Ribniku i Zenici.

Vila rustika Mogorjelo: plan, rekonstrukcija, dananji izgled

Zajednika je karakteristika je plonost reljefa, sklonost ka ematskom prikazu ljudi na njima i njihovih
krutih pogleda u prazan prostor ispred njih. Posebno brojna, iz razdoblja ostrogotske dominacije (490-
535), su kultna hrianska svetita - bazilike i oratoriji. Neka od njih su bogato ukraena ornamentima na
oltaru, na kojima su izraeni hrianski motivi (kao to su liva svetaca na strehi u Dabrovini) mogu biti
istaknuti i tematski i stilski kao simbol likova inspirisanih gnostikim idejama (u emu je bez premca
bazilika u Zenici). Arhitektonski ukrasi ovih zgrada nemaju skoro nita zajedniko s klasinim
graevinama: vie podsjeaju na narodnu umjetnost, u kojoj su jednaku ulogu mogli imati autohtono
polu-rimsko stanovnitvo i barbari, posebno Ostrogoti sa svojom tradicijom rezbarenja drveta. Bazilike
Bosne i Hercegovine su poseban fenomen u evropskoj arhitekturi kasne antike. Iz tog razloga teko ih je
povezati sa poznatim spomenicima iz istog perioda u susjednim regijama, jer sigurno je da stanovnici
nisu vie bili rimski narod, u uem smislu rijei, ve nova generacija sastavljena od mjeavine razliitih
naroda i kultura.

7
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

ARHITEKTURA U SREDNJEM VIJEKU

(600-1463)

Slaveni su po dolasku na teritoriju dananje Bosne i Hercegovine, ima 600.godine nove ere, prva sklonita
traili u preostalim rimskih graevinama, te koristiti kasno antike refugium-e kao uporita za svoju
najhitniju odbranu. Njihovi rani tragovi su otkriveni u blizini Bijeljine, u Vrbljanima kod Kljua, i kod
utvrda na brdima (gradine) irom zapadne Bosne u kamenjaru visokih platoa. Neto kasnije, izgradili su
svoje vlastite primitivna, utvrena naselja, u nizinama- gradita, to je i danas narodno ime takvih
podruja. Jedno takvo gradite, zatieno zemljanim nasipima i hridinama, je smjeteno u dolini rijeke
Ukrine ispod Detlaka kod Dervente, a drugo u Mahovljanima kod Banja Luke.

Veina poznatih pre-romanikih graevina nije velika. Meu njima su crkve u Paniku kod Bilee, u
Zavali, na Vidostak brdu kod Stoca, i u Vrutiima kod Sarajeva. Sve ove crkve imaju pravokutno svetite.
U 12.stoljeu crkva u Paniku ukraena je freskama, a crkva u Vrutiima je ak opremljena kamenim
namjetajem, sa spletenim vitiastim ukrasima.

Prema nesigurnim dokazima, u Rogaici kod Blauja, kruna zgrada je podignuta koja je imala est
apsida, to bi je svrstalo u ovu grupu, ali ciborium pronaen tamo pripada neto kasnijem periodu. Ostaci
crkve u Lisiiima, mogu se takoe pripisati kasnoj predromanici. Kameni reljef Gospe sa Isusom, sa
Vidostak brda kod Stoca, danas je jedini primjer fine umjetnosti iz ranog Srednjeg vijeka, ali teko mu je
dati detaljnija odreenja. Ovaj period je posebno bio oznaen velikim razvojem obrta, posebno zlatarstva.
Brojni primjeri nakita koji je pokopan sa mrtvima, pouzdan su dokaz visoke kulture tog vremena i
ekonomske moi drutva.

Forum u Crkvini-plan (gore lijevo);

Starokranska crkva na Gradcu kod Homolja
kod Lepenice (gore desno);
Gradska vijenica u Domaviju -plan (desno)

8
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

Starokranska crkva u Vidotaku-plan (gore lijevo);

Starokranska kapela u Borasima;
Bazilika u Varoluku-plan (gore, desno);
Bazilika u ipragama (desno)

Romaniki impulsi uli su u Bosnu i Hercegovinu sa Jadrana i sa teritorija Maarsko-hrvatske drave.

Obzirom da su ove regije predstavljale periferiju Zapada, sluile su kao svojevrstan filter u ekspanziji
ideja, stilova i ukusa. Osim toga, Bosna se nastojala politiki izolovati od teritorija pod vlau kue
Arpadovia (Maarsko-Hrvatske drave), to je takoe uticalo na intenzitet kontakata. Kao i u ostatku
Evrope, naslijee romanikih spomenika u ovoj zemlji je pretrpjelo teke gubitke. Sagraena potpuno u
romanikom stilu, rana crkva u Vrutiima u blizini izvora rijeke Bosne (Vrelo Bosne), crkva na mjestu
gdje je kasnije bio manastir Svetog Nikole u Mili (dananji Arnautovii) kod Visokog, bila je najstarija
crkva pored tornja Svetog Luke kod Jajca, u Koluniima kod Bosanskog Petrovca, Bijele kod Konjica,
crkve Svetog Petra u Zavali, i posebno benediktanske opatije Svetog Petra u Polju kod Trebinja,
dananjeg ieva. U 12. st. predromanika crkva u Paniku kod Bilee bila je ukraena freskama u
italijansko-bizantskom stilu. Beznaajna freska sa dijelovima romanikog tipa otkrivena je meu
ruevinama crkve Svetog Stjepana u Vrutiima iz istog perioda. Takoe toj grupi spomenika pripadaju i
dijelovi ciboriuma iz crkve u blizini Rogaice, Blauj, ploa sa palmetama i kranovima iz Carevog polja
kod Jajca, kapitali iz Sarajeva i Kreeva, i osnova stuba iz Rmanja na rijeci Uni. Funkcionalni ukrasi, kao
oni iz starije crkve Tornja Svetog Luke u Jajcu, kao to je stup kojeg podupire lav i nekoliko drugih, ini
posebnu skupinu. Posebno lijep primjer romanske skulpture je bronzana statua iz Mujdia, iji ukrasi na
haljini podsjeaju na francuske radove iz 12. stoljea.

9
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

Duh romanikog stila tako se duboko ukorijenio u Bosni i Hercegovini, tako da su se radovi i graevine
nastavile izvoditi na ovaj nain i u narednim vjekovima, iako je nekad teko razlikovati originalne oblike
od onih koji su se infiltrirali u gotike strukture kao arhaini elementi. Dva spomenika iz Jajca su
primjeri takve prakse: bifora utvrde iz 14. st. i toranj Svetog Luke iz druge polovine 15.stoljea.

Grad Jajce:
Kastel (gore lijevo), kapije Travnika i juna (gore desno),
Crkva Svetog Luke nacrt fasade (dolje lijevo) iygled crkve danasi

10
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

Gotiki stil je takoer bio prisutan na terotoriji dananje Bosne i Hercegovine. Najstarija sauvana
zgrada u ovom stilu je biva Dominikanska crkva Svetog Antonija, dananja Fethija damija u Bihau.
Izgraena je oko 1266.godine, ubrzo nakon to je Biha dobio status slobodnog kraljevskog grada (1262).
U petoj deceniji 14.stoljea u Mili u blizini Visokog je izgraen crkva Svetog Nikole na ruevinama
ranije pomenute romanske zgrade. Crkva se sastoji od irokog pravougaonog broda i jednog proirenog
kora sa trostranim zavretkom okrenutim prema istoku. Uglovi su pojaani vanjskim stubovima, a strogo
zailjeni lukovi prozora su ukraeni sa ipkastim perforacijama. Veina ostalih crkava ima pravougaone
planove, kao npr. crkve Svete Marije u Srebreniku, Zvorniku, Olovu i Jajcu, Svete Katarine u Kreevu i
Svetog Juraja u Kraljevoj Sutjesci. Sve one pripadaju vrsti propovjednih crkvi i u skladu sa pravilima reda
bile su jednostavno ukraene. Prisne veze sa Dalmacijom su posebno uoljive na spomenicima u Jajcu.
Toranj Svetog Luke je tipian za bosanski, kao i za dalmatinski tradicionalizam. Izgraen je izmeu 1461.
i 1465.godine kao graevina sa romanskim dimenzijama, ali njegov gotiki prozor na prvom spratu i
zailjeni lukovi unutranjosti otkrivaju njegov pravi stil. Osim toga, to je jedini originalni srednjevjekovni
toranj u unutranosti Balkanskog poluotoka. U pogledu svjetovne arhitekture dvije kraljevske rezidencije
su od posebnog znaaja: Bobovac i Jajce. U ukraavanju Bobovca direktan uticaj Maarske arhitekture
dvora kasnog 14. i ranog 15.stoljea je vidljiv, dok je dvor u Jajcu izveden u potpunosti u obliku
Dalmatinsko-Venecijanske kasne Gotike. U Bosni i Hercegovini su sauvani mnogi umjetniki i zanatski
radovi iz gotikog perioda. Blaga manastira u Srebrenici, Zvorniku, Olovu i Visokom, ukljuujui njihove
poznate biblioteke, su nepovratno izgubljene tokom Bekog rata od 1685. do 1699.godine, a kreevsko
blago je znatno uniteno u poaru 1765.godine.

11
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

Crkva Sv. Nikole u Milama

(sred.14.st), gore lijevo;
Samostan Sv. Marije u
Srebrenici (14.st.);
Samostan Sv. Marije u Olovu
(14.st.) -lijevo

Bizantija je prodrla u Bosnu i Hum (dananja Hercegovina) sa istoka, preko susjednih zemlje Srbije, i sa
juga preko Kotora, Dubrovnika i Zadra. Nakon prvog procvata u ranijim epohama, umjetnost Bizantskog
stila e posrnuti i biti ugaena tokom Karolinkog perioda, te ponovno jae oivjeti pod Otto-om, i u
12.stoljeu doivjeti iznimnu slavu. Tokom perioda Latinskog Carstva e biti ponovo virtualno ugaena,
ali e ponovno oivjeti sa nejednakim intenzitetom tokom 13., 14. i 15.stoljea, a najvei razvoj doivjeti
nakon 1463.godine, u Osmanskom periodu.
Da su zemlje Srbije na istoku, i Hrvatska na zapadu, Bosne bile pod dominantnim uticajem Bizantijske i
evropske kulture respektivno, onda je u skladu sa zakonima meuzavisnoti fenomena neizbjeno je da je
umjetnost stare Bosne koja je bila smjetena izmeu Srbije i Hrvatske trebala bi biti dualistinog stila.
Dualistina, ne zbog iznimno istih Bizantijskih ili Zapadnih oblika koji se ovdje pojavljuju, nego to one
ovdje proimaju jedna drugu, proizvodei simbiotike izdanke i plodove. S vremenom, umjetnika djela
mjeavine stilova su postali sinonim domaeg naina izraavanja, stil posebno omiljen kod stanovnika
ovog regiona.
Gdje su ovi radovi najsretnije nakalemljeni na domae Romano-Slavensko drvo, a velika veina jeste,
svjedoci smo rezultata koji predstavljaju najvrijedniji i autentini doprinos ljudi ove zemlje zajednikom
umjetnikom fondu Evrope. U ranom periodu, od 5. do 12.stoljea ovo se sastoji od bogate plastine
umjetnosti brojnih Bosansko-hercegovakih bazilika, koje je, upravo zahvaljujui njihovoj posebnosti,
teko smjestiti u vrijeme sa nekom preciznou; u zrelom srednjevjekovnom periodu kod monumentalnih
nadgrobnih spomenika (steaka). Primjer je sjedite Trebinjske katolike biskupije u manastiru Svetog
Petra u Crncu u blizini Trebinja, koje ima baziliku iz 12.stoljea sa bizantijskom osnovom u obliku
upisanog kria. U 12.stoljeu manja crkva sa osnovom u obliku trolista je izgraena pored nje ija
ovisnost o istonim modelima je ak evidentnija. Ipak, obe crkve imaju rano-Romaniku nadgradnju,
mobilijar i Benediktinsku unutranju organizaciju.

12
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

U istom periodu je nastala i mauzolejska

crkva u Crkvinama kod Gorada, od koje su
jedino temelji sauvani, i znatno
monumentalnija manastriska crkva u
Dobrunu kod Viegrada.
Obe su ukraene freskama u istom Srbo-
Bizantijskom stilu, a vrijedna kolekcija
istorijskih portreta se jo uvijek uva u
Dobrun crkvi. Ove freske pripadaju
jedinstvenoj koli muralskog slikarstva koja
je cvjetala u zapadnim regijama Srbije.

Detalj freske u manastirskoj crkvi u Dobrunu

(1243) prikazuje upana Pribila, sa modelom crkve

Sa Tvrtkovim krunisanjem 1377.godine kao kralja Srbije i Bosne i ukljuivanjem zapadnih teritorija
Srbije u u njegovo kraljevstvo, na kojem su bile smjetene vane crkve i manastiri Mileeva,
Davidovia, Banja Priboj, orijentacija Bosne prema Srbo-Bizantinskoj umjetnosti je postala intenzivnija.

13
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

To se moe primijetiti u oznaavanju odreenih dvorskih funkcija, u kostimima, rukopisima, a ak i u

odreenim ikonografskim shemama dekorativnog sistema steaka (srednjevjekovni nadgrobni
spomenici). Ipak, najkonzistentniji Bizantizam e se pojaviti kod sakralnih spomenika koje je podigla
plemika familija Kosaa-Hrani. U kasnom 14. i ranom 15.stoljeu u slivu rijeka Tare i Pive, oni su
izgradili Crkvu Svetog Stefana, relativno velika graevina bogato ukraena sa mjeavinom kasno
Gotikog i Moravskog arhitektonskog ukraavanja. Njen zemljini plan u obliku kria, kameni ikonostas,
priprata iznad koje se uzdie zvonik u obliku preslice, i njene freske sa irilinim napisima su ubjedljivi
indikatori da je epan Polje crkva bila imitacija poznatog Mileevo manastira na grobu Svetog Save
toponimski element titule Herceg Stjepana, neaka osnivaa crkve Sandalja Hrania. 1454.godine u
Sopotnici na Drini, vojvoda (herceg) je izgradio drugu crkvu u obliku kria na temeljima Rakog tipa a
pokrivena sa Gotikim svodom; njeni dovratci su bili ukraeni sa Moravskim naborima, a njeni zidovi su
oslikani sa freskama SrboBizantinskim nainom. Trea crkva koju je ova familija podigla je izgraena
iznad epan Polje crkve, pod gradom Sokol koji je bio njeihovo sjedite. I ova i Sopotnica crkva su
relativno dobro ouvane. Crkva ima iroke kamene udubljene ikonostase namijenjene freskama i plitku
kupolu pod uticajem turske arhitekture iz Srbije, koja je ve bila pokorena. U brodu jo stoji zabatni
nadgrobni spomenik (steak) iznad praznog groba namijenjenog vojvodi, koji je umro 1466.godine u
Herceg Novom nakon to su njegove teritorije pale pod Osmanlije. etvrta od postojeih crkava porodice
Kosaa je izgraena u Savini u blizini Herceg Novog. U drugoj polovini 15.stoljea Dubrovaki i
Kotorski slikar Lovro Dobrievi ju je ukrasio, a na Grki nain je adaptirao njegov ranorenesansni stil
odreenim Bizantinskim stilistikim i ikonografskim normama i zapise irilinih tekstova iznad freska.
Freske otkrivene ispod slojeva iz 16.stoljea su jasni primjeri naina na koji istono i zapadno iskustvo u
slikarstvu uspijeva koegzistirati ovdje. etiri crkve koje je izgradila Kosaa porodica, a posebno ona
najstarija u epan Polju, u kasnijem periodu su sluile kao modeli tipinih crkava drinskog tipa, koje
su sa varijacijama bile izgraene u Bosni, Srbiji i Frukoj Gori sve do 17.stoljea.

Najstarije jezgro dananje Stare Srpsko-pravoslavne crkve u Sarajevu je nepoznatog datuma, iako
sigurno prethodi Osmanskom periodu.

Stara Srpsko-pravoslavna crkva u Sarajevu

Ipak, pravo cvjetanje umjetnosti u Bizantskom stilu u ovim zemljama e nastati tokom Osmanskom
perioda, izmeu 1463. i 1878.godine.

14
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

STECI

Meu spomenicima kulturnog naslijea sjeverozapadnog Balkana spomeniki nadgrobni spomenici iz

Srednjeg vijeka zauzimaju posebno mjesto. Oni su posebno brojni u Bosni, a najvie u Hercegovini;
Bosna i Hercegovina je ustvari njihova domovina. Zajedniki narodni termin za njih je mramorovi
(marbles), od grke rijei mnimourion, ili od latinske rijei memoria znaenje u oba sluaja jeste biti
memorijalan, spomenik. U periodu kada su oni smjetani na gobove sluili su kao biljeg tj. marker
(groba), to opet ima znaenje spomenika. Meu ljudima u Hercegovini rije steak se koristi samo za
tanko i visoko stojee kamenje, ali u 19.stoljeu taj naziv su usvojili naunici kao obuhvatan termin.
Njihovi osnovni oblici su ploa, sanduk i sarkofag.

Nekropola steaka Radimlja kod Stoca, i izgled jednog steka

Obiaj obiljeavanja grobova amorfnim ploama je uveden u Bosnu i Hercegovinu nekad u 12.stoljeu,
moda u vrijeme Kulina Bana (1180-1204). Prvi regularno odjeveni i simetrino oblikovani steci ne
prethode dolasku na vlast Stjepana II Kotromania 1320.godine, a najraniji reljefi i gravure datiraju iz
vladavine Kralja Tvrtka I, kada su se i prvi natpisi pojavili na njima. Pojavljivanje i razvoj umjetnosti
steaka, je tako povezana sa politikim i ekonomskim razvojem drave, kao i sa duhovnom atmosferom
karakteristinom za dravu kroz razvijeni period Srednjeg vijeka. to se tie ukraavanja, arhitektonski
motivi su najire zastupljena vrsta dekoracije. Meu njima arkade sa stubovima su posebno rairene,
posebno u Hercegovini, gdje se motivi koji lie na ugravirane maeve poloene jedan iza drugog takoer
mogu susresti. Kri se predstavlja u brojnim varijantama. Oblik u kojem je krug predstavljen na mjestu
gornje vertikalne ipke se moe ovdje izdvojiti; slian je egipatskom hijeroglifu ANKH koji znai ivot, a
u Srednjem vijeku je bio simbol planeta Venere, tj. narodne zvijezde jutra ili veeri. U regionu izmeu
Ljubukog i Sinja se moe nai kombinacija nekoliko krieva, kao i svastika, simbol ivota, ili
sanwastika, simbol smrti. Ukrasi u obliku polulopti, nazvanih jabuke, koje datiraju iz kasnog perioda, iz
druge polovine 15.stoljea. Ovi ukrasi su bili preneeni na rane niane (Muslimanske nadgrobne
spomenike). Mjesec i rozeta, obavezni sadraji raspela u Romanskoj umjetnosti, su uobiajeni ukrasni
elementi. Ljiljani su neto manje uobiajeni i obino ih nalazimo u zapadnoj Bosni i susjednim regijama
Dalmacije. Spirale su predstavljene u regiji Podrinja oko Olova. Predstavljanje maeva i titova su brojna,
ali znakovi koje nose nisu heraldskog porijekla; poto su to u veini sluajeva polumjesec i rozeta to su
motivi Orfejskog kulta. Od ivotinjskih predstavljanja oni od jelena su interesantni, posebno u
kombinaciji sa konjanikom i lovakim psom u scenama lova. Portretisanja turnira i plesova kola su

15
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

uglavnom ograniena na krku regiju (Hercegovina), dok sami konjanici nemaju ogranienja i moe ih se
nai irom skoro itave steak regije. Isprepletene zmije, ponekad sa krilima, se pojavljuju u zaleu Stona
i Neuma.

Fasada steka iz Donje Zgoe kod Kaknja Detalji fasada steaka

pokazuje tri posljednja dogaaja stvari:
Smrt, Sudnji dan i Zagrobni ivot (14-15.st)Art in BH

Nije mogue razmatrati steke odvojeno od duhovnih trendova koji su proimali zemlju u Srednjem
vijeku, tj. nije ih mogue odvojiti od ideolokih kompleksa koji su u 12.stoljeu vodili ka formiranju
zajednice pod imenom Bosanska Crkva. Povrno razmatranje takvih motiva kao to je lov na jelene,
takmienje u vitekim borbama, plesanje kola, kao i procesije konjanika moe ih klasificirati kao
profanisane teme iz svakodnevnog ivota, ali oni pored toga nose sa sobom duboku poruku koja se odnosi
na konflikt dobra i zla, pravde i nepravde, svjetla i mraka. Na prvi pogled umjetnost se ini rustikalnom,
ali to jeste njen stil njen nain postupanja i izraavanja. Osim toga umjetnici se veoma esto otkrivaju
kao obueni majstori njihovih medija. Kreatori steaka su bili domai ljudi; mi ak znamo imena nekih
od njih, ali je i dalje teko otkriti sve direktne modele za svaki individualni nain izraavanja koji obiluje
matom, figurama i scenama. ak su i odreene regionalne posebnosti uoljive, koje mogu biti oznaene
kao kole. Tako u centralnoj regiji Drinskog Bazena potpuno karakteristini oblici Ludmerovih
spomenika i njihovo ukraavanje njega izdvajaju od ostalih. Lokalitet Olova isto tako ima svoj vlastiti
stil dok je ukraavanje u Radimlji u potpunosti jedinstven za to podruje. Ove razlike nisu samo odraz
odabranog naina ili vjetine umjetnika; one su odraz odreenih karakteristinih zajednica. Tako je
Ludmerov rad karakteristian po vinovoj lozi koja u potpunosti prekriva kamenu povrinu, kao i po
predstavljanju pokojnika. Olovski kamenoklesari su svoju panju fokusirali na velike spirale, posebno za
ukravanje prednjih strana zabatnih nadgrobnih spomenika. Kipari Radimlje su posvetili posebnu panju

16
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

na rubove bogate tajnim simbolima i ljudskim i ivotinjskim figurama, koje su ocrtane na sasvim
individualan nain.
Predstavljanje plesa kola je bilo inspirisano obiajima zemlje i nije ga mogue identificirati sa
predstavljanjem Plesa Smrti iz Evrope u istom periodu. Kolo ples na stecima je kosmiki simbol
Zodijaka, dok je Ples Smrti u Franjevakim crkvama je samo obina skolastika naivna umjetnost.
Tako izolirani od svijeta, ne iznenauje da su kreatori steaka na njihovim nadgrobnim
spomenicima upotrijebili Romanske plastine ideje da izraze njihovu poruku, koju su inae uvali u
strogoj tajnosti od vanjskog svijeta, i iz tog razloga umjetnost steka se ne moe smatrati Romanskom u
pravom smislu rijei. Jednostavno se moe pomisliti da je umjetnost steka pripada hereticima, ali do
13.stoljea to je bila umjetnost cijele Evrope tj. i od pravoslavne Evrope takoer, to dokazuju brojne
slino ureene crkve u svijetu. Pored toga, nisu svi stanovnici Bosne i Huma (Hercegovine) bili istog
miljenja. U 14. i 15.stoljeu feudalni vladari i Freanjevci su gradili u potpuno gotikom stilu i itali
radove Tome Akvinskog. Ovdje su, oigledno, bila dva razliita svijeta, u neposrednoj koegzistenciji,
fiziki blizu jedan drugom, ali ideoloki daleko jedan od drugog tako da zajedniki jezik nije bio mogu.
Takvi divergentni pogledi na svijet su doveli do formiranja dvije grupe ljudi istog jezika i senzibiliteta, ali
dijametralno suprotni u dogmatskom smislu, to je vodilo njihovoj politikoj podjeli. Ipak, i steak epoha
je imala svoje limite. Od sredine 15.stoljea meu sljedbenicima konzervativne Bosanske crkve moe se
primijetiti proces unutranjeg raspadanja, ubrzan invazijama Turaka Osmanlija.
Konano, lieni njihovih starjeina, oni su postali osiromaeni, a njihova umjetnost je lagano
izdisala u agoniji njene nemogunosti da se prilagodi vremenima i okolnostima: Njihova materijalna
osnova je postala tuno umanjena. To je takoer bio razlog ovog tihoga pada umjetnosti u zaborav. Da
steak umjetnost treba biti zaboravljena nas ne bi trebala iznenaditi. Bilo je samo nekoliko pismenih ljudi,
a vladavina svetih relikvija je nadjaala, vladavina posveene tradicije uljepane sa fantazijama sa
zamiljenim biima i dogaajima koji imaju malo veze sa stvarnou. Racionalno je bilo podreeno
nadnaravnom. Taj svijet koji je nerazumljiv nama danas, izaziva strahopotovanje i inspiraciju
uzbudljivom ljepotom njegovog umjetnikog izraza, a moda i naom vrlom nesposobnosti da se shvati
ta zapravo eli rei. Nije uvijek mogue deifrovati viziju koja izranja iz kamena, koja izgleda
formulisana rijeima sada zaboravljenog jezika. Pored toga, racionalizam nauke ih deklarie kao naslijee
naih starih bosanskih predaka, mada je izmeu dananje svakodnevne realnosti i tadanjeg apstraktnog
svijeta postoji rascjep nerazumijevanja. Steak umjetnosti zadivljuje na vie naina, ali posebno
kompozicijom njenih figura i sadrajem njenih ideja. To su udovita oblikovana matom iznimnih ljudi.
Uporeujui simbolizam steak umjetnosti sa prethodnicima kao to je Romanska umjetnost 12. i
13.stoljea u Evropi ili vrlo slina umjetnost u Armeniji i Gruziji od 7.stoljea naprijed, susreemo se sa
pitanjem da li su oni koji su nas obdarili sa ovim tipom spomenika bili pravoslavne ili heretike vjere.
Jedino jedna stvar je sigurna: steak umjetnost lii na zrake sunca koje su sjale davno prije i nestale iza
horizonta, a ono to danas vidimo je samo njihov odsjaj.

UTVRENI GRADOVI

Utvreni gradovi su nastali u Bosni i Hercegovini u periodu od 12. do 15.stoljea; ili su bili osnovani u
tom periodu ili renovirani i proireni na lokacijama utvrda iz ranijih perioda. Oni su graeni na
lokacijama koje su nudile prirodnu zatitu: stijene iznad slivova dvaju struja ili rijeka, u otrom zavoju
rijeke, na vrhu strmog brda, ili na planinskoj visoravni. Ovi utvreni gradovi predstavljaju najvaniju
grupu arhitektonskih spomenika iz Srednjeg vijeka, a njihova struktura uvijek izlae ne samo klasinu,
ak i Ilirsku fazu, nego i kasnije dodatke i promjene iz dugog Otomanskog perioda, a ak i u odreenim
sluajevima, proirenja koja datiraju iz Austro-Ugraskog perioda. Stolac i Zvornik, npr., svjedoe
kontinuiranim utvrdama kroz period od skoro dva mileniuma.

Procjenjuje se da ima oko 300 takvih utvrenih gradova u Bosni i Hercegovini; ipak, tokom zadnjih sto
godina ili slino, neki od njih su sravnjeni sa zemljom, dok tu i tamo tornjevi i grudobrani jo uvijek stoje
uspravno, kruniui vrhove brda bosanskohercegovakog pejzaa. Samo je mali broj ovih utvrenih

17
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

gradova arheoloki istraen, a skoro u svim sluajevima je ustanovljeno da je na istom mjestu dugo
vremena bio odbrambeni sistem, sa mnogim fazama proirenja i prilagoavanja. Raspored gradova je bio
uslovljen primarno odbrambenim zahtjevima, a izgraeni su na lokacijama koje nude najbolju prirodnu
zatitu.

Gradovi Poitelj i Vranduk, danas

Grad Bobovac, rekonstrukcija, i stanje danas

Poto su u veini sluajeva doline rijeka takoer rute probijanja potencijalnih neprijatelja,
koncentracija utvrda u odreenim rijenim bazenima je dosta razumljiva. Tako su u Drina bazenu su
znaajne: Pavlovac, Viegrad, Srebrenica i Zvornik; u bazenu rijeke Bosne: Hodied, Visoki, Bobovac,
Travnik, Vranduk, Maglaj, Doboj, Teanj i Doboj; Bazenu Vrbasa pripadaju: Jajce, Sokol na Plivi, Boac
i Banja Luka; a u bazenu Sane su: Klju i Kamengrad. Bazen rijeke Une je posebno pun utvrenim
gradovima, meu kojima su: Biha, Sokolac, Ostroac, Cazin, peigrad, Velika Kladua, Podzvizd,
Vrnograc, Buim, Krupa itd. U graninoj regiji oko rijeke Save su locirani Srebrenik i Gradaac. Meu
hercegovakih oko sto utvrenih gradova sigurno su najvaniji Blagaj, Mostar, Poitelj, Ljubuki,
Vidoki Grad (Stolac) i Trebinje.

18
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

Bilo bi teko reducirati prostorni raspored srednjevjekovnog utvrenog grada u bilo koju vrstu
obinog plana: osnovni elementi, grudobrani i tornjevi, su bili rasporeeni da slijede konfiguraciju terena,
zatvarajui svojim zagrljajem lokaciju kojoj je teko prii a koju je relativno najlake odbraniti. Tornjevi
u unutranjosti zatvorenog prostora glavne strukture i uvijek prvo izgraeni i na raun njihove
periferne pozicije, ugao, boni i kapijski tornjevi su bili kljune odbrambene take, a njihov raspored je
bio totalno drugaiji u svakom sluaju, to je bilo diktirano konkretnom situacijom lokacije. Veliina
zaokruenog prostora unutar grudobrana srednjovjekovnih gradova se kretala od nekoliko stotina do
hiljade kvadratnih metara, i samo u malom broju primjera se deavalo da prostor znaajno prekorai
hektar. Uglavnom, manje utvrde su uvale naselja i komunikacijske rute; vee su bile sjedita upa
(istorijska teritorijalna i administrativna jedinica meu neruskim Slavenima) i od lokalnog feudalnog
vladara, a najvee su bile kraljevske rezidencije, kao to je sluaj kod Bobovca, ili sjedita najmonijih
feudalnih lordova (Jajce, Bora, Blagaj). Veina utvrenih gradova su stekli njihove konane konture
nakon nekoliko faza proirenja. Sa takvom postepenom ekspanzijom prostor okruen grudobranima nije
mogao ostati objedinjen, a dodatak novih strukturnih jedinica i ukljuivanje meuprostora usvakom
sluaju diktirano prostorom terenske konfiguracije na datoj lokaciji, obdarujui svaki grad sa bitno
razliitim prostornim, plastinim i estetskim kvalitetama.
Grudobrani su bili deblji na temeljima, i iz razloga efektivnije odbrane uvijek su bili deblji na
onim dijelovima grada gdje su bili direktno izloeni neprijateljskom napadu. Pored toga, grudobrani
ranijih faza su bili ui i nii od onih npr. iz 15.stoljea. Gradske kapije su uvijek bile u specijalnim
kapijskim tornjevima, a rjee direktno u grudobranima. Neki vei gradovi su imali dvije postavke kapija,
to se danas moe vidjeti u Jajcu (banjaluka i travnika kapija); a u sluaju hitnosti postojali su tajni
izlazi. Pojedinani dijelovi grada su mogli biti zatieni jarugama, jarcima i rovovima, a prije gradskih
ulaznih kapija obino je bio rov sa pokretnim mostom. U svakom gradu postojala je bar jedna cisterna, a
esto i nekoliko; vei gradovi su imali palatu za feudalnog lorda, a neki su imali i crkvu, a u Otomanskom
periodu skoro svi su dobili damiju. U arhitektonskom stilu srednjovjekovni utvreni gradovi su
Romanski i Gotiki, ali stilistiki detalji su slabo ouvani, a dodatno su oni izmijeani i pojavljuju se u
zaostalim oblicima. Zasebno ograeno zemljite i zdepasti toranj su tipini za starije gradove, ili za ranije
faze, dok se kompleksnije prostorne jedinice vee visine i zaobljeni tornjevi pojavljuju kasnije. U
Otomanskom periodu, a posebno od kraja 17.stoljea, mnogi gradovi su bili renovirani i promijenjeni
kako bio zadovoljili nove tehnike voenja rata, dok su ostali bili kompletno obnovljeni.

Grad Blagaj, danas

Vidoki Grad, koji je bio toliko oronuo i opustoen da ga prilikom svog putovanja 1664.godine
kroz Stolac putopisac Evlija elebija nije ni primijetio, se razvio u snanu utvrdu sa 12 tornjeva; arsenal,
koji je u drugoj polovini 16.stoljea Ferhad Paa Sokolovi izgradio u slivovima rijeka Crkvina i Vrbas,

19
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

koji je izrastao u Banjaluki Kastel (utvrda). Cijeli gradovi i dijelovi gradova su bili okrueni sa
utvrenjima, kao u sluaju Trebinja, Poitelja i Sarajevska etvrt Vratnik.

Tvrava Buim, danas

Tvrava Doboj , danas

20
 Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Arhitektura prije 1463.godine

Ostroac, rekonstrukcija

Pojava tabije bedem u obliku niskog poligonalnog tornja, u postpunosti popunjene unutranjosti s
namjenom topovskog poloaja. Na kraju 19.stoljea strateka vanost odreenih srednjevjekovnih
utvrenih gradova je odredila njihovu sudbinu. Austro-Ugarska vlada je sravnila sa zemljom odreene
utvrde koje su leale blizu stoljeima stare granice izmeu dva carstva, a u isto vrijeme je jaala
utvrenja blizu granice sa Srbijom i Crnom Gorom i proirila odbrambene radove unutar kompleksa
Vidokog Grada, Zvornikih utvrda i Sarajevske Bijele Tabije. Dodatno, na novim lokalitetima oni su
okrunili vrhove brda i okolna urbana naselja sa jednim cijelim njihovim vlastitim sistemom utvrda.

Grad Ostroac, danas

21